Professional Documents
Culture Documents
Ksigarnia internetowa
Oce ksik
Moim rodzicom, Beth i Jimowi Corbettom, za udowodnienie mi, e mog zrobi wszystko,
jeli tylko si postaram. Siostrze Eustelle, ktra zrobia ze mnie pisark. Mojemu cudownemu mowi Billowi,
ktry zawsze mnie wspiera, oraz naszym fantastycznym synom, Kevinowi, Peterowi, Brendanowi
i Patrickowi, dziki ktrym kady dzie mojego ycia jest wspania, pen mioci przygod.
C.S.
Mojemu ojcu, Wallyemu McCombowi, ktry zarazi mnie bakcylem elektroniki.
A take Forrestowi Mimsowi, ktry nauczy mnie kilku rzeczy na ten temat.
G.M.
Spis treci
O autorach ....................................................................................................................15
Podzikowania od autorw ...........................................................................................17
Wstp ............................................................................................................................19
Dlaczego warto kupi t ksik? .......................................................................................................19
Dlaczego elektronika? ........................................................................................................................20
Naiwne zaoenia ..............................................................................................................................20
Bezpieczestwo przede wszystkim ......................................................................................................21
Jak podzielona jest ksika? ...............................................................................................................22
Cz I. Podstawy elektroniki ........................................................................................................22
Cz II. eby si nauczy, trzeba si ubrudzi ...............................................................................22
Cz III. Przekuwanie teorii w praktyk ........................................................................................22
Cz IV. Dekalogi .......................................................................................................................23
Ikony uyte w ksice ........................................................................................................................23
Spis treci
Rozdzia 4: Wydobywanie adunku z kondensatorw ...................................................77
Kondensatory zbiorniki na energi elektryczn ................................................................................78
adowanie i rozadowywanie kondensatorw ......................................................................................79
Przeciwstawianie si zmianom napicia ..........................................................................................80
Przepuszczanie prdu zmiennego ...................................................................................................81
Do czego su kondensatory? ............................................................................................................82
Charakterystyka kondensatorw .........................................................................................................83
Ile adunku mona zmagazynowa na pytce kondensatora? .............................................................83
Pilnowanie napicia znamionowego ...............................................................................................84
Wybr rodzaju (dielektryku) kondensatora .....................................................................................85
Rozmiary kondensatorw ..............................................................................................................85
Polaryzacja kondensatorw ............................................................................................................86
Odczytywanie wartoci kondensatorw ...........................................................................................87
Kondensatory zmienne ..................................................................................................................89
czenie kondensatorw ....................................................................................................................89
Rwnolege czenie kondensatorw ...............................................................................................89
Szeregowe czenie kondensatorw ................................................................................................90
Reaktancja pojemnociowa ................................................................................................................91
Zastosowanie prawa Ohma do obliczania reaktancji pojemnociowej ................................................93
Wsppraca z rezystorami ..................................................................................................................94
Czas jest najwaniejszy ..................................................................................................................94
Wyznaczanie staej czasowej obwodu RC .......................................................................................96
Tworzenie zegara .........................................................................................................................97
Wybr czstotliwoci przy uyciu prostych filtrw RC ..........................................................................97
Filtr dolnoprzepustowy ..................................................................................................................98
Filtr grnoprzepustowy .................................................................................................................98
Czstotliwo graniczna .................................................................................................................99
Filtrowanie pasm czstotliwoci ....................................................................................................100
Sprbuj swych si w projektowaniu obwodw z kondensatorami ..........................................................100
Spis treci
Rozdzia 7: Ukady scalone .........................................................................................147
Dlaczego ukady scalone? ................................................................................................................147
Ukady analogowe, cyfrowe i mieszane .............................................................................................148
Podejmowanie logicznych decyzji .....................................................................................................149
Na pocztku by bit .....................................................................................................................149
Przetwarzanie danych przy uyciu bramek ....................................................................................151
Upraszczanie bramek przy uyciu tabel prawdy ...............................................................................153
Tworzenie elementw logicznych .................................................................................................154
Jak uywa ukadw scalonych? ........................................................................................................155
Identyfikacja ukadw scalonych wedug numerw czci ...............................................................155
Najwaniejsza jest obudowa ........................................................................................................156
Styki ukadw scalonych ..............................................................................................................157
Korzystanie z kart danych katalogowych .......................................................................................159
Popularne rodzaje ukadw scalonych ...............................................................................................159
Wzmacniacze operacyjne .............................................................................................................160
Wehiku czasu ukad 555 .......................................................................................................161
Licznik dziesitny 4017 ..............................................................................................................167
Mikrokontrolery i inne popularne ukady scalone ...........................................................................168
Poszerzanie horyzontw ..................................................................................................................168
10
Spis treci
Postpowanie po zakoczeniu lutowania ......................................................................................242
Bezpieczestwo w czasie lutowania ..............................................................................................242
Pene zaangaowanie czenie elementw na stae ........................................................................243
Budowa ukadu na uniwersalnej pytce drukowanej .......................................................................243
Wykonywanie prototypw przy uyciu perforowanych pytek montaowych .....................................244
Wykonywanie pocze owijanych ...............................................................................................246
Wykonywanie wasnej pytki obwodu drukowanego .......................................................................247
11
12
Spis treci
13
14
O autorach
Cathleen Shamieh jest pisark z wyksztaceniem technicznym. Specjalizuje si
w tworzeniu materiaw komunikacyjnych dotyczcych wykorzystania technologii
w biznesie. Ukoczya studia z elektrotechniki w Manhattan College i MIT. Zanim
zacza zajmowa si komunikacj marketingow i doradztwem biznesowym, wiadczc
usugi dla firm z brany technologicznej, wczeniej pracowaa w brany elektroniki
medycznej i telekomunikacyjnej. Cathleen lubi dzieli si swoj wiedz techniczn
i biznesow, tworzc publikacje techniczne przeznaczone dla odbiorcw niebdcych
zawodowcami w danej dziedzinie.
Gordon McComb napisa ponad 60 ksiek i 1000 artykuw, ktre zostay opublikowane
w rnych czasopismach. Drukiem ukazao si ponad milion egzemplarzy jego ksiek,
ktre przetumaczono na kilkanacie jzykw. Przez 13 lat Gordon pisa cotygodniowy
felieton na temat komputerw osobistych. Kiedy nie pisze o elektronice i innych ciekawych
rzeczach, pracuje jako konsultant ds. kina cyfrowego dla kilku wanych firm z Hollywood.
16
Wstp
Podzikowania od autorw
Cathleen Shamieh dzikuje wspaniaym redaktorom z wydawnictwa Wiley, w szczeglnoci
Katie Feltman i Christopherowi Morrisowi, za wykonanie cikiej pracy, wsparcie oraz
delikatne napomnienia, a take Kirkowi Kleinschmidtowi za drobiazgowe sprawdzenie
materiau. Cathleen pragnie rwnie wyrazi swoj wdziczno Lindzie Hammer i Kenowi
Donoghue za polecenie jej pracy wydawnictwu Wiley. W kocu dzikuje rodzinie
i przyjacioom, ktrych wsparcie, pomoc i zrozumienie sprawiy, e w kocu udao si
jej zosta autork ksiki z serii Dla bystrzakw.
Gordon pragnie podzikowa swojej rodzinie, ktra po raz kolejny wstrzymaa swj oddech,
aby mg dokoczy nastpn ksik.
17
18
Composition Services
Project Coordinator: Katie Crocker
Layout and Graphics: Karl Brandt,
Shawn Frazier, SDJumper
Proofreader: John Greenough
Indexer: Potomac Indexing
Wstp
Wstp
C
19
20
Dlaczego elektronika?
Elektronika otacza nas ze wszystkich stron. Mona j znale w urzdzeniach sucych
do komunikacji, rozrywki, jak rwnie w kuchni. Ukady elektroniczne steruj wiatami
ulicznymi, handlem elektronicznym i urzdzeniami medycznymi, a take wieloma
zabawkami. Sprbuj sobie wyobrazi swoje ycie bez niej to tak, jakbymy si
przenieli do redniowiecza.
Czego w takim razie dowiesz si, przegldajc karty tej ksiki? Przecie nie mona
oczekiwa, e po lekturze tego skromnego tomu bdziesz umie projektowa systemy
komunikacji satelitarnej. To prawda, ale prawd jest rwnie to, e nawet najbardziej
skomplikowane ukady elektroniczne s zbudowane z zaledwie kilku rodzajw podstawowych
elementw, poczonych wedug tych samych zasad, ktre wykorzystuje si do budowy
prostszych urzdze. Jeli wic chcesz zrozumie zasad dziaania zoonych ukadw
elektronicznych, musisz najpierw nauczy si podstaw ich twrcy te tak zaczynali.
Co waniejsze, dziki znajomoci podstaw elektroniki bdziesz umie budowa wasne
uyteczne, aczkolwiek nieskomplikowane urzdzenia elektroniczne. Dowiesz si, jak
zbudowa ukad emitujcy wiato w okrelonym czasie, wczajcy sygna dwikowy,
gdy do domu wejdzie nieproszony go, a nawet jak porusza przedmiot po caym pokoju.
Kiedy nauczysz si wykorzystywa ukady scalone, zoone z atwych w uyciu, w peni
funkcjonalnych miniaturowych ukadw, bdziesz mg tworzy nawet bardziej zoone
projekty, dziki ktrym zrobisz wraenie zarwno na swoich przyjacioach, jak i wrogach
a wszystko to moesz mie przy niewielkim nakadzie finansowym.
Przy niezwykle dynamicznym rozwoju technologii oraz postpujcej miniaturyzacji
i spadajcych z roku na rok cenach elementw elektronicznych skadniki zaawansowanych
systemw zmieszcz Ci si na jednej doni. Dysponujc odrobin wiedzy i chci do
eksperymentowania, moesz zbudowa ukad sterujcy owietleniem w Twoim domu,
robota, ktry bdzie odkurza za Ciebie pokoje, oraz system ostrzegajcy, e kto otwiera
Twoj lodwk.
Moe masz jakie inne hobby, ktre wzbogacisz dziki znajomoci elektroniki? Jeli
np. interesujesz si modelami pocigw, to znajc si na elektronice, moesz zbudowa
automatyczn zwrotnic kolejow. Jeli lubisz wycigi zdalnie sterowanych samochodw,
to dziki znajomoci elektroniki moesz podrasowa swj pojazd, aby wygra nastpny
wycig ze znajomym.
W kocu zajmowanie si elektronik jest przyjemne. Zdobywanie wiedzy i dowiadczenia
z zakresu elektroniki samo w sobie jest du wartoci.
Naiwne zaoenia
Podczas pisania tej ksiki przyjlimy zaoenie, e Czytelnik jest ciekaw, jak dziaaj
urzdzenia elektroniczne, ale niewiele wie na temat zasad ich dziaania. Skoro Czytelnik
wybra t ksik zamiast jakiej publikacji z gotowymi projektami ukadw elektronicznych,
to zakadamy, e chciaby dowiedzie si czego na temat takich elementw, jak rezystory,
kondensatory i tranzystory. W zwizku z tym postanowilimy powici nieco czasu
(i ponad poow objtoci tej ksiki) na objanienie tych podstaw i przedstawi je
Wstp
w atwej do zrozumienia formie. Aby odnie korzyci z przeczytania tej ksiki, nie musisz
by sprawnym matematykiem ani fizykiem, niemniej jednak podstawowa wiedza z algebry
wyniesiona ze szkoy redniej na pewno si przyda (robimy, co moemy, aby pomc Ci
odwiey t zdobyt nierzadko w pocie czoa wiedz).
Podejrzewamy, e niektrzy Czytelnicy mog przeglda tylko wybrane fragmenty tej
ksiki, aby przeczyta co nieco na wybrany temat, ktry ich akurat najbardziej interesuje,
a pozostae czci tylko pobienie przejrz. Majc to na uwadze, umiecilimy w tekcie
mnstwo odsyaczy do innych miejsc zawierajcych informacje, dziki ktrym mona
wypeni luki w swojej wiedzy albo odwiey sobie pami. Mimo i w pierwszej poowie
ksiki opisujemy zasady dziaania ukadw elektronicznych i ich poszczeglnych
elementw, w tekcie umiecilimy te wiele odsyaczy do ukadw i projektw, ktre
zostay opisane w dalszej czci. Dziki temu, gdy dowiesz si, jak dziaa okrelony element,
moesz przej od razu dalej i sprbowa skonstruowa ukad z jego wykorzystaniem.
Zamieszczony na pocztku ksiki spis treci pomoe Ci szybko znale dokadnie to,
czego potrzebujesz. Take zamieszczony na kocu sowniczek przyda Ci si, gdy zapomnisz
jakiego pojcia i zechcesz sobie szybko przypomnie, co to byo. Wreszcie ludzie
w Helionie postarali si i sporzdzili szczegowy indeks rzeczy, ktry mona znale
na kocu ksiki. Skorzystaj z niego, jeli chcesz dowiedzie si, na ktrych stronach
opisane s wybrane elementy.
21
22
Cz I. Podstawy elektroniki
T cz przeczytaj, jeli chcesz zdoby solidne teoretyczne podstawy elektroniki.
W rozdziale 1. wyjaniamy, czym w ogle jest elektronika oraz jakie stwarza moliwoci.
W rozdziale 2. zdobdziesz podstawowe wiadomoci na temat obwodw elektronicznych
i dowiesz si, czym s napicie elektryczne, prd elektryczny i jakie s rda energii
elektrycznej. W rozdziaach 3. 6. zgbisz tajniki najwaniejszych elementw
elektronicznych, takich jak rezystory, kondensatory, cewki indukcyjne, transformatory, diody
i tranzystory. Dowiesz si, jak dziaa kady z tych elementw, co robi z doprowadzonym
do niego prdem elektrycznym oraz jak rol odgrywa w ukadzie elektronicznym.
Rozdzia 7. zawiera wprowadzenie do ukadw scalonych, objanienie podstaw logiki
cyfrowej oraz opis funkcjonowania trzech czsto uywanych rodzajw ukadw scalonych.
W rozdziale 8. zapoznasz si z czujnikami, gonikami, brzczykami, przecznikami,
przewodami i zczkami. Sposb dziaania kadego z elementw przedstawionych
w czci I demonstrujemy poprzez zamieszczenie odwoa do prostych ukadw, ktre
mona zbudowa i ktrych omwienie znajduje si w czci III.
Wstp
Przeczytaj ten rozdzia, jeli chcesz wzbogaci swoj teoretyczn wiedz dotyczc
ukadw elektronicznych lub chcesz zdoby nieco praktycznego dowiadczenia w tworzeniu
prostych ukadw. Gdy ju bdziesz gotowy na bardziej skomplikowane projekty, przejd
do rozdziau 15. Znajdziesz w nim opis budowy kilku fajnych projektw, ktre bdziesz
mg przeanalizowa. Niektre z nich moesz nawet wykorzysta w swoim domu lub biurze.
Cz IV. Dekalogi
Jak mona si byo spodziewa, czwarta cz ksiki zawiera dodatkowe przydatne
informacje dotyczce elektroniki. W rozdziale 16. opisalimy techniki, dziki ktrym
poszerzysz swoje horyzonty. Znajdziesz w nim informacje o kompletnych zestawach
elektronicznych, oprogramowaniu do symulacji ukadw elektronicznych oraz
wskazwki dotyczce rnych przyrzdw pomiarowych i sposobw wyszukiwania
okazji u sprzedawcw elementw elektronicznych. Gdy ju bdziesz gotowy do zakupw,
przeczytaj rozdzia 17., w ktrym znajdziesz list najwikszych dostawcw podzespow
elektronicznych w swoim kraju.
23
24
Cz I
Podstawy elektroniki
26
Cz I: Podstawy elektroniki
W tej czci
Rozdzia 1
27
28
Cz I: Podstawy elektroniki
W ukadach elektrycznych takich jak obwody elektryczne w domu uywa si
czystego, niemodyfikowanego prdu elektrycznego, ktry suy np. do zasilania arwek.
W ukadach elektronicznych idziemy o krok dalej: za ich pomoc sterujemy
przepywem prdu. Zmieniamy jego parametry i kierunek, aby uzyska rne efekty,
od przyciemnienia arwki po komunikacj za porednictwem satelity rysunek 1.1.
Wanie ta moliwo kontrolowania prdu odrnia ukady elektroniczne od elektrycznych.
Rysunek 1.1.
W tym obwodzie przepywem prdu
elektrycznego
do arwki steruje ciemniacz
Co to jest elektryczno?
Nieatwo wyjani, czym jest elektryczno. Termin
elektryczno jest niejednoznaczny, a jego rne
definicje czsto s sprzeczne, co powoduje wiele nieporozumie nawet wrd nauczycieli i naukowcw.
Oglnie rzecz biorc, pojcie elektrycznoci jest zwizane z tym, jak pewnego rodzaju czstki wystpujce
w naturze oddziauj midzy sob, gdy umieci si
pewn ich ilo w jakim okrelonym obszarze.
9
9
29
30
Cz I: Podstawy elektroniki
po swojej lewej stronie i odbiera wiadro od ssiada z prawej strony. Mimo i kade wiadro
pokonao tylko bardzo krtk drog (z rk jednej osoby do nastpnej), to moe si
wydawa, e jedno wiadro przebyo cay dystans od pierwszej do ostatniej osoby w kolejce.
Podobnie jest z prdem elektrycznym kady elektron przechodzi na miejsce
poprzedniego wzdu przewodnika (rysunek 1.2).
Rysunek 1.2.
Ruch elektronw
w przewodniku
mona porwna
do grupy osb
podajcych
sobie wiadra
z rki do rki
Dowiadczanie elektrycznoci
Moesz na wasnej skrze odczu przepyw elektronw. Wystarczy, e w suchy dzie potrzesz stopami o dywan, a nastpnie dotkniesz klamki u drzwi.
Trzanicie, ktre usyszysz (i iskra, ktra moe si
pojawi), jest efektem przeskoczenia elektrycznie
naadowanych czstek z Twojego palca na klamk.
Nazywamy to elektrycznoci statyczn. Jest to
nagromadzenie si elektrycznie naadowanych czstek w jednym miejscu; s one statyczne (nieruchome) a do momentu zblienia i przycignicia ich do
przeciwnie naadowanych czstek.
Innym przykadem elektrycznoci statycznej jest byskawica (aczkolwiek lepiej jej nie dowiadcza na
wasnej skrze), ktr wywouj naadowane czstki
podrujce midzy chmurami lub od chmury do
ziemi. Poruszajce si naadowane czstki uwalniaj
energi, ktr obserwujemy w postaci byskawic
i grzmotw.
Kto potrafi zmusi wystarczajc liczb naadowanych czstek do poruszania si i umie zapanowa nad
wyzwalan przez nie energi, moe t energi wykorzysta do zasilania arwek i innych urzdze.
31
32
Cz I: Podstawy elektroniki
Umoliwianie elektronom
dotarcia we waciwe miejsce
Prd elektryczny nie moe pyn wszdzie (gdyby mg, to cay czas bylibymy nim raeni).
Elektrony mog pyn tylko wwczas, gdy zapewnimy im zamknit przewodzc ciek,
czyli obwd, po ktrej bd mogy si porusza, oraz zainicjujemy przepyw za pomoc
baterii lub innego rda energii elektrycznej. Mied i inne materiay przewodzce czsto
formuje si w przewody (druty), ktre s nastpnie wykorzystywane do wytwarzania
cieek przepywu wolnych elektronw i kierowania energii elektrycznej do arwek
i innych urzdze. Tak jak w przypadku rur wodnych, im wiksz rednic ma przewd,
tym atwiej mog porusza si w nim elektrony.
Jeli w obwodzie wystpuje przerwa (jest to wwczas tzw. obwd otwarty), to elektrony
przestaj pyn, szybko przechodz w przewodniku w stan elektrycznie obojtny. Mona
to porwna do litra wody przepywajcego przez niezatkan rur. Woda szybko w caoci
wyleci na zewntrz i przestanie pyn. Gdyby pyna w obiegu zamknitym, to poruszaaby
si tak dugo, jak dugo byaby do tego zmuszana. Aby utrzyma ruch elektronw, trzeba
zbudowa obwd elektryczny. Na rysunku 1.3 wida, e kady obwd musi zawiera
trzy podstawowe elementy, aby elektrony mogy w nim pyn i dostarcza energi
do urzdzenia, ktre ma wykona prac:
Rysunek 1.3.
Obwd elektryczny skada
si ze rda zasilania, obcienia i przewodw, ktrymi
pynie prd
elektryczny
33
34
Cz I: Podstawy elektroniki
Wyczuwanie i alarmowanie
Urzdzenia elektroniczne mog wykonywa pewne dziaania w odpowiedzi na dany
poziom intensywnoci wiata, ciepa, dwiku czy jaki ruch. Czujniki elektroniczne
wytwarzaj lub zmieniaj prd elektryczny pod wpywem jakiego bodca. Mikrofonw,
czujnikw ruchu, czujnikw temperatury i czujnikw wiata mona uywa do wzbudzania
wybranych elementw elektronicznych w celu np. aktywacji automatycznego otwierania
drzwi albo wczania alarmu.
Sterowanie ruchem
Elektronik czsto wykorzystuje si do wczania i wyczania silnikw oraz kontrolowania
intensywnoci ich obrotw. Z kolei sterujc silnikami, mona kontrolowa dziaanie
napdzanych nimi mechanizmw. Urzdzenia elektroniczne znajduj si w robotach,
samolotach, rakietach kosmicznych, windach itp.
Rozwizywanie problemw
(czyli uywanie komputerw)
Ludzie yjcy w staroytnoci (tzn. bardzo dawno temu, nie dotyczy to Twoich dziadkw)
do wykonywania oblicze arytmetycznych uywali abakusa. My w tym samym celu
posugujemy si kalkulatorami i komputerami. W abakusie liczby byy symbolizowane
koralikami, ktre przesuwano, aby wykona obliczenia. W komputerach natomiast liczby,
znaki i inne dane maj posta wzorw energii elektrycznej, a obliczenia wykonujemy
poprzez manipulowanie tymi wzorami za pomoc elementw elektronicznych (oczywicie
elektrony robotnicy tak naprawd nie maj pojcia, e przeprowadzaj obliczenia). Jeli
masz pod rk swj tajny piercie dekodujcy, to moesz dany wzr rozszyfrowa,
aby sprawdzi, jak liczb w nim zakodowano (albo moesz zda si w tej kwestii na
elektronik wywietlacza).
Komunikacja
Znajdujce si w Twoim telefonie komrkowym ukady elektroniczne zamieniaj dwik
Twojego gosu w sygna elektryczny, modyfikuj ten sygna (poddajc go kompresji
i kodujc w celu przygotowania do wysania), przeksztacaj go na sygna radiowy,
a nastpnie wysyaj do stacji przekanikowej. Inne ukady w Twoim telefonie odbieraj
przychodzce ze stacji sygnay i dekoduj zawarte w nich komunikaty na dwik gosu
Twojego znajomego (ktry syszysz w suchawce).
Oparte na elektronice systemy komunikacyjne transmisji danych, ktrych uywasz za
kadym razem, gdy dokonujesz zakupw przez internet, zamieniaj Twoje materialistyczne
pragnienia w zamwienia sklepowe i przy okazji wysysaj pienidze z Twojego konta.
35
36
Cz I: Podstawy elektroniki
Rozdzia 2
Z tego rozdziau dowiesz si, jak zmusi elektrony do pynicia przez obwd oraz dlaczego
o konwencjonalnym prdzie mona myle jak o elektronach pyncych w odwrotnym
kierunku. Ponadto szczegowo poznasz zasad dziaania prostego ukadu elektronicznego
oraz zobaczysz rne sposoby czenia elementw elektronicznych, tak aby odpowiednio
ksztatowa prd i nim kierowa. Na zakoczenie przyjrzysz si dziaaniu dwch popularnych
urzdze elektronicznych radia i telewizora aby zobaczy, co robi z prdem,
by umili Ci ycie.
38
Cz I: Podstawy elektroniki
Aby w obwodzie zaczy pyn elektrony, potrzebne jest rdo elektrycznoci
(energii elektrycznej). Wrd najczciej uywanych rde mona wymieni akumulatory
i ogniwa soneczne. Energia elektryczna dostpna w gniazdku sieciowym moe pochodzi
z wielu rnych rde, z ktrych korzysta elektrownia. Ale czym konkretnie jest rdo
elektrycznoci? Jak obudzi energi elektryczn?
Wszystkie rda elektrycznoci dziaaj na tej samej zasadzie, tzn. zamieniaj na energi
elektryczn jak inn form energii (np. mechaniczn, chemiczn, ciepo, wiato itp.).
To, jak dane rdo wytwarza energi elektryczn, jest bardzo wane, poniewa rne
rda produkuj rne rodzaje prdu elektrycznego. Wyodrbnia si dwa rodzaje prdu
elektrycznego:
9 Prd stay (DC, ang. direct current) przepyw elektronw w jednym kierunku
charakteryzujcy si bardzo maymi wahaniami natenia. Tego typu prd
wytwarzaj ogniwa (powszechnie nazywane bateriami), najczciej zasilajce
ukady elektroniczne.
Rysunek 2.1.
Prd stay
w baterii
w wyniku
reakcji
chemicznej
powstaj
elektrony, ktre
poruszaj si
tylko w jednym
kierunku,
od anody,
poprzez obwd,
do katody
39
40
Cz I: Podstawy elektroniki
tamach wykorzystuj ruch wody, a elektrownie wiatrowe do obracania swoich opat
wiatr. Turbiny elektrowni s poczone z generatorami elektromechanicznymi, ktre
zamieniaj energi mechaniczn (w tym przypadku ruch turbiny) w energi elektryczn.
Generator prdu zawiera zwoje drutu (cewk) umieszczone wewntrz ogromnego
magnesu staego. Obracajca si turbina obraca zwoje drutu i voil obrt ten powoduje
indukcj prdu elektrycznego w drucie! Sowo indukcja oznacza, e co zmusio elektrony
do poruszania si, mimo e nie doszo do bezporedniego kontaktu czego z drutem.
Ruch elektronw mona wywoa, przesuwajc przewd w pobliu magnesu lub ruszajc
magnesem w pobliu przewodu. Proces ten nazywa si indukcj elektromagnetyczn
i mona go wyjani, odwoujc si do cisego zwizku midzy magnetyzmem
a elektrycznoci. Wrcimy do tego jeszcze w rozdziale 5., podczas omawiania cewek
indukcyjnych.
Magnes powoduje, e elektrony w obracajcej si w nim cewce zaczynaj si porusza.
Pocztkowo pyn w jednym kierunku, ale gdy cewka wykona obrt o 180 stopni, kierunek
ten zmienia si na przeciwny. Innymi sowy, kierunek ruchu elektronw zmienia si
co obrt o 180 stopni! W ten sposb wytwarzany jest prd zmienny (AC).
Fala sinusoidalna
Poniewa prd zmienny cay czas si zmienia, jego
siy nie mona opisa przy uyciu tylko jednej wartoci, tak jak to byo w przypadku prdu staego. Wahania prdu zmiennego zwykle obrazuje si w formie
fali naoonej na o czasu. Ksztat fali prdu zmiennego obrazuje fluktuacje prdu i wwczas prd dodatni oznacza ruch elektronw w jednym kierunku,
a prd ujemny ruch elektronw w drugim kierunku. Prd chwilowy to natenie prdu w dowolnym momencie, a warto szczytowa prdu to
warto bezwzgldna (modu) natenia prdu
w najwyszym i najniszym punkcie. Jako e do
obliczenia wartoci prdu w wybranym czasie mona
uy matematycznej funkcji sinus, fale prdu zmiennego czsto nazywa si falami sinusoidalnymi
(jeli pachnie Ci to trygonometri, to nie martw si
nie bdziemy Ci zmusza do odkurzenia starych
podrcznikw do matematyki z liceum; chcemy tylko
Ci uwiadomi, e w elektronice jest uywane
pojcie funkcji sinusa).
41
42
Cz I: Podstawy elektroniki
zbudowa panele soneczne. Do tego trzeba tylko troch chci i kilkaset zotych. Wicej
na ten temat mona przeczyta w ksice Solar Power Your Home For Dummies autorstwa
Rika DeGunthera (Wiley Publishing, Inc.).
Rysunek 2.2.
Umowny kierunek prdu (I) to
przepyw elektronw od dodatniego styku
rda mocy
do ujemnego.
W rzeczywistoc
i jednak elektrony pyn od
styku ujemnego
do dodatniego
Rysunek 2.3.
Prd z baterii,
pync przez
obwd,
dostarcza
energii
elektrycznej
do arwki
Bateria dostarcza do obwodu prd stay o napiciu 1,5 V, tzn. w obwodzie pynie
niezmienny strumie prdu pod napiciem 1,5 V. Znak plus oznacza dodatni biegun
baterii, czyli miejsce, od ktrego prd zaczyna pyn (oczywicie umownie). Znak minus
oznacza ujemny biegun baterii, a wic miejsce, do ktrego prd ma dotrze po okreniu
caego obwodu. Strzaka na schemacie wskazuje tylko kierunek odniesienia, a poniewa
wskazuje w kierunku ujemnego bieguna baterii w obwodzie prdu staego, naley oczekiwa,
e warto prdu bdzie cay czas dodatnia.
Linie na schemacie ideowym pokazuj, jak poszczeglne elementy s ze sob poczone
drutem lub innymi materiaami. W rozdziale 8. znajduje si opis rnych rodzajw
materiaw uywanych do tworzenia pocze. Elementy obwodw, np. przeczniki,
zazwyczaj maj tzw. doprowadzenie, czyli wystajce kawaki drutu poczone z wntrzem
elementu i suce do jego czenia z innymi elementami obwodu.
Obok baterii znajduje si przecznik. Ten jest bardzo prosty, poniewa suy tylko
do zamykania i otwierania obwodu, co powoduje, e prd pynie przez obwd lub jest
zatrzymywany. Gdy przecznik zamyka obwd, prd pynie z baterii przez arwk,
w ktrej energia elektryczna zostaje zamieniona na wiato i ciepo, i wraca do ujemnego
bieguna baterii. Gdy przecznik jest otwarty, prd nie pynie, poniewa powstaje
obwd otwarty.
Bateria dostarcza energi elektryczn, a arwka j zuywa (w rzeczywistoci energia
elektryczna jest zamieniana w energi ciepln). Jest to rodzaj zalenoci dwustronnej
bateria dostarcza napicie, czyli si, ktra popycha prd przez obwd, a energia tej siy
jest pochaniana, gdy prd przepywa przez arwk. Kiedy prd pynie przez arwk,
jego napicie si zmniejsza. Pomyl, e to jest tak, jakby arwka zuywaa energi
dostarczan przez si (napicie), ktra pcha przez ni prd.
Spadek napicia w arwce lub dowolnym innym elemencie oznacza, e przed tym
elementem jest ono wysze ni za nim. W rzeczywistoci napicie jest jednostk wzgldn,
poniewa stanowi si powstajc w wyniku rnicy adunkw midzy dwoma punktami.
43
44
Cz I: Podstawy elektroniki
Napicie dostarczane przez bateri jest wynikiem rnicy adunkw w jej dodatnim
i ujemnym biegunie. Ta rnica adunkw ma potencja zdolny wywoa ruch adunkw
przez obwd. Energi wytwarzan przez t si pochania obwd, przez ktry pynie prd,
czego skutkiem jest spadek napicia. Dlatego czasami mwi si o spadku napicia,
rnicy potencjaw albo o spadku potencjau.
Kiedy zobaczysz oznaczenie napicia w jednym punkcie obwodu, to pamitaj,
e warto ta jest obliczona w odniesieniu do napicia w jakim innym miejscu obwodu
zwykle do tzw. masy odniesienia (nazywanej te ziemi odniesienia albo po prostu
mas) w ktrym, jak si umownie przyjmuje, napicie wynosi 0 woltw. Czsto rol
masy odgrywa ujemny biegun baterii w odniesieniu do niego wyraane s wszystkie
wartoci napicia w obwodzie.
Okrelanie wartoci napicia mona zrozumie poprzez analogi do mierzenia odlegoci.
Gdyby kto Ci spyta: W jakiej odlegoci si znajdujesz?, to zapewne spytasz:
W odlegoci od czego?. Podobnie, gdy usyszysz pytanie: Jakie jest napicie prdu
w miejscu wejcia do arwki, naleaoby dopyta: Wzgldem ktrego miejsca
w obwodzie?. Na pierwsze pytanie moesz odpowiedzie: Jestem w odlegoci piciu
kilometrw od mojego domu, i w tym przypadku punktem odniesienia jest Twj dom.
Jeli wic powiesz: Napicie na wejciu do arwki wynosi 1,5 wolta w odniesieniu
do masy, to wszystko bdzie jasne.
Jeli w naszym prostym obwodzie z arwk zmierzysz napicie przy ujemnym biegunie
baterii, a nastpnie dokonasz takich pomiarw na caej dugoci obwodu, to spostrzeesz,
e przy dodatnim biegunie baterii napicie wynosi 1,5 V, a za arwk spado do zera
(w rzeczywistoci przecznik pochonie niewielk cz napicia, poniewa nawet
najlepsze przewodniki zuywaj nieco energii, ale jest to tak maa warto w porwnaniu
z iloci energii pochanianej przez arwk, e mona j pomin).
W tym miejscu naley zauway, e przechodzc wzdu obwodu prdu staego od
ujemnego do dodatniego bieguna baterii, napicie ronie (jest to tzw. wzrost napicia).
Natomiast przechodzc w tym samym kierunku przez elementy elektroniczne, napicie
spada. Przy ujemnym biegunie baterii napicie jest ju rwne zeru. Jeli wybierzesz
dowolny punkt w obwodzie i od niego zaczniesz sumowa wszystkie spadki i wzrosty
napicia na caej dalszej dugoci obwodu, to otrzymasz warto rwn wartoci
pocztkowej. Suma wszystkich zmian wartoci napicia przy penym obejciu obwodu
zawsze wynosi zero. Dotyczy to obwodw prdu zarwno staego, jak i zmiennego
i nazywa si drugim prawem Kirchhoffa.
Pamitaj, e te spadki napicia maj realne, fizyczne znaczenie. Energia elektryczna
dostarczana przez bateri jest pochaniana przez arwk. Bateria cay czas dostarcza
energi elektryczn i przesya prd, a arwka bezustannie pochania t energi i robi
to, dopki bateria si nie wyczerpie (tzn. nie skoczy si jej energia). Do wyczerpania
baterii dochodzi wwczas, gdy wszystkie zwizki chemiczne w niej zawarte zostan
zuyte w reakcjach wytwarzajcych ujemne i dodatnie adunki. Oznacza to, e cao
energii chemicznej wytwarzanej przez bateri zostaa zamieniona w energi elektryczn
i zuyta przez obwd.
Jedn z podstawowych zasad fizyki jest to, e energii nie mona wytworzy ani zniszczy.
Mona tylko zmieni jej posta. Dobrze to obrazuje przykad prostego obwodu z bateri
i arwk, w ktrym energia chemiczna jest zamieniana w energi elektryczn, ktra
z kolei zostaje przemieniona w energi ciepln i wietln, ktre Wiesz ju, o co chodzi.
Uziemienie i masa
W elektronice czsto uywa si sw uziemienie
i masa. Pierwsze z nich oznacza fizyczne poczenie
z powierzchni naszej planety. Z ziemi w tym sensie
poczony jest np. wkrt w rodku gniazdka ciennego,
a take bolec, ktry jest w niektrych gniazdkach.
Wewntrz kadego gniazdka ciennego znajduje si
przewd biegncy w cianach i czcy si z metalowym prtem wbitym w ziemi. Jest to rodzaj
zabezpieczenia obwodw, w ktrych pynie duy prd.
Wysanie niebezpiecznego prdu bezporednio w ziemi pozwala si go pozby, gdy zakoczy swoj prac,
albo inaczej mwic, da mu do roboty co innego
ni niszczenie urzdze domowych. T sam zasad
wykorzysta Benjamin Franklin w konstrukcji piorunochronu, ktry powoduje, e pioruny zamiast uderza w domy i ludzi, s kierowane w ziemi. Kady
obwd, przez ktry pynie duy prd, ma poczenie z rur lub jakim innym metalowym przedmiotem, ktry jest poczony bezporednio z ziemi.
45
46
Cz I: Podstawy elektroniki
Wybr elementw
Na arwkach i innych elementach elektronicznych
nie bez powodu znajduj si oznaczenia mocy znamionowej. Jeli przepuci si przez nie zbyt duy prd,
to przegrzej si i spal albo stopi. Przypomnijmy,
e moc jest iloczynem napicia i natenia. Jeli wic
nauczysz si oblicza spadki napicia i ilo prdu
Rysunek 2.4.
Elementy
elektroniczne
wystpuj
w rozmaitych
ksztatach
i obudowach
Poczenia szeregowe
W prostym obwodzie z arwk, ktry przedstawilimy wczeniej w tym rozdziale
(rysunek 2.3), prd pynie w obwodzie zamknitym od dodatniego bieguna baterii,
przez arwk, do ujemnego bieguna baterii. Takie poczenie elementw mona
nazwa szeregowym, poniewa prd w tym obwodzie przepywa przez wszystkie
elementy po kolei jakby stay w szeregu.
Na temat pocze szeregowych naley zapamita dwie rzeczy:
Poczenia szeregowe maj jedn wad jeli jeden element w szeregu ulegnie
uszkodzeniu, to powstaje przerwa i prd przestaje pyn w caym obwodzie. Jeli
wic zawiesisz nad swoj restauracj pikny i drogi wieccy szyld z napisem ZJEDZ
NAJLEPSZE DANIE W OKOLICY, utworzony z poczonych szeregowo arwek,
i kto grajcy w pobliu w pik zbije jedn arwk, to zgasn wszystkie pozostae,
tworzce ten napis.
47
48
Cz I: Podstawy elektroniki
Poczenia rwnolege
Wad pocze szeregowych, w ktrych awaria jednego elementu powoduje wyczenie
caego obwodu, mona wyeliminowa. Wystarczy poczy elementy rwnolegle, tak
jak wida na rysunku 2.5. Nawet jeli zbij Ci kilka arwek w napisie, to przy poczeniu
rwnolegym i tak reszta bdzie dalej wieci (oczywicie z Twojego napisu moe zosta
tylko fragment ZJEDZ OKO, ale nie ma rzeczy idealnych).
Rysunek 2.5.
arwki czsto
czy si rwnolegle, aby
nadal wieciy,
gdy jedna
z nich si spali
Obwody mieszane
Wikszo obwodw skada si z poczenia pewnej liczby obwodw szeregowych
i rwnolegych. Sposb rozmieszczenia elementw w obwodzie zaley od tego,
jak funkcj ma on spenia. Spjrz na obwd szeregowo-rwnolegy przedstawiony
na rysunku 2.6. Wida na nim rezystor (ktrego symbolem jest prostokt) poczony
szeregowo z bateri i trzy rwnolege odgazienia, z ktrych kade zawiera przecznik
szeregowo poczony z arwk. Gdy wszystkie trzy przeczniki s zamknite, prd
przepywa przez rezystor, a nastpnie jest rozdzielany na trzy odgazienia dziki
czemu przez kad z arwek przepywa pewna ilo prdu. Gdy wszystkie trzy
przeczniki s otwarte, nie ma zamknitej cieki, po ktrej mgby pyn prd, a wic
z baterii nic nie jest pobierane. Jeli zamknity jest tylko jeden przecznik, to cay
dostarczany prd pynie tylko przez jedn arwk, a pozostae arwki s wyczone.
Sterujc zamykaniem i otwieraniem przecznikw, mona wybiera, ktra arwka
ma by w danym czasie zawiecona. Tego rodzaju obwd mgby zosta uyty do
sterowania wiatami ulicznymi (trzeba by go tylko wzbogaci o kilka elementw do
sterowania czasem i kolejnoci wczania i wyczania).
Rysunek 2.6.
Otwierajc
i zamykajc
przeczniki
w tym obwodzie szeregowo-rwnolegym,
mona kierowa
prdem tak,
aby pyn rnymi ciekami
49
50
Cz I: Podstawy elektroniki
dziaania na ni zmiennych si cinienia atmosferycznego (czyli dwiku). Ruch membrany jest nastpnie
bezporednio odwzorowywany w postaci zmian prdu
elektrycznego. Ten zmieniajcy si prd stanowi
reprezentacj oryginalnego dwiku, a wic jest analogowym sygnaem elektrycznym.
Ukady cyfrowe, takie jak komputery, nie potrafi obsugiwa cigych sygnaw analogowych, w zwizku
z czym sygna elektryczny przed wejciem do takiego
ukadu musi zosta przeksztacony na format cyfrowy.
Format cyfrowy to jeden z wielu sposobw kodowania, w ktrym informacje zapisywane s w postaci
cigu zer i jedynek (to tak jak w alfabecie Morsea,
w ktrym s kropki i kreski). Sygna cyfrowy wytwarza si poprzez prbkowanie sygnau analogowego w regularnych odstpach czasu i zamian kadej
uzyskanej w wyniku prbkowania wartoci na cig
bitw, czyli liczb binarnych (ang. binary digit).
9 Antena odbiera fale radiowe (niewidzialne sygnay przesyane przez wiele stacji
radiowych) z powietrza i zamienia je w sygna elektryczny bdcy zmiennym
przepywem prdu elektrycznego (zob. ramk Rozszyfrowywanie sygnaw
elektrycznych powyej).
z sygnau radiowego (ktry oprcz dwiku zawiera jeszcze sygna nony, ktry
transportuje go przez powietrze).
Rysunek 2.7.
Schemat blokowy odbiornika radiowego.
Elementy elektroniczne uyte
w tym systemie ksztatuj
sygna elektryczny na kilka
sposobw, zanim wyl go
do gonikw
51
52
Cz I: Podstawy elektroniki
Rozdzia 3
eli wrzucisz kulk do piaskownicy, to potoczy si ona niezbyt daleko. Gdyby jednak t
sam kulk rzuci na zamarznite jezioro, to zanim by si zatrzymaa, przebyaby szmat
drogi. W obu przypadkach do zatrzymania kulki dochodzi w wyniku dziaania siy
mechanicznej nazywanej tarciem na piasku tarcie jest znacznie wiksze ni na lodzie.
Rezystancja w elektronice w duym stopniu przypomina tarcie mechaniczne hamuje
elektrony (te mae czstki, ktre tworz prd) poruszajce si wewntrz materiau
przewodzcego.
Z tego rozdziau dowiesz si, czym dokadnie jest rezystancja, gdzie mona na ni trafi
(wszdzie) oraz jak mona j wykorzysta do wasnych celw poprzez dobr odpowiednich
rezystorw (elementw sucych do kontrolowanego zwikszania rezystancji) do swoich
ukadw elektronicznych. Nastpnie przyjrzymy si relacjom midzy napiciem (si
elektryczn, ktra popycha elektrony) a prdem w elementach, w ktrych wystpuje
rezystancja. Relacje te s zgrabnie sformuowane w postaci jednego rwnania, znanego
pod autorytatywn nazw prawo Ohma. Pniej sprbujemy wykorzysta znajomo
tego prawa do analizy dziaania prostych obwodw. Na koniec poznasz rol prawa Ohma
i oblicze wykonywanych z jego zastosowaniem w projektowaniu ukadw elektronicznych.
54
Cz I: Podstawy elektroniki
Wszystko stawia przepywajcym elektronom jaki opr, nawet najlepsze przewodniki
(w istocie istnieje pewna grupa materiaw, ktre nie stawiaj adnego oporu, nazywaj
si one nadprzewodnikami, ale swoje waciwoci zyskuj dopiero w bardzo niskich
temperaturach i w tradycyjnej elektronice ich si nie uywa). Im wysza rezystancja,
tym bardziej ograniczony przepyw prdu. Co decyduje o poziomie rezystancji danego
przedmiotu? Ma na to wpyw kilka czynnikw:
Do czego su rezystory?
Ze wzgldu na swoj prostot i wszechstronno rezystory nale do najpopularniejszych
elementw elektronicznych. Najczciej uywa si ich do ograniczania iloci prdu
przepywajcego przez obwd, ale za ich pomoc mona take kontrolowa napicie
dostarczane do wybranej czci obwodu.
Rysunek 3.1.
Rezystor ogranicza ilo prdu
wpywajcego
do delikatnej
diody elektroluminescencyjnej
Zbyt duy prd moe zniszczy wiele elementw elektronicznych, takich jak tranzystory
(opisane w rozdziale 6.) czy ukady scalone (opisane w rozdziale 7.). Umieszczajc
rezystor przed delikatn czci, ograniczamy ilo prdu, jaki do niej dociera (lecz jeli
uyjesz za duego rezystora, np. 1 M, to nie zobaczysz wiata, chocia zostanie ono
wytworzone!). Ten prosty zabieg pozwoli Ci zaoszczdzi mnstwo pienidzy i czasu,
ktry musiaby powici na wymian uszkodzonych elementw obwodw.
Modyfikowanie napicia
Przy uyciu rezystorw mona zmniejszy napicie docierajce do rnych czci
obwodw. Jeli masz np. bateri 9-woltow, ale do zasilenia ukadu scalonego potrzebujesz
napicia 5 V, to moesz zbudowa taki obwd, jaki wida na rysunku 3.2, ktry na wyjciu
wytwarza napicie 5 V. I voil, moesz uywa napicia wyjciowego, Uwy, tego dzielnika
napicia do zasilania swojego ukadu (szczegowy opis, jak to dziaa, znajduje si dalej
w tym rozdziale).
Przy uyciu rezystora w poczeniu z innym popularnym elementem elektronicznym
kondensatorem, ktrego opis znajduje si w rozdziale 4. mona uzyska dajce si
przewidzie wzrosty i spadki napicia w wybranych miejscach. Dowiesz si, e z pocze
rezystorw z kondensatorami mona tworzy co w rodzaju klepsydry, co bardzo si
przydaje w obwodach, w ktrych wane jest odmierzanie czasu (np. w wiatach
ulicznych). Zasad dziaania duetu rezystor-kondensator opisalimy w rozdziale 4.
55
56
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 3.2.
Dwa rezystory
tworzce dzielnik napicia
typowa
technika uzyskiwania rnych wartoci
napicia dla rnych czci
obwodu
9 Rezystor stay stawia niezmienny, z gry ustalony opr elektryczny (nie ma w tym
Rysunek 3.3.
Kolorowe paski
na rezystorze
staym okrelaj jego moc.
Na potencjometrach zwykle
nadrukowuje
si ich maksymaln warto
rezystancji
57
58
Cz I: Podstawy elektroniki
Za pomoc specjalnego piercienia dekodujcego (to tylko art, w rzeczywistoci do
rozszyfrowywania kolorowego kodu rezystorw naley uy informacji z tabeli 3.1) mona
odszyfrowa warto znamionow standardowego rezystora w nastpujcy sposb:
Jeli trzeci pasek jest zoty, warto naley pomnoy przez 0,1 (czyli podzieli
przez 10).
Jeli trzeci pasek jest srebrny, warto naley pomnoy przez 0,01 (czyli podzieli
przez 100).
Cyfra
Tolerancja
Czarny
20%
Brzowy
1%
Czerwony
2%
Pomaraczowy
3%
ty
4%
Zielony
brak
Niebieski
brak
Fioletowy
brak
Szary
brak
Biay
brak
Zoty
0,1
5%
Srebrny
0,01
10%
W rezystorach precyzyjnych trzy pierwsze paski oznaczaj trzy pierwsze cyfry, czwarty
okrela mnonik, a pity reprezentuje tolerancj.
W wikszoci projektw obwodw podawana jest bezpieczna tolerancja dla pojedynczych
rezystorw lub wszystkich rezystorw w obwodzie. Informacji tych naley szuka w spisie
czci obwodu albo pod schematem ideowym. Jeli na schemacie nie zaznaczono tolerancji,
to trzeba przyj warto dla standardowych rezystorw (5% lub 10%).
Co w potencjometrze piszczy?
Potencjometr skada si ze cieki oporowej z poczeniami z obu stron, po ktrej porusza
si szczotka suca do nastawiania wartoci oporu w zakresie od zera do okrelonej
wartoci maksymalnej (rysunek 3.5). Wikszo potencjometrw ma oznaczon warto
maksymaln 10 k, 50 k, 100 k, 1 M itd. Symbol rezystancji () nie zawsze jest obecny.
Jeli np. na potencjometrze bdzie nadrukowana warto 50 k, to oznacza to, e przy
jego uyciu mona ustawia opr w zakresie od 0 do 50 000 .
Rysunek 3.5.
Znajdujca si
w potencjometrze szczotka
porusza si
po ciece
oporowej
Pamitaj, e zakres wartoci potencjometru jest okrelony tylko w przyblieniu. Jeli nie
ma adnych oznacze, to naley uy multimetru, aby sprawdzi parametry urzdzenia
(sposoby sprawdzania rezystancji za pomoc multimetru zostay opisane w rozdziale 12.).
Potencjometry su do pynnego nastawiania rezystancji i wyrnia si nastpujce ich
rodzaje: obrotowe, suwakowe i dostrojcze:
59
60
Cz I: Podstawy elektroniki
wycina si otwr, w ktry wkada si potencjometr w taki sposb, aby jego zcza
mona byo poczy z obwodami wewntrznymi, a gaka regulacyjna wystawaa
na zewntrz. Uywa si ich powszechnie do regulacji gonoci.
61
62
Cz I: Podstawy elektroniki
czenie rezystorw
Kiedy pjdziesz na zakupy, to szybko spostrzeesz, e nie zawsze mona dosta dokadnie
taki rezystor, jakiego si potrzebuje. Jest to spowodowane tym, e producentom nie opaci
si produkowa rezystorw o kadej moliwej wartoci rezystancji, a wic wytwarzaj
tylko ograniczony asortyment tych urzdze. Zaraz wyjanimy, jak mona rozwiza ten
problem. Na przykad ze wiec nie znajdziesz rezystora o wartoci 25 k, za rezystorw
o wartoci 22 k jest w sklepach na pczki! Sztuka polega na tym, aby uzyska wymagan
rezystancj, uywajc standardowych dostpnych rezystorw.
Rezystory mona czy na rne sposoby, aby uzyska rezystancj zastpcz o wartoci
prawie identycznej z wartoci, ktrej potrzebujesz. A poniewa typowy rezystor i tak
ma zakres tolerancji od 5 do 10 procent wartoci znamionowej, czenie rezystorw nie
sprawia adnych kopotw.
czenie rezystancji podlega pewnym zasadom, ktre poznasz w tym podrozdziale. Naley
si nimi kierowa nie tylko przy wyborze rezystorw do swoich wasnych obwodw, lecz
rwnie kiedy analizuje si obwody elektroniczne innych osb. Jeli np. wiadomo, jak
rezystancj ma arwka w obwodzie, i poczy si z ni szeregowo rezystor, to aby obliczy
cakowity prd przechodzcy przez te dwa urzdzenia, trzeba zna ich zastpcz rezystancj.
Rysunek 3.6.
Rezystancja
zastpcza kilku
rezystorw
poczonych
szeregowo jest
rwna sumie
wartoci
poszczeglnych
rezystorw
w szeregu
Aby obliczy czn (zastpcz) rezystancj kilku rezystorw w szeregu, naley po prostu
zsumowa ich wartoci. Zasad t mona przedstawi w postaci nastpujcego oglnego
wzoru:
Rszereg = R1 + R2 + R3 + R4 +
Rysunek 3.7.
Rezystancja zastpcza rezystorw poczonych
rwnolegle jest
zawsze mniejsza
ni rezystancja
ktregokolwiek
z uytych
rezystorw
63
64
Cz I: Podstawy elektroniki
Do obliczania rezystancji zastpczej dwch rezystorw poczonych rwnolegle uywa
si poniszego wzoru:
Rrwn =
R1 R 2
R1 + R 2
2000 2000
2000 + 2000
4000000
4000
= 1000
Rz = 1 k
Poniewa rezystory w tym przykadzie maj jednakow rezystancj, z poczenia ich
w sposb rwnolegy uzyskalimy rezystancj zastpcz rwn poowie ich wartoci.
W wyniku tego kady rezystor pobiera poow dostarczanego prdu. Jeli rezystory maj
rne wartoci rezystancji, to przez rezystor o mniejszej wartoci popynie wicej
prdu ni przez rezystor o wikszej wartoci.
Jeli potrzebujesz do swojego obwodu rezystora o nieco wikszej mocy, np. 1 W, ale masz
pod rk tylko rezystory o mocy W, to moesz w zamian uy dwch rezystorw
o mocy W poczonych rwnolegle. Dobierz tylko rezystory o takich wartociach,
aby z ich poczenia wysza rezystancja o odpowiedniej wartoci. Poniewa kady
z rezystorw pobiera poow prdu, jaki pobieraby jeden rezystor, rozpraszaj one
poow mocy (przypomnijmy, e moc = natenie napicie).
Jeli w poczeniu rwnolegym uyje si wicej ni jednego rezystora, to obliczenia
nieco si komplikuj:
Rz =
1
1
1
1
+
+
+ ...(itd .)
R1 R2 R3
R1 R 2
R1 + R 2
1
1
1
1
+
+
R1 R2 R3
Kombinacje szeregowych
i rwnolegych pocze rezystorw
W wielu obwodach uywa si zarwno szeregowych, jak i rwnolegych pocze
rezystorw, aby w niektrych miejscach ograniczy przepyw prdu, a w innych go
rozdzieli. W niektrych przypadkach mona obliczy rezystancj zastpcz poprzez
poczenie rwna dla szeregowych pocze rezystorw i dla rwnolegych pocze
rezystorw. Na przykad na rysunku 3.8 rezystor R2 (2 k) jest rwnolegle poczony
z rezystorem R3 (2 k), natomiast caa ta rwnolega kombinacja rezystorw R2 i R3
jest poczona szeregowo z rezystorem R1 (1 k). Rezystancj zastpcz (Rz) tego ukadu
(w k) mona obliczy z nastpujcego wzoru:
Rz = R1 + (R2||R3)
R2 R3
R2 + R3
= R1 +
=1+
2 2
2+2
=1+1
=2
Rz = 2 k
Rysunek 3.8.
W wielu obwodach uywane
s kombinacje
szeregowych
i rwnolegych
pocze
rezystorw
W tym obwodzie prd dostarczany przez bateri jest redukowany przez zbiorcz
rezystancj obwodu, ktrej warto wynosi 2 k. Prd wychodzcy z dodatniego bieguna
baterii przepywa przez rezystor R1, rozdziela si jedna poowa pynie przez rezystor R2,
a druga poowa przez rezystor R3 a nastpnie czy si z powrotem i pynie do ujemnego
bieguna baterii.
65
66
Cz I: Podstawy elektroniki
W obwodach czsto uywane s znacznie bardziej skomplikowane kombinacje rezystorw
ni przedstawione kombinacje pocze szeregowych i rwnolegych, a obliczenie ich
rezystancji rwnowanej nie zawsze jest atwe. Do ich analizy trzeba posugiwa si
macierzami. Poniewa to nie jest ksika z dziedziny matematyki, nie bdziemy zagbia
si w szczegy oblicze z wykorzystaniem macierzy.
To prawo jest w elektronice tak wane, e powiniene je powtarza jak mantr, a staniesz
si jego arliwym wyznawc! Aby je lepiej zapamita, wyobra sobie, e to Uniwersalna
Idealna Regua.
Kiedy stosujesz prawo Ohma, to bacznie pilnuj jednostek miary. Przed signiciem
po kalkulator nie zapomnij pozby si wszystkich kilo i mili. Jeli bdziesz uywa
rwnania wolty = ampery omy, to wszystko bdzie dobrze. Jeli jeste odwany,
to moesz korzysta z rwnania wolty = miliampery kiloomy, ktre jest rwnowane
z poprzednim, poniewa przedrostek mili rwnoway przedrostek kilo. Ale jeli przez
nieuwag pomylisz jednostki, to moesz zosta poraony prdem. Na przykad lampa
o rezystancji 100 przepuszcza prd o wartoci 50 mA. Jeli zapomnisz zamieni miliampery
na ampery, to pomnoysz 100 przez 50 i otrzymasz w lampie napicie o wartoci 5000 V!
Prawidowo naleaoby zamieni 50 mA na 0,05 A i dopiero potem wykona mnoenie
przez 100 , co w wyniku da warto 5 V. Znacznie lepiej!
Nazwisko Georga Ohma pojawia si w wartociach rezystancji i w nazwie prawo Ohma
nie bez powodu. Definicja oma, czyli jednostki rezystancji, zostaa uoona na podstawie
prac tego naukowca. Jeden om to opr elektryczny wystpujcy na dwch kocach
przewodnika, kiedy napicie o wartoci jednego wolta wystpujce midzy tymi dwoma
kocami wywouje w tym przewodniku prd elektryczny o nateniu jednego ampera.
Pomylelimy, e moe chciaby o tym wiedzie (cae szczcie, e Georg nie mia na
nazwisko np. Brzczyszczykiewicz).
I = U/R
R = U/I
67
68
Cz I: Podstawy elektroniki
Wszystkie te trzy rwnania wyraaj to samo, lecz na rne sposoby. Przy ich zastosowaniu
mona obliczy kad z wielkoci, jeli zna si pozostae dwie. To, ktrej wersji naley
uy, zaley od tego, co chcemy obliczy. Na przykad:
(R = /I). Jeli na przykad przez nieznany rezystor przepywa prd o napiciu 3,5 V
i nateniu 10 mA, to jego rezystancja wynosi 3,5 V/0,01 A = 350 .
Rysunek 3.11.
Aby obliczy
natenie prdu
przepywajcego
przez ten obwd,
najpierw naley
obliczy rezystancj zastpcz, a nastpnie
zastosowa
prawo Ohma
69
70
Cz I: Podstawy elektroniki
(6 V) podzielone przez sumaryczn rezystancj (R1 + R2, czyli 1,22 k) w przyblieniu
4,9 mA. Po wykonaniu tych oblicze mona zastosowa prawo Ohma do znalezienia
wartoci spadku napicia w kadym z rezystorw:
U1 = I R1
= 0,0049 A 220 = 1,078 V 1,1 V
U2 = I R2
= 0,0049 A 1000 = 4,9 V
Zwr uwag, e po dodaniu spadkw napicia w obu rezystorach otrzymasz warto 6 V,
czyli tyle, ile dostarcza bateria. To nie przypadek. Dwa rezystory podczone do tego
obwodu dziel napicie dostarczane przez bateri proporcjonalnie na dwie czci
odpowiadajce ich wartociom rezystancji. Tego rodzaju obwd nazywa si dzielnikiem
napicia.
W wielu ukadach elektronicznych uywa si dzielnikw napicia w celu obnienia
napicia do okrelonego poziomu, aby mona je byo wykorzysta do zasilania innej
czci ukadu, ktra wymaga niszego napicia.
Istnieje szybszy sposb na obliczenie czciowych napi (U1 i U2) w obwodzie na
rysunku 3.11. Wiadomo, e prd przepywajcy przez obwd mona wyrazi za pomoc
nastpujcego wzoru:
I=
U we
R1 + R 2
Wiemy rwnie, e:
U1 = I R1
i
U2 = I R2
U we
R1
R1 + R 2
R1
Uwe
R1 + R 2
R2
Uwe
R1 + R 2
Po podstawieniu wartoci R1, R2 i Uwe otrzymamy taki sam wynik jak wczeniej,
czyli U1 = 1,078 V i U2 = 4,9 V.
To oglne rwnanie jest bardzo czsto uywane do obliczania napicia w rezystorze (R1)
w dzielnikach napicia:
U1 =
R1
Uwe
R1 + R 2
15000
9V
(12000 + 15000)
15000
9V
27000
=5V
Napicie wyjciowe obwodu pokazanego na rysunku 3.2 bdzie zredukowane z 9 do 5 V.
Obliczanie rezystancji
Zamy, e mamy du latark zasilan z baterii 12 V; w obwodzie latarki zmierzylimy
natenie prdu i wyszo nam 1,3 A (sposoby mierzenia prdu opisalimy w rozdziale 12.).
Rezystancj arwki moemy obliczy, dzielc napicie (12 V) przez natenie prdu (1,3 A)
w arwce. Wystarczy prosty rachunek:
R = 12 V/1,3 A = 9
71
72
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 3.12.
Skomplikowane
obwody mona
analizowa,
stosujc prawo
Ohma i obliczajc
wartoci
rezystancji
rwnowanej
1000 2200
1000 + 2200
220 + 688
908
2. Obliczenie natenia prdu dostarczanego przez bateri.
Tu trzeba zastosowa prawo Ohma, jako wiadomych uywajc napicia baterii
i obliczonej rezystancji rwnowanej:
4,55 V
Zastosowa prawo Ohma do rezystora o wartoci 220 i odj jego
napicie od napicia rdowego. Napicie w rezystorze 220 wynosi:
U1 = 0,0066 A 220
1,45 V
Zatem napicie na rezystorach rwnolegych wynosi:
U2 = Uwe U1
= 6 V 1,45 V = 4,55 V
73
74
Cz I: Podstawy elektroniki
musia wzi na siebie reszt napicia, czyli 7 V. Aby natenie prdu w obwodzie nie
przekroczyo 25 mA, naley uy rezystora o rezystancji nie mniejszej ni 7 V/0,025 A = 280 .
Poniewa nie ma rezystorw o rezystancji 280 , zastosujemy rezystor o wartoci 300 .
Uzyskamy wwczas prd o nateniu 7 V/300 = 0,023 A, czyli 23 mA. Dioda moe wieci
nieco janiej, ale nic zego si jej nie stanie.
Prawo Ohma jest rwnie przydatne, kiedy trzeba zmodyfikowa istniejcy obwd.
Powiedzmy, e chcesz sobie jeszcze poczyta, a Twoja ona chce ju spa, wic wycigasz
swoj du latark. arwka w latarce ma rezystancj 9 i jest zasilana z baterii 6 V.
Dziki temu wiadomo, e w obwodzie latarki pynie prd o nateniu 6 V/9 = 0,65 A.
Dla maonki wiato latarki jest troch za jasne, wic w celu zmniejszenia jasnoci latarki
i ratowania swojego maestwa postanawiasz nieco zmniejszy natenie prdu
przepywajcego przez arwk. Uznajesz, e zmniejszenie natenia prdu do 0,45 A
powinno wystarczy, i wiesz, e aby zmniejszy natenie prdu midzy bateri a arwk,
trzeba wstawi szeregowo rezystor. Ale jak warto rezystancji naley zastosowa?
Mona to obliczy, wykorzystujc prawo Ohma:
/0,45 A 4,2 .
Sprbuj swych si
w projektowaniu obwodw z rezystorami
Jeli chcesz troch poeksperymentowa z prawdziwymi obwodami zawierajcymi rezystory,
to moesz teraz przej na pocztek rozdziau 14. Przedstawione tam obwody pozwalaj
zapozna si z praktycznym zastosowaniem prawa Ohma. Za pomoc doczonego
do nich potencjometru mona zmienia rezystancj i dzieli wartoci napicia. Zanim
jednak wykonasz tak daleki skok, zachcamy Ci do przeczytania czci II, z ktrej
dowiesz si, jak zorganizowa swj warsztat, przestrzega zasad bezpieczestwa, odczytywa
schematy ideowe, konstruowa obwody i mierzy wszystko, co jest w zasigu wzroku.
75
76
Cz I: Podstawy elektroniki
Rozdzia 4
Wydobywanie adunku
z kondensatorw
W tym rozdziale:
Przechowywanie energii elektrycznej w kondensatorach
adowanie i rozadowywanie kondensatorw
Mwienie nie prdowi staemu i mwienie tak prdowi zmiennemu
Sprawdzanie, jak kondensatory reaguj na rne czstotliwoci
Stosowanie prawa Ohma (bardzo ostronie) do analizy obwodw z kondensatorami
Tworzenie dynamicznych duetw zoonych z kondensatorw i rezystorw
Wykorzystanie kondensatorw do blokowania, filtrowania, wygadzania i opniania sygnaw
78
Cz I: Podstawy elektroniki
Kondensatory
zbiorniki na energi elektryczn
Kiedy chce Ci si pi, to zazwyczaj masz dwie moliwoci do wyboru moesz napi
si wody prosto u rda, czyli z kranu, albo nala sobie napoju z jakiego zbiornika,
np. automatu z chodzon wod. Podobnie moesz myle o energii elektrycznej: mona
j pobiera bezporednio ze rda (np. baterii albo generatora) lub ze specjalnego urzdzenia
sucego do jej przechowywania kondensatora.
Tak jak automat z wod podcza si do rda wody, kondensator napenia si energi
elektryczn, podczajc go do rda energii elektrycznej. I podobnie jak w automacie
woda pozostaje take po odczeniu od niego rda, tak te energia elektryczna zgromadzona
w kondensatorze nie znika po odjciu zasilania. W obu przypadkach zgromadzony materia
(woda albo energia elektryczna) pozostaje w zbiorniku, dopki kto lub co go stamtd
nie wemie spragniony osobnik albo element elektroniczny potrzebujcy energii
elektrycznej.
Kondensatory to bierne elementy suce do przechowywania energii elektrycznej
pochodzcej ze rda napicia prdu (rysunek 4.1). Jeli usunie si rdo napicia
i odizoluje kondensator w taki sposb, aby nie znajdowa si w zamknitym obwodzie,
to bdzie on przechowywa zgromadzon energi elektryczn. Jeli poczy si go z innymi
elementami elektronicznymi w zamknitym obwodzie, to uwolni cz lub cao swojej
energii. Kondensator jest zbudowany z dwch metalowych pytek rozdzielonych izolatorem
(dielektrykiem).
Rysunek 4.1.
Dwa symbole
uywane
do oznaczania
kondensatorw
na schematach
adowanie i rozadowywanie
kondensatorw
Jeli do obwodu skadajcego si z kondensatora poczonego szeregowo z arwk
przyoymy napicie prdu staego (rysunek 4.2), to przepyw prdu nie bdzie mg by
podtrzymany, poniewa pytki kondensatora nie s poczone adnym przewodnikiem.
A jednak elektrony bd pyn (przez krtki czas) w tym maym obwodzie w bardzo
ciekawy sposb.
Rysunek 4.2.
Gdy do obwodu
zawierajcego
kondensator
zostanie podczona bateria,
kondensator bdzie adowany.
Naadowany
kondensator
przechowuje
energi elektryczn i pod
tym wzgldem
jest podobny
do baterii
79
80
Cz I: Podstawy elektroniki
Kiedy spadek napicia na pytkach kondensatora jest rwny napiciu baterii, to mwi
si, e kondensator jest w peni naadowany (w rzeczywistoci naadowane s tylko
pytki kondensatora, a sam kondensator jako cao nie ma adunku). Nawet jeli nie
odczymy baterii, kondensator nie bdzie si dalej adowa, poniewa nie bdzie
wystpowaa rnica napi midzy nim a bateri. Kiedy odczysz bateri, prd nadal
nie bdzie pyn i adunek zgromadzony na pytkach kondensatora pozostanie na swoim
miejscu. Kondensator jest jak rdo prdu, poniewa przechowuje adunek elektryczny,
w ktrym zgromadzona jest energia.
Im wikszej uyjesz baterii, tym wikszy adunek zostanie zgromadzony na kadej
z pytek i tym wikszy spadek napicia wytworzy si na kondensatorze do pewnej
granicy. Kondensatory maj fizyczne ograniczenia mog przyj tylko okrelon ilo
adunku, po ktrej przekroczeniu znajdujcy si midzy pytkami dielektryk przestaje
dziaa jak izolator i zaczyna przepuszcza elektrony, co powoduje, e midzy pytkami
nastpuje wyadowanie ukowe. Wicej na ten temat napisalimy w podrozdziale
Pilnowanie napicia roboczego.
Jeli zamiast baterii do obwodu doczysz zwyky drut, utworzysz ciek biegnc
przez arwk; ciek t bd mogy pyn elektrony zgromadzone na jednej z pytek
do drugiej pytki. Pytki kondensatora rozaduj si poprzez arwk, ktra zawieci
si mimo braku baterii i bdzie wiecia, a adunek na obu pytkach stanie si obojtny.
Energia elektryczna zgromadzona w kondensatorze zostanie zuyta przez arwk.
Kiedy kondensator si rozaduje (a tak naprawd rozaduj si jego pytki), prd
przestanie pyn.
Kondensator moe przechowywa energi elektryczn przez wiele godzin. Dlatego
zanim wemiesz go do rki, upewnij si, e jest rozadowany, aby przypadkiem nie
rozadowa si przez Twoje ciao. Aby rozadowa kondensator, mona podczy jego
wyprowadzenia do arwki przy uyciu izolowanego zacisku szczkowego (opisanego
w rozdziale 9.) i poczeka kilka sekund, a przestanie ona wieci. Jeli nie masz pod
rk arwki, to podcz rezystor o wartoci 10 k i 1 W na przynajmniej 30 sekund.
81
82
Cz I: Podstawy elektroniki
Do czego su kondensatory?
Kondensatory s obecne w wikszoci uywanych na co dzie obwodw elektronicznych.
Ich najwaniejsze waciwoci tzn. moliwo magazynowania energii elektrycznej,
blokowanie prdu staego i zmienianie oporu stawianego prdowi elektrycznemu
w zalenoci od jego czstotliwoci s bardzo czsto wykorzystywane w budowie
wielu funkcjonalnych ukadw elektronicznych. Oto kilka sposobw uycia kondensatorw
w obwodach:
Charakterystyka kondensatorw
Kondensatory mog mie rn budow. W ich konstrukcji wykorzystuje si rozmaite
materiay, z ktrych wykonane s pytki i dielektryk. Take same pytki mog przybiera
rnorakie ksztaty. Budowa kondensatora okrela jego waciwoci i zachowanie w obwodzie.
83
84
Cz I: Podstawy elektroniki
Pojemno
Zastosowania
Ceramiczny
od 1pF do 2,2 F
Filtrowanie, omijanie
Mikowy
od 1 pF do 1 F
Foliowy
do 100 F
Poliestrowy (mylarowy)
od 0,001 do 100 F
Sprzganie, omijanie
Polipropylenowy
od 100 pF do 50 F
Polistyrenowy
od 10 pF do 10F
Tantalowy elektrolityczny
od 0,001 do 1000 F
Aluminiowy elektrolityczny
od 10 do 220000 F
Rozmiary kondensatorw
Jak wida na rysunku 4.3, kondensatory mog mie rne ksztaty i rozmiary. Kondensatory
elektrolityczne aluminiowe i papierowe najczciej maj ksztat walcowaty. Kondensatory
elektrolityczne tantalowe, ceramiczne, mikowe i polistyrenowe maj bardziej owalny
ksztat, poniewa zanurza si je w kpieli z materiau epoksydowego lub tworzywa
sztucznego, ktre stanowi ich zewntrzn powok. Ale nie wszystkie kondensatory
danego typu (np. mikowe albo poliestrowe) produkuje si jednakowo i dlatego nie zawsze
mona okreli cechy kondensatora tylko na podstawie jego wygldu.
Niektrzy sprzedawcy czci elektronicznych oznaczaj kondensatory wedug rodzaju
zastosowanych w nich wyprowadze osiowe lub radialne. Wyprowadzenia
w kondensatorach osiowych wystaj z dwch kocw kondensatora walcowatego.
Natomiast wyprowadzenia kondensatora radialnego wychodz z jednej strony i s do
siebie rwnolege (dopki ich nie zegniemy w celu podczenia do obwodu).
85
86
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 4.3.
Kondensatory
wystpuj
w wielu rnych
ksztatach i mog
mie okrelon
polaryzacj
Polaryzacja kondensatorw
Niektre kondensatory elektrolityczne o duej pojemnoci (od 1 F) s spolaryzowane,
tzn. na ich dodatnim biegunie musi by wysze napicie ni na biegunie ujemnym.
W przypadku tego rodzaju kondensatorw sposb podczenia do obwodu ma znaczenie.
Kondensatory spolaryzowane s przeznaczone do uytku w obwodach prdu staego.
Wiele spolaryzowanych kondensatorw ma oznaczony ujemny biegun znakiem minus
lub du strzak, ktra wskazuje w jego kierunku. W kondensatorach radialnych ujemne
wyprowadzenie jest zwykle krtsze od dodatniego.
Z faktu, e na obudowach kondensatorw najczciej oznacza si biegun ujemny, wcale
nie wynika, e na schematach pocze jest stosowany ten sam system oznacze.
Jeli w obwodzie jest uyty spolaryzowany kondensator, to na schemacie po jednej
z jego stron bdzie znajdowa si znak plus (rysunek 4.4), pokazujcy sposb montau
urzdzenia.
Rysunek 4.4.
Symbole oznaczajce kondensatory spolaryzowane
87
88
Cz I: Podstawy elektroniki
Tabela 4.2. Oznaczenia pojemnoci kondensatorw
Oznaczenie
Warto
nn pF
101
100 pF
102
0,001 F
103
0,01 F
104
0,1 F
221
220 pF
222
0,0022 F
223
0,022 F
224
0,22 F
331
330 pF
332
0,0033 F
333
0,033 F
334
0,33 F
471
470 pF
472
0,0047 F
473
0,047 F
474
0,47 F
Tolerancja
0,1%
0,25%
0,5%
1%
2%
5%
10%
20%
+80%, 20%
Kondensatory zmienne
Kondensatory zmienne pozwalaj ustawia pojemno stosownie do potrzeb. Symbole
uywane do oznaczania kondensatorw zmiennych pokazano na rysunku 4.5.
Rysunek 4.5.
Symbole
uywane
do oznaczania
kondensatorw
zmiennych
czenie kondensatorw
Jeli chcesz przeanalizowa dziaanie kilku kondensatorw uytych w obwodzie, moesz
je poczy, aby otrzyma pojemno zastpcz. Lecz zasady czenia kondensatorw s
inne ni znane nam ju zasady czenia rezystorw.
89
90
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 4.6.
Pojemnoci
kondensatorw
poczonych
rwnolegle
sumuj si
C1 C 2
C1 + C 2
100 220
100 + 220
22000
320
= 68,75
Cz = 68,75 F
Rysunek 4.7.
Kondensatory
poczone szeregowo dziaaj
przeciw sobie,
co powoduje
zmniejszenie
ich sumarycznej pojemnoci
1
1
1
1
+
+
+ ...(itd .)
C1 C 2 C3
Tak jak w przypadku wielu innych elementw elektronicznych, natenie prdu na kadym
kondensatorze w poczeniu szeregowym jest takie same, natomiast spadek napicia
na kadym z nich moe by inny.
Reaktancja pojemnociowa
W rozdziale 3. zdefiniowalimy rezystancj jako si, z jak obiekt stawia opr
przepywajcym elektronom, oraz stwierdzilimy, e rezystory maj kontrolowan warto
rezystancji, ktra nie zmienia si pod wpywem zmian napicia i natenia prdu. Gdybymy
jednak mieli moliwo zmierzenia oporu, jaki stawia pyncym elektronom kondensator,
to spostrzeglibymy, e zmienia si on w zalenoci od warunkw.
91
92
Cz I: Podstawy elektroniki
Wczeniej napisalimy, e kondensatory blokuj prd stay (pomijajc krtki czas adowania
i rozadowywania), a przepuszczaj prd zmienny. Kiedy do kondensatora zostanie
podczone rdo prdu staego, tak jak w obwodzie z arwk widocznym na rysunku 4.2,
to maj miejsce nastpujce zdarzenia:
1. Pocztkowo, dopki kondensator jest adowany, prd pynie przez obwd
i arwka wieci.
2. Gdy kondensator jest prawie naadowany, prd zaczyna pyn wolniej a do momentu
cakowitego naadowania kondensatora, kiedy to cakowicie przestaje pyn.
Jeli do kondensatora zostanie przyoone napicie, to bdzie on stawia bardzo may
opr przepywajcym elektronom, lecz po pewnym czasie zacznie zachowywa si jak
otwarty obwd, czyli bdzie cakowicie zatrzymywa ruch elektronw. Kiedy do obwodu
z kondensatorem zostanie podczone rdo prdu zmiennego, prd moe pyn przez
ten obwd. Im szybciej zmienia si napicie rda prdu, tym mniejszy opr kondensator
stawia elektronom podobnie do sytuacji, w ktrej podczono bateri do rozadowanego
kondensatora w obwodzie przedstawionym na rysunku 4.2. Im wolniej zmienia si
napicie prdu rdowego, tym wikszy opr kondensator stawia elektronom.
Opr stawiany prdowi zmiennemu nazywa si reaktancj pojemnociow, ktrej
jednostk miary jest om (tak, om!). Reaktancja pojemnociowa jest podobna do rezystancji
pod tym wzgldem, e reprezentuje opr stawiany prdowi. Jednak w przeciwiestwie
do rezystancji, ktra dla danego urzdzenia oporowego jest zawsze taka sama, reaktancja
pojemnociowa zmienia si w zalenoci od czstotliwoci napicia przyoonego do
kondensatora.
Warto reaktancji pojemnociowej, ktrej symbolem jest XC, obliczamy z nastpujcego
wzoru:
XC = (2 f C)-1
Symbol f oznacza czstotliwo napicia prdu zmiennego wyraon w hercach (Hz),
C oznacza pojemno w faradach (nie F ani pF), a to staa, z ktr po raz pierwszy
miae styczno na lekcjach matematyki w szkole jej warto rozpoczyna si od cyfr
3,14 i cignie si w nieskoczono. Upraszczajc wyraenie 2 do wartoci 6,28,
powyszy wzr moemy sprowadzi do nastpujcej postaci:
XC (6,28 f C)-1
Z tego wzoru wynika, e reaktancja pojemnociowa maleje, gdy czstotliwo zmian
napicia ronie (im wiksza warto czstotliwoci, tym wikszy mianownik uamka,
a wic tym mniejszy cay uamek). Poniej znajduje si przykad obliczenia reaktancji
pojemnociowej kondensatora o pojemnoci 0,1 F po przyoeniu do niego napicia
prdu zmiennego o czstotliwoci 20 kHz:
XC (6,28 20 000 0,0000001)-1
80
Jeli zmniejszymy czstotliwo prdu do 1 Hz, to warto reaktancji pojemnociowej
zmieni si nastpujco:
XC (6,28 1 0,0000001)-1
1,6 M
U max
XC
5V
1600000
U max
XC
5V
80
93
94
Cz I: Podstawy elektroniki
Z tych wylicze wynika, e w obwodzie z kondensatorem zwikszenie czstotliwoci
napicia rdowego powoduje zmniejszenie reaktancji pojemnociowej, co z kolei
wywouje zwikszenie natenia prdu przepywajcego przez obwd. I odwrotnie, jeli
zmniejszy si czstotliwo napicia prdu, zwikszy si warto reaktancji pojemnociowej
i natenie prdu rwnie bdzie mniejsze.
W przeciwiestwie do rezystorw kondensatory w obwodach prdu zmiennego zachowuj
si rnie przy rnych czstotliwociach napicia. Mona (a nawet trzeba) t waciwo
kondensatorw wykorzysta do rnych celw, np. tworzenia filtrw przepuszczajcych
tylko sygnay o wysokiej czstotliwoci (albo odwrotnie) zobacz rwnie podrozdzia
Wybr czstotliwoci przy uyciu prostych filtrw RC.
Wsppraca z rezystorami
W obwodach elektronicznych czsto uywa si kondensatorw w parze z rezystorami,
aby wykorzysta moliwoci jednych w zakresie magazynowania energii elektrycznej
i cechy drugich do stawiania oporu prdowi. Dziki odpowiedniej kombinacji tych
elementw mona np. sterowa szybkoci napeniania elektronami (czyli adowania)
kondensatora oraz oprniania go z elektronw (rozadowywania). Ten dynamiczny duet
jest tak popularny, e obwodom zawierajcym rezystory i kondensatory nadano nawet
specjaln nazw: obwody RC (od ang. resistance-capacitance oporowo-pojemnociowe).
UC
.
R
Wykres przedstawiony na rysunku 4.9 pokazuje, jak (po przyoeniu, a pniej usuniciu
rda prdu staego) zmienia si w czasie napicie na kondensatorze, ktry jest adowany
i rozadowywany poprzez rezystor. Szybko adowania i rozadowywania kondensatora
zaley od rezystancji i pojemnoci obwodu. Im wiksza rezystancja, tym mniejsze natenie
prdu przy niezmiennej wartoci napicia rdowego i tym duej zajmuje naadowanie
kondensatora. Mniejsza rezystancja oznacza, e wicej prdu moe przepywa, dziki
czemu kondensator jest adowany szybciej. I odwrotnie, im wiksza rezystancja, tym
wicej adunkw potrzeba do napenienia pytek kondensatora, a wic adowanie trwa
duej. Im wikszy rezystor, tym bardziej w czasie rozadowywania spowolniony jest
ruch elektronw midzy pytkami, co wydua czas rozadowywania. Im wikszy
kondensator, tym wicej zgromadzonego adunku i tym duszy czas rozadowywania.
95
96
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 4.9.
Kiedy
kondensator
jest adowany
i rozadowywa
ny, wystpujce na nim napicie zmienia
si w czasie
Tworzenie zegara
Dziki umiejtnoci obliczania wartoci staej czasowej obwodw RC mona
skonstruowa zegar. Powiedzmy, e Twj prowadzcy pasoytniczy tryb ycia kuzyn
przyjecha do Ciebie na miesic i co noc robi przegld zawartoci lodwki. Postanawiasz
skonstruowa prosty generator haasu, ktry bdzie si wcza po kadym otwarciu
lodwki i odstrasza intruza. Tak dla zabawy chcesz pozwoli mu popatrze przez chwil
na smakowite kski, zanim doprowadzisz go prawie do omdlenia ze strachu na dwik
haasu z brzczyka, ktry wcza si w wyniku zamknicia obwodu sprzgnitego
z drzwiami lodwki.
Jeli masz brzczyk, ktry do wytworzenia dwiku potrzebuje napicia 6 V, a do zasilania
obwodu odstraszajcego uywasz baterii 9 V, to moesz utworzy obwd RC przedstawiony
na rysunku 4.8 i do zasilania brzczyka wykorzysta napicie z kondensatora. Musisz
tylko tak ustawi czas adowania kondensatora, aby osiga napicie 6 V po upywie czasu
wystarczajcego do tego, aby kuzynowi zdya pociekn linka na widok smakowitoci.
Przyjmijmy, e kuzyn moe cieszy si widokiem jedzenia przez jakie 10 sekund.
Mamy kondensator o pojemnoci 15 F, a wic musimy obliczy rezystancj pozwalajc
naadowa go do poziomu 6 woltw w cigu 10 sekund. Poniewa adowanie kondensatora
zakoczy si dopiero, gdy osignie pen moc rda zasilania, czyli 9 V, uruchomienie
brzczyka nastpuje w momencie, gdy kondensator osiga okoo 6/9 (czyli dwch trzecich)
swojej cakowitej pojemnoci. Taki poziom naadowania jest osigany po upywie czasu
rwnego jednej staej czasowej. Rezystancj potrzebn do naszego obwodu, ktry ma
wcza brzczyk po upywie 10 sekund, obliczymy wic nastpujco:
10 sekund = R 0,000015 farada
R = 10 s/0,000015 F 667 omw
Mamy rezystor o wartoci 620 , a wic rzeczywista warto staej czasowej wyniesie
okoo 9,3 sekundy (620 omw 15 F). Kondensator osignie poziom napicia 6 V
po upywie okoo 9,3 sekundy, a wic kuzyn bdzie mia wystarczajco duo czasu,
aby sobie popatrze, ale za mao, aby co zje, zanim zostanie przyapany na gorcym
uczynku.
Jeli chcesz precyzyjnie nastawi opnienie, uyj rezystora o nieco mniejszej wartoci
i pocz z nim szeregowo potencjometr. Poniewa rezystancja cakowita w obwodzie
szeregowym jest rwna sumie wartoci rezystancji rezystora staego i potencjometru,
wystarczy ustawi odpowiedni warto za pomoc gaki tego drugiego, aby otrzyma
dan warto (szczegowy opis potencjometrw znajduje si w rozdziale 3.).
Wybr czstotliwoci
przy uyciu prostych filtrw RC
Poniewa zachowanie kondensatorw zmienia si w zalenoci od czstotliwoci napicia
lub natenia prdu, czsto uywa si ich do budowy specjalnych obwodw nazywanych
filtrami do przepuszczania i blokowania sygnaw o okrelonych parametrach. Kondensatory
97
98
Cz I: Podstawy elektroniki
z definicji cakowicie blokuj sygnay w postaci prdu staego, lecz pozwalaj sterowa
przepywem prdu zmiennego, jeli starannie dobierze si elementy takiego ukadu
filtrujcego.
Filtry, o ktrych bdzie mowa, s bardzo proste i na ich przykadzie pokaemy, jak sprawi,
aby przepuszczone zostay tylko sygnay o okrelonej czstotliwoci. Projektowanie filtrw
elektronicznych stanowi odrbn dziedzin nauki, ktrej zgbianie daleko wykracza poza ramy
tej ksiki. Tego rodzaju ukady elektroniczne s czsto bardzo skomplikowane, ale pozwalaj
bardzo precyzyjnie kontrolowa to, co pojawia si na wyjciu. Niemniej jednak podstawowe
zasady konstrukcji takich ukadw s takie same jak przy budowie prostych filtrw.
Filtr dolnoprzepustowy
Na rysunku 4.10 przedstawiony jest schemat obwodu szeregowego RC ze zmiennym
rdem napicia oznaczonym symbolem Uwe. Warto na wyjciu Uwy tego obwodu
reprezentuje warto napicia na kondensatorze. Wyobramy sobie, e do obwodu
podczono napicie stae (f = 0 Hz). Przepyw prdu jest zerowy, a wic cao napicia
wejciowego jest tracona na kondensatorze: Uwy = Uwe. Z drugiej strony przy bardzo
wysokiej czstotliwoci napicia reaktancja pojemnociowa ma bardzo nisk warto.
To w rzeczywistoci odpowiada spiciu kondensatora, a wic spadek napicia na nim
wynosi zero: Uwy = 0.
Rysunek 4.10.
Filtr dolnoprzepustowy
przepuszcza sygnay o niskiej
czstotliwoci
Filtr grnoprzepustowy
Zamieniajc miejscami rezystor z kondensatorem, uzyskamy wynik przeciwny
do poprzedniego: filtr grnoprzepustowy. W obwodzie przedstawionym na rysunku
4.11 napicie wyjciowe jest rwne napiciu na rezystorze. Przy bardzo niskich
czstotliwociach napicia kondensator blokuje przepyw prdu, przez co na rezystorze
nie wystpuje spadek napicia: Uwy = 0. Przy bardzo wysokich czstotliwociach sygnau
wejciowego kondensator zachowuje si tak jak zamknity obwd, a wic prd pynie
i cao napicia wejciowego jest tracona na rezystorze: Uwy = Uwe.
Czstotliwo graniczna
Zadaniem filtrw jest przepuszczanie sygnaw o okrelonej czstotliwoci i tumienie
albo zmniejszanie amplitudy innych czstotliwoci. aden filtr nie jest jednak doskonay.
Nie ma takiego filtru, ktry by przepuszcza wszystkie sygnay o czstotliwoci wyszej
bd niszej od okrelonej i blokowa wszystkie pozostae. Skomplikowane filtry znacznie
lepiej radz sobie z rozpoznawaniem czstotliwoci ni proste projekty, lecz mimo to kady
filtr niezalenie od tego, czy skomplikowany, czy prosty ma charakteryzujcy go
parametr nazywany czstotliwoci graniczn.
Czstotliwo graniczna (fg) to czstotliwo, przy ktrej filtr zaczyna ogranicza
przechodzenie sygnau wejciowego. Na rysunku 4.12 przedstawiono wykres amplitudy
sygnau wyjciowego dla rnych czstotliwoci wejciowych w filtrze grnoprzepustowym
(zwr uwag, e wykres przedstawia czstotliwo, nie czas). Na wykresie wida,
e czstotliwoci o wartoci wyszej od wartoci granicznej s przepuszczane przez filtr
prawie bez przeszkd, natomiast czstotliwoci nisze od granicznej s silnie tumione.
Warto czstotliwoci granicznej odpowiada wartoci w miejscu zaamania wykresu.
Mona j obliczy, korzystajc z poniszego wzoru:
fg = (2 T)-1
Rysunek 4.12.
Czstotliwo
graniczna filtru fg
to czstotliwo,
od ktrej filtr
zaczyna tumi
sygnay
99
100
Cz I: Podstawy elektroniki
Poniewa T = R C, czstotliwo graniczn filtru mona dostosowywa poprzez dobr
odpowiednich wartoci rezystora i kondensatora, zgodnie z poniszym wzorem:
fg = (2 R C)-1
Przypumy, e mamy filtr grnoprzepustowy skadajcy si z rezystora 220
i kondensatora 0,1 F. Czstotliwo graniczna tego ukadu bdzie wynosi
w przyblieniu 1/6,28 220 omw 0,0000001 farada, czyli okoo 7200 Hz.
Jeli zastosujesz taki filtr w swoim sprzcie stereo, to nie zdziw si, e prawie nie
usyszysz gosu ani gry swojego ulubionego wykonawcy. Dwiki muzyki maj
czstotliwo znacznie nisz od 7000 Hz, a ten filtr wszystkie je tumi.
Sprbuj swych si
w projektowaniu obwodw
z kondensatorami
Jeli chcesz troch poeksperymentowa z prawdziwymi obwodami zawierajcymi
kondensatory, to moesz teraz przej do rozdziau 14. Na przykadzie przedstawionych
tam obwodw praktycznie zapoznasz si z adowaniem i rozadowywaniem kondensatorw
oraz wykorzystasz sta czasow obwodu RC. Zanim jednak przejdziesz tak daleko,
zachcamy Ci do przeczytania czci II, z ktrej dowiesz si, jak zorganizowa swj
warsztat, przestrzega zasad bezpieczestwa oraz odczytywa schematy ideowe.
Rozdzia 5
102
Cz I: Podstawy elektroniki
Niedalecy krewni
magnetyzm i elektryczno
Jeszcze do niedawna mylano, e magnetyzm i elektryczno to dwa cakowicie odrbne
zjawiska. Dopiero w XIX wieku Hans Christian rsted odkry, e wczanie i wyczanie
w obwodzie przepywu prdu, ktrego rdem bya bateria, wywoywao odchylanie
igy kompasu. Spostrzeenie rsteda spowodowao, e wielu uczonych przeprowadzio
rozmaite badania i dowiadczenia, czego wynikiem byo ostateczne potwierdzenie bliskiego
pokrewiestwa midzy elektrycznoci i magnetyzmem. Kilka lat pniej (i po dokonaniu
wielu przypadkowych odkry) Michael Faraday i inni XIX-wieczni badacze nauczyli
si wykorzystywa zjawisko elektromagnetyzmu i skonstruowali pierwsze na wiecie
urzdzenia elektromechaniczne. Odkryte wwczas prawa elektromagnetyzmu
wykorzystywane s dzi w konstrukcji transformatorw, prdnic ze wzbudzaniem
elektromagnetycznym i silnikw stosowanych w wielu dziedzinach przemysu.
Z tej czci rozdziau dowiesz si, co czy elektryczno i magnetyzm.
Rysunek 5.1.
Linie siy
magnetycznej
s rwnolege
i cz biegun
pnocny
magnesu
z poudniowym
Rysunek 5.2.
Przepyw prdu
przez drut
powoduje
powstanie
sabego pola
magnetycznego
wok niego
103
104
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 5.3.
Ruch magnesu
wewntrz zwoju
powoduje
wytworzenie
prdu w drucie
Cewka indukcyjna
zwj o charakterze
przycigajcym jak magnes
Tak wyglda symbol cewki indukcyjnej. Cewka indukcyjna to bierny element
elektroniczny zbudowany ze zwoju drutu nawinitego na rdze, ktry moe by
powietrzny, elazny albo ferrytowy (ferryt to kruchy materia wytwarzany z elaza).
Rdzenie wykonane z materiaw elaznych mog zwiksza si pola magnetycznego
indukowanego przez przepywajcy prd nawet do kilkuset razy. Cewkom indukcyjnym
nadaje si rne nazwy, w zalenoci od tego, w jakim celu s wykorzystywane, dlatego
mona spotka takie okrelenia, jak: zwj, dawik, elektromagnes czy solenoid.
Jeli przez cewk pynie prd, wytwarza on pole magnetyczne wok drutu. Jeli zmieni
si natenie prdu (zmniejszy albo zwikszy), to zmieni si take strumie magnetyczny
obecny wok cewki, co wywoa indukcj napicia na przewodniku. To tzw. napicie
wsteczne powoduje przepyw prdu w kierunku przeciwnym do gwnego prdu.
Ta waciwo cewek indukcyjnych nazywana jest samoindukcj lub po prostu
indukcyjnoci.
Mierzenie indukcyjnoci
Jednostk miary indukcyjnoci, oznaczanej symbolem L, jest henr (od nazwiska Josepha
Henryego, nowojorczyka, ktry lubi bawi si magnesami i odkry zjawisko samoindukcji).
Indukcyjno o wartoci jednego henra (symbol H) indukuje jeden wolt, gdy natenie
prdu zmienia si w tempie jednego ampera na sekund. Oczywicie jeden henr to zbyt
dua jednostka, aby jej uywa na co dzie w konstrukcjach elektronicznych, dlatego
Rysunek 5.4.
Cewka indukcyjna opnia
zmiany prdu
Napicie stae powoduje przepyw prdu, ktry indukuje pole magnetyczne wok
zwojw cewki indukcyjnej. Wraz ze wzrostem natenia prdu (ktry dy do wzrostu
cay czas) proporcjonalnie zmienia si natenie pola magnetycznego. Zmieniajce si
pole magnetyczne indukuje napicie wsteczne, ktre z kolei indukuje prd w zwojach
drutu, ktry pynie w kierunku przeciwnym do kierunku, w jakim pynie prd wzbudzany
przez rdo napicia. Mona powiedzie, e cewka indukcyjna prbuje uniemoliwi
zbyt szybkie zmienianie si prdu rdowego, czego efektem jest to, e prd nie zmienia si
natychmiast. Dlatego mwi si, e cewki indukcyjne przeciwstawiaj si zmianom prdu.
Prd indukowany w cewce nieznacznie osabia natenie rozszerzajcego si pola
magnetycznego. Kiedy natenie prdu rdowego ronie, pole magnetyczne rozszerza
si (ale coraz wolniej) i prd przeciwstawiajcy si prdowi rdowemu jest cay czas
indukowany (ale jest coraz sabszy). Cykl powtarza si, a w kocu ustala si stabilny
strumie prdu staego. Kiedy natenie prdu stabilizuje si, pole magnetyczne przestaje
si zmienia i cewka przestaje oddziaywa na przepyw prdu w obwodzie.
Oglny efekt dziaania cewki indukcyjnej jest taki, e musi min pewien czas, zanim
prd przez ni pyncy ustabilizuje si na pewnym poziomie (ilo tego czasu zaley
od kilku czynnikw, np. parametrw cewki indukcyjnej i rozmiaru rezystora; zob.
podrozdzia Obliczanie staej czasowej obwodw RL). Kiedy do tego dochodzi, prd
przepywa bez przeszkd przez cewk, ktra zachowuje si wwczas jak zwyky kawaek
drutu (nazywany zwarciem), a zatem UL = 0 V i natenie ustabilizowanego prdu
mona obliczy na podstawie napicia rdowego i wartoci rezystora, korzystajc z prawa
Ohma (I = Uwe/R).
105
106
Cz I: Podstawy elektroniki
Jeli teraz odczymy rdo napicia staego i podczymy do cewki rezystor, przez
krtki czas popynie prd, przy czym cewka znowu bdzie przeciwstawia si nagemu
spadkowi napicia, a w kocu natenie prdu spadnie do zera i pole magnetyczne
zniknie.
Rozwamy bilans energetyczny cewka indukcyjna podczona do rda prdu staego
przechowuje energi elektryczn w polu magnetycznym. Kiedy napicie bdzie odczone
i podczony zostanie rezystor, energia zostanie przesana do rezystora, w ktrym bdzie
rozproszona w postaci ciepa. Cewki indukcyjne przechowuj energi elektryczn w polu
magnetycznym. Prawdziwa cewka indukcyjna (w odrnieniu od idealnego teoretycznego
obiektu) oprcz indukcyjnoci wykazuje te pewien stopie rezystancji i pojemnoci,
ktre wynikaj z fizycznych waciwoci uytych do budowy zwojw i rdzenia materiaw
oraz waciwoci pl magnetycznych. W zwizku z tym cewka indukcyjna moe
przechowywa energi tylko przez krtki czas (w przeciwiestwie do kondensatorw),
gdy jest ona tracona w postaci ciepa.
Aby lepiej zrozumie dziaanie cewek indukcyjnych, wyobra sobie napenion wod
rur, wewntrz ktrej znajduje si turbina. Kiedy zwikszymy cinienie wody, opaty
turbiny stawi opr przepywowi wody i bd wywiera wsteczne cinienie na wod.
Gdy opaty zaczn si rusza, cinienie wsteczne zmaleje i woda bdzie przepywa
atwiej. Jeli nagle zredukujesz cinienie wody do zera, opaty turbiny bd jeszcze przez
chwil si porusza i popycha wod, a w kocu zatrzymaj si i woda przestanie
cakowicie pyn.
Nie zaprztaj sobie zbyt dugo gowy takimi rzeczami, jak prdy indukowane czy
rozszerzajce i kurczce si pola magnetyczne. Wystarczy, e zapamitasz kilka podstawowych
faktw dotyczcych cewek indukcyjnych.
Reaktancja indukcyjna
Waciwo przeciwstawiania si zmianom prdu cewki indukcyjnej nazywa si reaktancj
indukcyjn. Im szybciej prd prbuje si zmienia, tym silniejszy cewka stawia mu opr.
Gdyby w przedstawionym poprzednio przykadzie z deserami nie mia hutawki
nastrojw, to dobiegby najpierw do pierwszego deseru, zjad smaczne lody, a potem
do drugiego i spaaszowa delicje. Gdyby zmienia zdanie nieco szybciej, ale nie
wiele razy w cigu sekundy, to mgby przebiega tylko p drogi, nastpnie zawraca,
przebiega p drogi do drugiego deseru, znowu zawraca i przebywa p drogi itd.
To, jak drog pokonasz, zaley od tego, jak szybko zmieniasz zdanie. To samo dotyczy
prdu pyncego przez cewk indukcyjn to, jak daleko prd dotrze, zaley od tego,
jak szybko si zmienia.
Reaktancj indukcyjn, oznaczan symbolem XL, wyraa si w omach. Podobnie jak
reaktancja pojemnociowa (opisana w rozdziale 4.), reaktancja indukcyjna zmienia si
zalenie od czstotliwoci i pod tym wzgldem znaczco rni si od staego oporu
zwykych rezystorw. Do obliczania reaktancji indukcyjnej korzystamy z poniszego
wzoru:
XL = 2 f L
gdzie f oznacza czstotliwo w hercach (Hz) rdowego napicia zmiennego, L to
indukcyjno w henrach, a to staa o przyblionej wartoci 3,14. Warto wyraenia
2 moemy zaokrgli do 6,28, aby otrzyma uproszczon wersj wzoru:
XL = 6,28 f L
Oto przykad obliczenia reaktancji indukcyjnej cewki 0,1 mH dla rda prdu
o czstotliwoci 1 Hz:
XL 6,28 1 0,0001
0,000628
Jeli zwikszymy czstotliwo do 2 MHz (czyli 2 000 000 Hz), to warto reaktancji
indukcyjnej wyniesie:
XL 6,28 2 000 000 0,0001
1,3 k
Zauwa, e przy bardzo niskiej czstotliwoci (1 Hz) reaktancja bya prawie rwna zeru,
przez co cewka, nie stawiajc prdowi adnego oporu, zachowywaa si prawie jak
zwornik. Przy wysokiej czstotliwoci sygnau (2 MHz) cewka stawia znaczny opr
przepywajcemu prdowi (warto reaktancji wynosia 1,3 k).
107
108
Cz I: Podstawy elektroniki
U max
XL
5V
1300
Oznaczenia indukcyjnoci
Warto indukcyjnoci cewki jest najczciej podana na jej obudowie i przy uyciu takiego
samego kolorowego kodu, jak w przypadku rezystorw, ktry opisalimy w rozdziale 3.
Na wikszych cewkach warto ta jest drukowana na obudowie w postaci tekstowej
(liczbowej). Mniejsze cewki s z wygldu podobne do rezystorw o maej mocy maj
nawet podobne kolorowe oznaczenia. Wiksze cewki mog mie rozmaite ksztaty
i rozmiary, wszystko zaley od celu, w jakim zostay wyprodukowane.
Wyrnia si cewki indukcyjne stae i zmienne. Zarwno jedne, jak i drugie s zbudowane
z drutu nawinitego na rdze. Na warto cewki maj wpyw takie czynniki, jak liczba
zwojw, materia, z ktrego zbudowany jest rdze, rednica drutu zwojowego oraz
dugo cewki. Cewki stae maj warto niezmienn. Warto cewek zmiennych mona
nastawia. Rdze cewki indukcyjnej moe by powietrzny, ferrytowy albo wykonany
z innych materiaw (wcznie z Twoim samochodem). Najczciej spotykane s rdzenie
ferrytowe i powietrzne.
109
110
Cz I: Podstawy elektroniki
Podobnie jak w przypadku rwnolegego poczenia rezystorw, wartoci poszczeglnych
cewek naley odwrci, zsumowa, a nastpnie obliczy odwrotno tej sumy (z lekcji
matematyki moesz pamita, e odwrotno danej liczby to liczba, przez ktr trzeba
pomnoy dan liczb, aby otrzyma 1; np. odwrotnoci kadej liczby cakowitej x jest 1/x).
Lrwn =
1
1
1
1
+
+
+ ...(itd .)
L1 L2 L3
Jeli w obwodzie s tylko dwie cewki, wzr mona uproci do nastpujcej postaci:
Lrwn =
L1 L 2
L1 + L 2
Filtrowanie sygnaw
za pomoc cewek indukcyjnych
Zapamitaj: cewki indukcyjne s jakby alter ego kondensatorw. Cewki w obwodach
filtrw elektronicznych pozwalaj wykonywa czynnoci dokadnie odwrotne do tego,
co robi kondensatory (ktre opisalimy w rozdziale 4.).
Na rysunku 5.5 wida obwd RL, czyli skadajcy si z rezystora i cewki indukcyjnej,
w ktrym napiciem wyjciowym Uwy jest obnione napicie na cewce.
Rysunek 5.5.
Obwd RL
moe peni
funkcj prostego filtru grnoprzepustowego
Im nisza czstotliwo napicia wejciowego, tym atwiej cewka moe reagowa na zmiany
prdu, a wic tym bardziej jej zachowanie przypomina zachowanie zworki, ktra
przepuszcza prd z niewielkim lub zerowym oporem. W zwizku z tym przy niskich
czstotliwociach napicia wejciowego warto napicia wyjciowego jest prawie rwna
zeru. Im wysza czstotliwo napicia wejciowego, z tym wiksz si cewka przeciwstawia
si zmianom prdu i tym mniej prdu przepywa przez obwd. W wyniku tego przy
Przedstawiamy impedancj!
Jak napisalimy wczeniej w tym rozdziale, opr, jaki cewka indukcyjna stawia zmianom
prdu, nazywa si reaktancj indukcyjn podobnie jak opr stawiany zmianom prdu
przez kondensator nazywa si reaktancj pojemnociow (ktr szczegowo opisalimy
w rozdziale 4.). Mimo i zarwno reaktancja, jak i rezystancja to pojcia odnoszce si
do przeciwstawiania si prdowi zmiennemu, s to dwa rne zjawiska. Warto rezystancji
jest zawsze taka sama bez wzgldu na czstotliwo prdu, natomiast reaktancja zmienia
si w zalenoci od tego parametru. Analizujc obwd, w ktrym zachodzi zarwno
zjawisko reaktancji, jak i rezystancji (np. przedstawiony na rysunku 5.5 obwd RL),
moesz potrzebowa informacji na temat cakowitego oporu, jaki jest stawiany prdowi
zmiennemu o okrelonej czstotliwoci.
111
112
Cz I: Podstawy elektroniki
Jako e i rezystancj, i reaktancj wyraa si w omach, moe si wydawa, e aby obliczy
oglny opr stawiany prdowi, wystarczy zsumowa wartoci reaktancji indukcyjnej XL
i rezystancji R (tak jak si robi w przypadku obliczania rezystancji zastpczej szeregowo
poczonych rezystorw). Nie jest to jednak moliwe, poniewa w obliczeniach musi
zosta uwzgldniony czas reakcji cewki indukcyjnej (i kondensatora) na zmiany zachodzce
w obwodzie. Ale mamy dobr wiadomo cakowity opr stawiany w obwodzie
prdowi o okrelonej czstotliwoci da si obliczy.
Impedancja to cakowita warto oporu, jaki dany obwd stawia prdowi zmiennemu
o okrelonej czstotliwoci (jest to wielko analogiczna do rezystancji zastpczej obwodu
zawierajcego tylko rezystory, o czym bya mowa w rozdziale 3.). W obliczeniach wartoci
impedancji, ktr oznaczamy symbolem Z, korzystamy z wartoci rezystancji zastpczej
i reaktancji zastpczej obwodu.
Impedancj szeregowego obwodu RL obliczamy wedug wzoru:
ZL =
R 2 + X L2
R 2 + X C2
U max
ZL
R2 + X 2
R 2 + ( X L X C )2
Rysunek 5.6.
W obwodach
RLC istnieje
czstotliwo
rezonansowa,
przy ktrej
reaktancja
zastpcza jest
rwna zero
Nie zwaajc na wygld tego wzoru, zwr uwag na jedn rzecz jeli XL = XC,
to impedancja obwodu wynosi pierwiastek kwadratowy z R2, czyli po prostu R, a wic
innymi sowy, jest rwna rezystancji. Inaczej mwic, kiedy XL = XC, to reaktancja
indukcyjna i reaktancja pojemnociowa wzajemnie si wykluczaj. Sytuacja przedstawia
si tak, jakby w obwodzie znajdowa si tylko rezystor; ma to miejsce tylko przy jednej
czstotliwoci nazywanej czstotliwoci rezonansow. Czstotliwo rezonansowa
to warto czstotliwoci f, ktra sprawia, e XL = XC przy okrelonej kombinacji wartoci
indukcyjnoci (L) i pojemnoci (C).
Czym wyrnia si czstotliwo rezonansowa? Dziej si przy niej takie rzeczy,
ktrych nie zaobserwujemy przy adnej innej czstotliwoci. Przy wszystkich innych
czstotliwociach, zarwno wyszych, jak i niszych, w obwodzie wystpuje pewna
ilo reaktancji, ktra sumuje si z rezystancj. Przy bardzo niskich czstotliwociach
kondensator wykazuje wysoki poziom reaktancji. Przy bardzo wysokich czstotliwociach
wysok reaktancj wykazuje cewka indukcyjna. Z tego wnioskujemy, e przy niskich
czstotliwociach przepyw prdu jest hamowany przez kondensator, a przy wysokich
przez cewk indukcyjn. Przy czstotliwoci rezonansowej reaktancja cakowita
wynosi zero i obwd wyglda tak, jakby by w nim tylko rezystor. O obwodzie takim
mwi si, e rezonuje przy tej okrelonej czstotliwoci, i nazywa si go obwodem
rezonansowym. Na rysunku 5.7 pokazano wykres czstotliwoci prdu przepywajcego
przez obwd. Zwr uwag, e natenie prdu jest najwysze przy czstotliwoci
rezonansowej.
Obwodw RLC uywa si w odbiornikach radiowych do przepuszczania tylko jednej
wybranej czstotliwoci sygnau. Operacj wykonywan przez ten obwd nazywa si
strojeniem do odpowiedniej czstotliwoci, a sam obwd nazywamy obwodem
strojonym. Moliwo dostrajania odbiornika do czstotliwoci rnych stacji radiowych
zapewnia zmienny kondensator, ktry pozwala zmienia czstotliwo rezonansow.
113
114
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 5.7.
W szeregowym
obwodzie RLC
maksymalne
natenie prdu
wystpuje przy
czstotliwoci
rezonansowej
115
116
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 5.8.
Symbole
uywane
do oznaczania
na schematach
transformatorw z rdzeniem
powietrznym
i z materiau
staego
117
118
Cz I: Podstawy elektroniki
Rozdzia 6
120
Cz I: Podstawy elektroniki
Za pomoc diod pprzewodnikowych mona sprawi, aby prd pyncy w jednym
kierunku by przepuszczany, a pyncy w drugim kierunku blokowany, tak jak to si
robi przy uyciu zaworw jednokierunkowych w przypadku wody. Tranzystory pozwalaj
wcza i wycza przepyw elektronw (prdu) oraz ustawia natenie wikszego
prdu poprzez dostosowanie natenia mniejszego prdu. Te waciwoci tranzystorw
wykorzystywane s w budowie wielu skomplikowanych urzdze elektronicznych, takich
jak wzmacniacze sygnaw elektrycznych, prostowniki (urzdzenia zamieniajce prd
zmienny w prd stay) czy przyrzdy do sterowania przepywem prdu. Mikroskopijne
rozmiary i niski pobr mocy ukadw pprzewodnikowych sprawiy, e wszystkie
urzdzenia zbudowane z ich wykorzystaniem s bardzo mae i energooszczdne, dziki
czemu zrewolucjonizoway nowoczesn elektronik.
Atomy pprzewodnikw s uoone w regularn trjwymiarow sie krystaliczn,
podobn do pokazanej na rysunku 6.1. Atomy wewntrz krysztau s zwizane ze sob
tzw. wizaniami kowalentnymi, a elektrony znajdujce si na zewntrznej orbicie
kadego atomu (nazywane elektronami walencyjnymi) s zwizane z elektronami
ssiednich atomw. To tak jak ssiedzi, ktrzy korzystaj z jednej drogi kady zachowuje
si tak, jakby ta droga naleaa do niego (oprcz dni, kiedy spadnie dua ilo niegu).
Rysunek 6.1.
W materiaach
pprzewodnikowych, takich
jak krzem, wystpuj silne
wizania kowalentne, ktre
utrzymuj krystaliczn struktur rozmieszczenia atomw
Domieszkowanie pprzewodnikw
Jeli do czystego pprzewodnika, takiego jak krzem, dodamy troch zanieczyszcze
(tzn. domieszk rnych rodzajw atomw), to namieszamy troch w wizaniach
elektronw. Proces ten nazywa si domieszkowaniem pprzewodnika, a dodawane
zanieczyszczenia nazywamy domieszk pprzewodnika. W roli domieszki do czystego
krzemu najczciej uywa si arsenu i boru.
Atomy materiau domieszkowego prbuj podszy si pod atomy krysztau i utworzy
wizania z innymi atomami, lecz rni si od nich na tyle, e robi przy tym troch
baaganu. Na przykad atomy arsenu maj o jeden elektron zewntrzny wicej ni atomy
krzemu. Kiedy doda si niewielk ilo arsenu do grupy atomw krzemu, atomy arsenu
wcisn si midzy atomy krzemu, wic si z nimi. Jednak ze wzgldu na to, e maj
o jeden elektron wicej, elektron ten moe swobodnie podrowa midzy atomami
krysztau. Dziki temu, mimo i materia domieszkowany sam jest elektrycznie obojtny,
teraz zawiera pewn liczb wolnych elektronw szwendajcych si bez celu po atomach,
ktre sprawiaj, e jego przewodno znacznie wzrasta. Domieszkujc krzem, zmieniamy
jego elektryczne waciwoci dodanie domieszki do krzemu sprawia, e zaczyna
przewodzi prd.
Inna technika domieszkowania pprzewodnikw polega na zastosowaniu materiau
takiego jak bor, ktrego atomy maj o jeden elektron walencyjny mniej ni atomy krzemu.
Kady atom boru dodany do krystalicznej struktury krzemu powoduje powstanie tzw.
dziury elektronowej w tej strukturze, czyli miejsca, w ktrym brakuje jednego elektronu.
Kiedy w strukturze krysztau powstaje dziura, wizanie trzymajce atomy razem, ktre
jest bardzo silne, ukradnie elektron z innego atomu, aby j zapeni. Powstaa w ten
sposb luka w innym miejscu zostanie zapeniona przez inny elektron itd. Mona odnie
wraenie, e po strukturze krysztau porusza si dziura (rysunek 6.2), ale w rzeczywistoci
to elektrony si poruszaj, a zudzenie jest wywoane tym, e wida, jak zmienia si
pooenie dziury. Poniewa kada dziura reprezentuje jeden brakujcy elektron, ruch
dziur ma taki sam efekt, jak przepyw adunkw dodatnich.
Domieszki uwalniajce elektrony (adunki ujemne), ktre mog porusza si po atomach
pprzewodnika, nazywaj si donorami, a pprzewodniki domieszkowane nimi to
pprzewodniki typu n. Typowym przykadem donora jest arsen.
Domieszki takie jak bor, ktre powoduj powstanie dziur elektronowych (adunki
dodatnie) poruszajcych si po strukturze pprzewodnika, nazywaj si akceptorami,
a pprzewodniki domieszkowane nimi to pprzewodniki typu p. Typowym przykadem
akceptora jest bor.
121
122
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 6.2.
Kiedy elektron
zostaje wyrwany z atomu, aby
zapeni luk
w ssiednim
atomie, mona
odnie wraenie, e to dziura
poruszya si
w kierunku przeciwnym do ruchu elektronu
Zcze elektronowo-dziurowe
Aby dobrze zrozumie, dlaczego czasami po przyoeniu napicia do zcza elektronowo-dziurowego
(p-n) prd pynie, a czasami nie, trzeba dogbnie
pozna waciwoci fizyczne tego zcza. Nie bdziemy zbytnio dry tego tematu. Wystarczy, jeli
bdziesz wiedzie, e wszystko zaley od tego, w jakim
kierunku dziury s popychane w materiale typu p,
w jakim kierunku elektrony s popychane w materiale
typu n oraz jak dziury i elektrony czasami rekombinuj na zczu.
Diody zczowe
Dioda pprzewodnikowa to urzdzenie elektroniczne z dwoma wyprowadzeniami, ktre
w swojej budowie ma jedno zcze p-n. Symbol, jakim oznaczamy diody na schematach,
pokazany jest po lewej stronie. Dziaanie diod przypomina dziaanie zaworw zwrotnych,
tzn. po przyoeniu napicia pozwalaj na przepyw prdu tylko w jednym kierunku.
Czasami waciwo t nazywa si prostowaniem elektrycznym.
Cz diody wykonan z pprzewodnika typu p nazywamy anod, a cz wykonan
z pprzewodnika typu n katod. W symbolu diody przedstawionym powyej
anod reprezentuje kreska z lewej strony (od szerszej strony strzaki), a katod kreska
z prawej strony (linia pionowa). Wikszo diod przepuszcza prd w kierunku od anody
do katody (wyjtkiem s diody Zenera; szczegy na ten temat znajdziesz dalej,
w podrozdziale Regulowanie napicia przy uyciu diod Zenera). Zcze w diodzie
mona sobie wyobraa jako pagrek, a prd jako pik, ktr prbujemy przeze
przetoczy. Bez trudu uda nam si to zrobi, kiedy mamy z grki (od anody do katody),
ale musimy si niele napoci, aby pj pod grk (od katody do anody).
Diody, podobnie jak rezystory, maj ksztat walcowaty, ale w odrnieniu od nich nie
s tak kolorowe. Wikszo diod ma tylko jeden pasek lub innego rodzaju symbol
oznaczajcy katod. Na rysunku 6.3 pokazano trzy rne diody.
123
124
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 6.3.
Diody maj
rozmiar i ksztat
podobne do rezystorw,
ale na ich
powierzchni
jest namalowany tylko jeden
pasek oznaczajcy katod
Polaryzacja diod
W elektronice terminem polaryzacja okrela si przyoenie stabilnego napicia lub
prdu staego do urzdzenia elektronicznego lub obwodu w celu zmuszenia go do dziaania
w okrelony sposb. Diody i tranzystory (ktre opisalimy nieco dalej) s urzdzeniami
nieliniowymi, tzn. stosunek napicia i natenia prdu nie jest w nich stay. Zmienia
si w zalenoci od wartoci napicia i natenia prdu. Pod tym wzgldem rni si
od rezystorw, w ktrych stosunek napicia do natenia prdu jest stay.
Polaryzacja diody polega na przyoeniu do niej napicia zwanego napiciem polaryzacji
(od anody do katody), tak e dioda albo pozwala prdowi pyn od anody do katody,
albo go blokuje. Te dwa tryby dziaania diod nazywamy odpowiednio polaryzacj
przewodzenia (prd jest przewodzony) i polaryzacj zaporow (prd nie jest
przewodzony).
Aby spolaryzowa diod przewodzco (tzn. zmusi j do przewodzenia prdu), naley
przyoy odpowiednio wysokie dodatnie napicie od anody do katody. Minimalne
napicie, ktre powoduje wczenie diody, nazywamy napiciem przewodzenia,
a jego warto zaley od typu urzdzenia. Typowa dioda krzemowa ma napicie przewodzenia
o wartoci rzdu 0,6 0,7 V, natomiast napicie przewodzenia diod elektroluminescencyjnych
(LED) mieci si w przedziale wartoci od 1,5 do 4,6 V (w zalenoci od koloru; zawsze
sprawdzaj parametry diod, ktrych zamierzasz uy w swoich obwodach). Kiedy dioda
jest spolaryzowana przewodzco, prd przewodzenia pynie bez wikszych przeszkd
przez zcze p-n, od anody do katody. Mona zwikszy ilo prdu przepywajcego
przez diod (do maksymalnej bezpiecznej wartoci), lecz spadek napicia przewodzenia
zmieni si o mniejsz warto.
Na rysunku 6.4 przedstawiono diod spolaryzowan przewodzco, ktra pozwala na
dopyw prdu do lampy.
Polaryzacja zaporowa diody polega na przyoeniu napicia wstecznego
(ujemne napicie od anody do katody), ktre uniemoliwia przepyw prdu, jak pokazano
na rysunku 6.5 (w rzeczywistoci bardzo maa ilo prdu, rzdu kilku A, popynie).
Rysunek 6.4.
Bateria polaryzuje przewodzco diod, co
sprawia, e prd
dociera do lampy
Rysunek 6.5.
Poniewa
w tym obwodzie
dioda jest spolaryzowana zaporowo, zachowuje si jak
zamknity zawr
blokujcy przepyw prdu
przez obwd
Jeli warto napicia zaporowego przekroczy pewien prg (zwykle 50 V lub wicej),
dioda podda si i prd wsteczny popynie od katody do anody. Warto napicia
wstecznego, przy ktrej nastpuje przeamanie oporu diody, nazywamy szczytowym
napiciem wstecznym.
Celowo rzadko polaryzuje si diody zaporowo (wyjtkiem s diody Zenera, ktre opisalimy
w podrozdziale Regulowanie napicia przy uyciu diod Zenera). Czasami zdarza si
to przypadkowo, gdy niewaciwie wczymy diod do obwodu (zobacz podrozdzia
Ktr stron podcza w dalszej czci tego podrozdziau), ale nie martw si diodzie
nic si nie stanie i wystarczy tylko j przestawi, aby wszystko byo w porzdku (lecz
jeli zostanie przekroczona warto szczytowa napicia wstecznego, moe si zdarzy,
e popynie zbyt dua ilo prdu wstecznego, ktry zniszczy inne elementy obwodu).
Jeli do diody nie jest przyoone napicie lub jest przyoone napicie o bardzo niskiej
wartoci (niszej od napicia przewodzenia), to dioda jest niespolaryzowana (to nie
znaczy, e nie lubi niedwiedzi polarnych, tylko e jeszcze si ni odpowiednio nie zajlimy).
125
126
Cz I: Podstawy elektroniki
zwikszenie natenia prdu w obwodzie, ale spadek napicia na diodzie pozostaje
niezmienny. W zwizku z tym zwikszone napicie rdowe jest wytracane na lampie.
Oczywicie kady element elektroniczny ma jakie ograniczenia. Jeli zbyt mocno
zwikszysz natenie prdu na diodzie, to wytworzy si w niej dua ilo ciepa, ktre
po przekroczeniu pewnej wartoci zniszczy zcze p-n. Dlatego uwaaj, aby nie przyoy
zbyt wysokiego napicia.
Identyfikacja diod
Wikszo diod ma oznaczenie w postaci picio- lub szecioznakowego kodu
zgodnego ze standardowym systemem identyfikacyjnym. Dwa pierwsze znaki to litery:
pierwsza oznacza materia, z ktrego dioda zostaa wykonana (np. A symbolizuje
german, B krzem), natomiast druga przeznaczenie diody (np. Y oznacza diod
prostownicz, Z diod Zenera). Kolejne znaki (litery lub cyfry) mog okrela
parametry diody albo numer serii wicej informacji znajdziesz choby na stronie
http://www.tranzystor.eu/articles.php?article_id=296. Szczegowe informacje mona
rwnie bez trudu znale w kadym katalogu i informatorze o czciach zamiennych,
ktre s publikowane w internecie (katalog czci zamiennych to publikacja zawierajca
informacje na temat tego, jakich czci mona uy zamiast czci wymienionych
na schemacie, ktre s w danej chwili niedostpne).
W standardzie amerykaskim pierwszymi dwoma znakami oznaczenia diody s zawsze
1N: 1 oznacza liczb zczy p-n, a N, e do budowy urzdzenia uyto pprzewodnika.
Pozostae trzy lub cztery znaki okrelaj inne parametry. Klasycznym przykadem jest
127
128
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 6.6.
Uyta w tym
obwodzie dioda
odcina ujemn
poow napicia
zmiennego
9 Jeli napicie wejciowe jest dodatnie, dioda jest spolaryzowana zaporowo i nie
przewodzi prdu.
9 Jeli napicie jest ujemne i ma wystarczajco wysok warto (przynajmniej 0,7 V),
dioda jest spolaryzowana przewodzco i przewodzi prd.
Diody uywane do zamiany prdu zmiennego w stay pulsujcy (stay, poniewa pyncy
tylko w jednym kierunku, a pulsujcy, gdy jego warto si zmienia) nazywaj si
diodami prostowniczymi lub po prostu prostownikami. Ich typowy zakres wartoci
wynosi od kilkuset miliamperw do kilku amperw, a wic znacznie wicej ni diod
sygnaowych oglnego przeznaczenia (ktre s zaprojektowane do obsugi prdu
o maksymalnym nateniu do okoo 100 mA). Oto dwa najczstsze zastosowania diod
prostowniczych:
Rysunek 6.7.
Diody w mostku
prostowniczym
zamieniaj prd
zmienny
w pulsujcy
prd stay
prdu), jak dioda jest w stanie wytrzyma (nawet diody zaprojektowane po to, aby
by przebijane, mog cakiem pkn, jeli przekroczy si ich moc znamionow).
129
130
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 6.9.
Krtsze wyprowadzenie
diody LED jest
tradycyjnie poczone z katod
Oglne parametry diod LED nie odbiegaj od parametrw innych rodzajw diod,
lecz zwykle maj niskie wartoci prdu znamionowego i szczytowego napicia wstecznego.
Typowa dioda LED ma szczytowe napicie wsteczne rzdu 5 V i wytrzymuje maksymalne
natenie prdu nie wysze ni 50 mA. Jeli parametry zostan przekroczone, dioda
stopi si jak pianka elowa nad ogniskiem. Wartoci napicia przewodzcego s rne
w zalenoci od typu diody i mieszcz si w przedziale od 1,5 V dla diod podczerwonych
do 4,6 dla diod niebieskich. Diody czerwone, te i zielone najczciej maj napicie
przewodzce 2,0 V. Zanim uyjesz jakiejkolwiek diody w obwodzie, dokadnie sprawd
jej parametry w katalogu.
Maksymalne natenie prdu, jakie mona przyoy do diody LED, zwane jest
maksymalnym prdem przewodzenia. Wielkoci tej nie naley myli z tzw. prdem
szczytowym lub prdem impulsu. Prd szczytowy jest wyszy od maksymalnej
wartoci prdu przewodzenia i jest wielkoci okrelajc maksymalny prd, jaki mona
przepuci przez diod przez bardzo krtki czas (kilka milisekund). Jeli pomylisz prd
przewodzenia z prdem szczytowym, moesz zniszczy diod.
UR
I max
4V
0,03 A
= 133
Rysunek 6.10.
Diody LED
podczaj do
rda zasilania
poprzez szeregowy rezystor,
aby zredukowa natenie
docierajcego
do nich prdu
131
132
Cz I: Podstawy elektroniki
nagy, duy skok napicia, dioda zaczyna przewodzi, redukujc napicie docierajce
do delikatnego elementu i odprowadzajc nadmiar prdu do uziemienia, chronic
tym samym ten element przed uszkodzeniem (sama dioda moe jednak nie mie
tyle szczcia).
Tranzystory polowe
Tranzystor polowy (FET ang. field-effect transistor) skada si z kanau z pprzewodnika
typu n lub p, przez ktry moe pyn prd; wzdu tego kanau (tylko na czci jego
dugoci) umieszczona jest sterujca jego przewodzeniem elektroda wykonana z innego
materiau. Jedna strona kanau zwana jest rdem, a druga drenem, natomiast elektroda
sterujca to tzw. bramka. Przykadajc napicie do bramki, mona sterowa przepywem
prdu od rda do drenu. rdo, bramka i dren maj wasne wyprowadzenia. Niektre
tranzystory polowe maj dodatkowe, czwarte wyprowadzenie, suce do podczania
tranzystora do masy w podstawie montaowej obwodu (nie naley ich myli
z dwubramkowymi tranzystorami MOSFET, ktre rwnie maj cztery
wyprowadzenia).
S dwa rodzaje tranzystorw polowych z kanaem typu n i kanaem typu p rnice
si rodzajem pprzewodnika (odpowiednio typu n i typu p), przez ktry pynie prd. Dwa
najwaniejsze podtypy tranzystorw FET to: MOSFET (ang. metal-oxide semiconductor
FET tranzystor polowy typu metal-tlenek-pprzewodnik albo tranzystor polowy
MOS) oraz JFET (ang. junction FET tranzystor polowy zczowy). Rni si one
konstrukcj bramki, ktra wpywa na waciwoci elektryczne i obszar zastosowa
urzdzenia. Szczegy budowy bramek wykraczaj poza ramy tematyczne tej ksiki,
ale trzeba zna nazwy dwch najwaniejszych rodzajw tranzystorw polowych.
Tranzystory FET (a zwaszcza MOSFET) s znacznie czciej uywane od tranzystorw
bipolarnych, poniewa wykorzystywane s do budowy ukadw scalonych, o ktrych
szerzej piszemy w rozdziale 7. w celu wykonania okrelonych zada czy si tysice
133
134
Cz I: Podstawy elektroniki
tranzystorw. Dziki temu, e pobieraj bardzo mao mocy, mona wielk liczb
tranzystorw MOSFET z kanaem typu n i p uoy jak sardynki na niewielkim skrawku
pytki krzemowej.
Wyadowania elektrostatyczne mog uszkadza tranzystory polowe. Dlatego po nabyciu
naley je przechowywa w folii lub rurze antyelektrostatycznej. Wicej informacji na
temat szkodliwego dziaania wyadowa elektrostatycznych znajdziesz w rozdziale 9.
Uywanie tranzystorw
Pod wzgldem zasady dziaania tranzystory bipolarne praktycznie nie rni si od
polowych. O tym, czy przez urzdzenie popynie prd (z kolektora do emitera w przypadku
tranzystorw bipolarnych i od rda do drenu w przypadku polowych), decyduje napicie
przyoone na wejciu (do bazy w przypadku tranzystorw bipolarnych i bramki
w przypadku polowych).
9 Jeli warto napicia nie przekracza okrelonego progu, prd nie pynie.
9 Powyej pewnego progu wartoci napicia pynie prd o maksymalnym
moliwym nateniu.
9 Dla napi porednich midzy tymi dwiema wartociami pynie prd o rednim
nateniu.
W trybie rednim niewielkie zmiany prdu wejciowego powoduj due zmiany prdu
na wyjciu. Przyjmujc tylko dwa pierwsze stany napicia wejciowego (wszystko albo nic),
tranzystora mona uywa jako urzdzenia do wczania i wyczania przepywu prdu.
Dopuszczajc trzeci moliwo, tranzystor moe by wykorzystywany jako wzmacniacz.
Aby dobrze zrozumie zasad dziaania tranzystora polowego, wyobra sobie rur
z nastawnym zaworem na czci jej dugoci, czc rdo wody ze ciekiem (rysunek
6.11). Otwierajc, zamykajc bd czciowo zamykajc zawr, moesz kontrolowa
przepyw wody do cieku. Mechanizm sterujcy zaworem mona zbudowa na dwa
sposoby jako wcznik/wycznik pozwalajcy albo cakowicie otworzy zawr, albo
go cakowicie zamkn; lub jako zawr stopniowy, ktrego poziom otwarcia zaley od siy,
jaka zostanie na niego wywarta. Przy czciowym otwarciu zaworu mona go nastawia,
aby przepuci nieco mniej albo wicej wody. Niewielkie zmiany siy, z jak dziaasz
na zawr, powoduj podobne, ale wiksze zmiany w nateniu strumienia wody.
Tak dziaa tranzystor uywany jako wzmacniacz.
Rysunek 6.11.
W tranzystorze
polowym przepywem prdu
ze rda do
drenu kieruje
napicie przyoone do bramki
Rysunek 6.12.
Baza tranzystora
typu npn jest
wykonana
z pprzewodnik
a typu p
i znajduje si
midzy dwiema
grubszymi
elektrodami
wykonanymi
z pprzewodnikw typu n
135
136
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 6.13.
Polaryzacja
przewodzca
zcza bazaemiter, umoliwiajca przepyw prdu
przez tranzystor
137
138
Cz I: Podstawy elektroniki
Nasycenie tranzystora
Proporcjonalny wzrost natenia prdu z bazy do kolektora ma w tranzystorze miejsce
tylko do pewnej granicy. Przypomnijmy, e wewntrz znajduj si domieszkowane
pprzewodniki o ograniczonej liczbie wolnych elektronw i dziur, ktre mog si
przemieszcza. Zwikszajc napicie przyoone do bazy, pozwalamy wypyn z niej
wikszej liczbie elektronw, co oznacza, e wicej elektronw wychodzi z emitera.
Jednak liczba wolnych elektronw w emiterze jest ograniczona i wyznacza grny limit
natenia prdu. Kiedy tranzystor osignie maksymalne natenie, mwi si, e jest
nasycony.
Nasycenie tranzystora mona obrazowo przedstawi jako otwieranie coraz szerzej
zaworu wodnego, a do momentu, kiedy przez rur popynie maksymalna ilo wody.
Po przekroczeniu tej granicy dalsze otwieranie zaworu nie ma sensu, poniewa i tak
nie popynie ju wicej wody.
Kiedy tranzystor jest nasycony, oba jego zcza (baza-emiter i baza-kolektor) s w stanie
przewodzcym. Spadek napicia na wyjciu z kolektora do emitera jest bliski zeru.
Wyglda to tak, jakby prd pyn przez drut wyprowadzony na wyjciu. A poniewa IC jest
Poniewa zmiany natenia prdu w bazie powoduj proporcjonalne zmiany w kolektorze i emiterze,
tranzystor mona postrzega jako rodzaj zmiennego rezystora. Kiedy krci si pokrtem (zmieniajc natenie prdu na bazie), zmienia si warto
rezystancji, wynikiem czego jest proporcjonalna
zmiana natenia prdu w kolektorze i emiterze. Tego wanie dotyczy cz zystor nazwy.
Rysunek 6.14.
Tranzystor
moe dziaa
jak przecznik
albo wzmacniacz, w zalenoci od przyoonego napicia
do bazy
139
140
Cz I: Podstawy elektroniki
Wybr przecznika
Moe zastanawiasz si, po co uywa tranzystora
jako przecznika, skoro jest tyle innych rodzajw
przecznikw i przekanikw (opisanych w rozdziale
8.). Tranzystory maj pewne cechy, ktrych brakuje
innym typom przecznikw. Dziki tym waciwociom tranzystory s najlepsze w pewnych zastosowaniach. Pobieraj bardzo mao mocy, mog by
mikroskopijnych rozmiarw i przecza si miliardy
razy na sekund. To umoliwia upakowanie tysicy
Wzmacnianie sygnaw
za pomoc tranzystorw
Tranzystory s powszechnie wykorzystywane do wzmacniania sabych sygnaw.
Przypumy, e na wyjciu jednego obwodu elektronicznego otrzymalimy sygna,
ktry przed przekazaniem do kolejnego obwodu, np. gonika, chcielibymy troch
wzmocni. Aby zrealizowa ten cel, powinnimy uy tranzystora w taki sposb, jak
pokazano na rysunku 6.15 saby sygna (Uwe) wprowadzamy do bazy tranzystora
w celu zwikszenia jego dodatnich i ujemnych wartoci szczytowych. Na wyjciu
z tranzystora (kolektorze) otrzymujemy silny sygna o wikszej amplitudzie (Uwy).
Sygna ten przesyamy na wejcie gonikw.
Rysunek 6.15.
Poprzez odpowiednie rozmieszczenie
tranzystorw
w obwodzie
mona waciwie
spolaryzowa
tranzystor
i kontrolowa
jego wzmocnienie prdowe
Polaryzacja tranzystora,
aby dziaa jak wzmacniacz
Aby tranzystor dziaa jako wzmacniacz, musi by w stanie czciowego przewodzenia.
Aby wprowadzi go w ten stan, naley przyoy niewielkie napicie do jego bazy.
Na rysunku 6.15 do bazy tranzystora podczono dwa rezystory R1 i R2, ktre
skonfigurowano jako dzielnik napicia (wicej informacji na temat zasady dziaania
dzielnika napicia znajduje si w rozdziale 3.). Napicie wyjciowe tego dzielnika
(
R1
U ), przyoone do bazy tranzystora, jest wystarczajco silne, aby wprowadzi
R1 + R 2
141
142
Cz I: Podstawy elektroniki
Umieszczony na wejciu kondensator przepuszcza do tranzystora tylko prd zmienny,
a blokuje skadow cz sygnau wejciowego w postaci prdu staego (t cz sygnau
nazywa si skadow sta) rysunek 6.16. Gdyby nie byo kondensatora, skadowa
staa mogaby zakca polaryzacj tranzystora i np. go zamyka, powodujc odcicie,
albo go nasyca, powodujc, e przestawaby peni funkcj wzmacniacza.
Rysunek 6.16.
Kondensator
usuwajcy
z sygnau wejciowego skadow sta pozwala utrzyma
odpowiedni
polaryzacj
tranzystora
R4
. Minus oznacza, e sygna wejciowy jest odwracany
R3
Przeczanie sygnaw
za pomoc tranzystorw
Tranzystorw mona take uywa jako elektronicznie sterowanych przecznikw.
Wyprowadzenie bazy peni wwczas tak sam funkcj jak przycisk w./wy. w mechanicznym
przeczniku. Tranzystor jest w stanie nieprzewodzcym, gdy do bazy nie wpywa aden
prd. Wwczas zachowuje si jak otwarty obwd nawet jeli midzy kolektorem
i emiterem wystpuje rnica potencjaw. Kiedy tranzystor jest nasycony, prd wpywa
do bazy i cae urzdzenie zachowuje si jak zamknity przecznik pozwalajcy prdowi
pyn od kolektora do emitera oraz na zewntrz do obcienia, ktre chcemy zasili.
Jak zmusi takie urzdzenia do dziaania? Przypumy, e korzystasz z elektronicznego
karmnika dla kurczakw, ktry wcza si codziennie o wicie. Do sterowania sygnaem
wejciowym do karmnika (obcienia) moesz uy fotodiody, ktra przewodzi prd
tylko wtedy, gdy jest owietlona. W nocy dioda nie generuje prdu, a wic tranzystor
nie przewodzi prdu. Kiedy wschodzi soce, dioda zaczyna generowa prd i zmienia
stan tranzystora na przewodzenie prdu. Kurczaki dostaj swoj porcj karmy, a Ty sobie
spokojnie jeszcze chrapiesz.
Jeli zastanawiasz si, dlaczego nie moesz podczy fotodiody bezporednio do karmnika,
to zwa, e karmnik moe potrzebowa do dziaania wikszego prdu, ni fotodioda jest
w stanie dostarczy. Dostarczany przez fotodiod niewielki prd wcza lub wycza
tranzystor, ktry dziaa jak przecznik wczajcy przepyw wikszego prdu z baterii.
Jednym z powodw, dla ktrego tranzystory s tak czsto uywane w roli wcznikw
i wycznikw jest to, e rozpraszaj bardzo mao mocy. Przypomnijmy, e moc jest
rwna iloczynowi natenia i napicia. Kiedy tranzystor jest w stanie nieprzewodzenia,
prd nie pynie, a wic nie ma adnej straty energii. Kiedy tranzystor jest nasycony,
UCE wynosi prawie zero, a wic ilo rozpraszanej mocy take jest prawie rwna zeru.
143
144
Cz I: Podstawy elektroniki
Wybr tranzystora
Tranzystory zyskay tak wielk popularno, e obecnie istniej tysice ich rodzajw.
Jak z tej masy wybra element odpowiedni dla siebie i jak si poapa w tych wszystkich
moliwociach?
Projektujc obwd z uyciem tranzystorw, musisz przede wszystkim wiedzie, jak
bdzie si zachowywa w rnych warunkach. Jakie maksymalne natenie prdu bdzie
musia wytrzyma kolektor? Jakie minimalne wzmocnienie prdowe jest potrzebne,
aby odpowiednio wzmocni sygna wejciowy? Ile mocy moe rozproszy tranzystor,
jeli bdzie zmuszony do dziaania w ekstremalnych warunkach (na przykad kiedy
tranzystor jest w stanie nieprzewodzenia i cao napicia rdowego moe by opuszczona
na zczu kolektor-emiter)?
Kiedy dokadnie zrozumiesz, jak dziaa Twj obwd, moesz przystpi do poszukiwania
tranzystora o parametrach speniajcych dane wymagania.
Identyfikacja tranzystorw
Tak jak w przypadku diod, oznaczenie tranzystora skada si z piciu lub szeciu znakw,
z ktrych dwie pierwsze to litery (pierwsza oznacza materia, z ktrego wykonano
tranzystor, a druga jego przeznaczenie) wicej informacji znajdziesz na stronie
http://www.tranzystor.eu/articles.php?article_id=296. Natomiast w przypadku tranzystorw
bipolarnych produkowanych w Ameryce Pnocnej dwa pierwsze znaki to zawsze 2N,
oznaczajce tranzystor, przy czym 2 oznacza, e s dwa zcza p-n, a N oznacza
pprzewodnik. Pozostae trzy lub cztery cyfry okrelaj waciwoci tranzystora. Poniewa
jednak kady producent moe stosowa wasny system oznacze, najlepiej jest poszuka
dokadnych informacji na stronach internetowych, w katalogu albo specyfikacji.
Wielu producentw kategoryzuje tranzystory wedug przeznaczenia, np. niskiej mocy,
redniej mocy, wysokiej mocy, audio (niski poziom szumw) i oglnego przeznaczenia.
Wiedzc, do jakiej kategorii zalicza si obwd, ktry budujesz, moesz wybra odpowiedni
tranzystor.
Rysunek 6.17.
Tranzystory
sygnaowe
i mocy wystpuj w wielu
ksztatach
i rozmiarach
145
146
Cz I: Podstawy elektroniki
gdy do jego polaryzacji uywane jest wiato, w zwizku z czym nie trzeba przykada
napicia do bazy. Wszystkie tranzystory polowe maj wyprowadzenia rda, drenu
i bramki, a niektre maj jeszcze dodatkowe wyprowadzenie, pozwalajce podczy
tranzystor do masy w podstawie montaowej obwodu albo do drugiej bramki
dwubramkowego tranzystora MOSFET.
Aby dowiedzie si, jaka jest kolejno wyprowadze tranzystora, musisz skorzysta
z dokumentacji. Uwanie przyjrzyj si ilustracji. Poczenia tranzystorw czsto (cho
nie zawsze) s pokazywane od spodniej strony obudowy, tak jakby element przekrcono
wyprowadzeniami do gry i patrzono z gry na jego spodni cz.
Bezwzgldnie przestrzegaj prawidowego sposobu podczenia tranzystora. Pomyka
w podczaniu wyprowadze moe skoczy si uszkodzeniem jego, a nawet innych
elementw obwodu.
Rewolucja pprzewodnikowa
czc tranzystory w najrozmaitsze sposoby, mona uzyska wiele ciekawych efektw.
Poniewa materia pprzewodnikowy, z ktrego wykonany jest tranzystor, ma bardzo
niewielki rozmiar, mona obwd skadajcy si z setek, a nawet tysicy tranzystorw
(wraz z rezystorami i innymi elementami) zamontowa na jednej pytce, ktra z atwoci
zmieci si na doni. Te niesamowite produkty, zwane ukadami scalonymi, pozwalaj
na budow bardzo skomplikowanych obwodw przy uyciu tylko kilku rodzajw
elementw. W nastpnym rozdziale poznasz kilka obwodw scalonych, ktrych powstanie
byo moliwe dopiero dziki rewolucji pprzewodnikowej.
Sprbuj swych si
w projektowaniu obwodw
z elementami pprzewodnikowymi
Jeli masz ochot na oderwanie si na chwil od teorii i poeksperymentowanie z diodami
i tranzystorami, to znajd opis takich obwodw w rozdziale 14. S tam projekty
demonstrujce sposb dziaania tych elementw. Bdziesz mg wczy i wyczy
wiecenie diody LED oraz zmienia intensywno wiata poprzez sterowanie iloci
dostarczanego diodzie prdu. Zobaczysz diod Zenera stabilizujc napicie. Na podstawie
prostych obwodw z uyciem tranzystorw przekonasz si w praktyce, jak tranzystory
wzmacniaj oraz wczaj i wyczaj prd. Zanim jednak podczysz obwd do rda
zasilania, przeczytaj wskazwki dotyczce bezpieczestwa, zamieszczone w rozdziale 9.,
i pozostae rozdziay czci II, w ktrych objanilimy sposoby budowania i analizowania
obwodw. Dziki temu osigniesz maksymalne wzmocnienie zdobywanego dowiadczenia.
Rozdzia 7
Ukady scalone
W tym rozdziale:
Rozmieszczenie elementw na pytce
Nauka posugiwania si jzykiem bitw
Nauka logicznego mylenia o bramkach
Poznajemy ukady scalone
Rozszyfrowywanie ukadw stykw
Wzmacnianie sygnaw za pomoc wzmacniaczy operacyjnych
Mierzenie czasu oraz liczenie i sterowanie wszystkim, czym si da
dyby nie wynalezienie ukadu scalonego, to takie wspaniae wynalazki, jak statki
kosmiczne, programowalne rozruszniki serca czy gadety elektroniczne codziennego
uytku, wci pozostawayby w sferze marze kreatywnych umysw naszej epoki.
Telefony komrkowe, laptopy, iPody, system GPS i wiele innych urzdze dziaa
dziki serii niesamowitych odkry.
Ukad scalony to kawaek pytki o rozmiarach tak maych, e bez trudu zmieci si
w doni. Moe zawiera od kilkudziesiciu do wielu milionw elementw. Kady taki
ukad to misternie utkana siatka malekich urzdze tranzystorowych, ktre ze wiatem
zewntrznym kontaktuj si poprzez pewn liczb wej i wyj.
Czytajc ten rozdzia, dowiesz si, jak wynaleziono ukady scalone, poznasz trzy najwaniejsze
rodzaje takich ukadw oraz przyjrzysz si bliej budowie jednego z nich ukadu
cyfrowego. Opowiemy, jak komputery i inne urzdzenia cyfrowe przetwarzaj informacje
reprezentowane przez dwa rne poziomy napicia przy zastosowaniu regu logiki
matematycznej. Nastpnie pokaemy, jak odczytywa ukady scalone (poniewa po
samej obudowie nie da si stwierdzi, do czego su) oraz jak je podcza do ukadw.
Na zakoczenie opisalimy trzy najpopularniejsze ukady scalone. Dowiesz si, do czego
su i jak mona przy ich uyciu realizowa wasne innowacyjne pomysy.
148
Cz I: Podstawy elektroniki
Latem 1958 roku rozpoczynajcy prac w Texas Instruments inynier Jack Kilby, pracujc sam w laboratorium (jego wsppracownicy byli wwczas na
wakacjach), zbudowa du liczb elementw z jednego kawaka germanu (materiau pprzewodnikowego), a nastpnie pokry je metalowymi zczami.
Wynalazek Kilbyego by pierwszym udanym projektem ukadu scalonego. P roku pniej Robert Noyce
z Fairchild Semiconductor (wspzaoyciel Intela)
opracowa wasn wersj ukadu scalonego, w ktrej
wyeliminowa wiele wad obecnych w ukadzie
Kilbyego. W ten sposb zapocztkowa produkcj
ukadw scalonych na masow skal. Dzi Kilby
i Noyce s wsplnie uwaani za wynalazcw ukadu
scalonego (po 42 latach Kilby dosta nagrod Nobla
w dziedzinie fizyki za wkad w rozwj ukadw scalonych; owiadczy wwczas, e gdyby Noyce y,
to podzieliby si z nim nagrod).
sygnay analogowe, ktre maj posta cigle zmieniajcej si fali napicia i natenia
prdu (std czasami uywana nazwa obwody analogowe). Wrd przykadw
wykorzystania ukadw analogowych mona wymieni urzdzenia do przetwarzania
mocy, czujniki, wzmacniacze i filtry.
Na pocztku by bit
Kiedy my dodajemy dwie liczby, to mamy do wyboru dziesi cyfr (od 0 do 9), poniewa
z tylu skada si nasz system liczbowy (zwany dziesitnym albo o podstawie 10).
Kiedy komputer dodaje dwie liczby, to ma do dyspozycji tylko dwie cyfry: 0 i 1 (ten
system liczbowy nazywa si binarnym, dwjkowym albo o podstawie 2). Poniewa
s tylko dwie cyfry, nazwano je bitami od angielskich sw binary digit (cyfra binarna).
149
150
Cz I: Podstawy elektroniki
Systemy liczbowe
Aby w dziesitnym systemie liczbowym (o podstawie 10) wyrazi warto wiksz od 9, trzeba uy
przynajmniej dwch cyfr. Kade miejsce w liczbie
reprezentuje potg dziesitki (100, 101, 102, 103 itd.).
Warto cyfry znajdujcej si na danym miejscu
mnoy si przez odpowiedni potg dziesitki.
Wykadnik potgi (ta maa liczba u gry po prawej
stronie 10) informuje o tym, ile razy naley pomnoy
dziesitk przez ni sam, a wic 101 rwna si
10, 102 rwna si 10 10 = 100, 103 rwna si
10 10 10 = 1000 itd. Warto potgi 100
wynosi 1, poniewa kada liczba podniesiona do
potgi zerowej ma warto 1. Zatem kolejne miejsca w liczbie dziesitnej, patrzc od prawej, reprezentuj jednoci, dziesitki, setki, tysice itd. Cyfra znajdujca si na okrelonej pozycji informuje,
ile jednoci, dziesitek, setek, tysicy zawiera dana
liczba dziesitna.
Ale jzykw, take matematycznych, jest wiele. System binarny (dwjkowy) jest oparty na dokadnie
takich samych zasadach co dziesitny, lecz ma podstaw 2. Aby przedstawi liczb wiksz od jedynki,
trzeba uy przynajmniej dwch cyfr. Kade miejsce
w takiej zoonej liczbie oznacza potg dwjki:
20, 21, 22, 23, 24 itd., czyli 1, Po przeliczeniu na format
dziesitny dowiemy si, jak warto reprezentuje
cig bitw 1101:
(1 8) + (1 4) + (0 2) + (1 1)
=8+4+0+1
= 13 (w formacie dziesitnym)
Bity mona czy w acuchy reprezentujce litery albo liczby, np. acuch bitw 1101
reprezentuje liczb 13. Szczegowe informacje na temat systemw liczbowych
znajduj si w ramce Systemy liczbowe.
9 Bramka AND (i) daje w wyniku sygna wysoki (1) tylko wtedy, gdy oba
9 Bramka NAND (nie i) ta bramka dziaa jak bramka AND, za ktr znajduje
si inwerter (std nazwa NAND NOT AND, czyli nie i). Zwraca sygna niski,
gdy wszystkie sygnay wejciowe s wysokie. Jeli ktrykolwiek sygna wejciowy
jest niski, wynik jest wysoki.
9 Bramka OR (lub) zwraca sygna wysoki, jeli jeden LUB drugi, LUB oba
sygnay wejciowe s wysokie. Sygna niski zwraca tylko wtedy, gdy oba sygnay
wejciowe s niskie. Typowa bramka OR ma dwa wejcia, ale mona spotka te
bramki z trzema i czterema wejciami. Wynik tych bramek jest niski tylko wtedy,
gdy wszystkie sygnay wejciowe s niskie. Jeli ktrykolwiek z sygnaw wejciowych
jest wysoki, to wynik jest wysoki.
151
152
Cz I: Podstawy elektroniki
9 Bramka NOR (nie lub) ta bramka dziaa jak bramka OR, za ktr znajduje si
bramka NOT. Zwraca sygna niski, jeli co najmniej jeden sygna wejciowy jest
wysoki, oraz sygna wysoki tylko wtedy, gdy wszystkie sygnay wejciowe s niskie.
9 Bramka XOR (wykluczajce lub) zwraca sygna wysoki, jeli jeden LUB
drugi sygna wejciowy jest wysoki, ale nie oba naraz. W przeciwnym razie zwraca
sygna niski. Wszystkie bramki XOR maj dwa wejcia, ale mona je czy w celu
przetworzenia wikszej liczby sygnaw wejciowych.
i zwraca jego odwrcon posta. Wysoki sygna wejciowy oznacza sygna niski
na wyjciu, a niski sygna wejciowy oznacza wysoki sygna na wyjciu. Bramk t
najczciej nazywa si inwerterem.
Rysunek 7.1.
Symbole bramek logicznych
(opisy nie nale
do symboli)
Rysunek 7.2.
Schemat funkcjonalny standardowego
ukadu scalonego 4081 quad
2-Input and gate
Przed zakupem czci sprawd, czy ma ona odpowiedni liczb wej. Pamitaj, e mona
kupi bramki logiczne z wiksz liczb wej ni dwa. Na przykad w wikszoci sklepw
elektronicznych sprzedawane s te bramki AND trzywejciowe.
Odpowiednio czc same bramki NAND lub NOR, mona utworzy bramk realizujc
wszystkie pozostae funkcje logiczne. Producenci ukadw scalonych korzystaj prawie
wycznie z bramek NAND i NOR, dziki czemu mog skoncentrowa swoje wysiki
na optymalizacji produkcji i dziaania tylko dwch rodzajw podstawowych elementw.
Z tego powodu bramki NAND i NOR czasami nazywane s bramkami uniwersalnymi.
153
154
Cz I: Podstawy elektroniki
Tabela 7.1. Tablice prawdy bramek logicznych
A
A AND B
A NAND B
A OR B
A NOR B
A XOR B
A XNOR B
NOT A
Tablic prawdy mona rwnie uywa do analizy innych ukadw cyfrowych, np.
psumatora, ktry sumuje dwa bity i zwraca wynik skadajcy si z bitu sumy i bitu
przeniesienia. Na przykad dla rwnania binarnego 1 + 1 = 10 bit sumy to 0, a bit
przeniesienia to 1. Tablica prawdy psumatora jest pokazana poniej.
A
Przeniesienie
Suma
Rysunek 7.3.
Psumator
skada si
z bramek
AND i XOR
polskiego moemy utworzy wiele milionw sw. Podobnie mona tworzy ukady
cyfrowe realizujce rne funkcje matematyczne (sumatory, mnoniki i inne) poprzez
odpowiednie poczenie rnych bramek.
Przez lata projektanci ukadw scalonych udoskonalili techniki projektowania sumatorw
i innych czsto uywanych ukadw cyfrowych. Odkryli sprytne sposoby na przyspieszenie
oblicze, zmniejszenie strat mocy oraz zapewnienie poprawnych wynikw nawet
w najtrudniejszych warunkach, takich jak wysokie temperatury pracy. Wikszo
wyprbowanych i dobrze sprawdzonych projektw ukadw wchodzi do standardowej
oferty produktw firm. Dziki temu nie musimy cigle wymyla koa na nowo.
155
156
Cz I: Podstawy elektroniki
Na wielu ukadach scalonych podawane s rwnie inne informacje, takie jak numer
katalogowy nadany przez producenta, a czasami nawet kod okrelajcy dat produkcji.
Nie pomyl kodu daty ani numeru katalogowego z numerem czci. Jako e producenci
nie trzymaj si jednego standardu oznaczania daty produkcji swoich ukadw, czasami
trzeba pobawi si w detektywa, aby dowiedzie si, ktry cig znakw to numer czci.
Rysunek 7.4.
Ukady scalone
s czsto sprzedawane w obudowach DIP
157
158
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 7.5.
Styki ukadw
scalonych s
numerowane
w kierunku
odwrotnym
do ruchu wskazwek zegara
Nie zakadaj, e wszystkie ukady scalone o takiej samej liczbie stykw maj takie same
ich rozmieszczenie ani nawet e te same styki su w nich do doprowadzenia zasilania.
Nigdy, przenigdy nie podczaj ukadw scalonych na chybi trafi, kierujc si
niepoprawnym rozumowaniem, e w kocu uda si znale odpowiednie ustawienie.
Przy takim podejciu masz pewno, e zniszczysz biedny, bezbronny ukad.
Na wielu schematach obwodw pokazane s poczenia z ukadami scalonymi w postaci
szkicu ukadu opatrzonego numerami obok kadego styku. Liczby te odpowiadaj
numerom stykw w urzdzeniu ogldanym od gry (przypomnijmy, e liczenie zaczynamy
od lewego grnego rogu i odliczamy przeciwnie do kierunku ruchu wskazwek zegara).
To bardzo uatwia podczenie ukadw scalonych do obwodw, poniewa nie trzeba
niczego sprawdza w katalogach. Trzeba tylko cile trzyma si schematu i poprawnie
policzy styki.
9 nazwa producenta;
9 nazwa i numer ukadu scalonego;
9 lista dostpnych rodzajw obudw (np. 14-pin DIP obudowa typu DIP
z 14 stykami) wraz z ilustracjami;
159
160
Cz I: Podstawy elektroniki
Czytajc kolejne podrozdziay, poznasz dokadnie oba wymienione ukady oraz dodatkowo
licznik dziesitny CMOS 4017. Ukady 555 i CMOS 4017 spotkasz jeszcze w projektach
w rozdziale 15., a wic tutaj opiszemy tylko zwile zasad ich dziaania.
Wzmacniacze operacyjne
Bez wtpienia najbardziej rozpowszechnionym rodzajem liniowych (analogowych)
ukadw scalonych s wzmacniacze operacyjne suce, jak sama nazwa wskazuje,
do wzmacniania sabych sygnaw. Wzmacniacz taki skada si z kilku tranzystorw,
rezystorw i kondensatorw, ktre w poczeniu maj lepsz niezawodno ni pojedynczy
tranzystor. Na przykad wzmacniacz operacyjny zapewnia jednolite wzmocnienie sygnau
w znacznie szerszym zakresie czstotliwoci (szerokoci pasma) ni wzmacniacz skadajcy
si z tylko jednego tranzystora.
Wikszo wzmacniaczy operacyjnych sprzedawana jest w obudowach typu DIP z 8
stykami (rysunek 7.6), wrd ktrych s dwa styki wejciowe (styk nr 2 zwany jest wejciem
odwracajcym, a styk nr 3 wejciem nieodwracajcym) i jeden wyjciowy (nr 6).
Wzmacniacz operacyjny to rodzaj wzmacniacza rnicowego, tzn. zwracajcego
na wyjciu sygna bdcy wielokrotnoci rnicy sygnaw wejciowych. Mona przy
jego uyciu usun szumy (niechciane napicia) z sygnau wejciowego poprzez odjcie
ich od wzmacnianego sygnau.
Rysunek 7.6.
Schemat
stykw standardowego
8-stykowego
wzmacniacza
operacyjnego,
np. LM741
Wzmacniacz operacyjny mona skonfigurowa tak, aby mnoy sygna wejciowy przez
wybrany wspczynnik wzmocnienia, okrelony przez zewntrzne rezystory. Tego typu
konfiguracj zwan wzmacniaczem odwracajcym pokazano na rysunku 7.7. Wartoci
rezystorw podczonych do wzmacniacza okrelaj si jego wzmocnienia:
Wzmocnienie =
R2
R1
161
162
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 7.8.
Schemat rozmieszczenia
wyprowadze
ukadu 555
Istnieje wiele modeli ukadu 555. Ukad 556 jest podwjn wersj ukadu 555 zamknit
w obudowie DIP z 14 wyprowadzeniami. Znajdujce si wewntrz dwa ukady korzystaj
z tych samych stykw zasilajcych.
Podczajc rne kombinacje rezystorw, kondensatorw i przecznikw do wyprowadze
ukadu 555, mona to cacko zmusi do robienia wielu rzeczy i, co najwaniejsze, jest to
bardzo atwe. Szczegowe informacje o rnych zastosowaniach ukadu mona znale
w kartach danych katalogowych. Poniej znajdziesz opis trzech popularnych sposobw
wykorzystania ukadu scalonego 555.
Multiwibrator astabilny
Ukadu 555 mona uywa jako multiwibratora astabilnego, czyli czego w rodzaju
elektronicznego metronomu. Odpowiednio podczajc elementy elektroniczne (jak na
rysunku 7.9), ukad 555 mona skonfigurowa tak, aby wytwarza cigy szereg impulsw
napicia automatycznie oscylujcego midzy stanem niskim (0 woltw) a wysokim
(dodatnie napicie rdowe U), jak pokazano na rysunku 7.10 (sowo astabilny oznacza,
e ukad ten nie przechodzi w stan stabilny, lecz cay czas przechodzi midzy dwoma
stanami). Ten rodzaj obwodu nazywany jest te oscylatorem.
Ukadu 555 mona uy do budowy wielu ciekawych urzdze:
Rysunek 7.9.
Konfiguracja
multiwibratora
astabilnego
na bazie
ukadu 555
Rysunek 7.10.
Impulsy napicia zwracane
przez multiwibrator astabilny
na bazie ukadu
555. Szeroko
impulsu wynika
z parametrw
elementw
zewntrznych
1,4
( R1 + 2 R2 ) C1
163
164
Cz I: Podstawy elektroniki
Jeli zamienisz licznik tego uamka z mianownikiem, to otrzymasz czas trwania (T)
pojedynczego impulsu:
T = 0,7 (R1 + 2R2) C1
Ukad mona skonfigurowa tak, aby czas trwania stanu wysokiego by duszy od
czasu trwania stanu niskiego. Aby znale czas trwania stanu wysokiego (t1), skorzystaj
z poniszego wzoru:
t1 = 0,7 (R1 + R2) C1
Czas trwania stanu niskiego (t2) obliczamy z nastpujcego wzoru:
t2 = 0,7 R2 C1
Jeli rezystor R2 bdzie mia znacznie wiksz warto od rezystora R1, to czasy trwania
stanw wysokiego i niskiego bd bardzo podobne. Jeli R1 = R2, to czas trwania stanu
wysokiego bdzie dwa razy duszy od czasu trwania stanu niskiego. Wiadomo, o co chodzi.
Zamiast rezystora R1 lub R2 mona te szeregowo podczy potencjometr (rezystor
zmienny) i zmienia jego warto tak, aby uzyska odpowiednie parametry ukadu.
W celu dobrania wartoci R1, R2 i C1 zalecamy postpowanie wedug nastpujcego planu:
9 Wybierz R2 okrel czas trwania stanu niskiego i wybierz taki rezystor R2, ktry
Multiwibrator monostabilny
Konfigurujc ukad 555 tak, jak pokazano na rysunku 7.11, mona utworzy multiwibrator
monostabilny generujcy pojedynczy impuls po otrzymaniu sygnau wyzwalajcego.
Bez tego sygnau obwd wytwarza niskie (zerowe) napicie. W momencie wyzwolenia
poprzez zamknicie obwodu midzy wyprowadzeniem nr 2 i mas, ukad generuje na
wyjciu impuls o wartoci rwnej napiciu rdowemu U. Szeroko impulsu zaley
od wartoci rezystora R1 i kondensatora C1, a oblicza si j wedug nastpujcego wzoru:
T = 1,1 R1 C1
Poniewa wartoci kondensatorw mog odbiega od znamionowych nawet o 20%,
aby uzyska impuls o danej szerokoci, moe by w niektrych przypadkach konieczne
wybranie nieco innego rezystora, ni wynikaoby bezporednio z oblicze.
Rysunek 7.11.
Ten wyzwalany
zamkniciem
przecznika na
wyprowadzeniu
nr 2 obwd
z ukadem 555
wytwarza pojedynczy impuls
sygnaowy
o szerokoci
okrelonej przez
wartoci rezystora R1 i kondensatora C1
165
166
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 7.12.
Ten ukad
bistabilny (przerzutnik), zrealizowany przy
uyciu ukadu
555, wytwarza
na wyjciu
stan wysoki,
gdy zostanie
wyzwolony
przez zamknicie
przecznika na
wyprowadzeniu
nr 2, i stan niski,
gdy zostanie
wyzerowany
przez przecznik
na wyprowadzeniu nr 4
Rysunek 7.13.
Schemat
wyprowadze
licznika
dziesitnego
CMOS 4017
167
168
Cz I: Podstawy elektroniki
bdzie odlicza do dziesiciu. Podczajc wyprowadzenie nr 12 drugiego licznika do
wyprowadzenia nr 14 trzeciego licznika, moesz odlicza do stu. Przy uyciu odpowiedniej
liczby ukadw 4017 moesz nawet zniwelowa ca dziur budetow!
Mona te poczy dowoln liczb wyj licznika za pomoc diod, aby uzyska
zmienny ukad czasowy. W tym celu pocz wszystkie anody (dodatnie kocwki diod)
z wyprowadzeniem wyjciowym, a wszystkie katody (ujemne kocwki diod) najpierw
pocz ze sob, a nastpnie z rezystorem. Dziki temu, kiedy ktrykolwiek z sygnaw
wyjciowych bdzie wysoki, przez rezystor popynie prd. Na przykad mona zaprojektowa
urzdzenie dziaajce jak wiata uliczne. Pocz ze sob wyprowadzenia 0 4 i wynik
wyprowad (poprzez rezystor) do czerwonej diody LED, wyprowadzenie nr 5 podcz do
tej diody LED, a wyprowadzenia 6 9 pocz ze sob i podcz do zielonej diody LED.
Mikrokontrolery
i inne popularne ukady scalone
Ukady scalone speniaj wiele funkcji, m.in. realizuj dziaania matematyczne (dodawanie,
odejmowanie, mnoenie i dzielenie), multipleksuj (wybieraj jeden sygna wyjciowy
spord kilku sygnaw wejciowych) oraz konwertuj sygnay analogowe na cyfrowe.
Poszerzanie horyzontw
O ukadach scalonych mona powiedzie znacznie wicej, ni zmieci si na kartach tej
ksiki. Projektanci to bardzo inteligentni ludzie, ktrzy co jaki czas wpadaj na rozmaite
nowe pomysy, jak usprawni stare ukady. Dlatego wiat ukadw scalonych jest tak
zrnicowany.
169
170
Cz I: Podstawy elektroniki
Rozdzia 8
Wybr czci
W tym rozdziale:
Wybr rodzaju przewodu
Zasilanie obwodw za pomoc baterii i ogniw sonecznych
Uywanie przecznikw
Wczanie obwodw za pomoc czujnikw
Zamienianie elektrycznoci w wiato, dwik i ruch
czenie elementw
Konstruowanie obwodu polega na czeniu rnych elementw, przez ktre ma przepywa
prd elektryczny. W tej czci rozdziau opisalimy przewody, kable i zcza suce do
tego wanie celu.
172
Cz I: Podstawy elektroniki
Kabel wieloyowy czy jednoyowy?
Jeli rozetniesz kabel zasilajcy lampki domowej (oczywicie po jej uprzednim odczeniu
od prdu), to zobaczysz dwa lub trzy bardzo cienkie sploty drutw w osobnych izolacjach.
Ten rodzaj kabla nazywamy przewodem wieloyowym. Inny rodzaj przewodu, ktry
zawiera tylko jeden grubszy drut w izolacji, nazywamy przewodem jednoyowym.
Na rysunku 8.1 pokazano oba wymienione rodzaje przewodw.
Rysunek 8.1.
Zarwno wielo-,
jak i jednoyowe
przewody znajduj czste
zastosowanie
w elektronice
Grubo drutu
Grubo drutu uywanego w projektach elektronicznych waha si od 0,25 do 2,5 mm.
W wikszoci projektw wykorzystuje si przewody o gruboci 0,5 1 mm. Do podczenia
silnika do rda zasilania (i oglnie urzdze elektronicznych o wysokim poborze mocy)
naley uy przewodu o gruboci 1 1,5 mm. Kiedy zdobdziesz wicej dowiadczenia
w konstruowaniu ukadw elektronicznych, by moe zaczniesz stosowa specjalne
czenie elementw na pytkach obwodw drukowanych, zwane poczeniem owijanym
(szerzej opisane w rozdziale 11.), ktre wymaga cieszych drutw o gruboci poniej
0,5 mm.
Jeli bdziesz budowa ukad wymagajcy wikszych napi lub prdw, ni przewiduj
projekty opisane w tej ksice, sprawd w instrukcji albo innym dobrym rdle informacji,
jakiej gruboci przewodw uy. Aby pracowa nad tego rodzaju projektami, naley
mie odpowiedni wiedz na temat zasad bezpieczestwa i wystarczajce umiejtnoci.
Kable i przewody
Kabel to pk dwch lub wikszej liczby przewodw zamknitych w jednej izolacji.
Jest nim wic np. przewd zasilajcy dostarczajcy prd zmienny z gniazdka ciennego
do lampki. To samo dotyczy pltaniny przewodw uywanych do czenia elementw
kina domowego. Kable rni si tym od przewodw wieloyowych, e przewody
w kablu znajduj si w osobnych izolacjach.
Zcza
Jeli przyjrzysz si kablowi czcemu, powiedzmy, drukark z komputerem, to na obu
kocach zauwaysz jakie metalowe albo plastikowe wihajstry. S to wtyczki bdce
jednym z rodzajw zczy. Na drukarce i na komputerze znajduj si te specjalne porty
suce do podczania wspomnianych wtyczek. Te zcza nazywamy gniazdami
wtykowymi albo po prostu gniazdami. Styki i otwory w tych dwch rodzajach zczy
cz przewody w kablu z odpowiednimi przewodami w urzdzeniach.
Istnieje wiele rozmaitych rodzajw zczy przeznaczonych do rnych celw. Oto lista
zczy najczciej uywanych w elektronice:
173
174
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 8.2.
Kabel z wtyczkami na obu
kocach sucy
do czenia
urzdze elektronicznych
W elektronice uywanych jest wiele rodzajw pocze, ale nie musisz ich wszystkich
poznawa od razu, kiedy tworzysz dopiero nieskomplikowane projekty. Jeli jednak
chcesz pozna inne typy zczy, moesz przejrze katalogi i strony internetowe wymienione
w rozdziale 17. W wikszoci z nich zcza stanowi odrbn kategori produktw.
Zasilanie
aden kabel nic nie pomoe, jeli nie bdzie rda zasilania. W rozdziale 2. opisalimy
rda elektrycznoci, takie jak prd zmienny z gniazdka ciennego oraz prd stay z baterii
i ogniw sonecznych (zwanych te ogniwami fotowoltaicznymi albo fotoogniwami).
Z tego podrozdziau dowiesz si, jakie rdo zasilania wybra dla swojego obwodu
i jak je podczy.
Rysunek 8.3.
Uycie specjalnego klipsa
pozwala atwo
podczy bateri
9 V do obwodu
Kiedy dodatni biegun jednej baterii zostanie podczony do ujemnego bieguna innej,
to napicie tego szeregowego poczenia bdzie rwne sumie napi poszczeglnych
urzdze. Poczenie takie najatwiej wykona, wkadajc baterie do jednej kieszeni
(rysunek 8.4), ktra dodatkowo peni funkcj pojemnika trzymajcego je wszystkie razem
w jednym miejscu. Wychodzce z kieszeni przewody czarny i czerwony wyprowadzaj
napicie sumaryczne wszystkich umieszczonych w niej baterii (istniej te kieszenie ze
zczem PP3).
175
176
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 8.4.
Cztery baterie
1,5 V umieszczone w kieszeni wytwarzaj w sumie
napicie 6 V na
przewodach
czarnym
i czerwonym
Lekkie baterie litowe generuj wysze napicie (okoo 3 V) ni inne typy i maj
wiksz pojemno od baterii alkalicznych. S drosze i niewiele modeli mona
ponownie adowa, ale jeli potrzebujesz lekkich baterii do swojego projektu
(np. maego robota), to s niezastpione.
Nie uywaj rnych typw baterii do zasilania jednego obwodu i nigdy nie prbuj adowa
baterii nieprzeznaczonych do ponownego adowania. Mog pkn i rozla kwas, a nawet
wybuchn. Na wikszoci baterii znajduj si odpowiednie ostrzeenia dotyczce
nieprawidowego uytkowania.
Zakup akumulatorw z adowark moe by inwestycj, ktra pozwoli zaoszczdzi
w przyszoci sporo pienidzy. Pamitaj tylko, aby kupi adowark przystosowan do
typu zakupionych akumulatorw.
Pamitaj, aby wszystkie baterie i akumulatory podda utylizacji. Znajdujce si w nich
metale cikie (nikiel, kadm, ow i rt) s szkodliwe dla rodowiska. Informacje na
temat bezpiecznego utylizowania mona znale na stronach producenta. W niektrych
sklepach w Polsce znajduj si specjalne pojemniki, do ktrych mona wrzuca zuyte
baterie i akumulatory.
Sze poczonych szeregowo baterii AA wytwarzajcych napicie 9 V wytrzyma duej ni pojedyncza bateria 9 V. Jest tak dlatego, e sze baterii
zawiera wiksz ilo substancji chemicznych ni
jedna bateria, a wic moe wytworzy wicej prdu,
zanim si wyczerpie (budow baterii i powody ich
wyczerpywania si opisalimy w rozdziale 2.). Jeli
budujesz urzdzenie pobierajce duo prdu albo
takie, ktre ma dziaa bez przerwy, najlepiej kup
due baterie typu C lub D, ktre wytrzymuj duej
ni mniejsze baterie i akumulatory.
We wczeniejszym podrozdziale, Rodzaje baterii
wedug technologii wykonania, znajdziesz szczegowe informacje na temat niektrych typw baterii
i dowiesz si, ktre z nich dziaaj najduej.
9 Czy panel w czasie dziaania obwodu bdzie owietlany przez soce lub
czy za pomoc panelu bdzie adowany akumulator, z ktrego pniej
bdzie zasilany ukad? Jeli nie, poszukaj innego rda zasilania.
177
178
Cz I: Podstawy elektroniki
Rysunek 8.5.
Zasilacz pozwala
unikn kontaktu
z duym prdem
zmiennym obecnym w gniazdku
ciennym
Rysunek 8.6.
Od gry dwa
przeczniki
dwustabilne,
przecznik
koyskowy
oraz przecznik
listkowy
179
180
Cz I: Podstawy elektroniki
Przycisk zwierny obwd normalnie jest cay czas otwarty, a jego zamknicie
nastpuje w chwili nacinicia przycisku. Zwolnienie przycisku powoduje
ponowne otwarcie obwodu.
Nawizywanie pocze
Przeczniki klasyfikuje si te wedug liczby pocze i sposobu ich wykonywania.
Przecznik moe mie jeden biegun lub wiksz ich liczb, czyli zestaw stykw wejciowych
przecznik jednobiegunowy ma jeden styk wejciowy, a przecznik dwubiegunowy
ma ich dwa. Liczba pozycji zwiernych w przeczniku moe by rna. Pojedynczy
styk zwierny pozwala tylko na zamknicie lub przerwanie poczenia midzy stykami
wejciowymi i wyjciowym. Podwjny styk zwierny umoliwia czenie stykw
wejciowych z jednym z dwch stykw wyjciowych.
Wydaje si skomplikowane? Aby pomc Ci to zrozumie, poniej przedstawiamy symbole
najczciej uywanych rodzajw przecznikw i ich krtkie opisy.
Czujniki
Do wczania ukadw elektronicznych w wyniku zajcia jakich zjawisk fizycznych
(np. zmiany temperatury) su urzdzenia elektroniczne zwane czujnikami. Ich dziaanie
opiera si na wykorzystaniu faktu, e rne formy energii takie jak wiato, ciepo i ruch
mona przeksztaci w energi elektryczn. S czym w rodzaju przetwornika jednego
rodzaju energii na inny. Czytajc ten podrozdzia, poznasz niektre najczciej uywane
czujniki w obwodach elektronicznych.
Zobaczy wiato
Wiele elementw elektronicznych zmienia dziaanie w zalenoci od ekspozycji na wiato.
Firmy zajmujce si produkcj czujnikw wykorzystuj t waciwo reagowania na
natenie wiata na rne sposoby. Dziki tym niewielkim urzdzeniom w przezroczystej
obudowie mona konstruowa takie systemy, jak alarmy przeciwwamaniowe, wykrywacze
dymu, automatyczne wczniki wiata po zmierzchu czy automaty zatrzymujce zamykanie
drzwi garaowych, kiedy dostanie si pod nie kot. Przy ich uyciu moliwe jest
skonstruowanie systemu zdalnego sterowania telewizorem albo odtwarzaczem DVD.
W pilocie montuje si diod LED (opisan w rozdziale 6.), a w drugim urzdzeniu
diod wraliw na wiato lub tranzystor do odbierania zakodowanych instrukcji.
Oto kilka przykadw urzdze wraliwych na wiato, ktrych uywa si jako czujnikw:
181
182
Cz I: Podstawy elektroniki
Wykrywanie ciepa
Termistor to rezystor, ktrego rezystancja zmienia si pod wpywem temperatury.
Po lewej stronie pokazano symbol, jakim oznacza si ten element w schematach.
Ma on dwa wyprowadzenia bez polaryzacji, a wic mona go podcza do obwodw
w dowolny sposb.
Wyrnia si dwa typy termistorw:
Dziki uyciu dwch krysztaw moliwe jest wykrywanie zarwno tych zdarze, ktre w rwnym
stopniu oddziauj na oba krysztay (np. zmiany temperatury otoczenia), jak i tych, ktre kadego krysztau dotycz w innym stopniu (np. ciepe ciao poruszajce si najpierw obok pierwszego, a potem
drugiego krysztau).
Uywane w przemyle czujniki PIR dziaaj w obwodach o napiciu 230 V i s najczciej montowane
na cianach albo przedniej czci reflektorw. Do
projektw amatorskich zasilanych z baterii uywa
si maych czujnikw ruchu wymagajcych napicia
roboczego w granicach 5 V. Taki typowy detektor
ma trzy wyprowadzenia: mas, dodatnie rdo
napicia oraz wyjcie. Kiedy do czujnika zostanie
przyoone napicie +5 V, to na wyjciu pojawi
si napicie bliskie 0 V (brak ruchu) lub okoo 5 V
(wykryty ruch). Czujniki ruchu mona kupi od
firm zajmujcych si sprzeda systemw zabezpiecze. Trzeba tylko pamita, aby kupi detektor ruchu, a nie tylko czujnik PIR. Soczewki znajdujce si w detektorze ruchu pozwalaj wykrywa
ruch, a nie tylko obecno przedmiotw.
183
184
Cz I: Podstawy elektroniki
Gos gonikw
Goniki przeksztacaj energi elektryczn w akustyczn. Po lewej stronie pokazano
symbol, jakim oznacza si je na schematach. Wikszo jest zbudowana z magnesu trwaego,
elektromagnesu (ktry jest czasowym magnesem sterowanym elektrycznie) i drgajcej
membrany w ksztacie stoka. Budow typowego gonika pokazano na rysunku 8.7.
Rysunek 8.7.
Budowa typowego gonika
dwa magnesy i membrana
stokowa
zmiennemu (szczegy w rozdziale 5.). Bez trudu mona znale goniki o impedancji
4, 8, 16 i 32 . Wan rzecz jest wybr gonika o impedancji odpowiadajcej
minimalnej impedancji znamionowej wzmacniacza (mona j znale w katalogu
185
186
Cz I: Podstawy elektroniki
na stronie firmy produkujcej urzdzenie). Jeli podczysz gonik o zbyt wysokiej
impedancji, to nie wykorzystasz w peni jego moliwoci akustycznych, a jeli
zastosujesz gonik o zbyt niskiej impedancji, to moesz przegrza wzmacniacz.
Brzczenie brzczykw
Brzczyki tak jak goniki wytwarzaj dwik, lecz rni si od nich tym, e jest to
jednostajne, okropne buczenie, cakowicie niezalene od wartoci przyoonego napicia
(oczywicie w granicach rozsdku). Goniki, pobierajc na wejciu muzyk Mozarta,
na wyjciu daj muzyk Mozarta, a brzczyki, pobierajc taki sam sygna, dadz tylko
nieznony haas.
Jednym z rodzajw brzczykw jest brzczyk piezoelektryczny, zbudowany z membrany
poczonej z krysztaem piezoelektrycznym. Po lewej stronie pokazano symbol, jakim
oznacza si brzczyki na schematach. Kiedy do krysztau zostanie przyoone napicie,
kurczy si on albo rozszerza (zjawisko to zwane jest efektem piezoelektrycznym), wprawiajc
tym samym w ruch membran, ktra wytwarza fale akustyczne (zauwa, e jest to dokadne
przeciwiestwo tego, jak dziaa mikrofon, ktry opisalimy wczeniej).
Brzczyki mog mie rozmaite ksztaty, ale zawsze maj dwa wyprowadzenia. Dwch
typowych przedstawicieli tych urzdze pokazano na rysunku 8.8. Pamitaj, e czerwony
przewd naley podczy do dodatniego bieguna staego rda napicia.
Rysunek 8.8.
Obsuga tych
haaliwych
malestw jest
bardzo prosta
Uwaaj, eby nie przesadzi z gonoci i nie uszkodzi sobie suchu. Trwae uszkodzenie
tego narzdu moe nastpi ju po ekspozycji przez pewien czas na haas o nateniu
okoo 90 dB, ale bl zaczyna by odczuwany dopiero od okoo 125 dB.
Rysunek 8.9.
Schemat
budowy prostego silnika
prdu staego
187
188
Cz I: Podstawy elektroniki
kontynuowany o kolejny pobrt. Za zamian pocze odpowiada prosty mechanizm,
zbudowany z komutatora (czyli koa podzielonego na segmenty, z ktrych kady styka
si z innym kocem elektromagnesu) i stykajcych si z nim szczotek. Komutator obraca
si wraz z waem, a szczotki, z ktrych jedna jest poczona z dodatnim, a druga z ujemnym
biegunem baterii, pozostaj nieruchome. Kiedy wa, a wraz z nim komutator, obraca si,
nastpuje zmiana segmentu koa poczonego z kad ze szczotek. To powoduje zmian
kierunku przepywu prdu przez elektromagnes.
Jeli chcesz szczegowo pozna wewntrzn budow silnika elektrycznego, kup jaki
najtaszy w sklepie z czciami i go roz.
Wa silnika prdu staego wykonuje kilka tysicy obrotw na minut, a wic obraca si
nieco za szybko dla wikszoci zastosowa. Na szczcie w sprzeday s dostpne silniki
z zamontowan przekadni, ktra redukuje prdko obrotow do liczby poniej stu
obrotw na minut. Mechanizm ten dziaa podobnie jak samochodowa skrzynia biegw.
W specyfikacjach silnikw producenci podaj kilka parametrw technicznych. Podczas
ich zakupu trzeba zwrci uwag przede wszystkim na dwie charakterystyki.
Silniki prdu staego maj dwa wyprowadzenia (lub styki, do ktrych naley przylutowa
druty), po jednym dla dodatniego i ujemnego bieguna rda zasilania. Prdko obrotow
silnika mona zmienia, modyfikujc doprowadzane do niego napicie, a aby go zatrzyma,
naley oczywicie odci zasilanie.
Inn, precyzyjniejsz metod sterowania prdkoci obrotow silnika jest tzw. modulacja
czasu trwania impulsu. Polega ona na szybkim wczaniu i wyczaniu napicia.
Im duszy puls wczenia, tym szybciej obraca si wa silnika. Jeli skadasz jaki
zestaw do samodzielnego montau z silnikiem (np. robota), to powinien by do niego
doczony tego rodzaju mechanizm sterujcy.
Jeli do silnika podczasz jakie rzeczy, np. koa albo opaty wiatraka, to pamitaj, eby
je bardzo dobrze zamocowa, gdy urwana cz moe uderzy Ciebie lub kogo innego
stojcego w pobliu.
Cz II
eby si nauczy,
trzeba si ubrudzi
190
W tej czci
Rozdzia 9
Urzdzanie warsztatu
i dbanie o bezpieczestwo
W tym rozdziale:
Przygotowanie miejsca do pracy
Gromadzenie potrzebnych narzdzi i czci
Pozyskiwanie podstawowego zestawu elementw elektronicznych
Zdanie sobie sprawy z tego, e prawo Ohma dotyczy rwnie ludzkiego ciaa
Zabezpieczenia przeciw poraeniu prdem
Ochrona elementw przed zwgleniem
191
192
St warsztatowy
Rozmiar stou, ktrego bdziesz potrzebowa, w gwnej mierze zaley od tego, jakie
projekty bd na nim realizowane. W wikszoci przypadkw wystarczy st lub jaka
inna paska powierzchnia o wymiarach okoo 0,51 metr. Moesz te wykorzysta
mae biurko, zwyky stolik albo st krelarski, jeli masz ktr z tych rzeczy.
Bardzo prostym sposobem na utworzenie stou warsztatowego jest uycie starych drzwi
jako blatu. Jeli akurat nic takiego Ci si po domu nie wala, to moesz kupi w sklepie
z materiaami budowlanymi najtasze drzwi ze sklejki albo drewna. Nogi zrb z okoo
80-centymetrowej dugoci prostoktnych kokw o wymiarach 510 centymetrw
i przymocuj je do blatu przy uyciu wspornikw do belek. Jeli chcesz mie eleganckie
stanowisko, to moesz wykona blat ze sklejki albo pyty wirowej.
Zamiast mocowa nogi do drzwi, rwnie dobrze moesz je pooy na dwch kozach.
Dziki temu atwo bdziesz mg rozebra swj st po skoczeniu pracy. Przymocuj
drzwi do kozw za pomoc linek, aby nie spady i nie narobiy baaganu.
Pamitaj, e praca nad projektami elektronicznymi wymaga lczenia przez wiele godzin
nad biurkiem. Moesz zaoszczdzi na stole i skombinowa sobie co niedrogiego,
ale porzdne krzeso to podstawa. Musi ono mie siedzisko na wysokoci odpowiadajcej
wysokoci stou. Jeli zaniedbasz te szczegy, to nabawisz si blw plecw i szybko
dopadnie Ci zmczenie.
Sprzt do lutowania
Lutowanie to metoda wykonywania ptrwaych pocze elementw elektronicznych.
Zamiast kleju do czenia uywa si niewielkich iloci roztopionego metalu okrelanych
lutami, ktre nanosi si za pomoc urzdzenia zwanego lutownic. Metal tworzy fizyczne
poczenie przewodzce prd zcze lutowane.
193
194
Rysunek 9.1.
Niektre lutownice maj
regulacj temperatury i doczony stojak
grotu lutownicy. Niektre stojaki maj specjalne miejsce z gbk, ale rwnie dobrze
mona posuy si zwyk, czyst gbk domow.
od 1,2 do 2,5 milimetra) grot stokowy albo city, lecz w sklepach znajdziesz
szeroki asortyment rozmaitych grotw o rnych rozmiarach i do rnych celw.
Zwr uwag, czy kupowany grot pasuje do Twojej lutownicy. Grot naley wymieni,
kiedy wida rdz, werki albo uszczenie. Zuyta kocwka nie przekazuje ciepa
tak dobrze, jak powinna.
Polowanie na multimetr
Kolejnym niezbdnym w codziennej pracy narzdziem jest multimetr, czyli przyrzd
sucy do mierzenia napicia i natenia prdu staego i zmiennego, a take rezystancji.
Wikszo dostpnych obecnie w sprzeday multimetrw to urzdzenia cyfrowe
(rysunek 9.2), co w zasadzie oznacza tylko tyle, e maj cyfrowy wywietlacz, taki jak
np. w zegarkach (mona ich uywa do badania zarwno cyfrowych, jak i analogowych
ukadw elektronicznych). W starych modelach wartoci pomiarw byy wskazywane
przez wskazwk na specjalnie zaprojektowanej skali.
Przyrzd ma dwa przewody poczeniowe czarny do uziemienia i czerwony do bieguna
dodatniego. Mniejsze aparaty maj przewody przymocowane na stae, natomiast w wikszych
mona je odcza. Kady przewd pomiarowy ma metalow kocwk w ksztacie stoka,
suc do stykania z badanym miejscem. Mona te dokupi specjalne spinacze, ktre
bardzo uatwiaj prac, gdy mona je przyczepi do przewodw.
195
196
Rysunek 9.2.
Multimetry su
do mierzenia
m.in. napicia
i natenia prdu oraz rezystancji
Rysunek 9.3.
Specjalne cki
do precyzyjnego
cicia drutu
197
198
Rysunek 9.4.
Dwie pomocne
donie trzymajce szko
powikszajce
i uchwyt
szczkowy
Oto lista rzeczy, ktre pomog Ci wyczyci stanowisko pracy na wysoki poysk:
9 Mikka szmatka lub gaza wycieraj kurz za pomoc mikkiej szmatki lub
9 Pdzle artystyczne kup may i duy pdzelek do usuwania kurzu, ale unikaj
rodki smarne
Silniki i inne mechaniczne czci uywane do budowy ukadw elektronicznych potrzebuj
do dziaania smaru lub oleju, ktry co jaki czas musi by uzupeniany. S dwa rodzaje
rodkw smarnych, ktre powszechnie wykorzystuje si w elektronice, i jeden taki,
ktrego w elektronice nie naley stosowa.
Nie uywaj w projektach elektronicznych smarw syntetycznych w sprayu (takich jak
WD-40 i LPS), poniewa nie da si w nich kontrolowa strumienia, przez co mona
nasmarowa take te czci, ktre tego nie wymagaj. Ponadto niektre smary syntetyczne
nie przewodz prdu i wytworzona z nich mgieka moe przerwa poczenie na stykach.
rodki smarne, ktrych mona uywa to:
Materiay klejce
Do budowy wielu projektw elektronicznych uywa si rnego rodzaju klejw.
S potrzebne, gdy np. chcesz przymocowa ma pytk obwodu drukowanego do
wntrza obudowy. Do rnych celw uywa si nastpujcych rodzajw klejw:
199
200
9 Pistolet na gorcy klej klej z takiego pistoletu schnie tylko okoo 30 sekund,
a spoiwo z niego jest odporne na wilgo i moe by uywane do wypeniania
dziur. Do pistoletu wkada si poduny wkad klejowy, ktry jest podgrzewany
do temperatury okoo 120 170C a wic wystarczajcej, aby Ci poparzy,
lecz za niskiej, by stopi lut.
Kiedy nadejdzie taki czas, e zechcesz zapakowa swj obwd elektroniczny do jakiej
obudowy z wystajcymi drutami albo pokrtami. Przypumy, e zrobie witeczny
stroik ze wiatekami z regulacj czstotliwoci migania. Moliwe, e zechcesz gwny
obwd umieci w obudowie, w ktrej wytniesz otwr na potencjometr (rezystor zmienny)
do zmiany szybkoci migania wiateek. Albo moe postanowisz zbudowa urzdzenie
wykrywajce nieproszonych goci zagldajcych do lodwki. W takim przypadku moesz
swj obwd ukry w obudowie w ksztacie chlebaka i postawi go w pobliu lodwki.
Niewane, co to bdzie, na pewno bdziesz potrzebowa dodatkowych narzdzi i materiaw,
aby umieci projekt w obudowie.
9 Pika rczna przy uyciu piki do metalu mona ci drewno i plastik na skrzynk,
a za pomoc piy kabkowej da si wycina due otwory w skrzyni.
Pytki stykowe
Pytki stykowe s pod pewnym wzgldem podobne do stou z klockami lego. Pozwalaj
w bardzo atwy sposb wykona prototyp ukadu poprzez wetknicie w otwory wtykw
elementw elektronicznych. Istniejcy obwd mona bez trudu rozmontowa i na tej
samej powierzchni zbudowa cakiem nowy ukad.
Otwory w pytce stykowej to nie zwyke dziury, lecz otwory mocujce kocwek
stykowych. Pod spodem maj specjalne poczenia z drutu miedzianego, dziki ktrym
elementy wpite w tym samym rzdzie s ze sob poczone. Wystarczy tylko powtyka
wszystkie elementy dyskretne (rezystory, kondensatory, diody i tranzystory) oraz
201
202
Rysunek 9.5.
Prosty ukad
elektroniczny
mona przy
uyciu pytki
stykowej
zbudowa
w kilka minut
Zestaw pocztkowy
Na pocztek bdziesz potrzebowa troch elementw dyskretnych (tych z dwoma lub trzema
wyprowadzeniami), kilku ukadw scalonych, par baterii i sporo drutu, aby to wszystko
poczy. Niektre czci, takie jak rezystory i kondensatory, kupuje si w paczkach
po dziesi lub wicej sztuk. Na pewno si ucieszysz, e wszystkie te komponenty s niedrogie
(wrcz tanie), ale kiedy zsumujesz koszty, to si okae, e troch tego jednak jest.
Aby odwiey sobie pami na temat podstawowych elementw elektronicznych,
przeczytaj jeszcze raz wczeniejsze rozdziay. Opis rezystorw i potencjometrw znajduje
si w rozdziale 3., kondensatorw w 4., a diod (take LED) i tranzystorw w 6. Ukady
scalone opisalimy w rozdziale 7., a baterie i rodzaje przewodw w 8.
Oto lista elementw dyskretnych, ktre polecamy naby na pocztek:
9 Rezystory stae (wglowe o mocy 0,25 lub 0,5 W) 10 20 sztuk (jedno lub
dwa opakowania) kadego z wymienionych rodzajw: 1 k, 10 k, 100 k, 1 m,
2,2 k, 22 k, 220 k, 33 k, 470 , 4,7 k, 47 k i 470 k.
(np. npn 2N3904 albo pnp 2N3906) i 3 5 redniej mocy, bipolarnych (np. npn
NTE 123A albo pnp NTE159M). Tranzystorw 2N3906 uylimy w jednym
z projektw w rozdziale 15.
203
204
9 Baterie kup kilka baterii 9 V i par 1,5 V (rozmiar wybierz w zalenoci od tego,
ile czasu ma dziaa Twj obwd).
9 Drut w zupenoci wystarczy drut o rednicy 0,6 0,8 mm. Za okoo 30 zotych
mona kupi szpul 50 metrw. Naley uci kilka odcinkw o rnej dugoci
i z obu kocw kadego cign izolacj. Aby poczy elementy, mona uy
lutownicy albo wetkn kocwki kabelkw do otworw w pytce stykowej.
W niektrych sklepach mona kupi gotowe zestawy czwek z odpowiednio
przygotowanymi kocwkami w rozmaitych kolorach i o rnych dugociach.
Zestaw 140 350 takich zworek moe kosztowa od 15 do 30 zotych, ale pozwoli
Ci zaoszczdzi czas i unikn kopotw (i na dodatek bdziesz mie przewody
we wszystkich kolorach tczy!).
Wyposaenie dodatkowe
W sklepach mona kupi jeszcze wiele innych rzeczy, ktre pozwol Ci wzbogaci Twoje
ukady elektroniczne. Zalecamy nabycie kilku sztuk kadej z rzeczy wymienionych poniej:
9 Zacisk szczkowy (krokodyl) nazwa odpowiada temu, jak zacisk ten wyglda
(jak szczki krwioerczego krokodyla). Zaciski szczkowe s izolowane, a wic
mona ich uywa do podczania miernikw do wyprowadze elementw,
a take wykorzystywa je jako radiatory! Kup okoo 10 sztuk.
9 Gonik musisz zbudowa ukad wydajcy jakie dwiki, a wic kup jeden
lub dwa miniaturowe goniki 8 .
Przechowywanie czci
Bardzo wane jest utrzymanie porzdku, no chyba e jeste jednym z tych goci, ktrzy
lubi grzeba w penych szufladach, aby znale jak malutk, lecz niezwykle wan rzecz.
Najlepszym sposobem na zaprowadzenie adu w drobnych czciach jest kupienie kilku
plastikowych pudeek z przegrdkami i umieszczenie ich w szufladach. Aby wiedzie,
gdzie co jest, moesz na kadej przyklei odpowiedni etykietk, np. Diody LED
albo Rezystory 10 99 itp. Dziki temu bez trudu znajdziesz kad potrzebn
rzecz i bdziesz wiedzie, czy jakie zapasy nie s na wyczerpaniu.
Ochrona zdrowia
i elementw elektronicznych
Zapewne ju wiesz, e elektryczno odkry Benjamin Franklin w 1752 roku,
przeprowadzajc synny eksperyment z latawcem podczas burzy. Tak naprawd to Franklin
wtedy ju dobrze wiedzia o istnieniu elektrycznoci i mia wiadomo jej potencjau,
a take tego, jak jest niebezpieczna. Dlatego dobrze odizolowa si od wszystkich materiaw
przewodzcych majcych kontakt z latawcem (klucz i metalowy drut) i skry si w stodole,
aby nie zmokn. Gdyby tego nie zrobi, to dzi na studolarwce mogaby widnie
podobizna kogo zupenie innego.
W pracy z elektronik nie mona nie docenia mocy elektrycznoci. Dziki lekturze
tego podrozdziau nauczysz si chroni swoje zdrowie oraz zabezpiecza elementy
elektroniczne przed uszkodzeniem. Kady powinien go przeczyta od deski do deski,
nawet te osoby, ktre nie czuj si absolutnymi nowicjuszami.
Czytajc ten tekst, pamitaj, e wyrnia si dwa rodzaje prdu elektrycznego:
9 stay (DC) elektrony pyn w jednym kierunku przez drut lub obwd;
9 zmienny (AC) kierunek ruchu elektronw zmienia si cyklicznie.
Wicej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 2.
Elektryczno moe by
naprawd niebezpieczna
Najgorsze, co moe si przytrafi podczas pracy z elektronik, to miertelne poraenie
prdem elektrycznym. Poraenie prdem jest reakcj organizmu na przepywajce przeze
elektrony moe to by nagy skurcz mini (zwaszcza sercowego) oraz wytworzenie
si bardzo wysokiej temperatury w miejscu kontaktu prdu ze skr. Wysoka temperatura
moe spowodowa zgon albo powstanie szpetnych oparze. Pamitaj, e nawet niewielki
prd moe zakci prac serca.
Reakcja organizmu na prd elektryczny zaley od wielu czynnikw, wrd ktrych due
znaczenie maj wiek danej osoby, oglny stan jej zdrowia, wysoko napicia oraz natenie
prdu. Jeli jeste schorowanym czowiekiem po pidziesitce, to nie poradzisz sobie
z ranami tak, jak wysportowany czternastolatek. Bez wzgldu jednak na swj wiek i stan
zdrowia moesz dosta od prdu nieze cigi, a wic bardzo wane jest, by dobrze
zrozumia, jak napicie i natenie mog Ci zrani.
Dwie najniebezpieczniejsze drogi prdu elektrycznego przez ludzkie ciao biegn
od jednej do drugiej rki i od lewej rki do jednej ze stp. Prd pyncy z rki do rki
po drodze przechodzi przez serce. Podobnie jest w przypadku przepywu z lewej rki
do stopy, z tym e oprcz serca ma po drodze jeszcze kilka innych wanych organw.
205
206
Prd stay
Prd zmienny
0,6 1,0 mA
0,3 0,4 mA
3,5 5,2 mA
0,7 1,1 mA
41 62 mA
6 9 mA
51 76 mA
10 16 mA
Trudnoci w oddychaniu
60 90 mA
15 23 mA
500 mA
65 100 mA
Zamy, e masz suche rce, nie nosisz metalowej obrczki i nie stoisz w kauy,
a rezystancja Twojego ciaa wynosi 50 000 (pamitaj, e rzeczywista warto rezystancji
w takich warunkach moe by jednak nisza). Mona obliczy szacunkowy (powtarzamy:
szacunkowy) poziom napicia, ktrego przekroczenie moe by dla Ciebie niebezpieczne,
mnoc warto rezystancji przez rne wartoci wymienione w tabeli 9.1. Jeli np. nie
chcesz odczu nawet najsabszego mrowienia w swoich palcach, musisz unika przewodw
pod napiciem staym 30 V (czyli 0,6 mA 50 000 ). Aby nie wystpiy mimowolne
skurcze mini, prd zmienny nie moe mie natenia wyszego ni 10 mA, a wic
unikaj przewodw pod napiciem zmiennym 500 V i wyszym.
Teraz rozwamy, co by si stao, gdyby zapomnia o rodkach ostronoci i zostawi
na palcu obrczk lub wszed do kauy po psie albo dziecku. To moe znaczco obniy
Twoj rezystancj. Jeli wyniesie ona 5000 a moe by jeszcze nisza to mrowienie
poczujesz ju przy napiciu staym 17,5 V (5000 0,0035 A = 17,5 V), natomiast
utrata kontroli nad miniami i trudnoci w oddychaniu wystpi ju przy 120 woltach
napicia zmiennego (poniewa
120 V
= 0,024 A = 24 mA).
5000
W Europie napicie prdu zmiennego w gniazdkach ciennych wynosi okoo 230 V. Tak
wysokie napicie moe zabi czowieka i czasami zdarzaj si takie wypadki. Jeli bdziesz
kiedykolwiek pracowa z prdem z gniazdka, musisz zachowa najwysz ostrono.
Dopki nie zdobdziesz duego dowiadczenia w pracy z elektronik, najlepiej nie
konstruuj ukadw zasilanych prdem z gniazdka sieciowego. Pozosta przy ukadach
zasilanych ze standardowych baterii albo maych transformatorw (wicej na temat tych
rde mocy napisalimy w rozdziale 8.). Jeli nie zrobisz nic gupiego, np. nie poliesz
stykw baterii 9 V (tak, to spowoduje poraenie prdem!), to przy tych wartociach napicia
i natenia prdu moesz czu si bezpiecznie.
Najwiksze niebezpieczestwo, jakie grozi przy kontakcie z prdem sieciowym, jest
jego wpyw na misie sercowy. Aby spowodowa migotanie serca (czyli wywoa
nieskoordynowane skurcze, zatrzymujce pompowanie krwi), wystarczy prd zmienny
o nateniu zaledwie 65 100 mA. Nawet znacznie mniejsze prdy zmienne (10 16 mA)
mog powodowa silne skurcze mini, przez co lekkie chwycenie drutu (np. aby go
przesun) moe si zamieni w kurczowe trzymanie bez moliwoci puszczenia. Uwierz
nam nie uda Ci si rozgi palcw. Im silniejszy ucisk, tym mniejsza rezystancja
(poniewa atwiej jest elektronom przechodzi na rk i do reszty ciaa), a to z kolei
207
208
9
9
9
Jeszcze swko na zakoczenie. Jeli musisz pracowa z napiciem zmiennym, nie rb tego, kiedy
jeste sam. Niech zawsze bdzie w pobliu kto
najlepiej niewymieniony w testamencie
kto zadzwoni po pogotowie, gdy Ty bdziesz lee
nieprzytomny na pododze. Naprawd!
Bezpieczne lutowanie
Temperatura pracy lutownicy, za ktrej pomoc bdziesz czy elementy elektroniczne,
wynosi okoo 370C (techniki lutowania opisalimy w rozdziale 11.). To mniej wicej
tyle samo, co temperatura piecyka elektrycznego ustawionego na maksimum. atwo
sobie wyobrazi bl, jaki wywoa jego dotknicie.
Podczas pracy z lutownic stosuj si do nastpujcych zasad bezpieczestwa:
9 Nigdy nie lutuj obwodw pod napiciem. Jeli to zrobisz, moesz zniszczy
lutownic lub ukad albo dozna powanego poraenia prdem.
209
210
zdrowotne albo lubisz bra palce do ust tudzie pociera nimi oczy moesz
zrezygnowa z uywania lutowia zawierajcego ow. Zamiast tego moesz uywa
lutowia srebrnego, przeznaczonego specjalnie do prac elektronicznych (do lutowania
elementw elektronicznych nigdy nie uywaj lutowia z topnikiem kwasowym,
poniewa zniszczy obwody).
Rysunek 9.6.
Opaska antyelektrostatyczna
na rk redukuje
lub nawet cakowicie eliminuje
ryzyko wystpienia rozadowa elektrostatycznych
materiaw, takich jak wena lub bawena. Unikaj noszenia ubra z materiaw
poliestrowych i domieszk wkien octanowych, gdy maj tendencj do gromadzenia
duych iloci adunku statycznego.
211
212
Uziemianie narzdzi
Na narzdziach uywanych do budowy obwodw elektronicznych rwnie mog
gromadzi si adunki elektrostatyczne i to w duych ilociach. Jeli masz lutownic
dziaajc na prd zmienny, to podcz j do uziemienia. Odniesiesz z tego podwjn
korzy zapobiegniesz nagromadzeniu si adunku elektrostatycznego oraz
zminimalizujesz ryzyko poraenia prdem, gdy dotkniesz grotem przewodu pod napiciem.
Wtyczki najtaszych modeli lutownic maj tylko dwa bolce, bez poczenia z uziemieniem.
Niektre lutownice maj trzy bolce, ale nawet mimo to nie daj gwarancji bezpieczestwa
od adunku elektrostatycznego, poniewa moe si on gromadzi na grocie, ktry nie
jest uziemiony. Jako e nie da si dobrze i bezpiecznie uziemi lutownic z najniszej
pki, lepiej jest wysupa troch wicej grosza (kilkadziesit zotych) na zakup droszego,
dobrze uziemionego modelu. Polecamy urzdzenia Weller WES51 i Hakko 936, ktre
maj dobre zabezpieczenia przed adunkiem elektrostatycznym i s w miar przystpne
cenowo (moesz powici te par zotych, aby zadba o swoje bezpieczestwo).
Jeli podczysz si do uziemienia za pomoc opaski antyelektrostatycznej, to nie musisz
ju tego robi z metalowymi narzdziami, jak rubokrty czy cki do cicia drutu.
adunek wygenerowany na nich zostanie przekazany przez Twoje ciao do opaski.
Rozdzia 10
Czytanie schematw
W tym rozdziale:
Znaczenie schematw
Podstawowe symbole
Polaryzacja elementw
Opis kilku elementw specjalnych
Zabawa ze schematami z caego wiata
yobra sobie, e jedziesz samochodem i nie masz ze sob mapy. Istnieje spore ryzyko,
e w ktrym momencie si zgubisz i zaczniesz jedzi w kko. Po to s wanie
mapy, aby pomaga kierowcom znale drog. Ich odpowiednikiem w wiecie elektroniki
s schematy obwodw zwane take schematami ideowymi. Pokazane s na nich sposoby
czenia wszystkich elementw. Do oznaczania elementw uywane s specjalne symbole,
a poczenia zaznacza si za pomoc rozmaitych rodzajw linii.
Nie wszystkie obwody, na ktre si natkniesz, bd miay doczony schemat, ale wiele
bdzie go miao. Dlatego jeli zamierzasz na powanie zaj si elektronik, to wczeniej
czy pniej musisz nauczy si je czyta. Niespodzianka! Jzyk schematw wcale nie
jest trudny. W wikszoci z nich napotkasz tylko garstk symboli oznaczajcych takie
elementy, jak rezystory, kondensatory i tranzystory.
W tym rozdziale zdobdziesz umiejtnoci potrzebne do odczytania prawie kadego
schematu.
214
Poczenia s najwaniejsze
Na wszystkich schematach, niewane, czy prostych, czy skomplikowanych, elementy
s zawsze elegancko rozmieszczone, a poczenia reprezentuj linie, ktre mog si
zgina tylko pod ktem prostym (nie mona uywa adnych ukw ani zawijasw!).
Rozszyfrowanie znaczenia poszczeglnych linii w schemacie jest bezwzgldnie konieczne,
cho nie zawsze atwe.
Im bardziej skomplikowany obwd, tym wiksze prawdopodobiestwo krzyowania
si linii (poniewa rysunki s dwuwymiarowe). Trzeba wiedzie, ktre przecicia
oznaczaj poczenia przewodw w danym miejscu, a ktre nie. Jest wietnie, jeli
poczenia od zwykych skrzyowa s wyranie odrnione w nastpujcy sposb:
Rysunek 10.1.
Poczenia
i braki pocze
s na schematach oznaczane
na kilka rnych
sposobw
215
216
Rysunek 10.2.
Prosty schemat
ideowy przedstawiajcy sposb poczenia
baterii i rezystora
Insygnia mocy
Obwody mog by zasilane prdem zmiennym, np. 230 V z gniazdka sieciowego, albo
staym, np. z baterii albo zasilacza sieciowego. Prd stay moe by dodatni lub ujemny
wzgldem punktu odniesienia o napiciu 0 V (zwanego wspln mas albo po prostu
mas). W tabeli 10.1 zebrano rne symbole uywane do oznaczania pocze ze rdem
napicia i mas.
Tabela 10.1. Symbole do oznaczania rde napicia i masy
Nazwa
Symbol
Bateria (ogniwo)
Ogniwo soneczne (fotoogniwo)
rdo napicia (prdu) staego
rdo napicia (prdu) zmiennego
Uziemienie
Masa obudowy
Masa sygnaowa
Obwd widoczny na rysunku 10.2 mona take przedstawi na schemacie przy uyciu
osobnych symboli oznaczajcych napicie i mas, tak jak pokazano na rysunku 10.3.
Zwr uwag, e obwd jest kompletny.
Rysunek 10.3.
Na tym schemacie u gry narysowano symbol
napicia staego, a u dou
symbol masy
oba symbole
reprezentuj
bieguny baterii
Wiele ukadw prdu staego korzysta z kilku rde zasilania, np. +5 VDC (woltw
napicia staego), +12 VDC, a nawet 5 VDC lub 2 VDC. Symbole rde napicia
s zazwyczaj opatrzone dodatkow wartoci oznaczajc napicie znamionowe. Jeli
brak tego dodatkowego oznaczenia, to zwykle (ale nie zawsze!) powinno by 5 V. Pamitaj:
jeli nie zaznaczono inaczej, napicie w schematach jest prawie zawsze stae, nie zmienne.
217
218
Rysunek 10.4.
Niektre ukady
wymagaj
zarwno dodatniego, jak
i ujemnego
rda zasilania
Oznaczanie masy
A teraz troch namieszamy Ci w gowie. Jeli chodzi o oznaczanie pocze z mas, to
do oznaczania wsplnej (punktu odniesienia o napiciu 0 V) masy czsto uywa si
symbolu uziemienia (ktre stanowi rzeczywiste poczenie z ziemi) szczegowo
uziemienie i mas opisalimy w rozdziale 2. W wikszoci przypadkw w obwodach
dziaajcych pod niskim napiciem punkty masy nie s podczone do uziemienia, lecz
s poczone ze sob std okrelenie wsplna masa. Wszystkie wartoci napicia
zaznaczone w rnych miejscach obwodu s okrelone w odniesieniu do wsplnej masy
(przypomnijmy, e napicie to rnica potencjaw wystpujca midzy dwoma
punktami obwodu).
Jakim symbolem naley w takim razie oznacza punkty masy, ktre nie s poczone
z uziemieniem? Suy do tego symbol opisany w tabeli 10.1 jako masa obudowy.
Mas wspln czasami nazywa si mas obudowy, poniewa w starszych urzdzeniach
metalowa obudowa (telewizora, sprztu audio itp.) suya jako poczenie ze wspln
mas. Dzi ju raczej nie stosuje si tego rozwizania, ale termin pozosta w uyciu.
punktu. Zwykle nie jest pokazywane rdo prdu (np. bateria), ale naley zakada,
e masa jest poczona z dodatnim lub ujemnym rdem prdu staego (jak pokazano
na rysunku 10.4).
219
220
Rysunek 10.5.
Symbole uywane do oznaczania pocze
ze wspln
mas
Identyfikatory
Elementy na schematach s czsto oznaczane kodem skadajcym si z litery, np. C dla kondensatora, i liczby okrelajcej numer elementu danego
typu. Litery i cyfry tworz identyfikator pozwalajcy
jednoznacznie okreli dany element. Jeli na schemacie przy elemencie nic nie napisano, to identyfikator mona znale na licie czci, w ktrej s
wyszczeglnione wartoci komponentw. Obok
pokazano litery stosowane do oznaczania najczciej uywanych typw elementw.
C
D
IC (lub U)
L
LED
T
R
Pk (lub RLY)
Tr
XTAL
Kondensator
Dioda
Ukad scalony
Cewka indukcyjna
Dioda elektroluminescencyjna
Tranzystor
Rezystor
Przekanik
Transformator
Kryszta
Symbol
Numer rozdziau
Rezystor
Rozdzia 3.
Rozdzia 3.
Fotorezystor (fotoogniwo)
Rozdzia 8.
Kondensator
Rozdzia 4.
Kondensator spolaryzowany
Rozdzia 4.
Kondensator zmienny
Rozdzia 4.
Cewka indukcyjna
Rozdzia 5.
Transformator bezrdzeniowy
Rozdzia 5.
Transformator rdzeniowy
Rozdzia 5.
221
222
Symbol
Numer rozdziau
Kryszta
Rozdzia 5.
Rozdzia 6.
Rozdzia 6.
Rozdzia 6.
Rozdzia 6.
Fototranzystor (npn)
Rozdzia 8.
Fototranzystor (pnp)
Rozdzia 8.
Standardowa dioda
Rozdzia 6.
Dioda Zenera
Rozdzia 6.
Rozdzia 6.
Fotodioda
Rozdzia 8.
Wzmacniacz operacyjny
Rozdzia 7.
Symbol
AND
NAND
OR
NOR
XOR
XNOR
Inwerter (NOT)
223
224
Rysunek 10.6.
Dwa rne
symbole reprezentujce ten
sam ukad
Pozostae elementy
W tabeli 10.4 pokazano symbole przecznikw i przekanikw (szczegowy opis tych
elementw zamiecilimy w rozdziale 8.).
Tabela 10.4. Symbole przecznikw i przekanikw
Element
Przecznik SPST
Przecznik SPDT
Przecznik DPST
Przecznik DPDT
Przecznik zwierny
Przecznik rozwierny
Przekanik
Symbol
Symbol
Mikrofon
Termistor
Fotorezystor (fotoogniwo)
Fotodioda
Fototranzystor (npn)
Fototranzystor (pnp)
Antena
arwka
Dioda elektroluminescencyjna (LED)
Gonik
Brzczyk piezoelektryczny
Niektre obwody pobieraj sygnay z innych obwodw lub urzdze albo je do nich
wysyaj. Na schematach czsto mona zobaczy linie przywodzce na myl lune
przewody prowadzce do lub z obwodu. Zazwyczaj s opatrzone dodatkowym napisem
w rodzaju wejcie sygnaowe, wejcie sygnau z urzdzenia 1. albo wyjcie, dziki
czemu wiadomo, e trzeba co podczy (jeden przewd sygnaowy podcza si do wejcia,
a drugi do masy sygnaowej). Zdarza si te, e na schemacie pokazany jest konkretny
rodzaj zcza, np. wtyczka albo jack, sucego do przesania sygnau wyjciowego
jednego urzdzenia na wejcie innego (rozdzia 8.).
W tabeli 10.6 pokazano kilka rnych symboli uywanych do oznaczania pocze, ale naley
pamita, e takich symboli istnieje znacznie wicej. W tej ksice posugujemy si
wykorzystywanymi najczciej. Mimo i symbole w rozmaitych schematach mog rni si
wygldem, to w kadym przypadku przedstawiaj to samo poczenie obwodu
z czym innym.
225
226
Symbol
Symbol
Woltomierz
Amperomierz
Omomierz
Analiza schematu
Skoro znasz ju podstawowe symbole uywane do oznaczania elementw elektronicznych
na schematach, moesz wykorzysta zdobyt wiedz do przeanalizowania prostego
schematu krok po kroku. Na rysunku 10.7 przedstawiony jest schemat obwodu migacza
LED opisanego w rozdziale 15. Ukad ten pozwala sterowa czstotliwoci migania diod
LED za pomoc potencjometru (rezystora zmiennego).
Rysunek 10.7.
Schemat i lista
czci ukadu
migacza
z rozdziau 15.
9 Sercem ukadu jest IC1, czyli omiostykowy ukad scalony 555, ktrego
wszystkie styki s w uyciu, a styki 2. i 6. s ze sob zczone.
9 Obwd jest zasilany ze rda napicia 9 V, a wic mona do tego celu wykorzysta
bateri 9 V.
227
228
9 Anoda diody LED jest poczona z rezystorem R3, a jej katoda z ujemnym
9 R3 to rezystor stay podczony midzy stykiem 3. ukadu IC1 i anod diody LED.
9 Wyjcie w postaci styku 3. ukadu IC1 mona wykorzysta jako rdo sygnau
wejciowego dla innego obwodu.
W kadym punkcie powyszej listy opisalimy poczenia tylko jednego elementu. Zwr
uwag, e wiele z nich zostao wymienionych kilka razy, co odpowiada dobremu zwyczajowi
budowania ukadw elektronicznych warto wszystko wielokrotnie sprawdza, aby mie
pewno, e kade wyprowadzenie i kady styk s poprawnie podczone (znasz
powiedzenie lepiej dmucha na zimne? Ta sama zasada obowizuje tutaj). Przy czeniu
elementw elektronicznych ostronoci nigdy za wiele.
Rysunek 10.8.
Symbole uywane do oznaczania elementw w Stanach
Zjednoczonych
229
230
Rozdzia 11
Budowa ukadw
elektronicznych
W tym rozdziale:
Zgbianie tajnikw pytki stykowej
Budowa prostego obwodu przy uyciu pytki stykowej
Profesjonalne i bezpieczne lutowanie
Poprawianie nieprawidowo wykonanych pocze lutowanych (jak na profesjonalist przystao)
Budowa ukadw na uniwersalnych pytkach drukowanych i pytkach perforowanych
Osiganie ostatecznego spenienia budowa wasnej pytki obwodu drukowanego
Pytki stykowe
Pytki stykowe, nazywane te pytkami prototypowymi, umoliwiaj bardzo szybkie
zoenie i rozoenie ukadu elektronicznego. Te prostoktne plastikowe pudeka maj
po kilkaset wej, czyli otworw wtykowych, w ktre wkada si wyprowadzenia
elementw elektronicznych (np. rezystorw, kondensatorw, diod, tranzystorw i ukadw
232
Rysunek 11.1.
Pytka stykowa
ma kilka blokw
otworw stykowych, ktre
s poczone
w niewielkie
grupy
233
234
Rysunek 11.2.
Do konstrukcji
skomplikowanych ukadw
elektronicznych
mona uywa
duych pytek
stykowych, takich jak widoczna na rysunku, ktra ma
840 otworw
Topografia ukadu
Masz ju przygotowane czci i narzdzia, schemat ukadu ley pod rk i moesz
zaczyna monta na pytce stykowej. Ale od czego zacz? Jak to wszystko poczy?
235
236
Staraj si rozmieci elementy tak, aby byo konieczne uycie jak najmniejszej liczby
czwek. Im wicej plczcych si przewodw, tym trudniej poapa si w dziaaniu
ukadu.
Rysunek 11.3.
Zdejmij izolacj
z kocw
czwek,
a nastpnie
je zegnij oraz
skr wyprowadzenia elementw elektronicznych,
aby nie wystaway wysoko
nad powierzchni pytki
W gmatwaninie przewodw trudno jest cokolwiek poprawi, a poza tym znacznie atwiej
popeni jaki bd. Przewody lubi wypada, kiedy nikt ich o to nie prosi, i cay ukad
wwczas zaczyna dziaa wadliwie. Aby unikn takiego chaosu, starannie zaplanuj
topografi swojego ukadu. Tych kilka chwil dodatkowego wysiku pozwoli Ci pniej
zaoszczdzi sporo nerww.
Zapobieganie uszkodzeniom
Aby utrzyma pytk i budowane na niej ukady w dobrym stanie, naley pamita jeszcze
o kilku zasadach postpowania.
potrzeby moesz uy jako atrap ukadw TTL, ktre s znacznie mniej wraliwe
na adunki elektrostatyczne. Nie zapomnij podczy dodatniego i ujemnego rda
zasilania oraz podczy wszystkich wej (nieuywane wejcia podcz do szyny
dodatniego lub ujemnego rda zasilania). Kiedy wszystko bdzie gotowe, wyjmij
atrap i w waciwy ukad scalony.
237
238
Podstawy lutowania
Lutowanie to technika czenia elementw elektronicznych i przewodw. Narzdziem
sucym do lutowania jest lutownica. Za jej pomoc topi si mikki metal zwany
lutowiem, ktry w stanie ciekym oblewa czone elementy, a nastpnie, po odsuniciu
lutownicy, zastyga, tworzc przewodzce poczenie zwane lutem.
Czy naley w ogle przejmowa si lutowaniem, kiedy planuje si do budowy ukadw
elektronicznych uywa wycznie pytki stykowej niewymagajcej lutowania? Tak.
Prawie kady projekt wymaga zlutowania czego, np. kiedy kupisz elementy niemajce
wyprowadze (np. potencjometry, przeczniki i mikrofony) i musisz do ich stykw
przylutowa druty pozwalajce na podczenie ich do pytki.
Oczywicie z lutownicy korzysta si na znacznie wiksz skal przy budowie trwaych
ukadw elektronicznych na pytkach uniwersalnych albo perforowanych (opisanych
w podrozdziale Pene zaangaowanie czenie elementw na stae).
Przygotowywanie do lutowania
Do lutowania bdziesz potrzebowa: lutownicy (25 30 W), szpuli standardowego stopu
lutowniczego (60/40 z rdzeniem kalafoniowym) o rednicy 1,2 lub 0,6 mm, bezpiecznej
podstawki na lutownic oraz maej gbki (wybr sprztu do lutowania opisalimy
szczegowo w rozdziale 9.). Pamitaj, aby lutownic zawsze odkada na podstawk
znajdujc si na stole roboczym, w takim miejscu, by nie przeszkadzaa w pracy.
Oprcz tego przygotuj dodatkowe wyposaenie, czyli okulary chronice przed odpryskami
lutowia, zacisk szczkowy (ktry peni te funkcj radiatora odprowadzajcego ciepo
z wraliwych elementw), antyelektrostatyczn opask (opisan w rozdziale 9.), butelk
alkoholu izopropylowego, kawaek papieru, owek i tam klejc. Wszystkie elementy,
ktre chcesz przylutowa, roz na papierze i przyklej za pomoc tamy klejcej. Podpisz
je zgodnie z tym, jak s oznaczone na schemacie, np. napisz R1. Za okulary ochronne
i opask antyelektrostatyczn oraz zadbaj o odpowiednie wietrzenie pomieszczenia.
Namocz i wycinij gbk. Wcz lutownic, odczekaj okoo minuty, a si nagrzeje
(do okoo 370C), a nastpnie zwil grot, dotykajc nim przez krtk chwil gbki.
Jeli uywasz nowego grotu, to przed rozpoczciem lutowania pobiel go cyn, aby lutowie
nie przyklejao si do jego powierzchni (z kleistego lutowia moe uformowa si kropla,
ktra moe napyta Ci biedy, jeli spadnie na obwd). Aby pokry grot cyn, naley naoy
na niego niewielk ilo roztopionego lutowia. Nastpnie nadmiar materiau zetrzyj gbk.
Od czasu do czasu pobielaj grot lutownicy cyn, aby nie dopuci do jego zabrudzenia.
W sklepach mona te dosta specjalne rodki do czyszczenia grotw, ktrych naley
uywa wwczas, gdy brud nie chce si odczy w wyniku zwykego maczania w cynie.
Technika lutowania
Wykonanie prawidowego zcza lutowego wymaga kilku prostych czynnoci oraz
pewnego dowiadczenia. Naley pamita, e w lutowaniu najwaniejsza jest szybko
dziaania. Czytajc opis procedury, zwr uwag na wyraenia w rodzaju natychmiast
czy po kilku sekundach i traktuj je dosownie. Oto lista krokw, jakie naley wykona,
aby zlutowa dwa elementy:
1. Oczy lutowane powierzchnie.
Przetrzyj wyprowadzenia, kocwki przewodw oraz wytraw powierzchnie
pytki drukowanej (opisane dalej w tym rozdziale) alkoholem izopropylowym,
aby lepiej przystawao do nich lutowie. Poczekaj z rozpoczciem lutowania,
a czyszczone powierzchnie cakowicie wyschn, inaczej mog si zapali!
2. Zabezpiecz czone elementy.
Aby element, do ktrego chcesz przylutowa drucik, nie rusza si, moesz go
umieci w uchwycie trzeciej rki (opisanej w rozdziale 9.) albo imadle.
Do przytrzymania elementu nad pytk obwodu uyj szczypcw szpiczastych.
3. Ustaw lutownic.
Trzymajc lutownic jak dugopis, ustaw jej grot pod ktem okoo 30 45 stopni
do powierzchni roboczej (rysunek 11.4).
239
240
Rysunek 11.4.
Trzymajc
lutownic pod
ktem, przytknij
jej gorcy grot
do metalowych
czci, ktre
chcesz zlutowa, a nastpnie przy stop
lutowniczy,
aby go roztopi
Rozlutowywanie
Wczeniej czy pniej na pewno zdarzy Ci si utworzy zimny lut albo odwrotnie
przylutowa jaki element bd te zrobi co innego, z czego nie bdziesz dumny.
Aby pozby si tego typu usterek, naley usun lutowie z poczenia, a nastpnie wykona
je od nowa. Do usunicia lutowia moesz posuy si odsysaczem do cyny albo tam
rozlutownicz (albo jednym i drugim).
Za pomoc tamy rozlutowniczej (ktra ma posta paskiego kawaka miedzi) moesz
usun lutowie z trudno dostpnych miejsc. Naley j przyoy do niechcianego materiau
i rozgrza, co spowoduje, e lutowie przywrze do miedzi i bdzie mona je usun.
Podczas uywania tamy rozlutowniczej naley zachowa szczegln ostrono, poniewa
mied doskonale przewodzi ciepo i jej dotknicie moe spowodowa powane oparzenie.
Dziaanie odsysacza do cyny polega na wytworzeniu podcinienia, ktre powoduje
zassanie lutowia roztopionego za pomoc lutownicy. Istniej dwa typy odsysaczy:
241
242
Pene zaangaowanie
czenie elementw na stae
Opracowae najlepszy na wiecie ukad elektroniczny i teraz chciaby go poczy
na stae. Moesz to zrobi na kilka sposobw. Najczciej do budowy trwaych ukadw
elektronicznych uywa si pytek uniwersalnych i perforowanych. W obu przypadkach
mona wykona poczenia lutowane, ale jeli wolisz zachowa troch elastycznoci, moesz
zastosowa technik zwan owijaniem do wykonania pocze na pytce uniwersalnej.
W tym podrozdziale przedstawimy rne metody czenia ukadw na stae.
Budowa ukadu
na uniwersalnej pytce drukowanej
Uniwersalna pytka drukowana, nazywana te po prostu pytk uniwersaln, to jeden
z rodzajw pyt montaowych, na ktre mona przenie ukad elektroniczny przetestowany
na pytce stykowej, aby go zmontowa na stae. Przenosiny s bardzo atwe, poniewa
ukad otworw jest taki sam jak na pytkach stykowych.
Naley wyj kolejno elementy z prototypu, a nastpnie umieci je w odpowiednich
miejscach na pytce uniwersalnej i przylutowa wyprowadzenia do otworw. Take
przewodw czcych naley uy w taki sam sposb jak poprzednio w celu poczenia
elementw, ktre nie s poczone za pomoc metalowych paskw pyty montaowej.
Jeli konstruujesz bardzo may ukad elektroniczny, to moesz do jego montau uy
tylko poowy pytki montaowej. Przed zamontowaniem elementw przetnij j na p
za pomoc piki do metalu pamitaj o zaoeniu maski ochronnej, aby nie wdycha
pyu. Nastpnie wyczy t cz, ktr zamierzasz wykorzysta, i wykonaj lutowanie.
powsta adunek elektrostatyczny. Przylutowujc podstawk, a nie sam ukad scalony, unikasz ryzyka uszkodzenia wraliwych elementw,
takich jak np. ukady CMOS.
Ze wszystkich elementw elektronicznych
ukady scalone psuj si najczciej. Dziki
moliwoci szybkiej wymiany elementu na nowy
usuwanie usterek jest znacznie atwiejsze.
Mona uywa drogiego ukadu scalonego,
np. mikrokontrolera, w kilku projektach. Wystarczy wyj ukad z jednej podstawki i przeoy go do innej.
W sklepach mona dosta za niewielk cen podstawki o rozmiarach pasujcych do wszystkich rodzajw ukadw scalonych.
243
244
Rysunek 11.5.
Przykadowe
pytki perforowane gotowe
do uytku po
ewentualnym
uprzednim wyczyszczeniu
Rysunek 11.6.
Pytka
perforowana
z widocznymi
magistralami
245
246
247
248
Rozdzia 12
Wykonywanie pomiarw
i analizowanie obwodw
W tym rozdziale:
Zapoznanie z nowym przyjacielem multimetrem
Wykonywanie pomiarw multimetrem
Konfiguracja i kalibrowanie multimetru
Sprawdzanie, czy elementy elektroniczne dziaaj prawidowo
Badanie ukadw elektronicznych w rnych miejscach
Tropienie usterek
miar jak zbliasz si do koca pracy nad ukadem, robisz si coraz bardziej
podekscytowany. Za Twoimi plecami stoj wszyscy znajomi akncy widoku
Twojego pierwszego genialnego projektu elektronicznego. Wstrzymujesz oddech,
wczasz zasilanie i
Nic si nie dzieje. Przynajmniej na pierwszy rzut oka. Wraz z wycofujcymi si po cichu
przyjacimi znika Twoja pewno siebie, a jej miejsce zastpuj rozczarowanie
i niedowierzanie.
Zadajesz sobie pytanie, co poszo nie tak? Wtem dostrzegasz, e z czego, co kiedy byo
rezystorem, wydobywa si cienka smuka dymu. I wszystko staje si jasne. Uye rezystora
10 zamiast 10 k, poniewa uwierzye we wasn nieomylno przy odczytywaniu
wartoci z kodu paskowego na elemencie. A to pech!
Dziki lekturze tego rozdziau nauczysz si korzysta z niesamowicie wszechstronnego
narzdzia pozwalajcego zachowa twarz przed znajomymi jest nim multimetr. Przy
jego uyciu moesz sprawdzi, czy wszystko gra i taczy w ukadzie, zanim pobiegniesz
pochwali si rodzinie. Czytajc ten rozdzia, odkryjesz, e potrzebujesz multimetru jak
kania ddu. Przez jaki czas moesz oczywicie prbowa radzi sobie na wasn rk,
ale w kocu bdziesz musia sign po t nieocenion pomoc.
250
Rysunek 12.1.
Multimetry
mierz napicie
prdu, natenie prdu,
rezystancj oraz
pozwalaj znale przerwy
w obwodach
To take amperomierz!
Multimetru mona uywa take jako amperomierza, czyli urzdzenia do mierzenia
natenia prdu przepywajcego przez obwd. Korzystajc z niego, mona sprawdzi,
czy jaki element albo ukad nie otrzymuje zbyt duo prdu. Jest to wane, poniewa
jeli zostanie przekroczona warto znamionowa elementu, moe si on przegrza i ulec
uszkodzeniu.
Tak wyglda symbol amperomierza.
Omomierz te!
Nastawiajc swj multimetr na funkcj omomierza, mona zmierzy rezystancj
(wyraan w omach i opisan szczegowo w rozdziale 3.) pojedynczych elementw albo
caego obwodu. Za pomoc tego przyrzdu sprawdza si przewody, rezystory, silniki
i wiele innych czci. Pomiaru zawsze naley dokonywa na obwodzie odczonym
od zasilania, poniewa przepyw prdu moe znieksztaci wynik albo uszkodzi miernik.
Tak wyglda symbol omomierza.
eby zmierzy rezystancj pojedynczego elementu, naley go wymontowa z obwodu.
Wynikiem pomiaru elementu osadzonego w obwodzie moe by rezystancja zastpcza
midzy dwoma punktami, ktra nie musi odpowiada rezystancji rzeczywistej np.
badanego rezystora (wicej o rezystancji zastpczej napisalimy w rozdziale 3.).
Poniewa rezystancja lub jej brak moe wskazywa na istnienie zwarcia albo przerwy
w obwodzie, omomierza mona uywa do znajdowania wymienionych rodzajw usterek.
Przy zwarciu wynik pomiaru jest zerowy, a przy przerwaniu warto rezystancji jest
251
252
Rodzaje multimetrw
W sprzeday dostpny jest szeroki asortyment tych urzdze, od najprostszych modeli
za okoo 20 zotych, przez bogato wyposaone modele dla hobbystw w cenach rzdu
100 300 zotych, po wyrafinowane urzdzenia z najwyszej pki dla profesjonalistw,
ktre kosztuj kilka tysicy zotych. Ale nawet najtaszy multimetr moe Ci pomc
zorientowa si w dziaaniu ukadu elektronicznego niskiego napicia. Jeli nie jeste
totalnie spukany, kup jednak troch bardziej zaawansowany model, z wiksz liczb
funkcji. Na pewno Ci si przydadz, kiedy zaczniesz rozszerza swoje zainteresowania.
Rysunek 12.2.
W multimetrze
analogowym
wyniki pomiarw
wskazuje iga
na specjalnej
podziace
warto, patrzc na chwiejc si ig. Przy odczytywaniu wartoci atwo popeni bd,
gdy mona spojrze na niewaciw skal, nieprawidowo wykona obliczenia albo le
odczyta wskazanie igy. Ponadto utrudnione jest odczytywanie wartoci rezystancji,
gdy wysokie wartoci s na skali bardzo ciasno upakowane.
Multimetr cyfrowy wywietla wynik w postaci liczbowej, wykluczajc w ten sposb
margines bdu towarzyszcy nieodcznie odczytowi wskaza igy. Przy pomiarach prdu
staego w wikszoci urzdze tolerancja wynosi okoo 0,8%, przy czym najdrosze
mierniki z najwyszej pki s nawet 50 razy dokadniejsze. Wiele ma tzw. funkcj
automatycznej zmiany zakresu, tzn. multimetr sam si dostraja w taki sposb, aby
wywietli jak najdokadniejszy rezultat. Niektre multimetry maj dodatkowo jeszcze
opcj sprawdzania diod, kondensatorw i tranzystorw.
Multimetry analogowe przewyszaj sprawnoci cyfrowe w wykonywaniu pomiarw
zmiennych wartoci. Lecz jeli nie przewidujesz, e bdzie Ci to czsto potrzebne, lepiej
zrobisz, gdy kupisz multimetr cyfrowy, ktry jest atwiejszy w uyciu i precyzyjniejszy.
Multimetr cyfrowy
Kady multimetr wykonuje podstawowe pomiary: napicia prdu, natenia prdu
i rezystancji. Rnice midzy modelami dotycz zakresu mierzonych wartoci, dodatkowych
opcji pomiarowych, precyzji i czuoci urzdzenia oraz rozmaitych udogodnie.
Koniecznie przynajmniej przejrzyj instrukcj obsugi zakupionego multimetru. Znajdziesz
w niej opis funkcji i parametrw technicznych urzdzenia oraz dowiesz si, jak naley
si nim bezpiecznie posugiwa.
253
254
Rysunek 12.3.
Multimetry
cyfrowe pozwalaj na pomiar wielu rnych
parametrw
255
256
aby przepywa przeze prd, ktry chcesz zmierzy. Nastpnie nastaw multimetr na pomiar napicia i zmierz jego spadek na rezystorze. Natenie prdu przepywajcego przez rezystor moesz
teraz obliczy, korzystajc z prawa Ohma:
prd = U/R = U/1
Poniewa warto znamionowa rezystora wynosi
1 , natenie przepywajcego przeze prdu
(w amperach) powinno by mniej wicej takie
same jak napicie (w woltach). Lecz pamitaj, e
rezystory zawsze maj pewien zakres tolerancji, przez
co uzyskany wynik moe si rni od rzeczywistego o jakie 5 10 procent (w zalenoci od rezystora
i precyzji multimetru). Jeli chcesz odwiey sobie
wiadomoci na temat prawa Ohma, wr do rozdziau 3.
Kalibracja multimetru
Zanim zaczniesz mierzy parametry obwodw, musisz si upewni, e Twj multimetr
wskazuje poprawne wartoci. Jeli pojawi si jakie usterki w dziaaniu, to moesz nawet
nie wiedzie, e otrzymywane rezultaty s niezgodne z rzeczywistoci. Oto procedura
sprawdzania poprawnoci pomiarw multimetru:
1. Upewnij si, e kocwki przewodw probierczych s czyste.
Brud i rdza mog znieksztaca wyniki pomiarw. Wyczy obie kocwki
przewodw oraz ewentualnie styki na przyrzdzie za pomoc rodka do
czyszczenia stykw elektronicznych.
2. Wcz miernik i wybierz funkcj pomiaru rezystancji.
Jeli urzdzenie nie ma funkcji automatycznej zmiany zakresu, ustaw niski
zakres.
3. Podcz przewody probiercze do odpowiednich gniazd multimetru,
a nastpnie pocz je (rysunek 12.4).
Nie dotykaj kocwek palcami, poniewa rezystancja Twojego ciaa moe
znieksztaci wynik pomiaru.
4. Omomierz powinien wskazywa warto zerow lub bardzo blisk zeru.
Jeli przyrzd nie jest wyposaony w funkcj automatycznej zmiany zakresu, nacinij
przycisk kalibracji. W multimetrze analogowym naley przekrca pokrto kalibracji
do momentu, a iga wskae zero. Pozostaw kocwki przewodw probierczych
zczone przez sekund lub dwie, aby multimetr zdy si wyzerowa.
Rysunek 12.4.
Zetknij kocwki przewodw
probierczych
i sprawd,
czy multimetr
wskazuje warto blisk zeru,
aby przekona
si, czy dziaa
prawidowo
Posugiwanie si multimetrem
Zanim wemiesz multimetr do rki, musisz si zastanowi, jakie parametry chcesz
zmierzy, czy bdziesz sprawdza elementy oddzielnie, czy w obwodzie, czy badany
obwd bdzie pod napiciem oraz jak przyoysz kocwki przewodw probierczych
(w poczeniu szeregowym czy rwnolegym ze sprawdzanym obiektem).
Traktuj multimetr jako jeden z elementw obwodu (gdy w pewnym sensie istotnie
nim jest). Do pomiaru napicia prdu multimetr musi by poczony rwnolegle
z badan czci obwodu, poniewa napicia w rwnolegych odgazieniach obwodu
maj takie same wartoci. Natomiast do pomiaru natenia prdu multimetr trzeba poczy
szeregowo z badan czci, gdy natenie prdu jest takie same w elementach
poczonych szeregowo (o poczeniach szeregowych i rwnolegych moesz przeczyta
w rozdziale 2.).
W kilku kolejnych podrozdziaach znajdziesz szczegowy opis technik pomiaru napicia
prdu, natenia prdu oraz rezystancji za pomoc multimetru.
257
258
Rysunek 12.5.
Pomiar napicia
w dwch rnych miejscach
w obwodzie
z ukadem czasowym 555
Pamitaj, e obwd musi by zasilany. Jeli nie otrzymasz adnego wyniku, sprawd,
czy nie naley zamieni przewodw w urzdzeniu.
W celu zmierzenia, ile prdu pobiera cay obwd, naley multimetr poczy szeregowo
z dodatnim rdem zasilania. Pamitaj jednak o tym, e wiele multimetrw ma zakres
pomiaru rzdu 200 mA lub mniejszy. Nie mierz za pomoc multimetru prdu o nateniu
wikszym ni zakres pomiarowy miernika.
259
260
Rysunek 12.6.
Aby zmierzy
natenie prdu,
naley poczy
miernik szeregowo z badanym elementem obwodu
Pomiar rezystancji
Korzystajc z funkcji omomierza, mona dokona wielu rnych pomiarw. Oczywicie
mona sprawdza rezystory, aby dowiedzie si, jakie maj wartoci i czy nie s uszkodzone.
Ale oprcz tego mona te sprawdza kondensatory, tranzystory, diody, przeczniki,
przewody i inne elementy. Pamitaj tylko, eby przed kadym pomiarem skalibrowa
miernik (zgodnie ze wskazwkami opisanymi w podrozdziale Kalibracja multimetru).
Jeli masz multimetr ze specjalnymi funkcjami do sprawdzania kondensatorw, diod
czy tranzystorw, to zalecamy korzystanie z nich zamiast stosowania technik opisanych
w tej czci rozdziau. Wskazwki te przydadz Ci si, jeli masz proste urzdzenie
bez wspomnianych dodatkw.
Sprawdzanie potencjometrw
Za pomoc multimetru ustawionego na funkcj omomierza mona sprawdza take
potencjometry, ktre s rezystorami zmiennymi (szczegowy opis potencjometrw
znajduje si w rozdziale 3.). Oto lista czynnoci, jakie naley wykona:
1. Odcz obwd od zasilania, a nastpnie wyjmij interesujcy Ci
potencjometr.
2. Przy kocwki przewodw probierczych do stykw potencjometru.
W zalenoci od miejsca przyoenia mona uzyska jeden z
nastpujcych wynikw:
Jeli jeden przewd jest poczony ze stykiem staym (punkt 1.), a drugi ze
szczotk, czyli stykiem zmiennym (punkt 2.) (rysunek 12.7), to obrt pokrta
w jednym kierunku bdzie powodowa przyrost rezystancji, a w drug jej
zmniejszanie.
Jeli oba przewody miernika zostan podczone do stykw staych (punkty 1. i 3.),
to otrzymany wynik powinien odpowiada maksymalnej wartoci rezystancji
potencjometru bez wzgldu na pooenie pokrta.
Przekrcajc gak potencjometru, zwr uwag, czy nie ma nagych zmian rezystancji,
ktre mog wiadczy o usterce urzdzenia. Jeli tak jest, wymie potencjometr na nowy.
261
262
Rysunek 12.7.
Przewody probiercze mona
czy ze stykami
pierwszym
i rodkowym,
rodkowym
i trzecim oraz
pierwszym
i trzecim
Sprawdzanie kondensatorw
Kondensatory su do przechowywania energii elektrycznej przez krtki czas
(ich szczegowy opis znajduje si w rozdziale 4.). Jeli multimetr, ktrym dysponujesz,
nie ma funkcji sprawdzania kondensatorw, to korzystajc z funkcji omomierza, moesz
si dowiedzie, czy trzeba wymieni jeden z tych elementw. Oto procedura sprawdzania
kondensatora:
1. Zanim przystpisz do sprawdzania kondensatora, cakowicie go rozaduj.
Due kondensatory mog przechowywa du ilo adunku elektrycznego,
nawet po odczeniu zasilania.
W celu rozadowania kondensatora czy si jego wyprowadzenia za pomoc
specjalnego przewodu rozadowczego, czyli zwykego kawaka drutu w izolacji
z duym rezystorem o wartoci 1 lub 2 M (rysunek 12.8). Rezystor zapobiega
zwarciu, ktre mogoby uszkodzi kondensator.
Rysunek 12.8.
Kup lub wykonaj
samodzielnie
przewd rozadowczy sucy
do rozadowywania kondensatorw
Ta technika nie daje moliwoci dowiedzenia si, czy kondensator jest otwarty, co moe
mie miejsce, kiedy element zostanie uszkodzony od wewntrz albo wycieknie lub
wyschnie jego dielektryk (materia izolacyjny). Otwarty kondensator tak samo jak
nieuszkodzony daje nieskoczon warto pomiaru. Aby mie pewno, naley uy
multimetru ze specjaln funkcj do testowania kondensatorw.
Sprawdzanie diod
Dioda to element pprzewodnikowy bdcy dla prdu tym, czym dla wody jest zawr
jednokierunkowy (szczegowy opis diod znajduje si w rozdziale 6.). Jeli multimetr
nie ma funkcji sprawdzania diod, to z wikszoci typw tych urzdze mona sobie
poradzi przy uyciu funkcji omomierza. Aby sprawdzi diod, wykonaj nastpujce
czynnoci:
1. Ustaw multimetr na niski zakres wartoci rezystancji.
2. Czarny przewd probierczy podcz do katody (ujemnego wyprowadzenia,
z paskiem), a czerwony do anody (wyprowadzenia dodatniego).
3. Nastpnie zamie przewody powiniene otrzyma w wyniku warto
nieskoczon.
Jeli nie wiesz, ktre wyprowadzenie diody jest anod, a ktre katod, moesz to sprawdzi
za pomoc multimetru. Dokonaj pomiaru rezystancji dwa razy, za kadym razem
zmieniajc sposb podczenia przewodw. Nisza warto zostanie zwrcona wwczas,
gdy przewd czerwony bdzie podczony do anody, a czarny do katody.
Sprawdzanie tranzystorw
Tranzystor bipolarny jest zasadniczo zbudowany z dwch diod zamknitych w jednym
opakowaniu (rysunek 12.9 w przypadku tranzystora pnp diody s uoone odwrotnie).
Jeli Twj przyrzd nie ma funkcji sprawdzania ani tranzystorw, ani diod, to wikszo
tranzystorw bipolarnych mona sprawdzi, korzystajc z funkcji omomierza w podobny
sposb jak w przypadku badania diod. Miernik naley ustawi na niski zakres rezystancji,
a nastpnie sprawdzi kolejno kad z diod tranzystora.
Aby sprawdzi tranzystor npn (taki, jak pokazano na rysunku 12.9), wykonaj nastpujce
czynnoci:
1. Ustaw multimetr na niski zakres wartoci rezystancji.
2. Czarny przewd podcz do kolektora, a czerwony do bazy.
Przyrzd powinien wywietla nisk warto rezystancji.
263
264
Rysunek 12.9.
Budowa tranzystora bipolarnego przypomina poczenie
dwch diod
Sprawdzanie przecznikw
Przeczniki mechaniczne ulegaj zabrudzeniu, zuywaj si, a czasami nawet si psuj,
przez co zaczynaj dziaa nieprzewidywalnie lub trac zdolno do przewodzenia prdu.
W rozdziale 8. opisalimy cztery typowe rodzaje tych urzdze: SPST (z pojedynczym
stykiem zwiernym), SPDT (z pojedynczym stykiem przecznym), DPST (z podwjnym
stykiem zwiernym) oraz DPDT (z podwjnym stykiem przecznym). W zalenoci
od typu przecznik moe mie jedn lub dwie pozycje wyczenia (lub nie mie adnej)
i jedn lub dwie pozycje wczenia.
Kady z wymienionych rodzajw przecznikw mona zbada za pomoc multimetru
w funkcji omomierza. Przed rozpoczciem badania zapoznaj si z pozycjami przecznika
i wewntrzn budow stykw, a nastpnie przeprowad badanie wszystkich moliwych
pooe. Przy podczeniu przewodw probierczych do stykw wejciowego i wyjciowego
w kadej pozycji wyczenia omomierz zawsze powinien wskazywa warto nieskoczon.
W pozycji wczonej wskazanie powinno by zerowe.
Przeczniki najatwiej si sprawdza po odczeniu ich od obwodu. Jeli urzdzenie jest
podczone, to omomierz moe wskazywa wartoci rne od nieskoczonoci nawet
w pozycji wyczonej. Wwczas mona przyj, e przecznik prawidowo otwiera obwd,
jeli omomierz wskazuje warto wiksz od zera.
Sprawdzanie bezpiecznikw
Bezpieczniki to urzdzenia zabezpieczajce obwody elektroniczne przed zbyt duym
prdem i, co waniejsze, zapobiegajce poarom, ktre mogyby spowodowa przegrzane
elementy. Spalony bezpiecznik otwiera obwd i przestaje peni funkcj ochronn, a wic
powinien by jak najszybciej wymieniony. W celu sprawdzenia bezpiecznika naley
przyoy przewody probiercze omomierza do jego stykw i odczyta warto rezystancji.
Warto nieskoczona oznacza, e bezpiecznik jest spalony.
265
266
Sprawdzanie obwodw
za pomoc multimetru
Jedn z najwikszych zalet multimetru jest to, e umoliwia przeanalizowanie caego
obwodu i dowiedzenie si, co dziaa dobrze, a co jest uszkodzone. Za pomoc rnych
funkcji i ustawie mona sprawdzi dziaanie elementw i zweryfikowa, czy prdy
i napicia w rozmaitych miejscach s takie, jakie by powinny. Wczeniej czy pniej
na pewno zbudujesz ukad elektroniczny, ktry nie zechce dziaa. Wwczas bardzo
pomocny bdzie multimetr, dziki ktremu znajdziesz nawet problemy niedajce si
odkry fizycznie przez badanie pocze midzy elementami.
Napraw ukadu naley rozpocz od zaznaczenia na schemacie wartoci poszczeglnych
elementw. Pniej wypisuje si szacowane wartoci napicia w rnych miejscach
obwodu i wartoci prdu we wszystkich odgazieniach (najczciej podczas wykonywania
tych czynnoci udaje si znale jakie bdy obliczeniowe). Nastpnie we multimetr
do rki i zbadaj, czy wszystko si zgadza.
Oto krtka lista rzeczy, ktre powinno si sprawdzi przy poszukiwaniu usterek:
Rozdzia 13
W gb logiki
Analizator stanw logicznych (rysunek 13.1) to niedrogie narzdzie suce do badania
ukadw cyfrowych, w ktrych wystpuj tylko dwa poziomy napicia:
268
Rysunek 13.1.
Analizator stanw logicznych
jest przydatny
do znajdowania usterek
w ukadach
cyfrowych
Rysunek 13.2.
Analizator
stanw logicznych ma cztery
przewody, ktre
trzeba podczy do badanego ukadu
269
270
Oprcz stanw niskiego i wysokiego niektre ukady scalone maj jeszcze trzeci stan
logiczny, zwany stanem wysokiej impedancji. Mwic najprociej, ten trzeci stan
pozwala na poczenie wielu wyj razem, ale tylko jedno z nich jest w danej chwili
aktywne (wczone). Pozostae s w stanie wysokiej impedancji, co sprawia, e s
niewidoczne dla jedynego wczonego wejcia. Obwd na wyjciu w danym czasie
zwraca tylko jedn warto wysok lub nisk. Pozostae wyjcia s upione w stanie
wysokiej impedancji i mog by aktywowane we waciwym czasie.
Analiza sygnaw
przy uyciu oscyloskopu
Oscyloskop to narzdzie, ktre moe si przyda kademu amatorowi elektroniki
pracujcemu w domowym zaciszu lub w szkole, ale nie jest niezbdne. Jest to do
drogi sprzt mierniczy sucy do obrazowania zmian napicia w czasie w formie fali
zwanej przebiegiem na ekranie kineskopowym lub na wywietlaczu innego rodzaju.
Profesjonalny elektronik moe wysupa wiksz sumk na zakup urzdzenia pokazanego
na rysunku 13.3, ale ju za kilkaset zotych mona kupi may oscyloskop z wywietlaczem
ciekokrystalicznym. Oczywicie taszy aparat nie bdzie mia tylu zaawansowanych
Rysunek 13.3.
Typowy oscyloskop laboratoryjny z opisami
najwaniejszych
elementw
sterujcych
271
272
Rysunek 13.4.
Cztery typowe
rodzaje
przebiegw
Rysunek 13.5.
Oscyloskop
wywietla obraz
zmian sygnau
elektrycznego
w czasie
Pooenie linii przebiegu prdu staego na osi pionowej (amplituda) pozwala odczyta
poziom napicia. W przypadku prdu zmiennego na ekranie oscyloskopu mona odczyta
nie tylko warto napicia, lecz rwnie czstotliwo (liczb cykli na sekund). Aby obliczy
okres T sygnau (czas trwania jednego penego cyklu), naley policzy, ile dziaek
w poziomie zajmuje peny cykl, a nastpnie liczb t pomnoy przez wspczynnik czasu
(np. 10 ms/dz.). Czstotliwo f jest odwrotnoci okresu, a wic oblicza si j ze wzoru
f = 1/T (wicej szczegw na ten temat znajdziesz dalej, w podrozdziale Sprawdzanie
czstotliwoci w obwodzie prdu zmiennego).
273
274
Wymienione poniej prby lepiej jest wykona przy uyciu multimetru nie trzeba
wyciga oscyloskopu z szafy:
9 Mierzenie prdu
9 Sprawdzanie wartoci napicia i rnych elementw, takich jak kondensatory
i tranzystory
Praca z oscyloskopem
Oscyloskop to skomplikowane urzdzenie. Aby dobrze zrozumie jego dziaanie, przeczytaj
doczon instrukcj obsugi albo jak ksik na ten temat. W tym podrozdziale znajdziesz
tylko podstawowe informacje, ktre pozwol Ci rozpocz prac. Warto te zajrze na
strony internetowe wymienione w dodatku, gdy na niektrych mona znale kursy
obsugi oscyloskopu.
275
276
Rysunek 13.6.
Podcz
mas sondy
do zcza masy
oscyloskopu
Jeli oscyloskop nie ma dedykowanego zcza masy, przycz ten zacisk do dowolnego
kawaka metalu, np. gwki ruby.
9. Jeli oscyloskop ma przecznik Signal Clamp (wybr typu sygnau),
podcz sond do masy.
Jeli oscyloskop nie ma tego przecznika, to podcz sond do masy.
10. Kr gak regulacji pooenia pionowego przebiegu (Vertical Position),
a linia przebiegu znajdzie si na krawdzi pierwszej dziaki (rysunek 13.7).
Rysunek 13.7.
Krcc gak
pooenia pionowego przebiegu, mona
sprawi, aby linia przebiegu
znajdowaa si
na dole ekranu
277
278
Rysunek 13.8.
Przy kocwk sondy
oscyloskopu do
miejsca w obwodzie, ktre
chcesz zbada
Wykonywanie pomiarw
Jeli czytasz ten rozdzia od pocztku, to wiesz ju co nieco na temat oscyloskopw
jak dziaaj, do czego su i jak si ich uywa do wywietlania wykresw przebiegw
sygnaw. W kilku nastpnych podrozdziaach pokazujemy, jak dokona kilka szybkich
pomiarw. Dowiesz si, jak korzysta z oscyloskopu, aby przeprowadza rutynowe badania.
279
280
Obrazowanie przebiegu
akustycznego sygnau radiowego
Za pomoc oscyloskopu mona obrazowa przebiegi sygnaw zmiennych, takich jak
sygnay elektryczne przesyane do gonikw. Sygna akustyczny jest skomplikowany,
poniewa stanowi go stale zmieniajce si czstotliwoci. Zmiany te syszysz jako gos
rozmw, piew albo dwik instrumentw muzycznych.
W celu przeprowadzenia tego pomiaru zdejmij tyln ciank obudowy radia na baterie,
aby dosta si do stykw przyczeniowych gonika. Aby zobaczy obraz sygnau
docierajcego do gonika, najpierw wykonaj czynnoci opisane wczeniej, w podrozdziale
Podstawowa konfiguracja i testowanie, a nastpnie postpuj zgodnie z poniszymi
wskazwkami:
1. Za pomoc gaki regulacji pooenia pionowego ustaw przebieg na
rodku ekranu (na pitej pionowej dziace).
Dziki temu bd widoczne wahania napicia powyej i poniej 0 V.
Sprawdzanie czstotliwoci
w obwodzie prdu zmiennego
Za pomoc oscyloskopu mona dokona pomiaru sygnau prdu zmiennego, a take
wywietli obraz prdu zmiennego o czstotliwoci 50 Hz (albo 60 Hz w niektrych
czciach wiata), obecnego w gniazdku ciennym. Zanim jednak cokolwiek podczysz,
uwanie przeczytaj ponisze ostrzeenie.
Mimo i technicznie moliwe jest podczenie sondy oscyloskopu bezporednio
do gniazdka ciennego, NAWET O TYM NIE MYL! To bardzo ryzykowne.
Aby bezpiecznie zbada czstotliwo prdu w gniazdku, moesz zrobi to porednio
poprzez fototranzystor.
Tak, do tego pomiaru bdziesz potrzebowa fototranzystora (tranzystora, ktrego
zachowanie zaley od wiata zob. rozdzia 8.) i rezystora 10 k (opis rezystorw
znajduje si w rozdziale 3.). Podcz fototranzystor i rezystor do baterii 9 V, tak jak
pokazano na rysunku 13.9. Znajd jeszcze lampk z arwk i jeste gotowy do
dziaania!
281
282
Rysunek 13.9.
Przy uyciu
tego prostego
obwodu mona
sprawdzi czstotliwo prdu w gniazdku
ciennym
283
284
Cz III
286
W tej czci
Rozdzia 14
Przygotowanie do pracy
Do budowy i badania obwodw opisanych w tym rozdziale potrzebnych jest kilka rzeczy.
Przygotuj sobie zawczasu nastpujce elementy i narzdzia:
287
288
energi z jednej lub dwch baterii 9 V. Warto mie te kilka zapasowych baterii,
na wypadek gdyby zapomnia wyczy obwd przez duszy czas. Aby uatwi
sobie prac, kup dwa klipsy do podczania baterii i przylutuj do ich stykw druciki
o rednicy 0,64 mm. W ten sposb bdziesz mg bezproblemowo podcza
i odcza zasilanie bez koniecznoci stosowania przecznikw (techniki lutowania
opisalimy w rozdziale 11.).
U
R
oraz
R=
U
I
289
290
Rysunek 14.1.
Na podstawie
prostego obwodu szeregowego mona zademonstrowa
dziaanie prawa
Ohma
Rysunek 14.2.
Budowa prostego obwodu
szeregowego na
pytce stykowej
to atwizna
291
292
U2
0
10 mA
5V
10 k
U1
Rozdzielanie napicia
Przy uyciu tego samego obwodu (rysunek 14.1) mona wyprbowa koncepcj dzielnika
napicia, ktr opisalimy w rozdziale 3. Przypumy, e musimy do obwodu doprowadzi
napicie 5 V, ale mamy tylko bateri 9 V. Napicie tej baterii moemy rozdzieli za pomoc
elementw oporowych w taki sposb, aby w jednej z gazi otrzyma napicie 5 V.
Dziki prawu Ohma wiadomo, e napicie na rezystorze R2 jest rwne iloczynowi prdu I
przepywajcego przez obwd i rezystancji tego rezystora. Wiadomo te, e warto
natenia prdu I jest rwna ilorazowi napicia baterii i rezystancji zastpczej obwodu,
ktra wynosi R1 + R2. Korzystajc z tych dwch rwna, mona wyprowadzi wzr na
napicie na rezystorze R2:
U 2 = I R2
=
U we
R2
R1 + R2
R2
U we
R1 + R2
Zwr uwag, e po prawej stronie tego wyraenia znajduje si to, co otrzymamy w wyniku
pomnoenia wspczynnika rezystancji przez napicie rdowe. Odcz potencjometr
od obwodu, ustaw na nim jak warto rezystancji, a nastpnie j zmierz. Jeli znana
jest rezystancja, to jakiej wartoci napicia naley si spodziewa na rezystorze? Podcz
potencjometr do obwodu, wcz zasilanie i zmierz napicie na potencjometrze. Czy
otrzymana warto jest bliska przewidywanej?
Dokonaj pomiarw swojego dzielnika napicia dla rnych wartoci potencjometru R2
i zapisz wyniki w poniszej tabeli. Co dzieje si z wartoci U2 w odniesieniu do napicia
baterii, kiedy warto R2 jest znacznie wiksza od wartoci R1? Wiesz, dlaczego tak si dzieje?
R2
Szacowana warto U2 =
R2
U we
R1 + R2
Warto U2
50
100
470
1 k
5 k
8 k
10 k
293
294
Rysunek 14.3.
Prd rdowy
w tym obwodzie zostanie
podzielony na
dwie gazie
R2 R3
R2 + R3
U we
602
9V
0,015 A = 15 mA
602
295
296
adowanie i rozadowywanie
kondensatorw
To dowiadczenie bdzie polega na naadowaniu kondensatora, obserwacji, czy utrzymuje
on zgromadzony adunek, i jego rozadowaniu. Czas adowania i rozadowywania mona
zmienia. Budow tych elementw i sposoby sterowania ich dziaaniem opisalimy
w rozdziale 4.
Rysunek 14.4.
Zmieniajc pooenie przecznika w tym
obwodzie, wcza si adowanie lub rozadowywanie
kondensatora
297
298
299
300
R3
9V
R1 + R2 + R3
1000
9 V
1000 + R2 + 1000
1000
9 V
2000 + R2
Stabilizowanie napicia
Kiedy do diody Zenera jest przyoone wysokie napicie o polaryzacji zaporowej, to spadek
napicia pozostaje niezmienny nawet wwczas, gdy zmienia si warto natenia prdu
w pewnym zakresie (wicej na temat diod Zenera napisalimy w rozdziale 6.). Aby zmierzy
warto spadku napicia, wykonaj nastpujce czynnoci:
301
302
Rysunek 14.7.
Ten prosty
dzielnik napicia
rozdziela napicie
rdowe po
rwno midzy
dwa rezystory
Rysunek 14.8.
Dodanie diody
Zenera pozwala
regulowa
napicie na
rezystorze R2
5. Zmierz napicie na rezystorze R2, ktrego warto jest taka sama jak na
diodzie Zenera.
Czy warto ta nadal wynosi okoo 9 V, czy moe mniej wicej 4,3 V? (Tolerancja
diody Zenera czyli moliwe odchylenie od wartoci znamionowej moe
wynosi 10%, a wic napicie moe si waha w granicach od 3,9 do 4,7 V).
Dioda Zenera reguluje napicie na rezystorze R2. Gdzie w takim razie podziaa
si reszta napicia?
6. Zmierz napicie na rezystorze R1.
Czy zwikszyo si po dodaniu diody Zenera (powinno wynosi okoo 13,7 V)?
7. Odcz zasilanie i zamie rezystor R2 na potencjometr 10 k (rysunek 14.9).
Praca z tranzystorami
Kilka nastpnych podrozdziaw pozwoli Ci nauczy si wykorzystywa malekie tranzystory
do sterowania przepywem prdu w jednym obwodzie (na wyjciu tranzystora) przy uyciu
elementw elektronicznych w innym obwodzie (na wejciu tranzystora). Tranzystory
zostay stworzone wanie do tego!
Wzmacnianie prdu
Obwd przedstawiony na rysunku 14.10 posuy nam do demonstracji waciwoci
wzmacniania prdu tranzystorw. Oto, co naley zrobi:
1. Do budowy obwodu uyj oglnego bipolarnego tranzystora npn, np.
2N3904 albo BC548.
Pamitaj o prawidowym podczeniu wyprowadze bazy, kolektora i emitera.
2. Ustaw potencjometr na maksymaln warto rezystancji 1 M.
Moliwe, e dioda LED2 zawieci si lekko, ale dioda LED1 nie powinna
emitowa adnego wiata, mimo i bdzie przepywa przez ni niewielki prd.
3. Powoli zmniejszaj rezystancj potencjometru i obserwuj diody.
W miar zmniejszania rezystancji dioda LED2 powinna wieci coraz janiej.
W pewnym momencie zawieci si te dioda LED1. Dalsze zmniejszanie rezystancji
potencjometru bdzie powodowa zwikszanie jasnoci obu diod, lecz LED2 bdzie
wiecia znacznie janiej od LED1.
303
304
Rysunek 14.10.
Dwie diody LED
pozwalaj zaobserwowa
moliwoci
wzmacniania
prdu tranzystorw
Jeste wiadkiem dziaania tranzystora niewielki prd bazy przepywajcy przez diod
LED1 jest wzmacniany przez tranzystor, co sprawia, e przez diod LED2 przepywa
znacznie wikszy prd. Dioda LED1 wieci sabym wiatem, poniewa przepywa
przez ni prd bazy o niewielkim nateniu. Natomiast dioda LED2 wieci janiej,
poniewa otrzymuje silniejszy prd z kolektora. Wartoci te mona zmierzy (zob.
ponisz ramk Mierzenie bardzo maych wartoci prdu).
Rysunek 14.11.
Para Darlingtona
moe suy
jako cznik
dotykowy
305
306
Rysunek 14.12.
Obwd wykorzystujcy
diod LED do
sygnalizacji rodzaju sygnau
wyjciowego
Wejcie 2.
Niski (S otwarty)
Niski (S otwarty)
Niski (S otwarty)
Wysoki (S zamknity)
Wysoki (S zamknity)
Niski (S otwarty)
Wysoki (S zamknity)
Wysoki (S zamknity)
Czy dioda LED zawiecia si, kiedy otwarty by jeden przecznik lub byy otwarte oba?
Czy dioda zgasa po zamkniciu obu przecznikw? Pamitaj, eby zawsze mwi prawd!
Rysunek 14.13.
Konstrukcja
bramki OR
z trzech bramek
NAND
307
308
Rozdzia 15
Projekty do samodzielnego
wykonania w p godziny
W tym rozdziale:
Budowa obwodw z migajcymi wiatekami
Wyciskanie sidmych potw z materiaw piezoelektrycznych
Ogldanie wiata oczami kota dziki czujnikom podczerwieni
Budowa alarmw
Konstrukcja przenonego kompasu elektronicznego
Dawanie gosu przy uyciu wzmacniacza wasnej roboty
Poszukiwanie rde wody
auka zasad elektroniki opaci si tylko wtedy, gdy zdobyt wiedz mona wykorzysta
praktycznie do budowy realnych projektw. W tym rozdziale poznasz budow kilku
zabawnych i zarazem edukacyjnych gadetw elektronicznych, ktrych konstrukcja nie
zajmie Ci wicej ni 30 minut. Przy wyborze obwodw kierowalimy si kryteriami
ciekawoci i prostoty. Liczb potrzebnych czci ograniczylimy do minimum, dziki
czemu najdroszy z przedstawionych projektw nie przekracza okoo 50 zotych.
Potrzebne czci
Wszystkie projekty przedstawione w tym rozdziale oprcz kompasu mona zbudowa
na pytce stykowej. Oczywicie nic nie stoi te na przeszkodzie, aby poczy je na stae
na zwykych pytkach obwodw drukowanych. Szczegowy opis pracy z pytkami
stykowymi i budowy obwodw znajduje si w rozdziale 11. Jeli utkniesz podczas budowy
ktrego z projektw i nie bdziesz wiedzia, co dalej robi, wr do wymienionego
rozdziau, aby odwiey sobie wiadomoci.
310
9 Wszystkie rezystory powinny mie moc znamionow 0,25 lub 0,125 W i tolerancj
5 lub 10 procent.
Migajce byskotki
Twoj pierwsz misj, ktr powiniene przyj, bdzie budowa obwodu migajcego
diodami LED. Moe si to wydawa proste (i dziki ukadowi 555 takie wanie jest),
ale eby odnie sukces, bdziesz musia obniy poziom prdu w obwodzie, aby nie
usmay diod, oraz skonfigurowa ukad czasowy, by wcza i wycza przepyw prdu,
powodujc zawiecanie i ganicie diod. To cakiem powane wyzwanie jak na pierwszy raz!
Do budowy tego projektu moesz posuy si schematem pokazanym na rysunku 15.1
(jeli potrzebujesz odwieenia wiadomoci na temat czytania schematw, wr do
rozdziau 10.). Z rysunku dowiesz si, jak podczy ukad 555 do diody LED oraz jakie
inne czci bd potrzebne do zasilania obwodu, ograniczania w nim przepywu prdu
oraz kontrolowania czstotliwoci migania. Zanim rozpoczniesz prac, dobrze by byo,
gdyby przeanalizowa schemat, aby zrozumie dziaanie obwodu.
Rysunek 15.1.
Schemat
obwodu
migacza LED
Taktowanie pulsw
Zgodnie z tym, co napisalimy w rozdziale 7., zarwno czstotliwo ukadu 555, jak i czasy
trwania obu stanw wysokiego i niskiego ustawia si za pomoc poczonych z nim
dwch rezystorw (R1 i R2) i kondensatora (C1). W tym projekcie uylimy
potencjometru, ktrym moemy zmienia warto R1 i uzyskiwa czstotliwoci od
powolnego walca po gorce rytmy samby.
Jeli chcesz dokadnie przeanalizowa i zrozumie dziaanie tego obwodu, przypomnij
sobie rwnania dotyczce obliczania czstotliwoci i czasw trwania stanw przedstawione
w rozdziale 7. Podstaw rzeczywiste wartoci dla rezystorw R1 (uprzednio sprawdzajc
warto reprezentowan przez potencjometr za pomoc multimetru) i R2 oraz kondensatora
C1. Czy czstotliwo migania diod odpowiada mniej wicej Twoim obliczeniom?
311
312
Rysunek 15.2.
Ukad migacza
diod LED
zmontowany
na pytce
stykowej
Midzy elementami pozostawiono troch miejsca, aby byo dobrze wida poczenia.
Zawsze lepiej jest troch luniej gospodarowa przestrzeni, ni ciasno wszystko upycha,
poniewa dziki temu atwiej jest zorientowa si, jak dany ukad dziaa.
Rysunek 15.3.
Ukad stykw
ukadu
scalonego 555
313
314
Piezo co?
Okrelenie piezo pochodzi z greki, w ktrej oznacza nacisn albo cisn co. Dawno
temu istnieli ciekawscy ludzie, ktrzy mieli tak duo wolnego czasu, e nie wiedzieli,
czego si czepi. Badali wic krysztay i odkryli, e niektre z nich, jeli si je bardzo
mocno cinie, wytwarzaj elektryczno. Co ciekawsze, kiedy si je podczy do prdu,
to zmieniaj ksztat (cho w bardzo maym stopniu). To odkrycie okazao si niesamowicie
brzemienne w skutki, gdy dzi zjawisko piezoelektrycznoci wykorzystujemy w niezliczonej
liczbie urzdze i gadetw, od zegarkw kwarcowych, przez budziki, przetworniki
gitar elektrycznych po przyrzdy do podpalania grilla.
9 arwka neonowa
9 Dwa zaciski szczkowe
9 Co w miar cikiego do pukania w dysk, np. rubokrt albo paka do perkusji
(w kadym razie nie kij do baseballu)
315
316
Rysunek 15.4.
Prosty obwd
do demonstracji
zjawiska piezoelektrycznoci
Rysunek 15.5.
Poczenie
arwki i dysku
przy uyciu
zaciskw
szczkowych
wietlny bbenek
Moesz wzbogaci opisany obwd, aby zbudowa wietlny bbenek. Oto, jak moesz
zadziwi swoich fanw:
1. U kilka dyskw i arwek w rzdzie.
2. Przymocuj pary dysk-arwka do plastikowej podstawki za pomoc
tamy lub kleju.
3. We paeczki do perkusji, wycz wiata i uderzaj w dyski w rytm swojej
ulubionej melodii.
Widzenie w ciemnoci
dziki detektorowi podczerwieni
Czy marzye kiedy, eby widzie w ciemnoci jak kot? Teraz jest to moliwe. Wystarczy,
e zoysz prosty detektor podczerwieni pokazany schematycznie na rysunku 15.6. Obwd
skada si tylko z trzech czci (i baterii). Aby mona byo go wygodnie wcza i wycza,
mona doda przecznik typu SPST podczony midzy dodatnim biegunem baterii
a fototranzystorem. Oczywicie rwnie dobrze moesz w tym celu po prostu odcza
bateri.
317
318
Rysunek 15.6.
Schemat
detektora
podczerwieni
Rysunek 15.7.
Ta miniaturowa
kamera widzi
w ciemnoci
dziki szeciu
diodom emitujcym wiato
podczerwone
(LED IR)
Gromadzenie czci
Aby mc podnosi alarm w rodku nocy, bdziesz potrzebowa nastpujcych czci
do budowy ukadu:
319
320
Rysunek 15.8.
Syrena policyjna
zbudowana
przy uyciu
dwch ukadw
czasowych 555
Trafianie do celu
dziki elektronicznemu kompasowi
Dziki opisanemu w tym podrozdziale niesamowitemu kompasowi zawsze bdziesz
wiedzia, gdzie, u diaska, si znajdujesz! W budowie tego magnetycznego kompasu
zastosujemy tak sam technologi, jakiej uywa si w wielu samochodach z elektronicznym
wskanikiem kierunku. Potrzebne bd cztery diody LED, ktre bd wskazywa cztery
gwne kierunki wiata N (pnoc), S (poudnie), E (wschd) i W (zachd). Oprcz
tego midzy gwnymi kierunkami umiecimy dodatkowe diody wskazujce kierunki
porednie SW, SE, NW oraz NE. Schemat ukadu pokazano na rysunku 15.9.
Rysunek 15.9.
Schemat
podrcznego
kompasu
321
322
9 Bateria 9 V
9 Kompas: elektroniczny magnetyczny kompas Dinsmore 1490 (szczegowy
9 R1 R4: rezystory 1 k
9 C1: kondensator elektrolityczny 10 F (spolaryzowany)
9 LED1 LED4: diody elektroluminescencyjne (dowolnego koloru)
9 Pozostae: obudowa, przecznik, klips do podczania baterii (wszystkie opcjonalne)
Konstrukcja kompasu
Sercem tego projektu jest specjalny modu kompasu Dinsmore 1490. Nieatwo go dosta
w sklepach i najczciej kupuje si go na zamwienie, ale za te kilkadziesit zotych, ktre
trzeba na niego wyda, mona mie naprawd mnstwo wietnej zabawy. Poszukiwania
najlepiej zacz od strony przedstawiciela producenta www.robsonco.com.
Na spodzie tego moduu wielkoci naparstka znajduje si 12 maych wyprowadze,
ktrych rozmieszczenie przedstawiono na rysunku 15.10. S one podzielone na cztery
grupy po trzy zcza nastpujcych typw:
9 Zasilanie
9 Masa
9 Wyjcie (sygna)
Rysunek 15.10.
Ukad stykw
kompasu Dinsmore 1490
Rysunek 15.11.
Schemat
wietlnego
alarmu
323
324
9 Pracujesz w garau nad jakim wanym projektem, ktry chcesz ukry przed
innymi? Zamontuj alarm wewntrz garau, w pobliu drzwi. Kiedy za dnia kto
je otworzy, dowiesz si o tym dziki alarmowi.
9 Zbuduj elektronicznego koguta, ktry bdzie pia o wschodzie soca (po co komu
zegar z budzikiem?).
Rysunek 15.12.
Schemat
niewielkiego
wzmacniacza
325
326
Rysunek 15.13.
Schemat
budowy
rcznego
wykrywacza
rde wody
Lista czci
Do budowy wykrywacza wody potrzebne s nastpujce czci:
Generator niesamowitych
efektw wietlnych
Jeli bye fanem serialu Nieustraszony, nadawanego kiedy w telewizji, to zapewne
pamitasz te migajce wiateka na przodzie samochodu o imieniu Kitt. Moesz bez
trudu zrobi takie co samemu (wiata, nie samochd). Bdziesz potrzebowa tylko
dwch niedrogich ukadw scalonych i kilka innych czci, a z robot uwiniesz si
w nieca godzin. Schemat Twojego przyszego niesamowitego generatora efektw
wietlnych pokazano na rysunku 15.14.
327
328
Rysunek 15.14.
Schemat generatora efektw
wietlnych
Sterowanie wiatami
Obwd migacza przedstawionego schematycznie na rysunku 15.14 skada si z dwch czci:
329
330
Cz IV
Dekalogi
332
Cz IV: Dekalogi
W tej czci
Rozdzia 16
333
334
Cz IV: Dekalogi
W ofercie sprzedawcw mona znale alarmy wyzwalane wiatem, symulatory wiate
ulicznych, elektroniczne zamki szyfrowe, dekoracyjne pokazy wiate i wiele, wiele
innych projektw. Sklepy z czciami elektronicznymi opisane w rozdziale 17. maj
w ofercie szerok gam tego rodzaju produktw w przystpnych cenach. Moesz najpierw
powiczy swoje umiejtnoci w budowie takich gotowych zestaww, aby pniej
przej do projektowania i montowania wasnych obwodw od podstaw.
Rysunek 16.1.
Zasilacz
nastawny
Liczenie megahercw
Do sprawdzenia, czy obwd zasilany prdem zmiennym dziaa poprawnie, mona uy
miernika czstotliwoci (nazywanego te licznikiem czstotliwoci). Przykadajc
przewody probiercze takiego urzdzenia do rda sygnau w obwodzie, mona si
dowiedzie, jaka jest czstotliwo sygnau w tym miejscu. Przypumy, e konstruujesz
przekanik dziaajcy na podczerwie, ktry powinien emitowa wiato pulsujce
z czstotliwoci 40 000 cykli na sekund (40 kHz). Podczajc miernik czstotliwoci
do wyjcia obwodu, mona si dowiedzie, czy rzeczywicie sygna pulsuje z przewidywan
czstotliwoci nie 32 kHz, 110 kHz albo jeszcze jak inn.
Rysunek 16.2.
Cyfrowy miernik
czstotliwoci
sygnau
335
336
Cz IV: Dekalogi
Przypumy, e chcemy skonstruowa ukad elektroniczny do wykrywania ultradwikw
wydawanych przez nietoperze latajce po zmroku. Wikszo gatunkw emituje dwiki
o czstotliwoci od 20 do 120 kHz (niektre nawet wikszej), a wic zbyt duej, aby
mg je usysze czowiek. Do budowy ukadw sucych do wykrywania sygnaw
wydawanych przez nietoperze zazwyczaj wykorzystuje si przetworniki ultradwikowe,
ktre zamieniaj odbierany sygna dwikowy o wysokiej czstotliwoci na rodzaj sygnau
wykrywalnego przez ludzkie zmysy, np. syszalny dwik albo miganie diod LED.
Aby precyzyjnie sprawdzi dziaanie takiego obwodu, naley ustawi generator funkcji
na czstotliwo z badanego zakresu i zmniejszy amplitud. Nastpnie podcza si
przewody generatora funkcji do wejcia wykrywacza nietoperzy i po chwili wiadomo,
czy dziaa on poprawnie, czy nie. Czstotliwo mona na prb zwikszy i zmniejszy,
aby si przekona, czy detektor zachowuje si zgodnie z przeznaczeniem i czy nie wykrywa
jakich innych czstotliwoci, np. warczenia psa ssiadw.
W internecie mona znale wiele schematw ukadw elektronicznych do wykrywania
nietoperzy. Wpisz w wyszukiwarce fraz wykrywacz nietoperzy, a si przekonasz.
Zmiana czstotliwoci
Aby sprawdzi zachowanie ukadu przy wielu czstotliwociach wejciowych, mona
uy generatora podstawy czasu. Jest to rodzaj generatora funkcji, ktry wytwarza
sygna o zmiennej czstotliwoci, bliskiej jakiej okrelonej wartoci centralnej. Generatory
podstawy czasu zwykle wytwarzaj sygna o czstotliwoci zmieniajcej si w wyznaczonym
zakresie, np. od 100 Hz do 1 kHz albo od 1 kHz do 20 kHz, oraz pozwalaj na zmian
szybkoci rozcigu (szybkoci zmieniania si czstotliwoci sygnau). Dwik tego sygnau
brzmi troch jak sygna nadawany przez kosmitw (podcz do wyjcia generatora gonik,
eby si przekona), ale umoliwia on znalezienie problemw zwizanych z czstotliwoci
w ukadach, w ktrych czstotliwo jest bardzo wana.
Ukady zalene od czstotliwoci dziaaj w rny sposb, w zalenoci od czstotliwoci
sygnau wejciowego. Przykadami takich ukadw s obwody filtrujce, rezonansowe
oraz nadajniki i odbiorniki czstotliwoci radiowych (take wykrywacz nietoperzy
opisany wczeniej). Kiedy na przykad budujesz odbiornik radiowy, musisz sprawi,
aby dziaa prawidowo w okrelonym pamie czstotliwoci. Wprowadzajc na wejciu
sygna generatora podstawy czasu, mona zbada (za jednym zamachem) zachowanie
ukadu przy rnych czstotliwociach. Generatory podstawy czasu s przydatne w naprawie
sprztu audio i wideo, gdy dziki moliwoci wprowadzenia sygnau o zmiennej
czstotliwoci mona wykry wadliwie dziaajce elementy.
Niektre generatory funkcji maj rwnie funkcj generatora podstawy czasu.
Rysunek 16.3.
Pulsator logiczny
wysya do obwodu pojedynczy krtki puls
albo cig pulsw
wysokiego lub niskiego sygnau (puls to po prostu sygna, ktry bardzo szybko zmienia
si midzy stanem wysokim a niskim; jest mniej wicej tym samym co napinanie cian
naczy krwiononych w rytm bicia serca). Wiele pulsatorw ma moliwo wyboru
trybu wysania pojedynczego pulsu i szeregu pulsw o okrelonej czstotliwoci.
Pulsatora logicznego najczciej uywa si w poczeniu z analizatorem stanw logicznych
albo oscylatorem, eby sprawdzi efekt wywoywany przez pulsy wprowadzane do obwodu
(analizatory stanw logicznych i oscyloskopy opisalimy w rozdziale 13.). Mona na przykad
wprowadzi puls na wejciu ukadu scalonego i jednoczenie zbada, co pojawi si na
wyjciu, aby si dowiedzie, czy ukad dziaa prawidowo. Pulsatory logiczne s przydatne
w diagnozie obwodw elektronicznych, dlatego e umoliwiaj wprowadzanie sygnaw
w rnych miejscach.
Wikszo pulsatorw jest zasilana prdem pobieranym z badanego obwodu, cho niektre
maj kilka rnych rde zasilania. Wwczas trzeba uwaa, ktrego z nich si uywa.
Jeli na przykad badany jest obwd dziaajcy pod napiciem 5 V, to nie naley do niego
wprowadza pulsw o napiciu 12 V, gdy mona zniszczy ukad. Ponadto niektre
obwody maj rozdzielone rda napicia (+, i masa). W takich przypadkach naley zaciski
pulsatora podczy do waciwych biegunw zasilania, aby nie uszkodzi elementw.
Uwaaj, aby nie wprowadzi sygnau do ukadu scalonego poprzez styk wyjciowy.
Niektre ukady s wraliwe na nieobcione sygnay pojawiajce si na ich wyjciu
i jeli zrobi si to nieumiejtnie, to mona uszkodzi ukad (puls nieobciony to taki,
ktrego prd nie ma moliwoci bezpiecznego ujcia do innej czci obwodu; jeli taki
prd zostanie przyoony na wyjciu ukadu scalonego, to moe spowodowa uszkodzenie
tego wyjcia, poniewa nie jest ono przystosowane do odbierania takich adunkw).
337
338
Cz IV: Dekalogi
339
340
Cz IV: Dekalogi
Niezalenie od tego, czy nabye sprzt na aukcji, drog wysykow, czy w pobliskim
sklepie elektronicznym, zawsze sprawd, czy kupione urzdzenie dziaa poprawnie. Zawsze
daj od sprzedawcy gwarancji na dziaanie sprztu. To moe nieco podbi cen, ale
jeli kupisz wadliwe przyrzdy i nie bdziesz umia ich naprawi, to w istocie zapacisz
za bezwartociow, ale drog paczk. Jeli jeste pocztkujcym elektronikiem, popro
znajomego albo wsppracownika, eby pomg Ci sprawdzi urzdzenie.
Omijaj szerokim ukiem sprzedawcw (zwaszcza na aukcjach internetowych), ktrzy
nie chc da gwarancji, e sprzedawane przez nich produkty dziaaj. Wielu dokadnie
sprawdza oferowany sprzt, aby mie pewno, e po dotarciu do klienta bdzie mu suy.
Rozdzia 17
Dziesi najpopularniejszych
sklepw z czciami
elektronicznymi
W tym rozdziale:
Najpopularniejsi polscy dostawcy czci elektronicznych
Alternatywa, czyli dostawcy spoza Polski
Unikanie niebezpiecznych substancji
Wady i zalety uywanego sprztu
Polska
W tym podrozdziale prezentujemy kilka polskich sklepw internetowych z czciami
elektronicznymi.
Aprovi
Istniejca ju od 20 lat firma z Gdaska o penej nazwie Aprovi Skad Elementw
Elektronicznych. Duy wybr czci i ukadw elektronicznych, a take gotowych
urzdze. Adres strony internetowej: http://www.aprovi.com.pl/.
342
Cz IV: Dekalogi
AVT
Jeden z najpopularniejszych dostawcw czci elektronicznych dziaajcy rwnie
w tradycyjnej formie w Warszawie. Oprcz typowych czci elektronicznych mona
w nim naby wiele gotowych zestaww do samodzielnego montau. Adres internetowy:
http://sklep.avt.pl/.
Cyfronika
Sklep zachwalajcy swoj najwiksz w Polsce ofert zestaww elektronicznych do
samodzielnego montau. Nawet jeli to tylko chwytliwe haso reklamowe, na pewno
znajdziesz tu bogaty asortyment rnego rodzaju elementw elektronicznych. Adres
strony internetowej: http://www.cyfronika.com.pl/ (zakupw moesz dokona rwnie
osobicie, w sklepie w Krakowie).
Distrelec
Dostawca o bardzo bogatej ofercie, dziaajcy w wielu krajach na caym wiecie. Adres
polskojzycznej strony internetowej: http://www.distrelec.pl/.
Centrum Elektroniki
Bogaty wybr czci i podzespow elektronicznych oraz gotowych zestaww do
samodzielnego montau. Adres internetowy: http://www.centrumelektroniki.pl/.
Allegro
To oczywicie nie jest sklep internetowy, ale uwaamy, e warto wspomnie o tym portalu.
W tym popularnym serwisie aukcyjnym moesz znale niezwykle bogat ofert czci
elektronicznych, podzespow i gotowych ukadw zarwno nowych, jak i uywanych.
Na stronie gwnej serwisu (http://allegro.pl) wystarczy wybra kategori RTV i AGD,
a nastpnie podkategori Elektronika.
Poza Polsk
Tutaj podajemy adresy kilku najwikszych dostawcw spoza Polski.
RadioShack
Jeden z najbardziej znanych sklepw z czciami elektronicznymi na wiecie. W ofercie
ma tysice produktw, wrd ktrych mona te znale rzadziej spotykane czci.
Adres internetowy: www.radioshack.com.
All Electronics
Sklep z siedzib w Los Angeles, ale przyjmujcy zamwienia z caego wiata.
Adres internetowy: www.allelectronics.com.
Farnell
Brytyjski sklep prowadzcy dziaalno handlow take w Polsce. Adres internetowy:
http://pl.farnell.com/.
Parts Express
Sklep specjalizujcy si w czciach do sprztu audio i wideo. Adres internetowy:
www.parts-express.com.
Dyrektywa RoHS
Kupujc czci elektroniczne, moesz napotka informacj typu zgodny z dyrektyw
RoHS. Jest to skrt nazwy unijnej dyrektywy Restriction of Hazardous Substances, ktra
zostaa wprowadzona w ycie w 2006 roku. Ogranicza ona moliwo wprowadzania
na rynek urzdze zawierajcych okrelon ilo oowiu i piciu innych niebezpiecznych
substancji. Przepisy tej dyrektywy obowizuj wszystkich producentw sprztu
elektronicznego, ktrzy chc prowadzi handel na terenie Unii Europejskiej (i w Chinach,
ktre maj wasn dyrektyw RoHS). Jeli jeste hobbyst zajmujcym si elektronik
w swoim garau, nie musisz si przejmowa, e uywasz oowianego lutowia, ale uwaaj,
eby nie poar Ci go kot.
343
344
Cz IV: Dekalogi
Pamitaj, e na towary sprzedawane na wyprzeday moe nie by gwarancji, czasami
dlatego, e firma, ktra dan rzecz wyprodukowaa, ju nie istnieje. Mimo i wikszo
sprzedawcw przyjmuje uszkodzone lub wadliwe towary (chyba e w katalogach napisane
jest inaczej), to zawsze naley mie na uwadze, e nie ma na nie adnej gwarancji
dorozumianej ani zamierzonej (czy jak to tam mwi prawnicy).
Dodatek
Zasoby internetowe
W
346
Skorowidz
A
AC, Patrz prd zmienny
akumulator
niklowo-kadmowy (NiCd), 176
niklowo-metalowo-wodorowy (NiMH), 176
alarm wietlny, 323
praktyczne zastosowania, 324
schemat, 323
amper, Patrz prd elektryczny
amperomierz, 226, 251
symbol, 226
analizator stanw logicznych, 267, 338
brak wskazania, 270
prba, 268
pulsowanie, 270
wskanik stanu niskiego, 269
wskanik stanu wysokiego, 269
antena, 50, 183
atom, 29
dziura elektronowa, 121
elektron, 28, 29
elektron walencyjny, 120
elektrycznie obojtny, 29
jdro atomowe, 29
proton, 29
wizania kowalentne, 120
B
bajt, 151
bateria, 38, 78, 288
alkaliczna, 176
anoda, 38
blokowa, 174
cynkowo-wglowa, 175
czas ycia, 177
katoda, 38
litowa, 176
ogniwo, 39
sprawdzenie napicia, 280
bezpiecznik, 265
sprawdzanie, 265
bit, 50, 149, 150, 151, 155
bramka logiczna, 151, 305
AND (i), 151
NAND (nie i), 151
NOR (nie lub), 152
NOT (nie, inwerter), 152
OR (lub), 151
XOR (wykluczajce lub), 152
budowa bramki OR z trzech bramek
NAND, 307
styk, 152
symbole, 152, 223
tablica prawdy, 153
bramka uniwersalna, 153
brzczyk, 186
parametry, 187
brzczyk piezoelektryczny, 186
C
cewka indukcyjna, 46, 101, 106
budowa, 104
drut, 103
ekranowanie, 109
izolowanie, 109
napicie wsteczne, 104
poczenia rwnolege, 110
poczenia szeregowe, 109
rdze, 103
zastosowanie, 108
zwarcie, 105
348
D
DC, Patrz prd stay
demodulator, 50
detektor podczerwieni, 317
schemat, 318
dielektryk, Patrz izolator
dioda, 46, 124, 288
anoda, 123
budowa bramek logicznych, 132
elektroluminescencyjna,Patrz dioda LED
identyfikacja, 126
katoda, 123
LED, 55, 130, 288
prd przewodzenia, 130
prd szczytowy, 130
wczanie, 300
napicie polaryzacji, 124
napicie przewodzenia, 124
napicie wsteczne, 124
natenie znamionowe, 126
niespolaryzowana, 125
ochrona przed przepiciami, 131
pojemnociowa, 89
polaryzacja przewodzenia, 124
polaryzacja zaporowa, 124
polaryzacja, 124
pprzewodnikowa, 123
prd przewodzenia, 124
prd wsteczny, 125
prostowanie elektryczne, 123
prostownicza, 128
mostek prostowniczy, 128
prostowanie penookresowe, 128
prostowanie pokresowe, 128
przewodzenie prdu, 125
sposb podczenia, 127
sprawdzanie, 263
sterowanie przepywem prdu, 132
sygnaowa, 128
szczytowe napicie wsteczne, 125
E
efekt piezoelektryczny, 114, 182
elektromagnes, 103, 104
elektromagnetyzm, 102
elektroniczny kompas, 321
konstrukcja, 322
schemat, 321
elektronika pprzewodnikw, 123
elektryczno, 28, 31, 102, Patrz rwnie prd
elektryczny
elektryczno statyczna, 31
elementy elektroniczne, 34
bierne, 47
czynne, 47
wybr, 46
energia elektryczna, 28
energia wtrna, 39, Patrz rwnie energia
elektryczna
F
farad, Patrz pojemno elektryczna
filtr, 97
czstotliwo graniczna, 99, 111
dolnoprzepustowy, 98, 111
grnoprzepustowy, 98, 111
rodkowoprzepustowy, 100
rodkowozaporowy, 100, 114
tumienie, 99
format cyfrowy, 50
Skorowidz
fotodioda, 143, 177, 181
fotoogniwa, Patrz ogniwa soneczne
fotorezystor, 181
fototranzystor, 145, 181
G
generator
efektw wietlnych, 327
schemat, 328
funkcji, 281, 335
podstawy czasu, 336
tonw, 320
gonik, 50, 185
impedancja, 185
moc znamionowa, 186
pasmo czstotliwoci, 185
gowice odczytu danych z tam
magnetycznych, 184
H
henr, Patrz indukcyjno
herc, Patrz czstotliwo
I
impedancja, 70, 112
indukcja elektromagnetyczna, 40, 103
indukcyjno, 104, 109, Patrz rwnie
samoindukcja
henr, 104
indukcyjno wzajemna, 115
inwerter, Patrz bramka NOT
izolator, 29, 78
K
kabel, 173
ekran, 173
kabel tamowy, 174
kondensator, 46, 77, 78, 81, 288
blokowanie przepywu prdu staego, 82
budowa, 78
cakowite rozadowanie, 95
charakterystyka, 83, 84
adowanie, 79, 94, 95, 296
czenie rwnolege, 89
czenie szeregowe, 90
L
licznik dziesitny 4017, 167
schemat wyprowadze, 167
logika cyfrowa, 149
lutowanie, 193, 209, 238, 242
bezpieczestwo, 242
lut, 193
lutownica, 194
podstawka lutownicy, 194
stacja lutownicza, 194
stop lutowniczy, 194
technika lutowania, 239
zimny lut, 241
zcze lutowane, 193
349
350
M
magnes, 40, 103
magnetyzm, 102
may wzmacniacz, 324
schemat, 325
szczegy konstrukcji, 325
masa, 44, 45
obudowy, 218
odniesienia, Patrz masa
oznaczanie pocze, 218
pywajca, 45
sygnaowa, 219
symbole, 216
McComb Gordon, 15
miernik czstotliwoci, 283, 334
przelicznik wstpny, 335
migacz LED, 312
budowa obwodu, 313
schemat obwodu, 311
mikrofon, 182
membrana, 182
dynamiczny, 182
krystaliczny, 182
pojemnociowy, 182
wiatowodowy, 182
mikrokontroler, 168
mikroukad, Patrz ukad scalony
mobilizowanie elektronw
w przewodnikach, 29
moc, 33
wat, 33
modyfikowanie napicia, 55
multimetr, 195, 250, 288
analogowy, 252
budowa, 254
cyfrowy, 253
kalibracja, 256
maksymalny zakres pomiarowy, 255
pomiar napicia prdu, 258
pomiar natenia prdu, 258
pomiar rezystancji, 260
pomiar wyszych wartoci, 256
sprawdzanie bezpiecznikw, 265
sprawdzanie diody, 263
sprawdzanie kondensatora, 262
sprawdzanie obwodw, 266
sprawdzanie potencjometru, 261
N
nadprzewodnik, 54
napicie elektryczne, 30
stabilizowanie, 301
wolt, 30
O
obwody mieszane, 49
obwd
analogowy, 149
bierny, 47
czynny, 47
elektryczny, 27, 32, 33
obcienie, 33
otwarty, 32, 43
przewody, 33
sterowanie, 27
wzrost napicia, 44
logiczny, Patrz ukad logiczny
RC, 94
staa czasowa, 96, 298
tworzenie zegara, 97
zmienianie staej czasowej, 298
RL, 110
RLC, 112
rwnolegy, 294
strojony, 113
szeregowy
analiza, 289
budowa, 290
rozdzielanie napicia, 293
sumowanie wartoci napicia, 291
odsysacz
cyny, 195, 241
gruszkowy, 242
sprynowy z ruchomym trzpieniem, 241
Skorowidz
ogniwa fotoelektryczne, Patrz ogniwa soneczne
ogniwa fotowoltaiczne, Patrz ogniwa soneczne
ogniwa soneczne, 41
ograniczanie iloci prdu, 55
ograniczanie przepywu prdu, 53
om, Patrz rezystancja
omomierz, 226, 251
symbol, 226
sprawdzanie cigoci poczenia, 252
oscylator, 114, 162
oscyloskop, 270, 271
konfiguracja i testowanie, 275
obrazowanie przebiegu akustycznego
sygnau radiowego, 280
obserwacja przebiegu sygnaw, 271
opnienie podstawy czasu, 274
pami cyfrowa, 274
pasmo, 273
pomiar sygnau prdu zmiennego, 281
przebieg, 270, 271
przebieg prdu staego (DC), 272
przebieg prdu zmiennego (AC), 272
przebieg sygnau cyfrowego, 272
przebieg sygnau pulsujcego, 272
rozdzielczo, 274
sprawdzenie napicia baterii, 280
warto podstawy czasu, 273
wykonywanie pomiaru sygnaw
elektrycznych, 278
zastosowanie, 274
owijanie, 246
oznaczanie elementw elektronicznych, 219
identyfikator, 219, 221
numer czci, 219
symbole elementw analogowych, 221
warto, 219
P
panel soneczny, 177
para Darlingtona, 305
perforowane pytki montaowe, 244
piezoelektryczno, 315
dysk piezoelektryczny, 315
obwd demonstracyjny, 316
piksel, 51
pytka obwodu drukowanego, Patrz pytka PCB
351
352
R
radiator, 61
reakcja elektrochemiczna, 38
reaktancja indukcyjna, 107, 108
reaktancja pojemnociowa, 91, 92
rejestr, 155
reostat, 56, 57, 60
rezonans, 113, 114
czstotliwo rezonansowa, 113
obwd rezonansowy, 113
rezystancja, 53, Patrz rwnie poziom
rezystancji
kiloom, 54
megaom, 54
om, 54
rzeczywista, 56
zastpcza, 62, 72
rezystor, 45, 46, 54, 288
dobr do obwodu, 61
czenie rwnolege, 63
czenie szeregowe, 62
moc, 57
moc znamionowa, 60
sprawdzanie, 261
symbole, 57
tolerancja, 56, 57
warto znamionowa, 57, 58
rezystor stay, 56
budowa, 57
precyzyjny, 56
standardowy, 56
rezystor zmienny, Patrz potencjometr, reostat
Skorowidz
rczny wykrywacz rde wody, 326
schemat, 326
rodziny ukadw logicznych, 166
rozlutowywanie, 241
rnica potencjaw, Patrz spadek napicia
ruch elektronw, 30, Patrz rwnie prd
elektryczny
S
samoindukcja, 104, 115, Patrz rwnie
indukcyjno
schemat blokowy, 51
schemat ideowy, 22, 213
analiza, 226
poczenia, 214
szyna, 214
schemat pocze, Patrz schemat ideowy
Shamieh Cathleen, 15
silnik prdu staego, 187
elektromagnes, 187
komutator, 188
modulacja czasu trwania impulsu, 188
napicie robocze, 188
prdko obrotowa, 188
solenoid, 104
spadek napicia, 44, 73
sprzenie
pojemnociowe, 82
transformatorowe, 115
zmiennoprdowe, Patrz sprzenie
pojemnociowe
stabilizowanie napicia, 301
stan logiczny, 150
niski, 267
pulsowanie, 267
wysoki, 267
wysokiej impedancji, 270
strumie magnetyczny, 102
linie strumienia, 102
sygna
analogowy, 149
cyfrowy, 149
elektryczny, 50
analogowy, 50
cyfrowy, 50
wyjciowy, 51
T
termistor, 54, 182
kalibracja, 182
NTC, 182
PTC, 182
termoogniwo, 184
transformator, 46, 101, 115
1:1, 116
izolacyjny, 116
obniajcy napicie, 117
podwyszajcy napicie, 117
symbole, 116
uzwojenie pierwotne, 115
uzwojenie wtrne, 115
tranzystor, 46, 132, 139, 288
akcja tranzystora, 139
identyfikacja, 145
nasycenie, 138, 140
odcicie, 140
polaryzacja, 140, 141
przecznik, 140, 143
sprawdzanie, 263
tryb aktywny, 140
wzmacnianie prdu, 303
wzmacnianie sygnaw, 141
wzmocnienie napiciowe, 142
wzmocnienie prdowe, 138
zasada dziaania, 134
tranzystor bipolarny zczowy, 133
baza, 133
emiter, 133
kolektor, 133
353
354
U
ukad 555, 161
schemat wyprowadze, 161
zastosowanie, 162
ukad elektroniczny, 28
moliwo kontrolowania prdu, 28
ukad elektryczny, 28
ukad logiczny, 132
ukad scalony, 146, 147, 148, 288
4081, 153
cyfrowy, 149
gsto upakowania, 148
identyfikacja, 155
konwersja, 168
liniowy (analogowy), 149
mieszany, 149
mikroprocesor, 168
monta powierzchniowy, 157
montowanie, 243
multipleksowanie, 168
nota aplikacyjna, 159
obudowa, 156
W
waraktor, Patrz dioda pojemnociowa
warikap, Patrz dioda pojemnociowa
warsztat, 191
materiay klejce, 199
narzdzia rczne, 196
ochrona zdrowia i elementw
elektronicznych, 205
pytki stykowe, 201
praca z obwodami prdu zmiennego, 208
sprzt do lutowania, 193
sprzt ochronny i pomocniczy, 200
st warsztatowy, 193
rodki bezpieczestwa, 212
rodki czyszczce, 197
rodki smarne, 199
uziemianie narzdzi, 212
wyposaenie dodatkowe, 204
zestaw pocztkowy, 203
wat, Patrz moc
wolt, Patrz napicie elektryczne
woltomierz, 45, 226, 251
symbol, 226
wprawianie elektronw w ruch, 30
wsplna masa, 218, Patrz rwnie masa
wydobywanie adunku z elektronw, 29
wykorzystanie energii sonecznej, 177
wykorzystywanie energii elektrycznej, 32
wyadowania elektrostatyczne, 134, 210
wytwarzanie pola magnetycznego, 102
wzmacniacz, 50
Skorowidz
Z
zasilacz, 41
zasilacz nastawny, 334
zasilacz sieciowy, 178, Patrz rwnie zasilacz
zasilacz stabilizowany, Patrz zasilacz
ziemia odniesienia, Patrz masa
zcze, 173
bimetaliczne, 184
gniazdo wtykowe, 173
kocwka, 173
listwa zaciskowa, 173
symbole, 226
typu pin header, 174
wtyczka, 173
zwj, 104
rdo
podczerwieni, 318
elektryczne, Patrz rdo napicia
elektrycznoci, Patrz rdo napicia
energii, Patrz rdo napicia
napicia, 33, 38
symbole, 216
napicia staego, 217
napicia zmiennego, 218
zasilania, Patrz rdo napicia
355