ROMANTIZMI

Traktatet teorike t periudhs s Romantizmit, esencialisht jan edhe m afr

konceptimeve humaniste pr botn, sepse ato afirmojn individualizmin,
antidogmatizmin, aventurn, emocionalitetin, sakrificn dashurin pr natyrn dhe
rebelizmin. Praktika e letrsis romantike ndrtohet mbi synimin e gjallrimit t gjuhs
dhe t kulturs popullore, e cila ishte n linj t njjt me formimin e identiteteve
kombtare. I lindur si reaksion ndaj klasicizmit, romantizmi e afirmoi ann emocionale
dhe iracionale t letrsis, pr t thyer klishen dhe sterilitetin e racionalitetit klasicist.
Arti romantik e afirmoi artistin si subjekt, e bri at q t ndjehej si vizionar dhe t ishte
aventurier n krkim t mitologjive t s shkuars dhe t vendeve ekzotike. Duke qen i
konstituuar mbi nj dinamizm t lvizjes nacionale, romantizmi m pak u ndrlidh me t
kaluarn e largt antike greke e romake e m shum me mitologjit mesjetare. N rastin
e romantizmit gjerman, nj prirje drejt evokimit t vlerave t kulturs antike greke ishte
evident, por jo dominant. Duke synuar zbulimin e vendeve ekzotike, disa shkrimtar
romantik bn edhe udhtime n Lindje dhe atje gjetn prmbajtjet t reja t veprave t
veta. N kt kontekst ata u inkuadruan n rrymn e orientalizmit, i cili studimin e
Lindjes e prdori pr gjetjen e metodave m t mira t kolonizimit dhe t eksploatimit t
atyre vendeve dhe pr nxitjen e intolerancs etnike, racore dhe fetare. Duke e trajtuar
Orientin si t prapambetur dhe popujt e tij si t rn nga vakti e fen islame si regresive,
disa nga shkrimtart romantik krijuan themelet e racizmit dhe t urrejtjes fetare, q do t
aktivizohej edhe si nj projekt global politik e qytetrimor. Lamartini sht njri nga
autort romantik, i cili prligji pushtimin e bots muslimane (ose Orientit), pr t
dshmuar prparsin racore dhe fetare t Europs: Ky lloj suzereniteti i prcaktuar n
kt mnyr dhe i konsakruar si nj e drejt europiane, do t prbj kryesisht t drejtn
pr t pushtuar nj territor a nj tjetr, si edhe bregdetin, me qllim q atje t themelohen
ose qytete t lira, ose koloni europiane, apo porte tregtare ( Said:220) Me kso
vegimesh romantiko-imperiale, u shquan edhe romantikt e tjer francez, si
Shatobriani, Floberi, Hygoi, Nervali, Gotjeja, Bodleri, etj.
Konsolidimi i nj botvshtrimi imperial dhe racist nga shkrimtart romantik dhe nga
veprat e tyre, mbetet njra nga gjrat e uditshme t konceptimit romantik, i cili n
esenc mbshtetej n individualizm, n zhgnjim dhe n ikje nga realiteti. Si arritn q
t mbajn baraspeshn ndrmjet ktyre prirjeje asociale dhe apolitike dhe n njrn an
dhe angazhimit e propagandimit imperial, n ann tjetr? Eduard Saidi ka br nj
analiz brilante t ideve dhe t mesazheve raciste t ktyre autorve, duke e piketuar edhe
motivimin kristian, si te Shatobriani dhe motivimin racist si te Lamaritni. Lidhur me
burimin e ksaj tendence raciste dhe imperiale romantike, Martin Bernali mendon se
Romanticizmi nuk ishte thjesht nj besim n parsin e emocioneve dhe nj mshim n
mosadoptueshmrin e arsyes. T grumbulluara rreth tyre qen ndjesia pr pejzazhetveanrisht t egra, t largta, e t ftohta,- admirimi pr guximtart, virtuozt dhe njerzit
primitiv, q jetonin dhe mbruheshin n kto vende. Kto ndjenja kombinoheshin me
bindjen se ashtu si peizazhet dhe klima e Europs ishte m e mir se ajo e kontinenteve
tjer, edhe vet Europiant ishin m superior. Udhheqsit e ksaj rryme qen
Monteskje dhe Ruso, edhe pse rrnjt m t forta i hodhi n Gjermani dhe Britani.
(Bernal: 58)

Eduard Saidi nga ana e vet i ka trajtuar gjersisht disa nga autort francez, q kan
prodhuar mesazhet raciste dhe islamofobe, dhe analizs s tij vrtet nuk ka far ti
shtohet n kt rast. Prandaj, ne do t prqendrohemi te autori m tipik i romantizmit
anglez, Xhorxh Gordon Bajroni, pr ta vshtruar nga afr konceptimin e tij romantikoimperial filokristian n njrn an dhe antiislam n ann tjetr. Ndrsa, nga letrsia
gjermane, i pashmangshm n kt vshtrim mbetet Gte, pr shkak t ndikimit dhe
gjersis s Faustit, kryeveprs s tij, e cila ka shprfaqur nj qndrim shum probematik
ndaj besimit fetar.

Pa vij ndarse ndrmjet politeizmit e kristianizmit

Xhorxh Gordon Bajroni sht poeti q mbrujti n artin e vet poetik disa nga tiparet
esenciale t romantizmit, por duke mos i shkputur as lidhjet e ngulitura npr shekuj me
artin antik grek. Fillimi i poems monumentale ajld Haroldi, i referohet Muzs, duke
e prmendur me shum keqardhje e mrzi degradimin q i ka ndodhur asaj instance
frymzuese t artit antik. Poeti nuk dshiron ta grish, jo se nuk e do botn antike n
formn e saj ideale, t dikurshme, por ngase lirat e ra e kan prishur, e kan poshtruar.
Megjithat, lidhja me vlern antike t frymzimit sht e vendosur q nga vargu i par,
gj q tregon se ndikimi i trashgimis antike sht prezent edhe te ky poet romantik.
N poemn ajld Harold ka nj prezenc t dukshme edhe mitologjia antike, e
funksionalizuar n perspektiva t ndryshme poetike, q poashtu do t thot se
ndjeshmria romantike e Bajronit nuk ka ndonj rezistenc automatike ndaj trashgimis
politeiste antike. Madje edhe perceptimi i Bajronit pr ferrin, sht i emrtuar si Hadi, q
do t thot se sht huazuar nga mitologjia politeiste antike: T shohsh tt bij ti flakin
togje-togj n Hades (Bajroni: 38)
Qndrimi fetar i Bajronit n poezin e tij sht kundrthns, jokoherent. Kur flitet pr
kontestin kulturor e qytetrimor europian, nuk ka nj vij ndarse ndrmjet politeizmit e
krishterimit, pra alternohen shenja poetike t antiks dhe t krishterimit. Perndesha e
njohur e politeizmit grek, Afrdita, shprndrrohet natyrshm n simbolin kristian t
zjarrit t shenjt:
Besnikja bij e detit Afrdita
Q sht e pabes ndaj gjith, shkoi
E ngriti kishn nat pirg t bardh
Po nuk mjafton nj tempull pr at,
Pr ta nderuar ndezn mijra altar,
Ku zjarri i shenjt nuk pushoi as dit as nat. (Bajron: 42)
Ndrlidhja e shpenguar dhe e natyrshme politeizmit me krishterimin, tingllon n mnyr
t habitshme edhe n kto vargje, ku Vatikani dhe Laokonti shfaqen n nj kontekst
unik:
Shko, shih n Vatikan si vishet dhembja
Me fisnikri prej vojtjes s LaokoonitZemr e babait, regtim e njrit q vdes

Przier me durim prej Perndie,

Prpjekje e kot! Po ngre grushtin plaku
N luft kundr forcs s lubis
Qi fshillet rrotull. Gjarpri i madh dridhet
Si rreth i gjall helmi. Ja shton grahmat,
Ja zuri plakut frymn ca nga ca e mbyti. (Bajron:175)
Kjo ndrlidhje elementesh t artit antik grek me elemente t krishterimit, i prgjason
ndridhjes q bri Dante Aligieri ndrmjet elementeve antike dhe kristiane n Komedin
Hyjnore. Vetm se ksaj here kjo bhet me ann e ndjeshmris romantike.
Ajo q ne kuptojm nga kjo shkrirje e natyrshme e shenjave t kristianitetit dhe t
politeizmit grek, sht se ekziston nj perceptim unik kulturor pr t dyjat, duke i shikuar
si vlera t grshetuara kulturore. Trashgimia antike e marr n gjirin e Kishs Katolike,
pr t ciln gj flet Zhorzh Dibi, n rrjedh t shekujve, e ka krijuar at simbioz
kulturore.
Urrejtja e pafrenuar - bajroniane ndaj Islamit
Qndrimi fetar kristian i Bajronit bhet i fort dhe i ashpr deri n urrejtje t pafrenuar,
kur ai ballafaqohet me Islamin ose me trashgimin e tij. Ather aktivizohet
ndrgjegjja kristiane dhe rrnon gjithka para vetes, si nj uragan. N kngn e par, ku
prshkruhet udhtimi i Haroldit n Spanj, poeti bn ballafaqimin e krishterimit me
gjurmt e mbetura t trashgimis islame n at vend, duke aktivizuar nj disponim
shum triumfal e militant: Ballafaqimi i simboleve fetare, gjysmhna dhe kryqi,
zbulojn nj qndrim t qart dhe anues fetar t poetit:
U zhduk gjysmhna, kryq i kuq ngadhnjoi
Dhe grat arabe e tundn Afrikn me vajtim. (Bajron:32)
Militantizmi fetar i poetit shihet edhe n kto vargje, ku pas identifikimit t kullave
arabe, pason identifikimi i armikut t mundur:
Larg, nat fush t kurorzuar
E grxhe, ku ka akoma kulla arabe,
Kudo mban toja shenjat e patkonjve,
Dhe petk i zhuritur i toks thot
Qarmiku bujtur kish nAndaluzi. (Bajron:36-37)
Unifikimi i shenjave kristiane me ato t fes politeiste greke, n ballafaqim me Islamin,
arrin kulminacionin n kto vargje morbide, q e shprfaqin nj konfuzion besimor t
Bajronit:
Dhe Zott shemben, fet vijn vistr,
Qe Zeusi, sht Allahu, do t vin
T tjer, sa t marr vesh njeriu
Se ngrihet kot temjan n qiell:

Fmi Dyshimi e Vdekjeje q rron me shpres (Bajron: 55)

Krahasimi i nj zoti t mitologjis politeiste me emrin e Zotit t nj feje monoteiste,
duke sugjeruar keqdashjen, sipas parimit t perceptimit mitologjik grek, e bn kt poet
t jet njri nga m vulgart n historin e letrsis botrore, sa i takon qndrimit ndaj
besimeve fetare, m konkretisht ndaj Islamit.
Edhe n kngn II, ku Shqipris i kndohet me njfar simpatie, instikti fetar zgjohet
furishm, n astin kur poeti ndjen se po mbaron bota kristiane dhe po fillon bota islame:
Shqipri, lejom t kthej syt e mi
Mbi ty, o nn e rrept burrash tegr!
Kryqi po zbret, po ngrihen minaret,
E zbehta hnz ndrin npr lugina
Mbi pyje me selvi nagor t do qyteti. (Bajron:66)
Prndryshe, udhtimi i ajld Haroldit, n esenc sht i bazuar n nj vizion kristian t
udhtimit npr viset e prishura e q duhet t ribhen srish, por q duhet t ribhen mbi
vlerat e kristianitetit, t ndrlidhura dhe me koniukturn aktuale politike. N kt
kontekst, Spanja duhet t rikthej shklqimin e vet kristian, por n luft kundr Francs.
Udhtimi npr Portugali, npr Itali, npr Gjermani e Franc, sht edhe nj shpalosje e
historive t largta dhe atyre aktuale, me nj ngjyrim t fuqishm politik. Edhe nga kjo
an, ajld Haroldi ka nj pik takimi, sado t largt, me Komedin Hyjnore t Dante
Aligierit, sepse edhe ky sht nj udhtim, por nj udhtim n tokn reale dhe npr
histori, si prpjekje pr ta ribr historin mbi premisat e idealizmit.
Duke e shtrir shtegtimin e vet m s shumti npr shtetet europiane, kristiane, Bajroni
bn nj dallim t madh nga romantikt e tjer t cilt shtegtimet e tyre i uan drejt asaj q
e quajtn bot orientale. Bajroni u angazhua pr transformimin social, politik, kulturor
e fetar t Oksidentit, i motivuar nga nj shtys revolucionare, ndrsa romantikt
orientalist u angazhuan pr tranformimin e Orientit mbi nj shtys t fort imperiale.*
* Pr kt shtje shih m gjersisht veprn Orientalizmi t Eduard Saidit.

Gte dhe vizioni apokaliptik

Poezia Prometheu e Johan Volfgang Gtes, e sublimon qndrimin q mbajn nj numr
i madh i shkrimtarve europian ndaj miteve antike dhe figurave prfaqsuese t tyre, e
me kt edhe besimeve fetare politeiste greke. Gte nuk e trajton figurn e Prometheut
nga pozita e vet, e as nga koha e vet. N poezi flet egoja e Prometheut dhe koha e
mitologjis antike, me tr arsenalin e atij sistemi vlerash t konfrontuara e t
deformuara. Subjekti poetik q sht Prometheu, e urren zotin, e konsideron armik t
vetin e t njerzimit. (N kt pik na bhet edhe m e qarte arsyeja pse e donte aq fort
Marksi Prometheun, po edhe arsyeja q i shtyn ta duan Prometheun, t gjith ateistt e
bots.)
Prometheu sht arrogant n kauzn e tij t zhvlersimit, kur thot:

Nuk njoh nn diell asgj

M t mjer se ju, perndira! (Gte: 357)

T gjith suksesin subjekti poetik ia faturon puns s vet, madje duke injoruar at q fle
n qiell. N fund t poezi, rebelimi, herezia, shkon edhe m larg, aq sa ia faturon edhe
krijimin e njerzve Prometheut, gj q sht njra nga agresionet m t pafrenuara t
njeriut ndaj hyjnores:
Ktu rri e krijoj njerz
Pas fytyrs sime,
Nj fis q m nget mua:
T vuaj e t qaj,
T dfrej e t gzohet
Dhe ty t t urrej
Si un! (Gte: 359
Mesazhi sipas t cilit njerzit duhet ta urrejn Zotin, sipas shmbllimit t Prometheut,
sht njri nga mesazhet m morbide q mund t imagjinohen. Letrsia europiane e
mbushur me kso mesazhesh agresive, me burim politeist grek, sht njri nga
gjeneratort e degradimit moral t njeriut dhe t prodhimit t dhuns i vler n
qytetrimin perndimor.
Edhe poezia Perndia dhe Bajadera, q ka nj motiv t huazuar nga tradita induse,
sht ndrtuar mbi parimin q ti qndrohet afr subjektit dhe prej tij t konstituohet
kuptimi dhe mesazhi poetik. Pr kt shkak, edhe kjo poezi e Gtes pr lexuesin
europian, q ka nj besim fetar monoteist, tingllon si nj prpjekje pr rrnimin e
besimit monoteist. Megjithat, kryevepra e Gtes edhe n pun t prdhosjes s vlerave
esenciale fetare, mbetet tragjedia Fausti. Mbi kt vepr kapitale t Gtes, mund t
bhet nj studim i veant prsa i takon qndrimit q mbahet ndaj besimeve fetare. Por,
n studimin ton, ky nuk sht objektiv. Ktu kjo shtje do t shikohet vetm
shkurtimisht, vetm pr aq sa do t inkuadrohet edhe kjo vepr n kornizn e letrsis q
tematizon n mnyr problematike besimet fetare. Tragjedia Fausti, fillon me nj
debat/pazar ndrmjet Drejtorit t teatrit, Poetit dhe Gaztorit, me rast shpalosen ide dhe
koncepte pr teatrin, pr publikun, gj q mund t konsiderohet si parahistori e teatrit n
teatr, q do t konstituohet nga Bertold Brehti n shekullin XX. Ndrsa, n pjesn
pasuese, q mban titullin Prolog n qiell, Gte me nj lehtsi t paprballueshme, v n
loj Zotin, duke e vu n sken si nj personazh shfaqjeje!!! Dialogt e tij me Mefistofelin,
jan kulmi i arrogancs, q ka prodhuar nj mendje shkrimtari. Sipas konceptimit nga
Gtja, Zoti e pasksh krijuar djallin, q ta nxit njeriun t bj vepra t mira( !!!). Kjo
mnyr e perceptimit t rolit t djallit, sht n kundrshtim t plot me besimet fetare, q
djallin e shohin si armik t njeriut.
Monologu i Mefistofelit, kur mbetet vetm, e zbulon qart burimin e ktij perceptimi t
deformuar, i cili sht krejt i njjt me tragjediant antik grek, t cilt Zeusin e
prfytyronin si plak:

Aty ktu ma knda ta shoh Plakun

Dhe ruhem fort t mos e prish me t.
Sa mir kur nj zot i madh pranon
T flas njerzisht me vet djallin. (Gte: 78)
Po sipas konceptimit politeist antik, fati i Faustit prcaktohet nga nj bast ndrmjet Zotit
dhe Mefistofelit, ashtu sikundr fatet e heronjve t tragjedive greke, Agamemnonit, Akilit
e t tjerve, fati u prcaktohej nga bastet dhe rivalitetet e zotave antik. Deformimet
konceptuale t Gtes shkojn aq larg, sa sajon koncepte si njeri-perndi, q duket se ka
qen fillesa e mbinjeriut t Nies dhe e njeriut t ri t Hitlerit! Fausit i Gtes, rreh t
gjej fundin e sendeve, pra t jet nj triumfator, nj mbinjeri. Ambicia e tij sht e
pafrenuar, aq sa shkon deri te pakti me djallin. Fausti ankohet se ka pasoja pr faktin se
ka msuar teologji dhe e zvndson teologjin me magjin:
Kshtu as qeni sdo t rronte!
Prandaj po jepem pas magjis,
T shoh nse me forcn e me gjuhn
E shpirtrave do njoh t fshehtn,
Q kshtu tutje t mos lodhem
E t flas kot pr gjra q si di,
T kuptoj ka bota brenda, farn,
Fuqin e saj t veprimit,
Dhe t mos luaj kot me fjal. (Gte:80)
N kto vargje ndihet fuqimisht ideja e revolucionit industrial, i cili e zbuloi fuqin e
natyrs dhe t njeriut n t, po edhe idet e revoluciont luterian, i cili solli relativizimin e
madh, duke e afirmuar qndrimin personal n fe. Loja me shprehjen biblike N fillim
ishte Fjala, duke e ndryshuar n fillim ishte Mendja, mandej Forca dhe Vepra, sht
n kuadr t ktij relativizimi, me burim luterian. Koncepti tjetr i rndsishm luterian,
predikimi n gjuhn gjermane, sht evident n vargjet q pasojn:
Askund nuk ndrin m bukur e m lavdishm,
Sesa n Testamentin e ri.
Me ngut t hap tash tekstin themelor
Dhe me kuptim t drejt t prkthej
Origjinaln e shenjt
N gjermanishten time fort t dashur. (Gte:111)
Megjithat, kryevepra e Gtes, Fausti, bashk me Komedin Hyjnore t Dante
Aligierit, dhe me fondin e letrsis antike greke-romake, mbetet njra nga veprat me
potencn m ekstreme t glorifikimit t njeriut n raport me Krijuesin dhe t ksaj bote
n raport me botn tjetr, me ka mbetet njra nga veprat me mesazhet m destruktive n
raport me besimin e pastr monoteist. (Fragment nga libri Letrsia dhe besimet fetare)