HENRY CORBIN (Paris, 1903-1978) Fransz dogubilimcisidir.

zellikle lslam Felsefe

ve Tasavvufu zerinde almtr. ikinci Dnya Sava srasnda lstanbul'da Fransz
Arkeoloji Enstits'nde almalanru srdrm, savatan sonra Fransz-Iran Ensti
ts'nde grev almtr. Daha sonra l. Massignon'un halefi olarak Sorbonne'da
"l'.Ecole des Hautes-Erudes"de lslam aratrmalan yneticisi de olmutur. Trke'ye
evrilen bu eserinden de anlalaca gibi; lslam felsefesi konularna yzeyden veya
tepeden bakmayan, zellikle lslam lrfan'run derinliine nfuz euneye alan bir bi
lim adamdr. Balca eserleri: Sohrawanli d'Alq (1939), lmagination crtatrict dans le
soufisne d'lbn Arabi (1958), Histoin: de la philosophit islamique, l1omme de lumim
dans le soufisne Iranien (1971) ve En islam Iranien'dir (1971-1973). lsliln Felsefesi
Tarihfnin 2. cildi 2000 ylnda Iletiirn Yaynlan tarafndan yaymlanmtr.

Histoire de la philosophie islamique

1986 Editions Gallimard
Onk Ajans Ltd.
iletiim Yaynlan 50 Tarih Dizisi 22
ISBN-13: 978-975-470-448-8 ISBN-13: 978-975-470-845-l (Tk. No.)
1986 lletiim Yaynclk A. .
1-8. BASKI 1986-2010, lstanbul
9. BASKI 2013, lstanbul
DiZi KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK

Suat Aysu

el-Mbair'in Muhhtar al-Hiham wa-Mahasin

al-Kalim'inden detay: Sokrates ve rencileri, 13. yzyl
UYGUlAMA Hsn Abbas
DZELI1 Mnevver Doru
DiZiN M. Cemalettin Ylmaz
BASKI ve CiLT Sena Ofset SERTiFiKA N. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21
KAPAKTAKi MiNYATR

tletiim Yaynlan SERTiFKA N. 10721

Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 lstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

HENRY CORBIN

slam Felsefesi
Tarihi
ClLT 1
Balangtan
lbn Rd'n lmne

Histoire de la philosophie islamique

Seyyid Huseyn Nasr ve Osman Yahya'nn
ibirlikleri ile
EVREN ve NOT1ANDIRAN

Prof Dr. Hseyin Hatemi

'-'

'

NDEKLER

Sunu................................................................................................................. 9
nsz ............................................................................................................. 11
B1R1NC1 BLM

tslam'da Felsefi Dncenin

(Meditation Philosophique) Kaynaklan ........................... 21
1. Kuran- Kerim'in Manevi Yorumu ............................ 21
2. eviriler ....................................................................................49
1K1NC1 BLM

iilik ve Nbvvet Temeline Dayanan Felsefe

(Philosophie Prophetique)........................................................... 63
tk Gzlemler ............................................................................... 63
A. Oniki imam iilii.................................................., ................... 76
1. Dnemler ve Kaynaklar .................................................. 76
2. Batni Cephe.......................................................................... 85
3. Nbvvet Oretisi ............................................................. 90
4. mamet retisi ................................................................ 102
5. rfan retisi (Gnoseologie) ..................................... 114
6. Hierohistoire (Kutsal Tarih) ve Metahistoire
(Tarih tesi) ........................................................................ 130
7. Gaaip mam ve Mead (Eschatologie,
Kyamet ve Ahiret retisi) ....................................... 140

B. lsmaililik ....................................................................................... 150

1. FATIM 1SMA1LG1...................................................................... 162
1. Kk Bir Tevhid Diyalektii................................... 162
2. Gkteki Dram ve Zamann Douu ...................... 170
3. Devri Zaman (Le Temps Cyclique):
Kutsal Tarih ve Aama Sralan
(Hierohistoire et Hierarchies) .................................. 174
4. lmamet ve Mead retisi............................................ 180
il. DEG1T1R1LM1 (REFORME)
ALAMT 1SMA1LlUc';t.............................................................. 186
l. Dnemler ve Kaynaklar................................................ 186
2. imam Telakkisi .................................................................. 192
3. lmamet retisi ve Kyamet
ve Ba's Felsefesi ................................................................. 197
4. lsmailiyye ve Tasavvuf (Soufsme) ........................ 200
NC BLM

Snni Kelam ........................................................................................ 205

A. Mu'tezililer................................................................................... 205
1. Balang ve Kaynaklar ................................................. 205
2. reti....................................................................................... 213
B. Ebul-Hasen el-E'ari ............................................................... 217
1. El-E'ari'nin Hayat ve Eseri ...................................... 217
2. El-E'ari'nin retisi .....................................:a,.............. 219
C. E'arilik Akm ........................................................................... 224
1. E'ari Okulu'nda Deiimler ..................................... 224
2. Atomcu Gr.................................................................... 229
3. Akl ve lnan ....................................................................... 232
DRDNC BLM

Felsfe ve Doa Bilimleri ........................................ ,................... 235

1. Chermetisme (Hermesilik) ................ :..................... 235
2. Cabir thni Hayyan ve
.
.
Es k" Kimya BT
m (Alch"me )................................... 242

3. lhvan-us-Safa Ansiklopedisi ...................................... 249

4. Rhazes (Razi) Hekim ve Hakim
(Medecin Et Philosophe) ............................................. 253
5. Dil Felsefesi ......................................................................... 261
6. Biruni....................................................................................... 268
7. Harezmi .................................................................................,.270
8. tbn-ul-Heysem .................................................................... 271
9. ahmerdan Razi ................................................................ 275
BENC BOLM

Yunan Felsefesi izgisindeki Feylesoflar

(Les Philosophes Hellenisants) ............................................. 277
Giri ................................................................................................ 277
1. El-Kindi ve rencileri ................................................. 279
2. El-Farabi ................................................................................ 285
3. Ebul-Hasen el-Amiri ....................................................... 297
4. lbni Sina ve tbni Sina Okulu .................................... 300
5. tbni Maskyeh- lbni Fatik- lbni Hindu ........... 312
6. Ebul-Berekat-ul-Badadi .............................................. 315
7. Ebu Hamid Gazali ve Felsefe Tenkidi ................. 319
ALTINCI BLOM

Tasavvuf (Le Soufisrne) ................................................................ 331

1.
2.
3.
4.
5.
6.

tk Mlahazalar ................................................................. 331

Ebu Yezid-i Bestami ........................................................ 338
Cneyd ................................................................................... 341
Hakim-i Trmizi ................................................................ 343
El-Hallac................................................................................. 345
Ahmed Gazali ve "Saf Ak" ........................................ 348

YEDNC BLM

Suhreverdi ve lrak Felsefesi .................................................. 355

1. Eski lran'm Hikmetinin hyas................................. 355
2. Nurlar Dousu
{trak, l'Orient des Lumieres) .................................. 361

3. Evrenlerin Aamal Sras ........................................... 366

4. Garbi Gurbet (l'Exil Occidental,
Bat Gurbeti) ....................................................................... 371
5. lrakiyyun ........................................'..................................... 376
SEKlZlNCl BLM

Endls'de ..........................................: ................................................... 383

1. lbni Meserre ve Almeria Okulu ............................... 383
2. Kurtubal lbni Hazm ...................................................... 391
3. Saragosse'lu (Sarakutal) lbni Bacce .................... 398
4. Badajozlu bn-us-Seyyid .............................................. 407
5. Cadixli lbni Tufeyl .......................................................... 410
6. lbni Rd ve Okulu ......................................................... 417
Gei Dnemi ............................................................................ 427

Sonsz ...."..................................................................................................... 435

Bibliyografya .............................................................................................. 457

Dizin .............................................................................................................. 471

SUNU

Dorudan doruya lslam dncesinin terimleri kullanld

takdirde, "lslam Felsefesi" deil, "Hikmet" demek gerekir.
Hikmet; lslam toplumu iin gerekli bir dnce alandr. Yalnz
"Fkh" ile yetinmek mmkn olsa idi; "Kitab"dan ayr olarak
bir de "Hikmet" zikredilmez, sadece "Kitab" denmekle ye
tinilirdi.
Resl-i Ekrem (S.A.) hem "Kitab", hem de "Hikmet"in
reticisi olduuna gre; lslam'da "Fkh" ile "Felsefe" arasnda
kaynak farkll yoktur. Her ikisi de "Vahy" e dayanr.
u halde "Kitab" ile "Hikmet" arasnda kartlk yoktur.
"Kitab" zahirdir, yazya dklendir. Kitab'n dyz ile e
limeyen iyzn de ehli olana, "Hikmet" aklar.
evirisini sunduumuz bu kitapta bu husus, dier benim
grebildiim kitaplara oranla daha iyi grlm ve belirtil
mitir. Bu sebepledir ki eviriyi yararl buldum.
Ancak u da var: Yazar ne kadar iyi niyetli olursa olsun;
zellikle felsefe tarihi kitaplar, "lnci"den deil, "Sedef"ten
sz etmeye mahkumdurlar. Ayrca; lslam'n "Hikmet"i ok
az kii dnda ounlua gizli kalm, "Syleyenler kendisin
9

bilmez bilenler sylemez/cuylar kim vardlar deryaya hamii

oldular" diye zetlenebilecek bir grnm domutur. Kitap
okunurken bu husus da gznnde tutulmaldr.
"Hikmet"in asl sahibi olan; "Hakim" adnn da gsterdii
gibi, Allah'dr.
"Sedef" hakknda bilgi veren bu kitabn "lnci"nin a'rat
rlmas zlemini dourmasn dilerim.
te yandan Henry Corbin'in bu kitabn ikinci cildini
karamayacan grd bir srada yaynlad geni bir
makaleyi bu kitabn eki olarak ve ikinci cilt ihtiyacn kar
lamak zere yaynlayacamz duyurmak istiyoruz.

Prof Dr. Hseyin Hatern

10

NSZ

zerinde alrken bize yolumuzu kolaylanracak nclerden

yoksun olduumuz bu incelemenin bal ve yaps zerinde
baz noktalann belirtilmesi gerekiyor.
1. Her eyden nce Ortaa'dan beri stn tutulan gele
nekten ayrlarak "Arap felsefesi"nden deil, "lslam felsefe
si"nden sz ediyoruz. phesiz lslam Peygamberi (S.A.) Arap
Yanmadas'nda yeryzn ereflendirmi bir Arap idi. 1 Edebi
Arapa da Kur'an Vahyi'nin ve namazn dilidir. Bu dil Arap
olan ve olmayanlarca yeryznn en zengin edebiyatlarndan
birinin oluturulmasnda, lslam kltrnn ifadesinde
kullanlmnr. Bununla beraber kavimleri, halklan belirtmede
ve tanmlamada kullanlan terimlerin anlam yzyllar boyunca
geliim ve deiim gsterebilir. Gnmzde ister gnlk, ister
resmi kullanta olsun, "Arap" terimi "lsla.m" dini kavramn
ve bu kavramn ifade ettii dnyann snrlann asla belirt
memekte, belirli bir siyasi, milli ve etnik anlamda kullanl1 nsanlk Peygamberi (S.A.) iin gerekli sayg ifadesini metne katmay gerekli
grdm.
11

maktadr. Arap halklar veya Araplam halklar, hatta lslam

dnyas, btn iinde bir aznlk saylabilir. "lslam" dini
teriminin mmeti yn2 milli ve dinle ilikili olmayan
(profane) bir kavramn snrlar iine ne aktarlabilir, ne de
bununla snrlanabilir. Arap olmayan bir lslam lkesinde
yaam bulunan herhangi bir kimse iin bu husus esasen
apaktr.
phesiz "Arap felsefesi" ile kasdedilenin ve bu terimden
anlalmas gereken anlamn Arap diliyle aklanm ve yazlm
felsefe olduu savunulabilir, edebi Arapa bugn dahi eitli
azlar kullanan Arap halklar arasnda ve Araplarla Arap
olmayanlar arasnda ibadet dili olarak bir ba kurmaktadr.
Ne var ki ve yazk ki sadece dil asndan yaplan bu tarif
elverisizdir, mphemdir. Bu adan lslam felsefesinin Arap
felsefesi olarak adlandrlmas kabul edilip benimsense idi,
Ismaili feylesofu Nasr- Husrev (XI. yzyl), onun rencisi
Efdaluddin Kaan (XIII. yzyl) gibi Iranl dnrleri nasl
snflandrmak gerektii bilinemez olurdu. nk bunlarn
btn eserleri Farsa yazlmtr. lbni Sina ve Suhreverdi'den,
Mir Damad (XVII. yzyl) ve Hadi-i Sebzevari'ye (XIX. yzyl)
kadar birok dnr ve ada dnrlerden de birou
edebi Arapa yannda Farsa'y da kullanmlardr. Farsa da
hibir zaman kltr dili grevini grmekten geri kalmam,
mesela Pamir lsmailileri evresinde ibadet dili olarak da
kullanlmtr. Nitekim Descartes, Spinoza, Kant, Hegel gibi
feylesoflarn da baz incelemeleri Latince olmakla beraber,
srf bu sebeple bu dnrler "Latin" veya "Romen" feylesoflar
olarak adlandrlamazlar.
Gelecek sayfalarda inceleme konusu edilecek dnce
dnyasn belirleyebilmek, tanmlayabilmek iin u halde
"slam" kavramnn manevi birletiriciliini koruyacak bir
2 l:oecumenicite'si.
12

beirleme gereklidir. Bu kavram ayn zamanda Arap kavramn

da iine alr. "lslam felsefesi" derken u veya bu feylesof
hakknda dindar evrelerce beslenen meni kanaatleri hesaba
katmyoruz ve temelde Islam manevi ve dini olgusuna bal
bulunan felsefeyi bu adla adlandryoruz. Islam, ifadesini sadece
ve mnhasran dini hukukta, fkhda bulmakta deildir.
2. lslam felsefesi kavram; bizim felsefe tarihi el kitaplarnda
geleneklemi kalba Sldnlamaz. Bu kalp sadece Bat'nn
Ortaa Skolastiki'nce Latince'ye evirileri ile tannan birka
byk ad kapsar. Toledo'da ve Sicilya'da Arapa'dan Latince'ye
yaplan evirilerin byk nemleri elbete tartlmaz, ne var
ki lslam'da felsefi dncenin anlam ve geliimini kavra
yabilmek iin yalnz bu kalpla yetinmek mmkn deildir.
Yine lslam'da felsefi dncenin lbni Rd'n lm ile (1198)
kapand kans da temelden yanltr. Bununla gerekte neyin
kapand, bu incelemenin birinci blmnn sonunda be
lirtilecektir. Kurtubal feylesofun eseri Latince'ye evrilmekle
Bat'da lbni Rdclk (l'.averroisme) akmnn douuna yol
amtr. Bu da "Latin lbni Sinacl"n (l'.avicennisme Latin)
bastrmtr. Dou'da, zellikle lran'da lbni Rdclk pek etkili
olmam ve GazalI'nin felsefe eletirisinin, lbni Sina tarafndan
alan gelenee son verdii asla kabul edilmemitir.
3. lslam'da felsefi dncenin anlam ve srdrl, ancak
Bat'da birok yzyldan beri felsefe diye adlandrlan eyin
tam bir karlnn lslam'da aranmas art ile gerekten
kavranabilir. Hatta Yunanca terimlerin Arapa'ya uydurul
masndan doan ve Islam'n ilk yzyllarnn Peripatetikleri
ve Yeni Platoncular3 iin kullanlan "felsefe" ve "feylesoP'
terimleri dahi, tam anlamlan ile bizim "philosophie" ve
3 Peripatetikler, Aristoteles felsefesi mensuplarnn addr. Aristotles felsefe
"ders"lerini gezinerek verdii iin yryenler, gezinenler anlamna bu felsefe
okuluna bu ad verilmitir (Meaiyyun) (Bkz. TDK. Felsefe Terimleri Szl).
Yeni Platonculuk hakknda ksa bilgi iin de bu kanaa bavurulabilir.

13

"philosophe" terimlerimizi karlamazlar. "Philosophie"

(felsefe) ve "theologie"nin (ilahiyyat) kesinlikle ayrl Bat'da
Ortaa Skolastik4 felsefesine kadar gtrlebilir. Bu ayrm
iin belirli bir lde laikleme, din ve dnya ilerinin ayrm
eiliminin (secularisation) bulunmas gerekmektedir ki,
Islam'da bu eilim meydana gelemezdi, nk her eyden
nce Islam "kilise" olgusunu btn o ierik ve sonular ile
tanm deildi.
Ilerde aklanp belirlenecei zere "hikmet" terimi Yunanca
"sofia"nn karldr. "Hikmet-i ilahiyye" terimi de Yunanca
"theosophia"nn lafz, szlk anlam ile tam karldr.
Metafiziin konusu genel olarak ilahiyyat (divinalia) olarak
belirlenmektedir. "Ilm-i ilahi" (scientia divinalia) terimi ise
(theodicee) ile evrilemez ve evrilmemelidir de.s Mslman
4 Skolastik (felsefe) (Scholastik, scolastique, scholastic, scholasticus/schola: okul).
nan ile bilgiyi, kilise retisi ile zellikle Aristoteles'in bilimsel dizgesini uyumlu
bir biimde birletirmeye alan Onaa felsefesi. Erei (gayesi), usu (akl) dinin
dorulama uygulayarak inan konulann kavranlr klmaktr. (TDK. Felsefe
Terimleri Szl, B. Akarsu).
5 "Theodicte" iin . Sami Bey Kamus-i Fransevi'de "adalet-i ilahiyye ilim ve bashi.
Felsefenin ulOhiyyet ve vicdaniyyetten bahseden ksm" karln verir. Tahsin
Sara'n Franszca-Trke Byk Szlk'nde (TDK Yayn) "ilm-i ilahi" ile
karlanr. Szlk anlam olarak Yunanca Theos (Tann) ve dike (adalet) keli
melerinden oluur (Larousse-Dictionnaire de la philosophie, Diclier Julia, Paris,
1964). Tann'nn evreni ve dnyay yaratma hikmeti ve tarz zerinde duran
metafzik daldr. Yeryznde errin, ktln ve kt grnen eylerin varoluu
ile Allah'n hayr kaya oluu ve la-yls'el "hikmetinden sual olunmaz" bulu
nuunu uzlattnnak ister (Bkz. a.g. Dictionnaire ...). smail Fenni'nin (Erturul)
"Lugate-i Felsefe"sinde (lstanbul-Matba'a-i Amire, 1341) "Theodicee" karlnda
u aklama verilir: "Leibniz"in telif ettii kitaplardan birine verdii isimdir. Alemde
errin mevcudiyetinden istihrac olunan delitlere kar Cenab- Allah'n beriietini
(haa-H.H.) ispat ve binaenaleyh bu delaile istinad eden mezahib-i ilhad (tan
ntanmazlk gr) red manasndadr. Bu kelime Fransa'da 1840 tarihinden
1880 tarihine kadar ntihabiyye Medresesi'nin nfuzu altnda (intihabiyyeden
maksat "semecilik", "Eklekticismus, eclesisme, eclecticism"dir. TDK. Felsefe
Szl'nde eski karl iktitafiyye olarak verilmitir. "Kurulmu olan dizgelerden
-sistem- deiik dnceleri seip alma ve kendi retisinde birletirme yntemi
ve bu yntemle filozoflann retisidir" (TDK. Felsefe Szl) (Dennecilik de
denebilirdi-H.H.) olarak lise ve kolejlerde tedris-olunan felsefenin dn ksmndan
14

tarihileri (XII. yzyldan XVII. yzylda Kutbuddin Eke

veri'ye kadar) "Yunanl hakimler"in hikmetinin de "nbvvet
nurlan mikati"nden (odandan, yuvasndan) kaynakland
kanaatinde idiler. Bu sebeple Bat'da geleneksel olduu biimi
ile felsefe ve dini ilikilerini lslam alanna aktarmakla yetinmek
durumu, yalnz bir yn ile alma tarznda yanl bir davran
olur. lslam'da felsefenin mkl bir durumla karlat
phesiz ise de karlalan glkler yine de Hristiyanlk
evresinde karlatklar ile zde deildir. Felsefi araurmann
ve akl yrtmenin (tahkyk) tabii grevi; lslam'da "nbvvet"
temel olgusu ve "nbvvet yolu ile vahy" (peygamberler
vastas ile ilahi buyruk ve bilgilerin insanla aklanmas)
zerinde dnme ve nbvvet ile vahyin getirdii tefsir ve
te'vil (hermeneutique) sorunlar ile urama idi. Bylece lslam
evresinde felsefe bir nbvvet felsefesi, peygamberlik ve vahye
dayanan bir felsefe biimini alr. Bu sebepledir ki ibu ince
lemede iilik nbvvet felsefesine nce yer verilmi, Oniki
lmam iilii ve lsmailiyye bunun balca iki ekli olarak burada
incelenmitir. Bilgilerimizi "rafziler ve sapklar" hakknda

birisindsim ittihaz edilmitir. Bu unvann ihtiva ettii mesai! unlardr; Isbat

Vctid-i Bari delilleri, balca sfat- ilahiyye, tabii ve manevi rurdan (erler
den-H.H.) istihrac olunan delillerin reddi, insann ksmet ve nasibi bekaa-i- ruh
delilleri, ahllk- dini, Cenab Allah'a kar vezaif, ilm-i Ml'ba'd-t-tabiann
(Metafzik-H.H.) vctid ve sfat- ilayiyyeden bahseden ksm-Schmidt/Schischkoff,
Philosophisches Wrterbuch, 21. bas, Stuttgart, 1982, Mller/Halder, Kleines
Philisophisches Wrterbuch (Herder) 10. bas, 1982 Austeda, Wrterbuch der
Philosophie (Humboldt), 1982, ApeVLudz, Philosophisches Wrterbuch, 6. bas
(de Gruyter) l 976'da verilen bilgiler ve Benholet, Wrterbuch der Religionen, 3.
bas (Krner) l 976'daki aklama; yukarda anlan Dictionnaire de la Philosophie
ile karlaanldnda u sonu kmaktadr: Theodicee (Theodizee din felsefesinin
bizde ve zellikle 1mayyiye mezhebinde Usl-i Din'in "Adi" ilkesi evresinde
toplanan, Allah'n adaleti kavramna giren konulan ve bunu ilgilendiren sorunla
inceleyen blmdr. Leibniz zellikle bu konu zerinde durmu ve bu konuda
bir eser yazmtr. Metinde verilen "ilm-i ilahi" terimi ise Allah'n mutlak ilmi
anlamna, Allah'n onlar ve olacaklar hakkndaki bilgisi anlamna gelmez. "tlahi
ilim" anlamnadr, Tann'nn ilmi anlamna deil!
15

yazanlardan (heresiographes) almayp dorudan doruya

kaynaklara indik.
Yine lslam'da "hikmet"in anlamm iyice belirleyebilmek,
"mystique"i, eitli grnleri ile tasavvufu (soufisme) in
celemeden mmkn olamazd. Tasavvuf; manevi tecrbesi
ile birlikte nazari yn ile, hikmet-i ilahiyyesi (theosophia)
ile de incelenmeli idi. Bu nazari ynn de kkleri ii
batmiliindedir (esoterisme shi'ite) . Grlecei gibi, mesela
Suhreverdi'nin ve onu izleyerek btn lrakiyye Okulu'nun
gayreti felsefi aratrma ile kiisel manevi uygulamann
uyuturulup badatnlamas olmutur. lslam'da felsefe tarihi
ile maneviyyat tarihi (histoire de la spiritualite) zellikle
ayrlmaz niteliktedirler.
4. ibu incelemede dar snrlar iinde kalmamz gerekiyordu.
Baz dnrleri incelerken baz sorunlar gerekli olan btn
kapsamlar ile ele almamz imkand kald. Bununla beraber,
ok defa az bilinen veya hi bilinmeyen retiler (doctriies)
szkonusu olduu ve bu inceleme yalnz arkiyatya deil,
feylesofa da hitap ettii iin ne yalnz kelimelerin ksaca szlk
anlamlarn vermekle, ne de srf ima ve iaretlerde bulunmakla
yetinemezdik. Hi deilse en az lsnde bile olsa gerekeni
sylediimiz kansndayz.
Felsefe tarihini genel tarihte olduu gibi Eskia (Antiquite),
Ortaa ve Xenia (Temps Modeme) diye dneme ayran
allm emann lslam felsefesinin dnemlendirilmesinde
kullanlmasnn yapay kalaca ve zde bir anlam olamayaca
kendiliinden anlalabilir. lslam felse[esi alanna bu d
nemlerin aktarlmas, fakat Ortaa'n bu alanda gnmze
dein srdnn sylenmesi de anlamsz olur; nk bizzat
Ortaa kavram belirli bir durumdan itibaren ve bu durum
gzne alnarak ortaya kan bir tarih grnm gerektirir
Bir dnce trnn belirlenmesi iin daha nemli ve srekli
belirtiler vardr, mutlaka basit kronolojik yollamalarla ye16

tinmek gerekmez. Islam'da da baz farkllam dnce trleri

vardr ki balang dneminden bugne dein varlklarn
srdrmlerdir. Aynca Islam dnrlerinin Islam felsefesini
dnemlere ayrma biimleri de kendine zgdr, dnem
lendirme kaygusu onlara zg bir emada somutlamtr. (Bu
ema onlarn nbvvet devirlerini ele alp sunu biimlerip,,e
de yabanc deildir.) Mesela Kutbuddin Ekeveri dnrler
ve maneviyyat ehli hakkndaki tarihini; lslam ncesi d
nrler, Snni lslam dnrleri, ii Islam dnrleri olmak
zere byk dairede incelemektedir.
Biz de dtan getirilmi bir dnemlendirme emasn zorla
uygulayamayz. Bu sebeple aada belirtilen byk dneme
ayrarak konuyu inceleyeceiz.
a) Birinci dnem bizi kaynaklardan lbni Rd'n lmne
kadar iletir (595-1198).6 Baz grnmleri ile bu dnem
dierlerine nispetle daha iyi bilinenidir. lbni Rd'n lm
ile bu dnemin snrlanmasnn sebebi ilerde yeri gelince
aklanacaktr. lbni Rd ile birlikte Bat lslam dnyasnda
bir eyler sona ermi oluyordu. Ayn zaman dneminde
Dou'da gnmze dein sreduracak bir ey ise Suhreverdi
ve lbni Arabi ile balamtr.
Bu ilk dnemden balayarak ancak aratrmalarn son yirmi
ylnda ortaya kan birok grnmleriq aydnlatlmas
gerekmitir. Ne var ki bize izilmi bulunan snrlar ve benzeri
bir felsefi eserin daha aasna inemeyecei seviyeyi gzetme
kaygusu, ibu incelemenin birinci blmn meydana getiren
bu ilk dnemi aamamamza yol amtr.
b) lkinci bir dnem, lran'daki Safevi Uyan'ndan (Rena
issance) nce gelen yzyl kapsar. Bu dneme zellikle
"tasavvuf metafizii" (metaphysique du soufisme) dmgasn
6 Dnemin Res11-i Ekrem'in (S.A.) grevini aklayndan (bi'set) nceki bir ta
rihden balatl ilgi ekicidir.

17

vurmutur. lbni Arabi Okulu'nun ve Necm-i Kbra'nn do

umuna yol at okulun gelill}esi, tasavvufun bir yandan
Oniki mam (lsna-Aeriyye) iihi ve dier yandan da Mo
allar'n Alamt Kalesi'ni tahrip etmelerinden sonra (1256)
reforma, dzeltime tabi tutulan lsmaililik ile kaynamas
olgular vurgulanabilir.
c) nc dnem lslam'da lbni Rd'den sonra7 a:rtk felsefi
aratrmann suskunlua dnt kansnn yaygnlna
ve bu kannn yukarlarda deinilen yargya yol amasna
karn, XVI. yzylda, Safevi Uyan ile birlikte lran'da d
ncenin ve dnrlerin bereketli bir canlan grlr.
Bunun sonulan Kaar Hanedan dnemi boyunca da etkilerini
srdrecek ve gnmze dein geleceklerdir. Bu grngnn
(phenomene) lran'da ve ii ortamnda meydana geliinin
sebepleri aratrlp tahlil edilse yeridir. Bu hareketin ve
lslam'da daha yakn zamanlarda ortaya kan dier akmlarn
altnda yakn gelecek hakknda tahmin yrtlmesinin
yine yeri vardr.
Bu kitapta verilen birinci dnemde, kanlmaz olarak ikinci
7 Bu kanaat gerekten bizde de yaygndr. Herhalde Osmanl-Safevi atmas dolays
ile ran"daki Molla Sadra gibi feylesollara da ilgi duyulmam, bni Rd'den sonra
nemli bir feylesof yetimedii kanaati hakim olmutur. rnek olarak Safahat\
tan u beyit verilebilir:
Medresen yok mu senin? Bence o oktan yrd
Hadi gster bakaym imdi de lbn-ir-Rld'
Felsefe tarihilerimizden Macit Gkberk de Mir Damad ve Molla Sadra gibi
feylesoflardan hi sz etmeksizin, "bni Rd 1198 ylnda ldne gre, tam
da Bau'da felsefenin kalknmaya balad sralarda (Xlll. yzyl ba) slam felsefesi
Aristoteles bir skolastik iinde donup kalmaya balyor" (Macit Gkberk, Deien
Dnya, Deien Dil, stanbul, 1980, s. 149) der. Yine Sayn Yazar'a gre: "slam
felsefesi ise Renaissance'a kamamur. Oysa bu satrlarn yazlndan on yl kadar
nce, Corbin, XVI. yzylda lslam aleminin dousunda nemli bir felsefi "Re
naissance"dan sz ediyor. Bu atlmdan gerei gibi yararlanlamaynn sebepleri
zerinde dnlnce, Osmanl-Safevi ekimesinin slam alemine verdii zararn
boyutlatnn ne kadar byk olduu anlalyor. Her ne ise, ank lbni Rd sonras
slim felsefesi zerinde dnme zaman da gelmi olmaldr.
18

ve nc dnemlerin birok dunrne yollama yapl

maktadr. Yine ii imamlarnn Hicret'in ilk yzylndaki
retileri ve bu retilerin verdii ii dncesinin z, ok
daha sonra bu retileri yorumlam olan feylesoflar gz
nnde tutulmakszn nasl aklanabilirdi? ikinci ve nc
dnemin bu feylesoflannn ayrntl incelemesi, ibu ince
lemenin ikinci ve nc blmnde yer alacaktr.
lki aziz dost, birisi lranl ii, dieri Suriyeli Snni Arap, bu
blmdeki sekiz ayrmn birok paragraf iin deerli malzeme
salayarak bu birinci blmn meydana geliine yardmc
oldular. bu dostlardan birisi M. Seyyid Huseyn Nasr olup
Tehran Edebiyat Fakltesi profesrdr. Dieri de C.N.R.S.'de
aratrma grevlisi olan M. Osman Yahya'dr. Islam'n manevi
ynnn zne ilikin olarak mz arasnda derin bir gr
birlii vardr. Ve aadaki sayfalarn bu gr birliini yan
stmakta olduu sanlr.
Tehran, Kasm 1962, Henry Corbin
Sorbonne "l'Ecole des Hautes-Etudes" incelemeler ynetmeni
ve Fransz ran Enstits lranoloji Blm yneticisi

19

BRNC BLM

SLAM'DA FELSEF DNCENN

(MEDITATION PHILOSOPHIQUE) KAYNAKLARI

1. Kur'an- Kerim'in Manevi Yorumu

1. Bat'da ok yaygn bir kan, Kur'an- Kerim'de ne tasavvufi
(mistik), ne de felsefi bir eyin bulunduu ve feylesoflarla
ariflerin (mystiques) Kur'an'a hibir ey borlu olmadklar
yolundadr. Burada Batllarn Kur'an'da bulup bulamadk
larnn tartmas konu edilmeyecektir, burada nemli olan
Mslmanlarn fiiliyatta Kur'an- Kerim'den bulup aldklarnn
bilinmesidir.
lslam felsefesi her eyden nce Kur'an ifadesi ile "Ehl-ul
Kitab" (kitap ehli) diye belirlenmi bir dini toplulua mensup
dnrlerin eseri olarak kendisini gstermektedir.
"Ehl-ul-Kitab" kutsal bir kitab olan, dier bir deyile dinleri
semavi bir kitaba dayanan halk topluluuna denir. Bu kitap
bir peygambere vahyedilmi ve bu peygamber tarafndan
bildirilip retilmitir. "Kitap ehli" saylanlar, zellikle Mu
seviler, Hristiyanlar ve Mslmanlardr. 8 (Zerdtiler de
8 Mslmanlara terim olarak "kitab ehli" denmez. Musevi ve Hristiyanlann "kitab
ehli" olular da kend,ilerine tebli edilen kitap sonradan yer yer sahte teblilerle
21

Avesta sayesinde ayrcalktan az-ok yararlanmlardr. "Harran

Sabiileri" olarak adlandrlanlar ise daha az talihli oldular.9
Btn bu cemaatlerin ortak bir sorunu vardr ve bu sorun
yine herbirisi iin geerli olan bir temel dini olaydan ileri
gelmektedir: Bu temel olay onlara bu dnyadaki hayatlarn
dzenleyen ve kurala balayan, ahiret alemi iin de rehber
olan Kutsal Kitap'n gelmi olmasdr. Ilk ve son dev bu
kitabn gerek anlamn kavramaktr. Ne var ki anlama tarz,
anlayp kavrayani varlk biimi ile koullanmtr (Mutlak

doldurulmu olsa bile, balangta onlara da gerek bir peygamberin teblide

bulunuu ve onlarn ismen ve eklen de olsa gerek bir peygambere nispet iddia
edileri dolays iledir.
9 Sabifler, Kur'an- Kerim'de Bakara suresinin 62. ayetinde, Maide suresinin 69.
ayetinde ve Hace suresinin 17. ayetinde anlmaktadrlar. lncelemelerden anla
ldna gre, Kur'an- Kerim'de bahsedilen Sabitler hak peygamberlerden birine
ve belki Hazreti Yalya'ya tabi olan "ehl-i kitab"dandrlar. Saylar azalmtr. Bugn
Mezopotamya blgesinde bu gerek Sabitlerden bir blk halkn bulunduu,
Peygamber Yahya'ya (A.S.) tilbi bulunduklar, lran'da da bu blgeye yakn yerlerde,
mesela Ehvaz ehrinde bu dinin gerek saliklerinin bulunduu, "Kenzll-ribll"
ve "Kenzll-sidre" adl iki kutsal kitaplarnn olduu, bu kitaplarda Resl-i Ekrem'in
(S.A.) Hazreti Ali ve Fatma'mn anld nakledilmektedir (S. Ali Ekber Karei,
Kamus-i Kur'an, C. iV, Sabit maddesi). Harran Sahilleri ise bata yldzlara tapan
bir topluluk iken, Me'mun dneminde kendilerini ehl-i kitab hkmnde say
drabilmek iin gerek inanlarn gizleyen ve "Sabit" adn taknan bir topluluktur.
Durumlar daha az iyi olmU ise eer, bundandr (Karlatrnz: Kamus-i Kur'an
ve Y. Kumeyr, lslim Felsefesinin Kaynaklan, eviren: E Olguner, stanbul, 1976,
s. 167 d.n. 11. Bu son eserde de Harranl Sabitlerin Kur'an- Kerim'in and Sabitler
olmad belirtilmitir.) Zerdtiler ise Kur'an- Kerim'de Hace suresinin 17.
ayetinde (XXII, 17) iman edenler Mslman m'minler) ve mriklerden ayn
olarak, u halde Hristiyan, Sabit ve Yahudiler gibi "ehl-i kitab"dan olarak anlrlar.
Bu hususu teyid eden bir de hadis rivayet edildiinden Zerdtiler lslam'a zor
lanmam, ehl-i kitab muamelesi grm, kendi istekleri ile byk ounluu
lslam'a gelmilerdir. (Sabitle& hakknda yine bkz. A. Glpnarl, 100 Soruda
T rkiye'de Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969. Soru: 44. s. 130-131). Burada
-Sabitlere "Hanif' de denir. Bunlar lbrahim Peygamberin (A.S.) dininde olanlardr
denmitir.- aklamas vardr ki "Hanif" olarak adlandrlan Sabitlerin Kur'an-
Kerim'de sz edilen ve yldzlar kutsama inanc ile ilgisi olnayan gerek "Sabiiler"
olmas gerekir. Yine burada "Britannica" Ansiklopedisi'nden naklen verilen bilgiye
gre, Sahiller Babil'de yan Hristiyan bir mezhebe uyanlardr. Bunlar, Yahya
Peygamber'e (A.S.) uyanlara benzerlerdi. (Bu aklama, Kainus-i Kur'andan naklen
22

ve herkes iin ayn olmayp farkl kavray seviyesinde ve

yaradlta olanlar, kitab farkl anlayp ondan farkl etkile
nebilmektedir H.H.); karlkl olarak m'minin btn i
hayat, i tutum ve durumu da anlama tarzndan etkilenerek
belirlenmektedir. Yaanm durum aslnda bir yorumsama
durumudur. (Situation hermeneutique). Dier bir deyile,
mmin iin gerek anlamn belirdii, m'minin gerek anlam
kefettii durumda, bu gerek anlam da ayn srada ona gerek
varoluu verir. Anlam gznnde tutularak sylenen gereklik;
anlam gerei ve varln gerei, bu gerek olan doruluk
verilen bilgi ile de uyumaktadr.) Yine Glpnarl "Habib-i Neccar bunlardan
olduu gibi, Ebu Zerr ve Selnan da lsliin'a girmezden nce bu dinde idi denmitir"
demektedir (S. 130/131). Yine verilen bilgiye gre, ehristani bunlar Sabi'e ve
Hunefa diye ikiye ayrmaktadr. Sabi'e yldzlan takdis eder, Hunefa ise pey
gamberlii kabul ederdi. Herhalde Hunefa diye adlandrlan gerek Sahiller,
dierleri Me'mn devrinde kendilerini "Sabii" diye adlandrp "ehl-i kitab"dan
saylmak isteyen "Dnme Sabiiler"dir. Merkezlerinin eski Harran ehri olup
Urfa'nn gneyinde bulunduu sylenmektedir ki, herhalde bu civarda gerek
Sabiiler de vard. Hazreti tbrahim'in (A.S.) de Urfa civarndan zuhur ettiine dikkat
edilmelidir. Yine muhtemelen bu gerek "Sahiller", "ben batanlar sevmem!"
diyerek evredeki yldzlan, ay' ve gnei kutsayan inanlar batl ilan eden Hazreti
lbrahin'e (A.5.), daha sonra da Hazreti Yahya'ya (A.S.) tabi olmular, Hristiyanlk
ise ksa zamanda "tevhid" den "teslis" saptrldndan, "nasrani" olmayp "hanif"
kalmakta devam etmilerdir. Daha sonra da civardaki yldzlan kutsayan
"mrikler", "ehl-i kitab" saylabilmek iin "Sabii" adn taknmlardr. Burada
da bunlarn "Ginza" denen kutsal kitaplar olduu, Yahya'ya uyduklarn sy
ledikleri, Sabiilere "Mandtens" dendii, zellikle M. emseddin'in (Gnaltay)
ilahiyat Fakltesi Mecmuas, 1, Say: 3, stanbul, 1926'daki makalesinden naklen
bildirilmektedir (1. 164-166). "Mandtens" denen topluluun kutsal kitaplarnn
"Ginza" olduu belinildiine gre, bu da Kamus-i Kur'an'da verile Kenza (Hazine,
Arapa Kenz'den) ismine uymaktadr (Farsa "gene" ile de bir iliki olabilir).
u halde "Mandtens" ile Kur'an- Kerim'deki "Sabifler"in ayn topluluk olduu
gr doru olacaktr. llenholet/Goldammer, Wrterbuch der Rcligionen, 3. bas,
Stuttgart, 1976'da, Mandaer maddesinde, bu kelimenin "arifler" (gnostiker,
Wissende) anlamna geldii bunlara Nazoriler de (Arapa "nazar" ile de ilikili,
uhd, mahede ehli, gzlemleyenler), dendii, att-ul-Arab'da, ran Krfezi
dolaylarnda ve bu blgenin dousunda aa yukar 5.000 kiilik bir cemaat
olduklar sylenir. retilerinin temelinde ran dinindeki ikicilik (dualismus),
nur ve zulmet ikiliinin bulunduu, m'minlerin ruhunun semavi bir nur l
kesinden (mark) neet edip yeryznde, naddede, zulmette tutsak olduu, irafan

23

ve doru olan gereklik; felsefe terimleri iinde anahtar terim

olan terimlerden biri ile, "hakikat" kelimesi ile ifade ediln
eyden ibarettir.
Bu hakikat terimi dier ok ynl grevleri arasnda iliihi
vahylerin gerek anlamm da belirler. Dier bir deyile bu
anlamda "hakikat", doru olan anlam ifade eder. Doruluk
demek olunca da iliihi vahyin z demektir. Sonu olarak da
manevi anlamdr. Bu noktadan hareket ile denebilir ki "vah
yedilmi Kutsal Kitap" olay zel bir insan tipi, belirli bir
manevi kltr tipinin varln ierir, varoluunu gerektirir.
vahyi vastas ile ulhiyyetin, dostlanna necat iin yarclm ettii, dinlerinde
akarsuda vaftizin nemli bir kurtulu vastas sayld (Hazreti Yahya'dan gelmi
olabilir), kkenlerinin iyice bilinmedii, Filistin yaknlarndan gelmi olabilecekleri
bildirilir. Yine buradaki bibliyografya notlanndan anlaldna gre, kutsal ki
taplann Bat dillerinde bulmak mmkndr. Schler-Duden, Religionen
Mannheim, l 977'de benzer bilgiler verildikten sonra, 260-265 miladi ylnda
doup 339 ylnda len Yunanl ilahiyyat Eusebios von Caesarea'nm (Kayserili
Eusebios) szn ettii "hemerobaptisten"in (her gn gusledenler, her gn suda
vaftiz olanlar) bunlar olabilecei sylenir. Yine kutsal kitaplarnn Ginza veya
Sidra Rabbd olduu bildirilir ki, Kamus-i Kur'an'da verilen bilgiye uymaktadr.
Bu kaynakta da bunlann says 4000 olarak verilmektedir. Andresen/Denzler,
Wrterbuch der Kirschengeschichte, Mnchen, l982'de say 3000'e inmekte, yine
Kamus-i Kur'an'daki bilgiye uygun olarak bunlarn Gney Irak ve ran'da bu
lunduklar belirtilmektedir. Benholet/Goldammer'den daha kesin bir ifade ile
bunlarn Filistin'den Macuch'dan geldikleri, Hazreti Yahya'ya (A.S.) zel ballklar
bildirilir. Edouard Montet'nin Kur'an- Kerim, tercmesinde de bunlarn (Sabiiler)
"Mandtens" olduklar bunun da Hristiyanlk'tan ayrlma bir cemaat olduu
sylenir. Le Coran, Tome I, Sourates 1-21, Paris, 1958, Bakara suresi, 59, s. 36.
Rudi Paret, "Sabiiler" ile Kur'an- Kerim'de mrik olmayan ve lslam'da yakn
bir dini cemaatin kasdedildiini, Sprenger ve Pedersen'in bunlan "Hanijler ile
bir saydn (Oriental Studies, Presented to E.G. Browne, Cambridge, 1922, s.
386 ... 391 Horowitz'e gre ise, "Mandaer" (Mandeens) gibi vaftizci dini toplu
luklardan birisi veya btnnn kasdedildiini (Koranische Untersuchungen, s,
121 f.) bildirilmektedir (Der Koran, Kommentar und Konkor:lanz von Rudi Paret,
Kohlhammer, 1980, sure 2, 62, s. 20). Yine Paret bu grn H.H. Schaeders
tarafndan "die Welt des Orients"de (Heft 4, Stuttgart, 1949, s. 290) ileri srlen
u grle uyutuunu beirtir: "Peygamber Muhammed (S.A.) daha Mekke'de
iken Babili vaftizcilerden haberdar idi. Bunlar Kur'an- Kerim'de kez anlan
Sabi'n'dur. Bu kelime ak bir ekilde, suya daima, vaftiz edilmenin Babil-Arami
dilinde karldr". Vardmz sonucu ksaca belirtelim: Sabiiler, Haniflerden
24

Bir taraftan bu yne sevkedip ynlendirirken, belirli bir felsefe

tipinin bulunuunu da varsayar ve arar. Gerek, doru anlamn
ve manevi anlamn aratrlmas bakmndan, Kitab- Mu
kaddes'n (Bible) ve Kur'an'm yorumu, tefsir ve te'vili
(hermeneutique) asndan lslam ve Hristiyanlk'ta ortak bir
ey vardr. Fakat derin farkllklar da yok deildir. Yap er
evesinde, snrlan iindeki farklar ve benzerlikler zm
lenmeli ve belirtilmelidir.
Manevi anlama ulamay ama olarak gstermek, aslnda
manevi anlam olmayan bir anlam bulunduunu da kabul etmek
demektir. Manevi anlam olan ile byle olmayan anlam arasnda
belki de btn bir derecelenme vardr ve bu manevi anlamlarn
okluuna gtryor demektir. Btn bu grnm izen
Hazreti lbrahim'e tabi olan muvahhidlerden sadece Ahd-i Atyk peygamberlerine
tabi olan Musevilerden, ismen Hazreti lsa'ya bal olmakta beraber tevhid inancndan
sapm ve "teslis"e inanan Hristiyanlardan farkl bir cemaat olarak, Hazreti Yahya'ya
bal "ehl-i kitab" idiler. Me'mn dneminden sonra Urfa cvanndaki Harran'da
yaayan ve blgedeki batl inanalan srdrerek yldzlan kutsal bilen bir "mrik"
topluluu, "ehl-i kitab" grnebilmek iin "Sabii" adn benimsemi ve bunlarn
inanlar yznden gerek Sabiilerin de yldzlara tapt sanlmtr. (Yine bkz.
Der Koran, Max Henning evirisi, giri: Wemer/Rudolph, gzden geirme, notlar
ve fihrist: Kurt Rudolph, VMA Verlag, Wiesbaden, II, 59 (62), 23, s. 39. Burada da
gerek Sabiilerin bugn de Irak'n gneyinde "Subba" diye adlandrlan "Mandaer"
(Mandeens) gibi vaftizci topluluklar olduklar, fakat sonraki Mslman yazarlarn
yldza tapc zel bir mrik cemaati byle adlandrdklan sylenir (Annemarie
Schimmel'in notlandrd Henning evirisinde de, Reclam, Stuttgart, 1960, II, 59,
n. 16) "Sabaer"in "jolannesdtristen" olduklan, yani Hazreti Yahya'ya (A.S.) tabi olmakla
beraber, ondan sonraki peygamber Hazreti lsa'ya (A.S.) tabi olmayan topluluk olduklan,
yldzlara tapan, "Sabiem ile "Sabier" ayrm yaplmtr. Eldeki ncil metinlerinde
de Hazreti Yahya'nn (A.S.) "mrid"lerinden, "akird"lerinden sz edildiine gre,
bu cemaat, daha sonra Pavlus'un saptrd Hristiyanhk'a tabi olmam, Kur'an-
Kerim'de "Sabit" denen topluluu tekil eunitir. Sabiiler'in "Johanneschristen" (Yah
ya-Hristiyanlan) olduu gr, Ullmann Wmter evirisinde de vardr. Der Koran,
9. Auflage, Mnchen, 1959, (1981), II, 63, n. 14. Reclams Bibellexikon, 2. Auflage,
Stuttgart, l979'da "Mandaer" maddesinde verilen bilgi de "Sahiller" hakkndaki bilgilere
uynaktadr. Bunlarn dininde "]ohannes der Taufer"in (Hazreti Yahya) nemi, burada
da belirtilir. lslilm Ansiklopedisi, Trke yayn, C. X'daki Sabit maddesinde de
Mandeerler (Mandei) "vaftizci Yahya Hristiyanlan olarak gsterilmekte, Harran
Sabiileri bunlardan ayrlmaktadr.
25

balangtaki uur eylemine baldr. Bu grnm, grnmn

kanunlar olarak kalacak kanunlarla izilip ortaya konur.
uurun kendi kendisine bu te'vil ve tefsir (yorum) grn
mn onun vastas ile telkin edip ilettii bu eylem, ayn
zamanda ona dzenlemesi ve ncelik vererek snflandrmas
gereken alemi bildirir. Bu gr asndan, Kutsal Kitap olay
Hristiyanlk ve lslam'da birbirini karlayabilen benzer oluum
ve yaplar dourmutur. Buna karlk gerek anlama yakla
mn biimi farkllat lde, durumun grnleri ve
ortaya kan grnmler de birisinden tekine farkllaacak,
farkllk gsterecektir.
2. Bu adan ilk belirtilmesi gereken husus Islam'da kilise
olgusunun yokluudur. ilahi inayet ve ltuf vastalarn el
lerinde tutan bir ruhban snf lslam'da olmad gibi, dini
nasslar hususunda yetkili makam, bir ruhani yetki, nasslar
belirleyen bir ruhani yetkili heyet (concile) yoktur. Hristi
yanlk'ta ise 11. yzyldan itibaren Montanist hareketin10 basks
ile peygamberane ilhamn yerini kilisenin dogmalar alanndaki
stn resmi gc alm ve genel olarak kilisenin bu alandaki
etkisi manevi yorumlar yapabilme hrriyetinin yerine ge
mitir. Dier yandan Hristiyanlk bilincinin douu ve yayl
zde tarihi bilincin uyan ve artn gsterir. Hristiyan d
ncesi Hristiyanlk tarihinin balad miladi I. ylda vu
kubulan olay zerinde odaklanr. ilahi bedenlenme (incar
nation) 11 Tann'nn tarihe giriini gstermektedir. Sonu olarak
1 O Montanus ile kahine Maximilia ve Prisca, M.S. 2. yzyln 2. yansnda btn Roma
mpa.ratorluu'ndaki Hristiyan topluluklarnda yanklar uyandran Montanus
hareketine yol amlardr. Resmi Hristiyanlk bu harekete "lslilm" ve daha nce
"Mani" dinine bakt gzle bakar ve bir "sapma" hareketi olarak grr (Bkz.
Bertholet/Goldammer, Wrterbuch der Rcligionen, 3, Aullge, Stuttgart, 1976).
11 Paulus tarafndan maalesef tahrif edilmi durumda bulunan bugnk Hristiyanlk,
Hazreti lsa'nn (A.S.) retisinden ayrlarak Ruh-ul-Kuds' ve Hazreti lsay'y
da ulhiyyete dahil saydndan, Hazreti lsa'nn douu, "teslis inancna gre,
-haa- ilahi bedenlenme, Tann'nn insan s retinde tecassm demek oluyor.
26

dini uur (bilin) giderek artan bir dikkat ile tarihi anlam
konu edinecek ve tarihi anlam lafz (sylemsel) anlam, Kutsal
Kitap'm gerek anlam ile zdeletirilecektir.
nl drt anlam kuramnn da gelitii grlr. Bu kuramn
klasik forml yledir: Littera (sensus historicus), gesta docet,
quid credas, allegoria; moralis, quid agas; quid speras, anagogia. 12
Bununla birlikte, bugn tarihi ve arkeolojik temel bilgi ve
gereklerden elde edilmi, onlara dayanarak karlm so
nulan manevi yorum kavram iinde kabul etmek iin olduka
c'ret gerekir. Burada sadece deinilen bu sorun olduka
karmaktr. Kilise olgusunun, hi deilse resmi grnm ve
biimleri iinde ne lde lafzi ve tarihi yorumun stnl
ve egemenlii fikri ile dayanmal bir balant iinde bu
lunduu aratrlrsa yeridir. Yine bu stnlk ve egemenlik
ile balantl olarak sembol (timsal, simge) ve allegorinin
(mecaz) kartnlmasna yol aan bir fikri inhitat vardr. Manevi
anlamn aratrlmas "allegorisme" gibi telakki edilmektedir,
oysa burada allegorisme'den tamamen ayr bir ey szko
nusudur. Allegori etkisiz tehlikesiz olmasna karn manevi
anlam 'devrimci olabilir, devrime yol aabilir. Manevi tefsir
v'e te'vilin (hermeneutique spirutuelle) srdrld ve
yenilendii ve ancak kiliselerin cevaz snrlarn amayan
oluumlarda da byledir. Bir Boehme veya bir Swedenborg'un13

12 Lafz, s6ylem (tarihi anlam) olan, allegorie neye inanlacam, ahlak ne yaplacan,
anagogia (ycelti, ykselti) ise ne yolunda olnak, ne iin gayret sarfetmek ge
rektiini retir (Lurker, Wrterbuch der Symbolik, Stuttgan, 1979, "Hermeneutik"
naddesi).
13 Jacob Bhme (1575-1624) resmi Protestan ve Katolik dncesinin holannad
mistik bir Alnan feylesofu. Enanuel Swedenborg (1688-1772) Bhme gibi gi
zemcilik (mistisizm) ve gizli ilimlere eilimli lsvili feylesof, hekim ve tabiat bilgini.
"Yeni ]erusalem Kilisesi" veya ksaca "Yeni Kilise" hareketinin nderi (Schmidt/
Schischkoff, Philosophisches Wrterbuch, 21. bas, Stuttgan, 1978). Bugn Kuzey
Amerika'da, lsvire'de ve Almanya'da Swedenbozg Cenaati'ne dahil olanlar vardr
(Frterbuch der Religionen. Benholet/Goldammer, Stuttgart, 1976).

27

Kitab- Mukaddes'in Tekvin, k veya Vahy14 blmlerini

yorumlama biimleri ile lsmaili ve lsna-Aeri (oniki imama
bal) iilerin veya lbni Arabi Okulu'na bal tasavvuf felse
fecilerinin (theosophes soufis) Kur'an- Kerim'i ve hadis
klliyatlarn anlama ve yorumlama biimleri arasnda ortak
bir ey vardr. Bu ortak bir ey, bir ksm dier bir bl ile
simgelenen bir alemler okluu, birok kainat tasarmlarnn
derecelendii bir genel grnmdr.
lslam'n dini uuru bir tarih olay zerinde deil, bir tarih
tesi (meta-histoire) olay zerinde odaklanr. (Bu "meta
histoire" terimi ile ifade edilmek istenen tarih sonras,
"post-historique" demek deildir. Trans-historique'dir, tarih
ar, tarih tesidir.) Bu kken olay, deneylere dayanan ve
grgl (empirique) tarihimizden nceki bu olay, yeryz
aleminden nce varolan insan ruhlarna u ilahi sorunun
yneltiliidir: "Ben Rabb'iniz deil miyim?" (Kur'an- Kerim,
7/171). 15 Bu soruyu cevaplandran olumlu ve heyecanl
haykr ebedi bir sadakat anlamasnn balanmasna yol at.
Dnemden dneme gelen btn peygamber insanla bu
sadakat szn hatrlattlar. Bu peygamberlerin birbirlerine
halef olarak gelileri peygamberlik silsilesini, halkasn
meydana getirir. Peygamberlerin aklad ve belirttii ey
lerden de kural koyan dinlerin lafzi, d anlam oluur: llahi
kanun, eriat. lmdi sorun uradadr: Bu d ve sylemsel (lafzi)

14 Tekvin (Genesis): Ahd-i Atyk'in ilk kitab bugn elde bulunan ve naalesef muvsuk
olmayan "Kitab- Mukaddes"de Musa'ya (A.S.) vahyolunduu farzolunan ilk
kitaptr. k (Exodus) Ahd- Atyk'in Musa'ya (A.S.) isnad olunan ikinci kitab
olup Beni lsrail'in Msr'dan kp le gidilerini anlatr. Vahy (Apokalypse) ise,
Ahd-i Cedid'in son kitab olup Yohanna lncili'ni kaleme alan Yohanna'nn
"mahede"lerini anlatan bir kitaptr. lslami anlamda bir kutsal metin olmayp
baz mutasavvflarn cezbeli szlerini andrr. Kime ait olduu da kesinlikle belli
deildir.
15 Bu ayetin tefsirinde ok grler vardr ve ruhlarn nceden yaratldna delil
oluu kesin deildir. imdilik bu konuya girnek istemiyorum.

28

anlam tesinde de bir ey var mdr? Yoksa feylesoflarn ya

pacak bir ey bulamayacaklar bu alan dnda aranacak bir
ey olmad iin, burada m kalnmaldr? Veya gerek anlam,
manevi anlam kavramak szkonusu olabilir mi?
Nasr- Husrev (H. VJM. Xl. yzyl), lran lsmaililii'nin
byk simarndan olan nl feylesof szkonusu ettiimiz
hususu u ekilde aklamaktadr:
"Mevzu din, kurallar getiren din (eriat) hakykatin (z
ama, z dnce, idee) d grndr, zahiridir. Hakykat
de eriatin batndr, iyzdr, eriat simgedir (misal,
symbole). Hakykat simgelenendir (memsl). Zahir olan, dyz;
alemin teselsl ve devreleri, aama ve dnemleri boyunca
srekli dalgalanma ve deiimdedir. Batn ise olua, varolu
biimlerine tabi olmayan ve bunlarla kaytl bulunmayan bir
ilahi kudret, tanrsal erkedir" (energie divine).
3. Bylece anlalan "hakykat", bir resmi ve dini makamn
koyduu ve aklad nasslar (dogmalar) biiminde olamaz.
Ne var ki rehberlerin, hakykate ileten mridlerin varln
gerektirir. Ancak nbvvet tamamlanm, peygamberlik zinciri
kapanmtr. Ancak nbevvet tamamlanm, peygamberlik
zinciri kapanmtr. Artk peygamber gelmeyecektir. lmdi yeni
bir sorun ortaya kyor: Hatem-ul-enbiya'dan, peygamberlerin
sonuncusundan (S.A.) sonra insanln dini tarihi nasl s
reduracaktr? Bu soru ve cevab ii Isliim dini grngsn
(phenomene religieux) meydana getirir. i1-Islam bir "imamet
retisi" ile gelitirilmi olan nbvvet retisi temeline
dayanr. Bu sebeple biz ibu inclemede iilik'in "nbvvet
felsefesi" zerinde zellikle durarak ie balyoruz. Bu n
bvvet felsefesi, getirdii nclerle (prem.isse) eriat ve ha
kykati iki kutup olarak btnletirir. Ilahi vahylerin manevi
anlamn, dier bir deyile gizli ve i anlamn, batnn sr
drme ve koruma grevini stlenmitir. Manevi lslam'n
varolmakta devam etmesi de bu korumaya baldr. Bu olmad
29

takdirde lslam da, btn kendine zg yol ve yorumlan ile

birlikte, Hristiyanlk'taki laikletirme srecine boyun ee
cektir. Bu sre Hristiyanlk'taki ilahiyyat reti btnlerini
(systeme) toplumsal ve siyasal ideolojiler ekline sokarak la
ikletirmi yine ilahiyyat alanndaki mesih kavram ve retisini
de (messianisme theologique) laikletirerek, mesela toplumsal
bir mesih, bir kurtarc retisi durumuna getirmitir.
lslam'da tehlikenin baka artlar iinde kendini gsterdii
kukusuzdur. imdiye kadar tehlikenin art ve boyutlarn
derinli ile inceleyip zmleyecek feylosoflardan yoksun
kalnmtr. iilik etkeni (facteur) hemen tm ile ihmal
edilmitir. Oysa lslam'da felsefenin kaderi ve yine buna
balantl olarak tasavvufun anlam, iilik kavram ve anla
mndan bamsz olarak dnlemez. lsmaili iilii ynnden
lslam irfan (La gnose Islamique) ana konular ve terimleri
ile birlikte, daha feylesof lbni Sina domadan nce kurulmu
ve saptanm bulunuyordu.
lslam'da felsefe dncesi bizim "tarih uuru" diye ad
landrdmz sorunlarla karlamam ve ift bir hareket ile
hareket gstermitir. Balangtan (mebde) beri sregelen
geliim hareketi ve balanga, kkene, aslna rcu hareketi
(meiid). Bu hareketler dikey boyutludur. Hareket biimleri
zamandan ok uzayda, mekanda dnlmtr. Dnr
lerimiz geliimde olan evreni ufki, yatay bir doru izgi
zerinde deil, bir tr k, ykseli halinde grmektedirler.
Gemi ardmzda deil, "ayaklarmz altmda"dr.16 Bu eksen
zerinde ilahi vahylerin anlamlan sralanr, bu anlamlar manevi

16 Yazarn bu satrlar yazarken Molla Sadra'nn zellikle etkisinde olduu anla

lmaktadr. Molla Sadra felsefesinin temel izgilerini aklayan ve A. unu ta
rafndan yazlm bulunan "Evrrn'in Yatmaz Yaps" adl kitap tarafmdan
evrilmi olup nsan Yaynlan arasnda yaynlanmtr. Bu eviride Molla Sadra
felsefesinde "zaman" kavramn aklayan blmlere bavurulursa metindeki
gr daha iyi anlalr.

30

hiyerarilere, manevi deerler sralanmasna tekabl ederler,

onlara uygun olarak dizilmilerdir. Bu manevi deerler s
ralanmas, evrenin eitli dzeylerini, seviyelerini karlar ve
bunlar da tarih tesinin (metahistoire) eiinden beri alp
dzenlenmilerdir. Dnce burada serbeste atlmdadr,
dogmalar belirleyen bir resmi makamn yasaklarn sayn.k
zorunda deildir. Buna karn, karlalabilecek olan eriatdir.
eriatin hakykati reddettii durumlarda (eriat duvarndan ta
koparlm ise - H.H.) eriat ile kar karya gelinmi olabilir.
Burada bu aamal ve yukarya doru sralanan anlam gr
nmlerinin reddedilmesi szkonusu olur. Bu reddedi de hukuk
ve dzen dininin lafza bal kalan bilginlerinin fakyh ve
mteerrilerin (les docteurs de la Loi) belirgin bir zelliidir.
Fakat dram balatanlar feylosoflar deildir. Dram Pey
gamber'in (S.A.) vefatnn hemen ertesinde balar. ii imam
larnn bize kadar bir byk klliyat halinde gelen retileri
bize bunun ana izgilerini gsterebilir ve ii ortamnda, XVI.
yzylda Safevi lran'nda felsefenin nasl ve niin muhteem
bir uyan gsterdiini anlamamza yardmc olur.17
Yine yzyllar boyunca ii nbvvet retisinin ynlendirici
dnceleri (idees directrices) varlk ve etkilerini srdr
mekten geri kalmamlardr. Birok konu bu ynlendirici temel
dncelerden kaynaklanp srgn vermitir. Bilgi Melei'nin
(Akl- Fa'al, Etken Zeka) ile Vahy Melei'nin (Ruh-ul-Kuds,
Kutsal Ruh) zdelii18 Farabi ve tbni Sina'nn irfan felsefe
lerinde (gnoseologie) nbvvet kaynandan gelen bilgi
konusu, Yunan hakimlerinin hikmetinin de bizzat "nbvvet
nurlar oda"ndan kaynakland dncesi, kelimelerin
kken ve szlk anlamla:-na baklrsa "theosophia"nn karl
17 Yukarda 7. dipnotuna baknz.
18 "Ruhun" gnlk dilde kullanlan anlam ile Kur'an- Kerim'de kullanlan anlam
atasnda fark olduunu belirtmek gerekir. imdilik buna deinmekle yetinelim.
31

olan, bizim kelimelere yklediimiz anlamlara gre tam olarak

ne felsefe, ne de ilahiyyat karlayan u "hikmet-i ilahiyye"
dncesi gibi. Bat'da Latin Skolastik felsefesine kadar g
trebilen ilahiyyat ve felsefenin ak ayrm dncesi, iman
ve ilim (croire et du savoir), inanma ve bilme arasnda ikilik
dncesine yol aan bu ayrm, metafizik dnce alanndaki
laikletirmenin ilk emaresi, ilk belirtisidir. Bu da son haddine
gtrldnde lbni Rd tarafndan retilip aklandn
sylemesek bile, hi deilse lbni Rd Okulu'nun belirli bir,
anlay iinde ileri srlm olan "ift gerek" (double verite)
dncesine yol aar. Ne var ki, bu biimde beliren bir lbni
Rdc dnce, dorudan doruya lslam nbvvet felse
fesinden ayrlmakta, ondan uzak kalmaktadr. Bu nedenle
de kendi snrlan iinde tkenir ve sner. Yine bu sebepledir
ki, lbni Rd retisinin lslam felsefesinin son sz olduu
sylenmitir. Oysa bu reti lslam felsefesi izgisinden ayrlan
bir kmazn ifadesidir ve bir yan, katma olgudur (Episode).
Bu temel nem tamayan geliim de, lslam'n Dou'daki
dnce evrelerinde nemsenmemitir.
4. ii imamlannm (Ehl-i beyt imamlar - H.H.) retile
rinden; Kur'an, tefsir ve te'vili ile felsefi dncenin nasl
birbirinden zmlenip kaynamaya anldklann anlamamz
kolaylatran bir-iki rnek vermekle yetinelim. Bu rneklerden
birisi, oniki imamn altncs olan lmam Ca'fer-us-Sadn'm
(vefat: H. 148/M. 765) u beyandr:
"Allah'n kitab drt ey ierir: Onda aklanm deyiler,
ifadeler vardr (1bdrat: bareler). iaretler vardr. Mahsus olan,
duyumsanabilen alemin zerinde bir baka aleme (monde
supra - sensible) ilikin gizli anlamlar, ince anlamlar vardr
(letaij) ve yce manevi retiler vardr (Hakaayk, hakykatler).
Lafzi ifade, d anlam topluluk iin, herkes iindir (avam),
(belirli bir seviye gerektirmez - H.H.). iaretler, sekinler, zel
yetenekte olanlar iindir (Havass). Gizli anlamlar, letaif; Allah
32

dostlar (evliya - bkz. aaya) iindir. Yce manevi retiler

(hakykatler); nebilere, peygamberlere aittir (Enbiya). 19
Yahut baka bir aklamaya gre ibareler iitme duyusuna
yneliktir, ona hitap ederler. aretler manevi idrake, kavray
gcne yneliktirler. Gizli anlamlar (latifeler), mahede ve
mkaefeler, i tecrbeler (vision contemplative) iindir, onlara
yneliktir. Yce retiler (hakykatler) ise Islam'n nihai ve
manevi anlamda tam olarak gereklemesi iindir.20
Bu deyiler oniki imamn birincisi Ebu Talib olu Ali'nin
(vefat: H. 40/M. 661) beyannn bir yanks gibidir:
"Kur'an- Kerim'in hibir ayeti yoktur ki drt anlam bu
lunmasn: Zahir (I.:exoterique), batn (I.:esoterique), hadd (la
limite) ve muttala' (ilahi tasar, projet divin) zahir dil ile ikrar
iindir, batn kalb ile kavram,ak ve tasdik iindir. Hadd, meru
ve caiz olanla olmayan belirtir. Muttala' ise Allah'n her bir
ayet ile insanda gerekletirmeyi irade buyurduudur. "21
Bu drt anlam say bakmndan yukarlarda anlan Latince
formlde tarif edilenlere uynaktadr. Bununla beraber burada
19

Metinde, nereden alnd belirtilmemitir. Farsa eviride Dr. Mbeirfnin

ekledii notta Safi'nin (Tefsiri) 4. mukaddemesinde lmam- Sadk'dan u ivayetin
nakledildii bildirilmektedir: "Kitabullah drt ey zerinedir. ibare, iare, lctaif
ve hakaayk. bare avam, iare havas, letaif evliya, hakaayk enbiyii iindir".

20 Drt anlamn birbiriyle elimeyip insann eitli olgunlama dzeyine gre

birbirini tamamlad, son anlama varann birincisiii terk etmeyecei, birinci,
ikinci ve nc ile birlikte dndncy de elde etmi olaca unutulmamaldr.
Son anlama varann zellikle ilk anlam terk edecei yanl anlalan hatmi
grtr. Ehli beyt imamlar, hatmi anlama erenin zahir kaytlarndan kurtulaca
grnde deildirler. Bu zellik "tmaniyye-i tsna-Aeriyye"yi yanl anlalan
bir batnilik grne saplanan frkalardan ayrr.
21 Kaynak gsterilmemitir. Dr. Mbein Farsa eviriye ekledii notta bu rivayetin
Snni kaynaklarda Resl-i Ekrem'den (S.A.) naklen yer aldn, rivayetin "inne
lil-Kur'an-i zahren ve batnen ve hadden ve muttala" tarznda olduunu, lmamiyye
mezhebinde de Ayai tefsirinde 1mam- Bakr'dan bu anlamda bir rivayet yer alp
ayn rivayetin Kiift'de de bulunduunu, Safi tefsirinin 4. mukaddemesinde de
yukarda metinde Hazret-i Enir'den verilen rivayetin yer aldn belirtir (Zahir
tilavet iin muttala ise "muradullah min-el-abd-i biha"dr).

33

baka bir ey anlatlmak istenir: Anlamlarn farkllamas

burada i yeteneklerine gre mertebeleri belirlenmi olan
insanlar arasnda, manevi bir mertebeler sralanmasna ili
kindir. Yine lmam Ca'fer-us-Sadk Kur'an'da yedi tarz nzul
(vahy) iaret ettikten sonra Kur'an metninin mmkn olan
dokuz tarz okunu ve anlal tarzn belirtmektedir. Bu hatmi
yn sonradan dzlp eklenmi olmayp imamlarn retisince
belirlenmi ve ondan kaynaklanmaktadr.22
Birinci imamn szlerine uygun olarak, Peygamberin (S.A.)
en nl ashabndan biri olan Abdullah lbni Abbas Mekke'ye
oniki mil mesafedeki Arafat Da zerinde toplanm byk
bir insan topluluuna 65. surenin 12. ayetine iaret ederek
yle haykrd (Bu ayet yedi yer ve yedi gn yaradlna
ilikindir): "Ey insanlar! Size bu ayeti bizzat Peygamberden
(S.A.) duyduum yorumlaya gre yorumlasam, siz beni
talardnz" .23
22 Yine kayna gsterilmeksizin rivayet nakledilmektedir. M:clisi'nin toplad
rivayet ve hadis klliyat olan Bihar-ul-Envdr'da yer alan her rivayet, imamlarn
grn belirtmede kesin delil olamaz ve fsna-Aeriyye mezhebinin (Oniki imam
mezhebi) resmi grn aksettiremez. lsmaili kaynaklanndan alman deliller
ise btn btne phelidir. Kur'an- Kerim'in yediye, hatta baz rivayetlerde
yetmie kadar batn anlam oluu, bu a:nlamlann birbiriyle elimeyip manevi
ilerleme mertebelerine gre sralan dorudur. Ancak, Kur'an- Kerim'in ayn
dzeyde dokuz anlal tarz olmas kabul edilemez. Usal-i Kdfi'de, 4. ciltte,
Kitab- Fazl-ul-Kur'an, 12. rivayette imam Muhammed-i Bakr (beinci imam)
"Kur'an bir (tek) olandan vahyedilen birdir, tektir. Okunu ihtilaflan (baz
kelimelerdeki okunu farklan) ravilerden gelir" buyurmaktadr. 13. rivayet u
ekildedir: Fudayl 1bni Yesar'dan nakledilir: Ebu Abdullah'dan (tmam- Sadk)
sordum. Halk, Kur'an yedi harf zerine nazil oldu diyorlar. Buyurdu ki: Allah'n
dmanlan yalan sylediler. Kur'an Vahid katndan ("tek Tanr katndan) tek
harf zere indirilmitir"). Bu rivayetten maksat, baz kelimelerdeki nemsiz lehe
ve telaffuz farklarn reddetmek veya baun anlamlarn reddetmek deil, birbiriyle
elien anlaml okuyular bulunmadn kesinlikle belirtmektedir.
23 Metinde zikredilen Ayet-i Kerime'den mealen "O Allah ki yedi gk yaratmtr,
yerden de mislini. Aralannda "emr" inip duruyor. Bu, unu bilesiniz diyedir:
"Allah her eye kaadirdir ve her eyi ilmi ile kuauntr" buyurulur (Talak suresi,
12. ayet). "Arz"n burada oul da olabilecek ekilde gklere benzetilmesi, fakat
tekil olarak zikredilmesi, sonra "emr"in inii, tefsire muhtatr. Bu konuya da

34

Bu sz d anlama ve lafza bal resmi lslam gr kar

snda hatmi lslam grn mkemmel bir ekilde belirgin
klmaktadr. Bu da ilerde verilecek ii nbvvet retisinin
daha iyi anlalmasna yarayacaktr. Zira bizzat Peygamber'den
(S.A.) btn hatmi gr sahipleri iin bir tr temel belge
(charte) niteliinde olan u hadis rivayet edilmektedir:
"Kur'an'm bir d grn, zahiri ve gizli bir derinlii, batn
vardr, bu batnn ardndan da bir batn gelir (Birbiri iinde yer
alan gk kreleri grnmnde, bu derinliin de bir derinlii
vardr. Bylece yedinci hatmi anlama kadar varr. "24
burada girmeyeceiz. Metindeki rivayete benzer, baka sahabe ile ilgili, mesela
Selman- Pak'i manevi ve batnt anlamlar bakmndan daha ileri mertebede, Ebu
Zerr'i '"zahir" c daha yakn gsteren rivayetler de vardr. Bu rivayetlerden birisi
udur: "Birgn lmam Zeyn-ul Abidin, henz manevi hakykatlcrin ehli olmayan
kiilere bu hakykatlerin aklanmamas gereinden sz ederken, (Ebu Zerr
Selman'n kalbindekini bilse idi) buyurmutur". Alimlerin ilmi etindir, zordur.
Yanz Nebiyy-i Mrsel, Melek-i Mukarreb yahut Allah'n kalbini iman ile imtihan
ettii m'min kul (bu arada zellikle imamlar) bu ilmi yklenebilir ve stlenebilir.
Selman da gerek alimlerden idi, ehl-i beytimizden saylrd. Bu sebeple de onu
alimlerden sayyoruz." (eyh Ca'fer-i Hairi, Soheniln-i Aliyy lbn-Husey (A.S.)
Tercme: Ahmed Sadkyy-i Erdistant, Tehran, 1396, s. 310).
24 Bu hadis, Oniki mam iilii tarafndan da kabul edilmektedir. "Kur'an' zahiri
ve bat vardr, batnnn da yedinci batna kadar biltn vardr" mealindedir (Mesela,
bkz: Seyyid Muhammed Huseyn-i Tebatebai, Kur'an der lslin, 22. Tehran,
1350-1391). Fakat Seyyid Muhammed Huseyn-i Tebatebat'nin de bu eserde pek
gzel aklad gibi, Kur'an- Kerim'in baunt anlamlar ihtiva etmesindeki hikmet,
herkese aklnn mertebesine gre hitap ediliindedir. Yoksa bir nceki anlam
bir sonraki ile iptal ediliyor deildir. Her anlam dorudur ve birbirini tam uyum
iinde tamamlar. Yeter ki bu anlam tertemiz vahy kaynandan teyid edilmi olsun,
tblis dostlannn uydurmalarndan olmasn. Seyyid Muhammed Huseyn-i Tebatebai
-ki mizan tefsirinin mellefi ve 20. yzyln nemli Sil bilgin ve felsefecilerinden
idi- "bitniyye"den olan lsmaililer ile (byle olmayanlarnn da bulunduu rivayet
edilir) sna-Aeriyye iilerinin farkn u noktalarda belirtir: a) Oniki imama
bal itler, Hazreti Muharnmed'i (S.A.) son peygamber bilir ve onun sadece vasisi
olarak oniki imam tanrlar, b) eriatin zahirini neshedilnez olarak muteber bilirler
ve Kur'an- Kerim'in hem zahiri, hem batn olduuna iman ederler. u halde
batntlerin yaptklar gibi sadece -o da ok defa vahy kaynandan gelmeyen batl
bir yorum eklinde- hatmi anlama nem vermekle kalmaz, zahire de mutlak gerek
olarak deer verirler (Si'a der fsliln, 1348/1389). Goldziher de Mevlana'nn
Mesn evi'nin neresinden olduunu aka belirtmedii iin maalesef asl ile
_

35

Bu hadis iilik iin temel nem tar, nitekim daha sonra

da tasavvuf iin byle olacaktr. Bu hadisin aklanmas iin
yaplacak alma, btn ii retiyi gndeme getirir. mama
tevcih ve tefviz edilmi bulunan ta1im, irad ve retme grevi,
Hristiyanlk'taki kilisenin resmi stn gc ile karlatr
lamaz. mam bir veli, bir tanr adam olarak mlhem bir
kimsedir, gnlne ilham doar, ta'lim de temelde hakaayka
ilikindir (Manevi anlam gerekleri. Hakykatin oulu). Yani
batn ile ilgilidir. En sonunda onikinci imamn zuhuru ile
(Mehdi, gizli imam, muntazar "beklenen" imam), btn ilahi
vahylerin hatmi anlam aklanacaktr.
5. iilik'te temel ve kurucu bir dnce olup bizzat ba
langtan beri var olan hatmi anlam kavram, kelimenin dar
anlam ile ii olan evrelerin dnda da yaylmakta ve geli
mektedir. (Bylece birden fazla sorunun bu yaylma dolays
ile ortaya kt grlecektir.) Tasavvuf erbab, sufiler ve
feylesoflar katnda da bu kavram etkili olmakta ve sonu
dourmaktadr: Mistik (gizemci) ie yneli ve ite derinleme
Kur'an metninin okunuunda nzul srrnn, kkenindeki
smn canlandrlmasna ynelecektir. Fakat burada tasavvufun
karlatramadmz baz beyitlerini zikrederek, bunlar bir lsmaili batnisinin
de syleyebileceini ileri sryor. Beyitlerde mealen: "Kur'an'n lafz, szleri
basittir, kolay anlalr, ne var ki zahirin arkasnda batn anlamlar gizlidir. Bu
gizli anlamn ardnda daha ince bir zeka gerektiren bir nc anlam vardr.
Drdnc anlam yalnz esiz ve her eye kaadir Tann bilir. Bylece birbiri ardnca
yedinci arilama dek varlr. "Ey oul, tblis'in Adem'in gereini grmeyii gibi, yalnz
zahir anlam ile kendini snrlama! Kur'an'n d anlam Adem'in bedeni gibidir,
zahiri grnr, ruhu gizlidir" denmektedir. Oysa Kur'an- Kerim'in yedi baun anlam
oduu veya zahiri ile birlikte yedi anlam, hatta baz rivayetlere gre yetmi anlam
olduunu kabul etmek hatmi saylmay gerektirmez, hadisleri sahih kabul etmek
demek olur. Reddedilmesi gereken anlam ile batnilik, sadece indi olarak verilen
batm anlama deer veren ve zahiri iptal davasna kalkan batniliktir. Herhalde
bu anlamda batni olmayan Kble ehli lsnaililer de vardr (Karlatrnz: Goldziher,
Le Dogne et La Loi de l'Islam, eviren: Felix Atin, Patis, 1920, S. 205/206). "Yedinci
batna kadar batn anlam" hadisi, Farsa eviride Dr. Mbeiri tarafndan Tef
sir-i Safi, 6. mukaddimeden naklen de verilmektedir.

36

bir yemlenmesi asla szkonusu deildir. Burada lmam Ca'fer'in

(lmam- Sadk - H.H.) 25 rnek olayna atf yaplmas yeterli
olacaktr: Bir gn evresindeki rencileri namaz iinde uzun
sre cezbeli bir skutu srdrdn grdler. lmam yle
buyurdu:
"Bu ayeti Peygmber (S.A.) iin ibu ayeti tilavet eden (okuyan)
melekten duyuncaya dein tekrar etmeyi srdrdm. "26
Demek oluyor ki Kur'an- Kerim'in en eski manevi yorumu
ii imamlarnn retilerinden kaynaklanr ve onlar bu yorumu
kendilerine tabi olan ve kendilerinden renen kiilerle g
rmeleri srasnda yapmlardr. Onlarn manevi_ te'vil ve
tefsirlerinin ilkeleri de sufiler, tasavvuf erbab tarafndan kabul
edilmi, benimsenmitir. Yukarda birinci ve altnc imamlardan
nakledilen rivayetlere irazl Ruzbehan Bakli'nin (vefat: H.
606/M. 1209) byk tasavvufi tefsirinin nsznde nemle
yer verilmitir.27 Ruzbehan Bakli bu nszde bizzat kiisel
tefekkr ve murakkabesinden, i gzlemlerinden getirdii
tanklar dnda bu yolda kendinden nce gelmi olan se
leflerinin (Cneyd, Slemi vs.) 28 tanklklann da toplamakta
25 Oniki mam iilii'nde, btn vahyedilen kitaplarn imamlar katnda okluu
ve hangi dilden olursa olsun imamlarn bu kitaplar bildii inanc vardr. Bkz.
Usll-i Kafi, V. il, Kitdb-ul-Huccc, 34. bab.
26 Kaynak gsterilmemitir. Belki de ii-mami kaynaklardan deil, tasavvufi
kaynaklardan alnmtr. Nitekim Dr. Sleyman Ate, Slcmi ve Tasavvufi Tefsiri,
stanbul, 1969, s. 24'te imam Ca'fer-i Sadk'n bir gn namazda "baylp dt",
sebebi sorulunca "ayeti syleyenden iittim" cevabn verdii, Kaani'nin
Te'villlt-l-Kur'an adl eserinde naklen sylenmektedir. Metindeki hemen ayn
olan rivayetin kayna da tasavvufi bir eser olabilir. Dr. Mbeiri Farsa eviride:
"Bu olay lmamiyye tariki ile nakledilmemitir" notunu ekler.
27 Bylece rivayetlere ikinci elden kaynak gsteri.imi oluyor. Ancak; i'a hakknda
temel aklama ve bilgilerin bu mezhebin temel kaynaklarna yollama yaplarak
verilmesi yerinde olur. Tasavvuf erbabnn rivayetleri. her zaman mevsuk sa
ylmayabilir.
28 Slemi (936-1021) hakknda Trke'de hkz. Dr. Sleyman Ate, Slemi ve Tasawuj
Tefsiri, lstanbul, 1969. Eserde Ruzbehan Bakli'nin Ara'is-ul-beylln" adl tefsirinin
tamamen Slemi'den "intihal" saylabilecei ileri srlr (s. 224). Cneyd-i Badadi

37

ve anmaktadr. H. VI./M. XII. yzylda Reiduddin Meybudi

vefat: H. 520/M. 1126) Farsa yazlm muazzam bir tefsir
iinde tasavvufi (mystique) tefsir ve te'vili toplamtr. lbni
Arabi Okulu'nun mmtaz bir temsilcisi olan Abdurrezzak-
Kaani'nin "Tevilat" adn tayan tefsiri ile birlikte bu tefsir
Kur'an'n gizemsel irfan ynn (la qnose mystique) aklayan
en nl tefsirdirler.29
"Yedi hatmi anlam" hadisi zerine maalesef kimin olduu
bilinmeyen kk bir erh vardr (H. 731/M. 1331 tarihli).
Bu erhde bu anlamlardan herbirinin seviyesinin bir varlk
biimini, bir i durumu karlad, bylece bu yedi anlamn
maneviyyat ehlinin derecelerine karlk olduklar gsteril
mektedir. Semnani (vefat H. 736/M. 1336) kendi tefsirini
manevi mertebeleri karlayan bu yedi anlama gre dzen
lemitir.29a
Dahas da var: Kur'an'm btnn erhetmeyen birok
feylesof ve mutasavvf bir sure, hatta zel nem verilen bir
ayetin (mesela Allah'n gklerin ve yeryznn "nur"u
oduunu buyuran ayet veya ayet-l krsi gibi)30 hakykat
(vefat: 910) hakknda yine Dr. Sleyman Ate, Cneyd-i Badadi, Hayat, Eserleri
ve Mehtuplan adl esere (stanbul, 1970) bavurulabilir.
29 Dr. Mbeiri'nin Farsa eviriye ekledii not: "Abdurrezzak- Kaani" Fuss erhi,
"Mendzil-us-Sclirin" erhi, "LetaiP' adndaki tasavvufi tefsirin yazardr. Te'lifat
(Te'vilat?) adn tayan ve Muhyiddin-i Arabi ad ile tannan kitab yazmtr.
Glpnarl, Abdurrezzak- Kaani'nin (1329 veya 1335) Farsa ve nesir eklinde
Ftvvetnamesi ve tasavvuf terimlerine ilikin bir risalesi olduundan bahseder.
(100 Soruda Tasavvuf, stanbul, 1969) Mbeii'nin belirttii gibi, "Te'vilclt" Msr'da
Meymeniyye Matbaas'nda 131Tde lbniArabiTefsii adyla baslmtr (Glpmarl,
Glen-i Raz erhi, Bibliyografya ksm - MEB, 1972). Letaif adl eseri de stanbul,
Selim Aa, Hdayi Kitaplar, No: 519'da kaytldr (Ayn eser).
29aDr. Mbeiri'nin farsa evirideki notu: KasdedilenAhmed lbni Muhammed lbni
Ahmed-i Semnani Ala'ud-devle Ebl-Mekarim-i Biyclbclncki'dir. 959/126l'de
domutur.
30 Ayet-l-Krsi iin bkz: Kur'an- Kerim il (Bakara Suresi,) 255. Nr ayeti iin
bkz. 24. Nr suresi, 35. Gerekten de her iki ayet tevhid ehli iin esiz birer
hazinedir.

zerinde dnm ve yorumlamtr. Bunlarn btn dikkate

deer bir edebiyat oluturur. Nitekim lbni Sina birok ayetin
tefsirini ieren bir tefsir yazmtr. rnek olarak Kur'an-
Kerim'in sondan bir nceki suresi olan 113. surenin tefsirinin
balangcn analm:
"Kul ez bi-Ribb-il-felak. (De: Snrm tan aarnn
Rabb'ine) (1. ayet). Anlam udur: Varlk (vcut) ile yokluk
(adem) karanln giderene, mebde-i evvel, ilk ilke (principe
primordial) olana, kendi varl ile kaaim zorunlu varlk olana
snrm. Bu tan aar ve afak sk, nurun y, Rabb'in
mahz- hayr, mutlak iyilik oluunun tecellisidir. llk niyet,
ma'kul-i ula (intention premiere) dolays ile onun zat ile kaaim
oluunda mndemitir. Ondan tecelli ve zuhur eden mevcutlarn
ilki, akl- evvel (le premiere intelligence) onun tecellisidir. Onda
er yoktur, sadece ilk varln, akl- evvelin nurunun yaylmas
etkisinde ve sonucunda gizlenmi ve znden ileri gelen ma
hiyetin fer'i olan karanlk szkonusudur."
Bu birka satr, Kur'an- Kerim'in manevi tefsirinin nasl
ve niin lsla.m felsefi dncesinin kaynaklan arasnda yer
almas gerektiini gstermeye yeterlidir. Burada ancak bir-iki
dier zgn (tipik) rnek verilebilir (Felsefi ve tasavvufi
tefsirlerin tam bir dkm henz karlmamtr).
irazl Molla Sadra'nn (vefat: H. 1050/M. 1640) antsal
eserinde ii ve irfani tefsirin bir rnei belirlenmektedir ki,
bu eser btn ile ancak baz Kur'an surelerini yorumlamakla
birlikte, byk boyda yediyz sayfadan da az yer tutmakta
deildir. ada ve Molla Sadra gibi Mir Damad'n31 bir

31 Mir Muhammed Bakr lbni Muhammed-i Esterabadi, Safevi devrinin tannm

bilgin ve feylesoflanndandr. "Mir Damad" diye anlr. Esterabad'da domu,
Mehed'de tahsil etmi, Isfahan'da retmitir. adalan arasnda ok saygn bir
yeri vard. Kendisinden ders alanlardan en iinlsii byk feylesof Sadruddin-i
irazi'dir (Molla Sadra). Farsa iirler sylemi, ilmi ve felsefi eserlerini Arapa
yazmtr (Dr. Rzazade afak Tarih-i Edebiyyat-i lran, Tehran, 1342, s. 404).

39

rencisi olan Seyyid Ahmed-i Alevi de Farsa bir felsefi tefsir

meydana getirmitir (Henz baslm deildir.) Ebul-Hasen
amilI- lspahani (vefat: H. 1138/M. 1726) "Mir'at-ul-Envii.r"
adn tayan (Nurlar Aynas) ve ii irfan erevesinde
Kur'an- Kerim'in btn tefsir ve te'villerini ve yazarn bu
konudaki dncesini ieren bir te'vil klliyat telif etmitir.
eyhi Okulu da ayet ve surelerin yine olduka ok sayda
tefsirlerinin meydana gelmesine yol amtr.32
Gnmzde lran'da eyh Muhammed Huseyn-i Tebate
bai'nin telif ettii byk tefsir de burada anlabilir.33
XIX. yzyln balangcndan baka bir ii din felsefecisi
(hakim-i ilahi, theosophe) Ca'fer-i Kefi manevi tefsir ve te'vilin
grev ve devini belirlemeye uramtr. Yazar genel olarak
tefsir ve te'vilin (l'hermeneutique) derecesi olduunu
aklar: Tefsir, te'vil ve tejhim. Tefsir; kelimenin dar anlam ile
lafzn (sylemin) yine lafza bal kalnarak yorumudur. Da-

32 Seyyid Muhammed Huseyn-i Tehatebat, son iki yzylda Oniki mam iilii iinde
meydana gelen Kerimhaniyye ve eyhiyye hareketlerinin baz nazari noktalarda
ve yorumla ilgili konularda lsna-Aeriyye mezhebinden ayrldm, bu sebeple
bunlan ayn mezhep saymadn ileri srmektedir (i'a der lslam, s. 40). Trke'de,
"eyhilik" hakknda bkz. Glpnarl, 100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler,
stanbul, 1969, s. 160 vd. (Soru: 55 vd.). Burada verilen bilgiye gre eyhilik
1752 yllarnda doup 1827'de Hicaz'da len eyh Ahmed-i Ahsa'i'ye atfolunur.
Tarikan gelitiren, 179l'de Ret'de doup 1843\e Kerbela'da len Kazm- Reti'dir.
Kazn- Reti'nin lmnden sonra tarikat ikiye aynln, Hac Muhammed Kerim
Han'a tabi olanlar (vefat: 1871), Ayetullah Tebatebat'nin de belirttii gibi, baz
garip inanlarna ramen "Ehl-i Kble" dna kmamlar, Ali Muhammed-i
irazi'ye (Bab) tabi olanlar (Babtler) byle olmam, bu koldan treyen Ezeli ve
zellikle Bahailer ise tamamen slam dna karak ayr bir dini cemaat olu
turmulardr.
33 Tefsirin ad "el-Miz.an"dr (Tefsir-ul-Mizan). Arapa asl yirni cilt olup Farsa'ya
evirisi 40 cilt olarak yaymlanmtr. Dr. Mbeiri, Corbin'in burada allame
merhum Mirza Mehdi-i Atiyant'yi anmasnn da yerinde olacak itliini, bu zatn
nemli bir feylefos olduunu belirtir. Hicri 1307'de doup otuz yl kadar nce
(hicri: 1372) vefat eden Atiyani'nin yetmi kadar eseri vardr. Molla Sadra'nn
"Es/iir"na Arapa haiye ve Farsa erh yazm, adruddin-i Konevt'nin
"Miftiih-ul-gayb" adl eserini de ertetmitir (Ferheng-i Mu'in).

40

yanak olarak da lslami er'i ilimleri alr (Les sciences islamiques

canoniques). Te'vil ise (kelimenin kkeni, etimolojik anlam
bakmndan bir nesneyi aslna; ilk ekline gtrmek, indir
gemek demektir)34 manevi bir irad, ilahi bir ilham dayanak
alr. Bu henz orta derecede ilerlemi olan feylesoflarn
mertebesidir. Tejh.im (szlk anlam ile "anlatmak", yorumun
en yksek biimi) ilahi bir kavray ilemini, Allah'n ayn
zamanda hem zne, hem konu, hem gaye veya hem kaynak,
hem vasta, hem hedef olduu bir ilham dayanak alr. Bu
felsefenin en st mertebesidir. nk yazannz -ki nemli
nokta da buradadr- felsefe okullarn da Kur'an- Kerim'in
manevi tefsirinde olduu gibi bu anlay derecelerine gre
sralar. Tefsir ilmi felsefeden nasip almamtr ve hakykate
nispetle Peripatetikler'in (Meaiyyun) felsefesine karlktr.
Te'vil ilmi Stoac feylesoflarn (Hikmet-ul-Revak) felsefesinin
mukabilidir, nk bu; perde arkasnda bir ilimdir (Perde:
Hicab, revak-Islam'da Stoac felsefenin nasl anlaldn ta
mamiyle gsterecek bir aratrma henz yaplmamtr ve
yaplmaya muhtatr).35
Tejh.im ilmi veya mteali te'vil (hermeneutique transcen34 Te'vil: "Bir nesneyi bir nesneye red ve irca' etmek manasnadr. Te'vil-l-Kelam
merci-i kelam tedebbr ve taharri ve takdir ile tefsir eylemekten ibarettir. Te'vil
rcu manasna olan evl'den me'huzdur. Pes indelmfessirin bir Ayet-i Kerine'nin
manasn bir nesneye irca' ile beyan eylemekten ibarettir.' Bazlar "evvel" lafzndan
me'huzdur dediler. Buna gre te'vil; kelam evveline sarf ve irca' eylemekten ibaret
olur. Bazlar hkn ve siyaset manasna olan iyaletden me'huzdur dediler". (Kamus
tercmesi, Te'vil maddesi). Yine burada "tefsir" ile "te'vil"in fark belirtilmektedir:
"Te'vil vch-i muhtelifeye muhtemil olan ayette olur". Ayetlerin smn, rtl
anlamlan belirtmek iin yaplr. u halde tefsir zahiri anlam iin de szkonusu
olur. Te'vil ise batni anlamlan belirtmek iin yaplan tefsirdir denebilir. Farsa
eviride Dr. Mbeiri Kefi'den daha nemli kaynaklara bavurulabileceini
syler ve "tefsir ve te'vil" hakknda baz kaynaklardan nakiller yapar.
35 Stoa "revak" anlamndadr. Aristoteles felsefesinin, Aristoteles'in derslerini
yryerek vermesinden ilham alnarak adlandrl gibi, Zenon'un derslerini
verdii yer gznnde tutularak onun kurduu felsefe okuluna da Stoaclk
(Revakyye, Stoizismus) denmitir.
41

dante) ise irak hikmetidir (Hikmet-ul-irak veya hikmet-i

mankiyye). Suhreverdfnin ve Molla Sadra-i irazi'nin hik
metidir.
6. Yukarda (5) numarada anlan yazan belirsiz ve "yedi
hatmi anlam"a ilikin risale, balangtan itibaren ii imamlar
tarafndan ifade edilen tefsir ve te'vile nfuz etmemize yardmc
olmaktadr. Fakat u sorular ortaya kmakt;dr: Ebedi ha
kykate, vahyi,. bildirdii geree nispetle belirli bir dilde ve
belirli bir zamanda vahyedilmi kutsal metnin ilikisi nasl
aklanmaldr ve vahy sreci nasl telakki edilmelidir?
Mistik ilahiyyat felsefesinin (theosophe, ifani feylesoO bu
sorunlar nasl bir ilikiler btn ve koullar iinde nazara
aldnn dnlmesi, lslam topluluunu III. hicri (IX. miladi)
yzylda saran ve alkantl bir durum yaratan; mu'tezili
reticisine yolu alm bulunan grltl tartmann onlarca
nasl grldn sezmemize yardmc olur. Kur'an yaratlm
mdr, mahluk mudur? Yoksa yaratlmam, ncesiz midir?
Mu'tezili ilahiyyatlanna gre Kur'an mahluktur, yaratlmtr
(Karlatrnz: Aada III, 2, B). Halife Me'mn bu retiyi
kabule zorlad. "Gelenee bal kalan" (Orthodoxe) Msl
manlar takibat ve baskya gs germek zorunda kaldlar.
Onbe yl kadar sonra Halife Mtevekkil durumu onlar lehine
aksine evirdi. Mistik ilahiyyat felsefecisine (mutasavvf
feylesof, hikmet-i ilahiyye hakimi, theosophe mystique) gre
ise burada yanl konmu bir sorun vardr. Kar karya
konmu mahluk ve gayimahluk (yaratlmam) terimleri ayn
gerekler dzeyini hedef almazlar; bu sorun da tamamen bu
ikisi arasndaki gerek ilikiyi kavrayabilme yeteneine
bldr: Tanr sz ve insan sz (ilahi kelam ve beeri kelam).
Yazk ki ne u veya kar taraf tutan iktidarn, ne de bu tar
tmaya girien cedeli ilahiyyatlann bu sorunun stesinden
gelebilecek yeterli felsefi donanmlar vard. Byk kelamc
Ebul-Hasen el-E'ai'nin btn gayreti "nasl diye sormakszn"
42

iman etmeye yneliyordu.

Bat anlam ile feylesof ve Batl eletiri karsnda irfani
feylesofun durumu da kelam ilahiyyatlarmdan (karlat
rnz: aada Ill) daha iyice deildir.
Bat felsefesi onu manevi te'vilden vazgeip tarihi tenkid
gz ile olaylara bakmaya yneltmek istediinde, aslnda onu
yabancs olduu bir alana ekmek istiyor demektir, ona
phesiz bir ada Bat felsefesinin balang ilkelerini elde
etmekle sonulanacak olan, ne var ki onun felsefesine de
yabanc den bir bak as kabul ettirmek istiyor demektir.
lki tipik dnceyi ele alalm: Birisi mesela Peygamber (S.A.)
evresini, eitim artlarn, dehasnn biimini gznnde
tutarak anlamaya almaktadr. Dieri de felsefenin, tarihinin
boyunduruunda olmasn ifade eder: Gerek nasl tarihidir?
Tarihi bir aklama bulabilir ve tarih nasl gerek olur? Gerek
ile, "hakk" ile tarih ilikisi nedir?
Birinci dnce karsna irfani feylesof kendi nbvvet
reticisinin irfan, marifet anlayn koyacak, bylece ilahi
kelamn insan diliyle ifadesini aklamaya alacaktr. Irfani
tefsir ve te'vil (hermeneutique) peygamberlik ve zellikle Islam
Peygamberi'nin (S.A.V.) oigusunu anlamaya alrken,
Peygamber'in kendi "a" ile ilikisinin deil, tebliinin zuhur
ettii ebedi kaynak ile ilikisinin, kutsal metni ondan alarak
tebli ettii ebedi kaynak ile ilikisinin, kutsal metni ondan
alarak tebli ettii vahy ile ilikisinin biim ve nitelii zerinde
dnr. lkinci dnceye gelince, (historicisme) (tarih
selcilik)36 grnn iinde kalakald bu ikilem dilemme
karsna da irfani feylesof u mlahazay getirir. Ebedi iz,
Kur'an- Kerim'in hakykati, logos veya ilahi kelamdr
(Kelam-ul-Hakk). Bu ilahi kelam da zat ile kaaim, vacib-ul
vcud olan ilahi zattan soyutlanamayp n ve sonu olmayan
36 "Tarihselcilik" iin mesela bkz. TDK. Felsefe Szl, Ankara, 1979.
43

ebediyyette onunla birliktedir.

phesiz bu dnceye kar da u itiraz yneltilecektir:
Bu durumda sadece ebedi olaylar (zaman d olaylar -H.H.)
szkonusudur. Fakat olay kavram bertaraf edilmi olmuyor
mu u halde? lbrahim (A.S.) ve Musa (S.A.) henz varlk
alemine gelmeden nce, onlara nispet edilen sz ve davra
nlardan, mantkszla dmeksizin ne anlalabilir? Ayn
yazar bu tr bir itirazn tamamiyle bir yanlsamaya dayand
eklinde bir cevap vermektedir (Yedi Batni Anlam Risalesi'nin
ad bilinmeyen yazan - H.H.). ada olan Semnani de teknik
adan (Kur'an- Kerim'in 41. suresinin 53. ayetine dayana
rak)37 "afaki zaman", nesnel (objektiO dnya zaman, niceliksel
(kemmi quantitatiO zaman, trde (homogene) ve olaylarn
d tarihsel akn kesintisiz zaman ile; enfsi zaman ruhun
i aleminin zaman, saf ve z niteliksel (keyfi, qualitatiO zaman
ayrmaktadr. Bu zaman trlerinden birinden veya tekinden
sz ediliine gre artk "nce" ve "sonra"nn da anlamlar
tmyle zde olmazlar. Gzlenen ve deneylenen tarihsel ak
dizisi iindeki olaylar trnden bir d gereklie sahip ol
makszn da tamamiyle gerek olan olaylar vardr. Yine yukarda
(5) numara altnda anlan Seyyid Ahmed-i Alevi (H. XI/M.
XVII. yzyl) bu sorun ile karlatnda, suretlerin (formes)
artlarda gelileri dzeninin yerine ezamanllklar (simul
taneite) dzeninin getii bir ebedi kurulu (structure) te
lakkisine varmaktadr. Bu telakki iinde zaman mekanla
birlemekte, zaman mekan olmaktadr. Bu dnrler suretleri
zaman iinde alglamaktansa mekan iinde alglamay ye
lemektedirler.
7. Yukardaki mlahazalar manevi anlam ortaya koymak
iin yaplacak erhler iin hareket noktas olan kavrama ve
3 7 Fussilet suresi 53. ayette "afak"da ve "enfs"de ilahi ayetlerin gsterilecei beyan
buyurulur.
44

anlama yntemini aydnla karmaktadr. Bu yntem "te'vil"

terimi ile en iyi ifadesini bulur. Genel olarak iiler ve zellikle
lsmaililerin tabiatiyle ve batan beri te'vilin byk stadlar
olmalar gerekiyordu. 38 Te'vil ynteminin allagelen dnce
tarzmza aykrl kabul edildii lde dikkatimizin de
artmas gerekir. Te'vilin evren emas gznnde tutulduunda
ileri srlen grlerin de bu ema iinde yapay ve ireti
durmadklar grlecektir.
"Te'vil" kelimesi "tenzil" (indirme, vahyetme) kelimesi ile
birlikte, kar anlamlar ile birbirlerini tamamlayan bir terim
ve kavram ikilisini oluturur. "Tenzil" hususuyle mevzu' dini,
kurallar getiren ve dzenleyen dini (religion positive), melek
tarafndan peygambere aktarlan vahyin lafzn, sylemini ifade
eder. Bu vahyi Yce Alem'den indirmek demektir. Te'vil ise
aksine bir tutumla aslna gtrmek, sonu olarak bir metnin
asl ve gerek anlamna varmak demektir. Bir nesneyi aslna,
kkenine gtrmektir. u halde te'vili uygulayan bir kimse,
tebli edileni d grnnden (exoterique, zahir) evirerek
gereine, "hakykat"ine dndrm olur (Karlatrnz:
kelii.m- pir, pir'in, mridin sz - H.H.). Deruni ve manevi
erh ve tefsir olarak te'vilin anlam budur. Anlam karma
CT'exegese) dncesinde bir rehber mrid (l'exegete, iilik'te:
lmam) dncesi de bulunmaktadr. Yine anlam karma,
istihrac (l'exegesis) dncesi altnda bir hurc, bir k
(exode), bir "Msr'dan k" fikri de kendini belli eder ki
38 Yine tekrarlayalm: nemli olan zgn ve parlak bir felsefi dnce ortaya atp
gerekten uzaklamak, "yaldzl ve ssl szler" bularak valy kaynandan kesilnek
deil, zahir anlan ile elimeyen bann gerekleri bulmaktr. Zahiri anlam ardndaki
batni anlam sylemesine izin verilen ve ancak "mutahhar" olanlardr (56. vaka
suresi, 79. ayet). Yoksa vahy kaynana dman olanlarn yaldzl szleri (En'am,
112), tefsir ad altnda ileri srlr. Ehl-i beyt imamlarnn deil de, "batn"; zahir
anlam reddetme anlamna alanlann yorumlan ne kadar parlak grnrse grnsn,
ihtiyatl davranmak gerekir. "Sakaleyn" hadisine uyarak Kur'an- Kerim'e
"Kur'an- natk" ile birlikte uyan, sapklktan kurtulmu olur.
45

mecazn dna kmak, lafzn kleliinden kurtulmak, zahiri

grnn esaret ve srgnden, zahir batsndan kurtulup
asl dnce, (maksud H.H.) gizli anlam dousuna (mark
-H.H.) ynelmek demektir.
lsmaili irfanna gre (gnose ismaelienne) te'vilin kemali
yeni bir manevi doutan ayrlamaz (Viliidet-i ruhaniyye),
te'vilde tam olgunluk, yeni bir manevi doua baldr. Me
tinlerin erhi, ruhun inirah (l'exegesis) olmakszn mmkn
deildir.39 lsmaili irfan te'vili yine mizan (Balance) ilminin
bir uygulamas olarak da grr. Bu gr asndan Cabir lbni
Hayyan'n4 eski kimya (alchimie) yntemi te'vilin bir uy
gulamasndan ibarettir: Zahiri gizlemek ve gizliyi aklamak.
Dier kelime ikilileri de bu alandaki terimler iin anahtar
kelimelerdir. Mecaz, dyz ve benzetme demektir. Oysa
hakykat gereklii olan doruluk, doru olan gereklik de
mektir. u halde metinden karlacak manevi anlam mecaz
demek deildir. Bizzat lafz (sylem), ibare fikrin, z anlamn
(idee) mecazdr (metaphore). Zahir "exoterique"dir, grnen
anlamdr, lafzi aklk, beyandr, eriattir, Kur'an- Kerim'in
maddi, elde tutulur metnidir. Batn ise gizli olandr,
"esoterique"dir (Yukarda N. 2/son). Nasr- Husrev'den ak
tarlan metin, bu ikili kutuplamay mkemmel bir ekilde
ifade etmektedir.
Ksaca sylemek gerekirse, u kelime ikilisinde, eriat,
hakykat ile, zahir batn ile, tenzil te'vil ile anlmaktadr ve bu
kelimeler arasndaki iliki, simge (symbole) ile simgelenen
(symbolise) ilikisi demektir. (Bu kelimelerin, Franszca'da
birok karlklar olduundan Arapalar ile anlmalar daha
uygun grlmtr.) Bu kat kar karya koyu bizi (simge)

39 Belki de "Sadrn erhi" demek daha doru olur. nirah suresine baknz.
40 Cabir tbni Hayya.n tmam- Sadk'm rencilerinden olup, imamdan rendikleri
ile kimya ilminin ilerlemesinde byk hizmeti olmutur.

46

ve allegorinin talihsiz kartrlmasna kar gvenceli klabilir.

Yukarda bu kartrmaya deinilmiti (N. 2). Allegori; ge
nellemeler ve soyutlamalar sonucunda varlan az veya ok
yapay bir tasvirdir. Bu genellemeler veya soyutlamalar yalnz
bu allegori ile deil, baka yollar ile de belirlenebilir. Sembol
(simge) ise simgelenenin mmkn olan yegane ifade vastas
demektir. Dier bir deyile burada simge, yakn olduu ta
nmlanann tek ifadesidir. Bu ifade hibir zaman bir defada
kesinlikle ve tamamen zlm olmaz. Simgesel alglama
(timsali idrak, la perception symbolique) dorudan doruya
verilerde duyumsanr ve lafzi olanlarda bir deiime yol aar,
onlar saydamlatrr, altlarndaki anlamlan sezilebilir klar.
Bu ekilde gerekletirilen bir saydamlk elde edilmedike
bir kavray ve anlay dzeyinden dierine gei de
imkanszdr. Buna karlk da aamal olarak ykselen bir
grnm iinde kademelenmi bir evren okluu olmakszn
simgesel alama da (l'exegese symbolique) grev ve anlamn
yitirir ve ortadan kalkar. Yukarda buna da iaret olunmu idi.
u halde simgesel alama evrenlerin, dnyalarn birinin dieri
ile simgelendii bir ilahi felsefe, hikmet-i ilahiyye (theosophie)
gerektirir: Duyumsananm zerindeki (suprasensible) manevi
alemler, macrocosmos veya homo maximus (insan- kebir) ve
microcosmos.41 Yalnz lsmaili ilahiyyat felsefesi deil. Molla
Sadra ve onun okuluna mensup feylesoflar da bu "timsali
suretler" (formes symboliques) felsefesini vgye deer bi
imde gelitirmilerdir.
unu da eklemek gerekir: Te'vili tamamlayan dncenin
41 Makrocosmos: Kainat, evren anlamnadr. insan da eyh Gaalib'in "Hoa bak
batna kim zbde-i alemsin sen/Merdm-i dide-i ekvan olan ademsin sen" diye
ifade ettii anlay veya Emir-l-M'minin'e atfedilen "Sen kendini kk bir
nesne, cirm-i sagyr sanrsn, oysa sende Alem-iEkber (macrocosmos) gizlidir"
beytinin ifade ettii anlay iinde, "mikrocosmos"dur. Metindeki homo maximus
(insan- kebir) terimleri, baz felsefi dnya grlerinde evrenin "makroant
hrophos" (byk insan) saylm ifade eder.
47

gelime seyri ve varsayd, varln gerekli grd idrak

biimi; genel bir manevi kltr ve felsefe tr ile birliktedir.
Te'vil imgeleme bilincinin (conscience imaginative) kulla
nlmasn, harekete geirilmesini gerektirir. lraki feylesoflarda,
zellikle Molla Sadra'da bu bilincin sekin grevinin ve irfan
asndan deerinin kuvvetle belirlendii grlr. Yalnz
Kur'an- Kerim deil, ayn zamanda Kitab- Mukaddes de bizi
u zmlenip paralarna ayrlmaz (irreductible) olgu ile
karlatrr: Kur'an- Kerim ve Kitab- Mukaddes zerinde
dnerek okuyanlar iin, metin grnrdeki anlamndan
baka anlamlar da gsterir. Burada zihnin yapay bir kurgusu
deil, bir idrak hamlesi szkonusudur. Bu idrak de bir sesin
veya bir rengin alglanmas gibi paralanmaz bir idraktir. 42
Bizzat kendi de lbni Sina tarafndan verilmi olan rnei
gelitirmi olan Suhreverdi'nin kssalanndan balanarak, lran
edebiyatnn byk blm, tasavvufi destanlar, lirik iirler
de ayn durumdadr. irazl Ruzbehan'm Aklarn Yasemin'i"
adl eseri varlklarn gzelliinin peygamberane anlamn,
duyumsanan, duyularla alglanabilen suretlerin temel ve
kesintisiz bir "te'vil"ini tabii ve kendiliinden bir biimde
uygulayarak kantlar. 43

42 Maddi nesnelerden duyu organlar yolu ile edinilen ilk tam alg paralanmaz
ve zmlenmez bir algdr. Burada da manevi anlamn birden kavran bu tabii
alglamaya (idrak) benzetiliyor.
43 Sal'di-i irazi'nin:
"Berk-i derahtdn-i sebz der nazar-i huyar
Her varaki defterist ma'rifet -i Gird gar"
beytini haurlatyor (Akll olann gznde aalarn yeil yapraklan Allah' bilme
kitabnn sayfalandr). Ruzbehan Bakli-i irazi'nin "Ebhar-ul-Akyn" adl eseri,
H. Corbin ve M.Mo'in tarafndan yaymlanmtr: Abhar al'-Ashigin (Le Jasmin
des Fidtles d'Amour) ed. H. Corbin and M. Mo'in, 1958 (bkz. Islamic Philiso phy
in Cantemporary Persia: A Survey of Activity During the Pas Two Deca des, by Seyyed
Hossein Nasr, Research Monograph No: 3, Middle East Center University of
Utah. Salt Lake City, Utah, 1972).

48

Ruzbehan' anlayan ve simgenin (symbole) "allegorie"

olmadn bilen birisi, ranl okuyuculardan bir ounun,
mesela Ruzbehan'm byk hemehrisi irazl Hafz'm iir
lerinden tasavvufi (mystique) bir anlam duyduklarna artk
hayret etmeyecektir.
Bu mlahazalar olduka ksa olsalar da yine de Kur'an-
Kerim metninin nasl bir kavrama ve telakki dzey ve orta
mnda ele alndn gsterdiinden, Kur'an- Kerim'in lslami
felsefe dncesine katks sezdirmeye yarayabilirler.
Kur'an- Kerim ayetlerinin de felsefi bir aklama ve tasvirde
katks ve dahli olabiliyorsa, bu bizzat lslami irfan ve marifet
retisinin de (gnoseologie) nbvvet retisine prophe
tologie) girmesindedir (bkz. aada il) ve Bat'da kklerin
Latin Skolastiki'ne kadar gtrebildiimiz metafizik alandaki
laikleme srecinin (laicisation metaphysique) lslam'da
meydana gelmemi olmasndandr.
lmdi, bu felsefenin "peygamberane" (prophetique, yalvaa)
nitelii ibu kaynaktan beslenmise; gerekli tehizat, donanm
ynnden de canlandrd ve zgn bir geliim sreci verdii
btn bir gemiin mirassdr. Bu gemiin temel eserleri
de ona birok evirici nesillerinin almalar sonucu akta
rlmtr.
2. eviriler
Burada temel nem tayan ve kltr olgusu szkonusudur.
Bu olgu, Bat'da ve Dou'da nceliklerin btn kltr kat
klarnn insanln yeni manevi hayat oca olan lslam ta
rafndan zmlenmesi olarak tanmlanabilir. Muazzam bir
dolam kendini gstermektedir: lslam eski Yunan'n kltr
mirasn benimsemekte (ki bu miras mevsuk eserler yannda
yazarlara isnad edilen mevsuk olmayan eserleri de ihtiva eder),
bu miras XX. yzylda Toledo'daki evirmenler Okulu'nun
49

almalar sayesinde Bat'ya aktarmaktadr.

Yunanca'dan Sryanca'ya, Sryanca'dan Arapa'ya, Arap
a'dan Latince'ye yaplan bu evirilerin kapsam ve sonular
Mahayanist Buda dini metinlerinin44 Sanskrit dilinden ince'ye
evrilmeleri ile veya XVI. ve XVII. yzyllarda Ekber ah'm
cesaretli slahat hareketinin sevki ile45 Sankrite'den Farsa'ya
yaplan eviriler ile karlatrlabilir.
lki alma oca birbirinden ayrlarak belirtilebilir:
1) Bir yandan Sryanilerin meydana getirdikleri zel eser,
Sasani Iran lmparatorluu'nun batsnda ve gneyindeki Arami
halk topluluklar iinde tamamlanan alma vardr. Bu alma
zellikle felsefe ve tp zerinedir. Fakat Nasturilerin mesih
(christ) retisi ve erhdeki almalar da (Origene'in Edesse
Okulu zerinde etkisi) 46 mesela ii imamet retisi zerine
bir incelemede grmezlikten gelinemez.47 2) Sryanilerin bu
almalar yannda bir de Yunan-Dou gelenei olarak ad
landrlabilecek olan ve Sasani lmparatorluu'nun kuzeyi ile
dousunda cereyan eden almalar vardr. Bu almalar kimya
(eski kimya, alchimie) astronomi, felsefe ve tabiat bilimleri
zerinedir. Bu gelenee mensup dnya grnn (Wel
tanschauung) bir paras olan "gizli ilimler" de, bu ilmi a
lmalara dahildir.
44 Mahajane Budizmi, Buda'y iliihi bir varlk haline getiren bir Budizm dal olup
Kuzey Budizm'i diye de adlandrlr. Kuzey Hindistan, Tibet, Orta Asya, in,
Kore veJaponya'da yaylmtr. En nemli dini metni Mahawastu'dur.
45 Gerekte bir "Islahat" hareketi deil, siyasi amalarla yaplan bir tr yeni din
kuruculuudur, yani bir "ifsadat" hareketidir. zellikle lsliim ve Hindu dini
uzlatrlmaya allm, 1605'te Ekber ah'n lm ile bu kt amal ve
yetkisizce giriilen hareket de yklmtr.
46 254'te len Origenes lskenderiyelidir. anda ve IV. ve V. yzyllarda oifani ve
Platon felsefesinden etkilenen grleri ile ok etkin bir iliihiyyat olarak g
rlm, 553'de fikirleri Korsil'ce "batl" saylmtr (Bertholet/Goldammer,
Wrterbuch der Religionen).
47 Ancak karlatrma yaplabilir. Yoksa imamet retisinin bizzat imamlardan
deil, bunlardan kaynakland ileri srlemez.
50

1. Sryanilerin, Mslman feylesoflarn Yunan felsefesini

ileticiler olarak stlendikleri rol anlayabilmek iin hi deilse
ksaca Sryani dili kltrnn ruhu, tarihi, zayf noktalar
hakknda bilgi vermek gerekir.
Edesse'deki (Urfa) nl "Persler Okulu" imparatorJovien'in
Nisibe48 kentini ranllara terk ettii srada kuruldu. (Bu kentte
Yunan felsefelerinin Sryanca'ya ilk eviricisi olarak Probus
grnecektir.) 489 ylnda Bizans mparatoru Zenon Nasturi
eilimleri dolays ile okulu kapatr. Bunun zerine Nasturi
mezhebine sadk kalan stad ve akirdler Nusaybin'e sndlar
ve orada balca bir felsefe ve ilahiyyat merkezi olan yeni bir
okul kurdular. Ayrca Sasani Hkmdar Husrev En-Revan
(Nrevan) (521-579) Gonde-ahpur'da (Cndiapur), lran
lmparatorluu'nun gneyinde stadlarnn birou Sryani
olan bir okul kurdu. ( ok sonralar Halife Mansur Conde
ahpur'dan Tabib Georges Baht-Ye'yu getirecektir. 529
ylndaJustinien'in Atina Okulu'nu kapatt ve son yedi Yeni
eflatuncu (Neoplatonicien) feylesofun lran'a snd g
znnde tutulursa, Hicret'in (M. 622) arefesinde Dou
dnyasnn felsefe ve ilahiyyat durumunu etkileyip belirleyen
kimselerin daha o tarihte belirli bir sayya ulam olduu
anlalacaktr.
Bu dneme hkmeden byk ad Ra Aynal (Resul-aynl)
Sergius'tur (Vefat: stanbul, 536). Engin bir etkinlii olmu,
bizzat yaz eserler dnda bu Nasturi sahibi Galien'in
(Calinus) eserlerinin byk bir ksmn ve Aristoteles'in
mantka ilikin eserlerini Sryanca'ya evirmitir. Dier yandan
dnemin monophysite (monofizit, jacobite, Yakubi) Sryani
yazarlar49 arasnda Bd (Kelile ve Dimne'nin eviricisi),
48 Nusaybin, bkz. Y. Kumeyr, lsldm Felsefesinin Kaynaklar, eviren: E Olguner,
stanbul, 1976, s. 157.
49 Monophysitismus: Hazreti lsa'da (A.S.) yalnz ilahi mahiyet gren ve 451 ylnda
Chalkedon Konsili'nce reddedilen reti. Jakob Baradai'nin (Baradaeus) n51

Ahdemmeh (vefat: 575) sonra Severe Sebokht (lm: 667),

Edesseli (Urfal) Yakub (Jacques d'Edesse, aa yukar
633-708 yllarnda), "Araplarn Piskoposu" "Georges"un
(Circa) (vefat: 724) adlarm anmak gerekir.
Sryani yazar ve evirmenlerinin balca ilgilerini eken;
mantk dnda ranl Pavlus'a Sasani Hkmdar En-Revan'a
bir mantk kitab ithaf etmi idi), bir felsefe tarihi tarznda
dzenlenmi vecizeler derlemeleri idi. Platon'un retisinin
ruh grnn gl etkisi altnda olduklarndan Yunan
hakimleri ve zellikle Platon (Eflatun) onlar katnda Dou
zahitlerinin simalar ile karlayordu.* Bu da phesiz
lslam'n "Yunan peygamberleri" hakknda dncesi zerinde
etkisiz olmamtr (Bkz. yukarda 1, 1, prog. 3). Bu telakki
de Yunan hakimleri de ilhamlarn "nbvvet nurlar oda
ndan" almakta idiler.
Bu Yunani-Sryani geleneklerin nda hicri nc yzyl
bandan itibaren oluan byk eviri giriimi de bir yeni r
olmaktan ok, ayn dncelerin etkisi altnda, fakat daha
kapsaml ve yntemli biimde nce giriilen hareketin sr
drlmesidir. Yine lslam ncesinden beri Arap Yarmadas'nda
hemen tm Goide-ahpur (Cndiapur) kl ve olduka
yksek sayda Nasturi hekimleri vard.
Badad H. 148/M. 765'te kurulmu idi. 217/832'de Halife
el-Me'mn "Bilgelik Evi"ni (Beyt-tl-hikme, Hikmet Evi) kurdu.
Ynetimini de Yahya lbni Masyeh'e verdi (Vefat H. 243/M.
857). 50 Onun hedefi de nl ve verimli Huneyn lbni shak
derliinde, Siryani monofizit Yakubi Kilisesi meydana gelmitir (Vefat: 578)
(Bertholet/Goldammer, Wrterbuch der Religionen).
(*) Baz slam dinrlerince, zellikle Eflatun'un Kur'an- Kerim'cle zikredilmeyen
peygamberlerden sayldna iaret vardr (H.H.).
50 lbni Mas(lyeh (Yuhanna tbni Maseveyh) (777-587): Bkz. Siyasi ve Kltrel lslilm
Tarihi, (Prof. Dr. K. Hitti/eviren: Prof. Dr. Salih Tu), II, s. 556. tbni Miskeveyh
ile kantnlmamaldr. Yine anlan eserde verilen bilgiye gre bu zat Huneyn tbni
1slak'n (Huneny'ubn shak) hocasdr. Fatmi halifesi el-IUkim'in Kahirc'dcki
52

idi ki (194/809-260/873) Hera'da Hristiyan Arap kabilesi Beni

lbad'a mensup bir aileden domu bulunuyordu.51
Huneyn phesiz Yunan eserlerinin Arapa ve Sryanca'ya
en byk evirisidir. Onunla birlikte olu ishak lbni Hu
neyn'in (Vefat: M. 910) ve yeeni Hubey lbni el-Hasen'in
adn da anmaldr. Bylece gerek bir eviri tezgah meydana
gelmi oluyor, bu i ocanda birtakm; ou kez Sryanca'dan
Arapa'ya, ok daha az da olsa Yunanca'dan dorudan doruya
Arapa'ya da eviriler ve uyarlamalar yapyordu. Byle
Arapa'da felsefe ve ilahiyyatn zel terimleri H. UI./M. IX.
yzyl boyunca geliti. Ancak kelime ve kavramlarn
Arapa'da bundan sonra zel bir yaay srdrdklerini
de unutmamak gerekir. ok sonra yaam olan ve bizzat
Yunanca bilmeyen dnrlerin kullandklar terimleri
evirmek iin Yunanca szle sarlmak yanl anlamlara
gtrebilir.
Anlmas gereken dier evirmenler: Yahya lbni Batriyk (IX.
yzyl ba), Abdul-Mesih b. Abdillah b. Na'ima el-Himsi
(Emeseli IX. yzyln ilk yars). Aada V, l'de hakknda bilgi
verilen el-Kindi'nin alma arkada ve Aristoteles'in "Sop
histique" ve "Physique" adl eserlerinin eviricisidir. Aristo
teles'e isnad edilen nl "Theologie"nin de eviricisi bu zattr.
Yine byk bir ad: Kosta lbni Lkaa (820 yllarnda domu,
ileri bir yata 912 yllarnda lmtr). Bu zat Suriye
Heliopolisi'nden, Ba'albeklidir. Rum'dur ve Hristiyan Melkit
mezhebindendir. Feylesof ve hekim, fiziki ve matematiki
olup dier tercmeleri yannda Aristoteles'in Physique'i zerine
Aphrodiseli Alexandre ve Jean Philopon'un erhlerini ve
saraynda yetien ve 1015 ylnda len Yakubi Hristiyan mezhebinden Kk
Mesue'den (Maseveyh el-Maridini) ayrmak iin olan Latin Mesue (Mesua) yahut
Mesue Major (Byk Mesua) ad verilmitir (C. il, s. 480. dn. 110).
51 Hcra: Hire'dir. Huneyn'ubn lshakJoannitius diye de anlr (Bkz. Hitti, Siyasf ve
Kltrel tsldm Tarihi, eviren: Salih. Tu, C. il, s. 480).

53

ksmen "De generatione et corruptione" adl eserin erhlerini

ve Plutarque'a isnad olunan "De placitis philosophorum"u
evirmitir. Telif eserleri arasnda: Ruh ile nefs fark (Difference
entre l'ame et l'esprit) zellikle n kazanmtr. Bundan baka
gizli ilimlere ilikin baz eserleri vardr ki bunlardaki ak
lamalar ilgi ekici biimde gnmz psikoterapi uzmanlarnn
grlerini andrr.52
Yine X. yzylda Ebu Bir Mattael-Kannay' (vefat: 940),
Hristiyan feylesofu Yahya lbni Adiyy'i, (vefat: 974), renci
Ebu Hayr lbn-ulHammar' (doumu: 942) analm. Ancak,
zellikle "Harran Sabiileri" Okulu'nun nemi burada belir
tilmelidir ki bu okul Urfa (Edesse) yaknlarnda kurulmu
bulunuyordu. Pseudo-Majnti53 onlarn yldzlarla ilgili dinlerine
ilikin deerli bilgiler vermektedir. Manevi silsilelerirti (ok
sonra Suhreverdi'nin yapt gibi) Hermes ve Agathodimn'a54
52 Heliopolis (Gne Kenti) Kahire'nin kuzeydousundaki eski Msr kentine ad
olmakla birlikte Baalbek'in de Yunanca addr. Yukarda verilen kitabn adnn
"Nefs ile Ruh Fark" evirisi, Kumeyr, lsldm Felsefesinin Kaynaklar, eviren:
E Olguner, s. l 77'den alnmtr. Ancak burada da ad geen kitapta "nefs"in
lmsz ve "ruh"un ise lml olduundan sz edildiinin sylenmesi, aksinin
varit olduu teredddn uyandrmaktadr. Herhalde kitabn ash grlmelidir.
"Kusta b. Luka el-Ba'lebekki" hakknda daha fazla bilgi iin Kumeyr'in ad geen
eserine baklabilir (s. 177, dn. 6). El-Mncid'den de hakknda ksa bilgi alnabilir.
Metinde zikredilen dier tercmeciler iin de Kumeyr'in anlan eseri yannda
Philip K. Hitti'nin Siyasi Kltrel lsldm Tarihi adl eserinin ikinci cildinden ya
rarlanlabilir.
53 Yazarn Bibliyografya'da yer verdii: Pseudo Majiti, Das Ziel des Weisen (Hakim'in
Maksdu, Hedefi), 1, Arabisches Text. Herausgeber H. Ritter (Studien der Bib
liothek Warburg) Leipzig 1933 adl eser, spanya'da yetien, aritnetik, astronomi,
tp ve kimya bilgini (vefat: 1007, Mecitfye isnad edilen bir eser olnaldr (Mecriti
iin bkz. el-Mncid).
54 Hermcs aslnda Zeus'un elisi, habercisi saylan bir Yunan tannsdr. idris Pey
gamber (A.S.) ile arasnda bir ilgi olmamas gerekir. tlerde bu konuya deini
lecektir. Agathos Daimn da yine eski Yunan'da evin koruyucu perisi gibi bir
varlktr (Duden, die Religionen). Harran Sabiileri esasen mfik olduklarndan
bu kabil ismi var, cismi yok varlklarla megul olabilirler ise de Suhreverdi gibi
bir zatn grleri ile bu kabil efsanelerin iliii olmasa gerektir. dris Aleyhisseliim
Kur'an- Kerim'de Meryem suresinin (19.) 56. ayetinde ve Enbiya suresinin (21.)

54

karyorlard. retileri eski Kalde Y ldz dini, astronomi

ve matematik incelemeleri, Yeni Fisagorcu (Pythagoras) ve
Yeni Eflatuncu akmlar ile ortak eler tamaktadr. VIII.
yzyldan X. yzyla kadar ok faal eviriciler olarak g
rndler. Bunlardan en nl ad Sabit lbni Kurra'nn addr
(826-904). Bu kimse Yldz dinine sadakatle bal olup
matematik ve astronomiye ilikin birok nemli eserin yazar
ve eviricisidir.
Burada bu evirilerin ayrntlarna girmemiz imkanszdr:
Bazlar elimizde olmayp ancak adlar kalm ve mesela IX.
yzylda yaam bulunan lbn-ul-Nedim'in byk bibliyografi
eserinde anlmaktadr. Bir blm henz baslmayp elyazmas
halindedir, bir blm de baslmtr. Genel olarak belirtilirse
tercme faaliyeti baz erhler ile birlikte Aristoteles'in klli
yatn kapsamna almtr. Aphrodiseli Alexandre ve The
mistius'un, erhleri de bu aradadr (iki arihin muhalefeti lslam
feylesoflannca tamamen bilinmekte idi. Molla Sadra bu konuda
srar etmektedir. Metaphysique'in Lambda's adl eser de semavi
muharriklerin okluu kuram iin ayn ekilde ok nemli
85. ayetinde zikredilmektedir. Rudi Paret; Der Koran, Kommentar md Konlwrdamz
adl eserinde ldris ismi ile hibir iliii olmayan Hermes'i zikretmeyip bu ismin
"Andreas" ile muhtemel benzeriini ileri srer. Mncid'de debu ihtimale yer verilir
ve tdris, tlyas ve Hzr peygamberlerin ayn kiinin adlan olmas ihtimali de
belirtilir. Schimmel, ldris'i "Henoch" saymaktadr (Der Koran Henning evirisi,
Stuttgan 1960, XIX, dn. 5). Kamus-i Kur'an'da da Mecmua'ul-Beyan'dan naklen
bu rivayete stnlk verilir. Yine Henning evirisini notlayan K. Rudolph
"H'noch"un mukabili olduunu belirtmekle birlikte "Andreas" ihtimaline de
yer verir. Monet'ye gre de dris, Henoch'dur (Le Coran, I, Paris, 1958). Saray
evirisinde de ldris yerine dorudan doruya Henoch denmitir. Kasimirski
evirisinde de byledir. Ullmann evirisinde de byledir. u halde ldris (A.S.)
olsa olsa Ahd-i Atyk'deki Henoch'un Kur'an- Kerirn'deki ad olup Yunan tannlan
vs. ile hibir ilikisi yoktur. Olsa olsa belki yle denebilir: ldris Aleyhisselam
(Henoch) tarihi bir ahsiyettir. Musevi kltrnn Yunan dnyasna etkisi ile
"Hermes" denilen mevhum varla da benzer zellikler izafe edilmi, bunun da
sonradan Harran Sabiileri'nde izleri grlmtr. Suhreverdi gibi zevat dorudan
doruya ldris'den (A.S.) sz etmilerdir, yoksa lslam'a ldris olarak geen
Hermes'den deil.

55

etki gstermitir).55
Gerek Eflatun (Platon) acaba tannabilmi mi idi? Burada
bu sorun tartlamayacaktr. Ancak feylesof el-FarabI'nin
diyaloglarn artlarda herbirinin zn belirleyerek Platon
felsefesinin dikkate deer bir aklamasn yapt belirtil
melidir (Aada V, 2) (Bkz. Bibliyografya). Aristoteles'in
felsefesinin aklanmasnda da benzer bir yntem uygular.
Baz mevsuk olmayan eserlerin (Pseudepigraphes) nemli
etkileri de burada zellikle vurgulanmaldr. n srada
Aristoteles'e ait olduu sylenen nl "Theologie" (llahiyyat)
gelir. Bilinmektedir ki bu eser Plotin'in son "Enneades"in56
bir "paraphrase"dr, belki de VI. yzyla kan bir Sryani
versionuna dayanmaktadr57 ki bu yzylda Yeni Eflatunculuk
(neoplatonisme) Nasturiler arasnda -Sasani Saray'nda olduu
gibi- geliip rn veriyordu. (Bu ada Denis l'Areopagite'e
(Dionysios Areopagita) isnad edilen yazlar klliyat meydana
getirilmitir. )58
Aristoteles'e isnad edilen bu eser lslam'da Yeni-Platonculuk
grnn temeli olmutur. Birok baka feylesofun da de
nedii gibi, burada da Aristoteles ile Platon uzlatrlmak

55 "Lambda" Yunan alfabesinin onbirinci harfidir. Aristoteles'in "Mttaphysica" adl

eseri Gre.k alfabesindeki harflere gre blmlere ayrlmtr. Lambda blmne
ait tercmeler ve bu konuda fazla bilgi iin bkz. Mahmut Kaya, Aristoteles ve
Felsefesi (Ekin Yaynlan, stanbul, 1983).
56 Plotin (Plotinus) 205-270 yllar arasnda yaayan bir Yunan feylesofudur.
Derslerinden (54) konuy rencisi Porphrios alt blmde toplam, her blm
dokuz ders ihtiva ettiinden bunlara dokuzlu blmler anlamna "Enneade"
denmitir (Bkz. Schmidt/Schischkoff, Philisophisches Wrterbuch).
57 Paraphrase: Ap geniletilerek yazl. Version: eviri, bir metnin azok deiik
biimlisi.
58 Dionysios Artopagita, Ahd-i Cedid'e dahil edilen "Resullerin leri" adl kitapta
(17, 34) anlan Atinaldr. Ona isnad edilen yazlar, Hristiyanlk ile Hristiyanlk
ncesi felsefeyi uzlatrmaya alan "Yeni Platoncu bir metin oluturur. Or
taa'da Bat'da da ok okunmu ve erhedilmitir (Schmidt/Schischkoff, Phi
losophisches Wrterbuch).

56

istenmektedir. Bununla birlikte birok kimse de lbni Sina'nn

yazd Notlar'dan itibaren (aada V, 4), bu eserin aidiye
tinden phe etmilerdir. lbni Sina'nn bu notlarnda kendi
"Hikmet-i Mankiyye" (Philosophie Orientale) adl eserine
de kymetli iaretler vardr. A. Bedevi (A. Badawi) tarafndan
Aphrodiseli Alexandre (lskender) ve T hemistius'un baz
erhleri ile birlikte yaymlanmtr (Kahire, 194 7). Enneade'in
nl N., 8., 1. parasnda -ki "sk sk zmde uyandm da"
diye balar- mistik feylesoflar Peygamber'in (S.A.) miracnn
(I'assomption celeste) rneini, kendi llerinde de ilahi
hakimin, garibin, mnzevinin gayretini talandracak olan
mahadenin mutasavvuflann yaantlarnda, i deneylerinde
tekrarlanan rneini bulmulardr. Enneades'in bu cezbeli
itirafn Suhreverdi bizzat Eflatun'a atfeder. Bu parann etkisi
Mir Damad zerinde gr11r biimdedir (Vefat: 104/1631).
lran'da Kaazi Sa'id Kummi (XVll. yzyl) "Aristoteles'in
Theologie"sine bir erh de yazmtr (Bkz. 3. blm).59 "Liber
de Pomo" adl mevsuk olmayan eserin de byk yanks ol
mutur. Bu eserde; lm halinde olan Aristoteles, akirdleri
nnde Socrates'in Phedon'daki retisini benimsemektedir
(Bkz. Nasiruddin-i Tusi'nin rencisi olan Efdaluddin-i Ka
ani'nin XIII. yzyldaki Farsa versionu. Bu eserin 2. bl
m).60 Yine Aristoteles'e atfedilen bir baka eser, "Saf iyi: Malz
hayr zerine kitap" da burada anlmaldr. (Xll. yzylda
Latince'ye Gerard de Cremone tarafndan ve "Liber de Causis"
59 Eldeki incelemenin nc blmne yollama yaplmakta ise de, maalesef ikinci
ve nc blmler yaymlanamamtr. nsze bkz. Aristoteles'e isnad edilen
Thtologie adl eser hakknda bkz. M. Kaya, lsldm Kaynaklar Inda Aristoteles
ve Fdsefesi, stanbul, 1983, s. 288. Burada verilen bilgiye gre lslam kaynaklannda
bu eser "Esalueya, Savluya, Er-Rububiyye veya Kitab-ul-Kavl aler-Rububiyye"
adlan ile anlr.
60 Yukardaki notta belirtildii gibi, elimizdeki eserin ikinci blm yaymlana
mamtr. Liber de Pomo (Elma Kitab, Kitab-ut-Tuffahe) hakknda bkz. Mahmut
Kaya, age., s. 292 vd.):

57

veya "Liber Aristotelis de e.xpositione bonitatis purae" ad altnda

evrilmitir. Bu eser de aslnda Yeni Platoncu Proclus'un
"Elementatio theologica" adl eserinin bir zetidir.61 (Yine A.
Badawi tarafndan De aetemitate mundi, Quaestiones naturales,
Liber Quartorum (Livre des Tetralogies) adl metinlerle birlikte
yaymlanmtr: Kahire, 1955. Bu son metin Platon'a atfedilen
ve simya (eski kimya) ile ilgili bir eserdir. Burada Platon'a,
Plutarque'a, Ptolemee (Batlamyus) ve Pythagore'a atfedilen
ve mevsuk olmayan btn eserleri anmamz imkanszdr. Bu
eserler eski kimya (alchimie), astroloji ve tabii servetler ile
ilgili geni bir edebiyata kaynaklk etmilerdir. Bu konuda
Julius Ruska ve Paul Kraus'un eserlerine bavurulabilir (Yine
bkz. aada iV. blm).
2. Uzun zaman sregelen bir genel kany dzeltme erefi
zellikle Julius Ruska'ya aittir: Sryaniler felsefede ve tpta
bu almalar ile balca araclar olmu iseler de araclk
edenler yalnzca onlar deildir. Yalnzca Mezopotamya'dan
lran'a doru bir akm szkonusu deildir. ranl bilginleri
onlardan da nce Abbasilerin saraynda zellikle astronomi
ve astroloji alanndaki etkileri de unutulmamaldr. Hatta
birok Farsa teknik terimin varl (mesela nader, amon
yak)62 gstermektedir ki, ok muhtemel olarak eski Yunan
kimyas (alchimie grecque) ile Cabir lbni Hayyan arasndaki
araclar lran'n Yunan-Dou geleneince kurulan bilim
merkezlerinde aranmaldr.
ranl Nevbaht ile Musevi Ma'allah, lbni Maseveyh (lbni

61 Proclus/Proklos: 410 ylnda lsanbul'da doan ve 485'te Atina'da len Yeni

Platoncu feylesof. Metinde anlan eseri Ortaa skolastiki iin ok nemli g
rlmtr (Schmidt/Schischkoff, Philosophisches Wrterbuch). Metinde anlan
"EI-Hayr-ul Malz" kitab iin bkz. M. Kaya, age., s. 300/301. Burada verilen bilgiye
gre bu eserin Aristoteles'e deil, Proclus'a ait olduunu ilk anlayan Aquinolu
Thomas olmutur.
62 Trke'de "niadr" denen (Fars'da da bu ekil vardr) madde.
58

Masyeh) ile birlikte, Badad Okulu'nda sorumluluu ilk

stlenenlerdir. Ebu Sehl lbni Nevbaht Harun-r-Reid d
neminde Badad Ktphanesi'nin yneticisi olmutur. Astroloji
(yldz bilgisi, ilm-i ncum) ile ilgili eserleri de Pehlevce'den
(Orta-Farsa'dan) Arapa'ya aktarmtr. Pehlevce'den yaplan
btn bu Arapa'ya evirilen ok byk nemi vardr. (Babilli
Teu:kros'un ve Romal Vettius Valens'in astroloji ile ilgili eserleri
Pehlevce'ye aktarlm bulunuyordu.) Bu evirmenlerin en
nl olanlarndan birisi, Zerdst dininden lslam'a geip ihtida
eden lbni Mukaffa'dr. 63 Yine burada Taberistan, Horasan,
ksaca lran'n kuzeydou blgesinden ve Orta Asya'da "D
lran" olarak adlandrlan blgeden yetimi olan olduka byk
sayda bilgin ad anlabilir: mer lbni Ferruhan-i Taberi
(Berbeki ailesinden Yahya'nn dostu) Serahsl Fazl lbni Sehl
(Merv'in gneyinden) Muhammed lbni Musa Harezmi ki
"cebirin babas" olarak bilinir ( Cebir hakkndaki eseri 820
yllarnda meydana gelmitir) ve Arap saylr. 64 Ne var ki Arap
olmas ihtimali, Hyve'nin Mekke'den uzaklnca uzak bir
ihtimaldir. Halid-i Merverrdi, Haba-i Mervezi (Mervli),
Ahmed Fergani (Latince'de Ortaa'da Alfragunus diye anlrd.
Fergane'den Yukar Yaxarte blgesindendir). Abu Ma'ar-i Belhi,
bu Bactriane (D lran) blgesinden idiler.
zellikle Bactrelardan ve bu Bactriane blgesinden Bermeki
hareketi domu ve lrani etkilerin Abbasi Saray'na girmesine
yol am, Bermeki ailesi hilafet ilerinin bana kadar iler
lemitir (752-804). Atalarnn ad olan Barnak (Bermek) budist

63 lbn-Mukaffa Kelile ve Dimne kitabn Arapa'ya evirmitir. 756 yllannda idam

edilmitir. 772'ye kadar lm tarihi verilebilmektedir (Bkz. WM. Watt, lslam
Dncesinin Teekkl Devri, eviren: E.R. Flal, Ankara, 1981, s. 216).
64 Cl. Huart "logaritma" (algorithme) teriminin "Harezmi"den geldiini belirtir.
Me'mun dneminde yaamtr (Bu konuda yine bkz. Sevim Tekeli, Modem Bilimin
Douunda Bizans'n Etkisi, Ankara, 1975, s. 47. dn. 27). Yine bkz. Philip K. Hitti,
Siyasi ve Kltrel lslilm Tarihi, eviren: S. Tu, C. il, s. 579.

59

Nevbahar Tapna'nda (Sanskrite ad Nova Wihara'dr. Yeni

Manastr anlamna gelir.) irsi barahiplik unvann belirtiyordu.
Bu tapmak Belh'de idi ve sonra menkbelerde bir ateperest
tapna biimine girmitir. "Kentler Anasa" olarak anlan
Belh'in alar boyu Yunan, Buda, Zerdt, Mani, Nasturi,
Hristiyan kltrlerinden btn elde ettikleri, orada bu ta
pmakta yine yaamlarn srdryorlard. Viran olmu, fakat
726'da Bermek tarafndan yeniden ina edilmitir. Ksaca
matematik ilimleri (riyaziyat), astronomi (hey'et), astroloji
(ilm-i ncum), eski kimya (alchimie), tp, madencilik bilimi
ve bu bilimlerle birlikte mevsuk olmayan eserlerden bir yn;
dounun vaktiyle lskender'ce izlenmi olan byk yolunu
noktalayan kentlerde odaklanmlard.
Yukarda belirtldii gibi, birok Farsa teknik terimin varl
bunlarn kkenlerinin Kuzeydou lran'da ve lslam'n bu
blgelere nfuzundan nce aranmas gerektiini gster
mektedir. Bu ehirlerden, Vlll. yzyln ortalarndan itibaren
astronomlar ve astrologlar (mneccimler), hekimler ve
simyaclar (eski kimyaclar, alchimiste'ler) lslam'n yaratt
yeni manevi hayat ocana doru yola koyuldular. Bu olayn
anlalmas mmkndr. Btn bu simya veya ilm-i ncum
gibi ilimler byk kilisenin Ortodoks (resmi izgideki) H
ristiyanl'nm kknden silmek istedii bir dnya grnn
(Weltanschauung) paralan idiler. artlan, Dou'da Dou
Roma'daki artlardan da Bat Roma'dakilerden de farkl idi.
Ne kadar Dou'ya gidilerse o lde de Byk Kilise'nin etkisi
ve gc azalyordu. (Dou'da Nasturiler kabul gryordu.)
Bylece Spenglerin "magique" kltr olarak betimledii bir
kltrn kaderi belirlenmi oluyordu.65
Ne var ki, yine Spengler isabetli olmayarak bu kltr "Arap
kltr" diye de nitelemitir. Oysa bu terim, bu kltre dahil
65 Oswald Spengler (1880-1936), Alman feylesofu.

60

edilmek istenen unsurlar gznne alnrsa tamamiyle uy-,

gunsuzdur. Ruska'nn yaknl gibi maalesef bizim klasik
filolojimizin ufku lenguistik bir'izgide durmu, ortak olan
iindeki katklar gznne alnmamtr (Arap dili ile olan
Arap'a atfedilmitir).
Sryani evirmenlerin Yunan feylesoflarndan yapt e
viriler ve Kuzeydou ranllarn bilime katklarn belirttikten
sonra yine de sylenmemi bir ey kalyor: Bu d "irfan"dr
(gnose). Yunan dilinde ifade edilen Hristiyan irfan, Musevi
irfan, lsla.m irfan, iilik ve lsmaililik irfan arasnda ortak
bir nesne vardr. Dahas var: Bugn lslam irfannda Hristiyan
ve Mani dini irfannn belirli izgilerini ayrabilip tanyabi
liyoruz. 66 Eski Zerdti lran'n ilahi hikmet (theosophie)
retilerinin de etkilerini srdrdklerini sylemek gerekir.
Suhreverdi'nin dehas ile iraki felsefe bnyesine uydurulan
bu retiler artk gnmze dein kaybolmayacaklardr.
Btn bunlar lslam felsefesini yeni bir gzle grmemizi
salamaktadr. Gerkten lslam yalnzca eriatten ibaret olsa
idi, lslam erevesi iinde feylesoflara yer olmazd. Nitekim
yzyllar boyu fakyhler karsnda karlatklar glkler
de bununla ilgilidir. Buna karlk btn boyutlar ile ele alnan
lslam yalnzca eriat ve zahirden ibaret deilse, gizli bir
gerekliin (batn) kefi, bu geree nfuz ve onu etkinletirme
de varsa, felsefenin ve feylesofun durumu da yeni bir anlam
kazanyor demektir. imdiye kadar lslam bu grnm ile
pek ele alnm deildir. Bununla birlikte lslam'n zgn ir
fann en iyi temsil eden lsmaili iilii irfannda,67 nl "Mezar
66 zdeki benzerlikler ancak bu dinlede vahy kaynandan gelen retilerin kalnts
olmasndandr. Yoksa lslan retisinin; ztinde bunlardan etkileniinden deildir.

67

Bitnilikte ifrata van, lslim irfann temsil edi demek deildir. slam irfann
temsil edi, "madub-i aleyhim" ve "ddllin" ztimresi dnda, "Srat- mtistakiym"i
bulanlarca temsil edilebilir. Bunun iin de daha nce de belirtildii gibi iki ar
emanetin hakkn gzetmek gerekir.

61

Hadisi"nin bir erhinde, felsefenin 1:>u grnm ve durum

iindeki grevine ilikin uygun bir tanm vardr: Felsefe yle
bir mezardr ki, onun iinde teolojinin (kelam), bir theosophia,
bir hikmet-i iliihiyye, bir irfan suretinde ba's- ba'del-mevt'e
mazhar olmas, yeniden dirilmesi iin, lmesi gerekir.68
lrfann lslam'da devamn salayan artlarn kavranabilmesi
iin, nceki paragrafta belirtilen lslam'da kilisenin ve konsilleri
karlayan bir kurumun bulunmay olgusunu hatrlamak
gerekir. "Arifler" (gnostiques) bu yolda sadece "Ehlullah,
Ricalullah"a (hommes de dieu) sadakat ve "imam"lara, (guides
rehberler, mridler) sadakati tanrlar. Bu sebeple de belki ilk
kez olarak lslam felsefesi tarihine ilikin bir eserde nce bu
"nbvvet felsefesi, vahy temeline dayanan felsefe" zerinde
durulacak. lslam dncesinin bu znden gelen ve ok zgn
olan rn ele alnacaktr.
Bylesine bir inceleme, blnmeye uygun deildir. Bu
sebeple iilik'in tmnn bu alandaki grn, iki ana kolu
olan Oniki lmam iilii ve lsmaililik'i bir arada olmak zere
ele alacaz. Aynca Eimme-i Athar'm (Saints lmams) retiye
ilikin szlerinin yorumu iin ii mttefekkirlerinden daha
iyisini (Haydar Amoli; Mir Damad, Molla Sadra vs.) bula
mayacamza gre, hicri l. yzyldan XLyzyla kadar giden
eleri burada kullanmak zorundayz. Fakat incelememizde
tarih asndan geni bir alana yaylmamz, balangtan beri
boy gsteren z sorunun daha derinden kavranna yol
aacaktr.

68 Mezar hadisinden hangi hadisin kasdedildii lsrnaililik blmnde aklanacaktr.

Maksat "Kabrim ve minberim arasnda cennet ravzalanndan bir ravza (bahe)
vardr" hadisidir. Saduk'un rivayetine gre bu hadisin anlam undan ibarettir:
Hazreti Fanna (sellmullahi aleyha) Restl-i Ekrem'in (S.A.) Kabri ile minberi
arasnda medfundur (Dr. Mbeiri'nin Farsa eviriye ekledii notta da bu husus
belirtilir).

62

KNC BLM

tiLtK VE NBVVET TEMELNE DAYANAN

FELSEFE (PHILOSOPHIE PROPHETIQUE)

tk Gzlemler
Kur'an- Kerim te'vilinin felsefi dncenin kayna ol-
duuna ilikin bundan nce sylediklerimiz; lsl.am'da dnce
hayatnn ve manevi hayatnn yalnzca Yunan felsefesinin
etkisinde olan feylesoflar, Snni kelam ilahiyyatlanna ve
mutasavvflara indirgenerek aklanamayacan gstermi
bulunuyordu; lslam felsefesine ilikin genel eserlerde ii
dncesinin lslam felsefe dncesi asndan kesin nem
ve grevinin gznnde tutulmay ilgi ekicidir.. arkiyat
larn bilerek susup grmezlikten geldikleri veya nyargl
davrandklar bile olmutur. Bu davran, bazen dmanca
da grnr ve Snni lslam kesiminde iilik'in gerek sorunlar
karsndaki aa vurulan bilgisizlikle de ta uyum halindedir.
Artk bu duruma zr olarak iilik'in temel metinlerinin elde
edilmesi gln ileri srmek mmkn deildir. Artk aa
yukar bir otuz yldr baz byk lsmaili eserlerinin yaym
balamtr. lran'da da Oniki lmam iilii'nin birok metinleri
yaymlanmtr. Durumu daha iyi belirleyebilmek iin nce
63

baz gzlem sonularn burada sylemek gerekir:

1. iilik felsefe ve ilahiyyat imamlardan gelen rivayetlerden
yzyllar boyunca meydana getirilmi olan erhlere kadar
byk metinler ve klliyatn incelenmesi ile ele alnmas
gerekirken, bunun yerine siyasi toplumsal aklamalara
bavurulmutur ki, bu aklamalar sadece tarihin dyz,
d grnm nazara alnarak yaplmlardr, sonu olarak
da iilik dini olgu ve grngs (fenomeni) aklanamayacak,
bu olgu kendisinden baka bir eye indirgenmi olacaktr.
stendii gibi btn d hal v artlar toplansa bile, bunlarn
tm veya sonucu ilk dini grngy (le phenomene religieux
initial, Urphaenomen) (iilik olgusunun beliriini, ortaya
kn) bize asla veremeyecektir, aklayamayacaktr. Bu
grng de bir ses veya rengin alglanmas gibi paralara
ayrlamaz bir olgudur. iilik'in ilk ve son aklamas bizzat
iilik bilincindedir, iilik duygusunda ve iilik'in dnya te
lekkasindedir. Bizzat imamlardan gelen metinlerde ilahi
vahylerin gerek anlamn elde etme endie ve gayreti belir
gindir, nk insann varoluu gerei, hakykati de buna
bamldr, insan varoluunun kkeni, kayna ve gelecekte
ynelecei, ynelmesi gereken hedeflerin belirlenmesi, bu
gerek anlamn kavranmasna baldr. lte bu anlama ve
kavrama sorunu lslam'n ilk dneminden itibaren ortaya
koymu ise, bu ayn zamanda iilik manevi olgusunun ortaya
k demektir. u halde, iilik dini bilincinin rn olan ana
felsefi dnce konularnn ortaya k szkonusudur.
2. lslam nbvvet (peygamberlik) temeline dayanan bir
dindir (Religion prophetique). nceki sayfalarda "Kutsal
Kitap" olgusu ve bir "Kitaba Ballar Cemaati" (Ehl-ul-Kitiib,
Communaute du Livre) oluun belirleyici zelliine deinilmi
idi. Dnce, znde ve zellikle kitab melek vastas ile vahyi
alan peygambere vahyeden Tanr'ya yneliktir, bu Tanr'nn
(Allah) teklii ve mteal (akn, transcendant) oluuna y64

nelmitir. Feylesof veya mutasavvf olsun herkes bu konu

zerinde ayn hararetle durur. kinci olarak da; dnce bu
teblii alan ve bakalarna aktaran kii, ksaca vahyi tebell
ediin, vahy alm gerektirdii artlara ynelmitir. Bu zel
veriler zerindeki her tefekkr, ayn temele dayanmayan
dnce sistemlerinde eine rastlanmayacak olan zel bir
ilahiyyat, nbvvet, insanbilimi (anthropologie), ve irfan
(gnoseologie) retisine iletir. Yukarda (1, 2) incelenen,
Arapa'ya Yunan feylesoflarnm geleneklerinin aktarlnn
bu tefekkrn tarzna etkili olduu phesizdir. Fakat bu
etkilenme olgusu da sadece ksmen olmutur. Yunan me
tinlerinde ele alnmayan sorunlar Arap felsefe edebiyatnda
ele alnm ve gelitirilmitir. Yine unutulmamaldr ki ls
maililerin meydana getirdii byk felsefi eserlerden bazlar,
mesela Ebu Yakb-i Sicistani'nin eserleri lbni Sina'dan ok
ncedir. 69 Tevhidin btn diyalektii (la double negativite
ift nefy, yadsma),70 nbvvet retisine ilikin sorunlar da,
bir Yunan rnei gznnde olmakszn zel verilerle ele
alnmtr. Buna karlk, nbvvet retisi ve yine bu temele
dayanarak aklanan bilgi kuramnn Yunan felsefesinin et
kisinde kaldklar sylenen byk feylesoflann, mesela Farabi
ve lbni Sina'nn irfan grn talandrd grlecektir.
3. ii dncesi daha balangtan itibaren nbvvet temelli
bir dine (religion prophetique) dayanan nbvvet felsefesi
tipinden bir felsefeden aka beslenmitir. Nbvvet temeline
dayanan bir felsefe ne tarihi gemiin, ne dogmalar (nasslar)
1

69 Bibliyografya ksmnda, II B l 'de Ebu Yakub-i Sicistani'nin "Kef-ul-Mahcub" adl

6. hicri y1zylda teklif edilmi eserinin Paris'te 1949'da Corbin tarafndan evrilip
yaymland ve yine "Kaynaklar Kitab"nn da 196l'de yaymlandna ilikin
bilgi vardr.
70 Herhalde "La" olarak, olumsuz ifade ile balayan "Kelime-i Tevhid" ile, nce "Tanr
yoktur" denmesi, daha sonra da "Allah'dan baka" denerek bu yadsmann ge
nelliinin de yadsnmas kasdediliyor.
65

ile retiyi saptayan lafzn, ne de mantk kurallar ile snrl

bir gr ufkunun emberine girmeye elverili bir dncenin
varln gerektirir. 11
ii dncesi yeni bir eriat vahyedilecei bekleyii ile deil,
fakat ilahi vahylerin btn gizli veya manevi anlamlarnn tam
olarak aklanaca bekleyii ile ynlenmi bulunmaktadr.
Bu tecellinin beklenii "gizli gaaip imam"n (Sahih-uz-Zaman,
lmam- Zaman, lsna-Aeriyye iilii grnce, halen gaaptir,
gizlidir) zuhurunu bekleyite kendini gsterir. Nbvvet
halkas, nbvvet silsilesi kapanm, son bulmutur, fakat
yeni bir halka, "velayet" halkas bunun yerini almtr. Onikinci
imamn zuhuru, bu velayet silsilesinin son halkas olacaktr.
Nbvvet temeline dayanan bir felsefenin znde kyamet
ve ahiret retisi de vardr (Eschatologique bir felsefedir).
ii dncesinin ana izgileri u ekilde belirlenebilir: 1)
Bcltn veya "l'eseterique" ,12 2) !kincisi de "velayet"dir ki anlam
aada aklanacaktr.
4. u ikilem karsnda, yukarda (1, l)'de deindiimiz
ynlendirici seimi yapmak ve ona gre sonulara varmak
gerekir ve bu seimi yaptktan sonra da seilen ihtimalin btn
mantki sonularn belirtmelidir: lslam dini yalnzca er'i,
hukuki yorumu ile, bir kural ve eriat dini, zahir dini olma
yorumu ile snrlanmal mdr? Bu soruya olumlu cevap ve
rildii takdirde artk felsefeden bahsedilemez. Yoksa bu zahir,
gnlk hayat davranlarn dzenlemekte yeterli olduu ileri
71 Bu szler biraz mbalaal grlyor. Ehl-i beyt inam1an akln nemine de ok kez
iaret etmilerdir. Akldan uzaklama insanlan yanl domalardan kurtarmaz, bilakis
"mannkstz olduu iin inanyorum" dedirtecek ve mesela "teslis" inanm kabul
edecek bir derekeye indirir. nemli olan akln "sidr:-i mnteh4"sn bilmek, ondan
teye akl ile deil, gnl ile gitmektir. Bu haddin berisinde ise akl brakan zarara
urar. Ne var ki akl "hucc:t"i yarunda, "huccet" olan kiileri de izlemek gerekir.
72 Yne belirtelim ki Snni dncede bile Kur'an- Kerim'in sadece zahir anlanndan
ibaret olmad gr vardr. nemli olan sadece "batn"a nem verip "zahir"i
hkmsz saymamaktr.

66

srlen bu "exoterique", batnn, iyzn, "esoterique"in bir

zarfndan, rtsnden ibaret deil midir? Bu soruya "Evet"
dediimizde de pratik davrann btn anlam deimi
olacaktr, nk mevzu (pozitiO dininin lafz, sylemi, yani
eriat; artk z,anlamn hakykatte buluyor, manevi gereklikte
buluyor demektir ki bu manevi gereklik ilahi vahylerin hatmi
anlamdr. Bu hatmi anlam mantk ile derilip atlan, kyas ile
ulalan bir anlam deildir. Kelamn savunma yollu cedeli
diyalektii burada yrmez. nk simgeler nakzedilmez,
rtlmezler. Gizli anlam ancak manevi bir miras yolu intikal
eden bir ilim ile aktarlabilir, geirilebilir73 (llm-i irsi). Bu
manevi miras ii imamlarnn peygamberlerin "miraslar"
olarak akladklar retilerini veren rivayetler klliyat ile
temsil edilmektedir ki, bu muazzam klliyat, Meclisi'nin74
basmnda byk boyda 14 cilt iinde 26 daha kk apta
ciltten oluur. iiler Snniler gibi snnet (tradition) terimini
kullandklarnda , onlar iin bu "snnet"in imamlarn bu
retileri btnn de kapsad gznnde tutulmaldr. 75
73 Buradaki aklama ve belki lsmailiyye iilii iin doru olabilir, fakat Oniki imam
iilii iin yanl anlamlara yol aabilir. Bu mezhebe gre Allah Resiil-i Ekrem'in
(S.A.) halifelerini kendi soyundan semi ise de, burada maddi anlamda bir "miras"
szkonusu deildir. Selman, Veysel Karani gibi "Seyyid" olmayan kimseler manevi
mertebelerine gre haun anlamlara vakf olabilirler de, bir "Seyyid" ise olmayabilir.
Oniki imamn durumu "miras"dan deil, ilahi seimden dolay zeldir. Ulemann,
bu arada ii mezhebine gre zel anlam ile ulema demek olan oniki imamn
"enbiya varisi" olmas maddi anlamda deildir (Ulemann Be,ni sra'il peygam
berleri gibi olmas da oniki imam anlamnda ulema iin olsa gerektir. Yoksa her
fakyh veya miiderris iin deil!).
74 Muhammed Bakr- Meclisi (1627-1700): "Bihar-ul-envar" adn tayan ve metinde
szii edilen kiilliyat en nemli eseridir.
75 Bunun sebebi, ilim ehrinin kaps olan Emir-ul-Mii'minin'in ilmini Resiil-i
Ekrem'den (S.A.) almas e her imamn bu ilmi sonraki imama aktarmasdr.
u halde imanlann snneti Resiil-i Ekrem'in (S.A.) snneti ile elimez. Nitekim
baz Snni kaynaklar da drt halife ve pratikte zellikle ilk iki halifenin snnetinin
Resiil-i Ekrem (S.A.) snneti gibi olduunu ileri srerler. iilere gre "hulea-i
raidin" oniki imam" demek olduundan, bu da metinde bahsedilen adlandrma
tarznn doruluuna delil saylr.
67

mamlardan herbiri kendi devrinde "Kaym-ul Kur'an" ol

mutur (Mainteneur du Livre), vahyin gizli anlamn a
kirdlerine retmi, aklamtr. Bu reti lslam'da batnilik
ynnn kayna demektir. Bu hatmi ynn iilik'ten so
yutlanarak incelenebilecei iddias paradoks demek olur. Bu
yle bir paradoksdur ki bizzat lslam iinde ileri srlmektedir.
Snni evrelerle ileri srlebilecei tabiidir, fakat belki ilk
sorumluluk ii aznlkta, imamlarn hatmi retilerini bil
mezden gelen veya ihmal eden, iilik'i bu ekilde bozulmaya
terk eden, onu ancak drt byk Snni fkh mezhep yannda
bir beinci mezhep olarak grme eilimlerini hakl karan
kimselerdir. Yzyllar boyunca, Haydar Amoli, Molla
Sadra-i irazi, eyhi Okulu'nun tm mensuplar gibi, gn
mzde de baz nl eyhler ortaya kararak iilik btnl
n, imamlarn retilerine dayanarak savunmay stlen
milerdir. Bu husus, iilik'in etkileyici grnmlerinden biridir
(bkz. zellikle bu incelemenin 3. blm). 76
5. Peygamberlik halkas tamamlanmtr, Muhammed (S.A.)
76 Bu bliim yaynlanrnamnr. Aynca yazar yine burada da ii ad alnnda toplanan
mezhepleri biitn ile ele almakta, Oniki lman mezhebinin bann anlanuna nem
veren yn ile birlikte bir fkh ve eriat retisi de olduunu gzden karmaktadr.
Nitekim leydiler de byledir. Molla Sadra'nn hareket ve van noktas ile "eyhi"
Okulu'nun tutumu da ayn kesimde ele alnamaz. Y-ne unu da belinmek gerekir
ki: Oniki lnam mezhebinin btnln savunmakla bunu Snni mezhepler
yannda mtalaa etmek birbiriyle elien tutumlar deildir. "Zahir"i reddeden
gre "hatmi" dersek, Zeydi ve 1sna-Aeriyye mezhebleri, eriat ve fkha da
nem veren mezhepler olarak, Snni mezhepleri yannda ele alnabilirler. Bu
tutumun da hi deilse Nadir ah dneminden beri sregelen bir gelenei vardr
ve amzda eyh M. eltut'un (Ezher Reisi) "Ca'feri" (sna-Aeri) mezhebinin
de drt Snni mezhebi gibi "hakk mezhep" olduu fetvas, bu srecin nemli
bir aamasdr. Meseleye "Aryen rk" veya "nsanln onak esatir miras" gibi
alardan bakanlar, nadou'da birbirine karm "esatir"e "Sleyrnan'n kudreti
aleyhine uydurulan eytani rnasallar"a, Babil- Msr - Yunan - ran - Hind - Musevi
vs. masallannn kanmna, slam gereinden daha ok nem verebilirler. Oysa
nemli olan "Hakk'm tecellisi" dir ve eski retilerin iindeki gerek paylan da
ancak 1slam'dan alnan kstas ile aynlabilir. Ehl-i beyt imamlan da bundan baka
bir ey yapmamlardr.

68

"Peygamberlik Mhr"dr (Hatim-ul-enbiya). Kendisinden

nce gelen ve insanla yeni bir eriat getiren peygamberlerin
(Adem, Nuh, brahim, Musa, lsa A.S.) sonuncusudur. Ne var
ki iilik asndan nbvvetin bitii yeni bir silsilenin balangc
olmutur, bu da "velayet" veya "imamet" silsilesidir. Dier bir
deyile nbvvet, gerekli tamamlaycsn imamet retisinde
bulur. "Velayet" ise "imamet"in daha kestirme ifadesidir. Tek
bir kelime ile bu terimin ieriini vermek gtr. Terimin ne
ifade ettii balangtan itibaren bizzat imamlarn ok sayda
beyanlarndan anlalr. Elimizdeki metinler ok sk olarak
u ifadeyi kullanrlar: "Velayet, nbvvetin iyzdr (Batn
un-nbvvet). Gerekte kelime "dostluk, himaye" anlamna
gelir. Evliyaullah (Farsa: Ditstiin- Khodii) Allah'n dostlardr
(ve Allah'n sevdikleri), dar anlam ile evliya peygamber ve
imamlardr. Bunlar, ilahi vahyin ilahi srlar kendilerine bil
dirdii insanln sekinleridir. Allah tarafndan mazhar
otluklar dostluk onlar insanln manevi nderleri klmtr.
Onlar da ayn ekilde dostluk tezahr gsterir ve onlarca irad
edilen rencileri, mensuplar, zlerini bilir ve onlarn ve
layetinden hisse alrlar. u halde "velayet" dncesi znde;
imamn iradn, retinin srlarna erdiriini birlikte getirir.
Bir yandan bilgi (ma'rifet) dncesini, dier yandan ak
(mahabbet) dncesini kapsar ki bu ma'rifet, bu bilgi;
haddizatnda necat ve felah retisine dayanr (Une conna
issance salvifique). Bu grnm asndan iilik lslam'n irfan
yn demek olur (gnose).
Velayet silsilesi (bundan byle bu terimi evirmeden aynen
kullanacaz) u halde peygambere halef olan, onun halifesi
olan,imamlarn silsilesi, imam devri demektir. imamn pey
gambere halef oluu batnn zahire, hakykatin eriate helef
oluudurP imamet makam, dogmalar belirleyen bir riyaset
77 Resul-i Ekrem'in (S.A.) velayet menebesinde de en iistte olduu ununlmamaldr.

69

makam gibi deildir (Oniki imam iilii'ne gre imam h:len

gaaiptir, kendisini gstermemektedir). Burada halefiyetten
ok, eriat ve hakykatin, birlikte, e zamanl olularndan
bahsetmek daha doru olur. Hakykat daha sonra eriate
eklenmitir.78 nk iilik dallan arasndaki blnme de
aka bu noktada kendisini gsterir. eriat ve hakykat
arasnda, nbvvet ve imamet arasnda denge gzetilir, batn
ve zahir birbirinden ayrtlmazsa Oniki lmam (lsna-Aeriyye)
iilii meydana gelir. Bir lde Fatmi lsmaililii de byledir.
Buna karlk batn; "zahir"i gidermeye, nakzetmeye vardrlr
ve sonu olarak imamet nbvvet yelenir, stn tutulursa
dzeltilmi (slah edilmi, reforme edilmi) Alamt ismaililii
szkonusu olur. Ancak eer "zahir"siz "batn", sonular
asndan "gu lat-i'a" (Ultra-shi'isme) gr demek olursa,
buna karlk "bcltnsz zahir"de, lslam'n btnlnn
bozulmas, "batn" denen ve peygamberin (S.A.) imamlara
aktard mirasn sadece sze ve dyze bal kalnarak
lslam'n gdk braklmas demektir. 79
Bylece batn (l'esoterique) ma'rifetin, bilginin muhtevas
demek olur. Velayet de bu bilginin hamili olan manevi kiilii
belirler. Her ikisi birlikte iilik gr iin de, Farsa'da "ir
fan- ii" denen lslam irfann, ii irfann veya ilahi felsefesini
(theosophie shi'ite) meydana getirirler. Zahirin batna nispeti
lafzi dininin (eriat) manevi dine (hakykat) nispeti gibidir,
nbvvetin velayete nispeti de byledir. Yaplan evirilerde
ou kez "velayet" terimi "saintete" (azizlik) ile karlanm,

78 eriat ve hakykat arasnda eliki veya kartlk bulunmadn gstermesi

bakmndan bu ibare yerinde ise de, velayet ve hakykatin Resl-i Ekrem (S.A.)
zamannda da Resl-i Ekrem'de (S.A.) ve retisinde bulunduunu, gnden
sonra Veli'ye eriat ve hakykat ilminin en st makamnn intikal ettiini, ancak
artk baka peygamber gelmeyeceini burada belirtmek gerekir.
79 Daha serbest bir eviri ile "lsl\m'n kua benzetilmesi demektir". Bu satrlarda
yazara hak vermek gerekir.
70

"veli" yerine de "aziz" denmitir (saint). Oysa "saint" teriminin

kilise kurallar iinde belirli resmi bir anlam vardr ve Bat'da
bu anlam artrr. Oysa terim kargaas ve yanl anlama
ve kartrmalara yol amann gerei ve yarar yoktur. Az nce
nerdiimiz gibi velayet silsile ve devresini "manevi irad"
(lnitiation apirituelle) devresi olarak ve "evliyaullah" da Allah
dostlar (Amis de D1eu) veya "Tanr Erleri" (Hommes de Dieu)
(Ricaullah) olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Bundan
byle lslam felsefe tarihini konu alan hibir eserde bu sorunlar
skut ile geitirilememelidir. Bu konular Snni kelamnn
(aada lll) zuhurunda ele alnp incelenmemilerdir. Snni
kelamnn elindeki vastalar bu konular ayordu, bu vas
talarla zmlenemezlerdi. Yine bu konular Yunan felsefe
sinden de gelmekte deildir. Buna karlk illlamlara kadar
gtrlen birok metin Eskia irfan ile ilikili ve baz
noktalarda benzer konulu grnmektedir. Nbvvet imamet
retilerinin ve sorunlarnn ortaya k bu adan ele alnrsa,
bunlara feylesoflarn (felasife) eserlerinde de rastlandnda
hayret edilmeyecek ve zellikle bu unsurlarn onlarn felsefi
dncelerinden ayrlabilecei, "bu konularn bizim felsefi
ilgi alanmz girmedii" gereke ve kayd ile ileri sprlemeyecektir.
6. lsmaililik zerine incelemelerin gelimesi ve mutasavvf
ii ilahiyyats Haydar Amoli (H. VIII/M. XIV. yzyl) hak
kndaki son aratrmalar iilik ve tasavvuf arasndaki ilikiler
sorununun yeni bir tutum ile ele alnmasna yol amtr. Bu
sorun temel nemi olan bir sorundur, nk lslam manevi
aleminin genel grnmne egemendir. Tasavvuf Kur'an
vahyinin iyzne nfuz gayretinin en mkemmel nmu
nesidir. Sadece fkh ve eriat ile ilgilenen din anlayndan
ayrlarak Mirac gecesi Peygamber'in (S.A.) yaad mahrem
tecrbeyi ihya nerisidir. Yalnzca bizzat Allah'n habibinin
(fidele) dudaklarnda ahadiyyetinin (son unite) smn beyan

re

71

edebilecei uura ynelten tevhid artlarnn tecrbe edil

mesidir. eriatin sadece fkhi yorumunun almas ve batma
ycelme anlamnda iilik ve tasavvuf (soufisme) ayn eyin
iki tanmlanmas gibidir. Gerekten de balangtan itibaren
ii mutasavvflar grlmtr. Kfe'deki mutasavvflardan
Abdek adl bir kimse hatta "sufi" adn tayan ilk zat olmutur.
Sonra baz imamlarn szlerinde sufilere ynelik sert kna
ylarn yer aldn grmekteyiz.sa
Bunun niin byle olduu, ne olup bittii sorulsa yeri vardr.
ii irfann nazari yn mutasavvflarn mistik tecrbesine kar
karlamaz. Bizzat imamlarca belirlenen velayet kavram bu
kar karlmay hkmsz klar. Aynca lslam batn retisinin
belki hibir konusu yoktur ki ii imamlarnn derslerinde,
konuma ve hutbelerinde anlmam veya ele alnmam olsun.
Bu sebeple lbni Arabi'nin birok sayfas bir it yazarca yazlm
gibi de okunabilirler. Fakat lbni Arabt'nin bu zellii, onda
"velayet"in kavram olarak mkemmelen aklanmasna ramen
kken ve kaynaklarndan ve dayanaklarndan kesilmi ve
soyutlanm olmasna da engel deildir. Bu yle bir sorundur
ki lbni Arabi'nin en nl it takipilerinden biri olan Haydar
Amoli tarafndan (H. VIII./M. XIV. yzyl) esasl bir ekilde
incelenmitir.
Gerekli metin ve belgelerin nicesi yitip gitmi olduu iin
belki de uzun bir sre daha iilik ile tasavvuf arasnda ne olup
bittiini syleyebilmek g olacaktr. Tor Andreae, tasavvuf
felsefesinde (theosophie du soufisme) imamet retisi ile
ortaya atlan ve dayanaklarn onda bulan hususlarn nbvvet
retisine aktarldnn farkna varm bulunuyordu. Bylece
Snni duygusunu incitebilecek ve srtme dourabilecek
hususlar imamet retisinden ayklanm, imamet retisine

80 rnek olarak bkz. A. Glpnarl, 100 Soruda Tasavvuf. lsanbul, 1969, 10. soru,
5. 22-24.

72

has dier hususlar da nbvvet retisine aktarlm idi (Bkz.

aada A, 3 ve 4, bu sorun "status quaestionis" iin). "Kutb"
olan kii ve Kutblar Kutbu (Kutb-ul aktab) olan kii kav
ramlar, kkenlerini inkar edilemez ekilde iilik'te bulan ve
aslnda "velayet"den baka bir ey olmayan kavramlardr. Daha
nce Suriye Ismaililerinde de olduu gibi Alamt'un d
nden sonra lsmai.lilik'in adeta kendiliinden ve doal bir
biimde tasavvuf kisvesine brnebilmesi, bir mene, kken
ortakl olmakszn aklanamazd.
Snni tasavvufta kkendeki iilik'in tesfiye edilii olgusunu
tespit ettikten sonra artk imamlarn tasavvufa ynelttikleri
knamalarn sebeplerini aratrmak iin daha da uzaklara gitmek
gerekecek midir acaba?81 Dier yandan ii bir tasavvufun izleri
de silinmi deildir. Hatta lran'da Xll. yzylda Saduddin-i
Hamyeh'den82 beri gerek iilik grn temsil ettii bilincini
tayan bir tasavvuf kolu gnmze kadar yaamaktadr. Ayn
zamanda tasavvufun teknik terimlerini kullanan, bununla
birlikte bir tasavvuf tarikati veya zmresine dahil olmayan bir
ii irfannn ii manevi evrelerinde gelitiine de ahit ol
maktayz. Haydar Amali, Mir Damad, Molla Sadra-i irazi'de
ve zellikle eyhi Okulu'na kadar dier bir ok dnrde de
durum byledir. Bu bir manevi dnce tarzdr ki Suhre
verdi'nin lrak felsefesinden beri gelimekte, manevi ve deruni
bir zhd ve kat bir felsefi eitimi mezcetmektedir.
81 Gerekten de sebeplerin birisi budur. Dier sebep de unutulmamaldr. Ehl-i
beyt imarnlan kendi adlanm kullanarak batl retiler yayan kiileri tasvip et
mediklerini bildirmiler, bu arada kendilerine nispet iddia ederek batl olan ve
nceki batl dinlerin kalnts olan felsefe, inan ve uygulamalar yayan baz
"sufiler"i itham etmilerdir. Ad nemli deildir. nemli olan retinin akla
malarnn "iinde Allah'n anlmasna izin verilen evler"den, ehl-i beytten,
Kur'an- Kerim'i te'vil etmeye izinli "mutahharO.n"dan alnm olmasdr.
82 Saduddin-i Hamevi (1191-1260) Necmddin-i Kbrll'nn halifelerindendir.
lran'da yaylan Zehebiyye Tarikat'nn ncs saylabilir (Zehebiyye-i Kb
reviyye). Bkz. el-Mncid ve A. Glpnarl, 100 Soruda Trkiye'de Mezhepler
ve Tarikatle; s. 244.

73

Tasavvufa kar iilik'e ynetilen knamalar kimi zaman

gaaip imamn makam ve grevinin gaasb olarak grnen
tarikat tekilat ve eyhin grevine yneliktir.83 Bazen dnme
tembelliine yol aan sofuca bir bilinemezcilik (agnosticisme),
bazen de ahlaki adan kaytszca davranlar bu knamalara
sebep olur. Dier yandan bizzat bu maneviyyat ehli, ii ir
fannn koruyucusu olup dar anlamda tasavvuf mensubu
olmayan feylesoflar dahi fakyhlerin hcumuna maruz kalrlar.
Bu fakyhler ilahiyyat fkh ve usul-i fkh konularna indirgemek
isteyenlerdir. Bu hcumlar da nazara alnnca durumun
karmakl daha iyi anlalr. Burada nceden belirtilmesi
gereken bu h,usus zel olarak ilerde nc blmde ele
alnacaktr. i'a iinde bir aznln manevi slam elden
vermemek uruna gerekletirdii mcadele ve bunlarn
yannda dank dzende de olsa feylesoflarn ve mutasav
vflarn mcadeleleri, btn slam felsefesi tarihinde belirleyici
etkisi olan srekli bir mcadele olmutur. Bu mcadelenin
hedefi her trl toplumsallatrma, genelletirme tehlikelerine
kar manevi olann, manevi cephenin korunmasdr.
7. mdi bu mcadelenin evrelerini ve yorumunu birka sayfa
iinde aklama zorunluluu bizi ar bir zetlemeye ve
sdrmaya zorlamaktadr. iilik kelimesinin (Arapa i'a, bir
kimseye bal, taraftar, mrid olanlar topluluu) imameti kabul
edenler topluluunu ifade ettiini hatrlatalm. mamet,
Peygamber'in (S.A.) kz Fatma ile evlenmesinden dolay
damad ve amcas olu bulunan Ebu Talib olu Ali'de ve onun
haleflerinde tecelli eder. Bu velayet silsilesi, nbvvet silsi
lesinden sonra ona halef olmutur (iilik yaklak be yzyldan
beri ran'n resmi mezhebidir). imam kelimesi (inan anlamna
83 Gerekten de birok tarikatta itlerin ancak onikinci imamda grdkleri zellikler,
herhangi bir kahvehane kesinden zuhur eden herhangi bir "eyh"e bile izafe
edilebilir. Hi deilse "gavs" saylan bir kimseye yle hayali vasflar verilebilir
ki, iiler "lmam- Zaman" iin ayn szleri syleyemezler.
74

gelen iman kelimesi ile kartnlmamaldr).84 nde bulunan

veya nde yryen (nder) anlamndadr. Rehber demektir.
Gnlk dilde camide namaz kldran kii anlamna gelir. Bazen
de bir okul ncsn belirtmek iin kullanld olmutur.
(Platon'un feylesoflarn imam olarak adlandrl gibi.) Fakat
ii gr asndan bu kullanlar mecazidir. Dar ve zel anlam
ile bu terim Ehl-i Beyt mensuplarndan en yanlmaz, gnahsz
(masum) olarak kabul edilmi kimseler hakknda kullanlr.
"Masumlar"n says Oniki lmam mezhebine gre idrttr.
Bunlar da Peygamber (S.A.), kz Fatma ve oniki imamdr
(Bkz. aada A, 4).es
Burada ancak iilik'in iki ana dal olan Oniki lmam
(Isna-Aeriyye) mezhebi veya ksaca "lmamiyye" mezhebi
ve Yedi lmam mezhebi veya lsmailiyye mezhebi denen mezhep
incelenecektir. Her iki mezhepte rakam tamamen bilinli bir
imgeciliin ifadesidir. Oniki imam retisi oniki bur ile ve
Musa'nn (A.S.) deneini vuruu ile kayadan kaynayan oniki
kaynak ile simgelenirken, yedi imam kabul eden lsmailiye'nin
imamet retisi ise yedi gk ve yedi gezegen ile simgelenir.
Alt byk peygamberlerden herbirinin de oniki imam (ha
varisi) olmutur (Bkz. aada A, S'e). lsmaili irfan oniki
rakamm imamn "huccet"lerine aktarr. Oniki imam mezhebine
gre oniki imam tamamlanm, sonuncusu onikinci ve son imam
olmutur. Halen de imam, zamann imamdr (Sahih-uz-zaman).
Sahih-uz-zaman be duyguya gizli ise de kalb gzne aktr.
"Gaaip imam" dncesinin "grnmez ahsi rehber dini"nin
mkemmel ifadesi olduu grlecektir.
Altnc lmam Ca'fer-us-Sadk'a kadar (vefat: 148n6S)
imamiyye ve lsmailiyye mezhepleri ayn imamlar kabul

84 Bu kartrma ihtimali, "imam" "iman" eklinde yazan Franszlar iin zellikle

varittir.
85 Bkz. Kur'an- Kerim, 33 sure (Alzab: 33).
75

ederler. Bylece birinci imamn (Hazret-i Ali) retisi dnda,

zellikle drdnc, beinci ve altnc imamlarn retileri ile
ii irfannn temel konulan kurulmutur. "Ali Zeynul-Abidin
(vefat: 95/714), Muhammed Bakr (vefat: 115/733), Ca'
fer-i Sadk (vefat: 145/765)". u halde iilik'in kkenleri
incelenirken iki ana iilik dal birbirinden ayrlamaz. Babas
tarafndan imam olduu bildirilen lmam lsmail'in vakitsiz
vefat iki kolun ayrlmasna sebep oldu. Onun etrafnda
toplanan ar iilik eilimli taraftarlar, lsmail'in gen olu
Muhammed'e balandlar. lsmail'i imam kabul etmeleri dolays
ile lsmailiyye (lsmaililer) olarak adlandrldlar. Buna karlk
dier iiler lmam- Sadk'm yeni tayin ettii imama, lsmail'in
kardei Musa Kazm'a yedinci imam olarak biy'at ettiler.
Bylece lmam Hasen-i Askeri'nin olu olup babasnn gen
yata vefat ettii gn esrarl bir ekilde kaybolan (Bkz. aada,
A, 7) onikinci imama lmam Muhammed Mehdi'ye kadar
vardlar. Bunlar Oniki lmam iileridir.86

A. Oniki 1mam iilii

1. Dnemler ve Kaynaklar
iilik'in iki ana dal olan Oniki lmam mezhebi ile yedi imam
kabul eden lsmaili mezhebi iinde gelien dnceyi tsvir eden
eserler arasnda bir eleme yaplmas, her iki tr eserler birden
nazara alnarak karlatrlmas ve dncenin buna gre
belirtilmesi, aratrmalarn bugnk durumuna gre henz
zaman gelmemi bir husustur. lsmaililik (296/909-322/933)
yllan arasnda Msr'da hkm sren ve Fatmi Hanedan'n

86 Metinde nce lsmail'in imam tayin edilmesi ve onun vefat zerine lmam Musa
Kaznin imam tayin edilmesi aklamas da lsmaili kaynaklanna dayanyor olacaktr.
Usl-i I<Aft'de lmam- SAdk'tan gelen birok rivayet, daha kk bir ocuk iken,
lmam Musa Klzm'n yedinci imam olduunun belirtildii tarzndadr.

76

kuran Ubeydullah el-Mehdi ile birlikte, tarihi ak iindeki

baarlarndan birini kazanm oldu (Bu tr baarlar manevi
bir reti iin pek mutlu olmayan sonular dourbilir). Buna
karlk Oniki imam iilii yzyldan yzyla Iran'da Safe
vilerin ortaya kna kadar, dini bir aznlk olarak yaama
deneylerini, kararszlklarn ve zulm ve baskya gs
germeyi srdrd. Fakat bu aznlk yaamaya da muvaffak
oldu, nk gerek lslam'a ahadet etmenin ve Eimme-i
Athar'm (Saints Imams), Resulullah'n (S.A) srrnn emini
olan imamlarn retisine sadk kalmann vazgeilmez bi
lincini tayordu. imamlarn retilerinin tm muazzam
bir klliyat oluturur ki nbvvet temeline dayanan dinden
doan bir dnce olarak meydana gelen, yoksa d bir
kltrn etki veya katks ile olumayan ii dncesi
yzyldan yzyla bu klliyat zerinde alm, uramtr.
Bu sebeple ii dncesin, "lslam felsefesi" diye adlandrlan
btn iinde imtiyazl bir sraya yerletirmek gerekir. Birok
ii ilahiyyat nesli, imamlardan gelen rivayet klliyatn
toplamak, ona bir mdevvenat (corpus) biimi bermek, nakil
zincirinin (isnad) shhatini gvenli klan kurallar saptamak
iin almtr.
Drt byk dnem birbirinden ayrlabilir:
1) Birinci dnem Eimme-i Athar (Saints Imams) ve yaknlar
ile akirdlerinin dnemidir. Bu yaknlardan ve rencilerden
birou, bu arada altnc imamn (lmam- Sadk) gen ve
heyecanl rencisi Hiam lbni ul-Hakem, ahsi eserleri dnda
imamlarn rettiklerini de derleyip telif etmilerdi. Bu dnem
onikinci imamn (artk naip tayin etmeyip tamamen gizli
kald) byk gizlilik (byk gaaiplik, el-gaybet-ul-kbra)
dnemine kadar gelir (H. 329/M. 940). Bu tarih ayn zamanda
son naibi veya temsil cinsi olan Aliyy-us-Samarri'nin vefat
tarihidir. Bu tarihte son naip olan bu zat; imamdan artk onun
yerine yeni bir hedef, yeni bir naip tayin edilmeyecei tevkiini
77

alm bulunuyordu.87
Ayn ylda Tehran yaknlarndaki Rey (Raghes) ehrinden
Badad'a gitmi olup orada yirmi yl boyunca binlerce rivayeti
(hadis ve haberleri) kaynaklarndan derleyip toplamaya uraan
byk ilahiyyat Muhammed lbni Yakub Kuleyni vefat etti.
Kuleyni'nin hadis klliyat ii rivayetlerinin dzenli m
devvenatnn (corpus) ilk rneini tekil eder (1955 Tehran
basmnda 8 byk cilt tutmaktadr).88 Burada birok baka
ad da saylabilir ki bunlardan birisi de onbirinci lmam Ha
sen-i Askeri'nin yaknlarndan Ebu Ca'fer-i Kummi'dir (Vefat:
290/903).89
2) Bir ikinci dnem "gaybet-i kbra"dan onikinci imamn
artk sefir tayin etmeyerek gaaip oluundan balar ve ii ila
hiyyats ve feylesofu, astronomi ve matematk bilgini ilk
Mool istilas dneminde yaayan (vefat: 672/1273). Nasi
ruddin-i Tusi'ye kadar gelir. Bu dnem zellikle byk
lsna-Aeriyye ii klliyaatnn meydana getirildii dnemdir.
87 lmamn ilk naibi Osman lbni Said, sonra onun olu Muhammed lbni Osman,
sonra Ebulkasm Huseyn lbni Ruh-i Nevbahtt, sonra Aliyy-lbni Muhammed-i
Samarri'dir. Bu zata gelen son tevki'de (yazl buyrukta) alt gne kadar naib
Aliyy-lbni Muhammed'in yani tevki' muhatabnn vefat edecei, bundan sonra
naip tayin edilmeyecei, gaybet-i kbra balayaca, Allah Teala'nn zuhur izni
veriine kadar srecei buyurulmutur (Tebatebai, i'a der lsldm, s. 149 ve dn.
. Burada Bihar-ul-Envar, C. 15, s. 360/36l'e ve eyh Tusi'nin "el-Gaybet" adl
eserine yollama yaplr).
88 Kuleynt, i'a hadislerini ve rivayetlerini"Asi" ad verilen ilk yazl kaynaklardan
toplayarak tertip eden ilk zattr. Kdfi adl klliyatta 16.199 hadis ve rivayet vardr.
i'a hadis kaynaklan arasnda en geerli ve tannm kaynaktr (Tebatebat, i'a
der tslam, s. 61). Bunun dnda Oniki mam iilii'nin dier nemli hadis
klliyat eyh-i Saduk Muhammed lbni Babeveyh-i Kummi'nin "Fakih"
(Men-la-yahzuruh-ul Fakih) adl klliyat (eyh Saduk hicri 381'de vefat etmitir)
ile hicri 406'da vefat eden eyh Tusi'nin "Tehzib" ve "lstibsdr" adl eserleridir
(Tebatebat, age.).
89 Ebu Ca'fer-i Kummt, bundan sonraki ikinci dnemde ad geen eyh Saduk'un
da knyesi ve lakabdr. Burada anlan Ebu Ca'fer-i Kunmt hakknda Clemen
Huart: "iilik'le ilgili bir eserin yazandr" demektir. ( Clement Huart, Arab ve lsldm
Edebiyat, eviren: Cemal Sezgin, Ankara, 1971 (?) s. 240).

78

lbni Babveyh-i Kummi (eyh Sadk lakab ile anlr. H.

381/M. 991'de vefat etmitir.) bu dnemin byk ii ilahiy
yatlanndan biridir. yz kadar eser yazmtr. eyh Mfid
(vefat H. 413/M. 1022) yine ok verimli bir yazardr. Yine
Muhammad b. Hasen-i Tusi (vefat: 460/1067, Kutbuddin Sa
id.,.i Ravendi (vefat: 573/1177) burada anlmaldr. Bu dnem
ayn zamanda iki kardein, Seyyid erif-i Razi (vefat: 406/
1015) ve Seyyid Murtaza Alemul-Huda'nn (vefat: 436/1044)
yaad dnemdir. Bu kardeler yedinci imam Musa Kazm'm
soyundan olup eyh Mfid'in rencisidirler. Her ikisi de
lmamiyye mezhebi erevesinde birok eser meydana ge
tirmitir.
Seyyid erif-i Razi zellikle Nehc-ul-Belige'nin90 derleyici
ve dzenleyicisi olarak tannmtr. Yine dnemde byk ve
nl bir ii tefsirin, Kur'an erhinin yazan olan Fazl-i Taberisi
yaamtr (vefat: 548/1153 veya 552/1157), lbni ehr-Aub
(588/1192),Yahya lbni Batnyk (600/1204), Seyyid Raziuddin
Ali b. T aus (vefat: 664/1266) yine bu dnemin adlanndandr.
Yine bu dnemde dier taraftan lsmaili mezhebinin byk
sistematik eserleri meydana getirilmitir (Aada, bkz. B).
El-Kincli'den Suhreverdi'ye (587/1191) Yunan felsefesine eilimli
feylesoflarn, eserleri de bu dnemde meydana gelmitir. Na
sr- Tusi'nin almalar ile ii felsefesi belirmi oluyor. Bu
felsefenin ilk sistematik izgileri Ebu Isk Nevbahti (350/961
yllarnda) tarafndan izilmi. Bunu ihtiva eden kitap daha sonra
teferruatl olarak Nasr- Tusi'nin rencisi Allame Hilli (vefat:
726/1326) tarafndan erhedilecektir. Bu tarihler ibu inceleme
iin tespit ettiimiz, lbni Rd'n vefat (1198) snrm amaktadr.
Bununla beraber aadaki aklamalar paralanmamas gereken
tme ilikin emay belirleyip vermeye yarayacaktr.
90 Seyyid erif-i Razi'nin en nemli hizmeti Emir-ul-M'minin Ali'nin sz, hutbe
ve mektuplarn "Nehc-ul-Belilge" ad altnda toplayp dzenlemesi olmutur.

79

3) nc bir dnem Nasr- Tusi'den Iran'da Safevi Uya

nna (Renaissance) kadar gelir. Bu dnemde Mir Damad
(1041/1631) ve rencileri Isfahan Okulu'nu meydana ge
tirirler. Bu dnem son derece bereketli bir dnemdir ve
dorudan doruya bu uyan hazrlamtr. Bir taraf tan
Nasr- Tusi'nin okulu varlm srdrmektedir. Bu okulun
byk isimleri Allame Hilli Afzal-i Kaani'dir. Dier yandan
da olaanst bir uyum ve uzlatrma hareketi meydana gelir.
Bir taraftan lbni Arabi (lm: 638/1240) Endls'den Do
u'ya ger, dier yandan Nevm-i Kbra'nn mridleri Orta
Asya'dan kalkarak Mool istilas nnde lran'a ve Anadolu'ya
yaylrlar. Bu iki okulun karlamas tasavvuf metafiziinin
byk bir atlm gstermesine yol at. Saduddin-i Hamiiyeh
veya Hamuyi (veya Hamevi-H.H.) (650/1252), Necm-i
Kbra'nn mridi olup Ibni Arabi ile de yazan bu zat dnemin
Oniki imam iilii'ne bal tasavvufunun byk simas oldu.
Onun mridi Aziz Nesefi eserlerinin yaylmasna hizmet etti
Alauddevle Semnani (736/1336) deruni, ie ynelen tefsirin
byk stadlarndan biri olacaktr. Sadruddin-i Konevi'nin
ahsnda da lbni Arabi ve Nasr-i Tusi'nin tesirleri karlaa
caktr. Velayet sorunu (aada A, 3 vd) geni lde tart
lmtr. Bu sorun, nde gelen bir ii dnr olan Haydar
Amoli'nin (Vlll. / XIV. yzyl) aydnlatt ii irfan kaynaklan
zerinde durulmasna yol aacaktr. Dier bir belirtmeye deer
uzlama ve yaklama eilimi de udur: Alamfit'un dnden
sonra lsmaililik tasavvuf erevesine girmeye teebbs etmi,
bu dnemde Oniki imam iilii'nde de benzer ynde bir ta
savvuf eilimi grlmtr. Haydar Amoli iilik ve tasavvufu
yaklatrmaya byk bir gayret sarfeder. Tasavvufi ilahiyyat
felsefesi (theosophie mystiae) adna, lslam'da ilahiyyat ve
felsefenin eletirmeli bir tarihini izmeyi dener. lbni Arabi'nin
grlerini aklayan ve bu grlere hayranlk duyan bir lbni
Arabi mridi ise de bir esasl noktada ondan ayrlr (ada
80

belirtilecektir). Receb-i Bursi'nin adadir (Receb-i Bursi'nin

ii irfanna ilikin temel eseri 774/1372 tarihlidir). Burada
yine byk sufi eyhi ve veld bir yazar olan ah Nimetul
lah- Veli (vefat:834/1431), Ibni Arabi'nin iki ii mridi
Sainuddin Torkeh Ispahani (830/1427), M. lbni Ehi Cum
hr-i Ahsa'i (90/1495 yllarna doru, M. Abdurrezak- Lahici
(918/1506) anlabilir. Lahici, Azerbaycan'n nl mutasavvf
Mahmd-i ebsteri'yi erhetmitir. Mahmd-i ebsteri'nin
(vefat: 720/1317), ylnda ve otuz yanda bulunduu bir
sradadr.91
4) Drdnc dnem Safevi Uyan ve Isfahan Okulu ile
balar. Isfahan Okulu'nu Mir Damad (1041/1631), Molla
Sadra-i irazi (1050/1640) rencileri ve rencilerinin
rencileri meydana getirir (Ahmed-i Alevi, Muhsin-i Feyz,
Abdurrezak- Lahici, Kaazi Said-i Kummi vs .).92 Bu okulun
ortaya kmas ve gelimesi Ibni Rd'den beri artk felsefenin
kapand dnlen Islam'da benzeri olmayan bir grngdr
(fenomen). Bu dnemin byk dnrleri "pistis" ve
91 Merhum Glpmarl'nn Glscn-i Razerhine baklabilir (M.E.B. Yaynlar, lstanbul,
1972).
92 Abdurrezzak- Uhici ad daha nce nc dnemde de geiyor ve vefat tarihi
1506 olarak veriliyor. Kitabn arkasnda verilen "lndex"e gre, daha nceki
dnende ad geen Uhici, "Abdurrezzak" deil, emsuddin Muhammcd-i
Ulici'dir. H.Z. lken de Abdurrezzak- Llihicl'yi Molla Sadra'run rencisi olarak
anar (tsldm Felsefesi, 3. bask, stanbul, 1983, S. 279). A. Schimmel'in "Garten
der Erkenutnis" (Diederichs Verlag, 1982) adl eserinin fihristinde de Glen-i
Raz arihi Ulicl'nin ad Abdurrezzak olarak anlmakta, vefat tarihi de 1516 olarak
verilmektedir. Vardmz sonu udur: Glen-i Raz arihi, Lahici Abdurrez
zak- Uhici deildir. emsuddin Muhammed b. Yahya b. Aliyy-i Uhici'dir (Bkz.
Glpnarl, Glcn-i Raz erhi, MEB. Yayn, stanbul, 1972, s. IV). Nitekim Corbin
de yapt kartrmay "lndex"de dzeltmitir (Yine bkz. Dr. Rzazade afak,
Tarih-i Edebiyyat-i Iran, Tehran, 1342 , s. 255). Dr. Mbeirt'nin Farsa eviriye
ekledii notta verilen bilgiye gre Glen-i Raz' erheden Ulici Muhammed
b. Yahya Uhicl'dir. Seyyid Muhammed Nurbah'm halifelerindendir. 877 hicride
Glen-i Raz erhini bitirmitir. Abdurrczzak- Ulici ise hicri lOSl'de vefat
ettnitir. Molla Sadra'run damad idi. Molla Sadra ona "Feyyaz" lakabn vermitir.
Felsef; konusunda nemli eserleri vardr ve airdir.

81

"gnsis"in,93 Peygambere gelen vahy ile felsefi idrakin ayrlmaz

birliinin ii dncesinin hazinesi olduunun ve bununla
hatmi anlamda derinlemenin mmkn bulunduunun bi
lincindedirler. Molla Sadra'nn ortaya koyduu muazzam eser,
Kuleyni'nin meydana getirdii mdevvenatn (corpus), (Kafi
kastedilmektedir. H.H.) deer biilmez bir erhini de kapsar.
Birok dier yazar da bu rnee uydular. Bunlar arasnda yine
muazzam bir klliyat olan ve nce de deindiimiz Bihar-ul
Envdr'n (Nurlar Denizleri) derleyicisi olan byk llahiyyat
Meclisi vardr ki, feylesoflar sevmemesine ramen, ok defa
kendisi de ister istemez feylesoflamaktadr, kendine ramen
feylesof olmaktadr. Bu incelemenin nc blmnde eserler
yazarlar ile birlikte zikredilecektir. Bu eserler Kaar Hanedan
zamanna kadar sregelirler ki, bu hanedan devrinde eyh
Ahmed-i Ahsa'i'nin (vefat: 1241/1826) nclk ettii nemli
bir okul, eyhi Okulu ortaya kmtr.94 Nihayet bu drdnc
dnemi gnmze dein uzatabiliriz ki, gnmzde de Molla
Saadra'nm eserleri evresinde geleneksel felsefenin yeniden
canlan ve uyanna ahit olmaktayz.95
Yukarda erif-i Razi'nin derleyip dzenlemi bulunduu
ve ad genellikle "Belagat Yolu-Yordam.Y ntemi" eklinde
evirilen, fakat Arapa aslnda daha ok etkinlik ve olgunluk
93 "Pistis" "inan" anlamndadr (Yunanca). Muhtemelen III. yzylda Msr'da
meydana getirilen "Pistis Sophia" adl ve Hristiyan irfan (gnose) bakmndan
ok nemli bir metin vardr (nan ve Hikmet). Bkz. Die Religioncn, Duden,
Mannheim, 1977.
94 eyhilik hakknda Merhum Glpnarl'nn "100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve
Tarikatlcr" {lstanbul, 1969) adl eserinin 55. sorusuna baklabilir (s. 160 vd.).
eyhilik akm mensuplarnn szleri Oniki mam mezhebinin genel ve geerli
gr olarak kabul edilemez. Nasl zellikle son zamanlarda Snni evrelerde
ortaya kan baz szde tasavvuf akmlar "Snni gr" deil, sadece kendi
grlerini temsil edebilirlerse, eyhilik ile Oniki mam mezhebinin ilikisi de
byledir.
95 Bkz. Islamic Philosophy in Contemporary Persia: A Survey of activity during the
Past Two Decadcs (by Scyyed Hossein Nasr) Middle East Center University of
Utah, Salt Lake City, Utah, 1972.

82

dncesi grlmek gereken96 Nehc-ul-Beliige'yi anm idik.

Bu eser, birinci mam Ebu Talib olu Ali'nin hikmetlerinin
dikkate deer bir derlemesidir. Hutbeleri, sohbetleri, mektuplan
vs. Bu eserde toplanmtr. Kur'an- Kerim'den ve Peygamber'in
(S.A.) hadislerinden sonra bu eser ii alemi iin yalnz dini hayat
asndan deil, felsefi dncesi asndan da en nemli kitaptr.
. Gerekten de Nehc-ul-Belage ii mtefekkirlerin ve zellikle
drdnc dnemdekilerin retilerinin en nemli kaynak
larndan biridir. Etkisi ok eitli biimde kendini gstermitir:
Terimlerin mantki biimde dzenlenmesi, doru yarglara
varlmas, Arapa'ya bu yol ile giren baz teknik terimlerin bu
kitaptan ilham alnarak bulunmas gibi. Bu terimler zel bir
anlam zenginlii ve gzellii tarlar ve Yunanca metinlerin
Arapa'ya evirisinden doan terimlerden bamszdrlar. Imam
Ali'nin hikmetleri sayesinde ortaya km baz temel felsefi
sorunlar btn boyutlar ile Molla Sadra'da ve okulunda ele
alnmaktadrlar. mamn, kendisine bal olanlardan Kumeyi
bni Ziyad!n "Hakykat nedir?" sorusuna verdii cevap, ha
kykatin dnya hakimlerinin hatmi miras olduuna ilikin
ak4ma vs. gznne alndnda bu sayfalarda ok belirleyici
ve zgn (karakteristik) bir dnce grlecektir. 97
96 Ayn Arapa kkten gelen "blil, biili" gibi kelimelerle bir anlam yaknl
sezilebilir. Nehc-ul-Bd4ge'ye Seyyid Razt'nin yazd nsz'den de bu adn ve
rilmesinde hem belagat anlam ile d olgunluun, sz olgunluunun, hem de
kapsam ve z olgunluunun kasdedildiini anlalmaktadr (Nehc-111-Bddge,
Merhum Glpnarl tarafndan baz tertip deiiklikleri ve ksaltmalarla Trke'ye
evrilmitir).
97 Kumeyl lbni Ziyild-in-Naha-t-1-Yemiini, Emir-ul-M'minin'in evresindeki sekin
kiilerdendir. Haccac tarafndan (90) yanda iken ehid edilmitir. Nech-ul
Belage'de Emir-ul-Mminin'in Kumeyl'e hitaben ilim hakknda beyanlar vardr.
Ayrca Kumeyl'in "Hakykat nedir?" sorusuna Hazreti Emir'in verdii cevap da
rivayet edilmektedir (Bkz. Glpnarl evirisi, 3. ksm, 4. blm). Farsa eviriye
ekledii notta, Dr. Mbeiri Hazreti Emtr'in "Hakykat" hakkndaki beyannn
Arapa metnini vermektedir. Ehli iin ok deerli olan bu szler, maneviyyat
yolunun vurgunculanndan birisince yamalanmak istenmi, "Hakykat,
Subh-i Ezel'den yan nurdur ki, Heyakil-ut-tevhid'e yansr" buyruundan iktibas
ile kendi kendini "subh-f ezel" klm, ne var ki yine kendinden menkill kerameti

83

Bu noktada ii felsefesi zel grnmn kazanr. nk

ii dnrleri, imamn hikmetlerinin tem ve eksiksiz bir felsefe
dairesi oluturduu telakkisi ile bu kitaptan btn bir metafzik
kurmulardr. Bu derlemenin baz noktalarnn gerekten imama
ait olup olmad konusunda pheler ileri srlmtr. 98
Derleme de sonra yaplmtr. Muhtevasn anlamak iin de
"phenomenologiquel" olarak anlamaya almak en iyisidir.
Yani bilincin yneliminin nerdii biimde ele almaldr: Kalemi
tutan kim olursa olsun, kim yazm olursa olsun, konuan
imamdr, ta kendisidir. lte kitabn etkisi de buradan gel
mektedir.99 Bu kitabn imdiye kadar Bat'da felsefi inceleme
konusu yaplmasnn ihmal edilmesi karsnda esef edilebilir.
Bu kitap zenle incelenir erhleri de gznnde tutulursa (bu
erhler oktur. iiler yannda Snnilerin de erhleri vardr.
Meysem-i Bahrani, lbn- ul Hadid ve Hoyi erhleri burada
anlabilir. Baka erhleri ve Farsa'ya evirileri de vardr.100 Ve
bu kitap dier imamlarn hikmetleri ile birlikte ele alnrsa),
niin Snni lslam dnyasnda felsefenin oktan beri yaayan
bir okul olmaktan km olmasna ramen ii dnyasnda yeni
felsefi geliim ve atlmlar grlebildii anlalabilir.
Ana izgileri ile sylenen btn bu hususlardan u sonu
kmaktadr ki: ii felsefi dncesinin hareket noktas
Kur'an- Kerim ile birlikte imamlardan gelen rivayetler kl
liyatnm btndr. 101 Bu dnceden doan ve nbvvet
ile "Bahaullah" olan birisi ondan baskn ktndan, Kbns'da sessiz-sedasz
lmekten fazla bir ey yapamamtr.
98 Bu pheler ve cevaplar hakknda Glpnarl evirisinin "Takdim"ine ba
vurulabilir. Dr. Mbeiri'nin notunda verilen bilgiye gre de bu pheler zayf
grnmektedir.
99 "Phenomenologie" ve "intention" terimlerini bir felsefe szlnde arayp
bulmay gze alan okuyucu, bu satrlara belki de benden iyi bir ifade ka
zandrabilir.
100 Bu erhler hakknda da Glpnarl, "Nehc-ul-Bel4ge" evirisinin "Takdim"ine
bavurulabilir.
101 "Masumlardan gelen rivayetler" demek gerekir ki Ondrt Masumun banda
Resl-i Ekrem (S.A.) vardr.

84

temeline dayanan felsefeyi anlayabilmek iin de ayn kaynaklan

4areket noktas olarak almak gerekir. nce iki usuli ilke
belirtelim: 1. Dardan isnad halkalarn inceleyerek yaplan
tarihi eletiri burada ou kez yararl ve caiz olmaz. Tek verimli
yntem "phenomenologiue" olarak davranmak: Yzyllardan
beri yaayan bu rivayetlerin btnn gznnde tutmak, ii
bilincinin yneldii, konu ald bu btn ele almaktr_ 102.
2. Vahye ve peygamberlik (nbvvet) temeline dayanan
bu felsefenin anlalabilmesi iin burada az sayda ele alnan
konulan dzenlerken tutulacak en iyi yol da bu konulan
yorumlayp aklayan ii yazarlar izlemektir. Bunlar ksaca
ve ho bir tarihselcilie dmeksizin ele alacaz. Burada
balca Molla Sadra-i irazi'nin, Mir Damad'n erhlerini ve
yine Haydar Amoli'nin ok zl baz sayfalarn izleyeceiz.
Bu erhlerle aklanm bulunan imamlara ait metinler i1li1'in
zn anlamamza yardmc olacaktr.
2. Batni Cephe
1. iilik'in, znde lslam'n batm cephesini tekil edii bizzat
metinlerden karlabilen ve varlabilen, her eyden nce de
imamlarn retilerinden elde edilebilen bir sonutur. Mesela
Kur'an- Kerim'in 33. (Ahzab) suresinin 72. ayetine verilen
anlam rnek olarak gsterilebir. Ayet-i Kerime mealen yle
buyurur:
"Biz emaneti gklere, yere ve dalara sunduk; onu yk
lenmekten kamdlar, onu kabul etmekten korkup titrediler.
Onu insan yklendi. phesiz o ok zalim ve cahildir".
ii mfessirler bu nemli ve derin nlaml ayetin insan li102 Bu yntem karJS1nda ok sz sylenebilir ise de, Farsa eviriye u notu ekleyen
Dr. Mbeirl'ye katlmakla yetiniyoruz: "slam dini konu olunca bu ynteme
bavurulmas doru deildir. Gerein anlalabilmesi iin sahih rivayetlere
dayanmaya almaldr."

85

yakati ve deeri konusunun (de dignitate hominis) lslam

dncesindeki temelini meydana getiren anlam zerinde
hi tereddt' etmediler. Ayet-i Kerime, "ilahi srlara", Eim
me-i Athar'n (Saints Imams - Oniki imam) kendi ballarna,
yakn rencilerine aktardklar "nbvvet"in ve vahyin
batnna iaret etmektedir. Bu yorum, altnc imamn
(lmam- Sadk) bu ayetin anlamnn, kayna "imam" bulunan
"velayet" demek olduuna ilikin ak beyann hatrlatabilir. 103
ii mfessirler de (Haydar Amoli'den son yzylda Molla
Fethullah'a kadar), bu Ayet-i Kerime'de sz edilen insann
"zulm" ve "cehl"inin onu knama ynnde deil, vme y
nnde yorumlanabileceini, nk bu ilahi emaneti ykle
nebilmek iin yce bir gzpeke davrana gerek olduunu
belirtmeye urarlar. 104 Adem'de simgelenen insan, "masi
va"nn, Allah'dan gayrnn bilincinde olmad, masiva'nm
varoluundan haberi bulunmad srece, bu ok etin yk
tama gc bulur. Masiva'nn, Allah'dan gayrnn varlnn
bilincine vard andan itibaren emanete hyanet eder, ya
emaneti reddeder, ehil olmayana aktarr, yahut daha ksa
yoldan emanetin varln inkar eder. insana byle"bir emanet
tevdi edildiini reddedip ikinci yolu setii durumda her ey
zahirinden, d grnnden ibaret grmeye balar, her _eyi
d grnne indirger. Birinci yolu seip de emaneti ehli
olmayana verdii takdirde imamlarn, hakykatin ehli ol
mayandan gizlenmesi buyruuna (takyye, ketmitn) aykr
hareket etmi olur ki bu buyruk Kur'an- Kerim'in 4. suresinin
103 Usill-i Kaff'de (C. 2, Kur'an- Kerim'de velayet hakkndaki iaretler bab) bu
rivayet yer almaktadr. Medisi'nin syledii gibi, Kur'an- Kerim'in bann manalar
da olduuna gre, ayetteki "emanet"e verilen diger anlamlar yannda bu da
batn anlamlardan biridir. Yoksa Dr. Mbeiri'nin de belirttii gibi Oniki mam
mezhebine mensup mfessirlerin ounluu Ayet-i Kerime'deki "emanet"e,
insann "sorumluluk" yklenmesi (tekliO anlamn vermilerdir.
104 Delilini bulamadm bu yorum, mutasavvfane bir te'vil olabilir. Dorusunu
'
Allah bilir.

86

61. ayetine dayanmaktadr:

"phesiz Allah size emanetleri ehline vermenizi buyu
rur."105 Bu da u anlamdadr: Ancak irfann, ilahi ilmin "gnose",
"varisi", mirass olana bu irfan emanetinin tevdi edilmesini'
buyurur. Bir ilim miras, manevi bir miras olarak telakki edilen
bu ilim kavramna daha nce iaret edilmi idi (yine bkz.
aada A, 4).
Bu sebepledir ki beinci lmam Muhammed Bakr yle
buyurmu ve ondan sonra da her imam bunu tekrarlamt:
"Bizim davamz zordur, etindir. Zorlu bir gayret sarfn
gerektirir. Ancak bir mukarreb, yce dereceli bir melek,
gnderilmi bir peygamber (nebiyy-i mrsel) veya kalbi Allah
tarafndan iman ile snanm bir m'min kul ona g yetire
bilir. "106
Altnc imam Ca'fer-i Sadk da yine belirtiyordu ki:
"Bizim konumuz sr iinde srdr, rtl kalan bir eyin
srrdr, bir srdr ki onu ancak baka bir sr beyan edebilir:
Sr stne srdr ve srdan mstanidir. "107
105 Usul-i Kafi, Kitiib-ul-Hucce'de (C. UI), ehline tevdi edilmesi gereken "emanet"in
bir batn anlam da lmam- Bakr ve lmam- Siidk'tan gelen rivayetlerle, her
imamn kendinden sonraki imama tevdi etmesi gereken imamet emaneti olarak
belirtilmektedir.
106 Bu sz lmam Muhammed-i Bakr'dan nce Emir-ul-M'minin Ali'den rivayet
edilmektedir. Bkz. Gl pnarl, Nehc-ul-Bdtlge evirisi, III. Ksm, 2. blm. Bu
sz, beinci hicri asr ulemasndan Abdlviihid-i Amidi'nin toplayp tasnif ettii
Hazreti Ali'nin szlerini kapsayan Gurer-Ol-Hikrn'de yer alr (H. Muhammed
Aliyy-i Ensari'nin Farsa evirisi, 3. bas, s. 235, lmiim- Bakr'dan gelen rivayet,
Ustll-i Kafi, C. 2, Kitab-ul-Hucce'dedir. Dr. Mbeirt de Farsa eviride rivayetin
Arapa asln vermektedir).
107 lmam Muhammed-i Bakrdan gelen rivayetin zikredildii babda lmam- Siidk'tan
gelen rivayetlerde "hadisimizin etin smna yalnz sudiir-i mnire (aydn sineler)
veya kultlb-i selime (selim, an ve iyi gnller), yahut gzel yaradlllar ve ahlakl
kiiler g yetirebilir." buyurulur. Dier bir rivayette de "takmzda Allah'n
smndan bir srr ve Allah'n ilminden bir ilim vardr." buyurulmaktadr. Me
tindeki eklin nereden alnd belirtilmemitir. Dr. Mbeiri eyh Ahmed-i
Ahsai'den naklen Arapa metni vermektedir ki, bir ana kaynakta yer almyorsa
srf eyh Ahmed-i Ahsai'ye gvenilemez.
87

Yine buyurur ki:

"Srrmz gerektir, haktr ve hakkn hakkdr (Hakl-ul
hakk). Gerein gereidir, zahirdir, zahirin batndr ve batnn
batndr. Srdr bu ve rtl kalan bir eyin srrdr, bir srdan
mstani olan srdr. 1oa
Bu beyanlarn anlatmak istediine drdnc imam Ali
Zeyn-ul Abidin'in bir iirinin u msralar nceden esasen iaret
etmekte idi:
Saknrm ilim mcevherlerini cahilden
Hakk' grr de bize kasteder birden
Rabbim! Bir tek inciyi asam bildiimden
Derler ki syle! Yoksa putperest misin sen?
Nice Mslmanlar kar da kanm helal sayar
En gzelden sunulur da irkin sayar onlar.109
2. Bu rnekler oaltlabilir ve ok gzel bir ekilde iilik'in
ethosuna110 iilik'teki Islam'n batn cephesini temsil edi
zbilincine tanklk ederler ve tarihi adan hatmi Islam'n
kaynaklarna ulamak iin imamlarn retilerinden de daha
yukarlara kmak mmkn deildir.111 nk gerek iiler
108 nceki dip notuna baknz.
109 tik msra Hazreti sa'nn, domuz nne inci atmama dn haurlaur. mam
Zeyn-ul Abidin hakknda yazlan bir esenle, metinde yer alan iirin Arapa metnine
yer verilmektedir. Mealen yukarda verilen anlama yakndr: llminin cevahirini
gizlerim,/ Cahil anlamayp dafitne kopmasn derim,/ Ebul Hasan da (HazretiAli)
byle yapt elbet,/ Hasan ve Huseynl'e bunu etti vasiyet,/Rabbim! ilmimden bir cevher
gren,/ sorar bana putperest misin sen?/ Mslmanlar irhin ii gZel sanrlar I ve
hanm dkmeyi helal tanrlar." Kitabn yazan, mam Zeyn-ul Abidin'in evresindeki
anlarn ilim yaymak iin elverili olmadn, bu iir ile etrafndaki bozuk ve
karanlk evre artlarndan ikayet ettiini belirtir (Zindegani-i Hazreti Seccad
Zeyn-ulAbidinAleyhisselam, Yazan: lnad-ud-din Huseyn-i Isfahan, 1. bas, Tehran
1379, H.KJ1338 H.. s. 424/425 ve 427).
11O Manevi-ahlaki karakter, ahlaki, dier yarg ve telakkiler btn.
111 Bu sz de yanl anlamalara sebep olabilir. Yazarn da belirttii gibi imamlarn
retisi ile vahyedilen gerek arasnda eliki olamaz ve "Yedi Batn" hadisi
de bizzat Resl-i Ekrem'den (S.A.) rivayet edilir. u halde slam'n batn cephesi
88

imamlarn smna mahrem olanlardr. Onlara bu srlar

imamlarca aklanm, tevdi edilmitir. Buna karlk imamlarn
retilerinin sadece zahire mnhasr olduunu dyz ile snrl
bulunduunu iddia etmi olan veya etmekte bulunan, bu
retinin sadece fkh ve zahiri ibadete ilikin olduunu ileri sren
herkes, iilik'in zn bozmutur, iilik'i budam, gdk
brakmtr. Batnn varln kabul ve tasdik etmek demek,
eriatin ilgas anlamna gelmez, lafz ve zahiri iptal etmek demek
olmaz .112 unu demek ister: Manevi gerek (hakykat) ol
makszn, batn olmakszn, kuru kuruya eriat, d dzenleyen
hkmler insan cehalet, zulmet ve klelikten kurtarmazlar.
Bunlarsz eriat bir nasslar cetveli, bir ilm-i hal kitab olarak
kalr ve insan daha nce bilmedii ve tanmad yeni manalarn
kendisine almas imkann kendine kapam olur.
Bu sebepledir ki birinci imam (Emir-ul-M'minin) ana
izgileri ile blk insann varolduunu sylemitir:
1) Alim-i Rabbant: Bu kamil anlam ile ilahi hakim (theo
sophos) demektir. Resl-i Ekrem (S.A.) ve Eimme-i Athar
(Saints Imams, oniki lmam) bunlardr.
2) Kurtulu ve selamet yoluna (tarikat-un-necat), bu yolun
retisine gnllerini aan ve bakalarn da irada alan
bir blk vardr.113 Bunlar nesilden nesile ancak bir aznlk
olarak kalmlardr.

de bulunduunu tespit iin Resill-i Ekrem'e (S.A.) kadar gidilebilir. Resill-i

Ekrem'e (S.A.) varlnca da vahy kaynana varlm demektir. Birok defa bizim
de iaret ettiimiz gibi, Farsa evirinin nszilnde Dr. Mbeiri de Oniki lmam
mezhebinin "Batniyye" olarak anlan lsnailiyye'den temel ayrlklar gsterdiini
belirtir. Daha nce Merhum Tebatebat'den naklen bu konuda bilgi verdiimizden
bu farklar burada tekrar belirtmiyoruz.
112 Kendi aklna smayan her kitaba, her eviriye kara almak iin pusuda bek
leyenlerimiz, bu satn zel bir dikkat sarfederek okunaldr. Oniki imam rehber
bilenler, batn anlamlara doru ilerlerken zahirdeki hikmet de gzlerinde biltiln
biltilne deer kazanr, yoksa zahir asla zail olmaz.
113 Kur'an- Kerim'de "Asr" suresine baknz.

89

3) Bir de ounluk ktlesi, avam vardr ki bu necat yolu

retisi ve arsna gnllerini kapam olarak kalrlar. Hazreti
Ali bu blk halk u ekilde belirler:
"Biz imamlar; talim eden, reten hakimleriz. i'amz, bize
yrekten bal olup da bizi izleyenler, bizim tarafmzdan irad
edilenlerdir. Gerisi de heyhat! Yazk ki gerisi kasrga nnde
savrulan erp gibidir. "114
Bylece Islam'n ve dolays ile iilik'in batnilik anlay iki
odak evresinde hareket eder. Birisi eriattir, kanun ve kural
dinidir, itimai, toplumsal dindir. Dieri ise mistik, irfani ve
iyze ynelik dindir, Kur'an vahyin manevi anlamna ynelik
olan din anlaydr. Bu sebepledir ki znde bir nbvvet
ve imamet retisini de ierir.
3. Nbvvet retisi
1. lslam nbvvet retisini kurmaya yarayan en eski tarihli
veriler imamlarn retilerinde bulunmaktadrlar. Bu adan
ii evresinin; nbvvet retisinin douu, felsefi adan
derinlemesine dnl ve gelitiriliini hazrlayan ortam
olduu sylenebilir. lslam erevesi iinde yer bulan her
dnce biiminden daha fazla olarak, peygamberlik ve vahy
temeline dayanan bir din olan lslam'n zne en uygun olan
felsefi dnce yine peygamberlik ve vahy temeline dayanan
bir felsefedir (une philosophie prophetique). nk ilahi ilim
(science divine) iletilemez bir bilgidir (incommunicable).
Kelimenin gerek anlam ile bir ilim deildir, bu ilmi tebli
ve iletmek ancak bir peygamberin iidir. Bu tebliin artlar,
114 Nehc-ul-Beldge'de Kumeyl lbni Ziyad-in-Naha':'ye hitaben buyurulan ve daha
nce deinilen sz iinde yer alr. Nas i blktr: Alim-i Rabbani, ilim renen
ve kurtulu yolu zerinde bulunan kii (mteallimn ala sebil-i necat), her sese
seirten ve her yel ile savrulan sinekikler (Siyyid Ali Nakyy Feyz-ul-1slam,
Nehc-ul-Beldge, C. il (4-6), s. 1145, Glpnarl evirisi, anlan yer).
90

bu tebliin muhtevasn bakalar iin yararl ve verimli kl

mann artlar gibi konular; vahy kaps kapandktan sonra
peygamberlik ve vahy temeline dayanan bir felsefenin balca
konusunu olutururlar. Bu dce bizzat iilik'in de temel
kapsam olduundan; lslam'da felsefe tarihine ilikin bir eserde
de iilik'ten sz edilmemesi mmkn deildir.
Gznnde tutulmas gereken bir ilk olgu ; "lbni Sina
Okulu'na mensup feylesoflardaki "akl" retisi ile (idrak,
zeka, nofs) imamlardan sadr olan ii metinlerindeki "ruh"
retisi arasndaki koutluktur (parallelisme). Vahy temeline
dayanan bir felsefede ilk incelenecek konu olan peygamber
gnderilmesinin zorunlu oluu konusunda her iki tarafta da
ynde mlahazalardan harekete geildii sonucu kmaktadr.
Altnc imamn lbni Babveyh tarafndan kaydedilen bir ri
vayetinde, insann be ruhdan veya be ruh mertebesi yahut
ruh halinden olutuu beyan edilir. Dorukta imam ruhu ve
Ruh-ul-Kuds (Esprit-Saint) yer alr. Btn bu be ruh btn
ile bei bir arada olmak zere ancak peygamberlerde ve
imamlarda bulunabilir. Gerek m'minlerde ancak drd olur,
geri kalan dier insanlar ise ancak ne sahip olabilirler.
Yine bunun gibi lbni Sina'dan Molla Sadra'ya kadar feyle
soflar da idrakin (akl) be mertebesi olduunu ve bu be
mertebenin "maddi" akldan veya "bilkuvve" idrak (akl)
halinden intellectus sanctusa (akl- kudsi) kadar sralandn
kabul ederler. Bu feylesoflara gre insanlarn ounluunda
akl ancak "bilkuvve", yeti olarak vardr. Yeti olarak varolan
akln bilfiil, eylemsel olarak idrak halinde gelebilmesi iin
gereken artlar ancak ok az insanda bir araya gelebilmitir.
lmdi aa seviyeli itepilerin etkisinde olan bir insan yn
nasl olur da tek ve ayn bir kanuna tabi bir insan topluluu
oluturma amac ile birleir? Biruni'ye gre tabii kanun orman
kanunudur. nsanlar arasndaki husumet, dmanlk ancak
bir peygamberin, bir ilahi eliden tebli ettii bir ilahi kanun
91

ile yenilebilir. Biruni ve lbni Sina'nn bu ktmser grleri

aslnda Kuleyni'nin "Kitab-ul Huccet" banda bize aktard
imamlarn bu konudaki retisinin hemen hemen ayn szlerle
sunuluundan ibarettir. 115
2. Bununla beraber iilik'in nbvvet retisi ve telakkisi
hibir zaman srf mevzu (positi.O bir toplumbilim anlayndan
harekete gemez. Onun ilgilendii ve stlendii konu, insann
manevi kaderidir. ii gr Kerramiler ve E'arilerden farkl
olarak Tann'mn dnyada veya ahirette grlebileceini kabul
etmez. Buna karlk bizzat imamlar kaunda: bile kalbi bir ilmin,
bir gnl bilgisinin, kalb gz ile tanmann ve bilmenin
(ma'rifet-i kalbiyye) gelitirilmesi ve ilerletilmesi grn
getirir. Btn akli ve aklst gleri kapsayan bu gelime fikri
iilik'teki zel "irfan", peygamberlik ve vahy temeline dayanan
bir felsefe haline getirir. Dier yandan da peygamberliin ve
vahyin bu grte temel ve zorunlu bir ilke oluu, mlhem,
vahy alan insanlarn, insanst kiilerin varlnn kabul
edildiini ifade eder. Hatta Tann'nri insan bedeninde g
rnd (incarnation) fikrini iermeksizin ilahi insan veya
insan sretinde Rabb'den sz edilir (Insan- Rabbani, Rabbi
lnsani) .11 s Dier yandan ii peygamberlik reti ve telakkisi
ll5 "Kitilb-ul-Hucce(t)" Kuleyni'nin dzenledii hadis ve rivayet klliyat olan
Kafi'nin blmlerinden biridir. "Huccet" burada "imam anlanundadr. Nitekim
yazar aada bu konuda aklama yapmaktadr. Kitlb-ul-Hucce(t)'nin
"Zikr-ul-ervdh-iller.fil-Eimme" babnda, dier rivayetler yannda u rivayet yer
alr: Cabir der ki: "1rarn- Bakr'dan Alirn'in (peygamber ve imam) ilminin
rabde'ini sordum. Buyurdu ki: Ey Cabir! Nebilerde ve vasilerde be ruh vardr.
Ruh-ul-kuds, Ruh-ul-irnan, Ruh-ul-hayat, Ruh-ul-kuvvet, Ruh--ehvet".
116 tnsan- rabbant" dernek, ilahi ilim sahibi insan dernektir, "1lahi insan" dernek
deildir. "Rabb-i insani" terimi ise asla "lmamiyye mezhebi" terminolojisinde
yoktur. "Rabbin insan suretinde grnmesi" dncesi, -Yazar "incarnation"
gr anlamnda deildir gvencesini verse bile- yine "incamation" dernektir
ve ancak batl bir hatmi mezhep bu gibi grler ile srebilir, lrnaniyye
mezhebinin bu grle ilgisi olamaz. Yazar, herhalde burada da 1rnarniyye
mezhebinin reddettii baz hatmi grlerle 1narniyye mezhebinin grn
kantrrntr.
92

aka Snni lslam dncesinin ilkel okullarndan ayrl

maktadr. E'ariler her trl tertip fikrini, yani alemin vasta
olan sebepler silsilesi erevesi iinde aamal dzen yapsn
inkar etmekle bizzat peygamberliin temelini ykm olu
yorlard. An mu'tezileye (Ravendi) gelince, onlar da u itiraz
yapyorlard: Vahy ya akl ve mantk ile uyuma halindedir
yahut deildir. Birinci halde gereksizdir, fazladr; ikinci halde
ise kabul edilmeyip reddedilmelidir. 117 Bylece mu'tezili
aklcl bu ikilemin (dilemme) yok olduu varlk ve bilin
dzeyini kavrayamyordu.
ii nbvvet telakkisinin; varlnn zorunlu olduunu
belirttii arac kimse teknik olarak "huccet" terimi ile ifade
edilmitir (Allah'n insanlar iin delili, kant, emini). Maa
mafih "huccet" fikri ve "huccet''in grevi, belirli bir an ve
dnemin snrlarn aar. "Huccet"in srekli olarak varolmas,
insanlarn byk ounluu onu bilmese ve varl grnmese
bile yeryznde bir huccet bulunmas gerekir.
Terim son Peygamber (S.A.) hakknda olduu gibi daha
zel bir anlamda imamlar iin de kullanlmtr. (Alamt
lsmaililii'nin sralamasnda da huccet; imamlar dnda,
imamn manevi cephesini temsil ettii var saylan kiiler iin
de kullanlmaktadr. Bkz. aada B, ll), Huccet fikri u halde
nbvvet telakkisi ile imamet telakkisinin ayrlmazln da
ierir. Zamanla kaytl olmad iin de metafizik (doa tesi)
bir gereklik grnmn kazanr ve bu grnm bizi semavi
insan (Anthropos celeste) diye adlandrabilecek irfani konuya
ulatrr.

11 7 lbni Ravendt'nin balangtaki durumuna baklarak Snni gsterilmesi tereddde

deer bir deerlendirmedir. Bata Mu'tezileden olsa bile, daha sonraki fikirleri
ile ii veya Snni olmayp materyalist (deh1) saylmas gerekir (Bkz. H.Z. lken,
lslam Felsefesi, 3. bas, stanbul, 1983, s. 23). E'artler hakkndaki hkm de
an ve mutlak grnmektedir. Uerde "Snni kelam "n ele alan blmde yeri
geldike bu gibi noktalara deinilecektir.

93

3. imam Ca'fer-i Sadk bir sznde buyurur ki:

"lnsani suret; Allah'n halketme, yaratma kudretini izhar
ettii en stn tanklktr. Kudret eli ile kaleme ald kitaptr.
Hikmeti ile bina ettii mabeddir. Btn kainattaki suretlerin
bir araya getiriliidir.118 Levh-i mahfuzdan (tabula secreta) sudur
eden bilgilerin hlasasdr. Gayb iin grnr bir tanktr. lnkar
edenler iin delildir, brhandr. Cennet ve Cehennem arasnda
yatan doru yoldur."119
ii nbvet telakkisi asndan konu byle belirtilebilir.
Zamandan soyut mkemmellii gznnde tutularak bu insani
suret (forme humine) doru ve gerek anlam ile "insan" olarak
(Adem-i hakyky), "lnsan- kebir" (Homo maximus) olarak,
yce nefs olarak, ilk akl olarak, yce kalem, yce halife,
kutuplar kutbu (kutb-ul-aktab) olarak adlandrlmtr. Bu
semavi insan (Anthropos celeste) srekli nbvvetin (nbv
vet-i bakyye) nbvvet gereinin iazhandr. Bu nbvvet
ezelde semavi Plerme'da (mele-i a'la)120 tecelli etmitir. Yine
bu, hakykat-i Muhammediyye, ebedi Muhammedi gereklik,
Muhammedi "logos"dur. Peygamber'in (S.A.) u buyruunda
da buna iaret vardr:
Allah Adem'i (Anthropos) keridi suretinde yaratt.121
118 eyh Galib'in:
"Hoa bak zatna kim ::bde-i alemsin sen
Merdm-i dide-i ekvdn olan ademsin seni"
beytini ihtiva eden iiri, adeta bu szn manzum ifadesinden ibarettir.
119 Kaynak gsterilmemitir.
120 Baka. bir peygamber gelmeyecei anlam ile nbvvet son bulmutur. Ancak
son Peygamber'in (S.A.) nbvveti deva_n etmektedir. Pltme kelimesi Yu
nanca'dan gelir ve bu kitapta ok gemektedir. Kkeni bakmndan da en uygun
karl "Mele"dir ve yerine gre mde-i a'ld ile karlanabilir. Nitekim Farsa
eviride Dr. Mbeiri de "mele-i a'ld" terimini kullanr.
121 Bu "hadis", Glpnarh'nn naklettiine gre, ii deil, Snni kaynaklardan
gelmektedir. Glpnarl "Sanyoruz "ki bu sz Ahd-i Atyk'in "Tekvin" bl
mndeki iki cmleden uydurulmutur" der (100 Soruda Tasavvuf, s. 7, soru:
34). Gerekten de Tekvin, bab l, 27'de "ve Allah insan kendi suretinde yaram,

94

Yine Peygamber (S.A.): yle buyurarak bu Adem'in

(Athropos) yeryzndeki mazhariyyetini belirtir:
"Allahn ilk yaratt benim nurumdur."122 (yahut nur yerine
akl, kalem (ruh).
Yine Peygamber (S.A.):
"Adem su ve balk arasnda iken (henz ekil bulmam
iken), ben peygamber (nebi) idim." buyururken bunu be
lirtmek istemitir.123 iki ynl bir birimdir. iki boyutu vardr:
Birisi d yn zahiri, ikincisi de i yn, batndr. "Velayet"
aka bu ebedi nbvvetin batn demektir. Nbvvetin olanca
hatmi kemali ile ezelde gereklemesi ve adan aa sr
drlmesidir. Zahirdeki boyutu ile nbvvetin son tecellisi
Peygamber Muhammed'in (S.A.) ahsnda son bulmu ise
de, hatmi boyutunun yeryznde tecellisinin srdrlmesi
gerekiyordu. Bu hatmi boyut, velayet boyutu; mazharm in
sanlar arasnda Peygamber'e (S.A.) en yakn olanda buldu:
Bu zat, birinci lmam Ebu Talib olu Ali'dir. Bu zat da yukardaki
beyann bir yanks olarak diyebildi ki:
"Adem (arzi Adem) su ve balk arasnda iken, ben, veli
idim.''. 124 Peygamber'in (S.A.) kiilii ile imamn kiilii
onu Allah'n suretinde yaratt" cmlesi vardr. Bu sorun aydnlatlmaldr.
Dorusunu Allah bilir. Oniki imam, Allah hakknda "suret" teriminin kulla
nlmasna da raz olmamlar "la cismu ve lA suret! demilerdir (Ka.fi, Bab-un
Nehy an-il-cismi ves-suret). Yine I<af'de KAf erhindeki baz rivayetlerden bu
rivayetin bu ekli ile doru olmad, hatta ResQl-i Ekrem'in bir sznn yanl
anlalmasndan dodu anlalmaktadr. (Kitabut-tevhid, BAb-ur-rh).
122 Bu mealde, hadisler gerek il, gerek Snni kaynaklarda yer almaktadr. Bu ri
vayetler iin mesela Seyyid Sleyman- Belht'nin Yenabi'-ul-Mevedde'sine ba
klabilir.
123 Yine Yenabi'-ul-Mevedde'nin ilk babna bavurulabilir. Gerekten de akl, ruh,
hakykat-i Muhammediyye bu rivayetlerde ayn anlamdadr.
124 Mealen doru olsa bile, byle bir rivayetin nereden alndm belirtnek gerekir.
Resol-i Ekrem'in (S.A.) "Nur"u ile Ali'nin "Nur"u birlikte ve en nce yaratldna
gre, bu rivayet de dorudur (125. nota baknz). Ancak, metindeki rivayetin
kaynan bulamadm. Nitekim Dr. Mbeiri Farsa eviride phe beliniyor.
95

arasndaki arzi, yeryz yaknlndan nce manevi bir iliki

(nisbet-i maneviyye) vardr ki, onlarn varoluundan nce
kurulmutur:
"Ben ve Ali bir tek ve ayn nurdanz. "125
"Allah'n Adem'i yaratndan ondrtbin yl nce ben ve
Ali ayn nur idik."126
Bundan sonra ayn hadiste Peygamber (S.A.) bu tek nurun
nasl nesilden nesile peygamberlerce intikal ettirildiini,
sonuta ikiye blnerek iki zatta tecelli ettiini anlatr ve
imama (Ali) hitaben yle buyurur:
"mmetimden bir blnn senin hakknda Hristiyanlann
lsa hakknda dtkleri ifrata dmelerinden korkmasa idim,
senin hakknda yle bir ey syledim ki artk ayann tozu
ifa niyetine toplanmakszm bir topluluun yanndan geemez
olurdun. Fakat u kadarn sylemek yetiir ki sen benden
bir parasn. Ben de senden bir paraym (Ayn zdeniz-H.H.)
Sana varis olan (dier imanlar-H.H.) bana varis olmu de
mektir. nk Harun Musa'ya ne menzilede, ne mertebede
ise, sen de bana ylesin."127
Yine bir hadiste buyurulur:
"Ali her peygamber ile srri olarak, gizli olarak bulundu
ve grev grd, bende aa kt ve byle grev grd. "128
125 Yine Yenabi'ul-Mevedde'nin ilk babna baklabilir. it kaynaklarda Saduk'un
"Hsll"i rnek verilebilir (Farsa eviri).
126 Bu hadis iin de Yenabi'-ul-Mevedde'nin ilk babna bavurulabilir.
127 "Menzile" hadisi de mehur ve sahih hadislerdendir. Yenabi'ul-Mevedde'nin 6.
babna baklabilir. Yukanda nakledilen ekli ile "Menzile" hadisinin banda anlan
bayanlar iin, Farsa eviride Dr. Mbeiri Saduk'un "Hsm adl eserinden Arapa
metni nakletnektedir. Yenabi'ul-Mevedde'de de vardr (44. bab).
128 Nereden alnd yine gsterilmemitir. Benim grebildiim -ii ve Snni
kaynaklardaki rivayetler; Hazreti Emtr'in velayet nurunun Abdlmuttalib'den
itibaren nbvvet nurundan ayrld ve Ebu Talib yolu ile ona intikal ettii
tarzndadr, Metindeki hadis gvenilir bir kaynaa dayanmakta ise daha sonra
aklanaca gibi, Nbvvet devrinin tarnamlamasi dolays ile ank "nbvvet"
ve "velayet"in kesin ayrlmas anlamnda olabilir. Yuhanna incili diye anlan

96

Bu son beyan, ncekilere btn istenen akl kazan

drmaktadr. Islam dinindeki imamet, imamet-i Muhammediye,
lslam'm batn ynn temsil eder ve tabiatiyle kendiliinden
btn nceki vahye dayanan dinlerin batn ynnn de
temsilcisidir.
4. Burada verilen ok ksa aklamalardan ii dnrlerin
nbvvet ve velayet kavranlan zerindeki almalar hak
knda fikir edinilebilmi oluyor. Bir salt, mutlak nbvvet
(nbvvet-i mutlalw) vardr ki ortak ve geneldir. Bir de snrl
ve zel nbvvet vardr. (Nbvvet-i mukayyede). Birincisi
klli ve asli olan, ezelden ebede geerli bulunan mutlak
Muhammedi hakyhate ilikindir. ikinci nbvvet-i mutlakann
birinci nbvvet kavramnn ksmi hakykatlerine dayanr.
Dier bir deyile, nbvvetin zel mazharlan (ephiphanieg)
olan nebi ve resullerin birbiri ardnca geliini ifade eder ki,
lslam Peygamberi (S.A.) bu anlamda nbvetin mhr,
peygamberlerin sonuncusu olmu, ayn zamanda da haky
kat-i Muhammediyye'riin mutlak anlamda nbvvetin de
mazhar bulunmutur.
Benzer durum, ebedi nbvvetin batn cephesini meydana
getiren "velayet" iin de szkonusudur. Herbir peygamberin
peygamberlii mutlak nbvvetin ksmi ve nispi bir hakykati
ve mazhar olduu gibi, btn evliyann (Allah dostlar, Allah
adamlar) velayeti de, mhr birinci imam (Ali) olan mutlak
velayetin nispi hakykat ve mazharlardrlar. Oysa velayet-i
Muhammediyye'nin Muhammedi imametin hatimi, sonuncusu
ve mhr, oniki imamn sonuncusu olan gaaip imamdr,
Mehdi'dir. 129
metinde Hazreti Yahya'mn zuhurunda soru ile karlat nakledilir: Mesih
misin? (Hazret-i lsa) Uya msn? O peygamber misin? (Mjdelenen Ahmed,
Resl-i Ekrem S.A.) llya'nm; O Peygamber (S.A.) ile birlikte gelecek Ali olmas
kuvvetle muhtemeldir (Yuhanna, 1, 20-21).
129 Mutlak mbvvetin mazhannn Resl-i Ekrem (S.A.), mutlak velayetin

97

Nebilerin mhr (hatim) ile velilerin mhr olan iki zatn

(Resul-i Ekrem S.A. ve Ali'nin H.H.) hakykatlerinin tek olduu
bylece anlalmaktadr, ister d boyut nbvvet), ister i
boyut (velayet) nazara alnsn durum byledir. Islam dnyas
btn ile ve oybirlii ile nbvvet devrinin Muhammed (S.A.)
ile, nebilerin hatimi ile kapandn kabul eder. Fakat iilik
grnce nbvvet devrinin kapanmas ile velayet devri,
manevi irad devri balamtr. Gerekte, daha sonra da
aklanaca zere, ii: melliflerin kapanm saydklar teri'i
nbvvettir artk baka eriat gelmeyecektir. Buna karlk
en genel basit anlam ile nbvvet Islam'dan nce nebi diye
adlandrlan kiilerde, Islam'dan sonra da velilerde grlen
manevi hali ifade eder. Bylece znde bir gelecein bekleyii
bulunan ii: Islam'n kendine zg grnm ortaya kar.
Bu telakki bizzat imamlarca ta'lim edilen (aada A, 5) vahy
temeline dayal Isla.mi irfan zerine kurulmu bir peygamberler
snflamasna dayanr. Veli, nebi ve resul arasnda da aamal
bir sralama getirilir ki Oniki lmam iilii ile lsmaililik arasnda
bu konuda telakki fark vardr.
Gerekten nbvvet "Nbvvet-ul-ta'rif", irfani, bildirici
ve retici nbvvet ve "Nbvvet-i teri", eriat getiren, kanun
koyan nbvvet olmak zere ikiye ayrlr. Bu ikinci zel
anlamda "risalet" demektir. Risalet; resuln, Tanr elisinin
peygamberlik grevi demek olup, insanlar iin eriati, ilahi
kanunu, kalbine vahyedilen semavi kitab tebli grevidir.
ok sayda peygamber (nebiyy-i mrsel) gnderilmitir. Oysa
bir eriat tebli etme grevi ile gnderilen byk peygamberlik,
.l-l-azm (karar sahibi kimseler)130 denen peygamberlerle
mazhannn da Hazret-i Emlr olduu, btn velilerin ve bu arada son veli Hazreti
Mehdi'nin de bu mutlak velayetin nispi mazharlan bulunduu anlatlmak is
teniyor.
130 "eriat sahibi" demek, Dr. Mbeirt'nin de belirttii gibi, terim anlamna daha
uygundur.
98

snrldr. Bunlar da alt peygamberdir: Adem, Nuh, lbrahim,

Musa, lsa, Muhammed (A.S. ve S.A.). Baz rivayetlerde bu
peygamberlerin says yediye karlr ve Davud (A.S.) da Zebur'u
gznne alnarak bu peygamberler arasnda saylr.131
5. Bu peygamberlik telakkisi ve retisinin belirledii durum
en iyi ekilde velayet, nbvvet ve risalet ilikisinin tanmnda
ve buna tekabl eden veli, nebi ve resul ilikisinin tanmnda
kendisini gsterir. Bu kavram merkezleri ayn ember
ile gsterilirse, velayet nbvvetin batn, iyz demek ol
duundan, en iteki daireyi oluturur. Nbvvet bundan sonra
gelen ortadaki emberdir ve risaletin batn, iyz demek
olur. En dtaki daire de "risalet"i temsil eder. Her resul ayn
zamanda nebi ve velidir. Her nebi ayn zamanda velidir. Veli
ise yalnzca velidir. Paradoks ifade eder bir biimde, kiiler
arasndaki aama sralamas ile grevler arasndaki sralamann
birbirine aykr olduklar sonucuna varlabilir. incelediimiz
mellifler bunu u ekilde aklarlar:
Velayet dier lerine nispetle kalb ve batn demek olduundan,
d grnte daha mmtaz bir mertebedir. Zahirin buna,
velayete ihtiyac vardr. Resul grevi grebilmek iin nasl
nebinin manevi haline ihtiya varsa, nebi de val eyeti haiz
olmaldr. Bir ey ne kadar deruni, batn hakykatlere yakn
olursa, o denli kendisine yeterli duruma gelmi ve Allah'a
yaknl artm demektir. Bir varln deruni hakykatleri bu
yaknla baldr. u halde "Allah dostu" (veli) olu, manevi
bakmdan irad edilmi ve irad eden durumunda bulunuun
nebilik netiliinden ve nebilik sfatnn da resul, eli olu

131 Oniki imam mezhebine gre Ul-ul-azm olan peygamberler betir: Nuh, lbrahim,
Musa, sa (Aleyhimusselim) ve Res1il-i Ekrem'clir (S.A.). Son Peygamber (S.A.)
but1in peygamberlerin seyyid ve efdalidir (Tercrne-i l'tikadat- Saduk, Seyyid
Muhammed Ali-i Kal'ekohnei, 1371 basm, otuzbeinci bab ve E.R. Flal'nn
Trke evirisi, Risalet-ul-ikadat-il lmamiyye, Ankara, 1978, otuzbeinci blm,
s. 108).
99

sfatndan stn olduu anlalr. Yahut gznnde bulun

durduumuz yazarlarn tekrarladklar zere risalet kabuk
gibidir, nbvvet ekirdektir, zdr; velayet de bu ekirdein
bademin zsuyu gibidir. Dier bir deyile nebi olu hali ol
makszn sadece resul olu grevinin bulunmas mmkn olsa
idi, bu irfani, tasavvufi yol (la voie mystique) olmakszn,
tarikat olmakszn, sadece eriatin, kural koyan dinin varo
luuna benzerdi, batn olmayan zahire, bademi olmayan
kabua benzerdi. Bunun gibi "velayet" olmakszn sadece nebi
olu halinin bulunmas da manevi yaant, manevi gerekleme
ve uygulama (hakykat) olmakszn sadece irfani yolun, ta
rikatin varoluuna benzer, "batn-ul-batn, zn z olmakszn
sadece batnn varoluuna, bademin zsuyundan yoksun ve
yavan oluuna benzer. Aada (A 5), "idan" aklarken
"vahy", "ilham" ve "kef" terimleri arasnda benzer bir iliki
olduunu greceiz.
Bununla birlikte, Oniki mam ilii'ne mensup olan yazarlar
"velayet" mertebesinin stnl bu ekilde aklarken, velinin
kiiliinin kestirme bir deyile nebi ve resulden stn olduu
grn ileri srm deildirler. Sylemek istedikleri udur:
lslam Peygamberi'nde (S.A.) bu sfat, velayet nbvvet ve
risalet sfatlar birlemekte, toplanmaktadr. Velayet sfat; dier
iki sfatn kayna, temeli ve dayana olarak dier sfatlardan
mmtazdr, onlara stndr. Paradoks buradan kaynaklanr:
Her ne kadar velayet sfat dier sfatlara stn ise de somut
olarak nebi-resuln mertebesi herkesten stndr, nk
o kiiliinde her nitelii de haizdir: Velidir, nebidir, resul
dr.132 Haydar Amoli'nin grleri incelendiinde grlecektir
ki, bu noktada sna-Aeriyye (Oniki mam iilii, mamiyye)
ile Ismailiyye'nin ve zellikle slah edilmi Alamt lsma-

112 Kanaatimce burada paradoks olarak nitelendirilecek bir husus olmayp tamamen
mantkidir.

100

ililii'nin grleri ayrlmaktadr. Daha ilerde grlecei gibi

(B, il) Ala.mut lsmaililii'nin bu konudaki konumu daha az
kat deil idi: Deil mi ki velayet "nebi-resul" sfatna stndr,
deil mi ki imamn velayeti batna tabidir ve buna karlk
resuln, eriat getirenin peygamberlii zahire mtealliktir,
sonu olarak deil mi ki, batn zahire stndr, u halde
imamn da temelde peygambere stn olduu ve batnn da
zahir karsnda bamsz olduu sonucuna varlmas gerekir.
Buna karlk Oniki lmam iilii'nde (iilik'te imamn s
tnl ynnde gizli bir eitim bulunmasna ramen) dengeyi
korumak iin uralmtr. Batna dayanmayan her zahir
1
gerekte kiifrdr, buna karlk ayn zamanda zahirin varlk
ve gerekliini savunmayan her batn da fasiklik ve ibahilik
(libertinage) ile sonulanr. Grlyor ki, lmamiyye veya
lsmailiyye savlarnda (tez) birinin veya dierinin kabul
edilmesi ile nbvvet ve imamet telakki ve retileri de anlam
ve kapsam deitirmektedir.133
133 Yazarn bu szleri,eriate uygun olmayan her gr "Rajizi"lik ve "iilik" genel
ad ?!tnda toplamairnek_dar yanl olduunu, lmamiyye'nin bu konudaki
grnn de zahir ile bdtn aras
dengeyi ne kadar makili ve gzel bir
ekilde saladn gstermeye yetiir. Resu !<_rem (S.A.) elbette "velayet"
sfat ile de btn velilerin en stn saylan Ali'den-0.e stndr. lmamiyye
mezhebinin naklettii bir rivayete gre Hazreti Emir "Ben-med'in (S.A.)
kullarndan bir kulcazm" buyurmu ve bu szn "Bana bir 1rf retenin
kulu olurum" sz ile de teyid etmitir. Nebiyy-i mmi (S.A.) ancak Aflah'dan
renmi, Ali de ancak ondan, Restl-i Ekrem'den renmitir. Bylece "ilim
beldesinin kaps" olduuna gre,Ali'nin "bana bir harfreten" ile kimi kasdettii
aktr. Eer derlane les-cst, yek herf bcs-cst (evde birisi varsa, tek harf,tek sz
yeterlidir). Yazar burada lsmailiyye (Dou lsmaililii) ile lsnd-Aeriyye arasndaki
fark aka belirtmekle birlikte,nedense metinde at parantezde lsnii-Aeriyye
ile "gulat"n yine kartrlmasna sebep olabilecek bir imada bulunmutur.
Farsa eviride Dr. Mbeirt."gulattan baka hibir Mslman'n byle bir inanc
olamaz (imam resule stn saynaz-H.H.). Yalnzca lsmaili frkas veli ve imam
nebi ve resulden stn sayar" demektedir ki, lsmaililerin tmnn dahi bu
inanta olduuna inanmak istemiyorum. "Guldt" hakknda, dier bir deyile
sevgide an gidip veya gider grnp sapkla denler hakkrnda lmamiyye'nin
gr iin, Flal'nn eyh Saduk'tan yapt Risalet-ul-t'tikadat-il lmamiyye
evirisine baknz.

101

4. mamet retisi
1. "lmam" kavram yukarda (A, 3) belirtildii gibi "ebedi
hakykat-i Muhammediyye"nin ikili grnmne dayan
maktadr ve baka hususlar yannda nbvvet devrinin ardndan
velayet devrinin geldii grn de ierir. mamlarn uzun
uzadya zerinde durduklar ilk konu, Kur'an- Kerim'i tebli
eden Peygamber'den (S.A.) sonra bir Kayym-ul-Kur'an'n
(Mainteneur de Livre) bulunmas zorunluluudur. Bu konu
imamn evresinde ok canl mhaverelere sebep olmu, baz
Mu'tezililer ile tartmalara yol amtr ki, (aada III) bu
tartmalarda lmamiyye grn savunanlar arasnda altinc
imamn ( Ca'fer-i Sadk) gzde rencisi gen Hiam lbn-ul
Hakem temayz etmektedir. Muhaliflere kar savunulan sav
(tez) udur: Balbana Kur'an- Kerim metni yetmez, gizli, batn
anlamlar vardr, hatmi: derinlikleri vardr, grnte insana
kart gibi grnen ynleri vardr. 134 Bu kitabn ilmine genel
felsefe bilgisi yterli deildir. Metni gerek anlama ulaacak
ynde te'vil edebilmek gerekir. Bu i cedel (dialectique) ii
deildir, kelam ii de deildir, kyaslar dzerek gerek anlama
ulalamaz. Ayn zamanda hem manevi varis ve hem mlhem
olan, zahir ve batn bilgisini haiz bir zata gerek vardr. 135 Bu zat,
Allah'n huccetidir, Kur'an kayymdr, imamdr, mrid ve
rehberdir. Bundan sonraki tefekkr gayreti oniki imamn ki
iliklerindeki imamlk niteliini belirlemeye ynelecektir.
134 Hazreti Emir bu anlamda, Hakemler Olay'ndan nce "Ben Kur'an- Niltl'm,
lonuan Kur'an'm!" buyurmutur, fakat "huub-i msennede" (giydirilmi
ktkler) dinlememilerdir.
135 Mesela Kur'an- Kerim'e ancak arnm, anuln olanlarn dokunaca mealindeki
Ayet-i Kerime'nin kyamete kadar geerli zahir anlam aktr. Ancak, ha.un anlam
aklama anlamndaki "dokunma"ya yine "mutahharnn"un yetkili olduu da
kalb gzne akur. "MuahharOn"un kimler olduu da Ahzab suresinin 33.
ayetini anlayabilenlere aktr.
102

Molla Sadra bu noktada imamlara ait metinleri yorumlayarak

felsefi kantlarn yle bildirir: llleti olmayan (ab-imo) bili
nemez, tannamaz, mahiyeti tanmlanamaz, ondan gayrs
ona delil olamaz. O bizzat delildir. Allah ancak Allah ile bi
linebilir, kelam ilahiyyatlarnm yaptklar gibi mahluk ile
bilinemez. Feylesoflarn yapmak istedikleri gibi mmkn varlk
ile de bilinip tanmamaz. Yce bilgiler ancak vahy veya ilham
ile elde edilebilir. Allah'n hucceti olan Peygamber'den (S.A.)
sonra yeryznn bir huccetten hali kalmas, Allah'n emini
olan, Allah adna insanlara cevap veren, insanlarn onun
vastas ile Allah'a yaknlaabildii bir zatn yeryznde ol
mamas mmkn deildir. Genel olarak bilinip tannabilecei
gibi; avamn bilmeyecei, bir tr tannmamasn salayan
varolu biimi ile gzlerden gizli durumda da olabilir. Kitabn,
Kur'an- Kerim'in gizli anlamlan iin varl zorunlu rehberdir,
mriddir, bu anlamlar ilahi bir nur, deruni bir mahede,
manevi bir duyu ile kavranabilirler. lmamet telakki ve retisi
nbvvet felsefesinin, vahy ve peygamberlik temeline dayanan
bir felsefenin temel bir postulatdr (mevzua). Birinci soru
udur: Peygamber'den (S.A.) sonra, "Kayym-ul-Kur'an" olu
sfatnda hak iddia edebilecek olan kimdir?
2. Tanklklar bu konuda uyumaktadrlar. Peygamber'in
(S.A.) ashabnn en nllerinden birisi olan Abdullah lbni
Abbas, Ali'nin Fatiha suresini tefsir edii srasnda, btn
dinleyenlerin derinden etkilendiklerini nakletmektedir. Bizzat
birinci imam yle buyurur:
"Resulullah'a (S.A.) indirilen, vahyedilen hibir ayet yoktur
ki, vahyediliinden sonra bana yazdrm ve ezberletmi ol
masn. Ben vahyedilen ayeti yazardm, sonra bana tefsirini
(lafznn, sznn aklamasn) ve te'vilini (manevi yoru
munu) nasihini (baka ayetlerin anlamn kaytlayan, snr
layan zellikteki ayetleri) ve mensuhunu (anlam snrlanan
ayetleri), muhkem ve mteabih ayetleri (anlam ak olan
103

ayetlerle te'vile muhta ayetleri), "kapsam genel ve zel olan

ayetleri bana retirdi. Allah'dan idrakinin ve hafzamn
genilemesi iin niyazda bulunurdu. Sonra mbarek elini
gsme koyard da Allah'dan lwlbini bilgi ve kavray ile,
muhakeme ve nur ile doldurmasn dilerdi" . 136 Esasen g
znnde bulundurduumuz metinler imamn toplumdaki
durumu ve grevini belirlemek iin aka "kalb" benzetiine
bavurmaktadrlar. mmet iinde irnam, beden iinde kalb
gibidir. Yine bu benzetme ve karlatrma imamet reti ve
telakkisinin deruni bir ekilde, i alemde benimsetilmesi iin
bir dayanak olacaktr. Mesela Molla Sadra "nsanda imamet
demek olan bu melekti. hakykat"den sz ettiine, bununla
ayn zamanda imamet retisi ve telakkisinin mistik tecrbede
nasl verimli olacan, ne gibi sonular douracan de
belirtmi olur. Yine "gaaip" olan imam, mahere kadar
ilerinin, kendisine gnlden bal olan m'minlerin gn
lnde, kalbinde "hazr"dr. Herde vahy ve peygamberlik te
meline dayanan bir felsefenin temel elerden olan bu ilahi
rtnme ve gizlenmenin, "gaybet"in derin anlam belirtile
cektir, nk bu "gaybet" fikri "ildhi"nin bir "nesne" olmasn
nlemekte ve her trl kamulatrma ve toplumsallatrmaya
set ekmektedir. imamn yetkisi (autorite) bir kiliseyi d
zenleyen ve nassa dayanan bir riyasetten tamamen baka bir
eydir. mamlar ilahi vahyleri batn anlamlarna agah klm,
irad edilmi ve bizzat varis olmulardr ve bu manevi mirasta,
onu ehline, kavrama kabiliyeti olana eritirme amac ile tasarruf
etmilerdir. irfan reticisinin bir temel kavram "ilm-i irsi"dir,
manevi miras olan bir ilimdir: Bu sebeple iilik bir kilise
anlamnda otorite, yetke dini olarak adlandrlmaya uygun
deildir. Gerekten imamlar yeryzndeki grevlerini ifade
136 Farsa eviride Dr. Mbeiri bu rivayetin Sleyman lbni Kays-i Hilal'den naklen
Kdjf'de yer aldn bildirmektedir.
104

etmilerdir, artk maddi olarak bu dnyada deildirler.137

Onlann srekli huzuru, hazr bulunulan, duyularst bir hazr
bulunu, varolutur. Kelimenin gerek anlam ile bu bir manevi
yetke, otoritedir. retileri, talimleri ayaktadr, geerliliklerini
srdrmektedir ve kitabn te'vilinin temelidir.
Onlardan birincisi, birinci imam, imametin temeli olarak
nitelendirilir ne var ki iilik onunla birlikte imamet halkasn
tamamlayan dier onbir zat da ondan ayramaz. Oniki says,
bir btnln simgesel rakamdr. Nbvvet devrinin her
dneminde rastlanr (Yukanda baz kantlamalara deinilmitir.
Oniki bur, Musa'nn asasnn darbesi ile kayaaan kaynayan
oniki kaynak, yln oniki ay ile iliki ve eski Ain ilahiyyatlan
ile uygunluk gibi).138 Peygamber (S.A.) bizzat yle buyur
mutur:
"Allah benden sonra Ali'yi ve (onun) soyundan gelen
vasilerini (evsiyay, vasiyet muhataplarn) korusun. nk
onlar imamlardr. Allah onlara benim kavraym, benim
ilmimi vermitir, bendendirler, verasetime ve imamete la
yktrlar." 139
Haydar Amoli'nin dedii gibi: "Btn imamlar tek ve ayn
hakykattendirler, oniki kiide temessl etmilerdir. Onlardan
137 Bu niteleme onbir imam iin dorudur. Metinde "lmam'n kalbe benzetilii
konusunda, Dr. Mbein Farsa evirisine ekledii notta bu benzetmenin
Hiam lbni Hakem tarafndan mer lbni Ubeyd-i Mu'tezili ile bir mnazara
srasnda yapldn belinir. Gerekten de bu rivayet Kitab-ul-Hucce'nin ilk
bab olan Bab-ul-ztraru alel-hucce'nin 3. rivayetidir.
138 Aion kelime anlam ile Yunanca'da "zaman demektir. a, devir anlamna
kullanld gibi, baz eski dinlerde tek bir efsanevi varlk veya birden fazla
varlklara ad olabilir. Belki de burada Corbin'in kasdetmek istedii, "kutsal
zaman telakkilerinde, aylarn saysna uygun olarak 12 saysna simgesel bir
anlam veriliidir (Bu konuda mesela bkz. Mircea Eliade, Le Sacr! et le Profane,
Editions Gallimard, 1965, s. 65).
139 Burada da kaynak gsterilmemitir. Bu mealde Resl-i Ekrem'in (S.A.) bu
yurduklannn Trke mealleri ve kaynaklan hususunda bkz. A. Glpmarl,
Tarih Boyunca lsl'Jm Mezhepleri ve irlik, lsanbul, Ocak 1979, V. blm (lmamet),
zellikle s. 322 vd.
105

birisi iin geerli olan dier herhangi biri iin de geerlidir".

3. Bu telakki btn bir imamet retisi metafziine dayanr
ki bir yandan lsmaili hikmetinden (theosophie) dier yandan
Oniki mam iilii'nin barnda zellikle eyhi Okulu'nda
nemli gelimeler gstermitir. Bunlar iin gerekli ncller
(mukaddimeler), bizzat imamlara ait.metinlerden salanmtr.
Bu gelimelerin kapsamm anlayabilmek iin, imamet reti
sinin; Hristiyanlk'taki mesih retisinin (christologie) kar
lat sorunlarla karlatn hatrlatmak gerekir. Mesih
retisi resmi Hristiyanlk tarafndan reddedilen ve gitgide irfan
(gnostique) telakkilere yaklaan zmlere eilim gstermitir.
mamn kiiliinde lahut (divinite) ve nasutun (humanite)
ilikisinde ise, hibir zaman iki ayn tzn, iki ayn varln,
Hristiyanlk'm teslis inannda olduu gibi uknumlann bir
lemesi tarznda birlemesi (union hypostatique)140 szkonusu
deildir. mamlar ilahi mahzarlar durumundadr (epiphanies
divines, theophanies). "Zuhur" ve "mazhar" teknik terimi daha

140 "Hypostase", Yunanca "hypostasis"den gelir. "Temel, cevher, gereklik, gerek

hviyet" anlamndadr. Hristiyanlar, Pavlus'dan sonra ounlukla ve hi deilse
resmi gr bakmndan "tevhid" inancn yitirdiklerinden Zat- llahi'de bir "l
birlik" kuruntusuna kaplmlar, Hazreti Mesih'i de ulhiyyete ortak saymlardr.
Hypostase Arapa'da "uknum" terimi ile karlanmtr. oulu "ekaanim"dir
(Ekaanim-i selase). Oniki mam mezhebi inanc ile "ekaanim-i selase" inancnn
hibir ilikisi yoktur. mamlarn "ilahi mazharlar" olduunu sylemek dahi,
metindeki anlam ile de olsa, caiz deildir. Corbin resmi ii grn deil,
Snni muhitlerde de rastlanan baz "mutasavvl"lann szn aksettirmektedir.
Mesela, Saduk'un "fkadat" risalesine bakldnda, "Oniki imam" hakknda
u cmle grlecektir: "Ve bizim inancmz yledir ki, onlar (imamlar) Allah'n
emrinden kmayan Allah'n yce kullandr, onun buyruuna uyarlar." (35.
hah). Trke metin iin Flal evirisi (Ankara, 1978), 35. blm, s. llO'a
baknz. Burada imamlar vasflandnlrken Enbiya suresi, 27. ayete dayan
maktadr. Enbiya suresinin 27. ayeti okunduunda grlecektir ki, sekin
kullann ilablatnlmasna kar bu Ayet-i Kerime onlarn sadece "kul" olduunu,
fakat sekin kullar olduklann beyan buyurur. Sadk (RA.) bu Ayet-i Kerime'yi
burada zikretnekle, Eimme-i Athar'm "ilahi mezharlar" olarak vasflandrlmasm
bile kabul etnediini belirtni oluyor. Oniki mam mezhebinin gr de budur,
bu Ayet-i Kerime dnda deildir.
106

aynaya grnt yansmas olgusunu antnr, bu benzetmenin

yaplmasn gerektirir. Aynadaki grnt, aynann maddesi iine
girip somutlam, aynada bedenlenmi deidir.141 lmamlar
sadece bu anlamda ilahi mazharlar olarak gznnde tutulursa,
onlarn Allah'n isimleri makamnda olduklar anlalr. Bu
anlay insan iki trl tehlikeden korur ki, bu tehlikelerden
birisi "tebih" anthropomorphisme), dieri de "ta'til" tehlikesidir
(agnosticisme). Nurdan varlklar olarak nceden yaradllar
altnc imam tarafndan beyan edilmi bulunuyordu:
"Allah bizi ycelik nurundan yaratt ve nurumuzdan da
i'amzm ruhlarn yaratt."142 Bu sebeple isimleri fatma
nezdinde bulunan esrarl zmrt levha zerine yan harflerle
yazlm bulunuyordu (Burada Hermetisme'deki zmrd levha,
Tabula Smaragdina hatrlanabilir).143
141 Bizde de imdi sahibini hatrlayamadm bir beyitte:
"Ayinedir bu illem her ey Hakk ile kaaim,
Mir'at-i Muhammed'den Allah grnr daim."
denir.
14 2 imamlar "ililhi mazkarlar" deil, Allah'n nurunun mazharlardr. Bunu dahi
sylemeyi caiz grmeyen, yzyllar boyu baz kimselere intak- hak kabilinden
"nur" deil, "glge" (zll) dendiini unutmamaldr. "Zllullah" denir de niin
"nurullah" olmasn! stelik bu unvan, "ad" olarak, bu ada hi de layk ol
mayanlara bile verilmitir. Ayrca "zllullah" uydurma unvan, "Zat- llahi"nin
"cisim" olduu armn yapabilir ve kullanlmamas gerekir. Yenabi'-ul
Mevedde'de Seyyid Sleyrnan- Belhi (K.S.), mam Hasen yolu ile mam
Ca'fer-i Sadk'tan u hadis-i erifi nakleder: "Ceddim sallallahu aleyhi ve alihi
ve sellemden iittim, yle buyurdu: Ben Allah'n nurundan yaratldm. Ehl-i
beytim de benim nurumdan yaratld. Sevenleri, pallar da onlarn nurundan
yaratld". Metindeki mam- 5a.dk'n sz, bu hadisin nakli olmaldr (Bkz.
Yenabi'-ul-Mevedde, 1. hah).
143 Usl-i Kafi, Kitab-ul-Hucce, "Ma ca'e fi'l-isnil-aer" (Oniki mam Hakknda
Rivayetler) babndaki 3 rivayet, Cabir tbni Abdullah-i Ensari"den naklen, Fatna
nezdinde Cabir'in -yeil renginden dolay- zmrtten tahmin ettii bir levha
bulwduu mealindedir. Herhalde imamet emanetlerinden olan bu levha
mam- Bakr'a ve dier imamlara intikal etmi olacaktr ki, levhadaki yazy
lmam- Bakr Cabir'e aynen tekrarlamtr. Levhin (Levha) muhtevas ok et
kileyicidir. mam- 5a.dk'tan bu rivayeti nakleden Ebu Basir'e rivayet halkasnda
onun muhatab olan Abdurrahman bni Salim yle demitir: Btn mrnde

107

mamlarn nitelendirili biimleri gerekten de ancak onlarn

evrenden nce yaratlm nur kkenli varlklar sayl ile
aklk kazanabilir. Yeryzndeki zuhurlar srasnda bizzat
bu nitelendirmeleri onlar da dorulamlardr. Kuleyni'nin
byk derlemesinde bu hususta ok sayda rivayet vardr.
Bylece Kur'an- Kerim'in nl Nur ayetindeki (24/35) aamal
ifade, ondrt masum ile ilgi kurularak yorumlanmtr
(Peygamber, Fatma, oniki imam). 144 Bunlar masum (im
macule) olup her trl gnah kirinden korunmulardr. Beinci
imam buyurur ki:
"lman edenlerin gnlnde imamn nuru, gn tan gnein
nurundan ok daha gl ve belirgindir. "145
mamlar gerekten m'minlerin gnln trlar, bu nura
Allah'n gnllerini perdeledii kimselerin gnl ise zulmette,
karanlktadr. lmamlar yeryznde stunlar dayanaklar gibidir,
Allah'n kitabnda and alametlerdir onlar; onlara doutan
hikmet verilmitir. Yeryznde Allah'n halifeleridirler, Allah'a
doru giden yolda ona ulatran kaplardr, sekinlerdir ve
peygamberlerin varisleridir onlar. Kur'an- Kerim, imamlara
hidayet eder, iletir (ilahi nurun mazharlar olarak imamlar
sadece hatmi anlama ileten, hidayet eden rehberler deil, ayn
zamanda bizzat onar da bu hatmi anlamlardrlar). lrfan ma
denidirler. Nbvvet aacdrlar, meleklerin ziyaretgahdrlar,
birbirlerinin ilminin halefi ve varisidirler. Allah'dan indirilen,
bu szden bakasn (imamdan) duymam olsan, bu sana yine de yetiir. Bunu
ancak ehline aktar, ehli olmayandan gizle!
144 rnek olarak bkz. Ustll-i Kafi "lnnel-Eimme aleyhimsselam nurullahi azze ve
celle" bab, 4. rivayet. Daha nce deinildii gibi, "zllullah" (Allah'm glgesi)
eklinde yakksz bir deyime itiraz etmeyip "nurullah"a itiraz etmenin nakl
gerekesi yoktur. Snni kaynaklarda "niir" ayetinin ehl-i beyt ile iliki kurularak
tefsiri iin lbni Megazili'nin "Menakb"na bavurulabilir (Ayetullah Behbehani'den
Ali Devvani'nin evirdii "Fr-i Hidayet" adl eser: 2. bas, s. 278 vd.).
145 Ustll-i Kdfi Kitlb-ul-Hucce, "lnnel Eimme aleyhimsselam nurullahu azze ve
celle" bab, l. rivayet.
108

vahyedilen kitaplarn tm onlar katndadr. Ism-i a'zam

onlarca bilinir. Onlar Israiloullan katndaki "Tabut" men
zilesindedir.146 Kadr suresinde iaret buyurulan ruh ve me
leklerin iniinde onlara iaret varclr (97. sure)_147 meleklerin
nebi ve resullere "getirdikleri" btn ilimleri bilirler. llimleri
btn zamanlar kucaklar.148 Onlar "Muhaddasun"durlar
146 Metinde zikredilen vasflar, Usl-i Kafi'nin "Kitab-ul-Hucce'sinde muhtelif
bablarda yer alan rivayetlere daJlllnr. Snni kaynaklardaki rivayetler iin Yena
bi-ul-Mevedde'ye baklabilir. "Tabut"a gelince: Metindeki karl "arche"dir.
Latince "arca"dan gelir. Kullanl yerine gre "gemi" anlamm verebilir; "Nuh'un
gemisi" gibi. Ancak, metinde Arche d'alliance" olarak, Ahd- Atyk, Krallar (1),
8. bab, 9'da geen "sandk" (tabut) kasdedilmektedir. Kur'an- Kerim'de sandk
anlamnda "tabut" terimi kullanlmtr (Bakara 248). Talat, Musevilerin niyazi
zerine, onlara ynetici klnm, Allah tarafndan bir delil olarak da "T abut"
verilmitir. Bu delil, onlarn skunet bulmalan, gnllerinin yatmas iindir.
Kamus-i Kur'an'da Karei bu konuda tafsjlat vermektedir. Tefsirlere de ba
vurabilir. nemli olan udur: imamlar "Tabut" menzilesinde deil, hadis-i erife
gre "Nuh'un gemisi"ne b_enzetildiklerinden, "Nuh'un gemisi" menzilesin
dedirler, kendilerine uyan necat ve selamete eritirirler. Metinde belki de
"arche"in iki anlam kartnlnutr. Bu sebeple farsa eviride de "arche d'al
liance" deyimine dikkat edilemeyerek "onlar Nuh'un gemisi menzilesindedirler"
demnitir. Belki de Yazar'm amac da bunu sylemek idi. Fakat byle sylememi,
"Onlar lsrailoullan katndaki tabut menzilesindedirler" demitir (Ils sont
l'equivalent de l'arche d'alliance chez !es lsraelites). Bu sz tashihe muhtatr.
imamlar "tabut" gibi deil, "Nuh'un gemisi" gibidirler. Ancak, Usl-i Kafi'de
imamlar katnda bulunan Resl-i Ekrem'in (S.A.) silahnn; gerek mukaddes
emanet olarak Musevilerdeki "tabut" gibi olduunu, ayn anlam tadn
gsteren rivayetler, lmam- Sadk, lmam- Rza ve lmam- Bakr'dan nakledil
mektedir. u halde metinde yle denmek gerekirdi: Ehl-i beyt imamlar,
kendilerine uyanlar selamete ulatrmalan bakmndan Nuh'un gemisine
benzetilmilerdir. Aynca onlarn katnda bulunan ve imamdan imama emanet
edilen Resl-i Ekrem'in (S.a.) klc Musevilerdeki "tabut"un grevini grr
ve kimin meru imam olduunu gsterir.
147 Kitab-ul-Hucce'de (Usl-i Kafi) bir hah "Kadr" suresinin tefsirine ilikindir.
Bu si.rede ehl-i beyt imamlarnn velayetine iaret ve ise de, Corbin'in sand
gibi deildir. Burada bu kadar sylemekle yetinelim.
148 Bu ilim yalnz Allah'n ilmi olabilir. mamlar, lmamiyye mezhebinin gr
gereince ancak Allal'n bildirdiklerini ve Allah'n iradesi ile bilebilirler.
mamlarn ilmi ve Resl-i Ekrem'in (S.A.) ilmi Allah'dan ve Allah'n verdii
nispett;dir, dier insanlara nispetle ne kadar ok olsa bile. Aksini iddia
"lmamiyye"nin deil, "gulat"n gr olur.
109

(meleklerin kendileri ile konutuklar kimselerdir. Bkz. aada

A, 5).149 "Nefsini bilen Rabbi'ni bilmi olur" tarzndaki nl
dstur, "imamn (da) bilir" anlamndadr. nk onlar
m'minlerin gnllerinin nurudur ve imam tanmak; Rabb'in
"vech"ini tanyabilmek demektir. 150 Buna karlk imamn
149 Burada da "srat- mustakiym" ile "gulvv" ayran ly karmamak iin
mesela Saduk'un "l'tikadat" adl eserinin 37. babna baklabilir. Aynca "muhaddes"
teriminin anlam iin de Usl-i Ka[i, Kitab-ul-Hucce'de buna ilikin baba ba
klmaldr. Bu konuda mam- Bakr'a "o Ali, peygamber mi idi?" diye sorulmu,
Peygamber deil, "vasi" olduu beyan buyurulmutur. Yanl anlamalarn
nlenmesi iin, bu konuda lmamiyye mezhebinin gerek grnn aksettiren
bir eserden, mealen u bilgileri naklediyorum: Hazreti Emir-ul-M'minin
Nehc-ul-Belllge'de Resl-i Ekrem (S.A.) ile vahyin tamamlandn buyurmu,
bir yerde de yle demitir: Anam-babam sana [eda olsun ya Resulullah! Senin
vefatn ile yle bir ey kesildi ki senden nceki peygamberler ile kesilmi deildi.
Senin vefatn ile peygamberlik ve semadan gelen haberler son buldu. mam ile
peygamberlik makamlar birbirinden farkldr: mam yni eriat getirmez. Ali,
rendiklerinin tmn Resl-i Ekrem'den (S.A.) rendi (Bunun iin de "bana
bir had retene..." buyurabildi.-H.H.). Her imam da kendinden sonraki imama
bu bilgiyi aktard. kinci fark da udur: mamn ilham ile nebinin vahyi bir
birinden farkldr. mam Vahy Melei'ni grmez. Nebi olmad halde nasl
Musa'nn (A.S.) annesine vahyedildiyse, imamn ilham da bu anlamdadr. Vahyin
zel anlam ile deil, genel ilham anlam iledir. nc fark uradadr: mamn
(veli feyzi peygamber vastas iledir. Peygamberin rehbere ihtiyac yoktur.
mamlarn "mrid"i ise Resl-i Ekrem'dir (S.A.). (lbrahim Emini, Ber-resi-i
Mesal-i Klli-i mamet, Kum 1354, s. 270 vd.). Bizzat imamlardan bu hususta
birok rivayet vardr ve Emini bu rivayetleri nakletmektedir. "Muhaddes" te
riminin anlam bu rivayetlerde belirtilir. mamlar bu rivayetlerde Musa'nn (A.S.)
arkada, Hazreti Sleyman'n (A.S.) nedimi, ve Zulkameyn gibidirler (Bu zatlar
iin Kur'an- Kerim'e baklmaldr). Bunlar "alim"dirler, fakat peygamber de
ildirler. "Muhaddes" melei grmez. tlham ald sradaki ruhi hali dolays
ile bu ilhamn rabbani olduunu sezer.
150 Burada da er'i ve mevsuk kiyaklara deil, "tasavvufi" kaynaklara bavu
rulduunu sanyorum. mam "Rabb'in vechi" olarak tanmay caiz gren
mutasavvflar kabilir ise de bu ifade de gulvve ve dolays ile dalalete yol
aabileceinden kullanlmamaldr. lmamiyye mezhebinin temel ve gvenilir
kitaplarnda byle bir aklama yoktur. Corbin bu gibi aklamalar mutasavvfane
te'villerden iktibas etmi olmaldr. ''Men arefe nefsehll... "sznn hadis olarak
rivayet edilmesine ramen, "mevzu'"olduu ileri srlr. Bkz. A. Glpnarl,
Yunus Emre, stanbul, 1971 1588. "Men are[e ndseh ... dersin illa deilsin,
(Melaikten yukar evgan arzu klarsn" beytinin erli. Yine bkz. A. Gl pnarl,
Tasavvufan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1977, "Nefis"
110

tanmakszn len, cahiliyye lm ile lm demektir, yani

kendini de tanmadan lmtr.151
4. Bu yarglar en st noktalarn birinci imama atfedilen
nl "Hutbet-ul-Beyiin"da (Prne de la grande Declaration)
bulurlar. Fakat bu hutbede imamla her zaman iin geerli
bir imam belirlenir ve betimlenir.152
maddesi, Aliyy-ul-Kart'nin "Mevzuat"mda tbni Teymiye'nin bu hadisin mevzu'
olduunu sylediini, bir rivayete gre Yahya tbni Muaz- Razi'nin sz olduu,
Nevevt'ye gre lafzen hadis olmamasna ramen manasnn sabit olduu
nakledilir (A. Serdarolu, Mczu'at-i Aliyye-ul-Kaarf Tercmesi, Ankara, 1966).
Emir-ul-Mminin'den "Furer-l-Hikem"de nakledilen bir rivayette "Men arefe
nefseh kane li-gayrihi a'ral" (kim nefsini bildiyse, tandysa, nefsinden zgeyi
de daha iyi bildi, tand) buyurulur. (Furer-l-Hikem, Harf-ul-mim bi-lafz-i
"men", 77. fasl). Bu hikmet, Sokrates'in de daha nce Yunan felsefesinde ileri
srd dstura uygundur. 1manlann, ilahi mazharlar deil, 1Iahi Nur'un,
Allah Teala'nn yaratu Nr-i Muhammedi'nin mazharlan olduu da rivayetlere
uyar. Fakat imama "Rabb'in vechi" demek, insan gulvve gtrr. Hristiyanlar
da bu kabil szler yznden sonunda yoldan kmlardr. u halde tasavvuf
ehlinin de bu kabil szlerden saknmas doru olur ve bu gibi anlklarn
lmamiyye mezhebinde yeri yoktur. Bu szme kanaat getirmeyen, Merhum
Saduk'un "l'tikadat" risalesi gibi kaynaklara bakarak "mamiyye" ile "muta
savvife"yi ayrabilir.

151 Farsa eviriye ekledii dipnotunda Dr. Mbeiri "lmam- Zaman'n tan
malszn len cahiliyye lm ile lma demektir" haddisinin mttefak-un-aleyh
olduunu sylemektedir. "Kendisini de tanmadan" kayd, yine tasavvuf ehlinin
ekledikleri bir kayt olacakur. Aslnda bu hadisin ok nemli toplumsal anlam
vardr.
152 Nech-ul-Bdilge'de yer almayan hutbelerin shhati kabul edilemez. Bunlar sahip
olsa idi, Merhum Seyyid Razi bunlar da Nehc-ul-Belage'ye alrd. Aynca Hazreti
Emir-ul-M'minin hibir zaman Edeb-i Muhammedi'ye aykr sz sylememitir.
Corbin maalesef lmamiyye mezhebini incelerken aka kayak beliruneksizin
eyhi, 1smaili ve tasavvufi (irfani) akmlann iddia ve szlerini de araya kartrd
iin, yer yer ok doru ve isabetli yarglarna ramen, Oniki mam mezhebi
hakknda Snni evrelerde beslenen yanl anlama ve n yarglan ortadan
kaldrmayp bilakis glendirecek eyler de sylemektedir. Nitekim metinde
Hazreti Emir'e isnad edilen "Hutbe-t-ul-Beyiln", benzeri baz hutbeler gibi
uydurma olup hutbe hakknda merhum Glpnarl yle demektedir: "VI. asr
ortalarndan itibaren Ahbilriler'den bazlar irfan, yani tasavvuf mesleinin de
tesirine kaplmlar, Hazreti Ali ve imamlar hakknda ar bir inan gtmeye
balamlardr ki, btn 1sna-Ae1 bilginlerince reddedilmi olan ve iinde aka
tanrlk ve hull davas bulunan Hutbe-t-ul-Beyiln ve Tutunciyye Hutbesi'ni
meydana atan ve IX. asr (XV) ricalinden bulunan eyh Receb-i Bursi bun111

"Benim Kadir'in alameti, benim srlarn bilgisi, benim kaplar

kaps, benim ilahi azamet ve kibriya tecellilerinin ehli, benim
ilk ve son, sa benim gizli ve ak, benim il.ahi mazhar, benim
ilahi ayna, kalem-i a'la ve levh-i mahfuz! Tabula secreta). Ben
lncil'de "llya" (Elie) diye anlanm. Ben Resulullah'm (S.A.)
srrna eminim. Bu hutbe bylece ve ayn derece olaanst
olan yetmi keskin yarg ile srmektedir. Hutbenin zaman ne
olursa olsun (herhalde baz mnekkitlerin ileri srdnden
ok dah; eski bir dneme ait olmaldr), bu hutbe bize "ebedi
hakykat-i Muhammediyye" veya irfani "semavi-insan" (ant
hropos ctleste) konusunun ii imamet retisinde gelitiini
ve etkiler dourduunu gsterir. lmamlann bu beyanlar,
kQnuyu daha nce ele alm bulunduumuzdan mkemmelen
anlalabilmektedir. "Onlarn velayeti; nbvvetin batn" demek
olduundan, imamlar kur'an remizlerinin anahtandrlar, yani
baz Kur'an- Kerim surelerinin banda yer alan srl harflerin
anlamlarnn aklaycsdrlar. 154
Her imam da ayn zden olduuna, ayn nurdan olduuna
gre, genel olarak "imam deyince bu oniki zattan herbiri de
kastedilmi olabilir. Tarih dzeyide u ekilde birbirleri ardnca
gelmilerdir:
lardandr (100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969, soru:
55, s. 161). Grlyor ki i'a'nn felsefesi yine bir it haktmden, mesela Molla
Sadrii'dan alnabilir, yoksa ortaya bizzat i'ann da reddettii bir garip kanmdan
baka bir ey kmaz. Yanl bir tasavvuf anlay ile ileri srlen bu gibi grler
Snni evrelerde de vardr. Nasl bu grler "Snnilik'in gr" olarak ileri
srlemezse metindeki Hutbe+ul-Beyan' da ne Hazreti Emir buyurmutur,
ne de Oniki lmam mezhebi bu hutbeyi doru kabul edip benimsemitir. Ksaca,
bu hutbe, Nehc-ul-Belage'de yer almayan ve sonradan ortaya kan btn isnadlar
gibi yalan ve dzmedir.
153 Hazreti lsa'ya isnad edilen "Ben alfa ve omega'ym" sznn etkisinde uydu
rulmu olmaldr.
154 Bu harflerin anlam hakknda eitli rivayetler vardr. Bu konuda Merhum
Talegani'nin ve Merhum Tebatebai'nin tefsirlerine bavurulmaldr (Pertevf ez
Kur'an ve Tefsir-ul-Mizan).
112

1) Ali Emir-ul-M'minin (vefat: 40/661)

2) El-Hasen-ul-Mucteba (vefat: 49/669)
3) El-Huseyn Seyyid-u-uheda (vefat: 61/680)
4) Al Zeyn-ul-Abidin (vefat: 92/711)
5) Muhammed-i Bakr (vefat: 115/733)
6) Ca'fer-us-Sadk (veafi:148/765)
7) Mus(a)-el-Kazm (vefat: 183/799)
8) Ali Rza (vefat: 203/818)
9) Muhammed Cevad ut-Takyy (vefat: 220/835)
10) Aliyy-un-Nakyy (vefat: 254/868)
11) El-Hasen (Askeri) (vefat: 260/874)
12) Muhammed-ul-Mehdi, el-Kaaim, el-Huccet
Btn bu imamlarn herbirinin Resulullah'n (S.A.) ilmine
halef ve varis bulunduklar, nceki btn peygamberlerin
de ilimde varisi olduklar herbirince tekrarlanmtr. Bu varis
(miras) olu sfatnn anlamn bize irfan retisi (gno
seologie) gsterecektir. Burada bir nyargnn veya yanl
anlamnn giderilmesi yerinde olacaktr. Resfl-i Ekrem'in (S.A.)
zrriyetinden gelmi olmak asla imam olmak iin yeterli deildir
(Aync bu konuda nass bulunmal ve imam olan kimse ismet
vasfn haiz olmaldr.1.'.investiture ve l'impeccabilite).
Resl-i Ekrem (S.A.) ile dnyevi akrabalklar onlar imam
klm deildir. Tam aksine Resl-i Ekrem (S.A.) He ayn
nurdan olular, aralarndaki z birlii, dnyevi akrabalk
sonucunu dourmu ve ibu dnyevi akrabalk ayn zamanda
onlarn Resl-i Ekrem (S.A.) ile olan z birliklerinin alameti
olmutur.
5. Dier yandan u hususu da ksaca belirtmek gerekir:
velayet kavram, ayrilmaz grnecek bir ekilde kkenlerini
iilik'te bulur. Buna ramen ayrlm, velayet kavram iilik'ten
soyutlanmaya allmtr. ii olmayan tasavvufun tarihi
tamamiyle bu uramadan ibarettir. Yukarda da belirtilmi
olduu zere ii olmayan tasavvufun kkenleri henz tamamen
113

aydnlanp aklanm deildir. Bu ekilde, velayet kavram

iilik'ten kopartlmakla, dayanan, kkenini ve balantsn
da yitirmi olur. mama ait olan peygambere aktarlm olur.
imamet retisinden sklp koparlan velayet; baka ar
bir sonu douracaktr. nceki peygamberlerin ve resl-i
Ekrem'in (S.A.) varis olarak; Snni lslam'n drt fkhi mez
hebinin (Hanbeli, Hanefi, Maliki, afi'i) kurucular olan "drt
imam"a itibar edilecektir. eriat ve hakykat arasndaki uzvi
ba ve iki kutupluluk uyu mu krlp koparlarak, bunun
sonucunda fkh, lslam'n salt hukuki ve d kurallara ilikin
yorumu bile kat ve deimez bir yapya dnm olacaktr.
Burada, kkeninde, ok karakteristik bir laikletirme ve
toplumsallatrma olgu sunu grmek mmkndr. Zahirden
ayrlm ve soyutlanm, hatta onun tarafndan itilmi ve
reddedilmi batn ve gitgide daha ilkesiz, inaslahat ve uz
lamac bir yola giren feylesof ve mutasavvflar grlmektedir.
Buraya kadar zmlenmemi ve ele alnmam olan bu olguyu ;
iilerin itirazlar ve zellikle Haydar Amoli gayet gzel tasvir
etmektedir. Bu ii yazarlar lslam'n sadece er'i ve fkhi bir din
olma durumuna drlmesinin balca sebebini ok iyi anlam
olduklarndan, "drt imam"n Peygamber'in (S.A.) varisi olma
niteliini tanmazlar. nk nce bu "imamlar"m bilgisi sadece
"zahir" ilmidir. Manevi miras (ilm-i rsi) olacak hibir yan
yoktur. lkinci olarak da "velayet" retisi aka imamlar (oniki
imam) batnn mirass saymaktadr. ii irfan durumun bo
yutlar ile kavranlmasnda bize yardmc olacaktr.
5. lrfan retisi (Gnoseologie)
l. Nbvvet ve vahy temeline dayanan bir felsef ein (phi
losophie prophetique) irfan retisi ile "indirilmi kutsal
semavi kitap" olgusu. arasnda temel bir ba szkonusudur.
Bir "ehl-i kitab" cemaatinin barndan gelien felsefi bir d114

n iin vahy konusu, peygamberane ilham konusu, sekin

ve ayrcalkl bir konu olmaldr. ii lslam erevesinde ortaya
kan nbvvet temeline dayanan felsefe bu konuda kendi
z sesini bulmaktadr. Ne var ki ayn zamanda ii felsefesinin
yneliminin Hristiyan felsefesinin yneliminden temelde
ayrlk gsterdii unutulmamaldr. Hristiyan felsefesi
zlikle "ilahi"nin, ilahi ahsiyetin tarihe ve tarihin akna
girii olarak ele ald "incarnation" olgusu zeride yo
unlar.155 "iman etme" ile "bilme"nin, "ilahiyyat" ile
"felsefe"nin ilikileri ii veya Hristiyan evresinde ayn
ekilde alglanmakta deildir. ii irfan retisi duyularst
bilgiye balanacak, yukarda tasvir edilmi olan nbvvet
ve velayet ilikisinin belirledii kiiler aras mertebe sra
lanmas (hierarchie) ve peygamberane bilgi iin kategoriler
getirecektir. Mkellimlerin, kelam bilginlerinin aklc cedel
yntemleri (dialectique rationaliste) nbvvet temeline
dayanan bu felsefe iin k yolu getiremiyor, aresiz ka
lyordu. Bu k yollar ve yntemleri bulmay stlenenler
ilahi hakimler, daha nce de belirttiimiz gibi "the
sophe"lardr.
Kuleyni'nin klliyatndaki rivayetler zellikle beinci, altnc
ve yedinci imamlarn irfan retisini bize nakletmektedirler
ve bilgi bakmndan bir dereceler sralamas ile melek aracl
bakmndan vahy ve ilhama mazhar olan kiiler arasnda bir
sralanma gstermektedirler.
irfan telakkisi ve retisi ile melek telakki ve retisi ara
sndaki bu ba feylesoflarn bilgi ve irfan melei ile Vahy
Melei'ni zdeletirmelerine imkan salamtr. Fakat akl
155 Daha nce de belirttiimiz gibi "incarnation", Hristiyanlann tlahi Zat'n bir
grnm saydktan Hazreti lsa'mn yeryzne gelii, "ete-kemie brnp
lsa diye grnmesi" anlamnadr. Bu gr batl bir gr olup hibir insan
ulilhiyyetin bedenlenmesi olarak grnmemitir. Bundan sonra da grne
meyecektir (lhlas suresi hatrlanmaldr).
115

(intelligence) ile ruhun (esprit) bu zdeletirilmesine ruhun

akla uydurulmasn, tamamen akl erevesine sokulmasn
grmek tmyle yanl bir tutum olur. Akl (intellectus, in
telligentia) kavram ratio ile e anlaml deildir (Hatta denebilir
ki bu melek telakkisi, lbni Sina Okulu'nun evren ve irfan
retisine bal olan bu gr, XII. yzylda Latin lbni Si
nacl'nn baarszla uramasna yol aacaktr. nk
Latin Skolastik retisi tamamiyle farkl bir yn tutmutur.)
Ayrca unu da belirtmek gerekir ki vahy ve ilhama mazhar
olan kiiler ve onlara tekabl eden bilgi edinme biimleri
kaynak olarak imamlarn retilerini alrlar ve bizim iin daha
eski bir kaynaa erimek de imkanszdr.
2. mamlar drt kategori ayrm ve belirlemilerdir:
1) Yalnz kendisi iin peygamber, nebi olan nebiler vardr.
Bunlar ahsi bir vahye mazhar olurlar ve bu vahyi bakalarna
aklamalar devi szkonusu deildir. Bu tr peygamberlik
bir tr "aktarlmaz, geirilmez" (intransitive) peygamberliktir,
yalnz peygamberin kiilik alannda kalr ve bu snr amaz.
Bu peygamber yalnz kendisi iin gnderilmi bir "re
sul" dr.
2) Baz peygamberler de baz mahedeleri olur, melek
sedasn rya halinde iken alglarlar, fakat uyanklk halinde
iken melek grmezler. Bunlar da "resul" deildirler- (Burada
Lut Peygamber'in durumu rnek olarak zikredilir).
3) Baz peygamberler ise yalnz uykuda deil, uyanklk
halinde de melei grr ve tesirini duyabilirler. Bu kategoriye
giren peygamberler az veya ok sayda insandan oluan bir
toplulua gnderilmi olabilirler (Yunus Peygamber' rnek
verilmektedir). Bu peygamberler "nebiyy-i mrsel" gnderilmi
peygamberlerdir. Bu peygamberlik tr de retme, bildirme
peygamberliidir (nbvvet-t-tariO.
4) Nebiyy-i mrsel olan peygamberler iinde alt (veya yedi)
byk. peygamberin zel bir durumu vardr (Adem, Nuh,
116

brahim, Musa, Davud, Isa, Muhammed A.S. ve S.A.). Bu

peygamberler bir eriat tebli-etmek zere gnderilmilerdir.
Bu yeni ilahi kanun ncekini ilga etmektedir. 156 Bu kategoride
"nbvvet-t-teri", eriat getirici, yasamac, kural koyucu
peygamberlik szkonusudur (yukarda A, 3). Risaletin nbvvet
vasf bakmndan bir peygambere verilecei, nbvvetin de
ancak velayet bakmndan tam bir geliime mazhar kimseye
verilecei aklanmaktadr. Bylece ilahi iradn aamal bir
grnm szkonusu olmaktadr.
Burada iki nokta dikkati ekmektedir. Birincisi burada da
"velayet" kavramnn mdahalesidir. Ilk iki "nebi" kategorisi
szkonusu olduunda incelediimiz btn arihler onlarn
durumunun dorudan doruya "evliya"nn durumu olduunu
sylerler. Bunlar zahirde bir insann retisi szkonusu ol
makszn bilgilere sahip olan "Ricalullah"drlar (Hommes de
Dieu). Fakat bu bilgileri gnllerine "izen" melek, onlarca
mahede edilemez. Burada bize balc;a nemi haiz bir aklk
getiriliyor: Veli (dost, Allah dostu) deyimi, slam peygam
berlerinden (S.A.) nceki nbvvet dnemlerinin evliyala
rndan hibiri iin kullanlmamtr. Sadece "enbiya" olarak
(nebinin oulu) (des prophetes) anlmakta idiler, (burada
Kitab- Mukaddes'in "Beni ha - Nebi'im"i hatrlanabilir. 157
Islam'dan itibaren artk bu blme girenler iin "nebi" deil,
"veli" terimi kullanlabilir. Fakat "velayet" ile bu basit anla
mnda "nbvvet" arasnda, (bir eriat getirme grevi sz
konusu olmayan peygamberlik) sadece terim fark vardr.
Kavram ve tanm fark yoktur. lrfani adan 1mamlann durumu
156 Dar ve mutlak anlam ile ve muhteva olarak ilgadan sz edilemez. nsanlarn
kattklarnn ayklanmas ve aa uynay salayan kurallar dnda, A]lah'dan
gelen, temelde ayn kalr.
157 lbranca'da da "nebi" kelimesi Arapa'daki anlamndadr. oulu da "ncbi'in"
eklindedir. Bkz. Bertholet, Wrtcrbuch der Religionen, 3. bas (Kurt Goldammer
basm), Stuttgart, 1976.
117

aynen nceki peygamberlerin durumudur.158 imamlar rya

halinde melei iitirler (muhaddesun, melek hitabna muhatap
olan kiiler). Bu tutum ve konumun belirleyici bir nemi
vardr. Velayet devrini nbvvet devrinin halefi sayan ii
dncesini temellendirmektedir. Yalnz teri'i, kural koyucu
nbvvet devri kapandna gre (Prophetie legislatrice),
"velayet" ad altnda bir tr hatmi nbvvetin (nbvvet-i
batmiyye, prophetie esoterique) devamm, yani "hierohis
toire"n devamn mmkn klmaktadr (Aada A, 6).159
ikinci bir dikkat edilmesi gereken nokta da udur: Pey
gamberlik temeline dayanan irfan kategorileri ayrlrken
melein grnerek veya grnmeyip iitilerek araclk yapmas
gznnde tutulmutur. Resuln grevi , melein uyanklk
halinde grlmesini ierir (Duyularla alglamadan farkl bi
imde alglanan bir mahede). Yalnz bu alglama biimi zel
olarak "vahy" diye adlandrlr (ilahi tebli). Dier kategoriler
iin "ilham" terimi kullanlr ki bunun da farkl dereceleri
vardr. Yahut "kef' ad verilir ki mistik bir alma, rtlerin
ve engellerin kalkdr. (Devoilement mystique). Bir rivayet
"imam melein sesini iitir, ancak ne uykuda, ne uyanklkta
onu mahede etmez, grmez" demektedir.
3. Yce bilgilerin, irfann bu eitli mertebeleri (hierognose)
incelediimiz yazarlarn uzun bir zaman dikkatini ekmitir
ve zerinde durulmutur. Bu irfan mertebelerinin anlamlan
ancak nbvvet telakkisi btn iinde ve bu btn ile
158 Baz evrelerde Gazali gibi bilgilere ve hatta alelade bilgilere uydurulmak istenen
"mmetimin ulemas Beni sra'il enbiyas gibidir" hadisi, "ulema"dan maksadn
"imamlar" olduu kabul edilirse bylece zel bir anlam kazanmaktadr. Fakat
bu anlam btn lslam mezheplerince benimsenmi deildir.
159 Peygamberlik devrinin kapand, ancak "sadk rya" devri-kaldna ilikin
hadis<i erif buradaki bilgilerle karlatnlmaldr. Metindeki "hierohistoire"
daha sonra da deinilecei gibi, "Tarih-i Mukaddes" "Ksas- Enbiya" anla
mndadr. "Ksas- Enbiyd"nn "Menakb- Evliya"da bir nevi dev,mna ia_Jet
ediliyor.
118

balantsnn kurulmas art ile anlalabilir. Bizzat Peygamber

(S.A.) Ali'nin zel durumunu verek belirtir, btn ashab
arasnda akln (intelligence) gc ile Allah'a kurbet salama
kabiliyetini, irfan, ma'rifet edinme gayretini verken "akl"m
peygamberane bir telakkisi szkonusu olmaktadr ki, bu
telakkinin stn gelmesi lslam'da felsefenin artlarn tm
ile deitirebilirdi. Bu felsefi dn melein aracl ile akl
yoluyla aydnlanma arasnda kurduu ilikiyi kabul ettirerek
lslam evresine uyum salad. Feylesoflarn irfan telakisinin
akl-fa'al (l'intelligence agente ile Ruh-ul-Kuds', Cebrail'i,
Vahy Melei'ni zdeletirerek sonunda birletiini sylemi
bulunuyoruz.
Bu sebeple, gznnde tuttuumuz ii dnrlerin,
erhlerinde, imamlarca kurulan irfan retisini nasl geli
tirdikleri ksaca belirtilmedii takdirde ii ilahi hikmetinin
inceleme ve sunulmas eksik kalm olur. Molla Sadra bu alanda
byk staddr. imamlara ait metinler erevesinde onun
gelitirdii reti btn gerek ma'rifeti, irfan, bir tecelli veya
ilahi bir tecelli ve zuhur olarak (epiphanie, theophanie) ele
alr ve sunar. Gnl (akln dayana ve maddi varl olmayan
bir nurani vasta, latife-i ruhaniyye); kavranp idrak edilebilir
her eyin gereine, hakykatine asli bir yetenek ve tasarruf
ile (disposition fonciere) erime kabiliyetini haizdir. Ne var
ki sr perdesi (duyularst, gayb) ardndan tecelli eden bilgiler;
kaynak olarak eriat ilminin verilerini alabilirler ve dorudan
doruya btn verilerin, balarn balayc olan Allah'dan
gelen bir manevi ilim (ilm-i akli) olabilirler. Bu akli ilim
doutan (innee, viladi) ve a proiri (nsel) olabilir (Birinci
imamn terminolojisinde metbu' diye nitelenir),160 ilk tecellinin,

160 Farsa eviride Dr. Mbeiri yle der: Bu terim Emir-ul-M'minin'e aittir.
Gazali de lhya-ul-ulm'da bunu nakleder: lim ikidir: Metbu' ve mesmu' " ...
Burada metbu' kelimesi tab'dan yaradl ve doadan gelmektedir".
119

ayn tezahrn farkl aama ve dereceleri olarak, feylesoflarn,

mhhem olan kimselerin ve peygamberlerin bilgisini bir arada
kuatmaktadr.
4. Bilginin (ma'rifet), kavray vastasn gnlde bulan bir
tecelli olduu fikri, karlkl terimleri birbirine benzeyen iki
kout (paralel) diziye yol aar. D gzlem yolu (basar-uz-zahir)
ile alndnda, burada gz, grme yetisi, alglama (idrak) ve
gr szkonusu olur. l gzlem ve mahede yolu (basi
ret-ul-batn) ele alndnda gnl (kalb), akl, ilim ve melek
(Ruh-ul-Kuds, Akl- Fa'al) vardr. Gnein mas olmakszn
gz gremez. Melek-akl nuru, aydnlatmas olmakszn da
insan idraki bilgiye eriemez (Burada lbni Sina retisi pey
gamberlik temeline dayanan irfan retisi ile btnleir). Bu
melek.akla "kalem" ad verilir (clame) .161 nk kalem; yazc
ile zerine yazd izdii kat arasnda nasl arac oluyorsa
bu melek-akl da Allah ve insan arasnda arac olarak bilgiyi
gnlde gerekletirmektedir. u halde bu geiin caiz olup
olmadn dnerek; duyumsanabilir, duyularla alglanabilir
(mahsus, sensible) dzenden duyularst dzene gei
szkonusu deildir. Duyularla alglanabilenden hareketle bir
soyutlama yaplmas da szkonusu deildir. Ayn srecin iki
farkl dzeyde iki grnm szkonusudur. Bylece gnl
(kalb) yolu ile idrak (alglama) veya bilgiye ulama
(ma'rifet-i kalbiyye) dncesi, ilk srada ve aka imamlar
tarafndan ifade edilen bu gr; temellendirilmi olmaktadr.
Bu gnl aracl ile bilgiye erime yoluna Kur'an- Kerim'in
53. suresinin 11. ayeti, Peygamber'in (S.A.) ilk mahedesi
dolays ile yle iaret eder: "Gnl, grdn yalanlamaz
161 Kur'an- Kerim'de "Niln. Yel Kalemli ve milyestartln" Ayet-i Kerimesi ile balayan
Kalem suresi vardr. Ayrca Alak suresinin 4. Ayet-i Kerimesi'nde de "Kalem ile
retti" buyurulur. Ayet-i kerimelerde "Kalem"in zahir manas yannda
Levh-i Mahftlz:'a yazan Nur'dan kaleme iaret buyurulduu, "Nn" ve kalemin
iki melek ad olduu da rivayetlerde vardr (Karet, Kamus-i Kur'an, c. 6).

120

(yalanlamad).162 Yahut yine 22. surenin 45. ayetinde bu

yurulduu gibi: "Kr olan gzleri deildir, gslerindeki
kalbleri krdr onlarn."163
Farkl zuhur dereceleri ile ayn tecelli, ayn tecellinin duyular
aracl veya baka bir yol ile tezahr szkonusu olduuna
gre, bu tecellinin en st mertebesi uyanklk halinde gnle
bilgileri ilham eden melein gzler vastas ile olan mahedeye
benzer bir ekilde mahedesi demek olduuna gre, pey
gamberlik temeline dayanan irfan emasna nazaran denebilir
ki feylesof, melei grmemekte, fakat ona da gayreti lsnde
melek tarafndan yol gsterilebilmektedir.164 Evliya, imamlar,
manevi bir iitme ile melei iitirler. Peygamberler ise onu
grrler. Bu durumda gerek Molla Sadra ve gerekse dier
yazarlar ayna benzetmesini yapmaktadrlar. Gnl aynas ile
her eyin orada zaptolunduu "levh-i mahfuz" arasnda bir
perde vardr. Tabula secreta (levh-i mahfuz) aynasndan dier
aynaya, yani gnl aynasna bilgilerin yansmas ve o aynada
belirmesi, bir aynadaki grntsnn kardaki aynaya
yansmas gibidir. ki ayna arasndaki perde kimi zaman olur
ki el ile kenara ekilir (feylesoflar bunu gerekletirmeye
urarlar), bazen de bir yel esmeye koyulur "ilahi inayetlerin
esintisi gelir de kalb gznden (ayn-ul-kalb) perde kalkar.
Molla Sadra'nn birka satn durumu gzel bir ekilde zet
lemektedir:
"Bylece, (evliya ve nebiler katnda) ilham yoluyla bilgi
edinilmesi ile gayret sarf ederek, iktisap yolu ile bilgi kaza162 Necm suresinde yer alan bu Ayet-i Kerime, Resl-i Ekrem'in (S.A.) Rabb'ini
kalb gz ile grdn iaret buyumaktadr. Bu bakmdan metindeki genelleme
yerinde olabilir. Dorusunu Allah bilir.
163 Bu ayet-i kerimenin muhalif mefhumundan metinde anlatlmak istenen anlam
kabilir. Dorusunu Allah bilir.
164 Fakat her melek Cebrail deildir. Metindeki gr ancak Tank suresinin 4. ayeti
erevesinde doru olabilir. Aynca Corbin burada lmamiyye mezhebine mensup
baz feylesoflarn grn aksettirmektedir.
121

mlmas arasnda ne bilgi edinme hakykati, ne bilginin yata

(gnl), ne de sebebi illeti (Melek, Kalem, Cebrail, Ruh-ul
Kuds, Akl- Fa'al) bakmndan fark vardr. Ancak perdenin
bertaraf oluu ynnden ve insann seimine, ihtiyarna bal
olmakszn bir fark szkonusu olur. Vahy ile ilham arasndaki
fark da sadece bilgiyi getiren melein grnp grnme
mesindedir. nk Allah tarafndan gnlmze bilgi akta
rlmas ancak melek aracl ile olur. Nitekim Ayet-i Kerime'de
buyurulur ki:
Allah insana perde arkasndan bir tebli, bir beyan olmadka
veya bir melek gndermedike sz sylemez (42. sure, 50/
51. ayetler). 165
5. Nbvvet ve vahy temeline dayanan bir irfan retisi ve
telakkisi u halde yalnzca feylesofun olaan ilgi alann deil,
dini ve kutsal irfan konularn da kapsar. Yce bilgi edinme
yntem ve tarzlar, duyularst alglama ve mahede yolu
ile sezme ve kavrama gibi konular ile de ilgilenir. Molla Sadra
bu irfan telakki ve retisinin postulatlann (mevzua) ak
lamakta ve bununla "irak" (bkz. aada VII) arasnda esasl
bir yaknlk bulunduunu gstermektedir. u anlamda ki
peygamberlerin mahede ve keiflerinin ve duyularst
olann alglanmas hususunun dorulanp kabul edilebilmesi,
duyularla alglama ve akl yolu ile kavranabilecek nesnelerin
kavranmas arasnda bir nc bilgi edinme yolu ve yete
neinin bulunmas gerekir. Bylece "Alem-ul-Misal" (mundus
imaginalis) olarak adlandrlan ve imgeleme ( tahayyl ve
tasavvur) yolu ile idrak edilebilen bir evrenin idrak (alglama)
arac olarak imgelem alglamasna (tahayyli, tasavvuri idrak)
ve bu yol ile elde edilen bilgiye verilen nemin sebebi anla
lmaktadr. Fani ve tab bedenden bamsz bir yetenek olarak
grlen bu alglama biimi, feylesoflarn genel eiliminin
165 Anlam ok ak deildir. Bu nokta zerinde daha dnmek gerekir.
122

aksine olarak saf manevi ve ruhi bir yetenek saylmaktadr.

Suhreverdi'nin grleri dolays ile molla Sadra'nn grlerine
deinirken bu konuya tekrar dneceiz. imdilik, l bir evren
telakkisinin (duyularla alglanabilir bir evren, tahayyl ve ta
savvur edilebilir "imgelenebilir" evren ve muhakeme edilebi
lir-kavranabilir evren) zorunluluunu ieren ve imamlarca beyan
edilen nbvvet retisinin, insanbilim (anthropologie) ile
uyum halinde olup bu insan grnn lsn karladn
belirtelim (beden, ruh, dnce ve akl).
Bu noktada yaplan belirleme, gcn u savdan almaktadr:
Bilgi edinme eylemlerinden herhangi birinin gerei, mahiyeti,
srf zahirde kalan bir bilginin sandndan ok farkldr. Hatta
duyularla alglanabilir ve d varl olan bir nesnenin olaan
alglan olgusunda bile, ancak ruhun maddi evrende varo
labilecek bir biimin (suret) grntsne sahip bulunduu
sylenebilir. Bu duyularla alglama deildir, bu; duyularla
alglamann konusu olabilecek bir suret (biim) deildir.
Konusu gerekte ruhun imgeleme bilinci (tasavvur, tahayyl
ve tefekkr uuru) z ile grmekte olduu suretlerdir. Harici
suretleri (d biimler) imgeleme bilinci (tasavvur uuru,
conscience imaginative) iin onlar simgeleyen ve onlarn
benzeri olan bir suretin belirlemesinin sebepleri, illetleridir.
Duyular yolu ile alglanan nesne gerekten bu simgeleyen
biimdir. Gerekte imgeleme bilinci iinde simgeleyen biimin
ortaya k ister bir d etken ile olsun ve duyu organlar ile
ona klsn, yahut ister ite meydana gelsin ve ona manevi
idrak ile imgeleme bilinci kullanlarak inilsin, mahedenin
gerek konusu budur, bu simgeleyen biimdir. Bununla birlikte
bir fark da yok deildir: llk durumda d grn (zahir) batn
ile uyuamayabilecei iin yanlma 'szkonusu olabilir. lkinci
halde ise szkonusu olamaz. Duyu1arstne yneltilmi
mahede, murakebe ve melekt aleminin mas (irak, il
lumination) ilahi eyleri mkemmelen yanstr.
123

Bylece peygamberane irfan retisi bir tasavvuri bilgi

(connaissance imaginative) ve simgesel (symbolique) biimler
kuramna erimi olur. Yine buna bal olarak Molla Sadra
mistik (gizemci) psiko-fizyoloji gelitirmekte, Pneuma V ital'in
(ruh-i hayvani) grevini belirterek imamlarn koymu olduklar
ltleri (kstas) gelitirmekte, bu suretle de eytani telkyn
olgusunu ve genel olarak bugn izofreni diye adlandrdmz
durumlar ayrmak mmkn olmaktadr. 166 Veliye, nebiye ve
resule mahsus idrak ditzeni akl ve dnce, ruh, beden
(esprit, ame, corps) lsnn bireylerini karlamakta ve
onlara benzetilmektedir. Islam Peygamberi (S.A.) her n
de tmyle haizdir. Burada maalesef bu retinin zenginlii
hakknda bir fikir vermek mmkn deildir. Gnl (kalb)
de bizzat metafizik (doa tesi) bir duyarlln be duyusunu
haiz saylmakta ve bylece manevi gr (r'yet-i akliyye),
manevi iiti (sema'i akli, sema'i hissi, sema'i bdtni) kavramlar
glenmektedir. Bu doa st duyarllk yeteneidir ki melek
veya Ruh-ul-Kuds'n yazdrma veya syletme yolu ile (taklim,
tahdis) araclk ediinin tabii be duyu ile alglanmayan bu
olgunun alglanmasna yol amaktadr. Bu yine kelimenin
zel anlam ile hatmi irad veya retme, tilim-i batn de
mektir. Yani bu reti mutlak olarak kiisel olup bir toplu
luun veya makamn aracl szkonusu deildir. Yine bu,
166 Bu husus ok nemlidir. Duyularla alglamada nasl yanlma szkonusu olursa,
dier alglama biimlerinde de eytani telkyn ve akl hastalklar dolays ile
"parazi" ve yanlglar meydana gelebilir. Bu kstaslarn yine Allah tarafndan
korunmu bir kaynaktan alnmas bu bakmdan byk nem kazanr. Vahy
kaps kapanmtr, fakat blis ve lblis'e tabi dier eytanlar, insanlar yoldan
kannak iin kendi dostlanna yaldzl szler telkyn etneye devam etnektedirler.
Bylece Bahailik, Yahova ahitlii, Kaadyanilik, "ruh"larla konutuunu ve
tebli aldklarn ileri sren daha nice mecnunlar ve nkanlarn etkisine
kaplmamak iin Veda Hutbesi'ndeki "iki ar rnanet"in hakk gzetilmelidir.
Bu iki emanetten birincisi Kur'an- Kerim, dieri ehl-i beyt imamlarnn retisi,
Kur'an- Kerim yorumlar, daha kestirme bir deyile onlann saptrmadan ve
bozmadan naklettikleri ve temsil ettikleri "Peygamber Snneti"dir.
124

hadis-i kudsi diye adlandrlan olgunun kaynadr. Manevi

alemden ilham yolu ile bir tebli alnmakta ve bu teblide
Allah birinci ahs olarak konumaktadr. Bu hadis-i k11:dsler
btn lslam maneviyyatnn esiz bir hazinesini meydana
getirirler. Fakat bunlarn g ve yetkilerini kabul burada
kaynaklar gsterilen irfan retisinin aracl olmakszn
mmkn deildir. Yine bu irfani reti ve telakkidir ki k
yamete kadar bu hatmi nbvvetin (velayet- H.H.) (nbv
vet-i batmiyye) sreceini aklar. Dnya durduka, bu te
lakkiye gre nbvvet-i batniyyeden de yoksun kalamaz.
nk yalnzca bir "tarih-i mukaddes"dir ki (hierohistoire);
akl ve zihnin cedeli (dialectique) rn deil de, Ruh-ul
Kuds'n bir zuhur ve tecellisi demek olan ve nbvvet ve
vahy temeline dayanan bir felsefenin srlarn tayabilir.
6. Bu husus tespit edildikten sonradr ki, ulm-i resmiyye
(sciences officielles) ile yani zahirde gayret ve bir insandan
ders alma yolu ile elde edilen bilgiler (ulm-i kesbiyye-i res
miyye) ve gerek anlam ile bilimler (ulm-i irsiyye-i haky
kiyye), yani derece ve mertebe aarak tedricen veya ilahi bir
reti ile bir hamlede elde edilen ve manevi miras tekil eden
ilimler arasdaki kartlk gerek anlamn ve gcn kazanr.
Haydar Amoli bu konu zerinde ok srarl duranlardandr
ve ikinci kesimdeki ilimlerin birincilerden bamsz olarak
semere vereceini, ancak bunun aksinin varit olmadn
beirtir. Burada yalnz feylesoflar hedef alnm deildir, nk
Islam'da felsefenin durumunu etkileyici biimde zetleyen
Haydar Amoli; Kemal Kaani, Sadr torkeh Ispahani, iki
Bahrani, Efdal-i Kaan, Nasr- Tusi, Gazali'den Ibni Sina'ya
kadar ok sayda ehadet toplamakta ve anmaktadr. 167
167 Farsa eviride Dr. Mbeiri iki Bahrani'yi yle aklamaktadr. Kemalddin
b. Meysem-i Bahrani Nehc-ul-Belage arihidir. eyh Yusuf-i Bahrani de "Hakayk
sahibi Bahrani'dir.
125

Gerekten de lbni Sina bizim eyann sadece zelliklerini ve

arazlarn. (ilinek) bilebildiimizi, zn, hakykatini bile
mediimizi tasdik eder. Hatta vcudu zaruri olan ilk varlktan
sz ettiimizde de ayrlmaz bir zellikten sz ediyoruz, yoksa
znden deil,'ksaca btn anlan feylesoflarn akli dnce
diyalektiinin insann kendi znn bilgisine ulatrmaya
can, ruhun :ve ruhun mahiyetinin bilgisini veemeyeceini
gr birlii ile kabul ederler. iilk tarafndan felsefeye yaplan
bu eletiri yapc bir eletiridir. Haydar Amoli'nin; lslam'da
cedelci ilahiyyatn (theologie dialectique) kelam temsilcileri
szkonusu olduunda, feylesoflara oranla daha sert bir eletiri
ynelttii de phesizdir. Sofu E'ariler olsun veya aklc
mu'tezililer olsun (aada ili) sav ve kar-savlarn ileri
srdklerinde, kendilerini bizzat elikilere dmekten veya
fiili bir bilinemezcilik iine girmekten kanmazlar. Fakat
burada balca hedef alnanlar, Haydar Amoli "resmi ilimler"in
gszln ileri srdne gre, slam dncesini -ii
veya Snni fakyhler olmalar fa,_rk etmekesizin- sadece hukuki
sorunlara, fkh ilmine indirgeyenlerdir. zellikle ii olunca
sorumluluklar daha da artmaktadr. Ve yine zellikle bu
eletirinin hedefi onlardr.
Yalnzca ilahi hakimler, "theosophe"lar olarak adlandr
lanlarn vahy, ilham ve kef yollar ile elde edilen bu bilgide
paylan vardr ve olacaktr. Bu bilgiyi manevi miras durumuna
getiren ve zahiri ilim karsnda ayrcalkl klan zellik, ruhun
bilgisi olmas, yani insann nefsini, kendi zn bilmesi demek
olmasndandr. Manevi tekaml nispetinde bu ilimden alnacak
pay da oalr. Yoksa yalnzca teknik bilgilerin kazanlmas
bu ilimden elde edilecek hisse, bu behreyi oaltamaz.
Vahy yolu ile ilim elde etme kaps, "teri'i nbvvet"in
(ricalet, eriat getiren peygamberlik) kapanmas ile birlikte
kapanmtr, ancak ilham ve hef yolu ile bilme ise aktr. (Bu
yarg ile karlalan yerlerde, iilik etkisi var demektir.) "Kef'
126

olarak adlandrlan bilgi edinme, gizemli (mystique) bir ekilde

gizli ve rtl eylerin almas, perde ve engellerin kalk
srf zihni (manevi) olabilecei gibi imgeleme biminde alglama
da olabilir (kesf-i sri). Bir hadis bize insann kendi znn
bilgisinin kendisinin ilminin anlamn en iyi ekilde anlatr.
Yukarda sylediimiz gibi (A, 3) ii ilahiyyat dier mez
heplerden farkl olarak, insann Allah' grebilmesini tamamen
imkan d sayar. Bu sav Allah'n Musa'ya buyurduu "Beni
gremezsin!"168 cevabna da uygundur (Kur'an- Kerim,
VIV139). Bununla birlikte "Ri.yet hadisi"nde Peygamber (S.A.)
"Rabb'imi en gzel surete grdm" buyurur. 169 Bylece ortaya
kan soruna, sekizinci lmam Ali Rza (vefat: 203/818)
maneviyat ehlinin bu konudaki dncelerine nclk eden
ve yol gsteren bir cevap vermitir: Musa'nn grd yanan
allktan (Buisson ardent)170 ise insan sureti ilahi tecelliye
mazhar olmak iin daha uygundur. Gerekte Muhammed
(S.A.) kendi ruhunun suretini grmtr, bu suret de suretlerin
en gzeli idi, nk aka ebedi hakykat-i Muhammediy
ye'nin sureti idi, imamn batnn oluturduu insan- se168 Bu ayet-i kerimenin tefsirinde merlurn Tebatebai ok geni ve deerli aklamalar
yapmaktadr. Tefsir-ul-Mizan'a bavurulmaldr.
169 Dr. Mbeiri Farsa eviride bu ladisdeki "r'yet"in, "gr"n, btn "ulema"
tarfndan "inayet-i perverdigar" olarak yorumlandn nakleder. Buradaki
ulemadan maksat ii-imami mctehidleri olmaldr. Bu "ladis"in baz rivayet
edili biimleri ise tamamen uydurmadr (Bu konuda bkz. Glpnarl Tarih
Boyunca lslc'lm Mezhepleri ve iflik, stanbul, 1979, s. 239-241). Kanaatimce
bu hadis de btn ile mevzu'dur. Gvenilir ii kaynaklarnda yer almaz,
lmamiyye grnce, cisim ve cevherden mnezzeh olan yaratcnn gz ile
grlmesi kesinlikle imkanszdr. Resl-i Ekrem de (S.A.) grmemitir, ahirette
de grlmez. Grlen ancak onun kudretinin tezahrleridir.
170 Kur'an- Kerim'in 20. (Taha) suresinin 10-11. ayetlerine baknz. Metinde
lmam- Rza'ya atfedilen szn kayna anlmamtr. Herhalde bu da gvenilir
kaynaklardan deil, tasavvuf ehlinden alnmtr. Usl-i Kafi'nin Tevhid kitabnda
ve "ruyet"e ayrlan babda Imam- Rza'dan gelen rivayetlerde bu rivayet yoktur
ve orada bulunan nevsuk rivayetlerde de lmam- Rza kesin olarak maddi gz
ile r'yeti reddetmektedir.

127

mavinin (l'Anthropos celeste) sureti idi. Rabb'n her ryeti,

bu insani suretin ryetidir. Yine yukarda anlan "Kim nefsini
bildi ise Rabb'ini bildi, tand" dsturunun anlam ve kapsam
da burada daha iyi anlalr. "Rabb'ini bildi" demek, "mamn
bildi" demektir, nk buna balantl olarak "imamn bilip
tanmakszn lmek, cahiliyye lm ile lmektir" dsturu
vardr.171 Peygamber (S.A.) buyurabilmitir ki:
"Dolunayl gecede Ay' grdnz gibi Rabb'inizi gre
ceksiniz. "172 Birinci imam da aka ncil'i anmsatan bir
sznde: "Beni gren Rabb'ini grd" demitir. 173 akirdle
rinden Kumeyl ile konumalarndan birinde: "Ezel sabahndan
yan nurun tevhid mabedlerine yansdn" buyurur.174
7. Irsi ilimden sz edildiinde Peygamber'in (S.A.): "Alimler
peygamberlerin varisidir", "Benim mmetimin alimleri Bent
lsrail nebileri gibidir", "alimlerin mrekkebi ehidlerin ka
nndan daha deerlidir" mealindeki hadislerinde beyan bu
yurulan alimlerin kimler oWuunu bilme sorunu ortaya kar.
171 Daha nce de bu konuya deinilmi idi. (Bkz. yukarda not: 151).
172 Bu rivayetin de shhati uphelidir. Esasen tmarniyye'nin kabul ettii rivayetlerde
deil, ehl-i snnet kaynaklarnda yer alr (Bkz. Glpnarl, Tarih Boyunca Isl/bn
Mezhepleri ve iilik, stanbul, 1979, s. 242). Her halde Corbin bu rivayeti de
1mamiyye'nin muteber kaynaklarncjan deil, ilerine yarayan ii ve Snni
rivayetlerini mezcedip kendi grlerini savunmak isteyen tasavvuf ehlinin
kitaplarndan almtr. Kafi'de bu rivayet yoktur.
173 Ernir-ul-M'minin byle bir sz sylememitir. Bir szn Emir-u!-M'minin'e
isnad edilebilmesi iin Nehc-ul-Bcldge'de veya Kafi gibi muteber bir kaynakta
yerini gstermek gerekir. Hazreti Ernir'in byle bir sz narniyye'nin muteber
kaynaklannda yoktur. Corbin maalesef burada da tasavvuf ehli ile trnarniyye'yi
kartrmt. Yahut gulatn rivayetlerinden bu aslsz sz iktibas etmitir.
tmamiyye'nin en mu'teber rivayetlerini toplayan Kaft'de Kitab-ut-tevhid'de,
"Babu Cevami'-ul-tevhid"de yer alan beinci rivayet'de 1rnam- Sadk "Emir
ul-M'minin Aleyhisselarna, kendisinin asla sylemedii szleri isnad edenlere
hayretteyim!" buyurduktan sonra, Hazreti Erntr'in tevhid ve tenzihe ilikin esiz
hutbelerinden birini nakletmektedir. te Ali ve 1rnamiyye budur, bulank
kaynaklan kartrmak ise sapanlann ve saptranlarn iidir.
174 "Subh-i ezel'den heyakil-ut-tevhide vuran nur..." "Heykel"i, "suret, ekil" olarak
da evirebiliriz. Corbin burada "tenple" anlamna almtr.
128

Haydar Amali bu hadislerin zahir bilginlerine uygulanmayaca

grndedir ve mesela drt byk Snni mezhebinin
imamlarn peygamberlerin mirass olarak gsteren yorumlan
kabul etmez (Bkz. yukarda A, 4). Onlar bunu iddia etmedikleri
gibi ilimleri de tamamiyle -ister luyas kabul etsin, ister etme
sin- zahiri ve "mktesep" ilim trndendir. irsi ilimler bir
"manevi nispet" gerektirirler. Selman- Farsi175 olay; bu manevi
nispetin, iliiin rneidir. nk ona yle buyurulmu
tur:
"Sen bizdensin, ehl-i beyttensin!" (Ente minnd ehl-ef:.beyt!)176
Haydar Amali der ki bu "Beyt" zevce ve evlad kapsayan zahiri
aile demek deildir, ilim, ma'rifet (irfan) ve hikmet evidir.
Balangtan beri oniki imam bu ehl-i beyti tekil etmitir.
Yeryzndeki zuhurlarndan nce aralarnda nispet ve yaknlk
vardr. Daha nce de sylediimiz gibi, Oniki imam iilii'ne,
imamet retisini soy ve zrriyet temeli zerinde kurduu
itirazm yneltenlere ramen imamlarn imameti iin asla bu
yaknlk yeterli deildir. Altnc imam da bunu tekrarlamtr:
"Emir-ul-M'minin'e (Ali, birinci imam) velayet ilikim, ona
olan zrriyet ve karabet (veladet) ilikimden daha deerli
dir."177
Daha nce de grm olduumuz gibi oniki imamn yce
nurani topluluu yeryzne gelilerinden nce var idi, kan
balan ve akrabalklar velayetlerinin alametidir, yoksa temeli
deildir.

175 Selman- Farsi, gelelecei nceki kitaplardan mjdelenen son Peygamber'i (S.A.)
arayan ve bulma mutluluuna erien sekin salabedendir. lsmaililik blmnde
de kiilii zerinde durulacaktr.
176 Resill-i Ekrem (S.A.) Selman'n gnlden ve sarslmaz iman ve derin irfan
dolays ile ona byle iltifat buyurmu, "Farsi" lakab yerine "Muhammedi"
lakabm vermitir.
177 Nereden ald zikredilmemitir. Manas gznnde tutulursa mevsuk riva
yetlerden olmas muhtemeldir.
129

Bu sebeple "nbvvet miras" olan ilmi, nakledenler de

onlard; Bu nakil dolays ile de yine daha nce grdmz
gibi, kyamete dein "velayet" demek olan bu "hatmi nbvvet"
devam etmektedir. Haydar Amoli yukarda anlan hadislerden
ilkini tahlil ederken Arapa ifadedeki incelie dikkati ek
mektedir. yle eviriyor: Alimler, onlardr, o kimselerdir ki
enbiyann varisleridir. Buna karlk u sonu kar: Varis ol
mayanlar (bu hadisde kasdedilen -H.H.) alimler deildir. Varislik
urtu gerektirir: Elde edilen, zahiren iktisap edilen bir ey de
ildir, bir nev'i haktr, emanetin iadesidir, dndr. phe
yok ki bu emaneti elde etmek iin gayret (cehil, ictihad) gerekir,
manevi faaliyet gerekir. Fakat bu babadan kalan ve toprakta
gml hazine gibidir. Sarfedilen gayret hazineyi meydana
getirmek, ymak iin deil, engeli bertaraf etmek iindir. Yine
Haydar Amali der ki Adem-i Hakyky (le Verus Adam) gnlnn
topra altnda rtl olarak hikmet-i ilahiyye hazinelerini terk
etmitir. Kur'an- Kerim'in u ayeti de buna iaret eder:
"Tevrat ve ncil ve Rabb'in onlara gnderdii kitaplar
zerinde dnseler, tefekkr etselerdi, zerlerinde olandan
da, ayaklar altnda olandan da yararlanrlard." (5fi0) 178
Bylece ii hatmi dncesinin temeli olan insana tevdi' ve
emanet edilmi ilahi srlar fikri ile tekrar karlam oluyoruz
(Kur'an- kerim, 33-72, bkz. yukarda 1). Bu sebeple tarihi
de ancak bir tarih-i mukaddes (hierohistoire) olabilir.
6. Hierohistoire (Kutsal Tarih) ve
Metahistorire (Tarih tesi)
1. Burada nbvvet ve velayet "devir"leri (oulu: edvar,
cycles) dncesinin ieriinde olan tasavvurlar, gzlem
178 Bir tertibe gre Maide suresinin 70. deil, 66. ayetidir. Metindeki yorunun
"Masum"dan geldiine dair bir delil bulamadm.

130

sonucunda, grg} (empirique) olgularn saptanmas veya

eletirisi sonucunda elde edilmeyen bir tarih telakkisi
"hierohistoire" olarak adlandrlmtr. Bu "kutsal tarih", de
recelerini daha nce irfan retisinde grdmz duyularst
evrenin alglanmas yollarnn bir sonucu olup grgl olaylarn
maddi dzenini aan bir alglama szkonusudur. Kutsal irfan
retisi ile kutsal tarih arasnda karlkl balant vardr. Byle
alglanan olgularda phesiz bir olay olma zellii ve gereklii
vardr, ancak bu olaylar doal evren ve doal evrene mensup
kiiler gerekliini haiz deildirler. Oysa bu tr gereklii olan
olaylarla "tarih yapld" iin, bu tr olaylar tarih kitaplarmz
doldurur. Bizim burada ele aldmz olaylar ise kelimenin
dar anlam ile "manevi olaylar"dr. Bunlar tarih tesi
(metahistoire) ile tamamlanrlar (Mesela insan nesli ile Allah
arasnda Misak Gn gibi). Yahut bu evrene ilikin eylerin
barnda saydamlar, onlarla birlikte bulunur, olaylarn
grnmeyen ynn ve grnmeyen olaylar olutururlar.
Bu sebeple de konuya yabanc olann grgl (empirique)
alglamasnda gzden kaarlar. nk bu olaylar ancak bir
"mazharn", ilahi tecelliye mazhar bir zatn idrakini gerek
tirirler. Nebiler ve imamlar ancak byle bir "hiero-histoire",
kutsal tarih, "ksas" dzeyinde anlalabilirler. Bu kutsal tarihin
devrinin btn (nbvvet devri ile imamet ve velayetin
peygamberlik sonrasndaki devri), herhangi bir geliim yaps
deil, kkenlere ve balangca sevkeden bir yap gsterir. u
halde kutsal tarih, her eyden nce "k", devrin kapann
tasvir edip belirleyebilmek iin "ini"in neden ibaret olduunu,
ne getirdiini belirlemeyi hedef alr.
Molla Sadra'mn imamlarn retilerini yorumlarken
aklad gibi, "mnzel" olan, Peygamber'in (S.A.) gnlne
indirilen ve orada tecelli eden; her eyden nce "hakayk"tr,
Kur'an- Kerim'in manevi doru ve gereklikleridir. Metnin
grlebilen, harf ve kelimelerden oluan suretinden nce
131

bunlar indirilmitir. Bu manevi hakykatler, "szn nurudur"

(nur-l-kelam). Bu nur; melein grnebilen bir surete girip
belirmesinden ve kitabn metnini "imla etmesinden" nce
de Peygamber'in (S.A.) velayetinin sonucudur, risalet vazifesini
yklenmeden nce dahi velayet sfat bu hakykatlerin onun
gnlnde bulunmasn gerektiriyordu. Bu sebeple daha nce
de grm olduumuz gibi, Peygamber (S.A.) yle buyur
mutur:
"Ali (hakykatler, batn) ve ben tek ve ayn nurdanz".
Bu sebeple, nbvvet yeryznde Adem ile balamakla
beraber (bu noktada lsmaililik'in kutsal tarih anlay ile
karlatrma yaplmaldr. Bkz. aada B 1, 2 ve 3) son Ne
biyy-i Mrsel'e (S.A.) verilen ilahi vahy ile nceki peygam
berlere verilenler arasnda bir fark gzetilmesi uygun olur.
nceki peygamberlerden herbiri iin sylenebilir ki: Bir nebi
gelmitir, katnda da getirdii kitaptan yan bir nur vardr.
Son Peygamber (S.A.) iin ise yle denebilir: Bizatihi ve
haddizatnda nur olan bir nebi gelmitir. Ve onunla birlikte
bir kitap gnderilmitir. Res1l-i Ekrem'in (S.A.) gnl ve
batndr; kitab aklamakta, aydnlatmaktadr ve bu batn
velayetin kendisi demektir, yani imamet retisinin zn
meydana getiren eydir. Bu sebeple dier mmetlerden farkl
olarak "Allah'n gnllerine iman yazd" kimseler
(Kur'an- Kerim, 58/22) 179 gerek anlam ile "m'min" olarak
adlandrlmlardr. nk imam ancak bu batna ynelerek
kemaline eriebilir. Nbvvet hakykatinin tm ile algla
nabilmesi bu derunilik, batmilik ynne ve onu tamamlayan
olaylara var, onlar kavray ile mmkndr. Bu da grgl
alglamann d, zahiri tarih olaylarndan elde ettinden ta-

179 "Burada kitabet" (yaz) zeval bulmaz ekilde tespit etmekte ibarettir (Tefsir
ul-Mizan). Bu ayet-i kerimenin tefsirinde de "Mizan"da deerli ve geni
aklamalar vardr.

132

mamiyle baka bir eydir.

2. Yukarda (A, 3)'de Peygamber (S.A.) ve ebedi "Haky
kat-i Muhammediyye" arasndaki ilikiye deindik. Bu ha
kykatin mazhar olan insan- semavi (l'Anthropos celeste),
zuhur sureti; bir tarih sahnesine giriin Hristiyanlk'taki ilahi
tecessd (incamation) dncesinin ierdii trden bir
"ilahinin tarihletirilmesi" olgusunun bulunmamasn ge
rektirir. Mazhar olu grevi (mazhariyyet) her zaman iin bir
yandan ebedi hakykatin ancak gnl iin zuhur eden nite
likleri, dier yandan da zahirde tecelli eden ve inananlardan
olsun olmasn herkese grlebilenler arasnda bir ayrm
yaplmasn gerektirmektedir. Peygamber (S.A.) phesiz
manevi ve maddi evrenin mazhar olduundan "Mecma'ul
bahreyn"dir, iki denizin kavutuu yerdir. Bununla birlikte
beeriyeti olan deniz kysndan konutuunda ancak yle
buyurabilir:
"Ben de sizin gibi beer'im", ancak bana vahy verilmitir"
(XVIIl/110). Bu sebeple belirtmi idik ki nbvvet ve imamet
reti ve telakkileri dolays ile ii dnrler, Hristiyanlk'taki
mesih retisine benzer sorunlar karsnda kalsalar bile
"mazhariyyet" dncesi (grntnn onda bedenlenmeksizin
zerine yansd ayna gibi) onlar resmi Hristiyanlk dog
masnn vard sonulardan farkl sonulara ulatrmtr.
Bu duyularst ve mazhar ile grnen geree "devirler"
dncesi baldr. Bir "devir" szkonusu olduuna gre de
manevi tarihin her olaynn ilikin bulunduu iki snr vardr.
Bu iki snr metahistoire (tarih tesi) veya transhistoire'n
kaplardr. Tarihe anlam veren bu metahistoire'dr. nk tarih
ncesi, tarihden bir kutsal tarih (hierohistoire) meydana getirir.
Tarih tesi, yani semavi alemde bir mazi ve bir de "eschato
logie" (mead, ahiret retisi) olmakszn "tarihin anlam"ndan
sz etmek anlamszdr.
Bu dnce ilahi mazharlar, ilahi tecelli suretlerini, mebde
133

ve mead duygusunu idrake ynelmitir. Bu sebeple de H

ristiyanlk'taki "tarihi bilin"ten temelden ayrlr. Hristiyanlk
Tanr'nn belirli bir tarih noktasnda bedenlenerek, tecessd
ederek (incarnation) insanlk tarihine giriine nem verir.
Yzyllar boyu nca bu olayn Hristiyanlk din felsefesi iin
getirdii sorunlar, Islam dncesi karsna kabilmi de
ildirler. Bu sebeple iilik'in nbvvet ve vahy temeline da
yanan felsefi, bizim z felsefemizin kendi zerinde dnmeye
dnmesi gerektiine bir tanktr.
Balangtan itibaren unu ileri srdk (yu karda I, 1):
Hristiyan insannn bilimi, onun iin tarih iinde belirlenmesi
mmkn baz olaylar zerinde odaklanmtr (Incarnation:
Tanr'nn -haa- Isa olarak yeryzne gelii ve Redemption.
Isa'nn kendini feda ederek insanl necata eritirmesi gibi.180
Buna karlk "m'min"in bilinci bugnk hayatnn anlamnn
bal bulunduu balang ve gelecek arasnda, gereklii olan,
fakat tarih tesine ait olaylar zerinde toplanr. Balangcnn,
kkeninin anlam, ona gre misak Gn'nde (Elest bezmi,
le Jour du Covenant) Allah'n Adem'e mensup beeriyete
yeryz dzeyine aktarlmalarndan nce ynelttii sorudan
kavranp alglanabilir. Hibir zaman izelgesi (kronoloji) bu
Misak Gn'nn tarihini tespit edemez. bu olay, iilik'te genel
olarak kabul ve beyan edilmi olan, dnya hayatnn bala
mad, fakat ruhlarn varolduklar zamanda gemektedir.181
iilik iin ikinci snr, ikinci u ise ister bir dnr, ister basit
bir m'min olsun, halen gaaip bulunan imamn zuhurudur.
Omam Mehdi. Mehdi hakkndaki ii dncesi lslam'n dier
kesimlerindeki Mehdi telakkisinden temel ayrlk gsterir).
inde bulunduumuz zaman, sahih-uz-zaman olan imamn
180 "Haa" ibaresi metinde yoktur.
181 Daha nce de deindiimiz gibi insan ruhlarnn bedenlerinden nce varolduklan
gr, iilik'te oybirlii ile kabul edilmi bir gr deildir.
134

gaybet (kayplk, gizlilik, occultation) dnemidir. Bylece

veliyyul-asr, imam- zaman; bizim iin olaan tarihi zamandan
farkl bir alamet tar. Bu zaman; znde "eschatologique"
olan (ahiret retisini ieren) bir vahyi felsefe ancak ele alabilir
ve szkonusu edebilir. Bu iki u nokta arasnda "Gkteki n
konuma"182 ve muntazar (beklenen) imamn zuhuru ile
"baka bir zaman"a al arasnda bir m'minin yaad;
insann varolu dram oynanmaktadr. "Gaybet zaman"nn
zahir ile meydana gelerek zle ynelmesi, nbvvet
devrinin ardndan gelen velayet devrini ifade eder.
3. zerinde herkesin uyumakta olduu nokta udur (Bkz.
yukarda A, 3): Islam Peygamberi (S.A.), nbvvetin hatimi,
mhrdr. Ondan sonra peygamber yoktur. Daha doru bir
syleyile ondan sonra bir eriat teblii ile grevlendirilmi, ilahi
bir kanunu insanlara tebli edecek peygamber gelmeyecektir.
Fakat burada da u ikilem ile karlalr: Dini bilin (uur)
nesilden nesile; imdi kapal bulunan peygamberlik devrinin
ak bulunduu, Peygamber'in (S.A.) yeryznde olduu
(Asr- Saadet -H.H.) dnem zerinde merkezleerek, pey
gamberlik dnemi artk kapand iin de sadece kitapta bulduu
ahlaki ve toplumsal kurallar btnn lafzi ve tamamen zahiri
anlam ile gznnde tutacaktr. Yahut bu peygamberler a
tmyle ve her grnm ve sonular ile kapanm deildir,
kitabn metninin batm anlamlan da, manevi anlamlan da vardr.
u halde manevi irad imamlarn iraddr. Nbvvet Dairesi'nin
ardndan Velayet Dairesi gelmitir. Bu ardndan gelme, halef
olma dncesi; temelinde ii bir dnce olarak kalmaktadr.
Beinci ve alnc imamlardan gelen birok rivayetlerde, lafza
krkrne bal kalnmayp te'vile bavurulmakla; tarihselcilik
historicisme) ve yasalclk (legalisme) tuza bertaraf edil
mektedir. u rivayet rnek verilebilir:
182 "Prologue dans le Ciel" "Elest gn", "Misak Gn" kasdediliyor.
135

"Ayetlerin nzulne sebep olan, ayetlerin haklarnda inmi

bulunduklar kiiler lnce, bu ayet de mi lm olacaktr?
Byle olursa bugn Kur'an- Kerim'den elde birey kalmaz.
Hayr! Kur'an diridir. Seyrini izleyecektir. Gkler ve yer
durduka! nk Kur'an her insan iin, gelecek her insan
topluluu iin Allah'dan bir ayet ve bir hidayet rehberidir."183
Daha nce, Molla Sadra'nn, imamlardan gelen metinleri
erhettiini ve bu konuda sylenmi olan her eyi tertipleyip
bir dizgeye baladn (systematiser ettiini) grmtk (Bkz.
yukarda A, 5). kapanm olan sadece "Nbvvet-t-teri"dir.
llga edilmi olan da "nebi" kelimesinin kullanlmasdr.
Nbvvetin zamana bal olup son bulduunu, velayetin ise
srekli olduunu sylediimizde kasdedilen bu "teri'i n
bvvet"tir. Risalete mahsus zellikler bir yana braklrsa, irfan
retisinin bize gstermi bulunduu gibi, sadece "nebi" olan
bir zatn zellik ve grnleri, imamlarda ve geni anlam
ile evliyada da grlmektedir. Bu sebeple lslam'da velayet ad
altnda sregelen ey aslnda nbvvet-i batmiyyedir. Bu ve
layetten de insanlk yoksun kalamaz. zellikle Ortodoks
Snnilik gznde bu yarg devrimci bir yarg olarak grnr.
(Aada VU'de, Suhreverdi davasnn anlam ile karlat
rnz.) Bu temel sezgi zerinde ii nbvvet telakkisi muazzam
bir kutsal tarih (hierohistoire) emas gelitirmitir. Bu emada
da dinler tarihinin tm iin geerli bir ilahiyyat kurma duy
gusunun zerine rastlarz. Haydar Amoli bunu karmak ve
ayrntl diyagramlarla tasvir etmi, emsuddin-i Llihici konuyu
gelitirmitir. Hareket noktasndan itibaren lsmaililik'in ve Oniki
lmam iilii'nin nbvvet retilerine zg ortak bir telakki
vardr. (Ebedi peygamberlik dncesi, velayeti ifade eder.
Plerme'da balamtr. Bkz. aada B 1, 2)184 Mutlak ve asli
183 Yine rivayetin kayna zikredilmemekle beraber mevsuk rivayetlerden olmaldr.
184

136

Plerme: Daha nce de deindiimiz gibi, "mde-i a'ld" anlamndadr.

nbvvet Yce Akl'a aittir (Esprit supreme, Anthropos celeste,

semavi insan, ilk zeka, ebedi haykyat-i Muhammediyye).
Allah onu ferdi ruhlara kar ve onlara ilahi ad ve sfatlar
bildirmek zere grevlendirmeden nce, evrensel ruha kar
grevlendirmitir (Nbvvet-t-tarif). lslam dnrlerinde
rastladmz bu konu Yahudi-Hristiyan peygamberlik
retisinde Ebionite'lerin 185 Verus Propheta, gerek peygamber
telakkisinin gelitirilmesi gibidir ki, "karar klp konaklayaca
yere varncaya dein peygamberden peygambere intikal eder".
Karar klp konaklayaca yer, burada son Peygamber (S.A.),
lslam Peygamberi'dir.
4. Nbvvetin tm bir daire olarak grnmektedir ki,
ember izgisi peygamberlerin noktalarnn, nbvvetin ksmi
dnemlerinin birlemesinden olumutur. Bu dairenin yer
yzndeki balang noktas arzi Adem'in varoluu iledir.
Nebiden nebiye (rivayete gre 124.000 nebi gelmitir), re
sulden resule (resul says da 313 olarak nakledilmektedir),
byk peygamberden byk peygambere (alt veya yedi byk
peygamber vardr), Peygamberlik Dairesi lsa'ya kadar gelmitir.
lsa, lslam Peygamberi (S.A.) dndaki byk peygamberlerin
sonuncusudur. Muhammed'in (S.A.) gelii ile daire tamam
lanm ve kapanmtr. Hatim, Peygamberlik Dairesi'nin sonu
ve mhr olarak Muhammed (S.A.) ebedi nbvvet haky
katinin mazhar, Yce Akl, semavi insann tecellisi demektir.
Yce Akl onda nbvvetin z ile birlikte zuhur etmitir. Bu
sebepledir ki, yle buyurmutur:
185 Farsa eviride Dr. Mbeirt'nin notu: "Ebionites", miladn ilk yzylnda,
Mesih'in ulfthiyyetini kabul etmeyen bir topluluk idi. "Ebionite"ler ikinci miladi
yzyln sonunda resmi Hristiyan grnn batl yolda izledikleri Pavlus'u
izlemeyen, Pavlus'un "eriat"i ilga etme iddiasndaki hezeyanlarn dinlemeyen
gerek Hristiyanlarclr (Karlatrnz: Bertholet/Y. Campenlausen/Goldammer,
Wrkrlnch der Rdigionen, Stuttgart, 1976). Daha sonra gerek ve "ehl-i kitab"dan
olan Sabitler ile kanm olmaldrlar (Bkz. Andersen/Denzler, Wrterbuch der
Kin:hageschichte Mnchen, 1982).

137

"Yaradl bakmndan ben peygamberlerin ilkiyim (Yce

Akl alemlerden nce mevcut idi), risalet grevini aklama
bakmndan onlarn sonuncusuyum."186 Adem'den lsa'ya kadar
btn peygamberler bu ebedi nbvvet hakykatinin ksmi ve
nispi birer mazhardrlar. Her peygamberin bu sfat tamasnn
amili olan hakykat ise, akln (esprit) ve nefsin (ame) izdiva
cndan doan latif uzvi olan gnldr. Her peygamberde akln
(burada melek anlamna) indii yer, gnldr. Gnln bir
cephesi akla dnktr, bu cephe mahedelerin merkezidir; bir
cephesi de nefse (ruha) dnktr. Buras da bilgilerin, ma'rifetin
merkezidir. "Gnl; srlar aleminde akln tahtdr".
lmdi, velayet nbvvetin batn ve imametin balca nite
lendirilmesi demek olduuna gre, kutsal tarih emasnn
nbvvet ve imamet retisini birlikte gznnde tutmas
ve iine almas gerekir. Nbvvet Dairesi'nin son haddi ile
Velayet Dairesi'nin balang haddi akrlar. Velayet ve n
bvvet ilikisini tasvir eden Haydar Amoli'nin diyogramlannda
Velayet Dairesi nbvvetinin iinde bir i ember ile gsterilir.
lslam dininde imamet, imamet-i Muhammediyye btn nceki
vahyi dinlerin batnn temsil ettiinden, Velayet Dairesi, batn
ynn temsil eden dairedir. Velayet Dairesi yeni bir dinin
ortaya kn deil, kaaimin, imam- kaaimin zuhurunu
hazrlar (Onikinci imam-H.H.).
lslam'da "velayet" diye adlandrlann, nceki peygamberlik
dnemlerinde dar anlam ile risalet grevi olmakszn nbvvet
diye adlandrldn grm bulunuyoruz. Muhammed'in
(S.A.) oniki imam bulunduu gibi, nceki alt veya be byk
peygamberin de (Adem, Nuh, lbrahim, Musa, Davud, lsa)
oniki imam veya evliyas (vasiler, kendilerine vasiyet edilenler,
manevi miraslar) vard. Hazret-i Mesih'in oniki imam
dorudan doruya bizim "Oniki Havari" diye adlandrdmz
186 Yine kaynak verilmemitir.

138

kimseler deildir. Son Peygamber (S.A.) grevlendirilinceye

kadar vahyin tebliini insanlara aktarma grevini yklenen
oniki kii lsa'nn vasileridir.187 Muhammed (S.A.) nasl mutlak
nbvvetin mazhar olarak son peygamber, nbvvetin mhr
oldu ise, ayn ekilde onun vasisi olan birinci imam da mutlak
velayetin mazhar ve mhr olmutur. Velayetin nispi ve ksmi
tezahrleri it ile balamtr. U, Adem Peygamber'in olu
ve vasisidir, imamdr. Bu vasiler de, halen gaaip bulunan oniki
imam Mehdi ile son bulacak, nbvvetin nihai dneminin
sonunda bu zat, ksmi ve nispi velayetin mhr olacaktr.
(Mutlak velayet Emir-ul-M'minin Ali'de tezahr etmitir
H.H.) Her bir velinin velayet mhr olan, birinci mam Ali
karsndaki durumu ve onunla ilikisi; herbir nebinin
hatim-ul-enbiya ile ilikisi gibidir. Bylece peygamberlik
silsilesinin manevi yorumu ve anlam demek olan silsilenin,
velayet silsilesinden ayrlmaz olduunu grrz. Bu velayet
silsilesi ile peygamberliin kkenine, balangcna ve gerek
anlamna "k" mmkn olabilmektedir.
5. Bu kutsal tarih btn mkemmel bir uyum iindedir.
Oniki imamn temsil ettikleri imamet-i Muhammediyye, semavi
(vahyi) dinlerin batnn da temsil etmekte, lslam'n batn
cephesi olarak iilik btn bu dinlerin batn ynn kemale
erdirmekte, tamamlamaktadr. Teri'i nbvvet kaps kapanm
ise de velayet kaps kyamete dein ak kalacaktr.
Bu konunun nasl kk sald, ve yerletiini kavramak
mmkndr. Kk ve kkenlerinden uzaklatrlmak isten
diinde de tehis edilebilir, yine tannabilir. Bylece, lbni
Arabi'nin tasavvufi ilhahi felsefesi (2. blmde ele alnacaktr)
onda kendi z mallarm bulan ii hakimler tarafndan kabul
edilip benimsenmesine ramen, balca nemi olan bir noktada
tartmalar dourmutur. lbni Arabi'nin Haydar Amoli, Kemal
187 Burada da rivayetin "Masum"dan gelip gelmediini tespit edemedim.
139

Kaani, Sa'in Torkeh Ispahani gibi ii takipilerinin bu noktada

lbni Arabi'nin grlerini kabul etmeleri imkansz idi. lbni
Arabi mutlak ve genel velayetin halimi, mhr olu sfatn
imamdan lsa'ya aktarr. Bir yandan da belki Velayet-i Mu
hammediyye'nin hatimi olma sfatn da bizzat kendisine izafe
eder. Bu nokta zerinde burada uzun boylu durmaya yer
olmasa bile, bu dncenin yukarda tasvir edilen emay nasl
bozduunu ve uyumsuzluk dourduunu grmek mm
kndr. Velayet halkas, nbvvet halkasnn tamamlanmasn
gerektirir (u halde Hazret-i Mesih, mutlak velayetin halimi
olamaz-H.H.).188 ii arihler lbni Arabi'nin bu dnceye niin
yneldiinin aklanmasn yapamamlardr. Yalnz lbni
Arabi'nin bu dncesi herhalde imamet retisi ile belirli
bir anlamda mesih retisi arasnda benzer grevler bulun
duunu gsterir. Ancak Mehdi zuhurunu beklemek, imama
muntazr olmak; ii bilincinin manevi z demektir ve buna
gre de velayet mhr ancak imamet-i Muhammediyye er
evesinde birinci ve onikinci imamn ahslarnda bulunabilir,
nk imamet-i Muhammediyye ebedi nbvvet hakykatinin
batnnn tecellisi demektir.
7. Gaaip mam ve Mead (Eschatologie,
Kyamet ve Ahiret retisi)
1. Bu konu, imamet retisi ile imamet tarihinin sonu
noktas olup vahy temeline dayanan bir felsefe iin en ok
188 Dr. Mbeirt'nin notu: tbni Arabt'nin eserlerinde ok elikiler ve eriate
ayknlklar vardr. zellikle 'Ftuht- Mekkiye' adl. eserinde bunlara ok
rastlanr. Feyz'in deyii ile batan aa elikidir. Feyz: Molla Muhsin Feyz-i
Kaan olacaktr. Molla Sadra'dan ders alm lakimlerdendir. lbni Arabi
mevzu'una burada girmek istemiyorum. Doru sylediini alp yanl sylediini
brakmak en dorusudur ve demek ki "doru"nun kstas yine "sakaleyn"in
tasdiki ile bulunnaldr. lbni Arabi'nin velayetin hatini oluu ise, bizzat sylemi
olsun olmasn, kuruntudan ibarettir.
140

zerinde durulan bir konudur. nce birok imam imam- gaaip

saylmak istenmitir, ancak nihai olarak onikinci imamn
ahsnda bu sfatn bulunmas gerekmekte idi. Bu konuda
Farsa ve Arapa'da nemli sayda inceleme ve yayn vardr.
(Saffar-i Kummi kaynaklar toplamtr vefat: 290/902). Bu
zat onikinci imama tanklk edenlerdendir. Kuleynt ve rencisi
Numani de IV./X . yzylda bu konuda yazanlardandr. lbni
Babvehy de ada bir tanktan Hasan lbni Nokteb'den bilgi
almaktadr (vefat: 381/991). eyh Mfid (vefat: 413/1022);
Muhammed lbni Hasen-i Tusi (vefat: 460/1068). Bu konuda
balca rivayetler Meclisi'nin klliyatnn XIII . cildinde top
lanmtr. Gnmzde de lran'da bu konuda sk sk kitap
yaynlanmaktadr.1lzam-un-Niisb (eyh Ali Yezdi'den), El
Kitab-ul-Abkariyy (Allame Nihavendi'den) rnek verilebilir.
Btn bunlardan yalnzca birka sayfa Franszca'ya evrilmitir.
ii arifleri ve irfannn bu konuda daha nce de deinilen ana
dncesi udur: Hatim-ul-enbiya (peygamberlik mhr)
(S.A.) ile Peygamberlik Dairesi son bulmutur. Srmekte olan
Velayet Dairesi'nin mhr ise ikilidir: Her iki mhr de ima
met-i Muhammediyye'de olup umumi velayetin mhr birinci
imamda, Velayet-i Muhammediyye'nin, nceki dinlerin
batnlarnn da hatmi olan velayetin mhr de onikinci
imamdadr. lran ii tasavvufunun stadlarndan olan Aziz-i
Nesefi (Vll./Xlll . yzyl), Saduddin-i Hamevi'nin rencisi
yle der:
"nce gelen binlerce nebi nbvvetin tecellisine katldlar
ve Muhammed (S.A.) ile bu son buldu. imdi velayet, manevi
irad ve hatmi hakykatlerin aklanmas devridir. lmdi,
ahsnda velayet tecelli eden Tanr eri; veliyyul-asr; sahib
uz-zamandr (onikinci imam-H.H.).
Sahib-uz-zaman terimi, gaaip imam iin bavurulan
karakteristik bir ifadedir. "Gzlerden, duyulardan gizli olan
imam, i'asnn gnlnde hazrdr". Bu ifade, hem feylesof
141

dncesine, hem de sofu ve zahit ii'nin duygularna

uygun dmektidir. Sahih-uz-zaman, Onbirinci mam Ha
sen-i Askeri'nin ve Bizans Prensesi Nergis'in (Nercis)
oullar idi. Sahih-uz-zaman olarak adlandrld gibi,
beklenen imam (imam- muntazar), Mehdi (Daha nce de
deinildii gibi, ii Mehdi telakkisi Snni telakkiden esasl
bir ekilde ayrlmaktadr), Kaaim-ul-Kyamet diye de ad
landrlr. Onikinci imamn doumu ve gaybetine ilikin
menkbeler, simgeler ile doludur. Hemen syleyelim ki tarihi
tenkyd burada yolunu bulamaz. Burada kutsal tarih diye
adlandrdmz baka bir alan szkonusudur. Burada
zellikle fenomenolog (phenomenologue) olarak davranmak
gerekir. ii bilincinin niyetleri kefedilmeli, bu konuda
balangtan beri bizzat kendisine nasl grnd sap
tanmaya allmaldr.
2. Onbirinci lmam Hasen-i Askeri, Abbasi zabtasnca Sa.mra
Ordugah'nda aa yukan tutuklu olarak yaamur (Badad'm
kuzeyinde ve birka yz kilometre mesafede). Samra'da 28
yanda vefat etmitir. (260/873) Ayn gn be -veya biraz daha
fazla- yanda bulunan kk olu da gaaip oluyor ve "Gay
bet-i Sugra" dnemi balyordu. Bu ezamanlk, imamn vefat
ile son imamn gaaip oluunun ezamanl oluu, mistik d
nce iin zengin anlamlar tayordu. lmam Hasen-i Askeri,
kendi ballarna manevi devlerinin simgesi gibi grn
mektedir. O bu dnyay terk ettii andan itibaren ruhunun
ocuu da grnmez olmutur. i'asnm ruhlarnn da bu
ocuun zuhuru, tekrar hazr olmas ve gaaiplie son vermesi
midini dourup beslemeleri gerekir.
Onikinici imamn "gaybet"i iki aamada gereklemitir.
Gaybet-i Sugra (kk kayplk) yetmi yl srm, bu yetmi
yllk kk kayplk sresi iinde gaaip imamn drt naibi
veya temsilcisi olmutur. Bu naipler vastas ile i'as, ona bal
olanlar imam ile haberleebiliyordu. Onlardan drdncs
142

olan Ali Sammarri'ye189 gnderdii bir yazl buyrukta (tevki')

artk onun yerine bir halef seilemeyeceini, nk artk
Gaybet-i Kbra dneminin (la Grande Occultation) baladn
bildirdi. Son naibin (vefat: 330/942) son szleri u oldu:
"Bundan byle emr ancak Allah'ndr".
Bundan byle onikinci imamn gizli tarihi balar. phesiz
bu sylediklerimiz bizim "maddi olaylarn tarihilii" diye
adlandrdmz trden bir temele dayanmazlar. Bununla
beraber imamn bu gizli tarihi de on asrdan fazladr. ii bi
lincine egemendir. Ayn zamanda bu tarih, bu bilincin de
tarihidir. mamn son tevki'i i'a bilincinin her trl sahte,
dzmece zuhur hareketlerine ve onun zuhurunu bekleme
midine son verme amacna ynelik her trl iddiaya kar
uyarmaktadr. (Babilik ve Bahailik hareketlerinin dram bu
olmutur). 190 Gaaip imam zuhur gnne kadar ancak ryada
189 Dr. Mbein'nin Farsa eviride Sahib-uz-Zaman'n naipleri hakkndaki izahau
yledir. Naiplerin saysnda ihtilaf vardr. Seyyid bni T avus "Rebi'-u-i'a" adl
eserinde sekiz kiiyi, eyh Tust on kiiyi muhtelif yerlerde naip olarak zikret
milerdir.Ancak, drt kiinin vekil olduklan iilen:e tannm ve bilinmitir. Birincisi
sman bni Said'dir. kinci Muhammed bni Osman'dr. ncs Huseyn bni
Ruh, drdncs Aliyy lbni Muhammed-i Sanarri'dir. Bunlardan herbiri muhtelif
ehirlerde temsilcilik yapmlardr (Bihar-ul-envar, C. 51, s. 362). Osman bni Said
mam Hasen-i Asken'nin gvenilir dostlarndandr. Makruni ve Bu Ali onun
lmam- Hadrnin de vekili olduunu yazarlar (Rical-i BlAlr s. 200; Ricill-i Mamkdani,
C. il, s. 245). Muhammed lbni Osman onun olu ve babas gibi,Sahib-uz-Zaman'n
vekilidir. mam, bu zaun gvenilirliini bir tevkide belirtilmitir (Bihilr-ul-Envilr,
C. 51, s. 349,Ricill-i Mamkdanr, C. m, Menhec-ul-MaJulal, s. 305). Muhammed bni
Osman 50 yl niyabet etmi ve hicri 304'te vefat eunitir (M. 9161917). Huseyn bni
Ruh mam- Zaman'm nc naibidir. adalan iinde en bilgilisi idi. Meclist'nin
Bilar-ul-Envir'da yazdna gre Muhammed lbni Osman'n rahatszl artnuda
dostlanndan ileri gelenlerini ard ve kendi yerine Huseyn bni Ruh'un imam
naibi olduunu bildirdi (Bihar-ul-Envilr, C. 51, s. 355). Huseyn bni Ruh 326 yl
abannda vefat etti (Rical-i Mamkilani, s. 200). eyh Ebul-Hasen Aliyy bni Mu
hammed-i Samarii lmam- Zaman'm drdnc naibidir. lbni Tavs onun
lmam- HadiveAskenye de hizmet etmi olduunu yazmaktadr (Sahib-uz-Zaman'n
seferleri konusunda yine bkz. Glpnarh, Tarih Boyunca lsliln Mezhepleri ve iilik,
stanbul, 1979,s. 528 vd.).
190 Daha sonra emperyalizm ve siyonizmin hizmetinde batl ve sahte bir din haline
143

grlebilir veya "mahede" nitelii tayan olaylar ere

vesinde mnferit olarak baz kiilere grnd olur. (Bu
konuda birok menkbe vardr.) Bu sebeple de bu grme
olaylan "Gaybet devri"ni etkilemezler ve "nesnel" tarih alanna
girmezler. mamet btn gerek vahylerin batn demek ol
duuna gre imamn da ayn anda gemi ve gelecekteki
mevcut olmas gerekir. Domu bulunmas gerekmektedir.
Felsefi dnce bu gaybetin ve intizar edilen zuhurun anlam
zerinde ve zellikle eyhi Okulu erevesinde, gnmze
dein durmutur.
3. Gaaip imam dncesi eyhi Okulu stadlarn bu g
rnmez varoluun anlam ve biimi zerinde daha derin d
nmeye yneltmitir. Burada da imgesel evren (mundus
imaginalis, elem-ul-mised) esasl bir grev yklenmektedir.
imam semavi Hurkalya Arz'nda (mani dinindeki l-k Arz,
Terra Lucida)191 grmek, onu gerekte bulunduu yerde
grmek demektir: Ayn zamanda somut ve duyullarst olan
bir evrende ve bylesine bir evrenin alglanmasna zg uzuv
ve grmektir. Bu, eyhilik akmnn meydana getirdii, gaybetin
bir tr phenomenologiesidir. Onikinci imam gibi bir sima
maddi tarihselcilik kanunlarna gre ne zuhur192 edebilir ne
de kaybolabilir. Bu doast bir varlk olup, belirli bir H
ristiyanlk anlay iinde saf bir "Caro Spiritualis Christi"
dncesinin karlad derin ve iten zlem ve dilekleri dile
getirmektedir.193 imamn, onlara grnebilip grnemeyecei
1

gelen Bahailik, nce Sahib-uz-Zaman'dan haber getirdiini iddia eden bir akl
hastasnn "Babilik" hareketinden domutur.
191 Maalesef eyhilik'te de byle garip yorumlar vardr. eyhilik akm da lmarniyye'yi
temsil edemez (Bu konuda bkz. Glpmarl, itlik, stanbul, 1979, s. 542 vd.).
192 ite gerekler rtcl hayali kuramlar, sonunda Bektai fkrasndaki "yok di
yeceksin amma dilin varmyor!" durumu ile sonulanr. Oysa onikinci imamn
gaybeti Hazreti lsa'nmki gibi dahi olmayp o bu dlnyada gzlerden gizlidir.
193 "Cara" Latince'de "et" demektir. Kilisedeki ayinlerde ekmek Hazreti lsa'nn
bedenini temsil eder. Ne var ki buradaki tebih de yerinde deildir. lmamiyye'de
144

hususunda varaca yarg bizzat bu insanlara baldr. lmamn

zuhuru onlarn kendilerini yenilemelerinin anlam ve nihai
olarak gaybet ve zuhurun iilik dncesi iindeki anlamdr.
Kendilerini bizzat imamdan perdelemi olanlar, kendilerini
imam gremeyecek duruma getirmi olanlar, insanlardr. llahi
mazharlar alglama uzuvlarn kendileri yitirmi veya feke
uratmlardr. mamlarn irfan retilerindeki "gnl ile
bilme" yetenekleri yoktur. u halde insanlar imam tanyp
bilmeye ehil duruma gelmedike gaaip imamn zuhurundan
sz etmenin de hibir anlam yoktur. Zuhur apansz vuku
bulabilecek bir olay deildir. M'min iilerin bilincinde gnden
gne oluacak bir eydir. D kurallara bal kalan lslam'da
knanan hareketsizlik bylece batn akm ile bertaraf edil
mekte, bu akma bal olanlar Velayet Dairesi'nin yceltici
hareketine kaplmaktadrlar.
nl bir hadisinde Peygamber (S.A.) yle buyurmutur:
"Kyamete bir gn bile kalm olsa, Allah bu gn uzatr,
ta ki soyumdan benim adm ve benim knyemi tayan birisi
zuhur etsin, zulm ve cevr ile dolmu bulunan dnyay adalet
ve huur ile doldursun. "194
Bu uzatlan gn gaybet zamandr ve bu ak tebli ii bi
lincinin her kesimini her ada yaygn biimde etkilemitir.
Maneviyyat ehli, imamn zuhuru ile btn vahylerin batn
anlamlarnn belirecei ve aklanaca idrakine varmlardr.
bu da insan nesline birliini bulma imkann salayan te'vilin
zaferidir. Gaybet devri boyunca da vahdet halinde bir mmet
oluun srra bu hatmi ynde varolacaktr. Bu sebeple byk
ranl ii mutasavvf Saduddin-i Hamevi (Vll./XIII. yzyl)
"lsa'nn manevi bedeni"ni simgeleyen eylere benzeyen bir "mamn manevi
bedeni" simgesi yoktur. lmam yeryzndedir. Zuhur gnne kadar gzlerden
gizlidir.
194 Farsa eviride Dr. Mbeiri Tirmizi ve Ebu Davud'dan naklen Arapa metni
ile zikretmektedir.
145

yle diyordu:
''Gaaip imam, tevhid srlarn sandallarnn bana kadar
idrake liyakat ve ehliyet kazanlmadka zuhur etmez." Bu,
tevhidin, ilahi tekliin hatmi anlamnn bilinmesi demektir.
Bu sr aka odur, muntazar imamdr, insan- kamildir.
"nk her eyi dillendiren odur ve canlanan her ey manevi
aleme bir kap olur." mamn gelecekteki zuhuru u halde
insanlarn gnllerinde bir deiim olmasna baldr, bu
zuhura iman edenler de bu zuhurun artlarm hazrlamak
tadrlar, zuhur onlarn imamlarna ve derecesine baldr. Bu
noktadan cevan-merd, manevi valye (fttvvet -H.H.) ahlak
kaynaklanr ve bu dnce btn ii "ethosu"na yaygndr,
ktmser ynndeki paradoksa da yansr. Bu paradoks bizzat
mitsizliinin midi desteklemesinde ve dorulamasndadr,
nk gr ufku tarih ncesini kapsamaktadr. Ruhlarn
nceden varoluu ve bu "kyamet", eyann deiimi ve d
nm; btn bunlarn haberi eski Zerdti lran'n ahlak
felsefesini belirlemekte idi.
Buraya kadar grm oluyoruz ki, "Gaybet-i Kbra" dnemi,
kendini bildirmeyen ve tantmayan (incognito) bir ilahi huzur
(presence divine) dnemidir. Byle olduu iin bir de "nesne"
(objet), bir "ey" olmaz ve maneviyyatn toplumsallatnlmasna
engel olur. Yine bu sebeple hatmi ve mistik mertebe sahipleri
de aka bilinmeden kalrlar (nuceba ve nukeba!necib ve na
kybler, maneviyyat ehli asil ve grevli kiiler/evtad ve abdal).
Bu zatlarn varl tasavvufta da bilinir ve kabul edilir. Fakat
asla unutulmamaldr ki, bu dnce ve tarihi, iilik'in velayet
dncesine baldr. nk bu manevi mertebeler sralanmas
sonuda "Kutbul-aktab" olan imama balanrlar, imamn nee,
kken olarak grnd nbvvetin hatmi cephesine ili
kindirler. Bu mertebelerdeki zatlara verilen adlar bile drdnc
ve altnc imamlarn konumalarnda ve birinci imamn Kumeyl
ile konumasnda kulland terimlere dayand gibi, yine bu
146

son konumada imam, ilahi hakimlerin adan aa artlarda

gelip birbirine halef olacaklarn ve ok defa halk ktlesi,
avam- nass tarafndan bilinmez kalacaklarn bildirir.195
Buna sonralan "silsilet-ul-irfdn" (la succession de la gnose,
irfan dizisi) ad verilecektir. Bu kimseler, Adem'in olu it'ten
oniki imama kadar imam ve hidayet rehberlerini tanyan, kabul
eden kimselerdir ve ebedi nbvvetin batnna irad edil
milerdir. Fakat varlklarnn hakykatleri cebr ve zulmn
hkm srd grnen alemde ortaya kmaz. Saf anlam
ile ruhani bir topluluk (Ecclesia spiritualis) olutururlar,
yalnzca Allah tarafndan bilinirler ve tannrlar.196
4. Bilindii gibi, Peygamber Muhammed'de (S.A.) Mani gibi,
"Paraclet" saylm idi.197 Fakat nbvvet mhr (hatim) ile
velayet mhr (hatim) arasndaki benzerlik dolays ile imamet
retisi Paraclet'in ileride gelecei dncesindedir. Birok
ii yazar, (Bu arada Kemal kaan ve Haydar-i Amoli) aka
Paraclet ile onikinci imam, zdeletirir, ayn sayarlar. Onlar,
Yuhanna lncili'ne atf yaparak, orada gelecei bildirilen Pa
raclet'in, imam- muntazar (beklenen imam, onikinci imam)
olduunu sylerler. nk imamn gelii ilahi vahylerin z
manevi anlamlarnn hkm srmesine yol aacaktr, ebedi
velayet demek olan gerek din uygulanacaktr.
Bu sebepledir ki imamn egemenlik dnemi byk kya
metten nce gelecektir (Kyamet-ul-kyamet). ems-i Lahi
ci'nin dedii gibi, llerin ba's edilmesi, diritilmesi, varlklarn
195 Nehc-ul-Beldge'de yer alan bu beyanlarn Trkesi iin Glpnarl Nchc-ul-Beldgc
evirisi, 4. blm, s.414/415'e baknz (Burada Emir-ul M'minin imamlardan
ve gaybet dneminden bahis buyunnaktadr).
196 Herhalde "gaybet" zamannda Sahib-uz-Zaman'a tibi olan gayb erleri (Ric1il
ul-gayb) kasdedilmektedir. Burada lmamiyye gr ile baz ariflerin gr
gerekten birleebilir.
197 Paraclet (Paraklet); YunancaAhmed'in karldr. Yuhana (Johannes) lncili'nin
ondn, onbe ve onaltnc bablannda Hazreti Mesih, Paraclet'i mjdeler. Hris
tiyanlar Paraklct'i farkl ekilde yorumlayarak bu mjdeyi nmeye alrlar.
147

varedilii gayesinin ve sonucunun tahakkukudur, gerek

lemesine imkan veren artdr. Yazarlarmz felsefi bakmdan
dnyann yok olmasnn mmkn ve anlalabilir bir ihtimal
olduunu bildiklerinden, imamet retileri bu btn btne
yok olu ihtimaline bir kar k ifade etmektedir. lran'n
ahiret ve mead retisi lslam'dan nce ve sonra sabit kalm,
cleimemitir. Bu adan ii retisi, ii "eschatologie"sine
"kaaim"in simas hakimdir. Kaaim imamn yannda da yoldalar
vardr. Zerdti ahiret ve mead retisinde de 198 (eschatolo
giesinde) Saoshyant simas (figr) ve yoldalar hakimdir. Ferdi
g, k (l'exode individuel, lm) demek olan "kk kyamet
dncesini yeni devrenin (Aion) balamas demek olan byk
kyamet dncesinden ayrmaz. 199
ii dnrlerinin "imam- muntazar" ile Paraclet'i z
deletirdiklerini grm bulunuyoruz. Bu zdeletirme, iilik
ile Bat'da XIII. yzylnJaochimitelerinden beri gnmze
dein sregelen ve Paraclet dncenin yn verdii ve
Ruh-ul-Kuds' (Esprit-Saint) gznnde tutarak dnme
ve eser vermeye ynelten felsefi dncelerin btn arasnda
198 Bu retinin temel ilkelerinin dar anlam ile "ia"dan deil, Kur'an- Kerim'den
kaynakland unutulmamaldr. lslam'dan nceki ahiret retisinin ana hadan
ile lslAm'da da dorulan, lslam'n Zerdtilik'ten iktibasda bulunduunu veya
lmamiyye Mezhebi'nin Zerdtilik'ten etkilendiini gstermez. Kur'an- Kerim
ve Resl-i Ekrem (S.A.) Zerdt dini mensuplarn da kitab ehli saydna gre,
bu dinin de esasnda muvahid olmakla birlikte sonradan Hristiyanlk gibi
bozulduunu gsterir. Ehrimen ve Hrmz gerek Zerdtilik'te er ve hayr
ilahlar deil, lblis ve Ruh-ul-Kuds demektirler. Bunlarn zerinde tek ilah
(Allah) vardr (Bundan sonraki nota da baknz).
199 Daha nce de deindiimiz gibi, Res0.1-i Ekrem'in (S.A.) Kur'an- Kerim'in iaretine
uygun buyruundan anlalaca zere, Zerdtiler de ehl-i kitabdrlar. Ehrimen
ve Hrmz iki ayr tanr, er ve hayr tanrs deildir, Ehrimen en byk eytan,
zel ad ile lblis'i, Luzifer'i karlar. HirnZ ise en byk melek, Ruh-ul-Kuds'dr.
Bu "mahluklar"n zerinde her eye kaadir tek tanr vardr. Byle olunca da
Zerdtilerin bekleyileri iilik'i etkilemi deildir. Zerdtilerde de, Musevi ve
Hristiyanlarda da mevcut olan ve temelde hakk olan bekleyi, lslAm'da da teyid
edilmitir. Snni mezhep mensuplarnda da Mehdi inanc vardr.
148

etkileyici ve arpc bir yndelie yol amtr. Grmezlikten

gelinmezse bu olgunun byk sonulan olabilir. Belirttiimiz
gibi, temel dnce udur: lmam- muntazar (beklenen imam)
yeni bir kitap, yeni bir eriat getirmeyecektir. Ancak, btn
vahylerin batn anlamn aacaktr. nk bizzat kendisi in
san- lumil (homme integral, anthropos teleios) olarak ebedi
nbvvetin hakykatinin ha.tndr. lmam- muntazarn zu
hurunun anlam, btn beeriyete hitab eden vahy gibidir.
nsann maneviyyatmda yaayan batnn zuhura kartr. Bu
da sonu olarak insann yklendii ilahi srrn, Kur'an-
Kerim'in 33. suresinin 72. ayetine gre gklerin, yerin ve
dalarn yklemeyi reddettikleri emanet yknn vahyi,
aklanmas demektir (Yukarda, A, 2). Grdk ki balangtan,
imamlarn retilerinden beri, imamet reti ve telakkisi bu
ayeti kendi zel srr, velayet srr olarak yorumlam ve byle
anlamtr. tlahi sr ile insani sr, anthroposun, Hakykat-i
Muhammediyye'nin srr ayndr, tek ve ayn srdr.
Bu ksa taslak bu ilk ve son konu zeride burada son bu
labilir. burada ancak Oniki imam iilii dncesi erevesinde
kalan belirli sayda grlerin gznnde tutulmas mmkn
olabilmitir. Bir semavi din, vahy temeline dayanan din olarak
lslam'n temel ilkelerinden kan bu felsefenin, znde yine
vahy temeline dayanan bir "semavi" felsefe olduunu gs
termeye bu grler yetebilecektir. ii dncesi hakknda
bir inceleme lsmaililik'i ve Ismaili irfann incelemeksizin
kalrsa eksik braklm demek olacandan, imdi ismaili
dncesine geebiliriz. 200
200 Corbin'in mamiyye mezhebi "felsefesi" hakknda buraya kadar syledikleri,
btn ile iyi niyetli ve yer yer ok isabetli hkmler iermesine ramen,
zellikle "imam" telakkisi ve "r'yet" konusunda yetkili kaynaklardan deil
de tasavvuf ehlinden naklettii szlerle yanl anlamalara sebep olabilecek
niteliktedir. u halde daha mkemmel bir telif veya tercmeye ihtiya; bu
sayfalarla bertaraf edilmi olmaktan uzaktr.

149

B. lsmailtlik
1. Birka on yl nce bu blmn yazlmas ok g olabilirdi.
lsmaililik'in gerek yz, "Alamt" armlar dolays ile
dehetli bir "kara roman" rts altnda kaybolmakta idi.
iilik'in iki ana dallan olan lsna-Aeriyye ve yedi imam kabul
eden lsmailiyye arasndaki ayrlk her ikisinin de byk simas
olan altnc imam Ca'fer-i Sadk'n g ile ortaya kt (H.
148/M. 765). Byk olu imam lsmail201 vakitsiz olarak
babasndan nce vefat etmi bulunuyordu. imdi imamet
lsmail'in oluna m geecekti? Yoksa lmam- Sadk, oulla
rndan baka birisine imameti tevcih edebilir mi idi? Aslnda
kiiler zerinde durur grnen bu sorunlar; daha derinden
gelen bir eyin hkm altnda idiler: imametin; imamlarn
dnyevi simalarnn belirledii aslnda akn (mteal, trans
cendante) bir yap oluu. Bu noktada Oniki mam iileri ile
yedi imam kabul eden iiler birbirinden ayrlmaktadrlar.
Ismaililik'e ad veren gen imam lsmail'in evresinde he
yecanl ve eilimleri asndan "mfrit, an" olarak nite
lendirebilecek olan bir blk ii toplanm idi. Bunlarn an
olular yukarda ilkeleri ve ncleri belirtilen ii irfanndan
kktenci (cezri) sonular karmalar idi: imamet telakkile
rinde "ilahi mazhar" kuramna yer vermeleri, her zahire bir
i hakykatin, batnn tekabl ettiini kesinlikle kabul etmeleri,
manevi kyamete, eriatn zahirinin terk edilip iyzne d
nlmesine nem vermeleri gibi. 202
201 lmann her olu imam olmayacandan, imam diyerek nitelendirme Oniki lmam
mezhebi asndan doru deildir. Nitekim Farsa eviride Dr. Mbeiri de
bu noktaya deinmektedir.
202 Bu cmleler dolays ile bir daha vurgulanmaldr ki, Oniki lmam itlii "zahir"i
reddetmeyen bir yoldur. Daha nceki blmde Oniki lmam iilii iin verilen
baz bilgiler ise, zahirden uzaklaan batnilik etkisi altnda kalan mutasavvf
szleridir, lmamiyye felsefesinin btnn temsil edemezler, ancak sylenene
izafe edilebilirler.

150

Daha sonra yeni bir biime ve dzene sokulmu (reforme)

Alamt iilii'nde ayn ruh grlecektir. Btn bu dn
celerin etrafnda trajedi dmlendi. Merkezde Ebul-Hattab'n
ve yoldalarnn etkin simas grlmektedir. Bunlar lmam
lsmail'in dostlar idi. Bunlar hi deilse zahiren, bu olaydan
gnl incinen lmam- Sadk tarafndan reddedilmi, ii
topluluundan karlm idiler. 203
2. 11.NIII. yzyln bu fikri kaynama ve mayalanma ha
reketlerinden bize ancak az miktarda metin kalabilmitir. Bu
metinler lslam ncesi antik an irfan (gnose) ile lsmaili irfan
arasndaki ba sezmemize yeterlidirler. En eski metin
"Umm-ul-Kitab" (kitabn anas, ana kitap, kitabn asl ar
chetype du Livre), bize eski bir Farsa ile yazlm olarak intikal
etmitir. Bu metin ister asl metin olsun, ister Arapa asl
metnin bir evirisi bulunsun, her halkarda sadk bir ekilde
o srada ii irfannn biimlendii evrelerde cari olan d
nceleri yanstmaktadr. Kitap beinci lmam Muhammed
i Bakr (vefat: 115/733) ile akirdi (Rueniyiin, aydnlar,
nurlular) arasnda bir konuma olarak kaleme alnmtr.
Balangcndan itibaren de "ocukluk lncilleri"ni (Evangiles
de l'Enfance204 ok ak bir ekilde hatrlatmaktadr. (Bylece
203 tsmaililer mam- Sadk' imam kabul ettiklerine gre mam Musa Kazm'n
imametini kabul etmek zorunda idiler. Byle yapmayp mam- Sadk'a kar
kmalar, ona gnlden bal olmayp siyasi emellerle ii grndklerinin
delili idi. Byle olunca da tmam- Sadk'n onlar "zahiren" deil, ayn zamanda
da "b/ltnen" reddettiini, onlarn inan ve davranlarndan teberri ettiini kabul
etmek gerekir. Nitekim main- Sadk Ebul-Hattab'a uyanlardan gerek i'ay
sakndrmtr (Bkz. Glpnarl, iilik, stanbul, 1979, 430). Ebul-Hattab
Muhammed bni Ehi Zeyneb Mklas ElEsedi adn tayan bu adam mamiyye
mezhebini halkn gznde yanl tantmak veya kendi emellerine hizmet etmesini
salamak iin bakaldran ve gerek iilerce reddedilen kimselerdendir. Abbasi
ynetimine bakaldrm ve baarsz kalm, ldrlmtr. Hakknda geni
bilgi iin bkz. H. Haln, Die lslamische Gnosis, Artemis Verlag, Zurich, Mnchen,
1982, s. 199 vd.
204 "Umm-ul-Kitab" ad verilen bu kitap 1868'de Buhara Hanl ve 1876'da Fergana
blgesi Rus arl'nn nfuzu altna girdikten sonra Pamir blgesinin de Rus
151

imamet telakkisinin nasl irfani bir Hristiyanlk'a benzeye

ceini de gstermektedir.) Kitaba hakim olan dier motifler
de unlardr: Harfler zerine kurulmu gizemli ilim (cifr)205
etkisi altnda kalmas sonucunda, 1900-1918 ylnda Ruslarca tannm, ilk
nshas 1900'de A. Polwzew adndaki bir Rus memuru tarafndan St. Pe
tesburg'a getirilmitir. Daha sonra eitli yazma nshalan ele geirilen bu
kitap zerinde almalar yaplmtr. Rus arkiyats lvanow'a gre bu kitap
belki de il.Mil. yzyln ilk yansnda ve "Hcttabiye" frkas iinde meydana
gelmitir. 1964'te Filippani-Roncani'nin ileri srd gre gre, bu kitapkta
tslam d etkiler oktur ve eitlidir. Her eyden nce "Selman'n Yedi Cengi"
konusunda Mani dininin etkileri vardr. Kozmogoni (evrendoum) retisi
asndan da gnostik kabbalistik unsurlar tar. Melek retisi asndan lrani
ve Mazdeki etkiler grlr. Beli dizi (Pentadisme, Pentadenordnung) asndan
da budist metinlerini rnek alma benzer. Daha sonra kitab tercme etmi
olan Filippani-Roncani'ye gre aslnda lslam ncesi lran'dan gelen ve Mani
, ile Mazdek dini kanm olan, Hind ve Babil "irfan"ndan da etkilenen bu
okul, Kfe "gulvv" retisine erimi ve dta lslami bir grnm almtr.
Bu retinin "lsmaililemesi" daha sonradr. Dier yazarlara gre de Umm
ul-Kitab'n "gulat" ve zellikle Nusayri gr ve eserleri ile yakn ilikisi vardr.
u halde bu kitabn budist metinleri rnek alm olmas da gereknez. Kitap
en eski ksmlan ile de Kfe "gulvv"nn (mfrrt ve lslam d szde
iilik-H.H.) bir rndr. Sonradan da birok elden getii, lsmaililer ta
rafndan tarafndan tekrar yazld anlalmaktadr (Bkz. H. Halm, die Islaisehe
Gnosis, Zricl/Mnchen, 1982, s. 133 vd.). "ocukluk ncilleri" 1sa'nn (A.S.)
ocukluk an anlatan, fakat bunlar kadar gvenilmez sayd metinlerdir
(Bkz. Reclams Bibellexikon, Stutgar, 1978, "Kindheit Jesu" maddesi).
"Umm-ul-Kitilb" gibi eski batl dinlerin kalntlann lslam'a aktarmaya alan
eytani kitaplarla ii irfannn hibir ilikisi olmadn, 1mamiyye mezhebine
mensup m'minlerin bu gibi muzahrefattan haberleri bile bulunmadn
burada belirtmek gerekir.
205 Kur'an- Kerim'de "cifr" ilminden bahis yoktur. Harflere anlam vermek ve sonu
karmak, "ifre"nin anahtan kime verilmise ona ait olmaldr. Kur'an- Kerim'de
baz surelerin bandaki elif-lam-mim ve dier harflerin anlamnda olduu gibi.
Bu husus her naelh'in elde edebilecei ilim ve fenler anlamnda deildir, by,
kehanet vs. anlamnda bir "gizli ilim" olarak cifr; dierleri gibi batldr: Ancak
Kur'an- Kerim'deki bu harflerin anlam vardr ki bunun ilmi de sadece ehline
verilmitir. Kur'an- Kerim harflerinden anlam karmak da byledir.
Kur'an- Kerim'in batnna yol bulmak iin olsun, meru olmayan bir amala,
kehanet iin olsun; kendisine bu ilimden pay verilmemi kiiler, "cifr" ile
uraarak eytan tuzana dmemelidir. "Cifr" kelimesi ile "chiffre" "sfr"
"zffer" gibi kelimeler arasnda iliki olmaldr. Usul-i Kafi'de lmam- Sadk'tan
gelen "cifr" hakkndaki rivayetler, bazlannn sandklan gibi bu ilmin Bat'da
da bo yere uralan "gizli ilimler" kabilinden batl bir ilim olmadn aka
152

-bu ilim zellikle Arif Markos (Marc le Gnostique) Okulu'nca

da ele alnm idi-206 Beli gruplar, belli bir evren anlayna,
gsterir. "Cifr", Resl-i Ekrem'in (S.A.) imamet alamet ve emaneti olarak
Emir-ul-M'minin'e verdii ve her imamdan sonrakine aktarlan yazl bir
metindir. indeki bilgiler de Kur'an- Kerim tefsiri mahiyetindedir, yoksa haa
eytani kehanet ile hibir iliii yoktur. Yazk ki baz gafiller bu ilmi "kisbi"
saymakta, dnya ve ahiretlerini heba etmektedirler. Hafz'n dilinden bunlara
t verelim: Ankaa ikar-i kesne-eved dam baz-ini (Anka kuu avlanamaz,
tuzan toparla!)Bulank olnayan kaynaktan alnmadka -ki bu hususta avama
bilgi verilmemitir- kimse "cifr" bilgisine sahip olduunu ksmen dahi ileri
sremez. mamlarn bahsettii "cifr", deri zerine yazlan ve Resl-i Ekrem'den
(SA.) gelen baz "hadisler" olduu iin "cifr" olarak adlandnlr, yoksa rakamlarla
ve ebcedle oynama ile ilgisi yotur. Bau'da da bizdeki temelsiz "cifr" inancnn
mukabili "chiffre"dir. Bat'da aa yukar XVIII. yzyldan beri rakamlar ifre
olarak ve harfler yerine kullanmak ve bunlardan sonular karmak gibi garip
saplatlara denler vardr. l 493'te lsvire'de (Einsiedeln) doan ve 1541 'de
Salzburg'da lenAureolus Theophrastus Bombas von Hohenheim (Paracelsus);
"Tbbn Luther'i" tannmakta idi. Kilise Hristiyanlk anlayna uymayan grleri
yznden mrnn son oniki ylm ens-i Tebrizi gibi oradan oraya g eunekle
geirmitir. Bu zat, tabiatn insanlara iaretlerle konutuu, saylarla ilhamda
bulunduu gibi gerek yn de olan bir kanda idi. Tbbi grler XVIII. yzylda
Trkiye'de ok reva bulmutur (Bu konuda bkz. Advar/KazancgiVTekeli:
Osmanl Trklerinde nim, Istanbul, 1982, s. 50). Alman gizemci (mistik) feylesofu
. Jacob Bhme de benzer grlere sahiptir (1575-1674). Paracelsus'da daha akli
ve geree uygun ller iinde olan bu dnce, Bhme'de zvanadan km
grnmektedir. Bhne'nin "cifr" (chiffre) konusunu da ilgilendiren garip
dnceleri bugn "gizli ilinler"e yine garip bir ilgi gsteren bugnk Al
manlarn ayn eilimli atalarn da etkiledi. Alnan romantik akmnda bu izlere
rastlanr (Schnidt/Sehischkoff, Philosophisches Wrterbuch, Stuttgart, 1982,
chiffre maddesi). Yeni Alnan felsefesinde bile bu Alman "hurufilii "nin etkisi
olduunu ileri srenler verdr (KarlJaspers'in Schule des Philosophischen Denkens
adl eserinde. Bu konuda bkz, Klaus/Buhr, Philosophisches Wrterbuch, "chiffre"
maddesi).
206 Gnosis (gnose), Ban dnce tarihinin bir teritni olduu da unutulmamak zere,
"irfan" veya "na'rifet" terimi ile karlanabilir. zel bir terim olarak miladn
ilk yzylndan itibaren resmilemeye ve dogmatikleneye balayan ve "mesihi"
olmayp Pavlus dini olmak yolunu tutan Hristiyanlk akmna kar beliren
mistik (tasavvufi, gizemci) bir akmn ad olarak kullanlabilir. Bu gibi, kiliseden
tamamen veya ksmen bamsz metafizik-mistik dnce temsilcilerine
gnostique (gnostiker) denmektedir. lskenderiyeli Clemens ile Origenes gibi
bu akmn baz dnrleri Katolik Kilisesi'ni desteklemek isterken, tamamen
"Rafzi" (Heretik) saylanBasilides ve Valentinus gibileri ise eski Dou dinlerinin
ve Eflatun (Platon) Revaki (Stoac) ve Fisagor (Pytlagoras) felsefenin etkisinde

153

"cosmologie"ye hakim olan pentadisme- Bu beli dizgede Mani

dininin ok ak izgileri saptanabilir ve bu grlerin
zmlenmesinden ok ilgi ekici bir "kathenotheisme" ortaya
kmaktadr. 207
Baka bir temel konu da udur: Selman'n dmana kar
yedi cengi. Selman bir nev'i ilahi mazhar olarak Melek Mikail
ve insan- semavinin (l'anthropos celeste) izgilerini ta
maktadr. Kendi ahs iin uliihiyyeti reddetmekte oluu
dolays ile bu ulii.hiyyette nihan olmakta, gizlenmekte ve
uliihiyyete tapnma da ancak onun yolu ile, vastas ile ger
ekleebilmektedir. Herde grlecektir ki lsmailiyye'nin yksek
seviyede felsefi dncelerinde de hatta hatmi tevhid srr bu
noktada kurulmaktadr. llahi mazhar olan simalardan, ah
siyetlerden mahrum olan bir tektanrclk kendi kendini
yalanlar, tezkip eder ve grmezlikten geldii bir metafizik
putperestlik iine yuvarlanr. 208 Kitabn sonunda "Alem-i
Katolik Kilisesi'nde tamamen bamsz bir "gnosis"in temsilcileri oldular.
Valentinus'un reticisini Dou'da srdrenlerden birisi metinde ad geen
Markos'dur. Anadolu yresinde etkili olmutur (Schmidt/Schisckoff, Philo
sophisches Wrterbuch; Klaus/Buhr, Philosophisches Wrterbuch, Bertholet,
Wrterbuch der Religionen).
207 204. nota baknz. Corbin yakas almadk Yunanca terimler kullanmaya merakl
bir yazar olduundan, yer yer evirene kk sktrebilir. "Kathenotheisme" ne
olsa gerektir? Farsa eviride de bir katlk verilmeyip terim aynen braklmtr.
Herhalde bu terim, Corbin'in "zincir" demek olan Ltince "catena" kelimesinden
Yunancalatrd ve aaya doru bim tr ve -haa- zincirleme, aanal ulihiyyet
inanc gibi bir hezeyan ifade iin kulland bir garip terim olacaktr. Dorusunu
Allah bilir.
208 Yazarn ne demek istediini anlayamadm. Burada lsmaili-blitmi grilerine
mi bir eletiri yneltilmi? Yoksa lslam'n Hazreti sa gibi "ilahi mazhar" olan
bir ahsiyetten mahrum olduu iin irk'e dtne mi rnek verme'k istemi?
Herhalde hangi ad taklra taklsn "nasut"u "lahut"dan ayrmak, insan suretinde
olan har varln "mahluk" olduunu bilmek gerekir. Bu sebepledir ki Fahr-i
Kainat'n (S.A.) "abd" olduunu, Allah'n mahluku olduunu zellikle belir
tiyoruz. nemli olan "Srat- Mustakym"de kalmaktr, yoksa "Kfr Millet-i
Vilhide'dir". Belki de yazar burada kendi grini deil, "yksek lsmaili felsefi
dncesini" aktarmaktadr ki en kuvvetli ihtimal budur. Nitekim ilerde de

154

Asgar'm Selman'" (Salman du microcosme) konusu yer al

maktadr. Bylece mistik tecrbe alannda imamet telakkisinin
harekete geirilmesi ve sonular dourmas konusunda bir
giriim yaplmtr. Tasavvufa ynelen Alamft lsmaililii'nde
bu husus daha belirginleecektir.
Cabir lbni Hayyan (aada iV, 2) ve hatta lbni Sina (aada
V, 4) katnda olduka byk nemi olan "cifr" ilmine deinmi
bulunuyoruz. Snni mutasavvflar da iilerden bu konuyu
almlar ve lbni Arabi katnda ve onun okuluna mensup olanlar
arasnda kayda deer geliimler gstermitir. Arif Markos (Marc
le Gnostique) katnda "Aletheia"nn, (hakykat, verile) alfabe
harflerinden meydana gelmi sayld bilinmektedir. Mu
gyre'ye, belki ii ariflerinin ilki bu kimseye gre (vefat:
l 19ll37)209 huruf (harfler), hatta Allah'n vcudunu meydana
getiren elerdir.210 Allah'n ism-i a'zam zerine dnceleri
bu bakmdan nem kazanmaktadr (Mesela lmam Mehdi'nin
zuhurunda onyedi kii ba's edilecek, bunlardan herbirine
ism-i a'zam terkip eden harflerden birisi verilecektir). 211 Bu
konuda Yahudilerin Kabbalas ile yntemli bir karlatrma
smailiyye mezhebinin "zahir ulemas"na ynelttii bu eletiriye tekrar yer
verilecektir. Aslnda smailiyye'nin bu grne de, tenk ettii kart gre
de mer Hayyam'n mnadisinin dilinden seslenmek gerekir; Kily bi-haberiln
rilh ne iln-es o ne in! (Ey gafiller, yol ne odur ne de bu!) Kelam sadece ilahi
kelamdr vesselam.
209 Bu zat i'a arifi deildir (Bundan sonraki nota baknz). Bir sapk ve sap
trcdr.
210 (Estafirullahi Rabbi ve etbu leyh). Yazar yine "iilik" derken "gulat" da
kapsayacak ekilde kullanmaktadr. Mugyre b. Said bu szleri gerekten sylemi
olsa bile bu hezeyan Oniki mam mezhebini temsil etmez. Mugyre, lmam-
Sildk'n lanetledii kiilerdendir (Bkz. A. Glpnarl, Tarih Boyunca lslilm
Mezhepleri ve iilik, stanbul, 1979, s. 138/139). Gulat'n i'a ile alakas yoktur.
Mugyre 73 7 ylnda ldrlmtr. Soyu ve kimlii hakknda fazla bilgi yoktur.
Metindeki hezeyan hakknda bkz. Halm, Die lslamische Gnosis, Zrich-Mnchen
1982, s. 93.
211 Belki bu "onyedi kii" inanc; Alevi-Bektai inanndaki "onyedi kemerbest" ile
ilgilidir. Herhalde bu rivayetin de asl-esas yoktur.
155

henz ele alnm deildir.21 2

3. Maalesef ilk lsmailiklik, n lsmaililik (Proto-Ismaelisme)
diye adlandrabileceimiz dneme ilikin bu metinlerle Ka
hire'de (296/909) Ubeydullah el-mehdi ile Fatmi Hanedam'mn
balad zafer dnemi, yeryznde ilahi hkmranl salama
ynndeki lsmaili midini gerekletirmek iin balatlan
hareket arasndaki gei dnemini izleyebilmek bizim iin
ok gtr.
lmam lsmail'in olu lmam Muhammed'in213 lm ile
Fatmi Hanedam'nn kurucusu arasnda rtl (gizli)
imamn karanlklar iindeki dnemi yer alr. Buradaki giz
li-rtl (mestur) imam deyimini Oniki lmam mezhebine
mensup iilerin "onikinci imamn gaybeti" kavram ile ka
rtrmamak gerekir. Yalnz unu belirtelim: lsmailiyye ge
leneine gre bu "mestur" imamlarn ikincisi ve lmam lsmail'in
212 Kabbala Musevi dini erevesinde meydana gelen ve 1200 yllarnda yaayan
lshak ile rencisi Azriel (1160-1238) Moses ben Nachman (1194-1270),
AbrahamAbulaifa (1240-1291) ve spanya blgesi dnda daAlmanya'daSamuel,
olu Yehuda, ve Eleasar tarafndan temsil edilen mistik bir akmdr. Klasiklemi
olan kitab "Sohar" adn tar. Grnte bu kitap Ahd-i Auyk?in Musa'nn (A .S.)
be kitab olarak bilinen (Pentateuch) blmnn bir tefsiridir. Fakat "tsrai
liyyat ile dopdoludur (Aslnda Tevrat da maalesef muharref olduundan,
muharref kitabn tefsiri de elbette byle olacaktr ). M.S. 2. yzylda yaayan
Simon benJoshai'ye atfedilir ise de, bu atfn gvenirlii "Umm-ul-Kitdb"dan
fazla deildir, yani gerek ddr. 1250-1305 yllan arasrda lspanya'da yaayan
Mose benSchem Tb de Leon tarafndan derlendii kabul edilir. Arami-lbrani
dili kark olarak kullanlmtr. 1558'de baslan bu kitap Tevrat'n her keli
mesinde derin bir snn gizli olduunu iddia eden biitnt bir eilim gsterir.
"Gizli tlimler" muzahrefatna kayaklk edecek tam bir hurafat hazinesi olan
Kabbala akm, Talmud'a dayanan Yahudi "zahirilii" "Yahudi biitntlii"ni temsil
eder. lsmailiyye'ye gerekten de benzetilebilecek bu grler incelenmeli, ibret
alnmal, fakat tpk lsmaililik gibi bundan da yarar salanmasnn imkansz
olduu bilinmelidir. nsanln kurtuluu lblis'in el uzatamayaca tek kay
naktadr (Kabbala hakknda bkz. Bertholet, Wrterbuch der Religionen, Stuttgart,
' 1976).
213 Bu zatlardan hibiri gerek anlam ile "imam" olmayp sadece "seyyid"dirler.
Seyyid olmak da masum ve mutahhar olmay gerektirmez. Bunun iin ayrca
seilmi olmak gerekir.,
156

torun-ocuu olan lmam Ahmed, Ihvan-us-Safa Ansiklope

disi'nin yazlna nayak olmu, ansiklopedinin muhtevasn
Ismaili batnilii gr asndan zetleyen Risalet-ul
Camia'y da bizzat yazmtr (Bkz. aada iV, 3). Yine burada
bizi IV/X. yzyl ortalanna kadar gtrebilen bir Yemenli yazar,
Ca'fer Ibni Mansur el-Yemani de anlabilir.
Bu karanlk iindeki dnem erevesinde byk sistematik
eserlerin meydana geldiini, bu eserlerin mkemmel bir teknik
ve ak bir felsefi dil ve terimlere sahip olduklann gryoruz,
ancak bu eserlerin hangi artlar altnda hazrlanm olduklar
belirlenememektedir. Oniki imam iilii'nden daha bariz bir
ekilde, lsmailiyye dncesinin stadlannn byk adlannn,
Kaazi (Kad) Nu'man (vefat: 363/974) dnda ranl adlar
olduu grlmektedir: Hemehrisi hekim-feylesof Razi
(Rhazes) ile nl gr ayrlklarna ilerde deinilecek olan
(aada, iV, 4) Ebu Hatim-i Razi (vefat: 322/933), Ebu
YakO.b- Sicistanhi (IV./X. yzyl), bu derin dnr, etin ve
veciz bir dil ile yirmiye yakn eser veren bu zat; Ahmet Ibni
lbrahim-i Niapuri (V./XI. yzyl), Hamiduddin-i Kermani
(vefat: 408/1017), bu velud ve dikkat ekici derinlikte eserler
veren yazar, (Fatmi Halifesi el-Hakim'in da'ilerinden, mezhep
teblici ve devletilerden olan bu yazar, Drziler,214 lsma
ililik'ten ayrlan bu "karde-kol" mensuplar ile lsmaililer
arasndaki gr ayrlklar zerine de ok sayda tartma
214 Dr:ziler lsmaililer'den XI. yzyl balarnda aynlan bir koldur. Mensuplar bugn
Suriye ve Lbnan'da yaarlar. Halm'e gre lsmailtler gerek anlamyla "gulvv"
akmndan; dolays ile "gulat"tan saylmazlar. Dr:ziler'den ise "gulllt" zellii
grlr. nk lsmailler, Ali (K.V.) ve dier imamlarnda ilahi zellik grmezler.
Buna karlk Drzilerde bu gibi telakkiler vardr (Haln, Die lslamische Gnosis,
Zrich/Mnchen, 1982, s. 25). Bu aklama nemlidir ve Nasr- Husrev gibi
lsmailt yazarlannn kitaplarnda tamamen slami saylacak yksek ahlaki deerde
sayfalara da rastlanabilmesi olgusuna k tutar. Esasen Corbin'in eldeki kita
bndan da anlaldna gre, ilk Fatmt lsmaililii belki de ehl-i kble'den sa
ylmay gerektirir. Drzilik ve bugn Aa Han mensuplar tarafndan tensil
edilen lsmaililik ise maalesef byle dildir.
157

kitab yazmtr), Meyyed-i irazi (vefat: 470/1077), Arapa

ve Farsa'da eserler veren ayn ekilde velud bir yazar, batnilik
hiyerarisinde (aama srasnda) yksek bir aama olan "hah"
(kap) sfatnn sahibi; nl Nasr- Husrev ( 465/1072 ve
470/1077 yllar arasnda vefat etmitir), ki ok saydaki
eserlerinin tm Farsa'dr.
4. Aada (B il, 1) yedinci Fatmi Halifesi el-Mustansr
Billah'm halefinin kim olacana ilikin karar sonucunda ve
lmnden sonra lsmaililerin iki dala ayrld konusunda
bilgi verilecektir. Bir yanda Dou lsmailileri vardr ki balca
merkezleri Alamut Kalesi olmutur (Bu mevki' Hazar Deni
zi'nin gneydousundadr). 21 4a Bunlar bugn Hind'de Hocalar
(Khojas) diye adlandrlan ve nder olarak Aga Han' bilen
lsmaililerdir. 215 Dier yandan da "Bat lsmailileri" vardr ki
el-Mustaili'in, el-Mustansr'n ikinci olu olan bu kimsenin
imametini kabul etmiler ve eski Fatmi geleneini srd
mlerdir. Bunlar son imam olarak Fatmi Hanedan'ndan
Ebul-kaasm-ut-Tayyib'i, onuncu Fatmi Halifesi el-Emir
bi-Ahkam-illah'n (vefat: 524/1130) olu olan bu zat tanrlar.
Ebul-kaasm-ut-Tayyib onlarca Ebu Talib olu Ali'den beri
gelen imamet izgisinde yirmibeinci imam idi ( yedili).
Fakat henz kk bir ocuk iken kaybolmutur. Bu dala
214aAlamt veya Elemt Kazvin ve Gilan arasndaki dalk blgelerde sarp bir yerde
kurulmu bir kale idi (Ferheng-i Mu'in).
215 Hal seferleri srasnda Hallar'n "Assassin" (Haiiyyun) Kalesi mensuplar,
dehet verici faaliyetleri dolays ile Franszca'ya assassin (katil) kelimesini
kazandrmlardr (bkz. Larousse, assassin maddesi). Bugn Suriye, Lbnan
ve Yemen'de ve Kuzeybat Hindistan'da da "Hodschas cemaati olarak devam
etmektedir (Haln, Die lslamische Gnosis, s. 15). Ancak, Corbin'in yapt ayrm
gznnde tutulursa, sadece "Hodschas" cematini Alamt Kalesi smaililerinin
devam saymak, Bat tsmaililerini bundan ayrmak, Bohras cemaatini de Bat
smaililerinden ayrlan bir kol grmek gerekir. Alamt izgisindeki Aa Han
snailileri'nin durumu maalesef fazla mit verici deildir. Bat smailileri daha
iyi durumda grnmektedirler. Her iki tarafn da "mam" tand kimselerin,
lnam- Siidk'tan sonra imam kavram ile ilikisi yoktur.
158

mensup smaililer de -ki Hind'de bunlar Bohralar (Bohras)

olarak adlandrlmaktadrlar-. sna-Aeriyye (Oniki mam)
iileri gibi doast ierii ile birlikte imamn gaybetinin
zorunluluuna inanrlar. Gaaip imamn sadece bir temsilcisi
olarak da bir da'iye veya yksek derecde ruhaniye intisap ve
taklid ederler.
Alamt smaililii yaznn (litterature) kaderi daha ilerde
belirtilecektir. Bat smaililerine gelince bunlar yukarda
belirtildii gibi eski Fatmi geleneine bal kalmlardr. Bu
kol, zellikle Yemen'de ve XVI. yzyl sonlarna kadar baz
antsal eserler meydana getirmitir. (XVI. yzyl sonlarnda
byk da'inin (daveti) merkezi Hind'e aktarlmtr.) Bu
Yemen felsefesi bugne kadar felsefe tarihlerimizin tamamen
dnda kalmtr, bu da tabiidir. nk bu felsefenin dnce
hazineleri uzun zaman "ok gizli" mhr altnda titizlikle
korunmutur. (Yemen'in resmen -burada ele alnp incele
nemeyecek olan ii Zeydi dalna ait olduu burada hatr
lanmaldr-.)216 Bu yemen lsmaililerin birou velud yazarlar
olmulardr: Seyyidina lbrahim bn-ul-Hamidi (kinci da'idir.
San'a'da 557/1162'de vefat etmitir); Seyyidina Hatim bni
brahim (nc da'i. Vefat: 596/1199); Seyyidina Ali bni
Muhammed (Beinci da'i. Vefat: 612/12157 bunlardandr.
Bu beinci dai'nin, Gazali'nin (bkz. aada V, 7) hcum ve
itirazlarna cevaplar yirmi byk eserden mrekkep bir
klliyat oluturur. Yalnzca sekizinci da'i Seyyidina Huseyn
bni Ali'nin (vefat: 667/1268) bir eseri Franszca'ya evrilmi
216 Zeydilik'in bu eserde inceleme konusu yaplmamas belki de yazar tarafndan
"felsefesi olmayan zahiri bir fkh ve eriat mezhebi" saylmasndan ileri gelmitir.
Ancak, iilik gereinin btn lie kavranabilmesi iin ksaca Zeydi!ik'in de
ele alnmas gerekirdi. Zeyd, lmam- Bakr'n imam Zeyn-ul Abidin'in oludur ..
Emevi Hkmdar Hiam dneminde, 121/739 ylnda Kfe'de silahl ayak
lanmaya girimi, ehid edilmitir. Zeydiler snni mezhepler denen mezheplere
en benzer i'a koludur. Bu sebeple Corbin gibi Haln de bu mezhebe "gnossis"
asndan ilgi duymamtr (Haln, Die Islamische Gnosis, s. 84-85).
159

bulunmaktadr (Bkz. Bibliyografya). Btn bu Yemen dnemi;

u noktasna Yemen'de ondokuzuncu da'i olan Seyyidina ldris
lmaduddin'in ( vefat: 872/1468) eserlerinde ulamaktadr.
Son isim bu incelememizin birinci blm iin saptadmz
snr amakta ise de burada anlmalar gerekiyordu. 217
5. lsmailiyye'ye gre felsefenin ak ve ve belirgin anlam
Peygamber'in (S .A.) u hadisinin Ismaili grnce yaplan
(ve Ebul-Heysem-i Gorgani'in bir kasidesinin erhinde ele alnp
gelitirilmi bulunan) yorumunda aranmaldr:
"Kabrim ve minberim arasnda cennet ravzalarndan
(bahelerinden) bir ravza vardr. 21a
Tabiatiyle bu hadis lafzi ve zahiri anlam ile ele alnamaz.219
Tebli ve vaaz krss, minber; lafza dayanan zahiri g
rn, mevzu din, kural getiren din, er'i buyruk ve nasslar
demektir. Kabre gelince, bu da felsefedir. nk bu "kabir"de
mevzu din ve dogmalarnn zahiri grnlerinin zlp
ayrlmalar, bir nev'i "lm" ile karlamalar gerekir. Bu
minber ve bakir arasndaki cennet ba ise irfani hakykat
badr, bu alana irad edilen kii fesad bulmaz bir hayat ile
can bulmu demektir. Bu telakki,Jelsefeyi zorunlu irad saf
halarndan (evrelerinden) birisi klmaktadr. 220 Bu da lslam
217 Seyyidina (efendimiz) unvan ad olmayp sayg ifadesi olduundan buradaki
adlann bandan kanaatimce kaldnlmalar gerekir idiyse de metne sadk ka
lnarak yerlerinde braklmlardr.
218 Daha nce de deindiimiz gibi belki de burada sadece Cenab Fatma'nn
mbarek rnakamrna iaret vardr. lsmailiyye ise bu hadis-i erife olmadk anlamlar
yklemeye almlardr (Ararken bir hakykat dinledim binlerce efsane/ Neler
yazm neler uydurmu insanlar cehlane). lkbal'in syledii gibi: "Veli
te'vil-i an der hayret endaht/Hoda-v Cebrail-il Mustafa-r (Tevilleri, vahyin
sahibini vahyi getiren Cebrail ve tebli eden Resl-i Ekrem'i (S.A.) hayrette
brakt).
219 Acaba niin alnamaz? Bu belli deildir. Hazreti Peygamber'in (S.A.) gerek sz
de Kur'an- Kerim gibi zahiri ve batn ile dorudur.
220 Minberden ravzaya niin dorudan doruya geilemeyip nce "kabr"e atlamak,
"ldkten" sonra da "razza"da dirilmek gerektii anlalamamaktadr. Re160

erevesi iinde tek kalan, benzerine rastlanmayan bir olgudur.

Bu, ii irfannn z anlam, lsmaili davetinin (la Convocatiori
lsmaelienne, le kerygna lsmaelien) zdr.221
Bu artk felsefe ve ilahiyat arasnda az ok ireti bir denge
demek deildir. lbni Rdclerin "ifte gerek" gr de
deildir. Felsefi dncenin "ancilla theologiae" (ilahiyyatn
hizmetkan) olarak alnmas da deildir.222 Bu; "ikisi aras"dr.
"Nass" (dogma) ile dogmatik dncenin iinde lp istihaleye
(bakalam) urayaca "kabir" arasdr, burada din "theo
sophia" (hikmet-i ilahiyye) olarak ba's edilmekte, diriltil
mektedir, gerek din, doru din olarak (din-i hakk) canlan
maktadr. Te'vil, btn fiili verileri kkenlerine gtrmek,
asllarna irca etmek iin aknlatran yorumdur.
Felsefe irfanda son bulur; manevi, ruhani bir doua yneltir
(Vilddet-i ruhaniyye). lsmailiyye ve Oniki lmam iilii'nde
mterek olan konulara rastland gibi, lsmailiyye'nin ve
zellikle Alamft lsmaililii'nin farkllk gsterdii konular
da vardr. eriat ve hakykat, nbvvet ve imamet ilikileri
konusunda olduu gibi. Fakat bunlar Yunan felsefesinden ileri
gelen konular ve ayrlklar deildir.
Burada ayr !ntlara girmemiz mmkn deildir. Mesela,
Nasr- Husrev'in beli (pentadique) kozmoloji emas ile
Hamid-i Kermani'nin "Plerme" (mele') yaps emas arasnda
sul-i Ekrem'in (S.A.) bu hadisi baka bir sebeple irad buyurduklar, belki
Fatmat-uz-Zehra'nn kabrine iaret buyurduklar, lsmaili te'vilinin "salarndan
tutulup srklenmi" bir yarg olduu kanaatimce aktr. Dr. Mbeiri'nin
de Farsa eviriye eklendii notta belirtildii gibi lmamiyye (tsna-Aeriyye)
mezhebinde bu hadis-i erife verilen anlam Cenab Fatma'nn kabrine iaret
olduu yolundadr. Merhum Saduk byle yorumlamtr.
221 ii terimi burada lsmaili anlamnda ele alnmaldr, oniki imam yolu anlamnda
deil.
222 "Ancilla theologiae" terimini Dr.Mbeiri "hddime-i ildhi" olarak karla
maktadr. "Ancilla" Latince cariya, hizmetkar anlamndadr. u halde "ancilla
theologiae felsefi dncenin, ilahiyyatn hizmetinde kullanlmasn ifade
eden bir deyitir.
161

fark vardr. Buna karlk Kermani'nin ileri srd onlu dizge

(systeme decadique) Farabi ve lbni Sina'nm gr ile
uyumaktadr. Fakat aklkla Farabi'de olmak zere (vefat:
339/950) vahy temeline dayanan bir felsefe kayglarna da
rasatlamaktayz (Aada V, 2). Dier taraftan baz kesin nem
tayan byk lsmaili eserleri de (mesela Ebu Yakub-i Sicistani,
Hamid-i Kirmani'nin eserleri gibi) lbni Sina tarafndan bi
linmekte idiler (vefat: 423/1037). Bugne kadar Bat'da tahmin
edilebilenden daha zengin ve daha ayrntl ve daha farkl bir
slam felsefesi dncesinin ana izgilerinin karlatrlmal
biimde belirlenmesi, Yunan katks ile zdelemeyen, k
kenini sadece Yunan felsefesinde bulabildii sylenemeyecek
olan bir felsefenin zel artlarn ortaya koymak. Btn bunlar
gelecein iiolarak karmzda durmaktadr. Burada sadece
baz konularn balca Ebu Yakub-i Sicistani, Hamid-i Kermani
ve Yemenli yazarlarda olmak zere ksa bir genel bakn
verebileceiz.
1. FATIM 1SMA1LG1

1. Kk Bir Tevhid Diyalektii

1. tslam irfannn en mkemmel biimi olarak lsmaili
retisinin derin boyutlu zgrlnn nereden geldiini ve
bu retinin Yunan etkisindeki feylesoflarnkinden hangi
noktada ayrldn kavrayabilmek iin hareket noktasndaki
duygu ve dnceyi gznne almak gerekir. Eski irfanclar
(gnostiques) ilahi sonsuzluun herhangi bir tremi (mtak,
yaratlm) nesneye her trl benzetilmesini nleyebilmek
iin mutlak olarak olumsuz tasvirlere bavuruyorlard: Bili
nemez, adlandrlamaz, nitelendirilemez, sonsuzluk gibi. Bu
deyiler lsmailiyye terminolojisinde de karlklarn bul
maktadrlar. llke veya Mbdi' (Originateur), Gayb-ul-guyb
162

"dncelerin erp nfuz edemedii" gibi. Aslnda bu

sonsuzluk adlarla adlandralamaz, sfat ve vasflarla nite
lendirilemez. Ona varlk veya yokluk izafe edilemez. Mbdi',
balangta bulunan ve her eye varlk veren ilke, yce ve akn
varlktr. Ona "mevcud" denemez, vcud veren, varlk veren
odur. O icad eder, varlk verir, o icaddr, varlk veritir. Bu
anlamda "lsmailiyye" bir felsefeyi izlemi demektir. lbni Sina
Okulu'nun zaruri varlk, ilk gereklik (el-Hakk-ul-evvel)
hakknda btn sylediklerinin, doru olabilmeleri iin za
manlar deitirilmelidir. Metafzik (doa tesi) retileri ancak
varolu, yaratl ile balayabilmektedir. lsmaili metafizik
retisi ise icad, var klma dzeyine ycelir. Bu da yaratlan
eylerin varoluundan nce kn! (esto! ol!) buyruunun
verilmesi dzeyidir. Tek'in, bir'in (l'un) tesinde muvahhid
(l'unifique) vardr, btn "monade"lar "monade" klan
vardr. 223 Tevhid bylece bir "monadoloji" grnm al
maktadr.
Bu; muvahhidin varln bir kld btn birlerden beri
grmekle birlikte, onlarda ve onlar vastas ile onu tasdik
etmektedir.
2. Tevhid; "ahad"n, tek olann tasdiki; her iki tuzaa d223 "Monade" terimi Yunanca "rnonas"dan gelir. Birim, vahid terimi ile karlanabilir.
Giordano Bruna'daki anlam fiziksel / maddi doal ve ayn zamanda ruhsal
gereklik esidir. "Monade" retisinin asl kurucusu Leibniz'dir (1646-1716).
Leibniz'e gre "rnonade" basit maddi, ruhi, daha ok veya daha az bilinli
cevherlerdir. Tann "Unnonade"dr, metinde Corbin'in kulland ifade ile btn
"rnonade"lan "monade" klandr. Goethe de "monade" kavramna bavurmutur
(Canl, can verilmi bir birey anlamnda). 1875-1947 yllan arasnda yaayan,
Mnih'de felsefe profesrl yapan, 1938'de Dachau toplama kampna alnp
mrn Arnerika'da tarnanlayan Hnigswald'in de "rnonade" kavranuna dayanan
bir retisi vardr. lsrnaili felsefesi, Yunan felsefesinden kaynakland lde,
Bau felsefesindeki bu grlerle belki kyaslanabilir. Fakat lslarn hikneti alannda
ariyet kavramlara gerek olmad kanaatindeyim. lnceleyelirn, fakat kolayca
kaplmayalm. Yaratc'ya "rnonade" dernek de doru deildir, "cevher" demeye
mncer olabilir. Yaratcnuza "cevher" diyemeyiz. lldhi Hikmet'e ve tevhid edebine
uymaz. Bu konuda Usl-i Kafi'nin "Tevhid" kitabna bavurulabilir.

163

mekten de kanmaldr. Bunlardan biri "ta'til"dir (agnosti

cisme).224 Dieri de "tebih"dir (tecelli ve zuhur edeni, tecelli
ve zuhuruna benzeti).225 iki yadsma diyalektii buradan
kaynaklanr: Mbdi', ilke (le principe) varln gayrdr ve
varln gayrnn gayrdr. Zamanda deildir, zaman ile mu
kayyed deildir ve zaman ile mukayyed olmayann gayrdr
vb. Her yadsma, ancak bizzat yadsnmak, nefyedilmek art
ile dorudur. Hakykat, bu ifte nefyin, bu ifte yadsmann
ayn zamanda birlikte bulunmasndadr ve yine ift olan tenzih
(ulhiyetten, zat- aladan; onlan zuhurunun hududuna (had
lerine zuhurunun semavi ve arzi derecelerine (icra etmek iin
yaplan ilemleri ve adlan ayrmak) ve tecriddir (ulhiyyeti,
kendisini tecelli ettiren ve zahir klan zuhur ve tecelelilerin
tesinde saymak. ilahi zuhur (fonction theophanique) bylece
temellendirilmi ve snrlandrlmtr. XII. yzylda yaam
bir Yemenli yazar "Tevhid"i yle tanmlar:
"Semavi ve arzi hududu (haddler, snr ve dereceler) bilmek
ve bunlardan herbirinin ona erik olmadn kabul et
mektir."
Bu hatmi "tevhid" ifade biimi ile ilahiyyatlann allm
vahdaniyyet retilerinden (monotheisme) olduka uzaklam
grnmektedir. Bunu anlayabilmek iin "hadd", snr, derece
kavramna btn nemini vermek gerekir. Bu kavram u
224 Farsa eviride Dr. Mbeiri metinde "ta'til" teriminin "agnosticisme" karl.
kullanldn, baz "slami" metinlerde ise "tevakkuf" teriminin kullanlmakta
olduunu ileri srer. Ta'til, Zat- 1lahi'ye hibir sfat tanmama demektir. Bu
bakmdan "agnosticisme"e yaklar. Redhouse Szl'nde "atheism" ile kar
lanmas tereddt uyandrabilir. "Agnosticisme" inkara yakn bir "bilinemez
cilik"tir (La-edriyye). Ta'til de Bektai'nin "yok diyeceksin, dilin varmyor"
fkrasnda olduu gibi ayn yola kabilir. Buna ramen en doru tutum "ta'til"i
"agnosticisme" karl olarak kullanmamak ve kelamdaki zel anlam ile b
rakmaktr.
225 Tebih de ta'til gibi kelamdaki anlam ile kullanlmaldr. Bu da Zat- Teala'y
sfatlar dolays ile -haa- mahlklanna benzetmektir. Ta'til de, tebih de kar
yol deildir.
164

noktada zgn ve belirleyici (caracteristique) olmakta:

Tevhidin "monadologique" telakkisi ile Ismailiyye varlk
kuramnn (ontologie) temel aamalar sralanmas (hierar
chisme) arasnda balant kurmaktadr. Bu kavram tevhid (tek
olan tanyp bilme) ilemi ile "tevahhud", bir birimin kurulu
sreci, bir "monade"n monadlatnlmas arasnda sk bir
ballama kurar. Dier bir deyile "irk", "ulhiyyet"in ay
rlmaz btnln bozmakta, nk birden fazla ulhiyyet
tanyarak onu oullatrmakta olduu gibi eo ispo kendili
inden, bizzat beeri monade'm da btnlnn bozulmas
demektir. irk, beeri monade'm gerek bir birim halinde
olumasn engeller,. beeri monade'n onunla "mahdud"
olduu "hadd"in yani beeri monade'n varlk (vcud)
iindeki mertebesinde kendisiyle snrland snrnn bi
linmeyiinden ileri gelir. u halde sorun udur: Hangi
"hadd"de Y ce-Varlk'tan mevcutlar zahir olmaya bala
maktadr? Dier bir deyile, ilk varlk olan ilk hadd nasl
olumaktadr? Yani ulhiyyetin, mutlak kavranmazlnn
sonsuzluundan kalkarak kendisinde bir birey olarak tecelli
ttii hadd hangisidir ki, bu "birey" olu dolays ile onunla
kiisel bir tanma ve sevgi ilikisi mmkn olabilmektedir?
Ilk ilahi zuhurdan sonra nasl btn "hadd"ler aikar olmakta,
aa kmaktadrlar. (ok defa bu "hadd" terimi, semavi
ve arzi hatmi aamalar srasnn rtbeleri olarak evril
mektedir. Bu yanl deildir, ancak metafizik yn yans
tamamaktadr.) Bu sorularn ortaya atl "Plerme"un
(mele') ebedi douu zerinde dnmek ve bunu aratrmak
demektir.
3. Daha eski yazarlar (yukarda anlan lranl yazarlar) "ilk
akl"dan itibaren varolu sreci erevesi iinde bunu ele
almlardr. Yemenli yazarlar, btn "akl"larn (intellgence,
ruh da denebilir. -H.H.) Plerme'un (mele') byk meleklere
ilikin nurani suretlerin (formes de lumiere) birbirine eit
165

ve ayn anda, def'aten yaratldn, ancak bunun henz

sadece bir "ilk ikmal", ilk yarad olduunu ileri srerler.
kinci evrede onlarn kesinlikle varlk btn iinde olu
malar gerekiyordu, bu safha ise her varln btnl ve
eksikliinin, tevahhudunun (bireysel btnl, tamlnn)
tevhiddeki kemallerine bal olduu safhadr. Tevhid dolays
ile varln farkllklar, yaps ve aama sralanmalar
meydana gelebilir. Derhal grm olalm ki ibda' terimi
yaratc-vastasz klma eylemi (bizim burada gznnde
bulundurduumuz yazarlar ne "bir eyden", ne de "yoktan,
hiten, ex nihilo" demeyi kabul edeler); semavi Plerme
varln emir haline getiren ileme zglenmi, hasredil
mitir. Plerme, Alem-ul-ibdit, Alem-ul-emr olarak tasvir
edilmitir. (Varln emr haline geii alemi, esto "kn!"
alemi). Bu emr alemi; Alem-ul Halk'n (halk alemi, yaradl
alemi, yaradn konusu olan alem) mukabili, kartdr. Daha
eski emada da, Yemenli yazarlarda da 1nbi'as (Emanation,
belirme, treme) yalnzca ilk akldan, klli veya evrensel
akldan balar (akl- kll).
Bu bizzat emr halinde varlktr. Ilk ibda' edilen (Mubde-i
evvel) olarak, bizzat zamand, sonsuz yaratma (ibda') ilemi
demektir, bizzat yaratc ilahi kelamdr. nk bi ilithi kelam,
emir kipindeki fiil, akl- klln ilk varlk olarak zuhurunu
saladnda zuhur eden ile bir olmaktadr. Yemenli yazarlar
ilk akln tevhidi ikmal eden ilk varlk olduunu ve sonra dier
nurani suretleri davet ettiini sylerler. Bu sebeple ona "sabk"
(nce gelen) ad verilmitir. Eski yazarlar bu balangtaki
tevhid rnek olay zerinde ok dnmlerdir. Kelime-i
tevhid, "la ilahe illallah" dsturundaki iki aama da bu kozmik
(acunsal) tertibin ifadesidir. nk bu tevhidde ilk akl
varlnn snrlanp belirlenmesi tamamlanmaktadr. Bu
belirlenme, ondan ilk "hadd"i asli zuhuru meydana getir
mektedir. Ilkesini, ilk sebebini onda bulduu idrak bizim
166

zat- ilahiden bilebileceimiz yegane eydir de: O kaadir olan

ve takdir eden, vahyeden Tanr'dr. (Deus determinatus, Deus
revelatus).
4. Tevhid, iki evre iinde ilk akln varlk srrn meydana
getirir. La ilahe. "Tanr yok. .." evresi mutlak yadsmadr.
Tanrsal giz, ilahi hafa, (esrar, gizlilik) (Absconditum divin)
bir ulhiyyeti tanma ve ona sfatlar verme imkann engeller.
Bundan sonra (bkz. yukarda tasvir edilen diyalektie) bir
istisna yargs gelir (illa: nisi-ancak. .. den baka)._Bu ikinci
mutlak cz'i icabi kaziye (salt-tikel-olumlu yarg) bir mantki
ncl, bir yarg anlmakszn getirilmekte ve konmaktadr.
Bu iki yarg arasnda sarp bir yol vardr, bu yol "ta'til" ve
"tebih" uurumlar arasndan geer. Deil mi ki ilk akl veya
ilk varlk zndeki ilahiliin kendi varlnn tesinde ol
duunu ikrar etmektedir, aka ulhiyyetin yce adna
mazhardr ve biz ilk sebepten, prensipten ancak onu bile
bilmekteyiz. Bu ilahi srdr. "lllallah" tasdiki, ilk akln, kendi
gszlne kar, Allah'n varln ikrar ile kard bir
karkoyu ve varlnn olumlu (positif, msbet) boyutu
olarak ikinci akln varln hazrlar, ona yol aar. Bu da klli
evrensel ruhdur (l'Ame universelle). llk akldan meydana
gelen ilk varlk (munba'is-i evvel) odur. ikinci varlk olduu
iin "tali" olarak adlandrlr (izleyen, arddan gelen). Yahut
Yemenli yazarlarn terimleri ile yle diyebiliriz: Ilk akln
tevhidi ikincisininkini mmkn klar. u anlamda ki, birinci
akln onun varlnn snr, "hadd"i bulunduu bu ikincisi,
kendisinin "ufuk"u, "hadd"i, "nce gelen"i (sabk) olan
birinciye "illallah" yneltir. Oysa ilk aklda balangtan
beri ulhuhiyyeti, tanrsall kendi tesine, ilk sebebine
(principe) atfetmekte idi. Bu sebeple ve ayn tarzda, derece
derece (hadden hadde) tevhid; tebih ve ta'tile dmeksizin
imkan kazanr. Oysa zahirde kalan Snni ilahiyatlar
Oitteralistes orthodoxes) kandklarn iddia ettikleri
167

metafizik irk'in (idolatrie metaphysique) tuzana d

mektedirler. 226
Bu metafizik irk'ten kanmak, unu kabul etmek demektir:
mebde'in (principe, ilke) mahiyetinden bizim bilebileceimiz
sadece, varlna yol aan ilem ile birlikte ilk akln; byk
melek Logos'un227 kendisini meydana getiren mebde'i de haiz
olduudur. Fakat bu bilgi haddizatnda bilgisizliktir: Akl,
mebde'in (principe, ilke) zn kavrayamayacan, asli te
meline eremeyecini bilmektedir. Maamafih, bunun dnda,
bir ilahi hakykatin varl veya yokluundan sz etmenin
hibir anlam yoktur. nk mebde, ne varl tasdik edile
bilecek olan varlktan, ne de yadsr ve olumsuz biimde
yokluu belirtebilecek olan yokluktandr. Bu sebeple lsmaili
irfannn22B tm iin ilk akl, Deus revelatus'dur (Vahyeden
Tanr). Yce Allah adnn ayn zamanda hem perdesi, tm
hamilidir. Bu adn getii btn Kur'an- Kerim ayetleri ona
ilikindir. Allah adnn kken ve kayna da (etimolojisi), baz
Arap dil bilginleri ile birlikte tsmaili dnrlerinin ileri

226 Bunca kank "felsefi" szlerden ve laflardan sonra kim "irk"e dmekte, kim
tevhide ynelmektedir? zebilene akolsun. En dorusu Allah' bilmek, tenzih
etmek, Zat'n adeta maddi fonnllerle aklamak gibi heveslere kaplmamaktr.
Nehc-ul-Belage'de anlayanlar ve anlamak isteyenler iin gerek "Hikmct"e yol
vardr. Bu da "Aliyyun babuha!" bereketiyledir. Gerisi boa yorulmaktr.
227 Logos, Yunanca'da "nutk" (kelam) ve "mantk" demektir. Mavera ile dnya
arasnda araclk grevi stlenen bir mazhar olarak grldnden, Cebrail
(A.S.) karl olarak da kullanlabilmitir (Vahy Melei).
228 Bu noktada da lsmaili irfannn iflas ettii grlebilir. "Ruh-ul-Kuds" ile "Zat"
ayn grmek, Hristiyanlk "teslis" inancna varr. nk bunun ardndan da
"nebi"yi, hatta "imam" -haa- ulhiyyete ortak saymak gelebilir. Herhalde btn
lsmaililer byle dnmyorlardr. Corbin'in bu gibi aklamalar "Umn-ul
Kitab" ad verilen hezeyanlar derlemesine dayanyorsa, bilmek gerekir ki, bu
gibi gulat kitaplar Bat lsnaililcri'nin deil, Aa Han fkrasnn grlerini belki
temsil edebilir (Bu konuda bkz. Haln, Die lslamische Gnosis, s. 124). Drzi,
Nusayri ve Nizari (Aa Han lsmailileri) grlerine dayanarak lsmaili felsefesi
aklanyorsa, belki de yine yanla dlyor demektir. Burada da bir ihtiyat
pay brakalm.
168

srdklerine gre bunu aka gsterir (Burada bizim amacmz

dil bilginlerinin ve dilbilimcilerin bu konuda uyutuklarn
gstermek deil, bu konuda lsmaili bilincin fiili durumunu
tespit etmektir). Onlara gre "Allah" ad, "Wlh" kknden
gelir. aknlk ve kederden kalakalma dncesini artrr.
( lde yolculuk eden bir insann durumu gibi.) Ayn zamanda
Arap yazs onu bir dnce yazs (ideogramme) gibi okumaya
da imkan vermektedir: Ulheniyye (tanrsallk) kelimesinde
bylece i eken, ah eden, zleyen kimsenin durumu (el
hiiniyye) grlebilir. Burada ilahi smn duygusal ve dokunakl
bir sezii vardr: Ilk byk melek veya ilk akl bu ismi kendisi
iin kabul etmeyip reddetse bile, ilahi zatn ancak olumsuz
lukta zlenebildii dncesi karsnda, ilk akln bu ulhiyyeti
idrak konusunda gszln anlayarak kapld aknlk
ve keder bu adn onun nasibi olmasna yol amakta, ondan
ileri gelen sonraki varlk iin de bizzat o bylece olmakta,
onlarn arzu ve zlemlerinin konusu durumuna gemektedir.
Gn ve yerin btn haddlerinde (hudud, mertebe sras)
ayn "paradoxe" tekrarlanr. Varlan hadd ne olursa olsun,
her zaman iin bunun tesinde bir baka snr vardr. lsmailhi
irfannn metafizik sralan, kklerini bu uzakta olanlar
duygusunda bulur ve grlecei gibi, lsmail "davet"ini srekli
bir ycelie srkler.229
5. Balangta belirtilen iliki; u halde ilk "hadd" ile ilk
"mahdud"un ilikisidir. Dier bir deyile ilk akl ile ikinci akln

229 tsm-i Celal hakkndaki bu hezeyanlar btn tsmaililer benimsiyorlarsa, bu gibi

batl szlerle bir "ykseli" deil, ancak "alal" Ahsen-i Takvim'e deil, Esfel-i
Sajilin'c gidi szkonusu olabilecei aktr. Herhalde bu gr, Kur'an- Kerim'in
bir "yaratk" sz olduunu ileri srebilmek, Cebrail'e atfedebilmek iin uy
durulmutur. "Allah" Zat- Barl'nin addr. Btn kemal sfatlarn cami olan
Vacib-ul-Vcud'un addr (Kardei-Kamus-i Kur'an). tbrani dilinde de "Eloah"
ve "Elohim" adlar vardr. Bu ad Vacib-ul-Vcud olan Zat- Teli'dan baka hibir
mahluka nispet edilemez. Gerisi, metinde hangi mecnunun sz olduu nak
ledilmemi olan trrehat gibi hezeyan- mahzdan ibarettir.
169

ilikisidir. kincisi sre iinde birinciyi izlemekte ve birinci

de "hadd"ini, snrn (limite) ve ufkunu bulmaktadr. Bu
"sabk" (nce gelen ve "tali" (sonra gelen, izleyen) ikilisi, levh
ve kalem ikilisi demektir ki yeryznde de nebi ve vasi (bir
dnemin ilk imam) (bkz. aada B 1, 3) gibi benzerleri vardr.
Bu ikili yap semavi ve arzi btn mertebe ve derecelerde bir
ksm dierini karlamak, ona tekabl etmek zere tekrarlanr
ve "nefsini bilen Rabb'ini bilir" dsturuna lsmaili anlamn
verir. Bununla beraber, nc akl ile birlikte ktnn (er)
kkenini yeryznde insann grnnden olduka nceki
bir gemie gtren bir dram patlak verecektir.
2. Gkteki Dram ve Zamann Douu
1. smaili topluluu bizzat bir davet olarak, hatmi tevhide
bir ar olarak grnmekte ise, bu davetin (yahut tebliin,
kerygmann gkte balamasndan, ilk akln zamann aknn
balayndan nce btn byk meleklerin nurani suretlerine
bu teblii yneltmesindendir. Gkteki bu "davet" ebedi ardr
ve smaili daveti de bunun yeryzndeki, nbvvet devrinin
bugnk Muhammedi dnemine zg biiminden baka bir
ey deildir. Yeryznde, olgu ve grngler aleminde, bu
tebli ilk Adem ile balamtr ve bu balay bizim devrimizin
Ademi'nden ncedir. kinci akl (birinci zahir) bu ary kabul
etti, nc akl ise, ilk ikinin sreci sonunda ortaya kmakla
beraber yadsd, reddetti. Bu nc akl "Adem-i Ruhani" idi.
Manevi ve semavi adem ve insann melek trnden ilk biimi
demek olan bu Adem'in kiiliinde metafzik smaili tahayyl
simgelerle insan trnn balangcnn kutsal tarihini e
killendirmekte, izmektedir.
Bu manevi Adem u halde bizzat kendi nnde bir hayranlk
badnmesi iinde hareket etmektedir. Kendinden nce gelen
"hadd"i reddetmektedir ki, bu "hadd" (snr) ikinci akldr.
170

nk ikinci akln onun gr ufkunu snrlamakla birlikte

ayn zamanda onu teye ilettiini grmektedir. Eriilmez
prensibe, bu arac "hadd" olmakszn eriebileceini san
maktadr. Birinci akldaki ilahi srr, Deus revelatusun srrn
bilip kabul etmek istemedii iin onun ilk akln mutlak
ulhiyyet ile zdeletirilebileceini, "Principe, Mbdi "' ile
ayn saylabilecini dnmekte, bu irk'ten kanabilmek iin
de bizzat kendisini "mutlak"a yceltmekte, ve metafizik irk'in
en ktsne dmektedir. Kendi zne muzaffer ve galip olan
byk melek Mikail gibi herhangi bir tarzda kendisini bu
aknlktan kurtardnda lblis'in (eytan, Ehrimen) eytani
glgesini kendisinden teye, aa aleme srmektedir. Orada,
aa alemde, devirden devire bu glge gaybden tekrar ba
gsterecektir. lnsan bu dnemde kendisini "alm" "geri
kalm", "geilmi" (tahallj) grr, kendisini bizzat kendisinin
ardnda kalm hisseder. ncden onuncu akl olmutur.
Onun bu aknlk ve gz kamamas dnemi faslasnn
bedelini demeliydi ve demitir. Bu faslada yedi dier akl
zuhur etmitir. Bu yedi akl "yedi Kerrubi"dir (Kerrubiyan)
(Cherubins)230 veya "yedi ilahi kelime" (sept verbes divins)
Melek-Adem'e kendine gelmesi iin yardmc olurlar. Bu yedi
varlk onun bu manevi derece kaybnn manevi boyutunu
gsterirler. Zaman, onun bizzat ge kaldr, kendi ardnda
kaldr. Burada lafzi bakmdan da unu sylemek doru olur
ki: Zaman, "gecikmi ebediyet, zamanszlktr." (l'eternite
retardee). Bu sebepledir ki yedi dnemle nbvvet devri
dzenlenmitir ve her dnemi de yedi imam dzenler. Yedi
lmam iilii veya lsmailiyye iilii'nin metafizik kkleri bu
radadr. Yedi rakam ezelde, Plerme'da geri kalnn rakamla
ifadesidir. Bu geri kal, bu geciki dolays ile nc melek
230 brani dilinde de olan bu kelime (Kerubim) byk ve melek cinsinden varlklar
ifade eder.
171

onuncu melek olmutur. Kendine mensup olanlar iin ve

onlarn yardm ile tekrar ycelmesi ve zafere ulamas,
mertebesine ermesi gerekmektedir.
. Bu "gecikme ve arda kal", nurani bir varla; ona yabanc
bir boyut getirmektedir. Bu yabanc boyut da nurani varln
nur (k) geirmez saydam olmayan bir nitelik olmasdr
(opacite). Burada u hususu hatrlatmak ilgi ekici olacaktr:
Eski lran'n "zervani" "theosophie"sinde karanl (zulmet)
(ehrimen) Yce Ulhiyyet'in, Zervan'm dncesinde beliren
bir pheden domutur. Bununla birlikte Zervaniler (Zer
vanites) ve Keyumersiler (Gayomartiens) katnda -ehristani
(VI./XII. yzyl) bunlar hakknda bilgi verir-. Zervan rtk
yce ulhiyyet deil, sadece Plerme'un bir meleidir. 231
231 Farsa eviride Dr. Mbeiri ehrisanfnin "Milel ve Nihal" evirisinden naklen
Keymersiyye ve Zervaniyye hakknda bilgi vermektedir. Buradaki aklamalara
gre eski 1ran'daki inan uyarnca ilk insan Keymers, bazlarna gre de
Zervan'dr(Zervan- Kebir). Keymersiyye'nin ilk mensuplarna gre iki ilke
vardr: Yezdan ve Ehrimen. Yezdan kadim ve ezelidir, Ehrimen ise mahlktur.
Yezdan kendi nefsinde onunla bir ekien, tanan olursa Ceal-i ahadiyyetin
(Teklikteki ululuk) nice olacan dnd. Bu dnce "Nur"un tabiatna
uygun deildi. Bu dnceden karanlklar (zulmet, zalam) meydana geldi. Bu
dnceye Ehrimen ad verildi. "err"e, fitne ve fesada, zarar ve zrara kaynak
oldu. Ehrimen ve karanlklar, "Nur"a bakaldrd. Nur ve zulmet arasnda, nura
ve zulmete tabi olanlar arasnda sava meydana geldi, Melekler bu savata arac
oldular. Bar yapld. Ehrimen'in sfi alemi iin yedibin yllk sre verildi.
Bu sreden sonra alem nura ait olacak idi. Sulhden nce dnyada yaayan insanlar
helak edildi. Bundan sonra bir kii ortaya kt. Keyume-s adn verdiler. Sr
(T hur) adnda da bir hayvan belirdi. Her ikisi de maktl oldu. O adamn onaya
akt yerden bir <libas(?) kt. Dibas'dan bir erkek dodu. Buna "maya"
ad verildi. Ondan doan kadna da mayana dendi. Sr'un onaya kt yerden
hayvanlar, bu erkek ve kadndan da insan nesli meydana geldi. nsan, dnyaya
gelip, bedene girerek Ehrimen ile savamay kendisi semitir. "Nur", onu bu
seimi yapmakta serbest brakmtr. -Zervaniyye de yle der: Nur insanlar
ve btn ruhani, nurani, rabbani varlklar yaratt. Fakat en byk kii Zervan
bir konuda pheye dt. Bu pheden Ehrimen meydana geldi.(Dala fazla
aklama var ise de, bu efsanelerin naklinde yarar grmediim iin burada
kesiyorum)-. Zervan(Zrvan) daha sonra "Dehr"i, "Felek"i, "Zaman"(Asr) iftdc
eden. bir anlam kazanm olmaldr. Sasaniler dneminde snrsz zaman (Zrvan
akarana) deyiminden yararlanlarak, "tektanrc" bir eilim meydana geldi.

172

Denebilir ki manevi Adem lsmaili "Kosmogoni"sinin (ev

rendoum retisinin) bu nc melei bu sonraki, gecikmi
Yeni Zervanclk'n (Neo-zervanisme) benzeridir.
2. P,lerme'un (Mele-i .Nla) byk meleklere tekabl eden
her akl da bizzat saysz nurani suretlerden meydana gelen
bir Plerme (mele') ihtiva ederler. (nc byk melek olarak
zuhur eden) semavi Adem'in Plerme'unu meydana getiren
nurani suretler onunla birlikte ayn gecikmeyi yaadlar. Semai
Adem onlara "davet"i, ebedi ary iletti. Fakat bunlarn
ounluu, eitli inat ve iptila derekelerinde bulunan bu
suretler, onun davetini reddettiler, geri evirdiler, hatta onun
bu ary yapma hakkn bile tanmadlar. Onlarn bu inkarlar
ak-kor gibi apak durumdaki varlklarnn z temelini kararatt.
Melek-Adem onlarn salt manevi evrende kalmalarm sr
drmeleri halinde zulmani (kapkaranlk) durumlarndan
kamayacaklarn anlad. Bylece kendi zn maddi kainatn
(Cosmos physique) "demiurge" kld. 232 Bu ara sayesinde
bir zamanlar nurani olmu olan suretler selamete eriebile
ceklerdi.
Bu simgeler (symbolique) tarih; mani dini ile ak ben
zerlikler gsterir. Ayrca nc akl iken, onuncu olan akl;
Ahuramazda (Ormazd, Hrmz) ile Angrimanyu (Ehrimen) iki ilke idi ve
bunlarn, Hayr ve err'in zerinde tek Tann vard. M.S. IVN. yzyl Hristiyan
yazarlar bu eilimi tanmaktadrlar (Clement Huart, La Perse Antique et La
Civillastion lranienne, Paris, 1925, s. 221). Bu gr Corbin'in grne uyuakla
birlikte; aslnda Zerdtilik'in balangcnda "tektannc" bir din olmas ve
sonradan baz kollarnda Hrmz ve Ehrimen'in Byk Melek ve blis olarak
deil de, iki tanr gibi grlmeye balanmas daha gl bir ihtimaldir.
Resl-i Ekrem'in (S.A.) buyruu ile Zerdtilere ehl-i kitab muamelesi yaplmas
da bunu gsterir
232 "El iisi, imalat" gibi bir anlama gelen bu terim, Platon'dan (Eflatun) itibaren
"dnyann yaratcs" anlamna gelir. Buradan da anlalmaktadr ki; metinde
sz edilen gr, hangi lsmaili fkrasnn sz olursa olsun, Zerdtilik'in
bozulmu biimindeki hurafelerin etkisi altnda kasden veya bilgisizce "irk" e
dm olmann; yaratc yerine bir mahlku geirmenin ifadesidir. Felsefe
olmayp mitolojiden ibarettir.

173

ismaili emasnda lbni Sinac feylesoflar ve irakiyyun katndaki

"faal akl" ile ayn sra ve grevi stlenmektedir (Aada V,
4 ve VII). Faal akln (l'Intelligence egente) niin Bilgi ve vahy
melei olarak Ruh-ul-Kuds ile, Cebrail ile zdeletirildiine
yukarda deinmi idik. Yalnz u fark vardr: lsmailiyye'nin
Hikmet-i llahiyye (theosophie) gr bu akl zuhur bak
mndan onuncu dereceye yerletirilmekle yetinmemekte, onu
"Gkteki Dram"n merkezi simas klmaktadr ki, bu dram
bizim imdiki beeri yeryz yaaymzn ncesi ve ak
lamas demektir.
Melek-Adem'in Plerme'unun btn yeleri; zulmetin
onlarn varlklarn istila ettiini grmekle dehet ve panie
kapldlar. Bu bryen zulmetten kurtulmak iin faydaszca
yaptklar l davran, mekann boyutunun meydana
gelmesine yol at. En youn ktle merkezde yer ald, mekan
birok blgelere ayrld. Semavi tabakalar ve anasr (unsurlar,
eler) tabakas meydana geldi. Her gezegen bin yllk bir sre
iin oluum halinde olan bir evrene hkmetti. Yedinci bin
yln balangcnda ve ay devresinde, yerden bitip boy atan
bir bitki gibi, ilk yeryz insan ve yoldalar meydana geldi
ve yeryznde grndler.
3. Devri Zaman (Le Temps Cyclique): Kutsal Tarih
ve Aama Sralan (Hierohistoire et Hierarchies)
1. Bu arzi beer (anthros terrestre, yeryz insan); ilk klli
Adem (Adem-ul-evvel-ul-klli) pananthropos olarak tasvir
edilmitir. "Pananthropos'u ilk semavi rnei olan manevi
Adem'den, onuncu olan ncden, ve cz'i Adem'den
ayrmak gerekir. ( Cz'i Adem, imdiki devrimizi aan
Adem'dir). llk Plerme'un tabii bir teahhusu, kiilik ka
zanmas olarak belirlenir. phesiz bu Adem'in bizim felse
felemi paleontolojilerimizle ilikisi yoktur. Seylan'da (Se174

rendib) ortaya kmtr, nk buras iklimce en mu'tedil olan

bir yerdir. Yanndan da yirmiyedi yolda vardr. Adem yir
miyedi yolda arasnda, onlar da ayn zamanda ortaya km
bulunan dier insanlar arasnda, "Yakut-i Ahmet"in (hyacinthe
rouge) dier talar iinde belirip kendini gstermesi gibi,
kendini gsterir, temayz ederler. Onuncu melein
"Plerme"undan olup da iman edip sadakat gsterenler,
arsna uyanlar, davetine icabet edenler, tabii (physique)
bir cisimlenme ile Adem'in bu yirmiyedi yoldann varlnda
belirmiler, yeryznde grnmlerdir. Gkteki iman ve
sadakatleri dolays ile yeryznde de manevi ve tabii s
tnlkleri ile temayz etmilerdir. Dier iklimlerde (Serendip
Adas dndaki karalarda) ayn srele ortaya kan insanlardan
stndrler.
Bu balangtaki arzi Adem; semavi Adem'in ayn zamanda
hem mazhardr (forme epiphanique), hem de hicab, per
desidir. Balangtaki Adem fikri, bilgisinin haddi, eyleminin
z, nurlarnn yayln, nlarn souran, benimseyendir.
Yahudi-Hristiyan nbvvet telakki ve retisindeki Adem
gibi "anamartetos"tur. (Bu terim Arapa'da tam bir karla
sahiptir: Maum.)233 Her trl "rics"den (pislik, murdarlktan),
gnahtan arnmtr. Bu ayrcalk ondan btn kutsal imamlara
da devirden devire intikal etmitir. Onun devri bir kef devri
(devr-ul-kef, aa k devri, eyde d'epiphanie) olmutur,
bu devirde beeriyet henz tabii zellikleri ile de cennet gibi
bir mutluluk a iinde idi. nsanlar manevi hakykatleri
dorudan doruya idrak edebiliyorlar, simgeler perdesi al
tndan alglamaya gerek kalmyordu. tk Adem yeryznde
"davet-i serife"yi (la noble convocation) ve Alem-ud-din'i (din
alemi, kutsal evren aamalar sras (la hierarchie du

233 Anamartetos terimi metinde Yunan harfleri ile yazldr. Bu okunu Farsa e
viriden alnmtr.

175

. hierocosmos) kurdu. Bu Alem-ud-din, Plerme alemini ve

Alem-u:l Ekber'i (Macracosme, Byk Evren) simgelemekte
idi. llk Adem yirmiyedi yolda iinden onikisini (oniki da'i)
yeryznn oniki ceziresine datt. Onlarn nne de oniki
huccet getirdi. Bunlar yoldalannn (ashabnn) sekinleri idi.
Ksaca bu srekli hatmi aamalar srasnn kurucusu oldu.
Bu durum lslam'a kadar ve lslam'dan beri devirden devire
srd.
Halefi belirlenip yetkilendirildikten sonra ilk Adem Ple
rme'a aktarld. Orada onuncu melee halef oldu. Onuncu
melek de bizzat ve onunla birlikte btn akllar aama sras,
nceki srasndan daha stn bir sraya yceldi. Bu yceli
hareketi durmayacaktr, ta ki yolsuzluu dolays ile onuncu
sraya dm bulunan nc melek-akl, ikinci zahir veya
ikinci akl dairesine tekrar ulaabilsin. tk keif devrinden sonra
artlarda gelen ve ilk Adem'e halef olan her imam iin de durum
ayndr. Bu kef devrinden sonra bir gizlilik, rtllk devri
gelmitir (Devr-us-setr). Bundan sonra da yeni bir kef devri
bunu izlemitir. Bylece birbiri ardndan almak olarak gelen
devirler nihai Kyamet-ul-kyamete kadar srecektir. Bu Kya
met-ul-kyamet ile bizim devrimiz tamamlanm olacak, insanlk
ve Melek-Adem balangtaki itibarna tekrar kavuacaktr.
Kutsal imamlarn baz szleri byk devri (Devr-i Azam) 360.000
defa 360.000 yla kadar uzatmaktadrlar.
2. lsmailiyye ilahi hakimlerinin zellikle ve en ok zerinde
durup bahsedecekleri eyin, bizim devrimizden nce gelen
"Kef" devrinden bizim imdiki "Setr" devrimize intikal
konusu olaca aktr. lsmaili te'vili olaanst bir derinlikle
Adem'in Kitab- Mukaddes ve Kur'an- Kerim'deki tarihi
zerinde durmutur. Bu kssa, mutlak bir balangcn kssas
deildir. Bu kssa mthi musibetlerin arifesinin hikayesidir.
llk kef devrinin son bin ylnda ok nemli kargaalar
dolays ile yksek ruhani ahsiyetler "sr saklama nizam"n
176

tekrar kurmak zorunda kaldlar. Yksek manevi bilgiler skut

dnemine girdi ve beeriyet aklamasna ehil olmayan bir
duruma geldi. Bir eriat, bir dini kanun getirmek gereklidir.
Te'vil ancak yeni bir doum ile simgeler gecesinde yeni bir
dirili ve kyama iletecei kimseleri bu eriat bandan kur
tanr.234 Bu durum, insanln bu duruma dmesi, "Cennet'ten
k" diye ifade edilen durumdur. Bundan byle ancak
"bilkuvve cennet" (paradis en puissance) szkonusu olabi
lecektir ki bu da batn "sodalite" (inan topluluu),235 is
mailiyye daveti demektir.
Adem'in Kur'an'daki kssas, gen imam Adem'in, nceki
Kef devrinin son imam bulunan babas Huneyd tarafndan
imam nasbolunuunun kssas olarak anlalmtr. Btn "arzi
melekler" (Davete mensup olanlar) onu tanyp kabul etmiler,
yalnz iblis-eytan ve ona tabi olanlar dta kalmtr. lblis
nceki dnemin ruhani mevki sahibi ileri gelen bir kiisi idi.
Bu andan itibaren onun ahsnda semavi Adem'in balangta
yeryzne srd zulmani suret belirmektedir. Iblis Adem'i
nceki Kef devrinde her insann sahip olduu yeniden dou
ve dirili bilgisini cmerte herkese amaya kkrtt. Adem
de dizginsiz bir itepi ile genel kavrayszla ramen ancak
bizim devrimizin son imam, Kaaim-ul-Kyamet (Kyamet
dnemi imam) tarafndan alabilecek olanlar aklad.
3. Bizim Adem'imiz tarafndan balatlan "Setr" devrinin
yaps ilk nce yeryznde ilk imam olan ilk Adem'in kurduu
yapdan anlalabilir. llk Adem'in kurduu bu yap, grnen
ve grnmeyen gklerin yapsna tekabl eder. Daha nce
234 lmamiyye'de (Oniki imam mezhebi) bulunmayan btn bu efsane ve esatir,
sonuta yine eriatten "kurtulma"ya(!) mncer olmaktadr.
235 "Sodalitas Latince'de yoldalk, dostluk, tarikat birlii gibi anlama gelir ve bir
ama, bir inan uruna bir araya gelen kii topluluunu belirtir. Burada demek
istenen, "bilkuvve Cennet"in, lsmailt davetine ehil olup lsmailt cemaatine
girenlerin olduudur.
177

de aklam olduumuz gibi semavi ve arzi aama sralarnn

dereceleri "hadd" terimi ile ifade edilmitir (Snr, karla
trnz: Yunanca'da "dros" terimi). 236 "Hadd", her derece iin
bilgisinin ufkunu ifade eder, varlk biimi ile orantl bilgi
edinme biimi ve bilgi snrn gsterir. Bylece bir aadaki
her hadd, bir stteki "hadd"in "mahdud"udur, onunla snr
lanmtr. Tevhidin kavranmas iin temel nemde olan bu yap
ayn zamanda btn insanlk srecini belirler.
lsmailiyye dnemleri boyunca bu hatmi aama srasnn tam
bir tasvirinin yaplmas henz karmza sorunlar karmakta
ise de, bu aama sras daha Hamid-i Kermani tarafndan
mkemmel bir ekilde izilmi bulunuyordu (Vefat: 408/
101 Tye doru). Semavi aama sras (ulvi haddler) ev arzi aama
sras (sfli haddler) vardr ki arzi aama sras semavi olan
simgeler. Her bir hadd topluluu onlu bir derece tekil eder.
Bunlar da bir l (yksek dereceler) ve yediliye balanrlar.
1) Yeryznde natk, melek tarafndan tebli edilen ilahi
kanunu, eriati aklayp bildiren peygamber vardr (Yukarda
A, 5). eriat mevzu' dinin (religion positive) kurallar btn
olarak ziihirde aklanan metnin sylemidir, szdr. N.tk,
ilk akln, yeryzndeki benzeridir (nitekim ilk akl gkte daveti
balamtr).
2) Yine yeryznde vasi vardr ki Peygamber'in dorudan
doruya manevi mirass demek olan imamdr. Vasi, imametin
esas, temelidir ve her yeni imamet dneminin de ilk imamdr.
Vahyin srrna emindir, zel grevi de te'vildir, zahiri anlam
aslna irca eden hatmi yorumdur. Vasi; ikinci akln, birinci
zahirin, klli ruhun benzeridir (Burada nebi-vasi ikilisi ve
birinci akl ikilisi; Oniki lmam iilii'ndeki "Ebedi Haky
kat-i Muhammediyye"nin iki grnmn karlamaktadr
(YukardaA, 3).
236 Metinde Yunan alfabesi ile yazldr.

178

3) imametin esas olan vasinin halefi olarak imam vardr.

lmam kendi devri boyunca, zorunlu olarak bulunmas gereken
zahir-batn balantsnda dengeyi salar. nc akln ben
zeridir (Manevi Adem). Manevi Adem'in benzeri olduu iin
her dnemde yedi imamdan oluan bir veya birka yedili
olacaktr. Bu da gecikme, geri kalma faslasmm remzidir ki,
Adem'in, bu geri kaln kefaretini, kendine mensup olanlarn
da yardmlar ile demesi, eski rtbesini tekrar kazanabilmesi
iin gereklidir.
Dier yedi dereceye gelince herbiri karlkl olarak nurani
suretlerden veya Plerme (Mele-i A'.la) akllarndan birini
karlar.
lmamm kaps (bab) 237 huccet veya delil yahut kefil (bu
derece Alamt lsmaililii'nde tamamen zel bir anlam bu
lacaktr) diye belirlenen iki dereceden sonra da'l veya va'iz
(kelimenin szlk anlam ile bu aran) derecesi ve bunlarn
aasnda bulunan iki derece gelir: "Me'zu.n-i mutlak" yeni
mridin biy'atini kabul edebilir. "Me'zun-i mahsur" ise yeni
salikleri cezbeder.
lsmaili yazarlarnca devirden devire sren dikey ve hatmi
aama sras bu ekilde bir grnme sahiptir. Mekan iinde
bu kutsal-evren telakkisi (hierocosmos), zaman iinde de
"isomorphe"unu238 haizdir. Bu da kutsal tarih demektir

23 7 XIX. yzyll han'nda "Babt" akm da tsmailtfik'in "eyhi" tarikauna etkisi dolays
ile "hah" kavramnn ortaya kmasna ve sonuta da "Bahailik" gibi tamamen
slam d bir baul dinin domuna yol aacakur. Res11-i Ektem (S.A.) ...Aliyyan
babuha" buyurmutur, fakat ondan sonra gelen gerek ehl-i beyt imamlan, bu
arada tmam- Kaaim hi kimseyi "hah" tayin etmemitir. Bu iler iddia ile olmaz,
nass ve delil ile olur.
238 "lsos" Yunanca eit; "morpe", "yap", "b1nye", "oluum" demektir. "K1fv veya
"denk" diye gnl1k dile evrilebilir. Matematik, kimya, dilbiliminde kullanlan
bir terimdir. TDK. Felsefe Szl'nde "ebiin" olarak karlanr. Metinde demek
istenen, lsmailt evren telakkisinin, "Tafih-i Mukaddes" (ksas) anlaylan ile
uyumlu olduudur.

179

(Hierohistoire). Nbvvet devirlerinin her dnemi, yani her

bir gizlilik (occultation) dnemi, bir "ndtk" ve bir vasi ile alr
ve bunlardan sonra bir veya birka "yedili" halinde imamlar
gelir. Son imam kaaimdir, yani nceki dneme son erendir
ve yeni peygamberi ikame eden kimsedir (Muklm). Yedi d
nemin btn nbvvet devrinin tmn meydana getirir
(Bu dnce ii nbvvet retisinde ortaktr).239 Alt byk
peygamber unlardr: Adem, ki it onun imamdr, lbrahim,
ki smail onun imamdr, Musa, ki Harun onun imamdr, lsa,
ki em'n (Simon) onun imamdr, Muhammed (S.A.), ki
Ali onun imamdr. Yedinci natk ise kaaim-i kyamettir (ki
lmamiyye'nin onikinci imamna tekabl eder). Yeni bir eriat
getirmeyecektir. Fakat vahylerin gizli anlamlarn aklayacak
ve bunun sebep olduu hercmerc ile de gelecek kef devrine
geii hazrlayacaktr.
4. mamet ve Mead retisi
l. Buraya kadar iilik'in imamet ve mead (dnyann sonu
ve ahiret) retisi hakknda sylenenler hatrlanrsa btn
ii bilincine hkmeden imamet ve mead telakkisi daha iyi
anlalr. Genel olarak btn ii imamet retisi gibi lsmaili
imamet retisi de Hristiyanlk'taki mesih retisinin kar
lat sorunlara benzer sorunlarla karlamtr. Ne var ki
ilk miladi yzyllarda karlalan bu sorunlar szkonusu
olduunda lsmailiyye dncesi resmi Hristiyanlk mesih
retisinin aka reddettii "irfani" (gnostique) zmlere
ynelmitir.
mamn "na.sut" cephesinden veya beeri ynnden sz
edildiinde, lsmaili yazarlar, imamn bedeninin etten-kemikten

239 Oniki mam mezhebinin nbvvet-velayet-imamet retisi lsmailiyye'den

tamamen ayn olarak ele alnmaldr.

180

ve dier insanlar gibi bir beden olmadn anlatma kaygs

iindedirler. lmamn bedeni m'minlerin esiri bedenleri
(nefs-i ryhyye, l'ame d'effiuve) zerinde cereyan eden acunsal
(cosmique) bir simya sreci sonucunda meydana gelir. Esiri
kalntlar gkten gke ycelirler, sonra saflam ve dnya
gz ile grnmez bir biimde ay nlan ile yeryzne inerler.
Semavi bir iy damlas olarak saf, ar bir suya veya baz
meyvelerin zerine konarlar. Su ve meyveler o zamann imam
ve zevcesi tarafndan iilir ve yenir. Bylece bu semavi iy
damlas yeni imamn latif (subtil) bedeninin zn, tohumunu
oluturur. Bir zarf,. kap veya (gilaj) durumunda olan ve
"cism-i kafuri" diye ifade edilen, kafur akl ve letafetinde
olan bu beden imamn beeri ynn (nasut) meydana getirir.
Burada "docetisme"den240 sz edilebilmesi bir "phantasme"
(grnt, hayal) szkonusu olduundan deildir asla. lrfani
bir Hristiyanlk-mesih retisin9e otluu gibi bir "caro spi
ritualis" imgelenmek ve kavranmak istendiindendir. Bu
sebepledir ki imamlarn ahsnda nasut (insanlk, beerilik
cephesi ve lahutun (ulhiyyet) birlemesi, asla iki ayn tabiat
uknum tarznda (hypostatique) 241 birlemesi olarak, bu te240 "Docttisme" veya Almanca deyile "doketismus", Yunanca "dokein" (tezahr
etmek, grnmek) kelimesinden gelir. "Doketismis" ad verilen Hristiyanlk
ii bir telakki gereince, 1sa'nn yeryznde grn srf bir grnden
ibarettir (Haa). zellikle ik dnem Hristiyanlk "irfan"nda (gnosis) bu kabil
telakkiler vard. Demek oluyor ki Mesih yeryznde gerekten cismani-beeri
bir varlk deil -haa- Tanr'nn bir hayali, glgesi gibi idi. Batni-smaili te
lakkilerin tasavvufa etkisi dolays ile zahirde tamamen Snni-zahiri grnen
tasavvuf-tarikat evrelerinde bile bazen maalesef bu gibi hezeyanlarn izine
rastlanr. Metinde demek istenen, lsmaili "doketismus"unun bu <;ierece ar
olmaddr. Ne var ki batln ars da lmls da batldr. Btn bunlar efsane
ve muzahrefattr. Felsefe deildir.
241 "Hypostase" terimi \nanca "hypostasis"den gelir. Temel, tz (cevher) gereklik,
gerek, z varlk demektir. Baz ilahi sfatlar -yine yanl ve batl olarak- zattan
ayn kiilikler olarak dnln, Zerdtilik'ten ve belki daha eski din ve dnce
kalntlarndan gelen bu batl dnce tarz Hristiyanlk' da etkileyerek "eka
nim-i selase" ve uknum birlii" grne yol amtr. "Hypostase", Arapa'da
181

lakkinin btn felsefi, tarihi ve toplumsal sonulan ile ele

alnmaz ve bu fikir ve sonulara vardrmaz .242
2. mamn lahuti ynnden lsmailiyye irfannn anladna
gelince, bunu kavrayabilmemiz iin hareket noktas olarak
"Viladet-i ruhaniyye" (manevi dou) olarak ifade edilen
kavramdan hareket etmek gerekir. Bu noktada da Mani dini
irfan ile ak benzerlikler vardr. Daha nce anm oldu
umuz Yemenli yazar bu hususu yle aklar: Yeni mrid
(mstecib) bir yetkiliye intisabn bildirdii, onu bu yola
balayan kelimeyi syledii andan itibaren, niyeti doru ve
saf ise ruhunda bir nurani nokta belirir, bu nur onunla
karmakszn, ihtilat etmeksizin ylece onun katnda kalr.
Bundan sonraki dnce ve davranlarna baml olarak
bu nur noktas artacak, genileyecektir. Buna muvaffak olur,
baarl bir hayat srerse, rhleti (g, k, lm, exitus)
srasnda m'min mridin nurdan sureti, "nurani stunun
cezb gc" ile ekilerek manevi derece bakmndan ondan
nce gelen yoldana, arkadana doru gider. (Burada bir
tr mistik bir valyelik anlamas, "ftvvet ba" vardr ki
mridleri, bu anlamaya katlanlar ahirete kadar balar ve
birbirinden sorumlu klar). Birlikte her ikisinin de zerinde
olan "hadde" doru ycelirler. Bylece gider ve hep birlikte
btn bu "haddler" ile (hudud) "Heykel-i nurani"yi (Temple
de Lumiere) tekil ederler. Bu Heykel-i nurani saf anlam ile
"uknum" ile karlanmtr. Cam, Latince'de "et" anlamn verir. Bu temel anlam
dolays ile (Lahn); lncil'de ve genellikle gnlk dilde "beden", "gvde" anlamn
verir. "Caro spiritualis" u halde "ruhani beden" anlamndadr.

242 Ne olursa olsun'; lsmailiyye'nin "mam" telakkisinin, burada sunulan biimi

ile gerek ehl-i beyt imamlannn birok defa sakndrdklan ve uyardklan
anlklara varm olduu maalesef grlmektedir. Butn bunlann "imamet"
ile ilgisi yoktur. Resl-i Ekrem (S.A.) bu gibi hezayanlan nceden Emir-ul
M'minin'e bildinni, Ali'yi sevmeyen mnafklar ile sevgide an gitmi grnen
ve ou yine mnafk olan bu gibi kimselerin "helak" olacan, manevi tekaml
seyirlerini berbat ettiklerini beyan buyurmutur.
182

"manevi" bir heykel"dir243 ve beeri sureti haizdir. Bu hey

kel-i nurani imamettir ve imamn lahuti cephesidir.
3. NC6b ve tayin edilen yeni imam bu nurani heykelin hamili
olur. mameti, "lahut"yn, kendisine bal olanlarn nurani
suretlerinden meydana gelen bu kll, bu "corpus mysti
cum"dur.244 ilk Adem iin olduu gibi, imamlardan her devir
dnemlerinde birbiri ardnca gelen herbirinin kendine zg
ve bylece olumu kutsal heykel-i nuranisi vardr (Heykel
i nuranI-i kudsani) -Temple de Lumiere Sacrosaint-. Btn
imamlar birlikte yce Heykel-i Nurani-yi meydana getirir.
(Heykel-i Nurani-i Kzam, le sublime Temple de Lumiere).
Bu bir nevi, Heykel-i Nurani'nin kubbesi durumundadr. Bu
dnyadan imamlardan birisi gtnde onun heykel-i nu
ranisi onunla birlikte onuncu melein (Manevi Adem, Ant
hropos celeste) harimine ycelir. Hepsi bu harimde toplanr,
devri kapatacak inam- Kaamin'in kyamn beklerler, ta ki
onuncu melein halefi, halifesi olarak geliinde onunla birlikte
ykselsinler.
Bir "Setr" devrini veya bir "Ker devrini kapayan her byk

243 Heykel burada gnlk dilde kulandnz anlamda deildir. Bir anlam gnlk
dilde kullandmz gibi "ta yontu"dur. Put, cesed, cisim anlamnda da kul
lamlmur. Tapmak, byk yap, yap iskeleti, iskelet, d ereve, devasa nesne
gibi anlamlar vardr (H. Wehr, Arabisches Wrterbuch; Seccedi, Ferheng-i
ulum-i akli). Kamus evirisinde Merhum Asm Efendi yle der: Mutlaka iri
ve dzman nesneye denir ve kirimli (gerimli) uzun ata denir ve kemalini bulup
miktarnca younulmu ve uzam nebata denir ve nasara taifesine mahsus ol
beyte ve hcreye denir ki onda Meryem Aleyhissellim suretini vaz'ederler ve
nasarann manastrlarna da heykel denir. Ve yksek binaya denir. Burhan'da
meruh olduu zere heykel, a'cemi olarak bthaneye ve surete denir. Esllif
hukema itikadlarnda kevakib (yldzlar) envar- mcerredenin zlal ve heylikili
olmala her kevkeb iin mnasip ulsm ve ol tlsm iin byt (evler, tapnaklar)
bina edip ol byta "heydkil-un-nur" derler idi.
244 "Corpus" Latince'de cisim, beden, gvde, yap, yapsal btn, kl!, hey'et, he
yet-i mecmua, klliyat anlamlarna gelir. "Mysterium" "sr", "esrar" anlamnadr
(Gizem). "Corpus mysticum"u sm btnlk, srr heyet, srr kl! gibi de
yimlerle karlayabiliriz.
183

kyamette (Kyamet-ul-kyamet) son imam, dier bir deyile

"kaaim" haddlerden mrekkep btn mistik "heykel"i
(temple) ile birlikte Plerme'a (Mele-i ,4(la) ycelir ve orada,
tabii (maddi dnyann "demiurge" olan onuncu melein
halefi durumuna girer. 245 Bizzat onuncu melek Plerme'da
bir derece ykselir ve bu ykselme btn mensuplanna da etkili
olur. Her byk kyamet, herbir devir tamamlan, bylece
insanlk meleine btn mensuplan ile birlikte balangtaki
rtbesine doru ilerleme imkann vermektedir. Bylece de
virlerin ve bin yllann tamamlan, melein anlk bilin ka
rarmas dolays ile meydana gelen zaman kaybnn, "kanlm,
geri kalm ebediyyetin" kaferetidir. "Gkteki Dram"n zm,
sonuca balanmas bylece hazrlanmaktadr Cosmogonie
(ilm-i tekvin) ve Soteriologie (llm-i Necat) bu sonuca ileten
srecin iki grnmdr.246 Acunun (cosmos) oluumu; Semavi
Adem'in yitirdii rtbesine kavumas iin bir ara elde edebilsin
diyedir. Devirden devire sren sre iinde o bu rtbesine
yaklamaktadr ve dnya hayatndan nce Plerme'da onun
ansn kabul edip de dya hayatnda da peygamber ve
imamlann davetine uyanlar bu srete onun yardmclandr.
4. Habis mnkirlerin zulmani suretlerine gelince; bunlar
bedenden aynlnca astronomide "Ejderhann ba ve kuyruu"
olarak ifade edilen (ay yrngesi ile gne yrngesinin
kesime noktalar) blgeye, "ins" eytanlarnn "massa per
ditionis"inin247 dnedurduu, insanlk alemini sarsc musibet
245 232. nota baknz.
246 "Soteriologie" teriminin znde Yunanca felah, necat anlamnda "soter" varclr.
Soteriologie "necat, felah" retisi anlamndadr.
24 7 "Massa"; "yn", "ktle", "maya", "hamur" anlanu veren Latince bir kelimedir.
u halde "massa perditionis", kaybolmu ve kaybetmi, harcanm ve mah
volmu beeri ruhlarn ktlesidir. Augustinus'da (354-430) bu terim geer
ve beeriyetin gnahkar "massa pe:rditionis"i iinden bazlarnn seildiini
ve kunanldm savunan kaderci bir gre delalet eder (Benholet, Wrterbuch
der Rdigionen).

184

ve felaketlerin dzenini kuran erir dnce ve niyetlerin

ktlesine doru giderler.
Bu sebeple arzi hadiseler de ancak hatmi hakykatleri ile
anlalabilirler. Dier bir deyile zmn hazrladklann
"Gkeki Dram"a olan nispetleri ile anlalmalar mmkn
olur. Bu "tarih felsefesi" erevesinde lsmailiyye dncesine
zg bir nbvvet felsefesinin, nbvvet temeline dayanan
felsefenin muazzam grn vardr.248 lsmailiyye iilii'nde
de btn iilik'te ortak olan izgiler grlmektedir: Mead'a,
dnya hayatnn sonuna ve son amalanna ynelik bir ma
neviyyat retisi (l'ethique eschatologique) "kaaim" figrnn
basknl249 "kaaim"in Yuhanna lncili'nde haberi verilen
"Paraclet" ile zde klnmas gibi. Bu sebepledir ki Ebu
Yakii.b-i Sicistani (IV./X. yzyl) Hrisiyan hann drt kolunda
ve lslam inancnn "Kelime-i Tevhid"indeki drt kelimede ayn
smn simgesini buluyordu: Kadr gecesi haddinde kyam eden
imamn zuhuru! (Leylet-ul Kadr, 97. sure). nk bu gece, bu
"Setr" gizlilik devrindeki beeriyetin gecesidir de.2so

248 Kur'an- Kerim'e ve masum ve mutahhar azlardan gelen te'villere dayanmayan

masallar ve efsaneler, ne kadar etkileyici ve srkleyici olursa olsunlar, "ey
tanlarn kendi velilerine vahyettikleri yaldzl szler" kabilindendir. Kur'an-
Kerim kstaslar unutulnanal, nceki ilahi dinleri de sanp bomu olan eytani
tufeyli dncelerden saknlmaldr.
249 Ancak, "Kaaim" figrnn iki kolda zde olmad yzeyde bir karlatrma
ile dahi anlalabilir. Bu bakmdan Oniki imam iilii Snni mezheplerde de
olan. "Mehdi" inancndan hemen hemen farkszdr. Ancak Mehdi'nin ahsnda
gni aynl vardr. Mead retisi bakmndan da Oniki imam iilii'nin retisi
bu "nc-onuncu melek" efsanelerinden ok daha fazla Snni mezhepler
grne yakndr.
250 Maalesef yine tatsz bir benzetme ve "salanndan srklenen" bir yarg sz
konusudur. Hibir deeri yoktur.
185

il. DEG1T1RlLM1 (REFORME)

ALAMT 1SMA1LlUG1

1. Dnemler ve Kaynaklar
1. Burada, mevsuk, gvenilir kaynaklarn yokluu dolays
ile bunca uzun bir sre lsmailiyye adn ve zellikle Alamiit
hatrasn glgeleyen "kara roman" zerinde duracak deiliz.
Bunun sorumlular phesiz. en nde Hallarn ve Marco
Polo'nun hayalleridir.25 1 Fakat XIX. yzylda bile bir Avus
turyal edebiyat ve arkiyat olan von Hammer-Purgstall,
"gizli dernekler" saplantsn biare lsmaililere yneltti ve
Avrupa'da kimilerin de Cizvitlere (Jesuites) atfettikleri btn
sularla onlar itham etti. Bu "Geschichte der Assassinen" (1818)
uzun sre ciddiye alnd. S. de Sacy de kendi hesabna "Expose
de la religion des Druzes" (1838) adl eserinde heyecanla
"Assassins" (Kaatiller) kelimesinin "hahain"den geldiini
ileri srd (Hai, afyon kullananlar).252 Btn bunlar dini
ve felsefi aznlklar en ktsnden ahlaki redaetlerle sulama
ynndeki allagelen gayretkeliin rndr. En garibi
udur ki gnmze dein arkiyatlar bu tutumlar ile ve
heyecan smrcs yaymclarn da ortakl ile Badad
Abbasi hilefetinin lsmailiyye'ye kar mtecaviz propagan
dasnn yardaklar olmulardr. Bu hayal mahsul hikayeler
artk W Ivanow ve Karachi lsmaili Cemiyeti (Ismaili Society)
tarafndan hzlandmlan lsmaililik inceleme ve aratrmala
rndan sonra mazur grlemezler (lsmaili Society Karachi'den
nce Bombay'da idi). Durumu belirten bir rnek verelim:
251 Sefahat alemlerine ilikin ithamlar belki yalan olabilir, ancak Hasan Sabbah
fedailerinin Seluklu lslam dnyasnda da naml ve azl bir terr rgt hretini
kazandklar unutulmamaldr. Bu hret "hakkyla" kazanlmur, yoksa sadece
Batllarn hayallerine dayanmaz.
252 Yukarda 215. dipnotuna baknz. Yine bkz. Goldziher, Le Dogme et La Loi de
l'Islam, F. Arin evirisi, Paris, 1890, s.205.

186

lsmaili davetinin yukarda nasl ve niin "bilkuvve Cennet"

(Paradis en Puissance) olarak adlandrldn ve "Kabir ha
disi"nin lsmaili yorumunun, davet halkasna girii nasl
gerekte bu "Cennet"e giri olarak akladn grdk. Kar
-propagandann bunlardan sonra "Alamt bahelerinde
"sefahat alemleri" (orgies) tahayyl etmesi iin artk fazla bir
eye de gerek yoktu. Dier sylentilere gelince (Siyasi cina
yetler- H.H.) , T rk hakimiyetine (Seluklu- H.H.) kar bir
direni szkonusu idi ve lsmaililer bu savam trajik artlar
iinde yrtyorlard.253 Ne var ki lsmailiyye'nin manevi
felsefe ve retisinin, "kaatiller", "assassins" hikayeleri ile
hibir iliii yoktur.
2. Yukarda ksaca deinildii gibi, Kahire Fatmi Halifesi
Mustansr Billah imamet tevcihini byk olu Nizar'dan alarak
kk olu Mustali'ye aktarm idi. lmnden ( 487 /1094)
sonra bazlar bu tevcih ve tercihe uydular (Bunlar Fatmi
davetini srdrenler ve Mustailiyan diye de adlandnlanlardr).
Dier bir blk ise imam Nizar'a sadk kaldlar (Bu zat olu
ile birlikte Kahire'de 489/1096 ylnda katledilmitir). Bu ikinci
frka ,"Nizar1" olarak adlandrld. Bunlar lran'daki "Dou
Ismailileri"dir. Burada da grnr tarih ve kiisel sorunlar
ardnda temel saikler, manevi bakmdan tartma konusu olan
husus grlebilir. Temelde, Kahire'de Fatmi Hanedan'mn
iktidara geii ile kendisini gsteren siyasi zafer bir paradoks
olarak belirmektedir. Batni bir "sodalite" (tarikat, inananlara
topluluu) hangi lde bir devletin resmi kuruluu ile
badaabilirdi? Ayn saik balangtan itibaren Karmati i'ti
zaline yol amt ve daha sonra Alamt'un reform (slahat)
isteinde tekrar kendisini gsterecektir. Bugn elde edebil253 Bylece Hasan Sabah-Nizam-l-Mlk ihtilaf "milliyeti" adan aklanmaya
allmaktadr ki, ikisi de "Fars" olduu ve Seluklu ynetiminin o dnemin
artlar iinde, zellikle Melikah'dan sonra, "Trk milliyetilii" gtmedii
nazara alnrsa, hi deilse ihtiyatla karlanmas gereken bir yorumdur.

187

diimiz metinlerle varabildiimiz yarg udur ki, Fatmi fa

slasndan sonra ilk lsmailiyye ruhu bu reform hareketini
glendiriyordu.
Dier yandan, en fazla bozulduu ve gerekliini kaybettii
iin bizzat Ismaili metinlerinden renmemiz gereken Hasan
Sabbah'n gl kiilii de hesaba katlmaldr (Vefat: 518/
1124). lran'da Ismaili "s"lerinin (commanderies) tekilinde
etkisi byk olmutur. Serdengeti mridlerini lmam Nizar'n
torununu mstahkem Alamt Kalesi'ne (Hazar Denizi'nin
gneydousundaki dalar zerindedir) iletmeyi baarp ba
aramadklar burada sorun bakmndan nemli deildir.
nk her halkarda manevi bakmdan istisnai boyutlarda
bir olgu szkonusudur.
3. Bu nemli ve baskn etkili olgu lmam Hasan'n (ala zikri
hi-s-selam. Ad anldka daima bu selam da birlikte syle
nir),254 Alamt'un bu yeni Hodavend'inin (Byk stad, s
tad- A'.zam. 520/1126'da domu, 557/1162'de byk stad
olmu, 561/1166'da lmtr) giriimidir. 17 Ramazan
559/8 Austos 1164'de Alamut'un yksek setinde toplanan
btn mridler nnde imam "Kyamet-ul-kyamet"i (byk
kyamet) ilan etmitir. Olayn tutanak belgesi bize kadar
gelebilmitir. Bu ilann ierii, saf manevi bir Islam'n, her trl
kural koyucu, mteerri ruhdan ari, her trl kural kleli
inden azade, manevi bir dou demek olan ahsi bir din
anlaynn baladn ve bu hareket ile ilhahi vahylerin manevi
anlamnn kef ve ihya edildiini ilan etmekte idi.
Alamt Mstahkem kalesi, lran'daki btn dier lsmaili
sleri gibi, Moollarca tahrip edildi (654/1256). Fakat bu olay
Alamt'un tadil edilmi Ismaililii'nin son buluu anlamna
asla gelmedi. Ancak bu Ismaililik kolu tasavvuf "hrka"sna
254 Bu zat da "imam" olmad gibi, bu selama liyakati de ok phelidir. Ne var
ki metinde byle yazlmtr.
188

brnerek gizlendi. Tasavvuf ve genel olarak lran'daki manevi

hayat zerindeki etkisi bizzat tasavvufunda kkenlerini ve
anlamn yeni bir biimde aydnlatacak niteliktedir. lsmaililerin
kendilerinden saydklar tasavvuf stadlan yetiti. Senai'den
balayarak (54 5/llSl'e doru); Attar (627/1230'a doru),
Celalddin-i Rumi (672/1273)255 ona ilikin olarak "Huccet"
grevini yklenen ems-i Tebrizi,256 Aziz Nesefi (VII./XIII.
yzyl), Kaasm- Envari'nin (837/1434)256a adlarn burada
sayabiliriz. ou zaman lsmaili etkiside kalan bir mutasavvf
m, yoksa tasavvufdan etkilenmi bir lsmaili mi bu metni
kaleme almtr diye tereddt edilebilir.257 Dahas da var: ran
tasavvufunun el kitab hkmnde olan, eyh Mahmud-i
ebusteri'nin (vefat: 720/1317) nl manzum eseri Gl
en-i Raz, lsmaili retisi erevesinde yorumlanmtr.258
Burada ortaya atlan sorunlar tamamen yenidir. Alamti
edebiyattan elde kalabilen ve tm de Fars dilinde olan

255 Bu zatlann lsnailiyye ile iliii yoktur. Celaleddin-i Rumt "lmarniyye" mez
hebinden bile saylamaz. Nerede kald ki lsmailiyye'den olsun.
256 Bizde.de son yzylda zaman zaman bu iddiaya rastlanr. Yanltr ve ems-i
Tebrizi'nin de "lsrnaili" olmas -hayat ve szleri birlikte yorumlanrsa- mmkn
deildir. Belki -irnarnidir, fakat lsrnailr deildir. Bir insann dierinin "irad"na
vesile olmas, mutlaka lsmailt hucceti, da'isi vs. olmasn gerektirmez.
256a Kaasm- Envar: Ferheng-i Mu'in'de vefat tarihi 1433 olarak verilir. Hayatndan
anlaldna gre, "lsmaili" deil, Oniki lmam mezhebinden olmaldr. Aziz
Nesefi de "Kbreviyye" tarikatndan tannr (M. Kara, Tasawuft Hayat-Necmilnn
Kbra, stanbul, 1980, s. 26). lsrnaili olmamas gerekir.
257 Goldizher de bu noktaya deinir. Celaleddin-i Rumt'nin Kur'an- Kerim 'in batn
anlarnlanna ilikin msralann ele alarak, bu msralan bir lsmai!I'nin de ya
zabileceini syler. Derhal belinelim ki: Kur'an- Kerim'i blltn anlarnlannn
varln kabul etmek dernek, blltnilik dernek deildir. Blltntlik "zalir"i reddedip
sadece -ve o da pleli olan- batna nem vermektir (Bkz. Goldziher, Le Dogme
et La Loi dt l'lslam, F. Arin evirisi, Paris, 1920; s.205).
258 eyh Mahmud-i ebsteri'nin de lsmaililik ile hibir ilikisi yoktur. Glen-i
Raz, Merhum Glpruirl tl!lrafndan evrilmi ve erhedilmi eviri ve erh ayn
olarak Milli Eitim Bakanl'nca yaymlanmtr (1968,1972). Glpnarl Gl
en-i Raz evirisi nsznde ebstert'nin Oniki lmam mezhebinden olduunu
bizzat eserine dayanarak bildirir.

189

metinler balca W. Ivanow'un almalar sayesinde yaym

sonucunda ortaya kmlardr (Alamut Ktphanesi'nin
Moollarca tamamen mahvedildii bilinmektedir). Bununla
birlikte bu edebiyata Arap dilinde ve Suriye lsmaililerince
meydana getirilen edebiyat da katmak gerekir. Bu lsmaililer,
reisleri olan Reiduddin Sinan'n (1140/1192) gl kiilii
ile, Alamfit'a dorudan bir balant kurabildiler. "Templi
er"lerin trajik bir yanlglarnn bu "lslam Templier'leri" ile
Kuds kral arasnda varlan bir anlamann baarszlna
sebep olduu da bilinmektedir.259 Alamfit kl Farsa eserlere
gelince bata Nasr-i Tusi'ye izafe edilen "Tasavvurdt" adl
byk eseri analm (Vefat: 672/1273). Bu eserin ona ait ol
madn ileri srmemiz iin de hibir kesin sebep yoktur.
XV. ve XVI. yzyllarda Seyyid Suhrab Veli-i Bedehani'nin,
Ebu lshak- Kuhistani'nin verimli yazar Hayr-hah-i Herati'nin
eserleri saylabilir.26 ok daha eski metin paralan ve zellikle
bizzat Hasan Sabbah'm "Drt Fasl" adl eseri de gnmze
kalanlardandr. Bu metinler ayn zamanda lsmaili dncesinin
bir yeniden douunun (Renaissance) ifadesidirler ve bu
yeniden dou genel ii dncesi iin de szkonusu ol
maktadr. Belki lsmaili dncesindeki bu canlan, genel
olarak ii dncesinde de yeniden douun etkenlerinden
259 "Temple-valyeleri" (Templierler) 11 lB'de kurulan dini askeri bir tarikattr.
zellikle Filistin yresinde etkin olmulardr. Ayn zamanda servet yan ve
para ile hkmdarlara sarraflk ve tefecilik hizmeti gren bu rgt 1312 ylndan
sonra papalk tarafndan ilga edilmitir (Larousse). lkinci Dnya Sava'ndan
sonra belki de kkn Amerika Birleik Devletleri'nden alan benzer acayip ve
bani tarikatlar arasnda bu kar rgtnn de yeniden canlanmaya alt
grlr (Fuchs/Raab, Wrterbuch zur Gcsnichtc, dtv, 5. Auflage, 1938). -Metinde
sz edilen olay bilmiyorum. Reidddin Sinan ve Salahaddin-i Eyyubi arasnda
bata bir atma olduu, bu srada belki de bir lsmaili-Hal ittifak dnld,
sonra bunun gereklemedii anlalyor (Bkz. R. een, Salahaddin Devrinde
Eyybiler Devleti, stanbul, 1938, s. 45).
260 Bata Nasr- Tust olnak zere, anlan dier yazar ve eserlerin de "lsmaili"
evresine mensup saylmalar ihtiyatla karlan\naldr.

190

olmutur. Gerekten de yine bu dnem boyunca Oniki lmam

iilii de zellikle (Haydar Amoli ve bni Ehi Cumhur ile),
lbni Arabi dncesini de zmleyerek tasavvuf ve lsmailiyye
ile ilikilerini inceleyip dnmeye ynelmitir.
4. Haydar Amali (VIII./XIV. yzyl) apnda bir yazarn,
tartmaya girmeksizin, nasl lsmailiyye iilii ile Oniki mam
iilii'nin temel ayrlnn bilincine vardn tespit de nemli
olacaktr. O bu fark belirtirken Oniki mam iilii irfannda
Alamt'ta ilan edilen byk kyametin sonularn aklama
demek olan terimler kullanr. Oniki imam iilii irfannda
zahir ve batn dengesi ve zahir ve batnn birlikte geerliliini
korumak iin uralr.261 Buna karlk lsmaili irfannda
durum farkldr. Her zahirin bir batn vardr ve batn zahire
stndr. Batnn kavranp anlalabilmesi mridin manevi
ilerlemesine baldr. Zahir, ze varmak iin krlmas gereken
bir kabuktur. Te'vil bu amaca ulatrr. Te'vil, eriatin verilerini
irfani hakykatlerine iletir. Tenzil, yani mevzu' dinin, vahyin
sz, syleminin ardndan, te'vil yolu ile gerek anlam elde
edilir. Sadk mrid manevi anlama zn ve davranlarn
uydurursa eriat artk onun iin kaldrlm demektir. Bu sonu
yukanda "Kabir hadisi"nin yorumunda aklanan felsefenin
anlamna uygundur.
Bu manevi anlam iin rehber, mrid olan ve hatta bizzat
bu manevi anlam demek olan, nk asli bir ilahi mazhariyetin
yeryznden zuhurunu ifade eden, imamn kendisidir. Bunun
sonucu da ebedi olan imam ve imametin, muvakkat olan, belirli
bir zamana bal bulunan peygambere ve peygamberlik g
revine kar nceliidir (tekaddm). Oniki imam iilii, daha
nce de grm olduumuz gibi, velayetin nbvvete stn
lnn bizzat Peygamber'in (S.A.) ahsnda nazara alnmas
261 Daha nce de deinildii gibi bu nokta ok nemlidir ve Oniki mam iilii'ni
srf "batm"a nem veren bauntlikten ayrr.
191

gerektii grndedir. 262

Oniki mam mezhebinin bu gr, velinin kiiliinin ne
bi-resule stn olduu grn iermez. Buna karlk s
mailiyye bundan kesin ve kktenci (radical) bir sonu kanr:
Velayet peygamberliin de kaynadr ve ona stndr, u
halde veli, yani imam da peygambere kar nceliklidir; imamet
grevi de her zaman iin peygamberlik grevinden nce
gelir.263 Oniki mam iilii'nin bir mead ve ahiret retisi gr
asndan dndn, Alamft smaililii imdiki zamanda
gerekletirmek, zihni btn kleliklere kar kyam ettirmek
ister.264 Bu dncenin lslam mmetine nispetle getirdii
felsefi, dini, toplumsal sonular, burada geniliine ele al
namayacak boyutlardadr. Sadece son zamanlarda yaymlanm
metinlere gre temel grnmn ne olduu ana izgileriyle
belirtilmektedir: mam telakkisinde ifadesini bulan ve kyamet
felsefesinin de baml bulunduu belirli bir insan retisi
(anthropologie).
2. mam Telakkisi
1. lsmaili Adem retisi yukarda tasvir edilmi idi (B, 1,
3). Bir yandan, bizim devrimizi aan "Cz'i Adem" bu "Setr"
devrinin ilk peygamberi olmutur. Dier yandan da balan
gtaki Adem, pananthropos, semavi insann (Anthropos
celeste) yeryzndeki imgesi (imaj) olarak yeryz hayatnn
balangcnda ilk zuhur devrini amtr, ilk imam ve imametin
262 Resul ayn zamanda nebi ve veli de demek olduundan, onun ahsnda en iteki
velayet halkas d halkalara stn olmakla birlikte, her halkay haiz olan
resul sadece veli olana stndr. Son resul (S.A.) btn yaraulmlann en
stndr.
263 te bu gr; artk iilik demek olmayp, ii veya Snni olsun "1slam" kavram
dna kmak demektir.
264 Oysa bu iddia blis kleliine dmenin balca tuzadr.
192

kurucusu olarak insanln srekli dinini balatmtr. Bu

sebepledir ki lsmaili retisi imann "Tanr Eri" (Merd-i Hodii,
Philon'da: Anthropos tou Theou), Tanr Vech'i (Face de Dieu),
insan- kamil homme parfait/athropos teleios) olduunda srar
eder. "Zamannda, yaad zamanda kimin insan- kamil
olduunu bilemeyen, yabanc olarak kalm demektir". Bu
szn anlam, daha nce deindiimiz u szden anlalr:
"Beni gren Rabb'i grmtr".265 Yme daha nce deindiimiz
gibi bu; Yuhanna lncili'nin 14. babnn 9. cmlesini hatr
latmaktadr ve ii imamet retisi ile Hristiyanlk'taki mesih
retisi arasnda benzerlik dourmaktadr. 266 mamlara
karlan rivayetler ile de desteklenen lsmaili imamiyle re
tisinin srrnn z uradadr: lmam, insan- kamil olarak en
yce mertebeye yceltilmekte ve buna bal olarak "te'vil"e
kesin ve baskn bir ncelik tannmaktadr. Bylece hatmi lslam
zahiri lslam'a, kyam ve ba's dini eriat dinine stn tutul
maktadr.
Bu imam telakkisi btnyle insan felsefesine bal ve
uyumludur. Beeri suret "ilahi suretin imgesi" olduuna gre,
bu beeri suret, ilahi mazhar grevini yklenmeye en ok layk
olandr ve bu grev ona tevcih edilmitir. Bununla hatta o
acunsal (cosmique) bir selamet grevi stlenmektedir. nk
ahiret hayatna dn, manevi mahiyetler alemine gidi,
ylesine bir varolu durumuna gei demektir ki, yalnz insan
varl lisan, kelam ve nutku (logos) haiz olduuna gre, orada
her ey, her varlk bir beeri hakykat biimini alr. 267 u halde
ilk ekillerinin menelerinin yolunu tekrar bulabilmeleri iin,
eyaya insan sureti yardmc olmaktadr. Fakat bu mkemmel
265 Bu szn uydurma olduuna da biz daha nce deinmi idik.
266 Hristiyanlk'ta Hazret-i Mesih"e atfedilen lahuti vasf, Oniki lmam iilii'nde
imamlara atfedilmez. u halde benzerlik sadece "Gult- i'a" bakmndandr.
Zeydiyye ve lmamiyye bakmndan varit deildir.
267 Dorusu ne demek istendiini tam anlayamadm.
193

insan sureti, ezelde ortaya kan ilahi mazhar ak syleyile

imamdr. lmam Tanr eridir, insan- kamildir demek; onu
soteriologienin (necat, felah) retisi, yce vastas olarak
tanmak demektir. Soteriologie "tahkik" artna bal olsa da,
her zahirin doru anlamnn gerekletirilmesi, ortaya ka
rlmas, imamn yetkisi dahilinde olan te'vil artna baldr.
Bu imam telakki ve retisi aslnda ve burada da u veya bu
imamn grgl (emprique) olarak kiiliini deil, ebedi bir
imam; gerek ve zn hedef alr. Her imam ferden bu ebedi
imamn yeryznde timsalidir. Bu ebedi imama Kur'an ifadesi
ile "Mevla.na" denmektedir268 ki, her zaman varolmutur,
varolur ve varolacaktr.269 Zuhurunun muhtelif ekillerde
olabilmesi, insanlarn idrakine baldr. tlahi alemde "Plerme
divin, Alem-'i Hoda bu deiimler yoktur.
2. karlacak ilk sonu udur: lmam, insan- kamili ta
nmak ve bilmek insan iin Tanr hakknda elde edebilecei
yegane bilgidir. nk imam ba ilahi mazhardr. Yukarda
anlan imam sznde ve btn dier benzer szlerde ebedi
imam konumaktadr. "Peygamberler gelip geerler. Biz ebedi
erleriz. "270 "Ben Allah' gkler ve yer yaratlmazdan nce
tandm." "eradan yaylan nur eram, siracn kendisi
deildir. Fakat bu nur olmasa idi, eran era olduu, bir
268 Kur'an- Kerim'de iman edenlerin dili ile Dergiih- Ahadiyyet'e "Ente Mevliina!"

yakar ykseltilirken "imam" deil, sadece ve sadece Rabb-f izzet kasdedilir.

Mevlii teriminin genel anlam ile "imam yerine kullanlnn rnei ise,
Resl-i Ekrem'in (S.A.) Veda Hacc'ndan sonra Gadfr-i Hum'daki "Ben kimin
Mevlds isem, ite bu Ali de O'nun Mevlds'dr" buyruundadr . .

269 Bu gr gerekten 1smaili gr ise, burada da bariz bir irk vardr. mam

"efsanevi onuncu-nc melek"in yeryznde, tecessm saysak dahi, 1lk

Akl'dan nceye Sidret-l Mnteha'dan sonrasnn fuzuli agili saymak, yara
tlma Yaratan'n niteliklerini vermek nasl caiz olabilir?

270 Bu hezeyan, ehl-i beyt-i 1smet'ten hibir ferd -hiiii- sylememitir ve sylemesine
de imkan yoktur. Bu sz, Resill-i Ekrem'in (S.A.) Hazreti Emir'e (A.S.) hitaben
"Sende iki topluluk helak olacaktr. Birisi sana dmanlk eden dieri an giden"
mealindeki buyruuna konu olan sapk frkalardan birinin szdr.

194

era olup olmad veya nerede olduu nasl bilinirdi?"

"Ricalullah Allah demek deildir, Allah'dan da ayrlc dei
dirler".
mamet ilk ilahi mazhar demek olduuna gre, ilahi s
nrszlk ve sonsuzluun vahyi ve bu vahye doru rehberlik
demek olduuna gre, imam en byk huccettir. Bilinemez
olan ulhiyyetin emini ve kefilidir. mam Hasan (ala zikri
his-selam) 8 Austos l 164'de Alamut'ta byk kymeti ilan
ettii byk hutbesinde, bunu bylece sylyordu.
"Mevlamz Kaaim-ul-kyamettir, varlklann Mevlas, Rabbi'dir.
Vcud-i mutlak tasarrufun Mevlas, Rabbi'dir. Her trl vcudi
taayyn nefyeder, nk hepsini yceltir, akn klar. Rahmet
kapsn aar, ilminin nuru ile btn varl ebediyyen grc,
iitici, syleyici klar. "271

tlahi mazhar olarak ebedi imamdr ki bir varlk telakkisini

(ontologie) mmkn klar: vahyedilen, zahir olan, aklanan
olarak byle bir varlktr. Mutlak ahsdr, ebedi vech-i ilahidir
(Farsa: ehre-i Hoda). llahi ism-i a'zam olan ilahi yce sfattr.
Arzi suretinde Yce Sz'n, Kelime-i A1d'nn mazhardr. Vaktin
muhikkidir. (La Porte-verile de chaque temps). tlahi vechin
mazhar olan ebedi insann zuhurudur.272
kinci bir sonu da udur: Bir insann kendini bilmesi imam
da bilmesi demek olur. drdnc imam; "Tanr'y bilme imam
bilmedir" demitir.273 ncelediimiz metinlerde u sz tek
rarlanr: "mamn bilmeden len cahiliyye lm ile lr". 274

271 Kendisini "Bdb" ilan eden irazl Muhammed Ali (XIX. yzyl), iraz gnei
altnda evinin dam stnde ok oturduu iin bana gne geerek hezayanlar
sylemi idi. Herhalde bu Hasan Bey de 8 Austos'da yksek ve dalk blgede
gne arpmasna uram ve bu "byk hutbe"yi okumu olmaldr.
272 Btn bu szler de aklly deli, muvahhidi mrik klabilecek szlerdir.

273

1mamiyye deil, 1smailiyye rivayetidir. Ve uydurmadr. Sahife-i Seccadiyye gibi

bir tevhid ant sahibi olan lmam Zeyn-ul Abidin'i bu szden tenzih ederiz.

274 Bu szn anlam sanld gibi deildir. "Gulvv" ile ilikisi yoktur.

195

Bu szn hikmeti, btn lslam maneviyyat ehlince tekrarlanan

dstura getirilen aklk ile ortaya kar:
"Nefsini bilen Rabbi'ni bilir, yani imamn bilir."275 Bu,
birinci imamn vaadettii bilgidir, ma'rifettir: "Bana inan, bana
tabi ol, seni Selman gibi kendime benzer klarm." Bu me
tinlerden Allah' bilme, imam bilme, nefsini bilmenin, tek
ve ayn temel ve kurtarc bilginin, tek bir irfann grnmleri
olduu sonucu kmaktadr.
Bu sebepledir ki Alamt gelenek izgisindeki Farsa metinler
imam tanmann mmkn olan drt biimi zerinde srarla
durmaktadrlar:
"mamn maddi, tab varl zerine bilgi sahibi olmak, (onu
bir beer olarak tanmak) mmkndr. bu yle bir bilgidir
ki hayvanlar bile bu kadarna ehildir. mamn ad ve arzi nesebi,
soyu bilenebilir. Bunu da muhalifler, mnkirler bile bilebilir.
mametini kabul tarznda da bilgili olunabilir, bunda davetin
btn bireyleri ortaktr. Nihayet zn, mahiyetini, sfatlarnn
ebedi hakykati ile bilmek de vardr, bu dier btn bili bi
imlerinin almasn ifade eden bilidir.Bu bilgi ruhlar hayrete
salar, bu bilgiye huccet sahip olabilir".
Buna kout (paralel) olarak imama da drt tr soyba ile
mensup olunabilir: Bedeni ba, manevi ba, ayn zamanda
bedeni ve manevi ba, beden, mana ve mahiyetinin ebedi
hakykati ile bal olu. mama sadece manevi ba ile bal
olu (Ferzend-i manevi, manevi evlad) "huccet"in durumudur.
Selman- Fars bunun ilk rneidir. mamn vaadi hkmnce
Selman rnei her m'min mridde grnebilir. Bylece
"huccet"in ilk dereceye kadar ykseltilmesi geleneksel aama
sralanmasnda kkl bir deiiklik demektir.

275
196

Hi deilse syleni biimi ile yine irk'e yol aabilecek bir sz! Rabb, Rab
bl-alemin olan yaratcdr, hibir mahluk "Rabb" olamaz.

3. mamet retisi ve Kyamet ve Ba's Felsefesi

1. Burada kkten (radikal) bir takdimtehir, bir yer deitirme
szkonusudur. Her ne tarzda olursa olsun, haddlerin Oudd)
aama sras (hiyerarisi) imam ile yaknlk derecesine gredir.
Fakat bundan byle bu aama sras derunileme, ie ilikin
bir anlam kazanma yoluna gidecektir. "Hadd"ler, snrlar daha
ok imama mutabakat, imam ile uygunluk uyuma derecesini
gsterecektir, hatmi bilgide ilerleme derecelerinde de byle
olacaktr. Te'vil hierocomosu, kutsal acun telakkisine uygun
bir simgelemeyi yanstacak, acundaki (cosmos) aamal ve
hatmi dayanmal birlik, (bu acunun simgesi olan "micro
cosmos" (insanlar) ile ifade edilecektir. Sonu olarak natka,
eriat getiren Peyamber'e tannan mertebede bir gerileme ve
nbvvet devrine de farkl bir yaklam ve deerlendirme
gzlemlenir. Bu sonular hccetin mertebesinin ykseltilmesi
olgusuna baldrlar. Nebi (resul)-veli arasndaki yakn ili
kinin yerini ve bu ikilinin basknlnn yerini imam ve hucceti
almaktadr.
Oniki lmam iilii'nin ilahi hikmet (theosophie) anlaynca,
Islam Peygamberi'nin (S.A.) risaleti le vaktini gsterir (zahir
ve batn dengesi). Bundan hemen sonra akama doru zeval
balad, batn gecesine girildi, saf (peygamberlik olmakszn)
velayet devrine girildi. Buna karlk lsmaili ilahi hikmet
grnce batn gecesinde "ltakykat" dneminin balay,
saf anlam ile manevi din anlay "hatim-l-enbiya" olan
Muhammed (S.A.) ile deil, daha ilk peygamber ile birlikte,
bizim halen srmekte olan "Setr" devrini aan zat ile, dier
bir deyile bugnk beeriyetin balangcndan beri bala
mtr. Bu temel nemi olan "felaket"e kar, lsmaili ktmser
(bedbin, pessimist) dnya gr kyamet ve ba's felsefesini
ve eriate kar kn getirir.
197

Teri'i nbvvetin alt byk dnemi daima "11exaemeron"

olarak, dini cosmosun (hierocosmos) yaradlnn "alt gn"
olarak ve hergn de "bin yllk" olmak zere anlalmtr.
Fakat gerekte "alt gn" ilahi dinin gecesini (eb-i din)
meydana getirir; bu gece imamn gecesidir de; nk bu alt
gn boyunca eriat getiren peygamberlerin eriati hakykate
hicab olmu, hakykati rtm, perdelemitir, imamn gneini
gizlemitir. Gne geceyi aydnlatan ay ile nasl tamamlanm
ise, imamn da yardmcs olarak hucceti, delili, emini vardr
(Selman'). Gerek mahiyeti ile imamn bilinii ancak yedinci
gnde olacak, imamn mahiyeti o gnde aklanacaktr,
"hexaemeron"un, halen srmekte olan "alt gn"n ertesinde
bu hakykat aa kacaktr. Yalnz bu yedinci gn gerekten
"gn" olacak, gece olmayacaktr, gne bugn kendini gs
terecektir (Yevm-ul-kyamet, le jour de la Resurrection).
2. Bu gr asndan eriat getiren peygamberin "rtbesinin
tenzili" sebebi de kendiliinden anlalr. Gerek Oniki Imam
iilii'nde ve gerek Fatmi lsmaililii'nde eriat getiren pey
gamber (resul) birinci mertebede idi (Birinci akln yery
z-ndeki mukabili). Alamut lsmaililii ise ona ancak nc
srada yer verir. Herhalde Alamhut lsmaililii burada Fatmiler
ncesi lsmaililik'te varolan ve simgesel harf ile belirtilen
nclik srasn tekrar kabul etmekten baka bir ey yapm
deildir. Ayn (Ali, lmam), Sn (Selman, Cebrail, Huccet), Mim
(Muhammed S.A .). Gerekten.peygamber bir "natk" olarak,
eriat teblicisi olarak, "da'" grev ve rtbesindedir, insanlan
imama anr ve bu an tebli ettii eriatn gizli anlamdr.276
Bu sebepledir ki, her peygamber (resul), da' olarak arda
276 lsmaililerin dahi tmnn bunca hezeyana inandn sanmak istemiyorum.
Oniki imam mezhebinin imam telakkisinde bilakis imam resulun yardmcs,
vasisidir. Kitab, btn ile, zahir ve batn ile getiren resuldr. imam bu kitaba
davet eder ve aklar. Burada belirtilen ekli ile imamet telakkisi Kur'an- Kerim'i
reddetmek anlamndadr ve mazur grlecek yeri yoktur.

198

bulunduundan, zamann imamnn hucceti ile karlamtr.

Resul ile huccetin ilikisi, Musa'y irad eden nebi Hzr-llyas
ile Musa'nn ilikisi gibidir. 277 (lsmaili yorumunda Ksas-
Enbiya verileri bu anlamda yorumlanr. Adem iin Cennet,
Nuh iin gemi, Musa iin ate, Isa iin Meryem, Muhammed
(S.A.) iin Selman, huccete rastlayn remizlerdir). 278 Kendi
miktarnca her m'min de resul-da'inin rneine uyar. Bu
karlamaya kendini hazrlar. Huccet ile karlama onunla
manen bir olma demektir. Ayn irfana sahip arifler haline
gelirler. Bu da imamn, kendisine bal olan "mrid'.'e onu
Selman gibi kendine benzer klma vaadinin ifadesidir. Alamft
aamalar srasnda (hierarchie) "rtbe" saysnn azalmas bir
deer azalmasn deil, imamet telakkisinde metafizik bir de
rinlemeyi gsterir ve yle ki nbvvet ve vahy temeline dayanan
felsefe, bir kyamet ve ba's felsefesi, yeniden dou ve dirili
felsefesi durumuna gelir. 279 Huccet karsnda imam, yaratc
"kn!" emrinin birinci akl ile ilikisi gibidir. Huccetin ayrcalkl
durumu byledir ve her huccet iin ilk rnek Selman'dr. llk
bata Selman'n "mana"smn manevi mahiyetinin imam ile ayn
olduu sylenmitir (yukarda da bununla ilgili olarak bilgi
ma'rifet edinmenin drdnc yolu ve buna bal nesep-soy
telakkisine deinilmi idi). Huccet mertebesine ykseli, bizzat
kendinde, kendi znde Selman rneini gerekletirmek, z
varlnn Selman'na erimek demektir (yukarda anlan eski
lsmaili eseri Umm-ul-Kitab'n deyii ile, Alem-i Sayr'in,
Microcosme'un Selmam). Bu vsln srrna gelince belki u
satrlar lsmaili felsefesinin en son tebliini, stn ve son haberini
bize iletebilecektir:
277 Her ikisi de "nebi" olduu unutulmarnaldr. lmam ile hele Resl-i Ekrem (S.A.)
arasnda ise asla byle yorumlanabilecek bir iliki yoktur.
278 Remizler bile iyi uydurulmu grnmyorlar. Bu kadar mantksz inanlarn
. "feylesof" saylan kimselerde bulunabilmesini insan kabul etmek istemiyor,
279 Bunun daha anlalr ifadesi, eriati indi te'villerle ykmaya, yeltenmek demektir.
199

"imam dedi ki: Ben; dostlarm beni nerede aralarsa ordaym,

beni aradklar yerdeyim, dada-dzde ve lde. zm kime
at isem, zati ma'rifet srrm kime sundu isem, artk onun
maddi yaknla ihtiyac yoktur. ite bu byk kymettir."280
4. lsmailiyye ve Tasavvuf (Soufisme)
l. Alamft lsmaili geleneinin bu metinleri, imamet te
lakkisinin mistik (tasavvufi) yaant ve tecrbeler alannda
nasl sonular verdiini ve nasl byle bir tecrbeyi de birlikte
getirdiini bize gstermektedirler. Alamt'tan nce lsmaili:
ve tasavvufi grn ilikileri bizi kkenlerdeki henz ay
dnlatlmam sorunlara gtrr. ii maneviyyat ehlinin kabul
ettikleri gibi biz de Snni tasavvufunu belirli bir zamanda
iilik'ten ayrlm kabul edersek ve ayrlma sebebini ve siinni
tasavvufunun imamn vasf ve grevlerini de yalnzca pey
gambere aktararak velayeti; imam bulunmayan bir imamet
retisi haline getirii olarak sayarsak, Alamt lsmaililii eski
dzeni geri getirmekten baka bir ey yapmam demektir.
Bu andan itibaren btn ii tasavvufu iin ve Fars dilinin nemi
iin tad nem buradan ileri gelmektedir.281

2. lmam-huccet ikilisinin nebi-imam ikilisinin yerini alnn

nasl mistik bir ie dn, deruniletirme srecini yanstt
grlm idi. Mahmud ebsteri'nin "Glen-i Raz" adl
280

281

200

Hangi imamn syledii belirtilmeyen ve ancak Zat- llahi hakknda sylenmesi

caiz olan bir sz. Ehl-i bey inamlan byle bir sz sylemediine gre, sadece
tsmaililerin imam kabul ettii bir kimse, "megalomanie"ye kaplp sylemi
olabilir. Ancak, ilahi mekanszlk ile e olmaya yeltenilmedike, benzer sz ve
menkbeler Snni aleminde dahi baz "evliya"ya atfedilmitir. Hikim Al
lah'ndr.
Yazar, burada maalesef kendi syledikleri ile de elikili bir yargya vanntr.
ran'n mezhebi smaililik deildir ve bu kiapa "Alamilt tsmaililti" adna
nakledilen bitin bu hezeyanlarn mamiyye (isna-Aeriyye) grii ile ilgisi
yoktur. Bu grler it asavvufunu deil, sadece ve sadece 1smailtleri, o da eer
gerekten bunlara inanyorlarsa sadece Aa Han tsmailtleri'ni balayabilir.

eserine ad bilinmeyen bir lsmailt yazarn yazm bulunduu

erhde imam ve huccetin mistik birlii (l'unio mystica) Sina
Tepesi'nde ykselen zeytin aac gibi fevkalade bir simge ile
remzedilmitir (Kur'an- Kerim, 95. sure, 1-2).282 iki da vardr:
Akl ve idrak da ve ak da. Onda "bilinmek isteyen
Kenz-i Mahfi"2B3 ak gizli olan arzi, insani suretin srr
zerinde dnen salik, z varlnn Musa'nnki gibi Sina
mertebesinde olduunu ve onun doruunda veya kalbinde
ebedi imam demek olan ilahi mazhar suretinin tecelli ettiini
kefeder. Bu tepe zerinde (veya bu mihrabda) "ruhun ruhu"
(can- can); Ak Sinas'nn grnmez yceliklerinde ykselen
mistik zeytin aac gibi, ruha zahir olur. Akl Da'ndan daha
yksek olan Ak Da'na salikin kmas gerekir. Akl ilahi
mazhar smna gtren bir rehber ise de, bu rehber bir noktadan
sonra, sonunda ortadan kalkan ve hkm kalmayan bir
rehberdir (Virgile'in, Beatrice'in nndeki durumu gibi). 284

Bu deruni, i alemdeki kutsal seferini tamamlamakta olan

mrid, daha nce de grld gibi, her peygamberin imam
ararken giritii ii, girdii yolu tekrarlamaktan baka bir ey
yapmyor demektir. Ruhunun Sinas'nn doruuna erimekle
Selman- Pak'in, huccetin hali sufi iin gereklemi, selman'n
hali ile hallenmi olur. Can- cana erimi olur. 2es Bu "can-
can" imamdr, Ak Sinas'mn doruunda ykselen zeytin aac
budur. Sufinin (mystique) can da bu ak demektir, nk
282 Bulank olmayan kaynaklardan bu ayet-i kerimelerin tefsirine bavurmak, bu
gibi hayallere kaplmamak gerekir.
283 Hadis-i kudst olarak rivayet edilen bir sze dayanarak yine batn te'villere
gidilmektedir.
284 Dante'nin, "uara" suresinin sonunda zemmedilen sapk ve saptrc airlerden
birisi olarak yazd menfur ve menhus "llahi Komedi"de, nce Virgile ve daln
yksek mertebeler iin de Beatrice'in rehberliine bavurmasna iarettir.
285 Yunus Emre'de bu terim "canlar can"dr. Fakat anlamnn burada verilen ile
ayn olduunu sanmyorum.
"Canlar cann buldum, bu canm yama olsun.
201

bu sina onun varlnn Sinas'dr. Bylece vcudu (varl)

doruunda veya kalbinde aikar olan; ebedi mahbub (mauk)
olan imamdr. mam ve huccet ikilemesi bylece ak ve ma'uk
arasnda deruni bir syleidir. Cannn can; ona, kendi
benliine, ikinci ahs olarak "sen" diye hitab ettii kimsedir.
Can- cann huzurunda Sina'da Musa'ya olduu gibi "kendi
varlnn Musas" birinci ahs halindeki benlii yok olur,
ortadan kalkar. Can- canda murakabe ve mahede halinde,
can; can- cann grd olur. Can- can onun yerine sz
syler: Ego sum Deus. Nitekim el-Hallitc'm mehur "ath"
(outrance) olan "enel-Hakk" sz rnek verilebilir ki adan
aa sufiler tarafndan tekrarlanm olan bu sz, burada zel
ii yank ve anlamn bulmaktadr.286 mam telakkisi iinde
bu sze anlam verilirse, felsefi dnce asnqan onca g
lkler yaratm olan "akn" (mteal) anlam ile bir olma
(monisme transcendental) tuzandan kanlm olur.
3. Nihayetinde, sufilerin mistik deneyi dar anlam ile fey
lesoflann da, kelam ilahiyyatlannn diyalektiinden de aynlan
bir metafizik anlaya gtrmektedir. Bir grdklerimizden,
lslam'da bakaca bir metafizik anlaya gtrmektedir. Bir
grdklerimizden, slam'da bakaca bir metafizik dunce
biiminin de bulunduu ve bu dnce hakknda bilgimiz
olmakszn belki de tasavvufun nasl balad ve gelitiinin
kavranamayaca anlalacaktr. Bu dier ekil, balca tezahr
ekli ile bizzat imamlara karlan ii irfandr.287 Burada
zannmza gre ilk kez olarak bu dncenin bir adan vahy

286 Hallac'n sz de, buradaki "ifce" olduu ileri srlen anlam da Oniki imam
iilii asndan doru ve makbul deildir. Ancak "lahut" ile "nasut" arasnda
Muhammedi srir kesinlikle izildikten sonra, Veysel-Karani'nin Resill-i Ekrem'e
(S.A.) yaknl gibi, imam ile manevi yaknlk salanabilir. Hallac, lmamiyye
mezhebince beninsenrneyen ve uzaktan baklan bir zattr. Hkilm Allah'ndr.
287 Gerek ii irfannn temsilcisi ancak Oniki imam mezhebi olabilir. eriati ilgaya
ve iptale yeltenen grler lslam ve dolays ile i'a erevesinden haritir.
202

ve nbvvet temeline dayanan bir felsefe, dier yandan da

yine vahy ve nbvvet temeline dayanan bir dinin gereklerine
cevap veren bir dnce tarzndaki benzersiz zgnl
(originalite) belirtilmeye allmtr. Bu dnce temelde
gizli manevi anlamn aklanmasna yneldiinden, escha
tologique'dir. "Eschatologique" olduu iin de gelecee
aktr. 288
Snni kelamnn cedelci (dialectique) ilahiyyatlan ile imdi
tamamen deiik bir iklime girmi olacaz.289

288 "Eschatologie"den ama, Yaradl'a bir hedef, bir anlam veren, "mead" anlay
olan, tekaml ve vanlacak bir sondan, kyametten sz eden retidir.
289 Aslnda yazar "zahir-batn" dengesine dayandn belirttii Oniki mam
mezhebini lsmailiyye ile birlikte incelemekle, Oniki mam mezhebi ile Snni
mezhepler arasndaki ve lsmailiyye ile olandan ok daha fazla olan ortaklklarn
gzden kamasna sebep olmutur. Snni mezhepler ile Oniki mam mezhebini
ayran ilke, "imamet"tir. Grnrde lsmailiyye mezhebinde de "imamet" ilkesinin
bulunmas bu iki "ii" mezhebi birbirine benzer klyor ise de, "imamet"in anlam
ve grevleri bakmndan eer btn smaililerin gr Corbin'in aktard
gibi ise -arada muhteva bakmndan benzerlik yok- kesin ayrlk vardr.

203

NC BLM

SNN KELAMI

A. Mu'tezililer
1. Balang ve Kaynaklar
1. Arapa'da "kelam"; sz, nutuk (hitabe, sylei) demektir.
Mtekellim, konuan, hitap edeni ifade eder (dil bilgisi y
nnden birinci tekil kii). Burada kelam kelimesinin ilahiyyat
ifade edii ile ve "mtekillim.n"un da (ilm-i kelam ile ura
anlar) "ilahiyyatlar" yerine kullanlmas ile sonulanan
geliimi belirtmek mmkn deildir. Ayn zamanda daha ok
ayrntlarla, aada ksaca incelenecek olan ve Kur'an- Ke
rim'in Allah sz (Kelamullah) olarak yol at sorunun ele
alnmas gerekirdi.
Aynca kelam ilmi lslam'n skolastik ilahiyyat olarak
Democrite ve Epicure' hatrlatan,290 fakat btn dokusu ele
290 Democrite (Demokritos) M.. 460'da Trakya'da domu ve M.. 371'de lm
bir Yunan dnrdr. Atomcu grn kurucusu saylr. Demokritos'a gre
btn maddi olaylar atomlarn ilikisi ve hareketine dayanr. Bu atomlar farkl
yap ve boyutlardadrlar. Uzayda ezelden beri hareket halindedirler. Birleip

205

alndnda onlarnkinden ayrlan atomcu bir gr benim

seyen bir ilahiyyat olarak ifadesini bulmaktadr.
Kelam, lslam'n skolastii olarak, ilahiyyat telakki ve kav
ramlar zerinde i gren dar anlamda aklc bir diyalektik
eklinde kendisini gsterir. Tasavvufi irfan (gnose mystique)
veya ilk nce ii imamlarn szn ettikleri "gnl ilmi" ile
ii yoktur. Ayrca, feylesoflarn ve bu arada Farabi, lbni Rd
ve molla Sadra irazi'nin de belirttikleri gibi kelam bilginleri
ancak geleneksel inan konularn ilahiyyat cedel yn
temlerinin btn aralar ile desteklemek iin ispat edilmi
veya edilebilir gereklere dayanan savunuculardr (apolo
gistes). phesiz byle bir gayret de bir din topluluu iin
kanlmazdr, gerekli bir devdir. Bir ii kelam da olmutur.
Fakat imamlar akirdlerini kelam yntemine ve kelam so
runlarna ar balanp sadece bunlar bilip nem vermeye
kar uyaramakta idi. nk mistik ilahi hikmet (theosophie
mystique), irfan, "dialectique" (kuru aklc) olmaktan ok
"hermeneutique" (irfana dayanan te'vilci) bir tutuma sahiptir.
Her trl "intellectualisme"den de (dar aklclk) mmkn
olduu kadar uzak durmaktadr.291

"Mu'teziller" diye adlandrlanlar, en eski "mtekellimler"

saylrlar. phesiz birinci derecede nemli bir dnce okulu
ayrlmalar ile nesneleri ve dnyalar oluturur veya ortadan kalkmalarna sebep
olurlar. nsan ruhu da ate esi gibi en kk ve yuvarlak atomlardan oluur.
Ruh btn bedene yaylmtr. Dnme organ beyindir. Bylece Demokritos'un
retisi atomcu gr "nefs" alanna da uygulandndan bir tr "maddeci"
gr olarak nitelendirilebilir (Bu konuda bkz. Schmidt/Schischkoff, Philo
sophisches Wrterbuch, Stuttgart, 1982). M. . 342/341-2711270 yllan arasnda
yaayan Epicure'de (Epikr atomcu gre taraftardr) (Ayn yer). Bat Orta
a'nda slam aleminden farkl olarak atomcu gr unutulmu, ancak Ye
nia'da Bau felsefesinde yeniden deer kazamnur (Klaus/Buhr, Philosophischcs
Wrterbuch, 11. Auflage, 1975).
291 Burada da yine batmilik efsaneleri ile gerek ii irfan kartrlabilir. Usl-i
Kafi'ye baklrsa, imamlar akla byk nem vermilerdir. Akln deeri bilinmeli,
fakat bu "huccet" ile birlikte "nebi ve veli" hucceti de unutulmamal, ikisine
birlikte nem verilmelidir.

206

tekil etmektedirler. Gayretleri ile temel nemde dini dnce

verileri ve katklarnn meydana geliine yol amlardr. Fakat
daha nceki aklamalar (il. hah), bizi; bu durumu ibu okulun
ayrcal olarak ve ona zg gren bir genel kanya katl
maktan alkoymaktadr. Bu okulun kavramsal bir diyalektik292
deil, vahy ve nbvvet temeline dayanan bir felsefenin
varln gerektiren bir btnn grnmlerinden birini
gelitirmekten baka bir ey yapmad sylenebilir. Burada
ksaca Mu'tezililer ve retileri hakknda bilgi vermek ve sonra
da Ebul-Hasen el-E'ari'nin nemli kiilii zerinde durmakla
yetinmeliyiz.
2. "Mu'tezililer" ad altnda; Hicret'in ikinci yzylndan
itibaren Basra kentinde oluan Mslman dnrleri top
luluu ifade edilmektedir. Bu hareket hzla yaylm ve bu ad
altnda kltrl ve sekin Mslmanlarn nemli bir bl
toplanm idi. Abbasi Imparatorluu'nun baehri Badad ok
sayda hkmdarlk devri boyunca bu okulun da merkezi
olmu, hatta bu reti bir ara Snni lslam'n resmi retisi
olarak kendini kabul de ettirebilmitir.
Mu.,tezili adnn nereden geldii konusunda birok aklama
yaplmtr. lslam'da muhtelif frkalar hakkda bilgi veren
el-Badadi'nin293 gr rnek olarak alnrsa, bu adn verilii
sebebi udur: Bu frka "gnah" ve "gnahkar" telakkileri
dolays ile Islam topluluundan "ayrlmtr" (i'tizal). (Bu iki
kelimenin kullanl burada tabiatiyle Hristiyanlk'taki zel
anlam ile gnah kavram ve ieriklerini ifade etmez.)294
Gerekten de Mu'tezililerde gnah imam (foi) ve kfr (in
fidelite) arasnda mutavasst bir hal olarak saylmaktadr.

292 "Dialtctique conceptuelle".

293 El-lFark-u Beyn-el-Firak yazan.
294 Burada "gnah" ve "gnahkar" Peche, pecheur) terimleri herhalde Mu'tezili
retisindeki "ftsk" ve "fask" terimlerine karlk olarak kullanlmtr.

207

ehristani'nin295 bu adn verili sebebi hakknda baka bir

kans vardr: Vasl lbni Ata (vefat: 110/728) byk gnahlar
konusunda ayn grte deildi. Aleni olarak grn aklad
ve onun halkasn, renci evresini terk etti. Onun taraftarlan
camide Vasl lbni Ata'nn ders vermekte olduu ayr bir ders
halkas kurdular. Hasan Basri "Vasl bizden ayrld, kenara
ekildi" diye haykrd (i'tazala' annd). Bundan byle Vasl ve
rencileri "Mu'tezili" ad ile anlr oldular. Ayrlanlar, "b
lcler" (secessionnistes). Bununla birlikte Nevbahti de (F
rak-u-i'a) bu konuda bir ii gr nakleder. Sa'd lbni Ehi
Vakkas, Abdullah lbni mer, Muhammed lbni Mesleme,
Usame lbni Zeyd birinci mam Ali'den ayrldlar, Ali iin de,
muhalifleri iin de savamaktan kandlar. Bu sebeple
"Mu'tezililer" diye adlandrldlar. Bu kimseler, daha sonraki
btn Mu'tezililerin ncleri, atalardrlar. 296
3. Btn bu eitli grlerden ikili bir izlenim edinilir: 1)
Mu'tezili terimi bu gre bal olanlara hasmlar tarafndan
verilmitir. nk bu nitelendirme znde bir ktleme
tamaktadr. Aynlanlar, blnmeye yol amlar, birlii bozup
ayr frka olmulardr. i) Mu'tezili Okulu'nun meydana geli
sebebi siyasidir, baka bir siyasi dzen tercihi dolays ile bu
okul meydana gelmitir.
Gerekte, Mu'tezili retisi ve sz konusu tercih zerinde
ciddi olarak dnlrse, her ikisinin de siyasi bir temele
dayanmalar iin yeterli sebep bulunmadn kabul etmek
gerekir.
295 Muhammed el-ehristani (1076-1153) El-Milel-l ven-Nihal adl eseri ile zellikle
nldr (Bkz. Mncid).
296 Bu adn kkeni konusunda yine bkz. M. Watt, lslilm Dncesinin Teellkl Devri,
eviren: E. R. Flal, Ankara, 1981, s. 263 vd. Subhi Es-Salih, lslilm Mezhepleri
ve Messeseleri, eviren: 1. Sarm, stanbul, 1983, s. 117 vd. Her ne kadar
Ernir-ul-Mrninin dneminde bir "siyasi i'tizal" vak'as var ise de, bu harekete
katlanlarn "rnu'tezile" felsefi okulunun kurucular olduunu kabul etmek
mmkn deildir sannn. Herhalde bu gr "resmi" ii gr deildir.
208

Mu'tezil adna gelince, bu adn onlara yalnzca muhtelifleri

tarafndan verilmi olduunu kabul de, asla mantki deildir.
Bu ad bizzat Mu'tezililer tarafndan gurur ile kullanlm, onlar
sulayan bir ad saylmamtr. Bu adn acaba onlar iin baka
bir anlam yok mu idi? retileri iki ilke zerinde merkezileir.
Tanrsal adan: Mutlak aknlk ve teklik ilkesi. insan a
sndan: Fiilerimiz dolays ile dorudan doruya sorumlu
luumuzu getiren mutlak hrriyet ilkesi. Hakl veya haksz
olarak sadece bu iki ilkeyi savunmaya ve erh ve teblie elverili
grrler (iiler de insann sorumluluu konusunda onlarla
tam bir uyuma halindedirler).297
Kur'an- Kerim; Ashab- Kehfden (Sept Dormants) bahseder
ve onlar salihlik ve iman rnei olarak gsterirken, onlarn
tutumunu aka "i'tizal" (18. sure 15. ayet) kelimesi ile
belirler; nk onlar salahdan uzaklam bir toplumdan
ayrlm idiler. u halde Mu'tezililerin anladklar ekli ile bu
adlandrma onlar ktlemekte deildir. Onlarn "ayrlm"
olmalar tevhid inancnmsafln korumak, adaleti ve insann
hrriyetini korumak iinir.
Dier yandan Islam toplumunda meydana gelen siyasi
olaylar, hangi arlkta olursa olsunlar, Mu'tezili Okulu'nun
ortaya k iin yeterli sebepler olarak alnamazlar. phesiz
Ali lbni Talib'in yerine Ebu Bekr'in lslam mmetine halife
297 Oniki imam mezhebinin gr udur: "Ehl-i beytin retisine gre, ki
Kur'an- Kerim retisi de aka budur, insan, fiilinde muhtardr, fakat mstakil
deildir. Altnc imam yle buyurmutur: Ne "ccbr", ne "tefviz" szkonusudur.
i; iki iin, iki hususun arasndadl'(El-Emm beyn-el-emreyn) (Tebatebai, i'a
der lslilm, 134811389, s. 79). Tebatebat'nin burada Eimme-i Athar'dan naklettiine
gre, yle buyurmulardr: "Allah Rahim'dir. insan gnaha icbar edip de, sonra
azab edecek deildir. Allah Aziz'dir. Bir eyi isteyip de olmamasna imka.n yoktur.
Allah Kerim'dir. nsana takati dnda, kudreti dnda bir ey ile emretmekte
deildir. Allah Aziz'dir. Mlknde dilemedii bir ey olmaz". Bu szlerden
anlald gibi, insan muhtardr, fakat setikten sonra sonu da mutlaka istedii
gibi olacak deildir. Sorumluluu seimi iledir. Seim zgrln veren de
Allah'dr.

209

olarak geirilii, nc halife Osman'n katli, Islam m

metinin birok frkalara ayrl, Muaviye ve Ali arasndaki
kanl mcadele, btn bu olaylar; ortaya kan sorunlarda
Mslmanlarn, dnrleri de dahil olmak zere, taraf
tutmalarna yolamtr.
Fakat yine de bu mcadele ve ekimelerin konusu bizim
genel bir deyile "siyasi" olarak adlandrdmz hususlar
amaktadr. mmetin meru imamnn nasp ve tayini konusu
saf anlamda toplumsal bir sorun mudur?
Bu konu sadece mmetin oyu ile seilen ve mmetin oyuna
baml ve onun karsnda sorumlu bir imam seilmesinden
mi ibarettir? Yoksa imamn grevinin "metafizik" bir anlam
olup da bu metafizik anlam dolays ile imam, mmetin ka
derine ahirete kadar bal m kalmaktadr? Dolays ile bu
anlamda imam herhangi birounluun oylarna baml
kalamaz bir makamda de.;il midir? Bu, ii Islam'n bu konuda
ana grdr (Yukarda 11. hah). Nasbolunan imama asi
olanlara, ona kar bakaldranlara gelince, adalet endiele
rinden bamsz olarak acaba ilahiyyat ve hukuk asndan
durumlar nedir? Nazariye (tecri) deil, somut bir varolu
gerei szkonusudur. Mu'tezililer burada dncelerine
uygun bir zm getirmek istemekte idiler.
4. Mu'tezili dncesinin geliiminde daha baka etkenler
de vardr. Islam toplumun barnda yer alan gayrimslim
topluluklarn etkisi ve tepkisi, bunlar karsnda Mu'tezililerin
tepkileri ve genel tutumlar hesaba katlabilir. Irak'ta Maz
dekiler (Mazdeens),298 Suriye'de Hristiyan ve Yahudiler
298 Mazdek M. S. 500 yllarnda yaamtr. Dnya nimetlerinin eit paylalmas
gerektii grn savunmutur. 528/529 ylnda ldrlm ve taraftarlarnn
birou da katledilmitir. Daha sonra kendisinin, aile hayatna kar olduu,
kadnlarda da ortaklk istedii ileri srlm ise de, dnya nimetlerinde eitlik
savunmalara kar benzer ithamlarda bulunulmas ok yaygn bir tutum ol
duundan, Mazdek'in gerekten bunu da isteyip istemedii sylenemez (Bkz.
Bertholet, Wrterbuih der Religiona). Clement Huart'a gre Mazdel; Mani'in
210

gayrimslim topluluklar meydana getirirler. H. S. Nyberg

hakl olarak Mu'tezili dnce akimnn belirleyici etkenle
rinden birisinin, Kufe'de ve Basra'da yaygn olarak baz eski
ran dini frkalarnn dualisme'i (ikicilik)299 ile mcadele
olduunu belirtmektedir. Baka tanklklar da bunu dorularlar
(zellikle Kitab-ul-Agaani): "Vasl lbni Ata ve Amr lbni Ubeyd,
domakta olan Mu'tezili akmnn iki byk simas, tannm
kiilerden "Azd" adnda birinin evindeki toplantlara katl
yorlar, bu toplantlarda hazr bulunanlar eski Iran'n ikici
(dualiste) retisini aklyor ve savunuyorlard.300
devam, izleyicisidir. Huart da Mazdek'in kadnlarda ortaklk dahil olmak zere
paylama eitlii istediini belirtir. Mazdck, Kavadh (Kubad) adl lran hkmdan
dneminde yaam, Kavadh lkedeki soylulann (a'yan, asil derebeyi) nfuzunu
krabilmek iin Mazdek retisini desteklemitir. Bunun zerine soylular
Kavadh' tahttan indirerek hapsettiler ve yerine kardei Camasb' kardlar.
Kavadh tekrar taht ele geirmeyi baard (Mazdek taraftarl, dilimizde de
yaay:n "kavat" svgsne yol am olmaldr). lmnden sonra yerine geen
1. Husrev (Nuirevan) devrinde Mazdekiler katliam edildi. -Msadere edilen
mlkler geri verildi-. Mazdek Horasan'da, Niapur'da domutur. Bamdad'n
oludur. Mani dinine bal bir eitim grmtr. Mani 215-275 yllar arasnda
yaam, Hindistan ve in'e kadar gitmi, Zerdti din adamlannn dmanl
snunda ldrlmtr. (Bertholet, Wrterbuch der Rdigionen).
299 Temelde tek deil, iki ilkenin "iyi" ve "kt"nn varolduunu kabul eden ve
dolays ile lblis'i Ktlk Tanns durumuna getiren dini-felsefi retti. Zerdt
dini bata tevhidi kabul etmekle birlikte, zellikle Mani ve Mazdek retisinde
ikici bir grnm ald kabul edilir. Zerdtn retisinde Ehrimen tblis'e,
Hrmz ise en byk melee tekaml ediyordu, Daha sonra bu reti de bozularak
Ehrimen ktlk Tanrs, Hm1z ise yilik Tanrs durumuna getirildi.

300

Mani dininde en tutarl ve mantkl bir "dalizm" retisi bulunduu ileri srlr.
Evrenin temelinde iki ezeli ilkenin bulunduu ve bunlarn birbirine indirgene
meyeceini savunur. Bunlardan birisi hayr (iyi), dieri erdir (kt). Tann hayrn
hakimidir, iblis de errin. Hayr "nur" demektir, "err" de zulmet. Her ikisinin
de sonsuza uzanan gleri vardr. Tann'mn gc her ynde iken, lblis'inki yalnz
derinlemesine ve gney ynndedir. iblis nur blgesini de ele geirmek isteyince,
Tann "akl", "hikmet", "dnce", "irade" gibi selamet amac ile yaratt ve imdi
zulmetin saldrs ile dehete kaplan yce varlklar ile kendisini savunamad.
Bunun zerine Hayat Denizi'ni yaratt. Bu Hayat Denizi ilk insann doumuna
yol at. Bu srada hayr ve errin kanmas, lblis'in hmm kesti. nsann yapsnda
da bu "dalizm" grlr. Mani dininin de kyamet, cennet ve cehennem retisi
vardr. Sonuta hayr ve err ilk haline dnecek, bir set ile birbirinden aynlacaklardir.
211

Mu'tezililer ayn ekilde baz Yahudi ve Musevi dnce

lerine kar da ilgili idiler. Dogmatik ve manevi-ahlaki ilahiyyat,
bizzat lslam telakkisi ve kurucusunun kiilii gibi bunlardan
izler ve yansmalar tayabilirdi.301 Mu'tezili tevhid telakkisi
pekala ksmen Hristiyanlk'taki "teslis" (trinite) dogmasnn
baz grnmlerine kar bir tepki olarak saylabilir. Gerekten
de Mu'tezililer Zat- llahi'ye sfatlar vermeyi reddederler; s
fatlarn tek olan zattan ayr pozitif gereklikler saylm
reddederler. Aksi takdirde onlara gre "l" bile deil, Allah'n
sfatlar snrsz olduundan "oklu" bir ulihiyyet karsnda
bulunacak idik.30la
Yine Mu'tezililerin Kur'an- Kerim'in "mahluk" grleri de
Hristiyanlk'n "tecessd" (incamation)302 grne bir kar
k olarak saylabilir. Gerekten de Mu'tezililere gre "Kur'an
gayri mahlk (yaratlmam) ilahi szdr, "belli zamanda Arapa
bir sylei olarak ortaya kmtr" demek, Hristiyanlarn
"tecessd" (incamation) szkonusu olduunda syledikleri,
mesihin yaratlmam "ilahi kelam" olup, zaman iinde ilahi
Mani dininin lslan'dan nce ok etkisi oldu_u gibi, batni-lsmaill grleri de
derinden etkiledii anlalmaktadr. Mazdek de iki ilkenin varln kabul eder.
Ancak nurun zgr, duyarl ve bilinli olduunu, zulmetin ise, tesadfi, bilinsiz
ve krlemesine davrandn syler (Bkz. Clcment Huar, La Persc Antique et La
Civilisation lranienne, Paris, 1925).
301 Resl-i Ekrem (S.A.) lslam'n "kurucusu" deildir. Hristiyanlk'tan ve Yahu
dilik'ten gelen "etkiler" de, lslmn z ve Resiil-i Ekrem'in (S.A.) kiilii
szkonusu olduu zamanlar, "etki" deil, sadece Allah katnda dinin tek oluu,
btn resullerin (S.A.) ayn yol zerinde bulunuu ve tahrif edilmemi z
Musevilik ve Mesihilik'in ayn dinin nceki tebli biimi oluu olgusundan
doan grnmlerdir.
30la yle sanyorum ki, sfat vermek deil, sfatlar tehdit etmek reddedilmektedir.
Aslnda bu konulan iinden klmaz etin kelam sorunlar durumuna getirmek
bahbana bid'attir.
302 Incarnation (inkarnation) bozulmu Hristiyanlk'n temel dogmasdr. Bu dogma
gereince lsa (A.S.) -haa- uliihiyyetin insan bedeninde grnmesidir. Hind
ve n Asya dinlerinin bozulmu biimleri Yahudi "irfan" ile karm ve ortaya
"tevhid" dini olmaktan ok uzak bir Hristiyanhk kmtr.
212

bir varlk suretinde tezahr ettii szne eittir. nk "gayri

mahluk Kur'an" dogmas ile "tecessd dogmas" arasnda bizzat
ilahi kelamn mahiyeti bakmndan fark olmayp sadece tezahr
ekli bakmndan fark vardr: Hristiyanlk'ta, kelam (la parole),
mesihde (le christ) bedenlenmitir, burada bu grte ise ayn
"kelam" Kur'an- Kerim'de tebli edilmitir. Yukarda (1, l)'de
bu grltl ihtilafn "i,fani" feylesofun sorununu manevi
yorumundan ayrmaz (Yukarda ll). Bu sebeple imamet retisi
ile mesih retisinin sorunlar arasndaki benzerlikler burada
belirtilen ilikiden ok daha sarih, ak bir anlam tarlar ki,
imamet retisi her zaman resmi Hristiyanlk dogmasnn
reddettii zmleri tercih etmektedir.
2. reti
"Mu'tezile" ad altnda toplanan ok sayda dnceyi hesaba
katma gerei, bunlardaki zenginlik ve yazarlarn ayr ayr
fikirleri gznnde tutulursa, bir btn olarak Mu'tezil
retisinden sz etmek gtr. Bununla birlikte, btn
Mu'tezililer tarafndan kabul edilmi olan be sav vardr ki, hi
kimse bunlara kaulmadan Mu'tezili Okulu mensubu saylamaz.
Bu be savdan (tez) ilk ikisi ul-0.hiyyete ilikindir. ncsnn
"eschatologique" mead retisine ilikin) bir grnm vardr.
Drdnc ve beinci ise dini retinin ahlaki ynne ilikindir.
Burada bu be sav ksaca gzden geireceiz.
1. Tevhid (Tanr teklii): Bu; lslam'n temel domasdr.
Tabiatiyle bu dogmay Mu'tezililer ortaya atm deillerdir.
Ne var ki "tevhid"e verdikleri anlam dolays ile ve bu konuda
yaptklar aklamalar din retisinin dier alanlarnda da
uygulamak istediklerinden dier lslam retilerinden ayrlrlar.
Mu'tezililer kendilerini bizzat "Ehl-i Tevhid" diye adlandr
maktan bolanrlard. El-E'ari "Makalat-ul-lslilmiyyn"de
Mu'tezili tevhid anlayn yle aklamaktadr:
213

"Allah birdir, tekdir, benzersizdir, cisim deildir, ferd deildir,

cevher deildir, araz deildir. Bir mekanda veya bir varlkta yer
tutmaz, smaz. Yaratklara ilikin hibir sfat ve vasf ile ni
telendirilemez. Merut deildir (artla kaytlanmaz), muayyen
ve mahdut deildir, snrlanmaz; domamtr ve dourul
mamtr (lhlas suresi hatrlanmaldr-H.H.). Duyularla alg
lanmann tesindedir (Be duyu ile alglanmaz-H.H.) . Gzler
onu grmez, baklar ona erimez, muhayyile ve tasavvur onu
kavramaz. eydir, fakat dier eyler (eya) gibi deil.
Her eyi bilici, her eye kaadirdir, fakat ilmi ve kudreti hibir
mahluk ile kyaslanamaz. Bir rnek ve bir yardmc olmakszn
kainat yaratmtr."
Bu ilahi varlk ve teklii retisidir (dural) (statique), dinamik
deildir (Dynamique). Varlk retisi asndan arta bal
olmayan varlk dzeyi ile snrldr, "gayrimerut"ta kalr,
"non-inconditionne" (gayrimerut; koulsuzd) alanna yaygn
deildir. Sonu olarak ilahi sfatlar reddeder, Kur'an- Kerim'i
"mahluk (yaratlm) kabul eder ve ahirette de Allah'n gr
lebilmesi imkanm tamamen reddeder (Bkz. yukarda il A, 3'e).
Bu nemli yarglarn lslam dogmatik dncesinde hatr saylr
bir etkisi olmu, lslam toplumunu (mmeti) temel dini de
erlerin bilincine vamaya yneltmitir.
2.1lahi adalet (adl): Mu'teziller ilahi adaleti belirtebilmek
iin insann sorumluluk ve zgrl noktasndan hareket
ederler (Bu konuda iiler ile ayn grte olduklarm belirtmi
bulunuyoruz). Bylece ilahi adalet ilkesinin insann zgrlk
ve sorumluluunu da ierdiini veya baka bir deyile zgrlk
ve sorumluluumuzun yine ayn ilahi adalet ilkesinden
kaynaklandn ifade ederler. Yoksa ahirette mkafat ve ceza
dncesi anlamn yitirir ve ilahi adalet ilkesi temelinden
yoksun kalr. Ne var ki, burada bir sorun ortaya kar: nsann
irade serbestisi, insan zgrl dncesi, insann kendi
kaderine hakim olduu olgusunu Kur'an- Kerim'in, bunun
214

aksini dorulayan baz ayetleri ile nasl badatrmal? Bu

ayetler aka her bamza gelenin ilahi "meiyyet" ile ol
duunu ve her yaptmzn bir semavi ktkte (kitap) yazl
bulunduunu belirtmiyorlar m? Buna karlk Mu'tezililer
derler ki, ilahi meiyyetin (temel, asli, ilahi irade diye evi
rilebilir) her eyi kaplayp evrelenmesi ilahi "irade" ve "emr"
tasarruflarnn her eyi dzenleyerek irade zgrlne imkan
brakmamas anlamnda deildir. Allah'n sonsuz ilmi her eyi
kaplayp kavrad iindir. "Her eyin bir ilahi sicilde tescil
edilmi bulunduu"na ilikin ayet, metafizik adan bizzat
ilm-i ilahiyi ifade etmektedir. llm-i ilahinin her eyi kavramas
insann zgrlne kart deildir. Konusu varlktr, irade
ve emr'de olduu gibi fiil deildir.303 Dahas var: nsann
zgrln kabul etmekle Mu'tezililer bu ilkenin yalnzca
bizim ilahi adalet fikrimizden kaynaklanmayp daha fazla ve
zellikle Kur'an- Kerim ile bu ilkenin uyum halinde olduunu,
Kur'an- Kerim'in aka her nefsin kendi kisbinden, kendi
eyleminden sorumlu olduunu beyan ettiini ileri srerler:
"Kim hayr ilerse kendinedir, kim er ilerse yine kendine. "304
Bu ayet ve bundan baka birok ayetler insann (seme) z
grln dorularlar. Nihayet her Mslman Allah'n ona
kltrel, ahlaki ve toplumsal ykmler yklediini bilir.
nsann kendi eylemlerine hakim ve seme zgrl olan
bir varlk olduu kabul edilmedike ykm, mkellefiyet
dncesi nasl kabul edilip kavranabilir?
3. Va'd u vaid (ahirete ilikin vaadler): Her slam frkasnn
kabul ettii gibi, Allah salihlere mkafat vaadetmi, fakat ve
facirleri cezalandracan ihtar etmitir. Fakat Mu'tezililer
303 Allah katnda "zaman olmad iin, ilmi de nce-sonra kayd ile kaytlanmaz.
Bu da insan davranlan dzeyinde seim zgrln onadan kaldnnaz. Yoksa
-haa-"Allah insan davran.lannn ne ynde olacan bilemez" diyemeyiz.
304 Kim salih davranrsa nefsi iindir, kim kt davranrsa o da aleyhinedir (yine
onadr). Casiye suresi, 15. ayet.

215

inan (ament ...) konusu olan bu hususu kendi ilahi adalet

ve insan zgrl telakkilerine bal sayarlar. llahi adalet
yararl iler ileyen ile gnah irtikab edenin ayn ekilde mu
amele grmemelerini gerektirir. nsana gelince, zgrlk bir
kez kabul edildi mi artk onun hayr veya er olsun eylemle
rinden sorumlu olmasn da gerektirir. Bylece ilahi ma'rifet
fikri Mu'tezili retisinde daha belirsiz bir ekilde ifadesini bulup
buna karhk adalet fikri baskn bir yer tutar.
4. Aradaki durum (el-menzile beyn-el-menzileteyn): Yukanda
da belirtildii gibi, Mu'tezili Okulu'nun kurucusu Vasl lbni
Ata ile stad Hasan Basri arasndaki ayrlk bu noktadaki gr
ayrlndan ileri gelmi idi. Uyumazlk "gnah" telakkisinden
douyordu. Mu'tezili gr, gnahn (peche, ma'siyet) ko
numunu iman ve kfr ile olan ilikisi ile belirler, ilahiyyat ve
hukuk asndan "gnahkar"n durumunu "mslim" ve
"gayrimslim"den ayn ele alr. lslam kelamc ve fakyhleri ile
birlikte Mu'tezililer de iki tr gnah birbirinden ayrrlar:
Sagaair (kuk gnahlar) ve kebair (byk gnahlar). Kk
gnahlar m'minler halkasndan kmaya sebep olmazlar, yeter
ki "tekerrr" szkonusu bulunmasn, bu kk gnahlar
ileyen bunu adet haline getirip tekrarlamasn. lkinci b
lmdeki gnahlara gelince, bunlar da ikiye ayrlr: Kfr ve
dierleri. Kfr dndaki byk gnahlar ileyen kimse,
Mu'tezililere gre, m'minler topluluundan km demektir,
ancak mutlak anlam ile kafir saylmaz. Bu gnahkar u halde
ne "m'min", ne de kafir saylabilecei bir ara konumdadr
(menzile). Bu "ikisi arasnda" gr de glklerini birlikte
getirmekte idi.
5. Emr bil-ma'rf (1'.imperatif moral): Temel Mu'tezili g
rleri olan bu be grn sonuncusu toplum hayatna
ilikindir. Toplumsal davranlarda adalet ve hrriyet ilke
lerinin uygulamaya konmasn hedef alr. Mu'tezililere gre
adalet yalnzca kiisel olarak erden ve zulmden kanmaktan
216

ibaret deildir. Ayn zamanda mmetin eitlik ve toplumsal

uyum salama ve bu sayede her bireye kendi olanaklarn
eyleme koyabilme yolunu ama ynnde bir birlikte hareketi
gereklidir. Aynca insann zgrl ve sorumluluu yalnzca
bireylerin eitli yeteneklerinin kullanlmas ile snrl deildir,
mmetin btnne yaygndr veya yaygnlatrlmas gerekir.
Bu da lslam'n Kutsal Kitab'nda ska beyan edilen bir ilkedir.
Fakat Mu'tezililer ahlaki ve toplumsal eylem ilkesini ilahiyyat
felsefesine ilikin olan adalet ve insan zgrl ilkesine
dayandrma maharetini gstermilerdir.

B. Ebul-Hasen el-E'ari
1. El-E'ari'nin Hayat ve Eseri
1. Ebul-Hasan Ali lbni lsmail el-A'ari Basra'da 260/873
ylnda dodu. Gen yandan itibaren Mu'tezili Okulu'na katld
ve bu okulun o adaki en nemli stadlarndan birisi olan
el-Cubba'i (lm: 303/917) yannda ders grd. 40 yana
kadar bu okulun retimini izledi. Btn bu sre boyunca da
Mu'tezili retisinin savunmasna da katld. Bu uurda bizzat
birok eser yazd. Sonra, hayatn yazanlarn tanklna gre
40 yana geldii bir srada iki haftadan az srmeyen bir sre
iin evine ekildi. Daha sonra namaz vakti Basra'nn Byk
Camii'ne gelerek yksek sesle yle seslendi:
"Beni tanyan tanr. Tanmayana da kendimi tantyorum:
Ben Ali lbni lsmail el-E'ari'yim. Ksa zaman ncesine dein
M'tezili retisini retip yaydm. Kur'an- Kerim'in "mahluk"
olduuna inandm. Ahirette Allah'n grlebileceini inkar
ettim. Allah'a kabi sfatlar verilemeyeceini savundum. imdi
hepiniz ahit olun ki ben bu yolu brakyor, bu retiyi ke
sinlikle terk ediyorum".
Bu fikir deiikliini aklayabilmek, sebebini gstermek
217

iin onun hayatn yazanlarca birok sebep ileri srlmtr:

Balca sebebin ayn zamanda bizzat kendinde ve d durumda
aranmas gerekir. Snni topluluu bu dnemde iki an gn;t
arasnda blnm bulunuyordu. Bizzat Ebul-Hasen el-E'ari
Mu'tezili ilahiyyatlarmn Allah ve beeri selamet ve felah
telakkilerindeki ar aklcln derin etkisinde kalm ve bu
ar aklcln sakncalarm kendi deneyleri ile deerlendi
rebilecek durumda idi. Bu gibi felsefi dncelerin konusu
olan ulhiyyet; evren ve insan ile iliii kalmam saf bir
soyutlama durumuna gelmi deil mi idi? Yarattaki basit
illiyet (nedensellik) olgusu ile her ey belirlenmi idiyse,
insann bilgi ve ibadetinin ne anlam ve hangi metafizik boyutu
olabilir. 305 Ebul-Hasen, Snni lslam dncesinin ar ei
limlerin ne denli basks altnda kaldm grmenin strab
iinde idi. Bir taraftan Mu'tezililer soyut dnce ve kurgular
ile, dier taraftan lafza bal kalanlar Mu'tezililerin aklclna
gsterdikleri tepki ile, tutumlarn btn btne kat ve
dnsz bir duruma getirmi idiler. Bylece E'ari hem kendi
kiisel sorununu zmek, hem de blnm Snni topluluuna
kmazdan kurtulu vesilesi bulmak iin bu kkten dne
bavurmutur.
2. E'ari Mu'tezili dneminde de, dnnden sonra da
birok eser yazmtr. Kendi deyiine gre doksandan az eser
yazm deildir ve bu eserler ann ilahiyyat bilgisinin hemen
tamamn kapsar. Bir Kur'an- Kerim tefsiri yazm, eriati
aklayan bir klliyat meydana getirmi, hadis ve rivayetleri
derlemi, materyalistlere (dehrilere-H.H.), haricilere kar
eserler ve Mu'tezililerden ayrldktan sonra da onlar eletiren
eserler kaleme almtr. Bize kadar gelebilen eserleri arasnda
ikisinin zel nemi vardr.

305 Mutezililerin syledikleri gznnde tutulduunda, bu eletirinin onlara hakl

yneltildiinde teredd.t ediyorum.

218

"Maktiltit-ul-lsltimiyyin" adn tayan birincisinde E'ari

aklkla ve nesnel bir tutumla zamannda bilinen btn
retileri aklar. Bu kitap dogmalar tarihinin en nemli eserle
rinden biri saylabilir. lslam reti ve dogmalar asndan hatta
trnn ilk eseridir. blme ayrlr: Birinci blmde eitli
lslam frka ve retilerinin ayrntl bir sunuluu yer alr. lkinci
blmde "ehl-i hadis", lafza bal kalanlarn yollar aklanr.
Nihayet sonuncu da kelamn eitli dallarna ilikindir.
lkinci eser olan Kittib-ul-lbane Snni lslam retisini ele
alr. Ibni Hanbel'in Henbeli Fkh mezhebinin kurucusu (vefat:
241/855), vgs ile balar. Bundan sonra da ak bir plan
szkonusu olmakszn eitli ilahiyyat konulan gelir ve yazarn
yeni temayl nda bu konular ilenir. Bu ikinci eserin
el-E'ari'nin hayatnn ikinci dneminde yazld kesinlikle
sylenebilir ise de birincisi iin ayn beyan gze alnamaz.
E'ari, hayran kalnacak biimde dolu geen bir hayattan
sonra Badad'da 324/935 ylnda vefat etmitir.
2. El-E'ari'nin retisi
1. Ana izgiler: Grnrde eliik, fakat gerekte birbirini
tamamlayan iki eilim el-E'ari'nin sistemine hakimdir. Bir
yandan Islam fkh okullarndan birine veya dierine o kadar
yaklaabilmektedir ki, bazen af'i, bazen Maliki veya Hanbeli
olduu sylenebilmektedir. Dier yandan ise belirli bir ekince
gzetmekte, ilkelerde btn Snni fkh okullarnn uyutuunu
ve ancak uygulamada baz ayrlklar gsterdiini belirtecek bir
uzlatrma endiesi hakim grnmektedir. Ibni Asakir3Sa onun
305a tbni Asakir (vefat: 571/1176): E'ai kelamn savunmak iin "Tebyin-u
kizb-il-mufteri" adl bir eseri vardr. Bkz. S. Uluda, Teftaziini, erhul-Ahaid.
2. bas, stanbul, 1982, M.S. Yeprem, lm tarihini 1175 olarak verir (irade
Hrriyeti ve imam Matridi, stanbul, 1984). Hicri 571 ylnda ihtilaf olmadna
gre miladi tarih belirleyebilmek iin hangi ay olduunu bilmek gerekir.
219

u yargsn nakleder: "Her mctehid hakldr ve btn mc

tehidler salam bir hakykat temeline dayanmaktadrlar. Onlarn
ihtilaflar ilkelerde deil, uygulamadadr".
Nasslar alannda veya daha ak bir syleyi ile nasslan ispat
iin getirilen delillerde, E'ari hibir ekilde akli ispatn de
erini inkar etmez, bu konuda lafza bal kalanlardan ayrlr.
Peygamber (S.A.) veya ashab tarafndan uyguland gerekesi
ile akli delili bir bid'at ve sapklk gibi grmez ise de, iman
karsnda ve temel dini veriler karsnda akl, mutlak bir
lt (kstas) olarak saymaya kadar da gitmez.
Bylece E'ari Mu'tezililer karsnda bir durum alr ve bunun
da iki temel gerekesi vardr:
1) Akla mutlak bir deer tannmas, Mu'tezililerin de iddia
ettikleri gibi dini desteklemeye deil, imann yerine akl ge
irme yolu ile dini ortadan kaldrmaya varr. lnsan akl dinin
verilerine stn ise, Allah'a ve vahyine inanmann ne yaran
kalacaktr?
2) Kur'an- Kerim sk sk "gayb"e (grnmeyene, duyula
rst olana, gizliye) iman ediin dini yaayn bir temel ilkesi
olduunu ve burisuz imann temelsiz kalacam belirtir. Gayb,
akli delilin kudret alan dndadr. Nasslar szkonusu ol
duunda akl mutlak lt (kstas) olarak al, gaybe iman ile
badamaz bir tutumdur.
El-E'ai'nin dnce sistemi bylece iki an ucu uzlatrma
olarak belirlenmektedir. Bu eilim onun hemen btn zm
tekliflerinde kendisini gsterir. Yine bu sebepledir ki onun
dncesi ve retisi birok yzyl boyunca snni lslam
aleminde bunca geni bir kabul ile karlaabilmitir. Burada
rnek olarak E'ari'nin byk ilahiyyat (kelam) sorunu
karsndaki tutumunu inceleyelim: llahi sfatlar sorunu,
Kur'an- Kerim sorunu, insann zgrl sorunu .
2. llahi sfatlar sorunu: Mu'tezililer'in, Allah' btn icabi
(positiD sfatlardan mahrum sayp tenzih ettikleri sylenmi
220

idi. Mu'tezili retisince her ilahi vasf bizzat zat olarak an

lalmaldr. Buna karlk lafza bal olanlar, ilahi sfatlar
hakkndaki safa telakkileri dolays ile, ulhiyyeti bizatihi
Zat- ilahi yannda sfat ve isimlerden mrekkep olarak
aklyorlard. Mu'tezililerin tutumu dogmalar tarihinde "ta'til"
olarak bilinmektedir ki, Allah' btn etkin faaliyetlerden ari
bilmek gerekir ve nihai olarak "agnosticisme" ile sonulanr.
(Arapa'da 'atl slalesinden ta'tilin trediine ve bu kkn
susuz kuyu ve taksz-sssz kadn anlamna geldiine burada
iaret edilmelidir.)36 Buna karlk an biimde lafza bal
kalanlarn tutumu da "tebih" olarak adlandrlr (Anthro
pomorphisme). Bu terimlerle daha nce baka bir vesile ile
de karlam idik (Yukarda il. hah).
E'ari'nin teklif ettii zm, Zat- llahi'nin hakykaten
Kur'an- Kerim'de zikredilen sfat ve esmay (adlan) haiz olduu
yolundadr. Bu adlar ve sfatlarn bir gereklikleri vardr, zattan
ayrdrlar, fakat zat dnda vcud ve hakykate sahip deildirler.
El-E'ari'nin buradaki isabetli sezgisi u olmutur: Bir yandan
kavram olarak sfat ayrm, dier yandan zat ile sfat arasndaki
ikiliin niceliksel (quantitatif, kemmi) dzeyde deil, niteliksel
(qualitatif, keyfi) dzeyde olduunu hesaba katmtr. Mu'tezili
dncesi bu hususu gzden karmakta idi.
Kur'an- Kerim ve baz hadisler, ulhiyyeti "anthropo
mcirphique" (insan biimci) bir biimde gstermekte ise
(Allah'n elleri vardr, yz vardr, tahtta oturur vs.), Mu'te
zililere gre bu gibi durumlarda gerek deil, mecazi ifadeler
szkonusudur. "El" mecazi ifade ile "kudret"i gsterir, "yz",
"zat" demektir. Allah'n taht'a (ar) dayan ilahi melektun
mecaz yoluyla bir imgesidir vs. 307 Lafza bal kalanlara gre
306 El-Ata! ve el-Utill; "hatun dzgnden ve pirayeden hali olmak manasnadr (Kamus
Tercmesi). Ta'til: Kuyuyu iletmeyip haraba bolamak gibi (Ayn yer).
307 Usill-i Kafi'de, Kiab-ut-Tevhid'de, Eimme-i Athir'n "ar" gibi, "krsi" gibi
terimleri gerektii gibi akladklar grlr. Bunlarla yetinmeli, "tebih"e

221

ise bunlar lafzi anlamlar ile alnmak ve anlalmak gereken

gerek olgulardr. E'ari Allah'a atfedilene bu olgularn ger
ekliinde, lafza bal kalanlar ile ayn fikirdedir, ne var ki
bunlar Allah'a izafe ederken her trl maddi ve tabii tasav
vurdan kanlmaldr. Ona gre, Mslman olan Allah'n
gerekten elleri olduuna inanmal, fakat "nasl olduunu,
niteliini" sormamaldr. Bu nl "bila-keyfe" noktasdr ki;3oa
burada iman akln alan dna ktn onaylar. Ksaca, bu
gibi hususlarda Mu'tezililer "mecazlar" szkonusu olduunu
sylerken el-E'ari iman ve akl dorudan doruya karlkl
bir duruma getirip brakmaktadr.
3. Kur'an- Kerim'in yaratlmam olduu nass (dogmas):
Mu'tezililer Kur'an- Kerim'in mahluk (yaratlm) ilahi
kelam olduunu ileri srrler ve bu konuda ezeli ve ebedi ilahi
sfat olarak kelam ile Kur'an- Kerim'in kelam temsil eden
Arapa ibaresi arasnda ayrm yapmazlar. Buna karlk lafza
bal kalanlar da bu gr tarzna kar kesin bir itiraz ileri
srerlerken, onlar da kendi alarndan ilahi kelam ile belirli
zamanda bunun bir insan tarafndan yaplan beyann kar
trrlar. Daha ileri ve arya vardran bazlar Kur'an- Kerim'in
yalnz onu terkip eden kelimeler ve kapsam ynnden deil,
onun maddeten meydana getiren nesneler bakmndan da ezeli
olduunu, mesela, sayfa, mrekkep, cilt vs. bakmndan da ayn
durumda bulunduunu ileri srerler.309
gitmemelidir. Allah' hibir ey tamaz, Allah dnda her ey ise Allah ile kaaim
olan nispi varlklardr.
308 Farsa eviride Dr. Mbeiri'nin notu (Bila-keyfe ve la-eyne): Mevlana
Emir-ul-M'minin Aleyhisselilmn szlerindendir. Yaradl (halk) hakknda
sylenmitir. "Nasl ve ne zanan" olmadn gsterir. Hekimlerin kulland\
anlamda bu terim "varlk" (vcud) szkonusu olduunda sylenir ve keyfiyeti
(nitelik) nefyeder (Dta brakr, reddeder). Yani vcud (varlk), hadd-i arazi
kabul etmez.
309 Kaynak gsterilmemitir. Akll bir insann bu ekilde dnebileceine inanmak
gtr.

222

Bu iki an gr arasnda el-E'ari'nin zm yer alr. Ona

gre szn nitelii, ister beeri, ister tanrsal olsun, Mu'tezililerin
ileri srdklri gibi telaffuz edilen, seslerden ve kelimelerden
mrekkep olan nesne ile snrlanmaz. O ayn zamanda ruhun
(nefsin) szdr (Hadis-i nefsi). Bu ynden de beyan ve lafzdan,
"hadis-i lafzi"den ayrlr. E'ari Kur'an- Kerim'in ezeli olduunu
sylediinde, ezelden beri, Zat' llahi'de bulunan kelam ilahi
sfatndan sz eder. Bu adan ezeli olan her trl lafz ve savttan
sz ve sesden an dnlr. Fakat Kur'an- Kerim ayn zamanda
kelimelerden mrekkeptir. Yazlmtr. Bu ynden de
Kur'an- Kerim olgusu, lafza bal kalanlarn dncelerine
karn zamana bal bir olgudur ve sonradan vukubulmutur.
Fakat bu iki kart grnm, Kur'an- Kerim'in bir adan
mahluk, dier adan gayrimahlk oluu, ayn olguda nasl
badatrlabilir? Burada da E'ari nl ilkesini inanana salk
verir: Nasln sormakszn iman edi.310
4. Insann zgrl: Bu sorunun zlebilmesi iin E'ari
Mu'tezililerin kulland anlam ile kudret, yaratc g kav
ramna deil, "kesb" (kazan) kavramna bavurmaktadr.
Burada da iki an u arasnda bir zm bulmay dener:
Mu'tezililer "kudret" taraftar iken er eyi kadere balayanlar
ise "cebr"e taraftardrlar E'ari'nin kanaatince Mu'tezili gr
ilahi faaliyet alannda bir tr ikicilie yol amaktadr. Bu ka
naatinde de tamamen haksz deildir. Gerekten de Mu'tezililere
gre insan yalnzca hr ve sorumlu olmakla kalmayp, ayrca
"kudret", yani yaratc g sahibidir, kendi fiillerini halk etme,
yaratma yetenei vardr. E'ari bir yandan insana onu eylem
lerinden sorumlu klan bir hrriyet tanmak ve dier yandan
da ilahi kudret yannda baka bir yaratc g getirme tehli
kesinden kanmak iin, insana "kudret" deil, fiillerini yaratma
310 Ne var ki burada aklama insan akli aklamas olmadan inanma sorunu ile
kar karya brakmaktadr.
223

gc deil, "kesb", yani fiillerini "kazanma" imkann izafe eder.

Mu'tezililerin iki tr insan eylemi arasnda yaptklar aynn
o da kabul eder: Cebri, zorlama eylem ve zgr (hr) eylem.
Ayn ekilde onlarn insann tam bir ekilde ayrm bilincinden
olduklarna ilikin savn da kabul eder: Fakat "kudret"i, insan
eylemlerinde szkonusu olan yaratc gc, insann dnda
olarak kabul eder, onda "mndemi" deil. Yine insann her
hr davrannda Allah tarafndan olan yaratc eylem (halk)
ile insan tarafndan olan kazanma eylemini (kesb) ayrdeder.
insann btn hrriyeti "yaratc" Tanr ile "kazanc", iktisab
edici insan arasndaki bu uyumadan ibarettir.
Teklif ettii btn zmlerde E'ar manevi ve dini en
dieleri nazari ve akli olanlara stn tutar. Her eyden nce
arad; Allah'a imana bir anlam vermektir, yle bir Tanr ki
vasf ve sfatlar abes olmasn, ayn zamanda zat ve sfatlar
demek olsun, sonu olarak m'minin iman ve sevgisine konu
olabilsin. E'ari'nin gayretinin bir baar veya aksine yeterli
metafizik donanmdan yoksun olduu iin bir baarszlk
saylmas halinde, her ikisinin de sebebi, onun tam bir d
rstlk ile Kur'an- Kerim'in her iki grnmn de des
teklemesindendir: Kur'an- Kerim'in mahluk (yaratlm) ve
gayrimahluk (yaratlmam) ynn ayn derecede savunmak
ister ki, bu iki grnm, zaman kaydna bal olmayan, ezeli
ve ebedi olan ile zamanl olan arasnda gizemli ve mucizeli
bir birleimin ifadesi ve bunun savunulmas demektir.

C. E'arilik Akm
1. E'ari Okulu'nda Deiimler
1. IV/X. yzyl ortalarnda bizzat el-E'ari'nin rencileri
tarafndan kurulan E'ari Okulu'nun ad stadn adndan
kaynaklanr (Arapa E'ar1yye veya E'are denir). Birok yzyl
224

boyunca bu okul Snni lslam'n hemen tmne hakim olmu,

hatta baz a ve yrelerde E'arilik dorudan doruya Snnilik
ile zde saylmtr.
Hayatnn sonralarna doru Ebul-Hasen el-E'ari srd
rnek hayata, dini deerlerin etkisinden belirlenmi d
ncelerine ve dini deerleri koruma kaygsna hayranlk
duyan ok sayda renci ile evrelendiini grm idi.
rencileri onun katnda hem "hadis" ehlinin dar sylemciliine,
hem de Mu'tezililerin ar aklclna kar bir smak bu
luyorlard. Bylece E'arilik akm daha stadn salnda
ekillenmeye balam idi.
Fakat E'arilik akmnn ortaya kndan ve ann okullar
yannda bamsz bir varlk kazanndan hemen sonra, bu
okulun her ynden hcumlara hedef olduu grlr. Her
eyden nce mu'tezililer eski mensuplar olan El-E'ari'nin
kendilerinden ayrln kabul edemiyorlar, E'ari Okulu'nu
maslahat bir yol tutarak avamn houna gitme gayreti ile
suluyorlar, bu okula kar ileri srlmesi her zaman iin kolay
olan "syncretisme" (badatrmaclk, uzlatrmaclk) k
namasn ileri sryorlard.
Yine, lafza bal kalanlar da; zellikle bunlarn bana
Hanbeliler "i'tizal" tuzandan kurtulduunu ileri sren bu
yeni akmn dorudan doruya kaynaklara, vahyedilmi metnin
sylemine ve Snni Islam geleneinde kabul edilen ekli ile
snnete dnme cesaretini gsteremeyiinden hayrete d
yorlard.
Bu srada ortaya kan bir olgu ii, daha da karmak kla
caktr. E'ari Basra ve Badad evrelerinde Islam'n karlat
sorunlarn bilincine vard ve bunlara bir zm arad srada
yine Snnilik erevesinde yetien bir baka dnr, Ebu
Mansur el-Matridi de (vefat: 333/944'te, lslam dnyasnn
dousunda, Semerkand'da vukubulmutur) ayn sorunlar
grm ve ayn amala hareket etmitir. Onun rencileri
225

E'ari Okulu'nun gayretini eksik kalm bir reform olarak

grrler. Bu hareketteki tutuculuk ve uygunculuu (con
formisme) eletirirler. Matridi'nin rencileri, yan yolda kalan
E'arilik'ten sonra yenilemeyi kendilerinin gerekletirdiklerini
ve ehl-i snneti ihya ettiklerini ileri srerler.311
2. Domakta olan E'arilik akmna yneltilen btn
eletirilere ramen okul gelimi ve yaylmtr. Zamanla lslam
dnyasnn byk bir blmnde snni geleneinin szcs
haline gelmitir. Fakat V.Nl. yzyl ortalarnda bu akm bir
duralama dnemine girer ve glkle karlar. Bu srada lranl
prensler ve Buveyhi Hanedan Abbasi lmparatorluu'nun
gerek hakimleridir. ii olduklarndan Mu'tezili dncesi ile
ii dncesinin baz grnmleri arasnda bir birleim
(synthese, terkip) meydana gelmesini desteklemektedirler.
Fakat grnte Snni olan Trk Seluki prensleri iktidar
ele geirince durum deimitir. E'artlik Snni Mslman
toplumunda tekrar ayrcalkl yerini ald ve okul resmi ma
kamlarn desteini de kazand. zellikle m ehur Seluklu
Veziri Nizam-ul-Mlk (vefat: 485/1093), okulu destekliyordu.
Bu durum, Alamt lsmailileri'nin mitsiz bir sava neye kar
srdrdklerini gsterir.
Nizam-ul-Mlk Badad ve Niapur'un iki byk niersitesini
kurdu. Bu niversitelerde Abbasi lmparatorluu'nun resmi
retisi olan E'arilik retildi. Bu dnemde E'arilik tem
silcileri Snni retinin szcleri haline geldiler. Bylece
E'ariler kendi gelenek izgilerine (Orthodoxie) uymayan frka
ve retilere kar hcuma getiler. Bu hcum sadece saf
ideoloji dzeyinde kalmayp siyaset dzeyinde de kendisini
gsterdi, E'arilik akmna kar olanlarn Abbasi Hilafeti'ne
dman bir devlet veya hkmet isteyen bir gr sahibi
311 Bkz. S. Uluda, Taftazlni-Kel4m flmi ve lsl4m Akaidi-erh-ul-Akaid, 2. bas,
stanbul, 1982, zellikle s. 40 vd.
226

olduklar kabul edildi. Gazali'nin Batnilere (yani Ismaili

esoterisme'ine) ve feylesoflara (aada V, 7) kar hcumu
ayn zamanda Kahire'deki Fatmi iktidarn hedef alr; nk
Fatmi iktidar feylesoflar himaye ediyor ve Batni retisini
benimsiyordu.
3. Vll./Xlll. yzylda, E'arilik, lbni Teymiyye ve yine onun
gibi am'dan olan rencisi lbni Kayym el-Cevziyye'nin
ahsnda en nemli muhalifleri ile karlat. Gerekten
yzyllar boyunca kendisini gsteren "selefiyye" akmnn
babas olan lbni Teymiyye E'arilik'in Snni erevede meydana
getirdii yeniliin geerliliine kar kt. Snnilik'in, vah
yedilen kitabn metni ve Peygamber'in (S.A.) ashabnn ge
leneinin mutlak deerine dayanan tm bir dzenlenmesine
gidilmesini istedi (Tabiatiyle bu gelenek ve snnet ii
imamlarndan gelen dini rivayetler klliyatn kapsamyor,
bunlar dta brakyordu). lbni Teymiyye'nin deerine ve
eletirisinin kesin gcne ramen E'arilik gnmze kadar
Snni slam evresindeki baskn yerini korumutur. Snni
slam'daki yeniden dou, uyan akmlar, unsurlar ne olursa
olsun, mesela Mu'tezililik veya Selefilik, slam bilinci iinde
E'arilik akmnn basknln artrmaya yol amtr.312
4. Zaman iinde E'ari Okulu'nun yetitirdii byk si
malarndan olan Ebu Bekr el-Bakllani (vefat: 403/1013)
Kitab-ut-Tevhid'in yazardr. Bu eser, E'arl akmn gerek bir
reti dzeni (systeril.e doctrinal) ile donatma yolunda ilk
denemedir. Yine bu simalardan Ebu Bekr Muhammed lbn
ul-Hasen (lbni Furak vefat: 400/1015); Ebu lshak el-Isfera'ini
312 Farsa eviride Dr. Mbeiri'nin notu: "Takiyyuddin Ahmed lbni Abdullmlim
lbni Teyniyye (miladi 1263-1328) Harran'da dodu. Hanbeli fkhnn nl
isimlerindendir. lbni Kayym el-Cevaziyye (1292-1350) lbni Teyniyyc'nin
rencisi olan aml Hanbeli fakihdir. Feylesoflar, Museviler ve Hristiyanlarla
tartmtr. Cennet sevabnn ebedi ve cehennem azabnn geici olduuna
inanrd. Tasavvuf ve cedele ilikin eserleri .,;oktur" (Bu notlarda Mncid'den
yararlanld anlalmaktadr).
227

(vefat: 418/1027), Abd-ul-Kaahir lbni Tahir el-Badadi (vefat:

429/1037), Ebu Ca'fer Ahmed lbni Muhammed el-Semnani
(vefat: 444/1052), imam-el Haremeyn el-Cuveyni (vefat:
478/1085) (Kitab-ul-lrad adl eseri E'arilik akmnn m
kemmel aklamas saylr), nl Gazali (vefat: 501/1111,
karlatrnz aada V, 7),31 3 lbni Tmert (vefat: 524/
1130),314 ehristani (vefat: 548/1153), Fahruddin-i Razi
(vefat: 606/1210); Abdudddin-i ki (vefat: 756/1355'e
doru), Curcani (vefat: 816/1413), Sens-0.ni (vefat: 895/1490)
anlabilir.315
E'arilik akmnn yalnz btn eletirilere ramen varln
srdrmekle kalmayp Snni Islam erevesinde ve zellikle
Yakndou'da basknln da gvence altna aldn belirt
mitik. Bu yer E'arilik akmna tesadfi olarak salanm
deildir. Belirli bir zamanda siyasi artlar ve dier d artlarn
elverili oluundan yararlanm da olsa, baarsn temelde
iki byk soruna grnrde kesin zm getirmi olmasna
borludur. Bu iki sorun bu kitapta daha nce incelenenden
farkl olarak batn deil, zahiri ilgilendiren uura, d bilince
ilikin sorunlardr, d bilincin karsna karlar. Bu sorun
lardan ilki acun bilim (cosmologie) dzeyindedir. Bu dzeyde,
E'ari Okulu'nun ileri srd atomcu reti klasiklemitir.
lkinci sorun da din ve birey ruhbilimine ilikindir.

313 Metinde dizgi hatas ile (1011) olarak gsterilen tarih dzeltilmitir.
314 Metindeki dizgi hatas 1130 olarak dzeltilmitir. Mehdi lbni Tmert, el
Muvahhidin Hanedan dneminde yaam, 1130-da lmtr (Gronebaum,
Der Isldm im Mittelelalter. Zricih, 1963, s. 511).
315 "Mteahhirin" denen kelamclar ve eserleri hakknda bkz. S. Uluda, Taftazdn1
erh-ul-Akaid, stanbul, 1982, s. 16-19 Seyyid erif-i Curcani hakknda da
Trke'de bir monografi yaymlanmtr. Dr. S. Gm, Seyyid erif Curcani,
lstanbul, 1984. lzmirli smail Hakk, Yeni llm-i Kelam, hazrlayan Dr. Sabri
Hizmetli, Ankara, 1982, s. 48-55'e de baknz.
228

2. Atomcu Gr
1. Daha nce (II, B) lsmaili irfannn nasl zuhur dncesini
(l'idee d'Emanation) yaratc biimleme ve dzenleme
(I'instauration creatrice, klg, ibda') ilkesi ile ifade ettiini
grmtk. Gerek anlam ile zuhur ve sudur gr
(I:emanatisme proprement dit) lslam'da en mkemmel ekli
ile Yunan felsefesinin etkisindeki feylesoflarca (les phiosophes
hellenisants) temsil edilmektedir (Aada V). Bu feylesoflar
yaratma eylemini ve bu eylemin Kur'an- Kerim vahyindeki
anlatln bu temel dncenin nda ele alrlar. Alemlerin
ve grnglerin okluunu onlar mutlak Tek'ten ileri gelmi
sayarlar. Tanr bu zuhur ve tescilinin eiindedir, her varlk
bu zuhurdan varolmutur ve ilk akldan cansz maddeye kadar
aralarnda uzvi (organik)balant vardr.
Dier dnce okullar ve zellikle Mu'tezililer yaratl
aklayabilmek Allah ile evren arasdaki ilikilere bir aklama
getirebilmek iin evrensel bir nedensellik (illiyet) dn
cesine bavururlar. Onlarca, yaratmann eitli olgu ve g
rngleri bir iletler (sebepler, nedenler, causes) btn iinde
dereceli olarak sralanrlar. Bu sralanma madde alemini
dzenleyen tali sebeplerden balayarak asli sebeplere ve
nedenler nedenine , illetler illetine kadar varr (La cause des
causes).
E'arilere gelince, onlar ne feylesoflarn zuhur ve sudur
dncesi, ne de Mu'tezililerin kabul ettikleri evrensel ne
densellik dncesi ile yetinebilmilerdir. E'arilerin telakki
ettii ekli ile zuhur ve sudur dncesi Zat'- llahi'nin be
lirleyici nitelii olan irade ve hrriyeti ifade edemez. Onlarca
zuhur ve sudur gr "mebde" ilke (principe) ile zuhur ve
tecelliyi zdeletirmekle sonulanmaktadr. Gerek mahiyet,
gerek varolu dzeyinde bu byledir. Sudur ve zuhur eden
varlklarda E'ariler Kur'an- Kerim'den anladklar anlamda
229

mahluk (yaratlm) varlklar gremezler, ayn varln ok

sayda hallerini de bunlarda gremezler, bunlar mebdelerine
(ilke, principe) zde skca balanm ve bu yzden onunla
zdeleen varlklar okluu olarak grrler.
Mu'teziller'in evrensel nedensellik dncesinde de E'ariler
bir tr "determinisme" (belirlenimcilik, cebriyye) grrler.
(Varlk asndan, ontologique olarak, sebep (illet) sonucuna
(ma'll) karlkl biimde baldr). Bu "determinisme"
(cebriyye) onlara gre Kur'an- Kerim'in tam bir g ve ke
sinlikle belirttii ve bildirdii mutlak tanrsal zgrlk ile
badaamaz. Yine onlara gre Mu'tezililer illiyet (nedensellik)
dncesini hakl klmak iin ilahi hikmet ilkesine balamaya
teebbs emekle ve illiyetin kkeninde hikmet bulunduunu
sylemekle beyhude aba gstermilerdir. nk E'arilere
gre ilahi hikmet de ilahi kudret ve irade gibi her koul ve
belirlemenin zerindedir ve mutlaktr.
2. Dnyann yaratl lncesini ve sonu olarak Tanr
ile evren ilikisini aklamak iin E'ariler, temellerin maddenin
blnemezlii kuramnda veya "atomisme"de (atomculuk)
bulunduunu dndler. Tabiatiyle atomcu kuram Yunan
ve Hind dnrlerinden beri biliniyordu, fakat E'ariler bu
kuram, kendi yarad (halk) grlerini ve "kudret-i klliyye"
(toute-puissance) dncelerini bu kuramdan kardklar
sonularla destekleyebilmek iin kendilerine gre dzenlediler
ve gelitirdiler.
E'arilerin bu konudaki kantlan ok ksa olarak ylece
aklanabilir: Bir kez maddenin blnemezlii kabul edilince,
akn bir ilkenin, bir mebde'in de (principe) kabul edilmesi
gerekir. yle bir ilke ki , bu maddeye ve onun btn bile
imlerine belirlik ve zelliini vermektedir. Gerekten de
madde haddizatnda blnebilir ve paralanabilir bir nitelik
gsterirse, znde kendi belirleniminin (determination) imkan
ve sebibirti de tayor demektir. u halde bir mebde (principe,
230

ilke) dncesi de yararsz olur, anlam kalmaz.Buna karn

haddizatnda blnmez olan madde (atom) kuram kabul
edilirse bu maddenin u veya bu varlkta belirlenimi (teay
yn) zellik kazan (tahasss) ve belirli bir nicelikte yer
buluunun meydana gelebilmesi iin akn bir ilkenin m
dahalesine ihtiya vardr. Yaratc bir Tanr dncesi bylece
apak ve temellendirilmi biimde belirlenmektedir. Yine
maddenin blnemezlii dncesi kendi znde baka bir
sonu da tamakta, yarat eyleminin tekrar sonucunu da
birlikte getirmektedir. Gerekten de madde kendi znde
kendi ayrmlama ve bileimlerinin yeterli sebebini bulam
yorsa, u veya bu varl meydana getiren btn atom dizilme
ve birlemelerinin de arzi (ilineksel) olmas gerekir. lmdi bu
ilineksel olaylara (accident) onlar yaratan ve destekleyen bir
ilkenin mdahalesi, srekli bir deiim iinde bulunduklarna
gre, zorunludur. Bundan da ister istemez, kendiliinden
olarak u sonu kar: Madde ve arazn (ilinek) her lahza
yaratlmas gerekir. Btn acun (l'univers) lahzadan lahzaya
kudret-i klliye sahibi ilhahi el (Dest-i Kudret) tarafndan
gzetilip desteklenmektedir. E'ari telakkisince kainat (acun,
l'univers) srekli inbisat ve imtidad (expansion, genleim,
uzanm) halindedir. Yalnzca ilahi el onun birliini, bitiimini
(cohesion, ittisal) ve devamn salamaktadr, ne var ki du
yularmzn ve aklmzn yetersizlii bunun byle olduunu
alglamamza imkan vermezler.316

316 Atomcu gr hakknda M. lkhal'in "Tle Reconstnction of Religious Thoght

in lsliim" adl eserine bavurulabilir. Bu eserin Trke'ye ikinci evirisi Dr. N.A.
Asrar tarafndan yaplmtr: lsllm'da Dint Dinceni Yeniden Dou, lsanbul,
1984. Aynca A. Sr, Evrri Yatmaz Yaps, eviren: H. Hatemi, lstanbul,
l984'te de atomcu grn bir deerlendirmesi vardr.

231

3. Akl ve nan
1. E'arilik akm atomcu evrenbilim gr dnda baka
bir sorun ile de karlamakta ve bu sorun "akl ve iman
ilikileri" biiminde, belirgin zellikte (caracteristique)
haddlerde ortaya kmaktadr. Bu sorunda da; iki ar gr
kar dururlar: Mu'tezililer ancak akl ve akli olan kabul etmek
ister, bunun karsnda lafza bal kalanlar {litteralistes,
Ehl-i Hadis) ise akldan sz edilmesini iitmek istemezler. insan
akln mutlak hakem klmak isteyen Mu'tezili tezi kabul edilirse
ve bu savn (tezin) etkisi alan zaman ile kaytl olan eylere
olduu kadar manevi dzeye de kaydrlrsa, saf ve basit bir
m'min unu soraUir u halde niin zorunlu olarak bir ilahi
kaate--tabi olmalym? phesiz ki bu soruya
Mu'tezililer u cevab vereceklerdir: Din, avam iin, halk ktlesi
iin zorunlu olan ahlaki ve toplumsal dzenin gereidir ve
herkes kendi kendini hakkn ve hayrn nda ynetmeye
ve yneltmeye ehil ve yetenekli deildir. Kabul edelim. Ancak,
uurlu (bilinli) birey, olgunluuna eriince, ahsi tecrbesi
ile geree ulama ve ona gre davranma yeteneinde olduu
kanaatini tad halde, niin artk herhangi bir dini klfet
altna da girmeli?
imdi "insan akl her eydir" diyenler de, "hibir eydir"
diyenler de akl ve iman arasnda ayn ayrm yapna sonucuna
varmaktadrlar. Mu'tezililer dini kurallar uzaklatrrlar, nk
bilinli bireyin artk buna ihtiyac yoktur. 317 Bunun kar
sndaki ar dnce gereince ise, hadis ehli {litteralistes)
akl inkar ve nefyederler, nk dini alanda akln hibir yarar
onlarca yoktur. Bu alanda istenen, gerek duyulan sadece
inantr, imandr. Ancak, byle ise niin Kur'an- Kerim
muhakeme ve tefekkre armakta? Niin aklmz saf anlam
317 Mu'tezililerin bu gr ileri srdklerine sanmyorum.
232

ile dini olan konularda, Tanr'nn varl, ilahi inayet, vahy

gibi hususlarda kullanmaya, akl yormaya davet etmekte?
Bu iki ar dnce arasnda E'arilik akm akl ve imana
zg olan alanlar belirleyerek orta yolu bulmaya almtr.
Ayn manevi gerein akl yolu ile kavranmas ve iman yolu
ile kavranmas mmkn ise de, yine de herbir halde kar
trlmamas ve birbiri yerine geirilmemesi gereken ve birinden
geilerek yalnz dieri alkonamayacak olan, artlan ok farkl
alglama (idrak) biimleri szkonusudur.
2. Bylece E'arilik tarafndan gerekletirilen savamda
dokunakl (pathetique) bir ey vardr. nk bu savamda
iyi bir sona ulalabilmek iin E'arilik'in gerekli silahlar elde
bulundurup bulundurmad sorulabilir. Bu kitapta daha ne
(il. hah) aklanan ii irfannn nbvvet ve vahy temeline
dayanan felsefesi ile karlaurma yapld takdirde durumun
belirgin biimde kart olduu grlr. Ayn anda Mu'tezililere
ve Ehl-i Hadis'e (litteralistes) cephe alan E'arilik gerekte
onlara zg alanda kalmaktadr. Bu alanda da "te'vil"den doan
gr ufuklarnn ortaya kmas ve insan "zahir"den "batn"a
ileten bir yol amas gtr. Bu husus, kelamn akli diyalektii
ile bizim yukarda "Hikmet-i ilahiyye" (theosophia), irfan
(gnose mystique) ma'rifet-i kalbiyye (connaissa:nce du coeur)
olarak tanmay rendiimiz kavram arasndaki tezat gsterir.
Ksaca bu ikinci bilin biimi her bilgiyi bir tr z bilgisine,
kendinin bilgisine gtrr ve bu ynden ilkinden ayrlr.
El-E'ari'nin Kur'an- Kerim'in mahluk veya gayrimahlk
olduu konusunda ileri srd zm zerinde dnl
dnde, gayretinin sonuca ulamdan tkendii izlenimi
edinilir. Baka trl olabilir mi idi ki? Farkl anlam seviye
lerinde "zaman" ve "hadise" ve vahy telakkisi (prophetologie)
gerekirdi bunun iin. Ne var ki baz ii yazarlar bize gs
termilerdir: E'ari atomculuu ve mutavasst illetlerin
E'arilerce reddi, bu anlamda bir nbvvet ve vahy telakkisini
233

imkansz klmakta idi.318

E'arilik akm btn hcum ve eletirilere ramen yaa
yabildi ise, bunun, Snni lslam bilincinin kendisini onda
buluundan ileri geldiini kabul etrtek gerekir. Yine bu sebeple
de felsefi dnceye elverili bir ortam hazrlayp hazrlamad
sorulabilir. Mu'tezili akm ii imamlar ile adatr (imamlarn
akirdleri ile Mu'tezili stadlar arasnda tartmalar yapl
mtr). E'ari XII. imamn "gaybet-i sugra"snn (occultation
mineure) balad ylda domu (260/873), yirmi yldr
Badad'da faaliyet gsteren byk ii ilahiyyats Kuleyni'den
de yalnzca birka yl nce lmtr.319
Bu iki stadn Kuleyni ile E'ai'nin adlar, gelecein felsefeye
hazrlad ve ii lslam ile Snni lslam karsnda birbirinden
ok farkl olan artlarn simgesi olarak alnabilir.

318 Bu ii yazarlarn kim olduu belirtilmemitir. Belki de E'artlik akmn yanl

ynden eletiren lsmaill yazarlar szkonusudur. zellikle, atomcu grn
doru eletirisi iin belki Molla Sadra'ya gelinmelidir.
319 E'ari'nin vefat muhtemelen 936'dadr (Gerhard Endress, Einfhnng in die
Islamische Geschichte, Mnchen, 1982). "Kafi"yi derleyen Kuleynt de 94l'de
vefat etmitir. Sahih-uz-Zaman 869'da dou, Gaybet-i Sugra 873'te balam,
Gaybet-i Kbra 940'da vukubulmutur.
234

DRDNC BLM

FELSEFE VE DOGA B1L1MLER1

1. Hermetisme (Hermesilik) 320

1. Yukarda (1, 2) Harran Sabiilerinin kendi silsilelerini
Hermes ve Agathodaimon'a kardklar beirtilmi idi.321
Harran Sabiilerinin en nl stad olan Sabit lbni Kurra (vefat:
288/901) Sryanca olarak "Hermes'in Ta'limat" {Institutions
d'Hermes) balkl bir kitap yazm ve bizzat Arapa'ya evirmi
idi. Mani dini mensuplar Hermes'i Mani'den nce gelen be
byk peygamberden birisi olarak kabul ediyorlard. Mani
320 Hermes'in Yunan mitolojisinde zel bir yeri vardr (Bkz. Bertholet, Wrterbuch
der Religionen). Rona'da "Merkur" ile karland ve Msr'da da " defa byk
Hermes" olarak "Thot" ile zde olduu kabul edilir (Ayn yer-Hermes Tris
megistos). Bu mitoloji kiiliinin idris Peygamber ile ilgisi sonradan ve zorlama
kurulmu olmaldr.
321 "Agathos Daimn": Yunanca "iyi ruh, cin" gibi bir anlam vardr. Evi, aile ocam
koruyan ve bereketli klan bir varlk olarak kabul edilir (Duden, Die Religionen,
1977). Herhalde Sabilierin telakkisinde bu kadarla kalnam, bir tr irad melei
mertebesine ykseltilmitir. Dr. Mbeiri Farsa eviriye ekledii notta, Yu
nanllarn yemek sonunda Agathodaimn erefine bir miktar arap itiklerini,
Msr'n Nil Tanrs olan Knehp'in Yunan karl olduunu belirtir. Bu notta
"Hermes" hakknda da bilgi verilmektedir.
235

dininin nbvvet retisinden; Hermes'in kiilii Islam'n

nbvvet retisine gemi, burada da "dris ve Henoch"
(Okhnokh) ile zdeletirilmitir.322
"Hermesi olan" (Hermetise) ilk Mslmanlarn ii ol
duunu sylemekte alacak bir yn yoktur.323 Bir yandan
gerekten de ii nbvvet retisi (yukarda ll, A, 2) Hermes'in
<lap.il olduu peygamberlik kesimini kendiliinden ve nceden
gstermekte idi. Bu tr peygamber (nebi) eriat getiren, in
sanlaa bir eriat teblii ile grevli bir peygamber deildir.
"Ksas- enbiya"da onun rtbesi, ilk yerleik kentlerin (cite,
medine) yaayn dzenlemek ve insanlara "fen" retmek,
yol-yordam ve yntem belletmek zere gnderilen bir nebinin
rtbesidir. Dier yandan ii irfan retisi Hermes'de de sz
konusu olduu gibi lslam'dan nce gelen ve "resul" olmayp
sadece "nebi" olan kimselerin bilgi edinme biimi ve bilgi
seviyesini de nceden aklam, bunlarn durumunun teri'i
(yasayc) nbvvet devrinin ardndan gelen velayet devri imam
ve evliyasnn durumuna e olduunu belirtmi idi. Yukarda
grdmz gibi (ll, A, 5) dorudan doruya ilahi ilham olarak
bu nbvvet ve velayet teri'i nbvvet grevine stndr
de.324 Bu sebeple Hermesi felsefe bir "hikmet-i lednniyye",
ilham edihi bir hikmet, yani vahy ve nbvvet temeline
322 Daha nce de deindiim gibi burada bir tarihi yanltmacaya bavurulmu ve
ldris Peygamber ile Hermes kartrlmtr. Hermes bir ism-i bi-msemmadr.
ldris Peygamber ise bir "nebi"dir, yaam bir insandr. Belki Ahd-i Atyk'deki
"Henoch" olabilir, fakat Hermes ile ilgisi yoktur.
323 Herhalde burada "ii" derken yine mesela Seyh Saduk, eyh Mfid Nech-ul
Belage'yi derleyen Seyyid Razi, Kuleyni gibi iilerden oniki imam retisine bal
olanlar deil, ii ad altnda mau ve mevve inanlara sapanlar kasdedil
mektedir. Hermesilik akmnda da hakk ile batl kartrlm olabilir.
324 Yne yukarda belirtildii gibi, Oniki lmam iilii ile mesela Alamt lsmaililii'nin
kartrlmamak gerektii, Oniki imam iilii'nde resuln ayn zamanda nebi
ve dolays ile veli demek olduu ve hususiyle Hatem-i Enbiya olan Resl-i
Ektem'in (S.A.) derecesinin btn kainata ve insanla stn olduu unu
tulmamalidr.
236

dayanan bir felsefedir.

Buna karlk Snniler (ehristan'nin tankl ile) Sabiilerin
Hermesilii'nde lslam ile badamayan bir din zellii g
ryorlard. Onlara gre bu gr bir peygamberin (bir eriat
tebli eden, risalet eden bir peygamberin) varln gerekli
grmeyebilir. Hermes'in bu yol mridlerini irad edii gibi
ruhun ge ykselii, peygambere ilahi metni vahyetmek zere
inen bir melek inancn gereksiz klabilir. Fakat sorun ii
nbvvet telakkisi ve irfan asndan ele alndda bu ba
damazlk szkonusu olmayabilir.325 Bundan doan sonular
ok ileri gidebilir. Aristoteles'in kyas mant ve metafizii
slami evrelere girmezden nce Hermesilik grnn nasl
ve niin iilik kapsndan bu evrelere szd anlalmaktadr.
Bu olay ayn zamanda Snni lslam evrelerinde lsmaili,
Hermesi ve ii326 tutumlar arasnda ayrm yaplmakszn tm
felsefi dncenin temelde nbvvet ve vahye dman ve
eriati tahrip edici saylmasna karn, ii lslam tutumunun
sebeplerini ve felsefenin gelecei asndan sonularn vur
gulamaktadr.
2. an birok "gl kiilikleri" gibi feylesof el-Kindi'nin
rencisi olan lranl feylesof Serahsi (vefat: 286/899)327 ii
idi veya byle saylyordu. Sabii dinine ilikin ve bugn
325 eriati reddedi anlamnda "banni" olmayan gerek itlik, dier bir deyile
Oniki mam mezhebi, ancak "mutahhar" ve "masum"dan gelen haberi kabul
edeceinden, eski din kalntlarnn bu gibi yollardan lslam'a aktarlmas
karsnda uyank ve duyarl kalacaktr.
326 "lsmaili" ve "ii" ayn anldna gre, burada "ii"den ama zellikle Oniki mam
itlii'dir.
327 Kamus-ul-A'.lam'da yle deniyor: Ebul-Abbas Ahmed bni Muhammed Serahsi
nl bilginlerdendir. Suahs'da domu, 286'da vefat etmitir. Musikiye dair
biri byk ve biri kk iki eser yazm, Porfryos'un "lsagoci"sini erhetmi
ve ahlaka dair "Adab-un-nefs" unvan ile bir kitap telif etmitir. Abbasi hali
felerinden Mul'tazd'n tevecchne mazhar olmutur. Kendisinden sonra
yaayan ve fakyhlerden olup ayn unvan ile tannan dier "Serahsi"lerle ka
ntnlmamaldr.
237

kaybolmu bir eser yazm idi. stad olan el-Kindi de,

Hermes'in oluna t ve talimlerini okumu bulunuyordu
(phesiz "Poimandres"e yaplan bir zmni atO. Tanrsal
aknlk gizine ilikin bu eseri bir Mslman feylesofun da
daha iyi yazamayaca kanaatinde idi. Maalesef Sabiilerin bir
resul tarafndan getirilen bir eriat kitaplar yoktu ve bu sebeple
resmen "ehl-i hitab"dan saylamyorlard.328 Zamanla azar azar
lslam'a girmeye mecbur oldular. Bilinen son reisleri olan
Hukeym lbni lsa lbni Mervan 333/944'te vefat etti. Bunlarn
etkilerinin baz silinmez izleri kalmam deildir. llahi sfatlarn
temyizinde kyasn etkisizliine ilikin kanaatleri mam
Ca'fer-i Sadk'n "cedel" (diyalektik, kelam ilmi) hakkndaki
kinayelerinde yank bulur.329 Mani terminolojisine bal olan
terminolojilerinden baz kalntlar almagaani'de (vefat:
322/934) tekrar kendini gsterirler, ki bu almagaani'de bir
ar ii'ye zg kiisel bir trajedinin dokunakl simasdr. 330
328 Daha nce de deindiimiz gibi, Kur'an- Kerim'in "ehl-i kiab"dan olduklarn
aka belirttii ve Yahya'ya (A.S.) tabi olan Sabiiler ile, burada yazarn Sabii
olarak zikrettii "szde Sabiler" birbirinden ayndr. Bu ikinciler Yahya Aley
hisselarna tabi olan ve tevhid inancndan uzaklaan Hristiyanlk'a da katlmayan
ehl-i kiab bir Musevi frkas olan Sabiilerin adn benimseyerek Sabii grnen
mriklerdir. Metinde geen Poimandres hakknda, Dr. Mbeiri u bilgiyi
verir. Yunanllarn eski alarda yaan bir Msr hkmdar olarak da tandklar
Herrnes'e atfolunan ve "gizli bilimler"e ilikin baz kitaplar vardr. Bunlardan
ou Poernander (oban) diye adlandrlan mkalemelerdir. Herrnes'in eser
lerinden bir blm 1471 'de Marsile Ficin tarafndan toplanm ve Latince'ye
evrilmitir. 1554'te Tumebe ve 1854'te de Lanhey tarafndan yaymlanm,
1863'te bir blm Louis Menard tarafndan Franszca'ya evrilmitir.
329 Yollama yaplmyor. lmam- Sadk, ilmini bu kayaklardan deil, vahy kay
nandan alm ve nceki vahyler mirasndan baz krntlar bu Sabiilcrde de
kalm olmaldr. Yoksa lmam- Sadk Resl-i Ekrem'den (S.A.) gelen kaynak
dnda bulank kaynaklardan yararlanm deildir. "Cifr" hususunda da bu
konuya deinmi idik.
330 almagaani gerek bir ii olmayp yalanclardandr. Dr. Mbeiri u bilgiyi
veriyor: Muhammed lbni Aliyy-i almagaanl, lbni Ebil-Azakr ad ile tannr.
Gaybet-i Sugra'da lrnam- Asr'n naibi olduunu iddia eden ve gerek naip olan
Huseyn lbni Rh'a muhalefet eden bir kimsedir. Tenasuh ve hulule inand
iin de irnanlarn retisinden uzak dm, hicri 322'de Badad'da katledilmi,

238

Znnun-i Msri'nin aracl ile (vefat: 245/859) ki Msrl

simyac ve mutasavvftr, yine bunlardan baz eyler tasavvufa
szmtr (Harraz 286/899, Hallac 309/922).331 lslam Yeni
Eflatunculan felsefi dnce ve manevi tecrbeyi birletirmek
ister ve aka Hermes'e varan bir irad zinciri (isnad) iddia
ederler. Suhreverdi (587/1191) ve lbni Seb'in (vefat: 669/
1270)332 bunlardandr. VII./XIII. yzylda ii bir ranl feylesof
Efzal-i Kaan Hermesi bir eseri Farsa'ya evirmitir (Aada
bu konuya deinilecektir). Hermes her zaman "ksas- en
biya"da zerinde durulan bir sima olmutur (lran'da Meclisi,
XVII. yzylda Ekeveri.333
3. Hermesi dnceyi ve lslam'daki etkilerini L. Massignon
ile birlikte ylece belirtebiliriz:
Ilahiyyat alannda kyas yolu ile uluhiyyetin anlalp an
latlamayaca, ancak ondan tecelliler ve zuhurlar olabilecei,
dua, zhd ve mnacat ile uluhiyyete yaknlalabilecei kanaati
vardr. Devri bir zaman dncesi mevcuttur. Bu zaman
dncesi Hermesi-astrolojik (yldz bilimci) bir telakkiye
cesedi aslm, sonra da yaklmtr. Glpnarl da almagaani'yi yalanclardan
sayar. Huseyn lbni ROh ve bizzat lmam- Zaman tarafndan lanetlendiini bildirir.
Abbasi Hkmdar Raz Billah'n emri ile katledilmitir (Glpnarl, iilil,
stanbul, 1979, s. 536/537).
331 Hallac hakknda bkz. Glpnarl, age. s. 5381539. Yalanc m idi? byle mi
grld? Hkm Allah'ndr. Zunnn- Msri: Sevban bin lbrahim Ahmimi-i
Msri, 245/859'da vefat eden ariflerdendir. Ebul-Feyz veya Ebul-Feyyaz lakab
ile de anlr. Zndklk ile itham edilmi, fakat Mtevekkil tarafndan serbest
braklarak Msr'a dnm, orada lmtr (Feheng-i Mu'in). Harraz hakknda
Kamus-ul-A'.lam'da u bilgi vardr: Ebu Said HarrAz (Ahmed lbni lsa) sufi
eyhlerinin byklerindendir. ZunnOn-i Msri, Seriyy-i Sakati, Bir-i Hafi gibi
byk eyhlerle sohbet etmitir. Menkbeleri ve zhde dair szleri oktur. 277'de
vefat etmitir (Corbin 286 tarihini veriyor).
332 SuhreverdI'den ilerde bahsedilecektir. lbni Seb'tn (Kutbuddin Muhammed lbni
Abdulhak) Endls'dendir. H. 614'te Mrsiye'de domu, "Fesad- akyde"
dolays ile Endls'den srlm, 669'da Mekke'de vefat etmitir (Kamus
ul-A'.lam).
333 Kssas- Enbiya'da zerinde durulan ldris'dir (A.S.), Hernes deil.
239

baldr (lsmaili iilii'nde zaman hakkndaki temel dnce,

Nusayrilerde Hermes; ikinci "kubbe"nin ilahi mazhardr.
Drzilerde Okhnokh ikinci zuhur olarak Havva ile, evrenin
ruhu ile zdeleir).
Bileimci (synthetique) bir fzik szkonusudur. Ayalt evreni
(le monde sublunaire) ile Felek-l-Eflak'i (Ciel empryree)
kar karya koymaktan (ve bozulabilir drt unsuru z ruhun
karsna karmaktan) uzak olan bu fizik, evrenin birliini
- kabul eder. Bu fizik telakkisinden tekabl ve tenaspler
(karlklar, tenazrler) ilmi (science des correspondances)
ve ilkesi doar ki bu ilke ilim de, her eyde mevcut meyl ve
cazibeye dayanr (sympathie). Genel kural deil, genel ku
raldan sapm olsa bile her bireysel olayn zelliklerini in
celeme eilimi gzlemlenir ki L. Massignon bunu kurald
nedensel diziler (series causales anomolistiques) olarak ad
landrr. Bu zellik dolays ile Hermesilik'te Aristolesilik'in
mantki eiliminden ayrlma ve Stoac (revaky) okullarn
somut ve grgl deneyci (empirique) diyalektiine yaklama
szkonusudur. Stoac veya Stoac eilimli etkiler yalnzca
KO.fe'nin Arap dilbilimcileri zerinde deil (aada IV, 5),
bireysel sebeplerini gznnde tutmak isteyen bir ii bilim
trnde de kendisini gsterir. (Mesela lbni Bab.yeh'de
(Babveyh) Oniki lmam iilii dncesinin doruunda, Molla
Sadra irazi'nin zat ve mahiyetler metafziine kar kard
varolu metafiziinde de ayn ilikiyi grmek mmkndr.
4. Burada Hermesi gelenek erevesinde ve lslam evre
lerinde meydana getirilen btn eserleri anmak mmkn
deildir. Bu eserler arasnda Hermes'e izafe edilenler ve a
kirdlerine ait saylanlar (Ostanes, Zozime vs.) tercmeler
(Krates Kitab, Dost Kitab) vardr. lbni Vahiyye'nin eserleri
ile ona atfedilen eserler de (bakalar arasnda nl "Nebat
Tarm" anlabilir ki 340/951 yllarnda len vezir ailesinden
bir ii'ye, Ebu Talib Ahmed lbni el-Zeyyad'a aittir) anlabilir.
240

Ne var ki Arap Hermesi gelenei iindeki eserlerden ikisinin

adn zellikle anmak gerekir:
1) "Yaradl Srr ve Tabiat Fenni" kitab (Srr-ul-halika).
Bu kitap Halife Me'mun dneminde (vefat: 218/833) ad
bilinmeyen bir Mslman tarafndan meydana getirilerek
Tyanel Apollonios'a atfedilmitir. nl "Zmrd Levhi"
(Table d'emeraude, Tabula smaragdina) ile biten eser ite
bu eserdir. Ayn dnemde Urfal Yakub Oob d'Edesse) ta
rafndan meydana getirilen, Abbasi Saray'nda Nasturi hekim
olan bu zatn "Hazineler Kitab" adl eseri ile karlatr
labilecek bir kitaptr.
2) kinci ese de "Bilgenin Erei" (Hekimin Gayesi, Ga
yet-ul-Hakim) adn tamaktadr ki yanl olarak Mesleme
i Mecriti'ye izafe edilmitir (vefat: 398/1007). Bu incelemede
Sabiilerin yldzlan takdis ile ilgili ayin ve ibadetleri hakknda
deerli bilgiler yannda Sokrates'e izafe edilen "Tam Tabiat"
(Nature Parfaite) hakknda btn bir aklama vardr.
5. "Tam tabiat" (Et-tba'-ut-tiimm) konusu, bu edebiyat iinde
ele alman konularn en ilgi ekicilerinden biridir. Tam (kamil)
tabiat, "ruhaniyyet"tir, "feylesofun, hakimin melei"dir. Onu
hikmete irad eden ahsi rehberidir. Neticede Daena'nn baka
bir addr,334 semavi "Alter ego"dur, ruhun benzeri olan "nurani
suret"tir. Zerdt ve mani dininde, seilmi kiiye "exitus"u,
irtihali srasnda grnendir. Hermes'in kendi "Tam tabi
at"ndan (ergin doa) nail olduu mahede (r'yet, vision)
Suhreverdi tarafndan yorumlanm, ondan sonra da btn
lraki Okulu (aada VI) ve ondan sonra Molla Sadra ve
rencilerinin rencilerine kadar birok kii de bu konuyu
aklam ve yorumlamlardr. Herde (aada V, 6) Ebul
Berekat Badadi'nin ok kiisel (,zgn) bir biimde, "tam
334 Daena'nn belki de Arapa "din"in kk olarak din anlamna geldii sylenir.
Burada ise "melek" anlam verilmektedir.
241

tabiat" konusunda, lbni Sinac retinin "akl- fa'al" vastas

ile vard sonulara vardn greceiz. "Tam tabiat" (nature
parfaite) kavramnn izlerine baka adlar altnda da rastlanr:
Attar'n Farsa tasavvufi destanlanndaki yolcu, onun zleyii
ile yola kar. Necm-i Kbra'nn okulunda "gkteki tank";
"grnmez rehber" diye adlandrlr. Sokrates'in "perisi"
(Daimn), Plotinus'un kiisel "perisi" de (Daimn) ite budur.
Bu izgideki lslam hakimleriphesiz kiisel gerekliklerini
kazanmalar ve kendi ilerine ynelik yolculuklarnn amac
olan bu "gksel ben"lerinin (moi celeste), ikinci kiilik
benliklerinin bilincine varmalarn Hermesilik'ten alm
lardr.
2. Cabir lbni Hayyan ve Eski Kimya Bilimi (Alchimie)
1. Cabir Ibni Hayyan ad altnda meydana getirilen engin
eserler dizisi ve kaynaklarnn bazlar dolays ile bizzat
kendisi, Hermesi gelenee mensuptur. Burada ancak m
teveffa Paul Kraus'un Cabir lbni Hayyan'a tahsis ettii ve uzun
bir sre Cabir hakkndaki incelemelere rehberlik edecek olan
antsal almaya yollama yapmakla yetinilecektir. Cabir
llliyatnn yazan hakknda karar vermek henz pheli bir
sorundur. Latince'de Cabir (veya Geber) ile zellikle uram
olan Berthelot, kesin bir hkm verebilmek iin gerekli
belgelere de sahip olmadna gre, toptan ve kandrc ol
mayan yarglarla, reddedici yarglara varm, bu eserlerin,
Cabir'e ait olmadn savunmutu. Buna karlk Holmyard
ise bu konudaki geleneksel gr destekleyen bir yn kant
toplam bulunuyordu: Cabir gerekten de il.Mil. yzylda
yaam idi. Gerekten de altnc lmam Ca'fer-i Sadk'n
rencisi idi. Yine gerekten de kendisine izafe edilen ve aa
yukar bin risaleden mrekkep byk klliyatn yazan idi.
(Bir Ibni Arabi veya Meclisi'nin eserleri ile karlatrlrsa, bu
242

eserlerin tek yazara ait olmasnn pek de imkansz olmad

grlr.) Ruska ortalama bir yol aram idi. imamn Cabir
zerinde dorudan doruya etkisini kabul etmedi, Fakat
Cabir'e atfedilen ilmi faaliyetin merkezlerini Iran'da gsteren
bir gr benimsedi. (imamn Cabir zerinde etkisinin red
dedilmesi, yerlemi bir ii kans ve geleneinin biraz keyfi
olarak kabul edilmemesi demektir.) Paul Kraus'un titiz
aratrma ve incelemeleri ise birden fazla yazarn szkonusu
olduu sonucuna varmakta idi. Ilk bir ekirdek etrafnda ve
yaklak olarak saptanabilecek bir belirli dzen ierisinde
birok derme (collection) meydana getirilmitir. Yine Paul
Kraus'a gre bu eserlerin ortaya k ll./Vlll. yzylda deil,
III./IX ve IV./X. yzyllarda olmutur.
Bununla birlikte burada belirtilmelidir ki "fenni" (tech
niques) olarak adlandrlan derlemelerle dierleri arasndaki
kartlk bir yana braklrsa, tm arasnda uzvi (organique)
bir balant ve tutarl bir esin (ilham) birlii vardr. Bir corpus
(klliyat) dermesinde Tyanel Apollonios'a izafe edilen "Ya
radl Srr" eserine atf yapld ve bu eserin lll./lX. yzyla
ilikin olduu doru olsa bile (bkz. yukarda iV, 1) "Yaradl
Srr" eserinin terimleri ve konusu ile ilk kez bu dnemde
ortaya kt ve bir ilk rneinin bulunmadn da kesinlikle
syleyemiyoruz. Feylesof Sleyman Mantkiy-i Sicistani'nin
(vefat: 371/98l'e doru) Cabir geleneine kar tankl da
kendi iinde elimektedir. Doru sylemek gerekirse inan
cmz udur: O dneme ilikin birok eserlerin kaybolmu
/ bulunduu byle bir alanda yerlemi bir rivayet geleneine
dayanarak bu gelenei aklayan ve onca aklanan sonular
karmaya almak an eletirici bir tarih anlay ile bsbln
belirsizlie saplanmaktan daha verimli olacaktr. Sistemli bir
tutumla ii imamlarnn katklar hor grlmek veya bil
mezlikten gelinmek istenmiyorsa (ki ii yazarlarn incele
melerinin gecikmi olup daha sonraki dnemlerde yazlm
243

olmalarnn sonucu burada zellikle kendisini hissettir

mektedir) ve lsmaililik akmnn nce imam Caferi Sadk'm
olu imam lsmail'in335 evresini kuatan "mridler" arasnda
domu bulunduu hatrlanrsa, Cabir'in lsmaililik ve imam
ile ilikileri aydnlanm olacaktr. Bu klliyata dayanarak daha
sonra kimyac Cildeki'nin Qildaki) kaleme ald hayat
hikayesi, kimyac bir Cabir lbni Hayyan'm yaam olduu
altnc imamn rencisi olup daha sonra sekizinci lmam
Rza'ya da balln srdrdn, nihayet Tus'da (Hora
san'da) 200/804 ylnda vefat ettiini doruluyorsa bu bilgilere
itiraz etmek iin de elimizde hibir kesin gereke yoktur. Baz
mdevvenat (corpus) dermelerinin (collections) birden fazla
yazarn varln varsaydrmalar halinde bunun kabul edil
mesinde de eliik bir tutum yoktur. nk sonuta gr
lecektir ki "Cabir" ad altnda oluan kiilik simas, blirli bir
zaman noktasnn snrlarm amaktadr.
2. Paul Kraus'un aratrmalar Cabir'in "mizan" (balance)
kuramnn "Ortaa'da tabii bilimlerin niceliksel bir sisteminin
kurulmasnda en kat eilimi temsil ettii"ni gstermeye
ynelmitir. Paul Kraus'un trajik kayb ne yazk ki eserini
tamamlamasn engellemese idi, bu yarg daha iyi incelene
bilecek ve doruluk derecesi ortaya konabilecek idi. Cabir'in
kimya (alchimie) bilimi ile lsmailiyye'nin dini felsefesi ara
sndaki balarn gsterilmesi tasars henz gerekletirilmesini
beklemekte idi. Gerekten de Cabir'in niceliksel (quantitaiD
bilimi sadece bugnk bilim anlaymzla bilimler tarihinin
ilk dnemlerine ilikin bir fasl olarak kalmaz. Bu btn ile
bir Weltanschauung'dur. Dnya grdr.336 Mizan ilmi (La
science de la Balance) insan ilminin btn verilerini ere
vesine alma amacna ynelmitir. Yalnz "ayalt" evreninin
335 mam deil, sadece imam-zadedir.
336 Metinde Almanca olarak weJtanschauung" denmitir.
244

 alanna deil,337ayn zamanda yldzlarn hareketine ve

manevi alemin uknumlarna da (hyp ostases du monde spi
rituel) uygulanacaktr. "Elliler Kitab"nm dedii ibi "Akl",
alemin ruhunu, tabiat, suretleri, krreleri, yldzlar, ana
sr- erba'a'y (les quatre qualites naturelles), hayvanat, nebatat
ve cemadat lmek iin "mizanlar" vardr. Nihayet harflerin
mizan vardr ki tmnn ekmelidir (en mkemmelidir).
Grlyor ki "niceliksel" (quantitative) terimin Cabir ilim
telakkisine uygulan kavram kargaas ve yanlsamalara yol
aabilir niteliktedir.
"Mizan ilmi", her cisimde zahir ile batnn (l'exoterique et
l'esoterique) iliiini aa karmay diler. Bylece daha nce
de deinmi olduumuz gibi (eski) kimya ilmi (alchimie)
te'vilin, manevi yorumun en mkemmel ekli olarak ortaya
kar: Zahir olan gizlemek ve gizli olan aa karmak! "Akl
Meydan" kitabnn (kitab-u Meydan ul-akl) genie aklad
gibi, bir nesnenin tabiatlarn lmek, o nesnede tabiat ru
hunun nasl tecelli ettiini, niceliklerini, dier bir deyile bu
ruhun o nesneye indiinde tecelli isteinin iddet derecesini
lmek demektir. Bu, ruhun unsurlara (anasra} duyduu
arzunun ifadesidir ve llerin (mevazin, mizanlar) kke
nindeki ilke de bundan tremitir. u halde denebilir ki bizzat
kendi zne dnen ruhun dnm, baka hale girii, ci
simlerin de dnmnn artlarn belirler. Ruh bizzat bu
dnmn mahallidir. Kimyasal ilem demek oluyor ki en
mkemmel ekli ile bir ruhi-manevi ilemdir. Sadece kimyasal
metinlerin ruhun bir remzi olmas dolays ile deil, ayn
zamanda nesnel olarak verilmi olan bir madde zerinde nesnel
ve gerek olarak meydana gelen ilem evrelerinin, ruhun
kendine dn evrelerini simgelemesi dolays iledir.
Bunca karmak llerin, Cabir'in inceden inceye d337 Herhalde kasdedilen "mevalid-i selase"dir.
245

zenledii ve bazen dev boyutlar alan rakamlarn, gnmzn

bir laboratuvar iin anlam yoktur. Mizan ilminin ilkesi ve
erei, her bir tzde (cevherde) cisimlenen evren ruhunun istek
derecesinin llmesidir. Bu sebeple de bu ilimde ada
niceliksel bilimlerin bir ncsn gtmek gtr. Buna
karlk "mizan ilmi", gnmzde birok aratrma eylem
lerinin ilgisini eken "Ruhun energetique"i, konusunun
ncs saylabilir. Cabir'in mizan u halde tabiatlarda , un
surlarda tecessm eden manevi enerji derecesini tespit edebilen
tek cebirdir. Bu manevi enerji; tabiatlar zgr klmas dolays
ile kendi ruhunu da zgr klmakta olan kimyacnn aracl
ile bamszlaabilmekte, kaytlardan kurtulabilmektedir.
3. Cabir'in, "Harfler Mizan"na btn dierleri iinde en
mkemmeli olarak baktn sylemi bulunuyoruz (yine bkz.
aada iV, S). Islam "arif"leri (gnostiques) Islam ncesi irfan
kuramn gelitirmek sureti ile alfabenin her harfinin hilkatin
(yaradl) temelinde varolup ilahi kelamnn belirginle
mesinin ifadesi demek olduunu kabul ederler. (Bu konuda
arif Markos -Marcos le Gnostique- ve yukarda anlan ii arif
Mugyre'ye baklabilir.) lmam Ca'fer-i Sadk oybirlii ile bu
ilmin mridi saylmtr.338 Snni arifleri de bu ilmi Ill./IX.
yzyln ikinci yansndan itibaren iilerden almlardr. lbni
Arabi ve okulu buna ok bavurur. lsmaililer katnda da ilahi
ad (ism-i a'zam -H.H.) zerindeki dnceler Yahudi irfannn
"drt harfli kelime" zerindeki dncelerini karlar.339

Cabir, bu "harflerin mizan"na zellikle "Kitdb-ul Mecid"

adl eserinde ok yer vermitir (bkz. Bibliyografya). Bu kitap
ne kadar etrefil olursa olsun Cabir'in kimya retisi ile lsmaili
irfan arasndaki ba en iyi ekilde gstermekte ve bizi belki
338 Daha nce "cifr" konusunda sylediklerimiz gznnde tutulmaldr.
339 Dr. Mbeiri, Musevi alfabesinde drt harfli olan "Yehve" ismi yerine, bu kutsal
ad sylememek iin Adonay adnn kullanldn aktaryor.
246

de onun kiilii srnna da nfuz ettirmektedir. Bu incelemede

uzun uzadya simgesel harfin deer ve anlam zmlenir.
"Ayn" harfi imam, yani susan, skut edeni, samiti simgeler,
Ali'nin remzidir.340 Mim Peygamber'i simgeler natkn, eriati
tebli edenin, Muhammed'in (S.A.) remzidir.341 Sin ise Selman'n
huccetin remzidir.342 Yukarda belirtildii gibi (ll, 3, 2) Oniki
lmam iilii'nde ve Fatmi lsmaililii'nde stnlk derecesine
gre sralama "mim, ayn, sin" eklindedir. Buna karlk Is
mailiyye'nin ilk eklinde ve Alamft lsmaililii'nde, mesela ilk
Ismaili metinlerinden olan Umm-ul-Kitab'n "Selman'n Yedi
Cengi" blmndeki sralama "ayn, sin, mim"dir.
"Sin" kimdir? kimdir bu "mecid" olan (Glorieux) Cabir
hibir zaman "muntazar imam"n szkonusu olduunu
sylemez. llahi manadan zuhur eden "ilsir" olarak grlen
ve bu dnya medinesini baka bir ekle sokacak, inklap
meydana getirecek olan imamn "sin" olduunu ileri srmez
(bu imam dncesi btn iilik'te ortak bir mead dncesi,
ii eschatologie'sinin bir unsurudur ve Batl yorumcular ok
defa bu dnceye siyasi anlam ykleme eilimindedirler).
"Sin", "garib" demektir, "yetim" demektir. Kendi gayreti ile
yolu bulmu, hidayete erimi ve imam tarafndan evlatla
kabul edilmitir. Ayn'n, imamn saf nurunu btn kendisi
gibi "garib" olanlara gsterendir. Bu saf nur bedenleri ve ruhlar
cehennem iine sokan kanunu (er'i) ilga eden nurdur, Adem'in
olu it'ten Isa Mesih'e kadar intikal eden ve Mesih'den de
Selman'n ahsnda Muhammed'e (S.A.) erien nurdur.343 lmdi,
"Kitab-ul-Mecid" bildirir ki bu kitab anlamak, her cismin
srasn, yordam ve dzenini anlamaktr, bizzat Cabir gibi
340 Arapa yazl ile Ali ad "ayn" harfi ile balar.
341 Muhammed (S.A.) ismi "mim" harfi ile balar.
342 Selman ismi de "sin" harfi ile balar.
343 Yine "Eimme-i Athiir"dan gelmeyen efsaneler szkonusudur.

247

olmak demektir. Gney Arapas olan Himyeri dili ile esra

rengiz bir eyhin ona rettiini o da okuyucusuna aktarr:
"Ekal llmi Kitab'm (Morphologie) okuduunda bu eyhin
ve bylece bizzat kendinin nceliini, takaddmn de bi
leceksin ey okuyucu! 344 Allah biliyor ki sen osun".
Cabir'in kiilii ne bir efsane, bir usture, ne bir menkbedir.
Fakat Cabir tarihi kiiliinden daha fazla bir kiiliin tem
silcisidir. "Mecid" (Golarieux) bunun ilk ana rneidir
(archetype). Cabir'e atfedilen klliyatn birok yazarlar olmu,
herbiri gerek bir kiilik olan Cabir'in ad altnda ve bu rnei,
kalb gznne alarak konular yeniden ele almtr.
Yazlan ayn zamanda kimya biliminin balangcnn, eski
kimyann destandr. Biz burada ancak baz adlar anarak bu
bilimin geliim yolunu belirleyebileceiz.
Muyyeduddin Huseyn-i Tugrai, nl bir air ve kimyac
olup lsfahanldr. 515/1121 ylnda idam edilmitir. Muhyiddin
Ahmed-i Buni (vefat: 622/1225). Cabir klliyatndan ikiyz
eseri incelemi bulunuyordu. Msrl Emir AydemO.r Jildaki
(Cildeki) (vefat: 743/1342 veya 762/1360) sk bir ekilde
Cabir'e atf yapmaktadr. ok saydaki eserleri arasnda
"Mizan'm Srlarna llikin Delil Kitab" drt koca cildi ihtiva
eder. Bu eser zellikle kimyasal ilemle simgelenen manevi
dnm konu alr. Netaic-ul-fker kitabnn son bab "Kahin'in
Kefi, Ryeti" (le songe du pretre) baln tar ve burada
Hermes'in tam tabiat ile nl birlemesi konu alnr.
lran'da, XV. yzylda Kirman'da bir tasavvuf stad, Sah
Nimetullah-i Veli, Cildeki'nin bir kitabna haiyeler yazmtr
(nihayet-ut-tiilib). XVIII. yzyl sonlar ve XIX. yzyl ba
langcnda lran'da tasavvufi uyan (Renaissance) stadlar,
344 eyh Galib'in:
"Hoa bak zatna kim zibde-i alemsin m!"
msram ihtiva eden rini hatrlatyor.
248

Nur Ali ah ve Muzaffer Ali ah manevi ycelme ve ittihadn

(union mystique) evrelerini kimyasal remizlerle ifade et
mektedirler. Nihayet eyhi Okulu'nda da kimyasal olaylar "Ba's
ve kyam cismi" (corps de resurrection) gibi bir ilahi hikmet
retisine bal olarak aklanrlar.
3. "hvan-us-Safa" Ansiklopedisi
1. Merkezi Basra'da olan bu dnce okulunun adn "Te
mizlik Kardeleri ve Vefa -Dostlar" (Les Freres de la Purete
et Les Amis de la Fidelite) olarak evirmek gelenek olmutur.
Temizlik, anlk (purete) terimine baz itirazlar yaplmasna
ramen kelimenin anlam da budur. "lffet" anlamna olmayp
kedret teriminin, pislik ve karaln, galizliin kartdr.
Meydana getirdikleri eser okunduunda anlalr ki bunlar
;'ar gnll ve her delile iman edip ballk gsteren kar
deler"dir. Meydana getirdikleri ansiklopedide bunlar ken
dilerini yelerinin adlarn aklamayan bir tarikat olarak
gsterirler. Bize gelen metnin IV./X. yzyla ait olduu zerinde
uyuulmaktadr. Ayrca baz feylesof ve tarihiler dolays ile
(Tevhidi, lbn-ul-Kfti, ehrizuri eserin ortaya knda katksi
olanlarn bazlarnn adn renebilmekteyiz. Ebu Sleyman
Busti, Mukaddesi, Ali lbni Harin-i Zencani, Muhammed lbni
Ahmed-i Nehrcri (yahut Mehrcani), Avfi gibi.
Gerekte sadece bir ii muhipleri (sympathisants) topluluu
deil, belirgin bir lsmaili dnce dernei szkonusudur, ne
var ki yaz heyeti ok tedbirli davranp bunu sadece "bilenin,
kendisine malum olann" anlayaca ekilde kaleme almaktadr.
Gerekten de bu giriimin bir propaganda amac gzettii
kesindir, ancak burada "halka inen" (populaire) nitelendir
mesini kullanmak yerinde olmaz, nk eserin kapsam byle
delidir. O dnemde eserin kopyalanmn gizlice camilerde
datlmas undan ileri geliyordu: lsmaili eitim grnce,
249

eriatin zeride zayf ve hasta gnller iin esiz bir deva olan
bir eyin var olduu bilincinde olann uyandrlmas, irfani
ve manevi saf dine arlann ona irad edilmesi szkonusudur.
Yine burada alageldiimiz anlamlar iinde din ile felsefenin
bir uzlamasndan sz etmek de doru olmayacaktr. Batnlik
grnce ruhlarn yeteneklerini karlayan eitli anlam
dzeyleri vardr. "lhvan"n (Kardeler) rgtleri en yce anlama
dayanarak kurulmutur. Manevi adan phesiz bu giriim
bir tr kaytlardan kurtulu (liberation) hareketidir, fakat Bat
terimleri ile aklclk (rationalisme) veya bilinemezcilik (ag
nosticisme) olarak adlandrlamaz. nk bizim dnrle
rimizin anlad anlamda burada bir "dini kaytlardan kurtulu"
hareketi szkonusu deildir. Mridi ulu-hiyyete benzer bir hayat
srmeye sevketme, hidayet etme szkonusudur (Tahallakfi
bi-ahlakillah-H.H.). Bu "irad edici felsefe" (philosophie ini
tiatique) peygamberlik ve vahy temeline dayanan felsefe
(philosophie prophetique) izgisi zerindedir.
2. Basra hvan'nm (Kardeleri'nin) ansiklopedisi u halde
btn bilgileri kapsamay ve onlara anlam vermeyi hedef
almaktadr. 51 incelemeden meydana gelmi grnmektedir.
(Yeni baslarda bir de sonradan eklenmi grnen 52. inceleme
vardr. Gerek 52. inceleme aada belirtilecektir.) ncelemeler
drt byk blmde toplanmlardr. Ondrd edebi hazrlk
bilimlerini (propedeutique), matematik bilimlerini ve mant
ele alr. Onyedisi tabii felsefeyi, bu arada psikolojiyi (ruhbilim)
inceler. On tanesi "metafizik"i konu alr. Dier onu da (veya
ek inceleme ile birlikte onbiri) "astroloji" (yldz bilgisi)
sorunlarn ve mistik konular inceler.
slami evrelerde meydana gelen baz metinler, eski Yunan'n
her saynn zelliine ilikin aratrmalar yapan ve bilgi veren
baz kaynaklarna dayanmaktadr. Bu ansiklopedinin de Fisagor
say bilgisine nemli bir yer vermi olduu da gznnde
tutulursa, 51. incelemeyi kapsamna alm olmas tesadf
250

deildir (17x3= 51). Bunlardan 17'si "fizik" konusundadr

ve 17 rakamnn Yahudi "irfan"nda da (gnose) belirli bir nemi
vardr. Ayrca 11 rakam Mugyre'nin ii irfan bilgisince345
lmam Mehdi'nin zuhur edecei gnde, lm olanlardan
kaldrlacak olan kimselerin de saysdr, Bunlardan herbirine
ism-i a'zam meydana getiren onyedi harften bir harf verile
cektir.Ayn-Mim-Sin denizinden feyz alan 51 sekin arif, Fisagor
(Pythagoras) Okulu'nun Dou'daki merkezi olan Sabit ehri
Harran'n kaplarnda nbettedirler.
lhvan-us-Safa'da da Cabir lbni Hayyan dolays ile sylemi
olduumuz gibi mizan ilkesini metafizik bir ilke derecesine
yceltme eilimi vardr. Her felsefe ve her ilim, Cabir'in daha
nceden syledii gibi, bu telakki gereince bir lektir,
mizandr. Sonu olarak mizan (say-dncelerin m1ahedesi)
felsefeye stn olan bir yntemdir ve felsefe kapsamna giren
her hususa da stndr. Ayn ekilde, Basra ihvan katnda
da her bilim ve teknik dalnn "mizan" vardr ve Y ce Mizan
Kur'an- Kerim'de 21. surenin 48. ayetinde kyamet gn
mizan olarak zikredilendir. Mizan terimi bylece zellikle
ii ve lsmaili anlamn bulmu olmaktadr. Burada "doru
lek" szkonusudur. (Kur'an- Kerim XVII/37 ve XXVI/182).
Bununla denge ve "adl" (adalet) kasdedilir ve kyamet imam
yeryznde "adl"i salayacana gre, bu "adl"in felsefi ve
dini anlam vardr (ihvan), bu imamn zuhurunu imanla
beklemektedirler).
3. Yine lhvan (Kardeler) kendi dzenlerinin ideal olarak
nasl kurulabileceini de belirtirler. Yaa gre gelien manevi
yetenekler asndan drt derece szkonusudur (Mekke'ye
hac yolculuu dncesi, hayat yolculuunun simgesi ol
maktadr).
345 Daha nce de deinildii gibi Mugyre ii irfan bilgisinin temsilcisi saylmaz.
Gulattan bir yalancdr.

251

Bu dzenin birinci srasnda; 1) Onbe yandan otuz yana

kadar olan genler yer alr. 2) lkinci rtbede otuz-krk ya
aras kimseler vardr ki eyann kyasa dayanan bilgisine ve
dini olmayan hikmete sahiptirler. 3) Ancak krk yandan
itibaren bu yolun ballar eriat zahiri altnda gizli anlamlara
irad edilmeye elverili olurlar. Bilileri u halde peygam
berlerin bilileri gibidir (Karlatrnz: Yukarda il A, 5). 4)
50 yan zerinde btn eyadaki manev-batni anlam idrake
ehil olur. Bilii melek bilii gibidir. Bylece Liber Mundi'nin
(tabiat, evren kitab) szn de vahyedilmi kitabn szn
olduu gibi kavrar ve zer. Bu sralama sadece ve sadece
deruni yetenek ve manevi rtbeye gredir. "Feylesoflarn
resm- ayini" aklandnda bu sralama da belirtilmitir. Burada
da Sabit telakkileri ile lsmaili telakkilerin belirgin ve zgn bir
bileimi szkonusudur. lhvann da kendilerinden nce gelenler
gibi tanr erlerini bir "Setr devri" boY':lnca (gizleme, rtme
dnemi, devr-us-setr, eyde d'occultation) hedef alan fesad ve
takiplere maruz kaldklarm gstermektedir.
4. "lhvan-us-Safa"nn lsmaili nispetleri hakknda, byk
"Risalet-ul-Cami'a" (toplayc risale) okunduu takdirde hi
phe kalmaz. Bu risale ansikolpedinin gerek 52. risalesidir.
Bu inceleme ansiklopedide incelenen sorunlarn temelini aa
karmaktadr. Adem'in kssasn, aynen yukarda zetlemi
olduumuz cenneten knn batn anlamn aklar. Yerlemi
ismaili geleneine gre bu eser "gizli imam"m (imam-
mestur) ikincisine aittir. Bu zatlar lsmaililere adn veren lmam
lsmail'in olu Muhammed lbni lsmail ile Fatmi Hanedam'mn
kurucusu Ubeydullah (doumu: 260/874; bkz. yukarda ilgili
ksm) arasnda gelen imamlardr. Yedinci imamdan itibaren
iilik'in lsmaili ve oniki imam kollarnn birbirinden ayrl
dklar bilinmektedir. Burada anlan lsmaili imamlarnn iinde
yaadklar gizlilik dnemi ile Oniki lmam iilii'nin "gaybet"
dnemi, onikinci imamn gizlilii kartrlmamaldr. lmam
252

Ahmed Omam lsmail'in torun ocuu) ll.Mll ve lll./IX.

yzyllarn olgunluk derecesini gznnde tutmak zorunda
kalmtr. lsmaili gelenei onu ansiklopedinin yazar (veya
yneticisi) olarak kabul eder. Kronoloji ynnden ortaya kan
gl zebilmek iin W Ivanow ile birlikte yle denebilir:
mamn dneminden beri bu eserin bir nvesi, bir ekirde.i
vardr. Artlarda gelen geniletmeler sonucunda "Resail-u ih
van-us-Safa" (lhvan-us-Safa Risaleleri) topluluu (ansiklo
pedisi) meydana gelmi olmaldr.
Snni Ortadoksluu'nun bu eser ve ihvan karsndaki
tutumuna gelince, Halife Mustencid'in 554/1150 ylnda bu
kitabn zel ve genel ktphanelerdeki btn nshalarnn
yaklmasn emrettiini hatrlatmak yeterlidir. (lbni Sina'nn
eserleri ile birlikte!) Buna ramen ansiklopedi yaamtr.
Farsa'ya ve T rke'ye evrildi. Btn lsam mutasavvf ve
dnrleri zerinde muazzam bir etkisi oldu.
4. Rhazes (Razi) Hekim ve Hakim
(Medecin et Philosophe)
1. nl hekim ve ok zgn bir feylesof, lranl "gl ki
ilik" "Muhammed lbni Zekeriya Rabi 250/864 ylna doru
Rey ehrinde dodu (Rey, bugnk Tehran ehrinin oniki
kilometre kadar gneyindedir). ok seyahat etmitir. Rey'de
hastane bahekimi olduu ve Badad'da da ayn grevi st
lendi bilinmektedir. 313/925 ylnda veya 320/932 ylnda
Rey'de ld. Hem Rey kkenli olduunu hatrlatmak (Rey:
Avesta'nm Raghasi yunanllarn Raghes veya Rhagesi), hem
de Rey kkenli dier ok sayda "Razt"den onu ayrabilmek
iin, burada "Rhazes" diye anlmas tercih edilmektedir. Or
taa'da Latince'ye yaplan evirileri dolays ile bu ad ile
tannm, tbbi eserlerinin bu evirileri dolays ile Rhazes adt
ile btn Ortaa Bats'nda n kazanmtr. Uzun bir zaman
253

Rhazes'in ilmi retisi yegane bilinen olarak kald. Bu reti

balca tp ve eski kimyaya ilikindir. Felsefi bakmdan ise
(Rhazes) Fisagorcu (Pythagoricien) olarak saylyordu,
Rhazes'in felsefi eserleri ise tamamen kaybolmu olarak bi
linmekte idi. lsmaili eserleri zerindeki bilgilerimizin giderek
artmas sayesinde, Paul Kraus bu eserleri tekrar ortaya ko
yabildi (Eserlerinden onbirinin zeti, Kraus bu eserleri tekrar
ortaya koyabildi (Eserlerinden onbirinin zeti, Kraus tara
fndan tek bir ciltte toplanmtr. Kahire, 1939).
2. lsmaili yazarlarnn, ada ve hemehrisi Ebu Hatim
Razi'den balayarak onunla tartma halinde olmas dikkate
deer. Daha sonra da Rhazes'e itirazlar srmtr. M. Sorh
i Niaburi (stad Ebul-Heysem-i Gorgani'nin eserinin er
hinde), sonra Hamid Kirmani, sonra da Nasr- Husrev bu
tartmay srdrenlerdir. Kaybolmu eserlerden verilen uzun
ve deerli alntlar; bu tartmalar dolays iledir ki bize ka
labilmitir. llkin (apriori) bu yksek kltr sahibi lranllarm
uzlap anlamalar gerektii, nk Ortodoks lslam'n lafza
bal kalan mensuplar ve skolastikleri ve felsefi aratrmalarn
btn sofu dmanlar gibi ayn hasmlara sahip olduklar
sylenebilirdi. Buna ramen bunlar ayn davada birleme
mektedirler. Sadece bu hasmlarn birbirine layk olduklar
sylenebilir. Rhazes lsmaililere cephe aldnda karsnda
ne sofu "ehl-i hadis", ne de felsefi dncenin mutaassp
dmanlar vardr. Bilakis bunlar kendi ynlerinden (mesela
Nasr- Husrev'in gayret ve iddeti ile) felsefi dncenin
haklarn korumak ve salamak iin sava verenlerdir.
Bu muhalefetin sebepleri aratrldnda bir ilk belirti
Rhazes'in kimya telakkisinde bulunabilir. Cabir'i tannm
olsun veya olmasn, onun telakkisi farkldr. Cabir'in kimya
gr ile lsmaili irfannn yakn "ilikisi vardr. Rhazes ise
"Mizan ilmi"ni bilmedii, kabul etmedii iin, kart telakkide
kimyasal ilem "te'vil"in ak bir rnei ve uygulamas say254

lrken Rhazes telakkisi temel te'vil ilkesine kar bir k

msemeyi -dmanl demesek bile- iermi olmaldr.
Bylece Rhazes'de rastlanan genel eilim, tabiat olaylarnn
simgesel (symbolique) ve batn anlamlan ile aklannn reddi
eilimi ile aklanabilmektedir. Burada kar karya gelen iki
dnya telakkisi, iki idrak biimi szkonusudur. Fakat bir yazar
asla kendi eserinin nasl yorumlanacan kesin ve tartlmaz
biimde nceden belirleyip gidemediine gre, bu alanda da
bu ynde baz gayretler gecikmemi, szde Mecriti'nin (pseudo
Mecriti) Rutbet-ul-Hakim ad eserinde olduu gibi, Cabir'in
ve Rhazes'in kimyalarn birletirip uzlatrmak iin gayret
sarfedilmitir.
3. lsmaililerin Rhazes'in taknd tutuma kar hcumlarnn
balca konular unlardr: Zaman, tabiat, ruh, peygamberlik.
lsmaililerin kar klar her eyden nce Rhazes'in felse
fesinin en belirleyici savn (these), be ebedi ilkenin be
nimseniini hedef alr. Bu be belirleyici ilke unlardr: Evreni
yaratan (le demiurge), evrensel ruh, ilk madde (materia prima),
mekan ve zaman. Ebu Hatim-i Razi kitaplarndan birinde bize
bir ilk noktann aklanmasna ynelen bir tartmann tu
tanan brakmtr: "Zaman" ebedi bir ilke durumuna ge
tirmede bir eliki yok mudur? Bu tartmann byk yarar
bizim iin uradadr: Rhazes ll ve gn hareketinden
doan bir zaman ile gkten ve hatta evrensel ruhdan bamsz
ve evrensel ruhun zerinde bir kainat dzenine ilikin, lye
gelmez bir zaman arasnda aynn yapmaktadr (Nasr- Husrev
de yle der: Zaman gn hareketleri ile llen ebediyettir.
Ebediyet ise llmemi zamandr, u halde balangc ve sonu
yoktur).
Tartma, iki taraf ayn "zaman"dan szetmedike sonusuz
kalr. Rhazes'in mutlak zaman ile snrl zaman arasnda g
zettii ayrm yeni Eflatuncu Proclus'un kulland terimlerle,
"ayrlm" ve "ayrlmam" zaman ayrmn karlar. Eski lran'n
255

Zervani kozmolojisinde "snrsz zaman, kysz zaman" ile

"hkm uzun zaman" arasndaki aynn hatrlatmaktadr.
Bu noktada Biruni bize unu retir: Rhazes bu fikirlerinde
III./IX. yzyln eski bir ranl feylesof lranehri'nin etkisin
dedir. lranehri'nin eserleri yazk ki ancak baz alnt ve an
malar lsnde tarafmzdan bilinmektedir. Biruni'ye gre
btn varolan dinleri reddedip ahsi bir din kurmak istemekte
idi ve bu adan o da "gl" kiiliktir. Nasr- Husrev onu
en stn ekilde vmektedir.
4. Tabiat felsefesi asndan, daha titiz bir syleyile gele
neksel olarak "eyann tabii zellikleri bilimi" diye adlandrlan
bilim szkonusu olduunda, Rhazes buna ayrd kitabn
balangcnda tabii ilimler ile uraan feylesoflarn mkemmel
eyler sylediklerini beyan etmektedir: "Bununla birlikte bizzat
tabiatn zellii hakknda bir ey sylememilerdir. Sadece
tabiatn varln tespit etmilerdir. Neden olan etkeni kimse
incelememi, neden ve niinini aklamamtr. nk sebep,
illet, asla bilinebilir bir konu deildir". zellikle bu gsfulk
itirafna lsmaili ilhahi hakimi Muhammed Sorh-i Niaburi
iddetle itiraz etmektedir: "Rhazes'e tp szkonusu olduunda
gvenilebilir, bunun dnda onu izlemek imkanszdr" diye
yazar. Rhazes'in karsna kard telakki, Nasr- Husrev'in
telakkisi ile birlemektedir ve bu da btn ile lsmaili ilahi
hikmetinin tabiat telakkisi demektir. Evrensel ruhun mad
dedeki bir mahedesi dolays ile tabiat, akl- klln bizzat
kendine ynelik mahedesi ile de ruhdan varlklar meydana
gelmektedir. Ruh bu anlamda akln ocuudur. Yine bu an. lamda Tabiat ruhun ocuudur, encisi ve akirddidir. Bu
sebeple hareket edebilmekte, ruhun hareketinin benzeri olan
eylemler meydana getirebilmektedir; Sonu olarak da hareket
mebde'i, ilkesi olabilir. (Bunu Rhazes inkar etmekte idi.) Tabiat
"speculum animae"dir, ruhun aynasdr. Bu sebepledir ki tabii
gzellik bizzat bir manevi gzelliktir. Eyann tabii zellikleri
256

bilimi de evrensel ruha ilikin bir bilim olarak uygulamaya

geer. Bylece Cabir'in ilim telakkisi ile birleilir ve Rhazes
ok uzakta kalm olur.
5. u halde burada temelde olan ruhun ve ruhun irfani
tarihinin iki farkl telakkisidir. Rhazes'in ktmserlii (pes
simisme) lsmaili ktmserliinden farkldr. Evrensel ruhun
dramn Rhazes bir simgesel (symbolique) kssada anlatr ve
bu kssa dolays ile Mani dininden olup da dinini gizledii
(crypto-manicheen olduu) sylentisi ortaya km, bu eklide
n kazanmtr. Bu kssa inkar olunmaz derecede ak irfani
(gnostique) armlar getirmektedir. Ruh, bu evrene s
zlmek iin yakc bir arzu duymu, dzensiz ve kargaal
hareketleri ile maddeyi sarsacan, dzenini bozacan,
amacndan da sapm olacan hesaba katmamtr. Bylece
evrensel ruh bu evrenin biare tutsa durumundadr. Bu
sebeple, zndeki ilahi cevher dolays ile Yaratc, akl (ln
telligence, Nos) gndermektedir ki, ruhu uyuukluundan
kurtarsn ve ona burasnn gerek yurdu olmadn gstersin.
Feylesoflarn grevi ve felsefenin ruhlara zgrlk kazandrma
grevi de buradan ileri gelir. nk ruh, akl vastas ile
kendine zg olan evreni tanmaktadr.
lsmaililerin cevabn anlayabilmek, Rhazes'in bu "irfan"na
(gnose) kar sk sk iddetli bir duruma gelen karlklarn
kavrayabilmek iin lsmaililere zg irfan gr hakknda
fikir sahibi olmak gerekir (Yukarda il, B). Plerme'un (Mele')
nc melei olan nsanlk melei hatas dolays ile onuncu
melek olmu, fakat kendi zne kar sonunda zafer kazanarak
kendisine mensup olanlar da kurtulua erdirmek iin bu
maddi aleme varlk vermitir. Yine Nasr- Husrev Rhazes'e
u cevab verir: Plerme'un (Mele') ikinci uknumu (hypostase)
olan ruh, onda suretleri (formes) meydana getirmek iin tabiata
"dm", inmi deildir. O sadece kendi grn bu tabiatta
yanstm, ve etken madde (physis) orada belirtmitir. Bu
257

d, ini dolays ile av olanlar, ferdi ve cz'i ruhlardr,

insanlk meleinin Plerme'unun yeleridir, evrensel ruh
deildir, nsanlk melei de deildir. Yine Aristoteles de "Liber
de Pomo"nun son ksmnda ruhunu ona "feylesoflarn ruh
larnn rabbi, efendisi olarak" tevdi etmiyor mu? Anima mundi
(evrensel ruh) nasl olur da cz'i ruhlar topluluuna indir
genebilir? Tabiat, bir lsmaili iin speculum animaedir. Klli
ruhun aynasdr. Klli ruhun, tecelli edebilmek iin, bizzat
kendini tanmak, kendine erebilmek iin tabiata ihtiyac vardr.
Kendini tanmak ve kendine varmak durumunda olan bir
varlk, kendi varlnda bir ikilik bulunmasn gerektirir. Fakat
bu ikilik "er" (le mal) etmek deildir. Tabiat "er" (kt)
demek deildir. Kendinden nce vuku bulmu olan, ezelde
meydana gelmi olan bir ktl giderme aracdr. (Rhazes'in
irfan telakkisi ile lsmaili irfan telakkisi arasndaki fark ok
aktr.) Bu varlk kanunu, evrenin devir ve dnemleri ahengine
hkmeden kanundur. Evrenin amac, mebde' ve meadnn
srrdr, nbvvet dnemleriJ!in de srr olmaktadr.
6. Ayn zamanda bylelikle burada ele alnan kartln
da temelini elde etmi oluyoruz. Bu da Rhazes'in nbvvete
kar oluudur. Rhazes uyumu ruhlar uyandrma grevinin
feylesoflara ait olduunu syler. lsmaili ise bu .ruhlarn
uyandrlma grevinin feylosoflarn gc zerinde olduu
cevabn verir.
Burada peygamberlerin szne gerek vardr. Feylesoflar
gruhu deil midir ki ok defa halk ktlesince bilinmeksizin
kalm, g sahiplerinin istihzas ile karlamtr? Rhazes'e
gre felsefe ile aydnlanmam ruhlar, lmden sonra evrende
babo dolarlar. Bunlar insanlar gurur ile batan karan
ve kimi zaman da peygamberlik iddiasnda bulunan eytani
varlklardr. Rhazes iitilmedik bir iddetle peygamberlerin
"eytani" sehtekarlklarna kar kmtr (Belki de Ho
henstauffen Hanedan'ndan II. Frederic'ten beri Bat'da ras258

yonalistlerin ok zevk aldklar nl " sahtekar" hicviyesini

de etkilemitir).346 Ismaili ise sorar: u halde niin pey
gamberlerden herbiri lblis'in etkisi ile eza cefa grmtr?
Btn peygamberlerin kendilerine kar savam olduklar
insan suretindeki eytanlar dolays ile eziyet ve ikenceye
uramtr?
Rhazes, iddele mutlak bir eitlii ileri srmekte ve savun
maktadr. Her insan eittir. Tanr'nn baz insanlara peygamberlik
grevini vermek iin onlara ayrcalk tanm olmas d
nlemez. Bunun sonucu ancak eamet ve musibet olur: Dog
malar ve batl inanlar adna sava ve ktaller yaplr. 347 Buna
da lsmaili u cevab verir: nsanlar nasslarn lafz (dogmalarn
sylemi) tesine iletmek, hidayet etmek szkonusudur. nsanlar
te'vili, manevi -hatmi yorumu anlamak ve kabul etmek iin
ehliyetli olduklar takdirde, dinlerin herkesi kendi derecesine
gre, bir ztlk szkonusu olmakszn eittiklerini greceklerdir.
Ve sonra, Rhazes, ne denli eitliki olursa olsun, bizzat kendisi
bir stad ve bir rehber olduunu iddia etmiyor mu? Seleflerinin
bilmediklerini kefettiini ileri srmyor mu? Feylesoflarn
da kendi aralarnda uyumazlk yok mudur? Feylesoflarn da
yalan-yanlmas hi olmam mdr? Rhazes'in buna karlk
u gzel cevab vardr: "Yalan veya yanlma szkonusu olamaz.
Feylesoflardan herbiri kendi asndan gayret sarfetmi, bu gayret
ve cehd dolays ile de hakykat yolu zerinde bulunmutur."
(ok sonra Lessing: "Gerein aratrlmas gerekten, ha
kykatten daha deerlidir" diyecektir).
346 Burada hicviye olarak nitelendirilen hezeyannamenin kime ait olduunu bil
miyorum. Fakat belki de Razi'nin etkileri Bat'dan getikten sonra mene'i
bilinmeksizin, Batclk dolays ile gnmz T rk dncesine bile yansmtr.
Nazm Hikmet'in "alan esirlere ... " diye balayan msrann bulunduu iiri
burada rnek verilebilir. Bu hiciv baz kaynaklarda dorudan doruya U.
Frederic'e (Friedrich) atfedilir.
347 Yine Fikret'in "Tarih-i Kadim" iiri belki de Razi'nin, Bat'dan geerek gelmi
bir etkisidir.
259

Bu tartmann son derece ilgiye deer yan uradadr ki:

Burada szkonusu olan kar k, aklclk, felsefe ve keli
menin genel ve dini anlam ile ilahiyyat arasnda alelade bir
kar k olmaydr. Burada ok daha kkten (radicale)
bir aykrlk szkonusudur. Bu da batni-dini bir anlay ile,
gizli anlamlar geliim derecesine gre bildirip irad etmeye
ynelik bir anlay ile, bu anlay biiminin ierdii her eye
hasm olan bir irade arasndaki aykrlktr. Rhazes'in eitliki
tutkusu kendisi karsnda da varln korur, nk kendi
stnlnn tam olarak bilincindedir. Onun karsnda
muhalif olarak bulunanlar artk ilahiyyatlar ve fakyhler,
eriat ve kelam bilginleri deil, eriat ve kelam bilginleri ile
uzlam olan dindar feylesoflar da deil, irad duygusuna
(sentiment initiatique) sahip olan, manevi hakykatin ancak
bu hakykati kavrama gc olan bir sekin zmre tarafndan
kavranabileceinin bilincinde olan kimselerdir. lsmaili da'si,
tebliicisi, meydanlarda vaaz vermez, ktleye hitap etmez.
yle manevi hakykatler vardr ki, sekin bir zmreye kendi
kyametlerine ve dirililerine ynelme hz, hamle gc verir.
lnsanlann ounluu bu dnyada sahip olduklar artlar
elvermediinden, ancak lafz, d anlam anlamakla kalrlar.
Bu d anlamda da btn peygamberlerin getirdikleri eriatlerin
basks ve zorbalndan ok daha kt olan zorba ve mstebid
kalkmlar iin gerekler bulurlar.
Bu kitabn banda ele alnm olan "hatmi lslam" anlaynn
anlam da bulur. iilik, nbvvet ve vahy temeline dayanan
bu felsefi grn gelimesi iin yegane ortam olmakta idi.
Rhazes ve lsmaililer arasndaki kartlk lslam'da dnce
tarihinin en nemli anlarndan birisidir. 348
348 Tp bilgini olarak gl bir ad olan Razt'nin, tliihi Hikmet'ten nasibi olmad
ve manevi derece ynnden Voltaire'den aa seviyede bulunduu anlal
maktadr. Razi hakknda daha fazla bilgi iin, A. Badawi, Histoire de la Plilosoplie
en Islam, ll, Paris, l972'ye bavurulabilir. Burada Razi'nin doum tarihi olarak
260

5. Dil Felsefesi
1. lsla.m dnce btn iinde imdi ilgi ekki olduu kadar
zgn bir alana gelmekteyiz. Bu alanda ortaya konan eserde
imdiye kadar incelenen belirgin izgileri tekrar grmekteyiz.
Hicret dnemi ncesinden beri Sryani ve ranllar Aristoteles'in
te'vile (hermeneutique) ilikin olup revakyler (stoiciens) ve
Yeni Eflatuncular tarafndan elden geirilen "Per hermeneias"
adl eseri incelemi idiler. Mazdeki dininden (Mazdeisme,
lslam'a dnen nl lbn-ul-Mukaffa ile dil bilgini Halil'in (vefat:
791) dostluu dolays ile, Halil orta dnem lran dili olan
Pehlevce'de dil bilgisi ve mantk ile ilgili olan her eye eriebHir
durumda idi. Bununla birlikte Sami dillerin kendilerine zg
yaps felsefi dnceye zengin ve tkenmez konular getirmekte
idi. Arap geleneine gre; dilbilimi iilik'in birinci imam Ebu
Talib olu Ali'ye isnad edilmekte idi. Gerekten de Araplarn
Sibeveyh dedikleri Sibhuyeh'in, Halil'in rencisi olan bu dil
bilginin eseri, Ibni Sina'nn tbba ilikin kanun (Canon) adl
eseri ile karlatrlabilir olgu nlua erimi grnmektedir.
Arap dil bilgisine ilikin bu eserin bir lranh tarafndan meydana
getirilmi olmas ilgi ekicidir (Sibyeh'in vefat: 169/786 y
lndadr. lran'n Fars eyaletinde, iraz'da ant vardr).
hicri 251 ylnn 1 aban' (miladi 865) verilmektedir (Biruni'dcn naklen). Gay
bet-i Sugra dnemini idrak eden birisinin, kfr iinde kalmak iin mazereti
yoktur sanrm (Dorusunu Allah bilir). lm tarihi de burada verilen bilgiye
gre 27 Ekim 925'dir. Badawi, Razi'nin stad ve muarzlar hakknda da bilgi
vermektedir. Yine Badawi'nin de bildirdiine gre Razi bir ateist deildir, ancak
nbvvete ve vahye kardr. Herhalde Bat'da benzer dnce sahipleri zerinde
etkisi byk olmu, bu etki zellikle Tanzimat sonras Trkiye dncesine
de Bat kalplar iinde aktarlmtr. lsmailt masallar ile Razi'ye cevap veri
lemezdi. Acaba 1nam- Zaman'n evresinden ona bir itiraz ileri srlm m
idi? O dnemin kltr hayatnn daha yakndan incelenmesi gerekir. Belki de
Badad'da deil, Rey evresinde ileri srlen ve mevzi'i kalan hezeyanlarn
cevaplandrlmasna da gerek grlmemi, Razi'nin etkileri daha sonralar
zellikle Bat'da kendisini gsternitir.
261

Bu konudaki ilk gelimeler bizim iin karanlkta kalmak

tadr. Felsefe tarihi iin nemli olan urasdr: bu temel
zerinde ve btn III./IX. yzyllar boyunca Basra ve Kfe
okullarnn almalar nasl bir geliim gstermitir? Bu iki
okulun kartlklar; iki ayr felsefenin, iki ayr dnya gr
nn derin boyutlu bir kar karya gelii demektir.
2. Basra Okulu'na gre dil olay ve olgular, nesne ve kav
ramlar sadkane ekilde yanstan bir aynadr. Dilde de d
nce, tabiat ve hayatn kanunlar aynen gzlemlenmelidir,
ayn kanunlar yrrlktedir. Ses, kelime ve cmlelerin biim
ve konum deimeleri durumunda, bunun kesin bir sebebi
olmal, gsterilebilmelidir. Dil ile zihnin karkl ilikilerini
gstermek, Basra Okulu dil bilginlerinin balca ve olduka
g grevini meydana getirmitir. Basra Okulu, dili akli ve
mantki kategorilere sokarak incelemeyi, kanunlarn gstermek
ve kuraldan ayrlan durumlarn da sadece grnrde olup yine
akli ve sebebe dayandn belirtmek istenmitir. Yap bilgisini
(morphologie) sz diziminden (syntaxe) ayrmayan Arapa
dil bilginleri dili de tabiat, mantk ve toplum ile ayn ekilde
genel geerlii olan kanunlara tabi tutmulardr.
Yaayan ve konuulan dilin geni lde ayrlklar, kural
dhklar gstererek bu evrensel erekbilime (teleologie uni
verselle) kar koyaca, uyumsuzluklar olaca tabiidir. Bu
sebeple dil bilgisi asndan bir emann ortaya konmas ok
karmak bir devdir, ele alnan konudaki dzensizliklerin
hesaba katlmas gerekir. Basra dilcileri temel biimleri, temel
kurallar (asl) gzlem ve inceleme ile ortaya koymak isti
yorlar, akla uygun bir aklamas olmakszn bu ilkeden
ayrlan hususlar reddediyorlard. Mnferit olarak bu is
tisnalardan bazlarn kabul etseler bile bu istisnalardan kyas
yolu baka biimler meydana getirilmesi imkann tanm
yorlard (Ala-hilaf-il-kyas sabit olan ey saire makysn-aleyh
olamaz -H.H.).
262

3. Bu kat gr karsnda Kfe Okulu ise yukarda iV. l'de

incelenen ii bilim grne uygun bir dilbilimi gelitirdi.
Bu okul kurald dizilere daha zel bir ilgi ile bakyordu. Kufe
esasen iilik mayasnn olutuu yre idi. Kfe Okulu'na gre
dil konusunda rf ve gelenek, kullanma biimi, btn zen
ginlii ve farkll ile dil bilgisinin ilk ve balca kaynadr.
Bu okul kyas kuraln da kabul eder, elverir ki, bu kyas so
nucunda dil geleneinin onaylad biimlerin feda edilmesi
gerekmesin. Bu sebeple yle denebilir: Basra Okulu'nun kat
sistemi ile karlatrld takdirde Kfe Okulu dil bilginlerinin
tek bir sistemi yoktur. Kfe Okulu'nda szkonusu olan daha
ok her mnferit olay karsnda ileri srlen eski Arap dilinde
ve edebiyatta tasatlanan btn kullan biimleri, varlklar
tespit edilince bir kural deeri kazanabiliyordu. Her istisna
da. bir kural, bir "asi" oluverince istisna kavram anlamn
kaybediyordu.
Burada inandrc zmlemelerini zetlediimiz Gotthold
Weil Basra ve Kfe okullar arasndaki aykrl lskenderiye
ve Bergama (Pergame) okullar arasndakine, "kyaslar"
(analogistes) ile "kuraldclar" (anomalistes) arasndaki gr
ayrlna benzeterek karlatrmay teklif etmekte idi. 349 Bu
karlatrma yalnzca zihniyet benzerliini ifade edebilir,
nk dilbilim asndan benzetmenin iki yan arasnda temel
ayrlk vardr. Aynca, Yunanl dilbilimciler arasndaki mcadele
sadece dilbilimciler arasnda kalan bir mcadele idi. Oysa slam
toplumunda bu mcadele daha ok nem kazanyor, u veya
bu grn kazanmasnn etkileri fkh, Kur'an ve hadis tefsirini
de ilgilendiriyordu. Kfe Okulu'nun dnce biimi ile ii
349 Dr. Mbeiri, uanalogiste"lerin kelimelerin tretilmesinde kyasa bavuran
eski dil bilginleri olduklan, lskenderiye Okulu'nun kyas eilimde olduu
ve istisna kabul etmedii, uanomaliste"lerin ise kyasa kar, olduu, Staoclar
ve Bergama Okulu ile mesela Cicero'nun bu grte olduklan notunu ekle
mektedir.
263

bilim anlaynn belirli bir biimi arasnda iliki olduunu

belirtmi idik. Yine daha nce de belirtmi olduumuz gibi,
bu tutumla bir tr Stoac (revaky) bilim arasnda, "bireysel
olan yorumlay" (hermeneutique de I'individuel) olarak bir
benzerlik ve iliki bulunduunu da vurgulayalm. Sonuta
Basra Basra Okulu'nun baskn k, dil felsefesinin dar an
lamda alann aan bir hususun belirtisidir. 3so
4. Esasen Islam toplumunun bu anda sadece bu iki okulu
gznnde tutarak bir deerlendirme yapmak, eksik bir
deerlendirme olurdu. Yukarda deinilen (IV, 2) Cabir'in
"harflerin mizam" gr, bu dil felsefesini etkilemitir ve
bu felsefenin temel bir unsurunu baka bir grnm altnda
sunmaktadr. Bu baka grnm, Cabir'in kuramin lslam'n
irfani gelenei ve ayn zamanda eski irfani grler ve Yeni
Fisagorcu gelenek ilikisi olmasndan doan grnmdr.
Yine yukarda Mugyre'nin ii irfanna ilikin kuramnn351
Arif Markos'un (marcos le gnostique) kuramna yakn ol
duuna deinmi idik (Markos'a gre aletheiamn varl, alfabe
harflerinden oluuyordu.352 Farsa yazlm Umm-ul-Kitdb
adl eski eserde de (bkz. lsmaililik bahsi balarna) harflerin
biim ve dzenleri semavi varlklar ve ii imamlar arasndaki
sralama ve derecelerin bir belirtisidir (baz Kur'an surelerinin
350 Dr. Mbeiri burada Basra ve Kfe Okullan arasndaki gr ayrlklarna
deinen bir not eklemektedir: Abbasilerin ikinci yzylnda Basra'da ve Kfc'de
edebiyat bilginleri dilbiliminin birok noktalarnda ihtilafa dmler ve bu
konuda kitaplar yazmlardr. Kemalddin-i Enbai'nin (vefat: H. 577) "El-insaf
fi-mesail-il-Hilaf" adl kitab, Ebul-Bekaa-il-Akbei'nin "Ettebyin fi-mesail
il-Hilaf Beynel-Msriyyine vel-Kfiyyin" adl eseri, Celalddin-i Syti'nin bu
kitab hulasas rnek veilebilir. Syti'ye gre yziki mesele ihtilafldr. Dr.
Mbeii bu ihtilaflarn balcalann rnek olarak vermektedir. Yine bu notta,
Tabersi'nin Mecma'-ul-Beyan adl tefsirinde iki tarafn grlerinin aktarld
ve incelenip hkm verildii bildirilir.
351 Mugyre'nin ii irfann temsil edemeyecei unutulmamaldr.
352 Aletheia Yunanca "gizli olmayan", "hakk, gerek" anlamndadr (Philosophisclcs
Wrtcrbuch, Schmid/SchischkofO.
264

bandaki harflere de ayn ekilde anlam verilmekte idi). Yine

gelenee gre harfler bilimi demek olan "Cifr"in kurucusu
olarak lmam Cafer-i Sadk gsterilmektedir. ok daha soma
Buni (vefat: 622/1225) u dnceyi ileri srmekte idi:
"Bil ki ilahi srlar ve ilahi ilmin konulan latif ve kesif ha
kykatler, ulvi ve sfli, iki blme ayrlr: Rakamlar ve harfler.
Harflerin srlan rakamlardadr, rakamlarn tecellileri de
harflerdedir. Rakamlar ulvi hakykatler olup manevi varlklara
ilikindir. Harfler ise maddi tekevvn aleminin hakykatleri
dairesine girerler".
mdi, huruf (harfler) ilmi demek olan Cifr, balca yer
deitirme (pennutation) temeline dayanmaktadr. Arapa
kklerde yer deitirme, aka ilk ii irfan evrelerde uy
gulanmakta idi ve mizan kuram dolays ile bu uygulama
zerinde duruluyordu. Yukarda (IV, 2) Cabir'in "Kitab-ul
Mecid" adl eserinden bir rnek vermi idik. Kkler zerindeki
bu almann deeri, yine yukarda belirtilen Cabir'in de
savunmu olduu genel lsmaili ilkesine dayanmaktadr: Na
sr- Husrev'e gre "speculum animae" (ruhun aynas) demek
olan evren ruhu, tabiata kendine zg ahengi iletir. Say ve
nicelie baml cisimler meydana getirir (Bu konu yine aka
Ebu Yakub-i Sicistani'de de ele alnmtr). Dilde ve musihide
de ruhun tabiata getirdii ahengin ifadesi vardr. Bu da ci
simlerin yaps ile dilin yaps arasnda sk bir balant olmasn
gerektirir. (Yine musiki de ahenkli ses ile mzrap ve telin vuruu
arasndaki uyuumdan.) Bu sebeple Cabir dilin bir kurum
veya uzlamdan doduu grn kabul etmez. Dil arzi
bir olgu deildir. Bir toplumsal kurum onu aklayamaz. Dil;
evren ruhunun bir niyetinden ileri gelir.
5. Bu sebepledir ki irfani (gnostique) grnm altnda
da; Cabir'in "harflerin mizan" gr burada ele alnan feylesof
dilbilimcileri etkilemi, onlara dil felsefesi yarglarn vermitir.
Merhum Paul Kraus bu hususu ok gzel gstermitir ve biz
265

onun grlerini burada zet alarak aktarm olduk, yunan

felsefesinin lslam dnrlerine aktarl konusunda bil
diklerimiz de, bu noktada Cabir'in dnceleri ile Platon'un
(Eflatun) dnceleri arasnda dorudan doruya bir balant
kurmamza yol amaktadr. Paul Kraus; dilin kelimelerinin
zmlenmelerini kapsayan Cabir'in "mizan" kuram ile;
Cratyle (Eflatun'un Sokrat azndan aklad ve Cabir'inkine
benzer ilkelere dayanan bir dil felsefesinin yer ald eser) ve
Timee (tabii unsurlar harflerin heceleri ile karlatrmaktadr)
arasnda ki ortaklklar gstermitir. 353 llk kelimeyi, asl'
(l'archetype, le Urwort) tespit edip ortaya koyma ve bu yol ile
ilk kelimenin yapsndan ele alman nesne iin sonuca varma
eilimi de her iki tarafta vardr. Cabir'in hemen btn mal
zemesini dil bilginlerinden alma niyeti dar anlamda dil bilgisi
alann amaktadr (Nitekim hasra ve Kfe okullar arasndaki
aykrlk da byledir). Cabir bu niyeti dolays ile Arapa
kelimelerin kklerini meydana getiren sessizlerin yer de
itirmesi zerinde durmutur (iki, , drt, be harfliler).
Sami dillerde "kat ve soyut kkler"in durumunun, keli
melerin Yunanca'dan daha kolay olarak zmlenmesine
imkan verdiini hesaba katmak gerekir. (Arap yazsnda sadece
sessizlerin gsterilmekte 9lmas dolays ile artk hecenin harf
ve kelime arasnda araclk grevi yoktur. Yunan dilinde ise
hece; seslinin belirtilmesi ile skca balantldr.) Bundan da
353 Dr. Mbeiri'nin Farsa eviriye ekledii not: Cratyle, Eflatun'un M.. 366
ylnda dilin kkenine ilikin olarak yazd eserdir. Bu eserde konuanlardan
birisi Heraklit'in rencisi Cratyle'dir. Cratyle, adlan ve "kelimelerin eyann
tabiatndan alndklarn ileri srer. Dieri Hennogene'dir. Sokrates'in rencisi
olan bu zat ise kelime ve adlarn sadece uzlamc (conventionnel) bir anlam
olduklarn ileri srer ('tibari). Sokrates bu iki gr arasnda bir uyum ve
uzlama salamak ister: lml, fani varlklar iin kullanlan adlandrnalar
uzlamaya dayanr. Fakat lmsz varlklara ilikin adlar tabiattan alnmtr.
"Tmee", "Eflatun'un eserlerinden biri olup, bu eserde varlk ve yaraul konular
ele alnmaktadr (Kratilos ve Trnaios-Schmidt/Schischkoff, Philosophischcs

Wrtcrbuch).
266

u sonu kar: sessizlerin yer deitirmesi yolu ile elde edilen

kklerin bir ou gerekten vardrlar, bylece Cabir'in g
rleri, sessizlerin yer deitirmesi ilkesini yeni bir dilbilim
disiplini derecesine ykseltmeye ynelen ve bu ilkeyi kelimeler
arasndaki kkbilimsel (etymologique) yaknl aydnlatmaya
yegane elverili ilke sayan Arap dil bilginleri ile birlemektedir.
Bu gayretler; "stn etimoloji" (ltikaaku ekber) diye adla
nadrlan kurama, bir kkteki mmkn olan btn yer de
itirmeleri tek ve ayn bir anlatmda birletirmeye varmak
tadr. Dilbilimci, ilahiyyat ve feylesof olan lbni Cinni (lbni
Jinni vefat: 392/1001) Arap dilinin kuruluunu derinden
deitirmitir.
6. Sami dillerin yaps dolays ile ileri srlmeleri kolay
lam bulunan bu dnceler; yzyllarca ilahi hikmet ve
tasavvuf dncesi zerinde o denli etkili olmutur ki, bu
sebeple bu dncelerin temellerinin ne zaman ve nasl
atldklarnn burada gsterilmesi gerekiyordu. Yine ayn
ekilde yaz ve dile ilikin sorunlar nl feylesoflarn da ilgisini
ekmitir. Ahmed Ibni Tayyib-i Serahsi; adn anm oldu
umuz el-Kindi'nin rencisi olan bu zat; krk harften oluan
ve Farsa, Sryanca ve Yunanca gibi yabanc dillerden ak
tarmaya yarayacak olan sescil (phonetique) bir alfabe olu
turmutur. Farabi (aada V, 2), dil bilgini lbn-us-serrac (lbn
al-Sarraj) ile birlikte dil bilgisini inceleyip tahsil etmi, kendisi
de ona mantk ve musiki kuram retmitir. Sonra da "btn
kavimlerin dillerinin" baml olduu kanunlar aydnlatm,
dilbilimi (linguistique, ilm-ul-lisan) ve mantk arasndaki
balanty gstermitir. Ebu Hamza lspahani'de "dil bilgini
feylesoflar" terimi ortaya kmaktadr (Felasife-tun-nahviyyin).
Bu terim, mant bir tr milletleraras dil bilgisi durumuna
getiren feylesoflar nitelemek iin kullanlr. Btn bu gayretler
lslam uygarl erevesi iindeki dilbilim asndan varolan
karmaklk dolays ile ortaya kmakta ve lslam'da felsefe
267

asndan ok az gzlemlenmi bulunan zgn ve esasl bir

grnm meydana getirmektedirler. 354
6. Biruni
1. IV./X. ve v./XI. yzyllar lslam'da matematik ve tabii bi
limler. iin bir altn a olmutur. Bu an en nde gelen
simalarndan birisi Ebu Reyhan Muhammed lbni Ahmed
Biruni'dir (Yahut eski elaffuza gre Beruni). Tarihte, kar
latrmal dil bilgisinde, kronolojide, matematik ve astro
nomideki paha biilmez eserleri Dou ve Bat'da n salmtr.
"D lran" olarak adlandrlan blgeden idi. 362/973 ylnda
Harezm ehri (Khorasmia) yaknlarnda dodu ve bu yrede
eitli bilimleri tahsil etmek iin hayatnn ilk blmn
geirdi. zellikle matematik bilimlerini ebu Nasr el-Man
sur'dan tahsil etti. Daha sonra Gorgan'a ve lran'n dier kent
lerine yolculuklar yapt. Harezm'in Gazneli Mahmud tarafndan
fethediliinden sonra Biruni bu hkmdarn ahsna ballk
duyarak Hind'i fethediinde onunla birlikte bulundu. Ebu
Reyhan daha sonra Gazne'ye dnd, hayatnn geri kalan ksmn
orada ilme adayarak geirdi ve 421/1030 ylnda ld.
2. Gazneli Mahmud'un Hind'deki kanl seferinin eer
sylenebilirse hi deilse u yararl taraf olmutur: Biruni
onun refakatinde yapt seferde bir aheserin mazemelerini
toplad. Biruni'nin Hind'e ilikin byk kitab o dnemde lslam
354 Bu blmde "cifr" lmam- SA<lk'a nispet edildiinden, Dr. Mbeiri Farsa
eviriye bir not ekleyerek "cifr" hakknda bilgi vermektedir. Daha nce de
belirttiim gibi, "cifr", Restil-i Ekrem'den (S.A.) imamlara aktanlan ,e kuzu
derisi zerinde yazld iin bu ad alan bir tesfirden ibarettir. Ehlinde kalan
bir bilgi olup, bu ad altnda ileri srlen hokkabazlklarla ilgisi yoktur. Bu sebeple
bu notu evirmeye gerek grmedim. Metinde sz edilen lbni Cinni'nin
(tbn-ul-Cinni) Arap dili zerinde etkisinin abartldn sanyorum. Metinde
bahsedilen Bilni de baul ilimlerle uraan birisi olmaldr. Bunlarla felsefe deil,
folklor ilgilenmelidir.
268

aleminde esiz bir eserdir. llk elden yazlm bir eser olarak,
daha sonra Hind din ve felsefeleri zerine yazlanlara kaynaklk
etmitir (Yazar bu eserde Eflatuncu-Fisagorcu felsefe, Hind
bilgelii (hikmeti) ve slam tasavvufundaki baz telakkiler
arasnda tespit ettii uyumu belirlemektedir).
Biruni'nin eserleri arasnda balca nemi haiz olanlarndan
burada "Eski Kavimlerin Kholojisi"ni de anmak gerekir. Bu
eser de esizliini korumaktadr. Matematik, astronomi ve
astrolojiye ilikin mrnn sonunda Arapa ve Farsa olarak
yazd muazzam incelemesi olan "Kitab-ut-Tejhim" (Homayi
basm, Tehran, 1940) birok yzyl boyunca kendi alannda
"text-book" olmutur (temel kitap). "Kitab-ul-Cemahir" adl
eseri madenler bilimi konusunda Arapa'da yazlan en eski
eserdir. Bu eserde de Biruni belgelere dayanma ve kantlamann
olaanst bir rneini gstermekedir. lran ve lslam kay
naklarnda bu konuda sylenenlere olduu kadar Yunan ve
Hind kaynaklarna da dayanmaktadr. Corafyaya ilikin
Kitab-ut-Tahdid antsal bir eser olan Kanun-ul-Mes'udi ile
birlikte anlmaldr. Kanun-ul-Mes'udi; kozmografi ve kronoji
alannda; lbni Sina'nn "Kanun" adl eserinin tp alanndaki
nemini haizdir. Bu eser de lbni Sina'nn Kanun'u gibi La
tince'ye evrilmekten ve n kazanmaktan geri kalmamtr.
Yine ilalar bilimine (pharmacologie) ilikin Kitab-us-Saydala
da burada anlmaldr. Daha az yaygnlk kazanan baz ince
lemeleri, meai feylesoflarn (peripatetikler, peripateticiens)
felsefesinin ilkelerine ilikin lbni Sina ile karlkl soru ve
cevaplan ieren bir eseri de vardr. Dier eserlerinden birou,
bu arada felsefi incelemeleri maalesef kaybolmutur.
3. lbni Sina ile yazmas gsteriyor ki Biruni sadece yer
lm biliminin kurucusu (geodesie), mkemmel bir ma
tematik:i, astronom, corafya ve dil bilgini olarak kalmam,
ayn zamanda bir feylesof olmutur. Tabiat felsefesine, gzleme
ve tmevarma zellikle gl bir eilimi vard. Aristoteles
269

felsefesinin birok savna kar da cephe almakta idL Buna

karlk Rhazes'in baz grlerini benimsiyor, onun tabiat
felsefesi retisini takdir ediyordu. Bu sebeple de onun eser
lerinin bir katalounu yapmaya girimitir. Ancak Rhazes'in
dini grlerinin karsnda idi (Bkz. yukarda IV, 4).
Biruni'de birok eserlerinin arkasnda kendisini gsteren
bir "tarih felsefesi" de vardr. Baz fosillerin yapsn ve gz
lemledii baz kayalk blgelerin tortul (sedimentaire) yapsn
grerek u kanya varmtr: Eski dnemlerde byk tabii
felaketler sonucunda salam topraklar deniz ve gl halinde
gemitir. Bu gzlemi insanlk tarihi dzeyine aktarm ve
Hind telakkisindeki "Yuga"lara benzer dnemlerin bulunduu
kansna varmtr. Onun grnce her dnem boyunca
insanlk gitgide artan bir fesat ve maddecilie srklenmekte,
byk bir musibet medeniyeti tahrip etmekte, Allah da tarihin
yeni bir dnemini amas iin yeni bir peygamber gnder
mektedir. Bu telakki ile ayn dnemde lsmaili irfannca talim
edilen telakki arasnda derinlemesine incelenmesi gereken
bir ak iliki vardr.355
7. Harezmi
Burada Biruni'nin bir hemehrisi ve adan da hi deilse
anmak gerekir. Bu zat Muhammed lbni Yusuf Katib-i Ha
rezmi'dir (Vefat: 387/997). "Mefatih-ul-Ulum" adm tayan
geni bir ansiklopedi dolays ile n kazanmtr (Bilimlerin
Anahtarlar, van Vloten basm, Leiden, 1895). Ansiklopedi
iki byk blme ayrlr: Birinci blmde Isla.mi ilimler in
celenir (Fkh, kelam, dil bilgisi, yaz, tecvid, rivayet ve hadis),
355 Binint'nin felsefi ynii hakknda Seyyid Huseyn Nasr'n "Nazar- Mtefek
kirdn-i lsldmi der B1re-i Tabiat" (Tehran, 1342) adl eserine bavurulabilir. Bu
eser ngilizce'sinden Trke'ye evrilip nsan Yaynlan arasnda yaymland
ndan, burada iktibas yapmyorum.

270

ikinci blmde sras ile mantk, felsefe, tp, hesap, hendese,

heyet, ncum, musiki ve kimya ele alnr.
8. lbn-ul-Heysem
1. V./XI. yzyln balangcnda btn Ortaa'n en dikkate
deer matematiki ve fizikilerinden birisi ile karlamaktayz:
Ebu ali Muhammed lbn-ul-Hasen lbn-ul-Heysem (Latin
Skolastikleri lbn-ul-Heysem'i Alhazen olarak adlandrrlar).
Kendisine Ptolemaeus Secundus (lkinci Batlanyus, lkinci
Batlamyus-i Sani) lakab verilmitir. Basra'da dodu, mrnn
byk ksmm Kahire'de geirdi ve 430/1038'de 76 yanda
ld. Matematik bilgisine ar gvenerek Nil'in ykselmesi
dolays ile meydana gelen su basknlarn dzen altna ala
bileceini sanmtr. 6. Fatmi Halifesi el-Hakim (386/996411/1021) onu bu ile grevlendirdi. Gayretlerinin boa gi
deceini abuk anlad. Gzden derek kesinde lmne
kadar ilmi almalar ile megul oldu.
zellikle gk fizii ve astronomi alannda dikkate deer
almalar yapt. Optik ve perspektif biliminde de yeri vardr.
Felsefede de derin bir kltr vard. Aristoteles ve Galinus'u
(Galien) dikkatle okumu idi. Felsefi eserleri maalesef kay
bolmutur veya "Kitli.bu Semeret-ul-Hikme" (Hikmet, Felsefe
Meyvesi) gibi baslmam durumdadr.
2. Astronomi alannda getirdii yenilik yle belirtilebilir.
Uzun bir zaman boyunca Dou'da astronomlar Almageste'in
Plotememee'sinden daha ileri bir biimde gk kreleri (fe
lekler) kavramn tanmlamakla uram deil idiler.
Ebus-Abbas Fergani -Latinlerin Ortaa'da Alfraganus diye
adlandrdklar; lran'n Transoxiane (Maverannehr) bl
gesinden olan ve IX. yzylda yaam astronom- (bkz. yu
karda 1, 2) ve Ebu Abdillah Muhammed el-Battani'nin durumu
byle idi (Albategnius). El-Battani Harran blgesinden Sabii
271

dinini talim eden bir aileye mensup bulunuyordu. Bu astro

nomi bilgileri felekleri; gk cisimlerinin hareketini temsil eden
dncel (ideal) daireler olarak matematik adan ele al
yorlard ve bununla yetiniyorlard.
Bununla birlikte; bilgin sabii astronom Sabit lbni Kurra,
"gkler"e fizik bir yap isnad eden ve Batlamyus'un (Ptolemee)
sistemi ile de uyuan bir eser kaleme ald. Sonralar dar ve saf
anlamda astronomi telakkilerine "Felekler" hakkndaki
Aristotelesi anlay getiren lbn-ul-Heysem olmutur. Du
rumun e11. ok ilgi eken yn uradadr: Bir taraftan sorun
lbn-ul-Heysem arasndan gk fizii snrlan iinde ve temelde
niteliksel bir fizik (qualitatiO anlay altnda ortaya kyordu.
Bu fizik anlay, Ptolemee'nin (Batlamyus) "Hypotheses
Planetanun"daki grn bir adan srdryordu. Ptolemee
de g oluturan tzn (cevher) tabiatndan karlan bir
gk fizii anlayna bavuruyor ve kendisine zg fizii
Aristoteles'in "de Caelo"sundaki fizik yerine geirmekten baka
bir ey yapmyordu. Fakat dier yandan Batlamyus'un
"epicycles ve concentriques" (ilmek ve merkezdeler) kuram
ile uyuan ve yetinen gk fizii anlay; Aristoteles'in gk
fiziini ykm ve bozmu oluyordu. Aristoteles'in gk fizii,
ortak merkez olarak dnyann merkezini alan e merkezi
felekler sisteminin kabul esasna dayanmakta idi.
lslam evrelerinde meai (peripatetik) fizik anlayna
balanlan ve saf meai felsefesinin (peripatetisme) savu
nulduu ileri srlen yrelerde, Batlamyus grne uygun
retilere kar canl bir mcadele verildi. Endls'de durum
byle olmutur. Bu mcadele dolays ile Endls'de el-Bitrgi
(Latinlerin Alpetragiusu) sistemi meydana geldi. Bu sistem
lbni Rd'n isteklerine uygun bir aklama getiriyordu ve
XVI. yzyla kadar Batlamyus (Ptolemee) sisteminin yerine
gemeye alacaktr (Yine bkz. aada VIII, 3). Temelinde
sorun felsefesi bir nitelik tamaktadr. (Bu bir dnya grleri
272

-Weltansdauu11gen felsefesi- sorunudur.) nk her eyden

nce evren karsnda iki anlay, kavray ve telakki biimi,
kainat iki farkl ekilde duyumsama, kainat (acun) iinde iki
farkl konum, "situs" szkonusudur. Gkleri harekete geiren
manevi ve melek cinsinden varlklarn (akllarn) says her
iki tarafa da feleklerin saysna uygun olarak tespit ediliyordu
ve feleklerin hareketi erevesinde de, herbir gezegenin klli
hareketi herbirinde ayr olarak alnyordu. Batlamyus
"Ptolemee) sisteminde, Aristoteles sisteminden farkl olarak
"merkeziletirme"nin bulunmay, melek telakki ve retisi
zerinde de etkili oluyordu. Ayn etki, lbn-ul-Heysem'in yapt
gibi ve lskenderiye Okulu ile Yeni Eflatuncu Simplicius'u
izleyerek bfr dokuzuncu felek kabul edilmesi olgusundan da
ileri geliyordu. Gn ve gece eitlii noktalar arasndaki ha
reketin (la precession des equinoxes) biliniinden itibaren
bu dokuzuncu felein kabul gerekiyordu. Dokuzuncu felek
Felekler Felei'dir (Felek-l-Eflak). Bu felek dierlerini ev
releyen yldzlardan yoksun ve doudan batya olan gnlk
hareketi evrenimize ileten felektir.
Endls'deki meai feylesoflar (peripateticiens) ve ayn
zamanda kat Ortodoks Mslmanlar, farl sebeplerle bu gk
fizii anlayna dmanlk gsteriyorlard. Maimonide'in356
bir rencisi, 1192 ylnda tanrtanmaz olarak tannan bir
hekimin ktphanesinin yaklmasnda hazr bulunmutu. Sofu
birfakyhin; lbn-ul-Heysem'in astronomiye dair eserini alevlere
frlattn grd. Buna karlk Iran irakiyleri (aada VII)
sabit yldzlar iin yalnzca bir tek (sekizinci) felein varl ile
356 Mainonidc (Rabbi Moscs ben Mainon, lbni Meymn) Yahudi hekim, feylesof
ve ilahiyyatsdr. 30.3.1135'te Cordoba'da (Kurtuba) domu, 13.12.li04'tc
Kahire yaknlarnda Fustal'la lmtr. l165'ten tibaren Kahire'de yaamakta
idi. nemli bir Yahudi feylesofudur. Balca eseri Delalet-uUairin'dir. Aquinoh
Thomas ve Spinoza zerinde etkili olmutur (Schmidt/Schischkoff, Philosop
hisches Wrtcrbuch). Dr. Mbeiri, Salahaddin-i Eyyubt'nin hekimi ve lbni
Rd'n rencisi olduunu, Farsa eviriye ekledii notta belirtiyor.

273

yetinemediler. Bununla birlikte, onlarn melekler hakkndaki

telakkileri; astronomilerini snrlamyor, astronomi dnce
lerini kstlamyordu. Bilakis onlarn melekler hakkndaki
retilerinin boyutlar, onlar geleneksel emalarn boyutlarn
aan bir astronominin snrsz mekanlarna iletiyor, bu sonsuz
alemleri de manevi varlklardan yoksun saymyorlard.
3. lbn-ul-Heysem'in optie ilikin olan ve btn Latin
Ortaa'nn "Alhazen'in Perspeketiv'i" ad altnda (Perspective
d'Alhazen) okumu olduu eserde de manevi varlklar kuram
ile iliki kendini gsterir (Eserin Latincesi Opticae Thesaurus
adn tar ve yedi kitaba ayrlr. Bir de atmosferdeki k k
rlmalarna ilikin De crepcculis vardr. Birinci basks 1542
tarihlidir). lbn-ul-Heysem; gzn ve nesnenin yerinin kresel
bir ayna zerinde yansma noktasnn bulunmasndan ibaret
olan sorunun zcs olarak grlmektedir. Herhalde gnne
yolu ile alglamaya ilikin olarak lbn-ul-Heysem'in ileri
srd kuram; yalnzca duyularla alglama yeteneklerine
ilikin faaliyete balanarak aklanmayan bir sre ier
mektedir. Bu kuramn nemli etkileri olmutur. Bat'da Denis
l'Areopagite'in "aamalar" (hierarchies) ve lbn-ul-Heysem'in
optii, aamal malar kuram ile nn metafziinin birbirine
bal grnd sylenebilir (E. Gilson). Ayn gzlem
Suhreverdi'nin irak hikmeti (Hikmet-ul-irak, "theosophie
orientale"i iin de yaplabilir (Aada VII). Bu hikmet de bir
k metafiziine ve melekler arasndaki aamal sraya da
yandrlarak savunulmutur ki bu grn temelleri son dnem
yeni Eflatunculuk ile eski lran'n Zerdti hikmetine dayanr.
Suhreverdi'nin k anlay ile bir Robert Grosseteste'in k
anlay arasnda ortak bir ey vardr. Yine ayrdedilip fark
edilebilen ortak bir ey de Roger Bacon'un burada tamamen
Alhazen'e borlu olarak (lbn-ul-Heysem) perspective bilimini
tabiat bilimleri arasnda temel ilim say ve geometrik ekilleri
a uygulayarak geometrik ekillerde simgeler grndedir.
274

Her iki tarafta da hatmi bir yntem, optik ve perspektiv ku

rallarnn manevi bir yorumu szkonusudur ki yorum ayn
bir k kozmogonisine dayanr. u halde bu grlerin manevi
alemlerin bir topografisinin taslaklarn iermeye altklar
sylenebilir.
9. ahmerdan Razi
V./XI. ve VI./Xll. yzyllarda ahmerdan lbn-Ebil-Hayr Razi
(demek oluyor ki Rey ehindendir) lran'n byk astronom
ve fizikilerinden birisi olmutur. Kural olarak Kuzeydou
lran'da; Gorgan ve Esterabad'da yaad. lki eserinden sz edilir:
Astronomlarn Bahesi (Ravzat-ul-Mneccimin) ve Farsa
yazlm tabii bilimlere ilikin ilgi ekici bir ansiklopedi
(Nuzhet-name-i Alai). Bu eserde dierleri arasnda Cabir lbni
Hayyan'n uzun bir hayat hikayesi de verilmektedir.

275

BENCi BLM

YUNAN FELSEFES 1ZG1S1NDEK1

FEYLESOFLAR
(LES PHILOSOPHES HELLENISANTS)

Giri
Burada "Felasife" olarak adlandrlan dnrler ele aln
maktadr (Felasife Yunanca "philosophos"un Arapalatrlm
biimi olan feylesofun ouludur). ok defa Islam'da felsefi
grten sz edilirken, bu grn erevesi yalnzca bu
"feylesoflar"la snrlanmak istenmektedir. Bu tr bir snrlama
geree uygun dmeyecei gibi nyargl bir dnceye
dayanmaktadr. Yunan felsefesi izgisinde olan feylesoflar
incelemeye balamadan nce buraya kadar grdklerimiz,
bu dncenin yanlln gsterir. "Felsefe" teriminin kul
lanl alan ile hikmet-i iliihiyye (theo-sophia) teriminin
kullanl alan arasndaki kesin snn izmek gtr. Suh
reverdi'den itibaren kamil bir bilgenin, feylesof olduu kadar
da arif ve mana ehli (mystique) olan bir hakimin retisini
ifade etmek iin "hikmet-i ilahiyye" teriminin ye tutulduu
grlmektedir.
Feylesofl.ara gelince, Arapa'da Aristoteles'in eserlerinin ve
arihlerinin klliyatna ve Platon (Eflatun) ile Galien'in
277

(Galinus) metinlerine tasarruf edebildikleri hatrlanacaktr.

Ne var ki "Theologie" gibi Aristoteles'e izafe edilen bir eser
veya Mahz Hayr kitab (le Livre du Bien Pur) kabilinden eserle
(bkz. yukarda 1, 2); lslam alemindeki bu dnrler aslnda
Yeni Eflatuncu olan bir Aristoteles karsnda bulunuyorlard.
Her ne kadar "mea'un" terimi Arapa'da yaygn bir biimde
bu feylesoflar hakknda kullanlyor, bu terim "peripatetikler"
(peripateticiens) terimini szlk anlam ile (gezinenler)
karlyor ve bu terim irakiyyun (bkz. aada 7. irakiy
feylesoflar Eflatun felsefesine baldrlar) teriminin karsnda
yer alyor ise de, bu feylesoflar u veya bu derecede lslam'n
YirEQatuncular saylrlar. Elbette Endls'de lbni Rd'n
nclde peripattikler ynnde bir tepki grlecektir.
Endls'deki bu tepki bir yandan Ibni Sina'nn Yeni Efla
tunculuu'na, bir yandan da Gazali'nin dini adan ynelttii
eletiriye cephe almt. Ancak, Endls'deki bu akmn pe
ripatetik (meai) yn de mutlak ve katksz deildi.
Herhalde, yle denebilir: Bat'da lbni Rd Okulu gelimi
iken, Dou'da zellikle lran'da Yeni Eflatuncu ilham temel
nemini korumutur. Suhreverdi'ye lslam'dan nceki eski
lran'n ilahi hikmetini ihya etme, yeniden canlandrma ta
sarmnda yardmc olmutur. znden gelen bir eilimle lbni
Arabi'nin irfan ve tasavvuf metafiziiyle kaynam, ii
mamlarnn geleneksel retisi ile de uzlam ve uyumutur
(XIV ve XV. yzyllarda Haydar Amoli ve lbni Ehi Cumhur
ile). TlJl bu btn, Safevi Uyan (Renaissance) srasnda
Isfahan Okulu'nda (XV. yzyl) Mir Damad, Molla Sadra ve
Kaz Said-i Kummi'nin abidevi eserlerinde ve eyh Okuluna
kadar bu okulun rencilerinin rencilerinde gelimitir.
Ynlendirici bir dnce ok salam bir yapnn ortaya k
masna yol amaktadr. Telifi, uzlatrmac bir grn
szkonusu olduu tarznda kolay bir nitelendirmeye gidil
mesini hakl gsterecek bir durum yoktur, ou kez bir retiyi
278

hafife almak ve gzden drmek iin veya itiraf edilmeyen

bir dogmatizmin verdii sknty gizleyebilmek iin bu kolay
yola bavurulur.
1. El-Kindi ve rencileri
1. Ebu Yusuf lbni lshak el-Kindi bu ble giren, Yunan
izgisinde grnen feylesoflarn ilki olup eserleri de hi deilse
ksmen gnmze kadar gelebilmitir. Kfe'de 185n96 ylnda
Kindeh kabilesine mensup ileri gelen bir ailede dodu. Bu
kabile Gney Arabistan kabilelerinden idi. Arap oluu dolays
ile kendisine lakap olarak "Araplarn feylesofu" denmekte idi.
Babas Basra valisi idi, bu sebeple btn ocukluu orada geti
ve ilk eitimini orada grd. Sonra Badad'a geldi ve Abbasi
halifelerinden el-me'mn ve el-Mu'tasm'n himayelerinden
yararland (218/833-227/842). El-Mu'tasm'm olu ehzade
Ahmed el-Kindi'nin dostu ve hamisi oldu. El-Kindi birok
eserini ona ithaf etmitir. Fakat el-Mtevekkil'in (232/847247/861) hilafetinde, Mu'tezili dostlar gibi gzden denler
arasnda girdi. Badad'da kesine ekilmi bir durumda iken
260/873 yllarnda ld (Bu ylda el-E'ari douyor ve onikinci
ii imamnn kk kayplk dnemi balyordu).357
Feylesofumuz, kendisini Badad'da Yunanca metinlerin
Arapa'ya evirileri ile canlanan ilmi hareket iinde buldu.
Bizzat kendisi eski metinlerin bir eviricisi olarak grlemez,
fakat hali-vakti yerinde bir soylu kii olarak birok Hristiyan
yardmc ve evirmenden yararland, sk sk bu kimselerin
yapt evirilerde Arapa terim karlklar dolays ile de
itirme ve dzeltmeler yapyordu. Aristoteles'e izafe edilen
nl "Theologie" bylece onun iin Abd-ul-Mesih el-Himsi
357 Onikinci imamn sefirler vastas ile tevki'ler gnderdii ve bakalarna g
rnmedii dneme "Gaybet-i Sugra" dnemi denir.
279

tarafndan Arapa'ya evrilmi oldu (Bkz. yukarda 1, 2). Bu

kitabn el-Kindi zerinde derin biretkisi vardr. Bunun dnda
onun iin Batlamyus'un "Corafyas ve Eustathios tarafndan
aktarlan Aristoteles'in Metafizik'inin bir blm evrildi.
lbn-un-Nedim'in "Fikrist" (Catalogue) adl eserinde el-Kindi
ad altnda 260 eser ad vardr, bunlarn ou ne yazk ki
kaybolmutir.
2. El-Kindi'nin Bat'da balca tannan eserleri Ortaa'da
Latince'ye yaplan baz eviriler idi: Tractatus de erroribus
philosophorum, De Quinque Essentiis (Madde, Suret, Hareket,
Mekan ve Zaman zerinde, De Sommoet Visione, De intellectu.
Mutlu bir olgu da birka yl nce lstanbul'da el-Kindi'ye ait
risalelerden otuz kadarnn buunmu olmasdr. Bunlardan
bir ksm o zamandan beri yaymlanmtr. 358 zellikle "llk
Felsefe zerine" adn tayan eser ile "Aristoteles'in Eserle
ri'nin Tasnifi zerine" adl eser ve "De intellectu" adl eserin
(Akl, ldrak zerine) Arapa asl metni kendisinden sonra
gelenlerin irfan retisi bakmndan zel bir nem tamak
tadrlar.
El-Kindi'nin mevcut eserleri lslam aleminde baz biyografi
yazarlarnn ve mesela ehrizuri'nin onun hakknda yaz
dklarnn aksine, el-Kindi'nin sadece bir matematik bilgini
ve hendeseci olmayp devrinin gerek bir feylesofu olduunu
gsterir. El-Kindi astronomi ve astroloji (gkbilim, yldz
bilgisi, heyet ve ilm-i ncum) musiki, hesap ve hendese ile
olduu kadar metafizik ile de ilglenmitir. "Eskilerin; Be
Suretin Unsurlar ile llikisini Kurmalarndaki Hikmet
zerine" balkl ve "Eflatuni Be Cisme" llikin (Cinq corps
platoniciens) bir incelemesi vardr. Tabii bilimlerin eitli
dallar ile; mesela ilalar bilimi (farmakoloji) ile de ilgilen358 u anda stanbul'daki bu keif hakknda bilgi bulamadm. Mesela, lken'in lslam
Felsefesi (3. bask, stanbul, 1983) adl eserinde buna ilikin bir bilgi yok.

280

mtr. "Bileik (mrekkeb) Ilalann Gcnn Bilinmesi

zerine" incelemesinin, Cabir'in tabiatlarn iddet derecelerine
ilikin gr ile yaknl vardr (Yukarda IV. 2). Ksaca
sylemek gerekirse el-Kindi de kavrayc ve btn bilgi.
alanlarna yaygn ilgili olup daha sonra Farabi, lbni Sina,
Nasiruddin-i Tusi'de ve daha bakalarnda rastlanacak feylesof
zelliini temsil edebilmektedir.
3. El-Kindi'nin Mu'tezililer ile yakn ilikileri vard (yukarda
lll, 1) ve Mu'tezililer Mtevekkil'den nce Abbasi Saray'ndan
ltuf grmekte idiler. Ne var ki el-Kindi Mu'tezili frkasna
katlm deildi. Onun sz, kelam cedelcilerinden (dialecti
ciens) tamamen farkl idi. Felsefi aratrma ve ilahi vahyi
temelde uzlatran bir duygunun etkisi altnda hareket edi
yordu. retisi yukarda 11. bahtla belirtilen nbvvet ve vahy
temeline dayanan ve yine yukarda lslam gibi ilahi (semavi)
bir dinin felsefi bakmdan mevsuk ve gvenilir ifadesi olduu
sylenen felsefe anlay ile uyumaktadr. El-Kindi u ka
naattedir: Dnyann yoktan yaratl, cismani ba's ve har
(lmden sonra diriliin cismani oluu) ve peygamberlik gibi
konular, akli diyalektik ile stesinden gelinebilecek konular
deildir. Bu sebeple el-Kindi'nin irfan retisi "ilm-i insani"
ile "ilm-i ilahi" ayrmn yapar. Ilm-i insaninin kapsamna
mantk, felsefe ve drt bilim (quadrivium) hesap, hendese,
heyet, musiki (aritmetik, geometri, astronomi, mzik) gir
mektedir. Ilm-i ilahi ise ancak peygamberlere vahy yolu ile
bildirilen ilimdir. Bununla birlikte biribirine kart olmayp
tam bir uyum iinde bulunan iki ma'rifet (bilgi) tarz veya
derecesi szkonusudur. Nitekim Arap hkmranlnn sresi
hakkndaki incelemesinde de feylesofumuz Yunan kaynakl
bilimler ve zellikle yldz bilgisine (astroloji) dayanan hesaplr
ve Kur'an- Kerim'in yorumu ile; Arap hkmranlnn 693
yl srecei sonucuna varmtr.
El-Kindi yoktan yaratlma (creation ex nihilo) grn
281

kabul ettii iin, kainatn yaradln (ibda.', l'instauration)

bir zuhur ve sudur (emanation) olmaktan ok bir ilahi fiil ile
aklamaktadr. Ancak birinci akln ilahi iradenin fiiline baml
olduunu tespit ettikten sonradr ki, Yeni eflatuncu gre
uygun olarak o da aamal bir sra ile dier akllarn zuhur
ve sudrunu kabul etmektedir (Bu ema, tamamiyle lsmaili
kozmogonisine uymaktadr). Yine el-Kindi ilahi faaliyet alemi
ile tabiatn oluum ve deiimlere sahne olan faliyet alemini
birbirinden ayrr.
4. Baz grnmleri ile el-Kindi'nin felsefe retilerijean
Philopon'a, baz grnmleri ile de Atina Yeni Eflatuncular
Okulu'na karlabilir. El-Kindi'nin asli cevherler (tz) ile tali
(ikincil) cevherler arasda gzettii aynn, astrolojiye inanc,
gizli ilimlere olan ilgisi, son dnem Yeni Eflatunculannn "l'ars
hieratica" tarz359 biraz hatrlatr biimde akli-felsefi hakykat
ile vahyedilmi gerek arasnda gzettii ayrm; btn bunlar
"Araplarn feylesofu" ile Proclus360 gibi yeni Eflatuncular
arasndaki ortak izgilerdir. Ayn zamanda Harran Sabiileri
ile de baz benzerlikleri vardr.
El-Kindi Aristoteles'in denen "Theologie" (llahiyyat) adl
eserin etkisinde kald gibi Aphrodiseli lskender'den de
etkilenmitir. "De Anima" kitab zerine lskender'in (Ale
xandre d'Aphrodise)361 erhi, kendi "Akl'a Dair" (Fi'i-Akl,
De intellectu) balkl eserinde akln drtl bir ayrmn yapma
ilhamn ona verecektir. Bu ayrm da daha sonra nemli
lde etkili olacak, sorunlar ortaya atlmasna ve Hristiyan
359 Ars hieratica "kutsal sanat" dernektir. Yeni Eflatuncu dncede felsefeye verilen
adlardan olabilir.
360 Proclus (Proklos) 410 ylnda lstanbul'da domu, 485'te Atina'da lmtr.
Yeni Eflatunculuk akmnn son byk temsilcilerindendir.
361 Afrodiseli (Aphorodisias) Alexandre (tskende, Alexander) 198-211 yllar
arasnda Atina'da Aristoteles felsefesi retmitir. Aristoteles'in en nl arihi
olarak Sarih (Yorumcu) diye anlr.
282

ve Mslman feylesoflarda bulunacak eitli zmlerin

kabulne yol aacaktr. El-Kindi belirli bir lde de Yeni
Eflatuncu etki altnda kalmtr. Riyazi (matematik) ilimlere
verdii nem gznnde tutulursa bu husus anlalr.
lbn-un-Nedim'in "Fihrist" adl eserinde, onun, felsefeye
hakim olmak iin matematik tahsil etmenin gereine ilikin
bir kitab anlr. Bu etkiler lslam'n genel bak as ile de
btnlemekte ve el-Kindi slami gerekleri feylesofun
yolunu aydnlatan lambalar olarak grmektedir. El-Kindi,
lslam alemindeki zel anlam ile peripatetiklerin (meai
feylesoflarn) ncs, ilkidir. Latin Bat el-Kindil'yi yukarda
anlan baz incelemeleri dolays ile feylesof olarak tand
gibi matematiki ve astrolojide stad olarak da bilmektedir.
Jerme Cardan362 "Subtilitate" adl eserinde el-Kindi'nin
insanlk tarihi iinde en ok etkili olan oniki fikir adamndan
birisi olduunu belirtir.
5. Yukarda belirtildii gibi yardmclar olmu, bu arada
rencileri de olmutur. lki Bactrianeli (Belhli)363 rencisi
vardr. Bunlardan birisi olan Ebu Ma'ar-i Belhi ok tannm
bir astrologdur. Dieri de grlt kmasndan korkmakszn,
Kur'an- Kerim'deki ilahi isimlerin Sryanca'dan alndn
ileri sren Ebu Zeyd-i Belhi'dir. Ebu Zeyd serbest dnceli
bir feylesoftur.364
Feylesof olan rencileri arasnda en fazla n kazanan
Ahmed lbni Tayyib-i Serahsi'dir (Demek oluyor ki bugn Iran
ile Sovyet Trkistan' snrnda ve Horasan blgesinde olan
362 Jerme Cardan (Cirolamo veya Hieronymus Cardano veya Cardanus) talyan
matematikisi, hekim ve feylesofudur. lSOl'de Pavia'da domu, 1576'da
Roma'da lmtr.
363 Belh yresine verilen ad.
364 Ebu Zeyd-i Belhi (Ahmed lbni Sehl) M. 933 sralannda vefat etmitir. Hu
dud-ul-Felsefe, Kitab-ul-ahlak, Ahkam-n-ncm, Suver-ul-akaalim gibi felsefi
ve ilmi eserleri vardr. Ebu Me'ari Belhi (Cafer lbni Muhammed) 272'de (885)
vefat etmitir. Astronomi ve matematik alannda nemli eserleri vardr.

283

Serahs'dandr). 365 218/833 ylna doru domu, 286/899

ylnda vefat etmitir. Serahsi'nin ilgi ekici bir kiilii vardr.
Eserleri gnmze gelmemitir, ancak bunlar hakkndaki ok
sayda alnt ve yollamalar dolays ile bu eserler bilinebil
mektedir (Bkz. yukarda IV, 1). Serahsi'nin ses esasna dayanan
(sescil, phonetique) bir lfabe icat ettiine deinilmi idi (IV,
5). Ebu Hamza lspahani366 bu alfabe zerinde ok durur. lslam
geleneinde Stoac feylesoflar (revakyler, stoiciens) hak
kndaki telakki ok ak olmad iin, Serahsi'nin Stoaclar
hakknda verdii bilgi de zel bir deer tar. Stoac felsefenin
lslam aleminde durumu byle olmakla birlikte Stoac felse
feden nemli sayda fikir lslam evrelerine girmi ve peripatetik
(meai) felsefeye kar olan akmlarda ok nemli etkileri
olmutur. Stoaclar bazen "Ashiib-ur-rivak" olarak adlandrlm
veya rivakiyyun denmi, bazen "Ashiib-ul-ustuvdn" ad verilmi,
bazen de bunlara "ashiib-ul-mazall" denmitir. Rivak galeri,
peristil, (galerie, peristyle) demektir. 367 Ustuvan portik
365 Serahs; Mehed civannda, Rus snnna yakn bir yerdedir. Serahsi unvan ile
tannan birok slam bilgini vardr. Bunlardan bizde en ok tannan "ems
ul-Eimme" unvan ile anlan "el-Usl" yazan Ebubekr Muhammcd'dir. 1090
ylnda vefat etmitir. Ahmed bni Tayyib-i Serahst hakknda da merhum
emseddin Sami'nin Kamus-ul-A'lam'mda bilgi vardr. Burada verilen bilgiye
gre, deerli bir bilgin olmakla birlikte "ilmi, aklna galip olduu iin", Abbasi
Halifesi Mu'tazd Billah'n nedimliini yapmas dolays ile rendii baz srlan
aklad iin katledilmitir. Kamus-ul-A'lam'da eserlerinin listesi de veril
mektedir. Anlaldna gre bu bilgi bni Nedim'in "Fihrist"inden alnmtr
(Bkz. Bedevi, C. II, s. 394).
366 El-Mncid'de "Hamza+ul-lsfahani" olarak anlr. 981 yllarnda vefat etmitir.
Ferheng-i Mu'in'de Ebu Abdullah Hamza bin Hasen-i Ispahani ad ile anlr.
270 (883) yllannda domu, 960-970 yllan arasnda vefat etmitir. Kanus
ul-A'lam'da verilen bilgi yledir: Hamza-t-lbn-Hasen-11-Ispahani meahir-i
mverrihinden olup drdnc kam- hicride yaam ve pek muteber bir tarih
yazmtr. Bu tarih balca eski haniler, Asuriler, Sryaniler, braniler, Msriler,
Yananiler ve Araplar mlk ve ahbanndan bahs edip Halife Muti'-n-lillah'n
zamanna dek olan ahval-i slamiyye'yi dahi cami'dir.
367 Peristyl, Latince, "Peristylium", Yunanca "Peristylion", eski Yunan ve Roma bi
nalannda stunlarla evrelenmi i avluya denirdi. Stylos stun demektir (Deutsches
Universal Wnerbuch, Duden, 1983). Arapa'da, rivak veya ruvak (revak) ile
. 284

(portique), Stoa anlamna gelir. Mazallahn oulu olan mezall

ise adrlar demektir. Ortaa Latince evirilerinde bunun
karlnda "philosophi tabernaculorum" denmitir. Serahsi
bu tr tanm birbirinden ayrr. Bylece bu tanmn
ayr okulu gsterdiine ilikin gelenein meydana kt
grlr. Rivakiyyun lskenderiye'de, Ashab-ul-ustuvan Baal
bek'de; Ashab-ul-mazall ise Antakya'da retilerini srdrmekte
idiler. Bu konuda balbana bir inceleme yaplmas gereklidir.
Cabir'in unsurlar kuram da peripatetik verilerin Stoac eilimli
bir yorumunun yapld varsaydm. Suhreverdi de bazen bir
revaky (riwaqi) olarak grlmtr. Yukarda da (1, 1),
Ca'fer-i Kefi'nin; Stoac tutumu, Kur'an- Kerimi manevi adan
yorumlayanlarn tutumuna benzettii grlm idi.368
2. El-Farabi
Ebu Nasr Muhammed lbni Muhammed lbni Tarhan lbni
Uzalak-el-Farabi Transoxiane (Maverannehr) yresindeki
Farab yaknlarnda Vesic'de domutur.369 Doumu el-Kindi'nin
1.

karlanabilir. Ustuviin da stun demektir. "Mazall" de "veranda" anlamnda ol

maldr. Glge anlamnda "zll"dan gelerek metinde adr anlam verilmi ise de,
adr ile "stoa" arasnda iliki yoktur. Tam karl "glgelik" olsa bile, "veranda"
anlam da vardr (Bkz. Welr,Arabisches Wrterbuch, Leipzig, 1956).
368 Badawi'nin (Bedevi) "Histoire de La Philosophie en lslam adl eserinde (Paris,
1972) el-Kindi ve rencileri hakknda geni bilgi vardr.
369 Bedevi (Badawi); Farabi'nin Vesic'de (Vasij) oturan bir Trk ailesinden geldiini,
Trk olduunun phesiz olduunu, yalnz lbni Ehi Usaybiye'nin onun ranl
olduuna iaret ettiini, bunun da rk ynnden deil, bulunduu kltr evresi
ynnden olduunu, Farabfnin ana dilinin Trke olduunu belirtir ( C. ll, s. 4 78).
Uzluk veya Uzalak (Avzalak) gibi verilen ata ad ile Corbin'in de syledii gibi Trke
bildii nazara alnrsa Trk olmas gerekir. Buna karlk Dr. Muhammed Ali Fakyh
gibi baz yazarlar Fars asll oldutmu, lbni Ehi Useybiye, elrizi ve lbn-n-Nedin'e
dayanarak ileri srerler (Bkz. Azerabadgan -Azerbaycan- niversitesi, Edebiyat
Fakltesi'nin Farabi Armaan, .H. 1354, s. 2). Aslnda bir insann rk deil, szleri
ve davramlan nemlidir. Ne var ki Fars kkenli feylesollan belinirken zel bir titizlik
gsteren Corbin'in Farabt'nin de -hi deilse- Trk olma "ihtamal"inin gl ol
duunu belirtmesi doru olurdu.
285

Badad'da lmnden aa yukar bir yl nce 259/872'dedir.

lleri gelen bir aileye mensup olup, babas Samani Saray'nda
bir askeri grev stlenmi idi. Fakat selefi el-Kindi'nin hayatnda
olduu gibi el-Farabfnin hayatnn ayrntlar da az bilinir. Gen
yanda Badad'a gelmi ve orada ilk hocas bir Hrlstiyan,
Yohanna lbni Haylam370 olmutur. Sonra Badad'da dil bilgisi,
felsefe, musiki, riyaziyat (matematik bilimleri) ve zamann
ilimlerini tahsil etmitir. Trke ve Farsa bildii eserlerinden
anlalmaktadr. (Efsaneye gre Arapa dnda yetmi dili
anlard!) Zamanla stadlk mertebesine eriti ve ona Hace-i Sani
(Birinci stad, Hace-i Evvel veya Latince deyile Magister primus
Aristoleles'dir. Farabi ise Magister secundus olmaktadr.) unvan
layk grlm ve byk lslam feylesoflannn ilki saylmtr.
lran'da yaygn olan bir kanaat btn belirtilerle desteklenmekte
ve bu byk feylesofun ii olduu anlalmaktadr.371 Gerekten
de 330/941 ylnda Halep'e gitmek zere Badad' terk ettii ve
orada Hamdani372 ii hanedannn himayesinden yararland
grlr. Seyfuddevle-i Hamdani'nin ona kar son derece saygs
vard. Bu zel ii korumas bir tesadf sonucu olarak, sebepsiz
ortaya km deildir. Farabi'nin felsefesinde, yukmda ikinci
babda anlatlm olan ve ii imamlarnn retisine dayanan
nbvvet ve vahy temelli felsefe ile ortaklklar bulunduu zaman,
bu himayenin anlam da ortaya kar. Halep'teki ikametinden
sonra Farabi baka geziler de yapm, Kahire'ye kadar gitmi ve
seksen yanda iken, am'da 339/950 ylnda lmtr.
3 70 Yohanna (Yuhanna) lbni Haylan olacaktr. Badawi'nin (Bedevi) verdii bilgiye
gre Farabi el-Muktedir'in hilafeti (908-932) srasnda bu zattan ders almtr.
Sryanca'dan Arapa'ya eviriler yapan ve 940'da len Ebu Bir Matta lbni Ynis
de Yuhanna'mn rencisidir (Badawi, il, s. 479).

371

"Medine-i fazla" hakknda ileri srd grler gerekten de Oniki lmam

mezhebinin (lmamiyye-i lsna-Aeriyye) "Safevi iilii"nden nceki bozulmam
biimine uygun grnmektedir.

372 Hamdant henadan onuncu yzyl balarndan 979 ylna kadar Musul ve Halep
yresinde nfuz kazanan ii eilimli bir hanedandr.
286

Bu byk feylesof derin boyutlu bir dini ve manevi-gizemci

(mystique) bir zeka idi. Byk bir sadelik iinde yayor, hatta
sufilerin giysisini tayordu. l alemi ile hahaa kalmasn
seven bir yaradl vard ve dnya grltsnden kenara
ekilmekte idi. Buna karn musiki meclislerine katlmay
severdi. Kendisi de musikide sz sahibi idi. "Musiki zerine"
adl byk bir eser brakmtr ki bir yandan matematik bi
limlerdeki bilgisini gsterirken, dier yandan da Ortaa
musiki kuramnn en nemli eseri saylr. Musikiinas, feylesof
Farabi'nin Eflalun (Platon) ile Aristoteles'i uzlatrmaya a
lmas ve bunlarn uzlaabilecei kansnda olmas yzeysel
bir iyimserlik sonucu da deildir. Farabi, "Theologie" adl
eserdeki "Aristoteles" dnceleri ile Eflatun'un uyuabilecei
grnde iken, ayn zamanda da ilahi (semavi) din ile fel
sefenin de uyutuu kanaatinde idi. Hace-i Sani'nin (Magister
secundus) bu konudaki kkl duygusu u dnceden ileri
geliyor grnmektedir: Hikmet, Mezopotamya'da Kaideliler
evresinde ortaya km, buradan Msr'a aktarlm, oradan
Yunan'a gemitir. Yunan'da yazl hale gelmitir. imdi Fa
rabi'ye u grev dmektedir: Bu hikmeti, z yurduna, ocana
geri getirmek.
2. ok sayda olan eserleri, Aristoteles klliyatna ilikin
erhleri kapsamna alr (veya almakta idi): Organon, fizik,
meteoroloji, metafizik, nicomaque'a ahlak kuram eserlerini
erhetmi idi. Bu eserler kaybolmu, elimize gememitir.
Balca eserlerinde, burada birka anlabilir (Bkz. Bibliyog
rafya): "lki Hakim'in Eflatun ve Aristoteles'in retilerinin
Uzlamas" zerine olan byk incelemesi, "Aristoteles'in
Metafizik'inin Muhtelif Kitaplarnn Konusu" incelemesi,
Eflatun'un "Dialogue"larmn konumalar) tahlili, "felsefe
renmeden nce bilinmesi gereken" zerine incelemesi,
Aristoteles felsefesine giri, "De scientiis" (Bilimlerin Saym,
1hs1'-ul-ulftm) adl eseri (ki bu eserin Bat Skolastii'nde bi287

limlerin snflandnl zerine byk etkisi olmutur), aada

deinilen "De intellectu et intellecto" incelemesi, "Fuss-ul
Hikem" {Les Gemmes de la sagesse, Hikmetler Mcevherleri.
Bu kitap Dou'da uzun sre okunup incelenmitir). Nihayet,
Farabi'nin "siyaset felsefesi"ni aklad sylenen eserler
blm de burada anlmaldr: ldeal Site (veya mkemmel
Site) (Medine-i Fazla) yelerinin grleri (Ara-i Ehl-il
Medinetl Fazla), Medine (Site) Ynetimi Kitab, Saadete
Erime Kitab, Eflatun'un (Platon) "Kanunlar" zerine bir
erh bu blme giren eserlerdir.
Fuss-ul-Hikem'i yukarda anm bulunuyoruz. Bu ince
lemenin Farabi'ye ait oluundan phelenmemiz iin hibir
sebep yoktur. Vaktiyle Kahire'de yaynlanm bir derlemenin,
bu eserin bir ksmm, lbni Sina'ya ve baka bir yazara atfet
mekle dt yanlgnn eletiriye dayanan yn yoktur.
Paul Kraus Farabi'nin tutumunun temelde "anti-mystique"
olduunu, "Fuss"un slubunun ise Farabi'nin dier eserleri
ile ve yalnzca "siyasi" bir grnm olan nbvvet (pey
gamberlik) gr ile badamad dncesinde idi.
lmdi, tasavvufi terimlerin Farabi'nin eserlerinde hemen
hemen yaygn olduu grlebilir. Fuss'da da Plotinus'a zg
cezbenin, vecdin nl paras olup "Theologie" adl eserde
yer alan "sk sk zbenliimde uyandmda ... " parasnn
yanks olan bir metne rastlanr.373 Farabi'nin ie-dou ve
i-masna nem veren (iraki, illuminative) retisi, inkar
edilemez belirginlikte bir mistik e (unsur) ierir. Ancak
3 73 Dr. Mbeiri Farsa eviriye ekledii notta Plotinus'a ait bu cmlenin devamn
yle vermektedir: " ...ve bedenin uyuukluundan kandmda hayret verici
bir gzellik mahede ederim. O zaman salam bir gnl ile kesin olarak bilirim
ki, daha iyi ve stn bir alemdenim ben, kesinlikle bilirim ki Alem-i Kuds'danm,
Melekt bann kuuyum. Bylece bana daha grkemli bir yaay olanca gc
ile tecelli eder, zmde alr, duyann ki ulhiyyet ile temasa gemiimdir".
Metinde de sylendii gibi Fuss'un Farabl'ye ait olduunda baz pheler vardr.
Buna ramen Corbin bu kitabn da Farabi'ye ait olduu kanaatindedir.

288

Farabi'de mistik ynden sz edildiinde, gizemci (mistik)

anlayn mutlaka ve zorunlu olarak "lttihad", tek varlk
oluturacak biimde karma ve birlemenin kabuln ge
rektirmediini de dnmelidir. nsan idraki ve zekas ile
akl- fa'al arasnda "lttihad" deil, "1ttisal", yani karp tek
lemeksizin eriip balantya geme kabul edildiinde, bu
"ittisal" de mistik bir deney demek olur, "ittihad" kabul etmek
mistisizmin zorunlu art deildir. Nitekim lbni Sina ve
Suhreverdi de eliik sonular domasna yol at iin bu
bakmdan Farabi ile ayn grtedirler ve "ittihad" reddederler.
Yine, Farabi'nin "mysticisme"i, tasavvufi ve irfani yn ile
retisinin btn arasndaki ban kavranmas g deildir.
Kopukluk veya uyumsuzluk yoktur. Fusus'da esasen btn
"gnose"da (irfan, gnosis) ortak olan baz lsmaili kkenli te
rimlere rastlandnda, bu terimlerin varl eserin Farabi'ye
ait olmadn gstermekten ok uzak olup sadece Farabi'nin
ilham (esin) kaynaklarndan birini bize gstermi olur. Esasen
ii kaynaklardan yararlanm oluudur ki onun peygamberlik
felsefesi ile iilik'in nbvvet retisini uyumlu klmtr.
Ayrca Farabi'nin "Medine-i fazla" retisini bugnk an
lamyla tmyle siyasi bir reti olarak grmek ve aklamak
ar bir gr olur. Bu retinin bugn kullandmz anlam
ile bir "politik program" yoktur. bu noktada, vaktiyle M. lb
rahim Madkur'un mkemmel incelemesinde Farabi'nin Felsefi
retisi zerine ileri srd gre katlm oluyoruz.
3. Burada Farabi'nin felsefi retisinden ancak noktay
belirtmekle yetineceiz. nce, yaratlm varlklarda "essence"
(mahiyet, zat, ) ile "existence" (varolu, varlk) arasnda
yalnz mantki deil, metafizik boyutu da olan ayrm yapan
sav (these) ona borlu bulunmaktayz. Varolu (existence),
zn (essence) kurucu bir zellii deildir. Bir sfat, bir
arazdr (ilinek). Bu savn metafizik tarihinde bir dnm
noktas olduu sylenebilir. lbni Sina, Suhreverdi ve bunlar
289

gibi dierleri, her biri de zler (essences) metafizii diye ni

telendirilebilecek birer metafizik retisi ileri srm ve
yaymlardr. Durumun belirli ekilde deimesi iin XVI.
yzylda Molla Sadra-i irazi'ye kadar beklemek gerekir. Molla
Sadra varolua ncelik tanyacak, ve irak felsefesine varoluu
bir yorum getirecektir. "Vcud"a ilikin (I'etre) bu tutumdan,
zat-vacib ile bizzat mevcut olamayan mmkn varlk ara
sndaki ayrm kaynaklanr. nk mmkn varl ve yokluu
farkszdr, fakat varoluu baka birisi, ak deyile, zat- vacib
ile kaaim olduundan o da zorunlu varlk haline dnr. lbni
Sina katnda byk bir nem kazanacak olan bu sav, daha nce
ve daha zl biimde Farabi tarafndan aklanmtr.
4. Ayn gzlem Farabi'nin ikinci bir retisi iin de yap
labilir. Bu ikinci belirtici (karakteristik) reti de akl retisi
ve akllarn meydana gelii retisidir. Bu retiye Farabi'nin
grnce hakim olan ilke "exuno nonfit nisi unum" ilkesidir
(Bir'den ancak bir sudur eder). (Nasr- Tusi, aka syle
meksizin, fakat Suhreverdi'nin saf nurlarn meydana gelii
emasndan ilham alarak, bu ilkeyi tartmal sayacaktr). llk
varlktan ilk akim suduru ve zuhuru, sonra aamal bir sra
dizisi iinde meydana gelen, her aklda tekrarlanan ve her
defasnda yeni bir akl lsnn douuna, yeni bir ruh ve
alem meydana gelmesine yol aan l murakabe ve istigrak
(derin dnceli gzlem, i gzlem, deruni mahede, con
templation), bylece onuncu akla varan bir sre ki, ayn
kozmogonik sre lbni Sina tarafndan da tasvir edlecek ve
gelitirilecektir. llk ilahi zler, Aristoteles katnda yldzlarn
temsil ettii tanrlar, Farabi katnda "mcerred akllar" ol
maktadrlar (Des Intelligences Separees). Bunlara "melek" adn
veren ve bu telakkide Kur'an-n Kerim'in melek anlayn tam
olarak bulamad iin, mesela Gazali'nin kukusunu uyandran
ilk kimse acaba lbni Sina m idi? Bir tr "yaratc" grevi gren
bu byk melek suretleri acaba tevhid inancn ykmakta
290

mdr? Tevhid inanc sadece d anlam ile ele alnr ve bu inanc

destekleyen dogmatizm gznnde tutulursa bu sonuca
varlaca phesizdir. Buna karlk hatmi boyutta dnenler
ve irfan manevviyyat ehli (mystiques) srarla unu belirt
milerdir: Monoteizm (tevhid inanc) yalnzca d anlam ile
alnrsa ak bir ekilde, kamak istedii ve kanma iddiasnda
olduu metafizik irk'e, putperestlie dmektedir. Farabi ilk
byk lsmaili dnrlerin adadr. Onun "On akl" kuram
lsmaili batnilii ile karlatrldnda baka bir aklk ve
anlam kazanmaktadr. Yukarda (ll B, 1, 2) Fatmi geleneinden
olan lsmaililerde "Onlar Plerme'u"nun (Onlar topluluu)
yap ve kuruluunu ksaca incelediimizde, bu yap ve ku
ruluun sudur ve zuhur (emanation) grn kabul eden
feylesoflardan ayrldn, ilkeyi (principe) mteal varlk (su
per-etre) olarak koyduunu ve bu zat- mteali vcud ve adem
(varlk ve yokluk) tesinde dndn, sudur ve zuhurun
bu grte birinci akldan itibaren baladn belirtmi idik.
Ayrca lsmaili kozmogonisi, Farabi ve lbni Sina'nn emasnda
yer almayan dramatik bir unsuru da kapsamna alr.
Bununla birlikte lsmailiyye'nin onuncu melek (semavi
adem) simas; burada incelediimiz feylesoflarn "akl-fa'al"
diye adlandrdklar onuncu akla tam anlam ile tekabl et
mekte, onu karlamaktadr. Bu da akl- fa'alin Farabi'nin
nbvvet anlayndaki konum ve etkisini bize daha iyi anlatr.
Farabi gerek akl kuramnn btn iinde ve gerek hakim-nebi
kuram erevesinde, "Yunan eilimli" (hellenisant) bir fey
lesoftan baka, daha fazla olan bir kimsedir. Farabi'nin bir
benzetme ve karlatrmas n kazanm ve ondan sonra herkes
tarafndan tekrarlanmtr: "Akl- fa'al insan idraki bakmndan
gnein gze nispeti gibidir. Zulmet iinde, karanlklarda ol
duunda, gzn grme gc sadece yeti durumundadr, bil
kuvvedir. Bu akl- fa'al, insan zerinde ve varlklarn aamal
sralanmas iinde insana ve insann evrenine en yakn varlktr.
291

"Suretlerin, biimlerin balaycs, biimleyen" olarak ad

landrlr (Vlhib-us-Suver, Donateur des Formes, Dator For
marum). Maddelerin zerine ekillerini yanstr ve bilkuvve
olan insan idrakine bu ekillerin bilgisini yanstr.
Bu insan idraki; nazari (kuramsal theorique) veya ma
hedeci murakabeci (contemplatiO idrak ve klgn (pratique)
idrak (intellect) olmak zere ikiye ayrlr. Kuramsal idrak
evreden geer: Bilgi edinmeden nce mmkn idrak veya
bilkuvve (yeti durumunda) idrak durumundadr. Bilgi ka
zanma srasnda bilfiil, eyleme gemi idrak szkonusu olur.
Bilgiyi edindikten sonra da kazanlm idrak szkonusudur.
Burada da Farabi Okulu'nun irfan telakkisi erevesinde bir
yenilik ortaya kt grlmektedir. Bu adlandrmaya ramen
kazanlm idrak (l'intellect acquis, akl- mstefad, intellectus
adeptus) Aprodiseli lskender'in (Alexandre d'Aphrodise) "Nos
epiktetos"u ile kartrlmamaldr. lskender'in kasdettii
bilkuvve (yetisel) idrak ile eylemsel (bilfiil) idrak arasndaki
bir gei durumu, bir arac durumudur. Farabi'ye gre ise
"akl- mstefad" insan idrakinin, insan aklnn en stn
durumudur. Bu durumda olan akl, akl- fa'alin kendisine
yanstt suretleri sezgi ve i-aydnlanmas, irak ve ilham
(intuition et illumination) yolu ile alglayabilir ve benimse
yebilir, bu yoldan idrakte be duyunun aracl szkonusu
deildir. Ksaca sylemek gerekirse, gerek akl- fa'al, gerek
akl- mstefad (kazanlm akl) Farabi katnda saf Aristo
telescilik'ten daha baka bir ey ifade ederler. Bu da Aristo
teles'in olmayp ona isnad edilen "Theologie" adl eserin et
kisiyle meydana gelmitir ve bu eser dolays ile Farabi'nin
retisine btn bu Yeni Eflatuncu unsurlar nfuz etmitir.
5. Yunan felsefesi izgisindeki feylesoflardan saylan bu
feylesofun eserlerinde gze arpan bir nc nokta da udur:
Farabi'nin peygamberlik anlay ve retisi, tm retisinin
doruundadr. "Medine-i fazla" kuramnn Eflatun'un g292

rlerinden ilham almas dolays ile Yunan'dan alnm bir

havas vardr, ancak bir lslam feylesofuun felsefi ve manevi
- irfani (mystique) zlemlerine cevap vermeye de elverilidir.
ou kez Farabi'nin bu ynnden Farabi'nin "siyaset" kuram
ve siyasi yn olarak sz edilir. Gerekte Farabi bugn bir
"eylem adam" olarak nitelendirilen kimselerden asla deildi.
Kamu ilerini hibir zaman yakndan tanmad. Onun "siyaset"
gr kozmoloji ve ruhbilim retisi btnne dayanr.
Onlardan ayrlmaz bir nitelik tar. Bu sebepledir ki onun
"Medine-i fazla"s btn ruh-i meskunu, insanlarn yerletii
btn arz, "oikoumene"yi evreler. Eylemsel ve gncel bir
siyasi programn ifadesi deildir. "Siyasi" olarak nitelendirilen
felsefesi daha iyi bir tanmlama ile nbvvet ve vahy temeline
dayanan bir felsefe olarak nitelendirilebilir.
Medine-i fazlanm bakannn nebi veya imam oluu ve
Medine-i fazla kuramnn bu dnya tesi hayata yansyan
sonularnn oluu Farabi'nin manevi-irfani (mystique) ilham
kaynan gstermektedir ve dahas da vardr. Farabi'nin
nbvvet telakki ve retisi, iilik'in nbvvet ve vahy te
meline dayanan felsefesi ile baz ortak izgiler tar (Yukarda
il). Bu tespit ve sonularn burada geni ve ayrntl biimde
sunmak maalesef mmkn deildir. Peygamberlerin varlk
larnn gereine ilikin olarak ileri srd kantlar, pey
gamberin i varln belirtirken syledikleri, Farabi'nin be
lirttii rehber, imam; ii nbvvet retisinin sylediklerine
tekabl etmektedir. ii nbvvet anlay da daha nce grm
olduumuz gibi Eimme-i Athar'n (Saint Imams) retilerine
dayanr. eriat getiren peygamber (resul) yaad srece ayn
zamanda imamdr. Resulden (S.A.) sonra imamet devresi veya
yeni eriat getirmeyen nbvvet iin kullanlan terimle velayet
, devresi) balar. imdi, Farabi retisinde hakim nebi makamnda
olan zat (le sage-prophete) kurallar koymakta ise de, bu
kurallar kelimenin dar anlam ile ve ilahiyattaki terimiyle yeni
293

bir "eriat" getirmek demek deildir. Bu iki imamet retisinin

birbiriyle balants, Eflatuni hakim (sage platonicien), dier
bir deyile Medine-i fazlanm feylesof hakimini bir "imam"
durumuna getiren dnceyi de yeni bir bak as getirerek
aydnlatmaktadr.
6. Dier yandan, ii nbvvet retisinin peygamber ve
imamn bilgi edinme biimlerini ayrdeden bir irfan retisine
ulatn grm bulunuyoruz. Farabi'nin de benzer bir
grne rastlanr. lmam-nebi, dier deyile Medine-i fazlann
bakan, beeri mutluluun en yce mertebesine erimi ol
maldr ki, bu da akl- fa'al ile birlemekten ibarettir. Vahy ve
ilham gerekte bu birlemeden kaynaklanr. Daha nce de
belirtildii gibi burada tek bir varlk olacak biimde karma
ve birleme veya bir zdeleme (ittihad) szkonusu deildir.
Sadece bir ulama ve erime, temasa geip balant kurma
(rejonction, ittisal) vardr. u halde burada u noktann be
lirtilmesi nemlidir: Eflatun'un (Platon) bilgesi, hakimi (sage)
kamu ileri ile uramak iin "ma'kulat"n, dnlp kav
ranlabilen idealarn (intelligibles) dnce ve murakabesinden
kendini alkoymal, maddi aleme inmelidir. Bunun aksine
olarak Farabi'nin bilgesi, manevi varlklarla temasa gemelidir.
Onun balca grevi Medine-i fazla uyruklarn da bu hedefe
iletmektir. nk mutlak saadet; bu hedefe ulamakla olur.
Farabi'nin Medine-i fazlas, bugnk insanlardan ok "son
gnlerin velileri"nindir (Saints des derniers jours). ii mead
retisine gre (eschatologie) yeryznde gaaib imamn
zuhuru ile gerekletirilebilecek bir dzene, kyamet ve
ba's- ba'del-mevt'e (Resurrection) hazrlk dzenine tekabl
etmektedir. u halde Farabi'in "siyaset" retisine bugn
siyaset terimine verdimiz anlam verilebilecek midir?
Buna karlk; Farabi'nin btn insani ve felsefi erdemleri
kendisine izafe ettii "hkmdar"m "Muhammed'in (S.A.)
peygamberlik cppesini giymi bir feylesof' olduunun
294

sylenilmesi dorudur. Yahut daha doru olarak yle sy

lenebilir: Farabi'ye katlarak unu kabul etmek gerekir ki
akl- fa'al ile ittisal akl ile gerekleebilir, bu hal feylesofun
halidir, nk feylesofun akl- fa'al ile bu ittisali btn felsefi
bilgilerin de kaynadr. Ayn ekilde bu itisal muhayyile
(imagination) ile de gerekleir. Burada da vahylerin, il
hamlarn ve sadk ryalarn kayna vardr. Yukarda iilik'in
nbvvet ve vahy temeline dayanan felsefesinin nasl btn
bir muhayyile kuramna yol atn grmtk ve bu kuram
tahayyl (imgelem, imagination, tasavvur) bilincini ve bu
bilin ile alglanp kavranan alemi geerli sayyordu. Farabi'nin
katnda da tahayyl ve tasavvur (imagination) kuramnn esasl
bir yer tutmas belirleyici bir nem tar. imamlarn retilerini
yorumlayan Molla Sadra-i irazi'nin eserlerine bavurulduu
takdirde, artk Farabi'nin peygamberlik kuramnn ancak
Musevi (Yahudi) Skolastiki'nde (Maimonide)374 ciddi olarak
ele alndn sylemeye hakkmz kalmaz. nk vahy te
meline dayanan iilik felsefesinde de bu kuramn geni lde
benimsendii ve sonu karld grlr.
7. iilik'in felsefesinin ortaya koyduu irfan retisi (yu
karda il A, 5) Vahy Melei'nin grlmesi veya iitilmesinin
ryada, uyanklk halinde veya ikisi aras gei durumunda
oluu ayrmn yapar ve balca bu aynna dayanan bir de
recelenmeye nem verir. Farabi'ye gre hakim (bilge, feylesof,
sage) faal akl ile nazari - felsefi dnce, tefekkr ve murakabe
vastas ile ittisal salar. Nebi akl- fa'al ile tahayyl ve tasavvur
aracl ile (imagination) temas kurar. Bu da nbvvetin ve
nebilere gelen vahyin kaynadr. Bu telakki ancak dinindeki
Byk Melek Cebrail, Ruh-ul-Kuds ile akl- fa'alin zde
letirilmi olmas halinde mmkndr. Burada, daha nce
374 Maimonide (Moses ben Maimon-1135-1204): Onaa'n en byk Yahudi
dnrdr. Yahudi dncesi ile Aristoteles retisini uyuturmaya alm,
Aquinolu Thomas gibi Hristiyan dnrlerini de etkilemitir.
295

e deinildii gibi Ruh-ul-Kuds'n akl kalplarna sokulmas.

1
ve akliletirilmesi deil, belki aksi szkonusudur. (Felsefi)
Ma'rifet (Bilgi) Melei ile Vahy Melei'nin zdeletirilmesi
nbQvvetve vahy temeline dayanan bir felsefenin gereidir.
Farabi'nin btn retisi de bu yndedir. Bu sebepledir ki
Farabi'nin vahye felsefi bir temel verdiini sylemek yetersiz
bir aklama olacak, konuya tam bir aklk getirmeyecektir,
nitekim feylesofa peygamberin zerinde yer verdiini sylemek
de doru deildir. Bu syleyi biimleri nbvvet ve vahy
temeline dayanan bir felsefenin ne olduunu ve zelliklerini
bilmemekten kaynaklanmaktadr. Byle bir felsefe anlaynda
ise feylesof ve peygamber ayn akl-ruh-ul-kuds aracl ile
birleirler (akl ve ruh-ul-kuds zdeleir -H.H.). Belki eriat
ve fkh lslam' (slam legalitaire) ile felsefe arasnda giderilmez
bir kartlk ilikisi vardr. Burada temel iliki hatmi lslam
(Islam esoterique Yunanca'daki es'nun geni anlam ile), zahiri
ve lafzi lslam arasndadr. Batni lslam'n benimsenip tebli
edilmesi veya reddedilmesi ihtimallerine gre lslam'da fel
sefenin kaderi ve grevi belirlenmi olacaktr.
J3u noktay belirledikten sonra, ne kadar mkemmel olursa
olsun Medine-i fazlann Farabi'nin bizzat hedefi, ba amac
olmad grlecektir. Medine-i fazla, insanlar dnyann
tesinde ve zerinde bir mutlulua iletmek, hidayet etmek
iin aratr. lmn kaplarndan atklarnda, ruhlar kendi
benzerlerinin frkalarna katlrlar. Ruhlarn bu birlemesi ile
nce gidenlerin hazz ve zevki de kesintisiz ve sonsuz olarak
artar, oalr. Burada da lsmaili ahiret retisine ok yakn
bir mahede vardr. Orada da nurani suretlerin imametin
nur topluluunu meydana getirecei sylenmektedir.
8. Farabi'nin rencilerinden ancak az bir ksm bilin
mektedir. Bu arada balca Ebu Zekeriya Yahya lbni AdI'nin
ad anlr (Vefat: 374/974). Aristoteles'in eserlerinin eviri
cilerden Yakubi Hristiyan feylesof olarak daha nce adn
296

anm bulunuyoruz. Yahya Ibni Adi ile Mesul'n Musevi

feylesoflannd,an lbni Ehi Said el-Mavsili arasnda felsee zerine
ilgi ekici bir yazma vardr. Yahya lbni Adi'nin bir rencisi
Ebu Sleyman muhammed Sicistani (vefat: 371/981) (Bu
Sicistani'yi Ismaili dnr Ebu Yakub-i Sicistani ile ka
ntrmamaldr.) Badad'da ve X. yzyln ikinci yansda aydn
kiilerden oluan bir topluluk kurmu ve bu topluluk parlak
fikri konumalar yaplan oturumlarda bir araya gelmilerdir.
Bu konumalar hakknda tenel bilgiyi bu konuda birok ilgi
ekici aklamalarla dolu olan alannda tek bir kitaptan, Ebu
Hayyan Tevhidi'nin Kitiib-ul-Mukabasat'hdan renmekteyiz.
Bununla birlikte burada gerek anlam ile bir feylesoflar evresi
szkonusu deildir. Farabi mant zerine yaplan tartmalar
srf lafa boulan bir felsefe iinde anlamn kaybetmi g
rnmektedir. ok ciddiye alnmamas gerekecek olan birok
ey sylenmitir. rnek olarak, Cabir lbni Hayyan'a atfedilen
yazlarn gerek yazan hakknda .tbu Sleyman'n szn
daha nce grmtk. Gerekte Farabi asl manevi halefini
Farabi'yi stad olarak kabul eden Ibni Sina'da bulmutur.
Endls'de de etkileri olmutur (zellikle lbni Bacce ze
rindeki etkisi iin bkz. aada VIII, 3). Suhreverdizerinde
de etkisi vardr. Yine Molla Sadra zerinde de daha nce
sylendii gibi belirgin etkisi grlmektedir.
3. Ebul-Hasen el-Amiri
l. Ebul-Hasen Muhammed lbni Yusuf el-Amiri bugne kadar
Bat'da pek tannmadan kalmtr. Oysa Horasan yresinden
olan bu lranl bu babda incelediimiz izgi zerindeki fey
lesoflar iinde ve Farabi ile Ibni Sina arasnda ilgi ekici bir
simadr. Niapur'da domu idi. stad olarak da bir baka
byk Horasanly, Ebu Yezid Ahmed Ibni Sehl-i Belhi'yi
bulmu, ondan ders alarak felsefe ve metafizii mkemmel
297

biimde tahsis etmitir. Aristoteles'e ait baz metinleri er

hetmi, lbni Sina ile felsefe zerine yazmalar yapmtr. (Bu
yazma, lbni Sina'nn cevaplar ile birlikte "Ondrt Soru"
kitabn meydana getirmitir. Badad'a iki seyahati vardr. (ilki
360/970'den nce, ikincisi 364/974'tedir.) Badadllar'n adet
ve yaama biimlerinden memnun kalmam, uyu amam
grnmektedir. lran'a geri dnerek Rey'de be yl geirdi ve
orada Vezir'lbn-ul-Amid'in himayesinde retim grevini
srdrd. Daha sonra doduu yere, Horasan'a giderek
381/99l'de orada ld.
Birok dostu ve rencisi olmutur. Bunlardan birisi lbni
Hindu375 ile sk ilikileri olan Ebul-Kasm Katib'dir. Bir dieri,
onu Cavidan Harad'da376 anan lbni Maskyeh'dir (Aada
V, 5). zellikle Ebu Hayyan Tevhidi (yukarda V, 2) onu s!k
anar. lbni Sina da Kitdb-un-Necat adl kitabnda onu anar, ne
var ki bu an onun felsefi yetenekleri hakknda bir lde
bir "ekince" de tamaktadr (Kayd-i ihtirazi). Bununla birlikte
elimize geen eserleri ve baka feylesoflar hakkndaki de
erlendirmeleri ile zgnlkten (originalite) yoksun g
rnmez. Saadet (mutluluk) zerine incelemesi metafizik
sorunlar zerine yazdklar, grme duyusu yolu ile alglama
zerine incelemeleri, "ebed" (ebedilik) kavram zerine lslam
retisinin stnl, cebr ve kader sorunu zerine yazdklar,
Farsa yazd "Ferruhname" adl eseri burada anlabilir. ilahi
bilgiler (Mealim-i ilahiyye) ve metafizik sorunlar zerine
"Fasllar"mda (Fusl) akl ile kavray gcnn, kavrayn
ve kavranabilenin (intellect, intellection, intellige) birlemesi
konusunu ele alr ki ifade biimi ve terimleri ile daha sonra
Nasiruddin-i Tusi'nin rencisi olan Afdal-i Kaani'yi etkilemi
3 75

tbni Hind (Ebul-FerecAli tbni Huseyn) nl bir hekim ve feylesoftur. 029'cla

Crcan'cla lmtr (Kamus-ul-A'.lilm).

376

1leride, 1bni Maskyeh'den sz edilirken bu kitap hakknda bilgi verilmektedir.

298

grnmektedir (VII./XIII. yzyl).

2. Tevhidi'nin naklettii konuma ve tartmalardan
Ebul-Hasen el-Amiri'nin katld bu konuma ve tartmalar
hakknda bilgi alabiliyoruz. Mecusi Mani ile bir konumas
burada anlacaktr. (Mecusi Mani ile Mani dininin peygamberi
olan Mani kartrlmamaldr.)Burada Ebul-Hasen el-Amiri
tam bir Eflatuncu (Platoncu, Platonicien) olarak grlmek
tedir. (Duyularla alglanan her ey, akl ile kavranabilenin bir
glgesidir. Akl bu dnyada Allah'n halifesidir.) irazl Molla
Sadra (vefat: 1050/1640) felsefeye ilikin byk klliyatnda
(Kitiib-ul-Esfiir-ul-erba'a) onun retilerine yollama yapar.
Hatta ayn yazarn; Suhreverdi'nin "Hikmet-ul-lrak" adl
eserine ilikin bir dersi (prg. 134, bkz. aada Vll.) ilgi ekici
bir haiye ihtiva eder. Burada Ebul-Hasen el-Amiri'nin "El
Emed aliil-ebed" (Ebedilik Kavram zerine) adl kitabna atf
yaplmaktadr.Burada Ebul-Hasen el-Amiri Empedocles'e u
gr izafe eder: Sfatsz yaratcnn cmertlik, kuvvet, kudret
olduu sylendiinde, bu; onda bu esma (noms, adlar) ile
belirtilen yetenek veya glerin d varln, ayrca ve ger
ekten ondan varolduklann gstermez.
Yeni Empedocles'in savlan ile Endls'de lbni Meserre'de
tekrar karlayacaz. Yine bu grler Suhreverdi'yi de et
kilemitir (Kahnn ve mahabbetin, kzgnlk ve sevginin kar
lkl iki kutup meydana getirii).Burada bylece lran'daki
etkisini bu dier delilinin grlmesi zel bir deer tar. Ni
hayet, siyaset felsefesi asndan Ebul-Hasen el-Amiri; lbni
Mukaffa tarafndan Pehlevce'den evrilen lran eserlerinden
zellikle etkilenmi grnmektedir. Bu adan onun retisi
Farabi'nin siyaset felsefesi retisinden daha az lde Ef
latuncu Yunan felsefesinden etkilenmitir.
3.Burada yine ancak ruh zerine bir risalesi ile tannanBekr
lbn-ul-Kasm -ul-Mavsili (yani Musullu) adl bir feylesof tan
da bahsetmek gerekmektedir. Bu feylesofBadad'da Hristi299

yanlarn Aristoteles'in eserlerini erhettikleri, yine orada

Farabi'nin uzun sreli sonular douracak olan bir reti
gelitirdii, Razi'nin ise (yukarda Rhazes) retisi ile olduka
grltye sebep olduu bir srada Bekr lbn-ul-Kasm -ul
Mavsili'nin btn bu akmlarn dnda kalmaya urat
grlmektedir. Bu dnem yazarlar arasnda sadece Sabit
feylesofu Sabit lbni Kurra'y anar ve bu tekli seimi de Harranl
Sabit feylesofunun etkinliini gsterir (Yukarda IV, 1).
4. lbni Sina ve lbni S ina Okulu
1. Ebu Ali Huseyn lbni Abdillah lbni Sina, Buhara yakn
larnda Afana'da domutur. Doumu 370/980 ylnn sa
fer/austos ayndadr. Eserlerinin bazlar Xll. yzylda La
tince'ye evrildiinde adnn lspanyolca'daki telaffuzu olan
Aben veya Aven Sina, Latince'de Avicenne biimini almasna
yol am ve Bat'da bu ad ile tannmtr. Babas Samani y
netiminin nemli bir grevlisi idi. Kendi yazd; sadk ve yakn
rencisi (Juzjani) Cuzcani tarafndan tamamlanm bulunan
hayat hikayesi sayesinde hayatnn en nemli ayrntlarn
renebiliyoruz.
Kklnden itibaren olaanst bir gelime gstermitir.
Kk yatan itibaren btn ilimleri kapsayan, dilbilim ve
geometriyi, fizik ve tbb, fkh ve kelam iine alan bir etim
grmtr. n ylesine yaylmtr ki onyedi yanda iken
Samani Prensi Nuh lbni Mansur'un tedavisi iin arlm ve
iyiletirmeyi baarmtr. Gelgelelim Aristoteles'in "Metafizik"
adl eserini bir trl anlayamyordu. Farabi'nin tesadfen eline
geen incelemesi sayesinde "gznden perdeler kalkt" ve
kendine karanlk gelen bu eseri anlad. Onskiz yanda iken
hemen devrinin btn ilimlerini elde etti, ancak bunlarda
derinlemesi gerekiyordu. Babasnn lmnden sonra Ho
rasan'da seyahate kt. Ne var ki Transoxiane (Maverannehr)
on

yresinden olan bu lranl, hibir zaman lran evresi dna

kmayacaktr. nce Crcan'da, Hazar denizi'nin gneydo
usunda konaklayacaktr. Burada hkmran olan Muhammed
irazi'nin dostluu ona genel bir itibar salad. Bat'da yzyllar
boyunca, Dou'da bugne kadar tbbi incelemelerin temelini
meydana getiren "Kanun" (Canan) adl byk eserini yazmaya
koyuldu.
Sonra bir sre Rey'de, bu elinizdeki eserde ok anlan bu
bugnk Tehran'm birka kilometre gneyinde bulunan bu
kentte, Melike Seyyide ve gen olu Mecdddevle'nin hiz
metine bulundu. Oradan Kazvin'e geti. Sonra Iran'n bat
sndaki Hemedan'da kald. Bir defasnda Hemedan Hkmdar
(Prince) emsuddevle ona vezirlik grevi verdi. (emsuddevle
ad Latince evirilerde -Sol regni- kralln gnei olarak geer.)
Ne var ki feylesof askeri erkan ile geinmekte byk glklere
urad ve grevini brakt. Bir kez daha tedavi ettii ve iyi
letirdii hkmdarn ricas zerine bu grevi stlenmeyi
kabul etti. rencisi Cuzcani bu srada ondan Aristoteles'in
eserlerini erhetmesini istemek iin zaman uygun buldu.
Bylece Hemedan'da ezici bir alma srecine girildi. Gn
boyunca siyasi almalar sryor, gece ise ciddi ilere ayr
lyordu. Cuzcani "ifa" adn tayan byk felsefe klliyatn,
bir baka renci de Kanun'u okuyor, mzakere ediyordu.
Ge saatlere kadar bu alma sryor, sonra biraz ara veriliyor,
serbest konumalara geiliyor, biraz arap iiliyor, musiki icra
ediliyordu.
Hkmdarn lm zerine lbni Sina Isfahan hkmdar
ile mahrem olarak yazt. Alauddevle adn tayan bu zat ile
yazma tedbirsizlii hapse girmesine mal oldu. Bu srada
mistik (gizemci) hikayelerinden ilki olan Hayy lbni Yakzan'
yazd. Kamay baararak Isfahan'a gitti. Orada hkmdarn
yakn evresine girdi ve yeniden, "alma takm" (equipe)
ile birlikte Hemedan'daki ezici almay srdrmeye balad.
301

421/1030 ylnda, lbni Sina'nn lmnden yedi yl nce

Gazneli Mahmud'un olu Mes'ud, Isfahan' ele geirdi ve bu
arada lbni Sina'mn eyas da yama edildi. Bylece yirmi cildde
yirmisekizbin sorunun cevabm ve feylesoflarn eserlerinde
karlalan glklere ilikin lbni Sina'nn grlerini kap
sayan muazzam ansikopedisi, "Kitab-ul-Insaf" kayboldu. Bu
ansiklopedi; bu sorularn cevaplan ile birlikte lbni Sina'nn
"hikmet-i markiyye" (philosophie orientale) ad verilen
kendine zg felsefesini de yanstyor, karlalan glklere
bu felsefe asndan cevap veriliyordu.
Bu ansiklopediden, yamadan kurtulma veya lbni Sina
tarafndan tekrar yazlma suretiyle ancak baz paralar ka
labilmitir. Bunlardan, Aristoteles'e isnad edilen "T heologie"
kitabnn erhinin bir blm; "Metafizik'in Lambdas" adl
eserin erhi, "De Anima"ya yazlan haiyeler ve belki de yine
bu arada "Doulularn Mantk'" ad altnda tannan "Defterler"
anlabilir. lbni Sina Isfahan hkmdarnn Hemedan'a yapt
bir seferde onunla birlikte gitmi, rahatszlanm, kendisini
tedavi iin ok uram, 57 yanda ve gc-kuvveti yerinde
iken, 428/1037 ylda Hemedan yaknlarnda vefat etmitir.
lm tam rneke ve dindar bir Mslman'a yarar bi
imdedir. Doumunun birinci yldnmnn kutlan
merasiminde (1954 Nisam'nda Tehran'da gerekleen bu
kutlamada hafif bir gecikme olmutur. Hicri tarih ile 1370
ylnn karl miladi 1950.) Hemedan'daki mezar zerinde
. ykselen gzel ant-mezar lran Ulusal Antlar Dernei'nin
gayreti ile almtr.
2. lbni Sina'nn hayatnn ne denli olaylarla dolu ve kamu
grevleri ile ykl olduu dnldnde, almasnn
genilii ve ortaya koyduu esere hayran kalnr. M. Yahya
Mehdevi'nin lbni Sina'nn eserlerine ilikin olarak ortaya
koyduu bibliyografya 242 balk ihtiva eder. Ortaa Bats'm
ve gnmze dein ve Dou'yu derinden etkileyen lbni Sina'nn
:n,

eseri , felsefenin ve zamannn ilimlerinin tmnn alann

kapsamaktadr. lbni Sina en mkemmel biimde Ortaa'n
"evrensel insan" tipini gerekletirmitir. Dua (namaz) zerine
bir incelemesi ve Kur'an- Kerim'in birok surelerine ilikin
bir tefsiri vardr (Yukarda 1, l). lbni Sina'nn faaliyet ve eserleri
Farabi'nin eserlerinden hareket noktasn bulmakla birlikte
enginlii ile Farabi'nin eserlerini gemitir. lbni Sina'nn
Farabi'ye nispeti bu bakmdan biraz (Molla Sadra-i irazi'nin,
stad Hace-i Salis) (magister tertius, nc stad) Mir
Damad'a nispeti gibidir (XVI. ve XVII. yzylda).
Ibni Sina'nn eserlerinin lsmaili batniliinin byk eserleri
de ada olduklar da gzden karlmamaldr. Baz byk
ranl ahsiyetlerin adlar da bu eserlere baldr ve onunla
birlikte anlrlar. (Ebu Yakb-i Sicistani: 360/972 yllarnda ,
Hamid-i Kirmani: 408/1017 Meyyed-i irazi: 470/1077'de
vs.) Bu adlarn da felsefe tarihlerinde kendilerine ait olmas
gereken yerleri alacaklar umulur. lbni Sina'nn babas ve erkek
kardei lsmaili olduklar gibi kendisinin de lsmaili "davet"ine
katlmas iin uratklarn bizzat yazd hayat hikayesinde
belirtir. Geri lbni Sina'nn kainat telakkisi ile lsmaili kainat
retisi (cosmologie) arasnda bir yap benzerlii olduu
kesindir, buna ramen feylesof lsmaili iilii'ni reddetmi olsa
da ii (Oniki lmam mezhebinden -H.H. olan Hemedan ve
Isfahan hkmdarlar katnda grd iyi kabuln derecesi
hi deilse onun da Oniki lmam iilii'ne mensup olduu
sonucuna varmamza imkan vermektedir.
Bu yaklatrma onun manevi ehresinin belirdii ufku da
geniletmektedir. Esasen bizim Latin Skolastiklerimizin ancak
bir ksm ile tanyabildikleri eser ve retisinin tm, ruhunun
ve retisinin karmaklna nfuz etmemizi salayabil
mektedir. Bu karmaklk zellikle mantk, fizik (tabiat) ve
metafizik (manevra-i tabiat) konularn kapsayan muazzam
eseri "ifa" dolays ile belirgin olur, ne var ki feylesofun manevi
303

ehresinin tasviri yukanda da iaret ettiimiz gibi, "hik

met-i mankiyye" olarak ifade ettii grte son eklini bulmal
idi (Philosophie orientale).
3. Burada ancak ksa bir aklama vermek zorunda oldu
umuzdan lbni Sina'nn bilgiye (ma'rifet, connaissance) ilikin
kuramn burada bak amzn merkez noktas klacaz.
nk genel bir aamal akllar (intellegences hierarchiques)
grnmne brnen bu kuram, bu grnm altnda bir
melek retisi tarzndadr (angelologie). Bunun sebebi de
udur: Melek retisi olarak; evren ve insan reti ve telak
kilerine de temel olabilmektedir. Yukanda (V, 2) mahiyet (z,
essence) metafiziinin Farabi'nin retisi ile baladn
sylemi idik. Yine sylediimiz gibi varln "zorunlu ve zat
ile kaaim varlk" ve "baka bir varlk ile kaim varlk" olmak
zere ayrl da Farabi ile balam idi. Buna karlk lbni
Sina'nn evreninde mmkn olann varlna yer verilmemitir.
Mmkn olan kuvve (yeti) halinde kaldka varolamam,
olamyor demektir. Varlk haline geince de illeti (sebep, neden,
cause) dolays ile mmkn deil, artk zorunlu olmutur.
Onun illeti de kendi illeti dolays ile zorunlu olmutur ve
bu bylece srer.
Buradan u sonu kmaktadr: "Snni" (Ortodoks) "Ya
radl dncesi de bizzat kkl bir deiime maruz kalma
zorunluluundadr. Ezelde ve ihtiyari olarak birdenbire
meydana gelen bir olgu burada szkonusu olamaz, ancak
burada ilahi bir zarure(szkonusudur. Hilkat, yaradl eylemi,
bizzat ilahi dncenin kendine, zne ynelik dnme
sinden ibarettir ve ilhahi zatn ezelden kendisi hakknda haiz
olduu bu bilgi de ilk sudur, ilk nos veya ilk akldan baka
bir ey deildir. Yaratc kudretin bu ilk yegane etkisi ilahi
dnce ile zdetir ve tek'in ok'a dnmesini; "Bir'den
ancak bir meydana gelir" ilkesine uygun bir ekilde sala
maktadr.
304

Bu ilk akldan itibaren varlktaki okluk sreci srp gi

decektir. Farabi'nin sisteminde olduu gibi lbni Sina'da da
bir dizi mahede ve murakabe (contemplation) eylemi ile
bu okluk meydana gelmektedir. Bu ynden de bu __evren
telakkisi (cosmologie) bir fenomenoloji, bir tr melek bilinci
fenomenolojisi haline gelmektedir (grngbilim). llk akl
kendi ilkesini (principe, mebde), kendi varln zorunlu klan
ilkeyi murakabe ve mahede etmekte, farazi olarak mebde'inin
(ilkesinin) dnda gibi mlahaza edilen bizzat varlnn vacib
ve zorunlu olmayp tam anlam ile imkan dahilinde oluu
zerinde dnmektedir. Ilk murakabesinden ikinci akl
meydana gelmektedir. lkinci murakabesinden ilk gn
(Felekler Felei, Felek-l-Eflak) harekete geiricisi olan ruh
meydana gelmektedir. ncsnden de bu ilk gn e
lerst (supraelementaire) esiri (le corps etherique) cismi
meydana gelir ve bylece ilk akim aa boyutundan (glge,
adem, yokluk boyutundan) meydana gelmi olur. Bu l
mahede ve murakabe daha sonraki varlklarn ortaya k
masna yol amakta ve ifte aamalar sras tamamlanncaya
dein akldan akl srmektedir: Bu aama sralan Kerrubiyyun
diye adlandrlan on akln (Angeli intellectuales) ve semavi
ruhlarn (Angeli caelestes) aama sralardr. Bu varlklarn
duyularla alglama biiminde yetenekleri yoktur, ancak, saf
ve srf tahayyle (imaginatin, imgelem) sahiptirler. Bu ta
hayyl gc duyulara baml deildir. Aama srasnda bir
aada olan varln kendisinin ortaya kmasna yol aan
akla duyduu gl itiyak, gklerden (felek) herbirine
kendilerine zg hareketi iletir, felekleri harekete geirir. u
halde kainattaki kkl ve her hareketin kayna olan deiimler
yatmayan ve kanmayan bir ak itiyaknn sonucudur. Bu
semavi ruhlar kuramn ve buna 1:>al olarak cismani duyu
lardan bamsz bir tahayyl gcn lbni Rd iddetle
reddetmitir (Aada Vlll, 6). Buna karlk lran'da lbni Sina
305

-okulu mensuplar arasnda srdrlmtr. Yukarda (II, 5)

nbvvet ve vahy temeline dayanan bir irfan retisinin nasl
ve niin saf ve srfmanevi (ruhani) olan bir tahayyl (muhayyile)
fikrinin kabuln gerekli grdne iaret edilmi idi.
4. Onuncu akl artk baka bir balbama akl ve baka bir
balbana ruh (nefs) meydana getirme gcne sahip deildir.
Onuncu akldan itibaren sudur ve zuhur (emanation), bir
deyile, insan ruhlarnn okluunda dalr, glge boyu
tundanda ayalt madde (arz) meydana gelir. "Akl- fa'al"
(lntellegence agente, lntelligence active) olarak adlandrlan
bu akldan ruhlarmz sudur eder. Ona dn ve yneli
(tevecch) yeteneini kazanan ruhlarn bilgisine, onun nu
runun mas (balk, balkma, irak, illumination) ile bilgi
idealar (idees) veya suretleri (formes) yansr. nsan aklnn,
dnp kavranabileni duyularla alglanabilenden soyutlayp
ayrma konusuda ne grevi, ne de gc vardr. Her bilgi ve
her anmsama (reminiscence) melekten gelen bir tecelli ve
bir madr, bir ilhamdr (illumination). nsan aklnda bile
yeti halinde (bilkuvve) bir melek tabiat vardr. insan aklnn
iki cephesi bir yaps vardr. Bir cephesi pratik (ameli, klgl)
akldr. Dier cephesi ise murakabeye ynelik, nazari akldr
(intellect contemplatiO. Bu iki cephe, "arzi melekler" (anges
terrestres) olarak ifade edilirler. Ruhlarn yazgsndaki srda
da ayn durum vardr. Murakabeye ynelik (contemplatiO
akln drt durumundan, akl- kudsi (kutsal akl intellect saint)
diye ifade edileni; "akl- fa'al" demek olan melek ile mahrem
olma haline tekabl eder, bu mahremiyet mertebesine y
celebilen insan akl, "akl- kudsi" adn alr. Akl- kudsinin
en yce mertebesinde, doruunda; "nbvvet"in mmtaz
makam demek olan peygamberlik ruh hali vardr. Btn
bunlar burada bir sorunu anlamamza yardmc olmaktadr:
Noi.s poietikos (intelligentia agens, akl- fa'al) sorunu ba
langcndan beri Aristoteles'in eserlerini yorumlayanlarn
306

birbirinden farkl grler ileri srmelerine yol am idi. lbni

Sina burada Farabi'yi izlemekte (burada ayn zamanda lsmaili
kozmogonisinin onuncu akl da haurlanmaldr) ve (Themistius
ve Aquinolu Saint Thomas'tan farkl olarak)3n akl- fa'alin ayr
ve insan aklnn dnda bir varlk olduu grne katl
maktadr. Akl- fa'ali (Aphrodiseli lskender'in veya Augustinus
Okulu mensuplarnn yaptklar gibi) Tanr kavram ile de
zletirmez.378 Farabi ve lbni Sina bu akldan bir Plerme varl
meydana getirmilerdir. Bu varla insan akl bylece yine
akl- fa'al vastas ile ve dorudan doruya baldr. lte Farabi
ve lbni Sina'nn irfan (gnostique) dnce asndan zgn
lkleri buradadr. Dier yandan meai (peripatetik) feylesoflarn
ruhu bir suret (entelechie) ,379 uzvi (organik) bir cismin sureti
olarak grmeleri onlar kandrmyor, bu gr benimseye
miyorlard. Bu "suret verme ve kuvveden fiile karma" (in
formation) ruhun grevlerinden yalnzca birisidir ve balcas
da deildir. u halde lbni Sina ve Farabi'nin insan telakki ve
retileri (anthropologie) Yeni Eflatuncu yndedir.
5. Bu temel veriler gznnde tutulduunda, Hikmet-i
markiyye"nin, lbni Sina'nn zgn felsefesinin, nceden
kurulmu olan dnce dzeninin (systeme) btn ile nasl
kaynat ve uyutuu anlalr. Ne yazk ki lbni Sina'nn
"Hikmet-i markiyye"sinden ancak yukarda deinildii gibi
baz taslak, izgi ve izler kalabilmitir (Burada baz tart377 Themistius, drdnc yzylda yaam Yunan feylesofu olacaktr. Aquinolu
Thomas 1225 veya 1226'da Napoli yaknlannda doup 1274'te Roma'da len
Hristiyan dnrdr.
378 Afrodiscli lskender iin yukanda 361 no.lu nota baknz. Augustinus, Katolik
Kilisesi'nin en nemli dnrlerindendir (354-430).
379 "Entelechie" eski Yunanca'da "amacn znde tayan" demektir. Aristoteles
kendisini maddede gerekletiren formu (biim, suret), mmkn olan gereklik
klan ve varln kemale ileten etkin ilkeyi byle adlandnr. Bedenin, cesedin
"entelechie"si, ruhudur (Bkz. Shmid/Schischkoff, Philosoplisches Wrterbucl,
21. Auflage, Stuttgart, 1982). Dr. Mbeiri Farsa eviride "kemal-i evvel"
karln kullanr.

307

malarn ayrntlarna girmeyeciz. Bu kitabn sonundaki

bibliyografyada yer alan S. Pines'in makalesi, lbni Sina'nn
kulland "marki" terimlerinin lbni Sina tarafndan her yerde
ayn anlamda kullanldn kesin olarak gstermektedir). Bu
felsefi gr hakknda en ak fikir bir adan, Aristoteles'e isnad
edilen "Theologie" adl eserin sayfa kenarlarna lbni Sina'nn
yazd haiyelerden edinilebilir. lbni Sina'nn burada kendi
"marki felsefesi"ne yapt alt yollamadan bei lmden
sonraki hayata (existence post mortem) ilikindir. Temeli g
znne alndnda "hikmet-i markiyye"yi belirtmeye en nde
elverili grnen de lmden sonra hayat kuramdr.
Dier yandan, mistil (gizemci) hssalar ls de vardr.
Bu kssalara (hikayelere) lbni Sina ahsi tecrbesinin srrn
koymutur. Burada bir feylesof iin olduka az rastlanan bir
durum szkonusudur. Feylesofun, kendisinin tam bilincine
sahip olmas ve daha sonra Suhreverdt'nin de yapt gibi
kendine zg simgeler kullanmay baarmas. Bu kssa
(hikaye) mistik bir Dou'ya (mark) seferi konu alrlar. Bu
"mark" bizim haritalarmzda, yoktur, fakat bu dncenin
irfan (gnose) erevesinde yeri vardr. "Hayy lbni Yakzan
kssas" (Vivens Filius Vigilantis, Veilleur -karlatrnz:
Henoch kitaplarnn Egregoroileri)380 ilham verip aydnlatc
(illuminateur) melek ile birlikte sefere arnn ifadesidir.
Ku (tayr) kssasnda bu yolculuk gerekleir. Bu kitap bir
r aacak ve en stn rneini Feridddin-i Attar'n (XII.
ve XIII. yzyllar) hayranlk verici Farsa mistik destannda
bulacaktr.381 Nihayet "Selaman ve Ebsal"; "larii.t" adl kitabn
380 Latince ibare, "Uyank olu Diri"nin (Hayy tbni Yakzan) karldr. Henoch
tdris'in (A.S.) karldr. "Egregoroi"ler tdris'e (Henoch) atfedilen metinlerden
olacaktr.
381 Trke'ye merhum Glpnarl tarafndan evrilen ve Milli Eitim Bakanl
Sark-tslam Klasikleri arasnda yaymlanan Mantk-ut-tayr (3. bas, 2 cilt, stanbul,
1968) olabilir.

308

son blmnde nakledilen kssann iki kahramandrlar.

Burada da asla "allegorie"ler deil, simgeler hikayeler sz
konusudur. "Allegorie" ile simgenin (symbole) asla kart
rlmamasna dikkat edilmelidir (Bkz. yukarda 1, 1). Burada
nazari (kuramsal, theorique) ve her zaman iin baka bir
ekilde de aklanp anlatlabilecek olan' gereklerin yk
letirilmesi, kssadan hisse karlmas amac ile yk biimine
sokulmas szkonusu deildir. Bunlar kiisel i dram, bir hayat
boyunca insann renme ve olgunlama macerasn belirten
ve simgeleyen figrler, simgelerdir. Simge; ifre ve skut
demektir. Syler ve sylemez. Bir defada ve genel olarak
aklanamaz. Bu simgenin; her bilinci alp gelimeye, simgeyi
kendi deiim ve dnmnn ifresi haline getirmeye
ar lsnde ifre de alr.
6. "Akl- fa'al" demek olan melek simas ve bu melein grevi
lbni Sina Okulu'nun daha sonraki geliim izgisii anlamamza
yardmc olur. Bu "akl" dolays iledir ki "Latin lbni Sinacl"
(avicennisme Latin) olarak adlandrlan akm baarszla
uratlmtr. Ortodoks ynde geleneki izgide olan tek
tanrclk anlay (Monetheisme Orthodoxe) bu felsefe
okulundaki tehlikeyi sezdi ve kar kt: Feylesof bu melek
(akl) tarafndan harekete geirilip gdldnde, metafizik
bakmndan daha aa deerde bir ama ile yetinmeyecek,
nceden kestirilemeyen telere, maveraya kaplacak, hi
deilse yerlemi ve kklemi dogmalarn (nass) tesine
geecekti. nk Plerme'un (maddi dnyann yaratlndan
nceki topluluk-mele-i a'la) bir manevi-ruhani varl ile
dorudan doruya ve kiisel iliki olgusu zellikle feylesofun
bu dnyada bir ruhani bakanlk gc (resmi dini otorite, le
Magistere d'ici-bas) baemesini gerektirmiyor, . feylesofu
bundan kurtaryordu. Bylece Ibni Sina Okulu anlamn ve
yapsn deitiren kkl bir sapmaya urad. -lbni Sina
retisinin "lbni Sinacms Augustinus" Okulu (Augustinisme
309

avicennisant) iindeki bu deiimi E. Gilson tarafndan ok

iyi bir ekilde adlandrlm ve incelenmitir-. Bundan sonra
lbni Sina Okulu Bat'daki ekli ile Byk Albert'in (Albert
le Grand)382 akirdi Strasbourglu Ulrich'in383 ve Ren yre
sindeki mistik nclerin3B4 ynetiminde gelien bir sre
gsterecekti.
Fakat, Hristiyanlk aleminde lbni Rd retisinin baskn
kmas lbni Sina Okulu'nun etkilerini rterken, Dou'da
geliim tamamen farkl olmutur. lbni Rd Okulu etkili
olmam, Gazali'nin felsefeye ynelttii eletiri de bizim felsefe
tarihilerimizin ou kez bu eletiriye verdikleri Dou'da
felsefenin geliimi iin yazg belirleyici anlamda alnmam,
bu derece nemsenmemitir.385 lbni Sina'nn Dou'da onu
dorudan doruya izleyen mkemmel akirdleri vardr.
Hepsinden nce "Hayy lbni Yakzan" kssasn Farsa'ya aktaran
ve erheden sadk rencisi Cuzcani, sonra bu kssay
Arapa'da erheden Isfahanl Huseyn lbni Zeyle (vefat:
440/1048), tam bir lranl ad tayan bir Zerdti; Behmenyar
lbni Merzban (Bu yazarn nemli eseri henz yaymlanma382 Albertus Magnus (Doctor Universalis) 1207'de domu, 1280'de Kln'de l
mtr. ltalya'da tahsil etmitir. Din adam olarak kilise grevlisi sfat ile yapt
seyahatlerin verdii aralar dnda Kln'deki Dominiken niversitesi'nde retim
faaliyetini srdrmtr (1248'den itibaren). Bu srada Aquinolu Thomas da
ayn niversitede retiyordu. Onaa'n Aristoteles Okulu'na bal nl
Hristiyan dnrdr. Aristoteles'in felsefesini retirken lbni Sina'nn
eserlerinden yararlanmtr. Aristoteles'in eserlerine erh ve notlar yazmtr
(Schmid/Schischkoff, Philosophisches Wrterbuch, Stuttgan, 1982).
383 Strassburglu Ulrich Engelbert (Ulricus Engelbeni) 1248-1254 yllan arasnda
domu, 1277'de Paris'de lmtr. nceki notta ad geen Byk Alben'in
rencisidir. Byk Albert ile sk dostluunu srdrm, onun hayatn
yazmtr. Yeni Eflatuncu dnceden' etkilenmitir (Schmid/Schischkoff,
Philosophisches Wrterbuch).
384 Almanya'da Hristiyanlk'tan sonra felsefi dncenin gelimesi Meister Eckehan
gibi nistik dnrler ile balamtr. Kasdedilen bunlar olacaktr.
385 lbni Rd retisi ve Gazali'nin felsefeye kar grleri hakknda Corbin ilerde
ayrntl bilgi vermektedir.

310

mtr.) anlabilir. Fakat paradoksa dm olmakszn u da

sylenebilir ki: lbni Sina'nn halefi Suhreverdi olmutur. Bu
da Suhreverdi'nin kitaplarna lbni Sina metafiziinden ald
paralar koymu olmasndan deil, lbni Sina'nn balad
"hikmet-i markiyye" tasarmn stlenmesi ve srdrme
sindendir. Suhreverdi'nin grnce Ibni Sina esasen bu
"mark felsefesi"ni iyi bir sonuca ulatramayacakt, nk
"mark kaynaklar"ndan habersizdi. Suhreverdi bu tasarm
eski lran'n nur (k) hikmet-i ilahiyyesini (theosophie) veya
felsefesini canlandrarak gerekletirecektir (Aada VII).
Bu Suhreverdici-lbni Sina Okulu XVI. yzyldan itibaren
Isfahan Okulu dolays ile muhteem bir hamle ve geliime
girmi, bu akmn etkileri ii Iran evresinde gnmze dein
canl kalmtr. Yine bu babn banda, maalesef bugne dein
Bat felsefe tarihlerince mehul kalm olan bu byk isim
lerden bazlarn hatrlatmtk. unu da ekleyelim: Seyyid
Ahmed-i Alevi, Mir Damad'n (vefat: 1040-1631) rencisi
ve damad olan bu zat, "ifa" iin bir tefsir yazm, balbama
"ifa" kitab kadar geni hacimli olan bu tefsir ksm ile kitap
bir telif eser niteliine brnmtr. Bu tefsir kitabn "ifa"nn
Anahtar" (Miftah) olarak adlandrlr. Bu kitapta ak bir
ekilde lbni Sina'nn kitabnn banda and "hikmet-i
markiyye"ye bavurulmakta, yollama yaplmaktadr.
Felsefi dnce Islam dnyasnn dier her yerinde uyku
dneminde iken, Iran lbni Sina Okulu'nun bu stadlar ii
Islam' en stn dzeydeki felsefi bilincine ulatrmlardr.
Durum Latin lbni Sina Okulu'ndan farkl ve ona karttr:
Ruh-ul-I<uds olan Vahy Melei ile Bilgi (Ma'rifet) Melei
olan "akl- fa'al"in zdeletirilmesi ylesine bir ruh-akl (espit)
felsefesi domasna yol amtr ki, Bat'da bu ad tayan
grten derincfen derine farkldr. Bu kartln belirgin
lemesi iin daha nce lbni Sina'nn bu konuda -Bat'da be
nimsenen grlerden farkl olarak- benimsedii grlere
311

ilikin daha nce yazdklarmza bavurulmaldr. lbni Sina'mn

isteyerek imal ve zl bir slup ile yazm olduu ifa'nn
son sayfalarndaki peygamber ve imam telakkisi hakkndaki
dnceleri incelenirse dnrlerimiz phesiz greceklerdir
ki lbni Sinac irfan retisi, akl kuram, kendine zg n
bvvet ve vahy temeline dayanan felsefenin ncllerini znde
iermektedir.
5. tbni Maskuyeh- tbni Fatik- tbni Hindu
1. Biruni ve lbni Sina'nm ada olan Ahmed lbni Mu
hammed lbni Yakub Maskuyeh Rey'de domu ve Isfahan'da
lmtr (Vefau: 421/1030). Mir Damad ve Nurullah-i uteri'ye
gre386 ailesinin lslam' kabulleri byk babas Maskyep'den
teye kmyor grnmektedir (lbni Babuyeh, Sibuyeh gibi
adlarda da olduu gibi bu adn sonu da orta dnem Farsa
s'ndaki gibi -oe- biiminde bitmektedir. Arapa'da Miskeveyh
olarak sylenir). Zerdti kkenli olup (Pehlevce'de ok gzel
rnekleri bulunan) hikmetli zdeyileri, rfleri ve uygarlklar
incelemeye zel bir eilimi bulunan ranl feylesoflarn bir
rneidir (Farsa'da genellikle sylendii biimde). Ahmed-i
Maskyeh genliinde bir sre lbn-ul-Amid'in, yukarda (V,
3) anlan vezirin ktphane yneticisi (hafz- ktb) olmu,
sonra da Deylemli Hkmdar Aladdevle'nin nedim ve hazi
nedarlnda bulunmutur.387 (Farsa bir eserine onun adn
386 Mir Danad (Mir Muhammed Bakr lbni Muhammed-i Esterabadi) Safevi d
neminin nl bilgin ve feylesofudur. 1630 sralarnda vefat etmitir. Mehed'de
tahsil etmi, mrnn byk ksmn.Isfahan'da geirmitir. Molla Sadra'nn
hocasdr. Nurullah-i uteri (Kaazi bin Seyyid erifddin) 1549'da domu,
1610'da vefat etmitir. i'a kaynaklarnda "ehid-i salis" diye anlan zatur.
Hindistan'da bulunduu srada yazd bir kitap dolays ile (thkaak-ul-Hakk)
Cihangir'in emri zerine dikenli kam darbeleri ile ehid edilmitir. Mezar
Agra'dadr.
387 Deyalime veya Deylemli Henadan, Buveyhoullar (Al-i Buveyh) dediimiz
hanedandr.
312

telif etmitir.) Btn belirtiler onun ii olduunu gstermektedir.

Deylemilerin mehremi oluu, Nasr- Tusfnin onu v, nihayet
kitaplarnn baz blmleri gibi.388
Yirmi kadar eser brakmtr ki, burada en nlleri anla
caktr. Ahlak felsefesine ilikin, "Ahlakn Gzelletirilmesi
(Islah)" (Tehzb-ul-Ahlak) adl bir eseri vardr ki birok kez
Kahire ve Tehran'da baslmtr. Nasr- Tusi "Ahlak- Nasr"
adm tayan ve ahlak felsefesine ilikin kendi eserinin banda
bu kitab vmektedir. Yine bir dier eseri de Farsa olarak
zgn ve belirleyici bir ad tar: Cavidan Harad (Javidan
Kharad, la sagesse eternelle, ebedi bilgelik, hikmet, us). Ef
sanemsi bir rivayet bu ada balanmaktadr: Eski lran tarihinin
efsanevi bir hkmdar olan Heng veya onun dnemindeki
baz bilgelerin bu adda bir eser tertip ettikleri sylenir. Bu
eserin Abbasi Halifesi Me'mun zamannda yeniden bulunduu
ve Hasan lbni Sehl-i Nevbahti tarafndan ksmen Arapa'ya
evrildii nakledilmektedir. Maskuyeh de bu Arapa metni
elden geirmi ve geniletmitir. Dier yandan da bu eseri
Farsa'da yazmtr. Her ne hal ise, Maskyeh "Ebedi Hikmet"
(el-Hikmet-ul-halide, A. Bedevi Yaym, Kahire) ad altnda
meydana getirdii bu Arapa metni; Arap, Fars ve Hindililerin
uygarlklarn kapsamna alan ve bu milletlerin tecrbelerini
konu edinen byk bir esere giri olarak sunmaktadr.
2. Bu "Ebedi Hikmet" adl eserde feylesoflarn syledikle
rinden birok sz nakledilmektedir ve burada anlabilecek
olan btn bir ada edebiyat ile iliki halindedir. lbn-ul
Heysem'in (yukarda iV, 8) akirdlerinden birisi olan lbni Fa.tik
(V./XI. yzyl); am kkenli olup Msr'da yerlemi bu yazar,
388 Ebu Cafer Nasiruddin Muhammed lbni Hasen-i Tusl (1200-1273) bir bakma
lbni Sina'y andrr ekilde devlet grevlerinde de bulunmu byk bilgin ve
dnrlerdendir. Hulagu'dan grev kabul ederek Mool zulmn snrlamaya
almtr. Meraa'da kurduu rasath.ane ile de nldr. ii olduu iin me
tindeki ifadeye yer verilmitir.

313

"Muhtar-ul-Hikem" adl bir eser meydana getirerek eski

hakimlerden setii ve derledii szleri toplam ve bu
hakimlerin az-ok efsanemsi olan hayat hikayelerini de
vermitir. Bu kitab ksa bir sre nce yaymlam olan A.
Bedevi'ye gre lbni H.tik; Diogene Laerce'in389 "Feylesoflarn
Hayat" adl eserinden treyen bir kaynaktan yararlanm
olabilir. (lbni Fatik'in eseri 1414 ylnda len Guillaume de
Thignonville tarafndan spanyolca, Latince ve Franszca'ya
evrildi. Bu yazar eserin Latince bir yorumu zerinde de alm
bulunuyordu. "Provenal" Fransz lehesinde ksmi bir evirisi
de iki ngilizce versionu da vardr.) Herhalde, bu kitaptan nce
ehristani (vefat: H. 547/M. 1153), dinler ve retilere ilikin
byk tarihin eski feylesoflara ayrd blmnden geni
lde yararland: 390 Daha sonra ehrizuri'nin (vefat: H.
680/M. 128l'e doru), Suhreverdi'nin (aada VII, 5) akirdi
ve arihi olan bu zatn, eserden geni alntlan (iktibas) oldu.
Bylece Yunan "doxographe"lannn391 geleneini lslam'da,
Mir Damad'm akirdi olan Kutbuddin-i Ekeveri'ye392 kadar
izlemek mmkndr (Mahbb-ul-Kulb adl eserinde).393

389 Diogene Laerce (Diogenos l.aertios): M.S. 220 yllannda 10 kitaptan oluan
bir felsefe tarihi yazmtr. Yunanldr (Schmidt/Schischkoff, Philosophisches
Wrterbuch).
390 ehristani (Ebul-Feth Muhammed lbni Ebul-Kaasm Abdl-Kerim): E'ari
Okulu'na mensup din bilginlerindendir. Horasan'da ehristan adl kentte 1086'da
domu, l 153'de vefat etnitir. "El-Milel-u ven-Nihal" adn tayan ve metinde
anlan eseri ile nldr.
391 ehriuri (emsddin Muhammed tbni Mahmud): "Nzhet-l-ervah ve Rav
za+ul-efrah" ve "Kitab-ur-Rumuzu vel-emsalu-1-lahutiyye" adl eserleri vardr.
lraki Felsefe Okulu'na mensuptur (Ferheng-i Mu'in).
392 "Doxographe"; herhalde haiye yazma yntemi ile bir eserden geni lde
iktibasta bulunan arihler olacaktr.
393 Kutbuddin-i Ekeveri (Muhammed tbni Ali tbni Abdulvehhab erif-i Eke
veri-i Lahict-i Deylemi): Onyedinci yzylda tran'da yaam ve 1664 sralarnda
vefat etmi lmamiyye bilginlerindendir. Semere-t-l-Fuad ve Mahbub-ul-Kulub
gibi eserleri vardr.
314

3. Yine burada Makuyeh'in bir dier ada ve hemehrisi

olan Ali lbni Hindu da anlabilir (O da Rey'dendir ve H.
420/1029'da vefat etmitir). lbni Hindu da Yunan hakimlerinin
hikmeti sz ve dsturlarndan derlenen bir eser brakmtr.
Bu vesileyle ve zaman asndan ne alnarak, Cemalddin
lbn-ul-Kfti'nin byk "Feylesoflar Tarihi" burada sadece
anlabilmekle yetinilecektir (Vefat: H. 646/M. 1248).
6. Ebul-Berekat-ul-Badadi
1. zgn ve etkileyici bir kiilii olan Hibetullah Ali lbni
Melka Ebul-Berekat-ul-Badadi olduka uzun bir mr srd
(80 veya 90 yl) ve H. 560/M. 1164 ylndan ksa bir sre nce
ld. Musevi kkenli olup sonradan ihtida etmitir ve ihti
dasnn sebepleri de olduka karmaktr. Mslman biyografi
yazarlar bu ihtida olaym drt farkl ekilde aktanrhr (lbranca
bir metinde de Nathanael ad ile anlmaktadr ki kelime szlk
anlam ve kkeni bakmndan Hibet-ullah'n tam karldr
(Latince Adeodatus'u karlayan bu ad Allahverdi demektir).
Lakabnn Evhad-uz-zaman oluu, ne denli nl olduunu
yeterince gsterir (zamann biricii). Bu lakap mkemmel
bir ekilde feylesofun kiiliini de tasvir eder (lbni Bacce ile
olduka benzeyen bir kiilii vardr. Aada Vlll, 3). "Siyaset"
ve "toplumsal" ilerle uramak onun gznde bizzat "feylesof'
kavram ile eliir. Mesela din ile felsefe arasndaki resmi
ihtilaflar, resmen ortaya konulduklar biimleri ile onu ilgi
lendirmemektedir. nk bunlara karsa, bunlarla urasa
idi, feylesof nasl olur da bir "devrimci" olabilirdi?394
Burada tesadfi, geliigzel Qir tutum szkonusu deildir,
394 Ne demek istendii iyi anlalamyor. Feylesof gnlk siyasete karrsa devrimci
olamaz m demek isteniyor? Yoksa daha muhtemel bir yorum ile feylesof
(dnr) vasf ile eylem adam (devrimci) nitelii uyuamaz m? Belki de en
doru anlam udur: Feylesof; "ihtilalci" olamaz.
315

zamann mutsuz yaantlarndan kaynaklanan bir ylgnlk

da yoktur. Ebul-Berekat'm tarih felsefesinden ileri gelen temel
bir tutum szkonusudur. Onun naklettiine gre eski bilge
feylesoflar ancak szl olarak rettiler, nk retilerinin
anlamaya ehil olmayanlarca ele geirilmesinden endie edi
yorlard. Olduka ge olarak bu feylesoflann syledikleri yazya
geirildi, fakat bu kez remizli, simgeli bir dil kullanld
(Suhreverdi'de de bu tr bir dnce vardr). u halde felsefe
tarihi eski gelenein bozulmas, kt ve yanl yorumlanmas
srecine indirgenmektedir. Bu bozulma gitgide artarak
Ebul-Berekat'm ama kadar sregelmitir. O (bir para
abartma ile) feylesoflar okumasna fazla bir ey borlu ol
madn ve temelde ancak ahsi tefekkr ve murakabesine
borlu bulunduunu sylediinde, niyeti gelenei km
semek ve hor grmek deildir, aksine felsefi gelenei z safl
ile yeniden kurmak, eski haline dndrmek amacn gder.
Bu sebeple feylesoflarn kitaplarn okumakla kalmayp "Ki
tab- Kainat" da (Livre de l'etre, Varlk Kitab) okuduunu
syler. Bu kitaptan okuyup rendiklerini de geleneki fey
lesoflarn retilerine ye tutar.
Demek oluyor ki feylesofumuz feylesoflarn geleneinden
bamsz retiler meydana getirdiinin tamamiyle bilin
cindedir, nk bu retiler, onun kendi aratrmalarnn
rndr. Bu sebepledir ki S. Pines onun balca felsefi eseri
olan "Kitab- Mu'teber"in balnn karl olarak u ok
uygun eviriyi nermitir: "ahsi Tefekkrden Oluan Kitab"
(Le livre de ce qui est etabli par reflexion personnelle). Bu
byk eser uzun bir mr boyunca toplanan ahsi notlardan
domutur. Feylesof ehil olmayan okuyucularn kavray
szlndan devaml korktuundan, bu notlarn bir kitap
halinde toplanmasna kar kyordu. Sonunda, ilmi bilgilerin
gerek bir derlemesi meydana geldi. cilt olan bu eser,
mantk, metafzik ve fzik konularn kapsyordu (Haydarabad
316

basm, H. 1357-1358). Bu eserdeki yeni ve kimi kez devrimci

olan dncelerin, onun tefekkr rnleri olduu phe
sizdir. Bununla birlikte yazarn bazen iktibas ve bakalarnn
fikrini kabul ettii de olur. Mesela Ibni Sina'nn ifa'smdan
baz sahifelerin iktibas gibi. Ne var ki, bunu yapmas da
phesiz aldklarn "Varlk Kitab"ndan okuduklarna uygun
bulduundandr.
2. Yukarda Ibni Sina'da "akl- fa'al" l'intelligence agente)
retsi zerinde durduumuza gre burada da ak olarak
bu reti karsnda Ebul-Berekat'n taknd tavr zerinde
duracaz. nk bu tavr, onun uzlamasz "kiiselciliini"
(personnalisme)395 yanstr. Felsefeyi de kesin olarak gerek
btn insan tr iin tek bir akl (intelligence) kabul edil
diinde ortaya kan glklerden, gerek kutsal veya din d
bir toplumsal siyaset makamnn herbir insann bu akn
(transcendante, mteal), fakat tek akl (intelligence) ile
dorudan doruya ilikiye girmesi yerine ikame ediliinden
doan glklerden kurtarmakadr. Sorunun verileri ona gre
u noktada toplanmaktadr: insan ruhlar btnyle tek ve
ayn bir tr m olutururlar? Yoksa her ruh dierinden tr
olarak temel bir ayrlk m gsterir? Yahut ruhlar ortak bir
trn birbirinden farkl alt trlerini oluturan manevi aileler
eklinde blklere mi ayrlmtr? Ebul-Berekat birinci var
saym ileri sren feylesoflara kar kmakta, ikinci varsaym
da aka semediine gre, nc varsaym stn tut
maktadr. Fakat bu takdirde de nasl yalnzca bir "akl- fa'al"in
bu ruhlar okluunun tek var klc nedeni (cause existen
tiatrice) olduunu kabul etmeli? Deil mi ki birden ok insan
395 "Personalismus insan yalnz dnen varlk olarak deil, aynca eylemde bulunan
(aktiO, deerlendiren ve kiisel konum alan bir kii olarak ele alan felsefe
akmdr. Bilgi edinme srecine aktif katlma anlamnda, Nietzsche'den soma
tm felsefe az veya ok personalisttir (Schmidt/Schischkoff, Philosophisches
Wrtcrbuch).
317

ruhu vardr, bu okluun belirii btn semavi aamalarn

(hierarchies celestes) katlm olmasn gerc\.:tirir.
Dahas var. Var klan neden (cause existentiatrice) ile ol
gunlatran nedeni de (cause perfectrice) ayrmak gerekir.
Nitekim manevi eitici (muaillim) beden asndan baba olan
kimseden farkldr. Ruhlar birbirinden farkl olduklarna gre,
manevi eitimleri de ne tek bir biim, ne de tek bir "akl- fa'al"
ile snrlanabilir. Bu sebepledir ki eski haktmler her ferdi
(bireysel) ruh veya ayn tabiat ve yaknlkta bulunan birok
ruhlar topluluunun herbiri iin, ruhani alemin bir varlnn
bulunduunu ve bu varln hayatlar boyunca bu ruha veya
ruhlar topluluuna zel ilgi ve ihtimam gsterdiini syle
mekte idiler. Bu varlk onlar bilgiye iletir, irad eder ve
glendirir. Bu dost ve mridi; bu hakimler "tam, kamil tabiat"
(Nature parfaite, et-tba-ut-tamm) olarak adlandryorlard.
Dini terimi ile de "melek" diye adlandrlr.
3. Hermetisme'in bu simasnn burada ie karmasnn son
derece yaran vardr. Yukarda (IV, 1) "tam tabiat"n ahsi melek
ve nurun "dier ben"i (alter ego) olarak ve balca Sabtlerin
metinlerindeki; Suhreverdi'deki ve irakiyyun retisindeki
grevini belirtmi idik. Bu retilerden herbirinde Hermes'in
o esnada kendi "tam tabiat21nm mahedesine eritii vecd
tecrbesinin (l'experience extatique, cezbe, istigrak) zerinde
dnlm ve durulmu idi. Burada da unu tespit ediyoruz:
Ebul-berekat "tam tabiat" kavramn kabul etmekle, lbni
Sina'nn "akl- fa'al" retisi ile ortaya konmu olan sorunlara,
felsefe tarihinde phesiz r aan bir zm getirmektedir.
nk "personalistler" (personnaliste) bir feylesof olarak
bu ekilde bizat lbni Sinac kuramn iermekte olduu bi
reyleme (individuation)396 srecini aka ortaya koyar. u

396 Bir gend kavramn bireylerde, zelliklerde, zellemesi bireysellemesidir. Dier

bir anlamda, sureti ile tanmlanm bir varla somut ve bireysel varlk veren

318

olgudan bu yeniliki cr'etin boyutu llebilir. Ortaa

Bats'nda "Latin lbni Sinacl'na kar k zellikle bu
retinin melek retisindeki (angelologie) bireyci (indivi
dualiste) sonularn sebep olduu endie dolays iledir.
Ebul-Berekat ile birlikte (Aquinolu Saint Thomas'n retisinde
de olduu gibi) her ferd (birey) iin bir ayr faal akl szkonusu
olacaktr. Fakat bu akl "mcerred"dir (separe), dier bir deyile
"akn"dr (mteal, transcendante). Yoksa sadece yeryz
insannn (individualite terrestre, arzi ferdiyet) kendiliinden
varolan (ikin, immanente)bir yetenei szkonusu olmakta
deildir. Bylece bu anlamda bir akln varl byle bir bireye
akn bir boyut (une dimension transcendante, mteal bir buud)
salar. Bu boyut bu dnya seviyesindeki ortak ve toplumsal
(maeri, collectiO kural ve glerin stndedir. Bu sebeple de
Ebul-Berekat'n bir devrimci olduu sylenebilir.
Burada beirtelim ki, Ebul-Berekat bunlar yazdnda Ga
zali'nin bu dnyay terk ediinden beri epeyce bir sre gemi
oluyordu. Bu da Gazalfnin felsefeye ynelttii eletiriden sonra
artk lslam'da felsefenin geleceinin kalmad yolundaki
kannn ok abartl olduunu gstermeye balbana ye
terlidir.
7. Ebu Hamid Gazali ve Felsefe Tenkidi
1. Hi mbalaasz bu Horasanlnn lslam aleminde grlen
engl kiilik ve en iyi kafalardan biri olduu sylenebilir.
Ona verilen "Huccet-ul-lslam" (lslam'n delili, kant) lakab
da bunu gsterir. Ebu Hamid Muhammed Gazali H. 450/M.
nesnedir. Prof. Dr. Akarsu, Felsefe Terimleri Szl'nde: Bireyleme (indivi
duation) karl olarak u aklamay veriyor: 1) Trsel bir rnein bir bireyde
gereklemesi, 2) Bamsz kiilie varan gelime sreci/bireyleme ilkesi: Bir
bireyi ayn trn btn teki bireylerinden ayrmay gerekletiren ilke, bireyin
varoluunu gerekletiren ilke (3. bas, Ankara, 1984).

319

1059'da, air Firdevsi'nin Horasan'daki vatan olan Tus ci

varnda bir kasabada Gazele'de domutur. O ve kardei Ahmed
babalarn kaybettikleri srada henz kk yata birer ocuk
idiler (Kardeinden ilerde bir bir sufi olarak bahsedilecektir:
VI, 4). Fakat lmnden nce onlar bir dostunun vaseyetine
emanet etmi bulunuyordu. Bilge (hakim) bir mutasavvf (sufi)
bu zat, onlara ilk eitimlerini salad. Daha sonra gen Ebu
Hamid Niapur'a gitti. Niapur o srada Horasan'n ve lslam
aleminin en nemli kltr merkezlerinden biri idi. Gazali burada
zamannn E'ari Mektebi stad olan lmam-ul-Haremeyn'i tand
ve onun akirdi oldu (Bkz. yukarda 111, 3).
lmam-ul-Haremeyn'in lm zerine (H. 478/M. 1085),
nl Seluklu veziri Nizam-l-Mlk ile ilikileri oldu ve onun
kurduu Medrese-i Nizamiyye adn tayan Badad niver
sitesi'ne 484/109l'de profesr tayin edildi. Bu dnem Ga
zali'nin hayatnda belirleyici bir aamay gsterir. Orada ki
iliinin gelimesi ve etkilemesi iin elverili ortam buldu
ve felsefi bilgisini derinletirdi. Gazali'nin iki eseri hayatnn
bu dnemine ilikindir. nce, "Feylesoflarn Maksatlar"
(Makaasd-ul- Felasife) adl eseri anlmak gerekir ki, bu eser
Bat'da ilgi ekici bir izgi izlemitir. 1145 ylnda Toledo'da
Dominicus Gundissalinus tarafn<lan ."Logica et philosophia
Algazelis Arabis" ad altnda Latince'ye evrilmitir. Fakat
eserin mukaddimesi ve sonu blm evrilmediinden,
Gazali'nin nce feylesoflarn grn aklayp sonra onlara
itiraz ynelttii Latince eviri de anlalmadan kalm; bu eser
dolays ile Gazali bizim Latin Skolastikleri nezdinde Farabi
ve lbni Sina'nn yolda bir feylesof sanlm, bylece "Arap"
feylesoflara yneltilen mnazara evresine Gazali de dahil
edilmitir.
Gazali'nin bu dnemde yazd ikinci eser de feylesoflara
ynelttii nl ve iddetli hcumdur. Aada bunun zerine
bir-iki sz sylenecektir. Fakat bu anda lslam'da felsefi ve
320

manevi dncenin devamllm biraz daha iyi tandmza

gre, Gazali'nin bu eletirisinin felsefeye Dou'da bir daha
kendine gelemeyecek ekilde bir darbe indirdiini -son
yzylda sylendii gibi- ileri srmek gln bir iddia ola
caktr. Bugn mesela baz lranl eyhlere Batl tarihilerin
Gazali'nin felsefe eletirisine atfettikleri nemden bahsetmek,
onlarn byk bir aknla dmesine yol aabilir. Ayn
aknlk bir Suhreverdi, bir Haydar Amoli, bir Mir Damad
da da belirebilirdi.
Hayatnn 36. yl Gazali iin bir dnm noktasn gsterir.
Bu yanda iken, yakyne, kesin bilgiye, zihni kesinlie
(certitude intellectuelle) varma sorunu onun iin ylesine
bir bilin sorunu oldu ki ok ciddi bir i bunalma srklendi,
meslek ve aile hayat da bu bunalm ile sarsld, 488/1095
ylnda niversiteyi ve ailesini terk etti. l aleminde kesin bilgi
ve inanc (certitude interieure) hakykatin gvencesi olan
yakyni elde etme gayretine her eyi feda etti. Nizamiyye
niversitesi'nin rektr, Snni lslam'n Ortodoks inanlar
ile zdeletirilen E'ari retisinin szcs olan Gazali'nin
bu kararnn zihinleri ne lde sarst tahayyl edilebilir.
Gazali'nin olaanst bir kiilik gcne sahip olduu anla
lmaktadr. Badad' terk eden Gazali, yakyne varan dar yola
kendisini verdi. On yl boyunca sufi giysisinde ve insanlardan
kesilmi olarak lslam aleminde sefer etti. Seferleri onu am
ve Kuds'e (Bu srada Kuds henz Hallar eline gemi
deildi.), lskenderiye ve Kahire'ye, Mekke ve Medine'ye
ilettiler. Olanca vaktini tefekkre ve tasavvuf ehlinin manevi
yntemlerine hasretti. Bunalm yenince ve pheleri gide
rilince vatanna dnd, Niapr'da birka yl ders verdikten
sonra 501/1111 yl 19 Aralk gn elliiki yanda, demek ki
lbni Sina'dan olduka gen olarak vefat etti.
2. u halde Gazali olanca boyutlar ile bilgi ve yakyn sorunu
ile karlamtr. Ancak, acaba Gazali Mslman dnrler
321

arasnda hatmi bilgide deneysel bir kesinlik arayan tek dnr

olarak m kalmtr? Suhreverdi'de de bu konu temel nem
tayan konulardandr ve Suhreverdi, Gazali'yi hemen tamamen
bilmez grnmekte, bilmezlikten gelmektedir. tbni Sina ve
Ebul-Berekat da insann kendi znn bilgisine erimesi
sorunu ve bu sorunun ierdikleri ile kar karya gelmi idiler.
Kalbin bilgisine gelince, daha ii imamlar dneminde ve
imamlar tarafndan nasl hayranlk verici biimde bu bilginin
ifade edilmi olduunu grm bulunuyoruz.
Fakat bu aranrmay Gazalfnin hayat szkonusu olduunda
dokunakl klan husus, hayatm bu uurda adam olmasdr.
Gerek bilginin ne olduundan sz ettiinde, ahsi tecrbe
ve tanklna dayanarak konutuu, btn akl ile sezilir.
"Munkz" adl eserinde (yanlgdan koruyan, sapklktan
kurtulu) yle der:
"Gerek bilgi, onun aracl ile bilinen eyin (nefsin
nnde) tamamen ald eydir, yle ki hakknda hibir
phe kalmasn ve hibir yanlg onu bulandrmasn. Bu, kalbin
phe barndrmad ve phe kaldrmad mertebedir. Bu
yakyn mertebesine erimeyen bir bilgi eksiktir, yanlgya
drmeye elverilidir. "397
"Risalet-ul-ledniyye" adl eserde de bu almay "nesnelerin
cevheri hakknda dnen nefsin; maddi suretlerinden arnm
olarak dorudan doruya bilgi sahibi olmasdr. Bilinen
nesneye gelince, bu; nefsin aynasna yansmakta olan bizzat
eyann cevheridir. Dnen nefs, klli nefsin malarnn
odadr. Klli nefs aracl ile makul suretleri (kavranabilen

397 Trke'ye evirilen (H. Gngr, EI-Munkzu MinAd-Dalill, MEB Yayn, 2. bas,
Ankara, 1960) bu eserin evirisinde, bu satrlar yledir: " ... Yakyn raddesine
varan bilgilerde bilinen eyin asla ek gtrmeyecek derecede anlalm oimas
gerekir. Bunda yanlm olmak, vehme kaplmak ihtimali varit olmaz. Kalb byle
bir ihtimale imkan veremez ... Su suretle yakyn hasl etmediim her (hibir
H.H.) bilgi itimada ayan deildir, hatadan emin olamaz (s. 16-17).

322

biimleri) alglayabilmektedir. Kuvve olarak btn bilgileri

ihtiva etmektedir, tohumun; bitkinin ve varlk artnn btn
imkanlarn ihtiva etmesi gibi" diyerek aklar.
Bura mkemmel bir msbet (positive) felsefe szkonusu
olmaktdr ve zellikle bir irakiy feylesof itenlikle bu felsefi
grn deer ve geerliini kabul edecektir. Buna karlk
maalef aksi sylenemez. Gazali'nin feylesoflar karsndaki
menfi tutumu, bylesine yksek bir ruhda artc olan bir
iddettedir. Eserlerindeki mnazarac grnm phesiz i
aleininde ektii straptan ileri gelmekte, bu grnm iteki
s,trab gstermektedir. Bu mnazara en az drt eserine
hakimdir, nce lsmaililere, sonra Hristiyanlara, daha sonra
szmona hr dncelilere, nihayet feylesoflara birbiri arnca
kar kmaktadr. zellikle artc olan da udur: Gazali,
tartmada stn kmak iin mantk ve aklc cedele (dia
lectique rationnelle) gvenmektedir, oysa kendisi mantk ve
akln geree ulaabilmede yetersiz kaldna tamamen inanm
bir kimsedir.
3. Isinaililere (hatmiler, esoteriste'ler) kar yazd eseri
ona ilham eden fikir; iktidarn, daha ak bir deyile Abbasi
Halifesi el-Mustazhir'in endieleri ve gayretlerinden fazla
etkilenmi ve onlarla fazla karm grnmektedir. Abbasi
Halifesi el-Mustazhir bu srada Fatmilere kar, kendi ikti
darnn meru olduunu kantlama gayreti iinde idi (Ga
zali'nin kitabnn ad da buradan gelmektedir: Kitab-ul
Mustazhiri). Bu kitap 1916 ylnda Goldziher tarafndan ksmen
yaymlanm ve tahlil edilmitir. O dnemde henz lsmaililik'in
Arapa veya Farsa byk metinlerinden hibirisi yaymlanm
bulunmadndan, yaymlayan da (Goldziher) Gazali'nin
grne evkle katlmakta idi. Bugn durum farkldr. Ga
zali'nin temelde te'vile dayanan, "henneneutique" olan bir
felsefeye kar saldrgan bir cedele girimesi insan art
maktadr. lsmaili te'vil srecini kavrayamamakta, yine bir
323

manevi miras olarak miraslarna intikal (tradita) eden ilim

(ilm-i irsi) kavram da ona yabanc kalmaktadr. Kyaslarla
kurulmayan ve kyaslarla kantlanmayan bir retiye (ta1im),
bir hatmi anlama irad szkonusu olduu ve bunun iinde
mlhem bir rehbere, imama gerek grld durumlarda
(yukarda il) Gazali ancak ve ancak bir "buyruku din" (sulta
dini, religion d'autorite) zellii grmek istemektedir. Bu ayn
zamanda ii imamet telakkisinin anlamdr ki, ruhani bir
doumu gerektiren (naissance spirituelle) (vilcldet-i ruhaniyye)
metafizik temeli birlikte Gazali'ce kavranlmadan kalmaktadr.
Burada, yukarda ji imamlarndan anlan ve "kalb ilmi"
zerine olan metinler de hatrlanmaldr ki, Gazali tarafndan
bilinse idiler onu tatmin etmi olmalar gerekirdi. Gazali'nin
bu kitab olsa olsa mutaassp (Orthodoxe) bir Snni kelam
bilgininin hatmi gr karsndaki tutum ve dncesinin
ne olduunu gsterebilir. Sorunun tm de ele alnsa yeridir,
nk imdi Gazali'nin hcumlarna kar Ismaililik'in toptan
bir cevabn bulabilmekteyiz. Bu cevap Yemenli da'ilerden
beinci olan Seyyidina Ali lbni Muhammed lbni Velid tara
fndan yazlmtr ve ad da Ddmig-ul-batl'dr. Elyazs olarak
bebin sayfalk iki cildi bulunmaktadr. Gazali'nin kitab ile
b_u cevabn karlatmlmasmn son derece ilgi ekici olacan
tahmin edebiliriz. 398
Hristiyanlara kar bir mnazara kitab, Isa'nn ulhiyyetini
nazikane reddidir (redd-i cemil), (refutation courtoise). Bu
kitapta yazar, garip gelen bir ekilde tevhid inancnn gerek
liliini (l'exigence unitarienne) ve tebihin (anthropomorp
hisme) tehlikesini vurgulamaktan ok, burada yine paradoks
gibi grnen bir ekilde, Incil metinlerinin yorumlanmasnda
ancak ilim ve akl yrtmenin rehber alnmas zerinde
398 Gazalt'ye lsnailt cevab yerine, Mir Damad sonras lslam hikmetinin mlahazalan
zerinde durulursa daha yerinde bir i yaplm olur. Nitekim Corbin de biraz
ilerde Muhsin Feyz-i Kaant'nin nemli bir eserini anacaktr.
324

durmaktadr. phesiz burada kilise dogmalarna kar "lncil'e

dayanan" (Protestanca) bir kar k vardr. Fakat Hristi
yanlk'n ierdii mesih retisinin (christologie), her trl
tartmadan uzak bir biimde lslani'n dier manevi akmlar;
lsmaililik, Suhreverdi, lbni Arabi, Semnani vs. zerindeki
etkileri ile bu varlan sonularn karlatrlmalar gerekirdi.
Daha nce elinizdeki kitapta lslami irfan (gnose) ile kenetlenen
ve ksaca irfan alanna giren bu mesih retisinin Gazali'nin
aka hedef ald ve kar kt resmi dogmalardan ne denli
farkl bir ynde gelitiine deinilmi idi. ksaca sylemek
gerekirse, bu mesih retisi (christologie) nbvvet temeline
dayanan felsefe anlaynn erevesi iine girmekte ve yine
daha nce grm olduumuz gibi, "Verus Propheta" d
ncesini "Hatem-n-nebiyyin"e (Sceau des prophetes) kadar
ve nbvvet devresinin ardndan gelen velayet devresine kadar
srdrp uzatmaktadr.
Bu kez de Farsa yazlm bulunan bir baka tartma kitab
da phesiz Gazali'nin Niapur'a dnnden sonra yazlm
olan ve "lbahiyye" mensuplarn (libertins) hedef alan bir ki
taptr. lbahiyye kavram olduka geni olup bu kavram altnda
belirli bir yolu olmayan baz sufiler (soufis anomiens) serseri
feylesoflar, her trl "rafziler" (heretiques) girmektedir. De
nebilir ki lbahiyye akmndan saylan kiiler XVI. ve XVII. yzyl
Almanyas'nda Schwarmer (Enthousiastes) olarak adlandrlan
kiilerin zelliini karlamaktadrlar. Burada da fikirleri uygun
grlmeyen kiilere en ktsnden ahlaki redaetler, kusur ve
bozukluklar isnad edilirken snr gzetilmemitir.
4. Gerekte bu eserlerin yanks pek byk olmamtr.
Bunlar, nem asndan Gazali'nin "Tehaft-l-Felasife" adn
tayan byk eserinde feylesoflara kar giriimi ile kar
latrlamazlar. Tehitft kelimesi birok yakn anlam tayan
bir kelimedir. nhitat (effondrement), inhidam (ecroulement),
harabi (destruction) (praecipitatio, ruina) ile evrilmitir.
325

Daha sonra da ok soyut ve dural (statique) anlaml bir terim

olan "tutarszlk, uyumsuzluk" (incohrence) ile karlanmak
istenmitir. Arapa'nn dil bilgisinde altnc biimde fiil cin
sinden olan bu kelime, bir btnn farkl paralar arasnda
bir karlkllk dncesini ierir.399 Daha iyi bir karlk olarak
"feylesolann kendi kendilerini tahripleri" (Autodestruction
des philosophes) denebilirdi. Burada Gazali'nin paradoksu
belirgindir: Bir yandan akln, akl yrtmenin yakyne (cer
titude, kesin bilgi) eriebilme asndan elverisizliine o denli
kanaat getirmi iken, dier yandan da feylesoflarn eritikleri
kesin kantlan akli bir cedel aracl ile kesinlikle rttne
inanr. lbni Rd Gazali'nin bu kendi kendini inkarnn tam
anlam ile bilincine varmtr:. Akln tamamen aciz olduunu
kabul ettiine gre, bu gzlk kendi kendinin inkarn
da kapsyor, kendine kar da yneltilmi oluyor demektir.
Bu sebepledir ki lbni Rd inkarn inkar ile Gazali'ye karlk
verecek bir "kendini ykn kendini yk"n yazacaktr
(Tehlaft-t-Tehiift).400 Gazali'nin btn gayreti feylesoflara,
felsefi kantlamann hibir ey kantlamadn kantlama
ynndedir, fakat maalesef ak bir ekilde o da, bunu ka
ntlarken felsefi bir kanta bavurmak zorundadr. An bir
iddetle feylesoflarn evrenin ncesiz olduuna ilikin re
tilerine hcum eder, akllarn aamal yaradllar srecinde
399 Altnc gruba giren (tefa'ele) fiillerde dnllk veya itelik anlam vardr
(rellexive oder reziproke Bedeutung), (Cari Brockelmann, Arabischc
Grammatik, N. 27). u halde burada "ltelik"ten ok "dnllk" anlam
zerinde durulmaldr. Bu konuda bkz. aadaki notta anlan Karla'nn eseri,
s. 248, N. 87.
400 Daha sonra Fatih Sultan Mehmed'in emri ile Gazalt'nin Tchaft' ile lbni Rid'n
Tcluftit'in eletiren ve sonuca varan iki "nc" tehafut yazlm, Hocazade'nin
Tchafat' stn saylmtr. Dierinin yazan Aladdin Ali el-Tusi'dir. Gazalinin
Tchafat'nn notlu evirisi ve bu konuda geni bilgi iin bkz. Dr. Bekir Karla'nn
Tchafat-el-Fcldsife evirisi: ar Yaynlan, stanbul, 1981. Bu eserin nsznde
bundan sonra yazlan tehaftler hakknda da bilgi vardr. Yine bkz. M. Trker,
Tehafat Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, Ankara, 1956.

326

ancak mecaz grr, bu retinin salaml ve gzellii onun

gzlerinden kaar.401 Onun kanaatince feylesoflar Sani'in
(Yaratc, Demiurge) varl, tevhid ve tenzih, Allah'n masiva
(zatndan gayrs) hakkda bilgisi konularnda kant getirmeye
_ ehil deildirler. Sonunda kendi hzna kaplarak bozulmaz
manevi cevherlerin varln inkara kadar gitmektedir. Oysa
bizzat Gazali lmsz ruhun (nefs) bu manevi nitelii te
lakkisine muhtatr. Feylesoflara gre manevi bir varlk kendi
varlnn bilincinde olan ve bildiinin de bilincinde olan bir
varlktr, uzvi (organik) bedeni duyular ise bu bilince ehil
deildir. Gazali "phesiz!" diye cevap verir, fakat burada bir
mucize grmek ister!
Dncesinin temelinde de ayn zellik vardr. Onun
eletirisinin ekseni E'ari Okulu'na zg biimde illiyetin
reddediliidir. Bu reddedi ayn zamanda lbni Sina'nn u
grnn de reddini getirir: Bizzat mevcut olamayan
mmkn varlklarn varolular, onlarn varolmaylarm,
yokluklarn telafi eden ilkeye dayanr (ki lbni Sina'nn bu fikri
XVII. yzylda Mir Damad gibi bir feylesofu dini ynden de
vecde ulatracak lde etkileyecektir). Gazali'ye gre her
tabii sre ilah, irade ile tespit edilmi deiebilir. Bir varlkta
hatta ite bir kesin kural, bit i zorunluluk bulunduuna ilikin
grler bile kabul edilemezler. Feylesoflar mesela atein
yaktn, yangna yol aan ilkenin ate olduunu sylerler.
Atein yakcl tabiat dolays iledir ve yakmadan yapamaz.
Gazali bu zorunluluu reddeder. Ona gre bu ite atein et
kisini de dorudan doruya veya melek aracl ile Allah'a
atfetmek gerekir. Deneysel gzlemin bize retti tek ey,
401 Nassa uymadka bir eyin "gzel" oluu ancak ineli bir mlahazadr. nemli
olan her eyden nce "doru" olmakur. Bu bakmdan, nass ve akl birlikte ele
almadan, doru sonuca ulamak imkanszdr. Akl olmadan "nass" anlalmaz,
"nass" olmadan akl yolunu arr. Bu sebeple, "akl"m ve "Nur-i Muhammed"nin
ilk yaradln kabul ederken, lsmailt veya gulat efsanelerinden kanmaya da
.
dikkat edilmelidir.

327

mesela atele temas ettiinde pamuun yandr. Fakat bu

gzlem bu yann bu temas sonucu olduunu da, baka bir
sebebin bulunmadm da kantlayamaz .
Nihayet, Gazali'nin kanaatince, feylesoflar harin bedeni
olduunu (lmden sonra dirilmeyi), Cennet ve Cehennem'in
lafzi manada gerekliini reddeder ve ancak manevi bir cevher
olan ruh ile gerekleecek bir ahiret hayat (devenir posthume,
un "retour" a l'outre-monde, mead) kabul ederlerken yanl
maktadrlar. Bu kartlk felsefi zmne ancak Suhreverdi'nin
ve haleflerinin felsefesi aracl ile yaklaacaktr: Bu felsefede
mahsus alem ile (duyular alemi) saf mako.l alem (dnlebilen,
duyularla alglanamayan alem) arasnda arac olmak zere bir
de "nc alem"in (tiers monde, le mundus imaginalis,
alem-ul-misal) varl kabul edilir. Bu nc alemin varl
dolays ili bu ikilemden (dilemme) kurtulma frsat ele gemi
olmaktadr: Bylece ne feylesoflarn soyut maneviyyatlm
(yahut Mu'tezililerin mecaz anlaylarn), ne de kelam ehlinin
lafza bal kallarn kabul etmeksizin stelik Kur'an- Kerim'in
mead retisinin lafzi ve ayn zamanda manevi olan gereini
ve peygamber mahedelerinin z anlamn kavrama imkan
vardr. Bu sebepledir ki bu temel konuda Molla Sadra irazi
feylesoflbni Sina'y da, ilahiyyat Gazali'ye de tam olarak kabul
etmez ve birinden birine hak vermez.
5. Belki de imdiye kadar gzden karlan ve Gazali'nin
eletirisinin sonularn gerek oranlarna indirgeyecek olan
can alc nokta da buradadr. Gazali'den sonra felsefenin ancak
lslam dnyasnn batsnda yaamak zorunda kaldn sy
lemek, felsefenin bu darbeden sonra belini dorultamadn
sylemek gibi, yanl olacaktr. Felsefe lslam aleminin do
usunda da varln srdrd ve bu eletiriden ok az sarsld,
o kadar ki lbni Sina Okulu'na bal olanlar gnmze kadar
da varoldular. Isfahan Okulu'iun byk eserleri ne bir "uz
lama ve uyuma felsefesi" (philosophie de compromis), ne
328

de hi deilse bir "ihtisar, ksaltma ve ekidzen veme a

lmalar" (travaux d'epitomistes) szkonusu olduunu
gsterir. Aka burada "nbvvet temeline dayanan bir felsefe
(vahy elsefesi, philosophie prophetique) vardr ki kitabn
balangcnda bu felsefenin ana izgilerini belirtmi bulunu
yoruz. XVI. yzyl lran'nda bu felsefe yeni bir hamle yapacaktr.
Bu felsefenin lran'da yeni bir hamle gsterii bize, Gazali'nin
eletirisinin bir muhasebesini yaptktan sonra, ancak lslam'da
ortaya kp geliebilecek olan zgn lslam felsefesinin gerek
kaderinin ii evrede tamamlannn sebeplerini anlatabilir.
Gazali'den sonra ehristani de (547/1153) dinler tarihine
ilikin hayranlk verici eserinde (K.A. Milal) ve felesoflara kari
yazm olduu henz yaymlanmam Mesari'-ul-Felasife'sinde,
yine nazari bir inceleme olan Nihayet-ul-kdam'nda, iyi bir
mtekellim (kelamc) sfau ile Yunan eilimli feylesoflara yeniden
hcum edecek ve zellikle bu hcumu lbni Sina'ya yneltecektir.
Bu da byk ii feylesofu Nasiruddin-i Tusi'nin (vefat: 6721
1274) lbni Sina'nn savunmasn stlenerek verdii muazzam
cevaba sebep olacaktr.402
Gerekte "Tehaft"n deil, Gazali'nin byk eseri olan
"lhya-u Ulm-d-din"in zellikle etkisi grlmtr. Bu eserde
zengin zmlemeler vardr ki derin bir manevi muhakeme
gcne delalet ederler. Mesela musiki dinleme (sema') ko
nusundaki sayfalar rnek verilebilir. Baz ii mellifler te
reddtsz bu sayfalar zikrederler. yle ki Molla Sadra-i i
razi'nin en nl rencisi olan Muhsin Feyz bu eseri ii
dncesine uygun bir hale getirmek suretiyle yeniden kaleme
alacaktr (el-Meheccetul-Beydil ad altnda). Gerekte lran'da
Gazali'den sonraki yzyllarda manevi hayat ve dnce
hayatn belirleyen, Gazali'nin felsefeyi eletirisi deil, baka
bir ihya veya slah hareketi olmutur ki; bu harekete girien
402 Ad anlmayan bu eser, belki de "arit" erhidir.

329

de Suhreverdi'dir. Artk "Feylesof mu olmak, mutasavvf m

(sufi) olmak?" tarznda bir ikilem szkonusu deildir, bu
sorun, sorun olmaktan kmtr. Hibirisi dieri olmakszn
tam olunamaz, hem feylesof, hem sufi olmak gerekir. Bylece
yle bir ruhani, manevi insan grnm ortaya kmaktadr
ki felsefe onun iin baka hibir yerde eine rastlanmadk
biimde zorunlu olmutur. imdi mutasavvflarn (sufi) en
byk tannan bazlarndan ve Suhreverdi'nin arzulad ihya
hareketinden sz etmemiz gerekmektedir.

330

ALTINCI BLM

TASAVVUF (LE SOUFISME)

1. llk Mlahazalar
1. Kelimenin kkeni zerine en ok tutulan gr, bu
kelimenin "yn" anlamn gelen Arapa "sif"tan geldii yo
lundadr Sufiler "hrka" ad verilen beyaz ynden bir cppe
ile yn giysiler giymekte idiler ve kelime de bunu iaret et
mektedir. u halde bu gr gereince kelimenin treyi biimi
tasavvuf ehlini lslam erevesi iinde ayran ve belirleyen
manevi retiye hibir yollama yapmakta deildir. Kkeni
ve kullan biimi asndan maneviyyatla ilgisi yoktur. Sufiler
terimi tasavvuf yolunu oluturan arifler ve maneviyyat ehlinin
btnn ifade eder. Tasavvuf kelimesi; "sad-vav-fe" (swj)
kknden treyen ve altnc biimde fiil cinsinden bir keli
medir. Sufilik yoluna girmek, sufi olmay ifade eder ve ksaca,
sufilikten sz ederken kullanlr. (Bu kelime iilik yoluna
girmek anlamna teeyy1; Snni olmak, Snnilik'i benimseyip
slk etmek anlamna tesennn gibi kelimelerle karlatr
labilir.) Dier bir aklama da udur: Bu kelime Yunanca bilge,
hakim, anlamnda "sophos"dan gelir ve bu aklama ilk bakta
331

daha tatmin edicidir. arkiyatlann genel olarak kabul etmi

olmamalarna ramen Biruni IV./X. yzylda (yukarda IV, 6)
kelimeyi bu ekilde aklyordu (Feylesof kelimesinde sophos
kelimesinin "sin" harfi ile, tasavvufta "sad" harfi ile yazldna
dikkat edilmelidir). Ne olursa olsun, Arap dil bilgilerinin
yabanc kkenli bir kelime iin Sami kaynakl bir kken
bulmalarndaki beceriklikleri hesaba katlmaldr.
2. Tasavvuf, Islam erevesi iinde mistik (gizemci) bir din
anlay olarak son derece nemli bir manevi olgudur. Aslnda
bu olgu Peygamber'in (S.A.) manevi tebliinin (message)
semere vermi olmas demektir. Kur'ani vahy zerinde derin
ve etrafl bir dnme yolu ile kendi nefsinde eitli manevi
tecrbeler yaanmaktadr. Mirac srasnda peygamber ilahi
esrara agah klnm idi, her sufi de kendince bu rnek de
neyime ulamak diler. Tasavvuf, Islam sadece d kurallara,
fkha dayanan ve szlerin d anlamlarnda kalan bir din
durumuna indirgemek isteyen btn eilimlere kar apak
bakaldrma, manevi Islam'n gzden karlmaz bir varolu
kantdr. Manevi bir zhd ve temrinler iinde gelitirilmi
bir yoldur ki dereceleri, ilerlemeleri ve aamalar ile hedefleri
"irfan" ad altnda ifadesini bulan balbana bir metafizik
oluturur. eriat-tarikat kutuplamas u halde tasavvufi hayat
ve reti iin temel olacak nemdedir. Daha tam olarak ifade
edilmek istenirse l bir kavram kmesi vardr ki, bu lden
biri "eriat", dieri "tarikat", teki de "hakykat"tir. eriat
vahyin lafzi verisi, tarikat mistik yol, hakykat de manevi
gerekliin bizzatgerekletirilmesi, ona erilmesi demektir.
Bu husus, bir taraftan tasavvufun yzyllar boyunca resmi Islam
anlayndan gelen tepkileri gsleme konusunda karlat
glklerin ifadesidir. Fakat ayn zamanda dier taraftan da
u sorunun ortaya konmasn gerektirir: Acaba eriat ile, tarikat
yolu ile ulalacak hakykat kutuplamas sadece tasavvuf
dncesine zg bir yenilik midir? Yoksa "tasavvur terimini
332

kullanmasa bile "manevi slam, slam'n manevi cephesi"

olmas asndan tasavvuftan geri kalmayan baka bir slam
anlay iin de temel bir unsur mudur? mdi, aada ta
savvufun byk stadlanndan bazlarnn retilerine de
inildiinde iilik'in ve iilik nbvvet ve vahy felsefesinin
temel konumlan ile tekrar karlam olacaz. Bu tespit ok
nemli bir sorunun domasna yol aacaktr. Bu sorun da ancak
illik'in manevi dnyas hakknda derinlemesine bir bilgi sahibi
olmak art ile iyi bir ekilde ortaya konabilir. nk "tasavvuf
olgusu" (grngs, fenomeni) ii ran'da ve Snni slam
dnyasnda tpatp ayn biimde grnmekte deildir ve
imdiye kadar arkiyatlar Snni tasavvufu ok daha yakndan
tanyabilmilerdir.
Burada maalesef bu sorun geni boyutlarda ele alnabilecek
veya zme varlabilecek deildir. Fakat hi deilse son derece
karmak olan bir durumu az-ok belirleyebilmek ve snr
layabilmek iin baz tespitler yaplabilir: Yukarda (il. hah)
"nbvvet ve vahy temeline dayanan felsefe" (philosophie
prophetique) bal altnda toplanan konulardan, tasavvuf
kendiliinden, tabii bir ekilde ortaya km grnmektedir.
ii tasavvufu szkonusu olduunda, bu dnce doru sa
ylabilir (Haydar Amoli'nin ve onun etkisinde olanlarn btn
gayreti de bu yndedir, bu gr dorulama ynndedir.
Yine yukarda il B, il 4'te smaililik ve tasavvufun birlemesi
olgusu zerinde ok durulmutur). Fakat olaylara baklrsa
yzyllar boyunca ve say ynnden sufilerin ok byk
ounluu Sni dnyasnda bulunmaktadr. Dahas var: ii
dnyasnda sk sk tasavvufa kar inkara ok yaklaan bir
kapallk, kararszlk tutumu grlr. Bu tutum da sadece fkh
temsil eden resmi mollalarn deil, ayn zamanda retilerini
imamlarn teblilerinden alan, sufilerin terimlerini kullanp
ayn hikmet-i ilahi metafiziini benimsemi olan maneviyyat
ehlinin de tutumudur, onlar da tasavvufu benimsediklerini
333

sylemez ve tasavvuf karsnda ok ihtiyatl ve ekingen bir

tavr taknrlar. Bu ii alemine zg maneviyyat ehli tipi
gnmzde de tam olarak yaamakta ve sorunu zmlenemez
bir ekle sokmaktadr.
3. llk aydnlatc bir bilgi olarak u hususu verebiliriz:
KO.fe'deki bir maneviyyat ehli topluluunun yeleri, Hicret'in
ikinci ve. nc asrlarnda, "sufi" olarak adlandrlan ilk
kimselerden olmulardr. Bunlarn arasnda Abdek adm tayan
biri vard. Ayn-ul-Kuzat- Hemedani u biliyi vermektedir:
"tlahi yol yolcular, bundan nceki zamanlarda ve lslam'n
ilk nesillerinde sufi ad ile ayrlm deil idiler, tasavvuf deyimi
henz yoktu. Sufi terimi ancak III. (IX) yzylda ortaya kp
yaylan bir terimdir. Bu ad ile anlan ilk kimse de Badad'da
Abdek olmutur (vefat: 210/825)". Ayn-ul Kuzat'a gre Abdek,
Cneyd'e ve stad Seriyy-us-Sakati'ye takaddm eden, on
lardan nce gelen bir byk eyhtir (Aada Vl, 2). Fakat
bu durum, bildiimize gre, sekizinci imam Aliyy-ur-Rza'nn,
Abdek'in ada bulunduu bu imamn, tasavvuf hakknda
ar szler sylemesini engelememitir. III./IX. yzyln so
nundan itibaren de ii tasavvuf izgisi kaybolmu grn
mektedir, ta ki Vll./XIII. yzylda Saduddin-i HamO.yeh (vefat:
650/1252) ve ii tasavvufunun dier stadlarnn Safevi
Uyan'na dein birbirini izlemesi olgusu oraya kncaya
kadar (Haydar Amoli, ah Nimetullah- Veli vs.).
4. Burada birok gzlemler ileri srlebilir. Her eyden nce
iilik'in merkez dncesinde, tam znde yer alan velayet
kavram esas alnr da bu kavramn Snni tasavvufunda u
rad deiiklik gznnde tutulur, mesela hakim Tirmizi
(aada, V I, 3) gibi bir stadn eserinde bu kavramn nasl
olduuna baklrsa, hi deilse baz belirli sufi frkalar kar
snda imamlarn ve iilerin takndklar knayc tavr anlal:
ve aklanabilir. Velayet retisi, Snni tasavvuf ehline, imamet
retisini bertaraf eden bir ekilde gemi, bylece imamsz
334

bir imamet retisi ekline brnmtr ki, bu da Mesih'siz,

lsa'sz bir mesih retisi paradoksundan farkl deildir.
imamlarn bu gibi frkalar knam olmalar olgusunun saf
ve gerek anlam ile ii tasavvufunun ortadan kalkmasna yol
at ileri srlemez. nk iki olgu varln srdmtr:
Bir taraftan, XIII. yzyldan gnmze kadar ii tasavvufunun
apak varl, dier taraftan da sufi tarikatlarnn ounlu
unun tarikat silsilelerinin imamlardan birine dayandnlnakta
olmas olgusu. Bu silsilelerin tarihi adan gvenilir ve ka
ntlanm olmadklarn ileri srenlerin gzden kardklar
husus udur: Tarihi adan bu tarikat silsileleri ne kadar pheli
olursa olsun, ii imamlarndan birisine manen dayanma
hususunda bilinli bir iradenin ifadesidirler. u halde burada
da ihmal edilmemek, gzden karlmamak gereken bir g
rnm vardr. ii tasavvufunun grnrde bir an iin ortadan
kalkm olmas Badad'da Seluklu egemenliinin IV./X.
yzylda balamas ile yeterince aklanabilir. (Karlatrnz:
Yukarda III 3, A). Bylece iiler titizlikle takyyeye (la dis
cipline de I'arcane) bavurmak zorunda kalmlardr ki; takyye
de imamlarn bizzat tledikleri bir tutumdur. Yme bu takyye
tutumu dolays iledir ki bu alanda vardmz sonularda
daima an bir ihtiyat ve tedbiri gzetmeliyiz.
5. ikinci olarak iilik'e zg u manevi kiilik trn de
gznnde tutmak gerekir (Bkz . yukarda il, balang prg .
6). iilik 'e zg olan bu "arif', tasavvufa mensup deildir, fakat
tasavvufa zg terimleri kullanr. Suhreverdi, Haydar Amoli,
Mir Damad ve Molla Sadra gibi feylesoflar ve bunlar gibi daha
biroklar, bir tarikata mensup deil idiler. -Tarikat kelimesinin
"manevi yol"u ifade ettiini ve ayn zamanda bu yolu belirli
bir tasavvuf topluluunda (confrerie veya congregation)
somutlatrmaya yaradn hatrlatalm.- iilik ynnden gelen
eletirilerin ilk nce bu tarikat tekilatn hedef ald sy
lenebilir: Hankah (tekke), tac, hrka ruhani ve ruhbani kyafet
335

(le vetement monacal), gaaip olan imamn yerini almaya

ynelen eyhin grevi ve durumu eletirilmektedir, gaaip
olduu iin hatmi rehber, deruni rehber durumunda olan
imamn yerine eyhe tannan grev ve durumu kabul edil
memektedir. iilik'te "eriat" ile gerekletirilen, kurulabilen
ilikinin, zellikle aznlk iilii'nde, Snnilik'teki ile zde
olmad hesaba katlmaldr. iilik balbana, bizzat manevi
yol demektir, tarikat demektir, yani agah klma ve iraddr
(initiation). phesiz bir i toplumunun btn ile bir agah
klnm ve irad edilmiler toplumu olduu sylenemez. Bunu
ileri srmek irad (initiation), esrara hatmi anlamlara agah
klmak kavramna aykr olurdu. Ne var ki ii evresi "bilkuvve"
(yetiler ynnden, virtuellement), irada, hatmi ve deruni
anlamlara ynelme imkann veren bir evredir (initiatique).
Eimme-i Athar'a, masum imamlara iten inanp balanmas
dolays iledir ki bir ii onlardan bu irad almaya amadedir,
bu durum da onun (yatay deil) dikey boyutta ve dorudan
doruya ve kiisel bir ba ile manevi aleme balanmasna yol
aar, eklen kurulmu ve dzlm, rgtlenmi bir tarikata
girmesine de Snnilik'ten farkl olarak, ihtiya kalmaz.
Olgunun tmn kavrayabilmek iin btn deiik g
rnmleri gzlemlemek nem tamaktadr. Snni tarikatlarna
d rgt asndan benzeyen ii sufi tarikatlar da vardr
(ada lran'da ah-Nimetullahiler topluluunun eitli
kollarnda, Zehebilerde olduu gibi). Fakat unu da derhal
sylemek gerekir: iilik'te birok tarikat da vardr ki hibir
d rgtlenmesi, hatta kesin bir belirlenme ve ayrlmas,
adlandrlmas szkonusu deildir. Bu tarikatlar sadece ve saf
manevi anlamda vardrlar, dier bir deyile bir eyhin irad
szkonusudur, u veya bu kiilik olarak bu eyhin ad sre
gelmi olsa bile, ok defa ortada hibir yazl belge yoktur.
Nitekim burada "Uveysi" ad verilenler de anlabilir, bu ad
landrma ilk iilerden olan, Peygamber'i (S.A.) tanyan ve onca
336

da tannan, ne var ki hi onunla grp karlamam olan

Yeminli Uveys-ul-Karani'den gelmektedir.403 Zahirde ve dta
bir mridi olmayan, fakat mana aleminde ahsi bir rehberi
bulunan kimseler "Uveysl" diye adlandrlrlar. Bu durum aka
imamlara itikadn ve bu itikadn sonucunun anlamdr. Baz
Uveysiler adlan ile bilinmektedir. Snnilik'te de "Uveysi"ler
olmutur, iilik'te bunlar saysz denecek lde oktur.
6. Bu gzlemlerden sonra, ibu incelemede ele alnm
bulunan dier manevi tezahrler ile balantlar da gznnde
tutularak lslam'da tasavvufun tarihinin yazlmasnn, insani
pheye drecek lde karmak bir grev yklediini
sylemek yerinde olur. phesiz ana izgileri ile byk d
nemlerin birbirinden ayrlmas ve belirtilmesi mmkndr.
Mezopotamya yresinin sofu ahit ve zahitleri, sufiler adn
almalar ile bizleri Badad Okulu diye adlandrlan tasavvufa
iletirler, buna kout olarak bir de Horasan Okulu vardr.
Aada ele alnan baz stadlann retileri, ok sonralar
"tasavvuf metafizii" olarak adlandrlabilecek olan dnceyi
aa vurmaktadrlar. Fakat belirtilecek olan ana konular iilik
alannda tanm olduumuz eylere bizi iletmektedir: eriat
ve hakykat kutuplamas, zahir ve batn kutuplamas, kutsal
tarihde nbvvet devrine halef olan velayet devri dncesi
gibi, Snni tasavvuftaki "Kutb" dncesi de iilik'teki imam
dncesinin aktarlmasndan baka bir ey deildir. Kutb
kavramnn eiklik ettii ruhani mertebeler silsilesi de imam
kavramnn varln akla getirir. Bu incelemenin ikinci b
lmnde iilik'in daha sonraki dnemleri ve zellikle lbni
403 Veysel Karan hakknda bkz. A. Y. Ocak, Veysel Karanf ve Uveysilih, Dergah
Yaynlan, Ocak 1982. Bu kutlu ve er kii, Sffin Sava'nda Emir-ul-M'minin
cephesinde ehid olmutur. Bir hikmete mebni olarak Resl-i Ekrem'i (S.A.)
dnya gz ile grmeyiine ramen Restil-i Ekrem (S.A.) tarafndan vl,
imanda ve amelde yce bir menebeye var, bir "pir" terbiyesinden maddeten
geksiZin ruhani feyz ile kemal yolunda ilerleyebilenler iin "Uveysi" teriminin
domasna yol amtr.
337

Arabi Okulu'nun retisi ve etkileri ele alndnda, burada

ortaya atlan sorunun nemi daha aka ortaya kacaktr
(lbni Arabi'nin vefat: 1240'dadr).
Maalesef burada ok sk bir ekilde kendisini gsteren snrl
hacim endiesi, tasawufu aklamak iin ileri srlen grleri
tartmamza msait deildir. Mesela Yeni Eflatunculuk g
rnn, gnosis (gnose, irfan) dncesinin, Hind gizem
ciliinin etkisini burada ele alp tartamyoruz. Hatta ta
savvufun byk simalarndan da ancak en byk bazlarn
ele alabiliyoruz. u halde vefatnn 900. yl dolays ile Kabil'de
(1381/1962) yazda) anlan Hace Abdullah-i Ensari gibi birok
tasavvuf stad burada ele alnamayacaktr.404
2. Ebu Yezid-i Bestami
1. Ebu Yezid Tayfur Ibni Isa Ibni Sruan Bestami'nin yakn
atalan Zerdti idiler. Byk babas Sruan Zerdti iken,
ihtida etmi idi. Ebu Yezid, hayatnn olduka byk ksmm
doduu ehir olan Bestam'da geirecektir (Bistam deil). 234
veya 261/874'te lran'n kuzeydousunda bulunan bu ehirde
de ld. Islam'n yzyllar boyunca yetitirdii en byk
mutasavvflardan birisi olarak grlmtr ve bu gr ye
rindedir. Deruni hayatnn dorudan doruya ifadesi demek
404 Corbin iilik ve tasavvuf arasndaki ilikileri "anlalmaz" grmekle birlikte,
bu uzakln sebeplerini olduka gzel aklayabilmektedir. Ancak, "Seluklu
hiikimiyeti"nin bu konudaki etkisi hakkndaki gr tatmin edici deildir.
Bu konuda takyye gerekse idi, btn ii mezhebi mensuplar Seluklu d
neminde, takyyeye bavururlard, yoksa sadece mutasavvflarn "Snni" g
rnmesi veya iilerin tasavvuf alehtan grnmesi Seluklu hakimiyeti ile
aklanamaz. !marnlardan nakledilen "tasavvuf" aleyhtar szler iin bkz. A.
Glpmarl 100 Soruda Tasavvuf, 2. bas, 1985, soru: !O-Metinde Ayn-ul
Kuzat- Hemedani'den naklen ad amlanAbdek (vefan: 810) kimdir, bilmiyorum.
Metipde anlan Ayn-ul-Kuzat- Hemedani (Corbin vefat tarihini 1131, Glpnarl
1140 olarak verir.) hatmi eilimleri dolays ile Glpnarl tarafndan eletirilen
bir mutasavvftr (Bkz. Glpnarl, 100 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler,
stanbul, 1969, s. 4 7).

338

olan retisi ile ok farkl kiilerin hayranln kazanrken,

resmi bir rehberlik veya irad grevi stlenmemitir. Hatta
yazl bir eser de brakm deildir. manevi tecrbelerinin z
bize menkbeler, vecizeler ve paradokslarla aktarlm ve
bunlar da dorudan doruya mridi olan kiiler veya ziya
retilerinden bazs aktarmtr. Bunlar paha biilmez bir
metafizik ve manevi boyuttadrlar. lslam'n manevi tarihinde
bu zdeyiler atahat (athiyat) ad ile yer bulmutur. Bu terimi
evirmek gtr. Uyandrd irkilme ve sarsnty ieren bir
anlam vardr. Bu sebeple, bu terim paradoks, ar sz, cezbe
halinde sylenen sz deyimleri ile evrilebilir.
2. Ebu Yezid-i Bestami'nin dorudan doruya mridi olanlar
arasnda balcalar olarak yeeni Ebu Musa lsa Adem'i
(aabeyinin olu), onun aracl ile Badad'n nl stad
Cneyd'i sayabiliriz. Cneyd, yeeni aracl ile onun sz
lerini duymu, Arapa'ya evirmi ve aklamtr. Bu erh
ksmen muhafaza edilmitir (Serrac'n Kita.b-ul-Luma' adl
eserinde). Ziyaretileri arasnda Ebu Musa Debili'yi (Er
menistan'da Debil'den),405 Ebu ishak lbni Herevi'yi (lbni
Edhem'in mridi), nl lranl mutasavvf Ahmed lbni
Hezrayeh'i sayabiliriz. Ahmed lbni Hezrayeh Ebu Yezid-i
Bestami'yi hac yolculuu srasnda grm, ziyaret etmitir.
Ebu Yezid'in szlerinin ve hayatnn renilmesi iin en etrafl
ve nemli kaynak ise, Muhammed Sehleci'nin vefat: 4 76/
1084, Badawi Yaym, Kahire, 1949), "Kitab-n-Nur fi ke
lima.t-i Ebu Yezid Tayfur" adl eseridir. 406 Ruzbehan Bakli-i
405 Debil neresidir? Farsa eviriye ekledii notta Dr. Mbeiri "Eski Ennenistan
ehirlerinden" diyor. Kamus-ul-A'.lam'dan, Kuzey Azerbaycan yrelerinde olduu
anlalyor, Attar'n Tezkire-t-l-Evliya'snda Bayezid-i Bistami bahsinde ad
geen Ebu Musa bu zat olacaktr.
406 Ahmed lbni Hadraveyh (Hadrayeh) hakknda Kueyri risalesinde bilgi veril
mektedir (Vefat: 854). Burada sylendiine gre Bayezid'i ziyaret etmek iin
Bistam'a gitmitir. Burada Bayezid'in onun hakknda "stadmz Ahmed'dir"
dedii naidedilir. Hucviri'nin Kef-l-Mahcub'unda Bayezid-Ahmed ilikisi

339

irazi de zgn bir athiyat klliyat ve erhi meydana ge

tirmitir ki, burada bu eseri de anmak gerekir (metnin Farsa
basm hazrlanmaktadr). 407
3. En byk lranl mutasavvfn retisinin ana izgileri ile
bir grnm, zdeyileri ve menkbelerinden ylece
karlabilir: Ben (ene'iyye), sen (entiyye), o (huviyye, ipseite, le
soi) ekli altnda varln l art zerine derinletirilmi bir
bilin. Varlk bilincinin bu derecelenmesinde lahut (ilahi) ve
nasut (beeri) birleir ve akn (transcendant) bir tapnma ve
sevgi eylemi iinde karlarlar. Ruhani gerekleme eiine
dein geirilen safhalar Ebu Yezid iddetli izgilerle tasvir eder.
Burada rnek olarak ancak bir tek metni verebiliyoruz:
"Rabbi'imi, beni masivadan dndrdkten ve nuru ile
aydnlattktan sonra yakn gz ile grdm. Bana srrnn
harikalarm bildirdi, hviyetine agah kld. Benliimi, onun
hviyeti vastas ile grdm. Nurum onun nurunda snd,
kuvvetim onun kuvvetinde kudretim onun kudretinde silindi.
Bylece benliimi onun hviyetinde grmekte idim. Bendeki
azamet aslnda onunki idi, yceliim onunki idi.
Artk Hakk gz ile onu grmede idim (Ayn-ul-Hakk), Ona
dedim ki: 'Nedir bu?' Bana cevap verdi: 'Ben deil, benden
gayr da deil!' bylece Hakk' Hakk ile grdmde, Hakk'
hakknda baz rivayetler vardr. Ayn rivayetler Attar'n Tezkiret-l-Evliyas'nda
da yer alr (Kueyrt ve Hucvii'nin eserleri Trke'ye Sleyman Uluda tarafndan
aktarlm ve Dergilh Yaynlar :rasnda lstanbul'da yaymlanmtr: Kueyrf,
2. bas, 1981, Hucvii, 1982).
40 7 Bu eserin basld, Dr. Mbeii'nfn notunda ve Schimmel'in Tasavvufun
Boyutlan ad ile T rke'ye evrilen eserinin bibliyografyasndan anlalmaktadr.
(eviren, Ender Grol, Adam Yaynlar, stanbul, 1982): Baqli, Ruzbihan,
Sharh-i Shathiyat, Les Paradoxes des Soufis, Par. H. Corbin, Tehran and Paris,
1966. Ruzbehan Bakli hakknda Trke bir kaynak iin bki:. Do. Dr. Nazif
Hoca, Ruzbihan el-Hakli ve Kitab- Kef-ul-Esrar ile Farsa Baz iirleri, lEFY,
stanbul, 1971. Bu eserde de yukarda anlan esere (athiyyat bass) yollama
yapld gibi, Ruzbehiln-i Bakli'nin dier eserlerinin listesini bulmak da
mmkndr. Bakli 1132-1209 yllar arasnda yaamtr. Hayat ve dnceleri
hakknda, N. Hoca'nn eserinden toplu bilgi alnabilir.

340

Hakk ile yaadm ve Hakk'ta Hakk ile kaaim oldum, basz

sonsuz bir hal iinde, nefessiz, szsz, iitmesiz, bilgisiz, ta
ki Allah bana kendi ilminden kaynaklanan bir ilim, inayetinden
gelen bir dil, nuruna ynelik bir gr verdi".
3. Cneyd
1. lran aslldr. Nihavend'de domutur. Ad Ebulkaasm
Ibni Muhammed Ibn-el-Cneyd-el-Hazzaz'dr. Btn hayat
lrak'ta, Badad'da gemi, yine orada 297/909 ylnda lmtr.
Bu ehirde geleneksel renimini ann en byk bilgin
lerinden biri olan Ebu Sevr-ul-Kelbi'den grd. Days Seri
us-Sakati de onu tasavvufa irad etti. Baka tasavvuf stad
larndan da feyz ald ki bunlarn arasnda Haris-el-Muhasibi
ve Muhammed Ibni Aliyy-ul-Kassab anlabilir. Hayatnda ve
lmnden sonra tasavvuf akmn ok etkilemitir. Kiilii,
konuma ve yazlan, Badad Okulu ad verilen tasavvuf akmnn
n srasna konmasn gerektirir. Bu bakmdan eyh-ut-ta.ife
(Mutasavvflarn stad) unvan ile de anlr.4oa
Cneyd'in yazdklarndan onbe kadar elimize gelebil
mitir. Bunlarn bir ksm adalarndan baz byk mu
tasavvflarla yazmas yolu ile meydana gelmitir. Ruhani
ve manevi hayatn baz konulan hakknda, sdk, ihlas ve ibadet
hakknda bu yazlarda zmleme ve aklamalar vardr.
Bu yazmalar dnda Cneyd'in gerek anlamda eserlerinde
de lslam manevi hayatnn klasik konular ele alnr. Mesela,
Kita.b-ul-Tevhid (ilahi teklik), burada kelam ve tavassuf a
sndan ele alnmaktadr. Kitab-ul-fena. (bu kitapta bekaa haline
gtren artlar, bekaa halinin artlar incelenmektedir),
Adab-ul-muftakr ilallah (Allah'dan Mstani Kalamayan iin
408 Cneyd-i Badadi hakknda Trke'de: Dr. S. Ate, Cneyd-i Badadi, Hayat,
Eserleri ve Mektuplar, stanbul, 1970 adl eserden bilgi alnabilir. Burada da
Cneyd'in "Nehavend" asll olduu "kuvvetle mutemet" grlmektedir (s. 8).

341

Davran Kurallar), Devit-ul-ervah (Ruhlarn llac) adl eserler

rnek verilebilir.
2. Bu byk stadn retiine gelince, yukardaki gz
lemlere dayanarak (Vl, 1) iki noktay ileri srebiliriz. llk olarak,
Cneyd'in manevi aleminin eriat (peygamberden peygambere
deien, ilahi kanunun lafz)409 ve hakykat (srekli olan
manevi ve ruhani gereklik) kutuplamas ile belirlendiini
syleyebiliriz. Biliyoruz ki balangtan beri iilik dini olgusu
da bunun zerinde kurulmutur ve bu; iilik-imamet re
tisinin temel ilkesi olarak da kalmaktadr. Cneyd, baz
mutasavvflarn hakykate varma durumunda eriatin bertaraf
edilebilecei, faydasz ve mlga durumc1 gelebilecei tarznda
ve hakykatin eriate stnl demek olan ar grlerine
kardr. Yine biliyoruz ki ite yine bu noktada Oniki lmam
iilii ve lsmaililik arasnda bir fark ortaya kmaktadr. u
halde manevi durumun verileri zerinde tekrar dnmede
ve bunlar btn iindeki ilikileri ile canl olarak ele almada
yarar vardr. Durum yalnz tasavvuf ile iliki erevesinde
ortaya km deildir ve yalnz tasavvuf ile aklanamaz.
Cneyd'in retisinin ikinci bir temel noktas da mistik
tecrbesinin temel olarak tevhid retisinden ileri gelmektedir.
Cneyd'in balbana bir eser tahsis ettii sorunu btn
genilii ile kavrad phesizdir. Ona gre tevhid, sadece
ilhahi varln tekliini kelam ehlinin yaptklar gibi akli deliller
ile ispat etmekten ibaret deildir. Daha ok bizzat Allah'n akn
(mteal, transcendant) vahdetini, ahadiyyetini yaamak
demektir. Cneyd'in bu talebi, doal ve gerek bir manevi
cephenin varln belirledii gibi, ayn zamanda VI. imamn,
evresindekilere aklandn sylemi olduumuz u hususu
409 eriatin temel ilkeleri dahi peygamberden peygambere deimez. nk Allah
katnda din lslam'dr ve btn gerek peygamberler lslam peygamberidir.
Zahirdeki elikiler eriatte deil, tahrif edilmi metinlerdedir. Kur'art- Kerim
ise tahriften masundur.

342

da akla getirmektedir: imam, Kur'an- Kerim metni zerinde

vahye mazhar olann vahyedenden iittii gibi iitinceye kadar
tefekkr etmekte idi.
4. Hakim-i Tirmizi 410
1. Hakim-i Tirmizi veya Fars telaffuzuna gre Termezi (Ebu
Abdillah Muhammed Ibni Ali el-Hasan veya el-Huseyn),
Ill./IX. yzylda yaamtr. Doumu ve lm hakknda kesin
tarihlere sahip olmadmz gibi, Bactriane (Belh) yresinden
olan bu Iranlnm hayat hikayesinin ana izgilerini bile bil
miyoruz. Hakknda btn bilinen, baz stadlarnn adlar
ve Termez'den srgnl menkbesidir. Yine bilinmektedir
ki tahsiline Niapur'da devam etmitir. Buna karlk Tirmizi
deruni hayat hikayesini ve manevi tekamln kapsayan baz
deerli bilgileri bize brakmtr (Bu otobiyografi yaknlarda
Hellmut Ritter tarafndan bulunmutur). Ayrca Tirmizi byk
lde gnmze kadar gelebilmi olan birok eserin de
yazardr (Bkz. sonraki Bibliyografya).
2. Tirmizi'nin ruhani ve manevi retisi balca "velayet"
kavramna dayanr (ilahi dostluk, Allah ile i ve sk bir ba,
ruhani irad ve bilinlenme). Bu sebeple de (yukarda VI, 1)
daha nce belirttiimiz ilk mlahazalar burada zorunlu ol
maktadr. nk bu velayet kavramnn iilik asndan da
temel kavram olduunu renmi bulunuyoruz (Yukarda Il,
A). Yine biliyoruz ki velayet kelimesi, telakkisi ve velayet
konusu imamlarn retlerine ilikin metinlerde ilk sray
almaktadr. u halde Tirmizi'nin eserleri, velayet kavramnn
temel tekil ettii imamet telakkisinden yoksun bir velayet
kavram pradoksunun nasl bir sre sonucunda ortaya
410 Hakim-i Tirmizi'nin menkbeleri Tezkire-t-ul-Evliya'da (Attar) yer alr. Huc
viri'nin Kef-l-Mahcub'unda da ksa bilgi vardr. Yine bkz. Kueyri Risalesi,
Uluda evirisi, s. 149, N. 35 ve dn. 39.

343

ktn aratrabilmemiz iin en elverili bir kaynak veya

kaynaklardan biri olabilir grnmektedir. Burada iki tespit
yaplmakla yetinilecektir.
Birincisi udur: Tirmizi iki tr velayeti kesinlikle ayr
maktadr: Genel veya ortak bir velayet (velayet-i amme) ve
zel bir velayet (velayet-i hasse). Birinci velayeti btn
Mslman topluluuna temil eder. Kelime-i ehadetin
sylenmesi, risaletin tebliini kabul eden her m'minde ortak
olan ve Allah ile rabta demek olan velayet ban kurmaya
yetiir. zel velayete gelince Allah dostlarna, manevi adan
sekin kiilere, ona gerek ve akn (mteal, transcendant)
bir erime yaayanlara zgdr. mdi u da hatrlanmaldr
ki velayetin bu ekilde ikili bir kavram olarak alnmas da ilk
nce ii retisince ortaya atlmtr. Burada maalesef bir
karlatrma yapmaya yerimiz olmad iin iilik'te bu iki
velayet kavramnn ilikisine yollama yapmamz gerekmektedir
(Yukarda il A, 3 vd.). Burada u halde Tirmizi'nin tasavvu
funda kkl bir yap deiikliinin, velayet-i amme telakkisinin
"laikletirilmesi" gibi bir eyin meydana geldiini tespit ile
yetinilecektir.
kinci tespitimiz de Tirmizi'nin retisinde velayet ve n
bvvet ilikileri ile ilgilidir. Ona gre velayet, ayrdetmeksizin
btn m'minlerle btn peygamberleri kapsar. nk velayet
onlarn ilhamlarnn kana ve nbvvet grevlerinin temelidir.
Velayetin haddizatnda nbvvete stn olduunu, nk
kesintisiz ve srekli olup nbvvet gibi belirli bir zaman
parasna baml olmadn ileri srer. Nbvvet devri tarihi
bakmdan son peygamberin gelii ile sona ermi ise de velayet
devri zaman boyunca evliyann varl ile srecektir.
mdi bu ema da ne kadar ilgi ekici olursa olsun, iilik'in
nbvvet telakkisi aina olan birisine yeni hibir ey retmez,
belki baka bilgi olmadka salam olmayan bir yap szkonusu
olduu sylenebilir (Yukarda il. babda grm idik): Velayet
344

devrinin nbvvet devrinin ardndan gelii iilik'in ve iilik'in

nbvvet felsefesinin de temel ilkesi idi ve bu da ikili grnm,
ebedi nbvvet telakkisinin ikili bir boyutu olmakta idi.
Bylece nbvvet ve imamet retisi zorunlu bir balant ile
karlkl bir bamllk gstermektedir. Burada yaplan iki
tespit birbiriyle balantldr. Velayet dncesi alkonmu,
onun kayna ve temeli olan imamet retisi ise bertaraf
edilmitir. lslam manevi ve ruhani hayat tarihini btnl
iinde etkileyen ciddi bir sorun ortaya km demektir. i
yazarlara gre ise bu sorun gerek bir sorun deildir.

s. El-Hallac
1. Hallac phesiz tasavvufun en sekin temsilcilerinden
biridir. Ad ve n Mslman maneviyyat ehli sekin top
luluunun snrlarn am, tutuklan ve Badad'daki yar
glan byk yanklar uyandrm, mistik lslam anlaynn
ehidi olarak katledilmesi de bu n srdrmtr. Ona ilikin
olarak lslam milletlerinin herbirinin dilinde yazlanlar nemli
llere varmtr. Hallac' yaymlayan ve yorumlayan Mas
signon'un almalar dolays ile n Bat'da da yaylmtr.
Biz Massignon'un almalarna yollama yapmakla ve bal
bana ders verici nitelik tayan hayat hikayesinin ana hatlarn
izmekle yetineceiz.
2. Ebu Abdillah el-Huseyn lbni Mansur el-Hallac da bir
Zerdti'nin torunu olarak, lran'n gneybatsndaki Fars
eyaletinde, Tr'da domutur. T r, Beyza kenti yaknlarndadr
(Doumu: 244/857). Henz ok gen iken, nl mutasavvf
Sehl-t-Tusteri'den ders grm ve onunla birlikte onun
srld Basra'ya gitmitir. 262/87_6'da (metinde yanllkla
976 rakam verilmitir-H.H.) Badad'a giden Hallac, orada
Amr lbni Osman el-Mekki'nin rencisi olmutur ki bu zat
da o dnenin en byk manevi stadlarndan, eyhlerindendir.
345

Onun yannda onsekiz ay kadar kalm ve bu srada onun

mridlerinden birinin kz ile evlenmitir. 264/877 ylnda
(metinde yine yanllkla 977 tarihi vardr- H.H.) Hallac
Cneyd'i tamm (yukarda Vl, 3) ve onun ynetiminde manevi
hayatn resm ve adabn icraya koyulmutur. Cneyd kendi
eli ile ona hrka, (tasavvuf libas) giydirecektir. Fakat 282/
896'da, ilk haccndan dnnden sonra Hallac, Cneyd ile
ve Badad eyhlerinin ou ile ilikilerini kesmitir. Sonra
T-0.ster'e (lran'n gneybatsnda) giderek drt yl boyunca
orada kalmtr. Bu dnemde hadis ehli ve fakyhlerle ilikisi
gitgide bozulmu, uyumazlk artmtr.
llikiler o kadar gerginleti ki daha sonraki drt yl boynca
Hallac halka karmak iin hrkay, tasavvuf kisvesini de att
ve bylece halk iinde manevi hayat vaaz edip retmek istedi.
nl tabib-feylesof Rhazes (Razi, yukarda IV, 4) ile, "top
lumcu" (socialiste) slahat Ebu Said Cennabi ile hatta baz
devlet erkan, bu arada Prens Hasan lbni Ali-ut-tavdi ile
ilikilerinin iyi olduu sylenir. Hallac lran eyaletlerini dolat,
gneybatda Huzistan'a, kuzeydouda Horasan'a gitti, bu arada
yerlemi usul ve adaba aldr etmeksizin manevi hayatn resm
ve adabn icra ediyor, halk da durmakszn deruni hayata
aryordu. Beinci yldan sonra, 291/905'te Hallac ikinci
haccn ifa ederek daha uzak yrelere gitti, Hind'e, Trkistan'a,
hatta in snrlarna kadar. Buralarda gnlleri fethetti, bir
veli olarak grlyor ve birok kimse onun cazibesine ka
plarak lslam'a giriyordu.
3. 294/908 ylnda Hallac nc kez hacca gitti. Orada iki
yl kaldktan sonra artk Badad'a yerlemek ve halk irad
etmek zere Badad'a dnd. Konumalarnda byk manevi
ve metafizik boytlar olan konular seiyordu. retisini
aklyor, yayordu. Nihai gayenin yalnzca sufiler iin deil,
her insan iin Allah'a vasl olma demek olduunu, bu ulama
ve erimenin ak ile gerekleeceini, akn da tahavvl,
346

deiim yaratan bir ilahi tasarruf gerektirdiini, bylece bir

varln eriebilecei en yce hale eriebileceini sylyordu.
Bu yksek seviyeli dnceler, Hallac evresinde eitli
kar koyma ve dmanlk akmlarna yol amakta gecik
medi. Fakyhlerin, siyaset adamlarnn dmanlklar ya
nnda, baz mutasavvflar da honutsuzluk ve ekingenlik
gsteriyorlard.
eriat ehli, onun bu ulama ve erime grnn fena fil
lah-H.H.) lahut ve nasutu kartrdn, bir tr tm-tanrclk
(pantheisme) ile sonulandn syleyerek itiraz ediyorlar,
onu knyorlard. Siyaset adamlar onun zihinlere isyan ve
nifak saldn, bir kkrtc olduunu ileri srerek onu itham
ediyorlard . Mutasavvflara gelince, ona kar ekingen ve
uzak bir tutum taknyorlar, nk Hallac'n ilahi esrar, bu
esrar ne kabule, ne anlamaya ve kavramaya hazr bulunan
avama alenen ak tedbirsizlik gsterdiini dnyorlard.
iilerin ve genellikle batn ehlinin onun hakknda hkm
de byledir: Hallac, takyye ve ketman (discipline de l'arcane)
ilkesini aka ihlal etme hatasn irtikap etmi, bu suu
ilemitir.
Sonunda fakyhler ve siyaset adamlar ona kar bir fetva
almak iin tezvir ve dzenlere koyuldular. Bu fetvay da
Badad'n byk fakyhi lbni Davud lspahani'den aldlar. Bu
fetva Hallac'n akyde ve retisinin bozuk olduunu, eriate
muhalif bulunduunu, u halde katlinin mbah ve meru
olduunu beyan ediyordu.
4. Abbasi zabtas onu iki kez tutuklad ve sonunda 301/
915'te hapsedilerek Vezir lbni sa huzuruna karld. Dindar
ve hr dnceli bir kimse olan vezir, onun idamna kar kt.
Bu da ancak Hallac'n idamn geciktirebilecek, nleyeme
yecekti. Sekiz yl yedi ay boyunca Hallac hapiste kald. Hallac'n
ve mridlerinin ateli bir dman olan yeni bir vezir, Hamid
iktidara gelince, olaylar hzland. Hallac'n dmanlar Kad
347

Ebu mer lbni YusuPtan yeni birfetva istediler ve ondan uygun

fetvay aldlar. Bu kez karar icra ve Hallac 24 zilkade 309/27
Mart 922'de idam edildi.411
6. Ahmed Gazali ve "Saf Ak"
1. Yukarda Hallac'a kar verilmi olan ilk fetva dolays
ile fakyh lbni Davud Ispahani'nin ad gemi bulunuyor.
Burada insan ruhlarnn derin boyutlu trajedisi kendisini
gstermektedir. nk lbni Davud Ispahani, -adnn da
gsterdii gibi lran kkenlidir (297/909'da 42 yanda l
mtr)-. Arap dilinde Akn Platonik (platonicienne)
kuramn inceleyen ve aklayan bir aheserin yazardr
(Zhre'nin, Vens'n kitab, yani Kitilb-uz-zuhre veya
Kitilb-uz-zehra, iek kitab olarak okunabilen bir ad vardr).
bu eser nazm ve nesirden rlm bir geni destandr ki
Benu azra kabilesi mensuplar tarznda bir platonik ak
idealini temsil eder ve sunar. Gerekten, bu destann ya
zarnn kaderi de Gney Arabistan'da Yemen dolaylarndaki
ideal bir kabilenin, Benu Odhra (Benu Azra) ad verilen
efsanevi bir halk topluluunun airlerinin tasvir ettii gibidir.
(Azra, bakire, el dememi, betul anlamlarna gelir. Benu
Azra "les verginalistes" olarak karlanabilir.) Bu efsanevi
halk topluluu sekin ve tam anlam ile iffetli bir topluluk
idi, bu toplulukta "seven lrd". Uzun destan boyunca
yazar Platon'un (Eflatun) Banquet usturesini (mythe), u
sonuca varmak iin zetlemektedir: "Eflatun'un yle dedii
de nakledilir: Akn ne olduunu anlayabilmi deilim, fakat
411 Hallic hakknda Trke'de u kaynaa bavurulabilir. Y.N. ztrk, Halla:- Mansur
ve Eseri Kitllb-ut-Tavilsfn-1stanbul, 1976. Yine bkz. Glpnarl, 100 Soruda Tasavvuf,
2. bas, stanbul, 1985, s. 51-52. Hallac'n "Enellah" deil, "Enelhak" dedii ve
yanlmyorsam eyh Vefa'ya ait olan "Enel batl m demeli idi?" sz zerinde
dnmek zere Allah'a snalm ve hkm ona brakalm.

348

bunun ilahi bir cnun, bir delilik (cnin-i ilahi) olduunu

bilirim ki, ne knanas, ne lesidir . "412
Hallac da ak retisini vaaz etmekte idi. Buna ramen lbni
Davud onu mahkum etti. Bu trajediyi anlamak iin Hallac'dan
sonra gelen ruhani ve manevi ahsiyetlerde (mystiques, gi
zemciler) ortaya kan ve belirlenen durum zerinde derince
dnmek gerekir. zellikle Ahmed Gazali ve irazl Ruzbehan
Bakli (vefat: 606/1209) zerinde durulmaldr. Ruzbehan
Bakli hem bir Eflatuncu dnr, hem de Hallac retisinin
yorumcusu ve srdrcs olmutur. u halde lslam'da bu
Eflatuncu akmn tek anlam tamadm, iki farkl yz ol
duunu syleyebiliriz. Eflatuncu dnce, vahye dayanan
dinin iki tr kavran ve yaan biimi olduuna gre, bu
din karsnda iki durum ve tutum gsterebilir. Ruzbehan'n
ilahi tecelli ve zuhur anlay (theophanisme) cemalin, g
zelliin, vahye dayanan anlamnn te'vili demektir, zahir ve
batn ilikisinin te'vil yolu ile ortaya konmasdr. lbni Davud
zahir ehli olduundan, ona gre bu anlam; batn anlam ka
paldr, gizlidir. Ruzbehan'a gre ise insan suretinin gizli anlam
ilk ilahi zuhur ve tecelli demektir. Tanr kendi zatnda adem
suretinde tecelli edince kendi imgesi (image) demek olan
semavi adem ezelde sudur etmitir. Bu sebepledir ki Ruzbehan,
Hallac'm u nl msralarndan zellikle zevk alyordu:
"insanln, nasutunun tecellisi, balkiyan ve yan
ulfh_iyyetinin sm klan tenzir eder, ulularm."413 Ruzbehan
412 "Banquet"; Eflatun'un bizde "len" (Ziyafet) olarak karlanan "Syrnposion"
Kitab'nn Franszca karldr. Bugn bizde de kullanlan "sempozyum" deyimi
buradan gelir. Bu lenlerde herkes getirdii yiyecekle katkda bulunduu gibi,
bir konu zerinde konumalarla da katkda bulunuyordu. Metinde sz edilen
lbni Davd ve eseri hakknda lslilmAnsiklopcdisi'nin Trke nerinde E Bay
raktarevi'in yazsna baklabilir. Metinden anlaldna gre, bu eser eyh
Galib'in Hsn-ii Ak ile srdrd gelenein ilk rneklerindendir.
413 .mamlardan gelen rivayetlere baklrsa, insann Allah suretinde yaratld
sznn bir yanl anlamaya dayandna daha nce deinmi idik. Dr. Mbeiri,

349

ayn sr zerinde de ilahi ak ve beeri ak balantsn ku

ruyordu. lbni Davud bunu kabul eaemedii iindir ki Hallac'a
kar cephe almal idi.
Burada lbni Davd'un son szlerini de, Ruzbehan'm
"Aklarn Yasemini" adl eserinin son satrlarn da vere
meyeceiz (Elinizdeki kitabn ikinci cildine bavurulmaldr.414
Fakat unu syleyebiliriz ki lbni Davd'un son szleri ile
Ruzbehan'm son satrlarnda, vahy temeline dayanan lslam
dini evresinde bu iki farkl "Eflatuncu" gr sahibinin
karlkl tutum ve kaderi ok iyi bir ekilde belirginleip
grlebilmektedir. lbni Davd'un ve kelam ehlinin (yeni
Hanbeli akm mensuplar ve dierleri) kukulu ve ekingen
davramalarnui sebebi "tebih" korkusu idi, tevhidin saf an
lamda zahiri olan anlamnn, soyut tektanrclk inancnn
aknlnn (transcendance) kkten ihlal edilerek Tanr'nn
insana benzetilmesi idi. Nitekim baz mutasavvflar da "Eros"
ile Tanr'y yaklatrma konusunda her trl imkan bizzat
reddetmekte idiler.415 Dier bazlar da Ben-O. Azra a, A-

erh-i athiyyat, 267. fasl, fil-athiyyet-i 38 lil-Hallac, 432'den naklen Hallac'n

iirinin drt msram (iki beyit) naklettikten sonra, mellifin sadece ilk beyti
naklederek tercme ettiini, iki beyit birden nazara alnr da "nasut"un "Kesret
Alemi", "lahut"un da "Vahdet Alemi" ve "Cem'-ul-Cem Alemi" anlamna olduu
dnlrse, iirin anlamnn yle olduunu syler: "Btn kainata hakim
olan vahdettinin brhan iin Kesret Alemi'ni klan, sonra da kendin insan
suretince mtecelli klan Rabb mnezzehdir". Glpnarh evirisi Arapa metne
daha uygundur: Tenzih ederim maddi alemi izhar edeni, tanrln bu suretle
gsteren, sonra da halk meydana getirip, kendini yiyen-ien eklinde gstereni
(Tasavvuf, s. 51).
414 Maalesef slam felsefesinin lbni Rd'den sonraki geliimi ayn bir cildde ya
ymlanm deildir.
415 Gerekten de balbana ama olmayan beeri ak ile ilahi sevgiyi birbirinden
aynnada titizlik gsterilmeli, belki de Kur'an- Kerim'de kullamlrnayan ak terimini
ilahi sevgi alannda kullanmaktan kanlmaldr. Beeri ak igdye dayanr,
tekaml yolunda kstek haline getirilmedike kt deildir. 1lahi sevgi ise ya
radln gerek amacdr. Maalesef baz "mistik" evrelerde beeri akn gzel
ve tabii ekli deil, sapunlm ekilleri bile ilahi sevgi ile kan unlabilmitir.
350

kn'n Tanr'ya ynelmi olduu mistik ak tipi iin uygun

bir tr olarak grdler. Bu durumda Akn bir deiimi ve
aktarlmas szkonusudur. Her ey bu alanda beeri bir ak
konusundan ilahiye gei gibi tezahr etmektedir. "Eflatuncu"
Ruzbehan'a gre burada da, bu dindarca grnen deiim ve
aktarmda da balbana bir tuzak vardr. Tebih (Tanr'y
insana benzetme) ve ta'til (ar soyutlama) uurumlarnn
arasndan ancak beeri ak yolu ile geilebilir. llahi ak Akn
ilahi bir ak konusuna aktarlmas demek deildir. Beeri akn
anda bir hal deimesi demektir. llahi tecelli tarznda
alglama gzelde ilahi tecelliyi, grme (la perception
theophanique) Ruzbehan' gzelliin, cemalin rehberliine
dayanan bir gre iletmitir (prophetologie de la Beaute).
Bu izginin, bu yolun, Ruzbehan'da kemalini bulan "Aklar"m
yolu olduunu burada vurgulamak gerekir. Akn, an ve
maukun (sevgi, seven ve sevilen) l birlii hatmi tevhid
anlaynn sm olmaktadr. lbni Davud lspahani'nin trajedisi,
bu sm sezemeyiindedir, bu l birlii yaama imkan
bulamayndandr. Ahmed Gazali ve Feridddin-i Attar, ak
kendini sevilende seyredince, maukun da zatn ve kendi
cemalini ancak kendisini temaa eden akn bak ile seyr
ve temaa edebileceini bilecektirler. Ahmed Gazali'nin "saf
ak" retisinde ak ve mauk, saf ak cevherinin teklii iinde
eriyip birlemekte, tek cevher olmaktadrlar.
2. Ahmed Gazali (vefat: 520/1126 lran'da Kazvin ehrinde)
byk ilahiyyat Ebu Hamid Gazali'nin kardei idi. Belki
kardeini bir lde etkileybilmi ise de "ona bu saf ak
tutkusunu, eserlerinde alevlenen bu telafisiz ve tesellisiz zlemi
iletememi, verememitir" (L. Massignon). Ahmed Gazali'nin
"Aklar'n Esinleri" (Sevahin-ul-Uak) adm verdii, ksa
ifadeli ve g bir Farsa ile yazlm bir kitab vardr ki ak
yolunun gerek bir el kitab niteliindedir. Bu eserin nemli
etkileri olmutur. Destan grnmnde bir yazl vardr.
351

Ksa blmler birbirine oluka gevek balarla baldr. Eser

son derece incelmi ve ycelmi bir ruh halinin ifadesidir.
Hellmut Ritter'in bu deerli metnin yaymlanmasn kendisine
borlu olduumuz zatn yazm olduu gibi "ruhi zmle
menin bu denli younlua eritii bir eser g bulunur".
Burada iki ksa paray tercme edebileceiz:
"Akn gerei belirdiinde, ak maukun av, n olur,
mauk akn deil. nk mauk an havsalasna samaz.
Kelebek (pervane) alevin a olduunda, uzakta olduu
srece, bu mann ndan yararlanr, tan atmas ve ilk ma
onu arr ve karlar. Fakat onun, a kavuuncaya kadar
umasn srdrmesi gerekir. Eritiinde de artk o aleve doru
hamle ediyor, ilerliyor deildir, alev onda ilerliyor, harekete
geiyordur. Alev onun n, gdas olmam, o alevin gdas
olmutur. Burada byk bir sr vardr. Bir lahzada, bir nefeste
o bizzat mauku olmutur. Onun (an) kemali, olgunluu
buradadr" (39. fasl).
"Akn himmeti o derecedir ki, ulu ve akn (mteali) sfatl
mauk ister. Visal tuzana debilecek mauku beenmez.
Bu sebepledir ki Iblis'e "phesiz lanetim zerinedir"
(Kur'an- Kerim 38n8) dendiinde, "ululuun hakk iin ... "
(38/83) diye cevap verdi. Yani seni bu ululuun, izzetin ile
sevmekteyim, kimse katna eriemez, sana layk olamaz. Bir
kimse veya bir nesne sana layk, kfv olabilse idi, senin izzetin
kemalde olmam demek olurdu" (64. fasl).416 lte burada
"Ak lanetlisi lblis" diyerek zetleyebileceimiz nl bahis
domu olmaktadr.
3. Ahmed Gazali adndan, sekin rencisi Ayn-ul
Kuzat-i Hemedani'nin ad ayn tutulamaz. Bu zat otuz yanda
idam edilerek lmtr (525/1131). Feci sonu Hallac'n
416 Farsa eviride Dr. Mbei11stanbul MaarifMatbaas'nda 1942'de Hellmut
Ritter'in yaymlad "Sev.inih"dan nakil yapmaktadr.

352

akbetinin rnei olduu gibi eyh-ul-Irak Suhreverdi'nin

de bir nc simas olmutur (Aada VII). Ayn-ul-Kuzat ayn
zamanda hem fakyh, hem mutasavvf, feylesof ve matematiki
idi. Eserlerinden birisi (Temhidat) zellikle mistik ak ko
nusunda zengin bilgi vermekte ve Ahmed Gazali'nin retisini
gelitirmektedir. Bu eser de XV. yzyl Hind sufilerinden biri
olan Seyyid Muhammed Huseyni Gisuderaz tarafndan geni
olarak erhedilmitir. "llahi meleklt ynca kalem baki kald,
fakat yazan kayboldu". "Allah, peygamberlerin onu biliinden
de akn ve ycedir, peygamberler dnda kalanlarn bilgisine
gre evveliyetle, haydi haydi byledir."417
4. Burada Mecdd lbni Adem-i Senai'nin de (vefat: 545/
1150) ylna doru) mutlaka anlmas gerekir. Farsa'da retici
tasavvufi iirin ncsdr. En ilgi ekici eseri "nsanlarn
Dn Yerine Doru Yryleri" (Seyr-ul-lbad ilel-Mead)
adn tar ve birinci ahs azndan yaplm bir menkbe
eklinde lslam Yeni Eflatuncularnn evreninde bir geziyi
anlatr. Bu mistik yolculuk insan eklinde tecelli eden akln
rehberliinde gerekleir (Dante'nin anlatt yolculukta
Dante'nin evresindeki "aklar", "Ies Fedeli d'amore", bu
rehberi Madonna Intelligenza olarak adlandracaklardr).418
lbni Sina'nn "Hayy lbni Yakzan" hikayesi ve Suhreverdi'nin
nesir eklindeki kssalarnda ve mirac konusunu gelitiren
btn bir edebiyatta ele alnan konu da budur. Farsa'da
meydana getirilen, Feridddin-i Attar, Tebrizli Assar, Cami
ve daha az tannan dier yazarlara ait byk mistik destanlarda
417 Daha nce de deindiimiz gibi Ayn-ul-Kuzat- Hemedani Glpnarl tarafndan
an hatmi eilimi ve masumdan olmad szlerle halk saptrma tehlikesi
dolays ile eletirilen bir muasavvftr (Bkz. 100 Soruda Mezhepler ve Tarihatler,
soru 47, s. 139).
418 Senat ve metinde bahsedilen eserinin Dante'nin tlaht Kornedi'si ile benzerlii
konusunda bkz. Annrnarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlan ( eviren: E. Grol),
stanbul, 1982, s. 261 vd. Bu eserin Almanca's da yaynlanmtr (Mystische
Dimensionen des Islam, Kln, Diederiehs, 1985).

353

da ayn yapnn bulunduuna deinmi idik.

5. ok zetlenmi olan bu aklamalar, "tasavvuf metafizii"
olarak adlandrlabilecek alanda bir genel bak verebil
mektedir. irazl Ruzbehan, kendisinden daha gen bir ada
olan ve tasavvufi ve irfani hikmet alannda benzeri az bulunur
boyutlarda eser veren Muhyiddin lbni Arabi'nin doruuna
doru bize rehberlik eder. Yunan felsefesi eiliminde olan
feylesoflar gzden geirmi bulunuyoruz. Acaba yollar ta
savvuf metafiziinin yolu ile kavuacak m idi? Yoksa hedefleri
farkl olup, baz sufilerin, feylesoflarn sluke, manevi yola
koyulmaya ehil olmadklarna ilikin ac alaylarn hakl klacak
bir durum mu vardr? Suhreverdi'nin eserleri ve Suhreverdi
ile birlikte iraki okulun douu ile felsefe tarihinin maneviyyat
tarihi ile ayrlmaz olduu bir kltr evresine olan derin zlem
ve ihtiyacn karland cevab burada verilebilir.

354

YEDNC BLM

SUHREVERD VE RAK FELSEFES

1. Eski lran'n Hikmetinin ihyas

1. Bu konudaki yeni incelemelerimiz imdi umumiyetle
eyh-ul-lrak olarak adlandrlan ehabuddin Yahya Suhre
verdi'nin eserinin nemini gerek lleri iinde deerlen
dirmemize de yarayacaktr. Onun felsefesi ideal bir yerde,
yollarn kavak noktasnda yer almaktadr. Suhreverdi bu
dnyaya lbni Rd'den tam sekiz yl nce veda etti. Bu srada
"Arap peripatetizmi" (Aristoteles felsefesi, meaiyye-H.H.)
bir yandan Bat'da lbni Rd'n eserlerinde de stn ifadesini
bulmakta idi. yle ki, lbni Rd'n peripatetik felsefesi ile
felsefenin anlamm birbirine kartran ve bunlar e anlaml
sayan Bat felsefe tarihileri uzun bir sre lslam'da felsefenin
lbni Rd ile sona erdiini sanacaklard. Fakat dier yandan
Dou'da ve zellikle Iran'da Suhreverdi'nin felsefesi, gnmze
dein nice hakim ve mtefekkirin yola koyulduu yeni yolu
aydnlatmaktadr. Daha nce "Latin lbni Sinacl" Okulu'nun
baarszlna uray ve kayboluunun sebeplerini incele
mitik. Buna karlk ayn sebepler Iran'da lbni Sina Okulu'nun
355

varln srdrmesine yol aacaktr. Ne var ki bu lbni Sina

Okulu'nun ufkundan da, u veya bu sfat ile Suhreverdi,
felsefesi hibir zaman eksik olmayacak, kendisini her zaman
gsterecektir.
2. Suhreverdi'nin simas (Tasavvuf ehli olan dier adalar,
mer ve Ebnnecib Suvreverdi ile kartrlmamaldr.) genlik
cazibesi ile ssl bir ekilde kendini gstermektedir.419 nk
ackl kaderi onu hayatnn en verimli anda geni apl ta
sanlanndan koparp almtr. Bu srada 36 yanda idi (Ay yl
hesabna gre 38 yanda). 549/llSS'te lran'n kuzeybatsnda,
eski Med lkesinde, Suhreverd'de dodu. Mool kargaas s
rasnda bu ehir henz bayndr idi. Henz ok gen iken
Meraa'da, Azerbaycan'da tahsiline balad. Sonra da lran'n
merkezinde lspahan (Isfahan) ehrine gitti. Bu ehirde lbni Sina
geleneini tamamen canl biimde bulmu olmaldr. Sonra
Anadolu'nun gneydousunda bir-iki yl kald ve burada birok
Anadolu Seluklu hkmdar ve valisi tarafndan en iyi ekilde
kabul grd. Nihayet Suriye'ye gitti ki oradan artk dnemeyecek
idi. Fakyhler, bu satrlarn sonunda anlam ortaya kacak bir
yarglamay ona kar tertiplediler. Hallarn dilinde "Saladin"
olarak anlan ve banaz bir kiilik olan Salahaddin'in penesinden
hibir ey onu kurtaramazd. Hatta Salahaddin'in olu ve Halep
hkmdar olan, ok sonralan da lbni Arabi'nin mahrem dostu
olan el-Melik-uz-Zahir'in dostluu bile onu kurtaramad.
eyhimiz esrarengiz biimde Halep Kalesi'nde 29 Temmuz
119l'de ld. Biyografi yazarlar onu genellikle eyh-i Maktul
olarak adlandrrlar (Katledilmi, ldrlm eyh). Mridleri
ise ona eyh-i ehid" demeyi tercih ederler.420
419 Dier "Suhreverdiler" ve burada anlatlan Suhreverdi hakknda Safvet Yetkin'in
Heyakil-ln-Nr evirisinin nszne bavurulabilir (MEB Yaynlan, 2. bas,
1963).
420 Dr. R. een "Fakiyhlerin tevikiyle Salahaddin rakiyye felsefesinin kurucusu
ihabeddin Yahya b. Haba el-Suhraverdi'yi idam ettirmiti. Buna karlk ondan

356

3. Felsefesindeki temel amac iyi kavrayabilmek iin, balca

eseri olan Hikmet-ul-lrak'n adna dikkat edilmelidir. Bu irak
hikmetinde eski Iran hikmetinin ihyas sezilir. retiye hakim
olan simalar, Hermes (ldris -H.H.), Eflatun ve Zerdt'n
simalardr. u halde bir yandan Hermesi bir hikmet sz
konusudur (Daha nce lbni Vahiyye ldris'in kzkardeine
dayanan bir tr ruhban snfn lrakiyyun olarak adlandr
yordu) .421 Dier yandan Eflatun ile Zerdt arasnda Bat'da,
Rnesans'n balangcnda, Bizansl feylesof gemiste Plethon'un
dncesinde kurulacak iliki, bylece XII. yzyl Iran fel
sefesinin temel bir zellii olmu demektir.422
daha sapk olan Musab. Meymun el-Kunubi gibi adamlara bir ey yaplmamt.
Bunun sebebi, tbni Mayrnun'un bir Musevi olnas, el-Subreverdi'nin ise lslarniyyet
kisvesi altnda feylesefesini yaymaya almas ve halk iizerindeki menfi etkisi
olmaldr" diyor (Salahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti, lstanbul, 1983, s. 251).
Suhreverdi niin sapkur? lbni Meymun niin ondan daha sapkur? Birincisinin
idamn hakl gsteren gereke yerinde midir? Herhalde bu konuda Sallhaddin'i
mazur gstermek bu kadar kolay olmasa gerektir. Yne bkz. ayn eser s. 361-364,
366. Bir nceki notta anlan Hey.ikil-un-Nur evirisi okunursa Subrverdi'yi tekfir
etmenin hi de kolay olmad anlalr. Yazk ki "tlirn, kendilerinden sonra Melekiit
Aleminin kaplarn kapayarak onun feyizli gelimesini men etmek isteyen bir
zmreye vakfedilmi deildir. lmin kayna Ulk-i Mubin'den nurlarn samakta
ve Gayb illeminden gelen feyz ve bereketi taliplerden esirgememektedir. Asrlarn
en ktiisu, itihat kaplarnn kapand, fikir hareketlerinin duraklad ve keif
ve ilham klarnn snduii, mahede yollannn ukand asrlardr" diyen (bkz.
Hcyakil-n-Nr evirisi nsiizu) bu buyuk insan, insanlk tarihinde birok rnekleri
olduu gibi, cehlin, zulrnun ve zulmetin, hasedin kurban olmutur. Kur'an-
Kerirn'deki "nur" ve "zulmet" gibi terimler nasl "Zerdiitilik'in etkisi" olarak
aklanamaz ise, Suhreverdi'nin bu terimleri kullanmas da "Zerdutilik" dernek
deildir. Kald ki Zerdutilik'in temelinde de tevhid inanc varken, sonradan ve
Hristiyanlk'ta olduu gibi, bu tevhid inanc bulandrlmtr.
421 lbni Vahiyye'nin verdii bilgilerden uphe edilebilir. Guvenilir deildir. Fakat
Suhreverdi'den nce yaadna gre, "lrakiyyun" adn uydurarak nakletmesi
iin de zel bir sebep yoktur.
422 Georgios Cernistos Plethon 1355'te lstanbul'da domu, 1450'dc lrnutr.
Hristiyanlk etkisi karsnda Yeni Eflatuncu bir eski Yunan hikmetini ihyaya
alm, Hristiyanlk ile lsllrn' uzlatrmak istemitir. lstanbul'un fethinden
ksa bir sre nce len bu feylesof zerinde durulmak gerekir. Cosimo von
Medid bu feylesoftan etkilenerek Floransa'da Platon (Eflatun) Akademisi'ni
kurmutur (Schmidt/Schischkoff, Philosophisches Wrterbuch).
357

lmdi, Suhreverdi'ye zg ierikli iki terim olan "mark"

ve "irakiy hikmet" terimlerinin zerinde durulmaldr. Daha
nce lbni Sina'da da bir "hikmet" veya "irakiy felsefe" kurma
eilimine deinmi bulunuyoruz. Suhreverdi bu noktada
kendisine nc olan zat ile ilikisinin tamamiyle bilincindedir.
"Doulularn Mant"na (Logique des Orientaux) tahsis edilen
"def terler"i ve Ibni Sina'dan geriye kalabilen Kitdb-ul-Insaf
paralarm tanyabilmiti (Bkz. yukarda V, 4). Dahas da var.
Ibni Sina'mn "Hayy Ibni Yakzan" hikayesinde kendisini gsteren
"mark" kavram da Suhreverdi'ninki ile ayndr. Suhreverdi
bunu o kadar iyi bilmektedir ki lbni Sina'y rnek alarak manevi
irad amac ile simgeli destan yazma geleneini srdrd
nden Ibni Sina'nn yazdn ver. fakat kendi "kssat-ul
gurbet-ul-garbiyye"sinin de (Recit de l'exil occidental) lbni
Sina'nn hikayesinin sona erdii noktadan baladn belirt
mekten ve bu yzden de daha ileriye vardn ima etmekten
de geri kalmaz. Ibni Sina'nn simgeli hikayesinde onu kan
drmayan, ona yetersiz grnen nokta ne ise, lbni Sina'nn
retici sayfalarnda kandrmayan da o idi. Geri lbni Sina da
hi phesiz "iraki bir felsefe" tasarlamt, fakat temel nem
tayan bir sebep dolays ile onun tasars baarszla ura
maya mahkum idi. Bu sebeple "eyh-ul-lrak" (Suhreverdi)
"iraki hikmet"e agah olmak isteyeni kendi kitabn incelemeye
armakta idi. Burada uzun uzadya anlatlamayacak se
beplerden dolay bir zamanlar lbni Sina'nn "mark" felsefesi
ile Suhreverdi'nin "iraki" (illuminative) felsefesi arasnda bir
kartlk bulunduu grnn hakim klnmak isteniinin
sadece metinlerinin yeterince bilinmeyiinden ileri geldiini
syleyebiliriz (Aada bu konuya yine deinilecektir).
Suhreverdi, lbni Sina'nn markiy felsefe (philosophie
orientale) tasarsn gerekletiremeyecek durumda olmasnn
sebebini, gerekten manka nispet edilmeyi hakl klacak olan
mankiy kayna (asl- marki), ilkeyi bilememi, tanyamam
358

olmasnda gryordu. lbni Sina, "Hosrevaniler" (les Khos

rowanides) denen eski lran hakimleri evresinde ortaya kan
ve en stn anlam ile ilahi hikmeti (theosophia) temsil eden
bu kayna tammamur. eyhimiz yle yazar: "Eski ranllarda
Allah tarafndan ynetilen bir topluluk vard. Ulu hakimler,
ki bunlar Mecusilerden ok farkl idiler, Allah tarafndan hi
dayete mazhar oldular. Onlarn yce k (nur, irak, lumiere)
retisi, ki bu retiye Eflatun ve selefleri de tanklk etmektedir,
benim Hikmet-ul-lrak kitabmda canlandnlmur. Ve ben bunu
gerekletirirken bir selefe malik deil idim. "423
Suhreverdi'den sonra gelen maneviyyat ehli ve arifler de
bu hkme varmtr. Molla Sadra (irazi), Suhreverdi'yi
"markiyyun"un rehber ve nderi, nur ve zulmet ilkelerini
ieren lran hikmeti retisinin canlandrcs olarak grr.
Bu "markiyyun" ayn zamanda Eflatuncular olarak nite
lendirilmilerdir. (Seyyid) erif-i Curcani,424 onlar, nderleri
Eflatun olan feylesoflar olarak grr. Ebul-Kaasm- Kazeruni
(vefat: 1014/1606) yle der:
"Farabi nasl maaiyyun (peripateticiens) felsefesini ihya
etti ve bu sebeple Hace-i Sani (magister secundus) olarak
anlmaya hak kazand ise, Suhreverdi ve irakiyyun felsefesini
birok eseriyle ihya ve tecdit etti, canlandrd ve yeniledi".
Ksa bir zaman iinde irakiyyun (orientaux) ile mea'fn
(peripateticiens) arasndaki kartlk belirginleti. "lran Ef
latunculan" adl bu okulu daha iyi belirtecektir. Bu okulda
Eflatuncu okula ilikin temel kavramlar Zerdti melek -

423 Metindeki "bunlar Mecusilerden ok farkl idiler" ibaresi, Suhreverdi'nin mrik

deil, muvahhid olan Zerdti hakimleri incelediini gsterir.
424 Seyyid erif-i Curcani 1340'3 Crcan'da domu, 1365'te Anadolu'ya sefer etmi,
daha sonra Msr'da tahsilini srdrm, yine Anadolu yolu ile lran'a dnm,
irazI.:da mderrislik etmi, Timur'un sran ile Semerkand'a gitmi, Timur'un
lm zerine l405'te tekrar iraz'a dnm, l413'te vefat etmitir. geni bilgi
iin bkz. Dr. S. Gm, Seyyid erif-i Curcanr, lstanbul, 1984.

359

retisinin terimleri ile yorumlanmtr ve bu da okulun be

lirleyici niteliklerindendir.
4. Bu ynetici ve temel dnceyi Suhreverdt 49 paralk ve
hayatnn ksalna gre ok geni saylacak bir eser btnnde
ele almaktadr. Bu eserlerin ekirdeini herbiri kitaptan
oluan nazari eser meydana getirir. Bu eserler mantk, tabii
ilimler (fizik) ve metafizii ihtiva eder. Peripatetik (meai)
felsefede ele alnan btn sorunlar burada incelenmitir. Bunun
da iki sebebi varclr. nce, bu bilgilerin felsefi dnceye hazrlk
salamas dolays iledir, maneviyyat yoluna girmek isteyenler
iin de salam bir felsefe eitimi zorunludur. Bu manevi yol
nnde gerileyenler, girmek istemeyenlerin; meailerin retisi
ile yetinecekleri doru ise de dierleri iin, gerek ilahi hikmeti
her trl yararsz tartmalardan kurtarmak da gerekmektedir.
Peripatetikler (meailer) gibi, lslam Skolastikleri olan mte
kellimler de bu gibi tartmalarla yola engeller y mlardr. Bu
incelemede yer yer urada veya burada yazarn derin d
ncesinin anszn belirdii olursa, btn bu durumlarda,
yazarn smm saklayan kitaptan, "Kitab-u Hikmet-l-Iral"tan
iktibas yaplm demektir. Bu kitap, ilk kitap ile birlikte bir
drtl oluturur ve bu drtl bir "opera minora", Arapa ve
Farsa yazlm veciz bir retici eserler btn olur. Bu btn
de yukarda deinilen belirleyici ve zgn simgeli hikayeler
dizisi ile tamamlanmaktadr. Bu hikayeler ounlukla farsa
yazlmitr. eyhin manevi eitim yntemine de uygundurlar,
hazrlayc dncenin baz temel konularm okuyucuya
salarlar. Bu hikayeler bir tr "saatler kitab" ile talandrlm
olup bu kitap da nurani varlklara ilikin mezmrlar ve is
timdadlardan, dilek ve arlardan meydana gelir.
Bu eserler btn, kiisel yaant ve deneylerin sonucudur
ve yazar da genliinde kiiliinde meydana gelen bir dnm
ve deiimden sz ederek bunu onaylamaktadr. Balangta
peripatetiklerin semavi varlklara ilikin grlerini savunuyor,
360

akllan (intelligences) 10 ile (veya 55 ile) snrlandryordu.425

Vecd halinde iken, tank olduu bir grntde bu kapal
manevi evrenin yok olduunu; Hernes ve Platon'un (Eflatun)
mahede ettikleri nurani varlklar okluunu grd. Bu
semavi malar, Celal Nuru (Lumiere de Gloire) ile Nur
Melektu'nun (Souverainete de Lumiere) kaynaklarn da grd.
Zerdt Ray ve Khorreh ad verilen bu kaynaklardan haber
vermi ve ok dindar ve kutlu ah Keyhusrev de bir cezbe
sonucu bu kaynaklara ynelmi idi.426
Suhreverdi'nin bu vecdli aklamas bizi bylece Zerd
tilik'in temel kavramlarndan birine Xvamah'a, Celal Nuru'na
(Farsa Khorreh) iletir. Artk burada irak kavramn, bu
kavramn hkmettii, evreni belirledii manevi yaay bi
imini ksaca grp kavramak gerekmektedir.
2. Nurlar Dousu (lrak, l'Orient des Lumieres)
1. Suhreverdi ve onun dorudan doruya ilk yorumcularnn
verdikleri bilgiler toplandnda, irak (fiilden yaplma isim,
gnein douu srasndaki masn ve parlakln ifade eder)
kavramnn l bir grnm olduu tespit edilir: 1) Bu
kavramn bilgelik, ilahi hikmet alamna geldii kabul edilebilir.
lrak bu hikmetin kaynadr. lrak ayn zamanda varln
zuhuru ve mas demek olup vad kefeden ve tecelliye

425 "Ellibe Akl" grnn kaynan tespit edemedim.

426 Horre: Padiahlara ve ruhanilere Tann'nn balad bir sekinlik, nur, parlaklk,
pay anlamndadr (Ferheng-i Mu'in). Ray da yol demek olacakur. Suhrevercli'nin
bu szlerini ana kaynaklannda grmeksizin hkm vermek zordur. Keyhusrev,
Nuirevan olacaktr ki onda kutlu bir kiilik grmek de ok zordur. Burada
Garaudy'nin vard sonu uygun grnmektedir. Garaudy Corbin'in Suhreverdi
hakkndaki alnalanndan geni lde yararlanmakla birlikte, Suhrevercli'nin
Eflatuncu veya Zerdt olnadn, Suhreverdl'nin eserinin tanamen lslimi
bir gr asndan felsefe ile tasavvufu bir araya getirdiini belirtmektedir (Roger
Garaudy, lsl2mn Vadettikleri, T rkesi Nezih Uzel, stanbul, 1983, s. 150).

361

ileten, (phainomenon klan) uur eylemi anlana da gelir ve

dolays ile bu hikmetin kayna olur. Duyulur evrende afak
skmesi ve tan aar anlamna geldii gibi nefsin maklat
gnde, anlalr evreninde de bilginin, ma'rifete eriin te
cellisi anlamndadr. 2) Sonu olarak, irak felsefesi veya
hikmetinden u anlam kar: Makuller nurlarnn tan masnda
feylesofun tankl zerine, inziva halindeki kiilerin ruhlarna
bu nurlarn inii zerine kurulu bir reti. u halde deruni
mahede ve mistik tecrbeyi art koan bir felsefe, malz
akllarn markndan kaynaklanan bir bilgi szkonusudur. 3)
Bu terimden u anlamda karlabilir: Terim, arkllarn (ira
kiyyun, markiyyun), yani eski Iran bilgelerinin ilahi hikmeti
anlamndadr. Bu anlam da sadece corafi konum yznden
deildir, bu bilgelerin bilgilerinin iraki oluundan, kefe,
(revelation interieure) ve mahedeye (vision mystique) da
yanndandr. lrakiyyuna gre eski Yunan bilgelerinin bilgileri
de byle idi, yalnz Aristoteles'in rencilerinin durumu farkldr,
onlar sadece kyasa ve mantki ispata dayanrlar.
2. u halde inclemekte olduumuz iraki feylesoflar Nal
lino'nun "irakifelsefe" (philosophie illuminative) ile "marki
felsefe" (philosophie orientale) arasnda gzetmek istedii suni
kartl hi dnmemiler, Nallino'nun Suhreverdi'ye zg
saymak istedii iraki felsefe ile lbni Sina'ya zg saymak
istedii marki felsefe arasnda fark gzetmemiler, terimleri
birbirinden ayrmakszn kullanmlardr. Ayn zamanda
marki-iraki denmesi iin tek bir terim bulunmas gerekirdi
(Orientale illuminative). u anlamda ki: Burada marki bir
bilgi szkonusudur, nk bizzat bilginin dou yeri, do
usudur (kendiliinden baz terimler akla gelmektedir: Aurora
consurgens, cognitio matutina gibi).427 Bu bilgiyi tasvir ede427 lrak felsefesi terimleri Latince ifade edilmeye allmaktadr. "Aurora"; tan,
afak, tan aan anlamndadr. Birinci terim tan atn ve aarn, Dou'dan
beliren.may ifade eder. ikincisi de Hikmet...ul-lrak karldr. Garaudy'nin
362

bilmek iin Suhreverdi hayatnn bir dnemini aktarr. Bu

dnemde bilgi (ma'rifet) sorunu Suhreverdi'nin zihnini son
derece igal ediyordu, fakat zm bulamyordu. Bir gece,
uyku halinde veya uyku ile uyanklk arasnda bir durumda,
Aristoteles'i grd ve onunla ok zl bir konuma yapt. Bu
menkbe onun kitaplarndan birinde birok sayfa tutmaktadr
(Telvihat).
Fakat Suhreverdi'nin sohbet ettii Aristoteles olduka ve
aka Eflatuncu bir Aristoteles'dir. Bu Aristoteles'i kimse
peripatetiklerin diyalektik (cedelci) arlklarndan sorumlu
tutamaz. Kendisine bavuran aratrcya ilk sz, ilk cevab
u olmutur: "Kendi zne uyan! kendi znn bilincine var!"
Bundan sonra kendi znn bilgisine erme yolunda gittike
ilerleyen bir irad balar, bu bilgi ylesine bir bilgidir ki bir
soyutlama rn deildir, ne de bir suret, bir ferd (species)
aracl ile bir konunun tasavvuru, zihinde canlandrlmasdr,
bu yle bir bilitir ki bizzat ruh ile zdetir, kiisel ve varolusal
(existentielle) znellik ile (eneiyyet) zdetir. u halde z
ynnden hayat, nur, zuhur, znn bilincine var (uur bi
zatihi) demektir. Tasavvur yolu ile bilgiden, soyut ve mantki
evrenin bilgisinden (ilm-i suri) farkl olarak burada huzuri
bir bilgi vardr (Presentielle). Bu bilgi kesintisiz ve srekli
(ittisali, unitive) ve uhdidir (lntutitive). Varlnn ferdi
yetinden mutlak gereklie sahip bir z szkonusudur. y
lesine bir huzuri irak (illumination presentielle) vardr ki
ruh nurani bir varlk olarak bu may bilginin konusu olan
eye yneltmekte, bizzat kendini hazr klarak onu da hazr
klmaktadr. Bizzat kendine olan tecelli ve zuhuru bu huzurun
huzuru demektir. te zuhuri huzur veya iraki huzur da burada
kendini gsterir (Huzur-i iraki). Bylece her nesnel (objective)
yukarda anlan kitabnda belintii gibi, Suhreverdi'de "Dou" corafi bir kavram
deildir. Dou ve Bau'nn Allah'n olduunu, "Nur"un "Nur" ayetinde belinildii
gibi "Dou'dan ve Bat'dan olmayan kutlu aa"an geldiini bilir.

363

bilginin gerei, bilen znenin kendi zne olan bilincine

indirgenmitir. Btn alemlerin ve ara-alemlerin nurani
varlklar iin durum byledir. Kendi bilinlerine varmalar
eylemi ile birlikte birbirlerini de hazr klmaktadrlar. "Garbi
gurbet"inin zulmetinden kurtulduu, bu ayalt alemin (dnya)
madde kaytlarndan kurtulduu lde insan ruhu iin de
durum byledir. Aratrcnn (Suhreverdi-H.H.) son sorularna
Aristoteles u cevab verir: "lslam feylesoflar bindebir lde
bile Eflatun'un kabna varamamlardr". Sonra, Suhreverdfnin
iki byk mutasavvf: Ebuyezid (Bayezid) Bestami ve Sehl
i Tusteri ile megul olduunu grerek; "Evet! Bunlardr gerek
anlam ile feylesof olanlar!" der. lraki hikmet (theosophie
orientale) bylece tasavvuf ile felsefeyi bundan sonra ayrlmaz
biimde birletirecektir.
3. Bu tan grkemi (splendeurs aurorales) bizi ilk ya
(Flamboiement primordial) iletir ki bu grkemin kkeni,
kayna ondadr. Suhreverdi de bu "asli irak"i mahede
ettiini ve mahedenin ona gerek mark kaynan atn
syler. Bu Melekt Nuru'dur (Lumiere de Gloire-Celal Nuru)
ve Avesta Kitab onu Khvarnah (Xvamah, Farsa'da Khorreh,
Pars biimi ile Ferr, Ferreh) olarak niteler. Mazdeizmin insan
ve evren retisinde bunun asli bir grevi ve nemi vardr.
Nurani varlklarn irak halinde izzeti demektir. Aynca her
varln varoluunu, hayat ateini, "ahsi meleini" ve kaderini
salar ve uyum haline koyar, dzenler. Suhreverdi'ye gre bu
nur, Nur-ul-Envar'm (La Lumiere des Lumieres) ezeli ve ebedi
masdr. Nur-ul-Envar'n tasallutu, iraki gc demektir.
Ondan ne'et eden nurani varlk btnne r, yansr, onu
ebedi olarak hazr klar. Bu da aka zafer, muzaffer g
(Farsa Piyruzi) demektir ve Suhreverdi'nin stn ve egemen
nurlan (envar- kaahire) nitelerken kulland bu envar-
kaahire terimini aklar. Bu nurlar "galib" (Victoriales), hakim,
melekti (mikaili, michaeliennes-Mikail'in Zafer Melei,
364

Angelus victor oluu hatrlanmaldr)428 nurlardr.

Nur-ul-Envar'n bu stnl, bu muzaffer ve galib olu,
kaahir olu vasf dolays ile ondan ilk byk melek olan nurani
varlk zuhur eder. eyhimiz (Suhreverdi) bu varl Zerdt
dinindeki ad ile Behmen (Vohu Manal, Amahraspandlarm
veya Zerdt dinindeki meleklerin birincisi429 olarak adlandrr.
Nur-ul-Envar ile ilk zahir olan varlk arasnda sonsuza dek
kurulmu olan iliki, ilk sevilen ile ilk seven arasnda bir te
mel-rnek ilikidir. Oluum ve varlk srecinin her aamasnda
bu iliki rnek olacak, her varl ift olarak dzenleyecektir.
Bu iliki kahrn ve muhabbetin iki karlkl kutup olutur
masnda ifadesini bulur (Karlatrnz: lslam'da Yeni
Empedocles, yukarda V, 3 ve aada VIII, 1).4 3 lrak ve bu
mann mahedesi, istigna-fakr kutuplamalar da rnek
olarak gsterilebilir. Bunlar ylesine makul, kavranabilir
"boyutlar" (dimensions) olutururlar ki, birbirleri ile terkipler
428 Musevilik'te en stn Melek Mikail'dir. Ejderha ve eytan ile savap stn
geldiini gsteren tasvirleri ile Hristiyanlk'a gemitir. Kur'an- Kerirn'dc Bakara
suresinin 98. ayetinde zikredilir. Sahife-i Seccadiyye'de, imam Zeyn-ul Abidin'in
(Seccad) dualarnda byk meleklerden biri olarak geer (Karei, Karnus-i
Kur'an). Mecna'-ul-Beyan'a gre, Sryanca'da Allah'n kulcaz" anlarnndadu
(Ayn kaynak).
429 "Arnahraspand"; "Arneaspand" ile e anlaml olacaktr. Arneaspand, Zerdti
terimlerine gre yedi byk melee verilen genel addr. Bu melekler "Bchrnen
Ordibehit, eluiver, lspendarrnud, Hordad, Ernordad"dr. Balarnda bulunan
melein ad nce Sepentarninu (Kutsal Akl, Ruh-ul-Kuds), daha sonra
Ahurarnazda, sonra ii olmutur (Bkz. Ferheng-i Muin). Bu melek adlarndan
ilk alts, bugn Iran takviminin ay adlanndandr. Zerdt'e otuz yalarnda iken,
melek (Arneaspand) Vohu Man (Hayr Dncesi, iyi Dnce, Behrnen);
Azerbaycan'da Daitya Irna'nn kenarnda grndne gre, Behrnen Islarn
dneminde Cebrail mukabili alnm olacaktr (Bkz. Clernent Haurt, La Persc
Antique et La Civilisation Iranienne, Paris, 1925, s. 208). Vohu Man (Behrnen)
"lyi dnce", Acha-Vahictha (Ordibehit) stn erdem, "ehriver zlenen
Melekilt" Spenta-arnraiti (Isfendiyar-Spindarrnid) cmert ba dernektir. Al
manca'daki "spenden" fiili ile ilgisi dikkat ekicidir. Hordad "shhat", rnordad
"lmszlk" dernektir (Clernent Huan, ayn eser, s. 212'ye baknz).
430 Ernpedokles, M.. 483-423 arasnda yaayan Yunan feylesofudur. Isl.arn'da farkl
bir sima kazandndan bu ekilde adlandrlyor olmaldr.
365

meydana getirir ve (vacib-mmkn) "iki boyutlu" mekann

snrlarn aar, bu mekan anlaym getiren lbni Sina'nn me
ratipli (aama-sral) akllar kuramna smazlar. Imalar ve
yansmalar ile bir ksm dierlerinin meydana gelmesine sebep
olur ve bylece nur uknumlar (hypostases) sonsuza dein
uzanrlar. Batlamyus'un veya peripatetik (meai) grnn
sabit felekler anlaynn tesinde saysz hayret verici evren
sezilir. Bat'da astronominin geliimi melek retisini safd
ederken, burada aksine, melek retisi astronomiyi kendisini
snrlayan klasik emann tesine, dna yneltmektedir.
3. Evrenlerin Aamal Sras
1. Bu saf ve malz nurlar alemine l, bir aama sras
(hierarchie) hakimdir. Nur-ul-Envar'n ilk zahir olan nur ile
asli ilikisinden itibaren, birbiriyle terkipler oluturan kavra
nabilir "boyutlar"n oalmas dolays ile Kaahir ve Asli Nurlar
aleminin oluumu so115uza dek srmektedir. Bunlardan bazlar
dierinin illeti, sebebi olduklarndan ve bazlar dierlerinin
varolu srecine yol atklarndan inili bir aamal sre
olutururlar. Buna Suhreverdi Tul Tabakas (Tabahat-ul-T.l) adn
verir. (:ordre longitudinal) (Boylamsal dzen). Suhreverdi bu
Melek-i Mukarreb (Archanges) evrenlerini, yce ve galib nurlar
(Usul-i A1n) ve Analar evreni (mmehat) olarak adlandrr
(Analar teriminin anasr, eler hakkndaki kullanl ile ka
rtrlmamaldr). mmehat'n, Melek-i mukarreb aleminin bu
aamal sralanmas, varlkta (vcud) ikili bir olguya yol aar.
Bir yandan, bunlarn "msbet boyutlar" (kalr, istgna, fa'al
mahede) yeni bir melek-i mukarreb dzenine yol aar ki,
artk biri dierinin nedeni, illeti deildir. Zuhur aamal srasnda
(hierarchie) bunla arasnda tali bir eitlik vardr. Bu nurlar Arz
Tabaka'y (l'ordre latitudinal) oluturdular (Enlemsel dzen).
Bunlar vcutta (varlkta temel-rnek; archetype) olan mukarreb
366

melaikedir. Yahut bunlara "Rabb-in-nev', erbab-ul-enva"' denir

(Archanges-archetypes veya "seigneurs des especes") ve Ef
latun'un archetype"leri (idealar) ile zde klnmlardr.
Gereklik kazanm tmeller (klliler) olarak deil, nur uk
numlar (hypostases) olarak. Zerdt dinindeki Mukarreb
(Byk; Yakn) Melek (tzed) adlarndan bazlar, mevsuk
(authentique) biimleri ile Suhreverdi tarafndan aka anl
mlardr. Bu "arzi dzende" yine insanlk Melei, Ruh-ul-Kuds,
Cebrail, feylesoflarn akl- fa'ali de yer almaktadr.
Dier yandan, "Tl Tabakas" dzenindeki kavranabilir
(makul) "olumsuz.(negative)" boyutlar (baml ve muhta
olu, edilgin ma, fakrda ifadesini bulan ak), onlar iin ortak
olan sabitler felein meydana getirir. Buradaki saysz yldz
bireyleri, ilkesinden, mebde'inden, Nur-ul-Envar'dan so
yutlanarak ele alndnda, ierdikleri yokluk, adem (non-etre)
,pay demek olan semavi (feleki) bir maddede somutlaan
sudu.dar demektir, nitekim lbni Sina dizgesinde her akldan
sudur eden semavi (feleki) kreler de byledir.
Nihayet bu ikinci byk melekler (mukarreb melekler,
archanges) dzeninden de yeni bir nurlar dzeni sudur eder
ve bu nurlar aracl ile mukarreb melekler, hi deilse yce
trleri (Especes superieures) ynetir ve dzenlerler. Bunlar
melek-ruhlardr, lbni Sina'mn melek retisinde semavi (feleki)
ve insani ruhlardr (Animae Caelestes et Animae humanae).
Fakat Suhreverdi bunlar eski ran destanlarndan gelen bir
adla Sipehbod (Babu) Nurlar olarak adlandrr.
Bu nurlarn belirtilme ve adlandrlma biimleri Stoac fey
lesoflarn "hegemonikon"unu akla getirmiyor deildir.431
431 Hegemonikon: Hegemonie ile kkde olmas gereken bu Yunanca terimin Stoac
felsefede "ruhun birlii"ni ifade ettii, ruhun tm zerinde egemen bir g
olarak grld belirtilmektedir (M. Gkberk Felsefe Tarihi, 4. bas 1980, s.
104-105). kelimenin Yunanca znde yneticilik anlam olduu iin, Farsa
"Sipehbod" kelimesini antnr.

367

2. Bylece ana izgileri ile belirlenmi de olsa, Suhreverdi'nin

melek retisinin Farabi ve lbni Sina'dan beri evren emasn
altst edecek nitelikte olduu grlmektedir. Artk Peripatetik
Dnce Okulu'nda olduu gibi Semavi alem ile olu halindeki
maddi alemi ayran; ay kresi deildir. Melekt alemi (l'univers
angelique) olan Nur ve Ruh alemi (Ruha.had) ile maddi ve
zulmani berzah arasndaki snn simgeleyen Sabiteler Felei'dir.
Berzah kelimesi mead retisinde iki dnya arasn ifade eder.
Evren retisinde ise ara-dnyay, mundus imaginalisi
(alem-i misal) ifade eder. Suhreverdi'nin irak felsefesinde
ok ok daha genel bir anlam kazanr ve cisim olan, hail olan
ve ayran her eyi, bizzat gece ve zulmet demek olan eyleri
ifade eder. u halde Suhreverdi'nin fizik retisinde berzah
teriminin gsterdii kavram temel bir kavramdr. Berzah;
zulmet-i mahz demektir. Nur olmakszn da bu mahiyette olarak
varln srdrebilir. u halde bu berzah artk Aristoteles
retisi anlamnda bir yeti, bilkuvve varolan bir nur deildir;
nurun karsnda salt (malz) olumsuzluk (negativete pure)
demektir (Suhreverdi'nin telakkisine gre ehrimeni bir
olumsuzluk).432 u halde bu olumsuzluk zerine herhangi
bir olumlu olgunun illi nedensel, causale) aklamasn kurmak
isteyi yanltc olur. Her tr (nev'i, espece) o tre mahsus
melein bir sureti, tasviri, simgesidir (licne). Bu melein;
tek bana ele alndnda lm ve mutlak gece demek olan
"berzah" da bir tasarrufudur (Theurgie). Bu tasarruf; melein
nurani bir eylemi demektir, fakat bu nur; zulmet ile hyulani
bir terkip (composition hylemorphique) meydana getirmez.
Suhreverdi'nin Peripatetik Dnce Okulu'nun kavramlarna
kar, bilkuvve varolma, madde, cevheri suretler gibi kav
ramlara kar ynelttii ve gelitirdii eletiri de buradan
432 Ehrimen, Zerdt dininde Zulmet'in, tblis'in addr. Daha sonra blis bir tr
ktlk (er) tanrs niteliine brnmtr.
368

kaynaklanr. Suhreverdfnin tabiat anlayna phesiz Zerdti

evren retisi haimdir ve bu retinin emasnda da evren
menk (semavi, latiO ve getk arzi, kesiO varlk olmak zere
ayrlr.433 Zerdti etkiye ramen, yorumunda Mani dini
grnden daha fazla esinlenmitir. Bu dnya telakkisi
Suhreverdi'de yapsal adan bir tr "zler metafizii"
(metaphysique des essences) olan bir metafizik ierir. Varolu
bir tr z ele al (considerer) itibar biiminden baka bir
ey deildir, fakat ona somut olarak (in concreto) hibir ey
eklemez. Daha nce Sadra irazi'nin varoluu zden, mahi
yetten nce ve ncelikli sayan metafiziinin irak felsefesine
varoluu bir anlam vereceine deinilmi idi.
3. Sonu olarak, evrenler emas drtl bir plana gre
dzenlenmektedir:
1) Malz akllarn evreni vardr (Bu evren, ilk iki dzenin
byk meleklere ilikin nurlan, kerrubi meleklere ilikin
akllarn, "mmehat"m evreni ve ilk rnek olan Akllar ev
renidir. -Les lumieres archangeliques des deux premiers Ordres,
lntelligences cherubiniques, les "Meres", et mtelligences
archetypes). Bu aleme "Ceberut alemi" denir.
2) Bir btn dzenleyen (bir mstahkem mev'ki, bir
"Sisiyye"yi dzenleyen) nurlarn evreni vardr. Bu alem semavi
ruhlarn ve beeri ruhlarn evrenidir. Bu evrene de Melekt
alemi denir.
3) ifte berzah vardr ki semavi kreler ve arzi unsurlar
aleminden meydana gelmitir. Bu da "Mlk" alemidir.
4) "Alem-ul-misal" vardr (Mundus imaginalis). Bu alem
makul (kavranabilir) alem; malz Nur alemi ile duyularla
alglanabilir (mahsus, sensible) alem arasnda arac duru
mundadr. Bu alem,Jaal muhayyile (lmagination active) vastas
433 Gtti: Bugnk Farsa'da Alem anlamna gelir. Fakat daha dar bir anlam da burada
olduu gibi sadece "arz"dr (Ferheng-i Mu'in). Minii da Cennet, umak an
lamndadr (Ayn kaynak).

369

ile alglanabilir. Bu alem Eflatun'un ideallannn alemi (Mu

sul-i Eflatuniyye) deildir. Muallakta, ask durumunda olan
suret ve imgeler alemidir (Musul-i muallaka). Bu ifade ile
sylenmek istenen udur: Maddi bir heyula.da mndemi
deildirler (u halde mesela krmz bir cisimde mndemi
olan krmz renk gibi deildirler). Buna karlk yle maz
harlara (mazcihir, zuhur yerleri, lieux epiphaniques) hiptirler
ki, bu mazharlarda bir aynada muallak durumda olan grnt
gibi tecelli ederler. Bu yle bir alemdir ki orada duyumsanan,
duyularla alglanan alemin btn zenginlik ve tenevv'
yansr. Fakat latif durumdadr, suretler ve baki kalan imgeler
(images subsistantes), bamsz imgeler (baki ve kaaim
tasvirler) alemidir, Melekt'un eiidir. Cabelkaa, Cabersa
ve Hurkalya adlar verilen gizemli beldeler (cites mystiques)
bu alemdir. 434
Suhreverdi, bu ara-evrenin yapsn aklayan ilk kii olarak
grnmektedir. Ondan sonra da bu konu ele alnacak, btn
lslam arif ve mutasavvflannca gelitirilecektir. Bu hususun
balca nemi vardr. Burada her eyden nce insann dnya
sonras hayatna bir bak getirilmektedir.
l bir grevi vardr: Ba's- ba'd-el-mevt, lmden sonra
tekrar dirilme fikri bununla tamamlanr, nk burada "Latif
Cisimler" alemi, mahalli szkonusudur. Mahedeye dayanan
btn tecrbeler de (yaantlar) peygamberlerin tasvir ettikleri
simgeler de alem vastas ile gereklik kazanr, sonu olarak
te'vil de bununla tamamlanr, o te'vil ki Kur'ani vahyin ve
rilerini "lafzi-manevi" gerekliklerine "icra" eden tefsir
(yorum) demektir. Bu alem kabul edilmedike bu te'vil de
yaplamayacak, ancak mecaza (allegorie) bavurulabilecektir.
434 Cabelkaa ve Cibersa, "alem-i ebah- misaliyye" dir. Ebah- Mecerrede de denir
(Seccadt, Ferheng,i MaariO. Hurkalya da byle olmaldr. Son zamanlarda baz
Arapa ve Farsa eserlerde Bermuda geni blgesi ile bu gibi ehir adlan arasnda
iliki kurulduuna rastlanmaktadr.

370

Bu ara-evren sayesinde felsefe ve ilahiyyat arasndaki, bilgi

ve inan arasndaki simge (symbole) ve tarih arasndaki ihtilaf
zlebilmektedir. Artk felsefenin nazari ncelii ve
ilahiyyatm buyurucu ncelii, fesefi dnce ile dini inancn
ncelii arasnda ya biri, ya dieri tarznda bir seim yapmak
gerekmez. Baka bir yol alr, ak sylemek gerekirse bu yol
"iraki" hikmet yoludur.
Tahayyli urun (conscience imaginative, imgeleme bilinci)
bu alemini; Sadra irazi (Molla Sadra) Melekut alemi ile bir
letirir, ona bal sayar. Evrenlerin l bir planda grnm
bundan dolaydr. Fakat u andan itibaren bu ara-evrenin
silinip yitiinin ne anlama geldii de kavranabilmektedir. Bu
silinip yitme lbni Rdc akmn sonucu olacaktr (Aada
VIII, 6). Yine bu sebepledir ki bu ara-evrenin yitii olgusu
Suhreverdi'nin ve lbni Arabi'nin etkisinin baskn olduu Dou
ile "Arap Peripatetik Okulu"nun "Siyasi lbni Rdclk"e
doru bir geliim gsterecei Bat arasnda ayrc izgi olarak
alnabilir. Tarihiler lbni Rd Okulu'nu Arap felsefesinin
(Arabism) son sz olarak grmeyi gelenek edinmi iseler
de lslam felsefesi buna karlk baka bir hayli kaynaklar ve
zenginlikler arzetmektedir.
4. Garbi Gurbet (l'Exil Occidental, Bat Gurbeti)
1. Bu ara-evrenin salad gr alan zerinde Suhre
verdi'nin manevi irad amac ile kaleme alm olduu remzi
(simgeler, symbolique) kssalarn anlam ve grevlerini yer
letirmek, bu kssalar byle bir gr asndan aklamak
gerekir. Gerekten de bu kssalarn rgs "Alem-ul-Misal"de
tamamlanr. Tasavvuf yolcusu (le mystique) burada duyu
larst bir alem, ruhi olaylar alemi dzeyinde ahsi hayat
dramn bulur, nk bu hikayelerin mellifi kendine zg
simgeleri izerken kendiliinden ve ani olarak ilahi vahylerdeki
371

sigmelerin srrna erer. Burada "mecazlar" (allegories) sra

lanm deildir, gizli, d duyularla alglanamayan, Melekii.t
aleminde tamamlanan, d ve zeval bulucu olaylarn kendisinde
simgelendii kutsal tarih szkonusudur.
Bu kssalardan birisi can alc noktay en ak biimde be
lirten "kssat-ul-gurbet,ul-garbiyye"dir. "lraki" hikmet ger
ekten de arifi (le gnostique) "garbi gurbet"inin bilincine
vardrsa gerektir, "Mark-ul-Envar" (Orient des Lumieres)
karsda yer alan, onun kart olan "Berzah" aleminin "Bat"
olarak telakkisi, bu ekilde anlalmas bilinci szkonusudur.
u halde bu kssa manevi yolcuyu (mystique), ana yurduna,
Dousu'na iletme, ona rehberlik etme amacn tamaktadr.
lmdi bu irad ile tamamlanan gereklik, "mundus imaginalis "in
(alem-ul-misal) bamsz olarak varoluunu gerektirmektedir.
Ayn zamanda tahayayli uura (imgeleme bilinci, conscience
imaginative) nceden tam bir geerlik tannmas, bu varolu
ve geerliin kabul gereklidir. zellikle burada bu alem ve
bu uurdan yoksun kalnnca nasl ve niin imgelemeye da
yanann kuruntuya dnt ve simgeli kssalarn artk
romandan baka bir ey olmadklar anlalabilir.
2. "Doulu" arifi (gnostique) uratran balca sorun udur:
Garip kalan, gurbete den kimse yurduna nasl dnebilir?
lraki hakim, bu konuda felsefi aratrma ile manevi tecrbe
ve uygulamay birbirinden ayrmayan ve soyutlamayan bir
kimsedir. Molla Sadra, Kuleyni'nin eserine yazm olduu geni
erhinin olduka youn bir sayfasnda (iilik'in temel eser
lerinden biri olan Kiifi'ye (bkz. yukarda ll, n mlahazalar)
iraki hakimlerin manevi ynn bizzat bir "berzah" olarak
belirtmektedir. Burada sufilerin yntemi ile demek oluyor
ki i temizliine nem verme ile srf bilgi edinmeye ynelik
feylesofa yntem arasnda onlar bititiren ve birletiren bir
arac anlamndadr. Suhreverdi'ye gre nceden felsefi bir
eitimden geilmi olmadka ruhani ve tasavvufi tecrbeye
372

(experience mystique) girimek byk bir sapma, delalete

dme tehlikesini gze almak demektir. Buna karlk ahsi
bir manevi uygulama ve gerekletirme eilimi gstermeyen
ve bu manevi hayata mncer olmayan bir felsefe de tam bir
boluk anlamszlktr, bounadr. Bu sebeple, onun iraki
(marki, orientaux) feylesoflarn el kitab niteliinde olan
"Kitab-u likmet-ul-irak" adl eseri Mantk'm Islah ile balar
ve bir tr "vecd" rehberi ile son bulur. Birok benzer kitaplarn
da kurgusu ayndr.
Balangtan itibaren, nszde, yazar, hakimleri yle s
nflandrr: Bazlar felsefi ve nazari bilgi ile manevi tecrbeye
birlikte sahip olanlardr. Bazlar ise bunlardan birinde iler
lemi, dierinde eksik kalmtr. ilahi hakim (hakim-i ilahi.
Terimin kkeni bakmndan theosophos, le sage de dieu'yu
karladn grm idik) her iki ynden de kemale ermi
olandr, o hakim-i mteellihdir (Teellh dncesi Yunan
ca'daki thesisi karlamaktadr). Bu sebeple, bu alandaki btn
dnrlerin tekrarlad bir zdeyi domutur: Kelam
karsnda tasavvufun yeri ne ise, felsefe karsnda iraki
hikmet de yledir. Suhreverdi'nin baland manevi silsile
de bu adan anlaml ve nemlidir. Bir yandan ebedi "z", eski
Yunan bilgilerinde (Sokrates'ten ncekiler, Fisagor yolun
dakiler, Eflatun yolunda olanlar) mutasavvf Znnn-i Msri:
ve Sehl-i Tusteri'ye gemektedir;435 dier yandan da eski
hanllarn bilgeliinin "z, mayas" da Ebu Yezid-i Bestami,
Hallac, Ebul-Hasen-i Harrekaani'de devam etmektedir. 436 Bu
435 Zunnn-i Msri ilk mutasavvflardandr (245-H. 859). (Glpnarl, 100 Soruda
Tasavvuf, s. 12). Sehl lbni Abdullah-i Tusteri de byledir (283-H. 896) (Ayn
eser). Schimmel'e gre Zunnn, "iilik'in balang dnemindeki en ilgin, en
anlalmas zor kiiliktir" (Tasavvufan Boyutlan, eviren Ender Grol, stanbul,
1982, s. 48). genel olarak "tasavvuf" hakknda bu zengin kapsaml esere de
bavurulabilir (Bkz. yukarda not: 418).
436 Ebul-Hasen-i Harrekaani (Harakaani, Harkaani): Nakibend Tarikat silsilesinde
yer alr (419/1028-1029'da vefat etmitir. Bkz. Dr. E. Eraydm, Tasavvuf ve Ta373

iki cereyan irak hikmetinde kavumaktadrlar. phesiz

burada bilincin (uur) biimlendii bir "tarih" vardr (men
kbe), fakat son derece belidir, anlatlmak isteneni olanca
gcyle verebilmektedir (Aristoteles ile esrarengiz grmeden
sonra), bu tarih anlay bize temin etmektedir ki artk lslam'n
yksek manevi ve ruhani kavrannda felsefe ve tasavvuf
birbirinden ayrlamazlar. Burada herhangi bir "tarikat"a ballk
da szkonusu deildir. Suhreverdi hibir tarikata asla intisap
etmemitir.
3. Yine bu sebeple Suhreverdi'nin slahat ve yaratc
gayretlerinin anlam bizce kavranabilmektedir. lslam'n sadece
zahiri, er'i ve lafzi bir din olduu iddia edilebilirse, bu adan
Suhreverdi'nin gayreti bir nev'i "kyam", bakaldrma demektir.
Birok tarihi sadece bu gr asn benimseyerek Suhre
verdi'de de lsmaililer ve btn ii ariflerinde, lbni Arabi ve
okulunda grdkleri gibi bir bakaldrma, lslam'a kar kma
olay grmlerdir. 437 Buna karlk eer btn boyutlar ile
eksiksiz bir lslam anlaynn manevi lslam olduu (eriat,
tarikat ve hakikati kapsayan anlamda) kabul edilirse, u halde
Suhreverdi'nin feyizli gayretleri bu manevi anlayn doruunda
demektir ve bu anlaytan beslenmitir. Kur'ani vahyin daha
nceki vahyleri ve hikmetleri aklayan ve tamamlayan manevi
anlam, onlarn gizli anlamn aa karan yn budur. lmdi,
balangtan beri iilik de lslam'n klli ve tam manevi an
lamn temsil etmitir (Yukarda, II). 438 Demek oluyor ki iraki
hakimler ile ii hakimler arasnda bir ;mlama ve uyuma
zemini esasen hazrd ve bu uyuma daha iyi bir ekilde
gerekleecekti. Isfahan Okulu'ndan, Mir Damad ve Molla
rikatler, stanbul, 1984, s. 221). Hucvirl'nin Kef-l-Mahcub'unda kendisinden
bahsedilir (S. Uluda evirisi, stanbul, 1982 s. 268, N. 102).

437 lsmaili ve eyhiler gibi "ii" akmlar ile mesela Molla Sadra iilii'nin kar
trlmamasna yine zen gsterilmelidir.
438 nceki nota baknz.

374

Sadra'dan nce bu uyuma bir ii-iraki dnrn Ibni Ehi

Cumhur'un eserlerinde alglanabilir (Ibni Ehi Cumhr'un
etkisi de gnmze kadar eyhi Okulu'nda grlmektedir).439
Burada her iki taraftan da "batn" (l'esoterique), i ve manevi
anlam anlamaya bir gayretin bulunduu ve bu sebeple iki
tarafn yaklat grlr. Yine bu sebeple, her iki tarafta da
kelam ehlinin, mtekelliminin soyut ve ksr tartmalarna
kar soukluk gsterilir. Suhreverdi'nin gayreti felsefe ve
tasavvufu birletirir. Vlll./XIV. yzylda Haydar Amoli'nin
gayreti de (Alamt sonrasnda lsmaililik'te olduu gibi) k
kenlerini ve ana amalarn unutan tasavvuf ve iilik'i bir
letirmektir. "Hikmet-i 11ahiyye" (theosophie) ve "lrfan- ii"
kavramlar birbiriyle akacak, anlamda olacaktr. Suhreverdi
hakimleri mertebelerine gre sralandrrken en baa hem
felsefede, hem de manevi tecrbede kemale ermi olanlar
koyar. Bu mertebe ve makam; "kutb"un makamdr. "Kutb"
olmakszn evren de varln srdrmez. Kutbun da halkn
gznde gizli kalmas, kutb olduunu gizleyerek yaamas
gerekir. lmdi, bu da iilik'in temel konularndan birisidir (Bkz.
birinci imamn, kendisine mahrem olanlardan Kmeyl lbni
Ziyad ile sohbeti).440 ii terimlerine gre kutb-ul-aktab
imamdr.441 Kutb'un halka bilinmeden varln srdrmesi
iilik'teki "gaybet" dncesinin ve nbvvet devresini velayet
devresinin izleyii, Hatem-ul-Enbiya'dan (Sceau des prophetes)
sonra velayet devresinin balay dncesinin benimseniini
gerektirir. Biliyoruz ki (yukarda il A) bu velayet lslam'da
439 tbni Ehi Cumhur hakknda bilgi bulamadm. eyllik ise, mamiyye mezhebinde
ar la meyletmi bir frka olarak grlmektedir (Bkz. Glpmarl, 100 Soruda
Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969, s. 55-56).
440 iilik ile ilgiJi blmde bu konuya deinilmitir.
441 Terim kullanlarak imama "Kutb-ul-Aktab" denildiini bilmiyorum. Ne var
ki, tasavvufta bu makam sahibine tannan grevlerin iilik'te imama tannd
sylenebilir.

375

srekli olan "nbvvet-i batniyye"nin (Prophetie esoterique)

adndan baka bir ey deildir.442 Halep fakyhleri de bunu
anlamlar, yanlmamlard. Suhreverdi'nin yarglanmas
srasnda sann mahkum edilmesine sebep olan gr,
Allah'n her zaman, imdi dahi, bir peygamber yaratabilecei
gr idi. Burada teri'i-nbvvet, eriat getiren bir pey
gamber szkonusu edilmezse, "nbvvet-i batniyye"den sz
edilse bile hi deilse bu iddiada gizli bir itlik sezilmekte idi.
Bylece, hayatnda ortaya koyduklar ve nbvvet temeline
dayanan felsefenin ehidi olarak lmyle Suhreverdi, "gur
bet-i garbiyye" trajedisini tam anlam ile yaam oldu.443
5. rakiyyu n
l. lrakiyyun, Suhreverdi'yi manevi yolda izleyenlere verilen
addr. Hi deilse lran'da gnmze kadar varlklarn sr
drmlerdir. Tarih bakmndan bunlarn ilki emsuddin-i
ehrizuri'dir.444 eyh-ul-lrak'a gnlden ball ile tannan
ve bir "feylesoflar tarihi" yazar olan bu zat hakknda, garip
bir tecellidir ki hemen hibir ey bilinmez. Suhreverdi Halep
Kalesi'nde hapsedildiinde ems isimli bir mridinin ona
refakat ettiini bilmekteyiz. Fakat bu ems ile ehrizuri'nin
442 itlik bahsinde sylendii gibi "nebi". teriminin "veli" iin kullanlmasnn caiz
olmad ve "nebi" ile "veli" arasndaki farkn sadece ad farkndan ibaret bu
lunmad unutulmamaldr.
443 Bu konuda merhum Muhammed tkbal'in "lran'da Metafiziin Gelimesi" konulu
tezine de bavurulmaldr. Schimmel'in 435 notta anlan eserine de bavurulabilir.
Olay hakknda verilen bilgiler, Suhreverdt'nin, birok byk dnce ve gnl
erleri gibi, hased ve cehlin kurban olduunu gstermektedir.
444 emsddin Muhammed lbni Mahmud ehrizurt: Alunc ve yedinci hicri asrda
yaayan hakimlerdendir. "Nuzhct-ul-Ervah ve Ravza-t-ul-Efrah"n yazandr.
Suhreverdi'nin yaknlarndan olduu sylenir. "Telvihat" ve "Hiknet-ul-lrak"
erhetmitir. "Kitab-ur-rumz ve! Emsal-il-lihutiyye Fil-Envir-il-mcerre
detil-Melektiyye" adl eseri, Musannifek (eyh Ali lbni Muhammed vefat:
H. 871/M. 1466 tarafndan erh edilmitir (Ferheng-i Mu'in).

376

ayn kiiler olduunu kesinlikle sylemek imkanszdr, stelik

yle grnyor ki ehrizuri VII./XIII. yzyln son tebiri
iinde lmtr. Ne olursa olsun, ehrizuri'ye, onun ahsi ilave
ve aklamalar ile de deer kazanan iki erh borluyuz.
Bunlardan biri "Telvihat" (Livre des Elucidations), dieri
Kititb-u Hikmet-ul-lrak'tr. yle grlyor ki ehrizuri'nin
eserinden kendisini izleyen iki halefi geni lde yararlan
mtr. lbni Kemmiina (vefat: 683/1284) anlan eserlerden
birincisini erhederken, Kutbuddin-i irazi de ikincisini
erhederken ehrizuri'ye bavurmutur (Kutbuddin-i irazi'nin
eseri 694/1295'te tamamlanmtr).445
ehrizuri'ye dier eser de borlu bulunmaktayz: 1) Bir
"Feylesoflar Tarihi" . lslam dnemindeki ve lslam'dan nceki
feylesoflar ieren "Feylesoflar Tarihi"nde Suhreverdi'nin hayat,
elimizde olanlar arasnda en tam biimde verilmektedir. 2) Bir
"Kitab-ur-Rumuz" (Bu "remizler", "semboller", "simgeler"
kitabnda yazar baz Yeni Fisagorcu motifler zerinde dur
maktadr). 3) Bir muazzam felsefe ve ilahiyyat ansiklopedisinde
yazar kendisinden nce gelenlerin retilerini zetlemektedir.
Bu kitap "Resail-us-seceret-ul-Ilahiyyet ve-I-esrar-ur-rabba
niyye" baln tar (llahi Soy Kt ve Rabbani Srlar
Risaleleri). lhvan-us-Safa, lbni Sina ve Suhreverdi'den bu
risalelerde geni lde sz edilir. 680/1281'de tamamlanmtr
445 lbni Kemtlne (lzzuddevle Sa'd lbni Mansur lbni Sa'd lbni Hasen lbni Hibetullah
lbni Kemmtlne-i lsra'iltyy-i Badadi): Yedinci hicri yzyl sonlan bilgin ve
feylesoflanndandr. Suhreverdt'nin "Sahaif" adl eserine de erli vardr (Fer
heng-i Mu'tn). Yine bu kaynakta bildirildiine gre "tevhid konusundaki nl
phesini; Sadreddin-i irazt (Molla Sadra) Hidaye erhinde ve Lahict "Gev
her-i Murad" adl eserinde nakl ve reddetmilerdir. phenin ne olduu be
lirtilmiyor. "Kutbuddin-i irazi: (Mahmud lbni Mes'ud) 1310-1316 yllarnda
Tebriz'de vefat etmitir. Nasiruddin-i Tust'den ders grdkten sonra Anadolu'ya
giderek Sadruddin-i Konevt'den ders gren bu zatn Sivas ve Malatya gibi e
hirlerde kadlk yaptktan sonra Tebriz'de yerletii, Rasadhane'de Nasr- Tusi
ile birlikte alt nakledilmektedir. Hiket-ul-lraktan baka eserleri de vardr.
eitli bilim dallarna yaylan bir bilgiye sahiptir (Ferheng-i Mu'tn).
377

(u halde Suhreverdi'nin lmnden aa yukar doksan yl

sonra tamamlanm olan bu eserin alt veya yedi yazma nshas
vardr. In-folio bin sayfadan hacimdedir).
2. Suhreverdi'nin gr as ok geni idi. Balca kitab
olan "Hikmet-ul-lrak" erevesinde bir "lrakiyyun tabakas"
meydana gelmi idi. Kur'an- Kerim'in kulland "ehl-i kitab"
teriminden yararlanarak ilahi vahye dayanan bir kitaba malik
olan cemaat (bkz. yukarda 1, 1) "lrakiyyun tabakas"n da
"Ehl-i hazel-kitab" (bu kitap evresinde toplananlar, yani
Hikmet-ul-lrak Kitab ehli olanlar) olarak nitelendirir. Bir
baka nokta da daha fazla belirleyicidir. Bu cemaatin banda
bir "Kayym bi1-Kitab" (Mainteneur du Livre) olacaktr. Bu
kitapta mklleri olanlarn, anlalmas g yerlerde "kay
ym"a bavurmalar uygun grlmektedir (ehrizuri bu sfata
bizzat kendisini mstahak grmekte idi). lmdi, Kayym-ul
Kiwb deyii iilik'te imam ve imamn balca grevini belirtmek
iin kullanlmaktadr (Bkz. II A, 4). Suhreverdi byk kitabnn
nsznde Kutb'un (le ple) grevini zikrettikten sonra yine
zgn bir ii deyimine bavuruyorsa, phesiz ki burada bir
tesadf szkonusu deildir. Fiiliyatta, lran'da her dnemde
irakiler olmutur. Gnmzde de bunlar yok deildir, ne
var ki bu cemaatin hibir d rgtlenmesi olmad gibi,
"Kayym bi'l-Kitab" olan da tannmamaktadr.
3. Asrlar boyunca eyh-ul-lrak'n dncesinin u veya
bu lde etkiledii kiiler, lrakiyyundan saylan ve birbiri
ardnca katklarla zenginleen bir retiyi talim edenler ol
mutur. lrak grlerinin mesela Nasr- Tusi, lbni Arabi, lbni
Arabi'nin ii yorumcularn ne lde etkilediini aratrma
sorunu kalmaktadr. lrak felsefesi, lbni Arabi'nin grleri
ve iilik terkibi Muhammed lbni Ehi Cumhr'da aka grlen
bir eydir. XV ve XVI. yzyllarda bu terkip olaanst bir
k gsterir. Suhreverdi'nin eserleri uzun uzun yorumlanr.
Celal Devvani (vefat: 907/1501) ve Gyasuddin Mansur-i irazi
378

(vefat: 949/1542) "Heyakil-n-Niir" kitabn erhederler (Livre

des Temples de la Lumiere). 446 Vedd-i Tebrizi "lmaduddin'e
ithaf edilen "Elvah" (Livre des Tablettes dediees a lmadud
din)447 kitabn erheder (930/1524). "Hikmet-ul-Irak"m
mukaddimesi ve (en nemli olan) ikinci blm, yine
Kutb-i irazi'nin erhi de Hindli bir mutasavvf, Muhammed
erif lbni Herevi tarafndan Farsa'ya aktarlr ve geniletilir
(Eser 1008/1600 tarihini tar). 448 Mir Damad (vefat:
1040/1631), Isfahan Okulu'nun bu byk stad, "mahlas"
olarak "irak" benimser. nl renci Molla Sadra irazi
(vefat: 1050/1640) "hikmet-i mark" (theosophie orientale)
446 Daha nce belirtildii gibi Heyilkil-n-Nr'un Trke evirisi Milli Eitim
Bakanl yaynlan arasnda yaymlanmtr. -C. Devvani hakknda bkz. H.Z.
lken, lslilm Felsefesi, 3. bas, lstanbul, 1983, s. 206. Ferheng-i Mulin'de verilen
bilgiye gre Celalddin Muhammed lbni Sa'd Es'ad-i Kazerni (Devvani),
Kazern'un kuzeyinde bir ky olan Devvan'da domutur (H. 830-M. 14261427). Babas Kazern'da kad idi (lken'de Kazerun "Harzem" eklindedir).
Devvani'nin mrnn ik yllan orada gemitir. vefat: 908-1502'dedir. isi.im
Ansiklopedisi'nde verilen bilgiye gre Heyakil-n-Nr'u "evakil-ul-Nr" ad
ile erletrnitir. Yne burada Harnrner'den naklen verilen bilgiye gre ll. Bayezid'in
"tevecchne mazhar olup senelik 500 altn tahsisat" almt. lken'e gre
"Suhreverdi'nin kurduu felsefe okulundandr" (age, s. 206). eyhul-lslam
Musa Kazm efendi Devvani'nin "Zevra ve Havra" adl eserini evirmi, 1335'te
lstanbul'da baslmtr- Gyasuddin Mansr lbni Sadruddin Muhammed: Ce
lalddin-i Devvani ile 14 yanda ilmi tartmalara girdii naklonunan zattr.
Metinde Corbin'in verdii tarihte veya biraz daha nce iraz'da vefat etmitir.
20 yanda iken zamannn ilimlerini tahsil etmi olduu sylenir. 1530 yllarnda
ah Tahnasb- Safevi tarafndan sadarete getirilmi, "Sadr- Sudr-ul-Memalik"
unvann almtr. Daha sonra Necef'te 940'da (1533-1534) vefat eden ve
Muhakkk- Kerki) ile ah'n huzurunda "baz ilmi mubahaseler sonucunda"
sadaretden ayrlm, iraz'a giderek orada Mansuriyye Medresesi'ni kurmutur.
Heyakil-n-Nr erhi'nden baka birok eseri vardr (Ferheng-i Mu'in).
Bunlardan bazlar, babas Mir Sadruddin'in ve Devvani'nin haiyeleri hak
kndadr. Bu Mir Sadruddin-i irazI; XV II. yzyln nl Molla Sadras ile ka
rtrlmamaldr (Bkz. Kiltip elebi, Mizan-ul-Hakk, fi lhtiyar-ul-Ehakk, ya
ymlayan O. aik Gkyay, stanbul, 1972, s. 105 ve arkada no 304).
447 Telvihat'tan ayn bir kitap olup "El-Elvah-ul-hnadiyye" adn tar. Vedd-i Tebrizi
hakknda bilgi bulamadm.
448 Bu zat hakknda da bilgi bulamadm. M. lkbal'in tezinin kaynaklar arasnda
adna rastlanr.

379

zerine ok zgn bir dizi ders verir ve bu derslerin toplam

nemli bir eser meydana getirir.
Ayn ada Mool mparatoru Ekber'in (vefat: 1605) feyzli
dini hareketi448a lran ve Hind arasnda manevi alanda youn
bir alverie yol at, feylesof ve mutasavvflarn bu iki lke
arasnda gidi gelileri, bu alp vermeleri glendirdi. Ekber'in
btn evresi irak retilerinden etkilendiler. Bu "iklim" iide
Sanskrite'den Farsa'ya tercmeler yaplmas iin byk apta
bir giriim dodu (Upaniadlar, Bhagavat-Gita vs.). 449 Ekber'in
byk giriimi ve byk dini dne iraz ve evresinden
nemli bir Zerdti cemaatinin; ruhani reisleri Azer Keyvan
ile birlikte XVI. ve XVIII. yzyllarda Hind'e gmeleri de
kart. Bunlarn arasnda Ferzane Behram-i Ferad'n kiilii
temayz eder. Suhreverdi'nin eserlerine iten ve kendini
vakfedercesine balanm olan bu zat, bu eserlerden bir ksmn
Farsa'ya evirmitir. Bylece Ekber'in salad "iklim" iinde
Zerdtiler kendi mallarn Suhreverdi'de, "eski ran hikmetini
canlandran"da tekrar bulmakta idiler.450
448aHikmet'i baka kaynaklardan ararken, suyun bulank kaynaklardan aranma
masna ilikin Hazret-i Emir'in t haurlanmal, daha sonra Ekber'in ha
reketinin feyizli olup olmad hakknda yargya varlmaldr. Bu konuda bkz.
A. Schimmel, Tasavvufun Boyutlan, Trke eviri, s. 306 vd.
449 Muhammed lbni ahcihan lbni Cihangir Dara kOh (1615-1659): Ekber'in
olu Cihangir'in torunu olan bu ehzade zndklk itham ile idam edilmitir
(Ferheng-i Mu'in). Tasavvufa dair eserleri vardr. Upaniadlar'm Farsa evirisini
"baz Hind bilginlerinin yardm ile" tamamlamur. Bu bilgiyi veren Schimmel;
Dara kOh'un, Upaniadlar', Vaka suresinin 78. ayetinde zikredilen
"Kitab- MeknOn" olarak grdn naklediyor. Bu nakil doru ise, Dara
kh'un gr yanltr. Burada Kitab- MeknOn'dan murad "Levh-i Mah
fuz"dur (Bkz. Tefsir-ul-Mizan). Dara kOh'un Farsa evirisi daha sonra Ba
dillerine aktarlarak Avrupa'da da etkili olmutur (Bu konuda ve Dara kOh'un
evresi konusunda Schimmel'in anlan eserinden yararlanlabilir). Upaniadlar
hakknda Trke'de bkz. Upaniadlar, Derleyen M. Ali m, stanbul, 1976.
Bahagavad-Gita da Hind dini metinlerindendir. Bau'da 178S'ten itibaren tannm
ve byk ilgi uyandnnur.
450 Azer Keyvan Zerdti din adamlarndandr. iraz yresinden mridleri ile birlikte
Hindistan'a gm, H. 1027'de (1617-1618) orada lmtr. Hind dinleri,
380

Bu birka satr, Suhreverdi'nin ortaya koyduu felsefi d

ncenin yzyllar boyunca olaanst etkisi zerine fikir
verebilir. Bugn lran'daki etkisi, bu felsei dnceyi zmleyen
ve benimseyen ii dnrlerin, zellikle Molla Sadra'nm ve
izleyicilerinin etkisinden ayrlmaz biimdedir (Abdullah
Zonuzi, Hadi-i Sebzvari'ye kadar ve eyhi Okulu'nun zgn
konumu da unutulmamak zere).451 Bugn u veya bu lde
Molla Sadra Okulu'na mensup olmakszn iraki olana ok
az rastlanr. Bylece lran'da Suhreverdi'nin "gelecei" gele
neksel metafiziin ihyasna baldr ve bu geleneksel metafizik
de iraz stadnn (Molla Sadra-H.H.) eserleri evresinde
kendini gstermekte, belirginlemektedir.

Hristiyanlk, Zerdtilik ve lslam' uzlatrmaya alan bir yolun kurucusudur.

"Cam- Keyhosrov" adl, manevi mahadeleini "aklayan bir manzumesi vardr.
Lakab "Z'Ol-ulOm"dr (Ferheng-i Mu'in). Suhreverdi hakknda daha nce
deindiimiz Garaudy'nin deerlendirmesi de hatrlanmal, Suhreverdi eski
ran "irk"ini canlandran birisi olarak deil, muvaahhid olan ilk Zerdtilik'in
1slam'da mukabili buhnan terimlerini de kull;man bir m'min dnr olarak
grlmelidir.
451 eyhi Okulu'nun, Molla Sadra izgisinde olmadn tekrar belirtelim.
381

SEKZNC BLM

ENDLS'DE

imdi lsla.m dnyasnn teki yrelerinden ok farkl, Bat'ya

szmasnn en u noktasn oluturan bir yreyi ele alyoruz.
Bu yredeki kltr "iklim"i, Dou'da ve zellikle lran'da
rastladmzdan farkldr. Buradaki durumu, lslam'n lberya
Yanmadas'ndaki seyrinin ilikiler btn iinde ele almak
gerekir. Burada bu tarihin ana izgilerini bile veremeyeceiz.
Birinci derecede nemli olan baz adlar ve baz eserleri be
lirtmekle yetinmek gerekecektir. Bu basit gzlem dncelerin
ve kiilerin Dar-ul-lsldm'n, lslam beldelerinin bir ucundan
dierine ne lde kolaylkla ulaabildiini anlamamza ye
tecektir.
1. tbni Meserre ve Almeria Okulu 452
1. Bu okulun nemi iki olguya dayanr: Bu olgulardan birisi,
bu okulun; lslam dnyasnn bat ucunda Dou'da tanm
452 Asin Palacios'un Isldt Ansiklopedisi'ne yazd lbni Meserre (Masarra) maddesi
Corbin'e bu konuda balca kaynaklk etmi grnmektedir.
383

ve nemli etkilerini grm olduumuz batn lslam' temsil

ediidir.
Bu okulu incelerken unu tespit etmi oluyoruz ki lslam
batniliinin corafi bakmdan her iki ucunda, Empedocles'in
retisine zg grev; nbvvet esasna dayanan hikmetin
habercisine aktarlmtr. Dier yandan, Asin Palacios lbni
Meserre'nin akirdleride, IV. yzylda yaayan "Priscillien"
irfannn izleyici ve srdrclerini grmek ister. 453 Bu d
ncenin ana izgileri hatrlanrsa (Tanr ile birlikte ezeli olan
evrensel bir madde dncesi, ruhun (nefs) ilahi kkeni, dnya
tesinde, dnya hayatndan nce ilenen bir gnahn sonu
cunda ruhun maddi cisim ile birlemesi, peygamberlerin teblii
vastas ile felah ve necat bulurak temizlenme ve yurduna
dn imkan, kutsal metinlerin manevi anlamlarna gre
yorumu), btn bu izgiler gerekten de lbni Meserre ve
okulunda da grlmektedir.
Hayatn yazanlara gre lbni Meserre 269/883'de domutur
ve Arap deildir. Kurtuba kkenli olan babasnn, Dou'ya
mesela Basra'ya yapt seyahati srasnda d grnm
dolays ile Sicilyal "Normand" sanld nakledilir. Asl nemli
olan udur: llahiyyat konusuna ilgi duyan ve dini dnceye
tutkun olan babas, Dou'da iken, Mu'tezil ve batn evrelerde
bulunmutu, oluna da manevi simasn aktarmaya nem
vermekte idi. Maalesef Mekke'ye yapt hac seferinde
(286/899) ld. Olu ancak onyedi yalarnda idi ve buna
ramen akirdlerle evrelenmi bulunuyordu. Onlarla birlikte
Kurtuba yresindeki Sierra'da tasarrufu altnda olan bir za
viyeye ekildi. Avamn onun hakknda besledii kukular hzla
vahim bir duruma girdi. Empedocles gibi baz eski a
hakmlerinin retilerini rettii yaylan bir kimse, tabiatiyle
mlhid tannmay bekleyebilir. stelik, Kurtuba Emirlii'ndeki
453 Priscillien, iV. yzylda bir dini hareketin kurucusudur. 1spanyaldr. 385 ylnda
Trier'de idam edilmitir (Bertholet, Worterbuch der Religionen).
384

siyasi durum olduka nazik idi. lbni Meserre iki akirdinin

rekafatinde gurbet yolculuuna kmay uygun grd.
Medine ve Mekke'ye kadar gitti. Bu yolculuk srasnda
Dou'daki dnce okullar ile temasa geti. Vatanna ancak
lll. Abdurrahman'm daha serbest ynetimi balaynca dnd.
Fakat Dou'da temasa getii bittni evreden ders alan lbni
Meserre, bundan sonra ar bir ihtiyat gzetti. Sierra'daki
zaviyesine ekilerek ancak ok snrl saydaki rencilerine
birtakm remizler iinde retisinin anlamn aklad. Ba
lbana bir felsefe ve bir manevi hayat yntemi kurdu. Maalesef
kitaplarnn ne saysn, ne de tam ve doru adlarn biliyoruz.
Bunlardan yalnzca ikisinin ad kesinlikle verilebilir: Biri:
"Kititb-ut-tabsira"dr (Livre de l'explication penetrante). Bu
kitap phesiz onun hatmi sisteminin anahtarn ieriyordu.
Dieri de "Kititb-ul-Huruf"tur (Livre des lettres). Bu da yu
karda, (iV, 2 ve 5) iaret edilen gizemli cebiri konu alyordu.
Bu kitaplar elden ele dolamakta idiler. Bir yandan da hiddetleri
bsbtn artanfakyhlerin gznden saklanyorlard. Bylece
Dou'ya kadar ulatlar ve orada iki "Snni" (Orthodoxes)
sufi bu kitab redde giritiler. yle grlyor ki, hi deilse
lbni Meserre'nin hayatnda i mahkeme nne gitmedi ve lbni
Meserre kafir olarak mahkum edilmedi. Gayretlerinden dolay
gc tkenen stad, akirdlerince evrelenmi olarak, Sier
ra'daki zaviyesinde, 319/931 yl 20 Ekimi'nde, ancak 50
yalarnda iken ld.
2. retisini perde ardnda gizlemesi, rencilerinin sa
ysnn snrll, kendisine sapklk ve dinsizlik isnad edilmesi,
retisini bugn iyice bilebilmemiz iin elimizde olan aralarn
azln aklayabilecek olan artlardr. Bununla beraber Arap
dnyas zerinde uzman olan byk spanyol arkiyats
Asin Palacios'un sabrl almas bu alanda iyi bir sonuca
ulamamz salamtr. Bu gayret ve uramann iki yn vard.
Bir yandan Empedocles'in retisi Asin Palacios'a lbni Me385

serre'nin balca grlerinin onun evresine toplanabilecei

bir eksen gibi grnmekte idi. Dier yandan, zellikle lbni
Arabi'de rastlanan uzun iktibaslardan yararlanarak lbni
Meserre'nin sisteminin ortaya konmas gerekiyordu.
llk ura ikincisine oranla daha kolayd. Bu konuda eh
ristani, ehrizuri, lbni Ebi Useybi'a, Kfti gibi yazarlardan
yararhnlabiirdi. 454 lslam'da tannd ekli ile bir tr ermi
menkbesine brnm olan yeni Empedocles simas phesiz
baz gerek izgiler de tayordu, fakat abartlm, sslenip
deitirilmi bir ekilde idi. Bu lslam yazarlarna gre
Empedocles tarih bakmndan be byk Yunan feylesofunun
birincisidir. Bir nev'i ermi, bir peygamber, manevi ve ruhani
retim ve uygulamaya kendini adam bir kii olarak grlr.
Mnzevi olarak yaar, Dou'da sefer eder, ikbali reddeder.
Ksaca, onun kiiliinde lslam'dan nce gelen peygamberlerden
birisi grlr ki, lsla.m peygamber telakkisinin evresi onu
da kapsayacak lde455 genitir. Manevi ehresi bir sufide
olduu gibidir. Kitaplarndan bazlar bilinir ve anlr.
3. Ona atfedilen retilere gelince , balca aadaki nok
talardan kaynaklanrlar: Felsefenin ncelii ve batni bir ynde
oluu, ruhbilimin de batni nitelik tay (ruhani olana, gizli
varln manevi gereine veya kiiliine iletici oluu), ilk
varln mutlak basitlii, aklanamazl ve hareketli skunu,
sudur (emanation) kuram, ruhun kategorileri (makuleleri),
evren ruhundan sudur (emanation) kuram, ruhun kategorileri
(makuleleri), evren ruhundan sudur eden ferdi ruhlar, ruhlarn
bedenden nce varolular ve ruhlarn felah ve necat. Btn
454 lbni Ehi Usaybi'a (1203-1270) hakknda lslamAnsiklopedisi'ne bavurulabilir.
Uyun-il Enba' fi Tabakaat-it-Etbba adl eseri tp tarihi, genel tarih ve hal ter
cmeleri asndan nemlidir. lbn-ul-Kfti'nin de (1172-1248) Tarih-ul
Hukema's ayn adan nemli bir eserdir (Bkz. lslilmAnsiklopedisi).
455 Corbin'in burada syledii kadar geni deildir. Sadece Kur'an- Kerim'de ad
anlmam olan peygamberlerin varlna da iman edilir. "Delil" olmadan herlangi
bir kii Kur'an- Kerim'de anlmayan peygamberlerden saylamaz.
386

bu grler irfani (gnostique) ve Yeni Eflatuncu adan byk

bir zenginlik gsterirler.
Burada zerinde srar edilebilecek tek nokta, be cevherin
(tz, substance) aamal sudrudur (emanation hierarchique):
tk e (materia prima) akl ile kavranabilen gerekliklerin
ilkidir (Evrensel, klli, cismani madde ile kartrlmamak
gerekir). Bundan sonra da akl, nefs, tabiat, tali madde gelir.
Plotinus'un sralamasna bavurulduunda (bir, akl, nefs,
tabiat, madde Plotinus ile Islam evresindeki Yeni Empedocles
arasndaki fark hemen grlr. Plotinus'un uknumlarndan
ilki olan "Bir" emandan karlm onu yerini ilk e (materia
prima) almtr. Plotinus'da ak bir ekilde (Enneades, II, 4,
1 ve 4) kavranabilir evrende varolan, bizim bildiimiz olaan
maddeden ayr ve ondan nce varolan bir madde fikri olduu
kesindir. Bu madde, her suretin, her biimin varln ge
rektirdii bir zne, bir biimlenen bulunmasn salar. Fakat
burada u fark vardr: Yeni Empedocles, bu kavranabilir
maddeyi ilk ilahi sadr saymakta ve onun bir lde bir d
gereklii olduunu kabul etmektedir (Burada De Mysteriis
Aegyptorum kitab hatrlanabilir. Bu kitapta Porphyre; bu saf
ve tanrsal maddeden yaplan tasvir ve heykellerin sihirli
gcnden sz eder). 456 Bu kavranabilir klli (evrensel) madde
kavram, lbni Meserre retisinin temel belirgin ve zgn
kuramn oluturur. Burada ksaca noktaya dikkat ekil
melidir:
a) Pfotinus'un ilk uknumunun (hypostase) be cevher
emasnn zerine ykseltilmesi lsmaililerin, mebde'i
(principe), varlk (vcud) ve yokluun (adem) zerine
karmay gerekli grmeleri ile uyumaktadr. Bu noktaya dikkat
456 Porphyrios (Tyros'da 232/33'de domu, Roma'da 304'de lmtr): Plotims'un
retisini aklayan ve anlalr klan Yunanl feylesof (Philosophiscles Wr-- terbud). Metinde ona isnad edilen fikir, yanl aktarlmam veya ok zet
lenmemi ise, akll ii deildir.
387

ekmeye deer, nk lbni Meserre'nin okulu ve retisi ile

lsla.m batnilii ve zellikle iilik ve lsmaililik arasndaki
bilinen ilikiyi gstermektedir.457
b) Kavranabilir, makul madde (Matiere intelligible) kuram
ile Empedocles'in iki kozmik g (enerji) kavram tekrar ortaya
km olmaktadr. Bu glerden birisi sevgi, dieri uyumsuzluk,
atmadr (amour,discorde). Bu terimlerden birincisinin Arapa
karl "muhabbet"tir (Yunanca: Fila: Filia) Fakat Empe
docles'in ikinci terimine Arapa verilen karlk ile nemli bir
deiiklik meydana gelmektedir. Bu karlk "kahr" ve "gale
be"dir. Bu terimler tahakkm, hkmetme, muzaffer olma,
egemen olmay ifade ederler ki, ncum ilminde (astroloji)
kullanlan Yunanca "kratein'in karldr, Empedocles'in
"neikos" teriminin deil. Suhreverdi'de "kahr" ve "mahabbet"
kavranabilir, makul evrenin iki boyutudur (Yukarda VII, 2).
"Kaahir" olan, "galib nurlar"dr (Lumieres victoriales). Bu nurlar
saf ve malz nurlardr ki mukarreb meleklere aittir. Bylece
Suhreverdi'de "kalr" cismani madde varlklarna izafe edilmekten
uzakur. Suhreverdi "kalr" terimini Avesta'nn458 Khvamah'ndan
(Xvamah) tretir, Celal ve Melekt nuru'ndan, nurun me
lektundan, egemenliinden alr. u halde klasik Empedocles
ile Yeni Empedoclesilik arasnda derinlemesine aratrmalara
muhta olan esasl bir farkllama domu demektir.
c) llkin varolan makul (kavranabilir) madde resinin
nemli etkisi olmutur. Bu gr yalnzca Musevi feylesofu
Salamon ben Gabriol'de (vefat: 1058/1070 aras) dei1,459lbni
457 "iilik ve lsmaililik" tarzndaki ifadeler; Oniki mam mezhebinin dnda tu
tulmaldr.
458 Avesta, Zerdtilik'in kutsal kitabdr.
459 Salamon ben Yehuda lbni Gabirol (Gebirol, Cebirol, Avicebron, Avencebrol)
Bat'da ilk Musevi feylesofudur. 1020/21'de Malaga'da domu, 1069/1070'de
lspanya'da lmtr. Skolastik zerine ok etkili oldu. Yalnz Allah' maddeden
mnezzeh bilir. Ruhu da maddi esasa dayandrr (Philosophisches Wrtebuch).
lken'in "lsliln Felsefesi"nde de bu konuda bilgi vardr.
388

Arabi'de de bulunmaktadr. Ve bu da Asin Palacios'a Ibni

Meserre'nin grn ksmen yeniden ortaya koyabilme
imkann vermitir. Ibni Meserre'nin Yeni Empedocles'ide
grlen varlk ilkeleri veya be cevher metafizik savn
(theoreme) Ibni Arabi'de "madde" teriminin aaya doru
beli anlam sralanmas karlamaktadr: 1) Mahluk olmayan
ve olanda, yaratlmam ve yaratlmta ortak olan ruhani z
(Hakykat-ul-Hakaik, Essence des essences), 2) Btn yara
tlm cismani ve ruhani varlklarda ortak olan ruhani e
(Nefes-ur-rahman), 3) Semavi ve arzi btn cisimlerde ortak
olan madde, 4) Byk arzi cisimlerde ortak olan tabii madde,
bizim bildiimiz madde, 5) Btn arzi ekillerde ortak olan
sun'i (yapay) madde. Nihai olarak madde" fikri (karlatrnz:
Henry More'un spissituro spiritualis'i)460 Molla Sadra irazi'nin
ve Isfahan Okulu'nun ahiret ve mead retisinde (eschatologie)
temel bir nem tayacaktr.
4. Burada Mslman lspanya'da ilk gizemci (mystique)
topluluu oluturulacak olan Ibni Meserre Okulu'nun geirdii
evreleri inceleyemeyeceiz. Bu okul, hogrszlk, kuku,
taciz etme ve lanetleme evresinde yaayacak idi. lbni Me
serre'nin izleyicileri titiz bir batnilik akmn izlemekle y
kml olarak, aamal bir gizli rgt oluturdular, balarnda
da bir "imam" vard". Bunlar arasnda en nl ad, V./XI. yzyl
balarnda, smail lbni Abdillah el-Ro'ayni'dir. Onun kz da
mridler arasnda olaanst dini kltr dolays ile n
kazanm idi. Maalesef daha lsmail'in salnda bir tefrika
meydana geldi ve bunun sonucunda okulun d rgt olarak
izi kalmad. Fakat lbni Meserre'nin fikirlerinin gizemci hareketi
derinden derine varlim srdrd.
460 Heny Morc (1614-1687): lngiliz feylesof ve ilahiyatsdr. Gitgide artan bir mistik
eilim gstermitir (Philosophisches Wrterbuch). Metindeki Latince ibareden
anlaldna gre, yine metindeki "manevi madde" grne benzer bir gr ileri
srmtr. "Spissitudo", Latince'de "younluk, kesafet" demektir.

389

lspanya'daki tasavvuf cereyannn barnda gelien lbni

Meserre'nin gizemci anlaynn en gl tankl Almeria
Okulu'nun hatmi ocann gerekletirdii muazzam etki
olmutur. smail el-Ro'ayni'nin lmnden sonra ve VI./XI.
yzyln balangcnda, Murabtin (Almoravide)461 ynetiminin
gl olduu bir srada Almeria btn spanya sufilerinin
merkezi hkmnde idi. Ebul-Abbas Ibn-ul-Arif; Ibni Meserre
hikmetine dayanan yeni bir tarikat kurdu. Onun byk
mridi, tarilat yaydlar: Ebu Bekr el-Mallarkin (Ebu Bekr
el-Mayyuri-bkz. Afifi, not 462-H.H.) Gmata'da, lbni Barracan
(lbni Arabi'nin adndan ayrlamaz bir ad olacaktr) Sevilla'da
(lbilye). Fakat lbn-ul-Arif ile birlikte Fas'a srld ve her
ikisi orada 536/1141 sralarnda vefat ettiler. lbni Kasy Meserre
Okulu mridlerini rgtledi. Portekiz'in gneyinde, Algar
bes'de462 rgtlenen bir tr askeri ocak olan bu rgt, "m
ridin" gibi tasavvufi bir ad tayordu. Hikmet retisi ve r
gtn bu grnm lsmaililik ile ortak belirleyici izgiler
tamaktadr. On yl boyunca lbni KasyI Algarbes'de ynetici
imam olarak hkmettikten sonra 546/115l'de ld. l
mnden ondrt yl sonra (560/1165) lbni Arabi doacak ve
lbni Arabi'nin byk eserlerinden birisi lbni Kasyi'nin bir

461 Murabtin (1056-1147) yllar arasnda Manb ve Endls'de hkm sren

hanedan. Bu konuda !s!clm Ansillopedisi'nde geni bilgi vardr. Onbirinci
miladi yzyln balangcnda deil ikinci yansnda Murabtin ynetimi gl
olmaldr.
462 lbni Barracan hakknda: N. Keklik, Muhyiddin Jbn-!-Arabi, stanbul, 1966,
S. ll4'te lbni Arabi'nin lbni Barracan'n eserlerini okuduuna ve adnn F
tuhat'da getiine ilikin bilgi vardr. Js!am Ansildopcdisi'nde lbni Kasyi adnda
ve Endls'de Mehdilik iddia eden (1140) bir sufi eyhinden sahbedilmektedir.
Bu eyhin "Hal'-un-na'leyn" (Nalnlarn kanlmas) adl bir eseri olduuna
gre, metinde sz edilen eyh olacaktr. lbni Arabi bu eseri eyhin olundan
okumutur. (N. Keklik, age, s. 105) ls!clm Ansiklopcdisi'nde lbni Kasyi'nin
Portekiz'in gneyinde "Algarbes"deki rgt hakknda bilgi yoktur. Ad geen
tasavvuf akm ve eyhler iin zellikle bkz. Afifi, M. lbni Arabi'ni Tasavvuf
Felsefesi, eviren: M. Da, Ankara, 1975, S. 153 vd.
390

eserinin erhi olacaktr (Bu eser Musa Peygamber'e ate nnde

verilen buyruun hakimane ve mutasavvfane bir erhi, tef
siridir. Sandallarn -na'leyn- kar!) (Kur'an 20/12). 463
2. Kurtubal lbni Hazn
1. Kuriuba'da Endls lslam'nn en beirgin kiiliklerinden
biri de, X. ve Xl. yzyllarda yaamtr. Eserlerinde grld
gibi ok ynl bir kiilik gsterir. air lbni Hazn, dnr
lbni Hazn, ilahiyyat lbni Hazn, felsefe okullarnn ve
dinlerin eletirmeli tarihisi, ahlak ve hukuku lbni Hazn
vardr. Onun hakknda R. Dozy, "Vir immensae doctrinae"
(engin bilgili adam) demekte idi. Burada bizi balca ilgi
lendiren yn, Eflatuncu ve tarihi lbni Hazm'dr. Ebu Mu
hammed Ali lbni Hazn 383/994'de dodu. Ailesi yksek bir
toplum tabakasndan idi. O da soyunu bir ranlya, Yezid'e
karmakta idi. 464 Babas Halife Mansur'un veziri olduundan,
gen lbni Hazn kolaylkla Kurtuba'nn en nl stadlarmdan
her bilim dalnda, hadis, tarih, felsefe, hukuk, tp ve edebiyat
alanlarnda ders grebildi.
Maalesef 403/1013 Nisan'nda Berberiler Kurtuba'nn btn
bir mahallesini yamaladlar. Ayn yln hazirannda lbni Hazn
babasn kaybetti. Emevi hakimiyetine kar ayaklanma
bagsterince lbni Hazn Kurtuba'dan srld, mallar m
sadere edildi. Bylece onu yirmi yalarnda iken tam anlam
ile siyasete girmi ve Emevi Hanedam'nn en sadk destek
leyicileri arasnda yer alm olarak gryoruz. Bundan sonra
Almeria'ya snarak Prens IV. Abdurrahman'n meru halife
463 "Sandallarn kar!" emrinin tasavvufi yorumunu bilmiyorum. Tefsir-ul
Mizan'da bir iaret bulamadm . Bu eser hakknda lsllm Ansiklopedisi'nden
bilgi alnabilir.
464 "Yezid" isimli lranl, yanlma sonucu olacaktr. lsllm Ansiklopedisi'nde Yezid
lbni Sfyan'm azadls (mevlas) bir lranldan sz edilir.

391

olduunu Ibni Hammud'a kar ileri sren cereyann banda

yer ald. Prens; ordusunun bozguna uratld bir savata
ldrld ve lbni Hazn da tutsak edildi. Buna ramen serbest
braklacaktr.
Hibir ekilde cesaretini kaybetmeyen lbni Hazn Shatiba'ya
(Xativa)465 ekildi. Orada ak zerine hayranlk verici olan
Tavk-ul-Hamdme (Gvercinin Gerdanl) adl eserini yazmak
iin yeterli gvenlik ve huzuru buldu. Bu kitap ayn zamanda
dierleri arasnda bu sraya kadar gizli kalan bir yaantnn,
anne ve babasnn kz evlatlna, duyduu genlik aknn
yarasnn da gnl gibidir. lbni Hazn tek meru hanedan
sayd Emevi asillerinin davasna sadk kald. "El-Mustazhir"
unvan ile tahta oturmay baaran Prens V. Abdurrahman'n
en sarslmaz destekisi oldu ve 413/1023'de clus eden bu
hkmdarn vezirliini stlendi. Yazk ki bu da az bir zaman
srecektir. lki ay sonra, ayn yln ubatnda el-Mustazhir
katledildi ve lbni Hazn yine Kurtuba'dan srd.Bundan sonra
Emevilerin tekrar taht ele geirmeleri midi yitirilmi oldu.
Ibni Hazn her trl siyasi faaliyeti terk ederek kendini ilme
verdi. 454/1063'de de vefat etti.
2. Tavk-ul-Hamame, adl kitab ile lbni Hazn, yukanda onun
hayranlk verici l\itab-uz-Zhre'sinden sz edilen (Vl. 6) nl
Muhammed lbni Davul Ispahani'nin (vefat: 297/909) nc
lh yapt lslam platonikliinin mridleri arasnda yer alr.
Xativa Kasn'nm Ktphanesi'nde lbni Davud Ispahani'nin
kitabnn bir nshasnn bulunmu ve Ibni Hazm'm eline gemi
olmas muhtemeldir. Ibni Hazn aka lbni Davd'un Eflatun'un
"len" (3anquet) kitabndaki efsaneyi zikrettii satrlara atf
yapmaktadr: "Baz felsefe ile uraanlar, Tann'nn her ruhu
kre biiminde yarattn ve sonra ikiye ayrarak her bir
465 lslclm Ansiklopedisi'nde bu isim Jativa tarzndadr. Jativa lspanya'nn gney
dousunda, Valencia'nn gneyindedir.
392

paray birer bedene yerletirdiini dnmlerdir."466 Akn

srr, bu iki parann balangtaki btnl ile tekrar bir
lemesidir. Ruhlarn bedenden nce varolular, esasen
Peygamber'in (S.A.) bir hadisinde aka dorulanmtr.467
lbni Hazn buna atf yapar, fakat bu rivayeti bu alemde ayn
dm ruhlarn yce esi ile birlemeleri anlamnda yo
rumlamay tercih eder. Yce alemde varolularndan beri ruhlar
arasnda meydana gelen cazibe ve meyillerin onlar harekete
geirmeleri szkonusudur. Ak; ruhlar, kemale erdiren bi
imde karlkl yaklamadr. Benzer olan benzerini arar. Ak
manevi bir visaldir, ruhlarn bir karmas, birbirinde eri
mesidir.
Akn ortaya kmasnn en sk rastlanan sebebi hakknda
lbni Hazm'm verdii aklama Eflatun'un Phtdre (Phaidros)468
adl risalesini aka artrr. Sebep yle aklanr "(Akn
ortaya kmasnn, belirmesinin sebebi): Zahirde gzel olan
bir surettir. nk ruh gzeldir ve gzel olan her eye tutkun
olmaya meyli vardr, mkemmel suretlere doru meyleder.
Byle bir suret grdnde ona tutulur, bu suretle kendi z
tabiatinden bir ey grnce hele, kar konmaz bir ekime
kaplr, bylece gerek anlam ile ak domu olur. Byle bir
ey olamazsa, sevgi ve ilgisi de ancak surette kalr".
466 Bkz. Le Banquet ou de l'.amour, Par Mario Meunier, 3. bas, Paris, 1922, s. 85
vd.'de Aristophanes'in szleri. Maalesef bu szler Yunan efsaneleri ile karm
bo szlerden 1barettir. Gereklerden uzaklaanlar ne kadar "tahsilli" olursa
olsunlar sonunda efsane labirentlerinde beeri ak aklamalan kmazna
saplanrlar. Nitekim lbni Hazn'n "Gvrn:in Gerdanl" adl eseri yakn bir zaman
nce (stanbul, 1985) Trke'ye evrilni, ahlaki ve irfani deeri olmayan bir
aknlk ant olduu anlalmtr.
467 Hadisin zikredilmesi gerekirdi. Molla Sadra Okulu'na gre ise, ruhlar bedenden
nce yaratlm deildirler. Tabiatiyle seilmi "nurlar" bu konuyla kantr
mamak gerekir. NOr-i Muhammedi'nin (S.A.) "hilkat"i her eyden ncedir.
468 Phaidros: Eflatun'un "ldea"lar retisi, Sevgi (Eros) ve Belagat (Rhetorik) zerine
bir risalesidir. Eflatun'un bir adann adn tar (Philosophisches Wrter
buch).
393

Byle bir tahlilin lbni Hazm'da bulunmas nemlidir, nk

lbni Hazn bir zahiridir (yani eriat ve fkh konusunda da,
lafza, zahire baldr). lbni Hazm'da bu tahlil yannda yle
dncelere de rastlanr: "Ey insan suretinde gizlenen inci!"
veya "Bir insan sureti gryorum, fakat daha derin dn
dmde, krelerin (ruhlar veya felekler-H,H.) semavi
aleminden gelen bir nesne olarak bana grnyor". Bu gibi
dncelere irazl Ruzbehan'da ve lbni Arabi'de rastlana
bilirdi, bu zatlar her zahirde bir "ilahi mazhar" grmeye, batna
ynelen kimselerdir. u halde burada zahiri ve batn snr
belirsizlemekte, her iki taraf asndan da zahir, grn
(l'apparence) zuhur ve tecelli haline gelmektedir. Bu da
ilahiyyat lbni Hazm'n zahirilii szkonusu olduu!lda
hatrlanmas gereken bir eydir.
Arap kltr uzman A.R. Nykl'e lbni Davd'un Arapa
kitabnn ilk basks ile bir Bat diline (lngilizce) lbni Hazm'n
kitabnn ilk evirisini borluyuz. A.R. Nykl, heyecan verici
diyebilecei;niz bir sorunu da incelemitir. lbni Hazm'n ak
kuram ile Aqutaineli IX. Guillaume'un "Gaie Science"i
(Sevinli Bilim) arasnda ok yakn bir benzerlik vardr. Genel
olarak Albigeoislara kar tertiplenen Hal Seferi'ne (kutsal
sava) kadar "troubadour"lann ele ald konular ile de yakn
bir benzerlik grlr. 469 Burada konuya sadece deinmekle
469 "Troubadour", bizdeki ozanlarn, halk airlerinin Ortaa Bans'ndaki mu
kabilidir. Bunlar orta Fransa'da atodan atoya gezer, iirlerini okurlard. Daha
nce de Fransa'da "Hal Destanlar" tarznda bir edebiyat balam bulunuyordu.
Poitiersli Guillaume IX./Xl. yzyln balangcnda bu edebiyat balatan a. ir-asillerden olacaktr. (valye) (Bkz. G. Cohen, La Granck Clartt du Moyen
Age, Editions Gallimard, 1945, s. 52). Dr. Mbeirl Farsa eviriye ekledii
notta bu kimsenin (1071-1127) Fransz "mahalli merasndan" ve Latin dilinin
en eski airi olduunu sylyor. Herhalde "Latin temeline dayanan Fransz
dilinin" demelidir. Sigrid Hunke, Aquitanien Dk IX. Wlhelm'in (Guillaume)
"Troubadour" edebiyannn ncs olduunu belirtir. Bu eserde Arap edebiyaunn
Bat'ya etkisi hakknda nemli ve ilgi ekici bilgi vardr. Kadna, kadn sevgisine
yceltilmi bir deer verilmesi; Bat'da Arap edebiyat etkisi ile balam olmaldr
394

yetinilecektir. Konunun boyutlar ok genitir (Corafi, ti

polojik ve manevi adan incelenebilir). nk burada sadece
biim ve konunun ele aln ve ilenii sorunlar ynnden
bir yaknlk deil, Feddi d'amore470 ile baz sufilerin talim
ettikleri ak dini arasnda ortak bir ey de szkonusudur. Fakat
burada konum farkllklarn (positions) titizlikle ayrmamz
gerekecektir (Karlatrnz: Yukarda VI, 6). Eflatuncu lbni
Davud iin, Cahiz iin Yeni Hanbeli Okulu'ndan ilahiyyat
lbni Kayym471 iin, yolunun ilahi bir amac yoktur; yceltmez,
ilahi aka eritirmez (Elle n'emerge pas). Sufilerin Eflatun
culuu'nda, irazl Ruzbehan ve lbni Arabi'de ise aka ak
ile merhaleli yceli (emergence) zdeleir.472 Onlar izleyen
(Sigrid Hunke, Allahs Sonne Ober dem Abendland, Fischer Bcherei, Frank
furt!Hamburg, 1965 s. 317). IX. Wilhelrn (Guillaurne) ilk "troubadour"dur
ve "troubadour" kelimesi de Arapa "tarrab"dan gelir (age, s. 324). Herhalde
bu edebiyata verilen "gaie science" ad da "tarab"dan gelmi olmaldr. Gaie
science (gai saber) ad, 1323'te Toulouse'da artk soyu kesilmekte olan Trou
badour edebiyatna verilen addr (Schwrterbuch der Litteratur, Gero von Wilpert).
Bu konuda yine bkz. Claude Cahen Der lslam l, Fischer Bcherei, Frankfurt an
Main, 1968, s. 269 (Almanca'ya eviren: Dr. G. Andress). Albigeois (Albigenser)
XIII. yzylda Gney Fransa'da beliren bir dini akm mensuplardr. Benzerleri
baka yerde de grlen "Mani" dini etkisinde bir topluluktur. Bir papalk
temsilcisinin ldrlmesi zerine, Papa III. Innozenz (1198-1216) bunlara
kar hal seferi amtr. Bunlar, Tanr'nn "Sevgi" dernek olduunu ileri
sryorlar, kiliseye kar layorlar, ormanlarda ve maaralarda kendi ibadetlerini
yerine getiriyorlard. Hristiyan "rnistik"lerinden Bernhard de Clairvaux
(1091-1153) "bunlardan daha Hristiyan" kimse olmadn sylemiti (Bertholet,
Wrterbuch der Rdigionen, Andresen/Denzler, Wrterbuch der Kirchengeshich
teffroubadourlar iin yukarda anlan Sachwrterbuch der Litteratur'a bavu
rulabilir).
470 Fedeli d'arnore (ak ballar, aka sadk kalanlar); Ortaa Troubadour ede
biyatnda bu tr "valyece" aklara verilen ad olmaldr.
471 lbni Kayyrn-ul-Cevziyye, lbni Teymiyye'nin rencisidir (1292-1350). Burada
hangi kitab dolays ile lbni DavOd ve lbni Hazn gibi "zahiri"ler ile birlikte anld
belirtilniyor. El-Cahiz (775-868) Mu'tezile'den Cahziyye'nin kurucusudur.
472 "Ernergence", burada bir eyin dier bir eyden hasl olmas anlamnadr. ngiliz
Metafzik'inde, lslarn felsefesindeki "sudr"u andm bir anlam vardr. Nesneler
mekan-zaman noktalarndan oluan dnyann esasndan (Grund der Welt)
belirirler, birden ortaya karlar ve sudru salayan bir geliim (ernergent
395

sufilerin anlaylar da nclerinden, seleflerinden farkl bir

veheye girecektir. Azra'i ak (l.'.amour odhrite), sadece tanr
aknn modeli deildir. nk beeri bir konudan, bir nes
neden ilahi olmas gereken bir alana geilemez. Burada bizzat
beeri akn bir istihalesi, deiimi (transmutation) meydana
gelmektedir. nk beeri ak (mecazi ak-H.H.) "tevhid
alayandan aran tek-kprdr".473
lbni Hazm'n "Seciye ve Davranlar" zerine kitab
"Kitab-ul-Ahlak ves-Siyer" Asin Palacios tarafndan span
yolca'ya evrilmitir. Tavk-ul-Hamame'nin okunmasnda da
bu kitabn yaran grlr, nk bu kitapta yazar akn eitli
grnmlerinin tahlilinde kulland teknik terimleri ak
lamaktadr. Ayrca bu eserde de az veya ok, kiisel gnlk
havas vardr. Yazar bu eserde nceden hazrlanm bir plan
szkonusu olmakszn, insanlar ve hayat zerine gzlemlerini,
dncelerini ve yarglarn belirtir. Bu kitap V./XI. yzyl
Endls toplumu hakknda ok deerli bir kaynaktr.
3. Fakyh olarak lbni Hazn bir kitab ile temayz eder
(Kitab-ul-lbtal -1. Goldziher- tarafndan ksmen yaymlan
mtr). lbni Hazn burada hukuki bir karara varabilmek iin
eitli mezheplerin kabul ettii be kayna inceler: Kyasla
evolution) ile srekli geliirler. Conwy L. Loyd Morgan (1852-1936) ve Samuel
Alexander (1859-1938) bu grn temsilcileridir. Burada "emergence" terimi,
"mecazi ak"n, beeri akn; ilahi aka gtrp gtremeyecei konusunda
kullanlmtr. Metinde lbni Hazn ve benzerlerine isnad edilen grn aksi,
mesela Mevlana'nn "emergence" grdr: "Ak ger zin ser- gerzan ser
est/Akbet ma-ra bedan ser rehberest" (Mesnevi, 1, 109) (Ak ister bu yandan
olsun, ister o yandan, sonunda o yana rehberimiz olur). Fakat unutulmamaldr
ki;tabii ve temiz bir mecazi (beeri) sevgi ilahi aka iletebilir, ne var ki tek rehber
deildir. Aynca, tabii olmayan ak- mecazi "platonik" de kalsa, insan ilahi
sevgiden fersahlarca uzaa srklemekten baka bir ie yaramaz. Bu konuda
ems-i Tebrizi'nin "boynunda ban yoksa ay niye leende seyredersin de ge
baknazsn?" ihtan unutulmamaldr (Bkz: Glpnarh, Masnevi erhi, 1-11. Cilt,
2. basm, stanbul, 1981, s. 41).
473 Tek kpr olduunu kabul edemiyorum. nceki nota baknz. Dorusunu Allah
bilir.
396

(analogie), ahsi kanaat (re'y), istihsan (l'approbation), taklid

(l'imitation), ta'lil (motivation).474 Baka bir kitapta da
(Kitab-ul-Muhallii) afii mezhebinin ilkelerini iddetle eletirir.
Zahiri mezhebini savunan bu kitaplar dier yazarlarla tar
tmann temellerini oluturur.
Fakat ilahiyyat lbni Hazm'n en nemli. eseri, dinler ve
dnce okullar zerine yazm olduu "Ki.tab-ul-Fisal
ven-Nihal"dir475 (1321/1923'de Kahire'de baslm, Asin Pa
lacios tarafndan Ispanyolca'ya evrilmitir). Bu hacimli eser
yerinde olarak Arapa'da veya baka bir dilde yazlm ilk
karlatrmal dinler tarihi kitab olarak grlmtr. Kur
tubal stad, burada dehasnn ve engin bilgisinin btn
geniliini ortaya koyar. Din olgusu karsnda insan ruhunun
eitli tutumlarn, muhtelifdinleri ele alarak aklarken, btn
kutsal deerlerden phe eden nebinin (pheci, sceptique)
tutumunu da avamdan olan sade bir m'minin davran ile
birlikte inceler.
Tutumlarna gre varlklar ve retileri birok blme aym:
Tanrtanmazlar blm ayn zamanda phecileri ve mad
decileri de kapsar. M'minler kesiminde kiisel ve uluhiyyete
inananlar ile gayri ahsi, soyut; ve nasut (insanlk, beeriyet)
ile hibir ilikisi olmayan bir ulihiyyete (lahut) inananlar
vardr. llk blme girenler tektanrclar ve oktanrclar olarak
ayrlrlar (Monotheistes et Polytheistes). Birincileri arasnda
bir peygamber vastasyla vahyedilen kitaplar olanlar ile, byle
bir kitab olmayanlar yer alr. Kitaba sahip olanlar (Ehl-ul
Kitab) (bkz. yukarda 1, 1) yine iki farkl durum gsterirler.
alar boyu kutsal metni tahrif edilmeksizin saklayanlar ve
tahrif edenler eklinde ayrlrlar. u halde lbni Hazm'a gre
474 Istlahlar iin Ustll-i Fkh kitaplarna, mesela M. Ebu Zehra, lslltm Hukuku
Metodolojisi, 3. basm, Ankara, 198l'e bavurulabilir.
475 Kitabn ad: "Kitab-ul-Fasl fil-Milel vel-Ahva'u ven-Nila!"dir (lslltn Ansildo
pedisi).
397

bir din olgusunun hakk oluu, gerek oluu; Tann'mn birliini

kabul ve vahyedilmi metni alar boyunca deitirmemi
olma olgusuna dayanr. Byle anlalnca, din olgusu balca;
ilahi olann, kutsal olann duygusuna dayanr ve bu duygunun
gvenilirlii de akn (mteal, transcendante) teklik'i tasdik
etmi olmaya bamldr. Vahyin de srekli eylemini koru
yabilmesi iin kutsal metin de alar boyunca aynen muhafaza
edilmi olmas gerekir. nk m'minin uluhiyye srrna
yaklamasn salayacak eik de bu vahy metnidir.
lbni Hazm'n dini aleminin ana izgileri bunlardr. Bu aleme
dayanarak zahiri (exoterique) sistemini kurar ve bunu manevi
gerekliin yegane yolu sayar. Yukarda bu "zahirilik" hakknda
sylediklerimizi desteklemek zere unu da hatrlatalm: Her
a iin en byk batnilerden (esoteristes) biri olan lbni Arab
de bir Endlsl ve fkhi adan bir zahiri idi! 476
3. Saragosse'lu (Sarakutal) lbni Bacce
1. Ebu Bekr Muhammed lbni Yahya lbni el-Siiyig lbni Bil.ece
(Latin Skolastikleri'nin deyii ile aven Baddja, Avempace) ile
bir an iin yarmadann kuzeyine gemi oluyoruz. Dn
cesindeki derinlik ile lbni Rd ve Byk Albert zerindeki
etkisi ile,477 ksa hayat kederlerle bulanm olan bu feylesof,
zel bir dikkate deer. Saragosse'da, V./XI. yzyln sonlarnda
dodu. Fakat 512/lllS'de Saragosse Aragonlu 1. Alphonse
tarafndan ele geirildi. Bu sebeple ayn yl lbni Biicce'yi Se
villa'ya (Seville, lbilye) gm ve tp mesleini icra ederken,
daha sonra da Gmata'da gryoruz. Sonra Fas'a giderek Fas
476 Bu kadar kesin bir hkme varabilmek zordur.
477 BykAlben (Albenus Magnus) (1193-1280) daha nce de ad anlan dnr.
lbni Sina'nn eserlerinden yararlanmtr. lsldm Ansiklopedisi'nde A. Adnan
Advar'n yazd lbniBacce maddesinde; Albenus Magnus'un fikirleri zerinde
lbni Bacce'nin etkileri hakknda bilgi vardr.
398

Saray'nda byk itibar grmtr. Hatta orada vezirlik g

revini stlenecektir. Fakat 533/1138'de rivayet olunur ki, Fas
kenti hekimleri bu gen ve kskanlan rakipten zehir vastas
ile kurtulmaya karar verdiler. Dostlarndan ve rencilerinden
biri, Grnatal Ebul-Hasan Ali, stadnn incelemelerini
derledii bir mecmuann giriinde, lbni Bacce'nin, lspanya'da
gerekten Dou'daki lslam feylesoflannn felsefesini verimli
bir ekilde canlandran ilk kimse oduunu syler. Bu vgde
belki lbni Meserre dnlrse, bir mbalaa pay vardr.
Ayrca Musevi felesof Salamon ben Gabirol (Avicebron) 478
ondan ncedir. Ne var ki ben Gabirol'n yazdklar Mslman
feylesoflarca mehul kalmtr.
2. lbni Bacce'den nakledilen Aristoteles'in birok eserinin
erhleri vardr (Fizik, Meteoroloji, De generatione, Hayvanlar
Tarihi). Balca felsefi eserteri tamamlamadan kalmtr, lbni
Tufeyl (aada VIII, 5) bunu aka belirtir, lbni Bacce'nin
ruh enginliine sayg duyar ve ackl kaderine de acnr. Felsefi
eserleri arasnda mantk zerine eitli risaleler, ruh zerine
bir risale, insan idrakinin faal akl ile birlemesi zerine bir
risale, "Veda Mektubu"nda tekrar ele ald bu konu vardr
(Veda Mektubu, bir yolculuun ncesinde bir gen dostuna
yazd risaledir ki burada varoluun; hayatn ve bilginin gerek
amac ele alnr. Bu eser lbni Rd'n eserlerinin Latince'ye
akatarlnda "Epistula Expeditionis" adn tar). Nihayet bir
de n kazanmasna yol aan "Tek Kalann Tedbiri" (Tedbir
ul-mutavahhid; le Regime du solitaire) adl risalesi vardr.
Doulu mnzevi ve murakabeci, ondan etkilenmesi aradaki
yaknlk dolaysyla tabii olan Farabi gibi, lbni Bacce'nin de
zel bir musiki zevki vard ve kedisi de lth (lavta) alard.
Tp, matematik ve astronomi alanlarnda da geni bilgisi
olduu yazlmaktadr. Astronomiye ilgi duyuu dolays ile
478 459. dipnotuna baknz.

399

Ptolemee'nin (Batlamyus) grlerine kar giriilen mca

deleye kart. Yukarda lbn-ul-Heysem dolays ile (yukarda
IV, 8) belirtilen "status quaesetionis" hatrlanacaktr. Felekler
matematik adan birer varsaym olarak ele alndka ve ge
ometri ile uraan bilimler bu varsaymlarla gezegenlerin
hareketlerini hesaplamakla megul olduka, feylesoflarn
mdahalesine mahal yoktur. Fakat, somut cisimler olarak ele
alndklarnda, kat olsun veya akkan olsun, ileri srlen
grler, hipotezler, semavi fizik kurallar ile atmamaldr.
lmdi; genel olarak retilen semavi (gksel) fizik; Aristote
les'inki idi. Dnyay merkez alan feleklerin varln gerek
tiriyordu. Bu feleklerin dn hareketlerinin merkezinde arz
vard. Bu telakki; "epicycle"ler ve excenetrique"ler telakkisini
bertaraf etmekte idi.479 Btn XII. yzyl boyunca Mslman
lspanya'nn en sekin feylesoflar, lbni Bacce, lbni Tufeyl, lbni
Rd Batlamyus'a kar mcadelede yer aldlar ve Batlamyus'un
dncesine kar mcadele sonucunda el-BitrogI (el-Batruci)
sistemi dodu4BO (el-Bitrogi, Latin evrelerinde Alpetragius
diye adlandrlr). Bu sistem XVI. yzyla kadar Batlamyus
sistemine kar taraftarlar bulacaktr. Byk Musevi feylesofu
Moise Maimonide (vefat: 1204)481 vastas ile lbni Bacce'nin
bir astronomi incelemesinin z bilinebilmektedir. Peripatetik
fizikte tanmlanan kanunlar bir kez kabul edilince tabii bir
sonu olarak lbni Bacce burada "epicycle"ler grne kar
kmakta ve kendi varsaymlarn nermektedir. Bu grler,
lbni Rd'n ve bizzat el-Bitrog'nin tankl ile lbni Tufeyl'i
de astronomi ile ilgilenmi olduu lde etkileyecektir.
4 79 Epicycle: zei (merkezi) bir duraan (sabit) ember zerinde dolanan daha
kk yarapl ember, Excentrique: Dzekli (Matematik Terimleri Szl
TDK. Ankara, 1983).
480 El-Batruci: Endlsl astronom. 1135'te lmtr (Mncid).
481 Daha nce ad anlan Musevi feylesofMaimonides (1135-1204). (Moses ben
Maimon, Musa 1bni MeymOn).
400

Gerekte, yukarda da belirtildii gibi (IV, 8) burada tecrbi

gereklere fazla dayanmayp evrenin apriori (nsel, kabli,
deneyden bamsz) alglanmasna daha ok dayanan bir "imago
mundi" (evren tasavvuru) szkonusudur. Bu alglama da
feylesofun kanat ve telakkiler btn iinde yer almakta ve
ona lslam feylesoflar topluluu iinde yer vermemize yardmc
olmaktadr. Gazali'ye kar bir tutum almakla bizzat o, feyle
soflar arasnda yer aln ve yerini aklam oluyordu (Bkz.
yukarda V, 7). lbni Bacce'ye gre Gazali inziva ve uzlet du
rumunda ilahi nur vastas ile ruhani ve manevi evreni m
ahedesinin kendisine latif bir haz saladn kabul etmekle
sorunu basitletirmi grnmektedir. Bylece Gazali'nin te
melinde dini olan gizemcilii (mistisizm) lbni Bacce'ye ya
bancdr. Feylesofun mahede ve murakabesi tamamen farkl
bir nesneye yneliktir. lbni Rd zerine etkisi ile; lbni
Bacce'nin lspanya'daki felsefe akmna Gazali anlayna ta
mamen kart bir yn verdiini sylemek doru olacaktr. Yalnz
felsefi ve manevi (speculative) bilgi insan kendisinin bilgisine
ve faal akln bilgisine iletebilir. lbni Bacce'nin kullanmay tercih
ettii terimler ise, mnzevi (solitaire) etranger (garip) gibi, lslam
mistik (tasavvufi, gizemci) irfannn (gnose) tipik kelimele
rinden ibarettir, onlardan farkl deildir. u halde denebilir
ki ayn manevi ve ruhani insan tipi szkonusudur, fakat bu
tip ortak amacn alglanma biiminin farkllat bireylerde
gereklemektedir, nitekim sonu olarak bu amaca ulatra
bilecek yollarn seimi de farkl olmakta, farkl seimler ya
plmaktadr. Bu yollardan biri, lspanya'da lbni Meserre'nin
yoludur. Bu yol lbni Arabi tarafndan izlenecektir. Bir dieri
de tbni Bacce'nin yolu olup lbni Rd de bu yolu seecektir.
3. S. Munk lbni Bacce'nin balca eseri zerine uzun bir tahlil
yazmtr.482 Bu eserin asl bitirilemeden kalm ve ancak yakn
482 Bu yaz isi/im Ansiklopedisi'nde lbni Bacce maddesinde anlmaktadr.
401

bir gemite Asin Palacios tarafndan bulunmutur. Mutluluk

vericidir ki Musevi feylesofu Narbonnelu Moise de483 (XIV.
yzyl) bu eseri tahlil etmi ve ibranca yazm olduu lbni
Tufeyl'in Hayy lbni Yakzan ehrinde bu eserden uzunca sz
etmitir. Eserin elimizde kalan onalt fasl, gerekten de az
bulunan bir younluktadr. Burada ancak (o da pek kolay
olmakszn) eserin balca savlan zetlenebilecektir. Ana ve
ynlendirici dnce; manevi ynyle insan (l'homme-esprit)
faal akl ile birlemeye, ona vasl olmaya ileten bir itinerarium
(seyahat rehberi) olarak vasflandrlabilir. Her eyden nce
yazar baln iki kelimesi, "Tedbir-ul-mutavahhid" (le regime
du solitaire) zerinde grn aklar. "Tedbir"den sz eden
"belirli bir plan iinde giriilen ve belirli bir amaca ynelik
birok eylem"den sz etmi olur. imdi "eylemlerin, fiillerin
yarmas (telahuku), tefekkr gerektirir, bu da ancak
mnzevide, yalnz insanda bulunabilir. u halde mnzevinin
tedbiri, medine-i fazlann siyasi tedbirinin, ynetim ilkelerinin
tasavvuru olmaldr" Medine-i fazla: (l'etat parfait, de l'etat
modele). Burada Farabt'nin etkisiyle, Ebul-Berekat Badadt'nin
grlerine bir yaklama sezilmektedir. Bu ideal devletin ne
apriori (nsel, kabli, deney ncesi) konulmu olduunu, ne
de siyasi bir ihtilal sonucu eriebilir olduunu belirtmek
gerekir. Bu ideal devlet ancak nce davran kurallarnn slah
edilmesinin sonucu olabilir. Bu slahat da "toplumsal" (sociale)
bir slahattan daha fazla bir eydir. Gerekte balang ile bu
yoldaki ilk giriimle slahat da balam olur ve nce her bi
reyde insani varln, insani yaayn btnn gerekle
tirmeye ynelir. Gerekletirilmesi istenen bu yaay ve
varolu biimi tekleenin, mnzevinin (mutavahhid) yaay,
varolu btnldr. nk biraz kolay bir kelime oyununa
bavurursak, yalnzca lbni Bacce'nin kulland anlamda
483 Hakknda bilgi bulamadm.
402

tekleenlerdir ki destekleenleri meydana getirebilirler (5o

litaires-Solidaires). 484
Bu tekleenler, faal akl ile birlemeyi hedef alan kimselerdir
ki, medine-i fazlay, ideal deyleti meydana getirebilirler. Bu
devlette hekimlere gerek yoktur, nk bu devlette vatandalar
en uygun ekilde besleneceklerdir, hakime de gerek yoktur,
nk her ferd bir insann eriebilecei en stn kemale
erimi olacaktr. Bu gne gelinceye kadar, "mtavahhid"ler
(solitaires), Allah'dan baka hekimleri olmakszn yaadklar
tm olgunlua erimemi beldelerde, medine-i fazlann
unsurlar, uzuvlar olmak ykm altndadrlar. Bunlar,
feylesof lbni Bacce'nin, "tek olann, mtavahhidin mutlulu
u"na eritirmek iin tertipledii ve tledii, "tedbir"in,
yaay ve davran kurallar btnnn (le regime) dikip
yetitirecei fidanlar hkmndedir. Bylece bu tek bana,
garip, mnzevi kelimesi (solitaire), yalnz birey kadar bir
okluk iin de kullanlabilmektedir. nk toplum bu yal
nzlarn davran kurallarn benimsemedike, bunlar, lbni
Bacce'nin Farabi ve sufilere atf yaparak belirttii gibi, aile
ve toplumlar iinde garip kalm kiilerdir, manevi ve ruhlar
cr'etleri ve ilerilikleri dolays ile henz yeryznde ger
eklememi olan medine-i fazlalann, ideal cumhuriyetlerin
vatandalardrlar. Garip O'etranger), yabancdrlar (Allogene).
Bu ifade, eski irfandan (gnose) gelmekte, ii imamlarnn
szlerinde getikten sonra485 Suhreverdi'nin "Gurbet-i Gar
biyye Kssas"nda balca terim olmakta ve lbni Bacce'de de
lslam'da felsefenin irfandan glkle ayrlabildiini gster
mektedir.
4. Bu gariplerin, yalnzlarn dzenlerinin.neye dayandn
484 Solitaires-Solidaires kelime oyununu ancak byle ifade edebildim.
485 Ayn zamanda kelimenin d anlam da kasdedilerek lmam- Rza iin de "garib"
unvan kullanlr. "Feylesof" olmasa bile, Akif'in de "garib"in ztrabn belirten
szleri vardr.

403

aklayabilmek iin insan eylemlerinin yneldikleri suretleri,

biimleri nce snflamak ve buna kout olarak da bu suretler
karsnda gdlen amalar belirlemek gerekir. lbni Bacce
burada olaanst birf elsefi dnce younluu ile burada
ancak ksaca deinebileceimiz bir manevi suretler kuram
gelitirmektedir. Son derece zetlersek diyebiliriz ki: Makul
suretlerden (les formes intelligibles) bir maddeden soyut
olmas gerekenleri yannda, temelde bizzat maddeden ayrlm
olup da bir maddeden soyut olmas gerektii eklinde ele
alnmayan makul suretler de vardr. Garibin, yalnzn dzeni
(regime) onu birinci suretleri yle bir hal ve artlar iinde
alglamaya iletir ki, sonu olarak, ikincilerin hal ve artlarm
hasl ederler.
Maddeden soyut olmas gereken suretler, "maklat-i
heyilniyye" (les intelligibles hyliques) diye adlandrlan
lardr. Mmkn (veya heyulani, hylique)486 olan insan idraki,
onlara ancak bilkuvve sahip olabilir. Onlar eylemli, bilfiil
duruma geirebilen Faal Akl'dr. Bir kez eylemli duruma
geince kllilikleri, tmlkleri iinde alglanm olurlar,
dier bir deyile, bir mahiyetin, kendisini temsil eden
(exemplifient), rneklendiren, maddi bireyler ile srdrd
klli iliki iinde alglanmasdr. Fakat yalnz ve garip ola
nnn en yce gayesinin madde ile heyula ile (hyle) alakas
yoktur. Bu sebeple bizzat bu klli iliki de kaybolur ve garip
(solitaire) suretleri haddizatlarnda idrake balar, bunlarn
bir maddede belirmeleri de, maddeden soyutlanmalar ge
rekmesi de aranmaz. ldraki; herhangi bir ekilde, dn
celerin dncelerini, zlerin, mahiyetlerin mahiyetlerini
486 "Heyula" kelimesi Yunanca "hyle"den gelir. Madde demektir. Aristoteles fel
sefesinde, henz nesne gereklik kazanmam, "suret" almam temel madde
anlamndadr. Bnyesinde henz gereklememi olan biimlenebilme, suret
alabilme imkann tar. Bu bakmdan, "heyulani" olan "mmkn" demektir
(Philosophisches Wrterbuch).
404

kavrar. Bu kavray insann kendi zn de kapsar ve bu

da insann kendi zn akl-varlk (etre-intelligence) olarak
idrak etmesi sayesinde olur. Eylemli duruma geen ve makul
(kavranabilir) olmu suretler, bizzat eylemli duruma geen
idrak demek olduundan bu byledir. Yine burada muktesep
idrak (intellect acquis) veya "faal akldan sudur eden idrak"
terimlerinin belirledii husus da budur. Yine bylece, eylemli
olarak kavranabilir duruma gelmi olan varlk suretlerinin
nasl bu varlklarn en stn hadleri (terme supreme) ol
duklar ve bu anlamda da bizzat o varlklarn kendileri ol
duklar anlalr. Yine bylece Farabi ile birlikte u husus
kabul edilecektir. Dnlm eyler, eylemli olarak makul
kavranabilir duruma gemekle, eylemli idrak durumuna
gelmekle, onlar da eylemi idrak gibi, dnebilir olurlar.
Tek bana garip olann amac aka belirmektedir. Onun
amac bu ilemi gerekletirebilmek demektir ve bu ilem
de artk suretleri dayanandan (substrat), yani maddesinden
(hyle) soyutlamaktan ibaret deildir. "Eylemli duruma
gemi, bilfiil makul olan nesnelere nispetle idrak, eylem
halinde ise, bilfiil idrak szkonusu ise kendinden baka bir
nesne dnmez, fakat kendi zerinde de tecritsiz; soyut
lamasz (sans abstraction) dnr" (Dier bir deyile bir
sureti bir maddeden soyutlamasna gerek kalmaz. Btn bu
kuramn irakiyyunun "huzuri bilgi" kuram ile karlat
rlmas yerinde olurdu. Yukarda VII).
5. Atlacak bir adm daha kalyor. "Maddesiz, saf suret olan
varlklar, asla bir maddede mndemi olmayan suretler de
vardr." Bu varlklar dnldnde, bunlarn vcud bulacak
varlklar deil, malz ve saf (salt) maklat (intelligibles) ol
. duklar, bir maddeden soyut olmalarna gerek kalmakszn,
bu idrak tarafndan dnllerinden nceki gibi kavra
mldklar grlr. Eylemli (bilfiil) idrak onlar bizzat btn
bilfiil maddeden ayr olarak bulur, haddizatlarnda olduklar
405

gibi onlar dnr, dier bir deyile, maddi olmayan,

mak1lattan olan eyler gibi dnr. Varlklar hibir deiime
uramaz. u halde yle demek gerekir: Deil mi ki mktesep
(kazanlm) idrak eylemli (bilfiil) idrakin suretidir, yine deil
mi ki bu makul suretler, eylemi idrak iin suretler haline
gelmektedirler, u halde mktesep idrak de bizzat bu suretlerin
"substratum"udur ("maddesi"), mktesep idrak de bizzat,
kendisinin "substratum"u eylemli idrak iin, bir suret du
rumuna gemektedir.
lmdi, maddelerinde somut, mahhas olarak (in concreto)
mndemi (immanent) olan suretler, faal aklda ve faal akl
iin tek bir ayrlm, maddi olmayan suret gibidir. Yine ta
biatiyle bu suretlerin faal akl tarafndan maddelerinden
soyutlanm olmalar gerekmeyip, bilfiil akl iin olduu
gibidir. Bu sebeple insan, mahiyeti dolays ile faal akla daha
yaklam olandr, nk grlecektir ki, mktesep idrak
bil fiil idrakin, kendi zn dnebilmesi eylemine de ayn
ekilde ehildir, ayn yetenee sahiptir. Bylece "gerek makul
telakki meydana gelir. Dier bir deyile, bizzat mahiyeti
dolays ile eylemli (bilfiil) idrak demek olan varln alg
lanmas meydana gelir. Bunda da ne nce ne de bu srada
onu bilkuvve halinden karacak olan herhangi bir nesneye
ihtiya vardr".
Akl fa'ali bilfiil durumda ve daima kendi znn idrakinde
olarak belirleyende de durum ayndr. Her hareketin haddi
de byledir.
Bu ksa zet lbni Bacce'nin dncesinin derinliini sez
dirmeye belki yeterlidir. Bu kitapta Akl Fa'al'in Ruh-ul-Kuds
olduuna ilikin olarak vahy temeline dayanan felsefeyi lbni
Sina ve Suhreverdi Okulu'nu aklarken sylenenlere ba
vurulursa, lbni Bacce'nin nasl hayranlk verici bir kesinlikle
slam felsefesi evresine mensup ve onun gibi bir ruh, akl
(esprit) fenomenolojisi izgileri oluturmu feylesoflar arasnda
406

temayz ettii anlalr.487 Eseri tamamlanamadan kalmtr.

XVI. fasldan sonras gelememitir. lbni Rd, haksz olma
yarak, eseri mphem bulmakta idi ve biz de bu yksek seviyeli
fasldan sonra lbni Bacce'nin "Mtavahhid'in Tedbiri" (regime
du solitaire) hakknda nasl bir sonuca varacan asla re
nemeyeceiz.
488

4. Badajozlu lbn-us-Seyyid

1. lbni Bacce'nin ada olan bu feylesof, terceme-i hal

(yaam yks) yazarlarnn yanlglar dolays ile uzun bir
sre yalnz sarf, mahv ve lisan bilgini sayldktan sonra, Asin
Palacios tarafndan kefedilmitir. Hayat, kk mahalli
hanedanlar ile Murabtn istilas arasndaki nazik gei d
neminde geer. 444/1052'de Badajoz'da (Estremadurel'dadr.
Badajozlu demek olan el-Batalyosi lakab buradan gelir.)
Valence'de, daha sonra Albarracin'de489 snacak yer aram,
Albarracin'de Emir Abd-ul-Melik lbni Rabin'in (1058-1102)
kk saraynda katiplik grevinde bulunmutur. Daha sonra
Toledo'ya giderek birok yl orada kalmtr. Yine lbni Bacce
ile dil bilgisi ve cedel (kelam) konularnda giritii bir tartma
dolays ile Saragosse'da da bulundu ve bu tartmay
"Kitab-ul-Mesail" adl eserinde zetledi (Sorunlar Kitab). Fakat
487 Phenomenologie: Grng-retisi hakknda felsefe szlklerine bavurul
maldr. Burada zellikle E. Husserl retisi anlamnda bu terimin kullanldn
sanyorum. Corbin daha nce de bu kitapta "grng retisi" terimine ba
vurmu ve notlarda bununla ilgili ksa aklama yaplm idi.
488 Bedevi'nin (Badawi) Franszca yazna gre "lbn-Al-Sid Al-Batalyawsi" tar
zndadr. Badajoz, lspanya'nn batsnda, gneye doru ve Portekiz snrna
yakndr.
489 Albarracin, lspanya'nn dousunda, Madrid'in dousu ve Saragossa'nn g
neyindedir. Estremadura, lspanya'nn gneybatsnda Portekiz snrlarnda
Badajoz'un bulunduu yrenin addr. Valence, lspanya'nn douda Akdeniz
kysndaki Valencia limandr. Toledo; Madrid'in gneyindedir. Saragossa
kuzeydoudadr.
407

lbni Bacce gibi o da 1118'de kamak zorunda kald, bu srada

ehir Hristiyanlarca ele geirilmi idi. Son yllann renci
yetitirerek ve eserlerini yazarak geirdi . 521/1127'de l
d .490
Asin Palacios'un zikrettii onbir eserden yalnzca sonuncusu
zerinde duracaz. Bu eser "Daireler Kitab"dr (Livre des
cercles). Yazarnn feylesoflar arasnda yer almasna deecek
bir eserdir. Bu kitap uzun sre yalnzca Musevi feylesoflarca
bilindi. nk nl Moise lbni T ibbon (1240-1283),491 bu
kitab lbranca'ya aktarm bulunuyordu. Bu da lbn-us-Seyyid'in
eserine verilen deerin tandr. Bu kitap, Mslman Is
panya'da eitli alanlardaki bilgi seviyesini ve felsefi sorunlan
hayranlk verici bir biimde yanstmaktadr. Kitabn yazl
srasnda da lbni Bacce eserlerini yazmakta idi; lbni Tufeyl
ve lbni Rd'n henz kendi eserlerini meydana koyulanndan
olduka nce idi. "Kitab-ul-Mesail" adl eserinde lbn-us
Seyyid, hatmi gr (mesela Almeria Okulu'nun batnilik
anlay) bir kenara braklr da din ve felsefe huzur iinde
hahaa kalmalarm salamaya alrlarsa olacaklara ilikin
tipik bir tutum almak durumunda idi. Feylesofumuza gre
din ve felsefe ne konulannda, ne de karlkl olarak reti
lerinde birbirlerinden ayrlrlar. Ayn gerei arar ve retirler,
yalnz yntemleri farkldr ve insandaki farkl melekelere hitap
etmektedirler.
2. ite lbn-us-Seyyid "Daireler Kitab"nda bu felsefe anla
yna dayanr. Sudur grne dayanan (emanatiste) bir felsefe
olduu phesizdir. Fakat lbni Sina Okulu'ndan farkl olark,
Plotinus'un uknumlar (hypsotases) aamal srasn ilkeler,
mebdeler (principes premiers) olarak sistemine almakla ye
tinmez, onlan riyazi delillerle dzene koyar, bylece Asin
490 Bedevi, lm tarihi olarak 1129 tarihini zikreder.
491 Moise lbni Tibbon hakknda bilgi bulamadm.
408

Palacios'un belirttii gibi btn sisteme yeni Fisagorcu bir

arm verir. Saylar acunun (cosmos) simgeleridir (sym
boles). Nesnelerin srekliliin ahengi, oluumunun ak
lanmasn onlu say dizisinde bulur (decade). Btn saylarn
z bu dizidedir. "Bir" btn varlklara nfuz eder, onlarn
gerek z ve en stn amacdr. Burada "lhvan-us-Safii."
(yukarda iV, 3) etkisinin ie kart phesizdir. lhvan
us-Safii risaleleri Endls'de hemen yzyldan fazla bir sredir
tedavlde idi. Diyagramlar492 konusunda da lbn-us-Seyyid
lsmaililer ile ayn grte olmua benzer.
Sudrun merhalesini daire simgeler: 1) Ukul-i aere
(la decade des lntelligences) veya maddesiz saf suretler, ki
bunlarn onuncusu faal akldr, 2) Nefsler onlusu (la decade
des ames); bunlarn dokuzu dokuz felektir (Spheres celestes).
Bunlardan sonra da faal akldan dorudan sadr olan Klli
Nefs (ruh, evrensel ruh)gelir, 3) Maddi varlklar onlusu (suret,
cismani madde, drt e, yani anasr- erba'a, tabii alem,
insan). 493
Bu dairelerden her birinde onuncu sray faal akl, klli nefs,
insan igal etmektedir. Kitabnn ilk faslnn bal yledir:
"Feylesoflarn, varlklarn illet-i ulii'dan (ilk sebep) ne'et
edi nizamlarn vehmi ( varsaylan) bir daire gibi grmeleri
ve bu dairenin mebde'ine dn noktasnn insan suretinde
olduuna dair beyanlarnn aklanmas. "494

492 Diyagram: izenek. 1) Belirli bir lee gre bir okluu gstermek iin izilmi
izgi, 2) tki deiim arasndaki banty gsteren izgi.
493 tabii alem (trois regnes naturels)den maksat mevalid-i selase olacaktr
(Ma'den, nebat, hayvan).
494 Bedevi'nin bn-us-Seyyid hakkndaki hkm udur: lbni Sina'ya ok yakn bir
felsefi sistemi vardr, ona nispetle, az nemi olan baz ayrnt noktalan dnda,
zgn hibir zellii yoktur" (Il, 701). Bu hkm, Corbin'in deerlendirme
sinden farkl grnmektedir.

409

5. Cadixli

495

lbni Tufeyl

1. Bu feylesofun yukarda da ad gemi bulunuyor (VIII,

3). Peripatetiklerin Ptolemee (Batlamyus astronomisine kar
mcadeleleri dolays ile kendisinden sz edilmi idi. lbni
Rd ve el-Bitrogi (el-Batruci, el-Bitruci) onun yetkisini temsil
ediyorlard. Bu Ebu Bekr Muhammed lbni Abdul-Melik lbni
Tufeyl Cadix'de (Vadi-A, Wadi-Ash), Grnata ilinde, XII.
yzyln ilk yllarnda dodu. Dier meslektalar gibi o da
zamannn bilgilerini kapsayan (encyclopedique) bilgiye sahip
bir bilgin, hekim, matematiki, astronom, feylesof ve air oldu.
Grnata emri nezdinde katiplik yapt. Sonra Fas'a geti ve
el-Muvahhid Hanedam'nm ikinci hkmdar Ebu Yakub
Yusufun (1163-1184) veziri ve hekimi oldu. Hayatnn ay
nntlan hakknda bunun dnda az ey bilinmektedir. Bununla
birlikte, hkmdarn istei zerine, Aristoteles'in eserleri
hakknda bir tahlil meydana getirme iini dostu lbni Rd'e
tevdi ettii belirtilmektedir. lbni Rd de hkmdar ile bu
konudaki ilk grmesini nakletmektedir. lbni Tefeyi; Fas'da
580/185'te vefat etmitir.
Latin Skolastikleri, Ebu Bekr ismi dolays ile Abubacer diye
anlan Ibni Tufeyl'i ancak Ibni Rd'n bir eletirisi dolays
ile tanm idiler. "De Anima, V"de yer alan bu eletiride lbni
Rd, lbni Tufeyl'in insann mmkn olan idrakini muhayyile
ile zdeletirdiini ileri srmekte ve bu noktada onu knamakta
idi. Ibni Tufeyl, uygun bir ekilde harekete geirilen ve kul
lanlan muhayyilenin makulleri kavramaya yetenekli, elverili
olduu kanaatinde idi ve ayr bir idrakin varln zorunlu
grmyordu. Ne yazk ki, lbni Tufeyl'in sadece "felsefi ro495 lspanya'nn gneybatsnda, Cebelitank dnda, Atlantik Okyanusu'na bakan
bir kentin ad Cidiz'dir. Fakat buradaki Cadix, bu ehir deildir. Grnata'nn
(Granada) kuzeydousundaki Guadix'dir (Cadix, Vadi-A).

410

man"mn anlatmak istediklerinin daha iyi anlalmasna deil,

ayn zamanda Dou Islam dnrlerinin geniliine gelitirmi
olduklar muhayyile kuram ile de verimli karlatrmalar
yaplmasna yarayacak olan eseri kaybolmutur. 496
2. Fakat zellikle "Hayy lbni Yakzan" adn tayan ve Latin
Skolastikleri'nce mehul kalan "felsefi roman"dr ki Ibni
Tufeyl'in nne yol amtr. Bu eser birok dile evrilmitir
(llk evirisi Narbonnelu Moise tarafndan ve XIV. yzylda
lbranca'ya yaplm, XVII. yzylda da E. Pococke tarafndan
Philosophus autodidactus ad altnda Latince'ye evrilmitir.
Bkz. kitabn sonundaki Bibliyografya).497 Daha nce de tespit
etmi olduumuz gibi, lslam feylesoflannn btn felsefi
dnce faaliyetleri "akl fa'al" denen manevi varlk, ilk manevi
aamal srasnn onuncu melei, vahy temeline dayanan
felsefenin Ruh-ul-Kuds' esas alnarak dzenlenmitir. Kuram
bu f eylesoflarca ylesine derin boyutlaryla yaanm, ha
yatlarna mal edilmitir ki yalnz uur stnde kalmam,
"sr"larma (transconsience) ilemitir. Bu sebeple, temsili bir
kurguda, feylesofu bu akla ileten yol (itinerarium gzergah)
zerinde feylesofa zg simgeler bu kurgunun kiilikleri
olmutur. lbni Sina iin byle olduu gibi (yukarda V, 4)
Suhreverdi (yukarda VII, 4) iin de byledir. lbni Tufeyl
Suhreverdi'nin adadr ve maksatlar da arpc bir benzerlik
ve koutluk gsterir. Bir yandan Suhreverdi simgesel
(symbolique) kssalarnn ilhamn; onu "iraki hikmet"i
496 lbni Tufeyl'in Hayy lbni Yakzan dnda hibir eserinin bize intikal etmedii
konusunda yine bkz. Bedevi (Badawi) La Philosophie en Islam, s. 720.
497 Bedevide de Hayy lbni Yakzan'n el yazma nshalan ve baslan hakknda geni
bir liste vardr. Bu listeyi veren Bedevi, Binbirgece Masallan dnda hibir Arapa
eserin bu kadar yabanc dile bunca fazla evirisinin olmadn syler. 1slan
Ansiklopedisi'nde lbni Tufeyl maddesinde bu eseri ngilizce evirisinden okuyan
Leibniz'in "Araplann yle feylesoflan vardr ki, onlarn ulhiyyet hakkndaki
his ve fikirleri en yksek Histiyan feylesoflarn fikirleri kadar yksektir" dedii
nakledilir.
411

gerekletirmeye sevkeden bir mahededen, yaant ve

tecrbeden almaktadr ve ona gre lbni Sina bu iraki hikmett.
vasl olamamtr. Dier yandan, lbni Tufeyl, felsefi romannn
giriinde "iraki hikmet"e ve lbni Sina'nn kssalarna atf
yapmaktadr. nk lbni Sina'dan gelen metinlerin durumu
karsnda "iraki hikmet" onun kssalarnda aranmaldr.
Ayn konu bu feylesoflarda mterektir. Her biri bu konuyu
kendi zgn dehasna gre gelitirmekte, ilemektedir.
lbni Tufeyl'in lbni Sina'ya borlu olduu, ondan ald husus,
ncelikle kiilerin adlardr. Dramatis personae'dir. Her eyden
nce lbni Sina'ya ait olan Hayy lbni Yakzan kssas vardr
(Vivens filius Vigilantis). Burada, abuk rm olan bir
varsayma deinmekle yetinelim: lbni Haldun'un bir yanl
masna kaplan baz aratrmaclar, ayn bal tayan bir
nc roman bulunduunu ve bunun da lbni Sina'ya ait olup
lbni Tufeyl'in rnek aldnn da bu olduunu sanmlardr.
Hayr. lbni Sina'nn yakn evresine kadar iletilen lran riva
yetleri bu sav dorulamazlar. lbni Tufeyl'in atf yapt lbni
Sina kssas dorudan doruya bildiimiz kssadr. Ne varki,
lbni Tufeyl'de Hayy lbni Yakzan artk faal akl deil, lbni
Bacce'nin "garib"ini, "tek bana"s:n simgeler ve burada bu
dnce son haddlerine dein gtrlmtr. lbni Tufeyl'in
eseri zgn bir eser olup hibir ekilde lbni Sina'nn kssasnn
basit bir geniletilmesinden ibaret deildir.498
Dier iki kiiliin adlar da lbni Sina'nn Salaman ve Absal
kssasndan gelmektedir. Ayn bal tayan ve Hermesi
gelenek (hermetiste) iinde bir kssa vardr ki Yunanca'dan
498, Bedevi'de (ll, s. 722 vd,) bu "nc Risale" sorunu hakknda ayrntl bilgi
vardr. nc Risale sorununu nce 1926'da E. Garcia Gomez onaya atm.
1946'daki doktora tezinde de Miguel Cruz ayn gr baka biimde ileri
srerek, bu risalenin, Iran veya Hindistan'dakibir eski efsaneye dayandn,
bu eski kaynan lbni Sina ve lbni Tufeyl'e kaynaklk edebileceini ileri srm,
daha sonra 957'de Corbin'in ileri srd kar delillere dayanarak bu g
rnden vazgemitir.
412

evrilmitir. air Cami (vefat: 898/1492) bunu Farsa'da geni

bir tasavvufi destan iinde gelitirip genileterek aktarmtr.
Dier yandan da ayn ad tayan bir baka kssa, lbni Sina'nn
kssas vardr. lbni Sina'nn Salam.an ve Absal kssasn499 ancak
baz iktibaslar ve Nasiruddin-i Tusi'nin (vefat: 672/1274) bu
kssadan naklettii bir zet dolaysiyle tanyabiliyoruz. Yine
lbni Sina'nn kendi ifadesiyle unu da bilmekteyiz: "Salaman
senin timsalinden baka bir ey deildir. Absal ise senin irfanda
(gnose mystique) vasl olduun derecenin remzidir". Veyahut,
Nasr- Tusi'nin yorumuna gre, Salamari ve Absal ruhun iki
cephesidir. Salaman ameli (pratik, klgn) akl ve idraktir. Absal
ise nazari, murakabeye dayanan (contemplatiO akl ve idrak
demektir. lbni Tufeyl'in de ak olarak bu anlam benimsediini
gstereceiz.
3. Felsefi roman yahut daha doru bir deyile "irad edici
kssas"nn sahnesi, balca iki ada olmaktadr. Bu adalardan
birinde yazar kanun ve grenekleriyle bir insan topluluuna
yer vermekte, dierine de bir mnzeviyi, tek bana yaayan
bir kimseyi, her trl toplumsal evre dnda ve hibir insan
stad edinmi olmakszn tam bir manevi kemale erien bir
insan yerletirmektedir. Birinci adada yaayan toplumun
bireyleri, tamamen kendi diarnda bir kanunun basks al
tndadrlar. Toplumdaki dinin tezahr ve ifade ekli; duyulur,
mahsus alem dzeyindedir. Bununla birlikte onlarn arasnda
iki kii temayz eder: Bunlar Salaman ve Absal adn tarlar.
499 Ferheg-i Mu'in de "Salaman ve Ebsal" Destam'nn aslnn Yunan kkenli ol
duunu, British Museum'da Huneyn tbni Ishak'a atfedilen bir Arapa'ya Yu
nanca'dan evirinin bulunduunu Dr. Safa'dan naklen bildirmektedir. Maddede
geni bilgi vrdr. Dr. Safa'nn "Tarih-i Ul1m-i akli der Temeddn-i lslilmi" adl
eserinin 1. cildinde (Tehran, 1346, s. 334) Yunanca'dan Arapa'ya eviri, A.G.
Eliss, Catalogue of arabic books in the British Museum, vol.1, London 1894, S.
662'den naklen verilir. Bu simgeli isimlerin kkeni aratrlmaya muhtatr.
Belki de Salomon (Sleyman) ve olu Abschalom (Ebu Selam) isimlerinden
iktibas edilerek halk hikayelerine gemitir.
413

(Elyazmas nshalarn ounluu ve bizzat lbni Tufeyl'in

kulland ekliyle doru biimde olan Absal, bozulmu biim
olan Asal'e tercih edilmelidir.) Bu iki kimse stn bir bilgi
evresinde eitim grrler.' Salaman pratik zekaya ve "top
lumsal" bir yaradla sahiptir, halkn dinini benimser ve halk
ynetme yolunda hazrlanr. Absal ise irfan ve murakabeye
ynelik bir yaradla sahiptir. (Burada lbni Sina'dan aktarlan
kssa ile benzerlik bulunmaktadr.) Vatanndan gurbete den
Absal kar adaya gmeye karar verir, oray ssz sanmakta,
orada riyazet ve murake.beye nefsini vakfetmek istemektedir.
Gerekte ise, bu ssz ada bir mnzevi (garip, tek bana,
solitarire) ile "meskundur". O, adada esrarengiz bir biimde
belirmitir. Ya faal akln bir maddeyi manevi ve ruhani ba
kmdan harekete geirmesi, faal klmas ve etkilemesi so
nucunda kendiliinden vcuda gelmi, yahut ok kk yata
sulara braklarak mucizevi biimde bu adaya kmtr. Bir
gazal, btn canllar birletiren cazibenin rnei olarak,
ocuu besleyip bytmtr. Bylece esrarl bir eitim
balam, grnrde bir insann retimi olmakszn, yln
haftalar ile ahenkli bir ekilde yedi yllk dnemlerle, bu eitim
Hayy lbni Yakzan' kamil bir feylesof olgunluuna eritirmitir.
(Konu son derece zetlenmektedir.) lbni Tufeyl bu yalnz
adamn ilk fizik kavramlarn nasl elde edebidiini, maddeyi
suretten ayrmay nasl rendiini, cisim kavramndan
balayarak manevi evrenin eiine nasl erdiini tasvir eder;
g seyrederek evrenin ebedilii zerinde kendine sorular
sorar, dnr, bir sani'in (Demiurge) varlnn zorunlu
olduunu kefeder, kendi idrakinin yaps ve haller i zerinde
dnerek insann gerek ve tkenmez mahiyetinin bilincine
varr. lnsan iin azap veya mutluluk olann ne olduunu kavrar,
Tanr'ya benzemek iin srf dnce kesilmeye urar. So
nutan sonuca vararak nihayet tasvire gelmez hale, klli,
evrensel zuhuru ve tecelliyi idrak ettii mertebeye ular. Yce
414

feleklerin akllarnda tecelli eden ilahi zuhurdan arza dein

aamal olarak zayflayan tecellileri idrak eden mnzevi,
sonunda kendi varlna iner. Kendisine benzer olan ferdi
mahiyetlerin okluunu idrak eder, bunlardan bazlar nur
ve safa, bazlar ise zulmet ve cefaya gark olmutur.
4. Bu cezbe halindeki mahededen kndan, yedi kez
yedi yl geiinden sonra, mnzevi (Hayy) elli yana girmi
iken, Absal da o adaya kmtr. llk karlama etin olmutur.
Karlkl gvensizlikler szkonusudur. Fakat Absal Hayy'n
dilini renmeyi baarr ve birlikte u artc kefe ularlar:
Absal, insanlarla meskun olan adada din zerine kendisine
retilen her eyin, yalnzca faal akln rehberliinde olarak
mnzevi feylesofHayy tarafndan da, fakat daha saf bir ekilde
bilindiini grr. Absal bir simgenin ( symbole) ne idn
ve btn dinin bir gerein ve bir manevi gerekliin simgesi
oduunu, bu manevi gerekliin ancak bu simge perdesi
altnda insana ulamasnn mmkn bulunduunu kefeder.
nk insanlarn kalb gz krelmitir, nk sadece mahsus
aleme ynelmi ve toplumsal alkanlklarnn tutsa ol
mulardr.
Kar adada manevi krlk iinde yaayan kimselerin bu
lunduunu renenHayy oraya gidip onlara gerei bildir
menin asil isteini duyar. Absal, onunla birlikte gitmeyi,
zntyle kabul eder. Tesadfen adalarnn kysna yaklaan
bir gemi sayesinde iki mnzevi bir zamanlar Absal'n oturduu
kar adaya giderler. nce-orada byk bir kabul grrler ise
de felsefi retileri ilerledike grrler ki dostluk yerini nce
souklua, sonra da gitgide artan dmanla brakmaktadr,
insanlar onlarn sylediklerini anlamaya ehil deildirler. Buna
kar iki dost anlarlar ki insan topluluunun tedavisi
imkanszdr, adalarna geri dnerler. imdi, kemalin ve sonu
olarak mutluluun ancak az sayda kimseler iin, feragat etme,
mstani olma gcn gsterebilenler iin eriilebilir ol415

duunu tecrbe ile bilmektedirler.

5. lbni Tufeyl'in derin amac ve kssann anlamna ilikin
birok gr ileri srlmtr. Bunlar burada tekrarlama
yacaz, simgeler birok anlamlar verebilirler, her okuyucuya
gereini bu simgelerden karmak, bulmak der. Burada
Robinson Crusoe tarznda bir roman aramak yanltr. Btn
d-yan olaylar burada manevi dzeyde anlamlandrlmal,
anlalmaldr. Feylesofun kendi hayat hikayesini nakletmesi
szkonusudur ve lbni Tufeyl'in maksad burada lbni Sina ve
dier btn meslektalar ile uyumaktadr. Eyann eksiksiz
bilgisine ulatran eitime bir insann ustadl ile ulalmaz.
Faal akln nuru bu eitimi salar. Ne var ki, bu nur da ancak
feylesofun dnya hrslarndan kurtulmas ve herkesin iinde,
lbni Bacce'nin gnlnce olan inziva hayatm yaabilmesi ile
ona yansr ve onu aydnlatr. Yalnz olan; toplum iinde garib
olan feylesof, lbni Tufeyl'in kssasnn salad son anlama
gre dindar insan anlayabilir. Fakat bunun anlam ayn ekilde
gereklemek gerekmez, dar anlam ile sradan.dindar olan;
feylesofu anlayamaz.
Bu adan, lbni Rd insanlar maneviyyat ve anlay
asndan e ayracaktr (Kesin kant, brhan ehli, cedel
ehli, t, vaaz ve hitabet ehli). 500 Hayy lbni Yakzan'n ve
Absal'n adalarna geri dnleri lslam'da din ve felsefe
atmasnn mitsiz ve kmazda olduunu mu gster
mektedir? Belki de lbni Rd Okulu'nun lslam'da felsefenin
syledii "son sz" olduunu ileri srenler, lbni Rd Okulu
asndan byle bir yoruma varmaya alktrlar. Fakat burada
lslam felsefesi alannn yalnzca kk bir ksm szkonu
sudur. Btn kavrayabilmek ve ilerde olabilecei anlaya
bilmek iin yukarda (II. fasl) sylenenlere bavurmak, iilik
500 lsldmAnsiklopedisi'ndeki tbni Rt maddesinden "brhan", "Cedel" ve "hitabet"
terimleri iin yararlanlmtr (Bkz. C. 5/ll, s. 789). Corbin'in kulland terimler
"demonstration apodictique", "dialectique probable" ve "exhortation"dur.
416

ve vahy temeline dayanan felsefe konularna bakmak ge

rekir. so
6. lbni Rd ve Okulu
1. lbni Rd'n adn anmakla phesiz gl bir kiilii
ve Bat'cla az-ok herkesin adn duymu olduu gerek bir
feylesofu anm oluyoruz. Kt olan udur ki Bat gr
burada gerekli gr asndan yoksundur, perspektif eksiklii
vardr. Daha nce de esefle belirtmi olduumuz gibi birbirinden
aktararak, lbni Rd'n "Arap felsefesi"nin en byk ad olduu
en gl temsilcisi olduu ileri srlm, lbni Rd ile de "Arap
felsefesi" diye adlandrlan felsefenin son noktasna vard kabul
edilmitir. Bylece Dou'da ne olup bittii, Islam aleminin
dousunda ak bir tutumla lbni Rcl'e pek nem verilmedii
gzden kam oluyordu. Ne Nasr- Tusi, ne Mir Damad, ne
Molla Sadra, ne Hadi-i Sebz vart502 Bat'da Ibni Rd-Gazali
tartmasna verilen nemi vermilerdir. Bu verilen nem onlara
aklandnda bugnk haleflerinin ardklar gibi, kendi
lerine bu bak aklansa idi onlar da aracaklard.
Ebul-Velid Muhammed Ibni Ahmed Ibni Muhammed lbni
Rd503 (Aven Roshd, Latinler sonra onu Averroes olarak
anmlardr) Kurtuba'da 520/l 126'da dodu. Atas ve babas
ilk fakyhlerden idiler. Kaazi-ul-kuzat makamna erimi idiler
(kadlar kads) ve etkin siyasi kiilikleri vard. Tabiatiyle lbni
Rd mkemmel bir renim grd. Kelam, fkh, edebiyat,
501 Bedevi'nin vard sonular da gzden geirilebilir. Tabiatiyle Corbin ile tam
olarak ayn bir sonuca varm deildir.
502 Hac Molla Hadi-i Sebzvari: Geen yzylda (1797-1872) 1ran'da "hikmet"
geleneini srdren ve hikmet-i ilahideki derinliine uygun olarak rnek bir
hayat sren sekin kiilik. Onun selefleri olan dier zatlarn adlan da daha nce
gemi idi.
503 Hayat hakknda lsldm Ansiklopedisi'ndeki 1bni Rd maddesine de bavu
rulabilir.
417

tp, matematik, astronomi ve felsefe tahsil etti. 548/1153'te

Fas'ta, sonra 565/1169-11 70'de kad olarak Seville'de, (Sevilla,
lbilye) bulundu. Ayn ylda "Hayvanat zerine Risalenin erhi"
ve "Fizik zerine Orta erh"i ( Commentaire moyen sur la
Physique) yazd. Bu dnem; hayatnn verimlilik asndan
youn dnemi oldu. 570/1174'te belagat ve metafizik zerine
orta erhlerini yazd (Commentaires moyens sur la Rhetorique
et sur la Metaphysique). Ar ekilde hastalanp iyiletikten sonra
grevlerinin gerektirdii seyahatlere kt. 574/ll 78'de yine
Fas'da bulundu ve Latince'ye en ge evrilen "De Substantio
Orbis" risalesini bitirdi. 578/1182'de d-Muvahhid Haneda
n'ndan Emir Ebu Yakub Yusuf (ona lbni Tufeyl tarafndan
takdim edilmi idi) onu hekimlie, daha sonra da Kurtuba
kadlna getirdi. Hkmdarn halefi olan Ebu Yusuf Yakub
el-Mansur'dan da lbni Rd ayn itibar grmtr.
Fakat bu dnemden itibaren, eriat kurallarna riayet etmekte
olmasna ramen, felsefi dnceleri dolays ile fakyhlerin
kukusunu uyandrd. yle grnyor ki, ya ilerledike lbni
Rd kamu grevlerinden ekilmi ve kendisini tamamen felsefi
almalarna vermek istemitir. Bununla birlikte dmanlar,
onu; 1195'te Kurtuba'dan geii srasnda yine iltifat ve itibara
gark eden el-Mansur'un gznden drmeyi baardlar.
Kurtuba yaknlarnda Lucena'da (Elisana) gzetim altnda
oturdu, avamn ve mteerri fakyhlerin tahkir, tehzil ve te
cavzlerine maruz kald. El-Mansur'un onu tekrar Fas'a ard
doru ise, bu ona itibarn iade etmek iin olmamtr. nk,
feylesof adeta bir gz hapsi iinde ve Endls' bir daha gr
meden, 9 Safer 595/10 Aralk 1198'de yetmiiki yanda ld.
Cesedi Kurtuba'ya nakledildi. Olduka gen bir yanda lbni
Rd' tanm olan lbni Arabi cenaze merasiminde hazr
bulundu ve bu hatrasn duygulu bir ifade ile aktard.
2. lbni Rd'n ortaya koyduu felsefi alma nemli ve
dikkate deerdir. Burada ayrntlara giremeyeceiz. Aristo4113

teles'in eserlerinden birou zerine erhler yazm, gvenilir

buduu, mevsuk olduu kanaatinde bulunduu lde
Aristoteles dncesini canlandrmay feylesof olarak ama
edinmitir. Aristoteles'in baz eserleri iin hatta dizi erh
yazm, byk, orta erh ile haiye ve talikat tarznda not
yazarak (Paraphrase) erhetmitir. Dante'nin sz de bunun
iindir (Averrois che'l gran comento feo) (Byk arih lbni
Rd).504 Bazen ifade daha serbest olur ve lbni Rd metne
bal olmakszn kendi adna konuur. "Metafizik (Ma
ba'd-t-tabia) Hlasas"nda (Epitome de la metaphysique)
durum byledir. erhleri dnda ok nemli baz dier eserler
de meydana getirmitir. nce ''Tehaft-t-Tehaft" anlmaldr.
Bu eser, Gazali'nin felsefeyi ykt kanaati ile ileri srd
. eletirilere verilen abidevi cevab ierir. Yukarda (V. 7) bu
eserin baln niin "Kendini Ykn Kendini Yk" (Autodestruction de l'autodestruction) olarak evirmeyi yele
diimizi belirtmi idik (Kala Kalonymos'un Ltince karl
Destructio Destructionis'dir). Bu eser, bugn arkiyat olmayan
feylesoflarca da yararlanlabilir durumdadr ve bu da M. Siman
van den Berg'in notlar ve aklamalarla zenginlemi evirisi
sayesindedir55 (Bkz. Bibliyografya). lbni Rd bu eserde ti
tizlikle Gazali'nin metnini izleyerek, bazen bizzat Gazali'nin
dier eserlerine bavurup kendi szleri iindeki apak e
likileri gstermekten zel zevk duyarak cevaplarn ver504 Dante'de slam dnrlerinin etkisi konusunda, A. Schimmel'in Cavidname
evirisinin (Ankara, 1958) nszne bavurulabilir. lahi Komedi'sindeki yz
karas satrlara ramen, Dante'de lbni Rd ve Yeni Eflatunculuk etkileri Katolik
Kilisesi'nin knamas ile karlam, lslam'a dil uzatmas bile onu bu akbetten
korumamtr (Bkz. Philosophisches Wrterbuch V. Schmidt/SchischkofO. Dante
zerinde lslam yazarlarnn etkileri konusunda Sigrid Hunke, Allals Sonnc
ber dem Abendland, Fischer 1965, s. 314 vd.'ye de baklabilir. lbni Rd etkisi
hakknda yine bkz. s. 326. lsldmAnsiklopedisi'nde lbni Rd'den "ar kelimeler"
ile bahsettii sylenir (5nI, 797).
505 Dr. Bekir Karha'nm Tehaft-l Feldsife (Gazali) evirisinin (stanbul, 1981)
notlarnda lbni Rd'n cevaplan da zetlenmektedir.

419

mektedir. Bu eseren, feylesof ve ilahiyyatlarn ayn sorunlar

karsnda tutumlarnn ayn olduu ve aralarndaki ihtilaflarn
daha ok eyann mahiyetinden deil, ifade tarzndan doduu
izlenimini-edinmek ve bu sonuca varmak iin olduka iyimser
olmak gerekir.sos Burada yine lbni Rd'n "fizik" inceleme
lerine deinilmekle yetinilecektir. Bu incelemeler Latince ya
ymda "Senno de Substantia Orbis" ad atnda toplanmtr (Bkz.
yukardaki bilgi). Yine lbni Rd'n lsliim feylesoflar iin
merkezi bir nem tayan "mcerred" (gayri maddi) faal akln
insan idraki ile bitimesi sorununa ilikin iki risalesi ve din ile
felsefenin uzlamasn kQnu alan risalesi vardr.
S. Munk ile birlikte denebilir ki, lbni Rd'n eserlerinden
birounun gnmze gelebilmi olmasn Musevi feylesoflara
borlu bulunmaktayz. Bu eserlerin Arapa nshas ender idi.
nk Muvahhidin ynetiminin felsefe ve feylesoflara kar
gttkleri gayz; bunlarn oaltlmasn ve yaylmasn en
gellemekte idi. Buna karlk Hristiyan Ispanya'nn ve Pro
vence'n507 bilgin hahamlar bu eserlere rabet edip lbranca'ya
aktarm idiler. Bazen Arapa nsha branca harflerle kopya
..:dilmekte idi. Latin lbni Rdc Okulu'na gelince bu okulun
balangc Michel Scot'un ve muhtemelen Palermo'da bulunuu
srasnda (1228-1235) meydana getirdii lbni Rd'n
Aristoteles erhlerinin Latince evirilerine dayanr. Michel
Scot bu sralarda II. Frederic Hohenstauffen'in saraynda
mneccim sfat ile bulunmakta idi.sos
506 Fakat, bu eser baanya ulam olmasa bile, "olmas gereken" asndan byle
olmas gerekmez miydi?
507 Provence, 148l'de Fransa'ya balanan, gneydou Fransa yresidir. Musevi
feylesoflann lbni Rd'e ilgisi ve evirileri hakknda yine bkz. De Lacy O'leary
lslilm Dncesi ve Tarihteki Yeri, Ankara, 1959, s. 141 vd.
508 Michael Scotus (Scottus) lskoyal skolastik dnr. 1235 sralannda ld.
Dante, bu zata da cehenneni uygun grmtr. Il. Frederic'in saraynda mneccim
idi (Philosophisches Wrterbuch) il. Frederic ve daha nce Razi (Rhazes) bahsinde
deinilen " sahtekar" hezeyan iin nceki notta anlan eviriye baknz. Bu
eserde Michael Scottus'un tbni Rd evirileri hakknda da bilgi vardr.
420

3. Bu noktalara ksaca deinildikten sonra unu syleye

ceim: lbni Rd' bir-iki satrda incelemek tatmin edici ol
mayacaktr ve yle grnyor ki, her tarihi felsefe ile din
ilikileri zerine byk tartmada onp. kendi safndan gs
terme gayretini gtmtr. Renan onu ;kitaba bal kalmayan
hr bir dnr olarak grm iken, buna tepki olarak az veya
ok yakn zamanlarda yaplan baz almalarda da lbni Rd
Kur'an- Kerim savunucusu ve vgc, hatta bir ilahiyyat
olarak gsterilmitir. Onun bir ilahiyyat olduu sylenirken
de bu terimin kapsam zerinde aklkla durulmamtr. uras
da tekrarlansa yeridir: Hristiyanlk'n massedip benimsedii
(bu sorunlar Arapa'danLatince'ye yaplan evirilerle ortaya
ktktan sonra) sorunlar zorunlu olarak lslam'da da ayn biim
ve kapsamda grlmeyebilir. Her eyden nce bu incelediimiz
durumda hangi Arapa terimin "ilahiyyat" (theologien)
olarak evirildiini aka belirtmek ve bu arada lslam'da
feylesof-ilahiyyat ilikisinin Hristiyanlk'taki "karlna"
(homologue) oranla ayn zamanda kolaylklar ve glkler
tadn da hi unutmamak gerekir.
Gerekte, lbni Rd'n syledii kesinlikle belirgindir.
Elinizdeki incelemenin balang ksmna bavurulmas, lbni
Rd'n lslam'da Peygamber (S.A.) Jastas ile vahyedilen ilahi
kitabn, bir zahir anlam, lafzi anlam, bir veya birok da batn
anlam tadn syleyen ilk kimse olmadn gstermeye
yetiir. Batn anlamn varln kabul eden herkes gibi lbni
Rd'n de bu konuda kesin bir kanaati vardr ki; cahillere ve
anlay kt olanlara dini hkmlerin hatmi anlamlan zamansz
olarak aklanrsa bu aklama feci toplumsal ve ruhi musibetler
dourur. Bu ekince (ihtirazi kayt) bir yana; lbni Rd bil
mektedir ki daima farkl idrak ve yorum dzeylerinde kendisini
gsteren tek bir gerek szkonusudur. u halde Ibni Rd'e iki
birbiriyle eliik gerek grn atfetmek ve bu grn lbni
Rd tarafndan ileri srldn sylemek doru olmaz. nl
1

421

"ifte gerek"509 retisi aslnda lbni Rdclk gr deil,

Latin siyasi lbni Rdclk akmnn rndr.
Latin lbni Rdcl'nn bu retisi ile lbni Rd'n batn
anlayn kartrmak iin "te'vil" ad verilen zihni ilemin
tamamen cahili olmak gerekir. Te'vilin manevi yorum demek
olduundan, bu kitabn balangcnda Islam'da felsefi d
ncenin kaynaklarn aklarken sz etmi idik (1, 1). Batn
gerei ile zahir gerei asla iki eliik gerek olarak gr
lemezler.s1o Daha ak deyile, lbni Rd'n te'vili, ancak bir
Ibni Sina'da, bir Suhreverdi'de, tasavvufta ve iilik'te en
mkemmel olarak da Ismaililik'te nasl anlalp uyguland
bilinmeksizin, incelenemez ve deerlendirilemez. 511 Burada
phesiz her iki taraf iin de mterek olan bir ey vardr. Fakat
bunun yannda "te'vil"in uygulan asndan temel farkllklar
da szkonusudur. Bu farklar da Bat'daki feylesof lbni Rd
ve Ibni Rd Okulu ile Dou lslam'ndaki batnilik anlaynn
durumunun ayn olmay sonucunu doururlar.
4. Teknik ve ayrntl bir karlatrma yapma gerei vardr.
Bir temel noktaya deinelim: Ibni Rd'n evren retisi
(cosmologie) lbni Sina'nn melek retisinin ikinci aamasnn,
509 "ifte gerek" (doppelte Wahrheit, double verite) gr, Ortaa'da Bat'da
hakln olan ve yalt olarak tbni Rd'e atfedilen gabedir ki, bir yargnn felsefi
adan doru, dini adan yanlt olabilecei gr demektir. Bat'da kilise
korkusu ve kilise dogmalarnn hazmedilir eyler olmay dolay s ile zellikle
talyan feylesofu Pietro Pomponazzi'nin (Petrus Pomponatius) (1462 Montua
- 1524 Bologna) uydurduu bir "takyye" arac, bir kalkandan ibarettir. Nasreddin
Hoca'nn nl "sen de, sen de haklsnz!" yargsn hatrlatr. Fakat unutul
mamaldr ki Hoca, kansnn "byle ey olurmu?" itirazna "sen de haklsn!"
cevabn vermitir. ifadeler farkl olabilir, fakat gerek tektir (Bkz. Philosop
hisches Wrterbuch). Corbin burada insafl ve hakl bir sonuca varmtr.
510 Corbin'in bu szleri de, "alnas gereken" asndan ok nemli ve ok yerindedir.
Ancak, "te'vil"i "mutahharn" dna tamamak art ile!
511 lte Corbin olmas gereken asndan doru sonuca vardktan sonra, lsmaililik
konusunda maalesef yanlgya dmtr. Yanlgya dmemenin yolu,
"Habl-ul-metin" ve "Urvet-ul-Vuskaa"nn ikisine birden tutunmak ve brak
mamaktr.
422

melekler veya semavi ruhlar mertebesinin bozulmasna yol

aar (Angeli ouAnimae Caelestes). Bu ayrntl karlatrma,
Ibni Rd'n evren retisinin yalnz saiklerini deil, sonulan
da ortaya koyabilirdi. Gerekten de bu semavi ruhlar (Animae
Caelestes), Melekut alemi, btn lrak geleneinin zerinde
durduu gibi, faal muhayyilenin bizzat alglad bamsz
tasavvurlar (images, imgeler) alemidir. Bu alem vastas ile
Peygamber ve erenlerin mahedeleri dorulanm, gve
nilirlik kazanm olur. Bir anlamn dierini simgeledii vahy
anlamlarnn okluu ve Ba's- ba'd-el-mevt'in anlam da yine
bu alem vastas ile aklanabilir. Bu mutavasst alemin kay
bolmas ile lsmaili irfannda simgeler gecesinde ruhun ilerleyii
olgusuna bal klnan ruhun yeniden douu olgusu nasl
aklanabilecektir? Belki de, bu alemin kayboluu ile te'vil
sadece teknik bir ilem derekesine inerek anlamn yitirme
yecek midir? Her halkarda, lbni Rd'n "aklclnda" da
(rationalisme) Hristiyan dncesinin i atmalarnda
bulunan verilerin varl varsaylarak dnmek ve sorulan
oaltmak uygun olmayacaktr. nemli olan, sorunu; gerek
anlamnn ona verdii ilikiler btn iinde ele almaktr.
lbni Rd; katksz Aristoteles anlay ile bir evren retisini
yeniden kurmak istediine gre, lbni Sina'nn l emasna,
Melekut'u (Anima Caelestis) mcerred akl ile felek arasna
koyuuna kar kmaktadr (Bkz. yukarda V, 4). Her krenin
muharriki (moteur) bir kuvvettir (vertu), bir tamamlanm
gtr (energie finie). Bu belirli g, kendisini ne bir cisim,
ne de bir cisimde kaaim bir kudret olan bir varla doru
harekete geiren istek dolays ile snrsz bir g kazanr. Bu
varlk bir mcerred (gayri maddi) akldr ki, bu arzuyu nihai
ve gaai illeti (cause finale) olmak zere harekete geirir. Bu
harekete geiren gce "ruh" (ame) adnn verilmesi, lbni Rd'e
gre srf mecazidir. Bu istee veya bu harekete geirici gce
ruh ad verilmesi, gerekte de byle olduu iin deil, srf akli
423

ilemin, bir muhakemenin sonucudur. Bu eletiri, lbni Sina'nn

sudur grne kar temel bir tavr taknn, kar bir tu
tumun ifadesidir. Bylece bir'den itibaren birbiri ardnca
akllarn sudru grne kar bir tutum takm demektir.
nk sudur grnde ylesine bir ey vardr ki, bu gr
yarat, halkedi grnne yaklatrmakta, onunla ilikili
klmaktadr. Oysa halketme, yaratma dncesi, yalnz kendi
grne bal kalan bir peripatetik dnce sahibi (meai
feylesoD iin makul bir dnce deildir. Onun iin yaratc
illet, neden yoktur (cause creatrice).512
5. Evren telakkisi iinde bir aamal sra (hierarchie) sz
konusu ise bu da undan dolaydr: Her bir krenin muharriki
yalnz kendi feleine mahsus olan akla deil, en stn akla
da meyil duymaktadr. u halde bu stn akln illet oldu
undan, sebep olduundan sz edilebilir. Fakat "sudur ettirici
illet" (cause emanatrice) olarak deil, "kavranan"n, "makul
olan"n (intellige) "onu kavrayann" illeti oluu dolays iledir.
u halde gaai illet (cause finale) olarak illettir. Bu anlamda
her kavrayl ve kavranabilen cevher (substance intelligente
et intelligible), birok varln illeti (cause finale) olarak illettir.
"llk harekete geirici" (Le Primum movens) iin de yan ey
szkonusu olabilir. nk felekten felee her krenin mu
harriki onu farkl kavrar. Bylece ne hilkat, ne sudur, ne de
mtevali bir tecelli vardr. Balangc ve sonu olmayan bir
balangta bif sredelik, ezaman (sinultaneite) szko
nusudur, ezeli bir balang iinde sredelik vardr (simul
taneite dans un commencement etemel).
Bu gr ile "bir'den ancak bir sadr olur" (Ex Uno non fit
S 12 Bu konuda da hkm verebilmek iin lbni Rd'n ne dediini ana kaynaklar
zerinde iyice dnerek anlamak gerekir. Ne var ki, Corbin'in naklettii ekil
ile lbni Rd Kur'an dncesine de il Aristoteles dncesine ncelik tamm
grnmektedir ki yanl bir tutumdur. Bu konuda bkz. H. Atay. Farabi ve lbni
Sinay Gre Yaratma, Ankara, 1974.
424

nisi Unum) ilkesi alm, ilga edilmi ve gereksiz saylmaktadr.

"Bir'den ancak bir sadr olur" kesin ilkesi ise lbni Sina'nn
Yeni Eflatuncu emasnn egemen ilkesidir (Dier yandan bu
ilke Suhreverdi'nin irak metafizii ile de sarslm bulunu
yordu ve Nasr Tusi de Suhreverdi felsefesinden yararlanarak
bu ilkeyi eletirmi idi). 513 Buna bal olarak lbni Rd faal
akln biim verici biimleyici (Dator Formarnm, Vahib-us
Suver) nitelendirilmesine ilikin lbni Sina grn de
reddeder. Suretler, maddelerinden hari olan zihni ve fikri
gereklikler deildir. Fail bu suretleri maddelerine koymaz,
maddeyi bu suretlere gre biimlemez. Bizzat maddede yeti
olarak, bilkuvve, saysz suretler vardr. Bu suretler maddenin
znde mndemitir (Bu tavr da bu kez Suhreverdi'ye kart
olmaktadr).
6. ilmdi semavi, feleki ruhlar, nefsler (Anima Caelestis)
kavram bir kez ilga edilince, lbni Sina'nin insan retisinin
temel ilkesi ne olacaktr? Beeriyet (Anima Humana) ile
melekt, meleklik (Anima Caelestis) arasndaki benzerlik ne
olacaktr? insan ruhunun melei faal akl ile her bir semavi
ruhun (Anima Caelestis, Melek) itiyak ve meylinin ynelttii
akl ile ilikisi arasndaki benzerlik ne olacaktr? Artk Hayy
Ibni Yakzan ile birlikte marka doru mistik yolculuk nasl
mmkn olabilir? Burada da yine belirleyici tercihlere kadar
kmak tercih edilen, seilen yarglan aratrmak gerekecektir.
lbni Rd de Aphrodiseli Alexandre gibi, mcerred bir akl
kabul etmekte, fakat ondan ayrlarak, yeti halindeki, bilkuvve
insan aklnn uzvi (organik) yapya bal basit bir dzenden
ibaret olduu dncesini eddetmektedir. Bu sebeple Bat'da
lbni Rdclk ve lskendercilik (Alexandre) dnceleri
513 Derin ve karlaunnal olarak ele alnmas gereken bir sorundur. "lbni Sina,
Fahreddin Ra::r, Nasireddin Tusi Dncesi'nde Varolu, (E Olguner), stanbul,
1984 adl eserde, Tusl ile tbni Sina arasnda bu konuda ak bir gr aynlna
rastlayamadm.
425

belirleyecek, birincisinin dini bir dnceyi temsil ettii kabul

edilirken, ikincisi inanszlk belirtisi gibi grlecektir. Bu iki
grten birincisi dolays ile Renaissance'm Platon'a kar
dnrleri; (Geoges, Vlla, Pomponazzi) lbni Rd'e (pe
ripatetik feylesof lbni Rd'e) ar hcumlarda bulunacak
lardr.51 4 Fakat bu dnrler aslnda Duns Scot'un515 ileri
srd itiraz srdrm olmuyorlar m idi? Duns Scot faal
akln mcerred, ilahi ve lmsz bir cevher oluu ve muhayyile
aracl ile insanla temasa geii dncesine kar km
ve bylece genel olarak daha Duns Scot'tan beri Latin lbni
Sinac Okulu'na ve bu okulun faal akl grne itiraz y
neltilmi oluyordu.
Dier yandan, uzvi yapdan bamszl Aphrodiseli ls
kender'e kar savunulan bu bilkuvve insan akl da her ferdin
akl demek deildir. Bu anlamda akla sadece makulleri alglama
yetenei der ki bu yetenek de cismin varoluu ile birlikte
kaybolacaktr.516 Mesela Molla Sadra irazi, lraki ve lbni Sinac
olan bu zat, bireyleme ilkesinin (le principe d'individuation)
"suret"de olduunu gl biimde ispat ederken, lbni Rd
bireyleme ilkesinin madde olduunu kabul eder. Sonu olarak
birey bozulabilen, fesada maruz kalabilen demektir. lm
szlk ancak tre zg olabilir. Sylediimiz udur: Bireysel
alanda ebedilik pay vardr, ne varki onda ebedi klnabilecek
ve ebedi olabilecek ne varsa faal akla aittir, bireye ait deil.
lsliim'da her arifin ve her mutasavvfn Kur'an- Kerim'in
7. suresinin 139. ayeti (143-H.H.) zerinde ne kadar ok
tefekkr etmi olduu bilinmektedir. Bu ayet, Musa'nn (A.S.)
Allah'dan kendine grnmesi niyaznda bulunduu nak514 Lavrentius (Lorenzo) Yalla (della Valle): ltalya n hmanisti (1405-1457).
515 DansScot QohannesScotus): 1266-70Aras 1skoya'da domu, 1308'de Kln'de
lmtr.
516 Anlalmas etin olan bir grtr. Yine kayd- ihtiraz ile, materyalizme
yaklat sylenebilir. lbni Rd bu noktada da daha geni ele alnmaldr.
426

!edilir: "Beni gremezsin. u daa bak. Yerinde sabit kalrsa

beni grebileceksin". "Fakat Allah daa tecelli edince da
toz gibi datt (yerle bir etti), Musa da baygn dt". Bu
ayet hakkndaki Ibni Rdc te'vil kadar hibir ey bu konuda
belirleyici ve anlaml deildir. Narbonnelu Moise'in (faal
akl ile ittisalin risaletinin Ibranca'ya aktarlan metnini
erhederken) naklettiine gre, insann heyulani idraki, bata,
ab initio, faal akl alglama imkanna sahip deildir. Eyleme
gemesi, bilfiil hale gelmesi gerekir ki, "grebileceksin" de
buna iaret vardr. Fakat bu birlemede nihai olarak, son
tahlilde yine faal akl bir insan ruhunda bir an iin teahhus
ederek kendisini idrak etmektedir. Durum n bir cisimde
teahhusu gibidir. Bu birleme edilgin akl ve idrakin (in
tellect passiO silinmesinin ifadesidir (Musa'nn da gibi).
Bireysel srekliliin gvencesi deildir. Bu yorum bizi lbni
Sina Okulu'nun ok uzana drmektedir. lbni Sina
Okulu'nda ise manevi bireyselliin fera edilmez gvencesi,
ak bir ekilde, faal akl ile ittisali baarmakla elde ettii
kendi varlnn bilincidir.
Gei- Dnemi
1. Ibni Sina Okulu Bat'da ksa bir sre iin, Iran'da ise
gnmze kadar manevi ve tasavvufi hayata katkda bulu
nurken, Latin Ibni RdclJandunluJean ve Padoue'lu
Marsile'in siyasi Ibni Rdtl haline gelmekte idi (XIV
yzyl). s17 Bu bak asndan, lbni Sina ve Ibni Rd adlar
Dou'nun ve Bat'nm beklemekte olduklar manevi nasibin
517 Johannes von Jandun (de Janduno): 1328'de lmtr. lbni Rd' olarak
tannr. Halk egemenliini stn sayan siyasi grleri vardr. Marsilius von
Padua (1275-1343): Siyasi ve dini slahat fikirleri vardr. Bu iki feylesof birlikte
Defrnsor Pacis (Suluh Savunucusu) kitabn yazmlardr (1324) (Philosophisches
Wrurbuch).

427

karlkl iki simgesi olarak alnabilir, ne var ki Dou ve Bau'mn

manevi yneli farkllklar srf lbni Rdclk'e isnad edilerek
aklanamaz.
Ebul-Berekat-i Badadi'nin nasl her ferd iin veya hi deilse
manevi ve ruhani anlamda ayn tr ve soydan olan bireyler
iin ayr birer faal akl varln kabul ettiini ve bu faal akl
manevi ve mcerred bir mahiyet (entite) olarak grdn,
bylece lbni Sina irfan retisini son haddine zorladn
grm idik (Yukarda V, 6).
Faal akl konusunda ileri srelen ve gzden geirdiimiz
zmler bu alanda son derece anlaml ve belirleyicidir. Mesela
, Aquinolu Saint Thomas her bireye faal bir akl ve idrak tanr,
fakat bu idrakin mcerred, manevi ve ruhani bir mahiyet
(entite) olduunu kabul etmez. Bylece bireyin ilahi evren
ile dorudan ilikisi birden kesilmi olur. Oysa lbni Sina
retisinde faal akl Ruh-ul-Kuds ile veya Vahy Melei ile
zdeletirilmi olarak, bu iliki kurulmakta idi. Bu iliki bir
kez kesilince de artk, yeryznde bir arac bulmaya ihtiya
kalmakszn manevi bireysellik zerkliini insana salayan
bu ilikinin yok oluu dolays ile kilisenin nfuzu ve gc;
Hayy lbni Yakzan'n kiisel kural ve ltnn yerini alacaktr
Temelinde bireysel hidayet ve irada ynelik olan din lt
ve kural artk zgrl ifade edecek yerde zgrle kar
olmaktadr. nk artk bu lt ve kural bireysel olmaktan
km, toplumsallatrlmtr. Bu sebeple de dini olma ni
teliini yitirmi, tek tanrclktan tekilie (monisme) d
nmtr. 518 tlahi bedenlenme, Tanr temsilcisinin yery-.
znde grnmesi (incarnation divine) dncesinin yerini
ise, toplumsal rgtn glenmesi, somutlamas ve bireye
518 Corbin'in bu szleri de dikkatle okunmal, titizlikle deerlendirilmelidir.
"Monisme" retisinin bir kolu materyalizme gtrebilir. Fakat bu tehlikeden
kanmak iin de herkes "peygamber" saylamaz. "Srat- Mustakym", kendi
verdii kstaslarla bulunmaldr.
428

egemen olmas dncesi almtr (incamation divine, in

camation sociale).519 u halde zellikle bu noktada farklara
dikkat etmek gerekir.
lslam'n dogmatik bir makam, bir kilise olgusundan yok
sunluunu vurgulamak uygun grld takdirde, urasn
da belirtmek gerekir ki, bunun sebebi udur: lslam dini, ne
kendisinden sonra dini olmaktan karlm bir rgtl toplum
(societe laicisee) gelmesi dncesini znde tar, ne de bu
dncenin gerekletirilmesi iin temel salamaya elverilidir.
Bu tr toplumlarda laikletirilmi bir "Snnilik, geleneksel
izgiye ballk" (Orthodoxie) kurulabilmesi amac ile "ra
fziliin" (l'heresie) yerine "lslam izgisinden sapma, lslam
saptrma (deviationisme) almaktadr. Hristiyanlk'ta ruhani
makam basksna kar mcadeleyi yneten felsefe olmutur
ve belki kilisenin kendisine dnecek silahlan hazrlam
bulunduu sylenebilir. Buna karlk lslam maneviyyat ehlini
kat bir eriatilik ve zahire ballk anlaynn basksndan
kurtulmaya sevkeden ey, siyasi lbni Rdclk benzeri bir
akm olmayp, Bau'daki benzerlerinin bulunabilmesi iin genel
olarak lslam batnlik eilimi iinde btn anlam ieriklerinin
incelenmesi gereken te'vil yoludur. 520
2. lbni Rd'n bir sz vardr: "Ey insanlar! Sizin ilahi ilim
dediinizin yanl olduunu sylemiyorum, fakat ben, beeri
ilmin alimiyim, sylediim budur".
Denebilir ki lbni Rd ite bu szdedir ve "lnsanln Re
naissance (Rnesans) ile beliren gelimesi de buradan kay-

519 "Incamation" da bir Hristiyan terimidir. lslim'da "Tann'nn -haa- yeryznde

bedenlenmesi", lnsan suretinde grnmesi yoktur. u halde lslami terimlerle,
"yeryznde ilahi Nur'un hakimiyetinin yerini beeri g almtr" gibi ifadeler
kullanlmas yanl anlamalar nleme asndan daha iyi olurdu. Yeryznde
Tanr velisi, "incarnation deil, "Nur"un temsilcisidir.
520 Te'vilin ne anlar altnda yv,labileceini ok tekrarladk. Dizginsiz ve zahiri
reddeden bir batnilik de lslam'dan sapmann ifadesidir.
429

naklanmtr" (Kadri). 521 Belki bu durumda lbni Rd ile

birlikte bir eyin bitmi olduunu ve bunun artk lslam'da
yaayamayacak, varln lslam evresinde srdremeyecek
bir ey olduunu sylemek mmkndr. Fakat bu ey Avrupa
dncesini ynlendirecektir. Bu ey vaktiyle "Arabisme" ad
ile belirtilen her eyi zetleyen Latin lbni Rdcl'dr.
(Bu "Araplk akm", "Arabisme", terimi, gnmzde tamamen
farkl bir anlam kazanm bulunuyor.) Buna karlk, Bat lslam
evresinde lbni Rdc Meai Okulu'nun (Peripatetisme
averroiste) geliimi sona ermi ise de Dou lslam evresinde
daha olduka uzun bir gelime ve ilerleme yolu uzanmakta
idi ve zellikle lran'da durum byle idi. Felsefi dnce
gayretleri bu Dou evresinde gnmze kadar srm ve
kavram olarak.da, kelimelerin kkeni asndan da bu "hikmeti
ilethiyye" (philosoplia divina) dncesi "theosophie" adn
almaya daha ok liyakat kazanmtr. Bunun da sebebi, bu
evrede ilahiyyat ve felsefeyi apayr alanlar durumuna getiren
"metafizik alann laikletirilmesi" olgusunun bilinmemi
olmasdr. Bat'da bu ayrm, ilahiyyat ile felsefenin birbirinden
ayrlmas olgusu; bizzat skolastik tarafndan tamamlanmtr.
Dier yandan, bu kitapta tespit etmi olduumuz gibi, "hik
met-i ilahiyye" dncesine mensup olan lslam feylesoflannda
baskn olan temel telakki, toplumsal bir davran kuralndan
kaynaklanan ve davranlarn dzenlenmesine ilikin olan
bir telakki, "edeb sahibi olma endiesi" (conception ethique)
deil, manevi kemale erme telakki ve endiesidir. insan bu
manevi olgunlua siyasi ve toplumsal alann yatay anlamn
izleyerek varamaz, ancak kendisini akn (mteal) mertebelere,
ahsi kaderinin yce gvencelerine balayan dikey anlam
izgisinde .ykselerek olgunlua eriebilir. Farabi'nin lbni
521 Quadri, La Philosophie Arabe dans l'Europe Medievale'den alnan (Paris, 1947),
szn nereye varaca dnlmeden sylenmi bir gereksiz vnme cmlesi
olmaldr. Corbin bunu iyi deerlendirmitir.

430

Bacce'ye ilham ettii "Yalnz Adamn Dzeni" (Le regime du

solitaire, Tedbir-ul-mutevahhid) ite bunun iindir ki Latin
siyasi lbni Rdclk akmnn epeyce uzanda kalmtr.
3. Bu eserin ilk blm lbni Rd'n lm ile sona er
mektedir ve bu adan dnm noktasn XVI. yzylda gren
Bat felsefe tarihinin genellikle kabul edilen blmlerine
uyumlu grnmemektedir. Fakat Bat'da allagelen dnemlere
ayrma yntemi lslam evresine aktanlmaya elverili deildir.
l VI./XII. yzyln sonunda izlemeyi braktmz lslam fel
sefesinin durumu iin, bir yandan Bat lslam evresinde lbni
Rd'n lm belirgin ve etkin bir nokta saylabilir (595/
1198). Dou'da da Suhreverdi'nin lm byledir (587/1191).
Fakat bu sralarda lbni Arabi de sahneye kyordu ve ortaya
koyduu muazzam felsefi eserin etki ve nemi byk olacaktr.
Bu sebeple, incelemi olduumuz XII. yzyln son on yllk
dneminde bir ayrm izgisi domutur. Hristiyan Bat'da
siyasi lskendercilik (Alexandrisme) ve lbni Rdclk akm
geliecek, Dou'da ve zellikle lran'da Suhreverdi'nin irak
hikmeti lbni Arabi'nin etkisi ile de birleerek gnmze dein
srecektir. Burada Thomism'e522 benzer, bu okulun lslam'daki
mukabilini dourmu olan ve bir zafer veya nszlk olduu
yargsna vanlabilecek hibir ey yoktur.
Gazali ve lbni Rd arasndaki kartln salt nazari felsefe
ile kalbin felsefesi arasnda bir kartlk olarak nitelenebilecei
lde (ki Arapa "akl" teriminin "ratio"nun deil, "intel
lectus"un, "no1s"un karl olduuna dikkat etmek gerekir),
bu kartlk ancak felsefeden de, tasavvufun manevi tecr522 Corbin kilisenin kendisine dnecek silahlan kendisinin hazrladn sylerken,
herhalde Aquinolu Thomas gibi Hristiyan Aristotelesilerinin "aklcl"n
kasdediyor ve lslam aleminin dousunda beliren Molla Sadra izgisinden sonra,
bu yrede bu tr bir ruhsuz dogmac szde"aklcla yer olmadn belirtmek
istiyor. Esasen lslam'da Hristiyan akl-dcl da olmad iin, aklcln
gelimesi, slam aleyhine silah da salayamazd_ Tenkit edilen "rationalisme"
deil, "T homisme"dir.

431

besinden de feragat etmeyen bir ey vastas ile bertaraf edi

lebilecektir. znde Suhreverdi retisinin byle olduunu,
bunu saladn grm bulunuyoruz. Suhreverdi'nin Ga
zali-lbni Sina, Gazali-lbni Rd atmasn bertaraf etmek,
bu ihtilafa son vermek istediini, bu amala hareket ettiini
sylemek istemiyoruz. Ancak bir Batlnn gznde bu ihtilaf
Kant-Aristoteles ihtilaf gibi etkin bir riem tayabilir. Suh
reverdi, lran dnrlerinin tutumunda olduu gibi, kendisini
bu ihtilafn dnda tutar. Yine, Suhreverdi'nin, byk Bizansl
feylesof Gemiste Plethon'un amacndan asr nce Platon
(Eflatun) ve Zerdst (Zarathoustra adlarn yan yana getiriinin
ne denli dikkate deer olduuna deinmi bulunuyoruz.523
4. lbni Rd'n cenazesinin Kurtuba'ya uurlan treninde
lbni Arabi'nin de hazr bulunuuna yukarda deinilmi idi.
lbni Arabi'nin bugne ilikin ans olduka dokunakldr.
Binein bir yanma tabut, dier yanma lbni Rd'n kitaplar
yklenmi idi. "Bir cesedi dengeleyen, ona muadil olan bir
denk kitap!" Geleneksel Dou lslam evresinde bilimsel ve
nazari dnce hayatnn anlamn kavrayabilmek iin, bu
grnty onun istek ve seiminin tersine bir simgesi olarak
zihinde canlandrmak gerekir. lme st gelen, galebe eden
"bir ilahi ilim".524
523 Daha nce de deindiimiz gibi, Plethon, bizce de incelenmesi gereken bir
dnrdr. Ne var ki, Suhreverdi bir terkipi, din uzlatrmacs, "reformcu"
vs. deil, bir slam hakimidir. u halde Plethon kendi artlan iinde deer
lendirilmelidir. Onun iin "hasenat" olan ey. Suhreverdi iin "seyyiat" saylr.
u halde ikisi ayn gzle incelenemez.
524 Bu vak'a Islilm Ansiklopedisi'nde de Ftuhat'tan nakledilmektedir. u anda
Ftuhat elimde olmad iin yorum hakknda tam bir deerlendirme yapa
myorum. Eer bir cesedi dengeleyen bu kitaplann, simgesel olarak "l" ol
duklan, bir cesede "denk" olduklan kasdediliyorsa, lbni Rd'n "beeri bilim",
"ilahi bilim" aynn dolays ile bir "ibret" kanlmak isteniyor olacaktr. Bu
aynn, yanl anlayanlaca "ifte gerek" grne yol aacak tehlikeli bir szdr.
Fakat bu grntden "ibret" karmak da ayrca dnlecek bir konudur.
Bedevi'nin lbni Rd hakknda "Allah'a, peygamberine, Kur'an'a, tam inanc

432

lslam felsefesinin genel felsefe tarihlerimizde ok uzun bir

zamandr yer almay veya en azndan bu gibi eserlerde ok
sk rastlanld gibi bizim Latin Skolastikleri'nin gr
asndan ele aln, esef edilecek bir durumdur. Bu eserin
balangcnda da sylemi olduumuz gibi, bu incelememizi
tamamlayabilmek iin, iki dnemin daha ele alnmas gerekir.
Bunlardan birincisi "tasavvuf metafizii"nden geerek, lbni
Arabi'den 1ran'daki Safevi Renaissance'na kadar uzanan
dnemdir. Dieri de Safevi Renaissance'ndan gnmze kadar
. gelen dnemdir. u soruyu kendimize sormamz gerekecektir:
tslam'da geleneksel metafiziin gelecei nedir? Buna bal
olarak da, dnya iin anlam nedir?
Balang blmnde ana izgileriyle gsterdiimiz vahy
temeline dayanan felsefe rnei, lran'da Safevi dneminden
beri sregelen byk dnce hareketinin baka bir evrede
geliemez itlii ve ii lslam evresinde bulunma olgusuna
balanmas uygun olan anlam bize sezdirmi bulunuyor. Bu
felsefenin geleceine ilikin soru sormak her eyden nce onu
tank sfat ile dinlemeyi gerektirir.
Bu tank, bizim felsefe tarihlerimizin imdiye kadar ta
nklna bavurmam olduklar tanktr. Bize, niin Bat'da
Xlll. yzyldan beri oluann, kendisi de bizim yle olmakta
vndmz gibi Kitab- Mukaddes'in ve Yunan hikmetinin
bir ocuu olduu halde, kendisinde meydana gelmediini
retebilirdi.525 Kiinin, ferdin kaybolmas, hilik ve anvard. tbni Rd'n hibir sz aksine yorumlanmaya elverili deildir" ta
nkln (il, 869) dinleyelim ve hkm Allah'a brakalm. Son gnlerde ya
ymlanan lbni Rd'n Fasl-ul-Makaal evirisi (S. Uluda, Dergah Yaynlar,
Kasm 1985), tbni Rcl hakkndaki dncelerimizin ve hkmlerimizin aklk
kazanmasna yardmc olabilir.
525 Zamirleri yanl yorumlamad isem, burada da Corbin'in deerlendirmesini,
ihtiyatla karlamak, hi deilse terimleri deitirmek gerekir. "Tank" "tlahi
Hikmet" "slam felsefesi" ise eldeki Kitab- Mukaddes'in veya Yunan felsefesinin
deil, dorudan doruya Kur'an- Kerim terimleri ile "Kitab ve Hiknet"in

433

lamszln benimsenmesi tm felsefenin dehetli bir buhrana

srklenmesi pahasna, d dnyann snrsz fethine elverili
olan ilim... Bu tann nnde acaba bu ilim, "bir cesede denk
gelen kitap dengi"nden daha m ar basard ki?526

ocuudur. Kitab ve Hikmeti, "Bible" veya "Yunan" gibi kaytlarla kaytlamanak

gerekir. Gelen; Bible'in ve Yunan felsefesinin ocuu ise, yanl tank gelmi
demektir. Dinlenilmesinde yarar umulan tank, vahyin ve ilhamn ocuudur.
Dier bir deyile Kitab ve Hikmet'in ocuudur.
526 lbni Arabi'den alnan simge zerine kayd- ihtirazilerimiz bir yana, burada
lkbal'in Bat'ya ynelttii "bilimi yp gonl elden ltnnsn. Yazklar olsun!
Kaybettiin servete yazk!" gibi deerlendirmelerine tamamen uygun ve d
ndrc bir deerlendirme vardr. Bu ac yargnn bir Batldan gelmesi de
dnmesini unutmam olanlar iin ayrca ibret vericidir.
434

SON SZ

BN1 RD'DEN SONRA SLAM FELSEFES

Hseyin Hatemi

Kitapta lbni Rd'den sonraki dnem dnrlerine de baz

yollamalar yaplmakla birlikte; lslam felsefesinin belki de
ncekine oranla ok daha ilgi ekici olan bu ikinci dnem_i
zerinde ayrntlar ile durulabilmi deildir. Bamsz bir
kitapta; "mitoloji" bir yana braklarak, Suhreverdi'den sonra
lbni Arabt, Mevlana Celaleddin-i Rumi ve Mir Damad-Molla
Sadra felsefesinin ciddi bir ekilde ele alnmas gereklidir. Bu
eviriye eklemeyi yararl grdm bir "Sonsz" ile nce Dr.
Ahmed Ahmedl'nin "lcmalI Ez Seyr-i Felsefe-i lslclmI Bal'd-ez
Ibni Rd" (lbni Rd'den Sonra lslam Felsefesinin Geliimine
llikin Ksa Bilgi) balkl makalesini hafife ksaltarak ve
mealen vermek istedim (Felsefe Der Iran adl makaleler
derlemesi iinde).
Hace Nasiruddin-i TusI: lslam'n bk feylesoflanndan birisi
Hace Nasiruddin Muhammed Tusi'dir (595-672 hicri)
(1198/1199-1274). Yalnz felsefe ve kelamda deil, ncum
(astronomi), matematik, tabii bilimler ve edebiyatta da lslam
435

dyasmda eine az rastlanr bir seviyededir.

Hace, Yunan ve Sryani dillerinden baz noktalarda mphem
ve karmak olarak evrilen yirmi kadar bilim eserini elden
geirerek dzeltmitir. Euclides'in geometriye ilikin eseri
bunlar arasndadr. Meraa Rasathanesi'ni kurarak ve burada,
byk ve nl rencilerini yetitirerek astronomi ve ma
tematik alannda da stn deerini gstermitir.
Mantk, felsefe ve kelam zerine olan almalar burada
bizim ilgi alanmza girmektedir. Bu alandaki teliflerinden
birisi Esls-ul-Iktibas kitabdr (Farsa). Bir dieri de "El
cevher-un-Nazid"dir ki Arapa'dr. Her iki kitap da "mantk"a
dairdir. lbni Sina'nn "larat" adl kitabn erhetmitir. Bu
kitab erhederken; Hace iin iyznde tutsak durumunda
idi ve kitap, Ismailiyye kalelerinde yirmi yl kadar sren bu
tutsakln etin artlar iinde yazlmtr. Nitekim kitabn
sonunda yle demektedir:
"Bu kitabn byk bir ksmn o kadar g artlar iinde
yazdm ki, daha gc olmazd. Yazdm zamann ounluunda
her lahza bir tasa, bir azap ve sknt iinde, cehennemi artlar
altnda idim. Her lahza yreim burkulup gzlerim doluyor,
kaderim artyordu. airin dedii gibi idi: evreme baktmda
yle gryorum ki / Bela yzk, ben de o yzn ta gibi
yim".
Btn bu kt artlara ramen kitab eine az rastlanr bir
titizlik ve derinlikte yazm, Fahr-i Razfnin lbni Sina felsefesine
kar ileri srm oduu itirazlara tam bir kesinlikle cevap
vermitir.
lkinci kitap da "Tecrid"dir. Bu da felsefe ve kelam alannda
esiz bir kitaptr. Deeri; bu kitaba imdiye kadar ikiyzelliden
fazla erh, tefsir ve haiye yazlm olduunun sylenmesinden
bellidir. Bu kitapta felsefe ve kelamn ana konulanndan bir
ou, Fazl- Kui'nin (Kuu) dedii gibi, simgeli (lugaz
manend) ve esiz bir anlatmla (i'cazamiz) beyan edilmi,
436

aklanm, bylece bu kitap bu iki alann bykleri iin

nemli bir bavuru kitab olmutur.
Hace, felsefi eserlerinde eyh-i lrak'n (ehid Suhreverdi)
grlerine zel ve tam bir ilgi ve eilim gsterir. Vahdet,
imkan, zaruret, aded, imtina', adem ve bunlar gibi kavram
ve kategorileri Suhreverdi gibi "zihn"in "i'tibarat"mdan sayar.
Mea' (peripatetik) felsefesinin arihlerinden olmakla birlikte
o da eyh-i lrak gibi "heyula"y kabul etmez, reddeder
(Hace'nin yaay, eser ve grleri hakknda daha fazla bilgi
edinmek iin Yadn:ime-i Hace kitabna bavurulmaldr).
Hace'den sonra da byk feylesoflar yaamtr. Mahmud
ibn Mes'ud Allame-i irazi bunlardandr. Bu zat tabip, mate
matiki ve feylesof olup Hace'nin rencisidir ve Hikmet
ul-lrak'a ok fazlane bir erh yazmtr (Mahmud lbni Mes'ud
Kutbuddin-i irazi'dir. 634-710 H. 1236/1237-M. 1310/
1311-H.H.).
KaazzI Adud-i lcI: Sekizinci hicri yzyln feylesof ve m
tekellimidir. Hafz'ni adadr. llm kelamda eine az rastlanan
"Mevakf' adl eserin yazardr (Mevlana Abdurrahman bin
Ahmed-H. 701-756-M.1301/1302-1355-H.H.).
Bu kitap, zahirde kelama ilikin olsa bile, felsefenin btn
nemli konular, mesela idealizm (Ebah balnda), ag
nostisizm (La-edri Mektebi ad altnda), septisizm veya
ekkakiyet, realizm veya asalet-i vaki', ele alnm ve ince
lenmitir. Bu kitaba birok erh ve haiyeler yazlmtr. Bu
erhlerden en iyisinin Mir Seyyid erif-i Curcan'ye ait olduu
kabul edilmektedir.
Aladdin-i Kuu'nun (Kui-"A. Advar'n Osmanl
Trklerinde llim" adl eserinde; hakknda bilgi vardr. Fatih
devrinde lstanbul'a gelmitir.-H.H.) Tecrid'e yazd benzeri
az bulunur veya benzersiz bir erh vardr. Bu erhde mea'
felsefesinin (Aristo felsefesi, Peripatetik Felsefe Okulu) birok
konular eletirilmekte ve cevherde hareketin imkanna dair
437

ayrntl bir bahse giriilmektedir. Molla Sadra'nn daha sonra

seecei tasvir burada da ele alnmtr, fakat ispat edileme
mitir (Aladdin Kuu'nun erhettii Tecrid yukarda sz
geen Hace Nasiruddin-i Tusi'nin eseridir-H.H.).
Kuu'nun erhi Tecrid'e layk apta bir erhdir. Bu erh,
metnin hakkm iyi bir ekilde verebilmektedir; felsefi ve kelami
inceliklerin ve nktelerin hibirini ihmal etmemektedir (Bizde
maalesef Fatih'den sonra Ali Kuu'nun rencisi Molla Ltfi
dinsizlik isnad ile ehid edilmi, felsefe ve hikmet yoluna
kulaklar ve gzler kapanmtr. Bu sebeple Ali Kuu'yu da
feylesof olarak deil, sadece matematiki ve astronom olarak
duymu bulunmakla yetiniriz-H.H.).
Yine bu dnemde yetien byk dnrlerden birisi de
Devan halkndan olan Allame Devvani'dir (830-908 hicri)
(14 26/1427-1502/1503 miladi. KazerO.n kylerinden olan
Devan; Devvan diye de anlr-H.H.). Devvani; mea' ve irak
felsefelerinin her ikisini de tedris etmi, felsefe alannda da
deerli kitap ve risaleler yazmtr. "lsbat-ul-Vacib" risalesi ile
Kuu'nun Tecrid erhine yazd haiye bunlardandr.
Mir Damad (H. 1041-M. 163l'de vefat etmitir): Bu byk
feylesofun felsefi konularda birka eseri vardr ki bunlardan
en nemlisi "Kabasat" olup alemin hudsunu (kadim olmayp
hadis olduunu) ispat iin yazmur.
Kitabn balangcnda yle demektedir. "lbni Sina, ifa
kitabnn 'Cedel' blmnde der ki, baz meseleler 'ce
deliyyt-tarafeyn'dir. Yani meselenin her iki tarafndan hibirisi
iin burhan ikame edilemez (kant getirilemez). Alemin huds
veya kdemi konusu da byledir". Mellifi lbni Sina'dan bu
sz naklettikten sonra, bunu reddetmekte ve ayrntl olarak
alemin hudsunu ispata girimektedir. Mir Damad'n geri
slubu etindir ve anlalmas g deyimler kullanr, ne var
ki kitaplar inceleme ve aratrmaya dayanan deerli eserler
olduundan, gerei aratrma yolunda olanlarn (ehl-i
438

tahkyk), ibarelerin etinliine tahamml gsterip anlamlara

ermeye almalanna deer. Mir Damad kendisini srekli olarak
Aristo, Ibni Sina ve Farabi:'nin "erik-i bahs"i, onlann urat
konularda katklar olan bir kimse olarak tantr ve kendisine
onlardan daha az deer biiyor olarak da grmmez. G
rlerinde tamamen eyh-i lrak'a (ehid Suhreverdi-H.H.)
eilimlidir, onu anar ve onun gibi "mahiyet"in ilkelii ve
ncelii grn benimser. nl rencisi Sadr-ul-Mteellihin
de (Molla Sadra) bir sre bu grn etkisinde kalmtr. Daha
sonra ise Molla Sadra bu gr brakacak ve "mahiyetin"
(esence) deil, varln, varoluun (existence) ilkelii ve
ncelii (asalet-i vcud) grn benimseyecektir. Mir
Damad'n "Kabasat" dndaki nemli eserleri: Srat- Mus
takym, Ufk- Mubin, 1ymazat ve 1ykazat'tr.
Sadr-ul-Mteellihin'infelsefi mektebi: Sadr-ul-Mtellihin diye
anlan Muhammed lbni lbrahim irazi (Molla Sadra) (H.
1051-M. 164 l'de vefat etmitir) (Baz eserlerde bu tarih 1640
olarak gsterilir-H.H.). lslam aleminin en byk feylesofla
rmdandr. lslam felsefesinde esiz ve tam bir felsefi mektebin
kurucusudur. Kur'an- Kerim'in baz surelerini tefsir etmi,
Usl-i Kafi'ye aynntl, fakat tamamlayamad bir erh yazm,
bylece dini bilgilerde de stnln gstermitir.
Dier yandan mea' felsefesini (Aristo felsefesi) tam bir
dikkat ile incelemi, bu konuda da yazmtr. ifa'ya yazd
haiyeler o kadar ak ve akcdr ki bu felsefe hakkda orta
derecede bilgisi olan kimse, bunlarn sayesinde ifa'y stadsz
anlayabilir.
Dier yandan da eyh-i lrak'n ve onu izleyenlerin kitaplann
derinlemesine incelemi, bu eserlerden en nemlisi olan Hik
met-ul-lrak'a aynntl ve yararl haiyeler yazmtr.
Baz konularda Suhreverdi'nin grlerini eletirir ve onlara
kathnaz.
Dier bir yandan E'arilerin, i'a'nn ve Mu'tezile'nin kelama
439

ilikin kitaplarn inceler, zellikle Fahr-i Razl'nin syledik

lerini eletirici bir tutumla gzden geirir. Bir baka ynden
de byk ariflerin eserlerini, zellikle Fuss-ul-Hikem ve
Ftuhat'tan (Muhyiddin lbni Arabi'nin eserleri), birok felsefi
konuda yararlanr.
Molla Sadra, btn bu felsefi okullardan tutarl ve tek bir
felsefi okul meydana getirmeye almtr. Zamannda eski
feylesoflar hakknda baz yanl kanlar bulunmas, kay
naklardaki eksiklikler ve tarihi bilginin her zaman yeterli
olmay dolays ile baz konularda pek baarl grnme
yebilir. Mesela Plotinus'a ait olan "Teoloji"; o devirde Aris
toteles'in sanlyordu. Yeni Eflatuncu felsefe okulundan olan
bu eserin Aristoteles'e ait sanlmasna ramen, Yeni Efla
tunculuk ile Aristoteles felsefesi birbirinden uzaktr. Bu kitap
ile Aristoteles felsefesinin uzlatrlmaya allmas birok
yanlgya sebep olmutur. Ayrca bizim dindar ve inanl
feylesoflarmz; eski Yunan f eylesoflarna an bir iyimserlik
ve iyi niyetle bakmlar, hatta bazen onlar peygamber gibi
sanmlardr. Belki bu feylesoflarn btn eserleri ellerinde
olabilse idi, verecekleri hkmler de baka trl olabilirdi.
Btn bunlara ramen, Molla Sadra, benzeri olmayan bir
felsefi okul kurabilmitir. Bu felsefe irak (illumination)
felsefesini mea' (Peripatetik Okul) felsefesini ve irfan
(tasavvuO uzlatrmaktadr. Fakat Molla Sadra'mn eseri sadece
bunlar uzlatrmakla da kalmamtr. Molla Sadra'nn nemli
ve zgn grlerinden bazlar unlardr:
a) Asalet-i vcud: "Kitap vardr, kat vardr, insan vardr"
dediimizde, zihnimizde iki tasavvur veya iki kavram vardr.
Birisi "kitap" tasavvurudur ki" "kitap vardr" biiminde dile
getirilen yargnn konusudur. Buna "kitabn mahiyeti" denir.
Dieri de "varolu" tasavvurudur ki yargnn "yklem"idir.
Bylece, iki kavram ortaya kmaktadr. Mahiyet ve vcud.
Zihinde bu iki tasavvur birbirinden ayn olarak mevcuttur.
440

Birbiri ile zde olsa idiler, birinin yklem olmas doru ol

mazd. z (essence, mahiyet) ile varoluun (existence) bir
birinden ayr olular, varoluun (vcud) ze eklenmesi,
katlmas diye de adlandrlr. nk mesela "kitap vardr"
yargsnda kitap mahiyetini "konu" (mevzu') olarak alp
varoluu ona yklemekteyiz, u halde "vcud", "mahiyet"e
eklenen, ona katlan, stne gelen bir ey olmaktadr. Zihinde
"mahiyet" ve "vcud" birbirinden farkl kavramlar olduklarna
gre, acaba zihin dnda da byle midir? Yani gerekte de
"mahiyet" ve "vcud" adlarn tayan iki ayr gereklik var
mdr? Yoksa zihin dnda tek bir gereklik mi szkonusudur?
Dier bir deyile, "aa yeildir" yargsnda, zihin dnda da
birbirinden ayrlabilen iki ey sz konusudur: Aa ve yeil
olu, yeillik nitelii. Aa yeil olabilir de olmayabilir de.
"Aa vardr" dediimizde de zihin dnda "varolu" ile "aa"
arasnda ayn ekilde bir ayrlk szkonusu mudur? Gerekten
de zihin dndaki aa, bazen varolabilir, baz ihtimallerde
de "zihin dnda" olmasna karn varolmayabilir mi? cevabn
olumsuz olaca aktr. Aa varsa, bu anlamda tek bir ger
eklik vardr. u halde zihinde "mahiyet"e eklenen "varolu"
(vcud), zihin dnda mahiyet ile zdeleir.
Bu konu nce Farabi'nin eserlerinde ve aa yukar ayn
biimde ele alnmaktadr. lbni Sina'nn eserlerinde varlan
sonu udur: Zihin dnda varolu (vcud) mahiyete arz
olmaktadr, fakat bu; arazn cevhere arz oluu gibi deildir.
Bu sebepledir ki eyh-i lrak; mea' felsefesi feylesoflarnn
hem zihinde, hem de zihin dnda varoluun mahiyete ek
lendii kanaatinde olduklarn syler.
Bundan sonra u soru ortaya kmaktadr. Zihinde birbi
rinden ayr olan iki ey, nasl olur da zihin dnda birbirinin
ayn olur ve zdeleir? Burada ister istemez sorun u ekilde
ele alnmaldr: Zihin dnda tek bir gereklik vardr, fakat
biz bu gereklikten iki tasavvur veya iki kavram edinmekteyiz.
441

Bu iki kavramdan hangisi gereklik aleminde karl olmayan

"i'tibar- zihni"dir? Zihin dnda varolan "kitap", "kitap"
kavramnn karl ve kayna mdr? Yoksa varolu kav
ramnn m? .eyh-i lrak varolu (vcud) kavramn "i'ti
bar- zihn" sayyordu. Dier bir deyile "vcud" kavram
soyutlama yolu ile elde edilen bir kavramdr ve d nesnellii
yoktur. Zihin onu nesnellii olan "z"den, "mahiyet"ten
soyutlama yolu ile elde etmitir.
Buraya kadar da henz "z"n m, "varolu"un mu asl
olduu sorunu ortaya km deildir. Fakat bundan sonra
Mir Damiid sorunu u ekilde ele almaktadr: Dta- bir tek
gereklikten bakas olmadna gre, "z" (mahiyet) veya
varolu" kavramlarndan hangisini bu gerekliin kayna
ve karl sayarsak o "asil" ve dier kavram "i'tibari" ol
maktadr. Mir Damad burada eyh-ul-lrak gibi "vcud"
kavramn i'tibari ve soyutlama yolu ile elde edilmi bir kavram
olarak kabul eder. Bylece "asalet-i vcud" veya "asalet-i
mahiyet" ilkelerinden hangisinin seilmesi gerektii sorunu
ortaya kar.
Sadr-ul-Mteellihin (Molla Sadra); Mir Damad'n en sekin
rencisi idi ve balangta o da "asalet-i mahiyet" grn
benimsedi. Bu gr iddetle savundu. Ne var ki, sonralar
bu grten dnd ve "asalet-i vcud" grn savunmaya
koyuldu. "Varolu" kavramnn asl olduunu ispatiin Molla
Sadra birok delil getirir. Burada bunlardan yalnzca ile
yetineceiz.
aa) Her mahiyet dier mahiyetten bizzat ayrdr. Mesela
"a" mahiyeti ile "yeil olu" mahiyeti birbirinden tamamen
farkldr. Her ikisi de "mahiyet" olmakla birlikte hi ortak
zellikleri yoktur. u halde nesnel ve zgn (ayn ve asil) bir
gereklik olmadka bu mahiyetler birbirine balanamaz ve
bir olamaz. u halde birinin dierine yklem olmas ve "yarg"
kurulmas nasl mmkn olabilir?
442

u halde tek ve zgn bir gereklik gereklidir ki mahiyetlerin

birbirleri ile irtibatn salayabilsin. lte bu "varolu"tur
(vcud).
bb) Her mahiyet mahiyet olmas dolays ile ve "vcud"dan
ayn olarak ele alndnda, hibir etkinin kayna olamaz.
Bir etkiyi bir eye atfettiimizde, bu etkinin "vcud"a merhun
olduu grlmektedir. u halde vcud asildir, "te'sir"in (etki)
kkeni odur, mahiyet deil.
cc) "Vcud"dan sarf- nazar edilir, bir yana braklrsa, hibir
mahiyet balbama zayf, iddetli, nce, sonra olamaz. Dier
yandan ise, d nesnellii olan varlklarn bazlarnn nce,
bazilarnn sonra olduunu, bazlarnn illet (neden, casuse
efficiente) gibi "edid", bazlarnn ise ma'll (etkilenen nesne),
olarak zayf olduunu grrz. lmdi "varolu"u (vcud) "asil"
saymazsak bu vasflarn kkeni olarak mahiyetlerden birisini
almamz gerekir. Oysa bu vasflardan hibirisi "vcud"suz
olarak dnlrse bu mahiyetler de yoktur. u halde bu
vasflar mahiyetlerden birisine atfetmek muhaldir, imkan
szdr. Fakd- ey, mu'ti-i ey olamaz (Bir eyden yoksun olan,
o eyi bakasna veremez. Bir zellikten yoksun olan baka
bir eye o zellii veremez).
Elbette Molla Sadra'dan nce de arifler (tasavvuf ehlinden
bazs) "asalet-i vcud" grn benimsemi idiler. Ne var
ki onlarn bu szleri "kef' ve "uhud"a, "irfani tecrbe"ye,
"tasavvufi sezgi"ye dayanyordu, felsefi istidlale, akl yrt
meye deil. Molla Sadra onlarn bu szlerii "uhud-i irfan"
yannda "istidlal-i felsefi" ile de kantlam oldu.
Burada bir konuya da deinmek zorunludur: Vcud tek
bir gerekliktir. Bu tek gerekliin iddet ve zaaf dereceleri,
dier bir deyile aamalar, "meratib-i tekiki"si vardr. En
yce mertebesi Allah Celle ve Ala'nm, Ulu ve Yce Allah'n
zat- pakidir. En aa derecesi de "madde-t-ul-mevadd"dr.
"Heyulay" kabul eden; bu en aa dereceyi "heyula" terimi
443

ile ifade eder, "heyula"y kabul etmeyen, eyh-i lrak (Suh

reverdi) gibi onu reddedenler ise "madde-i cismani" der. Bunu
da biliyoruz ki eyh-i lrak mutlak maddeye "zulmet" ve
maddenin gayrna "nur" demektedir. "Asalet ve vahdet-i vcud"
grnce gereklii olan ve etkin bulunan, etkilerin kkeni
olan (mene'-i tesir) "vcud"dur. "Mahiyet" ve "yokluk"
kavramlar ise, her ikisi de zihnin soyutlamas sonucu olan
i'tibari kavramlardr. Ancak, "yokluk" ile "mahiyet" kavramlar
arasnda u fark da vardr: Yokluk kavramnn, zihin dnda
hibir temeli, alnd nesne mevcut deildir. Tamamen
"zihn"in rndr. Mahiyete gelince, "asalet"i yok ise de,
"mene'-i eser" olamaz ise tle, zihin dnda bir kayan, alnd
bir yer vardr. O da varln, vcudun "hadd"i ve "nihayet"idir.
Bu da varln "glgesi" hkmndedir. Vcudun hadd ve
nihayeti de glge gibi, bamsz olmayan bir kavramdr. Baka
bir ey ile kaaim olabilir ki o ey de "vcud"dur. u halde bir
seraptan baka bir ey deildir.
b) Hareket-i cevheri: Molla Sadra'nm ok nemli bulula
rndan birisi maddi eyann tmnde, zatta ve cevherde olan
hareketi, "hareket-i cevheri"yi ispat etmesidir. Bu konunun
iyi anlalabilmesi iin u hususu hatrlatalm: Mea' felse
fesinde (Aristoteles Felsefe Okulu) bir cevher (tz) kategorisi
(makule) ile dokuz araz (ilinek) kategorisi kabul edilmekte
idi. Cevheri de yle alyorlard: Cevher yle bir mahiyettir
ki, zihin dnda varolduunda bir "mevzu"a ihtiyac yoktur.
"Araz" ise yle bir mahiyettir ki zihin dnda mevcut oldu
unda "mevzu"a ihtiyac vardr. Dier bir deyi ile; arazn,
varl mevzu ile kaaimdir. Bamsz bir varl yoktur. Cev
herin ise varl araz gibi deildir. Cevher de ma'liildr ve her
ma'liil bir illete muhtatr. Ne var ki "ma'liil"den "ma'liil"e fark
da vardr. Bir ksm "renk" ve "ekil" gibidir. Dieri bu "renk"
ve "ekl"in dayana olan cisimdir. Renk ve eklin cisimden
zayf olduklar ve cisim ile kaaim olabildikleri aktr.
444

Molla Sadra'dan nceki feylesoflar, hareketin sadece araz

kategorilerinin drdnde mmkn olduunu, dier be araz
maklesinde ve cevherde hareketin mmkn olmad g
rnde idiler. Hareketi mmkn grdkleri arazlar, "kemm,
keyf, vaz' ve eyn" kategorileri idi. "Kemm"de (nicelik) hareket,
bir nesnenin artmas ve eksilmesinde olduu gibidir. "Keyf"de
(nitelik) hareket maddi bir nesnenin renginin lezzetinin,
kokusunun, durum ve niteliklerinden birisinin deimesinde
olduu gibidir. "Eyn"de hareket bir nesnenin, o nesnenin
mekani noktalarna olan nispetinin deimesinde olduu
gibidir. Her an o nesne mekann belli bir baka noktasnda
olabilir. Vaz'da hareket de udur: Bir nesrinin cz'leri, her lahza
evreye gre olduu gibi czlerin kendisine nispetle de durum
deitirebilir.
Ancak, bu dnrlerin inancna gre, bu arazlarn dayana
olan cevher sabittir, hangi mahiyette olursa olsun baki kalr.
Dier bir deyile hibir cevherin mahiyeti deimez, sadece
drt araz deiebilir. nk cevher de deiirse artk hibir
ey hakknda bir yargya ulalamaz demektir. Biz bir yarg
ortaya koyduumuzda o ey de deimi olacak, artk hakknda
yargya ulatmz ey olmaktan kacak, ona bir ey nispet
etmemiz mmkn olmayacaktr. Dier bir deyile yargnn
(kaziyye) konusu (mevzu') sabit kalamayacaktr ki ona bir
yklem (mahmul) yklenebilsin. Bu konuda yle bir rivayet
vardr: lbni Sina'nn _rencisi Behmenyar stadndan soruyor:
Cevherde hareket niin caiz olmasn ki? lbni Sina cevap veriyor:
Cevherde hareket olursa, cevap veren ben, kendisine soru
sorulan ben deilim demektir. nk senin soru sormandan
benim cevap vermeme kadar geen zaman iinde zat ve
cevherim deimi olacaktr (Molla Sadra suretlerin dei
mesine ramen, cevherin bekaasn gl ve kandrc ka
ntlarla ispat eder. Burada bu kantlan nakledemeyeceiz. Bu
konuda A. Sr, Evrenin Yatmaz Yaps, eviren: H. Hatemi,
445

stanbul, 1984'e bavurulabilir-H.H.).

Molla Sadra ise birok kant getirerek ispat etmektedir ki
yalnz yukarda gsterilen drt araz deil, maddi eyann
cevheri de deimektedir, hareket halindedir, cevherde de
hareket vardr. Bunun delillerinden birisi udur: Kukusuz
olarak grmekteyiz ki arazlar deimektedir. Maddi eya bir
halden dier hale girmektedir. Mesela yeil ve ham bir elma
olgunlamakta, sararp kzarmaktadr. Hacmi, arl ve tad
da deimektedir. Dier yandan, arazn baml bir varolu
demek olduunu grdk. Arazn varl, cevherin varlna
baml, onunla kaaimdir. u halde arazn deimesi demek,
zorunlu olarak cevherin deimi olmas demektir. Araz
(ilinek) uak yolcusu gibidir. Uak yolcusu yol alm ise kendi
hareketinden deil, uan hareketinden dolaydr.
Demek oluyor ki, btn maddi alem, cevherden araza kadar
tm, hareket halindedir. Bu hareket baz alanlarda hzl, baz
alanlarda ardr. Mesela hayvanlar ve bitkiler alemindeki
deiim ta ve madenler alemine oranla daha hzl olur. Hareket
dier yandan yle bir belirti, yle bir grngdr ki, bir be
lirten ve ortaya karan olmakszn gerekleemez. u halde
madde alemi, zatnda ve cevherinde ve her lahza bir harekete
geiriciye muhtatr ve bu harekete geiren gayri maddi ol
maldr (Madde aleminde istisnasz hareket szkonusu ol
duuna gre, harekete geciriciyi madde iinde aramak an
lamszdr-H.H.) Madde aleminde, dtan sabit-duraan grnen
eyler bile aslnda hareket iindedir. Hatta bizzat "hareket ile
zde" olduunu syleyebiliriz (Madde, gayri maddi olduu
iin kavramamz imkansz bir buyruun, bir "emr"in, bir
"dalga" haline, sonra "enerji" haline, sonra younlaarak ilk
madde, "heyula" haline gelerek somutlamas mdr? Madde
perdesi altnda "emir" mi, "emr"in arkasnda irade mi var
dr?-H.H.). Cevher de hareket halindedir. Bu hareketin
mebde'inde, balangcnda gayri maddi olgunlua doru
446.

seyreder ve ona mbeddel olur ("Kll men aleyha fan ve yebka

vechu Rabbike Zlcelhali vel ikram" ayetinin cesaretli bir
yorumu mu? Ona mbeddel olma m szkonusu? Yoksa sonsuz
yolculuk mu? Burada Molla Sadra m konuuyor, yoksa Dr.
Ahmetli mi? Aratrlmas gereken bir sorun-H.H.).
c) Hareket-i cevherinin sonular: Hareket-i cevheriden ok
nemli sonular elde edilmektedir. Burada bunlarn bazlarna
iaret edilecektir:
aa) Madde aleminin "hudus"u ve madde aleminin her an
yaratcya ihtiyac: Deil mi ki maddi eyann zat hareket
halindedir, hareket bizzat cevherdedir, deil mi ki hareket
de akkan bir grng (fenomen) olup her an bir etkileyene,
harekete geirene muhtatr, u halde madde alemi bu srekli
hareket iin srekli olarak yaratcya muhtatr (Klle yevmin
huve fi-a'n ayetinin yorumu. Fazla bilgi iin yukarda anlan
"Evrenin Yatmaz Yaps"na bavurulabilir-H.H.). Nitekim
hareket halindeki elin, el sahibinin iradesi ile durduunu
grrz (Madde alemi hareketten geri kalmadna gre, bir
harekete geirici ve onun iradesi szkonusudur-H.H.).
bb) Maddi eyann mahiyeti duraan ve kalc deildir: Madde
alemi tm hareket ve ak demek olduuna gre; madde
alemine zg her eyde de srekli bir deiim szkonusudui.
u halde ister istemez sabit bir mahiyet de yok demektir.
Mahiyet suyun ak veya elektrik akm gibidir. Bu akn her
aamasndaki belirli biime ve zel etkilere bakarak, o aamaya
mahiyet adn vermektedir. Bu akn her aamas bizzat zel
bir etkisi olan etken iken ve bir etkinlik demek oluyorken,
dier yandan da bir sonraki aama iin bir kuvve ve istidad
(potansiyel g, yetenek) meydana getirir. Hareketin ilkesi
budur. Her etkinlik ve gereklik, bir sonraki aama iin bir
olanak, bir yetenek demektir. ekirdek, ekirdek olmakla
birlikte, filizlenmek ve fidanlamak yeteneine de sahiptir.
Demek oluyor ki hareketin her lahzas nceki lahzasndan
447

farkldr. Beliren her yeni biim (suret) nceki ve sonraki

biimden farkldr. Bu pepee biimlerden hibirisi birbiriyle
akmaz. Yalnzca zihin bir biimi idrak edince onun ansn
saklar ve bu biim silinip de yeni biim ortaya ktnda bu
any da yenisinin yanna yerletirerek ikisinin birbiriyle ayr
olmadn saptar. Yoksa bu biimlerden hibirisi zihnin d
nda bir baka biimde birlikte olmaz, bir araya gelmez, bir
biim dierinin kart olmaz. Diyalektik materyalizmde
birbirinden farkl olan hareket ve skun, nur ve zulmet, varlk
ve yokluk gibi birisi "vcudi", dieri "ademi" olan iki ey
"kartlar" olarak adlandrlr. Burada ise "tezad"n anlam
bakadr. Ayrca, diyalektik materyalizmde "tezad" veya daha
iyi bir deyile farkllk ve bakalk hareketin illetidir (nede
nidir). Oysa burada aklandmz felsefe aksine bir gr
vardr: Hareket bakaln ve farklln sebebidir. Hareket
dolays ile birbirinden farkl nesnelerin meydana geliinin
nedenidir.
u halde hareketin bizzat kendisinden yle biimler (suret)
veya zler (mahiyet) olumaktadr ki her biri dierinden farkl
ve bakadr. Dier bir deyile, hareket her biri dierinden baka
olan suretlerin ortaya knn sebebidir. Ne var ki terim olarak
bunlara birbirinin ztlan, kardan denemez.
cc) Zaman maddenin drdnc boyutudur: Hareket cevherde
ve zattadr. Dier yandan zamann tanm da udur: "Zaman
hareketin miktardr". u halde zaman da bir nesnenin zatnda
ve cevherindedir. u halde incelediimiz bir nesnede zamann,
yani hareket miktarm da gznnde tutmak zorundayz. Yoksa
incelememiz eksik kalm demektir.
u halde zaman eyann zatndan ayn esnel bir gereklik
demek deildir, eya iin bir kap hkmnde deildir. eyin
zatndaki hareketten elde edilen i'tibari bir eydir (uzlamsal,
conventionnel). Zamann; "hareketin miktar" demek ol
duunu syledik. "Miktar" ise, bizzat hareketten soyutlama
448

yolu ile elde edien uzlamsal bir eydir, i'tibaridir. Nesnel

gereklie sahip olan "miktar" deil, "hareket"tir. Bu hareketin
ne kadarn zaman birimi olarak alacamz ise, grece (izafi)
ve uzlamsal (i'tibari) bir konudur. Mesela biz yeryz, sa
kinleri dnyann kendi ekseninde ve gne evresindeki
yrngesinde hareketini zaman birimi olarak alrz. Bir bakas
kar da bir aacn olgunlamann eitli aamalarndaki
"hareket"ini zaman birimi olarak alabilir; ilerini buna gre
ayarlayabilir. Her dier hareket de byledir.
dd) Hareketin tmnn gayri maddi bir erei (gaayet) vardr:
Hareket, "kuvve"nin "fliyet"e dnmesi demek olduuna
ve madde alemi de tm ile "kuvve"den "fiiliyet"e, g ve
yetenek durumundan etkinlik durumuna hareket deme'k
olduuna gre bu hareketin sonsuza kadar srmesine imkan
yoktur (Acaba? ve niin? - H.H.). u halde ister istemez ha
reketin sonu ve erei gayri maddi ve bir deyile soyut (m
cerred) bir fiiliyettir. Bu fiiliyet ve kemali, artk bizim grp
bildiimiz maddenin fiiliyet ve kemalinden deildir. u halde
Molla Sadra'nm felsefesinde hareket, seyyal ve zayf ve kuvve
ynnden fiiliyet ynne bir vcuddur. Bu vcud zorunlu
olarak gerek balangcnda, gerek sonunda sabit, maddi ol
mayan ve zat ile kaaim bir vcuda erimekte ve ona dayan
maktadr. Gerek vcud da bu vcuddur. Madde aleminin
varl ise glge gibi bir varlktr. Bu ynden Molla Sadra'nn
felsefesi Eflatun'un felsefesine benzemektedir. Grnen alemin
gerek bir vcudu yoktur ve gerek vcud "misal"dedir (idea)
(Bu konuyu mensup bulunduumuz madde aleminin terimleri
ile aklamak ok gtr. Molla Sadra'nn dncesini iyi
anlayabilmek iin, flatun'un terimlerine bavurmakszn
"kll men aleyhafan... " ayeti zerinde dnmek ve Molla
Sadra'y ana kaynandan okumak gerekecektir-H.H.).
Hareket-i cevherinin ve sonularnn daha iyi anlalabilmesi
iin "Evren'in Yatmaz Yaps" kitabna (yukarda belirtilen
449

ve Trke'ye tarafndan evrilen kitap) ve "Huds ve Kdem"

kitabna bavurulmaldr (Bu ikinci kitap hakknda baka bilgi
verilmiyor-H.H.).
u hususa tekrar deinelim: Hareket-i cevheri; madde alemi
ve maddiyata zgdr. Maddeden soyut gerekler bu hareketin
kapsamna girmezler.
Hareket-i cevheri Sadr-ul-Mteellihin'in (Molla Sadra)
buluu olmakla birlikte, bu hareketi bulan dnr o kadar
edepli ve alak gnlldr ki, srekli olarak kendi felsefi
bulularn kendisinden nce gelenlere atfeder ve bu alanda
kendisinin ncs sayar. Fakat dorusu budur ki Molla
Sadra'dan nce de bu konuda bir ipucu ele geirebilenler olmu
ise de konuyu onun gibi gereince ispat eden olmamtr. Bu
felsefe okulunun da muhalifleri var ise de ok azdr ve bugn
(ii) bilim merkezlerinde revata olan felsefe okulu; nceden
de olduu gibi Molla Sadra fesefesidir.
Molla Sadra'nn balca eserleri: Esfar- Erba'a, Mebde ve Mead,
evahid-ur-rububiyye, Meatr, Mefatih-ul-gayb (Usl-i Kafi
erhi). tlahiyyat- ifa'ya Ta'likat, Hiket-ul-lrak'a Haiyeler'dir.
Bunlarn dnda da mteaddid kitap ve risaleleri vardr.
Buraya kadar sylediklerimizden, Ibni Rd ve eyh-i l
rak'tan sonra lslam felsefesinin ne lde geliip genilediini
ve ne denli zgn bolulara eritiini anlamak mmkndr.
u halde Batllarn dedikleri gibi lbni Rd'den sonra Islam
felsefesinin hibir buluu ve yenilii olmadn sylemenin
ne kadar yanl ve gerek d olaca apaktr.
Molla Sadrii'dan sonra felsefe: Molla Sadra byk renciler
yetitirmitir. 109l'de (M. 1680) len Molla Muhsin Feyz-i
Kaani, 107l'de (M. 1660) olan ve Feyyaz ad ile anlan Ab
durrezzak- I..ahici gibi. Feyz'in irfan (tasavvufi felsefe) ko
nusunda Feyyaz'dan daha stn bir makam var ise de felsefi
konularda yalnzca stad Molla Sadra'ya baldr. Feyyaz,
felsefi konularda daha derindir. Aristoteles felsefesine slup
450

ynnden benzeyen eserlerinin iyznde, o da stad Molla

Sadra gibi irfana ve lrak Okulu'na baldr.
Feyz ve Feyyaz'dan sonra Muhammed Sadk- ErdestanI (.
1134 H. - 1721/1722 M.) Molla Sadra Okulu'nun retici
lerindendir. Ondan sonra da Muhammed-i Elmasi (. 1741/
1742 - H. 1154), lsmail-i Hacui (. 1173 - 1759/1760), Ab
dullah-i Hakim (. 1162- 1748/1749), bu stadn rencisi
olup 1197 veya 1198'de (1782-1784) vefat eden Muham
med-i BidabadI gelmektedir. Bidabadi'nin rencisi Molla Ali
Nuri 1246'da (1830) vefat etmitir. Nuri; Molla Sadra Okulu
iinde stad, zahid ve dindar bir feylesof idi. Yetmi yla yakn,
byk bir gayret ile Molla Sadra felsefesini okuttu. Birok
renci yetitirdi. Bu renciler de lran beldelerinde hikmet
ve ma'rifeti devam ettirdiler.
Bu rencilerden bazlar nl arif ve feylesoflar arasndadr:
Seyyid Raziyy-i Ldricani bu rencilerin ileri gelenlerinden
bir hakim ve arif olup stad Had Sebzvartyi ve Aka Muhammed
Rza Komei'yi yetitirmitir. Aka Muhammed Rza Komei
de (. 1306 H. - 1888/1889) bir yandan Nuri'nin renci
lerindendir. Felsefe ve irfann byk stadlanndandr. Abdullah
Zonuzi ve Nuri'nin rencilerinden olup "El-envir-ul-celiyye"
ve "El-lema'it-ul-ilihiyye" gibi eserleri vardr. Bu feylesof; stad
aka Ali Mderris Zonuzfnin babas ve stad olup 1264'te vefat
etmitir (1847/1848). Olu Mderris Zonuzi de Bedayi'ul
Hikem adl eserin sahibi olup Molla Sadra hikmetinin son
yzylda en byk stadlanndan idi. Ismail-i Ispahani de
Nuri'nin rencilerindendir.
Nuri yall srasnda derslerini ona brakmt. O da
derslerini verdikten sonra sekin rencileri ile birlikte stadnn
zel derslerinden yararlanrd. Bu sekin rencilerden birisi
de Hic MollaHadI-i Sebzvari idi. (1212-1289/1797-1872).
Hac Sebzvar I, tahsilini tamamladktan sonra Isfahan'dan
Horasan'a, oradan da Sebzvar'a geldi. mrnn sonuna kadar
451

telif ve tedris ile megul oldu (Tam bir "ermi" hayat iinde,
Molla Sadra gibi, devlet adamlannn ltuf ve ihsanndan uzak,
el emei ile geindi-H.H.). Sebzvari, XIII. hicri yzyln en
byk Islam feylesofudur. Yalnz hikmette deil, zhd ve ahlak
ycelikleri ile de yzylnn nde gelen kiiliidir.
Sonra, Seyyid Huseyn-i Bad-Kubei, Seyyid Muhammed Hu
seyn-i Tebatebai'nin stad oldu. Tebatebai'nin Tefsir-ul-Mizan
ve "Usftl-i Felsefe ve Realizm" gibi eserleri vardr. Yine burada
anlmas gereken son feylesoflardan birisi de byk feylesof
ve arif Muhammed Ali ahabadi'dir.
ll

Dr. Ahmedi'nin, zellikle Molla Sadra Felsefe Okulu'nu

lran'da bugne kadar sregelen izgisini olduka zet bir
ekilde belirten yazs burada bitiyor.
Bizde maalesef yukarda ad geen Ali Kuu devrinden,
dier bir deyile Fatih Sultan Mehmet dneminden sonra felsefi
dnce devam etmemi, ortadan kalkmtr. Ali Kuu 1474'te
lstanbul'da vefat etti (A. Advar, Osmanl T rklerinde llim,
stanbul, 1982, 4. bas, s. 48). Fatih; dier Osmanl sultan
larndan farkl kafa yapsnda bir hkmdar olarak, yeni
fethedilen lstanbul'da bir "rnesans" midini bile verebiliyordu
(Bkz. ayn eser, s. 43 ve ayn sayfa, ek 9). Yazk ki bu mit
gereklemeyecektir. Bilimsel ve felsefi dnce, Fatih bile
olsa, bir hkmdarn vesayeti altnda geliemezdi. Oysa
Osmanl dzeni bilimi ve felsefeyi tamamen devlet adamlarnn
-himayesi deil- vesayeti altna koyuyor, bugnk YK d
zeninin temellerni be asr nceden atyordu. Fatih'in vefa
tndan sonra iler tabii seyrine girecek, Ali Kuu'nun rencisi
ve o dnem lstanbulu'nun en mit verici bilginlerinden olan
Molla Ltfi'nin "dinsizlik" isnad ile ve "ulemann" tertipleriyle
idam edilmesi, lstanbul'da bir rnesans olamayacan ac bir
452

ekilde gsterecekti (24 Aralk 1494). Bundan sonra "med

rese"den tamamiyle elini-eteini eken "hikmet", "irfan" kisvesi
altnda "tekke"de kendisine yer arayacak, fakat tekkeler de
vesayet altnda olduundan orada da bir snak bulamayacaktr.
Vesayet altna girmek istemeyen Bayram melamilerinden, Molla
Ltfi'den ksa bir sre sonra lsmaiil-i Mauki, ondan bir sre
sonra Hamza Bali, yzyl kadar sonra XVII. yzylda, kendisi
de medrese grm Sadr- azam Fazl Ahmed Paa zamannda
ve yine Ma'uki ve Bali gibi eyh-ul-lslam fetvas ile Beir Aa'nn
idam edilmeleri, serbest felsefi dnceye bu dzende tekkede
de yer olmadnn delilleridir.
Byle olunca, medresede olsun, tekkede olsun, meydan
"Cinci Hoca" karakterinde ruh hastas ve ahlaksz arlatanlara
kalr. Kenarda-kede "eyh Vefa" gibi bir-iki kii olsa bile,
bunlarn da en fazla yapabilecei; padiaha yz gstermekten
saknp kanarak kelerinde bir-iki sadk mridi "szl"
olarak yetitirmek ve hibir ey yazmamak veya tehlike ge
tirmeyecek eyler yazarak gp gitmek olur. Yenileme
hareketlerinin balangcnda bile "lslami hikmet"ten haberdar
olan kimse yoktur veya anizade, Gelenbevi, Arif Efendi gibi
haberdar olabilecei sanlanlar da kendi dnemlerinin Ha
tibzadelerinin elinden canlarn g kurtarabilmektedirler
(Hatibzade; Molla Ltfi'nin idamnda nclk eden "bil
gin" dir).
Durum byle olunca, Tanzimat dneminde Bat rneine
gre kurulan okullarda, "materyalist" felsefenin yalan yanl
da olsa benimsenmesine almaz. Ortam; "din" ile bilim
mantnn ayr ayr nesneler olduunu kabul etmeye elverilidir.
u halde yeni devir ulemas da "fodla ve arpalk" emniyett
olduka pragmatist ve oportnist, bir anlamda da "kelbi'
davranmaya hazrdr. Bir-iki istisna varsa da maalesef "kural
bozamazlar"; Cumhuriyet'e kadar byle gelinmitir. Bugn de
"slam felsefesi"; "donmu kelam bilgisi" sanlmaktadr.
453

ili

Felsefenin, "nikmet"in temel sorunu; "varlk" (vcud)

sorunudur. Nazari bakmdan en nemli ve temel sorun bu
olmakla beraber, bilgi edinme, bilginin kayna sorunu, pratik
nem asndan ne gemektedir. nk "bilimsel bilgi"nin
kayna tartmaya gelmez ekilde aktr. Gzlem ve deneyler
sonucunda bilimsel kanunlara eriilir. Oysa felsefi bilginin
alannda "metafizik" konusunda bu anlamda gzlem ve deney
mmkn deildir. u halde "varlk" sorununda hangi kay
naktan "bilgi" edineceimiz sorunu, pratik nem bakmndan
ne gemektedir. Rahman suresinin banda, yaratn birok
konusuna ve felsefi bakmdan temel nemi olan "insan" so
rununa gemeden nce felsefi bilgi kaynann anlmas,
sanyorum ki bunun iindir (Er-Rahman, Allemel-Kuran,
Halakel-insane ... - Rahman retti Kur'an', yaratt insan).
Corbin'in de belirttii gibi, lslam'da "hikmet" de vahye
dayanr. Peygamber (S.a.) yalnz "kitap" deil, "hikmet"i de
retendir ( Cum'a suresinin balangc). "Kitap" ve "hikmet"
birbiriyle eliik bilgi alanlar olmad gibi, bir ikili gerek
dzeni de kuracak deildirler. Kitap, Kur'an- Kerim'in "sa
tr"da olan dyz, "hikmet" ise bununla uyum iinde olan
ve "sadr"da bulunan iyzdr.
Kur'an- Kerim'de de aka belirtildii gibi, "hikmet" bil
gisinin kayna da Resl-i Ekrem'dedir (S.A.). Molla Sadra bunu
bildii iin "bilim kentine kapsndan girme" yntemini uy
gulam, ilahi hikmeti Nehc-ul-Belage ve Usl-i Kafi aracl
ile almtr. lslam feylesoflan arasnda belki de birinci yeri alm
olmas bundan dolaydr. Bu asrn hakimlerinden merhum
Tebateba de bu kaynaktan haberdardr ve yararlanmtr. "Ali
ve Ilahi Felsefe" kitab bu kaynaktan haber verir.
ehid Mutahhari'nin eserlerinde de Ehl-i Beyt yolu ile
Kur'an- Kerim'den gelen ilahi hikmetten parltlar vardr.
454

Fatih lstanbulu'nda tomurcuklanmaya balayan hikmet

aalar; "dnce dmanl"nn karaknda, Hatibzade,
Cinci Hoca ve Halet efendi trnden "bilim adamlarndan"
esen kin ve haset kasrgasnda aldandlar ve kavruldular. Bugn
"glistan- dehre geldik, reng yok bu kalmam/Sil.ye-endaz-
kerem bir nahl-i dil-ci. kalmam".
Tanzimat sonras kurumlarna da sadece klk deitirerek
yine "Cinci Hoca"lar hakim oldu. stelik bir sre krdv
nden sonra, geleneksel Cinci Hocalar ile alafranga Cinci
Hocalar; aralarnda menfaat atmas olmadan bir "sentez"e
ulamann ortak karlarna daha uygun olacann mest edici
bilincine vardlar. Felsefeye hi mi hi yer kalmad. Hava iyice
arlat ve soluk alnmaz hale geldi.
iV
"Nerede kalmtk?" sorusuna heves duyan olursa cevap
ne olmal? Geen ders lbni Rd'de mi, kalmtk, lbni Arab'de
mi, Mevlana'da m, yoksa Molla Sadri'da m? nszde de
sylediimiz gibi, "felsefe tarihi" eserleri "inci"den ok, "sedef"
ile urarlar. tlahi hikmet incisine merak saran birisi "Nerede
kalmtk?" sorusunu sorarsa, kanaatimce cevap ne Gazali,
ne lbni Rd, ne lbni Arabi ne Mevlana olmaldr. Kendisinden
ncekilerin hepsini inceleyen Molla Sadra, lslam felsefesini
ann Batl feylesoflanndan da ileri bir konaa eritirmi
idi. Elbette Coroin'in eserini srdrecek bir inceleme, bir felsefe
tarihi kitab, lbni Arabi, Sadruddin-i Konevi, Mevlana, Na
siruddin-i Tusi, Curcani, Devvani ve Mir Damad gibi adlardan
geerek Molla Sadra'ya varacaktr. Fakat "felsefe tarihi" ile
deil de, dorudan doruya "ilahi hikmet"i, "ada fizik",
biyoloji, kimya ve astronomi gibi bilimlerde varlan sonularla
birlikte elde etmeye almaldr. Bunu yapmay gzne
kestiremeyenler en ksa yoldan gnlerini gn etmeye ve samur
455

devrinin zevkini karmaya almaldrlar. "Hikmet" in

sanln lksdr. Bu lk olmaynca post kapma ve krke
brnme zlemi balar. Samur devri sona erince, gerek
insanlk dnemi balam demektir. Baka kla, surete girme
zlemi de kalmaz.

v
Yukarda da sylediimiz gibi, bir felsefe tarihi eserinde
elbette lbni Rd'n de yeri vardr. Ne var ki hikmet semtine
gitmek isteyenin Ibni Rd aracna binmesi bounadr. Bu
yolculuk olsa olsa Venedik'in kmaz bir sokanda sona erer.
Bundan sonra da yine kmaz bir sokakta geceyans yor
gun-argn inmek iin bir Bat felsefe okulu aracna aktarma
edilir.
-u halde ey ders arkadalar, nerede kalmtk?- Molla Sadra
felsefesinde!

456

BlBLlYOGRAFYA

Ksaltma zorunluluund.n ve arkiyat olmayan aratrclarn kullanmn ko

laylatrmak iin bu bibliyografyada istisnai durumlar dnda hi olmazsa bir Bat
dilinde girii olmayan Arapa veya Earsa Doulu eserler veya metin neirleri yer
almamaktadr. Her blmde kronolojik snflama benimsenmi, ancak bir ayn ya
zarn almalar grup halinde verilmitir.
BRNC BLM, Madde 1
: GOLDZHER, Dic Richtungrn der islamischt Koranauslegung,. yeni basm,
Leiden, 1952 - E SCHUON, Comprendre l'lslam, Paris, Gallimard, 1962 PNWY1A, Extgtse coraniquc et langage mystique, Beyrouth, 1970- H.CORBN, En
lslam iranirn, aspects sprituels et philosophiques (4 cilt), Paris, Gallimard, 19711972 (yeni basm 1978' W.A GRAHAM, Divine World and Prophetlc Word in
Early lslam, La-Haye-Paris, Mouton, 1977 - H.LAOUST, Lcs Schismes rn lslam,
Paris, Payot (yeni basm 1984).
BRNC BLM, Madde 2
A.MLLER, Difgriechische Philosophie und die arabische Ueberlieferung, Halle,
tarihsiz -Die sogrnannte Theologie des Aristoteles aus dtm Arabischrn, ev. E Diete
rici, Leipzg. 1882 (Arapa-Yunanca ve Arapa-Latince szlk eleri ile birlikte
A.Badawi tarafndan yaplmolan yeni neir (Le Caire, 1955) - O. BARDENHE
WER, Die pseulo -aristotelische Schrift ber das reine Gute, bekannt unter dem Na
men Liber de Causis, Freiburg im Breisgau, 1882-.M. STE1NSCHNE1DER, Die ara
bischrn bersetzngrn aus dtm Griechischrn (Xll.Beiheft z. Centralblatt f. Bibliot
hekwesen), Leipzig, 1893 - A. BAUMSTARi<, Aristoteles bei dm Syre"l von v.bis
457

VIIIJahri., leipzig, 1900 - S. HOROWlTZ, ber den Einfluss des Stoi.vnus auf die
Entwicklung der Philosophie im lslam (Zeitsch. d. Deutschen Morgenl. Ges. LVJI),
1903 - C:SAUTER, Die peripatetische Philosophie bei den Syrem und den Arabern
(Archiv.f. d. Geschichte der Philosophie XVU), 1904 - F:GABRlEU, La Risalah di
Qusta ben Luqa sulla differenza ra lo sirito e l'anima (Rendic.d. R. Accad.dei lin
cei, XIX), Roma, 1910 -J.RUSKA, Das Steinbuch desAristoteles, Heidelberg, 1912
- C.BERGSTRAESSER, Hunain ibn Ishq und seine Schule, leiden, 1913 - I.POL
LAK, Die Hermeneutik des Aristoteles i der arabischen bersetzung des ishak ibn
Honain, leipzig, 1913 - C.A.NALL1NO, Tracce di opere greche giunte agli Arabi per
trafca pehlevica, (Orient. Studies presented to E.G. Browne), Cambridge, 1922 1.
TKATCH, Die arabische bersetzung der Poetik des Aristoteles und die Grundlage
der Kritik des grieschischen Textes, Viyana, 1928-1932. - M. MEYERHOF, Yon Ale
xandrien nach Baghdad (Stzber. d. Preuss. Akad. d. Wiss phil. hist. Klasse, XXIII,
1930). - 1. MADKOUR, rorganon d'Aristote dans le monde arabe. Paris, 1934. -A.
MINGANA, Encyclopredia of philosophical and natura! sciences, as taught in Bagh
did aboutA. D. 817 or Book of Treasuries by Job ofEdessa, Sryanca metin yayn ve
ngilizce'ye eviri, 1935. - P. KRAUS, Plotin chez les Arabes (Bull. de l'lnstitut
d'Egypte, XXIII), Kahire, 1941. - A. BADAWI, Aristil 'inda'l-'Arab, Kahire (dierle
ri yannda Afrodisyas'l Aleksandros'un on risalesinin Arapa evirilerini iinde
bulundurmaktadr); - Neoplatonici apudArabes: Procli Liber (Pseudo-Aristotelis) de
Expositione bonitatis purae (Liber de Causis); Procli de Aemitate mundi: Procli Qu
restiones naturales. Hermetis de Castigatione animre. Pseudo-Platonis Liber Quartus
(sic pour Quartorum, ou Livre des Tttralogies). Kahire, 1955 (Arapa-Latince bir
szln maddeleri ile birlikte) - Kh. GEORR, Les Cattgories d'Aristote dans leurs
versions syro-arabes. Beyruh, 1948. - Plotini Opera ediderunt P. Henry ve H. R.
Schwyser. Paris, Desclee de Brouwer, 1950-1959 (II. ciltAristoteles'in Teolojisi diye
tannan eserin G. Lewis tarafndan ngilizce'ye yaplan bir evirisini iinde bulun
durmaktadr). - Galeri Compendium Tmrei Platonis aliorumque Dialogorum synop
sis qure extant fragmenta ediderunt P Kraus et R. Walzer (Prrefatio. Pars latina.
Pars arabica). Londini, in redibus Instituti Warburgiani iinde, 1951 (Plato Ara
bus, cilt 1), - F. ROSENTHAL,AI-Shaykh al-Yilndnf and theArabic Plotinus Sources
(Orlentalia 1952-1953'n iinde, 1955); - T he Classical Heritage in Islam. Londra,
Kegan Paul, 1975. - R. WALZER, New Light on the Arabic Translations ofAristotle
(Oriens dergisi, 1953). - S. PiNES, Une version arabe de trois propositions de la
"Stoicheiosis Theologike" de Proclus (Oriens dergisi, 1955) La longe recension de la
"T htologie d'Aristort" dans ses rapports avec la doctrine ismaellienne (Revue des
etudes islamique, :t955); - Un texte inconnu d'Aristote en version arabe (Archives
d'hist. docr. et litt. du Moyen Age, yl 1956), Paris, 1957. G.C. ANAWATI, Prolt
gomtnes a une nouvelle tdition du "De Causis" arabe (Melanges Louis Massigncin,
1). Damas, 1956. - F.E. PETERS, Aristole and the Arabs. New York University
Press, 1968. - G. ENDRESS, ProclusArabus. Beyrut, 1973.
KNC BLM, Madde A
Bu blmde kendisine atfta bulunduumuz Kuleynt tarafndan derlenen
(mamlardan gelen rivayetler klliyat (Tahran Basks 1955). Mtr Dllmad, Mollll
Sadra lnlzi'nin (Tahran tarihsiz a basks) erlleri Haydar Amuli'nin eserleri
458

vb.'nin (yayna hazrlanmak zere) herhangi bir Bat diline yaplm bir evirisi
mevcut deildir. - R; STROIBMAN, Die Zwlfer-Schi'a. Zwei religiongeschichtliche
Charakterbilder aus der Mongolenzeit (Nasiroddin Tsi et Radioddin T a'si) Leip
zig, 1926. -L. MASSIGNON, Salnan Pllk et les prtnices spiriuelles de I'Islan irani
en (Public. de la Soc. des Etudes lraniennes, 7). Paris, 1934 IBN BABUYEH de
Qomm (Shaykh Sadq), A Shi'ite Creed, a translation of "Risalatu'l-I'tiqdat" by
A.A. Fyzee, Londra, 1952. - J.N. HOLLISTER, The Sh'a of India, Londra, 1953
(Oniki imamc ve ismailci iilik zerine tarihsel ve retisel toplu bak). - H.
CORBIN, Ueber die philosophische Situation der Shf'itischen Religion, Almanca'ya
ev. H. Landolt (Antaios, V, 2), Stuttgart, 1963; - En Islan iranien, (yukarda
Birinci Blm, Madde 2), cilt I ve iV - Corps spirituel et Terre ctleste: de I'lran maz
dten a I'Iran shi'ite, Paris, Buchet-Chastel, 1979. - Le Shi'isne inilnite (1968 de
dzenlenen Strasbourg kolokyumunun teblileri), Paris P.U.F., 1970. - M.].
MCDERMOTI, The Theology of al-Shaikh al-Mufid, Beyrut, 1978 W.C. CHIT
TICK, A Shi'ite Anthology. Albany, SUNY, 1981.
iKNCi BLM, Madde B-1
W. IVANOW, Isnaili Literature, a BibliographicalSurvey (A second amplified
edition of"A Guide oflsmaili Literature". Londra, (1933). Tahran, 1963;-Ismaili
Tradition concerning the Rise of the Filtinids (lslamic Research Association, 10).
Londra, 1942; - Studies in Early Persian lsnailisn. Bombay, 1955; - R. STROTH
MANN, Gnosis-Texte der Isnailiten. Gttingen, 1943-ABU YA'QUB SEJESTANI,
Kashf al-Mahjab (Le Dtvoilement des choses cachtes). Hicri iV. yzyldan kalma
Farsa lsmailci eser, yay. ve giri yazan: H. Corbin (Bibi. Iranienne, Cilt 1). Paris,
Adrien-Maisonneuve, 1949. - NASIR-E KHOSRAW, Le "Livre rtunissant les deux
sagesses" ou harnonie de la philosophie grecque et de la thtosophie isnatlienne, Fars
a metni yaynlayan ve Franszca'ya ev: H. Corbin ve Moh. Mo'ir (Bibi. lranien
ne, Cilt 3), ayn yer 1953; - Il Libro dello scioglinento e della liberazione (Kitilb'e
Goshilyesh wa Rahayesh'in Farsa orijinal metnine bir giri yazan ve talyanca'ya
ev. P Filippani-Ronconi). Napoli, 1959. - Connentaire de la Qasida isnatlienne
d'Aba'I-Haythan Jorjilni, Farsa metin, yay. ve girii yazan: H. Corbin ve Moh.
Mo'in (Bibi. Iranienne, Cilt 6). Paris, Adrien-Maisonneuve, 1955. - W. MADEL
LUNG, "Fatimiden und Bahrainqarmaten" Der Islam, 34, iinde, 1959. - H. COR
BIN, Trilogie ismatlienne: 1) Ab Ya'qb Sejestant, Le Livre des Sources (IV/X. yz
yl); 2) Sayyid-na al-Hosayn ibn Ali, Cosmogonie et Eschatologie (VIIIXIII. yzyl);
3) Symbolcs choisis de la "Roseraie du Mysttre" de Mahmd Shabestari (VIII/XIV.
yzyl) Yaynlayan, yorumlayan ve Franszca'ya ev. H. Corbin (Bibi. Iranienne,
Cilt 9). Paris, Adrien-Maisonneuve, 1961 Clsmaililiin dnemine ait metinler:
Oniki imamc iilik, lsmaililik ve Sufilik arasnda bir karlatrma tasla); Tenps cyclique et gnose isnatlienne. Paris, Berg Intemational, 1982; - Cyclical Ti
me and Ismaili Gnosis, ngilizce'ye ev: R. Manheim ve J. Morris. London, Kegan
Paul, 1983; - r.Homme et son Ange, Paris, Fayard, 1983. - Unnu'l-Kitilb, girii ya
zan, notlar ekleyen ve talyanca'ya eviren Pio F.ilippani-Ronconi. Napoli, 1966. E.F.Tijdens, "Der Mythologisch-Gnostiche Hintergrund des Umm al-Kitab", Acta
lranica, cilt VII, 1977 - lsna'ili Contributions to lslanic Culture, yay. S. H.Nasr,
Tehran, 1977 - K.POONAWALA, Biobibliography of lsna'ili Literature, Los Ange459

les, U.C.L.A, 1977 -H.HALM, Kosmologie und Heilslehre der frhen lsma'iliya, Wi
esbaden, 1978 -S.M.STERN, Studies in Early lsma'ilism, Leiden, Brill, 1983.
KNC BLM, Madde B-11
Kalami Pir, a Treatise on lsmaili Doctrine (Farsa metni yaynlayan ve ngiliz
ce'ye eviren . W. vanow, Bombay, 1935 -L.MASSlGNON, Die Ursprnge tnd die
Bedeutung des Gnos. im lslam (Eranos-Jahrbuch V,1937), Zrich, 1938 - KHAYR
KHWAH-e HERATl, On the Recognition of the lmam, (ngilizce'ye ev: W.wanov),
Bombay, 1947 -NASROODN TUS, genellikle Tasavvurat diye tannan.The Raw
dat't-Taslim (Farsa metni yaynlayan ve ngilizceye'ye eviren W.wanov ), Le' iden, 1950- ABU lSHAQ QUHlSTAN, Haft Bilb or Seven Chapters (Farsa metni
yaynlayan ve ngilizce'ye eviren W.lwanov), Bombay, 1959 - Works of Khayr
Khwilh-e Herati (Farsa metni yaynlayan ve girii yazan W.lwanov, Teheran, 1961
- SAYYED SOHRAB WALl BADAKHSHANl, Thirty six Epistles, Farsa metni ya
ynlayan H. Ujaqi, girii yazan W.lwanov), Teheran, 1961 - H. CORBN, Trilogie
lsmaelienne, 3. ksm, bkz. ykarda ikinci Blm, Madde B-1.
NC BLM, Madde A
STENER, Die Mu'ta.tiliten oder die Freidenker in Jslam, Leipzig, 1965-M.GUTT
MANN, Religionsphilosophische System der Mutakallimun nach dem Bericlte des
Maimonides, Leipzig, 1885 - W.PATTON, Ahmad ibn Hanbal and the Mihna, Le
iden, 1897 - D.B .MACDONALD, Development of Muslim Theology,Jurisprudence
and Constitutional Theory, New York, 1903 -GALLAND, Essai sur les Mftazilites,
Paris, 1906- S.HOROW1TZ, ber den Einjluss der griechischen Philosophie auf die
Entwicklung des Kalam, Breslau, 1909 -1. GOLDZHER, le Dogme et la Loi de l'ls
lam, Franszca'ya ev. A.Arin, Paris, 1920; yeni basm, Paris, 1958 - lntroduction
to lslamic Theology and Law, ngilizce'ye ev. A ve R.Hamori, Princeton, 1981 ABU'L HASAN al-ASH'AR, Mak4ldt al-lslamiyin, Die dogmatischen Lehren der An
haenger dts lslam, yay. H.Ritter (Bibl.lslamica 1), lstanbul-Leipzig, 1929-1930 A.J.Wensinck, The Muslim Creed, its Genesis and historical Development, Cambrid
ge, 1932 -L. GARDET ve M.M .ANAWATl, lntroduction a lc Theologie Musulmane,
Paris, 1948-A.N.NADER, Le systtne philosophique des Mo'ta:zilites, Beyrouth, 1956
- ABU'L-HOSAYN al-KHAYYAT, Kitilb al-lntis4r, le Livre du triomphe et de la rtfu
tation d'ibn al-Riwandi l'herttique (yay. ve Fransizca'ya ev. A.N.Nader), Beyrouth,
1957 (ana basky H.S.Nyberg (le Caire, 1925) yapmtr. Bu nemli eser, nu'tezili
bir kitabn reddinin reddidir) ...: AJ.ARBERRY, Revelation and Reason in lslan, Lon
don, 1957 - AbO Sa'id 'Othnan al-DARM, Kitilb al-radd 'al4'1-Jahmiya (metni ya
ynlayan, giri ve yorumlan yapan G.Vitestam), Leiden, 1960 ( Mu'tezile kart
ehli snneti bir polemik) -EROSENTHAL, The Muslim Concept of Freedom, Le
iden, 1960- lBN QUDAMAl; Censure of speculative theology, metni yay. G.Makdisi
(Gibb Memorial Series N.S. XXII), London, 1962 (lbni Teyniye'den nce gelen
birinin Kelam zerine hanbeli eletirisi) - R.M. FRANCK, The Metaphysics of Cre
ated Being according to Abll'l-Hudhayl al-'Allaf. a philosophical Study of the Earliest
Kalam, stanbul, 1966 - G.EHOURAN, lslamic Rationalism, the Ethics of 'Abd al
Jabbar, Oxford, 1971 - G.MONNOT, Penseurs musulmans et religions iraniennes,
460

Paris, Vrin, 1974-].VAN ESS, Zwischen Hadit und Theologie, Studien zum Entste
hen praedestiiatianischer berlieferung, Berlin-New York, 1975 -J.R.T.M. PE
TERS, Gods Crcated Speech, Leiden, Brill, 1976 - D.GlMARET, Thtorie de l'acte
humain en thtologie musulmane, Paris, Vrin, 1980.
NC BLM, Madde B
W SPTIA, Zur Geschichte... al-Ash'arts, Leipzig, 1876-A. F. MEHREN, F.xpost
de la rtfonne de l'lslamisme (lbn 'Asakir'in Tebyin'i veya E'ari'nin Savunmas'nn
ksmi metni ve zet evirisi) Travaux du lll. Congres intem. des Orientaliste;, cilt
il, Saint-Petersbourg, 1879 un iinde-D. B. MACDONALD, Continous recreation
and atomic time in Muslim Scholastic I1eology (tsis, IX, 1927) - 1MAM AL HARA
MAYN (al-Cuvayni), Al-1rshild, metni yay.ve ev. J.Luciani, Paris, 1938 WC.KLEN, The Elucidation of lslams Founlation (American Oriental Series 19),
New Haven, 1940 (E'ari'nin Kitab al-lbana'sinin ngilizceye evirisi).-A.5.TRT
TON, Muslim Theology, London, 1947-WM.WATT, Free Will and Predestinaiton
in Early lslam, London, 1948 - R.J.MAC-CARfHY, The I1eology of al-Ash'art. ..
Beyrouth, 1953 (tki eserin Arapa metinleri ve bunlarn evirileri: 1) Highlights of
tle polemic against deviators and innovators =Kitab al-Luma'nn evirisi, 2) A vindi
cation of the science of Kalam = Risala'nin evirisi. Ekte bn 'Asakir'in Savunma's
de vardr) -G. MAKDS, "Ash'ari and the Ash'arites in lslamic Religious His
tory", Studia lslamica, 17-18,1962-1963 n iinde -M.ALLARD, Le Probleme des
attributs divins dans la doctrine d'al-Ash'art et de ses premiers grands disciples, Bey
routh, 1965.
DRDNC BLM
S.H.NASR, lntroduction to lslamic Cosmological Doctrines, Cambridge, Harward
Univ. Press, 1963 -Science and Civilisation in Jslam (Mentor History of Science,
il), New York, 1963 -Sciences et savoir en lslam, ngilizce'den ev. J.P.Guinhut,
Sindbad, 1979 - F. SEZGN, Geschichte des arabische Schrifttums, iV ,Leiden,
Brill, 1971 -M.ULLMANN, Die Natur- und Geheimwissenschaften im lslam, Le
iden, Brill, 1972.
DRDNC BLM, Madde 1
D.CHWOLSOHN, Die Ssabier und der Ssabismus, St-Petersburg, 1856 - O.
BARDENHEWER, Hermetis Trismegisti qui apud Arabes fertur de Castigatione ani
mae libellus (metin ve Latince eviri), Bonnae, 1873 - H.RTTER, Picatrix, ein ara
biscles Hardbcl hellenistischer Magie (Vortraege der Bibi. Warburg,1921-1922)
J.RUSKA, Tabula Smaragdine, ein Beitrag zur esclichte der hernetischcn Uteratur,
Heidelberg, 1926 - Pseudo-MAJRITl, Das Ziel des Weisen, I, Arapa metni yay.
H.Ritter (Studien der Bibliothek Warburg), Leipzig, 1933 - L.MASSGNON, l
vetaire de la litttrature lermttiqe arabe (Festugiere, I.a Revclatio d'Hcmes Tris
megiste, cilt I e Ek lll - H.CORBN, I.:Homme et son Age, bkz. yukarda kinci
Blm, Madde B-1.

461

DRDNC BLM, Madde 2

lBN al-NADM, Kitab al-Fihrist (Katalog), yay. Flgel, 1871 - J.RUSKA, Ara
bische Alchemistei, l.ll:Ja1ar al-Stdiq, der sechste imam, Heidelberg, 1924 - Turba
philosophorum, Ein Beitrag zur Geschichte der Alchemie, Breslau, 1931- P:KRAUS,
Jdbir ibn Hayyan, contribution t l'histoire des idtes scientifques dans l'lslam (Memo
ires de l'lnstitut d'Egypte, 44 ve 45. ciltler), le Caire 1942-1943 (yeni basks Pa
ris, Les Belles Lettres, 1985- H:CORBlN, Le "Livre du Glorieux" de]iibir ibn Hay
yiin (Eranos-Jahrbuch, XVIII); yeni basks rAlchimie comme art hitratique, Paris,
Heme, 1986 in iinde- R.HALLEUX, Les Textes alchimiques ( lslam simyasna ay
rlm bir blm), Tumhout, Brepols, 1979 - JABlR 1BN HAVYAN, Dix Traites
d'alchimie, eviren ve takdim eden PLory, Paris, Sindbad, 1983.
DRDNC BLM, Madde 3
F.D1ETER1C1, Die Anthropologie der Araber,Leipzig, 1781-Die Lehre von der
Weltseele beiden Arabem im X.Jahrhundeit, Leipzig,1872 - Die Naturanschauung
und Naturphilosophie der Araber im X]ahrhundert, Leipzig, 1876 - M.PLESSNER,
Der Oikonomikos des Neupythagoreers Bryson und sein Ein,jluss auf die islamische
Wissenschaft (Orient und Antike 5), Heidelberg, 1928 - A.AWA, L'.Esprit critique
des "Frtres de la Purtte", encyclptdie arabe du IVIX. siecle, Beyrouth, 1948 YMARQUET, La Philosophie des lkhwdn al-Safii', Paris, Vrin, 1975 - H.CORB1N,
Temple et Contemplation, Paris, Flammarion, 1981- Temple and Contemplation, n
gilizce'ye ev. Ph.Sherrad, London,Kegan Paul, 1985.
DRDNC BLM, Madde 4
J.RUSKA, Al-Biruni als Quelle fr das Leben und die Schriften al-R/lzis (lsis, V ),
Bruxelles, 1922 -AI-R/lzis Sbuch Geheimnis der Geheimnisse, Berlin, 1937- S .Pl
NES, Beitraege zur islamischen Atomenlehre, Berlin, 1936 - H:CORBlN, Etude prt
liminaire pour le "Livre rtunissant les deux sagesses" de Niisir-e Khosraw (Bibi. lra
nienne 3a), Paris, Adrien-Maisonneuve, 1953 (V,6: Nasir-e Khosraw et Rhazes).
DRDNC BLM, Madde 5
Ab'l-Barakit lBN al-ANBARl, Die grammatischen Streitfragen der Basrer und
Kfer, yay., aklamalar yapan ve girii yazan: Gotthold Weil, Leiden, 1913.
DRDNC BLM, Madde 6
B1RUN1, Chronology of the Ancient Nations, yay.ve ev. E.C.Sachua, London,
1879 - An Account of the religion, philosophy, literature, chronoloy, astronomy,cus
toms, laws and astrology in lndia about 1030, yay. E.C. Sachau, London, 1887 (ngi
lizce eviri, London, 1910)- The Book of lnstructions in the Elements of the Art of
Astrology, yay.Ramsay Wright, London, 1934 - Birni Commemoration Volume,
Calcutta, 1951.

462

DRDNC BLM, Madde 7

KHWAREZM, Liber Mafatih al-'Ulum (Bilimlerin Anahtarlan) explicans voca
bula technica scientarum tum arabum quam peregrinorum, yay. G. van Vloten, Le
iden, 1895.
DRDNC BLM, Madde 8
(lbn al-Haytham=Alhacen), Perspectiva (Riesner'in Opticae I1esaurus, Basileae,
1572 iindeki Latince evirisi) - ber das Licht (Zeitsch. d. Deutschen Morgenl.
Gesch. XXXVI, 1882 deki metni yaynlayan ve Almanca evirisini yapan Baar
man.) - P.DUHEM, Le Systtme de monde... de Platon a Copernic, cilt II ( XI.b
lm), Paris, 1914 - H.BAUER, Die Psychologie Alhacens auf Grund von Alhacens
Optik (Baitraege z.Geschichte d. Philos. d. Mittelalters X, 5) - C.A.Nallino, Rac
colta di scritti editi et inediti... V.Cilt, Roma, 1944.
BENCi BLM
S:MUNK, Mtlanges de philosophie juive et arabe, Paris, 1859, yeni basks, Paris
1955 - TJ.DE BOER, Geschichte der Philosophie im lslam, Stuttgart, 1901 - I1e
History of Philosophy in lslam, nc bask, ngilizce'ye ev. E.J .Jones, London,
1961 (ak, fakat ok zet bir toplu bak, XIV yzylda bni Haldun'da sona er
mektedir) -M.HORTEN, Die philosophischen Systemen der spekulativen I1eologie
lm Islam, ikinci bask, Bonn, 1912 - E.GILSON, Histoire de la Philosophie au Mo
yen Age, ikinci bask, Paris, Payot, 1947 (VI,l. Blm) - G.QUADRl, La Philosop
hie Arabe dans l'Europe Mtditvale, Franszca'ya ev. R.Huret, Paris, Payot, 1947
(Bu son iki eser Latin Skolastii tarafndan bilinen filozoflann eserleri ile ilgilidir)
- M.M. SHARF, History of Muslim Philosophy, Wiesbaden, 1963-1966 - Medieval
Political Philosophy , A Sourcebook, yay. R.Lemer ve M.Mahdi (Farabi, bni Sina,
lbni Bacce, lbni Tufeyl ve tbni Rt'n evirileri), Comell Univ. Press, 1972 -AL
SAHRASTANl, Livres des religions et des sectes, Cilt l: "lslam et !es autres religions
scripturaires", Giri ve eviriyi yapan, notlandran D.Gimaret ve G.Monnot, Le
uven, Peetersl Unesco, 1986.
BENC BLM, Madde 1
Die philosophischen Abhandlungen des Ya'qilb ben ishak al-Kindi, yay. A .Nagy
(Beitraege z .Gesch.d. Philos. d. Mittelalters II), Mnster,1897 - TJ.DE BOER, Zu
Kindl und seiner Schule (Archiv. Ed. Gesch. d. Philos. Xlll, 1900) - Otuz yldan bu
yana yeniden kefedilmi olan Kindi'nin risaleleri hakknda bkz: H.RlTTER, Arc
hiv Orientalni IV (1932) ve P. SBATH, Al-Fihris, Arapa yazmalar katalogu, le Ca
ire, 1938. Bunlardan on be tanesi M.AbO Ridah tarafndan yaynlanmtr: Rasa'il
al-Kindi al-falsafiya, le Caire, 1950 - H.RTTER ve R.WALZER, Uno scritto morale
di al-Kindr (zntleri defetme sanat zerine bir risale), Mem. R. Accad. Naz. dei
Lincei ser.VI, cilt 3, fasikl 1, Roma 1938 - EROSENTHAL, Ahmad ibn at-Tayyib
as-Sarakhsht (American Oriental Series, cilt 26), New Haven (Connecticut), 1943
- J.JOUVET, I1ntellect selon Kindi, Leiden Brill, 1971-A.L.lVRY, AI-Kindt'.s Me
taphysics, Albany, SUNY, 1974-AL-KlND,Cinq Traites, Paris,C:N:R:S:, 1976.

463

BENCi BLM, Madde 2

F.D1ETER1d, al-Fdrilbf philosophische Abhandlungen (Arapa metin: Leiden.
1890. Almanca eviri: Leiden, 1892. llki Platon ile Aristoteles'in uyumu konusu
nu ele alan sekiz risaleden meydana gelen bir mecmua. - al-F4rilbf Abhandlung
der Musterstaat (Arapa metin:, Leiden, 1895. Almanca eviri: Leiden, 1900) M.HORTEN, Das Buch der Ringstrine F4rilbf mit dem Kommentare des Emir lsma'il
al-Hoscinf al-F4r4nf, eviri ve aklamalar (Beitraege z. Gesch.d. Philos.d. Mittelal
ters, V), Mnster, i.W.,1906- P.DUHEM, Le Systtme du Mond: ..., lV.cild (3.ksn,
11.blm), Paris, 19 16 - C.BAEUMKER, Alf4rilbf ber den Ursprung der \Vissensc
haften (De ortu scientiarum), Mnster, i.W. - E.GlLSON, Lts sources gn!co-arnbes
de l'augustinisme avicennisant (Archives d'hist. doctr. et litt.du Moyen Age IV,
1930. De lntellectu et lntellecto adl risalenin Ortaa Latince evirisini iermekte
dir-A.GONZALES PALENCIA, Alfdrilbi, Catalogo de los ciencias, Madrid, 19321.MADKOUR, la place d'al-Fdr4bf dans l'tcole philosophique musulmane, Paris,
1934 - Liber exercitationis ad viamfelicitatis, yay. H.Salman, Rech. de theol. anci
enne et medievale, Xll, 1940 n iinde (Kit4b al-tanbih 'ala tahsil al-sa'iida'ni e
virisi, Haydarabad, 1345-1927} - Alfarabius de Platonis philosophia, yay. F.Rosent
hal ve R. Walzer, Londini, 1943 (Plato Arabus, cilt 11) - AL-FARAB, Talllis Na
wdmis Afldtn ,Compendium Legum Platonis, ed. et !atine venit F Gabrieli (Plato
Arabus, cilt lll) .- Article on Vacuum, yay.ve ev. N.Lugal ve A.Sayl (Trk Tarih
Kurumu yay. X, 1) Ankara, 1951 (Arapa metin, Trke ve ngilizce eviri) Commentary in Aristotle Peri Hermerias (De interprctatione), giri ve notlar ekle
yerek yay. WKutsch ve S.Marrow, Beyrouth, 1960 (Rech.lnst.Lettres Orien., 13)ldtes des habitants de la citt vertueuse, metni yay, ev. giri ve notlar ekleyen J Ka
ram, J.Shlala, A.]aussen , Beyrouth, 1980 - Tahsil al-Sa'4da, metni yay. giri ve
notlar ekleyenJ.al-Yasin, Beyrouth, 1981-AI-Farabfs Philosophy ofAristot/e (Fal
safat Aristllt4lis), bir girile birlikte Arapa metni yay. Muhsin Mahdi, Beirut, Dar
Majallat al-Shi'r, 1961-I1e Fuslll al-Madani, Aphorismes of the Stateman of al-F4r4bi, ngilizce eviri, giri ve notlarla birlikte metni yaynlayan D.M.Dunlop,
Cambridge, University Press, 1961 - Al-Farllbis Philosophy of Plato and Aristotle,
bir giri ekleyerek metni ev. Muhsin Mahdi, New York, T he Free Press of Glen
coe, 1962 (yeni basks Comell Univ. Press, 1969)- A:PERIER, Yahya be Adi, un
philosophe arabe chrttien du X.sitcle, Paris, 1920-S. PlNES, A Tenth Century philo
sophical corrcspondence ( Proc. of the Amer. Acad .for Jewish Res., XXlV), New
York, 1955 (Yahya ibni Adi ile lbni Ehi Sa'id Mevsili arasndaki mektuplama) La doctrint de l'intellect selon Bakr al-Mawsilr (Stud .orient. in on.di G.Levidella
Vida, 11 iinde), Roma, 1956 - La Loi naturelle et la socittt: la doctrine thtologico
politique d' ibn Zur'a, philosophe chrttien de Bagdad (Scripta hierosolymitana, cilt
IX), Jerusalem, 1961 (lbni Zur'a Yahy11 ibni 'Adi'nin bir rencisidir ve onun gibi
yakubi bir hristiyan ve filozoftur).
BEiNCi BLM, Madde 3
Ab'l-Hasan al-'Amiri, Kitab al-sa'ada wa'l is'ild, yay. Mojtaba Minovi, Wiesba
dcn-Teheran, 1957- 1958.

464

BElNCl BLM, Madde 4

Avicennae, Opera ... Logyca, Suffciencia, De codo et mundo, De anima, De nima
libus, Philosophia prima, Venetiis, 1495, 1508,1546 - Dit Metaphysik Avicennas
enthaltend die Metaphysik, Theologie, Kosmologie und Ethik, bersetzt und erlaeu
ten von Max Honen, Halle, 1907-1909 (Kiabl'-if4'nn bir ksmnn evirisi) Dj.
Saliha, Etude sur la Mttaphysique d'Avicenne, Paris, 1926 - N.CARAME, Avicennae
Metaphysices compendium, Roma, 1926-E.GLSON, Avicenne et le point de dtpart
de Duns Scot (Archives d'hist.doct. et litt. du Moyen Age, cilt il, 927)-A.M.GO
CHON, Lexique de la langue philosophique d'ibn Sina (Avicenne), Paris, Desclee de
Brouwer, 1938-G.C.ANAWAT1, Essai de bibliographie avicennienne (ligue arabe,
Direction culturelle, Millenaire d'Avicenne), Le Caire, 1950-L.GARDET, La pen
ste rdigieuse d'Avicenne, Paris, Vrin, 1951 - G.VAJDA, Les Notes d'Avicenne sur la
"Thtologie d'Aristote", Revue Thomist, 1951, I nin iinde - lbn Sind (Avicenne)
Livre des directives et remarques (Kitab a1-ish4r4t wa'l-tanbih4t), bir girile birlikte
eviren ve notlar ekleyen A.M.Goichon, Paris, Vrin, 1951 - F.RAHMAN, Avicennas
Psychology, Oxforcl, 1952-S. PNES, la "philosaphie aientale d'Avicenne" et sa polt
mique contre !es Badadiens (Archives d'hist. et litt. du Moyen Age, 1952 nin iin
de), Paris, Vrin, 1953 - La concepton de la conscienct de soi che:: Avicenne et che::
Ab1l'I Barak4t al-Bagdddr (ayn dergi, 1954), ayn yaynevi, 1955 - Le livre du mil
ltnaire d'Avicenne, !.cildi yay. Z. Safa, S.Nafcy. iV cilt: Kongre yelerinin Bat dille
rinde verdikleri konferanslar, Teheran, 1954-1956 (Sociee des Monuments nati
onaux de l1ran, Collection du millenaire d'Avicenne'nin 27 ve 33. saylan), Tehe
ran, 1954-Y.MAHDAV, Bibliographie d'lbn Siml (Public. de l'Univ. de Teheran,
no 206), Teheran, 1954 - H:CORBlN, Avicennt et le Rtcit visionnaire, I.cilt; Etude
sur le eyde des Rtcits avicenniens, il.cilt. Le Rtcit de Hayy ibn Yaq::4n, Arapa me
tin, Czcani'ye atfedilen edilen Farsa eviri ve erhler, Franszca eviri, notlar ve
yorumlar (Bibi. lranienne, 4 ve 5. ciltler), Paris, Adrien-Maisonneuve, 1954 - Avi
cenna and the Visionay Recital, ngilizce'ye ev. Willard-R.Trask (Bollingen Seires
LXVI), New York, Pantheon Books, 1960 (yeni basks Dallas, Spring Books,
1980) -Avictnne et it Rtcit visionnaire (birinci cildin yeni basks, Paris, Berg lnter
national, 1979 - Avicrnne, Le Livre de Science (D4nesh-n4meh), Farsa'dan ev. M.
Achena ve H. Masse, 1.Logique, Metaphysique; il. Physique, Mathematiques, Pa
ris, Les Belles-Lettres, 1955-1958 (yeni basks 1985)- Psychologie d'ibn Sfnil (Avi
cenne), Arapa metni yay. ve Fransizca'ya ev. ].Bakos (Travaux de l'Acad. tchecos
lovaque des sciences), Prague, 1956 - Kitab al-Shifa: al-llahiyat (la Mttaphysiqe,
cilt I, yay. G.C.Anawati ve S.Zayed; cilt il, yay. M,Y.Msa, S.Donya ve S.layed, gi
rii yazan l.Madkour, le Caire, 1960 - La Mttaphysique du Shifa', 1-X. Kitaplar,
Arapa'dan ev. G.C.Anawati, Paris,Vrin, 1978-1985 - S.H.NASR, Three Muslim
Sagts (Avicenne, Sohrawardr,'lbn Arabi), Cambridge, Harward Univ. Press, 1963-P.
MOREWEDGE, The Metaphysica of Avicenna, Columbia Univ. Press, 1973 WE.GOHLMAN (yay.ve ev.) Tht Lift of lbn Sina, Albany, 1974.
BENC BLM, Madde 5
ffiN FATX, Makhtar aI-hikam wa mahclsin al-kalim (Los Bocados de oro), giri
ve notlarla birlikte yay._A.Badawt, Madrid, 1958- M1SKAWAYH, The Refnement of

465

Character (Tahdhib al-Akhlaq), ngilizce'ye ev. C.Zurayk, Beyrouth, 1968- Traite

d'Ethique (Tahdhib al-Akhlaq), notlarla birlikte Franszca'ya ev. M.Arkoun, Da
mas, 1969 - M. ARKOUN, Contrtbution a l'ttude de l'humanisme arabe au IV/X. si
ede: Miskawayh, philosophe et historien, Paris, Vrin, 1970 (yeni basks 1982).
BElNCl BLM, Madde 6
S:PlNES, Etudes sur Awhad al-Zaman, Abu'l-Barakdt al-Baghdlidi (Revue des
etudes juives lll, 1938 in iinde) - Nouvelles ttudts ... (Memoires de la Societe des
etudes juives, l), Paris, 1955- La Conception de la conscience de soi. .. (bkz. yukar
da Drdnc Blm, Madde 4) - Studies in Abil'l-Barakdt al-Baghdlidis Poetics and
Metaphysics (Scripa hierosoylmitana, VI),Jerusalem, 1960.
BENC BLM, Madde 7
D.B.MACOONALD, The Life o f Ghazlili, with special refemce to his religious
experience and opinion (Joum. Of the Amer. Orien. Soc. XX), 1899- M.ASlN PA
LAClOS, Algazel, dogmatica, moral, ascetica, Zaragoza, 1901 - Algazel, El justo
medio en la cmcia (Kitab1-lktislidf'l-l'tiklid'n lspanyolca evirisi), Madrid, 1929
- La Espiritualidad de Algazel y su sentido cristiano, Madrid, 1934-1941, 5 cilt1.GOLDZlHER, Strcitschrift des Ghazlili gegen dit Biitiniyya Sekte, Leiden, 1916;
yeni basks 1956- J:OBERMANN, Der philosophische und religise Subjektivismus
Ghazlilis, Wien-Leipzig, 1921 - WH.T.Gairdner, Al-Ghazali Mishklit al-Anwlir
(The Niche for lights), eviri ve giri, London, 1924 - O.PRETZL, Die Strcitschrift
des Ghazlili gegen die lbdhrya (Stzber. d. Bayer.Akad.d. Wiss .ph.-h. Abt., 1933,
Heft 7)-R. CHlDlAC, Rtfutation excellente de la divinitt de Jtsus-Christ d'aprts les
Evangiles, metin, eviri ve yorum (Bibi. de l'Ecole des Hautes-Etudes, sciences .
relig. LVI), Paris, 1939 - AJ.Wensinck, La Penste de Ghazz/ilt, Paris, 1940- Al
Ghazali, Lettre au disciple (Ayyuhlil-walad), Fransizca'ya ev. T. Sabbagh, Beyro
uth-Paris, 1969- lhya"olum al-Din, 1-VI. Kitaplar, Fransizca'ya ev. N.A.Faris, La
hore, 1962-1968 - Le Tabemacle des Lumiercs (Mishkat al-Anw/ir), bir girile bir
likte Franszca'ya ev. R. Deladriere, Paris, Le Seuil, 1981 - The Jewels of the
Qur'an (K.Javdhir al-Qur'an), bir girile birlikte ngilizce'ye ev. M.Abul Quasem,
London, Kegan Paul, 1983 - M.A.H.ABU RlDAH ,Al-Ghazlili und seine Widerle
gung der griechischen Philosophie (Tahiifut al-Fal/Jsifa) (lnaug. Diss. Basel), Madrid,
1952 - WM. WATT, The Faith and practice of al-Ghazlili, London, 1953 - Tle
Study of Ghaz/ii (Orirns dergisi, cilt 13-14, 1960)- F.JABRE, La Notion de certitude
selon Ghazlili, dans ses origines psycholoques et historiques, Paris, Vrin, 1958 M.BOUYGES, Essai de chronologie des oeuvres de al-Ghazlili, Beyrouth, 1959 G.VAJDA, lsaac Albalag, Averrolste juif traducteur et annotateur d'al-Ghaz/ili, Pa
ris,Vrin,1960- MAC CANE, al-Ghazdli's Book of Fear and Hope, giri ve ngilizce
eviri, London, 1962 - L.ZOLONDEK, al-Ghazaln lhyli 'Ulum al-Din, XX.Kitap,
giri ve notlarla birlikte, London, 1963 - EA. SHEHADl, Ghazlili's Unique and
Unknowable God, Leiden, Brill, 1964- H.LAOUST, La Politique de Ghazalr, Paris,
Geuthner, 1970 - H.CORBlN,"The lsmaili Response to the Polemic of Ghazali,
ev. J.Morris, lsmaili Contributions to lslamic Culturc iinde, bkz. yukarda kinci
Blm, Madde B-1- R .j. McCARTHY, Frcedom and Fulfllment (Gazali'nin el-Mun-

466

kz min ed-Dal41, Kitdb'l-Musta:z:hirf'si ve dier eserlerinin notlandnlm evirisi,

Boston, 1980.
ALTINCI BLM
R.A.NCHOLSON, Studies in lslamic Mysticism, Cmbridge, 1921 - L.MASSG
NON, La Passion d'a!-Hall,k, Paris, 1922 (yeni basks Gallimard, 1975, 4 cilt) Essai sur !es origines du lcxique technique de la mystique musulmane, Paris 1922 ;ye
ni basks 1954 - Al-Hallac, Diwan, Franszca eviri, (Documents spirituels, 10),
Paris, 1955 (yeni basks, Le Seuil, 1981) - Margaret SMTH, Rabf'a the Mystic and
her Fellow-Saints in lslam, Carnbridge, 1928-An Early Mystic of Baghddd, A Study
of the Life and Teaching of Hdrith ibn Asad al-Muhdsibt (781-857 A.D.), London,
1935 - HUjWlRl, The Kaslif al-Mahjab, the oldtst Persian treatise on Sufismus, n
gilizce'ye ev. R.A.Nicholson, yeni basks, London, 1936 - Helmut RITTER, Das
Meer der Setle, Mensch, Wclt und Gott in den Geschichten des Fariduddin 'Attdr, Le
iden, 1955..,. Fritz MEER, Die Fawd'ih al-Camdl wa Fawdtih al-Cala-41 des Naj
mad-din al-Kubril, eil\t Darsttllung mystischer Efahrung im lslam aus der Zeit um
1200 n. Christ, Wiesbaden, 1957-RUZBEHAN Baklt Shirazt, LtJasmin des Fidtles
d'amour (K. Ahbdr al-'Ashiqin), Farsa tasavvuf kitab, yay. girii yazan veFransiz
ca'ya ev. H.Corbin ve M. Mo'in (Bibl.lranienne, cilt 8), Paris, Adrien-Maisonne
uve, 1958 - H.CORBN, I1magination crtatrice dans le soufsme d'lbn 'Arabi, Paris,
Flammarion, 1958 (yeni basks 1971) -Creative lmagination in the Sufsm of lbn
'Arabi, ngilizce'ye ev. R.Mannhim (Bolligen Series XC19, Princeton Univ. Press,
1969 -lliomme de lumitre dans le soufsme iranien, Presence, 1971 (yeni basks,
1984) - The Man of Light in lranian sufism, ngilizce'ye ev. N. Pearson, London,
Shambhala, 1978 -En.lslam iranien, III, bkz. yukarda Birinci Blm, Madde l SULAMl, Kitdb Tabakt al-stfyya, J. Pedersen'in girii ile birlikte Arapa metin,
Leiden, 1960 (IUVIII.yizyldan IV/X. yzyla kadar 105 sufi zerine bilgiler) 'Ali Hassan 'ABDEL-KADER, The Life, Personality and Writings of al-Junayd (Gibb
Mem. Series N.S. XXII), London, 1962 - 'Abdullah ANSAR, Les Etapes des itint
raires vers Dieu, kritik edisyon, giri ve eviriyi yapan S. de Laugier de Beaurecu
eil, Le Cire, 1962 - The lntimate Conversations (Munajdt), ngilizce'ye ev. W .M.
Thackston, New York, 1978 - HAKM TlRMDHI, Kitdb Khatm a1-Awliyd, yay. O.
Yahya, Beyrouth, 1965 - S DE LAGUlER DE BEUARECUEL, Khwddja 'Abdulldh
Ans4ri, Beyrouth, 1965-M. MOLE, Les Mystiques musulmans, Paris, PU.E, 1965AL-KALABADHI, The Doctrines of the Sufis (Kitdb ai Ta'arruj), ngilizce'ye ev.
A.],.Arberry, Lahore, 1966 - A.J.ARBERRY (eviri), The Apologia of 'Ain al-Quddt
al-Hamadhdni, London, 1969 - M.EBN E. MONAWWAR, Les Etapes mystiques du
shaykh Abu Sa'id, Paris, Desclee de Brouwer, 1974 - A.SCHMMEL, Mystical Di
mensions of lslam, Univ. of Nonh Crolina Press, 1975 - Ahmad GHAZALl, Ge
danken ber dit Liebe (Sawdnih al-'Oshshdq), Almanca'ya ev. R.Gramlich, Wiesba
den, 1976-G.C.ANAWAT ve L.GARDET, Mystique musulmane, Paris, Vrin, 1976
-R A.NCHOLSON, The Mystics of lslam, yeni basks London, Kegan Paul, 1979
-G.BOWERING, The Mystical Vsion of Existence in Classical lslam, The Qur'anic
henneneutics of the sufi Sahi at-Tustari, Walter de Gruyter, 1980 - JUNAYD, Enseig
nemen spirituel, yay ve takdim eden R. Deladriere, Paris, Sindbad.
467

YEDNC BLM
SOHRAWARD, shaykh al-lshriiq, Opera metaphysica ti mystica l, yay. H.Corbin
(Bibliotheca lslamica 16), stanbul, 1945; yeni basm: Oeuvres philosophiques et
mystiqe cilt I (La Metaphysique: 1) Kitab al-Talwilat 2) Kitlb al-Moqiiwamat 3)
Kitiib al-Mashilri' wa1-Motiirahiit) Yeni nsz ve dizine sahip olan ve Corbin tara
fndan yazlm Franszca girilerle birlikte yaynlanan Arapa metinler (Bibliothe
que lranienne, yeni dizi, 1) Teheran -Paris, Adrien-Maisonneuve, 1978 - Oevres
philosophiques et mystiques, cilt il (Opera metaphysica et mystica U: 1) Le Livre de
la thtosophie orientale 2 ) Le Symbole de foi des philosophes 3) Le Rtcit de l'Exil occi
dental), H.Corbin tarafndan yazlm Franszca giriler ieren kritik edisyon (Bib
liotheque lranienn 2), Teheran-Paris, Adrien-Maisonneuve, 1952 (yeni bir nsz
eklenen yeni basm 1976) - Oevres philosophiqes et mystiques, cilt Ill (Opera
metaphysica et mystica Ill) (S.H. Nasr'n girii ve H.Corbin'in takdim, analiz ve yo
rumlan ile yaynlanan Farsa eserler (Bibliotheque lranienne, 17) Teheran-Paris,
Adrien-Maisonneuve, 1970 (yeni basm 1977) - I.'.Archange empourprt, quinze
raites, Franszca'ya ev. ve notlar ekleyen H.Corbin, Paris, Fayard, 1976 H:CORBlN, En lslam iranien, II, bkz. yukarda Birinci Blm, Madde l; Corps spi
ritel et Terre ctleste, bkz. yukarda ikinci Blm, Madde A ( Shreverdi'nin Fran
szca'ya evrilmi metinleri) - M.HA'RI Y AZDl, Knowledge by Presence, Tehran,
1982.
SEKlZtNCl BlM, Madde 1
Miguel Asin PALACtOS, lbn Masarra y su escuela, origenes de la filosofia hispa
no-musulmana, Madrid, 1914; ikinci basm, Madrid, 1946 (Ebros escogidas'n iin
de) - El mistico Aba1-'Abbds ibn al-'Arif y su Mahiisin al-Majiilis (Obras escogidas,
I) - lbn al-'Arif (lm 536/1141), Mahiisin al-Majiilis, Arapa metin, eviri ve
yorum, Paris, 1933 - 1.GOLDZIEHER, Le Livre de Mohammad ibn Tomert, Maldi
des Almohades, biyografik notlar ve bir giri ieren Arapa metin, ev. M.Gaudef
roy-Denombynes, Alger, 1903 - P:NWYlA, lbn 'Abbad de Ronda, Beyrouth, 1961S.M.STERN, "lbn Masarra, Follower of Pseudo-Empedocles-an lllusion", Medi
evall Arabic and Hebrew Thought iinde, London, 1983.
SEKZNC BLM, Madde 2
1.GOLDZHER, Dit Ziihirittn, ihr Lehrsysttm und ihre Geschichte ,Leipzig, 1884M. ASIN PALACIOS, los caracteres y la conduca ,tratado de moral practica por
Abenhazart de Cordoba, Madrid, 1916 -Abenhazam de Cordoba y s historia critica
de las ideas religiosas, Madoir, 1927-1932 ( lbni Hazm'n byk eseri d-Fisdlfi'l
Milel'in spanyolca'ya evirisi) - A.R.NYKL, A Book containing the Risiila Known as
"the Dove Neck-Ring about Love and Lovers", Paris,1932 (Tavk al-Hamiima'nin ngi
lizce'ye evirisi. Ayn eserin Franszca evirisini L.Bercher yapmtr: Bibliotheque
Arabe-Francaise, Vlll, Alger, 1949. Yukarda Altnc Blm'de Rilzbelan ile kar
latrn) - Hispano-Arabic Poetry and its relations with the old provenal Tnmbadors,
Baltimore, 1946 - SA1D al-Andalusi, Tabakiit al-Umam, Arapa metni yay. L.Cheik
ho, Beyrouth, 1912; Franszca'ya ev. R. Blachere (Public. de l'.lnst. des Hautes-Etu468

des marocaines), Paris, 1935 - H.PERES, La Potsie andalouse en arabe classiquc au

Xl. sitcle, ses aspects gtntraux, ses principaux thtmes et sa valeur documentaire, ikinci
bask, Paris Adrien-Maisonneuve, 1953 - R. ARNALDEZ, Grammaire et th'ologie
chez lbn Hazm de Codoue, Paris,Vrin, 1956 (yeni basm 1984).
SEKZNC BLM, Madde 3
S. MUNK, M'langes ... (yukarda Beinci Blm) -P.DUHEM, Le systtme du
monde...cilt il (yukarda Drdnc Blm, Madde 8) -M. ASN PAL ACtOS, Elf
losofo zaragozano Avempace (Revista de Aragon, Agustos 1900) -Avempace, El re
gimen del solitario, yay. ve spanyolca'ya ev. Miguel Asin Palacios, Madrid-Grana
da, 1946 -1BN BAJJA (Avempace), Opera metaphysica, bir girile birlikte yay. M.
Fakhy, Beyrouth, 1968 - 'llm al-Nafs, ngilizce'ye ev. M.S.H.Ma'sumi, Karachi,
tarihsiz.
SEKZNC BLM, Madde 4
M:ASlN PAL AClOS, lbn al-Sid de Badajoz y su "Libro de los cen:os" (Kitab al
Hadil'ik), al-Andalus, V,l, !940 n iinde (sadece Obras escogidas il, Madrid, 1946
iinde bulunan evirini yeni basm).
SEKZNC BLM, Madde 5
Ed. POCOCKE, Pholophus autodidactus sive Epistole Abi Jaafar ibn Thofail de Hai
ebn Yoqdhan(sic), in qua ostenditur quomodo ex lnferiorum contemplatione ad Superi
orum notitiam Ratio humana ascendere possit, ex arabica in linguam latinam versa,
Oxonii, 1671-J:EC HHORN, Der Naturmensch oder Geschichte des Hal ebn Yoktan
(sic), Berfin, 1783 -L.GAUrnlER, lbn T hofail, sa vie, ses oeuvres, Paris,1909 (yeni
basm Vrin, 1983) -Hayy ben Yaqdhan, roman philosophique d'ibn T hafail, Arapa
metin ve Fransizca eviri, ikinci bask, Paris, 1936 (Ayn ad tayan bni Sina'nn
eseri ile ilgili olarak bkz. yukarda Beinci Blm, Madde 4) -A.GONZALEZ PA
LENC1A, El flosofo autodidacto ( Arapa metnin spanyolca evirisi), Madrid, 1934
-PBRONNLE, lbn Tufai , The Awakening of the Soul, bir girile birlikte Arapa'dan
ngilizceye eviri, tarihsiz. -S.S.HAW1, lslamic Naturalism and Mysticism, a Philo
sophic Study of Ibn Tufayl Hayy bin Yaqzdn, Leiden, Brill, 1974.
SEKZNC BLM, Madde 6
1560 ylnda 11 cilt halinde Venedik basksna kadar bni Rt'n erhlerinin
birok Latince neri olmutur. E. GLSON, Histoire .... (yukarda Beinci Blm). E.RENAN, Averroes et l'Averroisme, Paris, 1852, sekizinc.i basks, Paris, 1925 M.J.MLLER, Philosophie und T heologie von Averroes, Mnchen, 1851-1875 (Fas!
al-Makdl'm neri ve Almanca evirisi) -J.HERCZ, Drei Abhandlungen ber dic Con
junction des separaten lntellektes mit dem Menschen, Bedin, 1869 - ELAS1Nl0, n
Commento medio di Averroes a la Poetica di Aristotele, Pisa, 1872 - L.HANNES, Dcs
Averroes Abhandlungen ber die Moglichkeit der Conjunction und ber den materiellen
lntellekt, Halle, 1892 - M. ASN PAL AClOS, El averroisme teologico de Santo Tomas

469

de Aquina (Homenage a Don Fr. Codero'nun iinde), Zaragoza, 1904 - L.GAUT

HlER, Accord de la religion et de la philosophie, traitt d'ibn Rochd (Averrots), Fransz
ca eviri ve notlar, Alger, 1905 (ikinci ve nc basm u ad tamaktadr: Traitt
dtdsif (Fal al-Makal) sur l'accord de la rdigion et de la philosophie, Alger, 1942 ve
1948 (yeni basm, Vrin, 1983) -La Thtorie d'ibn Rochd sur les rapports de la religi
on et de la philosophie, Paris, 1909- M.HORTEN, Die Metaphysik des Averroes, Hal
le, 1912- Die Hauptlehren des Averroes nach seiner Schrift "Die Wderlegung des Ga
zilll", Bonn, 1913 - C.QU1RO RODR1GUEZ, Averroes, Compendio de Metafsica,
Madrid, 1919 - S.VAN DEN BERG, Die Epitome der Metaphysik des Avenves, le
iden, 1924 -Avenves' Tahll{ut al-Tahdfut (The lncoherence of the lncoherence), giri
ve notlar ekleyerek Arapa'dan ngilizce'ye eviri (Unesco Coll. Of Great Works,
Arabic Series), Oxford, 1954, 2 cilt - Averroes, Tafsir mil ba'd al-Tabf'at (Aristote
les'in Metafzik'inin erhi), M. Bouyges tarafndan tesis edilmi olan daha nce ya
ynlanmam Arapa metin (Bibliotheca Arabica Scholasticorum), Beyrouth, 19381948 - M.ALONSO, Teologia de Avenves (estudios y documentos), Madrid-Granada,
1947, E ROSENTI-IAL, Averroes' Commentary on Plato's Republic, giri ve nolarla
neir, Cambridge, 1956 - G.EHOURAN1, lbn Rushd (Avenves) Kitdb Fasl al-Ma
kili. .. Arapa metin, leiden, 1959 -Avenves On the Hamony of religion and philo
sophy, K.Fasl'I-Makill'm giri ve notlar eklenerek ngilizce'ye evirisi (Gibb Mem.
Series N.S.XXI),London, 1961 - R.LERNER, Averroes on Plato's "Republic", notlar
eklenmi eviri, Comell Univ.Press, 1974 - C.E.BUTTERWORIH, Averroes' Three
Short Commentaries on Aristotle's "Topics", "Rhetoric" and "Poetics", ngilizce'ye e
viri, Albany, 1977 - Multiple Averroes, lbni Rt'n doumunun 850. yl mnase
betiyle Paris'te dzenlenmi olan kollokyumun teblileri, Paris, Les Belles-Lettres,
1979- Ch.GENEQUAND, 1bn Rushd's Metaphysics, Book Lam, Leiden, Brill, 1984
- A.MART1N, Averrots: Grand Commentaire de la Metaphysique d'Aristote, Livre
Lambdc, Paris, Les Belles-Lettres, 1984.

470

DlZIN

A
Abbasi Hilafeti 226
Abbasi lmparatorluu 207, 226
Abbasi Saray 59
Abbasiler 264
Abdek 334
Abdudddin-i kt 228
Abd-ul Melik tbn Rabin (Emir) 407
Abd-ul-Kaahir lbn Tahir El-Badadt
228
Abdullah lbn Abbas 34
Abdullah bn mer 208
Abdullah Zonuzi 451
Abdul-Mesih b. Abdillah b. Na'ima El
Himsi 53
Abdurrahman Ill (Sultan) 385
Abdurrahman iV (Prens / Endls)
391,392
Abdurrahman V (Prens) 392
Abdurrezak- Kaani 38
Abdurre::ak- Lahici 81,450
Acun Bilim 228
Adem-i Ruhani 170
Advar,A. Adnan 398,437,452
Afaki Zaman 44
Afdal-i Kaan 298

Afragunus (Ahmed Fergani) 59

Agathodaimon 235
Aa Han 157, 158,168
Ahbariler ll1
Ahd-i Atyk 28, 55, 156,236
Ahd-i Atyk Peygamberleri 25
Ahd-i Cedid 28
Ahiret 66
Ahlak Felsefesi 313
Ahmed (ehzade) 279
Ahmed FergAni 59
Ahmed Ga:alt 348,349,351,352, 353
Ahmed lbn He::rAyeh 339
Ahmed lbn Muhammed lbn YakOb
Maskyeh (ayr. bk::. lbn
Maskyeh) 312
Ahmed lbn Tayyib-i Serahsi 267, 283
Ahmed-i Alevi 81,311
Ahmed-i Bedevi 314
Ahmed-i Maskyeh (lbn Maskyeh)
312
Aka Muhammed Rza Komei 451
Akl Da 201
Akl 91,93, ll5,119, 120, 137, 165,
168,169,170,171,174,194,232,
257,262,280,290,292,304,305,

471

306,309,312,317,319,326,327,
399,403,404,405,406,426,427,
428
Aklclk 250,260
Akl- Evvel39
Akl- Faal120,122
Alamat lsmailileri226
Alamtt lsmaililii (Deitirilmi I
Refome) 186
Alamtit lsmaililii70,93,100,101,
155,159,161,179,192,198,200,
247
Alamtit Kalesi158
Alamtit Ktphanesi190
Alamtit lii151
Alamtt187,188,200
Alamtt'un D73,80
Alamilti Edebiyat189
Aladdevle (Hkmdar) ;312
Aladdevle Semnani80
Aladdin-i Kuu (ayr. bkz. Ali
Kuu) 437,438
Albarracin407
Albigeoislar394
Alem-i Ekber47
Alem-i HodA 194
Alem-i Sayr199
Alem-ul Ekber176
Alem-ul-Misru 122
Alexander, Samuel396
Alfraganus (Ebus-Abbas Fegan) 271
Ali lbn Haiin-i Zencant 249
Ali lbn Muhammed lbn Velid324
Ali lbn Muhammed159
Ali Kuu438,"452
Ali RzA (tmam Rza) 113
Ali Sammart 143
Ali Zeynul-Abidin76
Alim-i Rabbani89
Aliyy-lbn Muhammed-i Saman1 78
Aliyy-un-Nakyy113
Aliyy-us-Samari 77
Allime DevvAnt 438
Allime Hillt 79
Al!Ame-i irazi437
Allegorie27,47,309
Allegorisme27

472

Almanca181
Almeria Okulu383,390,391,408
Amr lbn Osman El-Mekkt345
Amr lbn Ubeyd.21 l
Anadolu80
Anagogia27
Antik an irfan151
Aphrodiseli Alexandre (ayr. bkz.
1skender) 53,55,57, 425
Apokalyp se (ayr. bkz. Vahy) 28
Arabisme430
Arafat Da34
Arap Hemesi Gelenei241
Arap Peripatetik Okulu371
Arap Yanmadas52
Arapa23,39,50; 53,59,65, 74,82,
130,141,205,222,235,269,277,
279,280,286,312,313,323,326,
331,339,388,394,397,420,421,
431,436
Arapalatnlm 277
Arif Efendi 453
Arif Markos153,155,264
Aristoteles Felsefe Okulu444
Aristoteles Felsefesi41
Aristoteles51,53,55,56,57,237,
261,271,273,277,278,280,282,
286,287,290,295,296,298,300,
306,362,363,374,399,400,410,
419,420,423,424,440,450
Aryen Irk68
Ashab- Kehf209
Asm Efendi 183
Asin Palacios384,385,389,396,397,
402,407,408
Astroloji59,60,280
Astronomi269,271,280,281,399,
418,435,455
Astronomi55,60,78
Ak Da201
Atina Okulu51
Atina Yeni Eflatunculan Okulu282
Atomcu Gr 205, 229, 231
Atomculuk (ayr. bkz. Atomcu Gr)
233
Avesta22
Avfi 249

AydemrJildaki (ayr. bkz. Cildeki)

248
Ayetullah Tebatebai 40
Ayet-l Krsi 38
Ayn-ul Kalb 121
Ayn-ul-Kuzat-1 Hemedani334
Ayn-ul-Kuzat-i Hemedan 352,353
Azd 211
Azer Keyvan 380
Azerbaycan81,356
Aziz Nesefi 80,189
Aziz-i Nesefi141

Ba'albek53, 54
Bas Felsefesi197
Babil 22
Babiler40
Babilik143,144
Babilli Teukros59
Badad Ktphanesi 59
Badad Okulu 59,337, 341
Badad niversitesi (Medrese-i
Nizamiyye) 320
Badad78,225,253,279,286,297,
299,321,334,335,346
Bahatler40
Bahailik143
Bakara Sresi22
Basilides 153
Basra ihvan 250
Basra Okulu 262,263,264
Basra 217,225,249,279,384
Bat lsmailileri158,159
Batn46,67,70,89,95, 101,102,114,
132,138,191,197,245,394
Batni Nbvvet (Nbvvet-i
Batniyye) 69,130,136
Batnil85,187
Batniler227
Batnilik61,4 22
Batn-ul Batn100
Batlamyus (Ptolemius) 58,272, 280,
400,410
Bedayi'ul Hikem 451
Behmenyar lbn Merzban310, 445
Bekr lbn-ul-Kasm-ul-Mavsili299,300

Belh60
Ben Batanlar Sevmem! 23
Beni lbad Kabilesi 53
Beni srail28,128
Ben Oclhra348
Berberiler 391
Bergama Okulu 263
Bergama263
Bermek60
Bermeki Ailesi59
Bermeki Hareketi59
Beerilik Cephesi181
Bible 25
Bihar-ul Env4r 34, 67, 82
Bilgelik Evi (Beyt-ul Hikme) 52
Bilgi Melei (Akl- Fa'al) 31
Vahy Melei (Ruh-ul-Kuds) 31
Biruni91,256,268,269,270,332
Bir-i Haf 239
Boehme (ayr. bkz. Bhme) 27
Bombay186
Bhne,Jacob 27,153
British Museum413
Bd Ahdemmeh51
Buda50,60
Buhara300
Buveyhi Hanedan 226
Byk Alben 310,398
Byk Camii (Basra) 217
Byk Kilise60

Ca'fer-i Kefi 40,285

Ca'feri Mezhebi68
Ca'fer-i Sadk (Ca'fer-us-Sadk)
(Altnc lmam) 32,34,37,75,76,
87,94,102,107,113,150,151,
152,238,242,244,246,265
abir lbn Abdullah-i Ensari107
Cabir lbn Hayyan 58,155, 242,243,
244,245,246,247,248,251,254,
255,257,264,26S,266,267,275,
281,297
Cadiz410
Cahiz395
Cami (Sair) 413
Cavid4n Harad 298,313

473

Cebrail (Melek) 119,160, 174, 198 ,

295
Cehennem 94,211, 328
Celal Devvani 378
.Celilluddin-i Rumi (Mevlana) 189
Cemalddin lbn-ul-Kfti 315
Cennet94,160,187,199,211,328
Cevher444,445,446,447,449,450
Chalkedon Konsili51
Cifr152,153, 265, 268
Cildeki (Kimyac) 244,248
Cism-i Ka.furt 181
Cizvitler186
Clemens (lskenderiyeli) 153
Concile26
Corbin, Henry40,65,105,106,lll,
128,149,154,159, 169,422,424,
430,454,455
Cosmogonie184
Curcani228,455
Cneyd (Cneyd-i Badadi) 37,339,
341,342,346
Crcan 301

evirmenler Okulu49
ift Gerek Dncesi32
in50,211
ince 50
ocukluk lncilleri 151,152

Daena241
Dante353,419
Dar-ul lsla.m383
De Anima282,302
De Grneratione Et Corruptione 54
De Placitis Philosophorum 54
Demokritos205
Deterrninisme230
Devvani455
Deylerniler 313
Dini uur28
Dionysios Areopagita56
Dogmalar26, 29
Dogmatizm291
Doru Anlam25
474

Dominicus Gundissalinus 320

Double Verile (ift Gerek) 32
Dnme Sabitler 23
Drt Anlam Kural27
Drt Fasl

190

Duns Scot426
Duyumsama47
Drziler157,240
Drzilik 157

Ebhar-ul-Akyn 48
Ebu Abdillah Muhammed El-Battani
271
Ebu Abdillah Muhammed lbn Ali El
Hasan (ayr. bkz. Hilkim-i Tirrnizi)
343
Ebu Abdullah El-Huseyn lbn Mansur
El-Hallic (ayr. bkz. Halla.c) 345
Ebu Ali Huseyn tbn Abdillah lbn Sina
(ayr. bkz. lbn Sina) 300
Ebu Ali Muhammed lbn-ul-Hasen
lbn-ul-Heysem (ayr. bkz. lbn-ul
Heysem) 271
Ebu Bekr El-Bakllilnt 227
Ebu Bekr El-Mallarkin390
Ebu Bekr Muhammed lbn Abdul-Meli
lbn Tufeyl (ayr. bkz. lbn Tufeyl)
410
Ebu Bekr Muhammed lbn Yahya lbn
El-Silyig lbn Bilcce (ayr. bkz. tbn
Bacce) 398
Ebu Bekr Muhammed lbnul-Hasen
227
Ebu Ca'fer Ahmed lbn Muhammed El
Semnani228
Ebu Ca'fer-i Kummi78
Ebu Hamid Muhammed Gazali (ayr.
bkz. Gazali) 319,351
Ebu Hamza Ispahant267, 284
Ebu Hayr lbn-ul Hammar 54
Ebu Hayya n Tevhidi 297,298,299
Ebu shak El-Isfera'ini 227
Ebu lshak lbn Herevi 339
Ebu lshak- KOhistant 190
Ebu Mansur El-Maturidt225
Ebu Mir Mattael-Kannay 54

Ebu Muhammed Ali lbn Hazn (ayr.

bkz. lbn Hazn)391
Ebu Musa Debili 339
Ebu Musa 1sa Adem 339.
Ebu Nasr Muhammed lbn Muhammed
lbn Tarhan lbn Uzalak-El-Farabi
(ayr. bkz. Farabi)285
Ebu mer lbn Yusuf 348
Ebu Reyhan Muhammed lbn Ahmed
Birunt (ayr. bkz. Birunt)268
Ebu Said Cennabi 346
Ebu Sevr-ul-Kelbi 341
Ebu Sleyman Busti 249
Ebu Sleyman Muhammed Sicistani
297

Ebu Talib Ahmed lbn El-Zeyyad 240

Ebu Talib (Hz. Muhammed'in amcas)
74,95, 158

Ebu Yakb-i Sicistani 65, 162,185,

265

Ebu Yezid Ahmed lbn Sehl-i Belhi 297

Ebu Yezid Tayfr lbn lsa lbn Sruan
Bestami (ayr. bkz. Ebu Yezid-i
Bestamt} 338
Ebu Yezid-i Bestamt 338,339,340,
373

Ebu Yusuf tbn ishak El-Kindi (ayr.

bkz. El-Kindi)279
Ebu Yusuf Yakub El-Mansur (Emir)
418

Ebu Zekeriya Yahya lbn Adi 296, 297

Ebu Zerr 23,35
Ebu Zeyd-i Belhi 283
Ebubekr Muhammed 284
Ebul-Abbas lbn-ul-Arif 390
Ebul-Berekat-ul-Badadi 241, 315,
316,317,318,319,322,402,428
Ebul-Hasan Ali (Gmatah)399
Ebul-Hasen Amili- Ispahani 40
Ebul-Hasen El-Amiri 297, 299

Ebul-Hasen El-E'ari (ayr. bkz. ElE'ari)42,207,213, 217, 218,219,

220,221,222,223,224

Ebul-Hasen Muhammed lbn Yusuf El

Amiri (Ebul-Hasen El-Amiri) 297
Ebul-Hasen-i Harrekaani 373
Ebul-Hattab 151

Ebul-Heysem-i Gorgani 160,254

Ebulkaasm Ibn Muhammed lbn-El
Cneyd-el-Hazzaz (ayr. bkz.
Cneyd)341
Ebulkasm Huseyn lbn Rh-i Nevbahti
78

Ebul-Kasm Katib 298

Ebul-Velid Muhammed lbn Ahmed
lbn Muhammed lbn Rd (ayr. bkz.
lbn Rd)417
Ebus-Abbas Fergant 271
Ebnnecib Suhreverdi 356
Edesse (Urfa)51, 54
Edesse'li Yakb 52
Efdal-i Kaani 125
Efdaluddin-i Kaani 57
Eflatun (Ayr.Bkz. Platon) 52, 56,57,
153,173,266,277,287,288,292,
294,348,357,359,370,392,393,
432, 449
Eflatuncu 299
Efzii.1-i Kaan 239
Ehl-i Beyt imamlar 33, 45,66
Ehl-i Beyt 75
Ehl-i Kble 40
Ehl-ul-Kitii.b (Kitap Ehli) 21,64
Ehlullah 62
Eimme-i Athii.r (Saints lmams)62,77,
86,89,106,209,293,336

Ejderha 184
Ekber ah 50, 380
El-Bitrogi 400
El-Cevher-un-Nazid 436

El-Emir bi-Ahkii.m-illii.h (Fatmi

Halifesi)158

El-Envdr-ul-Celiyye 451

Elest Gn (ayr. bkz. Misak Gn)

135

El-E'ari 279
El-Farabi (ayr. bkz. Farabi)285, 286
El-Hakim (Fatmi Halifesi)157,271
El-Hallac 345
El-Kindi 53,79,237,238,279,280,
281,282,283,285,286

El-Me'mn (Halife) (ayr. bkz.

Me'mun)279
El-Melik-uz-Zahir 356

475

EI-Miz.an40
El-Mu'tasm (Halife) 279
El-Mustahzir (Halife) 323
El-Mustansr (Fatmi Halifesi) 158
El-Mncid54
El-Mtevekkil (Halife) 279
El-Usal 284
Emevi Hanedan 391
Empedocles 386,387, 388
Empirique28
Endls239, 272,278,297,299,383,
409,418
Endls80
Enneadcs 56,57
Esas-ul-iktibas 436
Esfar- Erbaa450
Eski Kavimlerin Knolojisi 269
Esoterique 67
Esterllblld39
E'ari Okulu 224, 225, 227,327
E'ariler 92,93, 126, 229, 230, 439
E'arilik224, 225, 226, 227, 228,232,
233,234
Ekevert 239
Euclide436
Eusebios von Caesarea (ayr. bkz.
Kayserili Eusebios) 24
Evliyaullah69,71
Evren'in Yatmaz Yaps 30

Fahruddin-i Razi (Fahr-i Razi) 228,

436,440
Farabi Okulu 292
Farabt31,56,162,281,285,287,288,
289,290,291,293,294,295,296,
297,300,303,304,305,307,320,
359,368,399,402,403,405,439,
441
Farsa33,37,38,39, 40,50, 57,60,
69,70,84, 111,127,137,141, 151,
154,196,222,239,253,264,266,
269,288,298,308,310,323,340,
351,360,380,413,436
Fas390,398,410,418
Fatmi Hanedan76,156,158, 187,
252

476.

Fatmi lsmaililii70,162,198,247
Fatmiler198,323
Fatih Sultan Mehmet326,452
Fazl Ahmed Paa453
Fazl- Kui 436
Faz! lbn Sehl (Serahsl) 59
Felasife277
Felek-l-Eflllk240
Feridddin-i Attar308,351,353
Ferruhname 298
Feylesojlann Hayat 314
Fihrist 283, 284
Filistin24
Firdevst 320
Fisagor Okulu251
Fisagorcu254
Franszca46, 141, 159,314
Frederic Hohenstauffen ll 420
Frede;ic II 258
Fudayl bn Yesar34
Fuss-ul-Hikem 440
Ftvvet Ba 182

Gaaip mam75,104,140,143,159
Galien51,277
Galinus (Galien) 271,278
Gayb 94,220
Gaybet Devri144,145
Gaybet-i Kbra 143
Gaybet-i Sugra (Kk Kayplk) 142,
238,261
Gayb-ul-Guyb162
Gayet-ul-Hakim 241
Gazali 125, 159,227, 228, 278, 310,
319,320,321,322,323,324,326,
327,328,329,401,419
Gazali-lbn Rd atmas432
Gazali-bn Sina atmas432
Gazne268
Gazneli Mahmud (Hkmdar) 268,
302
Gelenbevt 453
Gelenek227
Geometri281, 436
Georges (Araplarn Piskoposu) 52
Georges Baht-Ye 51

Gerard de Cremone57
Gerek Anlam26
Gesta Docet27
Grnata390,398,410
GyasuddinMansur-i irazi378
Ginza23
Gizli Anlamlar32,33
Gizli Dernekler186
Gizli llimler50,54,156
Gizlilik Dnemi180
Gnoseologie (ayr. bkz. trfan
Felsefeleri) 31
Gonde-ahpur51,52
Gorgan275
Gkteki Dram184,185
Guillaume IX (Aqutaineli) 394
Glen-i Raz 189,200
Gnaltay, M. emseddin 23
Gne Kenti (Heliopolis) 54

Haba-iMervezi59
Habib-i Neccar23
Hac Molla Hadi- Sebzevari451,452
Hace Abdullah-i Ensari338
Hae Nasiruddin-i Tusi (ayr. bkz.
Nasruddin-i TusI) 435,438
Hace-i Salis303
Hace-i Sani287
Hac Muhammed Kerim Han40
Had Sebzevari 451
Hal Seferi394
Hallar186
Hadd164, 165, 166,167,170,171,
178,182,197
Hadi-i Sebzvari 381
Hakay k131
Hakemler Olay102
Hakykat24,29, 36,41,45,67,69,
70,83,89,100,126,132,164,197,
198,332,342
Hakykat-i Muhammediyye (Ebedi)
94,97, 102,112,127,133,137,
149, 178
Hakykat-ul-Hakaik389
Hakim (Fatmi Halifesi) 52
Hakim-i Tirmizi343

Halep286,376
Halid-i Merverrudl 59
Halil (Dil Bilgini) 261
Hallac (El-Hallac) 239,345,346,347,
348,349,352
Hamid-i Kermani161,162, 178,254,
303
Hamza Bali453
Hanbeli Mezhebi114
Hanefi Mezhebi114
Hanif22, 23
Hanifler 24
Harezm268
Harezmi270
Harflerin Mizan265
Haris-El-Muhasibi 341
Harran Sabiileri235,282,22, 54
Harran 23,251, 271
Harun-ur Reid (Halife) 59
Hasan Basri 208
Hasan lbn Ali-ut-Tavdi (Prens) 346
Hasan lbn Nokteb141
Hasan lbn Sehl-i Nevbahtt313
Hasan Sabbah186, 187,188,190
Hatemi, Hseyin435
Hatibzade453
Hatim lb.n lbrahim159
Hatim137
Hltim-ul-Enbiya (Hatem ...)
(Peygamberlik Mhr) i9, 69, 141,
197,375
Hattabiye Frkas152
Haydar Amoli62,68,71,72,73,80,
86,105,114,125,126,129,130,
136,138,139,147,191,278,321,
333,334,375
Hayr-hah-i Herati190
Hayy lbn Yakzll, 301, 308, 310,353,
357,402,410,412,414,416,425,
428
Hazar Denizi188
Hazineler Kitab 241
Heliopolis53,54
Hemedan301,302
Hemerobaptisten24
Henoch (ldris) 55
Hera53
477

Hermeneutique Spirutuelle27
Hermeneutique25
Hermes 235,236,237,238,239,240,
241,248,357,361
Hcrncs'in Ta'liniat 235
Hermesi Geleek412
Hermesi-Astrolojik239
Hermesilik (ayr. bkz. I.'.hermetisme)
235,237,240
Hermetisme 107
Heykel 183,184
Heykel-i Nurani 182,183
Heyula404,437,443,446
Hristiyanlar 21,l15, 212, 323,324,
408
Hristiyanlk24,25, 26,30, 36,56,60,
106,133,134,144,148,152,153,
180,181,193,212,213,310,381,
421,429
Hrka331
Hibetullah Ali lbn Meli<A Ebul
Berei<At-ul-Badadi (ayr. bkz. Ebul
Bere!<At-ul-Badadi) 315
Hicab41
Hicaz40
Hierohistorie (ayr. bkz. Kutsal Tarih)
130,131,133,136,180
Hikmet-i llahiyy e Dncesi32,62,
174,233,277,375,430
Hikmet-i llahiyy e Hakimi42
Hikmet-i Lednniyy e236
Hikmet-i Mankiyy e42,57,307,3ll
Hikmet-ul-irak42,299,357,359,
360,373,377,378,379,437
Hindistan2ll
Historicisme (ayr. bkz. Tarihselcilik) 43
Hiam (Emevi Hkmdan) 159
Hiam lbn ul-Hakem77
Hodavend188
Hohenstauffen Hanedan258
Homo Maximus (ayr. bkz.
Macrocosmos) 47
Horasan Okulu337
Horasan 59,211,283,298,320,346,
451
Horowitz24
Hoyi84
478

Hubey lbn el-Hasen 53

Huccet93,102,103,179,196,198,
199,202
Hukeym lbn 1sa lbn Mervan 238
Hunefa 23
Huneyd177
Huneyn lbn lshak52,413
HurkalyaArz144
Huseyn lbn Rh238,239
Huseyn lbn Zeyle310
Husrev I (Nuirevan) (lran
Hkmdan) 2ll
Heng (Hkmdar) 313
Hutbet-ul-Beyan lll,l12
Hrmz211
Hz. Adem (llk Peygamber) 86,94,95,
96,99, 132,134,137,138, 139,
170,176, 177
Hz. Ali (Halife) 22,74,76,83,90,95,
96,97,105, 111, 132,139, 158,
209
Hz. Davud 117, 138
Hz. Ebu Bekr (Halife) 209
Hz. Fatma 22, 62,74, 75
Hz. Harun96,180
Hz. Hzr 55
Hz. lbrahim 22, 23, 25, 44, 99, 117,
138
Hz. ldris54,235,236, 239
Hz. tlyas 55
Hz. tsa 25,26,51,88, 96, 99, 112,
117,134,137,138,139,140,180,
181,199,247,324
Hz. LOt 116
Hz. Meryem 199
Hz. Muaviye (Halife) 210
Hz. Mummed (Son Peygamber) 24,
35,68,98,99,117, 137,139,147,
180,197,198, 199,247,294
Hz. Musa28,44,96,99,117, 127,
138,180, 199,202,391,426,427
Hz. Nuh 99,138,199
Hz. Osman (Halife) 210
Hz. Sleyman110
Hz. it247
Hz. Yahya22,23,24,25, 97,238
Hz. Yunus 116

Irak 24,25,210
Isfahan Okulu 80,81,278,311,328,
3H,379
Isfahan 301,302,312,451
Islahat(Ekberah)50
lvanow; W. 186,190,253

lberya Yarmadas 383

lblis 124,148,171,177,192,211,259
lbn Arabi Okulu 28, 38,338
lbn Arabi 72,80,139,140,242,246,
278,325,354,371,374,378,386,
389,390,394,395,398,401,418,
431,432,434,455
lbn Asakir 219
lbn Babveyh-i Kummi 79,91,240
lbn Bacce (Saragosse'h) 297,315,398,
399,400,401,402,403,404,406,
407,408,412
lbn Barracan 390
lbn Cinnt 268
lbn Davud Ispahant 348,350, 394,
395
tbn Ebl Cumhor 278,375,378
lbn Ehi Said el-Mavsilt 297
lbn Ehi Useybi 386
lbn Fatik 312,314
lbn Haldun 412
lbn Hammud 392
lbn Hazn(Kunubah)391,392,393,
394,396,397,398
lbn Hindo 298,312,315
lbn Kasyt Algarbes 390
lbn Kayym el-Cevziyye 227,395
lbn KemmOna 377
bn Maseveyh 58
lbn MaskOyeh 298,312,315
lbn Meserre Okulu 389
lbn Meserre 299,383,384,385,386,
387,388,389,390,399,401
lbn Mukaffa 59,299
lbn Ravendi 93
lbn Rd Okulu 32,278,310,371,
416,417
lbn Rd retisi 310

lbn Rd 32,79,81, 272, 326, 398,

399,400,407,410,417,418,419,
420,421,422,423,424,426,427,
429,430,432,433,435,450,455,
-+56
lbn Rdc 32
lbn Rdler 161
bn Rdlk 422,429,431
bn Seb 239
bn Sina Okulu 91,116,300,309,
310,311,328,355,408,427
bn Sina retisi 120,242,428
bn Sina 31,39,48,57,65,92, 125,
126,155,162,163,261,269,281,
290,297,298,300,301,302,303,
304,305,307,308,311,312,317,
327,353,358,358,359,362,367,
368,377,398,406,411,412,413,
414,416,422,425,436,439,441,
445
lbn Sinacms Augustinus Okulu 309
lbn Teymiye 111,227
bn Tufeyl (Cadix'li) 400,402,410,
412,413,414,416
tbn Tmert 228
bn Vahiyye 240,357
tbn-ul Hadid 84
bn-ul-Amtd 298
lbn-ul-Heysem 271,272,273,274,
400
lbn-ul-Kftt 249
lbn-ul-Mukaffa 261
bn-ul-Nedim 55,280,283,284
bn-us-Seyyid (Badajozlu) 407,408
brahim lbn-ul-Hamidi 159
dris maduddin 160
fsadat(Ekberah)50
thlas Sresi 214
hvan rgtleri 250
hvan 250,251
lhvan-us-SafdAnsiklopedisi 157,249,
252,377
lhya-u Ulum-d-Din 329
ktisap 121
ilahi Komedi 419
llami Ser'i llimler 41
llham 100,110,118,121,122,126
479

llm-i lrsi 67,104,128

llm-i Necat (Soteriologie) 184
llm-i Tekvin (Cosmogonie) 184
llz:am-un-Nasb 141
lmam Ahmed 157
lmam Ali Rza 109,127,334
lmarn Ali Zeyn-ul Abidin 88
lrnam Cafer (Cafer Sadk) 37
lnam el-Haremeyn el-Cuveyni 228
lrnam Hasen-i Askeri 76,78,113,142
lnam smail 76, 156,252
lrnam Muhammed Mehdi 76
lmam Muhammed 15li
lnam Muhammed-i Bakr 87,107,
109,110,151,159
lmam Musa Kazm 79
lnamet retisi I Telakkisi 29,72,75,
102,114,131,140,179,192,197,
342
lnamet-i Muhammediyye 138,139,
140
lmam- Kaamin 183
lmam- Zaman 66
lmamiyye 177
lmam-ul Haremeyn 320
lncamation (ay. bkz. llAhi
Bedenteme) 26
lncil 25,112,128,130,324
lnsan- Kamil 149,193,194
lran Edebiyat 48
lran Ellatunculan 359
lran lbn Sina Okulu 311
lran lsmaililii 29
lran lrakiyeleri 273
ran.Krfezi 23
lran Ulusal Antlar Dernei 302
lran 24,40,51, 57,59,60,61,63,
73, 141,146,148,172,187,188,
211,243,248,269,271,275,278,
286,298,301,329,338,341,
345,355,356, 376,378,381,383,
451
.
lranehri 256
irfan Felsefeleri 31
irfan retisi (Gnoseologie) 49,114,
l15, 119,.120, 281
lrfan 61,62,65,90,100,104,118,
480

129,145,180,191,199,206,289,
414
lrfani Feylesof 42,43
lrfani Tefsir 43
lrad,141,239,336
lsbat-ul-Vcib 438
Isfahan 39
lshak lbn Huneyn 53
lskender (Aphrodiseli) 282, 292,307,
426
lskenderiye Okulu 263
lskenderiye 285
tslamAnsikloptdisi 390,391,392,398,
432
lslan Felsefesi 21, 32,61,62,63
ls!Am irfan 61,70,162
lslAm Platoniklii 392
lslam 21,24,26,28,30,33,35,41,
49,52,55,60,61,62,66,68,74,
77,80,90,91,98,114,119,125,
134,138,139,148,185,188,202,
215,219,228,234,240,246,267,
277,278,281,293,296,319,332,
337,338,339,345,383,386,387,
403,411,416,421,422,426,429,
430,435,450,454
lsnaiil-i Maukt453
lsmail Batnilii 157
lsrnail lbn Abdillah EI-Ro'aynt 389,
390
lsrnaili Adem retisi 192
lsmaili Ahiret retisi 296
lsrnaili Batnisi 36
lsmail-i HAcut 451
lsrnaili llahiyyat Felsefesi 47
lsmailt lrfa; 46, 149,151,229,270
lsrnail-i lspahani 451
lsrnaili iilii 30,61,240
lsrnaili 28
lsmaililer 45,189,246,252,254,255,
257,260,323,374,387
lsrnaililtk 62,73,76,132,149,150,
156,264,324,325,333,342,388,
390
lsmailiye Gelenei 156
lsrnailiyye lrfan 182
lsrnailiyye iilii 185

lsmailiyye100,160, 178,186, 291

lsna-Aeriyye Mezhebi40
lsna-Aeriyye iileri35
lsna-Aeriyye iilii (ayr. bkz. Oniki
lrtam iilii) 28, 66, 68, 78,100,
lll,150, 159,200
somorphe 179
ispanya54, 390, 401, 420
spanyolca300, 314,397
tsrailoullar109
lstanbul280, 437, 452
lardt 308, 436
iaretler32, 33
lrak Felsefesi73
lrak Okulu451
lrak122,361, 423,426,440
lraki Felsefe 61
lrakiyyun278, 362, 376,405
lykazat439
lynazat 439

Jakob Baradai51
Japonya50
Jean Philopon53
Jerome Cardan283
Jovien (imparator) 51
Julius R\\Ska58

K
Kaalm-ul-Kyamet142, 177, 180, 195
Kaasm- Envari189
Kaazi Sa'id Kummi57
Kabasdt439
Kabbala155, 156
Kaar Hanedan82
Kadr Gecesi185
Kadr Sresi109
Kahire52, 54,58, 187, 227,271, 286,
288,321,397
Kalb Gz75, 92
Kaide Yldz Dini55
Kaideliler287
Kalem120, 122
Kamus-i Kur'an23,24
Kamus-ul-A'ldm 239, 284
Kant-Aristoteles ihtilaf432

Kanun 269, 301

Kanun-l-Mes'udI 269

Karachi lsmaili Cemiyeti 186

Katolik Kilisesi153, 154
Katolik27
Kavadl (lran Hkmdar) 2ll
Kayserili Eusebios 24
Kayym-ul Kur'an 68, 102, 103
Kazn- Rett40
Kaz Said-i Kummi278
Kazvin301
Kazzt Adud-i lct437
Keldm-ul Hakk43
Kelile ve Dinne51,59
Kelime-i ehadet344
Kelime-i Tevhid 65, 185
Kema!Kaanil25,140,147
Kemalddin-i Enbari264
Kerbela40
Kerimhaniyye Hareketi40
Kerramiler92
Kef100, ll8,126, 176, 177, 180,
183,443
Keef-ul-Mahcub 65
Ketmdn86
Keyumersiler172
Kfti386
Ksas- Enbiya236
Kyamet66, 184, 197,2ll
Kyamet-ul-Kyamet147,184, 188
Kyaslar263
Kilise36
Kitdb- Mukaddes 25, 28, 48,117,176,
433
Kitdbu Scneret-ul-Hikmc 271
Kitdb-ul lluccet 92
Kitdb-ul Mecid 246, 247
Kitdb-ul-Abkariyy 141
Kitdb-ul-Allak ves-Siyer 396
Kitdb-ul-Huruf385
Kitdb-ul-ibanc219
Kitdb-ul-insaf302
Kitdb-ul-irad228
Kitdb-ul-Mcsail 407, 408
Kitdb-ul-Mukabasat 297
Kitab-un Necat298
Kitdb-us-Saydald269
481

Kitab-ut-Ccmahir 269
Kitilb-ut-Tejhim 269
Kitlb-ut-Tevlid 227
Kitlb-uz-Zuhre 348,392

Kitap Ehli (ayr. bkz. Ehl-ul-Kitab) 21

Kore50
Kosta lbn l.'.Qkaa53
Kozmogoni retisi 152
Kuds 321
Kfe Okulu263,264,266
Kfe72,152,159,211,240,279,334
Kuleyni92,108,115,141,234,372
Kumeyi lbn Ziyad83
Kumeyl128
Kumeyr54
Kur'an- Kerim21,22,24,25,28,31,
34,35,37,39,40,41,43,44,45,
46,48,49,54,66, 73,83,84,85,
86,102,108,112,130,131,136,
148,152,168,176,185,194,198,
205,209,212,213,214,215,217,
218,220,221,222,223,224,229,
230,232,233,238,251,281,283,
285,290,303,343,421,426,439,
454
Kuraldclar263
Kunuba Emirlii384
Kurtuba384,391,392,417,418
Kutblar Kutbu73
Kutbuddin Said-i Ravendi79
Kutbuddin-i Ekeveri 314
Kutbuddin-i irazt 377,379
Kutbul-AktAb146
Kutsal irfan retisi131
KutsalKitap Olay (Vahyedilmi) 26
Kutsal Kitap 27
Kutsal Tarih 130,131,132, 133, 136,
179
Kutsal-Evren Telakkisi179
Kfr207
l.'.hermetisme (Hermesilik) 235
Lafz46,89,103,221,225,232,421
Lahuti 181, 182,183
Laikleme Sreci 49
Laikletirilme114,344,430
Lambda 55
Latin lbn Rd Okulu 420
482

Latin lbn Rdl 427,430,431

Latin lbn Sinac Okulu311, 426
Latin lbn Sinacl116,309,319,355
Latin Skolastik Felsefesi/ retisi32,
116
Latin Skolastiki 49
Latin Skolastikleri271, 320, 410, 433
Latince50,57,59,182,183,242,253,
269,280,286,300,301,314,320,
399,418,420,421
Levh-i Mahfuz94,120,121
Liber de Pomo 57
Liber Mundi252
Littera (Sensus Historicus) 27

M
M. lbrahim Madktlr289
M. Yahya Mehdevi302
Ma'kul-i Ola (lntention Premiere) 39
Ma'rifet69
Ma'rifet-iKalbiyye92,120
Macrocosmos (Homo Maximus) 47
Mahawastu 50
Mahaya nist Buda Dini50
Mahdud165,169,178
Mahmud lbn Mes'ud Kutbuddin-i
irazt 437
Mahmtld-i ebtlsteri81
Mahz- Hayr39
Maide Sresi 22
Maimonide273
Makllt-ul-islilmiyyin 213,219
Maliki114
Manevi Adem179
Matevi Anlam25,27
Manevi Olaylar131
Mani Dini182,235,241,257,369
Mani60
Mansur (Halife) 51,391
Marco Polo186
Marifet retisi49
Marifet-i Kalbiyye233
Masiva86
Ma'allah (Musevi) 58
Mank-ul-Envar372
Matematik55,60,78, 268,269, 272,
283,399,400,418,435

Maverannehir271,285, 300
Mazdek210,211, 212
Mazdeki Dini261
Mazhar106
Mazhariyyet 133
Me'mun (Halife) 22,23,25,42, 52,
241,313
Me'zn-iMahsOr179
Me'zin-i Mutlak179
Mead (retisi) 140,148,180,185,
294
Mebde ve Medd 450
Mebde-i Ewel39
Mecaz46
MecdOd lbn Adem-i Senal 353
Mecusi Mani299
Mecusiler359
Medine321,385
Mefatih-ul-Gayb 450
Mefatih-ul-ulum 270
Mehdi98,134,139,142,148, 155,
185,251
Mekke24,34,59,239,251,321,384,
385
Melek retisi152
Melikah (Seluklu Sultan) 187
Melkit Mezhebi53
Meraa Rasathanesi436
Meryem Sresi 54
Mes'ud (Sultan) 302
Mesih retisi 50,106,181,193,325
Mesih30,138,140,181,247
Mesleme-i Mecriti241
Mesnevi 35
Messianisme T heologique30
Meafr450
Mehed39,284
Meai Okulu430
Metahistorire (ayr. bkz. Tarih tesi)
130,131,133
Mevdkf437
Mevlana Celaleddin-i Rumi 35,435,
455
Meysem-i Bahrani84
Mezopotamya287
Msr28,76,239,287,313
Msr'dan k45

Michel Scot420
Microcosmos47,197
Miftdh-ul-Gayb 40
Mikail171
Milel ve Nihal172
Mir Damad39,57,62,73,81,85,278,
303,311,312,314,321,324,327,
335,374,379,417,435,438,439,
442,455
Mir Muhammed Bakr lbn
Muhammed-i Esterabad (ayr. bkz.
Mir Damad) 39
Mir Seyyid erif-i Curcani 437
Mir'at-ul-Envdr (Nurlar Aynas) 40
Mirac Gecesi71
Mirza Mehdi-i Atiyani 40
Misak Gn 131,134, 135
Mistik Uahiyyat Felsefesi 42
Mistik36,90,146
Mizan timi46, 244, 2445,246,251,
254,266
Mool istilas78, 80
Moollar188,190
Moise lbn Tbbon408
Moise Maimonide400
Molla Ali Nuri 451
Molla Fethullah86
Molla Ltfi 452, 453
Molla Muhsin Feyz-i Kaani 450
Molla Sadra (irazi) 30,39,40,42,48,
55,62,68, 73,82,83,91,103,104,
119,121,123,124,136,140,240,
241,278,290,295,297,303,328,
329,335,359,369,371,372,374,
379,381,426,435,438,439,440,
442,443,444,445,446,447,448,
450,452,455,456
Molla Sadra Felsefe Okulu 451,452
Molla Sadra Felsefesi30
Monade163, 165
Monoteizm (Tevhid inanc) 291
Montanist Hareket26
Montet, Edouard24
Moralis 27
Morgan, Conwy L. Loyd396
Mu'tezile42,93
Mu'tezili Okulu208, 209, 213,217
483

Mu'tezilik227
Mu'ezililer102,205,206, 207, 209,
210,212,213,214,215,217,218,
220,221,222,223,224,225,229,
230,232,233,281,328
Mugyre155,251
Mugyre264
MuhaddasO.n109, ll8
Muhammad b. Hasen-i Tusi79
Muhammed Ali (irazl) 195
Muhammed Ali ahibadi452
Muhammed Bakr- Meclisi 67
Muhammed Cevad Ut-Takyy113
Muhammed Huseyni Gisuderaz353
Muhammed lbn Ahmed-i Nehrcri
249
Muhammed lbn Aliyy-ul-Kassab341
Muhammed lbn Davul Ispahani392
Muhammed lbn Hasen-i Tus141
Muhamned lbn lsmail252
Muhammed lbn Mesleme208
Muhammed lbn Musa Harezmi (ayr.
bkz. Harezmi) 59
Muhammed lbn Osman78
Muhammed Ibn Yakub Kuleyni78
Muhammed lbn Yusuf Katib-i Harezmi
(ayr. bkz. Harezmi)270
Muhammed lbn Zekeriya Raht253
Muhammed Sadk- Erdesan451
Muhammed Sehleci339
Muhammed Sorh-i Niaburi256
Muhammed-i Bakr (Beinci mam) 34
Muhammed-i Elmas451
Muhsin Feyz329
Muhsin-i Feyz81
Multar-ul-Hilem 314
Muhyiddin Ahmed-i Buni248
Mukaddesi249
Munlz 322
Murabitin stilas 407
Musa El Kazm (mam Kazm) 113
Musa Kazm76
Musevi irfan61
Musevi Skolastiki295
Museviler21,109
Mustailiyan187
Mustali (Prens/ lmam) 187
484

Mustansr Billah (Fatmi Halifesi) 187

Mustencid (Halife)253
Mutahhari454
Mutasavvf Feylesof42
Muvahhidler25
Muyyeduddin Huseyn-i Tugrai248
Muzaffer Ali ah249
MO.bdi164
Meyyed-i irazi 158
Mkellimlerll5
Mneccim60
Mnzel131
Mridler29
Mslman sp anya389
Mslmanlar21,236
Mrik25
Mtevekkil (Halife) 42, 239,281

N
Nadir ah68
Namaz303
Narbonn'lu Moise 402, 427
Nasb183
Nasr- Husrev29, 46, 161, 254,256
Nasr-i Tusi79, 80,125, 190,290,313,
417
Nasiruddin-i Tusi57,78,281,298,
329,413,455
Nasrani23
Nasreddin Hoca422
Nasturi Mezhebi51
Nasturi60
Nasturiler50,56,60
Nasut180
Natk180
Nazm Hikmet259
Nebi136
Nebiyy-i Mrsel87, 116
Necm-i Kbra80, 242
Necmddin-i Kbra73
Nefs-i Ryhyye181
Nchc-ul-Bdcige79,83, llO, lll, 454
Neoplatonicien (Yeni Eflatuncu) 51
Nesnel Dnya Zaman44
Netaic-ul-Fikcr248
Nevbahar Tapna60
Nevbahti58, 59,208

Nevm-i Kbra 80
Nihavend341
Nisibe (Kent) 51
Niapur211,321,325
Nizam-l-Mlk 187,226, 320
Nizar (Prens f [marn) 187,188
Nova Whara (Nevbahar Tapna) 60
Nuh lbn Mansur (Prens) 300
Nuh'un Gemisi109,199
Numani 141
Nur Ali ah249
Nur Ayeti108
Nur107,108,120,132,172, 182,
194,195,211,340,363,368
Nur-ul-Envar364,365,366,367
Nurullah-i uteri 312
Nusaybin51
Nrevan (Husrev En-Revan) 51
Nbvvet Dairesi135, 138
Nbvvet Felsefesi 29
NbvvetMhr 147
Nbvvet retisi 31,43, 49,65,90,
92,123,236
Nbvvet Telakkisi (ii) 93,118
Nbvvet Temeline Dayanan Felsefe
(Philosophie Prophetique) 63
Nbvvet29,63, 64, 69,85,94,95,
98,99,100,105,108,112,125,
130,132,134,135,136,137, 138,
146, 161,171,180,191,199,237,
258,260,281,286,288,293,306,
312,333,344,345,384
Nbvvet-i Batnyye 118, 376
Nbvvet-t-Tarif 137
Nbvvet-t-Teri 136
Nyberg, H. S. 211

Okhnokh240
On Akl Kuram291
Oniki Havari138
Oniki [marnMezhebi75, 156, 180,
192
Oniki lmam iilii 35,37, 40,62, 63,
70,76,77,78,80,100,106,129,
136, 149,150,157,178,185,191,
197,198,236,240,252,303,342

Oniki lmam32
Onikinci mamn Zuhuru66
Origenes50,153
Orta Asya50,59
Ortadou 68
Ortodoks Snnilik 136
Osman tbn Said78
Osmanl Trlderinde llim 437, 452

mer lbn Ferruhan-i Taberi 59

mer lbn Ubeyd-i Mutezilt 105

p
Palermo420
Pananthropos192
Paraclet148,185
Paraphrase56
Paul Kraus 58,242,243,244, 254,
265,266,288
Pavlus106,137,153
Pehlevce 59
Peripatetik Dnce Okulu 368
Peripatetik Felsefe Okulu437
Peripatetik Okul440
Peripatikler41
Persler Okulu51
Peygamberlik Halkas68
PeygamberlikMhr69
Peygamberlik43
Phedon57
Phedrc 393
Phenomene Religieux (ii lslan) 29
Philosophie Prophetique (ayr. bkz.
Nbvvet Felsefesi) 63
Physique 53
Platon (Eflatun) 56,58,75,173,277,
287,288,294,348,361,426,432
Plerome136,166, 172,173,174,175,
176,179,184,194,257, 258, 291,
309
Plethon357
Plotinus242,288,387,408, 440
Pneuma Vital124
Poimandres 238
Portekiz 390
Principe Primordial39
485

Probus51
Proclus58,255,282
Protestan 27
Provence420

Ruzbehan Bakli-i irazi (ayr. bkz.

irazl Ruzbehan ...) 37, 339
Ruzbehan49
Rya116,ll8

Quid Agas 27
Quid Credas27
Quid Speras 27

R
Rafiziler325
Ra Aynal Sergius51
Ravzat-ul Mneccimin275
Razi (Rhazes) 253,261,300,346
Ra:t Billah (Abbasi Halifesi) 239
Receb-i Burst81
Renaissance (ayr. bkz. Safevi Uyan)
278
Renan421
R:sail-U-ihvan-Us-Saf 253
Resullerin ileri 56
Reiduddin Meybudi 38
Reiduddin Sinan190
Ret40
Revak41
Rey78, 253, 261, 298, 301
Rhazes (ayr. bkz. Razi) 253,254,255,
256,257,258,259,260,270,300,
346
Rhlct 181
Ricalullah62,117,195
Risalet-ul-Lednniye 322
Ritter, Hellmut352
Rivakiyyun 284. 285
Robert Grosseteste274
Robinson Crusoe416
Roger Bacon274
Rnesans429
Ruh ile N:fs Fark 54
Ruh retisi 91
Ruh-ul-Kuds 26,119, 120,122,124,
148,295,296,311,406,411,428
Ruhun nirah 46
Ruska61
Rutbet-ul-Haktm255
RQyet Hadisi 127
486

Sa'd tbn Ehi Vakkas 208

Sa'in Torkeh Ispahant140
Sahiller 22,23,25, 237, 238, 241
Sabit tbn Kurra55, 235, 272, 300
Sadr Torkeh lspahant125
Sadruddin-i Konevi 40, 80, 455
Sadruddin-i Sirazi (ayr. bkz. Molla
Sadra) 39
Saduddin-i Hamevi 141, 145
Saduddin-i HamQyeh73,334
Safevi lran 31
Safevi iilii286
Safevi Uyan I Rnesans80,81, 278,
433
Sahih-uz Zaman66,75, 141, 142,143,
144,147
Saints tmams (ayr. bkz. Eimme-i
Athar) 62, 293
Sainuddin Torkeh tspahani 81
Salahaddin-i Eyyubi 190
Salamon Ben Gabriol 388, 399
Samani Saray 286
Samra Ordugah 142
Sanskrite I Sanskrit Dili50, 60, 380
Saoshyant Simas148
Saragosse407
Sasani lmparatorlugu50
Sasaniler l 72
Sebzvar 451
Sehl-i T1istert345,346, 364, 373
Selefilik227
Seleftyye227
Selman- Farsi 23,67, 129, 154, 155,
196,8201
Selman- Pak35
Semavi Adem184
Semerkand225
Semnan138,44,325
SensQni 228
Serahsi (ayr. bkz Ahmed tbn Tayyib-i
Serahsi) 284

Serahsi 237
Seriyy-us-Sakati 239,334, 341
Setr Devri 252
Ser 176,177,183, 185,197
Severe Sebokht 52
Sevilla 390, 398,418
Seyfuddevle-i Hamdani 286
Seyyid Ahmed-i Alevi 40
Seyyid Huseyn-i Bad-Kiibei 452
Seyyid Muhammed Huseyn-i
Tebatebai 35, 452,454
Seyyid Murtaza Alemul-Hudl 79
Seyyid Raziyy-i Llricani 451
Seyyid Suhrlb Veli-i Bedelani 190
Seyyid Sleyman- Belhi 95,107
Seyyid erif-i Razi 79
Seyyid-i Ahmed Alevi 44
Srat- Mustakym 61,154, 439
Srr-u1-Halika 241
Sibiiyeh 261
Sidret-l Mnteha 194
Silsilet-ul-irfln 147
Simgesel Alama 4 7
Simgesel Alglama 47
Simya60
Sina Tepesi 201
Situation Herrneneutique 23
Siyasi Kltrel lslllm 1arihi 54
Skolastik 206
Socrates 57, lll,241,242,373
Son Yedi Yeni Eflatuncu 51
Sophistiqc 53
Soteriologie 194
Spengler,Oswald 60
Stoac Feylesoflar 41
Stoac 240,264
Stoaclar 284
Stoaclk 41
Sbtilitatc 283
Sufi 334
Sufiler 36,333,395
Sufiler suhreverdi Davas 136
Suhreverdi Okulu 406
Suhreverdi 42,48,54,55,57,79,123,
239,274,278,285,290,297,299,
311,314,316,318,321,322,325,
330,335,353,354,355,356,358,

359,361,362,363,364,365,366,
368,373,374,375,376,377,378,
380,381,388,403,411,431,432,
435,437,439
Suriye 53,210,356
Slemi 37
Sleyman Mantkiy-i Sicistani 243
Snni lsllm 93
Snni Kelam 63
Snniler 67,84,237
Snnilik 225,227,429
Sryaniler 50,51,58
Swedenborg,Enanuel 27

afi't Mezhebi ll4

ah Nimetullah-i Veli 81,248,334
ahmerdan Razi 275
akird 25
almagaani 238
am 286,313,321
anizade 453
atalat 339
att-ul-Arab 23
ehabuddin Yahya Suhreverdi (ayr.
bkz. Suhreverdi) 355
ehristani 23,208,228, 237,329
ehrizuri 249,314, 386
eltut,M. (Ezher eyhi) 68
em'n 180
emseddin Sami 284
ems-i Llhici 147
ems-i Tebrizi 153,189, 396
emsuddin-i Lahici 136
emsuddin-i ehrizuri 376,377
eriat retisi 68
eriat 28, 29, 31,35, 46, 66, 70, 71,
72,98,135,137,149, 161, 178,
191,197,198,237,238,260,293,
294,332,336,418
erif lbn Herevt 379
erif-i Curcani 359
erif-i Razi 82
cvlllid-ur-Rububiyyc 450
eyh Ahmed Ahsa'i 40,82
eyh Ali Yezdi 141
eyh Ga(a)lib 47, 94

487

eyh Mahmud-i ebusteri189,200

eyh Muhammed Huseyn-i Tebatebai
40
eyh Mfid79,141
eyh-i lrak (ayr. bkz. Suhreverdi)
439,441,442,444
eyhi Okulu40,68,73,82,106, 144,
249,278,375
eyhilik144
Seyhiyye Hareketi40
eyh-ul-irak (eyh-i lrak)376, 378
ii Felsefesi84
ii mamet retisi50, 180,193
ii imamlar32
ii irfan retisi236
ii lrfan40,70,81,161,202, 233,
264
ii islim29
ii Nbvvet retisi I Telakkisi35,
136,294
ii retisi148
ii Peygamberlik reti ve Telakkisi
(Nbvvet) 92
ii Zeydi159
iiler28,45,67,84, 88,150,155,209,
214,246,334
iilik30,36,61,62,63,64, 68,69,70,
71,72,74,75,76,80,85,88,89,
91,92,98,104,105,114,134,139,
146,148,180,192,247,260,263,
293,295,333,335,336,337,338,
342,374,376,378,388
iraz261
irazl Hafz49
irazl Molla Sadra (ayr. bkz. Molla
Sadri) 39
irazl Ruzbehln Bakli (ayr. bkz.
Ruzbehan)48,349,354,395
Sirk165
len392

Tabula Secrea112,121
Tabula Smaragdina107
Tabut109
Takyye86,347
Ulin-i Batni124

488

Talnud156
Tam Tabiat241,242
Tarih tesi130, 131, 133
Tarihselcilik43,135,144
Tarikat332,335,390
Tarikat-un-Necat89
Tasawurat 190
Tavk-ul-Hamdme392
Te'vil40,41,43,45,46,48,191,193,
194,197,254,422,429
Tebatebai209
Tebli90,135,170
Tecessd212
Teflim40,41
Tefsir40,41
Tcfsir-ul-Mizan 452
Tehran78
Tekvin 28
Tenple valyeleri (Tenplier) 190
Tenzil 45,46
Teslis23,25, 106
Tebih221
Tevahhud165, 1662
Tevhid23,65,128,162,163,164,
165,166,167,178,209,213,291
Tevhidi249
Tevildt 38
Tevrat 130
T hemistius55,57
Tlcologie (llahiyyat) 53,56, 278,279,
282,287,308
T heosophe Mystique42
T heosophia31
T homas (Aquinolu) 295, 307, 319,
428,431
Tibet50
Tinnizi (Hakim-i Tinnizi) 343,344
Toledo49,320
Tor Andreae72
Trakya205
Trans-Historiquc 28
Troubadour394
Tutunciyye Hutbesi 111
Trke286,450
T rkistan346
Tyaneli Apollonios241,243

Ujk- Mubin 439

Umm-ul Kitib151, 152,199,247

Urfa 23,51,54
Urfal Yakub 241
Usame lbn Zeyd208
Usill-i Felsefe Ve Realizm 452
Usftl-i Kafi 454
UVe)S 336,337
Uveys-ul Karan (ayr. bkz. Veysel
Karanl) 337

mmet96,104,128, 210

Vahy Melei 110,115,119

Vahy28,45, 85, 90,93, 100,116,122,
126,132,144,180, 199,220,236,
237,260,286,293,294,295,296,
306,311,312,332,333,350,374,
378,398
Vahyedilmi Kutsal Kitap Olay24
Valentinus153, 154
Varlk retisi214
Varlk 39,163, 165, 166,230,304,
454
Vasl lbn Ata208, 211
Veda Hutbesi 124
Veda Meltubu399
Velayet Dairesi I Halkas 66,135,138,
141,145
Velayet Sorunu80
Velayet69, 70,72,74,95,99,100,
101, 112,114,130,131,132,135,
136, 138,139,141,191,192,200,
334,344,345,375
Velayet-i Muhammediyye97,141
Verus Propheta137
Vettius Valens59
Veysel Karani 67,202
Viladet-i RulAniyye 182
Voltaire260

Wnter, Ullmann25

Yddndme-i Hdce437
Yahudiler 22, 210
Yahya lbn Adiyy54
Yahya lbn Batriyk53
Yahya lbn Masftyeh52
Yakut-i Ahmet175
Yasaklk135
Yedi Bdtnf Anlan Risalesi 44
Yedi Kerrubi 171
Yemen159,160
Yeni Eflatuncu278,282
Yeni Eflatuncular 239,261,282, 353
Yeni Eflatunculuk 56,274, 338, 419,
440
Yeni Empedocles299,365
Yeni Hanbeli Okulu 395
YeniJerusalem Kilisesi Hareketi (ayr.
bkz. Yeni Kilise) 27
Yeni Kilise Hareketi (YeniJerusalem
Kilisesi) 27
Yeni Zervanclk173
Yohanna lbn Haylan286
Yokluk163
Yuhanna!Yohannalncili 28,185,193
Yunan Felsefesi51,79,229,277
Yunanca50,53,168,178,266, 277,
279,388,412
Yunan-Dou Gelenei50,58
Yunus Emre 201

Zahir46,66,68,70,89, 101,102,
160,178,191, 197,228,245,394,
397
Zahirilik398
Zaman448
Zarathoustra (ayr. bkz. Zerdt) 432
Zehebiler336
Zehebiyye Tarikat73
Zenon (Bizans mparatoru) 51
Zenon41
Zerdt60,357,432
Zerdtiler21,22,380
Zerdtilik I Zerdt Dini59,148,
181,241,365,367
Zervan172

489

Zervani Kozmolojisi 256

Zervaniler 172
leydiler 68
Zeydilik 159
Zeyn-ul Abidin 35, 159
Zeytin Aac 201
Zuhurl06
Zlkameyn 110
Znnn-i Msri 239,373

490

slam felsefesini ele alan Batl aratrmaclar, Henry!

Corbin'in de deindii gibi, ou kez bu felsefeciei
1

zgn bir yan bulamayacaklar gib bir nyarg ile h,:-/

reket ederler. bni Rd'e kadar olan "Yunan etkisin
deki siam felsefesi" ri ve fazla derinlemeksizin de Ke
lam' nceleyip brakan bu aratrmaclara karn Henry
Corbin, slam felsefesinin derinlik boyutunu, bu felsefeye
s(ireklilik salayan yn(in kavram bir bilirT adamdr.
Bu esede Corbin, kronolojik olarak bni R(jci'e kc1dar
qelrni bu deinlik ve s(jreklilik (izerinde sk sk d(erek
ve daha sonraki dnemlere gnderrneler yaparl=k bri
R(id' den somaki geliimin nasl olduunu d.:- ana izgi
leriyle belirtmitir. lslam aratrlc'la iinde zel ve say
gn yeri olan Corbin'in bu eserini T(i-ke'ye kcZdndran
Prof. Dr. Hseyin Haten, ayr bir ernek (i(illli olcn ak!ayc notlar da hc":zrlay,1rc1k eserin d(i(incc dLinyc=rzd,,
zgn bir yere oturmasn saglc1n bulunnc1Uadr

iLETiiM .-50
TARiH DiZiSi 22

1 1 11 1 1 1 1

9 789754 704488