Tesisat Mhendislii Dergisi

Say: 9 7, s. 23-29, 2007

Yeralt Rayl Sistem stasyonlarnda Istma,

Havalandrma, Klima Tesisat
Ethem ZBAKIR*

zet
Kentlerin bymesi ile birlikte oluan kent merkezlerindeki ulam talebindeki art; metro, hafif metro, ve ya rayl sistem olarak nitelenen ve genellikle yeralt gzergah ve istasyonlarn kullanan rayl sistemleri zorunlu klmaktadr.
lkemizde de, ge de olsa bir rayl sistem yatrm seferberlii balam ve bykehirlerimiz yatrm bt elerinin en byk payn bu alana tahsis etmeye balamlardr.
Yeralt rayl sistem istasyonlarnn, gerek ilevlerini uygun ekilde yerine getirmesi, gerekse yolcularn ve
personelin konforunu salamak iin bir dizi stma, havalandrma ve klima tesisat ile donatlmas gerekir.
Bu tebli ile, yeralt rayl sistem istasyonlarnda, acil havalandrma tesisat dnda kalan stma, havalan drma ve klima sistemleri incelenmektedir. nce istasyonlarda bulunan mahaller ksaca tanmlanarak st ma, havalandrma, klima gereksinimleri aklanmtr. Daha sonra, kullanlabilecek tesisat sistemleri irdelenerek elektriksel ve elektronik odalar ile personel mahalleri ve slak hacim tesisat planlarndan rnek verilmitir. Son olarak stma, havalandrma, klima tesisat tasarmnda yararlanlabilecek kriterler zetlenmeye
allmtr.
Anahtar Szckler: Yeralt, rayl sistem, metro, stma, havalandrma, klima
2. YERALTI STASYONLARININ TEMEL
GEREKSNMELER
Yeralt istasyonlarnda elektrik enerjisi ile alan va

trler mevsim, gece-gndz, trafik yk, iletme fre

kans vb. etkenlere gre srekli deiiklik gstermek

tedir.

gonlarn yayd ve iyi kontrol edilemeyen s enerjisi

yolcular iin konforsuz ortam yaratmann yan sra
ekipmanlarn mrn ksaltmakta, bakm-onarm ge

Yolcu rahatl iin evresinin scakl, nemi, kokusu

-

ve havalandrmann neden olduu hava akmnn ra

reksinmesini artrmaktadr[1].

hatszlk vermeyecek dzeyde olmas gerekir [2].

Scakl n yan sra, tnel tavan ve duvarlarndan s -

Yolcularn konfor gereksinmesi dnda, istasyonda

zan ve nlemeyen zemin sularnn neden olduu

alan personelin ve ekipmann gereksinmeleri de

nem, hava hz, hava basn deerlerindeki deime,

stma, havalandrma, klima tesisat asndan ze

zerinde durulmas gereken dier faktrlerdir. Bu fak -

rinde nemle durulmas gereken dier hususlardr.

* Yksek Makina Mhendisi

23
2007

TESSAT MHENDSL DERGS, Say 9 7,

kilde bekleyeceklerdir. Bu koullar havalandrma ve

kilde bekleyeceklerdir. Bu koullar havalandrma ve

soutma gereksinmesini salayacak piston etkisini
byk lde ortadan kaldracaktr. Doal havalandr -

3. YERALTI STASYONLARINDAK
MAHALLER VE IHK AISINDAN

mann yetersizlii mekanik havalandrmay zorunlu

DEERLENDRLMELER

klacaktr.

stasyonlarda bulunan mahaller ilevleri ve tesisat

zelliklerine gre ayr gruba ayrlabilir.

stasyonlarda acil durum iletmesi ise genellikle

3.1. Yolcuya Ak Mahaller:
Peronlar, bilet hol ve ara katlardaki kontroll ve kon -

tren yangnlar sonucunda yolcularn gvenlikle tahli yelerini ve acil durum personelinin rahat mdahalesini

trols z alanlar, ini/k merdivenleri ve geitler bu

salayabilmek amacyla dumann uzaklatrmasn

balk altnda toplanabilir. Bu mahallerin ortak zelli

i; vagonlarn hareketinden dorudan etkilenmeleri ve

kapsar. Dumann uygun havalandrma aftlarna

ynlendirilmesi ve istasyon dna atlmas phesiz

d hava ile direk balantl olmalardr.

ki mekanik havalandrmay tekrar gndeme getir

zellikle pe -

ronlar vagonlarn yayd s ve partikl ile insanlar

dan ve aydnlatma tesisatndan kaynaklanan s ka

mektedir.

zanlarnn etkisindedir.

Genel kabul gren tasarm yaklamna gre istas

Bu mekanlar genellikle d ortam havasnn ieri aln

yonlarda skk iletme ve acil durum iletmesi

iin iki ayr mekanik havalandrma tesisat yerine tek

d ve i ortam havasnn dar atld doal yn

bir sistem kurulmas daha ekonomik olabilir. Bu yakla -

temle havalandrlmakta ve soutulmaktadr. Yntem ,

trenlerin tnel iinde iletme srasnda yaratt pis
-

ma gre sistem daha byk hava debisi gerektiren

acil durum iletmesine gre tasarlanr ve fan dei

ton etkisine dayanmaktadr.

ken devirli seilebilir. Skk iletme durumu ortaya

Genellikle istasyonlarn iki ucunda d havaya ak

ve yaklak tnel en kesiti alanna sahip dey aft

ktnda fan devri drlerek ayn menfez ve ha

va kanallar peronun havalandrlmas ve soutulma snda kullanlr. 10-60 m 3 /s kapasiteli tnel fanlar [4]

lar oluturulmaktadr. stasyona yaklaan trenin

nnde oluan pozitif basn; tnel ve istasyon iin

ift ynl seilerek acil durumda yangnn yeri ve tah liye yn dikkate alnarak fleme veya egzost amal

deki scak ve kirli havay yakn aft, istasyon giri/

altrlrlar.

klar ve dier aklklardan dar atmaktadr. s

tasyondan hareket eden trenin arkasnda oluan ne

Yukardaki aklamalar phesiz ki tren frekansnn

gatif basn ise ayn aklklardan d havann ieri

ok yksek olmad ve scaklnda ok ar olma

alnmasn salamaktadr.

d lkemiz ve daha kuzey enlemindeki lkeler iin

geerlidir. ki tren arasndaki srenin 90 saniyelere

Piston etkisi, tabii zeminin iki- kat altndaki peron

dt youn iletmelerde ve tropikal iklimlerde is

mahallerini 5-6 dakika frekansla alan normal i

letme koullarnda yeterli hava gereksinmesini kar

tasyonlarn d hava ile soutulmas hemen hemen

olanaksz olduundan, istasyonlarda da klima tesisat

layacak yeterliktedir.

uygulanmas ve bu nedenle de d ortamdan alna

Peron ve halka ak mahallerde hava hz olarak 4.5

cak hava miktarnn temiz hava gereksinmesi miktar

ile snrlandrlmas gerekir.

m/s tercih edilmeli, ancak bu deer 7 m/syi geme

stasyonlarn yangn tesisat bu tebli kapsamna gir mediinden peronlarn mekanik havalandrma tesisa -

melidir [3].
letme sorunlar, tren gecikmeleri ve ani yolcu yl

tnda daha fazla ayrntya girilmeyecektir.

malar sonucunda skk iletme durumu oluabi

lir. Bu durumda trenler tnel iinde veya istasyonlarda,

3.2. Elektrik ve Elektronik Odalar:

yolcularda tren iinde veya peronlarda kalabalk e

Rayl sistem istasyonlarnn ilevsel mahallerinin ba

TESSAT MHENDSL DERGS , Say 9 7, 2007

24

nda elektrik ve elektronik odalar gelir. Bu odalar

yeralt istasyon yaplarn kltmek ve inaat mali

re de hava flenecek ve emilecektir, ancak elektrik t -

yetlerini drmek iin yerstnde yaplmak istenir.

Ancak ou kez gzergahta bu amaca uygun yer bu
lamama, kamulatrma ve grsel faktrler nedeniyle

ketiminin ksmen artmas dnda teknik bir saknca

sz konusu deildir. Alternatif zm her mahallin f

leme ve emiinin VAV kutular ile kontrol edilmesi ve

fanlarn frekans kontroll olarak seilmesidir. kinci

lamama, kamulatrma ve grsel faktrler nedeniyle

sz konusu mahaller istasyonlarn iinde ve genellikle

fanlarn frekans kontroll olarak seilmesidir. kinci

zm, ilk yatrm giderinin ykseklii ve VAV kutula

zemine en yakn kotta dzenlenmeye allr.

rna yer bulma sorunu nedeniyle tercih edilmeyebilir.

Trenlerin almas iin gerekli enerjiyi salayan red

Ak odas ntr, yangn tp odas eksi basnta tutulur -

resr / cer trafolar, istasyon i ihtiya trafolar, O.G

ken, dier odalarda czi bir art basn yararl olacak -

pano, O.G. kompanzasyon, A.G. pano, ak ve bu oda larn gazl sndrme tplerinin konulaca yangn tp

tr.

odalar elektriksel oda lar olarak gruplanabilir.

Byk miktarda s yayan redresr/ cer trafo ve i ihti -

ya trafo odalarnda temiz/ souk havann deme

seviyesinden flenmesi, kirli/snm havann tavan

dece bakm-onarm amacyla bu odalara girer. Bu ne -

seviyesinden emilmesi tasarmda dikkate alnmas

denle mahallerin temiz hava gereksinmesi yok kabul

edilebilir.

gereken bir baka husus olarak belirtilebilir.

Bu odalarn iinde personel bulunmaz. Personel sa

Fanlarda kabilecek, herhangi bir sorun iletmeyi

Ad geen mahallerin stma gereksinmesi de yoktur.
Zira yangn tp odalar hari dier odalarda alr

n sra SCADA tarafndan izlenme ve kumanda olana -

ken s yayan elektrikli cihazlar mevcuttur ve scaklk

hibir zaman kritik en dk scaklk olan 5 Cn al
tna dmez.

durduracandan vantilatr ve aspiratrlerin birer asl

ve birer stand-by olarak tesisi ve mahalli alma ya -

bulunmas bir zorunluluktur.

stasyonlarda haberleme ve sinyalizasyon ekipman

Bu odalarn asl sorunu tam tersine mahal scakl

nn drlmesidir. Zira elektriksel cihazlarn al

ma srekliliinin salanabilmesi iin ortam scakl

larnn konulduu mahaller ise elektronik odalar ola rak gruplanabilir.

nn 40 C n stne kmamas gerekir.

Bu odalarda, bilgisayar sistem odalar zelliinde st ma, havalandrma, klima koullar salanmaldr.

Tropikal iklimlerde hava kanalsz klima cihazlar ile

Yaz-k sabit scaklk, nem kontrol

soutma uygun zm iken lkemizde havalandrma

tesisat ile soutma ilk yatrm ve iletme giderleri

daha yksek tozsuzluk belli bal koullardr.

asndan ekonomik olmaktadr.

Ortam zelliklerini salamak zere farkl zmler ge -

Elektrik odalar havalandrma tesisat d ortamdan

litirilebilir. Bir zm, basnlandrmann d ortam

dan alnan temiz havann kaba ve ince filtrelerden ge -

, art basn ve

alnan temiz havann bir kaba filtreden geirilip vanti

irildikten sonra vantilatrle basnlandrlp hava ka

latrlerle basnlandrlp hava kanallar ve menfez

lerle mahallere flenmesi ve ayn mahallerden men

nallar ve menfezler yardm ile mahallere flenmesi,

dk miktardaki egzost havasnn ise motorlu yan

vb. mahallere atlmas ve mahallin split tip klima ci

hazlar ile soutulmasdr. Bu zmde k aylarnda

odada mahal scakl 40 Ca ktnda devreye gi -

flenen havann ortam tasarm scaklna kadar s

recek, scaklk 35Cye indiinde duracaktr. Bu yakla mda o an soutma gereksinmesi olmayan mahalle -

tlabilmesi iin oda termostat kontroll elektrikli kanal

tipi stclar nerilebilir.

fezler, hava kanallar ve aspiratrle emilecek snm

havann d ortama atlmasndan oluabilir. Oda ter
mostatlar ile kumanda edilecek sistem herhangi bir

gn damperli transfer menfezleri yardm ile koridor

25
2007

TESSAT MHENDSL DERGS, Say 9 7,

Ayn havalandrma santral, A.G. pano odasna srek -

lerde yalnz hava kanall egzost sistemi yeterli iken,

li temiz hava salama ve art basnta tutma ilevini

personel alan odalarda personel says, d or

de stlenebilir.

tam koullar ve bu odalarn d ortam havasndan

yararlanabilme faktrlerine bal olarak yalnz hava

Elektriksel odalarda aklanan ayn gerekeyle bu

kanall egzost sistemi veya hava kanall egzost ve ha -

vantilatrlerin de birer asl ve birer stand-by olarak te -

va kanall fleme sistemleri kombinasyonu birlikte ta

sisi ve mahalli alma yan sra SCADA tarafndan

sarlanabilir.

izlenmesi ve kumanda edilebilmesi salanmaldr.

Bu mahallerde klima tesisat gereksinmesi; radyas

Bu mahallerde klima tesisat gereksinmesi; radyas

Redresr trafosu bulunmayan bir istasyonun elektrik

yondan s kazanc olmadndan, personel (genellik

sel ve elektronik odalarnn stma, havalandrma, kli

le bir, nadiren iki kii), aydnlatma, bilgisayar ve oda

ma tesisat tasarmna ait bir rnek ekil-1de sunul

ya giren hava yklerine baldr. Yaz aylarnda d

mutur.

ortam koullar ar olumsuz ve bilgisayar/monitr

says fazla ise personel konforu ve verimlilii iin kli

3.3. Personel Odalar ve Islak Hacimler:

ma tesisat tasarlamakta yarar vardr. Tekli veya ok

Rayl sistem standart istasyonlarnda grev yapacak

lu split klima ekonomik zm olarak dnlebilir.

personelin kullanaca zorunlu odalar; istasyon kon

trol, bilet giesi, salk/ ilk yardm, gvenlik personel

Personel odalar ve slak hacimlerdeki IHK tesisat

ve personel ( dinlenme, yemek) dir. Hattn balang

mahalli olarak iletilmekte olup SCADA tarafndan iz

ve biti istasyonlarnda ayrca srcler iin bekleme

lenme ve kontroluna gerek duyulmamaktadr.

ve dinlenme odalar ngrlebilir. stasyonlarda ayr

ca yatrmc beklentisi ve isteine gre su, doalgaz

ekil-2 de personel odalar ve slak hacimlerin st

vb. belediye hizmetlerine ait bavuru, danma ve

ma, havalandrma, klima tesisat tasarmna rnek bir

sat mahalleri ile bfeler bulunabilir.

kat plan verilmitir.

te yandan istasyonlarn temizlii iin temizlik/ pas

pas odalar ile personel ve yolcularn kullanm iin

4. TASARIM KRTERLER
IHK tasarmnda kullanlabilecek tm kriterleri toplu

WC ler dzenlenmek zorundadr.

olarak gsteren bir kaynak mevcut deildir. TS 2164

[5], TS 3419 [6], TS 12127 [2], ASHRAE Standard 621999dan [7] yararlanarak hazrlanan ve lkemizdeki

Bu blm kapsamndaki odalarda konfor koullarnn

salanmas iin stma ve havalandrma tesisat art

baz rayl sistem yer alt istasyonlar tasarmlarnda

tr. Yakt sorunu ve yangn riski nedeniyle mahal st

kullanlan veriler rnek olarak aada verilmitir.

Kn stlan mahal scaklklar:

masnda en uygun sistem elektrikli stclardr. Oda

tipi veya kendinden termostatl duvar tipi sabit elek

Su deposu, pompa, A.G. pano,

trikli stclar en ekonomik zm olabilir.

ak, havalandrma,

drenaj pompa: 5 C
Bilet, su ve doalgaz sat ile bfelerinin kk de ol

sa kontrolsz alana aklklar bulunduundan bu ma hallerin havalandrma tesisatnn dier mahal hava

WC, temizlik odas, paspas odas :15 C

landrma sistemlerinden ayrlmasnda yarar vardr.

Bilet giesi, istasyon kontrol odas, salk odas, g

En pratik zm duvar tipi aspiratr kullanmaktr.

venlik personel odas, gaz sat,

personel odas: 22

C
Dier mahaller ise iinde personel alan odalar ile
WCler ve temizlik/ paspas odalar olmak zere iki ay r sistemle havalandrlabilir. Sz konusu slak hacim

TESSAT MHENDSL DERGS , Say 9 7, 2007

Haberleme, sinyalizasyon: 20 C

- K n stlmayan mahal scaklklar:

26

ekil 1. Elektrik ve Elektronik Odalar HK Plan

27
2007

TESSAT MHENDSL DERGS, Say 9 7,

ekil 2. Personel Odalar ve Islak Hacimler HK Plan

TESSAT MHENDSL DERGS , Say 9 7, 2007

28

Peron, kontroll ve kontrols z alanlar, koridor, yedek

Grlt seviyesi:

oda, fan odalar, zemine oturan deme, yan toprak,

Peron, kontroll ve kontrols z alanlar: 55 dB(A)

tavan zeri toprak: D ortam scakl ve tabii zemin

den olan derinlie gre tasarmc tarafndan belirlenir.

Personel odalar: 35 45 dB(A)

Yazn klimatize edilen mahal scakl ve nem oran:

5. SONU

Haberleme, sinyalizasyon: 25 C KT, %40 50 BN

Yeralt rayl sistem istasyonlar ilevlerini yerine geti

rebilmek iin bir dizi IHK tesisat sistemleri ile donatl

Personel odalar: D ortam scaklndan 8-10

dk KT, %50 BN

maldr. Sistem tasarm iin ncelikle istasyon iinde

bulunan mahaller ve gereksinmeleri ayr ayr tanm

lanmaldr. Daha sonra scaklk, nem, hava kalitesi,

Hava miktarlar:

hava hz vb. IHK parametrelerini kabul edilebilir snr -

Haberleme, sinyalizasyon, A.G. pano, yangn tp

lar iinde tutabilmek iin gerekli tasarm kriterleri kul

odas, asansr makine dairesi, yryen merdiven ma -

lanlarak yatrm ve iletme iin en ekonomik tesisat

kina dairesi, yangn pompa: 2 d / h

sistemleri tasarlanarak uygulanmaldr.

Ak: 6 d / h

KAYNAKLAR
[1] ASHRAE Handbook,

WC, temizlik odas, paspas: 36 m 3/h, m 2

HVAC Applications , AS -

HRAE, 2003.
[2] TS 12127, ehir i Yollar Rayl Tama Sis

Personel yemek / dinlenme: 10 d / h

Personel yemek / dinlenme: 10 d / h

temleri Blm 1: Yer alt stasyonu Tesisleri Tasa rm Kurallar , ubat 1997.

Salk, gvenlik personel, istasyon kontrol, bilet gie

bfe: 7 d / h

Pis su pompa: 4 d / h

[3] Megaw, T.M., Bartlett, J.V., Tunnels: Planning, De sign, Construction Volume 2, Ellis Horwood Limi ted John Wiley & Sons.
[4] Bonnett Clitford F, Practical Railway Engineering,

Hava hzlar:

London: Imperial College Press, 1996.

fleme ve emme menfezleri: 2-3 m/s

[5] TS 2164, Kalorifer Tesisat Projelendirme Kuralla -

Tali hava kanallar: maksimum 7 m/s

[6] TS 3419, Havalandrma ve klimlendirme Tesisle -

r, Ocak 1984.
ri Projelendirme Kurallar, Nisan 2002.
Ana hava kanallar: maksimum 10 m/s

[7] ASHRAE Standard 62-1999, Ventilation for Acceptable Indoor Air Quality , ASHRAE, 1999.

Peron ve yolcuya ak alanlar: maksimum 7 m/s

Elektrik ve elektronik odalar s yayma deerleri: Elek trik tasarmndan alnr.

29
2007

TESSAT MHENDSL DERGS, Say 9 7,