HISTORIA GOSPODARCZA

1. Historia gospodarcza rozwj

Pocztek XVIII, XIX w., rozwj zwizany z ekonomi polityczn w szczeglnoci z odkryciami
geograficznymi
Przyspieszenie bada zwizane z rozwojem marksizmu
II po. XIX w. powstaje szkoa historyczna w ekonomii
Okres midzywojenny usamodzielnienie historii gospodarczej jako odrbnej dyscypliny
Weber, Sombart historycy
historia ilociowa pokazywanie zjawisk na tzw. Dugiej fali
II po. XX w. 2 szkoy:
Annales (Francja) interdyscyplinarne podejcie: badanie historii z naukami spoecznymi,
ale branie pod uwag rwnie innych nauk
nowa historia gospodarcza (kriometria) USA
Robert Fogel
Pocztek w Polsce: okres midzywojenny (F. Bujak, J. Rutkowski)
2. Przedmiot historii gospodarczej
Historia gospodarcza zajmuje si badaniem zjawisk i procesw gospodarczych w rnych
spoeczestwach w ich rozwoju
3. Nauki historyczne i historia gospodarcza (cechy wsplne)
Czynnik czasu w badaniach
Metoda badawcza (krytyka rde)
Historia gospodarcza i nauki ekonomiczne (cechy wsplne)

Przedmiot badawczy
Elementy metody badawczej (metody statystyczne, teoria ekonomii)

4. Zakres bada - Ujcie bada: terytorialne , chronologiczne

5. rda historii gospodarczej
Bezporednie (wytwory materialne i intelektualne dziaalnoci czowieka)
Porednie (rda pisane: piktogramy, hieroglify, pergamin, papirus, druk, DVD)
6. Periodyzacja historii
Periodyzacja podzia okresu dziejowego na mniejsze okresy czasowe
Ery historyczne:

ydowska (od stworzenia czowieka 3760 r.p.n.e.)

Bizantyjska
Grecka (od 1. Olimpiady 776 r.p.n.e.)
Rzymska (od 753 r.p.n.e. zaoenie Rzymu)
Dionizyjska (chrzecijaska)
Mahometaska (od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny [hidra] 622 r.n.e.)

Periodyzacja praktyczna (Halle Celarius)

Staroytna ( - 306 r.n.e.)

redniowiecze (306 1453)
Nowoytna (1453 -)
Staroytno ( - 476)
redniowiecze (476 1453/1492)
Czasy nowoytne (1453/1492 1914)
Dzieje najnowsze (1914 - )

Periodyzacja marksistowska (1859)

Wsplnota pierwotna
Niewolnictwo
Feudalizm
Kapitalizm
Socjalizm

Periodyzacja stadiw rozwoju gospodarczego

Stadia rozwoju Walta Rostowa (1960)

Spoeczestwo i gospodarka tradycyjna
Spoeczestwo przejciowe
Start wzrostu gospodarczego (rewolucja, postp techniczny)
Spoeczestwo dojrzaoci (60 lat po starcie)
Spoeczestwo masowej konsumpcji
Fale rozwoju Alvina Toflera (1980)
I faza cywilizacja rolnicza (18 tys. P.n.e.): owiectwo, zbieractwo; koczowniczy =>
osiady tryb ycia
II faza cywilizacja przemysowa
III faza - Cywilizacja informatyczna (wiedza i informacja)

Geneza i istota feudalizmu

1. Istota feudalizmu. Pojcie ma 2 znaczenia:

Jako ustrj prawno-polityczny i militarny

Oparty na wizi osobistej pomidzy szlacht a chopem (relacja senior-wasal)

Oparty na instytucji lenna (np. ziemia)
Penia wadzy politycznej i sdowej naley do szlachty (przywileje, immunitety)
Oparta na osobie wadcy (senior wszystkich seniorw)

Jako ustrj spoeczno-gospodarczy (Europa VII-XIII w. , kraje pozaeuropejskie rwnie)

Nadwyki produkcyjne spowodowane przez zmiany uprawy zb itp.
Pojawienie si nowych narzdzi (np. pug elazny), wykorzystanie siy pocigowej
zwierzt, energii wiatrowej, uprzy, podkucie konia
Pojawienie si nowego systemu uprawy roli trjpolwki (podzia ziemi na 3 czci:
zboe jare, ozime, ugr; zmiana czci co rok) =>wymusio to osiady tryb ycia =>
wi terytorialna => utworzenie spoeczestwa klasowego (feudalnego)

Cechy modelowe feudalizmu:

Spoeczestwo agrarne
Stagnacyjny (brak postpu technicznego, ekonomicznego), ekstensywny (zwikszenie
produkcji spowodowane zwikszeniem areau ziemi) i naturalny (produkcja na potrzeby
wasne i pana feudalnego; brak wymiany towarowej) charakter gospodarki
Wielka wasno ziemska podstaw ustroju gospodarczego
Hod lenny ceremonia uroczystego przekazania lenna przez seniora swojemu wasalowi np. hod
pruski (Albrecht Hohenzollern przekaza Prusy Zakonne Zygmuntowi Staremu jako lenno Polski)
Posiadacze ziemi: feudaowie wieccy, duchowni i pastwo

Woci skaday si z ziem paskich (dwr), gospodarstw chopskich i terenw wsplnoty (lasy,
nieuytki, pastwiska, wody)

Monopol wasnoci ziemi w rku feudaw

Zwizek wasnoci z wadztwem (sprawowanie wadzy nad wasnoci i poddanymi)

Wasno zwierzchnia (feudaw), uytkowa (chopw)

Powszechny system zalenoci czowieka od czowieka (chop zaleny od feudaa)

Rodzaje poddastwa:
Osobiste (chop nalea do pana, uiszcza opaty pogwne [od gowy], podlega
monopolom [banalitet - obowizek korzystania z urzdze paskich przez chopa])
Gruntowe renta feudalna (wiadczenie poddanych chopw na rzecz feudaa w
zamian za prawo uytkowania ziemi) naturalna posta odrobkowa: paszczyzna
(robocizna wiadczona na rzecz feudaa)
Sdowe (jurysdykcja patrymonialna) panowie feudalni mieli prawo rozstrzyga
wszelkie spory dotyczce relacji feuda-chop, wic chop nie mia szans na wygranie
jakiegokolwiek sporu z panami feudalnymi

Hierarchiczna struktura spoeczestwa

Czynniki rnicujce spoeczestwo feudalne: majtek (spoeczestwo dzieli si na
klasy, ktre dziel si na warstwy np. chopi rolni, bezrolni), miejsce zajmowane na
drabinie feudalnej (ktre decydowao o prawach, przywilejach, obowizkach, stylu
ycia, obyczajach)
Stany spoeczne:
Duchowiestwo: edukacja, reformy, budownictwo, aktywizowanie spoeczne
(krucjaty, pielgrzymki), handel; stan otwarty (eby si do niego dosta
naleao uzyska wicenie i wyksztacenie)
Rycerstwo: tylko suba wojskowa, administracyjna
Mieszczastwo, ktre dzielio si na: patrycjat (wysi duchowni, bogaci kupcy,
bankierzy, zotnicy, posiadali prawa miejskie i sprawowali wadz),
posplstwo (drobni kupcy, rzemielnicy, nisi duchowni, posiadali prawa
miejskie ale nie sprawowali wadzy), plebs (wczdzy, ebracy, brak praw
miejskich)
Chopi podlegali feudaom, uprawiali ziemi

rda hierarchizacji feudalnej: czynniki funkcjonalne (Ci co si modl, pracuj,),

religijne, przywilej lub pitno urodzenia

Korporacyjny charakter spoeczestwa

Powstaway korporacje np. cechy (rzemielnicy), gildie (kupcy) w celu obrony praw stanu; kahay
ydowskie korporacja religijna w celu obrony swojej religii

Powszechna skonno klas i warstw panujcych do luksusu

2. Periodyzacja feudalizmu

wczesny feudalizm (VII-XII w.)

rozkwit feudalizmu (XII-XV w.)
rozwj gospodarki folwarczno-paszczynianej
kryzys gospodarki folwarczno-paszczynianej

3. Odmiany systemu feudalnego

Feudalizm wschodni (tzw. Azjatycki sposb produkcji)

Nie wystpowao prywatne wadanie ziemi; wadz zwierzchni posiadao pastwo, natomiast
wadz uytkow chopskie wsplnoty gminne. Odpowiednikami feudaw byli funkcjonariusze
pastwowi, ktrzy byli odpowiedzialni za ciganie danin. Miasta peniy funkcj orodkw
wadzy, religijn, brak zjawiska wymiany towarowej

Feudalizm afrykaski (poza dorzeczem Nilu)

Koncentracja na produkcji zwierzcej oraz pielgnacji drzew i krzeww. Przedmiotami nada

byy: sady, krzewy, wielbdy, bydo Posiado ziemska bya majtkiem wadcw, tereny byy
uprawiane przez niewolnikw
4. Charakter i organizacja gospodarki feudalnej

Feudalne wadanie ziemi (w tamtym okresie miay miejsce najazdy barbarzycw, konflikt
ludw germaskich ze sowiaskimi)
Ksztatowanie si stanu rycerskiego (pocztkowo stan otwarty, od XI wieku stan zamknity,
naleao si do niego dziedzicznie)
Szerzenie religii chrzecijaskiej i powstawanie instytucji kocielnych
Uzalenienie ludnoci rolniczej (jecy wojenni)
Przyznawanie immunitetw ekonomicznych (oznaczajcy zwolnienie ludnoci zamieszkujcej
tereny nim objte od wiadcze na rzecz pastwa i panujcego)i sdowych (wyczajcy
ludno objtego nim obszaru spod jurysdykcji urzdnikw ksicych)
Wielka wasno Kocioa (otrzymywanie podatkw dziesiciny, wyczenie z pacenia
podatkw na wojsko)
Rodzaje wasnoci ziemskiej: krlewska, rycerska, kocielna
Rolnictwo (ziemie miay nawet po 1000-1500 ha)
Pooenie chopw (ryzyko natury niesprzyjajcej, nieurodzaju) musieli odda: 40%
produkcji jako renta feudalna +10% podatku + dziesicina dla Kocioa
Osadnictwo
Ewolucja renty feudalnej

Postaci renty feudalnej: naturalna (daninowa), paszczyzna, czynszowa

Wpyw na ewolucj renty feudalnej:

Dobra luksusowe
Wyprawy krzyowe
Duma
Utrzymywanie wojska z danin

Rozwj miast
Lokacje miast opieray si na aktach lokacji miast, w ktrych nastpowao nadanie praw,
utworzenie samorzdw.
Denie do autonomii miast utworzenie przymierza miast; korporacyjno miast
Przywileje handlowe dla miast (celne, targi, jarmarki, podatki, prawo skadu kupcy
przejedajc przez miasto musieli si zatrzyma w tym miecie i handlowa przez okrelony czas,
dopiero potem mogli wyruszy dalej)
Najwiksze miasta w Europie: Rzym, Florencja, Londyn; najwiksze w Polsce (XII, XIII w.): Krakw,
Gdask, Wrocaw

Rozwj handlu

Handel wdrowny (obwony, obnony): niebezpieczny, brak sieci drg

Instytucjonalna ochrona handlu (przywileje handlowe, ochrona kupcw gildie)
Predyspozycje do sprzeday
Handel dalekosiny (z Bliskiego Wschodu m.in.: przyprawy, oliwa, tkanina, pieprz)

Dualizm gospodarczy (agrarny) Europy (XV, XVI w.)

Dualizm gospodarczy dwutorowo rozwoju spoeczno-gospodarczego od poowy XV w., w XVI w.

najbardziej widoczny (umown granic stanowi rzeka aba)
Dualizm agrarny rnice jakociowe w rozwoju wsi i rolnictwa zachodnio- i
wschodnioeuropejskiego
Europa Zachodnia rozpad systemu feudalnego, pocztek kapitalizmu (w rolnictwie); Europa
Wschodnia proces refeudalizacji (zaostrzenie systemu feudalnego), gospodarka folwarcznopaszczyniana
Paszczyzny zrnicowania:

Inna ewolucja ustroju rolnego

Odmienna struktura spoeczno-gospodarcza (dominacja przemysu na Zachodzie, rolnictwa
na Wschodzie)
Odmienna rola obu stref w midzynarodowej wymianie handlowej (dobra przemysowe z
Zachodu na Wschd, w odwrotnym kierunku produkty rolnicze)

Ustrj rolny - rnice

Europa zachodnia

Europa rodkowo-wschodnia

- odchodzenie od poddastwa osobistego i

sdowego
- dominacja renty pieninej
- praca najemna w rolnictwie

- zaostrzenie poddastwa osobistego, tzw.

wtrne poddastwo
- dominacja renty odrobkowej
- bazowanie na bezpatnej pracy chopw
paszczynianych
- umocnienie wielkiej wasnoci feudalnej i
powikszanie rnymi sposobami folwarkw

- osabienie (zmniejszenie) wielkiej wasnoci

feudalnej poprzez sekularyzacj
(zewiecczenie) dbr kocielnych w dobie
reformacji oraz odchodzenie czci szlachty
do sfery pozarolniczej
- zanik tzw. wasnoci podzielonej na rzecz
wasnoci indywidualnej i systemu dzieraw

- umocnienie wasnoci podzielonej (folwark i

gospodarstwa chopskie)

Przejawy dualizmu agrarnego (Europa Zachodnia)

Rozszerzenie si gospodarki czynszowej

Skutki czynszu pieninego
Zwikszenie si towarowoci gospodarstw
Wiksza swoboda gospodarowania chopw (specjalizacja, metody, co zrobi z
nadwykami produkcyjnymi?)
Kontakt z rynkiem (nowoci, nowe maszyny, metody)
Rozpad naturalnego/samowystarczalnego gospodarstwa
Rozwarstwienie wsi
Likwidacja paszczyzny => wykorzystanie pracownikw najemnych
Pojawienie si ziem dzierawnych
Pseudo-wasno ziem
ogradzanie ziem wsplnych utrudniony dostp do ziem (rozwj hodowli owiec)

Przejawy dualizmu agrarnego (kraje na wschd od aby):

Denie feudaw do powikszania gospodarstw i wasnej produkcji (gospodarowanie
terenw wolnych, ziem wsplnych)
Zaostrzenie kontroli i sankcji prawnych w stosunku do chopw (co przyczynio si do
zjawiska zbiegostwa chopw)
wtrne poddastwo (niewola) chopi korzystali z wasnych maszyn, odrabiali wiksz
paszczyzn
Teorie (pogldy) wyjaniajce przyczyny dualizmu

Odkrycia geograficzne i ich wpyw na rozwj gospodarczy Hiszpania/ Portugalia (Vasco da

Gama, Henryk eglarz)
Przewrt w dziedzinie handlu (przeniesieniu handlu drog morsk z basenu Morza
rdziemnego nad Atlantyk, Morze Pnocne)
Najwiksze porty europejskie: Lizbona, Sevilla, Antwerpia, Amsterdam
Wzrost przywozu towarw wschodnich (herbata, kawa, ziemniaki, fasola, tyto)

 Moliwo migracji ludnoci europejskiej (przeniesienie ludnoci zdeklasowanej,

innowiercw do pracy w koloniach)
Wzrost konsumpcji zamoniejszej ludnoci
rewolucja cen

XVI-wieczna rewolucja cen

Napyw do Europy amerykaskiego srebra i zota
Wzrost iloci rodkw pieninych (ktra spowodowaa inflacj; rozwarcie noyc
cenowych gwatowny wzrost ceny produktw rolnych i przemysowych)
Oywienie w produkcji i handlu (gwnie produkty rolne)
Szerzenie spekulacji
Rewaloryzacja dochodw i wydatkw
Malejca warto czynszu, powrt do daniny i paszczyzny

Dewaluacja renty pieninej

Wzrost liczby ludnoci i zatrudnienia poza rolnictwem
Przejcie od pospolitego ruszenia do wojsk najemnych (szlachta musiaa si czym zaj)
Istnienie w Europie Wschodniej sporej iloci wolnych gruntw
Inny ukad si politycznych w obu strefach (Wschd szlachta, Zachd mieszczastwo)
Tzw. Duch kapitalistyczny (kojarzony z przemoc, brutalnoci)

Ksztatowanie si ukadu kapitalistycznego w Europie Zachodniej (XVI

XVIIIw.) tzw. Kapitalizm handlowy
Kapitalizm system spoeczno-gospodarczy, w ktrym gospodarka oparta jest na prywatnej
wasnoci wszystkich zasobw, a procesy gospodarcze s regulowane przez rynek.
Kapitalizm (wg historii gospodarczej) system spoeczno gospodarczy, ktry wykorzystuje rynek w
alokacji dbr i zasobw; definicja ta zwraca uwag na struktur spoeczn, czynniki
pozaekonomiczne, ktre maj wpyw na wzrost gospodarczy, czynniki kulturowe.
Cechy i wyrniki systemu kapitalistycznego
Dominacja wasnoci prywatnej
Charakter kapitau (finansowy, rzeczowy) zwizany z nim zjawisko akumulacji kapitau
(nagromadzenia), problem: monitorowanie rde kapitau
Dwie wielkie grupy spoeczne: kapitalici, robotnicy (w porwnaniu do chopw nie
wykonywali swojej pracy z przymusu)
Produkcja masowa towarw
Racjonalizacja dziaa ludzkich wg rachunku ekonomicznego
Zysk (konkurencja)
Cigo wzrostu gospodarczego
Rewolucja w sferze wartoci (znaczenie jednostki, wolnoci)

Warunki powstawania kapitalizmu

Akumulacja kapitau
Uwalnianie siy roboczej
Ewolucja myli (przypisanie szczeglnej wartoci wasnoci)
Odpowiednia rola pastwa
Postp techniczny

Periodyzacja kapitalizmu
Okres

XVI po. XVIII w.

Etapy w procesie
powstawania i rozwoju
kapitalizmu
kapitalizm handlowy

1760-1870

kapitalizm przemysowy

1870-1914
(lub do lat 30-tych)
1914
(lub od lat 30-tych)

kapitalizm finansowy
kapitalizm pastwowy

Okrelenia - synonimy

Nurty/doktryny

doba merkantylizmu, doba

manufaktury, okres pierwotnej
akumulacji kapitau
kapitalizm
wolnokonkurencyjny,
kapitalizm rynkowy
kapitalizm monopolistyczny,
imperializm
doba interwencjonizmu,
kapitalizm pastwowomonopolistyczny

merkantylizm,
protekcjonizm
liberalizm

neoprotekcjonizm
keynsizm

Przejcie feudalizm - kapitalizm

Kraje
Anglia, Francja

do poowy XV w.
peny rozkwit
feudalizmu

XVI XVIII w.
kapitalizm
handlowy/pierwotna
akumulacja
kapitau/merkantylizm
/ prekapitalizm

do 1870
kapitalizm
wolnokonkurencyjny

Polska

feudalizm
skromniejsza
struktura/drabina
feudalna

refeudalizacja/system
gospodarki folwarcznopaszczynianej

pierwotna akumulacja
kapitau/narastanie
elementw
kapitalizmu

Periodyzacja Immanuela Wallerstaina

1.
2.
3.
4.

1450 1600 okres wzrostu, ekspansji

1600 1750 okres osabienia, stagnacji
1750 1917 kapitalizm przemysowy (pocztek procesw globalizacji)
1917 -
rozwj procesw globalizacji

Proces akumulacji pierwotnej kapitau

Akumulacja kapitau gromadzenie kapitau, permanentna cecha kapitalizmu, polegajca na
przeznaczaniu czci zyskw na inwestycje
Akumulacja pierwotna poprzedzaa uksztatowanie kapitalizmu i waciw akumulacj
kapitalistyczn; proces przyspieszonego tworzenia kapitau oraz klasy robotniczej na drodze
przymusowego oddzielenia drobnego wytwrcy od wacicieli rodkw produkcji
Podwjna natura akumulacji kapitau

Wyksztacenie wolnej siy roboczej (proletariatu) z rolnictwa w wyniku np. procesu

ogradzania, zniesienie poddastwa osobistego
Wyksztacenie i umacnianie si nowej klasy spoecznej (buruazji) posiadaczy rodkw
produkcji

Klasyfikacja rde i form pierwotnej akumulacji

rda zewntrzne (Zachd, z kolonii)

rda wewntrzne (Wschd)
W rolnictwie
Poza rolnictwem

Przykady form (narzdzi) akumulacji kapitau

Wywaszczenie chopw z ziemi (np. poprzez ogradzanie)

Bogacenie si mieszczan (opacalne stao si grnictwo)
Eksploatacja kolonii (handel zamorski, przemyt, korsarstwo, handel niewolnikami)
Wojny handlowe (pomidzy kompaniami handlowymi)
Poyczanie pienidzy (kredyty, obligacje pastwo; poyczki, zastawy pozostali)
Spekulacje na giedach (towarowych wykorzystanie jedynie prbek towarw due ryzyko;
papierw wartociowych akcje, udziay - czsto faszywe)
Rozwj bankw: przeksztacenie kantonw wymiany handlowej (pierwsze: Londyn,
Lombardia) w banki (pierwsze: Mediolan, Genua; najsynniejsze: Amsterdamski, Angielski
umoliwi rewolucj przemysow)

Merkantylizm (Mercari handlowa) kierunek myli i polityki ekonomicznej, ktry utosamia

zamono kraju z osigniciem dodatniego bilansu handlowego w wyniku wzrostu si wytwrczych.
Przedstawiciele: Colbert, Petty, Defoe
Etapy merkantylizmu:
Pierwszy pytki, zw. Bulionizmem bogactwo kraju zwizane z napywem kruszcw
(Hiszpania, Portugalia)
Drugi szerszy bogactwo kraju zwizane z osigniciem dodatniego bilansu handlowego,
nawouje do usuwania barier wymiany handlowej (np. ce)
Merkantylizm handlowy (Anglia) tak jak w definicji
Merkantylizm przemysowy (Francja) handel jest istotny, ale naley pamita rwnie o
produkcji krajowej; nawoywa do eksportowania wyrobw gotowych i importowania tylko
niezbdnych surowcw; popieranie manufaktur rzdowych

rodki do osignicia dodatniego bilansu w handlu zagranicznym

Protekcjonizm celny (wysokie ca na importowanie wyroby gotowe; niskie ca, opaty

wywozowe na eksportowane produkty krajowe)
Popieranie rozwoju produkcji handlowej (poprzez subwencje, dotacje)
Denie do autarchii (samowystarczalnoci) gospodarczej wytwarzanie dbr na potrzeby
wojska, wytwarzanie dbr ywnociowych (uprawy zboa)
Popieranie polityki kolonialnej (kolonie jako rda surowcw, rynek zbytu, presti)
Pene wykorzystanie siy roboczej pracoway kobiety, dzieci, bezdomni, wczdzy,
ciganie specjalistw z zagranicy
Aktywne ksztatowanie gustw promowanie danego dobra by zwikszy na niego popyt

Merkantylizm zauwaalny na pocztku w Hiszpanii, Portugalii, nastpnie w Holandii, Anglii, Francji,

Rosji; bariery handlowe doprowadzay do konfliktw
Kameralizm forma merkantylizmu w Rosji. Charakterystyka:

Polityka podatkowa (naoenie podatkw na wiele produktw)

Pastwo monopolista
ciganie fachowcw z zagranicy

Nowe formy organizacji produkcji

Nakad alternatywa dla cechu (z powodu coraz liczniejszych konfliktw na linii czeladnik
majster)

Nakadca (przedsibiorca, czsto wczeniej byli majstrami w cechu) ) zajmowa si skupowaniem

surowcw, dostarczeniem ich i maszyn (organizacja produkcji), kalkulacj produkcji, kosztw.
Nakad wymaga podziau na fazy produkcji, kady rzemielnik wykonywa u siebie w domu jak
cz pracy (bd jej cao)

Manufaktura (rkodzieo, chocia czasami korzystano z pomocy koa wodnego)

Kooperacja robotnikw w jednym zakadzie, wymaga technologicznego podziau pracy, co

doprowadzio do zwikszenia wydajnoci pracy, specjalizacji, umoliwiao atw nauk
pracownikw (kady z nich mia wpraw w robieniu czego innego)
Manufaktury wytwarzay przedmioty zbytu (dobra luksusowe) np. porcelan, tkaniny, lustra
wiele z nich zbankrutowao ze wzgldu na wysokie koszty produkcji. Byy rwnie zakadane na
potrzeby wojska (po raz pierwszy w historii mielimy do czynienia ze standaryzacj wyrobw), ale
take zakadane przez kupcw (wytwarzano tam noe, mydo, garnki, )
Pocztki tzw. Nowego rolnictwa. W Anglii doszo do rozpadu trjpolwki ze wzgldu na potrzeb
zwikszania posiadoci przez landlordw. W tym celu wykorzystywano ziemie wsplne.
Skutki ogradzania ziem wsplnych (gminnych):

Pozbawienie czci chopw ziemi

Wiksza swoboda gospodarowania dla pozostaych
Tworzenie gospodarstw towarowych (zwikszenie renty gruntowej)
Wdraanie innowacji agronomicznych (agrotechnicznych) nowe metody, rodzaje rolin
(koniczyna, lucerna)

Specjalizacja gospodarstw
Podniesienie dochodowoci gospodarstw (np. owce zamiast zboa)
Silne rozwarstwienie wsi

Zmiany w handlu:
Handel obnony (obwony) may zakres

Kantony wymiany towarowej (coraz bardziej powszechne)

Giedy towarowe (afera tulipanowagwatowny skup tulipanw,nagy i znaczcy spadek ceny)

Handel zagraniczny - gwnie Anglia, Holandia (do Chin i Japonii); utworzenie kompanii
handlowych (kanadyjskiej, rosyjskiej)

Akt nawigacyjny (Anglia, 1651 r.) - zezwala na dowz towarw do Anglii jedynie na statkach pod
bander angielsk lub bander kraju, z ktrego pochodzi towar.

System folwarczno paszczyniany w E. Wschodniej (XVIw. schyek XVIII

w.) na przykadzie Polski
Elementy ustroju E. Wschodniej (II po. XV w.)

Dominacja rolnictwa
Ziemia nie jest towarem (monopol na ziemi ma szlachta, wiksze dochody z poyczek)
Dziaalno rzemielnicza w ramach folwarkw
Luksusy zarezerwowane dla szlachty
Dyktowanie warunkw przez szlacht

Podstaw systemu jest gospodarka folwarczno-paszczyniana. Panowie feudalni mieli wadze nad
folwarkami uprawianymi przez chopw paszczynianych

XV w., I po. XVI w. dua rola pracownikw najemnych

Pniejsze lata dua rola chopw paszczynianych
wtrne poddastwo powrt do osadnictwa redniowiecznego

Skutki systemu (XV/XVIw.)

Wzrost dochodw szlachty

Wzrost dochodw pastwa
Maa paszczyzna
Wzrost dochodw kupcw sprzedajcych na rynku krajowym

Przesanki przejcia do gospodarki folwarczno-paszczynianej:

Spadek dochodw szlachty i wzrost jej potrzeb

Rewolucja cen => osabienie pienidza => osabienie rent
Zwikszenie stanu szlacheckiego
Rozwj renesansu (wzrost potrzeb szlachty)

Wzrost popytu wewntrznego i zewntrznego

Oywienie gospodarcze spowodowane odkryciami geograficznymi
Wzrost zaludnienia (gwnie: dysproporcja midzy popytem a zapotrzebowaniem na
produkty rolne)
Rozwj rynku krajowego
Rozwj miast (coraz wicej ludnoci pracowao w przemyle)
Handel krajowy Gdask, Wrocaw, Krakw, Pozna; handel regionalny w
mniejszych miastach
Rewolucja cen (ceny produktw rolnych rosy najszybciej)
W XVIw. Polska miaa dodatni bilans handlowy. Zboe, drewno-eksport; zote dukaty,
srebrne talary import (przyczynio si to do osabienia pienidza, wzrostu cen)
Rewolucja cen
Korzystne dla szlachty warunki ustroju (dyktatura szlachecka XVI w.)
Rezerwy gruntw, moliwoci tworzenia folwarkw
Przejcie od pospolitego ruszenia do armii najemnej
Uzyskanie dostpu do morza na mocy pokoju toruskiego w 1466 r.

Istota folwarku paszczynianego (XVI/XVII w.) rednio miay po 60-100 ha

Sposoby powikszania gruntw folwarcznych

Zagospodarowywanie gruntw pustych (porzucone ziemie niegdy uytkowane przez
chopw)
Najmowanie chopw (pozbawienie ich czci ziem)
Wykup gospodarstw soeckich (na mocy traktatu waleckiego)
Przeznaczanie k pod uprawy
Karczowanie lasw
Gospodarowanie nieuytkw
Zaludnienie kraju (duy wzrost): Chopi 70%, mieszczanie 20%, szlachta 10%, duchowiestwo
0,5%

Kierunku dziaalnoci folwarkw:

Zboe yto, pszenica, owies
Hodowla woy, owce, konie (Wielkopolska)
Gospodarka rybna (Maopolska, Dolny lsk)
Gospodarka lena (Mazowsze)
Przetwrstwo rolne browary, sodownie, tartaki, myny
Organizacja gospodarki folwarcznej
Produkcja na zbyt
Produkcja oparta na paszczynie przymusowa, a wic sabej jakoci, le uprawiana ziemia
2 modele folwarkw:
Autonomiczny w oddaleniu od rzek spawnych, produkcja na rynek lokalny
Ekspansywny nad rzekami, lepszy transport => eksport
Gdask gwny port, handel zboem, bogacenie si kupcw gdaskich
Wprowadzenie innowacji: odwadnianie pl, pug, nowe metody upraw.

Kryzys systemu folwarczno-paszczynianego (gwnie lata 30. XVII w.)

Istota: dugotrwaa tendencja spadkowa podstawowych wskanikw ycia gospodarczego
Przyczyny wewntrzne (strukturalne) kryzysu:
Tkwice w samym ustroju folwarczno-paszczynianym (dysproporcja midzy sytuacj
szlachty a chopw)
Dezorganizacja sejmu (liberum veto)
Decentralizacja uprawnie
Przyczyny zewntrzne kryzysu:
Niezalene od ustroju folwarczno-paszczynianego
Wojny (m.in. ze Szwecj), przemarsze wojsk (niszczenie upraw i miast)
Epidemie, choroby
Pogarszajca si koniunktura na zboe (postpowanie zgodnie z zasadami merkantylizmu)

[Zaogi zapomogi wacicieli ziemskich dla chopw (pienine, zwierzta, maszyny) pierwotnie
miay by zwrotne]
Skutki kryzysu systemu folwarczno-paszczynianego:

Powrt do gospodarki naturalnej w sektorze chopskim (coraz wiksza paszczyzna-6 dni)

Upadek miast (brak popytu na produkty rzemielnicze; upadek handlu)
Pogorszenie sytuacji folwarkw

Oywienie spoeczno-gospodarcze w dobie owiecenia

1. Czynniki przeobrae (wymiana towarowa, relacja midzy dochodami a potrzebami)
2. Wyraz przeobrae
a) W sensie ilociowym (wzrost gospodarczy)
b) W sensie jakociowym (wyeliminowanie zjawisk tj. poddastwa, struktur feudalnych)
a) W rolnictwie (kolonizacja pustkowi, coraz wiksza rola pracy najemnej, rozwarstwienie
wsi; konstytucja 3 maja, uniwersa poaniecki polepszenie sytuacji chopw)
b) Poza rolnictwem (urbanizacja, ustanowienie komisji dobrego porzdku w celu utrzymania
czystoci, ustawa o miastach, nowe sposoby produkcji: nakad i manufaktura)

Gwne kierunki przeobrae w E. Zachodniej w dobie kapitalizmu

wolnokonkurencyjnego (schyek XVIIIw. 1870r.)

Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego

Wasno prywatna dominujca

Wolno osobista, rwno wszystkich wobec prawa
Swoboda gospodarowania
Konkurencja

Wielka Rewolucja Francuska 1789 r.

Kodeks Cywilny 1804 r. : wasno niepowtarzalnym dobrem, usankcjonowanie uywania pienidzy
na procent
Kodeks Handlowy 1807 r. : okrelenie wasnoci przedsibiorstw, okrelenie spek
komandytowych i spek z o.o.
Cykliczno rozwoju gospodarczego:
Wzrost produkcji => nadprodukcja => wstrzymanie produkcji => spadek popytu na si robocz =>
spadek obrotw handlowych => recesja w gospodarce => kryzys finansw pastwa =>
przezwycienie kopotw => wzrost zatrudnienia i obrotw => (wzrost produkcji) =>
Pooenie klasy robotniczej:

Pogorszenie sytuacji robotnikw (praca 12-16 godz. Dziennie)

Rygorystyczna dyscyplina pracy
Zatrudnianie dzieci i kobiet w przedsibiorstwach

Pocztki ustawodawstwa pracy (Anglia): pierwsze regulacje: dzieci miay pracowa midzy 6 a 21,
nie wicej ni 12 godzin, niezalenie od dugoci pracy musiay si nauczy pisa i czyta; kobiety nie
mog pracowa w kopalniach etc.; zwizki zawodowe pierwsze tworzone dla okrelonych
zawodw, przynaleno dobrowolna

Ruch socjalistyczny

Socjalizm utopijny (Robert Owen, Luis Blanc)

Poprawa sytuacji robotnikw, tworzenie spdzielnii, kas poyczkowych, zapomogowych, podzia

pracy, rwny podzia dochodw to s rodki do osignicia celw

Socjalizm naukowy (Karol Marks, Fryderyk Engels)

Rewolucja proletariacka, spoeczestwo bezklasowe,

wprowadzenie gospodarki centralnie kierowanej

likwidacja

wasnoci

prywatnej,

Podoe teoretyczne kapitalizmu liberalnego:

Fizjokratyzm (poszanowanie natury) schyek XVIII w., przedstawiciel: Quesnay

Rolnictwo jedyne, najlepsze rdo bogactwa; przemys i handel zajcia, zawody jaowe
3 klasy w spoeczestwie: klasa wacicieli ziem, klasa jaowa (rzemielnicy, handlowcy,
kupcy), klasa produkcyjna (chopi)

Ekonomia klasyczna przedstawiciele: A. Smith, D. Riccardo

Obiektywny charakter ycia gospodarczego
Wolno dziaa gospodarczych (pastwo ma suy obronie granic, gospodarka ma by
rynkiem)
Wolna konkurencja prywatnych przedsibiorcw
rdem bogactwa spoeczestwa jest praca

Zaoenia liberalnej polityki gospodarczej:

Wolno jednostki
Wolno dziaalnoci gospodarczej (przeciwko cechom)
Wolno handlowa

Rewolucja przemysowa
To caoksztat przemian technicznych, ekonomicznych i spoecznych zwizanych z powstawaniem
wielkiego przemysu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji
Przeamanie barier technicznych: mechanicznej, surowcowej, energetycznej (z oywionej na
nieoywion)
Zmiany ekonomiczne:

Wprowadzenie rachunku ekonomicznego nakady efekty

Proces koncentracji
Specjalizacja
Tworzenie okrgw

Zmiany spoeczne:

Urbanizacja
Umacnianie klas spoecznych
Poprawienie warunkw ycia
Przejcie ze spoeczestwa rolniczego na przemysowe

Dlaczego w Anglii? Przesanki

Przesanki przyrodnicze:

Morski klimat, wyspiarskie pooenie prowadzenie handlu, bezpieczestwo

Obfito surowcw rudy elaza, wgiel, wena
Tani transport (rzeki, porty)
Rozwinita sie drg bitych

Przesanki demograficzne:

Wzrost demograficzny
Wczesne zawieranie maestw
Obnienie stopy zgonw (opalanie wgla kamiennego do mieszka ciepo; ywienie; rozwj
medycyny leki)

Przesanki technologiczne:

Uznanie angielskich rzemielnikw za najlepszych na wiecie (patenty)

Rozpowszechnienie manufaktur
Najwczeniejsze w Europie prawo patentowe (1633)

Przesanki naukowe i kulturowe:

Naukowe metody badania rzeczywistoci (opis, obserwacja, eksperyment)

Stowarzyszenia uczonych (Royal Society) upowszechnienie wynalazkw, odkry wrd
spoeczestwa
Publikacje naukowe

Przesanki ekonomiczne:

Rozwj rolnictwa towarowego

Akumulacja rodkw => inwestowanie
Uwalnianie siy roboczej => do przemysu
Zaspokojone zdolnoci ywnociowe
Popyt na dobra masowe
Intensywna akumulacja kapitaw => rozwj rynkw finansowych
Likwidacja reglamentacji cechowej => swoboda
Stabilno koniunktury

Przesanki ustrojowe i instytucjonalne

Najwczeniej uregulowane stosunki agrarne

Poszerzajcy si zakres wolnoci politycznych i obywatelskich
Powoanie monarchii parlamentarnej
Umacnianie praw wasnoci oraz systemu ochrony wasnoci patentowej
angielska tolerancja (wzgldem ludzi innej nacji)

3 warunki angielskiej rewolucji:

Wysoko wydajne rolnictwo

Sprawny rynek
Stabilna wadza polityczna

Zasadnicze kierunki przemian:

Mechanizacja przemysu wkienniczego

Popyt na przdz => potrzeba wydajnoci

Wynalazki: Latajce czenko (John Kay, 1733), Spinning Jenny (James Hargreaves, 1764), warsztat
tkacki (Cartride), tkaniny akardowe (1804)

Wzrost produkcji elaza i zmiany w jego obrbce

Wykorzystanie nowych rde

Pompa parowa (Thomas Newcomen, 1712), wgiel drzewny, maszyna parowa (James Watt, 1769)
Transport: automobil (1765), kolej elazna (1814), pierwsza linia towarowa (1825)
Skutki rewolucji przemysowej w Anglii:
Ekonomiczne:

Przechodzenie rkodzielnej produkcji manufaktur na etap zmechanizowanej produkcji

fabrycznej (surowce, chonny rynek) => duy eksport
Nasilenie procesw urbanizacyjnych => rozwj miast w pobliu surowcw
Skutki makroekonomiczne (m.in. wzrost gospodarczy na pocztku powolny ze wzgldu na
tzw. blokad napoleosk uniemoliwienie handlu Anglii przez wojska francuskie)

Spoeczne:

Nowa klasa spoeczna proletariat fabryczny (bezmajtni)

Plaga bezrobocia (pojawia si zjawisko luddyzmu ruchu niszczenia maszyn w zakadach)
Ndzne warunki bytowania robotnikw

Rewolucja przemysowa spowodowana zostaa mechanizacj przemysu lekkiego, ktra pocigna za

sob przewrt techniczny. Nastpia mechanizacja przemysu lekkiego (maszyna wytwarza dobra
konsumpcyjne) oraz mechanizacja rodkw produkcji (maszyna wytwarza maszyn wytwarzajc
dobra konsumpcyjne)

Rewolucja agrarna

Dwa sposoby zwikszenia produkcji rolnej:

Ekstensywny wzrost produkcji zwikszenie areaw upraw, siy roboczej, zwierzt

hodowlanych dominuje w E. Wschodniej

Intensyfikacja rolnictwa zwikszenie wydajnoci z powierzchni uprawnej

Rewolucja agrarna caoksztat przemian w rolnictwie w XVIII w. i I po. XIX w. prowadzcy do

przewrotu agrotechnicznego i spoeczno-ekonomicznego, ktre wzajemnie si uzupeniy i prowadziy
do trwaej zmiany organizacji produkcji rolnej.
Przewrt agrotechniczny:

Podozmian (Anglia) zamiast trjpolwki

Metoda uprawy oparta na zmianowaniu okrelonej sekwencji rolin wystpujcych po sobie.

Podstawowy podozmian: ozime, okopowe, jare, koniczyna (co rok inne byo zasiewane, miao to
zapobiec wyjaawianiu pl. Podozmian spowodowa:
Zwikszenie powierzchni uprawnej (o 1/3 w stosunku do trjpolwki)
Wzrost wydajnoci ziemi
Mechanizacja
Na pocztku: udoskonalenie istniejcych narzdzi. Nowe narzdzia: pug wieloskibowy, brona
elazna, kosa wykonane z elaza, nadaway si na upraw twardej gleby
Nowe maszyny: myn parowy, mockarnia parowa, sieczkarnia, siewnik, niwiarka (wynalazca:
McCornick), koparka do ziemniakw
Nawoenie
Na pocztku: udoskonalenie nawoenia naturalnego (gnoju). Poza tym wykorzystywanie muu,
szlamu, torfu. Sprowadzenie guano odchodw ptakw z Ameryki Pd.
Justus Liebig niemiecki naukowiec zajmujcy si odywianiem rolin, odkry, e roliny mog
rwnie odywia si sztucznymi zwizkami
Wprowadzenie sztucznych nawozw. Pierwsze wytworzone fabrycznie to: mczki wapiennofosforowe, sole potasowe (preparowane z wgla drzewnego), saletra (preparowana z guano)
II po. XIX w. nawozy fosforowe Anglia, Niemcy
1912 nawozy azotowe (przy uyciu amoniaku) Anglia, Niemcy
Agrochemia dzia nauki zajmujcy si m.in. problemem wytwarzania nawozw sztucznych
Melioracje nawadnianie, odwadnianie
Pozwoliy rozszerzy obszar uprawy i podnie wydajno gruntw ju wczeniej uytkowanych.
Doskonalenie upraw rolin
Ustalenie si nowej proporcji upraw tradycyjnych
Roliny zboowe stanowiy tylko max. 55% wszystkich upraw, wprowadzenie rolin
motylkowych, okopowych
Upowszechnienie si:
Upraw nawozowych i paszowych
Upraw ziemniakw (p. spirytusowy; dla biedoty) i burakw cukrowych
Innych upraw przemysowych (np. kukurydza USA)

 Udoskonalenie odmiany rolin uytkowych

Racjonalna gospodarka surowcami rolinnymi (np. wykorzystanie lici burakw)
Intensyfikacja hodowli

Badania naukowe (Dania, Anglia, Holandia): leki (np. przeciw wcieklinie - Pasteur)
Ochrona weterynaryjna szczepionki, leki
Chw nowych gatunkw zwierzt (intensyfikacja hodowli owiec m.in. merynosy)
Ulepszanie i uszlachetnianie ras

Efekt kocowy: wzrost wielkoci zwierzt i mlecznoci krw => hodowla staje si
samodzielnym dziaem produkcji
Spoeczno ekonomiczne aspekty rewolucji agrarnej.
Rolnictwo i przemys:

Wsparcie przemysu maszynowego i chemicznego

Rozwj przemysu rolno-spoywczego

Nauka i owiata rolnicza:

Badania naukowe, publikacje, towarzystwa naukowe, czasopisma fachowe

Owiata rolnicza (szkoy rolnicze, kursy doszkalajce)

Rozwj kapitalizmu w rolnictwie

Francuska droga
do kapitalizmu
- rewolucyjna
- oddolna (inicjatywa ludu)
- brak obcie dla chopw
- brak przeytkw stosunkw feudalnych
(nadano chopom ziemi przez nich
uytkowan)
- Francja, Belgia, Dania, Hiszpania

Pruska droga
do kapitalizmu
- ewolucyjna
- odgrna (inicjatywa rzdu)
- due obcienia chopw (odszkodowania
1/2 lub 1/3 uytkowanego areau)
- wiele przeytkw stosunkw feudalnych
(chopi otrzymali prawo do ziemi
uwaszczenie ziemi otrzymali tylko
najbogatsi, biedni rugowani)
- Prusy, Rosja, Austria, Ziemie polskie

Konsekwencje rewolucji agrarnej:

Powstanie
rolnictwa kapitalistycznego (przejaw: pojawienie
si
wydajnych,
wysokotowarowych gospodarstw o stosunkowo duej powierzchni)
Wasno indywidualna (obszarnicza i chopska)
WZROST PRODUKCJI ROLNEJ
Przeom w produkcji ywnoci
Produkcja towarowa
Poprawa pooenia ludnoci chopskiej (czci; w maym stopniu obejmowao E. Wschodni)
Mniejszy odsetek ludnoci rolniczej

Im mniejszy odsetek ludnoci utrzymujcej si z rolnictwa, tym wyszy poziom rozwoju

ekonomicznego i nowoczeniejsza struktura ekonomiczno-spoeczna kraju

Australia eksporter weny, USA rolnictwo plantacyjne (praca murzyskich niewolnikw), Am.
Poudniowa latyfundia

Narodziny kapitalizmu na ziemiach polskich (schyek XVIII w. do 1870r.)

wiatowe tendencje: kapitalizm, industrializacja, wiksza wymiana towarowa, walka o kolonie,
spoeczestwo stanowe (feudalizm) => spoeczestwo klasowe (kapitalizm), powstanie klasy
robotniczej (biedota), zjawisko marginesu spoecznego, E. Wschodnia przeytki systemu feudalnego
Czynniki rozwoju kapitalizmu:

Rolnictwo wygenerowanie najwikszej iloci kapitau

Element finansowy akumulacji
Podatki, opaty, dochd z wykupu ziemi, monopole np. monopol propinacyjny
wyczno na produkty przemysu spirytusowego, chopi byli zobowizani zakupi
okrelon ilo flaszek, oczynszowanie chopw, dochd z dodatkowej ziemi w wyniku
ogradzania chopw (na byych ziemiach wsplnych tworzono m.in. hodowle owiec),
zmniejszanie odsetka dochodw z rolnictwa, przetwrstwa, zwikszanie dochodw z
przemysu
Element rzeczowy akumulacji- ziemia (wywaszczanie, rugowanie)
Element osobowy akumulacji (sia robocza w postaci wywaszczonych chopw)

Kapita ziemiaski (z dziaalnoci przemysowej; ziemianie zakadaj pierwsze manufaktury)

Brzostowski, Zamoyski pionierzy kapitalizmu na ziemiach polskich

Wykorzystywanie siy roboczej z folwarkw do przemysu

Kapita pastwowy (dua rola w stosunku do krajw E. Zachodniej)

Uzyskany dziki prowadzonej polityce pastwa: ciganie podatkw, ce, Utworzenie Banku
Polskiego oraz Huty Bankowej (Dbrowa Grnicza)

Kapita handlowy (sabo polskich miast => maa rola w stosunku do krajw E. Zachodniej)

Kupcy manufakturowi kupcy zajmujcy si organizacj manufaktur (gwnie p. wkienniczy,

wiece)
Waciwoci procesu akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich

Nie bya procesem cigym, lecz przerywanym (skokowym)

Bazowaa prawie wycznie na rdach wewntrznych (co przekadao si na ujemny bilans
handlowy
Istotne znaczenie odegrao rolnictwo
Wielka rola przypada ziemiastwu
Akumulacja trwaa stosunkowo krtko (bya sabsza ni w Europie Zach.)

Cechy modelu pruskiego w odniesieniu do ziem polskich

Rozcignicie procesu reform w czasie i etapowo (uchwalanie edyktw)
Czstkowy, wahadowy charakter reform (w sprawie paszczyzny, reformy jzefiskie [zabr
austriacki] wprowadzenie, cofnicie, wprowadzenie innych, cofnicie innych reform)

 Zrnicowany przebieg i sposb realizacji reform (w zaborze pruskim wprowadzono do koca

wszystkie zakadane reformy, w innych ju nie)
Reformy umocniy wielk wasno ziemsk (uwaszczenie, dochody z wykupu => inwestycje)
Ciar reform przerzucony na chopw
Ludno bezrolna poza zasigiem
Uwaszczenie chopw i nowy ustrj rolny.
Uwaszczenie (XIX w.) nadanie chopom prawa wasnoci do caoci lub czci uytkowanej przez
nich ziemi w zamian za uiszczone odszkodowanie, zniesienie poddastwa osobistego i sdowego

Zabr pruski
Dekret grudniowy (21 XII 1807 r.) umoliwia odejcie chopa ze wsi; jeeli chop si
umwi ze szlacht w sprawie odejcia ze wsi, to szlachta przejmowaa wszystko, co
chop posiada
Edykt regulacyjny (1811) chop posiadajcy gospodarstwo sprzajne (posiadajce
par zwierzt pocigowych) jest zwolniony z paszczyzny za odszkodowaniem (1/3
lub poowa ziemi), jednak feuda zachowa zwierzchni wadz
Uwaszczenie w Wielkopolsce (1823) - chop posiadajcy gospodarstwo sprzajne
(posiadajce par zwierzt pocigowych) jest zwolniony z paszczyzny za
odszkodowaniem (1/3 lub poowa ziemi), jednak feuda zachowa zwierzchni wadz
dotyczy tylko gospodarstw powstaych po 1772/73 roku!
Nowela dot. Grnego lska (1827) chop posiadajcy gospodarstwo sprzajne
(posiadajce par zwierzt pocigowych) jest zwolniony z paszczyzny za
odszkodowaniem (1/3 lub poowa ziemi), jednak feuda zachowa zwierzchni wadz
dotyczy tylko gospodarstw majcych co najmniej 27 morg (ok. 7 hektarw)!
Ustawa uwaszczeniowa (1850) wynik buntu chopskiego, obja rwnie
gospodarstwa mae, cakowicie zniosa wadz zwierzchni feudaw
Zakoczenie procesu (1858)

Galicja
Wpyw ruchw spoecznych: rabacja galicyjska zbrojne wystpienie chopw
przeciw uciskom ze strony dworw, Wiosna Ludw
Restrykt uwaszczajcy (1848) uwaszczeniu zostaj poddane wszystkie
gospodarstwa bez gospodarstw dzierawionych i gospodarstw chopw bezrolnych
Patent Cesarza (1848) uregulowanie stosunkw poddaczych, odszkodowania za
dzierawy
Patent Cesarza (1849) zniesienie jurysdykcji patrymonialnej
Znoszenie wsplnot gruntowych (lata 60.)

Krlestwo Polskie

Reformy czynszowe oczynszowanie chopw

Zmiana paszczyzny w okup pieniny (1861)
Uchylenie obowizkw (22.01.1863) zniesienie czynszw, paszczyzny
Ukazy uwaszczeniowe (marzec 1864) ziemia przechodzi na wasno chopw
Wykup w formie podatkw chop nie paci za uwaszczenie, ale paci wysoki podatek

Skutki uwaszczenia:

Uwaszczono ponad milion gospodarstw (najwicej: zabr austriacki, Galicja; najmniej: zab. pruski)
najdrosze uwaszczenie w zaborze pruskim
Zlikwidowanie paszczyzny okoo 100 mln dniwek
Najwiksze gospodarstwa powstay na terenie zaboru pruskiego (najmniejsze w Galicji)
Gospodarstwa chopskie utraciy cz dotychczasowej ziemi
Postp w zakresie agrokultury (pruski najwikszy, galicyjski najmniejszy ze wzgldu na du
ilo taniej siy roboczej)

Postp widoczny w zakresie wprowadzenia nowych maszyn, podozmianu (z.pruski; w Galicji

trjpolwka bezugorowa i wielopolwka), melioracji, nawoenia.
Rozwj gospodarki towarowej (gospodarze staj si przedsibiorcami, zaleao im na zysku)
Gospodarstwa chopskie stay si mniej opacalne poniewa: byy bardziej opodatkowane od
folwarcznych, nastpi duy przyrost naturalny chopw (co miao wpyw na podzia gospodarstw
i ich rozdrobnienie), chopi posiadali specyficzn mentalno (przyzwyczajenie do tego, e jest si
podlegym komu; niezaradno)
Gospodarstwa folwarczne stay si bardziej opacalne poniewa: waciciele folwarkw
otrzymywali dodatkowe rodki z tytuu uwaszczenia chopw, wci istniaa paszczyzna
(chocia bya coraz mniejsza).
Zabr pruski przodowa w rolnictwie, gdy: posiada dobry rynek zbytu Niemcy, posiada
polityk protekcyjn rynku (sprzyjao to towarowoci gospodarstw), nastpowa duy napyw siy
roboczej ze wschodu (szukanie lepszych warunkw ycia). W zaborze pruskim cukrownictwo i
hodowla trzody chlewnej stao si opacalne, uprawa zboa ju nie.
Zabr austriacki gorzej si prezentowa w stosunku do pruskiego ze wzgldu na inn polityk
zaboru (mniej protekcyjna), mniejsze rodki oraz parcelacj gruntw. Najbardziej opacalny w
tym zaborze by wyrb i sprzeda drewna.
Zmiany w pooeniu chopa i waciciela folwarkw
Zrnicowanie statusu majtkowego wrd chopw doprowadzio do innego modelu
konsumpcji, stylu ycia. Mielimy do czynienia ze zjawiskiem poday godowej (mniejsza i gorsza
konsumpcja kosztem lepszej sprzeday towarw) widocznym gwnie wrd biedoty (ziemia i
kapusta)
Charakterystyka rozwoju przemysu na ziemiach polskich (powolny od po. XIX w., warunki rozwoju
gorsze ni na Zachodzie, dominacja rolnictwa, saba dostpno surowcw na pocztku, ograniczone
zasoby siy roboczej)
Oparty na rko dzielnej technice produkcji (manufaktury, pierwsza maszyna dopiero pod
koniec XVIII w.)
Nowa technika rozwijaa si obok starej(drobne zacofane przedsibiorstwa obok manufaktur)
W organizacji spoecznej produkcji dominoway manufaktury
Proces industrializacji rozpocz si od rozwoju p. cikiego (na Zachodzie od p. wkienniczego)
Rozwj mia charakter skokowy (skoki te byy sabsze ni na Zachodzie)
Efekty niektrych skokw industrialnych dorane lub niewspmierne do nakadw

Przeobraenia w gospodarce wiatowej w dobie kapitalizmu

monopolistycznego (1870 1918/1914)
Dominacja Europy na wiecie; USA i Japonia szybko si rozwijaj
1870 zjednoczenie Woch
1871 zjednoczenie Niemiec, powstanie II Rzeszy
II rewolucja przemysowa

Przypada na II po. XIX w. i pocztki XX w.

Spowodowana gwatownym rozwojem nauki (silnik gazowy, dynamit, karabin maszynowy)
Upowszechnienie wynalazkw i innowacji w procesach produkcyjnych (co nie byo a tak
widoczne w czasie I rewolucji przemysowej)

II rewolucja przemysowa to:

1. Zmiany w technice i technologii produkcji
Zastosowanie energii elektrycznej: elektrownia wodna (1882, Appleton, USA), silnik
elektryczny (Danielson, 1902), transformator (Jaboczkow, 1876), arwka (Edison,
1886)
Wydobycie i przetwrstwo ropy naftowej: destylacja (ukaszewicz, 1853),
przemysowe wydobycie, produkcja nafty i benzyny
Postp w syntezie chemicznej
barwniki syntetyczne (anilina, Perkin, 1856; alizaryna, Perkin + kumple z Niemiec, 1869;
indygo, Baeyer, 1878), leki (aspiryna, Hoffmann ; rodki antyseptyczne), nawozy
sztuczne, masy plastyczne, badania naukowe, ukad okresowy pierwiastkowy (1868),
soda amoniakalna do produkcji szka, rodkw piorcych (1863), kwas siarkowy, opona
pneumatyczna (Dunlop, 1888), guma
Silnik spalinowy (Benz, 1879; Diesel, 1893) do produkcji samochodw, motocykli,
pniej traktorw, czogw; silnik wysokoprny Diesla 1. Generacji 1906
Turbina parowa
Pocztki telekomunikacji (telefon, Bell, 1876; radio, Marconi, 1896)
Postp w hutnictwie, przemyle metalowym (piece martenowskie, piece elektryczne,
hutnictwo aluminium)
Zmiany w kinematografii (pierwsze filmy)
Budownictwo i przemys zbrojeniowy (dynamit, Nobel, 1875)
2. Zmiany w technicznej organizacji produkcji
Racjonalizacja produkcji (cicie kosztw)
Typizacja i standaryzacja wyrobw
System tamowo potokowy (by produkcja miaa jak najmniej przestojw; stosowane
w p. samochodowym; pierwszy raz w Chicago rzenia i fabryka wagonw)
Naukowa organizacja pracy fordyzm, tayloryzm

Tayloryzm (Taylor) dua organizacja, sprawno pracy, kalkulacje, praca akordowa

Fordyzm zasady Taylora wprowadzone w fabryce Forda (1903) w Detroit, usprawnienie
organizacji produkcji; ale w innych zakadach tayloryzm si nie przyj ze wzgldu na bunt
pracownikw
3. Zmiany w technice i ewidencji
Wyodrbnienie administracji gospodarczej i kadry inynieryjno-technicznej
Oddzielenie wasnoci od zarzdzania (powstanie zawodu menadera)
Fayol wprowadzi system zarzdzania dobry dla przedsibiorstw i administracji
pastwowej, oparty na: dyscyplinie, autorytecie, inicjatywie pracownikw, adzie
Nowe techniki biurowe (wykorzystanie telefonu, maszyny do pisania)
4. Zmiany w organizacji obrotu
Przedsibiorstwa hurtowe i komisowe
Hale targowe, towarowe
Giedy
Sprzeda katalogowa, promocja sprzeday
5. Nowe gazie wytwrczoci i wzrostu asortymentu wyrobw (p. samochodowy,
elektrotechniczny, chemiczny)
6. Zmiana ukadu si ekonomicznych midzy mocarstwami kapitalistycznymi (1. USA, 2.
Niemcy, 3. Anglia; pogbienie dysproporcji midzy bogatymi i biednymi krajami)
7. Koncentracja produkcji
Kryzys w latach 1873 1896, wcielanie w ycie neoprotekcjonizmu odam XVIII-wiecznego
merkantylizmu, pastwo nabiera znaczenia
Panika zwizana ze spadkiem cen produktw to jedna z przyczyn kryzysu, wprowadzenie
taryf celnych, opat wewntrznych; kryzys wymusza rozwj przedsibiorczoci
Faza rozwoju wielkiej przedsibiorczoci (od 1873): wchanianie przedsibiorstw, fuzje,
monopole, cilejsze lub luniejsze porozumienia (koncerny jeden waciciel, odrbno
prawna przedsibiorstw, wsplny zarzd; kartele trusty w USA skupienie firm z tej samej
brany, odrbno prawna przedsibiorstw; syndykaty jeden waciciel, skupienie firm z tej
samej brany, wsplne biuro sprzeday, podzia zyskw; holdingi jedna gwna firma, wiele
firm podrzdnych)
Pozioma koncentracja (horyzontalna) p. spoywczy, wkienniczy wsplna dziaalno
przedsibiorstw zajmujcych si t sam faz produkcji (wytwarzanie tkaniny + wytwarzanie
tkaniny)
Pionowa koncentracja gwnie p. chemiczny wsplna dziaalno uzupeniajcych si firm,
zajmujcych si innymi fazami produkcji (wydobywanie surowcw + wytwarzanie tkaniny)
Rockefeller zaoy trust w Ohio przetwrstwo ropy naftowej i wszystko co z tym zwizane
(pionowa koncentracja: wytwrnia, przetwrstwo, dystrybucja)
Duy odsetek ludnoci pracujcej dla przedsibiorstw monopolistycznych

8. Zmiany w rolnictwie i przemyle spoywczym

Postp w mechanizacji (kombajny, traktory)

Wzrost plonw (najwikszy w Anglii i Danii)
Zrnicowanie typw rolnictwa (guma, kauczuk plantacje kauczukowe w Azji)
Konkurencja (Europa vs USA; USA nisze koszty, ceny => przyczyna kryzysu)
Postp w przygotowaniu i przechowywaniu ywnoci (mroenie misa, pasteryzacja,
przyprawy kuchenne Szwajcaria, margaryna Holandia)

9. Zmiany w transporcie
Wzrost znaczenia transportu kolejowego (wzrostu dugoci linii kolejowych;
lokomotywa elektryczna, 1895; lokomotywa spalinowa, 1912; pocigi sypialne, 1864;
owietlenie w wagonach, 1889
Postp w egludze morskiej (turbina parowa, 1884; 2 stocznie, statki specjalne
chodnie, pasaerskie Titanic)
Budowa kanaw (Sueski)
Rozwj transportu drogowego (automobil, 1885; fabryki samochodw, Ford;
tramwaje najstarsze w Berlinie; metro najstarsze w Londynie)
Rozwj transportu powietrznego (statek powietrzny, Zeppelin, 1900; samolot, 1903)
10. Zmiany w handlu

Wzrost obrotw
wiatowy rynek towarw
Wywz kapitaw
Nawrt do protekcjonizmu neoprotekcjonizm (zapobieganie zalewem tanich
towarw)

11. Zmiany w finansach

Wzrost obiegu pieninego (giedy papierw wartociowych Pary, Londyn, Krakw;
pojawia si zawd maklera giedowego)
Rozwj bankowoci (kredyty, emisje obligacji, akcji, wsppraca z przedsibiorstwami
np. Deutsche Bank)
Wzrost roli kredytu
Koncentracja kapitau
Oligarchia finansowa
Wywz kapitaw (np. do kolonii)

Przeobraenie w gospodarce wiatowej w dobie kapitalizmu

monopolistycznego (1870-1918/1914)

Drugi etap ekspansji kolonialnej

Fazy kolonializmu europejskiego
1. Od XVI do po. XVIII w. znaczca kolonizacja, pastwa dyy do posiadania kolonii
2. Od XVIII w. w okresie kapitalizmu liberalnego ograniczenie kolonizacji (z wyjtkiem
Wielkiej Brytanii i Francji)
3. Po 1870 w okresie kapitalizmu monopolistycznego - podziaowi ulega Afryka i cz Azji
Imperializm denie do dominacji
Imperializm ekonomiczny ekspansja zamorska Europejczykw a gospodarka reszty wiata
Przyczyny imperializmu:
Poszukiwanie surowcw (przetwarzane w krajach macierzystych jak i w koloniach). Przywz
np. diamentw i zota (Afryka), ropy naftowej, metali kolorowych, surowcw ywnociowych
Poszukiwanie rynkw zbytu (tam lokowano nadwyki produkcji, bo by duy, chonny rynek
Uzyskiwanie korzyci ekonomicznych (zyski ze sprzeday surowcw, produkcji z kolonii,
dzierawy terenw)
Umacnianie pozycji politycznej (przewaga nad innymi krajami)
Eksponowanie wyszoci rywalizacji europejskiej
Szerzenie chrzecijastwa
Skok na Afryk pocztek 1881: atak na Tunezj, ktra zostaa podzielona pomidzy Wielk Brytani,
Francj oraz Niemcy
Rozwj gospodarczy dawnych mocarstw
1. Wielka Brytania
Najwiksza potga gospodarcza po 1. Rewolucji przemysowej
Utrata pozycji potgi na rzecz USA (wiele zakadw powstaych w XVIII w. byy ju
przestarzae)
Kryzys gospodarczy trwajcy ok. 20 lat
Kryzys w przemyle i rolnictwie (konkurencja rolnictwa amerykaskiego)
Wzrost zaludnienia (import taniej ywnoci z Ameryki)
Podboje w Azji: Kuwejt, Birma, Nowa Gwinea oraz w Afryce
Indie kolonia: sia robocza, surowce i due moliwoci osigania zyskw
Oywienie gospodarcze zwizane z rozwojem przemysu zbrojeniowego
2. Francja
1870 przegrana wojna z Prusami, ktry przyczynia si do utraty Alzacji i Lotaryngii i
naoenia na Francj 5 mld frankw kontrybucji
Pionierstwo w motoryzacji i lotnictwie
Rozwj przemysu samochodowego (Peugeot i Renault)
Dynamiczna produkcja opon
Rozwj przemysu lekkiego
Pary jako kolebka kultury, elegancji

3. Rosja
Wpyw przegranej wojny krymskiej (1853-56) z Francj i Wielk Brytani
Reformy finansowe, administracyjne, wojskowe
Industrializacja (zwizana z sektorem pastwowym, od lat 80.)
Dotacje dla przedsibiorcw
Powstanie Zagbia Donieckiego, Okrgu Kaukaskiego, Okrgu Petersburskiego
Sabe rolnictwo (gosp. Feudalna, zacofanie)
Zapdy zagarnicia Chin
Rozwj gospodarczy nowych mocarstw
1. Rzesza Niemiecka
1871 zjednoczenie polityczne
Przyczenie Alzacji i Lotaryngii
Grynderka proces zakadania nowych przedsibiorstw i spek
2. Miejsce po USA
Kolonie na Bliskim Wschodzie
2. USA
Po wojnie secesyjnej (1865) przyspieszony rozwj gospodarczy
Sprzyjajce rozwojowi warunki: zasoby naturalne i szlaki komunikacji morskiej
Rozwj przemysu maszynowego, wydobycie wgla, przetwrstwa ropy naftowej itp.
Niedostatek siy roboczej (pomimo duej imigracji Europejczykw)
Fordyzm i tayloryzm
Rolnictwo: na poudniu farmy, gdzie uprawa tytoniu i baweny; Zachd uprawa
kukurydzy i pszenicy
3. Japonia
1867 przewrt: obalenie szoguna
Rozwj przemysu lekkiego
Nowe pastwa rozwinitej gospodarki:
Holandia
Relacje ekonomiczne z Rzesz Niemieck
Przemys przetwrczy (trzcina cukrowa, kawa, tyto)
Rolnictwo i ogrodnictwo
Dania
Rozwj rolnictwa (dominacja produkcji zwierzcej, zwaszcza byda)
Sp dzielno wiejska
Szwecja
Bogate zasoby surowcowe
Sprzeda drewna, przemys meblarski, przetwrstwo rud elaza
Biae dominia Kanada, Australia, Nowa Zelandia
Kanada
Rybowstwo, budowa statkw (prowincje wschodnie)
Rolnictwo, uprawa zb (prowincje zachodnie)
Lasy, produkcja zwierzca (prowincje centralne)
Australia
Produkcja i chw merynosw
Zoa zota
Nowa Zelandia podobnie jak w Australii
Argentyna kraj rolniczy (hodowla byda)

Gospodarka wiatowa w okresie wojny (1914-1918)

Wojny hegemoniczne w dziejach nowoytnych

1. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) dominacja Holandii w XVII w.
2. Wojny napoleoskie (1792 1815) dominacja Wielkiej Brytanii w XIX w.
3. I wojna wiatowa (1914-1918) dominacja gospodarcza USA
4. II wojna wiatowa (1939-1945) umocnienie dominacji USA
Przyczyny ekonomiczne I wojny wiatowej
Denie do nowego podziau wiata
Konflikty zwizane z podbijaniem nowych terenw
Konflikt Niemiec z Wielk Brytani o poudniow Afryk
Konflikt Niemiec z Francj o Maroko
Konflikt Niemiec z Rosj o ziemie kongresowe
Bloki militarne zbrojenia
Trjprzymierze 1882 Niemcy + Austro-Wgry + Wochy
Ententa Wielka Brytania + Francja + Rosja
Charakter wojny:
Pocztek: zamach na ksicia Ferdynanda w Sarajewie (28.06.1914)
Wyjtkowo:
Dugotrwao (4 lata)
Wielki zasig geograficzny dziaa militarnych (34 kraje)
olbrzymie zaangaowanie si ludzkich i zasobw materialnych
Zastosowanie nowych rodkw walki (gazy, czogi, samoloty, karabiny maszynowe,
gruba Berta (modzierz), U-Booty

Gospodarka wojenna
Wojna a gospodarka
Zakadano szybkie zakoczenie wojny i niskie koszty
Wojna si przeduya wic zaczo brakowa rodkw pieninych i surowcw
Wprowadzono system gospodarki wojennej w Niemczech
KONWERSJA przemysu i rolnictwa (przeksztacenie produkcji cywilnej na produkcj
wojskow)
Mobilizacja gospodarcza. Jej zakres zalea od:
Pooenia danego kraju
Stopnia zaangaowania w wojn
Stan produkcji i posiadanych zapasw
Zasoby siy roboczej
Plan Hindenburga - 1916 Niemcy. Polega na:
Zlikwidowaniu liberalizmu gospodarczego
Kontroli produkcji, cen, pac
W peni zmilitaryzowanym przemyle
Pozyskiwaniu surowcw metod rekwirowania
Pooenie ludnoci
Przymus pracy
Zakaz strajkw

Przeduenie czasu pracy, skracanie urlopw

Wprowadzenie systemu kartkowego (reglamentacja towarw)
Powysze zmiany wprowadzone w Niemczech, Rosji i Francji
Finanse wojenne
znaczne wydatki wojenne
Zaciganie kredytw zagranicznych
Poyczki wewntrzne (emisja obligacji)
Podwyszenie podatkw
Dodrukowanie pienidzy
Skutki wydatkw wojennych:
Zawierano wymienialno waluty na zoto
Zmniejszenie si zasobw zota
Dugotrway proces inflacyjny

wiat i Polska po I wojnie wiatowej (do 1928)

Straty i zniszczenia wojenne: straty ludnociowe (7% ludnoci Europy) wielu zmaro przez epidemie
i gd, straty materialne (273 mld $): bezporednie, porednie
Nowy ukad sil politycznych i gospodarczych
Europa traci znaczenie
Powstanie Ligi Narodw (1919) z inicjatywy prezydenta USA. Jej celem miao by utrzymanie
pokoju. Nastpc Ligi Narodw jest ONZ powstae w 1945 r.
Zmiany wewntrz Europy (rozpad Austro-Wgier, wyniszczenie gospodarcze Niemiec)
Sytuacja pastw kolonialnych (cz uzyskao niepodlego lub autonomi)
Potgi gospodarcze: USA (dostarczaa Europie ywno, udzielaa poyczek w czasie wojny) i
Japonia
Spadek globalnej produkcji przemysowej
Migracje ludnociowe (np. z Europy do USA)
Globalne skutki ekonomiczne wojny
Osabienie ekonomiczne Europy (zahamowanie wzrostu gospodarczego, wzrost zaduenia)
Dezorganizacja handlu midzynarodowego (bariery celne, blokady nakadane przez kraje
ententy w czasie wojny)
Centrum ycia gospodarczego USA
Zmiany w produkcji rolnej
Zaburzenie ycia gospodarczego Europy (na skutek inflacji, kursw walutowych)
Spadek dochodw z inwestycji zagranicznych
Umocnienie ekonomiczne Japonii i niektrych kolonii (np. Indii)
Rozwj gospodarczych pastw kapitalistycznych (do 1928 roku)
1. Lata 1918-23 okres odbudowy powojennej przestawienie gospodarki z gospodarki
wojennej na gospodark cywiln REKONWERSJA
2. Od roku 1924 okres rozkwitu gospodarczego
a. Ustabilizowana sytuacja polityczna
b. Wzmoony ruch kapitau na wiecie
c. Saby rozwj rolnictwa (najwaniejszym wiatowym towarem bya pszenica, cukier
trzcinowy, kawa, bydo rogate)

Powstanie II Rzeczpospolitej 11.11.1918 rozejm z Niemcami

Granice wyznaczone na mocy traktatu wersalskiego z roku 1919
Due zrnicowanie narodowociowe
Dominacja rolnictwa w strukturze zatrudnienia
Trudnoci w odbudowie: zniszczenia, zrnicowanie gospodarcze
Podstawowe zadania:
o Stworzenie sprawnej administracji, armii
o Przywrcenie zwizkw midzy dzielnicami kraju
o Unifikacja prawa
o Rozwizanie problemw spoecznych
Inflacja i stabilizacja waluty
Inflacja nadwyka pienidza nad mas towarow. Konsekwencje: rne dla rnych grup
spoecznych
Przed 1923 rokiem (schemat) : sporo aspektw pozytywnych. Po I wojnie wiatowej inflacja
wywoana nadmiern emisj pienidza marki polskiej.
1924 rok reforma walutowa Wadysawa Grabskiego
Po 1923 roku: 1925 r. - inflacja bilonowa wywoana zwikszon emisj bilonu i pienidzy zdawkowych
Unifikacja (ujednolicenie) nie oznacza inflacji

Inflacja w Polsce po I wojnie wiatowej (do 1927)

Inflacja do schyku 1923 roku

Inflacja od schyku 1923 roku tzw. Inflacja bilonowa (wywoana na wskutek reform
Grabskiego; trwaa do II dewaluacji w 1927 roku)
Po 1927 roku w gospodarce polskiej nie byo procesw inflacyjnych. Po 1927 roku prowadzono w
Polsce polityk deflacyjn w zamian za dewaluacj (cho byy spore wtpliwoci, ktra polityka
byaby skuteczniejsza).
Dewaluacja dolarowa wprowadzona zostaa w 1932 roku. Silny zoty utrzymywa si do 1939 roku
Inflacja nadwyka pienidza nad mas towarow. Przyczyny inflacji s zrnicowane, jednak po I
wojnie wiatowej raczej miaa wsplne rdo w obliczu odbudowy, spaty zobowiza po wojnie
inflacja bya spowodowana gwnie przez nadmiern emisj pienidza. Konsekwencje inflacji s
zalene od rnych grup spoecznych i instytucji. Koszty inflacji najwiksze dla pracownikw (spadek
pac realnych), najkorzystniejsza dla kredyto- i poyczkodawcw.
Unifikacja pienidza to inaczej ujednolicenie pienidza (nie myli z pojciem inflacji). Unifikacja
nastpia wczeniej ni proces inflacji.
I inflacja (do 1924 r.) to inflacja marki polskiej
II inflacja (od 1924 r.) to inflacja polskiego zotego
Od poowy 1923 roku mamy do czynienia z hiperinflacj
1925 rok inflacja bilonowa, wywoana zwikszon emisj bilonu i pienidzy zdawkowych

Pozytywne przejawy umiarkowanej inflacji

Korzystny wpyw na koniunktur gospodarcz
Kredyty dla przedsibiorstw
Spadek obcie podatkowych
Spadek kosztw transportu
Wikszy eksport (eksportowa premia inflacyjna)

1919-1920 wojna polsko bolszewicka

1. Rosnce zamwienia wojskowe
2. rozwj przemysu zbrojeniowego
3. likwidacja bezrobocia i wzrost pac realnych
4. wyczerpywanie zasobw
5. nadmierne obcienia budetu
rda pokrycia wydatkw budetu
Kredyty w Polskiej Krajowej Kasie Poyczkowej (spka pastwowa)
Pomoc zagraniczna
Wydatki budetu
Wydatki wojskowe
Zobowizania wobec mocarstw rozbiorowych
Pokrycie deficytu m.in. kolei pastwowych
Wydatki > Dochody
(dochody finansowane przez bank pienidzy papierowych (marek polskich) )
1923 74% wydatkw budetu pokryto z druku marek polskich.
Za 1 mark pacono nawet 10 milionw dolarw (grudzie 1923)
1919 w obiegu 5 316 mln marek polskich
Koniec 1923 w obiegu ok. 125 000 000 mln marek polskich
Przejawy inflacji
Wzrostowi iloci pienidzy nie towarzyszyo zwikszenie masy towarowej na rynku
Wzrost cen
Spadek siy nabywczej pienidza
Spadek wartoci marki polskiej
Obnika pac realnych
Przejawy inflacji w innych krajach (Niemcy, Austria, )
Szybki spadek siy nabywczej pienidza
Niemcy: przed I w. Marka niemiecka bya oparta na zotym parytecie. W obiegu byy zote monety o
nominaach 5, 10 i 20 marek oraz monety srebrne. Wymienialno banknotw na zoto bya w peni
gwarantowana. Cigle drukowano banknoty o nowym nominale i wartoci. Inflacja wzrastaa w
astronomicznym tempie, nawet w cigu dnia pienidze prbowano wydawa najszybciej jak si
dao, a niektre banknoty byy nawet palone w piecach, ze wzgldu na swoj nik warto
Obnika pac realnych
Zmiana kursu marki w stosunku do dolara (listopad 1923 roku za 1 dolara 4,2 biliona marek
niemieckich)
Hiperinflacja:
Bardzo wysoka inflacja powodowana zwykle przez cakowite zaamanie systemu finansowego
kraju
Ogromny deficyt budetowy finansowany przez dodruk pienidzy
Utrzymywanie si bardzo wysokiej stopy inflacji
Umowna granica minimum 50% w cigu miesica; Niemcy miay nawet w 1923 roku 30000% w
cigu miesica

Reforma walutowa Grabskiego (1924)

1. Sprzeda na wolnym rynku walut obcych
2. Wstrzymanie druku marek polskich (zakaz)
3. reforma walutowa
wprowadzenie polskiego zotego, 1 z = 1 800 000 marek polskich; zminimalizowanie uprawnie
rzdu do emisji pienidza (do 12 z na 1 mieszkaca); korzystanie z bilonw zdawkowych
przecite na p stare banknoty marek polskich, ktre w starej walucie miay duy nomina, a w
nowej walucie wykorzystywano jako pienidze o groszowych nominaach
4. powoanie Banku Polskiego (centralna instytucja emisyjna zamiast Polskiej Krajowej Kasy
Poyczkowej)
5. zmniejszenie luki budetowej (wykorzystanie odpowiednich instrumentw do zmniejszenia
wydatkw i wzrostu dochodw)
Stycze 1924 r.
Minister Skarbu poleci Polskiej Krajowej Kasie Poyczkowej sprzeda 2,5 mln dolarw innych
walut po ustalonym kursie
Kurs dolara zacz powoli spada
Ren spadek spowodowa oczekiwan reakcj acuchow
Powoanie Banku Polskiego
Spka akcyjna z udziaem pastwa
Rzd nie mia penej swobody emisji
Mia tylko prawo emisji bilonu i pienidzy zdawkowych ( do 12 z na 1 mieszkaca)
Decyzje dot. Zwikszenia dochodw i zmniejszenia wydatkw budetowych byy decyzjami trudnymi,
ale w wikszoci akceptowanymi przez spoeczestwo: zlikwidowanie czci resortw, zmniejszenie
budetu resortw, zmniejszenie wydatkw poprzez np. komercjalizacj kolei pastwowych, sprzeda
kosztownoci, wprowadzenie podatkw np. majtkowego
Inflacja bilionowa od sierpnia 1925 r. jako efekt
Spadku produkcji
Innych trudnoci: klski nieurodzaju, spadku eksportu
Wojny celnej z Niemcami
Recesji gospodarczej
Inflacja bilonowa zostaa stumiona w 1927 r.
Problem agrarny

Wielki kryzys gospodarczy lat 1929 1933/1935

Koniec kryzysu w 1935 dla krajw o duym wkadzie kapitau obcego, o profilu przemysoworolniczym
Istota kryzysw gospodarczych:

Wynikay z klsk ywioowych (powodzie, susze, )

Okresy waha koniunkturalnych (cykle koniunkturalne) 4 okresy: kryzys (spadek produkcji,
zatrudnienia, cen), depresja (ww. parametry maj najnisze wartoci), oywienie (wzrost
produkcji, zatrudnienia, cen), rozkwit (ww. parametry maj najwysze wartoci)

1873-1896 kryzys w USA

1920 kryzys spowodowany efektem I wojny wiatowej
Mechanizm kryzysw: wynikaj czsto z nadprodukcji. Produkcja dbr jest szybsza ni sia nabywcza
ludnoci. Konsumpcja jest wspierana kredytami. Z czasem jednak moliwoci konsumpcyjne
wyczerpuj si.
Nadprodukcja => ograniczenie produkcji => bezrobocie => malejcy popyt
Na wiecie
Kryzys w latach 30. XX wieku przesanki:
Rodziy si w latach rozkwitu
Narastay zapasy produktw przemysowych i rolnych
Popyt ograniczony wysokimi cenami (skutek dziaalnoci monopoli)
Ograniczona zdolno nabywcza wsi (nisze ceny produktw rolnych ni produktw
przemysowych)
Zmniejszenie chonnoci rynku (maleje liczba ludnoci, niewielki wzrost pac)
Oznaki osabienia aktywnoci gospodarczej w poowie 1929 r.
24.10.1929 na giedzie w Nowym Jorku gwatowny spadek kursu akcji
29.10.1929 krach na giedzie w Nowym Jorku tzw. czarny czwartek
Bankrutowanie bankw, przedsibiorstw
Zwalnianie pracownikw
Spadek obrotw handlowych (o ok. )
Kryzys w sektorze bankowym, przemysowym i wielu innych
Spadek dochodu narodowego
Kryzys dotyka prawie cay wiat kapitalistyczny
Czynniki od ktrych zaleaa sia kryzysu w innych pastwach

Stopie powizania z zagranic

Organizacja obrotu wewntrznego
Polityka gospodarcza kraju

1933 powstrzymywanie spadku produkcji przemysowej

1935 poprawa w rolnictwie
Cechy kryzysu:

Dugotrwao
Gboko oddziaywania (kryzys dotkn wszystkie sektory gospodarki)
Szeroki zasig geograficzny
Skala obnienia wskanikw ycia gospodarczego

Kryzys w przemyle:
Produkcja przemysowa (spadek do roku 1932 r. o 30 % - najwikszy w USA, Niemczech,
Polsce)
Ograniczenie inwestycji, remontw
Likwidacja zakadw
Monopolizacja gospodarki (celem monopoli jest utrzymanie wysokiego poziomu cen; w wielu
krajach starano si temu zjawisku przeciwdziaa temu zjawisku)

Skutki spoeczne
Bezrobocie (48 mln w 1932r.)
Pogarszajce si pooenie bezrobotnych i ich rodzin (niewielu bezrobotnych
dostawao zasiki, korzystanie z pomocy organizacji charytatywnych)
Zmiana zachowa pracodawcw (obnienie wynagrodze)

Kryzys w rolnictwie:
Wzrost zapasw jako przyczyna kryzysu (rolnicy otrzymujc niskie ceny za swe produkty
zwikszali sw produkcj, ktrej potem nie udawao si sprzeda)
Spadek cen artykuw rolnych
W 1933 r. o ponad poow
Rozwarcie noyc cen
Przeludnienie wsi (cz zwolnionych robotnikw z fabryk wrcio na wie)
Zahamowanie mechanizacji
Zuboenie wsi (wysokie obcienia finansowe podatki, skadki ubezpieczeniowe itp.)
Likwidacja zapasw (np. zatapianie, palenie upraw)
Sytuacja w handlu:

Ograniczenie obrotw handlowych (1929-1934 spadek obrotw wiatowych o 2/3)

Zapata w zocie lub dewizach (nie przyjmowano towar za towar)
Autarkia preferowano rozwj rodzinnej gospodarki (nakadanie ce na importowane
towary, powrt do protekcjonizmu neoprotekcjonizm)
Dumping sprzeda towarw po cenach nawet niszych ni koszty produkcji, aby pozby si
zapasw

Sytuacja w transporcie

Obnienie opacalnoci kolei

Spadek wykorzystania zdolnoci przewozowych
Poprawa zyskownoci przez fuzje

Kryzys walutowy

Podroenie kredytw
Deflacja

Skutki kryzysu:

Demograficzne:
Zmniejszenie liczby zawieranych maestw
Spadek przyrostu naturalnego
Nasilenie ruchw spoeczno-politycznych w wiecie np. partie faszystowskie we
Woszech (Mussollini) i Niemczech
Dobro pastwa warto nadrzdna dla partii faszystowskich, ktre rzdziy wszystkimi
sferami ycia; NSDAP Hitler na czele; Hitler jako wdz funkcja kanclerza, prezydenta i
przywdcy partii

W Polsce

W rolnictwie spadek cen produktw rolnych spowodowao rozwarcie noyc cenowych;

duo bardziej dotkliwy ni w przemyle
W przemyle: spadek produkcji => spadek cen

Kryzys w rolnictwie:

Warto produkcji
1929r. produkcja rolna ok. 69% ogu produkcji
Spadek cen artykuw rolnych
Rozwarcie noyc cenowych - przyczyny
Monopolizacja przemysu rolnictwo wolnorynkowe
Sezonowo produkcji rolnej
Trudnoci w eksporcie
Uciliwe porednictwo
Degradacja gospodarstw (dugi, problemy ze spat zobowiza) konsekwencje
Spadek wartoci ziemi
Popadanie gospodarstw w dugi
Ograniczenie wydatkw gospodarstw
Sytuacja spoeczna
Pauperyzacja ludnoci wiejskiej
Przeludnienie wsi
Zaprzestanie pacenia podatkw
Sytuacja robotnikw rolnych
Pracownicy stali mieli zagwarantowan ywno i dach nad gow
Pracownicy sezonowi byli w duo gorszej sytuacji
Likwidacja ubezpiecze

Kryzys w przemyle:

Spadek produkcji przemysowej (w 1932 r. o 41%)

Mae zapotrzebowanie rynku wewntrznego
Spadek wykorzystania zdolnoci produkcyjnych
Spadek dochodowoci przemysu (1934 r. oywienie w przemyle)
Brak rodkw na inwestycje i modernizacje
Tworzenie karteli
Skutki spoeczne:
Pogarszajce si pooenie mas robotniczych
Bezrobocie
Spadek pac
Strajki (manifestacja niezadowolenia z panujcej sytuacji ekonomicznej)

Kryzys w innych dziaach gospodarki

Spadek obrotw w handlu wewntrznym i zagranicznym (spadek w latach 1929-34 do 30%)

Bilans dodatni w handlu zagranicznym (dziki dumpingowi)
Niekorzystne zmiany w transporcie

Kryzys finansw publicznych

Stan budetu katastrofalny deficyt budetu za cay okres kryzysu 1349 mln z
Spadek dochodw obnienie wydatkw pastwa
Pojawiaj si zadania konieczne do finansowania przez pastwo
Walka z bezrobociem
Wsparcie bankw
Polityka eksportowa
Poyczki wewntrzne (emisja obligacji): 1933 Poyczka Narodowa; 1934 - Premiowa
Poyczka Inwestycyjna
Dug wewntrzny

Polityka rzdu polskiego wobec kryzysu

Przystosowania do kryzysu do 1932 r.

Kompleksowy program walki z kryzysem koniec 1932 r.
Etatyzm tworzenie przedsibiorstw pastwowych

Nakrcanie koniunktury gospodarczej w latach 30. Wzrost roli pastwa

Historia interwencjonizmu:

Interwencjonizm pastwowy ingerencja pastwa w gospodark

Teoria Keynesa (1936 Oglna teoria zatrudnienia, procentw i pienidza zasady
regulowanego kapitalizmu
Pojcie mnonika inwestycyjnego (nakrcanie koniunktury)
Skutkiem braku popytu jest kryzys gospodarczt, Aby zintensyfikowa popyt,
spoeczestwo musi mie prac. Zapobieganie kryzysowi poprzez zwikszenie
konsumpcji. Ludzie, gdy maj wysze dochody zwikszaj konsumpcj i oszczdnoci.
Mnonik jest tym wyszy, im wiksz cz dochodw ludzie przeznacz na konsumpcj.
rodki nakrcania koniunktury:
Porednie
o Kontrolowany wzrost iloci pienidza w obiegu
o Progresywne opodatkowanie wysokich dochodw
o Zwikszanie wiadcze socjalnych (w celu pobudzenia popytu kons.)
o Obnianie stp procentowych od oszczdnoci
Bezporednie:
o Roboty publiczne (aktywizacja bezrobotnych)
o Tworzenie przez pastwo przedsibiorstw czyli etatyzm
Formy interwencjonizmu:
Poredni: polityka kredytowa, polityka fiskalna
Bezporedni: etatyzm (tworzenie sektora wasnoci pastwowej i
prowadzenie dziaalnoci gospodarczej w jego ramach)

New Deal w USA

1933/1934 Franklin Delano Roosevelt wprowadza program New Deal (mia suy
zaprowadzeniu nowego porzdku). Zaoenia
Zwikszenie siy nabywczej ludnoci i cen
Niewymienialno dolara na zoto
Dewaluacja dolara o 41%
Zabiegi uzdrawiajce w rolnictwie (zmniejszenie produkcji rolnej, zwikszenie cen
produktw rolnych, wprowadzenie kredytw preferencyjnych dla rolnictwa,
zaprzestanie cigania dugw od farmerw)
Polityka uprawnie socjalnych (renty starcze, pace minimalne, ubezpieczenia
emerytalne)
Zmiany w przemyle (skrcenie czasu pracy do 40h/tydzie, zwikszenie uprawnie
zwizkw zawodowych, preferencja w sprawie zamwie publicznych dla
przedsibiorstw z sektora publicznego, ceny gwarantowane)
Walka z bezrobociem (roboty publiczne organizowane przez Administracj Robt
Publicznych)
1937 zaamanie tego systemu

Polityka interwencjonizmu w poszczeglnych pastwach:

1. Wielka Brytania
Protekcjonizm celny (umowy o szczeglnych warunkach celnych z dominiami)
Przemieszczenie siy roboczej
Poyczki na inwestycje
2. Francja
Reformy spoeczne (wzrost pac, urlopy, skrcenie tygodnia pracy)
Dewaluacja franka
3. Niemcy
Inwestycje przemysowe (zwizane z przygotowaniami do wojny)
Peny interwencjonizm (reglamentacja produkcji wszystkich produktw)
Likwidacja bezrobocia (zatrudnianie do budowy drg i mostw itp.)
Zmiany w rolnictwie
Zmiany w przemyle i handlu (utworzenie grup gospodarczych, na czele ktrych stali
funkcjonariusze partyjni, nadzorowali oni rozwj przemysu i handlu)
Plan czteroletni (1936-1939). Elementy:
Zdobycie niezalenoci surowcowej
Osignicie samowystarczalnoci gospodarczej (produkcja ersatzw
rodkw zastpczych)
Rozbudowa przemysu zbrojeniowego
Europa rodkowa po kryzysie (Polska):
1. Dwa okresy wyjcia z kryzysu:
Podejmowanie dziaania agodzcego skutki kryzysu (dorane dziaanie pastwa)
okres I
Szeroka polityka interwencyjna (od roku 1936) okres II

2. Plany gospodarcze, np.:

4-letni plan inwestycyjny Eugeniusza Kwiatkowskiego (minister skarbu i wicepremier),
1936-1940
Budet: 1650-1800 mln z na inwestycje
1937 r. budowa COP (Centralny Okrg Przemysowy) w widach Wisy i
Sanu. Mia dominowa przemys ciki i zbrojeniowy
Rozbudowa portu w Gdyni (powstanie stoczni, rozwj miasta)
Plan zrealizowano rok przed terminem, ale przekroczono budet wydatkw.
Inwestycje byy realizowane na terenie caego kraju.
6-letni plan rozwoju i rozbudowy polskich si zbrojnych (1936-1942), dwuetapowy:
Etap I: zwikszenie potgi armii, rozbudowa zaplecza technicznego armii,
uzupenianie zapasw amunicji
Etap II: dalszy rozwj potgi armii, powikszenie zapasw broni, rozwj
lotnictwa
15-letni plan gospodarczy E. Kwiatkowskiego (do lat 50.), picioetapowy:
I: rozbudowa przemysu zbrojeniowego
II: Komunikacja
III: Wie (inwestycje)
IV: przemys, urbanizacja kraju
V: Niwelowanie rnic midzy Polsk A (cz Zach.) a Polsk B (cz. Wsch.)
Plan uznany za utopijny. Zrealizowano tylko I etap i cz II
3. Rolnictwo
Akcja oddueniowa (zaprzestanie egzekwowania dugw)
Interwencja rynkowa
Interwencyjny skup zb prowadzony przez pastwowe zakady przemysu
zboowego
Dopaty do eksportu produktw rolnych
Kredyty
Zaliczkowe (na poczet przyszej produkcji)
Zastawne (to, co ju byo wyprodukowane)
Interwencja w stosunku do karteli
4. Przemys i handel:
Przejmowanie pakietw akcji przez pastwo (dot. Akcji przedsibiorstw, ktre byy
najbardziej zaduone)
Zaangaowanie bankw i Poczty Polskiej w przemys
1933r. nowa ustawa kartelowa (pastwo miao prawo ingerowa w dziaanie
karteli, a nawet ich likwidowania)
5. Interwencjonizm na rynku pracy
Zmniejszenie bezrobocia (w 1933r. utworzono Fundusz Pracy organizujcy roboty
publiczne: budowa drg, wodocigw itp.)
Praca dla ludnoci chopskiej (akcja wie rozwj mleczarstwa, rozwj prod. lnu itp.)
Nowoczesne regulacje prawne
11.03.1937 ustawa o ukadach zbiorowych
Skrcenie czasu pracy w grnictwie
Wzrost pac
1936 1939: modyfikacja systemu ubezpieczeniowego (czasowe zmniejszanie
skadek ubezpieczeniowych)

6. Metody finansowania polityki nakrcania koniunktury

Zwikszanie obcie podatkowych
Inne formy pokrywania wydatkw pastwa (dug wewntrzny, poyczki zagraniczne)
7. Efekty polityki interwencyjnej:
Przemys
Stan produkcji osign wielko sprzed kryzysu
Szybszy rozwj dbr przemysowych ni konsumpcyjnych
Rozwj bran zwizanych z przemysem zbrojeniowym
Poprawa rentownoci przedsibiorstw
Wanym wydarzeniem dla polskiego przemysu byo przyczenie lska
Cieszyskiego
Wzrost zatrudnienia
Nie udao si zlikwidowa bezrobocia w stopniu oczekiwanym
Zwikszenie iloci zasikw dla bezrobotnych
Poprawa sytuacji bytowej robotnikw
Rolnictwo
Ceny nie osigny nawet poowy poziomu cen sprzed kryzysu
Rozwj produkcji rolinnej
Postpy produkcji yta (wiksze plony, zbiory)
Nieznaczny wzrost dochodw ludnoci rolniczej
Handel
Powstanie nowego przedsibiorstwa pastwowego
Due rozdrobnienie handlu
Wzrosa wymiana towarowa z zagranic
Gospodarki budetowej
Niewielka nadwyka dochodw nad wydatkami budetowymi
Bilans gospodarczy Polski odrodzonej
1. Przezwycienie Skutkw rozbiorw: stworzenie warunkw do funkcjonowania pastwa,
wyrwnanie odmiennoci
2. Jednolity aparat administracyjny w rnych sferach ycia gospodarczego
3. Dostosowanie cigw komunikacyjnych (poczenie portu Gdynia z GOP lini kolejow)
4. Uksztatowanie oglnopolskiego rynku wewntrznego (jednak wikszo energii i elaza
wytwarzano i przetwarzano w Polsce B
5. Zmiany w rozwoju si wytwrczych

wiat i Polska w okresie II wojny wiatowej

Przesanki ekonomiczne wybuchu wojny:

Niemcy powikszyy potencja gospodarczy o gospodark czesk i austriack
ZSRR zniszczony czystkami
ZSRR wspar surowcowo Niemcy (chciay podboju wiata oraz podziau angielskich i
francuskich kolonii); 23 sierpnia 1939r. pakt Ribbentrop-Mootow

Charakter wojny:

Masowa i najbardziej niszczca w dziejach wiata

W przeciwiestwie do I w.: wiksza rola nauki, intensywna reglamentacja i planowanie,
intensywniejsze dziaania wojenne, intensywniejsza konwersja gospodarcza
Cechy dziaa militarnych
Dugotrwao
Wielki zasig geograficzny (okoo 60 pastw porednio i bezporednio
uczestniczcych w wojnie, front dugoci 2200 km)
Wojna manewrowa (I w. wojna pozycyjna)
Maksymalne zaangaowanie potencjau ludzkiego (110 mln osb), najwiksze armie:
USA (12 mln), ZSRR (11 mln) Niemcy (10 mln), Wielka Brytania, Francja
Wykorzystanie nowoczesnych rodkw walki (bomba atomowa, okrty podwodne,
samoloty)
Pierwszy raz nastawiono si na niszczenie zaplecza gospodarczego (zakadw
przemysowych, infrastruktury-mostw), wojskowego i miast
Blokada na dostaw surowcw (wojna morska wywoana przez Niemcy)
Ersatz
Skutki:
Spoeczne
Ekonomiczne (np. rozwj gospodarki USA)
Konwersja gospodarki przeksztacenie gospodarki cywilnej w gospodark wojenn
rodki suce uzyskaniu przewagi militarnej
Mobilizacja gospodarki na cele wojny (maksymalizacja produkcji wojennej)
Autarkia (przede wszystkim surowcowa) => ersatz
Mobilizacja siy roboczej
Wojna pochona 1/3 wiatowego dochodu narodowego
Militarne wydatki wiata finansoway gwnie: USA, Niemcy, ZSRR, Wlk. Brytania,
Japonia
Najwikszy rozwj gospodarki zbrojeniowej: 1943-44
Konwersji gospodarki towarzyszyy (przeciwnie do I w.)
Interwencjonizm pastwa
Kontrola zasobw (ludzkich i materialnych)
Planowanie produkcji

Gospodarka wojenna poszczeglnych krajw:

Niemcy 3 etapy realizacji

1939-41 zagospodarowanie zaanektowanych obszarw
Niemcy chcieli, by ich terytorium byo centrum przemysowym, a obszary
podlege zapleczem surowcowym
Do 1941r. Niemcy nie odczuli zmian w organizacji
1942-poowa 1944r.
Po klsce staliningradzkiej nasilenie zbrojenia (ogoszenie Totalkrieg wojny
totalnej)
Produkcja cywilna maksymalnie przestawiona na wojenn (przymus pracy,
wyduenie czasu pracy)

 Problem z zapewnieniem siy roboczej (pracowaa ludno krajw

okupowanych do 1944r. ok. 8 mln pracownikw przymusowych)
Od poowy 1944 do koca wojny
Dezorganizacja, destabilizacja
Due zniszczenie przez naloty aliantw

Wielka Brytania
Maj 1940r. Churchill stworzy gabinet wojenny (do zbrojenia zmusia Angli klska
Francji
Wyspiarskie pooenie: trudna dostpno, pozyskiwanie surowcw z kolonii
(spowodowao to bitw o Atlantyk, bo Niemcy odciy Wielk Brytani od towarw
stworzyy konwoje flotylli)
Od 1941r. pomoc finansowa i materiaowa USA dla Wielkiej Brytanii
Dwukrotnie wzrosa produkcja ywnoci
Zatrudnianie kobiet, konwersja gospodarki, wyduenie dnia pracy
Znaczcy dug wewntrzny i zagraniczny (utrata rezerw zota, rynkw zbytu,
inwestycji)

USA przystpia do wojny po ataku Japonii na Hawaje

Od 1941r. poyczki i wynajem sprztu wojennego dla Chin, ZSRR i Wielkiej Brytanii
Poyczki dla 42 krajw
1940-44 produkcja zbrojeniowa wzrosa 12-krotnie
Sia robocza: kraje neutralne

ZSRR
Przemieszczanie zakadw przemysowych na Syberi i za Ural z obszarw
zagroonych
Pocztkowo tragiczna sytuacja (te z ywnoci
1941r. Pastwowy Komitet Obrony (zarzdzanie centralne)
1943-44r. najwiksza produkcja, dobra jako
1943 r. przenoszenie zakadw na obszary, z ktrych wycofali si Niemcy
agry (wykorzystywano te jecw)
Poyczki od USA
Wprowadzono system kartkowy (przyznawana ywno nie wystarczaa na minimum
biologiczne) powodem bya mobilizacja wszystkich mczyzn ze wsi oraz brak
maszyn

Straty i zniszczenia wojenne

Straty ludnociowe (50 mln osb), najwicej: ZSRR, Niemcy, Polska; najwicej do ogu
ludnoci w kraju: Polska, Jugosawia
Straty materialne (1380mld USD), najwiksze na mieszkaca: Polska, Chiny
Powojenny ukad polityczny (najwikszy wpyw ZSRR [socjalizm], USA, Wlk. Brytania [demokracja]
najbardziej zasuone w wojnie)
Teheran, 28 listopada1 grudnia 1943r. spotkanie Wielkiej Trjki (Roosevelt, Churchill,
Stalin)
Osabienie Niemiec i innych pastw osi
Polska granica wschodnia na linii Curzona

 Jata, 4-11 lutego 1945r.

Podzia Niemiec na 4 strefy okupacyjne (USA, ZSRR, Wlk. Brytania, Francja) i
naoenie na nie reparacji wojennych
Wyznaczenie w kwietniu 1945r. konferencji w San Francisco w celu utworzenia ONZ
Poczdam, 17 lipca-2 sierpnia 1945r. (Stalin, Truman, Churchill => Attlee)
Niemcy oddadz terytoria rnym krajom
Plan 4xD w stosunku do Niemiec (demilitaryzacja, denazyfikacja, dekartelizacja,
demokratyzacja)
Granica z Polsk w oddzielnym traktacie
Ustalono reparacje
Japonia
2 IX 1945r. akt bezwarunkowej kapitulacji z USA
1956r. pokj z ZSRR
Stan gospodarki na ziemiach polskich

Hitlerowska polityka ekonomiczna. Odmienna przyszo dla:

Ziem bezporednich wczonych do Rzeszy (tzw. Kraju Warty)
Intensywna germanizacja
Wywaszczenie Polakw i ydw
Wykorzystywanie potencjau ekonomicznego
Stabilizacja polityki ekonomicznej
Generalnego Gubernatorstwa
Odprzemysowienie GG (potem z powrotem przywrcono przemys
zaplecze produkcyjno-usugowe)

Przemys i transport na potrzeby Rzeszy

Konwersja gospodarcza + likwidacja nieprzydatnych przemysw
Akcja likwidacyjno-scaleniowa (zamknicie lub czenie)
Nowe zakady rzadko => zakady chemiczne w Owicimiu, raczej modernizowano
zakady ju istniejce, preferowano: grnictwo, hutnictwo, przemys zbrojeniowy
Uruchamianie kopal (w celu autarkii surowcowej)
Modernizacja torw kolejowych, odbudowa mostw

Polityka kredytowo-pienina
W Kraju Warty zlikwidowano banki polskie
Likwidacja instytucji kredytowych nalecych do ydw
Jedyny bank w GG niezepchnity na margines ycia gospodarczego to Pastwowy
Bank Rolny (poyczki dla duych wacicieli ziemskich)
Bank Emisyjny w GG, nowa waluta mynarka
W Kraju Warty marka
Powstaway niemieckie banki (Polacy nie mieli zaufania)

Przeobraenia w rolnictwie
Brak rodkw na intensyfikacj produkcji rolnej
Nauka i owiata dla Niemcw

Warunki materialno-bytowe ludnoci

Bardzo niskie zarobki dla Polakw
Brakowao ywnoci, konieczno kupowania na czarnym rynku
Zwikszono dzie pracy do 12 godzin

Rozwj gospodarczy w okresie powojennym (od 1945 r.)

Periodyzacja dziejw najnowszych

Kryterium wzrostu gospodarczego (ekonomici)

1945-1949 okres odbudowy powojennej: bezporednio po wojnie, zniszczona
gospodarka, procesy rekonwersji (gosp.wojenna => gosp. Cywilna), instytucjonalne
podstawy rozwoju gospodarczego
1950-1973 najszybszy rozwj gospodarczy w dziejach
1974- okres zmiennej koniunktury, globalizacja, regionalizacja gospodarki,
rewolucja naukowo-techniczna

Kryterium polityczne
1945-1955 przejcie do ukadu wielkomocarstwowego do ukadu
dwumocarstwowego (USA i ZSRR)
1956-1980 funkcjonowanie ukadu dwch mocarstw (rywalizacja: zimna wojna,
wycie zbroje, wojna w eterze, wojna w Korei)
1981-1991 rozpad realnego socjalizmu w krajach Europy rodkowo-Wschodniej
1992- napicia polityczne, ekonomiczne, nasilenie globalizacji, dominacja polityczna
USA
1944-48 powstawanie realnego socjalizmu w krajach Europy rodkowo-Wschodniej

Pomoc midzynarodowa i nowy ad gospodarczy

Organizacja Narodw Zjednoczonych
1941 Karta Atlantycka (Churchill-Roosevelt): rwnie plany co zrobi po wojnie
1942 Deklaracja Narodw Zjednoczonych 26 pastw, w tym Polska; skierowana
przeciw faszyzmowi
Kwiecie 1945 konferencja zaoycielska ONZ (50 pastw): prawo do niepodlegego
pastwa, pokojowe rozwizania sporw, stworzenie systemu bezpieczestwa.
Pomys ONZ Churchill, pomys nazwy Roosevelt

UNRRA (Agenda Narodw Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy)

Powstaa w 1943 r. w Waszyngtonie w celu niesienia pomocy krajom wiata
W okresie 1945-47 rozdysponowano m.in.
4 mld USD w Europie (490mln dla Polski, Polska te wiadczya pomoc Austrii
i Jugosawii)
3 mld USD poza Europ
20 mln + ywnoci
Szczeglnie w okresie zimy 1946/47 klska nieurodzaju latem 1947 r.

Plan Marshalla (Plan Odbudowy Europy)

Pomys 1947 r.
5 czerwca 1947 przedstawi zaoenia planu sekretarz generalny USA Marshall
Skierowany gwnie do ZSRR i pastw Europy r.-Wsch. (ZSRR odrzuci i namwi te
inne kraje Europy r.-Wsch. Do tego)
Lipiec 1947r. paryska konferencja 16 krajw przyjo propozycj USA i wycenio
potrzebn pomoc na 22 mld USD
Kwiecie 1948 r. utworzenie OEEC (Europejska Organizacja Wsppracy
Gospodarczej) do administrowania rodkami w ramach planu Marshalla
W okresie 1948-1952 pomoc wyniosa 13 mld USD (Dla Wielkiej Brytanii 3,2 mld)
Skutki planu:
Dla Europy: rozwj
Dla USA koniunktura na towary USA (miay nadwyki)
Nacisk polityczny USA w rzdach tych 16 krajw mogli by rwnie
komunici, narzucenie realizacji planu Marshalla
Zerwanie przez ZSRR kontaktw z Zachodem (Szklarska Porba
wprowadzenie radzieckiego modelu rozwoju gospodarczego)

Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy

Dwie koncepcje midzynarodowego systemu walutowego (lipiec 1944r. w Bretton
Woods 44 pastwa zdecydowa o systemie finansowym)
Keynes: wprowadzenie midzynarodowego pienidza BANKOR
White: utrzymanie zota jako rodka wymiany (w efekcie tylko dolar by
wymienialny na zoto; 1 uncja = 35$)
1947 pocztek dziaania MFW (z siedzib w Nowym Jorku), cele:
Stabilizacja polityki walutowej
Zrwnowaony wzrost obrotw handlu wiatowego
Pomoc w zrwnowaeniu bilansu patniczego (na poczet wpacono okrelone
sumy w pienidzu i zocie)
1946 pocztek dziaalnoci Banku wiatowego (Midzynarodowego Banku
Odbudowy i Rozwoju)
Cel: Pomoc w odbudowie (gwnie infrastruktury)
cise powizanie z czonkostwem w MFW
Kapita zakadowy: 10 mld USA, czonkowie mieli udziay tego banku

GATT (Ukad Oglny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu)

Powoano w 1947 r.
Cel: liberalizacja handlu (ograniczeniu ulega ingerencja w postaci narzucania taryf
celnych): musiao to prowadzi do penego wykorzystania zasobw
Miaa z czasem sta si agend ONZ
Funkcjonowa do 1995 przeksztacony w WTO

Zimna wojna. Konflikty polityczne

Napicia, wrogo midzy mocarstwami. Kraje-kolonizatorzy poparli USA w wyniku procesw
dekolonizacji. 5 marca 1946 r. w Fulton Churchill wygosi krytyczne przemwienie w ZSRR (pojcie
elaznej kurytyny)
Rozpad koalicji antyfaszystowskiej ZSRR zniszczony wojn, ale utworzyli blok radziecki

Doktryna Trumana zwrci si z apelem o pomoc polityczn i gospodarcz dla krajw

zagroonych komunizmem (Turcja i Grecja) m.in. postulowa umacnianie atomowe
Problem Niemiec postanowienia w Poczdamie ulegy rewizji pomagano Niemcom si
odbudowywa (Niemcy miay sta si suwerennym, dobrze rozwinitym krajem); 1947 r.
poczenie stref wpyww: USA, Wlk. Brytania, Francja RFN, strefa radziecka - NRD
Zmiany w Azji
Powstanie ChRL (po wyparciu wojsk japoskich po 3-letniej wojnie domowej) Mao
Tse-Tung
Korea Pn. kraj komunistyczny, Korea Pd kraj kapitalistyczny wojna 1950-53
kulminacja zimnej wojny; 1953 mier Stalina, w USA prezydentem Elsenhower
(pokojowe rozwizania)
Wycig zbroje
Kwiecie 1949 utworzenie Paktu Pnocnoatlantyckiego (NATO miao charakter
obronny przez ZSRR)
Od 1949 ZSRR ma bro atomow (nie tylko USA)
W Korei USA uywa po raz pierwszy brn wodorow (za chwil mia ju ZSRR)
1955 do NATO przystpia RFN utworzenie Ukadu Warszawskiego w bloku
wschodnim
Rozpad imperiw kolonialnych
1945-80 procesy dekolonizacyjne
1955 konferencja w Bandungu (spotkanie krajw afrykaskich i azjatyckich ws.
Walki o niepodlego, rasizmu, sytuacji na wiecie)

Gospodarka wiata kapitalistycznego

USA

Procesy demobilizacji i rekonwersji

Nadwyki produkcji => bezrobocie => strajki
1946 r. ustawa o zatrudnieniu (ograniczenie roli zwizkw zawodowych)
Poszerzanie rynkw zbytu (g. Europa)
Interwencjonizm: polityka fiskalna, kredytowa, zamwienia rzdowe program Fair
Deal (wczeniej by New Deal): tanie budownictwo, obnienie podatkw, dostp do
suby zdrowia
Postpujca mobilizacja (np. Detroit 3 koncerny maj 90% udziau na rynku)
Na rozwj gosp. Najwikszy wpyw miay zbrojenia (wojna w Korei)

Wielka Brytania
Demobilizacja i rekonwersja
Kryzys bilansu patniczego (konieczno spaty poyczek wojennych)
Interwencjonizm
Reformy gospodarcze (gwnie kierowane na popraw bytu robotnikw)
Program nacjonalizacji (m.in. Bank Angielski, kopalnie)

Francja
Planowanie gospodarcze (kierownicza rola pastwa)
Nacjonalizacja (zakady samochodowe, linie lotnicze)
Pierwszy plan Monneta (przemys wydobywczy, hutnictwo, rozwj przemysu cikiego)
Zbrojenia

Wochy
Spadek produkcji
Brak kapitaw
Inflacja
Obcienie reperacjami
Interwencjonizm
Planowanie
Proamerykaski kierunek rozwoju (NATO, plan Marshalla)
Rozwarstwienie pnoc-poudnie

RFN
Lata powojenne zastj gospodarki
Spekulacja 100 razy wysze ceny na czarnym rynku
1948 reforma walutowa (marka): mona byo wymieni 60 marek na osob
odduenie kraju
Odchodzenie od interwencjonizmu
Maksymalna konkurencja, minimalne planowanie
spoeczna gospodarka rynkowa
Rzd nie by cakowicie bierny

Japonia
Reforma rolna
Plan odbudowy i rozwoju gospodarczego
Baza zaopatrzeniowa dla Krajw Zachodu
Czerpanie z technologii USA

Gospodarka ZSRR i krajw bloku wschodniego

ZSRR
Ogromna skala zniszcze
Czwarta piciolatka (1946-50) plan
Czynniki uatwiajce odbudow: jecy do pracy, powikszenie terytorium, reparacje
wojenne
Saby rozwj rolnictwa kolektywizacja (tworzenie spdzielni rolniczych)
Pita piciolatka (1951-55): rozwj przemysu cikiego, przemylane inwestycje,
dziaania autarkiczne
Do mierci Stalina ograniczenie wolnoci i swobd gospodarczych
Po 1953 odwil polityczna

Pastwa bloku radzieckiego, tendencje:

Reformy rolne (likwidacja wielkiej wasnoci ziemskiej za odszkodowaniem)
Nacjonalizacja: najwczeniej Polska, Jugosawia, Czechosowacja
RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej): 1949, miaa te wymiar polityczny
(kontakty)

Gospodarka wiatowa w okresie wspistnienia systemw politycznych

(1956-1980)
Systemy odmienne politycznie i ideologicznie
Pokojowe wspistnienie zbrojenia

Idea pokojowej egzystencji: 1956 Zjazd Komunistycznej Partii w ZSRR, problemy

rozwizywane nie poprzez wojn, agresj
Wycig zbroje (wojna koreaska si przyczynia do tego)
Zbrojenia jdrowe (bomby jdrowe, wodorowe, neutronowe)
Zbrojenia konwencjonalne (tradycyjne, armii)
Bro rakietowa - USA: na kontynentach, na okrtach, ZSRR w rewanu te
duo rakiet midzykontynentalnych, USA pociski samosterujce Cruise, ZSRR
rakiety SS-20, rakiety pershing
Siy morskie ZSRR gwnie (atomowe okrty podwodne)
Rwnowaga strachu zbrojenia prowadzone, ale niewykorzystane. Bomby atomowe
w Chinach, USA, ZSRR, Francji i Wlk. Brytanii
Inicjatywy i ukady rozbrojeniowe
Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (Helsinki) zasady wsppracy
narodowej w Europie
Suwerenno pastw
Prawo obywateli najwaniejsze
Prawo do samostanowienia narodw
Poszanowanie integralnoci terytorialnej
Wyrzeczenie si agresji w stosunkach midzynarodowych

Rewolucja naukowo-techniczna:

Przyspieszony postp techniki i nauki

Przejawy rewolucji
System automatyczny wypiera system maszynowy rozwj elektroniki i cybernetyki
Robotyzacja: roboty przemysowe zamiast ludzi (Japonia)
Nowe rdo energii jdrowa (zamiast elektrycznej), zahamowane po wybuchu w
Czarnobylu w 1986
Masowe wykorzystanie ropy naftowej i gazu ziemnego
Zaawansowana elektronika odkrycie tranzystora
Rewolucja technologiczna w dziedzinie mikroelektroniki i telekomunikacji
Komputeryzacja (1945 pierwsza maszyna cyfrowa ENIAC)
Rozwj cznoci satelitarnej
Sondy kosmiczne, telewizja satelitarna, wiatowody, telefony bezprzewodowe,
telefaksy, pyty CD
Postpy nauk przyrodniczych
Nowa era w biologii
Zbadanie struktury DNA (Whatson, Crick)
Odkrycie enzymw ograniczajcych
Zmiana genetycznego schematu mikroorganizmw

Badania kosmiczne
1957 wystrzelenie pierwszego sztucznego satelity Ziemi, Sputnika 1 (ZSRR)
Sputnik 2 z ajk na pokadzie
1958 wystrzelenie Explorera 1 (USA)
12 IV 1961 w kosmosie Jurij Gagarin
Amerykanie realizuj program Apollo (na ksiyc; NASA)
Pocztek lat 80. wahadowiec (wielokrotnego uycia), lot Columbia
Challenger rozpadnicie si wahadowca
Nastpstwa rewolucji:
Przejcie od tradycyjnych gazi przemysu do gazi nowoczesnych lub
przyszociowych (informatyka, mikroinynieria itp.)
Nowa rola nauki w yciu gospodarczym
Olbrzymie zmiany w technologiach wytwarzania
Zmiany w organizacji dziaalnoci gosp.
Podniesienie jakoci ycia

Przemiany w rolnictwie
Rewolucja demograficzna (zapotrzebowanie na ywno a brak moliwoci zwikszenia
upraw)
zielona rewolucja (intensyfikacja produkcji, zapewnienie ywnoci)
Mechanizacja prac rolnych
Wykorzystanie biotechnologii (wysokoplenne odmiany rolin, Borlong badania nad
wysokoplenn odmian pszenicy)
Intensywne nawoenia
System ochrony rolin (pestycydy rodki ochrony rolin: herbicydy, insektycydy),
Mueller DDT (rodek owadobjczy)
Rozwj instytucji promujcych zielon rewolucj (FAO)
Negatywne skutki zielonej rewolucji degradacja rodowiska, mniejsza jako
Kryzys energetyczny:

Produkcja surowcw energetycznych

Powstanie OPEC (1960) na skutek zmniejszenia cen ropy
1973 pierwszy kryzys energetyczny, wojna egipsko-izraelska: embargo naoone na rop
przez OPEC, podwyka cen ropy
1980 drugi szok naftowy rewolucja islamska, zmniejszenie wydobycia ropy
Skutki kryzysu:
Stagnacja gospodarcza (wysokie ceny ropy, ograniczenie produkcji)
Bezrobocie
Staginflacja (10,12%)
Tworzenie strategicznych rezerw ropy
Polityka oszczdnego wykorzystania energii (technologie energooszczdne, energia
wiatrowa, soneczna itp.)

Zmiany w systemie finansowym i walutowym

Europejski System Walutowy

1958 Europejski Ukad Walutowy: wymienialno walut krajowych, siedziba Pary,
liberalizacja handlu, stabilno waluty, polityka kredytowa

Europejski System Walutowy (1978): Schmitt

Jednostka monetarna ECU (od 1979)
Zaduenie midzynarodowe (na skutek szoku naftowego)
Petrodolary (uzyskiwane za sprzeda ropy)
Poyczay kraje rozwijajce si i pastwa socjalistyczne Europy r.-Wsch.

Integracja gospodarcza

Kraje Zachodnie
1957 traktaty rzymskie: o ustanowieniu EWG, o ustanowieniu EUROATOM. Cele:
Liberalizacja handlu
Wsplna polityka handlowa, rolna, transportowa
Ujednolicenie prawa
Swobodny przepyw towarw, usug, ludzi i kapitau
Wspieranie nauki itp.
1960 powoanie EFTA

Blok radziecki Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

1950-1980 mao skuteczna
Wprowadzenie embarga
Doktryna gosp. dominacja przemysu, autarkia, ograniczony handel
Brak wymienialnej waluty
1958 opracowanie zasad midzynarodowego podziau pracy w ramach RWPG
Integracja krajw rozwijajcych si: MERCOSUR, Grupa 77 (Krajw Niezaangaowanych) itp.

wiat realnego socjalizmu Polska

Polskie Stronnictwo Ludowe (1945) Mikoajczyk na czele, ustrj liberalno-buruazyjny,
model rolniczo-przemysowy
Polska Partia Robotnicza (1942) nawoywaa do industrializacji kraju
Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) system obowizywa w latach 1952-1989: socjalizm
realny, w konstytucji demokracja ludowa
PZPR = PPS (Polska Partia Socjalistyczna) + PPR
Reforma rolna
Rnice stanowisk
Dekret z 6 wrzenia 1944
Grunty podlegajce przyjciu (powyej 100 ha, powyej 10ha dla samych
gruntw ornych)
Przeznaczenie gruntw tworzenie nowych gospodarstw, zasilanie
Pastwowych Nieruchomoci Ziemskich (PNZ), tworzenie orodkw kultury
rolnej, tworzenie gospodarstw ogrodniczych
Rekompensata za przejmowane grunty nie przewidywano, ale ustalone
ceny dla nabywcw 15 kwintali yta za 1 ha ziemi
Zasada powszechnoci nadziaw
Sektor pastwowy to PNZ, od 1949 zamieniony w PGR
Nacjonalizacja gospodarki
Oddolna na terenach wyzwolonych
Zoona na Ziemiach Odzyskanych
Zakres zgody z ustaw z 1946 r.