Лекц-4

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 4

Лекцийн агуулга: Ýëåêòðîí áà àòîìûí ñîðîíçîí ìîìåíò . Ãèðîñîðîíçîí õàðüöàà.

Äèà, ïàðà, áîëîí ôåððîñîðîíçîí. Øèëæèëòèéí ã¿éäýë. Õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí,
Öàõèëãààí ñîðîíçîí îðíû Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýë¿¿ä.

4,1 Ýëåêòðîí áà àòîìûí ñîðîíçîí ìîìåíò


Ýëåêòðîí r ðàäèóñòàé îðáèòîîð  õóðäòàé õºäºë
íº ãýæ ¿çüå. Ýëåêòðîíû çàìä áàéõ àëèâàà òàëáàé
e 
ãààð íýãæ õóãàöààíä e -öýíýã ºíãºðíº. Ýíäýýñ

M Pm ã¿éäëèéí õ¿÷ íü I  e áîëíî.Ýëåêòðîíû ã¿éäëèéí
ñîðîíçîí ã¿éäëèéí ñîðîíçîí ìîìåíò íü

er
Pm  IS  er 2 ; 2r   ; Pm  ;
2
¯¿íèéã ýëåêòðîíû îðáèòûí ñîðîíçîí ìîìåíò ãýíý. Pm  íü ã¿éäëèéí ÷èãòýé áàðóóí øóðàã, ýëåêòðîíû
õºäºë㺺íòýé ç¿¿í øóðàã ¿¿ñãýíý. Îðáèòîîð õºäëºõ ýëåêòðîí
M  mr èìïóëüñûí ìîìåíò ¿¿ñãýíý.
M  ã ýëåêòðîíû îðáèòûí ìåõàíèê ìîìåíò ãýíý. Ýíý íü ýëåêòðîíû õºäºë㺺íòýé áàðóóí øóðàã ¿¿ñãýíý.

Pm e
 ; ñîðîíçîí ìåõàíèê áóþó ïåðîñîðîíçîí õàðüöàà ãýíý.
M 2m
(-) òýìäýã íü ýäãýýð ìîìåíòóóä ýñðýã ÷èãëýëèéã õàðóóëíà.

Äèàñîðîíçîí
Îðáèòîîðîî õºäëºõ ýëåêòðîíûã ýýð¿¿ëòýé àäèëòãàæ áîëíî. Èéìýýñ ãàäíûí íºõöºëººñ øàëòãààëàí
ýëåêòðîíû îðáèòûí ïðåöåññ ÿâàãäàíà.
Ïðåöåññ õèéãäýõ íºõöºë íü àòîì ãàäíûí B ñîðîíçîí îðîíä áàéõ þì. Ýíý òîõèîëä îðáèòîä N   Pm B ; ýðã¿¿-
   

ëýõ ìîìåíò ¿éë÷èëíý. Ýíý ìîìåíò Pm  ã ñîðîíçîí
   
îðíû äàãóó ÷èãë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýíý. N ìîìåíòûí ¿éë÷ ëýëýýð Pm áà M íü B âåêòîðûã òîéðîí
ïðåöåññ õèéíý.  
N dt õóãàöààíä M âåêòîð dM -ýý𠺺ð÷ëºãäºíº.
  
dM  Ndt dM  Pm B sin dt ;
 
M âåêòîðûí îðøèõ õàâòãàé dt õóãàöààíä B âåêòîðûã òîéðîí d ºíöºã ýðãýíý.


dM Pm B sin dt P
d    m Bdt;
M sin  M sin  M

d Pm eB
L   B; L  ; Ëàðìîðûí ïðåöåññèéí äàâòàìæ
dt M 2m

1
 Лекц-4
Ýíý íü ñîðîíçîí îðîíòîé õàðüöàíãóé îðáèòûí õàçàéëòûí ºíöºã, îðáèòûí ðàäèóñ, ýëåêòðîíû õóðäàññ
õàìààðàõã¿é ó÷ðààñ àòîìûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ áàéãàà á¿õ ýëåêòðîíû õóâüä àäèë. Îðáèòûí ïðåöåññýýñ
óëàìæëàí ýëåêòðîí íü îðíû ÷èãëý ëèéã òîéðîí íýìýëò õºäºë㺺í õèéíý.

r   íü òîãòìîë áîë ò¿¿íä õàðãàëçàí

e 
I   e L  ã¿éäýë ¿¿ñýõ áà ñîðîíçîí ìîìåíò íü
 2 
 
Pm  I S   e  L r  2 ; ¯¿íèéã èíäóêöëýãäñýí ñîðîí
2
I S  r  2 -çîí ìîìåíò ãýíý. Ýëåêòðîí îðáèòîîðîî õºäëºõ
ó÷ðààñ r   íü ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºíº.
Òýãâýë ò¿¿íèéã äóíä÷èëáàë:

2 2 e2 2
r 2  r áîëíî.  Pm   r B
3 6m

 
(-) òýìäýã B áà P m ýñðýã ÷èãëýñíèéã õàðóóëíà.
Á¿õ ýëåêòðîíîîð íèéëáýð àâáàë àòîìûí èíäóêöèéí ñîðîíçîí ìîìåíò ãàðíà.
e2 B 2
Pm ,at   Pm    rk2
6m k 1
Ëàðìîðûí ïðåöåññ íü á¿õ áîäèñò ¿¿ñíý. Àòîì íü ººðºº ñîðîíçîí ìîìåíòòîé ¿åä ñîðîíçîí îðîí íü èíäóêöèéí
ñîðîíçîí ìîìåíòûã ¿¿ñãýýä çîãñîõã¿é, àòîìóóäûí ñîðîíçîí ìîìåíòóóäûã ñîðîíçîí îðíû äàãóó æóðàìòàé
áàéðëóóëíà. Ýíý ¿åä îðíû äàãóóõ ìîìåíò íü ýñðýã ìîìåíòîîñ èõ ó÷ðààñ ¿ð ä¿íãèéí ìîìåíò íü ýåðýã áà èéì
áîäèñóóäûã ïàðàñîðîíçîí ãýíý.
Äèàñîðîíçîí áîäèñò àòîìóóä íü ñîðîíçîí ìîìåíòã¿é áàéíà. ªºðººð õýëáýë îðáèòûí áà ñïèíèé ñîðîíçîí
ìîìåíòóóä íü àòîìûí õóâüä òýã áàéíà. Èéì áîäèò ñîðîíçëîëò íü  ~ 10 11  10 10 áàéíà.

Ôåððîñîðîíçîí
Ñîðîíçîí áîäèñóóäûí äîòîð ãàäíûí ñîðîíçîí îðîíã àðèëãàõàä ñîðîíçëîëò íü õýâýýð ¿ëääýã õýñýã áèé.
¯¿íèé ãîë òºëººëºã÷ íü òºìºð áºãººä ýäãýýðèéã ôåððîñî- ðîíçîíãóóä ãýíý. Æèøýý íü: Íèêåëü, êîáàëüò,
òýäãýýðèéí õàéëøíóóä, íýãäë¿¿ä
Ôåððîñîðîíçîíãèéí ñîðîíçëîëò íü äèà áà ôåððîñîðîíçîíãîîñ ìàø îëîí ( 1010 õ¿ðòýë äàõèí èõ).
Ñóë ñîðîíçîí áîäèñûí ñîðîíçëîëò îðíû
I xa õ¿÷ëýãýýñ øóãàìàí õàìààðäàã. Ôåððîñî-
ðîíçîíãèéí õìààðàë òºâºãòýé áàéäàã.

0 A
H M

A
~ 100  H ¿åä ñîðîíçëîëò I õàíàäàã.
M
B  0 (H  J )
H áà J -íü øóãàìàí áèøýýñ ãàäíà ôåððîñîðîíçîíä ãèñòåðåçèñ áàéíà.

B Ôåððîñîðîíçîíä õóâüñàõ ñîðîíçîí îðîí

1 ¿éë÷ëýõýä èíäóêö ýíý ìóðóéãàà𠺺ð÷ëºãäºíº.
2 (ãèñòåðåçèñèéí ãîãöîî)

2
 Лекц-4

3 H

Ôåððîñîðîíçîí íü ýëåêòðîíóóäûí õóâèéí (ñïèí) ñîðîíçîí ìîìåíòòîé õîëáîîòîé. Òîäîðõîé íºõöºëä

ýëåêòðîíóóäûí ñîðîíçîí ìîìåíò ïàðàëëåëü áàéðëàäàã. Èíãýæ àÿíäàà ñîðîíçîí ÷àíàðòàé ìóæ ¿¿ñýõ áóþó
¿¿íèéã äîìåí ãýíý.

Äèàñîðîíçîí  <0 ñîðîíæèõ ÷àäâàð,  <1 ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð

Áîäèñ Àçîò Í¿¿ðñõ¿÷èëèéí Íýðìýë Óñ ̺í㺠Âèñìóò
õèé
 , *106 -0,0002 -5,3 -9,0 -26 -140
Áà ãàäíû ñîðîíçîí îðíû ÷èãò ïðåïåíäèêóëÿðààð ñîðîíæèíî.

Ïàðàñîðîíçîí  >0 ñîðîíæèõ ÷àäâàð,  >1 ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé

Áîäèñ Õ¿÷èëòºðºã÷èéí Õºíãºíöàãààí Ïëàòèí Òºìðèéí

õèé õëîðèä
 , *106 1,8 21 300 2500
Áà ãàäíû ñîðîíçîí îðíû ÷èãèéí äàãóó ñîðîíæèíî.

Ôåððîñîðîíçîí  >>1 ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîäèñóóä áàéíà. Ò¿¿íä òºìºð, ãàí, íèêåëü,
êîáàëüò áà òýäãýýðèéí õàéëøóóä îðíî.
Ýäãýýð áîäèñóóä íü
1. íýâòðýí ãàðàõ ñîðîíçîí óðñãàëûã îëîí äàõèí ºñãºíº
2. Ãàäíû ñîðîíçîí îðîíã íü ¿ã¿é áîëãîõîä ¿ëäýãäýë ñîðîíçîíòîé
Áîëæ õîöîðñîí áàéäàã îíöëîãòîé. Ýíý îíöëîãóóäûã íü ôåððîñîíçîí äîòîðõ äîìåíóóäààð òàéáàðëàäàã. Äîìåí
ãýäýã íü íýã ç¿ãò ÷èãëýñýí ñîðîíçîí ìîìåíò á¿õèé àòîìóóäààñ òîãòîñîí ~10-3-10-4ñì õýìæýýñ á¿õèé
æèæèã ñîðíîçîíãóóä ãýæ ¿çäýã.

Ãàäíû ñîðîíçîí îðíû õ¿÷ëýã Hã áà ôåððîñîðîíçîí áîäèñûí äîòîðõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéí âåêòîð B - ûí
õàìààðëûã Ãèñòåðåçèñèéí ãîãöîî ãýæ íýðëýíý.
¿ëäýãäýë ñîðîíçîí îðîí Êîýðöèòèâ õ¿÷.

Õàíãàëòòàé èõ òåìïåðàòóðä ôåððîñîðîíçîí áîäèñóóä ïàðàñîðîíçîí áîëæ õóâèðäàã. Ýíý òåìïåðóðûã

Êþðèéí öýã ãýæ íýðëýíý.
Áîäèñ Òºìºð Íèêåëü Êîáàëüò
Êþðèéí öýã, Ê 1043 631 1393

Ñîðîíçîí ìåòàðèàëûã öýíýãëýõýä ò¿¿íèé õýëáýð õýìæýý íü ººð÷ëºãäºíº. Õàðüöàíãóé óðòñàëò íü

=l/l=10-5-ààñ 10-3 áîëòîë ººð÷ëºãäºíº. Ýíý ¿çýãäëèéã ñîðîíçîí Ìåõàíèê ýñâýë Ñîðîíçîí Ñòðèêöèéí
¿çýãäýë ãýíý.

3
 Лекц-4

4,3 Öàõèëãààí ñîðîíçîí îðíû Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýëèéí ñèñòåì

4,3,1 Õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí

Áèò¿¿ äàìæóóëàã÷ õ¿ðýýãýýð íýâòðýí ãàðàõ ñîðîíçîí îðíû óðñãàëûí ººð÷ëºëò íü óã õ¿ðýýíä èíäóêöèéí
ÖÕÕ (öàõèëãààí õºäºëãºã÷ õ¿÷) ¿¿ñãýäýã.

d d
 
át

dt  B dS
(S )
n

du d
Õ¿÷ëýã ïîòåíöèàë õîëáîî   E òýãøèòãýëýýñ   E áîëíî. Ýíý òýãøèòãýëýýñ ÖÕÕ îëîîä
dl dl
ìóðóéí äàãóó óðòààð èíòåãðàë àâáàë:    El dl
(l )

Öàõèëãààí õºäºëãºã÷ õ¿÷èéã òýíö¿¿ëâýë.

d
 E dl   
(l )
l
( S ) dt
Bn dS ýíäýýñ Ìàêñâåëëèéí íýãä¿ãýýð òýãøèòãýë ãàðãàâàë:

    
 ( E , dl )   
(l ) (S )
t
( B , dS ) - Ìàêñâåëëèéí Íýãä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí Èíòåãðàë õýëáýð


 B
rot E   - Ìàêñâåëëèéí Íýãä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð
dt

ýíý òýãøèòãýëýýñ õóâüñàõ ñîðîíçîí îðîí õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîíã ¿¿ñãýäýã áîëîõ õàðàãäàíà. ª.õ.
çààâàë áèò¿¿ äàìæóóëàã÷ õ¿ðýý øààðäàõã¿éãýýð õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí îãòîðãóéí äóðûí áàéðëàëä
õóâüñàõ ñîðîíçîí îðíû íºëººãººð ¿¿ñýæ áîëíî. Ýíý ÷àíàðûã àøèãëàí öýíýãò Ẻìñèéí õóðäàñãóóð
Áåòàòðîíûã õèéñýí. Ñóðàõ áè÷ãýýñ óíø

4,3,2 Øèëæèëòèéí ã¿éäýë áà õóâüñàõ öàõèëãààí îðîí.

Ýéõåíâàëüäûí òóðøëàãà: êîíäåíñàòîðûí õàâòñóóäûí õîîðîíä òºâºº òîéðîí ýðãýõ áîëîìæòîé

äèýëåêòðèê áîäèñîîð õèéãäñýí äèñêèéí õýñãèéã îðóóëæ áàéðëóóëñàí. Õýðýâ êîíäåíñàòîðîîð õóâüñàõ
öàõèëãààí ã¿éäýë (õóâüñàõ öàõèëãààí îðîí ¿¿ñãýâýë) ã¿éëãýâýë äèñê òîéðãîîð ýðãýíý. Ýíý íü öýíýãò
Ẻìñ ñîðîíçîí îðîíä òîéðãîîð õºäëºõòýé ÿã àäèë áàéíà. Êîíäåíñàòîðîîð ã¿éõ ã¿éäëèéí íÿãò íü õàâòàñ
äýýðõ öýíýãèéí íÿãòòàé øóóä õàìààðàëòàé áàéíà. Ýíý ã¿éäëèéã øèëæèëòèéí ã¿éäýë ãýíý. Ýíý íü
õèéñâýð îéëãîëò þì.
d dD
ØÈËÆÈËÒÈÉÍ Ã¯ÉÄÝË j  
dt dt
Öýíýãèéí íÿãò  íü Öàõèëãààí øèëæèëòèéí âåêòîð D - òîé õýìæýýãýýðýý

òýíö¿¿. 
   dD dE dP
Öàõèëãààí øèëæèëòèéí âåêòîð íü D   oE  P . Ò¿¿íèé óëàìæëàë íü  o  áîëíî. Íýã
dt dt dt
äýõ õýñýã íü âààêóóì äàõü , äàðààãèéí õýñýã íü áîäèñ äàõü ã¿éäëèéí íÿãòóóä áîëíî. Ýíäýýñ
øèëæèëòèéí ã¿éäýë âààêóóìààð ã¿éõ áîëîìæòîé.

  D   
Öàõèëãààí ã¿éäýë I   ( j dS )   ( t
(S ) (S )
, dS )   ( j dS )
(S )
o

Íýìýãäõ¿¿íèéã ýõíèé õýñýã íü øèëæèëòèéí ã¿éäëèéí, äàðààãèéí õýñýã íü äàìæóóëëûí ã¿éäýë áîëíî.
Øèëæèëòèéí ã¿éäýë äýýð äóëààí ÿëãàðàõã¿é.

Ñîðîíçîí îðíû á¿ðýí ã¿éäëèéí õóóëèéã äóðûí áèò¿¿ ìóðóéí õóâüä áè÷âýë:

4
 Лекц-4
 
 dl )  I o  I ø
(
( L)
H
- Ìàêñâåëëèíé õî¸ðäóãààð òýãøèòãýëèéí èíòåãðàë õýëáýð

äýýðõ òýãøèòãýëä ã¿éäëèéí íÿãòûã îðëóóëâàë:


 D 
rot H   jo Ìàêñâåëëèéí õî¸ðäóãààð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð
t

äýýðõ òýãøèòãýëýýñ öàõèëãààí ã¿éäýë õóéëàðñàí ñîðîíçîí îðîíã ¿¿ñãýíý. ̺í õóâüñàõ öàõèëãààí îðîí
áóþó øèëæèëòèéí ã¿éäýë ÷ áàñ õóéëàðñàí ñîðîíçîí îðîíã ¿¿ñãýäýã.

D 
, H õîîðîíä ÷èãèéã áàðóóí øóðãûí ä¿ðìýýð

t
B 
, E õîîðîíäîõ ÷èãëýëèéã ç¿¿í øóðãûí ä¿ðìýýð òîãòîîíî.
t

Äýýðõ ìàñêâåëëèéí íýã áà õî¸ðäóãààð òýãøèòãýëýýñ ä¿ãíýõýä õóéëàðñàí ñîðîíçîí îðîí, õóéëàðñàí
öàõèëãààí îðîí õàðèëöàí áèå áèåý ¿¿ñãýæ áàéäàã. Ýíý öàõèëãààí ñîðîíçîí îðîí îð÷èíä òàðàõ íºõöºë
áîëäîã. ª,Õ, Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàðàõ øàëòãààíû òàéëáàð áîëíî.

4,3,3 Ìàêñâåëëèéí ãóðàâ áà äºðºâä¿ãýýð òýãøèòãýë.

Ãàóññ- Îñòðîãðàäñêèéí òåîðåìèéã öàõèëãààí, ñîðîíçîí îðíû õóâüä õýðýãëýâýë:
 
 ds )  q
(
(S )
D
- Ìàêñâåëëèéí Ãóðàâäóãààð òýãøèòãýëèéí èíòåãðàë õýëáýð.

divD   - Ìàêñâåëëèéí Ãóðàâäóãààð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð.
 
 ( Bds )  0
(S )
Ìàêñâåëëèéí äºðºâä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí èíòåãðàë õýëáýð.

divB  0 - Ìàêñâåëëèéí äºðºâä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð.
Íýìýëò òýãøèòãýë¿¿ä
Îð÷íû øèíæ

÷àíàðûã

àãóóëñàí íýìýëò òýãøèòãýë¿¿ä. ¿¿íä
- D   o E Õ¿÷ëýã áà öàõèëãààí øèëæèëòèéí âåêòîðûí õîëáîî.
 
- B  o H Ñîðîíçîí îðíû èíäóêö áà õ¿÷ëýãèéí âåêòîðûí õîëáîî.
 
- j  E Îìûí õóóëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð
ýíä , ,  íü îð÷íû öàõèëãààí òóñãààðëàõ ÷àäâàð, ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð, öàõèëãààí äàìæóóëàõ
÷àäâàð þì.