STANBUL

FETH

DERNE

NERYATI
No.

12

FATH DEVR HATTATLARI

ve

HAT SANATI

EKKEM HAKKI AYVBKDi

1953

s t a n b u l

M a t b a a s

Nuruosmaniye cad. N o . 9 0 / 1

FATH DEVR HATTATLARI

ve

Sanat
M E D H L
Ftih'in otuz senelik devr-i saltanatnda eser vermi hat
tatlardan, yaz ve tercme-i halleri devrimize ularh olan
lar, aratrmamzn neticesine gre, otuz kadar olup bu
rakkam btn islm memleketlerinde o asrda bildiimiz
hattatlarn vasatisini tek bana Osmanl lkesinde karla
maktadr. Kemiyet bakmndan byle olmakla beraber key
fiyet cihetinden de mhim eserler vermi ve mstakbel in
kiafn kaynan tekil etmi bir devredir. Bu tetkikimizde
greceimiz gibi, Ftih devrinde hat san'atmn beii ks
men Amasya ehri olmutur; mekteb orada teesss ederek
daha ziyade X V inci asr sonlarnda stadlardan byk bir
ksmnn yava yava g etmesi ile, baehre intikal eyle
mitir.

Risalemiz iki ksmdan mrekkeb olacaktr:

Birinci ksm, eserleri mevcud hattatlarn, tercme-i
hallerine ve yazlarn hususiyetlerini tebarz ettirmeye has
redilecek ve numuneleri ihtiva edecektir. Yazs elimize gemiyen hattatlar dahi silsilenin muln belirtmek ve ileri
deki tetkiklere esas olmak ve vasflarn gstermek zre, bir
ka satrla mcmelen zikrolunacaktr. San'at kudretleri hu
susunda, tasvib ve takdirleri muteber melliflerin ehadetini kabul zoru hasl olmaktadr. Ne ac hakikattir ki tereme-i hali dercedilen otuz zattan yirmisinin yazs elde
edilememitir. Mtebakisinden de. eyh Hamdullah Efendi
mstesna, pek az eser kalmtr. Her bir hattatn hal terc
mesinin nihayetinde yazlarnn bulunduu yerler iaret edil
mitir. Grlecektir ki bir oklarnn yazs mzelerde ve
ktphanelerde ya hi yoktur veya birer tane mevcuttur. Olanlar da belki en iyileri deildir. ki san'atkrm yalnz ta
stnde yazlar kalmtr. tanesi de ancak husus koUeksiyonlarda mevcuttur. simler harf srasna gre tertibedilnitir.
Bu ksmda hattatlarn defnedilmi olduklar mahaller
ve kabir talarndan harab olmyanlar da bildirilmitir.
Birinci ksmda hattatlar ve eserleri erhedilirken birbi
ri ile mukayese ve tahlil olunup hususiyetleri ve karakterleri
arzedilmeye gayret olunacaktr.
kinci ksm, birincide erh ve tahlil edilmi olan eser
lerin mterek vasflarn ve devrin yaz san'atmm Osmanl
Trk gzel san'atlarmda tuttuu mevkii izah eden terkibi
bir etd olacaktr.

K A Y N A K O L A R A K U ESERLERE M R A C A A T ETTK :

1 Menkb- Hnervern (1)

Gelibolulu l Efendi tarafndan yaaalp

bnlemin

M a h m u d K e m a l Beyin

pek

m h i m bir mukaddimesi ile tab' olunan

bu eser ihticaca salih, f a k a t pek m c m e l
olup 1000 ( 1 5 9 1 )

tarihine kadar

geen

hattatlar zikretmektedir.
Metinde (Hnervern) olarals tekrarla
nacaktr.
3 G l z r - Savb

(3)

H a t t a t Nefes-zde brahim Efendi, m e badden 1 0 6 0 (1650) tarUlne k a d a r ge

len mruf v e mahdut baz

sanatkrlar

hakknda k s a m a l m a t vermekle iktifa

etmi buna

mukabU hat malzemesi v e

telaii hususunda g a y e t k y m e t t a r bil

giler vermitir.
Metinde ( G l z r ) olarak ksaltlacaktr.
3 Devhat-l-Kttb

(3)

H a t t a t Suyolcu-zde M e h m e d Necib E fendi, balangtan 1150 (1737)

dein eser vermi hattatlarn

tarihine

tercme-i

hallerini, Glzar- Savab'a nisbetle daha

geni bir ereve dahilinde,

neretmek

tedir. Metinde yalnz ( D e v h a ) olarak b e

y a n olunacaktr.
4 T u h f e - i Hattatn

(4)

M e h u r mellif

M s t a k i m - z d e Sley

m a n Sa'deddin Efendi tarafndan yazhp

bnlemin

Mahmud

Kemal

Beyin de-

(1) M u s t a f a A l Efendi, Menakb- Hnervern T r k Tarih E n

cmeni Klliyat, stanbul, M a t b a a - i A m i r e 1926.
( 2 ) Nefes-zde brahim Efendi Glzr- Savab Gzel Sanat
lar Akademisi neriyat, 1939.
(3) Suyolcu-zde M e h m e d Necib Efendi

( N e c b ) Devhat-

I-Hattatn Gzel Sanatlar A k a d e m i s i neriyat, 1942.

( 4 ) M s t a k i m - z d e Sleyman Sa'deddin Efendi Tuhfe-i H a t ttn Hazrlayan bnlemin M a h m u d K e m a l B e y T r k Tarih E n c
meni neriyat, istanbul Devlet Matbaas, 1928.

gerli mukaddimesi ve tertibi ile nere

dilmi 750 sahielik en esasii m e n b a olup
1202 (1787) senesine kadar gelip
hattatlardan
fassal

2200 kiinin

tercme-i

Lisan

pek

faza

hallerini ihtiva

ar

kaynak vasimi

geen

olduka m u
eder.

olmakla beraber

ana

her zaman iin muha

edecektir.

Risalemizde (Tuhfe) eklinde bahsedile

cektir.
5 Mizan-l-Hat A l vaz'
stad-is-selef

(1)

Hattat

Kebeci-zde M u s t a f a H U m i E -

fendi

tarafndan

nshasnda,
dar, h a t
rifat,

73

yazlp

60

mc

haltknda
nc

muzehheb

yapraa

mtalat

ka -

ve

ta-

y a p r a a kadar, aynen

Nefes-zdenin risalesmi, 134 ncye k a

dar da, biraz ind tasniflerle
zikreder.

B u tasnif

riya yalnz isimler

hattatlar

cetvellerinde
zikredilmi,

ekse
verilen

m a l m a t da yukardaki menbalardan ha
rice

kmamtr.

(1849)

Fazla

olarak 1266

senesine kadar geen

Iattatla-

n n bir cetvelini ihtiva eder. B u menhadan ( M i z a n ) ismi ile bahsolunacaktr.

6 ekayk- Nu'maniye t e r e ,
Gldeste-l

riyaz-

Sicill-i Osman

irfan,

Bilhassa ilmiyeye ve tarikata

mensup

hattatlarn hviyetlerini tesbit hususun

da bu eserden

yardmc

olarak

is

tifade ettik. Sras ile ( g e k a y k ) , (Gldesite) v e (Sicil) olarak

zikredilecektir.

Yaz numuneleri hususunda muttali' olduumuz birok

menbalar aradk ve sorduk; Topkap Saray, Trk - slm
Eserleri Mzeleri ile niversite Ktphanesi ve husus kolleksiyonlardan bulabildiklerimizi dercettik. Bu arada mte
ferrik yerlerde, mesel Konya'da Hazret-i Mevln Dergh
Mzesinde bulunan bir Kur'n- Kerim'i de ihmal etmiyerek fotoraflarn leffeyledik. Eserlerin intihabnda da
imdiye kadar neredilmemi olanlar tercih ettik.
( 1 ) H k k k - z d e M u s t a f a Hilmi Mizan-l-hat al vaz' stadis-selef Y a z m a 134 y a p r a k . F t i h Millet Ktphanesi, 1129 N o .

Birinci

ksm

Ftih Devri Hattatlar ve Eserleri

A B D U R R A H M A N H T E M BN A L BN
MEYYED BN E-EYH PIR A L
Ulema beyninde (Meyyed-zde) lkab ile anlan bu
zat, aslen Amasyal olup Temim-zde Hasan elebiye atfen
eyh shak- Kzrun neslinden geldiini Tuhfe beyan et
mektedir. Safer 860 (1456) tarihinde domu ve IL Byezid'in Amasya valilii srasnda, meclisine dahil olarak eyh
Hamdullah Efendiden hat meketmitir. Tak Temim'nin
hsn-i hattna ehadet ettiini Tuhfe yazmaktadr. Baz ga
raz erbabnn, Byezid ile sk mnasebetini ekemiyenlerin
zorile 881 (1476) senesinde [1] katline ferman km iken
daha evvel haberdar olan ehzade Sultan Byezid, Msr
memlklerine tbi Haleb'e kamasn temin etmidir. Ora
dan iraz'a giderek Cellddin-i Devvan'den yedi senede
icazet almtr. IL Byezid'in clusunu takiben avdet edib
maskat- re'sini ziyaretten sonra, ulemadan Hatib-zde dela
letiyle Ramazan 888 (1483) senesinde stanbul'da Kalenderhane mderrisliine tyin olunmu ve 17 Rebilevvel 891
(1486) da, Muslihiddin-i Kastlan'ye damad olduu gn de,
Ftih klliyesi Semniye medreselerinden birisine Efdal-zde yerine naklolunarak sekiz yl mderrislik etmitir. Bun
dan sonra Edirne kadln ifa ve 907 (1501) senesinde Ana
dolu, 911 (1505) tarihinde Rumeli Kazaskerlii payelerini
ihraz etmi iken, Yavuz Sultan Selim'in clusu hengmmda,
yenierilerin Tc-zde Cafer elebi'nin evi ile beraber ko
nan yama etmeleri sonunda, azlolunmutur. 918 (151a)
senesinde Karaferye kads, 919 (1513) te tekrar Rumeli Ka
zaskeri nasbolunub aldran seferine Yavuz maiyetinde iti-

(1)

akayk,

sahife 309, 310.

rak etmi, avdette azlolunarak 5 aban (cvtma) gecesi 923

(1516) ylnda inziva halinde iken vefat ve Eyyb'de trbe
civarna defnolunmutur.
Oullarna taksim edilen yedi bin cildlik pek byk bir
ktphaneye sahip olduu sylenir. lisanda nazma kadir
ve fkhdan mhim baz resilin mellifidir. Tak Temm, tarihinde, hsn-i hattna ehadet etmektedir (Tuhfe
249) [2]Vefatndan yz sene sonra yazlan Hadikat-l-Cevmi', kabrinin Eyyb trbesi civarnda olduunu zikretmek.te ise de elyevm ta kaybolmutur. Galata'da camii, emesi
ve mahallesi vardr. Hsn-i hattna ait numune grlme
mitir. Yalnz sahib olduu kitaplarda imza ve temellk kita
belerine rastland [Baknz: Bursa'da Haraolu K. N o .
119. Veliyyddin K. No. 1255 ve N o . 2174 (bunda gzel bir
mhr var), Ftih K. 3137, Damad brahim Paa K. N o . 162,
(Dr. Sheyl nver notu)],
A B D U R R A H M A N T SBI [3]
eyh Mehmed Vesim'den telemmz [5] ve 841 (1437)
tarihlerinde hreti yaylp icazet [6] vermekte olduu malm
[ 2 ] Tercme-i hallerin sonuna doru ( T u h f e 2 4 9 ) , ( D e v h a 30) v.s.
olarak teker t e k e r v e y a birka bir arada gsterilen bibliyografya u f a k
tdil v e tebdil ile yazlan metnin, o bende kadar, b u m e h a z l a r d a n a h n dm gsterir. Bundan sonraki m a l m a t eserler zerinde ve
nazaran serdedllen zat

[ 3 ] B u zatn knyesini Tuhfe, ( ^ l ^ )

D e v h a ise
n' iaret

(^il^)
eden

vakalara

mtalalardr.
Sabi ve

S a y i ' olarak kaydetmektedir.

mnasna

geldii

halde sayi'e

(/i l ^ )

Sani'>,

S a b i boyayan,

bir m n a v e r m e k

sa

kabil

o l a m a m a k l a beraber D e v h a ' n m naklinde bu t a r z d a h a t a l a r a tesadf edil

diinden biz Tuhfe'nin kaydn esas aldk. B i r M s r m e c m u a s n d a [*] b u
zatn ismine

benziyen

(^Lll

JA^.c)

Abdur-

m a n bin-is-sai namnda bir hattatn 814 tarihli bir K u r ' n ' m d a n bahsedmekte ise de ayn a d a m olup olmadn t a h k i k i m k n hasl olmad.
[*]

E n - N i l - I - m u s a v v e r m e c m u a s 29 E y l l 1923, bu M u s h a f m

Dar-l-ktb-l-Msryye'de olduunu bildirmektedir.

[ 5 ] T e l e m m z , u m m olarak ilim tahsil e t m e k m n a s n a gelirse de
betahsis hat hususunda kullanlr. M e k hocasnn talebesine T i l m i z de
nir. H a t t a t l a r s t a d l a n n m ismini kendi isimleri ile birlikte

zikrederken

Tilmizi v e y a m i n telmz-i filn.. olarak yazarlar.

[ 6 ] c a z e t ilim v e y a hat renenlere
Tevdii ekseriya merasimle vki olurdu.

verilen

ahadetnamedir.

olan bu zat, ihtiyarlnda. eyh Hamdullah Efendi ile mu

asr olmutur. Taliplere ketebe yani imza atmak salhiyeti
demek olan [7] icazet vermek usuln vazeyledii rivayet
olunmaktadr. Doduu ve ld tarihler malm deildir
(Tuhfe 553, Devha 8s). Talebe yetitirmesine nazaran yaz
da mertebesi ileride olsa gerektir. Yazsna tesadf edilme
mitir.
A B D U L L A H - I AMS
Ftih devrinde, Osmanl T r k yazsnn ilerleme an
da, kendine hs bir slb ile yazan hattatlardan biridir. Amasyal olup eyh Hamdullah Efendinin akrabasmdandr.
80 sene yayarak pek ok yazm ise de, muakkibi az olmu
tur. (Devha 8^, Tuhfe 289, Mizan 78 yaprak).
Yazs daha ziyade dz kalem slirbuna kat halde,
bu vadinin vz olan Yakut-l-Msta'sm'den [8] ayrlma
emarelerini tayan yuvarlak, inhinal bir tarza mliktir. 954
(1518) tarihli bir mek murakkamdan [9] verdiimiz numu
neler (Resim: 1) deki Muhakkak [10] ve Reyhan yazsn,
[ 7 ] K e t e b e icazeti i m z a k o y m a y a salhiyet demektir. B i r h a t t a t
icazet aldktan sonra i m z a a t m a k hakkn kazanrd. A y n m n a y a

gel

m e k zere, ismi banda b a z a n Harrereh, Ketebehu, N e m e k a h u ,

Sev-

vedehu dendii de vkidir. T e v a z u a n M e e k a h u diye y a z a n l a r da olur.

L 8 ] A m a s y a h olduu rivayet edilen, bu zat son A b b a s halifesi M s ta'sm
zd

Billh'm
olunarak,

klesi

iken,

efendisi

hatda

halifenin

gsterdii
ismine

byk

izafeten

kudret

sebebi

Msta'sm

nail oldu. A s l n d a yazy b y k bir inkiaf ve t e r a k k i y e ulatrp

lemi

tuttu.

N a m n d a n istifade

ile

yaplan

zelere bile sokulmutur. Tarih-i vefatnn

birok

699 ( 1 2 9 9 )

taklidleri

ile

lkabna
hreti

baz

olduu belli ise

de

tevelld m a l m deildir. B u z a t a K b l e t - l - k t t a p denip bilvasta

ve

bilvasta alt akirdi E r g u n - K m i l , A b d u U a h - i Sayref, Y a h y a S o f l ,

M b a r e k h- Syf,

M b a r e k h- K u t u b , e y h A h m e d - i S h -

reverd yle beraber esatize-i seb'a'y =

yedi stad tekil

ederler.

[ 9 ] M u r a k k a ' , birka kdn sular aksi i s t i k a m e t t e o l m a k zere,

bugnk, ahap k o n t r - p l k l a r usul ile, stste

yaptrlp

elde

egrilmez, b k l m e z ince m u k a v v a y a denir. zerine y a z sahifesi

rlr. Bununla beraber levhalarn

a l b m halinde

toplanm

edilen
yapt

eklinde

de

kullanlr.
[ 1 0 ] H s n - i hat nevilerini k s a c a izah m n a s i p g r d k :
A K f ; tslmiyetin ilk asrlarnda H i m y e r yazsnn
si ile m e y d a n a gelen kairn zaviyeler halindeki

hendes

yazdr.

istihale
Kf'nin

cri ekilde k t zerindeki yazlarda kullanlmas Hicr I I I . , Mild I X .

asr sonuna kadar, pek ok eitlerde, d e v a m etmi, bundan sonra sert k -

Resim: 1
AbdulaJ- A m s meli m u r a k k ' m d a n ketebe
E. H . Ayverdi
F o t : T. B.

10

sahifesi

Koleksiyonundan
K l i e y a z m n eb'admdadr.

Resim: 2
Abdullah-

Ams'nin

meli

muralik'mdan

Ekrem Hakk Ayverdi

F o t o : T u r g u t Bleda,

ba

sahife

koleksiyonundan

K l i e y a z m m eb'admdadr.

11

(resim: s) de ketebesi ile beraber icazet hattn grmekteyiz.

Yazlarnn tetkiki bizi ok kuvvetli bir hattat olduuna iknaa kfidir. Eer eyh Hamdullah'n, her trl mukayese
fevkindeki kudretli slbunun doduu asra tesadf etme
seydi daha byk bir mevki tutard denilebilir. Tevelld ve
vefat tarihi malm deilse de, 80 sene yaad rivayetine
ve 924 (1518) de yazs grldne nazaran, 840 (1436) se
nelerinde doup. eyh Hamdullah ile ayn yllarda vefat
etmi olmas ihtimli hatra gelmektedir. Yukarda resimle
rini dercettiimiz murakk'mdan baka Topkap Saray m
zesinde (Yeni gelenler 1477 No.) nesih bir mevlidi vardr,
baka bir eseri grlememitir.
gelerinin y u v a r l a n m a s ile m e y d a n a gelen nesih v e sls onun yerini al
mtr. Bununla beraber celisi (yani b y ) , pek kuvvetli tezyini k y m e
tine binaen, Hicr V I I . , Mild X I I I .

asrlara k a d a r devaml ekilde

ve

Hicr TX., Mild X V . a s r a k a d a r da daha seyrek o l a r a k ta, al ve k a l e m

zerinde ve m i m a r bir unsur halinde

yazlmtr.

B N e s i h ; Kf y a z kelerinin t a m a m e n y u v a r l a n m a s ile m e y
dana gelen bu nev'in I V . asr- hicrde ilk numuneleri grlm, V . ve V I .
asrlarda t a a z z u v etmitir.

Y a l n z ince kalemle, ilm metinler, K u r ' n -

Kerim'ler, bu nevi yaz le tahrir olunurdu.

C S l s : k i m i l i m e t r e k a l n h g m d a k a l e m l e yazlan v e I V .
asr- hicr sonlarnda m e y d a n a gelen yazdr. Y u v a r l a k l nesihe n a z a r a n
daha az ise de keler sert deildir, y u m u a k ve k v r a k bir hareketle d
ner.

Sls, yaznn

esasdr.

B t n nev'iler

ve

kaideler

bundan

kp

hsn-i hat talimi de sls renmekle balar. Gzel y a z levhalar slsle

yazlr.

D R e y h a n : N e s i h yaznn ufk ksmlar daha y a t k n v e u z u n

olan nev'ine derler. B n y e itibariyle ondan daha sertedir. stimali azdr.
B a z a n icazetlerde

kullanlr.

E M u h a k k a k : Sls yaznn y a t g m ve ufk ksmlar uzun olan

nev'ine derler. Ona n a z a r a n daha sert bir m a n z a r a arzeder. Kullan n a
dirdir, arzuya gre baz yerlerde tatbik olunur.
P T e v k i ' : Sls y a z gibi iki, m i l i m e t r e kalnlnda kalemle,
kelimeler

aralarnda birletirilerek

yazlan

bir nev'idir.

Mstakbel O s

manl Divni yazsnn esasn tekil etmitir. M a h a l l i istimali resm

ev

raktr.
G Rik'a, Rik', H a t t - icze denilen

altnc

nev'i nesihin den-

dansz, y u v a r l a k ve k v r a k bir nev'idir. cazetler ekseriya bu hatla yazlr.

B u alt nev'e A k l m - sitte =

A l t eit k a l e m

(usul)

derler.

H Cel: Sls yaznn hudut tyin etmeden kaln kalemle y a z l a n

nev'idir. E s a s kaideleri slse m e r b u t o l m a k l a b e r a b e r her trl

tezyini

ekle, istife m s a i t olgun bir tarzdr. B y k levhalarda, ta stne

zlan kitabelerde kullanlr. Kalnl ve b y k l a r z u y a ve

ya

mahalline

gre deiir. Y e r i n e gre , be santimden elli s a n t i m kalnlna k a d a r

12

A H M E D BN A B D U L L A H - I H C A Z I
Hat tezkirelerinin hi birinde ismine tesadf edilemiyen bu hattata, Edirne'de yazp Konya'daki Hazret-i Mevln
Derghna vakfedilen ve orada bulunan takriben 25X35 eb
adnda bir Kur'n- Kerim'i ile muttali olduk. (Resim: 3) de
grld zere, devrin tarzna uyularak stte ve altta iki
satr muhakkak, ortada altn ile bir satr sls, bunlarn ara
sndaki metin ise nesihle yazlmtr. (Resim: 4) ketebe sahifesini gstermektedir. Altn zerine siyahla yazlm alt
satrlk ketebesinden Edirne ehrinde 856 (1452) de tahrir
olunup arka sahifesindeki yedi satr reyhn va.kfname ile
Sadr--zam ((Mahmud Paa bin Abdlhay tarafndan Haz
ret-i Mevln trbesine 872 (1468) de vakfedildii anlal
maktadr. Muhakkak, sls ve reyhn yazlar pek gzel ve
mkemmeldir. Nesih, Yakut vadisinin gelimi, bir nmunesidir.
olanlar vardr. A y a s o f y a Cihr- Y r levhalar 55 s a n t i m kalnlkta, dn
yann en b y k y a z l a n d r .
I Msenn:

Sls v e y a celinin karlkl ift

yazlan

Levhalarda v e kitabelerde kullanlr: B a b - H m y n kitabesi

eklidir.
gibi.

K N e s t a ' l k : iSTesihln sr'atle yazlmasndan hasl olmu ve I r a n

topraklarnda zuhur etmi bir yazdr. akul ksmlar o k ince,

ufkler

kaim, ( J ' j ) nun, l m gibi harfler b y k bir tekne tekil edecek ekil
ler alr. Dendan nadirdir. Sls ve nesihin hayat ve beeri unsuruna m u
kabil b u nev'i daha ziyade mcerred v e akl bir hviyet tar. Nesta'lk,
talikin neshi,

incesi m n a s n a gelirken

tatbikatta,

galat

Talik denilmektedir N e s t a ' l k ' m bir de ikest, i k e s t e

olarak

buna

demlen m u -

harref, yani b o z u k nev'i vardr.

L T a ' l i k : N e s t a ' l k ' m slse tekabl eden nev'idir. Slsle ayn
kalnlkta k a l e m l e yazlr. B u iki y a z A z e r b a y c a n ve r a n ' d a en b y k st a d l a r m v e r m i o l m a k l a beraber Trkiye'de de Y e s a r B s a d Efendi ile
ayn dereceye varmtr.
M T a ' l i k celisi: Talikin kaln - kalemle y a z l a n nev'idir. ran'da
cel hi t e k e m m l edemedii halde Trkiye'de harikalar d o u r a n bir m e r
tebeye

erimitir.

N D i v n i : Bir cihetten tevkie, bir cihetten talike benziyen son

derece hareketli girift, husus bir y a z nev'idir. Y a l n z T r k i y e ' y e m a h
sustur denilebilir. F t i h devrinde grlm, Y a v u z S u l t a n S e l i m asrnda
t e k e m m l etmitir. Y a l n z f e r m a n l a r d a kullanlr.
O S i y k a t : Kf'ye benzeyip arazi v e e m l k tahrir defterlerin
de v e Defter-i H k a n kaytlarnda ve mal kaytlarda kullanlan husus
bir nev'idir, T r k i y e ' y e mahsustur.

13

>

-T--:

Resim: 3
A h m e d - i Hicaz

Kur'n- K e r i m i , b a

K o n y a Hazret-i Mevln
AsU: 2 5 X 3 5

14

sahile

Mzesinde
Fot:

E. E. M .

e-

Kesim: 4
A i m e d - i Hicazt K u r ' u - K e r i m i , ketebe sahifesi
K o n y a Hazret-i Mevln
Ash: 25X35

Mzesinde
Fot:

E. E. M.

15

A H M E D BN H O C A Y A H Y A (SBEK-ZDE)
Sibek [*] Yahya Efendi olu, eyh Hamdullah Efendi
tilmizi olup, Amasyaldr. 908 (150.2) tarihinde yazd Kur'n- Kerim'i Sultan Byezid'e hediye ederek mazhar- takdir
ve atiyeye nail olmutur. Padiahn irtihalinde bu mushaf-i
erif trbesine konmutur (Tuhfe gs). Ne trbedeki bu Kurn- Kerim bulunmu, ne de baka bir yazs grlmtr.
II. Byezid'in yazsn takdir etmesi kudretine delildir.
A L (SEYYD)
Azer olup Seyyid erif-i Crcan'den tahsil-i ulm ey
ledi. sfendiyarolu smail Bey nezdine geldikten sonra, onun ibram ile, II. Murad'a mracaat edip Bursa'da Yldrm
medresesine tyin olundu. erh-i erif-i emsiyeye, Kk
Haiye nam ile byk bir eser ve Metali' ve Mevakib erhle
rine haiyeler yazmtr. 860 (1456) tarihinde vefat etmitir.
Temimi, Yakut slbunda mkemmel yaz yazdn syle
mektedir (Tuhfe 334). Yazs grlmemitir.
A L I BN YAHYA'ES-SOF
Edirneli hattat Yahya Sof'nin [11] olu olup mermer
zerine mahkk ahane kitabeleri ile Ftih devrini a'aadar
eden byk hattatdr. Her cins yazda staddr. Msenna
sls celisinde de mehareti vardr. Malm olan imzal kita
beleri, Bab- Hmynun kap kemeri aynasnda msenn
Besmele ve nnel-mttekine...)) yet-i kermesi, kap keme
ri stndeki girift sls celsi ina kitabesi, bir yanda dairev
msenna ccNasrun-min-a-Uah yet-i kermesi ile ayn ekil
deki ketebe kt'as ve Ftih camiinin paradan mrekkeb
ina kitbesidir. Kabri skdarda elyevm hattatlar makberesi denilen makberededir. eyhin o semte rabeti bundan tevelld etmitir. (Tuhfe 333).

[ 1 1 ] B u zat 700 ( 1 3 0 0 ) tarihlerinde gelip Y a k u t ' u n bilvasta a

kirdi olan Y a h y a Sofi ile kartrmamaldr.

E s k i sanatkrlarn

ismi

ile

tahalls e t m e k deti, bir asr sonra, Edirneli Y a h y a ' n n M e r a g a l bir hat

tatn knyesini a l m a s n a
[*]

16

Sibek,

elmack

saik

olmutur.

mnasna

gelmektedir,

farisdir.

Evliya elebi ve ondan naklen T u h f e Bab- Hmy

nun tak- blsnda
( A A V <..^U
"iim;-)
((Halled-a-Uah izze sahibehu 883 tarihinin bu hattat tara
fndan yazldn kaydediyorlarsa da ina kitabesinden gayr
byle bir tarih yoktur. Bab- Hmynun Ayasofyaya bakan
yznde hepsi msenna olmak zere kemer aynasnda (cinnel-mteekine, sa tarafta Nasrun min-a-Uah)), sol tarafta
x ^

j U l _i*i>l '"'^)

Ketebehu az'af-l-ibad Ali bin mrid-is-Sof ketebe ma

dalyonu anahtar ta stnde de saray ve surun drt satrlk
ina kitabesi bulunmaktadr. Eer yukarda bahsedilen ta
rih kapnn birinci avluya bakan yznde idi ise buna diye
cek yoktur. nk bu ksm Sultan Aziz zamannda yaplan
bir ilve ile kapatlmtr.
Ftih camii kitabesi sada yedi satrla balayp kemer
stnde iki satr halinde devam etmekte solda yine yedi sa
trla nihayet bulmaktadr. Bu son ksmdaki imzas

Ketebehu Ali bin-is-Sof dir.- Babasnn knyesini yalnz

Sofi olarak zikretmesi Bab- Hmayunda ilve ettii, Mrd,
kelimesinin bir isim olmayp bir sfat olduunu ve bir san
atkr tevazuu ile (Sofilerin mridinin olu) mn.asn ifade
ettiini tahmin ettirmektedir.
Fotoraf da grlecei zere (resim: 5), gerek cel sls,
gerek karlkl istifle meydana gelen, msenna ekiller nazirsiz bir gzellie mliktir. Harfler usul ve kaideye uygun
ve teker teker pek gzel, ekilleri kat' vazh ve ahenkli olup,
satra oturmutur ve istif, fevkaldedir. Msenn ekillerde
de karlk getirilen keidelerin ahengi emsalsizdir.
Ftih camiindekiler de pek gzeldir. Kap yuvasnn
sandan balayp (resim. 6) ve ortada (resim: 7) devam et
mekte ve solunda (resim; 8) bitmektedir. Bilhassa ortadaki
harf, istif, hareke itibariyle fevkaldedir. st satrda ( J )
fi kelimesinin orta uzunluktaki keidesi ile akul olarak
yazlan ( j ) Osman)) kelimesinin ( j ) nun harfinin
btn ikinci satr boyunca uzatlmas ahengi son haddine
vardrmaktadr. Sol kitabenin nihayetinde akul olarak im
zas okunmaktadr.
F.2

17

Eesim: S
A l i ol'nin

B a b - H m y n k i t a b e ve

msenn' y e t

yazs

Fot: T. B.

18

Bu yazlardan otuz sene evvelki Edirne erefeli ca

mii kitabesi ile [12] bunlar, ta X I X . asra kadar cel slsn
en gzel numuneleri olarak kalmtr. Ancak X V I I I . asr so
nunda, hattat Mustafa Rakm'n fevkalde cel yazs yeni bir
ahenk ile bir devir amtr. Halbuki sls ve nesih, Ftih
devrinde, cel seviyyesinde olmayp, ilk tohumlar atlarak
pidarlar bu zamanda zuhur etmesine ramen, II. Byezid
devrinde keml mertebesine ulaabilmi ve eriilmez bir
merhaleye varmd. Cel ise Ftih, devrinde, baba - oul Sof'ler elinde, sylediimiz kemli bulmuken, mteakip asr
larda tevekkuf ve hatt bir derece tedenn etmi ve sert, k
eli bir hal almtr. Bu da kk yazya daha fazla ehem
miyet verilmesinden domutur. lerde eyh Hamdullah E-

Kesim: 7
Ali

Sof'nin

Ftih

camii

Itjtbe yazs,

kap

iist

F o t : T. B .

fendinin tercme-i halinde greceimiz vehile, asrlarn eri

byk hattat olan bu zat ve muakkipleri, bir cihetten,mi
mar bir unsur olan, cel kitabelerle ok uramamlar
dr [ 1 3 ] '
[ 1 2 ] B u kitabede i m z a y o k s a da Edirneli o l m a s v e F t i h camiinde
de yazs bulunmas sebebi ile eserin,
Sof'ye ait oldugnnu

sahib-i

tercmenin

babas Y a h y a

zannedebiliriz.

[ 1 3 ] eyhin muasr, lkin m u a k k i b i o l m a y a n ve EseduUah- K i r m n talebesinden

Karahisar A h m e d Efendi ve akirdi H a s a n elebi bu

faslada

bir istisna tekil ederler;

yazlar

enafisdendir.

her ikisinin S l e y m a n i y e

camiindeki

Kesim:

Kesim:

A l i Sof'nin F t i h camii kitabe yazs

A l i Sof'nin F t i h camii kitabe yazs

(sag)

(sol)

20

F o t : T. B .

Fot: T. B

Bu hali ile Ali Sof'nin, devrini aan bir nadire olduu

kanaatindeyiz. Maalesef nesih ve sls yazs hi grlmemi
tir, hi bir mzede de yoktur. Lkin Ftih saray nakhanesinde temellk kitabelerini yazm olmas muhtemeldir. (Dr.
A. Sheyl nver notu). Vefat tarihi malmumuz deildir.
AL YETM
Aydm'da domu ve bir sene zarfnda btn akrabas
nn vefat etmesi yznden Yetim lkab ile hret bulmu
tur. Tire'de hat renmeye baladktan sonra stanbul'da
Yahya Sofi ve olu, yukarda zikrolunan, Ali Sof'den ikmal-i
tahsil eyledi. Tarik-1. ilmde Hoca Zadenin talebesi iken ka
dla tyin olundu. 920 (1514) tarihinde vefat etti (Tuhfe
335)(ekayk Tercmesi 345-46) da yz yama yakn vefat
ettiini ve ((bnazr yaz yazdn ve cilt baladn sy
lemektedir. Ali isminin mteradifi makamnda olan (Aleddin) unvan ile yd edilmektedir. Yazs grlmemitir.
A L A L E D D N [14]
sfahan'dan Amasya'ya gelib eyhin ilk tilmizlerinden
oldu. Badehu Devlet-i Osmaniye hizmetine girerek tarik-i
kazada Bursa, sonra Gebze mderrislii payesini ihraz ey
ledi; 933 (1517) de vefat etti (Tuhfe 335). Yazs elde edile
memitir.
EYH AYAS
. Bursal olub stanbul'un ilk kads Hzr Bey elebi'den icazet ald ve hsn-i hatt elde etti. Tarikat-i Zeyniyeden
eyh Tacddin'e intisab ile halifesi oldu; 861 (1465) senesin
de Bursa'da vefat etti (Tuhfe 133-34)- (ekayk Tercmesi
189). Bu zatn hal ehli olduu yazldr. Manen de yksek
liine misaller verirler. Yazs bulunamamtr.
[ 1 4 ] B u devirde Aleddin

A l i isminde on kadar

lim, zuhur

et

m i s e de hangisi olduunu t y i n m i l d i i r ; hibirinin tercme-i hali ve

v e f a t tarihleri bu zatmfcine u y m a m a k t a d r ;
masa

herhalde mehurlarndan

ol

gerektir.

31

CELL- A M A S
Babasnn ad Ahmed [15] ve sllece Amasyal ve ey
hin muasr bir hattatdr; oullar Muhiddin ve Cemaleddin
eyh Hamdullah'n hala-zdesi olmalarna nazaran sahib-i
tercmenin de eyhin babasnn kz kardeinin zevci olmas
lzm gelir (Tuhfe 155). Ftih devrinin yeni bir slp ara
trmas vadisinde himmeti olduu oullarna icazet vermesi
ile anlalan bu zatn yazsna ne mzelerde ne koleksiyon
larda tesadf olunmudur; tarih-i vefat belli deildir.
^ CEMAL- AMS
Vatan Amasya ve asl ismi Mehmed, hreti Cemal olan
ve yukarda zikrolunan Cell-i Amas'nin olu, eyh Ham
dullah'n hala-zdesi ve onun kemle erdirdii sls ve ne
sih yaznn taazzuvu keyfiyetinin byk yapclarndan bir
zattr. Bu ve biraderi Muhiddin hakknda u medhiye sy
lenmitir:

dUr

Cell olu ki httt- cihandr

Nazri gelmemi nesh- celide
Karnda Cemlin hatt dhi
Teberrktr
Sfahn- Herde
Seksen sene yaad sylenen bu zat Amasya'da Sultan
Byezid camiinin Knkre [16] sine msenn bir fetih s
resi yazmtr (Tuhfe 397, Glzr 54).
Takdim ettiimiz (resim 9, 10, 11) Mehmed Ceml-i
Amas'nin 888 (1483) tarihli Du-i sbuiye eserinden ba
[15L
camz,

Babasnn. Alrned olduunu m t e a k i b e n bir sahifesini k o y a

olu

Mehmed

Cemal-i

Amas'nin

Dua-i

sbuiye

kitabndaki

ketebesinden renmekteyiz.
[16]

a)

Knkre

kubbenin g b e i m n a s n a gelir, b)

katlandndan bu y a z imdi yoktur.

23

kubbe

sa

i"

Kesim: 9
C e m l - i A m s ' n i n dua-i sbuiyesinde b a
E . H . A . Kolek.

K e s i m : 10
Ceml-i A m s ' n i n dua-i sbuiyesinden I . ketebe sahifesi

E . H . A . Kolek.

sahife

F o t : T. B.

Kesim: 11
A y m eser, I I . K e t e b e sahifesi
Fot: T. B.

ve ketebe sahifeleridir. Ba sahifede gayet keskin ve kuvvetli

bir muhakkak metin ile altnla yazlm sls bir serlevha
grmekte, ketebe sahifesinde ayn derecede bir reyhn yaz
bulmaktayz; eser hattatn keml devrine aittir. T r k - slm
Eserleri Mzesinde 97 numarada 913 (1507) tarihli bir Kurn- Kerim'i vardr ki yallk devrine aittir [17]. Bugne ka
dar baka eserini gremedik. Devha'nm kaydna gre 80 se
ne yaadna ve 913 de hali hayatta olduuna gre 835 - 840
senelerinde domu olmaldr.
C E M A L E D D N A B D U L L A H BN A L BN
A B D U L L A H BN MEHMED-L-HSEYN
856 (1452) senelerinde itihar edip kavid-i hatta dair
((Umde [18] isimli bir eser brakm, bu kitap birok hai
yelerle limlerin takdir ve tervicine nail olmutur (Devha
30). Yazsna tesadf edilememitir.
ESEDULLAH-I K R M A N I
Mehmed Kirmn'nin tilmizi olup Osmanl diyarna yer
lemitir. Ayasofya Ktphanesine mevkuf Kelm- Kadmi
862 (1457) tarihlidir. 892 (1486) tarihinde vefat etmitir.
Byk hattat Ahmed-i Karahisar'nin staddr (Tuhfe 113).
Halil E. Arda koleksiyonundaki hnerli levhasndan aman (resim 12, 13) de grlecei zere bu zat Yakut vadi
sini muhafaza ve dz kalemle yaz yazm, eyhin at
ra gitmemitir. Yazs keli ve sertedir. Bilvasta ve bil
vasta tilmizleri Karahisar, Hasan elebi ve AbduUah- Ki
rimi yolu ile Yakut slirbu, Osmanl diyarnda bir asr da
ha, az ok devam etmi, nihayet yerini kat' olarak eyh Ham
dullah mektebinin nazirsiz ve rakipsiz slbuna terketmitir. Yine bu resimden grld zere olduka gzel nes
ta'lk de yazmtr. Bu yazdan maada ne Tuhfe'nin bahsetti
i Ayasofya Ktphanesindeki Kur'n- Kerim bulundu, ne
de mzelerde bakaca hatt Grld.
[ 1 7 ] 888 tarihli olan F t i h devrine daha yaln olduu iin tercihan nerettilc. Zira F t i h devrinde de y a a m v e o z a m a n d a da eser ver
mitir.
[ 1 8 ] B u eseri a r a n m s a

24

'

da

bulunamamtr.

EYH H A M D U L L A H [19]
Ayn ehirden ne'et ile son Abbas halifesi Musta'sm
BiUh'm hattat olup onun ismi ile Musta'sm tahalls ve
iki asr mddetle (cKblet-l-kttp unvann muhafaza eden Ykut- Msta'sm'den bu payeyi bilistihkak devralp,
icm-i mmetle 5 asrdr tamakta bulunan eyh Hamdul
lah bin eyh Mustafa, Amasyaldr. Babas Buhara'dan hic
ret etmi, Tuhfe'nin kaydna nazaran, 840 (1436) tarihinde
Hamdullah Efendi dnyaya gelmitir. Mustafa Efendi Shreverdye tarikat eyhlerinden olmakla, olunun lkab ek-

Besim:
Esed-u-Ual-

13

Kirmn'nin Mulalikak, Sls v e Talik y a z s

Halil E d h e m A r d a Kolek.

[ 1 9 ] e y h HarnduUah hakkndaki

Foto: T. B.

tercme-i

halin vak'alar,

ileri

de gsterilecek mehazlardan alnm olmakla beraber etd. t a m a m e n m s

takildir.

25

fiii8fc^fc'fl*lltflllwlp
iSfili^fSlISIi%^

^l?'-;!^^

.;f

. , .

, , .

R e s i m : 13
Esed-u-Uah- Kirmn'nin Sls, Nesl
H . E . Kolek.

yazs

Pot: T. B.

seriya bn--eyh)) eklinde zikredilir. Bununla beraber, bu

tarikatte bizzat hilfet aldndan, dorudan doruya eyh
olarak ta yd edilir. smi ile beraber sylenirse eyh Ham
dullah denir.
Btn menblar eyhin ilk stadnn (Hayreddin-i Mera) olduunda mttefiktirler. Son asrlarda yazsn grme
diimiz [20], mzelerde bir yazsn bulamadmz bu sta
dn eyh zerindeki tesirini lmeye imkn yoktur. u mu
hakkak ki Cenab- Hakkn verdii deh hzinesi tecell le
minde de bir kvlcma muhtat. Hayreddin- Mera' de
herhalde tututurmasn bilenlerdendi; menkult da bu mer
kezdedir. Menbalar, babasnn evlenmesini ve doacak ocu
a peinen isim konmasn, devrinin zihniyetine uygun, ho
hikyelere balar.
eyh Hamdullah, stadndan icazet aldktan sonra, Devha'nm kaydna gre, Ykut- Msta'sm talebesi Abdullah-
Sayref ve bilhare Yakutun yazlarm elde ederek zerinde
alm ve derun tekevvnn damla damla inbikten istih
sal ile, hepsinin tetkikinden sonra, yepyeni bir slb ama.ya balamtr. Mstakm-zde bu olu ve buluu Tuhfe'de
yle tasvir ediyor: (... ve sahife zihinlerine irtisam ederek
lkin harice karp kuvveden fi'le gtrmek mmkn ol
maz idi. Bu babda keml-i iztrap zre iken Hazret-i Hzr-i
niyy-z-zikir aleyh-is-selm zuhur edb kendine ol tavr t
lim ve bir mikdar mzakere ile tesliyet-i amm peyda olub
vaka endek zamanda safha-i hayalinde merkz olan vdi edna himmetle kendilerine hediyye-i behiyye ve hibe-i vehibe-i
rabbniyye olmudur). , Muasrrlar ve akrabalar Muhiddin ve Cemal ve Ab
dullah-! Ams'ler de X V . asrn ikinci nsfmdaki Trk cemi
yetinin siyaset, ilim, sanat ve mimardeki byk ibda devri
nin hat kolu iin yeni bir ekil ve vdi aramakta idiler. Onlar
da yeni bir slb yoluna gittiler. Belki eyh HamduUahm,
onlara tekaddm eden, hamlesi olmasayd, bunlardan birisi
vz' lr, tarz reva bulurdu. Nasib eyhin imi; at -.
[ 2 0 ] D r . Sheyl n v e r

1 9 5 1 ubatnda Msr'a seyahatinde erif

Sabri P a a s a r a y mzesinde mzal bir liitasm grdn bildirmektedir.

27

r o kadar ayan- hayrettir. Maamafih bu muasrnn ve

baba - oul Sofilerin mevcudiyeti de eyhin zerinde terbiyetkr bir tesir brakmtr, dense hata edilmi olmaz.
eyh, hattnda grlen ince hususiyetler ve sanat vadisi
ne verdii byk ve ahane ahenkden baka teknik safhada
da, kalemi mnharif, yani iri, keserek o devre kadar yek
nesak olan yaz kalnlklarna harf ve kelimelerin ufk ve a
kul ksmlar ile ba ve sonlarnda enili bir kalnlk ve ha
reket vermidir. Bu usul be asr T r k yazsn, btn islm
leminin yazlarndan tefrik eden en mmeyyiz vasf olarak
kalmtr.
Amasya'da bu stadlarm zuhurundan az evvel Edirnede yetiip stanbul'da eser veren baba - oul Yahya ve Ali So
filerin kendi vadilerinde kemllerini unutmamak lzm ge
lir. eyh ve arkadalar hattn esas olan Sls, Nesih, Muhak
kak, Reyhan, Tevki', Rika' yazlar stnde alrken bu
ikisi de basit ve msenn celde keml mertebesinde idiler.
Ali Sof'nin tercme-i halinde zikrettiimiz gibi. eyh 'mek
tebi amel ve biraz da tezyini ve mimar kymeti olan cel
ile pek fazla alkadar olmam ve Ali Sof'nin kitabeleri, asr boyunca mevkiini muhafaza etmitir. Biraz sonra bu
noktay resimler zerinde de izah edeceiz.
eyh Hamdullah'n birinci hayat safhas Amasya'da ge
mi, bu srada vali olan mstakbel l i . Byezid ile mnasebet
tesis etmitir. Byezid evvel Hamdullah Efendinin babas
eyh Mustafa Efendi ile, muhtemelen tarikma intisab suretile, rabta peyda etmi derler belki bu vesile ile olunu
da tanyarak yaz mek eylemi, aralarnda sk ve yakn bir
dostluk hasl olmutur. eyh Hamdullah Efendiye bu esnada
Ftih Sultan Mehmed iin de iki eser istinsah ettirilerek gnderilmidir.
kinci hayat safhas Sultan Byezid'in clus dev
resi ile balar; aradaki dostlua ramen, taht endiesi ile me
gul olan padiah hattat pek aramad ise de onu stan
bul'da bulunca sevinip byk itibar gstermekte de kusur
etmemitir.
28

eyh Hamdullah stanbul'a gelib Sarahanebamda, Ka

zasker hamam karsnda, hemerileri Cemal ve Abdullah-
Ams'nin oturduklar eve indi. Rivayete nazaran, kendisi
ne bir arzhal yazdrp padiaha takdim eden kapclardan
birisi, eski dostluun ihyasna vesile oldu. Yazy tanyan
Sultan Byezid Hn derhal onu celb ile sarayda, harem ci
varnda, bir makar [21] (mekhane) tahsis ve ktib-i saray
ve muallim nasbetti. Glzr- Savb'm rivayetine nazaran ha
zineden yedi tane Yakut yazs kartp Bu tarzdan gayr bir
vdi ihtira olunsa idi iyi olurdu demi. Bu rivayette pa
diaha bir hisse karmak gayreti hissedilmektedir; eyh o
zaman keml yanda vadisini ve tarzn tamamiyle ortaya
koymu ve bizzat hnkra hocalk etmi olmasna nazaran
byle bir ikaza muhta olmyaca aikr ise de stanbul'a
geliinden sonra deryalar misiU brakt eserlerinde te
vik ve tergibin mhim hissesi olduu da muhakkaktr. Sul
tan Byezid dividini tutmu; eli ile arkasn yastklarla bes
leyip rahatn temin etmi ve vazifesinden yani yevmiye ve
rilen akeden maada, skdar civarnda Sargzide, kendisi
ne , iki ve ayrca mhrezenlerine bir kariyeyi timar olarak
tahsis ile baz hasutlara Yazy eyh deil. Sultan Byezid
yazd dedirtmitir.
Sultan Byezid'in, Kblet-l-kttb, bakeye oturtma
s ulemnn itirazlarn mucib olunca, yazd bir Kur'n-
Kerim'i getirterek, orada mevcud dier kitaplarn stne mi
yoksa altna m koyalp? diye sual etmi, bittabi stne kon
mak nmdandr, cevabn aldnda, ltife yollu Kur'n-
Kerim kitabetini iimizde Hamdullah Efendi kadar ihya et
mi bir ferd yoktur; sizin altnza nasl geirebilirdim? diye
ulemay ilzam eylemitir.
Bu kadar izzet ve ikbal iinde, stanbul'da otuz sene m
temadiyen yaz yazm ve muhakkak ki en gzel eserlerini
bu devirde vermidir. Hakknda u beyitler sylenmidir:
iS-^X J>4=' f^^'
Cylj zi-

^Jjl

J=J

f^.^
o ille

eyh olu Hamdi hatt t kim zuhur buldu

lemde bu muhakkak, fesholdu hatt- Ykt
[ 2 1 ] Glzar^ Savat sahife 49.

29

(joli.

0_>9ll

(_$_JJ j l

eyh-i shib tarz- l ihtisas

b- Ty cevher- Ykt- hs
Bu zat hatdan maada birok keml ve hneri nefsinde
cem' etmiti. Tasavvufta birok mrid yetitirmi, el vermi,
mertebesi l bir eyh idi derler; zaman zaman Alem danda
Sargziye ve Akbaba kyne ekilerek inziva ve murakabaya dalar, sonra memur olduu dnya hizmetine dnerdi. Ga
yet iyi terzi imi. Asl alacak cihet de o ince san'at mey
dana karan nzik ve mahir ellerinin kuvvet ve cehdin za
misini taleb eden, okulukta, menzil tesis edecek kadar, ileri
olmasdr. Ok meydannda bilinen ilk menzil talarndan bi
ri ona aid olup 911 (1505) tarihlidir. Rivayete nazaran, Ok
meydannda Ftih zamanndaki ilk tesisleri byk mikyas
ta tevsi- edip geni vakflar yapan Sultan Byezid'i bu teeb
bsnde en ziyade eyhi memnun etmek arzusu saik olmu
tur. Yzclkte skdardan saraya gelecek kadar ileri ol
duu da sylenen rivayetler arasndadr.
II. Byezid'in vefatndan sonra. Yavuzla pek nsiyet et
memi, esasen yalanm olduundan inzivaya ekilmitir.
Kknuti kendisini celb ile tatyib etmi ve bir mushaf- erif
yazmasn istemitir. O da ihtiyarln ileri srerek Muhiddih-i'Ams'yi tavsiye etmitir.
eyhin doduu tarih ve binaenaleyh ya rivayetlere
zemin tekil etmektedir. Bazlar mddet-i mrn 110= sene
ye ykseltiyorlarsa da doru olamaz. Vefatndan on sene ev
vel yazd Kur'n- Kerim'in ketebesini yle koymu
tur [as]:

[ 2 2 ] Glzar- S a v a b 51. M a a l e s e f
leyh, ketebe

30

bulunamamtr.

bu Kur'n- K e r i m ve binaena

((Y men ensafe hakk-el-insf unzur keyfe ketebe ve li

me ketebe ve bime ketebe ktib-s-Sultan ibn-s-Sultan B
yezid Hn bi irti re'sih maa'tili a'rih fi evn- eybih
ve hve'bn b d ' m ve semane min mrih.

Tercmesine nazaran Sultan Byezid'in ktibi olan hat
tat salar aard ve ya 80 ve bd' [23] olduu halde bu-,
nu nasl yazar? nsaf ve im'an ile nazar et, diyor. Demek ya
o zaman 83 den 89 a kadarm. Vefat
{4\ ^_^)
((Zayf-
ilh 926 (1519) olduuna gre bu Kur'n- Kerim'i yazd
ndan beri geen on senenin ilvesi ile 93 ile 99 yanda
irtihali ve tevelld tarihinin ai, Tuhfe'nin kayd gibi 840
(1436) olmayp 830 (1426) veya birka sene evvele tesadf
etmesi lzm gelir diye dnyoruz. Kabri Karacaahmed
trbesi hizasnda ve ileridedir. (Resim 14) tan gstermek
tedir. Vefatndan ok sonra ahin Aa tarafndan yazlan yu
varlak bir tadan ibaret ve etraf ok bakmszdr. Tadaki
kitabe:

1 ((Reis-l-Hatttn Hamdullah, 2 il m'rf bi-ibni-eyh rahmet-u-Uahi aleyhi. Tarihi yoktur.

Hayatnn yaz muhasebesi u ekilde mukayyettir: 47
Kur'n- Kerim, deri stne bir merik ve bir meshib-i e
rif, 1000 kadar en'am, evrad, ezkr ve lyuat kt'alar ve ay
rca muhtelif kitaplar ve malm bir ka kitabe [24].
imdi hattndan numuneler verelim [25]:
[23]

9 k a d a r olan adetlere

denir.

[ 2 4 ] B u k s m iin (Tuife 185-187, Glzar 48-53, D e v h a 8, H n e r

v e r n 2 4 den)
[25]

istifade

eyh

edilmitir.

Hamdullah Efendiye

ait

mnteir

yaz

numunelerini

t e t k i k iin M e l e k Cell: e y h H a m d u l l a h . K e n a n M a t b a a s 1 9 4 8 . eserine.

Gzel Sanatlar m e c m u a s ikinci nshasnda smail B a y k a l ' m
de bulunan f o t o r a f l a r a

de grlmesi kabil olmyan g a y r mnteir

tik.

nk,

mzedekileri

hul k a l m a k t a

makalesin

m r a c a a t olunabilir. B i z de bu a r a d a

olduundan,

her

zaman

t e t k i k kabil iken

fotoraflarn

numuneler v e r m e k i m k n . h a s l

mzeler

rnekler v e r m e i tercih
dierleri

da k o y d u u m u z a

gre,

et

me
yeni

olmaktadr.

31

Kesim:
eyh

32

li

H a m d u l l a h Ef. k a b i r t a

(Resim 15, 16) Evastta F

tih Sultan Mehm,ed iin yaz
drlm, Topkap Saray M
zesi III. Ahmed

Ktphane

sinde 1966 N o . da mukayyed

bulunan

1
m
Kesim:

Resim;

15

eyh Hattib Kitab- Hneyn

temellk

16

A y m eser, k e t e b e sahifesi

madalyonu
T. K . S. M .

F o t : T. B .

(Resim 15, 16) Evastta Ftih Sultan Mehmed iin yaz

drlm, T o p k a p Saray Mzesi III. A h m e d ktphanesin
de 1966 N o . da mukayyet bulunan

(^yi j

J>,U| J U-l

0;;>. ^ b r )

Kitb- Huneyn-ibn-i shak fi-l-mesail-i ve ecvibetih fi-t-tb))

eserinde Ftih temellknmesi ve ketebe sahifesi grlmek
tedir. Bunlarn birincisinde tevki', ikincisinde nesih ve tev
ki' numunesi mevcuttur.
F. 3

33

mm

=-'-'r.--.i'.-

Kesim: 1 7
e y h i e n ' a m m d a n ba sahife
E . H . A . kolek.
F o t : T. B.

34

i,.

Kesim: 18
geyl e n ' a m m d a n 11. sahile
E . H . A . liolek.

P o t : T. B .

35

(Resim 17, 18) eyhin keml zamannda yazd Ekrem

Ayverdi koleksiyonundaki en'ammdan ba ve ikinci sahifedir. (Resim 19) Ketebe yapran gsteriyor. Hattatn pek
ok eserlerinde olduu gibi bunda da tarih yoksa da yaz ke
ml devrine ve tahminen 900 (1494) tarihlerine aittir. Bizzat
hattatnn da emsalsiz derecede gzel ve nazrsiz yazlarndandr. Keideli ( j ) ((nun, ( ^ ) ((sin, ve ( o ^ ) ((m larm,
( . = ) b o r u keflerin, harekelerin, noktalarn ahengi, istifi ve
tevzii suretiyle elde edilen akclk, harflerin
balbama
gzellikleri ve heyeti umumiye ahengi, hattat tbiri ile (sa
tra oturu) harikuladedir; mnharif kalemin meydana ge
tirdii en yksek bir yaz nmnesidir.
Asl E. H. Ayverdi koleksiyonunda bulunan (Resim o)
deki sls ve nesih kt'a yallk ama aittir. mzasn koyar
ken b u ihtiyarlnda sann aarmas ve bamm titreme
sine ramen AUaha hamdederek selt ve selmda olarak yaz
dn iaret eder. Bununla beraber en metin bir elin eriemiyecei bir selbetle yazm ve yerine oturtmutur.
Tuhfe'nin kaydna nazaran eyhe aid olduu malm olan (Resim 21) Byezid camii kitabesini, (Resim 22) cami
kaps mukabilindeki adrvan avlusu kapsnda
bulunan
911 (1505) tarihli yazy gstermektedir. Fikrimce, eyh
Hamdullah Efendi bu cel yazlarnda sls ve mtakkatmda gsterdii byk tekemml gsterememi, srf tezyin ve
fayda noktai nazarndan mtala ederek zerinde fazla dur
mamtr. Mesel (Resim 22) deki kitabenin (s^i) harfleri
heyeti umumiyeden ayr biraz da eri dmekte ve istif tenaspsz bulunmaktadr; o devirde yaz yalnz kt zerin
de olanlardan ibaret addolunuyordu.
eyhin ta zerinde olan malm yazlar Amasya ve s
tanbul Byezid camileri kitabeleri ve mihrab yazlar, Sultanahmedde Firz Aa camii kitbesidir. T u h f e Davud Paa
camii kitabesinin de ona aid olduunu bildiriyorsa da, yaz
nn derecesini gznnde tutarak, byle olmad zannolunabilir. eyhin mzelerimizde pek ok Kur'n- Kerim'leri ve
36

K e s i m : 19
e y h e n ' a m m d a n ketebe
E . H . A . kolek.

sahifesi
F o t : T. B.

K e s i m : 20
eyh'in sls v e nesh kt'as
E . H . A . kolek.

F o t : T. B.

Kesim: 31
eyl h a t t i l e B y e z i d c a m i i k i t a b e s i
Fot; T. B.

murakkalar ve sair yazlar vardr. Husus koleksiyoncular

da yazsna pek itibar gstermektedirler [26].

Resim: 33
e y h hattile B y e z i d c a m i i a d r v a n a v l u s u n d a

kitabe
F o t : T . B.

[ 2 6 ] eyh Hamdullah Efendinin Topkap Saray mzesi III. A h

m e d 5, E m a n e t hazinesi 7 1 v e 1 4 8 K u r ' n - K e r i m ' l e r i v e E m a n e t hazinesi
2086

No. da A k l m - Sitte

murakka

mevcuttur;

mnteir

numuneler

ekseriya b u K u r ' n ' l a r v e m u r a k k a ' d a n intihab edilmitir. B u n d a n b a k a

n i v e r s i t e K t p h a n e s i n d e A 6 5 7 N o . - 9 0 5 tarih, A 6 6 6 2 N o . - 9 1 4 tarih,
A 6 5 5 2 N o . - 9 2 0 tarih v e A 6667, A 6 5 6 5 , A 6 6 3 9 N o . lu m u s h a f l a r

ve

A 6 6 4 1 , A 1 6 7 4 N o . lu e n ' a m czleri, T-k - s l m m z e s i n d e 4 0 2 N o . 899 tarihli K u r ' n - K e r i m , 2 4 7 5 N o . lu m u r a k k a , A y a s o f y a k t p h a n e

sinde 10 N o . - 899 tarihli K u r ' n - ile 19 n u m a r a d a m u k a y y e t
vardr.

38

cz'

HANDAN MEHMED
Trkistan'dan Amasya'ya yaz renmeye gelerek eyh
HamduUah'dan telemmz etmidir. Nesih yazs stadnn
mertebesine yakndr. (Devha 46). Devha'nm bu ahadeti tamamiyle yerindedir. Hasan F. Enata koleksiyonundaki, (Re
sim 23) de ketebe sahifesi grlmektedir. Bu yazy (Resim
17, 18) deki eyh en'm yazs ile mukayese edersek ayn ka
naate varlr. Cidden mkemmel ve stadne yazdr. H o casnmkine yaklamtr. Bu eserden maada mzelerde ve
kpleksiyonlarda yazs bulunamamtr.

. ' ' < : . - M i l

B e s i m : 23
H a n d a n e n ' a m m d a n k e t e b e sahifesi
E . H . A . kolek.

F o t : T . B.

ders icazeti alp sahn mderrisi oldu. Ftih Sultan Mehmed'in hocal payesine eritikten sonra Kazasker nasbolundu. Yine sahn mderrisliine nakledildi. Bundan sonra s
tanbul kadl vazifesini ifa eyledi. Padiah hocalna teek. kren fevkalde mzeyyen bir shah-il-lga yazp takdim eyle
di; mhimce telifat vardr.
39

8g (1486) senesinde vefat e d i p E y b trbesi civarna

defnedildi. (Tuhfe 159, ekayk 179).
Kabir ta kaybolmu, yazsna da tesadf edilememi
tir.
HAYREDDN- MER'A
eyh Hamdullah Efendinin ilk stad olan bu zat A b duUah- Sayref'den telemmz ederek nam ve hret kazan
mtr. 874 tarihini tayan son zamanlarna aid bir yazsn
grdn T u h f e mellifi beyan etmektedir (Tuhfe 199,.
200).
H A S A N BN A B D S S A M E D
Ftih devri limlerinden olub Hasan- Samsun diye anlan bu zat, Ali Sof'den yaz rendi. Molla Husrev'den
Devrinde namdr olub eyh Hamdullah gibi bir tale
be yetitirerek hattatlar silsilesinde mhim mevki tutan bu
zatn yazsn grdn her nekadar T u h f e mellifi bildi
riyorsa da ne mzelerde ne husus koleksiyonlarda bir yazs
vardr. Yalnz Dr. Sheyl nver Msr'da erif Sabri Paa
koleksiyonunda bir kt'asn grdn syledi.
LYAS-I EHD BN M E H E M M E D B N
EL-HACMER
eyh-l-slm ivi-zde Mehmed Efendinin babas olub
doduu Mentee ehrinde mderrislik payesini ihraz et
mitir. Yakut slbunda yazan, kalemi seri bir hattat idi.
900 (1484) tarihinde irtihal eyledi (Tuhfe 132). Yazs g
rlmemitir.
KEMAL-S-SAN
Topkap Saray mzesinde, emainet hazinesi 186 numa
rada mukayyet 866 (1461) tarihli bir Kur'n- Kerim'i ol
duu halde tezkirelerden hi birinde tercme-i hali dercolunmayan bu zatn yazsndan (Resim 24) de Kur'n- Ke
rim'in ba ve (Resim 25) de ketebe sahifesini veriyoruz. Ya
z orta derecede tevk' slbundadr. Kur'n yazsnda kul
lanlmas pek mtad olmyan bu slbun, nedretinden dola
y dercini mnasib grdk.
40

 -Xf3.f?<;---i;-r.-V*-*f..'3

" W

1^

Kesim: 24
Kemal-l-sn Kur'm ba
T. K . M . kolel.

sahifesi
P o t : . T . B.

41

SULTAN K O R K U T
Ftih'in torunu, Sultan Byezid'in ikinci olu ehzade
Korkut, babasnn Amasya valilii srasnda. eyh Hamdul
lah Efendiden telemmz etmitir. Bu ir ve hattat ehzade,
Yavuz Sultan Selim tarafndan ehid edilerek Bursa'da Sul
tan Orhan trbesine defnedilmitir (Tuhfe

Resim:

A y m eser ketebe
T. K . M . kolek."

Resim: 26

25
sahifesi
F o t : T. B.

M o l l a Hsrev'in
ketebe

Mirkaf'tnden

sahifesi
F o t : T. B .

Bu satrlarn mellifi Sultan Korkut'un bir Kur'n-

Kerim'ini grmse de imdi nerede bulunduunu bilmedi
inden nmne alamad; vasat derecede bir nesih idi. Mze
lerde baka yazs bulunamamtr.
42

MECDEDDN
Edirne'de doup hemehrisi Yahya Sof'den yaz ren
di ve Yakut slbunda yazd; bir yandan tahsil-i u l m ile
mderrislie kadar ykselip Molla Gran'nin inzivaya e
kilmesi zerine Kazasker nasbolundu. 871 (1466) tarihinde
Edirne'de vefat etti. T u h f e Mellifi Sleyman Sadeddin Efendinin ceddidir (Tuhfe 371, ekayk 311). Yazs grlme
mitir.
M E H E M M E D BN F E R A M R Z
( M O L L A HUSREV)
Drer ve Gurer sahibi olarak hret kazanan eyh-lslm Molla Hsrev Edirne'de [27] veya Tokat'da domutur
Genliinde ah Melek ve Haleb medreselerinde mderris,
Ftih'in birinci saltanatnda kazasker oldu. Sultan M u r a d ' m
ikinci clusunda Ftih'e sadakat gstererek ekildi; Istanbul
un fethinden sonra, Hzr Beyin vefatn mteakip, stanbul
kads nasbedildi. Ayn zamanda (Bild- Selse) yani Galata
ve skdar kadlklar ve Ayasofya mderrislii nefsinde cemolundu. Talebesi ikametghnn nnde sabahleyin topla
nr, byk bir alayla H o c a ata bindirilerek medreseye gidi
lirdi. Cuma gn Ayasofyaya girdiinde, cemaat, hrmeten ayaa kalkp, mihrab yaknndaki yerine kadar yol aar
d. Uzun boylu, gr sakall ve heybetli idi. Her iini kendi
grr ve her gn teberrken iki sahife yaz yazard; vefa
tnda gzel yazs ile birok kitablar kmtr.
Ftih'in yemekde Molla Gran'yi saa oturtulmasn
sebeb tutarak 877 (1472) de Bursa'ya azimet ve Zeyn'lerde bir medrese ina ve tedris ile megul oldu. Sul
tan Mehmed hareketine nedamet ile stanbul'a davet ve
fetva makamn ona baheyledi. Istanbulda cami bina
ettirmitir. 885 (1480) senesi abannda bir cuma gn vefat
ederek namaz Ftih camiinde klnm ve Bursa'da medre[ 2 7 ] M o l l a Hsrev'in
ancak

kenarda,

yesinde bir

doduu

babasmn

zaviye

Sivas

yaptrdn

yeri
ile

ekayk
Tokat

bildirmektedir.

fe'de m e z k r d u r . Gldeste-i R y z - r f a n

Edirne'de

geldiini

etmemekte,
Varsak

{o^j)

kari-

doduu Tuh

( B e l i elebi, B u r s a

d i g r m a t b a a s 1 3 0 2 ) de ahfadndan n a k l e n T o k a t t a
kariyesinde d n y a y a

tasrih

arasnda

HdavenKrkn

bildirmektedir.

43

sesi sahmna defnedilmitir [s 8]. Pek ok telif at varsa da en

mehurlar, fkhtan Drer nammdaki metin ile Gurer is
mindeki erhtir (Tuhfe 439, ekayk 135-139).
Tuhfe'nin yaktane hatta mlik olduunu bildirdii
MoUa'nm (Resim 26) de Mirkat'dan ketebe sahifesi grl
mektedir. Talik krmasna yakn bir kitap metni olan bu ya
z 839 (1435) senesine, binaenaleyh Molla Hsrev'in genli
ine aittir [29]. Ktphanelerdeki dier yazlar da kitap ya
zsdr.
M E H E M M E D BN M E H E M M E D H A M D BN
M E H E M M E D BN H A M Z A [*]
Ak emseddin'in torunudur. Babasnn lkab Hamidddin, kendisininki Zeynddin'dir. eyh Hamdullah Efendiden icazet alarak Ayasofya kubbesindeki yet-i Nur'u
yazm ve iki taraf kemerlerinde de mabadini devam ettir
mitir. Sonradan yanan Bab--l civarndaki A c e m Aa mes
cidinin 888 (1483) tarihli kitabesi de onundur. K V I H . asr
nihayetinde mescid yanmca ta, eme stne konmutur.
X . Hicr asr ortalarnda vefat eyledi (Tuhfe 142, 143).
Ayasofya'daki yetler tamirler esnasnda yeniden yazl
d gibi eme zerine naklolunan kitabe yerine Mustafa
Rakm Efendinin bir kitabesi konmu ve evvelki kaybolmu
tur. Mze ve koleksiyonlarda yazsna rastgelinmemitir.
M E H E M M E D B N SEYYD G A R
Ftih Sultan M e h m e d ' e hattat olup Yakut vadisinde g
zel yazar idi. Hazine-i Hmyna aid 880 (1475) tarihU ve
[28]

H e r iki m e h a z

medresesi

sahmna

defnedildiini

bildiriyorlar

ki, dorudur. B u m e d r e s e B u r s a husus idaresince seneler nce 8 taksitle

bir taliplisine satlmtr.

D i e r t a l a r a z a l m ise de kendi kabri,

yann

ne olaca m a l m o l m a m a k l a b e r a b e r , a y n e n d u r m a k t a d r . M o l l a H s r e v
kabrin yanndaki Z e y n l e r m e z a r l n a ,

yeniden o k s m s t i m l k

edilerek

ilhak e t m e k B u r s a l l a r i i n bir n a m u s borcudur ( D r . Sheyl tJnver n o t u ) .

[ 2 9 ] B u kitabn a s l Y e n i C a m i ktphanesinde
tur. B i z klieyi l m i y e S a l n a m e s i n d e n
[*]

Tuhfe bu zatn knyesini

bin H a m z a o l a r a k k a y d e d i y o r .
Hamza)

olduundan,

lzmgelir.

torununun

Ak

iken kaybolmu

aldk.
M e h e m m e d bin M e h e m m e d H a m d i

emseddin'in

ismi

(Mehemmed

knyesinin kaydettiimiz

vehile

bin

olmas

aralarna faris mnalar kaydedilmi bir mushaf- erifi T u h

fe mellifi Mstakm-zde tarafndan
ziyaret
edilmitir
(Tuhfe 439).
Mevzuubahis Kur'n- Kerim elyevm hazinede bulun
mad gibi baka yazs da elde edilememitir.
MUHYDDDN
Ulema arasnda Muhiddin-i Acemi denilen bu zat Azer
baycan'dan gelib Molla Gran'ye tilmiz oldu. Sahn medre
selerinden birine mderris tyin olunarak bir mddet son
ra Edirne kads nasbedildi. Bu vazifede iken 880 (1475)
senesinde vefat ile Edirne'de Kasm Paa camii haziresine
defnedildi. Her eit yazs ltif, kendisi salih bir zat idi
(Tuhfe 515, ekayk 318, 19). Kabir ta kaybolduu gibi ya
zsna da rastgelinmemidir.
MUHYDDN- AMS
Hattat Cell Ams'nin olu, Mehmed Cemal'in karde
i, eyhin hala-zdesidir. Vasfnda u razm sylenmidir:

^/lo

cU-

Cell olu ki hatttH cihandr

Nazri gelmemi nesh- celde
n hatm'oldu b nesh- cel bil
Nitekim kf hatm'oldu
Alde
Eeri cidd- cehd etmi velkn
Sunulmudur an kl belide
Karnd Cemlin hatt dh
Teberrkdr
Sfhn- Herde
45

'I

-V':

^.^'^.''^>

j : ^ ^ : ;
K e s i m : 27
Muhiddin-i A m s kasde-i br'e'sinden b a s a h i f e

B.

H . A . kolek.

Fot:

T. B.

.45

./..;:'

K e s i m : 28
Muhiddin'i A m s K a s i d e - i br'e'sinin son sahifesi
E . H . A . kolek.

F o t : T. B .

47

Yz sene yaad rivayet edilen bu zat Kanun Sultan

Sleyman asrna da yetimi ve eyhin tavsiyesi ile ona bir
Kur'n- Kerim yazarak bin filori caize alm ise de stan
bul'da kalmas iin ayrca gnderilen Mverrak)), yani tezkireli bir filori yevmiyeyi kabul etmeyip ccBize muvazzaf olup
diyar- itibarmz klliyen terketmek gayet mkildir diye
itizar ve Amasya'ya avdetle orada vefat etmitir (Tuhfe 511,
Glzr 153).
E. H . Ayverdi koleksiyonunda bulunub (Resim 27) de
ba, ve (Resim 28) de ketebe sahifelerini takdim ettiimiz
nesih Kaside-i .Br'e, imza yerinde yukarda Tuhfe'den ald
mz nazmn muaddel bir ekli yazlmak suretile Muhyiddin'e matuf olduuna gre, X V . asr karakterini tamasn
da nazar itibare alarak, fakat yine kayd- ihtirz ile Muhyiddin-i Ams hatt olarak kabul ediyoruz. Maalesef mze
lerde ve koleksiyonlarda baka bir tek yazs yoktur. Bu yaz
da gsteriyor ki Yakut mektebinden ayrlan yuvarlak ve da
ha munis bir vadiye sapp vazh ve przsz bir ekil bulmu,
bu suretle T r k yazsnn emsalsiz oluunda byk bir pay
almtr. Bununla beraber eyh derecesine ulamaktan uzak
tr. Yukarda tekrarladm gibi, Hamdullah Efendi yetimeseydi kardei Cemal ile bu hattat bir r aar ve bir
mddet de onun isrinde yrnrd; hatda kuvveti o mer
tebededir.
M U H Y D D N KSE
Hattat Ergun- Kmil neslinden Badatl olup seyrek
sakalndan dolay Kse unvan ile anlan bu zat eyh Ham
dullah Efendi ile ders eriki olarak Hayreddin-i Mer'asden
telemmz ile, birok eser braktktan sonra, 910 (1505) tarih
lerinde vefat etti (Tuhfe 515). Yazsna tesadf edilememi
dir.
,
M U S T A F A B N M E H E M M E D BN
LYAS BN M E R
Yukarda bahsedilen Menteeli lyal- ehidin biraderi
dir. lmiye mesleine slikti ve kardei gibi Yakut slbu ile
gzel yazard. 911 (1506) tarihinden
sonra vefat etmitir
(Tuhfe 535). Yazsna rastgelinmemidir.
48

M U S T A F A BN N A S U H
Selnikden stanbul'a ve orada da rm edemiyerek ya
z renmek ak ile t Amasya'ya gidib eyhin tedris halka
sna girdi. Beraberce stanbul'a avdet ettiler. Yazs gzeldir.
Bir mushafm Mstakm-zde ziyaret eylemitir (Tuhfe 545).
MIR TC
Amasya'da doup eyh Hamdullah Efendi ile ders e
riki olarak Hayreddin-i Mer'a'den taalm eylemidir. O
lu Tc-zde Cafer elebi de mehur ve mrufdur. Sultan
Byezid'in Amasya valilii srasnda defterdar olmu ve 890
(1485) tarihinde vefat etmitir. air ve mn idi (Tuhfe
147). Yazs mzelerde ve koleksiyonlarda mevcud deildir.
Y A H Y A SOF
Edirneli olub Ftih camiinin adrvan avlusunun hari
cinde, pencere stndeki Sre-i Fatiha bunun eseridir; ke
tebesi avlunun i tarafnda cami duvarnn Akdeniz cihetindeki pencere aynasnda iken 1179 (1765) zelzelesinde
cami ile beraber harab olmutur. ((882 senesinde rhlet edb
trbe-i sagre [30] ile beraber havliye nazr pencere dahilin
deki merkat bunlarn olmak zere mrufdur (Tuhfe 582,
83)Tuhfe, ayn tercme-i halde AbduUah- Sayref'den taa
lm ettiini bildirmekte ise de bu bir iltibastan tevelld
etmitir. Mellif bir asr evvelki I. Yahya Sof'yi [31] atlayp
kaydetmedii iin, ayn isimdeki zatlar birbirine kartr
mtr. Mzan'm kayd vehile (Yahy-i R u m ) denilen bu
ikinci Yahya'nn, aralarndaki asr farkndan dolay Abdullah- Sayref'den ders grmesine imkn yokdur.
Ftih camiinin kitabesi, Yahya'nn olu, Ali Sof im
zasn tar. Tuhfe'nin kaydna nazaran babasna aid oldu
u anlalan mermere kabartma yazlp zemine yeil ta ka[ 3 0 ] F t i h ' t e Glbahar trbesi
[31]
739

Birinci

olacak.

Y a h y a Sof'nin T r k - s l m

( 1 3 3 8 ) tarihli n e f i s bir K u r ' n - K e r i m ' i ve

emanet

hazinesinde 2 1 5 2 v e

mzesinde

430 No.

Topkap Saray

2 3 1 0 N o . lu m u r a k k a ' l a r d a

da

mzesi

mteaddid

ya

zs vardr.

F. 4

49

klm 6 paradan mrekkep besmele ve Fatiha levhas son

zamanlarda tamir edilip eski eklini muhafaza etmektedir.
Ketebesinin, adrvan duvarnn son penceresinden balayp
yklan cami adrvan avlusuna alan pencerelerin zerinde
devam eden ini zerine yet-el-Krs levhalarnn birisinde
olmas lzmgeliyorsa da 8 paradan mrekkeb bu yetten
adrvan avlusuna ve da nazr pencere stnde ikisi kalm,
cami duvarndaki 6 s harab olarak maalesef imza zayi ol
mudur. Avlunun cmle kaps haricindeki yeil mozaik
mermer paralarla kakma zeminli 6 levhalk Fatiha Sresi
tezyini kymeti byk bir mimar eserdir. Yaz da metn, kuv
vetli ve cesurdur. Fakat lununki onu gemidir denilebi
lir. (Resim 29, 30) bu srenin besmelesi ve nihayetini gster
mektedir.
Edirne'de erefeli camiin gayet uzun elifleri ile hu
sus hviyyet tayan kitabesinin de, tarih ve mevki itiba
riyle Yahya Sof'ye aid olduunu zannediyoruz. Fakat bunu
msbit bir vesika olmadndan nmne koymaktan tevekki ettik.
Yahya-i Rum'nin kt zerinde bir yazsna mzelerde
ve koleksiyonlarda imdiye kadar tesadf edilememidir.
Tuhfe'nin ifadesinden yazsz olduu anlalan kabri bugn
malm deildir.

B e s i m : 29
Yahya

Sof'nin F t i h c a m i i n d e k i

besmelesi
F o t : T. B .

K e s i m : 30
Y a h y a Sof'nin F t i h camiindelii F a t i h a sresi nihayeti
F o t : T. B .

GIYAS-L-MCELLD-L-SFAHAN
800 [32] (sg*/) tarihlerinde Azerbaycan ve ran'da g
rlmeye balyan talik tarz hat, Ftih devrinde henz Os
manl diyarnda taammm etmemiti. Molla Hsrev'in ter
cme-i halinde grld vehile, krma bir ekli kitap ya
zsnda kullanlyor ise de hsn-i hat vasfn haiz yaz yazan
nadirdi. Zikrolunan EsadUah- Kirman vasat derecede rtesta'lk de yazyordu. Lkin o da Azerbaycan'dan gelip Osman
l diyarnda yerlemi bir zat idi. (Resim 31), asl Ayasofya
[ 3 2 ] N e s t a ' l k v e T a l i k ' m 8 2 0 ( 1 4 1 7 ) tarihinde ( M i r A l i - i Tehriz)
t a r a f n d a n icat olunduu u m u m i y e t l e t e k r a r edilmekte ise de n i v e r s i t e
kitaphanesinde P. 4 4 6 N o . H a t t a t A l i bin D o s t - H d a ketebeli, 7 2 5 tarihli
v e Yahya bin A l i ketebeli F . 1 1 8 9 N o . 8 0 0 tarihli nestlk k i t a b l a r m v e
E k r e m H a k k A y v e r d i koleksiyonunda
tarafndan 800 (1397)

bulunan H a t t a t M e h m e d

de y a z h p I I . Beyazid'in m h r n havi,

Ll D l v n ' n m tetkikinden

b u nev'i h a t t n

Muhy

nesta'lk

ilk rneklerinin b i r a z daha

evvel m e y d a n a geldii a i k r o l m a k t a d r . M r A l i y - i Tebriz bu m e v c u d

t a r z slh etmitir. B u sebebledir k i b i r a z evvel v e y a sonraya d a rc
b u l u n m a k zere asr ban o r t a l a m a bir m e b d e o l a r a k aldk.

51

ktphanesi 3958 N o . da bulunup, Edebiyat Fakltesinin

faksimile bastrd Kabul D i v n n n ketebe sahifesinin fo
torafn gstermektedir. 880 (1475) de Gyas-l-Mcellidl-Isfahn tarafndan stanbul'da yazlmtr. Yaz, nesta'lkin olduka tekemml etmi bir nmnesidir. Bundan, t'lik
tarznn o devirde henz Azerbaycan ve ran'dan gelen hat
tatlar tarafndan Osmanl diyarnda yazld anlalmakdadr [33][33]
olmasna

Bu hattatn

hinaen,

yazs,

Trkiye'de yerleip
ancak

ta'lk

tarznn

m e k zere, e t d m z n sonuna e k o l a r a k

52

akird
ilk

yetitirdii

mehul

tezahrlerini

gster

konmutur.

kinci

ksm

Ftih Devrinde Hat San'at

isminin delleti ile T r k neslinden olmas lzm gelip
rivayete nazaran, Amasya'dan Badad'a hicret ile son Abbas
halifesine ktip olan Yakt- Msta'sim ve alt akirdinin
tekil ettikleri Esatize-i seb'a = yedi stad'm sonuncular
AbduUah- Sayref ve I. Yahya Sof'nin X I V . asr ortalarn
da ufuUerinden sonra geen bir asr zarfnda islm dnya
snda byk hattatlar olduu malmumuz deildir. Seluklardan sonra Anadolu'da tevif-i-mlk hkm srmeye
balarken istikbalin muazzam Osmanl mparatorluu da
henz taazzuv halinde idi. X V . asr ortalarna doru, islm
dnyasnn pivas olmaya balyan Osmanl Devletinin l
kelerinde her sahada bir tekevvn ve taazzuv hamlesi grl
meye baland. Sanatn her ubesinde b hali mahede et
mekteyiz. Mimaride erefelinin hreti dnyay tuttu.
Edebiyatta T r k dili ile mhim eserler verilmee baland
Musikide bir taraftan Abdlkadir-i Merag de en mhim ese
rini verdi; stanbul alnp s6 metre kubbeli camii ile geni
Ftih klliyesi yapld. , ^
Hat da b u yolda hissesine deni fazlas ile ifade etti. E
dirneli Yahya Sof, olu Ali of, Muhyiddin-i Ams, Ce
mal-i Ams, AbduUah- Ams, eyh Hamdullah, yeni vdi
ve tarz arayp buldular, Herbirinin tercme-i halinde tahlil
ettiimiz vehile mtemadiyen mtekmili aradlar. Yaznn
harf harf, terkip ve hareketler itibariyle daha ihtiaml, ayn
zamanda munis, sevimli ve kvrak, her trl keskin keler
den, sert dnlerden ar bir ekil almasna gayret ile, yaz
nn akul ve ufk kalnlklarnda farklar yaratarak seyyal bir
kl elde ettiler. Harekeler amel faydalarndan ba:ka zengin
bir tezyini unsur haline geldi.
Yahya ve Ali Sof'lerin basit ve msenn celileri Ftih
asrnda 300 yl daha tefevvuk edilemiyen, gayet muvazeneli
53

istiflere mlik, pek kymetli numuneler vermitir. Ancak

X I X . asrda Mustafa Rkm'm zuhuru ile cel hatta yeni
bir ahenk ve inkiaf gelebilmitir.
Dvn hatt da Ftih devrinde pek mtekmil bir dere
ceye varmtr. (Resim 52) de fotorafn koyduumuz, F
tih'in, Mahmud Paann annesi iin verdii fermann fotografisi bunu ok gzel bir ekilde isbat etmektedir. Bu di
vanyi kimin yazd malm olmamakla beraber hat ve satra
O T U R U itibariyle keml derecesi arzetmektedir. Yalnz B U

^'^r^o

u'

4-^

^^

Resim: 31
Gys'n K a b u l

Dvnnda ketebe

sahifest
F o t : T. B .

54

'JU^

[^V

Besim: 32
F t i h ' i n M a h m u a P . Valdesne

fermam

tevki' y a p v e t u r a

Fot; T. B.

devirde divn henz Yavuz zamannda ald son ekli bula

mamtr. Bununla beraber btn esaslar ihtiva etmektedir.
Bilhare yaplan ilveler arada bir konulan byk tekne
lerdir.
Yine bu asrda teknie de bir yenilik getirilip mnharif,
yani iri kesilmi, kalem kullanlmaya balanmtr. Evvelce
kalem dz kat' olunduundan yaz keleri keskin ve kaln lklar hemen hemen yeknesak dyordu. eyh Hamdullah
tekevvK sonunda, kalemini mnharif kesti; ahenk ve kv
rakln vastas bylece temin edilmi oldu. Nesta'lkten
gayr btn islm yazlarnn ahikasn tekil eden Osmanl
mektebi II. Byezid devrinde bu derecesini bulmutur. An
cak kk, hemen btn gzel sanatlarmzda olduu gibi, F
tih zamanna uzanmakta, filizleri bu devrin ceyyid havas ile
beslenmektedir. Osmanllarn veya devrin tbiri ile Rmun,
esatize-i seb'asm tekil eden A l i , Sof, eyh Hamdullah,
Muhyiddin, Cell, Abdullah- Ams'lerle, eyh Hamdullah
zde Mustafa Dede ve Karahisar Ahmed Efendilerden bei
dorudan doruya, dier ikisi de o devir stadlarndan bil
vasta taalm etmek suretiyle, dolayisile, Ftih devrine men
supturlar. Binaenaleyh Osmanl yaz sanatnn esas Ftih
devrinde atlmtr, eklinde bir hkm, hatal olmaz, kana
atindeyiz.
Dikkat edilecek bir nokta da Amasya ehrinin bu hu
susta tuttuu mevkidir. Daha evvelce de iki asr mddetle
bir irfan merkezi olan bu ehirden, tercme-i hallerini yaz
dmz, 33 hattatn, 9, u ye en namdarlarr zuhur etmitir.
kincilii de be sanatkrla Edirne tutmaktadr. Bu iki bel
de hat sanatnn mstakbel cihanmul merkezi stanbul'a
lzumlu unsurlar temin etmitir.
stitraten unu da sylemek isteriz ki, siyakat yazs da
bu devrin icatlarndandr denilse hata olmaz.
Tura resminin pek iptida ekilde kalmasn vazh se
beplerle izah etmek mmkn olmuyor, ancak bu hususta
yle bir ihtimal akla gelmektedir ki, o devirde tura, hattat
lara yazdrlmayp ancak mes'ul nianclara resmettirilmi
olabilir ve bu yzden de tekemml edememitir. Esasen ay
n iptida vasf hemen hemen II. Sultan Mahmud devrine
kadar srp gitmi ve ancak Rakm'm harikulade istifi ile
tura yeni bir ekil balamtr.
56

DZELTME
Sahife 29 daki eski yaznn, ikinci msramdaki
kelimesi
Sahife 55 deki

j^Ji

olacaktr.

(Resim 3 2 ) nin alt

satrndaki

tevki' yap tevki' y a z olacaktr.

BU hatalar dzeltir, zr dileriz.