Лекц-1

Ôèçèê-2 õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò áà

êàëåíäàð÷èëñàí òºëºâëºãºº

PH102 2:1:1:5
PH102 ÔÈÇÈÊ-2 Ëåêö ¹ 1

Ëåêöèéí àãóóëãà: ÿéäëèéí ñîðîíçîí îðîí. Ñîðîíçîí èíäóêö, õ¿÷ëýãèéí øóãàì . Ñîðîíçîí õ¿÷.
/Àìïåðèéí õóóëü/. Áèî-Ñàâàð- Ëàïëàñûí õóóëü, øóëóóí ,äóãóé ã¿éäëèéí áîëîí Ñîëåíèîäûí
ñîðîíçîí îðíûã áîäîõ .

Òîãòìîë ñîðîíçûí ìºí ÷àíàð, ò¿¿íèé áóñàä òºìºð ç¿éëèéã ººðòºº òàòàõ ÷àäâàðûã á¿ ýðòíèé Ãðåê÷¿¿äèéí
¿åýñ ìýäýæ áàéñàí áºãººä ñîðîíç ãýäýã íü magnes õýìýýõ Ãðåê ¿ãíýýñ ãàðàëòàé àæýý. Ñîðîíçîí áèåèéí ýðãýí
òîéðîíä ºâºðìºö õ¿÷íèé îðîí áîëîõ ñîðîíçîí îðîí ¿¿ñýõ áà ¿¿íèéã õºäºëæ áóé öýíýã, ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷ áîëîí
òîãòìîë ñîðîíçîíä ¿ç¿¿ëýõ õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð íü õÿëáàðõàí èëð¿¿ëæ áîëíî. Ñîðîíçîí áà öàõèëãààí ¿éë÷ëýëèéí
õîîðîíä àäèë òºñòýé áîëîí ÿëãààòàé òàëóóä áèé. Á¿õ òîãòìîë ñîðîíç ºìíºò  S  áà õîéò  N  ãýñýí òóéëòàé áºãººä
öàõèëãààí öýíýãèéí àäèë ñîðîíçûí èæèë òóéëóóä ò¿ëõýëöýæ, ýñðýã òóéëóóä òàòàëöàíà. Õýðýâ îðíû á¿õ öýã
äýõü ñîðîíçîí èíäóêöèéí âåêòîð ìîäóëü áîëîí ÷èãëýëýýðýý èæèë áàéâàë òèéì îðíûã íýãýí òºðëèéí ñîðîíçîí îðîí ãýíý.
Òîãòîíãè ñîðîíçîí îðíûã ãðàôèêààð ä¿ðñëýõýä ñîðîíçîí èíäóêöèéí øóãàìûã õýðýãëýäýã.
Öýã á¿ð äýýðõ ø¿ðãýã÷ íü òóõàéí öýã äýõ ñîðîíçîí èíäóêöèéí âåêòîð B -òýé ÷èãëýëýýðýý äàâõöàæ
áàéõààð òàòñàí øóãàìûã ñîðîíçîí èíäóêöèéí øóãàì (ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàì ) ãýíý.
Ñîðîíçîí îðîíä õ¿÷íèé øóãàì õýäèéã ÷ òàòàæ áîëíî. Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàì áèò¿¿ øóãàì áàéäãààðàà öàõèëãààí
ñòàòèê îðíû õ¿÷íèé øóãàìààñ ÿëãààòàé. Èíäóêöèéí øóãàìûí ÷èãëýëèéã øóðãèéí ä¿ðìýýð òîäîðõîéëäîã.
ÿéäýëòýé øóëóóí äàìæóóëàã÷èéí õóâüä:
Õýðýâ äàìæóóëàã÷ äàõü ã¿éäëèéí ÷èãëýëèéí äàãóó øóðãèéã äàâøèõààð ýðã¿¿ëáýë ò¿¿íèé áàðèóëûí
ýðãýõ ÷èãëýë íü ñîðîíçîí èíäóêöèéí øóãàìûí ÷èãëýëèéã çààíà (1-ð çóðàã).
Ñîðîíçîí èíäóêöèéí B âåêòîðûí õýìæýýã ñîðîíçîí îðîí äîòîðõè ã¿éäýëòýé æààç (õ¿ðýý)-ûã ýðã¿¿ëýõ
õ¿÷íèé ìîìåíò M эр -îîð ¿íýëæ áîëîõ áà B íü ýíý ìîìåíòîä ïðîïîðöèîíàëü áàéíà:
B  M эр (1.1)
Òóðøëàãààñ ¿çýõýä, æààçàíä ¿éë÷ëýõ ýðã¿¿ëýõ ìîìåíò íü ò¿¿íèé òàëáàé S , ã¿éäëèéí õ¿÷ I , æààçûí
íîðìàëü n áà èíäóêöèéí B âåêòîðûí õîîðîíäîõ  ºíöãèéí ñèíóñò øóóä ïðîïîðöèîíàëü áàéäàã:
M эр  IS  sin  (1.2)
Æààçûí òàëáàé S áà æààçààð ã¿éõ I ã¿éäëèéí ¿ðæâýð íü ã¿éäýëòýé æààçûí ñîðîíçîí ìîìåíò Pm  I  S áîëîõûã
àíõààðàí (1.1) áà (1.2)–ûã íýãòãýí áè÷âýë
M эр  Pm  B sin  (1.3)
áîëîõ áà âåêòîð õýëáýðýýð
M эр   Pm , B  (1.4)
(1.3).-ûã àøèãëàí îðíû òóõàéí öýã äýõü ñîðîíçîí èíäóêö B -èéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. B âåêòîðûã
áàñ Àìïåðèéí õóóëèàð òîäîðõîéëæ áîëîõûã äàðàà ¿çíý.
Ñîðîíçîí îðíûã òîäîðõîéëîõ ººð íýã õýìæèãäýõ¿¿í áîë îð÷íû øèíæ ÷àíàðààñ ¿ë õàìààðàõ ñîðîíçîí îðíû
õ¿÷ëýãèéí H âåêòîð þì. B áà H âåêòîðóóäûí õîîðîíä äàðààõ õàðüöàà áèåëýíý:
B  0 H áóþó B   a H , (1.5)
¿¿íèé  –îð÷íû ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð, 0 -ñîðîíçîí òîãòìîë áºãººä íýãæèéí ñèñòåìèéí ñîíãîëòîîñ õàìààðíà.
Ñè ñèñòåìä 0  4 10 Гн / м ;  a  0 –îð÷íû àáñàëþò ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð. Ãàóññûí ñèñòåìä
7

âàêóóì äîòîð
Bвак  H (1.6)

1
 Лекц-1
1.2. Áèî-Ñàâàð-Ëàïëàñûí õóóëü

Ôðàíöûí ýðäýìòýí Æ.Áèî, Ô.Ñàâàð íàð ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èéí ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêö íü
ã¿éäëèéí õ¿÷èíä øóóä ïðîïîðöèîíàëü áàéõààñ ãàäíà äàìæóóëàã÷èéí õýëáýð õýìæýý, òóõàéí öýãèéí
äàìæóóëàã÷òàé õàðüöóóëñàí áàéðëàëààñ áàñ õàìààðäàã áîëîõûã òóðøëàãààð òîãòîîæýý. ¯¿íèéã ¿íäýñëýí
Ôðàíöûí ýðäýìòýí Ï.Ëàïëàñ ã¿éäýëòýé ÿìàð ÷ õýëáýðèéí äàìæóóëàã÷èéí ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéã
òîäîðõîéëîõ åðºíõèé õóóëü ãàðãàñàí áàéíà (-ð çóðàã).
Áèî-Ñàâàð-Ëàïëàñûí õóóëèàð ã¿éäýëòýé I äàìæóóëàã÷èéí dl æèæèã õýñãýýñ r çàéä îðøèõ ÿìàð íýã
C öýãò ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêö dB íü:
0 Idl sin 
dB  (1.7)
4 r2
ýñâýë âåêòîð õýëáýðýýð
0  dl , r 
dB  (1.8)
4 r 3
ãýæ èëýðõèéëýãäýíý. ¯¿íèé  íü dl áà r âåêòîðóóäûí õîîðîíäîõ ºíöºã. dB âåêòîðûí ÷èãëýë øóðãèéí ä¿ðìýýð
dl áà r –ûí îðøèõ õàâòãàéä ïåðïåíäèêóëÿð ÷èãëýíý. dl –ûí ÷èãëýë ã¿éäëèéí ÷èãëýëòýé äàâõöàíà.
Ñîðîíçîí îðíû õóâüä öàõèëãààí îðíû àäèë ñóïåðïîçèöèéí çàð÷èì áóþó îðîí ¿ë õàìààðàí ¿éë÷ëýõ çàð÷èì
õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Ýíý çàð÷ìààð õýä õýäýí ã¿éäýë áóþó õºäºëæ áóé öýíýã¿¿äèéí ¿¿ñãýõ íèéëáýð ñîðîíçîí îðîí
íü ã¿éäýë áóþó õºäºëæ áóé öýíýã òóñ á¿ðèéí ¿¿ñãýõ îðíóóäûí íèéëáýðòýé òýíö¿¿. ¯¿íòýé óÿëäàí äóðûí öýãò
ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èéí ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêö B íü:
B   dB (1.9)
L
¿¿íèé dB äàìæóóëàã÷èéí dl õýñãèéí òóõàéí öýã äýõü îðíû èíäóêö áºãººä èíòåãðàëûã äàìæóóëàã÷èéí íèéò I
óðòààð àâíà.
(14.8). áà (14.9)-ýýñ ÿìàð ÷ õýëáýðèéí ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èéí ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéã òîäîðõîéëîõ
èëýðõèéëýë:
0  dl , r 
B  3 (1.10)
L
4 r
ãýæ îëäîíî. Åðºíõèé òîõèîëäîëä ýíý òîìú¸îãîîð ñîðîíçîí îðíûã áîäîæ òîîöîîëîõîä òºâºãòýé õýäèé áîëîâ÷ ã¿éäëèéí
òàðõàëò òîäîðõîé òýãø õýìòýé áàéõ íºõöºë îðíûã íèëýýä õÿëáàðààð òîîöîîëîõ áîëîìæ îëãîäîã.
Îäîî Áèî- Ñàâàð-Ëàïëàñûí õóóëü áà ñóïåðïîçèöèéí çàð÷ìûã õýðýãëýæ ÿíç á¿ðèéí ã¿éäëèéí ñîðîíçîí îðíûã
áîäîõ æèøýý àâ÷ ¿çüå.

1. Øóëóóí ã¿éäëèéí ñîðîíçîí îðîí

ã¿éäýëòýé òºãñãºëã¿é óðò øóëóóí äàìæóóëàã÷ àâ÷ ¿çüå (1.7-ð çóðàã). Äàìæóóëàã÷ààñ r0 çàéä îðøèõ ÿìàð ÷
À öýãò, ò¿¿íèé æèæèã õýñýã á¿ðèéí ¿¿ñãýõ îðíû dB âåêòîð àäèëõàí çóðãèéí õàâòãàéä ïåðïåíäèêóëÿðààð
÷èãëýíý. Èéìä dB âåêòîðóóäûí íèéëáýð òýäãýýðèéí ìîäóëèéí íèéëáýðòýé òýíöýíý. 14.7-ð çóðãààñ
r  r0 / sin  , dI  rd / sin  (1.11)
áàéõ òóë (14.11)-ûã (14.7)-ä îðëóóëáàë äàìæóóëàã÷èéí õýñãýýñ ¿¿ñýõ ñîðîíçîí èíäóêö íü
0 I
dB    sin  d (1.12)
4 r0
áîëíî. Øóëóóí ã¿éäëèéí á¿õ æèæèã õýñã¿¿äèéí õóâüä  ºíöºã 0–ýýñ  õ¿ðòýë õóâüñàõ ó÷ðààñ (14.9) áà
(14.12) ¸ñîîð
0 I 
4 r0 0
B   sin  d (1.12’)

áóþó òºãñãºëã¿é øóëóóí ã¿éäëèéí ñîðîíçîí îðíû èíäóêö

0 2 I
B  (1.13)
4 r0
áàéíà. Òºãñãºëºã óðòòàé äàìæóóëàã÷èéí õóâüä  íü 1 –ýýñ  2 õ¿ðòýë ººð÷ëºãäºõ òóë (1.12’) ¸ñîîð

2
 Лекц-1
0 I
B    cos 1  cos  2  (1.14)
4 r0
2. Äóãóé ã¿éäëèéí ñîðîíçîí îðîí
Ýõëýýä I ã¿éäýëòýé , R ðàäèóñ á¿õèé äóãóéí 0 òºâä ¿¿ñýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéã àâ÷ ¿çüå (14.8-ð
çóðàã). Ýíä äóãóé äàìæóóëàã÷èéí á¿õ æèæèã õýñãýýñ ¿¿ñýõ ñîðîíçîí îðíû dB âåêòîðóóä öàãèðãèéí õàâòãàéí
íîðìàëèéí äàãóó èæèë ÷èãëýëòýé áàéíà. ̺í äàìæóóëàã÷èéí á¿õ æèæèã õýñã¿¿ä ðàäèóñ-âåêòîðò ïåðïåíäèêóëÿð (
sin   I ), òºâººñ èæèëõýí R çàéä áàéõ ó÷ðààñ (14.7) ¸ñîîð
0 I
dB  dl (1.15)
4 R 2
Èéìä ã¿éäýëòýé äóãóé äàìæóóëàã÷èéí òºâ äýõü ñîðîíçîí èíäóêö íü
0 I 2 R 0 I 2 R
B  dB  
4 R 2 0
dl  l |
L
4 R 2 0
áóþó
0 I
B (1.16)
4 R 2
Îäîî äóãóé ã¿éäëèéí òýíõëýã äýýð, º.õ. ò¿¿íèé òºâèéã äàéðñàí, öàãèðàãèéí õàâòãàéä ïåðïåíäèêóëÿð
øóëóóíû àëü íýã öýãò ¿¿ñýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéã îëú¸ (1.9-ð çóðàã). Ýíä 00’òýíõëýã äýýðõ ÿìàðâàà öýãò
öàãèðàãèéí ÿíç á¿ðèéí dl õýñãèéí ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí èíäóêö dB ÷èãëýëýýðýý äàâõöàõã¿é. Õàðèí äèàìåòðèéí
äàãóó ýñðýã îðøèõ èæèëõýí óðòòàé  dl1  dl2  dl  õî¸ð æèæèã õýñãèéí òóõàéí öýãò ¿¿ñãýõ îðíû dB1 áà
dB2 âåêòîðóóä ìîäóëèàðàà òýíöýíý.
dB1  dB2  0 Idl /  4 r 2 
Óóë öýã äýõ íèéëáýð  dB1  dB2  âåêòîð íü òýíõëýãèéí äàãóó ÷èãëýõ áºãººä òîîí óòãà íü:
dB  2dB1 sin   0 2 IRdl /  4 r 3  (1.17)
Íèéò äóãóé ã¿éäëèéí C öýãò ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéí âåêòîð B íü ìºíõ¿¿ 00’ òýíõëýãèéí äàãóó ÷èãëýõ
íü ýíäýýñ èëýðõèé áàéíà. Õàðèí ò¿¿íèé ìîäóëü (14.9) áà (14.17) ¸ñîîð
0 2 IR  R 0 2 IR 2
4 r 3 0
B dl  (1.18)
4 r3
Çóðãààñ r 2  R 2  h 2 áà ã¿éäýëòýé öàãèðàãèéí ñîðîíçîí ìîìåíò Pm  I  R áîëîõûã òîîöâîë
2

0 2 Pm
B
4  R  h 2  3/ 2
2 (1.19)

ãýæ ãàðíà. Õýðýâ h  R áàéâàë (14.19)-ûã îéðîëöîî òîîöîîãîîð

0 2 Pm
B  (1.20)
4 h3
õýëáýðòýé áè÷èæ áîëíî.

3. Ñîëåíèîäûí ñîðîíçîí îðîí

Åðºíõèé òýíõëýã áîëîõ íýã øóëóóíû äàãóó òºâ¿¿äòýé äàðààëàí õîëáîãäñîí äóãóé ã¿éäë¿¿äèéí ñèñòåìèéã ñîëåíèîä
ãýäýã. Ñîëåíèîäûí ñîðîíçîí îðíû èíäóêö íü ò¿¿íèé á¿õ îðîîäñûí ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí èíäóêöèéí âåêòîð íèéëáýðýýð
òîäîðõîéëîãäîíî. 1.10-ð çóðàãò I ã¿éäýë ã¿éæ áóé R ðàäèóñ, L óðòòàé ñîëåíèîäûí òóóø îãòëîëûã ¿ç¿¿ëýâ.
Øóðãèéí ä¿ðýì ¸ñîîð ñîëåíèîäûí òýíõëýãèéí ÿìàð ÷ A öýãò äóãóé ã¿éäýë òóñ á¿ðèéí  Bi  áîëîí íèéëáýð
ñîðîíçîí èíäóêöèéí  B  âåêòîð íü 0102 òýíõëýãèéí äàãóó ÷èãëýíý. Ñîëåíèîäûí íýãæ óðòàä îíîãäîõ îðîîäñûí òîîã
n ãýâýë ò¿¿íèé dl óðòòàé õýñýãò hdl îðîîäîñ áàãòàõ áà (1.18) ¸ñîîð A öýãò ¿¿ñýõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêö íü
 2 R 2
dB  0  3 hdl (1.21)
2 r

3
 Лекц-1

áàéíà. Çóðãààñ ¿çâýë r  R / sin  áà l  R / tg ó÷ðààñ dl   Rd / sin 2  áîëîõ òóë(14.21) –èéã 
ºíöãèéí õóâüñàã÷ààð èëýðõèéëáýë:
0 nI
dB    sin  d (1.22)
2
L óðòòàé ñîëåíèîäûí õÿçãààð äîòîð  ºíöºã 1 –ýýñ  2 õ¿ðòýë ººð÷ëºãäºõèéã àíõààðàí (1.22)-ûã
èíòåãðàë÷èëâàë A öýã äýõ ñîðîíçîí èíäóêöèéí óòãà ãàðíà:
 nI
B   0  cos 1  cos  2  (1.23)
2
Õýðýâ L  R áàéâàë òºãñãºëã¿é óðò ñîëåíèîä ãýæ ¿çýæ áîëîõ áà òèéì ñîëåíèîäûí òºãñãºë¿¿äýýñ A öýã àëñ
îðøèõ òóë 1   ,  2  0 áîëæ (1.23) òîìú¸îãîîð
B  0 nI (1.24)
Õàðèí òºãñãºëã¿é óðò ñîëåíèîäûí àëü íýã ¿ç¿¿ðò îðøèõ A öýãò ã¿éäëèéí ÷èãëýëýýñ õàìààðàí
1   ,  2   / 2 ýñâýë 1   / 2,  2  0 áàéõ áºãººä èíäóêö íü
1
B 0 nI (1.25)
2
Ñîëåíèîäûí ñîðîíçîí ìîìåíò íü ò¿¿íèé á¿õ N  nL îðîîäñûí ñîðîíçîí ìîìåíòûí âåêòîð íèéëáýðòýé òýíöýíý:
Pm  NIS  nILS (1.26)
¯¿íèé S   R 2 n .Ñîðîíçîí ìîìåíòûí ìîäóëü íü:
Pm  nIV
¿¿íèé V  LS –ñîëåíèîäûí ýçýëõ¿¿í.

1.3. Àìïåðèéí õóóëü. ÿéäëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë

Áèäíèé ºìíº òàíèëöñàí ¸ñîîð ñîðîíçîí îðîí ã¿éäýëòýé æààçàíä ÷èãë¿¿ëýõ ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý íü
ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èéí õýñýã á¿ðò ñîðîíçîí îðíû ç¿ãýýñ õ¿÷ ¿éë÷èëñíèé ¿ð ä¿í þì. ÿéäýëòýé äàìæóóëàã÷
ººðèéíõºº ýðãýí òîéðîíä ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðîí îéðîëöîî îðøèõ òîãòìîë ñîðîíçîíä ìºí ¿éë÷èëíý. ÿéäýëòýé øóëóóí
äàìæóóëàã÷ ñàâààã òîãòìîë ñîðîíçîí îðîíä (æèøýý íü ñîðîíçûí N,S òóéëóóäûí õîîðîíä) áàéðëóóëúÿ (1.11-ð
çóðàã). Õýðýâ äàìæóóëàã÷ äàõü ã¿éäýë çóðãèéí õàâòãàéä ïåðïåíäèêóëÿðààð íààøàà ÷èãëýæ áàéâàë
äàìæóóëàã÷ áàðóóí òèéøýý, õàðèí ã¿éäýë ýñðýã ÷èãò ã¿éæ áàéâàë äàìæóóëàã÷ ç¿¿í òèéø õºäëºíº. Áàñ ïðàëåëü
ðî¸ð äàìæóóëàã÷ààð ã¿éäýë ã¿éëãýõýä õîîðîíäîî õàðèëöàí ¿éë÷èëäýã. Ãýõäýý ã¿éäëèéí ÷èãëýë èæèë áàéâàë
òýäãýýð íü òàòàëöàõ áà ýñðýã òîõèîëäîëä ò¿ëõýëöýíý. Ýíýõ¿¿ ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë,
ìºí ò¿¿íä ñîðîíçîí îðíû ó÷ðóóëàõ ¿éë÷ëýëèéã Ã.Ýðñòýä, À.Àìïåð íàð ñóäëàæ, ñîðîíçîí îðîíä îðøèõ ã¿éäýëòýé
äàìæóóëàã÷èéí dl õýñýãò îðíû ç¿ãýýñ ¿éë÷ëýõ dF õ¿÷ íü ã¿éäëèéí õ¿÷ I áîëîí äàìæóóëàã÷ õýñãèéí óðò dl
áà ñîðîíçîí èíäóêö B õî¸ðûí âåêòîð ¿ðæâýðò øóóä ïðîïîðöèîíàëü áîëîõûã òîãòîîæýý.
dF  I  dl , B  (1.27)
¯¿íèéã Àìïåðûí õóóëü ãýíý. dF õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëèéã (1.27) ¸ñîîð âåêòîð ¿ðæâýðèéí åðºíõèé ä¿ðìýýð îëæ áîëîõ
áà dl  B ¿åä ç¿¿í ãàðûí ä¿ðìýýð õÿëáàðõàí îëæ áîëíî (1.12-ð çóðàã).
Õýðýâ ç¿¿í ãàðûí äîëîîâîð õóðóó îðíû äàãóó, õàðèí äóíä õóðóó ã¿éäëèéí ÷èãèéí äàãóó òààð÷ áàéõàð
áàðèâàë áîñãîñîí ýðõèé õóðóó ã¿éäýëä ¿éë÷ëýõ õ¿÷íèé ÷èãèéã çààíà.
Àìïåðèéí õóóëèéã ñêàëÿð õýëáýðò áè÷âýë:
dF  IBdl  sin  (1.28)
ò¿¿íèé  íü dl áà B âåêòîðóóäûí õîîðîíäîõ ºíöºã.
Àìïåðèéí õóóëèéã õýðýãëýí, ñîðîíçîí îðîí äàõü ã¿éäýëòýé æààçàíä ¿éë÷ëýõ ýðã¿¿ëýõ ìîìåíòûã áîäîæ
ãàðãàÿ. 1.1 3a -ð çóðàãò ñîðîíçîí îðîíä áàéãàà a, b òàë á¿õèé òýãø ºíöºãò ã¿éäýëòýé æààçíû ýðãýëòèéí 001
òýíõëýã íü ñîðîíçîí èíäóêöèééí B âåêòîðò ïåðïåíäèêóëÿð áàéíà. 1. 13б -ð çóðàãò æààçûã äýýðýýñ íü õàðñàí
áàéäëààð ¿ç¿¿ëñýí òóë 001 òýíõëýã çóðãèéí õàâòãàéä ïåðïåíäèêóëÿð áàéíà.(1.28)-ûã òîîöîæ æààçàíä ¿éë÷ëýõ
F1  F2 õîñ õ¿÷íèé ýðã¿¿ëýõ ìîìåíòûã îëâîë:
M эрг  F1h  IabB sin   ISB  sin   Pm B  sin  (1.29)

4
 Лекц-1

Ýíý õîñ õ¿÷íèé ¿éëëýëýýð æààçûí íîðìàëü n (ýñâýë ñîðîíçîí èíäóêö Pm ) íü B –òýé ÷èãëýëýýðýý äàâõöàí
òîãòîõûã ýðìýëçýæ ýðãýõ áîëíî.
Àìïåðèéí õóóëèéã ñîðîíçîí èíäóêöèéí ôèçèê óòãûã òîäîðõîéëæ áîëíî. Õýðýâ I ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷èéí
I dF
dl õýñýã ñîðîíçîí îðíû ÷èãëýëä ïåðïåíäèêóëÿð áàéâàë sin   I áîëîõ òóë (1.28)-ààñ B  .Èéíõ¿¿ B
I dl
áîë ñîðîíçîí îðíûã õ¿÷íèé òàëààñ òîäîðõîéëîõ õýìæèãäýõ¿¿í àæãóó.
Ñîðîíçîí èíäóêö íü ñîðîíçîí îðîíä ïåðïåíäèêóëÿð áàéðëàñàí íýãæ ã¿éäýë á¿õèé íýãæ óðòòàé øóëóóí äàìæóóëàã÷èä
ñîðîíçîí îðíîîñ ¿éë÷ëýã÷ õ¿÷òýé òîîãîîð òýíö¿¿ áàéíà.
ÿéäýëòýé äàìæóóëàã÷äèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã Àìïåðèéí õóóëèàð õÿëáàð òàéëáàðëàæ áîëíî. Áèå áèåýñýý
a çàéä îðøèõ I1 , I 2 ã¿éäýë á¿õèé õî¸ð øóëóóí äàìæóóëàã÷ àâ÷ ¿çüå (1. 14aб -çóðàã). Àìïåðèéí õóóëèàð I 2
ã¿éäýëòýé 2-ð äàìæóóëàã÷èéí dl õýñýãò 1-ð äàìæóóëàã÷èéí ¿¿ñãýõ ñîðîíçîí îðíîîñ ¿éë÷ëýõ õ¿÷íèé òîîí óòãà
íü:
 0  2 I1 I 2
dF2  B1dl  dl
4 a
áîëíî. ¯¿íèé B1 íü I1 ã¿éäýëòýé 1-ð äàìæóóëàã÷èéí ñîðîíçîí îðíû èíäóêö þì. ¯¿í÷ëýí I1 ã¿éäýëòýé 1-ð
äàìæóóëàã÷èéí dl õýñãèéí õóâüä:
0  2 I 2 I1
dF1  I1B2 dl  dl
4 a
õ¿÷ ¿éë÷èëíý. Ýíäýýñ dF1 , dF2 õ¿÷íèé ìîäóëèéí õóâü äàðààõ åðºíõèé òîìúîã áè÷èæ áîëíî.
  2 I 2 I1
dF  0 dl (1.30)
4 a
Èéíõ¿¿ ïàðàëåëü õî¸ð ã¿éäëèéí òàòàëöàõ áóþó ò¿ëõýëöýõ õ¿÷ (1.30) òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãäýíý.

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 2

Лекцийн агуулга: Ñîðîíçîí óðñãàë. Ñîðîíçîí îðîíä ã¿éäýëòýé äàìæóóëàã÷ øèëæèõýä õèéõ
ñîðîíçîí õ¿÷íèé àæèë . Ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéí âåêòîðûí öèðêóëÿö / Á¿ðýí ã¿éäëèéí õóóëü/
Ëîðåíöûí õ¿÷ . Òîãòìîë ñîðîíçîí îðîí äàõü öýíýãò Ẻìñèéí õºäºë㺺í . Õîëëûí ¿çýãäýë . Ìàññ-
ñïåêòðîãðàô .

2.1. Соронзон орны индукцийн векторын циркуляц.

Бүрэн гүйдлийн хууль

Цахилгаан статик орны E векторын циркуляцтай төстэйгөөр соронзон орны

индукцийн векторын циркуляцыг авч үзъе. Тэгвэл
  B, dl   Bl dl (2.1)
L L
Интегралыг өгөгдсөн битүү хүрээний дагуух B векторын циркуляц гэж нэрлэнэ. Үүний
dl –хүрээний жижиг хэсгийн уртын вектор, Bl  B cos  -хүрээнд татсан шүргэгчийн
чиглэл дээрх B векторын байгуулагч,  нь B ба векторуудын хоорондох өнцөг.

5
 Лекц-1
I гүйдэлтэй төгсгөлгүй урт шулуун дамжуулагчийн соронзон орны жишээн дээр B
векторын циркуляцыг бодъё (2.22-р зураг). Энэ орны соронзон орны индукцийн
шугамууд нь дамжуулагчид перпендикуляр хавтгай дээр орших тойргууд байх ба
зурагт тэдгээрийг тасархай шугамаар дүрслэв (2.45) ёсоор аль нэг r радиустай тойрог L
хүрээний дагуух B векторын циркуляц нь:
  B, dl   Bdl cos  (2.2)
L L
болно. Тойргийн бүх цэгт B векторын тоон утга ижил
  2I
B 0  (2.3)
4 r
байх бөгөөд түүний шахагчийн дагуу B вектор чиглэх тул cos   1 . Иймд (2.3)-аас
 0  I 2 r
  
2 r 0
B , dl  dl 0  I (2.4)
L

Ийнхүү E ба B векторын циркуляцыг харьцуулахад зарчмын ялгаатай байна.

Цахилгаан статик орны E векторын циркуляц ямагт тэгтэй тэнцүү, ө.х цахилгаан орон
потенциал орон байдаг бол соронзон орны B векторын циркуляц нь тэгээс ялгаатай, ө.х
абсалют соронзон нэвтрүүлэх чадварыг гүйдлийн хүчээр үржсэнтэй тэнцүү байна. Ийм
орныг хуйларсан орон гэдэг. Бидний гаргасан (14.48) илэрхийлэл гүйдэлтэй төгсгөлгүй
шулуун дамжуулагчийг тойрсон ямар ч хэлбэртэй битүү хүрээний хувьд хүчин төгөлдөр
байна. Үүнийг баталж харуулъя. 14.23-р зургаас B –ийн чиглэл дээрх dl –ийн проекц
dl|  dl cos  нь r радиустай тойргийн нум rd –тэй тэнцүү:
dl cos   rd (2.5)
Үүнийг (2.4)-д оруулбал (2.5)-г анхаарвал
 0  I 2
  B, dl   2  d 0  I
L 0

болно. Ингэхлээр (2.4) томъёо ямар ч хэлбэрийн битүү хүрээнд тохирох ажээ.
Хэрэв битүү хүрээ гүйдэлтэй дамжуулагчийг агуулахгүй байвал түүний дагуу
соронзон индукцийн векторын циркуляц тэгтэй тэнцүү байна.
Ерөнхий тохиолд соронзон орныг хэд хэдэн ( I1 , I 2 , I 3 ...гэх мэт) гүйдэлтэй
дамжуулагчийн систем үүсгэж болно. Орны суперпозицийн зарчим ёсоор нийлбэр орны
соронзон индукц нь:
n
B   Bi (2.6)
i 1
Тэгвэл орон доторхи ямарваа битүү хүрээний дагуух B векторын циркуляц нь
n n

  B, dl     Bi dl    Bi dl
L L i 1 i 1 L

буюу (14.48) ёсоор

n

  B, dl      I
0
i 1
i (2.7)
L
Ямарваа битүү хүрээний дагуух B векторын циркуляц нь орчны абсалют соронзон
нэвтрүүлэх чадварыг энэ хүрээнд агуулагдах гүйдлийн алгебрь нийлбэрээр үржүүлсэнтэй
тэнцүү.
Үүнийг соронзон орны бүрэн гүйдлийн хууль гэнэ. Энэ хуулиар Био-Савар-Лапласын
хуулийг хэрэглэхгүйгээр соронзон орны индукцыг бодож олох боломжтой тул
(цахилгаан орон дахь Груссын теоромийн адил) тогтмол гүйдлийн соронзон орны
тооцоо хийхэд бас ашиглаж болно.
Бүрэн гүйдлийн хуулийг хэрэглэх жишээ болгож тороидын соронзон орны
индукцийг олъё. Цагираг хэлбэрийн зүрхэвчид ороосон ороодос бүхий дугуй ороомгийг

6
 Лекц-1
тоиод гэнэ (14.24-р зураг).Ториодын орны соронзон индукцийн шугамууд түүний
тэнхлэг дээр орших төвтэй тойргууд байна. Тэдгээрийн аль нэгийг битүү хүрээ болгон
авбал бүх цэгт нь B векторын модуль адил, мөн   0 байх тул
  B, dl   2 rB (2.8)
L
n
болно. Тэгэхлээр r  R1 эсвэл r  R2 байвал  I i  0 тул B  0 ө.х ториодын гадна ба
i 1

дотоод талд соронзон орон байхгүй, зөвхөн ториодын доторх соронзон орон төвлөрнө.
R1  r  R2 радиустай битүү хүрээний хувьд уул хүрээ NI гүйдэл ( N -ороодсын тоо)
агуулах учир ториод доторх орны соронзон индукцийг (2.7) ба (2.8)-оос олбол:
B  0  NI /  2 r 
Эндээсториодын доторх соронзон орны индукц төвөөсөө холдох тусам багасна.

2.2 Соронзон индукцийн векторын урсгал

Жижиг ds гадаргыг нэвтрэх соронзон индукцийн B векторын урсгал (товчоор

соронзон урсгал ) нь
d  м  Bn ds  BdS (2.9)
-тэй тэнцүү: Үүний dS  dSn n -гадаргад нормаль нэгж вектор, Bn  B0 cos  (  нь
n, B векторын хоорондох өнцөг) Тэгвэл ямарваа гадаргыг нэвтрэх нийт соронзон урсгал
нь
 м   Bn dS   BdS (2.10)
s s

Хэрэв соронзон орон нэгэн төрлийн бөгөөд хавтгай гадарга соронзон оронд
перпендикуляр байрлаж байвал  м  BS болно. Эндээс соронзон урсгалын нэгж болох
Вебер (Вб) тодорхойлогдоно: 1Вб  1Тл  м 2 .

Соронзон орны Гаусын теором:

Аливаа битүү гадаргыг нэвтрэх соронзон индукцийн векторын урсгал тэгтэй
тэнцүү:
  B, dS   0 (2.11)
L
Энэ теором бол байгаль дээр соронзон цэнэг байхгүй, тэгэхлээр соронзон индукцлэлийн
шугам эхлэл, төгсгөл үгүй битүү байна гэсэн дүгнэлтийг тусган харуулж байгаа юм.
Соронзон орон дахь гүйдэлтэй дамжуулагчид Амперийн хуулиар тодорхойлогдох
хүч үйлчилдэгийг бид өмнө үзсэн билээ. Хэрэв энэ хүчний үйлчлэлээр дамжуулагчийн
хэсэг соронзон орон дотор 1 байрлалаас 2 байрлалд шилжсэн (1.25-р зураг) бол соронзон
орны гүйцэтгэх ажил нь
dA  Fdx  IBdlx  IBdS
болно. Энд dx –шилжилтийн хэмжээ, ldx  dS -соронзон оронд дамжуулагч шилжихэд l
хэсгээр зурагдсан талбай, BdS  d  энэ талбайг нэвтрэх соронзон урсгал. Иймд
dA  Id  (2.12)
Соронзон оронд гүйдэлтэй дамжуулагчийг шилжүүлэхэд хийх ажил нь гүйдлийн хүчийг
хөдөлж буй дамжуулагчийн зурах гадаргыг нэвтрэх соронзон урсгалаар үржүүлсэнтэй
тэнцүү байна.
Соронзон оронд гүйдэлтэй битүү хүрээ M байрлалаас M ' байрлалд бага шилжилт
хийв (14.26-р зураг). М битүү хүрээг АВС ба CDA хоёр хэсэгт хувааж үзвэл соронзон
оронд хүрээ шилжихэд Амперийн хүчний ажил нь
dA  dA1  dA2 (2.13)

7
 Лекц-1

Хүрээний CDA хэсэгтүйлчлэх хүч шилжих чиглэлтэй хурц өнцөг үүсгэх тул dA2 0
байна. Иймд (14.55) ёсоор
dA2  I  d  0  d  2  (2.14)
Харин хүрээний АВС хэсэгт үйлчлэх хүч нь түүний шилжих чиглэлтэй мохоо өнцөг
үүсгэх тул dA1 0 Иймд
dA1   I  d  0  d 1  (2.15)
(14.57), (14.58)-ийг (14.56)-д орлуулбал
dA  I  d  2  d 1 
үүний  d  2  d 1  нь гүйдэлтэй хүрээгээр хязгаарлагдсан талбайг нэвтрэх соронзон
урсгалын өөрчлөлт тул
dA  Id  (2.16)
Эндээс гүйдэлтэй хүрээ (М) байрлалаас (М’) байрлалд төгсгөлөг шилжилт хийхэд
Амперийн хүчний гйүцэтгэх ажлыг олбол:
2
A   Id  I   2  1 
1
Соронзон орны зүгээс гүйдэлтэй жаазанд үзүүлэх эргүүлэх үйлчлэлийг соронзон-
цахилгаан болон цахилгаан динамик системийн цахилгаан хэмжих багажуудад өргөн
ашигладаг.

2.3 Соронзон орон дахь цэнэгт бөөмийн хөдөлгөөн

Гүйдэлтэй дамжуулагчид соронзон орны зүгээс Амперийн хүч үйлчилнэ. Гэтэл
дамжуулагч дахь гүйдэл нь цэнэгүүдийн эмх цэгцтэй хөдөлгөөн мөний учир соронзон
орон хөдөлж буй цэнэгтэй бөөмд тодорхой хүчээр үйлчлэх болно. Иймд соронзон
оронд байгаа гүйдлийн хэсэгт үйлчлэх хүч нь тэнд хөдөлж байгаа цэнэгт бөөм бүрт
үйлчлэх хүчнүүдийн нийлбэр байна. Үүнийг иш үндэс болгон соронзон оронд хөдөлж
байгаа цэнэгт бөөмд үйлчлэх хүчийг тооцоолъё.
Амперийн хууль (2.8) ёсоор гүйдэлтэй дамжуулагчийн dl хэсэгт үйлчлэх хүч нь
dF   Idl , B 
үүний I  jS  nevS болох тул Idl гүйдлийн хэсгийг гэж илэрхийлж болно. Энд N  hSdl
–гүйдлийн хэсэгт хөдөлж байгаа нийт электроны тоо. Тэгэхлээр гүйдэлтэй
дамжуулагчийн энэ хэсэгт үйлчлэх хүч:
dF  eN  v, B 
болох ба соронзон оронд хөдөлж байгаа нэг цэнэгт бөөмд үйлчлэх хүчийг dF / N гэж
олбол:
Fл  eN  v, B  (2.17)
Энэхүү хүчийг соронзон орны зүгээс цэнэгт бөөмд үйлчлэх Лоренцын хүч гэнэ.
Лоренцын хүчний модуль нь:
Fл  evB  sin  (2.18)
Үүний  нь v ба B векторын хоорондох өнцөг.
(14.31)ёсоор энэ хүч нь v ба B –ийн орших хавтгайд перпендикуляр чиглэх
(14.15-р зураг) тул төвд тэмүүлэх хүчний үүрэг гүйцэтгэж, бөөмд зөвхөн нормаль
хурдатгал олгоно. Иймд Fл хүчний үйлчлэлээр ажил хийгдэхгүй, соронзон оронд
хөдлөх цэнэгт бөөмийн хурдны утга, кинетик энерги өөрчлөгдөхгүй хэвээр
хадгалагдана. Харин хурдны чиглэл өөрчлөгдөж бөөмийн траектор хазайдаг.
Хэрэв хөдөлж байгаа цэнэгт бөөмд соронзон ба цахилгаан орон зэрэг үйлчилж
байвал түүнд үйлчлэх хүч нь цахилгаан ба соронзон хоёр байгуулагчын нийлбэртэй
тэнцэнэ:

8
 Лекц-1

F  qE   v, B  (2.19)
Соронзон орны зүгээс цэнэгт бөөмд үйлчлэх хүчний үйлчлэлийг катодын хоолойд электрон
туяаны багц урсгал чиглэлээ өөрчлөх, Холлын эффект зэргээр туршлага дээр ажиглаж
болно. Лоренцын хүчний илэрхийллийг ашиглан соронзон орон дахь цэнэгт бөөмсийн
хөдөлгөөний зүй тогтолыг тогтоодог. Тэрхүү зүй тогтол нь цэнэгт бөөмсийн хурдасгуур,
электрон-микроскоп, масс-спектрограф зэрэг багаж төхөөрөмжийн ажиллах үндэс болдог.
Хэрэв цэнэгт бөөм соронзон оронд соронзон индукцийн дагуу орж очвол, ө.х. v ба B –ийн
хоорондох  өнцөг 0 буюу  –тэй тэнцүү байвал (14.32) ёсоор Fл  0 болно. Соронзон оронд
бөөм инерцээрээ шулуун жигд хөдөлгөөнөө үргэлжлүүлнэ. Хэрэв соронзон орон дотор
цэнэгт бөөм соронзон индукцийн шугамд перпендикуляр чиглэлээр орвол, ө.х    / 2 бол
түүнд үйлчлэх Лоренцын хүчний модуль нь
FL  q vB (2.20)
болно. Энэхүү хүчний үйлчлэлээр бөөмийн траектор муруйж, улмаар тойргоор жигд
хөдөлнө. Лоренцын хүч нь бөөмд нормаль хурдатгал олгох төвд тэмүүлэх хүчний үүрэг
гүйцэтгэнэ:
qvB  mv 2 / R .
Эндээс тойргийн радиусыг олвол:
R  mv /  q B  (2.21)
Үүний q / m –харьцааг бөөмийн хувийн цэнэг гэнэ.
Тэгэхлээр нэгэн төрлийн соронзон орон дотор бөөмийн эргэх үе нь хувийн цэнэг ба соронзон
индукцээс урвуу, харин түүний хурдаас ( v  c үед) үл хамаарч байна. Бөөмийн эргэлтийн үе
нь:
2 R 2
T  (2.22)
v  q / m B
Үүн дээр цэнэгт бөөмийн цикл хурдасгуурын ажиллагаа үндэслэдэг.
(14.31).-ээс Лоренцын хүчний чиглэл, түүгээр үүсэх соронзон орны цэнэгт бөөмсийн хазайлт
нь бөөмийн хурдны чиглэлээс төдийгүй, бас цэнэгийн хэмжээ тэмдгээс хамаарч байна. Иймд
соронзон орон дотор бөөм хаашаа хазайж байгаагаар нь бөөм ямар цэнэгтэйг хялбар тогтоож
болно (14.16-р зураг). Үүнийг эгэл бөөмсийн туршлагын судалгаанд өргөн ашигладаг. Одоо
бөөм соронзон оронд хурц өнцөг үүсгэн орж очих ө.х    v, B    / 2 байх ерөнхий тохиол
үзье. Бөөмийн v хурдыг орны B –ийн дагуу чиглэсэн v11 ба түүнд перпендикуляр v хоёр
байгуулагч болгон задалж болно (14.17-р зураг).
v||  v  cos  , v  v  sin  (2.23)
Энэ үед Лоренцын хүч нь B –д перпендикуляр хурдны байгуулагчаар илэрхийлэгдэнэ.
Соронзон оронд v|| хурдны байгуулагч өөрчлөгдөхгүй бөгөөд бөөм нэгэн зэрэг хоёр
хөдөлгөөнд оролцоно. Соронзон орны B –ийн дагуу v||  const хурдтай шулуун жигд хөдлөх ;
орны чиглэлд перпендикуляр хавтгайд v хурдтай тойргоор жигд хөдлөх хөдөлгөөнд орно.
Тойргийн радиус нь (14.35) томъёогоор тодорхойлогдоно. Энэ хоёр хөдөлгөөн нэмэгдсэний
дүнд бөөм соронзон орны дагуу тэнхлэг бүхий шурган муруйгаар хөдөлнө. Шургийн алхам
h  v||T  vT cos  буюу (14.36)-г тооцвол
h  2 mv cos  /  qB  (2.24)
Хэрэв нэгэн төрлийн биш соронзон орны B –ийн чиглэлтэй бөөмийн v хурд өнцөг  үүсгэж,
харин бөөмийн хөдөлгөөний чигт соронзон индукц өсөж байвал түүний өсөлтийг дагалдан R
ба h багасдаг. Энэ зарчмаар цэнэгт бөөмсийг соронзон орон дотор фокуслах ажиллагаа
явагдана.

9
 Лекц-1
Цэнэгт бөөмсийн хурдасгуур

Цахилгаан ба соронзон орны үйлчлэлээр асар их энергитэй цэнэгт бөөмс

(электрон, протон, мезонууд г.м)-ийн багц урсгалыг гарган авах, удирдах
төхөөрөмжийг цэнэгт бөөмсийн хурдасгуур гэдэг. Ямарваа хурдасгуур нь хурдасч буй
бөөмийн төрөл, тэдгээрийн олж авах энерги, багц урсгалын эрчим зэргээр
тодорхойлогдох боловч бүхэлд нь тасралтгүй хурдасгах ба импульсийн хурдасгуур
гэж ангилна. Мөн хурдасч байгаа бөөмийн траекторын хэлбэр ба хурдасгуур
механизмаар нь шугаман хурдасгуур, цикл хурдасгуур, индукцын хурдасгуур гэж
ялгаж нэрлэдэг. Шугаман хурдасгуурт бөөмийн хөдөлгөөний траектор нь шулуун
шугамд ойролцоо байдаг бол цикл ба индукцын хурдасгуурт траектор нь тойрог, эсвэл
мушгиа ороодос байдаг.
1. Шугаман хурдасгуурт бөөмийг хүчтэй цахилгаан статик орноор (Ван-де
Граафын өндөр хүчдэлийн генератороор) хурдасгах бөгөөд цэнэгт бөөмс
цахилгаанорныг нэг удаа гаталж өнгөрдөг. Ингэхэд q цэнэг W  q  1  2 
энерги потенциалын ялгавар. Ийм замаар бөөмс  10MэB хүртэл энергитэй
болж хурдасч болдог. Тогтмол гүйдлийн үүсгүүрээр бөөмсийг үүнээс цааш
хурдасгах боломж хязгаарлагдмал ажээ.
2. Резонансын шугаман хурдасгуурт цэнэгт бөөмс хэт өндөрдамтамжтай хувьсах
цахилгаан орноор хурдсах ба уг орон дамжуулагчийн бөөмийн хөдөлгөөнтэй
нэгэн зэрэг резонанслан хувьсана. Ийм аргаар протоныг хэдэн арван МэВ,
электроныг хэдэн арван ГэВ энергитэй болтол хурдасгана.

Холлын үзэгдэл

Аливаа гүйдэлтэй дамжуулагчийн гадарга эквипотенциал байх учраас түүний

ямар ч хоёр цэгийн хоорондох потенциалын ялгавар тэгтэй тэнцүү (   0 ) байх болно.
Харин гүйдэлтэй дамжуулагч ялтсыг соронзон оронд оруулж, аль нэг хажуу талд
соронзон индукцийн перпендикуляр байхаар байрлуулбал эсрэг талын цэгүүдийн
хооронд гүйдлийн нягт j –ийн эсрэг хөндлөн потенциалын ялгавар үүсдэг (14.21-р
зураг). Энэ үзэгдэлийг Холлын эффект гэж нэрлэх болжээ. А ба С цэгийн хоорондох
потенциалын ялгавар I гүйдлийн хүч ба B соронзон индукцэд пропорциональ, ялтасын
d өргөнд урвуу пропорциональ болохыг Э.Холл (1880) туршлагаар тогтоожээ:
IB
  Rx , (2.25)
a
үүний Rx –металл бүрт өөр утгатай байх Холлын тогтмол. Цаашдын судалгаагаар
Холлын эффект бүх металл болон хагас дамжуулагчид ажиглагддаг болохыг тогтоожээ.
Ялтас дахь гүйдэл зөөгч электронууд сөрөг цэнэгтэй тул хурдны вектор нь
гүйдлийн эсрэг чиглэх ёстой. Мөн соронзон орон үйлчлэх үед электронд эгц дээш
чиглэсэн Лоренцын хүч үйлчилнэ. Ингэхээр ялтасын дээд тал руу электрон хазайн
очиж, түүн дээр электроны илүүдэл (сөргөөр цэнэглэгдэнэ), харин доод талд электроны
дутагдал (эерэгээр цэнэглэгдэнэ) бий болно. Үүний дүнд ялтасд доороос чиглэсэн нэмэлт
цахилгаан орон үүснэ. Энэ орны зүгээс цэнэгт үйлчлэх хүч Лоренцын хүчтэй тэнцүү
болоход цэнэгүүдийн тогтворжсон түгэлт тогтоно. Ө.х дээд ба доод талын цэнэг цаашид
нэмэгдэхээ болино. Тэгэхэд
eEz  e / d  evB (2.26)
буюу
  vBd (2.27)

10
 Лекц-1

Үүний d –ялтасны зузаан.  –хөндлөн (Холлын) потенциалын ялгавар, I ялтас дахь

гүйдлийн хүч I  jS  nevS .( S  ad ялтасын хөндлөн огтлолын талбай, n -электроны
концентраци, v тэдгээрийн хөдөлгөөний дундаж хурд) байдгийг тооцвол:
I IB IB
   Rx (2.28)
en a a
Ийнхүү (14.42) нь туршлагаар гаргасан (14.39) томьёотой тохирч байна. Эндээс
Rx  1/  en  (2.29)
Холлын тогтмолын тэмдэг гүйдэл зөөгчийн цэнэгийн тэмдгээр тодохойлогдоно. Үүгээр
тухайн материалын доторхи гүйдэл зөөгч цэнэгийн төрлийг тогтоож болно. Металлд Rx
нь сөрөг утгатай байх ёстой. Мөн хагас дамжуулагчийн хувьд Rx –ийг хэмжиж, түүний
дамжууллын төрлийг тогтооно. Хэрэв Rx 0 байвал элекрон дамжуулалттай, Rx 0
байвал нүхэн дамжуулалттай байна. Дамжууллын төрөл болон цэнэг мэдэгдэж байвал
Холлын тогтмолоор цэнэг зөөгчийн концентрацийг бас тодорхойлж болно:
n  1/  qRx 
Холлын эффект нь электрон дамжуулалттай дамжуулагчийн хувьд сайн ажиглагдах ба
Rx   –ыг мэдсэнээр электроны чөлөөт замын дундаж урт –ыг олж болно. Металлын
цахилгаан дамжуулалтын сонгодог электрон онол ёсоор   = 2m  u   /  ne  байдгийг
2

ашиглавал
  = 2m  u   Rx / e (2.30)
болно. Ийнхүү Холлын эффект нь металл болон хагас дамжуулагч дахь цэнэг зөөгчийн
эрчимийн спекторыг судлах хамгийн үр дүнтэй арга ажээ.

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 4

Лекцийн агуулга: Ýëåêòðîí áà àòîìûí ñîðîíçîí ìîìåíò . Ãèðîñîðîíçîí õàðüöàà.

Äèà, ïàðà, áîëîí ôåððîñîðîíçîí. Øèëæèëòèéí ã¿éäýë. Õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí,
Öàõèëãààí ñîðîíçîí îðíû Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýë¿¿ä.

4,1 Ýëåêòðîí áà àòîìûí ñîðîíçîí ìîìåíò


Ýëåêòðîí r ðàäèóñòàé îðáèòîîð  õóðäòàé õºäºë
íº ãýæ ¿çüå. Ýëåêòðîíû çàìä áàéõ àëèâàà òàëáàé
e ãààð íýãæ õóãàöààíä e -öýíýã ºíãºðíº. Ýíäýýñ
 
M Pm ã¿éäëèéí õ¿÷ íü I  e áîëíî.Ýëåêòðîíû ã¿éäëèéí
ñîðîíçîí ã¿éäëèéí ñîðîíçîí ìîìåíò íü

er
Pm  IS  er 2 ; 2r   ; Pm ;
2
¯¿íèéã ýëåêòðîíû îðáèòûí ñîðîíçîí ìîìåíò ãýíý. Pm  íü ã¿éäëèéí ÷èãòýé áàðóóí øóðàã,
ýëåêòðîíû õºäºë㺺íòýé ç¿¿í øóðàã ¿¿ñãýíý. Îðáèòîîð õºäëºõ ýëåêòðîí
M  mr èìïóëüñûí ìîìåíò ¿¿ñãýíý.

11
 Лекц-1
M  ã ýëåêòðîíû îðáèòûí ìåõàíèê ìîìåíò ãýíý. Ýíý íü ýëåêòðîíû õºäºë㺺íòýé áàðóóí øóðàã
¿¿ñãýíý.

Pm e
 ; ñîðîíçîí ìåõàíèê áóþó ïåðîñîðîíçîí õàðüöàà ãýíý.
M 2m
(-) òýìäýã íü ýäãýýð ìîìåíòóóä ýñðýã ÷èãëýëèéã õàðóóëíà.

Äèàñîðîíçîí
Îðáèòîîðîî õºäëºõ ýëåêòðîíûã ýýð¿¿ëòýé àäèëòãàæ áîëíî. Èéìýýñ ãàäíûí íºõöºëººñ
øàëòãààëàí ýëåêòðîíû îðáèòûí ïðåöåññ ÿâàãäàíà.
   
Ïðåöåññ õèéãäýõ íºõöºë íü àòîì ãàäíûí B ñîðîíçîí îðîíä áàéõ þì. Ýíý òîõèîëä îðáèòîä N  Pm B ;

 
ýðã¿¿- ëýõ ìîìåíò ¿éë÷èëíý. Ýíý ìîìåíò Pm  ã ñîðîíçîí
   
îðíû äàãóó ÷èãë¿¿ëýõèéã ýðìýëçýíý. N ìîìåíòûí ¿éë÷ ëýëýýð Pm áà M íü B âåêòîðûã òîéðîí
ïðåöåññ õèéíý.  
N dt õóãàöààíä M âåêòîð dM -ýý𠺺ð÷ëºãäºíº.
  
dM  Ndt dM  Pm B sin dt ;
 
M âåêòîðûí îðøèõ õàâòãàé dt õóãàöààíä B âåêòîðûã òîéðîí d ºíöºã ýðãýíý.


dM Pm B sin dt P
d    m Bdt;
M sin  M sin  M

d Pm eB
L   B; L 
; Ëàðìîðûí ïðåöåññèéí äàâòàìæ
dt M 2m
Ýíý íü ñîðîíçîí îðîíòîé õàðüöàíãóé îðáèòûí õàçàéëòûí ºíöºã, îðáèòûí ðàäèóñ, ýëåêòðîíû
õóðäàññ õàìààðàõã¿é ó÷ðààñ àòîìûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ áàéãàà á¿õ ýëåêòðîíû õóâüä àäèë.
Îðáèòûí ïðåöåññýýñ óëàìæëàí ýëåêòðîí íü îðíû ÷èãëý ëèéã òîéðîí íýìýëò õºäºë㺺í õèéíý.

r   íü òîãòìîë áîë ò¿¿íä õàðãàëçàí

e 
I   e L  ã¿éäýë ¿¿ñýõ áà ñîðîíçîí ìîìåíò íü
 2 
 
Pm  I S   e  L r  2 ; ¯¿íèéã èíäóêöëýãäñýí ñîðîí
2
I S  r  2 -çîí ìîìåíò ãýíý. Ýëåêòðîí îðáèòîîðîî õºäëºõ
ó÷ðààñ r   íü ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºíº.
Òýãâýë ò¿¿íèéã äóíä÷èëáàë:

2 2 e2 2
r 2  r áîëíî.  Pm   r B
3 6m
 
(-) òýìäýã B áà Pm ýñðýã ÷èãëýñíèéã õàðóóëíà.
Á¿õ ýëåêòðîíîîð íèéëáýð àâáàë àòîìûí èíäóêöèéí ñîðîíçîí ìîìåíò ãàðíà.
e2 B 2
Pm ,at   Pm    rk2
6m k 1

12
 Лекц-1
Ëàðìîðûí ïðåöåññ íü á¿õ áîäèñò ¿¿ñíý. Àòîì íü ººðºº ñîðîíçîí ìîìåíòòîé ¿åä ñîðîíçîí îðîí íü
èíäóêöèéí ñîðîíçîí ìîìåíòûã ¿¿ñãýýä çîãñîõã¿é, àòîìóóäûí ñîðîíçîí ìîìåíòóóäûã ñîðîíçîí îðíû äàãóó
æóðàìòàé áàéðëóóëíà. Ýíý ¿åä îðíû äàãóóõ ìîìåíò íü ýñðýã ìîìåíòîîñ èõ ó÷ðààñ ¿ð ä¿íãèéí
ìîìåíò íü ýåðýã áà èéì áîäèñóóäûã ïàðàñîðîíçîí ãýíý.
Äèàñîðîíçîí áîäèñò àòîìóóä íü ñîðîíçîí ìîìåíòã¿é áàéíà. ªºðººð õýëáýë îðáèòûí áà ñïèíèé ñîðîíçîí
ìîìåíòóóä íü àòîìûí õóâüä òýã áàéíà. Èéì áîäèò ñîðîíçëîëò íü  ~ 10 11  10 10 áàéíà.

Ôåððîñîðîíçîí
Ñîðîíçîí áîäèñóóäûí äîòîð ãàäíûí ñîðîíçîí îðîíã àðèëãàõàä ñîðîíçëîëò íü õýâýýð ¿ëääýã
õýñýã áèé. ¯¿íèé ãîë òºëººëºã÷ íü òºìºð áºãººä ýäãýýðèéã ôåððîñî- ðîíçîíãóóä ãýíý. Æèøýý íü:
Íèêåëü, êîáàëüò, òýäãýýðèéí õàéëøíóóä, íýãäë¿¿ä
Ôåððîñîðîíçîíãèéí ñîðîíçëîëò íü äèà áà ôåððîñîðîíçîíãîîñ ìàø îëîí ( 1010 õ¿ðòýë äàõèí èõ).
Ñóë ñîðîíçîí áîäèñûí ñîðîíçëîëò îðíû
I xa õ¿÷ëýãýýñ øóãàìàí õàìààðäàã. Ôåððîñî-
ðîíçîíãèéí õìààðàë òºâºãòýé áàéäàã.

0 A
H M

A
~ 100  H ¿åä ñîðîíçëîëò I õàíàäàã.
M
B  0 (H  J )
H áà J -íü øóãàìàí áèøýýñ ãàäíà ôåððîñîðîíçîíä ãèñòåðåçèñ áàéíà.

B Ôåððîñîðîíçîíä õóâüñàõ ñîðîíçîí îðîí

1 ¿éë÷ëýõýä èíäóêö ýíý ìóðóéãàà𠺺ð÷ëºãäºíº.
2 (ãèñòåðåçèñèéí ãîãöîî)

3 H

Ôåððîñîðîíçîí íü ýëåêòðîíóóäûí õóâèéí (ñïèí) ñîðîíçîí ìîìåíòòîé õîëáîîòîé. Òîäîðõîé íºõöºëä

ýëåêòðîíóóäûí ñîðîíçîí ìîìåíò ïàðàëëåëü áàéðëàäàã. Èíãýæ àÿíäàà ñîðîíçîí ÷àíàðòàé ìóæ ¿¿ñýõ
áóþó ¿¿íèéã äîìåí ãýíý.

Äèàñîðîíçîí  <0 ñîðîíæèõ ÷àäâàð,  <1 ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð

Áîäèñ Àçîò Í¿¿ðñõ¿÷èëèéí Íýðìýë Óñ ̺í㺠Âèñìóò
õèé
 , *106 -0,0002 -5,3 -9,0 -26 -140
Áà ãàäíû ñîðîíçîí îðíû ÷èãò ïðåïåíäèêóëÿðààð ñîðîíæèíî.

Ïàðàñîðîíçîí  >0 ñîðîíæèõ ÷àäâàð,  >1 ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé

Áîäèñ Õ¿÷èëòºðºã÷èéí Õºíãºíöàãààí Ïëàòèí Òºìðèéí

õèé õëîðèä
 , *106 1,8 21 300 2500
Áà ãàäíû ñîðîíçîí îðíû ÷èãèéí äàãóó ñîðîíæèíî.

13
 Лекц-1
Ôåððîñîðîíçîí  >>1 ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîäèñóóä áàéíà. Ò¿¿íä òºìºð, ãàí, íèêåëü,
êîáàëüò áà òýäãýýðèéí õàéëøóóä îðíî.
Ýäãýýð áîäèñóóä íü
1. íýâòðýí ãàðàõ ñîðîíçîí óðñãàëûã îëîí äàõèí ºñãºíº
2. Ãàäíû ñîðîíçîí îðîíã íü ¿ã¿é áîëãîõîä ¿ëäýãäýë ñîðîíçîíòîé
Áîëæ õîöîðñîí áàéäàã îíöëîãòîé. Ýíý îíöëîãóóäûã íü ôåððîñîíçîí äîòîðõ äîìåíóóäààð
òàéáàðëàäàã. Äîìåí ãýäýã íü íýã ç¿ãò ÷èãëýñýí ñîðîíçîí ìîìåíò á¿õèé àòîìóóäààñ òîãòîñîí ~10 -3-
10-4ñì õýìæýýñ á¿õèé æèæèã ñîðíîçîíãóóä ãýæ ¿çäýã.

Ãàäíû ñîðîíçîí îðíû õ¿÷ëýã Hã áà ôåððîñîðîíçîí áîäèñûí äîòîðõ ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéí âåêòîð B -
ûí õàìààðëûã Ãèñòåðåçèñèéí ãîãöîî ãýæ íýðëýíý.
¿ëäýãäýë ñîðîíçîí îðîí Êîýðöèòèâ õ¿÷.

Õàíãàëòòàé èõ òåìïåðàòóðä ôåððîñîðîíçîí áîäèñóóä ïàðàñîðîíçîí áîëæ õóâèðäàã. Ýíý

òåìïåðóðûã Êþðèéí öýã ãýæ íýðëýíý.
Áîäèñ Òºìºð Íèêåëü Êîáàëüò
Êþðèéí öýã, Ê 1043 631 1393

Ñîðîíçîí ìåòàðèàëûã öýíýãëýõýä ò¿¿íèé õýëáýð õýìæýý íü ººð÷ëºãäºíº. Õàðüöàíãóé óðòñàëò

íü =l/l=10-5-ààñ 10-3 áîëòîë ººð÷ëºãäºíº. Ýíý ¿çýãäëèéã ñîðîíçîí Ìåõàíèê ýñâýë Ñîðîíçîí
Ñòðèêöèéí ¿çýãäýë ãýíý.

4,3 Öàõèëãààí ñîðîíçîí îðíû Ìàêñâåëëèéí òýãøèòãýëèéí ñèñòåì

4,3,1 Õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí

Áèò¿¿ äàìæóóëàã÷ õ¿ðýýãýýð íýâòðýí ãàðàõ ñîðîíçîí îðíû óðñãàëûí ººð÷ëºëò íü óã õ¿ðýýíä
èíäóêöèéí ÖÕÕ (öàõèëãààí õºäºëãºã÷ õ¿÷) ¿¿ñãýäýã.

d d
 
át

dt  B dS
(S )
n

du d
Õ¿÷ëýã ïîòåíöèàë õîëáîî   E òýãøèòãýëýýñ   E áîëíî. Ýíý òýãøèòãýëýýñ ÖÕÕ îëîîä
dl dl
ìóðóéí äàãóó óðòààð èíòåãðàë àâáàë:    El dl
(l )

Öàõèëãààí õºäºëãºã÷ õ¿÷èéã òýíö¿¿ëâýë.

d
 E dl   
(l )
l
( S ) dt
Bn dS ýíäýýñ Ìàêñâåëëèéí íýãä¿ãýýð òýãøèòãýë ãàðãàâàë:

    
 ( E , dl )   
(l ) (S )
t
( B , dS ) - Ìàêñâåëëèéí Íýãä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí Èíòåãðàë õýëáýð


 B
rot E   - Ìàêñâåëëèéí Íýãä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð
dt

ýíý òýãøèòãýëýýñ õóâüñàõ ñîðîíçîí îðîí õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîíã ¿¿ñãýäýã áîëîõ
õàðàãäàíà. ª.õ. çààâàë áèò¿¿ äàìæóóëàã÷ õ¿ðýý øààðäàõã¿éãýýð õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí
îãòîðãóéí äóðûí áàéðëàëä õóâüñàõ ñîðîíçîí îðíû íºëººãººð ¿¿ñýæ áîëíî. Ýíý ÷àíàðûã àøèãëàí
öýíýãò Ẻìñèéí õóðäàñãóóð Áåòàòðîíûã õèéñýí. Ñóðàõ áè÷ãýýñ óíø

4,3,2 Øèëæèëòèéí ã¿éäýë áà õóâüñàõ öàõèëãààí îðîí.

Ýéõåíâàëüäûí òóðøëàãà: êîíäåíñàòîðûí õàâòñóóäûí õîîðîíä òºâºº òîéðîí ýðãýõ

áîëîìæòîé äèýëåêòðèê áîäèñîîð õèéãäñýí äèñêèéí õýñãèéã îðóóëæ áàéðëóóëñàí. Õýðýâ
14
 Лекц-1
êîíäåíñàòîðîîð õóâüñàõ öàõèëãààí ã¿éäýë (õóâüñàõ öàõèëãààí îðîí ¿¿ñãýâýë) ã¿éëãýâýë
äèñê òîéðãîîð ýðãýíý. Ýíý íü öýíýãò Ẻìñ ñîðîíçîí îðîíä òîéðãîîð õºäëºõòýé ÿã àäèë áàéíà.
Êîíäåíñàòîðîîð ã¿éõ ã¿éäëèéí íÿãò íü õàâòàñ äýýðõ öýíýãèéí íÿãòòàé øóóä õàìààðàëòàé
áàéíà. Ýíý ã¿éäëèéã øèëæèëòèéí ã¿éäýë ãýíý. Ýíý íü õèéñâýð îéëãîëò þì.
d dD
ØÈËÆÈËÒÈÉÍ Ã¯ÉÄÝË j  
dt dt
Öýíýãèéí íÿãò  íü Öàõèëãààí øèëæèëòèéí âåêòîð D - òîé õýìæýýãýýðýý òýíö¿¿.   
   dD dE dP
Öàõèëãààí øèëæèëòèéí âåêòîð íü D   o E  P . Ò¿¿íèé óëàìæëàë íü  o 
dt dt dt
áîëíî. Íýã äýõ õýñýã íü âààêóóì äàõü , äàðààãèéí õýñýã íü áîäèñ äàõü ã¿éäëèéí íÿãòóóä áîëíî.
Ýíäýýñ øèëæèëòèéí ã¿éäýë âààêóóìààð ã¿éõ áîëîìæòîé.
  D   
Öàõèëãààí ã¿éäýë I   j dS ) 
(
(S )

(S )
(
t
, dS )   ( jo dS )
(S )

Íýìýãäõ¿¿íèéã ýõíèé õýñýã íü øèëæèëòèéí ã¿éäëèéí, äàðààãèéí õýñýã íü äàìæóóëëûí ã¿éäýë

áîëíî.
Øèëæèëòèéí ã¿éäýë äýýð äóëààí ÿëãàðàõã¿é.

Ñîðîíçîí îðíû á¿ðýí ã¿éäëèéí õóóëèéã äóðûí áèò¿¿ ìóðóéí õóâüä áè÷âýë:
 
 ( Hdl )  I
( L)
o  I ø - Ìàêñâåëëèíé õî¸ðäóãààð òýãøèòãýëèéí èíòåãðàë õýëáýð

äýýðõ òýãøèòãýëä ã¿éäëèéí íÿãòûã îðëóóëâàë:


 D 
rot H   jo Ìàêñâåëëèéí õî¸ðäóãààð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð
t

äýýðõ òýãøèòãýëýýñ öàõèëãààí ã¿éäýë õóéëàðñàí ñîðîíçîí îðîíã ¿¿ñãýíý. ̺í õóâüñàõ
öàõèëãààí îðîí áóþó øèëæèëòèéí ã¿éäýë ÷ áàñ õóéëàðñàí ñîðîíçîí îðîíã ¿¿ñãýäýã.

D 
, H õîîðîíä ÷èãèéã áàðóóí øóðãûí ä¿ðìýýð

t
B 
, E õîîðîíäîõ ÷èãëýëèéã ç¿¿í øóðãûí ä¿ðìýýð òîãòîîíî.
t

Äýýðõ ìàñêâåëëèéí íýã áà õî¸ðäóãààð òýãøèòãýëýýñ ä¿ãíýõýä õóéëàðñàí ñîðîíçîí îðîí,

õóéëàðñàí öàõèëãààí îðîí õàðèëöàí áèå áèåý ¿¿ñãýæ áàéäàã. Ýíý öàõèëãààí ñîðîíçîí îðîí
îð÷èíä òàðàõ íºõöºë áîëäîã. ª,Õ, Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàðàõ øàëòãààíû òàéëáàð áîëíî.

4,3,3 Ìàêñâåëëèéí ãóðàâ áà äºðºâä¿ãýýð òýãøèòãýë.

Ãàóññ- Îñòðîãðàäñêèéí òåîðåìèéã öàõèëãààí, ñîðîíçîí îðíû õóâüä õýðýãëýâýë:
 
 ( Dds )  q
(S )
- Ìàêñâåëëèéí Ãóðàâäóãààð òýãøèòãýëèéí èíòåãðàë õýëáýð.

divD   - Ìàêñâåëëèéí Ãóðàâäóãààð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð.
 
 ( Bds )  0
(S )
Ìàêñâåëëèéí äºðºâä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí èíòåãðàë õýëáýð.

divB  0 - Ìàêñâåëëèéí äºðºâä¿ãýýð òýãøèòãýëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð.
Íýìýëò òýãøèòãýë¿¿ä
Îð÷íû øèíæ

÷àíàðûã

àãóóëñàí íýìýëò òýãøèòãýë¿¿ä. ¿¿íä
- D   o E Õ¿÷ëýã áà öàõèëãààí øèëæèëòèéí âåêòîðûí õîëáîî.
 
- B   o  H Ñîðîíçîí îðíû èíäóêö áà õ¿÷ëýãèéí âåêòîðûí õîëáîî.
 
- j  E Îìûí õóóëèéí äèôôåðåíöèàë õýëáýð

15
 Лекц-1
ýíä , ,  íü îð÷íû öàõèëãààí òóñãààðëàõ ÷àäâàð, ñîðîíçîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð, öàõèëãààí
äàìæóóëàõ ÷àäâàð þì.

PH102 ÔÈÇÈÊ-2 Ëåêö № 5

Ëåêöèéí àãóóëãà: Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí ò¿¿íèé õýðýãëýý : Õýëáýëçýõ õ¿ðýýíä

÷ºëººò öàõèëãààí ñîðîíçîí õýëáýëçýë ¿¿ñýõ íü. Õýëáýëçëèéí óëèðàë.
Àëáàäìàë öàõèëãààí ñîðîíçîí õýëáýëçýë. Õóâüñàõ ã¿éäëèéí õýëõýýíèé Îìûí õóóëü .
Èäýâõèòýé áà ðåàêòèâ ýñýðã¿¿öýë. Ðåçîíàíñ.

5,1 Õýëáýëçëèéí õ¿ðýý.

Èíäóêöëýõ îðîîìîã, êîíäåíñàòîð õî¸ðîîñ òîãòñîí õýëõýýã õýëáýëçýëèéí õ¿ðýý ãýíý. Öàõèëãààí áà
ñîðîíçîí îðîí áèå áèåíäýý õàðèëöàí øèëæèõèéã öàõèëãààí-ñîðîíçîí õýëáýëçýë ãýíý.
IR   1   2   12 ;
q dI
R  0 1   2   ;  12     L ; ãýâýë
C dt
q dI dI 1 1
0 L ; q   ; q  q0 0  ;    02 q  0.
q
C dt dt LC LC
Ýíý òýãøèòãýëèéí øèéä: q  q m cos  0 t   
 0  õýëáýëçëèéí õóâèéí äàâòàìæ
T  2 LC - õýëáýëçëèéí ¿åèéí Òîìñîíû òîìú¸î.
qm
Êîíäåíñàòîð äýýðõè õ¿÷äýë, u cos  0 t     u m cos  0 t   
C
 
I  q   0 q m sin   0 t     I m cos  0 t    ;
 2

Ýíäýýñ ã¿éäëèéí õ¿÷ íü êîíäåíñàòîð äýýðõè õ¿÷äýëýýñ  ýýð õîöîð÷ áàéíà.
2
qm L
um  ; I m   0 qm ; um  Im;
C C

5,2 ׺뺺ò óíòðàõ õýëáýëçýë.

Áîäèò õ¿ðýý á¿ð èäýâõèòýé ýñýðã¿¿öýëòýé. Õ¿ðýýí

C äýõ ýíåðãè ýíý ýñýðã¿¿öëèéã õàëààõàä çàðöóóëàã-
q q ëàãäàæ ¿¿íèé óëìààñ ÷ºëººò õýëáýëçýë çàìõàðíà.
2 1
R
q dq R 1
I 3 Ir   L ; q  q  q  0.
C dt L LC
L
R
  ; q  2 q   02 q  0.
2L
R2 1
 2   02 áóþó 2
 ¿åä ýíý òýãøèòãýëèéí øèéä íü:
4L LC
q  q m0 e  t cos t    :
1 R2
Ýíä    02   2 ;   2; Óíòðàõ õýëáýëçëèéí äàâòàìæ íü
LC 4 L

16
 Лекц-1
Õóâèéí äàâòàìæààñ áàãà.

q m0
u  e  t cos t     u m0 e  t cos t    ;
C
0
I  q  q m0 e  t    cos t      sin  t    ;  1.
2  2
   
I   0 q m0 e  t  cos t     sin  t    ;
  2 2
 
2 2

   
cos     sin    ;
 2 2 0   2 2 0
I   0 q m0 e  t
cos t      ;

cos  0, sin   0;   . Ýíäýýñ ã¿éäëèéí õ¿÷ íü êîíäåíñàòîð äýýðõè
2

õ¿÷äýëýýñ  ýýñ èë¿¿ãýýð õîöîðíî.
2
a t 
  ln  T - óíòðàëòûí ëîãàðèôì äåêðåìåíò
a t  T 

Q  äîáðîòíîñòü


5,3 Àëáàäìàë öàõèëãààí õýëáýëçýë.

R L C
u  u m cos t

q dI
uR uL uC IR   L  u m cos t
C dt
~
u
um
q  2 q   02 q  cos t Ýíý òýãøèòãýëèéí òóõàéí øèéä
L
um
L 2 
q  q m cost    ; qm  ; tg  ;
 2
0  2  2
 4  2 2
 02   2

um R
qm  ; tg  ;
2
 1  1
 R   L 
2
  L
 C  C
 
I  q m sin  t     I m cos t      I m cos t   
 2
1
 L 
   ;    1 C ;
2 tg  tg      
 2  tg  R
1
L  ¿åä  0 ã¿éäýë õ¿÷äýëýýñ ôàçààðàà õîöîðíî.
C
1
L  ¿åä  0 õ¿÷äýë õîöîðíî.
C

17
 Лекц-1
q dI q dI
IR  L  u m cos t ; IR  u R ; uC  ; uL  L ;
C dt C dt
q um I
qm   u Cm  m   m ;
uC  cos t     u cm cos t    ; C  1 
2  C
C  2 C R 2   L  
 C 
dI  
uL  L  LI m sin  t     u Lm cos t    ; u Lm  LI m ;
dt  2
1 R2
 qpe   upe   02  2  2   2  0
LC 2 L

5,4 Õóâüñàõ ã¿éäýë.

Öàõèëãààí ã¿éäëèéí ÷èãëýë áà õýìæýý íü áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã öàõèëãààí ã¿éäýëèéã õóâüñàõ
ã¿éäýë ãýíý.
 
I  q m sin  t     I m cos t      I m cos t    õóâüñàõ ã¿éäëèéí òýãøèòãýë:
 2
2
 1 
Z  R 2   L   ; á¿ðýí ýñýðã¿¿öýë Õýðýâ õýëõýý çºâõºí R èäýâõèòýé ýñýðã¿¿öýëòýé áîë
 C
um
Îìûí õóóëü IR  u m cos t  I m  ; ã¿éäýë õ¿÷äýë ôàçààðàà äàâõöàíà.
R
u tg   
R  0. C   ãýâýë I m  m;  ; X L  L - èíäóêöèéí ýñýðã¿¿öýë
L 2
um
R  0. L  0. Im  ; tg  ;     ; X C  1 - áàãòààìæèéí ýñýðã¿¿öýë
1 2 C
L
1 X
X  L  ãýâýë tg  ; Z  R2  X 2 ;
C R
Õóâüñàõ ã¿éäëèéí õýëõýýíä ÿëãàðàõ ÷àäëûã îëú¸.
1 1
P t   u  t  I  t   u m cos t  I m cos t    ; cos  cos   cos     cos   
2 2
1 1
P t   u m I m cos   u m I m cos 2t    èëýðõèéëýëèéã õóãàöààãààð äóíä÷èëáàë
2 2
R R
um I m cos    ; um RI 2
P cos  :  1 
2 Z  Im; P m;
2 R   L 
2
 Z 2
 C 
I u
I  m ; - ã¿éäëèéí õ¿÷íèé ¿éë÷ëýã÷ óòãà u  m ; -õ¿÷äýëèéí ¿éë÷ëýã÷ óòãà
2 2
P  uI cos  : cos  - ãàäíû êîýôôèöèåíò

18
 Лекц-1
PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 6

Лекцийн агуулга: Ãýðëèéí õî¸ðäìîë – êîðïóñêóëÿð áà äîëãèîëîã ìºí ÷àíàð .

Äîëãèîíû òýãøèòãýë. Ãýðëèéí âåêòîð . ãýðýë îéõ áà õóãàðàõ .
Äîòîîä á¿ðýí îéëò. Íèìãýí ëèíç. Ëèíçèéí òîìú¸î

6,1 Ãýðëèéí õî¸ðäìîë – êîðïóñêóëÿð áà äîëãèîíû ìºí ÷àíàð

Ïëàíê àáñîëþò õàð áèåèéí öàöàðãàëòûã òàéëáàðëàõûí òóëä öàõèëãààí ñîðîíçîí öàöàðãàëò íü   
õýìæýýòýé á¿õýë õýëáýðýýð áóþó êâàíòààð öàöàðãàãäàíà ãýæ ¿çñýí. Ôîòîýôôåêòèéí ¿çýãäýëä ýëåêòðîí íü
ãýðëèéí ýíåðãèéã  øèíãýýíý ãýäýã òàéëáàðûã Ýéíøòåéí õèéñýí. Ýíý á¿ãäýýñ ãýðýë íü  ýíåðãè
á¿õèé ýãýë õýñã¿¿äèéí óðñãàë ãýæ ¿çñýí. Ýíý ýãýë õýñãèéã ôîòîí ãýíý. Êîìïòîíû ¿çýãäýëä ãýðëèéí ñàðíèëûã
÷ºëººò ýëåêòðîí äýýð ðåíòãåí òóÿàíû ôî- òîíóóäûí õàðèìõàé ìºðãºëòººð òàéëáàðëàñàí ãýðëèéí Ẻìëºã ÷àíàðûí
áàòàë- ãàà áîëñîí.
Ãýâ÷ èíòåðôåðåíö áà äèôðàêöûã äîëãèîëîã ¿çëèéí ¿¿äíýýñ ë òàéëáàðëà- äàã. Ýíäýýñ ãýðýë íü
êîðïóñêóëü- äîëãèîëîã õî¸ðäìîë øèíæ ÷àíàðûã àãóóëàõ íü õàðàãäàíà. Ýíý ÷àíàð íü çºâõºí ôîòîíä ãàíö áèø
ýëåêòðîí, ïðîòîí, àòîì ã.ì –ä áàñ àæèãëàãäàíà.

6,2 Äîëãèîíû òýãøèòãýë. Ãýðëèéí âåêòîð

 
Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíä E áà H âåêòîðóóä õýëáýëçýíý. Òóðøëàãààñ ãýðëèéí ¿éë÷ëýëä
 
öàõèëãààí îðíû E âåêòîðûí ¿éë÷ëýë èë¿¿ ¿¿ðýãòýé áîëîõ íü áàòëàãäñàí. Èéìýýñ E âåêòîðûã ãýðëèéí

âåêòîð ãýæ ÿðüæ áîëíî. Îãòîðãóéä E âåêòîðûí õýëáýëçýë íü äàðààõè òýãøèòãýëýýð èëýðõèéëýãäýíý.
E  A cos t  kr   

6,3 Ãýðýë îéõ áà õóãàðàõ

Õàâòãàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí íýãýí òºðºë,

îòðîï 2äèýëåêòðèêèéí õèë äýýð òóñ÷ áàéíà ãýæ ¿çüå.
k - òóññàí äîëãèîíû âåêòîð

k  - îéñîí äîëãèîíû âåêòîð

k  - õóãàðñàí äîëãèîíû âåêòîð

k -í äàãóó òàðàõ öàõ. ñîð. äîëãèîí
   i  t  k x x  k y y 
E  E m e i  t  k r   E m e


îéñîí áà õóãàðñàí äîëãèîíóóä õàðãàëçàí

  i  t  k x x  k y y   
E   E m e
  i  t  k x x  k y y   
E   E m e

1-ð îð÷èí äàõü ¿ð ä¿íãèéí îðîí:

    i t k x x k y y   i  t  k x x  k y y   
E1  E  E   E m e  E m e
2-ð îð÷èí äàõü îðîí:
   i  t  k x x k y y   
E 2  E   E m e
 
Õî¸ð îð÷èíû çààã äýýð E1  E 2 áàéõ ¸ñòîé. Ýíäýýñ

E m e i  t  k x x   E m  e i   t k x x     E m e i   t k x x   

19
 Лекц-1

Ýíý íºõöºë áèåëýõèéí òóëä :        áà k x  k x  k x áàéõ ¸ñòîé.

k x  k sin  ; k x  k  sin   ; k x  k  sin   ; k sin   k  sin    k  sin  
    
k  k  ; k   ; sin   sin    sin   ;
1 2  1 2
c
sin   c  1  n
Ýíäýýñ:    ;  1  n12 ;  2  2 ; Ãýðýë îéõ õóóëü
sin    2 2  c c n
1 1
n1 sin   n 2 sin   ãýðýë õóãàðàõ õóóëü.

Äîòîîä á¿ðýí îéëò: Îïòèê íÿãò èõòýé îð÷íîîñ îïòèê íÿãò áàãàòàé îð÷èí ðóó ãýðýë íýâòðýõýä öàöðàã íü
òóññàí öýãèéí íîðìàëèàñ õîëäîæ õóãàðíà.  ºíöºã èõñýõýä õóãàðëûí ºíöºã   õóðäàí ºñíº.

  arcsin n12 ¿åä    ; áîëíî. ¯¿íèéã õÿçãààðûí ºíöºã ãýíý. Ýíý òîõèîëäîëä äîòîîä á¿ðýí
2
îéëò áîëíî.

6,4 Ãåîìåòð îïòèê

Àëèâàà îïòèê ñèñòåì íü ãýðëèéí öàöðàãûã õóâèðãàäàã. Ýíý õóâèðãàëòààð P öýãýýñ ãàðñàí ãýðýë
P  öýãò îãòëîëöîæ áàéâàë ò¿¿íèéã P öýãèéí îïòèê ä¿ðñ ãýíý.
Áîäèò ä¿ð – ãýðëèéí öàöðàãóóä P  öýãò áîäèòîéãîîð îãòëîëöîæ áàéâàë
Õóóðìàã ä¿ð – ãýðëèéí öàöðàãóóäûí ãýðýë òàðàõûí ýñðýã ÷èãò ¿ðãýëæë¿¿ëñýí öàöðàãóóäûí îãòëîëöîë
äýýð ¿¿ñ÷ áàéâàë P áà P  íü õîñìîã öýã¿¿ä áîëíî.
Ôîêóñûí õàâòãàé áà ôîêóñ:
S F S S F S

F F

àðûí ôîêóñûí õàâòãàé áà ôîêóñ ºìíºõ ôîêóñûí õàâòãàé áà ôîêóñ

y y
y

 y
øóóä ä¿ðñ óðâóó ä¿ðñ
y
 - øóãàìàí ºñºëò.   1 áàéõ õîñìîã õàâòãàéíóóäûã ãîë õàâòãàéíóóä ãýíý.
y

H H ªìíºõ H ãîë öýãýýñ ºìíºõ ôîêóñ F õ¿ð

1 òýëõ çàéã ºìíºõ ôîêóñûí çàé f ãýíý.
Q Q Ìºí ¿¿íòýé àäèë H  áà F  -ýýð f  -èéã
1 òîäîðõîéëíî. f - íü õàðãàëçàõ ãîë öýãýýñ
H H áàðóóí òàëä áàéâàë ýåðýã, ýñðýã òîõèîëäîëä ñºðºã áàéíà.

20
 Лекц-1
a
f n
 òîìú¸î áàéäàã. n  îïòèê ñèñòåìèéí ºìíºõ îð÷íû õóãàðëûí èëòãýã÷
f n
n   îïòèê ñèñòåìèéí àðäàõ îð÷íû õóãàðëûí èëòãýã÷ n  n áîë f    f

Îïòèê ñèñòåìèéí òîìú¸î.

n F H H F n
P 1 A A
2
y y
O F H H F O

OP y x H A y f
  ;   ;
HB  y   f O P   y  x 
  x  f
 xx   ff  Íüþòîíû òîìú¸î n  n áîë xx    f 2 ;
 f  x
Çóðãààñ   x    S     f  ( ººðººð õýëáýë x  S  f )
f f 1 1 1
x  S   f   1 f    f ãýâýë   ;
S S S S  f
Ëèíç íü ýíãèéí îïòèê ñèñòåì áîëíî.
Ëèíçèéí çóçààí íü ëèíçèéí ãàäàðãóóíóóäûí ðàäèóñòàé õàðüöóóëàõàä ìàø
áàãà áîë íèìãýí ëèíç ãýíý.
n0 R1 R2
Нèìãýí ëèíçèéí ôîêóñûí òîìú¸î: f    f  ; H H
n  n0 R2  R1
n  ëèíçèéí õóãàðëûí èëòãýã÷  R2
n0  ëèíç áàéãàà îð÷íû õóãàðëûí èëòãýã÷
R1 áà R2 - ëèíçèéí ãàäàðãóóãûí ìóðóéëòûí ðàäèóñ o R1

21
 Лекц-1
PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 7

Лекцийн агуулга: Ãýðëèéí èíòåðôåðåíö . Êîãåðåíò äîëãèîí ãàðãàí àâàõ àðãóóä

Èíòåðôåðåíöèéí ìàêñèìóì , ìèíèìóìûí íºõöºë. Íèìãýí ÿëòàñ äàõü ãýðëèéí
èíòåðôåðåíö . Íüþòîíû öàãèðàã. Ãîëîãðàô .

7,1 Гэрлийн интерференц

Îãòîðãóéí òóõàéí öýã äýýð èæèë ÷èãëýëòýé, èæèë äàâòàìæòàé õî¸ð äîëãèîí íýìýãäýæ áàéíà
ãýæ ¿çüå.
A1 cos t   1  A2 cos t   2 
Òóõàéí öýã äýýðõè ¿ð ä¿íãèéí äàëàéö
A 2  A12  A22  2 A1 A2 cos  ; ýíä    2   1 áîëíî.
  õóãàöààíû òóðøèä ººð÷èëºãäºõã¿é áîë ýäãýýð äîëãèîíóóäûã êîãåðåíò ãýíý.Êîãåðåíò áèø ¿åä
 íü ¿ðãýëæ ººð÷èëºãäºõ áà A 2  A12  A22 ; áàéíà.
I  I 1  I 2 -ýð÷ìèéã áè÷âýë.
I  I 1  I 2  2 I 1 I 2 cos  . cos   0 áîë I  I 1  I 2
cos   0 áîë I  I 1  I 2

7,1,2 Êîãåðåíò ÷àíàð.

Îãòîðãóéí áà õóãàöààíû гэсэн хî¸ð òºðëèéí êîãåðåíò ÷àíàð áàéäàã.

 Îãòîðãóéí êîãåðåíò ÷àíàð:

Ìîíîõðîìàòèê äîëãèîí A cos t  kr    èëýðõèéëýëýýð ºãºãäºíº. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð
A,  ,   íü õóãàöààíààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã.
A t  cos  t   t    t   áîëíî.
Äàâòàìæ áà ôàçûí ººð÷ëºëòèéã çºâõºí ôàçààñ ýñâýë äàâòàìæààñ õàìààðñàí ººð÷ëºëò áàéäëààð
¿ç¿¿ëæ áîëíî. Äàëàéö òîãòìîë ãýæ àâ÷ ¿çüå.

A cos 0 t    t    0 t    t ;  0  ÿìàð íýã äóíäàæ äàâòàìæ

  t    0 t    t     t  ãýñýí òýìäýãëýãýý îðóóëúÿ.
A  cos 0 t    t   áîëæ õýëáýëçëèéí ôàç çºâõºí ººð÷ëºãäºõ áîëíî. Ýíäýýñ êîãåðåíò
÷àíàð õî¸ð ç¿éëýýñ õàìààð÷ áàéíà. Ôàçûí áà äàâòàìæèéí. Ôàçûí àðãààñ ýõýëüå.
 1   2 ãýå. I  I 1  I 2  2 I 1 I 2 cos   t  ;   t    2  t   1  t ;
àæèãëàëò õèéõ õóãàöààíä cos   t  íü  1 ýýñ  1 õ¿ðòýë ººð÷ëºãäºæ áàéâàë äóíäàæ óòãà
íü 0 áîëíî. Ýíý ¿åä èíòåðôåðåíö àæèãëàãäàõã¿é. Äîëãèîíû êîãåðåíò ÷àíàðûã èëýðõèéëýõ
õóãàöààã êîãåðåíò ÷àíàðûí õóãàöàà ãýíý. Ýíý õóãàöààíä äîëãèîíû ôàç  õ¿ðòýë ººð÷ëºãäºíº.
l ko  Ct ko  íü ýíý õóãàöààíä äîëãèîí òàðàõ çàé.
Ýíý çàé ôàç íü  õ¿ðòýë ººð÷ëºãäºíº.
Áîäèò äîëãèîíûã õóâààõ çàìààð èíòåðôåðåíöèéí çóðãèéã ãàðãàí àâàõàä îïòèê çàìûí ÿëãàà íü
êîãåðåíòèéí óðòààñ áàãà áàéõ øààðäëàãàòàé.

22
 Лекц-1

Äàâòàìæèéí õóâüä àâ÷ ¿çüå. F  t  íü òóõàéí öýã äýýðõè õýëáýëçëèéã òîäîðõîéëíî ãýæ ¿çüå.
F t
 2
F  t   A0 e i 0t t 
2 0


Ft  0 t  t
2

 

2 2

  
e i   0    2
  A e 
2 2
A    2 i 0
e i 0 d  2A0  e i   0    d  2A0
i  0    
0

  2
2 2

   
sin     0   sin 2     0  
 2  2
A   A0 ; I~ 2
;
  
   0      0  2 
2
2
   èíòåðâàëä áàéõ õýëáýëçë¿¿ä áóñäààñàà äàâàìãàéëíà.

2 1 1
   ; t ko ~ ; Ýíäýýñ äàâòàìæèéí èíòåðâàë ºðãºí áàéõ òóòàì ýíý äîëãèîíû
  
êîãåðåíòèéí õóãàöàà áàãà áàéíà.

 Îãòîðãóéí êîãåðåíò ÷àíàð.

  õàðãàëçàí k áàéíà. k - ûí îãòîðãóéí êîãåðåíò÷àíàðòàé õîëáîîòîé.

o  
 k o   M

o 
k o
k  o  /2 x
M o

o   x 
o M 
o
l

l
Èíòåðôåðåíöèéí çóðàã õàðàãäàõ íºõöºë íü x   x x  ;
2
x   x ¿åä á¿õ õýëáýëçë¿¿äèéí max  óóä õîîðîíäîî äàâõéàõ áîëîìæòîé.

23
 Лекц-1
l  l  
   ; d  ; Ýíý íü õî¸ð êîãåðåíò ¿¿ñãýã÷èéí õîîðîíäîõ çàéã èëýðõèéëíý.
2 d d 
¯¿íèéã îãòîðãóéí êîãåðåíò ÷àíàð ãýíý. Æèø: ¯¿íèéã îãòîðãóéí êîãåðåíò ÷àíàð ãýíý. Æèø: Íàðíû
ºíöºã õýìæýý (õàðàãäàõ ºíöºã) 0.01 ðàä. Ãýðëèéí óðò 0.5 ìêì. Íàðíààñ èðýõ ãýðëèéí äîëãèîíû
êîãåðåíòèéí ðàäèóñ
 0.5
 ko    50mkm  0.05 ìì.
 0.01

7,2 Íèìãýí ÿëòàñíû èíòåðôåðåíö

Íèìãýí òóíãàëàã ÿëòàñ äýýð ãýðëèéí äîëãèîí òóñàõàä ÿëòàñíû õî¸ð ãàäàðãààñ îéñîí ãýðýë
òîäîðõîé íºõöºëä èíòåðôåðåíöëýíý.

1
2 B 2
 s1
1 1 c
A btg 2
s2 b
2 b 
2 cos  2
2 2

1 áà 2 öàöàðãóóäûí îïòèê çàìûí ÿëãàà:

2bn n 2  n sin  2 sin 1
  nS 2  S1   2btg 2 sin 1  2b n sin  2  sin 1 .
cos  2 n cos  2
n cos 2  n 2  n 2 sin 2 1  n 2  sin 2 1 ;
  2b n 2  sin 2 1 ;
Îïòèê íÿãò áàãàòàé îð÷èíä òàðõñàí ãýðýë îïòèê íÿãò èõòýé îð÷íû ãàäàðãààñ îéõ ¿åä äîëãèîíû
õýëáýëçýë   ýý𠺺ð÷ëºãäºíº. Õàðèí 0 öýãò îïòèê íÿãò èõòýé îð÷èíä áàéãàà ãýðýë îïòèê íÿãò
áàãà îð÷íîîñ îéõ ó÷ðààñ ôàçûí ¿ñðýëò ãàðàõã¿é. Ýíäýýñ

  2b n 2  sin 2 1  0 ;
2

7,2,1. Ïàðàëåëü òàëñòòàé ÿëòàñíû èíòåðôåðåíö.

ßëòàñ äýýð 1 ºíö㺺ð òóññàí ãýðë¿¿ä P  öýãò, 1 ºíö㺺ð òóññàí ãýðë¿¿ä P  óóëçàíà.
Ýäãýýð öýã¿¿ä òîéðîã ¿¿ñãýíý.

24
 Лекц-1

P  P  o Èíãýæ ¿¿ññýí èíòåðôåðåíöèéã

èæèë íàëàëòûí á¿ñ¿¿ä ãýíý.
max  í íºõöºë íü äîëãèîíû óðò
 0  ààñ õàìààðíà.Èéìýýñ öàãàðè-
ãóóä íü ºíãºòýé ãàðíà.

1 1 1 1

2. ªºð ººð çóçààíòàé ÿëòàñíû èíòåðôåðåíö.

P
P P áà P  öýã íü èæèë çóçààí -
O òàé ÿëòàñíààñ ¿¿ñýõ èíòåðôå-
Q ðåíöèéí çóðâàñ áîëíî.
Èéìýýñ ¿¿íèéã èæèë çóçààíû
O çóðâàñ ãýäýã.
Q Èæèë çóçààíû æèøýý Íüþòîíû
öàãèðàã áîëíî.

R 2   R  b   r 2  R 2  2 Rb  r 2 ;
2

r 2 0
  ;
R 2
0
Rb R   2m   max -í íºõöºë
2

r 1. 2.    2m   1 0  min -í íºõöºë
2

b 2 íºõöºëèéã íýãòãýâýë:

0
; m
2
m  òýãø ¿åä max ,ñîíäãîé ¿åä min -í íºõöºë áèåëíý.

r R 0  m  1 / 2  m  1,2,3,...
m  òýãø ¿åä ãýðýëòýé öàãàðèã, m  ñîíäãîé ¿åä õàðàíõóé öàãàðèã õàðãàëçàíà.

PH102 ФИЗИК-2 Ëåêö № 8

Лекцийн агуулга: Ãýðëèéí äèôðàêö, Ãþéãåíñ- Ôðåíåëèéí çàð÷èì, Ôðåíåëèéí á¿ñèéí àðãà,

25
 Лекц-1
Áºìáºðöºã áà õàâòãàé äîëãèîíû äèôðàêö, Äèôðàêöûí òîð,
Ðåíòãåí òóÿàíû äèôðàêö

8,1, Гэрлийн дифракц

Ãýðëèéí òóÿà çàìä òîõèîëäñîí ñààäûã òîéðîõûã áóþó èë¿¿ ºðãºí óòãààð ñààäûí îð÷èì äîëãèîí

òàðõàõ ¿çýãäýë ãåîìòåð îïòèêèéí õóóëèàñ ãàæèõûã äèôðàêö ãýíý. Äèôðàêöûí óëìààñ ãåîìåòð ñ¿¿äýð áàéõ

ãàçàð ãýðýë íýâòðýõ, ãýðýë ñààäûã òîéðîõ ¿çýãäýë àæèãëàãääàã.

Äèôðàêöûí ¿çýãäëèéã äîëãèîíû ôðîíò õ¿ðýëöýí î÷ñîí îð÷íû öýã á¿ðèéã äîëãèîíû ¿¿ñã¿¿ð áóþó
õî¸ðäîõ äîëãèîíû òºâ ãýæ ¿çýæ áîëíî ãýñýí Ãþéãåíñèéí çàð÷ìààð òàéëáàðëàÿ.
Æèøýýëáýë: Õàâòãàé äîëãèîí äóíäàà í¿õòýé òóíãàëàã áèø äýëãýö äýýð òóñàõàä ýíý çàð÷èì ¸ñîîð
í¿õíèé öýã á¿ð õî¸ðäîõ äîëãèîíû òºâ áîëîõ ó÷èð öààø õàãàñ áºìáºðöºã äîëãèîí ¿¿ñãýíý. Ýíý áºìáºðöºã
äîëãèîíóóäûã õàøèã÷ ãàäàðãà íü õóãàöààíû äàðààãèéí àãøèíä ãýðëèéí äîëãèîíû ôðîíò áîëíî. Ãþéãåíñèéí
çàð÷èì íü äîëãèîíû ôðîíòûí òàðàõ ÷èãëýëèéã çààæ õóãàöààíû òóõàéí ýãøèíä äîëãèîíû ôðîíò õààíà áàéãààã
òîäîðõîéëîõ áîëîìæ îëãîñîí áîëîõîîñ áóñ îëîí ÷èãëýëýýð òàðõàæ áàéãàà äîëãèîíû äàëàéö, ôàç ººð ººð
áàéäãèéã òîîöîîëîîã¿é. Ýíý äóòàãäëûã Ôðåíåëü òîîöîí ¿çýæ áîëîâñðîíãóé áîëãîí çàñâàð îðóóëñàí áºãººä ýíý
íü Ãþéãåíñ-Ôðåíåëèéí çàð÷èì ãýæ íýðëýãääýã. Ýíý çàð÷ìààð äîëãèîí ôðîíòîîð õÿçãààðëàãäñàí îðîí çàéä
äîëãèîíûã ¿¿ñãýæ áàéãàà öýã á¿ðýýñ ¿¿ññýí áºìáºðöºã äîëãèîíóóä èíòåðôåðåíöëýãäýõäýý áèå áèåíèéõýý
ýð÷èìèéã íýìýãä¿¿ëæ õ¿÷òýé áîëãîæ áàéãàà òýð ãàçàð ãýðýë àæèãëàãäàõ áà ñóëðóóëæ áàéãàà ãàçàð
õàðàíõóé áàéíà.
Ôðåíåëèéí á¿ñèéí àðãà Ôðåíåëü õî¸ðäîõ äîëãèîíóóäûí èíòåðôåðíöèéã àâ÷ ¿çýæ àñóóäëûã
øèéäñýí íü Ôðåíåëèéí á¿ñèéí àðãà ãýæ íýðëýãäæýý. Ãýðëèéí öýãýí ¿¿ñã¿¿ð S-ýýñ íýã òºðëèéí îð÷èíä
òàðæ áàéãàà ãýðëèéí äîëãèîíû Ì öýãò ¿¿ñãýõ ãýðëèéí äîëãèîíû äàëàéöûã îëîõûí òóëä S ¿¿ñã¿¿ðýýñ èðæ
áàéãàà äîëãèîíû ãàäàðãà Ô-ã öàãèðàã á¿ñ¿¿äýä á¿ñ á¿ðèéí çàõààñ Ì öýãò èðýõ äîëãèîíû çàì íü /2-îîð
ÿëãàãäàõàà𠺺ðººð õýëáýë Ð1Ì-Ð0Ì=P2M-P1M=P3M-P2M=...=/2 áàéõààð öàãèðàã á¿ñ¿¿äýä õóâààâ.
( Çóðàã 1)

S öýã ¿¿ñã¿¿ðýýñ íýã òºðëèéí îð÷èíä

òàðæ áàéãàà äîëãèîíû Ì öýã äýõ ãýðëèéí
äîëãèîíû äàëºéöûã òîäîðõîéëî¸. ¯¿íèé òóë S
öýã ãýðýë ¿¿ñã¿¿ðèéí ¿éë÷ëýëèéã
Ãþéãåíñ Ôðåíåëèéí çàð÷èì ¸ñîîð Ô
äîëãèîíû ôðîíòûí ¿éë÷ëýëýýð ñîëèíî. ¯¿íèé
òóëä Ì öýãò òºâòýé b+/2., b+ 2   .,
2
b+ 3   …+ b+ k   .,+… ðàäèóñòàé
2 2
áºìáºðöºã¿¿äèéã òàòàæ á¿ñ¿¿äýä
õóâààíà.

Õºðø á¿ñýýñ Ì öýãò õýëáýëçýë áèå áèåýñ /2 ÿëãààòàé çàéã òóóëæ õ¿ðíý. Èéìä Ì öýãò ýñðýã ôàçòàé
áàéõ áà ýíý õýëáýëçýë¿¿ä íèéëýýäáèå áèåíèéãýý ñóëðóóëíà. Èéìä Ì öýã äýõ ãýðëèéí õýëáýëçëèéí íèéëáýð
äàëàéö íü
À=A1-A2+A3-A4+...Ak (1)
ͺ㺺 òàëààñ á¿ñ òóñ á¿ðýýñ Ì öýãò î÷èõ õýëáýëçëèéí äàëàéö á¿ñèéí òàëáàé , á¿ñýýñ Ì öýã
õ¿ðòýëõ çàé, á¿ñèéí íîðìàëü õî¸ðûí õîîðîíä ¿¿ñýõ ºíöºã çýðãýýñ õàìààðíà. Á¿ñ á¿ðèéí òàëáàé íü
îéðîëöîîãîîð òýíö¿¿ áàéíà. Á¿ñèéí äóãààð íýìýãäýõ òóòàì öýã õ¿ðòëýõ çàé, ýíý á¿ñèéí íîðìàëüòàé ¿¿ñãýõ
ºíöºã èõñýõ ó÷ðààñ Ì öýãò õýëáýëçëèéí äàëàéö á¿ñèéí äóãààð íýìýãäýõ òóòàì À 1> À2> À3>... Àk
áàãàñàõ áîëíî.

26
 Лекц-1
ê äóãààð á¿ñèéí õýëáýëçëèéí äàëàéö çýðãýëäýý îðøèõ õºðø õî¸ð á¿ñèéí õýëáýëçëèéí äàëàéöûí íèéëáýðèéí
õàãàñòàé òýíö¿¿ áàéíà:
Ak 1  Ak 1
Ak  (2)
2
Èéìä èëýðõèéëýë 1-èéã äàðààõ õýëáýðòýé áè÷èæ áîëíî.
A A A  A A  A
A  1   1  A2  3    3  A4  5   ...  1 (3)
2  2 2   2 2  2
(2)- ¸ñîîð õààëòàíä áàéãàà íýìýãäýõ¿¿í¿¿ä òýãòýé òýíöýíý. Á¿ñèéí äóãààð ºñºõ òóòàì äàëàéöèéí óòãà
óëàì áàãà áîëîõ òóë Àê/2 ãèø¿¿íèéã òýãòýé òýíö¿¿ ãýæ ¿çñýí.
Èéìä Ì öýã äýýð íèéëáýð õýëáýëçëèéí äàëàéö òºâèéí íýãä¿ãýýð á¿ñèéí õýëáýëçëèéí äàëàéöûí õàãàñòàé òýíö¿¿ áàéíà.

8,2 Ôðåíåëèéí äèôðàêö

Áºìáºðöºã äîëãèîíû äèôðàêöûã Ôðåíåëèéí äèôðàêö ãýäýã. Æèæèã äóãóé í¿õòýé òóíãàëàã
áèø äýëãýö äýýð íýã ºíãèéí áºìáºðöºã äîëãèîí òóñàõàä äèôðàêöûí çóðãèéã í¿õíýýñ b çàéä îðøèõ Ý
äýëãýö äýýð (Çóðàã 2) àæèãëàÿ.

Í¿õýíä m òîîíû Ôðåíåëèéí á¿ñ áàãòàíà ãýâýë (1) áà (3) òîìú¸î

¸ñîîð  öýã äýõ íèéëáýð õýëáýëçëèéí äàëàéö À íü á¿ñèéí òîî m-
èéí òýãø áóþó ñîíäãîé áàéõààñ õàìààð÷
 A1 Am
  ( m  ñîíäãîé )
m 1  2 2
A  A1  A2  A3  ...(1)  Am  
 A1  Am ( m  òýãø )

 2
áàéíà. Õýðýâ m ñîíäãîé áîë èíòåðôåðåíöèéí ìàêñèìóì, òýãø áîë
ìèíèìóì ¿¿ñíý. Ãýðýë ¿¿ñã¿¿ðèéí òîäîðõîé áàéðëàëä çàâñàðò
áàãòàõ á¿ñèéí òîî í¿õíèé äèàìåòð áà ò¿¿íýýñ äýëãýö õ¿ðòëýõ
çàéíààñ õàìààðàõ áºãººä í¿õíèé äèàìåòð áîëîí ò¿¿íýýñ äýëãýö
õ¿ðòëýõ çàéã ººð÷ëºõºä äýëãýöèéí  öýãò ¿¿ñýõ èíòåðôåðåíöèéí
çóðàã ººð÷ëºãäºíº.  öýãèéí çýðãýëäýý îðøèõ äýëãýöèéí áóñàä
öýã¿¿äýä  öýãò òºâòýé ãýðýëòýé ãýðýëã¿é öàãèðãóóä ¿¿ññýí
áàéõ áºãººä m-ûí òýãø óòãàíä

öàãèðãûí òºâ ãýðýëã¿é, ñîíäãîé óòãàíä òºâ íü ãýðýëòýé áàéíà. Öàãèðãûí òºâººñ àëñëàõ äóòàì ìàêñèìóìûí
ýð÷èì áóóðíà. Äóãóé í¿õýíä öàãààí ãýðýë
òóñãàâàë í¿õýíä õàðãàëçàõ á¿ñèéí òîî
óðòààñ õàìààðäàã ó÷èð äýëãýö äýýð ºíãºòýé
öàãèðãóóä àæèãëàãäàíà.
Îäîî äóãóé äýëãýöýýñ ¿¿ñýõ äèôðàêöûã àâ÷
Òóíãàëàã áóñ äóãóé äýëãýö äýýð áºìáºðöºã
òóñàõàä äîëãèîíû ôðîíòûí äóíä õýñýã
äýëãýöýíä õààãäàíà. Ôðåíåëèéí á¿ñèéã äóãóé
äýëãýöèéí çàõààñ ýõýëæ íýýëòòýé ôðîíò äýýð
áàéãóóëâàë (Çóðàã 3)
äîëãèîíû
 öýãò á¿õ íýýëòòýé á¿ñèéí äîëãèîí õ¿ð÷
î÷èõ òóë íèéëáýð õýëáýëçëèéí äàëàéö íü (3)
òîìú¸î ¸ñîîð À1/2-òîé òýíö¿¿ áàéõ òóë  öýãò ¿çüå.
ãýðýëò òîëáî àæèãëàãäàíà. Ýíýõ¿¿ ãýðýëò äîëãèî
òîëáûã òîéðîîä ãýðýëòýé, ãýðýëã¿é Â öýãò
òºâòýé öàãèðãóóä ãàðíà. Äýëãýöèéí
ðàäèóñ èõñýõýä íýãä¿ãýýð íýýëòòýé á¿ñ Â
öýãýýñ õîëäîõ ó÷èð òºâèéí ìàêñèìóìûí ýð÷èì
íü ñóëàðíà. Õýðâýý äóãóé äýëãýöèéí
ðàäèóñ ò¿¿íèéã õàëõàëæ áàéãàà Ôðåíåëèéí
íýãä¿ãýýð á¿ñèéí ðàäèóñààñ îëîí äàõèí èõ
áàéâàë äýëãýöèéí àðä åðäèéí ñ¿¿äýð ¿¿ñíý.

27
 Лекц-1

8,3 Ôðàóíãîôåðèéí äèôðàêö

Ãýðëèéí õàâòãàé äîëãèî áóþó ïàðàëëåëü òóÿàíóóäûí ¿¿ñãýõ äèôðàêöûã Ôðàóíãîôåðèéí äèôðàêö ãýäýã.
Ò¿¿íèéã ëèíçèéí òóñëàìæòàéãààð ãàðãàæ áîëíî. Öóãëóóëàã÷ ëèíçèéí ôîêóñ äýýð ãýðëèéí öýã ¿¿ñã¿¿ðèéã
áàéðëóóëâàë ëèíçýýñ öààø ïàðàëëåëü òóÿàíóóä òàðõàíà. Äèôðàêöûí çóðãèéã õî¸ðäîõ öóãëóóëàã÷ ëèíçèéí
òóñëàìæòàéãààð ò¿¿íèé ôîêóñûí õàâòãàé äýýð îðøèõ äýëãýö äýýð àæèãëàäàã.

b ºðãºíòýé (b=MN) çàâñàð äýýð íýã

ºí㺠ïàðàëëåëü áàãö òóÿà ïåðïåíäèêóëÿðààð
òóñàõàä çàâñðûí öýã á¿õýí õî¸ðäîã÷ äîëãèîíû
òºâ áîëîõ áºãººä òýäãýýðýýð ¿¿ñýõ
äîëãèîíóóäûí ôàç èæèë áàéíà. Òóÿàíû àíõíû
÷èãëýëä  ºíöºã ¿¿ñãýí L ëèíç äýýð òóñ÷
áàéãàà òóÿàíóóä ëèíçèéí ôîêóñûí õàâòãàé Â
öýã äýýð öóãëàðíà. Ýíý öýãò íèéëáýð äîëãèîíû
¿éë÷ëýëèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä çàâñàðò
áàãòàõ äîëãèîíû ôðîíòûã /2 -ààð ÿëãàãäàõ
ÿâäëûí ÿëãàà á¿õèé Ôðåíåëëèéí á¿ñ¿¿äýä
õóâààÿ. Õºðø õî¸ð á¿ñýýñ òóõàéí ÷èãëýëä
òàðæ áàéãàà õýëáýëçëèéí äàëàéö òýíö¿¿,
õàðèí ôàç íü ýñðýã áàéíà. Èéìýýñ òóõàéí öýãò
õºðø õî¸ð á¿ñýýñ èðæ áàéãàà íèéëáýð äàëàéö
íü òýãòýé òýíö¿¿ áîëíî. Ýíý øàëòãààíààð Â
öýãò ¿¿ñýõ èíòåðôåðåíö íü óã öýãò õè÷íýýí
Ôðåíåëèéí á¿ñ õàðãàëçàæ áàéãààãààñ
õàìààðíà. b çàâñðûã Ôðåíåëèéí á¿ñýä
õóâààâàë òýð íü çàâñðûí èðìýãò ïàðàëëåëü
òýãø ºíöºãò çóðâàñóóä áàéõ áîëíî. Çàâñàðò
áàãòàõ Ôðåíåäèéí á¿ñèéí òîî çàâñðûí ºðãºí b,
äîëãèîíû óðò , äèôðàêö àæèãëàãäàõ  ºíö㺺ñ
õàìààðíà (Çóðàã 4).

MN çàâñðûí õàâòãàé äàõü äîëãèîíû íýýëòòýé ãàäàðãûã çàâñðûí èðìýãò ïàðàëåëü çóðâàñóóä
áàéäàëòàé Ôðåíåëèéí á¿ñ¿¿äýä õóâààÿ . Á¿ñ á¿ðèéí ºðãºíèéã á¿ñ¿¿äèéí çàõààñ èðýõ òóÿàíóóäûí

çàìûí ÿëãàà  /2 áàéõààð ñîíãîíî. Òýãâýë á¿ñèéí ºðãºí a  áàéíà. Èéìä b çàâñàðò
2(sin  )
N  2b sin  /  øèðõýã á¿ñ áàãòàíà. Õºðø õî¸ð á¿ñýýñ èðýõ äîëãèîíóóäûí ¿éë÷ëýë èíòåðôåðåíöèéí
ä¿íä óñòàëöàõ òóë N  2k óòãàä õàðãàëçàõ  ºíö㺺ð õàçàéñàí òóÿàíóóä äýýð àæèãëàëò õèéõýä
äýëãýöèéí òóõàéí öýãò õàðàíõóé ( ìèíèìóì ) áàéíà. Õýðâýý á¿ñèéí òîî N  2k  1 áóþó ñîíäãîé
áàéâàë òóõàéí öýãò Ôðåíåëèéí íýã á¿ñèéí ¿éë÷ëýëòýé òýíö¿¿ ãýðýë ( ìàêñèìóì) ãàðíà. Çàâñðûí
MC áà ND òóÿàíû õîîðîíä ¿¿ñýõ çàìûí ÿëãàà   CF  a  sin  áàéíà. Õýðâýý Ôðåíåëèéí á¿ñèéí

28
 Лекц-1

òîî òýãø a  sin   2k (k  1,2,3...) (4) áàéâàë Â öýãò äèôðàêöûí ìèíèìóì ( á¿ðýí õàðàíõóé)
2
àæèãëàãäàíà.

Õýðâýý Ôðåíåëèéí á¿ñ ñîíäãîé a  sin    (2k  1)
(k  1,2,3...) (5) áàéâàë äèôðàêöûí
2
ìàêñèìóì àæèãëàãäàíà. Øóëóóí ÷èãëýëä (  0) ãýðýë õàìãèéí èõ ýð÷èìòýé òàðàõ áºãººä B 0
öýãò òºâèéí äèôðàêöèéí ìàêñèìóì àæèãëàãäàíà. Äèôðàêöûí ìàêñèìóìä õàìãèéí îéð îðøèõ õî¸ð ìèíèìóìèéí
õîîðîíäîõ çàéã ìàêñèìóìûí ºðãºí ãýíý.
8,4 Äèôðàêöûí òîð
Îëîí çàâñðààñ ¿¿ñýõ äèôðàêö íü çàâñàð òóñ á¿ðýýñ ¿¿ññýí äîëãèîíóóäûí èíòåôåðåíöýëñíèé íèéëáýð
¿éë÷ëýëèéí ¿ð ä¿í þì. Íýã õýìæýýñò äèôðàêöûí òîðûã ãýðýë íýâòðýõýä àæèãëàãäàõ äèôðàêö ýíý
ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé,
Èæèë õýìæýýíèé a çàéä áàéðëàñàí èæèë b
ºðãºíòýé îëîí çàâñðûí ñèñòåìèéã äèôðàêöûí òîð
ãýíý. ¯çýãäýõ ãýðýëä õýðýãëýõ äèôðàêöûí
òîðûã òóñãàé ìàøèíààð ãýðýëä òóíãàëàã øèë
ãàäàðãà äýýð òýíö¿¿ õýìæýýíèé çàéä èæèë
ºðãºí á¿õèé çóðààñóóä ãàðãàæ õèéíý. Øèëíèé
çóðàãäñàí õýñýã ãýðýëä òóíãàëàã áèø áîëîõ
òóë ýíý õýñýãò òóññàí òóÿà òîðûã íýâòðýõã¿é
áóöºæ îéäîã áà õàðèí çóðàãäààã¿é õýñýãò
òóññàí òóÿàíóóä òîðûã íýâòðýí ãàðíà.
Äèôðàêöûí òîðä íýã ºí㺠ïàðàëåëü òóÿàíóóäûã
íîðìàëèàð òóñãàâàë òîðûã ºíãºðººä òóÿà ÿíç
á¿ðèéí ÷èãëýëýýð òàðíà. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ
òîðûí íîðìàëüä  ºíöºã ¿¿ñãýõ , òîðûí òºñòýé
öýã¿¿äýýñ ãàðñàí õî¸ð òóÿàíû õîîðîíäîõ çàìûí
ÿëãàà íü   d sin  áàéíà .
çóðàã 5

Õýðâýý çàìûí ÿëãàà

d sin    k ; (k  0,1,2,3...) (5)
íºõöºëèéã õàíãàæ áàéâàë òóõàéí öýãò ìàêñèìóì ¿¿ñýõ áîëíî. Èéìä íºõöºëä ¿¿ñýõ ìàêñèìóìûã ãîë
ìàêñèìóì ãýõ áà k íü ò¿¿íèé ýðýìáèéã çààíà.

2. ¯ç¿¿ëýí

a) Ëåêöèéí õóðààíãóéä áàéãàà 6í çóðãèéã äýëãýö äýýð ïðîåêöëîí ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýõ.

b) Äèôðàêöûí òîð ¿ç¿¿¿ëýõ.
c) Power Point ïðîãðàìì àøèãëàæ òóñãàéëàí áýëòãýñýí ñëàéäóóäààð ëåêöèéí àãóóëãûã äýñ
äàðààòàé õàðóóëñàí ¿ç¿¿ëýíã ñêàííåð àøèãëàí ëåêöèéí òàíõèìûí äýëãýö ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýõ.

3. Ñåìèíàðûí õè÷ýýëýýð áîäîõ áîäëîãî

1. â= 0,2 ìì ºðãºí çàâñàð äýýð 0,5 ìêì äîëãèîíû óðòòàé íýã ºí㺠ãýðýë íîðìàëèàð òóñíà. Äèôðàêöèéí
çóðãèéã àæèãëàõ äýëãýö, çàâñàðòàé ïàðàëëåëü áºãººä ò¿¿íýýñ 1 ì çàéíä îðøèíî. Òºâèéí ìàêñèìóìûí õî¸ð
òàëä îðøèõ íýã ä¿ãýýð ýðýìáèéí äèôðàêöèéí ìèíèìóìóóäûí õîîðîíäîõ çàéã òîäîðõîéë. [ 5 ìì ]
2. d=4 ìì äèàìåòðòýé äóãóé í¿õ á¿õèé òóíãàëàã áèø äýëãýö äýýð íýã ºí㺠(= 0,5 ìêì) ïàðàëëåëü áàãö
ãýðýë íîðìàëèàð òóñíà. Àæèãëàõ öýã í¿õíèé òýíõëýã äýýð, ò¿¿íýýñ b= 1 ì çàéíä îðøèíî. Í¿õýíä Ôðåíåëèéí

29
 Лекц-1
õýäýí á¿ñ áàãòàõ âý? Àæèãëàõ ãàçàð áàéðëóóëñàí äýëãýö äýýð ãàðàõ äèôðàêöûí çóðãèéí òºâä áàðààí
áóþó ãýðýëò òîëáûí àëü ãàðàõ âý?
[8 á¿ñ, áàðààí òîëáî]
3. Öàãààí ºíãèéí ïàðàëëåëü áàãö òóÿà äèôðàêöûí òîðîí äýýð íîðìàëèàð òóñíà. 3-ð ýðýìáèéí ìàêñèìóì
äàõü óëààí ñïåêòð (1= 0,63 ìêì)  600 ºíö㺺ð õàçàéñàí òóÿàíóóäààð ¿¿ñãýãäýæ áàéãàà áîë 4-ð ýðýìáèéí
ìàêñèìóì äýõü ÿìàð ñïåêòð (2) ìºí òèéì ºíö㺺ð õàçàéñàí òóÿàíóóäàä õàðãàëçàõ âý? Ýíý òîð 1 ìì óðòäàà
õýäýí çóðààñòàé âý? [2= 0,472 ìì, 100 çóðààñ/ ìì]
4. 4000 çóðààñ á¿õèé 4 ñì óðò äèôðàêöûí òîðîí äýýð íýã ºí㺠ãýðýë íîðìàëèàð òóñàâ. Õýðýâ äýëãýö
äýýðõ íýã ä¿ãýýð ýðýìáèéí õî¸ð ìàêñèìóìä õàðãàëçàõ òóÿàíóóäûí õîîðîíäîõ ºíöºã 8 0 áàéãàà áîë ãýðëèéí
äîëãèîíû äàâòàìæèéã îë. Ýíý òîðíû ãàðãàõ íèéò ìàêñèìóìûí òîîã òîäîðõîéë. [ 4.31010 Ãö, = 29]
5. 16000 çóðààñ á¿õèé 4 ñì óðò äèôðàêöûí òîðîí äýýð 51014 Ãö äàâòàìæòàé íýã ºí㺠ãýðýë íîðìàëèàð
òóñíà. Ýíý òîðíû ãàðãàõ äèôðàêöûí ìàêñèìóìûí íèéò òîîã îë. Ñ¿¿ë÷èéí ìàêñèìóìä õàðãàëçàõ òóÿàíóóä ÿìàð
ºíö㺺ð õàçàéõ âý? [= 9, = 740]

4. Áèå äààæ áîäîõ áîäëîãî

Âàðèàíò Áîäîõ áîäëîãóóä

À 4.83 4.87 4.90 4.94 4.99

Á 4.84 4.88 4.91 4.95 4.100
 4.85 4.89 4.92 4.96 4.101
à 4.86 4.87 4.93 4.97 4.102
Ä 4.83 4.88 4.92 4.98 4.99

Àøèãëàõ íîì: Ôèçèêèéí áîäëîãûí õóðààìæ

Ðåäàêòîð Í. Äàìäèíæàâ, Ä. Ãàíáààòàð
ØÓÒÈÑ-èéí õýâëýë, Óëààíáààòàð 2002 îí.

PH102 ФИЗИК-2 Лекц №9

Лекцийн агуулга: Ãýðëèéí äèñïåðñ . Ñïåêòð áàãàæóóä. Ãýðýë øèíãýõ. Ñïåêòð àíàëèçûí

30
 Лекц-1
òóõàé îéëãîëò. Ãýðýë ñàðíèõ : Ðåëåéí õóóëü. Ãýðýë òóéëøðàõ.
Áàéãàëèéí áà õàâòãàé òóéëøèðñàí ãýðýë. Òóéëøèðñàí ãýðýë ãàðãàí àâàõ
àðãóóä . Ìàëþñûí õóóëü. Õîñ õóãàðàõ ¿çýãäýë.

9,1 Ãýðëèéí äèñïåðñè

Áîäèñûí õóãàðëûí èëòãýã÷ ãýðëèéí äîëãèîíû óðòààñ õàìààðàõ ¿çýãäëèéã ãýðëèéí äèñïåðñ ãýíý.
n  f  0  0  âàêóóì äàõü ãýðëèéí äîëãèîíû óðò
n  ýýñ 0  îîð àâñàí óëàìæëàëûã áîäèñûí äèñïåðñ ãýíý.

n.
dn
0
d0
Õýðâýý áîäèñ ãýðëèéí õýñãèéã
øèíãýýæ áàéâàë øèíãýýõ ìóæèä
äèñïåðñ íü àíîèåëü ÷àíàð èëýðíý.

0 0
dn
 0 - àíîìàëü äèñïåðñ
d0
Ãðóïïûí õóðä
Ìîíîõðîìàò äîëãèîí E  A cos t  kx    õýëáýðòýé.

  ôàçûí õóðä
k
const d
const   ; u ;
 dk / d  0 dk
d  k  d d d d 2
u   k  ;   ;  ;
dk dk dk d dk k
d 2  d  d    d
 2  ;    ; u    ;
dk k k dk  d  k  d
d
 0 -äèñïåðñ ¿ã¿é áîë u  
d
p t  N p t 
  1?  1  1  ; n2  
0 E t  0 E t 
N e2 / m
n2  1   2 ;  ok  ààñ ÿëãààòàé  äàâòàìæèéí ¿åä n 2  1
 0 k 0 k   2
   ok  ç¿¿í òàëààñ n
   ok  áàðóóí òàëààñ n  

n2
h
3.
4
1 1
1.
2.
31
 Лекц-1

0  01  02  03  
1  2; 3  4 íîðìàëü äèñïåðñ , 2  3 àíîìàëü äèñïåðñ

9,2 Ãýðýë øèíãýõ

Ãýðëèéí äîëãèîí áîäèñ äóíäóóð íýâòðýõýä äîëãèîíû ýíåðãèéí íýã õýñýã íü ýëåêòðîíûã
õýëáýëç¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäàíà. Ýíý ýíåðãèéí íýã õýñýã íü 2 äîã÷ äîëãèîíûã öàöðóóëàõàä
çàðöóóëàãäàõ áºãººä íºãºº õýñýã íü àòîìûí õºäºë㺺íèé ýíåðãè áóþó áîäèñûí äîòîîä ýíåðãèä
øèëæèíý. Èéìýýñ áîäèñ äóíäóóð ãýðýë íýâòðýõýä ãýðëèéí ýð÷èì áàãàñíà-ãýðýë áîäèñò øèíãýíý.

Áóãåðèéí õóóëü I  I 0 e  l ;
I 0  áîäèñò íýâòðýõèéí ºìíºõ ýð÷èì
l  ¿åèéí çóçààí ,
-øèíãýýëòèéí êîýôôèöèåíò

9,3 Ãýðëèéí ñàðíèë

Ãýðýë áîäèñûã íýâòðýõ ¿åä ýëåêòðîíóóäûí ç¿ã á¿ðä òàðàõ 2 äîã÷ äîëãèîíóóäûã ¿¿ñãýíý.
Ýíý íü ãýðëèéí ñàðíèë áîëíî. Òîîöîîíîîñ íýãýí òºðëèéí îð÷èíä 2 äîã÷ äîëãèîíóóä àíõíû äîëãèîíû
÷èãëýëýýñ áóñàä á¿õ ÷èãëýëä áèå áèåý óíòðààäàã. Ýíý ¿åä ãýðëèéí ñàðíèë ÿâàãäàõã¿é. Íýãýí
òºðëèéí áèø îð÷èíä õàæóóãèéí ÷èãëýë¿¿äýä 2 äîã÷ äîëãèîíóóä òàðíà. Íýãýí òºðëèéí áèø îð÷èíä
ãýðëèéí äîëãèîí äèôðàêöëàæ ÷èãëýë¿¿äýýð æèãä ò¿ãñýí ýð÷ìèéí ò¿ãýëò ¿¿ñíý. ¯¿íèéã ãýðëèéí
ñàðíèë ãýíý. Èéì îð÷èíä óòàà, ìàíà ãýõ ìýò îðíî. Áººì äýýð ñàðíèñàí ãýðýë õýñýã÷ëýí òóéëøèðñàí
áàéäàã. Ãýðëèéí áàãöàä ïåðïåíäèêóëÿð ÷èãëýëä ñàðíèñàí ãýðýë á¿ðýí òóéëøèðñàí áàéíà.
Áàãöòàé òýãø áèø ºíöºã ¿¿ñãýõ ÷èãëýëä õýñýã÷ëýí òóéëøèðñàí áàéíà. Èéìýýñ ñàðíèñàí ãýðýë
õàæóóãèéí ÷èãëýë¿¿äýä ýð÷èì íü çºâõºí øèíãýýõ ¿åèéíõýýñ èë¿¿ ýð÷òýé áóóðíà.
I  I 0 e   l ;
Õýðýâ íýãýí òºðºë áèøèéí õýìæýý íü ãýðëèéí äîëãèîíû óðòòàé õàðüöóóëàõàä áàãà  0.1  áîë
ñàðíèñàí ãýðëèéí ýð÷èì
1
I ~ 4 ~ 4 ; Ðýëåéí õóóëü

I 0

P
.

I  max

Ýíý õóóëèéã öàãààí ãýðëèéã íýãýí òºðºë áèø øèíãýíä íýâð¿¿ëýí õàðæ áîëíî. Ñàðíèëûí ¿ð
ä¿íä áàãöûí ìºð õàæóó òàëààñàà ñàéí õàðàãäàíà. Áîãèíî äîëãèîí èë¿¿ ñàðíèõ ó÷ðààñ õàæóó
òàëààñ öýíõýð ºí㺠õàðàãäàíà. Øèíãýíèéã íýâòýðñýí ãýðýëä óðò äîëãèîí äàâàìãàéëàõ ó÷ðààñ
äýëãýö äýýð óëààí-øàð ºí㺠õàðàãäàíà. Ýëäýâ õîëüöîîñ öýâýðëýñýí îð÷èí ÷ãýðëèéã ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð ñàðíèóëíà. Ýíý íü îïòèê íýãýí òºðºë áèø íÿãòûí ôëóêöóàöààñ ¿¿ñäýã –ìîëåêóëûí ýìõ
çàìáàðààã¿é õºäºëãººíººñ ¿¿ñäýã

32
 Лекц-1
áóþó ìîëåêóëÿð ñàðíèë ãýíý. Òýíãýðèéí õºõ ºíãèéã òàéëáàðëàíà. Íàðíû ãýðëèéí öýíõýð õºõ ºí㺠íü
èë¿¿ ñàðíèõ ó÷ðààñ òýíãýð õºõ õàðàãäàíà. Íàð øèíãýõ ¿åä èë¿¿ çóçààí ¿åèéã íýâòðýõ òóë óëààí
ºí㺠äàâàìãàéëíà.

9,4 Áàéãàëèéí áà òóéëøèðñàí ãýðýë

Ãýðëèéí âåêòîðûí õýëáýëçëèéí ÷èã íü ÿìàð íýã áàéäëààð öýãöýðñýí ãýðëèéã òóéëøèðñàí ãýíý.
Áàéãàëèéí ãýðýëä õýëáýëçýë ÿíç á¿ðèéí ÷èãëýëä õóðäàí, ýìõ çàìáàðààã¿é ÿâàãäàíà. x áà y
òýíõëýãèéí äàãóó õýëáýëçýë ôàçààðàà δ  ààð ÿëãàãäàõ 2 õýëáýëçëèéã àâ÷ ¿çüå.
E x  A1 cos ωt E y  A2 cos ωt  δ   1
¯ð ä¿íãèéí õ¿÷ëýã E íü E x áà E y  í âåêòîð íèéëáýð áîëîõ áà E x áà E  í õîîðîíäîõ ºíöºã íü
äàðààõü èëýðõèéëëýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Ey A2 cos ωt  δ 
tg    2
Ex A1 cos ωt
Ex

Ey E Õýðýâ ôàçûí ÿëãàà δ íü ýìõ çàìáàðààã¿é ººð÷ëºãäºæ áàéâàë

φ ºíöºã íü ýìõ çàìáàðààã¿é ººð÷ëºãäºíº. Òýãâýë áàéãàëèéí
ãýðëèéã èæèë ýð÷èìòýé õàðèëöàí ïåðïåíäèêóëÿð
õàâòãàéíóóäàä òóéëøèðñàí 2 êîãåðåíò áèø öàõèëãààí
 ñîðîíçîí äîëãèîíû íèéëáýð ìàÿãààð òºñººëæ áîëíî. Õýðýâ E x áà
A
E y íü êîãåðåíò, δ  íü 0 ýñâýë π áîë tg   2  const
A1
Ýíäýýñ ¿ð ä¿íãèéí õýëáýëçýë íü òîäîðõîé ÷èãëýëä ÿâàãäàõ áºãººä ¿¿íèéã õàâòãàé òóéëøèðñàí
ãýíý.
π
A1  A2 áà δ áîë tg  tgωt    ωt
2
Ýíäýýñ õýëáýëçëèéí õàâòãàé öàöðàãèéí ÷èãëýëèéã òîéðîí ω ºíöºã õóðäòàé ýðãýíý. ¯¿íèéã òîéðîã
òóéëøèðñàí ãýíý.
Õýëáýëçëèéí îíîëîîñ èæèë äàâòàìæòàé, õàðèëöàí ïåðïåíäèêóëÿð 2 ãàðìîíèê õýëáýëçëèéã íýìýõýä
åðºíõèé òîõèîëäîëä ýëëèïñýýð õºäëºõ õºäºë㺺í ãàðíà. Ýíäýýñ ïåðïåíäèêóëÿð õàâòãàéíóóä áàéõ 2
êîãåðåíò õàâòãàé òóéëøèðñàí ãýðëèéí äîëãèîíóóäûã íýìýõýä ýëëèïñ – òóéëøèðñàí ãýðýë áîëíî.
Ôàçûí ÿëãàà δ íü 0 ýñâýë π áàéâàë ýëëèïñ íü øóëóóíä øèëæèõ áà õàâòãàé òóéëøèðñàí ãýðýë
π
áîëíî. δ   áà íýìýãäýõ äîëãèîíóóäûí äàëàéö òýíöýõ ¿åä ýëëèïñ íü òîéðîãò õóâèðàõ áà äóãóé
2
òóéëøèðñàí ãýðýë áîëíî. Ãýðëèéí âåêòîð õýëáýëçýõ õàâòãàéã õýëáýëçëèéí õàâòãàé ãýõ áºãººä
ò¿¿íä ïåðïåíäèêóëÿð õàâòãàéã òóéëøðàëûí õàâòãàé ãýíý.
Õàâòãàé òóéëøèðñàí ãýðëèéã áàéãàëèéí ãýðëýýñ òóéëøðóóëàã÷èéí òóñëàìæòàé ãàðãàæ àâíà.
Ýíý áàãàæ íü òóéëøðóóëàã÷èéí õàâòãàé ãýãäýõ õàâòãàéòàé ïàðàëëåëü õàâòãàé äàõü
õýëáýëçë¿¿äèéã ÷ºëººòýé íýâòð¿¿ëýõ áà ò¿¿íä ïåðïåíäèêóëÿð õàâòãàé äàõü õýëáýëçëèéã á¿ðýí
ýñâýë õýñãèéã íü õààíà. Òóéëøðóóëàã÷èéí õàâòãàéòàé φ ºíöºã ¿¿ñãýõ õàâòãàéä õýëáýëçýæ
áàéãàà A õýëáýëçëèéí äàëàéöûã A//  A cos φ áà A  A sin äàëàéöòàé 2 õýëáýëçýëä
çàäàëæ áîëíî.

òóéëøðàëûí õàâòãàé
Ýõíèé õýëáýëçýë áàãàæèéã íýâòðýõ áà 2 äàõü á¿ðýí õààãäàíà.
A// A
Íýâòýðñýí ãýðëèéí ýð÷èì íü A//2  A 2 cos 2 φ áóþó I cos 2 φ
Ýíä I  íü A äàëàéöòàé õýëáýëçëèéí ýð÷èì
 Òóéëøðóóëàã÷ äýýð A0 äàëàéöòàé I 0 ýð÷èìòýé õàâòãàé
òóéëøèðñàí ãýðýë òóñ÷ áàéã. Áàãàæèéã A  A0 cos φ äàëàéöòàé
33
A
 Лекц-1
õýëáýëçýë íýâòýðíý. φ  íü òóñ÷ áóé ãýðëèéí õýëáýëçëèéí õàâòãàé áà òóéëøðóóëàã÷ õàâòãàéí
õîîðîíäîõ ºíöºã. Ýíäýýñ íýâòýðñýí ãýðëèéí ýð÷èì I
I  I 0 cos 2 φ
¯¿íèéã Ìàëþñûí õóóëü ãýíý.
Áàéãàëèéí ãýðëèéí çàìä 2 òóéëøðóóëàã÷ òàâèõàä íýâòýðñýí ãýðëèéí ýð÷èì
1
I I 0 cos 2 φ áîëíî.
2

9,4,1 Îéõ áà õóãàðàõ ¿åèéí òóéëøðàë

Õýðýâ 2 äèýëåêòðèêèéí õèë äýýð òóñàõ ãýðëèéí òóññàí ºíöºã òýãýýñ ÿëãààòàé áàéâàë îéñîí áà
õóãàðñàí öàöðàãóóä õýñýã÷ëýí òóéëøèðñàí áàéíà. Îéñîí öàöðàãò òóñãàëûí õàâòãàéä
ïåðïåíäèêóëÿð õýëáýëçýë ãîëëîõ áà õóãàðñàí öàöðàãò òóñãàëûí õàâòãàéä ïàðàëëåëü õýëáýëçýë
ãîëëîíî.
tg δ  n12
n12  2  ð îð÷íû 1  ð îð÷èíòîé õàðüöóóëñàí õóãàðëûí èëòãýã÷,
òóñãàëûí ºíöºã θ δ  òýé òýíö¿¿ áàéõ ¿åä îéñîí öàöðàã á¿ðýí òóéëøèðñàí áàéíà. ¯¿íèéã
Áðþñòåðèéí õóóëü ãýíý.

9,4,2 Õîñ õóãàðàë

Òàëñ áîäèñûí äýýð òóññàí öàöðàã òàëñòûí äîòîð 2 öàöðàã áîëîí ñàëæ ººð ÷èãëýë¿¿äýä ººð
õóðäòàéãààð òàðäàã. ¯¿íèéã õîñ õóãàðàë ãýíý.
Õîñ õóãàðàë ÿâàãäàõ òàëñòóóäûã 2 òýíõëýãòýé, 1 òýíõëýãòýé ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Íýã òýíõëýãò
òàëñòóóäûí õóâüä öàöðàãóóäûí íýã íü õóãàðëûí õóóëüä çàõèðàãäàí õóãàðàõ áºãººä ò¿¿íèéã
åðäèéí ãýæ íýðëýýä e ¿ñãýýð òýìäýãëýíý. ͺ㺺 öàöðàã ýíý õóóëüä çàõèðàãäàõã¿é áºãººä
ò¿¿íèéã eδ ãýå.
Ãýðýë òàëñò äýýð íîðìàëü òóñ÷ áàéõàä ÷ åðèéí áèø öàöðàã íîðìàëèàñ õîëäîæ õóãàðíà.

e Íýã òýíõëýãò òàëñòûí õóâüä åðäèéí áà åðäèéí áèø

öàöðàãóóä ñàëàõã¿éãýýð èæèë õóðäòàé ÿâàõ ÷èãëýë
áèé. Ýíý ÷èãëýëèéã òàëñòûí îïòèê òýíõëýã ãýíý. Ýíý áîë
e îïòèê òýíõëýã áóþó ãàíö øóëóóí øóãàì áèø òàëñò äîòîðõ
òîäîðõîé ÷èãëýë þì. Ýíý ÷èãëýëä ïàðàëëåëü øóëóóíûã
òàëñòûí îïòèê òýíõëýã ãýíý. Îïòèê òýíõëýãèéã äàéðàõ
äóðûí õàâòãàéã òàëñòûí ãîë îãòëîë áóþó ãîë õàâòãàé
ãýíý.
Õîñ õóãàðàë íü òàëñòûí àíèçîòðîï øèíæ ÷àíàðòàé õîëáîîòîé. Íýã òýíõëýãò òàëñòàä äèýëåêòðèê
íýâòðýëò  íü ÷èãëýëýýñ õàìààðíà. Òóõàéëáàë îïòèê òíýõëýãèéí äàãóó áà ò¿¿íòýé ïåðïåíäèêóëÿð
÷èãëýëä ε // áà ε óòãàòàé áàéíà. Áóñàä ÷èãëýë¿¿äýä çàâñðûí óòãàòàé áàéíà. Æèøýýí äýýð
òàéëáàðëàÿ.

e.2
34
 Лекц-1

1
9,4,3 Òóéëøðàëûí õàâòãàé ýðãýõ

Îïòèêèéí õóâüä èäýâõòýé ãýãäýõ áîäèñóóä äóíäóóð õàâòãàé òóéëøèðñàí

ãýðýë íýâòðýõýä òóéëøðàëûí õàâòãàé ýðãýíý. Èéì áîäèñò êâàðö, ñààõðûí óóñìàë ã.ì îðíî. Òàëñò
áèåèéí õóâüä ãýðýë ò¿¿íèé îïòèê òýíõëýãèéí äàãóó òàðæ áàéõàä òóéëøðàëûí õàâòãàéã õ¿÷òýé
ýðã¿¿ëíý. Ýðãýëòèéí ºíöºã φ , òàëñò äîòóóð ãýðýë ÿâàõ çàé l  ä ïðîïîðöèîíàëü.
φ  αl α  ýðãýëòèéí òîãòìîë
Óóñìàëä ýðãýëòèéí ºíöºã óóñìàëä ãýðýë ÿâàõ çàì l , èäýâõòýé áîäèñûí êîíöåòðàöè C  ýýñ øóóä
õàìààðíà.
φ   α Cl α  ýðãýëòèéí õóâèéí òîãòìîë
Îïòèêèéí õóâüä èäýâõòýé áèø áîäèñóóä ñîðîíçîí îðíû ¿éë÷ëýëýýð òóéëøðàëûí õàâòãàéã ýðã¿¿ëýõ
÷àäâàðòàé áîëíî. Ýíý ¿çýãäëèéã Ôàðàäåéí ýôôåêò ãýíý. Òóéëøðàëûí õàâòãàéã ýðãýõ ºíöºã áîäèñò
ãýðýë ÿâàõ çàì l , áîäèñûí ñîðîíçëîëòîîñ õàìààðíà. Ñîðîíçëîëò íü ñîðîíçîí îðíû õ¿÷ëýãýýñ øóóä
õàìààðíà.
φ  ViH
V  õóâèéí ñîðîíçîí ýðãýëòèéí êîýôôèöèåíò
Îïòèêèéí èäýâõòýé áîäèñóóä ñîðîíçîí îðíû ¿éë÷ëýëýýð òóéëøðàëûí õàâòãàéã ýðã¿¿ëýõ íýìýëò
÷àäâàðòàé áîëíî.

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 10

Лекцийн агуулга: Äóëààí öàöðàë . Êèðõãîôûí õóóëü. Àáñîëþò õàð áèåèéí öàöðàëûí õóóëèóä.
Êîìïòîíû ¿çýãäýë. Ôîòîöàõèëãààí ýôôåêò. Ãàäààä ôîòîýôôåêòèéí
õóóëèóä. Ýéíøòåéíèé òýãøèòãýë. Ãýðëèéí äàðàëò . Ëåáåäîâûí òîìú¸î.

10.1 Äóëààíû öàöðàë

ßìàð ÷ öàõèëãààí ñîðîíçîí öàöðàëûí ýíåðãè íü óã öàöðàëûã ¿¿ñãýæ áàéãàà áèåèéí

öàöàðãàëòàíä àëäñàí ýíåðãèýð òîäîðõîéëîãäíî. Õàëñàí áèå ººðºº ãýðýëòýæ öàöðàëûã ¿¿ñãýæ
áîëíî. Äóëààíû öàöðàëûí ¿åä óã áèåèéí (àòîì, ìîëåêóë) Ẻ쿿äèéí ýìõ çàìáàðààã¿é äóëààíû
õºäºë㺺íèé ýíåðãè ìºðãºëäººíººð äàìæèí öàöðàëûí öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ýíåðãèä òàñðàëòã¿é
øèëæèæ áàéíà. Òóõàéí Ò òåìïåðàòóð äàõü áèåèéí äóëààíû öàöðàëûã òîäîðõîéëîã÷ ¿íäñýí
õýìæèãäõ¿¿í íü ò¿¿íèé òóÿà öàöðóóëàõ á¿ðýí ÷àäâàð RÒ þì. Òóÿà öàöðóóëàõ á¿ðýí ÷àäâàð RÒ íü
íýãæ õóãàöààíä íýãæ ãàäàðãààñ öàöàð÷ áàéãàà íèéò ýíåðãèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëäýã õýìæèãäõ¿¿í þì.
Íýãæ íü Æ/(ì2ñ)=Âò/ì2. Äóëààíû öàöðàë íü ÿíç á¿ðèéí äîëãèîíû óðòòàé (0    ) öàõèëãààí
ñîðîíçîí äîëãèîíóóäààñ òîãòîíî.
Òóõàéí Ò òåìïåðàòóðò áàéãàà áèåèéí íýãæ ãàäàðãààñ íýãæ õóãàöààíä äîëãèîíû óðòûí -
ýýñ +d çàâñàðò öàöàð÷ áàéãàà öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ýíåðãè:

35
 Лекц-1
drT  rT  d ( 10. 1 )
áàéíà. Ýíä ïîðïîðöèîíàëûí êîýôôèöèåíò rÒ íü òóõàéí òåìïåðàòóð Ò áà  äîëãèîíû óðòàä õàðãàëçàõ
áèåèéí òóÿàã öàöðóóëàõ ÷àäâàð áîëîõ áºãººä ò¿¿íèéã öàöðóóëàõ ÷àäâàðûí ñïåêòð íÿãò ãýíý.
Òóÿàã öàöðóóëàõ á¿ðýí ÷àäâàð RÒ íü ÿíç á¿ðèéí äîëãèîíû óðòòàé òóÿàíóóäûí íèéëáýð
öàöðàë òóë
 
RT   drT  (10. 2)
 r d
0
T

áîëíî.
Ýíý çóðàã äýýð, õàðëóóëæ çóðñàí íàðèéõàí çóðâàñûí òàëáàé rT  d -òàé òýíö¿¿ áºãººä ýíý
íü d çàâñàð äàõü öàöðàëûí ýíåðãè áîëíî. Òóÿàã öàöðóóëàõ á¿ðýí ÷àäâàð RÒ íü çóðñàí ä¿ðñèéí
á¿õ òàëáàéòàé òýíö¿¿ áàéíà.
Áèåèéí òåìïåðàòóðûã íýìýãä¿¿ëýõýä Ẻ쿿äèéí ýìõ çàìáàðààã¿é äóëààíû õºäºë㺺íèé ýð÷èì
íýìýãäýõ òóë ÿìàð ÷ äîëãèîíû  óðò äàõü áèåèéí öàöðóóëàõ öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ýíåðãè
íýìýãäýíý. Èéìä Ò2Ò1 òåìïåðàòóð äàõü áèåèéí äóëààíû öàöðàëûã òîäîðõîéëîã÷ ñïåêòðûí ìóðóé
íü äýýøèëñýí áàéíà. (23. 2 ä¿ãýýð çóðãèéí òàñàðõàéãààð çóðñàí õýñýã). Ýíý ¿åä òóÿàã
öàöðóóëàõ á¿ðýí RÒ ÷àäâàð íýìýãäýíý. Àáñîëþò òýã òåìïåðàòóð (T =00 Ê)-ò Ẻ쿿äèéí äóëààíû
õºäºë㺺í áàéõã¿é ãýâýë:
r  0
áîëîõ áà ýíý ¿åä áèåèéí äóëààí öàöàðãàëò çîãñîíî.
Åð íü ÿìàð íýã áèåä òóññàí Ô0 öàöðàë íü 3 õýñýãò õóâààãäàíà: íýã õýñýã Ô1 íü óã áèåýñ
îéíî, íºãºº Ô3 õýñýã íü íýâòðýõ áà ¿ëäñýí Ô2 íü áèåä øèíãýýãäýæ óã áèåèéí äîòîîä ýíåðãè áîëîí
òåìïåðàòóðûã íýìýãä¿¿ëíý. Ýíý ãóðâàí õýñãèéí ýíåðãèéí íèéëáýð, áèåä òóññàí àíõíû ãýðëèéí
óðñãàëòàé (ýíåðãèòýé) òýíö¿¿, º.õ:
Ô0  Ô1 + Ô2 + Ô3 áàéíà.
1  2  3
Ýíý òýíöýòãýëèéí õî¸ð òàëûã Ô0 - ä õóâààâàë: 1    (10. 3) áîëíî.
0 0 0
1
 õàðüöààãààð òîäîðõîéëîãäîõ  -ã áèåèéí òóÿà îéëãîõ ÷àäâàð ãýíý. Òóññàí òóÿàíû õýäýí
0
2
õóâèéã îéëãîæ áóéã ¿ç¿¿ëíý. a  õàðüöààãààð òîäîðõîéëîãäîõ -ã áèåèéí ãàäàðãûí òóÿà
0
3
øèíãýýõ ÷àäâàð ãýíý. Òóññàí òóÿàíû õýäýí õóâèéã øèíãýýæ áóéã ¿ç¿¿ëíý. t  õàðüöààãààð
0
òîäîðõîéëîãäîõ t-ã òóÿàã íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàð ãýæ íýðëýíý. Òóññàí òóÿàíû õýäýí õóâèéã
íýâòð¿¿ëæ áóéã ¿ç¿¿ëíý. Òýãâýë (23. 3) òýíöýòãýë 1    t (10. 4) áîëíî.
Êîýôôèöèåíò t áèåèéí õýð çýðýã òóíãàëàã áîëîõûã òîäîðõîéëîõ áºãººä áèåèéí çóçààíààñ
õàìààðíà. Èõýíõ áèå¿ä áàðàã òóíãàëàã áèø áàéäàã ó÷èð t ãýæ áîëíî. Ýíý ¿åä (23.4) íü
1    (10. 5)
áîëíî. Òóÿà íýâòð¿¿ëýõ êîýôôèöèåíò òýãòýé òýíö¿¿ áàéõ òèéì áèåèéí îéëãîõ ÷àäâàð  óã áèåèéí
òºëºâ, á¿òýö, ãàäàðãûí áàéäëààñ õàìààðíà.
Òóõàéí Ò òåìïåðàòóð áà  äîëãèîíû óðò äàõü áèåèéí òóÿà øèíãýýõ ÷àäâàðûã  -ýýð, ìºí
ýíý íºõöºë äýõ òóÿà îéëãîõ ÷àäâàðûã  -ýýð òýìäýãëýâýë (10. 5) íü
    (10. 6)
Òóññàí ãýðëèéí ýíåðãèéã á¿ãäèéã íü îéëãîäîã áóþó îéëãîõ ÷àäâàð =1 áà øèíãýýõ
÷àäâàð =0 áèåèéã àáñîëþò öàãààí áèå ãýíý. Àáñîëþò öàãààí áèåä øèíýõýí öàñûã òîîöîæ áîëîõ
þì.
Òóññàí ãýðëèéí ýíåðãèéã á¿ãäèéã íü øèíãýýäýã áóþó øèíãýýõ ÷àäâàð = 1 áà îéëãîõ
÷àäâàð = 0 áèåèéã àáñîëþò õàð áèå ãýíý. Àáñîëþò õàð áèåä ¿çýãäýõ ãýðëèéí ýíåðãèéí 99%-
èéã áóþó áàðàã á¿ãäèéã øèíãýýäýã õºº õàìààðàãäàíà. ¯çýãäýõ ãýðëèéã îéëãîõã¿é òóë õàð

36
 Лекц-1
õàðàãäàíà. Ãýõäýý èíôðà óëààí òóÿàã øèíãýýõ ÷àäâàð áàãà áàéõ òóë ýíý òóÿàíû õóâüä õºº íü
õàð áèå áèø .
Øèíãýýõ ÷àäâàð á¿õ äîëãèîíû óðòûí õóâüä íýãýýñ áàãà áèåèéã ñààðàë áèå ãýíý. ª.õ <1
áèåèéã ñààðàë áèå ãýíý.

10. 2 Êèðõãîôûí õóóëü

Äóëààíû öàöðàëûí ¿åä áèåèéí äóëààíû õºäºë㺺íèé ýíåðãè öàöðàëûí öàõèëãààí ñîðîíçîí
äîëãèîíû ýíåðãè áîëæ õóâèðàõ áà ãýðëèéí øèíãýýëòèéí ¿åä öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ýíåðãè
áèåèéí äóëààíû ýíåðãèä õóâèðíà. Ýíåðãèéí ýíý õàðèëöàí õóâèðàë áèå äàõü öàõèëãààí öýíýãèéí
õýëáýëçëýëýýð äàìæèí ÿâíà. Èéìýýñ áèåèéí òóÿàã öàöðóóëàõ áà øèíãýýõ ÷àäâàð õîîðîíäîî íÿãò
õîëáîîòîé áàéíà. Ýíý õîëáîîã òîãòîîõûí òóëä èæèë òåìïåðàòóðòàé ººð ººð ìàòåðèàëààð õèéñýí À
ÿëòàñ áà ò¿¿íòýé ïàðàëëåëèàð Â ÿëòàñ àâúÿ (23. 3-ð çóðàã). Òåðìîäèíàìèê òýíöâýðèéí ¿åä º.õ
(ÒÀ =ÒÂ =Ò)=const ¿åä
ÿëòàñ òóñ á¿ðèéí øèíãýýñýí ýíåðãèéã îëú¸. À ÿëòñûí íýãæ òàëáàéä íýãæ õóãàöààíä
 À     rB     d ýíåðãè  ÿëòñààñ èðæ øèíãýýãäýíý. Òºñººòýéãýýð  ÿëòñûí õóâüä
 B     rA     d òîìú¸îãîîð À-ãààñ èðæ øèíãýñýí öàöðàëûí ýíåðãèéã îëíî. Äóëààíû òýíöâýðèéí ¿åä
èæèë õýìæýýíèé ýíåðãè ñîëèëöîõ ¸ñòîé òóë  À     rB     d   B     rA     d áîëíî. Ýíäýýñ
rA    r  
 B (10. 7)
 A    B  
Òóõàéí òåìïåðàòóðò äóëààíû òýíöâýðò îðøèõ áèåèéí öàöðóóëàõ ÷àäâàðûã øèíãýýõ ÷àäâàðò
õàðüöóóëñàí õàðüöàà áèåèéí òºð뺺ñ õàìààðàõã¿é òîãòìîë áàéíà. ª.õ òåìïåðàòóð òîãòìîë áàéõûí
òóëä èõ ýíåðãè öàöðóóëäàã áèå íü ìºí ë èõ ýíåðãè øèíãýýíý. Äýýðõè òîìú¸îã n áèåýñ òîãòîõ
1
r   2
r   n
r  
òýíöâýðò ñèñòåìä áè÷âýë      const áîëíî. Ýäãýýð áèåñèéí àëü íýã íü
1
  2
  n
 
õàð áèå áàéñàí ãýå. Àáñîëþò õàð áèåèéí øèíãýýõ ÷àäâàð  xap     1 íýãòýé òýíö¿¿ òóë äýýðõè
òîãòìîë íü õàð áèåèéí öàöðóóëàõ ÷àäâàðòàé òýíö¿¿.
i
r ( ) xap
r ( ) xap
  r ( ) i=1.2,.....n
i
 ( ) xap
 ( )
Äýýðõè òîäîðõîéëîëòûã Òóõàéí òåìïåðàòóðò äóëààíû òýíöâýðò îðøèõ áèåñèéí öàöðóóëàõ
÷àäâàðûã øèíãýýõ ÷àäâàðò õàðüöóóëñàí õàðüöàà áèåèéí òºð뺺ñ õàìààðàõã¿é õàð áèåèéí
öàöðóóëàõ ÷àäâàðòàé òýíö¿¿ áºãººä òîãòìîë áàéíà. ãýæ òîäðóóëàí õýëæ áîëíî. Òåìïåðàòóð
ººð÷ëºãäºõºä öàöðóóëàõ áà øèíãýýõ ÷àäâà𠺺ð÷ëºãäºõ òóë äýýðõè õàðüöààã òóõàéí òåìïåðàòóðò
i
rT   
Êèðõãîôûí õóóëü:  xap rT    i=1,2,...n (10. 8)
i
 T  
ãýæ áè÷èæ áîëíî. Ýíý íü Êèðõãîôûí õóóëèéí ìàòåìàòèê èëýðõèéëýë áºãººä óã õóóëèéã äóëààíû
òýíöâýðò îðøèõ èæèë Ò òåìïåðàòóðòàé áèåñèéí õóâüä òóõàéí  äîëãèîíû óðòòàé òóÿà öàöðóóëàõ
i
rT   
áà øèíãýýõ ÷àäâàðûí õàðüöàà áèåèéí òºð뺺ñ õàìààðàõã¿é àáñîëþò õàð áèåèéí òóÿà
i
 T  
öàöðóóëàõ ÷àäâàðòàé òýíö¿¿, òåìïåðàòóðààñ õàìààðñàí óíèâåðñèàëü ôóíêö áàéíà.
Êèõðãîôûí õóóëèàñ ¿çâýë, õàð áèåèéí òóÿà öàöðóóëàõ ÷àäâàðûã ìýäñýíýýð äóðûí õàð áèø
áèåèéí öàöðóóëàõ ÷àäâàðûã (øèíãýýëòèéí êîýôôèöèåíò ìýäýãäýæ áàéâàë) îëæ áîëîõîîð áàéíà.
Èéìýýñ îëîí ýðäýìòýä õàð áèåèéí öàöðóóëàõ xap rT ( ) ÷àäâàðûã îíîë, òóðøëàãààð ñóäàëñàí.

10. 3 Àáñîëþò õàð áèåèéí öàöðàë.

Ïëàíêèéí òîìú¸î.

37
 Лекц-1
Îïòèê øèíæ íü àáñîëþò õàð áèåòýé àäèë òèéì áèå áàéãàëü äýýð áàéäàãã¿é. Õàð ãýäýã ¿ã
íü ýíý á¿ëýãò áèåèéí ºíãèéã èëýðõèéëæ áàéãàà þì áèø. ßìàð÷ ºíãèéí áèå òóõàéí íºõöºëä òóñàæ
áàéãàà ãýðëèéí ýíåðãèéã ººðòºº á¿ðýí øèíãýýæ õàð áèåèéí øèíæèéã õàíãàæ áîëíî. Òýãâýë ýíý áèå
îïòèê øèíæèéí õóâüä õàð áèåä òîîöîãäîíî. Õýäèéãýýð áàéãàëüä àáñîëþò õàð áèå áàéäàãã¿é áîëîâ÷
òóñàæ áàéãàà ãýðëèéí ýíåðãèéã áàðàã á¿ãäèéã íü ººðòºº øèíãýýäýã òèéì áèåèéã çîõèîìëîîð õèéæ
áîëíî. Èéì áèåèéí òîîíä íýã òàëäàà æèæèãõýí í¿õòýé, áóñàä õýñãýýðýý ãýðýë íýâò¿¿ëäýãã¿é
òóíãàëàã áèø, äóëààíûã ¿ë äàìæóóëäàã ìàòåðèàëààð õèéãäñýí áèå áàéæ áîëîõ þì. (23. 4-ð çóðàã)
Î í¿õýýð òóññàí ãýðýë íü áèå äîòîð îëîí óäàà ñàâûí õàíàíààñ îéæ, îéõ á¿ðòýý òóññàí ýíåðãèéí
çàðèì õýñãèéã áèåä ºã÷ ãýðëèéí ýð÷èì ñóëàðíà. ¯¿íèéã çóðàã äýýð ãýðëèéí òóñãàëûí áà îéëòûí
÷èãèéã òîäîðõîéëîõ øóëóóíû á¿ä¿¿íèéã íàðèéñãàí çóðæ ¿ç¿¿ëýâ. Èíãýýä ýöñèéí ýöýñò Î í¿õýýð
òóññàí ãýðëèéí ìàø º÷¿¿õýí õýñýã óã í¿õýýðýý áóöàæ ãàðàõ áóþó áàðàã ãàðàõã¿é á¿ãäýýðýý
áèåä øèíãýýãäýõ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ Î í¿õ íü ººðèéí îïòèê øèíæèéí õóâüä àáñîëþò õàð áèåèéí
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëíî. Õýðýâ óã áèåèéí äîòîð òàëûã ÿìàð íýã òîäîðõîé òåìïåðàòóðòàé áîëòîë
õàëààâàë Î í¿õ Ò òåìïåðàòóðòàé öàöðàëûã ¿¿ñãýã÷ áîëîõ áºãººä ýíý öàöðàëûã àáñîëþò õàð
áèåèéí öàöðàë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Î í¿õíèé öàöàðãàëòûí ñïåêòð íÿãòûã ÿíç á¿ðèéí äîëãèîíû óðòàä
õýìæèí îëæ ò¿¿íèé ãðàôèêèéã çóðñàí. (23.2-ð çóðãèéã ¿ç) Óã áèåèéã öààø õàëààæ ÿíç á¿ðèéí
òåìïåðàòóð äàõü öàöðàëûã ñóäàëæ áîëíî. Òóðøëàãààñ ¿çâýë àáñîëþò õàð áèå áîëîí áóñàä ÿìàð÷
áèå¿¿äèéí òóÿàã öàöðóóëàõ ÷àäâàð íü äîëãèîíû óðò áà òåìïåðàòóðààñ õàìààðñàí
r=f() (10. 9)
ôóíêö áàéíà. Ýíý ôóíêöèéí õýëáýðèéã ýðäýìòýí Ðåëåé-Æèíñ íàð êëàññèê îíîëîîð òîäîðõîéëñîí
áîëîâ÷ óã òîìú¸î íü óðò äîëãèîíû õóâüä òóðøëàãàòàé ÿã òààðäàã ìºðòºº áîãèíî äîëãèîíû (èõ
äàâòàìæèéí) õóâüä òóðøëàãûí ä¿íãýýñ ýðñ çºðæ áàéñàí ó÷èð <<õýò ÿãààí òóÿàíû ñ¿éðýë>>
ãýæ íýðëýãäýõ áîëîâ. Ó÷èð íü Ðåëåé-Æèíñèéí ýíý õóóëü ¿íýí áîë áèåèéí òóÿà öàöðóóëàõ ÷àäâàð
íü äîëãèîíû óðò áàãàñàõ òóòàì äàâòàìæèéí êâàäðàòàä ïðîïîðöèîíàëèàð ºñ÷ óëìààð õÿçãààðã¿éä
òýì¿¿ëýí ººðèéí äîòîîä ýíåðãýý öàöðóóëæ õºðñºíººð åðòºíö äýýðõè á¿õ áèå õºðæ ñºíºõ áîëíî. Ãýòýë
äýëõèé áîëîí áèåñ äóëààíû òýíöâýðýý õàäãàëæ áàéäàã. Èéìýýñ òýð ¿åèéí êëàññèê îíîë äóëààíû
öàöðàëûã òàéëáàðëàõäàà òóðøëàãàòàé òààðàõã¿é áàéíà ãýäýã íü èëýðõèé áîëîâ. Õàð áèåèéí
öàöðóóëàõ ÷àäâàðûí ñïåêòð íÿãòûã ñóäëàõàä êëàññèê ôèçèêèéã õýðýãëýõ íü ýíåðãè
õàäãàëàãäàõ õóóëüä õàðøèëñàí ¿ð ä¿íä õ¿ðãýäãèéã Ðåëåé-Äæèíñ íàð ¿ç¿¿ëæ ãýðýë êâàíòààð
öàöàð÷ øèíãýäýã ãýñýí êâàíò îíîëûã á¿òýýõýä ò¿ëõýö ºãñºí.
1900 îíä Ì.Ïëàíê ýíý r  ôóíêöèéí õýëáýðèéã íàðèéíààð òîäîðõîéëæ ÷àäñàí áàéíà. Áèå íü
òóÿàã òàñðàëòã¿é áèø õýñýã õýñãýýð (ïîðöîîð) öàöðóóëäàã ãýæ ¿çñýí. Èíãýýä ãýðëèéí òóÿàíû
(öààø õóâààãäàøã¿é õàìãèéí æèæèã õýñýã) êâàíòûí ýíåðãè ò¿¿íèé äàâòàìæèíä (-ä) ïðîïîðöèîíàë
=h=hc/
ãýæ ¿çýýä r=f() ôóíêöèéí õýëáýðèéã îíîëîîð çºâ òîäîðõîéëæýý. Ýíä h- Ïëàíêèéí òîãòìîë, ñ-
âàêóóì äàõü ãýðëèéí õóðä áîëíî.
Ïëàíê íü ººðèéí ä¿ãíýëòèéã ñòàòèñòèê àðãàòàé õîñëîí õýðýãëýæ òóðøëàãûí ¿ð
ä¿íòýé íàðèéí òîõèðäîã àáñîëþò õàð áèåèéí òóÿà öàöðóóëàõ ÷àäâàðûí ñïåêòð íÿãòûí
2hc2 1
Ïëàíêèéí òîìú¸î r  5 hc (10. 10)
e 
1
òîìú¸îã ãàðãàæýý. ¯¿íèéã õàð áèåèéí äóëààíû öàöàðãàëòûí öàöðóóëàõ ÷àäâàðûí ñïåêòð
íÿãòûí
Ïëàíêèéí òîìú¸î ãýíý. Ýíä k=1.38*10 -23Æ/ãðàä Áîëüöìàíû òîãòìîë áîëíî. Ýíý òîìú¸îã õàëñàí áèå
öàöðàëûã êâàíò êâàíòààð íü öàöàðãàäàã áà øèíãýýäýã ãýæ ¿çýýä ñòàòèñòèê îíîë àøèãëàí
ãàðãàñàí. Òóõàéí ¿åäýý îíîëîîð òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é ìóõàðäàëä îðæ áàéñàí òóðøëàãûí ¿ð
ä¿íã¿¿ä õóóëèóäûã Ïëàíêèéí òîìú¸îíû òóõàéí òîõèîëäîë áîëãîí ãàðãàí àâ÷ áîëíî.

10.4 Äóëààíû öàöðàëûí òóðøëàãûí õóóëèóä

38
 Лекц-1
Òóõàéí ¿åäýý îíîëîîð òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é ìóõàðäàëä îðæ áàéñàí òóðøëàãûí ¿ð ä¿íã¿¿ä
õóóëèóäûã õàð áèåèéí äóëààíû öàöðóóëàëòûí Ïëàíêèéí òîìú¸îíû òóõàéí òîõèîëäîë áîëãîí ãàðãàí àâ÷
áîëíî.

10, 4.1 Âèíèéí øèëæèëòèéí õóóëü

Õàð áèåèéí öàöðóóëàõ ÷àäâàðûí ìàêñèìóìä õàðãàëçàõ äîëãèîíû óðòûã (ì)-ã îëú¸. ¯¿íèé
drT   
òóëä Ïëàíêèéí òîìú¸îíîîñ äîëãèîíû óðòààð íü óëàìæëàë àâ÷ òýãòýé òýíö¿¿ëáýë  0 áîëîõ áà
d
ýíäýýñ
Âèíèéí øèëæèëòèéí õóóëü
Òì=b (10. 11)
áîëíî. Ýíä b=2.89*10-3 ìÊ -Âèíèéí òîãòìîë. Âèíèéí øèëæèëòèéí õóóëü ¸ñîîð öàöàðãàëòûí ìàêñèìóì
ýíåðãèä õàðãàëçàõ äîëãèîíû ì óðò íü òåìïåðàòóðòàé óðâóó ïðîïîðöèîíàëü õàìààðàëòàé áàéíà.
Áèåèéã õàëààõàä öàöðóóëàõ ýíåðãèéí ìàêñèìóìä õàðãàëçàõ äîëãèîíû óðò áàãàñàõ ÷èãëýëäýý
øèëæèíý. Ò1 áà Ò2 òåìïåðàòóðò õàðãàëçàõ öàöðóóëàõ ÷àäâàð äîëãèîíû óðòûí õàìààðëûã
¿ç¿¿ëæýý. Ýíäýýñ Âèíèéí øèëæèëòèéí õóóëèéã ¿çýæ áîëíî. Ò1<Ò2 òóë òåìïåðàòóð ºñºõºä ìàêñèìóì
öàöðóóëàëòàíä õàðãàëçàõ äîëãèîíû óðò áàãàñ÷ áàéíà. Èéìýýñ ýõëýýä áèåèéã õàëààõàä óëàéñ÷
ýõýëñíýý óëàì öààø õàëààõàä öàéð÷ èðäýã Æèøýý áîëãîí òºìºð áèåòèéã õàëààæ ¿çüå.
Òàñàëãààíû òåìïåðàòóðò áàéãàà áèåèéí ìàêñèìóì öàöðóóëàëòàä õàðãàëçàõ äàâòàìæ íü õýò óëààí
òóÿàíû ìóæèä õàðãàëçàõ áºãººä òºìºð ¿çýãäýõ ãýðëèéã öàöðóóëàõã¿é. Õàëààõàä òåìïåðàòóð ºñ÷
ì äîëãèîíû óðò áàãàññààð óëààí òóÿàíû ìóæèä õ¿ð÷ óëàéñ÷ õàðàãäàíà. Öààø óëàì õàëààõàä
ìàõñèìóì öàöðóóëàëòàíä õàðãàëçàõ äîëãèîíû óðò á¿ð áàãàñ÷ íîãîîí ãýðëèéí äîëãèîíû óðò ðóó äºõºõ
¿åä áèå öàéð÷ õàðàãäàíà (á¿õ ºíãèéí ¿çýãäýõ ãýðëèéí íèéëáýð íü öàãààí ºíãº).

10. 4.2 Ñòåôàí-Áîëüöìàíû õóóëü

Öàöðóóëàõ ÷àäâàðûí Ïëàíêèéí òîìú¸îíîîñ á¿õ äîëãèîíû óðòààð èíòåãðàë àâ÷ íýãæ
õóãàöààíä áèåèéí
íýãæ ãàäàðãààñ öàöðàõ ýíåðãèéã (R) îëîõ òîìú¸îã îëæ áîëîõ áà ¿¿íèéã õàð áèåèéí òóÿà
öàöðóóëàõ á¿ðýí ÷àäâàð ãýíý. (ººðººð áàñ ýíåðãèò ãýðýëòýëò ãýíý)

R  RT   rT     d  T 4 (10. 27)
0

õóóëèéã àíõ Ñòåôàí Áîëüöìàí íàð ãàðãàñàí òóë òýäíèé íýðýýð íýðëýñýí. Õàð áèåèéí ýíåðãèò
ãýðýëòýëò íü òåìïåðàòóðèéí äºðâºí çýðýãòýä øóóä ïðîïîðöèîíàëü õàìààðàëòàé áàéíà. Ïðîïîðöèîíàëèéí
êîýôôèöèåíò
  5.67  10 8 Âò/ì2/Ê4 - ã Ñòåôàí-Áîëüöìàíû òîãòìîë ãýíý. . Ñààðàë áèåèéí õóâüä
Rc  T 4 (10. 28)
òîìú¸îãîîð òóÿà öàöðóóëàõ á¿ðýí ÷àäâàðûã íü îëäîã. -íü õàðëàëòûí çýðýã áºãººä õàð áèåä õèð
R
çýðýã äºõñºí áîëîõûã ¿ç¿¿ëíý.   R . Áèåèéí ãýðýë öàöðóóëæ áóé ãàäàðãûí á¿õ S òàëáàéãààñ t
c

xa

õóãàöààíû òóðø öàöàðñàí íèéò ýíåðãèéã

W  R  S  t  T 4 St (10. 29)
ãýæ îëíî.
10,5 Ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäýë

Ôîòîöàõèëãààíû ¿çýãäë¿¿ä íü öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ¿éë÷ëýëýýð áîäèñîîñ ýëåêòðîí

ñóãàðàí ãàðàõ, ýñâýë áîäèñûí öàõèëãààí äàìæóóëàë íü íýìýãäýõ áîëîí öàõèëãààí õºäºëãºã÷ õ¿÷
¿¿ñýõ çýðãýýð èëðýí ãàðíà. Ýíý á¿õ ¿çýãäëèéí ¿íäýñ íü ôîòîýôôåêò þì.
Ãàäààä ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäëèéí ¿åä öàõèëãààí ñîðîíçîí öàöðàëûí ýíåðãèéã øèíãýýñýí
ýëåêòðîí áîäèñîîñ ñóãàðàí ãàð÷ âàêóóìä áóþó áóñàä áîäèñò øèëæèíý.
39
 Лекц-1
Äîòîîä ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäëèéí ¿åä öàõèëãààí ñîðîíçîí öàöðàëûí ýíåðãèéã øèíãýýñýí
ýëåêòðîí ãàäàãø ãàðàëã¿éãýýð áîäèñûí äîòîðõè õîëáîîñò òºë⺺ñºº ñàëæ ÷ºëººò òºëºâò îðíî.
Ýëåêòðîíûã õ¿ðýýëýí áàéãàà áîäèñûí õîëáîîñîîñ ñàëãàæ ÷àäàõóéö èõ ýíåðãèòýé ôîòîí ë ýíý
ïðîöåññò îðîëöîíî.
Ôîòîèîí÷ëîë íü õèéä ÿâàãäàõ ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäýë áºãººä òóñãààð àòîì (ìîëåêóë) äýýð
òóññàí öàõèëãààí ñîðîíçîí öàöðàëûí ýíåðãèéã øèíãýýñýí ýëåêòðîí àòîìààñàà (ìîëåêóëààñàà) òàñðàí
ñàëàõ ïðîöåññ (ôîòîèîí÷ëîë) áºãººä èîí áà ÷ºëººò ýëåêòðîí ¿¿ñíý.
Ãàäààä ôîòîýôôåêò á¿õ áîäèñò òýäãýýðèéí àãðåãàò òºëºâººñ ¿ë õàìààðàí ÿâàãäàíà.
Ãàäààä ôîòîýôôåêòèéã àíõ Ã.Ãåðö àæèãëàñàí. Òýðýýð öàõèëãààí õ¿÷äýëä õîëáîãäñîí
õî¸ð ìåòàëë áºìáºðöãèéí àëü íýãèéã íü õýò ÿãààí òóÿàãààð øàðàõàä íèðãýëýã ¿¿ñ÷ áóéã
èëð¿¿ëñýí. Ôîòîã¿éäëèéã ñóäëàñíààð ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäëèéí ¿íäñýí õóóëèóäûã íýýñýí.
Öàöðàãèéí ýð÷èì õýò èõ áèø ¿åä ãàäààä ôîòîýôôåêòèéí ¿íäñýí õóóëèóäûã äàðààõè áàéäëààð
òîìú¸îëæ áîëíî.
1. Òîäîðõîé íýã äàâòàìæèéí öàöðàëûã àøèãëàñàí ¿åä õàíàñàí ôîòîã¿éäëèéí õ¿÷ ãýðëèéí
óðñãàëä øóóä ïðîïîðöèîíàë áàéíà. Ix=k ô
¯¿íèé k-íü ãýðýëò¿¿ëýãäýæ áàéãàà ãàäàðãóóãèéí ãýðýë ìýäðýõ ÷àäâàð.
2. Ôîòîýëåêòðîíû êèíåòèê ýíåðãèéí (õóðäíû) ìàêñèìóì íü öàöðàëûí ýð÷ìýýñ õàìààðàõã¿é
çºâõºí äàâòàìæààñ õàìààðíà.
3. Á¿õ áîäèñûí õóâüä òóñ÷ áóé öàöðàëûí äàâòàìæèéã èõýñãýõýä ôîòîýôôåêò ÿâàãäàæ
ýõëýõ î äàâòàìæ áàéäàã. <î ¿åä ôîòîýôôåêò àæèãëàãäàõã¿é. Ýíý î äàâòàìæèéã òîðãîí õèëèéí
äàâòàìæ ãýíý. Ýíý äàâòàìæèíä õàðãàëçàõ äîëãèîíû óðòûã óëààí õèë ãýæ íýðëýíý. ó=c/î
Òóðøëàãààð òîäîðõîéëñîí ýäãýýð õóóëèóä ãýðëèéí äîëãèîí îíîëîîð òàéëáàðëàãäàõã¿é.
Ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäýë íü êëàññèê ôèçèêýýð òàéëáàðëàãäàõã¿é êâàíò ¿çýãäýë þì. Èéìýýñ
ýíý ¿çýãäëèéã íýýñýí áîëîîä ñóäàëñàí íü êâàíò îíîëûã á¿òýýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí.
Ôîòîýôôåêòèéí õóóëèóäûã À.Ýéíøòåéí 1905 îíä àíõ ãýðëèéí êâàíò îíîëîîð òàéëáàðëàñàí.
Òýðýýð Ïëàíêèéíõààð ãýðýë íü êâàíò êâàíòààð öàöðàõààñ ãàäíà áîäèñò ìºí ë êâàíò êâàíòààð
øèíãýýãäýíý ãýæ ¿çñýí. Òýãýõäýý íýã ôîòîí (ãýðëèéí êâàíò) íýã ë ýëåêòðîíòîé ¿éë÷ëýëöýíý.
Ôîòîýôôåêò íü ãóðâàí ýãýë ïðîöåññîîñ òîãòîíî.
1. Ýëåêòðîí ôîòîíûã øèíãýýõ ðåçîíàíñûí áóñ ïðîöåññ. Ìåòàëëä äàìæóóëëûí ýëåêòðîíóóä ¿çýãäýõ
áà õýò ÿãààí òóÿàíû ìóæ äàõü öàöðàëèéã øèíãýýíý. Õàãàñ äàìæóóëàã÷ áà òóñãààðëàã÷ ôîòîí
øèíãýýõ ¿åä ä¿¿ðãýãäñýí âàëåíòûí á¿ñèéí ýëåêòðîíóóä áîëîí äåôåêòýýð (êðèñòàëë òîðûí
ãàæèãààð) ¿¿ññýí ýíåðãèéí ò¿âøíèé ýëåêòðîí ºäººãäºíº.
2. Èë¿¿äýë ýíåðãèòýé áîëñîí ýëåêòðîíóóä áèåèéí ãàäàðãà òèéø õºäºëíº.
3. Ýíý ýëåêòðîí ò¿¿íèéã áèå äîòîð áàðüæ áàéõûã ýðìýëçñýí õ¿÷èéã ÿëæ ãàäàðãóó îð÷ìûí
¿åèéã äàéðàí ãàðíà.
Ýëåêòðîíû õºäëºõ õàìãèéí èõ õóðä V<< c ãýâýë ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëèàð
mV 2
h  A  (10.31)
2
áîëíî. Ýíä m-ýëåêòðîíû ìàññ. Ýíý òýãøèòãýëèéã ãàäààä ôîòîýôôåêòèéí Ýéíøòåéíû òîìú¸î ãýíý. Õàðèí
ýëåêòðîí èë¿¿ áàãà ýíåðãèòýé òºâøèíä ñóóæ áàéñàí áîë (òàñàðõàé øóãàìààñ äîîð) ò¿ð¿¿÷èéí àäèë
ýíåðãèòýé ôîòîí øèíãýýñýí ýëåêòðîí ìåòàëëààñ ñóãàðàí ãàðàõàä êèíåòèê ýíåðãè íü E max-ààñ áàãà
áàéíà.
Ýíýõ¿¿ òîìú¸îíîîñ ¿çâýë ìåòàëëààñ ýëåêòðîí ãàðàõûí àæèë À òóõàéí ìåòàëëä òîãòìîë ó÷èð
ôîòîýëåêòðîíû õàìãèéí èõ õóðä íü äàâòàìæòàé øóóä ïðîïîðöèîíàëü õàìààðàëòàé. (1-ð õóóëèéí
áàòàëãàà).
Õàðèí äàâòàìæèéí òóõàéí óòãàíä öàöðàëûí ýð÷èì çºâõºí ôîòîíû íÿãòààñ õàìààðíà. Ôîòîíû
íÿãò èõ áîë îëîí ýëåêòðîí ñóãàðàõ áà ôîòîã¿éäýë èõ áàéíà (2-ð õóóëèéí áàòàëãàà).
Ýöýñò íü 3-ð õóóëèéã áàòëàÿ. Öàöðàëûí äàâòàìæèéã áàãàñãàâàë ñóãàðñàí ýëåêòðîíû
êèíåòèê ýíåðãè áàãàñíà. Êèíåòèê ýíåðãè òýã áîëîõ ¿åä
ho=A (10.32)

40
 Лекц-1
áîëíî. Ôîòîíû ýíåðãèéã àâñàí ýëåêòðîí çºâõºí ãàðàõûí àæèëä á¿õ ýíåðãýý çàðöóóëíà. Öààø
öàöðàëûí äàâòàìæèéã áàãàñãàâàë ôîòîíû ýëåêòðîíä ºãºõ ýíåðãè íü ãàðàõûí àæèëä õ¿ðýëöýõã¿é
h<A òóë ýëåêòðîí ñóãàðõã¿é. Òîðãîí õèëèéí äàâòàìæààñ áàãà o> äàâòàìæòàé ôîòîí òóñâàë
ýëåêòðîí ñóãàðàõã¿é òóë ôîòîýôôåêòèéí òîðãîí õèë áàéäàã áîëîõûí (3-ð õóóëü) áàòàëãàà áîëíî. î
-òîðãîí õèëèéí äàâòàìæèéã ìåòàëëûí õóâüä ¿íýëüå. Ìåòàëëààñ ýëåêòðîí ãàðàõûí àæèë ýëåêòðîí
âîëüòûí ýðýìáýòýé áàéäàã òóë
A hc
o  áóþó  y  (10.33)
h A
òîìú¸îíîîñ î =1015Ãö îð÷èì áàéõ áºãººä ýíý íü ¿çýãäýõ ãýðëèéí äàâòàìæ þì. Èéìýýñ çàðèì
ìåòàëëààñ ¿çýãäýõ ãýðëèéí ¿éë÷ëýëýýð ýëåêòðîí ñóãàðàí ãàð÷ ýõýëäýã áàéíà.

24.2 Êîìïòîíû ¿çýãäýë

Öàöðàëûí äàâòàìæèéã èõýñãýõýä ôîòîýôôåêò ÿâàãäàí áîäèñò øèíãýõ ìàãàäëàë íü áàãàñíà.

Íýã ôîòîíû ýíåðãè àòîì äàõü ýëåêòðîíû õîëáîîñ ýíåðãýýñ îëîí äàõèí èõ áîëîõîä îãò øèíãýýãäýõã¿é.
Ó÷èð íü èõ ýíåðãèòýé ôîòîíû õóâüä àòîìûí ýëåêòðîí ÷ºëººò ýëåêòðîíîîñ ÿëãàãäàõã¿é áîëíî. ׺뺺ò
ýëåêòðîí ôîòîíûã øèíãýýäýãã¿é.
Äàâòàìæ ºñºõèéí õèðýýð ôîòîöàõèëãààí øèíãýýëòèéí ¿çýãäýë ýëåêòðîí äýýðõè ôîòîíû
ñàðíèëûí ïðîöåññîîð ñîëèãäîíî. Ôîòîöàõèëãààí ¿çýãäýëä ôîòîí á¿õ ýíåðãýý ýëåêòðîíä ºãäºã. Õàðèí
èõ ýíåðãèòýé ôîòîí íü ýëåêòðîíä ýíåðãèéíõýý õàãàñûã ºã÷ èõ äîëãèîíû óðòòàé áîëñîí ôîòîí ÷èãëýëýý
ººð÷ëºí ñàðíèõûã Êîìïòîíû ¿çýãäýë ãýæ íýðëýäýã. Èéìä ñàðíèñàí ôîòîíû äàâòàìæ àíõíûõààñàà
áàãàñàõ î >  áóþó ñàðíèñàí ôîòîíû äîëãèîíû óðò àíõíûõààñàà èõ áîëíî. Èéìýýñ ýíåðãè
õàäãàëàãäàõ õóóëü ¸ñîîð Êîìïòîíû ñàðíèëûí ¿åä òóññàí òóÿàíû äîëãèîíû  óðòààñ ñàðíèñàí òóÿàíû
äîëãèîíû l óðò èõ áàéíà. l>
h
  '    1  cos  (10. 34)
mc
áîëíî. Õýðýâ h, mo, c òîãòìîë õýìæèãäõ¿¿í¿¿äèéí òîîí óòãûã òàâèáàë
=0.0242 (1-cos) (10,35)
h
áîëíî. ¯¿íèé  0.0242 A o õýìæèãäõ¿¿íèéã Êîìïòîíû äîëãèîíû óðò ãýíý.
mo c
10,6 Ãýðëèéí äàðàëò

Ãýðëèéí äàðàëòûã ãýðëèéí äîëãèîí îíîëîîð òàéëáàðëàæ áîëäîã áîëîâ÷ áèä ýíä öàõèëãààí
ñîðîíçîí äîëãèîíû êâàíòûí îíîëîîð íü èõ õóðäòàé ôîòîíóóä ãàäàðãóóã ìºðãºæ èìïóëüñýý ººð÷ëºõ人
äàðàëò ó÷ðóóëíà ãýæ ¿çýí äàðàëòûí òîìú¸îã îëú¸. Õÿëáàðûã áîäîæ ãàäàðãóó äýýð ãýðýë ýãöýýð
òóñ÷ áàéíà ãýæ ¿çüå. Íýãæ õóãàöààíä íýãæ òàëáàé äýýð òóñ÷ áóé ôîòîíû òîîã N ãýæ òýìäýãëýí
íýã ôîòîíû h ýíåðãýýð ¿ðæ¿¿ëáýë íýãæ òàëáàé äýýð, íýãæ õóãàöààíä òóñ÷ áóé ãýðëèéí íèéò
Å ýíåðãè íü
  N  h (10,36)
áîëíî. Ãýðëèéí îéëòûí êîýôôèöèåíòèéã -ãîîð òýìäýãëýæ, ãýðëèéã íýâòð¿¿ëýõ êîýôôèöèåíò D=0
áóþó ãýðëèéã íýâòð¿¿ëýõã¿é ãýâýë ãàäàðãóó äýýð òóññàí N ôîòîíû N õýñýã íü îéõ áà (1-)N
h h
õýñýã íü øèíãýýãäýíý. Øèíãýýãäñýí íýã ôîòîí ãàäàðãóóä ººðèéí Pô  mô  c   èìïóëüñýý
c 
àëäàíà.
h
Øèíãýýãäñýí ôîòîíóóäûí ºãºõ íèéò èìïóëüñ íü :  1     N  (10,37)
c
áîëíî. Õàðèí îéñîí íýã ôîòîí ãàäàðãóóä ººðèéí èìïóëüñýýñ õî¸ð äàõèí èõ èìïóëüñ ºãíº. ¯¿íèéã îéñîí
ôîòîíû òîîãîîð ¿ðæ¿¿ëæ îéëòîîð ãàäàðãóóä ºãºõ íèéò èìïóëüñèéã îëáîë
h
  N 2 (10,38)
c

41
 Лекц-1
áîëíî. Îéõ áà øèíãýõ ¿åèéí ãàäàðãóóä ºãñºí íèéò èìïóëüñ íü ãàäàðãóó äýýðõè ãýðëèéí äàðàëòòàé
òýíö¿¿ òóë ãýðëèéí äàðàëò
h h N  h E
P   1    N   N 2   1    áóþó P  1   (10,39)
c c c c

Ýíä E  N  h òóññàí ãýðëèéí íèéò ýíåðãè, - îéëòûí êîýôôèöèåíò, ñ-ãýðëèéí õóðä áîëíî. Ýíý
òîìú¸î äàõü ãýðëèéí õóðä ìàø èõ òóë ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàðàëò áàãà áàéíà. Èéì áàãà äàðàëòûã
òóðøëàãà äýýð àæèãëàõàä ìàø òºâºãòºé þì. 1901 îíä Ëåáåäåâ ãýðëèéí äàðàëòûã òóðøëàãààð
òîäîðõîéëîâ.

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 11

Лекцийн агуулга: Ðåçåðôîðäûí òóðøëàãà. Àòîìûí öºìò çàãâàð áà ñîíãîäîã îíîë .

Бîðûí ïîñòóëàòóóä. Óñòºðºã÷èéí àòîìûí ñïåêòð .
Óñòºðºã÷èéí àòîìûí Áîðûí îíîë Ôðàíê- Ãåðöèéí òóðøëàãà

11,1 ÀÒÎÌÛÍ Á¯ÒÝÖ ÁÀ ÁÎÐÛÍ ÎÍÎË

1897 îíä Àíãëèéí ýðäýìòýí Äæ. Òîìñîí ýãýë Ẻì ýëåêòðîíûã íýýñýí áà ýëåêòðîí íü àòîìûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä îðäîã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí. Èéì ó÷ðààñ àòîì íü ¿ë õóâààãääàã ýãýë õýñýã áóñ, õàðèí íàðèéí
òºâºãòýé á¿òýöòýé áîëîõ íü áàòëàãäñàí. Àòîìûí á¿òöèéí òóõàé 1910 îíä Äæ. Òîìñîí àíõíû çàãâàðûã çîõèîâ.
Õàðèí 1911 îíä Àíãëèéí ýðäýìòýí Ý. Ðåçåðôîðä õèéñýí òóðøëàãóóäûíõàà ¿íäñýí äýýð Òîìñîíû àòîìûí
çàãâàð áóðóó ãýäãèéã áàòàëæ, àòîìûí öºìò çàãâàðûã çîõèîñîí áºãººä ºíºº ¿åèéã õ¿ðòýë ýíý çàãâàð
õýðýãëýãäýæ áàéíà.
Àòîìûí á¿òöèéí ýíý çàãâàðûã îíîëûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõàä Íüþòîíû ñîíãîäîã ìåõàíèê, ñîíãîäîã
öàõèëãààí äèíàìèêèéí îíîë ìóõàðäàëä îðæ, àòîì ìîëåêóë áîëîí åðººñ ìèêðîåðòºíöèéí õýìæýýíèé îðîí çàéä
ÿâàãäàæ áàéãàà ¿çýãäýë þìñûí ç¿é òîãòëûã ñîíãîäîã ôèçèê òàéëáàðëàæ òóñãàæ ÷àäàõã¿é ãýäýã íü
õàðàãäñàí. Ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòëûã íýýæ òàíèí ìýäýõ çîðèëò ôèçèê÷äèéí ºìíº òàâèãäñàí þì.
1913 îíä Äàíèéí ýðäýìòýí Í. Áîð óñòºðºã÷èéí àòîìûí öàöàðãàëòûí ñïåêòðèéã òàéëáàðëàõ, àòîìûí öºìò
çàãâàðûí îíîëûã ¿íäýñëýõ àíõíû àìæèëòòàé îðîëäëîãûã õèéñýí áà ýíý íü ìèêðîåðòºíöèéí õ¿ðýýíä áîëæ áóé
¿çýãäýë þìñûí ç¿é òîãòîëûí îíîë- êâàíò ìåõàíèêèéã á¿òýýí áîñãîõîä ÷óõàë ÷èãëýë, ñóóðü íü áîëñîí. Í.Áîð
ººðèéí ýíý îíîëûã á¿òýýõäýý Ïëàíêèéí êâàíòûí òóõàé òààìàãëàëûã àøèãëàñíààñ ãàäíà ñîíãîäîã ìåõàíèêààñ
á¿ðýí òàòãàëçàõã¿éãýýð ò¿¿íèé çàðèì îéëãîëòóóäûã æèøýýëáýë,ýëåêòðîíû öºìºº òîéðîí ýðãýõ òðàåêòîðè ,
òîéðãèéí ðàäèóñ ãýõ ìýò îéëãîëòóóäûã õýðýãëýñýí íü óã îíîëûã õàãàñ êâàíò, õàãàñ ñîíãîäîã ìåõàíèêèéí
àãóóëãàòàé áîëãîñîí þì. Òèéìýýñ Áîðûí îíîë íü õýäèéãýýð óñòºðºã÷ áà ò¿¿íòýé òºñººòýé ñèñòåìèéí øèíæ
÷àíàð ( ýíåðãèéí ò¿âøèí, öàöàðãàëòûí ñïåêòð ãýõ ìýò) -ûã òàéëáàðëàæ ÷àäñàí áîëîâ÷ õàðèí ãåëè áîëîí îëîí
ýëåêòðîíò àòîìóóäûí òàëààð òóðøëàãàòàé òîõèðîõã¿é ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýñýí þì.
11.2. Àòîìûí ñïåêòðèéí ç¿é òîãòîë. Óñòºðºã÷èéí àòîìûí ñïåêòð. Áàëüìåðèéí òîìú¸î
Õýðâýý õèéí öàõèëàëòûí õîîëîéã óñòºðºã÷ººð áèø õàðèí àçîòîîð ä¿¿ðãýâýë ìàø íÿãò áàéðøñàí
øóãàìóóäààñ òîãòñîí òóñãààð ñàëàíãèä á¿ëã¿¿ä á¿õèé ñïåêòð ¿¿ñýõ áà ò¿¿íèéã ñóäàëò ñïåêòð ãýäýã.
Õî¸ð àòîìò N2 ìîëåêóëààñ òîãòñîí àçîòûí õèéí öàöðàë íü ñóäàëò ñïåêòðòýé áà ò¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñýë
íü øóãàìàí ñïåêòðòýé öàöðàëààñ ººð ó÷èð øàëòãààíòàé. Õàðèí óëàéññàí óòàñíààñ ¿¿ñýõ öàãààí ãýðëèéí
ñïåêòð íü òàñðàëòã¿é áàéäàã. Íàðíààñ öàöàðãàõ ãýðëèéí ñïåêòð ÷ ìºí èéì áàéäãèéã áèä ìýäíý. Èéì
ñïåêòðèéã íèë ñïåêòð ãýíý.
Õýðâýý öàãààí ãýðëèéã íýã àòîìò õèé, æèøýýëáýë óñòºðºã÷ äóíäóóð íýâòð¿¿ëæ ò¿¿íèé ñïåêòðèéí
çóðãèéã àâ÷ ¿çâýë íèë ñïåêòðèéí äîòîð ñàëàíãè òóñãààð õàð øóãàìóóä áàéãààã àæèãëàæ áîëíî. ¯¿íèéã áèä
42
 Лекц-1
øèíãýýëòèéí ñïåêòð ãýæ íýðëýäýã. Ýäãýýð øóãàìóóäûí áàéðøèë íü óñòºðºã÷èéí ñïåêòðèéí õóðö òîä
øóãàìóóäûí äîëãèîíû óðòóóäòàé òîõèðäîã, ººðººð õýëáýë õèé (óñòºðºã÷) íü ººðèéí öàöðóóëäàã ñïåêòðòýé
èæèë ñïåêòðòýé öàöðàëûã òóñàæ áóé ãýðëýýñ øèíãýýæ àâäàã áàéíà.
Óñòºðºã÷èéí àòîìûí öàöðàëûí ñïåêòðèéí Áàëüìåðèéí öóâðàë äàõü øóãàìóóäàä õàðãàëçàõ äîëãèîíû
óðòûã òîäîðõîéëæ áîëîõ
1  1 1
 R 2  2  , n  3 ,4 ,5..... (11.1)
 2 n 
òîìú¸îã Øâåäèéí ôèçèê÷ Ðèäáåðã àíõ íýýæ îëñîí. Ýíý òîìú¸îíä áàéãàà R-èéã Ðèäáåðãèéí òîãòìîë ãýæ
íýðëýäýã áà

0
R=1,0973731* 10 3 ( A) 1  1,0973731* 10 7 ì 1 ãýñýí òîãòìîë òîîí óòãàòàé. (11.1) òîìú¸îíä n=3 ãýæ
o o
àâáàë   6563 A ( H  - óëààí øóãàì ) n=4 ãýâýë   4861 A ( H  - öýíõýð

øóãàì ) ãàðíà. n-èéí óòãà ºñºõ òóòàì õàðãàëçàõ äîëãèîíû óðòóóä íü óëàì á¿ð îéðòîæ, õàðèí øóãàìóóäûí
ýð÷èì íü áóóð÷ á¿äãýðäýã. Ýöýñò íü n=  ãýæ àâáàë öóâðàëûí õÿçãààðûã ãàðãàæ àâ÷ áîëîõ áà
o
  3646 A
Áàëüìåðèéí öóâðàëààñ ãàäíà óñòºðºã÷èéí àòîìûí ñïåêòð äîòîð ò¿¿íèé óëüòðà ÿãààí áà èíôðà óëààí
ìóæóóäàä õýä õýäýí öóâðàëóóä áàéãààã òîãòîîñîí (10.1 -ð õ¿ñíýãò).
10.1-ð õ¿ñíýãò
Öóâðàëûí Ñïåêòðèéí ìóæ Öóâðàëûí òîìú¸î Öóâðàëûí
íýð õÿçãààð (n= 
)
Ëàéìàíû Óëüòðà-ÿãààí 1 1 1  o

öóâðàë   R 2  2  911 .27 A

 1 n 
n  2,3,4,...
Áàëüìåðèéí Õàðàãäàõ ãýðýë 1  1 1  o

öóâðàë    R 2  2  3645 A
 2 n 
n  3,4,5,...
Ïàøåíèé Èíôðà-óëààí 1 1 1  o

öóâðàë    R 2  2  8201.4 A
 3 n 
n  4,5,6,...
Áðýêýòèéí Èíôðà-óëààí 1  1 1  o

öóâðàë    R 2  2  14580 A
 4 n 
n  5,6,7,....
Ïôóíäûí Èíôðà-óëààí 1 1 1  o

öóâðàë    R 2  2  22782 A
 5 n 
n  6,7,8,...

Ýäãýýð öóâðàëûã íèéòýä íü èëýðõèéëæ ÷àäàõ íýã åðºíõèé òîìú¸îã áè÷üå.

1  1 1
 R 2  2  (11.2)
 m n 
Óã òîìú¸îíä Ëàéìàíû öóâðàëä m=1, Áàëüìåðèéí öóâðàëä m=2 ãýõ ìýò óòãûã òàâèõ áà n íü (m+1)-ýýñ
R R
ýõëýí á¿õýë òîîí óòãóóäûã àâíà. Õýðýâ T(n)=
2
, T(m)= 2 ãýñýí òýìäýãëýëèéã àøèãëàâàë
n m
Áàëüìåðèéí öóâðàëûí 1-ð øóãàìûí äàâòàìæèéã   T ( 2)  T (3) , Ïôóíäûí öóâðàëûí 2-ð øóãàìûí
äàâòàìæèéã   T (5)  T (7) ãýõ ìýò÷èëýí

43
 Лекц-1
òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíä îðóóëæ àâ÷ ¿çýæ áàéãàà T(n) ôóíêöèéã ñïåêòðèéí òåðì ãýæ íýðëýäýã . Áóñàä
ýëåìåíò¿¿äèéí àòîìûí ñïåêòðèéí ñóäàëãààíààñ òýäãýýðèéí øóãàìûí äàâòàìæ íü ìºí ë õî¸ð òåðìèéí ÿëãàâàðààð
 nm  T ( m)  T ( n) (11.3) èëýðõèéëýãääýãèéã õàðóóëñàí.

Õàðèí îëîí ýëåêòðîíò àòîìóóäûí õóâüä T(n) íü óñòºðºã÷èéíõººñ àðàé èë¿¿ íàðèéí òºâºãòýé õýëáýðòýé
èëýðõèéëýëýýð òîäîðõîéëîãäîõîîñ ãàäíà (11.3) òîìú¸îíû íýã áà õî¸ðäóãààð ãèø¿¿ä íü òåðìèéí ººð ººð
ýãíýýíýýñ àâ÷ òàâèãääàã.
Àòîìûí ñïåêòðèéí øóãàìóóäûí äàâòàìæèéã òîäîðõîéëæ áóé (11.3) òîìú¸îíä m áà n íü ãàãöõ¿¿ á¿õýë
òîîí óòãûã àâ÷ áàéãàà íü ìèêðîåðòºíö äýõ ¿çýãäýë þìñûí ç¿é òîãòîëûí íýãýí ºâºðìºö ÷àíàðûã òóñãàæ
áàéãàà þì.

10,3. Àòîìûí á¿òöèéí çàãâàð. Ðåçåðôîðäûí òóðøëàãà

Ýëåêòðîíûã íýýñíèéõýý (1897) äàðààãààð Àíãëèéí ýðäýìòýí Äæ.Òîìñîí ðàäèîèäýâõò ÷àíàð, êàòîäûí
òóÿà, ýåðýã öýíýãòýé èîí ¿¿ñýõ çýðýã ¿çýãäë¿¿äýä òóëãóóðëàí 1903 îíä àòîìûí á¿òöèéí òóõàé àíõíû
çàãâàðûã äýâø¿¿ëñýí. Ýíý çàãâàð ¸ñîîð àòîì íü 10 8 c ì ðàäèóñòàé áºìáºðöºã áºãººä ýåðýã öýíýã íü ýíý
áºìáºðöãèéí äîòîð æèãä òàðõñàí ¿¿ë áàéäàëòàé òàðõàõ áà ñºðºã öýíýãòýé ýëåêòðîíóóä íü óã ýåðýã
öýíýãèéíõýý ¿¿ë äîòîð øèãòãýñýí ¿ðë¿¿ä ìýò áàéðøèíà (27.2-ð çóðàã). Ýåðýã öýíýãèéí íèéò õýìæýý á¿õ
ýëåêòðîíû öýíýãèéí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ ó÷èð àòîì á¿õýëäýý öàõèëãààí ñààðìàã áàéíà.
Æèãä öýíýãëýãäñýí áºìáºðöãèéí äîòîðõ öàõèëãààí îðíû õ¿÷ëýãèéã Ãàóññûí ñèñòåìä áè÷âýë:
e
E( r )  3 r (0<r<R) (11.4) Ýíä e- áºìáºðöãèéí öýíýãèéã íýã
R
ýëåêòðîíû öýíýãòýé òýíö¿¿ áàéõààð áóþó íýã ýëåêòðîí á¿õèé óñòºðºã÷èéí àòîìûã àâ÷ ¿çýâ.R- áºìáºðöãèéí
ðàäèóñ. Èéìä òýíöâýðèéí áàéðëàëààñ (áºìáºðöãèéí òºâººñ) r çàéä îðøèõ ýëåêòðîíä ýíý îðíû ç¿ãýýñ
¿éë÷ëýõ õ¿÷ íü
e2
F  ( e ) E   r  kr (11.5) áîëíî. Èéì íºõöºëä ÿìàð íýã àðãààð òýíöâýðèéí
R3
áàéðëàëààñàà ãàðñàí ýëåêòðîí íü
k e2
  (11.6) äàâòàìæòàé õýëáýëçëèéã õèéíý. ¯¿íä e-
m R3  m
ýëåêòðîíû öýíýã,m- ò¿¿íèé ìàññ,R- àòîìûí ðàäèóñ. Ñîíãîäîã
öàõèëãààí äèíàìèêèéí îíîëîîð ýíý òîõèîëäîëä àòîì íü (11.5) òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãäýõ äàâòàìæòàé íýã ºíãèéí
ãýðëèéã öàöðóóëíà. (11.6) òîìú¸îã àòîìûí ðàäèóñûí õýìæýýã ¿íýëýõýä àøèãëàÿ. ¯çýãäýõ ãýðëèéí ìóæèä
o
  6000 A ãýâýë   3 *10 ðàä/ñ áîëæ
15

1
4.8 * 10 20
R(  27 2 30
) 3 vb  3 * 10 8 vb áîëîõ áà ýíý íü òóðøëàãààð òîãòîîãäñîí àòîìûí ðàäèóñòàé
0.9 * 10 * 3 * 10
íýãýí ýðýìáèéí ó÷ðààñ Òîìñîíû çàãâàð àòîìûí õýìæýýã åðºíõèéä íü çºâ òóñãàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ãýâ÷
óã çàãâàð íü ñïåêòðèéí øóãàìóóä ¿¿ñýõ, òýäãýýðèéí õàðèëöàí áàéðøèõ ç¿é òîãòëûã
òàéëáàðëàæ îãò ÷àäààã¿é . Òîìñîíû çàãâàðûí áóðóóã Ý. Ðåçåðôîðäûí òóðøëàãà áàòòàé íîòîëæ ºãñºí.
Èéíõ¿¿ Òîìñîíû àòîìûí çàãâàð íü áîäèò áàéäàëä òîõèðîõã¿é ãýäýã íü íîòëîãäñîí òóë öààøèä
õýðýãëýãäýõýý áîëüñîí áºãººä ò¿¿íèéã àòîìûí á¿òýö, òîãòöûã òàéëáàðëàõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãûí íýãýí
æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çäýã þì. Àòîìûí á¿òöèéí òàëààð Òîìñîíû äýâø¿¿ëñýí çàãâàðûã øàëãàõ , ò¿¿íèé äîòîðõ
ýåðýã áà ñºðºã öýíýã¿¿äèéí áàéðøèëòûã òàíäàõ òóðøëàãûí øóóä àðãóóäûí íýã íü àòîìûã öýíýãòýé, õóðä
èõòýé Ẻ캺ð áóóäàæ ò¿¿íèé ñàðíèëûã ( õàçàéëòûã) ñóäëàõ ÿâäàë áàéñàí.

Ðåçåðôîðäûí òóðøëàãà.

1911 îíä Àíãëèéí ýðäýìòýí Ý. Ðåçåðôîðä àíõ ýíý ñàíààã ñýäýæ, ººðèéí øàâü íàðûí õàìò àëòíû
(z=79) õàëüñàí õóóäñûã (çóçààí l=6*10 -4 ìì)  -Ẻ캺ð áóóäàæ ò¿¿íèé ñàðíèëûã ñóäàëñàí. Ðåçåðôîðäûí
òóðøëàãûí õÿëáàð÷èëñàí á¿ä¿¿â÷èéã 27.3-ð çóðàã äýýð õàðóóëàâ.
Öàöðàã èäýâõò ýëåìåíò ïîëîíèé (P 0-214)- ã  - Ẻìèéí ¿¿ñã¿¿ð áîëãîæ õýðýãëýñýí áà òýð íü 7.68
Ìý èæèë æèãä ýíåðãèòýé  -Ẻìèéã öàöðóóëäàã. ¯¿ñã¿¿ðèéã õàð òóãàëãàí ñàâàíä áàéðëóóëæ, ò¿¿íäýý
 -Ẻìèéí óðñãàë íèñ÷ ãàðàõ í¿õèéã ãàðãàæýý.  -Ẻìèéí ìàø íàðèéí áàãöûã ãàðãàæ àâàõûí òóëä áàãö
õÿçãààðëàã÷ í¿õòýé õî¸ð êîëëèìàòîðûã àøèãëàñàí áàéíà. Íèìãýí õóóäñûã äàéð÷ íýâòëýí ãàðñàí  - Ẻì íü

44
 Лекц-1
õ¿õýðò öàéð (ZnS ) -ààð á¿ðõñýí äýëãýö (Ý) äýýð òóñ÷ ñöèíòèëëÿö ÿâàãäàæ ãýðëèéí î÷ ¿¿ñãýõ ó÷èð
ò¿¿íèéã ìèêðîñêîïîîð õàðæ òîîëæ àâíà. Ñàðíèëûí ºíöãèéã  -ýýð òýìäýãëýñýí áà ìèêðîñêîï,
äýëãýö íü ñàðíèóëàã÷ íèìãýí õóóäàñíû òºâèéã äàéðñàí òýíõëýãèéã òîéð÷ ýðãýõ áîëîìæòîéãîîð õèéãäñýí
ó÷ðààñ ÿíç á¿ðèéí  -ºíö㺺ð ñàðíèñàí  -Ẻìèéã àæèãëàæ òîîëæ áîëíî. ̺í àãààðûí ìîëåêóë äýýðõè  -
Ẻìèéí ñàðíèëûã àðèëãàõûí òóëä áàãàæèéã àãààðûã íü ñîðóóëæ àâñàí áèò¿¿ ñàâíû äîòîð áàéðëóóëæýý.
Ðåçåðôîðä, Ãåéãåð, Ìàðñäåí íàðûí òóðøëàãà äýýð èõýíõ  Ẻì íèìãýí àëòàí õóóäñûã ÿìàð ÷
õàçàéëòã¿éãýýð íýâòýð÷ ãàð÷ áàéãààã òîãòîîñíû çýðýãöýý ìºí èõ ºíö㺺ð (   900 ) ñàðíèñàí  Ẻì
áàéãààã èëð¿¿ëýâ. Òóðøëàãûí ýíý ìàòåðèàëûã íàðèéí çàäëàí øèíæèëñíèé ¿íäñýí äýýð  -Ẻìèéí
ýíýõ¿¿ õ¿÷òýé ñàðíèë íü àòîìûí äîòîð ìàø áàãà çàéä èõ ìàññòàé ýåðýã öýíýã òºâëºð÷ õ¿÷òýé öàõèëãààí
îðîí ¿¿ññýíýýñ áîëæ ¿¿ñíý ãýñýí ä¿ãíýëòèéã Ðåçåðôîðä ãàðãàñàí. Ýëåêòðîíû ìàññ  -Ẻìèéíõººñ äàðóé
7200 ãàðóé áàãà ó÷ðààñ ýëåêòðîí äýýð èéì õ¿÷òýé ñàðíèë áîëæ ÷àäàõã¿é òóë

1. ãàãöõ¿¿ àòîìûí ýåðýã öýíýã íü ë ò¿¿íèé áàðàã á¿õ ìàññ àãóóëñàí ìàø áàãà îðîí çàéã ýçëýõ ¸ñòîé áîëíî.
Ýíý ä¿ãíýëò äýýð òóëãóóðëàí 1911 îíä Ðåçåðôîðä àòîì íü ò¿¿íèé áàðàã á¿õ ìàññûã
àãóóëñàí ìàø áàãà õýìæýýòýé ( r ~ 10 15 ì) ýåðýã öýíýãòýé öºì áà ò¿¿íèéã òîéðñîí ýëåêòðîíû ¿¿ëíýýñ
òîãòîíî ãýñýí àòîìûí çàãâàðûã äýâø¿¿ëñýí. Àòîìûí ýíý á¿òöèéã öºìò- çàãâàð ãýæ íýðëýäýã.
2.  Ẻì áà öºì íü öýãýí õýìæýýòýé öýíýã¿¿ä .
3. Ýåðýã öýíýãòýé öºì áà  -Ẻìèéí õîîðîíäûí Êóëîíû öàõèëãààí ñòàòèê ò¿ëõýëöëèéí õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð
ñàðíèë ÿâàãäàíà.
4. Àëòíû àòîìûí öºìèéí ìàññ (À=197 ì.à.í. ) íü  Ẻìèéíõòýé (À=4ì.à.í.) õàðüöóóëàõàä õ¿ðýëöýõ¿éö èõ
òóë öºìèéí òèéðýëòèéí êèíåòèê ýíåðãèéã òîîöîõã¿é áàéæ áîëíî.
5.  - Ẻì íü öºìèéí õ¿÷íèé ¿éë÷ëýõ ìóæ ðóó íýâòýð÷ îðîõã¿é áºãººä èéìä öºìèéí *õ¿÷òýé* õàðèëöàí
¿éë÷ëýëèéã òîîöîõ õýðýãã¿é.

10,4. Óñòºðºã÷ áà ò¿¿íòýé òºñººòýé àòîìûí Áîðûí îíîë.

Ðåçåðôîðäûí òóðøëàãààð áàòëàãäñàí àòîìûí öºìò çàãâàðûã îíîëûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõûí òóëä
1911 îíä ýðäýìòýí Í.Áîð ñîíãîäîã ôèçèêèéí çàðèì çàð÷èìä çºð÷èëäñºí öîî øèíý îíîëûã çîðèãòîé äýâø¿¿ëñýí.
Áî𠺺ðèéíõºº ýíý îíîëûãõàìãèéí ýíãèéí á¿òýöòýé õÿëáàð àòîì óñòºðºã÷èéí àòîìä õýðýãëýñýí íü èõ àìæèëòàíä
õ¿ðãýñýí áîëíî.

Í.Áîð íü òóðøëàãààð áàòòàé íîòëîãäñîí àòîìûí öàöðàëûí øóãàìàí ñïåêòð, öºìò çàãâàðûã
òàéëáàðëàæ ÷àäàõ îíîëûã ãàðãàõ çîðèëò òàâüñàí áà ¿¿íèé òóëä àòîìûí äîòîðõ ýëåêòðîíû õºäºë㺺íèéã àâ÷
¿çýõäýý ñîíãîäîã ôèçèêèéí çàðèì îéëãîëò , ç¿é òîãòîëûã àâ÷ õýðýãëýñýí áîëîâ÷ òóðøëàãûí áàðèìò , Ïëàíêèéí
êâàíò îíîëîîñ ¿¿äýëòýé õýä õýäýí ñàíààã îíîëûíõîî òóëãóóð ñóóðü áîëãîí àâñàí áà òýäãýýðèéã Áîðûí
¿íäýñëýë ãýæ íýðëýäýã.
Íýãä¿ãýýð ¿íäýñëýë ( òîãòîíãè òºëºâèéí òóõàé ). Àòîìä ýëåêòðîíóóä òîãòâîðòîé îðøèæ ÷àäàõ íèëýýä òîîíû
ñòàöèîíàð ( òîãòîíãè ãýñýí óòãàòàé ¿ã ) òºëâ¿¿ä áàéäàã. Ýäãýýð òºëºâò õàðãàëçàõ îðáèòóóäààð ýëåêòðîí
öºìºº òîéðîí õýäèéãýýð õóðäàòãàëòàé ýðãýõ áîëîâ÷ öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã öàöðóóëàõã¿é.
Õî¸ð äóãààð ¿íäýñëýë.( èìïóëüñèéí ìîìåíòèéí êâàíò÷ëàë). Ñòàöèîíàð òºëâ¿¿ä äýõ ýëåêòðîíû èìïóëüñèéí ìîìåíò
íü äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëîãäîõ çºâõºí òàñðàëòòàé êâàíò÷ëàãäñàí óòãóóäûã àâ÷ ººð÷ëºãäºíº.
Ln  mvr  n (11.25)
h
¯¿íèé m- ýëåêòðîíû ìàññ, v- ýëåêòðîíû øóãàìàí õóðä, r- ýëåêòðîíû îðáèòûí ðàäèóñ ,   h-Ïëàíêèéí
2
òîãòìîë, n=1,2,3,... ãýõ ìýò á¿ðýë òîîíóóä . n-èéã ãîë êâàíò òîî ãýäýã áºãººä ýëåêòðîíû îðáèòûí äóãààðûã
çààíà.
Ãóðàâäóãààð ¿íäýñëýë (öàöðàëûí òóõàé). Ýëåêòðîí íýã ñòàöèîíàð òºë⺺ñ íºãººä øèëæèõýä íýã êâàíò
ýíåðãèéã öàöðóóëàõ áóþó øèíãýýíý. Õýðýâ èõ ýíåðãèòýé òºë⺺ñ áàãà ýíåðãèòýé òºëºâ ð¿¿ ýëåêòðîí
øèëæâýë ( ººðººð õýëáýë öºìººñ õîë îðøèõ îðáèòîîñ îéðõîí îðøèõ îðáèò ðóó øèëæèõ ¿åä ) ýíåðãèéã ãàäàãøàà
öàöðóóëíà. Õýðýâ áàãà ýíåðãèòýé ( öºìä îéðõîí îðøèõ îðáèòîîñ ) òºë⺺ñ èõ ýíåðãèòýé ( õîë îðøèõ
îðáèò ðóó ) òºëºâ ð¿¿ ýëåêòðîí øèëæèõèéí òóëä ãàäíààñ ýíåðãèéã øèíãýýæ àâíà.
Èéìä ýëåêòðîí n -ä¿ãýýð èõ ýíåðãèòýé îðáèòîîñ m äóãààð áàãà ýíåðãèòýé îðáèò ðóó øèëæâýë öàöðóóëàõ êâàíòûí ýíåðãè íü ýäãýýð
òºëâ¿¿ä äýõ ýëåêòðîíû ýíåðãèéí ÿëãàâàðòàé òýíö¿¿ áîëíî.

  E n  E m (11.26)

45
 Лекц-1
Áîðûí ¿íäýñëýë¿¿äèéã íàðèéí àâ÷ ¿çâýë äàðààõ ç¿éëèéã àæèãëàæ áîëíî. Àòîìûí öºìò çàãâàð ,
ñîíãîäîã ôèçèêèéí õóóëü õî¸ðûí çºð÷ëèéã àðèëãàõ , ìºí óñòºðºã÷èéí àòîìûí ñïåêòðèéí ç¿é òîãòîë öàöðàëûí
êâàíò ÷àíàðûã òàéëáàðëàõûí òóëä Áîð íýã áà ãóðàâäóãààð ¿íäýñëýëýý îðóóëæýý. (11.26) òîìú¸îíîîñ
óñòºðºã÷èéí àòîìûí öàöðóóëàõ ãýðëèéí äîëãèîíû äàâòàìæèéã îëáîë :
E  Em  Em   En 
 nm  n       n  m 
      
 E   E  R R
Ýíý òîìú¸îã (11.2) áà (11.3) òîìú¸îòîé õàðüöóóëâàë T m   T n     m     n   2  2 áóþó
      m n
R
En   (11.27)
n2
En R
T  n    ãýæ îëäîíî. Ýíý íü òåðì T(n) àòîìûí ñòàöèîíàð ( òîãòîíãè ) òºëâèéí ýíåðãè E n-òýé
 n2
õîëáîîòîéã õàðóóëæ áàéíà . (11.27) òîìú¸îíä îðæ áóé á¿õýë òîî m,n íü àòîìûí ýíåðãè êâàíò÷ëàãäñàí òîäîðõîé
ò¿âøí¿¿äòýé áàéäãèéã èëýðõèéëæ áóé õýðýã þì. (27.27) òîìú¸îíîîñ n=1 áàéõàä óñòºðºã÷èéí àòîìûí ýëåêòðîí
õàìãèéí áàãà ýíåðãèòýé òºëºâò îðøèõ òóë ýíý òºëºâ íü áóñàä á¿õ áîëîìæèò òºëâ¿¿äèéã ( n>1 ) áîäâîë
èë¿¿ òîãòâîðòîé áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã ¿íäñýí òºëºâ ãýäýã. n>1 òºëºâ¿¿äèéã öî÷èðñîí áóþó ºäººãäñºí òºëºâ
ãýíý. n-èéí óòãà ºñºõ äóòàì õàðãàëçàõ çýðãýëäýý ýíåðãèéí ò¿âøí¿¿äèéí õîîðîíäîõ çºð¿¿ óëàì áàãàñ÷ óëìààð
n   ¿åä E   0 áîëíî. (11.27) òîìú¸îí äàõü õàñàõ òýìäýã íü àòîìûí ýëåêòðîí öºìòýéãýý õîëáîîòîéã
õàðóóëæ áàéíà. Ýíåðãèéí àáñîëþò óòãà E n -èéã n -ð îðáèò äýýð áàéãàà ýëåêòðîíû õîëáîîñ ýíåðãè ãýæ
¿çýæ áîëíî. Òýãâýë E   0 áîëîõ ¿åä ýëåêòðîí öºìººñºº ñàëæ ÷ºëººò áàéäàëä øèëæèõ áà ¿¿íèéã àòîì
èîí÷ëîãäîæ áàéíà ãýæ íýðëýäýã.

Èîí÷ëîëûí ýíåðãè íü àáñîëþò õýìæýýãýýðýý óã òºëºâ äýõü ýëåêòðîíû õîëáîîñûí ýíåðãèòýé òýíö¿¿. Àòîìààñ
ýëåêòðîíûã íü öàõèëãààí îðíû ¿éë÷ëýëýýð òàñàëæ áîëäîã áà ýíä øààðäëàãàòàé öàõèëãààí îðíû ïîòåíöèàëûã
èîí÷ëîëûí ïîòåíöèàë ãýäýã. Èîí÷ëîëûí ýíåðãèéã èîí÷ëîëûí ïîòåíöèàëààð èëýðõèéëáýë:
Eèîí  e 
¯¿íèé e- ýëåêòðîíû öýíýã,  - èîí÷ëîëûí ïîòåíöèàë áîëíî.
E R
  èîí  (11.28)
e en 2
Ýíý èëýðõèéëýëä áàéãàà òîãòìîëóóäûí óòãûã òàâüæ, n=1 ãýâýë óñòºðºã÷èéí àòîìûí ¿íäñýí òºë⺺ñ
ýëåêòðîí èîí÷ëîãäîõ ïîòåíöèàë   13,53 B ãýæ îëäîíî.
Áîðûí õî¸ðäóãààð ¿íäýñëýë íü òýð ¿åäýý ÿìàð÷ òóðøëàãûí ñóóðèëàë ãýõ ç¿éëã¿é áàéñàí áîëîõîîð
ò¿¿íèéã çºâõºí ñóóò ñýòãýëãýýíèé ¿ð ä¿í ãýæ ¿çâýë çîõèíî. Ýäãýýð ¿íäýñëýëäýý òóëãóóðëàí Í.Áîð
óñòºðºã÷ áà ò¿¿íòýé òºñòýé àòîìóóäûí öàöaðãàõ ãýðëèéí äîëãèîíû ñïåêòðèéã òîîöîæ , Ðèäáåðãèéí òîãòìîëûí
óòãûã îíîëîîð áîäîæ ãàðãàñàí.
Îäîî áèä óñòºðºã÷èéí àòîìä Áîðûí îíîëûã õýðýãëýñýí îíîëûí òîîöîîã àâ÷ ¿çüå. Óñòºðºã÷èéí àòîì íü

íýìýõ öýíýãòýé ïðîòîí , ò¿¿íèéã òîéðîí ýðãýõ õàñàõ öýíýãòýé íýã ýëåêòðîíîîñ òîãòäîã õàìãèéí õÿëáàð
á¿òýöòýé àòîì áîëíî. Ïðîòîí íü ýëåêòðîíîîñ áàðàã 2000 äàõèí õ¿íä Ẻì ó÷ðààñ ò¿¿íèéã õºäºë㺺íã¿é îðøèõ áà
õàðèí ýëåêòðîí íü ïðîòîí ( öºì) äýýð òºâòýé òîéðãîîð ýðãýíý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Áîðûí íýãä¿ãýýð ¿íäýñëýë íü
óñòºðºã÷èéí àòîìûí íèéò ýíåðãèéã òîäîðõîéëîõ áîëîëöîîã îëãîíî.
Íýãýíò ïðîòîíûã õºäëºõã¿é ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîëîõîîð óñòºðºã÷èéí àòîìûí íèéò ýíåðãèéã ýëåêòðîíû
ýíåðãèòýé íü òýíö¿¿ ãýæ ¿çüå. Ýëåêòðîí öºìºº òîéðîí ýðãýõýä Êóëîíû òàòàëöëûí õ¿÷ òºâä òýì¿¿ëýõ õ¿÷íèé
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Èéìä
me v 2 1 e2
 (11.29)
r 4 0 r 2
ãýæ áè÷èæ áîëíî. ¯¿íä : me -ýëåêòðîíû ìàññ,  0  8.85 * 10
12
ô/ì-öàõèëãààí òîòìîë, v-ýëåêòðîíû øóãàìàí
3
õóðä, r-òîéðãèéí ðàäèóñ. (11.29) òîìú¸îíû õî¸ð òàëûã r -ýýð ¿ðæ¿¿ëüå. Èíãýõýä
m v2 1 e2 3 1
r3 e  r áóþó me v r 
2 2
e 2 r áîëîõ áà îäîî ýíý òîìú¸îíû õî¸ð òàëûã m e-ýýð ¿ðæ¿¿ëæ
r 4 0 r 2 4 0
(11,25) òîìú¸îòîé õàðüöóóëâàë ýëåêòðîí öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí öàöðóóëàõã¿éãýýð òîãòâîðòîé îðøèõ
îðáèòûí ðàäèóñóóä:

46
 Лекц-1
2
4 0  2
rn = n , (n=1,2,3,...) (11.30) ãýñýí òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëîãäîíî.
me e 2
¯íäñýí òºëâèéí (n=1) ðàäèóñûã îëáîë
4 0 2
r1  2
 0.53 * 10  10 b (27.31) áîëîõ áà ýíý íü àòîìûí øóãàìàí õýìæýýã òîäîðõîéëñîí òóðøëàãûí ¿ð
me
ä¿íòýé òîõèðäîã. ¯¿íèéã Áîðûí ðàäèóñ ãýæ íýðëýäýã. (11.30) òýãøèòãýëýýñ
rn  r1 * n 2 (11.32) áîëîõ áà ººðººð õýëáýë ýíý íü òîãòîíãè
òºëâ¿¿äèéí îðáèòûí ðàäèóñóóä íü êâàíò÷ëàãäñàí r1 ,4 r1 ,9r1 ...... óòãóóäûã àâíà ãýñýí ¿ã þì.
1 e2
Îäîî áèä ýëåêòðîíû íèéò ýíåðãèéã îëú¸. Òýãâýë E=Ek+Eï=  áîëîõ áà ýíý
8 0 r
òîìú¸îíä r-èéí óòãûã (27.30) òîìú¸îíîîñ àâ÷ îðëóóëâàë íèéò ýíåðãè íü :
1 e2 me e 4 1
E  En    
8 0 4 0  n
2 2
32  0  n 2 (11.33) ãýñýí òàñàëäàíãè êâàíòëàãäñàí óòãóóäûã àâíà.
2 2 2

me e 2
Ýíåðãèéí àâ÷ áîëîõ çºâøººðºãäñºí óòãóóä íü (11.33) òîìú¸îãîîð

òîäîðõîéëîãäîõ áà ¿¿íä n=1,2,3 ãýõ ìýò á¿õýë òîîí óòãûã àâäàã ãîë êâàíò òîî áîëíî. Ýëåêòðîíû ìàcc (m e

=9,11*10-31 êã), öýíýã (e=1,6*10-19 êë) áîëîí áóñàä òîãòìîëóóäûí óòãûã (11.33) òîìú¸îíä îðëóóëáàë

13,6
óñòºðºã÷èéí àòîìûí ýíåðãè En   ý n=1,2,3.. (11.331) áîëíî.
n2

Àòîìûí ¿íäñýí òºëºâ áóþó õàìãèéí áàãà ýíåðãèòýé òºëºâò n=1 áàéäàã ó÷ðààñ ò¿¿íèé ýíåðãè íü E 1=-

13.6ýâ áîëíî. 11.10-ð çóðàã äýýð ýíåðãèéí çºâøººðºãäñºí óòãóóäûã õýâòýý øóëóóíóóäààð òýìäýãëýñýí

óñòºðºã÷èéí àòîìûí ýíåðãèéí òºâøíèé äèàãðàììûã õàðóóëàâ. n=1-ýýñ ýõëýýä n= õ¿ðòýëõ á¿õ òºëâ¿¿ä

íü õàñàõ òýìäýãòýé ýíåðãèòýé ó÷ðààñ õîëáîîñò òºëºâ¿¿ä þì.

10,6 Ôðàíê -Ãåðöèéí òóðøëàãà.

1913 îíä ãåðìàíû ýðäýìòýí Ä.Ôðàíê, Ã.Ãåðö íàð 1 áà 3-ð ¿íäýñëýëèéã òóðøëàãààð áàòàëñàí.
Ýíý òóðøëàãàä öàõèëãààí îðîíä õóðäàññàí ýëåêòðîíóóäûã õèé äóíäóóð íýâòð¿¿ëæ, õèéí àòîìòàé
ýëåêòðîíû ìºðãºëäºõ ¿çýãäëèéã ñóäàëñàí.

47
 Лекц-1

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 12

Лекцийн агуулга: Äå- Áðîéëûí äîëãèî. Òîäîðõîé áóñûí õàðüöàà. Äîëãèîíû ôóíêö . Øðåäèíãåðèéí
òýãøèòãýë , ò¿¿íèé çàðèì õýðýãëýý . Êâàíò òîîíóóä. Ýëåêòðîíóóä àòîìûí äîòîð ýíåðãèéí ò¿âøíýýð
ò¿ãýõ.
12,1 Де Бройлын долгион
Ãýðëèéí ìºí ÷àíàðûí òàëààðõè îéëãîëò òºñººëºë ºðãºæèæ ã¿íçãèé ñóäëàãäñíû ¿ð ä¿íä îïòèêèéí
¿çýãäë¿¿äýä ºâºðìºö õî¸ðäìîë ÷àíàð èëýðäýã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí. Ãýðëèéí äîëãèîí ìºí ÷àíàðûã (èíòåðôåðåíö,
äèôðàêöûí ¿çýãäýë) èëòãýñýí øèíæ ÷àíàðûí çýðýãöýýãýýð ìºí êîðïóñêóë ÷àíàðûã íü ãàðãàñàí
(ôîòîýôôåêò,Êîìïòîíû ¿çýãäýë) øèíæ¿¿ä áàéãàà íü òóðøèëòûí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãäñàí. Ýíý áàéäëûã
íàðèéâ÷ëàí ä¿ãíýæ 1924 îíä Ôðàíöûí ýðäýìòýí Ëóè äå-Áðîéëü õî¸ðäìîë øèíæ íü çºâõºí îïòèê ¿çýãäëèéí îíöëîã
áóñ õàðèí ò¿ãýýìýë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë áîëíî ãýñýí çîðèãòîé ìýðãýí ñàíààã äýâø¿¿ëñýí.
Áàéãàëèéí òýãø õýìèéí õóóëèéí äàãóó èéì õî¸ðäìîë ÷àíàð ìèêðîẺì áîëîí åðººñ áèåñ¿¿äýä
àãóóëàãäàõ áîëíî ãýæ Ëóè äå-Áðîéëü ¿çýæ áàéâ. Ïëàíêèéí îíîëîîð ôîòîíû êîðïóñêóë øèíæèéã èëýðõèéëýã÷
ýíåðãè áà èìïóëüñ íü ò¿¿íèé äîëãèîí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîã÷ äîëãèîíû óðò áà äàâòàìæòàé äàðààõ òîìú¸îãîîð
õîëáîãääîã.
2
E   , p Äå-Áðîéëü ýëåêòðîí áóþó ÿìàð íýã Ẻìèéí õºäºë㺺í íü

2 2 E
  (12.1) óðòòàé   (12.2)
p m 
äàâòàìæòàé äîëãèîí ïðîöåññòîé õîëáîîòîé ãýæ ¿çñýí. Áººìèéí хөäºë㺺íòýé õîëáîîòîé ýíý äîëãèîíûã Ẻìèéí Äå-
Áðîéëèéí äîëãèîí ãýæ íýðëýäýã. Áººì áîëîí äîëãèîí ïðîöåññèéí õîîðîíä õîëáîî òîãòîîñîí Ëóè Äå-Áðîéëèéí ýíý
òààìàãëàë íü äîëãèîí Ẻìèéí çºð÷ëèéã øèéäâýðëýõýä õèéñýí øèíý õàíäëàãà áîëîí ººðèéí õÿëáàð ýíãèéí
áàéäëààðààà ãàéõàë òºð¿¿ëñýí íýýëò áàéñàí áºãººä ìèêðîåðòºíöèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäàæ áóé ¿çýãäëèéí ìºí
÷àíàðûã èëð¿¿ëæ íýýõ, ò¿¿íèé îíîëûã áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë òóëãóóð ñóóðèéã òàâüæ ºãñºí þì.

Áººìèéí äå Áðîéëèéí äîëãèîí  
mv
Õýäèéãýý𠺺ðèéí àíõíû ñóäàëãààíóóäàä äîëãèîí ÷àíàðûã Äå Áðîéëü ýëåêòðîí äýýð àâ÷ ¿çýæ
áàéñàí áîëîâ÷ ò¿¿íèé îíîëîîñ ãàðñàí ä¿ãíýëò íü ÿìàð ÷ ìàòåðèàëëàã áèåñ¿¿äýä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. 0.14êã
ìàññòàé áåéñáîëëûí áºìáºãèéã õ¿÷òýé öîõèõîä 40ì/ñ õóðäòàé áîëäîã. Ýíý áºìáºãèéí õºäºë㺺íòýé õîëáîîòîé äå
Áðîéëèéí äîëãèîíû óðòûã (28.1) òîìú¸îãîîð îëú¸.
2 6.63 * 10 34 0
   1.2 * 10 34  1.2 * 10  24 A Ýíý íü ÿìàð ÷ òóðøëàãààð òîäîõîéëîãäîæ
m 0.14 * 40
÷àäàõààðã¿é òèéì áàãà óðòòàé äîëãèîí þì.Õàðèí èéì õóðäòàé õºäºëæ áóé ýëåêòðîíû äå Áðîéëèéí äîëãèîíû
óðò
2 6.63 * 10 34 0
   1.8 * 10 5 A
m 31
9.11 * 10 * 40
òóë ò¿¿íèéã òóðøëàãààñ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ëóè Äå-Áðîéëèéí Ẻìèéí äîëãèîí ÷àíàðûí òóõàé òààìàãëàë íü
1927 îíä òóðøëàãààð áàòëàãäñàí Ê.Æ. Äåâèññîí, Ë.Õ. Æåðìåð íàð òóðøëàãààð íèêåëèéí êðèñòàëë ðóó
÷èãë¿¿ëñýí ýëåêòðîíû ìàø íàðèéõàí áàãöûí ¿éë÷ëýëýýð õî¸ðäîã÷ ýëåêòðîíóóä íèêåëýýñ óóðøèõ ¿çýãäëèéã
ñóäàëæ ñàðíèñàí ýëåêòðîíû ýð÷èì òîäîðõîé íýãýí ºíöãèéí óòãà äýýð îãöîì ºñºæ áàéãààã èëð¿¿ëæýý.
Ýëåêòðîíû èìïóëüñ p  2mK ó÷èð äå-Áðîéëèéí òîìú¸îãîîð ýëåêòðîíû äîëãèîíû óðòûã òîäîðõîéëáîë:
h 6.63 * 10 34 0
   1.67 A
p 2 * 9.11 * 10 31 * 54 * 1.6 * 10 19
áîëíî. ͺ㺺 òàëààñ Áðýããèéí àðãààð êðèñòàëëûí õàâòãàéíóóäààñ ¿¿ñýõ äèôðàêöèä òóëãóóðëàí d=0.91A 0
òîðûí ¿åòýé íèêåëèéí êðèñòàëëàññ ÿâàãäàõ äèôðàêöèéí 1-ð ìàêñèìóì ¿¿ñýõ íºõö뺺ñ äîëãèîíû óðòûã îëáîë
0
  2d sin   2 * 0.91 * sin 65 0  1.65 A
ãàðàõ áà ýäãýýð õî¸ð óòãà òèéì ñàéí òîõèð÷ áàéãàà íü ýëåêòðîí äîëãèîíû ÷ , êîðïóñêóëûí ÷ øèíæèéã
èëð¿¿ëäýã áîëîõ òóõàé áàòòàéãààð íîòîëæ ºãñºí. Ã.Ï. Òîìñîí (1927) áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîã¿éãýýð Ï.Ñ
Òàðòàêîâñêèé íàð ìåòàëë íèìãýí õàëüñàí õóóäàñûã èõ ýíåðãèòýé ýëåêòðîíû áàãö íýâòðýõýä ¿¿ññýí
äèôðàêöûí çóðãèéã àíõ òóðøëàãààð ãàðãàæ àâñàí ýäãýýð òóðøëàãûí åðºíõèé ñõåìèéã 28.2-ð çóðàãò
¿ç¿¿ëýâ. Õýäýí àðâàí êèëîâîëüò ïîòåíöèàëûí ÿëãàâàðòàé öàõèëãààí îðîí äîòîð õóðäàññàí ýëåêòðîíóóäûí
ïàðàëëåëü íàðèéí óðñãàë ìàø íèìãýí (10-5ñì) àëòàí õóóäàñûã íýâòýëæ ãàðààä ãýðýë çóðãèéí õàëüñàí äýýð
òóñíà. Ýëåêòðîíóóä íü ãýðýë çóðãèéí õàëüñàí äýýð òóñàõäàà ãýðëèéí ôîòîíòîé àäèëõàí ¿éë÷èëíý. Ýíý

48
 Лекц-1
òóðøëàãà äýýð ãàðñàí äèôðàêöèéí öàãèðàãóóä íü ðåíòãåí òóÿà õºíãºí öàãààí íèìãýí õàëüñàí õóóäàñûã
íýâòðýõýä ¿¿ñäýã äèôðàêöèéí öàãèðàãòàé ãàéõàëòàé òºñòýé áîëîõ íü òîãòîîãäñîí.
Áººìèéí äîëãèîí ÷àíàðûí òóðøëàãûí ñóäàëãàà ¿ðãýëæëýí íèëýýä îëîí îðîí, ëàáîðàòîðèóäàä õèéãäñýí.
Ýäãýýðýýñ çàðèì íýã îíöëîãèéã íü äóðüäâàë:
1) 1929 îíä Ãåðìàíû ôèçèê÷ Ðóïï åðäèéí îïòèê äèôðàêöèéí òîðîí äýýðýýñ ìàø áàãà ãóëñàëòûí ºíöºã äýýðýýñ ýëåêòðîíû áàãöûí
äèôðàêöèéã ãàðãàí Äå Áðîéëèéí äîëãèîíû óðòûí òîìú¸îã òîäîðõîéëæ øàëãàñàí.

2) 1931 îíä Æîíñîí êðèñòàëë äýýðýýñ óñòºðºã÷èéí ìîëåêóëèóäûí áàãöààð äèôðàêö ¿¿ñ÷ áàéãààã
òîãòîîñîí.
3) 1938 îíä ýðäýìòýí Ýñòåðìàí, Ôðèø, Øòåðí íàð ãåëèéí àòîìóóäûí áàãöûí óðñãàë ôòîðò ëèòèéãýýñ
ñàðíèõàä ¿¿ñýõ äèôðàêöèéã òóðøëàãà äýýð ãàðãàæ àâñàí.
Ýäãýýð òóðøëàãûí ¿ð ä¿í íü çºâõºí ýëåêòðîí òºäèéã¿é áóñàä ìèêðîẺìä ( àòîì, ìîëåêóë ãýõ ìýò )
äîëãèîí øèíæ èëýðäãèéã òîãòîîñíû çýðýãöýý òýäãýýðèéí äîëãèîíû óðò íü äå Áðîéëèéí òîìú¸îãîîð çºâ
òîäîðõîéëîãäîæ áàéãààã áàòàëñàí. Õàðèí ýäãýýð òóðøëàãàä ýð÷èì èõòýé ýëåêòðîíû áàãö àøèãëàæ áàéñàí
áîëîõîîð êðèñòàëë äóíäóóð íýãýí çýðýã îëîí ýëåêòðîí íýâòðýõ þìóó îéæ áàéñàí. Èéìä àæèãëàãäàæ áàéãàà
äîëãèîí ÷àíàð íü îëîí ýëåêòðîíóóäûí õàìòàðñàí õºäºë㺺íòýé õîëáîîòîé þìóó àëü ýñâýë ýëåêòðîí áîëîí ìèêðîẺì
òóñ á¿ðä àãóóëàãääàã øèíæ þìóó ãýñýí àñóóäëûã òîäðóóëàõ õýðýãòýé áîëñîí. Òîäîðõîé íºõöºë
áèåëýãäñýí ¿åä ìèêðîẺìèéí õºäºë㺺íä òðàåêòîðèéí òóõàé îéëãîëòûã ãýðëèéí øóëóóí òàðõàëòûí òóõàé
õóóëü ÿìàð ¿åä õ¿÷èíòýé áîëäîãòîé àäèëààð îéðîëöîîãîîð õýðýãëýæ áîëäîã áàéíà.

12.2. Õàéçåíáåðãèéí òîäîðõîé áóñûí çàð÷èì.

Ñîíãîäîã ôèçèêò ìàòåðèàë öýãèéí ( Íüþòîíû Ẻìèéí ) òºëâèéã ò¿¿íèé êîîðäèíàò, èìïóëüñ , ýíåðãè ãýõ
ìýò õýìæèãäýõ¿¿íèé ºãºãäñºí óòãóóäààð òîäîðõîéëäîã. Ýäãýýð õýìæèãäýõ¿¿íèéã äèíàìèê õóâüñàã÷óóä
ãýæ íýðëýäýã. Ãýòýë ìèêðîẺìä íàðèéí ÿðèâàë ÿìàð÷ äèíàìèê õóâüñàã÷èéã îíîîæ ºã÷ áîëîõã¿é.
Õàéçåíáåðãèéí òîäîðõîé á¿ñûí çàð÷èì : x  p  
Õàðèí ìèêðîẺìñèéí òàëààðõè ìýäýýëýë îéëãîëòûã ìàêðîáèå - õýìæèõ áàãàæòàé ò¿¿íèé
õèéõ õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã àæèãëàæ ãàðãàæ àâäàã. Èéì ó÷ðààñ õýìæèëòèéí ¿ð ä¿íã ìàêðîáèåñèéí
õºäºë㺺í òºëâèéã òîäîðõîéëîõîä áîëîâñðóóëñàí õýëëýãýý𠺺ðººð õýëáýë äèíàìèê õóâüñàã÷óóäûí
óòãààð èëýðõèéëýõýýñ ººð àðãàã¿é áîëäîã. ¯¿íòýé õîëáîãäîîä äèíàìèê õóâüñàã÷äûí õýìæèëòýýñ
îëäñîí óòãûã ìèêðîẺìä íîîãäóóëæ õàìààðóóëäàã þì.
ÌèêðîẺìèéí ºâºðìºö îíöëîã íü õýìæèëòýýð á¿õ äèíàìèê õóâüñàã÷óóä òîäîðõîé óòãà àâ÷
÷àääàãã¿éãýýð èëýðíý. Æèøýýëáýë ýëåêòðîíû õ êîîðäèíàò áà ò¿¿íèé èìïóëüñèéí õ òýíõëýã äýýðõ ïðîåêö p x
íü íýãýí çýðýã òîäîðõîé óòãàòàé áàéæ ÷àääàãã¿é. Êîîðäèíàò Õ áà èìïóëüñèéí Õ òýíõëýã äýýðõè ïðîåêöèéí
òîäîðõîé áóñ x áà px íü äàðààõü õàðüöààãààð òîäîðõîéëîãääîã.

x * p x  (12.3 ) (  - Ïëàíêèéí òîãòìîë ) (12.3) òîìú¸îíîîñ àëü íýã õóâüñàã÷èéí
2
(Õ áóþó Ðõ) òîäîðõîé áóñ íü õýäèé ÷èíýý áàãà áàéâàë íºãººãèéíõ íü òîäîðõîé áóñ òºäèé ÷èíýý èõ áàéíà
ãýñýí ìºðäëºãº ãàð÷ áàéíà. Àëü íýã õóâüñàã÷ íü ÿã íàðèéí òîäîðõîé óòãàòàé, õàðèí íºãºº õóâüñàã÷ íü á¿ð
òîäîðõîéã¿é (òîäîðõîé áóñ íü õÿçãààðã¿é ) òèéì òºëºâ áàéæ áîëíî. (12.3 ) òîìú¸îòîé èæèëõýí õàðüöàà Ó áà
Py áîëîí z áà Pz, ìºí áóñàä çàðèì íýã õîñ õýìæèãäýõ¿¿íä ( ñîíãîäîã ìåõàíèêò ýäãýýð õîñóóäûã êàíîíèê
õîñìîã õýìæèãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýäýã) áèåëýãääýã. Àëèâàà êàíîíèê õîñìîã 2 õóâüñàã÷èéã À áà  ãýæ

òýìäýãëýâýë òýäãýýðèéí òîäîðõîé áóñ íü A * B 
2
(12. 4 ) áîëîõ áà ýíý õàðüöààã 1927 îíä ãåðìàíû ýðäýìòýí Â. Õàéçåíáåðã íýýñýí
ó÷ðààñ Õàéçåíáåðãèéí òîäîðõîé áóñûí õàðüöàà ãýæ íýðëýãääýã. Õî¸ð êàíîíèê õîñìîã õóâüñàã÷èéí òîäîðõîé
áóñûí ¿ðæâýð íü Ïëàíêèéí òîãòìîë  -ààñ áàãà áàéæ áîëîõã¿é òóõàé áàòëàìæèéã Õàéçåíáåðãèéí òîäîðõîé
áóñûí çàð÷èì ãýæ íýðëýäýã.
Ýíåðãè áà õóãàöàà íü êàíîíèê õîñìîã õýìæèãäýõ¿¿í òóë òýäãýýðèéí õóâüä òîäîðõîé áóñûí äàðààõ
õàðüöàà ìºí õ¿÷èíòýé.

E * t  ( 12.5) Ýíåðãèéã E òîäîðõîé áóñ íàðèéâ÷ëàëòàéãààð òîäîðõîéëîõ íü
2

äîîä õýìæýýãýýð õóãàöààã çàðöóóëíà ãýäãèéã (12.5) èëýðõèéëæ áàéíà. Êîîðäèíàò áà èìïóëüñ
E
òîäîðõîé óòãàòàé áºãººä ãàãöõ¿¿ èéì Ẻìèéí õóâüä õýìæèã÷ áàãàæèéí ìýäýãäýõ¿éö íºëºº íü òýäãýýðèéí
óòãûã ÿã íàðèéí òîäîðõîéëîõ áîëîëöîî îëãîäîãã¿é ãýæ òîäîðõîé áóñûí õàðüöààã òàéëáàðëàõ ãýñýí
îðîëäëîãî ãàð÷ áàéñàí. Ãýâ÷ ýíý íü òóðøëàãààð òîãòîîãäñîí ìèêðîẺìèéí äèôðàêöòàé çºð÷èëäºíº.

49
 Лекц-1
Òîäîðõîé áóñûí õàðüöàà íü ìèêðîẺìä ñîíãîäîã ìåõàíèêèéí îéëãîëòóóäûã ÿìàð çýðãèéí õÿçãààð
äîòîð àøèãëàæ áîëîõûã çààæ ºãäºã, òóõàéëáàë ìèêðîẺìèéí òðàåêòîðèéí òóõàé õèð çýðãèéí
íàðèéâ÷ëàëòàéãààð ÿðüæ áîëîõûã òîãòîîæ ºãíº. Òðàåêòîðîîð ÿâàãäàæ áóé õºäºë㺺í íü õóãàöààíû ìº÷ á¿ðä
êîîðäèíàò áà èìóïëüñèéí á¿ðýí òîäîðõîé óòãààð òîäîðõîéëîãääîã.

( 12.5) òîìú¸îíä Px=mx ãýæ îðëóóëáàë x *  x  ãýñýí õàðüöàà ãàðàõ áà ýíý íü Ẻìèéí ìàññ
2m
õýäèé÷èíýý èõ áîë ò¿¿íèé êîîðäèíàò áà õóðäíû òîäîðõîé áóñ íü òºäèé ÷èíýý áàãà áîëîõ áºãººä èéì ó÷ðààñ
ìèêðîẺìèéí òðàåêòîðèéí òóõàé ìºí òèéì çýðãèéí íàðèéâ÷ëàëòàéãààð ÿðüæ áîëíî ãýäãèéã òýìäýãëýæ áàéãàà
þì. 1ìêì õýìæýýòýé ìàêðîẺìèéí õóâüä x áà  x -èéí óòãûí òîäîðõîé áóñ íü ýäãýýð õýìæèãäýõ¿¿íèéã õýìæèõ
íàðèéâ÷ëàëûí ãàäíà ãàð÷èõäàã, èéìä ò¿¿íèé õºäºë㺺í íü òðàåêòîðîîð ÿâàãäàõ õºäºëãººíººñ ÿëãàðàõ
ç¿éëã¿é áîëíî.
Òîäîðõîé íºõöºëä ìèêðîẺìèéí õºäºë㺺íèéã ÷ îéðîëöîîãîîð òðàåêòîðîîð ÿâàãäàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ
áîëäîã. Æèøýý áîëãîæ ýëåêòðîí öàöðàãò õîîëîé äîòîðõè ýëåêòðîíû õºäºë㺺íèéã àâ÷ ¿çüå. Ýëåêòðîíû
êîîðäèíàò áà èìïóëüñèéí òîäîðõîé áóñûã ýíý òîõèîëäîëä ¿íýëæ ¿çüå. Ýëåêòðîíû áàãöûí äýëãýö äýýð
-3
ãàðãàõ ìºð ( î÷ )-íèé ðàäèóñ r íü 10 ñì, õîîëîéí óðò  10 ñì ( 28.4 -ð çóðàã ) îð÷èì ýðýìáýòýé ãýæ ¿çüå.
Px r
Òýãâýë   10  4. Ýëåêòðîíû èìïóëüñ áà õóðäàñãàã÷ õ¿÷äýë U íü äàðààõ õàðüöààãààð
P 
p2
õîëáîãäîíî.  eU Ýíäýýñ p  2meU . U104B áàéâàë ýëåêòðîíû ýíåðãè íü 104ýÂ= 1.6*10-
2m
8
ýðã áîëíî. Èìïóëüñèéí õýìæýýã ¿íýëüå.
18 4 22
p 2 * 0.91 * 10 27 * 1.6 * 10 8  5 * 10 18 ã*ñì/ñ Èéìä p x  5 * 10 * 10  5 * 10
 / 2 1.05 *10 27 / 2
áîëîõ áa (12.5) òîìú¸îíîîñ x -èéã îëáîë x    10 6 ñì ãàðíà.
p x 5 * 10  22
Ýíý ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä ýëåêòðîí öàöðàãò õîîëîé äàõü ýëåêòðîíû õºäºë㺺í íü òðàåêòîðîîð ÿâàãäàõ
õºäºëãººíººñ áàðàã ÿëãàãäàõààðã¿é áîëæ áàéíà.
Òîäîðõîé áóñûí õàðüöàà íü êîðïóñêóë- äîëãèîíû õî¸ðäìîë ìºí ÷àíàðòàé íÿãò õîëáîîòîé ìèêðîåðòºíöèéí
áàñ íýãýí ºâºðìºö îíöëîãèéí èëðýë áºãººä êâàíò ìåõàíèêèéí òóëãóóð ¿íäñèéí íýã áîëíî. Çàðèì íýã òóõàë
ä¿ãíýëò¿¿äèéã çºâõºí ýíý òîäîðõîé áóñûí õàðüöààíààñ ãàðãàæ àâ÷ áîëäîã. Æèøýýëáýë àòîìûí öºì äýýðýý
ýëåêòðîí íü ÿàãààä óíàäàãã¿é îðøèí áàéäàã òóðøëàãûí áàðèìòûã òàéëáàðëàõ, õàìãèéí ýíãèéí àòîìûí
õýìæýýíýýñ , èéì àòîì äàõü ýëåêòðîíû õàìãèéí áàãà áîëîìæèò ýíåðãèéã ¿íýëýõ áîëîëöîîã ýíý õàðüöàà îëãîäîã.
12.3. Øðºäèíãåðèéí òýãøèòãýë, äîëãèîí ôóíêö бà ò¿¿íèé ñòàòèñòèê óòãà.

Ìèêðîåðòºíö äýõü þìñûí êîðïóñêóë-äîëãèîí õîñëîñîí òºðõ øèíæèéã Äå-Áðîéëü íýýæ òóðøëàãààð
íîòîëñîí áà ñîíãîäîã ôèçèêèéí îéëãîëòûã ìèêðîẺìä õýðýãëýõýä òàâèãäàõ õÿçãààðëàëòûã òîãòîîñîí
Õàéçåíáåðãèéí òîäîðõîé áóñûí õàðüöààã íýýñýí íü àòîì ìîëåêóëèéí õýìæýýíèé îðîí çàéä ÿâàãäàõ ¿çýãäýë,
ìèêðîẺìèéí õºäºë㺺íèé òóóøòàé îíîë êâàíò ìåõàíèêèéã áîñãîõîä ÷óõàë àëõàì íü áîëñîí .
1926 îíä Àâñòðèéí ýðäýìòýí Ý. Øðºäèíãåð îïòèê- ìåõàíèêèéí àäèë òºñººòýé áàéäàë, ìèêðîẺìèéí Äå
Áðîéëèéí äîëãèîí áà ãýðëèéí Ïëàíêèéí êâàíòûí îíîëä òóëãóóðëàí ðåëÿòèâ áóñ êâàíò ìåõàíèêèéí òýãøèòãýëèéã
íýýñýí . Áººìèéí äîëãèîí øèíæ òºðõèéã òóñãàõûí ¿¿äíýýñ Øðºäèíãåð ÷ºëººò ìèêðîẺìèéí õºäºë㺺íä ò¿¿íèé
êîîðäèíàò áà õóãàöààíààñ õàìààðàõ êîìïëåêñ ôóíêöèéã ä¿éëãýæ òàâüæ, ýíý ôóíêöýý Ãðåêèéí ïñè (  )
¿ñãýýð òýìäýãëýí ïñè- ôóíêö áóþó äîëãèîí ôóíêö ãýæ íýðëýñýí.
Ïñè-ôóíêö íü ìèêðîẺìèéí òºëâèéã òîäîðõîéëîõ áà Øðºäèíãåðèéí õóãàöààíààñ õàìààðàõ òýãøèòãýëèéí øèéä
áîëíî.
Øðºäèíãåðèéí õóãàöààíààñ õàìààðàõ òýãøèòãýë íü äàðààõ õýëáýðòýé áè÷èãääýã.
2 2 
    U  i (12.6 ) Ýíä: m- Ẻìèéí ìàññ, i- õóóðìàã íýãæ,  2 -Ëàïëàñûí
2m t
îïåðàòîð ãýæ íýðëýãääýã áà ýíý îïåðàòîðûí ÿìàð íýãýí ôóíêöýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷ëýë íü ò¿¿¿íýýñ x, y, z
êîîðäèíàòààð õî¸ð äàõèí àâñàí òóõàéí óëàìæëàëûí íèéëáýð
 2
  2
  2

2    ( 12.7 ) U ¿ñãýýð êîîðäèíàò áà õóãàöààíààñ õàìààðàëòàé
x 2
y 2
z 2
ôóíêöèéã òýìäýãëýñýí áà ýíý ôóíêöèéí ñºðºã òýìäýãòýé ãðàäèåíò íü Ẻìä ¿éë÷ëýã÷ õ¿÷èéã òîäîðõîéëäîã.
Õàðèí U ôóíêö õóãàöààíààñ èëò õàìààðàëã¿é áîë òýðýýð Ẻìèéí ïîòåíöèàë ýíåðãèòýé òýíö¿¿ áîëäîã.
Øðºäèíãåðèéí ýíý òýãøèòãýëýýñ õàðàõàä  ôóíêö íü U ôóíêöýýð , ººðººð õýëáýë ýöñèéí ä¿íä Ẻìä

50
 Лекц-1
¿éë÷ëýã÷ õ¿÷ýýð òîäîðõîéëîãääîã. Øðºäèíãåðèéí ýíýõ¿¿ òýãøèòãýë íü õî¸ðäóãààð ýðýìáèéí òóõàéí
óëàìæëàëò äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë áà ðåëÿòèâ áóñ êâàíò ìåõàíèêèéí ãîë õóóëèéã èëýðõèéëñýí òýãøèòãýë
áîëíî. Ñîíãîäîã ìåõàíèêò Íüþòîíû òýãøèòãýëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã ðåëÿòèâ áóñ êâàíò ìåõàíèêò
Øðºäèíãåðèéí òýãøèòãýë ã¿éöýòãýíý. Èéì ó÷ðààñ Íüþòîíû òýãøèòãýëèéí íýãýí àäèë Øðºäèíãåðèéí
òýãøèòãýëä ìºí ãàðãàëãàà áàéæ áîëîõã¿é , ýíý òýãøèòãýëèéã ò¿¿íýýñ ãàðàõ ìºðäëºãºº ä¿ãíýëò¿¿ä íü
òóðøëàãûí áàðèìòóóäòàé íàðèéí òîõèð÷ áàéãààãààð çºâ íü áàòëàãäàõ ó÷èðòàé îíîëûí ¿íäñýí ýõ ñóóðü ãýæ
¿çýõ ¸ñòîé. Õýðýâ Ẻìèéí õºäºëæ áóé õ¿÷íèé îðîí íü òîãòîíãè ( ñòàöèîíàð ) áîë, U ôóíêö íü õóãàöààíààñ èëò
õàìààðàõã¿é áà ïîòåíöèàë ýíåðãèòýé òýíö¿¿ áàéäàã ãýæ áèä ¿çñýí. Ýíý òîõèîëäîëä Øðºäèíãåðèéí
òýãøèòãýëèéí øèéä íü íýã íü çºâõºí îãòîðãóéí êîîðäèíàòààñ , íºãºº íü çºâõºí õóãàöààíààñ õàìààðñàí 2
ôóíêöèéí ¿ðæâýð áîëæ äàðààõ áàéäàëòàéãààð çàäàðäàã.  ( x, y , z , t )   ( x, y , z )e  i ( E /  ) t
(12.8 )
Ýíä Å íü Ẻìèéí íèéò ýíåðãè áà òîãòîíãè îðîíãèéí òîõèîëäîëä òîãòìîë õàäãàëàãäàíà.
Ýíý (28.8) øèéäèéã Øðºäèíãåðèéí (28.6) òýãøèòãýëä îðëóóëáàë
 2 i ( E /  ) t 2 E
 e    Ue i ( E /  ) t  i ( i )e i ( E /  ) t áîëîõ áà òýãøèòãýëèéí 2 òàëûã e  i ( E /  ) t
2m 
åðºíõèé ¿ðæèãä¿¿íä õóâààâàë  - ôóíêöèéã òîäîðõîéëîõ äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë ãàðíà.
2 2
    U  E ( 12.9 ) ( 28.9) òýãøèòãýëèéã òîãòîíãè òºëâ¿¿äèéí
2m
Øðºäèíãåðèéí òýãøèòãýë ãýæ íýðëýäýã áà öààøäàà áèä ãàãöõ¿¿ ýíý òýãøèòãýëòýé ë àæèëëàõ òóë ò¿¿íèéã
õópààíãyéãààð Øðºäèíãåðèéí òýãøèòãýë ãýæ íýðëýå. (12.9) òýãøèòãýëèéã ãîë òºëºâ äàðààõ
2m
õýëáýðòýéãýýð áè÷äýã.    ( E  U )  0
2
( 12.10) Äîëãèîí ôóíêöèéí êâàäðàò íü
2
Ẻìèéí îãòîðãóéí ÿìàð íýã öýãò îðøèõ ìàãàäëàëûí íÿãòòàé òýíö¿¿.
12.4 Äîëãèîí ôóíêöèéí ñòàòèñòèê àãóóëãà.
Ñîíãîäîã ìåõàíèêò Ẻìèéí ¿íäñýí øèíæèéí íýã íü ò¿¿íèé òðàåêòîðè áàéäàã. Ýíý íü Ẻì îãòîðãóéä íýã
òîäîðõîé çàé ýçëýæ áàéâàë áóñàä öýã¿¿ä äýýð ýíý Ẻì áàéæ áîëîõã¿é ãýñýí ¿ã áîëíî. Ñîíãîäîã îïòèêò
äîëãèîí íü äýýðõýýñ ýñðýã íýãýí çýðýã îãòîðãóéí îëîí öýã¿¿ä (áàéðëàë ) äýýð îðøäîã. Êâàíò ìåõàíèêèéí
òºñººëºëººð á¿õ ìèêðîẺì íü äîëãèîíû àäèë íýãýí çýðýã îãòîðãóéí îëîí ÿíçûí öýã¿¿ä äýýð îðøèæ áîëíî ãýæ
¿çíý. Èéì ó÷ðààñ ýëåêòðîí, ôîòîí, ïðîòîí áîëîí ìèêðîẺìä åðºíõèé人 òðàåêòîðèéí òóõàé îéëãîëòûã õýðýãëýõ
¿íäýñã¿é þì. Ì. Áîðíû îíîëîîð ïñè- ôèçèêèéí ìîäóëèéí êâàäðàò íü Ẻì dV ýçëýõ¿¿í äîòîð îðøèõ
ìàãàäëàë dP-ã òîäîðõîéëíî.
dP  k  2 dV ( 12.11 ) k- íü ïðîïîðöèîíàëèéí êîýôôèöèåíò
( 28.11) èëýðõèéëýëýýñ íèéò ýçëýõ¿¿íýýð àâñàí èíòåãðàë íü 1-òýé òýíö¿¿ áàéõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü ýíý
èíòåãðàë íü Ẻì îãòîðãóéí ÿìàð íýã öýã äýýð îðøèõ áóþó ººðººð õýëáýë ãàðöààã¿é ¿éë ÿâäëûí ìàãàäëàë þì.
 dp   k * dV  1 ( 12.12)
Êâàíò ìåõàíèêò ïñè ôóíêöèéã òýãýýñ ÿëãààòàé äóðûí êîìïëåêñ Ñ òîîãîîð ¿ðæ¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çäýã áºãººä
 áà c  íü Ẻìèéí íýã ë èæèëõýí òºëâèéã èëýðõèéëíý. Ýíý ÿâäàë íü ïñè ôóíêèéã
  * dV  1 (12.13)
ãýñýí íºõöºëèéã õàíãàæ áàéõààð ñîíãîæ àâàõ áîëîìæèéã ºãäºã. (12.13) òîìú¸îã íîðì÷ëîëûí íºõöºë, ýíý
íºõöºëèéã õàíãàñàí ôóíêöèéã íîðì÷ëîãäñîí ãýæ íýðëýäýã. Áèä öààøäàà àâ÷ ¿çýõ ïñè-ôóíêöèéãýý ¿ðãýëæ
íîðì÷ëîãäñîí ôóíêö ãýæ ¿çíý. Íîðì÷ëîãäñîí ôóíêöûí õóâüä (28.11) òîìú¸î íü
2
dP   dV   * dV (12.14)
áîëíî. Ýíäýýñ ¿çýõýä ïñè -ôóíêöèéí ìîäóëèéí êâàäðàò íü îãòîðãóéí õàðãàëçàõ áàéð äýýð Ẻì îðøèõ
ìàãàäëàëûí íÿãò ( íýãæ ýçëýõ¿¿íä õàìààðàõ ìàãàäëàë) þì. Òîãòîíãè (ñòàöèîíàð) õ¿÷íèé îðîíãèéí òîõèîëäîëä
E E
ïñè- ôóíêö íü (12.8) õýëáýðòýé òóë ìàãàäëàëûí íÿãò íü  *   e i  t * e i  t   * òýíö¿¿ áîëîõ áà
èéìä õóãàöààíààñ õàìààðàõã¿é. Äîëãèîí ôóíêöèéí àãóóëãààñ êâàíò ìåõàíèê ñòàòèñòèê øèíæòýé
áîëîõ íü ìºðäëºãºº áîëæ ãàð÷ áàéíà. Êâàíò ìåõàíèêò Ẻìèéí îãòîðãóé äàõü ÿã òîäîðõîé íàðèéí áàéðëàë áóþó
ò¿¿íèé òðàåêòîðèéã òîäîðõîéëæ áîëäîãã¿é. Ïñè - ôóíêöèéí òóñëàìæòàéãààð îãòîðãóéí ÿíç á¿ðèéí öýã¿¿ä äýýð
Ẻìèéã ÿìàð ìàãàäëàëòàéãààð èëð¿¿ëæ áîëîõûã óðüä÷èëæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíý íü Ẻìèéí áàéðøèë áà
õóðäûã õóãàöààíû ìº÷ á¿ðò ÿã- íàðèéí òîäîðõîéëäîã ñîíãîäîã ìåõàíèêèéã áîäâîë êâàíò ìåõàíèê Ẻìèéí
õºäºë㺺íèéã ÿã íàðèéí áºãººä á¿ðýí ä¿¿ðýí áóñ òîäîðõîéëäîã þì øèã ýõëýýä ñàíàãäàæ áîëîõ þì. Ãýâ÷
¿íýíäýý òèéì áèø áºãººä êâàíò ìåõàíèê íü ìèêðîẺìèéí ¿íýí øèíæ òºðõèéã èõýýõýí ã¿íçãèé íýýæ ºã÷ ÷àääàã.

51
 Лекц-1

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 13

Лекцийн агуулга: Ïàóëûí çàð÷èì, Ìåíäëååâèéí ¿åëýõ ñèñòåìèéí ôèçèê òàéëáàð, Ðåíòãåí
òóÿà, ò¿¿íèé ñïåêòð, Àÿíäàà áà àëáàäìàë öàöðàë, Îïòèê êâàíò ãåíåðàòîð (ëàçåð)

13,1 Ïàóëûí çàð÷èì

Óñòºðºã÷èéí (Í) àòîìûí ýíåðãèéí ò¿âøèí
En êâàíòëàãäñàí áàéäàã. Ò¿¿íèé ãðàôèêààð
E3 ¿ç¿¿ëüå. Ýäãýýð ýíåðãèéí ò¿âëøí¿¿äýä 2-îîñ
E2 èë¿¿ ýëåêòðîí ñóóõ ¸ñã¿é. ¿¿íèéã Ïàóëûí
(-) çàð÷èì ãýäýã. Ýíý õî¸ð ýëåêòðîí ñïèíýýð ýñðýã
E1 áàéðøèëòàé ñóóðüøäàã. S1= - ½, S2= + ½
(-) (+) Íèéëáýð ñïèí S=S1+S2=0. Ýíý íü ñààðìàã òºëºâ
(+) E=0 áàéäàëä õàðãàëçàíà.

52
 Лекц-1

13,2. Ìåíäåëååâèéí ¿åëýõ ñèñòåìèéí ôèçèê òàéëáàð

ĺðâºí êâàíò òîî áàéäàã.(n, l, m, s). Ýäãýýð 4êâàíò òîî Ìåíäåëåâèéí ¿åëýõ ñèñòåìòýé
ñàëøã¿é õîëáîîòîé n-èéã ãîë êâàíò òîî ãýæ íýðëýäýã. Ýíý íü ìåíäåëååâèéí ¿åëýõ ñèñòåìèéí ¿åèéí
äóãààðûã çààäàã. ̺í ýíåðãèéí óòãûã òîäîðõîéëäîã (E n).Ôèçèê óòãà íü ýíåðãèéí ò¿âøíèé ìºõëºãèéã
çààäàã.
m - èéã õºäºë㺺íèé òîîíû ìîìåíò ãýäýã.

M  [P  r] áàéäàã. Ýíý íü îãòîðãóéí êâàíò÷èëàë þì.(ôèçèê óòãà)

MZ   m
e ( M  Îðáèòèéí õºäºëãººíººñ ¿¿ñýõ ìåõàíèê ìîìåíò
 M
2  me  c
e
  Ñîðîíçîí ìîìåíò)   MZ ( M Z    m ) Ýíä
2  me  c
Z

Ïëàíêèéí òîãòìîëûí ôèçèê óòãà íü ìîìåíòûí òîî þì. (m=0,1) (

m  l ,l  1,...l  1, l )
l : Îðáèòûí ìîìåíòûí êâàíò òîî
Ýíý òîî íü r0 ðàäèóñòàé òîéðîãîîð õºäëºõ Ẻìèéí ìîìåíò ýðãýëäýæ áóé áèåèéí èíåðöèéí ìîìåíòèýé
ñàëøã¿é õîëáîîòîé.
M 2   2 l  l  1 l  0,1,2,...n  1
I    r0
r0 e




E 

2I
2

M 2  Ìåõàíèê ìîìåíòûí êâàäðàò òîî.

¯¿íèé îðáèòûí ìîìåíòûí êâàíò òîî ãýäýã.
Óðòûí õýìæýýñ íü M   l  l  1 , M Z    m   M Z  max    l , M Z  M Ýíäýýñ ìîìåíòûí âåêòîð
íüòîäîðõîé ÷èãëýë áàéõã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.( ôèçèê óòãà)
s: Ñïèí: Ñïèí íü Ẻìèéí õóâèéí ýðýãýëòèéí ìåõàíèê ìîìåíòûã õýëäýã. Áººìñèéí äîòîð íü ñïèíýýð íü 2
àíãèëäàã.
1. Ôåðìèéí
2. Áîçîíû
Õýðâýý =1 áàéâàîë Ôåðìè òåðìèéí s=0,1,2 óòãà àâáàë Áîçå òºðëèéí Ẻ쿿äýä çàõèðàãääàã.
Ôèçèê óòãà íü s= áàéâàë íýã ýíåðãèéí ò¿âøèíä ñïèíýýðýý ýñðýã áàéðøèëòàé 2 ýëåêòðîí ñóóíà.
Õýðâýý s=0,1,2,… ãýõ ìýò÷èëýí á¿õ óòãà àâáàë íýã ýíåðãèéí ò¿âøèíä2-äýýø òîîíû Ẻìñ ñóóæ
áîëäîã áàéíà. Ñïèíèéã öýíýã, ýëåêòðîíû êâàíò òîîíóóäûí àäèë óòãàòàé ìýòýýð îéëãîæ áîëíî.
S 2  S  S  1 , Sˆ Z  ms  
Ðåíòãåí òóÿà, Ò¿¿íèé ñïåêòð.
Ðåíòãåí òóÿàã 19.. îíä Ãåðìàíû ôèçèê÷ Ðåíòãåí íýýñýí áàéíà. Ðåíòãåí òóÿà íü öýíýãæñýí
öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû óðñãàë þì. Õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã äàìæóóëàõ Ẻìñ íü ýëåêòðîí þì.
Öàöðàãèéí ýð÷èì íü àìïåëòóäûí êâàäðàòàä óðâóó õàìààðàëòàé áàéäàã. Ðåíòãåí òóÿàíû ñàðíèë
 äàðààõ 2 ¿çýãäëýýð òîäîðõîéëîãäíî.
2
I~E 0 1.E ãýñýí ãàäíû õóâüñàõ îðíû äîîð

53
 Лекц-1
E0 áîäèñîîð öýíýãò Ẻì äàðààõü áàéäëààð
0 S äàéðàëäàíà.
ma  eE m - Ẻìèéí ìàññ
å-ò¿¿íèé öýíýã
à-õóðäàòãàë
2. Öýíýãèéí õýëáýëçëèéí ýíåðãè íü õî¸ðäîã÷ öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ¿¿ñãýã÷ áîëäîã:
b a
E õî¸ð  2  ¯¿íä: ñ- ãýðëèíé õóðä, R- õýëáýëçýæ áóé Ẻ캺ñ òîîëîãäîõ çàé
c R
e 2
1
Eõî¸ð  2 2   E
mc R
Ñàðíèñàí ðåíòãåí äîëãèîíû ýð÷èì m2 –óðâóó õàìààðàëòàé áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ðåíòãåí äîëãèîíû
ñàðíèë àòîìóóäûí öºì¿¿äýýð áèø ýëåêòðîíóóäààð òîäîðõîéëîãäíî. Ðåíòãåí òóÿàíû õàðàêòåðèñòèê
ñïåêòðèéí çóðãààð ¿ç¿¿ëüå.
K ,K-òýé äóáèòýýñ òîãòäîã.

I K K -íü õàìãèéí èõ ýð÷èìòýé áàéäàã. Á¿òöèéí

àíàëèçèä K-èéí òóñãàé ø¿¿ëò¿¿-
K ðýýð ø¿¿äýã áàéíà.

min 

13,3 Àÿíäàà áà àëáàäìàë öàöðàë

Ýéíãøòýéíû Áîðûí îíîë òóðøëàãààð áàòëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí àòîì öàõèëãààí ñîðîíçîí

äîëãèîíòîé õàðèëöàí ¿éë÷èëýõèéã ñóäëàæ õî¸ð áèåèéí öàöàðãàëò äàõü Ïëàíêèéí òîãòìîëûã
ãàðãàñàí.

øèíãýýëò
A àëáàäìàë öàöàðãàëò
àÿíäàà öàöàðãàëò ãýñýí 3 ïðîöåññ ÿâàãäàæ áîëíî.

Àÿíäàà öàöàðãàëò íü öî÷èðñîí òºëºâººñ ãàäíàû ¿éë÷ëýëã¿é öàöðàõ öàöàðãàëò þì.öàõèëãààí

ñîðîíçîí äîëãèîíû ¿éë÷ëýëýýð ýëåêòðîí øèëæèõ øèëæèëò þì. Àëáàäìàë øèíãýýëòèéí ¿å äýõ Ẻìèéí
òîîíû ººð÷ëºëòèéã îëú¸.
   Òóñ÷ áàéãàà ãýðëèéí ñïåêòðîëü íÿãò
dN n '
ø

 Bnn '  N n ' Bnn’ - ïðîïîðöèîíàëèéí êîýôôèöèåíò

dt
Nn - òóñ÷ áàéãàà Ẻìèéí òîî

dN nàëá.ö dN nàÿí.ö
'
 Bnn '  N    '
 Ann '  N n '
dt dt
Ýíý ãóðâàí êîýôôèöèåíòèéã Ýéíøòýéíû êîýôôèöèåíò ãýäýã.ýíý ãóðâûã àøèãëàí Ýéíøòýéí Ïëàíêèéí
òîìú¸îã ãàðãàñàí. Øèíãýýõýä ººð÷ëºãäñºí Ẻìèéí òîî öàöàðãàëòàíä çàðöóóëàãäñàí Ẻìñèéí òîîòîé
òýíö¿¿ áàéíà.

54
 Лекц-1

dN nø' dN 'ön dN nàÿ'

 
dt dt dt
Òýíöâýðòýé ò¿ãýëòèéí ¿åä ýíåðãè Áîëüöìàíû ò¿ãýëòýýð õóâààðèëàãäàíà.
N n  N 0  e  E / kT , n
N n'  N 0  e E n ' / kT

Bnn '     e  E / kT  Bn 'n     e  E

n n ' / kT
 An 'n  e  E ' / kT
n

Õýðâýý t0 òýì¿¿ëáýë    áîëíî.

̺í ÿã ýíý ¿åä Bnn '  Bn 'n áîëíî.
Íýã ýíåðãèòýé ò¿âøèí èæèë ýíåðãèòýé îëîí ýíåðãèéí ò¿âøèí áîëæ ñàëäàã. ¯¿íèéã ìºõñºí ò¿âøèí ãýæ
íýðýëäýã.

n=1 ìºõñºí ò¿âøèí

Äàâòàìæèéí áàãà ìóæèä Ðåëåé - Äæèíñèéí òîìü¸î ãàðäàã.

¯¿íèéã äîîðõè òîìú¸îíä àøèãëàíà.

   E'
e  1  
kT n


 kT  A e kT A 1
   
  En  
B   B e kT  1
e e kT kT

 2
2 Ïëàíêèéí òîìúî ãàð÷ áàéíà
   2 3   2 3 kT
 c  c
 3
1
   2 3  
 c e kT  1
Ýéíøòåéíèé õàìòèéí ãîë ñàíàà íü àÿíäàà öàöðóóëàõààñ ãàäíà àëáàäìàëààð öàöðóóëäàã
ãýðýë. ýíý ¿åä Bnn’ – êîýôôèöèåíò 0 áîëîõ ¸ñòîé.
 3 kT
   e - Âèíèéí øèëæèëòèéí òîìú¸î
 2c 3
Ýéíøòýéíû öàöàðãàëòûí îíîëûã àøèãëàí àòîìûí öî÷èðñîí òºëâèéí íàñûã òîäîðõîéëäîã. Òýð
1
õóãàöàà (t) íü:  
An 'n

Wnn '  Bnn '    (øèíãýýõ ìàãàäëàë )

Wn 'n  Bnïn    (àëáàäìàë öàö. ìàãàäëàë )
Wnn '  Ann '
àÿí
( àÿíäàà öàöàðãàëò )

̺í öî÷èðñîí òºëºâèéí ýíåðãèéí ò¿âøèí ã ò¿âøíèé ºðãºíººð òîäîðõîéëäîã.

¯¿íèéã Ò –ãýâýë
1
T  t W 

5.ëàçåð , ëàçåðèéí õýðýãëýýíèé ôèçèê ¿íäýñ
Àíõ óäàà 1960-ààä îíä àæèãëàãäñàí. Ëàçåðûã á¿òýýõýä ñààä áëëæ áàéñàí ç¿éë áîë àëáàäìàë
öàöàðãàëòûã ñàéí îéëãîîã¿é áàéñàí ÿâäàë þì. Ëàçåð íü ãýðëèéí àëáàäìàëààð ÷àíãàðóóëàõ ãýñýí ¿ã þì.
(Ligth Application by stmulaitel emmission)

Öî÷èðñîí òºëºâ
55
 Лекц-1



¯íäñýí òºëºâ

Ån’ N n’

Ån N n

PH102 ФИЗИК-2 Ëåêö №14

Лекцийн агуулга: Öºìèéí öýíýã, á¿òýö áà õýìæýý, Ìàññ òîî, äåôåêò ìàññ, áà õîëáîîñûí
эíåðãè, Öºìèéí çàäðàë. Ðàäèî-èäýâõèò çàäðàëûí õóóëü.
Øèëæèõ ä¿ðýìÖýíýãò Ẻìñèéã àæèãëàõ áà á¿ðòãýõ àðãóóä.

14,1. Öºìèéí öýíýã, á¿òýö áà õýìæýý

ìàññ òîî, äåôåêò ìàññ áà õîëáîîñûí ýíåðãè
Àòîìûí öºì ïðîòîí áà íåéòðîíóóäààñ òîãòäîã. Ïðîòîíû ìàññ íü Ïðîòîíû ìàññ íü m p=1.67310-27
êã, ïðîòîíû öýíýã íü ýëåêòðîíû öýíýãèéí õýìæýýòýé òýíö¿¿ qp=+1.610-19Êë. Íåéòðîíû ìàññ
mí=1.67510-27Êã íåéòðîí áîë öàõèëãààí ñààðìàã Ẻì þì. Öºìèéí ìàññûí àòîìûí íýãæ ìàññààð
õýìæäýã. 1-–àòîìûí íýãæ ìàññ íü í¿¿ðñòºðºã÷èéí ìàññûí 1/12 òýé òýíö¿¿ íåéòðîí áà ïðîòîíû ìàññûã
àòîì ìàññààð èëýðõèéëáýë:
mí=1.008665 à.å.ì, mp=1.007276 à.å.ì
Öºìèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ íåéòðîí áà ïðîòîíûã íóêëîíóóä ãýæ íýðëýäýã. ֺ쿿äèéí õàðèëöàí
¿éë÷ëýë íü êóëîíû áà ãðàâèòàöûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýñ îëîí äàõèí èõ áàéäàã. Öºìèéí õ¿÷ áîãèíî
çàéä ¿éë÷èëäýã. ªºðººð õýëáýë öºìèéí õýìæýýñòýé æèøýõ¿éö çàéä ¿éë÷èëäýã (10 -10). Öºì äàõü
íóêëîíóóä åðºíõèé òîî ýëåìåíòèéí àòîì ìàññòàé òýíö¿¿. ¯¿íèé ìàññ òîî À ãýæ íýðëýíý. Öºìèéí
ïðîòîíóóäûí òîîã Z-ýýð òýìäýãëýäýã áºãººä öýíýãèéí òîî ãýíý. Öºìèéí ïðîòîíóóäûí òîî N=A-Z. Òóõàéí
ýëìåíòèéí ZAX –ãýæ òýìäýãëýâýë ¯¿íä : Õ - õèìèéí ýëåìåíòèéí òîìú¸î
Ïðîòîíû òîîãîîðîî àäèëõàí, íåéòðîíû òîîãîîðîî ÿëãàãäàõ öºì á¿õèé õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéã èçîòîïóóä ãýæ
íýðëýäýã. Æèøýý íü Óñòºðºã÷ íü 3 èçîòîïòîé áàéäàã. 1 H ,1 H ,1 H . Õýðâýý öºìèéã á¿ðä¿¿ëæ
1 2 3

áàéãàà Ẻìñèéí íèéò ìàññûã òîîöîîëîîä ò¿¿íèéã öºìèéí ìàññòàé íü õàðüöóóëáàë ýõíèéõ íü
õî¸ðäîõîîñîî èõ áàéäàã. Ýäãýýð ìàññûí ÿëãàà íü:
m  Z  m p   A  Z  mí  möº ì - ¿¿íèéã äåôåêò ìàññ ãýäýã. Ýéíøòýéíèé òîìú¸îíîîñ ìàññ áà
ýíåðãèéí õîëáîî íü E=mc2 õîëáîîñûí

ýíåðãè íü Eõîë  mc  [ Z  mí   A  Z   mí  möº ì ]c Çóðàã 1. Äýýð ìàññ òîî À –ñ õóâèéí

2 2

õîëáîîñûí ýíåðãèéí õàìààðëûã ¿ç¿¿ëýâ. (íýã íóêëîí äýýð õàðãàëçàõ ýíåðãè).

9

56
 Лекц-1
6

Ìýâ
Åõîë, êóëîí 4
3

0
20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 À

Çóðãààñ õàìãèéí òîãòâîðòîé öºì íü À=56 áàéíà. Ýíý ãðàôèêààñ õºíãºí öºìèéí ñèíòåç, õ¿íä öºìèéí
õóâààãäëûí ¿åä ýíåðãè ÿëãàðàõ áîëîìæòîé íü õàðàãäàíà.
Êóëîíû ò¿ëõýëöýëèéí õ¿÷èéã ÿëààä 10-14 ì-ýýñ áàãà çàéä öºì¿¿ä áèå áèåòýéãýý îéðòîõîä
õàðãàëçàõ óðâàëûí àíõíû óðâàë ãýõ áºãººä õàëóóí öºìèéí ñèíòåçèéí óðâàë ãýæ íýðëýäýã. 1 H -
2

äåéòðèéã 1 H -òðèòèéòýé õàëóóí öºìèéí óðâàëààð íýãòãýõýä ÿëãàðàõ ýíåðãè íü 3.5 ÌýÂ/êóëîí
3

áàéäàã. Ýíý óðâàë íü

2
1
H  13H  24 He 01n
Õàìãèéí èõ òàðõñàí õóâààãäàõ óðâàë íü óðàí
235
92
U - íèé öºìèéí õóâààãäàë þì.
U  0 n 92 U  56 Ba  36 Kr 30 n
235
92
1 236 141 92 1

Óðâàëûã òàéëáàðëàÿ. Ýõëýýä 92 U -íü íåéòðîí øèíãýýõýä çàâñðûí öºì U - ¿¿ñ÷

235 236
92
-12
áàéíà (10 ñ-ä). Äàðàà íü ýíý öºì õî¸ð õýñýã áîëîí õóâààãäàæ áàéíà. Õóâààãäàõ óðâàë íü áàðàã
ýãøèí çóóð ºíãºðäºã. Íýã íóêëîíîîð õóâààãäàõ óðâàëûí ýíåðãè íü 1 Ìý áàéäàã. Õóâààãäàõ
óðâàëûí ¿åä íåéòðîí ººð öºì¿¿äèéã øèíãýýãýýä äàðààãèéí óðâàëûã öààø õóâààãäàõ óðâàë ãýæ
íýðëýäýã. Ýíý óðâàë íü öààø ãèíæèí ìàÿãààð ¿ðãýëæèëäýã. Ìàø èõ ýíåðãè ÿëãàðäàã (Àòîìûí
áºìáºã). Õàðèí öºìèéí ðåàêòîðò öºìèéí õóâààãäëûã óäèðääàã. ªºð öºìèéí õóâààãäëûã áèé áîëãîæ áóé
õóâààãäàë òóñ á¿ðò áàéõ íåéòðîíóóäûí äóíäàæ òîîã íåéòðîíóóäûí ¿ðæ¿¿ëýõ êîýôôèöèåíò f-ãýäýã.
Ðåàêòîðóóäàä f 18 , àòîìûí öºì äýëáýðýõýä f > 1 áàéäàã. Öºìèéí ðåêòîðóóäàä íåéòðîí øèíãýýäýã
êàäìèãààñ òîãòñîí ñàâààíóóäûã àøèãëàäàã. Ýíý íü ðåàêòîðûí àæëûí òºëºâò áàðüäàã.
4. Öºìèéí çàäðàë. Ðàäèî-èäýâõèò çàäðàëûí õóóëü.øèëæèõ ä¿ðýì

57
 Лекц-1
Ðàäèî-èäýâõæèë. Áàéãàëü äýý𠺺ð ýëåìåíòèéí öºì áîëîí õóâèðäàã òîãòâîðòîé áóñ öºì¿¿ä áàéäàã. Ýíý
¿åä òîçîðõîé öàöàðãàëò áèé áîëäîã. Èëýðõèé ãóðâàí òºðëèéí ðàäèî-èäýâõèò öàöðàã áàéäàã. ,, -
öàöðàãóóä. -öàöðàã íü 2 He -öºìèéí óðñãàë þì.  çàäðàëûí æèøýý íü 88 Ra -íü ðàäîíä õóâèðäàã.
4 22

Ra  224
226
88 86
Ra  24He
Îõèí öºì íü 86 Rn íü 88 Ra -íèé ýõ öºìººñ ¿¿ññýí áàéíà. Öºìèéí õóâèðàëûí óðâàëûí ¿åä ìàññ, öýíýãèéí
226 226

òîî õàäãàëàãäàíà. á¿õ öºìèéí óðâàëûí ¿åä äàðààõü õàäãàëàãäàõ õóóëèóä áèåëýäýã: ýíåðãè, èìïóëüñ,
èìïóëüñèéí ìîìåíò, öýíýã, ìºí íóêëîíóóäûí òîî -çàäðàëûí ¿åä ýëåêòðîíû öàöàðãàëò áèé áîëäîã. Æèøýý íü
Ñ-èéí öºìèéí çàäðàë
14
6
C 147 N  10 e  ~
Íýìýëò Ẻì ~ -ûã àíòèíåòðîíî ãýæ íýðëýäýã. Ýíý íü õóóëèóäûã áèåë¿¿ëäýã. - çàäðàëûí ¿åä ìàø èõ
ýíåðãèòýé ôîòîíóóäûí ??? öàöàðãàëò áèé áîëäîã (êýÂÌýÂ). - çàäðàëûí ¿åä íýã ýëåìåíò íü ººð
ýëåìåíò áîëîí õóâèðàõã¿é.  çàäðàëûí ¿åä öºì ýåðýã öºìºº àëääàã. Òýð öºìèéí õýìæýý íü ìàø èõ
ýíåðãèòýé 2qe- òýé òýíöäýã. ¯ð ä¿í íü ýëåìåíò Ìåíäëååâèéí ¿åëýýõ ñèñòåìèéí ýõíèé 2-äàõü í¿äýíä
øèëæäýã -çàäðàëààð ýëåìåíò íü ¿åëýõ ñèñòåìèéí òºãñãºëèéí íýã í¿äýíä øèëæäýã. ¯¿íèéã øèëæèõ
ä¿ðýì ãýæ íýðëýäýã. Áººì øèíãýýãäýõ òîõèîëäîëä òîãòâîðòîé àòîìûí öºì¿¿ä ðàäèî-èäýâõèòýé áîëäîã. Èéì
ðàäèî-èäýâõèæëèéã çîõèîìîë ãýäýã. Æèøýý íü õºíãºíöàãààíû öºì  -Ẻì øèíãýýõýä ðàäèî-èäýâõèò èçîòîï
ôîñôîð áîëîí õóâèðäàã. Äàðàà íü çàäðààä ïîçèòðîíûã ãàðãàäàã. (ýëåêòðîíû àíòè-Ẻì)
27
13
Al  24He1530 P  10 n, 30
15
P1430 Si  10 e

Ðàäèî-èäýâõèò çàäðàëûí õóóëü

Ðàäèî-èäýâõèò çàäðàëûí ¿íäñýí õàðàêòåðèñòèê íü õàãàñ çàäðàëûí ¿å þì. Ýíý õàãàñ íü çàäðàõ
çàâñðûí õóãàöàà þì. Õàãàñ çàäðàëûí õóãàöààíä ðàäèî-èäýâõæèë íü 2 äàõèí áóóðäàã. Èíãýõýýð t1=T
N0 N0
õóãàöààíû äàðàà öºìèéí òîî íü òýíö¿¿. Äàðààãèéí t2=2T õóãàöààíû äàðàà öºìèéí òîî íü
2 22
òýíö¿¿ ãýõ ìýò. t=nT õóãàöààíû äàðàà öºìèéí òîî íü N  N 0
/ 2 n
áîëíî. Ýñâýë N  N 0
e t /T
ãýæ
áè÷èæ áîëíî. Ýíý õóóëü ðàäèî-èäýâõèò çàäðàëûí ¿íäñýí õóóëèéã èëýðõèéëíý.

Öýíýãò Ẻìñèéã á¿ðòãýõ àðãóóä áà àæèãëàõ

Ðàäèî-èäýâõèò öàöðàã (,,), Ẻ쿿äèéã á¿ðòãýõ àæèãëàõ ïðàêòèêèéí á¿õ àðãóóä íü
àòîìóóäûí öî÷èðñîí îð÷èí, èîí÷ëîëûã ÿâóóëàõ äýýð ¿íäýñëýñýí áàéäàã. Öýíýãæñýí Ẻìñ¿¿ä
ýäãýýð ïðîöåññèéã øóóä áèé áîëãîäîã. Õàðèí -êâàíò áà íåéòðîíóóä èîí÷ëîëîîð èëýðäýã. Ðàäèî-
èäýâõèò öàöðàãóóä áà Ẻìñ¿¿äèéã á¿ðòãýõýä õýðýãëýæ áóé áàãàæóóäûã ¿íäñýí õî¸ð õýñýãò
õóâààäàã.
1. Îãòîðãóéí òîäîðõîé õýñãýýð Ẻì íýâòýð÷ ãàðàõ äýýð ¿íäýñëýñýí áàãàæóóä. Æèøýý íü
Ñöèíòèëëÿöèîííûé ñ÷¸ò÷èê, ×åðíîâûí òîîëóóð, èìïóëüñ-èîí÷ëîëûí êàìåð, öýíýãò–õèéí
òîîëóóð, õàãàñ äàìæóóëàã÷èéí òîîëóóð.
2. Áîäèñ äàõü Ẻìñèéí ìºð, çóðàã àâàõ, àæèãëàõ,äýýð ¿íäýñëýãäñýí áàãàæóóä. Æèøýý
íü Âèëüñîíû êàìåð, äèôôóçûí êàìåð, ïóçûðüêîâñêàÿ êàìåð(õººñò êàìåð)

1.Ñöèíòèëÿöèéí òîîëóóð.
Ôëóðåñöåíöèéí äýëãýö äýýð õóðäàññàí Ẻìñ òóñàõ ¿åä ãýðýë ãýðýëòäýã. Ýíý íü öºìò- Ẻìéí
äåòåêòîð þì. ¿íäñýí õýñýã íü ñöèíòèëëÿòîð (êðèòàëëîôîñôîð), ôîòîýëåêòðîíû ¿ðæ¿¿ëýã÷ , á¿ðòãýõ
ýëåêòðîí àïïàðàò. Ñöèíòèëëÿòîðóóä áîëãîí çàðèì îðãàíèê áóñ êðèñòàëëóóäûã àøèãëàäàã. ZnS- íü -
Ẻìèéí õóâüä àæèãëàãäàíà.-öàöðàãèéí ¿åä NaI-Tl8, -êâàíòèéí ¿åä CsI-Tl òóñ òóñ àøèãëàäàã.
Îðãàíèê ýëåìåíò¿¿ä àíòðàöîí, ïëàñòìàññóóä áàéõ áà ýäãýýð íü -êâàíòóóäûã á¿ðòãýõýä àøèãëàãääàã.
Ñöèíòèëëÿöèéí òîîëóóðûí õóãàöààíû çºâøººðºãäºõ ÷àäâàð íü 10-10-10-5ñ áàéäàã. Ñöèíòèëëÿöèéí
òîîëóóð ãîëäóó á¿ðòãýãäýæ ºóé Ẻìñèéí ýíåðãèéã òîîëîõîä çîðèóëàãäñàí þì.

2. ×åðåíêîâèéí òîîëóóð

58
 Лекц-1
Àæèëëàõ çàð÷èì íü Âàâèëîâ-×åðåíêîâèéí öàöðàãèéí øèíæ ÷àíàð äýýð ¿íäýñëýãäñýí þì. Çîðèëãî íü
áîäèñ äîòîð õºäëºæ áàéãàà ຺ìñèéí ýíåðãèéã õýìæèõýä çîðèóëàãäñàí þì. Öàöàð÷ áàéãàà öàöðàãèéí
ºíöãèéã ìýäâýë òýð Ẻìèéí õóðäûã ìýäýæ áîëíî. ̺í Ẻìñèéí ìàññ òîäîðõîé áóñ áàéâàë, ¿ë õàìààðàí
ò¿¿íèé õóðäíû çºâøººðºãäºõ ÷àäâàð íü 10-3-10-5. Òîîëóóðûí õóãàöààíû çºâøººðºãäºõ ÷àäâàð íü10 -9ñ.
×åðíîâêîâèéí òîîëóóð íü ñàíñðûí öàöðàãèéí ñóäàëãààíä ºðãºí õýðýãëýãääýã.

3. Èìïóëüñ-èîí÷ëîëûí êàìåð
Õèéí èîí÷ëîëûã áèé áîëãîæ áàéãàà öýíýãæñýí Ẻìñ äýýð ¿éë÷ëýõ Ẻìñèéí äåòåêòîð þì. Èîí÷ëîãäñîí
êàìåð íü õèéãýýð ä¿¿ðãýãäñýí öàõèëãààí êîíäåíñàòîðîîð òºñººëºãäºíº. Ýëåêòðîäóóäûí õîîðîíäîõ îðîí
çàéä òóñ÷ áàéãàà Ẻìñ¿¿ä íü õèéã èîí÷èëäîã. Èîí÷ëîëûí êàìåð 2 òºðëèéí áàéäàã. 1. Èíòåãðèðóþøèå
(íèéëáýð) èîí÷ëîëûí ã¿éäëèéã õýìæèõ. 2.Èìïóëüñèéí

4.Öýíýãò õèéí òîîëóóð.

Íèìãýí óòñàí àíîäòàé, ìåòàëë öàõèóð êàòîä á¿õèé õèéãýýð ä¿¿ðãýãäñýí áàéíà. Äîòðîî òºðºë áàéäàã. 1.
Ïðîôîðöèîíàëèéí 2.Ãåéãåð-Ìþëëåðèéí. Ãåéãåð-Ìþëëåðèéí òîîëóóð ýíåðãè õýìæèõã¿éãýýð á¿ðòãýäýã.
Ýäãýýð òîîëóóðûí ºñãºëòèéí êîýôôèöèåíò 108 þì. Ãåéãåð-Ìþëëåðèéí òîîëóóðûí õóãàöààíû çºâøººðºãäºõ
÷àäâàð10-3-10-7.

5. Õàãàñ äàìæóóëàã÷èéí òîîëóóð

¯íäñýí ýëåìåíò íü õàãàñ äàìæóóëàã÷ äèîä þì. Õóãàöààíû çºâøººðºãäºõ ÷àäâàð íü 10-9. Ñîðîíçîí îðîíä
àæèëëàõ ÷àäâàðòàé. ªíäºð ýíåðãèòýé Ẻìñèéã á¿ðòãýõýä áîëîìæã¿é.

6. Âèëüñîíû êàìåð(1912)
̺ðººð íü êàìåðèéã äàéð÷ ãàðñàí Ẻìñèéí òºðëèéã øèéääýã. Æèøýý íü -Ẻì íü íèë òîä ìºð ¿¿ñäýã. -
Ẻì íèìãýí ìºð ¿¿ñãýíý.ìºí Ẻìèéí èîí÷ëîëûí íÿãòûí òóõàéí, ýíåðãè, óðâàëä îðîëöîõ Ẻìñèéí òîî õýìæýýíèé
òóõàé ìýäýýëýë ºãäºã.

7. Äèôôóçûí êàìåð.
Çàëüñîíû êàìåðèéí ðàçíîâèäíîñòü (òºñòºé). ßëãàãäàõ ç¿éë íü òàñðàëòã¿é àæèëëàãààòàé áàéäàã.
Àæëûí áèå íüïåðåñûùåíèå íàð þì. Áººìèéí ìºð á¿ðòãýã÷.

8. Õººñò êàìåð (1952)

Àìåðèêèéí ôèçèê÷ Ä.Ãëåçåð íýýñýí.Êàìåðèéí àæèëûí áèå íü ïåðå??? (äàðàëòàíä îðøèõ) òóíãàëàã
øèíãýí óñòºðºã÷, ïðîïàí êñåíîí áàéäàã. ̺ðèéã á¿ðòãýíý. Ãîë ôîòîçóðàã àâäàã. Öèêë çàð÷ìààð
àæèëëàäàã. Êàìåðèéí õýìæýýñ íü Âèëñîíû êàìåðòàé òºñòýé (2ì- õ¿ðòýë). Õººñò êàìåð íü èõ ýíåðãèòýé
Ẻìñèéí çàäðàëóóä, ¿¿ñýëèéã ñóäëàõàä àøèãëàãääàã.

9. Öºìèéí ôîòîýìóëüñèéí àðãà

1927îíä Ǻâëºëòèéí ôèçèê÷ Ë.Ìûñîâñêèé áîëîâñðóóëñàí. Ýíý íü öýíýãò Ẻìñèéí ìºðèéã á¿ðòãýãääýã.
Ýìóëüñýíä îðæ èðñýí öýíýãò Ẻìñ íü íóóö ä¿ðñèéí òºâèéã áàé áîëãîí èîí÷èëäîã. Öýíýãò Ẻìñèéí ìºð
èëýðñíèé äàðàà õ¿ðýë-ìåòàëëûí æèæèã æèæèã õýñã¿¿ä áàéäëààð èëýðäýã. Èéìä ýìóëüñ íü õººñò áà
Âèëüñîíû êàìåðò àøèãëàäàãõèé , øèíãýíýýñ èë¿¿ íÿãòàðñàí îð÷èí þì. Ýìóëüñ äàõü ìºðèéí óðò 0.05 ñì
áà Âèëüñîíû êàìåðèéí 1ñì2 -äàõü ìºðä ýêâèâàëåíò áàéäàã. Ôîòîýìóëüñ íü ñàíàìñàðã¿é öàöðàã, õýò-
ºíäºð ýíåðãèéí õóðäàñãóóð äàõü Ẻ쿿ä,óðâàëûã ñóäëàõàä ãîëäóó õýðýãëýãäýíý. Îð÷èí ¿åä öýíýãò
Ẻìñèéã á¿ðòãýõ îëîí ÿíçûí àðãóóä áàéäàã áà òýäãýýðèéí òóõàé íàðèéí òîäîðõîé òàéëáàðëàõ áîëîìæã¿é
þì.

59
 Лекц-1
ÔÈÇÈÊ-II 14-ð 7õîíîã
Ñåìèíàð:

Áîäîëãî ¹1: Ðàäèî-èäýâõèò çàäðàëûí õóóëèéã äàðààõü õýëáýðò áè÷èæ áîëíî. N  N 0 e ( 

  t

Çàäðàëûí òîãòìîë). Õàãàñ çàäðàëûí ¿å Ò-ã òîäîðõîéë.

ªãñºí íü:  , Ò-?
N N
Áîäîëò: Ò õóãàöààíä 0 òîîíû öºì çàäðààä 0 òîîíû öºì ¿ëäýíý. Èéìä
2 2
N0
 N 0 e T Ýíäýýñ 2 1  e  T áîëíî. Ýíäýýñ òýíöýòãýëèéí ç¿¿í áàðóóí òàëààñ íàòóðàëëîãàðèôì
2
àâáàë:
1
1   T  T 


Áîäëîãî ¹2: 3 Li  1 H  2 He 2 He óðâàëûí òîõèîëäîëä ÿëãàðàõ áóþó øèíãýýãäýõ ýíåðãèéã

6 1 4 3

òîäîðõîéë.
Áîäîëò: Ëèòèéí èçîòîï öºì 3-íåéòðîí 3-ïðîòîíîîñ òîãòíî. Èéìä óðâàëä îðîëöîõ öºìèéí ìàññ íü:
ò1= 3òí+3 òï+ òí=3òí+4 òï ,
ò1=41.007276à.í.ì+31.008665à.í.ì=7.055099à.í.ì
2
4
He  èçîòîï öºì 2-ïðîòîí, 2-íåéòðîíîîñ òîãòîíî.
2
3
He  èçîòîï öºì 2-ïðîòîí, 1-íåéòðîíîîñ òîãòîíî. Óðâàëûí ä¿íä ¿¿ñýõ öºìèéí ìàññ íü:
ò2= 2òï+2òí+2òï +òí=4òï+3òí
ò2=41.008665à.í.ì+31.007276à.í.ì=7.056488
ò2> ò1 òóë óðâàëûí ÿâöàäýíåðãèéí øèíãýýëò ÿâàãäàíà.
E=( ò2 - ò1)c2,
1à.ì.í= 1.6605610-27êã,
m= ò2 - ò1=0.0013891.6610-27, êã=1.48110-30 êã.
Èíãýõýýð E=1.48110-30 (3108)2 Äæ=8.33105ýÂ=833êýÂ

Áîäëîãî ¹3:
2, 2-çàäðàëûí ä¿íä óðàíû  92 U  öºìä õóâèðàí áèé áîëîõ I0-èîíû ýðýìáèéí äóãààð Z, íóêëîíóóäûí
4238

òîî À –ã òóñ òóñ òîäîðõîéë.

ªãñºí íü: 92 U  90 X 1  2   88 X 2  2   2 
238 234 4 230 4 4

224
88
X 1  224
89
X 3  10 e 224
90
I 0  10 e 10 e
Èéìä èîíû äóãààð À=224 ïðîòîíóóäûí òîî Z=90, íåéòðîíóóäûí òîî 134 áàéíà.

60
 Лекц-1
ÔÈÇÈÊ-II (14-7 õîíîã)
Áèå äààëò
Áîäîëãî ¹1: Óñòºðºã÷èéí àòîìûí Áàëüìåðèéí ñïåêòðîàëü øóãàìûí öàöðàãèéí õàìãèéí èõ äàâòàìæ 2.51015
Ãö áîëíî. Ýíý ñïåêòðàëü ñåðè øóãàìûí öàöðàãèéí õàìãèéí èõ äàâòàìèéã òîäîðõîéë.
Õàðèó: 4.51015Ãö

Áîäëîãî ¹2: 16.5 ý ýíåðãèòýé ôîòîí ºäººã人ã¿é óñòºðºã÷èéí àòîìûí öºìèéã ?? öîõèñîí. Èéìä àòîìîîñ
íèñýí ãàð÷ áàéãàà ýëåêòðîíû õóðä ÿìàð áàéõ âý?
Õàðèó: 106ì/ñ

Áîäëîãî ¹3: Õ¿÷èëòºðãº÷èéí öºìèéí äåôåêò ìàññûã òîäîðõîéë.

Õàðèó:2.2750310-28êã

Áîäëîãî ¹4: 3 Li  1 H  22 He ãýñýí õàëóóí öºìèéí óðâàëûí ¿åä ÷ºëººëºãäºõ ýíåðãèéã òîäîðõîéë.
6 2 4

Õàðèó:22,4ýÂ

Áîäëîãî ¹5: Õàãàñ çàäðàëûí áàãà ¿åòýé 18F- ãýñýí áýëäìýëèéí îéðîëöîî áàéðëàñàí ðàäèî-èäýâõèò
öàöðàãèéí òîîëóóð òîäîðõîé õóãàöààíä áàéõäàà 1 ñåêóíäýä N0=100 áàéõààð òîîëäîã. Òýãâýë
 =22 ìèí äàðàà ¿ç¿¿ëýëò 1 ñåêóíäýä N1=87 áàãàññàí áàéíà. Èéìä 18F-èéí õàãàñ çàäðàëûí
¿åèéã îë.
Õàðèó: 1/2 =110 ìèí.
Áîäëîãî ¹6: Äåéòåðè áà òðèòè-èéí öºì¿¿äèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöñýíèé ä¿íä ãåëèéí öºì, íåéòðîí ¿¿ññýí:
2
1
H  13H  24 He 01n
Ýíý ¿åä èõ õýìæýýíèé ýíåðãè ÿëãàðñàí áàéíà.Òýð ÿìàð õýìæýýíèé íåéòðîí 纺õ âý? Óðâàëààñ
ºìíºõ äåéòåðè òðèòèéí êèíåòèê ýíåðã¿¿äèéã ÿëãàð÷ áóé ýíåðã¿¿äòýé õàðüöàíãóéãééð
òîîëîõã¿é áàéæ áîëíî.

PH102 ÔÈÇÈÊ-2
Ëåêö № 15

61
 Лекц-1

Ëåêöèéí àãóóëãà: Öºìèéí óðâàë, ò¿¿íèé ¿íäñýí òºðë¿¿ä. Íåéòðîíû ¿éë÷ëýëýýð ÿâàãäàõ óðâàëóóä.
Öºìèéí õóâààãäàë. Ãèíæèí óðâàë. Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé

15.1 ÖªÌÈÉÍ ÓÐÂÀË

Àòîìûí öºì¿¿ä ººð õîîðîíäîî ýñâýë áóñàä ýãýë Ẻìñòýé õàðèëöàí ¿éë÷èëæ õóâèðàëä îðîõûã
öºìèéí óðâàë ãýíý. Ñóäëàõ àòîìûí öºìèéã àãóóëñàí áàéã õóðäàñãàñàí Ẻì áóþó èîíîîð áºìáºãäºõºä
öºìèéí óðâàë ÿâàãäàæ á¿òýýãäýõ¿¿í öºì áà áººì¿¿ä ¿¿ñäýã. Õýðýâ á¿òýýãäýõ¿¿í öºì áà Ẻìèéí
òîî òóñ á¿ð íýãýýñ èë¿¿ áàéâàë îëîí ñóâàãò öºìèéí óðâàë áîëíî. Íýã ñóâàãò öºìèéí óðâàëûí
òýãøèòãýëèéã äàðààõ õýäýí õýëáýðýýð áè÷äýã.

Öºìèéí óðâàëûí òýãøèòãýë

A
Z X + a  AZ ``Y +b áóþó ZA X (a,b) AZ ``Y áóþó (a,b) (15.1)
A A`
Ýíä Z X - áàé öºì, Z `Y - á¿òýýãäýõ¿¿í öºì, à- áºìáºãäºã÷ Ẻì áóþó öºì, b-óðâàëûí
á¿òýýãäýõ¿¿í Ẻì òóñ á¿ðèéí òýìäýãëýãýý.
Õóðäàñãàñàí Ẻìèéí óðñãàëààð áàéã áºìäºãäºõ ¿åä Ẻìñ áàé öºìèéã îíîõ ìàãàäëàëûã öºìèéí
óðâàëûí îãòëîë -ààð õýìæäýã. Öºìèéí õ¿÷ áîãèíî çàéä ¿éë÷èëäãèéí óëìààñ öºìèéí óðâàëûí îãòëîë
íü öºìèéí õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé áóþó 10-24 ñì2 òàëáàéòàé îéðîëöîî ó÷ðààñ ýíý òîîã 1 áàðí õýìýýí
íýðëýæ öºìèéí óðâàëûí èäýâõò îãòëîëûí íýãæ áîëãîí àøèãëàäàã. 1 áàðí=10-24 ñì2

Öºìèéí óðâàëûí àíãèëàë

Öºìèéí óðâàëûã áºìáºãäºã÷ Ẻìèéí ýíåðãýýð íü áàãà, çàâñðûí, èõ ýíåðãèéí óðâàë; áºìáºãäñºí
Ẻìèéí òºð뺺ð íü n, , p, õ¿íä èîí,  Ẻ캺ð ÿâàãäàõ óðâàëóóä; áàé öºìèéí ìàññààð íü õºíãºí
(A<50), çàâñðûí (50<A<100), õ¿íä (A>100) öºì äýýðõ óðâàëóóä; ýíåðãèéí äóëààíû ýôôåêòýýð íü
ýíäîòåðì áà ýêçîòåðì óðâàëóóä; öºìèéí ÿìàð õóâèðàë áîëæ áóéãààð íü Êóëîíû ºäººãäºë, ðàäèàöûí
çàëãèëò, öºìèéí õóâààãäëûí, ôîòîýôôåêòèéí, öºìèéí ôðàãìåíòàöûí óðâàëóóä; öºìèéí óðâàëóóä
ÿâàãäàõ ìåõàíèçìààð íü çàâñðûí öºìººð äàìæèæ ÿâàãäàõ áà øóóä ÿâàãäàõ öºìèéí óðâàëóóä ãýæ
îëîí ÿíçààð àíãèëäàã. Öºìèéí óðâàëûí ¿åä íóêëîíû íèéò òîî, öàõèëãààí öýíýã, á¿ðýí èìïóëüñ,
èìóëüñèéí ìîìåíò òóñ á¿ð õàäãàëàãäàíà. Æèøýýëáýë öºìèéí óðâàëûí ¿å äýõ ýíåðãè õàäãàëàãäàõ
õóóëü
(mA + ma) c2 = (mB + mb) c2  Q (15.2)
õýëáýðòýé áè÷èãäýõ áîëíî. Õýðýâ öºìèéí óðâàë ýíåðãè ÿëãàðóóëæ áàéâàë (Q>0) ýêçîòåðì,
øèíãýýæ áàéâàë (Q<0) ýíäîòåðì óðâàë áîëíî. Öºìèéí óðâàëûí ýíåðãèéã èõýâ÷ëýí
ìåãàýëåêòðîíâîëüòîîð (ÌýÂ) õýìæäýã.
Öºìèéí óðâàë çàâñðûí öºìººð äàìæèí ÿâàãäàõ ìåõàíèçì

Áºìáºãäºã÷ Ẻìèéí ýíåðãè èõ áèø ¿åä ÿâàãäàõ öºìèéí óðâàëûí ìåõàíèçìûã àâ÷ ¿çüå. Í. Áîðûí
1936 îíä áîëîâñðóóëæ òóðøëàãààð íîòëîãäñîí îíîëîîð öºìèéí óðâàë íü çàâñðûí öºìººð äàìæèæ õîîðîíäîî
¿ë õàìààðàõ 2 øàòòàéãààð ÿâàãääàã
Z X + a  C  Z `Y +b
A A`
(15.3)
-16 -12
Çàâñðûí C öºì íü öºìèéí õóãàöààòàé õàðüöóóëàõàä óäààí áóþó 10 -10 ñ õóãàöààíû òóðøèä
îðøèí òîãòîíî. Èéì ìåõàíèçìààð ÿâàãäàõ óðâàëûí æèøýý: p+7Li8Bi . Ýíý óðâàëûí
íýãä¿ãýýð øàòàíä 17.6 Ìý ºãººãäëèéí ýíåðãèòýé çàâñðûí 8Bi öºì ¿¿ñíý. Ýíý öºì 17.6 ÌýÂ
ýíåðãèòýé -êâàíò öàöðóóëàí ¿íäñýí òºëºâòºº îðæ òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà õî¸ð àëüôà Ẻì áîëæ
õóâèðäàã. Íýã çàâñðûí öºìèéã îëîí ÿíçààð ãàðãàæ àâ÷ áîëäãèéí äýýð ¿¿ññýí çàâñðûí öºì íü îëîí
ÿíçûí ñóâãààð çàäàð÷ áîëäîã áàéíà. Æèøýýëáýë 65Zn* çàâñðûí öºìèéã 64Zn+n áà 63Zn+d ãýñýí
õî¸ð àðãààð ¿¿ñãýæ áîëîõ áà ¿¿ññýí çàâñðûí öºì íü 7 ÿíçààð çàäàðäàã áàéíà. Õýðýâ çàâñðûí
öºìä îðîëöîã÷ íóêëîíóóäûã õàðèëöàí òýãø ýðõòýé þì ãýæ ¿çâýë ºäººãäëèéí ýíåðãè íü äîòîîä ýíåðãèéí

62
 Лекц-1
íýã àäèë íóêëîíóóäàä æèãä õóâààðèëàãäàõ ¸ñòîé ãýñýí ñòàòèñòèê õóóëèàñ çàâñðûí öºìèéí
äóíäàæ êèíåòèê ýíåðãèýð ºäººãäëèéí ýíåðãèéã îëú¸.
3 1  3
    mu2       T  A (15.4)
2 2 A 2
¯¿íä k-Áîëüöìàíû òîãòìîë, À-çàâñðûí öºìèéí ìàññ òîî, T-òåìïåðàòóð. Äîîðõ äàñãàëààñ çàâñðûí
öºìèéí òåìïåðàòóð àñàð èõ ãýäýã íü õàðàãäàíà.
15.1-ð äàñãàë. À=100 öºìä íåéòðîí íýâòýð÷ ò¿¿íèéã 8-10 Ìý ýíåðãèòýé áîëòîë ºäººñºí áîë öºìèéí
òåìïåðàòóðûã îë. Íýã íóêëîíû äóíäàæ ýíåðãè /A=0.1 Ìý îð÷èì ãýæ ¿ç.
ÁÎÄÎËÒ: (15.4) òîìú¸îíîîñ õàðãàëçàõ òåìïåðàòóð íü
0.1Ì ýÂ 0.1  1.6  106 ýð ã
T=   109 ãð àä
  16
1.38  10 ýð ã / ãð àä
áîëíî. Èéì ºíäºð òåìïåðàòóðò áóé çàâñðûí öºì ººðººñºº Ẻì ãàðãàæ õºðíº.

15.1.2 Íåéòðîíîîð ÿâàãäàõ óðâàë

1932 îíä ×ýäâèê 9Be(n)12C óðâàëààð íåéòðîíûã íýýñýí áà óëìààð íåéòðîíîîð ÿâàãäàõ
óðâàëóóäûã ñóäëàõàä ýíý àíõíû óðâàëûã íåéòðîí ãàðãàæ àâàõàä àøèãëàæ áàéæýý. 1937 îíîîñ
ýõëýæ õóðäàñãàãäñàí öýíýãò Ẻìñººð íåéòðîíûã ãàðãàõ áîëñîí. 1942 îíä àíõíû öºìèéí ðåàêòîðûã
áàðüñíààñ õîéø íåéòðîíû èõ ýð÷èìòýé óðñãàëûã ãàðãàí àâ÷ àøèãëàæ èðñýí ò¿¿õòýé.
Íåéòðîíîîð ÿâàãäàõ öºìèéí óðâàëûí ìåõàíèçì íü ýíåðãýýñ õ¿÷òýé õàìààðäàã áà çàâñðûí öºìººð
äàìæèí ÿâàãäàõààñ ýõëýýä øóóä óðâàë õ¿ðòýë ÿâàãäàíà. Íåéòðîíû õóðä v-ä õàðãàëçàõ äå
Áðîéëèéí äîëãèîíû óðò h/(mv) íü öºìèéí ðàäèóñààñ áàãà R áàéâàë ýäãýýð íåéòðîíûã õóðäàí
íåéòðîí ãýäýã. Õóðäàí íåéòðîíû ýíåðãè 0.1-50 ÌýÂ áàéíà. Õàðèí >R áîë óäààí íåéòðîí ãýõ áà
ýíåðãè íü 100 êýÂ-îîñ õýòýðäýãã¿é. 0.005-0.5 ýÂ ýíåðãèòýé óäààí íåéòðîíûã äóëààíû íåéòðîí
nth, õàðèí 0.005 ýÂ-îîñ ÷ áàãà ýíåðãèòýé áîë õ¿éòýí áóþó õýò õ¿éòýí íåéòðîíóóä ãýíý.
Íåéòðîíîîð ÿâàãääàã óðâàëààñ õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã íü íåéòðîí çàëãèëò, ðåçîíàíñ
øèíãýëò, öºìèéí õóâààãäëûí óðâàëóóä þì. Áàéãàëèéí Òîðèéãîîñ öºìèéí ðåàêòîðûí ò¿ëø áîëäîã U-233
èçîòîïûã ãàðãàæ àâàõàä äîîðõ íåéòðîí çàëãèõ óðâàëààð ýõýëñýí öºìèéí õóâèðëûã øèãëàäàã.
90Th  0 n 90Th  
232 1 233

23ì è í
90Th  91 Pa   1 e
233 233 0
(15.5)
27. 4 õî í î ã
233
91 Pa  233
92 U   1 e
0

Óðàíû ýíý èçîòîï íü äóëààíû íåéòðîíîîð õóâààãäàæ öºìèéí ýíåðãè ÿëãàðóóëäàã, óðò íàñòàé 
öàöðàã èäýâõòýé öºì áàéäàã.
ֺ쿿äèéí (n,) óðâàëààð íåéòðîíûã çàëãèõ ìàãàäëàë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Æèøýý íü:
113
48 Cd (n,  )114
48 Cd 19500 áàðí (15.6)
2
1 D(n,  ) T 3
1 4.610-2 áàðí (15.7)

Íåéòðîíûã øèíãýýõ îíîî ìàø èõòýé (15.6) óðâàëûã óäààí íåéòðîíûã õ¿÷òýé øèíãýýõ, (15.7) óðâàëûã
íåéòðîíûã óäààøðóóëàõ çîðèóëàëòòàéãààð ðåàêòîðûí òåõíèêò ºðãºí àøèãëàäàã áàéíà. Ðåçîíàíñ
øèíãýëòèéí ïðîöåññûã Óðàíààñ õ¿íä ýëåìåíòèéã ãàðãàæ àâàõàä àøèãëàæ áîëíî.
23ì è í

U  n 239
238
92 92 U  93 Np  e
* 239

2. 3õî í î ã 
239
93 Np  239
94 Pu  e (15.8)
24000 æè ë
239
94 Pu  U   235
92

Ýíý øàòàëñàí óðâàëûí íýã á¿òýýãäýõ¿¿í Pu-239 èçîòîï íü äóëààíû íåéòðîíîîð ìàø èäýâõòýé
õóâààãääàãèéí äýýð ìàø óäààí õàãàñ çàäðàëûí ¿åòýéãýý𠺺ð õóâààãäàã÷ èçîòîï áîëîõ U-235-ä
õóâèðäàã ºâºðìºö øèíæòýé ó÷ðààñ ò¿¿íèéã öºìèéí ýíåðãè ãàðãàæ àâàõàä ºðãºí àøèãëàäàã.

Öºìèéí õóâààãäàõ óðâàë

63
 Лекц-1
1938 îíä Íåìöèéí ôèçèê÷ Î. Ãàí, Ô. Øòðàñìàí íàð U-235 èçîòîï äóëààíû íåéòðîíû ¿éë÷ëýëýýð
õóâààãääàã áîëîõûã, 1940 îíä Ǻâëºëòèéí ôèçèê÷ Ã.Í. Ôëåðîâ (Ìîíãîë óëñûí àëòàí ãàäàñ îäîíãîîð
øàãíàãäñàí), Ê.À.Ïåòðæàê íàð U-238 öºì àÿíäàà õóâààãääàã áîëîõûã òóñ òóñ íýýæ õ¿íä öºìèéí
õóâààãäëûí ¿íäñèéã òàâüæýý. Öºìèéí õóâààãäëûí ïðîöåññ íü äóñëàí çàãâàðààð òàéëáàðëàãääàã.
U-235 èçîòîï íåéòðîíîîð õóâààãäàõäàà çàâñðûí öºìººð äàìæäàã. Çàâñðûí öºì íü ìàø îëîí ñóâãààð
õóâààãääàã áà íèéòäýý 300 ãàðóé õóâààãäëûí õýëòýðõèé èçîòîï ¿¿ñäýã áà òóñ á¿ðèéí ãàðàëòûã
òóðøëàãààð òîäîðõîéëæ ãðàôèê áàéãóóëàõàä 15.1 -ð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí øèã 2 áºõòýé ìóðóé ãàðäàã.
U-235 èçîòîï õóâààãäàõ óðâàëààñ Q=200 Ìý îð÷èì ýíåðãè ÿëãàðàõ áà ýíý áîë àñàð èõ ýíåðãè þì.
Íýã õóâààãäëààñ ¿¿ñýõ 2-3 íåéòðîí íü õóðäàí íåéòðîí áàéäàã áà ò¿¿íèéã U-235 èçîòîïûã õóâààõ
÷àäâàðòàé äóëààíû íåéòðîí áîëãîí õóâèðãàõàä (15.7) óðâàë äýýð ¿íäýñëýñýí ãðàôèò áóþó õ¿íä óñ
(D2O) ìýò óäààøðóóëàã÷ áîäèñ õýðýãëýäýã. Óäààøèðñàí íåéòðîí íü äàõèí øèíý U-235 èçîòîïò
çàëãèãäàæ õóâààõ áà õýðýâ íåéòðîíû òîîã æîëîîäîæ çîõèöóóëàõã¿é áîë ºðíºõ ãèíæèí óðâàë
ÿâàãäàíà. Õóâààãäëûí ãèíæèí óðâàëûã õÿçãààðã¿é ºðí¿¿ëýõã¿éí òóëä (15.6) óðâàë äýýð
¿íäýñëýñýí Êàäìèé çýðýã ñàéí øèíãýýã÷ ìàòåðèàëûã àøèãëàäàã. Öºìèéí õóâààãäëûí æîëîîäëîãîòîé
ãèíæèí óðâàë ÿâóóëàõ òºõººðºìæèéã õóâààãäëûí ðåàêòîð áóþó öºìèéí ðåàêòîð ãýíý.

15,2 Öºìèéí ýíåðãè

Áîäèñûí õóâèðëààð ýíåðãè ÿëãàðàõ åðºíõèé çàð÷èì áîë ìàññ áà ýíåðãèéí õîëáîîíû òóõàé
À.Ýéíøòåéíû òóëãóóð õàðüöàà áèëýý.

Ýéíøòåéíèé òîìú¸î
E = mc2 (15.10)
Ýíý òîìú¸î ¸ñîîð õèìè, ôèçèêèéí ÿìàð íýã õóâèðëààñ ÿëãàð÷ áàéãàà êèíåòèê ýíåðãè Ek íü
áîäèñûí ìàññ-ýíåðãèéã mc2=Ek õýìæýýãýýð õîðîãäóóëíà. Ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëèàð Ek
ýíåðãè U ïîòåíöèàë ýíåðãèéí õîðîãäîëòîé òýíö¿¿ áàéõ ¸ñòîé. U õýìæèãäýõ¿¿íèé îðîíä ò¿¿íòýé
òýíö¿¿ óòãàòàé õîëáîîñûí ýíåðãè õýìýýõ õýìæèãäýõ¿¿íèéã àâ÷ ¿çüå. Õîëáîîñûí ýíåðãè èõ áàéíà
ãýäýã íü áîäèñûã á¿ðä¿¿ëýã÷ Ẻìñ òºäèé ÷èíýý èõ õ¿÷òýé õîëáîîòîé áóþó Ẻìñèéã òîãòîîí áàðüæ
áàéãàà õ¿÷ýýð Ẻìñ ÷àíãà áîîëòòîé áàéíà ãýñýí ¿ã. Öºìèéí á¿õ òºðëèéí óðâàë ýíåðãè ÿëãàðóóëæ
ÿâàãääàãã¿é. Öºìèéí óðâàëààð ÷óõàì ÿìàð öºì ýíåðãè ÿëãàðóóëàõ õóâèðàëä îðîõûã òîäîðõîéëîõîä
Añòîíû
M MA
p= 
A A
õàðüöààãààð òîäîðõîéëîãäîõ áîîëòûí ¿ðæèãäýõ¿¿í õýìýýõ p õýìæèãäýõ¿¿í òóñ áîëíî. Ýíä Ì áîë
öºìèéí æèíõýíý ìàññ áºãººä Àñòîí õ¿÷èëòºðºã÷èéí ìàññûã 16 ãýæ àâñàí ì.à.í.-èéã àøèãëàñàí áà À
áîë ìàññ òîî þì. Ýíý áîîëòûí ¿ðæèãäýõ¿¿í p íü öºì äýõ íýã íóêëîíä íîîãäîõ ìàññûí äåôåêò áóþó
õîëáîîñûí ýíåðãèéã èëýðõèéëíý. Áîîëòûí ¿ðæèãäýõ¿¿í áàãàñàõ ÷èãëýëä ÿâàãäàæ áàéãàà öºìèéí
ïðîöåññîîð ýíåðãè ÿëãàðàõ áîëîõûã îéëãîõîä ò¿âýãã¿é. 15.2-ð çóðàã äýýð ýëåìåíòèéí ìàññ òîîíîîñ p
õýðõýí õàìààðàõûã ¿ç¿¿ëýâ. Çóðãààñ õàðàõàä À=20-200 öºì¿¿äýä p<0, A>200 áà 20<A
öºì¿¿äýä p>0 áàéíà. Èõýíõ õºíãºí öºì¿¿äýä áîîëòûí ¿ðæèãäýõ¿¿í íèëýýä èõ, ýåðýã óòãàòàé áàéíà.
Òîäîðõîéëîëò ¸ñîîð 16O öºìèéí õóâüä p=1 áèëýý.

Áîîëòûí ¿ðæèãäõ¿¿í íü öºìèéí ýíåðãèéã ãàðãàæ àâàõ áîëîìæèéã òîäîðõéîëíî

Áîîëòûí ¿ðæèãäýõ¿¿í áàãàñàõ ÷èãëýëä ÿâàãäàæ áàéãàà öºìèéí ïðîöåññîîð ýíåðãè ÿëãàðàõ
ó÷ðààñ õºíãºí öºì¿¿ä íýãäýæ äóíä ìàññòàé öºì ¿¿ñýõ õàëóóí öºìèéí íýãäýõ óðâàë ýñâýë A>200
ìàññòàé õ¿íä öºì õóâààãäàæ äóíä çýðãèéí ìàññòàé õóâààãäëûí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿¿ñãýõ öºìèéí
õóâèðëóóäààð òóñ òóñ öºìèéí ýíåðãè ÿëãàðàõ áîëîìæòîé áàéíà. ªíººäºð õ¿í òºðºëõòºí õ¿íä öºìèéí
õóâààãäëààñ ÿëãàðàõ ýíåðãèéã àøèãëàõ äýýð ¿íäýñëýñýí ÀÖÑ õýìýýõ òºõººðºìæèéã àøèãëàæ
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé 17% - èéã õàíãàæ áàéãàà áà õºíãºí öºì¿¿ä íýãäýæ ýíåðãè ÿëãàðóóëàõ
òºõººðºìæ õàëóóí öºìèéí òºõººðºìæèéã çîõèîí á¿òýýõ øàòàíäàà ÿâàà áèëýý.

64
 Лекц-1

15.2.1 Öºìèéí ðåàêòîð

ÀÖÑ-ûí ç¿ðõ íü öºìèéí ðåàêòîð þì. Îëîí òºðëèéí öºìèéí ðåàêòîð çîõèîí á¿òýýãäñýí áîëîâ÷
òýäãýýðèéí àæèëëàãààíû ôèçèê çàð÷èì íü íýã áºãººä á¿ãä õ¿íä öºìèéí õóâààãäàõ óðâàë äýýð
¿íäýñëýíý. ªìíº áèä íåéòðîíîîð ÿâàãäàõ óðâàëûã ñóäëàõ ¿åä õóâààãäàõ óðâàëûí îíöëîãòîé
óðüä÷èëàí òàíèëöñàí. Ðåàêòîðûí ò¿ëøýýð àøèãëàäàã ãóðâàí èçîòîïûí õóâààãäëûí ¿íäñýí
øèíæ¿¿äèéã 15.1-ð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

15.1-ð õ¿ñíýãò. Öºìèéí ðåàêòîðûí ò¿ëøíèé ýëåìåíò¿¿ä

Áàéãàëèéí Çîõèîìîë Çîõèîìîë
Èçîòîï-ò¿ëø U-235 U-233 U-239
Õóâààãäàõ 58210 534 7409
óðâàëûí îãòëîë,
áàðí
Õî¸ðäîã÷ 2.470.03 2.520.03 2.910.04
íåéòðîíû òîî
 2.070.02 2.280.02 2.090.02
  f 0.1920.007 0.1050.007 0.390.03

U-235 èçîòîïûã áàéãàëèéí Óðàíààñ (ýíý èçîòîï íü áàéãàëèéí Óðàíû äîòîð 0.7% ýçëýõ áà
¿ëäñýí õóâèéã U-238(99.28%) ìàø º÷¿¿õýí õóâèéã U-234 èçîòîï ýçýëäýã.) Pu-239 èçîòîïûã U-238
èçîòîïîîñ (15.8) óðâàëààð U-233 èçîòîïûã áàéãàëèéí Th-232 èçîòîïîîñ (15.5) óðâàëààð òóñ òóñ
ãàðãàæ àâäàã. Öºìèéí ò¿ëø-èçîòîï ðåàêòîðò øàòàæ õóâààãäëûí õýëòýðõèéí¿¿ä 2-3 íåéòðîí, ýãøèí
çóóðûí êâàíò, áåòà áººì ¿¿ñãýõ çýðýã îëîí ïðîöåññ ÿâàãäàõ áà 200 Ìý îð÷èì ýíåðãè ÿëãàðíà.
15.3-ð çóðãààð öºìèéí õóâààãäëûí æîëîîäëîãîò ãèíæèí óðâàëûí á¿ä¿¿â÷ ñõåìèéã ¿ç¿¿ëýâ.
Õóâààãäëààð ¿¿ññýí õî¸ðäîã÷ íåéòðîí íýã á¿ð õóâààãäàë ¿¿ñãýõã¿é òóë ãèíæèí óðâàëûí ºðíºëèéã
õýäýí õî¸ðäîã÷ íåéòðîí ¿¿ñýæ áàéãààãààð áóñ ¿¿ññýí õî¸ðäîã÷ íåéòðîíîî äàðààãèéí õóâààãäàëä
õýðõýí àøèãëàæ áàéãààãààð íü òîäîðõîéëäîã. Òóõàéëáàë õóãàöààíû òóõàéí ýãøèíä õóâààãäëààð
¿¿ññýí íåéòðîíû òîîã, ýíý õóâààãäëûí ºìíº áàéñàí íåéòðîíû òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöàà áóþó íåéòðîí
¿ðæ¿¿ëãèéí êîýôôèöèåíò ê-ààð òîäîðõîéëäîã.

15.3-ð çóðàã.
U-235 öºìèéí õóâààãäëûí æîëîîäëîãîò
ãèíæèí óðâàëûí á¿ä¿¿â÷ ñõåì. Áàéãàëèéí
óðàíûã ò¿ëøýýð àøèãëàæ áóé ¿åä
ðåçîíàíñ øèíãýýëòýýð U-238-ààñ Pu-239
¿¿ñýõ ïðîöåññ çýðýãöýí ÿâàãäàíà.

Ýíý íü ãèíæèí óðâàë õýð çýðýã

õóðäàí ºðíºõèéã ò¿¿íèé ºðíºõ õóðä dn/dt-
ýýð òîäîðõîéëäîã ãýñýí ¿ã. Õýðýâ -ààð
äàðààëñàí õî¸ð õóâààãäëûí õîîðîíäîõ
äóíäàæ õóãàöààã òýìäýãëýâýë,
õóãàöààíû t=0 ýãøèíä áàéñàí n0 íåéòðîí íü
õóâààãäàõ óðâàë ÿâàãäààä t õóãàöàà
ºíãºðñíé äàðààõ íåéòðîíû òîî nt- òýé
k 1
t
nt  n0  e  (15.11)
õàìààðëààð õîëáîãäîíî ¿¿íä k-1>0 áóþó k>1 áîë ºðíºõ ãèíæèí óðâàë ê-1=0 áóþó ê=1 áîë ººðºº
áàðèã÷ ãèíæèí óðâàë (ýíý ñèñòåìèéã êðèòèê ñèñòåì ãýíý) k-1<0 áóþó k<1 áîë çàìõðàõ ãèíæ èí
óðâàë ãýæ òóñ òóñ íýðëýäýã Áàéãàëèéí Óðàí (U-238, U235) áà óäààøðóóëàã÷ààñ òîãòñîí
65
 Лекц-1
ñèñòåìä ãèíæèí óðâàë ºðíºõ ïðîöåññ íü íýãä¿ãýýðò áàéãàëèéí Óðàí äàõü U-235 èçîòîïûí õóâèéã
íýìýãä¿¿ëñýí, õî¸ðäóãààðò íåéòðîíûã äóëààíû ýíåðãèòýé áîëòîë íü óäààøðóóëàõ ïðîöåññèéí õóðä
ãýñýí õî¸ð õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëíà. Èíãýæ öºìèéí ãèíæèí óðâàëûã æîëîîäëîãîòîéãîîð ÿâóóëäàã
áàéãóóëàìæèéã öºìèéí ðåàêòîð ãýíý. Ãèíæèí óðâàë ÿâàãäàæ áîëîõóéö ðåàêòîðûí èäýâõòýé á¿ñèéí
õàìãèéí áàãà õýìæýýã êðèòèê õýìæýý ãýõ áà èéì õýìæýýòýé ñèñòåìä àãóóëàãäàõ õóâààãäàã÷
áîäèñûí õýìæýýã êðèòèê ìàññ ãýíý.
Õýðýâ -ààð òºãñãºëºã õýìæýý á¿õèé ðåàêòîðîîñ íåéòðîí ãàðàõã¿é áàéõ ìàãàäëàëûã
òýìäýãëýâýë, èéì ñèñòåìèéí ¿ðæ¿¿ëãèéí êîýôôèöèåíò ê áà òºãñãºëã¿é õýìæýý á¿õèé ðåàêòîðûí
íåéòðîí ¿ðæ¿¿ëãèéí êîýôôèöèåíò k õî¸ðûí õîîðîíä k=k0 õàìààðàë áàéäàã áºãººä k
k= (15.12)
ãýñýí 4 ¿ðæèãäýõ¿¿íò òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãääýã. ¯¿íä - õóâààãäàã÷ áîäèñûí öºìä íýâòýðñýí
íýã äóëààíû íåéòðîíä îíîãäîõ õî¸ðäîã÷ õóðäàí íåéòð îíû äóíäàæ òîî (15.1-ð õ¿ñíýãò ¿ç), -õóðäàí
íåéòðîíûã ¿ðæ¿¿ëýã÷ êîýôôèöèåíò áà õóâààãäëààð ¿¿ññýí íåéòðîíû á¿ðýí òîîã õóâààãäëûí ¿åä
äóëààíû ýíåðãèòýé áîëñîí òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöàà, -äóëààí àøèãëàëòûí êîýôôèöèåíò áà
õóâààãäàã÷ áîäèñûí öºìä (óäààøðóóëàã÷èä áèø) øèíãýýãäñýí äóëààíû íåéòðîíû òîîã íèéò
øèíãýýãäñýí äóëààíû íåéòðîíû òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöàà òóë ¿ðãýëæ íýãýýñ áàãà áàéäàã
¿ðæèãäýõ¿¿í, -óäààøðóóëàã÷ ïðîöåññò ðåçàíîíñûí øèíãýýëòýýñ çóãòàõ ìàãàäëàë áà õóðäàí
íåéòðîíû õýäýí õóâü íü ðåçîíàíñûí øèíãýýëòýýñ çàéëñõèéæ äóëààíû ýíåðãèòýé áîëòëîî
óäààøðàõûã èëýðõèéëýõ õýìæèãäýõ¿¿í þì. Ýíý  ¿ðæèãäýõ¿¿íèéã èõýñãýõ çîðèëãîîð ðåàêòîðò
óäààøðóóëàã÷èéí òóñãàé áëîê áàéðëóóëíà. Ó÷èð íü U-238 èçîòîï ººðºº íåéòðîíûã ðåçîíàíñààð èõ
øèíãýýäýã áèëýý.

PH102 Èíæåíåðèéí ôèçèê-2 õè÷ýýëèéí 15-ð ñýäâèéí

ÔÀÉË

Ñýäýâ: Öºìèéí óðâàë, ò¿¿íèé ¿íäñýí òºðë¿¿ä. Íåéòðîíû ¿éë÷ëýëýýð ÿâàãäàõ óðâàëóóä. Öºìèéí
õóâààãäàë. Ãèíæèí óðâàë. Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé.
Ôàéëûí àãóóëãà
1. Ëåêöèéí äýëãýðýíã¿é êîíñïåêò: 17 õóóäàñ ìàòåðèàë
1. Ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéã 1997 îíä ôèçèêèéí òýíõèìýýñ ýðõëýí õýâë¿¿ëñýí Ôèçèêèéí áîäëîãûí
õóðààìæ íîìûã àøèãëàæ ÿâóóëíà. Óã ñýäýâò õàìààðàõ áîäëîãûí äóãààð:
 5.89-5.100
2. Ñýäýâò õîëáîãäîõ ëàáîðàòîðèéí àæëûí íýðñ:
 Äèýëåòðèê äåòåêòîð àøèãëàí öºìèéí õóâààãäàõ óðâàëûí îíîîã òîäîðõîéëîõ Ëàá.¹22
3. Áèå äààëòûí àæèë

66
 Лекц-1
Îþóòàí áèå äààæ ã¿éöýòãýõ àæëûã õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòàä çààñàí ñóðàõ áè÷èã¿¿äýýñ áîëîí
ëåêöèéí äýëãýðýíã¿é êîíñïåêòýýñ ºã÷ áîëîõîîñ ãàäíà äîîðõ ìîíãîë õýë äýýð õýâëýãäñýí íîì ñóðàõ
áè÷ãèéã àøèãëóóëæ áîëîõ þì:
 Ä.Îðèð Òóëãóóð ôèçèê, ÀÁß-íû õýâëýë, 1969 îí (15-16-ð á¿ëýã)
 Î.Ëõàãâà Êâàíò õàðâàõ òýðòýý ã¿íä, ÀÁß-íû õýâëýë, 1979 îí (6.5-6.6 áà 7.1-7.9-ð ç¿éë)
 À.Ñàìäàí Ôèçèê , ÓÁ, 1987 îí (14-16-ð á¿ëýã)
 Ë.Òàðàñîâ Åðòºíöèéí òýãø õýìèéí ãàéõàìøèã, Îðîñ õýëíýýñ îð÷óóëñàí Æ.Ï¿ðýâñ¿ðýí, Óëñûí
õýâëýë Óëààíáààòàð- Ìèð, Ìîñêâà
4. Îþóòíû ìýäëýã ñîðèõ òåñò: Õàâñàðãàâ

PH102 ФИЗИК-2 Лекц № 16

Лекцийн агуулга: Öºìèéí ñèíòåçèéí óðâàë. Õàëóóí öºìèéí óðâàëûã æîëîîäîõ àñóóäàë.
Ýãýë Ẻìñ, òýäãýýðèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí òºðë¿¿ä.
Ýãýë Ẻìñèéí àíãèëàë.

16.1 ÕÀËÓÓÍ ÖªÌÈÉÍ ÒªÕªªÐªÌÆ

Õºíãºí öºìèéí íýãäýõ óðâàë íü õàëóóí öºìèéí òºõººðºìæèéí ¿íäýñ áîëíî. Õàðèí òýäãýýðèéã íýãä¿¿ëýõ
àñóóäàë õÿëáàð áèø áàéäàã. Êóëîíû ò¿ëõýëöëýëèéí õ¿÷èéã áàãà áàéëãàõûí òóëä íýãäýõ öºì¿¿ä àëü
áîëîõ õºíãºí áàéâàë çîõèíî.
Õºíãºí öºì àøèãëàñàí íýãäýõ óðâàëóóäààñ õàìãèéí èõ õóðäòàé ÿâàãääàã óðâàë íü

Õàëóóí öºìèéí dt-óðâàë d  t 24He 01n  17.6 Ìý (16.1)

óðâàë þì. Ýíý óðâàëààñ ÿëãàðàõ 17.6 Ìý ýíåðãèéí 14.1Ìý íü íåéòðîíä, 3.5 Ìý íü  Ẻ쿿ä íîîãäîíî. Äåéòðîí íü
áàéãàëü äýýð º÷¿¿õýí áàãà, õàðèýí Òðèòèé íü îãò áàéäàãã¿é òóë ò¿¿íèéã äàðààõ óðâàëààð ãàðãàæ àâäàã.
6
3Li  1n 4He  t  4.8 ÌýÂ
0 2
(16.2)
Áàéãàëèéí Ëèòèéí 7.5%-èéã Li-6 èçîòîï ýçëýõ áà Ëèòèéí íººö õàíãàëòòàé òóë ýíý èçîòîïûã ò¿ëøýýð àøèãëàõ áîëîìæòîé
áàéíà. Ëèòèéãýýñ òðèòèé ãàðãàæ àâàõ (16.1) óðâàë ìºí ýíåðãè ÿëãàðóóëàõ ó÷ðààñ ÿëãàðàõ á¿ðýí ýíåðãè
17.6+4.8=22.4 Ìý áàéíà. Õàëóóí öºìèéí òºõººðºìæèéã á¿òýýõ òºñºëä dt óðâàë ÿâàãäàõ òºâ õýñãèéí ãàäóóð Ëèòèéí
á¿ðõ¿¿ëýýð õó÷èõààð òºëºâëºãäñºí áàéäàã áà ýíý á¿ðõ¿¿ë íü íýãä¿ãýýðò íåéòðîíîîð ÿâàãäàõ óðâàëààð t-ã

67
 Лекц-1
ñýëáýõ, õî¸ðäóãààðò äóëààí 纺ã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ðåàêòîðààñ àøèãã¿é ãàäàãøëàõ íåéòðîíûã íºõºõ
çîðèóëàëòààð á¿ðõ¿¿ë äîòîð áàãà õýìæýýíèé Áåðèëëèé õîëüäîã áà 4 Be 0 n 2 2 He  20 n óðâàëààð íåéòðîí
9 1 4 1

¿ðæèãäýæ áàéäàã. dt óðâàëûí çýðýãöýýãýýð õàëóóí öºìèéí ýð÷èì õ¿÷èíä èõ ÷óõàë áàñ íýã óðâàë áèé.

d+d 2 He 0 n  3.2 ÌýÂ

3 1
Õàëóóí öºìèéídd-óðâàë
d+d t+ 1 p  4.0 ÌýÂ
1
(16.3)
Ýíý dd-óðâàë íü ºìíºõ dt-óðâàëààñ àðàé óäààí ÿâàãäàõ òóë æîëîîäîõîä èë¿¿ òºâºãòýé áàéãàà àæýý. Õàðèí ýíý
óðâàëûã æîëîîäîæ ÷àäàõ þì áîë òýíãèñ äàëàéí óñàí äàõü äåéòðîíû íººö ìàø èõ òóë õ¿í òºðºëõòºí ýíåðãèéí
øàâõàãäàøã¿é ýõ ¿¿ñâýðòýé çîëãîõ þì Õàëóóí öºìèéí óðâàëûí ýíåðãèéí æîëîîäëîãîòîé ãàðãàæ àâàõ íºõöºëèéã Äæ.
Ëàóñîíñ òîîöîîëñîí áàéíà.
(n   n ) dt  1014 ñì-3ñ (16.4)
Ýíä n-ïëàçìûí ýíåðãèéã òîãòîîí áàðèõ õóãàöàà, n-ïëàçìûí íÿãò Òîîöîîãîîð 8-10 Êý òåìïåðàòóðûí ìóæèä õàëóóí öºìèéí
óðâàë òîãòâîðòîé ÿâàãäàõ àæýý. Ýíý íü 10 ñàÿ ãðàäóñ ãýñýí ¿ã áºãººä ýíý øàëòãààíààð èéì áàéãóóëàìæèéã õàëóóí
öºìèéí òºõººðºìæ ãýíý.
Ëàóñîíñèéí (16.4) íºõöºëèéã õàíãàõûí òóëä íýã áîë
ïëàçìûã óäààí õóãàöààãààð òîãòîîí áàðèõ (n èõ áà n
áàãà) ýñâýë íÿãò èõòýé õàëóóí ïëàçìûã ãàðãàæ àâàõ (n
áàãà áà n èõ) õî¸ð çàì áàéãàà þì. Ñèéðýã ïëàçìûã óäààí
õóãàöààãààð òîãòîîí áàðèõ äýýð ¿íäýñëýñýí õàëóóí
öºìèéí òºõººðºìæèéã êâàçèñòàöèîíàð òºðëèéí ãýõ áà ýíä
ïëàçìûã òîãòîîí áàðèõàä ñîðîíçîí îðíûã àøèãëàäàã ó÷ðààñ
ïëàçìûã ñîðîíçîíãîîð òîãòîîí áàðèõ ñèñòåì ãýæ áàñ íýðëýíý.
Ëàóñîíñèéí íºõöºëèéã áèåë¿¿ëýõ íºãºº àðãûã ïëàçìûã
èíåðöýýð òîãòîîí áàðèõ ñèñòåì ãýíý. ÒÎÊÀÌÀÊ ìàÿãèéí
òºõººðºìæ íü êâàçèñòàöèîíàð òºðëèéí ñèñòåì áºãººä õàëóóí
ïëàçìûã òîðîèä õýëáýðèéí öèëèíäð îðîîìîãò ñîðîíçîí îðíîîð
ïëàçìûã òîãòîîí áàðèõ çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýíý. Èéì
òºõººðºìæèä ïëàçìûí íÿãò n=1014 ñì-3 áà ò¿¿íèéã òîãòîîí
áàðèõ õóãàöàà n=1 ñ áàéõ òîîöîîòîé áîëîâ÷ ïëàçìûí
òîãòâîðã¿é ÷àíàðààñ áîëæ ºíººäºð ýíý õóãàöààíä õ¿ð÷
÷àäààã¿é áàéãàà þì. 16.1-ð çóðàã äýýð ÒÎÊÀÌÀÊ-èéí
òîðîèä îðîîìãèéí õºíäëºí îãòëîëûã ¿ç¿¿ëýâ. Âàêóóì õîîëîéí
ãîëîîð õàëóóí ïëàçì ñîðîíçîí îðíû òóñëàìæòàéãààð
16.1-ð çóðàã. õàíàíààñ õºíäèé òîãòîîí áàðèãäàæ áàéíà. Ïëàçì õàíà
Êâàçèñòàöèîíàð òºðëèéí õàëóóí öºìèéí òºõººðºìæèéí õî¸ðûí õîîðîíä âàêóóì çàâñàð áàéíà. Ïëàçìààñ ÿëãàðàõ
òîðîéä îðîîìãèéí õºíäëºí îãòëîë öàöðàëûí ýíåðãè ìàø èõ ó÷ðààñ âàêóóìûí êàìåðèéí õàíûã
ñàéí õºðãºõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë âàêóóìûí
êàìåð íü ñàéí äóëààí 纺ã÷ººð õ¿ðýýëýãäñýí áàéõ õýðýãòýé. Õàëóóí öºìèéí òºõººðºìæèéí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñýã íü Ëèòè áà Áåðèëëè àãóóëñàí áëàíêåò (õó÷ëàãà) þì. Îð÷èí ¿åä ñîðîíçîí ñèñòåì íü õýò äàìæóóëàã÷ áàéíà ãýæ
¿çýæ áàéãàà ó÷ðààñ ñîðîíçîí îðîí ¿¿ñãýõ îðîîìîã äóëààíû áà íåéòðîíû ¿éë÷ëýëýýñ òóñãààðëàãäñàí áàéõ øààðäëàãà
íýìýãäýæ áàéãàà àæýý. Èéíõ¿¿ õàëóóí öºìèéí óðâàëûã æîëîîäëîãîòîé ÿâóóëàõ ñóäàëãàà õèéãäñýýð áàéãàà áîëîâ÷
ºíººäºð á¿ðýí àæèëëààã¿é áàéíà.

16.2 ÝÃÝË ÁªªÌÑ

Ýãýë Ẻìñèéã òîëîðõîéëîã÷ øèíæ¿¿ä

Ýãýë Ẻìèéí ôèçèê øèíæèéã ò¿¿íèé ìàññ, àìüäðàõ õóãàöàà, ñïèí, öàõèëãààí öýíýã, ñîðîíçîí ìîìåíò çýðýã
õýìæèãäýõ¿¿íýýð òîäîðõîéëíî. Ìàññ ãýäýãò Ẻìèéí òàéâíû ìàññ áóþó óã Ẻìòýé õîëáîîòîé òîîëëûí ñèñòåì äýõ ìàññûã
îéëãîíî. Õ¿íä Ẻìèéí ìàññûã ýëåêòðîíû ìàññààð èëýðõèéëäýã. Èõ ýíåðãèéí ôèçèêò ìàññûã ýíåðãèéí
ìåãîýëåêòðîíâîëüò (ÌýÂ) áà ãèãàýëåêòðîíâîëüò (ÃýÂ) íýãæýýð èëýðõèéëæ òýìäýãëýäýã. Òóõàéëáàë ýëåêòðîíû
ìàññûã ýíåðãèéí íýãæýýð îëáîë 0.511 Ìý áîëäîã. Ýãýë Ẻìñèéí öýíýãèéã 0, +1, -1 öèôð¿¿äýýð òýìäýãëýõ áà ýõíèéõ
íü óã Ẻì öýíýãã¿é öàõèëãààí ñààðìàã, õî¸ðäóãààð íü öýíýãèéí õýìæýý ýëåêòðîíûõòîé àäèë áîëîâ÷ ýåðýã,
ãóðàâäóãààð íü ýëåêòðîíû öýíýãòýé àäèë ñºðºã öýíýãòýéã òóñ òóñ èëýðõèéëíý. Ýãýë Ẻìèéí ñïèíèéã -ààð
òýìäýãëýõ áà ºâºðìºö îíöãîé èìïóëüñèéí ìîìåíò þì. Ýíý õýìæèãäýõ¿¿í áîë îãòîðãóé äàõü Ẻìèéí øèëæèëòòýé õîëáîîã¿é,
óñòàæ ¿ã¿é áîëîõã¿é, ìºí ò¿¿íèé õýìæèãäõ¿¿í íü ãàäààä íºõöºëººñ ¿ë õàìààðàõ ó÷èð èìïóëüñèéí õóâèéí ìîìåíò þì.
Õàãàñ ñïèíòýé Ẻìèéã ôåðìèîí áà á¿õýë ñïèíòýé áîçîí ãýäýã.

16.2.2 Ýãýë Ẻìñèéí àíãèëàë

68
 Лекц-1
Á¿õ ýãýë Ẻìñèéã ãóðâàí á¿ëä õóâààíà (16.2-ð çóðàã ¿ç). Àíõäóãààð á¿ë çºâõºí ãàíö Ẻìòýé. Öàõèëãààí
ñîðîíçîí îðíû êâàíò ãýõ ýíý Ẻì áîë ôîòîí () þì. Ôîòîíû öàõèëãààí öýíýã áà òàéâíû ìàññ òóñ á¿ð òýã, ñïèí íü 1 áàéäàã.
Õî¸ð äàõü á¿ëèéã ëåïòîíóóä á¿ðä¿¿ëíý. Ëåïòîí áà ýñðýã ëåíòîíóóä íü ñóë ¿éë÷ëýëä îðîëöäîã ôåðìèîíóóä. Öýíýãòýé
ëåíòîíóóä íü öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä îðîõ áà õ¿÷òýé õàðèëöàí ¿éë÷ëýëä îðäîãã¿é Ẻìñ áàéäàã. å - (ýëåêòðîí), -
(ìþîí), - (òàîí) ãýñýí öýíýãòýé Ẻìñ áà ýäãýýðò õàðãàëçàõ e (ýëåêòðîíû íåéòðèíî),  (ìþîíû íåéòðèíî),  (òàîíû
íåéòðèíî) ãýñýí ñààðìàã Ẻìñ ëåíòîíû á¿ëä õàìààðíà. Ëåïòîí òóñ á¿ð ýñðýã ëåïòîíòîé áàéäàã. Ëåïòîíû òîî L õýìýýõ
õàäãàëàãäàõ õýìæèãäýõ¿¿í áàéõ áà òýð íü ëåïòîíä L=+1 áàéõàä ñºðºã ëåïòîíä L=-1 áàéíà. - ìþîí íü ñóë ¿éë÷ëýëýýð
2,2 ìêñ õàãàñ çàäðàëûí ¿åòýéãýýð ýëåêòðîí áà õî¸ð òºðëèéí íåéòðèíîä çàäàðíà.
   e    e (16.5)
Ýíý õóâèðàëä ýëåêòðîíûã ëåïòîíû òîî áà ìþîíû ëåïòîíû òîî òóñ á¿ð õàäãàëàãäàõ ¸ñòîé. (Le: 01+0-1, L: 10+1+0)

162-ð çóðàã.
Ýãýë Ẻìñèéí àíãèëàë

Áººìñèéí ãóðàâ äàõü á¿ëä àäðîíóóä áàãòàíà. Àäðîíóóä íü õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëä îðäîã õ¿í Ẻìñ þì. 1947-1954 îíä ñàíñðûí
òóÿà äîòðîîñ áîëîí Íüþ-Èîðê äàõü Áðóêõàéâåíèè Êîñìîòðîí äýýð àíõíû àäðîíóóä íýýãäñýí. Ýíý õóðäàñãóóðûí ýíåðãè Ç
Ãý õ¿ð÷ áàéñàí íü E0  m  c òîìú¸î ¸ñîîð õ¿íä áººì ¿¿ñãýõ õýìæýýíèé ýíåðãè àíõ áèé áîëñîí ÿâäàë áàéâ.
2

Èéìýýñ òýð ¿åä êàîí (K: 500 ÌýÂ/ñ2), ëÿìáäà ( 1100 ÌýÂ/ñ2), ñèãìà ( 1200 ÌýÂ/ñ2), êñè ( 1300 ÌýÂ/ñ2)
çýðýã Ẻìñèéí ìºðèéã á¿ðòãýñýí áàéíà. Ýäãýýð Ẻìñèéí àìüäðàõ íàñ 0.1-10 íñ áàéâ. Ñîíèðõîëòîé íü 12-õîí òîîíû ëåïòîí
áàéäàã áîë àäðîíû òîî õýäýí çóóä õ¿ðñýí íü òýäãýýðèéã ýãýë áèø äîòîîä á¿òýöòýé áàéõ ãýæ òààìàãëàõàä õ¿ð÷ýý.
Á¿õ àäðîí õ¿÷òýé, ñóë, òàòàëöëûí ¿éë÷ëýëä, çàðèì íü öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä îðíî. Ïðîòîí çàäàðäàã áîëîõ íü
òîãîîãäîîã¿é áà áóñàä àäðîíóóäûí íýã õýñýã íü õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð õóðäàí, íºãºº õýñýã íü öàõèëãààí ñîðîíçîí
¿éë÷ëýëýýð àðàé óäààí, ¿ëäñýí õýñýã íü ñóë ¿éë÷ëýëýýð èë¿¿ óäààí çàäàðäàã. Àäðîíóóä äîòðîî ìåçîíóóä áà
áàðèîíóóä ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààãäàíà.

ÌÅÇÎÍÓÓÄ
Á¿ðýë ñïèíòýé áóþó áîçîí áîëîõ àäðîíóóäûã ìåçîí ãýíý. Ïèîíû á¿ëèéí ãóðâàí ãèø¿¿í íü õàìãèéí õºíãºí ìåçîíóóóä þì.
Õ¿ðýëöýõ¿éö ýíåðãèòýé ïðîòîíóóäûã õîîðîíä íü ¿éë÷ëýëö¿¿ëýõýä ïèîí ¿¿ñäýã.
p+pp+p+++-
p+pp+n++
Õàðèí ïèîíûã ïðîòîíòîé ¿éë÷ëýëö¿¿ëýõýä áàñ ïèîíóóä
p+-p+0+-
p+-n+0
¿¿ñäýã. Äýýðõ á¿õ ïðîöåññò èìïóëüñèéí ìîìåíò, öàõèëãààí öýíýã, íóêëîíû òîî õàäãàëàãäàíà. Ýåðýã áà ñºðºã ïèîíóóä íü
õàðèëöàí ýñðýã Ẻìñ áà 0 íü ººðèéíõºº ýñðýã Ẻì áàéäàã. Ñààðìàã ïèîí íü 0.87õ10 -16 ñ õóãàöààíä öàõèëãààí ñîðîíçîí
¿éë÷ëýëýýð õî¸ð ôîòîíä çàäàðíà.
0

69
 Лекц-1
Öýíýãòýé ïèîíóóä ëåíòîíä çàäàðäàã íü òýäãýýðýýñ õºíãºí àäðîí áàéäàãã¿éã íîòîëæ áàéäàã. + ++  áà +e++
  +e ãýñýí äýñ äàðààëñàí çàäðàë ÿâàãääàã áàéíà. Ïèîíóóäûí ã¿éöýòãýãäýã íýã ÷óõàë ¿¿ðýã íü òýä íóêëîí
õîîðîíäûí õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëèéã äàìæóóëäàãò îðøèíî.
Êàîí ( Ê-ìåçîí) áîë õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð ¿¿ñäýã. K+, K-, K0 áà K 0 ãýñýí 4 òýã ñïèíòýé êàîí áàéäàã. Ýäãýýð íü
òîãòâîðã¿é áºãººä ÿíç á¿ðèéí ñóâãààð çàäàðäàã. Æèøýý íü õîñ ïèîíä çàäàð÷ áîëíî.
K0++-, K 0 0+0, K+++0

Ýäãýýð áîëîí áóñàä øèíý íýýãäñýí Ẻìñèéí õóâüä õî¸ð ãàæèã ¿çýãäýë àæèãëàãäñàí áàéíà. Íýãä¿ãýýð íü ìåçîí
¿¿ñýõäýý ¿ðãýëæ õîñîîðîî, íýã íü íºãººãºº äàãàæ ¿¿ñýæ áàéãààãèéí ó÷èð òàéëáàðëàãäàõã¿é áàéâ. Òóõàéëáàë K0
¿¿ñýí áàéõàä 0 äàãàæ ¿¿ñ÷ áàéæýý. Õî¸ðäóãààð ãàæèã ¿çýãäýë íü õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð çàäðàõ õóãàöàà 10-23 ñ
îð÷èì áàéõ ¸ñòîé áàéòàë áîäèò áàéäàëä 0.1-10 íñ áàéâ. Ýíý íü ìåçîí õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð òºðæ ñóë ¿éë÷ëýëýýð ìºõºæ
áàéãàà ìýò îéëãîãäîæ áàéâ. Èéì øèíæòýé ñóë ìåçîíûã ãàæ Ẻìñ ãýæ íýðëýæýý.Ýíý ãàæ ¿çýãäëèéã òàéëáàðëàõûí
òóëä Ì.Ãýëë-Ìàíí 1950 îíä ãàæìàã ÷àíàð øèíý s-êâàíò òîîã ãàæ ÷àíàðòàé Ẻìñèéí õóâüä õýðýãëýñýí áàéíà. Õ¿÷òýé
áà öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä ýíý ãàæìàã ÷àíàð õàäãàëàãäàíà.
Õàðèí ñóë ¿éë÷ëýëä õàäãàëàãäàõã¿é áîëîâ÷ ãàæìàã ÷àíàð íýã íýãæýý𠺺ð÷ëºãääºã ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ïèîí áà
íóêëîíä ýíý ãàæ ÷àíàð ¿ã¿é ó÷èð òýäãýýðèéí ãàæìàã ÷àíàðûã òýã ãýæ ¿çíý. Êàîíóóä s=+1 ãàæìàã ÷àíàðòàé,
ëÿìáäà áàðèîíû ãàæìàã ÷àíàðûã s=-1 ãýæ ¿çæýý. Õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð õîñ ãàæ Ẻìñ ¿¿ñýõ áà òýäãýýðèéí
ãàæìàã ÷àíàð íü õàðèëöàí ýñðýã áàéäàã ãýæ ¿çýæ áîëíî. Æèøýýëáýë ïèîí áà ïðîòîí (s=0) õîîðîíäîî õ¿÷òýé ¿éë÷èëæ
K0 (s=+1) áà 0 (s=-1) ìåçîíóóäûã ¿¿ñãýíý.
-+pK0+0 (16.6)
0
Ýíý ëîãèê íü K ìýò ãàæ Ẻìñ ººðººñºº õºíãºí ãàæ áèø Ẻìñò õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð çàäðàõûã õîðèãëîíî. Ãàæ Ẻìñ
çºâõºí ñóë ¿éë÷ëýëýýð óäààí çàäàðíà. Ýíý îíîëûí òóëãóóðã¿é øèíý ñàíààã àæèãëàëò äýýð ¿íäýñëýæ ãàðãàñàí þì.
¯¿íèéã êâàðêûí îíîëîîð á¿ðýí òàéëáàðëàõ áà Ẻìèéí ãàæìàã ÷àíàð íü ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ êâàðêóóäûí ãàæìàã
÷àíàðààñ òîäîðõîéëîãääîã áàéíà.

ÁÀÐÈÎÍÓÓÄ

Áóòàðõàé ñïèíòýé áóþó ôåðìèîí áîëîõ àäðîíûã áàðèîí ãýíý. ̺í òîãòâîðòîé ôåðìèîíóóä áàéõ áà òýäãýýðèéã áàðèîíû
ðåçîíàíñ ãýäýã. Áèäíèé ñàéí ìýäýõ íåéòðîí , ïðîòîí áóþó íóêëîí íü áàðèîí þì. Áàðèîíä áà áàðèîíû ðåçîíàíñò áàðèîíû òîî
B=+1, ýñðýã áàðèîí áà ò¿¿íèé ðåçîíàíñò B=-1 áóñàä Ẻìñò áàðèîíû òîî òýã áàéíà. Óðâàëààð áàðèîíû òîî áà ýñðýã
áàðèîíû òîî õàäãàëàãääàã ãýñýí õóóëü áàéíà. Ïðîòîí íü ººðººñºº õºíãºí Ẻìä çàäðàõàä ÿìàð÷ õóóëü õàðøëàõã¿é áîëîâ÷
èíãýæ çàäàðäàãã¿é íü ýíý áàðèîíû òîî õàäãàëàãäàõ õóóëèàð òàéëáàðëàãäàíà. (16.6) òýãøèòãýëýýð òîäîðõîéëîãäîõ
óðâàë õ¿÷òýé ¿éë÷ëýëýýð ÿâàãäàæ, óðâàëä öàõèëãààí öýíýã (õî¸ð òàëä òýã áàéíà), ãàæìàã ÷àíàð ( õî¸ð òàëä áàñ
òýã), èìïóëüñèéí ìîìåíò (õî¸ð òàë òóñ á¿ðä 1/2), áàðèîíû òîî ( õî¸ð òàë òóñ á¿ðä +1 ) õàäãàëàãäàæ áàéãàà ó÷ðààñ èéì
óðâàë ÿâàãäàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.     çýðýã õ¿íä ãàæ áàðèîíóóä õºíãºí áàðèîíä çàäàðäàã. Ëåíòîíóóä áà
áàðèîíóóäàä õàäãàëàãäàõ õóóëèóä íü óðâàëä îðîëöîõ ôîòîíû áóþó ìåçîíû òîîíä õÿçãààð òàâüäàãã¿é. Ôîòîí áà ïèîíû
õóâüä L=S=B=0 áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä ôîòîí áà ñààðìàã ïèîíû ýñðýã Ẻì íü òýð áººì ººðºº áàéíà. Äýýðõ á¿õ êâàíò òîî
áà öàõèëãààí öýíýã òýã ó÷ðààñ ýäãýýð Ẻìèéã ò¿¿íèéã ýñðýã Ẻ캺ñ íü ÿëãàõ àðãà áàéõã¿é.

16.2.3 Êâàðê

1963 îíä Ìó÷÷àé Ãåëë-Ìàíí, Ãåîðã Öâåéã íàð àäðîíû êâàðê á¿òöèéí àíõíû îíîë äýâø¿¿ëæýý. Òýä êâàðêèéã 1/2
ñïèíòýé ôåðìèîí ãýæ ¿çæýý. Ó÷èð íü ôåðìèîí áîëîí áîçîíûã çºâõºí ôåðìèîíóóäààñ áàéãóóëæ áîëîõ, ¿¿íä ñîíäãîé òîîíû
êâàðê íü ôåðìèîí (áàðèîí), òýãø òîîíûõ íü áîçîí (ìåçîí) áîëîõ þì. Òýð ¿åä ìýäýãäýæ áàéñàí àäðîíóóäûã òàéëáàðëàõûí
òóëä Ãåëë-Ìàíí, Öâåéã íàð êâàðêóóä íü ãóðâàí òºðºë áóþó <¿íýðò> õóâààãäàíà ãýýä òýäãýýð ¿íýðèéã äýýä u (up),
äîîä d (down), ãàæ s (strange) õýìýýí òóñ òóñ íýðëýæýý. ̺í êâàðêóóä 1/3 áóþó 2/3 ýëåêòðîíû öýíýãòýé
òýíö¿¿ öàõèëãààí öýíýãòýé, êâàðêèéí áàðèîíû òîî 1/3, ýñðýã êâàðêûí õóâüä ýíý íü B=-1/3 áàéíà. Òýä äàðààõ ýíãèéí
ä¿ðìýýð êâàðêóóäûí òóñëàìæòàé àäðîíûã áàéãóóëñàí áàéíà. ¯¿íä áàðèîí 3 êâàðêààñ, ýñðýã áàðèîí 3 ýñðýã êâàðêààñ,
ìåçîí íü êâàðê áà ýñðýã êâàðêààñ òóñ òóñ òîãòîíî ãýæ ¿çæýý. Æèøýý íü + ïèîí u d êâàðê á¿òýöòýé, ò¿¿íèé ýñðýã
Ẻì - ïèîí ud êâàðê á¿òýöòýé áîëíî.
Êàîíóóä ãàæ ýñðýã êâàðê s -ã àãóóëíà. ¯¿íä K+= u s , K0= d s . Óðò íàñòàé çàðèì áàðèîíû êâàðê á¿òöèéã
16.1-ð õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî. Îëîíõè áàðèîíû á¿òöýä èæèë êâàðêèéí õîñ, õàðèí - ãèïåðîíä ãóðâàí èæèë êâàðê îðñîí
áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ººð ººð áàðèîíóóä íýã èæèë êâàðê á¿òýöòýé áàéäàã íü êâàðê ººð òºëºâò îðøèæ áîëîõûã ¿ç¿¿ëíý.
Êâàðêèéí ñïèíèé áîëîìæèò õî¸ð òºëºâèéã òîîöîõ ¸ñòîé. Ãýëýý ÷ èíãýæ òîîöîõ íü - ãèïåðîíû òîõèîëäîëä à÷ õîëáîãäîë àëãà.
Ó÷èð íü ýíý ãèïåðîíû ñïèí 3/2 òóë á¿õ 3 s-êâàðê òóñ á¿ð ñïèíèé íýã ë òºëºâò îðøèíî. Êâàðêóóä ôåðìèîí ó÷ðààñ Ïàóëûí
õîðèãèéí çàð÷ìààð äóðäñàí s-êâàðêóóä ÿìàð íýã íýìýëò ïàðàìåòðýýð çààâàë ÿëãàãäàæ áàéõ øààðäëàãòàé. Êâàðêûí
îíîëä ýíý íýìýëò ïàðàìåòðèéã <ºíãº> ãýíý. Ýíý òºñººë뺺ð êâàðê, ýñðýã êâàðê òóñ á¿ð óëààí, øàð, õºõ õýìýýõ 3 ºíãºä
õàìààðàãäàíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Æèøýýëáýë, óëààí s-êâàðê, øàð s-êâàðê, õºõ s-êâàðê ãýõ ìýò. Àëü ÷ áàðèîíû
á¿ðýëäýõ¿¿íä 3 ººð ºíãèéí êâàðê îðîõ áà óëìààð 3 ñóóðü ºí㺠õîëèëäîæ ºíãºã¿é (öàãààí) îáúåêò áîëäîã ãýæ ¿çíý.
Ìåçîíóóä ºíãºã¿é îáúåêò àæýý.

70
 Лекц-1
ªíãºò êâàðêèéí îíîë êâàíò õðîìîäèíàìèê íü áàéãàëüä ÿàãààä 4 êâàðêààñ òîãòîõ àäðîí, ìºí ÷ºëººò êâàðê
òîõèîëääîãã¿éã òàéëáàðëàäàã. Ýíý îíîë áàéãàëüä àæèãëàãäàæ áàéãàà àäðîí ýñðýã àäðîíóóä çààâàë ºíãºã¿é áàéõ
¸ñòîé ãýäýãòýé ¿¿íèéã õîëáîäîã þì. Íýã, õî¸ð áóþó 4 êâàðêààð ºíãºã¿é õîñëîë ¿¿ñãýæ áîëîõã¿é íü îéëãîìæòîé áàéíà.

16.1-ð õ¿ñíýãò.
Çàðèì ìåçîí áà áàðèîíóóäûí êâàðê á¿òýö.

À. Ìåçîí
q q -õóâèëáàðóóä: ud u s d u d s s d su d d u u s s
 (òýã ñïèí):   K   K0 K0 K 0  
 (ñïèí íü íýã):  K *   K 0* K K *   
 0* 0

Á. Áàðèîí
qqq -õóâèëáàðóóä: uuu uud uus ddd ddu dds sss ssu ssd uds
     
 (ñïèí íü 3/2):     0
   0
 0

1974 îíä íýýãäñýí æåé-ïñè-ìåçîí J/ íü òýã ñïèíòýé, ñààðìàã Ẻì áºãººä óðä áîëîâñðóóëñàí êâàðêèéí îíîëä
çàõèðàãäàõã¿é áàéëàà. Ýíý øèíý Ẻìèéí êâàðê òîãòîöûã òàéëáàðëàõûí òóëä ñ-êâàðê (charm) ãýäýã øèíý êâàðê áîëîí
<äóð áóëààëò> ãýæ íýðëýãäñýí øèíý õàäãàëàãäàõ õýìæèãäýõ¿¿í ôèçèêò îðóóëæ èðñýí. Äóð áóëààëò õàäãàëàãäàõ
õóóëü íü J/ ìåçîíû õàðüöàíãóé óðò íàñòàé áàéäãèéã òàéëáàðëàæ ÷àäíà. ñ-êâàðê äóð áóëààëòûã 纺íº.
1977 îíä 20000 ýëåêòðîíû ìàññòàé õýò õ¿íä èïñèëîí-ìåçîí íýýãäýæ óäàëã¿é ýíý ìåçîí íü øèíý òºðëèéí êâàðê,
ýñðýã êâàðêààñ òîãòäîã áîëîõ íü èëðýâ. Ýíý êâàðê íü õ¿÷òýé õàðèëöàí ¿éë÷ëýëä õàäãàëàãääàã <¿çýñãýëýí> ãýäýã
õýìæèãäýõ¿¿íèéã 纺ã÷ â-êâàðê (beauty) þì. Ýíý áîë 5 äàõü êâàðê áèëýý. Ôèçèê÷èä 6 äàõü êâàðêèéã t-êâàðê (truth-
æèíõýíý ¿íýí) ãýæ íýðëýæ áàéíà.
ªíººäºð ôèçèê÷èä ýíýõ¿¿ 6 äàõü êâàðêèéí á¿ðäýë ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà. Ýíý á¿ðäýë ýöñèéíõ áîëîõ ýñâýë
êâàðêèéí òîî ¿ðãýëæëýí ºñºõ àëèí áîëîõûã èðýýä¿é õàðóóëíà.

ÔÈÇÈÊ ÄÝÕ ÕÀÄÃÀËÀÃÄÀÕ ÕÓÓËÈÓÄ

Áèä ýãýë Ẻìèéí ôèçèêèéã ñóäëàõ ÿâöàä íýã øèíý ¿çýãäýë íýýãäýõýä òýð ¿çýãäýë ÿâàãäàõûã çºâøººðñºí
õàäãàëàãäàõ õóóëü áàéõ øààðäëàãàòàéã îéëãîæ èðýâ. Ýíý íü á¿õ ÿâàãäàõ ¸ñòîé íü ¿íýõýýð ÿâàãäàæ, õàðèí ¿ã¿é
áàéãàà íü õàäãàëàãäàõ õóóëèàð õîðèîòîé áàéäãààð òàéëáàðëàãäàíà. Áèä ýíý á¿ëãèéí òºãñãºëä çºâõºí ýãýë Ẻìèéí
ôèçèêò òºäèéã¿é á¿õ ôèçèêò õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà 14 ¿íäñýí õàäãàëàãäàõ õóóëèéã æàãñààí òîî÷èõ ãýæ
áàéíà. Ýäãýýð õóóëèéí íýã õýñýã íü ñèììåòðèéí çàðèì õýëáýðýýð òîäîðõîéëîãääîã þì. Êâàíò ìåõàíèêò ñèììåòðèéí çàð÷èì
á¿ðòýé ìàòåìàòèêèéí õóâüä ýêâèâàëåíò òèéì õàäãàëàãäàõ õóóëèéã ¿ðãýëæ îëæ áîëíî. Æàãñààëò á¿ðýí á¿òýí
áàéëãàõûí ¿¿äíýýñ ýíý íîìûí õ¿ðýýíä áèäíèé ñóäëààã¿é õóóëèéã ÷ ýíä äóðüäñàí áîëíî.

1. Á¿ðýí ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëü. Ýíý ¿åä òàéâíû ìàññ òîîöîãäîõ õýðýãòýé.
2. Á¿ðýí èìïóëüñ õàäãàëàãäàõ õóóëü.
3. Èìïóëüñèéí á¿òýí ìîìåíò õàäãàëàãäàõ õóóëü.
4. Öàõèëãààí öýíýã õàäãàëàãäàõ õóóëü
5. Áàðèîíû òîî õàäãàëàãäàõ õóóëü. Íóêëîí, áàðèîíóóäàä áàðèîíû òîî +1 òýäãýýðèéí ýñðýã Ẻìä -1 ãýñýí áàðèîíû òîî
òóñ á¿ðò õàðãàëçäàã áà ýíý õóóëèàð áàðèîíû òîîíóóäûí íèéëáý𠺺ð÷ëºãäºõã¿é áàéõ ¸ñòîé.
6. Ëåïòîíû òîî õàäãàëàãäàõ õóóëü ºìíºõ õóóëüòàé òºñòýé. Æèøýý íü e, e- ëåïòîíóóäàä ýëåêòðîíû ëåïòîíû òîî +1
òýäãýýðèéí ýñðýã Ẻìñò -1 áàéõ áà ¿éë÷ëýëèéí ºìíºõ áà äàðààõ ýëåêòðîíû ëåïòîíû òîîíóóäûí íèéëáýð òýíö¿¿ áàéõ
¸ñòîé. Ìþîíû ëåïòîíû òîî áà òàóíû ëåïòîíû òîîíóóäûí õóâüä ¿¿íòýé èæèë õàäãàëàãäàõ õóóëèóä ¿éë÷èëæ áàéäàã.
7. Öýíýãýýñ ¿ë õàìààðàõ áóþó èçîòîï ñïèí õàäãàëàãäàõ õóóëü. Ýíý õóóëü çºâõºí õ¿÷òýé (öºìèéí) ¿éë÷ëýëä òîõèðíî.
Öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýë öºìä áàéãààãààñ ýíý õóóëü íýã õóâèéí íàðèéâ÷ëàëòàé áèåëíý. Öýíýãýýñ ¿ë õàìààðàõ
õóóëèàð õî¸ð ïðîòîíû õîîðîíä ¿éë÷ëýõ õ¿÷ õýìæýýãýýðýý íåéòðîí ïðîòîí õîîðîíäûí ¿éë÷ëýõ õ¿÷òýé òýíö¿¿ áàéíà.
8. Ãàæ ÷àíàð õàäãàëàãäàõ õóóëü. Ýíý õóóëüä õ¿÷òýé áà öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýë¿¿ä çàõèðàãäàíà. Ñóë
¿éë÷ëýëä îãò õàìààã¿é. Ýíý õóóëèéí íºëººãººð ãèïåðîíóóä áîëîí Ê-ìåçîíóóäûí çàäðàë, òýäãýýðèéí ìºðèéã àæèãëàæ
áîëîõîîð óäààí ÿâàãäàíà.
9. Ýñðýã Ẻìñèéí ñèììåòð. Ýíý õóóëü õ¿÷òýé ¿éë÷ëýë, öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä òîõèð÷ ñóë ¿éë÷ëýë ò¿¿íä
çàõèðàãääàãã¿é.
10. Òýãø õàäãàëàãäàõ õóóëü. Ýíý õóóëü áàñ õ¿÷òýé áà öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä òîõèð÷, ñóë ¿éë÷ëýëä
àëäàãäàíà.
11. Èíâàðèàíò ÷àíàð. Ýíý õóóëü õýðýâ ÿìàð ÷ òóðøëàãûí òîëèí îéëò íü ººðººð õýëáýë á¿õ Ẻìñèéã íü ýñðýã Ẻìñººð
íü ñîëüâîë, òýð øèíý òóðøëàãà á¿ðýí ç¿é ¸ñíû áàéíà ãýæ òîìú¸îëîãäîíî. Ýíý íü õàðâààñ õ¿÷òýé, õ¿÷òýé áà
öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä òîõèðîõ õóóëü þì. Ãýâ÷ ñààðìàã Ê- ìåçîí çàäðàõàä áàãà çýðýã àëäàãääàã.

71
 Лекц-1
12. ÑÐÒ- èíâàðèàíò ÷àíàð. Ýíý õóóëü ¸ñîîð, õýðýâ ÿìàð íýã òóðøëàãûí òîëèí òóñãàëä á¿õ Ẻìñèéã õàðãàëçàí ýñðýã
Ẻìñººð íü, ýðãýëòèéí ÷èãëýë áà á¿õ õóðäûã ýñðýãýýð ñîëüâîë, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í øèíý òóðøëàãà á¿ðýí áîäèò áàéíà.
Ýíý õóóëü á¿õ 4 ¿éë÷ëýëä òîõèðíî ãýæ ¿çýæ áàéãàà.
13. Õóãàöàà áóöààõòàé õîëáîîòîé èíâàðèàíò ÷àíàð. Õýðýâ, ÿìàð÷ òóðøëàãàä á¿õ Ẻìñèéíõ íü ýðãýëòèéí áà õóðäíû
÷èãëýëèéã ýñðýãýýð íü ñîëüâîë, òýð øèíý òóðøëàãà á¿ðýí ç¿é ¸ñíû áàéíà. Ýíý õóóëü õ¿÷òýé áà öàõèëãààí
ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä òîõèðîõ áà ñóë ¿éë÷ëýëä ÑÐ-èíâàðèàíò ÷àíàð º÷¿¿õýí õýìæýýãýýð àëäàãääàã áîëîâ÷ ÑÐÒ-
èíâàðèàíò ÷àíàð õàäãàëàãäàíà.
14. Äóð áóëààì ÷àíàð õàäãàëàãäàõ õóóëü. Ãàæ ÷àíàð õàäãàëàãäàõ õóóëüòàé òºñòýé. Ýíý õóóëü õ¿÷òýé áà
öàõèëãààí ñîðîíçîí ¿éë÷ëýëä õ¿÷èíòýé, õàðèí ñóë ¿éë÷ëýëä çºð÷èãäºíº. ¯¿íèé íýã àäèë á¿òöýä íü â- êâàðê îðîëöñîí
àäðîíóóäàä <¿çýñãýëýí> õàäãàëàãäàíà.

72