HAVA KRLL

VE
KONTROL

Prof. Dr.
Scaattin KIRIMHAN

Mart 2006- Ankara

ii

http:// www.kirimhan.com
evre Ynetimi Dizisi No:3
ISBN 975-00284-1-4

1.Basm, Mart 2006

HAVA KRLL VE KONTROL
Prof.Dr.Scaattin KIRIMHAN
Copyright 2006
Bu kitabn btn haklar yazarna aittir.
Yazarnn yazl izni olmakszn, kitabn tmnn veya bir ksmnn
elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basm, yaym, oaltlmas ve datm
yaplamaz.
Datm:
http://www.kirimhan.com
Bask ve Cilt:
Turhan Kitabevi
Ofset Matbaaclk Tesisleri
Tel: 0 312 341 18 13

KTPHANE BLG KARTI

Krmhan, Scaattin
Hava Kirlilii ve Kontrol
1.Bask, 400 s, 160x240 mm
Kaynaka var
ISBN 975-00284-1-4
1.Hava Kirlilii, 2. Hava Kirlilii Kontrol, 3. klim Deiiklii

iii

Her ilkbaharda yenilenen doaya,

Tm ieklere,
Dnyaya gelen her ocua,
Babama ve rahmetli anneme armaan ediyorum.

iv

H2SO4 HNO3
CO

CFC PAN
O3
CO2

NH3
SO=4

CxHy

NOx
SOx

PM
HCl

CH4

NDEKLER

Sayfa
NSZ

vii

1. BLM
GR ..

2. BLM
HAVA KRLLNN KAYNAKLARI VE KRLETC MADDELER

41

3. BLM
HAVA KRLL METEOROLOJS

71

4. BLM
HAVA KALTES STANDARDLARI, LM VE ANALZ ...

105

5. BLM
HAVA KRLETC GAZLARIN LABORATUARDA NCELENMES .

127

6.BLM
HAVA KRLLNN ETKLER

151

7. BLM
HAVA KRLLNN KONTROL

199

8. BLM
TRKYEDE HAVA KALTES YNETM

221

9. BLM
TRKYEDE HAVA KRLL KONTROL MEVZUATI

241

10. BLM
KAYNAKLAR

385

vi

4207 Sayl
Ttn Mamullerinin Zararlarnn nlenmesine Dair Kanun

Madde 2. Salk, eitim-retim ve kltr hizmeti veren yerler ile

kapal spor salonlarnda ve toplu tamaclk yaplan her trl nakil
vastalar ve bunlarn bekleme salonlarnda, kamu hizmeti yapan
kurum ve kurululardan be veya beten fazla kiinin grev yapt
kapal mekanlarda ttn ve ttn mamullerinin iilmesi yasaktr.

vii
NSZ
Hava kirlilii, evre sorunlarnn en nemli unsurlarndan biridir.
nceleri yerel boyutta fark edildi, daha sonra lkeler boyutunda
deerlendirildi, gnmzde de uluslararas bir sorun olarak karmza kt.
nsan, hayvan ve bitki sal zerinde olduka nemli olumsuz etkileri
izlendi. Sosyal sorunlar ekonomik sorunlara dnt. Kresel boyutta
ekolojik etkileri grld. Ulusal snrlar aan kirletici maddeler uluslararas
sorunlar oluturdu. Kresel snma, iklim deiiklikleri, ozon tabakasnn
incelmesi, ormanszlama, kuraklk, asit yalar, su ve toprak kirlilii,
biyolojik eitliliin azalmas gibi sorunlar hep hava kirliliine neden olan
kirletici maddelerin etkisi olarak gndeme geldi.
Sorunun zm iin ulusal ve uluslararas almalar balatld.
Anlamalar imzaland. Protokoller yapld. Her lke kendine uygun yasal
dzenlemeler gelitirdi. Ancak, btn bu abalara karn sorun hala
karmzda durmaktadr. Uygulamalar yetersiz kalmaktadr. Var olan yasal
dzenlemelere yeterince uyulmamaktadr. Avrupa Birliinin olumasn
izleyen dnemde, Avrupada hava kirlilii konusunda ok iyi gelimelerin
olduu ak olarak grlmektedir. zellikle Kyoto Protokolne uyum
almalar gelecek iin umut vermektedir.
lkemizde ilk hava kirlilii olaylar 1960l yllara kadar geri
gitmektedir. Sanayilemeye gei dneminde, siyasetiler fabrikalar
semenlerine yakn kurdurmay tercih ettiler ve fabrikalarn bacalarnn
ttmesini alacaklar oy saylar ile edeerde grdler. Yanl yer seimi,
uygun olmayan teknolojilerin kullanm, evre koruma nlemlerine yer
verilmemesi gibi olumsuz etmenler tm fabrikalarn evresinde nemli hava
kirlilii olaylarnn meydana gelmesine neden oldu. Daha sonra, dzensiz
kentleme, hzl nfus art, kyden kente g, snmada uygun olmayan
yakt ve teknoloji kullanm yerleim yerlerinde, zellikle k aylarnda,
nemli hava kirlilii sorunlarna yol at. lkemizin birok kentinde bu
sorun youn bir ekilde yaand. Buna ek olarak, trafie kan motorlu kara
tatlarnn saysndaki nemli art da hava kirliliinin giderek artmasna
neden oldu. Isnmadan kaynaklanan hava kirliliinin giderilmesinde,
tamamen da baml ve stratejik bir neme sahip olan doal gaz tercih
edildi. Siyasi nedenlerle dikkatleri zerinde toplayan doal gaz d almlar,
hava kirliliini azaltrken sosyal, politik ve ekonomik sorunlar da
beraberinde getirdi.
lkemizdeki hava kirlii sorunu zerinde ilk almalarm 1970li
yllarda balad. Atatrk niversitesi bnyesinde 1978 ylnda kurduum ve

viii
Erzurumdan ayrldm Eyll 1985 ayna kadar mdrln yrttm
evre Sorunlar Aratrma Merkezinde ilk aratrma konusu Erzurum
kentinin hava kirlii olmutur. Kentin deiik yerlerinde kurulan sabit
istasyonlarda ve gezici lm arac ile gnlk ve saatlik hava kirlilii
lmleri yaplarak deerlendirilmi, hava kirlilii konusunda konferanslar
verilmi, kaloriferci-atei eitimleri srdrlm, hava kirliliinin kar
ynlarna, kent ii yeil alanlara, metalik at kaplamalarna etkileri
aratrlm, kirliliin nlenmesi iin yerel yneticilerle ibirlii almalar
srdrlm, bacalardan salnan is ve kurumu tutmak amacyla kurum tutucu
siklonlar ve slak ykama sistemleri gelitirilmitir. Hava kirlilii bata
olmak zere dier evre sorunlarn da kapsayan konularda yaplan aratrma
almalar, 1979 ylndan balanmak zere 1985 ylna kadar, her yl ulusal
boyutta dzenlenen evre sempozyumlarnda katlmclarn bilgilerine
sunulmutur. Sempozyumlarda sunulan bildiriler kitaplar haline
yaynlanmtr. Bu faaliyetler kapsamnda, bir zamanlar endstriyel hava
kirlilii konusunda lkemizin gndemini igal eden Murgul Bakr
letmelerinde incelemelerde bulunulmu, Konya-Seydiehir Alminyum
Fabrikasndan salnan hidrojen florrn topraklar zerindeki etkisi
aratrlm, Erzincan Kentinde hava kirlilii incelenmi, Atatrk
niversitesi yerlekesindeki baz kapal ortamlarda yaam kalitesini ve insan
saln etkileyen parametreler aratrlmtr. Daha sonra grev aldm
nn, Frat ve Pamukkale niversitelerinde de benzer konulardaki
almalarm devam etmi, aratrma faaliyetlerim yksek lisans tezi
yneticilii halinde yrtlmtr.
Bu almalarmda, Atatrk niversitesinin var olan olanaklarndan
yararlanmam salayan ve srekli olarak destekleyen hocam ve o gnlerin
saygn rektr Prof.Dr.Sayn Hurit ERTURULu ve kendisi ile yakn bir
ibirlii ierisinde almaktan her zaman byk bir mutluluk duyduum,
bilgi ve deneyimlerinden yararlandm, deerli hocam Prof.Dr. Sayn
Nazmi ORUu en iten ve samimi duygularmla, saygyla anmay bir
grev biliyor ve kendilerine teekkr ediyorum. Ayrca, emeklilik nedeniyle
devlet memurluundan ayrlan ve halen, bata Atatrk niversitesi olmak
zere, dier niversitelerimizin deiik birimlerinde grevlerini srdrmekte
olan, o gnlerdeki zverili alma arkadalarma ayr ayr teekkr ediyor,
sevgi ve sayglarm sunuyorum.
Hava Kirlilii ve Kontrol kitabm, evre Ynetimi adl dizinin
nc kitabn oluturmaktadr. yi ya da kt, bu rnler 35 yllk bir
birikimin sonucudur. Kitabn Kaynaklar blmnde de grlecei gibi,
yazlan her blm, gemite yaplan ve yaynlanan aratrmalarla

ix
desteklenmitir. Dier kitaplarda olduu gibi, bu kitabn kapan da kendim
tasarladm. Arka kapan zerinde bana ait olan ortadaki fotoraf
28.12.2005 tarihinde oturduum dairenin penceresinden ektim. Ankarada
inversiyonun olduu bir k gn sabah grlen hava kirlilii olayn ok
ak biimde yanstmaktadr. Kentte doal gaz tketimi snmadan
kaynaklanan hava kirliliini azaltm olmasna karn egzoz kirliliinin ne
boyutta olduunu vurgulamak amacyla bu fotoraf kapaa yerletirdim.
Bu kitab, bata evre Mhendislii Blm rencileri olmak
zere, ilgili herkese yardmc olmasn dnerek yazdm. evreyi ynetmek
onu tanmadan mmkn olmuyor. Belki mmkn oluyor gibi grnyor ise
de doru olmuyor. ou bilimsel ve ynetimle ilgili toplantlarda da sklkla
vurguladm gibi, bu lkede artk evre mhendisleri var, onlar drt veya
be yllk lisans renimleri boyunca bu mhendislik dalna zg dersleri
alrlar, projeler hazrlarlar, snavlarna girerler, baarrlar ve gen evre
mhendisleri olarak mezun olurlar. Kendi alma alanlarnda i bulma ve i
kurma sknts ekerler. nsan kaynaklar gelimekte olan lkelerin en
nemli zenginliidir. Adama i deil, ie adam ilkesinin zenle dikkate
alnmas zorunludur. Gnmzdeki yasal dzenlemelerle, ok doru bir
yaklam olarak, pek ok uygulamada olduu gibi, evrenin korunmas ve
gelitirilmesinde yerel ynetimlere nemli grevler verilmitir. zellikle
belediye bakanlarmzn, bu zor grevi yerine getirebilmeleri iin, alma
arkadalarnn arasndaki teknik kadrolarda, yeterli sayda evre mhendisi
de istihdam etmeleri bir zorunluluk haline gelmitir. Dier taraftan, deiik
sektrlerdeki zelletirme almalar giderek artmaktadr. Bir zamanlar
evreyi en fazla kirleten kamu yatrmlar zamanla el deitirdi. zel
sektrn mevcut evre koruma mevzuatna uyum iinde faaliyet
srdrebilmesi yine evre mhendisi istihdam ile yakndan ilgilidir.
zellikle Avrupa Birlii uyum srecinde, evre koruma nlemleri ve
yatrmlar, bu tesislerin bilinli iletilmesi daha da nemli duruma
gelmektedir. Umarm bu dnceler ksa zamanda gerekleir.
Bu duygularla, Hava Kirlilii ve Kontrol kitabmn okuyuculara
yararl olmasn ve temel insan haklar kapsamnda, daha temiz bir evrede
salkl, mutlu ve bar dolu gelecekler dilerim.
Sayglarmla,
Prof.Dr.Scaattin KIRIMHAN
28 ubat 2006- Ankara

1. BLM
GR

Hava kirlilii; herhangi bir atmosferik ortamda, havann doal

olarak ierdii madde miktarnn eitli nedenlerle artarak evredeki canl
ve cansz varlklara zarar verecek dzeye ulamas olarak tanmlanabilir.
Hava kirliliine neden olan faktrler; doal olaylar ve insan
faaliyetleri olmak zere iki grup altnda toplanabilir. rnek olarak,
yldrmlarn neden olduu orman yangnlar, toz frtnalar, polen
dalm ve volkan patlamas gibi olaylar sonucu nemli miktarda

kirletici madde atmosfere yaylr. Ancak, bu ekilde ortaya kan hava

kirlilii sorunu insan faaliyetleri ile meydana gelen kirlenme ile
karlatrlacak olursa, evredeki canl ve cansz varlklar zerindeki
etkisinin daha az olduu grlr. nsan faaliyetlerine bal olarak
atmosfere salnan kirletici maddelerin en nemli kaynaklar arasnda;
fabrikalar, enerji retim tesisleri, motorlu ulatrma tatlar saylabilir.
Hava kirlilii, esas bileenden oluan bir sistem olarak
dnlebilir. Bu bileenlerden birincisi kirletici kaynaktr. Kirletici
kaynaktan evreye salnan gaz ve parack durumundaki kirletici
maddeler atmosfer ierisinde; radyasyon, nisbi nem, hava scakl,
atmosfer basnc ve hava akmlar gibi atmosferik faktrlerin etkisi ile
hava karmna katlarak ve bir ksm kimyasal deimelere urayarak
yaylrlar. Bu yaylma ve tanmada etkili olan ortam atmosferdir.
Sistemin nc bileeni ise, evrenin canl ve cansz varlklarndan
oluan ve hava kirliliinden etkilenen alc ortamdr.
Hava kirlilii sisteminin iyi bir ekilde analiz edilmesi; kaynaktayc ortam-alc ortam arasndaki ilikilerin ortaya konulmas,
kirleticilerin evresel etkilerinin belirlenmesi, hava kirliliinin nlenmesi
ve denetlenmesi amacyla alnmas gereken nlemlerin bir btn halinde
incelenmesi ile mmkn olacaktr (izim 1.1).

KRLETC
KAYNAK
(1)

TAIYICI
ORTAM
(2)

ALICI
ORTAM
(3)

izim 1.1. Hava kirlilii sisteminde ortamlar

Hava Kirlilii ve Kontrol adn tayan bu kitapta, kirletici

maddeler, zellikleri ve kaynaklar, hava kirlilii meteorolojisi, hava

kirliliinin kimyas, atmosferdeki yaylm esaslar, kirletici maddelerin

evredeki etkileri, hava kirliliinin lm yntemleri, hava kalitesi
standardlar ve hava kirlilii denetimi gibi konular incelenecektir.
1.1. Hava Kirliliinin Tarihesi
nsan faaliyetlerine bal olarak meydana gelen hava kirlilii
sorunu, olduka eski tarihlere kadar gerilere gider. Belki de bu sorun
insanlk tarihi ile e yaldr. zellikle atein kullanlmaa balad
tarihten gnmze kadar, hava kirlilii gittike byyen bir sorun haline
gelmitir. Gemite daha ok endstriyel alanlarn evresinde grlen
hava kirlilii sorunu, daha sonralar yerleim yerlerinin bymesi ve
nfus younluunun art ile orantl olarak stma amacyla kullanlan
fosil kkenli yaktlarn artna bal olarak yerleim yerlerinde de nemli
art gstermitir. Hava kirletici maddeler evreye yayld lkelerin
ulusal snrlar da aarak uluslararas ve hatta ktalar aras bir yaylm
gstermilerdir. Sonuta uluslararas bir sorun haline gelmi olan hava
kirliliinin etkileri yllarca nce ortaya konulmutur.
Hava kirlilii tarihinde nemli olarak nitelendirilen olaylarn,
daha ok kmrn stma amacyla ve enerji retiminde kullanlmas ile
meydana gelmi olduu eski kaytlardan anlalmaktadr. nl filozof
Seneca (M.. 3-M.S. 65) M.S.61 ylnda, Romada bacalardan yaylan
duman ve is nedeniyle havann arlatn, evreye yaylan pis kokunun
ve zehirin zararl olduunu ifade etmitir. ngiltere'de, Nottinghamda
Tutbury atosunda yaklan odun dumanndan ikyeti olan
II.Henrynin ei 1157 ylnda atodan tanmtr. I. Edward dneminde
(1272-1307) asilzadelerin, kullanlmakta olan kmrn kokusundan
ikyeti olduklar ve bu durumu Krala iletmi olduklar bilinen tarihi
gerekler arasnda ilk belgeleri oluturmaktadr. Daha sonra, II.Edward
dneminde (1307-1327) kmrlerin yaklmas sonucu meydana gelen
kokunun rahatsz edici etkisi nedeniyle, koku yaylmasnn denetlenmesi
ile ilgili olarak nlemlerin alnm olduu ve bu nlemlerin artrlarak
II.Richard (1377-1399) ve V. Henry (1413-1422) dnemlerinde de
srdrld belirtilmektedir. Londrada V.Henry dneminde kmr
yakm zerinde ciddi bir ekilde durulmu ve yakm izne balanmtr.
Daha sonraki 250 yllk dnemde de zaman zaman alnan kararlarla hava
kirliliinin denetlenmesine allmtr. Bu dnem ierisinde, 1661

ylnda II.Charles tarafndan yaynlanan bir genel emir, bu konuda ne

kadar ciddi davranldn gsteren rnekler arasndadr.
Daha ok kirli sis olarak ifade edilen, kmr dumannn
meydana getirmi olduu hava kirlilii sorunu 19. yzylda artarak
devam etmitir. ngiliz parlamentosunda oluturulan zel bir komisyon
tarafndan 1819 ylnda, yine kmrn neden olduu hava kirlilii sorunu
zerinde bir rapor hazrlanarak alnmas gereken nlemler belirtilmitir
(Foto 1.1). Londra kirli sis olayndan srekli etkilenmitir. Yukarda
aklanan olaylara benzer olaylarn daha nceki yllarda da meydana
gelmi olduu eski kaytlarn incelenmesi ile anlalmaktadr. rnek
olarak, 1873 ylnda meydana gelen olaydaki lm says kesin olarak
bilinmemekle beraber olduka ciddi olduu ifade edilmitir. Bunun
yannda, 1911 ylnda grlen hava kirlilii olay ile 1.150 kiinin
hayatn kaybetmi olduu belirtilmitir. Benzer olaylar 1879-1880 ve
1901-1902 k aylar iin de rapor edilmitir. Bu raporu takip eden 133
yllk dnemde ok sayda rapor hazrlanm ve neriler ileri srlm ise
de uygulamadaki eksiklikler nedeniyle, Londrada 5-9 Aralk 1952
tarihleri arasnda meydana gelen ve bir ka gn ierisinde 4.000 kiinin
lm ile sonulanan hava kirlilii olaynn nne geilememitir. Bu
tarihler arasndaki souk ve yksek basn koullar, sisli ve durgun hava
ortamnda bacalardan yaylan dumann kent zerinde birikmesine yol
amtr. Bacalardan yaylan parack miktar, WHO tarafndan verilen
24 saatlik ortalama snr olan 100-150 g/m3 deerini nemli lde
aarak 5.000 g/m3e ykselmitir. Benzer ekilde, kkrt dioksit
miktarlar da WHO tarafndan belirlenen snr deerini (24 saatlik
ortalama 100-150 g/m3) aarak 3.000-4.000 g/m3e ulamtr. Kkrt
dioksitin slfrik asite dnmesi ile havada asl durumdaki asit
damlacklarnn pH deerleri 1,4-1,9 arasnda tahmin edilmitir. Gr
mesafesi 5 mye kadar dmtr. Londradaki toplu tama aralar yolu
grebilmek iin farlarn yakmak durumunda kalmtr (Foto 1.2. ve Foto
1.3.). Londra ve evresinde etkili olan zehirli sis 50 km yarapndaki bir
alan 5 gn boyunca etkisi altnda tutmutur. Sonuta, normal lmlere
gre 4.000 daha fazla lm grlmtr. lenlerin ou solunum yollar
sorunlar olan yal ve hasta insanlar olmutur. Baz aratrmaclar bu
saynn gereklerin ok altnda olduunu ifade etmi, etkilenmeyi takip
eden gnlerde zaman ierisinde en az 10.000 kiinin yaamn kaybetmi
olacan ileri srmlerdir. izim 1.2.de Londrada Aralk 1952

ayndaki hava kirliliinin ulat boyutlar ve artan lmler

gsterilmektedir. ngiliz parlamentosu bu istenmeyen olaylar karsnda,
1956 ylnda Temiz Hava Kanununu kabul etmi ve kmr yakmna
nemli snrlamalar getirmitir.
Kmr kullanmna dayal olarak srdrlen endstriyel retimin
Avrupann dier lkelerinde ve Amerika Birleik Devletleri nde de
yaygnlatrlmas ile hava kirlilii sorunu daha da bymtr.
A.B.Devletleri Pennsylvania eyaletinin 14.000 nfuslu endstri kasabas
Donorada, 26-31 Ekim 1948 tarihleri arasnda meydana gelen ve 20
kiinin lmne ve 7.000 kiinin hastanelik olmasna neden olan tipik
hava kirlilii olay tarihe geen nemli olaylar arasndadr. Hava kirlilii
28 Ekim 1948 tarihinde en st dzeye ulam, tarihe Donora Zehirli Sis
Facias olarak gemitir (Foto 1.4.). Monongahela Nehrinin kysnda
yer alan Donorada bulunan inko, demir ve slfrik asit fabrikalarndan
salnan ar metal paracklar, karbon monoksit ve kkrt dioksit
antisiklonik koullar nedeniyle dar bir nehir vadisindeki kent
atmosferinde younlam, be gn boyunca etkisini srdrm, lm
vakalarn artrm, nfusun % 43nn hastalanmasna neden olmutur.
Havann karmndaki kkrt dioksit miktar 5.500 g/m3e ulamtr.
Olayn giderek bymesi zerine Donora inko letmesinin faaliyeti
durdurulmu ve ertesi gn yaan yamur zehirli sisi datmtr.
Donoradaki hava kirlilii, yaknnda yer alan baka bir yerleim yeri
olan Websteri de etkilemitir. Aslnda buna benzer bir olay da 1918
ylnda grlm, hava kirliliinden etkilenen Donora ve Webster
sakinleri ikyeti olmu ancak gerekli nlemler alnmamtr. Yerleim
yeri sakinleri ve iftiler, hem kendi salklarna ve hem de hayvanlarna
zarar verildii iin 1920li yllarda srekli olarak ikyeti olmular,
bunun zerine 1926 ylnda hava rneklerinin toplanmasna ve analizine
balanm, ancak iletmenin faaliyetleri 1935 ylnda durdurulmutur.
Fabrika sahipleri yasal cezalarn deyerek faaliyetlerini srdrmlerdir.
Bu olay takiben, St.Louis, Cincinnati ve Pittsburgh gibi ehirlerde de
hava kirlilii nemli boyutlara ulam ve halk tarafndan protesto
edilmitir (Foto 1.5.). Daha sonra, 1955 ylnda Temiz Hava Kanunu
kabul edilmitir. 1957 ylnda Donora inko letmesi tamamen
kapatlmtr.
Pensilvanyada gnmzde grlen zehirli sis Donoradaki
zehirli sisten farkldr. Bugn grlen zehirli sisin nedeni azot oksitler,

uucu organik bileikler ve ozon oluumudur.

Foto 1.1. Londrada hava kirlilii, 1849

Foto 1.2. Londrada hava kirlilii (7 Aralk 1952)

Foto 1.3. Londrada hava kirlilii (7 Aralk 1952)

Foto 1.4 . ABDde, Donora, PAda 28 Ekim 1948 tarihinde le

saatlerinde caddelerden grntler
Meksika'da, Meksika Krfezindeki 15.000 nfuslu Poza Ricada,
doal gazdan kkrt elde edilen bir fabrika 24 Kasm 1950 tarihinde
meydana gelen bir kaza sonucu, 25 dakika boyunca havaya kkrtl
hidrojen gaz yaylmtr. nversiyon olayna bal sisli gnde, kkrtl
hidrojen gaz 22 kiinin lmne ve 320 kiinin de hastalanmasna neden
olmutur.

izim 1.2. Londrada 1952 ylnda grlen hava kirlilii olaynda

parack ve kkrt dioksit miktarnn neden olduu lmler

Dier taraftan, Avrupa'nn bir baka lkesinde de benzer olaylar

grlmtr. Belika'nn 25 km uzunluundaki Meuse (Valley)
vadisinde, kok frnlar, demir fabrikas, maden eritme ocaklar, inko
iletmeleri, cam fabrikalar ve slfrik asit fabrikasndan kaynaklanan
kkrt dioksit, ar metal tozlar ve duman inversiyonun etkisi ile vadide
younlamtr. Kkrt dioksit miktarnn havadaki karm 22.600
g/m3e ulamtr. Havada asl olarak slfrik asit damlacklar
olumutur. Hava kirlilii nedeniyle, 1-5 Aralk 1930 tarihleri arasnda
600 kii hastalanm ve 63 kii yaamn kaybetmitir.

Foto 1.5. ABDde, Pittsburgda duman bacalar (1906)

A.B.Devletleri'nin New York kentinde, 24-30 Kasm 1966
tarihleri arasnda meydana gelen olayda, duman ve kkrt dioksit gaznn
etkisi sonucu 168 lm olay grlmtr. Cincinnati, Ohioda, 25
Austos 1968 tarihinde bir kimyasal madde reten fabrikann kkrt
dioksit borusu patlam ve havaya 8 saat boyunca 1.300 kg dolaynda gaz
salnmtr. 200 m mesafedeki yerleimlerde halk koku nedeniyle
uykusundan uyanm, solunum sknts ekmi, ancak herhangi bir lm
olay olmamtr.
Benzer bir rnek oluturmas bakmndan ilinin Santiago
kentinde yaanan hava kirlilii olay Foto 1.6.da gsterilmitir.
Tarih boyunca grlen ve nemli olaylar olarak nitelendirilen
hava kirlilii olaylar ve etkileri izelge 1.1.de verilmitir.
Bu nemli hava kirlilii olaylar, ksa sre ierisinde ve daha ok
meteorolojik zel durumlar nedeniyle younlaan kirletici gaz ve paracklarn etkileri ile meydana gelmitir.

10

Foto 1.6.. ilinin Santiago kentinde hava kirlilii

Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkisini artran en
nemli olay, atmosfere salnan kirleticilerin, durgun ve sisli atmosfer
ortamnda birikmesi, bir ksm kimyasal olaylarla daha zararl kimyasal
bileiklere dnmesidir. Trke karl olarak, zehirli sis
diyebileceimiz smog szc; smoke-duman ve fog-sis
szcklerinden, 1905 ylnda Dr.Harold Antoine des Voeux tarafndan
tretilmitir.
Bunlarn dnda, insan saln olumsuz ynde etkileyen
kirletici maddeler nedeniyle, her yl, dnya genelinde binlerce insan
hastalanmakta, tedavi grmektedir. Ayrca ok saydak insann da
yaamn kaybettii bilinmektedir. rnek olarak, A.B. Devletleri nde, her
yl 6.000 kiinin deiik kaynakl hava kirlilii sonucunda hayatn
kaybetmekte olduu belirtilmektedir. Salk istatatistikleri dzgn
olmayan lkelerde hava kirliliinin neden olduu lm olaylar kesin
olarak bilinmemektedir.
Hava kirlilii tarihinde yer alacak olan en nemli olaylardan biri
de, 2-3 Aralk 1984 gecesi Hindistan'da Bhopal kentinde meydana gelen
500.000 kii etkileyen, 120.000 kii hastalanmasna ve 8.000 kiinin
lmne neden olan, Union Carbide pestisid fabrikasndan 27 ton
dolaynda ldrc zehirli gaz (metil izosiyanat) szntsdr.

11

izelge 1.
Dnya genelinde nemli hava kirlilii olaylar
(Seinfeld, 1975).
Yer

Tarih

Kirletici

Belirtiler ve Etkileri

Belika,
Meuse Valley

1-5
Aralk
1930

SO2
(9,6-38,4
ppm)

Gs ars, ksrme, gz ve
genizde tahri, btn yalardaki
insanlar etkilemi, 63 lm
olmutur.

A.B.D.
Donora,
Pennsylvania

2631Ekim
1948

SO2 ve
parack
(0,5-2
ppm)

Gs ars, ksrme, gz ve
geniz "tahrii, daha ok yal
insanlarda etkili olmu ve 20
kii lmtr.

Meksika,
Poza Rica

24
Kasm,
1950

H2S

Her yataki insanlar etkilemi,

320 kii tedavi altna alnm ve
20 kii lmtr.

ngiltere,
Londra

5-9
Aralk
1952

SO2 ve
parack

4.000 kiinin lm ile

sonulanmtr

A.B.D.
New York

24-30
Kasm
1966

S02 ve
Parack

168 kiinin lmne neden

olmutur

Ayrca; 26 Nisan 1986 tarihinde, SSCB snrlar ierisinde,

Ukraynann Pripyat yerleim blgesinde, ernobil kentinin 18 km
kuzeybatsnda, Ukrayna ve Belarus arasndaki snra 16 km mesafede
bulunan ernobil Nkleer Santralinde meydana gelen patlamay takiben
220.000 kii dorudan etkilenmitir. Patlamay takiben 203 kii
hastaneye kaldrlm, bunlarn 31i yaamn kaybetmitir. Yaamn
kaybedenlerin 28inin akut radyasyona maruz kald bildirilmitir.
Belarus ve Ukraynada etkili olan radyoaktif serpinti, rzgar ve yalarla
daha geni alanlara yaylm ve Avrupaya kadar ulamtr. Radyoaktif

12

kelmenin % 60nn Belarusda meydana geldii rapor edilmitir.

Patlamadan yllar sonra yaplan deerlendirmelerde radyoaktivite
nedeniyle ok sayda insann kansere yakalanarak yaamn kaybettii ve
ou insann da sakat kald belirtilmitir. nsan sal yannda dier
canllarn da etkilendii ifade edilmitir (Foto 1.7.). Gnmzde, 2006
yl itibariyle yaplan aklamalarda, ernobil Nkleer Santrali Kazasn
takiben, dorudan ve dolayl olarak en az on bin kiinin yaamn
kaybettii ileri srlmektedir.

Foto 1.7. Kazadan sonra ernobil Nkleer Santrali (1986)

Isnmadan ve sanayiden kaynaklanan hava kirlilii yannda,
motorlu kara, deniz ve hava tatlarnn salmlar da nemli lde hava
kirliliine neden olmaktadr. Bu atklar gaz veya parack halinde
olmaktadr. Yine durgun hava koullarnda ve sisli gnlerde bu atklarn

13

atmosferde birikmesi ile nemli hava kirlilii sorunlar yaanmaktadr.

zellikle trafik younluu ile ortaya kan sorun, lm vakalarn
artrmakta insanlarn hastalanmasna yol amaktadr. Londrada, 13-15
Aralk 1991 tarihinde, antisiklonik hava durumu ve yer seviyesindeki
souk durgun hava koullarn meydana getirmi, motorlu tatlarn
egzozunun yaylmayarak birikmesine neden olmutur. Gne nlarnn
salad enerji kimyasal reaksiyonlar hzlandrm, bunun sonucu olarak
da cadde seviyesindeki azot dioksit miktar 809 g/m3e ulamtr. Bu
gibi durumlar iin WHO tarafndan verilen st snr deer 400 g/m3
dr. Bu olay sonucunda normal lm vakalar 160 art gstermitir. 2428 Haziran 1994 tarihinde, yksek basnl scak hava, ngilterenin ou
kentinde, trafik younluuna bal olarak fotokimyasal sis oluuma
neden olmutur. Yer seviyesindeki ozon miktarnda nemli artlar
grlmtr. zellikle astml hastalar etkilenmi, 30 hastaneye 1.210
kii bavurmutur. Dier taraftan, hava kalitesinin iyi olmamas yannda
bu mevsimdeki polen yaylm da salk riskini artrmtr.
Gelimekte olan lkelerde, nfus ve trafik younluu, yakt
kalitesinin uygun olmay ve iklim faktrlerinin etkisiyle byk yerleim
yerlerinde nemli hava kirlilii sorunlar yaanmaktadr. Bunlara en iyi
rnekler olarak Delhi (Hindistan), Kahire (Msr) ve Sao Paulo (Brezilya)
kentleri saylabilir. Ancak, dnyann 20 mega kenti birlikte
deerlendirildiinde hava kirlilii bakmndan en kirli kentin Mexico
City olduu grlmektedir. Bunun en nemli nedenleri arasnda; 3
milyon tat, ak ve gneli gnler, yksek oranda gne , dalarla
evrili bir toporafya ve 2.000 mnin zerindeki ykselti saylmaktadr.
Bu kentte temel ulam aralar motorlu tatlardr. Eski model ve
bakmsz aralar daha fazla yakt tketmekte, ayrca kentin ykseltisi
nedeniyle olduka zengin yakt karm gerekmektedir. Buna bal
olarak da, fazla miktarda yanmam hidrokarbonlar atmosfere
salnmaktadr. Sonuta ozon, paracklar, karbon monoksit, kurun ve
kkrt dioksit salm artmaktadr. rnek olarak, 1992 ylnn 358
gnnde karbon monoksit, parack ve ozon miktar snr deerlerin
zerinde grlmtr. Ekim 1992 aynda yer seviyesindeki ozon miktar
1.200 g/m3e ulamtr. WHO tarafndan verilen saatlik snr deer 150200 g/m3dr. Bunun sonucu olarak 2 milyon insann hava kirliliinden
rahatsz olduu ileri srlmtr.
Hindistann Delhi kentinde hava kirlilii sorunun grlmesini

14

takiben kentteki kurunlu benzin sat durdurulmu, tm akaryakt sat

istasyonlarnda kurunsuz benzin ve dk kkrtl dizel sat
salanmtr. Ancak yeterli nlem alnmad iin atmosfere benzen
salm giderek artm, Mart ve Haziran 1999 aylarnda, 180 noktada
yaplan lm sonularna gre, benzen miktar dnya standardlarna
gre msaade edilebilen snr deerin 100 kat zerinde bulunmutur. Bu
snr deer 30 mg/m3 olmasna karn llen deerler 1.000- 4.000
mg/m3 arasnda grlmtr. Bunun yannda, kent havasndaki parack,
karbon monoksit ve kkrt dioksit miktarnn da msaade edilebilen snr
deerlerinin zerinde olduu ifade edilmitir.
Hava kirliliinin neden olduu sorunlarn ortaya kmasn
takiben, ulusal ve uluslararas boyutta alnan nlemlerle sorunun
boyutlar nemli lde azaltlmtr. Isnmadan kaynaklanan hava
kirliliinin azaltlmasnda, dk kaliteli kat yaktlar yerine kirleticilik
zellikleri daha az ve sl deeri daha yksek olan kmrlerin seilmi
olmas, yakt tketiminde doal gaz orannn artrlmas, yakma
yntemlerinin gelitirilmesi, soba ve kazanlarda s veriminin artrlmas
etkili olmutur. Sanayide, merkezi g retimine gidilmesi, yaktn
iyiletirilmesi, yanmadan nce ve yanma sonras teknik nlemlerin
alnmas, kkrt giderimi gibi ilemler kirleticilerin salmn azaltmtr.
Kresel boyutlu hava kirlilii sorunlar ile de kar karya
kalnmaktadr. Kirletici maddeler atmosfere salndklar kaynaktan
itibaren, bata atmosferik olaylar olmak zere, birok faktrn etkisi ile
uzun mesafelere tanmakta ve olumsuz etkilerini ulatklar noktalarda
gstermektedir. rnek olarak; savalarda yaklan petrol kuyularndan ve
orman yangnlarndan kaynaklanan gaz ve parack halindeki kirleticiler,
rzgarlarla tanan ince kum ve toz paracklar, youn endstri
blgelerinden atmosfere salnan kirleticiler, ulusal snrlara taklmadan
bir lkeden dierine ve hatta bir ktadan dier bir ktaya
yaylabilmektedir.
ubat 1991deki Krfez Savanda Irak ordusu tarafndan
Kuveytteki 500-600 petrol kuyusunu ele geirmesini takiben Mart 1991
aynda meydana gelen petrol kuyusu yangnlarnda yanan petrol miktar
bir gnde 4 milyon varile ulamtr (Foto 1.8.). Bu miktardaki petrol
dnya genelinde tketilen gnlk petroln % 10u kadard. Duman 1.200
kmye yayld. Dumann etkiledii alan Kuveytin kendi yzlmne
eit olacak ekilde 11.000 km2ye ulat. Dumann parack younluu

15

0,5-1 g/m3 olarak verildi. Duman troposferin ilk yarsna kadar, 5.000 m
kadar ykseldi. Dumann karmnda kkrt dioksit, azot oksitler,
yanmam hidrokarbonlar ve toplam yllk salmn % 3 kadar karbon
dioksit yer almaktayd. evresel etkisi olduka nemli boyutlarda
grld. Gneten gelen 800 W/m2lik ksa dalga radyasyon sfra kadar
azald. Gndz saatleri scakl 10oC azald. Mart-Eyll 1991
dneminde aylk ortalama scaklkta 0,8-2,4 oClik azalma grld.
Kuveytten 2.000 km uzaklarda da scaklk azalmas 1-2 oCyi buldu.
Kuveytten 2.600 km uzaklktaki Pakistan dalarna ve Kashmire siyah
kar yad. Petrol yanmas ile oluan is ve kurum birka ay sonra Japonya,
Kuzey Amerika ve Havaide fark edildi. Yanmam petrol damlalar
kuyulardan onlarca kilometre uzaklktaki yerlere yad, insanlarn,
hayvanlarn, bitkilerin, su kaynaklarnn, binalarn zerine bulat.
Paracklar akut ve kronik salk sorunlarna neden oldu, zellikle
ocuklarda ve yallarda solunum sorunlarna yol at. Akut sorunlar
arasnda ba ars ve mide bulants yaygn olarak grld. Komu
lkelerde pHs 3,0-3.6ya kadar den asit yalar meydana geldi.

Foto 1.8 . Kuveytte petrol kuyularnda yangn (1991)

ABDnin Teksas Eyaletinde 18 Austos 2002 tarihinde Houston
Fuel Oil Terminalindeki yakt tanknn patlamas ve patlamay takiben
meydana gelen akaryakt yangnnda binlerce ton gaz ve parack
halindeki kirletici madde atmosfere salnmtr (Foto 1.9.).
Kresel boyuttaki hava kirliliine dier bir rnek Eyll-Ekim
1997 aylarnda Endenozyada meydana gelen orman yangnlardr (Foto
1.10.). Kalimantan (Borneo), Sumatra ve Irian Jaya (New Guinea)de
olaan yllk bitki rts yakm ile birlikte El Nino vakasnn birlikte

16

etkisi ile oluan ar kuraklk ar orman yangnlar ile sonuland.

Yanan alanlardan muazzam dumanlar ykseldi. Duman fotokimyasal sis
oluumu ile birlikte komu lkeler Malezya ve Singapur da dahil olmak
zere tm blgeyi kaplad. Yaklak 70 milyon insan etkilendi. Eyll
1997 aynn sonlarna doru, ou ocuk ve yal olmak zere, 15.000
Malezyal ve 45.000 Endenozyal dumandan rahatszland. Gr
mesafesinin ksalmas sonucu Endenozya Hava Yollarna ait bir uak
dt ve 234 kii yaamn kaybetti.

Foto 1.9. ABD, Teksasda Houston Fuel Oil Terminalindeki yakt

tanknda patlama ve yangn sonucu atmosfere kirletici salm

Dnya genelinde meydana gelen depremlerde yklan binalardan

evreye yaylan kirleticilerin ve daha sonra grlen yangnlarn da hava
kirliliinde etkili olduu bilinmektedir. ABDnin San Francisco kentinde
20 Nisan 1906 tarihinde meydana gelen depremden hemen sonra oluan
yangnlar birok binann yanmasna neden olmu, atmosfere nemli
lde kirletici madde yaylmtr.

17

Foto 1.10. Endenozyada orman yangn (1997)

Deprem sonras yangnlarla ilgili dier bir rnek Kobe
depremidir. Japonyann nemli limanlarndan biri olan Kobeyi
etkileyen Richter leine gre 7,2 byklndeki deprem, 17 Ocak
1995 tarihinde meydana gelmitir. O gnlerde nfusu 1,5 milyon olan
Kobe kenti 20 saniye boyunca sarslmtr. Deprem 5.100 kiinin
lmne yol amtr. 102.000 bina hasar grmtr. Depremi takiben
350 dolaynda irili ufakl yangn meydana gelmi, 6.965 bina yanmtr.
Sadece yanarak lenlerin says 500 bulmutur (Foto 1.11.).
lkemizde, 17 Austos 1999 tarihinde meydana gelen Marmara
Depreminde ortaya kan TPRA yangn da nemli boyutta evre ve
hava kirliliine neden olmutur. Bu yangnn uydudan ekilen fotoraf
ve uaklar eliinde srdrlen yangn sndrme faaliyetleri Foto
1.12.de verilmektedir. Youn almalar sonucunda, evresel boyutta
ok byk bir olumsuz etki gsterebilecek yangn sndrlmtr.
Avrupada, sanayileme dnemini takiben hava kirliliinin en
nemli kaynaklar endstriyel retim birimleri olmutur. Bunun nedeni
kirlilik zellii fazla olan kmrlerin yaklmas ve kirlilii nleyici
tedbirlere yeterince yer verilmemesidir. Ancak hava kirliliinin giderek
younlamas, yerel lekli etkileri yannda ulusal ve uluslararas boyutta
da etkili olmas ile sonulanmtr. rnein, asit yalar insan sal
yannda bitki rts, su kaynaklar ve cansz varlklar zerinde de etkili
olmutur. Dier taraftan, kirletici maddeler ulusal snrlar aarak dier
lkelere de zarar vermeye balamtr.

18

Foto 1.11. Japonyann Kobe Liman kentinde meydana gelen deprem

sonras yangnlar (1995)

Foto 1.12. 17 Austos 1999 Marmara Depreminde meydana gelen

TPRA yangnnn uydu fotoraf ve sndrme faaliyetleri
Bunun en belirgin rnei, endstrilemi Bat Avrupa
lkelerindeki fabrikalarn bacalarndan atmosfere salnan asidik zellikli

19

(SOx, NOx) gazlarnn atmosferin st katmanlarndaki hava akmlar ile

skandinav lkelerine ulaarak asit yalara dnmesi ve bata Norve
ve sve olmak zere keldii blgelerde zararl olmasdr. Hava
kirlilii sorununun ulusal ve uluslararas boyutta nemli bir sorun olmas
zerine, hava kirliliinin denetimine ilikin nemli yasal dzenlemeler
getirilmi, uluslararas boyutta anlamalar gndeme gelmitir. Bu
uygulamalara bal olarak hava kirletici maddelerin salmnda nemli
azalmalar izlenmitir. Avrupa Birliinin olumasn izleyen dnemlerde
alnan kararlarn etkisi ile kirletici salmlarndaki azalmalar daha dikkat
ekici duruma gelmitir. Avrupa evre Ajans (EEA) tarafndan 2003
ylnda yaynlanan ve 1990-2000 yllar arasnda Avrupada hava
kirliliini deerlendiren raporda belirtilen hususlar yle zetlenebilir:
Hava kirliliine neden olan yaktlar yerine daha uygun yaktlarn
tketilmesi, baca gaz artm, daha az kkrt ihtiva eden yaktlarn
kullanm, otomobillerde katalitik konvertrlerin (dntrc) kullanm
gibi nlemlerle, azot oksitler % 27, kkrt dioksit % 60, metan d uucu
organik bileikler % 29, ince parack madde salm % 34 ve zellikle
enerji retimine bal PM10 salm % 46 orannda azalmtr.
Metan d uucu organik bileikler ve azot oksit salmlar
spanya, Yunanistan ve Portekizde, 1990 yl salmlarna oranla art
gstermesine karn, dier AB lkelerinde nemli azalmalar grlmtr.
En fazla salm azalmas Almanya ve ngilterede izlenmitir. Tm AB
lkelerinde, 1990 yl salmlarna oranla 2010 yl iin salm azaltma
hedefleri belirlenmitir. Bu oranlar Yunanistan iin % 5, Almanya iin %
65, dier lkeler iin de % 40-60 arasnda deimektedir.
1990-2000 yllar arasnda kirletici salmlarnn azaltld
sektrler, enerji endstrisi, ulatrma ve tarm olmutur. Salmlardaki
azalma; karbon monoksitte % 35, metan d uucu organik bileiklerde
% 29, azot oksitlerde % 26, metanda % 20 olarak gereklemitir. Bu
kirleticilerin yannda ince parack madde salm da nemli lde
azaltlmtr. Almanya ve ngilterede bu azalma % 50nin zerinde
gereklemitir. Bunun aksine Yunanistan ve Portekizde % 10 orannda
art izlenmitir. Genel olarak, PM10 salm % 18, azot dioksit edeeri
olarak azot oksitler % 26, kkrt dioksit % 60 ve amonyak salm % 7
azalmtr. Bu azalmalarn en fazla grld sektrler enerji retimi,
sanayi ve ulatrma olmutur.
Yerleim yerleri, krsal alan ve trafikte geerli olan kirleticiler

20

iin msaade edilebilen snr deerler (standardlar) giderek aa

ekilmi, hava kalitesinin gelimesi salanmtr.
Yakn tarihimizde nemli olaylardan biri de, ABDde New
Yorkta Dnya Ticaret Merkezi (WTC) ikiz kulelerine uakla yaplan
saldr ve sonulardr. 11 Eyll 2001 tarihinde karlan uaklarla kuzey
ve gney kulelere dorudan arpmak suretiyle yaplan saldrda, en az
3.000 kii yaamn kaybetmi, 6.291 kii hastanelik olmu, birok insan
sakat kalm ve iini kaybetmitir. Bunun yannda, bata ABD olmak
zere dnya ekonomisi zerinde milyarlarca dolar zararla sonulanan
ekonomik kayplar meydana gelmitir. Dier taraftan, dorudan arpma
sonucu oluan patlama ve daha sonra gelien yangnlarla nemli evre
sorunlar grlmtr. evreye yaylan kirletici maddelerin neden olduu
hava kirlilii yakn ve uzak evrede kendini gstermitir. Patlamada
90.000 litre jet yaktnn yand, meydana gelen yangnlarla atmosfere
nemli miktarda parack madde ve gaz yayld yaplan almalarla
ortaya konulmutur. evreye yaylan kirletici maddeler, New Yorkta,
daha ok Manhattan ve Broorklyni etkisi altna almtr. Foto 1.13.de
uaklarn ikiz kulelere arpmas ve arpmadan sonra meydana gelen
patlama ve yangnlar grlmektedir. Faciadan ksa bir sre sonra olay
yerinde youn aratrma almalar balatlmtr. Bu almalardan bir
blm de faciann evresel etkisi zerinde younlamtr. Farkl meslek
dallarndan bir grup aratrmacnn grev ald Dnya Ticaret Merkezi
Faciasnn Salk ve evre Ynnden Aratrlmas konulu almalarn
raporu Mays 2004 tarihinde yaynlanmtr. Bu rapora gre, faciay
izleyen 12 saat ierisinde jet yakt yanmaya devam etmi, yangnlar
meydana gelmi ve ikiz kulelerin k izlenmitir. Birinci ve ikinci
gnlerde, jet yaktnn yanmas devam etmi, binalardaki kmeleri
takiben toz ynlar evreye dalmtr. nc ve on nc gnler
arasnda alevsiz duman yaylm izlenmitir. On drdnc gn alevsiz
duman yaylm devam etmi, enkaz kaldrmalar esnasnda alan
kamyon ve dier aralar tozumaya yol amtr.Jet yaktnn yanmas ve
binalarda kan yangnlarn sonucu, yksek scaklkta yanabilen
maddelerin zelliklerine bal olarak ok deiik yanma rnleri evreye
yaylmtr. Binalardaki kmelere bal olarak toz yaylm ok byk
boyutlara ulamtr. kelen tozlarda yaplan analizler sonucunda; tozun
pH deerinin olduka alkali (pH 9-11) dzeyde olduu, imento tozu,
asbest, odun, kat, pamuk lifleri, cam elyaf, deiik yap malzemesi

21

paracklar (demir, alminyum, kurun, inko, kalsiyum, titanyum,

antimon) tespit edilmitir. Toz iersindeki asbest miktar % 0,8-3
arasnda grlmtr. Toplanan hava rneklerinde yaplan analizlerde,
yanma sonucu oluan kirleticilere ek olarak dioksin, polisiklik aromatik
hidrokarbonlar (PAHs), poliklorrl bifeniller (PCBs), poliklorrl furan
ve deiik zelliklerdeki pestisidler saptanmtr. Hava kirletici parack
halindeki maddelerde PM2,5 ve PM10 miktarlarnda nemli artlar
grlmtr. Atmosfere salnan gaz ve parack halindeki kirleticilerin
byk bir blmnn kanserojen olarak bilinmesi olayn ciddiyetini daha
da artrmtr. Ayrca, serpintiler arasnda bir ksm radyoaktif maddenin
de bulunduuna dikkat ekilmitir. Bu kadar byk bir faciann
etkilerinin ksa bir sre ierisinde gemesi mmkn deildir.Olayn
sosyal, ekonomik ve ekolojik etkilerinin uzun bir sre devam edecei
grlmektedir. Gerek dnya barnn salanmas ile bu gibi olaylarn
nne gemek mmkndr.
1.2. Trkiye'de Hava Kirlilii
Trkiye'deki hava kirlilii olaylarnn, 1950li yllarda balayan
sanayileme eilimleri ve hzl kentlemeye bal olarak bir sorun haline
geldii sylenebilir. Ancak, bu tarihlerde, insan faaliyetleri daha ok
insan ihtiyalarnn temini amacyla younlatrlm, toplumdaki
modernleme eilimleri bu sorunlarnn varln veya ilerideki yllarda
grlebilecei gereinin
dnlmesine
imkan
vermemitir.
Sanayileme ve hzl kentlemeye bal olarak, meteorolojik, jeolojik ve
yerleim yerlerinin konum zelliklerinin de etkisiyle nemli boyutlara
ulaan hava kirlilii sorunlar dikkati ekmee balamtr.
Trkiye'de sanayi kaynakl hava kirlilii sorunlarnn belirgin ilk
rnekleri, daha ok endstriyel retimin youn olduu blgelerde
grlmtr. Murgul Bakr letmeleri bu rneklerin banda yer
almaktadr. Dier taraftan yerleim yeri kaynakl hava kirliliinin tipik
ilk rnekleri Ankara ve Erzurum bata olmak zere birok kentteki hava
kirliliidir. Zamanla bu kentlerimize yeni eklenmeler olmu ve Ankara,
Erzurum, Kayseri, Malatya, Erzincan, Eskiehir ve Zonguldak gibi
kentlerimizde hava kirlilii insan saln tehdit eder seviyeye
ulamtr.

22

Foto 1.13. ABDde, New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezinin ikiz

kulelerine 11 Eyll 2001 tarihinde yaplan saldrlar

23

Bu kentlerimizdeki hava kirliliinin byk lde stma sistemlerinden kaynaklandnn belirlenmesi zerine, stma amacyla
kullanlan yaktlarn iyiletirilmesine gidilmi, daha kaliteli kmr, uygun
zellikteki sv kalorifer yakt ve daha sonra da doal gaz kullanm ile
kirlilik nemli lde azaltlmtr. Bu iyiletirmenin ilk rnei de
Ankara olmutur. D kaynakl doal gaz temin edilmi ve kalorifer
sistemleri doal gaza dntrlmek suretiyle hava kirlilii nemli
lde azaltlmtr. Doal gaz ve daha iyi kaliteli sv ve kat yaktlarn
kullanlmas ile dier kentlerimizde de hava kirliliinde belirli oranlarda
azalma gzlenmitir. Motorlu tatlarda kurunsuz benzin uygulamas
balatlm, yeni model motorlarda yakma veriminin daha fazla olmas
karbon monoksit yaylmn azaltm, yllk egzoz gaz analizleri zorunlu
hale getirilmi ve yaplan dier dzenleme ve denetimlerle kirletici
maddelerin salm azaltlmtr. Bu gelimelere karn, hava kirliliinin
denetiminde yeterli olduu sylenemez.
Trkiye'de endstriyel retime bal hava kirlilii, genel olarak
yanl yer seimi ve atk gazlarn yeteri kadar teknik nlem alnmakszn
atmosfere salnmas sonucu meydana gelmektedir. Dier taraftan bir
ksm tesislerde, retim teknolojisi uygun olmad iin de kirletici
madde miktarnn salm artmaktadr. lkemizde sanayilemenin
younlam olduu stanbul-zmit kentleri aras, Adapazar, Samsun,
Murgul, zmit, Adana, Tarsus, Krkkale, Karadeniz Erelisi, Karabk
gibi yreler endstri kaynakl hava kirliliinin etkili olduu yrelerdir.
lkemizde, endstriyel retime bal olarak grlen en eski hava
kirlilii olay, Murgulda Bakr letmeleri'nden atmosfere salnan kkrt
dioksit gaznn etkisi ile meydana gelen evre kirliliidir. Artvin ilinin
Borka ilesi snrlar ierisinde, zengin bakr yataklarna sahip olan
Murgul (Gkta) yresinde 1907 ylnda iletmeye alan tesislerin
faaliyeti I.Dnya Sava zamannda durdurulmu ve 1951 ylnda Etibank
tarafndan izabe tesisleri kurularak yeniden iletmeye almtr. Bu
dnemde, tesisin bacasndan evreye yaylmakta olan kkrt dioksit
gaznn evredeki zararl etkisini azaltmak ve ayn zamanda ekonomik bir
deeri olan slfrik asit retmek amacyla kurulan asit fabrikas gaz
salmn % 25 orannda giderebilmitir. Bu durumun uzun yllar boyunca
devam etmesi sonucu atmosfere salnan kkrt dioksit nedeniyle bata
orman dokusu olmak zere, doal evre tahrip olmu ve tarmsal retim
nemli lde etkilenmitir. Gaz yaylmna bal olarak, fabrikada

24

alan iilerde ve yrenin sakinlerinde nemli salk sorunlar

grlmtr.
Zonguldak-Kozlu-Kilimli-atalaz yresinde, vadi ierisinde
kurulmu bulunan tesisler ve atalaz termik santrali nedeniyle evrede
nemli bir hava kirlilii sorunu yaanmtr. Maden (Elz) yresinde
1939 ylnda kurulmu bulunan Bakr letmeleri tesislerinden atmosfere
salnan kkrt dioksit gaz evrenin doal bitki rtsn tahrip etmi ve
insan saln nemli lde etkilemitir. Tarm alanlarndaki bitkisel
retimi nemli ekonomik kayplar meydana getirecek ekilde etkileyen
hava kirlilii sorunu uzun bir sre devam etmitir.
Belirtilen bu yrelerimizin dnda, yurdumuzun dier
taraflarnda retim faaliyetlerinde bulunan imento ve eker fabrikalar,
tekstil fabrikalar, petrol rafinerileri, petrokimya tesisleri, tarmsal
mcadele ila fabrikalar, demir ve elik endstrisi tesisleri, kat ve
selloz fabrikalar ve termik santrallerimiz nemli kirletici kaynaklardr.
nemli boyutta hava kirliliine neden olan termik santrallere
rnek gsterilebilecek Yataan Termik Santrali gnmzde de
ciddiyetini srdrmektedir (Foto 1.14.). Dk vasfl linyit yakarak
elektrik enerjisi reten tesisten atmosfere salnan kirletici maddeler,
zellikle kkrt dioksit, yrede yaayan insanlarn saln tehdit ettii
gibi, orman aalarn da olumsuz ynde etkilemektedir. zellikle
havann durgun olduu gnlerde atmosferde dalmadan biriken kirletici
maddeler daha belirgin olarak etkisini gstermektedir.

Foto 1.14. Yataan Termik Santrali

25

Yataan Termik Santralinin evresel etkisi ok sklkla gndeme

gelmektedir. rnek olarak, Hrriyet Gazetesinin Internet zerindeki 26
Mays 2001 tarihli ve Yataan Cehennemi balkl bir haber aada
verilmitir:

Yataan Cehennemi
Hseyin KOCABIYIK Cem KAYTAN / MULA, DHA
Havadaki kkrtdioksit oran, dn saat 10.00 sralarnda 3000
mikrogram/metrekp olarak belirlendi. nsanlar yine soluk alamaz hale geldi.
Santral devre d brakld. Belediye hoparlrnden yaplan anonslarla halkn
zorunlu olmadka sokaa kmamas istendi.
Yataan, termik santral bacalarndan kan kkrtdioksitin kentin zerine
kmesi yznden yine zehire bouldu. Baca gaz artma tesislerinin arza nedeniyle
devre d olduu srada yaanan inversiyon, halk soluksuz brakt. Santral devre
d brakld. Belediye hoparlrnden yaplan anonslarla halkn zorunlu olmadka
sokaa kmamas istendi. Yataanda havadaki kkrtdioksit oran, dn saat 10.00
sralarnda 3000 mikrogram/metrekp olarak belirlendi. nversiyonun yol at
youn kirlilik, vatandalar soluk alamaz hale getirdi. Scak havann ykselecei
yerde alalmas, atmosfere karan kkrtdioksitin de bu meteorolojik olayla kente
kmesi zerine, Yataan Kaymakaml, santraln faal 2 nitesini saat 10.35te
devred braktrd.
Santralda 24 Nisanda devreye alnan nc niteye ait bacagaz artma
tesisiyle 15 Maysta faaliyete geirilen ikinci niteye ait artma tesisinin, hafta
bandan bu yana arzalar nedeniyle sk sk devre d kald, inversiyonun da
artmalarn devrede olmad srada meydana geldii renildi. Santraln birinci
nitesinde ise bakm almasndan dolay enerji retimine daha nce ara verilmiti.
Mula Valiliinin kard, Yataann zel koruma blgesi ilan edilmesiyle ilgili
teblie gre, santraln artma tesisleri tam olarak devreye girinceye kadar, Yataan

26

ve evresinde kirlilik orannn 500 mikrogramn zerine kmas durumunda,

nitelerde nce g drmeye gidiliyor. Meteorolojik veriler dorultusunda kirlilik
art eilimi gsterirse santral tamamen devre d braklyor.
Yataan Termik Santral, 2000in sonbaharndan bu yana, inversiyon
nedeniyle srekli gndemde kald. Mulada evre yaras aan termik santraldan
Yataan Termik Santralnn bacalarndan pskrtt kkrtdioksit, hayat
ikenceye evirdi. 1982de retime geen santraln baca gaz artma tesislerinin
yapm gibi, devreye alnmas da ylan hikayesine dnd. Havadaki kkrtdioksit
orannn tehlike snrnn 400 mikrogram/metrekp olduunu belirten uzmanlar,
Ancak deerler 700 mikrogram/metrekp atnda kkrtdioksit insan ve evre
saln ciddi ekilde tehdit etmeye balar dedi.
Belediye hoparlrlerinden yaplan yaynlarla vatandalar uyarlarak,
zorunlu olmadka sokaa klmamas istendi. Duyuruda, zellikle yallarn ve
ocuklarn sokaa kesinlikle kmamalar gerektiine dikkat ekildi. Okullarda snf
pencereleri kapatld. renciler teneffse karlmad. 12.15 sralarnda kan
rzgar kkrtdioksiti datt, yaam normale dnd. 2 nite tekrar devreye alnd.

Dier taraftan, 2 Eyll 2005 tarihinde, Internet zerindeki Kent

Haber sitesinde yaynlanan bir haberde, Yataan Termik Santralinden
salnan kirletici maddelerin, Yataan le Merkezi ile Mula Kent
Merkezindeki durumunu izlemek zere, her iki yerleim yerinde de birer
adet hava kirlilii sabit lm istasyonu kurulduu ifade edilmitir. Bu
sabit istasyonlardan birine ait fotoraf Foto 1. 15de verilmitir.

Foto 1.15. Yataan le Merkezinde kurulan hava kirlilii sabit lm

ve izleme istasyonu

27

Yerleim alanlarndaki insan faaliyetleri sonucu meydana gelen

hava kirliliinin tipik ilk rneinin Ankara kentinde grlen hava kirlilii
olduu daha nce de belirtilmiti. Bu kentimizdeki hava kirlilii
sorununa, daha ilk zamanlarnda, 1927 ylnda hazrlanm bulunan bir
raporda iaret edilmitir. K aylarnda youn sis olaylarnn grld
bu yerleim yerinde, kentsel gelimenin nemli hava kirlilii olayna
neden olaca belirtilmitir. Ancak, bakent oluundan hemen sonra
balayan hzl kentleme faaliyetleri arasnda bu saptamalar dikkate
alnmad iin ksa sre ierisinde hava kirlilii nemli boyutlara
ulamtr. Yaklak olarak her 10 yl ierisinde nfusu iki katna
kmakta olan Ankara'da 1960 ylndan sonra, kaloriferli binalarn
inasndaki hzl art, sobalarda yaklan kirleticilik zellii ok az olan
kok kmr yerine linyit ve fuel-oil gibi daha fazla kirletici madde yayan
yaktlarn kullanm yaygnlamtr. K aylarnda grlen sis olay ile
birlikte, bacalardan atmosfere salnan kirletici gaz ve paracklar evre
faktrlerinin de etkisi ile younlaarak kent zerinde ylp kalmtr. Bu
kirletici maddelere ilave olarak, hzl bir ekilde artmakta olan motorlu
kara tatlarnn egzozlar ve kent ierisindeki endstriyel birimlerden
salnan kirleticiler hava kirliliini nemli lde artrmtr.
Ankara'da hava kirlilii lmleri 1969 ylnda, NATO/GGMS
almalar ile balatlm ve 1972 ylna kadar 13 istasyonda
srdrlmtr. Daha sonra, Hfzshha Enstits Hava Kirlilii
Laboratuar tarafndan srdrlen lmlerde kkrt dioksit ve duman
miktarnn k aylarnda artt ve yaz aylarnda azald ortaya
konulmutur. zellikle, Aralk, Ocak ve ubat aylarndaki hava
kirliliinin, kitlesel lmlere neden olabilecek seviyeye ulat ifade
edilmitir (leri, 1980).
Son yllarda stmada doal gaza geilmesi, kalitesiz kmr
satlarnn ve yakmnn nlenmesi ve denetimlerin sklatrlmas ile
snmadan kaynaklanan hava kirliliini nemli lde azaltmtr. Ancak,
snmadan kaynaklanan hava kirlilii belirli lde azaltlm olmasna
karn, trafikteki motorlu kara tatlarnn artna bal olarak egzoz
kirlilii giderek artmaktadr. Buna bal olarak, Ankara kentindeki hava
kirlilii gnmzde de zaman zaman nemli boyutlara ulamaktadr.
rnein, 28.12.2005 tarihindeki durgun hava koullarna bal olarak
oluan inversiyonla birlikte ortaya kan hava kirlilii Foto 1.16.da tm
akl ile grlmektedir.

28

Foto 1.16. Ankarada hava kirlilii (28.12.2005)

lkemizde Ankaradan sonra, hava kirliliinin en youn olarak
hissedildii kentimiz Erzurum olmutur. Kentte, stma amacyla 1978
ylna kadar kok kmr kullanlmakta iken, bu yldan sonra kok
kmrnn tahsisinin durdurulmas ve yerine kirleticilik zellii fazla
olan linyit ve asfaltitlerin tahsis edilmesine bal olarak hava kirlilii
sorunu gndeme gelmitir. 1978-1979 k dneminde ilk kez grlen
hava kirlilii sorunu, daha sonraki yllarda artarak devam etmitir.
Erzurum'daki hava kirlilii sorunu, 1978 ylnda tarafmdan
kurulan, Atatrk niversitesi evre Sorunlar Aratrma Enstits (daha
sonra Aratrma Merkezi) almalar kapsamnda, 20 ubat 1979
tarihinden itibaren izlenmitir. Bu amala kentin muhtelif yerlerinde
oluturulan lm istasyonlarnda kkrt dioksit ve duman lmleri
yaplmtr. Kent merkezindeki lm sonularna gre 1 Mart 1979
tarihinde kkrt dioksit miktar 1.057 g/m3e ulamtr. Kentte yaayan
insanlarn ar derecede tedirgin olduu bugnde inversiyon, sis, durgun
hava koullar ve ar souk kkrt dioksitin younlamasna neden
olmutur. nversiyon olay ve youn kirlilik kent dndan ekilen
fotoraflarla da tespit edilmitir (Foto 1.17.). Bu tarih Erzurum kenti iin
hava kirlilii bakmndan nemli bir gn olarak kaydedilmitir. Mart

29

1979 ayna ait ortalama gnlk kkrt dioksit miktar 381 g/m3 olarak
belirlenmitir. Mart 1979 aynda birok gn WHO tarafndan verilen snr
deerlerin zerinde seyretmitir. Erzurumdaki hava kirlilii olaynn
1978-1979 k dneminde itibaren grlmesinin en nemli nedeni, daha
nce kentte kok kmrnn yakt olarak kullanlmasna karn, bu k
dneminden balanarak kok kmrnn sanayiye tahsis edilmesi ve
stmada kullanmnn snrlandrlmas olmutur (Krmhan,1980).
Yksek sl deerli ve kirleticilik zellii en az olan kok kmr
yerine fazla miktarda kirletici yayan asfaltit ve dk kaliteli linyit
kullanm hava kirliliini dayanlmaz dzeye ulatrmtr. Daha sonra da,
kmrl kalorifer tesislerin byk bir blm fuel-oile dntrlm
ve bu tesislerde ok fazla miktarda yanar kkrt ieren fuel-oil yakm
srdrlmtr. O tarihlerde fuel-oil ile alan kalorifer tesislerinden ve
merkezi sistemle alan s ve buhar tesislerinden atmosfere nemli
miktarda yanmam hidrokarbon ve kkrt dioksit salnmtr.
Bunlara bir rnek olmas bakmndan o tarihlerdeki Atatrk
niversitesi Merkezi Istma Tesisine ait bir grnt Foto 1.18.de
verilmitir. Kkrt dioksit miktarnn, gnlk ortalamalar olarak, Aralk
1979 aynda 519 g/m3 ve Ocak 1980 aynda 655 g/m3 deerlerine
ulat izlenmitir. Nisan aynda 62 g/m3e dmtr. Aralk 1979 ay
ierisindeki baz gnlerde, deiik lm istasyonlarnda kkrt dioksitin
gnlk miktar 1.275 g/m3, 1.246 g/m3 ve 1.089 g/m3 olarak
izlenmitir. Kkrt dioksit, azot dioksit ve parack lm sonularna
gre, k aylarnda hava kirliliinin en fazla olduu aylar, Kasm, Aralk,
Ocak ve ubat aylar olarak belirlenmitir. lm yaplan kirleticilerin
miktarlarna gre sralamas, kkrt dioksit, paracklar ve azot oksitler
olarak grlmtr (Krmhan, 1991).
Alnan nlemlerle, hava kirlilii 1983-1984 k dneminde % 60
orannda azaltlmtr. Ancak, bu yksek orandaki azalmaa ramen,
hava kirlilii WHO (Dnya Salk Tekilat) tarafndan verilen snr
deerlerin zerinde olmutur.
Erzurum kentindeki hava kirliliinde, yaklan yaktn kirleticilik
zellii yannda, yakma yntemi, meteorolojik faktrler, toporafik
zellikler ve kentin konumu da etkili olmutur. Yaktn iyiletirilmesi ve
yakma ynteminin gelitirilmesi ile hava kirliliinde nemli oranda bir
azalma saptanmtr. Ancak alnan nlemlerin sreklilii salanamad
iin sorun tekrarlanmtr.

30

Foto 1.17. Erzurum kentinde hava kirlilii (01 Mart 1979)

Foto 1.18. Atatrk niversitesi Merkezi Istma Tesisinden duman

yaylm(1983)

31

Trkiyede yeterli ve ok dzenli olmamasna karn, kentsel

yerleim merkezlerinin bazlarnda hava kalitesini belirlemek amacyla
lmler yaplmaktadr. Bu lmlerin ou, herhangi bir lm a
oluturulmakszn, sadece parack ve kkrt dioksit lmn
kapsamaktadr. Hava kirlilii lmlerinden elde edilen veri toplanarak
Devlet statistik Enstits (TK, Trkiye statistik Kurumu) tarafndan
yaymlanmaktadr. Bu balamda yaynlanan 2004 yl istatistiklerine
gre, yllk ortalama parack ve kkrt dioksit miktarlar esas alnarak
yaplan sralama sonular izelge 1.2. ve izelge 1.3. de verilmitir.
izelge 1.2.
Parack miktarlarnn (g/m3) yllk ortalama deerlerine gre en kirli
yerleim yerleri
Yllar
Ktahya
Kayseri
Rize
orum
Sivas
Denizli
Balkesir
Isparta
Ankara
Konya

2002
111
88
83
82
79
77
75
73
68
63

Ktahya
Balkesir
Kayseri
orum
Gaziantep
Bingl
Ankara
Antalya
Bursa
Sivas

2003
89
76
72
68
68
61
56
56
54
52

Ktahya
Balkesir
orum
Kayseri
Gaziantep
Bursa (Orhangazi)
Kastamonu
Aksaray
Antalya
Bingl

2004
95
84
81
77
63
58
56
54
52
52

TK tarafndan yaynlanan Hava Kirlilii Haber Bltenlerinden

alnan bilgiye gre; 2004 ylnda yllk kkrt dioksit (SO2)
ortalamalarnn en yksek bulunduu il merkezleri kirlilik srasna gre;
Ktahya, Erzurum, anakkale, orum ve Bingl'dr. Ayn dnemde
parack madde (duman) ortalamalarnn en yksek bulunduu il
merkezleri ise kirlilik srasna gre; Ktahya, Balkesir, orum, Kayseri
ve Gazianteptir.
2004 yl kkrt dioksit (SO2) ortalamalarnda bir nceki
yla gre en ok art grlen il ve ile merkezleri; % 51 ile anakkale, %
29 ile Bilecik, % 25 ile Uak, %20 ile Kayseri ve % 16 ile Kastamonu ve
Kocaeli (Glck)dr. Ayn dnemde en ok azal grlen il ve ile

32

merkezleri ise; % 70 ile Samsun, % 49 ile Balkesir, % 47 ile Edirne, %

38 ile Yozgat ve % 32 ile Nide (Bor)'dur.
izelge 1.3.
Kkrt dioksit miktarlarnn (g/m3) yllk ortalama deerlerine gre en
kirli yerleim yerleri
Yllar
Yozgat
Ktahya
orum
Edirne
Erzurum
Samsun
Denizli
Bingl
Ar
Kayseri

2002
152
144
134
119
119
119
99
90
88
87

Ktahya
Tekirda
Bingl
Edirne
orum
Samsun
Bursa
Gaziantep
Nide
Manisa

2003
128
117
110
110
96
94
84
84
82
81

Ktahya
Erzurum
anakkale
orum
Bingl
Bursa
Tekirda
Elaz
Kayseri
Gaziantep

2004
145
132
107
101
98
95
95
84
84
82

2004 yl parack madde (duman) ortalamalarnda bir nceki yla

gre en ok art grlen il ve ile merkezleri; % 65 ile Samsun, % 60 ile
Bursa (negl), % 47 ile Kastamonu, % 44 ile Uak ve % 24 ile
Nidedir. Ayn dnemde en ok azal grlen il ve ile merkezleri ise
% 36 ile Bolu, %31 ile Yozgat, % 28 ile zmir, % 21 ile Edirne ve % 20
ile Manisadr.
Hava kirlilii lmleri yaplan yerleim merkezleri baznda,
2003 ve 2004 yllarna ait parack madde ve kkrt dioksit lm
sonular, karlatrmal olarak, srasyla izim 1.3. ve izim 1.4.de
grafik olarak gsterilmitir.
2004 ylnda Ankara ve zmir il merkezleri ile zmir (Bergama)
ve zmir (demi) ile merkezlerinde lm yaplan istasyonlardan elde
edilen kkrt dioksit ortalamalar incelendiinde, Hava Kalitesinin
Korunmas Ynetmeliinde verilen Hedef Snr deeri Ankara'da
Kkesat'da alm olduu grlmtr. Ksa Vadeli Snr (KVS)
deeri ve 1. Uyar Kademesi Snr (1.UKS) deeri lm yaplan hibir
istasyonda almamtr.

33

2003

2004

150

89

95
76

mg/m

100

84

81
68

72

77

68

63

58

56

50

54

56 52

61

52

38

50

(..)
0

Ktahya Balkesir

orum

Kayseri Gaziantep Bursa Kastamonu Aksaray Antalya

(Orhangazi)

Bingl

izim 1.3. Trkiyede baz yerleim merkezlerinde yllara gre parack

madde miktarnn deiimi

2003

2004

250
200

mg/m

146
150

132

128

107

100

96 101

110

117
98

71

84

95

95

79 84

70

84

84 82

50
(..)
0

Kt ahya Erzurum anakkale orum

(Merkez)

Bingl

Bursa T ekirda
(Merkez)

Elaz

Kayseri Gaziant ep

izim 1.4. Trkiyede baz yerleim merkezlerinde yllara gre kkrt

dioksit deiimi
Ayn dnemde parack madde ortalamalar incelendiinde,
Hedef Snr deeri Ankarada Bahelievler, Cebeci, Demetevler,
Kkesat, Shhiye ve Yenidoan'da almtr. Ksa Vadeli Snr (KVS)
deeri ve 1.Uyar Kademesi Snr (1.UKS) deeri ise, Ankara ve zmir il
merkezleri ile zmir (Bergama) ve zmir (demi) ile merkezlerinde

34

lm yaplan hibir istasyonda almamtr.

2004-2005 k sezonunda kkrt dioksit (SO2) ortalamalarnn
en yksek bulunduu il ve ile merkezleri kirlilik srasna gre; Ktahya,
anakkale, Kayseri, Uak ve Tekirdadr. Ayn dnemde parack
madde (duman) ortalamalarnn en yksek bulunduu il ve ile
merkezleri ise kirlilik srasna gre; Ktahya, Kayseri, Zonguldak, Isparta
ve Bursa (Orhangazi)dr.
2004-2005 k sezonu kkrt dioksit (SO2) ortalamalarnda bir
nceki yln ayn dnemine gre en ok art grlen il ve ile
merkezleri; % 144 ile Bursa (negl), % 77 ile Nide (Bor), % 74 ile
Kayseri, % 49 ile Krkkale ve % 45 ile Samsun dur. Ayn dnemde en
ok azal grlen il ve ile merkezleri ise; % 50 ile Konya, % 49 ile
Bolu ve Kocaeli (Gebze), % 47 ile Kocaeli (Glck), % 46 ile Kocaeli,
% 30 ile Manisa'dr.
2004-2005 k sezonu parack madde (duman) ortalamalarnda
bir nceki yln ayn dnemine gre en ok art grlen il ve ile
merkezleri; % 90 ile Erzurum, % 86 ile Samsun, % 33 ile Nide, % 31 ile
anakkale ve % 25 ile Kayseri'dir. Ayn dnemde en ok azal grlen
il ve ile merkezleri ise % 47 ile Bolu, % 44 ile zmir, % 41 ile orum, %
35 ile Balkesir ve % 31 ile Bursa (negl)dr.
Trkiyede, 2003-2004 ve 2004-2005 k dnemlerinde, baz
yerleim yerlerindeki parack madde ve kkrt dioksit deiimleri izim
1.5. ve izim 1.6.da verilmitir.
2004-2005 k sezonunda (Ekim-Mart) Ankara ve zmir il
merkezlerinde lm yaplan istasyonlardan elde edilen kkrt dioksit
ortalamalar incelendiinde, Ksa Vadeli Snr (KVS) deeri lm
yaplan hibir istasyonda almamtr.
Ayn dnemde parack madde miktarlarnn ortalamalar
incelendiinde, Ksa Vadeli Snr (KVS) deeri Ankarada Cebeci'de
alrken, zmir il merkezinde lm yaplan istasyonda almamtr.
Trkiyede 2004-2005 k dneminde kkrt dioksit ve parack
madde miktarlarnn en fazla olduu yerleim yerleri izelge 1.4.de
gsterilmitir.
Dier taraftan, 2004-2005 k dneminde, yerleim yerlerine
gre, Hava Kalitesi Kontrol Ynetmeliinde verilen ksa vadeli snr
deerlerin ald gn saylar; parack madde iin, Ktahya 24,
Erzurum 5, Bursa (Orhangazi) 4, Kayseri 3, Isparta 2 ve Zonguldak 1,

35

kkrt dioksit iin, Ktahya 18, Tekirda 13, Kayseri 6, anakkale 4 ve

Erzurum 2 gndr.

2003-2004

2004-2005

250
182

200

163

mg/m

151

134

125

150

108 109

100

108

120

105 101

93

96

78

100

80 76

73 75

Sivas

Aksaray

49
50
0

Ktahya Kayseri Zonguldak Isparta

Bursa
orum Erzurum Balkesir
(Orhangazi)

izim 1.5. Trkiyede baz yerleim yerlerinde 2003-2004 ve 2004-2005

k dneminde parack madde miktarnn deiimi

2003-2004

2004-2005

300
250

223

234

mg/m

195

184

200
152

151

150
100

114

143

184
137

183
132

130

131
87

87

134
111

105
43

50
0

Ktahya anakkale Kayseri

(Merkez)

Uak

Tekirda Erzurum orum

Krkkale

Bingl

Bursa
(negl)

izim 1.6. Trkiyede baz yerleim yerlerinde 2003-2004 ve 2004-2005

k dneminde kkrt dioksit miktarnn deiimi

36

Sonu olarak, Trkiyede grlen hava kirlilii olaylarnn byk

bir blm k dneminde, snma amacyla yakt tketiminden
kaynaklanmaktadr. Ayrca, egzoz kirlilii giderek artmaktadr. Noktasal
kirletici kaynak olarak , daha ok g retimi yapan termik santraller
nem tamaktadr. Bunlarn yannda, fabrikalar, petrol rafinerileri,
organize sanayi blgeleri, dzgn depolanmayan kat atk ynlar hava
kirlilii bakmndan riskli grlmektedir.
izelge 1.4.
Trkiyede 2004-2005 k dneminde kkrt dioksit ve parack
madde miktarlarnn ortalamalarnn en yksek olduu yerleim
yerleri
g/m3 (mikrogram/metrekp)
Kkrt dioksit (SO2)
Parack Madde (Duman)
Ktahya
anakkale (Merkez)
Kayseri
Uak
Tekirda
Erzurum
orum
Krkkale
Bingl
Bursa (negl)

234
152
151
143
137
132
131
130
111
105

Ktahya
Kayseri
Zonguldak
Isparta
Bursa (Orhangazi)
orum
Erzurum
Balkesir
Sivas
Aksaray

182
125
109
108
101
96
93
78
76
75

1.3. Hava Kirliliinin Etkileri

Hava kirliliinin etkileri; kirletici kaynaktan atmosfere salnan
kirletici maddenin cinsine, miktarna, meteorolojik faktrlere bal olarak
yaylmna, atmosfer ierisindeki kimyasal deiimlere, alc ortamn
zelliklerine ve alnan nlemlere bal olarak derimektedir. Genel
anlamda hava kirliliinin etkileri; atmosferik olaylar, cansz varlklar,
doal bitki rts ve tarmsal alanlardaki bitkisel retim, yabanl ve evcil
hayvanlar ve insanlar zerinde grlmektedir.
Hava kirliliinin atmosferik olaylar zerindeki etkileri daha ok
yerleim alanlarnda dikkati ekmektedir. Bu etkiler; s adas oluumu,

37

gr uzaklnn azalmas, smog (zehirleyici sis) oluumu, gne

nlarnn azalmas, scaklk ve hava akmlarndaki deime eklinde izlenmektedir. Atmosfere yaylan paracklar ve renkli gazlar gr
mesafesini azaltarak trafik kazalarnda riski artrmakta ve kazalarn
meydana gelmesine neden olmaktadr. Dier taraftan, gneten gelen
nlar tutarak radyasyon miktarn azaltmakta, bunun sonucunda da kent
ierisinde gne enerjisi ile almakta olan tesislerde verim dklne
neden olmaktadr.
zellikle son yllarda, fosil kkenli yaktlarn kullanlmas sonucu
atmosfere yaylan karbon dioksit gazna bal olarak, havann normal
karmnda bulunan miktarn hzl bir art gsterdii, bunun sonucu
olarak atmosferde karbon dioksit miktarnn artt ileri srlmekte ve bu
iddialar lmlerle de gsterilmektedir. Ayn kaynaklar, karbon dioksit
deriiminin artna bal olarak hava scaklnn gittike artmakta
olduunu, bunun bir sonucu olarak, kurak alanlarda lleme olaylarnn
grleceini, yar kurak blgelerin kurak duruma geleceini, scaklk
art ile buzullarda erimenin hzlanacan ve bu nedenle deniz
seviyelerinde bir ykselmenin meydana gelebileceini ileri srmektedir.
Hava kirliliinin dier bir etkisi, ekonomik kayplara yol aacak
ekilde, cansz varlklar zerinde grlmektedir. rnek olarak, baz
gazlarn korozif (andrc) etkisi ile metaller anmakta, asit yalar
nedeniyle tarihi eserler ve yap malzemeleri tahrip olmakta, otomobil
lastikleri hava kirliliinden etkilenmektedir.
Hava kirliliinin doal yaam zerindeki etkisi; trlerin azalmas,
ekolojik dengenin bozulmas ve estetik grnmn etkilenmesi eklinde
grlmektedir. rnek olarak, atmosfere bol miktarda kkrt dioksit salan
bir kirletici kaynan evresindeki ve hatta bu kaynan uzandaki
ortamlarda bitki rts tahrip olmakta, toprak plaklat iin erozyon
olay balamakta, ormanlar yok olmakta, bu ortamlarn barndrd
yaban hayvanlar gittike azalmaktadr.
Kirletici maddeler tarmsal retimi de etkileyerek nemli lde
ekonomik kayplara neden olmaktadr. zellikle bitkilerin yapraklarn
tahrip ederek bitkinin fotosentez ve solunun olayn etkileyen kirletici gaz
ve paracklar, topraklarn fiziksel ve kimyasal zelliklerini de
etkilemektedir.
Belirtilen bu etkilerin yannda, insan sal da hava kirliliinin
tehdidi altnda bulunmaktadr. Doal olarak insan vcudunun srekli

38

olarak hava ile temasta bulunan organlar daha fazla etkilenmektedir.

Ellerde ve yzde, ciltte grlen sertleme, gzlerin tahrii, gz sulanmas,
az ve boazda hissedilen yanma hava kirliliinin balangta grlen
tipik etkileridir. Bunun yannda, kirletici maddelerin cinsine ve miktarna
bal olarak, zellikle solunun sisteminde nemli hastalklarn
grlmesine ve mevcut hastalklarn artarak sal tehdit etmesine neden
olmaktadr. Bunun yannda, hava kirlilii, sindirim, dolam ve sinir
sistemleri zerinde de etkili olmaktadr.
1.4. Gelecekte Hava Kirlilii Sorunu
Hava kirliliinin gnmzdeki durumu dikkate alnacak olursa;
hzl nfus artna bal olarak yerleim alanlarnn gittike bymesi,
insan ihtiyalarnn artna bal olarak endstriyel retimdeki art,
enerji ihtiyacnn karlanabilmesi iin daha dk vasfl ve kirlilik etkisi
fazla olan yaktlarn tketimindeki art kirletici madde miktarnn
artna neden olabilecek faktrler arasnda bulunmaktadr. Bunun
yannda, gelecekte teknolojik olanaklardaki artn da dikkate alnarak,
kirletici madde miktarlarnn yaylmasna neden olan kaynaklar yerine
daha temiz teknolojilerin getirilebilecei olasl zerinde de durmak
gerekir. rnek olarak, motorlu kara tatlarnn egzozlarndan, fabrika ve
termik santrallerin bacalarndan atmosfere yaylan kirletici maddelerin
daha etkili filtre veya denetim sistemleri ile azaltlmas mmkn olabilir.
Bu iki farkl dnceye ramen, gnmzdeki hava kirlilii
olaynn giderek artmakta olduu bir gerektir. zellikle 1974 ylnda
belirgin olarak ortaya kan petrol krizi, insanlar enerji retimi amacyla
yeniden kmr kaynaklar zerinde dnmee ynlendirmitir. Dk
vasfl linyit kaynaklarnn enerji retimi amacyla, termik santrallerde
kullanlmas ve yerleim yerlerinde s retimi amacyla yaklmas hava
kirlilii sorunun bymesine neden olmutur.
Deiik kaynaklardan evreye yaylan kkrt dioksit ve azot oksit
gazlarnn meydana getirmi olduu asit yalarn etkisi, artk ulusal
snrlar da aarak uluslararas sorun durumuna gelmitir. rnek olarak,
Bat Avrupa lkelerindeki youn endstri blgelerinden kaynaklanan
asidik zellikli gazlarn oluturduu asit yalarn, skandinav lkelerinde nemli doal varlk tahribatna neden olduu artk bilinmektedir.
Bunun yannda, fosil yaktlarn kullanmna bal olarak art gsteren

39

atmosferik karbon dioksit miktarnn daha fazla artmayacan sylemek

fazlaca iyimserlik olur. O halde bu gazn artna bal olarak, allmn
aksine yeni durumlarla karlalmas kanlmazdr.
Belirtilen bu rneklere bakalarn da eklemek mmkndr. Bu
nedenle, gelecekte ortaya kabilecek daha ciddi boyutlardaki hava
kirlilii olaylar iin imdiden nlem almak ve bu nlemleri sorunlar
meydana gelmeden nce uygulama zorunluluu vardr.
Gelecekte grlmesi muhtemel hava kirlilii sorunlarnn
belirlenmesi ve mevcut sorunlara zm aratrlmas amacyla,
gnmzde youn faaliyetler srdrlmektedir. Bu amala yeni aratrma
birimleri oluturulurken, eski kurulularn bu yeni aratrma konularna
gre tekilatlanmasna ve donatlmasna allmakta, hava kirlilii
konusundaki eitim almalarna yer verilmekte, bu konuda uzmanlarn
yetitirilmesine aba gsterilmekte
ve uluslararas ibirlii
oluturulmasna gayret edilmektedir.
Bu abalarn istenilen dzeyde gerekletirilebilmesi iin,
yaamakta olan tm insanlarn kendilerine den grevi yerine getirmesi
bir insanlk grevi olarak deerlendirilmektedir.

40

41

2. BLM
HAVA KRLLNN KAYNAKLARI
ve
KRLETC MADDELER

Hava kirliliine neden olan kaynaklar, ncelikle doal olaylar ve

insan faaliyetleri olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Gemi tarihi
dnemlere bakldnda, hava kirliliine neden olan doal olaylarn
banda yanarda (volkan) pskrmelerinin geldii grlmektedir. Bu
pskrmelerle atmosfere hem parack ve hem de gaz halindeki
kirleticiler yaylmaktadr. Bunlarn ok scak olduu da dikkate alnacak
olursa ne derecede nemli hava kirlilii ve evre ykm meydana
getirdii kolayca anlalmaktadr. ok yksek scaklkta erimi kat
maddelerin ak (lav) evredeki her trl maddeyi eriterek veya yakarak
ilerlerken yanardan atmosfere sald zehirli gaz ve paracklar lm
samtr. Atmosferde asl olarak kalan koyu renkli gaz ve paracklar
gneten gelen nlar kapatt iin gndz saatlerinde karanlk

42

olmutur. Yine bunun sonucu olarak gne nlarnn engellenmesi ile

ani soumalar ve yaz aylarnda kar yalar grlmtr. ok deiik
zellikteki gazlar, rnein SOx, NOx, CH4, CO2
ve yanmam
hidrokarbonlar evresel etkilerini yanardan yakn evresinde olduu
kadar uzak mesafelerde de gstermitir. Doal bitki rts yannda tarm
alanlar tahrip olmu, orman yangnlar meydana gelmi, su ve toprak
kaynaklar kirlenmi ve yerleim yerleri boaltlmtr (Foto 2.1.).

Foto 2.1. ABDde Mt. St. Helens yanarda ve evresel etkisi

Hava kirliliine neden olan doal olaylarn dier bir grubu da,
doal orman ve bitki rts yangnlardr. Her yl binlerce hektarlk
alanda orman ve bitki rts yangnlar meydana gelmekte, ekonomik
etkilerinin yannda daha da nemlisi etkilerinin ekolojik olumsuz etkileri
grlmektedir. Milyonlarca aala beraber, orman ekosistemi
ierisindeki hayvansal ve bitkisel canllarla birlikte doal yaam
ortamlar da yok olmaktadr. Bu bitki yangnlar ile binlerce ton SOx ,
NOx , CO, CO2 ve yanmam hidrokarbon atmosfere salnmaktadr (Foto
2.2.).

43

ok kuvvetli rzgarlarn neden olduu toz frtnalar da doal

kirletici kaynaklardr. Hem doal ortamlar ve hem de tarmsal alanlar
etkileyen kuvvetli rzgarlar topra andrarak kopardklar paracklar
bulunduklar yerlerin ok uzaklarna tayarak zarar vermektedir. Bunun
sonucu olarak yaban yaam, yollar, su kanallar ve tarm alanlar tahrip
olmakta, topraklar verimsizlemekte, yerleim alanlarndaki insanlar
nemli salk riski ile kar karya kalmaktadr. zellikle kurak ve yar
kurak blgelerde meydana gelen toz frtnalarnn olumsuz etkileri tarih
boyunca grlmtr (Foto 2.3.).

Foto 2.2. Bir orman yangn ve evresel etkisi

Polen yaylm doal bir olay olmasna karn zellikle alerjik

zellii nedeniyle bir kirlilik olay olarak deerlendirilmektedir.
Korunmak amacyla polen yaylmnn youn olduu gnlerde darya
klmamas veya polen maskesi taklmas nerilmektedir (Foto 2.4.).
nsan faaliyetlerine bal olarak meydana gelen hava kirlilii
balangtan gnmze kadar artarak gelmitir. zellikle yerkre
zerindeki insan saysnn ok hzl bir ekilde artna paralel olarak
ihtiyalarn artmas hava kirliliinin artmasnda nemli olmutur.
htiyalarn daha yeterli karlanmas amacyla doal kaynak ekonomisi
ve ekolojik varl dikkate alnmakszn veya bu deerler ihmal edilerek
srdrlen retim sonucu atmosfere salnan kirletici miktar giderek
artmtr.

44

Foto 2.3. ABDde 1930lu yllarda Great Plainsde toz frtnalar

Foto 2.4 . am aalarnn polenleri alerjik etkiye sahiptir

45

nsan faaliyetlerine bal olarak atmosfere salnan kirletici

maddeleri kaynaklarna gre; endstriyel, enerji retimi, ulam, yerleim
yeri ve tarmsal
kaynakl kirleticiler olarak gruplandrabiliriz.
Endstriyel retime rnek olarak, daha yaygn olan demir-elik
fabrikalar, imento fabrikalar, bakr fabrikalar, selloz ve kat
fabrikalar, tekstil fabrikalar saylabilir. Bu endstriyel retim
birimlerinde, hammadde kaynandan retim srecinin deiik
kademelerinde hava kirletici maddelerin salm sz konusudur.
Enerji retiminde kullanlan yaktn zelliine bal olarak termik
santraller nemli kirletici kaynaklardr. Nkleer santraller radyasyon
yayma riski ve atklarn giderilmesindeki zorluklar bakmndan duyarl
kamuoyunun dikkatini ekmektedir. Elektrik enerjisi iletim sistemlerine,
yksek gerilim alar boyunca oluan magnetik alan ve ozon oluumu
(korona olay) hava kirlilii bakmndan dikkate alnmaktadr. Hava
ulamda kullanlan uak ve helikopterler, deniz ulamnda kullanlan
vapur, gemi ve tankerler, kara ulamnda kullanlan tr, kamyon,
kamyonet, otobs, minibs ve otomobil, rayl tamaclkta trenler az
veya ok, deiik miktar ve zelliklerde kirletici madde yaymaktadr.
Yerleim yerlerinde s retmek amacyla sv, gaz ve kat yaktlarn
kullanlmas sonucu kirletici madde salm olmaktadr. Tarm alanlarnda
anz yakm, kimyasal ila kullanm, toprak ileme ve hasat ilemlerinde
atmosfere nemli miktarda kirletici madde yaylmaktadr.
Bu insan faaliyetleri, daha ok insann yaam dzeyini ve
rahatln artrmak amacyla srdrlen ekonomik faaliyetlerdir.
Bunlarn dnda, nedeni ne olursa olsun, daha olumlu sosyal
yaklamlarla zm mmkn olabilen ulusal veya uluslararas boyutlu
sorunlarn yol at savalar insan yaamn yok ettii gibi, ekonomik ve
ekolojik ykmlara da neden olmaktadr. Gnmzde en son olarak
izlenen ve scakln hala devam ettirmekte olan Irak Savanda olduu
gibi, sava boyunca hem doal yaam ortamlar ve hem de yerleim
yerleri tahrip edilmekte, kltr birikimleri yok olmaktadr. Irakn
bakenti Badatta bombalanan alanlardan evreye yaylan kirletici
maddeler bunun en belirgin yakn rneidir (Foto 2.5.).
Yerkre zerindeki en nemli yaam ortamlarndan biri olan
atmosferdeki yaam hava salamaktadr. Atmosfer tabakas eitli
katmanlardan meydana gelmitir. erisinde bulunduumuz katman
troposfer olarak adlandrlmaktadr. Yeryznden itibaren kalnl

46

ekvatorda 15 km ve kutuplarda 10 km dolaynda bulunan troposfer

katmanndaki hava, eitli gazlarn karmndan olumaktadr. Bu
karm ierisinde bulunan gazlarn bir ksmnn miktar genel olarak
sabit olmasna ramen, bir ksmnn miktar da evre koullarna bal
olarak deimektedir. Bu nedenle, hava karmnda yer alan gazlar,
miktarlar deimeyen gazlar ve miktarlar deien gazlar olarak iki grup
altnda toplanabilmektedir (izelge 2.1.).
Bu izelgenin incelenmesiyle grlecei gibi; Azot (N2) gaznn
hava karm ierisindeki pay, hacimsel olarak % 78 'dir. Miktar
bakmndan ikinci srada bulunan Oksijen (O2) % 21 ve nc srada yer
alan Argon (Ar) % 1 dolaylarndadr. Bu gazn yannda, miktarlar
deimeyen gazlar arasnda az miktarda Neon (Ne), Helyum (He),
Kripton (Kr), Hidrojen (H2), Nitroz Oksit (N2O) ve Xenon (Xe) gibi
gazlar da bulunmaktadr. Miktar deimeyen gazlardan, oksijen ve azot,
yaam iin mutlak gerekli olan gazlardr.
Atmosferde, miktar en fazla deimeye urayan gaz su buhardr.
Dier taraftan, fosil kkenli yaktlarn kullanlmasna bal olarak karbon
dioksit (CO2) miktarnda da nemli deimeler izlenmektedir. zellikle
son yllarda karbon dioksit miktarndaki art nedeniyle, iklimlerde
deimelerin meydana geldii ileri srlmektedir. Atmosferdeki karbon
dioksit gaz fotosentez olayndaki grevi nedeniyle zel bir neme
sahiptir. Miktar deien gazlardan bir blm hem doal olaylar ve hem
de insan faaliyetleri sonucu atmosfere yaylmaktadr. Ancak, insan
faaliyetleri ile evreye yaylan gazlarn byk bir ksm kirletici
zelliktedir.Bunlar, karbon monoksit (CO), kkrt dioksit (SO2), azot
oksitler (NOx ) ve hidrojen slfr (H2S) gibi gazlardr. Metan (CH4) ve
amonyak (NH3) gazlarnn evreye yaylm daha ok doal yollarla
olmaktadr.
Belirtilen bu gazlarn yannda, havada asl olarak hareket eden,
farkl fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerdeki paracklar da
mevcuttur. Bu paracklarn kaynaklar doal olaylar ve insan faaliyetleri
olabilmektedir. Paracklarn byklkleri gaz molekllerinden daha
fazladr.
Gaz molekllerinden daha ar olan paracklar, atmosfere
salnm olduklar kaynaklarn hemen yaknlarna kelebilmekte veya
daha kk paracklar da havada asl olarak rzgarlarn etkisiyle
uzaklara tanabilmektedir.

47

Foto 2.5 . Savata bombalanan Badatta, gelecek nesillerin emaneti

yanarken, atmosfere salnan kirleticiler kresel boyutta evresel etkiye
neden olmaktadr

48

Baz kirletici maddeler iin gaz veya parack ayrm yapmak

gtr. nk, atmosfere salnd kayna gaz olarak terk eden kirletici
maddelerin bir blm, atmosferde, evre koullarna bal olarak sv
veya kat faza dnebilmektedir. izim 2.1.'de verilen Venn
Diyagram'nda kirletici maddelerin bir blmnn gaz ve parack
durumlarndaki deimeler gsterilmektedir. Dorudan doruya
paracklar grubuna giren kirleticilere rnek olarak atmosferde asl olan
patojenler verilmektedir. Bunun yannda, karbon monoksit de yalnzca
gaz fazda gsterilmektedir. Ancak, kkrt oksitler, azot oksitler,
pestisidler, radyoaktif serpintiler, ar metaller ve hidrokarbonlar hem
gaz ve hem de parack grubunda yer almaktadr.
Kirletici maddelerden gaz halinde olanlarn miktarlar ise hacm
esasndan % (yzde), ppm (milyonda ksm), ppb (milyarda ksm) ve
arlk/hacm esasndan g/m3 olarak gsterilmektedir. Baz aratrma
makalelerinde pphm gibi birimlere de rastlanmaktadr. Bu birim, yz
milyonda ksm olarak ifade edilmitir.
Genel gaz kanunlarna gre; normal artlar (0oC ve 760 mmHg)
altnda bir molekl gazn kaplam olduu hacm 22.400 cm3 (22,4 L)
dr. Bu hacm standart artlar (25C ve 760 mmHg) iin;
V1 . P1 / T1 = V2 . P2 / T2 ........................................................ (2.1)
eitliinden yararlanlarak 24.451 cm3 (24,451 L) olarak hesaplanr. Bu
eitlikte, T = 273 + 0C dir.
Buna gre; hava kirlilii iin standart olarak kabul edilen
ortamda, bir molekl gazn kaplam olduu hacm 24.451 cm3 dr.
Hacm esasndan, ppm (milyonda ksm) cm3/m3 olacandan, 1 cm3
gazn arl, gazn molekl arlnn 24.451 cm3 e blnmesiyle elde
edilecektir. O halde;
1 cm3 (gaz) = (Gazn Molekl Arl / 24.451) x 106 g..(2.2)
yazlabilir. Bu eitlikten yararlanlarak 1 cm3/m3 (ppm) oran,
arlk/hacm eklinde yazlarsa 2.3 eitlii elde edilir.
1 ppm (gaz) = (Gazn Molekl Arl / 24.451) x 106 g/m3.(2.3)
Ayn eitlik, 1 g/m3 iin aadaki ekilde yazlabilir:

49

izelge 2.1.
Deniz seviyesinde kuru havann karmnda bulunan gazlar ve miktarlar
(Seinfeld, 1975)

GAZLAR

Kimyasal
Sembol

% Hacm

ppm
(cm3/m3 )

Deimeyen Gazlar
Azot

N2

78,084

780.840

Oksijen

O2

20,946

209.460

Argon

Ar

0,934

9.340

Neon

Ne

18

Helyum

He

Kripton

Kr

Hidrojen

H2

0,5

N2O

0,3

Xe

0,09

Nitroz Oksit
Xenon
Deien Gazlar
Su Buhar

H2O

0,7

7.000

Karbon Dioksit

CO2

0,0315

315

Metan

CH4

1,5

Karbon Monoksit

CO

0,1

Ozon

O3

0,02

Amonyak

NH3

0,01

Azot Dioksit

NO2

0,001

Kkrt Dioksit

SO2

0,0002

Hidrojen Slfr

H2S

0,0002

50

SOx
Ar
Metaller

NOx
Patojenler

PARACIKLAR
CO
Radyoaktiflik

Pestisidler

CxHx

izim 3.1. Hava kirletici maddelerin gaz ve parack durumlarnn

deiimi (Venn Diyagram).
1 g/m3 = ((ppm x 24.451) / Molekl Arl) x 10-6 .....(2.4)
Verilen bu eitlikler genelletirilirse;
g/m3 = ((ppm x Molekl Arl) / 24.451) x 106 ...(2.5)
ppm = (g/m3 x 24.451) / Molekl Arl) x 10-6 ....(2.6)
elde edilir.

51

Deiik bir ifade ile;

1 ppm = 40,9 x Molekl Arl g/m3
ve
1 g/m3 = 24,451/ Molekl Arl ppm
olarak yazlabilir.
Kirletici gazlarn molekl arlklar ve yukarda verilen son iki
eitlik esas alnarak gazlarn standart koullardaki (25oC ve 760 mmHg)
birim dnm arpanlar izelge 2.2.de verilmitir.
Kirletici maddelerin bir blm dorudan doruya herhangi bir
kaynaktan salnarak evresini etkiler. Bu kirletici maddeler birincil
(primer) kirleticiler olarak adlandrlr. Karbon monoksit (CO), kkrt
dioksit (SO2), is paracklar gibi kirletici maddeler birincil kirleticiler
iin verilebilecek en uygun rneklerdir.
Dier taraftan, atmosfere yaylan birincil kirleticiler ile havann
karmnda bulunan maddeler arasndaki kimyasal reaksiyonlarla
atmosferde oluan kirletici maddeler de ikincil (sekonder) kirleticiler
olarak bilinmektedir. Kkrt trioksit (SO3), azot oksitlerin bir blm,
atmosferik slfrik asit (H2SO4) ve nitrik asit (HNO3) ikincil kirletici
maddeler iin tipik rneklerdir (izim 2.2.).
Atmosferik ozon (O3) dorudan doruya atmosferde oluan
ikincil bir kirleticidir. Ozon'un dorudan doruya yaylmna neden olan
belirgin bir kaynak bulunmamasna karn, atmosferdeki deriimi zaman
zaman 0,5 ppme kadar ykselebilmektedir.
Hava kirliliinde aklanmas gereken terimlerden bazlar toz,
duman ve sistir. Toz, parack halindeki kat maddelerin gaz faz
ierisinde bulunmasdr. rnek olarak, rzgarlarn etkisiyle toprak
yzeyinden kopan paracklarn hava ierisine karm olmas toz olarak
bilinir ve nemli lde hava kirliliine neden olur.
Duman ise daha kk paracklarn bir ortam ierisinde
younlamas olarak tanmlanmaktadr. rnek olarak, fosil yaktlarn
yaklmas sonucu bacadan yaylan koyu renkli hidrokarbon paracklar
duman olarak adlandrlr.

52

izelge 2.2.
Baz kirletici gazlarn molekl arlklar ve birim dnm arpanlar
Kirleticiler

Amonyak (NH3)
Karbon dioksit (CO2)
Karbon monoksit (CO)
Klor (Cl2)
Etilen (C2H4)
Hidrojen klorr (HCl)
Hidrojen florr (HF)
Hidrojen slfr (H2S)
Metan (CH4)
Azot dioksit (NO2)
Azot oksit (NO)
Ozon (O3)
Peroksiasetilnitrat (PAN*)
Kkrt dioksit (SO2)
Kkrt trioksit (SO3)

Molekl
Arl

ppmden
g/m3e
dnm
arpan

g/m3den
ppme
dnm
arpan

17
44
28
71
28
36,5
20
34
16
46
30
48
121
64
80

695
1.800
1.150
2.900
1.150
1.490
820
1.390
655
1.880
1.230
1.960
4.950
2.620
3.272

1,44
0,56
0,87
0,34
0,87
0,67
1,22
0,72
1,53
0,53
0,81
0,51
0,20
0,38
0,31

*PAN (Peroksiasetilnitrat) C2H3O5N

Sis, bir gaz ortamnda buharn younlamas ile meydana gelen

ve bu faz ierisinde asl olarak bulunan sv damlacklarn oluturduu
olaydr. Atmosfer ortamnda su buharnn younlamas sis iin tipik bir
rnektir. Bunlarn dnda, hava kirliliinde nemli bir yere sahip bulunan
dier bir olay smog olarak adlandrlan, fotokimyasal sis veya dumanl sis
olarak da bilinen, evre saln nemli lde tehdit eden olaydr. Bu
olay, deiik kaynaklardan atmosfere yaylan kirletici maddelerin
atmosferdeki bir seri fotokimyasal olaylar sonucunda deiimi ile
meydana gelmektedir. Smog oluumu daha sonraki ksmlarda ayrntl
olarak aklanacaktr.

53

izim 2.2. Kirletici kaynaklar ve kirletici maddeler

Gnmzde hava kirlilii konusunda sk sk kullanlan dier bir
terim de asit yalardr. Atmosfere yaylan asit oluturabilen gazlarn
(SOx ve NOx ) meydana getirmi olduu bu olay, kirletici madde salm
kaynaklarnn yakn evresinde ve ok uzak mesafelere tanmak
suretiyle, zararl etkisini kaynan ok uzanda da gsterebilmektedir.
Asit yalar hakknda ayrntl bilgi ilerideki konular arasnda
verilecektir.
Buraya kadar verilen genel bilgilerden sonra, kirletici maddelerin
ayrntl olarak incelenmesi gerekmektedir. Bu amala kirletici maddeleri
gaz ve paracklar olmak zere iki grup altnda inceleyebiliriz.
2.1. Gazlar
Hava kirliliinde etkili olan gazlar, genel olarak, kkrtl gazlar,
azotlu gazlar, karbon oksitler, hidrokarbonlar ve dier gazlar olmak zere
be grup altnda toplanabilir.

54

2.1.1. Kkrtl Gazlar

Atmosferde bulunan en nemli kkrtl gazlar; kkrt dioksit
(SO2), kkrt trioksit (SO3) ve hidrojen slfr (H2S) dir. Bu gazlarn
yannda, atmosferde bulunan slfrik asit (H2SO4) ve slfat (SO4=) tuzlar
da kkrtl bileikler arasnda yer almaktadr.
Atmosferdeki kkrtl bileiklerin kaynaklar; fosil kkenli yaktlarn yaklmas, organik maddenin yaklmas ve mikrobiyolojik yollarla
ayrmas, kuvvetli rzgarlarla okyanus ve deniz suyunun pskrmesi
sonucu sudaki slfatl tuzlarn atmosfere karmas, volkan patlamas ve
kkrt ihtiva eden madenlerin ergitilmesi veya ilenmesi esnasnda
kkrtl bileiklerin evreye salnmasdr. Bu kaynaklardan atmosfere
yaylan kkrtl bileikler, slak veya kuru kelme yolu ile yeniden
yeryzne dnebilmektedir.
1970li yllarn banda yaplan tahminlere gre; bir yl ierisinde
atmosfere salnan toplam kkrt miktar 200 x 106 ton dolayndadr.
Bunun 75 x 106 ton'luk blmnn kaynan insan faaliyetleri
oluturmaktadr. Bu miktarn her yl % 4 orannda bir art gsterdii de
tahmin edilmitir. izelge 2.3.'de, 1970li yllarn banda, bir yl
ierisinde insan faaliyetlerine bal olarak eitli kaynaklardan atmosfere
salnan kkrt dioksit miktar verilmitir. izelgenin incelenmesiyle
grlecei gibi; yllk kkrt dioksit salmnn byk bir blmn
kmr yaknma bal olarak atmosfere yaylan kkrt dioksit
oluturmaktadr. kinci sray ise, petrol rafinerisi ve petrol rnlerinin
kullanm esnasndaki kkrt dioksit yaylm almaktadr. Cevher
ilemesine bal olarak yaylan kkrt dioksit miktar ise 16 x 106 ton
dolayndadr. Bu miktarlarn 1980li yllar ierisinde, toplam olarak 200
x 106 ton'a ykselecei tahmin edilmitir.
Doal olaylar veya insan faaliyetleri sonucunda atmosfere salnan
kkrtl bileikler, atmosferde bir ksm kimyasal reaksiyonlarla
deiikliklere urayarak, yalarla yeryzne iner, toprak ve bitkiler
tarafndan tutulabilir, yzey su kaynaklarna karabilir. Bir ksm slfatl
bileik de atmosferden kuru kelme yolu ile kuru slfat tuzlar halinde
yeryzne dnebilirler. izim 2.3.'de grld gibi, atmosfere salnan
kkrtl bileikler atomik oksijen, oksijen ve ozonla oksitlendikten
sonra, atmosferdeki bir ksm maddelerle fotokimyasal veya kimyasal
yollarla yeni bileiklere dnebilmektedir. Bu evrim nedeniyle, deiik

55

kaynaklardan evreye yaylan kirletici maddeler su-toprak-atmosfer

ortamlar arasnda srekli olarak dng ierisine girer.
izelge 2.3.
1970li yllarda, insan faaliyetlerine bal olarak deiik kaynaklardan bir
yl ierisinde atmosfere salnan kkrt dioksit miktar
(Seinfeld, 1975)
Kaynak
Kmr yakm
Petrol rafinerisi ve petrol rnleri yakm

Kkrt Dioksit
(106 ton)
102,0
28,5

Ergitme lemleri
Bakr

12,9

Kurun

1,5

inko

1,3

TOPLAM

146,2

Kkrtl gazlarn temiz bir hava ierisinde bulunabilecek en

dk miktarn vermek olduka gtr. Bu miktar; evredeki kirletici
kaynaklarn varlna, kirletici kaynan uzaklna, evrenin
meteorolojik zelliklerine bal olarak nemli oranda deiiklik
gstermektedir. Ancak, genel anlamda bir deer vermek gerekirse, kkrt
dioksit miktar 0,002-0,01 ppm, hidrojen slfr 0,002-0,02 ppm ve slfat
tuzlar da yaklak olarak 2 g/m3 dolaylarndadr.
2.1.2. Azotlu Gazlar
Atmosferde bulunan azotlu bileikler, diazot oksit (N2O), azot
monoksit (NO), azot dioksit (NO2) ve amonyak (NH3) gibi gazlar ve
nitrat (NO3-) ve amonyum (NH4+) tuzlardr.
Bu bileiklerden N2O renksiz bir gaz olup doal kaynaklardan
atmosfere yaylmaktadr. Genel olarak topraklardaki bakteri faaliyeti ve
atmosferin st kesimlerinde azotun (N2), oksijen ve ozon ile reaksiyonu
sonucu meydana gelmektedir. Bu gaz, pratikte anestezik olarak
kullanlmakta ve gldrc gaz olarak da bilinmektedir. Normal

56

scaklklarda inert bir zellik gsterir. Genel anlamda kirletici zellikte

bir gaz deildir.
O, O2 ve O3 ile
oksidasyon

H2 S

SO2

Su damlalar ierisinde O2
tarafndan NH3 ile
oksidasyon,
hidrokarbonlar ve O3 ile
gaz faz reaksiyonu,
fotokimyasal oksidasyon

Parack halindeki
slfatlar

Yamurla
ykanma ve
slak kelme

nsan
faaliyetleri

Doal
kaynaklar
(Biyosfer)

SO2 absorbsiyonu ve
ykanmas

Deniz
pskrmesi

izim 2.3. Atmosferdeki kkrtl bileiklerin dnm,

(Seinfeld, 1975).
Nitrik oksit veya azot monoksit olarak bilinen (NO), hem doal
olaylar sonucu ve hem de insan faaliyetlerine bal olarak evreye
yaylmaktadr. Fosil yaktlarn yksek scaklklarda yaklmas esnasnda,
bacadan nemli miktarda NO k olmaktadr. Azot dioksit (NO2), nitrik
oksit ile birlikte yaylr. Bunun yaylan miktar daha azdr. Ancak NO
atmosfere yayldnda, havadaki oksijenle reaksiyona girerek hemen
NO2'ye dnr. Bu iki gaz da nemli kirletici gazlardr.
Azot'un dier oksitleri, rnek olarak N2O3, N2O4, NO3 ve N2O5
atmosferde ok az miktarlarda bulunur. Bu gazlar kirletici gazlar arasnda
dnlmez.
Azotlu gazlarn dieri amonyak (NH3) dr. Bu gaz kirletici
zelliktedir. Daha ok doal olaylar sonucu atmosfere yaylr. Ancak,
insan faaliyetlerine bal olarak evreye yaylan miktar da nemlidir.
Belirtilen bu gazlarn atmosfer ierisindeki kimyasal dnm
sonucunda, nitrat ve amonyum tuzlar meydana gelmekte ve bu tuzlar

57

kuru veya slak kelme yolu ile yeryzne dnmektedir. Azot oksitler
(NOx ) asit yalarn oluumunda da etkili olmaktadr.
Daha ok biyolojik ayrma sonucu meydana gelen amonyak,
atmosferde bir ksm deiimlere uramaktadr. Ortama bal olarak;
slak yzeyler tarafndan NH4+ formunda absorbe edilebilir, gaz veya
amonyum durumunda asitlerle reaksiyona girebilir veya nitrata
dnebilir. Bunlardan ilk ikisi % 75 ve ncs ise % 25 orannda
gereklemektedir.
Atmosfere daha ok gaz halinde yaylan azotlu bileikler,
atmosferi parack durumunda terk ederler. Atmosferde nitrit veya nitratl
bileiklere dnen azot oksitler, azot evriminde nemli bir yere
sahiptir. izim 2.4.'de hava kirliliinde nemli bir etkiye sahip olan azot
evrimi grlmektedir.
Yerleim yerlerindeki hava kirlilii olaynda byk bir neme
sahip olan azot oksitlerin ve dier azotlu bileiklerin deiik
kaynaklardan yaylma durumlarna gre, evredeki normal deriimleri ve
kalclk sreleri izelge 2.4.'de verilmitir. Bu izelgenin incelenmesiyle
grlecei gibi, azot oksitler daha ok fosil yaktlarn yaklmasna bal
olarak atmosfere yaylrken, amonyak biyolojik ayrma, nitratl bileikler
azot oksitlerin atmosferdeki oksidasyonu ve amonyum tuzlar da
amonyan kimyasal dnm ile meydana gelmektedir.
Azot oksitlerin 1965 yl verilerine gre, atmosfere yaylan
miktar 48 x 106 ton olarak tahmin edilmitir. Bu miktarn ok byk bir
blmnn fosil kkenli yaktlarn yakm sonucu meydana geldii
izelge 2.5.'de grlmektedir.
Azotlu ve kkrtl gazlarn atmosferdeki veya biyolojik yolla
oksidasyonu genel olarak aadaki reaksiyonlarla meydana gelmektedir:
NO + O2 NO2
4 NO2 + 2 H2O + O2 4 HNO3
H2S + 3/2 O2 SO2 + H2O
SO2 + O2 SO3
SO3 + H2O H2SO4

58

Atomik oksijenle
oksitlenme
(st troposfer ve
stratosferde)

NO+NO2

N2O

nsan
Faaliyetleri
Doal
Kaynaklar

Su ile oksidasyon,
Fotokimyasal
oksidasyon,
Ozonla oksidasyon

NH3

Nitrit ve
Nitratl
bileikler

Yala ykanma

Doal Kaynaklar

izim 2.4. Hava kirliliinde etkili olan azotlu bileiklerin kaynaklar ve

evrimi (Seinfeld, 1975)

2.1.3. Karbon Oksitler

Kirletici gazlardan karbon oksitler blmne girenler karbon
dioksit (CO2) ve karbon monoksit (CO) dir. Normal olarak atmosferde %
0,03 orannda bulunan karbon dioksit, biyosferdeki karbon evriminin en
nemli elemandr.
Fotosentez olayndaki rol nedeniyle, karbon dioksit bitkisel
retim ve bitkisel retime bal canl varl iin mutlak gerekli olan bir
gazdr. Bu nedenle, genel anlamda karbon dioksit kirletici bir gaz olarak
dnlmemektedir.
Ancak, son yllarda artan enerji ihtiyac nedeniyle petrol, kmr
ve doal gaz gibi fosil yaktlarn yaklmasyla atmosfere bol miktarda
karbon dioksit yaylmaktadr.

59

izelge 2.4.
Atmosferik azotlu bileiklerin kaynaklar, evredeki normal deriimleri
ve kalclk sreleri (Seinfeld, 1975)
Azotlu
Bileikler
NO
NO2
NO2
NH3
NO3NH4+

Kaynak
Yanma
Yanma
Biyolojik
Biyolojik
NO2 oksidasyonu
NH3 dnm

Normal
Deriimi

Kalclk
Sresi

1,0 ppb (NO2)

5 gn

6,0 ppb
0,2 g/m3
1,0 g/m3

2 hafta
2-8 gn

izelge 2.5.
Azot oksitlerin 1965 yl verilerine gre kaynaklara bal olarak salm
(Seinfeld, 1975).
Kaynak

Salm, NO2 10 6 ton

Kmr Yakm

24,4

Petrol lemleri ve Yakm

20,2

Doal Gaz Yakm

1,9

Dier Kaynaklar

1,5

TOPLAM

48,0

Yaplan tahmin ve lm sonularna gre; hacm esasndan,

1700l yllarda 276 ppm olan CO2in atmosferdeki deriimi, 1950
ylnda 310 , 2000 ylnda 369 ve 2003 ylnda 375 ppme ykselmitir.
Bu art nedeniyle, zellikle iklim deiiklikleri bata olmak zere
nemli evresel etkilerin ortaya kabilecei ileri srlmektedir. Bu

60

etkilerin neler olabilecei ilerideki ksmlarda ayrntl olarak

aklanacaktr.
Karbon kayna olan kmr, petrol ve doal gazn iyi havalanan
ortamlarda tam yanmas ile karbon dioksit ve dier bileikler meydana
gelirken enerji aa kar. Bu enerji deiik amalarla insan ihtiyalarn
karlamak amacyla kullanlr. Aadaki kimyasal reaksiyonlarda tam
yanma olaynda karbon dioksit k gsterilmektedir.
C + O2 CO2 + Enerji
CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O + Enerji

(Kmr Yakm)
(Doal Gaz Yakm)

C6 H12 O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O + Enerji

(Solunum)

Doal olarak atmosferik karbon dioksitin fotosentez olayndaki

kullanm da aadaki kimyasal reaksiyonda gsterilmitir.
Ik
6CO2 + 6H20 C6 H12 O6 + 6O2

(Fotosentez)

_____________________

Glikoz
Tam olmayan yanma olaylarnda, karbon dioksit ile birlikte veya
tamamen karbon monoksit gaz aa kabilir. Karbon monoksit
atmosferin alt kesimlerinde grlen en nemli kirletici maddelerden
biridir.
2 C + O2 2 CO + Enerji

(Yetersiz Yanma)

Karbon monoksit salmnn

en nemli kaynan doal
mikrobiyolojik ayrma ile oluan metan (CH4) oluturur. Fosil yaktlarda
olduu gibi, metann da yetersiz havalanma artlarnda oksidasyonu ile
karbon monoksit meydana gelmektedir.
2 CH4 + 3O2 2CO + 4H2O + Enerji

61

Dnya genelinde karbon monoksit yaylmnn en nemli kayna

doal olaylar olmasna ramen, byk yerleim yerlerinde ve trafik
younluunun fazla olduu yollarda ve evresinde de motorlu kara
tatlardr. Yerleim yerlerinde snma ve dier amal yakt kullanmna
bal olarak da meydana gelen karbon monoksit nedeniyle, yerleim
yerlerindeki deriimi genel olarak normal atmosferik miktarn 50-100
katna ykselebilmektedir. izelge 2.6.'da, 1970 yl tahminlerine gre,
bir yl ierisinde atmosfere yaylan karbon monoksit miktar ve
kaynaklar gsterilmektedir.

izelge 2.6.
nsan faaliyetleri sonucunda 1970 ylnda atmosfere salnan karbon
monoksit miktar (Seinfeld, 1975)
Kaynaklar
Motorlu tatlar
Dier hareketli kaynaklar
Kmr yakm
Fuel-oil yakm
Endstriyel ilemler
Petrol rafinerileri
Kat atk giderimi
Dier (tarmsal atklarn yakm gibi)
TOPLAM

CO, 106 ton

222
25
11
40
22
5
23
23
371

Byk yerleim alanlar ierisindeki trafik younluuna bal

olarak karbon monoksit yaylmn gsteren en tipik rnek
A.B.Devletleri'nde New York kentinin Manhattan blgesinde izlenmitir.
izim 2.5.'de grld gibi, sabah erken saatlerinde trafik younluu
olduka azdr. Trafik younluu saat 6.00 'dan sonra artmaa balarken,
buna paralel olarak karbon monoksit miktar da art gstermektedir.
Saat 8.00-18.00 arasnda 12-15 ppm'e ykselen karbon monoksit deriimi
saat 20.00'den sonra 5 ppm'in altna dmektedir.
Motorlu kara tatlarnn egzozlarnda yaplan analizlerde, egzoz
ierisindeki karbon monoksit miktarnn % 3 veya 30.000 ppm'e kadar

62

Saatlik Ara Says

Karbon Monoksit, ppm

ykseldii grlmtr. Egzozlardan yaylan bu zehirli, renksiz ve

kokusuz gaz, yerleim alanlarnda birikerek insan saln olumsuz
ynde etkilemektedir.
Kalabalk kentlerdeki karbon monoksit deiimini gsteren dier
bir rnek, Londra'da Ekim 1956-Ekim 1957 arasnda souk bir gnde
karbon monoksit miktarnn 360 ppm'e kadar ykselmesidir.
A.B.Devletlerinde be byk ehirde 1962-1967 yllarnda yaplan
lmlerde elde edilen karbon monoksit miktarlar izelge 2.7.'de
verilmitir. Bu deerler incelendiinde, byk kentlerdeki CO miktarnn
zaman zaman insan saln tehdit edebilecek seviyeyi at ak olarak
grlmektedir.

izim 2.5. A.B.Devletleri'nde New York-Manhattan kent merkezinde

gnn saatlerine gre saatlik trafik younluu ve karbon monoksit
deriimi (USDHEW, 1970)

Kalabalk kentlerdeki karbon monoksit deiimini gsteren dier

bir rnek, Londra'da Ekim 1956-Ekim 1957 arasnda souk bir gnde
karbon monoksit miktarnn 360 ppm'e kadar ykselmesidir.
A.B.Devletlerinde be byk ehirde 1962-1967 yllarnda yaplan
lmlerde elde edilen karbon monoksit miktarlar izelge 7'de
verilmitir. Bu deerler incelendiinde, byk kentlerdeki CO miktarnn

63

zaman zaman insan saln tehdit edebilecek seviyeyi at ak olarak

grlmektedir.
Atmosfere deiik kaynaklardan salnan CO, bu ortam ierisinde
baz doal olaylar sonucunda, yaylm olduu miktar deiebilmektedir.
Karbon monoksit, daha ok atmosferik oksijenle oksitlenerek karbon
dioksite dnmektedir. Daha sonra da karbonatlar halini alabilmektedir
(izim 2.6.).
2.1.4. Hidrokarbonlar
Daha nceki aklamalarda gaz halindeki kirletici maddelerin
isimleri ayr ayr verilmi, zellikleri ksmen belirtilmi ve tek tek olarak
salm kaynaklar ifade edilmi olmasna ramen, ayn ilemi
hidrokarbonlar iin yapmak mmkn olamamaktadr. Bu nedenle, bu
balk altnda hidrokarbonlardan gaz fazda bulunanlarn tmn
kapsayacak ekilde bilgi verilecek, parack halindeki hidrokarbonlar ise
daha sonra aklanacaktr.
izelge 2.7.
A.B.Devletleri'nde, 1962-1967 yllarnda be byk kentte llen CO
miktarnn 8 saatlik ve 5 dakikalk en yksek ortalamalar (Seinfeld,
1975)
KENT
Chicago
Denver
Los Angeles
Philadelphia
Washington

8 saatlik CO, ppm 5 dakikalk CO, ppm

44
37
32
36
34

78
73
81
67
49

Tm yerkrede, 1965 yl ierisinde atmosfere salnan toplam

hidrokarbon miktar 1.684x106 ton olarak tahmin edilmitir. izelge
2.8.'in incelenmesiyle grld gibi, bu miktarn 80x106 ton'luk
blmnn salm nedeni insan faaliyetleridir. nsan faaliyetlerine bal
olarak yaylan bu miktarn faaliyet kollarna gre dalm da izelge
2.9.'da verilmitir.

64

ten Yanmal
Motorlar

Ak Yangnlar

Oksitlenme

CO
HAVA

Yakma

SU

Ykanma ve
Yzey Ak

TOPRAK

Karbonatlar (Yala)

izim 2.6. Karbon monoksitin ortamdaki deiimi

Grld gibi, benzin kullanmna bal olarak hidrokarbon

yaylm dier faaliyet kollarndan daha fazladr. kinci sray da kat
artklarn yakm almaktadr. Bu iki kaynak genelde byk yerleim
alanlarnn ierisinde veya yakn evresinde bulunmaktadr. Bunun bir
sonucu olarak da, yerleim alanlar ierisindeki hidrokarbon miktar
krsal alanlardan daha fazladr.
izelge 2.8 .
Yerkrede 1965 ylnda atmosfere yaylan hidrokarbon miktar
(Seinfeld, 1975)
Hidrokarbon

Kaynak

Metan
Terpenler
Kark
Toplam

Doal Olaylar
Bitkiler
nsan Faaliyetleri

Salm, 106 ton

1.450
154
80
1.684

65

izelge 2.9.
nsan faaliyetlerine bal olarak 1965 yl tahminlerine gre atmosfere
yaylan hidrokarbonlarn kaynaklar (Seinfeld, 1975)
Kaynaklar
Kmr
Termik santraller
Endstri
Ulam ve Nakliye
Petrol
Rafineriler
Benzin
Buharlama
Dier
zc (solvent) kullanm
Kat atklarn yakm
Odun yakm
Toplam

Salm, 106 ton

0,1
8
0,6
3
1,8
0
5,7
0
30,
80
7,1
0
0,4
0
9,1
0
22,
60
1,7
0
80,
10

Hidrokarbonlarn bulunduu ortamn zelliklerine bal olarak,

azot oksitlerin varl halinde dier organik bileiklere dnmler
olmaktadr. Bu dnmlerle ilgili ayrntl bilgi ilerideki blmlerde
verilecektir.

66

ou lm sonularna gre, atmosferdeki metan miktar 1,2-1,5

ppm arasnda deimektedir. Verilen deiime ramen, atmosferdeki CH4
miktar 1,5 ppm olarak kabul edilmektedir. Bu genel kabule karn,
yerleim alanlar ierisindeki miktar bunun ok zerine kmaktadr.
2003 ylnda yaplan lm sonularna gre atmosferdeki metan gaz
deriimi 1,7 ppme ykselmitir. Metan gaz da karbon dioksite benzer
eklide, yllar ilerledike atmosferdeki birikimi artmaktadr. Metan da
atmosferde sera etkisi gsteren en nemli gazlardan biridir.
Metan yannda, zellikle yerleim alanlar ierisinde 56 adet
deiik hidrokarbonun bulunduu aratrmalarla ortaya konulmutur.
Ancak bunlarn byk bir blm olduka dk deriimdedir.
2.1.5. Dier Gazlar
Belirli gruplar altnda toparlanamayan kirletici gazlarn bir
blm de bu alt balk altnda aklanacaktr. Bu gazlarn banda ozon
( O3 ) gelmektedir. Ozon, normal bir ortamda havann karmnda ok az
miktarda (0,02 ppm) bulunan bir gazdr. Hava karm ierisinde bulunan
bu miktar zararl deildir. Ancak, karm ierisindeki miktar arttka
zararl olur. Doal olarak atmosfer ierisindeki elektriksel boalmlarla
stratosfer tabakas ierisinde oluan ozon, dey dorultudaki hava
akmlar ile troposfere tanr. Aslnda dey dorultudaki ozon tanmas
fazla olmamakla birlikte yine de troposferdeki miktarn nemli lde
deitirir. nsan faaliyetlerine bal olarak atmosfere yaylan azot oksitler
ve hidrokarbonlarn atmosferdeki fotokimyasal reaksiyonlar sonucu
ozon oluur ve evreye yaylr. Bu insan faaliyetlerinin banda, motorlu
tatlarn egzozlar ve s retimi amacyla fosil yakt kullanm
gelmektedir.
Atmosferdeki oksitleyici gazlarn % 90'n ozon oluturur. Bu
gazn oluumu gne nna bal olduundan, gnein en gl olduu
len saatlerinde ve mevsimlerde ozon miktar daha fazladr. Geceleri ve
k mevsimlerinde en dk dzeye iner.
Atmosfer ierisinde ozonun oluum reaksiyonu ok basit bir
ekilde;
Gne In

O2 + O + M

O3 + M

67

olarak gsterilebilir. Bu kimyasal reaksiyonda yer alan ve M ile

gsterilen maddeler, deiik kaynaklardan atmosfere yaylm olan azot
oksitler ve gaz durumundaki hidrokarbonlardr.
Dier gazlar grubu ierisinde incelenmesi gereken dier bir
kirletici gaz hidrojen florr (HF) dir. Bu gaz daha ok endstriyel
retime bal olarak atmosfere yaylr ve bu nedenle de zararl etkisi daha
ok kaynak evresinde grlr.Hidrojen florr gaznn salmna neden
olan nemli kirletici kaynaklar; sper fosfat gbre fabrikalar, alminyum
fabrikalar, demir-elik fabrikalardr. Bunlarn yannda, cam sanayi,
mlek, tula, seramik imalatna ait tesislerden de bir ksm florr
yaylm olmaktadr. Yerleim yerlerinde s retimi amacyla kullanlan
kmrn zelliklerine bal olarak, atmosfere hidrojen florr gaz
yayld da bilinmektedir. Ayn ekilde, kmrle alan termik santrallerin evresinde de HF'nin zararl etkisi izlenmektedir.
Burada belirtilmesi gereken dier kirletici gazlardan bazlar da
hidrojen klorr (HCl), klor (Cl2), Peroksiasetilnitrat (PAN) olarak
saylabilir.
Daha nce de ksmen belirtildii gibi; deiik kirletici
kaynaklardan atmosfere salnan hava kirletici maddeler ki, bunlar SOx,
NOx gibi asidik gazlar, CO ve CO2 , bu gazlarn yannda yanmam
hidrokarbonlar (CxHx) birincil kirleticilerdir. Bu kirletici gaz ve
paracklar, atmosferik ortamda, bata su buhar olmak zere bir ksm
dier gazlarnda etkisi ile, gne nlarnn kimyasal reaksiyonlar
hzlandrc etkisine bal olarak, daha karmak kimyasal yapdaki ikincil
kirleticilere dnrler. Bu arada atmosferik oksijenin bir ksm da ozona
dnr. Ozonun kuvvetli oksitleyici etkisi ile durum biraz daha
karmak hal alr. Sonuta, atmosferde, fotokimyasal sis (smog) oluumu
gerekleir (izim 2.7.). Bu ekilde oluan youn kirlilik birincil
kirleticilerin meydana getirdii zararl etkiden ok daha fazladr.
Fotokimyasal sisin ksmen koyu renkli olmas gr mesafesini de
nemli lde azalr. Bu olay gne nlarnn varl ile yakndan ilgili
olduu iin, izim 2.8.de grld gibi, gn ierisinde gne
nlarnn daha fazla olduu saatlerde meydana gelir. Bu olay
inversiyonla bir araya geldiinde kirletici Maddelerin atmosferdeki
birikimi daha da artar.

68

izim 2.7. Fotokimyasal sis oluumu

izim 2.8. Gn iinde fotokimyasal sis oluumunun deiimi

69

2.2. Paracklar
Hava kirlenmesine neden olan maddelerden bir blm de
atmosferde asl olarak hareket eden, salnd kaynan evresinde veya
hava akmlar ile tanm olduu ortamlarda kelebilen paracklardr.
Bunlarn byklkleri yannda fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleri
de hava kirlenmesinde nemlidir. izim 2.9.'da atmosferik paracklarn
bir ksmnn byklkleri verilmitir. Paracklarn byklkleri,
atmosferden yeryzne kelmelerinde olduka nemli bir zelliktir.
Gaz halindeki kirleticilerde olduu gibi, paracklarn yaylm
olduu kaynaklar da; doal olaylar ve insan faaliyetleri olarak iki blm
altnda toplanabilir. izelge 2.10. incelendiinde, 1968 yl tahminlerine
gre, atmosfere yaylan yllk parack miktarnn % 10'unu insan
faaliyetleri oluturmaktadr. Dier byk blm ise doal olaylar
sonucu atmosfere yaylmaktadr. Salnan bu paracklarn bir blm
yayld kayna terk ettii an kirletici durumdadr. Bu paracklar sv
veya kat fazda olabilirler. Byle paracklar birincil veya primer
parack halindeki kirleticiler olarak adlandrlmaktadr. Dier bir ksm
paracklar da atmosfere yaylm olan gazlardan, atmosferdeki bir ksm
kimyasal reaksiyonlarn dntrc etkisiyle meydana gelir. Sonradan
meydana gelen ve yine sv veya kat durumda olabilen kirletici maddeler
de ikincil veya sekonder paracklar olarak adlandrlmaktadr.
Atmosfere yaylan kirletici maddelerden bazlar cansz olduu
halde, doal olaylar sonucu yaylan canl haldeki kirleticiler de vardr.
Bunlar; polenler, bakteriler, mantarlar ve kfler, sporlar ve kk
bceklerdir.
Paracklarn yaylm kaynaklarn gsteren izelge 2.10.'un
incelenmesiyle, doal kaynaklar arasnda deniz ve okyanuslardan
rzgarlarn etkisi ile atmosfere yaylan tuzlarn en byk paya sahip
olduu grlmektedir. nsan faaliyetlerine bal olarak en fazla yaylm
da kmr yaknma bal olmaktadr.

70

izim 2.9. Havadaki kk paracklar ve kelme hzlar

izelge 2.10.
Deiik kaynaklardan atmosfere salnan kirletici maddelerden parack
durumunda olanlarn 1968 yl tahminlerine gre miktar
(Seinfeld, 1975).
Kaynaklar

Yaylm, 106 ton

Doal
nsan
Olaylar
Faaliyetleri

71

Birincil Paracklar:
Kmr yakmna bal uucu kl
Demir ve elik Endstrisi atklar
Fosil olmayan yaktlar (odun gibi)
Petrol yanmas
Organik artklarn yakm
Tarmsal alanlardan yaylm
imento retimine bal yaylm
Dier kaynaklar
Deniz tuzlar
Toprak tozlar
Volkanik paracklar
Orman yangnlar
Alt Toplam
kincil Paracklar
(Gaz-parack dnm)
H2S'den oluan slfatlar
SO2'den oluan slfatlar
NOx 'den oluan nitratlar
NH3'den oluan amonyum tuzlar
Hidrokarbonlardan oluan
paracklar
Alt Toplam
Genel Toplam

36,0
9,0
8,0
2,0
4,0
10,0
7,0
16,0
1.000,0
200,0
4,0
200,0
1.404,0

92,0

202,0
430,0
269,0
198,0
1.099,0
2.503,0

147,0
30,0
27,0
204,0
296,0

72

3. BLM
HAVA KRLL METEOROLOJS

Herhangi bir kaynaktan atmosfere salnan kirletici maddeler, bu

ortamn zelliklerine bal olarak ya bir ksm deiikliklere urayarak
veya salndklar gibi zelliklerini deitirmeden kaynan evresine veya
uzaklarna birikir ya da tanrlar. te, kirletici maddelerin deiiklie
uramasnda ve tanmasnda atmosferin zellikleri nemli rol oynar. Bu
nedenle, atmosferde meydana gelen meteorolojik olaylar ile hava kirlilii
arasndaki ilikinin incelenmesi gerekmektedir.
Atmosferin nemli zelliklerinden olan enerji dengesi, radyasyon,
atmosferde dey dorultudaki scaklk deiimleri, hava akmlar,
atmosferin nem durumu, yalar gibi meteorolojik faktrlerin

73

incelenmesiyle hava kirliliinin daha anlalr duruma getirilmesi

mmkndr.
3.1. Atmosferde Enerji Dengesi
Yerkrenin temel enerji kaynan gne oluturur. Gneten
gelen nlarn atmosfer veya yer tarafndan tutulmas veya tekrar
atmosfere doru kayb, yeryznn scakln ve iklim zelliklerini
belirleyen faktrlerin banda gelir. Gneten gelen ve tekrar uzaya
yansyan enerji arasndaki iliki, atmosferik enerji dengesi olarak
tanmlanr.
Gne nlarnn younluu, birim zaman ierisinde birim alana
ulaan enerji miktar ile llmektedir. Bu birim, genel olarak, cal/cm2
/dak eklinde kullanlmaktadr. Gne nlar dalgalar halinde
yeryzne ulamaktadr. Bu nlarn dalga boylar ve frekanslar v ile
gsterilecek olursa; v = c / ilikisi vardr. Bu eitlikteki c, k hzn
ifade etmekte ve 2,998 x 1010 cm/sn olarak bilinmektedir. Gne
nlarnn dalga boyu genel bir alkanlk olarak mikrometre (m), 10- 4
cm, veya angstrm (), 10- 8 cm olarak ifade edilir. Gneten gelen
nlarn dalga boylar birbirlerinden olduka farkldr. Bu durumda,
nlarn dalga boylarna gre tanmlanmas gerekir. Elektromagnetik
spektrum incelendiinde gne nlarnn salam olduu enerjinin daha
ok grlebilir nlar olan 4.000-7.000 nlar evresinde yer almakta
olduu grlmektedir.
Daha dk bir enerji seviyesine bir elektronun dmesi ile
radyasyon yaylr. Balang ve son durumdaki enerji farkll, ,
yaylan nlarn frekans ile ilgilidir. Bu iliki Planck Kanununa gre
aadaki ekilde gsterilir.
= hv = hc / ..(3.1)
Verilen bu eitlikte h = 6,63 x 10-34 joule-sn dir. ki enerji
seviyesi arasnda bir elektronun nakli ile yaylan elektromagnetik dalga,
bir foton olarak adlandrlr. Enerji farkll fazla ise (), yaylan
fotonun frekans yksek (ok ksa dalga boylu) ve radyasyon x-nlar
veya gama nlar blgesindedir. Planck Kanunu, molekller tarafndan
foton enerjisi absorpsiyonu iin de kullanlr. Bylece, eer radyasyonun

74

dalga boyu iki enerji dzeyi arasndaki farkllkla uyuum gsterirse,

molekl nm enerjisi absorbe edebilir. Enerjiler arasndaki farkllk,
molekllerin ekil ve yaplarnn farkllna bal olarak deitiinden
absorbe edilen enerjinin spektrumdaki yeri de farkl olacaktr.
Bir cisimden yaylan enerjinin miktar, o cismin daha ok
scakl ile ilgilidir. Deneysel olarak yaplan almalarda, verilen bir
scaklkta cismin yayd enerji izlenmi ve en yksek seviyedeki
nmlar saptanmtr. Belirli bir scaklkta yaylan en yksek radyasyon,
siyah cisim radyasyonu olarak tanmlanmtr. Ayn ekilde, belirli bir
scaklkta en yksek nm veren cisim de siyah cisim olarak
adlandrlmtr. Buna gre, siyah cisim olarak adlandrlan her cismin
zelliine bal olarak yaylan radyasyon miktar farkllk gsterecektir.
Siyah cisim, cisimlerinin renkleri ile ilgili bir terim deildir. Bir siyah
cismin yayd radyasyonun younluu, dalga boyu, scaklk ve yzey
geniliin bir fonksiyonudur.
Dnyann enerji kayna olan gne, 6.000 K scaklkta bir siyah
cisim olarak kabul edilebilir. Gnein d tabakas olan fotosfer 400 km
kalnlndadr. Bu katmann scakl, tabanda 8.000 K ve yzeyde
4.000 K olarak deimektedir. Belirtilen bu scaklk durumu, gerek bir
siyah cisimden beklenen termodinamik dengeye sahip deildir. Bu
yzden gne spektrumu tam bir siyah cisim spektrumu zelliini
gstermez. Mevcut radyasyonun maksimum intensitesi grlebilir
spektrum olan takriben 5.000 civarndadr. Bunun yannda yeryznn
scakl genel olarak 300 K olarak kabul edilirse, bu scaklktaki siyah
cismin spektrumunda maksimum radyasyon 100.000 dur. Bu dalga
boyu grlmeyen durumdaki kzltesi (infrared) durumdadr. Gneten
gelen radyasyon 1,92 cal/cm2/dak dr. Bu deer gne sabiti olarak
bilinmektedir.
Gazlar tarafndan radyasyonun absorbe edilmesi hem yerkrenin
meteorolojisi ve hem de atmosfer kimyas ynnden en nemli faktrdr.
Gaz moleklleri, elektromagnetik enerjiyi titreim, dnm ve
elektronik enerjiye evirerek absorbe ederler. Yksek enerjili bir foton
bir elektronu darya atarak molekl pozitif ykl hale getirebilir. Hatta
daha yksek enerjinin bir foton molekl tamamen ayrabilir. rnek
olarak, N2 ,O2 ve O3, radyasyon altnda farkl dalga boylarnda ayrlr.
N2 + hv N + N

<1.200

75

O2 + hv O + O
O3 + hv O + O2

<2.400
2.200 < <1.200

Atmosfer ierisinde radyasyonun absorbsiyonunda en nemli

maddeler; oksijen, ozon, su buhar, karbon dioksit ve tozdur. Bu
maddelerin, nlar absorblamadaki nemleri; zelliklerine, molekl
yaplarna ve ekillerine bal olarak deimektedir.
Atmosferin st kesimlerinde bulunan ozon, 2.900 dan daha ksa
olan radyasyonu absorbe etmektedir. Ozonun, atmosferin alt kesimini
oluturan ( 10-15 km kalnlnda) troposfer katmanndaki deriimi 0,03
ppm dolayndadr. Ancak bu miktar fotokimyasal sisin olutuu
dnemlerde 0,5 ppme kadar ykselebilmektedir. Bu durumda ozon
kirletici bir gaz halini almaktadr.
Atmosferin st kesimlerinde meydana gelen reaksiyonlarn
sonucu, ozon miktar 0,2 ppme kadar ykselmektedir. Ancak, atmosferin
bu kesiminde ozon miktarnn art bir kirlenme olay olarak
dnlemez. Aksine bu mutlak gerekli bir durumdur. nk, ozon
gneten gelen zararl ksa dalga radyasyonun yeryzne ulamasn
engeller.
Atmosferin st kesimlerinde ozon miktarnn fazla oluu hem
fotokimyasal ve hem de termal reaksiyonlarla aklanabilmektedir. Bu
atmosfer kesiminde oksijen 2.400 den daha ksa radyasyon almasyla
ayrmakta, meydana gelen atomik oksijenler molekl halindeki oksijenle
birleerek ozonu oluturmaktadr. Bu olay aadaki reaksiyonlarla
gsterilebilmektedir.
O2 + hv O + O

< 2.400

O + O2 + M O3 + M
kinci reaksiyonda yer alan M, nc bir maddeyi gstermektedir. Bunun dier bir oksijen molekl olmas da mmkndr. nc
maddenin grevi, reaksiyonun meydana gelebilmesi iin dengeyi
salamaktr. Balang reaksiyonda ortaya kan fazla enerjiyi absorbe
ederek bu grevi yerine getirir. Aslnda ikinci reaksiyon iki kademeli
olarak yazlabilir. Birinci kademede meydana gelen ozon yeterince

76

dengeli deildir. kinci kademede ozon, nc madde (M) tarafndan

dengeye getirilmektedir.
O + O2

O3 *

O3* + M O3 + M
Atmosferin 20 km'lik ykseltilerinde ozon konsantrasyonu en
yksek seviyeye ular. Daha ykseklerde, yerden 100 km ykseklikte,
molekl halindeki oksijen, birinci reaksiyon nedeniyle olduka azdr.
Bunun sonucu olarak ikinci reaksiyonun meydana gelebilmesi iin
atomik oksijenlerin molekl haline gemesi gerekir. Bu reaksiyon sonucu
meydana gelen oksijen molekl ikinci reaksiyonun devamn salar. Bu
snrl durum nedeniyle atmosferin daha st kesimlerinde ozon miktar
azdr.
O + O + M O2 + M
Atmosferin alt katmanlarnda da ikinci reaksiyon ok az olarak
meydana gelebilir. Bunun nedeni birinci reaksiyondaki atomik
oksijenlerin meydana gelebilmesi iin 2.400 dan daha ksa dalga
boyundaki nlara ihtiya duyulmas ve bu nlarn da bu katmanlara
yeteri miktarda ulaamamasdr.
Yeryznn veya atmosferin herhangi bir noktasndaki scakl
tayin eden faktrler olduka karmaktr. Yeryznn yzey zellikleri,
gaz molekllerinin ve paracklarn karakterleri, gelen radyasyon miktar,
absorbe edilen, yansyan ve yaylan radyasyon bu faktrlerden en nemli
olanlardr.
Gneten gelen nlarn % 3'e yakn bir blm stratosfer
tabakasndaki ozon tarafndan absorbe edilir. Atmosferin alt katlarna
doru yoluna devam eden radyasyonun bir blm atmosferdeki su
buhar tarafndan absorbe edilir, bir blm de bulutlar ve atmosferde
asl olarak bulunan paracklar tarafndan yanstlarak uzaya geri
gnderilir. Gazlar, paracklar ve bulutlar tarafndan absorbe edilen
gne nlarnn miktar, gelen nlarn % 20'si kadardr. Atmosfer ve
yeryznden yansyan n miktar da, gelen miktarn % 30-50'si
kadardr. Absorpsiyon dikkate alnmad taktirde, radyasyonun yansma

77

ve dalma yolu ile geri dnen miktar % 34 dolaylarndadr. Cisimlerin

gne nlarn yanstma oranlar "albedo" olarak tanmlanmaktadr.
Albedo miktar, yeryznn yzey zelliklerine bal olarak nemli
lde deiiklik gstermektedir. rnek olarak kutup blgelerinde,
yeryz buz ve karlarla rtl olduu iin yzeyin yanstma oran
olduka fazladr. Halbuki ekvator blgesinde, okyanuslarla kapl olan
yzeylerde yansma olduka azdr. Bu nedenle enerjinin byk bir
blm okyanuslar tarafndan emilmekte ve scaklk ykselmektedir.
zet olarak, gneten gelen enerji miktar 100 birim olarak kabul
edilirse, bunun % 47'si yeryz tarafndan absorbe edilmekte, % 34'
uzaya geri gnderilmekte ( % 25'i bulutlar tarafndan yanstlmakta, %
7'si atmosferde yaylmakta, % 2'si yeryznden yansmakta) ve % 19'u
da atmosfer tarafndan absorbe edilmektedir.
Yeryz scakl 285 - 300 oK olan bir siyah cisim olarak kabul
edilirse, buradan yaylan nmn maksimum intensiteye sahip olan dalga
boyu 105 dur. Atmosfer bu dalga boyundaki nm srekli olarak
yeryznden saklayarak absorbe eder. Uzun dalga olarak bilinen bu
nm, atmosferde CO2 ve H2O moleklleri tarafndan tutulur. Baz
durumlarda bu nm yeniden yeryzne dnmektedir. Dolaysyla,
gneten yeryzne ulaan ksa dalga nm ile yeryznden atmosfere
dnen uzun dalga nm arasnda bir iliki mevcuttur. Bu ilikinin
durumuna bal olarak da yeryznn snmas ve soumas meydana
gelmektedir.
Daha ncede belirtildii gibi, gneten gelen ksa dalga
radyasyon, yeryznn zelliklerine bal olarak atmosfere yeniden
yaylr ve bu uzun dalga radyasyon karbon dioksit ve su buhar tarafndan
absorbe edilerek, toprak yzeyine yakn bir ykseltide tutulur. Bu durum
sera etkisi olarak adlandrlmaktadr. Bu olayda, su buharnn katks
karbon dioksite oranla daha fazladr. Bunun nedeni atmosferdeki karbon
dioksit miktarnn su buharna oranla daha az oluudur.
Buraya kadar yaplan aklamalardan grld gibi, atmosferik
enerji dengesi zerinde ozon, su buhar ve karbon dioksit nemli bir role
sahiptir. klimde meydana gelebilecek ilerideki deiiklikler bu gazlarn
miktarlarnn derimesi ile yakndan ilgili olacaktr. rnek olarak, 1880
ylnda 300 ppm dolaynda bulunan atmosferdeki karbon dioksit miktar
1970 ylnda 330 ppme ykselmitir. Karbon dioksit gaz sera etkisinde
nemli bir yere sahip olduuna gre, bu iki tarih arasndaki dnemde

78

yeryznn scaklnda bir artn beklenmesi normal bir olay olarak

grlmektedir. Bu durum daha sonra ayrca incelenecektir.
3.2. Atmosferde Scaklk Deiimi
Atmosfer, deiik zellikleri dikkate alnarak amaca uygun olarak
katmanlar eklinde olduu var saylabilir. rnek olarak, atmosferin
scaklk, younluk ve kimyasal zelliklerine bal olarak katmanlara
ayrlmas ve bu katmanlarn isimlendirilmesi mmkndr. Hava kirlilii
olaynda, kirletici maddelerin yaylm dikkate alndnda, scaklk
ynnden snflandrma daha uygun grlmektedir. Buna gre,
atmosferin alt kesimlerinden balamak zere st katlarna doru scaklk
deiimi gz nne alnarak, atmosfer; Troposfer, Stratosfer, Mezosfer
ve Termosfer olarak drt farkl katman halinde dnlmektedir (izim
3.1.).
Bu katmanlarn zellikleri zl olarak yledir:
Troposfer: Yeryzne en yakn olan atmosfer katmandr.
Yeryznden itibaren kalnl, ekvator yresinde 15 km ve kutuplarda
10 km dolayndadr. Bu katmanda scaklk yerden ykseldike 6,5
C/kmlik bir azalma gstermektedir. Bu zellii nedeniyle hava karm
olduka homojendir.
Stratosfer: Yerden ykseklii 50 kmye kadar ular. Kalnl
ise 40 km dolayndadr. Bu katmann alt tarafnda scaklk olduka sabittir. Ancak daha st katlarda bulunan ozon katman tarafndan ksa dalga
gne nlarnn absorpsiyonu ile scaklk ykselir. Stratosferin en st
kesiminde scaklk 270 oK 'e ular. Stratosferdeki dey karm olduka
azdr.
Mezosfer: Atmosferin en souk katman olan mezosfer yerden
itibaren 50. ve 85. kilometreler arasnda yer alr. Bu katmann scakl
st kesimlerde 175 oKe kadar der.
Termosfer: Bu katmandaki scaklk 1000 K'e kadar ykselir.
Termosfer katmanndaki molekl younluu 1013 molekl/cm3 dr.
Deniz seviyesindeki molekl younluunun 5 x 1019 molekl/cm3 olduu
dikkate alnacak olursa, bu katmann younluunun olduka dk
olduu grlr. Termosferdeki youn ok ksa dalgal nm nedeniyle
N2 ve O2 ayrmas gerekleir.
Hava kirlilii olay daha ok atmosferin en alt kesimi olan

79

Troposfer ierisinde meydana geldii iin bu katmann daha ayrntl

olarak tantlmas gerekmektedir.Atmosferdeki scaklk deiimini
Troposferde dier katmanlara oranla daha nemli bir zellie sahiptir.
Scaklk normal durumlarda ykselti ile azalmaktadr. Baz kaynaklar bu
azalmay (termal gradyant) 6,5 oC/km olarak, bir ksm kaynaklar da
1C/100 m olarak ifade etmektedir.Hava ideal bir gaz olarak
dnldnde, atmosferin herhangi bir noktasndaki basn,
p = . R. T / Ma ... (3.2)
olarak yazlabilir. Burada, havann ktle younluu (kg/m3 ), R
niversal gaz sabiti (8,134 joule/K-mol) ve Ma havann molekl
arldr (28,97).

izim 3.1. Atmosferik katmanlarda ykselti ile scaklk deiimi

Atmosferdeki herhangi bir noktadaki basn, o noktann
zerindeki havann arlna baldr. Dolaysyla herhangi bir noktadaki

80

basn o noktann ykseltisi ile yakndan ilgilidir. Dier bir ifade ile,
basn ykseltiye bal olarak deimektedir.
dp(z) / dz = - .g ...(3.3)
Yukarda verilen bu iki eitlik birlikte dikkate alnrsa; herhangi
bir z ykseltisindeki basn ve scaklk arasndaki iliki,
dp(z) / dz = - (g. Ma . p) / (R .T)

.(3.4)

yazlabilir. Eer, T ykselti ile deimiyor sabit kalyor ise, herhangi bir
ykseltideki basn;
p(z) = po . e

-g.M .z/ R.T

a

.. (3.5)

elde edilir. Bu eitlikte, po yeryzndeki basnc ifade etmektedir.

Ortalama deniz seviyesi basnc 1,013 x 105 newton/m2 veya 1,013 x 106
din/cm2 dir.
izim 3.1.'de grld gibi, troposfer tabakasndaki scaklk
ykseltiye bal olarak deimektedir. Bu deiim, izim 3.2.'de daha
ak olarak gsterilmitir. Ykseltiye bal olarak basntaki deiim,
p(z), scaklk deiimindeki deiimle ilikili olmaktadr.
Troposfer ierisindeki scaklk profilinin gerek durumu ortaya
konulabilir. Bu katman ierisindeki bir hava paketinin veya belirli bir
miktarnn varln dnelim. Bu belirli hacm atmosferin st
ksmlarna doru ykselirken scaktr ve ykseldike scaklnn bir
miktarn kaybeder. Ayn scakla ulatnda, bulunduu ykselti
ierisinde ykselmeden kalr. Bu nedenle, hava paketinin ykselmesi
dorudan doruya evresindeki havann scaklna baldr. Bunun,
sonucu olarak da, atmosfere salnan kirletici maddelerin ykselmesi evre
scakl ve atmosferdeki scaklk deiimi ile yakndan ilgilidir.
Kuru bir hava paketinin ykselerek soumas, sabit scaklk
demiimi ile olur. Bu durum genel olarak, adiabatik deiim oran olarak
adlandrlr. Bu scaklk deiim orann ortaya koymak amacyla, ideal
gaz kanunu ve termodinamiin birinci kanunundan yararlanlr.
Termodinamiin birinci kanununa gre;

81

dU = dQ dW . (3.5)
yazlr. Burada; dU , sistemin i enerjisindeki art, dQ sisteme giren
enerji ve dW sistemin enerji kaybdr. Enerji kayb, sistemin hacminin
deitirilmesinde kullanlan enerjidir. Bu enerji, p dV olarak gsterilir.
enerjinin deiimi dU, Cv . dT deerine eittir. Burada, Cv , sabit
hacmdaki sistemin s kapasitesidir.

izim 3.2. Troposfer tabakasnda scakln ykseltiye bal olarak

deiimi

deal gaz kanundan yararlanlarak pV= mRT/Ma yazlabilir.

Burada m deeri, havann ktlesini ifade etmektedir. Bu eitlikler
biraraya getirilirse;
d (pV) = (m . R . dT)/ Ma = p dV + V dp ...(3.6)

82

elde edilir. Bu eitlik, adiabatik durum

dnlerek, termodinamiin birinci kanunu,

dQ = 0

ile birlikte

Cv . dT = V . dp (m . R . dT)/Ma
= ((m . R . T)/Ma ). (dp/p) - (m . R . dT)/Ma ....(3.7)
yazlr. Bu eitliin dzenlenmesi ile;
dT/dp = (m . R . T / Ma . p)/ (Cv + m. R / Ma)....(3.8)
elde edilmektedir. Ykselti (z) ile T ve p arasndaki ilikilere dayal 3.4
ve 3.8 numaral eitlikler birletirilirse;
dT/dz = - (m.g) / (Cv + m. R / Ma) = - g/ (v + R / Ma) .. (3.9)
Bu eitlikte, v birim hava ktlesinin sabit hacmdaki s
kapasitesidir. Birim hava ktlesinin sabit basntaki s kapasitesi p =
Cv + R / Ma olarak yazlrsa;
dT/dz = - g / p ....(3.10)
Bu eitlik, adiabatik olarak ykselmekte olan kuru bir hava
paketinin ykseltiye bal olarak scaklk deiimini gstermektedir.
Eitliin sa taraf kuru hava iin sabit olup, 1C/102,39 m veya
0,986C/100 m dir. Bu sabit deer, kuru hava iin sabit scaklk deiim
oran olarak adlandrlarak olarak sembolize edilmektedir.
Havay her zaman iin kuru olarak dnmek mmkn deildir.
Bu nedenle, eer hava belirli miktarda nem ihtiva ediyor ise p deerinin
dzeltilmesi gerekir. Bilinen bir hava hacmi iin, su buhar miktarnn
kuru hava miktarna oran ise, dzeltilmi p deeri;
p = (1- ) phava + psubuhar ... (3.11)
olarak yazlr. Belirli bir miktarda su buhar ihtiva eden atmosferik
ortamdaki ykseltiye bal olarak scaklk azalmas kuru havaya oranla

83

daha azdr. rnek olarak, atmosfer basncnn % 3' kadar su buhar

ihtiva eden bir atmosferik ortamda -dT/dz = lC/103 m dir.
Eer hava paketi su buhar ihtiva ediyorsa, su buharnn ksmi
basnc doygun su buhar basncna ulancaya kadar souyarak
ykselecektir. Eer uygun bir ekirdek mevcut ise younlama ve ya
meydana gelecektir. Bu durunda artk adiabatik artlar yoktur.
Younlaan su buhar evreye s yayd iin, sabit scaklk deiim
oran etkilenecektir.
Su buharnn younlamasna, bal olarak s yaylm
dQ = - H . d . (3.12)
eitlii ile gsterilirse;
- H . d/dz = p . dT/dz V.dp/dz ..(3.13)
elde edilir. Daha nce verilen 3.4 numaral eitliin kullanlmas ile,
doygun artlar iin deiim oran eitlii gelitirilebilir. Bu eitlik;
- dT/dz = g / p + H/ p . d /dz ...(3.14)
Su buhar ktlesinin hava ktlesine orannn deiimi, d/dz , su
buharnn younlamas nedeniyle ykselen hava paketi iin negatiftir.
Verilen bu son eitlikteki son terim pozitiftir. Bylece, nemli bir hava
paketinin ykselirken soumas kuru havann souma hzndan daha
yavatr. Doygun su buhar basnc scaklkla nemli lde deiiklik
gsterdiinden, d/dz oran scaklkla nemli lde deimektedir.
Buna gre, nemli ortamlarda ykseltiye bal olarak scaklk deiim
oran sabit deildir. Scak tropik havann, nemli adiabatik deiim oran
kuru adiabatik deiim orannn te biri dolayndadr. Ancak, bu
deiim souk kutup blgelerinde olduka azdr.
Bir atmosferik ortamda iki farkl ykseltide scaklk ve basn
arasndaki iliki 3.8 numaral eitliin kullanlmas ile elde edilebilir.
deal gaz ilikisi p = v + R/Ma ve = p / v tanmlamas kullanlarak,
3.8 numaral eitliin bu iki nokta arasndaki integrasyonu sonucu,
T(z2) / T(z1) = [p(z2) / p(z1)]( 1)/ .. (3.15)

84

elde edilir, rnek olarak, eer z1 yeryz seviyesi olarak alnrsa, kuru
havann scaklnn T olmas halinde scakl p ve po durumuna gre
deer alacaktr.
= T (p/ po) -( 1) / ..(3.16)
3.16 numaral eitlikte verilen scakl potansiyel scaklk olarak
adlandrlmaktadr. Gerek atmosferik ortamda adiabatik durum ender
olarak grldnden potansiyel scakln belirtilmesine gerek
duyulmutur. Potansiyel scakl esas alan adiabatik scaklk profili , z
ve deerlerinin ilendii bir grafik zerinde dey ynde grlr.
scaklnn z 'ye bal olarak deiimi, mutlak scaklk T ve adiabatik
deiim oran ile ifade edilebilir. 3.16 numaral eitlikten yararlanlarak
aadaki eitlik yazlabilir.
(1/ ).(d/dz) = (1/T).(dT/dz) (-1/ ) . (1/p) . (dp/dz)
= (1/T).((dT/dz) + ) ......(3.17)
Bu eitlikte, po yzey basnc olarak alnrsa z=0 durumunda = T olur.
Gerekte scakl T deerine ok yakn olduundan,
d/dz = (dT/dz) + ...(3.18)
yazlabilmektedir. Bylece d/dz adiabatik durumdan gerek scaklk
profiline geiin bir lsdr. 3.18 numaral eitlikten
= T + z .(3.19)
elde edilir.
Atmosferdeki scaklk deiiminde adiabatik deiimin her zaman
sabit olmamasnn nedeni; rzgarlar, dnya yzeyine gneten gelen
nlarn deiimi ve dier evre faktrleridir. Bu faktrlerde meydana
gelen deimeler scaklk profilini etkilemektedir.
Atmosferin alt katlarndaki scaklk deiimi dey hava
hareketinden nemli lde etkilenmektedir. Eer ortamda adiabatik
deiim oran varsa, hava paketi evredeki scaklkla denge haline

85

gelinceye kadar ykselir. Bu durumda dey dorultudaki hava hareketi

evre kuvvetleri tarafndan etkilenmemektedir. Bu durum doal denge
veya ntr denge olarak adlandrlr. Ancak, yeryznde meydana gelen
snmalar ve yresel iklim etkileri nedeniyle adiabatik scaklk profili
bozulur. Bu durumda, ya dey hareketi yukar doru hzlandran
dengesiz (durgun olmayan) veya dey hareketi ters ynde etkileyen
dengeli (durgun) artlar oluur. Atmosferdeki nem miktarnn deiimi de
bu artlarn olumasn etkileyen nemli faktrler arasndadr. izim
3.3.'de atmosferin alt katlarnda meydana gelen scaklk deimelerine
bal olarak ortaya kan durumlar zetlenmitir.
Hava kirlilii ynnden inversiyon (scaklk terselmesi) olay
byk nem tamaktadr. Bu artlarda scaklk yukarya doru kldka
art gsterdiinden olduka dengeli ve durgun bir atmosfer olduundan
kirletici maddelerin yukarya doru ykselmesi ve atmosfer ierisinde
yaylmas mmkn olamamaktadr. Bunun sonucu olarak da kirleticiler
atmosferin alt katlarnda younlaarak zararl olmaktadr. izim 3.3.'de
grlen inversiyon olay genellikle ya alttan balayan souma veya stten
balayan snma sonucu olumaktadr.
Gece yer yznn soumaa balamas nedeniyle bu olay daha
ok gece meydana gelir. Bir hava ktlesinin scak bir yzeyden (kara)
souk bir yzeye (su) doru yatay hareketi sonucunda da inversiyon olay
meydana gelmektedir.
Bu ekilde oluan inversiyon olaylar yzey veya yer inversiyonu
adn almaktadr. Ayn yolla veya dier faktrlerin etkisi ile inversiyon
olay baz durumlarda da atmosferin belirli bir katmannda oluur. Bu
ekilde grlen inversiyon da tabaka inversiyonu olarak adlandrlr
(izim 3.4. ve izim 3.5.).
nversiyon olay gn ierisindeki scaklk deiimi ile byk
lde etkilenmektedir. rnek olarak sabaha kar saat 4 civarnda
yeryz atmosfere doru scaklk yaym olduundan atmosferin alt
kesimleri souk, st ksmlar ise daha scaktr. Bu durumda inversiyon
olay grlr.
Gnein ykselmesi ile yava yava yer snr ve sabahleyin saat
9-10 civarnda ksmen subadiabatik bir durum grlr. Isnmann devam
etmesi ile saat 14 dolaylarnda speradiabatik ve daha sonra soumann
balamas ile saat 16 civarnda adiabatik durum meydana gelir.

86

izim 3.3. Atmosferde scaklk deiimi (Seinfeld, 1975).

1.Adiabatik : Hava scakl st katmanlara kldka azalr. Bu
azalma oran lC/100 m dolaylarndadr. Bu durum doal denge hali olarak
bilinir.
2.Speradiabatik : Ykselti ile meydana gelen scaklk azalmas
adiabatik duruma oranla daha fazladr. Dengesiz durumdur.
3.Subadiabatik : Ykselti ile scaklk azalmas adiabatik duruma
oranla daha azdr. Dengeli durumdur.
4.Escaklk (zotermal) : Ykselti ile scaklk deiimi meydana
gelmez, scaklk sabittir.Dengeli durumdur.
5.Scaklk Terselmesi (nversiyon) : Scaklk ykselti arttka artar.
Olduka dengeli durumdur.

87

izim 3.4. Yzeyde ve belirli bir ykseklikte oluan inversiyon

izim 3.5. nversiyon (scaklk terselmesi) olaynn ematik grnm

88

Tabaka inversiyonun olutuu durumlarda kirli hava belirli bir

ykseltiye kadar yaylr, bu seviyede evredeki scaklk ile dengeye
ulatndan daha fazla ykselme meydana gelmez ve kirletici madde
younluu artar. Bu olayn meydana gelii ve kirletici maddelerin
ykselmesi zerindeki etkisi izim 3.6.'da ayrntl olarak grlmektedir.

(a)

(b)

izim 3.6. Scaklk nversiyonu: (a) Scak hava yukarya doru

ykseldiinden beraberinde kirletici maddeleri de st kesimlere tar ve
kirletici maddelerin atmosferde dalm salanr, (b) Scaklk
inversiyonu nedeniyle, kirleticilerin youn olarak bulunduu souk hava
tabakasnn zerinde yer alan scak katman kirleticilerin ykselerek
dalmasna kar koyar.
nversiyon olaynn kent ortamnda meydana gelmesi hava
kirlilii sorununu daha da artrmaktadr (izim 3.7.). Bu durumlarda,
zellikle kk ocuklar ve yal insanlar daha fazla etkilenmektedir.
nversiyon olaynn grld saatlerde bu insanlarn ve zellikle hasta
yallarn darya kmamalar gerekmektedir.
Bir yerleim yeri ierisinde bacalardan atmosfere yaylan scak
duman, otomobil egzozlarnn scakl, binalardan s kayb, yap
elemanlarnn ve malzemesinin gne nlarn tutarak yava yava
salmas, souk rzgarlarn kent ierisine kolayca szamamas gibi

89

nedenlerle, kent havasnn scakl ayn andaki evre havasndan daha

fazladr. Bu durumda kent ierisinde bir s adas oluumu sz konusudur.
Bu s adas inversiyon olaynn olumsuz etkisini daha da artrmaktadr.

izim 3.7. Kent ortamnda grlen inversiyon olay

izim 3.7.de grld gibi, herhangi bir nokta kaynaktan
salnan kirletici maddelerin yaylmasnda dey scaklk farkll
olduka nemlidir. Doal olarak kirletici maddelerin yayldklar
ortamdaki hava scaklna oranla daha scak olduklarndan, souk hava
ierisinde yukarya doru ykselecektir. Bu ykselme hava scakl ile
duman scaklnn eit olduu (t = 0oC) ykseltiye kadar devam
edecektir. Bu esnada herhangi bir ynden esen rzgarn etkisi de dikkate
alnacak olursa, dumann yaylm iki kuvvetin bilekesi dorultusunda
gerekleecektir. Dumann yaylm devam ederken kaynaa en yakn
mesafede en iri paracklar kelecektir. Paracklarn kelme hz
paracn bykl ve younluu ile doru orantldr. Kirletici
kaynaktan uzaklatka paracklarn byk bir blm kelir, ok ince
paracklarla gaz moleklleri olduka uzak mesafelere tanabilir.
Kirletici kaynak evresinde inversiyon olaynn varl halinde,
scaklk terselmesinin meydana geldii hava katmanna, scaklk deiim
oranna ve rzgar durumuna bal olarak dumann yaylma ekli deiir.
Kaynaktan sonraki herhangi bir uzaklkta duman ierisindeki gaz ve

90

paracklarn deriimi boyutlu bir koordinat sisteminde incelenir

(izim 3.8.).

izim 3.8. Herhangi bir nokta kaynaktan salnan kirleticiler hava

koullarna bal olarak kaynaktan uzaklarlar. Bu izimde yeryznden
yukarya doru scaklk deiimindeki farklln baca dumannn
yayln nasl etkiledii grlmektedir.

91

3.3. Rzgarlar
Yeryzne gelen ve dnen enerji arasnda genellikle bir denge
olmasna ramen, bu denge srekli deildir. Yeryzne gneten gelen
enerji miktar yzey zelliklerine (kara, deniz gibi), bulutluluk durumuna,
enlem derecesine bal olarak deiiklik gsterir. Bunun sonucunda
yerkre zerinde farkl derecede snmalar meydana gelir ve hava
akmlar oluur. Hava akmlar yatay olduu gibi dey dorultularda da
grlr.
Gelen ve dnen enerji miktarlar arasndaki ve blgeler arasndaki
enerji farkllklar nedeniyle hava hareketleri meydana gelir. Ayrca, gece
ile gndz arasndaki ve mevsimlere bal olarak grlen snma
farkllklarna gre hava akmlarnn yn ve hz deiiklik gsterir.
Yerkrede oluan alak ve yksek basn alanlarna gre rzgrlarn
genel durumu izim 3.9.da gsterilmitir.
Yeryz hava akmlar yzey przllnden nemli derecede
etkilenir. Bunun sonucu olarak yzey rzgrlarnn hz, daha st
kesimdeki rzgrlarn hzndan azdr. Bu iliki;
v(z) = v(za) (z/za )p

.. (3.20)

olarak verilmektedir. Bu eitlikte; v(z), z yksekliinde rzgar hz, v(za)

rzgar hznn lld ykseklikteki hz, p de genel olarak 0,1-0,4
arasnda deien bir saydr.
Rzgrlarn hz, esme sresi, esme zaman ve bunlara bal olan
rzgr kuvveti, deiik kaynaklardan evreye yaylan kirletici maddelerin
atmosfer ierisinde st katlara doru yaylmas ve kaynaktan uzaklara
tanmas ile yakndan ilgilidir. Bu nedenle hava kirlilii olaynda
rzgrlarn iyi bir ekilde ett edilmesi gerekir (Krmhan, 1979).
Atmosfere salnan kirletici maddelerin yaylmnda en nemli
etkenlerden birisi yatay rzgrlardr. Rzgrlarn hz, yn ve esme
sreleri bir kaynaktan yaylan kirletici maddelerin uzun mesafelere
tanmasnda nemli etkiye sahiptir. Rzgr hz arttka kirleticiler daha
hzl bir ekilde yaylmakta ve herhangi bir noktadaki kirletici madde
birikimi azalmaktadr.

92

Herhangi bir ynden esen rzgarlarn hava kitlelerini etkileyen

kuvveti; rzgar hznn nc kuvveti ve esme sresinin tm ynlerdeki
rzgrlarn toplam esme srelerine oran ile doru orantldr.

izim 3.9. Yerkrede Ocak ve Temmuz aylarnda basn ve yzey

rzgarlarn deiimi

93

Bu bant aadaki gibi gsterilmektedir.

rj = vj3 . fj .....(3.21)
Bu eitlikte; v, j ynnden esmekte olan rzgarn ortalama hz (m/sn) ve
f, j ynnden esen rzgarn toplam esme sresi ierisindeki yzde
deeridir. f deeri esme sresine bal olarak 3.22'de verilmitir.
f = (N.100)/N .... (3.22)
Herhangi bir noktaya gelen rzgrlarn on alt farkl ynden
(ynler aras 22,5o ) estii kabul edilirse, rzgrlarn oluturduu toplam
etkileyici kuvvet (FT), aadaki eitlikle gsterilebilir.
FT = rj = v3j . fj ...(3.23)
FT deeri bir noktay 16 farkl ynden etkileyen rzgrlarn
toplam kuvvetidir. Ancak atmosfere salnan kirletici maddelerin
tanmas toplam kuvvetten daha ok, bir dorultudaki kuvvetlerin
toplam, dier bir ifade ile kuvvetlerin bilekesi ile ilgilidir.
oklu bir koordinat sistemi zerinde, sistemin orijininden geen
bir dorultuyu seerek, rzgr kuvvetlerinin bu dorultu zerindeki
izdmlerini alrsak, her yn iin izdm kuvveti (rj) 3.24 eitlii
eklinde yazlr. Bu eitlikteki as, seilen dorultu ile herhangi bir
yn arasndaki adr.

rj = rj . cos j .(3.24)
Seilen dorultu zerinde, on alt ynden esen rzgar
kuvvetlerinin izdmleri toplanacak olursa, bu dorultuya paralel
kuvvetler toplam, FP , elde edilir.
FP = rj = rj . cos j ........................................................ (3.25)
Ayn dorultu zerindeki rzgarlarn etkisini ortaya koymak amacyla
mutlak deerler alnmtr. 3.25 numaral eitlikte grld gibi, seilen

94

dorultuya paralel kuvvetlerin toplam bu dorultunun konumuna gre

deiir. oklu koordinat sistemi zerinde, balang noktas olarak kabul
edilen N-S (kuzey-gney) dorultusu ile seilen dorultu arasndaki
ann olmas halinde, FP kuvvetler toplamn yeniden yazmak
mmkndr. Seilen dorultu ile rzgrn esme yn arasndaki a, ,
aadaki ekilde yazlrsa;
j = (j-1) 22,5 ...(3.26)
3.25 numaral eitlik aadaki duruma dntrlebilir
FP = rj cos ((j-1) 22,5 (3.27)
Yukardaki aklamalara benzer olarak, seilen dorultuya dik durumda
olan rzgarlarn toplam kuvveti 3.28' de gsterildii gibi yazlabilir.
FR = rj sin ((j-1) 22,5 (3.28)
Yukarda verilen FP ve FR eitlikleri birbirlerine oranlanacak olursa,
belirli bir dorultuya paralel olan rzgr kuvvetleri ile bu dorultuya dik
durumdaki rzgr kuvvetleri toplamnn oran (R) elde edilir.
R = ( rj cos ((j-1) 22,5 ) / ( rj sin ((j-1) 22,5 ) ..(3.29)
Bu eitlikte (3.29) grld gibi, R deerini en byk yapacak oran;
R = FPmax / FR min ...(3.30)
eklinde yazlabilir. Buna gre; FPmax deeri, rzgarn etkili olduu
dorultudaki rzgrlarn toplam kuvveti, FRmin de etkili dorultuya dik
dorultudaki rzgr kuvvetlerinin toplamdr (Krmhan, 1979).
Herhangi bir kirletici kaynaktan evreye yaylan kirleticilerin
kaynaktan uzaklamas, yaylmas ve dalmas gibi durumlar dorudan
doruya rzgrn ynne ve kuvvetine bal olduundan rzgarlarn
zelliklerinin bilinmesinde byk yarar vardr. Bu nedenle, rzgrlarn
llebilen zellikleri kaydedilerek rzgr glleri oluturulur ve bu
rzgr gllerinden yararlanlarak kirletici maddelerin yaylm hakknda

95

fikir yrtlr. rnek olmas bakmndan bir rzgr gl izim 3.10.'da

verilmitir. Bu izimde grld gibi, rzgr gl zerine, her yn iin
rzgr hz ve frekanslar ilenmitir.

izim 3.10. Bir yrede esen rzgarlarn onalt farkl yne gre hzlar ve
frekanslar esas alnarak deerlendirilmesi (rzgar gl)
izimde grld gibi, rzgr gllerinin hazrlanmasnda
rzgrlarn onalt farkl ynden esmekte olduu kabul edilmektedir. Her
yn arasndaki a ise 360/16= 22,5 derecedir. Herhangi bir gzlem
istasyonuna ait bu rzgr glnden, NE ynndeki rzgrlarn daha etkili
olduu anlalmaktadr. Dier evre faktrlerinin herhangi bir etkisinin
olmad dnlecek olursa, rzgr glnn temsil ettii yrede,

96

herhangi bir kirletici kaynaktan atmosfere salnan kirletici maddeler NESW dorultusunda hareket edecektir.
Herhangi bir kaynaktan salnan kirletici maddelerin yaylm
birok faktre baldr. Bunlar; kirletici gaz ve paracklarn cinsi ve
zellikleri, miktar, salm noktasnn yerden ykseklii (baca ykseklii
gibi), hava durumu (scaklk, dey scaklk deiimi, rzgarlarn hz ve
yn, atmosfer basnc, nisbi nem, yalar, sis) olarak sralanabilir.
Koordinat sistemi zerinde, kirletici maddelerin salnd noktadan
itibaren herhangi bir noktadaki deriimi deiik dispersiyon (yaylm)
modelleri ile belirtilmektedir. Bunlardan en ok bilinen Gaussian
Denklemidir. Kirletici kaynaktan rzgar dorultusunda x uzaklkta,
duman huzmesi ekseninden y yan uzaklkta ve yine eksenden z dey
uzaklktaki bir noktadaki (x,y,z) kirletici deriimi bu denklemle
hesaplanabilmektedir. Herhangi bir nokta kaynan (0,0,H)
koordinatlarnda bulunmasna gre duman yaylm izim 3.11.de
grld gibidir.

izim 3.11. Herhangi bir nokta kaynaktan duman yaylm

97

C = Q . (1/u) . (g1/y2) . (g2/z2) .(3.31)

Bu denklemde;
C, deriim, g/m3
Q, salm hz, g/sn
u, rzgar hz, m/sn
y, yatay yaylm halindeki duman deriimin standard sapmas, m
z, dey yaylm halindeki duman deriimin standard sapmas, m
L, karm ykseklii, m
hs, bacann fiziksel ykseklii, m
H, salmn etkili ykseklii, m
x, bacadan rzgar dorultusundaki uzaklk, m
y, duman huzmesi ekseninden yatay uzaklk, m
z, yerden ykseklik, m
g1 = exp (-0,5 y2/2y) (3.32)
g2 = exp [-0,5 (z - H)2/ 2z) ] + exp [-0,5 (z + H)2/ 2z) ](3.33)
Eer y = 0 veya z = 0, ya da hem z ve hem de 0 ise denklem daha basit
bir hal alacaktr.
Baca dumann ulat en yksek deriim;
C max = (2Q / u e H2) . (z /y) ..(3.34)
olacaktr.
Deriimin en yksek olduu uzaklk, z = H / 2 olduu uzaklktr.
Bu denklemin geerlilii atmosferik denge durumu ile yakndan
ilgilidir. Rzgar hznn ve ynnn, dey scakln ani deimeleri
denge durumunu deitirecei iin sonular yeterince gvenilir
olmayabilir. Dier taraftan, baca duman scakl ve kirletici
miktarlarndaki deiim de tahminleri yanltabilir.
Dispersiyon (yaylm) denkleminin daha gereki sonular
verebilmesi iin atmosferik denge durumun bilinmesi gerekir. Bu da
A,B,C,D, E ve F harfleri ile belirtilen denge snflar altnda
deerlendirilmektedir. izelge 3.1.de verilen koullara uygun olarak bir
atmosferik denge snf belirlendikten sonra, rzgar dorultusundaki
mesafeler dikkate alnarak izim 3.12. ve izim 3.13.den yatay ve

98

dey dorultulardaki standard sapmalar bulunarak asl denklemde yerine

konularak denklem zlr.
Bu dispersiyon (yaylm) denkleminde grld gibi etkili baca
ykseklii olduka nemlidir. H yksekliinin mmkn olduu kadar
fazla olmas iin fiziki baca yksekliinin de fazla olmas gerekir. Bu
nedenle yerden 300 m ykseklikte bacalar ina edildii de bilinmektedir.
Gnmzde bu dnce yerini kaybetmitir. nemli olan, bacalardan
atmosfere kirletici salmndan nce gerekli nlemlerin alnarak hava
kalitesinin korunmasdr.
izelge 3.1.
Rzgar hz ve dier atmosfer zelliklerine gre denge durumu snflar
Yzey
Gnelenme
Gece
Rzgar
(Gelen gne nlar)
(Karanlk)
Hz,
Kuvvetli
Orta
nemsiz
Az
ok bulutlu
m/sn
bulutlu
2
A
A-B
B
2-3
A-B
B
C
E
E
3-5
B
B-C
C
D
D
5-6
C
C-D
D
D
D
6
C
D
D
D
D
A-B iin , A ve Bye verilen deerlerin ortalamas alnr
Gaussian Denkleminin zmne bir rnek olarak; 40 m etkili
ykseklii olan bir kirletici kaynak bacasndan 0,37 g/sn lik kirletici
salm ve 2 m/sn rzgar hz olmas halinde, duman deriiminin en fazla
olaca yatay uzakl ve atmosferdeki denge durumunun B snfnda
bulunduu ortamda bu noktadaki duman deriimini tahmin ettiimizde;
en yksek duman deriimine ulaldnda z = H/2 olacandan,z =
40/ 2 = 28,3 m bulunur. izim 3.13.den, bu standard sapmaya kar
gelen yatay mesafe 0,28 km olarak elde edilir. izim 3.12den bu nokta
iin y deeri 49 m olarak bulunur. Bu verilen ve izimlerden elde edilen
deerler 3.34 numaral eitlikte yerine konulduunda; C =
((2(0,37))/(.2.e.402))(28,3/49) = 1,56.10-5 g/m3 olarak en yksek deriim
hesaplanr.

99

izim 3.12. Yatay yaylm (dispersiyon) katsays (y)

izim 3.13 . Dey yaylm (dispersiyon) katsays (z)

100

3.4. Hava Kirlilii ve klim Deiimi

klim deiiklikleri zerinde, baka faktrlerin yannda atmosfere
yaylan kirletici maddelerin de etkili olduu bilinmektedir. Doal bir
kirletici olan volkan patlamalarndan sonra yrenin ikliminde nemli
deimeler olduu yaplar aratrmalarla kesin olarak ortaya
konulmutur. Bir taraftan koyu renkli paracklar gneten gelen nlarn
yeryzne ulamasn engelleyerek soumaa neden olurken, bir yandan
da bir ksm gaz halindeki kirleticiler yeryznden geri yansmay
tutularak daha fazla s birikimine yardmc olmak suretiyle yeryznde
scakln artmasn salamaktadr.
Blgesel olarak meydana gelen iklim deimeleri yannda
yerkrenin tmn etkileyen iklim deimeleri de ortaya kmaktadr. Bu
gibi iklim deimesinde en nemli faktr, fosil yaktlarn kullanmna
bal olarak atmosfere yaylan karbon dioksit gaz ve bu gazn
atmosferdeki deriiminin gn getike hzl bir ekilde artdr. Karbon
dioksitin hava scakln artrc etkisi "sera" etkisi olarak bilinmektedir.
Gneten gelen ksa dalga boylu nlar atmosfer tabakasn geerek
yeryzne ulamakta, ancak uzun dalga boylu nlar halinde
yeryznden geriye yansyan nlar karbon dioksit tarafndan
engellenerek snn kaybn engellemektedir. Bu nedenle atmosferdeki
karbon dioksit miktarnn zamana bal olarak deiimi nem
kazanmaktadr.
izim 3.14'de grld gibi, 1880 ylndan 1970 ylna kadar,
atmosferdeki karbon dioksit miktar srekli olarak artarken, dnya
scaklnda da nemli deimeler izlenmitir. Atmosferdeki karbon
dioksit miktar 1950 yl itibariyle, hacm olarak 306 ppm olarak
belirlenmitir. Tm atmosfer ktlesi 5,14x 1021 g olduuna gre, bu
tarihteki CO2 miktar 2,39 x 1018 g olarak tahmin edilmektedir. Ayn yl
ierisinde fosil yaktlara bal olarak atmosfere yaylan karbon dioksit
miktar da 0,67 x 1016 g olarak tahmin edilmitir. 1960 ylnda CO2
miktar 313 ppme ykselmitir. Bu durumda atmosferik karbon dioksit
miktar 2,44 x 1018 g dr. 1950-1960 yllar arasndaki on yllk dnemde,
atmosfere eklenen karbon dioksit miktar 8,24 x 1016 g dr. Verilen bu
miktarn % 50'ye yakn ksmnn fosil kkenli yaktlarn yakmna bal
olarak atmosfere yaylan karbon dioksitin oluturduu tahmin
edilmektedir. Kullanlan fosil yaktlarn miktarndaki yllk % 4'lk art

101

dikkate alnacak olursa, karbon dioksit miktarnn 2000 ylnda 379 ppm'e
ykselecei tahmin edilmitir. izim 3.14'deki 1950 ylndan sonra
grlen scaklk azalmas, atmosferdeki koyu renkli paracklarn artna
balanmaktadr.
izim 3.15'de bir baka kaynak tarafndan verilen, 1850-2000
yllar arasndaki karbon dioksit deiimi grlmektedir. Yaplan
tahminlere gre son on yl ierisindeki karbon dioksit art hz 1 ppm /yl
dr.

izim 3.14. Yllara gre CO2 deriimi ve dnyann yllk ortalama

scaklndaki deime (Seinfeld, 1975).

Grld gibi, atmosferdeki karbon dioksit miktar ile enerji

retimi iin kaynak kullanm arasnda nemli bir iliki bulunmaktadr.
Bu nedenle de fosil kaynaklar yerine dier enerji kaynaklarnn kullanm
nerilmektedir. Aslnda iklim deiiklikleri sadece karbon dioksitin
artna bal deildir. Bata metan (CH4) gaz olmak zere, dier
gazlarn atmosferdeki deriimlerinin art, sera etkileri nedeniyle iklim
deiimleri zerinde etkilidir. klim deiimleri zerinde metan gaznn
etkisi karbon dioksite oranla daha fazladr.

102

izim 3.15. Atmosferik karbon dioksit deriiminin yllara gre deiimi

3.5. Hava Kirliliinde nemli Meteorolojik lmler

Hava kirlilii ile yrenin iklim zellikleri arasnda nemli ilikiler
mevcuttur. Dier faktrler ayn olmasna ramen, iklim farkllklar bir
yrenin hava kirliliinden daha fazla etkilenmesine neden olabilmektedir.
rnek olarak; atmosfer basc, gnlk scaklk deiimi, radyasyon
miktar, nisbi nem, rzgr hz ve yn, sis ve ya gibi meteorolojik
parametreler hava kirlilii ynnden olduka nemlidir. Bu nedenle hava
kirlilii deikenleri ile birlikte meteorolojik deikenlerin de uygun
yntem ve aralarla llmesi ve izlenmesi gerekmektedir.
Herhangi bir kaynaktan atmosfere salnan kirleticilerin yaylmas;
kirletici maddelerin zellii yannda dier evre faktrlerinin de
etkisindedir. evrenin toporafik zellikleri ile birlikte en etkili olan
faktr ise rzgrlardr. Rzgrlarn hz ve yn, ayrca trblans durumu
bu etkinin boyutlarn belirleyen deikenlerdir.
Rzgrlarn ynlerinin belirlenmesinde kullanlan aletler, belirli

103

bir yne sfrlanarak, esen rzgrlarn yn, seilen sabit yn ile esme
yn arasndaki a olarak belirlenir. Genel olarak sabit yn kuzey (N)
olarak seilir. Rzgr hz, genel olarak, m/sn olarak llerek
deerlendirilmektedir. Bu iki lm, yani, rzgr yn gstericisi ile
rzgr hz len anemometreler birlikte kullanlarak bir bilgisayar
aracl ile kaytlar tutularak deerlendirilebilmektedir.
Atmosferdeki scaklk deiimleri ve nem miktar da hava kirlilii
olaynda nemli olduundan, bu iklimsel deikenler de meteorolojik
lmler arasnda yer almaktadr. Bu iki deiken ayr ayr llebildii
gibi, birletirilmi bir cihazla da llebilmektedir. Higrotermograf ad
verilen bu zel cihazla llen scaklk ve nisbi nem miktarlar gnlk,
haftalk ve aylk olarak grafiklerle gsterilebilmektedir.
Kirletici maddelerin atmosfer ierisindeki oksidasyonunda nemli
bir etkiye sahip olmas nedeniyle, gneten gelen nlarn lmne de
ihtiya duyulmaktadr. Bu amala piranometre, aktinometre veya
solarimetre ad verilen cihazlar kullanlmaktadr. lm sonular
cal/cm2/dak veya watt/m2/saat olarak alnmaktadr. Bu cihazlarn bir
blm lm sonularn dorudan doruya verebildii gibi, bazlar da
zamana bal olarak grafikle gsterebilmektedir.
Belirtilen bu lmlerin yannda yamur ve kar halindeki
yalarn miktar, gr mesafesi, atmosfer basnc, gnelenme sresi,
hava kirlilii meteorolojisinde nemli olan deikenlerdir. lmler
istenilen ykseklie yerletirilen platformlarda yaplarak, sonular telefon
zerinden veya zel veri hatt veya dier kitle iletiim aralar ile
istenilen yere ulatrlabilmektedir. Foto 3.1.'de, ou meteorolojik
deikenleri lebilen, gerekli enerjisini gne pilleri ile karlayabilen ve
toplanan veriyi belirli zaman aralklarnda gnderebilen, tanabilir
meteoroloji istasyonu grlmektedir.
Herhangi bir yrede hava kirliliinin zellikleri ve deiimi
belirlenirken, meteorolojik lmlerle birlikte kirleticilerin miktarlar da
llr. Bu nedenle iki grup lm ilemi birlikte srdrlr. Elde edilen
veri zamana bal olarak istatistiksel olarak deerlendirilerek,
meteorolojik deikenlerin hava kirliliini nasl etkiledii veya bunun
tersi olarak hava kirliliinin meteorolojik deikenleri etkileyip
etkilemedii veya nasl etkiledii ortaya konulur. Bu ilem bir lm a
oluturularak geniletilir. Zamana bal olarak hava kirlilii haritalar
karlr. Haritalar zerinde deerlendirmeler yaplr.

104

Foto 3.1. ou meteorolojik deikenleri lebilen tanabilir

meteoroloji istasyonu rnekleri

105

Hava kirlilii modelleri sorunlarn zmnde nemli aralardr.

Bu fotoraf yllarca nce, Timesn Beverly (MA) fotorafs Ralph Turcotte

tarafndan, bir souk ubat gn sabahnda, Salem, Massachusettsde
ekildi. Yerden 75 m ykseklikteki yan yana baca ve yerden 150 m
ykseklikteki bir bacadan duman yaylm grlmektedir. Rzgar ve dey
scaklk farkll nedeniyle ortaya kan bu grnt olduka ilgintir
(Kaynak: Seinfeld, 1986).

106

4. BLM
HAVA KALTES STANDARDLARI
VE
LM VE ANALZ YNTEMLER

Kentsel ve krsal alanlarda hava kalitesinin korunmas ve

gelitirilmesi, insan, hayvan ve bitki sal bakmndan olduu kadar
tabiat ve kltr varlklarnn korunmas ve yabanl yaam bakmndan da
nemlidir.
Hava kirliliinin nlenerek hava kalitesinin korunmas ve
iyiletirilmesi almalar 1970li yllarn bandan itibaren kresel
boyutta dikkatleri eker duruma gelmitir. Baz lkeler ve uluslararas
kurulular kendi koullarna uygun, uygulanabilir ve srdrlebilir hava
kalitesi standardlar gelitirmitir. Bu standardlar, kirletici maddelerin
belirli zaman aralklarndaki msaade edilebilir ortalama deerleri ile
ksa sreler iin ulaabilecekleri en fazla miktarlar kapsar.
Balangta, kirletici maddelerin miktarlar daha fazla tutulmu
olmasna karn, zaman ierisinde hava kalitesindeki iyilemelere bal
olarak snr deerler daha aaya ekilmitir. Standardlardaki snr
deerlerin balangta ok dk tutulmamas, ekonomik ve teknolojik
zorluklar nedeniyle uygulanabilir olmayndan kaynaklanmtr.
Standardlar kapsamnda, sadece kirleticiler ve bunlarn snr

107

deerleri yoktur. Bunlarla birlikte, kirleticilerin rnekleme, lm ve

analiz yntemleri ve birimleri de yer almaktadr. Ayrca, hangi atmosfer
basncnda ve hangi scaklk derecesine gre verilmeleri gerektii de
belirtilmektedir. Bilindii gibi, normal artlar 0oC ve 760 mmHg
basncdr. Aksine bir durum olmadka, kirleticilerin miktarlar standard
artlar olarak tanmlanan 25oC ve 760 mmHg basncna gre dzeltilerek
verilmektedir. Kirleticilerin hava karm ierisinde ok veya az bulunu
miktarlarna gre; %, g/m3, mg/m3, g/m3, ppm (milyonda ksm ) ve
ppb (milyarda ksm) olarak verilmeleri tercih edilmektedir.
evresel hava kalitesini belirleyen standardlar yannda, evre
kirliliini nlemek amacyla belirlenmi kirletici kaynaklardan salm
snrlayan standardlar da vardr. Bunlar emisyon veya salm standardlar
olarak adlandrlmaktadr. rnein, belirli bir kapasitedeki s santralinin
bacasndan salnan parack ve gazlarn st snr bu standardlarla
verilmektedir. Bunlar da ilgili mevzuatta yer almaktadr.
Hava kalitesinin korunmas veya iyiletirilmesi amacyla
gelitirilen standardlara rnek olarak, Avrupa Komisyonunun 2003 ylnda
yaynlanan Avrupa Birlii (EU) direktiflerine gre, Avrupa Birlii lkeleri
iin geerli olan, hava kirletici maddelerin evre havasnn karmnda
msaade edilen snr deerleri ve uygulanaca hedef yllar izelge 4.1.de
verilmitir.
Bu standardlar, WHO (Dnya Salk Tekilat) tarafndan 2000
ylnda yaynlanan hava kalitesi standardlar ile karlatrldnda, NO2
ve O3 iin verilen snr deerler ayndr. WHO standardlarndan farkl
olarak, SO2 iin yllk snr deer 50 g/m3 ve 10 dakikalk ortalama
deer 500 g/m3olarak verilmektedir. Ayrca, inorganik cva buhar
olarak, cva iin getirilen snr deer yllk ortalama olarak 1 g/m3dr.
Hava kirliliine ait snr deerler verilirken, kirletici maddelerin
belirlenmesinde ve miktarlarnn analizinde hangi analiz yntemlerinin
kullanldnn da belirtilmesi gerekmektedir. Az da olsa analiz
yntemlerinin farkllndan kaynaklanan deiiklikler olabilmektedir.
ABD iin verilen standard analiz yntemleri; ozon iin ultraviyole
fotometri, paracklar iin tartm, karbon monoksit iin NDIR (dispersif
olmayan infrared fotometre), azot dioksit iin gaz faz chemiluminescence
metodu, kkrt dioksit iin ultraviole floresans veya spektrofotometre
(pararosaniline metodu), kurun iin atomik absorpsiyon, slfatlar iin
iyon kromatografi, hidrojen slfr iin ultraviole floresans, vinil klorr
iin gaz kromatografi analiz yntemleridir. Ayrca analiz ve lm

108

sonular, standard koullar olan 25 oC ve 760 mmHg basnc iin

dzeltilmektedir.
izelge 4.1.
Avrupa Biriliinde hava kirlilii snr deerleri ve hedefler
Kirletici
Madde
PM10
(1.Kademe)

Yllk ortalama
Gnlk ortalama

40 g/m3
50 g/m3

PM10
(2.Kademe)

Yllk ortalama
Gnlk ortalama

20 g/m3
50 g/m3

NO2

Yllk ortalama
Saatlik ortalama

40 g/m3
200 g/m3

O3

8 saatlik ortalama

120 g/m3

SO2

Gnlk ortalama

125 g/m3

Saatlik ortalama

350 g/m3

8 saatlik ortalama
Yllk ortalama
Yllk ortalama

10 mg/m3
0,5 g/m3
5 g/m3

CO
Pb
Benzen

Snr / Hedef Deerler

Aklama

Bir ylda 35 gn
bu deer alabilir
Bir ylda 7 gn
bu deer alabilir
Bir ylda 18 saat
bu deer alabilir
Bir ylda 25 gn
bu deer alabilir
Bir ylda 3 gn
bu deer alabilir
Bir ylda 24 saat
bu deer alabilir

Hedef
Yl
2005
2005
2010
2010
2010
2010
2010
2005

2005

2005
2005
2005

ABDde Federal Ynetim ve Kaliforniya Eyaleti standardlar

dikkate alndnda izelge 4.2..deki durum grlmektedir.
AB ve ABD iin verilen snr deerler yannda, lkemizde 2872 sayl
evre Kanununu takiben karlan ve 02.11.1986 tarih ve 19269 sayl
Resmi Gazetede yaymlanan Hava Kalitesini Koruma Ynetmeliinde
verilen snr deerler olduka yksektir. Ynetmelikte verilen Hava
Kalitesi Snr Deerleri, insan salnn korunmas, evrede, ksa ve
uzun vadeli olumsuz etkilerin ortaya kmamas iin atmosferdeki hava
kirleticilerin, bir arada bulunduklarnda, deien zararl etkileri de gz
nne alnarak tespit edilmi deriim birimleriyle ifade edilen
seviyelerdir. Uzun Vadeli Snr Deerleri (UVS), almamas gereken,

109

btn lm sonularnn aritmetik ortalamas olan deerleri, Ksa Vadeli

Snr Deerleri (KVS), maksimum gnlk ortalama deerler veya
istatistik olarak btn lm sonular saysal deerlerinin byklne
gre dizildiinde, lm sonularnn % 95ini amamas gereken
deerler olarak ifade edilmektedir. ken tozlar iin farkl olarak
almamas gereken maksimum aylk ortalama deerdir. UVS ve KVS
deerler iin ngrlen sreler, baz durumlarda farkllklar gsterse de,
genellikle bir yllk periyotlar kapsamaktadr (izelge 4.3.).
izelge 4.2.
ABDde Kaliforniya Eyaleti ve Federal Ynetim tarafndan verilen hava
kirlilii standardlar
Kirletici Madde
Ozon
(O3)
Parack
(PM10)
Parack
(PM2,5)
Karbon monoksit
(CO)
Azot dioksit
(NO2)
Kkrt dioksit
(SO2)

Kurun
(Pb)
Slfatlar
Hidrojen slfr
(H2S)
Vinil klorr

Sre
1 saatlik ortalama
8 saatlik ortalama
24 saatlik ortalama
Yllk ortalama
24 saatlik ortalama
Yllk ortalama
8 saatlik ortalama
1 saatlik ortalama
Yllk ortalama
1 saatlik ortalama
Yllk ortalama
24 saatlik ortalama
3 saatlik ortalama
1 saatlik ortalama
30 gnlk ortalama
4 aylk ortalama
24 saatlik ortalama
1 saatlik ortalama

ABD Kaliforniya
180 g/m3
137 g/m3
50 g/m3
20 g/m3
12 g/m3
10 mg/m3
23 mg/m3
470 g/m3
105 g/m3
655 g/m3
1,5 g/m3
25 g/m3
42 g/m3

ABD Federal
157 g/m3
150 g/m3
50 g/m3
65 g/m3
15 g/m3
10 mg/m3
40 mg/m3
100 g/m3
80 g/m3
365 g/m3
1.300 g/m3
1,5 g/m3
-

24 saatlik ortalama

26 g/m3

K aylarnda, binalarn stlmasyla ortaya kabilen hava

kirlenmelerine yol aan hava kirleticiler iin Ekim-Mart aylar arasnda
yerleim blgelerinde yaplan lmlerin ortalamalar, almamas

110

gereken k sezonu ortalamas UVS snr deerleri ile mukayese edilir

(izelge 4.4.).
izelge 4.3.
Trkiyede eitli hava kirletici maddeler iin uyulmas gereken uzun
ve ksa vadeli snr deerler
Kirletici Maddeler

Birim

UVS

KVS

Kkrt Dioksit (SO2) Kkrt Trioksit (SO3) Dahil

a) Genel
b) Endstri Blgeleri
Karbon Monoksit (CO)

(g/m3)
(g/m3)
(g/m3)

150
250
10.000

400 (900)
400 (900)
30.000

Azot Dioksit (NO2)

(g/m3)

100

300

Azot Monoksit (NO)

(g/m3)

200

600

Klor (Cl2)

(g/m3)

100

300

Klorlu Hidrojen (HCl) ve

Gaz Halde Anorganik
Klorrler (Cl)
Florlu Hidrojen (HF) ve
Gaz Halde Anorganik
Florrler (F)
Ozon (O3) Fotokimyasal
Oksitleyiciler

(g/m3)

100

300

(g/m3)

10
(30)

(g/m3)

(240)

Hidrokarbonlar (HC)

(g/m3)

140 (280)

Hidrojen Slfr (H2S)

(g/m3)

40 (100)

Havada Asl Partikl maddeler (PM) (10 Mikron ve Daha Kk Partikller)

a) Genel
b) Endstri Blgeleri
PM iinde Kurun (Pb) ve
bileikleri
PM inde Kadmiyum (Cd)
ve bileikleri

(g/m3)
(g/m3)
(g/m3)

150
200
2

300
400
-

0,04

111

(mg/m2gn)

ken Tozlar (10

mikrondan byk
partikller dahil)
a) Genel
b) Endstri Blgeleri

350
450

650
800

ken Tozlarda Kurun ve

bileikleri

(mg/m2gn)

500

ken Tozlarda kadmiyum

ve bileikleri

(mg/m2gn)

7,5

ken Tozlarda Talyum

(Tl) ve bileikleri

(mg/m2gn)

10

NOT: Parantez iindeki rakamlar referans maksimum saatlik snr deerlerdir.

izelge 4.4.
K sezonu hava kalitesi standardlar
Kirletici Maddeler

K Sezonu Ortalamas Snr Deerleri

Kkrt Dioksit
Havada Asl Parack Madde

250 (g/m3)
200 (g/m3)

Ynetmelikte, hava kalitesi snr deerlerinin zaman ierisinde

drlerek, daha temiz hava kalitelerine ulamak iin, yaygn olarak
ortaya kan hava kirleticilere ait, hedeflenmi snr deerlerin
belirlenecei, kkrt dioksit ve havada asl parack maddeler iin
aadaki hedef snr deerlerin tespit edildii ifade edilmitir. Bu
hedeflere mmkn olan en yakn zamanda ulamak iin programlar
gelitirilecei vurgulanmtr. Hedef alnan snr deerler izelge 4.5.de
verilmitir.
izelge 4.5.
Hedeflenen hava kalitesi standardlar
Hedef Snr Deerler
Yllk Aritmetik Ortalama
K Sezonu (Ekim-Mart) Ortalamas
Maksimum 24 Saatlik Deer
1 Saatlik Deer

SO2 (g/m3) PM (g/m3 )

60
60
120
120
150
150
450
-

112

zellikle hassas hayvan, bitki ve eyay hava kirliliinin zararl

etkilerinden korumak iin zel koruma alanlarnda kkrt dioksit, gaz
halinde anorganik klor ve flor bileikleri, ken tozlarda kurun ve
kadmiyum miktarlar iin izelge 4.6.deki zel snr deerler uygulanr.
izelge 4.6 .
Hassas blgeler iin hava kalitesi standardlar
Kirletici Maddeler
Kkrt Dioksit
Gaz Halinde Anorganik Klor Bileikleri
Gaz Halinde Anorganik Flor Bileikleri
Kurun
Kadmiyum

Birim
g/m3
g/m3
g/m3
g/m2gn
g/m2gn

UVS
60
60
0,3
250
2,5

Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliine gre, alt snr

yerden 700 metreden daha az olan bir hava tabakas mevcut ve hava
scakl bu ykseklikte en azndan 2C artyorsa, rzgr hz 12 saatlik
ortalama olarak 1,5 m/snden az ise bu durum kritik meteorolojik
durum olarak adlandrlmaktadr. Ynetmelikte scaklk terselmesinin
(inversiyon) olup olmadn tespit iin, Meteoroloji Genel Mdrl
tarafndan, kirlenme blgesini temsil edebilecek bir yerde, yerden en az
1.000 m ykseklikte atmosferin dikey scaklk profilinin belirlenecei
ifade edilmektedir.
Ynetmelie gre, hava kirliliinin ok hzl art gsterdii
durumlarda uyar kademelerinin uygulanmas gerekmektedir. Uyar
kademeleri, kkrt dioksit ve parack maddelerden ileri gelen hava
kirlenmeleri iin izelge 4.7.deki gibidir.
izelge 4.7.
Hava kirliliinde uyar kademeleri
Kademeler
1. Kademe
2. Kademe
3. Kademe
4. Kademe

SO2
(g/m3)
700
1.000
1.500
2.000

Havada Asl Parack Madde

(g/m3)
400
600
800
1.000

Not: Verilen deerler 24 saatlik ortalamalardr.

113

Hava kalitesi snr deerleri alarak, hava kirlilii bu kademelere

ulatnda, blge zelliklerine gre alnacak tedbirler Valiliklerce tebli
halinde yaymlanr. Valilikler bu tedbirleri belirlerken evre ve Orman
Bakanlnn grn alrlar.
Her kademe iin alnacak tedbirler dzenlenirken meteorolojik
veriler gz nne alnr. Sis, scaklk terselmesi (inversiyon), durgun
meteorolojik koullar ve izotermal durumlarda bir sonraki kademenin
tedbirleri veya ilave tedbirler uygulanabilir. Nisbi nem miktarnn %
90n zerine kmas halinde yukardaki uyar kademelerindeki kirlilik
derecelerinin % 10 eksiinde bile ilgili kademenin tedbirleri uygulanr.
Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde, hava kalitesini
etkileyen kirletici maddelerin lm ve analiz yntemleri aada
gsterilmitir:
1 Kkrt Dioksit

1) Test zeltisinde Redoks

2) Konduktometrik Metod
3) Alev Fotometrik Metod (FPD)
4) Tetrakloro Merkrat (TCM) Metodu

2 Karbon Monoksit

1) nfrared (Kzltesi) Absorpsiyonu

3 Azot Dioksit

1) Fotometrik Metod
2) Salzman Reaktifi ile Fotometrik Metod
3)Kemiluminessans (Kimyasal Ima Metodu)

4 Klor

1) Gm Nitratla Potansiyometrik Titrasyon

2) Cva Rodanrle Fotometrik Tayin Metodu
3) Infrared (Kzl tesi) Absorpsiyonu

5 Flor ve Gaz Halindeki Anorganik Flor Bileikleri

1) Gm Kre Metodu
2) Destilasyon metodu
6 Ozon

1) Kemiluminessans (kimyasal ma metodu)

2) Potasyum yodr Metodu

7 Toplam Hidrokarbon
1) Alev yonizasyon Dedektr (FID)

114

8 Hidrojen Slfr

1) Test zeltisinde Redoks

9 Havada Asl Parack Maddeler

1) Filtre sisteminde ktle konsantrasyonu
2) Filtre Sistemli nlar krnm Metodu
3) Optik metodlar
10 PM`de kurun

1) X nlar Floresans Metodu

2) Atomik Absorpsiyon Metodu

11 ken tozlar

1) Bergerhoff Metodu.

Hava kalitesi lmleri veya rneklemeleri kural olarak, yer

seviyesinden, 1,5-4,0 m arasndaki yksekliklerde ve binadan en az 1,5
m uzakta tutularak yaplmaldr. Dier ayrntlar ynetmelikte yer
almaktadr.
Hava kalitesinin belirlenmesinde yaplacak rnekleme ve
lmler, sabit istasyonlarda yaplabildii gibi gezici aralarla gerekli
grlen yerlerde de yaplabilir. Yerleim yerlerinde, endstri blgelerinde
veya
krsal alanlarda hava kalitesinin srekli olarak izlenmesi
gerekiyorsa en doru olan uygun aralklarda sabit rnekleme veya lmanaliz istasyonlarnn oluturulmasdr.
Verinin gvenilir olmas ok nemlidir. Bunu etkileyen faktrler
arasnda, sabit istasyon iin seilen yerin hava kalitesini temsil etmesi,
toporafik koullar, kirletici kaynaklara yaknl veya uzakl,
meteorolojik etmenler, rnekleme, lm ve analiz yntemleri saylabilir.
Hava kalitesi veya kirliliinin deerlendirilmesinde meteorolojik
deikenler ok nemlidir. Bu nedenle, kirletici madde lmleri ile e
zamanl olarak meteorolojik deikenlerin de llmesi gerekmektedir.
Hava kirlilii deerlendirmelerinde dikkate alnmas gereken
meteorolojik deikenler; atmosfer basnc, scaklk, nisbi nem, gne
nlarnn iddeti, gnelenme sresi, rzgar ynleri ve hzlar, yalar,
sis olarak sralanabilir.
Sabit istasyonlarda kirletici lmleri yerinde yaplamyorsa,
uygun yntemlerle rnekleme yaplarak hava rnekleri laboratuara
getirilir ve gerekli fiziksel ve kimyasal analizler laboratuarlarda
yaplabilir. Foto 4.1.de sabit istasyonlardan alnan hava rneklerinin
analiz edildii iyi donanml bir laboratuar grlmektedir. rneklerin

115

analizinde kullanlan cihazlar bilgisayarlara baldr ve sonular

istenildiinde rakamsal veya grafikler halinde alnabilmektedir.

Foto 4.4. yi donanml bir hava kirlilii laboratuarndan grnm

Hava kalitesini veya hava kirliliinin ulat boyutlar belirlemek
iin gezici lm veya laboratuar aralar da kullanlmaktadr. Bu
aralarda, hava kirlilii ile birlikte, e zamanl olarak meteorolojik
deikenlerin lm de yaplabilmektedir. Gezici aralarda, sabit
istasyonlarda olduu gibi rnekleme veya otomatik cihazlarla lmler
gerekleebilmektedir.
ou kez elde edilen veri bir mikro bilgisayara yklenmekte ve
deerlendirilmektedir. Foto 4.2.de deiik grnmdeki gezici iki ara
grlmektedir. Foto 4.3.de de daha kk, fakat iyi donanml dier bir
gezici hava kirlilii lm ve izleme arac verilmektedir.
Hava kalitesi lmleri zaman zaman kapal ortamlarda da
yaplmaktadr. rnein, ii sal bakmndan fabrika benzeri
iyerlerinde, maden ocaklarnda, hastane, okul, alveri merkezi, sinema,
tiyatro ve toplant salonlar, kapal spor salonlar gibi topluca bulunulan
yerlerde kapal ortam hava kalitesinin belirlenmesi gerekmektedir.
zellikle, hasta bina sendromunun yaand byk kapal binalarda
insan sal bakmndan nem arbeden, scaklk, nisbi nem, CO, CO2,
gerekli grlen kirletici gazlar, radon, radyoaktivite ve mikrobiyolojik
lm ve analizlerinin yaplmas gerekmektedir.

116

Bu lmlerin bazlar iin

grlmektedir.

kullanlan bir cihaz Foto 4.4.de

Foto 4.2. Hava kalitesi ve meteorolijik lmlerde kullanlmakta olan

iki farkl zellikteki gezici lm aralar grlmektedir

117

Foto 4.3. Hava kirlilii ve meteorolojik deikenlerin lmn yapan

bir gezici ara ve donanmlar

118

Foto 4.4. Kapal ortamlarda hava kalitesinin belirlenmesi amacyla baz

deikenlerin lmmde kullanlan bir cihaz
Herhangi bir nokta kaynaktan atmosfere salnan kirletici
maddenin cins ve miktarnn belirlenmesi amacyla zel lm ve analiz
cihazlar kullanlmaktadr. Bu cihazlara bal problar bacann uygun bir
yksekliindeki gzlem ve lm penceresine yerletirilerek lmler
yaplmaktadr. Kirletici parack madde miktarlarnn yannda, baca
gazlar, baca dumannn debisi, duman scakl vb lm yaplan
deikenler arasndadr.
Bu lmler zellikle emisyon (salm) izinlerinin verilmesinde ve
gerekli denetimlerin yaplmasnda kullanlmaktadr. Nokta kaynak
zelliindeki tesislerde baca duman lmlerinde kullanlan iki farkl
model cihaz Foto 4.5.de grlmektedir.
Benzer ekilde, motorlu tatlarn egzoz analizleri de
yaplmaktadr. Bu amala, sabit istasyonlar veya gezici aralar

119

kullanlmaktadr. Foto 4.6.da motorlu kara tatlarnda egzoz analizi

yapan bir cihaz verilmektedir.

Foto 4.5. Baca gaz lmlerinde kullanlan iki farkl model cihaz

Foto 4.6. Motorlu aralarda egzoz lmnde kullanlan bir cihaz

120

lkemizde hava kirlilii aratrmalarnda ilkler arasnda yer alan

ve ilk aamada 1979-1985 yllar arasnda srdrlen Erzurum Kentinde
Hava Kirlilii Aratrmalar konulu TBTAK tarafndan desteklenen
aratrma projesinde, hava kirlilii lmlerinde sabit istasyonlarla
birlikte gezici laboratuar arac da kullanlmtr (Krmhan,1991). Bu
amala, bir minibs zel tasarmla gezici laboratuar haline getirilmitir.
D havann rneklenmesi, parack maddelerin tutulmas ve deiik
gazlarn ykanmas amacyla zel dzenekler ara ierisine
yerletirilmitir. Bu dzeneklere ait ematik grnn izim 4.1.de ve
ara ierisindeki grnm Foto 4.8.de verilmitir.

izim 4.1.D havann rneklenmesi, parack tutulmas ve gaz

ykamasnda kullanlan dzenein ematik grnm

Foto 4.7. Gezici laboratuar arac ierisindeki rnekleme ve lm

dzenekleri

121

Bu amala kullanlan hava kirlilii izleme arac Foto 4.8de

verilmitir. Gezici laboratuar arac hem hava kirlilii deikenlerinin
rnekleme, lm ve analiz dzeneklerini ve hem de meteorolojik
deikenlerin lm ve analizlerinde kullanlan otomatik meteoroloji
cihaz ile donatlm, meteorolojik deikenlere ait veri zamana bal
olarak bir bilgisayarda (Foto 4.9.) toplanm ve deerlendirilmitir.
Kentte hava kirlilii aratrmalar, nceleri deiik binalara yerletirilen
on ve daha sonra be sabit istasyonda srdrlrken, gezici arala daha
ok saatlik deiimler izlenmitir.

Foto 4.8 . Erzurum kentinde hava kirlilii ve meteorolojik deikenlerin

lm ve analizinde kullanlm olan gezici laboratuar (1983)
Erzurum kentinde hava kirlilii deikenlerinin lmleri izleyen
veri deerlendirmelerine rnek olarak, 1981-1983 ve 1984-1985 k
dnemlerindeki Aralk,Ocak, ubat aylarna ait gnlk ortalama kkrt
dioksit miktarlarnn dalm izim 4.2. ve izim 4.3.de verilmitir.

122

Foto 4.9. Ara ierisinde meteorolojik deikenlere ait veriyi zamana

bal olarak kaydeden bilgisayar

izim 4.2. Erzurum kentinde 1981-1982 k dnemimde (Aralk-Ocakubat) gnlk ortalama kkrt dioksit dalm (Krmhan, 1991 )

123

izim 4.3 . Erzurum kentinde 1984-1985 k dnemimde (Aralk-Ocakubat) gnlk ortalama kkrt dioksit dalm (Krmhan, 1991)
Gnmzde, hava kirlilii deikenlerinin lm ve izlenmesinde
olduka gelimi cihazlar kullanlmakta, bu cihazlar bir set haline
getirilerek bilgisayar sistemi ile desteklenmekte, lm ve izleme alar
oluturulmaktadr. izim 4.4.de oluturulan bir a ve Foto 4.10.da bu
ada yer alan sabit istasyonlarda kullanlan cihazlara ait bir set
grlmektedir.
Sabit veya gezici istasyonlardan oluturulan lm anda, elde
edilen hava kirlilii ve meteorolojik deikenlere ait veri, uygun
yazlmlar altnda bilgisayarlarda toplanarak deerlendirilmektedir.
Deerlendirmelerde; hava kirletici maddelerin cins ve miktarlar ile
meteorolojik deikenler arasndaki ilikiler, kirliliin zamana gre
deiimi, verilen standard snr deerlerle karlatrlmas, ortalama, en
dk ve en yksek deerler, hava kirlilii haritalar, kirletici maddelerin
yaylm dikkate alnr. Dier taraftan, alansal, izgisel veya noktasal
kaynaklarnn hava kirliliindeki nemi ortaya konulur. Bu lm ve
deerlendirmelere bir rnek, bilgisayar kts olarak izim 4.5.de
verilmitir.

124

Foto 4.10. Sabit istasyonlarda hava kirlilii deikenlerinin lmnde

kullanlan cihazlardan oluan bir set
Hava kirlilii ve meteorolojik deikenlerin istatistiksel olarak
deerlendirilmesi ile deiik matematiksel modeller ortaya
konulabilmektedir. rnein, Erzurumda, 1979-1985 yllar arasnda
srdrlen hava kirlilii aratrmalarnda 24 saatlik ve saatlik lm ve
analizlerden elde edilen verinin istatistiksel olarak deerlendirilmesi ile
meteorolojik deikenlerle kirleticilerin ve kirletici maddelerin kendi
aralarnda istatistiksel olarak nemli ilikiler belirlenmitir
(Krmhan,1991). Meteorolojik deikenler olarak atmosfer basnc
(mb), hava scakl (oC), nisbi nem (%), rzgar hz (m/sn), rzgar yn
(16 farkl yn), gne nlar iddeti (cal/cm2/dak), gnelenme sresi
(dak/gn) ve hava kirlilii deikenleri olarak kkrt dioksit (SO2), azot
dioksit (NO2) ve parack madde lmleri yaplmtr. Kirletici madde
miktarlar g/m3 olarak 25oC ve 760 mmHg ye gre dzeltilmitir.
rnek olarak, saatlik lm sonularnn deerlendirilmesi ile, kkrt

125

dioksit miktarnn hava scaklna bal olarak deiimi SO2 (g/m3) =

211,9 55,4 T (oC) eitlii ile gsterilmitir. Bu eitlik, korelasyon
katsaysnn (r = - 0,921) incelenmesiyle, istatistiksel olarak % 1 hata
dzeyinde nemli bulunmutur.

izim 4.4. Hava kirlilii lm ve izleme a ile sabit istasyonlarndaki

verinin toplanmas

126

izim 4.5. Hava kirlilii ve meteorolojik verilerin deerlendirilmesi

Bu ilikiler o lm istasyonu ve deikenlerin llen
miktarlarnn aralklar iin geerlidir. Benzer ilikiler NO2 ve parack
madde iin de elde edilmiidir. Sonuta, hava scaklnn azalmasna
bal olarak kirletici madde miktarlarndaki artn nemli olduu ortaya
konulmutur. Bu ilikilerin bir blm dorusal, bazlar da dorusal
olmayan ilikiler olarak grlmtr. Bu aratrmada kullanlan
matematiksel modeller aada gsterilmitir. Burada Y baml
deiken, X bamsz deiken olarak tanmlanmtr.
Y = a + bX
Y = a . e bX
Y = a + b . ln X
b
Y=a.X
Y = a + b X + c X2
Y = a + b X 1 + c X 2 +.+ m X n

dorusal regrasyon
eksponansiyal regrasyon
logaritmik regrasyon
stl regrasyon
kuadratik regrasyon
oklu regrasyon

127

Hava kirliliinin zamana bal olarak deiimi bir grafik yazlm

ile deiik ekil modelleri kullanlarak gsterilebilir. Hava kirlilii ve
meteorolojik deikenlerinin deerlendirilmesi amacyla ticari olarak
hazrlanan ve sat yaplan yazlmlarndan yararlanmak mmkndr. Bu
yazlmlar temin edilemediinde Microsoft Excel program rahatlkla
kullanlabilir. statistiksel analizlerde varyans analizi (ANOVA),
regrasyon ve korelasyon, F ve T testleri gibi yntemlerin kullanlmas
gerekebilir (Krmhan,1991; Krmhan, 1995). Bu amala ilgili
yazlmlardan yararlanlabilir. Kirleticilerin bir alan zerindeki dalmn
grebilmek iin en uygun yntem, kirlilik izleme istasyonlarnda llen
deikenlerin bir harita zerinde gsterilmesidir. Bu amala, haritaclkta
kullanlan e ykselti erilerini izen yazlmlardan yararlanlabilir
(izim 4.6.).

izim 6.4. Hava kirliliine neden olan kirleticilerin dalm

128

5. BLM
HAVA KRLETC GAZLARIN
LABORATUARDA NCELENMES

Havann kirlenmesine neden olan gazlarn rnekleme ve lmlerinin yannda, bu gazlardan bazlarnn laboratuarlarda elde
edilmeleri, zellikleri ve tannmalar hakknda, ksa da olsa, bilgi
edinilmesi yararl olacaktr. Bu amala; bu blmde nemli grlen baz
gazlarn laboratuarlarda bulunan bir ksm cam malzeme ve kimyasal
maddeden yararlanlarak elde edilileri hakknda bilgi verilecek, bu
amala kullanlabilecek basit dzenekler izimleri ile gsterilecek ve elde
edilen gazlarn zellikleri ve tannmalar aklanacaktr (Alpar, Hakdiyen
ve Bigat, 1971; Hogg, Alley and Bickel,1957; Goddard and Hutton,
1964; Handbook of Chm. And Pys., 1975).

129

5.1. Karbon Oksitler

Bu grup ierisinde karbon dioksit ve karbon monoksit gazlarnn
laboratuar artlarndaki hazrlanlar, zellikleri ve tannmas gzden
geirilecektir.
5.1.1. Karbon Dioksit, CO2
Daha nceki blmlerde de belirtilmi olduu gibi, karbon dioksit
gaz, atmosferdeki karbon dngsnn en nemli elemandr. Temiz bir
hava karmndaki miktar 310-315 ppm dolaylarndadr. Son yllarda
fosil kkenli yaktlarn fazlaca kullanlmas sonucu atmosfere yaylan
karbon dioksit aratrmaclarn ve bilim adamlarnn dikkatini zerinde
toplamtr.
Karbon dioksit gaznn laboratuarda elde ediliinde, genel olarak,
kalsiyum karbonat zerine asit ilvesi yntemi kullanlmaktadr. izim
5.1. 'de grld gibi, 1+3 orannda sulandrlan hidroklorik asit bir cam
balon ierisinde bulunan kalsiyum karbonat zerine dklmektedir.
Reaksiyon sonucunda oluan gaz ise yine camdan yaplm bir kavanoz
ierisinde toplanmaktadr.
Karbon dioksit renksiz, kokusuz ve havadan 1,5 kat ar olan bir
gazdr (mol. arl 44). Yanma olay sonucu meydana gelen karbon
dioksit yanc deildir. Havadan ar oluu ve yanmay gibi zellikleri
nedeniyle yangn sndrc olarak kullanlmaktadr. Hava karm
ierisindeki miktar % 5'e ulatnda toksik etki gstermektedir.
Ca CO3 + 2HCl Ca Cl 2 + H 2 O + CO 2

Karbon dioksit gaznn herhangi bir atmosfer ortamndaki varl,

havann kalsiyum hidroksit veya baryum hidroksit zeltisinden
geirilmesi ile kolayca anlalr.
Karbon dioksit gaznn varl halinde kalsiyum hidroksit
zeltisinde beyaz renkli kalsiyum karbonat oluur ve dibe ker.
zeltiden geen karbon dioksit miktar fazla olursa, suda znebilen
kalsiyum bikarbonat meydana gelir ve beyaz renkli kelek kaybolur.
Ancak, zelti stlacak olursa, karbon dioksitin fazlas gaz halinde
ortamdan ayrlr ve yine kalsiyum karbonat kelei grlr.

130

izim 5.1. Karbon dioksit gaznn laboratuarda hazrlanmasnda

kullanlan dzenek
Ca (OH) 2 + CO 2 CaCO 3 + H2O
CaCO 3 + CO 2 + H 2O Ca (HCO 3) 2
Ca (HCO 3) 2 CaCO 3 + H 2O + CO 2
Karbon dioksit gaznn varl halinde baryum hidroksit zeltisi
ierisinde baryum slfat meydana gelir ve zelti st rengine dnr.
Ba (OH) 2 + CO2 BaCO 3 + H 2O
Karbon dioksit gaz sodyum hidroksit ve potasyum hidroksit
zeltilerinde de absorbe edilebilir.
5.1.2. Karbon Monoksit, CO
Laboratuarda saf haldeki karbon monoksit gaznn elde
edilmesinde formik asit veya oksalik asit kullanlr. Bu amala izim5.2.
'de verilen dzenekten yararlanlr.

131

erisinde 20 g formik asit veya 10 g oksalik asit bulunan cam bir

balona balanan huniden yararlanlarak 20 ml slfrik asit damla damla
boaltlr. Gaz retiminde oksalik asit kullanlrsa, eit hacimlerde karbon
dioksit ve karbon monoksit meydana gelir. Karbon dioksitin ortamdan
ayrlmas iin, kan gaz karm bir sodyum hidroksit zeltisinden
geirilir. Saf hale gelen karbon monoksit ise bir iede toplanr.
H2C2O4.2H2O + H2SO4 H2SO4. 3H2O + CO + CO2

izim 5.2. Oksalik asit kullanlarak laboratuarda karbon monoksit elde

edilii

Formik asit kullanldnda karbon dioksit gaz k olmayacandan, dzenee sodyum hidroksit zeltisi ilavesi gerekmez.
HCOOH + H2SO4 H2SO4. 3H2O + CO
Laboratuar koullarnda karbon monoksit elde edilmesinde
yararlanlan dier bir yntem de, karbon dioksit gaznn izim 5.3. 'de
verilen dzenekten yararlanlarak karbon monoksite dntrlmesidir.

132

izim 5.3. Karbon dioksit gaznn karbon monoksit gazna

dntrlmesi
Bu amala, kalsiyum karbonat zerine sulandrlm hidroklorik
asit dklmesi ile elde edilen karbon dioksit gaz, ierisinde odun kmr
bulunan ve alttan kuvvetli bir ekilde stlmakta olan bir demir borudan
geirilir. Bu esnada karbon dioksit gaz karbon monoksit gazna dnr.
Karbon dioksitin bir ksm karbon monoksite dnmeden stlm
boruyu terk edebilir. Bu gazn karbon monoksitten ayrlabilmesi iin yine
sisteme bir sodyum hidroksit zeltisi balanr.
Karbon monoksit ok zehirli bir gaz olduundan bu almalarn
bir eker ocak altnda veya ok iyi havalanabilen bir laboratuarda
yaplmas gerekir.
Karbon monoksit renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Suda ok
az miktarda znr. Mavi bir alevle yanarak karbon dioksite dnr.
2 CO + O2

2 CO2

Hava ierisinde kolayca yaylabilen karbon monoksit ok zehirli

bir gazdr. Hava karmndaki miktar % 0,1 oranna ulatnda 30
dakika ierisinde ldrc etkiye sahiptir. Renksiz ve kokusuz
olduundan ortamdaki varl hissedilemez. Hava ierisinde 10 ppm gibi
az miktarlarda bulunuunda bile insan saln olumsuz ynde
etkileyebilmektedir.

133

Laboratuarda elde edilen gazn tehisinde, dzenekte toplanan gaz

dar azl bir boru ile dar karlrken yaklr. Eer soluk mavi bir
alevle yanyorsa kan gaz karbon monoksittir.
5.2. Kkrtl Gazlar
Kkrtl gazlar ierisinde hava kirliliinde en nemli yere sahip
olanlar kkrt dioksit, kkrt trioksit ve kkrtl hidrojen gazlardr.
5.2.1. Kkrt Dioksit, SO2
Kkrt dioksitin laboratuarda hazrlanmasnda iki basit yntem
kullanlabilir.
Birinci yntem, sodyum slfit zerine slfrik asit damlatlmas
ile kkrt dioksit gaznn retilmesidir. Bu ilemde kullanlabilecek bir
dzenek izim 5.4. 'de verilmitir. Geni bir test tp ierisine 10 g
sodyum slfit konularak zerine damlalar halinde 5 ml slfrik asit
dklmektedir. Kuvvetli bir reaksiyon sonucunda meydana gelen kkrt
dioksit gaz bir cam iede toplanmaktadr.
Na2SO3 + H2SO4

Na2SO4 + H2O + SO2

izim 5.4. Laboratuarda sodyum slfit kullanlarak kkrt dioksit

gaznn hazrlan

134

kinci yntem, bakr tala zerine slfrik asit dklerek kkrt

dioksit retimidir. izim 5.5. de gsterildii gibi, cam bir balon ierisine
konulan 25 g bakr tala zerine deriik slfrik asit dklmekte ve bu
esnada cam balon alttan hafif bir alevle stlmaktadr. Kimyasal
reaksiyon sonunda oluan gaz bir cam silindirde toplanmaktadr.
Bu yntemde kimyasal reaksiyon iki aamada tamamlanmaktadr.
Birinci aamada, slfrik asit, bakr bakr okside oksitlemekte ve
slfrik asitin kendisi slfro asite (SO2+H2O) indirgenmektedir. kinci
aamada ise, bakr oksit geri kalan slfrik asit ile yeniden reaksiyona
girmekte ve bakr slfat ile su meydana gelmektedir.
Cu + H2SO4

CuO + H2SO3

CuO + H2SO4 CuSO4 + 2 H2O

(Birinci reaksiyon)
(kinci reaksiyon)

ki aamada tamamlanan reaksiyon aada gsterildii gibi

birletirilebilir.
Cu + 2H2SO4 CuSO4 + H2O + SO2

izim 5.5. Bakr tala ile slfrik asit reaksiyonu sonucunda kkrt
dioksit elde edilii.

135

Kkrt dioksit renksiz, havadan 2,2 kat ar (molekl arl 64)

ve keskin kokulu bir gazdr. Solunum yoluyla alndnda boazn arka
ksmnda hissedilen yakc etkisiyle kolayca tehis edilir. Bu yakc etkisi
nedeniyle, ayn zellie sahip olan hidrojen klorr gaz ile
kartrlabilmektedir. Kkrt dioksit gaz olduka zehirli bir gazdr.
Laboratuarda retilen kkrt dioksit su ierisinden geirilirse, su
asidik bir zellik alr. Brom krosel yeili ve metil krmzs kark
indikatr ile balangta yeil renk veren su, gaz geirildikten sonra
krmz bir renk alr. Normal olarak kkrt dioksitin suda znmesi
sonucunda slfroz asit meydana gelmektedir. Bu asit dengesiz bir asit
olduundan, stlmas ile kkrt dioksit yeniden serbest hale
geebilmektedir.
SO2 + H2O H2SO3
Kkrt dioksit gaznn tehisinde kullanlabilen bir dier yntem,
fuksin zeltisine daldrlarak renklendirilmi filtre katlarnn
kullanlmasdr. Bu ekilde hazrlanan filtre kad gaza maruz
brakldnda renk kaybolmaktadr.
Bunun yannda, kkrt dioksit gaz portakal renkli potasyum
dikromat (K2Cr2O7) zeltisinden geirildiinde zeltinin rengi yeile
dnmektedir. Bu test, kkrt dioksit iin verilen standard bir
uygulamadr.
5.2.2. Kkrt Trioksit, SO3
Kkrt trioksit gaz, platinin katalizatrl altnda, kkrt
dioksit ile oksijenin dorudan doruya reaksiyonu sonucu elde edilir.

2 SO2 + O2

2 SO3

Bu amala izim 5.6.'da verilen dzenekten yararlanlr.

erisinde 2,5 cm derinliinde deriik slfrik asit bulunan cam ieye
kkrt dioksit ve oksijen gazlar balanr. Bu gaz karm slfrik asit
ierisinden geirilerek kurutulur. Yukarda verilen kimyasal reaksiyon ile
kkrt dioksit gaz elde edilir.

136

Bu kimyasal reaksiyonun arzu edilen ekilde sonulanabilmesi

iin, kkrt dioksit gaz miktarnn oksijen miktarnn iki kat olmas
gerekir.
Kurutulmu gaz karm, aleve dayankl iki ucu cam yn ile
kapal ierisinde platinli asbest bulunan cam borudan geirilir. Meydana
gelen beyaz dumanl kkrt trioksit gaz bir soutucu ierisinde sv
halde toplanr.
Dzenekte yer alan platinli asbestin hazrlannda, lif halindeki
asbest platin klorr zeltisine daldrlarak slatlr ve daha sonra kuvvetli
bir alev altnda kurutulur.
Soutucu ierisinde sv halde tutulan kkrt trioksit renksizdir.
Kaynama noktas 45 C ve erime noktas 15 C dir. Su ile reaksiyona
girmesi sonucu slfrik asit meydana gelir.

SO3 + H2O H2SO4

izim 5.6. Platin katalizatrlnde kkrt trioksit hazrlan

Bu reaksiyonun varl nedeniyle, dzenek ierisinde kkrt

trioksit slfrik asite dnm olabilir. Kkrt tri oksit su tarafndan
kolaylkla absorbe edilemediinden slfrik asit damlacklarnn neden
olduu sisli bir grnn meydana gelebilir. Molekl arl 80 olan
kkrt dioksit gaz havadan 2,7 kat ardr.

137

5.2.3. Kkrtl Hidrojen (hidrojen slfr) H2S

Kkrtl hidrojen veya hidrojen slfr renksiz, ok zehirli ve
bozulmu yumurta kokusunda bir gazdr. Molekl arl 34 olan
kkrtl hidrojen havadan 1,18 kat ardr.
Bu gaz, kkrdn hidrojen gaz eliinde 300C'de stlmas ile
elde edilebilir. Reaksiyon scaklnn istenilen dzeye ulamamas
halinde herhangi bir reaksiyon grlmez.
Laboratuar artlarnda kkrtl hidrojen gaz elde etmenin en
uygun yolu; metal slfrler zerine seyreltik asit uygulamasdr. Bu
amala kullanlabilecek en uygun metal slfr ise demir slfrdr. izim
5.7'de gsterildii gibi, bir dzenek hazrlanarak cam balon ierisine bir
miktar demir slfr (FeS) konulur ve zerine seyreltik hidroklorik asit
veya slfrik asit dklr. Her iki asitin kullanlmasyla da aada
verilen kimyasal reaksiyonlarn sonucunda kkrtl hidrojen gaz
meydana gelir ve bu gaz k kokusuyla kolaylkla anlalr.
FeS + 2 HCl FeCl2 + H2S
FeS + H2SO4

FeSO4 + H2S

izim 5.7. Demir slfr kullanlarak kkrtl hidrojen gaznn elde

edilii
Kurun asetat zeltisi emdirilmi bir filtre kad, gazn
depoland cam silindirin zerine kapatlacak olursa, beyaz renkli filtre

138

kad ksa sre ierisinde kahverengimsi siyah bir renk alr. Bunun
nedeni kadn gaz ile temas eden yzeyinde kurun slfr olumasdr.
Bu yntem kkrtl hidrojen gaz iin standard tehis yntemi olarak
kullanlmaktadr.

PbA2 + H2S PbS + 2 HA

(A asetat )

Hidrojen slfr gaz havada mavi bir alevle yanarak kkrt

dioksite dnr. Kararsz bir gaz olan H2S stldnda kolaylkla
ayrr.

2 H2S + 3 O2

2 H2O + 2 SO2

H2S H2 + S
Hidrojen slfr, allm scaklklarda, gmten daha az aktif
olan metaller dnda, btn metallerle reaksiyona girer. rnek olarak;
hava karmnda ok az miktarda bulunursa gm eya zerinde
kahverengimsi siyah renkte gm slfr tabakasnn meydana gelmesine
neden olur.
Yanabilen bu gazn hava ierisindeki karm % 4,5-45,5
orannda olduu zaman patlaycdr. ok zehirli olan kkrtl hidrojenin
hava karm ierisinde msaade edilebilen en yksek miktar 20
ppmdir. Gazn zehirleyici etkisi, nce koku alma sinirlerini felce
uratmas ile grlmektedir. Hava ierisindeki miktar 800 ppme ulat
zaman, merkezi sinir sistemi felcine neden olarak insan ve hayvanlarn
lmne sebep olmaktadr.
Hidrojen slfr, su ierisinde znerek hidroslfrik asite
dnr. ok zayf bir asit olan hidroslfrik asitin iyonizasyonu
aadaki gibidir.

H2S

2H++ S

5.3. Azotlu Gazlar

Bu grupta bulunan gazlar ierisinde etkili olanlar amonyak, azot
monoksit ve azot dioksit gazlardr. Ancak, bu gruba giren kirletici

139

zellikteki azotlu gazlarn oluumunda atmosferdeki serbest azotun

nemli bir etkisi bulunduundan azot gaz da ele alnmaktadr. Dier
taraftan, diazot oksit gaznn laboratuar artlarnda elde edilme teknii de
aklanmaktadr.
5.3.1. Azot, N2
Deniz seviyesindeki kuru bir havann karmnda % 78 civarnda
azot gaz bulunur. Bu gaz doal olarak gerekli olan bir gazdr ve tek
bana hava kirliliinde herhangi bir etkiye sahip deildir. Ancak, daha
nceki blmlerde belirtildii gibi, atmosferdeki serbest azotun eitli
yollarla oksidasyonu sonucu oluan azot oksitler hava kirlenmesinde
olduka etkilidir.
Laboratuarda saf azot elde edilmesinde izim 5.8.'de verilen
dzenek kullanlabilir. Bu amala, dzenekteki cam balon ierisine 15 g
sodyum nitrit ve 10 g amonyum klorr karm konulur ve cam balon
alttan hafif bir alevde stlr. Is artrlrsa reaksiyonun hz ok fazla
miktarda artmaktadr.
Reaksiyonun hzl olmasndan dolay meydana gelen tehlikeli
durumu nlemek amacyla, cam balon, daha nceden hazr olarak
bulundurulan souk su kvetine daldrlmaldr.

izim 5.8. Laboratuarda saf azot hazrlan

140

5.3.2. Amonyak, NH3

Amonyak renksiz ve keskin kokulu bir gazdr. Hava karm
ierisindeki miktar fazla olduunda zehirleyicidir. Alkali zellikteki bu
gaz pH indikatrlerinde bazik karakterli renk verir. rnein, krmz
renkli litmus kadn mavi renge dntrr. Molekl arl 17 olan
amonyak havadan hafiftir. Su ierisinde fazla miktarda znr.
Laboratuar artlarnda amonyak gaznn hazrlan izim 5.9'da
gsterilmitir. Arlk esasna gre, iki ksm amonyum slfat ve bir
ksm kalsiyum hidroksit kuru olarak bir test tpne konulur ve tp hafif
bir ekilde stlr. Bu esnada oluan amonyak gaz, dzenekteki ienin
ierisinde toplanr.
Ca (OH)2 + (NH4)2SO4

CaSO4 + H2O + 2 NH3

Amonyak gaznn elde edilmesinde amonyum slfat yerine

amonyum klorr kullanlmas da mmkndr.
Ca (OH)2 + 2 NH4 Cl Ca Cl2 + 2 H2O + 2 NH3

izim 5.9. Laboratuarda amonyak hazrlan

141

5.3.3. Diazot Oksit, N2O

Diazot oksit veya nitrous oksit renksiz, hafif kokulu, souk su
ierisinde ok fazla znen, ancak scak suda znmeyen bir gazdr.
Kolaylkla svlaan bu gaz, oksijenle birlikte anestezik olarak (protoksit)
ameliyatlarda kullanlmaktadr. Azot oksidul olarak da bilinen gaz yanc
deildir. Ancak yanmakta olan bir maddenin hava ierisindeki yanmasn
hzlandrr. Bunun nedeni, s ald zaman kendisini meydana getiren
azot ve oksijene kolaylkla ayrmas ve ortama bol miktarda oksijen
salamasdr.
2 N2 O

2 N2 + O2

Molekl arl 44 olan diazot oksit gaz gldrc gaz olarak da

bilinir. Havadan 1,5 kat ardr. Bu gazn laboratuar artlarnda elde
edilmesinde kullanlan dzenek izim 5.10'da gsterilmitir. Dzenekte
verilen cam balonun ierisine 5 g amonyum nitrat konulur ve hafif bir
alevde stlr. Meydana gelen gaz, souk su ierisinde fazlaca
zndnden, scak sudan geirilir ve bir iede toplanr. Cam balonun
stlmas esnasnda dikkatli olunmas gerekir. Zira, yksek scaklklarda
nitrous oksit patlayc bir reaksiyonla ayrr.
NH4NO3

N2O + 2 H2O

izim 5.10. Laboratuarda diazot oksit elde edilmesi

142

5.3.4. Azot Monoksit, NO

Nitrik oksit olarak da bilinen bu gaz, renksiz ve suda az znen
bir gazdr. Azot monoksit gaznn laboratuar artlarnda elde edilmesinde
izim 5.11'de verilen dzenekten yararlanlr. Dzenekte gsterilen cam
balon ierisine 10 g bakr tala konularak zerine 50 ml sulandrlm (25
ml su + 25 ml deriik asit) nitrik asit boaltlr. Eer reaksiyon hz yeterli
grlmezse, cam balon hafif bir alevde stlabilir. Reaksiyon esnasnda
cam balon ierisinde kahverengi bir gazn meydana geldii grlr.
Ancak toplama iesinde biriken gaz, renksiz azot monoksittir. ienin
az alarak hava ile temas salanrsa yeniden kahverengi gaz meydana
gelir. Bu gaz azot dioksittir. Grld gibi, azot monoksit hava ile
temas ettiinde, hava karmndaki oksijenle reaksiyona girerek azot
dioksite ykseltgenmektedir. Bu nedenle iede oluan azot monoksit
gazn koklayarak kokusu hakknda fikir edinmek mmkn
olamamaktadr.

izim 5.11. Laboratuar koullarnda azot monoksit hazrlan

Azot monoksitin hazrlanndaki kimyasal reaksiyon burada
belirtilmee alldndan daha karktr. Balangta oluan bakr

143

oksit, geri kalan nitrik asit ile yeniden reaksiyona girerek bakr nitrata
dnr. Dolaysyla iki aamal bir kimyasal reaksiyon meydana gelir.
3 Cu + 2 HNO3

3 CuO + H2O + 2 NO

3 CuO + 6 HNO3 3 Cu (NO3)2 + 3 H2O

Bu iki aamal reaksiyon bir arada gsterilecek olursa,
3 Cu + 8 HNO3 3 Cu(NO3)2 + 4 H2O + 2 NO
eitlii yazlr. Molekl arl 30 olan azot monoksit havadan daha
ardr. Atmosferik oksijenle reaksiyona girerek kahverengi azot dioksite
dnr.
2 NO + O2

2 NO2

5.3.5. Azot Dioksit, NO2

Azot dioksit; kahverengi, ok zehirli ve klor kokusuna benzer
kokulu bir gazdr. Molekl arl 46 olduundan havadan 1,6 kat
ardr. Azot dioksitin en nemli zelliklerinden biri renginin scaklk ile
deimesidir. Scak ortamlarda koyu kahverengi olan gaz, ortamn
soutulmas ile sar bir renge dnr. Bu renk farkll, scakln
etkisiyle molekl yapsndaki diziliin deimesi sonucu meydana
gelmektedir. Genel olarak ortam scaklnn 140oC olmas halinde
kahverengi olan azot dioksit, ortam scakl 0oC ye dnce sar
olmaktadr. Bu iki scaklk arasndaki ortamlarda NO2 ve N2O4, karm
eklinde bulunmaktadr.
N2O4
(Soluk Sar)

2 NO2
(Kahverengi)

Azot dioksit gaznn laboratuarda hazrlanmasnda genel olarak

kurun nitrat kullanlmaktadr. Bir test tpne konulan 5 g kurun nitrat
orta derecede bir alevde stlr. kan gaz azot dioksittir. Bu gaz bir tp
ierisinde biriktirilebildii gibi, soutucudan geirilerek sv hale de

144

dntrlebilir. Elde edilen sv ak sar renklidir. Bu kimyasal

reaksiyon sonucu meydana gelen oksijen su ierisinden geirilerek
toplanabilir. Eer azot dioksit gaz olarak gerekiyorsa bir miktar sv azot
dioksit baka bir tp aktarlarak gaz haline gemesi salanabilir. Azot
dioksit elde edilmesi ile ilgili dzenek izim 5.12'de verilmitir.
2 Pb(NO3)2 2 PbO + 4 NO2 + O2
Azot dioksit asidik bir zellie sahiptir. Suda znrken
reaksiyona girer. Eer su souk ise nitrik ve nitrous asitlerin karm bir
asit meydana gelir.
H2O + 2 NO2

HNO3 + HNO2

Eer su normal oda scaklnda ise, dengesiz olan nitrous asit

olumaz, nitrik asit ve azot monoksit meydana gelir.
H2O + 3 NO2

2 HNO3 + NO

izim 5.12. Laboratuarda azot dioksit gaznn hazrlan

Bu zellii nedeniyle azot dioksit gaz salk ynnden ok
zararldr. Solunum yolu ile alndnda akcierlerde nitrik asitin
meydana gelmesine ve cier dokusunun tahri olmasna neden olur.

145

4 NO2 + 2 H2O + O2

4 HNO3

Azot oksit gaznn tannmasnda iyotlu niasta kad kullanlr.

5.4. Dier Gazlar
Hava kirlenmesinde etkili olan dier gazlar klor, hidrojen klorr,
hidrojen florr ve ozon gibi gazlardr.
5.4.1. Klor, Cl2
Molekl arl 71 olan klor havadan 2,5 kat ar, zehirli,
yeilimsi sar renkli ve keskin kokulu bir gazdr. Basn altnda kolaylkla
svlatrlabilen klor, elik silindirlerde depo edilmekte veya
tanmaktadr. Bakterileri etkilemesi nedeniyle ime sularnn dezenfekte
edilmesinde olduka yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. ok zehirli olan
klor ile allrken zel gaz maskelerinin kullanlmas gerekmektedir.
Hava ierisindeki ok az miktardaki klor dahi boaz tahriine, srekli ve
kuvvetli ksre neden olmaktadr.
Klor
gaznn
laboratuar
artlarnda
hazrlanmasnda
yararlanlabilecek iki yntem vardr. Bunlardan biricisi, mangan dioksit
zerine hidroklorik asit dklerek klor gaz elde edilmesidir. Bu
yntemle ilgili dzenek izim 5.13.'de gsterilmitir. Bu amala 5 g
mangan dioksit zerine 10 ml deriik hidroklorik asit dklr, reaksiyon
hzn artrmak iin cam balon hafif bir alevde stlabilir. Meydana gelen
gaz, nce sudan geirilerek hidrojen klorr gaz tutulur. Daha sonra klor
gaz deriik slfrik asitten geirilerek kurutulur ve depo edilir. Klor gaz
ok zehirli olduundan bu almann bir eker ocak altnda yaplmas
gerekir.
MnO2 + 4 HCl MnCl2 + 2 H2O + Cl2
Laboratuarda klor elde edilmesinde kullanlabilecek ikinci
yntem, potasyum permanganat zerine hidroklorik asit dklmesidir. Bu
yntemle ilgili dzenek izim 5.14.'de verilmitir.
2 KMnO4 + 16 HC1 2 KCl + 2 MnCl2 + 8 H2O + 5 Cl2

146

Klor olduka fazla reaktif bir gazdr. Altn ve platin dahil btn
metallerle ve oksijen, azot, karbon dnda, btn metal olmayan
elementlerle reaksiyona girer. rnek olarak sodyum ile reaksiyona
girerek parlak bir alevle yanar.
2 Na + Cl2

2 NaCl

Istlm bir demir paras klor ierisinde yanarak kahverengi

demir klorre dnr. Benzer ekilde, metal haldeki bakr, klor ile
reaksiyona girerek bakr klorr meydana getirir.
2 Fe + Cl2
Cu + Cl2

2 FeCl3

CuCl2

Klor, gne altnda hidrojenle de reaksiyona girer. Klor ve

hidrojen gazlar eit miktarda kartrlarak bir araya getirilirse normal
oda scaklnda yava ve sessiz bir ekilde birleirler. Bu gaz karm
youn bir gne na maruz braklacak olursa reaksiyon kuvvetli bir
patlama ile sonulanr.
H2 + Cl2

2 HCl

izim 5.13. Mangan dioksit kullanlarak laboratuarda klor hazrlan

147

izim 5.14. Potasyum permanganat kullanlarak laboratuarda klor

hazrlan
Klor suda znr ve ayn zamanda su ile reaksiyona girer. Bu
reaksiyonun sonucunda nemli bir renk aartc ve dengesiz olan
hipoklorr asiti (HOCl) meydana gelir.
5.4.2. Hidrojen Klorr, HCl
Hidrojen klorr gaz gerek laboratuar ve gerekse endstride
klorr tuzlarnn deriik slfrik asitle reaksiyonu sonucu elde edilir.
izim 5.15.'de gsterilen dzenein kullanlmasyla, 10 g sodyum
klorr zerine damla damla 5 ml deriik slfrik asit dklr. kan gaz
dorudan doruya bir ie ierisinde toplanabildii gibi, bir baka
iedeki slfrik asitten geirilerek kurutulduktan sonra da toplanabilir.
Bu ikinci durumda meydana gelen kabarmalardan gazn k hz da
izlenebilir.
Bu reaksiyon iki aamada tamamlanr. lk olarak meydana gelen
sodyum bislfat ikinci aamada yeniden sodyum klorr ile reaksiyona
girerek daha fazla gaz k salar. kinci reaksiyon ou kez laboratuar
artlarnda gerekletirilemez. Bu ikinci reaksiyonun meydana gelmesi
iin yksek derecede stlmas gerekir.

148

izim 5.15. Laboratuarda hidrojen klorr hazrlan

NaCl + H2SO4

NaHSO4 + HCl

NaCl + NaHSO4 Na2SO4 + HCl

Molekl arl 36,5 olan hidrojen klorr havadan daha ardr.
Renksiz olan gaz, boucu ve asit zelliklidir. Amonyak ile reaksiyona
girdiinde beyaz renkli bir duman meydana gelir.
HCl + NH3 NH4Cl
Hidrojen klorr hava ierisinde yanmad gibi, yanmay da
hzlandrc bir zellii yoktur. Su ierisinde ok fazla miktarda znr
ve hidroklorik asite dnr. Doygun durumdaki asit zeltisinde, arlk
olarak takriben % 40 orannda hidrojen klorr bulunur. Deriik
hidroklorik asitteki HCl oran % 35'dir.
5.4.3. Hidrojen Florr, HF
Btn metaller florin tarafndan etkilenir. elik, florin

149

tarafndan etkilendiinde yzeyinde demir florr meydana gelir ve daha

sonraki etkilenmelere kar elii korur. Bu nedenle florin gaznn
depolanmasnda elik silindirler kullanlmaktadr.
Florrl bileiklerin tm zehirlidir. rnek olarak, sodyum
florr bcek ldrc (insektisid) olarak kullanlr. Florrler ierisinde
en nemlisi hidrojen florrdr.
Hidrojen florr, fluospar (kalsiyum florr) ile deriik slfrik
asitin reaksiyonu sonucu elde edilir.
CaF2 + H2SO4 CaSO4 + 2 HF
Hidrojen florr cam ve porseleni etkilediinden bu reaksiyon
iin kurun bir kvet kullanlr.
Camn ana maddesi olan silika (SiO2) ve silikatlar (rnek olarak
sodyum silikat Na2SiO3) hidrojen florr ile reaksiyona girer. Bu
reaksiyonlarla meydana selen silikon tetrafluorr gaz ve sodyum florr
ise suda znebilen bir tuzdur. Camn yapsndaki maddelerin hidrojen
florrden etkilenmesinden yararlanlarak cam zerine ileme yaplr.
SiO2 + 4 HF 2 H2O + SiF4
Na2SiO3 + 6 HF 2 NaF + 3 H2O + SiF4
Bu nedenle hidrofluorik asitin depolanmasnda ve tanmasnda
plastik kaplar kullanlmaktadr.
5.4.4. Ozon, O3
Karakteristik bir kokuya sahip olan ozon havadan ardr. Ozon,
oksijenin oksitlenmesi ile elde edilebilir. Ancak laboratuar artlarnda
hazrlanmas bu amala yaplm bir ozon retecinin mevcudiyetinde
mmkndr. Bu amala, cam bir tp zerine sarlan bir diren teline
50.000 voltluk bir elektrik akmn uygulamak suretiyle, tpn bir
ucundan verilen saf oksijenin ozona ykseltgenmesi salanabilir.
3 O2 + enerji 2 O3

150

Ozonun tannmasnda mangan klorr zeltisine daldrlm filtre

kad kullanlr. Ozonun varlnda kadn rengi kahverengine dner.
Fazla konsantrasyondaki ozon zehirli mavi bir gazdr. Ancak
laboratuarda hazrlannda zehirleyici seviyeye ykselmez ve renksizdir.
Su ierisindeki znrl oksijenden ok fazladr. Kuvvetli bir
oksitleyici olan ozon ime sularnn dezenfeksiyonunda kullanlmaktadr.
Istld zaman kolaylkla oksijene dnmektedir.
O3 O2 + O
Ozon, hidrojen peroksit gibi, koyu renkli kurun slfr beyaz
renkli kurun slfre dntrr.
PbS + 4 O3 PbSO4 + 4 O2
Laboratuarda elde edilme yollar, tannmalar ve zellikleri
verilen gazlarn dier baz zellikleri toplu olarak izelge 5.1.'de
verilmitir. Bu izelgenin incelenmesiyle grlecei gibi, gazlarn sudaki
znrlkleri farkl olduu gibi, zndkleri suyun scaklna da bal
olarak deimektedir. Genel bir kural olarak suyun scakl arttka
gazlarn znrl azalmaktadr.
Herhangi bir kaynaktan atmosfere yaylan kirletici gazlarn
giderilmesi blmnde de grlecei gibi, gazlarn sudaki znrlkleri
giderilmelerinde gerekli olan sistemlerin planlanmasnda nemli bir role
sahiptir. Dier taraftan, hava ierisinde kolaylkla yaylan, havann
younluuna yakn younluktaki gazlar, rnein karbon monoksit kapal
ortam zehirlenmelerinde nemlidir. Durgun hava koullarnda, soba veya
ofben bacalarnn yeterince ekmemesi sonucu, karbon monoksit gaz
kapal ortam havasna karr, giderek miktar artar ve ldrc deriime
ykselir. Her yl ok sayda insan bu nedenle yaamn kaybetmektedir.
Dier taraftan, havadan daha ar olan gazlar, kapal ortamlarda
ykselmeden tabana yakn bir ykseklikte birikir. Klor ve kkrtl
hidrojen gazlarnn etkisi bu ekilde grlmektedir. Gazlarn dier bir
zellii de, atmosferik ortamda, gne nlarnn etkisine bal olarak
reaksiyonlarndaki arttr. Ayrca, atmosferik ortamda, suda kolaylkla
znen asidik gazlar asit yalarnn oluumunu salar. Ya da asit
damlacklar halinde atmosferde asl olarak kalr. Havann soumas ile

151

younlar. Atmosferdeki karbon dioksit gaznn temiz bir hava

karmndaki miktar, basn ve scakla bal olarak deimekle
birlikte, 350 ppm dolayndadr. Bu miktardaki gaz yamurda
zndnde, zayf bir asit olan karbonik asit (H2CO3) meydana getirir,
bu yan pHs 5,6 dolayndadr. Yani zayf bir asit reaksiyonu gsterir.
Bu durum normaldir. Ancak herhangi bir yan pH deerinin altna
dmesi onun asit ya olduunu gsterir. Bu durum havann
karmnda fazla miktarda kkrt dioksit veya azot oksitlerin
bulunduuna iaret eder.

izelge 5.1.
Hava kirliliinde etkili olan baz gazlarn zellikleri
Kimyasal
Sembol

Mol.Ar.

Younluu
g/L

zgl
Arl

Sudaki znrl
g/100 ml

CO2
CO
SO2
SO3
H2S
NH3
NO
NO2
Cl2
HCl
HF
O3

44,00
28,01
64,06
80,06
34,08
17,03
30,01
46,01
70,91
36,46
20,01
48,00

1,800
1,146
2,620
3,275
1,394
0,696
1,227
1,882
2,900
1,491
0,818
1,963

1,519
0,967
2,211
2,763
1,176
0,588
1,036
1,588
2,447
1,258
0,691
1,657

0,35 (0oC); 1,15 (25oC)

3,5 ml (0oC); 2,3 ml (20 oC)
22,8 (0 oC); 0,58 (90 oC)
ok Fazla
437 ml (0 oC); 186 ml(40 oC)
89,9 (0 oC); 7,4 (100 oC)

Hava

28,96

1,185

1,000

7,34 ml (0 oC); 2,37 ml (60 oC)

znr
310 ml (10 oC);177 ml (30 oC)

82,3 (0 oC); 56,1 (60 oC)

ok Fazla
49 ml (0 oC)

Not:
25 oC ve 760 mm Hg atmosfer basncndaki standard artlara gre verilmitir.
Standard artlardaki havann younluu esas alnmtr.

152

6. BLM
HAVA KRLLNN ETKLER
Hava kirliliinin evresel etkisi olduka deikendir. Bu
deikenlik; kirletici kaynan zelliklerine, kirletici maddelerin cins ve
miktarna, tayc ortama ve alc ortamn zelliklerine baldr.
Herhangi bir kirletici kaynaktan atmosfere salnan, gaz, sv ve kat
haldeki kirletici maddelerin evresel etkisi birincil kirleticilerin ikincil
veya ncl kirleticilere dnmesiyle de yakndan ilgilidir. Alc
ortamlar esas alnarak bir deerlendirme yaplacak olursa, hava kirlilii,
kirletici kaynan yakn evresinden balayarak, birka yz metre

153

uzaklktan yzlerce kilometre uzakla kadar canl ve cansz varlklar

etkilemektedir. Herhangi bir kirletici kaynaktan atmosfere salnan
kirletici maddelerin deriimi kaynaktan uzaklatka seyrelerek
azalmasna ve zarar verebilecek eik dzeyin altna inmesine karn,
atmosfer ve meteorolojik koullara bal olarak kaynaktan ok uzak
mesafelerde de zararl etkilerini srdrebilmektedir (izim 6.1. ve izim
6.2.). Bu nedenle hava kirlilii yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas
boyutta evresel etkiye sahiptir.
Genel olarak hava kirliliinin evresel etkisini; insan sal ve
refahna etkisi, bitkilere ve hayvanlara etkisi, malzeme ve yaplar
zerindeki etkisi, atmosfer, toprak ve su kaynaklar zerindeki etkisi
balklarnda toplayabiliriz.

izim 6.1. Normal hava koullarnda hava kirletici maddeler

salndklar kaynaktan itibaren seyrelerek yaylmaya devam eder
6.1. nsan Salna ve Yaam Kalitesine Etkisi
Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkisi vcudun hava ile
temasta olduu organlar ile balamakta, hemen hemen insann tm
organlarn ve ruhsal saln etkilemektedir.
ncelikle, ciltle temas eden kirletici maddeler fiziksel, kimyasal
ve biyolojik zelliklerine bal olarak cildi etkilemekte ve ciltle ilikili
salk sorunlara neden olmaktadr. Ciltte tahri, kant ile balayan etki

154

kirleticilerin cins ve miktar yannda maruz kalnan sreye bal olarak

giderek artmaktadr. Yine hava ile temasta bulunan salar hava
kirliliinden fazlaca etkilenmektedir. Gzlerde tahri, yanma, kant ve
gz sulanmas kirletici maddelerin genel etkileri arasndadr. Cilt, sa ve
gzler zerinde zellikle asidik zellikli gazlar daha etkilidir.

izim 6.2. Belirli bir rzgar hz etkisinde baca duman iindeki gaz ve
paracklarn dalm (Stern, 1962).
Solunum sistemi hava kirliliinden dorudan etkilenmektedir.
Az ve burun yolu ile alnan havann karmna girmi olan kirletici
maddelerin solunum yolu zerindeki tahri edici etkisi hastalk yapc
mikroorganizmalarn vcuda kolaylkla yerlemesine yardmc
olmaktadr. Hava kirliliinin solunum yolu ile insan sal zerindeki
etkisinin daha iyi anlayabilmek iin solunum sisteminin gzden
geirilmesi gerekmektedir.
Solunum iki anlamda kullanlabilir. Birincisi, hcre kapsamnda,
hcresel oksidatif metabolizma anlamndadr. kincisi, organizma
kapsamnda, gaz deiim yzeylerinin, yani akcierlerin atmosfer havas
ile havalanmas demektir. Solunum sistemi, dolam sisteminin
atmosferle olan balantsn salar. Solunum hastalklar genellikle, soluk
havasnn ya sigara duman ya da kirli hava ile kirlenmesinden
kaynaklanr.
Solunum sistemi burun, az, farinks (yutak), larinks (grtlak),
trakea (soluk borusu), bronlar, bronsioller ve alveollerden oluur (izim

155

6.3.). Trakeadan sonra ilk dallanan yaplara bronlar, brolardan sonraki

daha dar apl yaplara da bronsioller denilmektedir. Bronlar, bronsioller
ve terminal bronsiollerde gaz alverii olmaz, bu kanallar anatomik l
boluk olarak adlandrlr. Anatomik l bolukta bulunan hava hacmi
150 ml dir. Gaz deiimi yaplan alanlar ise respiratuvar bronsiol, duktus
alveolaris ve alveol keseleridir. Anatomik l boluk nedeni ile her bir
solunum ile akcierlere alnan 500 ml havann 350 mlsinde gaz deiimi
yaplr.
Gerek akcierlerde gerekse hcre dzeyinde gaz alverii
diffzyon yolu ile olmaktadr. Bu diffzyon pasif bir olaydr, yani gazlar
deriim farklar dorultusunda diffzyona urar. Bir svda znm
olan gazn deriimi o gazn ksmi basnc ile ifade edilir. Gazn ksmi
basnc bydke, deriimi de artmaktadr. Akcierlere gelen venz
kanda, alveol iindeki atmosfer havasna oranla, CO2 basnc daha
yksek, O2 basnc ise daha dktr. Bu nedenle, CO2 alveol iine
verilirken, O2 de kana geer. Kanda oksijenin % 97si eritrositler iinde
hemoglobine bal olarak tanr, geri kalan % 3 ise plazmada fiziksel
olarak znm halde tanmaktadr. Karbon dioksit ise 4 ekilde tanr.
% 70 orannda plazmada HCO-3 iyonu seklinde tanr. Hcrelerde oluan
CO2, kana getii zaman eritrositler iine alnr. Eritrositler iinde CO2,
karbonik anhidraz enziminin etkisiyle H2O ile birleir.
CO2 + H2O HCO3- + H+
Yukardaki reaksiyonda ortaya kan hidrojen iyonlar
hemoglobin moleklne balanr, bikarbonat iyonlar ise eritrositlerden
plazmaya kar ve akcierlere kadar plazmada gelir. Kan akcierlere
gelince, bikarbonat iyonlarnn eritrositler iine girmesi ile reaksiyon
tersine dner, sonuta su ve karbon dioksit oluur ve solunum yoluyla
dar atlr. Karbon dioksitin % 70i bu yolla tanr. Karbon dioksitin bir
ksm dorudan hemoglobin moleklne balanarak tanr. ok az bir
ksm plazmada fiziksel olarak znm halde tanr. Az bir ksm da
plazma proteinleri ile karboamino bileikleri oluturarak tanr.
Solunum sisteminin fonksiyonlar; oksijen temin etmek, karbon
dioksiti atmak, kann hidrojen iyonu deriimini (pHsn) dzenlemek,
konumak iin gerekli sesleri retmek, mikroplara kar vcudu
savunmak, kan phtsn tutmak ve eritmek olarak sralanmaktadr.

156

Solunum sisteminin kapsamnda, sa ve sol olmak zere iki

akcier vardr. Akcierler esas olarak alveol denilen ii hava dolu kk
keseciklerden oluur. Alveol kanla, atmosfer havasnn gaz deitirdikleri
yerdir ve her bir akcierde yaklak 150 milyon alveol vardr. Havayolu
d ortamla alveol arasnda havann getii tm tplere verilen isimdir.
Inspirasyon soluk alma demektir ve solunum srasnda d ortamdan,
havann havayollar aracl ile alveollere hareket etmesidir. Ekspirasyon
ise soluk verme demektir ve havann alveollerden d ortama, yine
havayolu aracl ile verilmesi demektir. Soluk alp verme srasnda, 1
dakikada yaklak 4 litre hava alveollere girip karken, alveollerin
evresindeki klcal damarlardan ise 1 dakikada 5 litre kan geer. Ar
egzersiz srasnda hava ak 30-40 kat artabilirken, kan akm da 5-6 kat
artabilir. Her zaman iin alveole giren hava ile alveol evresindeki klcal
damarlar iindeki kan birbiriyle orantl olmaldr. Alveoler hava ile
klcal damarlardaki kan birbirinden ok ince bir zar ile ayrlmtr, bu zar
oksijen ve karbondioksitin diffze olmasna olanak tanr.
Soluk alma srasnda, hava ya azdan ya da burundan farenkse
geer, farenks hem yiyecekler hem de hava iin ortak bir gei yoludur.
Farinks iki tpe ayrlr, birisi zafagustur (yemek borusu) ki buradan
yiyecekler mideye geer, dieri ise larinks dir ki, bu havayolunun bir
parasdr. Ses telleri larinkste bulunur, geen havann bu telleri titretmesi
ile ses oluur. Larinks trakea denilen uzun bir tpe alr. Trakeada iki
brona dallanr. Bir bron sa akciere bir bron da sol akciere girer.
Trakea ve bronlarn duvarlar kartilaj denilen kkrdak dokusu ierir ve
kartilaj bu yaplara esneklik ve dayankllk verir.
Akcierler ierisinde bronlarn dallanmas devam eder, her bir
dallanma daha dar, daha ksa ve daha ok sayda tp olumas ile
sonulanr. Bu dallanmalar srasnda kartilaj iermeyen ilk
dallanmalardaki tplere bronsiyol denir. Alveoller, respiratuvar
bronsiyollerden itibaren grlmeye balar. Havayollar larinksten itibaren
iletici ksm ve respiratuvar ksm olarak iki blme ayrlr. letici
ksmda hi alveol olmad iin bu ksmda gaz deiimi olmaz.
Respiratuvar ksm ise respiratuvar bronsiollerden itibaren balar. Bu
ksmda gaz deiimi olur. Farinksten, respiratuvar bronsiollerin sonuna
kadar tm havayolu boyunca, epitelyal yzeyler silya ierir. Tm
havayolu boyuna ayrca mukus salglayan epitel hcreleri ile eitli
bezler bulunur. Silyalar srekli olarak farinkse doru hareket halindedir.

157

Bu yap mukustan yaplm bir yryen merdivene benzetilebilir. Bu

yryen merdiven sayesinde solunum havasndaki toz mukusa yapr ve
yava ama srekli hareket halindeki silya hareketleriyle farinkse doru
iletilir ve farinkse varnca, burada yutulur. Bu mukus yryen merdiveni
akcierleri temiz tutmak iin ok nemlidir. Silyer aktivite zararl pek
ok etkenle inhibe edilebilir.

izim 6.3. nsana ait solunum sistemi

158

rnein sigara imek silyalar saatlerce immobilize eder. Silyer

aktivitenin azalmas akcier enfeksiyonu ile ya da atlamayan mukusun
havayolunu tkamasyla sonulanabilir. kinci koruma mekanizmas
fagositlerdir. Tm havayolu ve alveoller boyunca bulunan fagositler
solunumla alnan kk paracklar ve bakterileri fagosite ederek
bunlarn teki akcier hcrelerine ya da kan dolamna gemesini
nlerler.
Alveoller kk, ii hava dolu keseciklerdir. Alveol duvarnn
havaya bakan i yzleri yalnzca bir hcre kalnlndadr. Bu i yzey
epitel hcreleri tarafndan bir sra olarak oluturulmutur. Alveollerin
duvarlar ayn zamanda klcal damarlar da ierir. Klcal (kapiller)
damarlarn endotel hcreleri, alveol endotel hcrelerinden ok az bir
interstisiyel sv ve bir bazal membranla ayrlmtr. Sonu olarak klcal
damarlardaki kan, alveollerdeki havadan yalnzca 0,2 mm kalnlnda bir
bariyerle ayrlmtr. Ortalama bir eritrositin apnn 7 mm olduunu
dnrsek, 0,2 mm lik bir bariyerin ne kadar ince olduu ok aktr.
Klcal damarlar ile temas eden alveol yzeyinin toplam alan 75 m2 dir ki
bu bir tenis kortunun alanna eittir, ya da bir dier deyile, vcut d
yzeyinin 80 katdr. Bu kadar ince ve byk bir alan olmas dolaysyla
oksijen ve karbon dioksit byk miktarlarda hzlca deimektedir.
Hava karm ierisinde CO bulunmas halinde, hemoglobinin
bileiminde bulunan demir, oksijen yerine 210 kat daha fazla olarak COi
tercih etmekte ve kanda karboksihemoglobin (COHb) oluumuna yol
aarak kann oksijen tama kapasitesini azaltmaktadr. COHb oluumu
havadaki CO miktarna ve maruz kalma sresine bal olarak
deimektedir (izim 6.4.). izim 6.5.de de grld gibi, ba ars
ve mide bulants ile balayan karbon monoksitin etkisi koma haline ve
lme kadar gtrmektedir. Karbon monoksit gaznn renksiz ve kokusuz
olmas nedeniyle farkna varlamay lmleri artrmaktadr. ou k
aylarnda, yetersiz havalandrma ve bilinsizlik nedeniyle soba ve ofben
kullanmna bal olarak karbon monoksit zehirlenmelerine sklkla
rastlanmaktadr.
Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkisini konu alan ok
sayda bilimsel aratrma ve yayn yaplmtr. Bu almalarn
sonularna gre, hava kirliliinden en fazla etkilenenler, bebekler,
ocuklar ve yal insanlardr. zellikle solunum yolu ve kalp hastas olan
insanlarda hava kirliliinin etkisi daha fazla grlmektedir. Sigara

159

alkanl d ortam hava kirliliinin insan sal zerindeki olumsuz

etkisini daha da artrmaktadr.

izim 6.4. Karbon monoksit deriimi ve maruz kalma sresinin

karboksihemoglobin oluumuna etkisi (USDHEW, 1970)
nsan salnn bozulmas ruhsal saln da nemli lde
etkilemekte, tedavi giderleri ekonomik durumu sarsmakta ve ayrca
hastalk durumu i ve i gc kayplarna yol amaktadr.
D ortam hava kirliliinde olduu gibi kapal ortamlardaki hava
kirlilii de insan saln etkilemektedir. Bu nedenle kapal ortamlarda
da hava kalitesinin korunmas ve gelitirilmesi nem tamaktadr.

160

izim 6.5. Deiik deriimlerdeki karbon monoksite maruz kalma

sresinin insan salna etkisi (Seinfeld, 1975).

6.2 Bitkiler ve Hayvanlar zerindeki Etkisi

Hava kirliliinin tarmsal retimdeki bitkisel ve hayvansal
canllar zerindeki etkisi yannda, yaban ortamlardaki bitkiler ve
hayvanlar zerindeki etkisi de nemlidir. Bu nedenle olumsuz etkiler
ekonomik olduu kadar ekolojik olarak da nemlidir. Kresel boyutta
biyolojik eitliliin ve zenginliin azalmas zerindeki deiik kaynakl
olumsuz etki giderek artarken, hava kirliliinin de nemli boyutta
etkisinin olduunu vurgulamak gerekmektedir. Sera gazlarnn neden
olduu iklim deiiklikleri, ozon tabakasndaki ozon deriimini azaltan
gazlarn etkisi ile yeryzne daha fazla mor tesi nn ulamas, kirletici
gazlarn, sv ve kat formlardaki paracklarn dorudan etkileri, asit
yalar doal yaam ortamlarnda olduu kadar insan ynetimindeki
bitkisel ve hayvansal retimi etkilemektedir.

161

Bitkiler ve hayvansal yaam zerindeki olumsuz etkiler bu

canllarn beslenme dzenlerinin bozulmas ve yaam ortamlarndaki
allm srecin deiimi ile yakndan ilgilidir. rnein, asit yalarn
etkisi ile bitki besin elementleri ykanm olan verimsiz toprakta bitkisel
yaam gerilemekte ve hatta yok olmaktadr. Yine asit yalarn etkisi ile
kurumu aalardan oluan bir ormanlk alanda hayvansal yaamn
salkl olmasn dnmek mmkn deildir.
Hava kirletici maddeler bitki dokular zerine slak veya kuru
olarak kelebildikleri gibi, dokulara gaz al verii yolu ile
girebilmektedir. Bitkiler, alt ve st yzeylerindeki gzenekler (stomat)
yolu ile gaz al verii yaparlar. Solunum iin oksijen ve fotosentez iin
karbon dioksit alm ile birlikte solunum sonucu oluan karbon dioksit
atm bu yolla olmaktadr (izim 6.6.). Ayn yol gaz halindeki kirletici
maddeler iin de ak olduundan kirleticiler bu yolla bitki dokusuna
girebilmektedir.
C6H12O6 + 6 O2 6 H2O + 6 CO2

(Solunum)

6 CO2 + 6 H2O C6H12O6 + 6 O2

(Fotosentez)

Yaprak dokusu ierisine giren gaz halindeki kirleticiler dokudaki

su ile reaksiyona girerek asit damlacklarn oluturmaktadr. Dorudan
doruya kat paracklarn bir blm gzenekleri tkarken, suda
znebilenler sv haldeki kirleticiler gzeneklerden girebilmektedir.
Kirletici maddelerin bitkiler zerindeki zararl etkisi kirleticinin
cins ve miktar ile maruz kalma sresine bal olarak deimektedir.
izim 6.7.de fotokimyasal sisin (smog) bitki yapra zerindeki
etkisi grlmektedir. Gzeneklerden yaprak ierisindeki hava
boluklarna giren kirleticiler snger parankima hcrelerine zarar
vermekte, bunun sonuca olarak yaprak zelliini ve ilevini
kaybetmektedir.
izim 6.8.de, hava karm ierisine girmi bulunan kkrt
dioksit gaznn hem geni yaprak ve hem de ine yapraktaki etkisi
verilmitir. Olumsuz etki palisat ve snger parankima hcrelerinde
grlmektedir. Yaprakta klorofil oluumu da engellenmektedir.

162

Daha ok endstriyel retimden kaynaklanan hidrojen florr,

kaynak evresindeki bitkiler zerinde olumsuz etkiye sahiptir. izim
6.9.da bu gazn yaprak dokusu zerimdeki etkisi grlmektedir.
Hava karmnda ozon miktarnn artna bal olarak, daha ok
kent ierisindeki yeil alanlarda bulunan yeil bitkiler zarar grmektedir.
Yaprak dokusunun bozulmas ile yaprak zerinde kuru l noktalar
dikkati ekmektedir (izim 6.10.).

izim 6.6. Normal bir yaprak ve kesiti (Stern, 1962)

163

izim 6.7. Fotokimyasal sisin bitki yapraklar zerindeki etkisi

(Stern, 1962)

izim 6.8. Kkrt dioksitin bitki yapraklar zerindeki etkisi

(Stern, 1962)

164

izim 6.9. Florrn bitki yapraklar zerindeki etkisi (Stern, 1962)

izim 6.10. Ozonun bitki yapraklar zerindeki etkisi (Stern, 1962)

165

Hava kirletici maddelerin bitkiler zerindeki etkisi daha belirgin

olarak Foto 6.1., Foto 6.2., Foto 6.3. ve Foto 6.4.de verilmitir. Bu
fotoraflarda da grld gibi, hava kirletici maddeler bitkileri olumsuz
ynde etkileyerek ekonomik ve ekolojik kayplara neden olmaktadr
(Krmhan, 1978).
Hava kirlilii, zellikle biyolojik eitlilik zerindeki basks ile
yabanl yaam da etkilemekte, trlerin azalmasna ve hatta yok olmasna
yol amaktadr.

Foto 6.1. Patates yapra zerinde ozonun zararl etkisi grlmektedir.

Yapraklarn st ve alt yzeylerinde kahverengi l noktalar vardr.

166

Foto 6.2. Ozon gaznn pamuk bitkisinin yaprandaki etkisi, kzarklklar

ve krmz renkli kuru noktalar halinde grlmektedir

Foto 6.3. Ozon gaznn am aalarnn yapraklar zerindeki etkisi.

yaprak ularda kuruma ve genelde renksizleme halinde grlmektedir

167

Foto 6.4. Solda normal bir am aac ve sada kkrt dioksit gazndan
etkilenmi bir am aac grlmektedir
Otlak ve ayrlklardaki bitkilerde ar metal birikimleri bitkilerin
gelimesi zerinde etkili olduu gibi, gda zinciri kapsamnda bu bitkileri
yiyerek beslenen hayvanlarn saln da olumsuz ynde etkilemektedir.
Bunun tipik rnei olarak kurun gsterilebilir. zellikle benzine katlan
kurun bileiklerinin kurun oksitler halinde egzoz gazlar arasnda dar
atlmas ile yol kenarlarnda toprakta ve bitkilerde kurun birikimi
olduka yaygn olarak grlr. Dier taraftan, alminyum ve gbre
fabrikalarnn evresindeki otlaklarda, toprakta ve bitki bnyesinde
biriken florrl bileikler hayvanlarn iskelet sistemi zerinde tahrip
edici etkiye sahiptir. zellikle eklem blgelerinde kemiklerde meydana
gelen gevek yap dolaysyla hayvanlar yryemez hale gelmektedir.
6.3. Malzeme ve Yaplar zerindeki Etkisi
Hava kirlilii her trl malzemeyi ve yapy etkileyerek sanat
eserlerini bozar, estetik ve ekonomik deer kaybna neden olur. rnein
kire tandan yaplm ve gnmze yakn bir zamana kadar sanat

168

deerini koruyarak gelmi birok deerli sanat eseri asit yalarn etkisi
ile zarar grmtr. ou tarihi deeri olan sanat ve kltr yaplar
kirlenmi ve grselliini kaybetmitir (Foto 6.5.). Metal yaptlar
oksitlenmi ve dayanklln yitirmitir.

Foto 6. 5. Almanyada Ruhr Blgesinde 1702 ylnda kumtandan

yaplm bir heykelin 1908 ve 1969 yllarnda ekilmi fotoraflar
Sanat ve kltr eserlerinin yannda, yakn zaman nce yaplm
veya ina edilmi olan yaplar da hava kirliliinden etkilenmitir. Metalik
at malzemeleri asidik gazlarn ve asit yalarn etkisi ile korozyona
uram ve ilevlerini kaybetmitir. zellikle yerleim yerleri ierisindeki
hava kirlilii nedeniyle, binalar kirlenmekte, otomobil boyalar ve
lastikleri ypranmakta, yap malzemeleri normal koullara oranla
dayankllklarn kaybetmektedir (Krmhan ve ark., 1985).
6.4. Atmosfer, Toprak ve Su Kaynaklar zerindeki Etkisi
Atmosfer, toprak ve su olaan doal yaam ortamlardr ve bu
yaam ortamlar arasnda, yaamn olmazsa olmaz olan madde dngleri
vardr. Bu ortamlardan herhangi birinin olumsuz ynde etkilenmesi veya
belirli zelliklerinin zamanla deimesi ile doal yaamn ok nemli
boyutta etkilenecei bir gerektir. rnein oksijen, karbon, azot ve su
dngs yannda ksmen bu dngleri de kapsayan enerji dngs yaam
iin mutlak gereklidir. Bu dnglerin kopmas ile yeterli oksijen, yeterli
ve temiz su ve yeterli gda maddesi salanmas olas deildir.

169

Deiik kaynaklardan atmosfere salnan kirletici maddeler, cins

ve miktarlarna bal olarak ncelikle olumsuz etkilerini atmosferin
zellikleri zerinde gsterir. Her eyden nce atmosferi oluturan
havann karmnda nemli farkllklar meydana gelir. Kirletici
kaynaktan salnan asidik SOx ve NOx gazlar, atmosferde deiikliklere
urayarak asit yalar oluturur (izim 6.11). Asit yalar ekolojik
dengeyi olumsuz ynde etkiler (izim 6.12.). Kirletici maddeler
nedeniyle atmosferin doal gaz dengesi bozulur. rnein karbon dioksit
ve metan gibi gazlarn miktarndaki artlar sera etkisi ile hava
scaklnn artna neden olur. Hava scaklnn art ile bitkilerin su
tketimi ve kullanm (transpirasyon ve evapotranspirasyon) artar,
topraktan ve serbest su yzeylerinden daha fazla buharlama meydana
gelir, yar kurak alanlarda kuraklk, kurak alanlarda lleme grlr.
klim deiiklikleri allm doal yaam koullarn nemli lde
bozar, beklenmeyen frtnalar ve seller meydana gelir. nsan eli ile
yaplm ou yap ve tesis zarar grr. Kresel snmaya bal olarak
buzullardaki erime deniz seviyesinin ykselmesine, deniz dzeyine yakn
ykseltilerdeki tarm topraklarnn, tatl su kaynaklarnn ve yerleim
yerlerinin tuzlu su basknlarna maruz kalmasna neden olur (Foto 6.6.).

izim 6.12. Atmosferdeki kkrt dioksit miktar ile slfrik asit

oluumu arasndaki iliki nisbi nem miktarna bal olarak deimektedir

170

izim 6.11. Atmosferde asit ya oluumu ve etkisi

Foto 6.6. Sera etkisine bal olarak hava scaklndaki artlar

buzullarn erimesine neden olmaktadr

171

6.5. Hava Kirlilii ve Kresel Boyutlu Asitleme

Hava kirliliinin uluslararas boyutta ele alnmas daha eski
yllara kadar geri giderse de, bu konuda ilk nemli uluslararas ilikilerin
balangc 1970li yllarn ba olduu bilinir. Aradan geen 30 yl akn
bir sre boyunca, Birlemi Milletler evre Program (UNEP) bata
olmak zere, gelimi Kuzey Amerika ve Avrupa lkeleri sorunun nemi
zerine youn bir ekilde eilmi, birok uluslararas bilimsel toplant ile
birlikte, devlet ve hkmet temsilcilerinin katld zirve toplantlar
gerekletirilerek, protokoller ve szlemeler imzalanmtr. Dier bir
anlatmla, sorun hem bilimsel ve hem de siyasi otoriteler tarafndan
dnya kamuoyunun gndemine tanmtr.
Dnyann hangi blgesinde, hangi devletin snrlar ierisinde ve
hangi kaynaktan salnrsa salnsn, hava kirletici maddelerin, gaz ve
paracklar halinde atmosfere salmnn nlenmesi amacyla alnan
yaptrmc kararlarn uygulamaya sokulmas sonucu, kresel boyutta
salmlarn bir miktar azalm olduu, yaplan izleme almalarnn
sonularndan anlalmaktadr. Ancak, bu sonularn yeterli olduunu
sylemek olas deildir.
Avrupa Birliine aday lkelerden biri olarak Trkiyenin de taraf
olduu uluslararas anlamalar vardr. Bu anlamalar uyarnca, lkemizde
de atmosfere salnan kirletici maddelerin denetlenmesi ve denetim
sonularnn ortaya konulabilmesi iin izleme almalarnn yaplmas
gerekmektedir. zellikle ABye giri srecinde bu almalar daha da
nem kazanmaktadr. Bu nedenle, lkemizdeki tm kamu kurum ve
kurulular ile zel sektrn ve sivil toplum kurulularnn duyarll
yannda, evre gnll kurulularnn da, zellikle bilinli bir kamuoyu
oluturulmas bakmndan, duyarl olmalar gerektii herkes tarafndan
ok iyi bir ekilde bilinmektedir. Gnll kurulularda bilinli
duyarllk anlay ok nemlidir. Bunun salanabilmesi iin, gnll
kurulu ierisinde bulunan bireylerin, ilgili konularda bilgilendirilmesi
gerekir.
Yakn gemite, 2003 Mays aynda, Avrupa evre Dairesi
(European Environment Agency-EEA) tarafndan, Birlemi Milletler
Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE) himayesinde
Kievde
gerekletirilen Bakanlar Toplants iin hazrlanan Avrupann evresi:
nc Deerlendirme Raporunda; Avrupa Birliinin evre

172

mevzuatnn uygulanmasndaki kararlla bal olarak alnan nlemler

sonucunda, iklim deiikliklerine, stratosferik ozon deriiminin
azalmasna ve hava kirliliine neden olan salmlarn nemli miktarda
azald ve bu azalmann devam etmekte olduu vurgulanmtr. Bu
konuda baarya ulalmasnda, mevzuatn yrrlle girmesi ve var
olan mevzuata uyum nemli grlmtr.
evre gnll kurulularnn emsiyesi altnda, bilinli kamuoyu
oluturulmasna katk salamak amacyla, Hava Kirliliinin Uluslararas
nemi balkl bu yaz dizisinde, birinci blm olarak Hava Kirlilii ve
Asitleme konusu gndeme getirilmitir. Konunun tantmnda, sorunu
tm doal ekosistemleri zerinde birebir yaam olan skandinavya
lkelerinin deneyimleri esas alnmtr.
Asitlemenin Nedenleri
Avrupadaki asitleme olay ciddi boyutlarda hissedildiinde,
kritik yk ifadesi ortaya atlm, bu amala Avrupann bir asitlik
haritas hazrlanarak SOx ve NOx kaynaklar ve alc ortamlar
belirlenmitir. Bunun sonucunda asidik gazlarn salmnn azaltlmas
amacyla almalar yaplmtr. Alplerin kuzeyindeki Avrupann ou
alannda, 1980 ylna oranla % 70-90 orannda azalma olmutur. Hava
Kirliliinin Snrlar tesi Uzun Menzilli Tanm Szlemesi bu gerei
gndeme getirmitir. Salm miktarnn azaltlmas oranlar, kabul
edilebilir ve uygulanabilir olmaldr. Prensip olarak, 1972 ylnda
Stockholmde ve 1992 ylnda Rioda ortaya konulan esaslar, kirletici
yayan lkelere sorumluluk yklemitir. Kirleten der prensibi,
asitlemenin nlenmesinde, zellikle dou ve orta Avrupa lkelerine
nemli mali ykler getirmitir.
1987 ylna gre karlatrldnda, resmin parlak yz,
atmosferik ozon ve asitleme ile ilgili olarak, Avrupada ve Kuzey
Amerikada sorumluluun kabul edilmemesiydi. Bunun yannda sorunlar
azaltacak yeterli teknik de bilinmemekteydi. Resmin karanlk yz de bu
nlemlerin alnmasn takiben karlalacak ekonomik, sosyal ve politik
zorluklard.
1950li yllarda, doa bilimciler skandinavyann gneyindeki
gllerde balk yaamnn giderek azalmakta olduuna dikkatleri
ekmilerdi. Baz yerlerde balklarn tamamen yok olduu ifade
ediliyordu. Ancak, 1960l yllara kadar bilim adamlar bunun zel bir
etkinin sonucunda meydana geldii konusunda iliki kuramamlard.

173

Daha sonra bunun ok uzaklardan gelen atmosferik kirleticilerden

kaynaklandn ortaya koymulard.
skandinavyada on binlerce gl ve akarsu asitlemenin etkisinde
kalmt. Ayrca, milyonlarca kiinin ime suyu kaynaklarn oluturan
yer alt suyunun da asidik duruma geldii, bunun sonucu olarak da su
ierisinde zararl metal miktarnn giderek artmakta ve salk riski
yaratmakta olduu biliniyordu. Yine bilinen dier bir gerek, orta
Avrupada ve skandinavyada ormanlarn ar biimde hasar
grmesiydi. Bunun nedeninin de hava kirlilii olduu biliniyordu. Hava
kirlilii dorudan doruya insan saln etkiledii gibi bitki rtsn de
etkiliyordu. Kentlerde ve yol boylarnda zarar grm aalar baz
eylerin yanl gittiinin ak gstergesiydi. Dnya genelinde, endstri
alanlarndan ve kentlerde, motorlu tatlardan, fabrikalardan ve yakma
tesislerinden kaynaklanan kirleticilerle kar karya gelinmiti.
1980li yllarda, hava kirliliinin ormanlar zerindeki etkisi
zerinde dikkatler younlamaya balad. Tehlike sinyalleri zellikle
Bat Almanyadan geliyordu. Bu lkede hava kirliliinin etkisi ile
ormanlar giderek artan bir hzda tahrip olmaktayd. Topraklar giderek
asitleiyordu. Hava kirleticilerinin herhangi bir kaynaktan atmosfere
salmn izleyen srete, kirletici maddeler farkl kimyasallara dnerek
daha zararl olmaktayd ve bu konuda aratrmalar younlatrlmt.
Kkrtl ve azotlu gazlar asitlere dnrken, azot oksitler ve
hidrokarbonlar, bata ozon olmak zere, fotokimyasal oksitleyicilere
dnmekteydi. Ozon bitkiler iin ok tehlikeli bir oksitleyiciydi.
Fotokimyasal oksitleyiciler asidik olmadklar iin, orman tahribat
sadece asitlemeden meydana gelmiyordu, fotokimyasal oksitleyicilerin
de nemli pay vard. Daha dorusu, asitleme ve fotokimyasal
oksitleyicilerin birlikte etkisi daha fazlayd.
Bu gereklerin saptanmasn takiben, hava kirletici maddelerin
kaynaklar ve uzun menzilli tanmlar zerinde aratrmalar planland ve
gerekletirildi. Yzlerce ve hatta binlerce kilometre uzaklardaki kirletici
kaynaklardan atmosfere salnan kirletici maddeler rzgarlarla tanyor,
ormanlarn zerinde younlaarak keliyor ve ormanlara zarar
veriyordu. Avrupada baz lkeler kirletici yayan, bazlar da
kirleticilerden etkilenen alc ortam durumundayd. Bu genelleme ile, asit
yalarn, asitlemenin ve hava kirliliinin uluslararas boyutu
vurgulanyordu. Hava kirliliinden sadece bir lke sorumlu deildi. Tm

174

lkelerin ayr ayr kendi atmosferlerini temiz tutmas arzu ediliyordu.

Dolaysyla, hem kendi lkelerindeki z kaynaklarna ve hem de dier
lkelerin doal kaynaklarna zarar verilmeyecekti. Bu yaplabilirdi. Hem
yaamakta olan ve hem de gelecekte bu ortamlarda yaayacak insanlk
iin bu gerekliydi. Ulalan bilgi ve teknolojik dzey buna olanak
salyordu. Ancak, sorunun zm biraz ekonomikti. Ek masraflar
gerektiriyordu. Sorunun ortaya konulmasnda ve zm nerilerinin
gelitirilmesinde, bu sorundan en fazla etkilenen skandinavya lkelerinin
nclk ettii bir gerektir. Bu lkelere gre be temel sorunun
cevaplandrlmas gerekiyordu. Bunlar;
1. Asitleme nedir? Neden kaynaklanmaktadr?
2. Asitlemenin bilinen ve gelecekte karlalabilecek evresel
etkisi nedir?
3. Asitlemenin nlenmesi iin neler yaplabilir?
4. Asitleme sorunu neden uluslararas ilgi ve sorumluluk
gerektirmektedir?
5. Asitlemenin nlenmesi iin bugne kadar neler yaplmtr,
gelecekte neler yaplabilir?
Hava kirletici maddeler evre zerinde dorudan etkiye sahiptir.
Kkrt dioksit (SO2) ve azot oksit gazlar (NOx) atmosferde, havann
karmnda yksek deriimde bulunduunda, aalara ve likenlere zarar
verir, insan saln olumsuz ynde etkiler, yap malzemelerini andrr.
Bu nedenle evresel etkileri ekolojik ve ekonomiktir. Dorudan etkiler
daha ok kirletici kaynaklara yakn alanlarda grlr. Bu iki gaz grubu,
kkrtl ve azotlu gazlar, atmosferdeki deiik sreleri takiben slfrik
asit ve nitrik aside dnerek, kaynaklarnn ok uzana rzgarlarla
tanr ve zararl etkilerini oralarda gsterir. Bu asitler ikincil
kirleticilerdir. Yamur ve kar suyu ile birlikte toprak ve su kaynaklarnn
asitlemesine neden olurlar. Toprak ve su kaynaklarnn asitleme
miktar, asidik maddelerin etkisine kar koyma potansiyellerine gre
deiir.
Kkrtl Bileikler
Toprak ve su kaynaklarnn asitlemesinde etkili olan gazlar
kkrt dioksit ve azot oksitlerdir. Kkrtl bileikler yalarn
asitlemesinde 2/3, azotlu bileikler de 1/3 orannda sorumludur.

175

Kkrtl gazlardan, kkrt dioksit (SO2) genel olarak petrol rnlerinin

ve kmrn yaklmasndan kaynaklanmaktadr. Bu fosil kkenli yaktlar,
birka yz milyon yl ncesinden balayan srelerle bu gne
gelmilerdir. Organik maddenin yapsnda deiik miktarlarda kkrt
bulunmas doal bir srecin gereidir. Ham petrol ve kmrm kkrt
ierii olduka byk farkllklar gsterir. Ancak, az veya ok, petrol ve
kmrde deiik miktarlarda kkrt bulunmaktadr. En az kkrt, bazen
sfra yakn miktarda, yine bir fosil yakt olan doal gazda bulunur. Petrol
ve kmrdekine oranla yok denecek kadar azdr. te, petrol ve
kmrlerin yaklmas sonucu, atmosfere salnan kkrt dioksitin kayna
bu organik maddenin yapsnda yer alan kkrttr. Deiik amalarla
bugne kadar yaklm olan fosil kkenli yaktlardan atmosfere ar
miktarda kkrt dioksit yaylmtr ve halen de bu salm devam
etmektedir. Dnya zerinde halen ok miktarda petrol ve kmr
varlnn olduu bilindiine gre, bu yaktlarn yaklmasna bal olarak,
gerekli nlemler alnmad taktirde, kkrt dioksit salm artan bir hzla
devam edecektir.
Dnya zerindeki lkeler dikkate alndnda, lke baznda
atmosfere salnan kkrt miktar olduka byk farkllklar
gstermektedir. EMEP (European Monitoring and Evaluation
Programme) Avrupa zleme ve Deerlendirme Program- verilerine
gre, Avrupa genelinde, yllk kkrt salm miktar 1980 ylnda
27.030.000 ton ve 1990 ylnda 19.167.000 tondur. Buna gre, alnan
nlemlerim sonucunda on yl ierisinde kkrt salm % 29 orannda
azaltlmtr. Yine 1990 yl verilerine gre, atmosfere en fazla kkrt
salm yapan lkeler, eski Sovyetler Birlii (4.168.000 ton S), eski Dou
Almanya (2.400.000 ton S), ngiltere (1.887.000 ton S), Polonya
(1.605.000 ton S), eski ekoslovakya (1.222.000 ton S), spanya
(1.158.000 ton S), talya (1.090.000 ton S) ve Bulgaristan (1.010.000 ton
S) olarak verilmitir. Ayn yl iin Trkiyenin kkrt salm 177.000 ton
olarak verilmektedir ki, bu miktar Avrupa kaynakl toplam salmn %
1inin altndadr.
Avrupada, kinci Dnya Savan izleyen dnemde, atmosfere
kkrt yaylmnda ok hzl bir art grlmtr. Bunun nedeni, nerede
ise her yl % 10 orannda art gsteren petrol yaklmas olmutur. 1970
ylnda, 1945 ylna oranla 15 kat daha fazla petrol tketilmitir.
Eski Sovyetler Birlii dikkate alnacak olursa, 1990 yllarnn ilk

176

yarsnda atmosfere salnan kkrt miktar, yllk olarak, 20 milyon ton

dolayndadr. Bunun % 80i fosil kkenli yaktlardan, geri kalan
endstriyel ilemlerden kaynaklanmtr. Bat Avrupada en fazla kkrt
salm, bu dnemde, Federal Almanya ve ngiltere, Dou Avrupada ise
eski Sovyetler Birlii ve Polonyadr. Alnan bir seri nlem sonucu,
Avrupada kkrt salm yllara gre azalma eilimi gstererek devam
etmektedir. 1990l yllarda, Kuzey Amerikada yllk kkrt salm 12
milyon tondur, bunun 10 milyon tonu ABDye aittir. Dnya genelinde,
insan faaliyetlerine bal olarak atmosfere salnan yllk kkrt miktar 80
milyon ton olarak tahmin edilmektedir.
Kkrt salm sadece insan faaliyetlerine bal kalmamaktadr.
Aslnda, doal bir sre olan kresel madde dngs kapsamnda da
doal kkrt salm vardr. Ayrca, volkan patlamalar, denizler ve
okyanuslar, tatl su ortamlar doal kkrt salmnn kaynaklar
arasndadr. Doal olarak atmosfere yaylan kkrt miktar insan
faaliyetleri sonucunda salnan kkrt miktarna yakndr. Burada en
nemli olan bir husus, kresel boyutta bir yl ierisinde atmosfere salnan
kkrt miktarnn % 90a yakn bir blmnn Avrupa ve Kuzey
Amerikann endstrilemi blgelerinden kaynaklanmasdr. Bu miktar
doal olarak tketilebilecek atmosferik kkrt miktarnn 10 katndan
fazladr. Avrupada yalarn kimyasal zellikleri ok nceden balatlan
almalarla llmektedir. Bu analizlerin sonularna gre, 1950li
yllar takiben kkrt miktarlarnda artlar olduu, 1970li yllarda
olduka yksek ve sabit deerlere ulat ve daha sonraki yllarda
azalma eilimi gsterdii saptanmtr.
Azotlu Bileikler
Kkrtl bileiklerle birlikte, toprak ve su kaynaklarnn
asitlemesine neden olan dier grup, azotlu bileikler ve zellikle azot
oksitler (NOx)dir. Bu grupta yer alan gazlar azot monoksit (NO) ve azot
dioksit (NO2) gazlardr. Azot oksitler her trl yanma sonucu oluur.
Kkrt dioksitin oluumundan farkl olarak, atmosferdeki azot gaznn
oksijenle yapt bileiklerdir. Atmosferde, solumakta olduumuz
katmandaki hava karmnda bulunan hava % 78 azot ve % 21 orannda
oksijen iermektedir. Bu karm stldnda, azot ve oksijen birleerek
azot oksitleri oluturmaktadr. Yakma scakl arttka azot oksitlerin
oluumu artmaktadr. Bunun yannda, yaktlarda, organik maddenin
yapsnda bulunan azotun yanmasyla da azot oksitler olumaktadr. Bir

177

ok lkede azot oksitlerin en nemli kayna motorlu tatlarn

egzozudur. skandinavyada motorlu tatlardan kaynaklanan azotlu
gazlarn toplam miktar ierisindeki paynn 2/3 olduu bilinmektedir.
Kkrtl gazlara oranla, azot oksitlerin salm miktarn tahmin
etmek daha zordur. Buna ramen, 1960l yllarda, azot oksitlerin
salmnn daha nceki yllara oranla iki kat artt tahmin edilmitir.
Yaplan bu tahminlere gre, Avrupada her yl atmosfere salnan azot
oksit miktar, NO2 edeeri olarak, 22 milyon ton dolayndadr. Trafik
younluunun giderek artmas bu artta nemli etken olmutur. 1990
ylndaki art, 1980 ylna gre % 3,5 olmutur. Kkrt salmnn
denetim altna alnmas abalar, asitlemede azot oksitlerin nemini
giderek artrmaktadr.
EMEP verilerine gre, 1990 ylnda en fazla azot oksit salmna
neden olan lkeler, eski Sovyetler Birlii (4.248.000 ton NO2), ngiltere
(2.727.000 ton NO2), Bat Almanya (2.600.000 ton NO2), talya
(1.761.000 ton NO2), Fransa (1.750.000 ton NO2) olarak belirtilmektedir.
Trkiye iin bu miktar 175.000 ton NO2 olarak verilmektedir.
Atmosferik azot kirliliinde, tarmsal amalarla kullanlmakta
olan kimyasal gbreler de nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca, hayvan
gbresinin mikrobiyolojik ayrmasna bal olarak atmosfere fazla
miktarda amonyak (NH3)
salm olmaktadr. Amonyak gerekte
yalarn pHsn bir miktar ykseltmesine karn, yamur ve kardaki
amonyum iyonu (NH4+) toprak mikroorganizmalar tarafndan
dntrlerek etkisi giderilmektedir.
Ar miktarlarda kullanlan azotlu gbreler, topraktan yzey ak
sular ile uzaklatrlarak yzey su kaynaklarna ulatrlmakta ve baka
kaynaklardan gelen fosforla birlikte toplam etki oluturarak nemli su
kirlilii (trifikasyon) sorunlar oluturmaktadr. Bunun dnda, derine
ykanan azotlu bileikler yer alt sularnn kirlenmesine de neden
olmaktadr.
Dier Kirleticiler
Havann normal karm ierisinde fazla miktarda bulunmasna
karn, insan faaliyetleri sonucu giderek artmakta olan karbon dioksit
(CO2) sera etkisi oluturmas bakmndan dikkate alnmakta ve salmnn
denetlenmesi gerei zerinde durulmaktadr.
Atmosfere salnan hidrokarbonlar da olduka nemlidir. Bunlar
atmosfere girmelerini takiben deiik srelerin etkisi ile en az on farkl

178

yeni bileiin meydana gelmesine neden olarak hava kirliliinde etkili

olmaktadr.
Otomobil egzozlar, boya atlyeleri ve petrokimya tesislerinden
yaylan hidrokarbonlar atmosferde gne nn katalitik etkisi ile
fotokimyasal oksitleyicilere dnrler.
nemli bir oksidant olan ozonun miktar, 1950li yllardan bu
yana Kuzey Avrupada giderek artmtr. Bunun en nemli nedeni,
motorlu kara tatlarnn younluundaki arta bal olarak
hidrokarbonlarn ve azot oksitlerin artdr. Ozon (O3) en nemli
fotokimyasal oksitleyicilerden biridir. Dier PAN (peroksi asetil nitrat)
gibi oksidantlar bitkilere zarar vermektedir.
Asitleme
Kkrt dioksit ve azot oksitler su ile temas ettiklerinde kuvvetli
asitler olan slfrik asit ve nitrik aside dnrler. Bu durum
atmosferdeki su damlalar ierisinde oksitlerin znmesiyle meydana
gelir. Oluan asit damlalar yere ulatklarnda yamur veya kar eklinde
bitkilerle temas eder. Ancak, asidik oksitler dorudan doruya gaz
halinde de bitki rts ile temas edebilir veya havada asl olarak bulunan
kuru paracklara da balanabilirler. Asidik gazlarn bu ekilde kelmesi
kuru kelme, yalarla birlikte kelmesi ise slak kelme olarak
adlandrlmaktadr. Kuru kelme ile kelen asidik gazlar su ile temas
edince yine asitler meydana gelir.
Asitlerin tipik zellikleri, ortama hidrojen (H+) iyonlarn
salmalardr. Asitleme miktar salnan hidrojen iyonlarnn miktarna
baldr. Herhangi bir zeltideki asitlilik, hidrojen iyonlarnn
deriiminin bir gstergesidir. Asitlilik pH olarak ifade edilir.
pH = - log [H+] eklinde formle edildiinden, asitlilik arttka
pH deeri der. Dier bir ifade ile pH deerinin dk olmas asitliliin
veya hidrojen iyonlarnn fazlalna iaret eder. Ntr pH 7dir. Bu
deerin altnda olmas asidik, zerinde olmas alkalilik olarak ifade edilir.
pH deiimi logaritmik lekte olduu iin, pH deerindeki bir birimlik
azalma, hidrojen iyonu miktarnda 10 kat art gsterir. rnein, pHs 6
olan bir zeltideki hidrojen iyonlarnn miktar, pHs 7 olan bir
zeltideki hidrojen iyonlar miktarndan 10 kat fazladr. Toprak ve su
ortamlarndaki kimyasal ve biyolojik sreler ortamn pH deeri ile
yakndan ilgilidir.
pHnn ani deiikliklerine kar, toprak ve su ortamlarnda doal

179

bir mekanizma vardr. Buna, ortamn tamponlama kapasitesi ad

verilmektedir. Doal bir gl suyunda tamponlama ilevi, suda znm
olarak bulunan bikarbonat (HCO3 ) iyonlar tarafndan salanmaktadr.
Kiree zengin olan gl sularnda bol miktarda bulunan bikarbonat
iyonlar nedeniyle bu gllerin asitlemesi (suyun eki tat almas) belirli
bir noktaya kadar nlenir. skandinavyada doal gllerin sadece kk
bir blm yeterince kirelidir. Danimarka ve sve ile Norvete Oslo
dolaylarndaki baz gller bu balamda nispeten kireli saylabilir. Bu
alanlarn dndaki gller yeterince bikarbonat iyonuna sahip deildir.
Bunun sonucu olarak da asitlemeye kar olduka duyarldrlar. Bu gl
sularna dardan asidik maddeler kartnda suyun pH deeri nemli
lde azalmaktadr.
Topraklardaki pH lm sudaki lmlere oranla karmaktr.
Topran kendisi homojen bir yap ve zellie sahip olmadndan, ayrca
toprak ierisindeki kimyasal ve biyolojik sreler devam etmekte
olduundan, pH lmlerinde dikkatli olunmas gerekmektedir. lm
ekline gre farkl deerler elde edilmemesi iin, en uygun yntem olarak
nerilen, toprak rneinin belirli miktardaki saf su ile kartrlmas,
zaman zaman alkalanarak en az bir saat kadar bekletildikten sonra
pHsnn llmesidir.
Topraklarda ani pH deiimini nleyen birka sre vardr.
Toprak, farkl mineralleri ihtiva eden kayalarn anmas ile meydana
gelmi olduundan, olduka farkl mineralleri bnyesinde bulundurur.
Toprakta kalkerli-kireli- mineraller varsa, toprak pHs yksektir. Bu
topraklarda kirecin bulunuu, ortama dardan gelen asidik maddelerin
pHy aniden drmesine kar koyar. Ancak asit birikiminin miktar ve
srekliliine bal olarak pHda azalma grlebilir. Bunun sonucu olarak,
bazik-alkali- pH deerlerinde toprakta znmeden bulunan metalik
bileikler pHnn dmesi ile znmeye balar ve metaller toprak
zeltisine geer. Buna tipik rnek alminyumdur. Serbest hale geen
alminyum bitki kklerine zarar verir. Toprak derinliklerine doru
hareket halinde olan su ile yer alt suyuna ular. Benzer ekilde yzey
sularna da karr. Bu durumda gllerde varln srdrmekte olan
balklar bata olmak zere dier canllar da etkilenir.
Asitlemenin evresel Etkisi
Gller ve Akarsular zerine Etkisi
skandinavyada asitleme olay nce gllerde kendisini

180

gstermitir. Bu nedenle asitlemenin gl ve akarsulardaki etkisi ok iyi

bilinmektedir. Yzeysel su ortamlarnn asitlemesi, bu su kaynaklar ile
balantl olan topraklarla yakndan ilgilidir. Gl ve akarsular oluturan
suyun % 90 toprak kaynaklarn geerek bu ortamlara ulamaktadr.
Suyun, % 10u da dorudan doruya su yzeylerine atmosferden den
yamur veya kar suyudur. Asitlemenin ilk grld gller,
evresindeki toprak kaynaklar yeterli tamponlama kapasitesine sahip
olmayan, kiresiz topraklardr. Bu nedenle, gl suyunun tamponlama
kapasitesi de yetersiz olduundan asitleme gereklemektedir.
Norvein gneyinde, getiimiz yzyln ikinci ve nc on
yllarnda da akarsularda balk lmleri grlmtr. svein gneyinde
bulunan daha hassas gller, 1950 ve 1970 yllar arasndaki ar kkrt
salmna bal olarak asitlemilerdir. Balangta asitlemeye kar
koyu nedeniyle asitleme yava seyretmi, ancak tamponlama zellii
kaybolunca asitleme hzlanmtr. Belirli bir sre boyunca pH azalmas
devam etmi ve daha sonra asidik denge durumuna gelmitir.
Hayvanlar ve Bitkiler zerine Etkisi
Asitlemi gllerin suyu aldatc bir ekilde, temiz, parlak ve
berrak grnr. Korkutucu yan sudaki canllarn yok oluudur. Asitliin
etkisi ile balklar kaybolur, dier bitkisel ve hayvansal canl varlnda
nemli azalma grlr. Sudaki planktonlar yok olduu ve su ierisindeki
humus gln tabanna kt iin su berraktr.
Asitlemi gllerde ou su bitkisi olumsuz ynde etkilenir. Bu
sonu, sadece dorudan suyun pHsndaki azaltan kaynaklanmaz.
Suyun pHsnn dmesi ile serbest hale gelen alminyumun zararl etkisi
grlr. Balklarn yok olmasnda da, pHnn dmesiyle birlikte
alminyumun serbest hale gemesi etkili olmutur. Benzer ekilde,
sudaki kadmiyum, inko, kurun miktar da zamanla artmaktadr. Bunlar
da, alminyumda olduu gibi, su ierisindeki deriimleri belirli bir
dzeye ulatnda bitkisel ve hayvansal canllar iin zararl olmaktadr.
Herhangi bir glde meydana gelen bu istenmeyen kimyasal maddeler, su
akntlar ile bir glden dier bir gle de tanabilmektedir.
Suyun kimyasal zelliklerinde ortaya kan bu deiiklikler
biyolojik zelliklerini de etkiler. Balklarn yok olmas ile baz bcek
varlnda art olur. Bunun nedeni, bceklerle beslenen balklarn
azalmas veya yok oluudur. Bu nedenle, bir bakma, asitlemi gller
biyolojik olarak l gller deildir.

181

Gldeki asitlilik, gl besleyen su kaynaklarna ve yalara bal

olarak mevsimlik farkllklar gsterir. Gl ve akarsular asitliliklerinin en
yksek olduu mevsim, karlarn erimesini takiben asidik sularn gle
kart ilkbahardr. Bunun yannda, sonbahardaki yamurlarla da suyun
asitlilii artar.
Cva
svete, uzun bir zamandan beri cva nemli bir sorundur.
1960l yllardan bu yana, balklardaki cva birikiminin sala zarar
verecek dzeye ulam olmas nedeniyle birok gl kara listeye
alnmtr. Alnan nlemlerle gllere cval atklarn boaltlmasnn
nne geilmi, bylece sorunun az veya ok zld dnlmtr.
Ancak, sonu yle olmamtr. Aksine, zellikle besin maddesi
bakmndan yetersiz ve pHs dk olan gllerde cva miktar msaade
edilebilir deerlerin zerine kmtr. Bu cva deriimi yksek bulunan
gllerin byk bir blm atksularn boaltld yerlerden olduka
uzakta bulunan gllerdir. Kara listeye alnan gllerdeki balklar satlamaz
ve dolaysyla de yenilemez. Kara listeye alnan gller iin belirlenen
cva miktar snr deeri, balklarda 1 mg Hg/kgdr. Bu deer WHO
standartlarna gre 0,5 mg Hg/kg dr. 1990l yllarda, svete 200 gl
bu nedenle kara listeye alnmtr. Ayrca, 5.000-10.000 gln de risk
altnda bulunduu belirlenmitir. Asitleme sorunu grlmeyen baz
gllerde de, cva dzeyleri kara listeye alnma snrna yaklamtr.
Cva, insanlarda, cenin durumunda iken beyin gelimesini
engellemektedir. Bunun anlam, hamile kadnlarn cvaya kar daha fazla
risk tamasdr. sveliler daha az tatl su bal tketmelerine karn yine
de bu konuda duyarldrlar. Etinde yksek oranda cva birikmi olan
balklarn bulunduu gl sular zararl deildir. Bu sularda banyo
yaplabilir ve hatta iilebilir. Burada akla gelen nemli bir soru, sularn
iilebilmesine karn neden bu sulardaki balklarn yenmemesidir. Bunun
nedeni, sudaki cva gl ortamndaki canllar tarafndan alnarak
depolanmaktadr. Sudaki bitkiler, fitoplanktonlar, zooplanktonlar ve
bcekler cvay vcutlarnda depolar. Bu canllar daha byk hayvanlar
tarafndan yenildiinde gda zinciri boyunca vcutlarnda ar miktarda
cva birikmi olur. Su ortamnda daha ok balklarda biriken cva, balk
yiyen insanlarda ve kularda daha fazla zararl etkiye sahip olmaktadr.
Balklar cva birikiminden nadiren zarar grrler. Ancak, hemen
belirtmek gerekir ki asitlemi gllerdeki balklarda cva birikimi daha

182

st dzeylerdedir.
Asidik topraklardaki cva, dier ar metallere gre daha farkl bir
davran gsterir. Toprak zeltisine salnmas beklenirken, aksine
topraa, zellikle humusa, daha sk balanr. Humusla birlikte gl
tabanna kelebilir veya dier gl ve akarsulara tanabilir.
Sularn kirelenmesi ile balklardaki cva birikimi azaltlabilir.
Suyun pH deeri kireleme ile artrld iin canl trleri ve varlklar
giderek artar. Glde daha nceden birikmi olan cvann miktar sabit
olduundan, gl ortamndaki canl varlnn artmas ile canllardaki cva
birikimi her bir canl iin oransal olarak azalr. Bunun sonucu olarak da
balklardaki cva birikimi snr deerlerin altnda kalabilir.
Topran Asitlemesi
Topran asitlemesi sonucunda bitkilerin besin maddesi alm
nemli lde etkilenir. Asitleme, aslnda toprakta olaan bir sretir.
Bitkiler topraktan kkleri ile pozitif deerlikli besin elementlerini alrken
topraa H+ iyonlar veririler. Ayrca, toprakta bulunan organik maddenin
mikrobiyolojik yolla ayrmas sonucunda da asidik maddeler oluur.
zellikle ine yaprakl aalardan oluan ormanlarda toprak zerinde
biriken bitki artklarnn ayrmas ile topraa nemli miktarda hidrojen
iyonu karr. Ancak bunlar doal srelerdir ve topran tamponlama
kapasitesine bal olarak fazla asidik hal almazlar. Dardan farkl
kaynaklardan topraa yeni asidik maddeler ulancaya kadar bu denge
devam eder. Topraa asidik maddenin gelmesi ile, pHda, yine
tamponlama zelliine bal olarak, yava bir ekilde dmeler meydana
gelir. Asidik madde ilavesi devam ettii taktirde tamponlama kapasitesi
yeterli olamaz ve toprak asidik bir hal alr. Toprak pHsndaki de
bal olarak, toprakta bulunan alminyum ve dier toksik metaller serbest
hale geer, toprak zeltisindeki miktarlar artar. Dier taraftan,
znrln artna bal olarak, potasyum, kalsiyum ve magnezyum
gibi bitki besin elementleri de zeltiye geerek topran derinliklerine
doru ykanrlar. Bitki kk blgesinden uzaklatklar iin artk bitkiler
iin yararl durumdan karlar.
Bilim adamlar, daha nceki yllarda topraklarn tamponlama
zellikleri nedeniyle asitlemenin mmkn olmayacan sylemelerine
karn, skandinavyada topraklarn pH deerlerinde 0,3-1 birim azalma
meydana gelmitir. Baz yerlerde bu azalma 1,5 birime kadar ulamtr.
Topraklarn st 1 mlik katman asidik duruma gelmitir. Bat Almanya

183

ve Avusturyada, son 20-40 yl ierisinde, toprak pHsnda 0,3-1,5

birimlik azalma olmutur.
Toprak pHsnn dmesinden toprak canllar nemli lde
etkilenir. Toprak canllar topraa den organik artklarn ayrmasnda
nemli grev stlendiklerinden, bu canllarn azalmas veya yok olmas
sonucu, topraa den organik atklar ayrmadan uzun bir sre kalr ve
birikim meydana gelir. Ayrmann azalmas veya durmas ile bitkiler
iin mineral besin maddesi temini de yavalar. Asidik topraklarda mantar
varlnda art grlr.
Sudakine oranla topraklardaki asitleme sreci daha yava olarak
seyreder. Ancak zamanla toprakta ar metal birikimi artar ve bitki besin
maddeleri ykanarak kaybolur. Bu sorunlar gidermek olduka zordur.
Toprak kaynaklarnn bu ekilde asitlemesine neden olan asidik gazlarn
salm durdurulsa bile, topraklarn eski hallerine dndrlmesi olduka
uzun zaman alr.
Tarm Alanlar ve Tarmsal retim
ou bitkiler toprak pHsnn 6nn zerinde olmas durumunda
daha iyi geliir. Bu pH deeri civarnda, bitkilerin topraktan su ve besin
maddesi almlar ve zararl maddelerden korunmalar daha uygundur.
Tarm topraklarnda asitlemeye neden olan tek faktr atmosferik
kelme deildir. Gnmzdeki tarmsal uygulamalar da topraklardaki
hidrojen iyonlarnn artmasna yol amaktadr. rnein, topraa bitki
besin maddesi olarak azot ilavesinde amonyumlu kimyasal gbrelerlerin
verilmesi sonucu, amonyumun nitrata dnmnde nemli miktarda
hidrojen iyonu topraa gemektedir. Bu ekildeki gbreleme topraktaki
asitlemenin % 15-50 sini oluturmaktadr. Dier taraftan hasatla
topraktan uzaklatrlan biyoktle ile birlikte ar miktarda bitki besin
maddesi de topraktan uzaklamaktadr. Bunun sonucu olarak da
topraklarn tamponluk kapasitesi giderek azalmaktadr. Ancak topraklara
kire ilavesi ile pH dleri nlenebilmektedir.
Hava kirliliinin bitkiler zerindeki dorudan etkisi nedeniyle de
tarmsal retim etkilenmektedir. Ozon, birok bitkiye dorudan zarar
vererek tarmsal alanlardan alnan rnn miktarn nemli lde
etkilemekte ve kalitesini bozmaktadr. ABDde 1970li yllarn banda
yaplan tahminlere gre, ozon her yl bitkisel retimde 2-4 milyar dolarlk
kayplara neden olmutur. Bunun anlam, toplam bitkisel retim gelirinde
% 4-7 orannda azalmadr. Benzer hasar svete rapor edilmi, rn

184

kaybnn % 10a kadar ykseldii ifade edilmitir.

Ormanlar
Hava kirliliinin ormanlar zerindeki etkisi olduka farkllk
gstermektedir. skandinavyada balca iki tip orman topra vardr. En
yaygn olanlar podzollar ve kahverengi topraklardr. Podzollar genel
olarak ine yaprakl aalarla kapldr. Bu yreler olduka fazla miktarda
yamur alr. Kire bakmndan olduka fakirdir ve bitki besin maddeleri
topraktan giderek ykanmtr. Bu topraklar ksmen asidiktir. Bu nedenle
asit yalara kar olduka duyarldr. Podzollarn aksine, kahverengi
topraklarn pHs daha yksektir. Bitki besin maddesi bakmndan daha
zengindir. Bu topraklar genelde ayr ve yapran dken aalarla
kapldr. Kahverengi topraklar asit yalarla kar karya geldiinde,
topraktaki kil minerallerine bal olan alminyum serbest duruma geer
ve bylece toprak zeltisindeki deriimi giderek artar. ne yaprakl
aalarn dikilmesi ile kahverengi topraklar da zamanla podzola
dnebilir. Bunun nedeni ine yaprakl aalarn asitletirici etkisidir.
Ormanclk faaliyetleri de topraklarn asitlemesine neden
olabilmektedir. Ormandaki aa kesimleri ile birlikte, her trl bitkisel
rnn orman ekosistemi dna karlmas yoluyla bitki besin maddeleri
de orman dna karlmaktadr. Bunun sonucu olarak, mineral madde
teminindeki doal sre bozulmu olur ve topran asitlemeye kar
direnci azald gibi kendiliinden de asidik duruma gelir. Ayrca
tralama ile orman toprann zeri bitki rtsnden yoksun duruma
getirildiinde, topran yzeysel su tutma kapasitesi azalacandan,
yzeysel sular evredeki gl ve akarsulara ulaarak onlarn da
asitlemesine neden olur. Ayrca, ormanlarn gelitirilmesi amacyla
asidik zellikli kimyasal gbrelerin kullanlmas ile de toprak asitlii
artrlr.
Orman topraklarnn asitlemesi ve birok yrede aalarn zarar
grm olmas modern ormanclk faaliyetlerinin etkisi ile aklanamaz.
Avrupann, zellikle orta kesiminde, yksek miktardaki hava kirlilii,
youn olarak kkrtl ve azotlu bileiklerin kelmesi, hem ormanlara ve
hem de topraklara nemli zararlar vermektedir. Avrupada 1983 ylndan
beri orman tahribat baz lkeler tarafndan aratrlmaktadr. 1986
ylndan bu yana, ou Avrupa lkesi uluslararas ibirlii ile bir ereve
program kapsamnda sorunlar ele almaktadr. Bu programn yrtlmesi
Almanyann sorumluluuna verilmitir. Yirmi Avrupa lkesini

185

kapsayan programn beinci aamas 1990 ylnda gerekletirilmitir.

Program kapsamnda 130 milyon hektarlk ormanlk alan bulunmaktadr.
Bu alan Avrupadaki tm ormanlarn 2/3 ierisine almakta, eski
Sovyetler Birliinin Avrupadaki blmnn byk bir ksmn da
kapsamaktadr. Yaplan ett almalarndan elde edilen bilgiye gre, bu
program kapsamndaki ormanlarda grlen hasar be snf altnda
toplanmaktadr. Snflara gre hasar oranlar, 0.Snf % 0-10, 1.Snf %
11-25, 2. Snf % 26-60, 3. Snf % 60n zeri, 4. Snf l aalardr.
1986-1990 yllar arasnda gerekletirilen ettlerde, hasar dzeyleri ile
ilgili olarak yllk nemli farkllklar izlenmitir. Orman tahribatnda,
kuraklk, rzgar, don gibi doal olaylarla birlikte hava kirliliinin etkili
olduu grlmtr. Bir genelleme yaplarak, orman tahribatnn daha
ok yal aalar ve yksek yerlerdeki aalarda grld, Avrupa
genelinde, en etkili faktrn hava kirliliinin dorudan veya dolayl etkisi
olduu ifade edilmitir.
Herhangi bir olumsuz faktrn dorudan veya dolayl etkisi
altnda kalm aalardaki hasarn izleri ve belirtiler olduka ak olarak
grlr. Ancak bu zararn hangi faktrn etkisi ile meydana geldiini
sylemek ou kez kolay deildir. Herhangi bir olumsuzluk iklim,
bcekler veya hava kirliliinden kaynaklanm olabilir.
Kirli hava aalar dorudan veya dolayl olarak etkilemektedir.
Dorudan etki yapraklardaki zararlardr. Asit yalar, kkrt dioksitin
kuru kelmesi veya ozon, aa yapran koruyan mum tabakasn
andrr, yaprak dokusundaki gzeneklerde hasara yol aar. Geni ve
ine yapraklarn i dokusunda bulunan yar geirgen zarlar tahrip
ederek, aacn gaz, su ve besin maddesi dengesini bozar.
Dolayl etki, topraklarn asit yalarn etkisi ile asitlemesi
sonrasnda grlr. Topraktaki besin maddesinin azalmas nedeniyle aa
yeterince beslenemez. Ayrca, toprak zeltisinde giderek artan,
alminyum gibi zehirli maddeler aaca zarar verir. Aa kkleri hasar
grr, klcal kkler su ve besin maddesi almn gerekletiremez. Bu
ekilde giderek zayf den aalar, hastalk ve bceklere kar
dayanksz hale gelir. Bunu takiben, bir-iki scak yaz mevsiminin
kuraklk etkisi, zor k koullar ile de kar karya gelirse aalar kurur.
Farkl aa trleri, hava kirliliinin dorudan veya dolayl
etkisinden farkl bir ekilde etkilenir. Yapraklarn dken aalar, ine
yaprakl aalara oranla daha az hassastr. Bunun nedeni, geni yaprakl

186

aalarn toplam yaprak yzeyi geniliinin ine yaprakl aalara oranla

daha az olmasdr. Ayrca, her sonbaharda dklen yapraklar nedeniyle
hava kirleticilere daha az sre maruz kalmaktadrlar. ne yaprakl
aalarda ibreler nce sarms bir renk almakta, daha sonra kahverengine
dnerek kurumakta ve dklmektedir. Bitki kkleri saak klcal
uzantlarn kaybetmekte ve kk gelimesi yavalamaktadr. Aalardaki
ibrelerin boyu ksalmakta, aa gvdesindeki yllk halkalar daralmakta
ve dallar kendini tayamaz duruma gelerek sarkmaktadr.
skandinavyadaki ormanlar tm bat Avrupa iin nemlidir. Bu
ormanlar blgedeki odun meneli endstrinin ham maddesidir. sve ve
Finlandiyada orman rnlerinin % 80i ihra edilir. Balca pazarlar da
ngiltere ve Almanyadr. skandinavyadaki ormanlar retkenliklerini
srdremedikleri taktirde, retim ve ileme srelerinde nemli i
kayplar meydana gelecek ve hem ulusal ve hem uluslararas
ekonomilerde gerilemeler grlecektir. Bunun sonucu olarak sosyal ve
siyasal alkantlar ortaya kabilecektir.
Ormanlar, ekonominin tesinde, doal varlklar ve deiik
ekosistemlerdir. Doal yaam ortamlardr. Binlerce bcek ve kk
hayvan trn, saysz bitki trn, ok sayda memeli hayvan trn ve
bu trlerin varlklarn barndrrlar. klimlerin olumasnda, su
kaynaklarnn srekliliinde, topraklarn erozyonla kaybolmasnn
nlenmesinde grev stlenirler. nsanlar iin rekreasyon alanlardr. sve
ve ekoslovakyada kuruyan aalar nedeniyle yok olan ormanlarn
sonucunda toprak erozyonunun artt ifade edilmektedir.
Bitkiler zerindeki Etkiler
Hava kirliliinden sadece ormanlar veya orman aalar zarar
grmez. Dier bitkisel canllar da benzer ekillerde etkilenir. Yani,
dorudan hava kirletici maddelere, kkrtl ve azotlu kirletici gazlara ve
ozona maruz kalarak veya dolayl yolla, topraklarn asitlemesine bal
olarak, zarar grrler. Bu etkilenmede en hassas olanlar, likenler ve
yosunlardr. Bunun en nemli nedeni koruyucu parafin tabakasna sahip
olmamalardr. Likenler hava kirliliinin ok tipik gstergesidir. zellikle
kkrt dioksit gaznn etkisinin belirlenmesinde ok iyi sonu verirler.
Likenler olduka geni bir yaylm alanna sahiptir. Ormanlarda, krsal
alanlarda, kentlerde ve endstri blgelerinde de belirli koullarda
varlklarn srdrebilirler. Ancak, kentlerde ve endstri blgelerinde
hava kirliliinden zarar grme oranna bal olarak kaybolurlar. iek

187

aan bitkiler ve erelti otlar hava kirliliinden nispeten fazla

etkilenmezler. Bunun yannda, atmosferik azotu alarak kklerindeki zel
dokularnda biriktiren baklagiller, hava kirliliinden daha az etkilenirler.
En azndan topraklarn asitlemesi srecinde kaybolan bitki besin
maddesinin bir blmn kendileri karlar. svete yaplan
aratrmalarda 150 bitki trnn asitleme nedeniyle yok olma tehlikesi
ile kar karya kald grlmtr.
Hayvanlar zerindeki Etkiler
Asitlemenin etkisinde kalmayan hayvan yok gibidir. Asitli
gllerden sadece balklar kaybolmaz. Kurbaalar da doal dengenin
bozulmasndan nemli derecede etkilenir. Kk kular asitli sulardan
uzaklar. Ku yumurtalarnn kabuklarnda incelmeler grlr. Bunun
nedeni bcek yiyen kulardaki alminyum etkisidir. Asitli gllerde balk
kalmad iin balk yiyerek beslenen kularn o yrede barnmas
mmkn deildir.
Topraklarn asitlemesine bal olarak bitkilerde ar metal
birikimi grlr. Bu bitkilerle beslenen hayvanlarda da ar metal
birikimi kanlmazdr. zellikle karacierlerinde ve bbrek dokularnda
kadmiyum birikimi olduka yaygndr.
Asitliliin hayvanlar zerindeki olumsuz etkisi, daha ok bitki
rtsnn etkilenmesi ile orantldr. Bitki rtsnn eitlilii ve
zenginlii nemlidir. rnein, ormanlar nemli derecede hasar grm
ise bu ekosistemlerde barnmakta olan hayvan trleri de nemli lde
etkilenir ve ortamdan uzaklarlar. Sonu olarak, ormanlardaki etkiye
benzer ekilde, hava kirlilii dorudan ve dolayl olarak tm flora ve
faunay da etkilemektedir.
Yeralt Suyu
Yalarn ok byk bir blm yamur ve kar eklindedir.
Yeryzne den yalarn bir blm deiik yollarla yeralt suyuna
ular. Toprak yzeyinin su szdrma zelliine ve toprak katmanlarnn
geirgenliine bal olarak, yeralt suyuna ulaan su miktar deiir. Eer
topraklar yeterince geirgen deilse, toprak yzeyine ulaan su, eime
bal olarak yzey aka geer. Bylece, yeralt suyundan daha ok
akarsu ve gllere ular. Yeralt suyuna ulaan su daha sonra yeralt
suyunu besleyerek nemli su kaynaklarn oluturur. svete yaklak
olarak 8 milyon insan su ihtiyacn yeralt su kaynaklarndan
karlamaktadr. Bu yredeki ok sayda gl asidiktir. Toprak hem

188

fiziksel bir filtre grevini stlenmekte ve hem de ierisinden aaya

doru szlmekte olan suyu kimyasal olarak ntralize etmektedir. Bunun
sonucu olarak da, yeralt sular yzey sularna oranla daha az asidiktir.
Yeralt suyunun asitlemesi belirli durumlara bal olarak
gereklemektedir. En nemlisi topran asidik ya suyunu ntralize
edebilme yetenei, ierdii slfat, kalsiyum ve potasyum miktardr.
Topran tamponlama zellii yeterli deilse veya zamanla azalm ise,
toprak yzeyinden szarak alt katmanlara doru szlen su asidik
zelliini srdrd iin korozif (andrc) olabilir. Topraktaki baz
metalleri de zerek yeralt suyuna ular. Bu ekilde yeralt suyu da
etkilenmi olur. pHs der ve kimyasal zellikleri deiir. Su korozif
hale gelir. Hem ime suyu ve hem de kullanma suyu bakmndan
istenmeyen duruma gelir.
nsan Salna Etkisi
Asitli sular insan sal bakmndan risk oluturur. Suyun
asitlilik dzeyine bal olarak ierdii zehirli metallerin, zellikle
alminyum ve kadmiyum miktar da artar. skandinavyada asit
yalarn etkisinde kalm sularn pHsnn 5,2-6,4 arasnda deitii, bu
sularda fazla miktarda kurun, inko ve kadmiyum grld rapor
edilmitir.
Kadmiyum, olduka hareketli bir ar metaldir. Daha ok beyin
zarnda birikerek doku bozulmalarna neden olur. Vcudu ok yava
olarak terk eder. skandinavyada topraklardaki kadmiyum miktar
olduka fazladr. Bunun en nemli nedeni asitleme olmasna karn,
tarmsal amalarla kullanlan kimyasal gbreler de nemli kadmiyum
kaynadr.
Bakr, daha ok ocuklarda ishale neden olur. Su asidik duruma
geldiinde, bakr ieren boru ve benzeri aralar andrarak bakr alr,
bylece bakr suya karm olur.
Alminyum, yer yznn yapsnda fazla miktarda bulunur.
Topraklar oluturan mineraller ierisinde olduka sk balantlar
halindedir. Ancak asitlemeyi takiben toprak zeltisine geer. Buradan
da su kaynaklarna ular. Sudaki alminyum, zellikle bbrekler
zerinde etkilidir. Diyalizle kana karr. skelet ve beyin dokusu
zerinde olumsuzluklar oluturur. Zamanla vcuttaki birikimin artmas
ile Alzheimer ve Parkinson hastalklarna da yol at belirtilmektedir.
Kurun, benzer ekilde asitlemenin sonucu olarak sulara karr.

189

zellikle ocuklarn sinir sistemi zerinde etkilidir.

Yeralt suyunun asitlemesi ile serbest hale gelen metallerin insan
sal zerindeki etkisi, suyun metal ierii ve suyun kullanlma miktar
ve sresine baldr.
Korozyon
Hava kirlilii ou metali etkiler. Bu etki dorudan doruya hava
ierisinde bulunan asidik gazlarn etkisiyle, atmosferik korozyon
(anma) veya toprak ve suyun asitlemesi ile oluur. Baz yrelerdeki
atmosferik korozyonun nedeni, yerel olarak hava kirletici maddelerin
salmdr. Bu durumlarda hava kirliliinin etkisi, krsal alanlardan daha
ok, yerleim veya endstri blgelerinde grlr. En etkili gaz kkrt
dioksittir. Azot oksitler, ozon, asit yamur ve asidik kar da metal veya
malzeme anmasna ve bozulmasna neden olur. Demir, inko, kum ta,
kire ta, plastikler, kat, deri ve dokumalar hava kirliliinden etkilenen
malzemelerdir.
ou materyal de hava kirliliinin dolayl etkisi altndadr. Asidik
toprak ve su ile temasta bulunan demir borular, topraa gml boru
hatlar, benzeri demir ve elik yaplar, beton havuzlar korozyon etkisinde
kalmaktadr. Korozyondan etkilenme oran malzemenin anmaya kar
kaplanmas ile azalmaktadr. Binalarda, asidik sular nedeniyle anan
demir su borularnda oluan delikler nedeniyle borular su szdrabilir,
slak alanlarda kullanlan lavabo, kvet, klozet, sifon gibi gerelerde
bozulma ve renk deiiklii grlebilir. Renk deiikliinin nedeni, suda
znm olan demir ve bakr gibi metallerin kelmesi ve oksidasyon
srelerine bal olarak deiik renk almasdr. Suyun ierdii demir ve
mangan miktarna bal olarak ykanan amarlarda da renkli lekeler
oluabilir. Korozyonun neden olduu maddi zarar olduka fazladr. Ayn
zamanda salkl yaam tehdit eder. Sanat eserlerine zarar vererek
kltrel etki yapar.
Salk zerinde Dorudan Etki
Genel olarak, kirli hava, insann yaam kalitesini bozar, salk
sorunlarna ve lmlere neden olur. zellikle yerleim yerlerindeki hava
karm ierisinde ok sayda ve miktarda kirletici madde bulunabilir.
Hava kirlilii bu ortamlarda, astml insanlar, ocuklar ve yallar daha
fazla etkiler. Kalp ve dolam sistemi hastalklar, solunum kapasitesinin
azalmas en nemli etkileri arasndadr. Hava ierisinde bulunan asidik
kirleticiler ncelikle solunum sistemini tahri eder, zamanla kronik etkiler

190

gsterir. Solunum gl ekilir ve deiik doku ve organlar da hasar

grlr.
evresel Etkinin Azaltlmas
Hava kirliliinin evresel etkisini en aza indirebilmek amacyla
yaplabilecekler, sre bakmndan, ksa ve uzun dnem ierisinde
gerekletirilebilir. Ancak ksa dnemde alnacak nlemlerle yeterli
oranda baarya ulamak mmkn deildir.
Yzey Sular
Akarsu ve gllerdeki asitleme ve etkisi, ksa dnem ierisinde,
kireleme yaplarak nlenebilir. Suya kire ilavesi ile pHs
ykseltilebilir. Bylece suda znm olarak bulunan alminyum ve
dier metaller kelir, balklarn vcutlarnda biriken cva miktar
zamanla azalabilir. Asitlemenin etkisi ile su ortamlarndan uzaklam
olan bitkisel ve hayvansal canllar zamanla yaam ortamlarna geri
gelebilirler. Gda zinciri ierisinde, balklarn oalmas ile su kular da
oalr. Kurbaalar yaamlarn srdrmeye devam eder. Ancak sorun
gln dibine kmtr. Zararl maddeler beklemeye alnmtr. Bu
nedenle asit yalarn devam ettii sre boyunca kirelemenin yaplmas
gerekir. Aksi halde dibe kelmi olan kirletici maddeler tekrar yukar
karak suya karabilirler.
Kireleme her 3-5 ylda bir yaplmaktadr. 1992 ylnda svete
kireleme giderleri 28 milyon dolar olmutur. sve ve Norve bu amala
olduka fazla para harcamaktadr. Bu maddi harcamalara karn,
kirelemenin, alminyum ve ar metallerin topraktan suya szmasn
nlemede snrl kald bilinmektedir.
Tarm Topraklar
Gerek asit yalar ve gerekse topraklar zerinde yetitirilen
bitkisel rnlerin hasad ile uzaklatrlan bitki besin maddeleri ve asidik
kimyasal gbrelerin kullanlmas ile, tarm topraklar asitlemektedir. Bu
ekildeki asitlemenin ksa dnem ierisinde nlenmesinin etkin yntemi
de kireleme yaplmasdr.
Ormanlk Alanlar
Tarm topraklarndakine benzer bir ekilde, asit yalarla birlikte
orman rnlerinin hasad ile bitki besin maddelerinin uzaklatrlmas ve
asidik kimyasal gbrelerin kullanm ile asitlemi olan orman
topraklarnn da kirelenmesi gerekmektedir. Federal Almanyada
asitlemenin etkisini azaltmak amacyla youn kireleme programlar

191

uygulanmtr. Ayn ilemler svete gerekletirilmitir. Bu

uygulamalarn maliyeti olduka yksektir. Gney svete yer alan 1,4
milyon hektarlk alanda, pHs 4,7 nin altnda olan topraklarn
kirelenmesi 400 milyon dolara mal olmutur.
Yeralt Suyu
Asidik yeralt suyu, kuyu tabanna yerletirilen filtrelerle
iyiletirilebilmektedir. Dier bir uygulama olarak, kuyu evresindeki
toprak kirelenmektedir. Asidik yeralt sularnn kullanm korozyona
dayankl malzemeden yaplm borularla salanmaktadr.
Kirletici Maddelerin Salmnn Denetlenmesi
Kirletici maddelerin kaynakta denetlenerek salmlarnn ve
atmosferde
yaylmlarnn
nlenmesi,
uzun
dnemde
gerekletirilebilecek en uygun almalardr. Bu amala, en uygun yakt,
en verimli yakma yntemi, enerji tasarrufu, baca gazndan kirleticilerin
giderilmesi gibi nlemler gndeme gelmitir.
Avrupa genelinde, en nemli kkrt salm tesisleri petrol ve
kmr yakan enerji santralleridir. Kirletici salmn azaltmak amacyla,
yakma ncesi, yakma esnasnda ve yakma sonrasnda alnabilecek
nlemler vardr. Yakt seiminde, dk kkrt deerine sahip olan
yaktlar tercih edilebilir. Piyasalarda % 0,5 orannda, olduka az miktarda
kkrt ihtiva eden kmrler vardr. Ancak bu gibi yaktlarn doal
depolama miktar snrldr. Bu nedenle, teknik olarak yakttan kkrt
giderilmesi gndeme gelmektedir. Bir kkrt giderme yntemi olarak,
ncelikle kmr tlmekte, fiziksel olarak en hafiften en ara doru
ayrlmaktadr. Bu yntemle kkrt miktar yar yarya azaltlmaktadr.
Petrolde de kkrt giderimi mmkndr. Kkrt miktar % 3den % 1e
indirildiinde, uzaklatrlan her ton kkrt bana maliyeti 700 dolara
ulamaktadr.
Dier taraftan, kkrt, eski tip veya akkan yatakl yakma
tesislerinde kire ilavesiyle de tutulabilmektedir. Kkrtn byk bir
blm kire tarafndan tutulmakta ve klle beraber alnmaktadr. Bu
yntemde maliyet fazla deildir.
Yanm baca gazlarndan kkrt giderilmesi amacyla yeni
teknikler gelitirilmitir. Bunlar genel olarak slak/kuru yntemlerdir.
Asidik dumana slak kire pskrtlmekte ve kuru olarak kkrt
alnmaktadr. Kmr ve petrol tesislerinde kullanlabilen bu yntem
olduka uygulanabilir ve pahal olmayan bir yntemdir. Bu ilemle

192

kkrt miktar % 90 orannda azaltlabilmektedir. Yeni kurulan termik

santrallerde mutlaka kkrt giderme ilemi uygulanmaktadr.
Termik santrallerden atmosfere salnan azot oksit gazlar yakma
ynteminin iyiletirilmesi ile azaltlabilmektedir. Bunun iin yakma
sresinin ve yakma scaklnn azaltlmas gerekmektedir. Bylece NOx
salm % 20-80 orannda azalmaktadr. Bu amala Japonlar tarafndan
gelitirilen yeni teknolojik uygulamalarla azot oksitler % 85 orannda
azaltlabilmektedir. Bu yntem, azot oksit gazlarnn azot ve suya
dntrlmesini esas almaktadr.
skandinavyada azot oksit gazlarnn % 60 motorlu tatlardan
kaynaklanmaktadr. Trafik younluunun ve hz snrnn azaltlmas, bu
snrlamaya uyum salanmas, katalitik konvertrlerin (katalitik
dntrc) yaygn kullanm ile azot oksit salm azaltlabilmektedir.
Ayrca, uzun dnemde, enerji tasarrufu, enerji retiminde
verimliliin artrlmas, toplu tamacln yaygnlatrlmas, enerji
retiminde temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm orannn
artrlmas ile asidik gazlarn salm nemli lde azaltlabilecektir.
Kritik Kirlilik Yk
Son yllarda, zararl olma eii olarak kabul edilebilecek kirlilik
miktar ile ilgili seri almalar yaplmtr. Bu almalarla kritik kirlilik
yk terimi ortaya atlmtr. Bu terim, kirleticilerin evre, insan sal
ve dier materyallere zarar vermeyen st snr olarak kabul edilmitir.
1988 ylnn ilkbaharnda, kritik kirlilik yk ilgili iki uluslararas
konferans dzenlenmitir. Birinci konferansta kkrtl ve azotlu
kelmeler ele alnmtr. kinci konferansta da kkrt dioksit, azot
oksitler ve ozonun atmosferik dzeyi zerinde durulmutur.
Kkrt kelmeleri iin kritik yk, en yksek miktar olarak, 3 kg
S/ha olarak belirlenmitir. Eer kkrt kelmesi bunun zerinde olursa,
duyarl ou orman topraklar ve yeralt su sistemi uzun sreli asitleme
ile kar karya kalmaktadr. Bu eik dzey, svein ormanlk alanlarna
kelen 15-30 kg S/halk miktarla karlatrldnda sorunun ne kadar
nemli olduu grlr. Kkrt kelmelerinin en fazla olduu orta
Avrupada bu miktar 100 kg S/haa ulamtr. Bu hassas alanlarn
asitlemenin etkisinden kurtarmak iin kelmenin % 80-90 orannda
azaltlmas gerekmektedir.
Azotlu bileiklerin kelmelerinde kritik ykn belirlenmesi
olduka zordur. Kritik azot yk, ekosistemin retim kapasitesine,

193

topraktaki mikroorganizmalarn faaliyetine ve bitki rtsnn

eitliliine ve miktarna baldr. Bu karmak duruma ramen, kritik
azot yk 3-15 kg N/ha/yl olarak belirlenmitir. Daha duyarl
ekosistemler iin bu snrlamann 3-10 kg/ha olmas kabul edilmitir.
Orta Avrupa lkelerinde gerek azot kelmesi 30-40 kg N/haa
ulamtr. svete bu miktar 20-30 kg N/ha, Hollandada ine yaprakl
aa ormanlarnda 100 kg N/ha dzeyine kmtr. Bu snrlamalar
dikkate alndnda, doal alanlarda azot kelmesinin % 50-75 orannda
azaltlmas gerekmitir.
Kkrt dioksit iin, havadaki kritik miktar, yllk ortalama olarak
20-30 g/m3, gnlk st snr ise 70 g/m3 dr.
Bitkiler ozonun zararl etkisine kar daha duyarldr. Bu nedenle
bitki gelime dneminde, yani yaklak olarak yln alt aylk dneminde,
O3 miktar 50 g/m3 deerini amamaldr. Ozonun etkisi dier gazlarda
da olduu gibi, havadaki karm ve maruz kalma sresi ile yakndan
ilgilidir. Ayrca, dier kirletici gazlarn ortamdaki varlklar ve miktarlar
ozonun etkisini artrmaktadr.
Azot oksitler, kkrt dioksit ve ozona oranla bitkiler iin daha az
zararl olarak bilinir. Ancak, NO2 (azot dioksit) NOya (azot monoksit)
oranla daha zararldr. Yllk ortalama miktar 30 g/m3 ve 4 saatlik st
deeri de 90 g/m3 olarak belirlenmitir.
Verilen bu snr deerlerine karn, srdrlmekte olan aratrma
almalaryla bu kritik yklerin daha aaya ekilmesi gerei
grlmektedir.
Uluslararas Boyutta Asitleme ve nlemler
skandinavyann byk bir blm olduka ince ve kire ihtiva
etmeyen toprak tabakas ile kapldr. Bu nedenle toprak ve su kaynaklar
asitlemeye kar olduka duyarldr. Daha ok batdan ve gney batdan
esen rzgarlar, kuzey Avrupa zerinden geerek bu blgeye ok miktarda
hava kirletici madde getirirler. Ancak asitleme sadece bu yrenin sorunu
deildir. skoyada, Hollandada ve eski ad ile Bat Almanyada da
asidik gller vardr. Orman tahribat ou Avrupa lkesinde de meydana
gelmitir. Kirli hava Venedik ve Londra gibi Avrupa kentlerindeki tarihi
eserler zerinde de etkisini gstermitir.
Hava kirliliinin dnyann sadece bir blmn etkilediini
sylemek mmkn deildir. Endstrileme ve yakt tketiminin giderek
artmas ile orantl olarak kkrt salm ve yaylm artmtr. Bu nedenle

194

hava kirlilii ve etkileri dnyann birok yresinde hissedilmitir.

Brezilyada, Gney Afrikada, Hindistanda ve gney Asyada da hava
kirliliinin etkileri grlmtr.
Her hangi bir lkenin hava kalitesi bir baka lkeden salnan
kirleticilerden etkilenir hale gelmitir. Bu nedenle her lkenin kendisine
ait
salm denetlemesi ve azaltmas gerekmektedir. Bunun iin
uluslararas ibirlii gerek zm getirecektir.
1960l yllarn sonunda, skandinavyal bilim adamlar kendi
lkelerinde zararl etkileri olan kirletici maddelerin, zellikle kkrt
dioksitin, orta Avrupa ve ngiltereden gelmi olduu konusunda ayn
grteydiler. 1972 ylnda, Stockholmde gerekletirilen Birlemi
Milletler nsan evresi Konferansnda sve Hkmeti tarafndan hava
kirletici maddelerin snrlar tesi tanm ile ilgili bir rapor sunmutur.
Bu rapor genel bir ilgi grmtr. Konferansta herhangi bir lkenin dier
lkelere zarar vermeyecek ekilde faaliyetlerini dzenlemeleri gerei
konusunda bir karar alnmtr.
Birlemi Milletler bu konuya giderek daha fazla nem vermitir.
1970li
yllarda
kirleticilerin
uluslararas
hareketi
zerine
skandinavyada yeni projeler ve aratrma programlar gelitirilmitir.
Bunlardan biri, EMEP (European Monitoring and Evaluation
Programme) idi. Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonunda
(ECE-United Nations Economic Comission for Europe) yer alan 25
lkede 90 lm istasyonu kurulmutur.
1979 ylnda, nemli bir politik gelime olmutur. ECE
lkelerinin katlm ile Cenevrede yaplan evre Bakanlar toplantsnda
ilk nemli kararlar alnmtr. Bu toplantya ECE lkelerinin
temsilcilerinin yannda, Kuzey Amerikadan da katlmlar olmutur. 34
lkenin katld bu toplantda, Hava Kirliliinin Snrlar tesi Uzun
Menzilli Tanm (Convention on Long-Range Transboundary Air
Pollution) anlamas imzalanmtr. Anlama, Aralk 1982ye kadar
yeterli sayda lke tarafndan kabul grmemitir. Ancak 16 Mart 1983
tarihinde uygulanabilir duruma gelebilmitir. Bu anlama lkelerin
kirletici madde salmlarn azaltmalarn istemekteydi. Genel ilkeler
olarak, lkelerin bireysel sorumluluklarn ne karmakta ve en uygun
teknolojileri kullanmalarn nermekteydi.
1982 ylnn yaznda, Stockholmde asitleme ve etkileri zerine
bir uluslararas konferans dzenlendi. Bu konferansn temel amac,

195

uluslararas boyutta bir koordinasyon oluturulmasyd. Aslnda bu, ayn

zamanda srdrlen iki konferans halindeydi. Birincisi, farkl lkelerden
gelen bilim adamlarnn toplants, ikincisi ise, ilgili deiik lkeleri
temsilen katlan bakan ve st yneticilerin toplants idi. Bu konuda ilk
kez konferansa katlan bilim adamlar, yneticiler ve siyasetiler arasnda
uyum salanyor ve birlikte kararlar alnyordu. Bu toplantlarda ulalan
ortak grler:
*Kkrt kelmesi iin snr deer (kritik yk) 0,5 g S/m2/yl (5
kg S/ha/yl) olmaldr,
*kelmenin mmkn olduu kadar azaltlmas evrenin
korunmas bakmndan nemlidir,
*Hava kirleticilerin salmn nleyecek teknikler ticari olarak
mevcuttur,
*Koordinasyon programlarnn hazrlanmasnda kkrt dioksitle
birlikte azot oksitler de dikkate alnacaktr,
* Mevcut olan en uygun teknik ve teknolojilerin kullanlmas
gerekmektedir.
Bilim adamlar ve aratrmaclar tarafndan ne srlen grler,
tehlikenin ulat boyutlar dikkate alnarak, toplantya katlan
politikaclar tarafndan da kabul grmtr.
1983 ylnn ilkbaharnda, Stockholm Konferansnn sonular
dikkate alnarak, 4 Kuzey Avrupa lkesi (sve, Norve, Danimarka ve
Finlandiya) birlikte bir proje nerisi sundular. Bu proje teklifi, ECE
lkelerinin 1980 yl kkrt salmlarnn esas alnarak 1993 ylna kadar
salmlarnn % 30 orannda azaltlmasn amalanmaktayd. Bu teklif
Bat Almanya, svire, Avusturya ve Kanada tarafndan desteklendi.
Proje nerisini kabul eden lkeler, daha sonra,Yzde Otuz Kulb
olarak adlandrlmtr.
SO2 Protokol
1984 ylnn yaznda, ECE lkelerinin evreden sorumlu
bakanlar Mnihte bir araya gelerek kkrt salmnn % 30 orannda
azaltlmas iin bir anlama yaptlar. Bir yl sonra Helsinkide, 21 lkenin
evre bakanlar bu dokman imzaladlar. Dier 14 lke bu dokman
imzalamad. Polonya, ngiltere, ABD bu lkeler arasndayd. Polonya ve
baz gney Avrupa lkeleri iin ekonomik engeller vard. Ancak, ABD
ve ngiltere, balangta ayn grlere katlm olmalarna karn, hava
kirliliinin yaylm, kelme etkileri, alnacak nlemler gibi konular

196

zerinde daha fazla aratrma yapmann gerektiini ileri srdler.

ngiltere biraz daha ileri giderek, hedeflenen indirim orannn ve
zamannn bilimsel verilere dayanmadn ileri srmtr. Daha sonra
dokman 16 lke tarafndan da imzalannca, kkrt protokol 2 Eyll
1987 tarihinde yrrle girmitir.
NOx Protokol
1 Kasm 1988 tarihinde, 25 lke Bulgaristann bakenti Sofyada
NOx snrlandrlmas ile ilgili bir szleme imzaladlar. Bu protokolde,
esas olarak, salnan NOx miktarnn 1994 ylna kadar 1987 ylndaki
salm dzeyinde tutulmas istenmekteydi. Dier bir ifade ile, gerek bir
azaltma yerine, 1987 ylna oranla artn nlenmesi neriliyordu. Bu iin
ilk basamayd. kinci basamak olarak, NOx miktarnn 1987 ylndaki
salma gre azaltlmas yoluna gidilecekti. Bu ikinci basamak almalar
1996 ylndan sonra ele alnacakt. Yeterli sayda lkenin protokol
imzalamasyla 14 ubat 1991 tarihinde yrrle girdi.
NOx protokoln imzalamalarna karn 12 lke, 1998 ylna
kadar NOx miktarn % 30 orannda azaltabileceklerini taahht
edemiyordu. Bu lkeler; Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya,
Fransa, Federal Almanya Cumhuriyeti, talya, Lihtentayn, Hollanda,
Norve, sve ve svire idi.
Sofya toplantsnn nemli olan dier bir kts, iki yeni alma
grubunun oluturulmasdr. Birinci grup, hidrokarbonlardan (VOCvolatile organic compounds-uucu organik bileikler) sorumluydu. Bu
grup VOClerin salmn ve bununla ilgili olarak ozon gibi fotokimyasal
oksitleyicilerin olumasn azaltmak amacyla szlemeye esas olacak bir
taslak protokol metni hazrlayacakt. Dier grup ise, azaltma stratejileri
alma grubu idi. Bylece kritik yk yaklamnn yaygnlatrlmas
salanacakt. Bu gruba verilen bir dier grev de, 1993 ylndan sonra
sresi dolacak olan Helsinki kkrt protokolnn devamn salayacak,
kkrt salmnn azaltlmasn esas alan yeni bir protokol almasn
yapmakt.
Uucu Organik Bileikler (VOC) Protokol
yl sren grmeleri takiben, 19 Ekim 1991 tarihinde,
Cenevrede 21 lkenin imzalamas ile, uucu organik bileikler protokol
yrrle girmitir. zellikle ozonun evresel etkisinin en aza
indirilmesi amalanmaktayd. Protokol imzalayan ou lkeler, 1988
ylndaki seviyeyi esas alarak 1999 ylna kadar salmlarn % 30

197

orannda azaltmay kabul ediyordu. lke (Norve, Kanada ve

Ukrayna) kendi lkelerindeki baz zel alanlarda -troposferik ozon
ynetim alanlar- azaltma orann % 30la snrladlar. Az miktarda
kirletici salmna neden olan baz lkeler bu snrlamay sadece soutucu
olarak kullanlmakta olan gaz salmlar iin uygulamay kabul ediyordu.
Ayrca, 1988 yl salm miktarlar yerine en son salm miktarnn esas
alnmasn neriyordu.
nlemlerle lgili almalarn Sonular
Kkrt Dioksit
1993 ylna kadar, son on yl ierisinde Avrupada kkrt salm
% 25 orannda azaltlmtr. Bunun sonucu olarak skandinavyada kkrt
kelmesinde nemli miktarda azalma grlmtr. Baz Avrupa lkeleri
kkrt salmlarn azaltma konusunda duyarl ve kararldr. Geri kalanlar
ise yle veya byle kkrt salmlarn azaltma abas ierisine girmitir.
Alnan kararlar uyarnca, sl gc 50 MWdan daha byk olan s
santralleri, 1980 yl esas alnarak, 1993 ylna kadar kkrt salmlarn
% 23, 1998e kadar % 42, 2003e kadar % 58 orannda azaltabilecek
planlamalar yapmlard. Gerekten de 1980 ylna oranla 1990 yl
ortalarnda, skandinavyada kkrt kelmesinin % 30 orannda azald
tahmin edilmitir.
1980li yllarda, Uluslararas Uygulamal Sistem Analizleri
Enstits (The International Institute for Applied Systems AnalysisIIASA), Avusturyada RAINS (Regional Acidification Information and
Simulation) olarak adlandrlan bir bilgisayar modeli gelitirerek
Avrupada asitleme olayn aratrmtr. Bu model, ou Avrupa lkesi
iin, asitleme zerinde etkili olan, enerji kullanm, salm faktrleri,
denetim teknolojileri, tanma, kelme, kkrtl ve azotlu bileiklerin
evresel etkileri gibi faktrleri kapsamtr.
Bu almalar takiben, kirletici maddelerin salmlarn azaltc
senaryolar hazrlanmtr. Bu senaryolardan biri, toplam olarak Avrupa
iin, 1980 ylna gre 2000 ylnda SO2 salmn % 18 orannda
azaltabilmekteydi. Bu model, lkelerden alnan verileri esas alarak
almaktayd. Bat Avrupadaki baz lkeler gneydeki ve doudaki
Avrupa lkelerine oranla SO2 salmlarn daha fazla azaltabilecekti. Baz
lkelerde ise, rnein, Yunanistan, Trkiye, Yugoslavya
ve
Romanyada, bu senaryolara gre salmlarn artmas bekleniyordu.
Dier bir senaryo da, her lke iin (The Best Available

198

Technology BAT) en uygun teknolojilerin kullanlmas ile kkrt

salmlarnn azaltlmas potansiyelini ortaya koymay amalamt.
Senaryonun uygulanmasn takiben, Avrupann kkrt salmnn % 80
orannda azaltlabilecei grlyordu. BAT senaryosunun uygulanmas
yllk olarak 85 milyar DM gibi byk bir harcamay gerektiriyordu. lk
senaryo ise 12 milyon DMye mal olmaktayd. En iyi teknolojinin
kullanlmas ile elde edilecek sonu olduka baarl olacakt, ancak
Avrupada kii bana 100 DMlik bir maliyet getirmekteydi.
Azot Oksitler
Daha nce de akland gibi, azot oksitlerin salm konusunda
yeterli veri yoktu. Ancak mevcut salmn % 50sinin bat Avrupa
lkelerindeki benzin ve mazot yakan motorlu tatlardan kaynakland
tahmin ediliyordu. Enerji retimi ile salm toplam miktarn % 30u
dolayndayd. Bunun ou da kmr yakan tesislerden kaynaklanyordu.
Azot oksitlerin motorlu tat trafiine bal olarak salm lkeden
lkeye deimekteydi. Motor zellikleri, yakt cinsi, egzoz gaznn
temizlenmesi iin alnan nlemler azot oksit salm zerinde etkili
olmaktadr. Dk hzla seyreden otomobiller daha az azot oksit yayarlar.
Ayrca iki zamanl motorlarn azot oksit salm drt zamanl motorlara
oranla daha azdr. Bu sorunun azaltlmas iin silindir hacmi 2 litrenin
zerinde olan otomobillerde en iyi teknoloji uygulamalar kapsamnda
yollu katalitik konvertr kullanm gerekecekti.
1989 ylnda, bata Danimarka olmak zere Hollanda, Federal
Almanya Cumhuriyeti, Yunanistan ve dier baz lkelerin basklar
sonucu, EC lkelerinin bakanlar 1989 ylnda daha etkili nlemlerin
alnmasn ve standartlarn yrrle girmesini kabul ettiler. Bu
standartlar ancak 1993 ylnda yrrle girebildi.
Mazotlu ar vastalarda NOx salmn azaltlmas iin henz etkili
iyi bir yntem yoktur. Ancak bu vastalarda da NOx salmnn % 50
orannda azaltlabilmesi iin turbo, i soutucu kullanm ve motor
deiiklii gerekmektedir. Kamyon ve otobslerden salmlarn
azaltlmas iin dier yollar, yakt kalitesinin gelitirilmesi, mazot yerine
benzin, gaz veya alkol yaktlarn kullanlmas gereklidir. Bu yaktlar
kullanan aralar yollu katalitik konvertrlerle uyumlu olmaldr.
Model almalar ile ortaya konulan dier bir gr, fabrikalarda,
enerji retim tesislerinde ve ulam hizmetlerinde daha uygun
teknolojilerin kullanlmasdr. Temiz yakt tketimi, temiz enerji

199

kaynaklar, hz snrnn dlmesi, demiryolu tamaclnn

gelitirilmesi, toplu tamacln zendirilmesi gibi nlemlerle salmlar
arzu edilen dzeylere indirilebilecektir.
nsan ihtiyalarnn karlanmas ve yaam kalitesinin giderek
ykseltilmesi amacyla, doal kaynaklarnn kullanmna bal olarak
meydana gelen hava kirlilii sorunu, sadece bir lkenin veya dnya
corafyasnda bir blgenin sorunu olmaktan teye nem tamaktadr.
Hava kirlilii sorunu dnya zerinde yaamakta olan tm canllarn ve
tm varlklarn sorunu haline gelmitir. Sorunun boyutlar ve etkileri
giderek artmaktadr. Bugne kadar yaplan bilimsel almalarn
sonular, tm insanlar ve devletleri, uluslararas kurulular bu konuda
daha duyarl olmaya davet etmektedir.
Hava kirlilii snr tanmayan, bir lke zerindeki hava
katmanlar ile yzlerce ve binlerce kilometre uzaklardaki dier lkelerin
atmosferine tanarak zararl etkisini gsteren kresel bir sorun haline
gelmitir. Dorudan ve dolayl etkileri bakmndan, bugn olduu kadar,
gelecek dnemlerde de, canl ve cansz varlklar olumsuz olarak
etkileyebilecek bir zellik tamaktadr. Stratosferik ozon tabakasnn
incelmesi, iklim deimeleri, kuraklk, lleme, toprak ve su
kaynaklarnn asitlemesi, ormanszlama gibi etkiler giderek belirgin
hale gelmektedir.
Sorunun zm uluslararas boyutta, daha ciddi yaklamlarla
ele alnmaldr. zellikle Birlemi Milletler rgt bu konuda daha
gl bir yapya kavuturulmal, bu konuda alnan uluslararas kararlara
ve szlemelere uyum zorunlu hale getirilmelidir. Kirleten der prensibi
yerine, kirletmenin kesinlikle nlenmesi ilkesi dikkate alnmaldr.
Ekonomik zorunluluklar nedeniyle gerekli nlemleri alamayan, geri
kalm ve gelimekte olan lkeler, oluturulacak fonlarla
desteklenmelidir.

200

7. BLM
HAVA KRLLNN KONTROL

Hava kirlilii denetimi veya kontrol, evresel etkisi olabilecek

uygulamalardan kaynaklanacak kirletici maddelerin oluumunun
nlenmesi, tutulmas veya zararsz hale getirilmesidir. Hava kirliliine
bir sistem yaklam ile bakldnda, sistemin temel eleman olarak,
kirletici kaynak, tayc ortam ve alc ortam grlr. Etkili bir denetimin
yaplabilmesi iin bu temel sistem elemanlarnn sras ile gzden
geirilmesi gerekmektedir (izim 7.1.).
Alc ortam, canl ve cansz varlklar bulunduklar veya
barndklar ortamdr. rnein, ierisinde her trl bitkisel ve hayvansal
canly barndran ormanlar, insan yerleimleri olan ky, kasaba ve

201

kentler, tarihi eserler, meralar, tarm alanlar, endstri blgeleri alc

ortamlardr. nk buralarda, insanlar, bitkiler, dier canllar ve cansz
varlklar bulunmaktadr.

KRLETC
KAYNAK

TAIYICI
ORTAM
ALICI
ORTAM

izim 7.1. Hava kirlilii sisteminde temel elemanlar

Hava kirletici maddelerin etkisi ile yaam ortamlarnda bulunan
tm varlklar olumsuz olarak etkilenmektedir. Hava kirliliinin olumsuz
etkisinden korunmak iin alc ortamlarda gerekli nlemler ileri
srlebilir. rnein, hava kirliliinin youn olarak grld gnlerde,
belirli yerlerde ve belirli saatlerde insanlara gaz maskesi takmalar veya
sokaa kmamalar, asit yalardan etkilenmi, anm ve rm
metalik at kaplamalar yerine korozyona dayankl farkl metaller veya
at kaplamalar, kkrt dioksitten daha fazla etkilenen aa trleri yerine
dayankl trler nerilebilir. Kent ierisindeki veya bir endstri blgesi
yaknndaki yeil alanlarn veya tarm topraklarnn korunmas iin rt
ile kaplanmas dnlebilir. Hava kirliliinden etkilenecek kulara ne
yapmak gerekir? Her birine birer gaz maskesi mi takmal? Ancak
bunlarn hi birisi uygulanabilir deildir. Ekonomik deildir. O halde
hava kirletici maddelerin evresel etkisini azaltmak veya nlemek iin
alc ortamlarda fazlaca bir eyler yapabilmek olas grlmemektedir.
Hava kirlilii kapsamnda deerlendirildiinde, kirletici
maddeleri tayc ortam atmosferdir. Herhangi bir kirletici kaynaktan

202

atmosfere salnan sv, kat ve gaz halindeki kirletici maddeler,

meteorolojik faktrlere bal olarak farkl davranlar gsterir.
Rzgarlarn etkisi ile kaynaktan ok uzaklara ve hava ortamnda
dalarak yaylabilir, deriimleri azalabilir veya durgun hava ortamnda
birikerek deriimleri artabilir. Gne nn etkisi altnda havann nemi
ve dier gaz ve paracklarla kimyasal ve fotokimyasal yollarla
deiiklie urayabilirler. Atmosferde, lmcl fotokimyasal sis (smog)
ve asit damlacklar oluabilir. Bu durumda hava kirliliini gidermek
amacyla atmosferdeki tanma, younlama ve deiimlerin nne
gemek gerekir. Bu da olas deildir.
Hava kirlilii sisteminin dier eleman kirletici kaynaktr.
Kirletici kaynaklar; noktasal, izgisel ve alansal kaynaklar olarak
gruplandrlabilir. rnek olarak, herhangi bir termik santral, bir fabrika
veya bir baca tek bana bir nokta kaynaktr. Motorlu kara tat trafiinin
ok youn olduu kentii veya kentler aras yollar izgisel kaynaklardr.
Hava kirliliinin youn olarak yaand bir yerleim biriminin tm ve
ok sayda fabrikay kapsayan bir sanayi blgesi alansal kirletici
kaynaklardr. Dolaysyla kirleticilerin kaynakta denetimi denildiinde,
kirlilik kaynaklarnn tek tek ele alnmas zorunluluu vardr. Kent
ierisindeki motorlu kara tatlarnn her biri veya s merkezi, kalorifer
tesisi ve stma amal soba bacalar ile birlikte kent ierisindeki frn,
hamam, kk lekli sanayi birimlerinin tek tek incelenmesi
gerekmektedir (izim 7.2.).
Ayn dnce sanayi blgeleri ve izgisel kaynak iin de
geerlidir. Yani tm kirletici kaynaklar, birer birer deerlendirilmelidir.
Bu kirletici kaynaklarn zellikleri birbirine ok benzeyebilir
veya ok farkl olabilir. Benzer zellikli olanlar iin ortak zmler
retmek mmkndr. rnein, Ankaradaki hava kirliliinin
giderilmesinde olduu gibi, kirleticilik zellii fazla olan kmr, fuel-oil
veya kalorifer yakt yerine doal gazn yakt olarak kullanm ile ok
saydaki kirletici kaynak iin ortak zm retilmitir. Bunun nedeni, ev,
apartman ve iyerlerindeki s retiminin benzer yntemlerle
yaplmasdr.
Buna dier bir rnek olarak btn otomobiller iin kurunsuz
benzin uygulamas gsterilebilir Ancak, bu zm yntemlerinin farkl
zellikteki her kirletici kaynak iin uygulanmas dnlemez.

203

izim 7.2. Yerleim yerlerinde deiik kaynaklardan salnan kirletici

maddeler ve rzgar dorultusundaki tanmas
Sonu olarak, hava kirlilii denetiminde, kirletici maddelerin
atmosfere salnmadan nce tutulmas ve giderilmesi esastr. Bunun
yannda kirletici yaymayan retim sreleri kullanlabilmektedir. Ayrca,
bata yakt olmak zere, retim srecinde evre dostu teknolojiler tercih
edilebilir. Herhangi bir retim sreci sonunda evreye yaylma riski
tayan bir kirletici madde, belirli bir sreci takiben ekonomik yarar
salayan baka bir maddeye de dntrlebilir.
7.1. Ev ve yerlerinden Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol
nsanlarn youn olarak yaamakta olduu yerleim birimlerinde,
tek tek yaklan soba veya benzeri stma elemanlar, toplu stmaya
ynelik kalorifer tesisleri veya bir merkezden stma (merkezi stma
tesisleri) hava kirlilii zerinde etkilidir. zellikle stmaya gereksinim
duyulan, genel olarak Ekim-Nisan aylarnda, youn olarak da Kasmubat aylarnda, bacalardan yerleim birimi atmosferine salnan kirletici
maddeler youn hava kirlilii sorunlarna neden olmaktadr. Kirletici
maddelerinin salmna neden olan etmenler olduka fazladr. Bunlara

204

rnek olarak, yaktn cinsi ve kalitesi, kullanlan yakma kazan veya soba
teknolojisi, yakma yntemi, binalarn mimari zellikleri, inaat kalitesi,
s yaltm kalitesi, baca ve at zellikleri saylabilir. Ayrca, kirletici
maddelerin salmn azaltc toz, kurum ve gaz tutucularn bulunup
bulunmad da nemlidir. Bu etmenlerin bir blm ok ekonomik
olarak ynetilerek hava kirletici maddelerin salm azaltlabilir (Foto 7.1.
ve Foto 7.2.).
Ev ve iyerlerinden atmosfere salnan kirleticiler, genel olarak,
kkrt dioksit, azot oksitler, karbon monoksit, yanmam hidrokarbonlar
ve paracklar olarak verilebilir. Doal olarak, bu kirletici maddelerin
yannda karbon dioksit de salnmaktadr. nemli bir sera gaz olan
karbon dioksitin iklim deiimleri zerindeki etkisi dikkate
alnmadnda, imdilik, kirletici olarak dnlmemektedir. Ancak,
uluslararas anlamalar gerei olarak karbon dioksit gaznn salmnda
snrlamalara gidileceinden, stmada fosil kkenli yaktlarn
kullanmnn zamanla azaltlmas gerekmektedir.
Istma amal tketimde yakt seimi olduka nemlidir. zellikle
kat, sv ve gaz yaktlarn seiminde, yaktn fiziksel ve kimyasal
zellikleri ile birlikte yaktn kalori bana fiyat, teminindeki kolaylk,
depolama koullar, kullanm kolayl gibi faktrler dikkate alnmaldr.
Kat yaktlarda yanabilen kkrt, uucu madde ve kl miktar az, kalori
deeri yksek olmaldr.

Foto 7.1. Kat yakt (kmr) kullanlarak s reten

bir kalorifer kazan

205

Foto 7.2. Binalarn stlmasnda kullanlan yntem ve yakta bal olarak

bacadan kirletici madde yaylm deimektedir
Istmada temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn
kullanlmasnn zendirilmesi gerekmektedir. lkemiz iin, hidrolik,
rzgar, gne ve jeotermal kaynaklardan retilecek elektrik enerjisi bu
amala kullanlabilir. Potansiyel olarak bu olanaa sahip olan lkemizde,
dviz karl olarak d kaynaklardan satn alnan fosil yaktlarn zaman
ierisinde azaltlmas ile, hem hava kirlilii nlenecek ve hem de nemli
lde ekonomik kazan salanabilecektir (Foto 7.3. ve Foto 7.4.).

Foto 7.3. Binalar gne enerjisinden yararlanlarak stlmakta ve scak

su elde edilmektedir

206

Kat, sv ve gaz yaktlarn kullanlmasnda kazan ve soba

verimi olduka nemlidir. Bu konuda nemli gelimeler olmutur. Eski
teknoloji rn olan kazan ve sobalarn kullanlmas ile hem ok fazla
miktarda kirletici madde atmosfere salnmakta ve hem de gereinden
fazla para harcanmaktadr.
Dier taraftan, binalardaki s yaltm yakt ekonomisi
ynnden olduka nemlidir. D duvarlar, deme ve tavanlar,
pencereler s deiiminde olduka nemlidir. Buralarda uygulanacak
yaltmla daha az yakt tketimi gerekleeceinden kirletici madde
salm da azalacaktr. Gereinden fazla yakt tketimi ekonomik de
deildir (izim 7.3.)

Foto 7.4. Trkiyede Denizli-Kzldere jeotermal alan

Binalarn planlama aamalarnda, mimari tasarmlar yaplrken,
binann d elemanlar ile i elemanlarnn s ve enerji tasarrufu ilkeleri
dorultusunda ele alnmas gerekir. Yrenin corafik ve meteorolojik
zellikleri ile uyumlu tasarmlar ve projeler yakt ekonomisinde olduka
nemlidir. evre dzenlemesi ve yeil alan planlamas da binalarn yakt
tketimini etkilemektedir.

207

izim 7.3. Binalarda s kayplarnn azaltlmas ile nemli miktarda

yakt tasarrufu salanabilir

7.2. Motorlu Tatlarda Hava Kirlilii Denetimi

Yerleim yerlerinde ve kentler aras karayollarnda trafik
younluuna bal olarak, motorlu tatlarn neden olduu hava kirlilii
canl ve cansz varlklar zerinde nemli lde olumsuz etkiye sahiptir.
Ev ve iyerlerinden kaynaklanan hava kirlilii baz kentlerde azaltlm
olmasna karn, motorlu kara tatlardan kaynaklanan kirleticiler halen
olduka fazladr. Bunun en nemli nedeni her gn ok sayda motorlu
aracn trafikte var olan aralara eklenmesidir (Foto 7.5.).
Motorlu tatlardan evreye salnan kirleticilerin cins ve miktar,
aracn zelliklerine, yakt cinsine ve kullanm koullarna bal olarak
deimektedir. Ancak bir genelleme yaplacak olursa, motor egzozu ile

208

evreye salnan birincil kirleticiler SOx, NOx, CO, HC ve paracklar

olarak sralanabilir. Ancak bu kirletici maddeler birincil kirleticilerdir.
Bunlarn atmosferdeki deiimi ile ok daha zararl kimyasal maddeler
oluabilmektedir. Bunlarn arasnda, fotokimyasal sis ve peroksiasetil
nitrat (PAN) gelmektedir.

Foto 7.5. Toplu tamaclkta beklenen iyileme salanamadndan

bireysel otomobillerin trafikteki says hzl bir ekilde artmaktadr
Motorlu tatlardan kaynaklanan kirleticilerin azaltlabilmesi iin,
aracn tasarmndan kullanmna kadar birok etmeni birlikte ele almak
gerekmektedir. Aracn aerodinamik yaps, arl, motor verimi ve gc
yakt tasarrufunda nemlidir. Arata kullanlan yaktn cinsi, kalorisi,
katk maddeleri gibi zellikleri kirleticilerin salmnda etkilidir. Dier
taraftan aratan salnan kirletici maddeleri azaltmak amacyla alnan

209

nlemler de nemlidir. Bu nlemlere rnek olarak, motor knda,

egzoz susturucusundan nce egzoz borusuna balanan bir katalitik
konvertr izim 7.4.de verilmitir. izimde grld gibi, egzoz
ierisinde bulunan NOx, CH ve CO gibi zararl atklar, katalitik
konvertrde zararsz N2, H2O ve CO2 ye dntrlmektedir. Katalitik
konvertrlerde ar petei eklindeki bir yap katalizatr grevi yapan ve
kimyasal reaksiyonlar tetikleyen metallerle kapldr. Bu metallerden
bazlar platin, paladyum ve rodyum olarak bilinmektedir. Yakt olarak
kurunsuz benzin kullanm ile evreye yaylan ve olduka zararl
evresel etkiye sahip olan kurun oksitlerin miktar da azalmaktadr.
Yeni teknolojilerin gelitirilmesi ile bir aratan evreye yaylan
kirletici miktar nemli lde azalmasna karn ara saysnn giderek
artmas toplam kirlilik yknn azalmasn engellemektedir. Bu nedenle
motorlu tatlarn hava kirlilii zerindeki etkisini azaltmak amacyla
gerekli denetim almalnn srdrlmesi kanlmazdr. Bu uygulamalar
arasnda zerinde nemle durulmas gereken hususlar; eski model ve
kirleticilik zellii fazla olan aralarn trafie kmasnn nlenmesi,
aralarn tasarmndan kullanmna kadar her sre aamasnda km/litre
deerinin artrlmas, yaktn iyiletirilmesi, toplu tam aralarnn
zendirilmesi saylabilir.
Trkiyede DE tarafndan aklanan veriye gre, 1973 ylnda
trafie kaytl motorlu kara tatlarnn says 543.318 iken 1999 ylnda
6.627.027ye ykselmitir. Yine 1973 yl verilerine gre kaytl otomobil
says 240.360 iken 1999 ylnda 4.073.022 olmutur. Grld gibi
trafie kaytl motorlu kara tatlarnn % 61,5ini otomobiller
oluturmaktadr.
Yanmam hidrokarbon ve karbon monoksit salmn azaltmak
amacyla yaktta deiiklik yaplmas zerinde youn almalar
yaplmaktadr. Benzin yerine LPG (svlatrlm petrol gaz), LNG
(svlatrlm doal gaz) ve CNG (sktrlm doal gaz) uygulamalar
giderek artmaktadr.
Gnmzde, yakt olarak benzin yerine LPG kullanmnn
yaygnlam olmas, kirliliin azalmasnda nemli bir katk salam
olmasna karn, hem dolum istasyonlarnda ve hem de seyir halindeki
aralarda tehlike riskini artrmtr. zellikle yerleim yerleri ierisindeki
gaz doldurma istasyonlarnda teknik nlem ve snrlandrmalara yeterince
uyulmamas riski daha da artrmaktadr.

210

Dizel motorlu, mazotu yakt olarak kullanan, aralardan salnan

kirletici maddeler, genel olarak, azot oksitler, kkrt oksitler, paracklar
ve organik bileiklerdir. Egzoz duman koyu kan bir dizel arata
yakt/hava karm oran uygun deildir. Bunun sonucu olarak da
evreye ok fazla miktarda yanmam hidrokarbon salnmaktadr.
Mazotlu aralardan salnan kirletici madde miktarnn azaltlmas iin
yakma veriminin artrlmas ve daha az kkrt ihtiva eden yakt kullanm
nerilmektedir.
Katalitik Konvertr (Dntrc): Motordan kan zararl
maddeleri zararsz maddelere dntrmek iin aralara taklr.
Seramikten yaplan ve gzenekleri katalitik etki salayan maddelerle
(katalizr) kapl katalitik dntrcnn iinden geen egzoz gazlar
reaksiyona girerek zararsz maddelere dnr. Dntrcye NOx (azot
Oksitler), CO (karbon monoksit) ve HC (hidrokarbonlar) olarak giren
maddeler reaksiyon sonucunda canllara zararsz N2 (azot), CO2 (karbon
dioksit) ve H2O (su) olarak egzozdan dar verilir.
ynl olan katalitik konvertrler, CO, uucu organik bileikler
ve azot oksitleri zararsz kimyasal formlara dntrmektedir.
Dntrclerde iki farkl tip katalizatr grev yapmaktadr. Bunlar
indirgeyici ve oksitleyici katalizatr maddelerdir. Bu amala, genel
olarak platin, rhodium ve/veya palladium kullanlmaktadr. Birinci
aamada, indirgenmede, azot oksit moleklleri katalitik maddelerin
etkisi ile azot ve oksijen molekllerine dnmektedir.
2 NO N2 + O2

veya

2 NO2

N2 + 2 O2

kinci aamada, oksidasyonda, yanmam hidrokarbonlar ve

karbon monoksit katalitik maddelerin etkisi ile (oksitlenmekte)
yanmaktadr. Motordaki yanma verimi artrlarak yakt tasarrufu
yaplrken egzozdan dar atlan kirletici maddeler de azaltlmaktadr.
Bu amala hava-yakt orannn ok iyi ayarlanmas
gerekmektedir. Son yllarda gndeme gelen en iyi karm oran,
stokiometrik olarak 14,7 dir. Yani bir birim yakt iin 14,7 birim hava
gerekmektedir. Byle bir karmda tam yanma salanarak egzozdan
karbon dioksit atlmaktadr. Hava kirliliinin azaltlmas yannda birim
yakttan daha fazla enerji salanm olduu iin yakt daha ekonomik
olarak deerlendirilmi olmaktadr.

211

2 CO + O2 2 CO2
CxHx + 3 O2 CO2 + H2O

izim 7.4. Katalitik konvertr (kimyasal dntrc)

212

7.3. Endstri Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol

Endstriyel retime bal olarak meydana gelen hava kirlilii,
hammaddenin alnd yerden retim birimine, retim biriminde,
retimden pazara kadar geni bir alan kaplar. Bu nedenle endstriyel
kaynakl hava kirlilii hem eitlilii ve hem de kaplad alan
bakmndan olduka nemlidir.
Endstrinin eitliliine, hammadde kullanmna ve retim sre
ve teknolojisine bal olarak hava kirliliinin boyutlar deiir. Bu
balamda alnacak nlemlerde ve denetimde de farkl uygulamalar
gerekir. rnek olarak, bir termik santralde kullanlan yakt ve enerji
retim teknolojisi kirleticilerin salmnda farkllar yaratr. Kmr yakan
bir termik santral, doal gaz yakan bir termik santrale oranla olduka
farkl bir ynetim gerektirirken, linyit yakan bir termik santral takmr
yakan bir santralden daha farkl ynetimi gerektirir. Alnacak nlemler
veya genel anlamda hava kirlilii ynetimi endstriyel retim biriminin
zelliklerine gre deiir. Bu nedenle hava kirlilii ynetimi yaplacak
herhangi bir tesisin tm zelliklerinin hammadde kaynandan balanarak
retime ve retimden pazara kadar deerlendirilmesi zorunludur.
Kmrle alarak elektrik enerjisi reten bir termik santral
incelendiinde; srasyla kmr oca, kmr hazrlama, kmr tama,
depolama, yakma ve kl giderme aamalarnda, gerekli nlemler
alnmad taktirde, nemli lde kirletici madde atmosfere salnr. Bu
kirletici maddeler, balangta, SOx, NOx, CxHx, CO, uucu kl olarak
saylabilir. Bunlarn yannda CO2 salm da olduka nemlidir. Birincil
kirleticiler daha sonra, atmosfer koullarna bal olarak, H2SO4 ve HNO3
olarak asit yalara dnebilirler. Bu da kirleticilerin evresel etkisini
daha da artrr. Bu gibi termik santrallerin hava kirletici madde
salmlarn azaltmak amacyla, kmrn kkrt ieriine bal olarak
yaktta kkrt giderme (deslfrizasyon), baca gaznda kkrt ve toz
giderme ilemleri uygulanr. Baca gaz, slak yntemle % 99un
zerindeki bir orannda SO2 gazndan arndrlabilir. Bu giderme
sisteminde kire ta (CaCO3), kire (CaO) ve sodyum hidroksit (NaOH)
gibi kkrt dioksit gaz ile reaksiyona girerek ntralize edebilecek
kimyasal maddeler kullanlr. Bu reaksiyonlarn sonunda jips (CaSO4)
elde edilir. Elde edilen jips imento fabrikalar gibi ihtiya duyulan dier
endstriyel retim birimlerine satlarak artma maliyeti azaltlr. Bylece

213

kkrt dioksitin bacadan atmosfere salm engellenmi olur. Bu ilemlerle

ilgili iki uygulama Foto 7.6. ve izim 7.5.de gsterilmitir.

Foto 7.6. Bir termik santral ve slak yntemle kkrt dioksit giderilmesi

izim 7.5.

Termik santralde SOx ve NOx giderimi

214

izim 7.6.daki kirletici gaz ykama sisteminde NOx giderilmektedir.

Aada verilen kimyasal reaksiyon sonucunda, NO ve NO2 gazlar N2 ve
H2O dntrlmektedir.
4 NO + 4 NH3 + O2 4 N2 + 6 H2O
NO + NO2 + 2 NH3 2 N2 + 3 H2O

izim 7.5. Kimyasal madde katkl bir sistemde kirli gazn ykanmas
Genel olarak, herhangi bir yntem veya aygtla kirleticilerin
giderilmesinde, kirleticilerin azaltlma verimi nemlidir. Belirli bir
maliyeti gerektiren uygulamalar sonucunda iyi bir verim salanamamas
denetim sistemini baarszla gtrmektedir. Eer bir tesisten salnan

215

kirletici madde miktar 500 kg/saat ve yasal mevzuata gre salm iin
snr deer 25 kg/saat ise kirlilik giderme veriminin % 95 dolaynda
olmas gerekecektir. Bu verimin yerine getirilebilmesi iin uygun aygtn
veya yntemlerin seilmesi ve ayrca maliyeti azaltc nlemlerin
alnmas gereklidir.
Verim = (500-25)/500 = 0, 95 = % 95
Kirlilik gidermede kullanlan yntem veya aygtlarn verimlerinin
hesaplanmasnda farkl yollar izlenebilir. izim 7.7.de grld gibi,
kirletici giderme sistemine giren kirletici madde miktar (A), atmosfere
salnan miktar (B) ve sistemde tutulan kirletici madde miktar (C) ise;
% Verim = (C/A) 100 , A = B + C ise,
% Verim = (C/(B+C)) 100 veya (A-B)/A veya (A B)/(B + C)
olarak gsterilebilir.
B
A

izim 7.7. Kirleticilerin giderilmesinde sistem verimi

Kirleticilerin giderilmesinde kirletici maddenin zellikleri byk
lde snrlandrc veya ynlendirici olmaktadr.Bu nedenle kuru

216

paracklar, sv damlacklar ve buhar, gaz ve koku giderimi balklar

altnda incelemek doru olacaktr.
Kuru paracklarn tutularak giderilmesine filtreler kullanlabilir.
Filtreler lifli maddelerden dokunmu olabilir, kat bir elek veya blme
olabilir, kum havuzu gibi kk kat paracklardan oluabilir, hasr veya
kee ekline olabilir. Bunlar ekilleri de tp, boru, akkan yatak veya
baka bir ekilde olabilir.
Filtre malzemesi olarak doal veya insan yapm lifler, kuma,
bez, kee, kat, metal, seramik, cam veya plastik kullanlabilmektedir.
Herhangi bir ortamnda paracklarn tutulmas, yerekimine bal
kelme, scaklk farkllklarndan dolay sl kelme veya statik
elektriklenme yolu ile olmaktadr.
Foto 7.7. ve izim 7.8.de grlen torba fitreler pamuk veya
sentetik liflerden yaplmaktadr. Bunlar nispeten dk scaklkl
ortamlarda kullanlmaktadr. Filtre maddesinin seiminde ortamn
scakl nemlidir. Daha yksel scaklkl ortamlarda cam liflerinden
yaplan filtreler kullanlmaktadr. Bu ortamlarda scaklk 290 oCye kadar
ykselebilmektedir.
Torba filtrelerin kullanmnda snrlayc olan bir dier husus,
filtre yzeyine gelen gaz akmdr. Bunun iin kabul edilen snr, genel
olarak, 0,6-1,5 m3/dak/m2 dir. Bir dakikada bir metre karelik filtre
yzeyine gelen gaz debisi arttka parack tutma verimi azalmaktadr.
Filtrelerde tutulan veya alkonulan paracklarn belirli aralklarla
alnmas gerekir. Filtrelerin temizlenme ekilleri imalat firmalar
tarafndan belirtilmektedir. Genel olarak fitrelerin temizlenmesi; mekanik
olarak yerinde silkeleme, ters ynden hava pskrtlmesi veya yerinden
karlarak silkelenmesi eklinde yaplmaktadr.
Yksek voltajl elektrostatik ktrcler, yirminci yzyln
balarnda Fredrick Cottrell tarafndan gelitirilmesini takiben tm
dnyada paracklarn tutulmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu
sistemler yksek scaklkl ortamlarda kullanlabilmektedir. ok az
miktarda basn dmesine neden olduklar iin vantilatr giderleri
olduka dktr. Parack tutma verimleri olduka yksektir. Daha ince
paracklar tutma zelliine sahiptir. yi tasarlanp ve iyi ina edilirlerse
olduka dk masrafta alrlar. Olumsuz yanlar, ilk kurulu
masraflarnn yksek oluu, geni bir yer kaplamalar ve yanabilen

217

paracklar tutulmasnda kullanlmamalardr. Gnmzde en yaygn

olarak imento fabrikalarnda kullanlmaktadr (Foto 7.8.).

Foto 7.7. oklu torba filtreden oluan bir parack tutucu

izim 7.8.

ok torba filtreli bir toz tutucunun i grnm

218

Elektrostatik filtreler, paracklar zelliklerine gre elektriksel

olarak ykleme esasna gre alr. Elektriksel olarak yklenmi
paracklar farkl elektik ykl yzeylerde toplanarak kelirler.
Paracklarn tutulmasnda, fiziksel olarak atalete (durgunlama)
bal kelme de kullanlmaktadr. Bu sistemler parack kelmesi,
kelme odasna hzla giren baca gaznn aniden hacim genilemesi ile
hzn kaybetmesi esnasnda gaz ierisindeki paracklarn da hzn
kaybederek kelmesi ile gerekleir. Bu sistemlerde siklonlar yaygn
olarak kullanlmaktadr. Gaz giri hznn yeterli olmad durumlarda
siklona giri hz vantilatr kullanlarak artrlmaktadr. Bu sistemlerde
merkez ka kuvveti de kelme zerinde etkili olmaktadr (Foto 7.9. ve
izim 7.9.).

Foto 7.8. Elektrostatik parack tutucu sistemler (ESP)

Parack tutulmasnda kullanlan baka bir yntem de gazlarn
ykanarak paracklardan arndrlmasdr. Bu gruptaki aygtlar slak
tutucular olarak adlandrlmaktadr. Sisteme giren gaz ve parack
karm zerine sv pskrtlmekte ve ortamda biriken paracklar
sitemin alt tarafndan darya alnmaktadr (izim 7.9., izim 7.10. ve
izim 7.11.).
Verilen bu hava kirlilii kontrol sistemleri ierisinde, 0,1-1,0
byklndeki paracklarn en iyi tutulduu sistem elektrostatik
tutuculardr. Bu sistem en ok 400 oClik bir ortam iin uygundur. Torba
filtreler hangi malzemeden (pamuk, naylon, orlon, teflon, cam lifi)

219

yaplm olurlarsa olsunlar 0,1-1,0 byklndeki paracklarn

tutulmasnda baarl olamamaktadr. Venturi ykayclar elektrostatik
filtrelerden sonra ikinci sray almaktadr. Bunlarda ortam scaklna
540 oCye kadar msaade edilebilmektedir. Ancak dierlerine oranla en
fazla maliyet artrc sistemlerdir.

Foto 7.9. Paracklarn tutulmasnda kullanlmakta olan bir siklon

Paracklar iriletike sistemlerin verimleri de deimektedir.
rnein, 1,0 10,0 byklndeki paracklarn tutulmasnda en
verimli olan sistemler, yine elektrostatik ve venturi tutucular olmasna
karn, 10,0 50,0 byklndeki paracklarn tutulmasnda pamuk,
naylon, orlon ve teflon dokumal filtreler de olduka verimli
almaktadr. Ancak dokuma torba filtreler yksek scaklklara dayankl
deildir.
Paracklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleri
tutulmalarnda seilecek yntemlerin belirlenmesinde nemlidir. Kuru,
slak, nemli, yapkan, kolay znen veya znmeyen, az veya fazla
younluklu, uuan, kokulu veya kokusuz , hastalk amili olup olmama,
elektriksel yklenmeye msait veya deil gibi zellikler yntem
belirlenmesine etkilidir. Uygun yntem seilmedii taktirde hem parack
tutma verimi azalr ve hem de ekonomik olmaz.

220

izim 7.9. Paracklarn ayrlmasnda kullanlan bir siklonun alma

ekli grlmektedir.

izim 7.9. Islak gaz ykama ve parack tutucu (Venturi)

221

izim 7.10. Parack ve gaz giderici sv pskrtmeli ykama sistemi

izim 7.11. Yandan sv pskrtmeli ykama sistemi

222

8. BLM
TRKYEDE
HAVA KALTES YNETM
Trkiyede genel evre mevzuatnn temelinde 1982
Anayasasnn 56.maddesi yer almaktadr. Buna gre; Herkes, salkl
ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir. evreyi gelitirmek,
evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek Devletin ve
vatandalarn devidir. Bu Anayasa hkmne bal olarak 1983 ylnda
kabul edilen 2872 Sayl evre Kanunu gerekli dzenlemeleri
salamaktadr. Kanunun Kirletme Yasa bal altnda yer alan 8.
maddesinde; Her trl atk ve art, evreye zarar verecek ekilde,
ilgili ynetmeliklerde belirlenen standartlara ve yntemlere aykr
olarak dorudan ve dolayl biimde alc ortama vermek, depolamak,

223

tamak, uzaklatrmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak

yasaktr.Kirlenme ihtimalinin bulunduu durumlarda ilgililer
kirlenmeyi nlemekle; kirlenmenin meydana geldii hallerde kirleten,
kirlenmeyi durdurmak, kirlenmenin etkilerini gidermek veya azaltmak
iin gerekli tedbirleri almakla ykmldrler. ifadesine yer
verilmektedir. Ayrca, letme zni ve Haber Verme Ykmll
balnda, Kanunun 11. maddesi altnda, Gerekletirilmesi planlanan
kurum, kurulu ve iletmeler mevzuatta ngrlen artma tesisi veya
sistemlerini mstakil veya ortak olarak kurmakla ykmldrler.
Artma tesis veya sistemleri kurulup iletmeye hazr hale getirilmedike,
kurum, kurulu ve iletmelere iletme ve kullanm izni verilmez.
hkm olduka balaycdr.
Kanunda yer alan, hava kirlilii denetimi ile ilikili
ynetmeliklerin ilki, Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii bal
ile 02.11.1986 tarih ve 19269 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
Bu Ynetmelikte 27.12.1986 tarih ve 19324 sayl Resmi Gazetede
yaymlanan bir dzeltme yaplm, daha sonra baz deiiklikler
geirmitir. Avrupa Birlii uyum sreci kapsamnda ve grlen
eksikliklerin giderilmesi amacyla, Resmi Gazete: 07.10.2004 tarih ve
25606 Sayl Resmi Gazetede yaymlanan Endstriyel Kaynakl Hava
Kirlilii Kontrol Ynetmelii ve 13.01.2005 tarih ve 25699 Sayl
Resmi Gazetede yaymlanan Isnmadan Kaynaklanan Hava
Kirliliinin Kontrol Ynetmelii yrrle girmitir. Bu
ynetmelik de halen yrrlkte olup, birinci ynetmelikte yer alan ilgili
hkmler iin ikinci ve nc ynetmeliklerdeki hkmler geerlidir.
Aslnda karklklara meydan vermemek iin, ikinci ve nc
ynetmeliklerin yaymlanmasndan sonra birinci ynetmeliin yeniden
gzden geirilmesinde yarar vardr.
Dier taraftan motorlu tatlarn egzozlar ile salnan kirletici
maddelerin denetimi amacyla dzenlemeler yaplmtr. Trafikte
Seyreden Motorlu Kara Tatlarndan Kaynaklanan Egzoz
Emisyonlarnn Kontrolne Dair Ynetmelik 08.07.2005 terih ve
25869 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
evre ve Orman Bakanlnn hava kirliliinin nlenmesini esas
alan genelgeleri yannda, illerde Mahalli evre Kurullarnn kararlar da
dzenleyici olmaktadr. zellikle k sezonlarndan nce alnan kararlar
Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmektedir. Bu nedenle,

224

Trkiyede Hava Kirlilii Denetimi ile ilgili olarak yrrlkteki

mevzuatla birlikte, rnek olmas bakmndan, zmir Valilii tarafndan
Resmi Gazatede yaymlanan bir Mahalli evre Kurulu Karar da bir
sonraki blmde tam metin olarak verilmitir.
Trkiyede evrenin korunmas ve gelitirilmesi amacyla, kamu
ve zel kurulularn, niversitelerin, meslek kurulularnn ve gnll
kurulularn katklar ve katlmlar ile gerekletirilen ura
almalarnda hava kirlilii olayna zel bir nem verilmektedir. Bu
uralarda alnan kararlar incelendiinde sorunun ne kadar nemli olduu
bir kere daha gzler nne serilmektedir. Ayrca, beer yllk dnemleri
kapsayan kalknma planlarnda ve AB uyum srecinde 2007-2013
yllarn kapsayan 9. Kalknma Plan evre zel htisas Komisyonunda
da hava kirlilii dikkatleri zerinde toplayan bir evre sorunu olarak
gndeme gelmitir.
Devlet Planlama Tekilat tarafndan hazrlanan ve zel ihtisas
komisyonlarnn raporlarna dayandrlan kalknma planlarna gemile
ilgili bir rnek olmas bakmndan, Beinci Be Yllk (1985-1990)
Kalknma Plannda dorudan hava kirlilii ile ilgili iki paragraf
yledir; Bata Ankara olmak zere hava kirliinin salk ynnden
ciddi tehlike tekil ettii ehirlerde acil tedbirler alnmal, bu amala hava
kirlilii kontrol istasyonlar a gelitirilmeli, iyi kalitede ve yeterli
miktarda yakt temin edilerek soruna kkl zmler bulmak iin yeni
yakt trleriyle snma proje almalar yaplmaldr. ve evre alannda
srdrlmesi gerekli olan aratrma ve gelitirme faaliyetlerine ncelik
tannarak ilgili niversite ve kurulular desteklenmelidir.
Benzer ekilde, 2001-2005 yllarn kapsayan, 8. Be Yllk
Kalknma Plannda yer alan paragraflardan bazlar; Kamu kurulular
bata olmak zere, btn sektrlerde evreye duyarlln artrlmas ve
kirliliin nlenmesi iin gerekli almalar srdrlecektir. Hava
kirliliinin nlenmesi konusunda tm sektrlerde emisyon faktrleri
belirlenerek emisyon envanterleri karlacaktr., Ulatrma, enerji,
sanayi ve konutlardan kaynaklanan sera gaz emisyonlarn kontrol etmek
ve azaltmak amacyla enerji verimliliinin artrlmas ve tasarruf
salanmas ynnde dzenlemeler yaplacaktr., Enerji kaynaklar,
retim ve tketim aamasnda evreyi olumsuz etkileyen zelliklere
sahiptir. evresel sorunlarn giderilmesi ise nemli bir maliyet
unsurudur. Kresel kirlenme uluslararas alanda ortak politikalar

225

oluturulmas gereken konulardan biri haline gelmitir.

Trkiyede son yllarda, evre ynetimi alanndaki en nemli
gelime, 8.5.2003 tarih ve 25102 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak
yrrle giren 4856 numaral evre ve Orman Bakanl Tekilat ve
Grevleri Hakknda Kanun gereince, evre ve Orman Bakanl
bnyesinde, evre Ynetimi Genel Mdrlnn kurulmu olmasdr.
evre Ynetimi Genel Mdrlnn grevleri 4856 numaral
Kanunun 9. maddesinde sralanmaktadr. Bunlar arasnda hava kirlilii
ile ilgili olanlar yledir;
evre kirlilii ile ilgili olarak lm, tespit ve kalite kriterlerini
belirlemek, uygulamak ve uygulanmasn salamak; evreyle ilgili her
trl lm-izleme, analiz ve kontroller yapacak laboratuarlar kurmak,
kurdurmak, bunlarn akreditasyon ilemlerini yapmak, hava, su ve toprak
konusunda lm yapacak kurulular belirlemek, kurulacak tesisler iin,
alc ortam zelliklerine gre evre kirlilii ynnden gr vermek,
izlemek ve gerektiinde mdahale etmek, mevcut ve kurulacak tesislere
emisyon n izni ve emisyon izni vermek, emisyonlar ve artma
sistemlerini izlemek ve denetlemek.
Hava kalitesinin korunmas, hava kirlilii, grlt, titreim ve
iyonlatrc olmayan radyasyonun kontrol, azaltlmas veya bertaraf
edilmesi iin hedef ve ilkeleri belirleyerek her trl tedbiri almak ve
uygulanmasn salamak, bu konuda ynetim ve acil mdahale plnlar
yapmak, yaptrmak, konuyla ilgili kurum ve kurulularla koordineli
almalar yaparak mdahale etmek, kriter ve standartlar belirlemek,
uygulamak, uygulanmasn salamak, lm yaptrmak, verileri toplamak
ve deerlendirmek.
Yenilenebilir enerji kaynaklar bata olmak zere temiz enerji
kullanmn desteklemek, yaktlarn hava kirliliine yol amayacak
ekilde kullanlabilmesi iin gerekli nlemleri almak veya aldrmak,
evreye uygun teknolojileri belirlemek ve bu maksatla, kurulacak
tesislerin vasflarn saptamak.
Serbest blgeler de dahil olmak zere, lke genelinde evreye olumsuz
etkileri olan atk ve kimyasallar ile hava kirlilii, grlt, titreim ve
iyonlatrc olmayan radyasyon ile ilgili her trl faaliyeti izlemek, yer
st ve yer alt sularna, denizlere ve topraa olumsuz etkileri olan her
trl faaliyeti belirlemek, denetlemek, tehlikeli hallerde veya gerekli
durumlarda faaliyetleri durdurmak.

226

Motorlu

kara tatlar iletenlerin, egzoz emisyonlarnn ynetmelikle

belirlenen standartlara uygunluunu belgelemek zere Bakanla ait ya
da Bakanlka yetkili klnacak egzoz lm istasyonlarnda lm
yaptrmalarn salamak, bu konuda idar, mal ve teknik esas ve usulleri
belirlemek.
Bu genel mdrlk kapsamnda yer alan Hava Ynetimi Dairesi
Bakanl; Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii Kontrol ube
Mdrl, Isnma ve Motorlu Tatlar Kaynakl Hava Kirlilii ube
Mdrl, Grlt ve Titreim Kontrol ube Mdrl, Snr tesi
Hava Kirlilii zleme ube Mdrl, Kontrole Tabi Yakt ve
Maddeleri zleme ube Mdrlnden olumaktadr. Hava Ynetimi
Dairesi Bakanlnn grevleri;
Hava kalitesinin korunmas, hava kirlilii, grlt, titreim ve
iyonlatrc olmayan radyasyonun kontrol, azaltlmas veya nlenmesi
iin hedef ve ilkeleri belirleyerek her trl tedbiri almak ve
uygulanmasn salamak; gerektiinde mdahale etmek; bu konuda
ynetim ve acil mdahale planlar yapmak, yaptrmak, konuyla ilgili
kurum ve kurulularla koordineli almak,
Isnma, endstriyel faaliyetler ve motorlu tat kullanm sonucu
atmosfere verilen btn kirletici emisyonlar ve artma sistemlerini
izlemek, denetlemek,
Hava
Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, Grlt Kontrol
Ynetmelii ve dier ilgili mevzuat erevesinde valilikler tarafndan
yaplacak almalar izlemek, il mahalli evre kurulu almalarn evre
politikalar ve stratejileri dorultusunda ynlendirmek,
Hava kirlilii ile ilgili olarak lm, tespit ve kalite kriterlerini
belirlemek, uygulamak ve uygulanmasn salamak, lm sonularn
deerlendirmek,
Kurulacak tesisler iin hava alc ortam zelliklerine gre hava kirlilii
ve grlt ynnden gr vermek, izlemek ve gerektiinde mdahale
etmek,
Hava kirliliinin nlenmesi, hava kalitesinin korunmas ve grltnn
azaltlmas amacyla lke artlarna ve evreye uygun teknolojileri
belirlemek, bu maksatla kurulacak tesislerin vasflarnn tespit edilmesi
amacyla almalar yapmak,
Snr tesi hava kirlilii ve iklim deiiklii ile ilgili almalar
yapmak,

227

Mevcut

ve kurulacak tesislere emisyon n izni ve emisyon izni vermek,

blgeler de dahil olmak zere, lke genelinde evreye olumsuz
etkileri olan hava kirlilii, grlt, titreim ve iyonlatrc olmayan
radyasyon ile ilgili her trl faaliyeti izlemek, belirlemek, denetlemek,
tehlikeli hallerde veya gerekli durumlarda faaliyetleri durdurmak,
Hava Ynetimi Dairesi Bakanl grev alanna giren konularda
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu ile nkleer gvenlik konusunda ibirlii
yapmak,
Motorlu kara tatlarn iletenlerin, egzoz emisyonlarnn Hava
Kalitesinin Korunmas Ynetmelii ile belirlenen standartlara
uygunluunu belgelemek zere Bakanla ait ya da Bakanlka yetkili
klnacak egzoz lm istasyonlarnda lm yaptrmalarn salamak, bu
konuda idari, mali ve teknik esas ve usulleri belirlemek,
Yenilenebilir enerji kaynaklar bata olmak zere temiz enerji
kullanlmasn desteklemek ve temiz enerji salayacak stratejilerin
gelitirilmesi ile ilgili almalar yapmak,
Enerji tasarrufu ve enerjinin etkin kullanlmas, binalarda s ve ses
yaltm iin ilgili kurum ve kurulularla koordineli almalarda
bulunmak,
Fosil yaktlarn hava kirliliine yol amayacak ekilde kullanlabilmesi
iin gerekli nlemleri almak veya aldrmak,
Yasaklanacak ve kullanm kstlanacak kontrole tabi olan yaktlar ile
hava kirliliine yol aabilecek kimyasal maddelerin ithalat ve ihracatna
ilikin kriterleri belirlemek, bununla ilgili kontrol ve uygunluk belgesi
taleplerini deerlendirmek ve sonulandrmak,
Etkili bir hava ynetimi iin gerekli ekonomik aralar belirlemek,
uygulamak ve uygulanmasn salamak, grev alan ile ilgili standartlar
dier kurulularla ibirlii yaparak belirlemek,
Ozon tabakasnn incelmesine neden olan maddelerin kontrolne ilikin
olarak ulusal stratejilerin belirlenmesi amacyla almalar yapmak,
Grev alanna giren konularda uluslararas almalar izlemek,
deerlendirmek ve ulusal dzeyde uygulanmasn salamaktr.
Trkiyede, I. evre uras, 18-21 Eyll 1991 tarihlerinde
Ankarada, II. evre uras , 28 ubat - 2 Mart 1994 tarihlerinde
stanbulda, III. evre uras, 4 - 6 Aralk 1996 tarihlerinde Antalyada
ve IV.evre uras 6 - 8 Kasm 2000 tarihlerinde zmirde toplanmtr.
Bu uralarda alnan kararlarn hava kirlilii ile ilgili olanlar aada
Serbest

228

verilmitir:
I. evre uras (18-21 Eyll 1991), Ankara:
evrenin

korunmas ve gelitirilmesi, kirlenmenin nlenmesi ve

giderilmesi konusunda alnacak tedbirlere yerel ynetimlerin katlmnn
salanmas ve yerel ynetimlere mali, hukuki ve teknik adan destek
verilmesi konusunda dzenlemeler yaplmaldr.
Teknoloji seimi ve transferi, yerli teknolojinin gelitirilmesi
konularnda evre asndan uyumlu ve ekonomik ynden verimli ve
gereki ulusal stratejiler belirlenmelidir.
Enerji politikalar yeniden gzden geirilerek temiz ve yenilenebilir
enerji kaynaklarnn kullanm tevik edilmelidir.
evrenin kirlendikten sonra kirliliin giderilmesi ynnde politikalar
yerine kirliliin olumadan nlenmesi ynndeki politikalar tercih
edilmelidir.
Trkiye genelinde niversiteler ve kamu kurulularn laboratuar
donanmlarndan yararlanlarak evre kirliliinin izlenmesinin salanmas
amacyla gerekli egdm ve protokoller yardmyla lm a kurulmal
ve kurulacak bir merkez referans laboratuar ile koordineli alarak lke
kirlilik envanteri oluturulmaldr.
Merkezi ve blgesel referans laboratuarlar kurulmaldr.
Kirlilik nleme almalarnda standardizasyon salanmaldr.
Kirletenlere caydrc vergiler getirilmeli ve bu kaynak evre kirliliini
nleme almalarnda kullanlmaldr.
evre kirliinin nlenmesi ve giderilmesi almalarnda destek
personel ad altnda evre teknikeri ve evre zabtas yetitirilmesi
programlar oluturulmaldr.
Artma tesislerinin yapm tevik edilerek, iletme iin gerekli olan
elektrik enerjisinin ucuza temini ile yurt dndan temin edilmesi gereken
artma tesisi ekipmanlarnn yurda girilerinde gmrk kolayl
salanmaldr.
Atklar kaynanda minimize edilmelidir.
Az atkl ve atksz teknolojiler tevik verilmelidir.
evre sorunlarnn zmnde vergi, har, satlabilir izin, depozito ve
tevik sistemleri gibi ekonomik aralar kullanlmaldr.
Ulusal radyoaktif atk ynetim plan oluturulmaldr.

229

Acil

mdahale planlar ivedilikle uygulamaya alnmaldr.

alanlarda p biriktirilmesi nlenmelidir.
Tm kirletici kriterlerini lmek zere tam otomatik cihazlarla
donanm lke apnda bir lm a kurulmaldr.
Veri gvenirlii asndan laboratuarlar aras interkalibrasyona
gidilmelidir.
Trafik
kirliliini nlemek amacyla katalitik konvertrlerin
uygulanabilmesi, ileri teknolojiye sahip cihazlarla donatlm ara
muayene istasyonlar oluturulmaldr.
Emisyon izni iin bavuru yapmayan fabrikalar valilikler tarafndan sk
bir ekilde takip altna alnmaldr.
Kent imar planlarnda hakim rzgar akmlarn engellemeyecek ekilde
dzenlemelere gidilmeli ve yeil alan miktarnn artrlmas imkanlar
aratrlmaldr.
Kirliliin tarmsal retim potansiyeline ve besin zincirine etkisinin
nlenmesi iin gerekli izleme faaliyetleri younlatrlmaldr.
Bisiklet yollar yaplarak kullanm tevik edilmelidir.
evre
Kanununun uygulanmasna ynelik karlm bulunan
ynetmelikler anlalamadndan, ynetmelikler basitletirilmeli,
anlalr halde olmal ve uygulanmaldr, ama yorumlanmamaldr.
zellikle ynetmelikler, bilimsel tartmadan gemeden fiiliyatta
yasann muhatab olacak kimselerden gr alnmadan ve pratik
uygulamas dnlmeden hazrlanmaktadr.
evre konusunda mevzuatn okluu ve ok fazla kurumun yetkili
olmas sonucu kurumlarn birbirlerinin yetkilerine tecavz sz
konusudur. zellikle merkezi hkmet ve yerel ynetimler asndan
konu ele alnmaldr.
Ynetmelik hkmlerinin yerine getirilmesi iin gerekli sreler ok
ksa tutulmakta, neticede ilgili merciler tarafndan srekli uzatlmakta ve
ciddiyetini kaybetmektedir.
Tarm ilalarnn ruhsatlandrlmasnda sadece Tarm Bakanlnn
deil, ayn zamanda evre Bakanlnn da yetkili klnmas,
Zehirlilik ve kalc zellikleri yksek evre kirletici ilalarn
kullanmnn yasaklanmas,
Yanl toprak ileme ve anz yaklmas, yanl sulamann nlenmesi,
Tesislerin iletilmesi aamasnda su ve enerji tketiminin asgariye
indirgenmesi, azami madde geri dngs ve tasarrufunun salanmas,
Ak

230

Srekli

ve dengeli kalknma hedefleri dorultusunda, global iklim

deiiklii, asit yamurlar, blgesel salk sorunlar gibi evre
problemlerinin azaltlmasnda evreye uyumlu ulam metotlarnn ve
teknolojilerinin gelitirilmesine ihtiya vardr.
lke koullarna uygun dk yakt tketim ve dk emisyonu olan
ehir ii ve ehirleraras tama sistemlerinin uygulanmasna olanak
salayan yeni teknolojilere ihtiya vardr. Ayrca, deniz ve demiryollar
iletmelerinin gelitirilmesi gerekmektedir.
evresel adan en gvenilir nkleer enerji retim almalar
hzlandrlmaldr.
Turizm alan ve merkezlerinde bulunan mevcut sanayi tesisleri iin
mmkn, pratik ve ekonomik olan teknolojilerin uygulanmas,
ED raporlar hazrlanrken, evre zerinde meydana gelen olumsuz
sonular dzeltmek yerine, sebepleri ortadan kaldrmay hedefleyen bir
yaklam benimsenmelidir.
Planlanan hedeflere ait ED raporlarnda kmlatif ve sinerjik etkiler
ortaya konulmaldr.
evre sorunlarnn nlenmesi srasnda kaynaklarn snrl olmas
sebebiyle, evre sorunlarnn belli kriterlere gre sralanmas ve
zmlerinin bu ncelikler erevesinde yaplmas gereklidir.
evre sorunlarnn nlenmesi amacyla uygulanacak evre ynetim
sisteminin iletilmesi iin evre Ynetim Bilgi Sistemi nin kurulmas
gerekmektedir.
letmelerde iletmelerin douraca evre sorunlarndan sorumlu bir
birimin bulunmas gereklidir.
evre sorunlarnn sosyal maliyetinin milli gelir hesaplarna dahil
edilmesi gerekmektedir. Bu amala ncelikle seilmi su, toprak, orman
kaynaklar ve hava kirlenmesi gibi konularda yeni hesap kalemleri
eklenmelidir. Bu tarzdaki hesaplamalarda evre sorunlar refah kavram
ierisine dahil edilmi olacaktr.
Yatrm kararlarnn alnmas srasnda fayda maliyet analizleri
yaplrken evre maliyetleri de gz nnde bulundurulmaldr. Yatrmn
gerekletirilmesi halinde ortaya kacak dsallklarn uygun bir ekilde
isel hale dntrlmesi ve yatrmlarn fizibilite aamasnda mutlaka
sosyal maliyet ve faydalarn hesaplara dahil edilmesi gerekmektedir. Bu
prensibin uygulanmasnda kullanlabilecek vergi, har, depozito ve kota
sistemleri gibi ekonomik aralarn uygun bir ekilde kullanlabilmesi iin

231

almalar yaplmaldr.
II. evre uras (28 ubat - 2 Mart 1994), stanbul:
evre

ynetiminde yerel ynetimlerin etkin ve aktif olmas

salanmaldr.
evre sorunlar ve yatrmlarn yerel idari snr tanmamas nedeniyle
doal kaynaklarn belirleyecei havza boyutunda evre ynetimi esas
getirilmelidir.
Yerinden ynetim ilkesine uygun olarak merkezi-yerel ynetim ibirlii
salanmaldr.
Doal kaynaklarn koruma ve kullanma kararlarnn alnmas,
uygulanmas ve denetlenmesi srasnda ilgili kii, kurum ve kurulularn
katlmlar ile hak ve yetkilerin yan sra grev ve sorumluklarn
paylalmas esastr.
Teknik eitimli, gerekli yetkilerle donatlm evre zabtalar
rgtlenmelidir.
Salk Bakanl bnyesindeki
evre sal birimlerinin yetki ve
sorumluklar evre Bakanlnn merkez ve tara birimlerine
devredilmelidir.
Tam otomatik lm cihazlaryla tehiz edilmi, anlk ve srekli lm
yapabilecek sistemler kurulmal ve on-line sistemiyle etkin bir izleme
sistemi oluturulmaldr.
Btn illerimizde emisyon kadastrolar karlarak temiz hava planlar
ve bu planlar kent planlamasnda dikkate alnmaldr.
Kirlenmeyi nleyici teebbsler ve kirlenmeyi azaltacak yakt retimini
salayan yatrmlar tevik edilmelidir.
Isnmada kullanlacak kaynaklarn eitliliinin salamas asndan
kk blgesel elektrik enerjisi retim tesislerinin kurulmas,
Trkiye de retilen tm kmrlerin kalite ve nitelikleri tespit edilerek
yerel ynetimlere bildirilmelidir.
Hava kirlilii lm sonular isteyen kurum ve kurulular ve basna
ak ve net bir ekilde duyurulmal ve kamuoyu srekli
bilgilendirilmelidir.
Kurunsuz benzin retimi artrlmaldr.
Katalitik konvertre gei konusunda almalar hzlandrlarak, ara
kullanclarna salanacak vergi indirimleri ve teviklerle konvektr

232

kullanm artrlmaldr.
Benzin katk maddelerinin lkemizde de retilmesi almalar
balatlmaldr.
Ozon tabakasn incelten maddelere alternatif ikame madde ve
teknolojilerin kullanmna gei konusunda ivedi almalar yaplmaldr.
Ozon tabakasn incelten maddeleri kullanan sektrlerdeki sanayi
kurulularnn azaltma programlarn ivedilikle hazrlamalar,
Devlet
Meteoroloji
Genel
Mdrl
koordinatrlnde
srdrlmekte olan Ulusal klim Koordinasyon Kurulu faaliyetlerine tm
kurulularn aktif olarak katlm zendirilmelidir.
Kombine
santrallerin saylarnn artrlmas enerjinin verimli
kullanlmas, temiz ve yenilenebilir, jeotermal, gne, rzgar vb. enerji
kaynaklarnn kullanmna arlk verilmelidir.
Srekli CO2 lmleri yaplarak lm veri taban oluturulmal,
stratosfere salnan CO2 emisyonlarnn dalmlar konusunda almalar
yaplmaldr.
Bisiklet yollar almaldr.
Anz yaklmas nlenmelidir.
Uakla tarmsal mcadele uygulamas azaltlmaldr.
Trkiye de pek ok yerleim alan asbest, ar metaller ve radyoaktif
yataklar stnde veya yaknnda yer almaktadr. Risk faktr
nceliklerine gre baka alanlarda iskan edilmelerine ynelik almalar
yaplmaldr.
Tehlikeli atklarla ilgili geni kapsaml bir envanter almas yaplmal,
ilgili sektr ve kurulularn bu almaya katlmlar salanmaldr.
Trkiyede nkleer enerji kullanm iin doacak ihtiyalar gz nne
alnarak yksek seviyeli radyoaktif atklarn ynetimi konusu imdiden
incelenmeli, bu atklarn nihai depolanmasna ynelik aratrmalar
yaplmaldr.
Turistik tesislerin ve turizm potansiyeli olan yerleim birimlerinin
kirlilik yklerinin minimuma indirilebilmesi iin artma tesisleri, p
deponi alanlar, yok etme sistemleri ile alt yap tamamlanmal ve
denetlenmelidir.
Meydana gelebilecek bir endstriyel kaza annda hemen mdahale
edebilecek teknik personel ve ekipman bulundurulmal ve bu amala
gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr.
Tehlikeli atklarn miktarn
en aza indirmek iin hammadde ve

233

yardmc madde olarak kullanlan zararl kimyasal maddelerin yerine

alternatif maddeler aratrlmal ve kullanlmas tevik edilmelidir.
Atklar
geri kazanlmas ve yeniden kullanm imkanlarnn
aratrlmaldr.
Sanayici, atklarn zellik ve miktarn gsteren bildirim formlar
hazrlamaldr.
evre standartlarnn belirlenmesinde lkemizin koullar, blgesel ve
sektrel zellikler dikkate alnarak deikenlik ve dinamiklik
salanmaldr.
Faaliyete, yetkili makam tarafndan verilecek , ykmllklerin yerine
gerilme sresi, ortaya kan kusuru giderecek olan tesisin proje ve tesis
yapmna yetecek kadar olmaldr.
karlacak kirlilik haritalarna gre, halen enerji retimi yaplan
blgelerde kirlilik durumu gz nne alnarak, alnmas gerekli nlemler
saptanmal, ve bu nlemlere uyum salanmaldr.
Uakla tarmsal ilalama nemli evre kirliliine yol amaktadr. Bu
konuda alternatif projeler desteklenmelidir.
Kullanan
der prensibinin uygulanmas titizlikle salanmal,
caydrcl salayacak gte ekonomik aralar kullanlmaldr.
III. evre uras (4-6 Aralk 1996), Antalya:
ura

kararlarnn hayata geirilmesi iin izleme komisyonu

kurulmaldr.
Milletleraras ticarette, zellikle evre etiketleri ile ilgili AB tzk ve
direktiflerinin standart hale dntrlmesini beklemeden Trk mevzuat
sistemine dahil edilmesi imkanlar aratrlmaldr.
Temiz retim teknolojisi uygulayacak ISO 14001 evre Ynetim
Sistemi belgesi alacak olan kurulularn teviklerden yararlanmas iin
gerekli almalar yaplmal ve konu ile ilgili usul ve esaslar evre
Bakanlnca belirlenmelidir.
evre ynetim standartlarnn nihai amac, evrenin srekli olarak
iyiletirilmesidir. evre ynetim sistemi standartlar arasnda yer alan
ED ve evre icra deerlendirmesi gibi standartlarda ngrlen artlarn
yerine getirilmesi iin mahalli, milli ve global evrenin belirli bir
tarihteki durumunu tespiti ve daha sonraki deiikliklerin buna gre
llmesi iin evre ettlerine ihtiya vardr. evre Bakanl tarafndan

234

ett faaliyetleri ivedi olarak sonulandrlmaldr.

lkemizde uluslar aras kabul grm standartlara uygun olarak
seilmi cihazlarn iyi laboratuar uygulamalar erevesinde
oluturulan fiziki artlarn, analiz lm sistemlerinin ve standartlarnn,
numune alnmasndan analiz sonularn yorumuna kadar geen srecin
deerlendirilmesi amacyla, bu merkez, laboratuarlar aras koordinasyonu
salamaldr.
Oluturulacak yeni yap, zel sektre ve kamuya ait laboratuarlarda
metot ve cihaz standardizasyonu salamaldr.
Verilerin tm talep edenlere kolay ve zamannda ulatrlmasn
salayacak bir bilgi sistemi kurulmaldr. Kurulacak bu sistem, evre
konusunda veri reten ve rettii verilerin gvenirlii tespit edilmi zel
sektr ve kamu sektrne ak olmaldr.
Srdrlebilir kalknmay tevik edecek ve AB ynetmelikleri ile uyum
salayacak dzenlemelere gidilmelidir. Bu dorultuda blgesel bazda
atk ynetim planlar ve atk ynetim birimleri oluturulmaldr.
mar planlar hazrlanrken toporafik ve meteorolojik artlarla birlikte
pasif bina stmasna ynelik mimari projeler oluturulmaldr.
ncelikle resmi dairelerin yakt denekleri, illerdeki hava kirlilii
derecesine ve mahalli evre kurul kararlar dorultusunda belirlenmelidir.
Petrol kokunun stmada kullanmn nlemek amacyla tlm
dnda para petrol koklarnn giriine izin verilmemeli, bu amala
ihtisas gmrkleri oluturulmaldr.
Yeni kurulan tesislerin teknoloji transferinde dikkatli davranmak, eski
ve kirletici olanlarnn lkeye giriini nlemek iin yasal dzenlemeler
yaplmaldr.
Sanayi tesisleri hava kirlilii ve insan sal asndan kritik durumlar
ve kaza halleri iin acil nlem planlar hazrlayarak uygulamaya
konulmaldr.
Kat yaktlar p yakma tesislerinde yaklarak enerji elde edilmesi
ynne gidilmeli bunun iin belediyelere bilgi ve finansman ak
salanmaldr.
Katalitik konvertrl ara alan tketicilere vergi indirimi salanmaldr.
Akaryaktlara solvent katlmasnn nlenmesi ile ilgili tm tedbirler ve
etkin denetimler yaplmaldr.
lkemiz orman kaynaklarnn, sera gaz olan CO2 i tutma kapasitesinin
belirlenmesi iin almalar yaplmal, ormanlarmzn CO2 tutma

235

kapasitesinin artrlmas iin ormanlatrma, aalandrma ve biyolojik

retkenlii gelitirme almalar yaygnlatrlmaldr.
Hava kalitesinin Korunmas ve Grlt Kontrol Ynetmelileri revizyon
tabi tutulmal, snr deerler gnn artlarna gre yeniden gzden
geirilmeli, uygulamadan sorumlu kurulular aka tanmlanmaldr.
Emisyon izinlerinin alnmasna esas olan lmler, kesinlikle yeterli alt
yapya sahip tarafsz kurulularca yaplmaldr.
Trafiin dzenlenmesi konusunda yerel ynetimlere yetki verilmeli, il
evre mdrlkleri il trafik komisyonlarnda temsil edilmelidir.
Belediyeler bnyesinde evre mhendisi istihdam zorunlu hale
getirilerek yasal dzenlemeler yaplmaldr.
IV. evre uras (6-8 Kasm 2000), zmir:
evre

Kanunu gerei karlan ynetmelikler AB mktesebat da gz

nne alnarak revize edilmeli, standartlar bulunabilir en iyi teknolojiler
gz nne alnarak belirlenmelidir.
evre kirliliini nleyici tedbir alan kurum ve kurululara, belirlenecek
standartlara gre tevik edici muafiyet ve indirimler getirilmeli, teknik
destek verilmeli, mevzuatn ayarlanmas ile ifte standarttan
kanlmaldr.
Sanayide evresel sorunlarn en aza indirilmesi, AB uygulamalarna
uyum kapsamnda, evresel ynetim sistemleri (ISO-14000 gibi) ve
gnll sanayi taahhtlerinin (kimya sanayindeki gibi l sorumluluk)
yaygnlatrlmas tevik edilmeli ve desteklenmelidir.
zellikle byk ehirlerde trafikten kaynaklanan kirliliin tespiti
amacyla hava kalitesi lmleri uucu organik bileikler ve ozonu da
lecek ekilde geniletilmelidir.
Hava Kalitesi Kontrol Ynetmeliinde koku konusundaki emisyon ve
emisyon standartlar eklenmeli, lm analizine ilikin esaslar
belirlenmelidir.
Srdrlebilir
kalknma kavramnn anlam ilgili mevzuata
yanstlmaldr.
evre
hakknn uygulanmasnda glk yaratmas nedeniyle
mevzuattaki karmaa ve elikiler giderilerek btnlk salanmaldr.
Verilerin toplanmas, deerlendirilmesi ve hizmete sunumu konusunda
lke standartlarnn belirlenmesi,

236

Ulusal

evre ve Kalknma Gzlemevinin kurulmas,

para cezalarnn verilmesinde belediyelerin de yetkili klnmas
salanmaldr.
Yerel ynetimlerin evre birimleri kadro ve personel olarak
glendirilmeli, kadronun alnmas, atamalarn yaplmas konularndaki
i ve ilemler basitletirilmeli, merkezi ynetimin kulland yetkiler il
valilerine aktarlmaldr.
Trkiyede, evre ve Orman Bakanlnn kurulmasndan nce
dzenlenen drt evre urasn takiben, Bakanln bu yeni haliyle
kurulmasndan sonra, zellikle Avrupa Birlii Sreci dikkate alnarak
dzenlenen ve 22-24 Mart 2005 tarihlerinde Antalyada gerekletirilen
1.evre ve Ormanclk urasnda alnan hava kirlilii ile ilgili kararlar
aada verilmitir.
dari

1. evre ve Ormanclk uras (22-24 Mart 2005, Antalya):

Belediyelerin

kurumsal altyaplarnn gelitirilmesi salanmaldr.

kirlilik haritalar hazrlanarak yaplama yakt seimi vb.
konularda blgeye has zmler retilmelidir.
Sanayide temiz teknolojilerin kullanlmas salanmaldr.
Alt yap tesislerinin inas ve iletmesi iin gerekli olan finansman iin
uygun finans modelleri gelitirilmelidir. zellikle yap ilet ve/veya yap
ilet devret modellerinin tevik edilmesine zen gsterilmelidir.
Hava kirlenmesi ve grltnn nlenmesi ile ilgili olarak temiz yakt
kaliteli yakma tesisleri ve evre dostu aralarn kullanlmas tevik
edilmelidir.
evre ynetimi konusunda belediyelerde uzman personel istihdam
edilen bir birim oluturulmaldr.
Belediyelerin evre ile ilgili yatrm projeleri ve bunlarn iletilmesinde
kullanlmak zere ans oyunlarndan belirli bir yzde alnmaldr.
Yaplarda s, nem ve grlt yaltmnn salanmas zorunlu hale
getirilerek enerji tasarrufu, dolaysyla grlt ve hava kirlenmesi
kontrol salanmaldr.
Yerel ynetimlerin kurumsal alt yaplarn glendirmek iin
niversitelerde zel blmlerin almas ve yerel ynetimlere ara
elemanlar yetitirmek iin
Meslek Yksek Okullarnda ilgili
programlarn almas tevik edilmelidir.
Blgelerin

237

evre

kirliliinin nlenmesi konusunda kamu, niversite, sanayi,

meslek ve gnll kurulularla ibirlii yaplmaldr.
Etkin bir evre ynetimi iin evre sektrnn uluslararas standartlarda
oluturulmas tevik edilmelidir.
evre yatrmlar iin mali destek, tevik ve benzeri kolaylklar
getirilmelidir.
evre ve Orman Bakanl'nn merkez ve tara tekilatlar ile yerel
ynetimlerin evre bilimi ve teknolojisi konusunda eitim alm ynetici,
teknik eleman ve altyap eksiklii giderilmelidir.
Atk ve emisyon envanterlerinin oluturulmas, srekli gncellenmesi,
veri bankasna aktarlmas ve ilgili mevzuat uyarnca kullanma
sunulmas salanmaldr.
Atk ynetimi konusunda yatrm yapacak belediyelerin proje
safhasnda, finansman ve teknoloji seimi de dahil olmak zere dier
kurulular yannda evre ve Orman Bakanlndan da onay almalar
konusunda dzenleme getirilmelidir.
Atk ynetimi konusunda toplumsal katlm ve bilinci gelitirmek zere
her dzeyde eitim program yaygnlatrlmaldr.
Uluslararas szleme ve protokollerle stlenilen ykmllkler
erevesinde eylem planlar hazrlanmal ve uygulanmaldr.
Ulusal programda gsterilen takvim erevesinde AB uyum sreci
kesintisiz olarak devam ettirilmelidir.
evresel risk deerlendirmesi ve acil eylem planlarnn oluturulmas
salanmaldr.
Blgesel izleme laboratuarlarnn oluturulmas salanmaldr.
Bakanln oluturaca politikalar erevesinde teknik izleme ve
denetim faaliyetlerinin, oluturulacak bir evre ajans tarafndan
gerekletirilmesi salanmaldr.
Organize sanayi blgeleri ve kk sanayi siteleri bulunan yerlerde
yeni mnferit sanayi yaplamalarna kesinlikle izin verilmemelidir.
evre mevzuatnn ulusal programa uyarlanmas ve AB direktiflerinin
yerine getirilmesi takvimi hazrlanrken, lkenin; sanayi, ticaret, eitim
ve istihdam alt yaps, bunlarn rehabilitasyonu iin gerekli kaynak ve
zaman ihtiyac ile lke menfaatleri gz nnde bulundurulmaldr.
Politikalar oluturulurken katlmcl esas alan politikalar ile birlikte
"Tevik Et - zendir -Olutur" politikalar uygulanmaldr.
Hava kirliliinin kaynakta, kullanlan yaktta ve artma tekniklerinde

238

kontrolne ynelik stratejiler bir btn olarak deerlendirilmeli ve AB

fon mekanizmalarnn devreye alnmas salanmaldr.
AB'deki gelimelere paralel olarak, Ulusal Program kapsamnda Temiz
Hava Kanunu karlmaldr.
Hava
kalitesinin korunmasnda Trkiye dndan gelebilecek
kirleticilerin tr ve miktarlar ile izleme mekanizmalar belirlenmelidir.
Ayrca, Trkiye iinde blgeler arasndaki kirletici tanmlarnn
izlenmesine ynelik almalar da yaplmaldr.
zin prosedrnn iletme baznda ele alnarak faaliyet sahibinin her bir
alc ortama vermi olduu kirlilik yknn bir raporda deerlendirilmesi
ve tm izinlerin bir formatta ve tek bir kurum tarafndan verilmesine
ilikin yasal dzenleme yaplmaldr.
n deerlendirme almalar lke genelinde uygulanarak, llecek
parametre ve lm noktalarnn tespitinden sonra, izleme ve
deerlendirmeye ynelik hava kalitesi lm a oluturulmaldr.
Kurumlarn alacaklar hava kalitesi lm cihazlar evre ve Orman
Bakanl'nn hava kalitesi lm ana entegre edilebilmeli, geliigzel
"cihaz satn alarak" kamu kaynaklarn ziyan etmeleri de nlenmelidir.
Bu konuda; bakanlklar, niversiteler ve RSHM gibi kurumlar arasnda
ibirlii yaplmaldr.
Hava kirliliinin llmesi, izlenmesi ve deerlendirilmesinde; ulusal
lekte kurumlar arasndaki yetki-sorumluluk paylam dzenlenmelidir.
Hava kalitesi lmlerinin saklanaca veri bankas oluturulmaldr.
Meteorolojik amal lmler/gzlemler ile istasyon alar hava
kirlilii ve iklim deiiklii almalarna katk salayacak ekilde
gzden geirilmelidir.
Hava kirliliinin youn olduu yerlerde lm ve izleme ann
kurulmas ile elde edilen lm sonular ve meteorolojik faktrler gz
nnde bulundurularak kritik durumlarda uygulanabilecek acil nlem
planlar hazrlanmaldr.
Termik santrallerin evreye olas etkileri yaplacak artm sistemleri ile
limit deerleri salayacak ekilde en aza indirilmelidir.
Hava kirlilii ynnden nem arz eden sanayi tesislerinin baca
gazlarnn artlmas iin baca gaz temizleme niteleri kurulmal, atksz
veya az atkl teknolojiler seilmelidir.
Eski ve kirletici youn teknolojilerin lkeye giriini nlemek iin yasal
dzenlemeler yaplmaldr.

239

lkemizde

retilen ve tketime sunulan dk vasfl kmrler

iyiletirilmeli, dk kkrtl fuel-oil retimi iin gerekli yatrmlar
yaplmal, kullanlan yaktlara uygun soba, kazan standartlar
oluturulmaldr.
llerde akredite olmu yakt analiz laboratuvar kurulmaldr. Yksek
kkrtl kmrlerin evsel snmada kullanmnn nlenebilmesi iin;
illerde sorumlu ve yetkili kurumlar ak olarak belirlenmelidir.
Enerji sektrnde artan ihtiyalarla birlikte ortaya kan kirlilik
problemlerinin nlenmesinde rasyonel bir enerji-evre politikasna
ynelinmeli,
birleik
s-g
sistemleri
(kojenerasyon)
yaygnlatrlmaldr.
lkemizdeki yenilenebilir enerji kaynaklarna ncelik verilmeli, lke
potansiyeli aratrlmal ve uygun olan yerlerde uygulamaya geilmeli bu
amala ilgili kurumlarca gereken tevik salanmaldr. lkenin kulland
enerji kaynaklar eitlendirilmelidir. Bu sayede hem da bamllk
azaltlmal, hem de temiz ve alternatif enerjiler; blgesel zellikler de
dikkate alnarak (gne, jeotermal, dalga, aknt, fotovoltatik, yakt pili,
hidrojen, kk HES vb.) gelitirilmelidir.
lkemizde artan enerji ihtiyacn karlamadaki snrl kaynaklar gz
nne alnarak enerji darboaznn almas iin alternatif enerji
kaynaklar dnlmelidir. Ancak her bir alternatif kaynan seiminde
gerek teknoloji ve yer seiminde gerekse iletilmesinde ve atklarnn
bertarafnda gerekli tm gvenlik tedbirleri alnmal ve bununla ilgili
yasal mevzuat oluturulmaldr.
Motorlu tatlardan kaynaklanan egzoz emisyonlarnn nlenmesi ve
denetimi amacyla; Otomotiv Sanayi evre Laboratuar kurulmal,
kurunsuz benzin, biyodizel ve alkol trevlerinin kullanm
yaygnlatrlmal, benzinli ve dizel aralarda kullanlan yakt kalitesi
iyiletirilmelidir.
Yal aralar kentsel kirlilikte nemli bir pay sahibidir. Bu yzden tat
vergileri ya gruplarna gre belirlenmeli ve tat ya arttka vergi
artmaldr. Yal tatlarn trafikten kontroll olarak ekilmesi iin tevik
sistemleri uygulanmaldr.
Yurt
ii ulamda demiryolu ve deniz yolu tamacl
yaygnlatrlmaldr.
Taraf olunan uluslararas anlamalar erevesindeki ykmllklerin
yerine getirilebilmesi iin teknik ve hukuki altyap oluturulmaldr.

240

klim

deiikliinin sektrlere/alanlara (enerji, tarm, ormanclk,

sanayi, ekonomi, su kaynaklar, insan yerleimleri, ky alanlar,
ekosistemler, vb.) etkilerinin belirlenmesi ve bu etkilerin azaltlmasna
ynelik nlem ve politikalarn gelitirilmesiyle ilgili almalara arlk
verilmelidir. lkemiz iin zellikle, su ve arazi kaynaklarnn daha etkili,
aklc ve ekonomik ynetimine; ormanlarn korunmasna; ve toprak
erozyonu ile vejetasyon formasyonlarndaki ve/ya da rtlerindeki
deiikliklere kar uyum seeneklerinin belirlenmesine ncelik
verilmelidir.
Ormanlarn ve turbalklarn birer karbon yuta olduu da dikkate
alnarak, ormanlatrma, yeniden ormanlatrma, erozyon kontrol, ve
ayr/mera slah iin bteden yeterli kaynak aktarlmaldr.
Sera gaz emisyonlarnn azaltlmas iin sektrel nlemlerin ve
politikalarn deerlendirilmesi ve gelitirilmesine ynelik bir Ulusal
klim Deiiklii Eylem Plan hazrlanmaldr.
Yeni ve yenilenebilir (rzgar, jeotermal, gne, hidrojen, biyoktle,
enerji ormanlar vb.) enerji kaynaklaryla ilgili aratrma- gelitirme
almalar arttrlmal ve bu enerji kaynaklarnn lkemizdeki
potansiyelleri deerlendirilerek birincil enerji tketiminde ve elektrik
retiminde yenilenebilir enerjileri paynn arttrlmasna ynelik saysal
hedefler belirlenmelidir.
zellikle sanayi, ulatrma ve bina sektrlerinde enerji verimlilii
artrlmal; enerji verimlilii hizmet irketlerinin kurulmas/gelitirilmesi
zendirilmeli ve enerji verimlilii uygulamalarnda tevik ve destek
mekanizmalar oluturulmaldr.
Trkiye'de afet olaylarndan sorumlu kurul ve kurulularn mevzuat ve
almalar olaanst hava olaylarna kar yaplacak faaliyetleri
ierecek ekilde detaylandrlmaldr.
Enerji, ulatrma, sanayi, atk, tarm ve ormanclk sektrlerinde, farkl
kalknma senaryolarna gre (rnein, IPCC 3 Deerlendirme Raporu, 6
deiik kalknma senaryosu) 6 sera gaz iin emisyon projeksiyonlarn
ieren model almalar yaplmaldr.
Yerli fosil yaktlara dayal enerji retiminde verimlilii arttrc,
emisyon ve sera gazlarn azaltc teknolojiler ncelikli olarak
gelitirilmelidir.
Elektrik iletim ve datm sisteminde % 15 dolaynda olan datm
kayp ve kaak orannn azaltlmas, dnya standartlarna indirilmesi,

241

elektrik datm sisteminin iyiletirilmesi iin gerekli olan nlemler

alnmaldr.
AB mktesebatna uyum kapsamnda kojenerasyon ve binalarn enerji
performansyla ilgili dzenlemeler hayata geirilmelidir.
Bu be urada alnan kararlara ve DPT tarafndan hazrlanan
Kalknma Planlarnda yeterince yer verilmi olmasna karn, dier evre
sorunlarna benzer olarak, hava kirliliinin denetiminde de nemli bir yol
alnamamtr. Uygulamalar yetersiz kalmtr.

Kresel Isnma

242

9. BLM
TRKYEDE
HAVA KRLL KONTROL MEVZUATI

Resmi Gazete Tarih: 07.10.2004

Say: 25606

evre ve Orman Bakanlndan:

Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii
BRNC BLM
Ama, Kapsam, Kanuni Dayanak, stisnalar ve Tanmlar
Ama
Madde 1- Bu Ynetmeliin amac, sanayi ve enerji retim tesislerinin faaliyeti
sonucu atmosfere yaylan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonlar
kontrol altna almak; insan ve evresini hava alc ortamndaki kirlenmelerden doacak
tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle evrede ortaya kan umuma ve
komuluk mnasebetlerine nemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu
etkilerin ortaya kmamasn salamaktr.
Kapsam
Madde 2- Bu Ynetmeliin hkmleri, 1 inci maddede belirtilen amaca ulamak
iin; tesislerin kurulmas ve iletilmesi iin gerekli olan n izin, izin, artl ve ksmi izin
bavurular, tesisten kan emisyonun ve tesisin etki alan ierisinde hava kirliliinin
nlenmesi tetkik ve tespiti ile, tesislerin, yaktlarn, ham maddelerin ve rnlerin
retilmesi, kullanlmas, depolanmas ve tanmasna ilikin esaslar kapsar.
Kanuni Dayanak
Madde 3- 2872 sayl evre Kanununun 1 ve 3 nc maddelerinde ngrlen
ama ve ilkeler dorultusunda, 8, 9, 10, 11, 12 ve 13 nc maddelerine ve 4856 sayl

243

evre ve Orman Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanunun 1, 2, 3, 9, 10,

13, 29 ve 30 uncu maddelerine dayanlarak hazrlanmtr.
stisnalar
Madde 4- Bu Ynetmelik;
a) 2690 sayl Kanun ile Trkiye Atom Enerjisi Kurumuna verilen yetki alanna
giren, insan sal ve evrenin nkleer yakt ve dier radyoaktif maddelerin
radyasyonundan korunmasnda; ilgili tesis, alet ve dzeneklerde,
b) i sal ve gvenlii mevzuat kapsamna giren iyeri atmosferlerinde (ak
ortam hari),
c) Hava alc ortamna baca, kap, pencere ya da benzeri aklklardan herhangi
bir emisyonun sz konusu olmad tesis, alet ve dzeneklerde,
uygulanmaz.
Tanmlar
Madde 5- Bu Ynetmelikte gecen;
D Hava: alma mekanlar hari, troposferde bulunan d ortamlardaki
havay,
Kirletici: Dorudan veya dolayl olarak insanlar tarafndan d havaya braklan
ve insan sal zerinde ve/veya btn olarak evre zerinde muhtemel zararl etkileri
olan her trl maddeyi,
Hava Kalitesi: nsan ve evresi zerine etki eden evre havasnda, hava
kirliliinin gstergesi olan kirleticilerinin artan miktaryla azalan kaliteleri,
Emisyonlar: Yakt ve benzerlerinin yaklmasyla; sentez, ayrma, buharlama ve
benzeri ilemlerle; maddelerin ylmas, ayrlmas, tanmas ve dier mekanik ilemler
sonucu bir tesisten atmosfere yaylan hava kirleticileri,
Tesis: Atmosfere emisyon veren her bir niteyi,
Makineler, aletler ve dier sabit dzenekleri,
zerinde madde depolanan, boaltlan ve i yaplan mlkleri, (Tesislerin btn,
iletme olarak adlandrlr).
Yakma Tesisi: Scak su, buhar ve benzeri reterek enerji salayan tesisleri,
retim Prosesi: Yaktn ham madde ile birlikte muamele grd veya yakttan
elde edilen enerjinin ham maddeyi veya rn kurutma, kavurma ve benzeri ilemlerde
kullanld ve bacasndan proses kaynakl baca gaz emisyonlarnn ve yanma gazlarnn
birlikte kt tesisler veya sadece proses kaynakl baca gaz emisyonlarnn kt
tesisleri,
Biyoktle: htiva ettii enerjiyi kazanmak iin yakt olarak kullanlabilen tarm
veya ormanclktan salanan bitkisel bir maddenin kendisi, tamam ya da bir ksmndan
elde edilen rnlerdir. Bu rnler tarm ve ormanclk kaynakl bitkisel atklar, gda
ileme sanayinden kaynaklanan bitkisel atklar, ham kat hamuru ve hamur kat
retiminden kaynaklanan bitkisel atklar, ie mantar, ahap atklarn, (Ahap
koruyucular tatbik edilmi veya kaplama ilemine bal olarak halojenli organik
birleikler ihtiva eden ve bu tr atklar ieren zellikle inaat ve ykmdan kaynaklanan
ahap atklar hari).
Yetkili Merci: evre ve Orman Bakanl ve Valilii,
zin: Emisyon n zni ve Emisyon znini,

244

Teknolojik Seviye: Srekli iletilmesinde baars tecrbeyle sabit, kyaslanabilir

metotlar, dzenekler ve iletme ekilleriyle kontrolleri yaplabilen; emisyon snrlama
tedbirlerini pratikletiren ve kullanl hale getiren, ileri ve lke artlarnda uygulanabilir
teknolojik metotlar, dzenekler, iletme biimleri ve temizleme metotlarnn geldii
seviyeyi, (Az Atkl Teknolojiler: Teknolojik seviye tanmnda kirletmeyen, temiz retim
teknikleri temel alnr, bu tr temiz ve az atkl teknolojiler, tercih sralamasnda artmaya
dayanan teknolojik seviye tanmndan daha nce gelir).
retmek: rn elde etmek, ilemek, retim amacyla tketmek ve dier
kullanmlarn, (thalat ve dier amalara ynelen nakliyatlar ayn anlamda mtalaa
edilir).
Emisyon Envanteri: Snrlar belirlenmi herhangi bir blgede, hava kirletici
kaynaklardan belli bir zaman aralnda atmosfere verilen kirleticilerin listesi, miktar ve
bunlarn toplam kirlilik iindeki paylarn gsteren bilgileri,
Kritik Blge: Bir yl boyunca yaplan hava kalitesi lm sonularna gre ksa
vadeli snr deerlerin en az 15 gn ald yerleri,
Ksa Vadeli Snr Deer: Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde belirtilen
snr deeri,
Uzun Vadeli Snr Deer: Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde
belirtilen snr deeri,
Bakanlk: evre ve Orman Bakanln,
Belge: Emisyon zin Belgesini,
Ynerge: Emisyon n zni ve Emisyon zni almaya esas tekil edecek
dokmanlar ieren Ynergeyi,
Emisyon zin Dosyas: Bu Ynetmelie gre hazrlanan Ynergede belirtilen
tm belge, bilgi ve dokmanlar ieren emisyon iznine esas dosyay,
Ynetmelik: Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmeliini,
Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii (HKKY): 2/11/1986 tarihli ve
19269 sayl Resm Gazetede yaymlanan ynetmelii,
ten Yanmal Motorlar: Gaz Motorlar ve Dizel Motorlarn,
Gaz Motorlar: Otto evrimi, kvlcm atelemeli ateleme sistemine sahip
motorlar,
Dizel Motorlar: Kendiliinden sktrmal atelemeli motorlar,
Kritik Meteorolojik artlar: Atmosferde alt snr yerden 700 (yediyz) metre
veya daha az yksekte olan bir enversiyon tabakas mevcutsa ve bu tabakada hava
scakl bu ykseklikle en azndan 2C/100m artyorsa, ayrca yerden 10m ykseklikte
llen rzgar hz 12 (oniki) saatlik ortalamada 1,5 m/sden az ise bu durum kritik
meteorolojik durumu,
ifade eder.
KNC BLM
zne Tabi Tesisler, zin Alma, zne Tabi Olmayan Tesisler in Uyulmas Gereken
Esaslar

zne Tabi Tesisler

Madde 6- almalar ve yaps nedeniyle insan sal ve evre zerinde nemli
olumsuz etkisi olan Ek 3, A ve B listelerinde yer alan tesislerin kurulmas ve iletilmesi

245

iin, bu Ynetmelik hkmlerine gre Emisyon n zni (planlama aamasnda) ve

Emisyon zni (iletme aamasnda) alnmas gerekmektedir.
Ek 3 Liste Ada yer alan tesislerin izni, evre ve Orman Bakanl tarafndan
verilir.
Ek 3, Liste Bde verilen tesislerin izni, l Mahalli evre Kurulunun uygun gr
alnarak, Valilik tarafndan verilir.
zne Tabi Tesislerin Kurulmas ve letilmesinde Uyulmas Gereken Esaslar
Madde 7- zne tabi tesislerin kurulmas ve iletilmesinde;
a) Tesisin kamuya ve evreye zararl etkilerinin teknolojik seviyeye uygun olarak
azaltlmas ve tehlike yaratmamas,
b) Bu Ynetmelikte belirtilen artlara uyulmas,
c) Bu Ynetmelikte belirtilen emisyon snrlarnn almamas,
d) Tesis etki alannda HKKYde verilen hava kalitesi snr deerlerinin
almamas,
e) Mevcut tesislerin baca gaz emisyonlarnn bu Ynetmelikte belirtilen usullere
uygun olarak tesisi ileten tarafndan llmesi, baca dndan emisyon yayan tesisler
iin hesaplama yntemi kullanlarak saatlik ktlesel debilerin tespit edilmesi, (kg/saatm2)
f) Mevcut tesisler iin, Madde-40, Tablo 40.1.deki ktlesel debilerin almas
halinde tesisi ileten tarafndan, tesis etki alannda, Madde-40da belirtilen esaslar
erevesinde hava kirlilii seviyesinin llmesi ve tesisin kirleticiliinin
deerlendirilmesi amacyla Uluslar aras kabul grm bir dalm modeli kullanlarak,
Hava Kirlenmesine Katk Deerinin Hesaplanmas,
g) Yeni kurulacak tesislerin baca gaz emisyonlarnn (kg/saat ve mg/Nm3
olarak) ve baca dndan emisyon yayan tesislerin atmosfere verdii emisyonlarn
saatlik ktlesel debilerinin tespit edilmesi, (kg/saat-m2)
h) Yeni kurulacak tesisler iin; Madde-40 Tablo-40.1 deki ktlesel debilerin
almas halinde tesisi ileten tarafndan; tesis etki alannda, tesisin kirleticiliinin
deerlendirilmesi amacyla bir dalm modelli kullanlarak hava kirlenmesine katk
deerinin hesaplanmas, tesisin kurulaca alanda hava kirliliinin nemli boyutlara
ulat kukusu varsa, hava kalitesinin bu Ynetmelikte belirtilen usullere uygun olarak
llmesi,
i) letmede meydana gelen artk ve atk maddelerin kullanlmas, teknik ynden
mmkn deilse usulne uygun olarak artlmas ve bertaraf edilmesi,
j) Tesisin kurulu bulunduu blgede hava kirleticilerin HKKYde belirlenen hava
kalitesi snr deerlerini amas durumunda, tesis sahibi ve/veya ileticisi tarafndan,
Valilike hazrlanan eylem planlarna uyulmas,
gerekmektedir.
Emisyon n zni
Madde 8- Emisyon n izni verilirken aadaki esaslar uygulanr:
a) evresel Etki Deerlendirmesi (ED) Ynetmelii kapsamnda yer alan
tesisler iin ED Ynetmeliine gre alnan ED Olumludur Karar veya ED Gerekli
Deildir Karar, Emisyon n zni yerine geer. ED Olumlu Karar veya evresel Etki
Deerlendirmesi Gerekli Deildir Kararnn iptal edilmesi halinde Emisyon n zni de

246

iptal edilmi saylr. ED Ynetmelii kapsamnda yer almayan ancak bu Ynetmeliin

Ek 3, A ve B listelerinde yer alan tesisler emisyon n iznine tabidir.
b) Emisyon n izni tesislerin planlama aamasnda verilir.
c) Emisyon n zni; tesisin evrede oluturabilecei etkilerin deerlendirilmesine
esas tekil edecek bilgi ve belgeler salanmsa ve tesisin evre zerine olabilecek zararl
etkilerine kar gerekli tedbirin alnaca grlyor ve garanti ediliyorsa, ayrca n izin
verilmesi makul gerekeye dayanyor ise yetkili merciler tarafndan verilir.
d) Ek 3, Liste A ve Bde yer alan tesislere Emisyon n zni almak iin bir dileke
ile Ek 5, Ek 6 ve Ynergede belirtilen hususlar gz nnde bulundurularak Emisyon n
zin Bavuru Formunda belirtilen dokmanlarla birlikte Valilie bavuru yaplr.
1) Valilik tarafndan emisyon n izin dosyas ve dokmanlar incelenir. Dosya
eksik ve yetersiz bulunursa dosyann tamamlanmas iin bavuru sahibine sre verilir.
2) Dosya tamamlandktan sonra, sadece Ek-3 Liste Ada yer alan tesisler iin
tesis sahibi tesisin kurulaca blgede datm yaplan ve yksek tirajl yurt apnda
yayn yapan en az bir gazete ile bir yerel gazetede ilan verir. landa;
2.1 Tesisin yeri, retimi, kapasitesi ve kullanaca yakt tr,
2.2 tiraz sresinin 15 gn olduu,
2.3 zin bavurusunun ve eklerinin ne zaman ve nerede inceleneceini,
2.4 tirazlarn inceleme sresi ierisinde yaplmas gerektii hususunu ve itirazn
yaplmas gereken makam,
2.5 tiraz sahibi hazr bulunmasa bile gerekeli itirazlarn deerlendirileceini ve
deerlendirme tarihini,
2.6 100 kiiden fazla itiraz sahibi varsa kararn ilan yoluyla tebli edilebileceini,
belirtir.
Tesis iin yaplan itirazlar Valilik tarafndan deerlendirilir ve emisyon n izin
dosyasna eklenir. Valilik itirazlar deerlendirirken gerekli grdnde itiraz edenler ve
faaliyet sahibi ile grr. tiraz sresinden sonra yaplacak itirazlar dikkate alnmaz.
3) Dosya tamamlandktan sonra tesis Ek 3, Liste Bde yer alyor ise Valilik
tarafndan 20 (yirmi) ign ierisinde deerlendirme yaplarak sonulandrlr. Tesis Ek
3, Liste Ada yer alyor ise Valilik tarafndan dosya Bakanla gnderilir ve Bakanlk
tarafndan 40 (krk) ign ierisinde deerlendirme yaplarak sonulandrlr. Belirtilen
sre, dosya Bakanla ulatktan sonra balar. Eksikliklerin tamamlanmas iin verilen
sreler buna dahil deildir.
e)Yetkili Merci Madde-19da belirtilen iptal yetkisini Emisyon n zni iin de
kullanabilir.
f) 3194 sayl mar Kanununun 26 nc maddesi uyarnca verilecek n izin iin, bu
Ynetmelikte sz konusu edilen Emisyon n zninin alnmas arttr.
g) Emisyon n izin verilen tesisler, retime geilmesini takiben 1 (bir) yl iinde
Emisyon zni iin bavurmazlar ise Emisyon zni kendiliinden geersiz saylr.
Emisyon zni Bavurusu
Madde 9- Emisyon izni bavurusu aada belirtilen hususlar erevesinde
yaplr.
a) Ek-3, Liste A ve Bde yer alan tesislere Emisyon zni almak iin dileke ile Ek
5, Ek 6 ve Ynergede belirtilen hususlar gz nnde bulundurularak Emisyon zin
Bavuru Formunda belirtilen dokmanlarla birlikte Valilie bavuru yaplr.

247

b) Valilike; 20 (yirmi) ign ierisinde incelenir. Dosya eksik ve yetersiz

bulunursa dosyann tamamlanmas iin bavuru sahibine sre verilir.
Emisyon zni alnmas srasnda yaplabilecek itirazlar, ED srecinde,
Emisyon n zni alma safhasnda yaplmamsa dikkate alnmaz. Ancak tesisin
kurulmas esnasnda veya daha sonra tesisin kurulu bulunduu yrede yaplan lmlere
dayal olarak tesisten daha nceden bilinmeyen evre kirlenmesinin ortaya kmas
halinde itirazlar dikkate alnr ve emisyon izni verilmeyebilir.
c) Ek-3, Liste A ve Bde yer alan tesis Valilike oluturulan komisyon tarafndan
bu Ynetmelik hkmleri erevesinde yerinde incelenir, hazrlanan teknik rapor
Emisyon zni Dosyasna eklenir. Valilik tarafndan gerekli grlmesi halinde ilgili
kurum/kurulu ve belediyelerden komisyona teknik eleman talep edilebilir.
Emisyon zni Dosyasnn ncelenmesi ve Karar Verilmesi
Madde 10- Madde 9da belirtilen hususlar yerine getirildikten sonra, aada
belirtilen hususlar erevesinde emisyon izin dosyas incelenmesi yaplr ve karar verilir.
a) Tesis Ek 3, Liste Bde ise hazrlanm olan Emisyon zin Dosyas Valilik
tarafndan Ynetmelik hkmleri erevesinde yirmibe i gn ierisinde
deerlendirilir ve uygun bulunmas halinde il mahalli evre kuruluna sunulur.
Eksikliklerin tamamlanmas iin geen sreler belirtilen sreye dahil deildir.
b) Tesis Ek 3, Liste A da ise Ynetmelikte belirtilen hususlar erevesinde
hazrlanm olan emisyon izin dosyas Valilik tarafndan oluturulacak komisyonca
incelenerek uygun bulunmas halinde Bakanla gnderilir. Bakanlk tarafndan emisyon
izin dosyas Ynetmelik hkmleri erevesinde bavuru evraklarnn tam olarak
Bakanla sunulmasndan sonra 45 (krkbe) ign ierisinde incelenerek
sonulandrlr. Gerektii hallerde yerinde inceleme yaplr. Belirtilen sreler, dosya
Bakanla ulatktan sonra balar. Eksikliklerin tamamlanmas iin geen sreler
belirtilen sreye dahil deildir.
c) zin vermeye yetkili merci, gerekirse konu ile ilgili uzman kii ve kurulularn
da grn alr.
d) Madde 7de ve Ynetmeliin dier hkmlerinde belirtilen ykmllklerin
yerine getirilip getirilmedii incelenir.
e) Sunulan dokmanlar i ve endstriyel srlar ihtiva ediyorsa iaretlenerek ayr
bir grup halinde sunulur. Bu durumda dier dokmanlarn tesisin evreye olan etkilerini
aka ortaya koyacak zellikte olmasna dikkat edilir.
f) Sz konusu tesise ait bavuru evraklarnn yetkili mercie sunulmasndan sonra
1 (bir) yl ierisinde belirtilen eksiklikler tamamlanamazsa emisyon iznine yeniden
bavurulmas gerekir.
g) Yukarda belirtilen hususlar erevesinde yaplan inceleme ve deerlendirme
sonucuna gre emisyon izninin verilip verilmeyeceine karar verilir.
Emisyon zni Belgesi Verilmesi
Madde 11- Emisyon izni verilmesine karar verildikten sonra emisyon izni
emisyon izni belgesi ile belgelendirilir ve tesis sahibine verilir. Emisyon izin belgesi
muhtevas ve gerekli hususlar yetkili merci tarafndan belirlenir.
a) EK 3 Liste A da yer alan tesisler iin emisyon izin belgesi Bakanlk
tarafndan verilir. zin karar ve gerekeleri, talep edilmesi halinde ilgililere bildirilir.

248

b) Ek 3 Liste Bde yer alan tesisler iin emisyon izin belgesi Valilik tarafndan
verilir. zin karar ve gerekeleri, talep edilmesi halinde Valilik tarafndan ilgililere
bildirilir.
artl ve Ksmi zin
Madde 12- Faaliyet sahibinin bavurusu zerine iletmenin tm veya bir
blmnn kurulmasna ve iletilmesine artl veya ksmi izin verilir.
a) Baca gaz emisyon snr deerlerini salamas kaydyla, iletmenin test
edilmesi amac ile bir defaya mahsus ksa sreli ksmi veya artl izin verilir. Bu sre 6
(alt) ay geemez.
b) Tesisin bir ksmnn kurulmas ve iletmenin baca gaz emisyonlarnn
snrlarn salamas art ile ksa sreli olarak artl ve ksmi izin verilebilir. Bu sre 6
(alt) ay geemez.
c) Madde 7 ve 10da ngrlen esaslarn yerine getirildiinin belirlenmesi
durumunda gerekirse artl ve sreli izin verilir.
Dier Kararlar
Madde 13- Bir tesisten kaynaklanan emisyonlarn etkilerinin komu bir
tanmaza zarar vermesini nlemek amacyla daha nce verilen ve kesinleen bir izin
kaldrlamaz. Ancak bu zararl etkinin ortadan kaldrlmas iin gerekli tedbirlerin
alnmas faaliyet sahibinden istenir.
zne Tabi Tesislerde Yaplacak Deiiklikler
Madde 14- zne tabi tesislerde yaplacak deiiklikler aada belirtilmitir:
a) Tesisin iletilmesinde, yaktnda, yakma sisteminde ve prosesinde yaplan
deiiklik ve iyiletirmeler; Bakanlka emisyon lm yapma konusunda yetki verilen
kurum veya kurulu tarafndan ek rapor olarak hazrlanr ve emisyon raporuyla birlikte 6
(alt) ay ierisinde yetkili mercie sunulur.
b) zne tabi bir tesisin konumunda, zelliklerinde ya da iletiminde bir deiiklik
planland (veya yapld ) bildirildiinde, deiikliin bu Ynetmeliin hkmlerine
gre izne tabi olup olmad izni veren yetkili merci tarafndan incelenir.
c) zne tabi bir deiikliin incelenmesi yaplan deiiklikler kapsamnda
emisyon izni iin uygulanan prosedr erevesinde yaplr. Eer yaplan deiiklik ve
iyiletirmeler izne tabi ise madde-9, 10 ve 11deki hususlar uygulanr.
d) Yaplan deiiklikler sonucu hava kirliliini artran ek emisyon ve bundan
kaynaklanan herhangi bir tehlike hasl olmuyorsa, izin vermeye yetkili merci
dokmanlarn kamu incelemesine almas ve gazete ilan verilmesi hususlarn
uygulamayabilir.
Teyit Zorunluluu
Madde 15- Tesis yetkilileri, emisyon izni alan Ek 3, Liste Ada yer alan tesisler
iin her 2 (iki) ylda bir, Ek 3, Liste Bde yer alan tesisleri iin her 3 () ylda bir, izin
annda ngrlen verilerden herhangi bir sapma olup olmadn ve tesiste yaplan
iyiletirmeleri rapor etmek zorundadr. Rapor, Bakanlk tarafndan belirlenen veya
uluslar aras kabul grm ISO, EPA, DIN ve benzeri standartlara uygun numune alma
koullar ve lm metotlar dikkate alnarak, emisyon lmleri yaplarak hazrlanr.
Raporun bir nshas tesiste muhafaza edilir, bir nshas da tesisin bulunduu valilie
sunulur ve valilike deerlendirilir. Ek 3, Liste Ada yer alan tesisler iin emisyon lm

249

raporu, valilik gr ile birlikte Bakanla gnderilir. Ayrca tesis yetkilileri tesiste
yaplan iyiletirmeleri raporda sunmak zorundadr.
Ek Dzenlemelerin Uygulanmas
Madde 16- Ek dzenlemelerin uygulanmasnda;
a) Bu Ynetmeliin esaslarn yerine getirmek amac ile izin vermeye yetkili
merci izin verildikten sonra gerektiinde
ek dzenlemeler isteyebilir. Bu ek
dzenlemede Ek 4deki esaslar dikkate alnr.
b) Yaplacak ek dzenleme, iletici ve iletilen tesis iin ar ekonomik yk
getiriyorsa ve teknolojik seviye bakmndan uygulanabilir deilse bu konuda bir
mecburiyet getirilemez. Ek dzenleme teknolojik olarak uygulanabilir olmakla beraber
ancak belli bir sre sonra ekonomik hale gelecekse yetkili merci ek dzenlemenin bu
sreden sonra uygulanmasn kabul edebilir. Bir ek dzenleme teknolojik olarak
uygulanabildii halde, ekonomik sebeplerle tesisi ileten tarafndan uygulanamazsa izin
Madde 19 hkmlerine gre iptal edilebilir.
c) Ek dzenleme tesisin yeri, yaps ve iletmesi zerinde nemli deiiklikler
gerektiriyorsa, yaplacak deiiklikler Madde 14de ngrlen hkmlere tabidir.
d) Ek dzenlemeler, Geici Madde 1 ile sz konusu edilen tesislere de
getirilebilir.
znin Sona Ermesi veya Uzatlmas
Madde 17- znin sona ermesi veya uzatlmasnda;
a) zin;
1) zin verilen tesis, ngrlen zamanda iletmeye alnmamsa,
2) Bir tesis yldan daha fazla bir sre srekli olarak iletme d braklmsa,
sona erer.
b) (a) bendinde sz edilen sreler getikten sonra bu Ynetmeliin ve bu
Ynetmelie esas tekil eden Kanunun amacna aykr dmedii takdirde, izni yetkili
merci tarafndan izin sresi uzatlabilir veya izin yenilenebilir.
Yasaklama, Kapatma ve Kaldrma
Madde 18- a) zne tabi tesisin ileticisi bu Ynetmelikte belirtilen esas ve
standartlara ve ek dzenlemelere
uymazsa faaliyetten men edilir.
b) Gerekli izin alnmadan kurulan, iletilen veya deiiklie uratlan tesisler
ksmen veya tamamen faaliyetten men edilir.
c) Yetkili merci bir tesisi altrmakla sorumlu operatr veya kiilerin, evrenin
korunmas iin uyulmas gerekli artlara uymadn tespit ederse, tesisin baka bir kii
veya operatr tarafndan iletilmesini emredebilir.
znin ptal Edilmesi
Madde 19- a) Bu Ynetmelik esaslar dahilinde verilen bir izin, aadaki
hususlardan birisi ile
karlalrsa;
1) zin Madde 12ye gre verilmise ve izin sahibi bu artlara uymamsa,
2) zin verilmesinde esas alnan emisyon snrlar almsa srekli emisyon
lm yaplan tesislerde,
1 (bir) yl iinde yaplan lmlerin zamann % 95inde
limit deerleri amas halinde veya tesisi ileten Madde 15de belirtilen srelerde, izin
annda ngrlen verilerden herhangi bir sapma olup olmadn emisyon raporu ile izin

250

vermeye yetkili mercie bildirmedii takdirde,

3) Yetkili merci tarafndan bu Ynetmelik hkmlerine gre izin verilmesinden
sonra, izin verilmesine mani olacak ek bilgiler edinilmise ve iznin kaldrlmamas kamu
menfaatini tehlikeye sokuyorsa,
4) Daha nce verilen izin henz uygulamaya konulmadan, yetkili merci izin
esaslarnn deitirilmesi sonucu izin veremiyor ise ve iznin kaldrlmamas kamu
menfaatini tehlikeye sokuyorsa,
5) evre salna gelebilecek nemli zararlar ortadan kaldrmak sz konusu ise,
iptal edilir.
b) zin iptal kararnn tebli edildii tarihte, izin geersiz saylr.
Tesisin letilmesine Son Verilmesi
Madde 20- letmeci tarafndan, izne tabi bir tesisin iletmesine son verildii
takdirde, 60 (altm) gn ierisinde yetkili mercie bilgi verilir.
El ve sim Deitirme
Madde 21- Bir iletme transfer, kira veya sat yoluyla el veya isim deitirirse,
atm gn ierisinde izin vermeye yetkili mercie bilgi verilir. letme sahibi, izin annda
ngrlen verilerden herhangi bir sapma olup olmadn izin vermeye yetkili mercie 1
(bir) yl ierisinde hazrlanacak bir emisyon raporu ile bildirmek mecburiyetindedir.
zne Tabi Olmayan Tesisleri letenlerin Ykmllkleri
Madde 22- zne tabi olmayan tesislerin kurulmas ve iletilmesinde aadaki
artlara uyulur:
a) evreye olan zararl etkilerin teknolojik seviyeye uygun olarak azaltlmasna
allr.
b) leri teknoloji uygulanarak, kirleticilerin evreye olan zararl etkileri asgari
dzeyde tutulur.
c) Tesislerin iletilmesi aamasnda ve sonunda aa kan atklar ve artklar
uygun metotlarla bertaraf edilir.
zne Tabi Olmayan Tesislerin Kurulmas, Yapsal zellikler ve
letilmesinde Aranacak artlar
Madde 23- zne tabi olmayan tesisler:
a) Bu tesislerden yaylan emisyonlar bu Ynetmelikte belirtilen snrlarn
zerinde olamaz.
b) Trk Standartlar Enstits (TSE) tarafndan Resm Gazetede yaymlanm
standartlar ile Babakanlk, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ve dier kamu kurum ve kurulular
tarafndan yaymlanan ynetmelik, tebli ve ynergelerle tespit edilen teknik zelliklere
uyulur.Hava kirliliinin youn olduu gnlerde Valilike alnan kararlara uyulur.
c) Yetkili merci tarafndan gerekli grlmesi durumunda tesisten kaynaklanan
emisyonlarn lmleri ile bu lmler iin yaplacak harcamalarn karlanmas, Madde
31de belirtildii ekilde yaplr.
zne Tabi Olmayan Tesislerin Denetlenmesi
Madde 24- zne tabi olmayan tesislerin Madde 23de belirtilen esaslara uygun
olarak faaliyet gsterip gstermedii Valilike gerekli grlmesi halinde denetlenir.
zne Tabi Olmayan Tesisler in Ek Dzenlemeler
Madde 25- Yetkili merci Madde 23deki hususlarn uygulanmas iin ek

251

dzenlemeler getirebilir.
Yasaklama
Madde 26- a) Madde 25e gre getirilen ek dzenlemeye bir tesisin ileticisi
uymazsa, iletme, yetkili merci tarafndan getirilen dzenlemeye uyuluncaya kadar
ksmen veya tamamen faaliyetten men edilir.
b) Bir tesisin evre zerinde yaratt zararl etkiler insan hayat, sal ve mal
varl zerinde tehlike yaratyorsa ve kamu menfaati baka metotlarla yeterince
korunamyorsa, Valilik tarafndan tesisin kurulmas durdurulur ve tesisin iletilmesi
ksmen veya tamamen faaliyetten men edilir.
Emisyon Tespiti ve Snrlamas
Madde 27- Emisyon tespiti ve snrlamasnda:
a) Bir tesisin evreye zararl etkilerinin tespiti amacyla yetkili merci, izne tabi
veya izne tabi olmayan bir tesisin ileticisine, yetkili merci tarafndan belirlenmi uzman
bir kurum/kurulu veya kiiye tesisinden kan emisyonun ltrmesini ve/veya bu
emisyonun hava kirlenmesine katk deerinin hesaplatmasn ve/veya hava kirlilii
seviyesinin lmn yaptrmasn emreder; bylece bir emisyon raporu hazrlanr ve
bedeli Madde 31de belirtildii ekliyle karlanr.
b) Hava kirliliinin nemli boyutlarda olduu kritik blgelerde, izne tabi
tesislerden kaynaklanan emisyonlarn miktar ile zamana ve yere gre dalmn
gsteren Hava Kirlenmesine Katk Deerini ieren bir Emisyon Raporu yetkili merci
tarafndan istenebilir. Bu raporun her yl yenilenmesi istenebilir.
c) Emisyonlarn lmnde Madde 40de belirtilen, tesis etrafnda yaplmas
gerekli grlen hava kirlilii lmlerini dzenleyen ilgili mevzuattaki esaslar dikkate
alnr. Tesis etki alannda hava kirliliinin lmnde ise Madde 40da yer alan esaslar
dikkate alnr.
d) Tesis etki alannda hava kirliliinin tespitine ynelik yaplacak lmlerle
ilgili koordinasyonu valilik salar, bu lmler iin yaplacak harcamalar Madde 31de
belirtildii ekilde karlanr.
Emisyon lm Raporu
Madde 28- Bakanlk, bu Ynetmeliin 15 inci maddesinde ve 27 nci
maddesinin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen Emisyon lm Raporunun ieriini tespit
eder (Ek 6). Emisyon lm Raporundaki bilgilerde tesisin endstriyel ve i srlar varsa
tesis sahibinin veya ileticisinin talebi zerine Emisyon lm Raporundaki bu bilgiler
umuma ifa edilemez.
zne Tabi Tesislerde Yaplacak lk ve Periyodik lmler
Madde 29- zne tabi tesisleri iletenler;
a) Tesisin iletmeye alnmasndan sonra veya Madde 14de sz edilen
deiikliklerden sonra 6 (alt) ay ierisinde,
b) Madde 15de belirtilen sreler ierisinde,
lmlerini yaptrp yetkili mercie sunmak zorundadr.
Srekli lmler
Madde 30- Srekli lmlerde:
a) Yetkili merci, srekli lm yaplmasna karar verilirken esas alnan limit
deerlerde geerli olmak zere, izne tabi tesislerden Madde 27 ve Madde 29
kapsamndaki lmlerin yerine, bu lmleri kayt cihazl lm aletleriyle srekli

252

olarak yaplmasn isteyebilir.

b) Tesis etki alannda kritik blgelerde ve kirlenme ihtimalinin olduu hallerde
yetkili merci gerekli grd takdirde izne tabi olmayan tesislerden de emisyon ve hava
kalitesi lmlerinin yaplmas isteyebilir.
Bu lmler iin yaplacak harcamalar Madde 31de belirtildii ekilde
karlanr.
lmler in Yaplacak Harcamalar
Madde 31-Emisyon ve tesis evresindeki hava kalitesinin belirlenmesi iin
yaplacak lmlerin masraflar tesisi ileten tarafndan karlanr.
lm Sonular Hakknda Bilgi Verilmesi
Madde 32-Madde 27, 29 ve 30da belirtilen lmlerin sonular tesisi ileten
tarafndan yetkili mercie verilir. lm kaytlar tesisi ileten tarafndan en az 5 (be) yl
muhafaza edilir.
Toplam Emisyon Snrlamas
Madde 33- Valilik, sanayi tesislerinin youn olarak bulunduu, kritik blgelerde
faaliyet gsteren tesislerin tmnden herhangi bir anda d havaya verilen toplam
emisyonu snrlandrc tedbirler isteyebilir. Kritik blgeler Valilik tarafndan
belirlenir.Valilik, bu blgelere kurulacak izne tabi olan veya olmayan yeni bir tesisin
toplam emisyon miktaryla ilgili olarak geici veya srekli snrlandrma kararlar alabilir
veya yeni bir tesisin blge iinde kurulmasna izin vermeyebilir. Gerekli grlmesi
halinde Bakanlk bu yetkiyi kullanr.
Belirli Blgelerin Korunmas
Madde 34- Belirli blgelerin korunmasnda:
a) Bir blgedeki tesislerden, ulamdan ve snmadan kaynaklanan hava kirlilii
insan ve evresi zerindeki zararl etkileri normal tedbirlerle ortadan kaldrlamyorsa bu
blgeler yetkili merci tarafndan koruma blgesi olarak ilan edilebilir.
Yetkili merci koruma blgelerinde:
1) Hareketli ve sabit tesisleri altrmamaya,
2) Sabit tesisleri kurdurmamaya,
3) Hareketli ve sabit tesisleri sadece belirli zamanlarda altrmaya veya
bunlardan yksek iletme teknikleri talep ederek altrmaya,
4) Tesislerde yakt kullandrmamaya veya snrl olarak kullandrmaya,
yetkilidirler.
b) Yetkili merci, kritik meteorolojik artlarn mevcut olduu veya olaca, hava
kirlenmelerinin ok hzl art gsterdii blgelerde, insan ve evresi zerinde meydana
gelecek zararlara kar ;
1) Hareketli veya sabit tesisleri sadece belirli zamanlarda altrmaya,
2) nemli llerde hava kirlenmelerine yol aabilen yaktlarn tesislerde
kullanlmasn yasaklamaya veya sadece kstlamaya,
yetkilidirler.
c) Hava kirliliinin ok hzl art gsterdii durumlarda HKKY de belirlenen
uyar kademeleri uygulanr.
Hava kalitesi snr deerleri alarak, hava kirlilii HKKY de belirtilen deerlere
ulatnda, blge zelliklerine gre alnacak tedbirler valiliklerce tebli halinde
yaymlanr. Valiliklerce bu teblileri belirlerken Bakanlk gr alnr.

253

Her kademe iin alnacak tedbirler dzenlenirken meteorolojik veriler gz nne

alnr. Sis, enversiyon, durgun meteorolojik artlar ve izotermal durumlarda bir sonraki
kademenin tedbirleri veya ilave tedbirler uygulanabilir. Nisbi nem miktarnn % 90n
zerine kmas halinde uyar kademelerinin belirlenmesinde HKKY de verilen kirlilik
derecelerinin % 10 eksii esas alnr.
Yakt ve Hammadde Snrlamas
Madde 35-Yetkili merci, hava kirliliinin ciddi boyutlara eritii zamanlarda ve
blgelerde, yakt ve hammaddesi deitirilebilen tesislerde hava kirliliinin azaltlmas
amacyla uygun evsafta yakt veya hammadde kullanlmasn belirleyebilir.
Kaza Sonucu Emisyon
Madde 36-Bir tesisten ihmal sonucu veya ihmale dayal gereken tedbirlerin
alnmamas sonucu normal almasnda ngrlenden fazla ve hava kirliliine yol
aacak ekilde emisyon yaylrsa veya zel, sakncal kimyasal maddeler ortama atlrsa,
tesisi altran, emisyonun en ksa srede normal seviyeye inmesi iin gerekeni yapar.
Yetkili merci, kaza sonucu kan emisyonun normal seviyeye indirilmesi iin tesisin
sahibine veya iletmecisine gerekli tedbirleri almasn ister. Bu durum uzun srerse ve
Ynetmelikte belirtilen snr deerler alrsa cezai ilem uygulanr.
Yakt zellikleri
Madde 37-Hava kirliliinin azaltlmas amacyla sanayi tesislerinde kullanlacak
olan kat, sv ve gaz yaktlarn zellikleri Bakanlk tarafndan ilgili kamu kurum ve
kurulularn grleri de alnarak belirlenir.
Yaktlar ithal ediliyorsa ithal ilemleri, D Ticaret Mstearl tarafndan
yaymlanan D Ticaret Standardizasyon Teblii kapsamnda ve ithal izni veren yetkili
merci tarafndan belirlenen ve aada belirtilen hususlar erevesinde yaplr:
a) thalat yapan kurulu gmre, yakt zelliklerini beyan eden ve retici firma
tarafndan tasdikli bir belge vermek zorundadr. Bu belge yaktn ilk var yerine yaktla
birlikte gnderilir.
b) thalat yapan kurulu bu belgenin bir kopyasn dosyalarnda muhafaza eder.
c) thal edilen yakt dorudan sata sunuluyorsa, ithalat kurulu yaktn
satlaca ilin mlki amirine yakt miktar ve zellikleri hakknda bilgi verir.
d) Ticari amala kat, sv veya gaz yakt satan ahs veya kurulular sattklar
yaktlarn meneini ve zelliklerini belirten, retici tarafndan tasdikli belgeleri
muhafaza ve istenildiinde ibraz etmek mecburiyetindedir.
e) Kat, sv veya gaz yaktlar ehirleraras yollarda nakledilen ara kullanclar
naklini yaptklar yaktn meneini belirten, reticiden tasdikli belgeyi arata tamak ve
istenildiinde ibraz etmek mecburiyetindedir.
f) thal edilen sv yaktlar iin yetkili kurum ve kurululardan uygunluk belgesi
alnmaldr.
Yakt olmayan ancak yakt olarak deerlendirilebilen biyoktlenin kullanm
esaslar Bakanlka belirlenir. Biyoktleyi yakt olarak kullanan tesis bu Ynetmelik
hkmlerine uymak zorundadr.
zne Tabi Tesislerin Denetlenmesi
Madde 38- zne tabi tesislerin denetlenmesinde:
a) Bu Ynetmelik kapsamnda izne tabi tesisler, faaliyetlerin Ynetmelikte
belirtilen usul ve esaslar erevesinde yerine getirilip getirilmediinin tespiti amacyla

254

yetkili merciin grevlendirdii konusunda uzman kiilerce denetlenir.

b) Tesis sahipleri ve ileticileri ;
1) Yetkili merciin grevlendirdii kiilerin veya yetkili mercii temsil eden
kiilerin tesislere girmesi iin izin vermeye,
2) Emisyon ve hava kalitesi deerlerinin belirlenmesi maksad ile grevli kiiler
tarafndan testler yaplmasna, izin vermeye ve kolaylk gstermeye,
3) Grevli kiilere evre mevzuat kapsamnda istenen ve gerekli olan dokman
ve bilgileri vermeye,
mecburdur.
Yetkili merciin istei zerine, kurulularn ileticileri yukarda (a) ve (b)
bentlerindeki almalar srasnda tesiste gerekli dzenlemeleri yapmak zere istek
zerine alan grevlileri hizmete tahsis ederler. (a) ve (b) bentlerindeki almalarn
yaplabilmesi iin tesisi iletenler ve sahipleri i gvenlii asndan gerekli olan
koruyucu malzemeleri ve ulam aralarn temin ederler.
c) (a) bendi hkmleri, 37 nci madde kapsamna giren yaktlar, rnler,
maddeler ve tesisleri de iine alr. Bu durum tesis sahipleri ve ileticileri iin de
geerlidir. Bu ileticiler veya sahipler yetkili merciin grevlendirdii kiilerin veya
yetkili merciyi temsil eden kiilerin rnek almasna, tesis iinde ve bacasnda kontroller
yapmasna izin verirler.
d) Denetim ilemleri ile ilgili olarak yaplan testler ve lmlerin masraflar, (a)
ve (b) bentlerinin hkmlerine gre rnek alnmas, bunlarn analizi, test yaplmas
dolaysyla ortaya kan masraflar, tesisi ileten veya tesis sahibi tarafndan karlanr.
e) Bilgi vermekle zorunlu taraf sorulan sorulara cevap vermekten kanrsa bu
husus tutanakla kayda geirilir.
f) Bu maddenin (b), (c) ve (e) bentlerine gre elde edilen bilgi ve belgeler baka
amalar iin kullanlamaz.
NC BLM
Emisyon znine Tabi Tesisler in Esaslar ve Snr Deerler
zne Tabi Tesisler in Emisyon Snrlar
Madde 39- Ek 3, Liste A ve Bde yer alan izne tabi bir tesis iin Madde 43de
herhangi bir emisyon snrlamas getirilmemise Madde 39da verilen emisyon snrlarna
ve Madde 42de belirtilen esaslara uyulmas mecburidir. Sanayi tesislerinde bulunan ve
snma amal kullanlan yakma tesisleri emisyon iznine tabi olmamakla birlikte bu
Ynetmelikte yer alan emisyon snr deerlerini salayacak ekilde faaliyet gstermek
zorundadr.
letmelerde:
a) s:
1) Atk gazlardaki isliliin derecesi, kat yaktl tesislerde Bacharach skalasnda 3
() veya daha kk olmaldr.
2) Sv yakt yakan tesislerin atk gazlarndaki islilik derecesi Bacharach
skalasna gre motorin yakanlarda en fazla 2 ( iki), fuel oil yakanlarda en fazla 3 ()
olmas gerekir.
b) Toz eklinde emisyon:
1) Atk gazlarda bulunan toz eklindeki emisyon aada ikinci fkrasnda
snrlandrlmamsa, (h) bendindeki snrlar ile diyagram 1deki snrlar aamaz.

255

2) Doldurma, ayrma, eleme, tama, krma ve tme tesislerinden kan gazlarla

atlan toz emisyonlar, aada verilen snr deerleri salamak zorundadr. Bu ilemler
srasnda kan toz, zel toz ise aada belirtilen snr deerlerin almamas artyla 39
uncu maddenin (h) bendinde yer alan hkmlere tabidir.
Doldurma, ayrma, eleme, tama, krma ve tme tesislerinden kan gazlarla
atlan toz emisyonlar snr deerleri:
toz emisyonlar
200 mg/Nm3
(1,5kg/saat veya altndaki emisyon debileri iin)
toz emisyonlar
150 mg/Nm3
(1,5kg/saat 2,5 kg/saat aras emisyon debileri iin)
toz emisyonlar
100 mg/Nm3
(2,5 kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
Doldurma, ayrma, eleme, tama, krma, tme ilemleri sabit tesislerde kapal
alanlarda gerekletirilmelidir. (Kamyonlarn malzeme boaltt ilk krma nitesi hari).
Kurulduu yerde bir yldan az sreli faaliyet gsteren tesislerde hava kalitesini
salamaya ynelik tedbirler alnmaldr. Oluan toz emisyonunun, yukarda yer alan snr
deerleri salamas esas olup, bu amala gerekli tedbirler (toz tutma nitesi kurulmas
veya su pskrtme sistemleri kurulmas gibi) alnmaldr. Ayn nitede ok sayda baca
varsa, bacalarn atk gazlarnn ktlesel debileri toplanarak deerlendirilir.
c) Tozlu maddelerin retimi, ilenmesi, tanmas, doldurulmas, boaltlmas ve
tasnifi:
ap 5 milimetre ve daha kk tane boyutlu maddelerin retimi, paralanmas,
tasnifi, doldurulmas ve dier ilemleri srasnda ortaya kan tozlar toplanp, toz ayrma
sisteminden geirilir. Bu tesislerden kaynaklanan toz emisyonu 75 mg/Nm3 snr deerini
geemez.

256

ap 5 milimetre den kk tane boyutlu maddelerle retim yapan makineler

kapal mekanlarda altrlr. Bu boyutta toz emisyonu yayan maddelerin boaltma ve
paketleme tesislerinde toz emisyonlarna kar tedbir alnr.
ayet st yzeydeki nem oran en az %10 olacak ekilde tesis donatlmamsa,
ap 2 milimetreden kk tlm, tozlu maddelerin tanmas, kapal sistemlerle
yaplr ve kapal alanlarda depolanr.
Doldurma, ayrma, eleme, tama, krma, tme ilemlerinin yapld
tesislerden kaynaklanan toz emisyonunun nlenmesi; kimyasal toz bastrma sistemi veya
basnl plverize su kullanlmas ile de gerekletirilebilir. Bu durumda hakim rzgar
yn de dikkate alnarak toz kaynandan 3 metre uzaklkta toz konsantrasyonu (PM 10)
en fazla 3 mg/Nm3 deerini amamaldr. Baca dndaki yerlerden toz emisyonlarnn
kaynakland tesisler iin emisyon faktr kullanlarak ktlesel debi hesaplanr, bu
deerin Madde 40da belirtilen snrlar amas halinde bu iletmeler etrafnda hakim
rzgar yn de dikkate alnarak llen ken toz miktar 450 mg/m2 -gn deerini
aamaz.
ken toz emisyonu tespiti 40 nc maddenin (g) bendi erevesinde yaplr.
Tesisin bulunduu blgede toz emisyonuna neden olan dier tesisler var ise bu tesislerin
katk deerleri de ayn lm metodu ile belirlenir .
Toz emisyonu su kullanlarak
nlenecek ise toz kayna olan nitenin faaliyete gemesi ile birlikte su pskrtme
sistemi e zamanl olarak devreye girmeli ve retim sresince almaldr. Kimyasal toz
bastrma sisteminde kullanlacak maddeler insan ve evre salna toksik etki
gstermemelidir.
d) Akta depolanan yma malzeme:
Akta depolanan yma malzeme, hava kalitesi standartlarn salamak artyla
akta depolanabilir. Bu amala aada baz rnekleri verilen tedbirler alnr.
-Araziye rzgar kesici levhalar yerletirir, duvar rlr veya rzgar kesici
aalar dikilir,
-Konveyrler ve dier tayclarn ve bunlarn birbiri zerine malzeme boaltt
balant ksmlarnn st kapatlr,
-Savurma yaplmadan boaltma ve doldurma yaplr,
-Malzeme st naylon branda veya tane bykl 10 mmden fazla olan
maddelerle kapatlr,
-st tabakalar %10 nemde muhafaza edilir. Bu durumu salamak iin gerekli
donanm kurulur.
e) Toz yapc yanma ve retim artklarnn tanmas ve depolanmas:
Toz yapan yanma ve retim artklarnn tanmasnda tanan malzemenin
tozumay nleyecek derecede nemli olmamas halinde kapal tama sistemleri kullanlr.
Bunlarn akta depolanmasnda yukardaki (d) bendindeki tedbirler alnr. Depolama
ilemi tamamlanan sahalar toprakla rtlp st yeillendirilir.
f) Tesis ii yollarn durumu:
Tesis ii yollar hava kalitesini olumsuz ynde etkiliyorsa yollarn bitml
kaplama malzemeleri, beton veya benzeri malzemelerle kaplanmas, dzenli olarak
temizlenmesi veya toz balayan maddelerle muameleye tabi tutulmas gereklidir.
g) Filtrelerin boaltlmas:
Toz biimindeki emisyonu tutan filtrelerin boaltlmasnda toz emisyonunu

257

nlemek iin toz, kapal sistemle boaltlr veya boaltma srasnda nemlendirilir.
h) Atk gazlardaki zel tozlarn emisyonlar iin snrlar:
Tesisin retim prosesine gre, bu emisyonlarn oluma ve atmosfere dearj
edilme periyodu dikkate alnarak tesis en yksek kapasitede alrken bu emisyonlar
llr. Snr deerler iin 01/01/2007 tarihinden itibaren Ek 2de verilen snr deerler
ve tablolar geerli olacaktr.
Toplam emisyonlarn snrlanmasnn gerekli grld hallerde; yetkili merci
yerleim blgelerinde kurulacak olan veya mevcut tesislerde, yrenin; meteorolojik,
topografik durumuna ve mevcut kirlilik ykne bal olarak, aada verilen zel toz
emisyonlar iin konsantrasyon ve ktlesel debi snrlarn 1/3 orannda azaltabilir.
Ayn iletmede ok sayda bacadan atk gaz atlyorsa, ayn snftan olan
emisyonlar (kg/saat) toplanarak deerlendirilir. Ancak; bacalar birbirlerinin etki alanlar
dnda ise her bir baca tek bana deerlendirilir. Etki alan bu Ynetmeliin 40 nc
maddesinin (b) bendinin birinci paragrafnda tanmlanmtr.
Tablo 39.1.de I, II ve III olarak snflandrlan zel toz emisyonlar, ayn snftan
birden fazla madde bulunmas durumu dahil, bunlarn toplam konsantrasyonlar
aadaki deerleri aamaz.
Tablo 39.1 de I, II ve III olarak snflandrlan zel toz emisyonlar aadaki
snrlara tabidir.
Iinci snfa giren toz emisyonlar
20 mg/Nm3
(0.1kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IIinci snfa giren toz emisyonlar
(1kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)

50 mg/Nm3

IIInc snfa giren toz emisyonlar

75 mg/Nm3
(3 kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
Yukarda her snf iin ayr ayr verilen konsantrasyon snrlar almamas
kaydyla: I inci ve II inci snflara giren zel toz emisyonlarnn bir arada bulunmas
durumunda toplam emisyon konsantrasyonu 50 mg/Nm3, I inci ve III nc veya II nci ve
III nc snflara giren zel toz emisyonlarnn bir arada bulunmas durumunda ve I inci,
II nci ve III nc snfa giren emisyonlarn bir arada bulunmas durumunda toplam toz
emisyon konsantrasyonu 75 mg/Nm3 snrn aamaz.
Tablo 39.1. Toz emisyonunda zel maddeler
I.snf maddeler
-Bakr duman
-Civa ve bileikleri
(Civa Slfr minerali hari)
-znen Flor bileikleri
-Fosforpentaoksit
-Kadmiyum ve znen bileikleri
(Nefesle alnabilen toz ve
aerosoller iindeki kadmiyum
klorr hari)
-Krom VI bileikleri
(Kanserojen olmayanlar)
-Kurun ve znen bileikleri

II.snf maddeler
-Antimon ve znen bileikleri
- Baryum bileikleri (znenler)*
-Bortriflorr
-inko ve bileikleri
-Florit minerali
-Gm bileikleri
(Gm Nitrat gibi kolay znenler)
-yot bileikleri
-Kalsiyum florr
-Katran
(Linyit kmr katran hari)
-Koyu katran

III. snf maddeler

-Alminyum karbr
-Alminyum nitrr
-Amonyum bileikleri
-Bakr ve znen
bileikleri
-Baryum Slfat
-Bitmler
-Bizmut
-Bor bileikleri
(znenler)
-Ferrosilisyum
-Fosfatlar

258

-Nikel bileikleri
(Kanserojen olanlar hari)
- Selen ve znen bileikleri
-Talyum ve bileikleri
-Tellr ve bileikleri
-Uranyum ve bileikleri
-Vanadyum bileikleri

(Linyit kmr katran hari)

-Kiselgur
-Kobalt bileikleri
(Kanserojen olmayanlar)
-Kristobolit
(5 mikrondan kk partikller)
-Kurum
-Kuvarz (Partikl bykl 5
mikrondan kk)
-Kuvars minerali tridimit
(5 mikrondan kk partikller)
-Stronsiyum ve bileikleri
-Tozlarda organik bileikler, rnein
antrosen, aminler, 1-4 benzokinon,
naftalin)

-Kalsiyum Siyanamid
-Kalsiyum hidroksit
-Kalsiyum Oksit
-Magnezyum hidroksit
-Magnezyum oksit
-Molibden ve znen
bileikleri
-Silisyum karbr
-Tungsten ve
bileikleri
(Tungsten
karbr
hari)

Tablo 39.1. ve buna ait snr deerleri 01/01/2007 tarihine kadar geerlidir.
i) Gaz ve buhar emisyonlar:
Tesisin retim prosesine gre, bu emisyonlarn oluma ve atmosfere dearj
edilme periyodu dikkate alnarak tesis en yksek kapasitede alrken bu emisyonlar
llecektir.
Toplam emisyonlarn snrlanmasnn gerekli grld hallerde; yetkili merci
yerleim blgelerinde kurulacak olan veya mevcut tesislerde, yrenin; meteorolojik,
topografik durumuna ve mevcut kirlilik ykne bal olarak, aada verilen gaz ve
buhar emisyonlar iin konsantrasyon ve ktlesel debi snrlarn 1/3 orannda azaltabilir.
Ayn iletmede ok sayda bacadan atlan atk gaz akmlar varsa, ayn snftan
olan emisyonlar (kg/saat) toplanarak deerlendirilir. Bacalar birbirlerinin etki alanlar
dnda ise her bir baca tek bana deerlendirilir. Etki alan bu Ynetmeliin 40 nc
maddesinin (b) bendinin birinci paragrafnda tanmlanmtr.
1) norganik Klor Emisyonu
Gaz biimindeki inorganik klorr emisyonlar 0,3 kg/saat veya zerinde ise, atk
gaz ierisindeki klorr (C1-) konsantrasyonu 30 mg/Nm3 aamaz.
2) norganik Flor Emisyonu
Gaz biimindeki inorganik florr emisyonlar, 0,15 kg/saat veya zerinde ise, atk
gaz ierisindeki florr (F-) konsantrasyonu 5 mg/Nm3 aamaz.
3) norganik ve Organik Buhar ve Gaz Emisyonlar
Tablo 39.2de I inci, II nci ve III nc olarak snflandrlan, atk gazlarda
bulunan organik bileiklerin buhar ve gaz biimindeki emisyonlar, ayn snftan birden
fazla bileik bulunsa dahi bunlarn toplam emisyonlar, aadaki deerleri aamaz.
I'inci snfa giren organik bileikler (0,1 kg/saat ve zerindeki
emisyon debileri iin)
II'nci snfa giren organik bileikler (3 kg/saat ve zerindeki
emisyon debileri iin)
III'nc snfa giren organik bileikler (6 kg/saat ve zerindeki
emisyon debileri iin)

20 mg/Nm3
150 mg/Nm3
300 mg/Nm3

Tablo 39.2. Organik buhar ve gazlar

I. snf

II. snf

III. snf

259

-Akrilaldehit
-Akrilikasit
-Akrilikasit etilesteri
-Akrilikasit metilesteri
-Anilin
-Butirilasit = Btanoikasit
-Dietilamin
-1,2 - Dikloretan
- Diklorofenol
- Dimetilamin
- Dimetilanilin
-Dimetiletilamin
- Dimetilslfr
- Dinitrobenzen
-Difenil
- Etilenoksit
- Fenol
- Formaldehit
- Formik Asit
- Fosgen
- Furfurol
- Hekzametilendiizosiyanat
- Hekzanoik asit =Kaproik asit
- Kurun tetraetil
-Karbonslfr
-Krezol =Hidroksi toluen
- Keten = Karbometen = Etanon
- Kloropropionik asit
-Merkaptanlar
-Monoklorasetik asit
-Metilamin
- Metilizosiyanat
-Monoetilamin
- Nitrobenzen
- Nitrokrezol
(2 - Nitro p-hidroksitoluen
- Nitrofenol
- Poliklorlu Difeniller
- Piridin
- Tetrakloretan
- Tiyoeter
- Tiyofenol
- Tiyokrezol=Tiyo hidroksitoluen
- Toluendizosiyanat
- Trietilamin
- Trimetilamin
- 1, 1, 2-Trikloretan
- Triklorfenol
- Valerikasit = Pentanoik asit

-Amilasetat
- Asetaldehit
- Asetik asit
- Asetikasit n-metil esteri
-Asetik metil esteri
- Vinil Asetat
- Benzin) (Ktle yzdesi olarak %25
den fazla C7 ve C8 aromatik ihtiva
eden)
-Btadien (1,3)
- Diasetonalkol
- Dietanolamin
-1,1-Dibrometan
-1, 1 - Dikloretan (Etilenklorr)
- p- Diklorbenzen ve o-Diklorbenzen
- Dimetilformamid
-1,4-dioksan
-Etilbenzen
- Etilendiamin
-Etilenglikol monometileter
(Metilglikol)
-2-Etil -1-hekzanol
-2 Klor-1,3btadien
-Kloroform=Triklormetan
- Ksilen
-Metakrilik asit metil esteri
-Metilsiklohekzanon
-Metilnaftalin
-Morfolin-Dietilen midoksit
-Monoetenolamin
-Monoklorbenzen
-Naftalin
-Nitrotoluen
-Propilen oksit
-Propionik asit
-Siklohekzanon
-Stiren Feniletilen = Vinil benzen
-Tetrahidrofuran
-Tetrahidronaftalin
-Toluen
-Trietanolamin
-1,1,1-trikloretan
-Trikloretilen
-Trioksan metaformaldehit

-Aseton
- Asetikasit Etilesteri
-Asetikasit n-butil
esteri
-n-btil alkol
-n-btilasetat
-Dietil eter
-1,2-Dikloretilen
-Diklorometan
- Dimetilslfoksit
-Diizopropileter
-Etanol (Etil alkol)
- Etil Klorr
-Etilenglikol
-Etilglikol
-n-Heptan
-4-Hidroksi-4-metil-2pentanon
-n-Hekzan
-zo butil alkol
-zopropileter
-Metanol-Metil alkol
-Metilsiklohekzan
-Metiletilketon
-Metilbtilketon
-Metilizobtilketon
-n-Pentan
-1-pentanol
- i-propanol - zopropil
alkol
-Siklohekzan
-Siklohekzanol
-Tetrakloroetilen
-Trietilenglikol
-1, 1, 1-Trikloretan

Tablo 39.2. ve buna ait snr deerler 01/01/2007 tarihine kadar geerlidir.
Yukarda verilen konsantrasyon snrlar almamas kaydyla; I inci ve II nci
snflara giren organik buhar ve gazlarn bir arada bulunmas durumunda toplam emisyon
konsantrasyonu 150 mg/Nm3, I nci ve III nc veya II nci ve III nc snflara giren

260

organik buhar ve gazlarn bir arada bulunmas durumunda ve I nci, II nci ve III nc
snflara giren organik buhar ve gazlarn bir arada bulunmas durumunda toplam emisyon
konsantrasyonu 300 mg/Nm3 snrn aamaz.
j) Kanser yapc maddelerin emisyon snrlar:
Tesisin retim prosesine gre bu emisyonlarn oluma ve atmosfere dearj
edilme periyodu dikkate alnarak tesis en yksek kapasitede alrken bu emisyonlar
llmelidir.
Toplam emisyonlarn snrlanmasnn gerekli grld hallerde; yetkili merci
yerleim blgelerinde kurulacak olan veya mevcut tesislerde, yrenin; meteorolojik,
topografik durumuna ve mevcut kirlilik ykne bal olarak, aada verilen kanser
yapc madde emisyonlar iin konsantrasyon ve ktlesel debi snrlarn 1/3 orannda
azaltabilir.
Ayn iletmede ok sayda bacadan atlan atk gaz atlyorsa, ayn snftan
emisyonlar (kg/saat) toplanarak deerlendirilir. Bacalar birbirlerinin etki alanlar dnda
ise her bir baca tek bana deerlendirilir. Etki alan bu Ynetmeliin 40 nc maddesinde
tanmlanmtr.
Atk gazlarda bulunan kanser yapc maddeler prensip olarak en dk dzeyde
tutulur. Bu konuda iyeri atmosferlerinde (ak ortam hari) Sal ve Gvenlii
Mevzuat da dikkate alnr.
Tablo 39.3de I, II ve III olarak snflandrlan maddelerin, ayn snftan birden
fazla madde bulunmas durumunda bunlarn toplam konsantrasyonlar aadaki
deerleri aamaz.
Iinci snfa giren maddeler
(0,5 g/saat ve zerindeki emisyon debileri iin)
0,1 mg/Nm3
IInci snfa giren maddeler
(5 g/saat ve zerindeki emisyon debileri iin)
1 mg/Nm3
IIInc snfa giren maddeler
(25 g/saat ve zerindeki emisyon debileri iin)
5 mg/Nm3
Yukarda verilen konsantrasyon snrlar almamas kaydyla, I inci ve II nci
snflara giren kanser yapc maddelerin bir arada bulunmas durumunda toplam emisyon
konsantrasyonu 1 mg/Nm3, I inci ve III nc veya II nci ve III nc snflara giren kanser
yapc maddeler bir arada bulunmas durumunda ve I inci, II nci ve III nc snflara
giren kanser yapc maddeler bir arada bulunmas durumunda toplam emisyon
konsantrasyonu 5 mg/Nm3 snrn aamaz.
Tablo 39.3.Kanser yapc maddeler
I.snf
- Asbest (nce toz halinde Krisotil,
Krosidolit, amosit, antopilit, Aksiyonolit,
trmolit)
-Benzopiren
-Berilyum ve bileikleri
-Dibenzoantrasen
-2-Naftilamin ve tuzlar

II.snf
-Arseniktrioksit ve arsenikpentaoksit
Arsenikli asitler, arsenik ve tuzlar (As
olarak verilmitir.)
-3,3-Diklorbenzidin
-Dimetil slfat
- Etilenimin
-Krom VI bileikleri (Kalsiyum kromat,
Krom III kromat, Stronsiyum Kromat ve
inkokromat, Cr olarak verilmitir.)
- Kobalt (Nefesle alnabilir toz ve
aerosoller iinde Kobalt metali ve zor

III.snf
-1,2Dibrommetan
-Hidrazin
-1-Klor-2,3epoksipropan
(Epiklorhidrin)

261

znen kobalt tuzlar, Co olarak

verilmitir.)
-Nikel (Nikel metalinin nefesle
alnabilentozlar ve aerosolleri, Nikel
slfr ve slfitli mineralleri, Nikeloksit
ve Nikel karbonil; Ni olarak verilmitir.)

Tablo 39.3. ve buna it snr deerler 01/01/2007 tarihine kadar geerlidir.

k) Ar derece tehlikeli maddeler :
Aada listelenen maddeler, ortamda kalc ve birikim etkisi gsterdiinden,
baca gazndaki emisyon konsantrasyonu 0,01 ng/Nm3 seviyesini gemeyecek ekilde
gerekli her trl nlem alnmaldr.
Polibrom dibenzodioksinler
Polibrom dibenzofuran
Poliklor bifeniller (PCB)
Poliklor dibenzodioksinler (PCDD)
Poliklor dibenzofuranlar (PCDF)
Polihalojen dibenzodioksir
Polihalojen dibenzofuranlar
DRDNC BLM
Tesislerin Hava Kirlenmesine Katk Deerlerinin Hesaplanmas ve Hava Kalitesi
lm
Madde 40- Mevcut ve yeni kurulacak tesislerin etki alannda Hava Kirlenmesine
Katk Deeri (HKKD)nin dalm modellemesi kullanlarak hesaplanmas, tesis etki
alannda hava kalitesinin llmesi ve lm metotlar aadaki esaslara gre yaplr:
Mevcut ve yeni kurulacak tesislerin bacalarndan veya baca dndan atmosfere
verilen emisyonlarn saatlik ktlesel debileri, mevcut tesisler iin bacalarda llerek,
baca dndan atmosfere verilen emisyonlar ile yeni kurulacak tesisler iin emisyon
faktrleri kullanlarak tespit edilir. Saatlik ktlesel debi (kg/saat) deerleri aadaki
Tablo 40.1de verilen deerleri amas halinde, tesis etki alannda emisyonlarn Hava
Kirlenmesi Katk Deeri (HKKD) mmknse saatlik, aksi taktirde, gnlk, aylk ve
yllk olarak hesaplanr. Mevcut tesis iin aylk olarak hesaplanm Hava Kirlenmesine
Katk Deeri (HKKD)nin en yksek olduu inceleme alan iinde iki noktada bir ay
sreyle, srekli hava kalitesi lm yaplr. Kirliliin aylara bal olarak deitii ve
artt blgelerde yetkili merci lm zamann belirler. lm sonular HKKYde
belirtilen Uzun Vadeli Snr deer (UVS) deerinin % 60ndan yksek olmas
durumunda hava kalitesi lmlerinin sresi uzatlr, lm sresi yetkili mercii
tarafndan belirlenir.
Tablo 40.1 Ktlesel Debiler
Emisyonlar
Toz
Kurun
Kadmiyum
Talyum
Klor
Hidrojen klorr ve Gaz Halde

Normal iletme artlarnda ve haftalk i gnlerindeki iletme

saatleri iin ktlesel debiler (kg/saat)
Bacadan
Baca Dndaki Yerlerden
15
1.5
0.5
0.05
0.01
0.001
0.01
0.001
20
2
20
2

262

norganik Klorr Bileikleri

Hidrojen florr ve Gaz
2
0.2
Halde norganik Florr Bileikleri
Hidrojen Slfr
4
0.4
Karbon Monoksit
500
50
Kkrt Dioksit
60
6
Azot Dioksit [NOx (NO2 cinsinden)]
40
4
Toplam Uucu Organik Bileikler
30
3
Not : Tablodaki emisyonlar tesisin tamamndan (bacalarn toplam) yaylan saatlik ktlesel
debilerdir.

a) Tesisin Hava Kirlenmesine Katk Deerinin (HKKD) hesaplanmasnda

gznnde bulundurulan hususlar:
Hava Kirlenmesine Katk Deerleri, aadaki faktrler ele alnarak; gazlar,
havada asl partikl maddeler ve ken tozlar iin hesaplanr.
1) Tesis etki alanndaki topografik yapnn etkileri ve Madde 42de belirtilen baca
ykseklikleri gz nne alnr.
2) Tesis etki alanndaki binalarn etkisi gz nne alnr. Eer bacalar, bina veya
kulelere bina veya kule yksekliklerinin 4 katndan daha az uzaklklarda ise: baca
ykseklii binadan 1,7 kat, soutma kulesinden 1,5 kat fazla olduu takdirde, binalarn
etkisi ihmal edilir.
3) ok zayf rzgarlarn hkm srd artlarn sk ortaya kt durumlar gz
nne alnr. Bu husus, tesisin bulunduu yerde, 1 (bir) yl boyunca % 30unu geen
saatlerde, 10 dakikalk ortalama deerler halinde verilen ortalama rzgar hz 1,0 m/s den
kkse, geerlidir.
4) Hesaplamalar, tesis etki alan dahilinde ortaya kan emisyonlarn, bir
kimyasal veya fiziksel deimeye uramad kabul edilerek yaplr.
5) Emisyonlarn yaylmas hesaplanrken, her bir durum iin yaylma artlarnn
sabit olduu kabul edilir.
b) Hava Kirlenmesine Katk Deerinin Hesaplanaca ve Hava Kalitesinin
llecei Alann Belirlenmesi:
Tesisten ak havaya verilen emisyonlarn Hava Kirlenmesine Katk Deerinin
(HKKD) hesaplanmasnda veya hava kalitesi lmlerinin yaplmasnda tesis etki alan,
inceleme alan ve tepe noktalar dikkate alnr.
1) Tesis Etki Alan: Emisyonlarn merkezinden itibaren bu ynetmelikte Madde
42de verilen esaslara gre tespit edilmi baca yksekliklerinin 50 (elli) kat yar apa
sahip alan, tesis etki alandr. Zeminden itibaren emisyonlarn effektif ykseklii (h+h)
30 mden daha az olan tesislerde, tesis etki alan, bir kenar uzunluu 2 km olan kare
eklindeki alandr. Emisyon kaynaklarnn yzey dalm 0,04 km2den bykse, tesis
etki alan, bir kenar uzunluu 2 km olan kare eklindeki alandr. Emisyon kaynaklarnn
yzeydeki dalmnn tespitinde tesisin etki alan esas alnr.
2) nceleme Alan: Tesis etki alan iinde kenar uzunluklar 1 km olan kare
eklindeki alanlardr. Kirlenme hakknda kararn verilemedii zel durumlarda inceleme
alannn kenar uzunluklar 0,5 km olarak alnr.
3) Tepe Noktas : Emisyon kaynann kuzeyinden itibaren saat ynnde 10
derecelik ardk alarla emisyon kaynana izilen R m. yarapndaki emberin kare

263

eklindeki inceleme alan iinde kalan yay kestii noktalar tepe noktas olarak kabul
edilir
c) Hava Kirlenmesine Katk Deerleri:
Hava Kirlenmesine Katk Deeri (HKKD), tesis etki alan iinde her bir inceleme
alanndaki tm tepe noktalarnda ve btn yaylma durumlar iin hesaplanan deerin
aritmetik ortalamasdr. Bu deer, Meteoroloji Genel Mdrlnden saatlik
meteorolojik verilerin alnabilmesi halinde saatlik, yoksa gnlk, aylk ve yllk olarak
hesaplanr.
d) Hava Kalitesi Deerleri:
Uzun Vadeli Deer (UVD): Yaplan btn lm sonularnn aritmetik
ortalamas olan deerdir.
Ksa Vadeli Deer (KVD): Btn lm sonular saysal deerlerinin
byklne gre dzenlendiinde lm saysnn % 95ine tekabl eden deerdir.
e) Toplam Kirlenme Deeri:
Toplam Kirlenme Deeri (TKD); tesis etki alan iinde hesaplanm Hava
Kirlenmesine Katk Deeri (HKKD) ile lm veya hesapla bulunan Uzun Vadeli
Deerin (UVD) toplamndan, yeni kurulacak tesisler iin tekil edilir.
TKD= HKKD+UVD
f) Emisyon Kaynaklar ve Ktlesel Debi:
1) Emisyon Kayna: Emisyon kaynaklar, hava kirleticilerinin tesisten atmosfere
yayld yerlerdir. Emisyonlarn bir baca zerinden atmosfere veren tesislerin bacalar
nokta kaynak, baca dndan veya ok sayda birbirine yakn kk bacalarn bulunduu
alanlardan atmosfere verilen kirletici kaynaklar alan kaynak, hareketli kirletici kaynaklar
izgi kaynak olarak nitelendirilir.
2) Emisyonlarn Ktlesel Debisi: letme artlarnda emisyon kaynaklarndan
ak havaya verilen hava kirleticilerinin ortalama saatlik ktlesel (kg/saat) debileridir.
Emisyonlarn ktlesel debilerinde bir saatten daha ksa periyotlarda azalan veya artan
salnlar oluyorsa bu salnlarn ortalamas saatlik ktlesel debi olarak belirlenir.
Emisyonlarn baca dndaki yerlerden veren tesisler ile yeni kurulacak tesislerin
ktlesel debileri emisyon faktrleri kullanlarak bulunur.
g) Tesis Etki Alannda Hava Kalitesinin lm, Hesaplanmas ve lm
Sresi:
Mevcut tesisin etki alannda, uluslar aras kabul grm ve yaygn olarak
kullanlan dalm modellerine ve metotlara ve Madde 40da yer alan esaslar
erevesinde, inceleme alanlarnn tepe noktalar iin hesaplanan Hava Kirlenmesine
Katk Deerlerinin (HKKD) en yksek olduu inceleme alannda en az iki istasyon
kurularak bir ay sre ile srekli olarak hava kalitesi lmleri yaplr. Kirliliin aylara
bal olarak deitii ve artt blgelerde yetkili merci lm zamann belirler. lm
sonular HKKYde belirtilen UVS deerinin % 60ndan yksek olmas durumunda
hava kalitesi lmlerinin sresi uzatlr, lm sresi yetkili mercii tarafndan belirlenir
Yeni kurulacak tesislerde, tesis etki alannda, bu blmn Madde 40n (a)
bendinden (g) bentlerine kadar olan esaslar erevesinde, Hava Kirlenmesine Katk
Deeri bulunur. Ayrca, tesis etki alannda mevcut tm nemli kirleticiler de dikkate
alnarak hesap veya lm yolu ile Uzun Vadeli Deer (UVD) bulunur. Tesis etki alan
iinde hesaplanm Hava Kirlenmesine Katk Deeri (HKKD) ile lm veya hesapla

264

bulunan Uzun Vadeli Deerin (UVD) toplamndan, yeni kurulacak tesisler iin Toplam
Kirlenme Deeri (TKD) bulunur. Kurulacak tesisin etki alannda bulunan kirletici
kaynak younluuna bal olarak, gerekirse yetkili merci 1 (bir) ay sre ile bir
istasyonda hava kalitesi lmleri yaptrabilir.
Bir ay sre ile yaplan hava kalitesi lmlerinin aritmetik ortalamas, HKKYde
belirtilen Uzun Vade Snr Deerin % 60nn zerinde olmas durumunda lm sresi
yetkili merci tarafndan uzatlr ve istasyon says artrlabilir.
Hava kalitesi lmlerinde Pasif rnekleme Metodu kullanlmas halinde, 2 (iki)
ay sre iin en az
8 (sekiz) rnekleme noktas seilir. rnekleme yeri ve says
tesisin kapasitesi ve kirletici emisyon ykne bal olarak yetkili merci tarafndan
arttrlr . rnek alma sresi yetkili merci tarafndan uzatlabilir.
h) ken toz lm:
ken toz lm srasnda tesis inceleme alan iinde en az 2 (iki) lm
noktasnda hakim rzgar yn dikkate alnr. Ayn blgede toz emisyonuna neden olan
baka kaynaklarn da bulunmas durumunda lm noktas says tesis dndaki dier
kaynaklarn katklarnn belirlenmesi iin attrlabilir. lm sresi birer aylk 2 (iki)
lm olup, toplam 2 (iki) aydr. Aylk olarak bulunacak deerler gn saysna blnerek
bir gnde ken ortalama toz miktar hesaplanr.
Hava kalitesi lmleri kural olarak yer seviyesinden, 1,5 - 4,0 metre arasndaki
yksekliklerde, binadan (veya ekili alandan) en az 1,5 metre yan mesafe tutularak yaplr.
Ormanda yaplan lmler, aa yksekliinden daha yukarda yaplmaldr.
i) lme Metotlar:
Metotlarn kabul edilebilirlikleri TSE tarafndan standartlatrldktan ve
Bakanlka tebli edildikten sonra tescil edilir. lgili TSE Standard mevcut deilse,
gvenilirlii Bakanlka kabul edilen DIN, EPA normlarna uygun metot standartlar
tatbik edilir. Metotlar teblii ile ilan edilir.
j) lm Yapacak Kurum ve Kurulular:
Tesis etki alannda hava kalitesi ve emisyon lmleri, akredite edilmi veya
Bakanlka uygun bulunan laboratuarlara sahip olan zel veya kamu kurum kurulular
tarafndan yaplr.
Emisyonun Tespiti
Madde 41- Emisyonun tespitinde:
a) Emisyonun lm Yerleri:
Tesislerde emisyon lm yerleri Trk Standartlarna, EPA, DIN veya CEN
normlarna uygun, teknik ynden hatasz ve tehlike yaratmayacak biimde lm
yapmaya uygun, kolayca ulalabilir ve lm iin gerekli balantlar yapmaya imkan
verecek ekilde seilmelidir.
b) lm Program:
Emisyon lmleri, lm sonularnn birbirleri ile karlatrlmasn mmkn
klacak ekilde yaplmaldr. lm cihazlar ve metotlar Trk Standartlarna, DIN, EPA
veya CEN normlarna uygun olarak belirlenir. Genelde srekli rejimde alan tesislerde
emisyon lmleri, izne esas olan en byk ykte en az ardk zamanda yaplmaldr.
Buna ilave olarak emisyon deerlendirmesinde nemli olan temizleme, rejenerasyon,
kurum atma, uzun iletmeye alma ve benzeri gibi artlarda en az bir lme yaplmaldr.
zokinetik artlarn saland noktalarda lm yaplmaldr.

265

Genelde deien iletme artlarnda alan tesislerde emisyon lmleri yeter

sayda fakat en az ve en fazla emisyonun meydana geldii alt iletme artndaki
almalar da ieren yeterli sayda yaplmaldr.
Numune alma noktalar lm yaplmas esnasnda kolayca ulalabilir olmaldr.
Toz lmlerinin izokinetik artlarda yaplmas zorunludur.
Emisyon lm sreleri ksa olmaldr. Baca gaz, atk gaz ve atk hava kanal
kesitlerinin llmesinin gerekli olduu ve lmelerin zor olduu durumlarda lme
sresi 2 (iki) saati gememelidir.
c) Deerlendirme ve Rapor:
Rapor, emisyon lm deerlerinin ve lm sonularnn deerlendirilmesi iin
gerekli ayrntl lm verileri ile birlikte lm metotlarn ve iletme artlarn ihtiva
etmelidir. Raporda ayrca yakt, ham madde ve yardmc maddeler, rn ve yardmc
rnler ile atk gaz temizleme tesisinin iletme artlar hakknda bilgiler bulunmaldr.
llen emisyon deerlerinin hi biri, Ynetmelikte verilen snr deerleri
amyorsa, tesis iin emisyon ynnden herhangi bir cezai ilemde bulunulamaz.
d) Emisyonun Srekli zlenmesi:
1) Genel
Emisyonun snr deerlerini ap amad kaydedicili cihazlarla srekli llerek
kontrol edilir. Bu lmler ayrca toz tutucu, gaz ykayc ve son yakc gibi atk gaz
temizleme tesislerinin etkinliklerinin belirlenmesi ile hammadde ve proseslerden
kaynaklanan emisyonlarn tespiti iin de gereklidir.
Srekli lmler erevesinde, sonularn deerlendirilmesi, 1 (bir) yl iindeki
iletim saatleri asndan aadakilerin karlandn gsteriyorsa,
1.1. Hi bir takvim ayndaki emisyon lmlerinin ortalamas emisyon snr
deerlerini gemiyorsa,
1.2. Kkrt dioksit ve toz iin: 48 saatlik tm ortalama deerlerin %97'si,
emisyon snr deerlerinin %110'unu gemiyorsa,
1.3. Azot oksitler iin: 48 saatlik tm ortalama deerlerin %95'i, emisyon snr
deerlerinin %110'unu gemiyorsa,
emisyon snr deerlerine uyulduu kabul edilir.
2) Toz Emisyonlarn Srekli lm:
Isl kapasitesi 100 GJ/h (27778 kW) ve stnde olan kat yakt ve fuel-oil ile
alan yakma sistemleri ile 15 kg/saat ve stnde toz emisyon yayan (bu emisyona
yanc partikller de dahildir.) tesisler toz emisyonu konsantrasyonunu srekli len
yazcl bir lm cihaz ile donatlmaldr. Tesisten kaynaklanan ktlesel debinin
belirlenebilmesi iin hacimsel debinin de srekli llmesi gereklidir.
Madde 39un (c) bendinde belirtilen toz emisyona neden olan tesisler ve I inci
snfa dahil olup da
2 kg/saat n zerinde, IInci snfa dahil olup da 5
kg/saatn zerinde toz emisyonu emisyon yayan tesislerde bu maddelerin gnlk
emisyonlar tespit edilmelidir.
Bir tesisin iletme artlarnn deimesi, atk gaz temizleme tesislerindeki arzalar
ve benzeri nedenlerden kaynaklanan emisyonun belirlenen snr deerlerini ksa sreler
iin bile amamasn salamak amac ile 1. paragraf da verilen yakma sistemi sl
kapasiteleri ve 2. paragraf da verilen emisyon ktle debileri altnda da srekli toz
emisyon lmleri yaplmas yetkili merci tarafndan istenebilir.

266

lm deerleri en az 5 (be) yl muhafaza edilir.

Birden fazla yakma sisteminin bir bacaya balanmas durumunda baca bana
den toplam sl kapasite kullanlacaktr.
3) Gaz Emisyonlarnn Srekli lm:
Bir tesisten, aada verilen maddelerin herhangi birisi karsnda belirtilen
miktarn zerinde emisyon yaylyorsa, bu snrlar aan maddeler, yazcl lm aletleri
ile srekli olarak llmeli veya otomatik bilgisayar sistemi ile kontrol edilmeli ve
lm sonular kaydedilmelidir. Tesisten kaynaklanan ktlesel debinin belirlenebilmesi
iin hacimsel debinin de srekli llmesi gereklidir.
Kkrt dioksit
60 kg/saat
Klor
1 kg/saat
Organik bileikler (Karbon olarak verilmitir.)
10 kg/saat
Azot oksit (NO olarak verilmitir.)
20 kg/saat
norganik gaz biimindeki klorr bileikleri (C11 kg/saat
olarak verilmitir.)
Hidrojen slfr
1 kg/saat
norganik gaz biiminde florr bileikleri (F- olarak
2 kg/saat
verilmitir.)
Karbon monoksit ( Yakma Tesisleri in )
5 kg/saat
Karbon monoksit ( Dier Tesisler in )
50 kg/saat
lm deerleri en az 5 yl muhafaza edilir.
4) Yanma Kontrol iin Srekli lm:
Isl kapasitesi 36 GJ/saat (10 MW) ve stnde olan sv ve kat yaktl yakma
sistemleri yanma kontrol iin yazcl bir baca gaz analiz cihaz (CO2 veya O2 ve CO)
ile donatlmaldr.
Birden fazla yakma sisteminin bir bacaya balanmas durumunda baca bana
den toplam sl kapasite kullanlacaktr.
e) Kabul lmleri:
Bir tesisin kabulnde, tesisin iletmeye alnmasndan en erken ay, en ge oniki
ay sonra Bakanlka belirlenecek bir kurum veya kurulu tarafndan ngrlen emisyon
snrlarnn bu tesiste alp almadnn tespit edilmesi yetkili merci tarafndan
istenecektir.
f) lmlerin Gvenirlilii:
Bu maddenin (d) bendinin 2, 3 ve 4 nolu alt bentlerinde belirtilen lmler iin
uygun lm cihazlarnn zellikleri ile, bunlarn uygunluk testleri, bakm, montaj ve
kalibrasyonlar hakkndaki esaslar, Bakanlka gvenilirlii kabul edilen, TSE tarafndan
standartlatrlm metotlara uygun olmaldr. lgili standartlar henz TSE tarafndan
hazrlanmam ise Bakanlk tarafndan kabul edilen DIN, EPA normlarna uygun metot
standartlar tatbik edilir.
zne Tabi Tesislerde Baca Ykseklii ve Hznn Tespiti
Madde 42- zne Tabi Tesislerde:
a) Baca Gaz Hz:
1) Yakma tesislerinden kaynaklanan baca gaz hzlar;
Atk gazlar serbest hava akm tarafndan, engellenmeden tanabilecek biimde

267

dikey kla atmosfere verilmelidir. Bu amala; baca kullanlmal, anma sl gc 500

kWn zerindeki tesisler iin, gazlarn bacadan k hzlar en az 4 m/s olmaldr.
Tesisin retimi ve dizayn gerei; baca apnn daraltlamad ve cebri ekiin
uygulanmad hallerde baca gaz hz en az 3 m/s olmaldr. 300 kW Anma sl gc
500 kW olan tesislerde baca gaz hz en az 2 m/s olmaldr. Anma sl gc 300 kWn
altnda olan tesislerde baca gaz hz 2 m/snin altnda olabilir.
2) retim eklinden Kaynaklanan Baca Gazlar Hz;
Prosesden kaynaklanan atk gazlar serbest hava akm tarafndan, engellenmeden
tanabilecek biimde atmosfere verilmelidir. Bu amala baca kullanlmal, gazlarn
bacadan k hzlar, cebri ekiin uygulanmad tesislerde en az 3 m/s olmaldr.
b) Baca Ykseklii;
1) Kk lekli Tesislerde Asgari Baca Ykseklii;
Anma sl gc 500 kWn altnda olan tesislerde bacann at zerinden itibaren
asgari ykseklii
aadaki gibi belirlenir.
1.1. Eik at;
Baca ykseklii, atnn en yksek noktasndan en az 0,5 m daha yksek
olmaldr. Anma sl gc 500 kWn altnda olan tesislerde baca atnn tepe noktasna
ok yakn deilse, at tabanndan en az 1 m yksekliinde olmaldr.
1.2. Dz at;
Baca ykseklii atnn en yksek noktasndan itibaren en az 1,5 m olmaldr.
Ancak, tesisin anma sl gc
500 kWn altndaysa bu ykseklik 1 m olabilir.
2) Orta lekli Tesislerde Asgari Baca Ykseklii;
Anma sl gc 500 kW ile 1,2 MW arasnda bulunan tesislerde bacann at
zerinden itibaren asgari ykseklii aadaki gibi belirlenir.
2.1.Eik at;
Dz veya eim as 200n altnda olan eik atlarda baca ykseklii, at
eimini 200 kabul ederek hesaplanan eik atnn en yksek noktasndan itibaren en az
1,5 mden daha fazla olarak tespit edilir.
2.2.Dz at
Bacann ykseklii atnn en yksek noktasndan itibaren en az 2 m olmaldr.
3) Byk lekli Tesislerde Asgari Baca Ykseklii
Anma sl gc 1,2 MW ve zerinde olan tesislerde baca ykseklii aada
verilen esaslara gre belirlenir. Bacann tabandan ykseklii en az 10 m ve at stnden
ykseklii ise en az 3 m olmaldr. at eimi 200n altnda ise baca ykseklii hesab
at ykseklii 200lik eim kabul edilerek yaplr.
Benzer tr emisyon yayan ve yaklak ayn ykseklikteki bacalar arasndaki yatay
mesafe, baca yksekliinin 1,4 katndan az ise ve emisyonlarn birbiri zerine
binmemesi iin farkl yksekliklerde baca kullanlmas zorunlu grlmyorsa; yeni
tesislerde tek baca kullanlr. Bu paragrafta yukarda belirlenen baca ykseklii
kullanlmas halinde bu Ynetmelik Madde 40da belirtilen Toplam Kirlenme Deeri
(TKD) ve HKKYde ngrlen hava kalitesi snr deerini ayorsa ilk nce emisyon
deerinin drlmesine allr. Bu ekonomik veya teknolojik olarak mmkn deilse,
baca ykseltilerek hava kalitesi snr deerinin almas nlenir.
Aadaki gibi belirlenen, engebelere gre dzeltilmi baca ykseklii Madde-

268

16da yer alan ek dzenlemeler kapsamna girmiyorsa 250 myi amayacaktr. Madde16da yer alan ek dzenlemeler kapsamna giriyor ise; baca yksekliinin 200 mden
yksek kmas durumunda, teknolojik seviyeye uygun emisyon azaltc tedbirlere
bavurulur.
3.1. Abak kullanlarak baca yksekliinin belirlenmesi;
3.1.1.Baca ykseklikleri aada verilen Abak kullanlarak
belirlenecektir.
Burada verilen deerler:
H' m
: Abak kullanlarak belirlenen baca ykseklii,
d m
: Baca i ap veya baca kesiti alan edeer ap,
t oC : Baca giriindeki atk gazn scakl,
R Nm3/h
: Nemsiz durumdaki atk baca gaznn normal artlardaki
hacimsel debisi,
Q Kg /h
: Emisyon kaynandan kan hava kirletici maddelerin
ktlesel debisi,
S
: Baca ykseklii belirlenmesinde kullanlan faktr (Tablo
42.1daki S deerleri kullanlacaktr.)
t, R ve Q iin, kullanlan yakt ve hammadde trlerine ve iletme artlarna gre
hava kirlilii ynnden en elverisiz deerler kullanlacaktr. Azot oksit emisyonu
durumunda azot oksitin azot dioksite dnm oran % 60 alnacaktr. Yani azot
monoksit ktlesel debisi 0,92 ile arplacak ve azotdioksitin ktlesel debisi Q olarak
abakta kullanlacaktr.
zel durumlarda Tablo 42.1.de verilen S deerleri Bakanlk tarafndan
azaltlabilir.
Ancak tabloda verilen deerlerin % 70inden daha dk deerler kullanlamaz.
3.1.2.Engebeli arazide ve yksek binalarn bulunduu blgelerde baca
yksekliinin belirlenmesi;
Tesisin bir vadi iinde olmas veya emisyonunun yaylmnn engebeler ve
ykseklikler nedeniyle engellenmesi baca yksekliinin belirlenmesinde gz nnde
bulundurulmaldr. Bu durumda abaktan elde edilen baca yksekliklerinde dzeltmeler
yaplr.
Eer tesisin bulunduu alan, engebeli arazi veya mevcut ya da yapm ngrlen
bina ve ykseltilerce evrelenmise, Tablo 42.1. e gre belirlenen baca ykseklii H', J
miktarnda artrlr.
J deeri aadaki diyagramdan bulunur.
Burada:
H m
:Dzeltilmi baca ykseklii (H=H+ J)
J' m
:10 H' yarapndaki engebeli arazinin tesis temininden ortalama
ykseklii veya imar planna gre tespit edilmi azami bina yksekliklerinin 10 H' yar
apndaki blge iindeki tesis zeminine gre ykseklik ortalamas.

269

Tablo 42.1 S Deerleri

EMSYONLAR
Havada Asl Toz
Hidrojen klorr (Cl olarak gsterilmitir)
Klor
Hidrojen florr ve gaz biiminde inorganik flor
bileikleri (F olarak gsterilmitir.)
Karbon monoksit
Kkrt dioksit
Hidrojen Slfr
Azot dioksit
Ek-3 deki maddeler:
Snf
I
Snf
II
Snf
III
Kurun
:
Kadmiyum
:
Civa
:
Talyum
:
Ek-4 deki maddeler:
Snf
I
Snf
II
Snf
III
Ek-5 deki maddeler:
Snf
I
Snf
II
Snf
III

S DEERLER
0,2
0,1
0,15
0,003
15
0,2
0,005
0,15
0,02
0,1
0,2
0,005
0,0005
0,005
0,005
0,05
0,2
1,0
0,0001
0,001
0,01

270

271

3) Isl gc olmayan tesislerde asgari baca ykseklii atnn en yksek

noktasndan itibaren dalm
engellemeyecek ekilde en az 1.5 m olacaktr.
BENC BLM
Kirletici Vasf Yksek Tesisler in zel Emisyon Snrlar
Madde 43- Hava kirlilii asndan Kirletici Vasf Yksek olan Tesislerin
emisyonlar bu blmde verilen snrlar aamaz.
Kirletici vasf yksek tesisler iin aada yer alan emisyon snrlar,
Ynetmeliin dier ksmlarnda verilen dier emisyon snrlarndan daha ncelikli
olarak uygulanr.
A) BRNC GRUP TESSLER: Yakma Tesisleri
Tesislerde kullanlacak kazanlarda; buhar kazan ve baca sistemi birbirleriyle
uyumlu olmaldr. Bu konuda ilgili TSE standartlar uygulanmaldr. Kazanlarn s
teknii ve ekonomisi asndan TSEnin ilgili standartlarna uygun olmaldr. Buhar
kazanlar iletme muayene ve bakmlar TSEnin ilgili standartlarna uygun olmaldr.
Kazanlarda s veriminde DINnin ilgili normlarna uygunluu tesis sahibi tarafndan
belgelenecektir.
1) Kat yaktl yakma tesisleri:
1.1) Toz emisyonlar;
1.1.1) Kat yaktl yakma tesislerinin baca gazlarndaki toz emisyonlar aadaki
snr deerleri amamaldr. Baca gaznda % 6 hacimsel oksijen esas alnr.

272

Yakt sl gc 500 kW olan tesislerde islilik derecesi Bacharach skalasna gre

en ok 4 olmaldr.
500 kW yakt sl gc 5 MW olan tesislerde toz emisyonu 200 mg/Nm3 n,
5 MW yakt sl gc 50 MW olan tesislerde toz emisyonu 150 mg/Nm3
n,
Yakt sl gc 50 MW olan tesislerde baca gazndaki toz emisyonu 100
mg/Nm3 n
altnda olmaldr.
Yakt sl gc 50 MW n zerinde olan ve kmr ve odun dnda baka kat
yaktlar kullanan tesislerin atk gazlarndaki toz halinde arsenik, kurun, kadmiyum,
krom, kobalt, nikel ve bunlarn bileiklerinin her biri
0,5 mg/m3 gememelidir.
Cva ve Talyum bileikleri iin bu deer 0,05 mg/m3 amamaldr.
1.1.2) Paragraf (1.1.1) de ngrlen emisyon snrlandrmalar kurum
fleyicilerin alt srelerde de geerlidir.
1.2) Karbon monoksit emisyonlar;
Baca gazlar karbon monoksit emisyonlar 200 mg/Nm3 amayacaktr. Bu snr
deeri paragraf (1.1.1) de verilen baca gazndaki hacimsel oksijen miktar ve anma yakt
sl gcndeki iletme artlar iin geerlidir.
1.3) Azotoksit (NOx) emisyonlar;
Azot oksit emisyonlar, baca gaz geri besleme veya ikincil hava ile yakma
yoluyla alev scaklnn drlmesi ve benzeri teknik tedbirlerle drlmelidir.
Isl kapasitesi 50 MW ve zerinde olan tesislerde baca gaznda % 6 hacimsel
oksijen esas alnarak;
1.3.1) Kat yakt kullanan yakma tesislerinde, azot monoksit ve azot dioksit
emisyonlar (Azot dioksit zerinden) 800 mg/Nm3 , aamaz.
1.3.2) Yakt olarak toz halinde ta kmr kullanlyorsa ve ta kmr ergimi
kl brakarak yaklyorsa bu deer 1800 mg/Nm3 olarak alnr. Toz takmr yakan
kuru kll tesisler iin snr deer 1300 mg/Nm3 dr.
1.4) Halojen bileikleri emisyonlar;
Baca gaznda % 6 hacimsel oksijen esas alnarak;
1.4.1) 50 MW yakma sl gc 300 MW arasnda olan tesislerde:
inorganik gaz halindeki klor bileikleri: 200 mg/Nm3 ,
inorganik gaz halindeki flor bileikleri : 30 mg/Nm3 ,
aamaz.
1.4.2) Yakma sl gc > 300 MW olan yakma tesislerinde;
inorganik gaz halindeki klor bileikleri 100 mg/Nm3 (klorlu hidrojen zerinden)
inorganik gaz halindeki flor bileikleri 15 mg/Nm3 (hidrojen florr zerinden)
aamaz.
1.5) Kkrtdioksit emisyonu;
Kat yakt yakan tesislerin baca gazlarndan kan kkrt dioksit emisyonu
nlenmelidir. Burada kkrt dioksit ve kkrt trioksit miktarlar baca gaznda kkrt
dioksit zerinden verilmitir.
1.5.1) Kat yakt kullanan tesislerden baca gazndaki SO2 ve SO3 emisyonu
(edeer SO2 olarak verilmitir) %6 hacimsel oksijen esas alnarak aadaki snrlarn
altnda olanlar iin ayrca bir kkrt artma tesisi gerekmez.

273

Yakt sl gc 100 MW olan tesislerde baca gaznda 2000 mg/Nm3,

100 Yakt sl gc 300 MW olan tesislerde baca gaznda 1300 mg/Nm3,
Yakt sl gc 300 MW olan tesislerde baca gaznda 1000 mg/Nm3,
1.5.2) Eer paragraf (1.5.1)e verilen snrlar alyorsa kkrt dioksit emisyon
derecesini yakt sl gc 300 MWa kadar olan tesislerde %10a, 300 MW zerinde olan
tesislerde ise %5 e kadar drecek, yanma ncesi, yanma esnasnda veya yanma
sonrasnda tatbik edilebilecek bir kkrt tutma ilemi uygulanarak paragraf (1.5.1) deki
snrlarn altnda kalnmaya allr. Buna ramen (1.5.1) deki snr deerlerini
gerekletirmeyen tesislerden yakt sl gc 300 MW kadar olanlar kkrt emisyon
derecesini en fazla %10, gc 300 MW dan byk olanlar ise kkrt emisyon derecesini
en fazla %5 de muhafaza edebilecek kkrt azaltm tedbirleriyle altrlabilir.
1.5.3) Belirli bir sre iin bir tesis, tasarmnda ngrlen kmr oranl kmr
bulamaz ise ve baca ykseklii bu orandaki kkrt iin uygun biimde dzenlenmi ise
2500 mg/Nm3 kkrt oksitleri emisyonuna izin verilebilir. Bu tipteki alma 6 (alt) ay
aamaz.
1.5.4) Bir yakma tesisinin, kkrt oksitleri emisyonunu azaltan artma tesisinin
devreden kmas durumunda ilgililere bildirmek artyla birbirini takip eden 72 saat
veya bir takvim yl iinde 240 saati gemeyen sre iinde altrlmasna izin
verilebilir.
2) Petrol Kokunun Yakma Tesislerinde Kullanlmas:
Yakma tesislerinde enerji elde etmek iin petrol koku kullanlmas halinde; Petrol
kokunun plverize edildii veya yklendii blgede, baca gaznda en az %6 hacimsel
oksijen baz alndnda; yanma gazlarnn 0,3 saniye kalma sresi iindeki blgede frn
scakl en az 1000 0C olmaldr. Yanma sonucu oluan kkrtdioksit absorplanarak
tutulmaldr. Bu artlarn salanamad frnlar bir son yanma blmne sahip olmal ve
destek brlr ile donatlmaldr. Bu tr enerji retim tesislerinin anma sl gleri en az
5 MW olmaldr.
Tesisten kaynaklanan emisyonlar iin hacimsel oksijen oran %6 alnarak
hesaplanr.
2.1) Toz emisyonu;
Atk gaz iindeki toz emisyonu 20 mg/Nm3 olmaldr.
2.2) norganik toz emisyonlar;
norganik toz emisyonlar ayn snftan ok sayda bulunmas halinde dahi
toplamda aada belirtilen atk gaz iindeki ktle konsantrasyonlarn ve ktle debilerini
amamaldr.
I inci snfa giren inorganik toz emisyonlarnn ktlesel debisi 250 mg/saat ya da
her birinin ktle konsantrasyonu 0,05 mg/m3,
II nci snfa giren inorganik toz emisyonlarnn ktlesel debisi 2500 mg/saat ya da
her birinin ktle konsantrasyonu 0,5 mg/m3,
III nc snfa giren inorganik toz emisyonlarnn ktlesel debisi 5000 mg/saat ya
da her birinin ktle konsantrasyonu 1 mg/m3,
deerini amamaldr.
2.3) Karbon monoksit emisyonu;
Atk gaz iindeki CO emisyonu
150 mg/Nm3 ktle konsantrasyonunu
amamaldr.

274

2.4) Azot oksit emisyonu;

Atk gaz iindeki NO ve NO2 emisyonlar iin snr deerler aada NO2
biiminde gsterilen ktle konsantrasyonlarn amamaldr.
5 MW Yakma sl gc 10 MW olan tesislerde 500 mg/Nm3 deerini
amamaldr
Yakma sl gc 10 MW olan tesislerde 400 mg/Nm3 deerini amamaldr.
2.5) Kkrt dioksit emisyonu;
Tesisten kaynaklanan SO2 emisyonu 400 mg/Nm3 deerini amamaldr.
2.6) Organik emisyonlar;
Atk gaz iindeki Organik bileikler 39 uncu madde de belirtilen snr deerlere
uygun olmaldr.
2.7) Srekli lmler:
5 MW ve zeri sl gc olan tesisler; toz, CO, SO2, NOX emisyonlar iin srekli
yazcl lm cihaz ile donatlmaldr.
Scaklk srekli llmeli ve kayt edilmelidir.
2.8) Madde 39da belirtilen dier esaslara uyulmaldr.
3) Biyoktlenin Yakt Olarak Kullanld Tesisler :
Yakt olarak kullanlacak biyoktle; tarm ve ormanclk kaynakl bitkisel atklar,
gda ileme sanayiinden kaynaklanan bitkisel atklar, ham kat hamuru ve hamurdan
kat retiminden kaynaklanan bitkisel atklar, atk ie mantarlar, ahap koruyucular
tatbik edilmi veya kaplama ilemine bal olarak tuzlu (halojenli) organik bileikler
ihtiva eden ve bu tr atklar ieren zellikle inaat ve ykm atklarndan kaynaklanan
ahaplar hari, ahap atklardr.
3.1) Yukarda tanm yaplan yaktlarn (biyoktle) kullanmna ilikin esaslar
aada belirlenmitir.
3.1.1) Biyoktlenin (pirina , ayiei kabuu, pamuk iiti ve benzeri) yakt
olarak kullanld ve anma sl gc 500 kWn zerinde olan zeytinya retim tesisleri
ve dier yakma tesisleri (enerji retim tesisleri, imento ve kire fabrikalar ve benzeri)
sekonder hava beslemeli yakma sistemi zelliine sahip olmaldr. Tablo 43.1de verilen
baca gaz emisyon deerlerinin salanmas zorundadr.
Tablo 43.1 Baca gaz emisyon deerleri**
Kirletici
Parametre
500kW15 MW
15MW50 MW
>50 MW

CO
mg/Nm3
460

NO
mg/Nm3
-

SOx
mg/Nm3
200

HCI
mg/Nm3
-

HF
mg/Nm3
-

PM
mg/Nm3
375

TOC
mg/Nm3
-

460

200

200

30

375

30

460

400

200

200

30

280

30

imento ve kire fabrikalarnn uymas zorunlu emisyon snr deerleri ve esaslar

ilgili blmde belirtildiinden yukarda belirtilen esaslar aranmayacaktr.
3.1.2) Baca gaznda; %6 hacimsel oksijen ile 0 C ve 1 atm basnca tekabl eden
normal artlar ve kuru baz dikkate alnr.
3.1.3) Zeytinya retim tesisleri bata olmak zere, biyoktlenin (pirina,
ayiei kabuu, pamuk iiti ve benzeri) yakt olarak kullanlaca tesislerde, uyulmas
zorunlu olan ve aada sralanan kriterlerin dikkate alnmas gerekli grlmtr. Bu
kapsamda;

275

3.1.3.1) Yakt olarak kullanlacak pirinann ieriindeki nem oran max %15, ya
oran (kuru bazda) max %1,5 ve kalorifik deeri (min) 3700 Kcal/kg, Sodyum (Na) 300
ppm, kl %4' geemez. Pirinay yakt olarak kullanan iletmeler, kullanlan pirinann
zelliklerini analiz sertifikas ile belgelemek zorundadr. Gerekli hallerde Valilik
yetkililerince analiz yaplabilir veya yaptrlabilir.
3.1.3.2) Yakt beslemeli, sekonder hava beslemeli, yakma sistemi zelliine sahip
olan anma sl gc 500 kWn altnda olan tesislerde yakt olarak kullanlabilir.
3.1.3.3) Ylda 120 gnden uzun srmeyen mevsimlik faaliyetlerini srdren
zeytinya retim tesislerinde (yahanelerde) pirinann yakt olarak kullanmna izin
verilmektedir. Bu iletmeler Tablo 43.1de verilen emisyon snr deerlerinden muaf
olmakla birlikte, atk gazlarndaki islilik derecesi Bacharach skalasna gre en ok drt
olmaldr.
3.1.3.4) evreyi rahatsz edici koku ve yamur etkisiyle sznt suyu olumasn
nlemek iin, yakt olarak kullanlacak pirinann kapal alanlarda depolanmas ve
saklanmas gerekmektedir.
4) Sv Yaktl Yakma Tesisleri :
4.1) Toz emisyonlar: Sv yaktl yakma tesislerinde aadaki esaslara
uyulacaktr;
4.1.1) Yakt sl gc 2 MWa kadar olan tesislerden motorin yakanlarda islilik
derecesi Bacharach skalasna gre 2, 4 nolu fuel oil (kalorifer yakt) ve biodizel
yakanlarda 3 geemez.
4.1.2) Yakt sl gc 2 MWn zerinde olan tesislerin baca gazndaki toz
emisyonlar, sourulan slfrik asit karldktan sonra ve hacimsel oksijen miktar %3
esas alndnda aadaki Diyagramda verilen snr deerlerini aamaz. Kalorifer yakt
ve biodizel 4 nolu fuel-oil gibi deerlendirilir. Nafta kullanlmas halinde motorin iin
verilen deer uygulanr.

4.1.3) Yakt sl gc, 50 MW ve zerinde olan tesislerin kullandklar yaktlarda,

nikel miktar 1 kg yakt bana 12 mg/kg aan fuel oillerde veya fuel oil dndaki sv
yaktlarda arsenik, kurun, kadmiyum, krom, kobalt, nikel ve bunlarn bileikleri

276

halindeki toz emisyonu (baca gaznda %3 oksijen miktar zerinden) 2 mg/Nm3

aamaz.
4.2) Karbonmonoksit emisyonu;
Hacimsel oksijen miktarnn %3 esas alnd baca gazndaki karbon monoksit
emisyonu 150 mg/Nm3 aamaz.
4.3) Azot oksitleri emisyonu;
Yakma sl gc 50 MW ve zerinde olan tesislerde, hacimsel oksijen miktarnn
%3 esas alnd baca gazlarnda NO ve NO2 emisyonlar (NO2 cinsinden) 800 mg/Nm3
deerini amamaldr.
Azot oksit emisyonlar, baca gaz geri besleme veya ikincil hava ile yakma
yoluyla alev scaklnn drlmesi gibi teknik tedbirlerle drlmelidir.
4.4) Kkrt oksitleri emisyonu;
4.4.1) Sv yakt kullanan tesislerden baca gazndaki SO2 ve SO3 emisyonu
(edeer SO2 olarak verilmitir.) aadaki snrlarn altnda olanlar iin ayrca kkrt
artma tesisi gerekmez.
4.4.1.1) Yakt sl gc 100 MWa kadar olan tesislerde % 1 kkrt ihtiva eden
TPRA spektlerine uygun Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlndan ithal izni alm
ithal fuel-oil kullanlmas halinde; baca gaznda %3 hacimsel oksijen esas alnarak SO2
1700 mg/Nm3 snr deeri alamaz.
Ancak; Yakt sl gc 100 MWa kadar olan tesislerde baca gaznda %3
hacimsel oksijen esas alnarak %1,5 kkrt ihtiva eden fuel-oillerde 2400 mg/Nm3
snr deeri alamaz. Bu deer petrol rafinerileri yatrmlarn tamamlayp %1 kkrtl
sv yakt retilinceye kadar geerlidir.
4.4.1.2) Yakt sl gc 100-300 MW arasnda olan tesislerde baca gaznda %3
hacimsel oksijen esas alnarak 1700 mg/Nm3 deerini aamaz.
4.4.1.3) Yakt sl gc 300 MW vey zerinde olan tesislerde baca gaznda %3
hacimsel oksijen esas alnarak 800 mg/Nm3 deerini aamaz.
4.4.2) Eer paragraf (4.4.1) de verilen snrlar alyorsa kkrt emisyon
derecesini yakt sl gc
300 MWa kadar olan tesislerde %10 a, 300 MW ve
zerinde olan tesislerde ise %5 e kadar drecek bir kkrt artma tesisi kullanarak
paragraf (4.4.1) daki snrlarn altnda kalnmaya allr. Buna ramen paragraf (4.4.1)
deki snr deerlerini gerekletiremeyen tesislerden yakt sl gc 300 MW a kadar
olanlar kkrt emisyon derecesini en fazla %10, gc 300 MW dan byk olanlar ise
kkrt emisyon derecesini en fazla %5 de muhafaza edebilecek artma tesisleriyle
altrlabilirler.
4.4.3) Eer tesisin tasarmnda ngrlen kkrt oranl fuel oil bulunamam ve
baca ykseklii uygun ise, en fazla alt ay gibi bir sre iin, yetkililerin onay ile, 3000
mg/Nm3 e kadar kkrt oksitleri emisyonuna izin verilebilir.
4.4.4) Kkrt oksit emisyonunu yukardaki snrlara kadar azaltmay salayan
artma tesisi devreden karsa, tesis birbirini takip eden 72 saati veya bir takvim yl
iinde toplam 240 saati gemek artyla altrlabilir.
5) Gaz yaktl yakma tesisleri:

277

Tablo 43.2. Yakma sl gc 100MW n altndaki tesisler iin baca gaz

emisyonlarnn snr deerleri *
Yaktlar
Kkrt
Karbon
Azot dioksit
Toz
dioksit
monoksit
mg/m3
mg/m3
3
3
mg/m
mg/m
Doal Gaz, LPG, 100
100
800
10
Rafineri gaz
Kok Fabrikas Gaz
200
100
100
Biyogaz
800
100
100
*Baca gazlarndaki hacimsel oksijen miktar %3 esas alnr.
Tablo 43.3. Yakma sl gc 100MW olan tesisler iin baca gaz
emisyonlarnn snr deerleri *
Yaktlar

Kkrt
dioksit
mg/m3
60

Karbon
Monoksit
mg/m3
100

Azot
dioksit
mg/m3
500

Toz
mg/m3

Aldehitler
(Formaldehit
olarak)
20

Doal Gaz, LPG,

10
Rafineri gaz
Kok Fabrikas Gaz
60
100
500
10
20
Biyogaz
800
100
500
10
20
*Baca gazlarndaki hacimsel oksijen miktar %3 esas alnr.
6) ift yakt yakan tesisler:
6.1) oklu-yaktl ateleme nitesi olan ve iki veya daha fazla yakt ayn anda
kullanan tesisler iin emisyon snr deerleri aada verilen ekilde belirlenecektir.
6.1.1) ncelikle, her yakt ve kirletici iin, yakma tesislerinin, yakt sl gc
deerlerine tekabl eden emisyon snr deerlerini alarak,
6.1.2) kinci olarak, yukardaki her emisyon snr deerini, her bir yaktn verdii
yakt sl gc deeri ile arpp, arpm deerini tm yaktlarn verdii yakt sl gc
deerlerinin toplamna blmek suretiyle, yakt-arlkl emisyon snr deerlerini tespit
ederek,
6.1.3) nc olarak, yakt-arlkl emisyon snr deerlerinin toplanmas ile,
bulunur.
6.2) Yakt sl gc 100 MWa kadar olan oklu yaktl ateleme nitesi olan
tesislerde kullanlan yaktlardan birinin sv yakt olmas durumunda kkrt dioksit
emisyonu konsantrasyonu baca gaznda %3 hacimsel oksijen esas alndnda 2400
mg/Nm3 deeri almamaldr. Bu deer petrol rafinerileri yatrmlarn tamamlayp %1
kkrtl sv yakt retilinceye kadar geerlidir.
Yetkili merci, kkrt dioksit emisyonu iin 41 inci maddenin (d) bendinin 3 nc
paragrafnda belirtilen saatlik ktlesel debi almasa dahi, yazcl cihazla srekli lm
zorunluluu getirebilir.
6.3) oklu-yaktl ateleme nitesi olan ve iki veya daha fazla yakt dnml
olarak kullanan tesislerde, her bir yakt iin verilen deerlere tekabl eden emisyon
snr deerleri uygulanacaktr.

278

7) ten yanmal motorlar:

ten yanmal motorlar aada belirtilen ateleme prensiplerine ve kullandklar
yaktlara gre aada belirtildii ekilde snflandrlacak ve belirtilen snr deerlere
uyacaklardr.
7.1) Gaz motorlar;
Otto evrimi, kvlcm atelemeli olarak da adlandrlan gaz motorlarnn emisyon
snrlamalarnda baca gaznda hacimsel oksijen miktar % 5 alnacaktr.
7.1.1) Toz emisyonu;
Toz biimindeki emisyonlar 130 mg/Nm3 deerini aamaz.
7.1.2) Karbon monoksit emisyonu;
Baca gazndaki karbon monoksit emisyonu 650 mg/Nm3 deerini aamaz.
7.1.3) Azot oksit emisyonlar (Azot dioksit cinsinden);
Baca gazndaki azot dioksit emisyonu 500 mg/Nm3 deerini aamaz.
7.1.4- Kkrt dioksit emisyonu;
Baca gazndaki kkrt dioksit 60 mg/Nm3 deerini aamaz.
Verim Kriteri: Yksek birincil cevrim yanma verimliliine sahip (motor aftnda
g bana yakt tketimini ifade eden sl verim yada motorun mekanik verimi) motorlar
ile motor egzozundaki sdan tekrar mekanik veya elektrik retimini salayan kombine
evrim ve yksek toplam verime sahip kojeneresyon teknolojileri desteklenerek, aada
verilen forml neticesinde kan K katsays orannda snr deerler artrlr.
Gaz Motor Veya Kombine evrim Mekanik Verim:
Mekanik (sl) veya kombine evrim verimi %37 nin zerindeki motorlar iin
K= Motor mekanik verimi/37
Yeni Emisyon Snr deeri= K*Mevcut emisyon snr deeri
Kojenerasyon Verimi
Tesisin mekanik ve s geri kazanm toplam verimi % 63 geen kojenerasyon
uygulamalar iin
K= Santral Kojenerasyon Verimi/63
Yeni Emisyon Snr Deeri: K* Mevcut emisyon snr deeri
7.2) Dizel motorlar
Dizel evrimi, kendiliinden sktrmal atelemeli olarak da adlandrlan dizel
motorlarn emisyon snrlamalarnda baca gaznda hacimsel oksijen miktar % 15 alnr.
7.2.1) Toz emisyonu;
Toz biimindeki emisyonlar 75 mg/Nm3 deerini aamaz. slilik derecesi
Bacharach Skalasna gre 2yi aamaz.
7.2.2) Karbon monoksit emisyonu;
Baca gazndaki karbon monoksit emisyonu 250 mg/Nm3 deerini aamaz.
7.2.3) Azot oksit emisyonlar (Azot dioksit cinsinden);
Baca gazndaki azot oksit emisyonlar 1000 mg/Nm3 deerini aamaz.
Tamamen acil durumlarda kullanlan, acil g sistemleri (srekli altrlmayan,
herhangi bir arza durumunda veya elektrik kesintisinden dolay iletmeye sokulan ve bu
durumlarn ortadan kalkmas ile iletmeden alnan ve senede asgari 500 saate kadar
kullanlan) iin NOx emisyon standartlar uygulanmayacaktr. Bu tesislerin iletmecileri
her yl iindeki bu tr kullanmlara ilikin bir raporu Yetkili mercilere sunmak
zorundadr.

279

7.2.4) Kkrt oksit emisyonu (Kkrt dioksit cinsinden);

7.2.4.1) Yakt sl gc 100 MWa kadar olan sv yakt kullanan motorlarda
kkrt oksit emisyonlar 900mg/Nm3 deerini amayacaktr.
7.2.4.2) Yakt sl gc 100 MW ve zerinde olan sv yaktlar kullanan
motorlarda kkrt oksit emisyonlar 300 mg/Nm3 deerini amayacak ekilde dk
kkrtl sv yakt kullanacak, bu sz konusu deilse yeterli emisyon azaltma tedbirleri
alnacaktr.
Verim Kriteri: Yksek birincil evrim yanma verimliliine sahip (motor aftnda
g bana yakt tketimini ifade eden sl verim yada motorun mekanik verimi) motorlar
ile motor egzozundaki sdan tekrar mekanik veya elektrik retimini salayan kombine
evrim ve yksek toplam verime sahip kojeneresyon teknolojileri desteklenerek, aada
verilen forml neticesinde kan K katsays orannda snr deerleri artrlacaktr.
Gaz Motor Veya Kombine evrim Mekanik Verim:
Mekanik (sl) veya kombine evrim verimi % 45 in zerindeki motorlar iin
K= Motor mekanik verimi/45
Yeni Emisyon Snr deeri= K*Mevcut emisyon snr deeri
Kojenerasyon Verimi
Tesisin mekanik ve s geri kazanm toplam verimi % 63 geen kojenerasyon
uygulamalar iin
K= Santral Kojenerasyon Verimi/63
Yeni Emisyon Snr Deeri: K* Mevcut emisyon snr deeri
7.3) ift yaktl motorlar;
Sv yaktla dizel motorunda alrken dizel motor, pilot atelemeli olarak gaz
yakt yakarken karbon monoksit emisyonu dnda gaz motor emisyon deerleri iin
getirilen snr deerler salanr.
7.3.1) Karbon monoksit emisyonu:
ift yaktl motorlarda doal gaz alma motorunda, egzoz gaznda % 5 O2 baz
alnarak atk gazdaki karbon monoksit emisyonu 1500 mg/Nm3 deerini aamaz.
Verim Kriteri: Yksek birincil evrim yanma verimliliine sahip (motor aftnda
g bana yakt tketimini ifade eden sl verim yada motorun mekanik verimi) motorlar
ile motor egzozundaki sdan tekrar mekanik veya elektrik retimini salayan kombine
evrim ve yksek toplam verime sahip kojeneresyon teknolojileri desteklenerek, aada
verilen forml neticesinde kan K katsays orannda snr deerleri artrlr.
ift Yaktl Motor Veya Kombine evrim Mekanik Verim:
Mekanik (sl) veya kombine evrim verimi % 40 n zerindeki motorlar iin
K= Motor mekanik verimi/40
Yeni Emisyon Snr deeri= K*Mevcut emisyon snr deeri
Kojenerasyon Verimi
Tesisin mekanik ve s geri kazanm toplam verimi % 63 geen kojenerasyon
uygulamalar iin
K= Santral Kojenerasyon Verimi/63
Yeni Emisyon Snr Deeri: K* Mevcut emisyon snr deeri
8) Gaz trbinleri:
Gaz trbinleri aada belirtilen snr deerlere uyacaklardr. Emisyon
deerlerinde atk gazdaki hacimsel oksijen oran %15 alnacaktr.

280

8.1) Partikler madde;

Yakt sl gc 10 MW ve zeri olan gaz trbinleri iin srekli iletme esnasnda
islilik derecesi Bacharach skalasna gre 3, almaya balama srasnda Bacharach
skalasna gre 4 deerini aamaz.
Yakt sl gc 10 MWa kadar olan gaz trbinleri iin islilik derecesi iletme
artlarnda Bacharach skalasna gre 4 deerini aamaz.
8.2) Karbon monoksit emisyonu;
Atk gazlardaki karbon monoksit emisyonlar srekli iletme srasnda 100
mg/Nm3 deerini aamaz.
8.3) Azot oksitler (azot dioksit cinsinden);
Yakt sl gc 10 MW olanlarda 350 mg/Nm3,
Yakt sl gc 10 MW olanlarda 300 mg/Nm3,
deerini aamaz.
Tablo 43.4. Yeni gaz trbinlerinde yakt sl gc > 50 MW olan tesislerde azot
oksitler (azot dioksit cinsinden) emisyon snr deerleri.
Yaktlar
mg/Nm3
Doal gaz
75
Sv yaktlar (1)
120
Gaz yaktlar (doal
120
gazn dndakiler)
Baca gaznda % 15 hacimsel oksijen baz alnr.
(1) Emisyon snr deeri yalnzca, hafif ve orta derecede distile edilmi yakt
kullanan gaz trbinlerine uygulanr.
Tamamen acil durumlarda kullanlan, acil g sistemleri (srekli altrlmayan,
herhangi bir arza durumunda veya elektrik kesintisinden dolay iletmeye sokulan ve bu
durumlarn ortadan kalkmas ile iletmeden alnan ve ylda asgari 500 saat e kadar
kullanlan) iin NOx emisyon standartlar uygulanmayacaktr. Bu tesislerin iletmecileri
bir yl iindeki bu tr kullanmlara ilikin bir raporu yetkili mercilere sunmak
zorundadr.
8.4) Kkrt oksit emisyonu (Kkrt dioksit cinsinden);
Atk gazlardaki kkrt dioksit emisyonu 60 mg/Nm3 deerini aamaz.
Sv yakt kullanlmas halinde, kkrt oksit emisyonlar 300 mg/Nm3 deerini
amayacak ekilde dk kkrtl sv yakt kullanlacak, bu sz konusu deilse yeterli
emisyon azaltma tedbirleri alnacaktr.
Verim Kriteri: Yksek birincil evrim yanma verimliliine sahip (motor aftnda
g bana yakt tketimini ifade eden sl verim yada motorun mekanik verimi) motorlar
ile motor egzozundaki sdan tekrar mekanik veya elektrik retimini salayan kombine
evrim ve yksek toplam verime sahip kojeneresyon teknolojileri desteklenerek, aada
verilen forml neticesinde kan K katsays orannda snr deerleri artrlacaktr.
Gaz Trbini Veya Kombine evrim Mekanik Verim:
Mekanik (sl) veya kombine evrim verimi % 35 in zerindeki motorlar iin
K= Trbin mekanik verimi/35
Yeni Emisyon Snr Deeri= K*Mevcut emisyon snr deeri
Kojenerasyon Verimi

281

Tesisin mekanik ve s geri kazanm toplam verimi % 75 geen kojenerasyon

uygulamalar iin
K= Santral Kojenerasyon Verimi/75
Yeni Emisyon Snr Deeri: K* Mevcut emisyon snr deeri
Kombine kapal devre sistemleri toplam verim % 55 i geen uygulamalar iin
K= Kombine evrim Verimi/55
Yeni Emisyon Snr Deeri: K* Mevcut emisyon snr deeri
B) KINCI GRUP TESISLER: Atklarn Ortadan Kaldrld Tesisler
1) Hurda Paralama Tesisleri:
1.1) Dner tip hurda paralama tesislerinin baca gazndan atlan toz emisyon 150
mg/Nm3 snr deerini aamaz.
1.2) Madde 39da belirtilen ilgili hkmlere uyulmaldr.
2) Atk geri kazanm ve nihai bertaraf tesisleri:
2.1) Tehlikeli atklarn yaklarak bertaraf edildii nihai bertaraf tesislerinde,
29/08/1995 tarihli ve 22387 sayl Resm Gazetede yaymlanan Tehlikeli Atklarn
Kontrol Ynetmeliinde ve bu Ynetmelikte belirtilen hkm ve snr deerleri,
2.2) Kat atklarn yaklarak bertaraf edildii ve geri kazanld tesislerde,
14/03/1991 tarihli ve 20814 sayl Resm Gazetede yaymlanm Kat Atklarn Kontrol
Ynetmeliinde ve bu Ynetmelikte belirtilen hkm ve snr deerleri,
2.3) Atk geri kazanm tesisleri; 29/08/1995 tarihli ve 22387 sayl Resm
Gazetede yaymlanan Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde belirtilen veya
21/01/2004 tarihli ve 25353 sayl Resm Gazetede yaymlanan Atk Yalarn Kontrol
Ynetmeliinde belirtilen ve bu Ynetmelikte belirtilen hkm ve snr deerleri,
salayarak Lisans zni de almak zorundadr.
C) NC GRUP TESSLER :Toprak rnleri Tesisleri.
1) Ta karma, Krma ve Snflandrma Tesisleri:
Ta karma, krma ve snflandrma tesislerinde Madde-39da verilen esaslar
dikkate alnmal, teknolojik uygulamalarda ilgili Trk Standartlarna, toz emisyonun
azaltlmasyla ilgili olarak da yetkili mercilerce yaynlanan esaslara ve duyulara
uyulmaldr.
2) ist, Kil ve Benzeri Maddelerin Patlatld ve tld Tesisler:
2.1) ist, kil ve benzeri maddelerin patlatld ve tld tesislerde aadaki
esaslara uyulmaldr.
2.1.1) n kurutma ve patlatmada oluan atk gazlardaki toz emisyon % 3 CO2
esas alndnda 200 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
2.1.2) Yardmc organik patlatma maddelerinin eklendii tesislerde, bu katk
maddeleri baca gazndaki yanc organik maddelerin karbon orann 20 mg/Nm3 snr
deeri zerine karlmamaldr.
2.1.3) Organik yardmc maddelerin kullanlmas durumunda kurutucularn atk
gazlar deerlendirilmeye almal veya son yakcya gnderilmelidir.
2.2) Madde 39un (f) bendindeki hkmler ta ocaklarndan n krclara giden
yollara uygulanmaz.
2.3) Yukarda belirtilen hususlar dnda Madde-39 da verilen ilgili esaslara
uyulmaldr.

282

2.4) Kil patlatma tesislerinden byk boyutlarda kkrt dioksit ve flor bileikleri
emisyonlar ile organik bileiklerden oluan emisyonlar meydana gelebilir.
3) Boksit, Dolomit, Feldspat, Al, Kizelgur, Manyezit, Mineral Boyalar, Midye
Kabuklar, Pegmatif Kumu, Kuvars, amot, Curuf, Sabun Ta, Talk, Tras ve Benzeri
Maddelerin tld tesisler.
3.1) Bu uygulamalarda ta oca ile n krma tesisleri arasndaki yollara Madde39un (f) bendindeki esaslar uygulanmaz.
3.2) Madde-39 da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
4) Dolomit, Manyezit ve Kmr Yakma Tesisleri:
4.1) Dolomit, manyezit ve kmr yakma tesislerinde, frn baca gaznda toz
emisyonu 200 mg/Nm3 deerini amamaldr. Ta oca ile n krma tesisi arasndaki
yollara 39 uncu maddenin (f) bendinde verilen esaslar uygulanmaz. Madde-39da verilen
dier esaslara uyulmaldr.
4.2) Frn ve tme tesisleri bacalarndaki toz emisyonlar llmesi iin teknik
ynden uygunsa yazcl bir l cihaz konulmaldr. Bu tesisler toz emisyonlarnn yan
sra kok gaz ile karbonmonoksit emisyonunun da meydana gelebilecei dikkate
alnmaldr.
4.3) Dolomit, Manyezit ve Kmr Yakma Tesislerinde petrolkoku kullanlmas
halinde aadaki esaslar geerlidir:
4.3.1) Dolomit ve Manyezit fabrikalar mevcut en iyi tekniklerin kullanld
frnlara sahip olmal,
4.3.2) Hacimsel oksijen miktar % 7 alndnda atk gazdaki kkrt dioksit
emisyon konsantrasyonu 400 mg/Nm3 deerini amamal,
4.3.3) Atk gaz is oran Bacharach skalasna gre 2 yi gememeli,
4.3.4) Petrol kokunun plverize edildii veya yklendii blgede, baca gaznda
petrol kokunun yanmas sonucu oluan yanm gaz yanma blgesinde 9000C en az 0,3
saniye kalmal,
4.3.5) Bu tesislerde yukarda belirtilen scaklk seviyesinin srekli salandnn
tespiti iin scaklk yazcl cihazla srekli kaydedilerek kontrol edilmeli, (Sz konusu
kayt ilemi yukarda belirtilen scaklk deerinin salandn gsterecek ekilde iki
noktada, destek brlr ile donatlan sistemlerde ayn zamanda frna petrol koku
yklenen kesitte, birden fazla frn baca gaznn toplanarak tek bir bacadan verilen
sistemlerde ayrca baca gaz debisi de llmelidir. Yakt ve hammadde yklemesinin
bilgisayar kontrolunda yaplmas durumunda zamana gre scaklk deiimlerinin
bilgisayar ortamnda kaydedilerek kontrol edilebildii tesislerde ayrca sabit yazcl
cihaz taklmas istenmeyebilir).
4.3.6) Hacimsel oksijen miktar % 11 alndnda atk gazdaki yanc organik
maddelerin ierisindeki karbon emisyonu 50 mg/ Nm3 deerini amamal,
4.3.7) Frn baca gazndaki toz emisyonu 3 kg/saat'in altnda 200 mg/Nm3, 3
kg/saat'in zerinde ise
75 mg/Nm3 deerini amamal,
4.3.8) Petrol kokunun toprakla karmamas ve tozumamas iin gerekli tedbirler
alnmal,
4.3.9) Tesis ii yol ve krma eleme niteleri iin Ynetmelikte belirtilen hususlar
salanmaldr.
5) Kire Fabrikalar:

283

5.1) Kire fabrikalarnda, kat, sv ve gaz yakt kullanlmas halinde frn baca
gaznda toz emisyonu
200 mg/Nm3 deerini amamaldr. Ta oca ile n krma
tesisi arasndaki yollara 39 uncu maddenin (f) bendindeki verilen esaslar uygulanmaz.
Madde-39da verilen dier esaslara uyulmaldr.
5.2) Frn ve tme tesisleri bacalarndaki toz emisyonlar llmesi iin teknik
ynden uygunsa yazcl bir l cihaz konulmaldr. Bu tesisler toz emisyonlarnn yan
sra kok gaz ile karbonmonoksit emisyonunun da meydana gelebilecei dikkate
alnmaldr.
5.3) Kire fabrikalarnda petrolkoku kullanlmas halinde aadaki esaslar
geerlidir:
5.3.1) Kire fabrikas mevcut en iyi tekniklerin kullanld frnlara sahip olmal,
5.3.2) Hacimsel oksijen miktar % 7 alndnda atk gazdaki kkrt dioksit
emisyon konsantrasyonu 400 mg/Nm3 deerini amamal,
5.3.3) Atk gaz is oran Bacharach skalasna gre 2'i gememeli,
5.3.4) Petrol kokunun plverize edildii veya yklendii blgede, baca gaznda
petrol kokunun veya atk yan yanmas sonucu oluan yanm gaz yanma blgesinde
9000C en az 0,3 saniye kalmal,
5.3.5) Bu tesislerde yukarda belirtilen scaklk seviyesinin srekli salandnn
tespiti iin scaklk yazcl cihazla srekli kaydedilerek kontrol edilmeli, (Sz konusu
kayt ilemi yukarda belirtilen scaklk deerinin salandn gsterecek ekilde iki
noktada, destek brlr ile donatlan sistemlerde ayn zamanda frna petrol koku
yklenen kesitte, birden fazla frn baca gaznn toplanarak tek bir bacadan verilen
sistemlerde ayrca baca gaz debisi de llmelidir. Yakt ve kire yklemesinin
bilgisayar kontrolunda yaplmas durumunda zamana gre scaklk deiimlerinin
bilgisayar ortamnda kaydedilerek kontrol edilebildii tesislerde ayrca sabit yazcl
cihaz taklmas istenmeyebilir).
5.3.6) Hacimsel oksijen miktar % 11 alndnda atk gazdaki yanc organik
maddelerin ierisindeki karbon emisyonu 50 mg/Nm3 deerini amamal,
5.3.7) Frn baca gazndaki toz emisyonu 3 kg/saat'in altnda 200 mg/Nm3, 3
kg/saat'in zerinde ise
75 mg/Nm3 deerini amamal,
5.3.8) Petrol kokunun toprakla karmamas ve tozumamas iin gerekli tedbirler
alnmal,
5.3.9) Tesis ii yol ve krma eleme niteleri iin Ynetmelikte belirtilen hususlar
salanmal, atk toz kire akta depolanmamal ve uygun bir ekilde deerlendirilmeli,
5.3.10) Petrol koku kullanmna izin verilen/verilecek kire fabrikalarnda Tablo
43.5de verilen birim kalori miktarlar salanmal.
Tablo 43.5. Birim kalori miktarlar
Yakt
Aktif CaO yzdesine gre birim rn iin harcanan
kullanm yntemi
kalori (Kcal/kg)
70-80
80-85 85-90
= 90
Plverize
850
900
950
1000
Dier
900
1000
1100
1200
Birim kalori: Kcal/kg snmemi kire
5.4) Atklarn kire fabrikalarnda yaklmas iin esaslar: (Tehlikeli atklar hari)

284

5.4.1) Atk yan yanmas sonucu oluan yanm gaz yanma blgesinde 9000C en
az 0,3 saniye kalmak zorundadr.
5.4.2) Madde-39 da verilen dier esaslara uyulmaldr.
5.4.3) Emisyon izni alm olan kire fabrikalarnda Ek Yakt olarak atklarn
yaklmas veya kullanlmas halinde 21/01/2004 tarihli ve 25353 sayl Resm Gazetede
yaymlanan Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii kapsamnda Bakanlmz tarafndan
Lisans zni verilen kire fabrikalar iin, bu Ynetmeliin 14 nc maddesi erevesinde
deerlendirme yaplr.
6) Al Kavurma Tesisleri:
6.1) Al kavurma tesislerinde kavurma srasnda meydana gelen atk gazdaki toz
emisyonu 200 mg/Nm3 snr deeri amamaldr.
6.2) Toz tutucularn kullanld tesislerde atk gazdaki toz emisyonu 100
mg/Nm3 gememelidir.
6.3) Madde-39un (f) bendindeki belirtilen snrlamalar bu tesislerde ta oca ile
n krma tesisi arasndaki yollarda geerli deildir.
6.4) Madde-39 da verilen dier esaslara uyulmaldr.
7) imento reten Tesisler:
7.1) imento reten tesislerde aada belirtilen esaslara uyulacaktr.
(Emisyon snr deerleri dner frn baca gaznda % 10 hacimsel oksijen esas
alnarak verilmitir).
7.1.1) Atk gazlardaki toz emisyonlar:
retim metodu gerei elektrikli toz filtreleri ile donatlmam olan mevcut
tesislerde 75 mg/Nm3,
retim metodu gerei elektrikli toz filtreleri ile donatlm olan mevcut tesislerde
120 mg/Nm3,
deeri almamaldr.
10/02/1993 tarihinde imzalanm imento Sanayi evre Deklerasyonundan
sonra kurulmu ve kurulacak yeni tesisler ile mevcut tesislere yaplacak yeni retim
nitesi ilaveleri iin atk gazlardaki toz emisyon deeri 50 mg/Nm3 amamaldr.
7.1.2) Klinker malzemesi kapal hacimlerde depolanacaktr veya ayn etkiyi
salayan tedbirlerle depolama ve yklemede toz emisyonu nlenecektir. K retim
dnemi fazla rnler akta depolanabilir.
7.1.3) imento frn (klinker dner frn bacas), toz emisyon konsantrasyonunu
srekli lp kaydeden bir l cihaz ile donatlmaldr.
7.2) Klinker soutucusu atk gaz olabildiince tam olarak deerlendirmelidir.
7.3) Madde-39un (f) paragrafndaki esaslar, ta oca ile n krclar arasndaki
yollarda uygulanmaz.
7.4) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
7.5) Eer yaktn ihtiva ettii kkrt imento klinkerinin kavrulmasnda tc
kurutucularda veya buharlatrc soutucularda tutulabiliyor ve imento kalitesi
ynnden bir mahsur bulunmuyorsa, kkrt oran yksek yaktlar kullanlabilir. imento
sanayi adna ithal edilecek kuru bazda azami % 5e kadar kkrt ieren petrol koku
ksmen veya tamamen bakasna satlmakszn, sadece imento frnlarnda, para
halindeki ksmlar da tlp kullanma uygun hale getirilmelidir.
7.6) Baca gazndaki kkrt dioksit emisyonu 400 mg/Nm3 deerini amamaldr.

285

7.7) Enerji kesilmesi ve dalgalanmalar, ani karbon monoksit ykselmeleri ile ilk
ateleme gibi zorunlu haller dnda, tesisler filtreler devre d iken altrlmayacaktr.
Deerlendirmelerde elde olmayan ve nceden tedbiri mmkn olmayan sebeplerden
dolay oluan durulardan sonra frnlarn ve deirmenlerin tekrar devreye alnma sreleri
hari tutulacak, bu durumlar aylk raporlar halinde belgelendirilecektir.
7.8) Kullanlan yakt, hammadde, katk maddeleri ve retimden dolay atk
gazlarda; Toz Emisyonunda zel Maddeler (CaO,MgO, nikel ve bileikleri, vanadyum
ve bileikleri, krom ve bileikleri), Kanser Yapc Maddeler (nikel ve bileikleri, krom
VI bileikleri) bulunuyorsa, Madde-39da bu maddeler iin belirtilen snr deerler
almamaldr.
7.9) imento Frn atk gazndaki azotoksit (azotdioksit cinsinden) emisyonu;
Izgaral n stcl frnlarda 1500 mg/Nm3,
Siklon n stcl frnlarda 1300 mg/Nm3, (baca gaz deerlendirmeli)
Siklon n stcl frnlarda 1800 mg/Nm3, (baca gaz deerlendirmesiz)
deerini amamaldr.
imento fabrikalarnda, enerji elde etmek amacyla atk yakan tesisler yaktklar
atn cinsine gre; 21/01/2004 tarihli ve 25353 sayl Resm Gazetede yaymlanan Atk
Yalarn Kontrol Ynetmeliinde veya imento Fabrikalarnda Atklarn Alternatif
veya Ek Yakt Olarak Kullanlmalarna ilikin olarak 08/12/2001 tarihli ve 24607 sayl
Resm Gazetede yaymlanarak yrrle giren Teblie veya bu hususla ilgili olarak
yaplacak dzenlemelere uymak zorundadr.
Ancak, yukarda belirtilen Ynetmelik ve Teblilerde bulunmayan hususlar bu
Ynetmelikte belirtilen esaslara tabidir.
Emisyon izni alm olan imento fabrikalarnda ek yakt olarak atklarn
yaklmas veya kullanlmas halinde, 08/12/2001 tarihli ve 24607 sayl Resm Gazetede
yaymlanarak yrrle giren Tebli veya 21/01/2004 tarihli ve 25353 sayl Resm
Gazetede yaymlanan Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii kapsamnda Bakanlmz
tarafndan Lisans zni verilen imento fabrikalar iin, bu Ynetmeliin 14 nc
maddesi erevesinde deerlendirme yaplr.
8) Tula ve Benzeri Kaba Seramik rnlerin Piirildii Tesisler:
8.1) Atee dayankl tula, seramik borular, yap tulas, kiremit klinker ve
benzeri kaba seramik rnlerin piirildii tesisler aadaki esaslara uyacaktr.
8.1.1) Baca gazlarndaki inorganik flor bileikleri (Folarak verillmitir) hacimsel
CO2 miktar % 3 esas alndnda 30 mg/Nm3 snr deerini gememelidir. Tesisin
bulunduu toporafik durum zarar oluma endiesini veriyorsa, (F olarak verilen)
inorganik gaz flor emisyonlar baca gaznda hacimsel % 3 CO2 esas alndnda
5 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
8.1.2) norganik gaz flor bileiklerinin tutulmas amacyla toprak alkali metallerin
kullanlmas durumunda, baca gaznda % 3 hacimsel CO2 miktar esas alndnda toz
biimindeki emisyonlar 200 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
8.1.3) Kkrt Oksitleri Emisyonlar;
%0,12den daha az kkrt oranna sahip hammadde kullanan tesislerde atk
gazdaki SO2 ve SO3 emisyonlar (SO2 cinsinden) 10 kg/saat veya daha fazla ktlesel
debilerde 500 mg/Nm3,
%0,12 veya daha fazla kkrt oranna sahip hammadde kullanan tesislerde atk

286

gazdaki SO2 ve SO3 emisyonlar (SO2 cinsinden) 10 kg/saat veya daha fazla ktlesel
debilerde 1500 mg/Nm3 ,
amamaldr.
Emisyonlar atk gaz temizleme niteleri yoluyla azaltmak iin btn olaslklar
kullanlacaktr.
8.1.4) norganik Klorr Emisyonlar;
Atk gazdaki gaz biimindeki inorganik klorr emisyonlar 3 kg/saat veya
zerinde ise, bu bileiklerin atk gaz iindeki konsantrasyonu (C1-) 30 mg/Nm3
amamaldr.
8.1.5) Azot Oksit Emisyonlar;
Atk gazdaki SO2 nin 10 kg/saat ve zerindeki ktlesel debilerinde, (NO2
cinsinden) 500 mg/Nm3 deerini amamaldr.
8.1.6) Hammadde kazanm tesisleri ile hazrlama tesisleri arasndaki yollarda 39
uncu maddenin (f) bendinde verilen esaslar uygulanmaz.
8.1.7) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
8.1.8) Teknolojik uygulamalarda Trk Standartlar Enstitsnn yaynlad
standartlara yoksa mevcut en iyi tekniklere uyulmaldr.
D) DRDNC GRUP TESISLER
1) Yksek Frnlar:
Pik demirin retildii yksek frnlarda, aadaki esaslara uyulmaldr:
1.1) Atk gazlardaki toz biimindeki emisyon 30 mg/Nm3 snr deerini
amamaldr. Eer yksek frn gaz, baca stnde yaklyorsa, toz emisyon 75 mg/Nm3
snr deerini aamaz.
1.2) Madde-39 da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
1.3) Eer, yaktn ihtiva ettii kkrt crufta tutulabiliyorsa ve ham demir kalitesi
ynnden bir mahzur bulunmuyorsa, kkrt oran yksek yaktlar kullanlabilir.
1.4) Teknolojik uygulamalar ve toz emisyonlarn snrlandrlmas konusunda
yaynlanan ilgili Trk Standartlarna yoksa mevcut en iyi tekniklere uyulmaldr.
2) Demir D Metallerin Kazanld Tesisler:
Demir d metallerin kazanld tesislerde aadaki esaslara uyulmaldr:
2.1) Hacimsel SO2 ierii % 2 ve zerinde olan atk gazlar deerlendirilmelidir.
Deerlendirmeden sonra SO2 emisyonu, ton slfrik asit retimi bana 0,4 kg
amamaldr. Hacimsel SO2 ierii % 2 nin altnda olan atk gazlarda, kkrtdioksit
emisyonu 3 g/Nm3 le snrlandrlmaldr.
2.2) Kurundan korunmak iin tesislerin bacalarndan atlan atk gazlardaki toz
biimindeki emisyon
30 mg/Nm3 snr deerini amamaldr. Ayrca, 39 uncu
maddenin (h) bendindeki verilen esaslar gz nnde tutulmaldr.
2.3) Tesisin teknolojisi ile toz ve gaz biimindeki emisyonlarn azaltlmas ile
ilgili uygulamalarda ilgili Trk Standartlarna yoksa mevcut en iyi tekniklere
uyulmaldr.
E) BEINCI GRUP TESISLER
1) Demir Sinterleme Tesisleri:
Demir sinterleme tesislerinde aadaki esaslara uyulmaldr:
1.1) Sinter tesisi baca gaznda toz emisyonu 50 mg/Nm3 snr deerini
amamaldr.

287

1.2) F- olarak verilen inorganik flor bileiklerinin gaz biimindeki emisyonlar

10 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
1.3) Tesisten kaynaklanan kkrt dioksit emisyonu % 16 oksijen oranna gre
500 mg/Nm3 deerini amamaldr.
1.4) retim metotlar ynnden dier ilemler iin daha az bir nem miktar
gerekli ise, depolama ve yklemede toz emisyonlar nlenebiliyorsa, d yzey neminin
% 10 un altnda olmas (ktlesel oran) halinde de ince cevher akta depolanabilir.
Ayrca, Madde-39da verilen dier esaslara uyulmaldr.
1.5) Tesis teknolojileri ile toz ve kkrt dioksit biimindeki emisyonlarn
azaltlmas ile ilgili uygulamalarda yaymlanan ilgili Trk Standartlarna yoksa mevcut
en iyi tekniklere uyulmaldr.
2) Ham Fosfat Konsentrelerinin Sinterlendii Tesisler:
Ham fosfat sinterleme tesislerinde aadaki esaslara uyulmaldr:
2.1) Atk gazlardaki toz biimindeki emisyonlar 100 mg/Nm3 deerini
amamaldr.
2.2) Atk gazlardaki gaz biiminde inorganik florr bileikleri (F- olarak
verilmitir) emisyonlar 10 mg/Nm3 deerini amamaldr.
2.3) 39 uncu maddenin (b) bendinde verilen esaslar burada uygulanamaz. Gaz
biimindeki inorganik klor bileikleri emisyonlar bu maddede verilen snr deerlerinde
tutulmaldr.
2.4) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
F) ALTINCI GRUP TESISLER
1) Kupol Ocaklar:
Pik demirin ergitildii kupol ocaklarnda aadaki esaslara uyulmaldr.
1.1) Devreye alma srasnda kupol ocaklarndan kan atk gazlar toplanp bir toz
artma tesisine gnderilmelidir.
1.2) Ergitme kapasitesi 14 ton/saat ve zerinde olan kupol ocaklarnda, ergime
sresince meydana gelen atk gazlar toplanp bir toz ayrma tesisine gnderilmelidir.
Ergitme kapasitesi 14 ton/saat kadar olan kupol ocaklarnda da ayn metod
uygulanmaldr. Ergitme kapasitesi 20 ton/saatin zerindeki kupol ocaklarnda ocak
gazlar tamamen toplanmal ve artlmaldr.
1.3) Toz emisyon snrlar:
1.3.1) Ergitme kapasitesi 14 ton/saate kadar olan tesislerde toz emisyonlar
Diyagram 2den elde edilen snr deerlerini amamaldr.
1.3.2) Kapasitesi 14 ton/saatin zerinde olan kupol ocaklarnda retilen ton
bana bacadan yaylan toz miktar 0,150 kg gememelidir.
1.4) Baca gaznn ihtiva ettii karbon monoksit gaz deerlendirilmeli, yaklmal,
eer % 90 ve zerindeki bir yanma verimi ile yaklmas mmkn olmuyorsa Madde42ye gre atmosfere atlmaldr.
1.5) Sistem teknolojisi ve toz emisyonlarnn snrlandrlmas ile ilgili
uygulamalarda yaynlanan ilgili Trk Standartlarna yoksa mevcut en iyi tekniklere
uyulmaldr.
1.6) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.

288

2) elik retilen Konverterler, Elektrikli Ark Ocaklar, ndksiyonla Ergitme ve

Vakumlu Ergitme Tesisleri
elik reten ark ocaklar, konverterler, indksiyonla ergitme ve vakumlu ergitme
tesislerinde aadaki esaslara uyulmaldr.
2.1) Btn iletme artlarnda (doldurma, boaltma, kartrma ve kkrt alma
ilemleri ve benzeri) atk gazlar toplanmal ve bir toz ayrma tesisine gnderilmelidir.
2.2) Atk gazlarn toz emisyonu 50 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
Hammadde olarak cevher kullanan ve entegre demir-elik tesislerinde bulunan, elik
reten nitelerden kaynaklanan toz emisyonu, 39 uncu maddenin (h) bendinde verilen
snr deerleri salamak art ile 75 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
2.3) Karbon monoksit emisyonu deerlendirilmeli, yaklmal veya % 90 ve
zerinde bir yanma verimi ile yaklamyorsa Madde-42ye gre atmosfere atlmaldr.
2.4) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
2.5) flemeli konverterlerle ilgili teknoloji ve toz emisyonlarn azaltlmasyla
ilgili almalarda yaymlanan ilgili Trk Standartlarna ve mevcut en iyi tekniklere
uyulmaldr.
3) Elektrikli Cruf Ergitme Tesisleri:
Bu tesislerde aadaki esaslara uyulmaldr:
3.1) Gaz biimindeki inorganik flor bileikleri (F olarak verilmitir) emisyonlar
1 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
3.2) norganik flor hidrojenlerin tutulmas amacyla toprak alkali metallerinin
kullanld durumlarda atk gazlardaki toz emisyonlar, 75 mg/Nm3 snr deerini
amamaldr.
3.3) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
4) eliin Isl lem Grd Tesisler (Tav Frnlar):
Bu tesislerde aadaki esaslara uyulmaldr:

289

4.1) Atk gazlardaki toz biimindeki emisyonlar 120 mg/Nm3 deerini

amamaldr.
4.2) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
4.3) %3 hacimsel oksijen dzeltmesi yaplarak;
Sv yakt kullanan tesislerde kkrt dioksit emisyonu 2400 mg/Nm3 deerini,
Gaz yakt kullanan tesisler ise 100 mg/Nm3 snr deerini,
Yakt olarak kokgaz kullanan tesislerde 200 mg/Nm3 deerini,
gememelidir.
ift yakt (sv+gaz) kullanlan tesislerde ise %3 hacimsel oksijen dzeltmesi
yaplarak kkrt dioksit emisyonu 2400 mg/Nm3 deeri salanmal ve srekli yazcl bir
baca gaz analiz cihaz ile donatlmaldr.
4.4) Sv yakt kullanan tesislerde islilik Bacharach skalasna gre 3
gememelidir.
5) Alminyum Ergitme Tesisleri :
Bu tesislerde aadaki esaslara uyulmaldr:
5.1) Atk gazlarn islilik derecesi Bacharach Skalasna gre 2nin altnda
olmaldr.
5.2) Atk gazlardaki kuru lme metoduna gre belirlenen toz emisyonu 100
mg/Nm3 deerini amamaldr.
5.3) Rafine tesislerinin atk gazlarndaki klor emisyonu 3 mg/Nm3 deerini
amamaldr.
5.4) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
5.5) Yal alminyum hurda, boya ve plastik ihtiva eden alminyum hurda
kullanm, tuzlarn curuf tutucu olarak kullanlmas veya klorun rafinasyon iin kullanm
bu tesislerde tuz aerosol, klor, hidrojen klorr, hidrojen florr, kurum ve hidrokarbon
emisyonlarna neden olabilir. Ergitme ncesi hurda malzemenin mmkn olduu kadar
safszlklardan temizlenmesi gereklidir.
6) Alminyum Hari Demir D Metallerin ve Bileiklerinin Ergitildii Tesisler :
6.1) Tm atk gazlardaki islilik derecesi Bacharach Skalasna gre 2nin altnda
olmaldr.
6.2) Kuru lme metoduna gre atk gazlarda belirlenen toz emisyonlar 100
mg/Nm3 deerini amamaldr.
6.3) Rafine tesisleri atk gazlarndaki klorr emisyonlar 3 mg/m3, florr
emisyonu 2 mg/Nm3 deerini amamaldr.
6.4) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
6.5) Yal hurda, boya ve plastik ihtiva eden hurda kullanm, tuzlarn curuf
tutucu olarak kullanlmas bu tesislerde tuz aerosol, hidrojen klorr, hidrojen florr,
kurum ve hidrokarbon emisyonlarna neden olabilir. Ergitme ncesi hurda malzemenin
mmkn olduu kadar safszlklardan temizlenmesi gereklidir.
G) YEDINCI GRUP TESISLER : Dkmhaneler:
Demir, temper, elik dkmhaneleri ile demir d metallerin dkld
tesislerde aada verilen esaslara uyulacaktr.:
1) Toz ihtiva eden artk gazlar bir toz tutma sisteminden geirildikten sonra d
havaya atlmaldr.
2) Atk gazlardaki toz emisyonlar ktlesel debisi 3 kg/saatin altnda olan

290

tesisler 150 mg/Nm3, 3 kg/saatin zerinde olanlar ise 75 mg/Nm3 deerini amamaldr.
3) Kkrtl katklarn kullanlarak magnezyum ve bileiklerinin dkld
dkmhanelerden yaynlanan emisyonlar Madde-42ye gre atmosfere atlmaldr.
4) Maa retimi, dkm ve soutmadan oluan organik gaz bileikleri toplanmal,
mmknse geri kazanlmal ve artma tesisine gnderilmelidir. Tesisten kaynaklanan
organik gazlar iin 39 uncu maddenin (i) bendinde verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
5) Madde-39de verilen dier esaslara uyulmaldr.
H) SEKIZINCI GRUP TESISLER : Ast retm Tessler:
1) Hidroklorik Asit retim tesisleri
Hidrojen ve klordan hidroklorik asit reten tesislerde, atk gazlardaki HCl
emisyonu 10 mg/m3 deerini amamaldr.
2) Nitrikasit retim Tesisleri
Bu tesislerde aadaki esaslara uyulmaldr:
2.1) Azot monoksit (NO) olarak verilen atk gazlardaki azot oksitin (NOx)
emisyonlar Diyagram 3de, Eri 1den elde edilen snr konsantrasyon deerlerini
amamaldr. Meteorolojik artlarla soutma suyu scaklnda art nedenlerinden atk
gazlardaki NOx emisyonu, yllk iletme sresinin %5ini gememek kaydyla Diyagram
3, Eri 2den elde edilen snr deerlerine ulaabilir.
2.2) Yksek konsantreli (deriik) nitrik asit retilen tesislerde ise paragraf
(2.1)deki snrlar yerine Diyagram 4den elde edilen snr deerleri kullanlr.
2.3) Yukarda (2.1) ve (2.2)de belirtilen tesislerin atk gazlar Madde-42ye gre
renksiz bir biimde atmosfere verilmelidir. Bacadan atlan NOx emisyonlarn kullanm
veya zararsz hale getirilmesi mmknse atk gazn rengi alkolik absorbsiyon yoluyla
giderilmelidir. Katalitik redksiyon metodu ile NOx emisyonlar organik yanc
maddelerdeki toplam karbonla birlikte 200 mg/Nm3 mertebesine drlebilir.
Eer, baca gazndaki NO2 konsantrasyonu aadaki forml ile belirlenen deeri
gemiyorsa, genel olarak atk gazlar renksiz kabul edilebilir.
Burada d (cm) en byk baca kesiti i yar apn tanmlamaktadr.
2.4) Tesisler srekli kaydedicili bir l cihaz ile donatlmaldr.
3) Kkrtdioksit, Kkrttrioksit ve Slfrik Asit retim Tesisleri:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulacaktr:
3.1) Absorbsiyon veya svlatrlma metodu ile %100 mertebeli kkrt dioksit
reten tesislerde son gaz alkali ykama tesisine veya slfrik asit tesisine gnderilir.
Alkalik ykama metodunda baca gazndaki SO2 emisyonu 30 mg/Nm3 deerini,
slfrik asit retiminde ise paragraf (2)de verilen deeri amamaldr.
3.2) Kullanm gaznda hacimsel SO2 orannn %8 ve zerinde olduu
kkrttrioksit ve slfrik asit retilen tesislerde dnm derecesi en az %99,5,
iletmede arzalar meydana gelmesi esnasnda ise, dnm derecesi en az %99,
kullanm gazndaki hacimsel SO2 miktarnn %6-%8 arasnda olduu tesislerde ise
dnm derecesi %99da tutulmaldr. Burada ton bana slfrik asit retiminde SO3
emisyonu 0,4 kg gememelidir.
3.3) Kullanm gaznda hacimsel SO2 orannn %6snn zerinde olduu
kkrttrioksit ve slfrik asit retilen tesislerde veya retim kapasitesinin 100 ton/saatin
altnda olduu slak katalizrl tesislerde dnm oran en az %97,5de tutulmaldr.
Burada retilen ton H2SO4 bana SO3 emisyonu 0,6 kg geemez.

291

3.4) Aerosol biimindeki emisyonlar, aerosol ayrclar yardm ile azaltlmaldr.

3.5) Bu tesislerdeki SO2 emisyonu ton bana slfrik asit retimi iin 5 kg
gememelidir.
3.6) Kkrt trioksit SO3 emisyonu; sabit gaz artlarnda 60 mg/Nm3 ve dier
durumlarda 120 mg/Nm3 aamaz.
I) DOKUZUNCU GRUP TESSLER:
1) Alminyum retim Tesisleri:
1.1) Alminyum oksit reten tesislerde kalsinasyon frn baca gazlarndaki toz
biimindeki emisyon
75 mg/m3 deerini amamaldr.
1.2) Alminyum reten tesislerde gaz biimindeki inorganik florr bileikleri (Folarak verilmitir.) aadaki snr deerleri amamaldr.
Astarl Frnlar (frn atk gazlarnn topland ve temizlendii) 1 kg/ton-Al
Ak Frnlar (hava akml) 0,8 kg/ton-Al
Islak temizleme tesisinden geirildikten sonra bacadan geirilerek Madde-42ye
gre atmosfere atlan atk gazlardaki F- olarak verilen hidrojen florr emisyonlar 2
mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
1.3) Alminyum retin tesislerde retilen ton alminyum bana baca gazlarndan
olan toz emisyonu (gnlk ortalamas) 5 kg geemez. Emisyon lmnde prozitesi
3mm olan memran filtre esas alnmaldr.
1.4) Frn atk gaz toplanmas durumunda, frn astarlarnn ak olmas halinde
bile iletme esnasnda emi aznda atmosfer alt basn meydana gelmelidir.
1.5) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
1.6) Gaz biimindeki florr bileiklerinin frn kna yerletirilen kuru toz
tutucular ile tutulduu astarl frnlarda paragraf (1.2) ve (1.3) de ktlesel oran olarak
belirtilen emisyon snrlarnn altna inilebilir.
1.7) Alminyum retim teknolojisi ve toz biimindeki emisyonun azaltlmasyla
ilgili uygulamalarda yaynlanan Trk Standartlarna uyulmaldr.
2) Korund ( Alumina) retim Tesisleri:
2.1) Atk gazlardaki toz emisyonu aadaki deeri amamaldr:
Kalsinasyon Frnlar
: 75 mg/Nm3
Frnlar
: 75 mg/Nm3
2.2) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
2.3) Tesis teknolojisi ve emisyonlarn indirilmesiyle ilgili almalarda Trk
Standartlarna ve mevcut en iyi tekniklere uyulmaldr.
J) ONUNCU GRUP TESSLER
1) Karpit retim Tesisleri
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1.1) Atk gazlardaki toz biimindeki emisyonlar 50 mg/Nm3 deerini
amamaldr.
1.2) Atk gazlarda bulunan karbon monoksit gaz deerlendirilmeli veya
yaklmaldr.
1.3) Tesis teknolojisi ve emisyonlarn azaltlmasyla ilgili almalarda Trk
Standartlarna ve mevcut en iyi tekniklere uyulmaldr.
2) Klor retim Tesisleri
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:

292

2.1) Atk gazlardaki Cl2 emisyonu normal iletme artlarnda 3 mg/Nm3 deerini,
ksa sreli arzalarda ise 6 mg/Nm3 amamaldr. Sv klor retim tesislerinde ise Cl2
emisyonu 6 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
2.2) Klor Amalgam Ynteminin uyguland tesislerde havalandrma havasnda
civa emisyonu retilen ton klor bana 3 gram snr deerini amamaldr.
2.3) Tesis teknolojisi ve klor emisyonlarnn azaltlmasyla ilgili almalarda
Trk Standartlarna ve mevcut en iyi tekniklere uyulmaldr.
3) Florr retim Tesisleri
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
3.1) Hidrojen florr ktlesel debilerinin 150 kg/saat ve zerinde olduu
tesislerde, florlu hidrojenin atk gazlarla olan emisyonu, Diyagram 5den elde edilen snr
deerlerini amamaldr.
3.2) Madde- 39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
4) Hidroflorik Asit reten Tesisler
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
4.1) Hidrojen florr debisinin 150 kg/saat ve zerinde olduu asit retim,
doldurma ve artk hazrlama tesislerinde, atk gazlardaki florlu hidrojen emisyonu
Diyagram 5ten elde edilen snr deerleri amamaldr.
4.2) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
5) Kkrt retim Tesisleri (Claus Tesisleri)
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
5.1) Claus tesislerinde dnm derecesi en az %98 olacaktr. Claus tesisleri
proses gaz kromotografi ile kontrol edilmelidir.
5.2) Kkrtl hidrojen ihtiva eten atk gazlar, bir son yanma blmne
gnderilmelidir. Son yanma blmnden atk gaz k scakl en az 8000C olacaktr.
Atk gazlardaki kkrtl hidrojen emisyonu 10 mg/Nm3 deerini gememelidir.
5.3) Paragraf (5.1) ve (5.2)nin dnda, doal gazla alan Claus tesislerinde
dnm derecesi en az %97 olmaldr. Son yanma blmnden atlan atk gazlardaki
kkrtl hidrojen emisyonu snrlandrlmaldr.
5.4) Son yanma uygulanmas durumunda kkrtdioksit emisyonu 1 ton/saat ve
zerinde bekleniyorsa, son yanmaya girmeden nce kkrtl hidrojen elementel kkrt
veya slfirik asite dntrme gibi ilave metodlarla azaltlmal veya son yanmadan kan
atk gazdan kkrt ayrtrlmaldr.
K) ONBIRINCI GRUP TESISLER Sunta ve Benzeri Aa rnleri retim
Tesisleri:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1) Zmparalama ve tala tama almalarnda meydana gelen atk gazlardaki toz
biimindeki emisyonlar 75 mg/Nm3 deerini amamaldr.
2) Tala kurutma tesisleri atk gazlarndaki toz biimindeki emisyon 200 mg/Nm3
deerini amamaldr. Tesislerde islilik derecesi Bacharach skalasna gre en ok 3
olmaldr.
3) Dier tm aa ileme tesisleri atk gazlarnda toz biimindeki emisyon
deerler Diyagram 6dan elde edilen snr deerlerini amamaldr.
4) Sunta presleme tesisleri atk gazlarndaki yanc organik maddelerdeki toplam
karbon emisyonu 20 mg/Nm3 ile snrlandrlmaldr.

293

5) Madde-39 da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.

6) Tesislerin teknolojisi ve emisyonlarn snrlandrlmas konusundaki
almalarda ilgili Trk Standartlarna yoksa mevcut en iyi tekniklere uyulmaldr.
L) ONIKINCI GRUP TESISLER :
1) Petrol Rafinerileri ve Depolama Tesisleri :
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1.1) 20 0Cde buhar basnc 13 mbarn zerinde olan ham petrol ve ara rnlerin
depolanmas iin rafineri gaz borusuna balantl, yzer tavanl veya sabit tavanl depolar
veya bunlara e deer tesisler ngrlmelidir. Yzer tavanl depolar etkili kenar contalar
ile donatlmaldr. Depolama artlarnda gaz biiminde olan zehirli maddeler sabit
tavanl depolarda depolanmal, gaz emisyonlar toplama depolarna gnderilmeli ve
yakma suretiyle yok edilmelidir. Yakma tesisinde meydana gelen yanma gazlar Madde42ye gre atmosfere atlmaldr.
1.2) Flan balantlar ancak retim metodu, emniyet veya bakm ve benzeri
ynnden gerekli ise uygulanmaldr. Zehirli ve keskin kokulu maddelerin tand veya
ilendii boru ve aparatlar da, yksek kaliteli contalar kullanlmaldr. Ventil ve
vanalarn millerinin geme yerlerinde de zel szdrmazlk tedbirleri alnmaldr.
1.3) Basn drme armatrleri ve blf ilemlerinde aa kan gaz ve buharlar
tehlike yaratmayacak biimde gaz toplama depolarna gnderilmelidir.
1.4) Yksek tehlike snfna dahil olan ve buharlama bitii 200 0Cye kadar olan
maddelerin tanmasnda en az kaak kayb olan pompalar kullanlmaldr.
1.5) Proses tesislerinden, katalizrlerin rejenerasyonu ve bakm ve temizleme
ilemlerinden meydana gelen emisyonlar yaklma yoluyla ortadan kaldrlmal veya ayn
etkinlikteki ykama veya youturma yoluyla ayrtrlmaldr.
1.6) Tesisin iletmeye alnmas, durdurulmas ve benzeri gibi durumlarda kan
gazlarn deerlendirilmesi iin tesis, gerekli sistemlerle donatlmaldr.
1.7) H2S ihtiva eden gazlar Madde-42ye gre bacadan atlmadan nce kkrtl
hidrojen emisyonlarna
10 mg/m3 snrlarn amyacak biimde, kimyasal dnm
uygulanmal veya yaklmaldr. % 0,4 ve zerinde hacimsel kkrtl hidrojen ihtiva eden
gazlar, kkrtl hidrojen debisi 2 ton/gn zerinde ise, Claus tesisi ilaveli amin ykama
ve benzeri metodlarla deerlendirilmelidir.
1.8) 20 0Cde buhar basnc 13 mbar olan ham, ara ve dier ilenmi rnlerin
doldurulup boaltlmasnda kan hidrokarbon emisyonlar ve dk buharlama basnl
keskin kokulu maddelerin emisyonlar uygun metotlarla nlenmelidir. Yakma
durumunda, yanma gazlarnn Madde-42ye gre atmosfere atlmasna zen
gsterilmelidir.
1.9) Proses suyu, nce gaz alndktan sonra ak bir sisteme gnderilmelidir.
Gazlar ykama ve yakma yoluyla ortadan kaldrlabilir. Yakma durumunda yanma gazlar
Madde-42ye gre atmosfere atlmaldr.
1.10) Paragraf (1.9)a gre muamele gren kirli atk proses sular, kapal su
tasfiye sistemlerinde temizlenmelidir.
1.11) rnek almada emisyonlarn meydana gelmesi nlenmelidir.
1.12) Artma tesisinde biriken tortularn yaklmasnda oluan yanma odas k
scakl 9000C meydana gelen gazlar, son yakma blmnden geirilerek yaklmaldr.

294

1.13) Genelde petrokimyasal ileme proseslerinin bulunmad rafinerilerden

kan organik gaz ve buhar emisyonlar, ilenen ham petroln % 0,04n geemez.
1.14) Madde-39 ve HKKYde hava kalitesi snr deerlerine de uyulmaldr.
1.15) Sistem teknolojisi ve gaz biimindeki emisyonlarn nlenmesiyle ilgili
almalarda Trk Standartlarna uyulmaldr.
2) Katalitik Kraking Tesisleri :
2.1) Akkan yatakl prosedrde; Katalitik Kraking iin, kullanlan tesislerden,
atk gazndaki emisyonlar kataliz rejenere edildiinde, aadaki ktle
konsantrasyonlarn amamaldr.
Partikl madde, 200 mg/Nm3,
NO ve NO2 (NO2 cinsinden) 800 mg/Nm3,
SO2 ve SO3 (SO2 cinsinden) 1700 mg/Nm3,
2.2) Proses teknik tedbirlerini uygulama yoluyla azotoksitleri ve kkrtoksitleri
emisyonlarn azaltmak iin olanaklar tamamen kullanlr.
2.3) Bu tesisler iin; petro kimya tesisleri ve petrol rafinerilerinin snrlar
dahilinde uyulmas istenilen HKKYdeki hava kalitesi snr deerlerine ve dier snr
deerlere uyulmaldr.
M) ONNC GRUP TESISLER: Ta Kmr Gazlatrma Tesisleri:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1) Koklatrma kamaralarnn alttan atelenmesinde kkrtsz veya kkrtten
arndrlm gaz kullanlmaldr. Bu ateleme gazlarnda ktlesel H2S konsantrasyonu 0,5
g/Nm3, dier kkrtl bileiklerin konsantrasyonu ise 0,3 g/Nm3 deerini amamaldr.
Bu deerler saatlik ortalama deerler olarak llmelidir.
2) Kok ocaklarnn doldurulmasnda kan gazlarda ksa srelerde islilik derecesi
Bacharach Skalasna gre 3 amamaldr.
3) Ta kmr gazlatrma tesisleri baca gaz toz emisyonu 50 mg/Nm3 deerini
amamaldr.
4) Yanmam gazlarn kamaralardan szmalar nlenmelidir.
5) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
6) Koklatrma kamaralarnda alanlarn ii sal ve gvenlii ynnden
korunmas salanmaldr.
7) Tesis teknolojileri ve emisyonlarn nlenmesiyle ilgili almalarda Trk
Standartlarna uyulmaldr.
N) ONDRDNC GRUP TESISLER: Bitml Yol Yapim Maddelerinin
retildii ve lendii Tesisler, Asfalt retim Tesisleri:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1) Atk gazlardaki toz emisyonu, yanma gazlarnda %4 CO2 esas alndnda 50
mg/Nm3 deerini amamaldr. Asfalt betonun hazrlanmas ve benzeri ilemlerde toz
emisyon 50 mg/Nm3 snr deeri amamaldr.
2) Atk gazlar en az 12 m yksekliindeki bir bacadan Madde-42ye gre
atmosfere atlmaldr.
3) Kartrc ve depolardan balayc madde buharlarnn evreye szmas
nlenmelidir. Baca gaznda bulunan organik bileikler Madde-39 da verilen organik
buhar ve gaz emisyonlar snr deerlerini gememelidir.
4) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.

295

5) Tesis teknolojileri ve emisyonlarn azaltlmasyla ilgili almalarda Trk

Standartlarna uyulmaldr.
O) ONBESINCI GRUP TESISLER: Grafit ve Benzeri rnlerin retildii
Tesisler:
Elektrodlar ve dier aparatlar iin yakma metodu ile grafit ve benzerlerini reten
bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1) Yanma gazlarnda %7 CO2 esas alndnda atk gazlardaki toz biimindeki
emisyon 150 mg/Nm3 deerini amamaldr.
2) Frn atk gazlarnda yanc organik maddelerdeki toplam karbon emisyonu %8
CO2 esas alndnda 250 mg/m3 deerini amamaldr. Atk gazlardaki 700Cde llen
katran kkenli emisyonlar 50 mg/Nm3 deerini amamaldr.
3) Zift, katran veya dier gazlaabilen balayc ve akkanlatrc maddelerin
yksek scaklkta ilendii kartrclarn atk gazlar bir son yakc blme
gnderilmelidir. Atk gazlarda, yanc organik maddelerdeki toplam karbon emisyonlar
100 mg/Nm3 snr deerini amamaldr.
4) Baca gazlar islilik derecesi Bacharach Skalasna gre 2 olmaldr.
5) Madde-39da verilen ilgili esaslara uyulmaldr.
P) ONALTINCI GRUP TESISLER: Cam retm Tessler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1) Cam retim tesislerinde emisyon deerleri; fosil yaktlarla stlan cam ergitme
frnlarnda, atk gazdaki hacimsel oksijen miktar %8, pota frnlar ile gnlk tank
frnlarnda hacimsel oksijen miktar % 3 esas alnacaktr.
2) Atk gazlardaki toz biimindeki emisyonu mevcut tesislerde 150 Nmg/Nm3
deerini amamaldr. Ynetmeliin yrrle girdii tarihten itibaren 3 ay ierisinde
faaliyet sahibi frn mrlerini Bakanla bildirecektir. Bu beyana gre tabi olunan
emisyon deeri Bakanlk tarafndan ilgiliye bildirilecektir. Yeni kurulacak tesislerde ve
revizyona tabi tutulan frnlar iin 75 mg/Nm3 snr deeri uygulanacaktr.
3) Cam ergitme frnlarnn atk gazlarndaki florr (F-) olarak tanmlanan
anorganik florr bileikleri emisyonlar ktlesel debi deeri 0,15 kg/saat veya zerinde
ise, bu bileiklerin gaz iindeki florr konsantrasyonu (F-) 15 mg/Nm3 snr deerini
amamaldr.
4) Madde-39da verilen esaslara uyulmaldr.
5) Aada verilen tablodaki snr deerlere uyulmas gerekmektedir. Yeni
tesislerde; mevcut en iyi teknikler gz nne alnarak atk gazdaki NO ve NO2
emisyonlar azaltlacaktr.
6) Mevcut tesislerde; mevcut en iyi teknikler gz nne alnarak atk gazdaki NO
ve NO2 emisyonlar azaltlmas esastr.
7) Atk gazdaki SO2 ve SO3 emisyonlar (SO2 cinsinden) alevle stlan;
Cam ergitme tesislerindeki % 8 hacimsel oksijen miktar deerine gre;
rejeneratif ve rekperatif frnlarda 1800 mg/Nm3,
Pota frnlar ve gnlk tanklarnda % 3 hacimsel oksijen deerine gre; 1100
mg/Nm3,
snr deerini amamaldr.

296

Tablo 43.6 Cam frnlar NO ve NO2 (NO olarak ) emisyon snr deerleri
Sv
Gaz Yaktlar
Emisyon kaynaklar
Yaktlar
mg/Nm3
3
mg/Nm
Pota frnlar
Rekperatif frnlar
Rejeneratif arkadan atelemeli frnlar
Rejeneratif yandan atelemeli frnlar
Gnlk Tank

1.200
1.200
1.800
3.000
1.600

1.200
1.400
2.200
3.900
1.600

R) ONYEDINCI GRUP TESISLER : Kimyasal Gbre retim Tesisleri:

Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1) Azot oksitleri emisyonlarnda 8 inci grup tesisleri (2) fkrasndaki esaslara
uyulacaktr.
2) Kkrtdioksit, kkrt trioksit emisyonlarnda 8 inci grup tesisleri (3)
fkrasndaki esaslara uyulmaldr.
3) Amonyak ihtiva eden gazlar ykanr. Ykama zeltisi prosese geri dndrlr
veya atk su kanalna verilir. Atk su kanalna verildii alc hava ortamdaki amonyak
konsantrasyonu 30 mg/Nm3 deerini amamaldr. Atk gazlardaki NH3 emisyonu da; 50
mg/Nm3 deerini amamaldr.
4) Atk gazlardaki F- zerinden verilen gaz biimindeki flor bileikleri
konsantrasyonu 10 mg/Nm3 deerini amamaldr. Bu konuda 39 uncu maddenin (i )
bendi uygulanmaz.
5) Atk gazlardaki toz emisyonlar 100 mg/Nm3 deerini amamaldr.
6) Gbre komplekslerindeki yakma ve gazlatrma tesislerinde bu ekin ilgili
gruplarndaki hkmler geerlidir.
7) Yukarda belirtilen hususlar dnda Madde-39un ilgili hkmleri geerlidir.
S) ONSEKIZINCI GRUP TESISLER Amonyak retm Tessler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr
1) Bu tesislerde oluacak amonyak emisyonlar Ek-2de yer alan norganik ve
Organik Buhar ve Gaz Emisyonlarnn IV . Grup emisyonlar arasndadr.
2) IV nc snfa giren organik bileiklerin emisyonu (5 Kg/saat veya
zerindeki emisyon debileri iin) 200 mg/Nm3 deerini aamaz.
Yukarda yer alan snr deerler 01 Ocak 2007 tarihinden itibaren geerli
olacaktr.
3)Yukarda belirtilen hususlar dnda Madde-39un ilgili hkmleri geerlidir.
T) ONDOKUZUNCU GRUP TESISLER
1) Kmesler, Ahrlar ve Kesimhaneler:
Bu tesisler aada verilen esaslara uyacaklardr:
1.1) Kesimhaneler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:
1.1.1) Ynetmeliin yrrle girmesinden sonra kurulacak izne tabi
kesimhanelerin mevcut veya planlanm en yakn yerleim alanna uzakl en az 500 m

297

olmaldr.
1.1.2) Koku oluturabilecek mezbaha yan rnleri kapal konteynr veya odalar
iinde tutulacak ve esas olarak souk ortamda depolanmaldr.
1.1.3) retim tesisleri, mezbaha yan rnleri veya artklarnn ilendii ve
depoland tesislerden kaynaklanan koku yayan maddeleri ieren atk gazlar toplanmal
ve bir atk gaz temizleme tesisine gnderilmeli veya emisyon azaltm iin edeer
tedbirler uygulanmaldr.
1.1.4) Bykba ve kkba kesimhanelerinde sv gbre, mevzuatta belirtilen
dearj kriterlerini salamas durumunda, sv gbrenin depolanmasna dair hkm hari,
tesiste aadaki (1.2) nci bentte belirtilen dier hususlar yerine getirilmelidir.
1.2) Kmesler ve Ahrlar:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
1.2.1) Tesislerin yerleim alanna olan asgari uzakl, aadaki Asgari Mesafe
Erisi grafiinden okunan deerin altnda olmayacaktr. Eer yksek kokulu atk gaz
filtre edilerek koku problemi gideriliyorsa, asgari uzaklk belirlenen deerin altnda
olabilir.
1.2.2) Tam bir temizlik ve kuruluk salanmaldr.
1.2.3) Havalandrma sistemi bulunmaldr.
1.2.4) Kat dklar iin svlara kar geirgen olmayan bir depolama platformu
yaplmal ve depolamadan kaynaklanarak evreyi rahatsz edecek sorunlar giderilmelidir
(koku, sinek vs.).
1.2.5) Kmes ve ahr ile sv dk kanallar ve konteynrlar arasnda koku
nleyici tedbirler alnmaldr.
1.2.6) Sv dklar, svlara kar geirgen olmayan alanlar ve kapal kanallardan
geirilerek ahrlarn dnda kapal konteynrlarda veya edeer emisyon azaltma
tedbirleri alnm yerlerde depolanmaldr.
1.2.7) Sv ve kat dk depolama kapasitesi temel olarak aylk miktar dikkate
alnarak belirlenmelidir. Bu maddelerin deerlendirilme yerleri ve sreleri ile
kompostlama, kurutma veya atk gaz tesisleri gibi uygun tesislerde ileme tabi tutulma
durumu dikkate alnarak, emisyon izni veren yetkili merci tarafndan bu sre artrlabilir
veya azaltlabilir.
Asgari Mesafe Erisi
(stteki eri, kmesi hayvanlar iin geerli olan asgari mesafe erisini, alttaki
ise bykbalar iin geerli olan eriyi gsterir.)
Tablo 43.7 Bykba hayvanlar cinsinden, hayvan yeri saysn canl hayvan
ktlesine dntrme faktrleri,
Hayvan Cinsi
Ortalama Mnferit Hayvan
Ktlesi
(Bykba/Hayvan)
Bykba Hayvanlar
1. Ykl ya da yksz dii
0,30
2. 10 kga kadar yavrulu dii
0,40
3. Yetitirilen yavru (25 kga kadar)
0,03
4. Gen dii (90 kga kadar)
0,12

298

5. Besi hayvanlar (110 kga kadar)

0,13
6. Besi hayvanlar (120 kga kadar)
0,15
1(GV) bykba hayvan birimi = 500 kg canl hayvan
Tablo 43.7de gsterilen barndrma ynteminden byk lde farkl retim
yntemleri iin ortalama mnferit hayvan ktlesi (Bykba/Hayvan cinsinden) mnferit
olarak tespit edilebilir.
Tablo 43.8 Kmes hayvanlar cinsinden, hayvan yeri saysn canl hayvan
ktlesine dntrme faktrleri,
Hayvan Cinsi
Ortalama Mnferit
Hayvan Ktlesi
(Bykba/Hayvan)
Kmes Hayvanlar
Yumurtlayan kmes hayvanlar
0,0034
Gen kmes hayvanlar (18. haftaya kadar)
0,0014
35 gne kadar besi pilileri
0,0015
49 gne kadar besi pilileri
0,0024
Yetitirilen pekin rdekleri (3. haftaya kadar)
0,0013
Besi pekin rdekleri (7. haftaya kadar)
0,0038
Yetitirilen uan rdek (3. haftaya kadar)
0,0012
Besi uan rdei (10. haftaya kadar)
0,0050
Yetitirilen hindi (6. haftaya kadar)
0,0022
Besi hindisi, dii kanatllar (16. haftaya
0,0125
kadar)
Besi hindisi, erkek kanatllar (21. haftaya
0,0222
kadar)
1.2.8) Tesisin kuruluunda kural olarak azota kar hassasiyeti bulunan bitkiler
(rnein fidanlklar, kltr bitkileri) ve ekolojik sistemlerle (rnein fundalk, bataklk,
orman) arasndaki mesafesi asgari 150 m olmaldr.
1.3) Asgari uzaklk koulunun salanmasnn mmkn olmad durumlar ile izne
tabi olmayan tesislerde mesafe, Valilike; yerleim yerinin zellikleri, tesis kapasitesi,
tesiste alnacak tedbirler, rzgar ynleri v.s hususlar dikkate alnarak belirlenir.
2) Hayvan Yalarnn Eritildii Tesisler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
Keskin kokulu maddeler;
2.1) Kokunun oluabilecei depolama sahalar da dahil ileme tesisleri kapal
odalarda tutulmaldr.
2.2) leme tesislerinin yansra bu odalarn da atk gazlar toplanmaldr.
2.3) Koku olumas beklenen ham madde ve ara rnler kapal konteynerlarda
veya odalarda depolanacak ve soutulmaldr.
2.4) Koku yayan maddeleri ieren atk gazlar toplanacak ve bir atk gaz
temizleme tesisine gnderilecek veya emisyon azaltm iin edeer tedbirler
uygulanmaldr.
3) Et ve Balk rnlerinin Ttslendii Tesisler :
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.

299

Keskin kokulu maddeler;

Ttsleme frnlarnn atk gazlar toplanacak ve bir atk gaz temizleme tesisine
gnderilecek veya emisyon azaltm iin edeer tedbirler uygulanmaldr.
4) Jelatin, Post Tutkal, Deri Tutkal veya Kemik Tutkal reten Tesisler;
Kesimhane Yanrn Kemikleri, Hayvan Kllar, Tyleri, Boynuz, Trnak veya
Kanlarndan Hayvan Yemi veya Gbresi veya Teknik Yalarn retildii Tesisler;
Muamele Edilmemi Hayvan Kllarnn Depoland veya lendii Tesisler; Muamele
Edilmemi Kemiklerin Depoland Tesisler ve Hayvan Cesetlerinin Bertaraf Edildii
Tesisler ile Bu Tesislerde Bertaraf Edilmesi iin Hayvan Cesetleri veya Hayvan rnleri
Paralarnn Topland veya Depoland Tesisler.
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
Keskin kokulu maddeler:
4.1) Koku olumas beklenen depolama sahalar da dahil ileme tesisleri kapal
odalar iine yerletirilmelidir.
4.2)leme tesislerinin atk gazlar ile bu odalardaki hava toplanmaldr.
4.3) Koku olumas beklenen ham madde ve ara rnler kapal konteynrlarda
veya odalarda depolanacak ve soutulmaldr
4.4) Koku yayan maddeleri ieren atk gazlar toplanacak ve bir atk gaz
temizleme tesisine gnderilecek veya emisyon azaltm iin edeer tedbirler
uygulanmaldr
5) Gbre (Tezek) Kurutma Tesisleri:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
Keskin kokulu maddeler:
Koku olumas beklenen depolama sahalar da dahil ileme tesisleri kapal odalar
iine yerletirilmeli; iletme tesislerinin atk gazlar ile ierideki hava toplanmal ve bir
atk gaz temizleme tesisine beslenmelidir.
U) YRMNC GRUP TESISLER: Bitki Koruma Aktif Maddeleri veya
Pestisitlerin retildii, tld ve Paketlendii Tesisler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
1) Azinfosetil, karbofuran, dinitro-o-kresol, paration-metil gibi yava znen ve
kolayca biriken veya yksek toksitesi olan aktif maddeler ile bitki koruyucu aktif
maddelerin veya pestisidlerin retildii tesislerin atk gazlarndaki toz emisyonlar 25
g/saat ve zerinde ise partikl madde konsantrasyonu 5 mg/Nm3 amamaldr.
2) Madde-39daki esaslara uyulmaldr.
V) YIRMIBIRINCI GRUP TESISLER: Metal Yzeylerin Boyand Tesisler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
1) Motorlu aralarn boyanmas ve verniklenmesi:
1.1) Az zc ieren veya hi zc iermeyen boyalarn seilmesi, etkin
kaplama yntemlerinin kullanlmas, zellikle sprey alanlarnda atk gaz temizleme
yntemleri gibi uygulamalarla tesislerden kaynaklanan organik emisyonlarn ktlesel
debilerini azaltmak iin uygun tedbirler alnmaldr. Tesisler bu konudaki almalar
01/01/2008 tarihine kadar gerekletirmelidir.
1.2) Tesisteki boyama ve kurutma nitelerinden kaynaklanan atk gazdaki
organik buhar ve gaz emisyonlar 39 uncu maddenin (i) bendinde verilen snr deerleri
amamaldr. Bu tesislerden kaynaklanan organik gaz ve buhar emisyonlar, 01/01/2008

300

tarihinden itibaren Ek 2 Tablo 2.2 de yer alan snr deerlere uygun olacaktr.
1.3) Atk gazlardaki toz emisyonlar 20 mg/Nm3 deerini amamaldr.
1.4) Bunlarn dnda Madde 39daki ilgili esaslara uyulmaldr.
2) Beyaz Eyalarn, Metal Yzeylerin ve Ahap Malzemelerin Boyand Tesisler
2.1) Tesisteki boyama ve kurutma nitelerinden kaynaklanan atk gazdaki
organik buhar ve gaz emisyonlar 39 uncu maddenin (i) bendinde verilen snr deerleri
amamaldr. Bu tesislerden kaynaklanan organik gaz ve buharlar emisyonlar,
01/01/2008 tarihinden itibaren Ek 2 Tablo 2.2 de yer alan snr deerlere uygun
olmaldr.
2.2) Atk gazlardaki toz emisyonu 20 mg/Nm3 deerini amamaldr
2.3) Bunlarn dnda, Madde-39deki ilgili esaslara uyulmaldr.
Y) YIRMIIKINCI GRUP TESISLER: Petrol ve Sv Yakitlarin Depoland
Tesisler:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr
1) 20 Cde 13 mbardan daha fazla buhar basnl rnlerin depolanmas iin,
hareketli kapa olan sabit tavanl veya yzer tavanl tanklar veya edeer tedbirler
alnmaldr. Hareketli kapakl yzer tavanl tanklarn kenarlar etkili contalarla tehiz
edilecektir. Eer depolanan maddelerin iinde Madde 39 kapsamnda deerlendirilen
maddeler de bulunuyorsa, sabit atl tanklar cebri havalandrma ile tehiz edilecektir.
Buradan yaylan gazlar bir gaz toplama sistemine beslenmelidir. Depolama tesislerinden
(balant noktalar, dolum boaltm noktalar) kaynaklanacak kaak organik gazlar iin
emisyon faktrleri kullanlarak hesaplanan organik gazlarn ktlesel debilerinin Madde40daki Tablo 40.1de verilen snr deerleri amas durumunda tesis etrafnda hava
kalitesi lmleri yaplmaldr.
2) Tanklarn boyas; sabit atl tanklar ksa vadede gnein radyasyon
enerjisinin %70ini yanstacak, uzun vadede de en azndan %50sini yanstacak boyalarla
kaplanmaldr.
3) Tesis teknolojileri ve emisyonlarn nlenmesiyle ilgili almalarda Trk
Standartlarna uyulmaldr.
Z) YRMiNC GRUP TESISLER: Maya retim Tesisleri:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr
Toplam karbon olarak organik madde emisyonu Madde 39 un (i) bendindeki
deerleri gememelidir.
AA) YRMDRDNC GRUP TESISLER: Bitkisel Ham Maddeden Kat ve
Sv Ya retim Tesisleri
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr:.
1) Atk gazlar; rnein tohum silosu, tohum hazrlama, tostlama, kurutma,
soutma, kaba tahl silosu, paketleme, kaba tahl ykleme gibi ortaya kt yerde
toplanmal ve bir atk gaz temizleme tertibatna aktarlmal ya da emisyonu azaltmaya
ynelik edeer tedbirler alnmaldr.
2) Kkrt oksit emisyonu;
Kokuyu azaltc biyolojik filtre kullanlyorsa, aada belirtilen kkrt oksit
emisyonu hakkndaki snr deerler geerli deildir Ancak; biyolojik filtre
kullanlmyorsa aadaki belirtilen kkrt oksit emisyonu hakkndaki snr deerler
geerlidir.

301

Kkrt oksidi (kkrt dioksit ve kkrt trioksit), kkrt dioksit olarak gsterilir.
Ktlesel debisi
1,8 g/saat veya
Konsantrasyonu
0,35 mg/Nm3
deerlerini gememelidir.
3) Toplam toz;
Tohum kondisyonlama (havalandrma), tohum hazrlama, tostlama ve soutma
tesisi kurutucu blm, kaba tahl kurutma ve soutma, paletleme gibi ilemler srasnda
nemli toz emisyonu ortaya kmas durumunda Madde 39 da yer alan Diyagram 1
geerlidir.
BB) YIRMIBEINCI GRUP TESISLER eker Fabrikalar:
1) eker Pancar Kspesi Kurutma Tesisi:
Bu tesislerde aada verilen esaslara uyulmaldr.
eker pancar kspesi kurutma tesisi dolayl kurutma (buharla kurutma) tekniine
gre kurulmal ya da emisyonu azaltmaya ynelik e deer tedbirler alnmaldr. Tesisin
kurutma ya da enerji santrali gibi birimlerde deiiklik olmas halinde orantllk ilkesi
gz nnde bulundurulmak suretiyle dolayl kurutma talep edilip edilmeyecei gzden
geirilmelidir.
1.1) Organik Maddeler:
Atk gaz iindeki toplam karbon olarak organik madde emisyonlar 0,65
kg/saatlik ktle debisini gememelidir. Organik madde emisyonlar iin Madde-39daki
snr deerler geerli deildir.
1.2) Dorudan kurutma yntemli tesisler iin atk gazlardaki emisyonlar iin
hacimsel O2 miktar % 12 alnarak aadaki kurallar esas alnr.
Koku emisyonu azaltmak amacyla tambur giri scakl 750Cyi,
Atk gaz halindeki toz haldeki emisyonlar 60 mg/Nm3,
deerini aamaz.
1.3) Kkrt dioksit ve azot oksit emisyonlar iin Madde 43.1 deki snr deerler
geerlidir.
1.4) Bunlarn dnda, eker fabrikalarnda Madde-39daki esaslara uyulmaldr.
CC) YRMALTINCI GRUP TESISLER Dier Tesisler:
Ek 3 de emisyon iznine tabi tesisler arasnda bulunmasna karn yukardaki
gruplarda yer almayan tesisler aadaki hkm ve snr deerlere tabidir.
1) Atk gazlarda bulunan toz eklindeki emisyon, zel toz emisyonu deilse
Madde-39, Diyagram 1de yer alan snr deerini amamaldr. Tesisten kaynaklanan
zel toz emisyonlar Madde-39 da yer alan zel toz snr deerleri amamaldr.
2) Atk gazlarda bulunan organik bileiklerin buhar ve gaz biimindeki
emisyonlar Madde-39da yer alan snr deerleri amamaldr.
3) Baca gaz hz ve ykseklii Madde-42ye uygun olmaldr.
4) Bunlarn dnda, Madde-39daki esaslara uyulacaktr.
ALTINCI BLM
Son Hkmler
Sera Gazlarnn Azaltlmas
Madde 44- Tesis sahipleri veya ileticileri tesislerinde retimden, yakt
tketiminden ve yakma sistemlerinden kaynaklanan sera gazlarn azaltc nlemleri
almak ve emisyon raporlarnda alnan nlemleri belirtmekle ykmldr.

302

dari Yaptrmlar
Madde 45- Bu Ynetmelik kapsamna giren tesisleri iletenler ve sahipleri;
a) Madde-6ya gre izin almakszn bir tesis kurarsa,
b) zne tabi tesislerin iletilmesi srasnda Madde-12deki artlarn yerine
getirilmesi iin yetkili mercinin bu Ynetmelik snrlar iindeki taleplerine uymazsa,
c) Madde-12ye gre koyulan bir art, icra edilebildii halde zamannda yerine
getiremezse,
d) zne tabi bir tesisin iletilmesi veya yaps ile ilgili olarak Madde-14de
ngrlen artlar yerine getirmeden deiiklik yaparsa,
e) Madde16, 25, 27, 30 ve 33 ile getirilen icras mmkn artlar ve talepleri
zamannda yerine getirmezse,
f) Madde 26ye gre getirilen icras mmkn bir yasaklama kararna ramen bir
tesisi iletirse,
g) Madde 23, 30 ve 37a gre getirilen artlara ve taleplere icras mmkn olduu
halde uymazsa,
h) Madde-15de ngrlen bilgileri zamannda vermezse,
i) Madde 27 ve 28e gre verilmesi gereken emisyon raporunu eksiksiz ve
zamannda vermezse,
j) Madde-32ye gre lm sonularn bildirmez veya lm aleti grafiklerini ve
lm kaytlarn muhafaza etmezse,
k) Madde-38e gre; grevlilerin meskun yerlere veya tanmazlara girmelerine
veya test ve incelemeler yapmalarna izin vermezse; doru ve tam bilgiyi, belgeleri veya
kaytlar zamannda ibraz etmezse; i gc veya yardmc malzemeleri hazr tutmazsa;
rnek almaya izin vermezse,
2872 sayl evre Kanununun ilgili maddeleri uyarnca cezai ilem uygulanr.
Yrrlkten Kaldrlan Hkmler
Madde 46- Bu Ynetmeliinin yrrle girdii tarihten itibaren 2/11/1986
tarihli ve 19269 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren HKKYnin Madde
5deki Hava Kalitesi, Emisyonlar, Tesis, Yetkili Merci, zin, n izin, Teknolojik seviye,
retmek tanmlar ile bu Ynetmelikle ilgili maddeleri 50 ign sonunda yrrlkten
kalkar.
Geici Madde 1- Bu Ynetmeliin yaymlanmasndan nce kurulmu ve
emisyon izni alm olan tesisler, bu Ynetmelikte yer alan esas ve snr deerlere 2 yl
iinde uymak iin gerekli tedbirleri alarak Emisyon zin Belgesini yenilemek amacyla
Valilie bavurur. Yetkili merci, bu bavurular 6 (alt) ay iinde deerlendirir ve sonuca
balar.
Geici Madde 2- Organik, inorganik ve dier zel toz emisyonlar, organik
inorganik gaz ve buhar emisyonlar ve kanserojen maddeler ve bunlar iin verilen snr
deerler iin 01/01/2007 tarihinden itibaren Ek 2deki tablolar ve snr deerler
uygulanr.
Geici Madde 3- Bu Ynetmeliin yrrle girdii tarihten nce yetkili mercie
intikal etmi, emisyon izin dosyalar 2/11/1986 tarihli ve 19269 sayl Resmi Gazetede
yaymlanarak yrrle giren HKKYne gre deerlendirilecektir. Emisyon izin
dosyasn yetkili mercie teslim etmi olan tesisler Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii
Kontrol Ynetmeliindeki hkm ve snr deerlere 2 yl ierisinde uyacaklardr.

303

Yrrlk
Madde 47- Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer.
Yrtme
Madde 48- Bu Ynetmelik hkmlerini evre ve Orman Bakan Yrtr.
EKLER
EK-1
GENEL KURALLAR, BRMLER, SEMBOLLER, EVRMELER
1) Hava Kalitesi
Ktle Konsantrasyonu: Havann birim hacminde hava kirleticinin ktlesidir. Birim g/m3,
mg/m3 veya g/m3 dir.
ken tozlar iin konsantrasyon: Birim zamanda rtlen birim yzeyde tozun ktlesidir. g/m2
gn, mg/m2 gn ve g/m2 gn birimleriyle verilir.
Hacim Konsantrasyonu: Havann milyon hacmindeki hava kirleticinin hacmidir. Birim olarak
ppm ile verilir.
m: Mikrometre
1 m = 0,001 mm
ng : Nanogram
1 ng = 0,001 g
g : Mikrogram
1 g = 0,001 mg
mg : Miligram
1 mg = 0,001 g

1 ppm (parts per million)x M 103

P :
V :

= mg/m3
RT/P

M :
Hava kirleticinin mol
ktlesi hava kirleticinin mol ktlesi
R :
Gaz sabiti: 0,08207
T :
Mutlak Scaklk (0K)

Atmosfer Basnc (atm.)

Hacim (lt)
1 lt = 1 dm3
1 dm3 = 0,001 m3
2) Emisyonlar
Ktle Konsantrasyonu: Atk gazn birim hacmi bana yaylan hava kirleticinin ktlesidir.
g/Nm3, mg/Nm3 birimleriyle verilir.
a) Normal artlardaki (00C ve 1 atm. de) atk gazda su buharndan ileri gelen nem kartlarak,
(Kuru bazda)
b) Normal artlardaki (00C ve 1 atm. de) atk gazda su buhar ile birlikte (Islak bazda)
hesaplanr.
Bu Ynetmelikte belirtilen emisyon snr deerleri kuru baz ve normal artlar esas alnarak
belirlenmitir.
Ktlesel Debi: Birim zamanda yaylan hava kirleticinin ktlesidir. Kg/saat, g/saat, mg/saat
birimleriyle verilir.
rn bana Ktle: Elde edilen veya ilenilen rn ktlesi bana yaylan hava kirleticinin
ktlesidir. kg/ton, g/ton birimleriyle verilir.
Baca Gaz: Bir baca zerinden verilen kat, sv ve gaz halindeki emisyonlar tayan atk
gazlardr.
1 atm. = 1013 mbar, 1mbar = 0,001 bar = 100 Paskal
KJ/h :
Bir saatte kilo joule
MJ/h :
Bir saatte Mega joule 1 MJ = 1000 kJ

304

GJ/h :
Bir saatte Giga joule 1 GJ = 1000 MJ
TJ/h :
Bir saatte Tega joule 1 TJ = 1000 GJ
t:
ton
h:
saat
s:
saniye
m3/h : Bir saatte metrekp (Hacimsel Debi)
Isl G (Yakt Isl Gc, Anma Isl Gc): Bir yakma tesisinde birim zamanda yaklan yakt
miktarnn yakt alt sl deeriyle arplmas sonucu bulunan asl g deerdir. KW, MW
birimleri ile verilir.
Isl G: kg/saat x kcal/kg x 4.18 kJ/kcal x h/3600 s = kW
Birim Zamanda Tketilen Yakt: kg/saat
Alt Isl Deer: kcal/kg
4,18 kJ : 1kcal
1 saat (h): 3600 s
1000 KW: 1 MW
Kkrt Emisyon Derecesi: Bir yakma tesisinin kkrt emisyon derecesi,
Yaylan Toplam Kkrt Miktar

x 100

Yaktla Verilen Toplam Kkrt Miktarlar

eklinde tanmlanr.
Mevcut Tesis : Ynetmeliin yaynlanmasndan nce kurulmu veya kurulmakta olan tesisler
Yeni Tesis: Ynetmeliin yaynlanmasndan sonra kurulacak olan tesisler
1.3 Fazla Havada Karbondioksit ve Oksijen Dnmleri
Karbondioksit Dnm aadaki formlle hesaplanr:
mg/Nm3 (ref.) =
CO2 %(ref)
x mg/Nm3 (llen)
CO2 %(llen)
mg/Nm3 (ref) : Dzeltilmi ktle konsantrasyonu
CO2 % (ref): Referans alnan karbon dioksit yzdesi
CO2 %(llen): Baca gaznda llen karbon dioksit yzdesi.
mg/Nm3 (llen): Baca gaznda llen ktle konsantrasyonu
Oksijen Dnm aadaki formlle hesaplanr:
mg/Nm3 (ref.) =
21-O2 %(ref)
x mg/Nm3 (llen)
21-O2 %(llen)
mg/Nm3 (ref) : Dzeltilmi ktle konsantrasyonu
O2 % (ref): Referans alnan oksijen yzdesi
O2 %(llen): Baca gaznda llen oksijen yzdesi.
mg/Nm3 (llen): Baca gaznda llen ktle konsantrasyonu
Fazla hava hacminde karbon dioksit yzdesi verilmise, aadaki formlle, hacimdeki yzde
oksijen dnm hesaplanr:
O2 % = 21 x CO2 % (llen)
CO2 % ( max)
Fazla havasz yanma olduu zaman farkl yaktlar iin, aadaki verilen maksimum (max)
karbondioksit deeri kullanlr:

305

Evsel Atk : 20 %
Kmr
: 19 %
Fuel-oil
: 18%
Dizel-oil
: 16%
Doalgaz
: 12%
EK-2
01/01/2007den sonra geerli olacak norganik ve Organik Toz Emisyonlar, norganik ve
organik buhar ve gazlar, kanserojen maddeler ve bunlara ait snr deerleri:
01/01/2007 tarihinden itibaren geerli olacak Tablo 1.1 ve Tablo 1.2. de belirtilen norganik
ve Organik Toz Emisyonlar ve bunlara ait snr deerler aadadr.
norganik toz emisyonlar iin emisyon snr deerleri (Tablo 1.1)
Iinci snfa giren inorganik Toz emisyonu
0.20 mg/Nm3 .
(1g/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IIinci snfa giren inorganik Toz emisyonu
(5g/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)

1 mg/Nm3

IIInc snfa giren inorganik Toz emisyonu

(25g/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)

5 mg/Nm3 Max

Tablo 1.1. norganik toz emisyonunda zel maddeler

I.snf maddeler
-Arsenik ve bileikleri
-Civa ve norganik civa
bileikleri
-Cruf yn elyaf (fiberler)
-Demir pentakarbonil
-Gm ve bileikleri
-Kadmiyum ve bileikleri
-Kristobolit
-Kuvarz, solunabilen
-Platin bileikleri
-Radyum bileikleri
-Seramik fiberler
-Silika elyaflar, zellikle
Kristabolit ve tridimit, ve
solunabilen kuvarz
-Talyum ve bileikleri
-Tridimit
-Vanadyum bileikleri, zellikle
Vanadyum oksitler, halajenrler
ve slfatlar, ve Vanatlar

II.snf maddeler
-Bakr (kokulu gaz)
-Cam yn elyaf
-Kobalt (fme) ve kobalt
bileikleri
-Krom III Klorr (CrCI3)
-Kurun ve inorganik kurun
bileikleri
-Kurun molibdat
-Rodyum ve bileikleri (suda
znemeyen)
-Selenyum ve bileikleri
-Ta yn fiberler
-Tellr ve bileikleri

III. snf maddeler

-Antimon ve bileikleri
-Bakr ve bileikleri
- Baryum ve bileikleri
- inko klorr (kokulu gaz)
-Floresan
-Florrler
-Kalay ve inorganik kalay
bileikleri
-Kalsiyum florr
-Kalsiyum Oksit
-Krom ve bileikleri (2.3.1de
sz edilen Cr (VI) bileikleri
dnda)
-Mangan (kokulu gaz) ve mangan
bileikleri
-Palladyum ve bileikleri
-Platin ve suda znemeyen
Platin bileikleri
-Potasyum ferrisiyanr
-Potasyum hidroksit
-Siyanrler
-Sodyum hidroksit
-Tantal
-Vanadyum, Vanadyum
alamlar ve Vanadyum Karpit
-Yitriyum
- Yitriyum oksit

306

Organik toz emisyon maddeleri iin snr deerleri (Tablo 1.2)

Iinci snfa giren organik toz emisyonu
(0,1kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)

10 mg/Nm3 .
Max.25 mg/Nm3

IIinci ve IIInc snfa giren organik toz emisyonu

Atk gaz emisyon debisi 0,5 kg/saat den kk olanlar iin

50 mg/Nm3 Max.

Atk gaz emisyon debisi 0,5 kg/saat eit veya byk olanlar
iin (Filtre k)

10 mg/Nm3

Tablo 1.2. Organik toz emisyonunda zel maddeler

I.snf maddeler
-Antrasen
-Bifenil
-Difenil
-Difenil eter
-Difenilmethan-2,4-diisosiyanat
-MAA (Maleik asit anhidrit)
- Maleik anhidrit
-MDI (Difenil-2-metan)
-Metil-2,4-fenil-diizosiyanat
-Metil-2,6-fenil-diizosiyanat
-Nitro-kresoller
-Nitrofenoller
-Nitrotoluenler
-Ftalik anhidrit
-TDI (2-metil-1,4-fenilendiizosiyanat)
-Toluen-2,4-diizosiyanat
-Toluen-2,6-diizosiyanat

II.snf maddeler
-Naftalin
-Polietilen glikol
-Antrasen
aminler,
benzokinon, naftalin

III. snf maddeler

-Benzoik asit metil ester
-Metil benzoat
1-4

- Tablo 1.1., Tablo 1.2. ve bu tablolara ait snr deerleri 01/01/2007 tarihinden itibaren
geerlidir.
Tablo 2.1.de I, II, III ve IV olarak snflandrlan, proses, depolama, nakil vb ilemlerden
atlan veya kaan atk gazlarda bulunan organik bileiklerin buhar ve gaz biimindeki
emisyonlar, ayn snftan birden fazla bileik bulunsa dahi, bunlarn toplam emisyonlar,
aadaki deerleri aamaz

norganik Buhar ve Gaz Emisyonlar snr deerleri (Tablo 2.1)

Iinci snfa giren inorganik bileiklerin emisyonu
1 mg/Nm3
(10g/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IIinci snfa giren inorganik bileiklerin emisyonu
5 mg/Nm3
(50g/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IIInc snfa giren inorganik bileiklerin emisyonu
30 mg/Nm3
(300g/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IVnc snfa giren inorganik bileiklerin emisyonu
200 mg/Nm3

307

(5 Kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)

Tablo 2.1. norganik buhar ve gazlar
I. snf
-Arsenik trihidrr
(Arsin)
-Klordioksit
-Siyanojen klorr
-Diboran (B2H6)
-Fosgen
-Fosfin
(Fosfor
trihidrit)

II. snf
-Bor triklorr
-Bor triflorr
-Brom ve bileikleri (HBr
olarak hesaplanr)
-CI2 (gaz)
-Flor ve bileikleri
(HF olarak hesaplanr)
-Germanyum hidrr
-Hidrojen Siyanr (HCN)
-Hidrojen yodr
-Hidrojen slfr
-Azot triflorr
-Fosforik asit
-Silisyum tetraflorr
-Silisyum tetrahidrr
-Slfrik asit

III. snf
-Klorrler ve bileikleri
(HCl olarak hesaplanr)
-Diklorosilisyumdihidrit
-Nitrik asit (duman)
-Silisyum tetraklorr
-Kkrt hekzaflorr
-Triklorsilan

IV. snf
-Amonyak
-NO X (NO2 olarak
hesaplanr)
-SO X (SO2 olarak
hesaplanr))

Tablo 2.1. ve ona ait snr deerler 01/01/2007 tarihinden itibaren geerlidir.
01/01/2007 tarihinden itibaren geerli olan Organik buhar ve gazlar ve bunlara ait snr
deerleri aadadr.
Organik Buhar ve Gaz Emisyonlar iin snr deerleri (Tablo 2.2)
Iinci snfa giren organik bileiklerin emisyonu
20 mg/Nm3
(0,1 kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IIinci snfa giren organik bileiklerin emisyonu
100 mg/Nm3
(2 kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
IIInc snfa giren organik bileiklerin emisyonu
150 mg/Nm3
(3 kg/saat veya zerindeki emisyon debileri iin)
Tablo 2.2 Organik buhar ve gazlar
I. snf
-Asenaften
-Asenaftilen
-Akrilikasit
-Akrilikasit etilesteri
-Akrilikasit metilesteri
-Akrolein (propenal)
-Alkillendirilmi kurun
bileikleri
-Amino benzen
-Amino etan (etil amin)
-Amino metan (metil
amin)
-sec- amil asetat
-Anilin
- Asetaldehit
-Asetik anhidrit
-Aziridin (etilen imin)
-Benzal klorr

II. snf
- Asetik asit
-Asetik metil esteri (Metil
asetat)
-Asetik vinil esteri (Vinil
asetat)
-Asetonitril
-Alkoletilen-oksit-fosfat
esteri(c12/c14 monomerleri,
dimerleri ve trimerlerinin
karm)
-6-Aminohekzanoik asit
(dimer)
-6-Aminohekzanoik asit
(monomer)
-6-Aminohekzanoik asit
(trimer)
-i- Amilasetat
-n- Amilasetat

III. snf
-Aseton
- Asetikasit etilesteri
-Asetikasit n-butil esteri
-Asetik ester
-Asetilen
-Alkilalkoller
-1-Brombtan
-Bromklormetan
-1-Brompropan
-Ter-btanol
-2-Btanon
-iso-Btilasetat
-n-Btilasetat
-Btilstearat
-Dekametilsiklopentasiloksan (d5)
-Diasetonalkol
-Dibtil eter
-2,2-diklor-1,1,1-trifloretan

308

-Benzilbtilftalat
-Benzilklorr
-Benzo(g,h,i)perilen
-Benzotriklorr
-Bisfenol A
-2,2
bis(4hidroksifenil)propan
-Bromdiklormetan
-Btilakrilat
-1,2 diaminmetan
-2,4-dibromfenol
- Dietilamin
-Di-izobtilftalat
-1,2 diklorbenzen
-1,1 dikloretilen
- Diklorofenoller
- Dimetilamin
-N,N dimetilanilin
-Dimetilizopropilamin
-Dimetilmerkaptan
-Di(2-metilpropil)ftalat
-1,4-dioksan
-Dinonilftalat
-Distearildimetilamonyum bislfat
-Distearildimetilamonyum metaslfat
- Etanal
-Etilakrilat
-Etilamin
-Etilenimin
-Etilpropenoat
- Fenol
-Fenantren
- Formaldehit
- Formik Asit
- Furaldehit
- Furfurol
-Glioksal
-Heksafloropropen
-1,6 Hekzandiizosiyanat
Hekzametilendiizosiyanat
-zopropil-3klorfenilkarbomat
-zopropilfenilkarbamat
-Kaprolaktam
-Karbontetraklorr
-Ketilpridinyumklorr
-Klorasetaldehit
-Klorasetikasit
-2-kloretanal
-Kloroform
-Klormetan (metil klorr)

-Anisol
-Benzaldehit
-Benzilalkol
-Bisiklo(4,4,0)dekan
-Btanal
-n- btanol
-i- btanol
-2- btanol
-sec- btanol
-btildiglikol
-btilglikol
-btilglikolasetat
-btilglikolat
-3-btoksi-1-propanol
-1-btoksi-2-etilasetat
-1-btoksi-2-propanol
-2-btoksietanol
-2-(2-btoksi-etoksi)-etanol
-2-(2-btoksi-etoksi)-etilasetat
-Btil laktat
-n-btilmetakrilat
-Btil alkol
-n-btilaldehit
-Dekahidronaftalin
-Dekalin
-Di(2-etilhekzil)ftalat
-1,4- Diklorbenzen
-1, 1 - Dikloretan
-1,2- diklorpropan
- Dietanolamin
-Dietilbenzen
(1,2-;1,3-;1,4- izomerleri)
-Dietilkarbonat
-Dietilenglikol btileter
-Dietilenglikol monoetileter
-Dietiloksalat
-1,1- difLoreten
-1,3- dihidroksi benzen
-Diizobtilketon
-Diizopropilbenzen
-N,N- dimetilasetamit
-Dimetilaminoetanol
-N,N- dimetilformamit
-2,6- dimetil-heptan-4-on
-Dioktilftalat
-Dipropilenglikol
monometileter
-DOP
-2-Etoksietanol
-2-Etoksietilasetat
-Etoksipropilasetat
-Etil laktat
-Etilsilikat
-Etil--hidroksipropionat

-1,2-diklor-1,1,2-trifloretan
-1,2-Dikloretilen
-Diklormetan
-Dodesilmaleat
-Dietileter
-Diizobten
-Diizopropileter
-2,3-dimetilbtan
-Dimetileter
-1,2-Etandiol
-Etanol
-Etanolamin
-Etilasetat
-Etilklorr
-Etilen
-Etilenglikol
-Etilformiat
-Etilmetilketon
-Etin
-Gliserol
-Gilkol
-Hekzafloraetan
-Hekzametilsiklo-trisiloksan (d3)
-Hidrokarbonlar, olefinik
-Hidrokarbonlar, parafinik
-4-Hidroksi-4-metil-2-pentanon
-zobtanol-2-amin
-zobten
-zobtilen
-zobtilmetilketon
-zobtilstearat
-zo-dekanol
-zo-propanol
-2-zopropoksipropan
-zopropil asetat
-Karbontetraflorr
-Kloroetan
-Sv parafin
-MEK (2-btanon)
-Metanol
-3-Metil-2-btanon
-4-metil-2-pentanon
-2-metil-2-propanol
-Metilsiklohekzan
-Metilenklorr
-Metiletilketon
-Metilizobtilketon
-Metilizopropilketon
-2-metilpropen
-Metilpropilketon
-n-Metilprolidon
-MIBK (4-metil-2-pentanon)
-Alifatik hidrokarbonlarn karm
-Oktaflorpropan

309

--klor toluen
-Krezoller
=hidroksi
toluen
-Merkaptanlar
-Metil metakrilat
-Metanal
-Metil-(2-metil)-propinoat
-Metilakrilat
-Metilamin
-2-Metilanilin
-2-metilbromr
-Metilklorr
-Metiletilketonperoksit
-Metilmetakrilat
-Metilfenoller
-Metilpropenoat
-2-Metoksietilasetat
- Nitrobenzen
-Organostannic bileikler
-Organik kalay bileikleri
-Perasetik asit
-Piperazin
-Piridin
-Propenal
-Propenoik asit
-n-propilamin
-Tehylheksilkrilat
-Terfenil
-1,1dimetiletilhidroperoksit
-1,2,3,4-tetrabrommetan
-1,1,2,2-tetrakloretan
-Tetraklormetan
-Tiyoalkoller
-Tiyobismetan
- Tiyoeterler
-o-toluidin
-Tribrommetan
-2,4,6-tribromfenol
-Trietilamin
-Trifenilfosfat
-1,1,2-Trikloretan
-Triklorfenoller
-Triklormetan(Kloroform)
-Ksenoller

-Etilbenzen
-Etildiglikol
-Etilenglikol monoetileter
-Etilenglikol monometileter
-Fenoksietanol
-Fenoksipropanol
-Formik asit metilesteri
-Furfurilalkol
-2-Hidroksimetilfuran
-2,2-mindietanol
-sokumol
-zoforon
-zo-oktil/nonil-fenil-polglikol
eter ( 5 etilen oksit ksmlar
ile)
-zopropenilbenzen
-zopropilbenzen
-Limonen
-Karbon dislfr
- hintya etoksilat (15 etilen
oksit ksmlar ile)
-2-Klor-1,3-btadien
-Klorbenzenler
-2-klorpren
-2-klorpropan
- Ksilen
-2,4-Ksenol (2,4- dimetilfenol)
-Kmen
-1-metoksi2-propanol
-1-metoksi-2-propilasetat
-2-metoksietanol
-3-metoksietoksietanol
-2-metoksipropanol
-2-metoksipropilasetat
-Metoksipropilasetatlar
-5-metil-2-hekzanon
-1-metil-3-etilbenzen
-N-metilasetamit
-Metilasetat
-Metilbenzen
-Metilkloroform
-Metilsiklohekzanon
-Metilformat
-Metilglikol
-Metilizoamilketon
--metilstiren
-Metil-tartar-btileter (MTBE)
-Aromatik hidrokarbon
karmlar
-Monoetileter asetat
-1,2- pentadiol
-Perkloretilen
-Propanal
-1,2- propandiol

-Oktametilsiklo-tetrasiloksan(d4)
-Penta-eritrol ve c9-c10 uucu asit
esterleri
-Pentan
-2-Pentanon
-3-Pentanon
- Petrol (benzin)
-Mineral Petrol yalar
-Pinenler
-Potasyum oleat
-2-Propanol
-Propanon
-n-propenol
-i-Propilasetat
-Silikon ya
-Siklohekzan
--Terpinol
-Tetraflormetan
-Tridekanol (izomerlerin karm)
-Tridesil alkol
-Triflormetan
-2,4,4-Trimetil-1-penten
-Trimetilbromat
-Beyaz alkol

310

-Propanoik asit
-Propanaldehit
-Propionik asit
-n-propilasetat
-n-propilbenzen
-Propilenglikol
-Resorkinol
-Siklohekzanol
-Siklohekzanon
-Sorbitalhekzaoleat,etoksilat
-Stiren
-Tetrakloretilen
-Tetraetil ortasilikat
-Tetrahidrofuran
-1,2,3,4-Tetrahidronaftalin
-Tetralin
-1,2,3,4-Tetrametilbenzen
-1,2,3,5-Tetrametilbenzen
-1,2,4,5-Tetrametilbenzen
-Toluen
-1,1,1-Trikloretan
-Trikloretilen TRI
-Trietanolamin
-Trietilen tetramin
-Trimetil benzen
-Bitkisel ya, slfat
-Vinil asetat
-Vinil benzen
-Viniliden florr

Tablo 2.2. ve ona ait snr deerleri 01/01/2007 tarihinden itibaren geerlidir.(Petrolkoku
kullanarak enerji elde edilen tesislerde Tablo-2.2. ve ona ait snr deerler Ynetmelik
yrrle girdii tarihten itibaren geerlidir).
01/01/2007 tarihinden itibaren geerli olacak maddeler ve snr deerleri:
Kanserojen maddeler ve Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) iin snr deerler (Tablo

3.1 ve 3.2)
I. snf
0,5 g/saat
0,10 mg/Nm3

II. snf
5 g/saat
1 mg/Nm3

III. snf
25 g/saat
5 mg/Nm3

Tablo 3.1. Kanserojen maddeler

I.snf
-Benzo(a)antrasen
-Benzo(a)piren
-Benzo(j)florenten
-Benzo(k)florenten
-Berilyum ve bileikleri
-Cr(VI) bileikleri
-Dibenzo(a,h)-antrasen
-2-Naftilamin
(+
tuzlar)

II.snf
-3,3-Diklora-(1,1-bifenil)
-3,3-Diklorbenzidin (+tuzlar)
-Dietil slfat
-Dimetil slfat
-1,2-Epoksietan
-Etenoksit
-Etilenoksit
-Nikel ve bileikleri

III.snf
-Akrilonitril
-Benzen
-1,3-btadien
-Btadien
-1-Klor-2,3-epoksipropan
(Epiklorhidrin)
-Kloreten
-1,2-Dibrommetan
-1,2-dikloretan

311

-2-Nitropropan

-1,2-Epoksipropan
-Hidrazin (+tuzlar)
-Propen oksit
-Propennitril
-Propilen oksit
-Vinil klorr

Tablo 3.2.
Polisiklik aromatik hidrakarbonlar (PAH)- I. snf Kansorejen Maddeler
-3,6-dimetil-fenantren
-3-metilklorantren
-5-metilkrisen
-7H-dibenzo-(c,g)karbazol
-Asenaften
-Asenaftilen
-Antrasen
-Benzo(a)antrasen
-Benzopiren
-Benzo(b)florenten
-Benzo(b)floren
-Benzo(e)piren
-Benzo(g,h,i)perilen
-Benzo(j)florenten
-Benzo(k)florenten
-Krisen
-Koronen
-Dibenzo(a,e)piren
-Dibenzo(a,h)antrasen
-Dibenzo(a,h)piren
-Dibenzo(a,i)piren
-Dibenzo(a,i)antrasen
-Dibenzo(a,l)piren
-Dibenzo(a,h)akridin
-Florenten
-Floren
-nden(1,2,3-c,d)piren
-Naftalin
-Fenantren
-Piren

Tablo 3.1. ve Tablo 3.2. ve ona ait snr deerler 01/01/2007 tarihinden itibaren
geerlidir.

312

EK 3

ZNE TAB TESSLER LSTES

LSTE A
Bu listedeki tesisler iin izin, evre ve Orman
Bakanl tarafndan verilir.

LSTE B
Bu listedeki tesisler iin izin, Mahalli evre
Kurulunun gr alnarak Yetkili merci Valilik
tarafndan verilir.

1.

Enerji retimi
1. 1. Kat, sv ve gaz yaktl termik santraller, Kat, sv ve gaz yaktl termik santraller, s
s santralleri:
santralleri:
Kat (Kmr, kok, kmr briketi, turba, odun,
a) Kat (Kmr, kok, kmr briketi, turba, a)
odun,
plastik
ve
kimyasal
maddelerle plastik ve kimyasal maddelerle kaplanmam ve
kaplanmam ve muameleye tabi tutulmam muameleye tabi tutulmam odun artklar, petrol
odun artklar, petrol koku) ve sv (fuel-oil, koku) ve sv (fuel-oil, nafta, motorin, biyodizel
nafta, motorin, biyodizel vb.) yaktl tesislerden vb.) yaktl tesislerden toplam yakma sistemi sl
toplam yakma sistemi sl gc 50 MW veya gc 1 MWtan byk 50 MWtan kk olanlar.
daha fazla olanlar.
Gaz yaktl tesislerden toplam yakma sistemi b) Gaz yaktl tesislerden toplam yakma sistemi
sl gc 2 MWtan byk 50 MWtan kk
sl gc 50 MW veya daha fazla olanlar.
olanlar
1. 2. Aadaki yaktlar yakan tesisler:
Aadaki yaktlar yakan tesisler,

b)
a)

Kmr, kok, kmr briketi, turba, fuel-oil,

nafta, motorin, odun, plastik ve kimyasal
maddelerle kaplanmam ve muameleye tabi
tutulmam odun artklar, biyodizel yakan veya
yakma sistemi sl gc toplam 50 MW veya
daha fazla olan tesisler.

a)

Kmr, kok, kmr briketi turba, fuel-oil,

nafta, motorin, odun, plastik ve kimyasal
maddelerle kaplanmam ve muameleye tabi
tutulmam odun artklar, biyodizel yakan ve
toplam yakma sistemi sl gc 1 MWdan byk
50 MWden kk olan tesisler.

b)

Gaz yakt (doalgaz, svlatrlm petrol b) Gaz yakt (doalgaz, svlatrlm petrol
gaz, kokgaz, yksek frn gaz, fuel gaz) yakan gaz, kokgaz, yksek frn gaz, fuel gaz) yakan ve
ve yakma sistemi sl gc toplam 50 MW veya toplam yakma sistemi sl gc 2 MWden byk
daha fazla olan tesisler.
ve 50 MWden kk olan tesisler.

c)

Biyoktlenin (Pirina, ayiei, pamuk iiti

vb) yakt olarak kullanld yakma sl gc 50
MW tan byk olan tesisler.
1. 3. Paragraf 1.2de belirtilen yaktlar dndaki
kat ve sv yanc maddelerle alan, toplam
yakma sl gc 5 MW ve zerinde olan yakma
tesisleri.

c)

1.4. Yakma sl gc 5 MW ve zeri kombine

evrim, birleik s g santralleri ve iten
yanmal motorlar ve gaz trbinleri. (Mobil
santrallerde kullanlan iten yanmal motorlar ve
gaz trbinler dahil).

Yakma sl gc 1 MWtan byk 5 MWtan

kk olan kombine evrim, birleik s g
santralleri
iten yanmal motorlar ve gaz
trbinleri. (Mobil santrallerde kullanlan iten
yanmal motorlar ve gaz trbinler dahil).

Biyoktlenin (pirina, ayiei, pamuk iiti

vb) yakt olarak kullanld yakma sl gc 500
kW den byk 50 MW tan kk olan tesisler.
Paragraf 1.2. de belirtilen yaktlar dndaki kat ve
sv yanc maddelerle alan, toplam yakma sl
gc 500 KWdan byk 5 MWtan kk olan
yakma tesisleri.

1.5. Yakma sl gc 5 MW ve zerinde olan Yakma sl gc 1 MWtan byk 5 MWtan

jeneratr ve i makinalar tahrikinde kullanlan kk olan jeneratr ve i makinalar tahrikinde
gaz trbinleri. Kapal evrim gaz trbinleri, kullanlan gaz trbinleri. Kapal evrim gaz

313

sondaj tesisleri ve acil durumlarda kullanlan trbinleri, sondaj tesisleri ve acil durumlarda
Jeneratrler hari.
kullanlan Jeneratrler hari.
1.6. 30 ton/saat ve zerinde kapasiteli kmr Kapasitesi 1 ton/saatden byk 30 ton/saatden
tme ve kurutma tesisleri.
kk olan kmr tme ve kurutma tesisleri.
1. 7. Linyit ve ta kmr briketleme tesisleri.
1. 8. 500 ton/gn ve zerindeki kapasitedeki 500 ton/gn altndaki kapasitedekiler ta kmr,
ta kmr, linyit, odun, turba, koyu katran ve linyit, odun, turba, koyu katran ve benzeri
benzeri maddeleri kullanan kuru damtma maddeleri kullanan kuru damtma tesisleri
tesisleri (Koklatrma, gazlatrma, uucu (Koklatrma, gazlatrma, uucu maddeleri alma,
maddeleri alma, vs.) Odun kmr retimi hari. vs.) Odun kmr retimi hari.
1. 9. Katran, katran rnleri, katran suyu veya
gaz damtma ve ilenmesiyle ilgili tesisler.
1. 10. Kat yaktlardan jeneratr ve su gaz
retim tesisleri.
1. 11. Paralama yoluyla hidrokarbonlardan gaz
yakt elde edilen tesisler.
1. 12. Kmr gazlatrma ve svlatrma
tesisleri.
1. 13. ist ve benzeri dier ta ve kumlardan
sv yakt elde etmede kullanlan tesisler ile bu
yaktn damtlmas ve ilenmesi iin kurulan
tesisler.
2. Ta, Toprak, Cam, Seramik ve Yap Malzemeleri

2.1.

2.2.

2.3. imento ve imento klinkeri retme tesisleri.

2.4. Boksit, dolomit, al, kire, kireta, kiselgur, magnezit,
kuvars veya amot retme ocaklar ve piirme tesisleri
2.5.

2.6. Asbest retme, ileme ve biimlendirme tesisleri.

2.7. Perlit, ist ve kil patlatma tesisleri.

2.8. 20 ton/gn geen eritme kapasitesine sahip, cam retim
tesisleri. Haberleme ve medikal alanda kullanlan rnleri
hazr cam ubuk, bilye ve ktkten reten tesisler, hazr cam
ubuk, bilye ve ktkten elyaf ekme yoluyla camelyaf reten
tesisler ve cam krklarndan cam reten tesisler haritir.

2.9.

Dinamit ve alev pskrtc kullanan

ta ocaklar.
Doal ve yapay talar ile cruf ve
molozlarn krlmas, tlmesi,
elenmesi iin kurulan tesisler. Kum
ve akl eleme tesisleri haritir.
Al, kiselgur, magnezit, mineral
boya, midye kabuu, talk, kil, tras,
kromit ve imento klinkeri tme
tesisleri
Asbest rnlerinin makinalarda
mekanik
biimlendirilmesi
ve
ilenmesi
20
ton/gnn altnda
eritme
kapasitesine sahip, cam retim
tesisleri. Haberleme ve medikal
alanda kullanlan rnleri hazr cam
ubuk, bilye ve ktkten reten
tesisler, hazr cam ubuk, bilye ve
ktkten elyaf ekme yoluyla
camelyaf reten tesisler ve cam
krklarndan cam reten tesisler
haritir.
Cam ve cam rnlerini asitlerle
parlatan veya matlatran tesisler.

314

2.10. Gnlk retimi 75 tonun zerinde bir kapasiteyle alan

ve/veya frn kapasitesi 4m3n zerinde ve her frn iin
belirlenen younluk 300 kg/m3n zerinde olmak zere
piirme (frnlama) yoluyla, zellikle at kiremitleri, tula, ate
tulas, yass kiremit, toprak veya seramik ve porselen rnlerin
imalatnn yapld tesisler.

2.11.

2.12.

2.13. retim kapasitesi 5 ton/saat ve zerinde olan, imento

veya dier balayc maddeler kullanarak, sktrma darbe,
sarsma ve titreim yoluyla ekillendirilmi malzeme reten
tesisler.

2.14.Yol malzemesi hazrlayan tesislerle, katran eritme ve

pskrtme tesisleri dahil, kurulduklar yerde bir yldan fazla
kalacak olan mineral malzemeli bitm veya katran karmlarn
eriten ve reten tesisler.

2.15. Mineral Maddelerin Ergitildii tesisler.

3. elik, Demir ve Dier Metallerin retilmesi ve lenmesi
3.1. Cevherleri kavuran (oksit haline getirmek iin hava altnda
stlma), eriten ve sinterleyen (ince taneli maddelerin stma
yoluyla bir araya balanmas), tesisler.

Gnlk retimi 75 tonun altnda bir

kapasiteyle alan ve/veya frn
kapasitesi 4m3n altnda ve her frn
iin belirlenen younluk 300
kg/m3n altnda olmak zere
piirme (frnlama) yoluyla, zellikle
at kiremitleri, tula, ate tulas,
yass kiremit, toprak veya porselen
rnlerin
imalatnn
yapld
tesisler.
Gazl beton bloklar ve buhar basnc
altnda kum-kire briketi veya
elyafl imento levhalarn retildii
tesisler.
retim kapasitesi 10 m3/h ve
zerinde olan, imento kullanarak
beton, har veya yol malzemesi
reten tesisler; malzemelerin sadece
kuru olduklar zaman kartrldklar
yerler dahil.
retim kapasitesi 1 ton/saatden
byk, 5 ton/saatden kk olan,
imento veya dier balayc
maddeler kullanlarak, sktrma,
darbe, sarsma ve titreim yoluyla
ekillendirilmi malzeme reten
tesisler.
Yol malzemesi hazrlayan tesislerle,
katran eritme ve pskrtme tesisleri
dahil, kurulduklar yerde bir yldan
az kalacak olan mineral malzemeli
bitm veya katran karmlarn
eriten ve reten tesisler.
-

3.2. Saat kapasitesi 20 ton ve zerindeki ham demir veya demir Saatlik kapasitesi 2 tondan byk
d ham metalleri reten tesisler.
20 tondan kk ham demir veya
demir d ham metalleri reten
tesisler.
3.3. elik retim tesisleri ile, dkm demiri veya ham elik Ergitme kapasiteleri 2.5 ton/saate
ergitme tesisleri. (Ergitme kapasiteleri 2,5 ton/saat e kadar olan kadar olan dkm demiri ve elik
ergitme tesisleri ile 5 ton ve zeri
dkm demiri ve elik ergitme tesisleri haritir).
arj kapasitesi olan vakum ergitme
tesisleri.
3.4. arj 2000 kg ve zerinde olan inko ve inko alamlar
iin ergitme tesisleri veya dier demir d metal ergitme
tesisleri ile 500 kgn zerinde arj olan rafine tesisleri.
Aadakiler haritir:

arj 50 kgdan byk 2000 kgdan

kk inko ve inko alamlar iin
ergitme tesisleri veya dier demir
d metal ergitme tesisleri ile 50

315

Vakumlu ergitme tesisleri.

Kalay ve bizmut veya rafine inko, alminyum

ve bakrdan oluan dk ergime scaklkl dkm alamlar
iin ergitme tesisleri.

Basnl dkm veya kokilli

dkm
makinalarnn bir paras olan ergitme tesisleri.

Asil metaller veya sadece asil metallerden veya

asil metallar ve bakrdan oluan alamlar iin ergitme tesisleri.

Karml lehim banyolar.

kgdan byk ve 500 kgdan kk

arj olan rafine tesisleri.
Aadakiler haritir:

Vakumlu
ergitme
tesisleri.

Kalay ve bizmut
veya rafine inko, alminyum ve
bakr oluan dk ergime scaklkl
dkm alamlar iin ergitme
tesisleri.

Basnl dkm veya

kokilli dkm makinalarnn bir
paras olan ergitme tesisleri.

Asil metaller veya

sadece asil metallerden veya asil
metaller ve bakrdan olan alamlar
iir ergitme tesisleri.

Karml
lehim
banyolar.

3.5. zellikle ignotlarn, ktklerin, ubuklarn, saclarn ve

benzeri olmak zere, alevle kabuk soymann gerekletirildii
elik yzeyleri ileme tesisleri.

3.6. Metal haddeleme tesisleri.

3.6.1. Scak Haddeleme Tesisleri
a) Kapasitesi 50 ton/gnden
Kapasitesi 50 ton/gn ve daha byk olan demir ve eliin
kk 3
haddelendii tesisler.
ton/gnden byk olan demir
ve eliin
haddelendii tesisler.
b) Kapasitesi 15 ton/gn ve daha byk demir d metallerin kkb)2 Kapasitesi 15 ton/gnden
haddelendii tesisler.
ton/gnden byk demir d
metallerin
haddelendii tesisler.
3.6.2. Souk Haddeleme Tesisleri

a)

a)

Kapasitesi 70 ton/gnden byk olan demir ve eliin a) Kapasitesi

70
ton/gnden
haddelendii tesisler.
kk 5 ton/gnden byk olan
demir ve eliin haddelendii
tesisler.

b)

Kapasitesi 30 ton/gnden byk olan demir d metallerin b) Kapasitesi

30
ton/gnden
haddelendii tesisler.
kk 2 ton/gnden byk olan
demir d metallerin haddelendii
tesisler.
3.7. Demir, temper ve elik dkmhaneler. (Aylk kapasitesi Para dkm kapasitesi 80 ton/ayn
800 tonun altnda dkm paras olan kalp ve maalarn souk altnda olan kalp ve maalarn
souk metotla retildii pik, temper
metodla retildii tesisler haritir).
ve elik dken dkmhaneler.
3.8. retim kapasitesi 10 ton/gn ve zerinde olan demir d retim kapasitesi 500 kg/gn den
byk 10 ton/gn den kk olan
metallerin dkld dkmhaneler.
demir d metallerin dkld
Aadakiler haritir:
dkmhaneler ile toplam tutma

316

kuvveti 2 mega-Newton ve zerinde

olan bir veya daha fazla basnl
Metallerin hareketli potalarda ergitildii dkmhaneler.
dkme
makinalarndan
oluan
Madde 3.4de belirtilen dk ergime scaklkl dkm tesisler.
Aadakiler haritir:
alamlarndan ekme takmlarnn retildii dkmhaneler.
Sanatla ilgili paralarn
dkld dkmhaneler.
Sanatla ilgili paralarn dkld dkmhaneler.

Metallerin hareketli potalarda

ergitildii dkmhaneler.

3.9.

Kaplama kapasitesi 1 ton/saat ve zerinde olan ergitme

banyolu veya alev pskrtme ile metal yzeylerinin kurun,
kalay veya inko gibi koruyucu tabakalar ile kapland
tesisler. (Sendzimir metodu ile alan srekli inko kaplama
tesisleri haritir).

3.10.

3.11.

3.12.

Madde 3.4de belirtilen dk

ergime
scaklkl
dkm
alamlarndan ekme takmlarnn
retildii dkmhaneler.
Kaplama kapasitesi 1 ton/saat ve
altnda olan ergitme banyolu veya
alev
pskrtme
ile
metal
yzeylerinin kurun, kalay veya
inko gibi koruyucu tabakalar ile
kapland
tesisler.
(Sendzimir
metodu ile alan srekli inko
kaplama tesisleri haritir).
Hidroflorik asit, slfrik asit veya
nitrik
asit
kullanarak
metal
yzeylerin
muameleye
tabi
tutulduu
tesisler.
(Kromlama
tesisleri haritir).
Her tokman 50 kJ n zerinde
enerji ile alt ve kullanlan
kalorifik enerjinin 2 MW tan fazla
olduu tokmakl
(ahmerdanl)
oluan tesisler
Kapasitesi 3 ton/gn den byk
bulon, ivi, perin, somun, makine,
bilye, ine ve benzeri standart metal
paralarn otomatlarda basnla
biimlendirildii tesisleri.
-

3.13. Her seferinde 10 kg ve zerinde patlayc madde

kullanlarak detonasyon biimlendirme ve metal kaplama
ilemlerinin yapld tesisler.
3.14. Anma gc 500 kW ve zerinde deirmenlerle hurda 100 kWdan byk ve 500 kWdan
kk anma gl deirmenlerle
paralayan tesisler.
hurda paralayan tesisler.
3.15.
Aadaki makinalarn retildii,
tamirinin yapld tesisler.

Kazanlar

Hacmi 5m3 ve zerinde olan

metal satan yaplm konteynerler.

Taban alan 7 m2 ve zerinde

olan konteynerler.

3.16. Scak biimlendirme metoduyla retilen elik dikisiz

boru ve kaynakl boru reten tesisler.
3.17.
-

Souk

biimlendirme

metoduyla

317

retilen elik dikisiz ve kaynakl

boru reten tesisler.
3.18.
20 m ve daha uzun boylarda metal
gemi iskeleti ve gemi blmleri imal
edilen tesisler
Pskrtmeli maddelerle elik yap
3.19.
konstrksiyonlar,
elik
konstrksiyonlar ve sac paralar
yzeylerinin
muamele
edildii
tesisler. (Kapal devre alan
pskrtme maddesinin devrede
kald tesisler haritir).
3.20. Gnde 1500 ve zerinde kurunlu akmlatr ile Gnde 1500den az kurunlu
akmlatr
ile
endstriyel
endstriyel akmlatr hcreleri reten tesisler.
akmlatr hcreleri reten tesisler.
Tokmaklama metodu ile metal toz
3.21.
reten tesisler.
3.21de sz edilen metot dnda alminyum, demir veya 3.21de sz edilen metot dnda
magnezyum tozu veya pastas, veya kurun veya nikel ihtiva metal tozu ve pastalar reten
eden toz veya pasta reten tesisler.
tesisler.
4.

Kimyasal rnler, Tbbi lalar, Mineral Yaplarn Rafinesi ve lenmesi

4.1. Kimyasal dnm yoluyla, zellikle aadaki maddelerin

endstriyel retiminin yapld tesisler.
a) Asitler, bazlar ve tuzlar gibi inorganik kimyasal maddelerin
retildii tesisler.
b) Islak metot veya elektrik enerjisi kullanlarak metaller ve
metal d maddelerin retildii tesisler.
c) Korindon veya kalsiyum karpit retim tesisleri.
d) Halojenlerin veya halojen rnleri ile kkrt veya kkrt
rnlerinin retildii tesisler.
e) Fosforlu, potasyumlu veya azotlu gbrelerin retildii
tesisler.
f) Basn altnda zlen asetilenin retildii tesisler.
g) Organik kimyasal maddeler veya alkoller, aldehitler,
ketonlar, asitler, esterler, asetatlar ve eterler gibi zc
maddelerin retildii veya hammadde olarak 10 ton/gn ve
daha fazla kullanld tesisler.

Organik kimyasal maddeler veya

alkoller, aldehitler, ketonlar, asitler,
esterler, asetatlar ve eterler gibi
zclerin hammadde olarak 10
ton/gn den az
1 ton/gnden
kullanld tesisler.

h) Plastik maddeler ve kimyasal elyaf reten tesisler.

) Selloz nitrat retim tesisleri.
j) Sentetik reine reten tesisler.
k) Hidrokarbon reten tesisler.
l) Sentetik kauuk reten tesisler.
m) Kauuk, kkrt ve karbon kullanlarak vulkanize lastik
reten tesisler .
n) Katran boyalar ve katran boyas ara rnlerinin retildii
tesisler.
o) Deterjan reten tesisler. (Kapasitesi 10 ton/gn olanlar.) Deterjan reten tesisler. (10 ton/gn

318

p)

>Kapasitesi 1ton olanlar)

Sabun reten tesisler. (Kapasitesi
1 ton/gn olanlar.)

r)
s)
t)
u)

Amonyak retim tesisleri.

Klor retim tesisleri.
Florid retim tesisleri.
Kkrt retim tesisleri.
(Nkleer yakt retme veya paralama veya kullanlm nkleer
yaktlarn ilenmesi ile ilgili tesisler haritir.)
4.2 Bitki koruma veya haere ile mcadele ilalar ile bunlarda Bitki koruma veya haere ile
mcadele
ilalar ile bunlarda
kullanlan etkin maddelerin retildii tesisler.
kullanlan
etkin
maddelerin
tld,
mekanik
olarak
kartrld,
paketlendii,
boaltlarak yeniden paketlendii
tesisler.
Tbbi ilalar ve ila ara maddelerinin
4.3.
retildii tesisler:

a)

Bitkiler, bitki paralar ve

bitkisel maddelerin zmlendii,
destile edildii veya benzeri biimde
muamele
edildii
tesisler.
(Istlmayan etanol ektraksiyon
tesisleri haritir).

b)

Hayvansal maddeler, canl ve

cansz hayvan organlarnn ve
sindirim rnlerinin ilave edildii
ila ve ara madde retilen tesisler.

c)

Mikro
organizmalar
ile
bunlardan oluan maddeler veya
sindirim rnlerinin katld ila ve
ara madde retim tesisleri.
4.4. Petrol ve petrol rnlerinin destilasyonu ve rafinerisi.
4.5. Petrol rnlerinin dier muameleleri ile mineral ya,
yalama svlar, yalama yalar ve metal ileme yalar gibi
yalama maddelerinin retildii tesisler.
4.6. 2000 ton/yl ve zeri olan kimyasal maddelerin geri 2000 ton/yldan kk olan kimyasal
maddelerin
geri
kazanmnn
kazanmnn yapld tesisler.
yapld tesisler.
4.7. Kurum reten tesisler.
4.8. Karbon (Sert yanma kmr) reten tesisler veya yakma
yolu ile elektrotlar, elektrik kullanclar veya aygt paralar
v.b. iin elektro grafit reten tesisler.
4.9. Organik zc maddelerin damtm yoluyla yeniden Organik zc maddelerin damtm
ilendii tesisler. (Damtm kapasitesi 1 ton/saat ve zerinde yoluyla yeniden ilendii tesisler.
olan tesisler).
Damtm kapasitesi 0.5 ton/saat
stnde ve 1 ton/saatnin altnda
olan tesisler.
4.10.Kapasitesi 1 ton/gn ve zerindeki doal reine ergitme Kapasitesi 1 ton/gn ve zerindeki
tesisleri.
sentetik
reinelerin
ergitildii
tesisler.
4.11.
retim kapasitesi 1 ton/gn ve

319

zerinde olan vernik, cila ve baskda

kullanlan boya retilen tesisler.
5. Organik Maddelerle Yzeylerin Muamelesi, Profil Biimindeki Plastik Malzemelerin retimi,
Plastik Maddeler ve Reinelerin Dier lenme Biimleri.
5.1. Maddelerin, profil ve tabaka biimindeki malzemelerin Maddelerin,
profil ve tabaka
cilaland ve kurutulduu tesisler.
biimindeki
malzemelerin
Cilalarn organik zc madde ihtiva ettii ve kullanm cilaland ve kurutulduu tesisler.
kapasitesinin 250 kg/saat ve zerinde olan tesisler.
Cilalarn organik zc madde
ierdii ve kullanm kapasitesinin 25
kg/saatden
byk
ve
250
kg/saatden kk olduu tesisler.
5.2. Profil ve tabaka biimindeki malzemelerin dner bask Profil ve tabaka biimindeki
malzemelerin
dner
bask
makinalar ile basld ve akurutulduu tesisler.
makinalar
ile
basld
ve
kurutulduu tesisler.
Boya ve Cila maddeleri:

Boya ve Cila maddeleri:

a) Organik zc olarak yalnz etanol ihtiva eden ve bundan a) Organik zc olarak yalnz
500 kg/saat ve zerinde kullanlan veya

etanol ihtiva eden ve bundan 500

kg/saat ve zerinde kullanlan veya

b) Dier organik zcler ieren ve bunlardan 250 kg/saat ve

b)

Dier organik zcler ieren

ve bunlardan 25 kg/saatden fazla ve
250 kg/saatden az kullanlan
tesisler.
5.3. Cam elyaf mineral elyaflar veya profil ve tabaka Profil ve tabaka biimindeki
biimindeki malzemelerin kimyasal tabaka ile kapland malzemelerin plastik maddeler ve
emprenye edildii, doyurulduu ve kurutulduu tesisler.
lastik ile kaplanmas, emprenye
edilmesi ve kurutulmas iin
kullanlan tesisler.
Organik zc kullanm kapasitesi
25 kg/saatden ok 250 kg/saatden
az olan tesisler.
Kimyasal maddeler
a) Sentetik reineler veya
b) Plastik maddeler ve lastik; organik zc madde
kullanm 250 kg/saat ve zeri.
5.4. Madde ve ara gerelerin katran, katran ya veya scak
bitmle kaplandnda doyurulduu tesislerde kablolarn scak
bitmle doyurulduu ve kapland tesisler haritir.
Tellerin fenol veya kresol reinesi
5.5.
veya dier organik madde
kullanlarak izole edildii tesisler.
Bant
biimindeki
malzemeleri
5.6.
plastik
maddelerle
kaplayan;
tesislerle
plastik
maddeler,
yumuatclar okside ve bezirya ve
dier maddelerden meydana gelen
karmlar kurutan tesisler.
retim kapasitesi 500 kg/saat ve
5.7.
zerinde olan stiren katkl veya
aminli epoksi reineli sv ve
doymam poliester reinelerinin
zerinde kullanlan tesisler.

320

ilendii tesisler.
Isl ilem yoluyla furan, re fenol
resorsin maddeleri veya ksilen
reinesi gibi aminoplast veya fenol
folmaldehit plastlarn kullanm ile
madde retilen tesisler. (Ana girdi
maddeleri 10 kg/saat ve zerinde
olan tesisler dahildir).
Asbest kullanlmamas koulu ile
5.9.
fenol veya dier plastik reineli
balayc maddelerin kullanlmas
suretiyle balata retilen tesisler.
Organik balayc maddeler veya
5.10.
zcler
kullanlarak
yapay
zmpara plakalar, paralar, zmpara
katlar veya dokularnn retildii
tesisler.
Poliretan biimlendirme maddeleri
5.11.
veya poliretan kp ile maddeler
ierisinde
boluk
oluturma
almalar yapan tesisler. Ana girdi
maddelerinin 200 kg/saat ve
zerindeki tesisler dahil olup,
termoplastik poliretan kullanan
tesisler haritir.
5.12. Ayda 200 adet ve daha fazla motorlu aracn boyand ve Ayda 30 adet ve daha fazla motorlu
aracn boyand ve verniklendii
verniklendii tesisler.
tesisler.
5.13. Ayda 500 adet ve zerinde beyaz eya boyamasnn Ayda 500 adetten az beyaz eya
boyamasnn yapld tesisler.
yapld tesisler.

5.8.

5.14. Ahap ve metal yzeylerin 250 kg/saat ve zerinde Ahap ve metal yzeylerin organik
organik zc kullanlarak boyand tesisler.

zc kullanlarak 25 kg/saatden
ok 250 kg/saatden az kullanlan
tesisler.

6.
Odun ve Selloz
6.1. Odun, sap, saman ve dier benzeri elyaf maddelerinden
selloz retilen tesisler.
6.2. 200 ton/gn ve zeri kapasiteli her eit karton, kat veya 200 ton/gnden az kapasiteli her
mukavva retimi.
eit karton, kat veya mukavva
retimi.
6.3. Hammadde olarak odun ve yan rnleri kullanlarak sunta Hammadde olarak odun ve yan
retilen tesisler (kapasitesi 1000 m3/ay ve daha yksek tesisler). rnleri kullanlarak sunta retilen
tesisler. (kapasitesi 1000 m3/aydan
dk 30 m3/aydan yksek tesisler).
7.
Besin Maddeleri, kiler, Yemler ve Tarmsal rnler.
7.1.
Byk ba, kkba hayvanlarn ve
Kmes Hayvanlarnn yetitirildii
kapasiteleri
aada
belirtilen,
Ahrlar (Hayvan Barnaklar) ve
Tavuk iftlikleri (Kmesler)

a)
b)

20.000 adet tavuk kapasiteli

40.000 adet pili ve kesimlik

tavuk kapasiteli

321

c)

500 byk ba hayvan ve 1000

kk ba hayvan kapasiteli ve
zerindeki tesisler.
7.2. Kesim Tesisleri

7.3.

7.4.

a)
Kanatl
Kesimhane
ve
Kombinalarnda 5000 adet/gnn
zerinde kesim yaplan tesisler.
b) 11 Eyll 2000 tarih ve 24167
sayl Resmi Gazetede yaymlanarak
yrrle giren Krmz Et ve Et
rnleri
retim
Tesislerinin
Kurulu,
Al,
alma
ve
Denetleme Usul ve Esaslarna Dair
Ynetmelikte belirtilen 1. ,2. Snf
Krmz
Et
Mezbahalarnda
bykba ve kkba hayvanlarn
kesiminin yapld tesisler.
Hayvansal
yalarn
ergitildii
tesisler. zel kesim tesislerinde
kazanlarak ilenilen, haftalk ileme
kapasitesi 200 kgn zerinde olan
tesisler.
Besinlerin (patates, sebze, et, balk
ve benzeri) ilendii tesisler.
Aadakiler haritir:

Lokantalar, kantinler, hastaneler

ve benzeri kurulular.

7.5.

7.6.

Haftada 8000 kgdan az et

ileyen kasaplar.
Barsak ve ikembe temizleme
tesisleri. 7.2., 7.4. ve 7.5.de verilen
snrlarn altndaki kapasitedeki
tesisler haritir.
Et ve balk ttsleme tesisleri.
Aadakiler haritir:

Lokantalar veya

Haftalk ttsleme kapasitesi

1.000 kgn altndaki tesisler.
Barsak ve ikembe
temizleme
tesisleri. 7.2., 7.4 ve
7.5de verilen
snrlarn

altndaki

kapasitedeki

7.7.
-

7.8.

tesisler haritir.
Kemik, kl, yn, boynuz, trnak ve
kan gibi kesim artklarndan yem,
gbre ve teknik yalarn retildii
tesisler. (Rendering Tesisleri vb.)
Hayvan kesim artklarndan jelatin

322

ve tutkal retim tesisleri.

Ynn dnda, ilenmi hayvan
derisi ve kl depolama ve ileme
tesisleri. 7.2 de belirtilmeyen ve
iletmenin kendi ihtiyac iin
kazand hayvansal kllar hari.
lenmemi kemiklerin depoland
7.10.
tesisler. Aadakiler haritir.

Haftalk retim kapasitesi

4000 kgn altnda olan kasaplar.

7.2de
sz
konusu
edilmeyen tesisler
7.11. Hayvan cesetlerini ortadan kaldrma tesisleriyle, hayvan
organlar veya hayvansal rnlerin topland, ortadan
kaldrld tesislere gnderilmek zere depoland tesisler.
Tabaklanmam hayvan derilerinin
7.12.
kurutulduu, tuzland depoland
tesisler. 7.2, 7.4 ve 7.5te verilen
snrlarn altndaki kapasiteli tesisler
haritir.
lenmi rn kapasitesi 12 tondan
7.13.
fazla olan ham deri ve deri ileme
tesisleri.
Hayvan dks kurutma tesisleri.
7.14.
Balk unu ve balk ya retim
7.15.
tesisleri.
Balk unu retim tesisleri ile kapal
7.16.
kaplarda balk unu depolama
tesisleri.
7.17. Gnlk retim kapasitesi 500 ton ve zerinde olan tahl Gnlk retim kapasitesi 100 tondan
fazla ve 500 tondan az olan tahl ve
ve yem tme tesisleri.
yem tme tesisleri.
7.18. eker fabrikalar.
7.19.
Maya retim tesisleri.
7.20.

Fermantasyon ile alkoll iki reten

tesisler veya malt tesisleri.

7.9.

7.21.

7.22.

7.23.

7.24.
7.25 Bitkisel ya fabrikalar.
a) Solvent kullanarak ekstrakte yapan ham ya ve/veya rafine
ya retim tesisleri; rafine ya retimi yapan tesisler veya ham
ya ve rafine ya retimi yapan tesisler. (Eleme ve tozdan

Hayvansal ve bitkisel maddelerden

asitler kullanarak baharat reten
tesisler.
Kapasite raporuna gre; Kurulu
Kavurma kapasitesi 1 ton/gn ve
zerinde olan kahve kavurma
tesisleri.
Kapasite raporuna gre; Kurulu
Kavurma kapasitesi 10 ton/gn ve
zerinde olan Kahve yerine geen
(tahl, kakao, fstk vb. ) rnlerin
kavrulduu tesisler.
St tozu retim tesisleri.
-

323

arndrma, krma, ezme, stma, pres veya santifj vb. ilemlerin

tmn veya birkan yaparak ham ya reten bitkisel ya
retim tesisleri haritir)
b) Bitkisel ham maddeden kat ya retimi yapan tesisler.
7.26.
7.27.
7.28.
7.29

7.30.

ikolata fabrikalar.
Niasta
retimi ve niasta
trevlerinin retildii tesisler.
Alkoll ki reten yerler.
10.000 lton/gn ve zeri kapasiteli
st veya st rnleri ileme tesisleri
Meyan kk erbeti otu vb.
bitkilerin ilendii tesisler.
ay fabrikalar.
Sigara fabrikalar.
Hayvan yemi kurutma tesisleri.

7.31.
7.32.
7.33.
8.Atk ve artk maddelerin deerlendirildii tesisler
8.1Yanc kat ve sv maddelerin yetersiz oksijen etkisi altnda
sl paralanmaya tabi tutulduu tesisler. (piroliz tesisleri)
8.2.Yanma yoluyla kat maddelerden belli
maddelerin Kle dntren yakma ocaklardan
kazanlmas ile ilgili tesisler.
asil metallerin geri kazanld
tesisler. k maddelerinin 200
kg/gnden daha az olduu tesisler
dahildir.
8.3. a) Atk geri kazanm ve nihai bertaraf tesisleri. (Atk a) Atk geri kazanm ve nihai
bitkisel ya fabrikalarndan 1 ton ve zerinde hekzan ekstresi bertaraf tesisleri. (Atk bitkisel ya
kullanan, buhar kazan bulunan ve rafinarizasyon ilemi yapan fabrikalarndan 1 tondan az hekzan
tesisler ve solvent sintine suyu ve madeni ya geri kazanm ekstresi kullanan, buhar kazan
tesisleri iin kapasitesi 2000 ton ve zerinde olan tesisler)
bulunan ve rafinarizasyon ilemi
yapan tesisler ve solvent sintine
suyu ve madeni ya geri kazanm
tesisleri iin kapasitesi 2000 ton-500
ton arasnda olan tesisler) .

b)

Atk yakan tesisler. (Yakl sl gcnn % 40ndan b)

Atk
yakan
tesisler.
fazlasn atk yakarak elde eden tesisler.
(Yakl sl gcnn
%
40ndan fazlasn atk yakarak elde
eden tesisler.
9. Maddelerin Depolanmas, Doldurma ve Boaltlmas
3
9.1. a) Yanc, parlayc ve patlayc gazlar iin 150 m ve a)Yanc, parlayc ve patlayc ve
zerindeki tank kapasitede depolama tesisleri.
gazlar iin 20 m3 ten byk 150 m3
ten kk tank kapasiteli depolama
tesisleri.
b) Ham petrol ve ilenmi iin 20 m3
ten byk 150 m3 ten kk
kapasitede depolama tesisleri.
9.2.a)Ham petrol ve petrol rnlerinin (Fuel oil motorin nafta a)Ham petrol ve petrol rnlerinin
benzin Vb.) veya mineral yalar, sv mineral ya rnlerinin (Fuel oil motorin nafta benzin Vb.)
depoland 20.000 ton ve zeri depolama kapasitesi olan veya mineral yalar, sv mineral
tesisler
ya rnlerinin depoland 5.000
b) Dier maddelerden kazanlan metanoln depoland 20.000 tonun zerinde ve 20.000 tonun
ton ve zerinde depolama tank kapasitesi olan tesisler
altnda depolama tank kapasitesi
olan tesisler.
b) Dier maddelerden kazanlan
metanoln depoland 5.000 tonun

324

9.3. Akrilnitril depoland ve depolama kapasitesinin 5.000 ton

ve zerinde olduu tesisler.

9.4. Klorun depoland ve depolama kapasitesinin 200 ton ve

zerinde olduu tesisler.

9.5. Kkrtdioksitin depoland ve depolama kapasitesinin

500 ton ve zerinde olduu tesisler.

9.6. Sv oksijenin depoland ve depolama kapasitesinin

2.000 ton ve zerinde olduu tesisler.

9.7. Amonyumnitratn depoland ve depolama kapasitesinin

5.000 ton ve zerinde olduu tesisler.

9.8. Sodyumkloratn depoland ve depolama kapasitesinin

250 ton ve zerinde olan tesisler.

9.9.

9.10.

zerinde ve 20.000 tonun altnda

depolama tank kapasitesi olan
tesisler.
Akrilnitril depoland ve depolama
kapasitesinin 350 tonun stnde ve
5.000 tonun altnda olduu tesisler.
Klorun depoland ve depolama
kapasitesinin 10 tonun zerinde ve
200 tonun altnda olduu tesisler.
Kkrtdioksitin depoland ve
depolama kapasitesinin 20 tonun
zerinde ve 500 tonun altnda
olduu tesisler.
Sv oksijenin depoland ve
depolama kapasitesinin 200 tonun
zerinde ve 2.000 tonun altnda
olduu tesisler.
Amonyumnitratn depoland ve
depolama kapasitesinin 500 tonun
zerinde ve 5.000 tonun altnda
olduu tesisler.
Sodyumkloratn depoland ve
depolama kapasitesinin 25 tonun
zerinde ve 250 tonun altnda
olduu tesisler.
5 ton veya zerindeki bitki koruma
maddeleri
ve haereye kar
korunma maddelerinin depoland
tesisler.
Kuru
durumda
iken
tozuma
yapabilen
yma
maddelerin,
damperli aralar ve devirmeli
depolar, kepeler ve teknik ara ve
gerelerle doldurulup boaltld
ak veya tam kapal olmayan
depolama tesisleri. 200 ton/gn ve
zerinde madde aktarlan tesisler
dahil olup, hafriyat almalar
haritir.

10. Dierleri
10.1. Patlama tehlikesi olan maddelerin retildii, geri
kazanld veya bertaraf edildii tesisler. Mhimmat veya
dier patlayclar ykleme, boaltma veya paralama tesisleri
dahil olup, kibrit retimi dahil deildir.

10.2. Selloit retim tesisleri.

10.3. Azot

ierii %12.6ya kadar olan Nitroselloz

kullanlarak vernik ve bask boyas iin katk maddesi reten
tesisler.

10.4. Doal asfaltn ergitildii veya damtld tesisler.

325

10.5. Zift buharlatrma tesisleri.

10.6.
-

Slfat terebentin ya veya Tallyann temizlenmesi ve ilenmesi

iin kullanlan tesisler.

10.7.

Kkrt ve kkrt bileiklerinin

kullanlmas suretiyle doal veya
sentetik kauuk vulkanize olduu
tesisler.
Aadaki tesisler haritir:

Saatte 50 kgdan az kauuk

ilenen tesisler veya

Yalnz
vulkanize
kullanlan tesisler.

10.8.

kauuk

Yaplar koruma, temizleme, ahap

koruma
veya
yaptrma
maddelerinin
retildii
retim
kapasitesi 1 ton/gnden daha fazla
olan tesisler. Sadece suyun zm
maddesi olarak kulland ve 4.1.de
verilen tesisler haritir.

10.9.

Halojenli aromatik hidrokarbonlar

kullanlarak
ahap
koruma
maddeleri reten tesisler,4.1.de
verilen tesisler haritir.

10.10.

Terbiye ilemlerinden kasar(hal,

skme, aartma, merserizasyon,
kostikleme
vb.)ve
boyama
birimlerini birlikte ieren iplik,
kuma veya hal fabrikalar.

10.11.

Alkalik maddeler, klor ve klor

bileikleri kullanld iplik veya
kuma aartma tesisleri.

10.12.

10.13.

10.14.

3.000 KW ve zerindeki anma gl

motorlar ve gaz trbinleri iin test
merkezleri veya bu glerde motor
ve gaz trbinlerinin bulunduu test
standartlar.
retim kapasitesi 25 ton/saat ve
zerinde olan hava svlatrma
tesisleri.
Aa ileri; aa lifleri retimi ve
aa kaplama retimi ve tahrik gc
100 KW ve zerinde olan kereste
(hzar
fabrikalar)
fabrikalar.
Mobilya fabrikas ve aa parke vb.
yer
demelerinin
retiminin

326

yapld fabrikalar.

EK 4
EK DZENLEMELER
1) Aadaki durumlarda, emisyonlarn evreye olan zararl etkilerinin nlenebilmesi iin;
- Bir inceleme alannda hava kalitesi deerleri, snr deerleri amsa,
- Kanser yapc emisyonlar 39 uncu maddenin (j) bendine gre snrlandrlamyorsa,
- evreye olan zararl etkiler ek dzenlemeler getirilmeden nlenemiyorsa,
ek dzenlemeler getirilir.
2) Aadaki durumlar iin de hava kirliliine kar;
a) 39 uncu maddenin (b), (c), (d) ve (i) bentlerinde verilen emisyon snr deerlerinin iki
katna ulalmsa,
b) Madde 43de verilen snr deerlerin 1,5 katna ulalmsa veya atk gaz hacimsel debisi
100.000 m3/h e kadar olan tesislerde snr deerlerin iki katna ulalmas durumunda,
c) Madde 39 veya Madde 43de verilen islilik dereceleri alm ise,
d) Tesislerin gerek baca ykseklikleri Madde 42de ngrlen deerlerin %65 inin altnda
ise,
Madde16 ya gre getirilecek ek dzenlemelerle emisyonlarn azaltlmas, Madde 42 ye gre
atk gazlarn bacalardan yaylmas artlarnn iyiletirilmesi tedbirlerinden daha ncelikle
uygulanmas iin,
ek dzenlemeler getirilir.

EK-5
EMSYON ZN BAVURUSUNDA STENEN BLG VE BELGELER
1) Dileke.
2) Gazete lan. (evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii kapsam dnda
kalan, yeni kurulacak tesisler iin)
3) Emisyon zin Bavuru Formu.
4) 1/25000lik toporofik ve tesisin kurulu bulunduu alann toporofik koullar
dikkate alnarak hazrlanacak hava kalitesine katk deerini hesaplayan ve gsteren
dalm modelini ve model ktsnn , CD ortamnda sunulmas. (Madde 40 da
verilen ktlesel debi deerlerini aan ve Hava Kalitesi lm gereken A grubuna
tabi tesisler)
5) Tesisin ierisinde yer ald alann blgesine ait en son yaplan 1/25000lik
evre dzeni Plan ve notlar veya 1/5000lik Nazm mar Plan ve notlar veya
1/1000lik Uygulama mar Plan ve notlar, tesis alannn plan yoksa; tesis etki
alann tanmlayan uydu fotoraflar veya iletmeci tarafndan hazrlanacak kroki
haritalarn zerinde arazi kullanm durumlar (yerleim birimleri, tarm alan vb.)
belirlenecek. (A grubuna Tabi Tesisler)
6) Tesisin evresinde yeralan sanayi, yerleim yerleri ile ilgili detayl bilgiler
(nceleme alannn ap en az 2 km) olmaldr.

327

7) Ayrntl proses i akm emas.Akm emas zerinde emisyon kaynaklar

iaretlenecektir.
8) Makine yerleim plan. Plan zerinde emisyon kaynaklar gsterilecektir.
9) Meteorolojik veriler. Yllk ortalama scaklk, rzgar (hz ve yn), bulutluluk
vb. veriler. (min./max./Ort) ( *Yetkili Merci gerekirse Ek 3 Liste Adaki tesisler
iin, saatlik verileri de isteyebilir). (A grubuna Tabi Tesisler iin)
10) Emisyon lm Raporu.
11) Endstriyel Kaynakl Hava Kirliinin Kontrol Ynetmelii hkmlerini yerine
getireceine dair taahhtname Emisyon zin Dosyasnda yeralacaktr.
12) Ynetmelik eki olan Ynergede belirtilen dier bilgi ve belgeler Emisyon zin
Dosyasnda yeralacaktr.
13) Tesise ait emisyon izin dosyasnda yer alan tm bilgi, belge ve emisyon lm
raporu vb. elektronik ortamda (CD vb.) hazrlanarak Emisyon zin Dosyas ile
birlikte Bakanla sunulacaktr.
14) Emisyon ve Hava Kalitesi yapan kuruluun akreditasyon belgesi veya
Bakanlka lm yapmaya yetkili klndna ilikin belgeler.
15) Tesisin genel yerleimini ve lm yaplan nite ve noktalarn fotoraflar.
EK-6
EMSYON LM RAPORU FORMATI
1) Faaliyetin ak bir ekilde anlatm.
2) Emisyon parametreleri, kirletici emisyonlarn neden kaynaklandn, bunlarn
kaynaklara gre dalm.
3) Emisyon kaynaklarn azaltmak iin tesiste lmden nce yaplan iyiletirmeler
ile ilgili bilgiler,
4) Kullanlan lm yntemleri, standartlar ve cihazlar kalibrasyon belgesi.
5) Faaliyetin Ynetmelie gre durumu.(Ek 3 de nerede yer ald, tesisten
kaynaklanan emisyonlarn Ynetmelikteki durumlar).
6) lm sonular.
7) lm sonularnn deerlendirilmesi.
8) Onay sayfas. (hazrlayanlarn imzas)
9) Raporu hazrlayan zel veya kamu kurum ve kurulularnn akredite edilmi
belgesi veya bakanlktan alnm yeterlik belgesi.
10) Ekler;

Laboratuar Yeterlik Belgesi.

Bacalarn madde 42ye gre deerlendirilerek Abak zerinde gsterilmesi.

Makine yerleim plan.

Ayrntl i akm emas.

Toporafik harita.

Dier istenilen ekler.

328

Btn resmi evraklarn resmi onayl olmas resmi olmayan evraklarn iletmeci
tarafndan onaylanmas. onayl resmi evraklarn ayn zamanda iletmeci tarafndan
arka sayfasnn onaylanmas.

-------------------------------------------------------------------------Resmi Gazete Tarih:13.01.2005 Say: 25699

evre ve Orman Bakanlndan:

Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii
BRNC BLM
Ama, Kapsam, Dayanak ve Tanmlar
Ama
Madde 1 Bu Ynetmeliin amac; konut, toplu konut, kooperatif, site, okul,
niversite, hastane, resmi daireler, iyerleri, sosyal dinlenme tesisleri, sanayide ve
benzeri yerlerde snma amal kullanlan yakma tesislerinden kaynaklanan is, duman,
toz, gaz, buhar ve aerosol halinde d havaya atlan kirleticilerin hava kalitesi zerindeki
olumsuz etkilerini azaltmak ve denetlemektir.
Kapsam
Madde 2
Bu Ynetmelik; snmada kullanlacak yakma tesislerinin
zelliklerini ve iletilme esaslarn, yakma tesislerinde kullanlacak kat, sv ve gaz
yaktlarn kalite kriterlerini ve uyulmas gerekli emisyon snrlarn kapsar.
Bu Ynetmelik;
a) Kzltesi nmla stma yapan yakma tesisleri bata olmak zere mevcut
teknik gelimeler sonucunda atk gaz atma tertibat olmadan alan yakma tesislerini,
b) indekini scak atk gaza dorudan temas etmek suretiyle kurutmak,
yiyecekleri scak atk gaza dorudan temas etmek suretiyle piirmek ve benzer yollarla
hazrlamak zere dnlp tasarlanm yakma tesislerini,
c) Koullara gre, ilk altrmann ardndan geecek aydan daha uzun bir sre
ayn yerde altrlmas beklenmeyen yakma tesislerini,
d) 7/10/2004 tarihli ve 25606 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Endstriyel
Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii kapsamna giren ve snma amac ile
kullanlan ve sl gc >1000 kW olan yakma tesislerini,
e) Bu Ynetmeliin 16 ve 17 nci maddelerinde belirtilen yetki belgesine sahip
gerek ve tzel kiilerin grevleri, Trk Silahl Kuvvetlerine ait snma amal yakma
tesislerini,
kapsamaz.

329

Dayanak
Madde 3 - Bu Ynetmelik, 11/8/1983 tarihli ve 2872 sayl evre Kanunu ile
8/5/2003 tarihli ve 4856 sayl evre ve Orman Bakanlnn Tekilat ve Grevleri
Hakknda Kanunun 1, 2 ve 9 uncu maddelerine dayanlarak hazrlanmtr.
Tanmlar
Madde 4 - Bu Ynetmelikte geen;
Bakanlk: evre ve Orman Bakanln,
D Hava: alma mekanlar haricindeki troposferde bulunan d ortamlardaki
havay,
Emisyon:Yakma tesisinden d havaya atlan atk gaz iindeki kirleticinin
debisini (kg/saat, m3/saat),
Emisyon Deeri: Atk gaz konsantrasyonu (mg/Nm3) iindeki nem miktar
dldkten sonra (273 K, 1013 hPa) kuru bazda elde edilen kirletici konsantrasyonu
(mg/Nm3),
Konsantrasyon: Yakma tesisindeki d havaya atlan atk gaz iindeki, kuru bazda
ve normal artlardaki (273 K, 101,3 kPa) kirletici miktarn (mg/Nm3),
Tip Emisyon Belgesi: Bu Ynetmelikte belirlenen emisyon standartlarn
salayan yakma tesislerinin retiminden ve satndan nce yetkili merci tarafndan
dzenlenen belgeyi,
Yakma Tesisleri: Yaktlarn yaklmasyla s elde edilen soba, kombi, kat
kaloriferi, kazan ve brlr nitesi gibi tesislerini (Yaktn yand yer ile bu yere bal
paralar ve atk gaz tertibatlar yakma tesisine dahildir),
ift Yaktl Yakma Tesisleri: Kat, sv, gaz yaktlarndan herhangi ikisini
alternatifli olarak yakabilen yakma tesislerini,
Youmal Yakma Tesisi: Atk gaz iindeki su buharnn ssn konstrksiyona
bal olarak youturma yoluyla kullanabilen s retim cihazlarn,
Atk Gaz ile Is Kayb: Yaktn sl deeri asndan yakma havas ile atk gazn
s ierii arasndaki fark,
Ateleme Iss:Yakma tesisinde srekli yanma rejiminde yanan yaktn birim
zamandaki alt sl deerini,
Odun Koruyucu Madde: Odunun tutuma ssn korumak amacyla odunun
ilenmesi ve terbiye edilmesinde kullanlan maddeler, odunu tahrip eden bcek ve
mantarlar ile odunun rengini deitiren mantarlara kar biyosit (haere ldrc) etkiye
sahip olan maddeleri,
lm Noktas: lm yapmak amacyla yakma tesisi ile baca arasndaki
balanty salayan boru zerinde alan delii,
Atk Gaz Akm Merkezi: Atk gaz borusunun kesitinde, atk gazn en yksek
scakla ulat blgeyi,
Doal Halde Braklm Odun: Yalnzca mekanik ileme tabi tutulmu olup
kullanm srasnda nemsiz denebilecek derecede zararl maddelere maruz kalan odunu,
Isl G (IG): Srekli yanma rejiminde alan yakma tesisinden birim zamanda
alnan kullanlabilir en yksek s miktardr. Yakma tesisinin sl gc ayarlanabilir

330

zellie sahip olmas durumunda, sl g ayarnn sabitletirilmi deeri sl g olarak

kabul edilir. Isl gc ayarlanabilir olmasna ramen sl g ayar sabitletirilmemi ise
sl g ayarnn en yksek deerini,
ime ndeksi: Kmrn koklama zelliini ve btimli kmr olup olmadn
belirten birimi,
Verimlilik: Yakma tesisinden elde edilen kullanlabilir s miktarnn (stma ss)
yakma tesisine yklenen yaktn toplam s miktarna orann,
Benzen Trevleri: slilik derecesi tespit edilirken filtre kdnda tutulan ar
uucu ve organik maddeleri,
slilik Derecesi: Ringelmann Skalasnda atk gaz iindeki partikl emisyonunun
meydana getirdii sayy (islilik lt, optik refleksiyon yeteneidir. Refleksiyon
yeteneinin %20 orannda azalmas, islilik derecesinin bir birim artmas demektir),
Emisyon lm Yetkilisi: Yakma tesisinde gerekli bakm, onarm ve baca gaz
lmn yapan gerek ve tzel kiileri,
Baca Temizleyicisi: Yakma tesisinin bacasnda gerekli bakm, onarm ve
temizlii yapan gerek ve tzel kiileri,
Yetkili Merci: Tip Emisyon Belgesi ile ithal kmr kontrol belgesinin
verilmesinde Bakanl,
Belediye snrlar iindeki alanlarda, yakma tesislerini ve sata sunulan yaktlarn
denetiminde Bykehir belediyeleri ve ilgili belediyeleri,
Belediye snrlar, organize sanayi blgeleri ve endstri blgeleri dndaki
alanlarda, yerli yaktlara uygunluk ve sat izin belgesi verilmesi ve yakma tesislerinin
denetiminde valilikleri,
ifade eder.
KNC BLM
Yaktlar
Yaktlar
Madde 5 - Bu Ynetmelik kapsamnda, yakma tesislerinde kullanlmas gerekli
yaktlar ve kullanlmas yasak maddeler aada belirtilmitir.
Kullanlmas gerekli yaktlar:
a) Kmr
1) Takmr, takmr briketleri, takmr koku,
2) Linyit kmr, linyit kmr briketi,
3) Turb briketi, turba,
4) Antrasit,
5) Asfaltit.
Yukarda belirtilen yerli ve ithal kmrlerin 22 ve 23 nc maddede belirtilen
Tablo-10, 11 ve 12de verilen zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Briket kmrler
ise 24 nc maddede belirtilen zelliklere sahip olmaldr.
Kkrt ierii yksek olan kmrden elde edilen briket kmrlerin kullanld
yakma tesislerinde, yaktta yaplan zel nlemler sonucu bacadan atlan kkrt dioksit
(SO2) konsantrasyonu, toplam kkrt ierii kuru bazda arlka maksimum %1,0 olan

331

briket kmrn yanmas sonucu bacadan atlan kkrt dioksit (SO2) konsantrasyonuna
edeer ise bu briket kmrler snmada kullanlabilir. Briket kmrlerin kullanld
soba ve kazanlara ait deneyler akredite olmu veya Bakanlka uygun grlen
laboratuvarlarda yaplr ve belgelendirilir.
b) Odun, Odun Trevi ve Dier Bioktle Yaktlar
1) Mangal-odun kmr, mangal-odun kmr briketi,
2) Kabuu dahil minimum alt ay doal halde braklm para odun, yarlm
odun, kylm odun ile al rp ve takoz eklindeki odun,
3) Doal halde minimum alt ay braklm paral olmayan odun, rnein testere
unu, tala, zmpara tozu veya kabuk eklinde,
4) Odun briketi eklinde doal halde minimum alt ay braklm odundan elde
edilen preslenmi odun veya edeer odun peleti (topa) veya edeer kalitede doal
halde braklm odundan elde edilmi dier preslenmi odun,
5) Odun koruyucu madde srlmemi veya odun koruyucu madde iermeyen
boyal, cilal, kaplamal odun ile bundan kalan artklar ve halojen-organik balayc
madde iermeyen kaplamalar,
6) Odun koruyucu madde srlmemi veya odun koruyucu madde iermeyen
kontrplk, talal plaka, elyafl plaka ile bunlardan kalan artklar ve halojen-organik
bileikler iermeyen kaplamalar,
7) Saman, prina, msr koanlar, pamuk, patlcan, biber, kabak, domates saplar,
ayiek kabuklar ve saplar, fndk kabuklar ve pirin kabuklar gibi maddelerden elde
edilmi briketler,
(4) numaral alt bende uygun preslenmi odun veya niasta, bitkisel parafin,
melas (pancar kspesi) gibi balayc maddeler kullanlarak (5), (6) ve (7) numaral alt
bentlerde belirtilen odun ve odun rnlerinden elde edilen briketler kullanlabilir.
Ayrca, elle yklemeli yakma tesislerinde, (2), (3), (4), (5), (6) ve (7) numaral alt
bentlerde belirtilen odun ve odun rnleri gibi bitkisel maddeler minimum alt ay doal
veya hava ile kurutulmu halde kullanlr.
c) Sv Yaktlar
Kkrt ierii maksimum %1,0 olan ithal fuel-oil ile kkrt ierii
maksimum %1,5 olan yerli fuel-oil ve 1/1/2007 tarihinden itibaren ise kkrt ierii
maksimum % 1,0 olan yerli fuel-oil, ayrca, motorin, gaz ya, kerosen ve etanol gibi
sv yaktlardr.
d) Gaz Yaktlar
Hava gaz, doalgaz, svlatrlm petrol gaz (LPG), hidrojen, biyogaz, artma
gaz, kok frn gaz, grizu, yksek frn gaz, rafineri gaz ve sentetik gazlardr. Gaz
yaktlarn iindeki kkrdn hacimsel oran %0.1i geemez.
Kullanlmas Yasak Maddeler:
Bu maddenin (a), (b), (c) ve (d) bentlerinde belirtilen yaktlarn dndaki petrol
koku, kullanlm mineral ya, araba plastii paralar, lastik, tezek, kat atklar ve

332

tekstil artklar, kablolar, slak odun, boyal odun, plastikler, gazete hari olmak zere ev
eyalar ve yemek atklar gibi evsel atklar, zel atklar, tbbi atklar, asfalt ve asfalt
rnleri, boya ve boya rnleri ile fuel-oil kaplarnn snma amacyla yaklmas
yasaktr.
NC BLM
Kat Yaktl Yakma Tesisleri
Genel Kurallar ve Koullar
Madde 6 - Kat yaktl yakma tesislerinde aadaki saylan kural ve koullara
uyulmas zorunludur.
a) 1/1/2006 tarihinden sonra kurulacak veya yenisiyle deitirilecek kat yaktl
yakma tesisleri srekli altrma rejiminde iken, bu tesislere ait atk gaz islilii, Ek-1de
gsterilen islilik derecesi (Ringelmann Skalasna) 1 (Gri-%20) deerinden daha yksek
olamaz. Bu Ynetmeliin yrrle girdii tarihten nce kurulmu olan kat yaktl
yakma tesislerinde bacadan atlan gazn islilik deeri Ek-1 de gsterilen islilik derecesi
(Ringelmann Skalasna) 2 (Gri-%40) deerinden daha yksek olamaz.
b) Kat yaktl yakma tesisleri, retici veya yetkili bayilerin verdii bilgiler
dorultusunda kurulur ve nerilen kat yakta uygun yaktlar kullanlarak altrlr.
c) Ak mineler yalnzca ara sra altrlmal ve bu tesislerde sadece 5 inci
maddenin (b) bendinin (2) numaral alt bendinde belirtilen doal halde braklm ve
kurutulmu odunlar veya 5 inci maddenin (b) bendinin (4 ) numaral alt bendinde
belirtilen odun briketi formunda pres edilmi odunlar kullanlr.
Kapal mineler ate yeri kapatlarak altrlmakta ve sy konveksiyon
yoluyla vermektedir. Bu zellii nedeniyle ak minelere getirilen yakt kstlamas
kapal mineler iin geerli deildir.
d) Bu Ynetmelik kapsamndaki kat yaktl yakma tesislerinde, kullanlan yakta
bal olarak aa kan kirletici konsantrasyonu lm akredite olmu veya Bakanlka
uygun grlen laboratuvarlarda yaplr.
e) Kat yaktl yakma tesisi reticileri; tesisin kurulmas aamasnda belirtilen
snr deerlerini salayacan garanti eder, iletme esnasnda bakm ve onarmn
stlenir, bakm onarmn slendii sre iinde 7 ve 8 inci maddelerde Tablo-1, Tablo-2,
Tablo-3, Tablo-4 ve Tablo-5de belirtilen emisyon snr deerlerini saladn garanti
eder ve yetkili merciye bildirir.
Isl Gc 15 kW Olan Yakma Tesisleri
Madde 7 - Isl gc 15 kW olan yksek uuculu kat yaktl yakma tesisleri;
yakt besleme yeri ve yakt yanma yeri ayr, kademeli yakt beslemeli, birincil ve ikincil
yanmay salayacak ekilde dizayn edilir.
Isl gc 15 kW olan kat yaktl yakma tesislerinde, yalnzca 5 inci maddenin
(a) bendinde belirtilen yaktlar veya 5 inci maddenin (b) bendinin (2), (3) ve (4) numaral
alt bentlerinde belirtilen kat yaktlarn kullanlmas halinde tm iletme artlarnda

333

bacadan atlan partikl madde konsantrasyonu ve islilik derecesi Tablo-1de verilen snr
deerlerini aamaz.
Tablo-1 Partikl Madde Konsantrasyonu ve slilik Derecesi
Yakma Tesisinin

lm

Oksijen erii

Partikl Madde

slilik Derecesi

Isl Gc (kW)

Yntemi

Hacimce (%)

Konsantrasyonu

(Ringelmann Skalas)

(mg/Nm3)
IG15

Ek-3.A.2

13

150

Isl Gc >15 kW Olan Kat Yaktl Yakma Tesisleri

Madde 8 - Isl gc 15< IG 1000 kW olan kat yaktl yakma tesislerine ilikin
emisyon snr deerleri aada tablolar halinde verilmitir.
a) Isl gc 15<IG1000 kW olan yksek uuculu kat yaktl yakma tesisleri;
yakt besleme yeri ve yakt yanma yeri ayr, kademeli yakt beslemeli, birincil ve ikincil
yanmay salayacak ekilde dizayn edilir.
1) Isl gc 15<IG1000 kW olan kat yaktl yakma tesislerinde, 5 inci
maddenin (a) bendinde belirtilenler ile ayn maddenin (b) bendinin (1) numaral alt
bendinde belirtilen yaktlarn kullanlmas halinde bacadan atlan partikl madde
konsantrasyonu ve islilik derecesi, tm iletme artlarnda, Tablo-2de verilen snr
deerlerini aamaz.
Tablo-2 Partikl Madde Konsantrasyonu ve slilik Derecesi
Yakma
Tesisinin Isl
Gc (kW)

lm
Yntemi

Oksijen erii
Hacimce (%)

Partikl Madde
Konsantrasyonu
(mg/Nm3)

slilik Derecesi
(Ringelmann
Skalas)

15<IG1000

Ek-3.A.2

150

2) Isl gc 15<IG1000 kW olan kat yaktl yakma tesislerinde, 5 inci

maddenin (b) bendinin (2), (3) ve (4) numaral alt bentlerinde belirtilen yaktlarn
kullanlmas halinde bacadan atlan kirletici konsantrasyonlar, tm iletme artlarnda,
Tablo-3de belirlenen snr deerlerini aamaz.
Tablo-3:Partikl Madde, Karbonmonoksit Konsantrasyonu ve slilik Derecesi
Yakma
Tesisinin Isl
Gc (kW)
15<IG50
50<IG150
150<IG500
500<IG1000

lm
Yntemi

Ek3.A.2

Oksijen
erii
Hacimce
(%)
13
13
13
13

Partikl Madde
Konsantrasyonu
(mg/Nm3)

Karbonmonoksit
Konsantrasyonu
(CO) (mg/Nm3)

150
150
150
150

4000
2000
1000
500

slilik
Derecesi
(Ringelmann
Skalas)
1
1
1
1

3) Isl gc 15<IG1000 kW olan kat yaktl yakma tesislerinde 5 inci maddenin

(b) bendinin (7) numaral alt bendinde belirtilen yaktlarn kullanlmas halinde bacadan

334

atlan kirletici konsantrasyonlar, tm iletme artlarnda Tablo-4de belirlenen snr

deerlerini aamaz.
Tablo-4 Partikl Madde, Karbonmonoksit Konsantrasyonu ve slilik Derecesi
Yakma
Tesisinin Isl
Gc (kW)

lm
Yntemi

Oksijen
erii
Hacimce
(%)

Partikl Madde
Konsantrasyonu
(mg/Nm3)

Karbonmonoksit
Konsantrasyonu
(CO) (mg/Nm3)

15<IG1000

Ek3.A.2

13

150

4000

slilik
Derecesi

(Ringelma
nn

Skalas)
1

4) Isl gc 15<IG1000 kW olan kat yaktl yakma tesislerinde, 5 inci

maddenin (b) bendinin (3) ve (4) numaral alt bentlerinde belirtilen yaktlarn
kullanlmas halinde bacadan atlan kirletici konsantrasyonlar, tm iletme artlarnda
Tablo-5de belirlenen snr deerlerini aamaz.
Tablo-5 Partikl Madde Konsantrasyonu, Karbonmonoksit Konsantrasyonu ve slilik
Derecesi
Yakma Tesisinin
Isl Gc
(kW)

lm
Yntemi

15<IG 100
100<IG500
500<IG1000

Ek3.A.2

Oksijen
erii
Hacimce
(%)
13

Partikl Madde
Konsantrasyonu
(mg/Nm3)
150

Karbonmonoksit
Konsantrasyonu
(CO)
(mg/Nm3)
800

slilik
Derecesi
(Ringelmann
Skalas)
1

13

150

500

13

150

300

b) Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinin (b) bendinin (5) ve (6) numaral alt

bentlerinde belirtilen yaktlarn, yalnzca minimum 50 kW sl gcne sahip yakma
tesisleri ile odun ileme veya odun terbiye iletmelerinde kullanlmas nerilir.
c) Is taycs sv olan ve elle doldurulan yakma tesislerinde, 5 inci maddenin
(b) bendinin (2), (3), (4), (5), (6) ve (7) numaral alt bentlerinde belirtilen yaktlarn
kullanlmas halinde yakma tesisi tam ykte altrlr. Bunun iin kural olarak yeterli
grlen bir s akmlatr kullanlr. Yakma tesisinin yanma havas kslm halde iken
altrma (ksmi ykte altrma) Ek-3.A.2.3 veya Ek-3.A.1deki gerekliliklerin yerine
getirilebilmesi halinde geerlidir.
DRDNC BLM
Sv ve Gaz Yaktl Yakma Tesisleri
Genel Kurallar ve Koullar
Madde 9 - Sv ve gaz yaktl yakma tesisleri aada belirtilen genel kurallara
uyar.
Bu amala;
a) 1/1/2006 tarihinden sonra kurulacak veya eskisiyle deitirilecek olan, sv ve
gaz yaktl yakma tesisleri, mevcut teknik gelimeler nda yakma teknii konusunda

335

alnacak nlemler ile azotoksit (NOx) konsantrasyonunu azaltc zellikler tar.

b) 1/1/2006 tarihinden nce kurulan, binalarn veya odalarn stlmasnda
kullanlan, sl gc (IG)<120 kW ve s taycs sv olan, sv ve gaz yaktl yakma
tesislerinde yalnzca kullanlan kazan-brlr birimi, kazan ve brlr iin reticinin
verdii bir belge ve Ek-3.B.2deki yntem uyarnca yaplan test koullarnda elde edilen
atk gaz miktar iindeki azotoksit (NOx) Tablo-6da verilen snr deerlerini salayacak
ekilde kurulup altrlr.
Tablo- 6 Azotoksit (NOx) in Snr Deerleri
lgili
Standart
TS*
veya
EN*

Kullanlan Yakt

Fuel-oil

Yakma Tesisinin Isl

Gc
(kW)
------

Motorin

IG<120

Doalgaz

IG<120

Test Esaslar

Ek-3.B.2

Azotoksit (NOx) (NO2

olarak)
(mg/kWh)
250
120
80

(TS )*Trk Standartlar Enstits ve (EN)*Avrupa Birliinin ilgili standartlar

c) 1/1/2006 tarihinden sonra kurulan veya eskisinin yerine yeni bir yakma tesisi
konularak deitirilen, binalarn, odalarn stlmasnda kullanlan, s taycs sv olan
ve sl gc (IG)>400 kW olan sv ve gaz yaktl yakma tesisleri, yalnzca reticinin
verecei bir belge ile, Ek-3.B.2de tanmlanan yntem uyarnca yaplan test sonucunda
elde edilen verimlilik deeri % 91i amad teyit edildiinde kullanlr.
d) Sv ve gaz yaktl yakma tesis reticileri; tesisin kurulmas aamasnda
belirtilen snr deerlerini salayacan garanti eder, iletme esnasnda bakm ve
onarmn stlenir, bakm onarmn stlendii sre iinde Tablo-6, Tablo-7, Tablo-8 ve
Tablo-9de belirtilen emisyon snr deerlerini saladn garanti eder ve yetkili
merciye bildirir.
e) Avrupa Birliine ye olan bir lkede veya Avrupa Ekonomik Blgesi
Anlamasna taraf lkelerden birinde retilmi bulunan kazan-brlr birimi, kazan ve
brlrler iin yukardaki (b) bendinden farkl olarak atk gazdaki azotoksit (NOx)
konsantrasyonu Ek-3.B.2deki ynteme edeer bir baka yntemle de llebilir.
Buharlatrma Brlrl Sv Yaktl Yakma Tesisleri
Madde 10 - Buharlatrma brlrl sv yaktl yakma tesisleri;
a) Ek-3.A.3.2deki ynteme gre elde edilen islilik derecesi 2yi amayacak,
b) Ek-3.A.3.2deki ynteme gre yaplan testlere gre atk gazlarda benzen
trevleri bulunmayacak,
c) Bu Ynetmeliin 13 nc maddesinde belirtilen atk gaz kayb snr
deerlerine uyacak,
ekilde kurulup altrlr.
Pskrtme Brlrl Sv Yaktl Yakma Tesisleri
Madde 11 - Pskrtme brlrl sv yakma tesisleri, aada belirtilen esaslar
uyarnca Tablo-7deki snrlamalara uyulur.
Bu amala;
a) Ek-3.A.3.2deki ynteme gre elde edilen islilik derecesi 1i amayacak,
b) Ek-3.A.3.2deki ynteme gre yaplan testlere gre atk gazlarda benzen
trevleri bulunmayacak,

336

c) Bu Ynetmeliin 13 nc maddesinde belirtilen atk gaz kayb snr

deerlerine uyacak,
ekilde kurulup altrlr ve kirletici emisyonu Tablo-7de verilen snr
deerlerini aamaz.
Tablo-7 Azotoksit (NOx), Karbonmonoksit (CO) ve Hidrokarbon (CxHy) in Snr
Deerleri
lgili

Isl G

Azotoksit

Karbonmonoksit

Hidrokarbon

slilik

Atk

Standart

(kW)

(NOx) (NO2
olarak)

(CO)
(mg/kWh)

(CxHy)
(CH4)

Derecesi
(Ringelmann

Gaz
ile

(ppm)

Skalas)

(mg/kWh)

Is
Kayb
(%)

TS *

70<IG1000

veya
EN*

15<IG70

Snf

250

110

20

11

185

110

10

11

120

80

10

11

120

60

10

11

1**
Snf
2**
Snf
3**

(TS )* Trk Standartlar Enstits ve (EN)*Avrupa Birliinin ilgili standartlar

(Snf)** TS ve ENde belirtilen snflar
Gaz Yaktl Yakma Tesisleri
Madde 12 - Gaz yaktl yakma tesisleri, Ek-3.A.3.4teki lm yntemine
gre 13 nc maddedeki atk gaz ile s kayb snr deerlerine ve Tablo-8de verilen
snrlamalara uyacak ekilde kurulup altrlr.
Tablo- 8 Azotoksit (NOx), Karbonmonoksit (CO), Hidrokarbon (CxHy) Konsantrasyonu
ve slilik Derecesi
lgili
Standart

TS *
veya
EN*

Isl G
(kW)

70<IG1000
30<IG
70

Snf
1**
Snf
2**
Snf
3**
Snf
4**

Azotoksit
(NOx)
(NO2
olarak)
(mg/kWh)
260

Karbonmonoksit
(CO)
(mg/kWh)

Hidrokarbon
(CxHy)
(ppm) (CH4olarak)

slilik Derecesi
(Ringelmann
Skalas)

1070

20

Atk
Gaz le
Is
Kayb
(%)
9

260

20

200

20

150

20

100

20

(TS )* Trk Standartlar Enstits ve (EN)*Avrupa Birliinin ilgili standartlar

(Snf)** TS ve ENde belirtilen snflar
Atk Gaz ile Is Kayb Snrlamas
Madde 13 - Sv ve gaz yaktl yakma tesislerinde, atk gaz ile s kayplar
aadaki snrlar aamaz.

337

Bu amala;
a) Sv ve gaz yaktl yakma tesislerinde Ek-3.A.3.4teki lm yntemi ile
yaplan testlerden elde edilen atk gaz ile s kayplar deerleri aada Tablo-9da
verilen snr deerlerini aamaz. Ayrca, Avrupa Birlii CE iareti tayan ve Avrupa
Birlii Uygunluk Beyannda, 92/42/AT numaral Avrupa Birlii ynergesi (AB1. EG No
L 167 S. 17, L 195 S. 32) ile deiiklik 93/68/AT (AB1. EG No L 220 S.) balamnda
standart kazanla donatlm bulunan sv veya gaz yaktl yakma tesisinde, aadaki atk
gaz ile s kayb snr deerine yakma tesisinin modelinden dolay uyulamazsa, atk gaz
ile s kayb snr deerine +1 tolerans verilir.
Tablo- 9 Atk Gaz ile Is Kayb Snrlamasna likin Snr Deerler
Isl Gc
Atk Gaz ile Is
AB CE areti Tayan
Kayb in
92/42/AB ve 93/68/AB Direktifleri Gerei
(kW)
Snr Deerleri
Standart Kazanlar in Atk Gaz ile Is Kayb in
Snr Deerler
15< IG 25
11
12
25< IG 50
10
11
50<IG
9
10
b) (a) bendinde belirtilen snrlamalara ve Tablo-9da belirlenen atk gaz ile s
kayb snr deerlerine, zellikleri ve kurallara uygun ilevi srasnda uyulamayan sv
veya gaz yaktl yakma tesisleri mevcut teknik gelimeler nda ilgili prosese veya
ilgili modele uygun olacak ekilde kurulup altrlr.
c) (a) bendindeki Tablo-9da belirtilen hususlar sl gc IG15 kW olup, tek bir
mekann stlmasnda kullanlan veya sl gc IG28 kW olup, yalnzca kullanm suyu
stlmasnda kullanlan, yakma tesisleri iin geerli deildir.
BENC BLM
lm ve Kontrol
lm Noktas
Madde 14 - Bu Ynetmeliin 16 ve 17 nci maddeleri gereince yaplmas
gereken lm iin yetkili merci, yakma tesisinin iletmeni veya sahibinden yakma
tesisinde bir lm noktas amasn talep eder. Bu lm noktas, Ek-2de belirtilen
koullara uygun olacaktr. Bir yakma tesisinde birden ok sayda baca kanal varsa her
baca kanal iin birer lm noktas alr.
lm Cihazlar
Madde 15 - lm cihazlarnn kalibrasyonlu olmas esastr.
Bu amala;
a) 16 ve 17 nci maddeleri uyarnca lmler, uygun lm cihazlaryla yaplr.
lm cihazlar esas itibariyle, bir uygunluk testinden baaryla gemeleri halinde uygun
kabul edilir. slilik derecesinin belirlenmesinde kullanlan lm cihazlarnda filtre
kd ve karlatrma tayf uygunluk testine dahil edilir. Yakma havas scaklnn
tespiti iin uygunluu kontrol edilmi bir lm cihaz yerine ayar yaplm bir cval
termometre de kullanlabilir.

338

b) Kullanlan lm cihazlarnn kontrol, muayenesi ve ayarlar ylda minimum

bir defa akredite edilmi veya Bakanlk tarafndan uygun grlen laboratuarlarda yaplr.
Yeni Kurulmu veya Deiiklik Grm Mevcut Tesislerde lm, Kontrol
ve Tip Emisyon Belgesi
Madde 16- Yeni kurulmu veya deiiklik grm mevcut tesislerde lm ve
kontrole ilikin koullar aada tanmlanmtr:
a) 1/1/2006 tarihinden sonra kurulmu bulunan veya nemli bir deiiklik grm
bulunan ve sl gc (IG)>15 kW olan, kurallar ve koullar 8 inci maddenin (a) bendi
veya 10, 11, 12 ve 13 nc maddelere gre dzenlenmi olan bir yakma tesisinin sahibi
veya iletmeni, ilgili kural ve koullara uygunluunu ilk altrma sonrasndaki drt
hafta iinde lm yetkilisine lmleri yaptrr.
b) (a) bendinde belirtilen hususlar;
1) Isl gc 15 kW olan ve tek bir mekann stlmasnda veya kullanm suyu
stlmasnda kullanlan yakma tesisleri,
2) Metanol, etanol, hidrojen, kereson, gazya, biyogaz, artma gaz, grizu, kok
elik gaz, yksek frn gaz veya rafineri gaz kullanlan yakma tesisleri ile doal halde
braklm doalgaz veya petrol gaz ssnn elde edildii yerde kullanlan yakma
tesisleri,
3) 13 nc madde uyarnca atk gaz ile s kayb snrlamalar ile ilgili kural ve
koullara uyulduunun tespit edilmesi halinde youmal yakma tesisi olarak kurulmu
bulunan yakma tesisleri,
iin geerli deildir.
c) lmler, Ek-3 uyarnca yakma tesisinin normal alma koullarnda yaplr.
Emisyon lm yetkilisi lmlerin sonularn, Ek-4 veya Ek-5te belirtilen rneklere
uygun bir belge tanzim ederek yakma tesisinin sahibine veya iletmenine verir. lm
sonular bu Ynetmelikte belirtilen snr deerlerini aamaz.
d) Yukarda (a) bendi uyarnca gereken kural ve koullara uyulmadnn ortaya
kmas halinde yakma tesisinin sahibi veya iletmen, emisyon lm yetkilisine, ilk
lmlerden sonraki alt hafta iinde ikinci bir lm yaptrr. Bu lmde de gerekli
kural ve koullara uyulmad sonucu karsa emisyon lm yetkilisi iki hafta iinde ilk
lm ile ikinci lm sonular hakkndaki belgenin bir rneini yetkili merciye verir.
e) Emisyon lm yetkilisi, yukardaki (a) bendi uyarnca yapt lmlerin
kaydn tutar. Yerine getirdii kontrol ve muayene ile ilgili belgeleri minimum be yl
sreyle muhafaza eder ve gerektiinde yetkili merciye ibraz eder.
f) Tip emisyon belgesi almak iin 7, 8, 9, 10, 11, 12 ve 13 nc maddelerine gre
dzenlenmi olan bir yakma tesisinin reticisi, Ek-3 uyarnca, akredite olmu veya
Bakanln izin verdii laboratuvarlarda gerekli test ve deneyleri yaptrr. lgili kural ve
koullara uygunluu halinde laboratuvar yetkilisi Ek-4 veya Ek-5te belirtilen belgeyi
tanzim ederek yakma tesisi reticisine verir.
Periyodik lmler ve Kontroller
Madde 17 - Isl gc (IG)>15 kW olan kat ve sv ile sl gc (IG)>30 kW olan
gaz yaktl yakma tesislerinin sahibi veya iletmeni, bu Ynetmelikteki koullar ve
kurallar uyarnca yakma tesisinin bakmn, onarmn, bacann temizlenmesini ve baca

339

gaz lmlerini yetkili servise veya bakm, onarm, baca temizleme ve emisyon lm
yetkisine sahip gerek ve tzel kiilere yaptrr.
a) Yllk bakm, onarm, baca temizleme ve baca gaz lmne tabi kat, sv ve
gaz yaktl yakma tesisleri;
1) Isl gc (IG)>15 kW olan, 5 inci maddenin (a) bendinin (1), (2), (3), (4) ve (5)
numaral alt bentlerinde ve (b) bendinin (1), (2), (3) ve (4) numaral alt bentlerinde
belirtilen veya 5 inci maddenin (b) bendinin (7) numaral alt bendinde belirtilen kat
yaktlar mekanik yolla veya elle besleyen yakma tesislerinin,
2) Isl gc (IG)>50 kW olan, 5 inci maddenin (b) bendinin (5) ve (6) numaral
alt bentlerinde belirtilen kat yaktlar mekanik yolla veya elle besleyen yakma
tesislerinin,
3) Bu Ynetmeliin 9, 10, 11, 12 ve 13 nc maddelerinde belirtilen; sl gc
(IG)>15 kW olan sv yaktl yakma tesisleri ile sl gc (IG)>30 kW olan gaz yaktl
yakma tesislerinin, sahibi veya iletmeni, yakma tesisi ile ilgili bu Ynetmelikte
belirtilen koullara ve kurallara uyduunu ylda bir defa yetki belgesine sahip gerek ve
tzel kiilere yaptrr.
b) Bakm, onarm, baca temizleme ve baca gaz lmleri dzenli aralklarla
yaplr. (a) bendinden farkl olarak, ylda maksimum yz saat ve tarmsal iletmelerde
elde edilen rnlerin kurutulmasnda kullanlan ve kurutmann s deitirici zerinden
gerekletirilen yakma tesislerinin sahibi veya iletmeni, yakma tesisleri ile ilgili bu
Ynetmelikte belirtilen kurallara ve koullara uyduunu ylda bir defa yetki belgesine
sahip gerek ve tzel kiilere yaptrr.
c) Yetki belgesine sahip gerek ve tzel kiiler, yukardaki (a) bendi uyarnca
yaplacak periyodik lm ve kontrol tarihini sekiz hafta nceden yakma tesisi sahibine
veya iletmenine yazl olarak bildirir.
d) 16 nc maddenin ( c), (d) ve (e) bentlerinde belirtilen hususlar bu madde iin
de geerlidir.
lm Sonularnn Bildirimi ve Deerlendirilmesi
Madde 18 - Emisyon lm yetki belgesine sahip gerek ve tzel kiiler, lm
sonularn 16 ve 17 inci maddeleri uyarnca alt ayda bir ilgili yetkili merciye bildirir.
Yetkili merci her yl bakm, onarm, baca temizleme ve baca gaz lm sonular
hakknda genel hatlar ieren zet bir rapor tanzim eder ve bu zet raporu her yl en ge
Mays ay sonuna kadar Bakanla bildirir.
Organize Sanayi Blgeleri (OSB) ile Endstri Blgelerinde (EB) yer alan
endstriyel tesislerindeki stma amal yakma tesislerinde, yetki belgesine sahip gerek
ve tzel kiilerce yaplan bakm, onarm, baca temizleme ve baca gaz lm sonular
OSB veya EB blge mdrlne bildirilir. OSB veya EB blge mdrlkleri lm
sonular hakknda genel hatlar ieren bir rapor tanzim eder ve Bakanla bildirir.
Yakma Tesisindeki Deiiklik
Madde-19 - Yakma tesisinden d havaya verilen emisyon ieriini deitiren,
emisyon miktarnn azaltlmasna veya artrlmasna neden olan aadaki faaliyetler;
a) Yakma tesisinde kullanlan yaktn deitirilmesi,
b) Yakma tesisinin deitirilmesi,

340

c) Yakma tesisinin sl gcnn deitirilmesi ile bu deiiklik sonucunda 14

nc madde gereince yaplan kontrol ve muayenede de deiiklie uramas,
yakma tesisinde deiiklik yaplm olarak kabul edilir.
ALTINCI BLM
eitli ve Son Hkmler
Doalgazn Zorunlu Olarak Kullanlmas
Madde 20 - Doalgazn ulat ve hattnn getii yerlerdeki iyerleri, konutlar
ve sanayide doalgazn snma amal kullanm zorunludur.
Atk Gazlarn Bacadan Dar Atlma Koullar
Madde 21 - Yakma tesisi sahibi, snma sezonu ncesi ylda minimum bir defa
yakma tesisinin bakm/onarmn ve baca temizliini yapar veya yaptrr. Isl gc
(IG)>15 kW olan kat ve sv ile sl gc (IG)>30 kW olan gaz yaktl yakma tesislerinin
bakm/onarm ve baca temizlii yapldktan sonra durum emisyon lm yetkilisine
bildirilir.
Yakma tesisinin sl gc (IG)<1 MW olan yakma tesislerinde atk gaz bacasnn
ykseklii;
a) Eik at olmas durumunda, baca ykseklii, atnn en yksek noktasndan
minimum 0,5 metre daha yksek, baca atnn tepe noktasna ok yakn deilse, at
tabanndan minimum 1m yksekliinde,
b) Dz at olmas durumunda, otuz derecelik at varsaylarak, baca ykseklii
atnn en yksek noktasndan itibaren minimum 1,5 metre yksekliinde,
c) Isl gc (IG)>1 MW olan yakma tesislerinde atk gaz k bacasnn
ykseklii iin 7/10/2004 tarihli ve 25606 sayl Resmi Gazetede yaymlanan
Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii geerlidir.
thal Ta ve Linyit Kmr
Madde 22- Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinin (a) bendinin (1) ve (2) numaral
alt bentlerinde belirtilen eleme ve ykama ilemine tabi tutulmu takmr ve linyit
kmrnn ithalat D Ticarette Standardizasyon Teblii kapsamnda Bakanlktan
alnacak kontrol belgesi ile yaplr ve bu Ynetmeliin 27 nci maddesindeki gibi
torbalanarak sata sunulur. thalatlar kmr ithalatnn ilk aamasndan balayarak
nihai tketim aamasna kadar kmrn miktar ve kalitesinden sorumludur. Bu
kmrlerin zellikleri Tablo-10da verilmektedir. Tablo-10da verilen zellikleri ve
snrlar salamayan ta kmr ve linyit kmrnn ithalat, sat ve kullanm
yaplamaz.
Tablo-10 Isnma Amal thal Ta ve Linyit Kmr zellikleri ve Snrlar
zellikler
Toplam Kkrt (kuru bazda)
Alt Isl Deer (orijinalde)
Uucu Madde (kuru bazda)
Toplam Nem (orijinalde)
Kl (kuru bazda)
ime ndeksi
Boyut*

Snrlar
: % 0,9 (max.)
: 6200 kcal/kg (min.)
: % 12-28 (+1 tolerans)
: % 10 (max.)
: %14 (max.) (+1 tolerans)
: 1 (max.)
: 18-150 mm (18 mm alt ve 150 mm st iin max. %10
tolerans)

*Mekanik beslemeli yakma tesisleri iin kmr boyutu 10-18 mm olabilir.

Yerli Kmrler
Madde 23- Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinin (a) bendinin (1) ve (2) numaral
alt bentlerinde belirtilen eleme ve ykama ilemine tabi tutulmu yerli ta ve linyit
kmrleri iin Tablo-11 ve Tablo-12de verilen zellikler ve snrlar salanr. Kmrn

341

kartld ilin valiliinden uygunluk belgesi ve kmrn pazarlanaca ilin valiliinden

ise sat izni belgesi alndktan ve bu Ynetmeliin 27 nci maddesine gre torbalandktan
sonra sata sunulur. Yerli kmr sat izin belgesini alan gerek ve tzel kiiler
paketlemeden tketiciye ulancaya kadar kmrn miktar ve kalitesi dahil tm
ilemlerden sorumludur. Tablo-11 ve Tablo-12de verilen snrlar salamayan yerli
kmrn sat ve kullanm yaplamaz.
Tablo-11 Hava Kalitesi Snr Deerlerinin Ald l ve lelerde Kullanlacak Yerli
Kmrlerin zellikleri
Yerli Kmrlerin zellikleri
Toplam Kkrt (kuru bazda)
Alt Isl Deer (orijinalde)
Toplam Nem (orijinalde)
Kl (kuru bazda)
ime ndeksi
Boyut*

Snrlar
% 2 (max.)
4000 (-200) Kcal/kg (min.)
%20 (max.)
%18 (max.)
1 (max.)
18-150 mm (18 mm alt max. %10
tolerans
150 mm st max. % 10 tolerans)

Kullanlaca ller
Bu Ynetmeliin 28 inci
maddesine
gre
Snr
Deerlerinin Ald
l ve
leler

*Mekanik beslemeli yakma tesisleri iin kmr boyutu 10-18 mm olabilir.

Tablo-12 Hava Kalitesi Snr Deerlerinin Almad l ve lelerde Kullanlacak Yerli
Kmrlerin zellikleri
Yerli Kmrlerin zellikleri
Toplam Kkrt (kuru bazda)
Alt Isl Deer (orijinalde)
Toplam Nem (orijinalde)
Kl (kuru bazda)
ime ndeksi
Boyut

Snrlar
% 2,3 (max.)
3500 (-200) Kcal/kg ( min.)
%20 (max.)
%20 (max.)
1 (max.)
18-150 mm (18 mm alt max. %10
tolerans,
150 mm st max.% 10 tolerans)

Kullanlaca ller ve leler

Bu Ynetmeliin 28 inci
maddesine
gre
Snr
Deerlerinin Almad l ve
leler

*Mekanik beslemeli yakma tesisleri iin kmr boyutu 10-18 mm olabilir.

Toz Kmrden Elde Edilen Briket Kmr
Madde 24- Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinin (a) bendinin (1) ve (2) numaral
alt bentlerinde belirtilen briket kmr TSE 12055de belirtilen zellikleri salar. TSE
12055de verilen zellikleri salayan briket kmrleri tm il ve ilelerde satlabilir ve
kullanlabilir.
Biyoktle
Madde 25- Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinin (b) bendinin (7) numaral alt
bendinde belirtilen yaktlardan elde edilen (biyoktle) briketlerin zellikleri Tablo-13de
verilen snrlar salamaldr.
Tablo-13 Biyoktle Briketlerinin zellikleri (kuru bazda) ve Snrlar
zellikleri
Alt Isl Deer
Nem (orijinalde)
Ya
Sodyum (Na)
Boyut

Snrlar
3700 Kcal/kg (min.)
%15 (max.)
%1.5 (max.)
300 ppm
6 mm (min.) (6mmden kk arlka %5i geemez)

342

Yaktlarn Analizi
Madde 26- Bakanln yetkisi sakl kalmak kaydyla l Mahalli evre
Kurulunca yetkilendirilen kamu kurum ve kurulular, kat ve sv yaktn retildii,
torbaland, depoland, tand ve satnn yapld yerlerden periyodik olarak yakt
numunelerini almak ve analizlerini akredite olmu veya Bakanln uygun grd
laboratuvarlarda yapmak/yaptrmak ve standartlara uymayan numuneler iin gerekli
tutana tutup valilie bildirmekle ykmldrler.
Torbalama
Madde 27- Bu Ynetmeliin 22, 23 ve 24 nc maddelerinde zellikleri
belirtilen ithal ta ve linyit kmrler, yerli kmrler ve toz kmrden elde edilen briket
kmrler ile 25 inci maddede zellikleri belirtilen biyoktle briketlerinin tamam tm
yerleim alanlarnda torbalanarak sata sunulur. Isnma amal kat yaktlarn
torbalanmas; yerli kmrn karld blgede, ithal kmrn ise ithalatn
gerekletirildii limana yakn alanda yaplmas esastr. Ancak, torbalamann belirtilen
alanlarda yetersiz olduu durumlarda, kmr retici ve ithalatlar, kmrn retildii
ve ithalatn gerekletirildii ilin valilii ile torbalamann yaplaca ilin valiliinden izin
almak kaydyla torbalama ilemini baka yerde yapabilir veya bayisi olan/anlama
yapt gerek ve tzel kiilere yaptrabilir. Toz kmr ile biyoktleden elde edilen
briketler retildii yerde torbalanr. Isnma amal kullanlacak yaktlar (ithal ve yerli
kmrler, briket, biyoktle) EK-6, EK-7, EK-8 ve EK-9da belirtilen torba rneklerine
gre torbalanr.
l ve lelerin Kirlilik Derecelendirilmesi
Madde 28 - l ve ilelerin kirlilik derecelendirilmesi; il ve ilenin toporafik
yaps, atmosferik artlar, meteorolojik parametreler, sanayi durumu, nfus younluu ve
nceki yllarn hava kalitesi lm sonular dikkate alnarak 2/11/1986 tarihli ve 19269
sayl Resmi Gazetede yaymlanan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliine gre
Bakanlk tarafndan k sezonu balamadan nce ilan edilir.
Tip Emisyon Belgesi
Madde 29 - Bu Ynetmeliin 7, 8, 9, 10, 11, 12, ve 13 nc maddelerinde
belirtilen yakma tesislerinin her bir retim modeli iin gerek ve tzel kiiler, rettii
yakma tesisi ile ilgili bu Ynetmelikte belirlenen emisyon snrlarn, akredite olmu
veya Bakanln izin verdii laboratuvarlarda yaptracaklar deneylerle saladklarn
belgelendirmeleri halinde Ek-10da rnei verilen tip emisyon belgesi Bakanlka
dzenlenerek verilir. Tip emisyon belgesi olmayan yakma tesislerinin retimi ve sat
yaplamaz ve kullanlamaz.
Bakm, Onarm, Baca Temizleme ve Emisyon lm Yetkilisi
Madde 30 - Kat, sv ve gaz yaktl yakma tesisleri reticileri ve ithalatlar
yetki belgesine sahip olmak koulu ile bakm, onarm, baca temizleme ve baca gaz
lm hizmetlerini yapmak veya bu hizmetleri yetki belgesine sahip gerek ve tzel
kiilere yaptrmakla ykmldr. Bakm, onarm, baca temizleme ve emisyon lm
yetkilisinin grev ve sorumluluklar ile yetki belgesinin alnma usul ve esaslar teblile
belirlenir.

343

Alnacak Tedbirler
Madde 31 - Valilikler, kritik meteorolojik artlarn olutuu veya hava
kirliliinin art gsterdii blgelerde, esaslar l Mahalli evre Kurullarnca belirlenecek
ekilde insan ve evresi zerinde meydana gelecek zararlara kar;
a) Isnma amal kat, sv ve gaz yaktl yakma tesislerini belirli zamanlarda
altrmaya,
b) Kat ve sv yaktlarn kalitesinde iyiletirme ynnde yeni dzenleme
yapmaya,
yetkilidir.
Denetim
Madde 32 - Bakanln denetim yetkisi sakl kalmak kaydyla, Belediye mcavir
alanlar iinde belediyeler, mcavir alanlar dnda ise valilikler bu Ynetmelikte
belirlenen kurallara uygun olmayan yaktlar retenler, sata sunanlar ile stma tesisleri
retenler ve iletenleri denetlemek ve hakknda yasal ilem yapmakla ykmldr.
Cezai lem
Madde 33 - Bu Ynetmelie aykr faaliyetlerin tespiti halinde 11/8/1983 tarihli
ve 2872 sayl evre Kanununun ilgili maddelerine gre cezai ilem uygulanr.
Yrrlk
Madde 34 - Bu Ynetmelik 1/4/2005 tarihinde yrrle girer.
Yrtme
Madde 35 - Bu Ynetmelik hkmlerini evre ve Orman Bakan Yrtr.
EK-1
slilik Derecesi (Ringelmann Skalas)
Ringelmann Skalasnda, Sfr (o) ile be alan iinde beyaz ile siyah arasndaki gri
deerler bulunur. Gri renk oran bu alanlarda yledir:

Gri Deeri (%)

20

40

60

80

100

slilik Derecesi
(Ringelmann Skalas)

EK-2
lm Noktas
1) lm noktas, yakma tesisi ile baca arasndaki balanty salayan boru zerinde
yaplr. lm noktas, yakma tesisi atk gaz k borusundan itibaren boru apnn

344

yaklak iki kat mesafede olur. Eer yakma tesisi ile baca arasnda, s deitirici veya
atk gaz artma tertibat varsa lm noktas bu tertibatlardan sonra yine boru apnn iki
kat mesafede yaplr.
2) lm noktasndaki atk gazn trblansl bir rejimde olmas durumunda, atk gaz s
kaybnn olmamas kouluyla lm noktas yukarda 1de belirtilen mesafeden biraz
daha ileriye kaydrlabilir.
3) lm noktasnda, lmleri nemli lde olumsuz etkileyecek toz ya da kurum
birikmesi olmamaldr.
EK-3
A) letmedeki lmlerin Yapl Hakknda Koullar ve Kurallar
1) Genel Kurallar
1.1) lmler, lm noktasndaki atk gaz akm (merkezinde) ekirdeinde yaplr.
Yakma tesisinde birden ok lm noktas varsa, lmler her lm noktasnda yaplr.
1.2) lmlerden nce lm cihaznn alp almad kontrol ve kalibre edilir.
Yakma tesisi reticisinin kullanm klavuzundaki talimatlarna uyulur.
1.3) lmler, sl gcnde, ayarlanabilir en yksek sl gcnde, yakma hi
aksatlmadan ve yakma tesisi srekli alma rejiminde iken, sonular temsil niteliine
sahip olabilecek ve benzer yakma tesislerinde ve kullanm koullarnda birbirleriyle
karlatrlabilecek ekilde yaplr. Bundan farkl olarak, bu Ynetmeliin 5 inci
maddesinin (b) bendinin (1) ve (5) numaral alt bentlerinde belirtilen yaktlarla alan ve
yeterli miktarda s akmlatr bulunmayan yakma tesislerinde lmler ksmi
yklenme ile yaplr.
1.4) letme durumunun deerlendirilebilmesi iin, atk gaz ve yanma havas arasndaki
basn fark ile atk gazn scakl da llmelidir. Aadaki A.3.4.1 gereince
yaplacak scaklk lmlerinin sonular kullanlabilir. lm ilemi devam ederken
lm cihaz zerinde gzken yakma tesisinin i veya arkasndaki s akmlatrne
ait scaklk kayda geirilir. ok kademeli yakma tesislerinde veya kademesiz
ayarlanabilen brlrlerde lm srasnda elde edilen g de kayda geirilir.
1.5) lm program daima sonuna kadar yrtlp tamamlanr. Negatif sonular veren
lmler ksa da lmlere devam edilir.
2) Kat Yaktl Yakma Tesislerinde lmler
2.1) Yukardaki A.1.3teki koullarn yerine getirilmesi amacyla, elle beslenen ve
yanma kayb stten olan yakma tesislerinde lmlere, yakma tesisi reticisinin
kullanm klavuzunda belirttii en byk yakt miktar beslendikten ve bu yaktn

345

yanmas iin gerekli tutuma ssnn akkor tabakasna ulamasndan be dakika sonra
balanr.
2.2) lm noktasnda, emisyon lmleri yaplrken e zamanl olarak atk gaz iindeki
oksijen ierii tespit edilir. Bu lmler 15 dakikalk aralklarla yaplr ve minimum 5
lm alnr. Toz haldeki emisyonlar gravimetrik olarak belirlenir. Bunun iin
incelenecek atk gazdan zel bir numune alma cihaznn yardmyla yeterli miktarda atk
gaz alnr ve bir cam elyaf filtreli kovan yardmyla aktarlr. llen emisyonlar
aadaki forml ile referans oksijen miktarna gre emisyona dntrlr.
EB= ((21-O2B) / (21-O2)) * EM
Oksijen miktar yerine atk gaz iindeki karbondioksit miktar da llebilir. Bu
durumda, llen emisyonlar aadaki forml ile referans oksijen miktarna
gre emisyona dntrlr:
EB= CO2max * ((21-O2B) / (21-O2)) * EM
Birimlerin aklamalar:
EB=
Standart oksijen miktarna gre emisyon (mg/m3)
EM=
llen emisyon (mg/m3)
O2B=
Standart oksijen miktar yzdesi (%)
O2=
Kuru atk gaz iindeki oksijenin yzdesi (%)
CO2=
Kuru atk gaz iindeki karbondioksit yzdesi (%)
CO2max=
Her bir yakt iin kuru atk gaz iindeki maksimum
karbondioksit yzdesi (%)
Yakt smi
Antrasit, yasz maden kmr
Dier ta kmrleri
Ta kmr briketi
Ta kmr koku
Linyit kmr rnleri ve turba rnleri
Odun yaktlar, bitkisel maddeler

CO2max
(%)
19,2
18,7
18,9
20,5
19,8
20,3

2.3) Bu Ynetmeliin 8 inci maddesinin (c) bendi gereince ksmi yklenme alanndaki
lmlerde aadaki gibi hareket edilir:
2.3.1) Yanma havas kr bulunmayan yakma tesislerinde ilk be dakika iindeki
lmler yanma havas kapa akken, kalan on dakika iindeki lmler ise
kapalyken yaplr.

346

2.3.2) Yanma havas kr (ama/kapama dzeni) dzenlenmi yakma tesislerinde

lmler, on be dakika boyunca krk akken, on dakika da kapalyken yanma havas
beslemesi ksk halde iken yaplr.
2.3.3) Yanma havas kr (ksma diski, diyafram yada kapa v.s. yardmyla devir
says dzeni, kademe dzeni, hava miktar dzeni) dzenlenmi yakma tesislerinde
lmler on be dakika boyunca yanma havas beslemesi ksk halde iken yaplmaldr.
2.4) lmlerin sonular, norm durumuna ve atk gaz referans oksijen miktarna
dntrlerek hesaplandktan sonra elde edilen emisyon deeri, lm noktas saysna
uygun olarak yuvarlanr. Yuvarlatlm sonu, emisyon snr deerini amamsa bu
Ynetmelie uygun demektir.
3) Sv ve Gaz Yaktl Yakma Tesislerinde lmler
3.1) Yukarda A.1.3teki koullar yerine getirebilmek amacyla pskrtme brlrl sv
ve gaz yaktl yakma tesislerinde lmlere en erken, brlr aldktan iki dakika sonra
ve buharlatrma brlrl sv yaktl yakma tesislerinde ise sl g ayarlandktan iki
dakika sonra balanr. lmlerde 5 dakikalk ortalamalar alnr ve lm sresi
minimum 1 saat olur. Scak su stma tesislerinde lmlere balanrken kazandaki su
scakl minimum 60 derece olur. Bu, zellikler ve kurallar gerei kazan 60 derecenin
altnda altrlan su stma tesisleri iin geerli deildir (kayan dzenlemeli dk
scaklkl kazan, youmal yakma tesisleri).
3.2) slilik derecesi, DIN 51402 Ksm 1deki (Ekim 1986 says) ynteme gre grsel
olarak tespit edilmelidir. 3 lm yaplr. Kullanlan filtre kdnn, kondenzasyon
oluumu nedeniyle belirgin bir ekilde nemlenmi olmas halinde veya dengesiz bir
siyahlama arz etmesi halinde drdnc bir lm yaplr. Bu lmlerin aritmetik
ortalamas alnr. En yakn tam sayya yuvarlanan sonu, bu Ynetmelikteki islilik
derecesini amamsa, bu Ynetmelie uygun demektir.
3.3) Atk gazlarda benzen trevlerinin bulunup bulunmadn tespit amacyla yaplacak
testlerde, islilik derecesi tespit edilirken kullanlan filtre kdndan yararlanlr. nce
kullanlm filtre kdnda plak gzle benzen trevi olup olmad incelenir. Bir renk
deiiklii fark edilirse islilik derecesi tespitinde kullanlan filtre kd atlr. Kesin bir
karara varmak mmkn gzkmezse islilik derecesi tespitinden sonra DIN 51402 Ksm
2 (Mart 1979 says) uyarnca akc madde testi yaplr. 3 filtre numunesinin hi birinde
de benzen trevine rastlanmazsa, bu Ynetmelie uyulmu saylr.
3.4) Atk Gaz ile Is Kayplarnn Tespiti
3.4.1) Atk gazn oksijen miktar ve atk gaz scakl ile yanma havas scakl
arasndaki fark tetkik ve tespit edilir. Bu amala oksijen miktar ve atk gaz scakl ayn
zamanda ve tek bir noktada llr. Oksijen miktar yerine atk gazn karbondioksit
miktar da llebilir. Yanma havasnn scakl s reticinin emi noktas yaknnda,

347

oda scaklndan bamsz yakma tesislerinde ise besleme borusunda herhangi uygun bir
yerde llr.
3.4.2) Atk gaz kayplar, oksijen miktar llrken u formle gre hesaplanr:
qA= (tA tL) * ((A2 / (21 O2)) + B)
Oksijen miktar yerine karbondioksit miktar llrse hesaplama u formle
gre yaplr:
qA= (tA tL) * ((A1 / CO2) + B)
Birimlerin aklamalar:
qA=
Atk gaz kayb (%)
tA=
Atk gaz scakl (C)
tL=
Yanma havas scakl (C)
CO2=
Kuru atk gaz iindeki karbondioksitin oran (%)
O2=
Kuru atk gaz iindeki oksijenin oran (%)
Fuel-oil Doalgaz
A1 0,50
A2 0,68
B 0,007

0,37
0,66
0,009

ebeke gaz Kokhane gaz

(havagaz)

Sv gaz ve sv gazhava karm

0,35
0,63
0,011

0,42
0,63
0,008

0,29
0,60
0,011

Atk gaz kayb hesabnn sonucu yuvarlanr. 0,50ye kadar olan ondalk deerler aa,
daha byk ondalk saylar ise yukar yuvarlanr. Yuvarlanm sonu, tespit edilmi atk
gaz kayb snr deerini +%1tolerans, krksz brlrl yakma tesisi tesislerinde ise
+%2 tolerans amamsa, bu Ynetmelie uygun kabul edilir. Atk gaz iindeki oksijen
miktar %11i aarsa veya atk gaz iindeki karbondioksit miktar her bir yaktta
aadaki deerlerden daha dk karsa, tolerans deerler 1,5 katna kartlr.

CO2 (%)

Fuel-oil

Doalgaz

ebeke gaz
(havagaz)

Kokhane gaz

7,3

5,6

5,5

4,8

Sv gaz
ve sv
gaz-hava
karm
6,7

B) Test Koullarnda Verimliliin ve Azotoksit (NOx) Miktarnn Belirlenmesi

1) Verimliliin Belirlenmesi
1.1) Verimlilik, DIN 4702 Ksm 8 (Mart 1990 says) uyarnca belirlenir.

348

1.2) Verimlilik, kazan tipi iin belli bir test dzeneinde ya da her bir kazan iin kurulu
durumdaki bir yakma tesisinde belirlenebilir. Verimlilik, kurulu durumdaki bir yakma
tesisinde belirlenecekse, test dzeneinde geerli olan kurallar duruma zg ekilde
bunun iin de geerlidir.
1.3) Belirleme ynteminin belirsizlii tetkik edilen verimlilik yzdesi deerinin % 3n
aamaz. Tetkik edilen deerlere %3 belirsizlik de eklendiinde tespit edilmi snr
deerleri amyorsa verimliliin yerine getirilmi olduu kabul edilir.
2) Azotoksit (NOx) Miktarnn Belirlenmesi
2.1) Emisyon testi bir brlr tipi iin TS EN 267 ye gre veya bu normun amacna
uygun bir ekilde uygulanmas kouluyla test amal alev borusu zerinde yaplr.
reticinin setii ve test edilmi bir brlr bulunan kazann tipi ile kazan-brlr birimi
(nitesi) test dzeneinde bu normun amacna uygun bir ekilde uyarlanarak test edilir.
2.2) Yukarda 2.1 uyarnca yaplacak testler her bir brlr yada brlr-kazan
kombinasyonu iin, kurulu bulunan mevcut bir yakma sisteminde TS EN 267 (Ekim
1991 says) uygun bir ekilde yaplabilir.
2.3) lm cihazlarnn kalibrasyonu iin sertifikal kalibrasyon gaz kullanlr. Gaz
yaktl brlrlerde ve gaz yaktl brlr-kazan-kombinasyonlarnda test gaz olarak G20
(metan) kullanlr.
2.4) Atk gazdaki azotoksit (NOx) konsantrasyonu, TS EN 267deki lm toleranslar
da dikkate alnmak suretiyle;
2.4.1) Tek kademeli brlrlerde, alma alanndaki test noktasnda elde edilen deerler,
tespit edilmi bulunan snr deerleri amyorsa,
2.4.2) Kazanlarda ve kazan-brlr birimlerinde DIN 4702 Ksm 8 (Mart 1990 says)
uyarnca veya ok kademeli ve modlasyonlu brlrlerde bu norma dayanlarak elde
edilen norm-emisyon faktr EN tespit edilmi bulunan snr deeri amyorsa,
bu Ynetmelik hkmleri yerine getirilmi saylr.

349

350

351

EK-6
THAL KMR TORBA RNE
THALATI FRMA ADI:
SATICI FRMA ADI:
KMRN
Menei:
Cinsi:
AIRLII:
KMRN ZELLKLER
Toplam Kkrt Deeri (kuru bazda):
Alt Isl Deeri (orijinalde):
Uucu Madde (kuru bazda)
Toplam Nem (orijinalde):
Kl (kuru bazda):
ime ndeksi:
Boyut:
KONTROL BELGESNN
Tarihi:
Says:
YAKITIN KULLANILACAI YAKMA SSTEMLER
Soba:
Kalorifer Kazan:
Mekanik Beslemeli Kazan:
TORBALAYAN FRMANIN ADI:
Adres:
Tel:
Faks:
E-mail:

352

EK-7
YERL KMR TORBA RNE
RETC FRMA ADI:
SATICI FRMA ADI:
KMRN
Menei:
Cinsi:
AIRLII:
KMRN ZELLKLER
Toplam Kkrt Deeri (kuru bazda):
Alt Isl Deeri (orijinalde):
Toplam Nem (orijinalde):
Kl (kuru bazda):
ime ndeksi:
Boyut:
LN KRLLK DERECES:
UYGUNLUK ZN BELGES VEREN VALLK:
SATI ZN BELGES VEREN VALLK:
YAKITIN KULLANILACAI YAKMA SSTEMLER
Soba:
Kalorifer Kazan:
Mekanik Beslemeli Kazan:
TORBALAYAN FRMANIN ADI:
Adres:
Tel:
Faks:
E-mail:

353

EK-8
BRKET KMR TORBA RNE
RETC FRMA ADI:
SATICI FRMA ADI:
AIRLII:
BRKETN ZELLKLER
Snf:
Alt Isl Deeri:
Kkrt Oran:
Is Verimi:
Duman Emisyon Oran:
RETM ZN BELGES VEREN YETKL MERC:
TSE UYGUNLUK BELGES
Tarih:
Says:
BRKETN KULLANILACAI YAKMA SSTEMLER
Soba:
Kalorifer Kazan:
Mekanik Beslemeli Kazan:
TORBALAYAN FRMANIN ADI:
Adres:
Tel:
Faks:
E-mail:

354

EK-9
BYOKTLE TORBA RNE
RETC FRMA ADI:
SATICI FRMA ADI:
BYOKTLENN
Cinsi:
AIRLII:
BYOKTLENN ZELLKLER
Alt Isl Deeri:
Nem (orijinalde):
Ya:
Sodyum (Na):
Boyut:
UYGUNLUK ZN BELGES VEREN YETKL MERC:
BYOKTLENN KULLANILACAI YAKMA SSTEMLER
Soba:
Kalorifer Kazan:
Mekanik Beslemeli Kazan:
TORBALAYAN FRMANIN ADI:
Adres:
Tel:
Faks:
E-mail:

EK-10
T.C.
EVRE VE ORMAN BAKANLII
evre Ynetimi Genel Mdrl
TP EMSYON BELGES

355

BELGE NO
RETCNN ADI

ADRES

YAKMA TESSNN
STANDARDI
(TS, EN VEYA MODEL)
RETM YILI
ISIL GC (kW)
YAKIT BESLEME EKL

ELLE

MEKANK

LMDE KULLANILAN
YAKIT

RETCNN TAVSYE
ETT
YAKIT
llen Parametreler**
Oksijen erii (Hacimsel
%)
(*)YNETMELE GRE
LM SONULARI

Partikl Madde
(mg/Nm3)
Karbonmonoksit
(mg/Nm3)
Azotoksit (NO2 olarak )
(mg/kWh)
Hidrokarbon (CH4 olarak)
(mg/Nm3)

lm
Sonucu

Snr
Deerler

356

slilik Derecesi
(Ringelmann Skalas)
Atk Gaz ile Is Kayb
(%)
(*)YNETMELE GRE
KURULDUKTAN SONRA
EMSYON LM
RAPORUNA TAB
OLDUU MADDE
NUMARASI
Yukarda zellikleri belirtilen yakma tesisinin retimi, sat
ve kullanlmasnda hava kalitesinin korunmas asndan bir
mahzur bulunmad anlalm olup 4856 Sayl evre ve
Orman Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakkndaki Kanun,
2872 Sayl evre Kanunu ve (*) Isnmadan Kaynaklanan
Hava
Kirliliinin
Kontrol
Ynetmelii
gerei
Bakanlmzca Tip Emisyon Belgesi verilmitir.
**Deneme almasnda kullanlan yaktn fiziksel ve
kimyasal zellii verilmelidir. Tip emisyonu verilen stma
tesisinde hangi tr yakt kullanlaca fiziksel ve kimyasal
zellikleri ile birlikte verilmelidir.

Tarih
Onay

------------------------------------------------------------------------

Resmi Gazete: 17.03.2005 tarih ve 25758 Say

evre ve Orman Bakanlndan:

Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol
Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik
MADDE 1 13/1/2005 tarihli ve 25699 sayl Resmi Gazetede yaymlanan
Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmeliinin 20 nci maddesi
bal ile birlikte aadaki ekilde deitirilmitir.
"Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ile Doalgazn Kullanlmas
Madde 20 Hava kirliliinin yaand yerleim yerlerindeki konutlar,
iyerleri ve sanayide gne, jeotermal, s pompalar ve benzeri yeni ve yenilenebilir

357

enerji kaynaklar ile doalgazn snma amal kullanm tevik edilir."

MADDE 2 Ayn Ynetmeliin 22 nci maddesinde yer alan Tablo-10
aadaki ekilde deitirilmitir.
"Tablo-10 Isnma Amal thal Ta ve Linyit Kmrn zellikleri ve
Snrlar
zellikler
Snrlar
Kkrt (kuru bazda)
: max. % 0,9
Alt Isl Deer (orijinalde) : min. 6200 Kcal/kg (-400 tolerans)
Uucu Madde (Kuru bazda) : % 12-28 (+ 1 tolerans)
Toplam Nem (orijinalde) : max. % 10
Kl (kuru bazda)
: max. %14 (+1 tolerans)
ime ndeksi
: max. 1
Boyut*
: 18-150 mm (18 mm alt ve 150 mm st iin
max %10 tolerans)
*Mekanik beslemeli yakma tesisleri iin kmr boyutu 10-18 mm olabilir."
MADDE 3 Ayn Ynetmeliin 23 nc maddesi aadaki ekilde
deitirilmitir.
"Madde 23 Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinin (a) bendinin (1) ve (2)
numaral alt bentlerinde belirtilen eleme ve ykama ilemine tabi tutulmu yerli ta
ve linyit kmrlerden Tablo 11de zellikleri belirtilenler bu Ynetmeliin 28 inci
maddesine gre snr deerlerin ald il ve ilelerde, Tablo 12de zellikleri
belirtilenler ise bu Ynetmeliin 28 inci maddesine gre snr deerlerin almad
il ve ilelerde kullanlr.
Kmrn kartld ilin valiliinden uygunluk belgesi ve kmrn
pazarlanaca ilin valiliinden ise sat izni belgesi alndktan ve bu Ynetmeliin
27 nci maddesine gre torbalandktan sonra kmrler sata sunulur. Yerli kmr
uygunluk belgesi ve sat izin belgesini alan gerek ve tzel kiiler paketlemeden
tketiciye ulancaya kadar kmrn miktar ve kalitesi dahil tm ilemlerden
sorumludur.
Tablo-11 Snr Deerlerin Ald l ve lelerde
Kmrlerin zellikleri
Yerli Kmrlerin zellikleri
Kullanlaca ller ve leler
Toplam Kkrt (kuru bazda)
Alt Isl Deer (orijinalde) min. 4000 Kcal/kg (-200 tolerans)
Bu Ynetmeliin 28 inci
Toplam Nem (sata sunulan)
maddesine gre snr

Kullanlacak Yerli
Snrlar
max. % 2
max.

%25

358

Kl (kuru bazda)
ald
ime ndeksi (*)
(I. Grup) il ve ileler
Boyut (**)

max. %25

deerlerinin

max. 1

18-150 mm (18 mm alt max. %10 tolerans,

150 mm st max.% 10 tolerans)
* Uygunluk Belgesi verilme aamasnda dikkate alnr.
**Mekanik beslemeli yakma tesisleri iin kmr boyutu 10-18 mm olabilir.
Tablo-12 Snr Deerlerin Almad l ve lelerde Kullanlacak Yerli
Kmrlerin zellikleri
Yerli Kmrlerin zellikleri
Snrlar
Kullanlaca ller ve leler
Toplam Kkrt (kuru bazda)
max. % 2.3
Alt Isl Deer (orijinalde) (***)
min. 3500 Kcal/kg
(-200 tolerans)
Bu Ynetmeliin 28 inci
Toplam Nem (sata sunulan)
max. %30
maddesine gre Snr
Kl (kuru bazda)
max. %30
Deerlerinin
Almad
ime ndeksi (*)
max. 1
(II.Grup) l ve leler
Boyut (**)
18-150 mm (18 mm alt max. %10 tolerans,
150 mm st max.% 10 tolerans)
(*) Uygunluk Belgesi verilme aamasnda dikkate alnr.
(**) Mekanik beslemeli yakma tesisleri iin kmr boyutu 10-18 mm olabilir.
(***)Alt sl deeri (orijinalde) en az 5000 kcal/kg, yanabilir kkrt (kuru bazda)
oran en ok yzde birbuuk (%1.5) ve dier zellikleri bu Tabloda belirtilen
zellikleri salayan yerli kmrler mevcut soba ve kazanlarda yakldnda bacadan
atlan kkrt dioksit konsantrasyonu, bu Tabloda zellikleri belirlenen kmrn
mevcut soba ve kazanlarda yaklmasnda bacadan atlan kkrt dioksit
konsantrasyonu edeerini amad akredite olmu veya Bakanlka uygun grlen
laboratuarlar tarafndan belgelenmesi halinde bu Ynetmeliin 28 inci maddesine
gre snr deerlerin almad (II.Grup) il ve ilelerde snma amacyla
kullanlabilir."
Yrrlk
MADDE 4 Bu Ynetmelik 1/4/2005 tarihinde yrrle girer.
Yrtme
MADDE 5 Bu Ynetmelik hkmlerini evre ve Orman Bakan yrtr.

359

evre ve Orman Bakanlndan

Hava Kirlilii Kontrol Genelgesi
evre ve Orman Bakanl Tekilat ve Grevlerini dzenleyen 4856 Sayl
Kanunun, 08.06.2003 tarih ve 25102 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak
yrrle girmitir. Bu kanunda evre Ynetimi Genel Mdrlnn grevlerinin
tanmland 9. maddesinin (c) bendi gereince yenilenebilir enerji kaynaklar bata
olmak zere temiz enerji kullanmn desteklemek, yaktlarn hava kirliliine yol
amayacak ekilde kullanlabilmesi iin gerekli nlemleri almak veya aldrmak
evreye uygun teknolojileri belirlemek ve bu maksatla, kurulacak tesislerin
vasflarn saptamak grevi evre ve Orman Bakanlna verilmitir. Bu grev
balamnda, evre Ynetimi Genel Mdrl tarafndan 27 Nisan 2004 tarih ve
2004/4 sayl Hava Kirlilii Kontrol konulu bir genelge hazrlanm ve ilgili
kamu kurum ve kurulularla yerel ynetimlere duyurulmutur.
Genelgede, Hava kirliliinin youn olarak yaand illerimiz bata olmak
zere, birok ilimizde ve yerleim birimlerimizde gerekli nlemlerin alnmamas
sonucunda hava kirlii sorunu yaanmakta ve kritik meteorolojik koullarn
olumas durumunda hava kirlilii evre ve insan saln tehdit eder boyutlara
ulamaktadr ifadesi ile sorunun nemi belirtilmitir.
Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliin de belirlenen snr deerler
erevesinde Hedef K Sezonu Snr Deerleri esas alnarak iller kirlilik
derecelerine gre snflandrlmaktadr.
2003-2004 yl k sezonu ortalama deerleri dikkate alnarak yaplan
snflamaya gre;
Hava kirliliinin Birinci Derecede youn olduu I. Grup iller:
Kayseri, Karaman, Ktahya, Tekirda, Yozgat, Diyarbakr, Erzurum,
Denizli, Karabk, Edirne, Zonguldak, Samsun, Isparta, Ar ve Bayburt .
Hava kirliliinin Birinci Derecede youn olduu II. Grup iller:
Adyaman, Afyon, Ankara, Balkesir, Burdur, Bursa, Bursa(Orhangazi),
anakkale, orum, Elaz, Eskiehir, Gaziantep, stanbul, zmir, Kahramanmara,
Krkkale, Krehir, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Mula, Nide(Bor), Sakarya,
Sivas ve Uak.
Hava kirliliinin kinci Derecede youn olduu iller:
Aksaray, Amasya, Aydn, Bilecik(Bozyk), Bingl, ankr, Erzincan,
Nevehir, Nide, Rize, Tokat, Trabzon, Batman, Van, Kars, Mu, anlurfa, Adana.
Dier iller nc Derecede kirli illerdir.
Hava kirliliinin; Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde belirtilen
K Sezonu Ortalama Snr Deerlerinin ve hatta Hedef Snr Deerlerinin altnda

360

gereklemesi, hava kirlilii sorununun yaanmamas, toplum ve evre salnn

etkilenmemesi iin, genelgede, ana balklar altnda toplanan hususlar yle
sralanmaktadr:
I-Yaktlar :
Hava kirliliinin esas kayna yanma olaydr. Yanma olaynn
gereklemesi iin gerekli olan parametrelerden biri de yaktlardr. Kullanlacak
yaktlarn seimi nem arz etmektedir.
a ) Doalgaz:
Doalgaz kullanmna balanan 1990 ylndan gnmze kadar geen
srede Ankara, Eskiehir, Bursa, stanbul ve Kocaelide hava kirliliine neden olan
kkrt dioksit (SO2) ve parack madde (PM) salmlarnn azaltlmasnda baarl
olunmutur.
-Dier yaktlara gre atmosfere daha az kirletici madde veren bu nedenle
temiz yakt olarak adlandrlan doalgazn birinci derece kirli illere gtrlmesi ve
kullanlmas iin BOTA Genel Mdrlne evre ve Orman Bakanl
tarafndan resmi duyuruda bulunulmutur. Ancak, BOTAn gerekli ilemleri
yapabilmesi iin valiliklerin ve belediyelerin birlikte gerekli giriimlerde
bulunmalar nerilmitir. Doalgaz boru hatlarnn gzergahnda bulunan
kentlerimizde, doalgazn konutlarda, iyerlerinde ve sanayide kullanmnn
zendirilmesi gerekmektedir.
b) Kmr:
Evsel snmadan kaynaklanan kirliliin temel kaynann yerleim
alanlarnda kullanlan dk nitelikteki yakt ve bunlar arasnda da kkrt ve kl
oran yksek, kalori deeri dk kmrler olduu bilinmektedir.
Isnma amal kullanlacak yerli ve ithal kmr zellikleri genelgenin
ekinde verilmitir. Bu erevede;
-zin verilen kmr zellikleri dnda, snmada kullanlmas yasaklanan
yaktlarn kentlere giriinin nlenmesi, retim, datm, pazarlama ve son tketim
aamalarnda kontrol ve denetimlerin sklatrlmas,
-llerde snma amal soba ve kazanlarda kullanlmasna izin verilen
kaliteli kmrlerin temini, kaak kmr kullanlmasnn nne geilmesi, kmr
reticisi ve satcsnn bilinmesi, denetlenmenin etkili uygulanmas, kmrlerin
akta satnn nlenmesi, kmrlerin tanmas, doldurulmas ve boaltlmas
srasnda kmr kaybn ve bu ilemlerde oluacak tozumay nlemek asndan ithal
ve yerli kmrlerin torbalanarak sata sunulmas,
-Yerli ve ithal kmr satc ve pazarlamaclarnn sadece izinli kmrleri
satmalar,
-Analiz cretini kmr ithalatlar, reticileri ve satclar tarafndan
denmek zere ithal kmrlerin gmrk sahalarndan ve/veya ithalatlara ait
depolardan, ithal ve yerli kmr sat yerleri ile apartmanlardan rnek alma

361

esaslarna gre kmr rnekleri alnarak analizlerinin yaptrlmas; torbadaki her

kmr paras belirlenen zellikleri salamak zorunda olup, en az torbadan alnan
birinci analiz sonucu ortalamasnn uygun kmamas durumunda 2872 sayl evre
Kanunu gereince cezai ilemin uygulanmas ve ikinci defa en az torbadan alnan
analiz sonucu ortalamasnn uygun kmamas durumunda ise kmr reticileri,
ithalatlar ve/veya satclarn izin belgelerinin iptal edilmesi, analiz bedellerinin
vatandalara yanstlmamas,
-Valilike verilen ceza ve sat izni belgesi iptal edilmi kmr ithalat,
retici ve/veya satclarn isimleri, adresleri ve markalarnn evre ve Orman
Bakanlna bildirilmesi,
-Okullarda ve resmi binalarda da belirlenen zelliklere sahip snma amal
kaliteli kmr kullanlmas,
-Belirtilen tm nlemlere ilikin olarak Valilikler ve Belediyelerin gerekli
denetimleri yapmalar ve bu konuda gerekli denetim ekiplerini oluturmalar ,
-Tketicilerin bu genelgede belirtilen zelliklerdeki yaktlar kullanmalar
gerekmektedir.
i. Yerli Kmr
- Yerli kmrlerin 2004-2005 k sezonunda 1. ve 2. derece hava
kirliliinin youn olduu illerde torbalanarak sata sunulmas, dier illerde ise
kmrlerin torbalanmasnn bu k dneminde zendirilmesi ve gelecek k
dnemlerinde ise uygulanmaya konulmas,
-Torbalamann kmrn karld blgede yaplmas,
-Yerli kmr torbas zerinde; kmr reten ve sata sunan firmann ismi
ve haberleme adresi, tel, faks ve e-maili, kmrn hava kirlilii asndan kanc
derece illerde kullanlaca, kmrn menei, cinsi, kmrn fiziksel ve kimyasal
zellii (kkrt, nem, alt sl deer ve dier zellikler) ve uygunluk ve sat izni
veren Valiliin yazsnn saysnn yazlmas,
-Yerli kmrn karld ilin Valiliinden kmrlere uygunluk belgesinin
alnmas, sat izin belgesinin ise uygunluk belgesi dikkate alnarak kmrn
satlaca lden alnmas, bu kmrleri kullanacak dier illerin ayrca uygunluk
belgesi dzenlememeleri ve kmrn karld ilin vermi olduu uygunluk
belgesini kabul etmeleri,
-Yerli kmrlere uygunluk belgeleri veren Valiliklerin, uygunluk belgeleri
verdii firma veya ahslarn isimlerini evre ve Orman Bakanlna bildirmeleri,
-Yerli kmr reticileri rettikleri kmrlerin ilk aamasndan balayarak
nihai tketim aamasna kadar sorumlu saylmalar gerekmektedir.
- Pazarlamaclarn reticiden torbal kmr satn almalar,
-Kmrn retildii yerde reticilerin pazarlamac ve vatandalara torbal
kmr satmalar
ii- thal Kmr

362

- Hava kirliliinin azaltlmas amacyla ithal edilen kmrler,

Bakanlmzdan alnan Kontrol Belgesi erevesinde ithal edilmektedir. llerde
kullanlmas iin izin istenilen ithal kmrlerde Bakanlktan alnan kontrol
belgesinin aranmas, Bakanlktan alnan kontrol belgesinin uygunluk belgesi yerine
kabul edilmesi ayrca uygunluk belgesi dzenlenmemesi,
-Tm illerde 2004-2005 k sezonunda kullanlacak ithal kmrlerin illerin
kirlilik derecesine baklmakszn torbalanarak sata sunulmas,
-thal kmr torbas zerinde; kmr ithal eden ve sata sunan firmann
ismi ve haberleme adresi, tel, fax ve e-maili, evre ve Orman Bakanlndan
alnm Kontrol Belgesinin says, kmrn menei, cinsi, kmrn fiziksel ve
kimyasal zelliinin (kkrt, nem, kl ve uucu oran, alt sl deer ve boyutu)
yazlmas,
-Pazarlamaclarn, ithalatdan torbal kmr almalar,
-Kmrn ithal edildii yerde ihracatlarn pazarlamac ve vatandalara
torbal kmr satmalar,
-thalat firmalarn ithalatn ilk aamasndan balayarak nihai tketim
aamasna kadar sorumlu saylmalar gerekmektedir.
Stokerli Sistemler (cebri yklemeli fanl) ile ilgili olarak;
-Hava kirliliinin azaltlmas ve hava-yakt orannn optimum koullarda
olmasn salayarak tam yanmann gerekletirilmesi iin bu sistemlerin otomatik
yklemeli, fanl ve dner zgaral olmalar,
-lk yanma srasnda bacadan atlan partikl madde emisyonlarn kontrol
etmek amacyla n yanmay temin edecek ekilde bu sistemlerin srekli (durmadan)
yanmasnn salanmas, ayarlarnn iyi yaplm olmas, srekli kontrol edilmesi ve
ehil kiilerce yaklmas,
-Bu yakma sistemleri iin Trk Standardlar Enstitsnden Yeterlilik
Belgesi alnm olmas,
-Stokerli sistemlerin kullanld binalarda sk denetimlerin yaplmas ve
filtre kullanlmas ve
- Hava kalitesinin dzenli olarak izlenmesi
kayd ve koulu ile Genelgede belirtilen ve snma amal kullanlmasna izin verilen
ithal ve yerli (illerin kirlilik derecesine gre belirlenen) kmr zelliini salayan ve
piyasada fndk tabir edilen 10-18 mm apndaki elenmi ve ykanm kmrlerin
torbalanarak stokerli sistemlerde kullanlmas uygundur.
Briket Kmr
Briket kmrlerde TS 12055 Kmr Briketi Isnmada Kullanlan
standardna uyulmas gerekmektedir.
Sadece briket kmrlerde geerli olmak zere snfna gre ncelikle
TSEden Uygunluk Belgesi alm ve tesisin bulunduu yerdeki l evre ve Orman
Mdrlnden sat izin belgesi alnan ve torbalanm briket kmrlerinin dier
illerde kullanm uygundur.

363

Briket kmr retiminde balayc olarak petrol ve petrol trevlerinden

retilmi herhangi bir balayc kullanmayp, balayc olarak melas-niasta ve/veya
akademik kurulularca balayc olarak kullanlabilirlii ispatlanm ve belgelenmi
insan ve evre salna zararl olmayan benzer maddeler kullanlmas
gerekmektedir.
Petrokok
Petrol kokunun snma amacyla kullanm 13 Ocak 1995 tarih ve 1995/1
sayl ve 23 Kasm 1995 tarih ve 1995/10 sayl Genelgelerimizle yasaklanmtr.
thal kmr ad altnda, yksek oranda kkrt ieren petrol kokunun snmada
kullanlmamas ve tketiminin nlenmesi iin denetimlerin sklatrlmas
gerekmektedir.
Isnma amal kullanld tespit edilen petrokokun ithalat ve satclarna
evre Mevzuatna gre cezai meyyidenin uygulanmas ve bu maddelerin
Bakanlmzca izin verilen ve uygun grlen imento ve kire fabrikalarnda
kullanlmas gerekmektedir.
c) Fuel-oil:
Hava kirliliine neden olan emisyonlar arasnda yer alan kkrt dioksit
(SO2 ) emisyonunun azaltlmas iin yaklak % 3,5 kkrt (S) ieren 6 nolu fueloilin snma ve sanayide snma ve retim amal kullanlmas yasaklanmtr. Bu
erevede,
-Isnma amal olarak sv yakt olarak, TPRA tarafndan retilen en
fazla % 1.5 kkrt ieren TPRA 615 Kalorifer Yaktnn kullanlmasnn
salanmas,
-Okullarda ve resmi binalarda snma amal olarak sv yakt kullanyorsa,
TPRA 615 kalorifer yaktnn veya benzer zellie veya daha iyi kaliteye sahip
fuel-oilin kullanlmas gerekmektedir.
II- Motorlu Tatlar :
Konutlar ve endstri gibi sabit emisyon kaynaklarndan ileri gelen hava
kirliliinin yan sra motorlu tatlardan kaynaklanan (otomobil, minibs, ar vasta)
kaynaklanan egzoz kirlilii de zellikle nfus ve trafiin youn olarak yaand
byk kent merkezlerinde nemli bir sorundur. Bu balamda,
-8 Temmuz 2003 tarih ve 25162 sayl Resmi Gazetede Motorlu Kara
Tatlarnn Egzoz Emisyonlarnn lm ve Denetlenmesine likin Tebli de
belirlenen esaslar gz nne alnarak, motorlu tatlardan kaynaklanan egzoz
gazlarnn kontrol iin denetimlerin yaplmas,
-Egzozundan siyah duman atan, istiap haddinin stnde yolcu ve yk
tayan ve ya yakan motorlu tatlar trafikte denetlenerek kurallara uymayan tat
sahipleri iin cezai meyyidelerin uygulanmas ve gerektii hallerde trafikten men
edilmesi,

364

-Benzinli ve dizel motorlu aralarda egzoz gazlarnn kontrol iin ok

denetimlerin yaplarak aralarn srekli bakmlarnn salanmas,
-Servis aralar ile ilgili kurallarn getirilmesi ve egzozundan siyah duman
atan servis aralarnn trafikten men edilmesi,
-Sper benzinde kurunsuz benzine gre 31 kat daha fazla kurun
bulunmaktadr. Benzinli aralarda kurunsuz benzin kullanlmas konusunda halkn
uyarlmas,
-Hava kirliinin youn olduu gnlerde tek ift plaka uygulamasna giderek
trafiin snrlandrlmas,
-Trafiin aksamasna neden olan aralarn denetlenmesi,
-Toplu tam aralarnn kullanmn desteklenmesi ve belediyelerle ibirlii
iinde rayl sistem veya metronun yaygnlatrlmasnn salanmas,
-Sinyalizasyon sisteminin sabit hzda gidildii takdirde durmay nleyecek
ekilde dzenlenerek yeil dalga sisteminin oluturulmas ve bu sayede gereksiz
beklemenin ortadan kaldrlarak egzoz emisyonunun en aza indirilmesinin
salanmas,
-Egzoz emisyonlarndan en ok zarar grebilecek ocuklarn oyun
alanlarnn (park, bahe vs.) mmkn olduunca trafiin youn olduu yerlerden
uzakta planlanmas ve yaplmas gerekmektedir.
III-Soba ve Kalorifer Kazanlar :
ehirlerimizde snmada kullanlan soba ve kalorifer kazanlarnn uygun
koullarda yaklmadnda hava kirliliin artt bilinmektedir. Soba ve kalorifer
kazanlar satn alnrken daha az yakt tketilmesi ve daha verimli yaklmas iin
TSE Standartlarna uygun olmas nem tamaktadr. TSE belgeli ve stten yakmal
sobalarda yakt tketimi % 25-30 orannda azaltlabilmekte ve buna paralel olarak
hava kirliliine neden olan kirletici maddeler de azaltlmaktadr. Bu erevede;
-Mahalli evre Kurullarnca karara balanan yakt programlar
erevesinde kullanlacak kmrlerin daha verimli yaklmas iin soba ve kalorifer
kazanlarnda TSE standartlarna uygunluun aranmas ve gerekli denetimlerin
yaplmas,
-Plastik, lastik, araba lastii, temizlenmemi tahta, hayvan at, asfalt at,
boya, atk petrol rnleri ve p gibi atklarn soba ve kalorifer kazanlarnda
yaklmasnn yasaklanmas, (Bu tr yaktlar yakldnda zellikle kanser yapc
maddeler oluur)
-Soba ve kalorifer kazanlarnda, yakt nitesinde havann stten beslenerek
yanma blmne gemesi ile yanmann daha yksek verimde gereklemesi
mmkndr. Enerjinin verimli kullanlmas ve enerji tasarrufuna gereken nem
verilerek, evre kirliliinin azaltlmas iin Sanayi ve Ticaret Bakanlnn soba ve
kalorifer kazan verim ynetmelikleri ve teblilerine uygun olarak retim
yaplmasnn salanmas ve gerekli denetimlerin gerekletirilmesi,
-Kalorifer kazanlarnn tekniine uygun yaklmas ve kazan bakm
ilerinde alacaklar iin Yetkili Kalorifer Ateisi Kurslar dzenlenmesine

365

ynelik almalarn yaplmas, bu kapsamda kalorifer ateisi ve bina

yneticilerinin eitilmesi ve denetlenmesi,
-TSE Standartlarna uymayan sobalarn retim ve satnn yasaklanmas
(zellikle teneke ve alttan yakmal sobalar), satclarn bu konuda uyarlmas,
-Yakt kullanan bacasz stclarn kapal alanda snma amal kullanmn
nlenmesi,
-Kalorifer tesisatlarnn iyi izole edilerek s kayplarnn nlenmesi, tm
stma tesisatnn bakm ve temizliinin gerei gibi yaplmas, kazan dairelerinin
yeterince havalandrlmas ve iletme talimatlarna uygun olarak iletilmesi,
bacalarn periyodik temizliinin yaplp yaplmadnn dzenli denetlenmesi,
-Soba ve kalorifer kazanlarnn k gelmeden nce temizlenmesi gereklidir.
Bacas temizlenmeyen soba ve kazanlarda yanma verimi salanamamakta ve buna
paralel olarak yakt tketimi ve bacadan atlan kirletici emisyonlar artmaktadr. Bu
erevede, bacalarn ve sobalarn temizliinin nemi ve temizliin k gelmeden
nce yaplmas gerektii konusunda Valilikler, Belediyeler ve Gnll Kurulularn
ibirlii ile eitim programlar dzenlenmesi ve kk brorler hazrlanarak halka
datlmas gerekmektedir.
IV-Is Yaltm:
-Is yaltm ile ilgili olarak 14 Haziran 1999 tarih ve 23725 sayl Resmi
Gazetede yaymlanan TSE 825 Binalarda Is Yaltm Kurallar standard 14
Haziran 2000 tarihinde mecburi standart olarak yrrle girmitir. Yeni binalarda
gerekli tedbirlerin alnmas hava kirlilii asndan byk nem arz etmektedir.
llerde bu standardn ve 8 Mays 2000 tarihinde yaymlanan Is Yaltm
Ynetmelii ile mevcut binalarda s yaltm ile yakt tasarrufu salanmas
asndan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanln 18 Kasm 1984 tarih ve ve 18580
sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Mevcut Binalarda Is Yaltm
ile Yakt Tasarrufu Salanmas ve Hava Kirliliinin Azaltlmasna Dair
Ynetmeliin uygulanmas ve kamuoyunun bu ynetmelik ve mecburi standarda
riayet etmesi iin tevik edici mekanizmalarn oluturulmas,
-Bata resmi bina ve okullar olmak zere yeni bina yapmnda s yaltm
projelerinin uygulanmas ,
-zellikle k gelmeden nce binalarda s kaa olan noktalarda ( pencere
ve d kaplarda) alnacak nlemlerle ilgili olarak halkn bilinlendirilmesi, camlarn
ift caml olmasnn yakt tketimindeki faydalar halka anlatlmas ve binalarda
zellikle dtan yaltm yapldndan yakt tketiminde ne kadar azalma olaca
konusunda bilgilendirilmesi,
-Okullarda ve resmi binalarda deitirilmesi gereken pencerelerin s caml
pencere kullanlacak ekilde deitirilmesi ve kaloriferli okullarda radyatrlerde
termostatl vana kullanlmas,
-Okullarda ve resmi binalarda giri kapsnn kendiliinden kapanabilir ve
hava szdrmaz yaplmas,

366

-Okullarda ve resmi binalarda kullanlmayan odalarn radyatr vanalarnn

kapatlmas gerekmektedir.
V-Scaklk artlar ve Yakma Saatleri:
-D ortam scakl gece ve gndz 15 oC nin zerinde olduu gnlerde
kalorifer ve sobalarn yaklmamas,
-Kalorifer ve sobalarn ; iyerlerinde, bina i ortam scakl 18 oC,
konutlarda ise 20 oC dan yukarda olmayacak ekilde yaklmas,
-Kalorifer ve sobalarn ilk yak saatlerinin semtler itibari ile belirlenmesi
ve uygulamann belirlenen saatlere gre yaplp yaplmadnn denetlenmesi,
-Hava kirliliinin youn olduu gnlerde sobalar ve kaloriferler mmknse
sabah saat 10dan sonra ve akam en ge saat 16dan nce yaklmas,
-Hastaneler, yatl ve gndzl okullar, renci yurtlar, yallar ve
gszler yurtlar, kreler, terminaller ve kolluk binalar, kalorifer ve sobalarn i
ortam scakl 20 oC dan yukar olmayacak ekilde devaml olarak, ancak hava
kirliliine neden olmayacak ekilde yaklmas gerekmektedir.
VII-Sanayi Tesisleri :
Sanayicilerin tesislerinde kullanaca kmr zelliklerini ilgili Valilie
bildirmeleri gerekmektedir. Tozumay nleyici her trl tedbirin kmr satan
tayan ve sanayi tesisi sahibi tarafndan alnmas koulu ile sanayi amal
tketilecek yerli ve ithal kmrlerin torbalanmas gerekmemektedir.
Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii erevesinde, sanayi tesisleri
Emisyon zni alarak faaliyet gstermek zorundadr. Emisyon znine Tabi Olmayan
Sanayi Tesislerinden yaylan emisyonlar, bu ynetmelikte belirtilen snr deerlerin
zerinde olamaz
Emisyon znine Tabi Olan/Olmayan Tesislerde Hava Kalitesinin
Korunmas Ynetmeliindeki hkm ve snrlara uygun faaliyet gsterilmesi iin
gerekli tedbirlerin alnmas, uygun yakma teknolojisine sahip olduunun
belgelenmesi, emisyon izni alm olmas ve/veya emisyon lm raporunu Valilie
sunmu olmas ve evre kirliliine neden olmayacak ekilde gerekli nlemlerin
alnmas kayd ile sanayi tesislerinde yerli kmr kullanlabilir
Sanayi tesislerinde kullanlacak ithal kmrlerin genelge ekinde verilen
sanayi amal ithal edilecek kmrlerde aranacak zelliklere sahip olmas
gerekmektedir.
TPRA tarafndan retilen yksek kkrt ieren 6 nolu fuel-oilin, kkrt
dioksit emisyonunu Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde belirtilen snr
deerlere uygun olarak artan bacagaz artm tesisine/teknolojisine sahip sanayi
tesislerinde kullanmna izin verilir. Bu koullar dnda 6 nolu fuel-oil kullanmnn
nlenmesi, sv yakt tayc ve satc firmalarn bu konuda uyarlmas
gerekmektedir.
Sanayi tesislerinde TPRA spektlerine uygun %1 kkrt ihtiva eden ve
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlndan izin alnarak ithal edilen fuel-oil
kullanlabilir. Bu yaktn anma sl gc dk, yanma boyu ksa kazanlarda

367

kullanmnda yanma verimi asndan, akkanln arttrlmas amacyla n stma

yaplmas gerekmektedir
l evre ve Orman Mdrl ile Belediyelerin teknik elemanlar
koordineli bir ekilde blgelerindeki evreyi kirleten sanayi tesislerini tespit etmeleri
ve denetlemeleri gerekmektedir.
Bacasndan siyah duman atan iyerlerinin ve sanayi tesislerinin
denetlenmesi gerekmektedir
Sanayi amal ithal edilen ve sadece imento ve modern teknoloji ile
donatlm ve EK-IIIde listesi verilen kire fabrikalar dnda kullanlmasna izin
verilmeyen kalsine edilmemi petrol kokunun dier sanayi tesislerinde kullanmnn
yasaklanmas, bunun iin gerekli denetimlerin yaplmas gerekmektedir
Kullanlan yakt ve bacadan atmosfere verilen emisyonlar dikkate alnarak
sanayiden kaynaklanan hava kirliliinin denetim altna alnmas ve gerekli yasal
ilemin yaplmas gerekmektedir
VIII-Hava Kirlilii lm:
-Hava kirlilii lmnn TSE ve/veya uluslar aras standartlara uygun
cihazlarla yaplmas,
-llerin nfus younluu dikkate alnarak hava kirlilii lm
istasyonlarnn saylarnn belirlenmesi ve blge zelliklerini (yerleimi, trafii,
sanayiyi, trafik+yerleim, yerleim+sanayi, trafik+sanayi, krsal blgeyi (hakim
rzgara gre) temsil edici yerlere yerletirilmesi,
IX-Halkn Bilgilendirilmesi :
-zellikle k sezonunda (Ekim-Mart) ortaya kan hava kirliliine kar
alnmas gereken nlemlerin yan sra kirleticilerin atmosferde birikmesine neden
olan atmosferik olaylar(basn sistemleri, inversiyon) ve meteorolojik
parametrelerin(scaklk, nem, rzgar, basn, vb) hava kalitesine olan etkisinin
nceden halka duyurulmas gerektii Devlet Meteoroloji Genel Mdrlne
iletilmitir. Bu balamda;
-Halkmzn da hava kirliinin youn olduu gnlerde almas gereken
nlemler konusunda gerekli hassasiyeti gstermesi iin bilinlendirilmesi ve
bilgilendirilmesi,
-Halkn duyarllnn arttrlmas iin hava kirlilii lm sonularnn
gnlk olarak halka duyurulmas,
-Hava kirliliinin youn olduu gnlerde rencilerin ak alanda tren
yapmalarnn nlenmesi,
-Hava kirlilii ile ilgili eitici programlarn dzenlenmesi ,
-Yanl yere soba kurulmas ve fazla miktarda dirsek kullanlmas yakt
tketimini arttrd iin soba kurarken dikkat edilecek hususlarla ilgili olarak halkn
bilgilendirilmesi,

368

-Halkn TSE belgeli, stten yakmal soba ve kaliteli yakt satn almalar,
kullanmalar durumunda hem bteleri hem de hava kirliliinin azaltlmas ve salk
asndan faydalar hakknda bilgilendirilmesinin salanmas nem arz etmektedir.
izelge 1a. Isnma amal yerli kmrlerde aranacak zellikler
Aranacak
llerin Kirlilik Dereceleri
Kriterler
1.Derece
2.Derece Kirli ller
3. Derece Kirli
Kirli ller *
ller
Alt sl deer
En az 4000
En az 3500
En az 3000
(orijinalde)
kcal/kg
kcal/kg
kcal/kg
( - 200 kcal /kg ( -200 kcal /kg
( - 200 kcal /kg
tolerans) tolerans)
tolerans)
Toplam
% 2 en ok
% 2,3 en ok
% 2,5 en ok
Kkrt
(Kuru bazda)
Boyut
18-150 mm
18-150mm
18-150 mm
(18 mm alt ve
(18 mm alt ve
(18 mm alt ve
150 mm st iin
150 mm st iin
150 mm st iin
en ok %10
en ok %10
en ok %10
tolerans)
tolerans)
tolerans)
* Bu standarttaki kmrler tm yerleim birimlerinde kullanlabilir.

Stokerli sistemlerde piyasada fndk kmr tabir edilen 10-18mm boyutlarndaki

ykanm ve elenmi kmr kullanlabilir. Torba zerinde sadece stokerli yakma
sisteminde kullanlaca yazl olarak belirtilmelidir.
Kalorifik Deerlerin nerilen snrlardan daha yksek olmas halinde toplam kkrt
oranlar :
- 1. derece illerde en az 4000 kcal/kg olmas durumunda daha st kalori iin her
1000 kcal/kg bana % 0,1
- 2. derece illerde en az 3500 kcal/kg olmas durumunda daha st kalori iin her
1000 kcal/kg bana % 0,2
- 3. derece illerde en az 3000 kcal/kg olmas durumunda daha st kalori iin her
1000 kcal/kg bana % 0,3 deerlerini gemeyecektir.
izelge 1b. Isnma amal ithal edilecek kmrlerde aranacak zellikler
Alt Isl Deer (orijinalde)
En az 6200 kcal/kg ( - 400 kcal /kg tolerans)
Kkrt (kuru bazda)
% 0,9 (en ok)
Uucu Madde (kuru bazda) % 12-28 (+ 1 tolerans)
Toplam Nem (orijinalde)
% 10 (en ok.)
Kl (kuru bazda )
%14 (en ok) (+ 2 tolerans)
ime ndeksi
1 max

369

Boyut

18-150 mm (18 mm alt ve 150 mm st iin en

ok %10 tolerans)

Stokerli sistemlerde piyasada fndk kmr tabir edilen 10-18mm boyutlarndaki

ykanm ve elenmi kmr kullanlabilir. Torba zerinde sadece stokerli yakma
sisteminde kullanlaca yazl olarak belirtilmelidir.
izelge 1c. Sanayi amal ithal edilecek kmrlerde aranacak zellikler
Alt Isl Deeri (orijinalde)
En az 6000 kcal/kg (-500 kcal/kg tolerans)
Toplam Kkrt (kuru bazda) En ok % 1 (+ 0,1 tolerans)
Uucu Madde (kuru bazda)
En ok % 36 (+ 1 tolerans)
Boyut
0-50 mm

izelge 1d. Kmr briketlerinin fiziksel ve kimyasal zellikleri

zellik
Snf 1
1)

Alt Is Deeri (kcal /kg), en az

Baca Gazna Geen Kkrt Oran (%), m/m, en fazla
Dme Salaml (%) m/m, en az
Anma Salaml (%) m/m, en az
Krlma
Yastk
veya
Yumurta
eklindeki
Salaml
Briketlerde (Kgf), en az
Taban
Dzgn
Geometrik
ekilli

5000

Snf
2
4000

0,8
90
75
80

1,0
80
65
60

130

100

70

70

75
8

75
12

Briketlerde (kg/cm ), en az
2)

Suya Dayanm (%), en az

Isl Verimi (%), en az
Duman Salm Oran (g/kg), en fazla

1) Bu zellik, orijinal (sata sunulan) briket bazndadr.

2) Su geirmeyen torbalar ierisinde satlan briketlerde bu zellik aranmaz.

370

Resmi Gazete

Tarih: 08.07.2005 Say: 25869

evre ve Orman Bakanlndan:

Trafikte Seyreden Motorlu Kara Tatlarndan Kaynaklanan
Egzoz Gaz Emisyonlarnn Kontrolne
Dair Ynetmelik
BRNC BLM
Ama, Kapsam, Dayanak ve Tanmlar
Ama
Madde 1 Bu Ynetmeliin amac, trafikte seyreden motorlu kara tatlarndan
kaynaklanan egzoz gazlarnn neden olduu hava kirliliinden ve tehlikelerinden, canllar
ve evreyi korumak amacyla egzoz gaz kirleticilerinin azaltlmasn salamak ve lmler
yaparak kontrol etmek zere gerekli usul ve esaslar belirlemektir.
Kapsam
Madde 2 Bu Ynetmelik halen trafikte bulunan drt ve daha fazla tekerlekli
yolcu ve yk tamaya mahsus i makineleri, tarm ve orman traktrleri, motosikletler
ve mopedler hari karayolu motorlu tatlarn kapsar.
Dayanak
Madde 3 Bu Ynetmelik, 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayl evre Kanununun 8
inci maddesine, 1/5/2003 tarihli ve 4856 sayl evre ve Orman Bakanl Tekilat ve
Grevleri Hakknda Kanunun 9 uncu maddesine, 13/10/1983 tarihli ve 2918 sayl
Karayollar Trafik Kanununun 30 uncu maddesine ve 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayl Amme
Alacaklarnn Tahsil Usul Hakkndaki Kanuna dayanlarak hazrlanmtr.
Tanmlar
Madde 4 Bu Ynetmelikte geen:
Bakanlk: evre ve Orman Bakanln,
Karayolu: Trafik iin kamunun yararlanmasna ak olan arazi eridi, yol, otoyol,
kprler ve benzeri yap ve alanlar,
Motorlu tat: Karayolunda insan, hayvan ve yk tamaya yarayan ve makine
gcyle yrtlen arac/tat,
Duman: Tatn egzoz borusundan kan, tam yanm veya yanmam yakt
zerrelerinin meydana getirdii siyah, gri-beyaz veya mavi renkli aerosol,
Absorbsiyon katsays: Duman koyuluunu gsteren ve egzoz gaz iinden geen
n sourmas ile llen katsayy,
Pozitif atelemeli benzin motorlu tat: Benzin ile alan, buji atelemeli motora
sahip tat,
Sktrma atelemeli dizel motorlu tat: Dizel yakt ile alan, sktrma ile
atelemeli motora sahip tat,
LPG (Svlatrlm petrol gaz) veya NG (Doal gaz) yakt kullanan tat: Tahrik
sisteminde LPG (Svlatrlm petrol gaz) veya CNG (Sktrlm doal gaz), LNG
(Svlatrlm doal gaz) kullanm iin zel tehizat ile donatlm bir tat (Bu tr LPG
veya NGli tat tek yaktl veya iki yaktl tat olarak tasarmlanabilir ve imal edilebilir),

371

Egzoz gaz: Bir motorlu tatn egzoz borusundan kan gaz,

Egzoz gaz kirleticileri: Egzoz gaznda bulunan ve evreyi kirleten bileenleri,
Egzoz gaz emisyon lm istasyonu: Motorlu tatlarn sadece egzoz gaz emisyon
lmlerinin yapld TS 12047yi salayan sabit istasyonlar veya TS-EN 45004
salayan ara muayene istasyonlarn,
Motorlu tat egzoz gaz emisyon ruhsat: Trafikte seyreden tatlar iin yaplan
egzoz gaz lm sonunda, kirletici miktarlar tayin edilen snrlar iinde kalan tatlara
verilen belgeyi,
Egzoz gaz emisyon lm pulu: Trafikte seyreden tatlar iin yaplan egzoz gaz
lm sonunda, kirletici miktarlar tayin edilen snrlar iinde kalan tatlara verilen pulu,
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi: Egzoz gaz emisyon lm istasyonlarna
egzoz gaz emisyon lm yapabilme yetkisi veren ve Bakanlka dzenlenen belgeyi,
Protokol: l evre ve Orman Mdrl ile egzoz emisyon lmn gerekletiren
istasyon ileteni arasnda imzalanan ve valilik makam tarafndan onaylanan szlemeyi,
Katalitik dntrc: Egzoz gazndaki kirleticileri zararsz veya daha az zararl
bileenlere dntrmek amacyla bir tatn egzoz sistemine yerletirilen reaktr,
OBD (On Board Diagnostic) sistemi: Bilgisayar hafzasnda bulunan arza kodlar
vastasyla muhtemel hata alann tanmlayabilen, emisyon kontrol iin kullanlan ara
zerindeki tehis sistemini,
Lambda deeri: Gerek hava/yakt orannn teorik hava/yakt oranna blnmesi ile
bulunan deeri,
Duman koyuluu: Egzoz gaz ierisinde bulunan, effaf olmayan paracklarn,
gazdan geen n aydnlatma iddetini (aydnlanan birim yzey iin k aksn) azaltma
yzdesini (Tam effaf gaz iin duman koyuluu % 0dr. I tamamen absorbe eden, yani
geirgen olmayan gaz iin duman koyuluu % 100dr.),
Tat sahibi: Tat iin adna yetkili idarece tescil belgesi verilmi veya sahiplik veya
sat belgesi dzenlenmi kiiyi,
leten: Tat sahibi olan veya mlkiyeti muhafaza kaydyla satta alc sfatyla
sicilde kaytl grlen veya tatn uzun sreli kiralama, ariyet veya rehini gibi hallerde
kirac, ariyet veya rehin alan kiiyi (ilgili taraftan baka bir kiinin tat kendi hesabna ve
tehlikesi kendisine ait olmak zere ilettii ve tat zerinde fiili tasarrufu bulunduu ispat
edilirse, bu kimse ileten saylr.),
Trafik zabtas: ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrlnn 13/10/1983 tarihli
ve 2918 sayl Karayollar Trafik Kanununun verdii grev ve yetkileri yerine getirmekle
ykml olan memurlar,
ifade eder.
KNC BLM
Egzoz Gaz Emisyon lmleri
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi alabilecek istasyonlara ait kriterler
Madde 5 TS 12047 Yetkili Servisler-Motorlu Aralar iin Kurallar Standardn
salayan sabit istasyonlara veya TS-EN 45004 eitli Tipteki Muayene Kurulularnn
altrlmalar iin Genel Kriterler Standardn salayan ara muayene istasyonlarna
Bakanlka dzenlenmi egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi verilir. Tanmlanan bu
istasyonlara ait mobil tatlar egzoz gaz emisyon lm yapmak iin kullanlmaz.
Bu Ynetmelikte belirtilen hususlarn yan sra TS 12047ye uymayan yetkili
servislerin veya TS-EN 45004e uymayan ara muayene istasyonlarnn da egzoz gaz
emisyon lm yetki belgeleri Bakanlka iptal edilir.
Egzoz gaz emisyon lm yaptrma periyotlar

372

Madde 6 Tatlar, bu Ynetmeliin (Ek-1)inde belirtilen snflar esas alnmak

kaydyla cinslerine, kullanlma ama ve ekillerine uygun olarak aada belirtilen
periyotlarda egzoz emisyon lmne tabi tutulur:
a) Hususi otomobiller ilk ya sonunda ve devamnda her iki ylda bir.
b) Resmi otomobiller ilk iki ya sonunda ve devamnda ylda bir.
c) Dier motorlu tatlar ilk bir ya sonunda ve devamnda ylda bir.
d) Trafikte seyreden tm motorlu tatlar on ya sonunda ylda bir.
Tatn trafie kndan sonraki muafiyet sresinin bitim tarihinden itibaren bir ay
ierisinde egzoz gaz emisyon lm yaptrlmas zorunludur. Takip eden emisyon
lmleri ise tatn trafie k tarihi esas alnarak uygulanr.
Egzoz gaz emisyon lm esaslar ve snr deerleri
Madde 7 Egzoz gaz emisyon lm iin aadaki usul ve esaslar ile snr
deerler uygulanr:
a) Pozitif atelemeli benzinli motorlara sahip motorlu tatlar;
1) Lambda sondas kontroll yollu katalitik konvertr gibi bir emisyon kontrol
sistemi ile kontrol edilmeyen egzoz gaz emisyonlarnda:
1.1) Test ncesinde sistemde bir szdrma kaak olup olmadnn kontrol iin
egzoz sisteminin gzle muayenesi yaplr.
1.2) reticisi tarafndan taklm emisyon kontrol aksam varsa, bunlarn tam ve
tatminkar bir durumda olduunun, bir kaak olmadnn tespiti iin gzle muayene yaplr.
Tatn, reticisinin tavsiyeleri dikkate alnarak, makul bir sre
motorun
altrlmasndan sonra motor rlanti devrinde iken (yksz) egzoz gazndaki karbon
monoksit miktar llr. Egzoz gazndaki azami msaade edilebilir karbon monoksit
miktar tat reticisinin belirttii gibidir. Byle bir bilgi yoksa, karbon monoksit miktar bu
maddenin (Tablo 1)indeki deeri geemez.
2) Lambda sondas kontroll yollu katalitik konvertr gibi bir emisyon kontrol
sistemi ile kontrol edilen egzoz gaz emisyonlarnda:
2.1) Test ncesinde sistemde bir szdrma kaak olup olmadnn kontrol iin
egzoz sisteminin gzle muayenesi yaplr.
2.2) reticisi tarafndan taklm emisyon kontrol aksam varsa, bunlarn tam ve
tatminkar bir durumda olduunun, bir kaak olmadnn tespiti iin gzle muayene yaplr.
2.3) Tatn emisyon kontrol sisteminin verimlilii iin tat emisyon kontrol
sistemindeki katalitik dntrc verimi ya standarttaki ekilde veya retici tarafndan
teklif edilerek tip onay srasnda kabul edilen metot ile egzoz gaznda lambda deeri ve
karbon monoksit llerek belirlenir.
Byle bir bilgi yoksa veya tip onay veren yetkili mercii bunu referans deer olarak
kabul etmiyorsa, karbon monoksit miktar bu maddenin (Tablo-1)indeki deeri geemez.
(Tablo- 1): Trafikte kullanlmakta olan benzin motorlu tatlarda karbon monoksit snr
deerleri:
TAITA AT BLG
Egzoz sisteminde katalitik dntrc ve benzeri emisyon
kontrol donanm olmayan tatlar
Rlantide
1/10/1975den ncekiler
1/10/1975-1/10/1986 arasndakiler

Karbon Monoksit
( hacimce % )

6
4,5

373

1/10/1986 sonrakiler
Egzoz sisteminde katalitik dntrc ve benzeri
emisyon kontrol donanm olan tatlar
Rlantide (2000 min1) *
Tat reticisinin belirledii bir CO miktar yok ise
70/220/AT Ynetmeliinin 98/69/AT deiikliine gre tip
onay alan tatlar veya 2003 model ylndan itibaren
Yksek Rlantide ( 2000 min1)
Tat reticisinin belirledii bir CO miktar yok ise
70/220/AT Ynetmeliinin 98/69/AT deiikliine gre tip
onay alan tatlar veya 2003 model ylndan itibaren

3,5

En fazla 0,5
En fazla 0,3

En fazla 0,3
En fazla 0,2

Lambda deeri, reticisinin belirledii artlara gre 1+/- 0,03

* 70/220/AT Direktifinin 98/69/AT deiikliine gre OBD sistemine sahip
tatlarda alternatif olarak OBD sisteminin doru alp almadnn kontrol de
gerekletirilebilir.
3) Bu maddenin (a) grubuna giren yanma sisteminde LPG veya CNG/LNG kullanan
ve egzoz sisteminde katalitik dntrc ve benzeri emisyon kontrol donanm
olan/olmayan pozitif atelemeli motorlu tatlarn egzoz gaz lm LPG veya CNG/LNG
ile de tekrarlanmal ve CO hacimce bu maddenin (Tablo-1)inde belirtilen snr deerlere
uymaldr.
b) Sktrmal atelemeli dizel motorlara sahip motorlu tatlar;
Vites levyesi bota ve debriyaj kavramadayken serbest ivme sresince (yksz
rlantiden kesme hzna kadar) egzoz gaznn duman koyuluunun llmesi yaplr.
Mekanik pompal tatlarda, lmler ncesinde tatn pskrtme pompasnda bulunmas
gereken mhr kontrol edilir.
1) Tatn n hazrl:
Deney n hazrlk olmakszn da yaplabilir, ancak gvenlik nedeniyle motorun
snm ve mekanik durumunun tatmin edici durumda olduu kontrol edilmelidir. n
hazrlk aadaki gibi yaplr;
1.1) Motor, tamamen snm olmaldr. Ya seviyesi kontrol ubuu tpne
yerletirilen bir sonda ile llen en az 80C lik ya scakl veya normal alma scakl
daha dkse, normal altrma scakl veya en azndan kzl tesi radyasyon seviyesi ile
llen motor blou scakl edeer bir seviyede olmaldr. Tatn retimine bal olarak
bu lm uygulanabilir grlmyorsa, motorun normal alma scaklna erimesi
beklenir. Bu motor soutma fan altrlarak da salanabilir;
1.2) Egzoz sistemi, en az serbest ivme evrimi veya e deer bir yntem ile
temizlenmelidir.
2) Deneylerin yaplmas:
2.1) Szdrma olup olmadnn kontrol iin motorlu tatn egzoz sisteminin ilgili
paralarnn gzle muayenesi yaplmaldr.
2.2) Motorun ve taklm herhangi bir turbo-beslenme (turbo-arj) tertibatnn, her
bir serbest ivme devri balatlmadan nce rlantide olmas gerekmektedir. Ar tonajl
dizeller iin ise bu durum, gaz pedalnn serbest braklmasndan sonra en az 10 saniyelik bir
bekleme yaplmasn gerektirmektedir.
2.3) Her bir ivme evrimini balatmak iin, pskrtme pompasndan azami besleme
salamak amacyla gaz pedalna tam ve devaml olarak (bir saniyeden az), fakat sert

374

olmayacak bir ekilde baslmaldr.

2.4) Her bir serbest ivme evrimi srasnda, gaz pedal serbest braklmadan nce,
motor, kesme hzna veya otomatik vitesli tatlarda, retici tarafndan belirlenmi hza veya
byle bir bilgi yoksa kesme hznn te ikisine erimi olmaldr. Bu, rnein motor hz
gzlenerek veya gaz pedalna ilk basma ile serbest brakma arasnda yeterli bir sre
gemesine izin vererek bu Ynetmeliin (Ek-1)inin 1 inci ve 2 nci bentlerinde belirtilen
tat kategorileri iin bu sre en az iki saniye olmaldr.
3) Snr Deerler:
3.1) Konsantrasyon seviyesi, 72/306/AT sayl Ynetmeliine gre belirlenmi ve
serbest ivmelenme durumunda llm ve tat zerindeki etikete yazlm olan seviyeyi
geemez.
3.2) Byle bir bilgi yoksa absorpsiyon katsays bu maddenin (Tablo-2)sindeki snr
deerleri geemez.
(Tablo- 2): Trafikte kullanlmakta olan dizel motorlu tatlarda absorpsiyon katsays snr
deerleri
TAITA AT BLG
-Normal emili dizel motorlarda
-Ar doldurmal dizel motorlarda
( Trbo arjl )

ABSORPSYON KATSAYISI
m-1
2,5
3,0

c) En son serbest ivme devrinin aritmetik ortalamas snr deeri ayorsa, tatlar
baarsz kabul edilir.
d) 1/1/1980 tarihinden nce trafie tescil edilmi dizel motorlu tatlar, bu maddenin
(b) bendinden muaftr.
Egzoz gaz emisyon lm sonular
Madde 8 Egzoz gaz emisyon lm yntemleri ve sonular bu Ynetmelikte
tanmlanan standartlara ve snr deerlere uygun olmak zorundadr. Egzoz gaz emisyon
lm sonucu uygun olan tat sahibine, sadece Bakanlk tarafndan bastrlan egzoz gaz
emisyon lm pulu ve egzoz gaz emisyon ruhsat verilir. Egzoz gaz emisyon lm
yaplmayan ve snr deerleri salamayan hibir araca egzoz gaz emisyon lm pulu
verilmez ve motorlu tat egzoz gaz emisyon ruhsat onaylanmaz.
Egzoz gaz emisyon lm pulu ve motorlu tat egzoz gaz emisyon ruhsat
Madde 9 Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi verilen lm istasyonlarna
egzoz gaz emisyon lm pulu ve motorlu tat egzoz gaz emisyon ruhsat Bakanlka
verilir.
Egzoz gaz emisyon lm bedeli, Maliye Bakanlnca her yl bir nceki yla ilikin
olarak Vergi Usul Kanunu uyarnca belirlenen yeniden deerleme oran dikkate alnarak
Bakanlka belirlenir. Egzoz gaz emisyon lm bedelinin Bakanla ait olan ksm
Bakanlk Dner Sermaye Btesine gelir kaydedilir. Motorlu tat egzoz gaz emisyon
ruhsat bedelsiz olarak tat sahibine verilir.
Tatn el deitirmesi durumunda egzoz gaz emisyon pulunun geerlilik sresi
deimez.
Bakanlka veya evre ve orman mdrlnce lm istasyonlarnda yaplacak
denetimlerde, bu Ynetmelik ve Bakanlka yaplan yasal dzenlemelere aykrlk olmas
durumunda, istasyona verilmi olan egzoz gaz emisyon lm pullar il evre ve orman

375

mdrlnce tutanakla teslim alnr.

Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi iptal edilen lm istasyonuna ait ilem
grmemi lm pulu bedelleri illerdeki Bakanla ait dner sermaye saymanlklar aracl
ile istasyon iletenine iade edilir.
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi
Madde 10 Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen artlar salayan
istasyon yetkilisinin valilie mracaatn takiben, valilik tarafndan istasyon yerinde
incelenerek, uygun grlmesi halinde valilik ile istasyon yetkilisi arasnda protokol
imzalanr ve egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi creti belirtilen hesaba yatrlr.
Bakanla, TS 12047 belgesi veya TS-EN 45004 belgesinin noter onayl bir sureti,
protokoln bir rnei ve yetki belgesi cretinin dendiine dair belgenin gnderilmesini
mteakip Bakanlka uygun grlen istasyon iin egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi
dzenlenir ve istasyon yetkilisine verilmek zere valilie gnderilir.
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi sadece bir istasyon iin geerlidir.
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi alm olan istasyonlar yetki belgesi
geerlilii devam ettii srece yetki belgesi bedeline ilikin yaplan dzenlemelerden
muaftr.
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesinin, istasyondan ayr olarak tek bana
devredilmesi mmkn deildir. Ancak, verildii tarihteki artlara uygunluu yetki belgesi
ile kantlanan lm istasyonunun sat/kiralama yoluyla el deitirmesi halinde, yeni
malik/zilyet ile yeniden protokol yaplmas ve yetki belgesinin yeni malik/zilyet adna
yeniden dzenlenmesi gerekir. Ayrca, egzoz gaz emisyon lm yetki belgesinin devrinde
olacak isim deiikliinden dolay yeniden egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi creti
alnmaz. Ancak durum Bakanla bildirilir.
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi iptal edilen lm istasyonlarna
Bakanlka yeniden yetki belgesi dzenlenmez.
Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen arlar salayan istasyonlar iin
dzenlenen egzoz gaz emisyon lm yetki belgesinin geerlilik sresi dzenlendii
tarihten itibaren yldr. Talep halinde yeterlilik koullar devam ediyorsa egzoz gaz
emisyon lm yetki belgesi yenilenir.
Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi tutar her yln Aralk aynda Bakanlka
ilan edilir. Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi bedelleri Bakanlk dner sermaye
btesine gelir kaydedilir.
Egzoz gaz emisyon lm cihazlar kriterleri
Madde 11 Pozitif atelemeli benzin motorlu tatlarda egzoz gaz emisyon
lmlerinde kullanlacak ekipman ve cihazlar TS ISO 3930a, sktrmal atelemeli dizel
motorlu tatlardaki egzoz gaz emisyon lmlerinde kullanlacak cihazlar ise 72/306/AT
Ynetmeliinde tanmlanan zelliklere uygun olmak zorundadr.
Egzoz gaz emisyon lm cihazlarnn kalibrasyonu TS 12361de belirtilen
usullerden birisi ile yaplm olmaldr.
lm cihazlarnn Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, Ulusal
Meteoroloji Enstits ve benzeri yetkili kurulularca verilen "Kalibrasyon Sertifikalar"nn
bulunmas ve bu sertifikalarn geerlilik sresi bitiminden nce yenilenmesi gerekmektedir.
NC BLM
Ykmllkler
Motorlu kara tat ileteninin ykmll
Madde 12 Motorlu kara tat ileteni, tatlarnn egzoz gaz emisyonlarn bu

376

Ynetmeliin 7 nci maddesinde belirtilen snr deerlere uygun olmasn salamakla

ykmldr.
Bu ykmll yerine getirmek zere, tat ileteni bu Ynetmeliin 6 nc
maddesinde belirtilen periyotta ve ngrlen tarihlerden nce egzoz gaz emisyon
lmlerini yaptrmak ve uygun lm sonucunu belgeleyen geerli egzoz gaz emisyon
lm pulunun yaptrld motorlu tat egzoz gaz emisyon ruhsatn tatnda
bulundurmak zorundadr.
Tat ileteni, iinde bulunulan yln egzoz gaz emisyon lmn yaptrabilmek
iin bir nceki yln egzoz gaz emisyon lmn istasyon iletenine ibraz etmek
zorundadr. Eer ibraz edemiyorsa, bir nceki dneme ait egzoz emisyon lm bedelini
yasal gecikme faizi ile birlikte dedikten sonra iinde bulunulan yla ait egzoz emisyon
lmn yaptrabilir. 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayl evre Kanununun 3301 sayl Kanunla
deiik 24 nc maddesine gre bu gecikme bedelinin tahsiline mahallin en byk mlki
amiri yetkili olup, 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul
Hakkndaki Kanun hkmlerine gre mal memurlarnca tahsil edilir.
Egzoz gaz emisyon lm ilemi sonucu snr deerlere uygun kmayan tat
ileteni, tatnn gerekli bakmn ve egzoz emisyon lmn bir ay ierisinde yaptrmakla
ykmldr. Bu sre lm yapan istasyonca tutanakla tespit edilerek, tutanan bir rnei
tat iletenine verilir. Tutanan dier nshas istasyon ileteni tarafndan ilemin takibi
amacyla ilin en byk mlki amirine gnderilir. Tat ileteni bir ay ierisinde ayn
istasyonda yaplacak yeniden lm iin herhangi bir cret demez.
Egzoz gaz emisyon lm istasyonu ileteninin ykmll
Madde 13 stasyon ileteni, egzoz gaz emisyon lm sonular bu
Ynetmelikte belirtilen snr deerlere uygun kan tat iletenine Bakanlka dzenlenen
egzoz gaz emisyon lm pulunu, motorlu tat egzoz gaz emisyon ruhsatn, hizmetin
bedelini belgeleyen makbuz, fatura veya kasa fiini ve egzoz gaz emisyon lm cihaz
ktsn vermekle ykmldr.
stasyon ileteni ift yakt kullanan motorlu tatlarda egzoz gaz emisyon lmn
her iki yakta gre de yaplr, ancak tek bir lm creti alnr.
stasyon leteni tarafndan, tatn bir nceki dneme ait egzoz gaz emisyon
lm var ise iinde bulunulan dneme ait emisyon lm yaplr. Eer yoksa tatn
emisyon lm yaplmaz. Tat ileteni bir nceki yln egzoz gaz emisyon lm bedeli
ile yasal gecikme faizini demek zere ilin en byk mlki amirine gnderilir, dendiine
dair belgenin istasyon iletenine ibraz edilmesini mteakip emisyon lm yaplr ve bu
belgenin seri numaras ruhsatn ilgili blmne ilenir.
stasyon ileteni egzoz gaz emisyon lm cihazndan iki kt alarak yazl
sonularn bir nshasn tat sahibine vermekle, bir nshasn da lm istasyonunda
bilgisayar ve yazl ortamda dzenleyerek denetimlerde ibraz edilmek zere iki yl sre ile
saklamakla ykmldr. stasyon ileteni, egzoz gaz emisyon lm yapt tatlara
ilikin bilgileri aylk olarak il evre ve orman mdrlne gnderir.
Egzoz gaz emisyon lm cihazlarnn ulusal ve/veya uluslar aras normlara uygun
olmasn ve kalibrasyonunu salamakla ykmldr. stasyon ileteni egzoz gaz emisyon
lmnde kulland cihazlarn teknik zellikleri ile ilgili belgeler ve cihazlarn periyodik
bakm ve kalibrasyonlarnn yaptrldna dair raporlar yaplacak denetimlerde yetkililere
ibraz etmek zorundadr.
stasyon ileteni irket unvannda veya adresinde olabilecek deiiklikleri Bakanla
bildirmek zorundadr.
stasyon ileteni egzoz gaz emisyon lm yetki belgesinin kaybolmas durumunda

377

bu durumu Bakanla bildirmek ve yeni yetki belgesi almak iin bavurmak zorundadr.
DRDNC BLM
nlemler, Denetim ve Cezalar
nlemler
Madde 14 Hava kirliliinin kritik deerlere ulamas halinde, kritik meteorolojik
artlarn olutuu veya kirliliin art gsterdii blgelerde, en byk mlki amirlike trafik
geici/srekli olarak snrlandrlabilir veya yasaklanabilir.
Tatlarn denetimi ve uygulanacak cezalar
Madde 15 Denetim ve cezalar trafik zabtalar ile il evre ve orman
mdrlklerince aada belirtildii ekilde uygulanr:
a) Trafik zabtalarnca yaplan denetimlerde:
13/10/1983 tarihli ve 2918 sayl Karayollar Trafik Kanununca grev ve yetki
verilen trafik zabtalarnca yaplacak denetimlerde, gr engelleyecek ve evredekileri
rahatsz edecek derecede duman ve/veya grlt karan tatlar kullanan srcler ayn
Kanunun 30 uncu maddesi hkmleri gereince para cezas ile cezalandrlr. Belirlenen bu
artlara uymayan ve uyumsuzluu trafik emniyetini tehlikeye drmeyecek nitelikte olan
tatlarn artlara uygun duruma getirilmesi iin tutanak tutulur ve tat iletenine ihtar
olunur ve bir aylk sre verilir. htar sresi bitiminden itibaren tatlarn uygun duruma
getirilmemesinin tespiti halinde, tat trafikten men edilir.
b) l evre ve orman mdrl tarafndan yaplan denetimlerde:
l evre ve orman mdrl personelinin egzoz gaz emisyon lm denetimi
yapabilmeleri iin; trafik zabta elemanlar ile mterek denetime kmalar ve lm
cihazlar ile tatn egzoz gaz emisyon lmn yapmalar gerekmektedir.
Egzoz gaz emisyon lm sonularnn bu Ynetmelikte belirtilen snr deerleri
atnn tespiti halinde, tat iletenine tatnn bakm ve onarmn ve egzoz gaz emisyon
lmn yaptrmas iin bir aylk sre tannr ve bu durum tutanakla tespit edilir. Tutanan
bir nshas tat iletenine verilir, bir nshas tatn tescil edildii trafik tescil ubesine
gnderilir ve dier nshas ise il evre ve orman mdrlnde muhafaza edilir. Tutanan
dzenlenmesinden sonra egzoz gaz emisyon lm iin tannan bir aylk sre iinde tat
ileteni, gerekli lmleri yaptrr ve bu sre zarfnda olabilecek denetimlerde denetim
tutanan ibraz ederse ceza uygulanmaz. Bu sre sonunda bakm ve egzoz lmn
yaptrmayan ve bunu belgeleyemeyen tat iletenine 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayl evre
Kanununa istinaden idari para cezas uygulanr. Uygulanan cezalarn tahsilat iin hazrlanan
tutanak tatn kaytl bulunduu ilin il evre ve orman mdrlne gnderilerek ceza
tahsilat ile ilgili tm ilemler bu ilde yrtlr.
Tatlarda egzoz emisyon lm pulunu bulundurmayan tat iletenleri ile bu
Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen sklk ve sre iinde egzoz gaz emisyon lm
yaptrma ykmlln yerine getirmeyen tat iletenlerine, 9/8/1983 tarihli ve 2872
sayl evre Kanununa istinaden idari para cezas uygulanr.
Egzoz gaz emisyon lm istasyonlarnn denetimi
Madde 16 Egzoz gaz emisyon lm yetki belgesi verilen istasyonlarn bu
hizmeti veren blmleri bu Ynetmelik hkmleri kapsamnda Bakanlka veya il evre ve
orman mdrlnce denetlenir.
stasyonlarda yaplan denetimlerde, yazl lm
sonularnn tat sahibine verilmemesinin, bu Ynetmelik ve Bakanlka hazrlanan konuya
ilikin dier yasal dzenlemelere uyulmamasnn tespiti durumunda, istasyon ileteni yazl
olarak uyarlr ve bir aylk sre tannarak kusurun dzeltilmesi istenir, devam halinde ise

378

egzoz gaz emisyon lm yetki belgesine mesnet tekil eden protokol tek tarafl fesih edilir.
BENC BLM
eitli ve Son Hkmler
Uygulamaya ynelik dzenlemeler
Madde 17 Egzoz gaz emisyon lmleri uygulamalarna ilikin idari, mali usul,
esaslar genelge ile belirlenir.
Trk Silahl Kuvvetleri envanterinde bulunan tatlar:
Madde 18 Trk Silahl Kuvvetleri envanterinde bulunan motorlu kara tatlarnn
egzoz gaz emisyon lmleri, bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde tanmlanan periyotlar
dikkate alnarak ve 7 nci maddedeki egzoz gaz emisyon lm esaslar ve snr deerlerine
gre Trk Silahl Kuvvetlerine ait egzoz gaz emisyon lm cihazlar ile yaplr. Sonular
garnizon komutanlarnca ylda bir kez Bakanlk tara tekilatna gnderilir. Egzoz gaz
emisyon lm bilgileri, lm yaplan her tat iin il evre ve orman mdrlklerinden
bedelsiz olarak temin edilen motorlu tat egzoz emisyon ruhsatna ilenir. Ayrca, egzoz
gaz emisyon lm pulu verilmez.
Geici Madde 1 a) 1/1/2005 tarihinden itibaren yeni egzoz emisyon lm yetki
belgesi iin yaplan mracaatlarda, egzoz gaz emisyon lm istasyonlarnn sabit olmas
ve TS 12047yi veya ara muayene istasyonlarnn TS-EN 45004 salamas art aranr.
b) 1//1/2005 tarihinden nce sabit ve mobil istasyonlara verilmi olan egzoz gaz
emisyon lm yetki belgeleri (il evre koruma vakflarnn devrettii irketlere verilen
yetki belgeleri ve Milli Eitim Bakanlna bal eitim kurumlarna verilmi olan izinler
dahil) 31/12/2006 tarihine kadar geerlidir.
c) 1/1/2007 tarihinden itibaren btn egzoz gaz emisyon lm istasyonlarnn sabit
olmas ve TS 12047yi salamas, ara muayene istasyonlarnn ise TS-EN 45004
salamas gerekir.
Yrrlk
Madde 19 Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer.
Yrtme
Madde 20 Bu Ynetmelik hkmlerini evre ve Orman Bakan yrtr.

Ek-1:
TAIT KATEGORLER:
1) Yolcu tamak iin kullanlan ve src koltuu haricinde 8den fazla koltuu
olan drt tekerlekli motorlu tatlar.
2) Yk tamak iin kullanlan ve msaade edilebilir maksimum arl 3500
kgdan fazla olan motorlu tatlar.
3) Taksiler ve ambulanslar.
4) Normal olarak karayolunda yk tamak iin kullanlan ve azami msaade
edilebilir arl 3500 kgdan az olan tarm ve orman traktrleri haricindeki en az drt
tekerlekli motorlu tatlar.
5) Yolcu tamak iin kullanlan ve src koltuu haricinde 8den az koltuu olan
en az drt tekerlekli motorlu tatlar.
1 ve 2 numarada yer alan tatlar ar aralar, 3,4 ve 5 numarada yer alan tatlar hafif
aralar snfna girer.

379

rnek Mahalli evre Kurulu Karar:

Resmi Gazete Tarih: 02.12.2004

Say: 25658

zmir Valiliinden:
Mahalli evre Kurul Karar
Karar Tarihi : 29/07/2004
Karar No : 2004/07
Ama ve Kapsam
Madde 1 Bu Karar, zmir l snrlar ierisinde hava kirliliinin nlenmesi ve hava
kalitesinin korunmas amacyla, sanayi kurulular, ticari iletmeler, meskenler ile kamu
kurum ve kurulularnda 2004-2005 ylnda uygulanacak yakt kriter ve esaslarn
kapsamaktadr.
Dayanak
Madde 2 Bu Karar, 4856 sayl evre ve Orman Bakanl Tekilat ve Grevleri
Hakknda Kanun, 2/11/1986 tarihli ve 19269 sayl Resm Gazetede yaymlanan Hava
Kalitesinin Korunmas Ynetmelii ile evre ve Orman Bakanlnn 27/4/2004 tarihli ve
2004/4 sayl Genelgesine dayanlarak hazrlanmtr.
Kat Yaktlarla lgili Esaslar
Madde 3 zmir l snrlar iinde yer alan tm kat yaktl kaloriferli binalarda,
sobalarda aadaki zellikleri salayan kmrler kullanlr.
a) Isnma amal yerli kmrlerde aadaki zellikler aranr.(1)
Alt Isl Deeri (orijinalde)
: 4000 Kcal/kg (-200 Kcal/kg)
Toplam Kkrt Oran (kuru bazda)
: En Fazla % 2
Boyut
: 18-150 mm.(18 mm.alt ve 150 mm.
st max. %10 tolerans)
(1) Kalorifik deerin en az 4000 kcal/kg olmas durumunda daha st her kalori iin her
1000 kcal/kg bana toplam kkrt oran % 0.1 dr.
b) Isnma amal ithal kmrlerde aadaki zellikler aranr.(1)
Alt Isl Deeri (orijinalde)
: en az 6200 Kcal/Kg (-400 kcal/kg tolerans)
Uucu Madde (kuru bazda)
: % 12-28 aras (+ 1 tolerans)
Kkrt (kuru bazda)
: % 0,9 (max.)
Toplam Nem (orijinalde)
: % 10 (max.)
Kl (kuru bazda)
: % 14 (max.) (+1 tolerans)
ime ndeksi
: 1 ( max)
Boyut
: 18-150 mm. (18 mm. alt ve 150 mm.
st iin max. %10 tolerans)

380

(1) Eer kl oran max. % 14+2 ise kmrdeki kalori deeri min. 6000 kcal/kg
olacaktr.
c) Sanayi amal ithal edilecek kmrlerde aadaki zellikler aranr.
Alt Isl Deeri (orijinalde)
: min. 6000 Kcal/Kg (-500 tolerans)
Toplam Kkrt (kuru bazda)
: max. % 1 (+ % 0.1 tolerans)
Uucu Madde (kuru bazda)
: max. %36 (+ % 1 tolerans)
Boyut
: 0-50 mm
d) Isnma amal briket kmrlerde (TS 12055) aadaki zellikler aranr.

zellik

Snf 1

Snf 2

5000

4000

Baca Gazna geen kkrt oran (%), m/m, en

fazla
Dme Salaml (%), m/m, en az

0.8

1.0

90

80

Anma Salaml (%), m/m, en az

75

65

Krlma Salaml

80

60

130

100

Suya Dayanm(2) (%), en az

70

70

Isl Verimi (%), en az

75

75

Duman Emisyon Oran (g/kg), en fazla

12

Alt Isl Deeri(1) (Kcal/kg en az )

Krlma Salaml

Yastk veya yumurta eklindeki

briketlerde (kgf), en az
Taban Dzgn Geometrik
ekilli briketlerde (kg/cm2), en
az

1) Bu zellik, orijinal (sata sunulan) briket bazndadr.

2) Su geirmeyen torbalar ierisinde satlan briketlerde bu zellik aranmaz.
Yaktlarn Temini, Sat, Pazarlamas ve Torbalanmas ile lgili Esaslar
Madde 4 a) Yaktlarn retimi ile ilgili esaslar;
1) Uygunluk belgesi: zmir l snrlar iinde faaliyet gstermekte olan ocaklarn veya
briket kmr tesislerinin kmrlerine uygunluk belgesi alabilmeleri iin bavurular l evre
ve Orman Mdrlne yaplr.
2) Bavuru: Yerli kmrler iin; ocak izin ve ruhsatlar, torbalama tesisi ile ilgili tantc
bilgiler (Tesis iin alnm izin ya da ruhsat belgeleri, tesisin zellikleri, kapasitesi, akm
emas ve benzeri) bavuru dilekesine eklenir.
Briket kmrler iin; Briket kmr reticilerinin kullandklar kmr tozunun cinsi,
zellikleri, kullanlan balayc tr, balayc iin yaplan szlemenin onayl rnei ve tesis

381

ile ilgili tantc bilgileri (Tesis iin alnm izin ya da ruhsat belgeleri, tesisin zellikleri,
kapasitesi, akm emas ve benzeri) bavuru dilekesine eklenir,
Petrol trevi olmayan ve bilimsel aratrmalara dayal olarak insan ve evre salna
zararl olmad belirtilen balayc olarak kullanlrl bilimsel olarak kabul edilen dier
maddeler de balayc olarak kullanlabilir.
3) Numune Alm: Numuneler, l evre ve Orman Mdrl, Bykehir Belediye
Bakanl evre Salk leri Daire Bakanl ve Dokuz Eyll niversitesi Maden
Mhendislii Blm elemanlarndan oluan ekip marifetiyle mhrl olarak ahit
numuneleri meneinde rnekleme metodu ile alnr. Maddi ykmllkleri bavuru
sahiplerine ait olmak zere alnan numune analizleri MTA Genel Mdrl, Dokuz Eyll
niversitesi Maden Mhendislii Blm, TSE Manisa Blge Mdrl Laboratuvar,
evre ve Orman Bakanl evre Referans Laboratuvarlarndan (herhangi) ikisine yaptrlr.
Analiz neticesinin belirlenen snrlar salamamas durumunda, firma tarafndan talep
edildii takdirde numune alnmas ii, ayn kurumlarn temsilcilerinden oluan komisyon
marifetiyle sadece bir kez daha tekrarlanr.
MTA Genel Mdrl, Dokuz Eyll niversitesi Maden Mhendislii Blm, TSE
Manisa Blge Mdrl Laboratuvar, evre ve Orman Bakanl evre Referans
Laboratuvarlarndan gelen analiz neticelerinin standartlar salamas halinde, derecesi
belirtilerek, ilgili firmaya numunenin alnd ocak iin l evre ve Orman Mdrl
tarafndan uygunluk belgesi verilir.
b) Yaktlarn sat, pazarlanmas ve torbalanmas ile ilgili esaslar;
1) Sat izin belgesi: lgili Valilik tarafndan uygunluu onaylanm yerli kmr
ve/veya briket kmr ve/veya evre ve Orman Bakanlndan izni bulunan ithal kmrleri
zmir l snrlar ierisinde satmak isteyen resmi ve zel kmr iletmeleri, ithalatlar ve
pazarlamaclar "Sat zin Belgesi" alr.
2) Bavuru: zmir line kmr sat yapacak olanlarn sat izin bavurusunu l evre
ve Orman Mdrlne; firma ad, adresi ve irtibat telefonu, faks numaras, kmrn temin
edildii ocan ve tesisin adres bilgilerinin yer ald dileke ile yaplr. Dileke ekinde;
a) Pazarlamaclarn, ilgili meslek kuruluundan alnma ticaret sicil kaydna havi faaliyet
belgesi (Ticaret Odas, Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birlii),
b) Ticaret sicil gazetesinin rnei,
c) Belgeleri imzalamaya yetkili olanlarn noterden tasdikli imza sirkleri,
d) Szlemeli bayilerin ad, adresi,
e) Vergi levhas rnei ,
bulundurur.
Yerli Kmr reticileri; pazarlamaclarn belgelerine ilave olarak retimin yapld
ilin valiliinden alnm Uygunluk Belgesinin bir rnei, Ek-1e uygun hazrlanm "Torba
rnei" bulundurur.
Uygunluu TSE tarafndan onaylanm olan briket kmr reticilerinin;
pazarlamaclarn belgelerine ilave olarak;
1) retimin yapld ilin valiliinden alnm Uygunluk Belgesinin bir rnei,
2) Ek-1e uygun hazrlanm "Torba rnei",

382

bulundurur.
thalatlarn pazarlamaclarn belgelerine ilave olarak;
1) evre ve Orman Bakanlndan izin alan firmalarn ithal edilen kmre ilikin
gerekli evraklar "Noter" ya da "Asl Gibidir" onayl olmak kaydyla (Bakanlk yazs ve
ekleri, kontrol belgesi, proforma fatura, analiz sertifikas, uluslararas gzetim firmalarnca
alnan numuneye ait Resmi Analiz Raporu, gmrk giri beyannamesi),
2) Ek-1e uygun hazrlanm "Torba rnei",
bulundurur.
zmir li snrlarnda torbalama tesisi bulunan ithalatlar iin ayrca torbalama tesisi ile
ilgili tantc bilgiler (Tesis iin alnm izin ya da ruhsat belgeleri, tesisin zellikleri,
kapasitesi, akm emas ve benzeri.) bulundurur.
2003- 2004 k sezonu iin zmir Valiliinden alnm "Sat zin Belgesi" bulunan ve
2004-2005 sezonu iin belgesini yenilemek isteyen firmalar mracaatlarn, Valilik tarafndan
aksi belirtilmedii taktirde geen yl hazrlanan mracaat dosyalarnda bulunan belgelerdeki
deiiklikleri bildirerek (imza sirkleri, bayi listesi ve benzeri ) ve eksiklikleri tamamlayarak
(torba rnei gibi) yaparlar.
Bu kararda belirtilmeyen, ancak bavuru aamasnda yetkili makamca gerekli grlen
ek bilgi ve belgeler Valilik Oluru alndktan sonra usulne gre ileme konulur.
Uygunluk ve Sat zin Belgesi iin, her ayn 15 ine kadar evraklar tam olarak yaplan
bavurular o ay ierisinde, sonraki bavurularn mteakip ay bavurular ile birlikte
deerlendirilir.
c) Tketiciler ile ilgili esaslar;
1) Tketiciler kmrlerini izin belgeli satclardan almakla ykmldrler.
2) Tketicilerin satclardan fatura veya perakende sat fii, sevk irsaliyesi ve kantar
fii alarak denetleme srasnda bunlar ibraz etmekle ykmldrler.
3) yerlerinde ve konutlarda atei/kaloriferci belgesi olmayan kiiler kaloriferci olarak
altrlmaz.
4) Tm binalarn baca temizlikleri her yl dzenli olarak yaplr.
5) Yaplacak denetimlerde istenen belgeleri ibraz etmeyen, Mahalli evre Kurulunca
belirlenen zelliklere sahip olmayan kmr kullanan, kmr torbalarn yakt belirlenen ve
yakma saatlerine uymayan, kazan bakmlarn ve en az ylda bir kez baca temizliini
yaptrmayan tketicilere 2872 sayl evre Kanununun kirletme yasana ilikin 8 inci
maddesine muhalefet nedeniyle idari para cezas uygulanr.
d) Is yaltm ile ilgili esaslar;
Yeni binalar ile mevcut binalarda s yaltm ile yakt tasarrufu salanmas asndan
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn 19/11/1984 tarihli ve 18580 sayl Resmi Gazetede
yaymlanarak yrrle giren Mevcut Binalarda Is Yaltm ile Yakt Tasarrufu Salanmas ve
Hava Kirliliinin Azaltlmasna Dair Ynetmelik hkmleri uygulanr ve bu konuda
kamuoyunun bilinlendirilmesi iin gerekli almalar yaplr. ehir iinde kmr tayan
aralarn, binalarn ve depolarn denetimi; Bykehir Belediye Bakanl ekipleri bata
olmak zere metropol alandaki her ile belediyesinden grevlendirilecek bir eleman ile talep
edildii takdirde l Emniyet Mdrlnden grevlendirilecek ekipler araclyla yaplr.

383

Uyar Kademelerinde Alnacak nlemler

Madde 5 Yakma saatleri ile ilgili esaslar; soba ve kaloriferler hava scaklnn 15
derecenin zerinde olduu durumlarda yaklmaz, 15 derecenin altna dt durumlarda ise
aada yer alan koullar salayacak ekilde yaklr.
a) Kap numaralar ift olan daire ve apartmanlarda sabahlar 6.30da, akamlar
17.00de, tek olan daire ve apartmanlarda sabahlar 5.30da akamlar 16.00da yaklr.
b) Kalorifer kazanlarnn ve sobalarn, yanma saatinden itibaren sabahlar 5 saat,
akamlar 6 saat yanar vaziyette tutulur.
c) ortam scakl konut, hastane, kre, yurt, okul ve benzeri yerlerde 20 derece, dier
resmi kurum ve kurulularda ise 18 dereceyi gemeyecek ekilde yaklr ve gerekli
dzenlemeler sorumlu kiilerce takip edilir.
d) yerlerinde sabahlar 07.00 de yaklmasna ve alma saatlerine bal olarak gn
ierisindeki toplam yanma sresi 6 saati gemeyecek ekilde yanar vaziyette tutulur.
e) Yaz sezonu boyunca, scak su temini amacyla, haftada iki gn gemeyecek ekilde
kalorifer kazanlar yaklr.
f) Gzle grlr siyah duman kmayacak ekilde baca ve kazan bakmlar yaplr, aksi
takdirde yneticileri hakknda yasal ilem yaplr.
Kat ve Sv Yaktlarn Denetimi ile lgili Esaslar
Madde 6 Kat ve sv yaktlarn denetimi aadaki ekilde yaplr.
a) ehir iinde kmr tayan aralarn, binalarn ve depolarn denetimi Bykehir
Belediye Bakanl ekipleri bata olmak zere metropol alandaki her ile belediyesinden
grevlendirilecek bir eleman ile talep edildii takdirde l Emniyet Mdrlnden
grevlendirilecek ekipler araclyla yaplr.
b) Btn ehir girilerinde ayda en az birer kez olmak zere kmr tayan aralarn
denetimi; Bykehir Belediyesi, ile belediyesi ve ilgili kaymakamlndan alnacak emniyet
gcnden oluan ekip ile yaplr. Denetim program ve yaplan almalar srekli olarak
Bykehir Belediyesi tarafndan belirlenerek Valilie (l evre ve Orman Mdrl)
bildirilir. Lzumu halinde l evre ve Orman Mdrlnce almalara destek salanr.
eitli Hkmler
Madde 7 a) Belgelerin teslim alnmas: Uygunluk belgeleri ve uygunluu
onaylanm olan kmrlere ilikin sat izin belgelerinin hazrlanmasn takiben 15 gn
ierisinde l evre ve Orman Mdrlnden teslim alnr. Teslim alnmayan belge sahibi
firmalarn sat yaptnn tespit edilmesi halinde bu Karar uyarnca yasal ilem yaplr.
b) Belgelerin Geerlilik Sresi: 2004-2005 k sezonu iin dzenlenecek olan Uygunluk
ve Sat zin Belgeleri, 31 /07/2005 tarihine kadar geerlidir.
c) retimin yapld ilin valiliinden alnm uygunluk belgesi ile l evre ve Orman
Mdrlne kmr torba rnei sunulmu kmrler satlr.
d) Torbalanan kmrn evre ve Orman Bakanlnn 2004/4 sayl Genelgesinde
belirtilen zelliklere uygunluundan kmr reticisi /ithalat ve/veya pazarlamac kii veya
firmalar ve bayiler mtereken ve mteselsilen sorumludur.

384

e) Uygunluk ve sat izin belgelerini denetimler esnasnda ibraz etmeyenlere yasal ilem
uygulanr. Uygunluk belgesi bulunmayan firmalarn kmrlerinin nitelii uygun olsa dahi
zmir l snrlar iinde satna izin verilmez.
f) Stokerli sistemlerde, 10-18 mm boyutlarndaki elenmi ve ykanm kmrler
torbalanm ekilde kullanc tarafndan alnr. Toz kmr kullanlmaz ve bu sistemler iin
olan kmr torbalarnn zerinde sadece stokerli yakma sisteminde kullanlaca yazlr.
g) Kmr torbalar Ek-1 de yer alan ifadelere ve boyutlara uygun olarak hazrlanr. Bu
Karara aykr olan torbalar kullananlara yasal ilem uygulanr.
h) Her ayn 5 i ile 10 u arasnda, bir nceki ay ierisinde zmir l Merkezine sevk edilen
tm kmrlere ait bilgiler (Yakt satlan yerin ismi, hangi tr kmrn verildiini ve
miktarn) l evre ve Orman Mdrlne bildirilir. Sevk programnn eksik bildirilmesi
durumunda bu Karar uyarnca yasal ilem uygulanr.
Cezai Hkmler
Madde 8 Bu Karara uymayan tm kamu kurum ve kurulular, gerek ve tzel
kiiler, iyeri-mesken sahipleri ve yneticileri hakknda 5442 sayl l daresi Kanunu, 1580
sayl Belediye Kanunu, 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu, 2872 sayl evre Kanunu,
2918 sayl Karayollar Trafik Kanunu, 4077 sayl Tketicinin Korunmas Hakkndaki
Kanun, 3516 sayl ller ve Ayar Kanunu, 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn
Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun ile 765 sayl Trk Ceza Kanunu hkmlerine
gre cezai ilem uygulanr.
Yrrlk
Madde 9 Bu Karar yaym tarihinde yrrle girer.
Yrtme
Madde 10 Bu Karar zmir Valisi yrtr.
a) Yerli Kmr Torba rnei
BELGE ALAN
RETC FRMA ADI:
SATICI FRMA ADI:
KMRN MENE/CNS:
KMRN ZELLKLER:
Alt Isl Deer:
Toplam Kkrt Deeri:
Nem:
Boyut:
Dier zellikler
AIRLIK:
KAINCI DERECE LLERDE KULLANILACAI
UYGUNLUK BELGES VEREN VALLK
Yaklacak yakma sistemleri: Soba/Kalorifer/Stokerli
Torbalayan Firma Ad:
Adres, Tel:, Fax:, E-Mail

b) thal Kmr Torba rnei

THAL EDEN FRMA ADI
SATICI FRMA ADI:
KMRN MENE/CNS:
KMRN ZELLKLER:
Alt Isl Deer:
Kkrt Deeri:
Uucu Madde:
Nem:
Boyut:
Dier zellikler
AIRLIK:
EVRE VE ORMAN BAKANLIINDAN
ALINAN KONTROL BELGES SAYISI:
Yaklacak yakma sistemleri:
Soba/Kalorifer/Stokerli
Torbalayan Firma Ad:
Adres, Tel:, Fax:, E-Mail

385

386

10. BLM
KAYNAKLAR
Alpar,S.R., M..Hakdiyen ve T.Bigat.Snai Kimya Analiz Metodlar,
stanbul niversitesi Yaynlar, Say:1601, Kimya Fakltesi No:7, Cilt 1,
Bask 4, stanbul, 512 Sa., 1971.
Babakanlk Devlet statistik Enstits, Trkiye statistik Yllklar,
http://www.die.gov.tr
Babakanlk Resmi Gazete, http//rega.basbakanlik.gov.tr
Bayraktutan,S., M.zdemir ve S.Krmhan. Erzurum evresindeki
Scaksu Kaynaklarndan Rezerv Scaklklarnn Tayini: Bir Kimyasal
Jeotermometre Uygulamas, Atatrk niversitesi, evre Sorunlar
Aratrma Merkezi, evre Sorunlar Simpozyumu-V, Erzurum, 14 sa., 68 Haziran 1983.
evre Bakanl ve UNDP, Srdrlebilir Kalknma Trkiye Ulusal
Raporu, 2002, (Ed.: G.Tzn ve S.Sezer), 208 s.
evre ve Orman Bakanl, http://www.cevreorman.gov.tr

387

ukurluolu (izmeciolu),S., ve S.Krmhan.Denizli Organize Sanayi

Blgesinde Kava Kirlenmesinin EDMS Modeli le Belirlenmesi ve
Deerlendirilmesi, Pamukkale niversitesi, Fen Bilimleri Enstits,
Yksek Lisans Tezi, 1999
Demir,M. ve S.Krmhan.Adsorbsiyon Yntemi le Baca Gazndan
Kkrt Dioksit Giderilmesi, Frat niversitesi, Fen Bilimleri Enstits,
Yksek Lisans Tezi, 1995.
Devlet Planlama Tekilat (DPT), Be Yllk Kalknma Planlar,
http://www.dpt.gov.tr

EEA, Energy and Environment

Copenhagen, Denmark,2002.

in The European Union,

EEA, Europes Environment: The Third Assessment, Copenhagen,

Denmark. Internet: http://www.eea.eu.int, 2003.
EEA, Avrupann evre Sorunlar: nc deerlendirme raporu (zet),
63 sa. http://www.eea.eu.int , 2003.
EEA, AA aretler, Kopenhag, 36 sa., 2004
EEA, 2005, Environmental Policy Integration in Europe: State of play
and an evaluation framework , Technical Report No:2/2005, 70 pp.,2005.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, http://www.enerji.gov.tr
Environmental Quality, The Eleventh Annual Report of The Council On
Environmental Quality, U.S.A., 497 pp., 1980.
EPA, U.S. Environmental Protection Agency, http://www.epa.gov

Goddard,F.W., and K.Hutton, 1964. A School Chemistry For

Today, Longmans, Green and Co.Ltd., 48 Grosvenor Street, London
W.1. 550 p., 1964.

388

Ger,.,M.Demir ve E. Karagzler. Malatya Havasnda Baz

Elementlerin Dalm, TBTAK-Ulusal evre Sempozyumu,
Adana, sa:155-162, 12-15 Kasm 1984.
Handbook of Chemistry and Physics, 56th Edition, CRC Press, 18901
Cranwood Parkway, Cleveland, Ohio 44128,USA, 1975.
Hanneberg, P., Acidification and Air Pollution, A Brief Guide,
Swedish Environmental Protection Agency, 93 p.,1993.
HoddiJ.C., O.E.Alley, and C.L.Bickel. Chemistry: A Basic Science,
D.Van Nostrand Company,Inc., 120 Aexander St., Princeton, New
Jersey, USA, 801 p., 1957.
leri, A., Ankarada Hava Kirliliinin Alt Blgede Saptanmas,
TBTAK-AG VII. Bilim Kongresi, stanbul, 3-7 Kasm 1980.
Jones, K.H. Temiz Hava in Uluslararas birlii, Ufuk Kltr Fikir
Dergisi, Cilt 5, Say 4, Sa:32-38, 1973.
Kaya (Oral),Y. ve S.Krmhan.Hava Kirlilii ve Asit Yalarn
Ekolojik Etkileri, Pamukkale niversitesi, Fen Bilimleri Enstits,
Yksek Lisans Tezi, 1997.
Krmhan,S.Hava Kirliliinin Bitkiler zerindeki Etkisi, Atatrk
niversitesi, Ziraat Fakltesi, Ziraat Dergisi, Cilt 7, Say 4, sa:245-250,
1976.
Krmhan,S.Doann Korunmas: Doal Denge ve evre Kirlilii,
Atatrk niversitesi, Ziraat Fakltesi, Ders Notlar, 1977.
Krmhan,S. Endstriyel retime Bal Olarak Ortama Yaylan
Kirleticiler ve Bu Kirleticilerin Bitkisel retim zerindeki Etkileri,
TBTAK IV.Kurulu Yl Bilimsel Sempozyumu, stanbul, Tebliler
Kitab, sa:25-42, 27-29 Kasm 1978.
Krmhan,S. Basit Bir Yntemle Kkrt Dioksit Gaz lm, Trkiye
Hava Kirlenmesiyle Sava Dernei Sempozyumu, Ankara, 4 sa., 26-27

389

Ocak 1979.
Krmhan,S. Hava Kirliliini nlemek Amacyla Uygun Tip Soba
Seimi ve Yakma Yntemi, Trkiye Hava Kirlenmesiyle Sava Dernei
Sempozyumu, Ankara, 4 sa., 26-27 Ocak 1979.
Krmhan,S. Rzgar Erozyonu ve Hava Kirlilii Ynnden Rzgar
Analizleri, I.Ulusal evre Mhendislii Sempozyumu, Ankara,
Tebliler Kitab, 20 sa., 24-26 Ocak 1979.
Krmhan,S. Erzurumda Hava Kirlenmesi, Atatrk niversitesi, evre
Sorunlar Aratrma Enstits, evre Sorunlar Sempozyumu-I, Erzurum,
12 sa., 23-27 Mays 1979.
Krmhan,S. Neden evre Sorunlar, TBTAK, Bilim ve Teknik
Dergisi, Cilt 12, Say 142, Sa:43-44, 1979.
Krmhan,S.Erzurumda Hava Kirliliinin Ulat Boyutlar ve Alnmas
Gereken nlemler, TBTAK-evre Aratrmalar Grubu, VII.Bilim
Kongresi, stanbul, Tebliler Kitab, sa:61-76, 3-7 Kasm 1980.
Krmhan,S. Atmosferin Karbondioksit Deriimindeki Artlar ve
Etkileri, TBTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, Cilt 14, Say 164, Sa:2223, 1981.
Krmhan,S. Hayvan Barnaklarnda Koku Oluumu, Etkileri ve
Giderilme Yollar, Tabiat ve nsan Dergisi, Yl 15, Say 5, sa:28-37,
1981.
Krmhan,S. Ve N.Boyabat. Erzurumdaki Hava Kirliliinin Kent
erisindeki Kar Ynlar ve Toprak zerindeki Etkileri, Atatrk
niversitesi, evre Sorunlar Aratrma Merkezi, evre Sorunlar
Simpozyumu-V, Erzurum, 11 sa., 6-8 Haziran 1983.
Krmhan,S., N.Boyabat ve S.Karaka. Erzurumda Gne Enerjisinden
Yararlanlarak Scak Su retimi, 1. Aama, Atatrk niversitesi, evre
Sorunlar Aratrma Merkezi, evre Sorunlar Simpozyumu-V, Erzurum,

390

7 sa., 6-8 Haziran 1983.

Krmhan,S. ve M.zdemir. Erzurumda Azot Oksit Gazlarnn Hava
Kirliliine Katks, TBTAK-Doa Bilim Dergisi, Seri B, Cilt 8, Say
3, sa:269-273, 1984.
Krmhan,S., N.Boyabat ve S.Karaka. Erzurumda Gne Enerjisinden
Yararlanlarak Scak Su retimi, EE, Elektrik leri Ett daresi Genel
Mdrl, Gne Enerjisi Konferans, Ankara, Tebliler Kitab, sa:99106, 16-18 Mays 1984.
Krmhan, S. Erzurum linin Genel evre Sorunlar ve zm
nerileri, TUBTAK-a, Ulusal evre Sempozyumu, ukurova
niversitesi Ziraat Fakltesi, Adana, 12-15 Kasm 1984.
Krmhan, S., Trkiyede Kuraklk Sorunu ve Son Yllarda Scaklk ve
Ya Miktarlarndaki Deimeler, Atatrk niversitesi, evre
Sorunlar Aratrma Merkezi, evre Sorunlar Sempozyumu-VII,
Erzurum, Sa:412-436, 13-17 Mays 1985.
Krmhan,S. ve R.Yldrgan. Asit Yalarn Topraklarn Fiziksel ve
Kimyasal zellikleri zerindeki Etkisi, Atatrk niversitesi, evre
Sorunlar Aratrma Merkezi, evre Sorunlar Sempozyumu-VII,
Erzurum, sa:437-457, 13-17 Mays 1985.
Krmhan, S.,Asit Yalar ve Uluslararas likilerdeki nemi, T.C.
Babakanlk evre Genel Mdrl, evre Sempozyumu85, Ankara,
5-7 Haziran 1985.
Krmhan,S. Erzincanda Hava Kirlilii Aratrmalar, Tabiat ve nsan,
Yl 19, Say 2, sa:23-36, 1985.
Krmhan,S., B.Keskinler ve N.Boyabat. Erzurum Kentinde Hava
Kirliliinin Metalik at Kaplamalar zerindeki Etkisi: 1.Aama),
Sanayi ve Ticaret Bakanl, Ulusal niversite-Sanayi birlii
Simpozyumu, 9 sa., 14-16 Kasm 1985.

391

Krmhan, S., Trkiyede evre Hukuku, Standartlar ve evresel Etki

Deerlendirmesi, nn niversitesi, evre Aratrmalar Birimi,
EVRE-1986 Sempozyumu, Malatya, 11 sa. 5-7 Haziran 1986.
Krmhan,S., N.Boyabat, F.Keven, V.Tosunolu. Erzurumda Hava
Kirliliine Bal Olarak Kent erisindeki Toprak Kirliliinin Deiimi,
T.C.Babakanlk evre Genel Mdrl, Dnya evre Gn, evre1986 Sempozyumu, 11 sa., 1986.
Krmhan,S.Atatrk niversitesine Bal Baz Birimlerde Kapal
Ortamlarn Hava Kirlilii ve Grlt Dzeylerinin Aratrlmas,
Environment87, International Symposium
on Environmental
Management, stanbul, p:387-399, June 5-9, 1987.
Krmhan, S., Frat Havzasnn Fiziksel zellikleri ve Genel evre
Sorunlar, Frat niversitesi, Frat Havzasnn Sosyal, Kltrel ve
Ekonomik Kalknmas Sempozyumu, Elaz, Bildiriler Kitab (1991)
sa:229-248, 7-9 Nisan 1988.
Krmhan,S., B.Keskinler ve N.Boyabat. Erzurum Kentinde Hava
Kirliliinin Metalik at Kaplamalar zerindeki Etkileri, Frat
niversitesi, Frat Havzas Birinci evre Sempozyumu, Tebliler Kitab,
sa: 237-247, 13-15 Ekim 1988.
Krmhan, S., Elaz linin Genel evre Sorunlar ve zm nerileri,
evre89, Proceedings of the 5th Environmental Science and Technology
Conference, Adana, p:361-381, 1989.
Krmhan,S.Hava
Kirliliinde
Meteorolojik
Parametrelerin
Deerlendirilmesi: Erzurum rnei, kinci Ulusal Meteoroloji Kongresi,
T, Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi, Meteoroloji Mhendislii
Blm, 14 sa., 20-23 Mart 1991.
Krmhan,S.Erzurumda Hava Kirlilii ve Nokta Kaynak Aratrmas,
TBTAK, Doa-Tr. J. of Engineering and Environmental Science, 15,
122-143., 1991.

392

Krmhan,S. Yerleim Yerlerinde Hava Kirlilii ve Alnmas Gereken

nlemler, Tabiat ve nsan, Yl 26, Say 2, sa:13-15, 1992.
Krmhan,S. ve F.Keven. Kentlerin Kapal Ortamlarndaki Hava
Kirlilii, 1.Ulusal Ekoloji ve evre Kongresi, zmir, 5-7 Ekim 1993.
Krmhan,S. ve T. (Krmhan) Eren. Trkiyede Kmr Kullanm ve
evresel Etkisi, Dokuz Eyll niversitesi, evre Mhendislii Blm,
Gkova Krfezi evre Sorunlar ve evre Ynetimi Sempozyumu, renMula, 17 sa., 28-30 Haziran 1994.
Krmhan,S. evre Mhendisliinde statistiksel Uygulamalar,
Macintosh zerinde Akademik Uygulamalar Sempozyumu, Akdeniz
niversitesi, Antalya, Bildiriler Kitab, sa:177-184, 25-27 Mays 1995.
Krmhan, S. evre Ynetimi: Nfus, Kaynak ve evre likileri,
http://www.kirimhan.com, Ankara, 352 sa., 2005.
Krmhan, S., M.Tel ve Z.Afet. Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede
evre Ynetimi Toplants Bildirileri, AK-TEL Mhendislik,
http://www.aktel1.net, 320 sa., 2005.

Malanchuk, J.L. and J. Nilsson (Ed.), The Role of Nitrogen in The

Acidification of Soils and Surface Waters, Nordic Council of
Ministers, Copenhagen, Denmark,1989.
Meriletho,K., K. Kenttamies, and J.Kamari. Surface Water
Acidification in The ECE Region, Nordic Council of Ministers,
Copenhagen, Denmark, 1988.
Moseholm,L., B. Anderson, and I. Johnsen, 1988, Acid Deposition
and Novel Forest Decline in Central and Northern Europe,
Assessment of Available Information and Appraisal of The
Scandinavian Situation, Nordic Council of Ministers, Copenhagen,
Denmark, 1988.
Mezzinolu, A.,Hava Kirlilii ve Kontrolnn Esaslar, Dokuz Eyll

393

Yaynlar, zmir, 327 sa., 2000.

Nacar, N. ve S.Krmhan.Elaz imento Fabrikas evresel Etki
Deerlendirmesi, The Ninth Turkish-German-Polish Environmental
Engineering Symposium, Boazii University, stanbul, Turkey, October
5-7, 548-562, 1992.
Oru, N., Hava Kirlenmesi ve Eskiehirde Yaplan SO2 lmleri,
evre82 Sempozyumu, zmir, 3-5 Haziran 1982.
Oru,N ve S.Krmhan. A Preliminary Study on the Distribution of Soil
Fluorides Near An Airborne Fluorine Sources, V.Trk-Alman evre
Mhendislii Simpozyumu, Dokuz Eyll niversitesi, MhendislikMimarlk Fakltesi, evre Mhendislii Blm, zmir, 7 sa., 11-16
Haziran 1984.
zer, U., ve . Kartal. Kayseri Atmosferindeki Kkrt ve Baz Eser
Elementlerin Konsantrasyonlar Arasndaki Bantlarn ncelenmesi,
TBTAK-Ulusal evre Sempozyumu, Adana, sa:118-128, 12-15 Kasm
1984.
Resmi Gazete, http://rega.basbakanlik.gov.tr
Roberts, N.(Ed.). The Changing Global Environment, Basil Blackwell
Publishers, USA, 531 pp., 1994.
Seinfeld, J.H., Air Pollution: Physical and Chemical Fundamentals,
McGraw-Hill, Inc. p.523, 1975.
Stern,A.C. (Ed.) Air Pollution, 3rd ed. (5 vols), Acedemic pres, New
York, 1962, 1976-1977.
Stern,A., R.W.Boubel, D.B.Turner, D.L.Fox. Fundamentals of Air
Pollution, 2nd Edition, Academic Pres, Inc., Orlando, Florida, USA, 530
pp, 1984.
Theodore,L., and A.J.Bunicore. Air Pollution Control Equipmant,

394

Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1982.

Trs, M., E.Kalafatolu, H.Okutan (Ed.). Hava Kirlilii, Kaynaklar ve
Kontrol, TBTAK, Marmara Aratrma Merkezi, Gebze-Kocaeli, 227
sa., 1993.
Turk, A., J. Turk, J.T. Wittes and R. Wittes. Environmental Science,
W.B. Saunders Company, U.S.A., 563 pp., 1974.
Trkiye evre Vakf, Trkiyenin evre
http://www.cevre.org

Sorunlar 1983-2003.

Trkiye statistik Kurumu (TK), evre statistikleri Bltenleri,

http://www.tik.gov.tr
UNDP,
Global
Environment
http://www.unep.org/geo/yearbook

Outlook,

Year

Books,

USDHEW, Department of Health and Welfare, Washington,D.C., 1970.

Wark,K., and C.F.Warner. Air Pollution: Its Origion and Control,
Harper and Row, Publishers, New York, p.526, 1981.
WHO, Dnya Salk Tekilat Raporlar,http://www.who.org
Worldwatch Enstits, Dnyann Durumu Raporlar, 1991-2005.
http://www.worldwatch.org
WMO, World Meteorological Organization, http://www.wmo.org