Professional Documents
Culture Documents
ХУУЛЬ ДЭЭДЛЭХ ЁС
Хууль зүйн эрдэм шинжилгээ, судалгаа, практикийн улирал тутмын сэтгүүл
УЛААНБААТАР ХОТ
20151 ОН
.
ÑÝÒï¯ËÈÉÍ ÇªÂ˪Ë
Æ.Àìàðñàíàà Аêàäåìè÷
Á.Àìàðñàíàà Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ж.Батзандан Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Æ.Áàÿðöýöýã Õóóëü ç¿éí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Б.Болдбаатар Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Åðºíõèé нарийн бичгийн дарга
Æ.Áÿìáàäîðæ Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ä.Ãàíáàò Óлсын Èх Хурлûí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà
Á.ÿíáèëýã Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ä.Äîðëèãæàâ Õóóëü ç¿éí ñàéä
Ö.Çîðèã Óëñûí Äýýä Ш¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷
Î.̺íõñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ñ.Íàðàíãýðýë Àêàäåìè÷
×.ªíºðáàÿð Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Д.Солонго Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Õ.Òýì¿¿æèí Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ï.Öàãààí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà
Ш.Цогтоо Õóóëü ç¿éí äîêòîð
×.Ýíõáààòàð Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ж.Эрдэнэбулган Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Åðºíõèé ýðõëýã÷
Э.Батбаяр
Õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Б.Гончигсумлаа
Õýâëýëèéí ýõèéã
Д.Мөнхжаргал
3
EDITORIAL BOARD
J.Amarsanaa Academician
B.Amarsanaa (LL.D)
J.Batzandan (Ph.D)
J.Bayartsetseg State Secretary, Ministry of Justice of Mongolia
B.Boldbaatar Secretary General, the Secretariat of the State Greate
Hural of Mongolia
J.Byambadorj (Ph.D)
D.Ganbat Chairman, the Standing Committee of Law of the State
Great Hural of Mongolia
B.Gunbileg (Ph.D)
D.Dorligjav Minister of Justice
Ts.Zorig Chief Justice, Supreme Court of Mongolia
O.Munkhsaikhan (LL.D)
S.Narangerel Academician
Ch.Unurbayar (Ph.D)
D.Solongo (Ph.D)
Kh.Temuujin Member of the State Great Hural of Mongolia
P.Tsagaan Head, the Office of the President of Mongolia
Sh.Tsogtoo (Ph.D)
Ch.Enkhbaatar (Sc.D)
J.Erdenebulgan (Ph.D)
Editor-in-Chief
E.Batbayar
Acting Assistant Editor
B.Gonchigsumlaa
Designed by
D.Munkhjargal
4
АГУУЛГА
Кибер гэмт хэрэг: газар зүйн бүс болон үйл ажиллагааны онцлог 52
МУИС-ийн ХШУИС-ийн Мэдээлэл, компьютерийн ухааны
тэнхимийн багш Ц. Хүрэл-Очир
5
Өршөөл, уучлалаар ялаас чөлөөлөх асуудал 89
МУБИС-ийн НХУС-ийн багш, доктор (Ph.D) О.Өнөрцэцэг
6
CONTENT
7
Issues on Release from the Punishment by Amnesty and Pardon 89
Unurtsetseg.O, Ph.D, Lecturer at School of Humanities and Social Sciences,
Mongolian National University of Education.
Forensics 107
Research report of National Legal Institute
8
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
9
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
10
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
эрх зүйн орчин бүрдсэн эсэх, төсөв, “Улс төрийн тогтолцооны сурвалж”
санхүүгийн харилцаанд2 хариуцлагатай, номондоо улс төрийн хөгжлийн ирээдүйн
ил тод байх, нийтийн хөрөнгийг нийтлэг талаар нэгдүгээрт, “...Хуулийн засаглал
ашиг сонирхолд нийцүүлэн зарцуулах юм уу хариуцлагатай байдалгүйгээр
зарчмыг хэрэгжүүлэх суурь нөхцөл Хятад эдийн засгаа өсгөсөөр байхдаа
төлөвшсөн эсэхийг хөндөн авч үзнэ. улс төрийн тогтвортой байдлаа хадгалж
чадах уу?...”, хоёрдугаарт, хүчтэй төр,
хуулийн засаглал, хариуцлагатай
Нэг. Үндсэн хуулийн эдийн
байдлаас бүрддэг орчин үеийн либерал
засгийн онолоор төрийн эрх мэдлийг
ардчилал тулгарч буй сорилтуудаа
хязгаарлах нь
даван гарч чадах уу3 гэсэн 2 асуулт
Хуулийн засаглал, хариуцлагатай хөндсөнөөс харж болно.
төрийг бэхжүүлэх нь
Эндээс үзэхэд дэлхийн улсуудын
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн улс төрийн системийн хөгжлийн 2
Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн үндсэн чиглэл байгаа бөгөөд эдгээрийн
“Монгол Улсад засгийн бүх эрх аль нь ирээдүйд давамгайлах нь асуулт
ард түмний мэдэлд байна. Монголын хэвээр байна. Хүчтэй төртэй хамт <дур
ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд зоргын эрх мэдэл>, <дарангуйллын
оролцож, мөн сонгож байгуулсан төр> гэсэн эрсдэл ямагт хамт явдаг учир
төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн манай орон улс төрийн систем, эдийн
байгууллагаараа уламжлан энэхүү засгийн өсөлтийн зөв зохицолд суурилж
эрхээ эдэлнэ” гэсэн заалт нь манай улс хөгжилд хүрэх тогтолцоог төлөвшүүлэх
дахь төрийн аливаа эрх мэдэл нийт ард шатандаа яваа улсын хувьд дан ганц
түмнээс үүсэлтэй ба тийм учраас “ард хүчтэй төрийн оролцоотойгоор хөгжилд
түмний ашиг сонирхол”-д төрийн буюу хүрэх замыг сонгож авторитар дэглэмд
нийтийн үйл хэрэг бүрнээ нийцсэн байх эргэн орох эрсдэлийг үүрэх хүсэл
ёстой гэсэн <улс төрийн хариуцлагын> эрмэлзэлгүй байна.
суурь зарчмыг тогтоосон. Энэ зарчим Үүнийгээ ч 1992 оны Үндсэн хуульд
нь нэн ялангуяа ард түмнээс эрх төрийн бүрэн эрхт байдал, хуулийн
шилжүүлж авсан төлөөлөгчдийн засаглал, хариуцлагатай төрийн
байгууллага буюу парламентын үйл зарчмуудыг баталгаажуулж, либерал
ажиллагаа ард түмнийхээ нийтлэг ашиг ардчилсан тогтолцооны сонголтоор
сонирхлоос хазайх ёсгүй гэсэн үндсэн илэрхийлсэн. Тэгэхлээр бидний зорилго
агуулгатай. нь энэ тогтолцоог бүрдүүлэх гол гол
Энэ зарчим нь төсвийн харилцаанд институциудын үр нөлөөг бэхжүүлэх
хариуцлагатай төр, хуулийн засаглалыг явдал юм.
бэхжүүлэх үндсэн зарчим болдог. Удиртгал хэсэгт хөндсөн
Бид яагаад төрийг үндсэн хуульд асуудлуудаас үзвэл нийтийн санхүүгийн
захирагдсан, хариуцлагатай байлгахыг салбарт хуулийн засаглалыг сахих,
хүсдэгийг АНУ-ын Станфордын Их төрийн хариуцлагын механизмыг
Сургуулийн судлаач Фрэнсис Фукуяма төгөлдөржүүлэх нь бидний өмнө
2
Илтгэлийн хүрээнд нийтийн санхүү, төсөв гэсэн нэр тулгарч байгаа гол асуудлуудын нэг
томъёог ээлжсэн хэрэглэсэн болно. “Санхүү” гэсэн нэр юм. Эл асуудал үүсэх гол шалтгааныг
томъёо нь “төсөв” гэсэн нэр томъёоноос илүү иж бүрэн
шинжтэй юм. Учир нь нийтийн санхүүгийн харилцаа
манай улсын парламент, засгийн газрын
нь төсвийн байгууллага, процесст хамаарагддаггүй төсөв, санхүүгийн бүрэн эрх тодорхой
нийгмийн даатгалын сан, ирээдүйн өв сан зэрэг төсвийн хязгаарлалтай эсэхийг тодорхойлоогүй
гадуурх сан, түүнчлэн төрийн өмчийн хуулийн этгээд, үйл
ажиллагааг мөн хамаардаг.Sanjeev Khagram, Paolo de байдлаас үүдэлтэй гэж үзэж байна.
Renzio, Archon Fung, eds, (2013), Open Budgets: The Po-
litical Economy of Transparency, Participation, and Account-
3
Фрэнсис Фукуяма, Улс төрийн тогтолцооны сурвалж:
ability, p. 2. Хүний үүслийн өмнөхөөс Францын хувьсгал хүртэл, УБ.,
2014, 602-604-р тал.
11
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
12
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
13
сургадаг 20-р зууны эхний хагаст давамгайлж байсан Кейнсийн онол нь улс төрийн
шийдвэр гаргах тогтолцоог тооцоогүй дутагдалтай байсан гэжҮХЭЗО, Нийтийн
сонголтын онолыг баримтлагчид шүүмжлээд нийтийн санхүүгийн харилцааг
“шийдвэр
ÕÓÓËÜ гаргах
ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ тогтолцоо” талаас нь судалсан байдаг.Тэд ардчилсан төрийн
2015 ¹4 (54) мөн
чанарыг татварын орлогоос давсан зардал гаргах хандлагатай гэж тодорхойлсон.
Иймээсухааны
засгийн төсөв нь голдуу
голлох алдагдалулс
постулатыг ордог áîëæ
ажээ.1950-аад оноос
ºãäºã.12 Èéìä хойш
ñàéí эдгээр онолчид
èíñòèòóöè íü
“индивидуализм”,
төр, “ухаалаг
эрх зүйн харилцааг сонголтын
судлах арга онол” зэрэгöàã
òóõàéí уламжлалт эдийн
õóãàöààíû засгийн
íèéòëýã ухааны
¿íýò
голлох
зүй постулатыг
болгон улс төр, энэхүү
авч хэрэглэснээр эрх зүйн ç¿éëèéã
харилцааг судлах
òóñãàñàí арга ìºí
“õ¿íèé зүй ÷àíàð”-
болгон авч
хэрэглэснээр
сэтгэлгээний энэхүүөрнөсөн
хувьсал сэтгэлгээний
байдаг.хувьсал
ûã өрнөсөн
çºâººðбайдаг.
îéëãîæ áîëîâñðóóëñàí
14
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
15
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
çºâ õýëæ ÷àääàã. Øèíý ñîíãîìîë ýäèéí òºëºº áóþó “õîíæîî õàéõ” ñýòãýëãýýãýýð
çàñãèéí óõààíû õ¿÷ íü ò¿¿íèé ¿íäýñ òàêòèê áîëîâñðóóëæ, ñîíãîëò õèéäýã
áîëãîñîí õ¿íèé ìºí ÷àíàðûí çàãâàð àæ. Ýíý íü ¿íäñýí õóóëèéí äýã æóðìûí
íü èõýíõ òîõèîëäîëä çºâ áàéäàã ÿâäàë õ¿ðýýíä õóóëü òîãòîîã÷, óëñ òºð÷,
þì... íàÿ îð÷èì õóâü çºâ áàéãàà íü òºðèéí àëáàí õààã÷ ñîíãîëò õèéõäýý
íèéãìèéí óõààíû õóâüä íýã èõ ìóó õóâü ýòãýýä áîëîõûíõîî õóâüä ººðèéí
ä¿í áèø áºãººä íèéòèéí áîäëîãûí áàéð ñóóðèà òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé
ñóóðèéíõàà õóâüä ºðñºëäºã÷人ñºº íºõöºëòýé àäèë ãýæ òýä ¿çäýã. Åðäèéí
(áóñàä îíîëóóäààñ) èëò äýýð þì” ãýæ óã õóóëü òîãòîîõ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
îíîëûí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëæýý.19 øèéäâýð ãàðãàõ íºõöºëä õóâü õ¿í
Äýýðõýýñ ¿çýõýä, óëñ òºð, ýðõ íü ººðèéí àøèã òóñ, äàâóó áàéäëàà
ç¿éí õàðèëöààíä ¿íýò ç¿éë, øàøèí, àëü áîëîõîîð èõ áàéëãàõ ñîíãîëòûã
¿çýë ñóðòàë, øóäàðãà ¸ñ, ¸ñ ñóðòàõóóí, øóäàðãà, çºâ ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷
ãýð á¿ë, óëàìæëàë çýðýã ¿çýë ñàíààíû õèéõèéã õ¿ñäýã áàéíà.
øèíæòýé îëîí õ¿÷èí ç¿éë ÷óõàë Òýä óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíä ýçëýõ
áàéð ñóóðü ýçýëäýã ÷ ýäèéí çàñãèéí áàéð ñóóðèíààñ àøèãòàé øèéäâýð
îíîë÷äûí ãàðãàæ òàâüñàí ýíýõ¿¿ ãàðãàõûã õ¿ñäýã óëñ òºð÷äºä òîäîðõîé
ìàòåðèàëëàã àøèã ñîíèðõëûí õàíäëàãà õÿçãààðëàëòã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí
íü õóâèéí ºì÷èéí ñýòãýëãýý, ëèáåðàë áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, ñîíãîëò õèéõ
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîòîé, ò¿¿í÷ëýí á¿ðýí ýðõèéã îëãîñîí ¿åä àðä÷èëëûí
óëñ òºðèéí ñî¸ë, èòãýëöëèéí ò¿âøèí øèéäâýð ãàðãàõ òîãòîëöîî íü òºñâèéí
äîîãóóð òºëºâøñºí øèëæèëòèéí óëñ çàðäëûã ºñãºõ õàíäëàãàòàé áàéäàã ãýæ
áîëîõ ìàíàé óëñûí õóâüä óëñ òºð, ¿çäýã.20
ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàëä ä¿í Ó÷èð íü òàòâàðûí õýìæýý ºñºõã¿é
øèíæèëãýý õèéõýä à÷ õîëáîãäîëòîé ÷ ãýñýí áîäèò áàéäàëä õóâèéí àøèã
àðãà ç¿é ãýäýã íü äàìæèãã¿é. ñîíèðõîëäîî õºòëºãääºã òºð áóþó óëñ
Óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ìºí òºð÷èä ìºí㺠¿éëäâýðëýõ, çýýë àâàõ
÷àíàð ãýñýí àðãààð çàðäëàà ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîìæòîé. Òºñâèéí õºðºíãèéã
îíîë, õóóëü òîãòîîõ àæèëëàãàà 2 çàðöóóëàõàä óã çàðöóóëàëòààñ àøèã
ÿëãààòàé òóõàé õóóëèéí çàñàãëàëûí îëîõûã õ¿ññýí “ýäèéí çàñãèéí á¿ëýãëýë”
¿çýë ñàíààã ýäèéí çàñãèéí àðãà óëñ òºð÷äºä ëîááè õèéäýã. Óëìààð
ç¿éãýýð õºãæ¿¿ëñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî. òºñâèéí õºðºíãèéí æèíõýíý ¿ð øèìèéã
Òýä õ¿íèé ñîíãîëòûí çàí ¿éëèéí öººíõ õ¿ðòýõ áîëîìæ ãàð÷ èðäýã. Ýíý
õî¸ð ººð ò¿âøíèéã õºçðèéí ïîêåð òîõèîëäîëä òºðèéí çàðëàãà á¿ëãèéí
òîãëîîìîîð æèøýý àâ÷ òàéëáàðëàñàí ýðõ àøãèéí òºëºº äàíõàéæ, çàðäëûã íü
áàéäàã. Òîäðóóëáàë, òîãëîîìûí ä¿ðýì òàòâàð òºëºã÷äºä òàðõààí íîãäóóëäàã.21
òîãòîîõäîî îðîëöîã÷èä ò¿¿íä ÿìàð Óëìààð òºñâèéí àëäàãäàë, óëñûí ºðèéí
ìîä õóâààðèëàãäàõûã óðüä÷èëàí õýìæýýã õýò íýìýãä¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéã
ìýäýõ áîëîìæã¿é òóë á¿õ õ¿íä òýãø õÿìðàëä îðóóëàõ, èðãýäèéí ¿íäñýí
áàéõààð “øóäàðãà” ä¿ðìèéã ñîíãîäîã. ýðõèéã äîðäóóëàõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã
¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýã òîãòîîõ çàéëøã¿é àâ÷èðäàã áàéíà.
¿åä õ¿íèé çàí ¿éëèéí ìàÿã ¿¿íòýé Õóóëü áàòëàõ, ¿ð àøèãòàé áîäëîãî
òºñòýé áàéäëààð “àëü áîëîõ øóäàðãà” òîäîðõîéëîõ íü óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
õóâèëáàðûã ñîíãîõûã ýðìýëçäýã. áîäëîãûí ñîíãîëòûí àñóóäàë áîë,
Õàðèí õºçðèéí ìîä íýãýíò
õóâààðèëàãäñàí íºõöºëä õ¿í õîæèõûí
20
The collected works of James Buchanan (2001), Volume
16 : Choice, Contract, and Constitutions, p. 54.
19
Фрэнсис Фукуяма, Итгэлцэл: Нийгмийн буян, хөгжин 21
Н. Лүндэндорж, Jurisprudence- Эрх зүй судлал:
цэцэглэх зам, УБ., 2014, 20-27-р тал. Философи, онол. УБ., 2011, х170-197.
16
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
төсөв, санхүүгийн харилцааны илүү болон эх газрын эрх зүйн бүлээр төсөв,
нарийвчилсан шинжтэй, төрийн санхүүгийн эрх зүйн тогтолцоог ангилан
шийдвэр гаргалтыг хязгаарлах авч үзэх нь ач холбогдол багатай юм.25
хоёр үндсэн аргыг санал болгодог.24 Харин бичмэл үндсэн хуультай эсэхээс
Нэгдүгээрт, улс төрийн шийдвэр гаргах нийтийн санхүүгийн хууль тогтоомжийн
ажиллагаанд процедурын хязгаарлалт тогтолцоо дэлхийн улсуудад ялгаатай
тогтоох боломжтой. Энгийн олонхын байдаг байна.
саналаар асуудлыг шийдвэрлэх нь Харьцуулсан судалгаанаас үзэхэд
үндэсний баялгийг нийтлэг эрх ашигт бичмэл үндсэн хуультай улсуудад
харш байдлаар зарцуулах,татварын үндсэн хууль нь нийтийн санхүүгийн
болон төрийн зардлын хэмжээг өсгөх салбарын суурь зарчим болох бөгөөд
хандлагатай байдаг тул дийлэнх бусад хууль тогтоомжийн хувьд (1)
олонхийн санал авах шаардлагыг тавьж төсөв, санхүүгийн органик хууль ба
болно. Процедурын хязгаарлалт нь бусад хууль, (2) төсвийн харилцааны
дүнд шууд нөлөөлөх чадамж сул байдаг хэд хэдэн ердийн хуулиуд (3) зарим
ч иргэдийн санал бодлыг харгалзан холбооны улсын хувьд муж улсууд
үзэх боломжийг олгодог . дагаж мөрдөх ёстой төсвийн суурь
Хоёрдугаарт, төрийн эдийн хууль ба бусад хууль, (4) түүнчлэн
засгийн бодлогыг тодорхойлоход тоон Норвеги, Дани зэрэг улсуудад төсөв,
хязгаарлалтыг үндсэн хуулиар тогтоож санхүүгийн бие даасан хуульгүйгээр
болно. Тухайлбал, төсвийн зарлагын парламент, засгийн газрын тогтоолоор
өсөлтийг ДНБ-ний өсөлтийн хэмжээний зохицуулдаг дэд ангиллууд байна.26
тодорхой хувиас хэтрүүлэхгүй байх Бичмэл үндсэн хуультай
хязгаарлалт тогтоож болдог. Энэ улсууд төсөв, санхүүгийн харилцааг
төрлийн хязгаарлалтыг уян хатан зохицуулсан заалтуудтай байдаг
биш тул сайтар хэлэлцэж тогтоох бөгөөд тэдгээрийн хэмжээ, агуулга улс
шаардлагатай бөгөөд шууд хэрэгждэг бүрт харилцан адилгүй байдаг. Гэхдээ
давуу талтай. Эдгээр нь үндсэн хууль эх газрын эрх зүйн уламжлалтай баруун
дахь төрийн үйл ажиллагааны ерөнхий болон зүүн европ, төв ази, зүүн ази,
хязгаарлалтуудаас гадна эдийн латин америкийн цөөнгүй улсуудад
засгийн бодлогын мөн чанар, шийдвэр нийтийн санхүүгийн харилцааг Үндсэн
гаргалтад нийцсэн тусгай хязгаарлалт хуульд бие даасан бүлэг болгон
юм. зохицуулах нь түгээмэл байна.27
Үндсэн хуулийн төсөв, санхүүгийн
Хоёр. Гадаад улсуудын зохицуулалтыг агуулгын хувьд (1)
туршлага материаллаг шинжтэй суурь зарчмууд,
Улс төрчдөд хязгаарлалтгүй бүрэн (2) санхүүгийн тоон хязгаарлалтууд
эрх олгосон үед төсвийн зарлага, 25
The Legal Framework for Budget Systems: An Interna-
алдагдал өсөх хандлагатай байдаг тул tional Comparison, OECD Journal on Budgeting, Volume 4,
No. 3, 2004, p. 15.
төсөв, санхүүгийн харилцаанд тэдний 26
Мөн тэнд, p. 27.
шийдвэр гаргах дүрмийг үндсэн хуулийн 27
Тухайлбал дараах улсууд, Улсын нэр, үндсэн хууль
түвшинд тодорхойлохыг чухалчилдаг батлагдсан он, бүлгийн дугаар, бүлгийн нэр, зүйл
үндсэн хуулийн эдийн засгийн онолын заалтын дугаар: Герман , 1949, 10, Санхүү, 104a-
115, Япон, 1949, 7, Санхүү, 83-91, Солонгос, 1948, 3,
үзэл санаа дэлхийн улсуудад хэрхэн Үндэсний ассемблей /санхүү/ 54-59, Испани , 1978,
тусгагдсаныг энэ хэсэгт авч үзнэ. 7, Эдийн засаг ба Санхүү, 128-136, Финланд, 1999 7,
Төрийн санхүү, 81-92, Швейцарь, 1999, 3, Санхүүгийн
Англи-саксоны эрх зүйн бүлийн тогтолцоо, 126-135, Узбекстан, 199125, Санхүү ба зээл,
орнуудад төсөв, санхүүгийн хууль 122-124, Литви, 1992, 11, Санхүү ба улсын төсөв 125-
тогтоомж нь шүүхийн прецедентээс 132, Эстони, 1992, Санхүү ба улсын төсөв, 111-119,
Польш , 1997 10 Нийтийн санхүү, 216-227, Унгар, 2011,
үүсээгүй байдаг тул англи-саксоны Нийтийн санхүү, 36-44, Люксенбург, 2009 8, Санхүү, 99-
24
The collected works of James Buchanan (2001), Volume 106в, гэх мэт.
16 : Choice, Contract, and Constitutions, p. 307. Ж.Сайнхишиг, Үндсэн хууль ба эдийн засгийн бодлогын
шийдвэр гаргалт: Монгол Улсад эдийн засгийн бодлогын
үндсэн дүрэм шаардлагатай юу? Хууль дээдлэх ёс
18 сэтгүүл, 2015-1 /№51/, 64-р тал.
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
гэсэн 2 үндсэн бүлэгт ангилж болно. олгосон баримт бичиг байж болохгүй.
5. Тодорхой байх зарчим
А. Үндсэн хууль дахь санхүү, (Specificity):Орлого, зарлагыг төсвийн
төсвийн суурь зарчмууд тооцоололд нарийвчлан тусгасан байх
ёстой. Зарлага гаргах эрх нь тодорхой
Үндсэн хуулийн материаллаг
зорилгоор хэрэглэх зарлагын дагаж
шинжтэй суурь зарчмууд гэдэгт төсвийн
мөрдөх дээд хязгаарыг заасан байх
тогтолцооны суурь зарчмууд, тэдгээр
ёстой.
зарчимд нийцсэн парламент, засгийн
газрын төсвийн үүрэг хариуцлага, 6. Тэнцвэртэй байх зарчим
төсвийн процессын зарим чухал (Balance): Төсвийн зарлага нь төсвийн
харилцаа, төрийн төв болон орон орлого болон бусад санхүүжилтийн эх
нутгийн байгууллагын төсвийн эрх үүсвэрээр бүрэн санхүүжигдсэн байх
мэдлийн харилцаа, хөндлөнгийн ёстой.
аудитын байгууллагын эрх зүйн
баталгаа зэрэг асуудлууд голчлон Орчин үеийн зарчмууд
багтдаг.
7. Хариуцлагатай байх
Европын эдийн засгийн хамтын зарчим(Accountability): Гүйцэтгэх
ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагаас засаглал нь хууль тогтоох байгууллагын
2004 онд гаргасан “Төсвийн тогтолцооны өмнө хүлээж байгаа хариуцлагаа хэрхэн
эрх зүйн орчин: Харьцуулсан судалгаа”- хэрэгжүүлсэн талаар илтгэх ёстой.
нд төсвийн хууль тогтоомжийн үндэс Гүйцэтгэх засаглалын хүрээнд төсвийн
болох 10 зарчмыг тодорхойлжээ.28 Үүнд: захирагчдын хариуцлага нарийн
1. Бүрэн эрхийн зарчим(Authorita тодорхойлогдсон байх ёстой. Бие
tiveness):Төсвийн процессын шат бүрд даасан аудитын байгууллага төсвийн
шийдвэр гаргах эрх бүхий этгээдийг гүйцэтгэлд хийсэн аудитын тайлангаа
тодорхой заасан байх ёстой. Мөн багадаа жилд нэг удаа парламентад
төсвийн харилцаанд хууль тогтоох эрх танилцуулах ёстой.
мэдэл давуу байх нь энэ зарчмын нэг 8. Ил тод байх зарчим
салшгүй хэсэг юм. (Transparency)
9. Тогтвортой байдлыг хангах
Сонгодог зарчмууд зарчим(Stability): Төсөв, улсын өрийн
2. Төсвийг 1 жилээр төлөвлөж, зорилтууд байнга шинэчлэгддэг дунд
тайлагнах зарчим (Annual basis): хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлд
тодорхойлогдсон байх ёстой. Татварын
3. Түгээмэл байх зарчим
суурь, хувь хэмжээ болон бусад
(Universality):–Нийтлэг аргачлалаар
төлбөрүүд харьцангуй тогтвортой байх
тооцсон төсвийн бүх орлого, зарлага
ёстой.
төсөвт тусгагдсан байх ёстой. Төсвийн
хуульд зааснаас гадуур ямарваа нэг 10. Төсвийн гүйцэтгэл үр ашигтай,
орлого, зарлага байж болохгүй. Төсвийн хэмнэлттэй, үр нөлөөтэй байх зарчим
бус сангууд энэ зарчим хамаарахгүй. (Performance):
4. Нэгдмэл байх зарчим (Unity): Сонгодог зарчмууд нь урьдчилсан
– Төсвийн орлого, зарлагыг ижил шинжтэй буюу төсөв боловсруулах,
хугацаанд төсөвт дансалж, нэг баримт батлах харилцаанд голчлон чиглэгддэг
бичгээр илэрхийлэх ёстой. Төсвийн бөгөөд эх газрын европт эдгээр зарчим
хуулиас өөр орлого, зарлага гаргах эрх нь удаан хугацаанд санхүүгийн хууль
тогтоомжийн үндэс болж иржээ. Харин
28
The Legal Framework for Budget Systems: an interna-
tional Comparison, OECD Journal on Budgeting, Volume 4, орчин үеийн зарчмууд нь төсвийн
No. 3, 2004, p. 133.
19
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
20
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
21
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
22
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
23
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
төсөлд ямар ч хэмжээний өөрчлөлт гадаад үнэт цаас 580 сая ам.доллар,
оруулах бүрэн эрхтэй байгаа тул Монгол “Самурай” бондын 30 тэрбум иен буюу
Улс 77 сангийн сайдтай болсон гэсэн 290 сая ам.доллар, БНХАУ-ын Хөгжлийн
шүүмжлэл байгааг цаашид анхаарах нь банкны 162 сая ам.доллар42 зэрэг 7 их
улсын санхүүгийн бодлогын тогтвортой наяд орчим төгрөгийг зарцуулсан нь
байдалд нөлөөлөх чухал хүчин зүйл төсвийн хөрөнгийг хуулиар баталсан
юм. зүйлд зарцуулах, төсвийн хөрөнгийг ард
Парламент, засгийн газар ийнхүү нийтийн төлөөллийн байгууллага буюу
төсвийн бүрэн эрхээ үндсэн хуулийн УИХ-ын хяналтгүйгээр зарцуулахыг
нийтийн санхүүгийн тогтолцооны суурь хориглох зарчмыг гажуудуулж байна.
зохицуулалтгүйгээр хэрэгжүүлж байгаа Үүний улмаас УИХ, иргэд бондын
нь манай улсын нийтийн санхүүгийн мөнгийг ямар төсөл, арга хэмжээнд
тогтолцоонд дараах тулгамдсан зарцуулсан, засгийн газар зээлийн
асуудлуудыг үүсгэж байна. баталгааг ямар компанид гаргасан
талаарх мэдээллийг авч чадахгүй буюу
бодит байдалд төсвийн буюу нийтийн
Төсөв, санхүүгийн бодлогын хөрөнгийн хэрэглээг хянаж чадахгүй
хүрээнд тулгамдаж буй зарим байдалд орж байна.
асуудал
Б. Түгээмэл байх зарчим нь”төсөв
1. Төсвийн тогтолцооны суурь нэгдсэн байх” шаардлагыг мөн гаргаж
зарчмуудын дутагдал ирдэг. Гэвч манай улсад нийтийн
А. Нийтийн санхүүгийн бодлогыг санхүүгийн хөрөнгө түгээмэл, иж бүрэн,
тодорхойлоход улс төрчид дагаж нэгдсэн тооцоололд суурилаагүй учир
улсын төсөв нэгдсэн бус шинжтэй байна.
мөрдөх үндсэн хуулийн нэг суурь
Жишээ нь дээр дурдсанчлан Хөгжлийн
зарчим нь “түгээмэл байх зарчим” юм. банк, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр
Энэ зарчмын гол агуулга нь нийтийн зэрэг нь улсын нэгдсэн төсвийн хуульд
хөрөнгө мөнгө нь нэгдсэн аргачлалаар хамаарахгүй байна. Төсвөөс гадуурх
тооцогдсон байх бөгөөд улсын бүх эдгээр зарцуулалтыг зогсоож, төсөвт
орлого, зарлага төсөвт тусгагдаж нэгтгэх, нэгдсэн удирдлага, хяналт,
батлагдсан байхыг шаарддаг. Гэвч зохицуулалттай болгох шаардлагатай
манай улсын Үндсэн хуулиар түгээмэл, юм.43
нэгдсэн байх зарчмыг тусгаагүйгээс Төсөв нэгдсэн байх зарчмын
үүдэн парламент, засгийн газрын дагуу төсвийн орлого, зарлагыг
шийдвэрээр бүрддэг эрх зүйн орчин, ижил хугацаанд төсөвт дансалж, нэг
санхүүгийн бодлого сөрөг үр дагавартай баримт бичгээр илэрхийлэх ёстой
байна. бөгөөд төсвийн хуулиас өөр орлого,
Тухайлбал, Засгийн газар 2012- зарлага гаргах эрх олгосон баримт
2014 онуудад Улсын Их Хурлын бичиг байж болохгүй гэсэн ерөнхий
хяналтгүйгээр40, улсын төсвийн гадуур дүрэм үйлчилдэг.Энэ зарчим нь Үндсэн
“Үнийг тогтворжуулах” хөтөлбөрийн 3 хуулийн түвшний зарчим юм. Тухайлбал
их наяд төгрөг41, “Чингис” бондын 1,5
тэрбум ам.доллар, Хөгжлийн банкны
40
Улсын Их Хурлын 2012 оны 10 дугаар сарын 25-ны
өдрийн 52 дугаар тогтоолоор үнэт цаас арилжаалах
зөвшөөрөл олгосон боловч, үнэт цаасны хөрөнгийг 42
Хөгжлийн банкны гадаад зээл, үнэт цаасанд гаргасан
зарцуулалтыг УИХ хянаж чадахгүй байгаа. Засгийн газрын өрийн баталгааны үлдэгдэл 2.6 их наяд
41
Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн дагуу Монгол банк нь 3 төгрөг байна. “Засгийн газрын өрийн удирдлагын 2016-
их наяд төгрөгийг мөнгөний зах зээлд нийлүүлсэн бөгөөд 2018 оны стратегийн баримт бичиг”, УИХ-ын 2015 оны 5
үүнийг Засгийн газартай байгуулсан санамж бичгийн дугаар сарын 22-ны өдрийн 51 дүгээр тогтоолын хавсралт,
дагуу хэрэгжүүлсэн. http://jargaldefacto.com/ “Өрийг “Төрийн мэдээлэл” эмхэтгэл, 2015 он №22/883, 1069-р тал.
өөгшүүлсэн мөнгөний зах зээл” нийтлэл, 2015.06.17. 43
Мөн тэнд, 1082-р тал.
24
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
25
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
26
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
Монгол Улсын 2015 оны төсвийн тухай батлах бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж
хуулийг УИХ хугацаанд нь баталж чадахгүй бол түүнд хариуцлага тооцох
чадахааргүй нөхцөл байдал үүсэж, механизмыг үндсэн хуулийн түвшинд
улмаар 2 өдрийн дотор яаравчлан бүрдүүлэх нь төсвийг хугацаа хэтрүүлж
төсвийн хэлэлцүүлгийг хийж баталсан батлах буюу батлаагүйгээс үүсэх улс
бөгөөд тэрхүү төсөвт нь хэд хэдэн төр, нийгэм, эдийн засгийн хямралаас
тодотгол хийхээр байна. сэргийлэх арга зам байж болно.
Мөн Төсвийн тогтвортой байдлын
тухай хуулийн 18.2-т тус хуулийн 6.1.4- 4. Органик хуулийн хэрэгцээ
т заасан шаардлагыг зөрчихөөр бол
Зохицуулах харилцаа нь үндсэн
нэгдсэн төсвийн төслийг батлахгүй
хуулиар тодорхойлогдсон буюу
байх буюу буцаах үндэслэл болно” гэж
үндсэн хуулийн заалтаар хууль гаргах
заасан нь хэдийгээр төсвийн тусгай
шаардлага заасан бөгөөд түүнийг
шаардлагыг хэрэгжүүлэх механизм51
батлах, өөрчлөх, хүчингүй болгох
болгож оруулсан заалт боловч УИХ
процедурын тусгай шаардлагатай
төсвийн төслийг батлахгүй байх боломж
хуулийг органик хууль буюу үндсэн
үүсгэхээр байгаа нь төрийн хэвийн
хуульчлагдсан хууль гэдэг. Хууль
үйл ажиллагааг алдагдуулахад хүргэх
хэрэглээ, эрх зүйн эх сурвалжийн
эрсдэлтэй зохицуулалт болжээ.
зөрчилдөөнийг шийдвэрлэхэд ердийн
Манай улсын хувьд Засгийн хуультай зөрчилдсөн үед ердийн хууль
газар жилийн төсвийн төслийг жил сүүлд батлагдсан ч гэсэн органик
бүрийн 10 дугаар сарын 01-ний өдрийн хуулийг дагаж мөрдөх эрэмбэтэй
дотор өргөн мэдүүлснээс 11 дүгээр байдаг.
сарын 15-ны дотор УИХ батлах хүртэл
Франц, Испани, Герман, Польш
45 хоногийн хугацаа байдаг.52Энэ
зэрэг эх газрын эрх зүйн тогтолцоотой
хугацаа нь төсвийн төслийг буцаагаад
улсуудад төсөв, нийтийн санхүүгийн
дахин хэлэлцэж төслийг иж бүрэн,
тогтолцоонд органик хуулийн статусыг
үндэслэлтэй батлахад хангалтгүй
онцгойлон авч үзэж, үндсэн хуулиар
хугацаа юм. Франц, Испани, Солонгос
тэдгээрийн зохицуулах харилцаа, эрх
улсад санхүүгийн жил эхлэхээс 3 сарын
зүйн статусыг тодорхойлсон байдаг.54
өмнө, Дани, Финланд улсад 4 сарын
Жишээ нь Польш Улс Үндсэн хуулиар
өмнө төсвийн төслийг парламентад
нийтийн санхүүгийн асуудлыг зөвхөн
өргөн мэдүүлэх Үндсэн хуулийн
“органик хуулийн түвшинд” зохицуулах
шаардлага байдаг.53
зарчмыг тусгаж, Үндсэн хуулийн 216-
Тэгэхлээр төсвийг богино 218 дугаар зүйлд органик хуулиар
хугацаанд хэлэлцэж батлах, эсхүл зохицуулах харилцааг тодорхойлсон
төсвийн төслийг батлахгүй байх байна.55
бүрэн эрхийг УИХ-д олгосон хуулийн
Манай улсын хувьд Үндсэн
зохицуулалтыг эргэн харж, төсвийг
хуулиараа төсөв, нийтийн санхүүгийн
органик хууль, үндсэн хуульд заасан
тогтолцооны суурь зарчмыг
хугацаанд УИХ батлах, хэрэв төсөв
тогтоож, түүний эрх зүйн үндсийг
51
Дэлхийн улсууд төсвийн тусгай шаардлагыг баталгаажуулахын зэрэгцээ төсөв,
хангуулахын тулд төсөв батлагдсаны дараа “автоматаар санхүүгийн харилцаанд органик
залруулах механизм”-ыг ашигласан туршлагуудыг энд
судалж үзэх боломжтой. Schaechter and others, Fiscal хуулийн статусыг тогтоож өгөөгүйгээс
Rules in Response to the Crisis. Toward the “Next Gener-
ation” Rules, IMF Working Paper 12/187, July 2012, p. 21. 54
The Legal Framework for Budget Systems: An Interna-
52
Төсвийн тухай хуулийн 8 дугаар зүйл. tional Comparison, OECD Journal on Budgeting, Volume 4,
53
The Legal Framework for Budget Systems: An Interna- No. 3, 2004, p. 28.
tional Comparison, OECD Journal on Budgeting, Volume 4, 55
Krzysztof Prokop, (2011) Białystok Law Books 7 Polish
No. 3, 2004, p. 91. Constitutional Law, p.187.
27
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
28
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
29
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
Монгол Улсын үндсэн хуульд улсын • Монгол Улсын 2013 оны төсвийн
санхүүгийн бодлогыг тодорхойлох, тухай хууль 2012
төсөв батлах бүрэн эрх парламентад • Монгол Улсын Их Хурлын
хадгалагдах зарчмыг бэхжүүлэхийн чуулганы хуралдааны дэгийн тухай
зэрэгцээ парламентын шийдвэр гаргах хууль 2007
бүрэн эрх, түүний шийдвэр гаргах
• Үндсэн хуулийн цэцийн 2015
үйл ажиллагааны дүрэм журам гэсэн
оны 02 дугаар сарын 13-ны өдрийн 02
ойлголтуудын заагийг харгалзан Үндсэн
дугаар дүгнэлт
хуулийн эрх зүйн шинэтгэл, судалгаа
шинжилгээний ажлыг хэрэгжүүлэх • Засгийн газрын өрийн
шаардлагатай байна. удирдлагын 2016-2018 оны стратегийн
баримт бичиг, УИХ-ын 2015 оны 5
Иймд (1) улсын төсөв, санхүү
дугаар сарын 22-ны өдрийн 51 дүгээр
түгээмэл, нэгдсэн байх, төсвийн
тогтоолын хавсралт, “Төрийн мэдээлэл”
зарцуулалт тодорхой, хяналт
эмхэтгэл, 2015 он №22/883
хэрэгжүүлж болохуйц байх, байгалийн
баялаг, нийтийн хөрөнгийг хуульд • Улсын Их Хурлын 2012 оны 10
зааснаас гадуур, нийт ард түмний дугаар сарын 25-ны өдрийн 52 дугаар
ашиг сонирхолд нийцүүлэхгүйгээр тогтоол.
ашиглахыг хориглох, төсөв, санхүүгийн
харилцаанд ил тод, хариуцлагатай Б. Ном зохиол, судалгааны
байх зэрэг төсвийн тогтолцооны суурь материал
зарчмыг үндсэн хуулийн түвшинд
• Ж. Амарсанаа, О. Батсайхан,
тодорхойлох,
Монгол Улсын Үндсэн хууль: Баримт
(2) Байгалийн баялгийн засаглал, бичиг, УБ., 2004.
төсөв, нийтийн санхүүгийн суурь
• Т. Доохүү, Ч. Энхбаатар, Гадаад
харилцааг зохицуулсан, иж бүрэн,
орнуудын Үндсэн хуулийн эрх зүй.
тогтвортой хуулийг үндсэн хуулийн
Тусгай анги, УБ., 2009.
түвшинд тодорхойлж төсвийн органик
хуулийн эрх зүйн статусыг бий болгох, • Н. Лүндэндорж, Jurisprudence-
Эрх зүй судлал: Философи, онол. УБ.,
(3) Төсвийн бодлогын зарим
2011.
тодорхой хязгаарлалтыг Үндсэн хуулиар
тодорхойлох шаардлагыг гүнзгийрүүлэн • МУ-ын Сангийн яам, Төсвийн
судлах нь манай улсад тулгамдаж хариуцлагын тухай хууль тогтоомжийн
буй нийтийн санхүүгийн асуудлуудыг гол агуулгыг зарим орнуудаар
шийдвэрлэх эрх зүйн зохицуулалтын харьцуулсан байдал,
гарц болно гэсэн саналыг судлаачдын • “Өрийг өөгшүүлсэн мөнгөний
зүгээс дэвшүүлж байна. зах зээл” нийтлэл, 2015.06.17.http://
jargaldefacto.com/
Ашигласан эх сурвалж • Монгол Улсын Хөгжлийн банк,
Чингис бонд, Хөгжлийн банкны эх
1. Монгол хэлээр:
үүсвэр болон түүгээр санхүүжүүлж буй
А. Хууль, эрх зүйн акт төслүүдийн танилцуулга, 2014.05.06,
• Монгол Улсын Үндсэн хууль Цахим холбоос: http://www.parliament.
1992 mn/sgh/sc/categories/2588/pages/13846
• Төсвийн тогтвортой байдлын ,
тухай хууль 2010 • Фрэнсис Фукуяма, Улс төрийн
• Төсвийн тухай хууль 2011 тогтолцооны сурвалж: Хүний үүслийн
өмнөхөөс Францын хувьсгал хүртэл,
• Өрийн удирдлагын тухай хууль
2015
30
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
---o0o---
31
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
32
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
33
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
34
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
35
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
гэх саналыг дэвшүүлж байна. хэрэг гэх бол харин гэмт этгээдийн
Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний үйлдэл түүний бодож хүссэнээс өөр үр
асуудлыг дээрх байдлаар авч үзэх дагавар авчирсныг болгоомжгүй гэмт
нь онолын төдийгүй практик ач хэрэгт тооцдог. Энэ хоёрын дунд буруу
холбогдолтой юм. Гэмт хэргийн субъект болохыг мэдсээр байж зориуд хийсэн
гэх ойлголтыг эрүүгийн хариуцлага үйлдлийн улмаас огт төсөөлөөгүй
хүлээх этгээд болгон өөрчилснөөр өөр шинэ үр дагавар гарч ирснийг гэм
субъект нь биш гэх үндэслэлээр эрүүгийн буруугийн давхар хэлбэрт тооцдог.
хэргийг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүйд
тооцож хэрэгсэхгүй болгох шийдэлд Харин социалист эрүүгийн эрх
хүрэхгүй харин эрүүгийн хариуцлага зүйд гэм буруугийн асуудалд арай
хүлээх этгээд биш гэсэн үндэслэлээр өөр “нарийвчлал” орсон нь санаатай
эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх гэм бурууг дотор нь шууд ба шууд бус
асуудал яригдаж хэрэг хариуцах санаатай, болгоомжгүй гэмт бурууг
чадваргүй, эрүүгийн хариуцлага хүлээх хайхрамжгүй хандах, хөнгөмсөгөөр
насанд хүрээгүй этгээдийн үйлдсэн гэмт найдах гэсэн хоёр хэлбэрт авч үзсэн
хэргийг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй явдал юм. Гэвч энэ ялимгүй гэмээр
гэх үндэслэлээр гэмт хэрэг биш гэж нарийвчлал нь зарчмын эрс өөр
үзэх гажуудал арилах юм. Түүнчлэн зүйлчлэл, гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг
давтан гэмт хэрэг, онц аюултай гэмт тодорхойлох арга зүйг бий болгосон гэж
хэрэгтэн гэх шалгууруудыг гэмт хэргийн судлаачийн зүгээс үзэж байна.
бүрэлдэхүүний шинжийн хүрээнд авч
Миний үзэж буйгаар шууд бус
үзэж зүйлчлэл хийдэг, улмаар гэмт
санаатай гэм буруу гэх ойлголт
хэрэг давтан үйлдсэн, онц аюултай
байснаар үндсэндээ аливаа хэргийг
гэмт хэрэгтэн үйлдсэн гэх үндэслэл
болгоомжгүйгээр үйлдсэн гэж үзэх
нь дөнгөж гэм буруутай эсэхээ
боломжгүй болгосон. Тодруулбал,
шийдвэрлүүлэх гэж байгаа хүнийг аль
хэрэв гэм буруугийн шууд бус санаа
хэдийнээ давтан үйлдсэн, угаасаа онц
гэж одоогийн хууль болон онолд
аюултай гэмт хэрэгтэн хэмээн онцолж
үзэж байгаачлан өөрийн үйлдлийн
урьдаас буруутган яллах хандлагаас
улмаас хор уршиг учрах боломжтойг
салахад онцгой ач холбогдолтой билээ.
мэдсэн, уг хор уршгийг хүсээгүй боловч
Мөн үүнтэй холбогдуулан Эрүүгийн түүнд зориуд хүргэснийг ойлгох ахул
хуулийн давтан гэмт хэрэг, онц аюултай өөртэйгөө маргасан хүнийг амийг нь
гэмт хэрэгтэн гэх ойлголтуудыг эргэн хохирооно гэж бодолгүй цохиод үхэлд
харж ялангуяа эдгээрийг гэмт хэргийн хүргэсэн хүнийг ч, согтуугаар хурд
бүрэлдэхүүний нэг элемент болгон хэтрүүлэн давхиж яваад машинаараа
хуульчилж шударга ёсны зарчимд бусдыг дайрч амийг нь хохироосон
ноцтой халддаг явдлыг зогсоох нь хүнийг ч шууд бус санаатайгаар гэмт
зүйтэй гэж үзнэ. хэрэг үйлдсэн хэмээн зүйлчлэхэд онол,
Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний 4 арга зүйн ялгаа гарахгүй юм.
элементийн онолын бас нөгөө өвөрмөц Санаатай болон болгоомжгүй гэм
нь субъектив тал буюу гэм буруу, сэдэлт, бурууг тодорхой хүний эсрэг чиглэсэн
зорилгын асуудлаарх нарийвчлал, байдлаар ялгаж үзэж болох ч тодорхой
ялгаатай байр суурь юм. Сонгодог хүний эсрэг хийсэн үйлдэлд шууд бус
эрүүгийн эрх зүйд гэм буруу нь санаатай, санаатай үйлдэл үү, хөнгөмсөгөөр
болгоомжгүй гэх хоёр хэлбэрт хуваагдах найдсан явдал байв уу гэдгийг ялгах
уг сурвалжийг нь ухвал загалмайтны боломж төдийлөн гарахгүй. Эл
шашны “нүгэл” болон “алдаа” гэх байдлаас улбаалж манай эрх зүйн
хоёр ойлголтоос улбаатай гэмт хэрэг практикт аливаа ноцтой үр дагавартай
үйлдсэн этгээд хэрхэн хандаж хэргээ болгоомжгүй гэм буруутай үйлдэл
үйлдсэнийг илэрхийлэх, хэмжих шинж бүр шууд бус санаатай гэм буруутайд
ажээ. Гэмт хэргийн үр дүн гэмт этгээд тооцогдон зүйлчлэгдэх эрсдэлтэй
шууд хүсэж үйлдсэнийг санаатай гэмт
36
Õóóëü òºðºõèéí ºìíº /онцлох өгүүлэл, ярилцлага/
---o0o---
6
Энэ талаар Дж.Флетчер, А.В.Наумов. основные
концепции современного уголовного права. М., 1998.
С-298 дахь талаас үзнэ үү.й
37
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
юм. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны хөтөч. 2014 он, 20
2
дахь тал
38
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
39
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
40
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
41
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
доор заасан зүйлсийн аль нэгийг хийх гүйцэтгэх чадваргүй болсон байвал өөр
шаардлагатай байна. 1. Өмчөө зээлээр үнэлгээчнээр үнэлүүлэх бөгөөд тухайн
худалдахдаа аюулгүй байдлын үүднээс үнэлгээчин өмнөх үнэлгээчний үнэлгээ
худалдан авагчаас аюулгүй байдлын хийсэн шалгуураар дахин үнэлгээг
баталгаа гаргуулан авах, 2/үнийн дүн хийнэ.
төлөгдөж дуусах хүртэл хүчинтэй байх Шүүх дуудлага худалдааг
нөхцөлд худалдах гэрээг байгуулах; батлахдаа бусад хөрөнгө зарахад
мөн худалдах гэрээ эсвэл аюулгүй анхаарах зүйлсийг мөн адил анхааран
байдлын баталгааны нөхцөлийг үзэж улмаар худалдааг батална.
шүүхээс батлах бөгөөд худалдан Худалдааг батлах хурлын үеэр шинэ
авалтыг баталгаажуулах үедээ үнийн санал авбал шүүх дээрхтэй нэгэн
нөхцөлийг давхар батална. Үл хөдлөх адил буюу бусад хөрөнгө худалдсан
эд хөрөнгийн дуудлага худалдаа нь худалдааг батлах хурлын үеэр шинэ
тухайн үл хөдлөх хөрөнгө байрлаж буй үнийн санал хүлээн авбал хэрхэн
мужид болно. Хэрвээ үл хөдлөх хөрөнгө шийдвэрлэдэгтэй адилхан журам
нь 2 муж дамнан байрладаг бол алинд баримтална. Харин анхны санал 10 000
нь ч дуудлага худалдааг хийж болно. доллароос бага үнэтэй бол шинэ санал
Хувийн худалдаагаар худалдагдсан уг саналаас 10 хувиар илүү харин анхны
үл хөдлөх хөрөнгийн худалдаа нь санал 10 000 доллароос илүү бол шинэ
доорх шаардлагуудыг хангаагүй байвал санал нь 5 хувиар илүү байна. Шинэ
шүүх уг худалдааг батлахыг хориглоно. илүү өндөр санал нь зээлээр худалдан
Үүнд 1.шүүхийн хэлэлцүүлэг /худалдааг авах санал харин анхны буюу үнийн
батлах хурал/ болох өдрөөс нэг жилийн дүн багатай санал нь бэлэн мөнгөөр
дотор зарагдсан байх 2.үл хөдлөх худалдана гэжээ.
эд хөрөнгийн үнэлгээ нь хурлаас нэг ХБНГерман улсын “Албадан
жилийн дотор хийгдсэн байх 3.худалдаж дуудлага худалдаа, албадан
буй үнэ нь үл хөдлөх хөрөнгийг үнэлсэн удирдлагын тухай” хуульд гэрээний
үнэлгээний 90-ээс доошгүй хувьтай эрх зүй дэх үл хөдлөх эд хөрөнгөтэй
тэнцэж байх ёстой. холбоотой асуудлыг үүргийн эрх зүйн
Дараах тохиолдолд үл хөдлөх ерөнхий болон эд юмсын эрх зүйтэй
хөрөнгийн үнэлгээг хэзээ хийсэн холбоотой маргаан гэж ангилан
байсныг үл харгалзан шүүхээс худалдан шийдвэрлэж байгааг харж болохоор
авалтыг баталж болно. Үүнд 1/үл хөдлөх байна. Энэ нь тухайн хуулийн системд
хөрөнгийг өмнө нь үнэлүүлж байгаагүй, анхаарч байхыг шаарддаг. Өөрөөр
2/үл хөдлөх хөрөнгийг хурлаас 1 хэлбэл хуулийн заалтыг тайлбарлах
жилийн өмнө үнэлсэн боловч уг үнэлгээ болон хэрэглэх үйл ажиллагаа нь
нь шүүхийн шаардлагад хангаж байвал хуулийн үгчилсэн шууд утга болон
буюу өөрөөр хэлбэл шүүх уг үнэлгээгээр утга, ач холбогдлын уялдаа холбоонд
нь зарж болно гэж үзвэл үндэслэдэг. Жишээ нь:
Үнэлгээг заавал мэргэжлийн Холбооны Бүгд Найрамдах Герман
үнэлгээчинээр хийлгэнэ. Анхны Улсын Шийдвэр гүйцэтгэлийн замаар
үнэлгээг мэргэжлийн үнэлгээчинээр Газрыг албадан дуудлага худалдаанд
хийлгээгүй бол дахин мэргэжлийн оруулах, албадан удирдах тухай хууль
хүнээр үнэлүүлнэ. Үл хөдлөх хөрөнгийг нь ерөнхий зүйлийг иргэний хууль
дахин үнэлэх шаардлагатай гэж үзвэл болон иргэний хэрэг шүүхэд хянан
өмнөх үнэлгээг хийсэн үнэлгээчнээр шийдвэрлэх тухай хуулиар зохицуулдаг
дахин үнэлгээг хийлгэнэ. Харин анхны байна. Нарийвчилсан буюу газрын
үнэлгээг хийсэн үнэлгээчин нас барсан, дуудлага худалдаа нь дээрх хуулиар
үнэлгээчин хийхээ больсон, ажил үүргээ зохицуулагдана. Тус хууль нь нийт
42
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
43
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
44
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
45
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
46
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
47
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
48
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
49
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
хүний өмч хөрөнгийн талаар яригдаж санал болгосон үнэд хүрэх санал
байгаа нөгөө талаар банк зээл олгож гараагүй буюу дуудлага худалдаанд
байгаа нэрийдлээр давуу байдлаа хэн ч оролцоогүй бол хоёр дахь
ашиглаж дотоод журамдаа хэрхэн дуудлага худалдаа явуулна. Хоёр
зохицуулсан эсэхийг мэдэхгүй өнгөрдөг. дахь дуудлага худалдааны доод үнийг
Зээлийн үнэлгээ нь зах зээлийн үнээс харилцан тогтоосон, эсхүл үнэлгээчний
харьцангуй доогуур гарна. Өөрөөр тогтоосон зах зээлийн үнийн 50 хувиар
хэлбэл зах зээлийн үнэлгээг зохих тооцон тогтооно” гэж заасан байна.
хувиар бууруулж зээлийн барьцаа Нааштай гэхээр Иргэний хуулийн
болгодог. Гэтэл төлбөр төлөгчийн үл нэмэлт өөрчлөлт ороогүй байх үед 70,
хөдлөх эд хөрөнгийг албадан дуудлага 50 хувь гэдэг тоо байгаагүй. Үл хөдлөх
худалдаагаар худалдах тохиолдолд эд хөрөнгийн үнэлгээг үнэлгээчний
уг үл хөдлөх эд хөрөнгө худалдан тогтоосон үнэлгээгээр дуудлага
борлогдохгүй байвал төлбөр авагчид худалдааны дуудах үнийн доод үнэлгээг
санал болгодог байдал практикт байна. тогтоодог байсан нь төлбөр төлөгчийн
Энэ тохиолдолд төлбөр авагчаас илүү эрх ашиг нь хөндөгдөж байсан. Хуульд
гарсан үнийг буцааж авах эсэх гэх мэт 70, 50 хувь гэж тогтоосноор миний
энэ талаар хэрхэн зохицуулсан хуулийн бодлоор төлбөр төлөгчийн эрх ашгийг
заалт байхгүй. Энэ бүх байдлаас хамгаалсан гэж үзэж байгаа боловч
шалтгаалж төлбөр төлөгчийн хууль энэ нь нааштай гэж хэлж болохоор
ёсны эрх ашиг сонирхол хөндөгдсөөр байна. Жишээлбэл: 100 сая төгрөгийн
байна. орон сууцыг 70 сая төгрөгөөр үнэлэн
Герман улсад аль ч зориулалтаар тогтоож, дуудлага худалдаагаар
үнэлсэн үнэ нь зах зээлийн үнэтэй оруулахад 70.500.000 төгрөг гэж
ойролцоо очих ёстой. Төр үнэлгээ дуудаж, үүнээс өөр үнийн санал ирэхгүй
хийчхээд түүнийгээ хараат бус бол энэ үнээр зарагдана. Үүнд төлбөр
чөлөөт үнэлгээчнээр шалгуулж байх төлөгч хэт хохиролтой болж байгаа
ёстой гэдэг нь олон нийтэд итгэл юм. Нөгөөтээгүүр 100 сая төгрөгийн
үнэмшил төрүүлэх нөхцөл юм гэж орон сууц, шинэ бөгөөд ямар нэгэн
ойлгож байна. /Мэргэшсэн үнэлгээчин элэгдэл хорогдолд ороогүй, ашиглагдах
Бийшооф, А.Глифел, И.Линднер нарын хугацаагүй байгаа тохиолдолд албадан
ярилцлагаас/.16 Манай улсын хувьд дуудлага худалдаагаар орохдоо анхны
үнэлгээчний үнэлсэн үнэлгээг хүлээн болон 2 дахь дуудлага худалдаагаар
зөвшөөрөхгүй байх нь олонтаа. Ийм худалдсан болон борлогдоогүй, эсвэл
механизмыг бий болгох зүйтэй. оролцогч оролцоогүй, өрсөлдөөн
Иргэний хуулийн 177.1 дэх гараагүй, тохиолдолд төлбөр
заалтад 2014 оны 12 сарын 05-ны авагчид санал болгох хурал хийж,
өдрийн нэмэлт өөрчлөлтөөр төлбөр өр төлбөртөө авахаар төлбөр авагч
төлөгчид нааштайгаар буюу “Дуудлага хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд төлбөр
худалдаагаар худалдах үл хөдлөх эд төлөгчийн хувьд мөн л эрх ашиг нь
хөрөнгийн санал болгох доод үнийг хөндөгдөж байна. Шүүхийн шийдвэр
дуудлага худалдаа явуулахаас өмнө болон нэхэмжлэлийн шаардлагыг
үүрэг гүйцэтгэгч, үүрэг гүйцэтгүүлэгч, судалж үзэхэд төлбөр төлөгчийн төлбөр,
өмчлөгч харилцан тохиролцож, барьцааны зүйлээс бага байдагт л
тогтоосон үнийн, хэрэв тохиролцоогүй гол асуудал байгаа нь ажиглагдаж
бол үнэлгээчний тогтоосон зах зээлийн байна. Энэ байдал нь практикт тэр
үнийн 70 хувиар тооцон тогтооно”, бүр үл анзаарагдаж байна гэж үзсэн.
“Анхны дуудлага худалдаагаар Иймээс үнэлгээтэй холбоотой болон
16
ХБНГУ-ын Үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээний тогтолцоо,
шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг
эрх зүйн орчны туршлага, 2010 он, 28 дахь тал
50
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
51
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
52
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
53
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
55
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
хакеруудын гарт өртөж байгаа Phishing - Гэмт этгээдүүд цахим шуудан ашиглан
24
56
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
57
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
58
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
байсныг дурджээ.30
“Далд”сүрдүүлэг
Сүүлийн үед барууны орнуудад
зөвхөн тусгаар улсуудын хамтын
нийгэмлэгийн хүрээн дотор мэдэгдэж
байсан “сүрдүүлэгч”-троян луйврын
програмыг идэвхтэй ашиглах болжээ.
Түүний ажиллах зарчим их энгийн,
компьютерт халдвар оруулсны
дараа системийн тохиргоог өөрчилж,
компьютерт нэвтрэх хандалтыг хааж,
эсвэл бусад бүх цонхны дээр өөрийн Их Британийн хэрэглэгчдэд халдсан
цонхыг нээдэг байна. сүрдүүлэгч-трояны нээсэн нэгэн цонх
ТУХН-ийн орнуудын хүрээнд Герман, Франц, Их Британи,
хоёр төрлийн блоклогчид түгээмэл Швейцарь, Голланд, Финланд,
тохиолддог. Тухайн этгээдийн Испанийн цагдаагийн байгууллагын
компьютерийн хэвийн үйл ажиллагааг нэр, тэмдгийг ашиглаж байгаа ийм
блоклож, ажлын цонхыг садар самуун төрлийн трояны талаар өнөөг хүртэл
агуулга бүхийн мэдээллээр хааж, мэдээлж байна. Харамсалтай нь чухам
төлбөр төлөхийг шаардах “порно яг хэн мөнгө авч байгааг тогтооход тун
блоклогч”, нөгөө нь таныг зөвшөөрөлгүй түвэгтэй, учир нь Ukash, Epay, PayPoint
програм хангамж ашиглаж байна хэмээн зэрэг төлбөрийн системийг ашиглаж
мэдэгдэж компьютерийн үйлдлийн мөнгийг гуйвуулдаг бөгөөд гүйлгээг
системийг блоклогч програм юм. тэр бүр хянах боломж гардаггүйтэй
АНУ, Канад, Баруун Европын холбоотой.
бүс нутагт ийм төрлийн луйврын арга
амжилтад хүрэх магадлал муу байдаг. Хортой програмын тархалтын
Ийм сүрдүүлэгтэй тулгарсан иргэд онцлог
цагдаагийн байгууллагад хандахаас Хортой програмыг үйл
гадна дийлэнх хэрэглэгчид албан ажиллагаанд оруулахын тулд гэмт
ёсны зөвшөөрөлтэй програм хангамж этгээдүүд юуны өмнө хэрэглэгчийн
ашигладаг нь тодорхой. Тиймээс гэмт компьютерт түүнийг оруулсан байх
этгээдүүд цагдаагийн газрын өмнөөс ёстой. Интернэт, мэдээлэл хадгалах
хүүхдийн хүчирхийлэл, хүүхдийн зориулалттай мобайл хэрэгслээр
порнограф үзэгдлийг агуулсан дамжин хортой кодыг дэлхий дахинд
сайтаар “зочилсон” гэж торгууль төлөх тархааж байна. Судалгаанаас үзэхэд
шаардлага тавьж, компьютерийг зөөврийн медиа хэрэгслээр дамжиж
блоклох өөр зальт арга сэдэж олсон файлд халдварладаг “сонгодог“ вирус,
байна. програм нэвтэрсэн үзэгдэл дурдсан
бүс нутагт ажиглагдаагүй байна. Ихэнх
компьютерт суулгасан вирусын эсрэг
програм нь өт31 болон вирусыг цаашид
өөрөө өөрийгөө тархаах, халдварлах
процессыг хязгаарлах төдийгүй
30
http://www.fbi.gov/newyork/press-releases/2011/man-
hattan-us-attorney-charges-seven-individuals-for-engineer- 31
Worm - Өөрийгөө хуулбарладаг програм. Энгийнээр
ing-sophisticated-internet-fraud-scheme-that-infected-mil- хэлбэл сүлжээ рүү өөрөө хандалт хийхийн оронд жижиг
lions-of-computers-worldwide-and-manipulated-internet-ad- програм илгээж түүний тусламжтайгаар “хүссэн” зүйлээ
vertising-business хийх гэж хэлж болно.
59
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
60
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
61
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
62
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
хакерууд албан ёсны провайдерийн англи хэлний “би” гэсэн утгатай тул
үйлчилгээг онцын түвэггүй ашигладаг англи хэл дээр агуулгатай маш олон
байна. Хэдийгээр барууны орнуудад сайтыг агуулдаг, тухайлбал, love.me.
хостингийн үйлчилгээ хямд биш боловч Италийн (.it) домэйн бүсэд дээрхтэй
гэмт этгээдүүд чанартай хостингийн төстэй нөхцөл байдал үүссэн нь олон
тусламжтай хангалттай хэмжээний компани англи хэлний “it” утгыг (do.it,
“орлого” олж чаддаг байна. get.it) домэйн нэрэндээ оруулсантай
холбоотой. Энэхүү жагсаалтын топ
10-ын сүүлийн байрт ордог Европын
Домэйн бүс
холбоо (.eu), Герман (.de), АНУ-ын (.us)
Хортой програмыг тархаахын тулд домэйн бүсийг гэмт этгээдүүд Баруун
гэмт этгээдүүдэд бодит сервер хэрэгтэй Европ, Хойт Америкийн хэрэглэгчид рүү
төдийгүй сайтын домэйн нэр ч бас чиглэсэн халдлага явуулахдаа олонтаа
чухал юм. Хамгийн түгээмэл ашигладаг ашигладаг байна.
домэйн нэрийн жагсаалтад .net, .com,
.info, .org орно. Ийм домэйн бүхий
хортой сайтуудын халдлагын 44.5% нь Ботнэт
барууны бүс нутгийн хэрэглэгчид рүү Барууны бүс нутаг дахь кибер
чиглэсэн байна. Үүний зэрэгцээ гэмт инфра бүтцийн нэг чухал хэсэг нь
этгээдүүдийн идэвхтэй ашигладаг маш партнер програмтай уялдаж ажилладаг
олон үндэсний домэйн бүс ч бас бий. ботнэт юм.
Партнер гэдэг нь кибер гэмт
хэрэгтнүүдийн ашигладаг схем бөгөөд
уг схемд хамсаатнуудын “хөдөлмөрийн
хуваарь”-ийг тодорхой тусгасан байдаг.
Үүнд: хортой програмыг хөгжүүлэгч,
түүнийг тархаахын төлөө хэдийг ч
төлөхөд бэлэн байдаг захиалагч,
мөнгөний төлөө хортой програмыг
тархаадаг гүйцэтгэгч, бүртгэгдсэн нийт
бүлгүүдийн холбоо, харилцааг хангах
орон зайг бэлтгэдэг зохион байгуулагч
хамаарна.
Хойт Америк, Баруун Европын Олон ботнэт бусад хортой
хэрэглэгчид рүү халдсан 15 топ үндэсний
програмыг идэвхжүүлэгч үндсэн суурь
домэйн бүс (хортой сайт)
болдог. Үйлчлүүлэгчийн захиалгын
Барууны бүс нутгийн хэрэглэгчид дагуу халдвар авсан компьютерт бусад
Энэтхэг (.in), Орос (.ru), Кокосын хортой програмыг ачаалахад зориулж
арлуудын (co.cc) домэйн бүс дэх “ботуудыг” тусгайлан боловсруулдаг.
үйлчилгээ рүү ихэвчлэн хандсан байдаг. Тэд системд ачаалагдсан програмын
Co.cc бүсэд домэйнийг үнэ төлбөргүй үйл ажиллагааг нуун далдалж,
бүртгэх боломжтой тул энэ бүс “хогонд” бусад “нэмэлт” зорилгыг биелүүлэх
дарагдсан бөгөөд 2011 онд Google энэ чадвартай. Ийм “ботын” жишээнд
бүс дэх сайтыг индексжүүлэхгүй байх банкны компьютерт троян шургуулж
шийдвэр гаргасан боловч төлбөргүй чадсан “гайхалтай” TDSS, DNS
домэйн гэмт этгээдүүдийн анхаарлыг Сhangers-ийг нэрлэж болно. 2011 онд
татсаар л байна. Испани (.com.es), Хойд Америк, Баруун Европын бүс
Итали (.it)-ийн домэйн бүсэд байршдаг нутгийн компьютеруудын 41.5% нь
сайтууд дөрөв, тавдугаар байрыг эзэлж TDSS-ийн халдвар авсан байжээ.
байна. Черногорийн (.me) домэйн бүс
63
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
64
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
---o0o---
65
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
66
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
67
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
68
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
69
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
70
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
16
Д.Солонго, “Шүүхийн захиргааны талаарх судалгааны
тойм,” 4–5.
71
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
72
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
өргөн мэдүүлж, гарсан шийдвэрийг төслийг ШЕЗ шууд өргөн барих заалт нь
хэрэгжүүлнэ” гэх заалтуудтай тус тус Үндсэн хуулийн 38.2-т заасан Засгийн
зөрчилдсөн байж болзошгүй. Өөрөөр газрын бүрэн эрхэд халдсан гэж үзвэл
хэлбэл ШЗтХ-д шүүхийн төсвийг УИХ-д шүүхийн төсвийн төслийг гүйцэтгэх эрх
ШЕЗ шууд өргөн мэдүүлэх бүрэн мэдлийн байгууллагаар дамжуулан
эрхийг өгсөн боловч бусад хуульд өргөн барихдаа танаж, хасах явдлаас
улсын төсвийг УИХ-д өргөн мэдүүлэх сэргийлэх зохицуулалтуудыг хуульд
бүрэн эрх Засгийн газарт хадгалагддаг. тусгах боломжтой. Тухайлбал, ШЕЗ
Эндээс үүдэн шүүхийн төсвийг хэн шүүхийн төсвийн төслийг боловсруулах
УИХ-д өргөн барих вэ гэдэг асуудал бүрэн эрхийг Сангийн яаманд өгөх
дээр зөрчилдөөнтэй байдал үүсдэг. боловч хэрэв Сангийн яам уг төслийг
Дэлхийн зарим улсад шүүхийн зөвлөл үндэслэлгүй их хэмжээгээр танавал энэ
шүүхийн төсвийг боловсруулж хууль талаар олон нийтэд мэдээлдэг байх,
тогтоох байгууллагад шууд өргөн Засгийн газрын өргөн барьсан төсөлтэй
барьдаг туршлага бий. Тухайлбал, хамтад нь шүүхийн төсвийн анхны
Латви, Швейцар, Финланд, Өмнөд хувилбарыг УИХ-д уламжилдаг болох
Африк зэрэг улсын шүүхийн зөвлөлүүд зэрэг арга замыг хуульчилж болно.
/шүүхийн захиргааны байгууллага/
шүүхийн төсвийг шууд өргөн барьж
4.2. Шүүхийн дэд бүтцийн
байна. 23 Иймээс дээрх улсуудад
асуудлыг шийдвэрлэх
ямар зохицуулалт хэрэгждэг талаарх
туршлагыг судлах шаардлагатай.
Шүүх эрх мэдлийн байгууллагын
хэвийн тасралтгүй үйл ажиллагааг
ШЗтХ-ийн 6 дугаар зүйлийн хангахад шүүхийн дэд бүтэц чухал
6.1.1дэх хэсэгт байгаа “Ерөнхий зөвлөл ач холбогдолтой. Шүүхийн дэд бүтэц
бүх шатны шүүхийн үйл ажиллагааны сайжирснаар шүүхийн аюулгүй
болон хөрөнгө оруулалтын төсвийг байдал хангагдаж, шүүхээс иргэдэд
төлөвлөн Улсын Их Хуралд шууд өргөн үзүүлэх үйлчилгээ чанаржиж шүүн
мэдүүлэх” гэсэн заалтыг “шинжлэх таслах ажиллагаа хэвийн, тасралтгүй
ухаан, технологийн нэгдсэн бодлого, явуулах нөхцөл хангагдана. Энэ талаар
улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл (ШЕЗ)-өөс
үндсэн чиглэл, улсын төсөв, зээл, 2008 онд гаргасан гарын авлагад:
санхүүгийн төлөвлөгөөг боловсруулж
Улсын Их Хуралд өргөж, гарсан Хууль барьсан шүүгч гудамжинд
шийдвэрийг биелүүлэх” бүрэн эрхийн (эсвэл хээр хөдөө) зогсож байгаад
хүрээнд Засгийн газарт шилжүүлсэн ганцаараа яаж хэрэг, маргааныг
нь Үндсэн хуулийн 38 дугаар зүйлийн шийдвэрлэх вэ? Түүнд шүүх хуралдааны
танхим, бичиг, цаас, ажлаа явуулах
38.2 дахь хэсэгтэй зөрчилдсөн байж
өрөө тасалгаа, байр, унаа тэрэг,
болох асуудал гардаг. ШЗтХ-ийн
туслах ажилтан зэрэг наад захын
6.1.1 нь Үндсэн хуулийн энэ заалтыг зүйлс хэрэгтэй болно. Тэрээр улсаас
зөрчөөгүй гэж үзвэл Засгийн газрын цалин авч бусад баталгаагаар
тухай хууль, Төсвийн тухай хууль зэрэг хангагдах... шаардлагатай гэсэн.24
хуульд нэмэлт өөрчлөлт даруй оруулж
хууль тогтоомжийн зөрчилдөөнийг Монгол Улсын хувьд шүүхийн
арилгах хэрэгтэй. Хэрэв ШЗтХ-ийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэхэд тодорхой
6.1.1-д тусгагдсан шүүхийн төсвийн хүндрэлүүд бий болсоор байна.
Тухайлбал, 2014 онд зарим шүүх шүүн
23
Шүүхийн судалгаа, мэдээллийн төв, “Шүүхийн таслах ажиллагааг зориулалтын бус,
төсвийг батлах: шүүхийн хараат бус байдлыг хамгаалах хуучирч муудсан, стандартын шаардлага
(лавлагаа)” (Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, 2013), 4–5, http://
resource3.sodonvision.com/shuuh/file/2014/4/121ftuvyc 24
Р.Мэндсайхан, “Шүүхийн захиргааны менежмент,”
s1mfghi0s4wup5dh/Шүүхийн%20төсөв,%20хараат%20 Шүүхийн менежментийн үндсэн асуудал (гарын авлага)
бус%20байдал.pdf. дотор (УБ, 2008), 53–54.
73
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
74
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
75
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4 (54)
76
Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë
---o0o---
77
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
79
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
80
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
хуульд ийм заалт 125 жилийн өмнө зүйлүүдийг удирдан чиглүүлэхээс гадна
орсон бөгөөд практикт хэрэглэгдэж тулгуур үндэс нь ямагт болж байдаг зүй
байгаагүй гэсэн байдаг (ЭБШ хуулийг тогтолтой.
шинжлэх ухааны тайлбар, Ханнс- Процессын ажиллагааны үед
Зайделийн сан УБ., 2003.31-33 дахь эрх зүйн зохицуулалтын энэхүү алтан
тал) дүрэм заавал ч үгүй мөрдөгдөх аваас
Манай ЭБШ ажиллагаан дахь нийгмийн шударга ёсонд нийцэх нэгэн
дээрх онцлогуудыг зарим орны, тэр шалгуур зүй ёсоор бүрдэнэ.
тусмаа “эрх зүйн нэг бүлийн гэгдэх Онол, арга зүйн үүднээс манай
орнууд хэрхэн зохицуулсныг товчхон процесс ажиллагаанд заримдаа
дурдвал ХБНГУ-ын ЭБШ хуульд дээр андуурагдахдаа хүрдэг “хуулиа
нэрлэсэн 2 зарчмаас “мэтгэлцэх”-ийг дээдлэх” ба “хуулийг чандлан сахих”
тусгайлан оруулаагүй, харин ОХУ-ын зарчмууд практик хэрэглээнд жинхэнэ
ЭБШ хуулийн 15-р зүйлд мэтгэлцэх мөн чанараа таниулж үйлчилнэ гэсэн үг.
зарчмыг “шүүн шийдвэрлэх үед
Хуулийн ерөнхий, тусгай ангийн
хэрэгжинэ” гэдгийг зааж өгсөн гэж үздэг
заалтууд өөр хоорондоо зөрчилдвөл
атлаа бодит үнэнийг тогтоох зарчмаа
ерөнхий ангийнхныг, ерөнхий ангийн
хуульчлаагүй байна.
хэм хэмжээнүүдийн утга агуулга
Сүүлийн үед ОХУ-ын улсын бие биетэйгээ сөргөлдлөө гэхэд
эрдэмтэд мэтгэлцэх зарчим зөвхөн зарчмуудыг нь юуны урьд урьтал
анхан шатны шүүх хуралдаанд болгодог жишиглэл бий.
зориулагдсан гэдгийг эс зөвшөөрч цогц
Эрх зүйн зарчмууд нь дотроо
байдлаар нь авч үзэх санал дэвшүүлж
төдийгүй эрх зүйн тухайн нийгэмд
байна. Ташрамд тэмдэглэхэд “бодит
үйлчилдэг хамгийн ухаалаг хэм
үнэн” гэсэн ойлголтыг ЭБШ ажиллагаанд
хэмжээнүүдтэй уялдаж байх зүй
зөвхөн гүн ухааны үүднээс авч үзвэл
тогтолтой учраас хуулийн үйлчлэлд
“хэргийн бодит байдал” маань “бүрэн
хүртэл ноёрхох байр суурийг ямагт
тогтоогдох ёсгүй” гэж үздэг “онолын
хадгалдаг аж. Ийм учраас эрх зүйн
төөрөгдөлд” зайлшгүй автана.
зарчмын тухай, түүнийг хэрэгжүүлэх
Манай нэрт эрдэмтэн Г.Совд, талаар жичлэн авч үзэх зайлшгүй
Б.Чимид агсан нар мөн ийм саналтай шаардлага заавал ч үгүй тавигдах биз.
байдгийг тэдний бүтээлүүдээс төвөггүй
Хэдийгээр шүүхийн шинэтгэл
харж болно.
явагдсаар байгаа боловч мөрдөн
ЭБШ ажиллагаанд оролцогч, бусад байцаалтын үр дүн шүүх дээр шууд
оролцогчдын процессын баталгааг нөлөөлөх явдал тасрахгүй байна.
бодитой, хүртээмжтэй, хүрэлцэхүйц арга Энэ нь мөрдөн байцаалтын явцад
хэрэгслээр гарцаагүй хангах шаардлага гарсан алдаа болон хууль бус аргаар
анхаарал татсан хэвээр байна. Юуны бүрдүүлсэн нотлох баримтыг бүр эхнээс
урьд гэрч, хохирогчийн цаашид нь дахин хэлэлцэх боломж шүүх хурал
бусад оролцогчдын хамгаалалтыг дээр тэр бүр хангагдаж чаддаггүйтэй
онцгой анхаарах цаг болсон. Ер нь холбоотой. Тэр тусмаа замаас нь
шаардлагатай тохиолдолд үйлчилдэг ядаж нотлох баримтыг “таслан хянах”
ЭБШ оролцогчдыг өмгөөлөлдөө авах тогтолцоо бүрэлдээгүй байна.
механизм бүрдүүлээгүй цагт ноцтой,
Хүний эрхийн баталгааг
зохион байгуулалттай хэргийг мөрдөн
хамгаалсан тов тодорхой зохицуулалт
илрүүлэх боломж алдагдаж болно.
дутсанаас (лозун-зохицуулалтууд
Аливаа хуулийн “ерөнхий”, бий) гэмт хэрэг сэжиглэгдэн хүмүүсийг
“тусгай” ангийн зүйл заалтуудын бараг л мөрдөн байцаагчийн үзэмжээр
байнгын “хам” үйлчлэл л тухайн эрх баривчлах, олон сараар цагдан
зүйн харилцааны мөн чанар, утга учрыг хорихоор хуульчилсан нь хүнлэг бус,
төгс илэрхийлж чадна. Материаллаг хэрцгий залхаан цээрлүүлэлтийг бий
хуулийн үзэл баримтлалын шинжтэй болгож эрүүдэн шүүх энэхүү ажиллагаа
заалтууд гэхэд л “тусгай”-ийнхаа бүлэг,
81
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
нь хэрэг хүлээлгэх үндсэн арга болоход Цэвэр мөрдөлт, цэвэр байцаалтыг хэн,
хүрснийг Монгол улсын Хүний Эрхийн хэрхэн яаж явуулахыг онол, арга зүйн
Үндэсний комиссын 2008-2014 оны үүднээс тэрхүү “сэтгэгчид” тодорхой
илтгэлд жил дараалан тэмдэглэгдсээр гаргаж тавихгүй, практик шийдлийг
байгаа нь нэн харамсалтай. ойлгомжтой томьёолохгүй бол хэрэгжих
ЭБШ хуулийн дагуу прокурорын боломж нөхцөл байхгүйтэй адил
байгууллага өнөөдөр хэрэг бүртгэх, ойлгогдох биз.
мөрдөн байцаах ажиллагаанд хяналт
тавьдаг гэх боловч түүний үр нөлөө Процессын ажиллагаа, шийдвэр
дээшлэхгүй байна. Олон хүн эрүү бүхэн ёс шударга ёсонд бүрнээ
шүүлтэд өртөж, бие махбод, сэтгэл нийцэх учиртай. Аливаа шийдэл,
санааны хор хохирол амсаж, эрүүл шийдвэрүүдийг бодит болоод хуулийн
мэнд амь насаараа хохирч, улмаар үндэслэлээс гадна хүний мөн чанар,
улс төржсөн өнгө аялга бүхий хэрэгт шударга ёсонд заавал ч үгүй тулгуурлах
холбогдуулан баривчлах, хорьж ёстойг ХБНГУ, ОХУ-ын байцаан
дарамтлах нь нууц биш, харин ч ил шийтгэх хуулиас төвөггүй харж болно.
тод, нүд, чих даасан үйлдэл хэмээгдэх Ер нь шударга гэдэг нь ёс суртахууны
болжээ. төдийгүй хууль, эрх зүйн шалгуур
Ер нь прокурорын байгууллагын үзүүлэлт байх учиртай. Гэхдээ эрхийн
хяналт хүртээмж муутай, идэвх, үйл хэм хэмжээний үйлчлэлийн үед нийгэм,
ажиллагаа мохоо, хэрэг бүртгэх, иргэний шинж чанарыг хадгалан хам
мөрдөн байцаах албадын ЭБШ болоод үйлчлэх зүй тогтолтой.
холбогдох хууль, тогтоомж зөрчих Гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутай
үйлдэл ихсэх хандлагатай байгаа нь эсэхийг зөвхөн хөндлөнгийн,
манай мөрдөн байцаах тогтолцоо хараат бус шүүх л тогтоох учиртай.
оновчтой эсэхийг эргэж харах нэг Түүнчлэн хүний халдашгүй эрхийг
үндэслэл мөн. хашиж хязгаарлах ямар ч ажиллагаа
Гэхдээ мөрдөн байцаах шүүхийн хараа хяналтаас гадуур байх
байгууллагуудыг улс төрийн хүчин, боломжгүй юм. Гэтэл сүүлийн үед
хэн нэгэн “шинээр сэтгэгчид” найдан энэ чиглэлээр шүүхийн бус шийдвэр
өөрчлөх биш засаглал хоорондын гаргах явдал манай ЭБШ ажиллагаанд
хяналтын зөв харьцаа, уламжлал, хүрээгээ улам тэлэх болов.
жишиглэлийн судалгаа, түүнд Гэхдээ эвлэрүүлэл бүхий процесс,
тулгуурлахгүйгээр “туршилтын туулай” хялбаршуулсан журмаар хэрэг
мэтээр бужигнуулж бүр болохгүй. шийдвэрлэх ажиллагаа хүртэл шүүхийн
Сүүлийн үед мөрдөлт байцаалтыг баталгааг эс тоомсорлон шийдэгдэхдээ
салгах тухай нэлээд ярьж бичдэг болжээ. хүрвэл цаашдаа процессын гажиг үүсгэж
болзошгүйг анхаарахад илүүдэхгүй.
---o0o---
82
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
объект, үйл ажиллагаа” зэрэг мэдээлэл юм. Гэхдээ тухайн мэдээллийн илрэх
тээгч зүйлийг оруулсан нь агуулга, хэлбэр, агуулгыг тоочоогүй, цомхон
хэлбэрийн хувьд хэт дэлгэрэнгүй, болжээ.
олон асуудлыг тоочсон томьёолол Казахстан Улсын Төрийн нууцын
болсныг илэрхийлдэг. Ерөнхийдөө тухай хууль2-ийн 1 дүгээр зүйлд
төрийн нууцыг бүрдүүлэх мэдээллийг “төрийн нууц (государственный
тодорхойлох 3 үндсэн шинж илэрч секрет) нь үр нөлөө бүхий цэрэг, эдийн
байна. Үүнд: засаг, шинжлэх ухаан-техник, гадаад
- хууль тогтоомжийн дагуу төрийн эдийн засаг, төрийн гадаад бодлого,
нууцад хамааруулсан байх; тагнуул, сөрөх тагнуул, гүйцэтгэх-
эрэн сурвалжлах болон бусад үйл
- гадаад бодлого, эдийн засаг, ажиллагааг хэрэгжүүлэх зорилгоор
шинжлэх ухаан, техник-технологи, төрөөс тараахыг хязгаарласан,
батлан хамгаалах, тагнуул, сөрөх олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн
тагнуул, гүйцэтгэх ажилтай холбоотой зөвшөөрсөн хэм хэмжээтэй үл
байх; зөрчилдөх, төрийн хамгаалалтад
- задруулбал үндэсний аюулгүй байх төрийн нууц (государственная
байдалд хор хохирол учруулахуйц байх тайна) болон албаны нууцад хамаарах
зэрэг болно. мэдээлэл” гэж тодорхойлжээ. Тус
тодорхойлолтод “олон улсын эрх
Дээрх шинж нь төрийн нууцыг
зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм
тогтоох, түүнийг задруулснаас үүсэх хэмжээтэй зөрчилдөөгүй байх”, “төрийн
үр дагавар, төрийн үйл ажиллагааны нууц болон албаны нууцад хамаарах
тодорхой салбар, хүрээтэй холбоотой мэдээлэл байх” зэрэг шинжийг тусгасан
байх талыг онцлон тодотгожээ. нь ихээхэн онцлогтой юм. Казахстаны
Монгол Улсын төрийн нууцын тухай тодорхойлолтод албаны нууц нь
тодорхойлолт нь хэр оновчтой, төрийн төрийн нууцын бүрэлдэхүүнд орох
нууцын агуулгыг бүрэн илэрхийлж боловч үр дагаврын хувьд төрийн
чадаж байгаа эсэхийг судалж тогтоохын болон байгууллагын ашиг сонирхлыг
тулд ардчилсан болон поссоциалист хөнддөгөөрөө тусдаа төрөл болдог.
зарим орны төрийн нууцын хууль Белорусь Улсын Төрийн нууцын
тогтоомжийн тодорхойлолттой тухай хууль3-ийн 1 дүгээр зүйлд
харьцуулах шаардлагатай юм. зааснаар “төрийн нууц нь (төрийн
Гадаад орнуудын төрийн нууцын нууцыг бүрдүүлэх мэдээлэл) гэж тус
тухай хууль тогтоомжоос үзэхэд төрийн хууль болон Бүгд Найрамдах Белорусь
нууцын ойлголтыг өөр өөрийн онцлогтой Улсын хууль тогтоомжийн бусад актад
бэхжүүлсэн байдаг. Тухайлбал: ОХУ- заасан журмын дагуу төрийн нууцад
ын Төрийн нууцын тухай хууль1-ийн хамааруулсан, төрөөс хамгаалсан
2 дугаар зүйлд “төрийн нууц гэж мэдээлэл” болно. Гэхдээ мөн
задруулбал ОХУ-ын аюулгүй байдалд хуулийн 16 дугаар зүйлд төрийн нууц
хохирол учруулж болзошгүй тус улсын (государственный секрет)-ыг төрийн
цэрэг, улсын гадаад бодлого, эдийн нууц (государственная тайна) болон
засаг, тагнуул, сөрөх тагнуул, гүйцэтгэх- албаны нууц (служебная тайна) гэдэг 2
эрэн сурвалжлах үйл ажиллагааны категорид хуваагдахаар зааж, тус бүрд
салбарын төрийн хамгаалалтад байх нь тодорхойлсон байна. Белорусийн
мэдээлэл” гэж тодорхойлжээ. Оросын төрийн нууцын тодорхойлолтод “хууль
төрийн нууцын тодорхойлолтоос үзэхэд тогтоомжийн дагуу төрийн нууцад
төрийн нууц нь улсын аюулгүй байдалд хамааруулсан байх” шинжийг онцлон
хохирол учруулах мэдээлэл бөгөөд авч үзсэн нь хэт ерөнхий юм шиг
тодорхой салбартай холбоотой байхыг 2
Закон Республики Казахстан о государственных
дурдсан нь Монгол Улсынхтай төсөөтэй секретах. 1999.03.10 №349-I
1
Закон Российской Федерации о государственной 3
Закон Республики Белорусь “О государственных
тайне. 1993.06.21, №5485-I секретах”. 2010.07.19 №170-3
84
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
боловч энэ нь Казахстаны нэгэн адил мэдээлэл” гэж заажээ. Тус хуульд
төрийн нууц болон албаны нууцыг зааснаар төрийн нууц нь төрийн,
хамтатган тодорхойлсонтой холбоотой. цэргийн, албаны нууцад хуваагдана.
Ийм учраас Төрийн нууцын тухай Узбекстаны тодорхойлолтод “тусгай
хуулийн 16 дугаар зүйлд “төрийн нууц жагсаалтаар хязгаарласан” мэдээлэл
нь задруулсан, эсхүл үрэгдүүлсэн байхыг онцолсон нь хууль тогтоомжийн
тохиолдолд Бүгд Найрамдах Белорусь дагуу төрийн нууцыг тогтоосон байх
Улсын үндэсний аюулгүй байдалд агуулгыг илэрхийлдэг.
хүнд үр дагавар бий болгох мэдээлэл” Армян Улсын Төрийн болон
болохыг тусгайлан тодорхойлж, бусад албаны нууцын тухай хууль6-ийн
нууцын төрлийн ялангуяа албаны 2 дугаар зүйлд “Төрийн нууц гэж
нууцаас ялгах гол шинжийг тусгажээ задруулбал Бүгд Найрамдах Армян
Улсын аюулгүй байдалд хүнд үр
Кыргыз Улс төрийн нууцыг илүү
дагаврыг бий болгож болзошгүй, төрөөс
өргөн агуулгаар авч үзсэн байдаг.
хамгаалсан, цэргийн, төрийн гадаад
Тус улсын Төрийн нууцыг хамгаалах
бодлогын, эдийн засгийн, шинжлэх
тухай хууль4-ийн 1 дүгээр зүйлд
ухаан-техникийн болон тагнуул, сөрөх
төрийн нууц (государственный
тагнуул, гүйцэтгэх-тагнуулын үйл
секрет)-ыг “Кыргызийн БНУ-ын батлан
ажиллагааны салбар дахь мэдээлэл”
хамгаалах чадавх, аюулгүй байдал,
гэж тодорхойлжээ. Армян хуульд
эдийн засгийн болон улс төрийн ашиг
зааснаар албаны нууцад хамаарах
сонирхлыг хөндсөн, бүх төрлийн
мэдээлэл нь төрийн нууцын тодорхой
тээгчид хадгалагдаж, дамжуулагдаж
хэсгийг бүрдүүлэх ч агуулгын хувьд
байгаа мэдээлэл” гэж тодорхойлсон
төрийн нууцыг задруулахгүй юм. Ийм
ба 5 дугаар зүйлд зааснаар төрийн
учраас “улсын аюулгүй байдалд хүнд
нууц (государственная тайна), цэргийн
үр дагаврыг бий болгож болзошгүй
нууц (военная тайна), албаны нууц
байх” нь төрийн нууцыг албаны нууцаас
(служебная тайна) гэсэн 3 категорид
ялгаж тодорхойлох гол шинж болжээ.
хуваагддаг. Кыргыз Улсын төрийн
нууцын тодорхойлолтод “улсын Молдав Улсын Төрийн нууцын
батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, тухай хууль7д төрийн нууц гэж
эдийн засгийн болон улс төрийн ашиг зөвшөөрөлгүйгээр задруулсан,
сонирхлыг хөндсөн байх”-ыг онцолсон эсхүл үрэгдүүлсэн тохиолдолд Бүгд
нь төрийн нууцын гадаад, дотоод Найрамдах Молдав Улсын ашиг
зааг хязгаарыг тогтооход хүндрэлтэй сонирхол, аюулгүй байдлыг хөндөх,
болгосон. Гэхдээ энэ нь төрийн нууцад үндэсний батлан хамгаалах, эдийн
төрийн нууц, албаны нууц, цэргийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, гадаад
нууц зэрэг нууцын тус тусдаа төрлийг харилцаа, төрийн аюулгүй байдал, эрх
багтаасантай холбоотой. зүйн дэг журам, нийтийн засаглалын
байгууллагын үйл ажиллагааг хангах
Кыргызтэй нэлээд ойролцоо
хүрээн дэх төрийн хамгаалалтад байх
хэв маягийг Узбекстан Улс сонгож,
мэдээлэл” гэж тодорхойлсон. Тус
Төрийн нууцыг хамгаалах тухай
тодорхойлолтод “улсын ашиг сонирхол,
хууль5-ийн 1 дүгээр зүйлдээ “Бүгд
аюулгүй байдлыг хөндөх” мэдээлэл
Найрамдах Узбекстан Улсын төрийн
байхыг онцлон зааж, тодорхой хохирол
нууц (государственный секрет) гэж
учрах, хүнд үр дагавар бий болгох
тусгай жагсаалтаар хязгаарлаж,
шаардлагыг дурдаагүй байна. Үүний
төрөөс хамгаалсан онц чухал, маш
шалтгаан нь тус хуулиар төрийн нууцын
нууц, нууц цэрэг, улс төр, эдийн засаг,
нэг зэрэглэл нь “албан хэрэгцээнд”
шинжлэх ухаан-техникийн болон бусад
гэж зэрэглэл болж байгаатай шууд
холбоотой. Учир нь “албан хэрэгцээнд”
4
Закон Кыргызской Республики “О защите
государственных секретов Кыргызской Республики”, 6
Закон Республики Армения “О государственной и
1994.04.14 № 1476-XII служебной тайне” 1996.12.30 №3Р-94
5
Закон Республикии Узбекстана “О защите 7
Закон Молдавской Республики “О государственной
государственных секретов”, 1993.05.07 № 848-XII тайне” 2008.11.27. №245
85
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
86
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
87
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
---o0o---
88
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
89
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
Дэлхийн олон улс оронд эрүүгийн түүнчлэн зарим хүндэвтэр буюу дундаж
эрх зүйн тогтолцоо, эрүүгийн хууль түвшний хэргийн хувьд ял эдэлж
тогтоомжийн үйлчлэлийг сайжруулахад буй ялыг хэсэгчлэн өршөөх зэргээр
өршөөлийн институтийг саад болдог харьцангуй бодитойгоор харгалзах
гэж үзэх сөрөг хандлагууд байдаг. Мөн замаар хэрэгждэг байна.
Хаант засаглалын үед олон улс орнуудад Францын эрүүгийн хуулийн 133-р
тухайлбал Францад ордны холбоо зүйлийн 9-р хэсэгт “Өршөөл нь тухайн
сүлбээ бүхий гэмт үйлдэл хийгсэд хэргийн таслан шийдвэрлэх тогтоолыг
шийтгэлгүй өнгөрөх буюу ял завших хүчингүй болгож, хэргийг дахин авч
байдал ихээхэн гарах болсон нь мөн хэлэлцэхгүйгээр бүх ялыг нь чөлөөлнө”
өршөөлийн институтийг шүүмжлэх нэг 5
гэж заасан байдаг. Зарим орны
сэжим болж байсан түүхтэй.Ч.Бекариа, эрүүгийн хууль тогтоомжид өршөөл
И.Бентам зэрэг нэртэй хуульч эрдэмтэд үзүүлсэн явдал нь хохирогчийн болон
өршөөлийн институтэд шүүмжлэлтэй гуравдагч этгээдийн эрхийг хөндөхгүй
хандаж байсан юм.Аль 200-аад байх тухай заалт орсон. Өөрөөр хэлбэл
жилийн тэртээ 1794 онд бичигдсэн ялаас чөлөөлсөн асуудал хохирогчийн
“Гэмт хэрэг ба ялын тухай бүтээлдээ болон иргэний нэхэмжлэгчийн хохирол,
Ч.Бекариа өршөөлийн хуулийн үр төлбөрийг барагдуулах, нөхөн төлөх
нөлөөний талаар үндэслэлтэй дүгнэлт явдлаас чөлөөлөхгүй гэсэн үг юм. Ийм
өгч бичихдээ : “Ялыг зөөлрүүлэхтэй зохицуулалт бүхий орнуудад Франц,
зэрэгцэн өршөөл, уучлалыг чухалчлах Аргентин, Куба, Молдав, Эстони, Литва,
нь багасдаг. Өршөөх гэдэг хэрэв Серб, Хорват, Словени, Македони
сайн хуультай хөнгөн ялтай зэрэг орныг нэрлэж болно. Харин
байгаад шүүх нь шуурхай шударгаар Вьетнамын эрүүгийн хуулинд өршөөл
шийдвэрлэгддэг үед хэрэггүй атлаа нь ялтныг ялаас төдийгүй иргэний
эсрэг тохиолдолд засаглагчид нэмэлт хариуцлагаас чөлөөлнө гэсэн заалт
үүрэг болгон ашигладаг буяны байдаг. 6Өршөөлийг ихэвчлэн тухайн
үйл болж хувирдаг байна. Эрүүдэн орны парламент болон Засгийн газар
шүүдэг, хүмүүсийг хэлмэгдүүлдэг шийдвэрлэх эрхтэй байдаг. Өршөөл
шүүх цаазын тогтолцоотой бол үзүүлж байгаа нь тухайн улсын төрийн
өөр хэрэг. Хууль тогтоогч заримдаа эрүүгийн бодлогын хүнлэг, энэрэнгүй
хүмүүнлэг энэрэнгүй буулт хийдэг ёсны илэрхийлэл болох төдийгүй
байх ёстой Үүний тулд барилгачин эрүүгийн эрх зүйн зохицуулалтын
хүн тоосго өрдөг шиг хувь хүн бүрийн нэг салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг юм.
эрхэмлэх ашиг сонирхлоос нийтлэг Тухайлбал, Монгол улсын парламент
эрх ашгийг бүрдүүлэн хуулийг бүтээх анхны ардчилсан сонгууль болж
хэрэгтэй.4” гэжээ. байнгын ажиллагаатай парламент
Харьцангуй нийтлэг байдлаар нь байгуулагдсаны 25 жилийн ойг
авч үзвэл өршөөл үзүүлэх тухай тусгай тохиолдуулан өршөөл үзүүлэх тухай
хууль гаргах эсвэл тусгай тогтоол хуулийг 2015 оны 8 дугаар сарын 11
буюу журам гаргах замаар өршөөл нь өдөр батлан гаргасан. . Энэ хуулиар
хэрэгждэг байна. Өршөөл үзүүлсний 2015 оны 07 дугаар сарын 02-ны
үр дагавар нь зөвхөн ялаас чөлөөлсөн өдрийн 24 цаг 00 минутаас өмнө гэмт
төдийгүй эрүүгийн мөрдөн шалгах хэрэг үйлдсэн зарим этгээдийг эрүүгийн
ажиллагааг тухайн өршөөсөн хэргийн хариуцлагаас, ялтныг ял эдлэхээс,
хувьд зогсоож буй явдал юм. Ингэхдээ
хүнд бус хэрэг үйлдсэн этгээдийн ялын
5
Уголовный кодокс Франций, СПБ, Юридический центр,
Пресс, 2002
хэмжээ их биш бол бүхэлд нь өршөөх, 6
Додонов В. Н. Сравнительноеуголовноеправо.
4
ЧезареБекариа “Гэмт хэрэг ба ялын тухай”, орчуулсан Общаячасть / подобщ.ред. С. П.
Г.Эрдэнэбат. 2009 он, хуу 121 Щербы. — М.:Юрлитинформ, 2009. — С. 402. — 448 с
90
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
91
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
хувь хүн, хуулийн этгээд бусдын нэр Өршөөлийг ихэвчлэн тухайн улс
дээр бүртгүүлсэн, нуун дарагдуулсан орны парламент болон Засгийн газар
өөрийн өмчлөлийн хөдлөх болон үл шийдвэрлэх эрхтэй байдаг нь харагдаж
хөдлөх эд хөрөнгө, түүнтэй адилтгах байна. Өөрөөр хэлбэл өршөөл үзүүлж
бусад хөрөнгө, олсон орлого, үзүүлсэн байгаа нь тухайн улсын төрийн эрүүгийн
үйлчилгээгээ ил тод болгон үнэн бодлогын хүнлэг, энэрэнгүй ёсны
зөв, шударгаар санхүү, татварын илэрхийлэл болох төдийгүй эрүүгийн
болон нийгмийн даатгалын тайланд эрх зүйн зохицуулалтын нэг салшгүй
тусгаж, шинээр тайлагнасан, гаалийн бүрэлдэхүүн хэсэг болдог. Тухайлбал,
байгууллагад нөхөн мэдүүлсэн, улсын Монгол Улсын Үндсэн хуульд ямар
бүртгэлд шинээр бүртгүүлсэн байх субъект өршөөл, уучлал үзүүлэх эрхтэй
ба эдгээр үйл ажиллагаа нь хувь хүн, болохыг заасан байдаг. Үндсэн хуулийн
хуулийн этгээдийн зүгээс сайн дурын 25 дугаар зүйлд өршөөл үзүүлэх
үндсэн дээр хийгдсэн тохиолдолд шийдвэр гаргах онцгой эрхтэй болохыг
тэдгээрийг хуульд заасан хариуцлага заасан. Өршөөл нь тухайн улс ялын
болон албан татвараас нэг удаа бодлогоо зөөллөх зорилгоор авдаг арга
чөлөөлөхтэй холбогдсон харилцааг хэмжээ юм. Харин татварын өршөөлийн
зохицуулахаар заасан.11 Олон улсын тухайд гэвэл эрүүгийн өршөөлийн
практикт татварын өршөөл үзүүлэхдээ хуулиас өөр байдаг. Гэхдээ заримдаа
хэзээ ч татварын актыг өршөөдөггүй, хоёулаа ойролцоо гарах тохиолдол
харин хөрөнгөө ил болголоо, одоо бий. Татварын өршөөлийн тухай хууль
байгаа татвараа төлөх эдийн засгийн нь гэмт хэрэгтэй хамааралгүй, татвараа
боломжгүй байсан бол мөнгөн торгууль, нуусан, зайлсхийсэн, буруу мэдүүлсэн,
эрүүгийн хариуцлагаас өршөөж болно нуун дарагдуулсан улсуудад тэр
гэсэн эрх зүйн зохицуулалт үйлчилдэг жилдээ эсвэл тодорхой хугацаанд
байна. Харин татварын актаар өршөөл үзүүлэх асуудал юм. Олон
хуулийн дагуу тавигдсан татвараас улсын жишигт өршөөл үзүүлэх
өршөөнө гэсэн эрх зүйн зохицуулалт асуудлыг татварын өршөөлөөр
байдаггүй. Бизнесийн үйл ажиллагаа голчлон хэрэгжүүлдэг байна. Татварын
явуулаад, ашиг олж, татвараа нуун өршөөлийн гол нөхцөл нь бүхий л өр
дарагдуулсныхаа төлөө компаниуд төлбөрийг хүүгүйгээр төлөх, мөн нуусан
хэдхэн жилийн давтамжтай өршөөлийн орлогоос авах татварыг шинээр, илүү
хуульд хамрагдаж байна. Энэ нь нэг хөнгөлөлттэй хэмжээгээр төлөх явдал
талаас нуугдмал татвар ногдох орлогыг байдаг.
ил болгох, улсын нэгдсэн бүртгэлтэй АНУ, ХБНГУ, ОХУ-д өршөөл
болох зэрэг эерэг талтай ч нөгөө талдаа үзүүлэх зөвлөл, хороо ажиллаж
сөрөг үр дагаврыг авчрах магадлалтай өршөөх эсэхийг шийддэг бол ихэнхи
юм. Олон улсын туршлагаас харахад улс орнуудын хууль тогтоомжид
татварын өршөөлийн туршлага баялаг өршөөлийг ямар төрлийн гэмт хэрэгт,
боловч, ихээхэн зөрчилтэй харагдаж хэнд үзүүлэх нь тодорхой бус байдаг.
байна. Өршөөлийн хэлбэрүүдийг янз Зарим нэг улс орны тухайлбал, Англи-
бүрээр турш иж үзсэн улс орнууд: Америкийн системийн орнуудын хууль
Аргентин, Бельги, Энэтхэг, Ирланд, тогтоомжид өршөөл үзүүлэх тухай
Итали, Пакистан, Филиппин, Франц, зохицуулалт байдаггүй. Өршөөл нь
ӨАБНУ зэргийгдурдаж болно. тухайн нэг этгээдэд бус харин тодорхой
Дээрх улс орнуудын өршөөл төрлийн тухайлбал эмэгтэйчүүд, насан
үзүүлэх эрх зүйн зохицуулалтыг хүрээгүйчүүд, хөнгөн төрлийн ял авсан
харьцуулан судлахадAMNESTY буюу этгээдүүд, бизнесийн салбарынханд гэх
11
Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай Монгол улсын зэрэг хүрээнд үйлчилдгээрээ уучлалаас
хууль, Уб 2015, http://www.legalinfo.mn/ ялгаатай байдаг онцлогтой.
92
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
Уучлал үзүүлэн ялаас чөлөөлөх: дараа дахин гэмт хэрэг үйлдвэл түүнд
Уучлал үзүүлэх эрх нь урт өмнөх ялыг нь нэмж буюу нөхөн
сонирхолтой түүхтэй институт юм. хүлээлгэх шаардлагаар нөхцөлдсөн
Одоогоор мэдэгдээд буй хамгийн байдаг. Энд АНУ, Их Британи,
эртний эрх зүйн баримт бичиг болох Белорусь, Туркменстан, Узбекстан гэх
НТӨ 18-р зууны Хаммурабын хуульд мэт орныг дурдаж болно. Швейцар,
уучлалын тухай бичсэн байдаг.12Уучлал Итали, Исланд, Орос болон цөөнгүй
үзүүлэх бүрэн эрхийг гагцхүү төрийн оронд уучлал үзүүлэх институтийг
тэргүүн эдэлдэг онцлогтой. Уучлал нь Үндсэн хууль болон эрүүгийн хууль
бүрэн ба нөхцөлт гэсэн хоёр төрөлд тогтоомждоо нарийвчлан зохицуулсан
ангилагддаг. Нөхцөлт уучлал нь гэм байдаг. Орос, Исланд, Монгол зэрэг
буруутай этгээдэд эдлэх байсан ялаас зарим оронд Ерөнхийлөгч нь уучлал
харьцангуй хөнгөн ял, эсвэл бусад үзүүлдэг бол Швейцарт Парламент нь
үүрэг ногдуулдаг. АНУ-ын зарим муж уг эрхийг эдэлдэг байна.
улсад уучлагдсан этгээдийг төрийн PARDON POWER буюу Уучлал
алба хаших, эсвэл мэргэжлийн тусгай үзүүлэх эрх мэдэл нь дэлхийн ихэнхи
зөвшөөрөл авахыг хориглодог.13Уучлал улс орнуудын Үндсэн хуулинд олон өөр
үзүүлэх нь ялын тухайн төрлийг нэр томъёогоор (pardons, amnesties,
хүчингүй болгох буюу өөр хөнгөн ялаар clemency, “grace”, mercy) тусгагдсан
солиход чиглэгдсэн төрийн эрх бүхий байдаг.Дээрх улс орнуудад энэхүү эрх
субьектээс гаргаж буй ялаас чөлөөлөх мэдлийг гол төлөв гүйцэтгэх засаглал
үйл ажиллагаа бөгөөд ихэнхдээ төрийн нь хэрэгжүүлдэг бөгөөд ихэвчлэн
тэргүүний Үндсэн хуулиар олгогдсон Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орнууд
бүрэн эрхийн хүрээнд хамаарах байдаг. Тухайлбал: Албани улсын
институт мөн. үндсэн хуулийн 92-р зүйлд тус улсын
1966 онд НҮБ-ийн ЕА-ээс Ерөнхийлөгч нь хуулийн дагуу уучлал
баталсан “Иргэний болон улс төрийн үзүүлэх эрхтэй байдаг ба 93-р зүйлийн
эрхийн тухай олон улсын факт”14- дагуу зарлиг гаргаж уучлал үзүүлдэг
ын 6-р зүйлийн 4-р хэсэгт “Цаазаар бол Болгар улсын үндсэн хуулийн 98-р
авах ял шийтгэгдсэн хэн боловч зүйлд тус улсын Ерөнхийлөгч нь уучлал
ялыг хөнгөрүүлэх буюу уучлал хүсэх үзүүлэх эрхтэй байхаар хуульчилсан
эрхтэй. Өршөөл, уучлал болон цаазаар байна.
авах ял оноосон шүүхийн тогтоолыг Мөн Словак улсын үндсэн
өөрчлөх нь бүх тохиолдолд өршөөл хуулийн 102-р зүйлийн 1-д тус улсын
уучлал үзүүлэх буюу ялыг хөнгөрүүлэх Ерөнхийлөгч нь уучлал, өршөөл
болно” гэж заасан байдаг.15Уучлалыг үзүүлэх, эрүүгийн шүүхээс оногдуулсан
үзүүлэхдээ ихэнх орон тухайн ялтны шийтгэлийн хөнгөрүүлэх, ялтай байдлыг
эдэлж буй ялыг бүрэн буюу хэсэгчлэн зогсоох, арилгах зэрэг эрхтэй байхаар
чөлөөлөх хэлбэрээр томьёолсны дээр заасан байна. Мөн Ерөнхийлөгчийн
нөхцөлт ба нөхцөлт бус байдлаар гаргасан уучлал үзүүлэх шийдвэр
уучлал үзүүлэхээр хуульчилсан байдаг. нь зөвхөн Ерөнхий сайд буюу орлох
Нөхцөлт байдлаар уучлал үзүүлэх нь эрх бүхий сайд гарын үсэг зурснаар
уучлагдсан этгээд тодорхой хугацааны хүчин төгөлдөр болохоор хуулиар
зохицуулсан нь Ерөнхийлөгчийн
12
https://ru.wikipedia.org/wiki/pardon
шийдвэрт Засгийн газар хариуцлага
13
Britannica encyclopedia.хуу 3360
хүлээхээр зохицуулагдсан нь харагдаж
14
http://www.amnesty.mn/mn
байна. Харин хуулийн 103-р зүйлд
“Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын факт”-
15
93
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
16
Ruckman, P. S., Jr. Executive Clemency in the United
States: Origins, Development, and Analysis (1900-1993). — 17
Баярсайхан Д. Харьцуулсан эрүүгийн эрх зүй. УБ.,
Presidential Studies Quarterly, 1997. — P. 251-271. 2012. хуу 185
94
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
---o0o---
95
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
96
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
97
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
98
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
99
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
100
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
101
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
102
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
103
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
байдлаа хадгалах гэхээсээ илүү хүний үндсэн хэв маяг болсон Гитлерийн
эрхийг хамгаалах чиглэлд нягтрах явц Германы “Gesetzesstaat” төр /хууль
өрнөсний үр дүнд төрийн эрх мэдлийг төр/-ийн аюул15 дахин давтагдахгүй
ойлгох хандлага ч багагүй өөрчлөгдөж гэдгийг сануулж, төрийн эрх мэдэл
байна. Тухайлбал, Rule of law буюу эрх хуваарилалтын агуулгыг өмнөх үеэс
зүйт ёсны агуулгын талаас эрх зүйн өөрөөр тодорхойлох болжээ. У.Маттейн
бүлийг ангилах болсноос гадна эрх үзлээр эрх зүйт ёсонд үндсэн эрхийг
зүйт ёсны шалгуурыг илүү мэргэжлийн хамгаалах зарчим16, эрх мэдлийг
чиг баримжаатай болгон авч үзэн, хуваарилах зарчим17, Үндсэн хуулийг
энэ үндсэн дээр төрийн эрх мэдэл дээдлэх зарчим18 хамаардаг бөгөөд
хуваарилалтыг ойлгох хандлага улам эдгээр зарчмууд харилцан үйлчилж, эрх
түгэн дэлгэрч байгааг тэмдэглэх нь зүйт ёсны үндсэн шинжийг бүрдүүлдэг
зүйтэй. болжээ. Өөрөөр хэлбэл эрх мэдэл
Калифорнийн их сургуулийн хуваарилах зарчим дангаар үйлчлэх
профессор Уго Маттей эрх зүйт ёсны бус харин эрх зүйт ёсны нэг зарчим
үүднээс эрх зүйн бүлийг: болж үйлчлэх болсон байна.
1. Мэргэжлийн эрх зүйн бүл
2. Улс төрийн эрх зүйн бүл Дүгнэлт
3. Уламжлалт эрх зүйн бүл хэмээн Үндсэн хуулийн нэлээн том
3 ангилан авч үзжээ14. шинэчлэлийн тухай саналуудыг
Тэрээр: -Мэргэжлийн эрх зүйн ярихаасаа өмнө хэл амтай оруулсан
бүлийн онцлог нь ёс зүйгээс эрх долоон өөрчлөлтийг хэрхэх, төрийн
зүйг төрөөс шашныг эрх зүйн арга эрх мэдэл хуваарилалтын гажуудлыг
хэлбэрээр бүрэн тусгаарлахаас гадна яаж засах тухай асуудал л тулгамдсан
эрх зүй нь тухайн тогтолцоондоо улс асуудал юм.
төр, шашин, уламжлалаас хамааралгүй Аливаа улс орны хөгжлийн явц,
байдаг тул илүү бие даасан шинжтэй нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлтөөс
оршиж үндсэн хуульт ардчилал дээр шалтгаалж Үндсэн хуулийг
тулгуурладаг. боловсронгуй болгох шаардлага бий
- Улс төрийн эрх зүйн бүлийн болдог. Иймд Монгол Улсын Үндсэн
онцлог бол шүүхийн процессын үр дүн Хуулийг дээдлэн сахиж, хүндэтгэн
нь ямагт улс төрийн үйл явцаас ихээхэн 15
Энэ төрийн загвар нь хууль дээдлэх арга замаар
хамаардаг, төрийг хуулиас дээгүүрт бүхнийг хүчээр хүлээн зөвшөөрүүлж, эцэстээ хуулийг
тавьдаг загварыг чухалчилдаг хэмээн дээрэм тонуулынхаа аргыг болгож, “хуульт төр” гэх
тодорхойлолтыг авдаг билээ. Энэ талаар М.Батсуурь,
дурдаад ийм улс орнуудыг социалист Ч.Өнөрбаяр “Эрх зүйт ёс” УБ, 2011 он
буюу этатис улс орон гэж үзсэн. 16
Энэ зарчим нь дараах агуулгатай. Үүнд:
- Харин уламжлалт эрх зүйн - Хүний эрхийг зөвхөн хуулийн үндсэн дээр хязгаарлах
бүлийн онцлог нь эрх зүй нь сүсэг - Хүний эрхийг хязгаарлахдаа харьцангуй байх зарчмыг
баримтлах
бишрэл, өв уламжлал, тогтсон дэг - Хүний эрхийг хязгаарлахдаа Үндсэн хуулийн өөрчилж
жаягаас салаагүй төдийгүй, удирдагч, үл болох хэсгийг болон эрх зүйт ёсны үндсэн зарчмыг
манлайлагчийн нийгэмд эзлэх байр зөрчихгүй байх шаардлагыг агуулдаг.
суурь хүчтэй байдаг гэж томьёолжээ. 17
Эрх мэдэл хуваарилах зарчим нь эрх зүйт ёсны
У.Маттейн энэхүү ангилал нь эрх үүднээс авч үзвэл хууль тогтоох байгууллага нь Үндсэн
хуулийн дэг журамд, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага
зүйт ёсонд тулгуурласнаараа бусад эрх нь хуульд, шүүх эрх зүйд захирагдана хэмээн
зүйн бүлийг ангилах оролдлогуудаас тайлбарладаг.
зарчмын ялгаатай болсны зэрэгцээ 18
Өнөө цагийн Үндсэн хуульт ёсны зарчим нь улс
төрийн эрх мэдэл хуваарилалтыг төрийн эрх мэдлийг аль болох хуульчлах, эрх зүйн арга
хэлбэрт оруулах явдал бөгөөд иргэний үндсэн эрх,
шинээр авч үзэх шаардлагыг бий ардчилал, эрх мэдэл хуваарилах зарчим нь Үндсэн
болгосон юм. Бүр тодруулбал, У.Маттейн хуулийн үл өөрчлөгдөх хэсэг болж хадгалах ёстой. Энэхүү
үзэл баримтлал нь хууль дээдлэх Үндсэн хуулийн үл өөрчлөгдөх хэсэгт Үндсэн хуулийн
шүүх хяналтаа хэрэгжүүлэх боломжоор хангагдсан байх
зарчим, эрх зүйт ёсыг өөр хооронд ёстой бөгөөд ингэснээр парламент бусад эрх мэдэлтэй
нь зааглан ялгаснаар хуульт төрийн харьцуулахад давуу эрх эдэлнэ гэсэн хэрэг биш, нөгөө
талаас төрийн бүх эрх мэдэл Үндсэн хуульд захирагдах
14
Ugo Mattei. Three patterns of law: Taxanomy and change in бөгөөд олонхийн саналаар парламент Үндсэн хуулийг
the world’s legal systems, 45Am, J.Comp. L.5, s12 давж гарах эрхгүй болох учиртай.
104
Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë
105
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 №4 (54)
---o0o---
106
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
108
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
109
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4(54)
110
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
111
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4(54)
112
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
113
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4(54)
114
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
115
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4(54)
116
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
117
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4(54)
118
Эрх зүйн судалгаа, тойм, үр дүн
119
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2015 ¹4(54)