HEMIJA

[skripta za II razred]

JU MEDICINSKA KOLA BIHA

PROGRAM OBRAZOVANJA ODRASLIH

Fehima Jusufovi, prof.

Sadraj:
KINETIKA HEMIJSKIH REAKCIJA.................................................................................................................................... 3
FAKTORI KOJI UTIU NA BRZINU HEMIJSKIH REAKCIJA .............................................................................................. 4
ENERGIJA AKTIVACIJE (Ea) .......................................................................................................................................... 5
POVRATNE I NEPOVRATNE HEMIJSKE REAKCIJE ....................................................................................... 5
KONSTANTA HEMIJSKE RAVNOTEE ........................................................................................................................... 7
Dinamika ravnotea ................................................................................................................................................ 7
Zakon o djelovanju masa glasi: ................................................................................................................................ 7
POMAK HEMIJSKE RAVNOTEE-LE ATELJEOV PRINCIP ............................................................................................. 8
Faktori koji utiu na hemijsku ravnoteu: ............................................................................................................... 8
KONSTANTA RAVNOTEE ELEKTROLITA ......................................................................................................... 9
KONSTANTA DISOCIJACIJE VODE,pH VRIJEDNOST .................................................................................................... 11
INDIKATORI I PUFERI ............................................................................................................................................ 12
METALI I NJIHOVE OSOBINE ...................................................................................................................................... 12
ALKALNI METALI ......................................................................................................................................................... 14
Spojevi alkalnih metala ........................................................................................................................................ 14
ZEMNOALKALNI METALI ............................................................................................................................................ 15
ELEMENTI IIIa PODGRUPE PSE ............................................................................................................................ 16
Fe i NJEGOVI SPOJEVI ............................................................................................................................................ 17
Cu I NJEGOVI SPOJEVI ........................................................................................................................................... 18
SISTEMATIZACIJA METALA (Al; Fe; Cu) ............................................................................................................ 19
Hg I SPOJEVI Hg ....................................................................................................................................................... 20
Pb I SPOJEVI Pb ........................................................................................................................................................ 21
MANGAN I ARSEN .................................................................................................................................................. 22
SISTEMATIZACIJA METALA (Hg, Pb, Mn i As)................................................................................................... 23
OPTA SVOJSTVA NEMETALA ............................................................................................................................ 23
HIDROGEN ................................................................................................................................................................ 24

OKSIGEN ................................................................................................................................................................... 24
ALOTROPSKE MODIFIKACIJE KISIKA ............................................................................................................... 25
IZOTOPI KISIKA ..................................................................................................................................................... 25
NASTAJANJE OZONA (freoni => ozonske rupe)................................................................................................. 26
VODA ......................................................................................................................................................................... 26
NITROGEN (DUIK, AZOT) N ................................................................................................................................ 27
KARBON (UGLJIK/UGLJENIK); C ......................................................................................................................... 28
SPOJEVI KARBONA ............................................................................................................................................... 29

KINETIKA HEMIJSKIH REAKCIJA

Grki: kineo = pokreem, obrem - kinetika je dio hemije koji prouava brzinu i mehanizam odvijanja
hemijskih reakcija.
Podjela reakcija prema brzini odvijanja:
a) brze (trenutne) jonske reakcije
-

AgNO3 + HCl Ag+ + NO3 - + H+ + Cl- AgCl (s) + HNO3 (bijeli,sirast talog)

Ag+ + Cl- AgCl (s) (krai oblik pisanja jonskih jednaina)

b) srednje brze reakcije

- raspad H2O2
- H2O2 H2O + O }

2 H2O2 2 H2O + O2 O + O O2

c) spore reakcije(npr.: hranje, korozija)

- brzina hemijske reakcije = promjena koncentracije reaktanata u jedinici vremena

v= creakt. / t = c2 - c1 / t2 - t1
[v] = mol / dm3 s
PRIMJER: Koncentracija reaktanata hemijske reakcije smanji se od 0,2 mol/dm3 na 0,1 mol/dm3 u toku 2
minuta. Kolika je brzina hemijske reakcije?

c1 = 0,1 mol/dm3

v= c2 c1 / t2 t1

c2 = 0,2 mol/dm3
t = 2min = 120s

v= (0,2 0,1) mol/dm3/120s

v=?

v= 8,33x10-4 mol/dm3s

FAKTORI KOJI UTIU NA BRZINU HEMIJSKIH REAKCIJA

Osnovni uslov da doe do hemijske reakcije jesu kretanje i sudari estica sa dovoljnom energijom
za reakciju, koja se zove energija aktivacije, Ea.
Ea je najmanja energija neophodna za poetak i odvijanje hemijske reakcije.
Faktori koji utiu na brzinu hemijske reakcije:
1.) agregatno stanje
gasovito (g)
teno (l)

kretanje estica opada

vrsto (s)

brzina reakcije opada

Zn(s) + 2HCl(aq) ZnCl2(aq) + H2(g),

2.) usitnjenost reaktanata
(Sitnije estice = > vea dodirna povrina = > vea brzina hemijske reakcije),
3.) temperatura,
(porast temperature za 10 C = > porast brzine hemijske reakcije za 2 do 4 puta),
4.) koncentracija reaktanata
H2 (g) + Cl2(g) 2HCl(g)
v= k c(H2) c(Cl2) = > porast koncentracije reaktanata => porast brzine hem. reakcije (k je constanta za
svaku hem. reakciju),
5.) katalizatori (smanjuju Ea) ostaju nepromijenjeni nakon hem. reakcije.
a) homogena kataliza (reaktanti i katalizatori su u istom agregatnom stanju) i
b) heterogena kataliza (reaktanti i katalizatori nisu u istom agregatnom stanju) i
6.) inhibitori (usporavaju ili koe hemijsku reakciju, jer poveavaju Ea).

ENERGIJA AKTIVACIJE (Ea)

Svi sistemi u prirodi tee minimumu energije, jer su tada najstabilniji.
Vezivanje atoma je posljedica njihove tenje da postignu minimum Ea, a time i veu stabilnost. Da bi
dolo do hemijske reakcije, mora se dovesti E spolja zbog raskidanja postojeih veza meu atomima u
molekulama reaktanata.Tako nastaje prelazno stanje u kome se atomi ili joni oba reaktanta nalaze u
slobodnom stanju, dolazi do stvaranja novih veza, tj. novih tvari sa drugaijim osobinama

REAKTANTI + E PRELAZNO STANJE PRODUKTI REAKCIJE

Ea je karakteristina za svaku hemijsku reakciju. Njena vrijednost zavisi od jaine veza izmeu
atoma u molekulama reaktanata. Ako su jae veze, treba vea koliina E da se veze raskinu i obratno.
Podjela hemijskih reakcija prema toplotnom efektu:
a) egzotermne (oslobaa se E); Ereakt. > Eprod.; H < 0 i
b) endotermne (troi se E); Ereakt. < Eprod. ; H > 0
Reakcijska toplota, H = E (produkata) E (reaktanata)
a) primjer:
Sagorijevanje drveta
Da bi reagovali C iz drveta i kisik iz vazduha potrebna je Ea. Za to se koristi toplotna E plamena ibice.
Kada se drvo zapali, tj. kada zapone reakcija, odvija se sama od sebe, bez plamena ibice.
b) primjer:
Prenje krenjaka CaCO3 CaO + CO2 (mora se dovoditi toplota sve dok traje reakcija).

POVRATNE I NEPOVRATNE HEMIJSKE REAKCIJE

Hemijske reakcije

povratne(reverzibilne)

reaktanti produkti
produkti reaktanti

nepovratne(ireverzibilne)

reaktanti produkti

Uslovi za ireverzibilne hemijske reakcije.

1.) produkt je teko topiv talog

Hg(NO3)2 + 2NaI

HgI2 + 2NaNO3

2.) produkt je slab elektrolit

NaOH + HCl

NaCl + H2O

(jaki elektroliti)

(slab elektrolit)

3.) produkt je gas(plin)

zagrijavanje

2KClO3

2KCl + 3O2

N (nepovratnih reakcija) < N (povratnih reakcija)

Povratne (reverzibilne) reakcije:

a) N2 + 3H2
(reaktanti)

2NH3
(produkt)
}

b) 2NH3
(reaktant)

N2 + 3H2
(produkti)

N2 + 3H2

2NH3

KONSTANTA HEMIJSKE RAVNOTEE

Dinamika ravnotea
Koliko estica reaktanata reaguje za odreeno vrijeme, toliko ih i nastaje raspadanjem
produkata.

nA + mB

pC + qD

v1 = k1 cn (A) cm (B)
ravnotea: 1 = 2

v2 = k2 cp (C) cq (D)

cp (C) cq (D)
K = k1 / k2 =---------------------- (k1 i k2 su koeficijenti za hemijsku jednainu)
cn (A) cm (B) (K je konstanta ravnotee)

Zakon o djelovanju masa glasi:

Proizvod koncentracije produkata hemijske reakcije podijeljen proizvodom
koncentracija reaktanata je const.

K =1

(creaktanata = cprodukata )

K >1

(creaktanata < cprodukata )

K<1

(creaktanata > cprodukata )

Primjer:
U reakciji A + 2B C poslije uspostavljanja ravnotee koncentracije, a one su
sljedee: cA = 0,6mol/dm3, cB =1,2 mol/dm3 i cC = 2,16mol/dm3. Izraunati
konstantu ravnotee!
Rjeenje:
2,16mol/dm3
K = ------------------------ = 2,5 => reakcija tee udesno
0,6mol/dm3 (1,2 mol/dm3)2

POMAK HEMIJSKE RAVNOTEE-LE ATELJEOV PRINCIP

Faktori koji utiu na hemijsku ravnoteu:
a) koncentracija tvari,
b) temperatura i
c) pritisak.
Le ateljeov princip ako se izmijeni jedan od faktora ravnotee hemijske reakcije,
ravnotea se pomjera u pravcu one reakcije koja tei da se uspostavi prethodno ravnoteno
stanje.

Primjer:2SO2 + O2

2SO3

H = -177,48kJ (egzotermna reakcija)

a) c
Poveanje [SO2] i [O2] => reakcija tee udesno (troi se viak SO2 i O2)
Smanjenje [SO2] i [O2] => reakcija tee ulijevo (nadoknauje se
manjak [SO2] i [O2]
Poveanje [SO3] => reakcija tee ulijevo

(troi se viak SO3)

Smanjenje [SO3] => reakcija tee udesno

manjak SO3)

(nadoknauje se

b) t
Poveanje t => troi se dovedena toplota; reakcija tee
Smanjenje t => nadoknauje se toplota;reakcija tee

c) p
2SO2 + O2
(3 estice)

2SO3
(2 estice)

Poveanje p => stvara se manji broj estica i smanjuje se p;

Smanjenje p => stvara se vei broj estica pa se p poveava;

KONSTANTA RAVNOTEE ELEKTROLITA

Elektrolitika disocijacija - nastanak slobodnih jona od neutralnih molekula pod
uticajem polarnog otapala, najee vode, koja razara jonsku kristalnu reetku.

Primjer:
NaCl(s) + H2O(l)

Na+(aq) + Cl- (aq)

(hidratisani joni)

Jonizacija - djelovanje otapala, najee vode, na molekule spoja pri emu nastaju slobodni
joni.

HCl(g) + H2O(l)

H3O+ + Cl-

Pri ovim procesima moe nastati razliit broj jona i moe disocirati razliit broj molekula.
Jonska koncentracija rauna se po formuli:

cj = c z
stepen disocijacije (0 -1 ili 0 100%)
c - koliinska koncentracija otopine
z - broj istovrsnih jona
jaki elektroliti => > 30%
slabi elektroliti => < 30%

N (disoc. molekula)
= ----------------------------------- 100%
Nukupno
Primjer:
U rastvoru Na - sulfata c = 0,05 mol/dm3 disocira 70% molekula. Izraunati c (Na+) i c (SO4 2-)

Rjeenje:
c (Na2SO4) = 0,05 mol/dm3
z (SO4 2- )=1

Na2SO4

2 Na+ + SO4 2- z(Na+)=2;

= 70% = 0,7

c (Na+) = c(Na2SO4) z(Na+)

----------------------

c (Na+) = 0,7 0,05 mol/dm3 2 = 0,07 mol/dm3

c (SO4 2-) =?
c(SO4 2-) = c(Na2SO4) z(SO4 2-)

c (Na+) =?

c (SO4 2-) = 0,7 0,05 mol/dm3 1= 0,035mol/dm3

konstanta disocijacije, Kd
A + + B-

AB

[A+] [ B-]
Kc = ----------------- (izraava se preko c)
[AB]
Na odreenoj t elektroliti imaju const. Kc
Kc vea => jai elektroliti

Kc manja => slabi elektroliti

pK = -log Kc
Spoj

Kc

pK

CH3COOH

1,8 10-5

4,74

NH4OH

1,8 10-5

4,74

H2SO3

5,6 10-8

7,25

KONSTANTA DISOCIJACIJE VODE,pH VRIJEDNOST

Voda je slab elektrolit, jer disocijacijom nastaje malo jona, pa je i provoenje struje
slabo.

H+ + OH-

H2O

Kc = c(H+) c(OH-) = 10-14mol2/dm6 (jonski proizvod vode)

10-14mol/dm3

10-14mol/dm3

c(H+) = -----------------

c(OH-) = -------------------

c(OH-)

c(H+)

pH + pOH = 14
ista destilovana voda => c(H+) = c(OH) = 10-7mol/dm3 => pH = 7
Primjer:
Koncentracija jona H+ je 10-4mol/dm3.Kolika je c (OH-)?
Rjeenje: c(OH-) = 10-14mol2/dm6/ 10-4mol/dm3=10-10mol/dm3

Sredina

Neutralna

H+ = OH-

Kisela

H+ > OH-

Bazna

H+ < OH-

pH = - log c (H+)

pOH- = - log c (OH-)

Izraunati pH, pOH i c(OH-) otopine ija je c (H+) = 10-8 mol/l.

Rjeenja: 1. c (OH-) = 10-6mol/l; pOH = 6; pH = 8

INDIKATORI I PUFERI
Indikator - pokazatelj da li je otopina kisela, bazna ili neutralna. Hemijski sastav indikatora
slabe organske baze ili slabe organske kiseline koje u molekulskom obliku imaju jednu, a u
jonskom drugu boju.

HIn
boja 1

H+ + Inboja 2

HIn - molekulski oblik (kiselina) u kiseloj sredini

In- - jonski oblik (baza) u baznoj sredini

Indikator

boja u kiseloj
sredini

boja u baznoj
sredini

Fenolftalein
(jednobojni)

Bezbojna

ljubiasta

Lakmus (dvobojni)

Crvena

plava

Metiloran

Crvena

uta

Univerzalni indikator papir - priblino mjerenje pH otopine uporeivanjem sa standardnom

skalom boja.
pH - metar - precizno mjerenje pH vrijednosti (na dvije decimale).
Puferi - slue za odravanje const. pH vrijednosti.
Hemijski sastav pufera - smjese slabih kiselina i njihovih soli s jakim bazama ili smjese
slabih baza i njihovih soli s jakim kiselinama.
Fosfatni pufer: H3PO4 (slaba kiselina) i Na3PO4 (so slabe kiseline i jake baze, NaOH)

METALI I NJIHOVE OSOBINE

Hemijski elementi - najjednostavnije tvari koje se nikakvim postupcima ne mogu razloiti na
jednostavnije tvari; sastavljeni su iz atoma iste vrste (K,Ca,S,O...).
Nisu isto rasprostranjeni u svemiru i Zemlji.

Npr.:

svemir
H 60,4%
O 0,9%

cijela zemlja
Fe 34,6%
O 29,5%

zemljina kora
O 49,5%
Si 25,7%

PSE - Mendeljejev je razvrstao hemijske elemente u grupe sa zajednikim osobinama;

prirodnih elemenata ima 92, a ostali su vjetaki.
Hemijski spojevi - sloene tvari koje nastaju spajanjem elemenata.
(HCl, H2O, Mg(OH)2, Al2(SO4)3...)
- anorganski spojevi - u njihov sastav ulaze svi dosad poznati elementi,
- organski spojevi - u njihov sastav ulaze sjledei elementi C, H, O, N, P, S, halogeni
elementi i neki metali,
- fizike osobine metala - daju se kovati i rastezati, na presjeku su sjajni, dobro provode
toplotu i struju, u vrstom su stanju, osim Hg, imaju visoke take topljenja zbog jakih
metalnih veza izmeu atoma u metalnoj kristalnoj reetki i
- elektropozitivnost - prilikom graenja hemijskih veza atomi metala otputaju elektrone
dajui pozitivne jone.

Hemijski elementi

metali

prelazni elementi

(lijeva strana PSE)

nemetali
(desna strana PSE)

Valencija metala - jednaka je broju elektrona u vanjskoj ljusci.

Na => I grupa PSE => 1 elektron u vanjskoj ljusci => jednovalentan
Mg =>II grupa PSE => 2 elektrona u vanjskoj ljusci => dvovalentan
Na (11p+,11e-) 1e- => (11p+,10e-) Na+
Mg (12p+,10e-) 2e- => (12p+,10e-) Mg2+

ALKALNI METALI
A podgrupe elemenata PSE (s i p elementi) => glavni elementi
s2 i p6 => 8 elektrona maksimalno => 8 podgrupa ( IA, IIA...VIIIA ili 0).
Alkalni metali - IA podgrupa (ns1) => jednovalentni
Li najtee, a Fr najlake otputa elektron iz vanjske ljuske. Uzrok tome je veliina atoma (jae
su privlane sile u atomu Li izmeu jezgra i elektrona iz vanjske ljuske zbog manje
udaljenosti).
Fizike osobine - meki su, mogu se sjei noem, ne smiju se dirati rukama ve se uzimaju
pincetom. Ne mogu stajati na zraku jer lako oksidiraju, zato se uvaju u nekom inertnom
organskom otapalu (npr.: petroleumu). Ne smiju doi u kontakt s vodom zbog burne reakcije.

2Na + 2H2O

2NaOH + H2 + Q (egzotermna reakcija)

baze,alkalije
luine,hidroksidi

ALKALNI METALI

Spojevi alkalnih metala

morska

dobivanje
uparavanj

kamena

kopanjem iz rudnika

1. NaCl(kuhinjska so)

Upotreba - zain, konzervans i sirovina u industriji.

2. NaOH (iva, kaustina i kamena soda).

Osobine NaOH - bijele granule (pastile) koje su jako higroskopne (upijaju vlagu), otapanjem
u vodi oslobaa se toplota (egzotermna reakcija). Izaziva rane i opekotine (ne smije se dirati
rukama!).
Upotreba - proizvodnja sapuna, boja, vjetake svile, Al itd.

3. Na2CO3 (soda).
4. NaHCO3 (soda bikarbona).
2NaHCO3

Na2CO3 + H2O + CO2 ( praak za pecivo).

Antacid - za neutralizaciju vika kiseline u elucu.

ZEMNOALKALNI METALI
Reaktivnost (alk. metala) > reaktivnost (zemnoalk. metala)

t (topljenja) (alk. metala) < t (topljenja) (zemnoalk. metala)

Naziv zemnoalkalni metali potie od toga to u formi oksida, koji su se prije pronalaska
kisika zvali zemlje, u reakciji sa vodom daju alkalije.

MgO + H2O

Mg(OH)2

zemlja

alkalija => zemnoalkalni metali

1.) CaO (ivi kre,ivo vapno)

CaCO3

CaO + CO2 (t=1000C => endotermna reakcija => H >0)

krenjak
Ca(OH)2 (egzotermna reakcija; H < 0)

CaO + H2O

2.) Ca(OH)2 (gaeni kre; gaeno vapno)

krena voda => jako razblaena vodena otopina Ca(OH)2

- malter: Ca(OH)2 + pijesak + H2O

3.) CaCO3 (vapnenac, krenjak, kalcit, mermer, mramor, kreda i sedra), nastao je
taloenjem ljutura izumrlih ivotinja.
Mermer je nastao u unutranjosti zemlje.
Kreda je zemljasti oblik nastao od ljutura izumrlih ivotinja.

4.) CaSO4 (gips)

t ovravanje
Peeni gips

130C bre, estrih 300C sporije

CaSO4 + 2H2O

CaSO4 x 2H2O

ELEMENTI IIIa PODGRUPE PSE

Trovalentni jer imaju tri elektrona u vanjskoj ljusci.
Upotreba i osobine:
Al - lak metal, vrlo vrst i rastegljiv (ice, Alu-folije za pakovanje hrane i lijekova,
kozmetikih sredstava itd.
Pasivizacija - stajanjem na zraku Al se prevue tankim zatitnim oksidnim slojem (debljine
do 10nm), koji ga titi od dalje oksidacije i propadanja.
Legure Al - koriste se za avione, automobile, graevinarstvo, motore SUS itd.

Spojevi Al

rubin (crven)

1.) Al2O3 (mirgl - papir; mineral korund po tvrdoi odmah iza

dijamanta => za izradu bruseva).
Safir (plav)
2.) Al(OH)3 (amfoteran, tj. moe da se ponaa i kao kiselina i kao baza).

3.) Al2 (SO4)3 18H2O (koristi se kao ljepilo za papir, kao moilo za vezivanje boje
za tkaninu, za tavljenje koe, impregnaciju drveta, za preiavanje vode u smjesi sa
gaenim kreom).

Al2 (SO4)3 18H2O zagrijavanje

bijela kristalna tvar

Al2(SO4)3 + 18H2O
bijeli prah

4.) Kal (SO4)2 12H2O (dvostruka so, stipsa, alaun za zaustavljanje manjih
krvarenja, kao dezinficijens u medicini /od rijei alaun potie i naziv Al/).

Legure Al
Duraluminij (Al,Cu,Mg,Mn,Si) - slui kao zamjena za elik, jer je tri puta laki, a ima
priblino istu vrstou.
Hidronalij - otporan na djelovanje morske vode, pa se koristi u brodogradnji.

Fe i NJEGOVI SPOJEVI
Veina metala se nalazi u obliku minerala koji se nazivaju rude.
korisni dio + jalovina = ruda
Podjela ruda prema hemijskom sastavu:
a) oksidne (Fe2O3 hematit),
b) sulfidne (FeS2 pirit) i
c) karbonatne (FeCO3 siderit).
Fe ini oko 5% Zemljine kore; ljudski organizam => 3,5g Fe (od toga 75% Fe prisutno u
hemoglobinu).
Osobine i upotreba elika:
elik se legira s drugm metalima.
Npr.: Ni, Cr, Mn;
elik je u osnovi legura Fe i C (do 1,7%).
Hemijski isto Fe je meko i rastegljivo, bijele je boje, neplemenit je metal, stajanjem na zraku
podlijee koroziji (hranju).
Reakcija Fe sa kiselinama:

Fe + 2HCl (razbl.)

FeCl2 + H2

Pasivizacija:

Fe + HNO3 i H2SO4(razbl.) => tanak sloj oksida

Spojevi Fe:
1.) zelena galica, FeSO4 7H2O (moilo i tinta) i
2 .) ferum(III) - oksid, Fe2O3 (crvena boja).

Fe2+ (feri) => zelena boja

Fe3+ (ferum) => crvena boja

Cu I NJEGOVI SPOJEVI

Nalaenje Cu u prirodi - u elementarnom stanju i u obliku ruda:

- halkopirit, CuFeS2,
- halkozin, Cu2S i
- kovelin, CuS.
Osobine Cu - crvenkaste boje, lako se kuje, valja i presuje, ali se ne moe livati (poslije Ag
najbolje provodi struju).
Rastvara se samo u oksidirajuim konc. Kiselinama (H2SO4 i HNO3), a ne rastvara se ak ni u
vreloj konc. HCl.

Legure Cu
- mesing (Cu i Zn)
- bronza (Cu i Sn) i
- novo srebro (Cu, Zn i Ni).

Spojevi (Cu+1 i Cu+2)

a) kuprum (I) - oksid, Cu2O (za bojenje stakla, crveno-smee boje),
b) kuprum (II) - sulfat, CuSO4 5H2O (plava,modra galica, plavi kamen),

CuSO4 5H2O

CuSO4 + 5H2O

plave boje, bijele boje /anhidrovan, bez vode/.

Slui za dokazivanje vode u alkoholu, eteru itd.
Bordoska orba - za zatitu vinove loze od tetoine filoksere (smjesa plavog kamena i
gaenog krea).

SISTEMATIZACIJA METALA (Al; Fe; Cu)

OKSIDACIONA REAKCIJA S
STANJA
KISELINAMA AMFOTERNOST PASIVIZACIJA OKSIDI

METAL RUDE
Al

Al2O3 xH2O +3
boksit

Fe

FeS2 pirit
FeCO3
siderit
Fe2O3
hematit

+2
+3

osim sa
konc. H2SO4
i HNO3

+ (s konc.
H2SO4 i HNO3) FeO
Fe2O3

Cu

CuFeS2+1
halkopirit
+2
Cu2Shalkozin
CuS-kovelin
Elementarno
stanje

reaguje
samo s konc.
H2SO4 i
HNO3

+
(poluplemeniti
metal)

+ (s kisikom)

Proces prerade ruda:

a) flotacija (obogaivannje, koncentrovanje rude) uklanjanje to vee koliine primjesa
radi rentabilnije proizvodnje i
b) sve rude treba prevesti u oksidne, npr.:
(oksidacija)

sulfidne rude

oksidne rude + SO2

(prenje)

karbonatne rude

oksidne rude + CO2

(redukcija s koksom ili CO)

c)oksidne rude

metal + CO2 ili CO

Al2O3

Cu2O
CuO

Hg I SPOJEVI Hg
Lat. Hydrargyrum - iva (vodeno srebro nalaenje u prirodi).
a) rude (cinobarit ili rumenica, HgS) i
b) samorodna, uprskana u kamenju.
Osobine Hg - jedini tean metal, srebrno - bijele boje. Na vazduhu oksidira u uti prah. Hg pare su otrovne, izazivaju ivana oboljenja.
Veina metala otapa se u ivi, pri emu nastaju amalgami (osim Fe i Al).
Ag amalgam se koristi u zubnoj tehnici za zubne plombe (dok je svje, plastian je,tj. moe se
oblikovati). Nakon izvjesnog vremena ovrsne.
Au amalgam se koristi za pozlaivanje.
Sn amalgam se koristi za proizvodnju ogledala.
Upotreba Hg - koristi se za punjenje termometara, barometara; kvarcne lampe se pune Hg parama zbog dobijanja UV - zraka, za izradu elektroda.
Jedinjenja Hg+2

a) HgCl2 (sublimat /bijela so/), otrovan; protivotrov je slatko mlijeko, antiseptik.

Stari naziv je merkuri - hlorid
+1

b) Hg2Cl2 (kalomel - lijepo crn => s amonijakom pocrni); nije otrovan, bijeli prah,
kao purgativ.
Stari naziv je merkuro - hlorid
+2

c) Hg(NO3)2
Lano posrebrivanje - ako se uz pomo krpe premae neki Cu - predmet pomou Hg

(NO3)2, on dobije srebrni sjaj koji se za kratko vrijeme izgubi.

Pb I SPOJEVI Pb
Nalaenje u prirodi rude:

a) PbS (galenit),
b) PbSO4 (anglezit) i
c) PbCO3 (ceruzit).
Osobine Pb - otrovno, a zbog velike gustine ne moe se izluivati iz organizma pa su njegove
soli vrlo opasne.

Sa solima Ca2+ i Mg 2+ iz vode stvara nepropusan sloj koji titi povrinu olova od dalje
korozije => cijevi za vodu od Pb.
Pb + H2SO4
Pb + HF

nema reakcije

Pb + HCl

Pb + CH3COOH

Pb(CH3COO)2 + H2
olovni eer

Upoteba Pb - za akumulatore, limove, trake, folije, ice. za cisterne u kojima se dobiva

H2SO4, za zatitu od rendgenskog i radioaktivnog zraenja; legure Pb koriste se za

municiju, tamparska slova, lemljenje itd.
Spojevi Pba) PbO (uti prah),
b) PbO2 (prah boje okolade, za glave ibica i za akumulatore) i
c) Pb3O4 (minij), narandaste boje; koristi se protiv korozije, kao cement pri
spajanju cijevi za paru).
+2

+4

2PbO PbO2

Pb3O4

MANGAN I ARSEN
Nalaenje u prirodi rude:
a) piroluzit, MnO2 (suri kamen),
b) braunit, Mn2O3 i
c) esto prisutan u Fe-rudama.

Legure Mn - feromangan (30-90%Mn) za elik => manganov elik

Spojevi Mn
+2

-2

a) MnO,
+7

+3

-2

b) Mn2O3,

-2

+4

-2

c) MnO2,

+6

-2

d) MnO3 (vrsti spojevi) ,

40-70C

e) Mn2O7 tenos

ljubiaste pare i

f) KMnO4 ljubiasta kristalna tvar (dezinficijens i oksidant);

hipermangan.

Rude As:
a) arsenopirit, FeAsS
b) arsenolit, As4O6
Spojevi As
a) AsH3 ( arsin, jak otrov, ima miris bijelog luka) i
b) As4O6 (otrov za mieve i takore).
Primjena As i spojeva - koriste se u farmaciji, staklarstvu, industriji koe i krzna i u
poljoprivredi za zatitu bilja.

SISTEMATIZACIJA METALA (Hg, Pb, Mn i As)

METAL RUDE
Hg
HgS(cinabarit;
rumenica)
Samorodna
(uprskana u
kamenju)
Pb
PbS (galenit)
PbSO4(anglezit)
Mn

MnO2 (piroluzit)
Mn2O3 (braunit)

As

FeAsS
(arsenopirit)
As4O6 (arsenolit)

DOBIJANJE

SPOJEVI
HgCl2(sublimat;
OKSIDACIJA
bijela so)
Hg2Cl2(kalomel)
Hg(NO3)2
amalgami
OKSIDACIJA
PbO
REDUKCIJA
PbO2
Pb3O4
ALUMINOTERMIJA MnO
(redukcija pomou Mn2O3
Al-praha)
MnO2
MnO3
Mn2O7
KMnO4
TERMIKO
AsH3(arsin)
RAZLAGANJE (bez As4O6(miomor;
prisustva zraka)
arsenik)

Letalna (smrtna) doza arsenika je 0,2 a dokazuje se analizom kose otrovane osobe, jer
se najvei dio arsena koncentruje u kosi.
Ako se opekli dio ruke odmah potopi u 4% rastvor hipermangana, sprjeava se
nastajanje plika.
Hg lampe daju samo 25% svjetlosti, a ostatak se troi na dobijanje UV zraka (solarij).

OPTA SVOJSTVA NEMETALA

Lijeva strana PSE
METALI

Desna strana PSE

POLUMETALI (metaloidi)

NEMETALI

Otputaju e- => (+) joni; KATJONI

Primaju e- => (-) joni; ANJONI

ELEKTROPOZITIVNI

ELEKTRONEGATIVN

HIDROGEN
Vodik/vodonik/hydrogen (lat. Hydrogenium => gradi vodu).
1H

1. perioda; I grupa => jednovalentan (NEMETAL)

Nalaenje u prirodi:
1.) sunce i zvijezde (99%H),
2.) vulkanski gasovi,
3.) gornji slojevi atmosfere,
4.) ivi organizmi
5.) nafta i
6.) voda.
Izotopi hidrogena
1

deuterij (teki vodik)

protij

tricij (superteki vodik)

1p+

1p+

1p+

1e-

1e-

1e-

1n0

1n0

Upotreba hidrogena
a) za sintezu anorganskih i organskih tvari,
b) reducent,
c) raketno gorivo i
d) zavarivanje i rezanje metala (H2 + O2=> gas praskavac).

OKSIGEN
VI grupa; dva perioda => dvovalentan
Nalaenje u prirodi:
- zrak (21%O2),

- hidrosfera (80%),
- zemljina kora (50%),
- spojevi i
- ivi organizmi.

ALOTROPSKE MODIFIKACIJE KISIKA

1.) atomski (nascentni) kisik, O
2,) molekulski kisik, O2
3.) ozon, O3

IZOTOPI KISIKA

16

17

18

8O

8O

8O

p+

e-

n0

10

NASTAJANJE OZONA (freoni => ozonske rupe)

elektrino

O2

2O

O2 +

O O3

pranjenje

Upotreba kisika:
a) disanje,
b) u medicini,
c) ronioci i astronauti,
d) za autogeno zavarivanje i rezanje metala i
e) za sintezu spojeva.

VODA
Nalaenje u prirodi:
a) hidrosfera (71% Zemljine povrine),
b) biljke(do 91%),
c) ovjek(70%) i
d) spojevi.
Voda je jedan od Zemljinih najvrjednijih prirodnih izvora. Opstanak svih ivih bia
ovisi o vodi. Meutim, na Zemlji je ograniena koliina vode i svaka kap vode krui okoliem
milijardama godina. Ovo neprekidno kruenje vode se naziva kruenje vode u prirodi i
ukljuuje etiri procesa:
a) isparavanje,
b) kondenzacija,
c) padavine i d) infiltracija
-osobine vodea) polarno otapalo (polarna kovalentna veza)
b) anomalija vode (najgua na +4C)

c) vodikove veze (izmeu molekula vode)

Podjela vode prema namjeni:

a) voda za pie,
b) mineralna voda i
c) industrijska voda.

Sterilizacija vode:
a) hlorisanje i
b) ozonizacija.

NITROGEN (DUIK, AZOT) N

V grupa, dva perioda; trovalentan => nemetal

Nalaenje u prirodi:
a) zrak (molekulski azot 78%),
b) proteini i
c) razni spojevi (nitrati; nitriti; nitridi; organski spojevi).
Osobine:
-

gas bez boje,

ukusa i mirisa (laki od vazduha).

N2

stabilna molekula

nestabilan atom

Spojevi nitrogena
-3 +1

+1 -2

+2 -2

+3 -2

+4 -2

+5 -2

NH3

N2

N2O

NO

N2O3

NO2

N2O5

Amonijak nastaje truhljenjem organskih tvari (nalazi se i u mokrai).

Osobine amonijaka:
- gas bez boje, otrog ukusa, izaziva suze, pri isparavanju hladi okolinu (friideri).
Otapanjem u vodi daje amonij-hidroksid:

NH3 + H2O

NH4OH

- kiseline: nitratna, azotna, duina, HNO3 i nitritna, azotasta, HNO2

- NaNO3 (ubrivo; ilska alitra)
- KNO3 (barut: KNO3 + S + drveni ugalj)
- NH4NO3 (ubrivo i eksploziv)
- AgNO3 dezinficijens (za ogledala, fotografiju...).

KARBON (UGLJIK/UGLJENIK); C
IV grupa, dva perioda => dvo- i etverovalentan
Nalaenje u prirodi:
- slobodan (alotropske modifikacije) i
- anorganski i organski spojevi.
Alotropske modifikacije:
a) kristalne (dijamant i grafit),
b) amorfne (a i ugljevi) - ugljevi su nastali laganim ugljenisanjem biljaka pod visokim t i p
bez prisustva zraka. Pri tome su isparili isparljivi sastojci, a zaostao je karbon. a se dobiva
nepotpunim sagorijevanjem organskih spojeva koji imaju velik %C. Koristi se za izradu traka
za pisae maine, tonera, gramofonskih ploa, tua, crne boje.

SPOJEVI KARBONA
+2 -2

a) CO,
+4 -2

b) CO2 (anhidrid H2CO3;

CO2 + H2O H2CO3 /slaba kiselina/) i

c) soli H2CO3 (karbonati i bikarbonati /hidrogen-karbonati, kiseli

karbonati/).
Na2CO3 (soda)
2NaHCO3

peenje

NaHCO3 (soda bikarbona)

Na2CO3 + CO2 + H2O (praak za pecivo)

Gazirana pia sadre ugljik dioksid pod nazivom suhi led.