Hava Kirliligi Ve Iklim Degisikligi

T.C.
SALIK BAKANLII
TEMEL SALIK HZMETLER GENEL MDRL
TRKYE KRONK HAVA YOLU HASTALIKLARINI

NLEME VE KONTROL PROGRAMI
TRKYENN
HAVA KRLL VE KLM DEKL
SORUNLARINA SALIK AISINDAN
YAKLAIM
EYLL 2010
ANKARA
T.C.
SALIK BAKANLII
Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl
TRKYE KRONK HAVA YOLU HASTALIKLARINI
NLEME VE KONTROL PROGRAMI
TRKYENN
HAVA KRLL VE KLM DEKL
SORUNLARINA SALIK AISINDAN
YAKLAIM
Bu yaynn tm haklar Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrlne
aittir. Kaynak gsterilmeksizin alnt yaplamaz. Alnt yapldnda kaynak
gsterimi Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, yayn no
ve tarihi eklinde olmaldr. 5846 sayl yasa gerei Temel Salk Hizmetleri Genel
Mdrlnn onay olmakszn tamamen veya ksmen oaltlamaz.
ISBN
: 978-975-590-342-2
Salk Bakanl Yayn No : 811

Ayrntl bilgi iin: T.C. Salk Bakanl, Mithatpaa Caddesi No: 3, Shhiye 06430,
Ankara, Trkiye (Telefon: (0312) 585 10 00 (50 hat); e-posta: saglik@saglik.gov.tr
Bask: Anl Matbaaclk: 0312 229 37 41
Bu kitap, Trkiye Kronik Hava Yolu Hastalklarn (Astm-KOAH) nleme
ve Kontrol Program (2009-2013) Eylem Plannn Hastalk Geliiminin
nlenmesi Aktiviteleri erevesinde; Paydalar Arasnda Farkndalk
Yaratma, letiimi Gelitirme, Toplumsal Harekete Dnme, Aratrma ve
Teknik Gelime Gereksinimlerini Vurgulamaya ve Gidermeye Ynelik Olarak
Hazrlanmtr.
KONUK EDTRLER
Prof. Dr. Celal KARLIKAYA
Trakya niversitesi Tp Fakltesi
Gs Hastalklar Anabilim Dal
Prof. Dr. Hasan YKSEL
Celal Bayar niversitesi Tp Fakltesi

ocuk Allerji Bilim Dal
Prof. Dr. Hasan BAYRAM
Gaziantep niversitesi Tp Fakltesi

Do. Dr. Lokman Hakan TECER
Balkesir niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi

evre Mhendislii Blm
Do. Dr. Sait SOFUOLU
zmir Yksek Teknoloji Enstits Mhendislik Fakltesi

Kimya Mhendislii Blm
Prof. Dr. Arzu YORGANCIOLU

EDTRLER
Dr. Yasin ERKO
Mstear Yardmcs
Dr. Seraceddin OM
Genel Mdr
Uzm. Dr. Bekir KESKNKILI

Genel Mdr Yardmcs
Uzm. Dr. Nazan YARDIM

Daire Bakan
Erturul GKTA
ube Mdr
Aye GNDOAN
Tbbi Teknolog
YAZARLAR
(Soyad Srasna Gre)
Prof. Dr. Aysel ATIMTAY
Orta Dou Teknik niversitesi Mhendislik Fakltesi

evre Mhendislii Blm
Prof. Dr. Hasan BAYRAM

Prof. Dr. Ahmet CAN
Trakya niversitesi Mimarlk

Mhendislik Fakltesi
Prof. Dr. Arif Hikmet IMRIN
Dokuz Eyll niversitesi Tp Fakltesi

Do. Dr. Berkan DEMRAL
Trakya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

Kamu Ynetimi Blm
Do. Dr. Mge Akpnar EL
Environmental and Occupational Health Department of Public Health and Preventive

Medicine, School of Medicine, St. Georges University, Grenada, The Caribbean
Do. Dr. Salih EMR
Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi

Uzm. Bio. Sevin ERTA
Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl

Hava Kalitesi Kontrol Birimi
Prof. Dr. Fatma EVYAPAN
Pamukkale niversitesi Tp Fakltesi

Prof. Dr. Glen GLL
Hacettepe niversitesi Mhendislik Fakltesi

evre Mhendislii Blm
Prof. Dr. Mehmet KARACA
stanbul Teknik niversitesi Maden Fakltesi

Jeoloji Mhendislii Blm
Avrasya Yer Bilimleri Enstits

Trakya niversitesi Tp Fakltesi
Uzm. Dr. A. Bilge ZTRK

Do. Dr. Sait SOFUOLU
zmir Yksek Teknoloji Enstits Mhendislik Fakltesi

Kimya Mhendislii Blm
Dr. Mustafa AHN
evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl

Hava Dairesi Bakan
Do. Dr. Lokman Hakan TECER
Balkesir niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi

evre Mhendislii Blm
Prof. Dr. Hasan YKSEL

KATKIDA BULUNANLAR (TEEKKRLER)

(Soyad Srasna Gre)
Prof. Dr. Recep AKDUR

Ankara niversitesi Tp Fakltesi
Halk Sal Anabilim Dal
Do. Dr. Tayfun KINDAP
stanbul Teknik niversitesi
Dr. Sabahattin KOCADA
Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl
evre Sal Daire Bakanl
Uzm. Dr. Nilfer ZBEK SCMEM
Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl
evre Sal Daire Bakanl
Aliye AYBAKHAN
evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl
Hava Dairesi Bakanl
Prof. Dr. Grdal TUNCAY
Orta Dou Teknik niversitesi Mhendislik Fakltesi
evre Mhendislii Blm
Yrd. Do. Dr. Alper NAL
stanbul Teknik niversitesi
Uzm. Dr. zge YILMAZ
NDEKLER
Sunu.................................................................................................................... 13
Teekkr............................................................................................................... 15
n Sz ................................................................................................................. 17
Tablolar Dizini..................................................................................................... 19
ekiller Dizini...................................................................................................... 20
1 Ortam Hava Kirlilii................................................................................... 21
1.1 Giri................................................................................................................ 21
1.2 Ortam Hava Kirleticileri, Kaynaklar ve Salk Etkileri............................ 23
1.2.1 Biyoaerosoller......................................................................................... 25
1.2.2 nce Partikler Maddeler........................................................................ 28
1.2.3 Ar Metaller........................................................................................... 31
1.2.4 Uucu Organik Maddeler........................................................................ 32
1.2.5 Aldehitler................................................................................................ 36
1.2.6 Pestisitler................................................................................................. 38
1.2.7 Kirletici Gazlar....................................................................................... 39
1.2.7.1 Karbondioksit................................................................................. 39
1.2.7.2 Karbonmonoksit............................................................................. 40
1.2.7.3 Ozon................................................................................................ 40
1.2.7.4 Kkrtdioksit.................................................................................. 41
1.2.7.5 Nitrojen Oksitler............................................................................. 41
1.2.7.6 Asbest.............................................................................................. 42
1.2.7.7 Radon.............................................................................................. 45
1.3 zel Ortam Kirletici Kaynaklar................................................................. 47
1.3.1 Biyomas.................................................................................................. 47
1.3.1.1 ocuklarda Akut Alt Solunum Yolu nfeksiyonlar (AAY).......... 50
1.3.1.2 KOAH, Kronik Bronit, Akcier Fonksiyonlar ve
Solunum Sistemi Semptomlar................................................................... 50
1.3.1.3 Akcier Kanseri.............................................................................. 50
1.3.1.4 Tberkloz...................................................................................... 51
1.3.1.5 nterstisyel Akcier Hastal, Pnmokonyoz ve
Dier Solunum Sistemi Etkileri.................................................................. 51
1.3.2 evresel Ttn Duman Maruziyeti (TD)............................................ 51
1.3.2.1 TD Maruziyetinin ocuklarn Solunum Sal zerine Etkileri.52
1.3.2.2 evresel Ttn Duman Maruziyetinin Erikin
Solunum Sal zerindeki Etkileri.......................................................... 53
1.3.2.3 evresel Ttn Duman Maruziyetinden Korunma....................... 54
1.3.3 Salksz Bina Sendromu (SBS)............................................................. 54
1.3.3.1 SBS Prevalansnda arta neden olan risk faktrleri....................... 55
1.3.3.2 SBS le lgili Semptomlar............................................................... 56
1.3.3.3 SBSnin Ekonomik Sonular......................................................... 57

1.3.3.4 SBS Salgnndan phelenildiinde Atlacak Admlar.................. 57
1.4 Trkiyede Ortam Hava Kirlilii le lgili Durum...................................... 57
1.4.1 Yasal Durum........................................................................................... 62
1.4.1.1 Ortam Hava Kirleticisi Sigara iin Gncel Yasal Durum ve
Yasal Uygulamalarn Etkinlii........................................................ 62
1.5 Ortam Hava Kirlilii le lgili Sorunlar ve zm nerileri..................... 64
1.5.1 Mikrobiyal Aktivitenin nlenmesi.............................................................. 65
1.5.2 Kimyasal Emisyonlarn Azaltlmas............................................................ 66
1.5.3 Ortam Havalandrmas............................................................................. 68
1.5.4 Ortam Hava Kalitesini Arttrmak in Uygulanacak Stratejiler............... 69
1.5.4.1 Yanma rnleri.................................................................................... 69
1.5.4.1.1 Biyomas Yaktlar......................................................................... 69
1.5.4.1.2 evresel Ttn Duman............................................................... 71
1.5.4.1.3 Kimyasal Kirleticiler................................................................... 71
1.5.4.1.3.1 Uucu Organik Bileikler.................................................... 71
1.5.4.1.3.2 Allerjenler............................................................................ 72
1.5.5 Ortam Hava Kirlili: nerilen zmler................................................ 73
2 D Ortam Hava Kirlilii................................................................................. 77
2.1 Giri................................................................................................................ 77
2.2 Hava Kirleticileri............................................................................................ 79
2.2.1 Hava Kirleticilerinin Snflandrlmas................................................... 80
2.2.1.1 Kriter ve toksik Hava Kirleticiler................................................... 80
2.2.1.2 Birincil ve kincil Kirleticiler......................................................... 80
2.2.2 Kirleticiler............................................................................................... 82
2.2.2.1 Partikl Madde............................................................................... 82
2.2.2.2 Ozon (O3)....................................................................................... 84
2.2.2.3 Azot oksitler (NOx)........................................................................ 84
2.2.2.4 Kkrtdioksit (SO2)....................................................................... 85
2.2.2.5 Karbonmonoksit (CO).................................................................... 85
2.2.2.6 Uucu Organik Bileikler............................................................... 86
2.2.3 Hava Kirleticilerinin nsan Sal zerindeki Olumsuz Etkileri.......... 86
2.2.3.1 Epidemiyolojik almalar............................................................. 86
2.2.3.2 Hava Kirleticilerin Etki Mekanizmalar......................................... 91
2.2.3.2.1 Gnll nsan Laboratuvar almalar................................. 91
2.2.3.2.2 Hcre Dzeyindeki Etkiler..................................................... 94
2.2.4 Trkiyedeki Mevcut Durum ve Sorunlar.............................................. 97
2.2.5 Hava Kirlilii Konusunda Yasal Dzenlemeler.................................... 103
2.2.5.1 Ynetmelikler............................................................................... 103
2.2.5.1.1 Sanayi Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii... 105
2.2.5.1.2 Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol
Ynetmelii......................................................................................... 106
2.2.5.1.3 Benzin ve Motorin Kalitesi Ynetmelii.............................. 106

2.2.5.1.4 Egzoz Gaz Emisyonu Kontrol Ynetmelii...................... 107
2.2.5.1.5 Hava Kalitesi Deerlendirme ve Ynetimi Ynetmelii...... 108
2.2.5.1.6 Hava Kalitesi lm-zleme A......................................... 109
2.3 Hava Kirlilii Dzeyinin ve Salk Parametreleri zerindeki
Etkilerinin Azaltlmas Konusunda neriler....................................................... 110
2.3.1 Hava Kirlilii Konusunda Salk Bakanl Olarak Yaplabilecekler.. 114
3 klim Deiiklii............................................................................................. 117
3.1 Giri ve Tanmlar.......................................................................................... 117
3.1.1 Sera Gazlar, Kresel Isnma ve klim Deiiklii............................... 117
3.2 klim Deiikliinin Nedenleri..................................................................... 119
3.2.1 Sera Gaz Emisyonlar.......................................................................... 119
3.2.1.1 Karbondioksit............................................................................... 120
3.2.1.2 Hidrofluorokarbonlar (HFCs), Perfluorokarbonlar (PFCs):......... 121
3.2.1.3 Metan:........................................................................................... 121
3.2.1.4 Nitrzoksit (N2O):........................................................................ 121
3.2.1.5 Karbonmonoksit:.......................................................................... 121
3.2.2 Ozon...................................................................................................... 121
3.2.3 nsan Faaliyetlerinin Etkisi (andropojenik iklim deiiklii)............... 122
3.3 klim Deiikliinin Etkileri......................................................................... 122
3.3.1 Trkiyedeki Durum............................................................................. 124
3.3.2 klim Deiikliinin Salk zerine Etkileri........................................ 126
3.3.2.1 Scaklk Dalgalar ve Termal Stres............................................... 127
3.3.2.2 Kasrgalar, Frtnalar, Seller ve Yangnlar.................................... 128
3.3.2.3 Vektr ve Zoonotik (VBZ) Hastalklar......................................... 128
3.3.2.4 Su ve Yiyecek Kaynakl Hastalklar............................................. 129
3.3.2.5 Enfeksiyonlar, Salgn Hastalklar................................................. 129
3.3.2.6 Stratosferik Ozon Azalmas ve Ultraviole Radyasyonu Etkileri.. 130
3.3.2.7 Solunumsal Hastalklar................................................................. 130
3.3.2.8 Allerjik Hastalklar....................................................................... 132
3.3.2.9 Sahra (Afrika) Tozu...................................................................... 132
3.3.2.10 Trkiyedeki Durum................................................................... 133
3.4 zm nerileri............................................................................................ 135
3.4.1 klim Deiimini ve Etkilerini nleyici almalar............................. 135
3.4.1.1 Sera Gazlarn Azaltma Politikalar.............................................. 135
3.4.1.2 Etkilerin Ynetimi ve Uyum almlar....................................... 136
3.4.1.2.1 Teknolojik Gelime Dzeyi.................................................. 136
3.4.1.2.2 Standart Yaam artlar ve Yerel evre Durumu................. 136
3.4.1.2.3 Mevcut Salk Durumu........................................................ 136
3.4.1.2.4 Salk Sistemi ve Ulalabilirlik........................................... 136
3.4.1.2.5 Halk Sal Alt Yaps......................................................... 136
3.4.2 Uyum almalar................................................................................. 136
3.4.2.1 nfeksiyon Hastalklarna Kar Alnacak nlemler:.................... 136

3.4.2.2 Hastalk Srveyans...................................................................... 137
3.4.2.3 Koruyucu Teknolojiler.................................................................. 137
3.4.2.4 Hava Tahmini ve Uyar Sistemi.................................................... 137
3.4.2.5 Kriz Ynetimi ve Afet Hazrl................................................... 138
3.4.2.6 Halkn Salk Eitimi ve Koruyucu Salk Hizmetleri................ 138
3.4.2.7 Yasama ve Yrtme...................................................................... 139
3.4.3 klim Deiiklii ve Hava Kalitesi ile lgili Kurum ve Kurulular........... 139
3.4.3.1 Resmi Kurulular:.............................................................................. 139
3.4.3.2 Bilimsel Kurulular............................................................................ 139
3.4.3.3 Sivil Toplum Kurulular................................................................... 140
4 KAYNAKLAR................................................................................................ 143
- 12 -
SUNU
Kronik hava yolu hastalklar (KHH) bugn dnyada milyonlarca insan etkilemektedir. Astm
ve solunumsal allerjiler, kronik obstrktif akcier hastal (KOAH), meslek hastalklar,
uyku apne sendromu ve pulmoner hipertansiyon bu hastalklar arasnda olup nemli bir halk
sal sorunudur. nlenebilir bu hastalklarn en temel ve ortak risk faktr ise sigaradr.
lkemizde 2003 ylndan itibaren uygulanmaya balayan Salkta Dnm Program
bileenlerine edinilen tecrbeler nda 2007 ylnda Daha iyi bir gelecek iin saln
gelitirilmesi ve salkl hayat programlar ve Taraflarn harekete geirilmesi ve sektrler
aras ibirlii iin ok ynl salk sorumluluu balklar da ilave edilmi; 2010-2014
yllarn kapsayan Stratejik Eylem Planmzda bulac olmayan hastalklarn geliimine
neden olan risk faktrlerini azaltarak bu hastalklarn grlme skln ve bu hastalklardan
kaynaklanan lmlerin azaltlmas hedef olarak belirlenmitir.
Dnya Salk rgt 2005 ylnda 4 milyon kiinin kronik solunum yolu hastalklar
nedeniyle ldn bildirmi ve bu saynn giderek artaca ngrs ile kronik solunum
hastalklar alannda zellikle gelimekte olan lkelere ynelik, hkmetlerinin liderliinde
ve uluslararas destekle almalar balatlmasn nermi ve Kronik Solunum Hastalklarna
Kar Kresel birlii-GARD (Global Alliance Against Chronic Respiratory Diseases)
yaplanmas gndeme gelmitir. DS uygulamalarna paralel olarak Trkiye GARD
projesi kapsamnda da Trkiye Kronik Hava Yolu Hastalklarn (Astm-KOAH) nleme
ve Kontrol Program hazrlanmtr. Eylem Plannn gelitirilip uygulanmasyla bu
hastalklara bal lmlerin ve beraberinde getirdii ekonomik ykn azaltlmas, akcier
salnn gelitirilmesi ve en nemli salk sorunlarndan biri olduuna dikkat ekilmesi
amalanmtr.

Programn hedefleri, kronik hava yolu hastalklar konusunda toplumu bilgilendirmek,
toplumsal farkndal arttrmak, balca risk faktrleri konusunda olumlu ve kalc davran
deiiklikleri oluturmak iin almalar yrtmek, hastalklar erken dnemde saptamak ve
ilerlemesini nlemek, hastalklarn etkin tedavisi, komplikasyonlarn geliiminin nlenmesi
ve bu hastalklara ynelik rehabilitasyon hizmeti sunulmas, etkin surveyanslarnn yaplmas
suretiyle insanlarn salk asndan kalitesi yksek bir hayat srdrmelerini salamaktr.
Bu balamda eylem plannn Hastalk Geliiminin nlenmesi alma grubu etkinlikleri
kapsamnda i-d ortam hava kirliliinin azaltlmas ve iklim deiiklii konusunda
lkemizdeki sorunlar tespit etmek ve alnacak nlemleri belirlemek zere ilgili disiplinler,
resmi kurumlar ve sivil toplum kurulular gibi taraflardan oluan bir komisyon marifetiyle
hazrlanan Hava Kirlilii ve klim Deiiklii kitabn yaynlamaktan ve kullanclarn
istifadesine sunmaktan byk mutluluk duymaktayz.
Bu raporun ilgili tm kurum, kurulu ve kiilere faydal olaca inancyla almada emei
geenlere teekkr eder, baarl almalarnn devamn dilerim.
Dr. Seraceddin OM
Temel Salk Hizmetleri
Genel Mdr
- 13 -
- 14 -
TEEKKR
Kronik Solunum Hastalklarna Kar Kresel birlii (Global Alliance Against
Respiratory Diseases - GARD), kronik solunum hastalklarnn kontrol ve
tedavisine ynelik ulusal ve uluslararas kurulularn gnll olarak birleip
alt, Dnya Salk rgt bnyesinde kurulmu bir organizasyondur. Bu
birliin fark ye lkelerin bu alandaki etkinliklerine lke Salk Bakanlnn
katlma zorunluluudur.
GARD kurulu koullarn tmyle yerine getiren ve dnyada rnek proje olarak
gsterilen TRKYE KRONK HAVA YOLU HASTALIKLARINI NLEME
VE KONTROL PROGRAMI balkl GARD Trkiye projemiz kapsamnda 46
paydamzla birlikte almalarmz srdrmekteyiz. Kontrol programmzda be
ayr alma grubu etkinlikleri planlamakta ve payda temsilcilerinin de katlmyla
Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Bulac Olmayan
Hastalklar ve Kronik Durumlar Daire Bakanl Solunum Sistemi Hastalklar
ube Mdrlmzce yrtlmektedir.
3. alma grubumuz olan Hastalklarn Geliiminin nlenmesi alma grubu
Programn uygulamaya balanmasndan bu yana byk bir zveriyle almalarn
srdrmektedir. Kendi alanlarndaki hedeflerine ulamada planladklar
stratejilerden biri olan ve D Ortam Hava Kirliliinin azaltlmas stratejisi
kapsamnda kurduklar komisyonun rn olan bu HAVA KRLL VE KLM
DEKL raporunu paylamaktan sonsuz mutluluk duymaktaym. Dnya
gndeminin giderek en st sralarna oturan bu konunun lkemizde ele alnm
olmas, ilgili paydalarla ortak aklla bylesine kapsaml bir rapor hazrlanmas
ok nemlidir ve belki de bizi dnyada byle bir rapora sahip nadir lkeler arasna
almaktadr.
Bu srete youn emek harcayp zveriyle alan alma grubu Bakanmz Prof.
Dr. Celal Karlkayaya, sekreteri Prof. Dr Hasan Yksele, alma grubunun ve
Komisyonun ok deerli yelerine yrekten teekkr ediyorum. lkemiz Akcier
Sal alannda yaptklar bu hizmetten dolay itenlikle kutluyorum.
Prof.Dr. Arzu Yorgancolu
GARD lke Koordinatr
Trkiye Kronik Hava Yolu Hastalklarn
nleme ve Kontrol Program
Yrtme Kurulu Bakan
- 15 -
- 16 -
N SZ
Uluslararas ve ulusal salk verileri kronik solunum hastalklarnn gittike artan bir
halk salk sorununa dntn gstermesi ile Salk Bakanl ve Trk Toraks
Dernei nclnde birok payda bir araya gelerek Trkiye Kronik Havayolu
Hastalklar nleme ve Kontrol Programn gelitirmitir. Bu programn hastalk
geliiminin nlenmesi staretejisinde i ve d ortam hava kirlilii ile mcadele
nemli bir yer tutmaktadr. Eylem plan hazrlanrken bu konuda yaplmas
gerekenlerin bir uzmanlar kurulunun hazrlayaca rapor temelinde planlanmas
gerei benimsenmitir. Daha sonra ortaya kan bilgi birikimi ile birlikte kresel
iklim deiikliinin de bu rapora eklenmesine karar verilmitir. nk artk tm
dnyada insanlarn temiz ve salkl hava soluma zgrlklerini, dahas salk ve
yaama haklarn kstlayan ve belki de insanln karlat en nemli yaamsal
tehlikelerden birisinin kresel snma olduu ortaya kmtr.
Bu rapordan amalar ve hedefler unlardr:
1. Trkiye Kronik Hava Yolu Hastalklar nleme ve Kontrol Programnn paydalar
arasnda hava kirlilii ve iklim deiimi konusunda ortak bir dil ve benzer bir
farkndalk dzeyi salamak ve bylece bu konudaki salk politikalarnn ulusal ve
yerel dzeyde egdmn gelitirmek (letiim).
2. ve d ortam hava kirliliini ve iklim deiikliini nleme ile ilgili toplumsal
bilincin ykseltilmesi ve kaynaklarn (kamu, zel sektr, sivil toplum kurulular)
harekete geirilmesi (Toplumsal Hareket).
3. ve d ortam hava kirliliinin ve iklim deiikliini saptanmas, nlenmesi
ve kontrol iin alan kamu ve sivil toplum hizmetlerinin ve programlarnn
glendirilmesi (Hizmetin Geniletilmesi) iin temel ereve oluturmak. Bu rapora
dayal olarak her bir ilimizdeki GARD kurulunca sorunlar ve zm planlarnn
raporlanmasna temel oluturmak.
4. ve d ortam hava kirliliinin ve iklim deiikliinin saptanmas, nlenmesi
ve kontrol iin yeni ara ve yntemler gelitirilmesi ve uygulamaya sokulmas iin
(Teknik Gelime) temel teknik bilgiler aktarmak.
Bu rapor hem merkezi hem de yerel dzeyde karar vericiler, paydalar, hastalar ve
konunun tm ilgililerine ynelik olarak hazrlanmaya allmsa da baz tbbi ve
mhendislik teknik bilgileri de iermektedir ve bir eitim kitabndan ok gndelik
yararl olacak bilgileri iermesine allmtr. Bu rapor kanlmaz olarak eksik
bilgiler ierebilir. Bu konudaki her trl geri bildirimin editrlmze veya Salk
Bakanlna iletilmesi ok yararl olacaktr.
- 17 -
Bu rapor erevesinde lkemiz iin hem yerel hem de ulusal dzeyde yeni bilgi
ve belge retmek, kanta dayal eylemleri hayata geirmek amac gdlmektedir.
Bunun belirli aralklarla, zellikle il raporlaryla birlikte gncellenen bir rapor
eklinde olmas gerektii kansndayz.
lkemiz ve dnyamz iin hem i ortam hem de d ortamda havamzn daha fazla
farknda olmamz, deerini bilmemiz gerekmektedir. Hem kiisel hem de lke
olarak yapabileceimiz birok ey vardr. Kalknacaz derken soluu kesilen
insanlarmzn olmasna, vatanmzn, dnyamzn yok olmasna gz yumamayz.
Dahas bu hastalklar bir yandan soluumuzu keserken bir yandan da i ve igc
kayb ile birlikte ar can ve salk harcamalar kayb nedeniyle kalknmaya da
engel oluturmaktadrlar.
Bu byk sorunun zm toplumun her bireyi yannda toplumsal kurum ve
kurulular da ilgilendirmektedir ve son blmde belirtilen kurum ve kurululardan
eksiklikler varsa imdiden af diliyoruz. Eminiz ki ok duyarl kiiler ve kurulularn
hibirisinin katks ve destei gz ard edilemez. Bavuru yaplrsa bu gibi eksiklikler
hem ulusal hem de il dzeyindeki kurul ve belgelerde giderilebilecektir.
Bu raporun hazrlanmasna emei geen bata birok niversiteden, gnll olarak
emek veren bilim adamlarmz olmak zere herkese teekkr ediyor ve yararl
olmasn diliyoruz.
Trkiye Kronik Hava Yolu Hastalklarn
nleme ve Kontrol Program
Hastalk Geliiminin nlenmesi
alma Grubu Bakan
- 18 -
TABLOLAR DZN
ORTAM HAVA KRLL
Tablo 1. Ortam Hava Kirleticilerinin Potansiyel Kaynaklar ve Salk Etkileri
Tablo 2. ortamda yaygn olarak gzlenen UOBler ve kaynaklar (Hansen,
1991den uyarlanmtr)
Tablo 3. nsan Dokularnda Bulunduu Gsterilmi Olan Mineral Silikatlar (99)
Tablo 4. DS Alt Blgelerine Gre Ev erisinde Tahmini Kat Yakt Kullanm
Oranlar (Who, 2005)
Tablo 5. Kat Yakt Duman nhalasyonun eitli Solunumsal Hastalklarn Ortaya
kmasndaki Greceli Etkileri
Tablo 6. lkemizde -D Ortam Hava Kirletici Dzeyleri ve Salk ile likili
almalar
Tablo 7. Ortam Hava Kalitesi ve lgili Klavuzlar
DI ORTAM HAVA KRLL

Tablo 8. Trkiyede 2008-2009 K Sezonu in En Kirli 10 lde PM10 Ve SO2
Ortalama Konsantrasyonlar
Tablo 9. Hava Kalitesi Sektr Altnda Yer Alan AB Direktifleri
KLM DEM
Tablo 10. Kresel Isnma ve nsan Salna Olas Etkileri
- 19 -
EKLLER DZN
ORTAM HAVA KRLL

ekil 1. Bina-i Hava Kalitesi Sorunlarna eitli Sebeplerin Katk Paylar
ekil 2. Aldehit Temel Fonksiyonel Grubu
ekil 3. Radyum-226nn Kurun-210a Bozunma Yolu
KLM DEM
ekil 4. Sera Etkisi
ekil 5. Son 100 Yldaki Kresel Karbon ve CO2 Salnmlar ve Scaklk Deiimi
ekil 6. klim Deiikliinin Olas Salk Etkileri
- 20 -
1
1.1
ORTAM HAVA KRLL

Giri
ortamlar, insanlarn zamanlarnn yaklak %80-90n geirdii konutlar,

okullar, resmi binalar, kapal spor salonlar, elence yerleri ve tatlar gibi
mekanlardr. ortam hava kalitesi ev, okul, ticari ve idari ofis binalar, hkmet
binalar gibi endstri harici binalarn iinde bulunan insanlarn, ortam havasnda
bulunan kirleticilerin sala olan etkilerinden korunmas amacyla gelien bir
bilimsel alan olarak ifade edilebilir. Her binann kullanm amac, ierisinde
barndrd eya trleri, yap ve deme malzemelerindeki farkllklar her binadaki
hava kalitesinin deikenliinde birer parametre olup bu blmde zellikle bu tip
binalardaki kirleticiler ve kaynaklar ele alnacaktr. Endstriyel ortamlar ise retime
dayal ve bir veya daha fazla spesifik kirletici asndan daha kirli bir hava kalitesi
bulundurabildiinden i ve ii sal ana bal altnda ele alnr.
ortam hava kalitesine, scaklk, nem oran, k iddeti, hava akm hz
gibi konfor parametrelerini de ekleyip bir btn olarak ele aldmzda Ortam
evresel Kalite terimi ortaya kmaktadr. Bina ile ilgili semptomlar ya da Hasta
Bina Sendromu, herhangi bir faktr ile sebep-sonu ilikisi kurulamayan yani ksaca
nedeni belirlenemeyen, bina-ii evresel kalitenin dk olmas sonucu kirleticilere
ve konfor parametrelerine duyarl kiilerde binada bulunduklar srada gzlenen,
binadan uzaklaldnda, rnein akam iten eve gidildiinde, bir iyileme
gzlenen ya da tamamyla ortadan kaybolan, klinik mdahale gerektirecek kadar
ciddi boyutlara ulamayan ancak kiilerde performans kaybna sebep olan hava
ile direkt irtibatta olan mukozalarda ve deride tahri, baars, bulant vb. salk
etkilerini, belirtilerini ifade eden benzer terimlerdir. Bu belirtiler ile muhtemel
sebepleri arasnda bir balant kurulamamas genelde bina-ii hava deriimlerinin
dk olmas sebebiyledir. Belirtiler arasnda mukoza membran tahrii (gz, burun,
boaz, ve deride tahri), kzarklk vb. deri reaksiyonlar, genel semptomlar (ba
ars, bitkinlik, ba dnmesi, mide bulanmas, konsantrasyon zorluu) ve nefes alp
verme zorluu gibi st solunum yolu semptomlar bulunmaktadr. Genel itibarla
mikrobiyolojik etkenler sonucu ortaya kan baz hastalklar bina ile klinik olarak
ilikilendirilebilmektedir. Bunlar iin Bina ile ilgili Hastalk terimi kullanlmaktadr.
Bina ile ilgili hastalklar arasnda lejyoner hastal, astm, hipersensitivite pnmoniti,
nemlendirici atei, kronik allerjik rinit bulunmaktadr.
- 21 -
Yaklak 1850lerden itibaren i ortamn insan hayatn etkileyen en nemli

faktr olduu dnlmekteydi. Buna karn 1960lardan itibaren d ortam kirlilii
ile ilgili sorunlar n plana kt ve nem kazanmaya balad (1). Ama gnmzde
de i ortam kirleticilerine olan maruziyetin nemli bir morbidite ve mortalite
nedeni olduu konusundaki kantlar gittike artmaktadr. zellikle 1970li yllarda
yaanan enerji krizi sonras enerji tasarrufu nedeni ile bina havalandrma ve klima
sistemlerinin yar kapasite ile altrlmas, s yaltm amacyla binalarn hava
szdrmaz zellikte tasarlanmas, i ortam havasna bal salk sorunlarnn ortaya
kmasn kolaylatrmtr. 1990l yllarda prefabrike konut yapmnn ve sentetik
yap malzemesi kullanmnn artmas, i ortamlarda faks makinesi, bilgisayarlar gibi
elektronik cihazlarn yaygnlamas sorunu daha da karmak hale getirmitir (2-4).
Gerekten de Dnya Salk rgt (DS) pek ok risk faktrnn kresel hastalk
ykne olan etkilerini incelemi ve i ortam kirliliinin kresel hastalk yknn
%2,7sinden sorumlu, sekizinci neden olduunu ortaya koymutur. Genel olarak
kat yakt kullanmna bal i ortam hava kirlilii pnmoni, kronik solunum sistemi
hastalklar ve akcier kanserine bal 1,6 milyon lmden sorumlu tutulmaktadr.
Genel hastalk yk (ki hastala gre dzeltilmi yaam yllar ya da DALY
(dysability adjusted life years; hastalk ve lme bal salkl yaam yl kayb)
d ortam kirliliine bal hastalk yknn be kat kadardr. Gelimekte olan
yksek mortaliteli lkelerde i ortamdaki duman tm hastalk yknn %3,7sini
oluturmakta olup, malntrisyon, cinsel yolla bulaan hastalklar, salksz ve kirli
su ile bulaan hastalklardan sonra en ldrc nedenlerden birisidir. Poplasyonun
baz gruplar kadnlar ve kk ocuklar i ortam kirliliinin olumsuz etkilerine
daha ak halde bulunmaktadrlar. nk gnlk etkinliklerinin byk bir ksm
tam olarak havalandrlmayan ortamlarda kat yaktlarn kullanld d ortama
k bulunmayan ocaklarda piirme ile gemektedir (5).
ortam havas; i) biyolojik kaynakl bakteri, mantar, kf, virs, polen ve onlarn
paralarndan oluan biyoaerosoller ve ii) yemek piirme, sigara iimi, stma ve
soutma sistemleri, bina yap malzemeleri ve mobilyalardan kaynaklanan biyolojik
olmayan toz ve dier kirleticiler nedeniyle kirletilebilmektedir. Bina-ii hava
kalitesi sorunlarna eitli sebeplerin katk paylar ekil 1de gsterilmektedir.
- 22 -
Biyoaerosol
Yap Malzemeleri
D Kontaminasyon
Yetersiz
Havalandrma
Kontaminasyon
Bilinmeyen
ekil 1. Bina-i Hava Kalitesi Sorunlarna eitli Sebeplerin Katk Paylar

(Kaynak: NIOSH-USA)
ortam havasndaki kirleticilerin miktar ve tr; yapnn zelliklerine,
yapmnda kullanlan malzemeye, stma sistemine, havalandrma durumuna, iinde
gerekletirilen aktivitelere (konut, iyeri, fabrika vb. olmas), iinde yaayan
kiilerin davran biimlerine (sigara ime gibi) baldr. ortam hava kirlilii
yapnn i koullarna bal olabilecei gibi; d koullarn etkisi ile de oluabilir.
zellikle snma amal yaklan fosil yaktlardan kaynaklanan kirleticiler, trafik
emisyonlar ve radon d ortamdan i ortama girebilir (2). Bu konu ile ilgili olarak
yaplan almalarda, i ortam hava kalitesinin bozulmasnn eitli solunum yolu
hastalklar (astm gibi), allerjik hastalklar (hypersensitivite pneumonitisi gibi) ve
kansere neden olabilecei belirtilmektedir.
Bu raporda, i ortam hava kirliliine neden olan kirleticiler, kaynaklar ve
salk etkileri zetlenerek, lkemizdeki sorunlarn tanm, zm nerileri verilerek,
halkn salnn korunmasna ynelik yaplmas gereken almalar ortaya konmaya
allmtr. ortam hava kalitesinin iyiletirilmesi; salkl nesillerin yetitirilmesi,
insan salnn korunmas ile rahatszlklardan kaynaklanan i kaybnn azalmasna
ve tbbi tedaviler nedeniyle ortaya kan ekonomik kayplarn da nne geecektir.
1.2
Ortam Hava Kirleticileri, Kaynaklar ve Salk Etkileri
Farkl trde pek ok hava kirleticisi i ortamlarda bulunabilmektedir. Bunlar

yerleim yerlerine, binalardan binalara, hatta ayn ev iinde farkl odalarda bile
- 23 -
deiiklik gstermektedir. Baz i ortam kirleticileri temel olarak d ortamdan

kaynaklanrken, bazlarnn ayn zamanda ev ii kaynaklar da vardr. Bunlar arasnda
biyoaerosoller, havada asl solunabilen paracklar, uucu organik bileikler, kkrt
dioksit (SO2), azot dioksit (NO2), karbon monoksit (CO), fotokimyasal oksidanlar,
kurun ve baz oksidanlar bunlar arasnda saylabilir. Tablo 1de i ortamlarda ska
rastlanan hava kirleticileri, kaynaklar ve salk etkileri zetlenmitir. lerleyen
blmlerde her bir kirletici ile ilgili yaplan almalar ve sonular zetlenmitir.
Tablo 1. Ortam Hava Kirleticilerinin Potansiyel Kaynaklar ve Salk
Etkileri
Kirletici
Potansiyel Kaynaklar
Salk Etkileri
Biyoaerosoller
Bitkiler, hayvanlar, kular, insanlar,

yastklar, yataklar, ev tozlar,slak
veya nemli malzemeler, d ortam
Enfeksiyon hastalklar;
astm, solunum yolu hastalklar, allerjik reaksiyonlar; zehirleyici etkiler
nce partikler
maddeler
Sigara iimi, stma veya yemek piirme aktiviteleri, toz, toprak, deri
dkntleri, mantar sporlar, kat
ve kuma fiberlerinden oluan kelen tozlarn tekrar ortama yaylmas
Solunum yollar hastalklar, akcier fonksiyonlar

ile ilgili hastalklar, kalp
hastalklar
Ar metaller
Sigara iimi, dardan ieriye tanan paracklar, boya, snma amal yakt yaklmas
Toksisite, geliim bozukluu, reme bozukluklar
Sigara iimi, parfmler, sa spreyleri, mobilya cilalar, temizlik maddeleri, hobi ve sanat malzemeleri,
pestisitler, hal ve iplik boyalar,
tutkal, yaptrc ve yaltm malzemeleri, boyalar, vernikler, yaptrc bantlar, ahap koruyucular, kuru
temizlenmi elbiseler, gve ilalar,
hava tazeleyici kokular, depolanm
yaktlar ve otomotiv rnleri, kirlenmi sular, plastikler
Bu kirleticilerin ou sinirsel/davransal zehir,

karacier zehiridir ve kalbi etkiler
Uucu Organik
Bileikler
- 24 -
Formaldehit
Kontra plaklar, laminant parkeler,

dolaplar, mobilyalar, formaldehit
kpk yaltm katklar, hal ve kumalar, sigara iimi
Uzun sre maruz kalndnda gzlerde sulanmaya,

gzlerde ve boazda yanma hissine, mide bulantsna ve solunum zorluklarna
yol aabilir, kanserojendir
Pestisitler
Bcek ve karnca ldrcler, fare

zehirleri, mantar ilalar, mikrop ldrcler, ot ilalar
Bu kirleticilerin bir ou
beyin ve karacieri zehiri,
reme zehiri ve hassaslatrcdr, kanserojendir
Eksik yanma rnleri, uygunsuz

alstrlan gaz veya ya kazanlarscak su stclar, ocaklar, kmr,
odun sobalar, kombiler, havalandrmasz gaz sobalar-kerosen stclar, ttn rnleri, gazl pisirme
sobalar, ara egzozlar
Hastalarda boulma etkisini glendirir, frekansn arttrr; salkl yetiskin erkeklerde i gcn
azaltr, ba arlar, gz
klmesi, salkl yetikinlerde deiken belirtiler gsterebilir; hastalarda
kalp-akcier fonksiyonlarn olumsuz etkiler
Asbest
Boru ve kazan yaltm, tavan ve deme levhalar, dekoratif spreyler,

kaplama ve lambriler
Uzun sre soluyanlarda

asbestozis hastal ve mezotelioma vs. oluturur
Radon
Binalarn bulunduu yerdeki toprak

ve kaya zellikleri, yer alt sular,
baz bina malzemeleri
Kanserojendir
Kirletici gazlar:
Karbondioksit
Karbonmonoksit
Azot oksitler
Kkrt oksitler
1.2.1
Biyoaerosoller
Havada bulunan sentetik olarak retilmi veya doal olarak biraraya

gelmi biyolojik taneciklere biyoaerosol denmektedir. Biyoaerosoller; bakteriler,
mantarlar, mantar sporlar, virsler ile polen ve bunlarn paracklarn ieren
biyolojik kkenli hava kaynakl tm organik tozlarn genel addr. Bu biyolojik
canllara ve onlarn endotoksin, mikotoksin ve uucu organik bileikler (UOB) gibi
mikrobiyal metabolitlerine maruz kalnmas durumunda olumsuz salk koullar
oluabilmektedir (6). Bu tip kirleticilerin bulunduu evlerde astm krizlerinin
sklamas ve kronik solunum yolu hastalklar arasnda iliki bulunduu yaplan
almalar ile tespit edilmitir (7).
- 25 -
Biyoaerosollerin kaynaklar, organik maddelerin mikrobiyal paralanmas,

insan aktiviteleri ve/veya biyoaoerosollerin atmosferik tanmdr. Mikroorganizmalar i ortama stma, havalandrma ve soutma sistemlerinden, kaplardan, pencerelerden, duvar aklklarndan, su tesisat borularndan gelebildii gibi, insanlar
tarafndan, zellikle de ayakkab veya kyafetleri ile de i ortama tanabilmektedir.
Mikroorganizmalarn i ortamda bymesini ise; i ortamn nem oran, scaklk ve
besin (kir, odun, kat, boya vb.) varl ile oksijen ve k miktar belirlemektedir.
ortamda en yaygn bulunan mikroorganizmalar, mantar ve bakterilerdir. Mantarlarn rettikleri sporlar havaya karabilmektedir; baz mantarlar ise zehirli maddeler olan mikotoksin veya uucu organik bileikler de retebilmektedir. ortamlarda
hastalk yapabilen en yaygn mantar trleri Penicillium sp., Aspergillus sp., ve Altemaria sp.dir. Benzer olarak, baz bakteriler de zehirli maddeler olan endotoksinler
ve uucu organik bileikleri retebilmektedir.
Yaplan almalar, havada yksek miktarda bulunan mikroplarn astm ve
allerjik rinite (8), hipersensitivite pnmonitisi (9) ve hasta bina sendromuna (10)
neden olduunu gstermitir. Ancak, yarattklar salk sorunlar yalnzca allerjik
hastalklarla snrl deildir; biyoaeosoller ve yan-rnlerinin enfeksiyona neden
olduklar (11) ve toksik etkilerinin de (12) bulunduu bilinmektedir. Patojenik
biyolojik madde ile biyolojik olmayan bileiklerin ayn kaynaklara sahip olmas ve
i ortamda bulunan ince tozlarn biyoaerosoller ile birlikte bulunmas durumunda
astm krizlerini ve allerjiyi tetiklemesi nedenleriyle, insan sal ynnden yaplan
i ortam hava kalitesi ile ilgili almalarda ounlukla biyolojik konsantrasyonlarla
birlikte biyolojik olmayan kirletici konsantrasyonlar da llmektedir (12-14).
Bakteri hcreleri, patojen veya allerjen mikroplar gibi organik partikllerin,
inorganik tozlarn stne yaparak hareket ettkileri bilinmektedir (15).
Biyoaerosollerin tozlarn stne olan transfer sreci birok fizikokimyasal faktrn
yansra partikllerin aplar ile de alakaldr (16). ortamda gerekletirilen
almalardan, sigara duman gibi kk aerodinamik apa (0.01-1m) sahip
inorganik partikllerin aplar ok daha byk olan bakteri (bakteri boyut aral; 0.215 m) ve mantarlar tayamad, ancak bakteri endotoksinleri gibi biyoaerosolleri
tayabildikleri tespit edilmitir (16;17).
Biyoaerosollerin en nemlileri olan bakteriler ve mantarlar aada detayl
olarak anlatlmaktadr (18).
- 26 -
Bakteriler; tek hcreli, gerek ekirdei olmayan, olduka kk

organizmalardr. Bakteriler ekline ve boyutuna gre deiim gstermektedir.
ekle gre; kresel (coccus), ubuk (bacillus), ve spiral (spirillum) olarak
snflandrlmaktadr. Dk bakteri boyutlar 0.4 ila 2.0 m arasnda deiirken
(cocoid bakteriler); 4-20 m boyutlarnda (bacilli) olanlar da vardr. Bakterilerin
ou heterotrofiktir. Bu nedenle basit veya karmak organik moleklleri metabolize
ederler. Bakteriler doadaki birok substrat zerinde oalabilirler. Bakterilerin
oalmas iin evresel faktrler de nemlidir: oksijen varl, nem ve scaklk
seviyesi ve pH gibi. Bakteriler UV nlarn tolere edemezler ve birka saat ierisinde
lrler. ou hava kaynakl bakteriler mezofilik (20-35 0C) koullarda optimum
reme gsterirler. Bakteriler, hcre ii ve hcre d olmak zere kendi metabolitleri
olan baz toksinleri retirler. Bu toksinlerin ierisinde mikrobiyal uucu organik
bileikler (MVOC) olarak adlandrlan gazlar da yer almaktadr.
Bakteriler i ortam havasnda, ortam koullarna bal olarak, 10-10000
CFU/m3 mertebelerinde bulunabilirler. Ortam havasndaki bakterilerin tespitinde
kullanlan genel yntem canl (kltr edilebilir) organizmalarn rneklenmesidir.
Bu yntemle rneklenen bakteriler, toplam hava kaynakl bakterilerin yaklak %10u
kadardr. Gram pozitif coccus dediimiz grupta Staphylococcus, Streptococcus
ve Micrococcus trleri insan derisinden ve st solunum yolu sisteminin mukoz
membranlarndan yaylmaktadr. Bakteri trlerinin salk etkileri konusu, literatrn
en yeni konularndandr.
Mantarlar; bakterilere gre daha byk yzey alanna ve hyphae denilen
uzantlara sahip organizmalardr. Mantarlarn gerek ekirdei vardr ve eeyli (zel
koullarda) ve eeysiz reme yapabilirler. Penicillium, Aspergillus ve Cladosporium
sporlar birbirine yaparak boyutlarn byttkleri iin yere daha abuk kerler.
Partikl ap, yere kme hz ile doru orantl olarak deimektedir. Ancak,
sporlar keldikleri yerden hava akmnn hareketi veya bir d hareket vastasyla
tekrar sspanse olarak havaya karabilirler. Mantarlar ayrca, zor evresel koullar
karsnda spor oluturarak hayatta kalabilirler. Spor aplar 2 ila 100 um arasnda
deimektedir. Mantarlar, besin spesifiktir; yani baz mantar trlerinin reyebilmesi
iin belirli substrata gereksinimleri vardr. Mezofilik funguslar 20-35 0C arasnda
optimum reme hzndadrlar. Ancak baz mantar trleri ar nem ve scaklk
koullarna kar dayankldr. Mantarlar, mikotoksin ad verilen toksinleri ntrient
snrlamas olduu zaman ortama yayarlar. ortam havasnda bolca bulunan
- 27 -
Penicillium ve Aspergillus genellikle mikotoksin retirler. Aflatoksin, Aspergillusun

bir trnn rettii, gnmzde zerinde nemle durulan bir mikotoksindir (19).
ve d ortamdan izole edilen mantar trlerine bakldnda, arada sporlar
ve yap asndan belirgin bir fark olduu grlmektedir. Mesela, Cladosporium,
Alternaria, Aureobasidium gibi trler genellikle d hava ortamnda daha ok
bulunmaktadr. Ortam havasndan sklkla izole edilen mantar trlerine ait detayl
bilgi aada verilmitir (19)
Alternaria: Bitki rmesinden oalan mantar trdr ve d ortamda daha ok
gzlenir. ortamda ise artlar uygun olduunda substrat zerinde oalr. Sellozu
paralayabilme zellii vardr bu nedenle kuru duvar kd veya ahap zerinde
gzlenir. Mikotoksinler retir ve allerji ile astma neden olduu bilinmektedir (20).
Aspergillus: 175 tr olan bir mantar grubudur ve neredeyse her yerde
bulunabilir. Ortam koullar uygun olduu zaman, insan-kaynakl substrat zerinde
ilk koloni oluturan mantarlardandr. Dk nem seviyelerini tolere edebilmeleri
yaygn olabilmelerini salamaktadr. Birok tr mikotoksin retebilmektedir.
Allerji, pnmonit ve astma sebep olduu belirtilmektedir (21).
Cladosporium: Dnyann her yerinde yaygn olarak bulunan ve genellikle
d ortamlarda daha fazla bulunan, bitki rmesi ile beslenen bir mantar trdr
(22). Pencere kenarlarnda, boyanm duvarlarda ve eitli selloz bazl maddelerde
yaygn olarak rastlanmaktadr.
Penicillium; Baz trleri besin paralanmas srasnda olumaktadr, dier trleri
ise eitli organik substratlar zerinde bulunabilmektedir. Duvar, ahap, boyanm
yzeyler, duvar kad ve eitli evsel malzeme zerinde bulunabilmektedir. Birok
tr mikotoksin retmektedir zellikle besinlerden sindirim yoluyla alnd zaman
ciddi salk sorunlarna yol aabilmektedir. Ayrca Organik Toz Sendromu denilen
hastala da neden olmaktadr.
1.2.2
nce Partikler Maddeler
Bugne kadar gerekletirilmi birok epidemiyolojik almada, partikler

maddeden kaynaklanan hava kirlilii seviyesi ile solunum yolu hastalklar, akcier
fonksiyonlar, kalp ve solunum yolu problemleri nedeniyle hastanelere bavuru
ve lm vakalar arasnda iliki tespit edilmitir (23;24). D ortamda gzlenen
- 28 -
partikler madde (PM), farkl parack boyutuna ve kimyasal kompozisyona sahip

partikllerin karmndan olumaktadr. Kaba paracklar (>2.5 m) daha ok
mekanik sreler sonucu oluurken, ince partikller (<2.5 m, PM2.5) ve ultra ince
partikller (<0.1 m) dizel yaktlarn yanmas gibi direkt ortama atlabildikleri gibi
gazlarn kimyasal reaksiyonlar sonucu ikincil kirletici olarak da oluabilmektedirler
(24). Her ne kadar partikller ile yarattklar salk riskleri bilinse de, hangi partikl
boyutunun hangi mekanizmayla salk sorunlar yaratt tam olarak bilinmemektedir
(23;25). Salk etkisine en ok yol aan grubun znebilir transition metaller,
kuvvetli aerosol asitleri ve ultra ince partikller olduundan phelenilmektedir
(23;26). Ultra ince partikllerin sahip olduu yksek yzey alan ve akcierlerin
iine girerek kana karabilme zelliklerinden tr, salk etkileri asndan PM
konsantrasyonundan daha ok ortamda bulunan ultra ince partikl saysnn daha
nemli olduunu sylemektedir.
ortamdaki partikller i ortam aktivitelerinden ve d ortamdan
kaynaklanmaktadr. ortamda gzlenen partikl maddelerin kaynaklarn
belirleyebilmek iin; hava-deiim oran, d ortam PM seviyesi, i ortam
aktiviteleri, ortama atlan partikllerin aerodinamik aplar dikkate alnarak tespit
edilebilir (27;28). ortamda sigara iimi veya stma veya yemek piirme gibi
toz yayc bir aktivitenin gereklemedii durumda kiilerin aktiviteleri (yrmek,
temizlik yapmak gibi aktiviteler) toz, toprak, deri dkntleri, mantar sporlar, kat
ve kuma fiberlerinden oluan kelen tozlarn tekrar ortama yaylmasna sebep
olmaktadr (29-31) .
Partikllerin yaratt salk etkileri ile ilgili epidemiyolojik almalarn
birou, ehrin merkezinde yaplan d ortam lmlerine dayal olarak
gerekletirilmektedir. Ancak, farkl trdeki i ve ehrin deiik blgelerindeki
d ortam PM konsantrasyonlarnn deikenlii bu almalarn sonularnn
genellenemeyeceini gstermektedir. Bu nedenle, farkl trdeki i ortamlarda ve
hemen d ortamlarnda yaplan almalara ihtiya duyulmutur. Bu nedenle son
yllarda gerekletirilen birok alma farkl trdeki i ortamlar ve hemen dnda yer
alan d ortamlarnda PM2.5 seviyelerin lmne ynelik olmutur (25;27;32;33).
Bu almalar i ortamda llen partikllerin, d ortamlardaki partikl seviyeleri
arasnda kuvvetli bir korelasyon olduunu gstermektedir.
ortam hava kirlilii ince partikller gibi kirleticilerden kaynaklanan birok
- 29 -
solunum yolu hastalna sebep olabilmektedir. 2.5 mikron ve alt paracklara

maruz kalnmas durumunda birok gz ve solunum yolu problemleri olumaktadr.
Biyolojik olmayan partikller, fungal sporlardan bamsz olarak fungal allerjen
molekllerini tayarak akcierlerin ok daha derinlerine inmesini saladklarndan
ortamda ayrca ince toz paracklarnn bulunmas nemlidir. Sigara duman, soba
yanmas veya piirme ile oluan partikller gibi yanma sreleri sonucunda oluan
ince partikller (<2.5 m) (34) ve yerel veya uzun mesafeli toz tanm sonucu i
ortamda oluan ince toz partikllerinin (35) biyoaerosol dzeyleri ile etkileimi
byk nem kazanmaktadr. Bu nedenle biyoaerosollerin bulunduu i ortamlarda
bulunan toz miktar ve parack boyut dalmnn da bilinmesi ok nemlidir.
Okullar, hassas grup olan ocuklarn gn boyu vakitlerini geirdikleri ortamlar
olduu iin, i ortam hava kalitesinin belirlenmesinde ncelik verilen ortamlarn
banda gelmektedir. Her ne kadar, okullar genel olarak sigara iilmesine msaade
edilmeyen ve yemek piirilmesi gibi aktivitilerin olmad yerler olsa da, yksek PM
konsantrasyonlarnn gzlendii ortamlarn banda gelmektedir (36-39). Ancak, i
ortam kaynakl PMnin salk etkilerinin ierdii kimyasal kompozisyondan tr
d ortam PMlerine gre daha az toksik etkisinin olduu ne srlmektedir (40).
Partikllerin i ortam yzeylerine kelme hzn etkileyen en nemli faktrn
havalandrma olduu birok alma ile belirlenmitir (41;42). Ofis ortamlarnda,
havalandrmann etkisi ile submikron partikl konsantrasyonlarnda azalma
saland tespit edilmitir (41). Fromme et ark., (43) tarafndan Almanyada
snflarda yaplan almada kn artan PM seviyesinin yetersiz havalandrma sonucu
olutuu, rencilerin fiziksel aktivitelerinin kelen tozlarn havalanmasnda
nemli rol oynad tespit edilmitir.
Ankarada farkl trdeki i ortamlarda; ev, iyeri, okul ve kre, yaz ve k
aylarnda, gnn farkl saatlerinde ve haftann deiik gnlerinde i ve d ortamda
PM2.5 seviyeleri ve ortalama parack boyutlar llmtr (44). K dneminde
llen ortalama PM2.5 konsantrasyonlar hemen hemen tm ortamlarda yaz
dnemine kyasla daha yksek olarak tespit edilmitir. K dneminde i ortamda
gzlenen en yksek PM2.5 konsantrasyonu, 53.82 gm-3 ile bir iyerinin toplant
odasnda, en dk ise 25.92 gm-3 ile krein uyku odasnda llmtr. Yaz
dneminde gzlenen en yksek konsantrasyon 36.06 gm-3 ile ev iinde, en dk
konsantrasyon ise 5.52 gm-3 ile ayn krein yemekhanesinde llmtr. E
- 30 -
zamanl olarak d ortamlarda gerekletirilen PM2.5 konsantrasyonlarn kullanarak

hesaplanan partikllerin i/d oran yaz aylarnda havalandrmann daha etkin
yaplmas ile yksek (>1), k aylarnda ise dk (<1) olarak tespit edilmitir. K
aylarnda i ortamda tespit edilen partikler madde ortalama ap, yaz aylarna gre
daha yksek bulunmutur. Her iki mevsimde de i ortamda toz yayc aktivitelerin
(rencilerin, komas, sigara iilmesi), d ortamda ise inversiyon olmas durumunda
toz konsantrasyonlarnda arta, d ortamda yamur veya kar yamas durumunda
toz konsantrasyonlarnda nemli lde azalma tespit edilmitir.
Trafie yakn evlerde i ortam PM2.5 konsantrasyonlarna ev ii aktivitelerin
d ortamdaki trafikten daha fazla katks olduu, trafik katksn belirleyen faktrn
evin yola olan mesafesinin deil, evin havalandrma ekli olduu belirlenmitir
(45).
Yunanistanda bir niversitenin farkl i ortamlarnda gerekletirilen ince
partikler madde lmleri, hem PM10 hem de PM2.5 fraksiyonlar iin sigara
iiminin PM iin en belirgin kaynak olduu tespit edilmitir (46).
Avrupann drt ehrinde, Atina, Prag, Helsinki ve Basel, sigara iilmeyen
evlerde d ortamdan ieriye tanan ve i ortamdan kaynaklanan PM2.5 seviyelerinin
tespitine ynelik gerekletirilen almada, ortalama infiltrasyon hz tm ehirlerde
benzer bulunmutur (47). ortamdan kaynaklanan partikllerin kaynaklarnn yap
malzemesi, i ortamdaki fiziksel aktiviteler ve aile karakterizasyonun nemli olduu
tespit edilmitir.
1.2.3
Ar Metaller
Ar metallerden kurun, civa, kadmiyum, krom vb. antropojenik elementler,

d havada bulunan partikl ve toprak tozunun i ortamlara girmesi/szmas ile i
havay kontamine etmektedir. Sigara duman ise en nemli bina-ii kaynaklardan
birisini oluturmaktadr ki, dumannn kadmiyum vb. ar metaller ierdii tespit
edilmitir. Bina-ii hava kalitesi almalar sonucunda da, sigara iilmi ortamlarda
eitli ar metaller deiik deriimlerde tespit edilmitir.
Kurun, eitli endstriyel rnlerde birbirinden farkl amalarla kullanlan
yeryz minerallerinde doal olarak bulunduundan, toprak, su ve havada doal
olarak bulunabilen, demirden sonra dnyada en ok kullanlm olan metaldir.
- 31 -
Boyalarda pigment, eskiden pillerde, eve gelen su borularnda, metal kaynaklarnda,

benzinde oktan artrc bileik olarak uzun sre kullanlmtr. Konservelerde
kaynakla kapatma sonucu oluan emisyonlarla, evde kurun ieren boyalarn veya
su borular aracyla insanlar kuruna maruz kalmlardr. Ev atmosferinde kuruna,
kurun ieren boya ve kontamine atmosferik partikller ve toprak tozu yoluyla
maruz kalnmaktadr. Kuruna dier maruz kalnma yolu ise atmosfere atlan egzoz
gazlarndaki kurun olup yaratt salk etkilerinin belirlenmesi nedeniyle birok
gelimi lkede kurunun katk maddesi olarak kullanlmasndan vazgeilmi
ve yakn zamanda Trkiyede de bu standart uygulama yrrle konulmutur.
Ancak kuruna i hava yoluyla maruziyet kurun ieren ev boyalarndan kopan
paracklarn evdeki toz partikllere yapmas sayesinde zellikle eski yaplarda
az ve solunum yoluyla devam etmektedir. Az yoluyla maruziyet, zellikle
kurunun beyin geliimi zerine etkisine ak ve hassas olan ve ellerini nce tozlu
yerlere, sonra da azlarna gtrme davrann gsteren bebeklerde ve kk
ocuklarda grlmektedir. Bebek ve ocuklarn kan kurun seviyeleri ile ev tozu,
ev tozundaki kurun ile de kurun ieren boyayla boyanm duvarlardan kopan
paracklar, yaplan almalarda ilikilendirilmitir. Az yoluyla maruziyet ana
maruziyet yolu olup solunumdan daha nemli bir rol oynamtr.
Kuruna maruziyet hamilelerde toksisiteye sebep olaca gibi fetusta geliim
bozukluu yaratabilmektedir. Kk yalarda kuruna maruziyet de ocuklarda
zellikle zeka geliimini olumsuz etkileyen nedenler arasnda saylmaktadr.
Kurunlu boyalardan kurtulunmasna karar verildiinde 1990l yllarda yeni bir
boya ortaya kmtr. Bu lateks boyalarda ise iindeki fenilciva asetattan dolay
civaya maruziyet rapor edilmitir. Fenil-civa asetat, rnn raf mrn uzatmak
iin kullanlm olan bir katk maddesidir.
1.2.4
Uucu Organik Maddeler
Yksek toksisiteleri ile uucu organik bileikler (UOB), balca da formaldehit

en nemli i ortam kirleticileri arasndadr (48-50). UOBler, zellikle boya, vernik,
yaptrc, demelik gibi yap malzemelerinden kaynaklanmaktadrlar. Ofis
ortamlarnda ise, bu yap malzemelerine ilave olarak fotokopi makineleri ile dier
baz ofis malzemeleri UOBler iin nemli kaynaklardr (51;52).
- 32 -
UOBa maruz kalnmasnn yaratt salk etkileri literatrde yaygn

olarak dkmante edilmitir (53;54). Yaratt salk riskleri sebebiyle, i ortam
hava kalitesinin tespitinde dier kirletici trlerinin yan sra UOB seviyesinin
de belirlenmesi nemlidir. Dk konsantrasyonlarda uyuukluk, ba ars ve
yorgunluk gibi zellikle sinir sistemiyle ilgili ikayetlere sebep olan uucu organik
bileikler ve formaldehit, maruziyetin kronik hale gelmesi ile kanserojenik etkiler
gstermektedir. Ayrca dk konsantrasyonlardaki UOBlere srekli maruziyet,
solunum yolu hastalklarna ve astma sebep olmaktadr (55). Benzen, toluen,
etilbenzen, ksilen ve stiren yksek toksisiteleri ile en zararl UOBler olarak
gruplandrlabilirler (56). Maruz kalnan konsantrasyon ykseldike etkilerin
arlat, koma ve lme kadar gidebildii grlmtr (57).
Hem d hem de i ortamda ok farkl UOB kaynaklar bulunmaktadr. D
ortam iin ana kaynak trafikken, balca i ortam kaynaklar snma, piirme, boya,
oda koku spreyleri, hallar, temizlik maddeleridir (58;59).
ortamda yaygn olarak bulunan UOBler:
Alifatikler; r. Metan, etan, propan, butan, vb.
Olefinler; r. Propan, isobuten, isopenten, vb.
Aromatikler; r. Toluen, ksilen, benzen, etil benzen, 4-fenilsiklohekzen vb.
Halojenli hidrokarbonlar; r. Trikloroetilen, perkloroetilen, 1,1,1trikloroetan, vb.
Terpenler; r. -pinen, -pinen, limonene, vb.
Dierleri; r. Aseton, metanol, isopropanol, metil etil keton, metil isobutil
keton, vb.dir (60).
Farkl UOBler ve birbirlerine olan oranlar i ve d ortamda UOB
kaynaklarn tanmlamakta kullanlmaktadr. rnein terpen grubuna ait bileiklerin
ana kayna ahap mobilya ve panellerde kullanlan boyalardr. Buna karlk,
aromatik hidrokarbonlarn ana kayna otomobil emisyonlardr (59;60). Tablo
2de, i ortamda yaygn olarak gzlenen UOBler ve kaynaklar zetlenmektedir.
- 33 -
Tablo 2. Ortamda Yaygn Olarak Gzlenen Uucu Organik Bileikler ve

Kaynaklar (Hansen, 1991den uyarlanmtr)
Bileik Ad
Pentan ve penten
n-hekzan ve hekzen
cyclohekzen
iso-oktan
nonane ve nonene
dekan ve undekan
Kaynaklar
Yaptrc, boya ve
kaplamalar, preslenmi
ahap mobilyalar, temizlik
maddeleri, pestisitler,
parfm ieren svlar, sv
yaktlar, fotokopi makineleri
Aromatikler
Toluen
Ksilen
Benzen
Etil benzen
Yaptrc, boya ve
kaplamalar, temizlik
maddeleri, pestisitler, petrol
yakt, sentetik tekstil, mum
Halojenli
hidrokarbonlar
1,1,1-trikloroetan
Trikloroetan
Metilen klorit
Perkloroetilen
Temizlik maddeleri,
yaptrclar
Terpenler
-pinen, -pinen,
limonene,
isopren
Ahap mobilyalar, biyojenik

kaynaklar (bitki, aa vb.)
Dierleri
Akrolein
Formaldehit
Nonanol
Aseton
Metil etil keton
Metanol, etanol
sopropanol, fenol
Boyalar ve kaplamalar,
temizlik maddeleri,
preslenmi ahap rnler,
ticari rnler, fotokopi
makineleri, sigara duman
Alifatikler ve olefinler
ortam hava kalitesinin, hem ev ii kaynaklardan hem de dardan tanan

kirlilikten etkilendii bilinmektedir. UOBler iin, Baek ve ark. (61) tarafndan
gerekletirilen bir almada, i ortam UOB bileiklerine hem i ortamdaki stma,
soutma uygulamalar hem de havalandrma oranna bal olarak d ortamdaki
trafik emisyonlarnn nemli katklarnn olduu tespit edilmitir. Hatta i ortamda
sigara iilen ortamlarda dahi, UOB seviyesine sigara dumann katksnn trafik
emisyonlarnn katksndan daha az olduu tespit edilmitir. ortamda gzlenen
UOBlerin kaynak tespiti iin yaplan bir almada, ev ii kaynaklarn katksnn
%42-73, d ortam katksnn %18-34 arasnda deitii tespit edilmitir (62).
Ev, i ve okul dnda insanlarn vakitlerinin %25ini geirdikleri dkkanlar ve
restoranlarda, UOB seviyelerinin olduka yksek olduu tespit edilmitir (63).
- 34 -
ortam UOB seviyesi genellikle d ortamdan daha yksektir (59;64). Bu

farkllk Almanyada evlerde 10 kata kadar ulamaktadr (59). Bu almada ayrca,
1994-2001 yllar arasnda srdrlen almalar sonucu zaman iinde i ortam
UOBseviyesinde terpenler hari azalma olduu tespit edilmitir.
UOB seviyeleri mevsimsel olarak deiiklik gstermektedir. Ev ii mevsimsel
UOB deiiminin belirlendii bir almada k aylarnda i ortam UOBlerinin yaz
dnemine gre yaklak 3 kat daha yksek olduu tespit edilmitir (59). Benzer
ekilde souk mevsimde, scak mevsime gre yksek i ortam UOBler grld
rapor edilmitir (65;66). D ortam benzen seviyesinin de kn fazla yazn dk
olduu tespit edilmitir (67). Gzlenen mevsimsel farkllk birok faktrden
kaynaklanabilmektedir. Genel olarak souk ortamlarda fotokimyasal reaksiyonlarn
hznn dk olmas (68), stma kaynaklarnn emisyonlarnn souk dnemde daha
fazla olmas (68) ve karm yksekliinin kn daha az olmas (69) bu farkll
yaratan balca etmenlerdir.
ortamda bulunan UOBlerin ozonla reaksiyona girmesi sonucunda kuvvetli
irritan etkiye sahip kimyasallarn olutuu bilinmektedir (70). UOBlerin ozonla
reaksiyona girme sreleri her bir bileik iin farkldr. Ortamda bulunan UOB ve ozon
konsantrasyonu bu sreyi etkileyen nemli faktrlerdir. Eer ozon konsantrasyonu,
UOB konsantrasyonundan belirgin olarak yksekse, o bileiin yarlanma sresi
sadece ozon konsantrasyonuna bal olarak deiir. Yaplan aratrmalarda zellikle
limonen, stiren, 1,1,1 trikloroetan, o-ksilen, m-p ksilen, 1,2,4 trimetil benzen ve
diklorometan bileiklerinin ozonla reaksiyona girme eilimlerinin yksek olduu
grlmtr (70). Ozonun i ortamdaki d-limonenle etkileiminin incelendii bir
almada, reaksiyonlar sonucunda hem kararl trlerin hem de serbest radikallerin
olutuu ortaya konmutur. Oluan serbest radikaller ortamda bulunan dier
maddeler ile reaksiyonlara girerek doymu ve doymam aldehitler ile organik
asitler olutururlar. Ara basamaklarda oluan rnler, d-limonenin kendisinden daha
fazla irritant etkiye sahiptir (71).
Yukarda bahsedilen UOBlerin kaynaklarndan baka, i ortamda
mikroorganizmalardan kaynaklanan kokusu ile de hissedilebilen birok uucu
organik bileik remektedir. Mikrobiyal Uucu Organik Bileik (MUOB) olarak
da adlandrlan daha ok alkol ve keton grubundan olan bu bileikler, i ortamdaki
seviyeleri olduka dk olduundan toksikolojik etkileri asndan nemsizdirler.
- 35 -
Ancak bir ortamda llmeleri o ortamda kf ve bakterilerden kaynaklanan

mikrobiyolojik remenin gstergesi olduundan tespit edilmeleri nemlidir (72-74).
Schleibinger ve ark. (74) tarafndan gerekletirilen bir almada, MUOB emisyon
hznn mikroorganizma tr ve saysna, ve byme ortamna bal olduunu,
havalandrma olduu durumda i ortamdaki seviyesinin tayin snrlarnn altna

inebileceinden tr kf
vb. mikrobiyolojik aktivitenin varlnn kantnda tek
bana kant olamayaca sylenmektedir.
Schleibinger ve ark.
(74) kf remesi olan 44 ev ile kf remesi olamayan
40 evde MUOB lmleri gerekletirmi ve istatistiksel olarak farklln bir tek
2-metil-1-butanol ve 1-octen-3-ol bileikleri iin belirgin olduu, kf belirteci olarak
kullanlan 2-metilfuran ve 3-metilfurannn

sigara emisyonlar ile ilikili olduunu
tespit etmilerdir.
1.2.5
Aldehitler
Uucu organik madde grubunun en nemli alt gruplarndan olan aldehitlerin
ortak zellii ekilde gsterilen fonksiyonel gurubu yaplarnda iermeleridir.
ekil 2. Aldehit
Temel Fonksiyonel Gurubu
En basit bileii karbon bana

bir
hidrojen
balandnda
ortaya
kan

formaldehittir. Ana gruba balanan alkil, gruplar daha karmak aldehitlerin

oluumuna olanak verir: rnein CH3 balanrsa asetaldehit, CH3=CH balanrsa
akrolein, CH3CH=CH balanrsa krotonaldehit ve bir benzen halkas balanrsa
benzaldehit olumu olur. Suda

znrlkleri yksek olan bu bileikler, soluma
yoluyla vcuda alndklarnda
mukozada
znrler.
Dolaysyla,
tehlikeli
kolayca

birer mukoza irritandrlar; bazlar deride de tahrie sebep olabilmektedir. Bu adan

bakldnda, dierlerinden 10 ile 1000 kat daha fazla tahri edici olan krotonaldehit,
formaldehit ve akrolein en nemli aldehittir. Ancak bunlardan formaldehit en
yksek deriimlerde ve en sk
rastlanan
bileiktir.
Formaldehit, evrede en yaygn bulunan aldehittir. Uucu bir bileik olmasna

ramen, UOB analizlerinde yaygn
olarak kullanlan gaz kromatografisi yntemleri
ile tayin edilemez. Bu sebepten dolay ayr olarak incelenirler (75). Formaldehit
- 36 -
birok bina yap malzemesinin, mobilyalarn ve baz temizlik maddelerinin

yapsnda bulunur. Formaldehitin dier bir kayna da sigara dumandr. Dk
konsantrasyonlarda gz yaarmas, st solunum yolu irritasyonu; yksek
konsantrasyonlarda ise alt solunum sistemi irritasyonu ve pulmoner dem yapar.
Astmllarda astm krizini tetikleyebilir. Dier bir etkisi de merkezi sinir sistemi
zerinedir. Ksa sreli bellek kayplar ve anksiyeteye neden olabilir. Salk zerine
olumsuz etkileri 0.1 ppm 1.1 ppm dzeylerinde ortaya kan formaldehit olas
mesleki kanser nedenleri arasnda saylmaktadr. Uluslararas Kanser Aratrmalar
Ajans (IARC) formaldehiti grup 2A olarak kanserojen olarak snflamtr (76-78).
Uucu organik bileiklerin kayna ise sigara duman, ahap yap malzemesi,
kiisel bakm rnleri, temizlik maddeleri ve boyadr. nsan sal zerine etkileri
formaldehitin etkilerine benzerdir; bitkinlik, bellek kayb ve anksiyeteye neden
olabilir (76-78). Kanadann Quebec kentinde Ocak-Nisan 2005 tarihleri arasnda,
96 konutta, Gilbert ve arkadalarnca (4) yaplan bir alma yeni ahap mobilyalarla
denmi ve sigara iilen konutlarda formaldehit konsantrasyonunun ykseldiini;
doru yaplan havalandrma ile bu seviyelerin dtn gstermitir. Ayn alma
snmada gaz ve fuel-oil kullanlan konutlarda nitrojen dioksit konsantrasyonunun
yksek olduu; d ortam havasnda da nitrojen dioksit konsantrasyonunun yksek
olmas nedeni ile i ortam havasndaki nitrojen dioksit konsantrasyonunu drmenin
ancak zel filtreli havalandrma sistemleri ile mmkn olduunu gstermitir. Evci ve
arkadalarnca (79) Ankara kent merkezinde bulunan 46 adet kahvehanede yaplan bir
aratrma ise kahvehanelerin %91.3 nde formaldehit dzeyleri yksek bulunmutur.
Ayn alma; kahvehanelerin snma tipi ile formaldehit dzeyi arasnda bir iliki
olduunu; sv yakt kullanan kahvehanelerde formaldehit dzeylerinin daha yksek
olduunu gstermitir (79). Trkiyede konuyla ilgili yaplan dier bir aratrmada,
Ankarada 25 evden toplanan 309 i ortam hava rneinde formaldehit seviyeleri
aratrlmtr (80). Yaplan aratrmada, i ortam formaldehit konsantrasyonun
geni bir aralkta (6.5-540 g m-3) deitii ortaya konmutur. ncelenen rneklerde,
sigara iilen evlerdeki formaldehit konsantrasyonunun daha yksek olduu ortaya
konmutur. Ayrca evin ya, i ortamn scakl, bal nem, ahap eyalarn
younluu da formaldehit konsantrasyonu zerinde etkilidir.
Kanadann Prens Edward adasnda Gilbert ve ark. (81) tarafndan yaplan
almada, 59 konutta yaplan dier bir aratrmada formaldehit, asetilaldehit ve
- 37 -
akrolein seviyeleri snr deerlerin zerinde bulunmutur. Formaldehit; 1970

den sonra yaplm binalarda daha eski binalara gre yksek bulunmutur. Bu
almada yeni mobilya, hal kullanlmas ve yeni boya yaplmas ile formaldehit
konsantrasyonu arasnda iliki bulunamamtr. Asetilaldehit ve akrolein ise
beklenildii gibi sigara iilen evlerde ve 1970 sonras yaplm konutlarda yksek
bulunmutur. Bu alma konut yapmnda kullanlan yeni yap malzemelerinin
risk oluturduunu gstermitir (81). Clarisse ve arkadalarnca (78) Pariste yatak
odas, oturma odas ve mutfaktan blmleri bulunan 61 konutta yaplan bir dier
almada aldehit konsantrasyonlar deerlendirilmitir. Formaldehit, asetilaldehit,
pentanal ve heksanal konsantrasyonlar bu almada i ortamlarda propionaldehit
ve benzaldehite gre daha yksek bulunmutur. Aldehit konsantrasyonlarn
yeni yaplm yer ve duvar kaplamalarnn, sigara iilmesinin, karbon dioksit
konsantrasyonunun ve snn ykselmesinin olumsuz etkiledii bu almada
gsterilmitir (78). Japonyann Nagoya kentinde 37, svein Uppsala kentinde 27
konutta yaplan dier bir almada d ve i ortam havasnda formaldehit, nitrojen
dioksit ve uucu organik bileikler deerlendirilmitir (82). Bu almada Nagoya
kentinin d ortam havasnda ve almann yrtld konutlarn i ortam havasnda
formaldehit, nitrojen dioksit ve uucu organik bileik konsantrasyonlar Uppsaladan
yksek kmtr. almann dier bir sonucu ise her iki kentte de i ortam
havasnn d ortam havasndan daha kirli olmasdr. Her iki kentte de formaldehit
ve uucu organik bileikler on yldan daha yeni olan ve sigara iilen evlerde daha
yksek bulunmutur. Nagoya ve Uppsalada nitrojen dioksit konsantrasyonlarnn
ise snma sistemlerinden etkilendii gzlemlenmitir. Bu almalarda i ortam
havasndaki yksek formaldehit, ve uucu organik bileik konsantrasyonlarnn o
ortamda yaayanlarn saln nasl etkiledii aratrlmamtr (82).
1.2.6
Pestisitler
Pestisitler bakteri, mantar ve diger organizmalara ilave olarak sinekler

ve kemiriciler gibi haaratlar ldrmek veya kontrol etmek zere kullanlan
kimyasallardr. ortamda kullanlmasnn dnda, tarla ve bahelerde kullanlan
pestisit rnleri de zamanla yaadmz ortamlara tanabilmektedir. Pestisitlerin
pek ou kendiliinden zehirlidir. Birou uucu organik bileikler ierir. zel
belirtileri maruz kalnan pestisitin tipine ve uygulanan yere, alnan doza ve maruz
kalan ahsn hassasiyetine bagl olarak deiebilir. Gz, burun ve boazda tahrilere
neden olur ve merkezi sinir sisteminin zarar grmesine neden olur. Baz pestisitlere
- 38 -
kronik olarak maruz kalnmas karaciere bbreklere ve sinir sistemine zarar

verebilir, kansere yakalanma riskini ykseltir.
ortamlarda pestisitler iin herhangi bir standart yoktur. New York ehrinde
2001 ve 2004 yllarnda hamile bayanlarn evlerinde yaplan rnekleme sonucunda
evlerin tmnde Chlorpyrifos, diazinon ve propoxur pestisitleri tespit edilmitir.
Ortamda kalclklar ok uzun sreler alan bu kirleticilerin, geen sre zarfnda
seviyelerinin deiim gstermedii ve seviyesinin sabit olduu tespit edilmitir (83).
ABDde hem EPA hem de baz eyaletlerde Tarm Bakanl okullarda kimyasal pestisit
kullanmn en aza indirecek tedbirler zerinde almalar gerekletirmektedir (84).
Bu tr rnler dikkatli bir ekilde ve reticinin verdii talimatlar dorultusunda
kullanlmaldr. Her zaman oda dnda kartrlmal ve seyreltilmeli, sadece
tavsiye edilen miktarlarda kullanlmaldr. Boalan pestisit kaplar baka bir amala
kullanlmamal, uygun bir ekilde uzaklatrlmaldr. ortamda pestisit kullanm
srasnda mutlaka havalandrma salanmaldr. Eer mmknse haerelerin
ldrlmesi iin kimyasal olmayan yntemler tercih edilmelidir. Gerekli olmayan
pestisitler kapal bir ortam ierisinde depolanmamaldr. Eer mmknse giysiler
ayr olarak havalandrmal bir ortamda gve ilac ile saklanmaldr.
1.2.7
Kirletici Gazlar
Fosil yaktlarn yaklmas sonucu oluan karbonmonoksit, karbondioksit,

kkrtdioksit, nitrojen oksitler, partikl maddeler, polisiklik aromatik hidrokarbonlar
bu gruptaki kirleticilerdir. ortam kaynakl olabilecei gibi d ortam kaynakl
da olabilir. zellikle bacasz kerozen sobalarn ve gaz stclarn kullanld
konutlarda i ortam havasnda karbonmonoksit, karbondioksit ve nitrojen oksit
konsantrasyonlar daha yksektir (76;85;86). Fotokopilerden ve lazer yazclardan
yaylan ozon, duman ve egzoz rnlerinden karbon monoksit gzlerde ve boazda
yanmaya, ksrk, ba dnmesi, ba ars ve mide bulantsna sebep olabilirler.
1.2.7.1 Karbondioksit
Yanma ve solunum sonucu ortam havasna karr. zellikle kerozen sobalarn
kullanmnn artmasndan sonra ciddi salk sorunlarna neden olmaya balamtr.
Asfiksiye neden olur. D ortamda bulunan karbon dioksit miktar 300-400 ppm
arasndadr. ada, uluslararas i yerlerinde izin verilen en fazla karbon dioksit
miktar 5000 ppmdir. Ancak gnmzde genellikle i ortamlarda 1000 ppm
- 39 -
dzeyine geldiinde o ortamda yaayanlarda yaknmalarn balad bildirilmektedir.

Ba ars, itahszlk, gz, burun ve boaz irritasyonu, st solunum yolu irritasyon
belirtileri ortaya kmaktadr.
1.2.7.2 Karbonmonoksit
Yetersiz yanma sonucu oluan renksiz, kokusuz ve ldrc bir gazdr.
ortamlardaki en nemli karbonmonoksit kaynaklar sigara duman ve bacasz gaz
ya ocaklardr (87). lkemizde i ortamlarda mangal yakma alkanl ve baca
temizliine nem verilmemesi nedeni ile lmlere neden olmaktadr. Bina iindeki
karbon monoksitin bir dier kayna da binalarn evresinden ieriye giren eksoz
dumanlar ve havalandrma sistemi iyi olmayan ocaklardan yaylan dumanlardr.
EPA ve DS tarafndan nerilen deer 8 saatlik 9 ppm; 1 saatte en fazla alnabilecek
doz ise 25 ppm olarak belirlenmitir.
Temel olarak hemoglobinin oksijen balamasn bozarak etki eden
karbonmonoksit zehirlenmelerinde erken dnemde ba dnmesi, bulant ve konfzyon
gibi nonspesifik belirtiler ile ortaya kan zehirlenme ilerleyen dozlarda lmcl
aritmiler ve nropsikiyatrik yaknmalara neden olabilir (87;88). Kandaki karboksi
hemoglobin dzeyleri zaman iinde birikebildii iin, dk konsantrasyonlara
uzun sreli kronik maruziyet nemli salk sorunlar ortaya karabilir (87).
1.2.7.3 Ozon
Ozon doada serbest halde bulunmaz. Atmosferin st katmanlarnda dalga
boyu ok ksa olan mor tesi kozmik malarn etkisi ile oksijen moleklnn
paralanmasndan oluur. Temiz havada 100 m3 de 200-400 g bulunur. Ancak, i
ortam stclarnda kullanlan baz yaktlar bina-ii emisyon kaynadrlar. Kerosen
stclar kullanldnda ve iyi bir havalandrma yoksa Ozon konsantrasyonunun
150 g/m3 dzeyine ulat tespit edilmitir. inde indirgen tozlar bulunan
kent havasnda ise ok zayftr. Ozon ayrca havann sala elverili olmasn
salayan gl bir bakteri ldrcdr. ortama, d ortamdan gelebildii gibi, i
ortamlarda alan yazc, fotokopi makinesi, bilgisayar gibi elektronik aletlerden
de kaynaklanabilmektedir. ortamlarda kullanlan baz tipteki hava artma
cihazlar da ozon retebilmektedirler. Ozon eik deerin zerinde solunduunda
ocuklarda, yallarda, solunum rahatszl olanlarda ve hatta salkl bir insanda
bile solunum problemlerine ve ar astma neden olabilir. Ozon, azalm akcier
- 40 -
fonksiyonlar (89), kronik solunum yolu hastalklarnn alevlenmesi (90), solunum

yolu hastalklarndan kaynaklanan hastane yatlar (90-92) ve mortalite (93;94) ile
ilikili bulunmutur.
almalar, inhale ozonun gl oksidan kapasitesinin olduunu ve insan
epitel hcreleri ile alveolar inflamatuar hcrelerde stres sinyal iletim yollarn ve
NF-B gibi transkripsiyon faktrlerini aktive ettiini bildirmektedir (23;95).
1.2.7.4 Kkrtdioksit
Kkrtdioksit ise renksiz ancak keskin kokulu, yanma srecinde slfr
ieren fosil yaktlarndan ortaya kan bir d hava kirleticisidir. D ortamdan
ieriye tanabildii gibi, i ortam stclarnda kullanlan baz yaktlardan da
kaynaklanabilmektedir. Kerosen stclar kullanldnda ve iyi bir havalandrma
yoksa SO2 konsantrasyonunun 150 g/m3 dzeyine ulat tespit edilmitir.
Zehirli bir gazdr, st ve alt solunum yolu yaknmalarna yol aar. Yetikin ve
ocuklarda astma, ocuklarda akcier enfeksiyonlarna yatknla neden olabilir.
Trkiyede, k daha lman geen blgelerde, borulu ya da borusuz gaz sobas
kullanm klimalardan nce olduka yaygnlk gstermekteydi. Trk linyitleri slfr
ieriklerinin azmsanmayacak kadar yksek olmasndan dolay, klar d havadaki
yksek deriimlerin i hava kalitesine etkisi de nemlidir. Kmr kullanm ile ilgili
problemlerden kanmak zere valilik emriyle birok yerleim biriminde kmr
yakma saatlerinin dzenlendii ve ithal kmr yakma zorunluluunun getirildii
bilinmektedir.
1.2.7.5 Nitrojen Oksitler
Nitrojenmonooksit, nitrojendioksit gibi yanma sonucu oluan gazlar
kapsamaktadr. Mukoz membranlarda irritasyon, kronik akcier hastal, astm
ve 150 ppm in zerindeki konsantrasyonlarnda lme neden olur. zellikle
nitrojendioksit ocuklarda astma neden olabilir. Baltimore kent merkezinde yaayan
100 astml ocuun evlerinde yaplan almada zellikle snma amal olarak
karozen soba kullanlan evlerle, sigara iilen evlerde nitrojen dioksit konsantrasyonu
yksek bulunmutur (96).
Almanyann dousunda ayr blgede Schafer ve arkadalarnca yaplan
almada atopik egzama tans alan ocuklarn evlerinde snma sistemine bal
olarak i ortam havasnda nitrojen dioksit konsantrasyonunun yksek olduu
- 41 -
belirlenmitir (97). Hong Kongda buz pateni salonunda Guo ve arkadalarnca

(98) yaplan bir alma salon havasnda buz pistini korumak iin kullanlan propan
gaznn etkisi ile salonlarn havasnda CO, nitrojen monooksit, nitrojen dioksit ve
uucu organik bileiklerin konsantrasyonlarnn yksek olduu, partikl madde ve
kkrt dioksit konsantrasyonlarnn ise normal olduu belirlenmitir (98).
1.2.7.6 Asbest
Bitkisel ve hayvansal liflerden baka inorganik ve mineral lifler de hava
kalitesini etkilemektedir. ortam hava kalitesini etkileyen inorganik liflerden en
nemlisi asbesttir. Asbest ya da Anglosakson literatrnde asbestos kelimesi eski
Yunancada yanmaz, ate almaz anlamndaki asbestinon kelimesinden gelmektedir.
Baz Avrupa lkelerinde ise asbest yerine Latince lekesiz anlamna gelen
amiantostan treyen amiant kelimesi kullanlmaktadr. Is ve scakla kar
direnli ve yksek gerilme kuvvetli fiberlerden oluan bu mineraller sahip olduu
zellikler nedeniyle endstride pek ok alanda kullanlmaktadr. Asbestin yanmamas,
dayankll, asit ve bazlardan etkilenmemesi nemli zellikleri arasndadr. Bu
zellikler nedeniyle asbest 20. yyn balarndan itibaren gittike artan miktarlarda
kullanlmaya balanmtr. Kullanm yerleri at rts levhalarnda, yer deme
malzemelerinde, ime ve kullanma suyu nakleden borularda, yanmayan kumalarda,
filtrelerde, balata ve contalarda, srtnme elemanlarnda (r. Fren balatalar), ses
ve s yaltm gereken yerlerde ve daha birok rnde kullanlmaktadr. Asbest,
1972de EPA tarafndan tehlikeli bir madde olarak kabul edilmitir. Daha sonra
yaplan aratrmalarda ise asbest liflerinin deri temas ya da az sindirimi yolu ile
vcuda girmesinin herhangi bir tehlikesi ve salk riski bulunmad bildirilmitir.
WHO uzmanlar grubunun i ortamda inorganik liflere insanlarn maruz kalmasndan
kaynaklanabilen olumsuz salk etkileri konusunda yapt bir aratrmada, i ortam
havasnda bulunan asbest liflerinin boyu 5 mikrondan uzun ve ap 1 mikrondan
kk olmas durumunda ve teneffs edilen havadaki younluunun 70-200 F/m3
ve daha fazla olmas durumunda; bu rakamlardaki asbest liflerine yllar sren bir
srete maruz kalnmas ve bu durumlarn dier risk faktrleri ile birlemesine bal
olarak salk tehlikesi yaratt belirlenmitir. Bu koullar altnda solunum yolu ile
vcuda giren asbestin eitli akcier hastalklarna, fibrojenik bir akcier hastal
olan asbestozise, akcier kanseri ve mesoteliomaya (abdominal boluk ve gs
zar kanseri) neden olduu da tesbit edilmitir. Asbestozise, asbest fiberlerine ar
ve uzun zaman maruz kalnca meydana gelir. WHO uzmanlar grubu, 100 F/m3lk
- 42 -
bir i ortam asbest lifi konsantrasyonu iin asbest kaynakl kanser riskinin yksek
olduunu da belirtmitir. Asbest ocaklarnda ya da asbestli rnleri imal eden yerlerde
alan iiler, kontrolsz ortamda uzun yllar alrlarsa solunum yollar ynnden
hastalk riskleri artmaktadr. Ayrca asbest ile havadan gelen kontaminasyonlar
yaygndr ve birok insann akcierinde asbest lifi bulunabilmektedir.
lk aratrmalarn yaratt genel yasaklama eiliminden sonra ikinci dnem
aratrmalarn olumlu sonular vermesi zerine asbestin ve asbestli rnlerin
yasaklanmas dncesi, yerini asbest karm ve retimini salk kontol nlemleri
altnda yaplmas grne brakmtr. Nitekim DS ve ILO gibi uluslararas
kurumlar da resmi kararlarnda bu gr belirtmilerdir. Asbestli rnleri kullanan
tketiciler ynnden ise herhangi bir salk riski ve sakncas bulunmamaktadr.
rnein, asbestli at malzemesi kaplatan, asbestli imento borularla tanan
suyu ien, fren balatasnda asbest bulunan arabay kullanan insanlarn bu nedenle
karlatklar salk riski ne tbbi ne de istatistiki olarak ispatlanamamtr.
1980li yllara kadar asbest binalarda, gemilerde yapm ve yaltm malzemesi
olarak kullanlmtr. Bu yllardan sonra yaplan almalar ile asbestin insanlarda
akcier kanseri, plevral ve peritonial mezoteliomaya neden olduu gsterilmi ve bu
maddenin kullanm yasaklanmtr. Ancak eski binalarda sorun srmektedir. Asbest
akcier ve gastrointestinal sistem kanserlerinin yan sra akcierlerde asbestozis
diye adlandrlan fibrz hastala da neden olmaktadr (76;85;86).
- 43 -
Tablo 3. nsan Dokularnda Bulunduu Gsterilmi Olan Mineral Silikatlar

(99).
Mineral grubu ve
formu
Asbest mineraller
Serpantin
Krizotil (beyaz
asbest)
Amfiboller
Krosidolit (Mavi
asbest)
Amosit (Kahverengi
asbest)
Antofilit
Ana kaynaklarn
bulunduu balca alanlar
Temel ticari kullanm ve/veya

dier temas yollar
Kanada (Quebec, British

Kolombiyas, New
Foundland, Yukon)
in (esuan Blgesi)
Rusya
Brezilya
Akdeniz lkeleri (Kbrs,
Korsika, Yunanistan, talya,
Trkiye)
Gney Afrika (Swaziland,
Zimbabwe, Gney Afrika
Cum)
at izolasyonu, gemi yapm

ve tamiri, deerli talarn
parlatlmas, ta ve beton
kesilmesi, dkmhane
izolasyon ilemleri, asbestli
imento kullanm (borular,
oluklar, ubuklar, at kaplama,
izolasyon atee dayankl
malzemeler, glendirilmi
plastikler (elektrik dmeleri),
sya dayankl tekstil
malzemeleri, kat ve sprey
dolgular
Gney Afrika (Kuzey Bat

Cape)
Bat Avustralya
Temel olarak imento

rnlerine kartrlmaktadr
Gney Afrika
Plastik ve lastik dolgusu
Finlandiya
leme srasnda ortaya kar,

zellikle krsal kesimde evlerde
badana olarak kullanlr
Genellikle baz silikat

yataklarnda (asbest, talk,
Tremolit
vermiklit ve demir madeni)
onlarla bulam olarak
bulunur
Baz demir madenlerinde ek
Grnerit
olarak bulunur
Asbest olmayan mineral silikatlar
Kil mineralleri
in, ekoslovakya, ABD,
(sklkla ince taneli
ngiltere, Almanya, Msr,
pudra benzeri) r.
Japonya
kaolin ve bentonit
Mika
Vermiklit
(snnca genleir)
Avustralya, Kenya, Gney

Afrika
Zeolit (fibrz) r.
erionit
Trkiye (Kapadokya blgesi)
- 44 -
Ticari olarak kullanlmamakta,

krsal kesimde ev ilerinde ve
atlarnda badana ve izolasyon
etkisinden dolay kullanlr.
Kat, tula, imento

yapmnda dolgu maddesi,
yanstclar, seramik,
nemlendiriciler
Absorban, yaptrc,
izolasyon, atee dayankl
madde yapm
Erionit kayalardan yaplm
evler, toprakta tremolitle
karm lifler, boya ve badana
olarak kullanlan sepiolit
Tablo 3ten anlalaca zere asbest temas balca iki yolla gereklemektedir.
Bunun dnda meslek d (paraoccupational) temas da nemlidir:
Endstriyel ya da mesleksel temas
Meslek d temas: mesleksel temasla elbiselere, amarlarla eve getirilen
asbestin yol at maruziyet.
evresel temas. evresel asbest temas ise Trkiye, Kbrs, Yunanistan,
Korsika, Afganistan ve Yeni Kaledonyada nemli bir salk sorunu yaratmaya
devam etmektedir. Asbest d bir fibrz zeolit olan erionit maruziyeti de lkemizde
Kapadokya yresinde baz kylerde grlmekte ve bata malign mezotelyoma
olmak zere nemli salk sorunlar oluturmaktadr (100;101).
1.2.7.7 Radon
Radon doal olarak oluan radyoaktif bir gazdr. Yerkre yzeyinde herhangi
bir yerde bulunabilir. Corafik blgenin jeolojik yapsyla yakndan ilikili olarak
evreye yaylm gstermektedir. Uranyumun (238U) doal olarak bozunmas ile
granit, sist ve kire ta gibi kayalardan difze olarak havaya kabilen yaygn bir
kirleticidir.
ekil 3, Radyum 226nn Kurun 210a bozunma reaksiyonlarn
gstermektedir. Grld zere, bu bozunma srecinde zaman kavram her
bir dnm iin farkl olmakla birlikte paralanma rn olarak her aamada
radyoaktif malarla reaksiyonlar gereklemektedir. Radonun paralanma rnleri
negatif yk tadndan havadaki partikllere yaprlar. Etkin maruziyet de, bu
partikllerin solunum yoluyla, st solunum yollarnda ve akcierlerde kelmesi
sonucu oluur. Binalarda birikebilmekte ve kimi zaman-yksek deriimlere
ulaabilmektedir. Radon kokusuz ve renksiz, ar bir gazdr. zellikle bodrum
katlarnda birikerek, ABD ve Avrupada, baz i ortamlarda kabul edilebilir snrlarn
zerinde bulunan, her yl akcier kanseri lmlerine sebep olan nemli bir kirleticidir
(102). Radon paralanma rnleri akciere inhale edilip orada depoland zaman
alfa emisyonlar alveol deyen hcreler ierisine penetre olur. Bu hcrelerde
depolanan enerjinin karsinojenezi balatt dnlmektedir. Sigara duman radon
ile birlikte sinerjistik etki gstermektedir. Halen sigara ien ya da sigaray brakm
olanlarn zellikle yksek risk altnda olduklar dnlmektedir. Akcier kanseri
tipik olarak maruziyetten 5 ila 25 yl sonra geliir. Maruziyet dzeyi 100 Bq/m3 olan
- 45 -
poplasyonda toplam akcier kanseri relatif

riskinin hi maruz kalmayanlara gre
1,06 (%95 CI 1,01-1,10) olduu hesaplanmtr. Bu da mesleki maruziyet sonucu
elde edilen risk oranlaryla uyum gstermektedir (103).
ekil 3. Radyum-226nn Kurun-210a Bozunma
Yolu
ABDde yaplan bir almada konutlarn %510 nunda i ortam havasnda

yksek radon konsantrasyonlar olduu gsterilmitir (104). Bina iindeki radonun

en nemli kaynaklar eitli yap malzemeleri, su, binann altndaki ve evresindeki
toprak, kayalar ve kanalizasyon sistemleridir. Konutlarda radon dzeyi ancak

lmle belirlenebilir. Radonun 2 pCi/ltlik maruziyeti bata akcier kanseri olmak

zere kanserlere neden olur (76;85;86). Radonla ilgili almalarda, ABDde
yaplan lmlerin ortalama deeri 1,75 pCi/lt iken Trkiyede 0,25-10 pCi/lt
aralnda llen deriimlerin ortalama deeri 0,9 pCi/lt olmutur. Yine Trkiyede,
Mersinde yaplan
almada,
yaz ve
k aylar olmak
zere
yatak
odas
ve oturma
bir
odalarnda yaplan lmlerin

aralarnda
fark
olmad
mevsimlere
k
ancak
gre
deerlerinin
daha
dk
olduu
grlmtr.
elde
100
evde
yaplan
lmlerde

radon
konsantrasyonlar,
yaz aylarnda
22-159
Bq/m3, k
aylarnda
13-59
Bq/
3
m3 arasnda
deiim
gstermitir. Ortalama
deerler
ise 23 Bq/m
ve 44
Bq/m3
bulunmutur.
Yer atlaklarnn
daha fazla
olduu
jeotermal
kaynaklarn bulunduu
blgelerde dier yerlere nazaran daha yksek deriimler llmektedir. Uluslararas
Radyolojik
Korunma Komisyonu (ICRP), eski evlerde yaayanlar iin maruziyet
snrn 20 mSv (microsievert), yeni yaplarda ise ylda 10 mSv snr deer olarak
tavsiye etmektedir. Bu deerler srasyla 400 Bq/m3 (9.6 pCi/L) ve 200 Bq/m3 (4.8
pCi/L) radon konsantrasyonlarna karlk gelmektedir.
- 46 -
ABDde, uzun sreli ortalama deriimlerin 4 pCi/lt seviyesini getii

binalarda, bu deriimleri drmek iin gerekli tedbirlerin alnmas kanuni bir
zorunluluktur. Bu rakamn seilmesinin sebebi gnde be sigara iilmesi durumunda
oluan kanserden lm riskine (0.013-0.050) edeer bir risk oluturmasdr. 1 pCi/
lt seviyesinin altnda deriimlerde bu risk 0.003-0.013 aralna gerilemektedir.
Dnyada ortalama radon deriiminin 1.3 pCi/lt olduu kabul edilmektedir.
1.3
zel Ortam Kirletici Kaynaklar
1.3.1 Biyomas
Biyomas bir grup biyolojik materyalden kaynaklanan (hayvan ve bitkiler ve
onlarn atklar) yaktlardr. Bu biyolojik materyal bulunulan corafi blgeye gre
farkllklar gsterebilir. Bu materyallerin bir ksm snma ya da piirme amal
kullanlabilir. Dnya nfusunun %50ye yakn yani 3 milyar kii evlerini stabilmek,
yemek piirmek ve aydnlanmak iin temel olarak biyomas kullanmaktadrlar. Bu
oran gelimi lkelerde %0 olup, in, Hindistan, Sahra alt Afrika gibi blgelerde
%80i gemektedir. Latin Amerikann krsal kesimlerinde ise evlerin %30 ila
%70inde piirme amal biyomas kullanlmaktadr. Odun en sk kullanlan biyomas
eididir. Ya ilenmemi odun eklinde ya da odun kmr olarak kullanlr. Odun
kmrnn kirletici etkisi daha azdr. zellikle aalarn seyrek olduu ya da
ormann uzakta olduu blgelerde bu yaktlar hayvan dks, hayvan atklar msr
koan, ot gibi gibi takviyeler yapmak gerekebilir. Biyomas yakt dk enerjilidir.
Az s verir buna karn ok fazla kirleticinin ortaya kmasna neden olur (105).
Biyomasn Ortam Kirliliine Katks: Yemek piirme i ortam kirliliine
en fazla yol aan etkinliktir. Bununla birlikte baz blgelerde zellikle de Asyada,
stma da nemli bir kirlilik kayna oluturmaktadr. Gelimekte olan lkelerin
ounda evde yaayanlar biyomas akta ya da d ortama alan bir bacas olmayan
sobalarda yakmakta bu durum da nemli lde partikl madde, karbonmonoksit,
nitrojendioksit ve polisiklik aromatik hidrokarbon aa kmasna yol amaktadr.
Havalandrmann kt olduu koullarda biyomas yaklmas ok yksek dzeyde
i ortam kirlilii oluturmaktadr. PM10 24 saat ortalama dzeyleri 300-3000
g/m3 olup bu dzey yemek piirme srasnda ise 30.000 g/m3e ulamaktadr.
Benzer biimde baz evlerde 24 saatlik CO dzeyleri 2 ila 50 ppme yemek piirme
srasnda ise 500 ppme ulamaktadr (106). Biyomas yanmasna bal i ortam
kirliliinin lm olduka zordur. Bunun nedeni bu kirliliin ev ierisindeki
- 47 -
zamansal ve mekansal yaylmnn deiiklikler gstermesi, ayn zamanda evin

havalandrma zelliinden de etkilenmesidir. Gelimekte olan lkelerde biyomas
kullanlan evlerdeki i ortam kirlilii gerek mutfaklarda gerek yatak odalarnda,
gerek tm evde salk iin belirlenmi standartlarn kat kat zerindedir. Bu dzeye
youn emisyonlarn eklendii ar kirli zaman dilimlerinin de eklendii akldan
kartlmamaldr. D ortama ak soba ya da ocaklarda biyomas kullanlmas da
yksek oranda i ortam kirliliine neden olmaktadr. Bu durum havalandrmas
bulunmayan sobalarla kyaslandnda i ortam kirliliinde nemli bir azalmaya yol
asa da d ortam kirliliine zellikle de solunabilen partiklleri arttrmak suretiyle
katkda bulunmaktadr. in ve dier gelimekte olan lkelerde yaplan aratrmalar
i ortam kirliliine maruziyetin zellikle kadn ve ocuklarda d ortam kirliliine
oranla ok daha fazla olduunu ortaya koymutur (105). inde zellikle krsal
kesimde PM10 maruziyetinin %80-90 i ortam kirliliinden kaynaklanmakta;
buna karn ehirlerde bu oran %60lara inmektedir (107).
Tablo 4. DS Alt Blgelerine Gre Ev erisinde Tahmini Kat Yakt Kullanm
Oranlar (Who, 2005).
Altblge
Alt blge nfusu (bin)
Afrika D
Afrika E
Amerika A
Amerika B
America D
Dou Akdeniz B
Dou Akdeniz D
Avrupa A
Avrupa B
Avrupa C
Gneydou Asya B
Gneydou Asya D
Bat Pasifik A
Bat Pasifik B
Dnya
293,440
337,547
320,704
430,674
71,318
139,532
357,476
410,714
216,930
245,688
292,334
,238,808 8
153,357
1,528,144
6,036,664
Ev ii kat yakt kullanlarn

poplasyona oran
Nokta tahmini (rank)
73.4 (68.177.7)
85.8 (80.589.2)
1.5 (0.92.0)
24.6 (18.830.8)
52.9 (42.663.2)
6.1 (2.012.1)
55.2 (49.860.1)
0.2 (0.00.5)
41.5 (32.050.7)
22.8 (13.941.0)
66.5 (61.171.8)
83.5 (78.388.3)
0.2 (0.10.2)
78.1 (73.082.8)
56.5 (51.761.5
Ksaltlmalarn tanm: A: ok dk ocuk ve erikin mortalitesi B: dk ocuk

ve erikin mortalitesi; C: dk ocuk yksek erikin mortalitesi; D: yksek ocuk
yksek erikin mortalitesi; E: yksek ocuk, ok yksek erikin mortalitesi.
- 48 -
Biyomas yaktlarnn solunum sistemi etkileri: Biyomas yaklmas sonucu

ortaya kan maddelerin solunum sistemi zerine olan etkilerini aratran
almalarn says ve nitelikleri snrl olmakla birlikte bu konudaki yaynlar gittike
artmaktadr. Kat yaktlarn zellikle u hastala yol at konusunda gl
kantlar bulunmaktadr. Kk ocuklarda (ya < 5) alt solunum yolu enfeksiyonlar,
kadnlarda KOAH ve zellikle de kmr dumanna maruz kalan kadnlarda akcier
kanseri (Tablo 5). Erkeklerde ise kmr duman maruziyeti ile KOAH ve akcier
kanseri arasndaki iliki orta derecede bulunmutur. Biyomas duman maruziyeti ile
ocuk ve erikinlerde astm, erikinlerde tberkloz ve akcier kanseri arasnda ise
zayf bir iliki bulunmaktadr. Kronik biyomas duman maruziyeti ile dk akcier
fonksiyonlar ve havayolu obstrksiyonu arasndaki ilikiyi ortaya koyan ok az
sayda aratrma bulunmaktadr (108).
Tablo 5. Kat Yakt Duman nhalasyonun eitli Solunumsal Hastalklarn
Ortaya kmasndaki Greceli Etkileri*
Kant dzeyi
Gl
Orta
Orta
Hastalk
Hasta grubu,
Ya (yl)
Nisbi Risk
Akut alt solunum

yolu enfeksiyonlar
ocuklar, <5
2.3
KOAH
Kadnlar, >30
3.2
Akcier kanseri
(odun kmr
duman maruziyeti)
Kadnlar, >30
1.9
1.13.5
KOAH
Erkekler, >30
1.8
1.03.2
Akcier kanseri
(odun kmr
duman maruziyeti)
Erkekler, >30
1.5
1.02.5
Kadnlar, >30
1.5
1.02.1
ocuklar, 514
Kadn,
erkek,>15
Kadn, erkek 15
1.6
1.02.5
1.3
1.01.7
1.5
1.02.4
Akcier kanseri
(odun kmr
duman maruziyeti)
Astm
Astm
Tberkloz
95% GA
1.92.7
2.34.8
* (108) nolu kaynaktan uyarlanmtr. Ksaltmalar GA: Gven Aral; KOAH:

Kronik Obstrktif Akcier Hastal.
- 49 -
1.3.1.1 ocuklarda Akut Alt Solunum Yolu Enfeksiyonlar (AAYE)

zellikle gelimekte olan lkelerde ocuklarda evde biyomas maruziyeti ile
AAYE arasndaki iliki ortaya konulmutur. zellikle kat yakt maruziyeti kullanm
ile artm AAYE riski arasnda nemli bir iliki olduu ortaya konulmutur. Artm
risk oran 1,8 ile 5,5 arasnda deimektedir (%95 Gven Aral 1,3-8,5). En
yksek risk annesinin srtnda tanan ocuklarda grlmektedir. AAYE riski PM10
dzeyi 2.000 g/m3n zerine ktnda eksponansiyel olarak artmaktadr. Alt
solunum yollarnn savunma mekanizmalarnda kirliliin neden olduu bozulmann
ocuklarda enfeksiyonlara yatknl arttrd dnlmektedir.
1.3.1.2 KOAH, Kronik Bronit, Akcier Fonksiyonlar ve Solunum Sistemi
Semptomlar
Kat yakt dumanlarna maruziyet zellikle kadnlarda KOAH, kronik bronit,
kronik havayolu hastal ve havayolu obstrksiyonuna neden olmaktadr. Bata
odun duman olmak zere i ortam kirliliine maruz kalm olan kadnlarda KOAH
riski (OR 3,2; %95 GA: 2,3-4,8) erkeklere gre (OR, 1.8; 95% GA:1.03.2) belirgin
bir biimde daha yksektir. Bu durum erkeklerin bu kirleticilere muhtemelen daha az
maruz kalmasna baldr. Daha yeni yaplan iki aratrmada da ise KOAHn tanm
bronkodilatr sonras FEV1/FVC <%70 alnm ve KOAH ve biyomas maruziyeti
daha kesin bir biimde ortaya konulmutur. Bu almalardan bir tanesinde 5.539
kii almaya alnm ve odun ocanda 10 yl ya da zerinde yemek piirmenin
ya, cinsiyet, aktif pasif sigara iimi, renim durumu, tberkloz anamnezi, kmr
maruziyeti ve tozlu bir i yerinde alma gibi pek ok faktrden bamsz olarak
KOAHa yol at gsterilmitir. (OR: 1,5; %95 GA:1,36-2,36; p<0,001). Solunum
belirti skl zellikle ksrk ve balgam, biyomas kullanarak yemek piiren
kadnlarda daha temiz yakt kullananlara oranla (gaz, kerosen, kmr) daha yksek
bulunmutur. Annenin biyomas dumanna maruz kalmas bebeklerin dk doum
arlkl olmasna, bunun sonucu akcier geliiminin bozulmasna ve erikin evrede
akcier fonksiyonlarnn olumsuz etkilenmesine neden olur (109).
1.3.1.3 Akcier Kanseri
zellikle inde, ak ocaklarda kmr yakarak yemek yapan kadnlarda,
kmr duman maruziyeti ile akcier kanseri arasnda gl bir iliki varl ortaya
konulmutur (110). Dier taraftan biyomas duman kullanan kiilerde artm
- 50 -
akcier kanseri riski ile ilgili almalarn sonular elikilidir. zellikle odun
duman olmak zere biyomas maruziyeti ile kadnlardaki akcier kanseri zellikle
de adenokanser riski arasnda zayf bir iliki bulunmaktadr. Bu iliki erkeklerde
ortaya konmamtr.
1.3.1.4 Tberkloz
Yeni yaplan sistematik bir derleme ve metaanalizde i ortam kirlilii ile
tberkloz arasnda hafif-orta bir iliki bulunmaktadr. Bunun nedeni mikobakterilere
kar savunma mekanizmalarnda meydana gelen bozulma olabilir (111).
1.3.1.5 nterstisyel Akcier Hastal, Pnmokonyoz ve Dier Solunum
Sistemi Etkileri
zellikle BT incelemeleri ile biyomas maruziyeti olan kadnlarn hemen
tmnde interstisyel bir tutulumu gsteren kk opasitelere, lineer retikler
izgilenmelere rastlanmtr. Bununla birlikte kullanlan yaktlarn cinsi, soba ya
da ocaklar, i ortamdaki zeminin ve dier malzemeler, piirme sreleri blgeden
blgeye ok nemli farkllklar gstermektedir. Bu nedenle kk opasitelerin hangi
maruziyetlere bal olarak ortaya ktn ortaya koymak olduka zordur (105).
1.3.2
evresel Ttn Duman Maruziyeti (TD)
Sigara duman bazlar farmakolojik olarak aktif, antijenik, sitotoksik,

mutajenik ve karsinojenik olan 4000den fazla madde ierir. Ana akm dumann
%92-95i gaz fazndadr ve 1 mlde 0.33.3 milyar partikl ierir. Ortalama partikl
ap 0.2 m.dir; yani solunabilir dzeydedir. Ttn duman nitrozamin, polisiklik
hidrokarbonlar gibi kanserojenlerden baka benzo-alfa-piren, benz-alfa-antrasen,
nikel, vinil klorid, kadmiyum, amonyak, karbonmonoksit, nikotin, nitrzoksit
ve formaldehid gibi binlerce irritan ve mutajenik madde ierir. Sigarann yanan
blgesindeki scaklk 900 oCye kadar ulamaktadr. Dumann ierii srekli
deimektedir. Bu bileikler dolayl olarak baz fizyolojik yantlara veya direkt olarak
enflamasyona yol aabilmektedirler. Sigara iimi akcierlerde kanserz etkilerden
baka merkezi ve periferik havayollarn, alveolleri, kapillerleri ve akcierin immn
sistemini etkiler (112).
Amerika Birleik Devletlerinde evresel Korunma Ajansnn 1993te
dzenledii bir raporda evresel ttn duman maruziyetinin (TD) ocuklar ve
sigara imeyen erikinlerde nemli solunumsal zararlara neden olduu bildirilmitir.
- 51 -
Sigara ien kiinin ortam havasna katt dumana evresel ttn duman (TD)
denir. TD yanmakta olan ttnden evreye yan akmla yaylan duman ile sigara
ien kiilerin darya fledii ana akm dumanndan meydana gelmitir. Yan akm
duman ana akm dumanna gre daha dk slarda ve daha deriik koullarda
meydana geldii iin pek ok toksik madde ve karsinojen yan akm dumanda ana
akm dumana gre daha yksek konsantrasyonda bulunmaktadr (113).
Bir sigaradan ortama salan dumann ok byk ounluu yan akmdan
olumaktadr. Baz kanser yapc maddelerin miktar yan akm dumanda ana akma
gre 10-200 kat daha fazladr. Sigara duman evre Koruma Kurumlar tarafndan
Snf A (kesin insan kanserojeni) kanser yapc olarak tanmlanmaktadr. Dumanla
kapl havay soluyan kii, istemeden ve ounlukla farknda olmadan zarara
uramaktadr. nk TD ounlukla grnmez ve kokusu farkedilmez. lkemizde
her yl 10,000 civarnda kiinin kapal ortamdaki ttn duman nedeniyle hayatn
kaybedebilecei tahmin edilmektedir. Avrupada 2002 ylnda 25 lkede, 80.000
insann TDden ld bildirilmektedir. Dnya genelinde ylda en az 200.000
iinin iyerinde TD solunmas nedeniyle ld Uluslararas i Sal
rgtnce (ILO) hesaplanmtr (112).
1.3.2.1 TD Maruziyetinin ocuklarn Solunum Sal zerine Etkileri
DSnn verilerine gre dnyada 1 milyardan fazla erikinin sigara itii ve
en az 700 milyon ocuun yani dnyadaki ocuklarn yarsndan fazlasnn kapal
ortamlarda sigara duman ile kirlenmi havay soluduklar tahmin edilmektedir. Ev
iinde sigara duman maruziyetinin akcier fonksiyonlarnda kayba neden olduu
bildirilmektedir. Pasif sigara iimin akcier fonksiyonlarnda neden olduu etki burada biyolojik olarak farkl tip maruziyetin nemli olabileceini gstermektedir:
i) in-utero maruziyet ii) hayatn ilk iki yl ierisinde alt solunum yolu enfeksiyonlarnn en sk grld ve annenin sigara imesinin en etkili olduu devre iii) daha
sonraki ocukluk yllarndaki maruziyeti. Doum ncesi TD maruziyetinin doumdan sonraki maruziyetlere gre solunum fonksiyonlarna ok daha fazla olumsuz etki yapt gsterilmitir. Ayrca annenin sigara imesinin bebeklikte ve erken
ocukluk evresinde daha fazla alt solunum yolu hastalna (krup, bronit, broniolit
ve pnmoni) neden olduu konusunda da yeterince kant bulunmaktadr. Ayrca babann sigara imesinin okul ocuklarnda astm ve solunum sistemi yaknmalar ile
yakn ilikili olduu gsterilmitir. Babann itii sigara miktar ile astm, hrlt ve
- 52 -
kronik ksrk arasnda doza bal bir iliki olduu gsterilmitir (113). ABDde
her yl bir milyonun zerinde astml ocukta solunum belirtilerinde ktlemenin
nedeninin TD olduu bildirilmektedir (112).
Ani ocuk lm Sendromu: evresel ttn duman maruziyetinin
ocuklardaki bir dier etkisi de ani ocuk lm sendromudur. Bu sendrom 1 ay
ile 1 ya arasndaki ocuklarn genellikle uyku srasnda aniden ve aklanamayan
lmleri ile karakterizedir. Yaklak 50 alma bu sendromda evresel ttn duman
maruziyetinin ani ocuk lm sendromu ile olan ilikisini deimez bir biimde
ortaya koymulardr (113)
1.3.2.2 evresel Ttn Duman Maruziyetinin Erikin Solunum Sal
zerindeki Etkileri
Erikinlerde TD maruziyetinin kanser d etkilerini aratran alma says
olduka azdr. Aratrmalarn ou ocuklara yneliktir. Bununla birlikte TD
maruziyetinin erikinlerde de olumsuz sonulara yol at ve solunum fonksiyon
kaybnda azalma, solunum semptomlarnda ve astmda artla birlikte olduunu
gsteren aratrmalar bulunmaktadr.
Akcier Kanseri: evresel ttn dumannn erikinler zerindeki etkilerini
aratran almalar daha ok sigara imeyen ve TDna maruz kalanlarda akcier
kanseri riskini ortaya koymaya yneliktir. TD, ABD evresel Korunma Ajans
tarafndan insanlar iin A grubu akcier kanseri olarak snflandrlmtr. Bu etki iin
bir snr deer yoktur. Zhong ve ark. (114) 35 olgu-kontrol almas ve be kohort
almasnn meta analizini yapmlar ve daha nce elerinin sigara imesine bal
TD maruziyeti olan sigara imeyen kadnlarda akcier kanseri riskinin hafife ama
istatistiksel olarak anlaml biimde artm olduunu ortaya koymulardr: Nisbi risk
1.2dir (%95 GA:1.12-1.29). Ayrca maruziyet arttka buna bal biimde riskin de
arttn ortaya koymulardr. yerinde TD maruziyeti ise akcier kanseri riskini
erkeklerde %15, kadnlarda ise %29 dolaynda arttrmaktadr (114).
Hemen ortaya kan etkileri: Gzlerde tahri, sulanma, yanma, ba ars, burunda
rahatszlk, aknt, ksrk, boaz ars, kalp hz ve tansiyonun ykselmesi,
solunumsal yaknmalarda art ve enfeksiyonlar; var olan hastalklarn alevlenmesi,
kalp hastal olan kiilerde kalp krizi, astm, KOAH, allerjilerin alevlenmesi
(112).
- 53 -
Uzun vadede ortaya kan hastalklar:

Solunum hastalklar: yeri veya sosyal ortamlarda sigara dumanna maruz
kalmak KOAH (Kronik tkayc akcier hastal) ve erikin astmna neden
olmaktadr.
Kalp Krizi: evresel ttn duman kalp-damar hastalklarn %20-70 orannda
arttrmaktadr. Tam dumansz ortamlar kanunu uygulanan yerlerde kalp krizleri
% 60 azalmaktadr.
Kanser: Sigara imeyenlerde evresel ttn dumanna maruziyet akcier
kanserini %32 orannda arttrmaktadr. Sigaraya maruz kalan kadnlarda meme
kanseri riski artmaktadr.
1.3.2.3 evresel Ttn Duman Maruziyetinden Korunma
evresel ttn dumanna maruz kalmann gvenilir bir eik dozu yoktur.
Bilimsel aratrmalar klima, havalandrma veya sigara iilebilir ve iilemez gibi
blmlere ayrmann etkisiz yntemler olduunu gstermitir. Eldeki kantlar
Trkiye ve birok lkede tm kapal ortamlarn tamamen dumanszlatrmasn
gerekli klmtr. lkemizde Dumansz Hava Sahas temas iinde Havan
Koru kampanyas kronik havayolu hastalklarnn nlenmesi ve hastalarn akut
zararlarndan korunmas ynnden tantlmas, yaygnlatrlmas ve sahiplenilmesi
gereken bir kampanyadr (112). lkemizde Uluslararas Ttn ereve Szlemesi
ve 4207 sayl kanun gerei tm kamusal alanda (birka istisna dnda) kapal
ortamda ttn tttrmek yasaklanmtr. Pasif sigara duman ncelikle lokanta,
kafeterya, bar gibi hizmet sektrnde alanlar etkilediinden i yaam iin de
dikkat edilmesi gereken bir konudur (112). Zararndan korunmann tek etkin yolu
kapal alanlarn tamamen sigaraszlatrlmas dumanszlatrlmasdr (112).
1.3.3
Salksz Bina Sendromu (SBS)
1970lerden beri byk binalarda yaayan kiilerde belli semptomlar

dikkat eken bir sklkta grlmeye baland. Baz olgularda yaadklar bina ile
ilikilendirilen hatta burada bulunan baz malzemelere atfedilen bu yaknmalar
nedeniyle bu semptomlar topluluuna bina ile ilikili hastalklar ad verildi.
DSndeki bir alma grubu 1983de bu soruna Salksz Bina Sendromu
(SBS) adn ortaya koydu (WHO 1982). SBS, belli bir binada yaayanlarda spesifik
- 54 -
olarak ortaya konulmu bir nedene balanamayan mukoza, cilt ve genel semptomlarla
ortaya kan bir sendromdur. Kii bana ortaya kan ortalama semptom saysna bina
semptom indeksi ad verilmektedir. Burada semptomu olan bu binada alanlardr
ama aslnda salksz koullar, ierisinde yaanlan binaya aittir. DS 1986da bu
tip yaknmalara yol aabilecek binalarn %30 orannda olduunu ve bu tip binalarda
yaayan ya da alanlarn %10 ila %30unda yaknmalarn grlebileceini ortaya
koydu. ABDde bir binann hasta kabul edilebilmesi iin ierisinde yaayanlarn
%20den fazlasnda en az haftada iki kere SBSye ait belirtilerin bulunmas
gerekmektedir (115). SBSnin neden olduu medikal, sosyal ve ekonomik kayp
byk oranlara ulamaktadr. Genelde ofis olarak kullanlan binalarda ve buralarda
alanlarnda grlmektedir (116). Bununla birlikte okullarda, hastanelerde, bakm
evlerinde ve rutubetli, sznt sorunu yaayan evlerde de grlebilir. Nitekim Kuzey
Avrupa lkelerinde bu terim konutlar iin de kullanlagelmektedir (117;118).
1.3.3.1 SBS Prevalansnda Arta Neden Olan Risk Faktrleri
Kiisel Faktrler
Kadn Cinsiyet
Binada alt kademede almak
Atopi
Havayolu hiperreaktivitesi
Daha nce var olan bir hastalk
alma Ortamna Ait Faktrler
Kat tozuna maruziyet
Sigara duman
Ofis tozu
Bilgisayarlar daha fazla kullanmak
Bina Faktrleri
ortam ssnn yksek olmas (klimal binalarda >23 C)
Klimal ofislerde taze hava ile havalandrmann dk olmas (<10 lt/
saniye/ kii ba)
Is ve aydnlatmann kiilerin kontrol dnda dzenlenmesi
Klimal binalar
Binann bakm hizmetlerinde yetersizlik
Temizliin ya da temizlenebilirliin yetersiz olmas
Su szntlarnn olmas
- 55 -
1.3.3.2 SBS le lgili Semptomlar

Genel Semptomlar
Genel bir yorgunluk hissi genellikle en sk rastlanan belirtidir. Genellikle
ie geldikten itibaren birka saat ierisinde ortaya kar. Binadan ayrldktan sonra
dakikalar ierisinde geer. Kuzey lkelerinde yaknmalar mevsimsel olabilir. zellikle
k aylarnda ktleebilir. Bu da gne nn nemini ortaya koymaktadr. Ba
ars migren tipi deildir. Nadiren ardr. Knt ya da bata basn hissi eklindedir.
skandinav lkelerinde beraberinde kafada sersemlik hissi de bildirilmitir (119).
Mkz Membran Semptomlar
En sk grlen belirti burunda tkanma ya da doluluktur. Haprk ya da
akntyla seyreden gerek bir nezle nadirdir. Bu daha ok bir alerjene bal allerjik
rinit hastalnda grlr. Boazda kuruluk ve hafif susama istei ikinci sklkta
grlen mukozal semptomdur. zellikle mesleklerini sesini kullanarak icra
edenlerde rnein haber spikerleri ya da santral memurlarnda bu durum nemli bir
sorun yaratabilir. Gzlerde kuruma en az rastlanan mkz membran semptomu olsa
da zellikle kontakt lens takanlarda nemli bir sorun oluturabilir. Gn ierisinde
lensler kullanlamaz hale gelebilir. Objektif bulgular i epikantusta azalm sekresyon
birikimi ve gzya tabakasnn paralanma zamannda uzamadr (120).
Cilt Sorunlar
Cilt kuruluu anket formlaryla en zor ortaya konan sorundur. Dzelmesi
uzun zaman aldndan anket formlarnda daha az oranda bildirilme riski vardr.
Bilgisayar ekranlarna bal nadir grlen yz dknts bulunmaktadr. Elektrik
ykl partikllerin yze kmesiyle ortaya kabilmektedir (121).
1.3.3.3 SBSnin Ekonomik Sonular
Ekonomik sonular evre ortamndaki sorunlara bal olarak retimde
azalma, i gc harcamalar ve ortam koullar zerine olan harcamalara bal
olarak deimektedir. ngilterede SBSye bal olarak igc kaybnn bedeli ylda
400.000 sterlindir (120).
Bununla birlikte bro alanlarnda verimlilii lme olduka zordur. Oda
deneylerinde hava akm hznn kii bana 10 lt/sden 30 lt/snye ykselmesinin
daktilo yazma hzn 3 kat arttrd gsterilmitir (122).
- 56 -
1.3.3.4 SBS Salgnndan phelenildiinde Atlacak Admlar

Grip ya da nezle salgnnn aratrlmas,
Klima ya da ventilasyon sistemindeki bozukluklarn kontrol edilmesi,
ortamda ya da dardaki nemli kirlilik kaynaklarnn kontrol edilmesi
(118;120)
Bunlarla ilgili sorun yoksa HVAC sistemlerinin tasarmnn, nasl ilediklerinin,
stma sisteminin bakmnn yaplp yaplmadnn ve uygun biimde altrlp
altrlmadklarnn kontrol edilmesinin yan sra binada yerleim, alan kullanm
ile ilgili yaplan deiikliklerin bulunup bulunmadnnn ve bu deiikliklerin
HVAC sisteminin almasna etki edip etmediinin kontrol edilmesi; ayrca i ve
ynetim dzenlenmesinde aksaklklar bulunup bulunmadnn kontrol bu konuda
atlmas gereken admlarn banda gelmektedir.
Uygulanacak bir anket formu ile durumun ne dzeyde olduunun gsterilmesi
ve bina semptom indeksinin ortaya konulmas da nem tamaktadr (120).
retim yaplmayan binalardaki kirleticilerin konsantrasyonlar genellikle
olduka dk dzeylerdedir. Bununla birlikte kirlilik kaynaklar ortaya ktnda
ya da havalandrma yeterli olmadnda partikl kirleticilii nemli boyutlara
ulaabilir (123).
D ortamdaki byk toz paracklar merkezi havalandrmada bulunan
byk filtrelerle temizlenebilir. Bylece ilenmi-temizlenmi hava tm binaya
datlabilir. Buna karn bu filtrelerin bakm yeterince yaplamazsa ar kirlenir,
btnlkleri bozulabilir ve nemli bir kirletici kayna haline gelebilirler. Filtrelerin
etkin olmamas durumunda ise toz havalandrma mazgallarnda, fanlarda ve
susturucularda birikebilir. Soutucu sarmallarda nemlenme olduunda ise burada
bir birikinti meydana gelir ve bylece kf remesi iin uygun bir ortam oluur.
Ayrca kirlenmi havalandrma sistemleri odada kt kokularn birikmesine neden
olabilir (115).
1.4
Trkiyede Ortam Hava Kirlilii le lgili Durum
Trkiyede i ortam hava kalitesinin tespitine ynelik olduka snrl

sayda uluslararas bilimsel dergilerde yaynlanm alma mevcuttur (124131). lkemizde i ortamda kiilerin maruz kaldklar kirletici dzeyleri ile ilgili
- 57 -
yaplan almalar daha ok biyoaerosol dzeylerinin, snrl sayda da UOBlerin

belirlenmesine yneliktir. stanbul, Ankara, zmir, Edirne, Kocaeli ve Afyon illerinde
yaplan almalar ile snrldr. Edirnede ilkretim okullar ve krelerde llen
bakteri ve mantar (132), zmirde ve Afyonda evlerde llen mantar seviyeleri
(127;129), Kocaelide ev, ofis ve okullarda llen UOB (125) ve PM2.5 ve PM10
ile bunlardaki elementel (133) dzeyler, stanbuldaki ilkretim Okullarnda
llen PM2.5 ve PM10 dzeyleri (130), Ankarada evlerde llen formaldehit
dzeyleri (131) ve farkl trdeki i ortamlarda llen biyoaerosol, UOB ve PM2.5
dzeyleri (134) ve ulalabilecek maksimum seviyeler dnda bakaca bir bilgi
yoktur. Ayrca, Nkleer Aratrma Enstits liderliinde Trkiye apnda yaplan
almalar ile i ortam havasnda karlalan radon gaz dzeyleri de llmtr.
Ancak, i ortam hava kalitesinin llerek mevcut durumun tespitine ynelik baka
almalarn balam ve yaplmakta olduu iki ylda bir dzenlenen Trk Tesisat
Mhendislii Kongresi (TESKON) bnyesinde 2007 ylnda yaplmaya balanan
Hava Kalitesi Sempozyumunda sunulan bildirilerden anlalmaktadr. Bunlarn,
bir ksm bilimsel dergilerde yaynlanm (yukarda bahsedilen) bulunmaktadr;
bazlarnn da yakn gelecekte yaynlanmalar beklenebilir. Bu sempozyumda,
2007 ve 2009 yllarnda UOB (135-140), PM (44;135;141;142), ozon (143;144)
seviyelerini bildiren almalar ve bir spesifik olmayan salk semptomlarnn
yaygnln bildiren alma (143) sunulmutur.
Krsal alanda yaayan kadnlarda biyomas temas ve KOAH prevalans
arasndaki ilikiyi gstermek iin yaplan epidemiyolojik almalar bunun sigara
imeyen kadnlarda nemli bir etyolojik ajan olduunu gstermektedir. ortam
lmleri yaplmtr ama yetersizdir (145-149).
ortam havas ile snrl olmamakla beraber Trkiyede asbest maruziyeti ile
ilgili almalar da yaplmtr. lk asbest yataklar 1921de Eskiehirde Mihalk
civarnda iletilmeye baland. Elimizdeki kaytlara gre 1969larda Trkiyede
asbest retimi yaklak 3.000 ton civarndayd ve at kaplama malzemesi, dier
yap malzemeleri, boru, asbestli imento, at izolasyonu ve kat imalatnda
kullanlmaktayd. retim yeterli olmaynca bata Kanada, Gney Afrika ve Sovyetler
Birlii olmak zere dier lkelerden ithal edilmeye baland (100).
evresel asbest temas Trkiye, Kbrs, Yunanistan, Korsika, Afganistan, Kore,
in, Yeni Kaledonyada nemli bir salk sorunu yaratmaya devam etmektedir (150- 58 -
154). lkemizde balca evresel asbest tremolit (155-158), aktinolit (159;160),

tremolit krizotil (161), antofilit krizotil (159) olarak bulunmutur. lkemizde evresel
asbest temas ayn zamanda asbest d bir fibrz zeolit olan eriyonit maruziyeti
de Kapadokya yresinde baz kylerde grlmekte ve bata malign mezotelyoma
olmak zere nemli salk sorunlar oluturmaktadr (100;153;162;163). Eriyonit
maruziyetine bal zellikle malign plevral mezotelioma olgular nceleri
Trkiyeden bildirilirken 2009 ylnda Kuzey Amerikadan da bir olgu bildirilmitir
(164).
Tablo 6da zetlendii gibi lkemizde snrl sayda hava kalitesi, i ortam hava
kirlilii ve salk ilikisinin incelendii almalar bulunmaktadr. Bu tablodan da
grlebilecei gibi, bina-ii ortamlarda mantar dnda herhangi bir kirletici lm
ve salk ile ilikili alma mevcut deildir. stanbulda gerekletirilen bir ka d
ortam hava kalitesi verisi ve hastane acil bavurusu almas dnda, hem bina-ii
ve d ortamda farkl trdeki kirleticilerin lld hem de salk kaytlarnn
periyodik takip ve muayeneler ile tutulduu herhangi bir alma mevcut deildir.
Tablo 6. lkemizde -D Ortam Hava Kirletici Dzeyleri ve Salk ile likili
almalar
ncelenen
Hastalk
Parametre
Mantar
alma
Sonular
Referans
llen mantar
koloni says olduka
dk olarak tespit
edilmitir. En sklkla
Adanada 19 astml
ve/veya allerjik rinitli gzlenen mantar
tr Cladosporium,
4-13 ya aralndaki
ocuklarn 1 yl boyunca Penicillium ve
ocuklarda her gn hastalklar ile Aspergillus olduu
nal et al.,
astm ve/veya ilgili gzlem kaytlar bulunmu, gnlk
2007 (165)
tutulan astm veya rinit
Rhinitis
tutulmu, ayda bir
oturduklar evin oturma kaytlar ile evlerde
gzlenen mantar
odas/yatak odasnda
alnan rneklerde mantar dzeyleri arasnda
lmleri yaplmtr.
herhangi bir iliki tespit
edilmemitir. rneklem
saysnn artrlmas
gerektii nerilmitir.
- 59 -
Mantar
CO, SO2,
NO, NO2,
PM10
CO, SO2,
NO, NO2,
PM10
SO2 ve
toplam
partikler
madde
Astm
En yaygn gzlenen
mantar trlerinin
zmirde 127 astml,
Aspergillus ve
127 kontrol grubu
Penicillium olduu,
Ceylan et al.,
evlerinde k dneminde astml ve kontrol grubu
2006 (166)
mantar lmleri
evlerinde gzlenen
yaplmtr.
mantar koloni saysnn
farkllk gstermedii
bulunmutur.
Kronik
Obstrktif
Akcier
Hastal
(KOAH)
1997-2001 yllar
arasnda stanbul
niversitesi
Hastanesinde KOAH
nedeniyle acile
yaplan bavurular
ile ayn dnemde
llen d ortam hava
kalitesi verileri ve
meteorolojik verilerin
aylk ortalamalar
incelenmitir. Toplam
1586 hasta kaytlar
kullanlmtr.
KOAH nedeniyle
yaplan bavuru says ile
scaklk arasnda negatif,
Hapcioglu et
SO2 ve PM10 iin pozitif
al., 2006 (167)
korelasyon bulunmu,
dier kirleticiler ile ise
herhangi bir iliki tespit
edilmemitir.
Akut
Koroner
Sendrom
(AKS)
1997-2001 yllar
arasnda stanbul
niversitesi
Hastanesinde AKS
nedeniyle acile
yaplan bavurular
ile ayn dnemde
llen d ortam hava
kalitesi verileri ve
meteorolojik verilerin
aylk ortalamalar
incelenmitir. Toplam
2889 hasta kaytlar
kullanlmtr.
AKS nedeniyle yaplan

bavuru says ile
scaklk arasnda negatif,
SO2, CO, NO ve PM10
sever ve
iin pozitif korelasyon
ark., 2005
bulunmu, bavurular
(168)
artran en nemli
parametrenin SO2 art
ve scaklk azalmas
olduu tespit edilmitir.
Astm
Zonguldakda 6-16 ya Ankete katlanlarn

grubu ocuklarda astm %11,2sinde hrlt
ve allerji skln tespit semptomu bulunduu
Tomac ve
etmek iin 1500 anket tespit edilmi, d ortam
ark., 2005
yaplm, e zamanl
SO2 ve PM sonular
(169)
olarak d ortam SO2 ve ile astm semptomlar
PM kaytlar ile ilikisne arasnda ok gl bir
baklmtr.
iliki bulunmutur.
- 60 -
Mantar
Astm
En yaygn gzlenen
mantar trlerinin
Penicillium,
Cladosporium,
Ispartada 24 astml, 14
Aspergillus ve
kontrol grubu evlerinde
Unlu ve ark.,
Alternaria olduu,
1 yl boyunca mantar
2003 (170)
astml ve kontrol grubu
lmleri yaplmtr.
evlerinde gzlenen
mantar koloni saysnn
farkllk gstermedii
bulunmutur.
ASE tans konmu

hasta grubunun ailesinde
nazal aknt grlme
Ankarann Altnda
oran 2,82 kat, evlerinde
ilesinde yaayan 0-24
sigara iilen ocuklarda
ay aras bebeklerden
ortam
ASE grlme oran
ASE tans konmu 42
Akut
sosyoise 3,28 kat daha fazla
hasta ve kontrol grubu
demografik Solunum
olarak tespit edilmitir. Ycel ve ark.,
Sistemi
seilerek, yaadklar
karekteBebeklerin doum
2002 (171)
Enfeksiyonu evre, ailenin sal,
ristikleri
kilolar, anne st ile
(ASE)
ev zellikleri ve sosyove ev
beslenmeleri, ailelerin
demografik koullarn
zellikleri
sosyo-demografik
belirlemek amacyla
karakteristii ve evlerin
anket uygulanmtr.
zellikleri ile ASE
arasnda herhangi bir
iliki tespit edilmemitir.
SO2 ve
toplam
partikler
madde
Rinit
stanbulda doal
gaz kullanm ncesi
ve sonrasnda rinit
vakalarnn yzdeleri
incelenmitir.
Doal gaz kullanmna

geildii 1994 yl
ncesinde bireylerin
%62,5i rinitten
yaknrken, 1996
ylnda bu oran %51e Keles ve ark.,
inmitir. Ya, cinsiyet, 1999 (172)
sigara iicilii, stma
kaynann deiiminin
bu orann azalmasnda
etkisi olduu
vurgulanmtr.
- 61 -
1.4.1
Yasal Durum
1.4.1.1 Ortam Hava Kirleticisi Sigara iin Gncel Yasal Durum ve Yasal
Uygulamalarn Etkinlii
evresel sigara dumannn zararlarnn bilinmesi ve tamamen dumansz
ortamlarn yararnn kesinlemesi ile birlikte uygulamalar yrrle girmitir.
Ancak 1996 ylnda kabul edilen 4207 sayl yasada belirlenen yasaklar iinde odalar
tahsis edilmesi gereken hastaneler, okullar, spor tesisleri gibi ncelikli mekanlarda
bile yasaklarn byk oranda ihlal edildii grlmtr. Sadece lkemizdeki
pratik deil dnya pratikleri de bu yndedir ve artk yasaklarn etkili olmas iin
bir takm odalar, blmeler vb. tahsis edilmemesi gerektii anlalmtr. Ttn
endstrisinin mahkeme karar ile aklanmas zorunlu klnan i yazmalarndan
1992 tarihli birisinde (r. http://www.pmdocs.com), tttrme yasaklar ile birlikte
odalar, blmler tahsis edilmesinin sigara yasaklarn byk oranda veya tamamen
etkisizletirdii, brakma oranlarn ok az oranda arttrabildii ve sigara tketimine
hi etkisi olmad teyit edilmitir (173).
4207 Sayl Yasada 3 Ocak 2008 tarihinde deiiklik yaplmasndan sonra
(Global Omnibus, 2008):
19 Temmuz 23 Austos 2009 tarihleri arasnda yaplan denetimlerde:
5988 kamu binas, 67.102 zel iletme ve 3.124 toplu tama arac olmak
zere toplam 76.214 denetim gerekletirilmitir. Bu denetimlerde %
99,4 orannda Kanun hkmlerine uyulduu tespit edilmitir.
Kanunun kabullenilebilirliini ve uygulanabilirliini kolaylatrabilmek ve
toplumu Kanunun getirdii yasaklara hazr hale getirmek, yasa ile ilgili olarak halk
bilgilendirilmek ve bilinlendirmek amacyla balatlan Dumansz Hava Sahas
ve Havan Koru Ulusal Medya Kampanyalarnda yaplan lmlerde yasa %94
orannda benimsenmitir. Ttnle mcadele almalarndaki stn gayretinden
dolay, DS tarafndan hem Sayn Salk Bakan, hem de Babakana dller
verilmitir.
19 Mays 2008 tarihinden itibaren uygulanan yeni dzenlemelerin etkinliini
deerlendirmeye ynelik deiik aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalarda elde
edilen sonular u ekildedir:
- 62 -
Dumansz Hava Sahas uygulamas ile birlikte halkmzn ttn ve ttn

rnlerinin zararlar konusundaki farkndal artmtr. Halkmzn;
%94 alanlarn sigaradan korunma hakk olduunu,
%93,8i devletin vatandalarn sigaradan korumas gerektiini,
%94,8i sigara rahatsz edici etkisi olduunu,
%95,3 sigarann dorudan salmz tehdit ettiini,
%86,7si yeni yasann genel anlamda kabul grdn ve onaylandn
dnyor.
Dumansz Hava Sahas uygulamas gerek sigara ien gerekse imeyen
vatandalarmzdan byk bir destek grmtr. Halkmzn;
%96,1i kamu kurumlar ve banka gibi yerlerde
% 97,3 toplu tama aralarnda
%96,8i restoranlarda
%82,1i kahvehanelerde
%90,4 alveri merkezlerinde sigara iilmemesini destekliyor.
Kapal ortamlarda hava kalitesini deerlendirmeye ynelik lmlerde Dumansz
Hava Sahas uygulamas ile birlikte havadaki partikl miktarlarnda;
Kamusal alanlarda %57,1 - %97,2
Hastanelerde %75,4
Alveri merkezlerinde %88,7
zel iletmelerde %77,6 - %90,3 arasnda azalma tespit edilmitir.
Salk Bakanl denetim ekiplerince yaplan ziyaretlerde yasaya uyum oran;
Kamu binalarnda %95in zerinde,
zel hukuk kiilerine ait iletmelerde %80ler civarnda,
Toplu tam aralarnda ise %90n zerinde olduu tespit edilmitir.
Dumansz Hava Sahas uygulamas ile birlikte;
2008 ylnda yaplan bu aratrmann sonular 2006 ylnda yine TK
tarafndan yaplan aratrma sonular ile kyaslandnda:
Sigara kullanma oranlar toplum genelinde %2,1 azalmtr.
(Azalma oranlar: Erkeklerde %2,7, Kadnlarda %1,4)
Sigara ienlerin ortalama %7si sigaray brakm,
%21i ise toplam itikleri sigara miktarn azaltm,
alanlarn %44 mesai saatleri ierisinde sigara ime saysn azaltm,
- 63 -
Yasak olmamasna ramen %19u evde sigara imemeye balam, %21lik

bir kesim ise sadece balkonda imeye devam etmi, %9u ise evde sigara
ime skln azaltmtr.
1.5
Ortam Hava Kirlilii ile lgili Sorunlar ve zm nerileri
Sorunlar da maddeler gibi elementlerden oluurlar. Bunlarn kimyasn

bilmeden sorunlar zmek mmkn deildir. Sorunlara zm bulunmas, onlara
yol aan nedenler ortadan kaldrlarak gerekletirilebilir. Sorunlar zlmedike,
dier sorunlarla birleerek yeni sorunlar oluturabilirler. Bu durumda belirli koullar
altnda geerli olabilecek zmler de zm olmayabilir, hatta yeni sorunlar
yaratabilir.
Gelimekte olan lkelerde i ortam hava kalitesinin gelitirilmesi ile ilgili
klavuzlarn genel erevesi Tablo 7de verilmitir.
Tablo 7. Ortam Hava Kalitesi ve lgili Klavuzlar
lek tipi
Pragmatik
Orta vadeli
Uygulanacak
zaman dilimi
neriler
Hemen
Mmknse tm
evlerde soba ve
Kat yaktlar evlerde
dier stc aralarn
kullanlan temel
dumannn darya
yaktlardr
vermelerinin
salanmas
ortam hava
kirlilii verilerinin
elde edilebildii
her koulda erken
vadeli; bu verilerin
elde edilemedii
koullarda orta
vadeli
Uygulama lei
Daha temiz fosil

yaktlara gei:
rnein LPG daha
fazla yaygnlk
gstermekte
Mmknse tm
evlerde piirme ve
gerekirse snmann
daha temiz yaktlarla
gerekletirilmesi
Kat yaktlar
gnmzde hala
yaygn olarak
kullanlmaktadr.
Bunlar iyi tasarma
sahip sobalarda
yakmak ve/veya
daha temiz fosil
yaktlara gei geni
lekli almalarda
etkin olarak kabul
edilmitir.
Farkl soba, kirletici

ve dier nlemlerle
elde edilen kirlilik
dzeyleri
- 64 -
Geleneksel
Gelimekte olan
lkelerdeki risk
faktrleri ve kirlilik
dzeyleri ile ilgili
daha ok veri elde
edildiinde gelimi
lkelerle kyaslamak
Gnmzde
daha temiz fosil
yaktlar daha
yaygn kullanmakla
birlikte hala fakir
lkelerin kentsel ve
krsal kesimlerinde
kullanlmamaktadr
Gelimi lkelerde
i ve d ortam hava
kirlilii konusunda
olduu gibi i
ortam hava kirlilii
konusunda rehberler
dzenlenebilir
Yaplan almalar sonucunda zellikle kre ve ilkokul gibi kalabalk ve hava

kirliliine kar hassas olan insan gruplarnn bulunduu ve gn boyu aktivitenin
youn olduu ortamlarda i ortam havas kirlilik deriimlerinin zellikle k
mevsiminde ok yksek seviyelerde olduu; nemli ve scak blgelerde i ortam
biyoaerosol seviyelerinin yksek olduu; sigara iilen, fotokopi makinas, yazc ve
bilgisayarlarn bulunduu ortamlarda uucu organik bileiklerin ve ozonun olduka
yksek seviyelere ulaabildii; i ortamlardan kullanlan temizlik malezemelerinin
uucu organik bileik miktarlarn nemli lde ykselttii tespit edilmitir.
ortam hava kirlilii etkisinde kalmann ve salk risklerinin azaltlmas iin:
i) havalandrma sistemi bulunmal, ii) kirletici kaynaklar kontrol altna alnmaya
allmal, zellikle bu i ortamlarda kullanlmak zere zc yerine su bazl
temizleyiciler kullanlmal, temizliin mmknse insanlarn binadan ayrld saatten
sonra yaplmasnn ve temizlik srasnda binann havalandrlmasnn salanmas.
Havalandrma sisteminin yaplmasnn teknik donanm eksiklii veya
yksek maliyet dolays ile mmkn olmad durumlarda en azndan zellikle k
mevsiminde i ortamn sk aralklarla doal havalandrlmasna zen gsterilmelidir.
Ancak havalandrmann k mevsiminde scaklk dklnn youn olduu sabah
saatlerinde deil leden sonra yaplmas daha uygun olacaktr.
ortam hava kirlilii kaynaklarnn ortadan kaldrlmas ve emisyon
deriimlerinin azaltlmas iin alnabilecek nlemler, kirlilik kaynaklarnn
giderilmesi, etkin havalandrmann salanmas balklar altnda sralanmtr.
1.5.1
Mikrobiyal Aktivitenin nlenmesi
Bakteri, mantar veya kf gibi mikroorganizmalarn insan saln bozduu,

hastalk yapc olduu bilindiinden bu gibi mikroorganizmalarn remesinin nne
geilmesi yaplmas gereken ilk uygulamalardr.
- 65 -
ortamda su szntsnn olmas, su birikintilerinin olmas, nemli blgelerin

bulunmas mikrobiyal byme iin uygun ortam hazrlarlar. Bu nedenle tm binann,
at ve bodrum katlar dahil, bu tip nem varl ynnden incelenmeli, su borular,
balant paralar su szntlar ynnden incelenmeli ve gerekli nlemler alnarak,
neme sebep olan problem ortadan kaldrlmaldr. Bir ortamdaki nemin varl, koku
veya grsel inceleme ile tespit edilebilir. Nemli ortamlarn, su birikintileri hemen
temizlenmelidir, mmknse 24 saat iinde deilse 48 saat iinde bu tip ortamlarn
kurutulmalar gerekmektedir.
Mikroorganizmalar tarafndan kaplanm olan yzeyler, deterjanlar ve sert
kll fralar ile temizlenmeli veya yenisi ile deitirilmelidir. Kfl yzeylerin
temizlenmesi olduka dikkat isteyen bir husustur. ou zaman kfl yzeyin
karlarak yenilenmesi gerekli olmaktadr.
1.5.2
Kimyasal Emisyonlarn Azaltlmas
ortamlarda kullanlan temizlik malzemeleri, bcek veya sinek ldrcler,

oda kokular, eitli ofis ekipmanlar, okul ara ve gereleri gibi pek ok farkl
malzeme sonucu kimyasal madde emisyonlar olumaktadr. Bu kimyasallarn
byk bir ksm tehlikeli (toksik, reaktif, paslandrc, parlayc veya patlayc)
kimyasal snfna girmektedir. Evler ve kre gibi hijyen sebebiyle sk temizlik
yaplan ortamlarda, kullanlan temizlik malzemelerinden kaynaklanan kimyasal
emisyonlar yksek seviyelere ulaabilmektedir.
Temizlik malzeme reticileri pek ok farkl trde temizleyici rn
retip, kullanma sunmaktadr. Tuvalet ve frn temizlemek iin asit, banyoyu
dezenfekte etmek iin fenol, mobilyalar cilalamak iin damtlm petrol rnleri,
amarlarmz beyazlatmak iin klor ve yalnzca evlerimizi temiz tutmak iin
eitli zehirli kimyasal maddeler kullanlmaktadr. Gnlk yaamda kullanlan bu
rnler 55.000in zerinde kimyasal madde iermektedir. Kullanlan bu temizlik
malzemeleri sadece topra ve su kaynaklarn deil, buharlam olarak teneffs
ettiimiz havay da kirletmektedir. Sprey boyalar, frn temizleyiciler, dezenfektanlar,
mobilya parlatclar ve dier tm sprey rnler, birka gn sonra teneffs edilen
havann bir paras olmaktadr.
Dezenfekte edici temizlik madde buharlar teneffs edilirse, tehlikeli olacak
uucu organik kimyasallar olarak karacier, bbrek, akcier, pankreas ve dalakta
- 66 -
hasara neden olabildii gibi, merkezi sinir sistemini etkileyerek depresyon, sinirlilik
ve hiperaktiviteye de yol aabilir.
Oda deodorantlarnn ou hibir ekilde havadaki kt kokular yok etmez.
Bazlar rahatsz edici kokular, ho kokularla rtmeye alr, bazlar da burun
yollarn yal bir tabakayla kaplayp insann koku alma duyusunu engelleyen
bir kimyasal yayar. Oda deodoratlarnda bulunan kimyasal maddelerden bazlar
naftalin, fenol, kresol, etanol, ksilen ve formaldehittir.
Bu tip rnleri kullanmak yerine, eski geleneksel temizlik malzemelerinin,
arap sabunu, amar sodas, sirke, karbonat vb. kullanm ile yarataca salk
risklerini azaltmak mmkndr.
Okul ve krelerde kullanlan boya, tutkal gibi yaptrclar, oyun hamurlar
olduka tehlikeli kimyasallar ierebilmektedir. Bu malzemelerin stnde zehirli
olmadklarna dair bir uyar yazs bulunmas Trkiyede zorunlu deildir. Bu
nedenle, kullanlan bu tip malzemelerin ierikleri kontrol edilmelidir. lerinde
petrol trevi bulunan malzemelerden uzak durulmaldr. Boya seiminde su bazl
boyalarn tercihi, tahta kalemi seiminde toluen veya metil isobutil keton ieren
kalem yerine su veya alkol bazl kalemlerin tercihi, yaptrclar iinde kutusunda
zehirli olmadna dair sertifikas bulunan rnlerin tercihi, bu tip i ortamlarda
hava kalitesinin korunmasn salayacaktr.
Fotokopi makinesi, bilgisayar monitr, yazc ile mobilya ve hal gibi ofis
ekipmanlarnn ve i ortamda yer almas, kimyasal emisyon, ozon, partikl madde
gibi pek ok kirleticinin kayna olmaktadr. Fotokopi makinesi, bilgisayar ve yazc
gibi makinelerden kaynaklanan kimyasal emisyonlar alr durumda olduklarnda
ok daha fazla hava kirletici emisyon yayd testlerle tespit edilmitir. Bu cihazlarn
kullanlmad durumda kapal olmalar emisyonlar azaltacak bir nlemdir.
Sigara iilmesi srasnda 4000den fazla kimyasal madde aa kt
bilinmektedir. Bu kirleticilerden, arsenik, siyanr, naftalin, toluen, benzo piren,
fenol gibi bileiklerin birounun kansere neden olduu da bilinmektedir.
ortamda sigara iilmesinin nlenmesi iin 19 Mays 2008 tarihinden itibaren tm i
ortamlarda sigara yasann balamas ile i ortamlarda hava kalitesinin iyilemesi
ynnde nemli bir adm atlmtr. zellikle salk eitiminde yasal zorunluluklarn
benimsetilmesi yannda henz yasal zorunluluk olmayan evlerde de iilmemesi
- 67 -
ynnde eitim yaplmas; bata kronik solunumsal ve kardiyak hastal olan

ailelerle, ocuklu ve hamile olan ailelerde yararl olacaktr.
Yukarda bahsedilen tm kirletici kaynaklar olan rnleri kullanmak
gerektiinde veya zorunlu olduu durumda, i ortam havalandrmak yarataca
salk etkilerini nemli lde azaltacaktr.
1.5.3
Ortam Havalandrmas
ortamlarn havalandrmas mekanik veya doal havalandrma yolu ile

yaplabilmektedir. Doal havalandrma seenei, pencere veya kaplarn almas
ile i ortamn havalandrlmasdr. Bu seenek, kiilerin isteine bal olmakta,
d ortamdaki scaklk dtke, s kaybnn nlenmesi iin havalandrma skl
azaltlmaktadr. Oysa i ortamlarn havalandrma gereksinimleri, d ortam
scaklna bal olarak deil, barndrd insan says ve i ortamdaki aktiviteler
ile orantl olarak yaplmaldr. Kreler, okullar gibi pek ok kiinin barnd i
ortamlarda srekli havalandrmann yaplmas bir zorunluluktur. Bu durumda
doal havalandrma deil, mekanik havalandrma seenei gndeme gelmektedir.
Mekanik havalandrma sistemleri, d ortamdaki havann i ortama bir fan vastas
ile aktarlmas eklinde yaplabildii gibi, HEPA filtrelerden veya dier temizleme
sistemlerine sahip sistemlerle i ortama temizlenerek verilebilmektedir. D ortam
havas genel olarak i ortamdan daha temizdir, ancak Ankarada k aylarnda
grld gibi, zellikle sabah saatlerinde d ortam hava kalitesi ktleebilmektedir.
Bu durumda, d ortamdan kaynaklanan kirleticiler i ortama girebilmekte, salk
sorunlarna yol aabilmektedir. Bu durumda mekanik havalandrma seenei bir
temizleme sistemine sahip olmaldr. HEPA filtre sistemine sahip bir havalandrma
sistemi, %99un zerinde asgari verimlilik garantisi ile 0.003 mikrona kadar inen
boyutlardaki son derece ince kirletici taneciklerini filtre edebilmektedir. HEPA
filtreler, toz ve allerji yapclar gibi kirletici taneciklerin yok edilmesine ilaveten,
uucu organik bileikler ile dier gaz kimyasallar ve ho olmayan kokular gibi
molekllerin bertaraf edilmesinde de etkindirler. Bu tip sistemler srekli veya
kesikli olarak altrlabilmektedir. Zaman ayarlayc sistem vastasyla, istenilen
zaman aralklarnda otomatik olarak devreye girebildikleri gibi, CO2 sensrleri
vastasyla da kendi kendine alabilmektedir. Havalandrma gereksiniminin

tespitinde ortamdaki CO2 miktarnn srekli izlenmesi ve i ortam havasnda CO2
seviyesi 1500 ppme ulat durumda havalandrma sisteminin devreye sokulmas,
- 68 -
salayaca byk enerji tasarrufunun yan sra uygun konfor koullarndaki hava
kalitesi ile bina iinde salkl ve verimli bir ortam oluturulabilir. Ancak bu tip
filtrelerin kullanlmasnda, havalandrma cihazlarnn bakm olduka nemlidir.
Dzgn bakmlar yaplmayan filtrelerde oluan Lejyonella gibi ldrc bakteriler
baka salk problemlerine yol atklarndan, dzenli bakmlarnn yaplmas ve
temizlenmeleri nemlidir.
Mekanik havalandrma sistemlerinin kurulmas ve iletilmesi olduka
maliyetlidir. Ancak i ortam hava kalitesinin salanmasnda olduka faydaldr.
zellikle kre ve okullar gibi ok sayda ocuun bir arada bulunduklar ortamlarn
i hava kalitesini salamak iin masraftan kanlmamas gereklidir. Bu tip bir sistem
yoksa her gn saat ba en az 10 dakika pencerelerin almas ile i ortam hava kirlilik
seviyesi nemli lde drlebilir. Okullarn i ortam hava kalitesinin salanmas
iin nerilen temiz hava hz kii bana 24 m3/saat civarndadr (ASHRAE Standard
62). Bir snfta 40 kii bulunduu durumda o ortama salanmas gereken temiz
hava 960 m3/saat olacaktr. Bu havann 1 m2lik bir pencereden 1.5 m/sn hzla
girmesi durumunda, pencerenin saatte 10 dakika ak kalmas ile gerekli temiz hava
salanabilir.
1.5.4
Ortam Hava Kalitesini Arttrmak in Uygulanacak Stratejiler
Kirletici kaynaklarnn ortamdan uzaklatrlmas, daha uygun bir yere

tanmas ya da kirletici kaynaklarnn azaltlmas ya da havalandrmann arttrlmas
i ortam kirliliinin azaltlmas iin uygulanan temel stratejilerdir.
Kirleticinin ortadan kaldrlmas kirliliin kontrolnde en etkin yntemdir.
Bununla birlikte her zaman uygulanmas mmkn olmayabilir. Doal havalandrma
bina zellikleri, binada oturanlarn etkinlikleri ve hava koullarna gre deimekte
ve bu nedenle havalandrmay her zaman kontrol etmek mmkn olamamaktadr.
Bununla birlikte tm kirletici deriimlerinin azaltlmasnda etkin bir yntemdir
(174).
1.5.4.1 Yanma rnleri
1.5.4.1.1 Biyomas Yaktlar
Piirme gerelerinin slah edilmesi rnein biyomasn ak ocaklar yerine
bacas olan sobalarda yaklmas i ortam kirliliini byk oranda azaltacaktr. Bu tip
sobalarda duman knn az olmas bunlarn salk alanlar tarafndan koruyucu
- 69 -
giriimler olarak nerilmesini salamtr. Teknik olarak ocak, soba tasarmlarnn

karmak olmas, kullanclarda davran deiiklii gerektirir ve bunun srekli
klnmasndaki zorluklar, sobalarn bakm ve kullanmlarndaki glkler sobalarla
elde edilen baarlar nemli lde etkilemektedir. Laboratuvar ortamnda
deneysel olarak incelenen sobalarda elde edilen sonularla, pratik kullanmda elde
edilen sonular arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu tip giriimlerin
etkin olabilmesi iin doal ortam iklim deiiklikleri, blgeden blgeye deiik
amal enerji kullanm, blgenin alt yaps, kullanclarn davran ve sosyokltrel
zellikleri mutlaka gz nne alnmaldr. Ayrca blgesel olarak daha temiz fosil
yaktlara geilmesi nerilir. rnein baz blgelerde odun kmr, baz yerlerde doal
gaz kullanm yaygnlatrlabilir (105). Kat yaktlarn salk zerindeki etkilerini
inceleyen ilk randomize kontroll alma Guatemalada gerekletirilmitir. Burada
plancha ad verilen bacal sobalarn duman etkisi solunan havadaki CO dzeylerine
baklarak llm ve CO dzeylerinin bu sobalarn kullanmyla nemli lde
azald tespit edilmitir (175). Kerosen, svlatrlm petrol gaz, doal gaz,
elektrik gibi alternatif yaktlar da hava kalitesinin iyiletirilmesi iin kullanlabilir.
Bununla birlikte gnmzdeki bilgiler yoksul kesimlerde halen kullanlmakta olan
yakt sobalarnn iyiletirilmesi ve enerji kullanmndaki davran deiikliklerinin
salanmasnn, kat yakt sobalarnn yerine sv yakt ya da elektrik sobalarnn
yerletirilmesine gre ok daha etkin olduunu ortaya koymaktadr. Uluslararas
Solunum Dernekleri forumu, dnya apndaki biyomas dumanlarnn olumsuz
etkilerini ortadan kaldrmak amacyla bir proje balatmtr. Biyomas yaktlarn
kullanm biimlerindeki deiiklikler, daha nemlisi bu yaktlarn yerine daha etkin
daha temiz fosil yaktlarn kullanlmas projenin son amacdr (176).
zellikle kat yaktlarn tamamn ya da bir blmn dardan alan topluluklar,
temiz yaktlar daha da ucuza alabilirlerse petrol, doal gaz gibi enerji kaynaklarnn
kullanm iin gerekli insiyatiflerin balatlmas daha kolay gerekleecektir ve
dnm daha baarl olacaktr. Evlerin uluslararas standartlara uygun enerji
kullanacak ekilde tasarlanmas, havalandrma deliklerinin varl zellikle PM ve
CO bata olmak zere kirleticilerin etkin bir biimde temizlenmesini salayabilir.
Yaanan ortamdan ayr bir mutfak, ailenin tm kirleticilerin etkisinde kalmasn
nleyebilmektedir. Paracklar ve gazlar yksek etkinlikli partikl szme zellii
olan HEPA filtrelerle donatlm zel hava temizleme gereleriyle ortamdan
uzaklatrlabilir (105;174;176).
- 70 -
1.5.4.1.2 evresel Ttn Duman

ortamlarda gelen ventilasyonun art evresel ttn dumannn kokusunu
azaltabilir. Ama salk risklerini tamamen ortadan kaldrmaz. Etkinlii yksek
hava temizleme sistemleri belirli koullarda ttn duman ierisindeki partiklleri
temizleyebilir ama gaz kirleticileri ortadan kaldrmaz. Bir i ortamdan sigara
dumann en etkili biimde temizlemenin tek yolu sigara imenin tamamen
yasaklanmas ya da kapal ayr ve dier ortamlara hava dolam tamamen nlenmi
odalarda iilmesine izin verilmesidir. DSnn MPOWER stratejileri bu konuda
ayrntl bilgi sunmaktadr (173;177). Bu adan bar ya da restoran gibi elence
yerleri yksek oranda evresel ttn dumannn bulunduu alanlardr. Topluma
ak ortamlarda sigarann yasaklanmas ile partikl ve kadmium emisyonlarnda
azalma olduu tespit edilmitir (178). Asl partikl ve nikotin deriimleri ayn
restoranda sigara iilen ve de sigara iilmeyen alanlarda llm, sigara iilmeyen
alanlarda %40 - %65 orannda azaldklar saptanmtr (179). Yani sigara iilen ve
iilmeyen alanlarn ayn ortamda birbirinden basit bir ekilde ayrlmas i ortam
hava kirleticilerini tamamen ortadan kaldrmamaktadr. Trkiyede de baz lkelerde
olduu gibi toplumsal alanlarda sigara iilmesi kanunen yasaktr.
1.5.4.1.3 Kimyasal Kirleticiler
1.5.4.1.3.1 Uucu Organik Bileikler
ortamlarda uucu organik bileiklerin varl gsterilmi olsa da bunlarn
ou toksikolojik ve duysal etkiler gsterecek dzeylerde deildir. Bu nedenle
standart deerlerin altnda bu bileiklerin sal tehdit edici bir zellik tamadklar
dnlmektedir. Uucu organik bileiklerin var olduu ortamn havalandrlmas,
olduka etkin bir yntemdir (180). Kullanlmayan boya, cila ya da benzeri maddeler
ieren kutular evlerde azlar ak bir biimde saklanmamaldr. Kuru temizlemeden
yeni km giysileri eve birka gn ge getirerek trikloretilen miktarlarn birka
kat azaltabilmek mmkndr. Oda deodorantlar ve parfmler mmkn olduunca
kullanmamaldr. zellikle gzel koku veren maddeler olduka uucu sentetik
kimyasallardr ve bu nedenle uucu organik bileiklerin nemli bir blmn
oluturabilme potansiyelleri bulunmaktadr. Kiisel olarak kullanlan ho kokulu
rnler sadece parfmlerle snrl deildir. Deterjan, yumuatc, sabun, ampuan,
deodorant, cilt losyonlar ve kozmetikler de ayn kategoriye girmektedirler. Bu
maddelerdeki uucu organik bileiklerin etkisinden kurtulmann tek yolu bu
- 71 -
rnlerin kullanlmamasdr. Ev ierisine alan garajlarda otomobilleri alr halde

bulundurmamak gerekir. Uucu maddeler ieren kaynaklar evden uzak tutmak
gerekir. Duman alarmlar ve CO detektrleri etkenlerin artt durumlarda erkenden
uyar vererek korunmay salayabilir (174).
1.5.4.1.3.2 Allerjenler
ortam hava neminin kontrol (<%45-50) ve havalandrma hz, alerjen
etkisinde kalma kontrolnde nemli faktrlerdir. Standart nem oran, merkezi
havalandrma ile salanabilir. Merkezi havalandrma sistemlerinde youma
olmamasna dikkat etmek gerekir. Baz iklimlerde ek olarak nem azaltc sistemler
de eklenmelidir (180).
Tyl, krkl ev hayvanlar evin insan yaamayan blmlerinde
beslenmelidir.
Ev tozu oluturan kaynaklar saptandnda, bunlarn azaltlmas gerekir.
ocuklarn yatak odalarna hal yerletirmemek uygundur. Hal, kilim ya da kuma
mobilyalar tamamen kaldrmak mmkn deilse yerler sk sk HEPA filtreli elektrik
sprgesiyle temizlenmelidir. Evlerde yataklarda antiallerjik rt ya da klflarn
kullanlmas allerjen konsantrasyonunu azaltmaktadr. Yatak rtlerinin her hafta
50 Cde ykanmas nerilmektedir. Akarisidler zellikle hallardaki mayt saysn
azaltabilirler ve geride kalan mayt allerjenlerini de denatre edebilmek iin tannik
asid kullanlmas nerilmektedir (103).
Hamambcei allerjenleri zellikle ehir merkezlerindeki evlerde nemli bir
sorundur. Hamambcei allerjenlerinin en yksek dzeyde olduu yerler mutfaklardr.
Hamambcekleri ortamn temiz tutulmas, akta yiyecek braklmamas ve zellikle
bceklerin giri deliklerinin uygun ekilde kapatlmasyla ortamdan uzaklatrlr.
Allerjen deriimi etkin bir biimde azaltmann astml hastalarn iyilemesine
olumlu etkisi tam olarak ortaya konamamtr (181).
Rutubet ve Kf: Teorik esaslara uygun tasarm yaplm ve d cepheleri
standarda uygun yaltlm binalar ar rutubetin ve mikrop remesinin
nlenmesinde byk neme sahiptir. zellikle kf nlemede, i ortam scaklnn,
havalandrmann ve youmann kontrol byk nem tamaktadr (174).
Havalandrma tm binada etkin bir biimde yaplmal, su birikintileri nlenmelidir.
zellikle dk gelirli kiilerin yaad, bakmsz, kt malzeme ile yaplm
- 72 -
evlerde nem ve kflenme nemli bir sorundur. zellikle hastalk yk olduka fazla
olan bu poplasyonun bir de yaadklar ortamdan olumsuz etkilenmemeleri iin
toplumun bu kesiminin yaad evlerin koullarnn dzeltilmesi gerekir. Bir binada
su ve rutubet varlna kar iki basamakl bir yaklam uygulanmaktadr. Birincisi,
su kaaklar ve rutubetlenmenin daha da ar hale gelmesini nlemek, atlaklar
delikleri kapatmak, su kaaklarn ve tahliye borularn tamir etmek. kincisi,
ortaya km hasarn tamir edilmesidir. Bu alanlarn renklerinde, yaplarnda ya da
kokularnda meydana gelen deiikliklere baklarak rutubet ya da kften etkilenip
etkilenmedikleri anlalabilir (182).
ortam hava kirlilii dnyann farkl blgelerinde farkl alardan salk
sorunu olmay srdrmektedir. Gelimekte olan lkelerde zellikle kat yaktlarn
snma ve yemek piirmede kullanlmas, gelimekte olan lkelerde ve ehirlerde
standarda uygun yaltm yaplmamas sonucunda ortaya kan uucu kimyasal
nem tamaktadr. Bu durum zellikle sosyoekonomik koullar iyi olmayan
blgelerde daha belirgindir (183). ortam hava kalitesinin salanmasnda en etkin
yntem snma ve yemek piirme iin kullanlan yaktlarn deitirilmesidir (184).
zellikle gelimekte olan, yoksul blgelerde ve krsal alanda biyomas yaktn ucuz
olmas nedeni ile ksa dnemde deitirilmesi zor grnmektedir (184). Isnma ya
da yemek piirme amac ile biyomas kullanlan evlerde havalandrmann yeterli
olmamas ve bu yaktlarn bacas olmayan ocaklarda kullanlmas da i ortamdaki
etkilerini arttrmaktadr (105). Ayrca bu blgelerde baz kiilerin geim kaynan
da biyomas yakt toplanarak satlmas oluturmaktadr (184).
1.5.5
Ortam Hava Kirlilii: nerilen zmler
ortam hava kirliliinin engellenmesinde en nemli konu, toplumsal bilincin

arttrlmasdr. Bunun yannda i ortam hava kalitesi standartlarnn oluturulmas
da nemli bir basamaktr.
ortam hava kirlilii ve buna yol aan sebeplerle mcadele eitimle belirli
lde azaltlabilir (184).
evresel sigara duman ile karlamay nlemede en nemli basamak, sigara
imeye balama potansiyeli olanlarn balangta sigara imesinin nlenmesidir.
ou kii sigara imeye yirmili yalardan nce balar ve adlesanlarn sigara
imesini en etkin azaltan yntemlerden biri paket bana sigara fiyatlarnn
- 73 -
arttrlmasdr (88). evresel sigara duman ile karlamay azaltmak iin

alnabilecek nlemlerden biri de ebeveynlerin ev ya da araba ii gibi ocuklarn
daha youn dumana maruz kalabilecekleri yerlerde kesinlikle sigara imemeleri
konusunda bilgilendirilmeleridir (88). Bunu salamann bir dier yolu ise anne
babalara mmkn olan her olana kullanarak sigara brakma konusunda nerilerde
bulunmaktr (88).
Bina yapmnda uluslararas standartlara uyum, i ortam hava kirliliinin
nlenmesinde nemli basamaklardan birini oluturmaktadr. Gelimekte olan
lkelerde pencere boyutlarnn arttrlmas, mutfaklarn geniletilmesi ve uyunan
alanlardan ayrlmas gibi basit nlemler ile i ortam havasnn daha iyi hale gelmesi
salanabilir (184).
Karbonmonoksit zehirlenmelerinde olduka etkili ve hayat kurtarc ev ii
dedektrler olmasna karn kullanmlar yaygn deildir (88).
Sadece toplumun bireylerinin deil, salk personelinin de i ortam hava
kalitesinin nemi konusunda bilgilendirilmesi gereklidir (103).
Ev ii hava kirleticileri konusunda snrl saydaki alma ile ev ii mantar, ev
tozu maruziyeti gibi allerjenlerle allerjik duyarlama arasndaki ilikiyi vurgulayan
alma vardr.
nerilen nlemler:
Asbest insan salna zararl bir madde olup gemite binalarda yap
malzemelerinde ve ses-s yaltm malzemelerinde kullanlmtr. Asbest
ieren malzeme kullanlm binalarn tespiti ve bunlar iin zel kurallar
uygulanarak bu malzemelerin sklerek bertaraf edilmesi gerekmektedir.
Yaygnlaan mum-tts yakma uygulamas insan salna zarar vermektedir.
Bu konuda halk bilinci oluturularak kullanlmasnn en aza indirilmesi.
Bu rnlerde kullanlan malzemelerin insan saln korumak amal
dzenlenmesi.
Ak ocak kullanlarak stma ve yemek piirmenin insan salna zarar
verdii zellikle inde yaplm olan bilimsel almalar ile gsterilmi
bulunmaktadr. Ak ocak kullanlan ky evlerimizde bundan vazgeilmesinin
salanmas yolunda tedbirler alnmas gerekmektedir.
- 74 -
Binalarda mikroorganizma (biyo-aerosoller) kontaminasyonunun st solunum

yolu sal ile direkt ilikili olduu konusunda halk bilinci oluturulmas.
ehir merkezlerinde gerek d hava kaynakl (zellikle trafik) uucu organik
bileiklere maruziyeti azaltmak gerekse yaz gnlerinde d havada atmosfer
kimyas reaksiyonlar sonucu oluan ozon maruziyetini azaltmak amacyla
belirli saatlerde dardan ieriye giren hava miktarn en aza indirgemek
gerekmektedir.
Temizlik, zellikle elektrik sprgesi ile yaplan temizlik srasnda binaii ortamlarn kalkan tozdan korunmak amacyla iyi havalandrlmas
gerekmektedir. Bu konuda halk bilinci oluturulmas gerekmektedir. Sulu
elektrik sprgelerinin insan salnn korunmas iin tevik edilmesi faydal
olacaktr.
Bina-ii ortamlarda kullanlan malzemelerin az uucu organik madde
salverenlerinin tercihi ve teviki, zellikle parke ve muamba gibi yer
demelerinin yaptrc kullanlmadan denmesi bu maddelere maruziyeti
azaltacaktr.
Duvardan duvara hal uygulamalar, zellikle i yerlerinde ofis binalarnda,
hallar birer kirletici (aerosol ve biyo-aerosol) kayna haline gelmektedir.
Ek olarak, bunlar yere yaptrldnda halnn bnyesinden yaylan ek
yaptrcdan uucu organik madde salm gereklemektedir.
Evlerde ve ticari mutfaklarda havalandrmann yemek piirilmesi srasnda
oluan kirletici emisyonlarndan korunmak amacyla bu ortamlarn
havalandrlmasnn iyi yaplmas gerekmektedir. Ayrca, mutfak ile evin
dier odalar ve ticari mutfak ile mteri salonu arasnda kirletici tanmnn
engellenmesi amacyla tedbirler alnmas gerekmektedir.
Katk maddeleri ieren temizlik rnleri yerine doal olanlarn tercih
edilmesi insanlarn birok sentetik kimyasal maddeye maruz kalmalarn
engelleyecektir. Bu rnlerde kullanlan katk maddeleri arasnda ciddi
salk etkileri yaratabilecek olanlar bulunmaktadr.
Okullar genelde ylda en az bir defa ve belediyelerce boyanmaktadr. Bu i
iin solvent bazl boya kullanlmamas ocuklarn uucu organik maddelere
- 75 -
maruziyetini azaltacaktr. Ayrca, radyatrlerin boyanmasndan vazgeilmesi

ya da maruziyet oluturmayacak ekilde yaplmas iin tedbirler alnmas
gerekmektedir. Radyatrler boyandnda, stma sistemi tekrar faaliyete
alnd zaman yksek deerde ve hzlca uucu organik bileik emisyonu
olmakta, ortam keskin koku ile kaplanmaktadr. Bu konuda yaplan
TUBTAK-105Y263 numaral lkretim Okullarnda Bina-i evresel
Kalitenin Deerlendirilmesi balkl aratrma projesinde karlalmtr.
Proje tamamlandnda, sonu raporda yer alacak ve Milli Eitim Bakanlna
bildirilecek bina-ii hava kalitesi ile ilgili ana sorunlar ve pratik zmler
yer alacaktr. Bu teknik, yurtdnda yeni binalarda sakinler tanmadan nce
uygulanmakta, ileme, bake-out ismi verilmektedir.

Okullar gibi kalabalk binalarda insanlarn hareketlilii sonucu yerlere
kelmi olan toz tanecikleri havalanarak tekrar uuan toz haline gelmektedir.
Temizlik faaliyetlerinin yerden toz kalkmasnn en aza indirecek ekilde yaplmas
nem tamaktadr.
- 76 -
2
2.1
DI ORTAM HAVA KRLL

Giri
Gnmzde zellikle kent merkezlerinde yaanan hava kirlilii ile aslnda

insanolunun atei ilk yakt dnemlerden itibaren deiik zamanlarda farkl
ekillerde kar karya kalnmtr. ok eski tarihlerde bronz, demir ve dier
aletlerin retiminden kaynaklanan kirletici emisyonlar atmosfere veriliyordu.
Madenciliin gelimesiyle bu emisyonlar daha da artmtr. Volkanik faaliyetler,
orman yangnlar her zaman var olan doal kirletici kaynaklar olmutur. 12.
yzylda Msrda hava kirliliinin ocuk lm ve hastalklarna sebep olduu o
zamanki Msr dokmanlarna girmitir. 1273 ylnda ngilterede kmr yaklmas
yasaklanm, 1661 ylnda Londrada hava kirlilii etkilerinden bahseden bir bror
yaymlanmtr (185).
Endstri devrinde 18. ve 19. yzyllarda hava kirlilii etkileri bariz bir ekilde
fark edilmeye balanmtr. Buhar makinelerinde, lokomotiflerde, deniz tamacl
yaplan gemilerde kmrn yaklmasyla o dnemlerde atmosfere duman ve kl
salnmaktayd. Metalrji ve kimya endstrilerinden kaynaklanan kkrt bileikleri
ve ar metal ieren partikl madde kirlilii de endstriye paralel olarak grlmeye
balanmtr. Hava kirlilii kontrolne ynelik almalar da grlen olumsuz
etkilerin ardndan balatlmtr.
20. yzyln balarndan itibaren endstri geliirken hava kirlilii epizotlar da
grlmeye balanmtr. 1930da Belikann Meuse vadisinde, 1940 ve 1950lerde
Los Angelesda, 1952de Londrada binlerce kiinin ld hava kirlilii
yaanmtr (186). zellikle otomobil saysndaki artlar byk kent merkezlerinde
hava kirliliini hissedilir boyutlara tamtr. Bu epizotlarda olumsuz meteorolojik
koullar, atmosferik kararllk, inversiyon, ar souklar ve fazla miktarda yakt
kullanm etkili olmutur.
Avrupada 1950lerde yrrle giren Temiz Hava Andlamas (Clean Air
Acts) ve yakt trlerinin deiimi sonucunda bu tr geleneksel hava kirliliinde belli
bir azalma olmutur (23;186;187). Ancak, son yllarda, zellikle gelimi lkelerde
artan oranda petrol ve doal gaz kullanm sonucu atmosferik hidrokarbonlar, azot
oksitleri (NOx), ozon (O3) ve 10 mden kk inhale edilebilen partikllerden
kaynaklanan yeni bir tip hava kirlilii etkili olmaya balamtr (23;186;187). Dier
- 77 -
yandan, gelimekte olan lkelerde, bu yeni tip hava kirleticilerine ilave olarak, halen
geleneksel kirleticiler SO2 ve partikl madde emisyonu hava kirliliini nemli lde
artrmakta, zellikle k aylarnda tehlikeli dzeylere kartmaktadr (187;188).
Bata Hindistan (189) ve in (190) gibi hzl kalknan ve enerji kullanm giderek
artan lkelerde hava kirlilii ok ciddi boyutlara kmaktadr. Gelimi lkelerin
yaad deneyimlerden dersler karp, endstrileme ve modernlemede evreye
ve atmosfere daha az zarar verecek yollar seilebilecekken, uluslararas rekabet
ve nfus oranlarndaki hzl artn bu lkelere fazla hareket alan brakmad
anlalmaktadr. Trkiye de hzla kalknan lkelerden biri olarak Hava Kalitesi
Deerlendirme ve Ynetmeliinin (HKDY) (191) belirledii snrlarn zerinde
seyreden hava kirlili yaayan lkelerden birisidir (188;192).
Hava kirlilii, nfusun artmas, kentlerin bymesi, endstrinin gelimesiyle
artan oranda ve deien ierikte etkilerini srdrmektedir. Lokal bir kaynaktan
salnan hava kirleticiler yerel etkiler gsterirken, kent merkezlerinde enerji
tketimi, fosil yakt yanmas, motorlu tatlarn artmasyla hava kalitesinin
bozulmasna neden olmaktadr. Blgesel tanmlar, asit depolanmas, artan sera
gazlar, troposferik ozon retimi bugn hava kirliliinin kresel boyutlara ulaan
etkilerini ortaya koymaktadr. Trafik, ulam, endstri ve snmadan kaynaklanan
kirleticiler (antropojenik kaynakl) hava kirliliinin balcalar iken; meteoroloji,
topografik yap, dispersiyon ve kimyasal dnm srelerinin hava kirlilii ve
iklim zerindeki etkileri artk daha iyi bilinmektedir. Hava kirleticilerinin evreye
ve insan salna etkilerinin zaman, mekan, etki sresi, konsantrasyon ve dier
karakteristiklerine bal olduu bilinmektedir (23;185;193;194).
Hava kirliliindeki bu artn insan saln olumsuz etkiledii bu gn
artk herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. Hava kirlilii bir yandan kalp ve
akcier hastalklarna bal lm orann artrrken, dier yandan bu hastalklara
bal hastane bavurularn artrmaktadr. Bundan baka, hava kirlilii zellikle
ocuklarn akcier geliimini olumsuz etkilemekte ve kirliliin youn olduu
blgelerde astm ve kronik obstrktif akcier hastal (KOAH) gibi kronik hava
yolu hastalklarn prevalansn artrmaktadr. Bat lkelerinde ve Kuzey Amerikada
metodolojik adan iyi kurgulanm ok merkezli blgesel ve uluslararas almalar
hava kirleticilerin dzeylerindeki hafif artlarn bile, bata kardiyak ve solunum
hastal olan bireyler olmak zere insan saln olumsuz etkilediini ortaya
koymutur.
- 78 -
Gnmzde hava kalitesinin iyiletirilmesi, insan salnn korunmas ve

evresel etkilerin nne geilmesi iin aba sarf edilmektedir. Gelecekteki hava
kalitesi tm bu abalarn sonularna gre ekillenecektir.
2.2
Hava Kirleticileri
EPA (Environmental Protection Agency, Amerika evre Koruma Ajans)

hava kirliliini, kirletici maddelerin insan salna veya refahna zarar verecek
veya baka zararl evresel etkiler oluturacak ekilde havada bulunmas olarak
tanmlamtr (195). Bahsedilen bu zararl etkilerin oluabilmesi iin, kirletici yayan
bir kaynan, kirleticilerin tanmnn ve bir alc ortamn ayn anda bulunmas
gerekir. Kaynan iddeti, tipi ve bulunduu konum atmosfere salnan kirletici
zelliklerini ve etkilerini belirleyen nemli faktrlerdir. Kirleticilerin tanm ise
meteorolojik artlara, blgenin topografyasna ve klimatolojisine baldr. Tm
bu faktrler kirleticilerin kaynaktan alc ortama ulamasnda etkilidir. Alc ise,
insanlar, hayvanlar, materyal ve bitkilerdir (196). Hava kirliliinin olumsuz etkileri,
bir alc ortama ulamas, temasta bulunmas ve maruziyetin meydana gelmesi ile
anlalabilmektedir. Bu durumda hava kirlilii etkilerinin anlalmas iin aadaki
zelliklerin bilinmesi gerekmektedir (197).
Alc ortama ulaan kirleticilerin doal, fiziksel, kimyasal ve biyolojik
zellikleri,
Alc ortam zellikleri (insan, hayvan, bitki, nesli tkenmekte olan trler,
tm poplasyon veya ekosistem),
Kiilerin mevcut salk durumu,
Ekosistem artlar,
Kirleticilerin kimyasal kompozisyonu ve fiziksel formu,
Kirleticilerin saf veya bir karm iinde olduu,
Organizmann veya kiinin kirleticiye maruziyet ekli (gda, iecek, hava
veya cilt yoluyla)
Tm bu durumlar ve bir kirlenmeye ait dier zellikler hava kirliliinden
kaynaklanan zararn boyutunu ve derecesini belirler ve hava kirliliinin
tanmlanmasn salar.
- 79 -
2.2.1
Hava Kirleticilerinin Snflandrlmas
Hava kirleticileri iin farkl snflandrmalar bulunmaktadr. Bu snflandrmalar

genel olarak, insan salna etkileri (kriter, toksik), kaynaklar (birincil, ikincil) ve
fiziksel durumlarna (kat, sv, gaz) gre yaplmtr.
2.2.1.1 Kriter ve Toksik Hava Kirleticiler
EPA tarafndan kirleticilerin salk etkileri baz alnarak yaplm bir
snflandrmadr (198). Kriter hava kirleticiler, kabul edilebilir hava kalitesi ile
salksz veya kt hava kalitesini birbirinden ayran, konsantrasyon limitleri
belirlenmi kirleticilerdir. Bu snr deerler belirli zaman aralklarnda insan
sal ve/veya evresel etkileri gz nnde bulundurularak d ortam havasnda
bulunmasna izin verilen kirletici konsantrasyonlardr. Bu kirleticiler iin belirlenen
snr deerler farkl lkelerde ve evresel rgtlerde farkl deerler alabilmektedir.
Kriter hava kirleticiler:
Karbon monoksit (CO),
Azot dioksit (NO2),
Kkrt dioksit (SO2),
Ozon (O3),
Partikl madde (PM),
Kurun (Pb)
Toksik hava kirleticiler, yine EPA tarafndan toksik (toxic) veya tehlikeli
(hazardous) hava kirleticileri olarak belirlenmitir. Bu kirleticilerin evreye zarar
verdii, ciddi salk etkilerine neden olduu bilinmekte veya tahmin edilmektedir.
Toksik kirleticiler, kriter kirleticilerin aksine d ortam havasnda ok dk
konsantrasyonlarda bulunurlar. Toksik hava kirleticilere, benzinde bulunan
benzen, baz kuru temizleme ilemlerinden yaylan perkloroetilen, solvent olarak
kullanlan metilen klorid rnek olarak verilebilir. EPA, 189 kirleticiyi bu snfta
deerlendirmektedir (199).
2.2.1.2 Birincil ve kincil Kirleticiler
Hava kirleticilerin bir dier snflandrlmas kaynaklara gre yaplmaktadr.
Birincil kirleticiler, atmosfere dorudan bir kaynak tarafndan yaylan kirleticilerdir.
- 80 -
Bu kirleticileri atmosfere brakan temel iki kaynak grubu bulunmaktadr:

Doal kaynaklar,
Antropojenik kaynaklar.
Doal kaynaklar; jeojenik ve biyojenik olmak zere iki katagoriye ayrlr.
Jeojenik kaynaklar, yer kabuu aktivitelerinden kaynaklanan SO2, H2S, metan,
CO2, mineraller, Cl gibi kirleticileri salar. Biyojenik kaynaklar ise biyojenik
aktivitelerden kaynaklanan hidrojen ve karbon temelli gazlardr. Bu kirleticiler,
fotosentez, metabolik faaliyetler, bitki ve hayvansal emisyonlardan salnr. CO, CO2,
metan, organik bileikler (terpen, izopren vb.) rnek olarak verilebilir. Antropojenik
kaynaklar; retim, tama, ulam, yakma gibi insan faaliyetlerini oluturur. Bu
faaliyetler sonucu pek ok hava kirletici atmosfere braklr.
kincil kirleticiler; atmosferde bulunan kirleticilerin atmosferik dinamiklerin
de etkisiyle gaz faz reaksiyonlar veya partikllerle reaksiyonlar sonucu oluurlar.
Bu kirleticiler dorudan bir kaynaktan atmosfere atlm kirleticiler deil, atmosferde
retilmi kirleticilerdir. Ozon en bilinen ikincil kirleticidir. Dier oksidanlar, peroksi
asetil nitrat (PAN) ve peroksi benzol nitrat (PBN) bu yolla retilmi kirleticilerdir.
Fiziksel durumlarna gre kirleticiler temel durumda bulunurlar ve farkl
zelliklere ve etkilere sahiptirler. Bunlar; kat, sv ve gaz hallerdir. Kat ve sv
kirleticiler partikl madde olarak ele alnmaktadr.
Gaz kirleticiler, gaz yasalarna uyarlar. Temel gaz hava kirleticileri
reaktiftirler, fotokimyasal srelere katlrlar veya direkt olarak materyal, bitki veya
canl dokusuyla reaksiyona girebilirler. Atmosferde karm halinde bulunurlar.
SO2, CO, O3, uucu organik bileikler, NOx balca kirletici gazlardr. Bu kirletici
gazlar tm dnyada eitli kaynaklardan atmosfere byk miktarda salnr.
Partikl maddeler atmosferde kat veya sv damlack formunda ve asl
olarak bulunur. Atmosferde ok deiken bir tane boyutuna sahiptirler ve doal
ve antropojenik kaynaklardan nemli miktarlarda atmosfere atlrlar. Tane aplar,
kimyasal kompozisyonlar atldklar kaynaklara ve atmosferde katldklar
reaksiyonlara bal olarak deiir. nemli salk etkileri yannda gr mesafesi
zerine etkileri de bulunmaktadr.
- 81 -
2.2.2
Kirleticiler
Bu blmde insan sal ve evresel etkileri bulunan temel hava kirleticilerin

tanm, kaynak ve dier zellikleri zerinde durulmutur.
2.2.2.1 Partikl Madde
Partikl madde, atmosferde asl bulunan kat partikllerin ve sv
damlacklarn bir karmdr. Partikl boyutlar ok geni bir arala sahiptir. Toz,
duman, is gibi baz partikller gzle grlebilecek kadar byktr. Bunun yannda,
ancak mikroskopla grlebilen boyutlarda partikller de bulunmaktadr. Partikl
boyutu, partikllerin kaynaklarnn, atmosferik proseslerin oluum mekanizmalarnn,
depolanma/giderim proseslerinin, gr bozulmasnn belirlenmesinde kritik rol
oynayan en nemli parametredir. Ayn zamanda, PM ile insan solunum yolu sistemi
ve bununla ilgili salk etkileri ilikilerinin belirlenmesinde de partikl boyutu
anahtar rol oynamaktadr.
Partikl boyutu genellikle aerodinamik ap olarak ifade edilir ve birka
nanometreden (nm) onlarca mikrometre (m) ap aralnda deiim gsterir.
2.5m aptan daha byk apl kaba partikller, 2.5 m den daha kkler
ince partikller ve 100 nm aptan daha kk olanlar ise ok ince partikller
olarak adlandrlrlar. Genel olarak kat ve sv yaktlarn yanmasnda, motorin ve
kurunlu benzin kullanan tatlar, termik santraller gibi yanma ilemlerinden ve baz
endstriyel aktivitelerden kaynaklanr. laveten atmosferik gazlarn dnmyle
oluurlar. Kaba partikller genellikle mekanik yollarla retilirler. ekirdek aerosoller
buhar younlamas veya gaz-partikl dnm boyunca oluurken, birikme modu
partikl maddeler ekirdek partikllerin koaglasyonu veya buhar younlamas
yoluyla oluurlar (200).
Partikl maddeler ok deiik boyutlarda ve ekilde bulunurlar ve yzlerce
farkl kimyasallardan oluurlar. Bir kaynaktan direkt olarak atmosfere yaylan
partikl maddeler birincil partikller olarak adlandrlr. kincil partikller ise
atmosferde kompleks reaksiyonlar sonucu oluurlar. Enerji santralleri, endstri ve
otomobil gibi kaynaklardan salnan SO2, NOx kimyasallarla reaksiyona girerek
oluur. Partikl maddeler, asitler (slfat, nitrat gibi), organik kimyasallar , metaller,
toprak veya toz partiklleri, bakteri, kf, mantar, deniz suyunun buharlamas ile
ortaya kan tuzlar ve allerjik polenlerden oluur.
- 82 -
Atmosferik PM rnekleri tipik olarak tm dnyada benzer major bileikleri

ihtiva etmektedir. Ancak bulunma oranlar blgeden blgeye nemli deiiklikler
gstermektedir. Kentsel ve krsal blgelerde PM2.5 ve PM10 major bileenleri
nitrat, slfat, amonyum, karbon, sodyum klorr, partikllere bal su, biyolojik
maddeler ve yerkabuu maddeleridir.
PM2.5 partikl fazn kimyasal bileimi genellikle slfat, nitrat, organik ve
elementel karbon ve metal bileiklerinden (Pb, Ni, Zn, Cu, As, Se, Cd, vb) oluur.
Yeryz kaynakl bileikler (Al, Si, Ca, Sr, Ti, vb.), oksitler, deniz spreyi elementleri
(Na, Cl, S, vb) ve polen, spor, bitkilerden kaynaklanan organik bileikler ise
genellikle PM2.5-10 modunda bulunur. Partikl maddeler kaynaklarna ve oluum
mekanizmalarna bal olarak pek ok kimyasal tr deiik konsantrasyonlarda
ierebilmektedirler (197).

Havadaki partikl madde insan saln etkileyen en nemli kirleticilerden
biridir. Partikl boyutu ile salk zerindeki olumsuz etkisi direkt olarak balantldr.
Partikl ap kldke, yzey alan artmakta ve partikllerin olumsuz etkileri
artmaktadr. Solunum yollarna alnan PMin 10 Mden byk ksm burun ve
nazofarenkste tutulmakta, 10 mikrondan kk ksm ise bronlarda birikirken,
1-2 mikron apndakiler alveollerde toplanmakta, 0.5 mikron apndaki partikller,
zellikle 0.1 m apnda olanlar alveollerden intrakapiller arala diffze olmaktadr.
Alveolo-kapiller bariyeri geen partikller bata kardiyak fonksiyonlar olmak zere
dier sistemleri olumsuz etkileyebilmektedir (201).
Dizel yakt kullanan aralarn egzozundan veya dizel yakt kullanan santral
vb. yanma nitelerinden aa kan partiklleri (DEP), atmosferdeki partikler
maddenin nemli bir komponentini oluturmaktadr. Maliyetinin nispeten dk
olmas nedeniyle, ar vastalardaki kullanmnn yan sra, otomobil endstrisince
kk aralarda da kullanm giderek artmaktadr. Ortanca aplar 0.4 m olan
partikllerin nemli bir ksm 100 nm veya altnda apa sahiptir (202). Bu zellikleri
salk asndan ciddi risk tadklarn gstermektedir.
Partikl maddelerin fiziksel zellikleri yannda kimyasal kompozisyonu
da salk asndan olduka nemlidir. Partikl maddeler civa, kurun, kadmiyum
gibi ar metaller ile kanserojenik kimyasallar bnyelerinde bulundurabilmekte ve
- 83 -
salk zerinde nemli tehdit oluturabilmektedirler. Bu zehirli ve kanser yapc

kimyasallar, nemle birleerek aside dnmektedir. Kurum, uucu kl, benzin ve dizel ara egzoz partiklleri benzo(a)pyrene gibi kanser yapc maddeler ierdiinden
bunlarn uzun sre solunmas kansere sebep olmaktadr (203).
2.2.2.2 Ozon (O3)
Ozon, atmosferin doal bileiminde bulunan, stratosfer tabakasnda pik
konsantrasyonlara ulaan olduka reaktif bir gazdr. Ozon suda znmediinden
solunum sisteminin derinliklerine ulaarak, akcierlerdeki olumsuz etkilerini
gsterir (201). Troposferde antropojenik aktiviteler sonucu retilir. Kentsel ve
krsal atmosferde NO2in ve gne nn varlnda gerekleen fotokimyasal
srelerden oluur. 1950lerde Los Angeles atmosferinde fark edilmeye balanmtr.

Stratosferden tanm da yaadmz atmosferdeki O3nun artna katkda bulunsa
da byk oranda atropojenik kaynaklardan retilir (204).
2.2.2.3 Azot oksitler (NOx)
Azot oksitler (NOx) yksek scaklklarda (1200 oC) oluan olduka reaktif
gazlardr. Azot oksitlerin pek ok tr renksiz ve kokusuzdur ve suda erimez.
Bu nedenle st solunum yollarnda elimine edilmeden solunum yollarnn en u
noktalarna kadar inhale edilir ve buralarda olumsuz etkilerini gsterirler (201).
Yksek scaklklarda yanma sonucu genellikle azot monoksit (NO), az miktarda
da azot dioksit (NO2) oluur. Atmosfere salnan NO oksidasyon sonucu NO2ye
dnr. Atmosferde olduka yaygn olarak bulunan NO2, gl bir oksidandr ve
partikllerle birlikte bulunduklarnda kentsel blgelerde krmzms-kahve renkli
bir tabaka halinde grlebilir.
NOxler kat veya sv yaktlar yksek scaklklarda yandnda oluur. ki
nemli kayna motorlu tatlar ve termik santrallerdir. Dier endstri tesisleri,
ticari ve evsel stma iin yakt tketimi dier NOx kaynaklar arasndadr. zellikle
kentsel blgelerde tat saysndaki arta bal olarak NOx konsantrasyonlar da
artmaktadr. Gelimekte olan lkelerde genel olarak SO2 ve partikl madde azalma
gsterse bile NOx emisyonlar artan tat says ve sanayileme nedeniyle art
gstermektedir (205).
- 84 -
2.2.2.4 Kkrtdioksit (SO2)

Kkrt dioksit (SO2) renksiz, yanmayan ve parlamayan bir gazdr ve Kkrt
Oksit gazlarnn (SOx) bir yesidir. SO2 burun ve farenkste irritasyona, ana hava
yollarnda spazma yol aabilir. Bu gaz suda zndnden, solunum yollarnn u
noktalarna ulamadan byk lde burun ve farenkste elimine edilir (201).
Kkrt, ham petrol, kmr ve alminyum, bakr, inko, kurun, demir gibi
maden cevherinde bol miktarda bulunur. SOx gazlar petrol, kmr gibi kkrt
ieren kat ve sv yaktlarn yanmas, petrolden benzin ekstrakte edilmesi ve

maden cevherinden metallerin zenginletirilmesi gibi ilemler sonucunda oluur.
Atmosfere salnan SO2nin byk bir ksm elektrik retiminde kullanlan yaktlardan
kaynaklanr. zellikle kmrn yakt olarak kullanld termik santraller SO2
emisyonunun en byk kaynaklardr. Bunun dnda ham madde ileyerek retim
yapan endstriler de nemli SO2 kaynaklardr. Petrol rafineleri, imento fabrikalar,
metalrji endstrisi gibi tesisler atmosfere SO2 salnmn gerekletirir. Kentsel
blgelerde konut ve iyeri stmasnda kullanlan kat ve sv yaktlar da kent
atmosferi SO2 kirletici kaynaklardr. Orman yangnlar, volkanik faaliyetler gibi
doal kaynaklarda da bulunur.
SO2 suda kolayca zlerek asit ve dier ana rnleri oluturur. Atmosferde
slfat aerosolleri ve partiklleri oluturur. Bu partikller rzgarlarla ok uzun

mesafelere tanabilirler. SO2nin atmosferdeki nemde zlmesi, gne ve
baz kimyasallarn varlnda slfrik asit oluturur. Asit yamurlarnn olumasnda
nemli katks vardr. SO2nin sebep olduu kirlilik ve oluturduu ikincil rnler
insan sal ve evreye nemli zararlar verir.
2.2.2.5 Karbonmonoksit (CO)
Karbon monoksit (CO) renksiz, kokusuz bir gazdr ve yaktlardaki karbon

tam olarak yanmadnda oluur. CO alveoler-kapiler membranda kolayca difzyona
urayarak hemoglobine balanarak kanda karboksihemoglobin (COHb) olumasna
yol aar. COin hemoglobine afinitesi oksijene gre 200 kat daha fazladr, bu
nedenle oksijenin hemoglobine balanmasn engeller. Bylelikle dokulara oksijen
tanmasn engelleyerek ksa srede boulmaya yol aabilir (201).
CO emisyonlarnn byk bir ksm motorlu tat eksozlarndan salnr.
zellikle kentsel blgelerde COin en nemli kayna tatlardr. Kent atmosferindeki
- 85 -
COin yaklak %85-95i tatlardan kaynaklanr ve pik seviyesine genellikle

youn ara trafiinin ve tkanklnn yaand blgelerde ular (206). Endstri
(metal ileme, kimyasal retim tesisleri), odun yaklmas ve orman yangnlar CO
emisyonlarnn dier kaynaklardr.
2.2.2.6 Uucu Organik Bileikler
Uucu organik bileikler (UOB) yapsnda ok sayda kimyasal ierirler
ve 300den fazla tr bulunmaktadr. Atmosferdeki UOB konsantrasyonlarn
emisyonlar, buharlama, depolanma ve gne varlnda fotokimyasal reaksiyon
sreleri belirler. Ksa ve uzun dnemli olumsuz salk etkileri vardr. Benzen,
toluen, etilbenzen, ksilen, stiren en fazla salk riski oluturan trleridir. zellikle
benzen kanserojen bir trdr ve insan merkezi sinir sistemi iin toksik etki yapar
(207). D hava ortamnda balca kaynaklar motorlu tatlar, eksoz emisyonlar,
kimyasal retim yapan endstri ve g santralleridir.
2.2.3
Hava Kirleticilerinin nsan Sal zerindeki Olumsuz Etkileri
2.2.3.1 Epidemiyolojik almalar

Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkilerini aratran ok sayda
epidemiyolojik alma yaplmtr. Dnyada ve lkemizde yaplan mortalite
ile ilgili almalar, hava kirliliinin bata kardiyopulmoner kkenli olmak zere
mortalite oranlarn artrdn gstermektedir (208-214). Avrupada, APHEA (Air
Pollution and Health: a European Approach, Hava Kirlilii ve Salk, Avrupa
Yaklam) almalarnda 1 saatlik maksimum O3 konsantrasyonlarndaki her
50g/m3lk ykseklik iin, 6 ehirdeki gnlk mortalite oranlarnda art olduu

saptanmtr (211). APHEA-2 mortalite almas, 1990l yllarda yaklak 5
ylda yaplm, Avrupada 29 ehirde 43 milyondan fazla insan katlmtr (208).
Sonuta, PM10 dzeyindeki her 10g/m3deki art iin btn nedenleri kapsayan
gnlk mortalite oranlarnda art saptanmtr. Son yllarda yaplan almalarda
da, NO2 dzeylerinin astml hastalarda ve daha belirgin olarak btn solunum
sistemi rahatszlklarna bal lm riskinde artlara neden olduu, ilkbahar ve
yaz mevsimlerinde de O3 artlarna bal olarak astmllardaki lm riskinde art
olduu grlmtr (210). Amerika Birleik Devletlerinde (ABD), ulusal mortalite,
morbidite ve hava kirlilii almalar (the National Mortality, Morbidity and Air
Pollution Studies; NMMAPS) 1987-1994 yllar arasnda yaplm, yaklak olarak
- 86 -
20 metropolde yaayan 50 milyon civarnda insan kapsamtr. Bu almalarda,

PM10 dzeyindeki art ile btn nedenlere dayal mortalite arasnda iliki olduu
grlmtr (209). Son zamanlarda yaynlanan bir kohortta, ABDde Amerikan
Kanser Derneinin Kanseri nleme almas II erevesinde 448.850 kiinin
verileri ve 18 yllk izlemde gzlenen 118.777 lm verisi, yine ABDdeki 96
metropol blgesindeki hava kirlilii deerleri ile korele edilmitir. Sonuta, artan
PM2.5 ve O3 konsantrasyonlar ile kardiyovaskler ve pulmoner hastalklara bal
lmler arasnda anlaml bir iliki olduu gzlenmitir (212). Gney Korede
yaplan bir almada da, aratrmaclar hava kirlilii dzeyleri ile postneonatal
infant mortalitesi arasnda iliki olduunu gstermilerdir (213).
Trkiyede yaplan almalarda, endstriyel kirliliin youn olduu
kentlerdeki kardiyorespiratuar lm oranlarnn, kirliliin az olduu kentlere
gre daha yksek olduu saptanmtr (214). SO2 kirliliinin mortalite zerindeki
etkilerini aratran geriye dnk almalarda da, SO2 artlar ile mortalite oranlar
arasnda pozitif bir iliki gzlenmitir (215). Hava kirlilii dzeyindeki dlerin
mortaliteye etkisini aratran ilgin bir almada, siyah duman dzeyindeki %70lik
dme sonucu, travma d genel lmlerde %5,7, respiratuar lmlerde %15,5,
kardiyovaskler lmlerde %10,3 lk bir azalma gzlenmitir (216). Hava kirlilii
ile yaam beklentisi arasndaki ilikiyi aratran ilgin bir almada da, havadaki
partikler madde konsantrasyonlarndaki her 10g/m3lk dn, ortalama hayat
beklentisini anlaml olarak artrd ve genel olarak hava kirlilii parametrelerindeki
dlerin yaam beklentisini %15 artrd bulunmutur (217).
Dier yandan, hava kirliliinin hastalk morbiditesi zerindeki etkilerini
aratran almalarda PM10 dzeylerindeki arta bal olarak 65 ya ve zerinde
astm ve kronik obstrktif akcier hastalklarna (KOAH) bal hastane kabullerinde
art olduu grlmtr (209;218). Bundan baka, almalarda SO2 dzeyleri ile
genel ve KOAHa bal acil hastane bavurular arasnda pozitif bir iliki olduu
bildirilmitir (215). ABDde yaplan bir alma, Washington blgesinde havadaki
O3 konsantrasyonlarndaki her 0.01ppm artn 1-17 yalar arasndaki ocuklarn
acil bavurularn ve hastane kabullerini artrdn, sosyo-ekonomik dzeyi dk
ocuklarn bu durumdan daha ok etkilendiklerini gstermitir (219). Bu alma
sosyo-ekonomik koullar ile kirleticilerin olumsuz etkileri arasndaki ilikiyi
gstermesi asndan ilgintir. Dier yandan Kanadadaki bir alma SO2 ve NO2
- 87 -
yannda CO artlarnn da astma bal hospitalizasyonu artrdn gstermesi

bakmndan dikkat ekicidir (220). Trkiyede yaplan almalarda da, SO2 ve PM10
gibi kirleticiler ile solunum hastalklarna bal hastane bavurular arasnda anlaml
bir iliki saptanmtr (221). Son zamanlarda ABDde yaplan bir almada illere
spesifik PM2.5 deerlerinin ksa dnemde kardiyovaskler ve pulmoner nedenlere
bal hastane bavurularn artrd, PM2.5 deerlerinin illere spesifik vanadium,
elementer karbon ve nikel partikl ierii ile de ilikili olduu gsterilmitir (222).
Dier yandan, kardiyak hastalarda artan PM2.5 ve siyah karbon maruziyetinin STsegment depresyonunu artrd, bu etkinin son bir ayda kardiyak sorun yaayan
miyokardiyal hasar olanlarda daha yksek olabilecei bildirilmitir (223).
Gnlllerden oluan gruplarda hava kirliliinin salk gstergeleri
zerindeki etkilerini gnlk ve haftalk gzlemler eklinde aratran nispeten kk
lekli almalar da yaplmtr. Kaliforniyada okul ocuklar ile yaplan 4 yllk
bir kohortta astml ocuklarda bronitik semptomlarla PM2.5, organik karbon, NO2
ve O3 dzeyindeki art arasnda anlaml bir iliki saptanmtr (224). svirede

sekiz deiik blgede yaayan insanlar ile yaplan bir almada, yetikinlerde
PM10, NO2 ve SO2 dzeyleri ile akcier fonksiyonlarnda dme ve bronitik
semptomlarda art arasnda bir korelasyon olduu bildirilmitir (225). ABDde
prospektif olarak yaplan almalarda partikllere maruziyet ile ocuklarn azalm
akcier fonksiyon geliimi arasnda iliki saptanm, partikl kirliliinin yksek
olduu yerlerdeki ocuklarn akcier geliiminin, bu kirleticinin dzeyinin dk
olduu yerlerdeki ocuklara gre daha dk olduu gzlenmitir (226).
Hava kirlilii ile astm ve allerjik hastalklarn prevalans arasnda direkt

bir iliki kurmak zor olmusa da (23) almalar hava kirliliinin bu hastalklarn
artnda rol oynayabileceini dndrmektedir (227). Kaliforniyada yaplan
prospektif almalarda baz astm vakalar ile O3 arasnda bir iliki olduu ileri
srlmtr (228). Okul ocuklar ile yaplan bir almada, bron ar cevapll,
serum IgE ve alt solunum yollar semptom prevalans ile partikl, duman, SO2 ve
NO2 dzeyleri arasnda anlaml bir iliki olduu bildirilmitir (229). Son zamanlarda
yaplan bir baka almada, youn trafik ile ocuklarda astm, ksrk ve hrlt
prevalansnn artt saptanmtr (230). Yine, yakn zamanlarda Tayvanda yaplan
bir almada 64.600 lise rencisinde aylk astm atak oran incelenmi, astm
hastalar arasnda hava kirlilii (NO2, NOx, NO, O3 ve PM10) ile aylk astm ataklar
- 88 -
arasnda anlaml bir iliki olduu saptanmtr (231). Avrupada yaplan kapsaml
bir almada, doumdan itibaren balatlan bir kohortta kii bazl trafik ile ilikili
hava kirlilii maruziyeti ile allerjik hastalklarn geliimi arasndaki iliki hayatn
ilk 6 ylnda aratrlmtr. Toplam 5.921 ocuk almaya alnm, en yakn ana
yola uzaklk ile astmatik bronit, saman nezlesi, egzema ve sensitizasyon arasnda
gl iliki saptand belirtilmitir. Bundan baka, PM2.5 deerleri ile astmatik
bronit, saman nezlesi ve polen duyarl arasnda anlaml iliki bulunmutur. Bu
alma, ocuklar hava kirliliine maruz kaldklarnda atopik hastalk ve allerjik
sensitizasyon riskinin arttna dair olduka gl kantlar sunmaktadr (232).
Amerikada son zamanlarda kent merkezindeki okul ocuklar ile yaplan bir
almada, Ulusal Hava Kalite Standartlarnn altndaki hava kirletici dzeylerindeki
dalgalanmalarn (flktasyonlarn) astml ocuklarn semptomlar ve akcier
fonksiyonlar zerindeki etkisi aratrlm, be gnlk ortalama NO2 ve PM2.5
deerlerinin akcier fonksiyonlarnda dme, astm semptomlarnda art ve okula

gidilmeyen gn saysnda arta yol at saptanmtr (233). Bu veriler, gvenilir
kabul edilen hava kirlilii deerlerinin bile ocuklar gibi hassas gruplar olumsuz
etkileyebileceini gstermektedir.
Trkiyede yaplan ve uluslararas literatre giren snrl saydaki almada
da hava kirlilii ile morbidite arasndaki ilikiler aratrlmtr. Kele ve ark. nn
almalarnda, stanbul gibi kentlerde, artan hava kirlilii dzeyleri ile allerjik
hava yolu hastalklarnn prevalans arasnda bir iliki olduu gzlenmi (234), rinit
insidansnn 1994te (doal gazdan nce), doal gaz uygulamasnn balamasndan
iki yl sonraki (1996) deerlere gre anlaml olarak yksek olduu saptanmtr
(235). Ankarada yaplan bir almada, hava kirlilii ile astm ataklarna bal aylk
acil bavurular arasndaki iliki aratrlm, zellikle Kasm-Mart dneminde
anlaml bir iliki saptanmtr (236). Benzer ekilde, Zonguldaktaki bir alma,
SO2 ve toplam partikl aylk ortalamalar ile semptomatik astml ocuk saylar
arasnda pozitif bir iliki olduunu gstermitir (237). Tecer ve ark.nn ayn blgede
son zamanlarda yaptklar almada da hava kirlilii ile 15 ya alt ocuklarn
astm ve dier nedenlerden dolay hastaneye yaptklar bavurular arasndaki
iliki aratrlmtr. Sonuta, PM10, PM2.5 ve kaba partikl (10-25m apndaki
partikller, PM10-25) dzeyindeki art ile astm, allerjik rinit ve st-alt yolunum
yollar hastalklarna bal hastane bavurular arasnda anlaml pozitif bir iliki
gzlenmitir. PM2.5 ve PM10-25 dzeylerinin hastane bavurularndaki artta
- 89 -
daha etkili olduu bildirilmitir (238). Balkesir ilinde yaplan yeni bir almada,
Temmuz 2005-Temmuz 2007 dnemlerindeki solunumsal nedenlere bal hastane
kabullerine bakldnda, Ekim ve Mart aylar arasndaki dnemde hastane
bavurularnda ve hava kirlilii dzeylerinde art olduu bulunmutur. Hastane
bavurularndaki art, hava kirlilii ve meteorolojik parametreler ile anlaml iliki
gstermitir (239).
Hava kirliliinin astm gibi hassas gruplarda viral enfeksiyonlarn hastalar
zerindeki olumsuz etkisini artrp artrmayaca dier bir merak konusunu
oluturmutur. Chauhan ve ark. (240) tarafndan yaplan bir almada, hava kirlilii,
viral enfeksiyonlar ve astm arasndaki iliki 114 astml ocuktan (8-11ya) oluan 13
aylk bir kohortta ele alnm, sonuta, nceki haftada yksek konsantrasyonlardaki
NO2ye maruziyetin respiratuar viral (respiratuar sinsityal virus, picorna ve corona
virus) enfeksiyonlara bal astm alevlenmelerini artrd gzlenmitir. Bu alma
hava kirleticilerin viral enfeksiyonlarn etkilerini arttrabileceini gstermesi
asndan dikkate deerdir.
Baz epidemiyolojik almalarda da hava kirliliinin solunum
fonksiyonlarna olan etkisi aratrlm, kirleticilerin solunum fonksiyonlarn
bozarak astm gibi hava yolu hastalklarnn geliimine katkda bulunabilecekleri
dnlmtr. Peters ve ark. okul ocuklar ile yaptklar almada, yksek
dzeydeki PM10, O3 ve NO2 deerlerinin solunum fonksiyonlarnda de yol
atn bulmulardr (241). ABDde prospektif olarak yaplan almalarda,
partikllere maruziyet ile ocuklarn azalm akcier fonksiyon geliimi arasnda
iliki saptanm, partikl kirliliinin yksek olduu yerlerdeki ocuklarn akcier
geliiminin, bu kirleticinin dzeyinin dk olduu yerlerdeki ocuklara gre
daha az olduu gzlenmitir (242). Son zamanlarda yaplan baz kohortlarda da,
hava kirliliinin akcier geliiminin hzl olduu ocukluk dnemindeki etkisi
aratrlmtr (243;244). Gney Kaliforniyadaki almada; 12 okuldaki 1759
ocuk (ortalama 10 yanda) almaya alnm, akcier fonksiyonlar sekiz yl
sre ile izlenmitir. Bu zaman zarfnda FEV1 geliimindeki bozukluklarla yksek
dzeylerdeki NO2, asit buhar, PM2.5 ve elemental karbon arasnda anlaml bir iliki
saptanmtr (243). Ayn grubun yapt dier kohortta, bu kez ortalama yalar 10
olan 3677 ocuk 8 yl sre ile izlenerek hem yerel trafiin, hem de hava kirliliinin
akcier geliimine olan etkisi yllk akcier fonksiyonlar llerek aratrlmtr
- 90 -
(244). almann sonucunda, otoyollara 500 mlik mesafe iinde yaayanlarda,

1500 mlik mesafenin dnda yaayanlara gre 1. saniyedeki zorlu ekspiratuar
volm (FEV1) ve maksimum ekspirasyon ortas akm hz (MMEF) oranlar anlaml
olarak daha dk kmtr. Veriler kombine modeller ile analiz edildiinde, hem
yerel otoyollara maruziyetin hem de blgesel hava kirliliinin bu sonularda etkili
olduu grlmtr. Bu almalar yerel trafiin ve hava kirleticilerin akcier
geliimini olumsuz etkileyebileceini gstermesi asndan nemlidir.
2.2.3.2 Hava Kirleticilerin Etki Mekanizmalar
Her ne kadar O3, NOx ve PM gibi kirleticiler respiratuar sistem zerine
kendilerine zg spesifik toksik etkiler gsterseler de, bu kirleticilerin ortak zellii
potent oksidan olmalardr. Direkt olarak lipid ve proteinler zerine etki edebilecekleri
gibi, indirekt olarak intraseller oksidatif yollar aktive etmek suretiyle de etkili
olabilirler (245;246). Hava kirleticilerin etkileri ile ilgili mekanizmalar, halen in
vivo ve in vitro laboratuvar ortamnda yaplan insan, hayvan ve hcre almalarnda
youn olarak aratrlmaktadr.
2.2.3.2.1 Gnll nsan Laboratuvar almalar
Gnll gruplar zerinde yaplan almalarda solunum yolu semptomlar
ve fonksiyonlar zerindeki etkilerinden oluan klinik etkileri yannda, hava
kirleticilerinin eitli inflamatuar parametreler zerindeki etkileri de aratrlmtr.
almalarda, O3un akut inhalasyonunun salkl kimselerde ve daha belirgin
olarak da astmllarda eitli solunum sistemi semptomlarna neden olduu ve

solunum fonksiyon testlerinde obstrksiyon ile uyumlu bir takm deiikliklere
yol at gsterilmitir (186;247). Son zamanlarda yaplan bir almada
tekrarlayan O3 maruziyetinin astmllarn semptomlarnda arta ve solunum
fonksiyonlarnda bozulmaya neden olduu saptanmtr (248). Buna karn,
NO2in akcier mekanikleri zerindeki etkilerinin daha zayf olduu, sadece
astmllarda zayf bir bronkokonstrksiyona ve bron hiperreaktivitesine yol at
grlmektedir (186;247). Benzer ekilde, SO2in de zellikle astmllarda solunum
yolu semptomlarna ve bron spazmna yol at eitli almalarda gzlenmitir
(186;247). Atmosferde bulunduu gibi, birden fazla gaz kombinasyon halinde
uygulanarak yaplan almalarda ise, astmllarda nceden uygulanan NO2 veya O3
daha sonra inhale ettirilen SO2e olan cevab artrmtr (247). Son yllarda, NOxleri
ve SO2 gibi gazlar ile birlikte PM de ieren dizel egzoz (DE) emisyonunun gnlller
- 91 -
zerindeki etkisini aratran almalarda, hem salkl hem de astmllarda DE

maruziyeti sonrasnda eitli semptomlar ve hava yolu direncinde art bulunmutur
(249). Karbon partikllerinin uyguland bir almada, bu partikllere maruziyet
sonrasnda salkl gnlllerde maksimum ekspirasyon ortas akm hz ve karbon
monoksit difzyon kapasitesinde (DLCO) azalma saptanmtr (250).
Hava kirleticilerinin bron reaktivitesi zerine etkilerini aratran
almalarda, deiik dozlardaki O3 ve NO2ye maruziyet hafif astmatiklerin inhale
ettikleri allerjene gsterdikleri cevab artrmtr (247;251). Dier yandan, hafif

astml hastalara nce NO2 veya SO2 ayr ayr verilmi, daha sonra iki gaz birlikte
uygulanarak Dermatophagoides pteronyssinusa olan broniyal yant aratrlmtr.
Sonuta, iki gaz ayr ayr verildiinde allerjene olan bron cevab etkilenmezken
kombinasyon halinde uygulandklarnda allerjene olan yantn anlaml olarak
artt saptanmtr (252). Bu da hava kirleticilerin bir birlerinin etkilerini
artrabileceklerini dndrmektedir. Gnlller zerinde yaplan dier almalar,
nazal yoldan uygulanan dizel egzoz partiklleri (DEP) solsyonlarnn lokal
olarak immngloblin gE dzeylerini artrabilecei ve allerjenlerin neden olduu
spesifik gE dzeylerini potansiyelize edebilecekleri gsterilmitir (175). Bundan
baka, DEP allerjik ahslarn nazal mukoza hcrelerinde interleukin IL-4, IL-5,
IL-6, IL-10 ve IL-13 gibi sitokinlerin dzeyini arttrm, spesifik allerjenle birlikte
uygulandklarnda ise bu artn daha fazla olduu saptanmtr (175). Dolaysyla
DEPnin, B hcrelerinin diferensiasyonunu artrmak, gE yapmn balatmak veya
arttrmak suretiyle allerjik hava yollarnn etyopatogenezinde rol oynayabilecekleri
ileri srlmtr (175).
Hava kirleticilerinin bata epitel tabakas olmak zere hava yolu dokusu ve
solunum yolu sekresyonlar zerindeki etkilerini aratran almalarda, kirleticilerin
bu hcrelere hasar verdii, epitel permabilitesini artrd ve bu hcreleri stimle etmek
suretiyle inflamatuar hcrelerin hava yollarna toplanmalarna ve aktive olmalarna
yol aabilecek bir dizi olay balatt gsterilmitir. Salkl gnlller zerinde
yaplan almalar, O3 inhalasyonunun hava yolu svlarndaki laktat dehidrogenaz
(LDH), total protein, albmin dzeyini artrdn (hava yolu permabilitesi
gstergeleri), polimorfonkleer (PMN) lkositler ile eitli inflamatuar mediatrlerin
orannda arta yol at saptanmtr (253). Astmllar ile yaplan almalarda,
bu bireylerin hava kirleticilerinin etkilerine daha hassas olduklar gsterilmitir. O3
- 92 -
inhalasyonu sonrasnda astmllarn hava yolu svlarnda PMN lkosit, eozinofiller,

LDH, total protein, myeloperoxidase, fibronektin ve IL-8 dzeyinin artt, PMN
lkosit ve total protein dzeylerindeki artn salkl bireylere gre daha yksek
olduu saptanmtr (247). Son zamanlarda yaplan bir baka almada O3nun
bu hastalarn bron mukozasnda granlosit makrofaj-koloni stimle edici faktr
(GM-CSF) gibi inflamatuar sitokinlerin ekspresyonunu artrd bulunmutur (254).
Tekrarlayan O3 maruziyetinin uyguland bir almada da, astml hastalarda BAL
svsndaki alveolar makrofaj dzeyinin, tek uygulamaya gre anlaml olarak artt,
dolaysyla kmlatif etki gzlendii bildirilmitir (248). NO2 almalarnda, bu
gazn inhalasyonunun salkl kimselerin mukosiliyer klirensini azaltt (255) ve
akcier svlarnda lenfosit, mast hcreleri, PMN lkosit ile eitli inflamatuar sitokin
ve belirtelerin dzeylerinde arta yol at gsterilmi (256), astmllarn bu
etkilere kar daha duyarl olduklar bildirilmitir (247). Partikler hava kirliliinin
nemli bir komponentini oluturan DEu ile yaplan almalarda, laboratuvar
ortamnda DE ieriinin salkl gnlllerde hava yolu svlarnda ntrofil ve
lenfosit gibi inflamatuar hcre ve IL-8 gibi sitokinlerin dzeyini ykselttii, biyopsi
almalarnda da bron mukozasnda inflamatuar mediatr ekspresyonunu artrd
bulunmutur (249).
Son zamanlarda d ortam adeta bir laboratuvar gibi kullanlarak yaplan
bir almada, hafif veya orta iddette astm olan 60 astml yetikin, ranstgele bir
ekilde Londrada dizel kullanan toplu tama aralarnn youn olarak kulland
bir caddede (Oxford street) veya yaknndaki trafie kapal bir parkta (Hyde Park)
dnml olarak, 2 saat sreyle yrtlmtr. Yaplan lmlerde hastalarn Oxford
streette daha yksek oranlarda kk ve ultrakk partikl, elemental karbon ve
NO2ye maruz kaldklar saptanm ve hastalarn FEV1 ve FVCdeki dlerinin
Hyde Parktaki deerlere gre daha yksek olduu gzlenmitir. Kirleticilerin

neden olduu dmelerin orta iddetli astmllarda hafif hastalara gre daha
belirgin olduu bulunmutur. Bundan baka, balgam myeloperoksidaz (ntrofilik
inflamsyonun gstergesi) deerleri ve hava yolu asidifikasyonu (younlatrlm
ekspirasyon havas pH deeri) Oxford Streetteki yryten sonra daha yksek
bulunmutur (257). Deiiklikler zellikle ultrakk partikller ve elemental
karbon dzeyleri ile iliki gstermitir. Bu alma, trafikten kaynaklanan hava
kirliliinin astml hastalardaki olumsuz etkilerini dorudan gstermesi asndan
ilgintir. Altta yatan mekanizmalar aratrldnda, DEnun bron epitelinde pro- 93 -
inflamatuar sitokin sentezindeki art tetikleyen ve oksidatif strese duyarl nkleer

faktr (NF-B) ve aktivatr protein (AP-1) gibi transkripsiyon faktrlerinin
ekspresyonunu artrd gzlenmitir (258). Dier taraftan post-mortem insan
almalarnda, akcierin histolojik kesitlerinde partikler hava kirliliinin youn
olduu blgede yaayanlarda kk hava yollar duvarlarnda fibrozis, kas art ve
partikl depozisyonu bildirilmitir (259).
2.2.3.2.2 Hcre Dzeyindeki Etkiler
almalar, inhale ozonun gl oksidan kapasitesinin olduunu ve insan
epitel hcreleri ile (95) alveolar inflamatuar hcrelerde (23) stres sinyal iletim
yolaklarn ve NF-B gibi transkripsiyon faktrlerini aktive ettiini bildirmektedir.
Nkleusta NF-B DNAda proinflamatuar sitokinleri (GM-CSF, tmr nekrozis
faktr [TNF] ve IL 1 vb.) zellikle ntrofilleri atrakte eden kemokinler (IL-8,
ntrofil aktive edici protein, Gro vb.) ve adezyon molekllerini (intercellular
adhesion molecule [ICAM]-1 vb.) kodlayan genlerin promoter blgelerine balanarak
aktive etmektedir (260). Sonuta, bu molekller hava yollarna ve alveollere ntrofil
birikimini arttrmakta, bu hcreleri stimle ederek mediatr sentezini ve doku hasar
yapma kapasitesini artrmaktadrlar (23). Bunun dnda hava kirleticileri hcrelerin
yaam siklsn ve lmn etkilemektedir (261-263). Hcre kltrleri ile yaplan
almalarda, O3 doza baml olarak fibroblastlarn lmne yol am (261),
alveolar makrofajlarn (262) canlln azaltm ve bu hcrelerden platelet aktive
edici faktr (PAF) yapm ile IL-1, IL-6, IL-8 ve TNF gibi sitokinlerin salnmn
artrmtr (263). Son zamanlarda yaplan bir almada da O3un hcrelerin antijen
sunucu aktivitelerini etkileyebilecei ileri srlmtr (264). almada, ratlar
deien konsantrasyonlarda O3a maruz braklmlar, elde edilen BAL hcreleri
ovalbmin ile duyarlatrlm T hcreleri ile birlikte kltr ortamnda inkbe
edilmilerdir. Sonular incelendiinde, O3a maruz braklan ratlarn BALdan
elde edilen hcrelerinde daha fazla proliferasyon olduu gzlenmi ve O3un rat
akcierlerinde antijen sunucu aktiviteyi artrd ileri srlmtr (264).
Bununla birlikte, inhale O3a verilen yantta bireyler arasnda farkllk
olabilecei, bunun son zamanlarda fare (265) ve insan (23) almalarnda
gsterildii zere, genetik faktrlere bal olabilecei ileri srlmektedir. Aday
genler arasnda TNF, manganez superoksit dismutaz, glutatyon peroksidaz,
NADP, quinone oksidoredktaz ve glutatyon S transferazlar yer almaktadr (23).
- 94 -
Bu bulgular, akcieri O3a kar korumada, solunum yolu svlarnda ve epitelyal

bariyerde lokal olarak antioksidan mevcudiyetinin (rik asit, albmin, indirgenmi
glutatyon, C vitamini, E vitamini gibi) ve diyetle antioksidan almann nemini
ortaya koymaktadr (266).
O3un tersine, NO2in normal ve hasta akcierdeki etki mekanizmalar
yeterince bilinmemektedir. In vitro almalar bu gazn, O3dan az da olsa, oksidan
yollar aktive ettiini gstermektedir (23;95). Bundan baka, NO2in alveolar
makrofajlar ve epitel hcrelerin fonksiyonlarn bozarak akcier enfeksiyon riskini
artrabilecei ileri srlmektedir (267). NO2in insanlardaki uzun dnemli etkileri
yeterince bilinmese de, uzun sreli O3 ve NO2 maruziyeti kemirgenlerin periferal
hava yollarnda destrksiyona yol aabilmektedir (23).
nhale partikllerin etki mekanizmalarn aratran insan ve hayvanlardaki in

vitro almalar, bu partikllerin eitli akcier hcrelerinde iddetli proinflamatuar
cevaba yol atn gstermektedir (202;268-270). Partikllerin direkt olarak veya
epitel hcreler (268) ve makrofajlar (271) tarafndan hcre iine alnarak oksidan
yollar aktive ettikleri gsterilmitir. Bu yolla NF-B ve AP-1 gibi transkripsiyon
faktrlerini uyararak (246;258;272) inflamatuar mediatr salnmn artrdklar,
sonuta youn ntrofil ve T lenfosit birikimine neden olduklar saptanmtr (23).
Akcierlerde salnan sitokin ve kemokinlerin kemik iliine ulamasyla da ntrofiller
ve prekrsrleri dolama kmaktadr (273). Ksa dnemde, epidermal-growthfactor receptor (EGFR) yolunun aktivasyonuyla da doku hasarnn olutuu ve
organ-onarm srecinin balatld ileri srlmektedir (274). Dier yandan in vitro
almalar, DEP ve PM2.5 gibi partikllerin fare makrofajlarnda dk dozlarda
proliferasyona (275;276), daha yksek dozlarda ise apoptozise yol atklarn
gstermitir (276). Bu hasar, onarm ve proliferasyon srecinin devamyla, epitel
mukus metaplazisi ortaya kmakta, devam etmekte olan sitokin ve kemokin
sekresyonu ile de hava yolu inflamasyonu artmaktadr (23). B lenfositler ile yaplan
almalar, DEP ve DEPden elde edilen poliaromatik hidrokarbonlarn, IL-4 ve
CD40 monoklonal antikorlarn da ortamda bulunmasyla bu hcrelerde IgE sentezini
artrdn gstermi, bylece bu kirleticinin yaygn allerjenlere olan duyarll
artrabilecei ileri srlmtr (175).
Hava kirleticilerinin organizmann ajan patojenlere kar olan yantn
etkileyip etkilemedii zerinde durulan dier nemli bir aratrma konusu olmutur.
- 95 -
Respiratuar sinsityal virus (RSV) enfeksiyonuna direnli bir fare grubu ile yaplan
almada, nceden DEna maruziyetin bu farelerde RSV gen ekspresyonunu
arttrd, yani RSV enfeksiyonuna eilimi artrd gsterilmitir (277).
Bir yandan solunum sisteminin ilk savunma bariyerini oluturmalar,
dier yandan hava yollarnn inflamatuar srecinde rol oynayan ok sayda
inflamatuar mediatr salglama kapasiteleri ile metabolik olarak aktif hcreler
olmalar nedeniyle, epitel hcrelerin hava kirleticilerine verdikleri tepkiler son
yllarda youn olarak aratrlmaktadr. almalar, gnlk hayatta rastlanan O3
konsantrasyonlarna maruziyetin, primer insan bron epitel hcrelerinden IL-8, GMCSF, TNF- ve sICAM-1 gibi inflamatuar mediyatrlerin dzeyini artrabileceini,
bunun nedokromil sodyum ve intraseller ortamda doal olarak retilen bir antioksidan olan glutatyon tarafndan nlenebileceini gstermektedir (278). Bu
bulgular, O3nun sz konusu etkilerinin oksidatif stres yaratc ve inflamasyona yol
ac zelliinden kaynaklanabileceini dndrmektedir. Dier bir kirletici gaz
olan NO2, bron epitel hcrelerin silier aktivitesini azaltrken, leukotrien-C4, GMCSF, TNF-, IL-8, regulated on activation normal T cell expressed and secreted
(RANTES) ve sICAM-1 salnmn artrmakta, e zamanl olarak uygulanan
loratadin ise bu mediatrlerin salnmn basklamaktadr (279). Astmllardan elde
edilen bron epitel hcreleri ile yaplan almalar, bu hcrelerin O3 ve NO2in
zararl etkilerine daha duyarl olabileceklerini gstermektedir (95;280). O3 ve
NO2ye maruziyet sonrasnda astmllarn bron epitel kltr permabilitesi artarken,
nonastmatik hcre kltrlerinde bu durum gzlenmemitir (280). Bundan baka,
O3 ve NO2ye maruziyet hem atopik astmatik hem de nonatopik nonastmatik bron
epitel hcrelerinden IL-8 ve sICAM-1 salnmn artrrken, sadece astmatiklerin
hcrelerinden RANTES ve GM-CSF gibi eozinofil ve eitli inflamatuar hcrelerin
kemotaksis ve yaamnda etkili olan inflamatuar mediatrlerin salnmn artrmtr
(95).
DEP ile yaplan almalar, bu partikllerin bir yandan bron epitel
hcrelerin silya titreim frekansn baskladklarn, dier yandan da bu hcrelerden
IL-8, GM-CSF ve sICAM-1 salnmn artrdklarn gstermitir (202;270). Astml
hasta kltrleri ile yaplan almalarda, dk dozlarda uygulanan DEP, bu
mediatrlerin dzeyini artrrken, yksek konsantrasyonlar tam tersi etki gstererek
sz konusu mediatrlerin salnmn basklamtr. Dier yandan, RANTES salnm
- 96 -
sadece astml hcrelerde gzlenmitir (270). Bu bulgular, DEPnin inflamatuar

mediatrlerin salnmn spesifik olarak modifiye edebileceini ve astmllarn bu
partikllerin etkilerine daha duyarl olduklarn dndrmektedir.
Dier yandan almalar, hava kirleticilerin hava yolu epitel hcrelerin
proliferasyonunu ve canln etkileyerek de respiratuar hastalklarn patogenezinde
rol oynayabileceklerini dndrmektedir. PM10 ile yaplan aratrmalar, bu
partikllerin insan A549 solunum yolu hcre dizilerinde (cell line) DNA
krklarna ve apoptozise yol atn gstermilerdir (281). Bundan baka,
yksek konsantrasyonlarndaki DEP, insan bron epitel hcrelerinin lmne yol
am, buna heme oxygenase-1, c-jun N-terminal kinase (JNK) aktivasyonu gibi
oksidatif strese duyarl belirteler ve sinyal iletim yollarnn aktivasyonu ile IL-8
yapmnda art elik etmitir (282). Yakn zamanda, DEP ile yaplan almalar,
bu partikllerin A549 hcre dizilerinin proliferasyonunu artrrken apopitozisini
baskladn gstermektedir (246). Ortama N-acetylcysteine gibi antioksidanlar
ile JNK ve NF-B gibi oksidatif strese duyarl sinyal iletim yolaklarn ve
transkripsiyon faktrlerini inhibe eden ajanlar konduunda bu etkinin basklandn
gzlenmitir (246). Hcrelerdeki inflamatuar sitokin salnmnn bu sre ile ilikili
olup olmadn bakldnda 10g/ml DEPnin IL-8 salnmn artrrken, daha
yksek konsantrasyonlarnn (50-400g/ml) bu sitokinin salnmn basklad
gsterilmitir. Tam tersine, yksek DEP konsantrasyonu (400g/ml) GM-CSF
salnmn anlaml olarak artrmtr (283). Gnlllerin bron eksplantlarndan elde
edilen primer bron epitel hcreleri ile yaplan almalar bu partikllerin primer
bron epitel hcrelerin canlln ve apoptozisini etkileyebileceini, KOAHl
hastalardan elde edilen hcrelerin DEPnin bu etkilerine daha duyarl olduklarn
gstermektedir (284).
2.2.4
Trkiyedeki Mevcut Durum ve Sorunlar
Trkiyede hava kirlilii, zellikle 1950lerden sonraki hzl nfus art, hzl
kentleme ve endstrileme sonucu artan enerji talebinin daha ok petrol ve kmr
gibi fosil yaktlarla karlanmaya allmas bata stanbul, Ankara ve zmir gibi
byk kentler olmak zere iddetli hava kirlilii dalgalarna yol amtr (187;188).
Son yllarda bu kentlere ynelik olarak alnan eitli nlemler sonucu, SO2 ve partikl
madde (PM) dzeyleri ksmen gerilemi olsa da, bu kirleticilerin dzeyleri halen
bir ok kentte, zellikle k aylarnda, uluslararas standartlar ve son zamanlarda
- 97 -
gncellenen Hava Kalitesi Deerlendirme ve Ynetimi Ynetmenliinin (HKDY)

(191) belirledii snrlarn zerinde seyretmektedir (188;192).
Trkiye, byyen ekonomisi, sanayisi ve artan nfusuyla dnyada en
hzl gelimekte olan lkelerden birisidir. lk nfus saymnn yapld 1927de
Trkiyenin nfusu 13.648.987 iken, 1950 ylnda 20.947.155, 2000 ylnda
67.804.543 olmutur (285). Adrese dayal nfus saym sonucuna gre 2009 ylnda
Trkiyenin nfusu 72.561.312 kiiye ulamtr. Bu nfus art oran olduka
yksektir. 1950lere kadar nfusun ounluu ky ve krsal kesimlerde yaad
bilinmekte ve o tarihlerde Trkiyede gl kentleme eilimleri bulunmad kabul
edilmektedir. 1950den sonra ise bu durumun deitii, lkenin hzl bir kentleme
srecine girdii grlmektedir. 1960-90 yllar arasnda kentli nfus 6,9 milyondan
31,4 milyona kmtr. Bu tarihlerde kentleme oran da %25den %55,4e
ykselerek yaklak 2 kat artmtr (286). 2002 ylnda bu oran %65e, 2009 ylnda
ise %75,5e ulamtr (287).
Kentleme doal olarak beraberinde kalabalk nfuslarn yaad kentlerin
saysn da arttrmtr. 1927de nfusu 100.000i aan 2 kent bulunmakta iken,
2000 ylnda bu say 58e kmtr. Bunlarn arasnda stanbul, Ankara, zmir,
Bursa, Adana gibi byk Anakentler adeta nfus toplama alanlar olmutur (288).
Kentleme, endstrileme ve tat saysndaki art da beraberinde getirmitir.
1950lerden sonra, makine kimya, imento, gda demirelik gibi sektrlerde zel
ve kamu yatrmlaryla sanayi tesisleri kurulmutur. Takip eden yllarda artan enerji
talebini karlamak iin termik santralleri kurulmutur. Maden, tekstil, otomotiv
ve madeni eya, kimya, petro-kimya sanayi, orman rnleri gibi pek ok sektrde
sanayileme zellikle byk kentlerin yer ald corafyalarda (Marmara, Ege,
Karadeniz) geliim gstermitir (289).
Trkiyede hava kirliliinin tarihesi ise hzl ve dzensiz kentleme,
sanayileme ve artan motorlu tat saysyla ayn dnemde balatlabilir. zellikle
1950li yllardan sonra grlen hzl ehirleme, Trkiyedeki hava kirliliinin
en nemli nedenlerindendir. Evsel snma amacyla yaklan kmr ve fuel-oil
emisyonlarnn alak bacalardan atmosfere atlmas, kullanlan yaktn yksek
oranda kkrt ve kl iermesi, snma sistemlerinde yanmann genellikle tam
olmamas gibi etmenler, inversiyon gibi meteorolojik faktrlerle bir araya
geldiinde, zellikle k aylarnda ehirlerin nemli bir blmnde grlen yksek
- 98 -
kirletici konsantrasyonlar ortaya kmaktadr. Yine son yllarda saylar hzla artan
motorlu tatlarn, gzlenen hava kirliliine katks nemli boyutlara ulamtr.
ehirlerde grlen hava kirliliinin yukarda bahsedilen nedenleri btn iller iin
geerli olmakla birlikte hava kirliliinin baz illerde dierlerine gre ok daha fazla
olmasnn nedeni, emisyonlarn illerden uzaklama hzn belirleyen topografya,
meteorolojik koullar ve ehirleme sonucunda yzey rzgarlarnn nnn
kesilmesi gibi etmenler olmaktadr.
Motorlu tatlarn hava kirliliine katklar son yllarda nemli boyutlarda
artmtr. zellikle yaz aylarnda (evsel snma kaynakl kirlilik ortadan kalktndan),
tatlar, grlen kirletici konsantrasyonlarnn en nemli kayna olmaktadr.
Tatlardan atlan hidrokarbonlar (HC), NOx ve CO, bu kirleticilerin atmosferdeki
konsantrasyonlarnn artmasna sebep olmaktadr. Ayrca, hidrokarbonlar ve azot
oksitlerinin atmosferde gne nlarnn katalitik etkisiyle girdikleri reaksiyonlar
sonucu fotokimyasal duman ad verilen ve ozon, aldehitler gibi gl oksitleyici
maddeleri ieren bir tr kirlilik de kentlerde meydana gelmektedir. Son yllarda,
benzin fiyatlarndaki hzl art, dizel motoruyla alan aralarn toplam ara says
iindeki orann hzla arttrmtr. Dizel aralardan braklan karbon paracklar
hem grnt bozukluklarna, hem de gne n absorbe etme zellikleriyle mikro
meteorololojik deiikliklere sebep olabilmektedir.
1990l yllara gelindiinde zellikle Ankara, stanbul, zmir gibi byk

ehirlerde hava kirlilii fark edilir boyutlara ulamtr. Kalabalk kentlerde zellikle
kalitesiz kmrn kullanld evsel stma sistemleri, arpk kentleme nedeniyle
dzensiz artan ehir trafii ve sanayi blgelerinin yer seimindeki yanllklar
balca hava kirlilii nedenini oluturmutur. 1990larda hava kirliliine neden
olan emisyonlarn (SO2, NOx, PM vb) dk kaliteli linyitlerin youn yerleim
blgelerinde stma sistemlerinde kullanlmas, zellikle termik santraller bata

olmak zere dier sanayi dallarnda kullanlmas youn hava kirlilii problemlerinin
yaanmasna sebep olmutur. 1988 ylnda Ankara ve 1992de stanbulda doal
gaz kullanlmaya balanmasyla bu iki byk kentte hava kalitesinde iyilemeler
yaanmtr. Takip eden yllarda Bursa (1992), zmit (1996), Eskiehir (1996),
Adapazar (2002) bata olmak zere 2008 yl itibariyle 63 ehir merkezine doal
gaz arz salanmtr (290). Doalgaz arz yaplan tm illerde doal gaz kullanmnn
henz tamamlanmam olmas nedeniyle, lke genelinde bykl kkl kentlerde
hava kalitesi arzu edilen dzeyde deildir.
- 99 -
zdilek (291) tarafndan 1992-2001 yllar arasnda Trkiyenin en kirli

27 kent merkezinde SO2, toplam partikler madde (TPM) kirliliini aratran
almada, DS standartlarnn zerinde bir kirliliin yaand tespit edilmitir.
Ayn almada, stanbul, Ktahya, orum, Sivas, Adyaman, Kahramanmara,
Denizli, Kayseri, Diyarbakr kent merkezlerinin en kirli iller olduu rapor
edilmitir. stanbulda trafik ve endstri, Kocaeli ve zmirin hava kalitesi zerine
endstriden kaynaklanan emisyonlarn etkili olabilecei, dier kent merkezlerinde
zellikle termik santrallerinin nemli bir kirletici kaynak olduu vurgulanmtr.
SO2 ve TPM kirliliinin doal gaz kullanmnn yaygn olduu kent merkezlerinde
(stanbul, zmir, Ankara, Bursa gibi) nemli miktarlarda azalma eilimi gsterdii
vurgulanmtr. evre Bakanl verilerine gre 2008-2009 k sezonunda en
kirli 10 il iin ortalama PM ve SO2 deerleri verilmitir (Tablo 8). Buradan k
dnemi (1 Ekim-31 Mart) 232 g/m3 PM ortalamasyla Hakkari en kirli birinci il
olmutur. Idr 211 g/m3lk PM ortalamasyla ikinci en kirli il durumundadr. Bu
iki il PM kirlilik seviyesi ile 178 g/m3 olan k sezonu ortalamas HKDY (Hava
Kalitesi Deerlendirme Ynetmelii, Gei Dnemi Uzun Vadeli ve Ksa Vadeli
Snr Deerlerinde 2014 Ylna Kadar Kademeli Azaltm) snr deerini amtr.
SO2 kirlilii asndan en kirli 10 il incelendeinde; 199 g/m3lk seviyesiyle
Tekirda birinci sray alrken; Afyonkarahisar 70 g/m3 ile en kirli 10. il olmutur.
Trkiye genelindeki en kirli 10 ilde, SO2 konsantrasyonlar k sezonu ortalamas
HKDY (Hava Kalitesi Deerlendirme Ynetmelii, Gei Dnemi Uzun Vadeli ve
Ksa Vadeli Snr Deerlerinde 2014 Ylna Kadar Kademeli Azatlm) snr deeri
olan 225 g/m3 amamtr. Ancak bu snr deerlerin 2013 ylnda 125 g/m3e
kademeli olarak drlmesi gerekmektedir. AB standartlar dikkate alndnda bu
kent merkezlerinde gzlenen kirliliklerin yksek olduu anlalmaktadr.
- 100 -
Tablo 8. Trkiyede 2008-2009 K Sezonu in En Kirli 10 lde PM10 Ve SO2

Ortalama Konsantrasyonlar
L
LM DEER
PM10 (g/m3)
LM DEER
SO2 (g/m3)
Hakkari
Idr
Kahramanmara
Karabk
Isparta
Van
Afyonkarahisar
Batman
Denizli
Gaziantep
Snr deer
232
211
160
150
149
139
138
137
127
126
178
Tekirda
Hakkari
rnak
Kars
Bitlis
Siirt
Edirne
Isparta
Mardin
Afyonkarahisar
Snr deer
199
190
147
142
132
99
93
92
83
70
225
Endstriden kaynaklanan hava kirlilii esas olarak yanl yer seimi ve atk
gazlarn yeterli teknik nlemler alnmadan havaya braklmas sonucu meydana
gelmektedir. Bu erevede, stanbul-zmit aras, Bursa, Adapazar, Samsun, zmirAliaa, Adana, Karadeniz Erelisi, Karabk, K.Mara ve Hatay-skenderunda yer
alan endstri tesislerinin blgede yaanan hava kirliliinde pay bulunmaktadr. Baz
blgeler burada bulunan tek bir endstrinin meydana getirdii youn kirlilie maruz
kalmakta, baz endstri blgelerinde ise birok endstrinin emisyonlar bileik
bir kirlilik yaratmaktadr. Endstri emisyonlar, retimde kullanlan maddelerin
atmosfere atlmasndan dolay endstri trne bal zel baz kirlilikler yaratmakla
birlikte, endstriyel kirliliin en nemli kayna, tesislerde kullanlan yakttan gelen
kirleticilerdir. Bu sebeple endstrilerin kirletici potansiyeli, baz zel haller dnda,
kullanlan yakt miktarna baldr.
lke genelinde yaplm dier almalardan, sanayinin etkilendii kent
merkezlerinde hava kalitesinin bozulduu grlmektedir. Demir elik fabrikasnn
bulunduu Karabk 1998-2000 yllarnda TPM kirlilii bakmndan Trkiyenin
en kirli illeri arasnda yer almtr (292). Hzl nfus artnn ve sanayilemenin
yaand Bursada ara saysnn da artmasyla ciddi hava kirlilii sorunu 1988de
balam ve 1992de doal gaz kullanlmaya balayncaya kadar devam etmitir.
Yaanan kirliliin zellikle k mevsiminde stmadan etkilendii bildirilmektedir.
- 101 -
Kentin topografik yaps, meteorolojik karakteri, nfus yerleiminin dalm,

trafik yk ve endstrinin etkisi hava kalitesinin bozulmasna etki etmitir. Doal
gaz kullanmnn artmasyla (ekirge, Karaman, Tophane ile merkezleri) hava
kirliliinin nispeten azald da rapor edilmitir (293).
1991-2001 yllar arasnda Ktahyada hava kirlilii zellikle k mevsiminde
insan saln tehdit eden boyutlarda yaanmtr. Kirliliin nemli nedeninin
kentsel snmada kullanlan kalitesiz kmr olduu, kentin topografyasnn nemli
rol oynad rapor edilmitir. Bu dnemde gzlenen SO2 ve TPM seviyelerinin
Ynetmelik snr deerleri at belirtilmekle beraber; termik santrallerdeki eski

teknolojinin terk edilmesi, eitli endstrilerde kontrol nitelerinin kullanlmas
neticesinde SO2 konsatrasyonlarnn azalma trendi gsterdii de belirtilmitir
(294). Ayn dnemlerde endstri ve zellikle ak maden iletmeciliinin yapld
Zonguldak, SO2 ve PM kirliliinden ciddi boyutlarda etkilenen kentlerden biri
olmutur. Ak kmr iletmecilii, kente yakn blgelerdeki termik santrali
(ATES), demir elik (Erdemir) gibi endstrinin, kalitesiz kmrn kullanld
stma sistemlerinin kentte yaanan hava kirliliinde etkili olduu vurgulanmtr
(295).

Doal gaz kullanmnn yaygnlamasyla, zellikle SO2 kirliliinin

azaldn vurgulayan bir alma da Ercment ve ark. (296) tarafndan yaplm;
2003-2004 yllar arasnda hava kirlilii art gsterdii, 2003-2006 dneminde
ise azalma trendine girdii belirtilmitir. Bununla birlikte, ayn dnemde zellikle
k dneminde Erzurumda snr deerleri aan kirliliklerin yaand da rapor
edilmitir. 2004-2006 ylarnda Konyann eitli merkezlerinde hava kalitesinin
deerlendirildii baka bir almada; kent ierisinde deien konsantrasyonlarda
SO2, PM seviyesinin lld, deerlerin Trk HKDY snr deerlerini amad,
ancak AB ve DS standartlar dikkate alndnda hava kirlilii sorununun varl
ortaya konulmutur (297).
Son yllarda, lke genelinde PM fraksiyonlarn, kaynaklarn, mevsimsel
deiimlerini belirlemeyi amalayan almalar ile atmosferik toksik kirleticileri
(VOC, PAH vb.) konu alan aratrmalar yaplmaya balanmtr. eitli kent
merkezlerinde gerekletirilen bu almalarda, kirleticilerin kaynaklar arasnda
endstri, trafik, stma sistemleri, topografik yap, kent yerleimleri, meteorolojik
etkenler, baz blgelerde uzak tanm gsterilmektedir. Tm bulgular Trkiyede
- 102 -
hzl nfus art, sanayileme ve kentlemenin hava kalitesi zerine olumsuz etki
ettiini iaret etmektedir (297-301).
2.2.5
Hava Kirlilii Konusunda Yasal Dzenlemeler
Trkiyede 1970li yllardan itibaren hava kirlilii nemli bir evre sorunu
olarak gndeme girmi ve kirlilikle birlikte artan salk sorunlar konunun kamuoyu
tarafndan alglanmasna sebep olmutur. Bunu takiben merkezi ynetim dzeyinde
hava kirliliini azaltma ve kontrol etme amal yaklamlar da ortaya konulmaya
allmtr. lkemizde ilk hava kalitesi lm faaliyetleri, 1961 ylnda Ankarada,
Salk Bakanl Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl bnyesinde
balatlmtr.
Ankarada pilot dzeyde balatlan almalar, lke genelinde 1980li
yllarn banda yar otomatik rneklem cihazlar (24 saatlik ortalama) ile Salk
Bakanl l Merkezlerinde konvansiyonel kirleticiler olan SO2 ve PM lmlerine
balanm ve 1991 ylndan itibaren de Devlet istatistik Enstits (DE) bu verileri

yaynlamaya balamtr. 1984 ylndan itibaren Salk Bakanl l Merkezlerinde
konvansiyonel kirleticiler olan SO2 ve PM lmlerine balam ve 1991 ylndan
itibaren de Devlet istatistik Enstits (DE) bu verileri yaynlamaya balamtr.
Yakn zamanlarda ise evre ve Orman Bakanl 7 ayr blgede hava kalitesi
izleme istasyonlarnda temel hava kirleticilerini izlemekte ve gerek zamanl
yaynlamaktadr. Bu istasyonlarn pek ounda yalnzca SO2, PM10 izlenirken bir
ksmnda da NOX, CO, O3, HC, PM2.5 kirleticileri izlenmektedir. Bu almalar
yeterli olmamakla birlikte hava kirliliinin artan neminin merkezi ynetim
tarafndan fark edildiini de gstermektedir. Aada hava kirlilii ile ilgili yasal
dzenlemeler ile izleme almalarnn detaylar verilmitir.
2.2.5.1 Ynetmelikler
Hava kalitesinin korunmas ve kirliliinin kontrol altna alnmasna ilikin ilk
esas dzenleme 2 Kasm 1986 tarih ve 19269 sayl Resmi Gazete de yaymlanarak
yrrle giren Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii ile getirilmitir. Bu
ynetmeliin amac:
Her trl faaliyet sonucu atmosfere yaylan is, duman, toz, gaz, buhar ve
aerosol halindeki emisyonlar kontrol altna almak,
- 103 -
nsan ve evresini hava alc ortamndaki kirlenmelerden doacak

tehlikelerden korumak,
Hava kirlenmeleri sebebiyle evrede ortaya kan umuma ve komuluk
mnasebetlerine nemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu
etkilerin ortaya kmamasn salamaktr.
Bu ynetmelik; ortam hava kalitesi limit deerlerinin yan sra arlkl
olarak sanayi tesislerinin emisyon izin prosedrn iermekte idi. Isnma ve trafikten
kaynaklanan kirlilik konular ok az yer almakta idi.
Bu ynetmeliin uygulama ve hkmleri, aada ayrntl olarak
belirtilen yeni ynetmeliklerin karlmasyla ortadan kaldrld iin ayrntya
girilmemitir.
Kirlilii kaynanda zmek esastr ilkesinden hareketle hava kirliliinin
nlenmesi ve solunabilir temiz bir hava iin 1986 ylnda yaymlanan Hava
Kalitesinin Korunmas Ynetmelii yerine, ynetmeliin uygulanmasnda yaanan
sknt ve dar boazlar gidermek ve AB mevzuatna uyumun da salanmas amacyla
ilgili kamu kurum kurulular, niversite, sivil toplum rgtleri ve meslek odalarnn
da grleri alnarak; kirlilik kaynaklar (snma, sanayi, motorlu tatlar) dikkate
alnarak yeni ynetmelikler hazrlanm ve yrrle konulmutur.
evre Kanunu bata olmak zere tm mevzuat hazrlama ve
uygulamalarda;
Kirlilik Kontrol kavram yerine Kirliliin nlenmesi kavramnn n
planda tutulmas,
Kirliliin kaynanda nlenmesi
Atklarn minimuma indirilmesi,
En iyi teknik ve teknolojilerin kullanlmas,
Enerjinin verimli kullanlmas,
zleme-denetim sisteminin etkin uygulanmas
Kirleten der prensibinin uygulanmas
reticinin sorumluluu ilkesi
genel evre politikalarnda yer alan hususlar n planda tutulmutur.
- 104 -
Bu erevede, 2004 ylndan itibaren hava kalitesinin iyiletirilmesi ve

kirliliin azaltm maksadyla karlan ynetmelikler aada yer almaktadr.
2.2.5.1.1 Sanayi Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii
Sanayi ve enerji retim tesislerinin faaliyeti sonucu atmosfere yaylan
emisyonlar (is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol) kontrol altna almak, insan ve
evresini hava alc ortamndaki kirlenmelerden doacak tehlikelerden korumak,
hava kirlenmeleri sebebiyle evrede ortaya kan olumsuz etkileri gidermek ve
bu etkilerin ortaya kmamasn salamak amacyla Endstriyel Kaynakl Hava
Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 7 Ekim 2004 tarihinde yaymlanmtr. Bu
ynetmelik 2009 ylnda yaplan revizyon ile Sanayi Kaynakl Hava Kirliliinin
Kontrol Ynetmelii olarak deitirilmitir.
Bu ynetmenliin kapsam;
Sanayi tesislerinin kurulmas ve iletilmesi iin gerekli olan emisyon n
izni, emisyon izni, artl ve ksmi izin bavurular,
Tesisten kan emisyonlarn ve tesisin etki alan iinde hava kirliliinin
nlenmesinin tetkik ve tespiti ile,
Tesislerin, yaktlarn, ham maddelerin ve rnlerin retilmesi, kullanlmas,
depolanmas ve tanmasna ilikin esaslarn kapsar.
Bu ynetmelikte tesisler Liste A ve Liste B eklinde listelenmitir. Kirletici
vasf yksek sanayi tesisleri 26 grupta toplanm ve kirletici vasf yksek tesislerin
baca gazlarndan kan kirletici maddelere snrlamalar getirilmitir.
Ynetmelik kapsamnda yer alan tesislerin kurulmas ve iletilmesi iin;
Emisyon n zni (Planlama aamasnda)
Emisyon zni (letme aamasnda)
alnmas gerekmektedir. Bu tesisler emisyon izni alarak faaliyetlerini srdrmek
zorundadr. Aksi takdirde mevcut mevzuata gre yetkili merci tarafndan cezai
ilem yaplmas gerekmektedir.
Liste Ada yer alan tesislerin emisyon izni evre ve Orman Bakanl tarafndan,
Liste Bde yer alan tesislerin emisyon izni ise Valilik (l evre ve Orman Mdrl)
tarafndan verilmektedir.
- 105 -
Ynetmelikte belirtilen hususlar yerine getiren ve emisyon snr deerleri

salayan tesislere Emisyon zin Belgesi verilmektedir. 1 Nisan 2010 tarihinden
itibaren sanayi iletmelerinin hava emisyonlar evre izinleri kapsamnda
deerlendirilmektedir.
2.2.5.1.2 Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii
Konut, toplu konut, kooperatif, site, okul, niversite, hastane, resmi daireler,
iyerleri, sosyal dinlenme tesisleri, sanayi ve benzeri yerlerde snma amal kullanlan
yakma tesislerinden kaynaklanan is, duman, toz, gaz, buhar ve aeresol halinde d
havaya atlan kirleticilerin hava kalitesi zerindeki olumsuz etkilerini azaltmak
ve denetlemek maksadyla Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol
Ynetmelii 13 Ocak 2005 tarih ve 25699 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak
yrrle girmitir. Bu ynetmelikte;
Isnma amacyla kullanlacak yerli ve ithal kat ve sv yaktlarn kalite
kriterleri (zellikleri) ve kullanlmas yasak maddeler,
Kat yaktlarn torbal satlmasnn zorunlu olmas,
llerin kirlilik derecelendirilmesinin belirlenmesi,
Kat, sv ve gaz yaktl yakma sistemlerinin uymas gereken kural ve
koullar ile birlikte bacadan atlan emisyonlar iin snr deerler,
Yakma sistemleri iin Tip Emisyon Belgesi alnmas zorunluluu,
Kat, sv ve gaz yaktl yakma tesisleri reticileri ve ithalatlar yetki
belgesine sahip olmak kouluyla bakm, onarm, baca temizleme ve baca
gaz lm hizmetlerini yapmak veya bu hizmetleri yetki belgesine sahip
gerek ve tzel kiilere yaptrmak,
gibi hususlar yer almaktadr.
2.2.5.1.3 Benzin ve Motorin Kalitesi Ynetmelii
lkemizde, 1993 ylndan itibaren retimi yaplan ve ithal edilen tm
otomobillerin kurunsuz benzin kullanabildii ve katalitik konvektrl otomobillerin
ise sadece kurunsuz benzin tkettii gereinden hareketle, aralarn evre dostu
teknoloji ile donatlmalarnn yan sra motorlu tatlardan kaynaklanan egzoz
emisyonlarnn azaltlmasnda kullanlan yakt kalitesinin iyiletirilmesi byk
nem tamaktadr. Bu balamda, lkemizde motorlu aralarda kullanlan benzin
- 106 -
ve motorinin Avrupa Birlii normlarnda retilmesinin teminen ve yakt kalitesine

ilikin 98/70/EC sayl direktifin mevzuatmza aktarlmas maksadyla Benzin ve
Motorin Kalitesi Ynetmelii 11 Haziran 2004 tarihinde yaymlanmtr.

Bu ynetmeliin amac, evre ve insan salnn korunmasn salamak
zere motorlu aralarda kullanlacak benzin ve motorin trlerinin teknik zellikleri
ile uygulamaya ilikin usul ve esaslar belirlemektir. Bu Ynetmelik evre ve insan
salnn korunmas asndan pozitif atelemeli ve sktrmal hava ile atelemeli
(benzin ve motorin ile alan) iten yanmal motorlu aralarda kullanlacak olan
yaktlarn teknik zelliklerini kapsar.
Bu ynetmelik ile ;
1 Ocak 2006 tarihinden itibaren kurunlu benzinin sat yasaklanm,
1 Ocak 2007 tarihinden itibaren ABnin ilgili mevzuat ile birebir uyumlu
benzin ve motorin retimine balanaca hedeflenmitir.
Bugn Trkiyede AB standartlarnda benzin ve motorin piyasada
bulunmaktadr. Benzin ve motorinin kalitesi ve piyasadaki denetiminde Enerji
Piyasas ve Dzenleme Kurulu sorumludur.
2.2.5.1.4 Egzoz Gaz Emisyonu Kontrol Ynetmelii
Motorlu tatlardan kaynaklanan emisyonlarn hava kirliliine katksna
bakldnda yaplan aratrmalara gre; karbonmonoksit (CO) emisyonlarnn
yaklak %80inden, azotoksit (NOx) emisyonlarnn %60ndan, hidrokarbon
(HC) emisyonlarnn yaklak %50sinden, ehir baznda kurun emisyonlarnn
%100nden motorlu tatlar sorumludur.
evre dostu aralarn retilmesi ve yakt kalitesinde iyiletirmenin
yannda, lkemiz tat parknda bulunan aralarn yalarnn byk olmas ve
yeterli bakmnn yaplmamas nedeniyle trafikte seyreden aralarn dzenli olarak
denetimi de nemlidir. Bu erevede, AB mevzuatna uyum almalar kapsamnda
Avrupa Birliliinin 96/96/EC direktifi dikkate alnarak hazrlanan trafikte seyreden
motorlu kara tatlarndan kaynaklanan egzoz gaz emisyonlarnn kontrolne dair
ynetmelik 08 Temmuz 2005 tarihinde yaymlanmtr
Bu ynetmeliinin amac, motorlu kara tatlarnn egzoz gazlarnn yol
at hava kirliliini kontrol altna almak, insan ve evresini egzoz emisyonlarndan
- 107 -
doacak tehlikelerden korumak, motorlu kara tatlarndan kaynaklanan egzoz gaz

kirleticilerinin ortama verilmesinin nne gemek ve ortaya kmamasn salamak
zere gerekli usul ve esaslar belirlemektir.
2.2.5.1.5 Hava Kalitesi Deerlendirme ve Ynetimi Ynetmelii
AB evre Fasl altnda Hava Kalitesi Sektr altnda aadaki Tabloda
belirtilen direktifler yer almaktadr. Bu direktiflerden bei (96/62/EC sayl Hava
Kalitesi ereve Direktifi ve 99/30/EC, 2000/69/EC, 2002/3/EC ve 2004/107/EC
sayl karde direktifleri) 2003 Mali birlii Program kapsamnda yrtlen Hava
Kalitesi, Kimyasallar ve Atk Alannda Trkiyeye Destek Projesi birinci bileeni
olan Hava Kalitesi Eletirme Projesi erevesinde allmtr.
Tablo 9. Hava Kalitesi Sektr Altnda Yer Alan AB Direktifleri
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Direktifler
2008/50/EC sayl D Ortam Hava Kalitesi ve Avrupa iin Temiz
Hava Direktifi
D hava kalitesinin deerlendirilmesine dair 96/62/EC sayl Konsey
Direktifi (EC 1882/2003 Tz ile dzeltilmi olarak)
Havadaki kkrt dioksit, azot dioksit, azot oksit, partikl ve kurun
deerlerinin snrlanmasna ilikin 99/30/EC sayl Konsey Direktifi
(2001/744/EC Karar ile dzeltilmi olarak)
Havadaki ozona ilikin 2002/3/EC sayl Konsey Direktifi
Hava kalitesinde karbon monoksit ve benzen iin snr deerlerine ilikin
2000/69/EC Konsey Direktifi
Hava kalitesinde arsenik, kadmiyum, civa, nikel ve polisiklik aromatik
hidrokarbonlara ilikin 2004/107/EC Konsey Direktifi
Ulusal Emisyon Tavanlar Direktifi (2001/81/EC)
Petrol stasyonlarndan Kaynaklanan UOB Emisyonlar Direktifi (94/63/
EC) EC 1882/2003 Tz ile dzeltilmi olarak
Kkrt ierikli sv yaktlar Direktifi (99/32/EC) 1882/2003/EC Tz ve
2005/33/EC Direktifi ile dzeltilmi olarak
Dizel yakt ve benzin kalitelerine ilikin 98/70/EC sayl Konsey Direktifi
2000/71/EC Direktifi, 2003/17/EC Direktifi ve EC 1882/2003 Tz ile
dzeltilmi olarak
Tketici Bilgilendirme Direktifi (1999/94/EC) 2003/73/EC Direktifi ile
dzeltilmi olarak
Emisyon Ticareti Direktifi (2003/87/EC) 2004/101/EC Direktifi ile
dzeltilmi olarak
- 108 -
AB mevzuatnn uyumlatrlmas almalar kapsamnda, 96/62/EC

Hava Kalitesi ereve Direktifi ve Karde Direktiflerinin (99/30/EC, 2000/69/EC,
2002/3/EC ve 2004/107/EC) paralelinde hazrlanan Hava Kalitesi Deerlendirme
ve Ynetimi Ynetmelii (HKDYY) 06.06.2008 tarihli ve 26898 sayl Resmi
Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. HKDY Ynetmeliin yrrle girmesi
ile 1986 ylnda yaymlanan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii (HKKY)
tamamen yrrlkten kaldrlmtr.

HKDY Ynetmeliin amac evre ve insan sal zerindeki zararl etkilerini nlemek veya azaltmak iin hava kalitesi hedeflerini tanmlamak ve oluturmak,
tanmlanm yntemleri ve kriterleri esas alarak hava kalitesini deerlendirmek,
hava kalitesinin iyi olduu yerlerde mevcut durumu korumak ve dier durumlarda
iyiletirmek, hava kalitesi ile ilgili yeterli bilgi toplamak ve uyar eikleri aracl
ile halkn bilgilendirilmesini salamaktr.

Ynetmelik ereve direktif ve karde direktiflerde tanmlanan 13 farkl
kirletici iin mevzuat uyumu ve kademeli uygulama takvimlerini belirlemektedir.
Ynetmelik ayrca, kirliliin kontrol ve hava kalitesi alanlarnda izleme, yaptrm
ve kurumsal glendirmeyi amalamaktadr.
2.2.5.1.6 Hava Kalitesi lm-zleme A
1986 ylnda yaymlanan HKKYnde limit deerleri belirtilen kirleticilerden
sadece kkrtdioksit ve partikl madde parametreleri Salk Bakanl tarafndan
yar otomatik cihazlar ile ortam hava kalitesi deerleri llmekte ve izlenmekte idi.
2003 ylnda evre Bakanl ile Orman Bakanlnn birlemesi ile birlikte ortam
hava kalitesi ile ilgili tm yetki evre ve Orman Bakanlna verilmitir.

Bu kapsamda lke genelinde hava kalitesi, 2005 ve 2007 yllarnda
evre ve Orman Bakanl tarafndan 81 il merkezine kurulan tam otomatik
lm istasyonlar, Bykehir belediyelerine (stanbul, zmir, Bursa) ait lm
istasyonlar, Refik Saydam Hfzshha Merkezine ait tam otomatik 8 adet lm
istasyonu (Ankara) ve dier (OSB, vb.) istasyonlarla toplam 116 adet hava kalitesi
lm istasyonu ile izlenmektedir. Bu istasyonlarn bazlarnda kkrtdioksit ve
partikl madde parametrelerinin yan sra dier kirleticiler de llmektedir

Daha nce otomatik olmayan cihazlarla llen ve en erken 24 saat sonra
alnan hava kalitesi deerleri, kurulan bu lm istasyonlarndan elde edilen veriler
- 109 -
ile, GSM modemler vastasyla hem evre ve Orman Bakanl evre Referans
Laboratuvarnda kurulan merkez bilgisayarna hem de her istasyonun bal olduu l
Mdrlklerinde bulunan veri toplama bilgisayarlarna aktarlarak istenilen zaman
aralklarnda (30 dakika, saatlik, gnlk) izlenmektedir. Sz konusu hava kalitesi
lm verileri evre Referans Laboratuvarnda deerlendirilerek saatlik ortalamalar
eklinde http://www.havaizleme.gov.tr internet adresinde yaymlanmaktadr. Ayrca,
acil durumlarda kullanlmak zere Bakanla ait Mobil Hava Kalitesi lm
Aralar da sisteme entegre edilmi olup, bu istasyonlardan ayrca azotoksitler, ozon
ve karbonmonoksit verileri de alnmaktadr.

HKDY Ynetmeliinde belirtilen 13 adet kirletici parametresi ve kirlilik
kaynaklar (snma, sanayi, trafik ve ayrca arka plan) dikkate alnarak 2014
ylna kadar 206 adet istasyon ve bu istasyonlara hizmet verecek 8 adet temiz
hava merkezinin kurulmas hedeflenmektedir. Bu erevede, Marmara Blgesine
(11 il) 39 adet istasyon ve bir adet temiz hava merkezinin kurulmas iin Avrupa
Birlilii (AB) projesi balatlmtr. Mevcut almalara ilaveten Avrupa Birliliinin
(AB) 1999 ylnda Helsinki Zirvesinde lkemize verdii perspektif dorultusunda
eitli AB fonlarndan salanan finansmanla projeler yaplmaktadr. Bu projelerin
temel amac lkemiz ile AB arasnda mevzuatn uyumlatrlmas almalarn
desteklemek, AB direktiflerinin uyumlatrlmas iin gerekli idari kapasitenin
oluturmasn temin etmek, kirliliinin nlenmesi iin uygulanabilir ve ekonomik
yeni teknikler ve yaklamlar ortaya koymak ve direktifin getirdii perspektiflerin
lkemizdeki ilgili tm taraflarca anlalmasn salamaktr.
2.3
Hava Kirlilii Dzeyinin ve Salk Parametreleri zerindeki

Etkilerinin Azaltlmas Konusunda neriler
Tbbi nlemler asndan, her ne kadar hava kirleticilerin insan sal

zerindeki etkilerini azaltmaya dnk aratrmalarda, anti-oksidan gdalarn ve
eitli anti-inflamatuar ajanlarn bu zarar ksmen de olsa azaltabileceini gsterse
de halen etkili bir yol bulunamamtr. nsanlara ynelik genel nlemler, mmknse
hava kalitesinin yksek olduu yerlerde yaamann tercih edilmesinin tesine
geememektedir. Hava kirleticilerin etkilerine daha duyarl olduklar gsterilen
kardiyorespiratuar rahatszl olan hastalarn ise, hava kirliliinin youn olduklar
saatlerde d ortama kmamalar ve evlerini havalandrrken, havann nispeten
temiz olduu gn ortas saatleri tercih etmeleri uygun olacaktr. Bundan baka
- 110 -
hava kirliliinin youn olduu dnemde kardiyorespiratuar hastalklarn alevlenme

olasl artacandan, hastalarn bu dnemlerde hekimleri ile yakn iletiimde
olmalar ve gerekirse tedavilerinin yeniden dzenlenmesi nerilebilir. Yerel
otoritelerin de hava kalitesi konusunda halk dzenli olarak bilgilendirmeleri ve bu
tr tavsiyelerde bulunmalar yararl olacaktr ki bunun halen lkemizde yeterince
yapldn sylemek gtr.

Her ne kadar uluslararas lekte yaplan almalar, hava kirliliinin
insan saln olumsuz etkilediini, bata kardiyorespiratuar hastalklarn
geliiminde nemli rol oynadn gsteriyorsa da, lkemizde hava kirliliinin halk
sal zerindeki etkisini kapsaml olarak aratrm alma ne yazk ki henz
bulunmamaktadr. Bu nedenle, iinde epidemiyologlar, halk sal uzmanlar,
gs hastalklar uzmanlar ve evre mhendislerinin yer alaca, lkemizi temsil
edecek kapsaml ok merkezli almalara acilen ihtiya vardr. Bu tr almalar
hem hava kirliliinin lkemizde halk sal zerindeki boyutunu ortaya koyacak,
alnacak nlemler iin bir temel oluturacak, hem de kamuoyu nezdinde farkndalk
oluturulmasna katk sunacaktr. Dier yandan, alnacak etkili nlemler ile hava
kirliliinin dzeyi azaltlsa da, insann yaad her ortamda bir miktar kirliliin
olumas kanlmazdr. Son yllarda yaplan almalar, uluslararas kurumlarca
gvenli kabul edilen snrlarn altndaki kirlilik dzeylerinin bile insan saln
olumsuz etkilediini gstermektedir (233). Bu nedenle, hava kirleticilerin insan
sal zerindeki olumsuz etkilerinin altnda yatan mekanizmalarn anlalmasna
ve bunun snrlandrlmasna dnk stratejileri hedef alan aratrmalar lkemizde de
srdrlmelidir.

evresel politikalarla ortaya konulan yaklamla, Trkiye genelinde hava
kalitesi ve nfus younluuna bal olarak oluturacak blgelerde, hava kirletici
deerlerinin etkili bir ekilde azaltlarak hava kalitesinin evre ve insan salna
zararlarn azaltacak ekilde iyiletirilmesi amalanmaldr. Bu yaklam, zamansal ve
mekansal znrlkte, kirletici ve kirleticiden etkilenebilecek nfusa duyarl, yeni
bilgi ve bulgularla gncellenebilir deerlendirmeleri bnyesinde barndrmaldr. Bu
kapsam ve yaklama sahip, mevcut ve gelecekteki hava kalitesinin iyiletirilmesini
ve olas salk etkilerinin azaltlmasn amalayan olduka dinamik bir yapya
sahip politikalarn hedeflerine ulamas ise ancak etkin bir hava kalitesi ynetimi
ile mmkn olacaktr. Etkin bir hava kalitesi ynetimi ise aada belirtilen
- 111 -
balklar ve kapsamda srdrlebilirse hava kalitesinde amalanan iyiletirmeler

yakalanabilecektir.
1. Trkiye genelinde mevcut izleme ann yeterli dzeye ulatrlmasyla;
Hava kalitesi kontrol stratejilerinin gelitirilmesi,
Kirleticilerin atmosferik tanmlarnn belirlenmesi,
Hava kirliliinin tehlikeli boyutlara ulat blge ve zaman periyodunun
belirlenmesi,
Acil uyar sistemlerinin tesis edilmesi salanmaldr.
2. Farkl disiplinlerin bir araya gelerek bilimsel temelli lke koullarna zg Salk
Etki Deerlendirme almalarnn yaplmasyla;
Hava kalitesi ve kirlilik dalm haritalarnn yaplmas,
Risk altndaki nfusun tanmlanmas,
Kirletici-etki mekanizmasnn belirlenmesi,
Kirletici konsantrasyon-etki fonksiyonlarnn belirlenmesi,
Risk altndaki nfusta salk etkilerinin (mortalite, morbidite vb.) tespit
edilmesi,
Salk etkilerinin ekonomik boyutunun belirlenmesi,
Salk etkileri projeksiyonlarnn retilmesi salanmaldr.
3. Hava kirlilii kontrol yaklamlarnn hayata geirilmesiyle;
Emisyon kaynann azaltlmas
letim sisteminin deitirilmesi,
Proses optimizasyonu,
Yakma modifikasyonu,
Yakt modifikasyonu,
Planlama: yeni emisyon kaynaklar iin corafi konum belirlenmesinde;
meteorolojik koullar, atmosferik dispersiyon, alc ortam etkileme durumu
gz nnde bulundurularak planlama yaplmaldr. Enerjiyi etkin kullanan,
dk emisyon teknolojileriyle donanm tesislerin kurulmas salanmaldr.
Bunun yannda, aadaki eylem planlar ve nlemler de hava kirlilii
kontrolne katk salayacaktr.
- 112 -
Halkn bilinlendirilmesi ve bilgilendirilmesi,

Temiz hava planlarnn hazrlanmas,
Partikl Madde kirliliini kontrol etmek iin kii bana den yeil
alan miktarnn artrlmas, altyapnn tamamlanmas ve zellikle toz
emisyonun artmasna katk salayan yollarn asfaltlanmas,
Toplu tama aralarnn kullanmn desteklenmesi ve belediyelerle
ibirlii iinde rayl sistem veya metro alarnn yaygnlatrlmas,
Bata resmi bina ve okullar olmak zere yeni bina yapmnda s yaltm
tekniklerinin uygulanmas ve enerji tasarrufunun salanmas,
Trafikte seyreden motorlu kara tatlarnn egzoz gaz emisyonlarnn
kontrol edilmesi,
Hava kirliinin youn olduu gnlerde gerektiinde zellikle
karbratrl aralar ile motorin kullanan aralarda tek ift plaka
uygulamasna giderek trafiin snrlandrlmas,
Hava kirliliinin youn olduu illerde yeni ve yenilenebilir enerji
kaynaklarnn kullanmnn yaygnlatrlmas,
Isnma ve sanayi amal kullanlan yaktlarn denetlenmesi,
Kmrlerin illerin kirlilik derecelerine gre kullanlmas,
Yakma sistemlerinin (soba, kalorifer kazan) bakm-onarm ve bacalarn
temizlenmesi,
Scaklk artlarna gre yakma saatlerinin belirlenmesi ve bu erevede
d ortam scakl gece ve gndz 15 oC nin zerinde olduu gnlerde
kalorifer ve sobalarn yaklmamas,
Kalorifer ve sobalarn, iyerlerinde bina i ortam scakl 18 oC,
konutlarda ise 20 oCden yukarda olmayacak ekilde yaklmas,
Gerektiinde kalorifer ve sobalarn ilk yak saatlerinin semtler itibari
ile belirlenmesi ve uygulamann belirlenen saatlere gre yaplp
yaplmadnn denetlenmesi,
Hava kirliliinin youn olduu gnlerde rencilerin ak alanda tren
yapmalarnn nlenmesi,
Kirli havalarda yal, hasta ve ocuklarn darya kmamas iin halk
bilgilendirmek,
- 113 -
Eitim faaliyetlerini yaygnlatrmak,

Denetimleri sklatrmak,
Hava kirlilii kontrol teknolojilerinin yaygnlatrlmas: Gaz ve
partikl madde kirleticileri iin yksek verimli artma gerekletirebilen
kontrol nitelerinin kurulmas ve iletilmesi yaygnlatrlmaldr. Sanayi
tesislerinin emisyonlarnn denetlenmesi, hava kirliliinin kayna sanayi
tesisleri ise yakt deiikliine gidilmesi ve gerektiinde retim kapasitesinin
drlmesi gerekmektedir.
2.3.1

Hava Kirlilii Konusunda Salk Bakanl Olarak Yaplabilecekler

Hava kirliliinin, HKDYY uyar eik deerlerini at durumlarda ve
hava kalitesi salk indeksinin aktif kullanm ile zellikle kirliliin youn
olduu blgelerde kirliliin tespitleri derhal yaplarak ilgili merciler ve
Salk Bakanl uyarlarak halkn bilgilendirilmesi gerekmektedir.
Hava Kalitesi modellemeleri yaplarak hava kirlilii tahminleri ile kirliliin
tespitleri derhal yaplarak kirliliinin youn olduu blgelerde yaanabilecek
salk problemleri iin ilgili merciler ve Salk Bakanl uyarlarak halkn
bilgilendirilmesi gerekmektedir.
Salk Bakanl hava kirliliinin salk zerine olumsuz etkileri iin halkn
farkndalk ve bilin dzeyini arttrmaya ynelik eitim faaliyetlerinin
yaygn iletiim aralar yardmyla (Bror, Bilboard gibi) geni kitlelere,
rgn olarak ise seilen hedef gruplara uygulanmas gerekmektedir.
lke genelindeki rgn ve uzaktan eitim kademelerinin tmnde salk
ve evre konusunda bilin dzeyini arttrmaya ynelik derslerin ilk ve
ortaretim mfredatna eklenmesi; meslek eitiminde ve genelde niversite
dzeyindeki eitimde yerini almas iin gerekli mdahaleler yaplmaldr.
lke genelinde hava kirlilii konusunda alan insan saysnda ve
almalarda kullanlan fiziksel altyap konusunda belirgin oranda art
olduu, ancak bu almalarn fayda/maliyet asndan daha etkin hale getirilmesi iin sz konusu almalardan edinilen bilgi birikiminin salk ile
ilgili mevcut sorunlara zm getirecek ekilde kullanlmas ve zellikle
uygulayc makamlar tarafndan hayata geirilmesi gerekmektedir.
- 114 -
Hava kalitesi deerlendirme almalarnda hava, su, toprak ve insan

arasndaki geilerinin mutlaka gz nnde bulundurulmas ve entegre bir
yaklamn benimsenmesinin deerlendirmelerin daha salkl yaplabilmesi
asndan nemli olduuna dikkat ekilmelidir.
2013 ylna kadar tm illerde tamamlanmas beklenen Temiz hava
planlarnn hazrlanmasnda belirli bir standardizasyonun salanmas iin
Salk Bakanl da rol almaldr.
Kentlerde ve alma ortamlarnda bulunan hava kirletici bileenlerine
maruz kalnmas nedeniyle oluan salk etkilerinin belirlenmesi konusundaki zellikle multidisipliner alma gerektiren doz ve etki belirleme
almalarnn yaygnlamasna duyulan gereksinim giderilmelidir.
Hava kirliliinin hem alanlara hem de blgede yaayanlara zellikle de
ocuklara salk etkilerinin belirlenmesine ynelik almalarn yaplmas
ve sonularnn deerlendirilerek gelitirilecek nerilerin ilgili makamlarla
paylalmas gerekemektedir.
Kirliliin morbidite ve zellikle de mortalite zerine etkisini aratran
almalar olduka az saydadr. Bu konuda acilen, tercihen bu konu ile ilgilenen devlet kurulularnn da destei alnarak, standardize epidemiyolojik
yntemlerin kullanld, ok merkezli almalara olanak salamaldr.
Bylece sorunun nemi daha somut verilerle ortaya konulabilecektir.
zellikle insan saln etkileyen d ortam havasndaki PM2,5 Ozon
,VOC ve ar metal analizleri tm illerde llerek halkn bilgilendirilmesi
yaplmaldr.
Hava kirlilii nedeni ile kitle halinde hasta bavurusu ve yatrlmas
olaslna kar hastanelerde hazrlklar yaplmas, bata ambulans olmak
zere, ara gere hesaplamas ve gereinde nereden takviye edilecei acil
durum planlar yaplmaldr.
Hava Kalitesi Ynetmelii hava kirliliinin ortaya kmasn nlemekten
ziyade hava kirlilii ortaya ktktan sonra alnacak tedbirlere arlk vermektedir. Ynetmelikteki kirlilik deerleri Dnya Salk rgtnn son
hava kalitesi klavuzundaki deerlere gre ok yksektir. Bu deerlerin
yeniden gzden geirilmesinde de Salk Bakanl grev almaldr.
- 115 -
- 116 -
KLM DEKL
3.1
Giri ve Tanmlar
klim, en genel yaklamla ortalama hava durumu olarak ifade edilir. Bu

yzden, iklim ve hava, birbiriyle ok i ie kavramlardr. Hava, yeryznn herhangi
bir yerinde, herhangi bir zamanda, gzlenen ve yaanan atmosferik koullarn
btndr. klim ise bu hava koullarnda uzun sreli (Dnya Meteoroloji rgt
- WMO tarafndan bu sre ortalama otuz yl olarak kabul edilmektedir) gzlenen
deiimlerin ortalamasdr. klim, u deerleri, iddetli olaylar, sklk dalmlarn
ve deikenlii de kapsamaktadr. klim deiiklii, nedeni ne olursa olsun iklimin
ortalama durumunda ve/veya deikenliinde onlarca yl ya da daha uzun sre
boyunca gerekleen deiiklikler biiminde tanmlanmaktadr (302).
klim deiikliinin insan salna etkileri artk grnr bir hale gelmitir.
u ana kadar farkedilebilen ve n grlen etkiler kanserler, kalp-damar ve solunum
hastalklar, besin-su-vektr kaynakl hastalklar, scaklkla ilikili rahatszlklar,
ruh sal ve sosyal iyilik sorunlar, beslenme ve kolay incinebilir toplum
kesimlerinin etkilenmesi eklindedir. Birok bulgu bu salk etkilerinin bata Afrika
ve Gneydou Asya olmak zere zellikle yoksul, yal ve ocuk kesimleri daha
fazla etkileyeceini gstermektedir (303).
zellikle sanayi devrimi ile birlikte gittike artan bata fosil yakt tketimine
bal karbon salnm ve hava kirlilii ve endstriyel evre kirlilii, baz tarmsal
faaliyetler, bunlar kontrol etme abalarnda gnlszlk gittike bir iklim ve evre
felaketine dnmektedir. Bu sorun sadece soluduumuz havay deil, frtna,
seller gibi u hava olaylarna, asit yamurlarna, ormanszlamaya, denizlerin
ykselmesinden kurakla ve tketilebilir su kaynaklarnn ktlna, tarm ve
hayvancln yok olmasna kadar, yerel, blgesel ve hatta tm kresel evreyi
etkilemektedir.
3.1.1
Sera Gazlar, Kresel Isnma ve klim Deiiklii
Bata karbondioksit olmak zere sera gazlar, gneten gelen ksa dalga
boylu enerjinin geiine izin veren, ancak yerden yaylan uzun dalga boylu enerjinin
kn kstlayan bir zellie sahiptir. Bu zellii ile seralarda kullanlan cam ya da
naylonun yapt etkiye benzer bir etkiye neden olmaktadr (ekil 4). Normalde CO2
dnya atmosferinin 10 binde 3n oluturur. Karbondioksit ve dier sera gazlar
- 117 -
(su buhar, metan gibi) olmasa idi gezegenimizin yzeyi, bugnknden 34 oC daha
souk olacakt. Tersine Venz ve Mars gibi l gezegenlerin atmosferinin byk
blmn CO2den oluur ve yzey scaklklar canl yaama izin vermemektedir.
ekil 4. Sera Etkisi.

Dnya yzeyindeki scaklk temelde karbondioksitin yer ald karmak
ve hassas bir termostata baldr. Son 10 bin yl boyunca Dnyann yaklak 1
C ortalama yzey scakl deiikliine ayarlanmtr. Atmosferdeki sera gazlar
arttka dnya yzeyine yakn atmosfer tabakalarnda daha fazla s tutulmakta, bu da
kresel snmaya yok amaktadr. Bu snma da iklim sisteminde bask oluturmakta
ve iklim deiikliine yol amaktadr (302).
o
Sonu olarak bata CO2 olmak zere sera gazlarnn atmosferdeki miktarnn
artmas, sera etkisinin kuvvetlenmesine ve yzey scaklnn artmasna neden

olmaktadr.
Yerkre yzey scakl 1850 ylndan itibaren 0,76 C artmtr. Engelleyici
zmler hayata geirilemezse XXI. Yzylda bu artn ortalama 1,8-4,0 C
olaca, en kt senaryo ile ise bu seviyenin 6,4C dzeyine ykselecei tahmin
edilmektedir (304).
Artk kresel iklim deiikliinin insanlk iin en byk yaamsal tehditlerden
birisi olduu deerlendirilmektedir. 1975 ylnda ilk ileri iklimleme modelleri
atmosferdeki CO2in ikiye katlanmasnn kresel scakl 3 oC arttracan
gstermitir. Dnyadaki karbondioksit mevcut snrlar iinde tutulamazsa sonu

dier gezegenler gibi olacaktr. Bu sonla karlamamak iin 2050 ylna kadar CO2
salnmnn en az %70 azaltlm olmas gerektii deerlendirilmektedir (305).
- 118 -
3.2
klim Deiikliinin Nedenleri
Gne enerjisi yansmalar, dnyann yrngesi, atmosferik bileenler,

atmosferin albedo zellikleri, volkanik kller, bulut rts faktrleri iklim
deiikliine sebep olabilen balca faktrlerdir. Bu faktrler, birlikte veya tek bana
sera gazlarn ve sera etkisini artrmaktadr. Atmosferde bulunan sera gazlarnn
konsantrasyonu deitii zaman, atmosfer kompozisyonu da deimektedir (306).
klim sistemi, atmosfer, kara yzeyleri, kar ve buz, okyanuslar ve dier su
ktleleri ile canllar kapsayan karmak ve etkileimli bir sistemdir. Bu sistem,
zaman iinde, kendi i dinamiklerinin etkisi altnda ve d etmenlerdeki (zorlamalar
olarak adlandrlmaktadr) deiikliklere bal olarak yava yava deiim gsterir.
D zorlamalar, volkanik patlamalar ve gnele ilgili deikenlikler gibi doal
olaylar ile atmosferin bileimindeki insan kaynakl deiiklikleri ierir. Gne
radyasyonu, iklim sisteminin g kaynadr. Yerkrenin radyasyon dengesini
etkileyen, dolaysyla iklimi deitiren temel yol bulunmaktadr: 1) Gelen
gne radyasyonundaki deiiklikler (Gnein kendisindeki ya da Yerkrenin
yrngesindeki deiikliklere bal olarak); 2) Gne radyasyonunun yanstlan
ksmndaki deiiklikler (bu ksm albedo olarak adlandrlmaktadr ve bulut rts,
aerosoller denilen kk paracklar ya da arazi rtsndeki deiikliklere bal
olarak deiebilmektedir); 3) Yerkreden uzaya geri gnderilen uzun dalgal
radyasyondaki deiiklikler (sera gaz salmlarnn atmosferdeki birikimlerine
bal olarak). Bunlarn yan sra, rzgarlar ve okyanus akntlarnn, yerkre yzeyi
zerindeki s dalmnda oynadklar rol nedeniyle, iklim zerinde nemli etkileri
bulunmaktadr (302).
3.2.1. Sera Gaz Emisyonlar
Kyoto Protokolne gre sera gazlar; Karbondioksit (CO2), Metan (CH4),
Nitrzoksit (N2O), Hidrofluorokarbonlar (HFCs), Perfluorokarbonlar (PFCs) ve
Kkrt heksaflorr (SF6) olarak tanmlanmaktadr. Bunlarn konsantrasyonundaki

deime sera gazlarn dorudan etkilemektedir. Karbonmonoksit (CO) ve nitrik
oksit (NO) sera gazlarn dolayl, ozon ve metan hem dorudan hem de dolayl olarak
etkilemektedir. Sera gazlarnn konsantrasyonuna, uzun dalga boylu radyasyonun
emilimi ve atmosferdeki yarlanma mrleri etkili olmaktadr. Bununla birlikte
CO2 karbondioksit retimi, sera etkisinde birinci derecede nemlidir ve CO2in
atmosferde uzun bir yaam sresi vardr (306).
- 119 -
3.2.1.1 Karbondioksit
Karbondioksit miktar 1957 ylndan itibaren dzenli olarak llmektedir.
Karbondioksit deisiminin ilk alardan itibaren zaman ierisindeki deiimi
ekil 5te verilmistir. Karbondioksit konsantrasyonu enlemlere bal olarak da
deiim gstermektedir. Kuzey enlemlerde CO2 konsantrasyonu daha fazladr.
Dnya zerindeki CO2 konsantrasyonunu %70 kmr, gaz, petrol yaktlarndan ve

toprak kullanm deiikliinden kaynaklanmaktadr. Atmosferdeki Karbondioksit
konsantrasyonu art zaman havayolu ile gelien hastalklar da artmaktadr (306).
Atmosfer CO2 seviyesi endstri ncesi dnemdeki 280 ppm seviyesinden

%36lk bir artla 2006 ylnda 382 ppm seviyesine ykselmitir. CO2 mevcut art
oran yllk 1,9 ppmdir (307). Bu dnemdeki CO2 seviyesi son 650 yln en yksek
seviyesidir (307). Yirmi yedi milyar tonun zerinde CO2, elektrik g santrallar
(kmr) ve transport aralarndan (benzin ve gaz) atmosphere yaylmaktadr (308).
CO2in direkt olarak salk etkileri tanmlanmamakla birlikte, kresel snmaya
etkisi dolaysyla sal etkiledii belirtilmektedir (308).
ekil 5. Son 100 Yldaki Kresel Karbon ve CO2 Salnmlar ve Scaklk

Deiimi, Kaynak: (306).
- 120 -
3.2.1.2 Hidrofluorokarbonlar (HFCs), Perfluorokarbonlar (PFCs)

Bu snf bileenler tamamen insan kaynakldr. Bunlar CFC-11 (CFCl3),
CFC-12 (CCl2F2), CFC-113 (C2Cl3F3), ve CCl4 bileenleridir. Bu bileenler
solvent (zcler), soutma sistemlerinde kullanlan gazlar, spreyler ve kpk
retiminde kullanlmaktadr. Klorofluorokarbonlarn konsantrasyon deerleri kuzey
yarm krede gney yarm kreye nazaran daha fazladr.
3.2.1.3 Metan

Metan (CH4) oksijensiz evrede mikrobik aktivite ile retilir. Baslca
kaynak alanlar slak alanlar, petrol ve gaz karlmas, organik rmeler, akarsu
havzalar, pirin retimi, gevi getiren hayvanlarn dklarnn fermantasyonudur
(306).
3.2.1.4 Nitrzoksit (N2O)

Kresel konsantrasyonu 2000 ylnda ortalamas 320 ppm olarak tespit
edilmitir. Atmosferdeki yaam mr 150 yldr. Ana retim alanlar kara ve
sudaki azotlanmalardr. nsan kaynakl olarak kat yakt ve azotlu gbre kullanm
diazotmonoksitin konsantrasyonunu artrmaktadr.
3.2.1.5 Karbonmonoksit

Karbonmonoksit (CO) kendisi sera gaz deildir. Atmosferdeki bileeni CH4
dolayl olarak sera gazna etki etmektedir. Karbonmonoksit konsantrasyonu kuzey

yarmkrede gney yarmkreye nazaran daha yksektir. Ayrca k mevsimindeki
konsantrasyonu yaz mevsimine gre daha da fazladr. Ana kayna yanmalar ve
hidrokarbonlarn oksidasyonudur. Atmosferdeki yaam mr 2-3 ay gibi ksa bir
sredir. Bu nedenle atmosferdeki konsantrasyonu hesaplamak zordur.
3.2.2 Ozon

Ozonun byk bir blm, yaklask %90 ykseklii 15-30 km arasnda
olan stratosfer tabakasnda bulunmaktadr. Kloroflorokarbon gazlarnn kullanm
ozon konsantrasyonunu etkilemektedir. Normalde UV-B radyasyonu atmosferin
alt tabakalarna kadar uzanr, bir ksm da dnya yzeyi tarafndan tutulur. Yzey
tarafndan tutulduunda yzey scaklnn artmasna bal olarak biyolojik zararl
etkileri grlr. Ozon konsantrasyonunun atmosferin asa seviyelerinde artmas
- 121 -
iklim deisiklii zerinde etkili olmaktadr. klim modellerine gre troposferdeki

ozon miktarnda %50lik bir artn, dnya yzeyi scakln 0.3 C arttracan
gstermektedir. Atmosferdeki ozon konsantrasyonu 1957 ylndan itibaren
yer ve balon gzlemleri ve 1978 den itibaren de uzaydan uydu sensrleri ile
llmektedir. 1987 ylnda tm lkelerce kabul edilen Montreal protokolne gre
ozon seyrelmesinin kontrol altna alnmas iin almalar balatlmtr. 60 Kuzey
ve 60 gney enlemleri arasndan toplam ozon younluunda 1995 ylna kadar
azalma, (lkelerin kloroflorokarbon (CFC) kullanmn azaltmas ile birlikte) 1995
ylndan itibaren ykselme grlmektedir. Gney kutbu blgesindeki toplam ozon
miktarnda, uydu gzlemlerinde ve atmosferik model ktlarnda benzer sonular
grlmtr (306).
3.2.3
nsan Faaliyetlerinin Etkisi (Andropojenik klim Deiiklii)
Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli - IPCCnin 2007 ylnda

yaymlanan Drdnc Deerlendirme Raporuna gre, kresel snma artk
tartmasz bir gerektir ve bunun nemli bir blmnden byk bir olaslkla
insanolu sorumludur (302;307).
nsan faaliyetleri ile iklim deiiklii arasnda ne gibi bir iliki olabilir diye
sorulabilir. 18. yzyln sonlarnda balayan endstri devrimi ncesi dnyann
nfusu 1 milyarn altndayd ve i gcnn nemli bir blm tarm sektrnde
yer almaktayd. O zamanlar insan faaliyetlerinin iklim zerindeki etkisi snrl idi.
Sanayi devrimi sonras dnyann nfusu hzl bir ekilde artarak 2002 itibariyle 6,5
milyar gibi byk bir rakama ulat. nsanlar daha konforlu bir hayat ve daha yksek
bir refah seviyesi iin, doal kaynaklar gittike artan bir ekilde kullanmaya balad.
Artan enerji ihtiyacn karlamak iin daha fazla kmr, petrol ve doalgaz gibi
fosil yaktlar kullanlmas neticesinde, atmosfere iklimdeki dengeyi tehdit edecek
boyutlarda kirleticiler salnd.
3.3
klim Deiikliinin Etkileri
klim deiiklii ile ortalama scaklklar artmakta, scak geen gn saylar

artmakta, souk geen gn saylar azalmakta, daha fazla ani, saanak yamurlu
gn ve sel olasl artmaktadr. Bunun tersine kurak gn saylar da artmaktadr.
Ayrca denizlerin ykselmesi ile sahil kesimlerinden gler, su, toprak ve ekin
verimi nedeniyle ortaya kacak gda eksiliklikleri ile sonulanmaktadr.
- 122 -
Atmosferdeki scaklk artna belki de en dramatik tepki kutuplar ile dalardaki

buzullardan gelmektedir. zellikle kuzey Kutbunun iklim deiikliinin merkezi
olduu dnlmektedir. En fazla snmann meydana geldii yer de burasdr. Uydu
gzlemleri Arktik Deniz buzullarnn kaplad alann 1979 ylndan 2007 ylna
kadar %38 kldn gstermektedir. Grnland ve Antartika buzullarnda byk
hacimlerde erimeler meydana gelmitir. Da buzullar da nemli oranlarda erimitir.
Hatta Himalayalarn buzullarnn bu gidile 2030 ylna kadar tamamen eriyebilecei
tahmin edilmektedir. Doal olarak bu erimeler (zellikle Grndland, Antarktika
ve da buzullarnn erimesi) deniz su seviyesinin ykselmesine neden olmaktadr.
lmler, deniz seviyesinin 19. yzyln sonlarndan itibaren 17 cm ykseldiini
gstermektedir. Dahas, deniz seviyesinin yllk ykselme oran 1990 ncesinde 2
mm iken, son yllarda 3,4 mmye ulamtr. Deniz seviyesindeki bu ykseli ve hava
scaklndaki art en ok ada halklarn etkilemektedir (309). Deiik byklkte
adalara sahip bir lke ve hereyden nce 3 taraf denizlerle evrili bir lke olarak
denizlerle ilgili sorunlar lkemizi yakndan ilgilendirmektedir. Uluslararas klim
Deiimi Paneli (IPCC)nin hesaplarna gre dnya genelindeki deniz seviyesinin 21.
yzylda 0,18 m ile 0,59 m arasnda ykselmesi beklenmektedir. Deniz seviyesinin
ykselii yznden baz adalarn (Tuvalu, Tonga, Kiribati, Marshall ve Maldiv
adalar) su altnda kalmas beklenmektedir (310). Kiribati ve Maldiv adalar u anda
iklim deiiminden etkilenmekte ve gelecekte olacak deniz ykselmesine kar
halklarn tayabilecekleri yeni topraklar satn almaya almaktadrlar. Daha byk
adalarn ise bu deiimle topraklarnn nemli bir ksmn kaybetmeleri ve ekolojik
sistemlerinin deniz kenarlarndan ieriye doru olan gler yznden bozulmas
beklenmektedir. Bu deiimler tahmin edilebilecei gibi, gda rezervlerini olumsuz
ynde etkileyecektir (311).
Hava scaklnn artmasyla ilintili olarak, deniz yzeyinde s da artmaktadr
(310). Birok blgede mercan kayalar scaklk artlarna adapte olamayarak
lmektedirler. Mercan kayalarnn lm tm ekolojik sistemi bozmakta, balklarn
gne neden olmakta ve zellikle adalar okyanus dalgalarna ve frtnalara kar
korumasz brakmaktadr (312).
klim deiikliklerine etki eden en nemli etmenlerden bir tanesi de Atlantik
Okyanusundaki scak su akntlardr. Bu akntlar kutuplarn erimesi sonucu giderek
yavalamaktadrlar. Tamamen durmalar durumunda kuzey yarkredeki pek ok
yer buzul andaki kadar souk bir iklimle kar karya kalabilir.
- 123 -
lmlere dayanan btn bu veriler, gemite meydana gelmi ve halen

devam etmekte olan deiimleri ortaya koymaktadr. Asl merak edilen konu ise,
gelecekte bizi nasl bir dnyann beklediidir. Ulatmz bilimsel ve teknolojik
seviye ile bu soruya kesin olmasa da kabul edilebilir bir belirsizlik aralnda cevap
vermemiz mmkn olmaktadr. Burada en nemli belirsizlik, bata karbondioksit
olmak zere sera gazlarnn, iinde bulunduumuz yzylda nasl deiecei ile
ilgilidir. IPCC, bu nedenle, tek bir sera gaz emisyon senaryosu oluturmak yerine,
ekonomik gelime ve evreye duyarllk hikayeleri zerine kurgulanan bir dizi sera
gaz emisyon senaryosu retmitir. Bu konularda hem iyimser hem de ktmser
gelimeleri ieren bu senaryolar ile, 2100 ylna kadar seragazlarnn atmosferdeki
deiimleri elde edilmitir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, ister iyimser
ister ktmser olsun, retilen senaryolarn hepsinin gerekleme ihtimali dahilinde
olduudur. XXI. YY iin elde edilen sera gaz deiimleri iklim modellerine girdi
olarak verilerek iklim simlasyonlar gerekletirilmekte ve iklim deiiklii
projeksiyonlar retilmektedir.
Bu projeksiyonlar XXI. YYda kresel ortalama yzey snmasnn en iyi
tahminlere gre 1,8-4,0 oC arasnda olacana iaret etmektedir. Ayrca XXI. YYda
kresel ortalama deniz seviyesi artnn 1859 cm arasnda olaca beklenmektedir.
IPCCnin 2007 ylnda yaynlad 4. Deerlendirme Raporunda bunlara ek olarak,
gelecekte karla kapl alanlarda daralma ve deniz buzullarnda azalma kanlmaz
(hemen hemen kesin), ar scaklklarn, scaklk dalgalarnn ve iddetli yalarn
olumas kuvvetle muhtemel olarak tasvir edilmektedir. Ayrca yukar enlemlerde
yan artmas ve Tropikler alt karasal alanlarda yan azalmas da kuvvetle
muhtemel olarak ifade edilmektedir. A.B.Dnin bats ve Akdeniz havzasn da
ieren yar kurak alanlarda su kaynaklarnn azalacana ise hemen hemen kesin
gz ile baklmaktadr.
3.3.1
Trkiyedeki Durum
TBMM Aratrma Komisyonu tarafndan hazrlanan 2008 tarihli raporda da

belirtildii zere Trkiye kresel iklim deiikliinin potansiyel etkileri asndan risk
grubu lkeler arasnda yer almaktadr. klimde gzlenen ve ngrlen deiiklikler
zellikle su kaynaklarnda azalma, orman yangnlar, erozyon, tarmsal retkenlikte
deiiklik, kuraklk ve bunlara bal ekolojik bozulmalar, scak dalgalarna bal
lmler ve vektr kaynakl hastalklarda artlar gibi ynlerden olumsuz etkilenecei
ngrlmektedir (302).
- 124 -
Genelde kresel iklim model simlasyonlar kullanlarak hazrlanan

IPCCnin son raporundaki bilgilere gre lkemiz bu yzyln balarnda (2020-2029)
deiik senaryolara gre, 0,5 ile 1,5 oC arasnda, yzyln sonlarnda (2090-2099) ise
yine deiik senaryolara gre, 2 ile 5 oC arasnda scaklk artna maruz kalacaktr.
Yaa baktmzda, en ktmser senaryolardan birine gre yzyln sonlarna doru
k yalarnda Trkiyenin gney yarsnda nemli azalmalar ve yaz yalarnda
ise yurt apnda nemli azalmalarn tahmin edildiini grebilmekteyiz.
Kresel iklim modellerinin znrlkleri btn kre iin altrldklarndan
dktr. lkemiz iin gerekletirilen simlasyonlar mevcuttur. Nispeten ktmser
bir senaryoya (IPCCnin A2 emisyon senaryosu) gre gerekletirilen simlasyonun
sonularna baktmzda, iinde bulunduumuz yzyln sonlarna doru, Trkiyede
scaklklarn 2 ile 6 derece arasnda ykselecei, en kk artn k mevsiminde
ve en yksek artn yaz mevsiminde olacan grebiliriz. 2040l yllara kadar
snrl kalacak scaklk art, bu tarihlerden itibaren Trkiye ve bulunduu blgede
hzla artacaktr. Artlar blgesel farkllklar gstermekle beraber, baz blgelerde 6
o
Clere kadar ulaacaktr. Yzyln sonlarna doru gece-gndz scaklk farklarnda
da artlar meydana gelecektir. Yaz mevsiminde ardk ar scak gnl dnemler,
Akdeniz Blgesinin ky kesiminde ve Gneydou Anadolu Blgesinde artacaktr.
35 oCden scak gnlerin says da, daha ok yaz ve gz mevsimlerinde lkemizin
nemli bir blmnde artacaktr.
Yalardaki deiim ise olduka farkldr. Mevsimsel olarak bakldnda
k ve ilkbahar yalarnda lkemizin gney kesimlerinde ciddi azallar ve kuzey
kesimlerinde ise artlar ngrlmektedir. Ancak lkemize den toplam ya
miktarnda azalma beklenmektedir. Ardk kurak gnler saysnda, ortalama ya
deiimine benzer deiiklikler olacaktr. 10 mmden fazla yal gnler says ise
lkemizin byk blmnde hemen her mevsim azalacaktr. Akdeniz blgesinin
k yalarnda yzyln ortalarndan itibaren kalc ciddi bir azalma meydana
gelecektir. zellikle Frat ve Dicle gibi byk nehirlerimizi besleyen Dou Anadolu
Blgesindeki kar rtsnde scaklk artndan dolay meydana gelecek azalma
yzey aknda nemli mevsimsel deiikliklere yol aacaktr. Kar birikme dnemi
olan k mevsiminde daha az kar birikecek, daha ok su aka geecektir. Kar erime
dneminde ise daha az birikmi kar olacandan, daha az yzey ak meydana
gelecektir. Bu nedenle nehirlerdeki ak rejimi deiecektir. K aylarnda debiler
ykselirken, ilkbahar aylarnda decektir.
- 125 -
Trkiyede Su Kaynaklar ve Tarma Potansiyel Etkileri konusu TBMM

aratrma komisyonu raporunda incelenmi olup lkemiz iin ciddi su ve tarmsal
tehditler saptanmtr.
3.3.2
klim Deiikliinin Salk zerine Etkileri
Dnya Salk rgt (313), Avrupa Solunum Dernei (ERS) (314), Avrupa
Allerji ve Klinik mmnoloji Akademisi (EAACI) (315) ve Amerikan Toraks
Dernei (ATS) (308), TBMM (302) gibi pekok kurulu iklim deiikliinin salk
etkileri zerine dikkat ekmektedir. klim deiikliinin insan sal zerine etkileri
balam olmakla birlikte esas olarak nmzdeki 5-50 yl iinde belirginleecei
ngrlmektedir (303). klim deiikliine bal olas salk etkileri Tablo 10da
gsterilmektedir.
Tablo 10. Kresel Isnma ve nsan Salna Olas Etkileri
Hava Olay
Salk zerindeki Etkisi
En ok Etkilenen Kesim
Scak Dalgalar
Termal stres
Solunum hastal olan

kiiler, atletler, bebekler,
ocuklar ve yallar
Sra d hava olaylar

(Yamur, frtna,
kasrga, sel)
Yaralanmalar, boulma
Kylarda, alak alanlarda

yaayanlar, dk gelir
seviyesindeki kiiler
Kuraklk, sel, ortalama

scaklk art
Tayc (yiyecek ve sudan)

kaynakl hastalklar
Toplumun byk bir ksm

risk altndadr
Deniz seviyesinin
ykselmesi
Yaralanmalar, boulmalar,
su ve toprakta meydana
gelen tuzlanma, ekolojik ve
ekonomik bozulmalar
Kylarda yaayanlar ve
dk gelir seviyesindeki
kiiler
Kuraklk, eko sistem

g
Gda ve su ktl, yetersiz

beslenme
Dk gelir seviyesindeki
kiiler, yallar ve ocuklar
Ar hava olaylar,
kuraklk
Kitlesel nfus hareketleri,

uluslararas atmalar
Genel olarak toplumun

tm
- 126 -
Yer seviyesindeki
ozon art, havadaki
allerjen miktarndaki ve dier kirletici
miktarlarndaki art
Solunumsal hastalklarda
art, (KOAH, astm,
allerjik rinit, bronit)
Yallar, ocuklar, solunum

yolu hastal olanlar
Genel olarak iklim

dei-iklii; sra d
olaylar
Ruh sal
Genler, evsizler, tarm

kesiminde alanlar, dk
gelir seviyesinde olanlar
klim deiiminin direkt scaklk etkisi ile birlikte, ar hava olaylar, hava
kirlilii, allerjik hastalklar, su ve gda kaynakl enfeksiyonlar, vektr kaynakl ve
zoonotik hastalklar dolays ile de insan saln etkileyebilecei belirtilmektedir
(303;316). zellikle, scak dalgalarna bal lm ve akut morbidite saysnda art;
zemin seviyesindeki yksek ozon konsantrasyonlar nedeniyle kardiyorespiratuvar
olaylarn sklnda art, geni bir alana yaylm snr tesi hava kirlilii (yangnlar
ve aerosoller ile ilikili) nedeniyle solunum hastalklarnn ortaya kma orannda
art; allerjenlerin ve baz enfeksiyz hastalk vektrlerinin zamansal ve mekansal
dalmnda deime olabilecei ngrlmektedir (3). ekil 6da iklim deiikliinin
salk zerine etkileri ve olas nleme ve uyum politikalar zetlenmitir.
Toplumun iklim deiikliinden etkilenmesini belirleyen etmenler nfus
younluu, ekonomik gelimilik dzeyi, mevcut gda kaynaklar, yerel evre
koullar, salk dzeyi (mevcut hastalklar), salk hizmetlerine ulam, salk
hizmetlerinin kalitesi ve halk sal altyapsdr.
zellikle ocuk, yal, zrl ve yoksullar; astm, KOAH, kalp hastal
gibi salk sorunu olan kiiler deiimden daha fazla etkilenmektedirler.
klim deiikliini nlemeye ynelik insan faaliyetlerinin de olas salk
sonular olaca beklenmektedir. rnein biyoyakt retimine ynelik gittike
artan tarmn getirecei etkiler veya barajlarn yaplmas ile deiecek parazitik
enfestasyonlar, gler vb. Ayrca kstl kaynaklarn ele geirilmesi ve sadece bu
nedenle ortaya kacak savalarn olaslndan bahsedilmektedir (317).
3.3.2.1 Scaklk Dalgalar ve Termal Stres
Global scaklklar 1970lerin sonlarndan bu yana belirgin ekilde
artmtr. Scak hava dalgalar, kalp-damar, beyin-damar ve solunumsal lmleri
- 127 -
tetiklemektedir. zellikle ehirlerde ortaya kan scak adalar etkisi nemli olmaktadr
(303;314). 35C scaklklara eriilen 2003 scak dalgas Avrupa apnda 40,000den
fazla lme neden olmutur (318). zellikle kardiyovaskler, serebrovaskler ve
solunum yolu hastal olan yallar s artndan belirgin etkilenmektedir. talyada
2003 yaznda 65 ya st olanlar scak gnlerde daha yksek solunum hastal riski
ve %34 daha yksek lm riski yaamlardr (319). Scak dalgas srasnda uygun
iklim kontrol olmayan bir hastanede scak ile ilikili mortalite kadnlarda (319) ve
KOAH hastalarnda daha yksek bulunmutur (320).
Ar iklim olaylar ruh salna da etki etmektedir. r. 2004 tsunami
felaketinde Sri Lankada sahil kesimindeki ocuklarn %14-39unda post-travmatik
stress bozukluu grlmtr (303;314).
Termal stres senkop, kramplar, bitkinlik ve inme gibi birok salk
sorunlarna yol aabilir. Termal stres su ve tuz kaybna, tansiyon ykselmesine ve
serebral ve koroner tromboza yol aabilir (321).
Scaklk deiimi ve su kaynaklarnn azalmas tarm etkileyebilir (322).
3.3.2.2 Kasrgalar, Frtnalar, Seller ve Yangnlar
klim deiikliinin daha fazla saanak ya ataklar, frtna ve kasrgalarla
ilikili olmas ve bunun da iddetli sellere ve sonu olarak glere, kt yaam
koullarna ve kt beslenmeye yol amas olasdr. Scaklk artna bal yaanacak
seller ve kuraklk temiz su bulunabilirlii kt ynde etkilemekte, zellilkle ishallli
hastalklarda (r. Kolera) arta, fiziksel yaralanma ve malnutrisyona sebep olabilir.
Gler sonucu artan nfus kalabalna bal olarak solunum yolu enfeksiyonlarnda
art grlebilir. Nem ile birlikte maya ve kf art da solunum yolu semptomlarn
arttrabilir. Nem art hem ocuklar hem de erikinlerde ksrk ve hrltl solunum
ile ilikili bulunmutur (323). ABDde bir almada rutubet ve kf maruziyetinin
tm astm olgularnn bete birine katkda bulunduu gsterilmitir (324). Ayrca
anksiyete ve depresyon gibi psikiyatrik hastalklar da ekonomik kayplar ve evre
deiiklii nedeniyle grlebilir.
3.3.2.3 Vektr ve Zoonotik (VBZ) Hastalklar
klimsel varyasyonlar dorudan vektr kaynakl enfeksiyonlarn
epidemiyolojisini etkilemektedir. Is ve nem deiimi vektrlerin beslenmesi,
- 128 -
maturasyonu ve hayatta kalmasna etki etmektedir. Stma tm dnyada 100n

zerinde lkeyi etkileyen nemli bir vektr kaynakl enfeksiyondur. Stmann bir
milyonunun zerinde lme sebep olduu ve Afrikada zellikle 5 ya altndaki
ocuklarda en ciddi lm nedeni olduu tahmin edilmektedir (321). Toplam dnya
nfusunun %40nn stma asndan riskli olduuna ve iklim deiimi ve stma
yaylm arasnda sinerjistik bir etki olduuna dikkat ekilmektedir.
Vektr kaynakl dier enfeksiyonlar arasnda Dang Hummas ve hanta virus
enfeksiyonlar da saylmaktadr (321).
Krm Kongo Kanamal Ateinin (KKKA) tans, Trkiyede ilk defa 2002
ylnda konmu ve 2003 ile 2004 yllarnda yaygn olarak grlmtr. Vakalara,
temel olarak Tokat, Sivas ve Yozgat olmak zere ilde rastlanmtr. Vakalarn
tm, hayvanclkla uraan kiilerde grlm ve %53nn yksnde kene
srmas grlmtr. Tokat, Sivas ve Yozgat istasyonlarndan alnan meteorolojik
veriler, son iki ylda ou KKHK vakasnn bildirildii 1930-2004 yllar iin analiz
edilmitir. almann sonularna gre, blgede, Nisan aynda, scakln 5Cnin
stnde olduu gn says ve gnlk ortalama scaklklara bal olarak salgnda
nceki yllara gre byk oranda art grlmtr (302).
3.3.2.4 Su ve Yiyecek Kaynakl Hastalklar
Su kaynaklarnn kirlenmesi kolera ishallerine sebep olmaktadr (321).
3.3.2.5 Enfeksiyonlar, Salgn Hastalklar
klim deiikliine bal s artyla birlikte dang virsleri Asya ve Gney
Amerikann souk blgelerini de etkilemeye balamtr. Su kaynaklarnn kirlenmesi
kolera ishallerine, hava kirlilii ve polen younluunun art da solunum yolu
enfeksiyonlarnn artna sebep olmaktadr (321). klim deiikliinin solunum
enfeksiyonlar zerindeki genel etkisinin lml olmas olasdr ve hatta faydal
olabilir.
Dnya Salk rgtne gre klim deiiminden etkilenecek enfeksiyz
hastalklar unlardr (306):
1- Ku gribi
2- Kene (tick-borne babesia) ve Krm Kongo Kanamal Atei
3- Kolera
- 129 -
4- Ebola
5- Parazitler
6- Veba
7- Lyme hastal
8- Zararl deniz yosunlar (red tides of algal blooms)
9- Kzl humma (red valley fever)
10- Uyku hastal
11- Verem (tberkloz) (glere bal art)
12- Sar humma (yellow fever)
3.3.2.6 Stratosferik Ozon Azalmas ve Ultraviole Radyasyonu Etkileri
UV radyasyon iklim deiimden farkl olarak ele alnsa da DS iklim
deiiklii ile stratosferde ozon azalmas arasnda iliki olabilecei ve artan UV
maruziyetine bal deri kanseri vakalarnda art olabileceini bildirmektedir
(303).
3.3.2.7 Solunumsal Hastalklar
klim deiikliinin solunumsal hastal olan kiiler zerindeki etkisi,
evre ssnn u anki seviyelere gre hangi derecede arttaca, snr tesi hava
kirliliinin ksa vadeli deiiklikleri, scak dalgalar, sel ve ar yamur riski yan
sra bu deiikliklerin salkla ilikili hava kirlilii, allerjenler ve kf gibi dier
faktrler zerindeki etkisine bal olarak deiiklik gsterecektir (314).
Kresel snmaya yol aan sera gaz salnmlarnn solunumsal etkileri
deikendir.
Karbondioksit: CO2 direkt olarak solunum hastalk yapmaz. Ancak dolayl
olarak kronik havayolu hastalklarn olumsuz etkiledii kabul edilmektedir. Artm

hava kirliliinin bir hafta gibi ksa bir srede dahi solunum fonksiyon testlerini
etkileyebilecei gsterilmitir (325). zellikle ozon seviyesindeki artn solunumsal
mortaliteyi arttrd bildirilmitir (326). Havada fungal spor ve polen younluunun
artna bal olarak astm semptomlar ktleebilmektedir (327). Yine tek bana s
artlar yallarda ve KOAH gibi solunum yolu patolojisi olanlarda erken lmlere
yol aabilmektedir (314).
- 130 -
Ozon: Seviyesi endstri ncesi dneme gre %36 orannda artmtr (307).
2003 ylnda Avrupa genelinde s artnn grld dnemde, atmosfer ozon
dzeyinin de artt gzlemlenmitir. Yaplan bir almada artm ozon seviyesinin
mortalite ve toplum sal zerine olumsuz etkileri olduu gsterilmitir (328).
Ozon, azalm akcier fonksiyonlar (329), kronik solunum yolu hastalklarnn
alevlenmesi (330), solunum yolu hastalklarndan kaynaklanan hastane yatlar
(331;332) ve mortalite (93;333) ile ilikili bulunmutur. zellikle gneli scak
yaz gnlerinde, ehirlerde len veya leden sonraki saatlerde younluu
tehlikeli dzeylere ulaabilmektedir. Ozon saatlerinde d ortamda geirilen saatler
ve zellikle egzersiz durumu maruziyeti iddetlendirebilmekte ve zarar riskini
arttrmaktadr. zellikle astmllar, ocuklar, d ortamda alan iiler ve atletler
risk altndadr (334).
Metan (CH4): Oksijensiz evrede mikrobik aktivite ile retilir. Baslca
kaynak alanlar slak alanlar, petrol ve gaz karlmas, organik rmeler, akarsu
havzalar, pirin retimi, gevis getiren hayvanlarn fermantasyonlardr (306).
Metan seviyesi preendstriyel dneme gore %148 dzeyinde artmtr (314). Metan
lmleri 2008 yl itibaryla halen 1.700 ppmin zerinde bulunmaktadr (308).
Metan gaz CO2e gore sera gaz olarak daha dk konsantrasyonda olmasna
karn, CO2den 20 kat fazla s art etkisine sahiptir (308). Metan ayrca ozan
konsantrasyonunun artna da sebep olmaktadr (21). Bir almada, metan
yaylmnda %20 dzeyinde azalmann, ozon yzey konsantrasyonunda 1 ppm
azalmaya yol aaca belirtilmi ve ozon dzeyindeki bu azalmann herhangi bir
nedene bal 30.000 erken lm engelleyebilecei ngrlmtr (335).
Nitrik Dioksit (NO2): Seviyesi son 200 ylda %18 dzeyinde ykselmitir
(314). Nitrik oksit karbondioksite gre s artnda 310 kat daha etkin bir gazdr
(314). Nitrik oksit ocuklarda solunum yolu enfeksiyonlarna ve bozulmu solunum
fonksiyonlarna sebep olabilmektedir (336). Ayrca erikinlerde ve ocuklarda
astma bal hastane yatlar ve mortalitede art ile de ilikili bulunmutur (336).
Geni bir alana yaylm snr tesi hava kirlilii (yangnlar ve aerosoller ile
ilikili) nedeniyle solunum hastalklarnn sklnda meydana gelen deiiklikler
olabilir (303;314).
- 131 -
3.3.2.8 Allerjik Hastalklar

klim deiiklikleri ile birlikte aeroallerjenin retimi de deimektedir.
ngilterede havann scak olduu dnemlerde polen saymlar daha yksek
bulunmutur. Sedir, mee ve hu aac polenleri Oklahomada scak k dnemlerinde
daha yksek oranda saptanmtr (337). almalar gstermitir ki ragweed polen
saymlar s ve CO2 seviyesi art ile paralel olarak artmaktadr (337). Ayrca s ve
nem art kf konsantrasyonunu etkilemektedir. ngilterede yaplan bir almada

scak bir El nino olaynn ardndan kf konsantrasyonun artt gzlemlenmitir
(338). Polen sezonu zaman ve sresinin deimesi de allerjik hastalk ataklarn
etkilemektedir. Is deiimleri ile birlikte baz aa trlerinin polen retim
zamanlarnda deiim olduu grlmtr (338). klim deiimine uzun sreli yant
olarak (50-100 yl) baz polen ve kf trlerinin dalmnda deiiklik, bazlarnda
da yok olu grlebilir (338). Ayrca kum frtnas ve kasrga gibi hava faaliyetleri
ile polenler uzun mesafelere tanabilirler (338). Allerjik yaknmalarn havada
allerjen younluunun art ile beraber artaca beklenebilir. almalarda polen
younluunun art ile birlikte astm semptomlarna bal acil bavurular arasnda
pozitif bir korelasyon olduu gsterilmitir (339). Polen konsantrasyonundaki art
ile birlikte allerjik rinit semptomlarnda da ktleme gzlemlenmektedir (340).
Toplum temelli kesitsel bir almada scak ve nemli ortamlarda yaayanlarda
egzama oran daha yksek bulunmutur (341). Frtna, kasrga gibi ciddi hava
olaylarna bal olarak artm astm ve allerjik rinit ataklar bidirilmitir (337).
Allerjen ykndeki herhangi bir art ile beraber ozon seviyelerinin ykselmesi de
astm ve allerjik rinit alevlenmelerinin daha fazla olmasna neden olacaktr (342).
3.3.2.9 Sahra (Afrika) Tozu
Toz frtnalar evre kirliliine yol aan hava durumlardr. Btn kuzey
yar kreyi etkileyen en byk toz kaynaklarndan biri kuzey bat Afrikadaki Sahra
ldr. Sahra l, yaklak 9.400.000 km2 yzlm ile dnyann en byk
ldr. Her yl binlerce ton toz Sahradan kalkarak, Akdeniz ve Ege Kylar
ve Atlantik okyanusuna doru savrulur ve Karaibler ile Amerikaya kadar ular
(343;344).
Bu yeni bir olay olmamasna ramen, son yllardaki toz konsantrasyonundaki
art Bat Afrikadaki kuraklktaki arta balanmaktadr. Prospero ve ark. (345),
- 132 -
1965 ile 1998 arasnda Karaiblerdeki Barbados adasnda yaplan toz lmleri ile
Sahara blgesindeki yllk yamur verilerini karlatrmlardr. Bu karlatrma
sonucunda Afrikadaki kuraklk ile Barbadosdaki toz konsantrasyonun doru
orantl arttn bulmulardr (345).
Sahra toz partkllerinin byklnn 2,5 g apndan daha kk olduu
gz nnde tutulursa, bu partikllerin kolaylkla akciere yerleecei aktr.
Amerika ve Avrupadaki birok epidemiolojik alma bu byklkteki tozlara
maruziyetin solunum hastalklar nedeniyle lmlere yol atn kantlamtr (346).
evre Koruma rgt (EPA - Environmental Protection Agency) bu almalarn
sonularn kullanarak, bu byklkteki tozlar iin st standard yllk ortalama 15 g/
m3 ve gnlk ortalama 65 g/m3 olarak belirlemitir. Barbadosda yaplan lmler
gstermitir ki ilkbahar ve sonbahar aylarnda havadaki tozun konsantrasyonu 100
g/m3 gemektedir (347). Yaz aylarnda da toz Meksika Krfezi ve Amerikann
gneyine yaylmaktadr (348). Uzun zaman bylesi yksek konsantasyonda tozun
solunmas insan sal asndan belirgin endie dourmaktadr. Ayrca bu tozlar
bakteri, virs, mantar gibi mikroorganizmalar ve toprakta bulunan kimyasallar da
tamaktadr. Bu yzden sala olan olumsuz etkileri artmaktadr (349). Bu tozun
insan salna direkt etkileri dnda evreye de etkisi byk olmaktadr. Sahra
tozu ierdii demir nedeni ile deniz canllarnn yaamn da etkilemektedir. Tozun
iindeki demir, toksik planktonlarn deniz sularnda artmasna neden olmaktadr;
bu da deniz florasn bozup, mercan kayalklarn ldrmekte ve deniz canllarnn
yaamn olumsuz etkilemektedir (350;351). Ayrca birka alma, Sahra tozunun
Atlantik okyanusundaki frtnalarn iddetinin artmasnda da etkili olduunu
gstermitir (352;353).
zellikle son yllarda, medyann da genie yer verdii gibi Afrika
zerindeki alak ban sisteminin ve kuzey rzgrlarn etkisiyle Sahra tozu, bata
Gneydou Anadolu olmak zere tm Trkiyeyi etkilemektedir. Bu yzden Sahra
tozunun tannmas blgesel iklim sistemleri yannda solunum sal asndan da
ok nemlidir.
3.3.2.10 Trkiyedeki Durum
Trkiyede 14 ilde yaplan bir almada, yllk ortalama scakln her iki
cinste astm ve hrlt prevelans ile ilikili olduu, ayrca kadnlarda egzema ile
- 133 -
ilikili olduu gsterilmitir (354). Yine yllk nem oranndaki artn kadnlarda
astm skln ykselttii bildirilmi, allerjik hastalklarn sklnn gelecekte iklim
deiikliine bal olarak artabilecei ileri srlmtr (354). klim deiikliinin
Trkiyedeki su kaynaklar zerine etkisini aratran bir almada, yllar iinde tuz
glndeki tuz ve su orannn azaldn bulmutur (355).
Sorunlar
klim deiikliinin salk zerine etkileri ve alnabilecek nlemler
konusunda genel olarak ve lkemiz iin balca sorunlar unlardr:
1. klim deiiminin salkla ilgili ynleri, riskleri ve bunlar azaltma yollar ile
ilgili toplumsal farkndalk ve bilin durumu yetersizdir ve daha iyi dzeye
karlmaldr. klim deiikliinin yerel, blgesel, lke ve dnya apnda
salkla ilgili etkilerine dair gvenilir bilgi kaynaklar artmaldr. Ve buna
bal olarak da ilgili meslek gruplar ve ynetim birimlerinin konuya gerekli
duyarll arttrlmaldr.
2. klim deiimi ile ilgili evresel artlarn, hastalk risklerinin ve hastalk
oluumlarnn zaman trendleri konusunda bilgi sistemi gelitirilmelidir.
3. klim deiimine bal olabilecek salk etkilerini tahmin etme ve modelleme
kapasitesi arttrlmaldr.
4. klim deiimi ve salk sonular arasndaki ilikileri daha iyi anlamak iin
bilimsel taban gelitirilmelidir.
5. Scaklk dalgalar gibi belirli salk tehditlerine kar en fazla risk altndaki
nfus gruplar ve yerleimleri ile ilgili veri tabanlar gelitirilmelidir.
6. Trkiyenin ve dnyann iklim deiiminin salk zerindeki etkileri
konusunda Salk Bakanl dndaki dier hkmet ve devlet organlar,
zel sektr, sivil toplum kurulular, niversiteler ve uluslararas kurulular
arasnda daha etkin ibirlii programlar gereklidir (r. Bu GARD projesi
gibi).
7. Bu konuda alan her trl kurum ve kurululara nderlik etme gerei
vardr.
- 134 -
8. Scaklk dalgalar, ciddi atmosferik olaylar ve infeksiyz hastalklara kar

hazrlk ve yant planlar (influenza eylem plan gibi) gelitirilmeli ve
devreye sokulmaldr.
9. Ulusal ve kresel hazrlklara katlacak yerel ynetimlerin, salk
mdrlklerinin, zel sektrn ve dier kurulularn teknik destek ve
nerilere gereksinimi vardr.
10. klim deiikliinin yarataca salk tehditlerine yant verebilecek
deneyimli yeni jenerasyon halk sal grevlileri ve bu konuda gereksinim
duyulacak dier i gcn yetitirmek gerei vardr.
3.4 zm nerileri

Yerel sorunlarla, blgesel ve kresel sorunlarn gl bir ilintisi olabildiinin
belki de en belirgin rneklerinden birisi kresel snma ve kresel iklim deiimi
konulardr.

klim Deiikliinin getirdii sorunlarla mcadele balca ana balkta
toplanabilmektedir (314).
1) Dzeltme nleme almalar: Bata Sera gaz salnmlarnn azaltlmas olmak zere kresel snma ve iklim deiikliini dzeltici, nleyici almalar.
2) Etkilerin Ynetimi
3) Uyum almalar (Adaptasyon): Zaten meydana gelmi ve gelecek iklim
deiikliinin toplum salna etkilerini nleyici, azaltc almalar.
3.4.1
klim Deiimini ve Etkilerini nleyici almalar
3.4.1.1 Sera Gazlarn Azaltma Politikalar

Sera gazlarnn azaltlmas konusunda ulusal bir hedef belirlenmelidir.
Sera gazlarnn azaltlmasna ynelik balca alt balklar unlardr:
Enerjinin verimli kullanlmas,
Yenilenebilir enerji kaynaklarndan daha fazla yararlanma,
Yutak alanlarn artrlmas ve ormanlarn korunmas,
Dzenli kat atk depolama alanlarndan ortaya kan metan gazndan elek- 135 -
trik retilmesi,
Kaliteli yakt kullanlmas.
3.4.1.2 Etkilerin Ynetimi ve Uyum almalar

3.4.1.2.1 Teknolojik Gelime Dzeyi
evre dostu teknolojilerin kullanm zendirilmeli, retiminde ve tketiminde kamu
tevikleri arttrlmaldr.
3.4.1.2.2 Standart Yaam artlar ve Yerel evre Durumu
Sosyal adalet ilkesi n plana karlarak, yoksulluun toplum ierisinde
yaygnlamas engellenmelidir. nk yoksulluk evre sorunlarnn nemli
tetikleyicilerinden biridir.
rn fiyatlandrlmasnda evre maliyetleri de gz nnde tutulmaya
balanmaldr.
Srdrlebilir tketim anlay yaygnlatrlmaldr. Bunun iin tketici
bilinci ve tercih hakk arttrlmal, innovatif politikalar desteklenmeli, yeil
rnlere talep art desteklenmeli, ortak sorumluluk datlmaldr.
ehirlemenin iklim ve meteorolojik artlar dnlerek kurgulanmas
Yeil alanlarn kent ierisinde daha fazla yer bulmas,
Youn trafik ve endstri gibi emisyon kaynaklarnn yaam alanlarnn
dna karlmas
3.4.1.2.3 Mevcut Salk Durumu
3.4.1.2.4 Salk Sistemi ve Ulalabilirlik
3.4.1.2.5 Halk Sal Alt Yaps
3.4.2
Uyum almalar
Salk sistemi temelli yaklam u ekilde olabilir (303;356):

3.4.2.1 Enfeksiyon Hastalklarna Kar Alnacak nlemler

Alama programlar
Artm ve artaca ngrlen infeksiyon hastalklarna kar ila temini nlemlerinin almak.
- 136 -
3.4.2.2 Hastalk Srveyans

klim deiikliinin yerel, blgesel, lke ve dnya apnda salkla ilgili etkilerine dair gvenilir bilgi kayna sistemi oluturmak,
Scaklk dalgalar gibi belirli salk tehditlerine kar en fazla risk altndaki
nfus gruplarn ve yerleimlerini belirlemek.
3.4.2.3 Koruyucu Teknolojiler

klim deiimi ve salk sonular arasndaki ilikileri daha iyi anlamak iin
bilimsel alt yapy gelitirmek,
Ulusal ve kresel hazrlklara katlacak yerel ynetimler, salk mdrlkleri,

zel sektr ve dier kurululara teknik destek ve neriler sunmak.
3.4.2.4 Hava Tahmini ve Uyar Sistemi

lkemiz kentleri iin doru bir hava kalitesi yaklam kanlmazdr. Problemlerin
doru tesbiti ile hzla alnacak kararlar etkili ve uzun sreli zmleri beraberinde
getirecektir.

klim deiimine bal olabilecek salk etkilerini tahmin etme ve modelleme

kapasitesini arttrmak, geniletmek
Doru yerlerde ve yaygn olarak yaplan hava kalitesi lmleri problemin ortaya konmas asndan son derece nemlidir. Bununla birlikte,
hava kirliliinin etkilerinin en iyi ekilde anlalabilmesi ve etkili yntem
ve uygulamalarn hayata geirilmesi amacyla modelleme yaklamnn
yaplmas kanlmazdr. Bu amala lkemiz iin hazrlam emisyon envanterinin yansra, byk ehirlerimiz iin oluturulmu detayl emisyon envanteri almalarna gerek vardr. Emisyon envanteri almalarn takip edecek
olan modelleme yaklam ile son derece doru ve eitli bilgilerin kent iin
elde edilmesi mmkn olacaktr. Tm gelimi lkelerde olduu gibi, doru
ve olabildiince detaylandrlm emisyon envanteri ve model almalar ile
kent hava kirliliinin tesbiti, etkileri ve zm yollar ortaya konabilecektir.
Kenti btnyle temsil edecek bir gzlem ann birok gaz ve aerosol
kirleticileri lecek ekilde oluturulmas,
- 137 -
Gzlemlerin dorulanmas ve daha byk alanlarn deerlendirilebilmesi

amacyla uydu verilerinden yararlanlmas,
zellikle ehirlemenin grld kentlerimizde tm emisyonlar ierecek

ekilde, detayl ve doru bir emisyon envanterinin oluturulmas,
Tm lke iin tutarl, srekli ve tm emisyonlar ieren bir envanterin

gelitirilmesi,
Uzun mesafeli tanmlarn nemi dnlecek olursa, ehirlerimizin ve lkemizin yansra blgesel lekte (rnein Sahra etkisini ierecek ekilde)
envanter almalarnn da gerekletirilmesi,
Tm modern ehirlerde olduu gibi atmosferik model yaklamnn

kurgulanmas,
Farkl disiplinlerden uzmanlarn hava kirliliinin deiik boyutlarn birlikte

ele almas,
3.4.2.5 Kriz ynetimi ve afet hazrl

klim deiimi ile ilgili evresel artlar, hastalk riskleri ve hastalk

oluumlarn izleme sistemi kurmak
Scaklk dalgalar, ciddi atmosferik olaylar ve infeksiyz hastalklara kar

hazrlk ve yant planlar gelitirmek ve devreye sokmak
Hastane donanmlarn muhtemel bir salgn ve hastane bavurularndaki

art ile ba edebilecek ekilde arttrmak,
3.4.2.6 Halkn salk eitimi ve koruyucu salk hizmetleri

klim deiiminin salkla ilgili ynlerini, risklerini ve bunlar azaltma

yollarn halka, karar vericilere ve salk sunucularna anlatmak,
klim deiikliinin yarataca salk tehditlerine yant verebilecek deneyimli yeni jenerasyon halk sal grevlileri yetitirmek ve bu konuda gereksinim duyulacak dier i gc geliimini tevik etmek,
Salk alanlarnn iklim deiikliine bal artm infeksiyon ve solunum

hastalklar konusunda srekli mesleki geliimini salamak,
- 138 -
3.4.2.7 Yasama ve Yrtme

Konuyla ilgili yasalar gzden geirilmeli, ihtiya halinde gncelletirilmeli

ya da yeni yasalar karlmaldr.
Trkiyenin ve dnyann iklim deiiminin salk zerindeki etkileri konusunda salk bakanl dndaki dier hkmet ve devlet organlar, zel
sektr, sivil toplum kurulular, niversiteler ve uluslararas kurulularla etkin bir ekilde almak zere i birlii programlar gelitirmek,
Bu konuda alan her trl kurum ve kurululara nderlik etmek.
3.4.3
klim Deiiklii ve Hava Kalitesi ile lgili Kurum ve Kurulular
3.4.3.1 Resmi Kurulular

Babakanlk klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu (DKK)
evre ve Orman Bakanl
Salk Bakanl
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
Sanayi ve Ticaret Bakanl
Tarm ve Kyileri Bakanl
Ulatrma Bakanl
Bayndrlk ve skan Bakanl
Devlet Planlama Tekilat
Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl
Valilikler
Trk Standartlar Enstits (TSE)
Trkiye statistik Kurumu (TUK)
3.4.3.2 Bilimsel Kurulular

Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TUBTAK)
eitli niversitelerin evre mhendislii, meteoroloji mhendislii, ehir

planlamacl, orman mhendislii ve dier ilgili blmler
Bilimsel Mesleki Dernekler:

* Trk Toraks Dernei (TTD)
* Trkiye Solunum Aratrmalar Dernei (TSAD)
* Halk Sal Uzmanlar Dernei (HASUDER)
- 139 -
3.4.3.3 Sivil Toplum Kurulular

Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB)
Meslek rgtleri:
* Trk Tabipleri Birlii (TTB)
* Mhendisler Odas
Trkiye evre Vakf
Trkiye Erozyonla Mcadele, Aalandrma ve Doal Varlklar Koruma

Vakf (TEMA)
Trkiye Ant evre Turizm Deerlerini Koruma Vakf
Greenpeace-Trkiye
Hayvanlar Koruma Dernei
Hayvan Haklar Federasyonu
Tketici Haklar Dernei
Trkiye evre Vakf
Trkiye evre Koruma ve Yeillendirme Kurumu
Doal Hayat Koruma Dernei
DenizTemiz / Turmepa
evre ve Kltr Deerlerini Koruma ve Tantma Vakf (EKUL)
Temiz evre Dernei
Trkiye evre Koruma ve Yeillendirme Kurumu
- 140 -
- 141 -
- 142 -
KAYNAKLAR
(1) Bornehag CG, Sundell J, Weschler CJ, et al. The association between asthma
and allergic symptoms in children and phthalates in house dust: a nested casecontrol study. Environ Health Perspect 2004 Oct;112(14):1393-7.
(2) Myers I, Maynard RL. Polluted air--outdoors and indoors. Occup Med (Lond)
2005 Sep;55(6):432-8.
(3) HKGCC. The Clean Air Charter A Business Guidebook. Hong Kong: Hong
Kong General Chamber of Commerce, 2006.
(4) Gilbert NL, Gauvin D, Guay M, et al. Housing characteristics and indoor
concentrations of nitrogen dioxide and formaldehyde in Quebec City, Canada. Environ Res 2006 Sep;102(1):1-8.
(5) Krzyzanowski M, Cohen A. Update of WHO air quality guidelines. Air Qual
Atmos Health 2008;1:7-13.
(6) Kalogerakis N, Paschali V, Lekaditis A, et al. Indoor air qualitybioaerosol
measurements in domestic and office premises. Journal of Aerosol Science
2005;36(5-6):751-61.
(7) Ross MA, Curtis L, Scheff PA, et al. Association of asthma symptoms and
severity with indoor bioaerosols. Allergy 2000 Aug;55(8):705-11.
(8) Beaumont F, Kauffman HF, Sluiter HJ, De VK. A volumetric-aerobiologic
study of seasonal fungus prevalence inside and outside dwellings of asthmatic patients living in northeast Netherlands. Ann Allergy 1984 Dec;53(6):48692.
(9) Siersted HC, Gravesen S. Extrinsic allergic alveolitis after exposure to the
yeast Rhodotorula rubra. Allergy 1993 May;48(4):298-9.
(10) ACGIH. Threshold limit values and biological exposure indices for 19894990.
American Conference of Governmental Industrial Hygenists. Cincinnati, OH
41; 1989.
(11) Ren P, Jankun TM, Leaderer BP. Comparisons of seasonal fungal prevalence
in indoor and outdoor air and in house dusts of dwellings in one Northeast
American county. J Expo Anal Environ Epidemiol 1999 Nov;9(6):560-8.
(12) Fabian MP, Miller SL, Reponen T, Hernandez MT. Ambient Bioaerosol Indices for Indoor Air Quality Assessments of Flood Reclamation. Journal of
Aerosol Science 2005;36:765-83.
- 143 -
(13) BoresonJ., Dillner AM, Peccia J. Correlating bioaerosol load with PM2,5
and PM10cf concentrations: a comparison between natural desert and urbanfringe aerosols. Atmospheric Environment 2004;38:6029-41.
(14) Adhikari A, Martuzevicius D, Reponen T, et al. Performance of The Button
Personal Inhalable Sampler for The Measurement of Outdoor Aeroallergens.
Atmospheric Environment 2003;37:4723-33.
(15) Dutkiewicz J, Jablonski L. Occupational Biohazards. Warszawa: Panstwowy
Zaklad Wydawnictw Lekarskich, 1989.
(16) Gorny RL, DJ. Evaluation of Microorganisms and Endotoxsin Levels of Indoor Air in Living Rooms Occupied by Cigarette Smokers and Nonsmokers,
Sosnowiec, Upper Silesia, Poland. Aerobiologia 1998;14:235-9.
(17) Jensen PA, Todd W.F., Davis GN, Scarpino PV. Evaluation of Eight Bioaerosol Samplers Challenged with Aerosols of Free Bacteria. Am Ind Hyg Assoc
J 1992;53:660-7.
(18) Godish T. Indoor Environmental Quality. Washington D.C: Lewis Publishers,
2001.
(19) Abbott SP. Molds And Other Fungi in ndoor Environments: Summary of Biology, Known Health Effects and References. http://www.precisionenv.com/
PDFS/IndoorMolds1 pdf 2002 [eriim tarihi 24.5.2010].
(20) Fung F, Tappen D, Wood G. Alternaria-Associated Asthma. Applied Occupational and Environmental Hygiene 2000;15(12):924-7.
(21) Hoog GSDE, Guarro J, Gen J, Figueras MJ. Atlas of Clinical Fungi (2nd
ed.). Utrecht, Nerherlands: Centraalbureau voor Schimmelcultures, 2000.
(22) HO MH, Duggan FM, Jong SC. ladosporium and Cladophialophora in Culture: Desciriptions and an Expanded Key. Mycotaxon 1999;72:115-57.
(23) Brunekreef B, Holgate ST. Air pollution and health. Lancet 2002 Oct
19;360(9341):1233-42.
(24) U.S. EPA. Air Quality Criteria for Particulate Matter (Final Report, Oct
2004). U.S. Environmental Protection Agency, Washington, DC, EPA 600/P99/002aF-bF, 2004. 24-5-2010. Ref Type: Generic
(25) Hoek G, Kos G, Harrison R, et al. Indoor-Outdoor Relationships of Particle Number and Mass in Four European Cities. Atmosferic Environment
2008;42(156):169.
- 144 -
(26) Seaton A, MacNee W, Donaldson K, Godden D. Particulate air pollution and

acute health effects. Lancet 1995 Jan 21;345(8943):176-8.
(27) Branis M, Rezecova P, Domasova M. The effect of outdoor air and indoor
human activity on mass concentrations of PM10, PM2,5 and PM1 in a classroom. Enviromental Research 2005;99(143):149.
(28) Wallace L. Indoor particles: a review. J Air Waste Manag Assoc 1996
Feb;46(2):98-126.
(29) Fromme H, DS, Twardelle D, et al. Particulate Matter in The Indoor Air
of Classromms-Exploratory Results From Munich and Surrounding. Atmospheric Environment 2007;41:854-66.
(30) Luoma M, Batterman SA. Characterization of Particulate Emissions from
Occupant Activities in Offices. Indoor Air 2001;11:35-48.
(31) Monn C, Fuchs A, Hogger D, et al. Particulate Matter Less Than 10m (PM
10) and Fine Particles Less Than 2.5 m (PM2,5): Relationships Between
Indoor, Outdoor and Personal Concentrations. Science Total Environmental
1997;208(15):21.
(32) Park DU, Ha KC. Characteristics of PM10 , PM2,5 , CO2 and CO Monitored
in Interiors and Platforms of Subway Train in Seoul, Korea. Environmental
International 2008;34:629-34.
(33) Martuzevicius D, Grinshpun SA, Reponen T, et al. Spatial and temporal variations of PM(2.5) concentration and composition throughout an urban area
with high freeway density-the Greater Cincinnati study. Atmos Environ 2004
Mar;38(8):1091-105.
(34) Lippmann M, Frampton M, Schwartz J, et al. The U.S. Environmental Protection Agency Particulate Matter Health Effects Research Centers Program:
a midcourse report of status, progress, and plans. Environ Health Perspect
2003 Jun;111(8):1074-92.
(35) Boreson J, Dillner AM, Peccia J. Correlating bioaerosol load with PM2,5
and PM10cf concentrations: a comparison between natural desert and urbanfringe aerosols. Atmospheric Environment 2004;38:6029-41.
(36) Janssen NAH, Van Kliet PHN, Aarts F, et al. Assessment of Exposure to the
Traffic Related Air Pollution of Children Attending Schools Near the Motorways. Atmos Environ 2001;38:3875-84.
- 145 -
(37) Fromme H, Dietrich S, Heitmann D, et al. Indoor air contamination during a waterpipe (narghile) smoking session. Food Chem Toxicol 2009
Jul;47(7):1636-41.
(38) Stranger M, P-VSS, Van Greken R. Comparative overview of indoor air
quality in Antwerp, Belgium. Environment International 2007;33:789-97.
(39) Gll, G., M. Arsoy, A. Taner, O. O. Kuntasal, S. Mentee, E. D. Gner,
Ortam Havasnda Biyoaerosol Seviyesinin Tespiti ve Giderim Yollarnn Belirlenmesi, 106Y185 Nolu TBTAK Projesi, Final Raporu, 2008.
(40) Fromme H, Diemer J, Dietrich S, et al. Chemical and morphological properties of particulate matter (PM10, PM2,5) in school classrooms and outdoor
air. Atmospheric Environment 2008 Sep;42(27):6597-605.
(41) Jamriska M, Morawska L, Clark BA. Effect of ventilation and filtration on
submicrometer particles in an indoor environment. Indoor Air 2000;10(1):1926.
(42) Wallace LA, Emmerich SJ, Howard-Reed C. Effect of central fans and induct filters on deposition rates of ultrafine and fine particles in an occupied
townhouse. Atmospheric Environment 2004;38(3):405-13.
(43) Fromme H, Twardella D, Dietrich S, et al. Particulate matter in the indoor
air of classrooms - exploratory results from Munich and surrounding area.
Atmospheric Environment 2007;41(4):854-66.
(44) Gll G, Mentee S. Farkl Trdeki Ortamlarda Gzlenen nce Partikler
Madde Konsantrasyonlar, Boyut Dalmlar ve Mevsimsel Deiimleri.
zmir 2009.
(45) Martuzevicius D, Grinshpun SA, Lee T, et al. Traffic-related PM2,5 aerosol in residential houses located near major highways: Indoor versus outdoor
concentrations. Atmospheric Environment 2008;42(27):6575-85.
(46) Gemenetzis P, Moussas P, Arditsoglou A, Samara C. Mass concentration and
elemental composition of indoor PM2,5 and PM10 in university rooms in
Thessaloniki, northern Greece. Atmospheric Environment 2006;40(17):3195206.
(47) Hanninen OO, Lebret E, Ilacqua V, et al. Infiltration of ambient PM2,5 and
levels of indoor generated non-ETS PM2,5 in residences of four European
cities. Atmospheric Environment 2004;38(37):6411-23.
(48) US EPA Integrated Risk Information System, 1998a. http://www epa gov/iris
1998 [eriim tarihi 30.5.2010].
- 146 -
(49) US EPA. Carcinogenic effects of benzene: an update. Office of Research and

Development, EPA/600/P-97001F. Washington, 1998b. 1998.
(50) Hines AL, Ghosh TK, Loyalka SK, Warder RC. Indor Air- Quality and Control. 1993. Pretince-Hall, Englewood Cliffs.
(51) Vural MS, Balanl A. Yap rn kaynakl i hava kirlilii ve risk deerlendirme
de n aratrma. Megaron YT Mimarlk Fakltesi Dergisi 2005;1(1):2839.
(52) Lee CW, Dai YT, Chien CH, Hsu DJ. Characteristics and health impacts of
volatile organic compounds in photocopy centers. Environmental Research
2006;100(2):139-49.
(53) Adgate JL, Church TR, Ryan AD, et al. Outdoor, indoor, and personal exposure
to VOCs in children. Environmental Health Perspectives 2004;112(14):138692.
(54) Dodson RE, Houseman EA, Levy JI, et al. Measured and modeled personal
exposures to and risks from volatile organic compounds. Environmental Science & Technology 2007;41(24):8498-505.
(55) Wieslander G, Norback D, Bjornsson E, et al. Asthma and the indoor environment: The significance of emission of formaldehyde and volatile organic
compounds from newly painted indoor surfaces. International Archives of
Occupational and Environmental Health 1997;69(2):115-24.
(56) Lee SC, Guo H, Li WM, Chan LY. Inter-comparison of air pollutant concentrations in different indoor environments in Hong Kong. Atmospheric Environment 2002;36(12):1929-40.
(57) Sandmeyer EE. Aromatic hydrocarbons. In: CLAYTON GD, CLAYTON FE,
eds., Pattys Industrial Hygiene and Toxicology (3rd ed.). New York: Wiley,
1982. p. 3253-431.
(58) Schlink U, Rehwagen M, Fritz GJ, Herbarth O. Indicator components
of the outdoor pollution in Leipzig. Gefahrstoffe Reinhaltung der Luft
1998;58(10):407-10.
(59) Rehwagen M, Schlink U, Herbarth O. Seasonal cycle of VOCs in apartments.
Indoor Air 2003;13(3):283-91.
(60) Hansen DL. Indoor Air Quality Issues (1st ed.). New York: Taylor and Francis, 1999.
- 147 -
(61) Baek SO, Kim YS, Perry R. Indoor air quality in homes, offices and restaurants in Korean urban areas - Indoor/outdoor relationships. Atmospheric
Environment 1997;31(4):529-44.
(62) Gokhale S, Kohajda T, Schlink U. Source apportionment of human personal
exposure to volatile organic compounds in homes, offices and outdoors by
chemical mass balance and genetic algorithm receptor models. Science of the
Total Environment 2008;407(1):122-38.
(63) Loh MM, Houseman EA, Gray GM, et al. Measured concentrations of VOCs
in several non-residential microenvironments in the United States. Environmental Science & Technology 2006;40(22):6903-11.
(64) Begerow J, Jermann E, Keles T, et al. Passive Sampling for Volatile OrganicCompounds (Vocs) in Air at Environmentally Relevant Concentration Levels. Fresenius Journal of Analytical Chemistry 1995;351(6):549-54.
(65) Gilli G, Bono R, Scursatone E. Volatile Halogenated Hydrocarbons in Urban Atmosphere and in Human Blood. Archives of Environmental Health
1990;45(2):101-6.
(66) Shields HC, Fleischer DM, Weschler CJ. Comparisons among VOCs measured in three types of US commercial buildings with different occupant
densities. Indoor Air-International Journal of Indoor Air Quality and Climate
1996;6(1):2-17.
(67) Berger F, Jacob J, Lschau G, Wolf U. Jahresbericht zur Immissionssituation
2000, Schsisches Landesamt fr Umwelt und Geologie. Dresden: Schsisches Druck-Und Verlagshaus AG, 2001.
(68) Mohamed MF, Kang DW, Aneja VP. Volatile organic compounds in some
urban locations in United States. Chemosphere 2002;47(8):863-82.
(69) Cheng L, Fu L, Angle RP, Sandhu HS. Seasonal variations of volatile organic
compounds in Edmonton, Alberta. Atmospheric Environment 1997;31(2):23946.
(70) Weschler CJ. Ozone in indoor environments: Concentration and chemistry.
Indoor Air 2000;10(4):269-88.
(71) Tamas G, Weschler CJ, Toftum J, Fanger PO. Influence of ozone-limonene
reactions on perceived air quality. Indoor Air 2006;16(3):168-78.
(72) Claeson AS, Levin JO, Blomquist G, Sunesson AL. Volatile metabolites from
microorganisms grown on humid building materials and synthetic media.
Journal of Environmental Monitoring 2002;4(5):667-72.
- 148 -
(73) Gao PF, Korley F, Martin J, Chen BT. Determination of unique microbial
volatile organic compounds produced by five aspergillus species commonly
found in problem buildings. Aihaj 2002;63(2):135-40.
(74) Schleibinger H, Laussmann D, Brattig C, et al. Emission patterns and emission rates of MVOC and the possibility for predicting hidden mold damage?
Indoor Air 2005;15:98-104.
(75) Maroni M, Seifert B, Lindvall T. Indoor Air Quality A Comprehensive Reference Book. Amsterdam: Elsevier, 1995.
(76) Stellman JM, McCann M, Warshaw L, et al. Encyclopaedia of Occupational
Health and Safety. 4th edition International Labour Office. 4th. 1998. Geneva, International Labour Office.
(77) Gler , obanolu Z. ortam Hava Kirlenmesi. TC Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl. 1994. Ankara, TC Salk Bakanl
Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl.
(78) Clarisse B, Laurent AM, Seta N, et al. Indoor aldehydes: measurement of
contamination levels and identification of their determinants in Paris dwellings. Environmental Research 2003;92(3):245-53.
(79) Evci D, Vaizolu S, zdemir M, et al. Ankarada 46 Kahvehanede Formaldehit Dzeylerinin Belirlenmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Blteni 2005;3:12935.
(80) Mentese S, Gullu G. Variations and sources of formaldehyde levels in
residential indoor air in Ankara, Turkey. Indoor and Built Environment
2006;15(3):273-81.
(81) Gilbert NL, Guay M, Miller JD, et al. Levels and determinants of formaldehyde, acetaldehyde, and acrolein in residential indoor air in Prince Edward
Island, Canada. Environmental Research 2005;99(1):11-7.
(82) Sakai K, Norback D, Mi YH, et al. A comparison of indoor air pollutants in
Japan and Sweden: formaldehyde, nitrogen dioxide, and chlorinated volatile
organic compounds. Environmental Research 2004;94(1):75-85.
(83) Whyatt RM, Garfinkel R, Hoepner LA, et al. Within- and between-home
variability in indoor-air insecticide levels during pregnancy among an inner-city cohort from New York City. Environmental Health Perspectives
2007;115(3):383-9.
- 149 -
(84) US EPA. Integrated Pest Management (IPM) in Schools, Protecting Children

in Schools from Pests and Pesticides. http://www.epa.gov/pesticides/ipm/
2010 [eriim tarihi 31.5.2010].
(85) Francis BM. Toxic Substances in the Environment. New York, USA: A Wiley-Interscience Publication, 1994.
(86) McKenzie JF, Pinger RR, Kotecki JE. An Introduction to Community Health.
Sudbury, Massachusetts: Jones and Barlett Publishers, 2002.
(87) Bernstein JA, Alexis N, Bacchus H, et al. The health effects of nonindustrial indoor air pollution. Journal of Allergy and Clinical Immunology
2008;121(3):585-91.
(88) Anderson ME, Bogdan GM. Environments, indoor air quality, and children.
Pediatr Clin North Am 2007 Apr;54(2):295-307, viii.
(89) Uysal N, Schapira RM. Effects of ozone on lung function and lung diseases.
Curr Opin Pulm Med 2003 Mar;9(2):144-50.
(90) Mudway IS, Kelly FJ. Ozone and the lung: a sensitive issue. Mol Aspects
Med 2000 Feb;21(1-2):1-48.
(91) Spix C, Anderson HR, Schwartz J, et al. Short-term effects of air pollution on
hospital admissions of respiratory diseases in Europe: a quantitative summary of APHEA study results. Air Pollution and Health: a European Approach.
Arch Environ Health 1998 Jan;53(1):54-64.
(92) Medina-Ramon M, Zanobetti A, Schwartz J. The effect of ozone and PM10
on hospital admissions for pneumonia and chronic obstructive pulmonary
disease: a national multicity study. Am J Epidemiol 2006 Mar 15;163(6):57988.
(93) Bell ML, McDermott A, Zeger SL, et al. Ozone and short-term mortality in 95
US urban communities, 1987-2000. JAMA 2004 Nov 17;292(19):2372-8.
(94) Gryparis A, Forsberg B, Katsouyanni K, et al. Acute effects of ozone on mortality from the air pollution and health: a European approach project. Am J
Respir Crit Care Med 2004 Nov 15;170(10):1080-7.
(95) Bayram H, Sapsford RJ, Abdelaziz MM, Khair OA. Effect of ozone and nitrogen dioxide on the release of proinflammatory mediators from bronchial
epithelial cells of nonatopic nonasthmatic subjects and atopic asthmatic patients in vitro. J Allergy Clin Immunol 2001 Feb;107(2):287-94.
- 150 -
(96) Breysse PN, Buckley TJ, Williams D, et al. Indoor exposures to air pollutants and allergens in the homes of asthmatic children in inner-city Baltimore.
Environmental Research 2005;98(2):167-76.
(97) Schafer T, Heinrich J, Wjst M, et al. Indoor risk factors for atopic eczema in school children from East Germany. Environmental Research
1999;81(2):151-8.
(98) Guo H, Lee SC, Chan LY. Indoor air quality in ice skating rinks in Hong
Kong. Environmental Research 2004;94(3):327-35.
(99) Becklake MR, Bagatin E, Neder JA. Asbestos-related diseases of the lungs
and pleura: uses, trends and management over the last century. Int J Tuberc
Lung Dis 2007 Apr;11(4):356-69.
(100) Bar Y. Asbestos and Erionite Related Chest Diseases. Ankara: Semih Ofset, 1987.
(101) World Health Organization (WHO). Elimination of Asbestos Related Diseases. Geneva; 2006.
(102) US EPA. A Citizens Guide to Radon The Guide to Protecting Yourself and
Your Family From Radon. http://www.epa.gov/radon/pubs/citguide.html
[eriim tarihi 31.5.2010];
(103) Dales R, Liu L, Wheeler AJ, Gilbert NL. Quality of indoor residential air and
health. CMAJ 2008 Jul 15;179(2):147-52.
(104) Moeller DW. Environmental Health. Carnbridge, London. England: Harvard
University Press, 1992.
(105) Fullerton DG, Bruce N, Gordon SB. Indoor air pollution from biomass fuel
smoke is a major health concern in the developing world. Trans R Soc Trop
Med Hyg 2008 Sep;102(9):843-51.
(106) Ezzati M. Indoor air pollution and health in developing countries. Lancet
2005 Jul 9;366(9480):104-6.
(107) Qian Z, He Q, Kong L, et al. Respiratory responses to diverse indoor combustion air pollution sources. Indoor Air 2007;17(2):135-42.
(108) Smith KR, Samet JM, Romieu I, Bruce N. Indoor air pollution in developing countries and acute lower respiratory infections in children. Thorax 2000
Jun;55(6):518-32.
(109) Liu Y, Lee K, Perez-Padilla R, et al. Outdoor and indoor air pollution and
COPD-related diseases in high- and low-income countries. Int J Tuberc Lung
Dis 2008 Feb;12(2):115-27.
- 151 -
(110) Zhao Y, Wang S, Aunan K, et al. Air pollution and lung cancer risks in China-a meta-analysis. Sci Total Environ 2006 Aug 1;366(2-3):500-13.
(111) Mishra VK, Retherford RD, Smith KR. Cooking with biomass fuels increases
the risk of tuberculosis. Natl Fam Health Surv Bull 1999 Feb;(13):1-4.
(112) Karlkaya C, Kocaba A, Mungan D, et al. Trkiye Kronik Hava Yolu
Hastalklar nleme ve Kontrol Program. Ankara: Salk Bakanl, 2009.
(113) Chan-Yeung M, mich-Ward H. Respiratory health effects of exposure to environmental tobacco smoke. Respirology 2003 Jun;8(2):131-9.
(114) Zhong L, Goldberg MS, Parent ME, Hanley JA. Exposure to environmental
tobacco smoke and the risk of lung cancer: a meta-analysis. Lung Cancer
2000 Jan;27(1):3-18.
(115) Deason JP, Tsongas TA, Cothern CR. Sick buildings: what have we learned
and what can be done? Environ Engg and Policy 1998;1:37-45.
(116) Seppanen O, Fisk WJ. Association of ventilation system type with SBS symptoms in office workers. Indoor Air 2002;12(2):98-112.
(117) Godish T, Spengler JD. Relationships between ventilation and indoor air
quality: A review. Indoor Air 1996;6(2):135-45.
(118) Redlich CA, Sparer J, Cullen MR. Sick-building syndrome. Lancet 1997 Apr
5;349(9057):1013-6.
(119) Burge PS. Sick building syndrome. Occup Environ Med 2004 Feb;61(2):18590.
(120) Burge PS. Sick building syndrome. Occup Environ Med 2004 Feb;61(2):18590.
(121) Perdrix A, Parat S, Liaudy S, Maftre A. Syndrome des batiments malsains
(SBM) . Rev Fr des Laboratoire 2005;375:67-72.
(122) Graudenz GS, Kalil J, Saldiva PH, et al. Decreased respiratory symptoms
after intervention in artificially ventilated offices in Sao Paulo, Brazil. Chest
2004 Jan;125(1):326-9.
(123) Pesonen-Leinonen E, Tenitz S, Sjoberg AM. Surface dust contamination and
perceived indoor environment in office buildings. Indoor Air 2004;14(5):31724.
(124) Mentese S, Arisoy M, Rad AY, Gullu G. Bacteria and Fungi Levels in Various
Indoor and Outdoor Environments in Ankara, Turkey. Clean-Soil Air Water
2009;37(6):487-93.
- 152 -
(125) Pekey H, Arslanbas D. The relationship between indoor, outdoor and personal
VOC concentrations in homes, offices and schools in the metropolitan region
of Kocaeli, Turkey. Water Air and Soil Pollution 2008;191(1-4):113-29.
(126) Aydogdu H, Asan A. Airborne fungi in child day care centers in Edirne City,
Turkey. Environmental Monitoring and Assessment 2008;147(1-3):423-44.
(127) Ozkutuk A, Ceylan E, Ergor G, et al. The relationship between moulds isolated from indoor air and features of the house environment. Indoor and Built
Environment 2008;17(3):269-73.
(128) Mentese S, Gullu G. Variations and sources of formaldehyde levels in
residential indoor air in Ankara, Turkey. Indoor and Built Environment
2006;15(3):273-81.
(129) Cetinkaya Z, Fidan F, Unlu M, et al. Assessment of indoor air fungi in Western-Anatolia, Turkey. Asian Pacific Journal of Allergy and Immunology
2005;23(2-3):87-92.
(130) Ekmekcioglu D, Keskin SS. Characterization of indoor air particulate matter
in selected elementary schools in Istanbul, Turkey. Indoor and Built Environment 2007;16(2):169-76.
(131) Vaizoglu SA, Aycan S, Deveci MA, et al. Determining domestic formaldehyde
levels in Ankara, Turkey. Indoor and Built Environment 2003;12(5):329-35.
(132) Aydogdu H, Asan A, Otkun MT, Ture M. Monitoring of fungi and bacteria
in the indoor air of primary schools in Edirne city, Turkey. Indoor and Built
Environment 2005;14(5):411-25.
(133) Pekey B, Bozkurt ZB, Pekey H, et al. Indoor/outdoor concentrations and elemental composition of PM10/PM2,5 in urban/industrial areas of Kocaeli
City, Turkey. Indoor Air 2010;20(2):112-25.
(134) Gll G, Arsoy M, Taner A, et al. Ortam Havasnda Biyoaerosol Seviyesinin Tespiti ve Giderim Yollarnn Belirlenmesi, 106Y185 Nolu TBTAK
Projesi, Final Raporu. 2008.
(135) Bozkurt Z, Arslanba D, Pekey H, et al. Kocaelide Farkl Mikroevrelerde
Uucu Organik Bileikler, Ar Metaller ve norganik Gaz Baz Kirleticilerin,
ve D Ortam Seviyelerinin Belirlenmesi. zmir 2007.
(136) Sofuolu SC, Odaba M, Sofuolu A. Bina-i Yzeylere kelmi Partikllerdeki Uucu Organik Madde eriinin Niceliksel Analizi. zmir 2007.
(137) Vaizolu S. Baz Kapal Ortamlarda Formaldehit Etkilenimi. zmir 2007.
- 153 -
(138) Aslan G, Sofuolu A, nal F, et al. lkretim Okulllarnda Bina-i Hava Uucu
Organik Madde Deriimleri: Derslikler ile Anasnflarnn Karlatrlmas.
zmir 2007.
(139) Mentee S, Arsoy M, Yousefi Rad A, Gll G. lkokul ve Krelerde Ortam
Hava Kalitesi. zmir 2009.
(140) Mentee S, Gll G. Organik Bileiklerin Farkl Ortamlardaki Seviyeleri.
zmir 2009.
(141) Stakeyeva B, Onat B. stanbulda Farkl Ulam Trleri le Seyahat Esnasnda
Maruz Kalnan Partikl Maddenin (PM2,5) Belirlenmesi. zmir 2009.
(142) Onat B, ahin , Stakeyeva B, et al. stanbul Metrosunda PM 10 And PM 2.5
Konsantrasyonlarnn Belirlenmesi. zmir 2009.
(143) Turan D, Kocahakimolu C, Kavcar P, Sofuolu SC. lkretim Okullarnda
Bina-i Hava Kalitesi ile lgili Salk Semptomlarnn Yaygnl. zmir
2009.
(144) Kocahakimolu C, Turan D, zeren F, et al. lkretim Okullarnda Bina-i
Hava Ozon Deriimleri. zmir 2009.
(145) Bilir N, Emri S, Yldiz AN, Demir A. Domestic exposure to biomass smoke
and COPD prevalence among women in Turkey. Eur.Respir.J 14[Suppl 30],
485s. 1998. Ref Type: Abstract
(146) Bilir N, Yildiz AN, Emri S, et al. Exposure to biomass combustion and prevalence of chronic lung disease in women (Turkey). Ankara: Hacettepe Public
Health Foundation; 1998.
(147) Arslan M, Akkurt I, Egilmez H, et al. Biomass exposure and the high resolution computed tomographic and spirometric findings. Eur J Radiol 2004
Nov;52(2):192-9.
(148) Ekici A, Ekici M, Kurtipek E, et al. Obstructive airway diseases in women
exposed to biomass smoke. Environ Res 2005 Sep;99(1):93-8.
(149) Gunen H, Hacievliyagil SS, Yetkin O, et al. Prevalence of COPD: first
epidemiological study of a large region in Turkey. Eur J Intern Med 2008
Nov;19(7):499-504.
(150) Diagnosis and initial management of nonmalignant diseases related to asbestos. Am J Respir Crit Care Med 2004 Sep 15;170(6):691-715.
(151) Kurumatani N, Kumagai S. Mapping the risk of mesothelioma due to
neighborhood asbestos exposure. Am J Respir Crit Care Med 2008 Sep
15;178(6):624-9.
- 154 -
(152) Luo S, Liu X, Mu S, et al. Asbestos related diseases from environmental exposure to crocidolite in Da-yao, China. I. Review of exposure and epidemiological data. Occupational and Environmental Medicine 2003;60(1):35-41.
(153) Emri S, Demir A, Dogan M, et al. Lung diseases due to environmental exposures to erionite and asbestos in Turkey. Toxicol Lett 2002 Feb 28;127(1-3):251-7.
(154) Viallat JR, Boutin C, Steinbauer J, et al. Pleural effects of environmental asbestos pollution in Corsica. Ann N Y Acad Sci 1991 Dec 31;643:438-43.
(155) Yazicioglu S, Ilcayto R, Balci K, et al. Pleural calcification, pleural mesotheliomas, and bronchial cancers caused by tremolite dust. Thorax 1980
Aug;35(8):564-9.
(156) Senyigit A, Babayigit C, Gokirmak M, et al. Incidence of malignant pleural
mesothelioma due to environmental asbestos fiber exposure in the southeast
of Turkey. Respiration 2000;67(6):610-4.
(157) Sahin U, Ozturk O, Songur N, et al. Observations on environmental asbestos
exposure in a high risk area. Respirology 2009 May;14(4):579-82.
(158) Coplu L, Dumortier P, Demir AU, et al. An epidemiological study in an Anatolian village in Turkey environmentally exposed to tremolite asbestos. J Environ Pathol Toxicol Oncol 1996;15(2-4):177-82.
(159) Metintas S, Metintas M, Ucgun I, Oner U. Malignant mesothelioma due to
environmental exposure to asbestos: follow-up of a Turkish cohort living in a
rural area. Chest 2002 Dec;122(6):2224-9.
(160) Osman E, Hasan B, Meral U, et al. Recent discovery of an old disease: malignant pleural mesothelioma in a village in south-east Turkey. Respirology
2007 May;12(3):448-51.
(161) Hasanoglu HC, Yildirim Z, Ermis H, et al. Lung cancer and mesothelioma in
towns with environmental exposure to asbestos in Eastern Anatolia. Int Arch
Occup Environ Health 2006 Jan;79(1):89-91.
(162) Artvinli M, Baris YI. Environmental fiber-induced pleuro-pulmonary diseases in an Anatolian village: an epidemiologic study. Arch Environ Health 1982
May;37(3):177-81.
(163) Hillerdal G, Ozesmi M. Benign asbestos pleural effusion: 73 exudates in 60
patients. Eur J Respir Dis 1987 Aug;71(2):113-21.
- 155 -
(164) Kliment CR, Clemens K, Oury TD. North american erionite-associated mesothelioma with pleural plaques and pulmonary fibrosis: a case report. Int J
Clin Exp Pathol 2009;2(4):407-10.
(165) Inal A, Karakoc GB, Altintas DU, et al. Effect of indoor mold concentrations
on daily symptom severity of children with asthma and/or rhinitis monosensitized to molds. J Asthma 2007 Sep;44(7):543-6.
(166) Ceylan E, Ozkutuk A, Ergor G, et al. Fungi and indoor conditions in asthma
patients. J Asthma 2006 Dec;43(10):789-94.
(167) Hapcioglu B, Issever H, Kocyigit E, et al. The effect of air pollution and
meteorological parameters on chronic obstructive pulmonary disease at an
Istanbul hospital. Indoor and Built Environment 2006;15(2):147-53.
(168) Issever H, Disci R, Hapcioglu B, et al. The effect of air pollution and meteorological parameters in Istanbul on hospital admissions for acute coronary
syndrome. Indoor and Built Environment 2005;14(2):157-64.
(169) Tomac N, Demirel F, Acun C, Ayoglu F. Prevalence and risk factors for childhood asthma in Zonguldak, Turkey. Allergy Asthma Proc 2005 Sep;26(5):397402.
(170) Unlu M, Ergin C, Cirit M, et al. Molds in the homes of asthmatic patients in
Isparta, Turkey. Asian Pac J Allergy Immunol 2003 Mar;21(1):21-4.
(171) Yucel A, Cakir B, Tezcan S. Association of acute respiratory infections and
indoor air pollution among children aged 0-24 months, in a semi-urban area,
Ankara, Turkey. Epidemiology 2002;13(4):356.
(172) Keles N, Ilicali C, Deger K. The effects of different levels of air pollution on
atopy and symptoms of allergic rhinitis. Am J Rhinol 1999 May;13(3):18590.
(173) WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008: The MPOWER package. Geneva: World Health Organization, 2008.
(174) Achieving healthy indoor air. Report of the ATS Workshop: Santa Fe, New
Mexico, November 16-19, 1995. Am J Respir Crit Care Med 1997 Sep;156(3
Pt 2):S31-S64.
(175) Diaz-Sanchez D. The role of diesel exhaust particles and their associated polyaromatic hydrocarbons in the induction of allergic airway disease. Allergy
1997;52(38 Suppl):52-6.
(176) Kurmi OP, Ayres JG. The non-occupational environment and the lung: opportunities for intervention. Chron Respir Dis 2007;4(4):227-36.
- 156 -
(177) WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2009: Implementing smokefree environments. World Health Organization, 2009.
(178) Brauer M, Mannetje A. Restaurant smoking restrictions and environmental
tobacco smoke exposure. Am J Public Health 1998 Dec;88(12):1834-6.
(179) Lambert WE, Samet JM, Spengler JD. Environmental tobacco smoke concentrations in no-smoking and smoking sections of restaurants. Am J Public
Health 1993 Sep;83(9):1339-41.
(180) Harrison PTC. Lifestyle and indoor air pollution. In: DAmato G, Holgate
ST, eds., (Monograph 21) The impact of air pollution on respiratory health
2002. p. 117-32.
(181) Viegi G, Simoni M, Scognamiglio A, et al. Indoor air pollution and airway
disease. Int J Tuberc Lung Dis 2004 Dec;8(12):1401-15.
(182) WHO. Elimination of Asbestos Related Diseases. http://whqlibdoc.who.int/
hq/2006/WHO_SDE_OEH_06 03_eng pdf [eriim tarihi 14.9.2006].
(183) Bernstein JA, Alexis N, Bacchus H, et al. The health effects of non-industrial
indoor air pollution. J Allergy Clin Immunol 2008 Mar;121(3):585-91.
(184) Hu G, Ran P. Indoor air pollution as a lung health hazard: focus on populous
countries. Curr Opin Pulm Med 2009 Mar;15(2):158-64.
(185) Griffin RD. Principles of Air Quality Management (2nd ed.) Taylor and Francis Group, LLC, 2007.
(186) Rusznak C, Bayram H, Devalia JL, Davies RJ. Impact of the environment on
allergic lung diseases. Clin Exp Allergy 1997 May;27 Suppl 1:26-35.
(187) Elbir T, Muezzinoglu A, Bayram A. Evaluation of some air pollution indicators in Turkey. Environ Int 2000 Aug;26(1-2):5-10.
(188) Bayram H. Trkiyede hava kirlilii sorunu: Nedenleri, alnan nlemler ve
mevcut durum. Toraks Dergisi 2005;6:159-65.
(189) Chen B, Hong C, Kan H. Exposures and health outcomes from outdoor air
pollutants in China. Toxicology 2004 May 20;198(1-3):291-300.
(190) Pande JN, Bhatta N, Biswas D, et al. Outdoor air pollution and emergency room visits at a hospital in Delhi. Indian J Chest Dis Allied Sci 2002
Jan;44(1):13-9.
(191) T.C.evre ve Orman Bakanl. Hava Kalitesi Deerlendirme ve Ynetimi
Ynetmelii. http://www cevreorman gov tr/yasa/y/05052009 doc 2008
(192) TC Babakanlk Devlet statistik Enstits. http://www.die.gov.tr [eriim
tarihi 30.4.2010].
- 157 -
(193) Gomzi M. Indoor air and respiratory health in preadolescent children. Atmospheric Environment 1999;33(24-25):4081-6.
(194) Wong GW, Ko FW, Lau TS, et al. Temporal relationship between air pollution and hospital admissions for asthmatic children in Hong Kong. Clin Exp
Allergy 2001 Apr;31(4):565-9.
(195) EPA. Term of Environment: Glossory, Abbreviations and Acronyms. 2007.
(196) Schnelle KB, Brown CA. Air Pollution Technology Handbook CRC Press,
2002.
(197) Boubel RW, Fox DL, Turner DB, Stern AC. Fundamentals of Air Pollution
Elsevier Inc, 2008.
(198) U.S.Environmental Protection Agency. Six Common Air Pollutants. www.
epa.gov/air/urbanair.html 2010 [eriim tarihi 14.3.2010].
(199) U.S.Environmental Protection Agency. About Air Toxics. http://www.epa.
gov/ttn/atw/allabout.html 2010 [eriim tarihi 14.3.2010].
(200) Colls J. Air Pollution (Second ed.) Spon Pres, 2002.
(201) Bayram H, Drtbudak Z, Evyapan FF, et al. Hava Kirliliinin nsan Salna
Etkileri, Dnyada, lkemizde ve Blgemizde Hava Kirlilii Sorunu. Dicle
Tp Dergisi 2006;33:105-12.
(202) Bayram H, Devalia JL, Sapsford RJ, et al. The effect of diesel exhaust particles
on cell function and release of inflammatory mediators from human bronchial
epithelial cells in vitro. Am J Respir Cell Mol Biol 1998 Mar;18(3):441-8.
(203) Pope CA, III, Burnett RT, Thun MJ, et al. Lung cancer, cardiopulmonary
mortality, and long-term exposure to fine particulate air pollution. JAMA
2002 Mar 6;287(9):1132-41.
(204) Godish T. Air Quality (4th ed.) Lewis Publications CRC Press, 2004.
(205) Han X, Naeher LP. A review of traffic-related air pollution exposure assessment studies in the developing world. Environment International 2006;32:10620.
(206) Gomez-Perales JE, Colvile RN. Commuters exposure to PM25, CO, and
benzene in public transport in the metropolitan area of Mexico City. Atmos
Environ 2004;38:1219-29.
(207) IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans.
2002. International Agency for Research on Cancer.
- 158 -
(208) Katsouyanni K, Touloumi G, Samoli E, et al. Confounding and effect modification in the short-term effects of ambient particles on total mortality: results
from 29 European cities within the APHEA2 project. Epidemiology 2001
Sep;12(5):521-31.
(209) Samet JM, Dominici F, Curriero FC, et al. Fine particulate air pollution and mortality in 20 U.S. cities, 1987-1994. N Engl J Med 2000 Dec
14;343(24):1742-9.
(210) Sunyer J, Basagana X, Belmonte J, Anto JM. Effect of nitrogen dioxide
and ozone on the risk of dying in patients with severe asthma. Thorax 2002
Aug;57(8):687-93.
(211) Touloumi G, Katsouyanni K, Zmirou D, et al. Short-term effects of ambient
oxidant exposure on mortality: a combined analysis within the APHEA project. Air Pollution and Health: a European Approach. Am J Epidemiol 1997
Jul 15;146(2):177-85.
(212) Jerrett M, Burnett RT, Pope CA, III, et al. Long-term ozone exposure and
mortality. N Engl J Med 2009 Mar 12;360(11):1085-95.
(213) Son JY, Cho YS, Lee JT. Effects of air pollution on postneonatal infant mortality among firstborn infants in Seoul, Korea: case-crossover and time-series
analyses. Arch Environ Occup Health 2008;63(3):108-13.
(214) Doan F. l merkezlerindeki dumanl sanayi skl ile gs hastalklarndan
lm hzlarnn art ilikisi zerine bir aratrma. Ege Tp Dergisi 1992;31:299302.
(215) Health effects of outdoor air pollution. Part 2. Committee of the Environmental and Occupational Health Assembly of the American Thoracic Society. Am
J Respir Crit Care Med 1996 Feb;153(2):477-98.
(216) Clancy L, Goodman P, Sinclair H, Dockery DW. Effect of air-pollution control on death rates in Dublin, Ireland: an intervention study. Lancet 2002 Oct
19;360(9341):1210-4.
(217) Pope CA, III, Ezzati M, Dockery DW. Fine-particulate air pollution and life
expectancy in the United States. N Engl J Med 2009 Jan 22;360(4):376-86.
(218) Atkinson RW, Anderson HR, Sunyer J, et al. Acute effects of particulate air
pollution on respiratory admissions: results from APHEA 2 project. Air Pollution and Health: a European Approach. Am J Respir Crit Care Med 2001
Nov 15;164(10 Pt 1):1860-6.
- 159 -
(219) Babin SM, Burkom HS, Holtry RS, et al. Pediatric patient asthma-related
emergency department visits and admissions in Washington, DC, from 20012004, and associations with air quality, socio-economic status and age group.
Environ Health 2007;6:9.
(220) Lin M, Chen Y, Burnett RT, et al. Effect of short-term exposure to gaseous
pollution on asthma hospitalisation in children: a bi-directional case-crossover analysis. J Epidemiol Community Health 2003 Jan;57(1):50-5.
(221) Fisekci F, Ozkurt S, Baser S. Effect of air pollution on COPD exacerbations. Eur Respir J 1999; 14(suppl.30):393s. Eur Respir J 14(suppl.30), 393s.
1999.
(222) Bell ML, Ebisu K, Peng RD, et al. Hospital admissions and chemical composition of fine particle air pollution. Am J Respir Crit Care Med 2009 Jun
15;179(12):1115-20.
(223) Chuang KJ, Coull BA, Zanobetti A, et al. Particulate air pollution as a risk
factor for ST-segment depression in patients with coronary artery disease.
Circulation 2008 Sep 23;118(13):1314-20.
(224) McConnell R, Berhane K, Gilliland F, et al. Prospective study of air pollution
and bronchitic symptoms in children with asthma. Am J Respir Crit Care Med
2003 Oct 1;168(7):790-7.
(225) Zemp E, Elsasser S, Schindler C, et al. Long-term ambient air pollution and
respiratory symptoms in adults (SAPALDIA study). The SAPALDIA Team.
Am J Respir Crit Care Med 1999 Apr;159(4 Pt 1):1257-66.
(226) Avol EL, Gauderman WJ, Tan SM, et al. Respiratory effects of relocating to
areas of differing air pollution levels. Am J Respir Crit Care Med 2001 Dec
1;164(11):2067-72.
(227) DAmato G, Liccardi G, DAmato M, Holgate S. Environmental risk factors
and allergic bronchial asthma. Clin Exp Allergy 2005 Sep;35(9):1113-24.
(228) McConnell R, Berhane K, Gilliland F, et al. Asthma in exercising children
exposed to ozone: a cohort study. Lancet 2002 Feb 2;359(9304):386-91.
(229) Boezen HM, van der Zee SC, Postma DS, et al. Effects of ambient air pollution on upper and lower respiratory symptoms and peak expiratory flow in
children. Lancet 1999 Mar 13;353(9156):874-8.
(230) Nicolai T, Carr D, Weiland SK, et al. Urban traffic and pollutant exposure
related to respiratory outcomes and atopy in a large sample of children. Eur
Respir J 2003 Jun;21(6):956-63.
- 160 -
(231) Ho WC, Hartley WR, Myers L, et al. Air pollution, weather, and associated
risk factors related to asthma prevalence and attack rate. Environ Res 2007
Jul;104(3):402-9.
(232) Morgenstern V, Zutavern A, Cyrys J, et al. Atopic diseases, allergic sensitization, and exposure to traffic-related air pollution in children. Am J Respir Crit
Care Med 2008 Jun 15;177(12):1331-7.
(233) OConnor GT, Neas L, Vaughn B, et al. Acute respiratory health effects of air
pollution on children with asthma in US inner cities. J Allergy Clin Immunol
2008 May;121(5):1133-9.
(234) Keles N, Ilicali C. The impact of outdoor pollution on upper respiratory diseases. Rhinology 1998 Mar;36(1):24-7.
(235) Keles N, Ilicali OC, Deger K. Impact of air pollution on prevalence of rhinitis
in Istanbul. Arch Environ Health 1999 Jan;54(1):48-51.
(236) Berktas BM, Bircan A. Effects of atmospheric sulphur dioxide and particulate
matter concentrations on emergency room admissions due to asthma in Ankara. Tuberk Toraks 2003;51(3):231-8.
(237) Tomac N, Demirel F, Acun C, Ayoglu F. Prevalence and risk factors for childhood asthma in Zonguldak, Turkey. Allergy Asthma Proc 2005 Sep;26(5):397402.
(238) Tecer LH, Alagha O, Karaca F, et al. Particulate matter (PM(2,5), PM(102,5), and PM(10)) and childrens hospital admissions for asthma and respiratory diseases: a bidirectional case-crossover study. J Toxicol Environ Health
A 2008;71(8):512-20.
(239) Tecer LH. A factor analysis study: Air pollution, meteorology, and hospital
admissions for respiratory Diseases. Toxicological & Environmental Chemistry 2009;91:1399-411.
(240) Chauhan AJ, Inskip HM, Linaker CH, et al. Personal exposure to nitrogen
dioxide (NO2) and the severity of virus-induced asthma in children. Lancet
2003 Jun 7;361(9373):1939-44.
(241) Peters JM, Avol E, Gauderman WJ, et al. A study of twelve Southern California communities with differing levels and types of air pollution. II. Effects on
pulmonary function. Am J Respir Crit Care Med 1999 Mar;159(3):768-75.
(242) Avol EL, Gauderman WJ, Tan SM, et al. Respiratory effects of relocating to
areas of differing air pollution levels. Am J Respir Crit Care Med 2001 Dec
1;164(11):2067-72.
- 161 -
(243) Gauderman WJ, Avol E, Gilliland F, et al. The effect of air pollution on
lung development from 10 to 18 years of age. N Engl J Med 2004 Sep
9;351(11):1057-67.
(244) Gauderman WJ, Vora H, McConnell R, et al. Effect of exposure to traffic on
lung development from 10 to 18 years of age: a cohort study. Lancet 2007 Feb
17;369(9561):571-7.
(245) Rahman I, MacNee W. Oxidative stress and regulation of glutathione in lung
inflammation. Eur Respir J 2000 Sep;16(3):534-54.
(246) Bayram H, Ito K, Issa R, et al. Regulation of human lung epithelial cell numbers by diesel exhaust particles. Eur Respir J 2006 Apr;27(4):705-13.
(247) Peden DB. Mechanisms of pollution-induced airway disease: in vivo studies.
Allergy 1997;52(38 Suppl):37-44.
(248) Arjomandi M, Witten A, Abbritti E, et al. Repeated exposure to ozone increases alveolar macrophage recruitment into asthmatic airways. Am J Respir
Crit Care Med 2005 Aug 15;172(4):427-32.
(249) Stenfors N, Nordenhall C, Salvi SS, et al. Different airway inflammatory responses in asthmatic and healthy humans exposed to diesel. Eur Respir J
2004 Jan;23(1):82-6.
(250) Pietropaoli AP, Frampton MW, Hyde RW, et al. Pulmonary function, diffusing capacity, and inflammation in healthy and asthmatic subjects exposed to
ultrafine particles. Inhal Toxicol 2004;16 Suppl 1:59-72.
(251) Tunnicliffe WS, Burge PS, Ayres JG. Effect of domestic concentrations of nitrogen dioxide on airway responses to inhaled allergen in asthmatic patients.
Lancet 1994 Dec 24;344(8939-8940):1733-6.
(252) Devalia JL, Rusznak C, Herdman MJ, et al. Effect of nitrogen dioxide and
sulphur dioxide on airway response of mild asthmatic patients to allergen
inhalation. Lancet 1994 Dec 17;344(8938):1668-71.
(253) Aris RM, Christian D, Hearne PQ, et al. Ozone-induced airway inflammation in human subjects as determined by airway lavage and biopsy. Am Rev
Respir Dis 1993 Nov;148(5):1363-72.
(254) Bosson J, Stenfors N, Bucht A, et al. Ozone-induced bronchial epithelial cytokine expression differs between healthy and asthmatic subjects. Clin Exp
Allergy 2003 Jun;33(6):777-82.
- 162 -
(255) Helleday R, Huberman D, Blomberg A, et al. Nitrogen dioxide exposure impairs the frequency of the mucociliary activity in healthy subjects. Eur Respir
J 1995 Oct;8(10):1664-8.
(256) Devlin RB, Horstman DP, Gerrity TR, et al. Inflammatory response in humans exposed to 2.0 ppm nitrogen dioxide. Inhal Toxicol 1999 Feb;11(2):89109.
(257) McCreanor J, Cullinan P, Nieuwenhuijsen MJ, et al. Respiratory effects of
exposure to diesel traffic in persons with asthma. N Engl J Med 2007 Dec
6;357(23):2348-58.
(258) Pourazar J, Mudway IS, Samet JM, et al. Diesel exhaust activates redoxsensitive transcription factors and kinases in human airways. Am J Physiol
Lung Cell Mol Physiol 2005 Nov;289(5):L724-L730.
(259) Churg A, Brauer M, Avila-Casado MC. Chronic Exposure to High Levels
of Particulate Air Pollution and Small Airway Remodeling. Environ Health
Perspect 2003;111:714-8.
(260) Nichols BG, Woods JS, Luchtel DL, et al. Effects of ozone exposure on nuclear factor-kappaB activation and tumor necrosis factor-alpha expression in
human nasal epithelial cells. Toxicol Sci 2001 Apr;60(2):356-62.
(261) Mayer D, Branscheid D. Exposure of human lung fibroblasts to ozone:
cell mortality and hyaluronan metabolism. J Toxicol Environ Health 1992
Apr;35(4):235-46.
(262) Devlin RB, McKinnon KP, Noah T, et al. Ozone-induced release of cytokines
and fibronectin by alveolar macrophages and airway epithelial cells. Am J
Physiol 1994 Jun;266(6 Pt 1):L612-L619.
(263) Arsalane K, Gosset P, Vanhee D, et al. Ozone stimulates synthesis of inflammatory cytokines by alveolar macrophages in vitro. Am J Respir Cell Mol
Biol 1995 Jul;13(1):60-8.
(264) Koike E, Watanabe H, Kobayashi T. Exposure to ozone enhances antigenpresenting activity concentration dependently in rats. Toxicology 2004 Apr
1;197(1):37-46.
(265) Savov JD, Whitehead GS, Wang J, et al. Ozone-induced acute pulmonary
injury in inbred mouse strains. Am J Respir Cell Mol Biol 2004 Jul;31(1):6977.
- 163 -
(266) Samet JM, Hatch GE, Horstman D, et al. Effect of antioxidant supplementation on ozone-induced lung injury in human subjects. Am J Respir Crit Care
Med 2001 Sep 1;164(5):819-25.
(267) Chauhan AJ, Krishna MT, Frew AJ, Holgate ST. Exposure to nitrogen dioxide (NO2) and respiratory disease risk. Rev Environ Health 1998 Jan;13(1-2):73-90.
(268) Stearns RC, Paulauskis JD, Godleski JJ. Endocytosis of ultrafine particles by
A549 cells. Am J Respir Cell Mol Biol 2001 Feb;24(2):108-15.
(269) Lundborg M, Johard U, Lastbom L, et al. Human alveolar macrophage phagocytic function is impaired by aggregates of ultrafine carbon particles. Environ
Res 2001 Jul;86(3):244-53.
(270) Bayram H, Devalia JL, Khair OA, et al. Comparison of ciliary activity and
inflammatory mediator release from bronchial epithelial cells of nonatopic
nonasthmatic subjects and atopic asthmatic patients and the effect of diesel
exhaust particles in vitro. J Allergy Clin Immunol 1998 Nov;102(5):771-82.
(271) Beck-Speier I, Dayal N, Karg E, et al. Agglomerates of ultrafine particles of
elemental carbon and TiO2 induce generation of lipid mediators in alveolar
macrophages. Environ Health Perspect 2001 Aug;109 Suppl 4:613-8.
(272) Nel AE, az-Sanchez D, Li N. The role of particulate pollutants in pulmonary
inflammation and asthma: evidence for the involvement of organic chemicals
and oxidative stress. Curr Opin Pulm Med 2001 Jan;7(1):20-6.
(273) Mukae H, Vincent R, Quinlan K, et al. The effect of repeated exposure to
particulate air pollution (PM10) on the bone marrow. Am J Respir Crit Care
Med 2001 Jan;163(1):201-9.
(274) Wu W, Samet JM, Ghio AJ, Devlin RB. Activation of the EGF receptor signaling pathway in airway epithelial cells exposed to Utah Valley PM. Am J
Physiol Lung Cell Mol Physiol 2001 Aug;281(2):L483-L489.
(275) Koike E, Hirano S, Shimojo N, Kobayashi T. cDNA microarray analysis of
gene expression in rat alveolar macrophages in response to organic extract of
diesel exhaust particles. Toxicol Sci 2002 Jun;67(2):241-6.
(276) Timblin CR, Shukla A, Berlanger I, et al. Ultrafine airborne particles cause
increases in protooncogene expression and proliferation in alveolar epithelial
cells. Toxicol Appl Pharmacol 2002 Mar 1;179(2):98-104.
- 164 -
(277) Harrod KS, Jaramillo RJ, Rosenberger CL, et al. Increased susceptibility to
RSV infection by exposure to inhaled diesel engine emissions. Am J Respir
Cell Mol Biol 2003 Apr;28(4):451-63.
(278) Devalia JL, Bayram H, Rusznak C, et al. Mechanisms of pollution-induced
airway disease: in vitro studies in the upper and lower airways. Allergy
1997;52(38 Suppl):45-51.
(279) Bayram H, Devalia JL, Khair OA, et al. Effect of loratadine on nitrogen dioxide-induced changes in electrical resistance and release of inflammatory
mediators from cultured human bronchial epithelial cells. J Allergy Clin Immunol 1999 Jul;104(1):93-9.
(280) Bayram H, Rusznak C, Khair OA, et al. Effect of ozone and nitrogen dioxide
on the permeability of bronchial epithelial cell cultures of non-asthmatic and
asthmatic subjects. Clin Exp Allergy 2002 Sep;32(9):1285-92.
(281) Alfaro-Moreno E, Martinez L, Garcia-Cuellar C, et al. Biologic effects induced in vitro by PM10 from three different zones of Mexico City. Environ
Health Perspect 2002 Jul;110(7):715-20.
(282) Li N, Wang M, Oberley TD, et al. Comparison of the pro-oxidative and proinflammatory effects of organic diesel exhaust particle chemicals in bronchial
epithelial cells and macrophages. J Immunol 2002 Oct 15;169(8):4531-41.
(283) Bayram H, Gebakan B, Dikensoy , Ekinci E. Dizel egzoz partikllerinin insan akcier epitel hcre canll ve bu hcrelerden inflamatuar sitokin
salnmna etkisi. Trk Toraks Dernei 11.Yllk Kongresi, Kongre Kitab.
2008.
(284) Bayram H, Gebakan B, Dikensoy , ark. Effects of diesel exhaust particles
on viability of primary bronchial epithelial cells of non-smokers, smokers
and patients with COPD. Am J Respir Crit Care Med 179, A3162. 2009.
(285) Trkiye statistik Kurumu. http://www tuik gov tr 2010 [eriim tarihi
4.5.2010].
(286) Kele R. Kentleme Politikas (kinci basm ed.) mge Kitapevi, 1993.

(287) TUK. Adrese dayal nfus kayt sistemi nfus saym sonular.
Haber Blteni 2009.
(288) Yceahin MM, Bayar R, zgr EM. Trkiyede ehirlemenin mekansal
dal ve deiimi. Corafi Bilimler Dergisi 2004;2(1):23-9.
(289) Somersan S. Trkiyede evre ve Siyaset Metris Yeil Kitaplar, Metris
Yaynclk, 1993.
- 165 -
(290) BOTA. Faaliyet Raporu. 2008.

(291) zdilek HG. An analogy on assesment of urban air pollution in Turkey over
the turn of millennium (1992-2001). Env Mon And Asses 2006;122:203-19.
(292) zdalyan B, elik MB, Kad . Karabkte hava kirlilii ve zm nerileri.
Teknoloji 2001;3-4(51):56.
(293) Erbalar T, Birgl A, Tademir Y. Spatial fluctation of sulphur dioxide (SO2)
and particulate matter (PM) levels measured in Bursa. GU Journal of Science
2006;19(3):143-8.
(294) Kse R, Erba O, zgr MA. Assesment and measurements of SO2 and
PM pollutants in Ktahya, Turkey. Erciyes ni Fen Bilimleri Ens Dergisi
2006;22(1-2):161-70.
(295) Tecer LH. Prediction of SO2 and PM Concentration in Coastal Mining Area
(Zonguldak) with Artificial Neural Network. P Journal of Environmental
Studies 2007;16(4):633-8.
(296) Nazm E, Beyhun S, Vanelik H, et al. Erzurum li Kent Merkezinde 2003
2006 Yllar Arasnda Hava Kirlilii. TAF, Preventive Medicine Bulletin
2008;73(3):237-42.
(297) Aydn ME, Durduran SS, zcan S, Bedk F. Konyada hava kalitesi
deiiminin corafi bilgi sistemi (CBS) ile deerlendirilmesi. 7.Ulusal evre
Mhendislii Kongresi, 22-27 Ekim, zmir. 2007. Ref Type: Abstract
(298) Gll GH, lmez I, Tuncel G. Temporal Variability of Atmospheric Trace
Element Concentrations over the Eastern Mediterranean Sea. Spectrochimica Acta 2000;55(Part B):1135-50.
(299) Yatin M, Tuncel S, Aras NK, et al. Atmospheric Trace Elements in Ankara,
Turkey: 1.Factors Afecting Chemical Composition of Fine Particles. Atmospheric Environment 2000;34:1305-18.
(300) Karaca F, Alagha O, Ertrk F. Statistical Characterization of Atmospheric
PM10 and PM2,5 Concentrations at a Non-impacted Suburban Site of
Istanbul, Turkey. Chemosphere 2005;59:1183-90.
(301) Tecer LH, Sren P, Alagha O, et al. Effect of Meteorological Parameters on
Fine and Coarse Particulate Matter Mass Concentration in a Coal-Mining
Area in Zonguldak, Turkey. Journal of the Air & Waste Management Association 2008;58:543-52.
- 166 -
(302) Kresel Isnmann Etkileri ve Su Kaynaklarnn Srdrlebilir Ynetimi

Konusunda Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Raporu. TRKYE
BYK MLLET MECLS; 2008 Nisan.
(303) Rosenthal JP, Jessup CM. Global climate change and health: developing a
research agenda for the NIH. Trans Am Clin Climatol Assoc 2009;120:12941.
(304) European Comission. Climate Change. 2009 Apr.
(305) Flannery T. klimin Efendileri klim Deiikliinin Tarihesi ve Geleceimize
Etkileri (1. ed.). stanbul: Klan Yaynlar, 2005.
(306) elik S, Bacanl H, Grge H. Kresel klim Deiiklii ve nsan Salna
Etkileri. 2009.
(307) Forster P, Ramaswamy V, Artaxo P, et al. Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing. In: Solomon S, Qin D, Manning M, et al., eds.,
Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel
on Climate Change. Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA:
Cambridge University Press, 2007.
(308) Rom WN, Pinkerton KE, Martin WJ, Forastiere F. Global warming: a challenge to all American Thoracic Society members. Am J Respir Crit Care Med
2008 May 15;177(10):1053-4.
(309) Mimura N, Nurse L, McLean RF, et al. Small islands. Climate Change 2007:
Impacts, Adaptation and Vulnerability. Cambridge: Cambridge University
Press; 2007.
(310) IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change). IPCC Working Group II
Fourth Assessment Report. Geneva; 2007.
(311) Kelman I, West JJ. Climate Change and Small Island Developing States: A
Critical Review. Ecological and Environmental Anthropology 2009;5(1):116.
(312) UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change). Climate Change, Small Island Developing States. Bonn; 2005.
(313) Matthies F, Bidder G, Cardenosa MN, et al. Heat-Health Action Plans. Guidance. Copenhagen: World Health Organization Regional Office for Europe;
2008.
- 167 -
(314) Ayres JG, Forsberg B, nnesi-Maesano I, et al. Climate change and respiratory
disease: European Respiratory Society position statement. Eur Respir J 2009
Aug;34(2):295-302.
(315) EAACI Task force on Effects of Climate change on respiratory allergic
diseases and on asthma prevalence. http://eaaci net/activities/task-forces/
climate-change-on-respiratory-diseases 2010 [eriim tarihi 10.5.2010].
(316) Haines A, Patz JA. Health effects of climate change. JAMA 2004 Jan
7;291(1):99-103.
(317) Louis ME, Hess JJ. Climate Change: Impacts on and Implications for Global
Health. Am J Prev Med 35[5], 527-538. 2008.
(318) Sardon JP. The 2003 heat wave. Euro Surveill 2007 Mar;12(3):226.
(319) Stafoggia M, Forastiere F, Agostini D, et al. Vulnerability to heat-related mortality: a multicity, population-based, case-crossover analysis. Epidemiology
2006 May;17(3):315-23.
(320) Stafoggia M, Forastiere F, Agostini D, et al. Factors affecting in-hospital heatrelated mortality: a multi-city case-crossover analysis. J Epidemiol Community Health 2008 Mar;62(3):209-15.
(321) Tsai TS, Liu TZ. Effects of global climate change on disease epidemics and social instability around the world. Human Security and Climate Change An International Workshop. http://www gechs org/ 2005 [eriim tarihi 10.5.2010].
(322) Wahlquist AK. Water and its role in food and health security--the importance
of water to food production. Asia Pac J Clin Nutr 2009;18(4):501-6.
(323) Gunnbjornsdottir MI, Franklin KA, Norback D, et al. Prevalence and incidence of respiratory symptoms in relation to indoor dampness: the RHINE
study. Thorax 2006 Mar;61(3):221-5.
(324) Mudarri D, Fisk WJ. Public health and economic impact of dampness and
mold. Indoor Air 2007 Jun;17(3):226-35.
(325) Steinvil A, Fireman E, Kordova-Biezuner L, et al. Environmental air pollution has decremental effects on pulmonary function test parameters up to one
week after exposure. Am J Med Sci 2009 Oct;338(4):273-9.
(326) Saurina C, Barcelo MA, Saez M, Tobias A. [The short-term effects of air
pollution on mortality. The results of the EMECAM project in the city of
Barcelona, 1991-1995. Estudio Multicentrico Espanol sobre la Relacion entre
la Contaminacion Atmosferica y la Mortalidad]. Rev Esp Salud Publica 1999
Mar;73(2):199-207.
- 168 -
(327) Epton MJ, Martin IR, Graham P, et al. Climate and aeroallergen levels in
asthma: a 12 month prospective study. Thorax 1997 Jun;52(6):528-34.
(328) Filleul L, Cassadou S, Medina S, et al. The relation between temperature,
ozone, and mortality in nine French cities during the heat wave of 2003. Environ Health Perspect 2006 Sep;114(9):1344-7.
(329) Uysal N, Schapira RM. Effects of ozone on lung function and lung diseases.
Curr Opin Pulm Med 2003 Mar;9(2):144-50.
(330) Mudway IS, Kelly FJ. Ozone and the lung: a sensitive issue. Mol Aspects
Med 2000 Feb;21(1-2):1-48.
(331) Anderson HR, Spix C, Medina S, et al. Air pollution and daily admissions for
chronic obstructive pulmonary disease in 6 European cities: results from the
APHEA project. Eur Respir J 1997 May;10(5):1064-71.
(332) Medina-Ramon M, Zanobetti A, Cavanagh DP, Schwartz J. Extreme temperatures and mortality: assessing effect modification by personal characteristics
and specific cause of death in a multi-city case-only analysis. Environ Health
Perspect 2006 Sep;114(9):1331-6.
(333) Gryparis A, Forsberg B, Katsouyanni K, et al. Acute effects of ozone on mortality from the air pollution and health: a European approach project. Am J
Respir Crit Care Med 2004 Nov 15;170(10):1080-7.
(334) Kinney PL. Climate change, air quality, and human health. Am J Prev Med
2008 Nov;35(5):459-67.
(335) West JJ, Fiore AM, Horowitz LW, Mauzerall DL. Global health benefits of
mitigating ozone pollution with methane emission controls. Proc Natl Acad
Sci U S A 2006 Mar 14;103(11):3988-93.
(336) Latza U, Gerdes S, Baur X. Effects of nitrogen dioxide on human health:
systematic review of experimental and epidemiological studies conducted between 2002 and 2006. Int J Hyg Environ Health 2009 May;212(3):271-87.
(337) Reid CE, Gamble JL. Aeroallergens, Allergic Disease, and Climate Change:
Impacts and Adaptation. Ecohealth 2009 Nov 12.
(338) Freye HB, King J, Litwin CM. Variations of pollen and mold concentrations
in 1998 during the strong El Nino event of 1997-1998 and their impact on
clinical exacerbations of allergic rhinitis, asthma, and sinusitis. Allergy Asthma Proc 2001 Jul;22(4):239-47.
- 169 -
(339) Heguy L, Garneau M, Goldberg MS, et al. Associations between grass and
weed pollen and emergency department visits for asthma among children in
Montreal. Environ Res 2008 Feb;106(2):203-11.
(340) Breton MC, Garneau M, Fortier I, et al. Relationship between climate, pollen
concentrations of Ambrosia and medical consultations for allergic rhinitis in
Montreal, 1994-2002. Sci Total Environ 2006 Oct 15;370(1):39-50.
(341) Suarez-Varela MM, Garcia-Marcos AL, Kogan MD, et al. Climate and prevalence of atopic eczema in 6- to 7-year-old school children in Spain. ISAAC
phase III. Int J Biometeorol 2008 Nov;52(8):833-40.
(342) Holz O, Mucke M, Paasch K, et al. Repeated ozone exposures enhance bronchial allergen responses in subjects with rhinitis or asthma. Clin Exp Allergy
2002 May;32(5):681-9.
(343) Patterson EM, Gillette DA, Stockton BH. Complex Index of Refraction Between 300 and 700 Nm for Saharan Aerosols. Journal of Geophysical Research-Oceans and Atmospheres 1977;82(21):3153-60.
(344) Hao XJ, Qu JJ. Saharan dust storm detection using moderate resolution imaging spectroradiometer thermal infrared bands. Journal of Applied Remote
Sensing 2007;1.
(345) Prospero JM. Saharan Dust Impacts and Climate Change. Oceanograph
2000;19(2):60-1.
(346) Pope CA. Epidemiology of fine particulate air pollution and human health:
Biologic mechanisms and whos at risk? Environmental Health Perspectives
2000;108:713-23.
(347) Prospero JM, Lamb PJ. African droughts and dust transport to the Caribbean:
Climate change implications. Science 2003;302(5647):1024-7.
(348) Prospero JM, Olmez I, Ames M. Al and Fe in PM 2.5 and PM 10 suspended
particles in south-central Florida: The impact of the long range transport of
African mineral dust. Water Air and Soil Pollution 2001;125(1-4):291-317.
(349) Prospero JM, Blades E, Mathison G, Naidu R. Interhemispheric transport of
viable fungi and bacteria from Africa to the Caribbean with soil dust. Aerobiologia 2005;21(1):1-19.
(350) Jickells TD, An ZS, Andersen KK, et al. Global iron connections between
desert dust, ocean biogeochemistry, and climate. Science 2005;308(5718):6771.
- 170 -
(351) Lenes JM, Darrow BP, Cattrall C, et al. Iron fertilization and the Trichodesmium response on the West Florida shelf. Limnology and Oceanography
2001;46(6):1261-77.
(352) Wu L, Braun SA, Qu JJ, Hao X. Simulating the formation of Hurricane Isabel
with AIRS data. Geophys Res Lett 2003;33(4):L04804.

(353) Dunion JP, Velden CS. The impact of the Saharan air layer on Atlantic tropical cyclone activity. Bulletin of the American Meteorological Society 2004;85(3):353-+.
(354) Metintas S, Kurt E. Geo-climate effects on asthma and allergic diseases in
adults in Turkey: results of PARFAIT study. Int J Environ Health Res 2010
Feb 23;1-11.
(355) Ekercin S, Ormeci C. Evaluating climate change effects on water and salt
resources in Salt Lake, Turkey using multitemporal SPOT imagery. Environ
Monit Assess 2010 Apr;163(1-4):361-8.
(356) http://www.cdc.gov/climatechange/policy.htm. [eriim tarihi 10.5.2010].
- 171 -
- 172 -

Hava Kirliligi Ve Iklim Degisikligi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hava Kirliligi Ve Iklim Degisikligi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TEMEL SALIK HZMETLER GENEL MDRL

TRKYE KRONK HAVA YOLU HASTALIKLARINI

Salk Bakanl Yayn No : 811

Prof. Dr. Hasan YKSEL

Celal Bayar niversitesi Tp Fakltesi

Prof. Dr. Hasan BAYRAM

Gaziantep niversitesi Tp Fakltesi

Do. Dr. Lokman Hakan TECER

Balkesir niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi

Do. Dr. Sait SOFUOLU

zmir Yksek Teknoloji Enstits Mhendislik Fakltesi

Prof. Dr. Arzu YORGANCIOLU

Uzm. Dr. Bekir KESKNKILI

Uzm. Dr. Nazan YARDIM

(Soyad Srasna Gre)

Prof. Dr. Aysel ATIMTAY

Orta Dou Teknik niversitesi Mhendislik Fakltesi

Prof. Dr. Hasan BAYRAM

Gaziantep niversitesi Tp Fakltesi

Prof. Dr. Ahmet CAN

Trakya niversitesi Mimarlk

Prof. Dr. Arif Hikmet IMRIN

Dokuz Eyll niversitesi Tp Fakltesi

Do. Dr. Berkan DEMRAL

Trakya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

Do. Dr. Mge Akpnar EL

Environmental and Occupational Health Department of Public Health and Preventive

Do. Dr. Salih EMR

Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi

Uzm. Bio. Sevin ERTA

Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl

Prof. Dr. Fatma EVYAPAN

Pamukkale niversitesi Tp Fakltesi

Prof. Dr. Glen GLL

Hacettepe niversitesi Mhendislik Fakltesi

Prof. Dr. Mehmet KARACA

stanbul Teknik niversitesi Maden Fakltesi

Prof. Dr. Celal KARLIKAYA

Uzm. Dr. A. Bilge ZTRK

Gaziantep niversitesi Tp Fakltesi

Do. Dr. Sait SOFUOLU

zmir Yksek Teknoloji Enstits Mhendislik Fakltesi

Dr. Mustafa AHN

evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl

Do. Dr. Lokman Hakan TECER

Balkesir niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi

Prof. Dr. Hasan YKSEL

Celal Bayar niversitesi Tp Fakltesi

KATKIDA BULUNANLAR (TEEKKRLER)

Prof. Dr. Recep AKDUR

1.3.3.3 SBSnin Ekonomik Sonular......................................................... 57

2.2.5.1.3 Benzin ve Motorin Kalitesi Ynetmelii.............................. 106

3.4.2.1 nfeksiyon Hastalklarna Kar Alnacak nlemler:.................... 136

DI ORTAM HAVA KRLL

Tablo 9. Hava Kalitesi Sektr Altnda Yer Alan AB Direktifleri

ORTAM HAVA KRLL

ORTAM HAVA KRLL

ortamlar, insanlarn zamanlarnn yaklak %80-90n geirdii konutlar,

Yaklak 1850lerden itibaren i ortamn insan hayatn etkileyen en nemli

ekil 1. Bina-i Hava Kalitesi Sorunlarna eitli Sebeplerin Katk Paylar

Ortam Hava Kirleticileri, Kaynaklar ve Salk Etkileri

Farkl trde pek ok hava kirleticisi i ortamlarda bulunabilmektedir. Bunlar