You are on page 1of 323

ËÅÊÖ - 1

Ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò


¯íäñýí õóóëü áà õ¿íèé ýðõ
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
Ýðõ ç¿é, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ýðõ ç¿éí
õàðèëöàà, ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ
Ñóäëàõ ýõ ñóðâàëæ
Íîì, ñóðàõ áè÷èã
• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é (áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ. ÓÁ., 2003 îí
• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ä.Ä¿ãýðæàâ ÓÁ., 2001 îí
• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë, Ö.Öîëìîí ÓÁ.,
2000 îí
• Èðãýíèé ýðõ ç¿é Ò.̺íõæàðãàë. ÓÁ., 2003 îí
• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
Ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò

Ýðõ ç¿é íü òºðººñ áàòàëñàí, çàðèì òîõèîëäîëä


çºâøººðñºí á¿õ íèéòýýðýý çààâàë äàãàæ
ìºðäºõ ¿íäñýí äýýð áèåë¿¿ëæ áàéõ íèéãìèéí
ãèø¿¿äèéí çàí áàéäëûí ãîðèì æóðàì áóþó õýì
õýìæýýí¿¿ä þì
Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý ãýäýã íü íèéãìèéí
õàðèëöààã çîõèöóóëæ õàìãààëàõ çîðèëãîîð
òîäîðõîé õ¿í àì, íóòàã äýâñãýð äýýð
çààâàë áèåë¿¿ëæ, äàãàæ ìºðäºõººð òºðèéí
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí áóþó
çºâøººðñºí õóóëü ç¿éí ãîðèìóóäûí öîãö ìºí.
Эрх зүйн хэм хэмжээ нь
• Төрийн хүсэл зоригийн илэрхийлэл
• Нийгмийн харилцааг зохицуулагч
• Төрийн албадлагаар хамгаалагдсан
• Бүх нийтээр заавал дагаж мөрдөх
Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé îíöëîã øèíæ:
¯¿íä:
1. íèéãìèéí õàðèëöààã õàìãààëàõ áóþó çîõèöóóëàõ
çîðèëãîîð óã õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðãèéã
òîäîðõîéëñîí
2. óëñ îðíû õýìæýýíä áóþó òîäîðõîé õ¿ðýý, íóòàã
äýýð çààâàë áèåëýãäýõ, ãîðèìëîñîí øèíæòýé
3. õýëáýðæèæ, òîìú¸îëîãäñîí, áè÷èã áàðèìòûí
øèíæòýé
4. òºð çàñãèéí õ¿÷, äýìæëýãýýð õàìãààëàãäñàí, òºðººñ
çºâøººð÷ áàòàòãàñàí
5. çàí çàíøèë, ¸ñ ñóðòàõóóí, óëñ òºð, îëîí íèéòèéí
íºëººëëèéí õ¿÷ äýìæëýãýýð õàìãààëàãäñàí
Хэм хэмжээ

Байгалийн Нийгмийн Техникийн

Эрх зүйн Ёс суртахууны Зан заншлын Шашны


Эрх зүйн
хэм
хэмжээний
үндсэн
шинж

Субъектийн
Нийтээр Дахин Төрөөс
эрх, үүргийн
заавал давтагдан тогтоосон,
хэмжээ
мөрдөх хэрэглэгдэх хамгаалсан
хязгаар
Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýäýã íü ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýýí¿¿äýýð çîõèöóóëàãäàæ
òîäîðõîéëîãäñîí, òºðèéí çàñàãëàëûí
õ¿÷, äýìæëýãýýð õàìãààëàãäàæ,
õàíãàãäñàí íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí
õàðèëöàà ìºí.
Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ãýæ ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýýíèé èëðýí ãàðàõ ãàäààä
õýëáýð þì.
Эрх зүйн эх сурвалж

Үндсэн хууль

Бусад хууль

Хуульчилсан акт
Хууль гэдэг нь төрийн эрх бүхий
байгууллагаас зохих журмын дагуу
батлан гаргасан, дээд хүчин
чадалтай акт юм.
Õóóëь
• Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü 1992 îí
• Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü 2002 îí
• ͺõºðëºë, êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 1995
• Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 1999 îí
• ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëü 1994
• Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëü 1998
• Áàíêíû òóõàé õóóëü 1996
Монгол Улсын Үндсэн хууль
нь 1992.01.13 өдөр батлагдан
мөрдөгдөж байна.
Монгол улсын Үндсэн хууль оршил, 6
бүлэгтэй:
а. Монгол улсын бүрэн эрхт байдал
б. Хүний эрх, эрх чөлөө
в. Монгол улсын төрийн байгуулалт
г. Монгол улсын засаг захиргааны
нэгж, түүний удирдлага
д. Монгол улсын Үндсэн хуулийн цэц
е. Монгол улсын Үндсэн хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах
Үндсэн хуулиар:

• Хүний эрх, эрх чөлөөг хуульчлан


баталгаажуулсан (үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх)
• Хувийн өмчийг хүлээн зөвшөөрсөн
• Олон намын тогтолцоо бүрдсэн
• Аж ахуй эрхлэх
• Төрийн байгуулалын тогтолцоог бүрдүүлсэн
• Нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бүрдүүлсэн
Үндсэн үүрэг

1. Үндсэн хууль болон бусад хуулийг дээдлэн


сахих
2. Хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг
сонирхлыг хүндэтгэх
3. Хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх
4. Эх орноо хамгаалах, цэргийн алба хаах
Журамт үүрэг

1. Хөдөлмөрлөх
2. Эрүүл мэндээ хамгаалах
3. Үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх
4. Байгаль орчноо хамгаалах
ËÅÊÖ - 2

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îéëãîëò


Áèçíåñ áà ¸ñ ç¿é
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä


çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
3. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë.
ÓÁ., 2004
4. Èðãýíèé õóóëü. 2002
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ
ç¿éë, çîõèöóóëàëòûí àðãà, ýðõ ç¿éí çàð÷èì, ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîî, ñàëáàð ýðõ ç¿é,
ÁÈÇÍÅÑ
• “Áèçíåñ” ãýäýã íü àíãëè ãàðàëòàé ¿ã.
• “Busy” - çàâã¿é
• “ness” -
• “Business” – ìàø çàâã¿é
Ãýõäýý ¿¿íèéã “àæèë õýðýã”, “àðèëæàà íàéìàà”
ãýõ óòãààð ÿðüæ îéëãîäîã
• “Businessman” – “àæèë õýðýã÷ õ¿í”
• “Businessman” – “àæèë õýðýã÷ õ¿í”
- “завгүй хүн”
Бизнесийн эрх зүй

Бизнес Эрх зүй


Бизнес
• Ашгийн төлөө явуулж байгаа үйл
ажиллагаа
• Өөрөө эдэлж хэрэглэхийн тулд биш
бусдад үнэ төлбөртэй борлуулахын тулд
үйлдвэрлэж, үйлчилдэг
• Үйл ажиллагааг тогтвортой, байнга
явуулна
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é áîë õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëèéí
äàãóó àøãèéí òºëºº áàðààíû ¿éëäâýðëýë-
áîðëóóëàëò, àæèë ¿éë÷èëãýýã òîãòâîðòîé ýðõëýõ,
çîõèîí áàéãóóëàõ, òºðººñ îðîëöîí çîõèöóóëàõ ÿâöàä
áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õîîðîíä áîëîí áèçíåñ ýðõëýã÷
áà áóñàä ýòãýýäèéí õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöààã
çîõèöóóëäàã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé íèéëáýð þì.
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îíöëîã øèíæ
• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêòèéí çîðèëãî íü
àøèã îëîõûí òºëºº áàéäàã
• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêòèéí ¿éë àæèëëàãàà
íü áàéíãûí, òîãòâîðòîé áàéíà
• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä õàðèëöàí òýãø
ýðõèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàíà
• Áèçíåñèéí ººðºº ýäýëæ õýðýãëýõèéí òóëä áóñ áóñäàä ¿íý
òºëáºðòýé áîðëóóëàõûí òóëä ¿éëäâýðëýæ, ã¿éöýòãýæ,
¿éëчëýõ
• Çîõèîí áàéãóóëàëòûí óäèðäëàãà, òºðèéí çîõèöóóëàëòûí
øèíæòýé áàéíà
• Бизнесийн эрх зүй бол Монголын эрх зүйн
тогтолцоон дахь нэгэн өвөрмөц дэд салбар
юм
Эрх зүйн тогтолцоо

Нийтийн эрх зүй Хувийн эрх зүй

Төрийн эрх зүй Иргэний эрх зүй

Захиргааны Гэр бүлийн


эрх зүй эрх зүй

Эрүүгийн эрх зүй Хөдөлмөрийн


эрх зүй

Санхүүгийн
эрх зүй Өмчийн эрх зүй
• Зохицуулах зүйл
• Зохицуулалтын арга
• Эх сурвалж
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàх
зүйл

• Бизнес эрхлэх болон түүнтэй


холбогдож үүссэн бусад харилцаа
байна
1. Бизнес эрхлэгчдийн ашгийн төлөөх
өөр хоорондын аж ахуйн буюу эдийн
засгийн харилцаа
2. Бизнесийн үйл ажиллагаанд тус
дөхөм үзүүлэхүйц бусад харилцаа
3. Зохион байгуулалт, удирдлага,
төрийн зохицуулалтын шинжтэй
харилцаа
Эрх зүйн зохицуулалтын арга

• Оролцогч субъектүүд эрх зүйн ямар


байдалд үндэслэн уг харилцаанд хэрхэн
нөлөөлөхийг хэлнэ.
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
àðãà

1. Øóóä ¿¿ðýã áîëãîí çààõ áóþó õîðèãëîõ àðãà


2. Ýðõ îëãîõ àðãà
3. Ǻâëºìæèéí àðãà
Øóóä ¿¿ðýã áîëãîí çààõ áóþó õîðèãëîõ
àðãà

Жишээ нь: тусгай зөвшөөрөл авах,


улсын бүртгэлд бүртгүүлэх,
үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулах эрх
хасах, хориглох г.м
Ýðõ îëãîõ àðãà

Эрх олгох нь зөвшөөрөх гэдэгтэй


утгатай ойролцоо бөгөөд бизнес
эрхлэгчдэд хуулиар хориглоогүй бол
үйлдвэрлэл, ажил үйлчилгээ эрхлэх арга
замаа өөрсдөө чөлөөтэй сонгох,
тохиролцох, зохицох боломжийг олгож
буй арга юм.
Ǻâëºìæèéí àðãà
Зөвлөмжийн аргыг иргэний болон
бизнесийн эрх зүйн зохицуулалтад
түгээмэл хэрэглэдэг. Тухайлбал, бизнес
эрхлэгчдэд зориулсан үлгэрчилсэн дүрэм,
загвар, удирдамж, хөтөлбөр зэргийг
боловсруулан гаргаж түүнээс өөрт
тохирохыг нь хэрэглэх боломжийг олгох
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

• Зохицуулах аргыг нөхцөлдүүлдэг үндэс нь


эрх зүйн зарчим юм. Тэрхүү зарчим нь
бизнесийн эрх зүйн бүхий л хэм хэмжээний
үндсэн эхлэл байж, бүх түвшин дэх
бизнесийг чиглэсэн зорилготой, зөвөөр
зохицуулах үндсийг бий болгодог.
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì
1. Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûí çàð÷èì
2. Áèçíåñèéí õóóëüä õàðøëàõã¿é îâñãîîòîé
ñàíàà÷ëàãûã õºõ¿¿ëýí óðàìøóóëàõ
3. Äàíãààð íî¸ðõîõîîñ õàìãààëàõ áîëîí ÷ºëººò øóäàðãà
ºðñºë人íèéã äýìæèõ
4. Õóóëèéã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ
5. Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ, õàíãàõ
Бизнесийн эрх зүйн эх
сурвалж
МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ

Ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох,


хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах,
цалин хөлс авах, амрах, хувийн аж ахуй
эрхлэх эрхтэй.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 2-ð á¿ëýã, 4-ð ç¿éë,
МОНГОЛ УЛСЫН ИРГЭНИЙ ХУУЛЬ

Хуулийн зорилт:

Энэ хуулийн зорилт нь эрх зүйн этгээдийн


хооронд үүсэх эдийн болон эдийн бус
баялагтай холбоотой харилцааг зохицуулахад
оршино.
ËÅÊÖ - 3

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà


ò¿¿íèé ýëåìåíò (á¿ðä¿¿ëáýð)
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä


çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
3. Èðãýíèé õóóëü. 2002
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, áèçíåñèéí ýðõ


ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíò (á¿ðä¿¿ëáýð), îáúåêò,
ñóáúåêò, àãóóëãà
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð


çîõèöóóëàãäàæ áóé íèéãìèéí õàðèëöààã
áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýíý
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû øèíæ îíöëîã

1. àøãèéí òºëºº áàðàà ¿éëäâýðëýõ, áîðëóóëàõ, àæèë


ã¿éöýòãýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä áèçíåñ
ýðõëýã÷äèéí ººð õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöàà
2. àøãèéí òºëºº áàðàà ¿éëäâýðëýõ, áîðëóóëàõ, àæèë
ã¿éöýòãýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä íýã òàëààñ áèçíåñ
ýðõëýã÷, íºãºº òàëààñ ò¿¿íèé çàõèàëàã÷, õýðýãëýã÷ýýð
îðîëöîã÷ áóñàä ýòãýýä (èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, òºð)-èéí
õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöàà
3. áèçíåñèéã óäèðäàõ õèéãýýä çàñàã òºðèéí
çîõèöóóëàëòòàé õîëáîãäîí ¿¿ññýí óäèðäëàãà,
çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíæòýé õàðèëöàà
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíû ýëåìåíò (á¿ðä¿¿ëáýð)

1. Îáúåêò
2. Ñóáúåêò
3. Ýðõ ¿¿ðýã
Îáúåêò
Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ç¿éí
¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü àøèã
îëîõóéö òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áóþó ýäèéí áîëîí
ýäèéí áóñ áàÿëãèéã îëæ àâàõ, á¿òýýõýä ÷èãëýíý.
Òèéíõ¿¿ áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýæ áóé
ç¿éëñèéã áóþó ò¿¿íèé îëæ àâàõ, áèé áîëãîõ ¿éë
ÿâöûã áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò
ãýíý
Бизнесийн эрх зүйн
харилцааны объект нь

Эдийн баялаг Эдийн бус баялаг


Áàéãàëèéí áàéäëààðàà áàéãàà áîëîí õ¿íèé ¿éë
àæèëëàãààãààð áèé áîëãîñîí ýäèéí áàÿëãèéã ýä þìс
ãýíý. Ýä þìñàä õàòóó, øèíãýí, õèéí á¿õ õýëáýðýýð
îðøèí áàéãàà áèåò ìºíãº, ¿íýò öààñ, òóõàéëàí îëæ àâñàí
ýä õºðºíãèéí ýðõ îðäîã. Ýä õºðºíãèéã áèé áîëãîõ ¿éë
ÿâöûã áàðàà ¿éëäýðëýõ, àæèë ã¿éöýòãýõ, ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ ãýäýã. Ýíý óòãààðàà áèçíåñèéí õàðèëöààíû
¿íäñýí îáúåêò íü:
- áàðàà ¿éëäâýðëýõ
- àæèë ã¿éöýòãýõ
- ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ
¿éë ÿâö ãýæ õýëæ áîëíî.
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýäèéí áóñ
áàÿëàãò
• Îþóíû á¿òýýë, ò¿¿íèé äîòîð àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷
• Íýð òºð, àëäàð õ¿íä àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, áèçíåñèéí
íóóö
• Ñóðãàëòûí, ýìíýëãèéí, äààòãàëûí çýðýã çàðèì òºðëèéí
¿éë÷èëãýý
• Ìýäýýëýë
çýðýã íü áèçíåñèéí õàðèëöààíä áóþó àøèã îëîõîîð
ýзýìøèí àøèãëàæ áàéãàà óòãààð íü ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíû îáúåêò õýìýýí òîîöîæ áîëíî.
Ñóáúåêò
Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ýòãýýäèéã
ñóáúåêò ãýíý. ¯¿íä:
1. Èðãýí (Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààäûí
èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é ýòãýýä)
2. Õóóëèéí ýòãýýä
3. Òºð
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷äûí íýã òàë íü çààâàë áèçíåñ
ýðõëýã÷ áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí íü áóñàä íü
òóõàéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áàéõ þì.
Áèçíåñ ýðõëýã÷ ãýæ àëèâàà íýãýí
õóóëèéí ýòãýýäèéã á¿ãäèéã íü áóñ çºâõºí
òîäîðõîé çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý áàéíãà ýðõýëæ, àøèã îðëîãî,
õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, ò¿¿íäýý
òóëãóóðëàí íºõºí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã
ýòãýýäèéã õýëíý.
Ñóáúåêòûã:
• Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áóþó õóóëèéí
ýòãýýä
• Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í

ãýæ 2 õýñýãò õóâààæ ¿çíý


Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà
Ýíä àæ àõóéí íýãæèéã õàìðóóëàí îéëãîõ õýäèé ÷
çàðèì òîõèîëäîëä àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà á¿õ õýëáýðèéí ºì÷èéí ãàçàð,
áàéãóóëëàãûã õàìðàõ òîõèîëäîë áèé.
Àæ àõóéí íýãæ:
• Êîìïàíè
• ͺõºðëºë
• Õîðøîî
Иргэн хувиараа аж ахуй эрхлэхийн тулд
дараахь шаардлагыг хангасан байх ёстой.
Үүнд:
1. Эрх зүйн чадвартай байх
2. Эрх зүйн бүрэн чадамжтай байх
3. Оршин суугаа газартай байх
Иргэний оршин суугаа газар
• Хуулийн дагуу түүний харъяалагдан
бүртгүүлсэн засаг, захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгжээр тодорхойлогддог
• Бүртгүүлсэн газраа байнга оршин суудаггүй
бол гол төлөв амьдран суудаг, эсхүл түүниé эд
хөрөнгийн дийлэнх байгаа газраар
• Иргэн хувиараа аж ахуй эрхлэхдээ оршин
суугаа буюу тухайн аж ахуйн үйл ажиллагаа
явуулж байгаа газрынхаа татварын
байгууллагад бүртгүүлнэ
Иргэн хувиараа аж ахуй эрхлэх

• Хувиараа аж ахуй эрхэлж буй иргэний эд


хөрөнгө нь өвлөгддөг ба эрхэлж байгаа үйл
ажиллагаа нь өвлөгддөггүйгээрээ хуулийн
этгээдээс ялгаатай
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà
¿¿ñýõ ¿íäýñëýë
1. õóóëüä çààñàí áóþó çààãààã¿é áîëîâ÷ àãóóëãûí õóâüä õóóëüä
¿ë õàðøëàõ õýëöýë;
2. èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýä ÷èãëýñýí ø¿¿õèéí
øèéäâýð;
3. õóóëüä çààñàí áîë èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýä
÷èãëýñýí çàõèðãààíû øèéäâýð;
4. îþóíû ¿íýò ç¿éë á¿òýýõ;
5. ãýì õîð ó÷ðóóëàõ;
6. ¿íäýñëýëã¿éãýýð ýä þìñ îëæ àâàõ, ýçýìøèõ;
7. èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñãýñýí õóóëü ç¿éí ¿éë ÿâäàë
áèé áîëîõ;
8. èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýýð õóóëüä çààñàí áóñàä
¿íäýñëýë.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð

Ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëîìæ


Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð íü èðãýíèéã


òºðñºí ¿åýñ ýõýëæ íàñ áàðñíààð
äóóñãàâàð áîëíî.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã


õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ

ªºðèéí ¿éëäëýýð ýðõ îëæ àâàõ, ¿¿ðýã


õ¿ëýýõ, түүнээс үүссэн үр
дагаварыг хариуцах ÷àäâàð
Эрх
зүйн
чадамж

Эрх
Эрх зүйн Эрх Эрх
Эрх зүйн
бүрэн зүйн зүйн
зүйн Хязгаар-
бус бүрэн зарим
бүрэн лагдмал
чадамж чадамжгүй чадамж
чадамж чадамж
Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà

Õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ ¿¿ðãèéí íýãäëýýð


ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà òîäîðõîéëîãäîíî.
ËÅÊÖ-4

Õóóëèéí ýòãýýä
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
Õóóëèéí ýòãýýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí
øèíæ, õóóëèéí ýòãýýäèéí ÷àäâàð, ÷àäàìæ
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :
1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä
çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
3. Èðãýíèé õóóëü. 2002
ªì÷ëºë人 áóþó ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí
çàðöóóëàõ ýðõäýý òóñãàéëñàã õºðºíãºòýé, ººðèéí
íýðýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, ¿éë
àæèëëàãààíààñàà áèé áîëîõ ¿ð äàãàâàðûã ýä
õºðºí㺺𺺠õàðèóöäàã, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷
áàéæ ÷àäàõ, òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé, òîãòâîðòîé
¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí
íýãäëèéã õóóëèéí ýòãýýä ãýíý.
(Èðãýíèé õóóëü. 25.1)
Áàéíãà
Áàéíãà
îðøèí
îðøèí
òîãòíîõ
òîãòíîõ
÷àäâàðòàé
÷àäâàðòàé
áàéõ
áàéõ

Çîõèîí
Çîõèîí Ýä
Ýäõºðºí㺺-
õºðºí㺺-
áàéãóóëàëòûí
áàéãóóëàëòûí ðºº
𺺺ðºð
íýãäýëòýé
íýãäýëòýé òºëáºðºº
òºëáºðºº
áàéõ
áàéõ õàðèóöàõ
õàðèóöàõ
¯íäñýí
¯íäñýí
øèíæ
øèíæ

Ø¿¿õ
Ø¿¿õ
Òóñãàéëñàí
Òóñãàéëñàí Àðáèòðò
Àðáèòðò
ýäýäõºðºíãº-
õºðºíãº- íýõýìæëýã÷
íýõýìæëýã÷
òýé
òýéáàéõ
áàéõ õàðèóöàã÷
õàðèóöàã÷
áàéõ
áàéõ
Çîõèîí áàéãóóëàëòûí
íýãäýëòýé áàéõ

ººðèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí


á¿òýö, á¿òöèéí íýãæòýé áàéõ
Òóñãàéëñàí ýä õºðºíãºòýé áàéõ

• Өөртөө эд хөрөнгөтэй байх


• Түүнийгээ захиран зарцуулах эрхтэй
байх
• Энэ эрхээ бие даан хэрэгжүүлэх
ªºðèéí íýðèéí ºìíººñ Èðãýíèé ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíä îðîëöîíî

• ººðòºº ýðõ îëæ


• ººðºº ¿¿ðýã õ¿ëýýíý
• хуулийн этгээдийн эрх зүйн чадвар
чадамжийг илэрхийлнэ
Иргэний эрх зүйн хариуцлагыг бие даан
хариуцах

• Өөрийн явуулсан үйл ажиллагааны үр дүнг


биечлэн хариуцах
• Ýä õºðºíãèéí áèå äààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã
áàéõ
• Шүүх, арбитрт нýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷,
ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áàéíà
Оноосон нэр, хаяг, оршин суух газар,
бүртгэлийн гэрчилгээ, тамга тэмдэг,
банкинд харилцах данстай байх

Хуулийн этгээдийн ерөнхий захиргаа


байршин байгаа газрыг түүний оршин
байгаа газар гэнэ.

Хуулийн этгээд нь оршин байх нэг газар


буюу хууль ёсны хаягтай байна
Õóóëèéí ýòãýýäèéн
àíãèëàл

Зорилго, ºì÷èéí тºðºë


÷èãëýëýýð íü õýëáýðýýð íü

Àøèã îëîõ Íèéòèéí


çîðèëãîòîé ºì÷èéí

Àøèã îëîõ Õóâèéí


çîðèëãîã¿é ºì÷èéí

Õîëèìîã
ºì÷èéí
Ашгийн төлөө
хуулийн
этгээд

Компани Нөхөрлөл
Ашгийн
төлөө
бус хуулийн
этгээд

Холбоо Сан Хоршоо


ªì÷èéí
òºðºë
õýëáýðýýð íü

Õóâèéí
Íèéòèéí Õîëèìîã
ºì÷èéí
ºì÷èéí ºì÷èéí

Íèéòèéí Íèéòèéí áîëîí


Îðîí Õóâü
Òºðèéí Äóíäûí ºì÷èéí õóâèéí ºì÷èéí
íóòãèéí õ¿íèé õîëèìîã õîëèìîã

ÎÍÁ Øàøíû õàìòðàí

õýñãýýð
Õóóëèéí ýòãýýäèéн
àíãèëàл

Ýðõ ç¿éí Çîõèîí


çîõèöóóëàë- áàéãóóëàëòûí
òààð íü øèíæýýð íü

Íèéòèéí
Ýíãèéí
Ýðõ ç¿éí

Õóâèéí
Íèéëìýë
Ýðõ ç¿éí
Õóóëèéí ýòãýýäèéн
àíãèëàл

¯¿ñãýí
Ýðõ ç¿éí
áàéãóóëàãäàõ
áàéäëààð íü
¿íäýñëýëýýð íü

Ñàéí äóðûí
¯íäýñíèé
¿íäñýí äýýð

Ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãûí Ãàäààäûí
øèéäâýðýýð
Õóóëèéí ýòãýýäèéг байгуулах

 хувийн эрх зүйн хуулийн этгээдийг үүсгэн


байгуулагчийн хүсэл зоригийн дагуу төрийн
байгууллагын бүртгэлийн үндсэн дээр үүсгэн
байгуулдаг
Õóóëèéí ýòãýýäèéã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
àðãà

Эрх бүхий Эрх бүхий Үүсгэн


байгууллагын байгууллагын байгуулагчийн
шийдвэрээр зөвшөөрлөөр өргөдлөөр

Төрийн байгууллага,
албан газар, Арилжааны банк, Ашгийн төлөө
улсын төсөвт даатгалын компани хуулийн этгээд
үйлдвэрийн газар
Õóóëüä çààñàí æóðмààð õóóëèéí ýòãýýä
áàéãóóëàãäñàíààð ýðõèéí ÷àäâàð ¿¿ñ÷, òàòàí
áóóãäñàíààð äóóñãàâàð áîëíî

Óëñûí á¿ðòãýëä Çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ýðõ


á¿ðòã¿¿ëñíýýð õóóëèéí á¿õèé áàéãóóëëàãûí
ýòãýýä áàéãóóëàãäñàíä çºâøººð뺺ð ÿâóóëàõ áîë
òîîöíî èéíõ¿¿ çºâøººðºë àâñíààð
÷àäâàð íü ¿¿ñ÷, çºâøººðºë
õ¿÷èíã¿é áîëñíîîð ÷àäâàð íü
äóóñãàâàð áîëíî
Õóóëèéí ýòãýýäèéí èðãýíèé
ýðõ ç¿éí ÷àäâàð

Åðºíõèé ÷àäâàð Òóñãàé ÷àäâàð

¯éë àæèëëàãààíûõàà
Õóóëèàð õîðèãëîîã¿é àëèâàà
çîðèëãîä íèéöñýí òóñãàé
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ,
÷àäâàðòàé áàéíà. ªºðººð
óã ¿éë àæèëëàãààíààñ áèé
õýëáýë ãàãöõ¿¿ õóóëü áóþó
áîëîõ ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã
ä¿ðýìä çààñàí ¿éë
õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé
Æè÷: Õóóëèéí ýòýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäàõ áàðèìò àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ÷àä-
áè÷èãòýý ººðñ人 çàðèì ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõûã õîðèãëîõ çàìààð ÷àäâàðàà âàðòàé ãýñýí ¿ã þì
õÿçãààðëàæ áîëíî
Õóóëèéí ýòãýýä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãààðàà ýðõ
îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ÷àäâàðûã ”÷àäàìæ” ãýíý

Õóóëèéí ýòãýýä íü ººðèéí áàéãóóëëàãààðàà äàìæóó-


ëàí ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëíý

Èòãýìæëýëã¿éãýýð òºëººëºõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéí áàéãóóëëàãà
ýðõòýé

Òºâëºðñºí óäèðäëàãà Õàìòûí óäèðäëàãà

Æèøýý: çàõèðàë, äàðãà Æèøýý: çºâëºë, òýðã¿¿ëýã÷èä,


åðºíõèéëºã÷ óäèðäàõ çºâëºë, õóðàë
Íèéëýõ Íýãäýõ
À+Á=C À+Á=À

Хуулийн
этгээдийг
өөрчлөн
ººð÷ëºõ байгуулах Õóâààõ
À=À1 Ñ:2=À,Á

Òóñãààðëàõ
Ñ-À=Ñ,À
ËÅÊÖ-5

Àæ àõóéí õàðèëöààí äàõü


ãýðýý õýëöýë
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
Ãýðýý, õýëöýë, ãýðýýíèé ¿¿ðýã, ãýðýýíèé ñàíàë
(îôåðò), ñàíàëûí äóóäëàãà, ñàíàëûí õàðèó (àêöåïò),
ãýðýýíèé íºõöºë, ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëºº
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é. Ä.Öîëìîí. ÓÁ,2003


2. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä
çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
3. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
4. Èðãýíèé õóóëü. 2002
Èðãýíèé ýðõ , ¿¿ðãèéã ¿¿ñãýõ,
ººð÷ëºõ, øèëæ¿¿ëýõ, äóóñãàâàð áîëãîõ
çîðèëãîîð õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëñýí
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éëäýë (ýñ
¿éëäýõ¿é)-ã ÕÝËÖÝË ãýíý.

(Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 39.1)


Õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëñýí (¿éëäýë, ¿éë õóóëü ç¿éí ýðõ ¿¿ñãýñýí

ýðõ ç¿éí äàãóó àæèëëàãàà) ¿ð äàãàâàð ýðõ ººð÷èëñºí


ýðõ äóóñãàâàð
áîëñãîñîí
Íýã ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãîî
èëýðõèéëýí õýëöýë õèéæ áîëíî.
Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èí òºãºëäºð
áàéõ
• Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü íºãºº òàë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí
àâñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî.
• ͺ㺺 òàë õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã õ¿ëýýæ àâàõààñ
óðüä÷èëàí áóþó øóóä òàòãàëçñàí áîë õ¿ñýë çîðèãèéí
èëýðõèéëëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöíî.
• Õýëöýë õèéñíýýñ õîéø íàñ áàðñàí, ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí á¿ðýí
÷àäàìæã¿é áîëñîí ýòãýýäèéí óðüä íü õèéñýí õýëöýë,
èëýðõèéëñýí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èí òºãºëäºð
õýâýýð áàéíà.
Õýëöëèéí òºðºë
1. Îðîëöîã÷ òàëóóäûí òîîãîîð íü
• íýã òàëûí
• õî¸ð òàëûí
• îëîí òàëò
2. Òºëáºðèéí øèíæýýð íü
• õàðèó òºëáºðòýé
• õàðèó òºëáºðã¿é
3. Õýëöýë áèåëýãäýõ øèíæýýð íü
• áîäèò
• óðüä÷èëñàí
4. õýëöýë õýðýãæèõ îíöëîãîîð íü
• ýíãèéí
• áîëçîë
Ãýðýý ãýäýã íü èðãýíèé ýðõ , ¿¿ðãèéã
¿¿ñãýæ, ººð÷èëæ, äóóñãàâàð áîëãîõîä
÷èãëýñýí, õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø
ýòãýýäèéí õîîðîíä õèéãäñýí òîõèðîëöîî
þì
Ãýðýýíèé ¿íäñýí øèíæ:
à. ãýðýýíèé õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêò¿¿ä ººðñäèéí
àøèã ñîíèðõîëîî õàíãàõ çîðèëãîîð ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð ýíý õàðèëöààíä îðîëöäîã,
á. ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîëáîãäîæ áàéãàà õàðèëöàà
íü ñóáúåêò¿¿äèéí õ¿ñýë çîðèãèéí ¿ð ä¿íä áèé
áîëñîí áàéõ,
â. ýíýõ¿¿ õàðèëöàà íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàð÷èì,
øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ,ãýðýýãýýð òîäîðõîéëñîí
ýðõ, ¿¿ðãýý çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé áºãººä õýðâýý
áèåë¿¿ëýõã¿é òîõèîëäîëä àëáàäëàãûí àðãààð
áèåë¿¿ëýõ
Õýëöëèéí õýëáýð
1. àìààð
2. áè÷ãýýð
• ýíãèéí
• íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëýõ
3. áîäèò ¿éëäëýýð
Ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë
Íýã ýòãýýä ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí ýòãýýäòýé ýðõ ¿¿ðãèéí õóâüä
õîëáîãäîõîîð íýã áóþó õýä õýäýí òîäîðõîé
ýòãýýäýä õàíäàí õ¿ñýë çîðèãîî áîäèòîéãîîð,
õàíãàëòòàé òîäîðõîé èëýðõèéëñýí
èëýðõèéëýëèéã ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë ãýíý.
/ÈÕ-195 ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýã/
Ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëä çàéëøã¿é
áàéõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä
1. ãýðýý áàéãóóëàõ òàëààð õ¿ñýë çîðèãîî òîäîðõîé
èëýðõèéëñýí áàéõ
2. ñàíàë ãàðãàã÷ ýòãýýä ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí ýòãýýäòýé ýðõ ¿¿ðãèéí õóâüä õîëáîãäîæ
õàðèëöààíä îðîõ õ¿ñýëòýé áàéõ
3. ñàíàë ãàðãàã÷ ýòãýýä íýã áóþó õýä õýäýí òîäîðõîé
ýòãýýäýä õàíäñàí áàéõ
Òîäîðõîé áóñ ýòãýýä¿¿äýä õàíäñàí
õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýëä ãýðýý
áàéãóóëàõ ñàíàë áîëîõûã øóóä
çààãààã¿é áîë ò¿¿íèéã ñàíàë
ãàðãàõ äóóäëàãà ãýíý.
/ñàíàëûí äóóäëàãà/ /ÈÕ 195-4/
Õýðâýý ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâñàí
òàë ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëààñ
ººð íºõöºëººð ãýðýý
áàéãóóëàõûã çºâøººðñºí õàðèóã
ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé øèíý
ñàíàë ãýæ ¿çíý. /ÈÕ 195-7/
Õóóëüä çààñàí áóþó ãýðýýíä
çàéëøã¿é òóñãàâàë çîõèõ, ò¿¿í÷ëýí
íýã òàëûí õ¿ññýíèé äàãóó íºãºº òàë íü
çºâøººðñºí íºõöºëèéã ãýðýýíèé ãîë
íºõöºë ãýíý.
(ÈÕ-195-3)
ËÅÊÖ-6

ͺõºðëºë, õîðøîî ò¿¿íèé


ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
íºõºðëºë, á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºë, çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºë, õîðøîî, õºðºíãèéí áà õºäºëìºðèéí äîòîîä
õîðøèëò
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä


çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
3. Èðãýíèé õóóëü. 2002
4. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë.
ÓÁ., 2000 îí
Àøãèéí òºëºº ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý ýðõýëäýã àæ àõóéí
íýãæèéí íýã òºðºë íü íºõºðëºë þì.
ͺõºðëºë íü ãèø¿¿äèéí îðóóëñàí õóâü
õºðºí㺺ñ á¿ðäýõ ýä õºðºíãºòýé,
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ýíýõ¿¿ ýä õºðºíãº
áîëîí ãèø¿¿äèéí õóâèéí ºì÷èéí ýä
õºðºí㺺ð õóóëüä çààñíû äàãóó
õàðèóöäàã õóóëèéí ýòãýýä þì.
ͺõºðëºë íü:

1. Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áàéäëààð íü á¿õ ãèø¿¿ä íü


á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé, çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýñýí õî¸ð õýëáýðò
õóâààäàã.
2. ͺõºðëºëèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã íü
ãýðýý áàéäàã (Êîìïàíè, Õîðøîîíû õóâüä “ä¿ðýì”
áàéäàã)
3. ͺõºðëºëèéí óäèðäëàãûã çºâõºí á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿ä õýðýãæ¿¿ëäýã
ͺõºðëºëèéí
õýëáýð

Á¿õ ãèø¿¿ä íü Çàðèì ãèø¿¿ä íü


á¿ðýí á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé õàðèóöëàãàòàé
Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
• ͺõºðëºëèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã ãèø¿¿ä íü
íºõºðëºëä îðóóëñàí ýä õºðºí㺠áîëîí õóâèéí ºì÷èéí
ýä õºðºí㺺𺺠õàìòðàí õàðèóöäàã íºõºðëºëèéã
á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë
ãýíý.
• Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýðèéí àðä "ÁÁ" ãýñýí ÿëãàõ
òýìäýã õýðýãëýíý.
ͺõºðëºëèéí óäèðäëàãà, õÿíàëò

1.Ãèø¿¿í á¿ð íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé.


2.Ãýðýýíä íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõèéã íýã
áóþó õýä õýäýí ãèø¿¿íä îëãîõîîð çààæ áîëíî.
Ç.Óäèðäàõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýð
ãàðãàõ áºãººä øèéäâýðòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
õàðèóöëàãûã õàìòðàí õàðèóöíà
4.ͺõºðëºëèéã óäèðäàõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéí ºäºð
òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàæ, á¿ðòãýë õºòºëíº.
5.Óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿äèéí áîëîí
íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä áóñàä ãèø¿¿ä õÿíàëò
òàâèíà.
6.Óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿íèéã óäèðäàõ
¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿é ãýæ ¿çâýë ãèø¿¿ä
ò¿¿íèéã óã ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëæ áîëíî.
7.ͺõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿í
íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áóñàä ãèø¿¿äýä
áàéíãà ìýäýýëíý.
Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéí îíöëîã
• Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéí ãàãöõ¿¿ á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã
ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé.
• Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä
áèå÷ëýí îðîëöîõã¿é áàéæ áîëíî.
• Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã ãèø¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò
îðîõ íü òóõàéí íºõºðëºëèéã òàòàí áóóëãàõ
¿íäýñëýë áîëîõã¿é. Õàðèí òýäãýýð íü á¿ãä
ãàðâàë íºõºðëºë òàòàí áóóãäàíà.
• Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéã òàòàí áóóëãàõ
¿åä îðóóëñàí õºðºí㺺 òýðã¿¿í ýýëæèíä áóöààí
àâàõ äàâóó ýðõòýé áàéíà.
Õîðøîî
Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì, ñî¸ëûí íèéòëýã
õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí
ýòãýýä ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, àðä÷èëñàí,
õàìòûí óäèðäëàãà, õÿíàëò á¿õèé, äóíäûí ýä
õºðºí㺠äýýð ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõààð õàìòðàí áàéãóóëñàí õóóëèéí
ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý
Ìîíãîëûí õîðøîîä íü ººðòºº òóñëàõ
áàéãóóëëàãûí ò¿ãýýìýë õýëáýðýýð àíõ
¿¿ñãýí áàéãóóëàãäæýý. Òóõàéëáàë, ºâñ
òýæýýë áýëòãýõ, õàøàà õîðîî áàðèõ, æèí
òýýõ ã.ì.

Àíõíû Õîðøîîíû õóóëü 1995 îíä


áàòëàãäñàí
Õîðøîî íü äàðààõü òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõýëæ áîëíî:
1. ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàëòûí;
2. ¿éëäâýðëýëèéí;
3. õàäãàëàìæ, çýýëèéí;
4. áîðëóóëàëò, õàíãàìæ, áýëòãýí íèéë¿¿ëýëòèéí;
5. ¿éë÷èëãýýíèé;
6. îðîí ñóóö áàðèõ çîðèóëàëòûí;
7. ýä õýðýãëýã÷äèéí;
8. ä¿ðýìä çààñàí ¿éë àæèëëàãàà.
9. Äýýðõ õýä õýäýí ¿éë àæèëëàãààã íýãýí çýðýã ýðõýëæ
áîëíî
Õîðøîîíû õàðèóöëàãà
• Õîðøîî íü ¿éë àæèëëàãààíûõàà óëìààñ áèé áîëñîí
¿¿ðãèéã çºâõºí ººðèéí /õîðøîîíû/ ýä õºðºí㺺ð õàðèóöíà.
• Õîðøîîíû ýä õºðºí㺠õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä ò¿¿íèé
¿¿ðãèéã ãèø¿¿ä íü íºõºæ õàðèóöíà. Ãèø¿¿äèéí õ¿ëýýõ
íºõºõ õàðèóöëàãûí õýìæýýã õÿçãààðëàõ ýñýõèéã
ä¿ðìýýð çîõèöóóëíà.
• Õàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîî ¿éë àæèëëàãààíûõàà óëìààñ
áèé áîëñîí ¿¿ðãèéã ººðèéí õºðºí㺺ð õ¿ëýýíý.
Õîðøîîã 9-ººñ äîîøã¿é èðãýí,
äóíäûí õîðøîîã õî¸ðîîñ äîîøã¿é
õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëæ áîëíî.
Õîðøîîä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãàà
õàìòðàí ýðõëýõ çîðèëãîîð áóñàä
õîðøîî áîëîí õóóëèéí ýòãýýäòýé
õàìòðàí äóíäûí õîðøîî áàéãóóëæ áîëíî.
Äóíäûí õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí 51-ýýñ
äîîøã¿é õóâü íü õîðøîî áàéíà.
Õîðøîîíû ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
áàðèìò áè÷èã íü ä¿ðýì áàéíà
Õîðøîîíû
ãèø¿¿í

Á¿õ ãèø¿¿-
äèéí õóðàë

Òýðã¿¿ëýã÷èä
Õÿíàëòûí
çºâëºë

Òýðã¿¿ëýã÷äèéí Äàðãà
äàðãà
Ãèø¿¿ä Ãèø¿¿ä
Îðëîã÷ äàðãà

ÿéöýòãýõ
çàõèðàë

Õîðîîä
Õîðøîîíû óäèðäëàãà

• Õîðøîîíû óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà


íü á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë áàéíà.
• Ãèø¿¿ä õîðøîîíä õîëáîãäîõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ýðõýý á¿õ ãèø¿¿äèéí
õóðëààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý.
ËÅÊÖ-7

Êîìïàíè, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí


çîõèöóóëàëò
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
êîìïàíè, õóâüöààò êîìïàíè (ÕÊ), õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè (ÕÕÊ), ä¿ðìèéí ñàí,
õóâüöàà, á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë, òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºë, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :
1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä
çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë
Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999
3. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë.
ÓÁ., 2000
4. Èðãýíèé õóóëü. 2002
5. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 1999
6. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé
õóóëü
Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí õºðºíãº
íü òîäîðõîé òîîíä õóâààãääàã, ººðèéí
òóñãàéëñàí ýä õºðºíãºòýé, ¿íäñýí
çîðèëãî íü àøãèéí òºëºº õóóëèéí
ýòãýýäèéã êîìïàíè ãýíý
Компанийн хэлбэр

Хязгаарлагдмал
Хувьцаат компани хариуцлагатай
компани
Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí
õºðºí㺠íü õóâüöààíä õóâààãäàæ
õóâüöàà íü íèéòýä ÷ºëººòýé
àðèëæààëàãääàã íýýëòòýé áóþó
õóâüöààò êîìïàíè
Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü
õóâüöààíä õóâààãäàæ ò¿¿íèé çàõèðàí
çàðöóóëàõ ýðõ íü êîìïàíèéí ä¿ðìýýð
õÿçãààðëàãääàã õààëòòàé áóþó
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè
Нээлттэй буюу ХК Хаалттай буюу ХХК

• хувьцаа эзэмшигч • хувьцааг тухайн ХХК-н


хувьцаагаа чөлөөтэй гишүүд тэргүүн ээлжинд
захиран зарцуулах эрхтэй худалдан авах эрхтэй
• хувьцаа эзэмшигчийн тоо • Үүсгэн байгуулагчдын тоо
хязгаарлахгүй 50-с дээшгүй
• удирдлага, хяналтын • Удирдлага, хяналт,
байгууллагын бүтэц нь байгууллагын бүтэц нь
хуулиар тодорхойлогдсон энгийн áºãººä дүрмээрээ
• өөрийн хөрөнгө 10 сая-с шийдвэрлэх боломжтой
доошгүй • өөрийн хөрөнгө 1 сая-с
• үүсгэн байгуулах журам нь доошгүй
хуулиар тогтоогдсон • үүсгэн байгуулагчид хурлаа
хийж, дүрмээ баталдаг
Êîìïàíèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí
¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò:

• Êîìïàíè áàéãóóëàõ òóõàé ¿¿ñãýí


áàéãóóëàõ õóðëûí øèéäâýð
• Êîìïàíèéí ä¿ðýì
Êîìïàíèéí ä¿ðýì áîë êîìïàíèéã ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ ¿íäñýí ýðõ ç¿éí áàðèìò
áè÷èã áºãººä êîìïàíèéí óäèðäëàãà, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû
¿íäñýí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí äîòîîäûí
ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã þì.
Êîìïàíèéã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ


øèíýýð (íýãäýõ, íèéëýõ, õóâààõ,òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ)
çàìààð

Õýí
Õýí¿¿ñãýí
¿¿ñãýí
áàéãóóëæ
áàéãóóëæ
áîëîõ
áîëîõâý?
âý? Ìîíãîë óëñûí èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä, ò¿¿í÷ëýí õóóëüä çààñàí
áîë ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í
Êîìïàíèéí áàëàíñàä òóñãàãäñàí áèåò áîëîí
áèåò áóñ õºðºíãèéí èéò ä¿íãýýñ êîìïàíèéí
ºð òºëáºðèéã õàñàæ ¿ëäñýí õýñãèéã
êîìïàíèéí ººðèéí õºðºí㺠áóþó õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õºðºí㺠ãýíý
Êîìïàíèéí ººðèéí õºðºíãº

Õóâüöààò êîìïàíèéí ººðèéí Õÿçãààðëàãäìàë


õºðºí㺠êîìïàíèéã á¿ðòãýõ õàðèóöëàãàòàé êîìïàíèéí
ºäºð 10 ñàÿ òºãðºã áàéíà ººðèéí õºðºí㺠1 ñàÿ áà
ò¿¿íýýñ äýýø áàéíà
Êîìïàíèéí ýðõ áàðèõ äýýä
áàéãóóëëàãà íü õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë áàéíà
Компанийн удирдлага

Хувь нийлүүлэгчдийн
хурал

Төлөөлөн удирдах
Хянан шалгах зөвлөл
зөвлөл

Гүйцэтгэх удирдлага
Хувь нийлүүлэгчдийн хурал

Компанийн эрх барих дээд


байгууллага нь хувь
нийлүүлэгчдийн хурал байна
ËÅÊÖ-8
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ
àõóéí íýãæèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

Гадаадын хөрөнгө оруулалт,


Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт,
Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж
ахуйн нэгж
Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ


ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003
2. Èðãýíèé ýðõ ç¿é
3. Үндсэн хууль. 1992
4. Èðãýíèé õóóëü. 2002
5. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын
тухай хууль. 1993
Гадаадын хөрөнгө
оруулалт

Хөгжлийн албан Гадаадын шууд


ёсны тусламж хөрөнгө оруулалт
Хөгжлийн албан ёсны
тусламжид Засгийн газрын
шугамаар авсан зээл болон
буцалтгүй тусламжийг
хамруулна
Гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт гэдэг нь
гадаадын хувь хүн, хуулийн
этгээдийн шугамаар Монгол
улсад орж ирсэн хөрөнгө
оруулалт юм
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðуулалтын
òºðөë
• ÷ºëººòýé õºðâºõ âàëþò, õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ð ä¿íä
òºãðºãººð îëñîí îðëîãî;
• õºäëºõ áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, òýäãýýðòýé
õîëáîãäñîí ýä õºðºíãèéí ýðõ;
• îþóíû áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéí ýðõ.
Гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалт нь Монго улсад гол
төлөв аж ахуйн нэгжийн
хэлбэрээр байгуулагддаг
учраас “гадаадын хөрөнгө
оруулалттай аж ахуйн нэгж”
(ГХОААН) гэсэн эрх зүйн
ойлголт бий болсон.
“Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò" ãýæ Ìîíãîë
Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëàõ, ýñõ¿ë Ìîíãîëûí àæ àõóéí
íýãæòýé õàìòðàí àæèëëàõ çîðèëãîîð
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ààñ Ìîíãîë
Óëñàä îðóóëæ áóé ýä õºðºíãèéí áîëîí îþóíû
¿íýò ç¿éëñèéã õýëíý.
(Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòын тухай хууль. 3.1)
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ
õ¿ðýý
• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõýýñ áóñàä
õ¿ðýýíä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áîëíî.
• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý ýðõëýõèéã õîðèãëîñíîîñ áóñàä
íóòàã äýâñãýðò ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò
õèéæ áîëíî
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ
àõóéí íýãæ

Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó


áàéãóóëàãäñàí, ººðèéí õºðºíãèéí 25-ààñ äîîøã¿é
õóâü íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí õóâü
õºðºí㺺ñ á¿ðäñýí àæ àõóéí íýãæèéã ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ ãýíý.
ËÅÊÖ-10

ªì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò


ªì÷èéí òóõàé îéëãîëò
Áàéãàëü äýýð áàéãàà ¿íýëýãäýæ
áîëîõ ýä þìñ íü ýäèéí áàÿëàã áîëíî.
1. Áàéãàëèéí çàÿàñàí ç¿éëñ (газрын
доорхи баялаг)
2. Õ¿íèé õºäºëìºðººð áèé áîëñîí ç¿éëñ
• Ýäèéí áóñ áàÿëàã íü õ¿íèé îþóí óõààíààð á¿ðäñýí îþóíû
á¿òýýë, õóóëèéí äàãóó õ¿íä îëãîãäñîí ýðõ (øààðäàõ
ýðõ, õóóëèàð çºâøººðñºí ýðõ)
• Áàÿëàã íü õ¿íèé ýçýìøèëä îðîõîîð õºðºí㺠áîëíî
• Õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷ëºëä èðýõýýðýý “ºì÷” áîëíî
ªì÷èéí ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò
• Ìîíãîë Óëñ äýëõèé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ò¿ãýýìýë õàíäëàãà, ººðèéí îðíû ºâºðìºö
îíöëîãò íèéöñýí îëîí õýâøèë á¿õèé ýäèéí
çàñàãòàé áàéíà
• Òºð íü íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷èéí àëèâàà
õýëáýðèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ºì÷ëºã÷èéí
ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà

(Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü 5 äóãààð ç¿éë)


• “ªì÷ëºã÷èéí ýðõèéã ãàãöõ¿¿ õóóëüä
çààñàí ¿íäýñëýëýýð õÿçãààðëàæ áîëíî”
• Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð õóðààõ,
äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî”
• Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ áóñàä
ãàçàð, ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí õýâëèé, ò¿¿íèé
áàÿëàã, îé, óñíû íººö, àí àìüòàí òºðèéí ºì÷ ìºí
ªì÷èéí ýðõ ç¿é ãýæ ýä õºðºíãº, áóñàä
áàÿëàãòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ íèéãìèéí
õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýíèé íèéëáýð þì.
ªì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë

ªì÷èéí îëæ àâàõ, ººðèéí áîëãîõ, ýçýìøèõ,


àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ÿâöàä ¿¿ññýí
õàðèëöàà
Õýí ºì÷ëºã÷ áàéæ áîëîõ âý?

Òºð, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, îëîí óëñûí


áàéãóóëëàãà, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í ºì÷ëºã÷
áàéæ áîëíî
ªì÷èéí ýðõèéí ñóáúåêò

ªì÷èéí
ýðõèéí
ñóáúåêò

ÕÓÓËÈÉÍ
ÈÐÃÝÍ ÒªÐ
ÝÒÃÝÝÄ
Èðãýí

• Èðãýíèé ºì÷ëºõ ýðõ òºðñíººð ýõýëæ,


íàñ áàðñíààð äóóñãàâàð áîëíî.
• Èðãýä ºì÷ëºõ ýðõýý áèå÷ëýí, ýñõ¿ë
ººðèéí òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí
õýðýãæ¿¿ëíý.
ÒªÐ

ªÌ×˪Õ
ÝÐÕ

ÝÐÕ Á¯ÕÈÉ
ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ
ÕÓÓËÈÉÍ
ÝÒÃÝÝÄ

ªÌ×˪Õ
ÝÐÕ

ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÑÀÍ
¯ÅÝÑ ÝÕÝËÍÝ
ªÌ×˪Ã×

ªÌ×˪Ã×
ªÌ×˪Ã× ÁÈØ
ÝÒÃÝÝÄ ÝÒÃÝÝÄ
ªì÷ëºã÷

ººðèéí ºì÷ëºë人 áàéãàà ýä ç¿éëèéã


õóóëèéí õ¿ðýýíä á¿ðýí ìýäýæ
ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí
çàðöóóëàõ ýðõòýé
ªì÷ëºã÷ áèø ýòãýýä

Ýä õºðºíãº, îþóíû ¿íýò ç¿éë, ýðõèéã


õóóëü áóþó ãýðýýíä òîäîðõîéëñîí
ºì÷ëºã÷ººñ îëãîñîí á¿ðýí ýðõèéí
õ¿ðýýíä ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí
çàðöóóëíà.
ªì÷ëºã÷ á¿ð ºì÷ëºëèéí á¿ðýí ýðõòýé
áàéõ áºãººä ýíý á¿ðýí ýðõ íü ýçýìøèõ,
àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ
õýëáýðýýð èëýðäýã.
Þóã ºì÷èëæ áîëîõ âý?
ªì÷ëºëèéí
ç¿éë

Áèåò áóþó
Áèåò áóñ
ýä þìñ

Ýä
¯ë Îþóíû ¯íýò
Õºäëºõ õºðºíãèéí
õºäëºõ ç¿éë
ýðõ
Ýçýìøèõ ýðõ
ººð ýòãýýäýýñ îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéí
äàãóó ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
ýä õºðºíãº, áóñàä áàÿëàãûã ººðèéí
õÿíàëòàä áîäèòîéãîîð áàéëãàæ,
àøèãëàõ óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëîìæ þì.
Ýçýìøèõ
ýðõ

Õóóëü áóñ
Õóóëü ç¿éí
ýçýìøèë
äàãóó ýçýìøèë

Øóäàðãà Øóäàðãà áóñ


ýçýìøèã÷ ýçýìøèã÷
Àøèãëàõ ýðõ

Ýä õºðºíãº, ýä õºðºíãèéí ýðõ, îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã


õóóëü áóþó ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí íºõöºë
áîëçëûí äàãóó çîðèóëàëòààð íü ¿éëäâýðëýë
¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ ýöýñò íü àøèã îðëîãî, ¿ð
øèì, õóðèìòëàë áèé áîëãîæ áàéãàà ýòãýýäèéí
¿éë àæèëëàãààã àøèãëàõ ýðõ ãýíý.
Çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ

ªì÷ëºã÷èéí ¿çýìæ, çîðèã ñàíààíû äàãóó


ýä õºðºíãº, ýðõèéí ýäèéí çàñàã, õóóëü
ç¿éí õóâü çàÿàã øèéäâýðëýх ¿éë
àæèëëàãààã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ
ãýíý.
Өмчлөх эрх
үүсэх

Анхдагч арга Үүсмэл арга


ËÅÊÖ-11

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é


Èðãýíèé ýðõ ç¿éí íýã äýä ñàëáàð áîëîõ “Ýä
þìñûí ýðõ ç¿é”-ð ìàòåðèàëëàã áîëîí ìàòåðèàëëàã
áóñ áàÿëàãûã òîäîðõîé ýòãýýäýä õàìààòóóëàí,
òóõàéí ýòãýýäèéí ýðõèéã áýõæ¿¿ëñýí
òîãòâîðòîé õàðèëöààã çîõèöóóëäàã áîë
“¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é”-ýýð ìàòåðèàë áàÿëàã íýã
ýòãýýäýýñ íºãººä øèëæèõ õºäºë㺺íèéã
èëýðõèéëñýí ºâºðìºö õàðèëöààã ýðõ ç¿éí ÿìàð
àðãà õýðýãñëýýð õýðõýí õàìãààëæ
çîõèöóóëäàã áîëîõûã ñóäàëíà.
¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é

Åðºíõèé Òóñãàé
àíãè àíãè

-îéëãîëò, òºðºë
-¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí
-¿¿ðãèéí ñóáúåêò
-¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà
òóñãàé òºðºë
¯¿ðýã ãýäýã íü: íýã ýòãýýä ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷
íºãºº ýòãýýä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýãèéí àøèã
ñîíèðõîëä íèéöñýí òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ (ýä
õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýõ, ìºí㺠òºëºõ, àæèë
ã¿éöýòãýõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ã.ì) áóþó
òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõýýñ òàòãàëçàõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýñýí, ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ íü ¿¿ðýã
õ¿ëýýã÷ýýñ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõèéã øààðäàõ
ýðõ á¿õèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýä õºðºíãèéí
õàðüöàíãóé õàðèëöàà þì.
Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн
харьцаагаар нь үүргийг
Нэг талын үүрэг Харилцан хүлээсэн үүрэг

Нэг талын үүрэгт нэг тал нь Харилцан хүлээсэн үүрэгт үүргийн


гагцхүү эрхтэй, нөгөө тал нь хоёр тал хоёулаа эрх, үүрэгтэй
гагцхүү үүрэгтэй байдаг. Жишээ байдаг. Жишээ нь: худалдах-
нь: гэм хор учруулснаас үүсэх худалдан авах гэрээний үүрэгт нэг
үүрэг тал болох худалдагч худалдан
авагчийн өмчлөлд шилжүүлэх
үүрэгтэй ба мөнгөө шаардах
эрхтэй, худалдан авагч нь мөнгө
төлөх үүрэгтэй ба барааг өөрийн
өмчлөлд шилжүүлэхийг шаардах
эрхтэй байдаг
Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн
харьцаагаар нь үүргийг

Энгийн үүрэг Нийлмэл үүрэг

Нэг тал нь гагцхүү эрхтэй, Талууд нь харилцан үүрэгтэй


нөгөө тал нь гагцхүү байдаг үүргийг нийлмэл
үүрэгтэй байдаг үүргийг үүрэг гэнэ. Жишээ нь:
энгийн үүрэг гэнэ. Жишээ худалдах-худалдан авах
нь: Зээлийн гэрээний үүрэг гэрээний үүрэг
Үүргийн гүйцэтгэлийг
тодорхойлох зүйлээр нь
Сонгож үл болох үүрэг Сонгож болох үүрэг

Хууль буюу гэрээнд зааснаар Үүрэг хүлээгч нь үүрэг


үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн өмнө гүйцэтгүүлэгчид ашигтай
гүйцэтгэж болох хэд хэдэн тодорхой үйлдэл хийх, эсхүл уг
үйлдлээс аль нэг үүрэг үйлдлийг үйлдлийг хийх боломжгүй гэж
заавал гүйцэтгэсэн тохиолдолд үзвэл гэрээнд урьдчилан
үүрэг дуусгавар болдог үүргийг тодорхойлсон өөр үйлдэл хийх
сонгож үл болох үүрэг гэнэ үүрэгтэй. Ийнхүү нэг үүргийг
нөгөөгөөр солих эрхийг үүрэг
гүйцэтгүүлэгч бус харин үүрэг
хүлээгч нь эдэлдэг үүргийг сонгож
болох үүрэг гэнэ
Æèøýý íü: Áóñäûí ýä õºðºíãºíä ãýì õîð
ó÷ðóóëñàí áîë ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ óã ýä
õºðºíãèéã çàñàí ñýëáýæ àíõíû áàéäàëä íü
îðóóëæ ºãºõ áóþó èæèë òºðºë, ÷àíàð, òîî
õýìæýýíèé ººð ç¿éëèéã ºãºõ, ýñõ¿ë
ó÷èðñàí õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð íºõºí
òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð ¿¿ðãèéí àëü
íýãèéã íü ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ çààâàë
ã¿éöýòãýíý.
Æèøýý íü: “À” æ¿æãèéí çîõèîë áè÷èæ
ºãºõººð òåàòðòàé ãýðýý áàéãóóëñàí ãýæ
¿çâýë ýíý òîõèîëäîëä À ¿¿ðãýý ººð
ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü À-
èéí õóâèéí øèíæòýé (ñàéí çîõèîë÷ áîëîõûí
õóâüä) õîëáîîòîé ¿¿ðýã þì.
Дээрх хоёр төрлийн үүргийн гол ялгаа нь
сонгож үл болох үүрэгт аль нэг үүргийг
гүйцэтгэх боломжгүй тохиолдолд үлдсэн
бусад үүргийн аль нэгийг заавал гүйцэтгэх,
эсхүл тийм боломж нь хэвээр
хадгалагддаг. Харин ñîíãîæ болох үүрэгт
үндсэн үйлдлийг гүйцэтгэх боломжгүй
болсноор үүрэг бүхэлдээ дуусгавар болдог.
Учир нь үүрэг гүйцэтгүүлэгч өөр үүргээр
солихыг шаардах эрхгүй.
¯¿ðãèéí ñóáúåêò

¯¿ðãèéí ñóáúåêò

¯¿ðýã ¯¿ðýã
ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ õ¿ëýýã÷
Үүрэг хүлээгч
Үүрэг гүйцэтгэх
субъект

• үүрэг хүлээгч өөрөө


• хамтран үүрэг хүлээсэн тохиол-
долд үүрэг хүлээгч хэн алин нь

Үүрэг хүлээгч
Хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу
үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн зөвшөөрлөөр
үүрэг хүлээгч үүргээ гуравдагч этгээдэд
шилжүүлсэн бол уг гуравдагч этгээд
Шаардах
эрх Үүрэг хүлээгчийн хөрөнгөөр үүргийн
гүйцэтгэлийг хангуулах тохиолдолд
үүрэг хүлээгчийн тухайн эд хөрөнгийн
хувьд тодорхой эрх бүхий гуравдагч
этгээд
¯¿ðãèéí ñóáúåêò
¯¿ðãèéí ñóáúåêò íü
îëîí ýòãýýä
áàéæ áîëíî-

À1, À2, À3 - Á À – Á1, Á2, Á3


Үүрэг гүйцэтгэх

Үүрэг гүйцэтгэх субъект


Үүрэг гүйцэтгэх газар
Үүрэг гүйцэтгэх хугацаа
Үрэг гүйцэтгэх арга
Үүрэг гүйцэтгэх газар

Ямар үүрэг
Хаана гүйцэтгэх
Ямар үүрэг
• Мөнгөн төлбөрийн үүрэг
• Газар болон бусад үл хөдлөх
хөрөнгөтэй холбогдсон үүрэг
• Эд хөрөнгө тээвэрлэх үүргийн үед
• Бусад үүрэг
Хаана гүйцэтгэх
• Үүрэг үүсэх үед үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн оршин
сууж байсан газар
• Үүрэг гүйцэтгүүлэгч ОСГ-аа өөрчилсөн
тохиолдолд энэ тухай үүрэг хүлээгчид мэдэгдсэн
бол тухайн газар
• Газар, үл хөдлөх хөрөнгөтэй байгаа газар
• Эд хөрөнгийг анхны тээвэрлэгчид хүлээлгэн
өгсөн газар
• Бусад үүргийн үед үүрэг хүлээгчийн ОСГ
Үүрэг гүйцэтгэх хугацаа

• Үүргийг хугацаанд нь гүйцэтгэнэ


• Үүргийг хугацаанаас нь өмнө
гүйцэтгэх
Үүрэг гүйцэтгэх арга
Үүргийг зохих аргаар гүйцэтгэнэ:
• Үүрэг хүлээгч хууль, гэрээний заалтын дагуу хүлээсэн
үүргээ гүйцэтгэнэ. Хууль, гэрээнд тийм заалт байхгүй бол
ердийн шаардлагад нийцүүлэн гүйцэтгэн
• Хууль, гэрээнд өөрөөр заагаагүй, түүнчлэн үүргийн
байдлаас шаардахгүй бол үүрэг гүйцэтгүүлэгч үүргийн
гүйцэтгэлийг хэсэгчлэн авах эрхгүй
• Үүрэг гүйцэтгүүлэгч үүрэг гүйцэтгэх газар байхгүй, эсхүл
үүрэг гүйцэтгүүлэгч үүргийн гүйцэтгэлийг хүлээн авахаас
татгалзсан буюу хугацаа хожимдуулсан үүрэг
гүйцэтгүүлэгс хэн болох нь тодорхойгүй байгаа, эсхүл
үүрэг гүйцэтгүүлэгч эрх зүйн бүрэн чадамжгүй болсон
бөгөөд хууль ёсны төлөөлөгч байхгүй бол үүрэг хүлээгч нь
үүрэг гүйцэтгүүлэгчид төлөх ёстой мөнгө, шилжүүлэх үнэт
цаасаа нотариатад хадгалуулснаар үүрэг гүйцэтгэсэнд
тооцно.
¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÿâöàä òàëóóä çàéëøã¿é


äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ øààðäëàãà áóþó
óäèðäëàãà áîëãîâîë çîõèõ ¿íäñýí ýõëýë,
¿çýë áîäëûã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì
ãýíý.
¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì

• ¿¿ðãèéã áîäèòîé ã¿éöýòãýõ


• ¿¿ðãèéã çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýõ
• ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä õàìòðàí àæèëëàõ, õàðèëöàí
òóñëàëöàõ
• ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä àðâèëàí õýìíýëòèéí

çàð÷ìóóäûã òóñ òóñ õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çäýã


¯¿ðýã áîäèòîé
ã¿éöýòãýõ çàð÷èì

¯¿ðãèéã áîäèòîéãîîð ã¿éöýòãýíý


ãýäýã íü ¿¿ðãèéí ãîë íºõöëèéã õàíãàíà
ãýñýí ¿ð þì
Үүргийг зохих ёсоор гүйцэтгэх

Үүргийн бүхий л нөхцлийг бүхий л


үзүүлэлтээр хангана гэсэн үг юм.
ËÅÊÖ-12

Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé


ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
ªðñºë人í, äàíãààð íî¸ðõîë, ìîíîïîëü,
îëèãîïîëü, ìîíîïîëèñò, ìîíîïñîíü
Àøèãëàõ ìàòåðèàë:
1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é (áèçíåñ ýðõëýã÷äýä
çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)
2. Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé òóõàé
õóóëü
ªðñºë人íèé ìºí ÷àíàð íü îëîí òîîíû áèå
äààñàí áîðëóóëàã÷ íü õóäàëäàí
àâàã÷èä áàðàà òàâààðûí ñîíãîëòûã
ñàíàë áîëãîõ áóþó ñàíàë áîëãîõîä
áýëýí áàéõàä îðøèíî
Çàõ çýýëèéí á¿òýö:
1. Öýâýð ºðñºë人í
2. Ìîíîïîëü
3. Îëèãîïîëü
4. Ìîíîïîëèñò
5. Ìîíîïñîíü
ªðñºë人í - çàõ çýýëä ººðèéí áàðàà
¿éë÷èëãýýã áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà
Çàõ çýýë - ººðèéí áàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëæ áàéãàà
îðîí çàé
Øóäàðãà áóñ ºñºë人íèéã õîðèãëîõ òóõàé
õóóëèéí çîðèëãî:

- Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã çàõ çýýë äýýð äàíãààð


íî¸ðõîõ ÿâäàëä õÿíàëò òàâèõ
- Ìîíîïîëü áèé áîëîõ ÿâäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
- Øóäàðãà ºðñºë人íèéã õàìãààëàõ àðãûã áèé áîëãîõ
Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð

- Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü 2000


îí
- Èðãýíèé õóóëü 2002 îí
- Õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü
1991 îí
Èðãýíèé õóóëü
(ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõ)

- Õýíòýé ãýðýý áàéãóóëàõ ýñýõýý õóâü ýòãýýä ººðºº


øèéäâýðëýæ ñîíãîäîã áîë ìîíîïîëü ¿éëäâýðèéí õóâüä õ¿í
á¿ðòýé ãýðýý õèéõ ¸ñòîé áàéõ
- Ãýðýýíèé àãóóëãûã òîäîðõîéëäîã ýðõèéã õÿçãààðëàõ,
æèøýý; çàõ çýýëèéí ¿íèéã äóðààðàà òîãòîîõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ
ã.ì
Õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ òóõàé õóóëü
- Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýã÷èä òóëãàí õóäàëäàõ,
õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õîõèðîîñîí ãýðýý áàéãóóëàõûã
õîðèãëîõ
- ×àíàðûí áàòàëãààã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ,
õóäàëäàõ, èìïîðòëîõûã õîðèãëîõ
ЛЕКЦ 13

ТАТВАРЫН ЭРХ ЗҮЙ


Татвар – төсөв бүрдүүлдэг

Төр төсвийг бүрдүүлэхийн тулд


татвараар хяналт тавьдаг
• Òàòâàðûã çºâõºí õóëèàð íîãäóóëäàã
• Õóóëèàð íîãäóóëñàí òàòâàð òºëºõ ÿâäàë íü
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ¿íäñýí ¿¿ðýã þì
Татварын õóóëü òîãòîîìæ
• ¯íäñýí õóóëü
• Õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü
• Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
õóóëü
• Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëü
• ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëü
• Àâòî òýýâðèéí áîëîí ººðºº ÿâàã÷ õýðýãñëèéí àëáàí
òàòâàðûí õóóëü
• Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóóëü
• Áóñàä
Татварын эрх зүй
Монгол Улсын Үндэсний татварын
тогтолцоо, албан татвар, хураамж,
төлбөрийн нийтлэг зарчим, татвар төлөгчийн
эрх, үүрэг, хариуцлага, Үндэсний татварын
алба, татварын улсын байцаагчийн үйл
ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тодорхойлж,
эдгээрийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон
харилцааг зохицуулахад оршино.
Татварын эрх зүйн субъект
Татвар төлөгч:
- татварын төлж байгаа этгээдийг татвар төлөгч
гэнэ.
Хэн татвар төлөгч байх вэ?
- татварын хуулийн дагуу татвар ногдох зүйл
болон объектуудад хамрагдаж байгаа болон
тэдгээрийг эзэмшиж байгаа иргэн,
байгууллага байна.
Татвар төлөгч нь:

• Хувь хүн
• Гэр бүл
• Компани (ХК, ХХК)
• Нөхөрлөл, Хоршоо
• Улсын үйлдвэрийн газар
Татварын эрх зүйн объект

• Татвар ногдуулж авах үндэслэлийг


тодорхойлогч үзүүлэлт юм. Жишээ нь:
орлого, эд хөрөнгө, бараа, ажил үйлчилгээ,
тодорхой эрх, газар, байгалийн баялаг,
ашигт малтмалын нөөц зэрэг зүйлс
хамарна.
Татварын эрх

Шууд татвар Шууд бус


• Шууд татварын объект Татвар
төлөгчийн олсон орлогод
тулгуурладаг

• Шууд бус татварын объект нь


тодорхой үйлчилгээ болон
борлуулалт, бараа, буюу хэрэглээнд
чиглэдэг
Татварын хувь хэмжээ
• Татвар ногдуулахаар тооцоолсон татварын
сууриас албан татварын сууриас албан
татварын төлбөрийг тодорхойлох хувь юм.
• Татварын хэмжэ нь оновчтой байх түвшин
болон татварын дарамт, ачааллыг
тодорхойлохдоо татварын нийт орлогын дүнг
дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд харьцуулж
эзлэх хэвийн жингээр тодорхойлно
Татвар ногдуулах арга

Татвар
ногдуулах
арга

Декларацийн Кадастрын Суутгалын


Татвар
ногдуулах
хэлбэр

Шалгал-
Тайлангаар Суутгалаар Жишгээр
таар
Монгол Улсын татварын
тогтолцоо

Татварын
тогтолцоо

Албан
Хураамж Төлбөр
татвар
Улсын татвар

Улсын Их Хурал, Засгийн газраас хувь


хэмжээг нь тогтоосон бөгөөд Монгол
Улсын нутаг дэвсгэрт нийтлэг үйлчлэх
татвар
Орон нутгийн татвар

Аймаг, нийслэлийн иргэдийн


Төлөөлөгчдийн Хурлаас хувь, хэмжээг
нь тогтоосон бөгөөд тухайн нутаг
дэвсгэрт үйлчлэх татварыг хэлнэ
ËÅÊÖ-13

¯íýò öààñíû ýðõ ç¿éí


çîõèöóóëàëò
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

¯íýò öààñ,
Àøèãëàõ ìàòåðèàë:
1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é (áèçíåñ ýðõëýã÷äýä
çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)
2. ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëü 1994
3. Âåêñåëèéí òóõàé õóóëü 1995
4. Èðãýíèé õóóëü 2002
”¯íýò öààñ” ãýæ õóâüöààò êîìïàíèä õºðºíãº
îðóóëæ, íîãäîë àøèã àâàõ áîëîí ñàíàëûí ýðõòýéã
ãýð÷èëñýí õóâüöàà, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ
ãàðãàñàí 1-ýýñ äýýø æèëèéí õóãàöààòàé
çýýëëýãýý, Çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí áè÷èã, ò¿¿í÷ëýí
¯íýò öààñíû õîðîîíîîñ õóóëü íèéö¿¿ëýí ¿íýò öààñ
ãýæ òîäîðõîéëñîí áàðèìòûã õýëíý
¯íýò öààñ ãàðãàõ ýòãýýä

1. Çàñãèéí ãàçàð,
2. Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí çºâøººðñíººð àéìàã,
íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà;
3. Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí ýòãýýä áîëîõ êîìïàíè.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ýòãýýä
¯íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ýòãýýä íü
àíäåððàéòåð, áðîêåð, äèëåð, õºðºíãèéí áèðæ,
ò¿¿í÷ëýí ¿íýò öààñíû òºëáºð òîîöîîíû áîëîí
õàäãàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà
áàéãóóëëàãà, õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí áàéíà.
Аíäåððàéòåð

àíäåððàéòåð" ãýæ ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ààñ


øèíýýð ãàðãàæ áàéãàà ¿íýò öààñûã á¿ðäèéã
áóþó ò¿¿íèé òîäîðõîé õýñãèéã õóäàëäàí àâ÷,
àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñäàä õóäàëäàõ, ýñõ¿ë
¿íýò öààñ ãàðãàã÷èéí íýðèéí ºìíººñ ¿íýò öààñûã
íü áóñäàä õóäàëäàõ, àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãàà
ýðõýëäýã ýòãýýäèéã
Дèëëåð
“äèëëåð" ãýæ ¿íýò öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë
äýýð ¿íýò öààñûã ººðèéí õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâ÷
àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñäàä õóäàëäàõ, àðèëæèõ
¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã ýòãýýäèéã
Бðîêåð
“áðîêåð" ãýæ ¿íýò öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë
äýýð ¿íýò öààñûã çóó÷ëàí õóäàëäàõ, àðèëæèõ
¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã ýòãýýäèéã
“Хºðºíãèéí áèðæ"

"õºðºíãèéí áèðæ" ãýæ ¿íýò öààñíû õóäàëäàà,


àðèëæàà, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ
çîðèëãî á¿õèé àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí
ýòãýýäèéã
Эх газрын эрх зүйн тогтолцоотой
оронд

1. Үнэт цаас нь баримт бичиг байх ёстой, “бичгээр


үйлдсэн санал”
2. Үнэт цаас нь компанийг хамтран өмчлөх, хөдлөх
хөрөнгийг өмчлөх болон мөнгө төлөхийг
шаардах эрхийг гэрчилнэ
3. Үнэт цаас нь зөвхөн шаардах эрхийг нотлоод
зогсохгүй өөрөө зохих нэхэмжлэлийг нэгтгэнэ
Дээр дурдсан тодорхойлолтын
дагуу үнэт цаасыг дараах байдлаар
ангилна

• Мэдүүлгийн
• Зөвшөөрлийн
• Нэрийн
Мэдүүлгийн бичиг
Баримт бичгийг үзүүлэгч нь эрхийн эзэмшигч болох
баримт юм. Жишээлбэл, мэдүүлгийн бичиг нь
үзүүлэгчийн өрийн бичиг, үзүүлэгчийн хувьцаа,
үзүүлэгчид бичих чек, барьцааны гэрчилгээ юм.
Энэхүү баримтыг эзэмших нь эзэмшигчдэд энэхүү
баримтаар баримтлагдсан нэхэмжлэлийг өмчилж
буйг баталсан таатай таамаглал үүсгэж байдаг.
Мэдүүлгийн бичгийг хувийн хэлэлцээр болон
хүргэн өгснөөр шилжүүлж болно
Зөвшөөрлийн бичиг

Үүрэг хүлээгч тус баримтад нэрлэгдсэн


этгээдэд болон зохих ёсоор батлагдсан
бусдад биелэлтийг амлаж гаргасан баримт
юм. Зөвшөөрлийн бичиг нь 2 янз байдаг:
а) хууль зүйн зөвшөөрлийн бичиг
б) зохиогдсон зөвшөөрлийн бичиг
хууль зүйн зөвшөөрлийн бичиг

“түүний захиалгаар” гэсэн зүйл оруулахыг


заавал шаарддаггүй. Яагаад гэвэл эдгээрийг
зохих батламжаар шилжүүлж болдог. Энэ
нь биржийн вексель, энгийн вексель, чек
(үзүүлэгчийнхээс бусад) ба бүртгэгдсэн
хувьцаа байна
Зохиогдсон зөвшөөрлийн бичиг

Захиалгын бичигтэй адил боловч “түүний


захиалгаар” гэсэн зүйлийг бичгээр оруулдаг.
Эдгээр нь арилжааны захиалга ба амлалт,
ачуулагч болон тээвэрлэгчийн дагавар
хуудас, агуулахын хүлээн авалт ба
тээвэрлэлтийн даатгал болдог. Зөвшөөрлийн
бичгийг хэвийн хэлэлцээр, батламж болон
хүргэж өгснөөр шилжүүлж болно.
Нэрийн бичиг
Тодорхой нэг этгээдийг энэхүү баримтаар олгогдох
эрхийг эдлэх нэгэн мөн гэж тодорхойлсон баримт
бичгийг хэлнэ. Нэрийн бичгийн эрхийг зөвхөн нэр
заагдсан хүний таалалд нийцүүлж гүйцэтгэнэ.
Жишээ нь: энэ нь барьцааны бичиг, хадгаламжийн
бичиг, даатгал болон мөнгө тушаасан баталгаа зэрэг
болно. Нэрийн бичгийг зохих эрхийг
шилжүүлэхтэй холбоотой хуулийн дагуу
шилжүүлнэ
ËÅÊÖ-11

Үүргийн ýðõ ç¿éí


Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

¯үрэг, үүрэг үүсэх үндэслэл, үүрэг шилжих,


үүрэг гүйцэтгэх, үүргийн гүцэтгэлийг
хангах арга, үүрэг дуусгавар олох
Үүргийн эрх зүй

Үүргийн нийтлэг Үүргийн тусгай


буюу ерөнхий хэсэг төрлүүд

•үүргийн ойлголт, төрөл


•Үүрэг үүсэх үндэслэл • Эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн эрх
•Үүргийн субъект оюуны үнэтзүйлийг бусдын өмчлөлд
•Үүрэг гүйцэтгэх арга шилжүүлэхтэй холбогдсон үүрэг
•Үүрэг дуусгавар болох • ... Бусдын эзэмшил, ашиглалтанд
шилжүүлэхтэй холбогдсон үүрэг
•гэрээ
Үүрэг гэдэг нь: Нэг этгээд үүрэг хүлээгч
нөгөө этгээд үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн ашиг
сонирхолд нийцсэн тодорхой үйлдэл хийх (эд
хөрөнгө шилжүүлэх, мөнгө төлөх, ажил
гүйцэтгэх, туслалцаа үзүүлэх г.м) буюу
тодорхой үйлдэл хийхээс татгалзах үүрэг
хүлээсэн, үүрэг гүйцэтгүүлэгч нь үүрэг
хүлээгчээс үүргээ гүйцэтгэхийг шаардах эрх
бүхий иргэний эрх зүйн эд хөрөнгийн,
харьцангуй харилцаа юм.
Үүрэг үүсэх үндэслэл
1. Гэрээ нь үүрэг үүсэх нэг үндэслэл болно Жишээ нь:
худалдах-худалдан авах, арилжаа, эд хөрөнгө хөлслөх,
түрээслэх г.м
2. Нэг талын хэлцэл үүрэг үүсгэж болно Тухайлбал, эд
хөрөнгөө гээгдүүлсэн этээд түүнийг нь олж өгсөн хүнд
шагнал олгохоор зарлаж байгаа үйлдэл нь нэг талын
хэлцэл юм. Гээгдүүлсэн эд хөрөнгийг олсон этгээд эзэнд
нь авчирч байгаа үйлдэл нь мөн л нэг талын хэлцэл.
Дээрх хэлцлийн дүнд эд хөрөнгөө гээгдүүлсэн этгээд
түүнийг нь олж өгсөн этгээдэд амласан шагналыг олгох
хууль зүйн үүрэг үүснэ
3. Захиргааны актын үндсэн дээр үүрэг
үүсэж болно. Тухайлбал, төрийн өмчийн
нэг хуулийн этгээдийн эзэмшилд байгаа
тодорхой эд хөрөнгийг төрийн өмчийн
өөр хуулийн этгээдийн эзэмшилд
шилжүүлэхээр эрх бүхий захиргааны
субъект шийдвэр гаргажээ. Энэхүү
шийдвэрийн үндсэн дээр эд хөрөнгийг
шилжүүлэх болон түүнийг шаардах эрх
үүснэ
4. Эрх зөрчсөн үйлдэл нь үүрэг
үүсгэнэ. Тухайлбал, бусдад гэм
хор учрóулсан, бусдын эд
хөрөнгийг олж авсан, эзэмшсэн
зэрэг тохиолдолд гэм хорыг
арилгах, нөхөн төлөх,
үндэслэлгүйгээр эзэмшиж
байгаа зүйлийг хууль ёсны
эзэмшигчид буцааж өгөхтэй
холбоотой үүрэг үүснэ
5. Хууль зүйн явдал үүрэг үүсэх
үндэслэл болно.
Тухайлбал, бусдын эд хөрөнгийг учирч болох бодит
аюулаас аврах явцад тухайн хөрөнгийг аварсан буюу
бусад этгээдэд аврах үйлдэлтэй холбоотой гэм хор
учирсан тохиолдолд уг гэм хорыг хуульд заасан
нөхцөл журмын дагуу эд хөрөнгөө авруулсан этгээд
нөхөн төлөхтэй холбоотой үүрэг үүснэ. Бусдын
хөрөнгийг аврахаар хийсэн үйлдэл нь гэрээ ч биш,
хэлцэл ч биш, зөрчил ч биш, захиргааны актын
үндсэн дээр хийсэн үйлдэл ч биш. Тиймээс энэ
төрлийн үйлдлийг эрх зүйн дагуу үйлдийг нэг болох
хууль зүйн явдал гэж нэрлэдэг.
6. Үүргийн харилцаа үүсгэдэг бас нэгэн
факт-үйл явдал юм
Үйл явдал нь үүргийн харилцаа үүсгэдэг
бөгөөд түгээмэл факт биш, тодорхой
тохиолдолд үүрэг үүснэ. Тухайбал,
Даатгалын гэрээгээр даатгуулагч нь амь нас,
эрүүл мэнд, эд хөрөнгөө гэнэтийн болон
давагдашгүй тохиолдол бий болсноор
даатгагч нь даатгуулагч буюу даатгалын
хөрөнгө авах эрх бүхий этгээдэд мөнгө төлөх
үүрэг үүснэ.
7. Иргэний эрх, үүргийг тогтоосон
шүүхийн шийдвэр хууль зүйн
факт болдог
Тухайлбал, хуульд заасан үндэслэл
журмын дагуу асран хамгаалагч,
харгалзан дэмжигч томилсон шүүхийн
шийдвэр нь тухайн асран хамгаалагч,
харгалзан дэмжигчийн хувьд үүргийн
харилцаа үүсэх үндэслэл болно
8. Шинжлэх ухаан, урлаг утга зохиол
болон шинэ бүтээл зэрэг оюуны
бүтээлч үйл ажиллагааны үр дүн болсон
бүтээл туурвиснаар үүргийн харилцаа
үүсч болно
Тухайлбал, Бүтээлийн шагналаа авахаар
шаардах эрх зохиогчид бий болсноор хууль
тогтоомжид заасан үндэслэл журмын дагуу
бүтээлийн шагналыг олгох эрх бүхий
субъектэд бий болно
Үүрэг үүсэх
үндэслэлээр нь

Гэрээний үүрэг Гэрээний бус үүрэг


Үүрэг үүсэх
үндэслэлээр нь

Хамгаалалтын
Зохицуулагч үүрэг
үүрэг
Зохицуулагч үүрэг гэдэгт гэрээний болон
бусад эрх зүйн дагуу үйлдлийн улмаас үүссэн
үүргүүдийг,

Хамгаалалтын үүрэг гэдэгт иргэний эрх


зүйн хариуцлагын төрөл болох гэм хор
учруулснаар үүсэх үүрэг, бусдын эд
хөрөнгийг үндэслэлгүйгээр олж авсан буюу
эзэмшсэнээс үүрэг үүргүүдийг тус тус
хамруулж болно.
Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн
харьцаагаар нь үүргийг
Нэг талын үүрэг Харилцан хүлээсэн үүрэг

Нэг талын үүрэгт нэг тал нь Харилцан хүлээсэн үүрэгт үүргийн


гагцхүү эрхтэй, нөгөө тал нь хоёр тал хоёулаа эрх, үүрэгтэй
гагцхүү үүрэгтэй байдаг. Жишээ байдаг. Жишээ нь: худалдах-
нь: гэм хор учруулснаас үүсэх худалдан авах гэрээний үүрэгт нэг
үүрэг тал болох худалдагч худалдан
авагчийн өмчлөлд шилжүүлэх
үүрэгтэй ба мөнгөө шаардах
эрхтэй, худалдан авагч нь мөнгө
төлөх үүрэгтэй ба барааг өөрийн
өмчлөлд шилжүүлэхийг шаардах
эрхтэй байдаг
Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн
харьцаагаар нь үүргийг

Энгийн үүрэг Нийлмэл үүрэг

Нэг тал нь гагцхүү эрхтэй, Талууд нь харилцан үүрэгтэй


нөгөө тал нь гагцхүү байдаг үүргийг нийлмэл
үүрэгтэй байдаг үүргийг үүрэг гэнэ. Жишээ нь:
энгийн үүрэг гэнэ. Жишээ худалдах-худалдан авах
нь: Зээлийн гэрээний үүрэг гэрээний үүрэг
Үүргийн гүйцэтгэлийг
тодорхойлох зүйлээр нь
Сонгож үл болох үүрэг Сонгож болох үүрэг

Хууль буюу гэрээнд зааснаар Үүрэг хүлээгч нь үүрэг


үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн өмнө гүйцэтгүүлэгчид ашигтай
гүйцэтгэж болох хэд хэдэн тодорхой үйлдэл хийх, эсхүл уг
үйлдлээс аль нэг үүрэг үйлдлийг үйлдлийг хийх боломжгүй гэж
заавал гүйцэтгэсэн тохиолдолд үзвэл гэрээнд урьдчилан
үүрэг дуусгавар болдог үүргийг тодорхойлсон өөр үйлдэл хийх
сонгож үл болох үүрэг гэнэ үүрэгтэй. Ийнхүү нэг үүргийг
нөгөөгөөр солих эрхийг үүрэг
гүйцэтгүүлэгч бус харин үүрэг
хүлээгч нь эдэлдэг үүргийг сонгож
болох үүрэг гэнэ
Дээрх хоёр төрлийн үүргийн гол ялгаа нь
сонгож үл болох үүрэгт аль нэг үүргийг
гүйцэтгэх боломжгүй тохиолдолд үлдсэн
бусад үүргийн аль нэгийг заавал гүйцэтгэх,
эсхүл тийм боломж нь хэвээр хадгалагддаг.
Харин болох үүрэгт үндсэн үйлдлийг
гүйцэтгэх боломжгүй болсноор үүрэг
бүхэлдээ дуусгавар болдог. Учир нь үүрэг
гүйцэтгүүлэгч өөр үүргээр солихыг шаардах
эрхгүй.
Үүрэг
гүйцэтгүүлэгч

Үүргийн субъект

Үүрэг хүлээгч
Үүрэг
шилжих

Үүрэг шилжихэд Шинэ үүрэг


тавигдах хүлээгчийн
шаардлага эрх

Батлан даалт буюу барьцаалагч


Үүргийн шинж шинэ үүрэг хүлээгчийн өмнө
Шаардлагыг
Үүрэг чанараас хамааран хариуцлага хүлээхийг
зөвшөөрөөгүй бол батлан даалт үүрэг
гүйцэтгүүлэгчийн биечлэн гүйцэт- буюу гуравдагч этгээдээс
гэвэл зохих үүргийг гүйцэтгүүлэгчид
зөвшөөрснөөр бариулсан барьцаа нь үүрэг
шилжүүлж болохгүй Шилжихийн хамт дуусгавар тавих
болно
Үүрэг гүйцэтгэх

• Үүрэг гүйцэтгэх субъект


• Үүрэг гүйцэтгэх газар
• Үүрэг гүйцэтгэх хугацаа
• Үрэг гүйцэтгэх арга
Үүрэг хүлээгч
Үүрэг гүйцэтгэх
субъект

• үүрэг хүлээгч өөрө


• хамтран үүрэг хүлээсэн тохиол-
долд үүрэг хүлээгч хэн алин нь

Үүрэг хүлээгч
Хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу
үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн зөвшөөрлөөр
үүрэг хүлээгч үүргээ гуравдагч этгээдэд
шилжүүлсэн бол уг гуравдагч этгээд
Шаардах
эрх Үүрэг хүлээгчийн хөрөнгөөр үүргийн
гүйцэтгэлийг хангуулах тохиолдолд
үүрэг хүлээгчийн тухайн эд хөрөнгийн
хувьд тодорхой эрх бүхий гуравдагч
этгээд
Үүрэг гүйцэтгэх газар

• Ямар үүрэг
• Хаана гүйцэтгэх
Үүрэг гүйцэтгэх зарчим

Үүрэг гүйцэтгэх явцад талууд зайлшгүй


дагаж мөрдвөл зохих шаардлага буюу
удирдлага болговол зохих үндсэн эхлэл,
үзэл бодлыг үүрэг гүйцэтгэх зарчим гэнэ
Үүрэг гүйцэтгэх зарчимд

1. Үүргийг бодитой гүйцэтгэх


2. Үүргийг зохих ёсоор гүйцэтгэх
3. Үүрэг гүйцэтгэхэд хамтран ажиллах, харилцан
туслалцах
4. Үүрэг гүйцэтгэхэд арвилан хэмнэлтийн
зарчмуудыг тус тус хамааруулан авч үздэг
ËÅÊÖ-13

Áàíêíû ýðõ ç¿éí


çîõèöóóëàëò
Áàíê ãýæ:
Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí ìºíãºí õºðºí㺺ñ á¿ðäñýí
ä¿ðìèéí ñàíòàé, õóâü íèéë¿¿ëýã÷èä íü îðóóëñàí
õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã, áóñäûí ìºíãºí õºðºíãèéã õóðèìòëóóëàí
õàäãàëæ, ººðèéí íýðèéí ºìíººñ çýýë îëãîõ, òºëáºð òîîöîî
çýðýã ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûí àæèë ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ
¿éë àæèëëàãààã Ìîíãîëáàíêíû òóñãàé çºâøººðºëòýéãýýð
ýðõýëäýã, àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý
Áàíêèéã ýðõýëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíû
õ¿ðýýãýýð íü:

• Íèéòëýã áàíê
• Õàäãàëàìæèéí áàíê
• Õîðøîîëñîí áàíê
• Çýýëèéí áàíê
• Æèðî áàíê
Íèéòëýã áàíê

Áàíêíû á¿õ ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí


ÿâóóëäàã
Õàäãàëàìæèéí áàíê

Õàäãàëàìæèéí áàíê íü çºâõºí òóõàéí íóòàã


äýâñãýð äýýð õàäãàëàìæèéí ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëíà
Õîðøîîëñîí áàíê

Õîðøîîëñîí áàíê íü õºäºº àæ àõóéí


æèæèã äóíä ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé
ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà.
Çýýëèéí áàíê

Çýýëèéí áàíê íü óäààí õóãàöààíû òîì


çýýë îëãîæ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëíà
Æèðî áàíê

Æèðî áàíê íü áàíê õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîî


õèéõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà. Ýíý áàíê
íü õàäãàëàìæ, çýýëèéí ¿éë àæèëëàãààã
ÿâóóëäàãã¿é.
Áàíêíû ã¿éëãýý

Áàíêíû ìºíãºí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ


ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà ìºíãºíèé
õºäºë㺺íèéã ìºíãºí ã¿éëãýý ãýõ áà
¿¿íèé òîîöîî áýëýí áà áýëýí áóñ
õýëáýðýýð ã¿éöýòãýíý.
"óäèðäëàãà" ãýæ áàíêíû õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë, òºëººëºí
óäèðäàõ çºâëºë, ã¿éöýòãýõ
çàõèðëûã õýëíý;
Áàíêíû òºðºë

• ä¿ðìèéí ñàíãèéí ºì÷ëºëººð íü: òºðèéí, õóâèéí áîëîí


õîëèìîã;
• ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí õýëáýðýýð íü: õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãàòàé, õóâüöààò;
• ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýëáýðýýð íü: íèéòëýã áà
òºðºëæñºí áàéæ áîëíî.
Ìîíãîë Óëñûí
áàíê

Àðèëæààíû
Òºâ áàíê
áàíê
Òºâ áàíê íü:

Òºðèéí ìºíãº, çýýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ýìèññèéí


¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, áàíê õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã
ã¿éöýòãýõ, óëñûí âàëþòûí íººöèéí óäèðäëàãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ, áàíêíû õóóëèéí õýðýãæèëòýíä õÿíàëò
òàâüæ, àðèëæààíû áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãààã
óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ àæëûã õàðèóöàí àæèëëàäàã.
Ýìèññ ãýäýã íü
• ÿâöóó óòãààðàà ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ,
ìºí㺠¿íýò öààñûã ýðãýëòýíä îðóóëàõ
• ºðãºí óòãààðàà ìºíãºí òýìäýãò ¿éëäâýðëýõ, õàäãàëàõ,
ã¿éëãýýíä ãàðãàõ, ã¿éãýýíýýñ òàòàõ, ìºíãºíèé õ¿¿ãèéí
íýãäñýí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ
Òºâ áàíê äàðààõ ¿íäñýí ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëíý

1. Ýìèññèéí áóþó ìºíãºí òýìäýãò ¿éëäâýðëýõ


2. Ýìèññèéí áàíê áóþó áàíêóóäûí áàíê áàéõ
3. Óëñûí òºñâèéí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ
4. Âàëþòûí íººöèéã õàäãàëàõ
Òºâ áàíê äàðààõ ÷èãëýëýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëíà
1. ̺íãºí òýìäýãò ã¿éëãýýíä ãàðãàõ
2. Ýäèéí çàñàã äàõü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã çîõèöóóëàõ çàìààð
ìºíãºíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ
3. Çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ
4. Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
5. Áàíê õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã çîõèîí áàéãóóëàõ
6. Ãàäààä âàëþòûí óëñûí íººöèéã ýçýìøèõ, çîõèöóóëàõ
Áàíêíû ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãàà
1. ìºíãºí õàäãàëàìæ;
2. çýýë;
3. òºëáºð òîîöîî;
4. ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä
áàòàëãàà, áàòëàí äààëò ãàðãàõ;
5. ãàäààä âàëþò õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõ,
õàäãàëàõ, õàäãàëóóëàõ;
6. ¿íýò ìåòàëë, ýðäýíèéí ÷óëóó õóäàëäàí àâàõ,
õóäàëäàõ, õàäãàëàõ, õàäãàëóóëàõ;
7. ¿íýò ç¿éë õàäãàëàõ;
8. ãàäààä òºëáºð òîîöîî õèéõ;
9. ¿íýò öààñ ãàðãàõ, õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ;
10. ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ¿éë àæèëëàãàà;
11. õºðºí㺠îðóóëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð çºâëºìæ,
ìýäýýëýë ºãºõ;
12. õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîîã¿é áºãººä Ìîíãîëáàíêíààñ
çºâøººðñºí ñàíõ¿¿ãèéí áóñàä àæèë, ¿éë÷èëãýý.
Áàíêèíä õîðèãëîõ ¿éë àæèëëàãàà
• Áàíê àøèã îëîõ çîðèëãîîð áàíêíû áóñ ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã
õîðèãëîíî
• Áàíê, ò¿¿íèé õàðèëöàã÷ áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íóóö ãýæ ¿çñýí
àëèâàà ìýäýýëëèéã äîð äóðäñàíààñ áóñàä òîõèîëäîëä áóñäàä ãàðãàæ
ºãºõ, çàäëàõ, àøèãëàõûã áàíêíû õóâü íèéë¿¿ëýã÷, òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºëèéí äàðãà, ãèø¿¿í, ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, àæèëòàíä õîðèãëîíî:
- òóõàéí ýòãýýä ººðèéí íóóöûã çàäðóóëàõûã áè÷ãýýð
çºâøººðñºí;
- Ìîíãîëáàíê øààðäñàí
- ø¿¿õ, ïðîêóðîð, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí
øààðäëàãààð òýäãýýð áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà õ¿ñýëò ãàðãàñàí
Áàíê áàéãóóëàõ

1.Òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã õóóëèéí ýòãýýä, øàøíû áîëîí îëîí


íèéòèéí áàéãóóëëàãà, ýíýðýíã¿é ¿éëñèéí ñàíãààñ áóñàä
õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí áàíê ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áîëíî.
2.Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðëèéã ãàãöõ¿¿ Ìîíãîëáàíê îëãîíî.
Ç.Ãàäààä îðîíä áàíê, áàíêíû ñàëáàð áàéãóóëàõàä
Ìîíãîëáàíêíû çºâøººðºë àâíà
Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ
1. Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë, áóñàä áàðèìò
áè÷ãèéã Ìîíãîëáàíê õÿíàõäàà äàðààõü øààðäëàãà õàíãàãäñàí ýñýõèéã
òîãòîîíî:
à. áàíêíû ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé, ¿ð àøèãòàé ÿâóóëàõàä
õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíèé ä¿ðìèéí ñàíãààñ á¿ðäñýí ººðèéí õºðºíãºòýé
ýñýõ;
á. áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä,
áóñàä óäèðäëàãûí ìýäëýã, áîëîâñðîë áîëîí òóðøëàãà íü áàíêíû ¿éë
àæèëëàãààã ¿ð àøèãòàé, øóäàðãààð ÿâóóëàõàä õàíãàëòòàé ýñýõ,
òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í, ã¿éöýòãýõ çàõèðàë íü ýíý
õóóëèéí øàëãóóðûã õàíãàñàí ýñýõ;
â. òóõàéí áàíê áàéãóóëñíààð ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é
áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ.
2. Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäëèéã Ìîíãîëáàíê
áàðèìò áè÷ãèéí á¿ðäëèéã õÿíàñíû ýöýñò õ¿ëýýí àâíà. Õýðýâ íýìýëò
ìàòåðèàë øààðäëàãàòàé áîë óã íýìýëò ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí
ºäðèéã ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñàí ºäºðò òîîöíî.
Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ

3.Ìîíãîëáàíê áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõûã õ¿ññýí


ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 6Î õîíîãèéí äîòîð
çºâøººðºë îëãîõ ýñýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, ýíý òóõàé
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä áè÷ãýýð ìýäýãäýíý.
4.Áàíê íü áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë àâñíààñ õîéø òóõàéí
çºâøººð뺺ð àâñàí ¿éë àæèëëàãààãàà õýâèéí ÿâóóëñàí
òîõèîëäîëä Ìîíãîëáàíê ýíý õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëä
çààñàí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðëèéã çîõèõ
æóðìûí äàãóó ºã÷ áîëíî.
Áàíêíû íýð
1.Áàíêíû íýð íü ò¿¿íèé îíîîñîí íýð áîëîí "áàíê"
ãýñýí ¿ãíýýñ á¿ðäýíý.
2.Áàíêíû áóñ áàéãóóëëàãà "áàíê" ãýñýí íýð
õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî.
3.Áàíêíû íýð, áàéðøëûã Ìîíãîëáàíêíû
çºâøººðºëòýéãýý𠺺ð÷èëíº.
4.Áàíêíû íýãæ íü òîëãîéëîõ áàíêíû îíîîñîí íýðèéã
õýðýãëýíý.
Áàíêíû óäèðäëàãà

Áàíêíû ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãà íü õóâü


íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë áàéíà. Íýã õóâü
íèéë¿¿ëýã÷òýé áàíêíû õóâüä õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí á¿ðýí ýðõèéã õóâü
íèéë¿¿ëýã÷ ººðºº, òºðèéí ºì÷èò áàíêíû õóâüä
Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íýýñ ýðõ îëãîñîí ýòãýýä òóñ
òóñ õýðýãæ¿¿ëíý
ЛЕКЦ-15

ДАМПУУРАЛ
ДАМПУУРАЛ

1. Сайн дурын дампуурал


2. Сайн дурын бус дампуурал
Сайн дурын дампуурал

Сайн дураар дампуурах гэдэг нь төлбөрийн


чадваргүй болсон учир дампуурсанд
тооцохыг хүсч тухайн хуулийн этгээд шүүх
болон харилцагч талдаа өөрөө мэдэгдэхийг
хэлнэ.
Сайн дурын бус дампуурал

Сайн дурын бус дампуурал нь тухайн


хуулийн этгээд төлбөрийн чадваргүй буюу
төлбөрийн чадваргүй учир үүргээ
гүйцэтгэхээс татгалзсан гэж үзэж, түүнийг
дампуурсанд тооцуулахаар харилцагч нар
нь шүүхэд нэхэмжлэл гаргана
• Аж ахуйн нэгжийн дампуурлын тухай хууль анх
1991 онд батлагдсан
• 1997 онд Дампуурлын тухай хууль батлагдсан
Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ
Ø¿¿õ äàðààõü ¿íäýñëýëýýð äàìïóóðëûí õýðýã
¿¿ñãýíý:
1.¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã øààðäàõ ýðõ á¿õèé õàðèëöàã÷
òàë äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé íýõýìæëýë
ãàðãàñàí;
2.õàðèóöàã÷ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîëñíûã ººðºº
ìýäýãäýæ, äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí.
Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ
• Íýõýìæëýë, õ¿ñýëò íü õóóëèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí
ãýæ ø¿¿ã÷ ¿çâýë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 5
õîíîãèéí äîòîð äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé
çàõèðàìæ ãàðãàíà.
• Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð
ø¿¿õ íýõýìæëýëèéí õóâèéã õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëæ,
Ç0 õîíîãèéí äîòîð õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé
áîëîõ ýñýõèéã òîãòîîíî.
Дампуурлын тухай хуульд хариуцагчийн
(дампуурч буй хуулийн этгээд)-ийн үндсэн
хөрөнгө, эргэлтийн хөрөнгийн үнийн дүнгээс
бусдад төлөх нийт зээл, өр төлбөрийг хасса
зөрүүг түүний өөрийн хөрөнгө гэж
тодорхойлоод өөрийн хөрөнгийн 10-аас
доошгүй хувьтай тэнцэх хэмжээний үүргээ
хууль буюу гэрээнд заасан хугацаанд
биелүүлэхгүй бол төлбөрийн чадваргүй
байдал гэж үзсэн
Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ
• Õàðèóöàã÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé áîëîõ íü òîãòîîãäâîë
äàìïóóðëûí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, çîõèã÷äûí ºð
òºëáºðèéí àñóóäëûã çîõèõ õóóëèéí äàãóó õÿíàí
øèéäâýðëýíý.
• Õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñíûã òîãòîîñíîîñ
õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ ýíý òóõàé õýâëýë, ìýäýýëëèéí
õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëíý. Óã ìýäýýëýëä
íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðàë õèéõ îí, ñàð, ºäºð, ãàçàð,
íýõýìæëýã÷äýýñ íýõýìæëýë ãàðãàõ æóðàì, õóãàöàà,
íýõýìæëýëèéã õóóëüä çààñàí õóãàöààíä ãàðãààã¿éãýýñ
¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàð çýðãèéã çààíà.
ø¿¿ã÷ дàìïóóðëûí õýðãийг:

• ººðèéí ñàíàà÷èëãààð
• íýõýìæëýã÷èéí õ¿ñýëòýýð үүсгэнэ
Шүүх хэрэг үүсгэхдээ:
• Хариуцагчийн эд хөрөнгө буюу мөнгийг
битүүмжлэх
• Хариуцагчаас ямар нэг тодорхой ажиллагаа
явуулахыг хориглох
• Хариуцагчийн дансны зарлагын гүйлгээг
зогсоох
• Түр хэрэг гүйцэтгэгчийг томилох зэрэг
шийдвэр гаргах эрхтэй
Ø¿¿õ äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõäýý õýðýã
ã¿éöýòãýã÷èéã ò¿ð òîìèëæ áîëíî.
Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé íýõýìæëýë,
õ¿ñýëòýä

• Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé õàðèóöàã÷èéí


õ¿ñýëòýä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí ãýõ
¿íäýñëýë, äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë
äàìïóóðñàíä òîîöîæ òàòàí áóóëãàõ òóõàé ñàíàë
Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé íýõýìæëýë,
õ¿ñýëòýä
• ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëèéí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí òýíöýë;
• ºì÷ëºë人 áàéãàà, ýñõ¿ë èòãýìæëýí ºì÷èëñºí ýä õºðºíãèéí æàãñààëò,
òýäãýýðèéí ¿íýëãýýíèé òàëààðõè ñàíàë;
• íýõýìæëýã÷äèéí íýð, õàÿã, íýõýìæëýã÷ òóñ á¿ðèéí àâëàãà áóþó
ãàðãóóëàõ òºëáºðèéí õýìæýý;
• õàðèóöàã÷èä òºëáºðòýé ýòãýýäèéí íýð, õàÿã, òºëáºðèéí õýìæýý;
• õîðøîîíû õóâüä ãèø¿¿ä, íºõºðëºëèéí òóõàéä á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
ãèø¿¿äèéí íýð, õàÿã.
Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë
1.Õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîíä òîîöñîí
òóõàé íèéòýä ìýäýýëñíýýñ õîéø ÇÎ õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ
íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðëûã çîõèîí áàéãóóëíà.
2.Íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðëààñ õóóëèéí õàíãàñàí
ýòãýýäèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð áàòëóóëàõààð
ø¿¿õýä ñàíàë áîëãîíî.
үргэлжлэл
• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ìýäýýëýë, ä¿ãíýëòòýé òàíèëöàõ,
òàéëàíã õýëýëöýõ;
• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã ººð÷ëºõ ñàíàëûã ø¿¿õýä òàâèõ;
• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ø¿¿õýä
ãîìäîë ãàðãàõ;
• хàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ àñóóäëààð
ø¿¿õýä õàíäàõ;
• õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
ø¿¿õèéí îðîëöîîã¿éãýýð áèåë¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõ.
• Íýõýìæëýëèéí íèéò øààðäëàãûí 1Î-ààñ äîîøã¿é
õóâèéã ãàðãàñàí íýõýìæëýã÷äèéí
øààðäñàíààð õýðýã ã¿éöýòãýã÷
íýõýìæëýã÷äèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëíà.
Íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ
øèéäâýð ãàðãàõ æóðàì
1.Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä íýõýìæëýã÷ á¿ð á¿õ
íýõýìæëýëèéí íèéò øààðäëàãûí ä¿íä ººðèéí
íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ýçëýõ õóâüòàé
òýíö¿¿ ñàíàëûí ýðõòýé îðîëöîíî.
2.Øèéäâýðèéã õóðàëä îðîëöñîí íýõýìæëýã÷äèéí íèéò
íýõýìæëýëèéí ñàíàëûí ýðõèéí 66.7-îîñ äýýø õóâèàð
áàòàëñàí áîë õ¿÷èí òºãºëäºðò òîîöíî.
Íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºë

1.Íýõýìæëýã÷äèéí òîî 7-îîñ äýýø áàéâàë íýõýìæëýã÷äèéí


õóðëààñ íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºëèéã áàéãóóëæ áîëîõ
áºãººä çºâëºë íü Ç-ààñ äîîøã¿é ñîíäãîé òîîíû
íýõýìæëýã÷äýýñ á¿ðäýíý.
2.Íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õóðàëä
îðîëöñîí íýõýìæëýã÷äèéí íèéò íýõýìæëýëèéí ñàíàëûí
ýðõèéí 66.7-îîñ äýýø õóâèàð áàòàëíà.
Ç.Ǻâëºëèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ
áàòàëíà.
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã òîìèëîõ
1.Ø¿¿õ äàãóó íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðëààñ ñàíàë áîëãîñîí
ýòãýýäèéã 5 õîíîãèéí äîòîð õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð
òîìèëîõ ýñýõèéã øèéäâýðëýíý.
2.Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä
õóâèéí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëã¿é, õóóëü, ñàíõ¿¿,
ýäèéí çàñãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé õóâü õ¿í, ýñõ¿ë õóóëü
ç¿é, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí
çºâëºë㺺, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí
ýòãýýä áàéíà.
Äîð äóðäñàí ýòãýýä, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿íèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð òîìèëîõûã
õîðèãëîíî:
• õàðèóöàã÷, íýõýìæëýã÷èéí óäèðäëàãà, ò¿¿íèé
ãèø¿¿í;
• õóâüöààò êîìïàíèàñ áóñàä õàðèóöàã÷ õóóëèéí
ýòãýýäèéí ãèø¿¿í;
• íýõýìæëýã÷ õóâü õ¿í.
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷
1.ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã
áèò¿¿ìæëýõ;
2.õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãº, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã
õàìãààëàëòàíä àâ÷, òîîëëîãî ÿâóóëàõ;
3.øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä
áàðèìòûí øàëãàëò õèéõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ;
4.íýõýìæëýã÷äèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ;
5.ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ;
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷
6.äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº áàéãóóëñàí ãýðýý,
õýëöëèéã õÿíàæ, õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ, ººð÷ë¿¿ëýõ,
öóöëóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä
îðóóëàõ;
7.òóñãàé äàíñ íýýæ õàðèóöàã÷èéí ìºíãºí õºðºíãèéã
òºâëºð¿¿ëýõ;
8.õàðèóöàã÷èéí íýðèéí ºìíººñ íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ
îëãîñîí ýðõèéí õ¿ðýýíä áóñàäòàé ãýðýý, õýëöýë
áàéãóóëàõ;
9.øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìòûã õàðèóöàã÷ààñ ãàðãóóëàí
àâàõ;
10.õàðèóöàã÷èéí òàëààð ãàðãàñàí ººðèéí
ä¿ãíýëòèéã õîëáîãäîõ ýòãýýä¿¿äýä
òàíèëöóóëàõ;
11.õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã ¿íýëýõ;
12.íýõýìæëýã÷äèéí òîãòîîñîí öàëèí
õºëñíèé õýìæýýíä áàãòààí ººðò
òóñëàã÷èéã õºëñººð àæèëëóóëàõ;
13.õóóëüд заасны äàãóó õàðèóöàã÷èéí ýä
õºðºíãèéã õóäàëäàõ;
14.õóóëüä çààñàí áóñàä ýðõ, ¿¿ðýã.
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ø¿¿õýýð
áàòëàãäñàíààñàà õîéø 2Î õîíîãèéí äîòîð
õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò
õèéæ, ýíý òóõàéãàà ø¿¿õ, õàðèóöàã÷,
íýõýìæëýã÷èä òàíèëöóóëíà
Õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ
õ¿ñýëò
Õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü öààøèä
¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü òàòàí áóóëãàñíààñ íýõýìæëýã÷äèéí íýõýìæëýëèéí
øààðäëàãûã èë¿¿ õýìæýýãýýð õàíãàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çâýë
äàðààõü ýòãýýä õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òóõàé
õ¿ñýëòèéã ò¿¿íèéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿éä òîîöñîí ºäðººñ õîéø 6Î
õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî:
1.õàðèóöàã÷ ººðºº;
2.õàðèóöàã÷ààñ íýõýìæèëñýí íèéò òºëáºðèéí ãóðàâíû íýã áóþó
ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã íýõýìæèëæ áàéãàà íýõýìæëýã÷èä;
Ç.õýðýã ã¿éöýòãýã÷.
Хýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ä¿ãíýëòòýé
òàíèëöñàí ºäðººñ õîéø Ç0 õîíîãèéí äîòîð
äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã ø¿¿õýä
ãàðãàæ ºãíº.
Õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ

1. äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ø¿¿õýä


èð¿¿ëýýã¿é;
2.ø¿¿õ òºëºâëºãººã áàòëààã¿é, ýñõ¿ë òºëºâëºãººã
ø¿¿õýä èð¿¿ëýýã¿é;
3.òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí.
Õàðèóöàã÷èéã äàìïóóðñàíä òîîöîæ, òàòàí
áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð
áîëñîí ºäðººñ õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ ýíý
òóõàé õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð
íèéòýä ìýäýýëíý.

You might also like