Müslümanların Avrupa'Yı Keşfi - Lewis

Bernard Lewis
mren
hsan Durd~
ay kitaplar
25
dzen: Kitabevi Tantm
Kapak: Minyatr 522 75 22

Bask
ve Cilt: Bayrak
Matbaas
lstanbul, Ma)'ls 2000
ay kitaplar bir KiTABEVi rndr.
ay
klta pi ar
ataleme Sok. No: 5'21A Caal<>Olu-iSTANBUL

Tel: (0212) 512 43 28 -511 21 43 Faks: 513 26
Mslmanlarn
Avrupa'y
Kesfi
Bernard LEWIS
eviren: hsan DURDU
ay kitaplar
Abdlhak Adnan Admar

AzizAhmad
Mujteba Minoui
Muhammad al-Nuvaihi
ve
Kaiflerin. retmenlerin, Arkadalann
aziz
hatralanna
indekiler
nsz
I Temas ve Tesir
D Mslmanlann Dnya Gr
m Dil ve Tercme zerine
iV l.etin Aratan ve Aractlar
V Mslma.nlann Batyla lgili Bilimsel almalan
VI Din
VU Ekonomi: Alglar ve Temaslar
vm Hkmet ve Adalet
IX BUim ve Teknoloji
X Kltrel Hayat
XI Toplum ve Birey
XD Netice
Notlar
Ustrasyonla.nn Kaynaklan
ndeks
9
15
65
79
1O1
159
205
223
243
267
289
333
353
371
403
407
Onsz
Batl
tarih geleneinde. keif terimi, genellikle onbetncl

yzyldan itibaren Avrupa'nn, zellikle de Bat Avrupa'nn
dnyann geri kalan ksmn kefetmek iin balatb sreci
tanmlamak iin kullanlr. Bu kitabn konusu ise paralel bir
dier keiftir; baz alardan benzer, baz alardan farkl olan,
daha nce balam olup daha sonra da sren; Avrupa'nn,
tuhaf ve uzak yerlerdeki barbar lnsanlan kefeden bir kaif
olarak deil de. slam lkelerinin aratrmaclan tarafndan

gzlemlenen ve kefedilen egzotik bir barbar olarak yer aldf
bir keif sreci. zleyen sayfalarda, Mslmanlann Bat ile ilgili bilgilerinin mahiyetini. kaynaklann ve bu bilginin gelime
evrelertni incelemek zere bir giriimde bulunulmaktadr. yk. Mslmanlarn Avrupa'ya kar gerekletirdikleri ilk
aknlarla balamaktadr. Bu aknlar Batl Hristiyanln sla.:
ma kar byk kar saldrs ve bu kar saldnnn etkisiyle
lslamt Cihadn yeniden canlanmas, Akdeniz'ln Mslman ve
Hristiyan sahilleri arasndaki ticari ve diplomatik ilikilerin ye-
Mslmanlarn Avnpa'y Kefi
10
nilenip genilemesi ve, Ortaan bitiminden sonra Trkiye,

iran ve Fas'ta yeni Mslman monarilerin ortaya klar ve
bu monarilerin tecrbe kabilinden Avrupa'y keifleri izler.
Bu saJhann ardndan, onsekizinci yzyl sonlanndan itibaren
slamn Ortadou'dakl topraklan zerinde Avrupa'nn youn
etkisinin ilk evreleri ve Mslmanlarn Avrupa'y keiflerinin
zorlama, youn ve ou zaman sancl bir hal ald yeni bir
safhann balangc yer alr.
Kitap ana blme ayrlr. Birincisi, slam ile Avrupa arasndaki ilikilerin seyrini gzden geirir ve bildik olaylan all
madk bir adan. hasmn bak asndan ele alr. Tur ve Puvatva [Tours ve Politlers) savalar Charles Martel'in gzleriyle
deil, Araplarn gzleriyle; nebaht Bozgunu (Lepanto sava}
Trklerin perspektifinden, Viyana muhasaras ise kuatmay
yapanlarn kampndan grlmeye allmtr. Bu anlat.
Mslmanlarn dnya grn ve slamn bu dnyadaki yerini vurgular yapdadr.
kinci blm. iletiim aralar ve araclarla, tercme ve tercmanlk konulan da dahil olmak zere Mslmanlar ve Avrupallar arasnda kullanlan dillerle ve slam topraklanndan
Avrupa'ya yolculuk yapan seyyahlar -tacirler, diplomatlar,
casuslar ve dierleri- ile ilgilidir. Aynca. mltecilerin, Mslman lkelerin gaynmslim tebealannn ve Avrupa'dan slama
yeni katlanlarn mtercimler olarak oynadklar role de belli
bir lde yer veilmektedir. Bu ksm, slami bilimsel alma
larda. zellikle de tarihi ve corafi eserlerde yansyan ekliyle
Avrupa'nn imajna bir gz atarak sona erer.
nc blm zel konulara; ekonomik meseleler. hkmet ve adalet, bilim ve teknoloji. edebiyat ve sanat, halk ve
lopJum gibi konulara hasredilmitir:
Yakn
zamanlarda slamn Avrupa tarafndan kefiyle ilgili

ok ey yazld. Bununla birlikte. bu almalarda Mslmanlar pasif ve sessiz kurbanlar olarak yer aldlar. Oysa, hem savata hem de barta. Avrupa ile slam arasndaki iliki bir
monolog eklinde deil. bir diyalog eklinde sregelmi. keif

sreci karlkl olarak ilemitir. Mslmanlann Baty algla
y ekillerinin incelenmesi Batllann slam alglay ekilleri
nin incelenmesinden hi de daha nemsiz olmad halde bu
boyuta fazla dikkat yneltilmemitir.
sren bir almann rnlerinden
olumaktadr. Yirmibe yldan daha fazla bir zaman nce konuyla UgUenmeye balam ve 1955 ylnda Roma'da lntemational Congress of Historical Sciences'a [Uluslararas Tarihi Bilimler Kongresi] bir ilk tebli olarak sunmutum. Bunu kefin
zelliklerini ele alan dier makalelerle aralarnda birka Amerikan niversitesi dahil olmak zere. Kuzey Afrika. Ortadou
ve dier yerlerdeki niversitelerde ve ilim evrelerinde verilen
konferanslar Jzledi. Konu, detayl olarak ilk kez 1957 ylnda
B.B.C.'nin nc Prograrn'nda bir dizi radyo yayn eklinde.
daha yakn bir zaman olan Mays l 980'de ise College de France"da halka ak olarak verUen be konferansla sunuldu. Bana
fikirlerimi serdetme ve hatta gelitirme imkan sunduklan iin
tm bu yerlerdeki mihmandarlanma ve izleyicilerime. son derece mteekkirim.
Bu kitap uzun
yllar
Geriye. memnuniyetle gerekleUreceJm bir grev olarak

bu eserin tamamlanp yaynlanmasna deiik ekillerde katkda bulunan kiilere teekkr etmek kalyor. Elyazmn kimi
leyin son derece olumsuz koullar altnda olmak kaydyla di~
zim ve tashihini gerekletirme hususundaki dikkat ve becert~
leri dolaysyla Princeton niversitesi'nden Ms. Dorothy Rothbard ile Institute for Advanced Study'den Ms. Peggy Clarke'a:
nihai dizgi zerinde gerekletirdii titiz ve paha biilmez edi
tryel alma dolaysyla W. W. Norton'dan Ms. Cathy Komovich'e; Princeton'daki drt lisans rencisinden Ms. Shaun
Marmon ve Mr. Alan Makovsky'e nihai hazrlktaki son derece
deerli yardmlan dolaysyla. Mr. Davtd Eisenberg'e esert okuyup bir dtzi delili tashih etmesi dolaysyla, Mr. James L. Yanison'a ise faydal birka nerisi dolaysyla; bu eserin illstrasyonunda kullanlacak uygun resimleri bulma hususundaki
12
yardm
ve nerileri dolaysyla Londra'daki Brittsh Library'den

Miss Norah Tttley ile University 6f Toronto'dan Profesr Glyn
Meredfth Owens'a; ve nihai el yazmasn okuyup ok sayda
faydal yorumda bulunan dostum ve meslekdam Profesr
Charles lssawi'ye zellikle minnettar olduumu belirtmek istiyorum.
Prtnceton
20 Nisan, 1981
Mslmanlarn
Avrupa'y Kefi
1
Temas ve Tesir
7. yzyl balarnda peygamber Muhammed Arabistan'da sla

m teblie baladnda Akdeniz dnyasnn tamam henz
Hristiyanln bir paras idi. Ayn ekilde Avrupa. Asya ve Afrtka sahilleri sakinlerinin hemen hepsi farkl mezheplere bal
Hristiyanlardan oluuyordu. Greko-Romen dnyann dier
dinlerinden sadece ikisi, yani Yahudilik ve Manizm varln
srdryor ve bu topraklardaki aznlklar tarafndan yaatl
yordu. Dou Akdeniz'de. bilim adamlar tarafndan Bizans m
paratorluu olarak adlandrlan Dou Roma imparatorluu
canlln muhafaza ediyor ve baehri Konstantinopol'un yannda, Suriye. Filistin. Msr, Kuzey Afrtka'nn bir ksm lle
Anadolu ve Gneydou Avrupa'ya da hkmediyordu. Bat Akdeniz'de Roma Devleti kmt : fakat Roma'nn kalntlar
zerinde yaayan Barbar halklar [Berberiler) ve onlarn kurduu krallklar Hristiyanlk dinini benimsemilerdi ve belli
aralklarla elde ettikleri baarlarla Roma Devleti ve Hristiyan
kilisesini en azndan eklen yaatmaya alyorlard. Hristiyanlk alemi Akdeniz lkeleri ile de snrl deildi. Bizans'n dou snrnn tesindeki Pers imparatorluunun en dou eyaletl
ve metropolu olan Mezopotamya. 7 . yzyl balarnda byk
lde hristlyanln hakimiyeti al tndayd, dolaysyla da Ro-
16
Mslmanlarn Avrupa'y Kefi
ma dnyasnn deilse de Hristiyanln bir paras idi. Roma

ve Pers mparatorluklar snrlarnn tesindeki Arabistan'da
bile, putperest ounluk arasnda Hristiyan ve Yahudi aznlk
lar da mevcuttu. Muhammed'in 632 ylndaki lmnden birka onyl sonra, onun Arap izleyicileri, Arap yarmadasnn d
na tap, Ortadou'yu aralarnda blm iki byk imparatorluk olan Bizans ve Persi lkesine saldrarak her ikisinden
de geni topraklar skp aldlar. Pers mparatorluu fethedildi
ve tam bir hakimiyet altna alnd. Araplar. Roma mparatorlu
u'ndan Suriye. Filistin, ve Msr yannda spanya ve Akdeniz
Adalan'n ve. zellikle de, Sicilya'y igalde bir srama tahtas
yapacaklar Kuzey Afrtka'nn gen kalan ksmn aldlar. Hem
Bizans hem de Barbar ordularn yenilgiye uratarak bu lkelert yeni slami imparatorlukta birletirerek Hristiyanl her
iki utan tehdit edebildiler. Dou'da Suriye ve lrak'n Arap ordular nce Anadolu'ya, sonra da Bizans mparatorluunun
anayurdu olan Yunan ve Hrtstiyan toprana yklendiler; bat
daki dier Arap ve Berber ordular ise fethedilmi spanya'y
sratle geerek Pireneler'e vardlar ve Bat Avrupa'nn tamam
n yutma tehdidinde bulundular. Mslman ordular bir sre
iin Sicilya ile talya'nn gney blgelerini igal etti ve hatta
Roma'y tehdit ettiler. Batnn tarihsel geleneinde Mslman
ilerleyiini durdurup Bat Avrupa'y Hristiyanlk adna kurtarm kabul edilen belirleyici sava. 732 ylnda Charles Martel
komutasnda.ki Frenklerin slam ordularn kesin bir yenilgiye
urattklar yerin adyla anlan Tur ve Puvatva savayd. Gerekten de tehdit edilebilir veya kurtarlabilir bir varlk olarak
Avrupa kavram ilk kez bu olayla ortaya kmt. Gibbon'un
Decline and Fail of the Roman Empire adl eserindeki u me
hur pasaj. bu sava ve onun nledii akbetin batllar tarafn
dan kavrann aydnlatmaya yardm edebilir:
Muz.afferane bir askeri harekat. Cebelitank kayalndan Loir
kylarna kadar uzanan 1000 milden fazla bir yol boyunca srmt. Bir o kadar yol da Saracens'den Polonya smrlanna ve tskoya dalk blgele1ne kadar da srebilirdi; Ren nehrinden gemek Nil veya Frat'tan gemekten daha zor deildir: bu yzden,
Arap donanmasnn bir denz savana girmeden Thames nehrinin
azna kadar gitmesi mmknd. Belki de imdi. Kuran tefslr:t
Temas ve Tesir
17
Oxford okullarnda okutuluyor ve krsleri, snnet edilmi bir

halka Muhammedi vahyin geretni ve kutsalln gsteriyor olacak.t.1
Gibbon. "'Hristiyanlk bylesi bir felaketten bir adamn dehas ve talihi sayesinde kurtuldu" diye devam eder.
Mslman gelenek. Charles Martel'in baars ile Tur ve
Puvatva savann sonularna farkl bir bak as yanstr.
Araplar, kafirlere kar din iin yaplan kutsal sava olan cihadn birbirini izleyen evrelerini son derece aynntl olarak ele
almakta ve kl krk yarar bir drstlkle, fetihilerin zaferlerine olduu kadar uranlan malubiyetlere de yer veren zengin
bir vekayiname edebiyatna sahip bulunmaktadrlar. Onlar,
Fransa'nn. batya doru gelimelerinin snnn oluturduu
nun elbette farkndaydlar, yle ki baz yazarlar, Araplar tarafndan 759 ylnda alnan bir ehir olan Narbonne'dan "Mslmanlann, Frenklerin diyanndaki son zaferi olarak" sz ederler. Hatta, harikalar ve mucizelerle ilgilenen daha sonraki bir
yazar. Narbonne'da 1..erinde u yaznn yer ald bir heykelin
bulunduundan sz eder: "Geri dnn, ey smailoullan. Buras varabileceiniz son yer. Eer bana sorarsanz cevaplayaym. geri dnmediiniz takdirde kyamet gnne kadar birbirinizi vurup ldreceksiniz."2 Fakat Ortaa Arap tarihileri, ne
Tur'un ne de Puvatva'nn isimlerini anmaz. Charles Martel
hakknda birey bilmezlerdi. Sz konusu sava Balat el-he
da, yani ehitlerin anayolu ismiyle anlr ve grece nemsiz bir
sava olarak ele alnr. Onbirinci yzyla kadar Tur ve Puvatva
isimleri herhangi bir eserde yer almamakta. onbirinci yzylda
da sadece spanyal Arap tarihilerin yailannda rastlanmaktadr. Doulu Arap vakanvisliinde olaya sadece yle bir deinilip geilir. Kuzey Afrika ve spanya'nn fethiyle ilgili en
nemli Arapa anlatnn yazan olan bn Abd el-Hakem (803871) sadece unlan sylemektedir:
Ubeyde (Kuzey Afrika Valisi). Abdurrahman bn Abdullah elAkki'ye Endls' ynetme yetkisi verdi. Abdurrahman Frenklere
kar seferler dzenleyen deerli bir adamd. Frenkler. Endls'n dmanlarnn en amansz olanlandr. Abd el-Rahman bn
Abdullah el-Akki, pek ok ganimet elde etti ve onlarn hakkndan
18
geldi. .. Daha sonra kt bir dier seferde o ve arkadalar islam

itn ehit oldular. lm ... 115 (733-341 ylnda vuku bulmu
tur.3
Dier
tarihiler de eit lde ksa deinilerde bulunurlar.

Dounun Arap tarihilerinin en nemlisi olan Taberi (. 923)
ve Mslman spanya'nn ilk nemli tariisi olan bn'l
Kutiyye'nin (. 977) Tur ve Puvatva savandan hi szetmemelei dikkat ekicidir.
Bununla birlikte, Mslman vakanvislik gelenei, Tur ve
Puvatva savan ya grmezden gelir veya ikinci dereceden,
nemsiz bir olay olarak ele alrken, Konstantinopol'n fethi
iin gerekletirilen ilk Arap teebbslerine bununla tezat
oluturacak bir ekilde ok yer verirler. Bu baarsz hcum
ve kuatmalar hem tarihte hem de efsanede kutlanmakta, ve
hatta baz servenler, Mesiyanik an geliini mjdeleyen
olaylann eskatolojik aynntlannda da yer alabilmektedir.
Mslman taihilerin Puvatva'y grmezden gelip Konstantinopol' vurgulamalannda. sonraki batl tarihilerinkinden
daha doru bir perspektif ierisinde olaylan grm olduklar
n~ pek phe yoktur. Puvatva'da zafer kazanan Frenkler'in
yendikleri g. evlerinden binlerce mil tede, en u snrlannm
tesinde faaliyet gsteren bir aknc etesinden daha fazla birey deildi. Onlar, zaten snrlarna ulam ve tesine gemi
bulunan bir gc yenmilerdi. Bunun aksine, Konstantinopol'n Yunanl savunucular, Halife'nin ordularnn en sekini
ile karlamt. Yunanllar, halen taze ve gl olan slam ordusu ile karlam ve onu durdurmutu. Gibbon'un da belirttii gibi, Cebelitank kayal ile Loire aras l 000 milden daha fazladr. Fakat Cebelitank kayal Arabistan'dan binlerce
mil uzaktadr. Araplar iin Dou Avrupa yolu ile Ren'e varmak
daha ksa ve daha kolayd: bu yol, in snrlanna ve Amu Derya'ya gitmek iin tuttuklar yoldan daha az etindi. Arap ordusunun baarszl olarak grlen husus. Arap aknclannn
hem dou hem de bat Hristiyanlnm hayatta kalmasn
mmkn klan Tur ve Puvatva'da aldklan yenilgi deil. Konstantinopol' fetihte baarsz kalmasyd.
Araplar bu iki Hristiyanlk arasndaki farkn ayrdndayd.
Onlar. Bizansllar tanmlamak iin, genellikle. sonralan Ro-
Temas ve Tesir
19
ma'nn
Farsa ve Trkedeki karl halini alacak Arapa bir

kelime olan Rm kelimesini kullanrlard. Bizans. kendisini
Roma mparatorluu olarak isimlendirir. halk da kendilerine
Romal derlerdi. Bugne kadar slam dillerinde Yunanllar iin
ortak terim olarak Rm kelimesi kullanlr. eski Bizans mpa
ratorluunun topraklan Rum topraklan olarak blUnir ve Yu-
nan dili Rmi diye tsimlendirtlirdi. Hatta Yunanllar
arasnda
bile. dillerinin Hristiyani formu ounlukla Romaike olarak bilinir. Arap corafyaclar talya'da Roma ismini tayan bir eh
rin var olduundan da habersiz deillerdi. Fakat bu ehir ounluk tarafndan bilinmiyor ve Boazii kysndaki dier Roma'dan ok daha az nemli grnyordu.
Konstantinopol'de aldklan yenilgiye ramen. Mslman
ordular. mparatorluklarnn dou ve bat snrlarnda ilerlemelerini srdrdler. Bununla birlikte. kendilerinin yaylma
snrlarna ulayorlard. Batda, 827 ve 902 yllan arasnda
Sicilya'un fethi yegane nemli toprak kazanc oldu. Douda.
Hindistan ve in snrlarnda Mslmanlar durduruldular.
Merkezde. Bizans snn nisbeten sabit kald ve Konstantinopol'n fethi uzak bir gelecee ertelendi.
Cihad. gerekte ilk byk evresinin sonuna gelmiti. ilk fetihilerin arzu ve heyecan oktan snm. gerek ganimet gerekse ehadet iin duyduklar alk tavsamt. Sekizinci yzyln ortalarnda Emevi hanedann izleyen yeni halifelik hanedan olan Abbasiler, baehri Surtye'den douya. lrak'a tad
lar. Bylece halifelii bir Akdeniz mparatorluundan bir Asya
mparatorluuna dntrm oldular. Onlann cihada ilgileri
batan savma, batdaki snrlara ilgileri ise asgart dzeydeydi.
Akdeniz lkelerinde yer alan Mslman lkeler. Avrupa
Hristiyanlanna kar mcadeleyi bir sre srdrdler. Fakat
onlarn da dikkatleri. ok gemeden, kafirlere kar cihattan i
sorunlan zmeye yneldi. lk zamanlardan beri, slami dnyada. Badat'taki Abbasi halifesinin yasal reisi olduu slamn
ana akm olan Snni akm ile ou ia genel ismiyle anlan ve
birbirine gevek balarla bal olup hem Snnilerin temasna
hem de Snni halifenin yasallna meydan okuyan deiik
mezhepler var olageldi.
Onuncu yzylda, nce Tunus'da daha sonra da Msr'da
ortaya kan bir mezhebin temsilcileri olan Fatmiler'in rakip
20
halifesi tm slam aleminin ba olma hususunda Abbasilere

meydan okudu. Fatimilerden nce de Mslman lkelerde
zerk ve hatta bamsz yneticiler vard. Fakat Snni Abbasi
halifesinin hkmranlna en azndan yapmack bir sayg
gsteriyorlard. Fatmiler bunu bile reddetmi ve ynetimlerinin Abbasi zorbalarn elinden halifelii kurtaracak yegane
meru slam halifelii olduunu ileri srmlerdi. Artk slam
da bir yerine iki halife vard ki, ok gemeden, Fatmi yayl
ve bozgunculuunun tehdidi altnda bulunan spanya'da Kurtubal Emevi Emir. kendisini. hakimiyeti altndaki yerlerin halifesi ilan edince bu say e kt. Artk Mslman Dnyann
ana meselesi dini hizipler ile rakip halifelerin arpmas halini
alm. snrlardaki eski mcadele btnyle unutulmutu.
Gerek Snniler gerekse ia. destans an sona erdii. Hristiyanlk ve slam arasndaki snrlann az ya da ok sabit bir hal
ald ve gaynmslim lkeleri bir ek.ilde tanmann ve hatta
onlarla ilikiye girmenin kanlmaz olduu ortak duygusunu
paylamaya balamlard.
Bununla birlikte. Mslmanlarn cihad imdilik
mi
sona erOnlar. Msl-
ldiyse de Hrtstiyanlannki yeni balyordu.

man mparatorluun byk blmnn. Hristiyanln. do
duu yer olan Kutsal Topraklar'n [Beyt'l Makdis] da aralarnda bulunduu Hristiyanla ait topraklardan olutuunu
unutmamlard. Mslman dnya)'l o sralar etkisi altna alm olan gzle grlr zayflk ve ihtilaf da Hristiyanlan s
lam'a kar kar ataa cesaretlendirdi. Bu karklktan ba
kalar da yararland. Mslman topraklara ilk ciddi aknlar
Hristiyan ya da Mslmanlar tarafndan deil. putperestler tarafndan. douda Hazar Trkleri. batda ise Vikingler tarafn
dan gerekletirildi. Fakat ksa servenlerden ibaret olan bu
aknlar ok gemeden sona erdi. Hristiyanln yeniden gcne kavumas ve yitirilmi topraklan yeniden fethetme hususunda giderek artan kararllk, bunlarla kyaslanamayacak
kadar daha nemliydi.
Hristiyanlk. kaybettii yerleri geri almaya u noktalarda
balad. spanya'da. ber Yanmadas'nn kuzey ucunda. bak
srtnda bir varlk srdrmeyi haarm olan kk Hristiyan
prenslikleri topraklann birletirmeye ve geniletmeye balad
lar ve bu hususta. nce Frenklerin daha sonra da Mslman-
Temas ve Tesir
21
larn topraklarna ynelen Norman saldrlarnn yardmn

grdler. Douda. dier Hristiyan halklarla Kafkasyal Grc-
ler ve Ermeniler. Mslman senyrlere kar isyan etmeye

Hatta onuncu yzyln ikinci yarsnda, Bizansllar
Mezopotamya, Suriye ve Yunan Adalarnda Mslmanlara
kar gl askeri taarruzlar gerekletirip daha nce kaybettikleri topraklann ounu geri alabildiler.
Onbirinci yzyl boyunca Hristiyan ordular slama kar
byk zaferler kazandlar. Douda Grc Hristiyan kralh
Mslmanlann boyun edirme giriimlerine kar koydu ve
byk bir yaylma an balatarak Karadeniz ve Hazar arasndaki tm Transkafkasya kprsn hakimiyeti altna ald.
Hristiyan igalciler, Merkezi Akdeniz'deki Sardunya ve Sicilya'ya girerek buralar Mslman yneticilerden geri aldlar.
Hal ordular. ber Yarmadas 'nda gneye doru istikrarl bir
ekilde ilerleyerek spanya'daki Toledo'yu ve Portekiz'deki Caimbroyu yeniden Hristiyanla kazandrd.
Nihayet, Bat Avrupal Hristiyan gruplar. 1098 ylnda ba
layan ve Hristiyanlk tarihinde Hal Seferleri olarak bilinen
bir seferler serisi vastasyla Suriye ve Filistin'in sahil ovalarn
igal ettiler ve bir mddet ellerinde tuttular.
Mslmanlar, bu seferleri bu isimle bilmiyorlard. "Hal
Seferi"' ve "Hal" kelimeleri. o dnem Mslmanlarnn yazla
nnda yer almamaktadr. ki gerekte. daha sonraki bir tarihte
Hristiyan Araplann yazlannda kullanlmalarna kadar Arapada veya dier slami dillerde bu kelimeler veya eanlamllan
ortaya kmamtr. Dnemin Mslman gzlemcilerine gre.
Hallar. slam dnyasna saldran birok imansz ve barbar
baladlar.
arasnda
sadece askeri gaddarlk.lan ve bu
gaddarlkla
elde et-
tikleri baarlar dolaysyla farkllk arz eden bir grup olan

Frenklerden veya kafirlerden ibaretti. Bu hususta, uzun bir
sre slam rakip bir din olarak kabul etmeyi reddeden ve
Mslmanlardan putperestler veya daha kibar bir ekilde
Arap (Saracen) veya Fasl. Trk veya Tatar gibi etnik isimJerle
sz eden Hristiyan Avrupallardan pek farkl deillerdi.
Hal seferlerinin baarsnda Mslmanlann zayflnn
pay hi de azmsanacak lde deildi. slam medeniyeti. onbirinci yzyln ortalarnda bozulma iaretleri gtertyordu.
problemleri ve politik paralanmasnn bir sonucu olarak. s-
22
Mslmanlann Avnpa"y Kefi
lam topraklan. Mslmanlarn dahili ve haici barbarlar olarak grdkleri kiilerin yaklak yz yl boyunca srdrdkleri bir dizi baanh saldrya maruz kald. Afrtka'da, yeni
bir dini hareket, Gney Fas ve Senegal-Nijerya bolgesinin Berber kabilelerini birletirdi. Bu dini hareket onlar, Mslman
spanya'nn ve Kuzey Bat Afrika'nn byk ksmn iine alan
yeni bir Berber imparatorluunun kurulmasyla sonulanan
bir yaylmacla yneltti.
slam dnyas, doudan, Merkezi Asya ve tesinden gelen
ve yaptklar gler ve fetihlerle Ortadou toplumunun etnik.
sosyal ve kltrel yapsn deitirecek olan Step halklar
-nce Trkler sonra Moollar- tarafndan istila edildi. Sivil
ynetimin kmesi ise, mparatorluun bir zamanlar sulama
kanallar denmi bulunan ve ekili olan topraklarnda bedevilerin ve dier gebelerin serbeste dolaabilmelerine yol at.
Fakat, slam dnyasna en byk ve en kalc zarar veren

ey bunlarn hibiri deildi. Hereye ramen Berberler ve bedeviler Mslman idiler, Trkler ise ok gemeden Mslman
edilecek ve slamn bugne kadar bilinen en gzpek muhafz
lar olacaklard. slama ynelik ilk hayati tehdit. kuzeydeki
inansz barbarlardan. yani Avrupa'dan geldi.
Dnemin am mverrihi bn'l-Kalanisi, 1096-1097 miladi
yla tekabl eden hicri 490 ylnda Hallarn geliini u cmlelerle dile getirir:
Ve bu yl iinde, hesaba vurulamayacak kadar ok sayda nefer'den mteekkil gleriyle Konstantinopol denizi istikametinden
Frenk ordularnn gelmekte olduuna dair arka arkaya haberler
gelmeye balad. BirbiJini tzleyen bu haberler yaylp duyulduun
da halk endielenmeye balad ve telaa kapld ...4
Bir asr sonra uzaklardaki Musul'da byk tarihi bn'l

Esir. bu olaylara daha geni bir perspektiften bakacakt:
Frenk imparatorluunun ilk ortaya k, glerinin art, s
lam topraklann istilalan ve baz yerleri igallert 4 78 (l 085~86) yl
ierisinde gerekleti: daha nce belirtildii gibi. Endls toprak
lanndakl Toledo ehrtni ve dierlerini o vakit ele geirdiler. Daha
Temas ve Tesir
23
sonra. 484 11091 -92) ylnda Sicilya Adasna saldrarak oray igal
etttler. ki daha Once bundan da sOz etmitim. Ardndan Afrika sahillerine kadar ilerleyip orada birka yeri ele geirdilerse de bu
yerler onlardan geri alnd. lertde greceiniz gibi. baka yerleri
de igal ettiler. 490 ( 1096-971 ylnda ise Suriye lkesini igal ettller...5
nleine geleni silip spren Hallar, Suriye ve Filistin sahillei
boyunca Toros eteklerinden Sina yaknlanna kadar uzanan bir Frenk. Hristiyan feodal uluslar zinciri kurmay baar
dlar. Mslmanlarn cihad balatarak slam toprandan bu
Hristiyan prensliklerinin son kalntlarn temizlemeleri iki
asrdan fazla bir zaman ald.
Balangta bu davetsiz misafirlerin saldrlarna slam
emirlei kaytsz kalm ve ok gemeden. Latin lkeleri, Sui
ye-Filistin siyasetinin zikzakl yapsnda yerlerini almlard.
Orjinal cihad sona ereli ok olmu ve hatta cihad ruhu kaybolmu ve unutulmu gzkyordu. Bu a, slam topraklarnn
her taraftan, Histlyan dnya tarafndan olduu gibi Merkezi

Asya ve Berber Afrika'dan da saldrlara maruz kald bir tecaviiz ve deiim andayd. Halep, am ve Kahire'de bile Suriye sahilinin ve Filistit'in kayb balangta fazla ilgi uyandr
mad. Dier yerlerde neredeyse farkna bile varlmad. Onnc yzyl balannda yazmakta olan bn'l-Esir, Hallarca
igal edilmi Filistin'den gelen ilk mltecilein Badat'a varp
sorunlarn dile getirerek yardm isteyileini anlatr. Yardma
hazr
olan yoktu. Kuds'n
dnden
ve Mslmanlann
onu savunmak iin bir araya gelmemelerinden yaknan Irakl

bir airin fetihilerden Rm, yani Bizansllar olarak sz etmesi
ise. doru bilgiye bile sahip olunmadn gsteiyor.6 Gerek
doudaki gerekse batdaki Mslman yneticiler, yeni komu
lanyla ilgilenmeye meyil gstertyor ve hatta, gerektiinde Mslman kardeleine kar onlarla ittifak kuruyorlard. ki asr
dan fazla bir sre, Frenkler ve Mslmanlar. savata, ticaret
ve diplomaside. hatta mttefikler olarak Suiye ve Filistin'de
birbirlerine gndelik iliki lsnde yakn oldular. Hal se-
ferlerini izleyen yzyllar boyunca

sr
ve
batal
batl
tacirler ve
haclar M
seyahat ettiler; Mslman yneticilerse

tccar lkelerle birbiri ardna ticari anlamalar imzaladYakndou'da
24
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
lar.
Uzak batda, Hristiyan yeniden-fethi, tam ve nihai bir zafer
elde etti. Mslman yneticiler, ve hatta daha sonra Mslman reaya, spanya ve Portekiz'den kanld ve ok gemeden,
muzaffer ispanyal ve Portekizliler eski efendilerini Afrika'ya
kovaladlar. Douda ise Hallar Avrupa'dan tekrar tekrar gelen takviye gler sayesinde belli bir mddet ayakta kalmay
baardlarsa da, Mslmanlann birbiini izleyen saldnlan yznden zayfladlar ve Filistin'deki Latin kuvvetlerinin Akka limanndaki son istihkam da 1291 ylnda Memlk sultan tarafndan drld.
Hal ruhunun zayf kprtlar Avrupa'da bir mddet daha
srd ve Msr'daki Memlklerle yeni ve geliken bir g olan
Osmanl Trklerine kar olduka verimli seferler gerekleti
rilmesine yardmc oldu. Fakat. Ortaan tlerk.J dnemleinde
Hristiyan Avrupa Hal seferlerine ilgisini yitirdi ve baka meselelerle megul oldu. Hristiyanlarn Hal seferlertni unuttuu
sralarda, cihad yeniden hatrlayan Mslmanlar, ncelikle
Hristiyan igalcilerin eline geen yerleri gen alp koruma altna
almak. daha sonra da zaferler seli iinde slamn mesajn ve
gcn bunlar bilmeyen yeni halklara ve topraklara tamak
iin bir cihad balattlar.
Hallann iki yzyl kadar ynetmi olduk.lan lkeler zerindeki etkileri pek ok adan dikkat ekecek lde snrl oldu. Hallann yaptklar. baronlar, dln adanlan ve tacirlerle
bunlarn hizmeti ve yardmclarndan mteekkil bir Bat Avrupa katoliklerinin aznlk hakimiyetini oluturmaktan teye
asla gemedi. Nfusun byk ounluunu Mslmanlar,
farkl dou kiliselerine mensup Hristiyanlar ve az saydaki Yahudiler oluturuyordu. Hahlann gidiinden sonra bu lkelerin slami toplum ve siyaset iinde yeniden btnletirilmesi
kolay oldu.
Bununla birlikte. Hallar geride iki nemli kalc 1Z brakt.
Bunlardan biri. Mslman devletin gaynrnslirn reayasnn
durumunun daha da ktlemesiydi. slam ve Hristiyanlk
arasndaki uzun mcadelenin dourduu ac duygular, dini
balln baat bir unsur olduu bir devirde Hristiyan ve Mslmanlann bir arada yaadklan blgelerdeki gvenlik ihtiyalar ve bunlara herhalde eklenmesi gereken bir dier neden
Temas ve Tesir
25
olan Hristiyan krallar ve din adamlarnn uyguladklar eziyetler. Mslll)anlarn giderek daha sert tavr almalarna yol at. Bu dnemden itibaren. Mslmanlarla reayalan olan Hristiyan ve Yahudiler arasndaki ilikiler daha mesafeli ve oun
lukla daha zor oldu.7
Dier kalc deiiklik, Ortadou ile Avrupa arasndaki ili
kilerde ortaya kt. Onbirinci yzyldan nce bu ilikiler snr
lyd. Hal devletleri. genelde Mslman izleyicilerinin de muhafazasn faydal grdukleri yeni bir ilikiler ann olumas
na nclk ettiler. ou talyan olan Avrupal tacirler, Hal
ynetimi altnda Yakndou limanlarna yerleerek kendi efle
rine tabi ve kendi yasalanna gre ynetilen topluluklar olu
turdular. Mslmanlarn bu limanlar tekrar geri almalar Avrupal tacirlerin bu faaliyetlerini sona erdirmedi. Aksine. Mslman yneticiler. hem kendjJeri hem de bu faaliyette bulunanlar iin bir kazan kayna olan bu ticareti tevik etmeyi
tercih edip bu tacirleri rahatsz etmemeye zen gsterdiler.
Bylece, eski Hal istihkamlannda gelimelerini srdren Avrupal tacirler, artk Msrda ve Hallarn hJ fethetmedikleri
dier yerlerde de ortaya kmaya baladlar.
Avrupa'yla kurulan bu yeni ilikilerden Ortadou'da Mslmanlarn ynetimi altnda yaayan Hristiyan aznlJ~dar da etkilendi. O tarihten itibaren, Hristiyan aznlklar, ksmen Avrupal tacirlerle alveri, ksmen de Dou kiliselerinden koparak
Roma kilisesine bal Uniate topluluklar kurmu bulunan ve
Arapa-konuan deiik Hristiyan gruplar arasndaki dini ili
kiler yoluyla giderek batyla temaslarn arttrdlar. Bu tlcart ve
dini temaslar. ana dili Arapa olmakla birlikte bir Avrupa diline de az ok vakf olan ve Avupahlarla temas bulunan bir
ekirdek topluluun olumasna yardmc oldu. lerki tarihlerde yzleri batya dnk bu Ortadoulu Hristiyanlar son derece
nemli roller oynadlar. Bununla birlikte, onlarn ve Ortadou
ehirlerinde ikamet eden batl tccarlann rolleri uzun sre
engellendi. Hal seferlerinden sonra oluan ve ounluu
oluturan Mslman nfusla mahalli gayr Mslimleri birbirinden yaltan sosyal aynn, Batl tacirlerin ikamet ettikleri
komnyonlar da etkilemi. onlarla Mslman nfus arasn
daki temaslar ticaret iin ve nadiren ihtiya duyulan siyasi
iletiim iin ger.e kli olan asgari dzeye indirmiti.
26
Mslmanlann
Avrupa'y Kefi
Selahaddin, 1174 ylnda Badat'daki halifeye yazd bir

mektupta. Hallardan geri ald topraklarda Hristiyan tacirlerini tevik politikasnn gerekelertni dile getirmektedir ki. yazdklarna baklrsa. onlarla yapt anlamalar yoluyla ticari
koullarn Mslmanlar lehine dnmesini salamtr:
... Venedikltler. Ptzahlar ve Cenevzlilertn hepsi, k1ml zaman zarar
vermeye duyduk.lan itahlan yattrlamayan ve ilerindeki ktlk atei sndrlemeyen basknclar olarak, kimi zaman da getlrdiklert mallarla slam dnyasna egemen olmaya alan ve korkutucu buyruklanmzn kendilertne pek tesir etmedii seyyahlar
olarak gelirlerdi... imdi t.se. onlardan. sava aletlertnt topraklar
mza getiren ve imal ettiklert veya miras aldklannn en sekinler1n1 bize hediye edenler dnda gelen hi kimse yok ...8
Selahaddin, bu ar:u edilir sonucun, onlarla "bizim arzuladmz ve onlann hayflandklar, bizim tercih ettiimiz ama
onlarn tercih etmediklert" kurallara dayal anlamalar yapmak suretiyle salandn sylyor.
Hristiyan kilisesinin de bak aynyd. Fakat onun etkisi ve
aforoz buyruklar, Hristiyan dnya ile slam dnyas arasnda
ki tic~retin yeniden balayp gelimesini engelleyecek gte
deildi. Hallarn birka ato dnda Douda braktklar
muhtemelen nemli yegane etkinin, batyla ticaretin bu yeniden douunun olmas talihin bir cilvesidir.
Batnn ticareti geliir ve serpilirken, Batl ordular, bir dizi
ezici yenilgiye uradlar. Hallar, fethettikleri topraklarn tmnden tahliye edildik.len gibi. o gne kadar Hristiyan topra
olan byk bir alan da. Mslman fetihileinin ellerine geti.

Mslmanlar, slamn ilk dneminde olduu gibi Hrtstiyanha
kar yeniden bir cihad balatt. Bu sefer slam ordular Avrupa 'nn gbeine kadar ulatlar.
Hallar yenilgiye uratp yerlerinden eden cihad, Halla
rn igal ettikleri lkelerde veya fethettikleri ya da tehdit ettikleri halklarn bayrak amasyla ortaya kmad. Yeni saik,
uzak doudan ve slamn yeni bir gcnden. Dou Asya kkenli bir ulus olup dokuzuncu ve onbirinci yzyllar arasnda
halifenin topraklarna katlarak slamn askeri ve siyasi liderliini ellerine geiren Trklerden geliyordu. Onlarn gelii Ha-
27
Temas ve Tesir
llardan
nceydi. Hatta bir anlamda onlarn Suriye'yi fetihleri

Hallar tahrik etmiti.
Trk hakimiyeti dneminde yeni bir vurucu g elde eden
slam dnyas. bazlan kalc nemli toprak kazanmlar sala
yan yeni cihadlar gerekletirdi. Hristiyanlk aleyhine ilk Trk
fethi, Bizans mparatorluunun byk istihkam olan ve Mslmanlarn ilerlemesinin uzun sre temel engeli olan Dou ve
Merkezi Anadolu'nun fethi idi. Seluk Trkleri,

yl
onbiinci
yz-
sanlan ile onikinci yzyl iersinde, sonralan Avupa'nn s

lam tarafndan ok daha tehlikeli bir igalinde srama tahtas
haline gelecek olan Anadolu'yu fetih ve iskan yoluyla bir Trk
ve Mslman yurduna dntrdler.
Fakat o sralarda Mslmanlar da doudan gelen yeni ve
mahvedici bir dmann igal ve fetihlerine maruz kaldlar.
Onikinci yzyln balannda. sonralan Cengiz Han lakabyla
tannacak olan bir Mool lideri, zorlu mcadeleler sonunda
Moolistan'n sava gebe kabilelerini birletirmeyi baard
ve onlar geni bir fetih kampanyasna soktu. 1220 ylna gelindiinde Asya nn tamam Cengiz Han'n elindeydi ki, ertesi
yl. Moollar Ceyhun nehrini geip iran' igale kalktlar.
Cengiz Han'n l 227 ylnda gerekleen lm sadece geici
bir molaya neden oldu ve saldn. halefi olan yeni han tarafn
dan yeniden balatld. 1240 ylna varldnda. Bat ran,
Grcistan. Ermenistan ve kuzey Mezopotamya'y fethetmi bulunan Moollar. 1243 ylnda karlatklar Anadolu Seluklu
sultannn glerini ezip getiler.
Onnc yzyln ortalannda Moollar tarafndan douya
yeni bir hareket planland ve uyguland. CengiZ Han 'n torunu
Prens Hlagu. slam topraklarnn Msr da dahil tamamnn
fethedilmesi hususundaki byk hann emirleriyle Ceyhun'u
geti. Birka ay iinde uzun sal Mool athlan tm mukavemetleri krarak ran' imek gibi getiler ve Ocak 1258 de
Badat ehrinin kaplarna dayandlar. Halifeliin bu eski ba
ehrine saldrp yamaladlar ve yakp yktlar; 20 ubat 1258
tarihinde. son halife, ailesi yelerinden bulunabilenlerin hepsiyle birlikte ldrld. Peygamberin zamanndan beri ilk kez
gaynmslim bir halk slamn merkezi topraklarn igal etmi.
byk tarihi halifelik kurumunu ortadan kaldrm ve inananlarn zerinde bir putperest hakimiyeti kurmulard. Sadece
1
28
Msr'daki
Memlk sultanlan ayak direyebilmi ve Moollarn

girmelerini engellemilerdi.
Moollann kuzeye doru ilerlemeleri srd. Merkezi Asya'dan batya doru ilerleyen Mool atllar. Hazar Denizi ve
Karadeniz'in gneyine olduu gibi kuzeyine de ynelip bugn
Rusya olarak bilinen blgenin byk blmn fethederek
Polonya, Macaristan ve hatta Silezya snrlanna kadar vard
lar. Karadentz'in kuzeyindeki topraklarda. Mool fatihleri. bu
blgelerdeki -ou Trk olan- gebe step halklan iin ilk
kez bir siyasi ereve oluturdular. Sayca az olan Mool yneticiler. byk lde, batya ge kendilerinden nce balayan
daha ok saydaki Trk tebeaya dayanyorlard. Moollar Moolcay terk ederek Trke konumaya baladlar ve Trklerle
birbirlerine kartlar. Bu durum, Trk kabilelerinin nfusun
nemli bir blmn oluturduu Dou Avrupa steplerinde
zel bir nem kazand. Buralarn Trk-Mool sakinleri genellikle Tatarlar olarak bilinirler ki, bu terim. kelime anlamyla
Trk-Mool topluluklarndan sadece belli gruplar ifade ettii
halde ounlukla yanl olarak hepsini isimlendirmede kullanlr. Onlann stnlk dnemi Rusya tarihinde "Tatar boyunduruu" olarak bilinir. Byk Hanlar mparatorluunun paralanmasndan sonra, Tatarlarn dominyonlan. her bii Cengiz
Han'dan geldiini iddia eden bir dizi hanlar tarafndan ynetilen ok sayda kk devletlere blndler. Dou Avrupa'daki
Mool Devleti. Rusya'da ve dolaysyla da Avrupa'da Altn Sr
[Altn Ordu] Hanl olarak bilinir. Onnc yzyl sonlaryla
ondrdnc yzyl balarnda Moollarn 1rkletirilmesi ve
Altn Srnn slamlatrlmas ile birlikte. bir Mslman
Trk Devleti, Baltk'dan Karadeniz'e kadar. Dou Avrupa'nn
tamamna hakim oldu ve Moskova prensleriyle dier Slav yneticilerden hara ald. Onbeinci yzylda, Altn Sr Hanl
zayflad ve Kazan. Astrakhan ve Knm'da kurulu kk hanhklara blnerek 1502 ylnda ortadan kalkt. Bu olay Mslmanlarn Dou Avrupa'daki hakimiyetini sona erdirdi ve Moskova'nn ykselmesine ve giderek hakimiyeti ele geirmesine
giden yolu at.
Daha gneydeki ran ve Irak'ta Moollar yerlemeyi ve Anadolu'daki Seluk Devleti zerinde stnlk elde etmeyi baar
dlar. Bununla birlikte, Memlkl sultanlarn Msr'daki slami
Afrika
ktasna
29
Temas ve Tesir
mparatorluunu yenmeyi baaramadlar. Msr'a kar bir

lm kalm savana kitlenmi olan ran'n Mool yneticileri.
doal
olarak. ortak dmana kar mttefikler bulmak iin bayneldi. Avrupa'da Hristiyanln prensleri yeni bir Hal
Seferi fikrine mtereddit de olsa cokulu bir ilgi gsterdiler ki.
bu defa, slam mparatorluunun gerisindeki byk bir gaynmslim gle ittifak halinde olacaklarndan. slam mparator
luu iki cephede de savaa maruz kalacakt. Bir sre Mool
hanlarnn saraylar ile Hristiyan Avrupa'nn saraylar arasn
da canl bir diplomatik faaliyet devam etti. Moollarn --ou
doulu Hristiyan olan- ulaklan. Roma'ya. Fransa'ya ve hatta
bir Mool ittifak projesine biraz ilgi gsteren Kral I. Edward'n
lkesi ingUtere'ye de geldiler. Ayn sralarda Avrupal Hristiyan
seyyahlar -tccarlar. diplomatlar ve misyonerler- byk hann Pers dominyonlann ziyaret ettiler. Bu kiilerden bazlar.
mehur Marco Polo gibi. pax Mongolicadan yararlanarak Asya'dan Moolistan'a ve in'e kara yoluyla seyahat ettiler.
Seluk Trklei'nin batya dnk cihad Rum Sultanl olarak bilinen Anadolu Seluklu Sultanl'nn yklmasyla sekteye urad. Cihad. onlann miraslar olan Osmanllar tarafn
dan yeniden balatld. Osmanl Devleti, Anadolu Seluk Sultanl 'nn halefi olan birka devletten biri, bir snr savalar
prenslii olarak kuruldu. Ottoman ismi, bu devletin ilk yneticisi olan ve rivayete gre 1299'dan 1326'ya kadar devleti yneten Osman'n isminin bozulmu bir biimidir.
Osmanl Devleti, Anadolu'da, Histiyanlk ve slam arasn
daki snrda ortaya kt. Onun yneticisi. U Beyi ya da kimi
zaman Cihatta nc savalar olan Gazilerin Lideri lakabn
tard. Yazd Osmanl destan ilk yazl Osmanl tarihi kaynan oluturan bir ondrdnc yzyl Trk airi, Gaziyi.
"Alah'n dininin aleti ... Yeryzn putperestlik kirinden temizleyen Allah'n ps ... Allah'n amaz klc" olarak tanm
lar .9 Zamanla Osmanl ordularnn ilerlemesi ve Osmanl gcnn byk bir alana yaylmas ile birlikte, prenslik bir devlete, devlet de bir imparatorlua dnt. Fakat Osmanl imparatorluu. cihad ve sorumluluk duygusunu zmsemi bir
idari ekli muhafaza etti. Bu cihatla, Osmanllar ve dier birok Mslman topluluklar, Avrupa'y. byk lde AVTUpahtya
larn onaltnc yzyldan
onsekizinci
yzyla
kadar Kuzey ve
Mslmanlann Avrupa'y
30
Gney
Kefi
grecek olduklan tarzda bir snr olarak gryorlard. Kuzey ve bat snrlarnn tesinde zengin barbar
topraklan uzanyordu ki, buralara din ve medeniyeti, dzen ve
bar getirmek -ayn zamanda da aknclarn ve snr kuvvetleinin hakk olan ganimetleri de toplamak- onlarn kutsal
misyonuydu. Osmanl gelimesinin sona ermesi -snrna varmas- Osmanllarn hem Osmanl mparatorluu iersinde
hem de snr tesinde olup bitenlerle ilgili alglaylarnda kkl deiiklikler meydana getirdi.
Osmanl Sultanlar. imparatorluk evresinde kendilerini Bizans mparatorlarnn yasal haleflert olarak grdler, ki bu iddia, onlarn yaygn olarak kullandklar Sultan- Rm -Roma'nn Sultan- lakabnda da ortaya konulmaktadr. Konstantlnopol' 1453 ylnda alarak Fatih nvann kazanan Sultan il. Mehmed, zafer takn tamamlam oldu. Eski imparatorluun iki paras olan Asya ve Avrupa onun ellerine gemi.
eski imparatorluk baehri artk onun hkmetlnin taht olAmeika'y
mutu.
Trk mvemhleri,
doal
olarak. Konstantinopol'un fethi ile

ilgili birok anlatya yer vermektedirler. Bunlarn en eskilei
-gazilerin ve onlarn szclerinin anlatlan- basit ve doru
dandr. rnein, gazi bir tarihi olan Oru, Konstantinopol'n
alnn aadaki ekilde tasvir etmektedir:
Edlme'de ejderhalar kadar byk toplar dkld ve alaybozanlar hazrland. Sultan Mehmed bu toplarla birlikte Edirne'den lstanbul'a doru yola koyuldu. Toplar yerletirilip her ynden atl
maya baladnda lstanbul'un kalelerinin duvarlar ve kuleleri
yerle bir oldu ve ierdeki kafirler. uruna savatklan zaferi elde
edemediler. istanbul'un yneticisi cesurdu ve aman dilemedi. Keiler. nctllerde yazl olanlara bakarak bu ehrin ele geirilemeyeceini sylemilerdi. Onlann bu szlerine inanarak kuleleri savunmak iin her tarafa toplar ve alaybozanlar yerletirdiler.
Adanlan kulenin iine girdiklerinde her trlO samal konutu
lar. Neuzbillah. Peygamberin kutsiyetine kfrettiler ve sama sapan szler sa1ettiler. Gururlar yznden hereye kadir olan Allah onlara bu felaketi verdi. Sultan Murad'm gayretinden ilham
alan olu Sultan Mehmed. "Allah adma" diyerek yamaya komutanlk ettt. Kalede toplarn at gediklerden gO kullanarak ieri
Temas ve Tesir
31
giren gaziler. kaledeki kafirleri kltan geirdiler. Geride kalan askerlere yol ald. Hendekler arasndan gelip merdivenler diktiler.
Bu merdivenleri kulelerin duvanna dayayp trmandlar. Kuleye
knca ierdeki kafirleri yok ederek ehre girdiler. Yama yapp
ganimet topladlar. Onlann mal ve mlklerini alp oul ve kzlarm
kle yaptlar. Sultan Mehmed aynca evleri yamalama emri de
verdi. Bu ekilde alnabilinecek herey alnd. Mslmanlar ylesine byk bir ganimet elde ettiler ki 2400 sene nce gerekleen
kuruluundan ben stanbul'da birikmi olan servet gazilerin nasibi oldu. gn boyunca sren yamadan sonra yamaclk yasakland. stanbul ehri, 129 Mays 1453'e tekabl eden) 857 yl
Rebilevvel aynn 21 'inde Sah gn alnd.10
Sradan
insanlar iin basit 1rke ile yazlan . bu anlat s

nrdaki gazilerin bak tarzn yanstmaktadr. Onaltnc yzy
ln daha incelmi Osmanl tarih yazcl ise farkl bir tasvir
sunar.
Bu
geni
blge. bu gl ve azametli
ehir...
hata baykuunun
yuvas
olmaktan kanlp zafer ve onurun baehrine dntrl

d. Muhammedi sultann soylu gayretleri sayesinde, utanmaz kafirlerin anlarnn eytani sesinin yerini grkemli rknlere sahip
oJ:n dinin be kere tekrarlanan tatl ilahisi, Mslmanlarn ezan
ald ve Cihad erlertnin kulaklarm ezanm melodisi doldurdu. eh
rin iindeki kiliseler. rezil putlardan annd:tld ve irkin putpere~tlik pisliinden temizlendi. Oralardaki resimlerin grntsnn bozulmas ve slami mihrap ve minberlerin dikilmesiyle. birok manastr ve kiliseler Cennet Bahelerine dndler. Kafirlerin
tapmaklan, dindarlarn camileri halini aldlar ve slamn nurunun
nlan, karanlk katmanm uzun bir sre aalk inanszlann
mekan olmu bu yerden srp kard ve imann sehertntn panltlan. zulmn kzl karanln defetti. Zira talihli sultann kader
gtbi kar konulamaz olan kelam. bu yeni beldenin ynetiminde
en yce kelam oldu ... 1 1
Putpe~est
ve Hristiyan Roma'nn Mslman varislerinin

Konstantinopol' baehir yaptktan sonra, ikinci adm iin
batya gzlerini evirmeleri doald. Osmanl gleri Adriyatlk'in her iki ucunda ilerliyorlard. Kuzey uta, Osmanl svarileri, Venedik menzili iersinde aknlar gerekletiriyorlard.
32
Gney utaki Arnavutluk sahilinde konumlarn salamlat

rp bitiik adalan ele geirdiler. Austos 1480'de Osmanl donanmasnn {Donanma-y Hmayun] Kapudan Gedik Ahmed
Paa kumandasnda Arnavutluk'taki Valona'dan yola koyulan
bir Osmanl donanmas talyanlarn Otranto Limann ele geirdi. Ertesi ilkbahar. Gedik Ahmed Paa. fethettii yerlerdeki
gcn salamlatrmak ve talya'da Osmanl zaferlerini geniletmek amacyla yeni bir sefer gc toplad.
884 ylnda (diyor mverrih] Gedik Ahmed Paa gl bir donanmayla Pulya [Apulia) Yanmadas'na doru yola koyuldu. Allah'n yardm ve Allah'n glgesi olan sultann himmetiyle oraya
vannca. Konstantinopol'n hisarlarna benzeyen Pulya kalesini
lopa tuttu. ok miktarda toprak fethetti. dol tapnaklan slamn
camileri oldu ve ezan- Muhammedi. selam onun zerine olsun,
gnde be defa okunmaya baland. 12
Fakat Fatih Sultan Mehmed lm deindeydi ve onun

lm paann parlak planlarn akamete uratt. ok az bir
zaman sonrasnn bir Trk tarihisinin szleriyle:
Sultann
br dnyaya gmesine kadar, o (Gedik Ahmed)

Apulia'da kald ve muazzam retthler balatt. Sultan Mehmed'in
lmnden sonra Gedik Ahmed'in Sultan Beyazt'a balln
sunmaya gitmesi zerine oradaki kafirler Mslmanlann bana
birok sorun atlar. Nihayet kafirler Pulya'y ve oradaki Mslmanlan ele geirdiler: kimisi ld, kimisi ise binbir meakkatle
kat ... 13
Yeni sultan il. Bayezd ile kardei Cem arasndaki taht mcadelesl esnasnda Osmanl askerleri Otranto'dan kanld;
italya'y fethetme plan ertelendi ve giderek terkedildi. Birka
yl sonra, 1494-1495 yllarnda Franszlann neredeyse mukavemetle karlamadan talyan lkelerini fethetmeyi kolayca
becermesi. Trklerin, planlarnda srar etmeleri durumunda.
talya'nn byk bir ksmn veya tamarqn byk bir zorluk
ekmeksizin fethedecek durumda olduklann dndrr_ Rnesansn henz balad bir vakit olan 1480 ylnda talya'nn
1rkler tarafndan fethi, dnya tarihini deitirirdi. Fakat tal
ya'nn feth edilmeden braklm olmasna ramen Osmanlnn
Temas ve Tesir
33
emperyal grev duygusu gcn korudu ve Osmanh ordulan

Avrupa ilerine doru epey ilerledi.
Amalan daha da telere gitmekti. Onaltnc yzyldan itibaren Trk kaynaklannda Kzl Elma isimli uzak ve efsanevi
ehirden sk sk szedilir. ddiaya gre bu isim, szkonusu e
hirdeki buyk bir kilisenin altn kubbesinin grnnden
kanlm1tr. Kzl Elma ehri. Trk-Mslman cihadnn nihai
hedefidir ve bu ehin alnmas cihadn sonunu ve slamn nihai zaferini getirecektir. Kzl Elma, Trk Ordularnn hedefleri
olan deiik Histlyan baehirleri ile, nce Konstantinopol.
sonra Budapete, daha sonra da farkl zamanlarda Viyana ve
Roma ile zdeletirildi. Gerekten Trkler Konstantinopol'
ele geirdiler. Budapete'yi birbuuk yzyl elleinde tuttular.
Viyana'y iki kez kuattlar ve hatta bir sre Roma'y da tehdit
edecek gibi grndler.
Muhteem Sultan Sleyman'n saltanat dneminde (15201566), mparatorluk. gcnn doruuna ulat. Avrupa'da,
Yunanistan'n ve Balkanlarn zaten efendileri olan Osmanl
ordular. 1529 ylnda, Viyanay kuatmak iin Macaristan'dan yola koyuldular. Douda, Osmanl sava gemileri,
Hint Okyanusu'ndaki Portekiz'e meydar okudu; Batda ise Fas
hari Kuzey Afrika'nn tm Mslman yneticileri Osmanl
hkmranln kabul ettiler ve bylece Mslman deniz gcnn Atlantik'e girip batl denizlere ve hatta Kuzey Afrikal
korsanlarn Bitanya Adalan'na kadar aknlarn yaymalarn
saladlar.
lk gnlerde olduu gibi slamn ilerlemesi bir kez daha

Histiyanlk
iin lmcl bir tehdit oluturmaya balad. Hal

Seferi lm, onun yelini Cihad almt. Elizabeth dnemi
Trk talihi uzman Richard Knolles Trk mparatorluundan
"dnyay kuatan dehet" olarak sz ederken Avrupa'nn ortak
duygusunu ifade ediyordu. 14
ok uzaktaki zlanda'da bile kiliselerde okunmakta olan
Lutheyen Dua Kitab, Allah'tan, kendilerini "Papa'nn kurnazlndan ve 1rkler'in terrnden" korumasn diliyordu. zlan
da'da barbar korsanlann 1627 ylnda ortaya kp Cezayir kle pazarlarna yzlerce kleyi gtrmelei, Trklerle ilgili korkunun bouna olmadn gsteriyor. Muhteem Sleyman'n
zaferleri Trk med hareketinin en yksek noktas ve cezrinin
34
balangcyd. Osmanl ordular
Viyana'dan.
Osmanl
donanmas Hint Okyanusu'ndan karld. Osmanl askeri gcnn

halen etkileyici olan grnts. Osmanl lkesi ve toplumunun gerek kn gizledi. Macaristan'da Trkler ve Hristiyanlar sonu getirmeyen savalar srdrdler ve Trkler ancak 1683 gibi ileri bir tarihte Viyana'y ele geirmek iin ikinci
bir giriimde bulunabildiler. Fakat vakti oktan gemi olan
bu teebbslerinde nihai bir yenilgiye uradlar. slam. dnyann baz yerlerinde. zellikle de tropikal Afrika ve Gney Dou
Asya'da ilerlemesini srdryordu. Bununla birlikte. Avrupa"da slam. Osmanh zaferlerinin bir mddet gzlerden saklayp geciktirdii ve fakat nleyemedii belirleyici bir yenilgi yaad . Avrupa Hristiyanlnn ilk byk cihada verdii cevap.
Hallarn yeniden-fetih hareketi olmutu. slami ilerlen1enin
ikinci dalgasna cevap. Avrupa'nn emperyalizm olarak bilinecek olan yaylmasnda nihai noktasna ulat. Bu. doal olarak
Avrupa'nn iki u noktasnda yer alan Mslman ynelimine
tabi olmu lkelerde. ber Yarmadas ve Rusya'da balad.
Daha sonra da henen hemen tm slam dnyasna kuatnca
ya kadar ard arda yayld.
lspanya'daki sn slam kalesi Ferdtnand ve sabella'nn ordular tarafndan 1492'de fethedildi. O vakitler Avrupa kar
harekat srmekteydi. Portekiz'in yeniden-fethi. 1267 ylnda
gerekleen spanya'nn yeniden-fethinden neredeyse ikib.uk
asr nce gereklemiti. Portekizliler. 1415 ylnda Fas'n kuzey sahilindeki Ceuta'y ele geirerek. sava. dmann yerleim blgesine tad. Portekizliler. onaltnc yzyl boyunca
Fas'la varlklarn glendirmek iin kararl bir gayret gsterdiler. Ksa bir sre iin Tanca'y igal ettiler ve gneydeki birka ss daha uzun bir sre ellerinde tuttular. Fakat Portekizlilerin Kuzey Afrika'daki ana teebbs. 1578 ylnda gerekleen El-kasr'l-kebir savanda Fasllar tarafndan akamete uratld.
spanyallar da benzer bir yeniden-fetih hzyla. yenilgiye
uram olan eski Avrupal efendilerini Afrika'ya kadar kovalad ve 1497 ve 15 l O yllan arasnda Fas'taki Melilla'dan dou
daki Trablusgarb'a kadar uzanan Kuzey Afrika sahilindeki birok yeri ele geirdiler. Porlekizlilerin leebbs gibi bu leeb
bs de akamete urad. Onlarn amac zaten Mslu1an larm
kendilerini toparlama gayretlerini kaynanda nleyip geri
35
1. Portekizliler Hnn.'de tranllann ataklann geri pskrtrken
36
37
' O':
t
..
. ,,, ,!'
2. Hrmz kalesi topa tutuluyor
3.
ran kumandam
.,, ,....,.
~
iki Portekizliden oluan heyeti kabul ediyor.
38
dnmek ve kendil sahil ve gemilerini Mslman korsanlardan

korumak dnceleriyle snrlyd. Osmanl deniz gc Akdeniz'e hakim olmaya balaynca. spanyallar, Kuzey Afrika'y
igal teebbslerini terk ederek Portekizliler gibi kk gamizonlu birka gl noktay ellerinde tutmakla yetindiler.
Avrupa'nn douya kar gerek mukabelesi olduka farkl
bir taraftan geldi. Vasco de Gama. Kalkta'ya vardnda.
"Hrtstiyanlar ve baharat bulmak iin" gelmi olduunu sylemiti. Bu sz, gerek Portekizlileri Asya'ya gnderen saiklerin,
gerekse de, belli ekincelerle birlikte, Portekiz seferlerinin bir
anlamda kendisine gecikmi bir cevap olduu cihadn saiklerinin de ksa bir zetidir. Douya doru yelken aan Portekizliler
arasnda Hristiyanlk iin sava duygusu glyd. Byk keif seferleri, dini bir sava olarak. Hal seferlerinin ve Yeniden-fethin ayn dmana kar srdrlmesi olarak grlyordu. Dou sularnda Portekizlilerin temel dmanlar olan
ve hakimiyetlerine son vermi bulunan -Msr, 1rkiye, ran
ve Hindistan'daki- Mslman yneticiler vard. Portekizlilerden sonra batnn dier denizci halklar geldiler ve Afrika ile
Gney Asya'da yirminci yzyla kadar devam edecek olan bir
Avrupa hakimiyeti kurdular.
Avrupallar, egemenliklerini tam bir gven ierisinde grdklerinden batdaki sava alanlarnda birbirleriyle savamay
bile becerebildiler. Bu durumdan hazan yresel gler yararlandlar. Bu vakalardan biri hret bulmutur. Fars Krfezt'ndeki Hrmz Liman'm ele geirmi olan Portekizliler, 1622
ylnda. ngilizler'in yardm ettii ran Ordusu tarafndan geri
pskrtld. Elde edilen zafer bir ran epik iirinde yceltilmi
ve bu geici
tarafndan
ittifakn yerindelii.
dnemin bir Fars tarihisi
dile getirilmitir.
Durum artk deimiti, nk bir grup ngtltz, yakn bir tarihte

Safevi sarayna gelerek Hnnz' yeniden ele geirmeyi tstedti
takdirde askeri gleri ile aha yardma hazr olduklarn sylemitiler. aha, Portekizlilerin kendilerinin dman olduklarn ve
bu karlkl dmanln ksmen mezhebi farkllktan kaynaklandn belirtmilerdi. Hnnz'n tekrar ele geirilmesinden sonra
ise ngiliz kontrol altndaki dier limanlarda bulunan gemilerin
Portekizltler'in oraya tekrar adm atmasn nleyeceini sylemiti-
Temas ve Tesir
39
ler. ah Abbas. ngilizler tarafndan yaplan yardm nerisini kabul etmeye karar verdi. airin dedii gibi :
''Hristiyan kuyusunda var olsa da pis sular
Bu su ancak l bir Yahudiyi ykar. korkmaya ne gerek var?"15
1580
ylnda yazlm
bir kitapta, bir
Osmanl corafyac~s,
Avrupallarn
Fars Krfezi, Hindistan ve Amerika sahillerinde

yerlemelerinden dolay slami ticaretin dzeninin bozulmas
ve slam topraklanin kar karya bulunduu tehlikeler hu'susunda sultan uyanr; sultana unlar nerir:
Akdeniz'den Svey'e bir kanal aalm ve Svey limannda byk bir donanmay hazr tutalm; sonra Hint ve Stnd Limanlarn
ele geirirsek kafirleri kovalayp uzaklatrabilir ve bu yerlerin deerli mallann baehrimize getirebilirtz.16
Osmanllar asndan
ne talihsizliktir ki. bu
corafyacnn
daha nce Venedikliler tarafndan da yneltilmi bulunan nerisi gerekletirilmedi. Aksine. Osmanl sultanyla en byk
Hristiyan rakibi olan spanya kral, her iki monarka da kendi
dinlerinin sapkn mezhepleri ile serbeste savama imkan
salayan bir mtareke yaptlar: sultan, ran'n iilerine kar;
kral ise Kuzey Avrupa'nn Protestanlarna kar. Svey kanal
ancak yzyllarca sonra ald ve farkl bir imparatorluun ihtiyalarna hizmet etti. Osmanllarn onaltnc yzylda Hint
Okyanusu'na ynelik deniz seferleri Portekizler'in daha stn
gemileri ve tehizat karsnda baarszla urad.
Ayn yeniden g kazanma. yeniden fetih ve kar saldrda
bulunma srecini. Ortaada Mslmanlar tarafndan feth
edilen ve ynetilen dier bir Avrupa lkesinde, yani Rusya'da
da gzlemek mmkndr. spanya'daki Fas ynetimine kyas
la Rusya'daki Altn Boyunduruk hakimiyeti ksa sreli olmu
ve snrl etkide bulunmutur. Bununla birlikte "Talar Boyunduruu"' Rusya'nn hafzasnda derin bir iz brakmtr.
Rus yeniden-fethi. ber'in yeniden-fethinden daha sonra,
1380 ylnda Moskova ba prensi Dmitri Donskoy'un Kulikova
Sava Alanndaki byk bir savata Tatarlar yenilgiye urat
mas
ile
balad.
Rus tarih ve efsanesinde yceltilmi olmasna
40
ramen bu zafer belirleyici deildi, nk iki yl sonra Tatarlar

yeniden kuzeye doru ilerleyerek Rus topraklann yakp ykt
lar ve ele geirdikleri Moskova'y haraca baladlar. Mslmanlar arasndaki blnmenin Moskoval byk van'n hara
demekten kurtulup bamszlk elde etmesini mmkn kld
l 480 ylna kadar bu durum deimedi.
spanyallar ve Portekizliler gibi Ruslar da boyunduruu
karp attlar ve onlarnkilerle kyaslanamaz lde byk bir
haan gstererek sabk efendilerini nlerine katp kovaladlar.
Volga Tatarlanyla yaplan daha uzun ve daha zorlu bir sava,
1552 ylnda Kazan'n Ruslar'n eline gemesi ile sonuland.
Bu belirleyici zaferden sonra. Ruslar, byk bir zorlukla kar
lamadan Volga boyunca ilerleyip 1556 ylnda Astrakhan liman ehrini ele geirmeyi baarabildiler. Ruslar artk Volga'y
kontrolleri altna alm ve Hazar'a ulamlard. Kuzeye doru
ilerlerken yollan zerinde karlatklar pekok Mslman
hasmlarn yenmi olan Ruslar artk Osmanl toprana ve K
nm Tatar toprana dorudan saldryorlard.
Tehlikenin farknda olan Osmanllar buna karlk vermeye
altlar. Astrakhan' ele geirip bu ehri slami savunma sisteminin ss olarak kullanmak amacyla byk bir sefer gerekletirildi. Plann bir raras da Don ve Volga nehirlerini birbirine balayan bir kanal aarak Osmanl donanmalarnn Karadeniz ve Hazar arasnda hareket edebilmelerini salamakt.
Bu kanal, Osmanllarn Merkezi Asya Mslman yneticileri
ile dzenli iletiim tesis etmelerini salayacak ve bylece Ruslann gneye veya douya doru daha fazla ilerlemesini nleyecek bir almaz engel oluturacakt.17
Proje baarszla urad ve bir sonu getirmedi. Knm'n
Tatar hanlar Rus ataklann bir mddet geri pskrtmeyi baardlar ve ballklann sunduklar Osmanl sultanlaryla ili
kilerini muhafaza ettiler. Karadeniz halen Trk Mslman
kontrol altndayd ve Knm'la stanbul arasnda nemli bir ticaret. zellikle de yiyecek maddeleri ve Dou Avrupa kkenli
kle ticareti vard. Fakat artk Asya'ya dnk byk Rus ilerlemesi iin yol akt. Bat Avrupa'nn deniz tccarlar Afrika'y
dolanp gney ve gneydou Asya'nn sahil ehirlerinde yerleirlerken, Rus tccar ve iftilerinin kendilerini takip ettii
Rus asker ve yneticileri, kara yoluyla Karadeniz'e, Hazar'a,
Temas ve Tesir
ve Pasifik Okyanusuna doru ilerlediler. Ayn

ekilde, Dou ve Bat Avrupallar. Asya ve Afrika'ya ilerleyile
rinde askeri ve teknolojik stnln faydasn grdler. Ruslar, douya doru ilerlerken byk bir gle karlamadlar;
Atlantik frtnalarna dayankl gemilere sahip bat Avrupa imparatorluklan, denizcilik becerisi ve donanm asndan hibir
Asya lkesinin yanamayaca bir stnle sahiptiler.
Avrupa ktasndaki yalnz bir tek Mslman devlet. kmekte olmasna ramen halen en gl slam devleti olan Osmanl
mparatorluu. Hristiyan Avrupa'nn Balkanlar, Ege ve Konstantinopol'e doru ilerleyilerine inatla kar koydu. Fakat. Avrupa'ya kar koyarlarken bile giderek daha fazla Avrupa etkisi
altna girmekte olduklann grmekte ve hatta kendilerini korumak iin birok Avrupai uygulama va tarzlar benimsemeye
mecbur kalmaktaydlar.
Bu deiiklikler, Mslmanlar ac bir deneyime zorlad.
Gerek dine mensup ve stn gce sahip olduklar dncesi
nin verdii byklk duygusuyla dnyann geri kalan ksmna
tepeden bakan Osmanllar. kendilerini. o gne kadar aala
m olduklar kafirlerin istikrarl olarak glerini artrdklar
bir ortamda buldular . Kendi tarihi bak alarna gre. Mslmanlar. Allah'n hakikatini insanln geri kalan ksmna
ulatrma kutsal greVinin erleriydiler. Kendilerinin de bir parasn oluturduklar slamn Evi, Allah'n yeryzndeki amacnn cisimlemi haliydi. Mslmanlarn hkmdarlar. Peygamber'in miraslar ve Peygamber'in Allah'tan getirdii mesajn koruyucusuydular. slami devlet, yeryzndeki gerekten yasal olan yegane devlet. slam toplumu ise, her taraf barbarln ve inanszln karanlyla evrili olan aydnlanma ve
hakikatin yegane taycsydlar. Onlarn bu dnyadaki gleri ve zaferlei, AlJah'n. kendi toplumu olan bu topluma tevecchnn gstergeleriydi. Bu byleydi ve Peygamber'in dneminden beri de hep byle olagelmiti.
lk Mslmanlar dneminden tevars eden bu inanlar.
Osmanlnn onbeinci ve o~ltnc yzyllardaki baarlan dolaysyla ok daha gl bir hal alm ve daha sonra onsekizinci yzyla kadar Mslman ordulannn hazan kazand geici fakat nemli 7,aferlerle varhn muhafaza etmiti. Mslmanlarn. olaylarn aknn slam tarafndan deil de Hristi-
Pamir
Dalanna
41
42
yan hasm tarafndan belirlendii ve hatta Mslman devletin

ayakta kalabilmesinin Hristiyan yneticilerin bazlarnn yard
mna ve hatta iyi niyetine bal olduu bir dnyaya kendilerini
adapte etmeleri zor oldu.
Rus Kazaklar ve Portekiz karavelalar slam topraklarn
kuzey ve gneyden tehdit ederken. Merkezi Asya'dan Ortadou
ve Kuzey Afrika'ya kadar uzanan slamn merkezi topraklar
bamszlklann hala koruyordu. Avrupa'nn her iki utan yaylmasn srdrd onaltnc ve onyedtnci yzyllarda s.lam
dnyasnda be siyasi g merkezi ortaya kt: Hindistan,
Merkezi Asya. ran, Osmanl mparatorluu ve Kuzey Afrika.
Nfus iinde bir aznlk oluturmalarna ramen, gemite
Hindtstan'da belli bir sre siyasi stnlk srdrmtler.
Onaltnc yzylda Merkezi Asya'dan gelen byk Babr isimli
davetsiz misafir yeni bir hanedan kurmutu. Onun ve szde
Mool imparatorlar olan haleflerinin ynetimi altnda Hindistan'da slamn hakimiyeti nihai ve en gl evresini geirdi.
Nihayet bat Avrupallarla lmcl karlamalar bu dnemi
sona erdirdi.
Merkezi Asya'nn kuzey ucundaki blgeyi yneten slamla
trlm Mool Hanl 'nn paralanmas. Hazar Denizi ve in
arasndaki geni blgede bir dizi kk Mslman devletlerin
olumasna yol at. Bu devletler de, Rus kimlii altnda geni
lemesini srdren Avrupa'yla karlatlar ve zaman ierisinde
onlar tarafndan igal edilerek Rus mparatorluu topraklarna
katldlar.
slam dnyasnn dier ucu olan Kuzey Afrika'da. Cezayir.
Tunus ve Libya'nn Osmanllara bal fakat yerli yneticiler tarafndan ynetilen lkeler haline gelmelerine ramen, Fas. bamsz bir monari olarak varln birka yzyl srdrd. Bu
lkelerin hepsi de ondokuzuncu yzyl ve yirminci yzyl ba
larn kuatan sre iersinde Fransz. spanyol ve talyan imparatorluklannn paralan haline geldiler.
Bu evrensel ricatta ayakta kalmay sadece iki devlet baar
d: Trkiye ve ran. Her ikisinin de bamszlklar kimi zaman
tehdit ve sk sk da ihlal edildii halde bu iki devlet bamsz
hklann hibir zaman btnyle yitirmediler.
Portekizlilerin ilk hznn gemesinden sonra, bat Avrupal
lann Asya'daki etkinlikleri. temelde ticaret ve deniz nakliyaty-
Temas ve Tesir
43
la ilgili oldu ve ancak zamanla siyasi hakimiyet kurma amal

hale geldi. Hatta o zaman bile. bu ama. temelde gney Asya.
Gneydou Asya ve Dou Afrika ile snrlyd: dolaysyla da
Ortadou'ya ancak dolayl olarak etki ediyordu. Batl glerin
merkezi topraklarndaki politik ve stratejik karlar. Merkezi
Avrupal ve Dou Avrupallarnkilere oranla uzunca bir sre
ok daha az nemli oldu.
Bununla birlikte, Portekiz'in, daha sonra ise Asya ve Afri-
ka'daki ngiliz ve Felemenk gcnn takviye edilmesi. Ortadou'nun. yani hem ran hem de Osmanl mparatorluunun,
boyunca Ruslar ve her iki yan ksmda da bat

Avrupallar tarafndan fiilen kuatlmas demek oldu. Baharat
ticaretinin zamanla azalp yn deitirmesine, bir ?..amanlar
sanld gibi Afrtka'nn Portekizliler tarafndan daha nceki
bir tarihte denizden kuatlmasndan ok, bu kuatma yol at. Kzl Deniz ve Fars Krfezi'nden Akdeniz ve Avrupa'ya doru
yzyllarca sren ve bu yol zerindeki Ortadou'yu zenginle
tiren bu ticaret. her iki ucu da batlllarn kontrol altnda
bulunan okyanusa kayd.
Yava yava gerekleen bu deiikliklerin farkna varlmas
zaman ald. mparatorluk elisi olarak stanbul'da bulunan
Ogier Chiselin de Busbecg gibi zeki bir gzlemci bile, 1555 tae
rihli mektubunda, Avrupa Hristiyanlnn varl Trkler'in
tehdidi altndayken Avrupallarn "Okyanuslann geni alanlan
zerindeki Hint Adalan ve Antipodlar"da toprak ve altn arayarak emeklerini boa harcadklanndan ikayet etmektedir .18
Onyedinci yzyln sonlarnda bile 1rk tehdidi hala mevcudiyetini srdryordu. Trkler. 1683 ylnda Vyana'y ele
geirmek iin ikinci ve son teebbslerini gerekletirdiler.
kuzey
snrlan
Haftalar getikten sonra. nihayet.
Osmanhlar'n kuatmay
kaldrmalar
ve ok gemeden gerisin geri dnmeleri saland.

Dnemin Osmanl mverrihlerinden biri kendine zg aklk
ve drstlkle hikayeyi yle dile getirir:
Bir esir ele geirilip sorguland. Bu kii, Avusturya mparatoru
nun her tarafa tm Hristiyan krallardan yardm taleb eden mektuplar gnderdiini ve Avusturya mparatorunun yardmna Sobieski isimli mel'un Polonya kralnn kendi blkleri ve askerleri.
LHvanyah Kazak liderler. 35.000 valye ve Polonyah kafir piyade-
Mslmanlann Avrupa"y Kefi
44
lerle ahsen geldiini syledi. Avusturya mparatoru. Hrtstiyan

dnyanm geri kalan ksmmdan elde etmeyi baard valye ve
piyadelerden mteekkil 85.000't seilmi Alman, 40.000 atl ve
80.000 yaya olmak zere toplam 120.000't bulan kffarla birlikte
kendi adamlarn da gndermiti. Bunlann hepsi bu yerde toplanmtlar ve sylenene baklrsa Viyana evresindeki hendeklerde
bulunan slam askerlerine saldrmaya ntyetliydiler.... 19
Osmanl
mverrihi, bu olay izleyen felaketi gizlemek iin

hibir teebbste bulunmaz:
... Osmanl ordugahndaki herey. para. ekipman ve deerli e
yalann hepsi geride brakld ve cehennem halknn ellerine geti.
Lanetli kafirler. kahrolas taburlaryla iki stun halinde geldiler.
Bunlardan biri Tuna kys boyunca ilerleyerek istihkam iine girdi ve hendeklere saldrd. Dieri ise Osmanl ordugahn ele geirdi. Hendeklerde bulduklan mall insanlarn bazlarn ldrp dierlerini esir aldlar. Hendeklerde kalanlardan onbin kii savaa
maz hale gelmi. kimisi tfek. alaybozan. top. nayn. ta ve dier
sllahlarla yaralanm. klmlsi ise btr kol veya bir bacandan olmutu. Bunlar kltan geirdiler ve kendilerinden olan binlerce
esiri bularak balarn zp serbest braktlar. Tasvir edilemeyecek kadar byk miktarda para ve levazmat ele geirmeyi baar
dlar. Bu yzden slam askerlenni kovalamay bile dnmediler.
ki kovalasaydlar durum ok daha kt olurdu. Bu yenilgi ylesine 9yk bir felaketti ki, Osmanl imparatorluu'nun kuruluun
dan bert benzeri grlmemiti. 20
TUrkler'in 1525 ylnda Viyana'y ele geirmek iin gerekletirdikleri ilk teebbs, baarl olmamasna ramen Osmanllar'n Avrupa'nn kalbi iin temel bir tehdit olarak kalmalann salayan bir yeniemeytle sona ermiti. 1683 ylndaki
ikinci kuatma ve ikinci ricat ise olduka farklyd. Bu sefer
baanstzlk ak ve seikti~ geri ekili. sava alannda ezici yentlgilere, toprak ve ehirler kaybetmeye neden oldu. Osmanl
larn bu deiikliklerle ilgili duygulan, dnemin popler bir
ilahisinde, Hristiyanlar tarafndan 686 ylnda yeniden ele geirilen Buda'nn kayb iin yazlm bir destanda dile getirilir.
Temas ve Tesir
45
Ne camilerde namaz klan

Ne emelerde abdest alan var
Kalabalk
yerler sszl kuand

Avusturyallar gzel Buda'mz ald.21
Belgrad' Avusturyallarn igali altndayken
ziyaret eden bir

Osmanl memuru, daha az iirsel olarak. yeni efendilerin e
hirde yaptklar baz deiiklikleri dile getiriyordu: Camilerin
bazlar klalara. dierleri ise mhimmat depolanna evirilmiti. Minareler hala ayakta duruyordu fakat bir tanesinin tepe ksm yerinden edilmi ve minare bir saat kulesine evrilmiti. Hamamlara da dokunulmam fakat meskenlere dn
tiilmt. Sadece bir tane hamam faaliyetini srdryordu.
Tuna Nehri kys boyunca uzanan evler ve dkkanlar arap
meyhanelerine evrilmiti. Reaya arasndaki fakirler daha da
gszlemi ve Almanlar tarafndan bunaltlmt. 22
26 Ocak 1699'da imzalanan Karlofa Ban Antlamas. sadece Osmanl ve Hapsburg mparatorluklar arasndaki iliki
lerde deil fakat daha esasl olarak Hristiyanlk ve slam arasndaki ilikilerde de can alc bir dnm noktas oluturuyor
du. Gemiteki birka yzyl boyunca. Osmanl mparatorlu
u. slamn nde gelen gc olmu. batl Hristiyan komular
la olan bin yllk savata onu temsil etmJti. slamn gerek gcnn Avrupa'ya nazaran birok adan km olmasna
ramen, bu deiiklik bir mddet hem Hristiyanlara hem de
Mslmanlara gizli kald. Bununla birlikte Viyana'dan geri ekili ve bu ekilii izleyen askeri ve siyasi yenilgilerden sonra
yeni iliki her iki taraf iin de ak bir hal ald. Avrupa iin hala bir Trk problemi vard, fakat bu problem artk Trk gl)cnn oluturduu tehdit deil. Trklern zayflklanndan kaynaklanan belirsizliklerin oluturduu bir problemdi. Uzun zamandr kiliseler tarafndan ciddi bir dini hasm olarak grlmeyen slam. artk askeri bir tehdit bile oluturmuyordu.
Trklerin tarafnda da, snnn tesindeki topraklarda feth edilerek slamlatnlmas veya boyun edirilmesi gereken cahil ve
kafir barbarlarn yaad bir ln deil fakat tehlikeli bir
dmann, imparatorluun tm gelecei iin tehdit oluturan
bir dmann var olduunu kavrayn iaretlerini gryoruz.
Batl deniz gcnn oluturduu tehdit onaltnc yzyln
Mslmanlann Avrupa'y Kefi
46
balarnda
bile akt. Muhteem Sleyman'n sadra7.am olan

Ltfi Paa. Suriye ve Msr fatihi olan Sultan 1. Selim'in (15121520) bir gn ba danmanna yle dediini rivayet eder:
"Benim amacm Frenklerin topraklarn fethetmektir." Buna
danmann cevab u olmutur: "Sultanm denizin vereceklerine muhta bir ehirde yayorsunuz. Deniz emniyetsiz olduunda hibir gemi gelmez; hi gemi gelmeyince de istanbu l'un
zenginlii gider." Bu konuma gerekletiinde Sultan Selim
lmek zereydi ve bu hususta hibirey yapmad. Ltf Paa,
Sleyman'a konuyu yeniden am ve yle demiti: "nceki
sultanlar arasnda karalar yneten pekok kii var olduu
halde denize hkmeden ancak birka kii vard. Denizde sava
hususunda kafirler bize stndr. Onlan yenmeliyiz." 23 1rkler onlar yenemediler ve 1571 ylnda inebaht'ndaki byk
deniz savanda Osmanllar felaket getirici bir yenilgiye ura
yarak derslertni aldlar.
Bu ar bir darbeydi ve Osmanllar her zaman olduu gibi
bunu da saklamaya teebbs etmediler. Cezayir beylerbeytnin
raporunu zikreden o dneme ait bir Trk belgesi bu sonucu
klasik vecizlikle yle tasvir eder:
Donanma-y
hmayun alak kafirlerin

ve Allah'n iradesi yn dettirdt.24
donanmasyla karlat
Bu savan, batl tarih kaytlannda. savan gerekletii

yer olan Yunan deniz limannn adyla anlmasna ramen,
1rk vakayinamelerinde basite -ezici yenilgi veya bozgun
anlamnda Trke bir kelime olan- sngn kelimesiyle isimlendirilmesi olduka nemlidir. Fakat bu sava ilk bakta gruldnden daha az belirleyiciydi ve Osmanllar Akdeniz'deki
deniz glerini byk lde yeniden toparlayp saldnlara
kar tm mlklerini muhafaza etmeyi baarabildiler. Bir Tirk
mverrih. il. Sultan Selim'in ( 1566-1574) nebaht'nda yok
edilen gemilerin yerine yeni bir donanma kurmann neye mal
olacan sorduunda sadrazam Sokullu Mehmed Paa'nn
yle dediini syler: "mparatorluun gc ylesine byktr
ki arzu edildii takdirde tm donanmay gm apalar. ipek
halatlar ve atlas yelkenlerle donatabilirtz"25
Osmanl ordularnn Avrupa'da ald yenilgi ok daha
47
Temas ve Tesir
nemliydi ve ok daha ge anlald. Bu yenilgi. byk eyaletlerin kaybedilmesine ve geri kalanlarn tehdit altna girmesine,
hepsinden nemlisi de. imparatorlukla komular ve dman
lar arasndaki ilikide kkl bir deiiklie yol at.
1rkler bu yenilginin oluturduu ?4t"arlar hafifletmek iin
ilk kez yeni bir vastaya. diplomasiye sarldlar ve yeni bir taktik benimseyerek kendileri adna araclk etmeleri ve snr
komularnn dman glerini dengelemeleri iin Bat Avrupal lkelerden. o vakit iin ngiltere ve Hollanda'dan yardm
elde etmeye altlar.
Batl lkelerle bu tr grmeler iin daha nceleri de teebbslerde bulunulmutu. Sleyman, Fransa'nn -ve Avrupal dier hasmlarnn- bir mttefik olarak grdkleri Hapsburg glerine kar Fransal 1. Francis ile bir tr anlama
yapmt.
1rkler bu
anlamay
onaltnc yzyl
her naslsa farkl

Trk mellifi yle yazyor:
deerlendirdi.
Bir
Fransa Beyi [Fransa'nm monarkn Osmanl eyalet valileri dzeyine indirgeyen bir nvan] her zaman Astane-i saadete ball
n [Bu kelimenin Trkesi normalde yanama-hamt ilikileri
balamnda kullanlan intisab kelimesidirl dile getirmi ve g
merkezi olan Bab- Ali'ye sadakatini izhar etmitir ... kuatlm olduunu anlaynca vezirleriyle danmanlannn grlerini alan
Fransa Beyi onlann yaplacak en iyi ey ve tutulacak en iyi yol
olarak sultann dnyay kuatan tahtyla temasa gemek ve ona
snmak olduu hususunda mutabk olduklann grmt.
Bunun zerine Fransa Beyi yardm istemek ve

iletmek zere stanbul'a bir eli gnderir:
Acmasz
yardmyla
bir
dman. uursuz
Macarlann
u mesaj
ahlaksz kralnn
bizi igal ve istila etmi bulunuyor. Eer cihan sullan
yce gnUlk gstererek dmanJanmzm bu mel'un yardmc

sn defetmeye tenezzl buyurursa dmanmzla karlap savaarak onun kt amalann boa karacak g ortaya koyabiliriz. Majesteleri efendimizin minnettar kuan olarak boyun bkmeye ve ona itaat boyunduruuna bamz koymaya can atyo
ruz.26
48
Mverrih. erefli ve yce gnll sultann bu talihsiz Franszn bana gelenlere zlerek ona yardm etmeye karar verdiini, bunun zerine mel'un ve muzr Macarlar cezalandrmak
iin Osmanl ordularnn yola koyulduunu syler.
Hatta 1552 ylnda Franszlar ve Trkler glerini birletire
rek spanya limanlarna saldnlar dzenlemilerse de, bu harekatlardan Osmanl tarih kitaplarnn sadece birkanda, o
da deini babnda sz edilir.
Onaltnc yzyln sonlarna doru ngiltere Kraliesi 1. Elizabeth' le, aralarnda ortak dman lspanya'ya kar birlikte
cephe ama hususunda bir deininin de yer ald birok konuda yazma yapld. Fakat bunlar, genellikle, Batl tarafn
giriimiyle gerekleen geliigzel mzakerelerdi. 1rklere gre
bu konular acil olmayan ve sonu getirmeyecek olan konulard. Bununla birlikte, Viyana'daki ikinci yenilginin oluturduu
koullarda, uzun bir dnemin yapsn belirleyecek olan yeni
bir diplomasi zuhur etti. Osmanllar, onsekizinci yzylda.
kendtler1nin, artk Hrtstiyanln nne dikilen slam mpara
torluu olmadklann, aralannda dmanlarn da mttefiklerin de bulunabilecei birok devlet arasnda bir devlet olduklarnn farkna varmaya baladlar. Bu fikri kabul etmek kolay
deildi ve hatta onsek.izinci yzyln sonunda bile bu fikir mukavemetle karlayordu. Trkiye hem Rusya hem de Avusturya ile savatayd. Kendisi de Avustuya ile savata olan s
ve ve aynca Avusturya'y arkadan oyalayabilecek durumdaki
Prusya'yla anlama yapmann yararl olabilecei hususunda
ikna edici bir neride bulunuldu. Bunun zerine, her iki lkeyle de srasyla 1789 ve 1790 yllarnda askeri ittifak ifade
eden anlamalar imzaland. Trkler. Avrupal glerle birliktelie ve hatta genellikle "dosta" ve "dostluk" kelimeleriyle tanmladklar bir iliki iinde ol maya uzun zamandr alm
bulunuyorlard. Avrupallar bu tr ilikileri nadiren mttefiklik olarak grd, Trklerse hibir zaman; dier Hristiyan glere kar da olsa Hristiyan glerle ittifak kurma fikri garip.
bazlarna ise iren gzkyordu. Osmanl ordusu kads a
nizade, byle bir ittifakn kutsal yasaya aykr olduunu belirtmi ve delil olarak Kur'an'n u ayetini gstermiti: "Ey inananlar! Benim ve sizin dmanlarnz dost edinmeyin." 27 Ordu
kadsnn bu fetvas. Peygamber'in "Allah, slam davasna
Temas ve Tesir
49
Mslman olmayan insanlarla yardm eder" hadisini dier metinler ve argumanlarla birlikte kar delil olarak ortaya koyan
ba mft Hamidizade Mustafa Efendi tarafndan temyiz edildi.28 Pekok kii tarafndan kabul edilemez bulunmasna ra
men bu gr baskn kt.
Eski tarz cihad sadece bir tek blgede. bat Akdeniz'de. hala
sryordu. Barbar lkeler olan bamsz Fas Kralh ile itibari
Osmanl hkmranl altndaki Cezayir, Tunus ve Trablusgarb'da Hristiyanla kar srekli bir sava hali en azndan
teorik olarak mevcudiyetini srdryordu. Avrupallara gre

Kuzey Afrika lkelerinin deniz gezginleri korsandlar (pirates).
Onlar ise kendilerini cihadn savalar olarak gryor ve en
kt ihtimalle leventler (prtvateers) olarak tanmlanabilecekle
rini dnyordular. Avrupallann korsanlk olarak grdkleri
eyi Kuzey Afrikal lkeler. slam dmanlarna kar gerekletirilen deniz cihad olarak gryorlard. Bu cihad, ele geirilen gemiler ve onlarn yklt;rinin salad byk ganimetler
temin etmenin yannda, ek bir avantaj olarak, Avrupal ruhsatl korsanlara da kapalyd. eriat yasasna dayanlarak clhadda ele geirilen kafirler kle olarak satlyordu. Piyasa fiyatna gre fidye demeyi becerebildikleri takdirde serbest bra
klyorlar, aksi takdirde yeni efendilerin mlkiyetindeki kleler
olarak kalyorlard.
Kuzey Afrikal lkelerin Avrupal gler arasndaki rekabetten dolay ho karlanan ve hatta kimi zaman teVik edilen leventlikleri onsekizinci yzyl boyunca srd. Devrimci Sava
lar ve Napolyon Savalan dolaysyla Kuzey Afrika lkeleri yeni
bir nem kazand ve onlarn dostluunu kazanmak ve becerilerinden yararlanmak isteyen Avrupal savaan taraflarn kya
sya rekabeti yznden konumlan muazzam lde glendi.
Bununla birlikte. 18 l 5 ylndan sonra artk onlara ihtiya kalmamt; bu yzden, Batl lkeler. ki artk iin iinde Birleik
Devletler de vard, Batl lkelerin iletiim ve nakliyatna ynelik bu tehdide son vermek iin kararl bir karlk verdiler.
1787-1788 yllarnda Madrtd'de Osmanl bykelisi olarak
bulunan birinin raporundan Barbar Korsanlarla Batl lkeler
arasndaki ilikilerin baz cephelerinin ilgin bir ada resmi
karlabilir. Bykeli. Cezayir beyinin itibari hkmran
olan sultann temsilcisi olarak bey ile spanya kral arasnda
Mslmanlann Avrupa'y
50
Kefi
yeni imzalanm bulunan bir anlamaya byk ilgi gsterir ve

bey'in Madrid'deki casusuyla meseleyi tartma frsat bularak
ondan ba:z teminatlar alr:
Cezayrlilertn
tspanya'yla yaptklan atekes andlamas btnyle kendilerinin lehinedir. Bu andlamaya gre. spanyahlar.
CC?,aytr'deki esirler iin adam ba 1000 riyal deyecekler. in e
lenceli ksm ise. andlamann yaplmasndan sonra para Cezaytr'e vard zaman Cezayirlilerin bu parann tamamn esaret altndayken len esirlerin bedeli olarak alakoymalan ve spanyalla
nn buna mukabil birey yapamamalandr. Belgeler. spanya kral
nn Cezayir'tn yneticisine hediye olarak beyz kese altn. mcevherat ve eitli mallar gndermenin yannda ban iin klliyetli miktarda nakit demesi ve CezayirUlere bahriye ve harbiyenin
ihtiya duyduu malzemeleri vennesi koullarn da iermektedir... Aynca, spanya'da yaplan andlamaya gre fidyelerini Ce-ayirlilertn demesi gereken yzn zerinde Cezayirli esir vard. Cezayirliler fidye demek yertne unu sylediler: "Bu vatan haini ve
korkak adamlara ihtiyacmz yok. eer yle olmasalard esir d
mezlerdi." Bu cevap karsnda akna dnen spanyallar bu olay dier lkelerden gizlediler. Meseleyi bir zme kavuturmak
iin Fas yneticisine zel bir mektupla u mesaj ilettiler: "isterseniz onlan sizin hatnnza serbest brakalm." slami dayanma ruhuna sahip Fas'n yneticisi bu tekIUl kabul etti ve esirler
serbest
/
braklarak ona teslim edildler. Fas'n yneticisi her birine yol
harl ve giyecek vererek bu adamlar Cezayir'e geri gnderdi. ispanyallar. Fasn yneticisinin ricas zerine byle bir davranta
bulunduklanna dair bir haber yayarak durumu kurtarmaya al
tlar. Hlasa. Cezayirlilerin dini metaneti kafirleri etkiledi ve tspanyahlara boyun edirmeyi becerdi. Bir gn Madrid'de nemli
bir Ce-~ytrli ahsiyetle sohbet ederken ona unu sordum: "Onlardan bu kadar ok eyi koparabiliyorken neden onlarla bar yap
yorsunuz'? u cevab verdi: "Kazancmz gerekten muazzam. Bu
bar en fazla yl srer ki bu sre iersinde daha nce elde et
tiklerimi2i koruruz. u anda ise bize iki veya yl yetecek kad ann top\am ve herhangi bir kayba uramam durumdayz." Bu
szlerle bann su stndeki yazdan te bir anlam tamadn
ima ediyordu.29
51
TemLJs ve Tesir
Bir ka ender baanya ramen. onsekizinci yzyl genelde

lkeleri iin kt bir yzyl oldu. Dnemin Mslmanlan arasnda kendlleinin deimi konumlannn farkna varanlarn mevcudiyetini gsteren bir ok iaret mevcuttur. Bu dei
ikliin gereklemesinde bir ok faktr birlikte rol oynamtr.
Ortadoulu gler. Avrupa'yla ilikilerinde, sava ve mhimmatn artan maliyeti ve giderek karmaklamasndan etkilendiler. Onaltnc ve onyedinci yzyllardaki yksek enflasyon
onlann ticaretlerini ve dahili ekonomileini olumsuz ynde etkiledi. Ortadou lkelerinin teknolojik gerilii, ya da daha do
rusu bu lkelerde ziraat. sanayi ve tamaclkta ilerlemenin
olmay bu sreleri hzlandrd.
Fiyatlardaki ilk nemli deiiklik onaltnc yzyln ikinci
yarsnda ortaya km gzkyor. Bu deiiklik, Amertkan
altn ve gmnn tedavl dolaysyla oluan ykc etkilerin Ortadou'dak.1 yansmasyd. Bu deerli metallertn alm gc Osmanl mparatorluu'nda Batdaki alm gcnden daha
yksek. fakat Hindistan ve ran'dakinden daha dkt. rah
slam
mallanna. zellikle de
ran
ipeklilerine hem Osmanl toprakla-
nnda hem de Avrupa'da byk talebin olmasna ramen, Avrupa'da Osmanl rnlerinin herhangi birine bununla kyasla
nabilir byklkte bir talep yoktu. Osmanllarn Avrupa'ya ihra ettiklert en nemli iki rn hububat ve dokumayd. Dokuma ihracat bir zamanlar byk lde maml mallardan oluuyorken bu ticaret giderek azald ve sadece pamuklu giysi,
ksa bir sre daha. Ortadoudan Avrupa'ya yaplan ihracatta
nemli bir kalem olma vasfn korudu. Ticari hareketlilik muazzam lde yn deitirdi ve Ortadou'ya aralarnda Hint
mal giyeceklein de yer ald mamul dokumalar ihra edip
byk bir ksm ran'dan olmak zere Ortadou lkelerinden
pamuk. tiftik ve zellikle de ipek gibi hammaddeler ithal eden
Avrupa'nn eline geti. Bat'dan gerekleen altn ve gm
ak.na ramen. Osmanl kaytlarnn, kronik bir deerli metal
yokluundan, hatta para basmak iin bile yeteince deerli
metal bulunmadndan sz etmeleri bu yzden hi de art
c deildir.
getirilen iki yeni ekin olan ttn ve msr

vastasyla kazan saladysa da, genelde, bir teknolojik ve
ekonomik durgunluk sz konusuydu. Avrupann zirai ve sinai
Ziraat.
Batdan
52
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
devrimlerinin Ortadou lkelerinde hibir etkisi olmad ve

benzerleri gereklemedi. Ortadou sanayisi el sanatlan ek
linde onsekizinci yzyln ikinci yansna kadar varln srdrd halde hibir teknolojik gelime alameti gstermedi.
Bu deiiklikler Osmanlnn askeri donanm iyi durumda
tutma yeteneini ve gemi ina etmek, top dkmek ve hatta barut imal etmek iin gerekli ham maddeleri temin etme yeteneini de etkiledi. Bu durumun Osmanl askeri gcnn caydn
clnn dzenli olarak azalmasna neden olan faktrlerden biri olduu kesindir. ki bu azal. Osmanl mparatorluu'nun
gcnn rakiplerinin glerine oranla azald ve zayflad
daha geni bir srecin bir parasdr. Yeni Dnya'nn kefi ve
smrgeletiiilmesi, dnya ticaretinin arlk merkezinin Atlantik Okyanusu ve Gney Afrika ile Gney Asya etrafndaki
ak denizlere kaymasna neden oldu. Akdeniz ve Ortadou
alemi. bir ok adan nemlerini korumalarna ramen ekonomi1c nemlerini ve zellikle de Avrupa. Asya ve Afrika ktalan
arasnda arac konumda olmann salad avantajlan yitiriyorlard.
Bir Akdentzll ve
ratorluu
Ortadoulu
g olan Osmanl mpa
da buna kout olarak g yitiriyordu.

Avru pa'nn Ortadou zerindeki ekonomik hakimiyeti bir
ok yolla desteklendi ve korundu. Bat tarafndan Ortadou'dan ithal snrlandrld ve ba,zen koruyucu gmrkler yoluyla engellendii halde, Ortadouya dnk Bat ticareti. serbest ve snrsz giri anlamna gelen kaptlasyonlar sistemi
tarafndan korunuyordu. Kapitlasyonlar ("blmler" -yani
kalem kalem ele alnm dkman- anlamndaki Latince capitula kelimesinden treme bir terim) terimi, Osmanllar zamannda Osmanl yneticilerinin ve dier Mslman yneticilerin Hristiyan lkelere baladklar ayncalklan. bu Hristiyan lkelerin vatandalarna. gaynmslim tebealara uygulanan mali ve sair ehliyetsizliklerden masun olarak Mslmanlarn topraklannda ikamet etme ve ticaret yapma imkann
salayan ayncalklan ifade iin kullanlrd. Balangta. bu
ayrcalklar. gl bir monarktan basit bir ta.libe bir lutuf ve
tenezzl olarak bahedilmiti. Bu alglama ekli, kapitlasyon
sahibinin gstermesi beklenen mukabeleyi tasvir ederken ba
llk, boyun eme ve hatta klelik (nkkiyet) gibi kelimelere yer
veren belgelerin dilinde yanstlmaktadr.30 Mslman devletle-
Temas ve Tesir
rin gcnn
53
ve bu devletlerle Hristiyan komular arasndaki fiili ilikideki deiimle birlikte. kapitlasyonlar. balangtaki amalann byk lde aleyhine ileme
ye baladlar. Kapitlasyonlar, mahalli yarglama ve verg1 muafiyetini, kapitlasyon sahibi vatandalarn sadece kendi konsolosluk mahkemelerinde yarglanabilmesi koullarn da ieriyordu. Onsekizinci yzyl sonlarnda bir Avrupal gcn himayesi nemli ticari ve mali avantajlar salar hale gelince, Avrupal diplomatlar, beratlar. kapitlasyon haklarnn suistimalini ifade eden himaye sertifikalar, belgeler detmaya balad
lar. Balangta Avrupal konsolosluklara bal memur ve
ajanlann mahalli olarak himayesi amacyla karlan bu sertifikalar suistimal edilmeye baland ve giderek artan sayda
mahalli tacirlere satlarak veya verilerek bu kiilerin ayrcalk
l, konnmal konum elde etmelerine yol ald.
Balangta Trkler kendilerinin zayflklarn ve klerini
btnyle askert nedenlere balad ve askeri zmler nerdiler. Hristiyan ordulann sava alanlarnda Mslmanlann ordularna stn olduklarn kantlam olmalarna baklarak,
bu muzaffer ordularn eitim metodlann, tekniklerini ve silahlarn edinmenin yararl olabilecei dncesine varld.
Osmanl memurlar ve dier yazarlar tarafndan bu hususa
dikkat eken saysz layiha kaleme alnd. Bunlardan biri,
Mslman olmu Macaristanl bir niteryen olan brahim Mteferrika tarafndan kaleme alnan ve yine kurduu ilk Trk
matbaasnn ilk yaynlan arasnda kan stanbul basml bir
kitaptr. dari ve taktik konulara hasredilmi grnen bu kitap
blme aynlr. Birinci blm. hkmet sistemlerinin tekil
eklinin nemine dikkat ekerek Avrupa'daki deiik hkmet
dzenlerini tanmlar. kinci blm. kiinin kendi topraklarn
ve komularnn topraklann tanmasnda anahtar olan bilimsel corafyay askerlik sanatnn gerekli bir paras ve idarecilikte yararlanlan bir ara olarak ele alp deerlendirir. nc
blmde ise, mellif, Avrupal devletlerdeki farkl silahl g
birimlerini, eitim metodlarn, kumanda yaplann, sava metodlarn ve askeri yasal~rn gzden geirir. brahim, Frenk
kafirlerini ve metodlann tartrken onlara kar duyduu tiksintiyi dile getirme hususunda tabii ki dikkatlidir. Fakat ayn
zamanda. Frenk ordularnn daha gl ve daha iyi olduklardevaml d
54
MsJmanlann
Avrupa'y Kefi
n ve varln srdrebilmek iin Osmanllann onlar taklit etmek zorunda olduklarn da aka dile getirtr.3l
Bu tavsiyeye uyuldu. Bir Fransz soylusu olan Kont de
Bonneval. 1729 ylnda Trkiye'ye gelip slam kucaklad ve
Ahmed ismini alarak Osmanl hizmetine girdi. 1731 ylnda
Humbarahaneyi slah etmekle grevlendirildi. l 734 ylnda bir
askeri mhendislik okulu kuruldu ve ertesi yl paa nvann
alan Bonneval "Humbaracba" rtbesiyle taltif edildi. Bu teebbs sonusuz kaldysa da 1773 ylnda bir deniz mhendishanesinin almasyla yeni bir tecrbe daha balad.
Trk subaylarna yeni sava sanatn retmeleri iin byk ksm Fransa'dan bir ksm da dier Avrupa lkelerinden
olmak zere Batdan muallim ithal edilmesinin ok sayda
nemli sonulan oldu. Bu sonulardan biri, aalamaya alk
olduklan ve fakat artk hocalar ve rehberleri olmalar hasebiyle sayg gstermek zorunda bulunduk.lan kafir retmenlerle
Mslman renciler arasndaki yeni ilikiydi. Dahas. bu ei
timi O zamana kadar renmeye hi ihtiya duymadklar barbarlarn dilleriyle grmek zorundaydlar. retmenlerini anlamak, talim kitaplarn ve topu el kitaplarn okumak iin bu
dilleri renmeleri gerekiyordu. Fa.kat Franszcay rendikten
sonra dier okuma materyallerini daha ilgin ve daha tesirli
bulmaya balayacaktlar.
Ayn dnem. kyaslanabilir nemde bir dier yenilik daha
grd: gereklemesinde brahim M teferrika'nn nemli bir
rol oynad matbaann ithali. Bask makinalan onbeinci yzyl sonlannda Yahudi mlteciler tarafndan Batdan Trkiye'ye
getirilmi ve stanbul, Selanik ve dier ehirlerde Yahudi matbaalar kurulmutu. Aynca, Yahudileri izleyen Ermeniler ve
Rumlar da
Osmanl ehirlerinde
kendi dilleriyle
yayn
yapan
matbaalar kunnutular. Bununla birlikte. onlara Trke veya

Arapa hibir kitap yaynlamama artyla ruhsat verilmiti.
Onseklzinci yzyl balarna kadar yrrlkte olan bu yasak,
1721 ylnda Paris'e gnderilen bir elinin olu olan Said elebi'nin gayretleri sayesinde kaldrld. lk kitap 1729 ylnda piyasaya kt. Matbaa 1742 ylnda zo{la kapatldnda. ou
tarih, corafya ve lisanla ilgili onyedi kitap baslm bulunuyordu. 1784 ylnda yeniden alan matbaa. o tarihten itibaren
tm Ortadouya yayld.
Temas ve Tesir
55
Bununla birlikle. tm olgular dikkate alnacak olursa. Avrupal fikirlerin temelde nfusun ancak ok kk bir kesimine nfuz etmi olmasndan dolay Batl etki uzun sre ihmal
edilebilir dzeyde kalmtr: hatta bu snrl tesir de. 1742 y
lnda ilk Trk matbaasnn yklmasna yol aan hareketler gibi tepkisel hareketler tarafndan snrlanyor ve hazan tersine
evriliyordu. Batl fikirlerin nfuzunun giderek artmasnn temel nedeni eer askeri yenilgi olsayd, bu etki, Osmanllarn
kendi topraklarn muhafaza edip baz baarlar da elde ettii
onsekizinci yzyl balarnda zayflamas gerekirdi. Fakat bu
saik, onsekizinci yzyl sonlarndaki birbirini izleyen olaylar
sonunda kukuya yer vermez bir ekilde yeniden canland. lk
darbe. Osmanllarn Ruslar tarafndan ezici bir yenilgiye ura
dn dile getiren ve Rusya'ya muazzam topraksal. politik ve
ticari avantajlar veren 1774 tarihli Kk Kaynarca Andla
mas oldu. Rusya'nn 1783 ylnda K.nm' topraklanna katmas ikinci darbeydi. lk toprak kayb olmamasna ramen bu
olay. nemli bir deiikliin gstergesiydi. Daha nceki kayp
lar feth edilmi lkelerin kaybyd ki buralardaki 'Irk yneticiler ve gmenlerin ok kk gruplar oluturmalarna ra
men yerleik nfus Hristiyanlardan mteekkildi. Krm ise
farklyd. Burann halk Trke konuan Mslmanlardan
oluuyordu ve bu halkn Knm'daki varlklar onnc yz- .
yldaki Mool fetihlerine. belki de daha nceki bir talihe kadar
geriye uzanyordu. lk kez nfusunu Mslmanlarn olutur
duu eski bir slam topra terk edilmiti ki. Bu, Mslmanlarn onurlarn daha ok incitici bir darbe oldu.
nc ok, Hal Seferlerinden bei ilk kez Ortadou sla
mnn ana topraklarna ynelik askeri bir istilay balatan
Fransa'dan geldi. General Bonaparte
komutasndaki Fransz
ordusu. 1798 ylnda. o zamanlar bir Osmanl eyaleti olan M

sr'a girdi ve fazla zorlukla karla.madan lkeyi igal etti.
Fransz igali ksa sreli oldu ve mteakiben Msr tekrar
Mslmanlarn ynetimine geti. Bununla birlikte, bu ksa i
gal, o gne kadar Osmanl mparatorluunun gcyle. hali
hazrda ise daha ok otoritesiyle korunan Arap topraklarnn
hem stratejik nemini hem de askeri 1~yfln gstermiti.
Bu nc olayn daha nemli bir sonucu ise. Fransz Devriminin yeni fikirlerinin slam topraklarna nfuz etmesiydi.
56
Bu olay. Avrupai fikirlerin, dinsizlerin dnyasn slam dnya

sndan ayran engeli ilk a ve Mslmanlarn dnce ve ey
lemleri zerinde ilk derin bir etki icra edi hareketiydi. Daha
nceki tm hareketlerin akamete uramasna ramen bu ha
reketin baarl olmasnn nedenlerinden biri, dind ideolojik
ifadelerden bir terminoloji oluturma hususunda Avrupa'da
gerekletirilen ilk byk sosyal ve entellektel devrim olan
Fransz Devriminin sekler olmasyd. slam dnyas, Rne
sans. Reformasyon, bilimsel devrim ve Aydnlanma gibi daha
nceki Avrupal hareketlerin farkna bile varmamt. Bunun
temel nedeni muhtemelen bu hareketlerin ifade biimlerinin
az ya da ok Hrtstiyani olmalar. dolaysyla da slamn entel
lektel savunucular tarafndan ieli girmelerinin nlenmesiydi. Bu ekildeki seklerizme Mslmanlarn zel bir ilgi gstermek yerine hi ilgi gstennemeleri doald; fakat Hristlyani
olmayan bir ideolojinin Mslmanlar tarafndan rakip birdikokumuluunu tayan doktrinler iin mmkn olma
yan bir tarafszlkla deerlendirilmesi mmknd. Bylesi bir
sekler ya da daha dorusu dini adan yansz ideolojide Mslmanlarn kendi geleneklerini ve yaam tarzlarn tehltkeye
nin
sokmadan Batnn bilgisinin ve gelimesinin srlarn kendilerine verecek tlsm bulmay ummalar dahi mmknd.
Trkiye'nin ynetici sekinleri balangta olaylan bu k
altnda deerlendirmediler. Devrtm, Fransa'dan dier Avrupa
lkelerine yayldnda bile onlar bu devrime hala Fransa'nn
ya da en kt ihtimalle Hristiyanln bir i sorunu olarak bakyorlard. Bir Mslman devlet olarak Osmanl mparatorlu
unun Hristiyanlk alemindeki bu kanklktan etkilenmesi
sz konusu olmad gibi bu Hristiyan hastalnn bulamas
na kar bakl da vard. Bazlan bu karkln avantajlar
salayabileceini dahi dndler. Sultann sr katibi olan
Ahmed Efendi. Ocak 1792 talihinde gnlne, devrimin, Avrupal glerin dikkatini baka ynlere yneltip ihtiraslar iin
bir baka yem oluturmak suretiyle Osmanllar iin hayat daha da kolaylatrdn kayd etmi ve u dindarane ifadeyle
notlann tamamlamtr: "Allah. Fransa'daki kargaay mpa
ratorluun dier dmanlanna frengi gibi yayp onlan birbirleriyle uzun bir savaa soksun ve bylece mparatorluk iin yararl sonular salasn. Amin ... 32
Temas ve Tesir
57
Trklerin, Fransa'ya kar ortak hareket etmek iin Ruslar

tarafndan yneltilen grme tekliflerini olduu gibi. Trkiye' deki Franszlarn renkli kokart giymelerini nlemek gibi
Avusturyal. Prusyal ve Rus elilerin birlikte sunduklar daha
mtevazi bir talebi bile gert evirmelerinin nedeninin kendilerinin baklklanna duydu klan bu inan olduuna phe yoktur. Osmanl vakanvisi Cevdet Paa u sohbeti zikreder:
Avusturya batercman, bir gn serkatip Raid Efendiye gelip
yle dedi: ''Allah bu Franszlann mstehakn versin. Allah ak
na. ne olurdu u kokartlan onlarn balanndan karsaydnz!"
Raid Efendt bu ricaya u karl verdf: ''Dostum, sana Osmanl
imparatorluunun Mslman bir devlet olduunu bir ok kez
syledik. Aramzdaki hi kimse onlarn bu rozetlerne herhangi bir
dikkat yneltmez. Biz. dost lkelerin tacirlerini misafirler olarak
grrz. Onlar balanna arzu ettikleri balktan takar ve diledikleri rozetleri iliUrtrler. Balanna zm sepetleri koysalar bile onlara bunu niye yaptklann sormak Bab- Ali'nin zeine vazife deildir. Kendinizi bouna zahmete koyuyorsunuz."33
Franszlar,
Campo Formio Andlamasna dayanarak Ocak

l 797'de Venedik devlet ve imparatorluunu ortadan kaldrp
bu devletin mlkn Avusturya ile paylat. Fransa. yonya
Adalann ve Arnavutluk ile Yunan sahillerine yakn baz yerleri topraklanna katt. Yzyllardr dost olan Fransa ve 1rklye
komu oldu ve eski dostluk, ortaya kan gerginlik yznden
eski gcn yitirdi. Osmanl Yunanistan reayasnn kap
komusu olan Fransz Cumhuriyetine mensup Helenik vatandalar varken ne gerginliin gizlenmesi ne de temasn nlenmesi mmknd. ok gemeden Mora'daki Osmanl valisi istanbul'a can skc haberler gndermeye balad. Vali. Baba
ll'yle dostluk iddiasnda bulunmalarna ramen Franszlarn
Osmanl aleyhine ciddi hesaplarnn olduunu sylyordu. Venediklilein miraslar olarak dier eski Venedik topraklarn.
rnein Girit adasn ve Mora'nn kendisini talep etmeyi bile
planlyorlard. Hepsi bu kadarla da kalmyordu. imparatorluk
snrlannn hemen tesinde, zgrlk, eitlik ve hatta Yunanistan'n antik grkeminin yeniden ihyasna dair konumala
nn yapld toplant ve trenlerle ilgili telalandnc haberler
Mslmanlann
58
Avrupa'y Kefi
de vard.34 Bu sefer, yeni Rus elisi bu eylerden ve Fransa'dak olaylarn tm kurulu rejimler iin oluturduu tehditten sz
ettiinde paalar daha dikkatli bir tavr taknm ve, Osmanl
sr katibi Ahmed Atf Efendi, meveret meclisine hitaben DevIimin yaylmasn nlemek amacyla Fransa'ya kar ittifak hususunda Rusya ve Avusturya taraf1ndan Osmanllara yaplan
teklift ele alan bir layiha yazd. Bylesine yeni bir kavramn bir
izaha ihtiyac vard ve Ahmed Atf Efendi bu izah byk bir
itinayla yapt:
Yukarda
belirtilen gzlemlerin ortaya kard soru udur:

devleti aJiyye dier devletler gibi ayn tehlikeyle kar karya m
dr. yoksa detl midir? Bu mcadelenin balangcndan beri tarafszlk yolunu semesine ramen. devleti altyye. dier glerin mteaddit protestolarna yol aacak lde Fransz Cumhuriyetine
dostluk ve iyi niyet gstermekten ve fiili olarak yardmda bulunur
tarzda bir tavr sergilemekten uzak durmamtr. Fransa'nn dar
bir boazdan gemekte olduu. yokluk ve ktlktan dkld bir
zamanda, imparatorluk. Allah'n muhafazas altndald. lkelerden
bol miktarda erzakn ihracna ve Fransa llmanlanna tanmasna
izin vererek Fransa'y alk azabndan kurtard. Buna mukabil,
Fransa Cumhuriyeti ve onun generallert. szle ve finte devleti aliyyenin kullarnn sadakatini yok etmek iin gayret gstermekten
gen durmadlar. zellikle de Venedik'in taksimi zamannda adalan ve ana toprak zerinde Arta yaknlarnda bulunan Butrtnto.
Parga. Preveza ve Vonltza isimli drt kasabay ellerine geirdiler:
antik Yunanllarn ynetim biimini geri getirme ve bu yerlerde bir
zgrlk rejimi kurma huusundaki faaliyetleri herhangi bir yorum veya izaha ihtiya brakmayacak lde zihinlerindeki kt
niyetleri ortaya koymaktadr. 35
Yine burada da. etkiye ak olarak grlenler, Mslmanlann kendileri deil mparatorluun Rum ve dier Hristiyan tebeasyd. Fakat. Bonaparte komutasnda Msr'a ynelmi olan
ordu l Temmuz l 798'de skendertye'ye girdi ve slam tarihinde yeni bir dnemi resmen balatt.
Msr'l tarihi Ceberti'nin bu benzersiz olaylarla ilgili olarak
gnbegn tuttuu kaytlarda yer alan u anlat. dnemin
Mslmanlarnn gafletini ve pheciliini yanstmaktadr:
Temas ve Tesir
59
Bu yhn (1213/ 1798) kutsal Ramazan aynn l9'unda Pazar

gn skendertye limanndan habercilertn eliyle {Kahireye) mektuplar geldi. Bu mektuplar, o ayn 8'fnde Perembe gn on geminin Umana vararak kasaballarn gru mesafesi iinde akta demirlediklerini, ok gemeden onbe geminin daha limana vard
n belirtiyordu. Liman halk ne istediklerini renmek iin onlann
kyya kmalarn bekledi. Ve iinde on kiinin bulunduu kk
bJr kayk kyya yanat. KayktakHer kyya kp ehrin ileri gelenleri ve yneticiden yetki alm efi (Reis) Seyyid Muhammed
Kelim ile grtler ... Amalarnn ne olduu sorulan bu ktfler.
kendilerinin lngtllz olduklan ve byk bir gle bilinmeyen blr hedefe doru yola koyulmu olan Fr'anszlan aramaya geldikleri cevabn verdiler. yle devam ettiler: "Amalann btlmiyoruz ve size
saldrmalanndan ve sizin kendinizi onlara kar koruyup topraklarnza girmelerine engel olmay baaramayacanzdan korkuyoruz."
Seyyid Muhammed Kerim bu szlere inanmad ve bunun bir

tuzak olabileceinden phe etu. Onlara sert bir ekilde karlk
verdi. Bunun zerine ngUtzler yle dediler: "Biz denizdeki gemilertmizde bekleyip liman gzleyelim. Sizden cretini deyeceimiz
su ve erzak temini dnda hibir ey istemiyoruz." Bu nerileri de
u cevapla kendflenne iade edildi: "Buralar Sultann toprakJandr
ve ne Fr'anszlann ne de bakalannn burada ii yoktur. Bu yzden bizden uzaklan." Bunun zerine tngliz eltler geri dnp s
kendertye dnda blr yerde erzak bulmak iin yelken ap Allah'n
takdirinin gereklemesine yol atlar ... Ayn ayn ytnntnci gnne rastlayan aramba gun. Franszlann. ayn onsekizine rastlayan Pazartesi gn ok sayda gemiyle tskenderlye. Roetta ve
Damanhr limanlanna vardklann syleyen mesajlar ulat ... Bu
limanlarn sakinlerinin tanmad sava stlahlan ve askerlerle dolu olarak sahlle yanaan bu gemilerdeki insanlar ertesi sabah ekirge srleri gibi ehre yayldlar.36
Ceberti ve onun Msr'daki adalar. Bonaparte'n komuta

ettii ordunun Msr'a var. oradaki faaliyetleri ve nihayet gi
dii hakknda yaptklan az ok ayrntl tartmada, Avru
pa'nn dier lkelerinin i taihlertne gsterdikleri ilgi kadar
bile Fransa'nn i tarihine ilgi veya alaka gstermemilerdir.
Franszlar gelip bir mddet kalm. bir ok deiik ey yapp
60
gitmilerdi.
Aralanndan hibiri, onlann niin gelip daha sonra

niin gittiklerini tahkik etmeyi bir tarafa brakn, sormay bile
dnmemitir. Fransz kafirinin gelii, nlem almay gerektirmeyecek, izahna ihtiya duyulmayacak kadar nemsiz tabii
bir afet olarak grld. Bu kiilerden yanlzca Nikola Trk diye bilinen bir Lbnanl Arap. Msr'n 1789 ila 1804 yllan arasndaki tarihini ele alan eserinin takdiminde Fransz Devrimine dair -Arapadaki ilk- ksa bir anlatya yer verdi:
Mevzuya hicretin 1207'inct ylna tekabl eden 1792 Miladi yl
nn balarnda krallann ldnneleinin ardndan Fransz Cumhuriyetinin ortaya kyla balyoruz. Bu yl iinde Fransz krall
halk, kraln zamanndaki mevcut dzene kar yeni bir dzen
ve yeni bir dalm talebiyle kra1a, prenslere ve asillere kar topluca ayaklandlar. Halk. kraln tm glert elinde toplayan iktidarnn byk tahribata yol abln. prensler ve soylular kralln en
tyt nimetlerinden yararlanrken halkn gert kalan ksmnn zdrap
ve dknlk tertstnde yaadklarn ileri srp kyama kalktlar.
Hep birlikte ayaklanp yle dediler: "Kral deVirip bir Cumhurtyet
kurmadan istlrahat etmeyeceiz." Kral. kraln hkmettntn dier
yelerini. prensleri ve asilleri korkunun sard byk bir gnde,
Parts ehri halk gidip krala amalann bildirdiler...3 7
Nicola, Fransa'da ve Avrupa'nn geri kalan ksmnda daha

sonra cereyan eden olaylarn byk lde kusursuz bir ak
lamasyla anlatsn srdrr.
Franszlann Mslman Ortadou'nun kalbine nfuz edii
ve Franszlara meydan okuyabilecek tek g olarak Brttanya'nn ortaya k Mslmanlann mstanniklerine ar bir
darbe vurdu. Britanyallar ve Franszlar Dou Akdeniz'e doru
hareketlerini geniletirlerken, Ruslar, gneye doru karadan
ilerlemelerini srdryorlard. Krm'n 1783 ylnda Rus top
raklarna katlmasyla yeni bir dnem balad. Ruslar. ilerlemelerini Karadeniz'in kuzey sahilleri boyunca her iki ynden
hzla srdrdler ve daha nce Trklerin, Tatarlarn ve dier
Mslman halklarn ikamet ettikleri topraklan zaptedip yerletiler. Bu gelimeler. Trkiye'yle bir dier savaa daha yol
at ki bu savan sona erdii 1792 ylnda, Osmanllar, Ruslarn Tatar Hanhklann kendi topraklanna kat na nza gster-
Temas ve Tesir
61
mek ve Kafkasya'daki Kuban Nehri'ni Osmanl ve Rus mpara

torluklan arasndaki snr olarak kabul etmek zorunda kald
lar. Mslmanlarn Karadeniz zerinde yzyllardr sren hakimiyetlerine son vermi olan Ruslar Osmanl mparatorluu
nun snrlann hem doudan hem de batdan tehdit ediyorlard. Ayn zamanda, Ruslarn eline gemi olan Kafkasya topraklann geri almaya kalkan ve baanszha urayan yeni kurulmu
Kacar
hanedannn
lkesi olan
ran'
da tehdit ediyor-
lard.
Persler tarafndan igal karsnda eski Grcistan Hristiyan krallnn baz sakinlerinin Rusya'dan korunma talep etmeleri zerine, ar, Ocak 1801'de Grcistan'n Rus mpara
torluuna iltihakn ilan etti. Bunu 1802 ylnda Grcistan ve
Hazar arasnda kalan Dastan topraklannn Rus himayesi altna alnmas ve ok gemeden bir dier kk Trans-Kafkasya krallnn yutulmas izledi. Artk ran'a saldrmak iin yol
alm bulunuyordu; 1804 ylnda balayan saldn, Rusya'nn
Ermentstan ve Kuzey Azerbeycan' topraklanna katmasyla sonuland.
O sralarda Franszlar Msr'
terk etmi bulunuyorlard. fak~t geri dnebilecekleri hususunda yaygn bir korku vard.
Franszlarla rekabet halindeki Britanya'nn varl fazla bir rahatlama salamyordu. Nicola'run vakayinamesi, Mslmanlann bat ve Dou Avrupa'dan kendilerine ynelmts bulunan bu
ifte tehlikeyle ilgili sezgilerini net olarak yanstr:
Bu ay (ubat 1804) iinde. bu lkeye. Franszla'n Douya gitmek zere Akdeniz'e btr ok gemi ve saysz askerden oluan byOk bir g gnderdik.leline dair dier blgelerden haberler geldi. ..
Doudaki halk bundan dolay korku iindeydi ve sylentiye gre
ngilizler de gemiler ve askerlerle birlikte 1skender1ye'ye geliyorlard ... Franszlar'a kar Msr topraklarn korumak iin ... SylenUlertn oalmas. Msrllarn. savata ustahklanm ve yiitliklerini
blldtklert bu Avrupal devletlerden tedirginlik duymalanna yol at. Halk. Mslmanlarn savalk ve dzenli ordu savatan a
sndan gsz ve metanetten yoksun olduklann gren bu Frenk
krallanndan birinin veya dierinin Msr topraklarn ele geireceini sylyordu.
O sralarda. Sultan Alexander'n kardei olan ve el-Muskub diye bilinen Rusya sultan Sultan Konstantin'in. Orcistan' alm
62
ve ran topraklarna ele geirmi olduu halde Badat'a doru tlerlemekte olduu sylentileri yayld. Osmanl Devleti, "San Kaya"
veya san Barbar'' lakapl bu sultandan ok korkuyordu. Moskova
devleti, l 115 [ 1703) ylnda tahta kan Sultan Ahmed zamann
dan 1203 [ 17891 ylnda tahta kan Sultan Seltm zamanna kadar
Osmanllarla savalar ve muharebeler yapt. Bu imparatorluk.
iinde bulunduumuz 1218 [ 18041 ylna kadar halktan ezerek,
topraklar ele geirerek ve savalar kazanarak bymesini ve geli
mesini srdrd. Gl. hem de ok gl bir hale geldi. Zamann kendisine ltufkar davrand bu dev1et. Tatarlann. Grclerin ve ranllarn topraklarn ele geirdi. Bymeye ve yaylmaya
balad; bu durum Allah dtledike srecek. "38
Franszlar
tekrar Msr'a dnmediler. 1802 ylnda yaplan

ban gerei hem Msr'dan hem de yonya Adalar'ndan ekildiler. Artk Trkiye'ye komu olmaktan kan Fransa, Trklere
kendisinin fikirlerini daha iyi iletebiliyordu. 1803 ylndan
1806 ylna kadar Trk elisi olarak Paris'te bulunan Halet
Efendt'nin mektuplan bu gerei ortaya koyuyor:
bu toprandan selametle dnmem iin dua etmenizi
istiyorum. zira Parls'e kadar geldiim halde baz kitlerin szn
edip vdkleri Frenkistan' hala grm deilim. O harika eylein
ve akll Frenklerin hang Avrupa'da bulunduklarn bilmiyorum.
Allah'a hamd olsun. bu halk ne tuhaf bir akla ve inanca sahip!
Gariptir ki kulaklanmzm u kadar uzun zamandr kendisine ynelik vglerle doldurulmu olduu bu Frengistan' yalnzca hakknda sylenenlerden farkl deil fakat tmyle sylenenlerin tersi
bir durumda bulduk. ..
Eer seni Frenkistan'dan korkutmaya veya ona sapknca vgKafirlein
lerde bulundurmaya niyetli biriyle
karlarsan
ona
soruyu
sor: "Avrupa'da bulundun mu, bulunmadan m?" Eer "Gerekten

orada bulundum ve orada bir sre elendim" derse o kiinin
Frenklerin bir yanda ve bir casusu olduundan emin olabtllrsin.
Eer "Hayr orada bulunmadm. oray tarih kltaplanndan ren
dim" derse. o kii u iki eyden birtdir. Ya Frenklerin yazdklarna
nem veren bir eekUr. ya da dlnt taassup dolaysyla Frenkleri
ven biridir .39
Temas ve Tesir
63
Son cmlecikteki varsaymda. Frenkleri ven kiinin, Avrupal dindalann ven bir Hristiyan -byk bir ihtimalle bir
Osmanl Hristiyan- olaca kastedilmektedir.
Halet Efendi'nin ahsen Batl olan hereyden nefret eden
salam inanl bir tepkici olmasna ramen. mektuplan, Fransz etkisinin ne kadar gl bir hal aldn ortaya koymaktadr. Fransz fikirlerinin stanbul'da bile yaylm olduu. 17911808 yllanna dair bir vakayiname yazm olan ve Franszlarn
Trkiye'deki faaliyetleri hakknda syleyecekleri bulunan imparatorluk vakanvtsi Ahmed Asm Efendi tarafndan teyit
edilir. Franszlar kendilerini dost olarak sunmu ve youn propaganda yapmlard. Sadece devlet icalinin deil ayn zamanda halkn da kafalann kartrmlard. Zararl fikirlerini
yaymak iin Mslmanlarla arkadalk kurmaya alm,
dostluk ve iyi niyet iddialanyla onlar aldatm ve bylece teklifsiz ve laubali bir sosyal iliki vastasyla bir ok kurban bulmulardr.
Sadakat giysisini soyunmu baz nefsine dknler, onlardan

zaman zaman politika dersi ald. Onlarn lisann renmeyi arzulayan bazlar Fransz retmenler tutup bu dili rendiler ve bbrlendiler ... o kaba saba dilleriyle. Franszlar, bu ekilde zayf
akll ve s imanl baz kiilerin kalplerine Frenk adetlerini usul
usul sokup zihinlerine kendi dnce tarzlarn sevdirdiler. tidal
sahibi olanlar, uzak grller ve dier devletlerin elileri bu durumun nasl bir tehlike arz ettiini grdler. Tela ve honutsuz
luk ierisinde bu eyleri hem ima yoluyla hem de aka tahkir
edip knayarak onlarn faaliyetlerinin ortaya karaca kt sonulan nceden dile getirdiler. Bu kt nlyetli ete ve iren gruh. son derece kurnazca davranmakta. politlkalarmn tohumlar
n
nce devlet ricalinin kalplerinin
toprana
serpmekte. daha
sonra da kendi dnce tarzlanna tevik ve ayartmayla yneltmek suretiyle -Allah bizi korusun- Kutsal Yasa'nn ilkelerinin
altn oymaktalarda.40
Batnn Ortadou
reye girmi
zerindeki tesiri
bulunuyordu.
artk
yeni ve zorlu bir ev-
II
Mslmanlann
Dnya Gr
Bat dnyas, insanlan snflandrma hususunda ok sayda

farkh tasnif tarzlar gelitirmitir. Yunanllar dnyay Yunanl
lar ve barbarlar; Yahudilerse Yahudiler ve Yahudi olmayanlar

diye ikiye ayrdlar. Daha sonralan, yine Yunanllar, dnyay
ktalardan, kendilerinin ktas olan Avrupa ktas ile Ege Denizinin kar kysnda uzayp giden Asya ktasndan mteekkil
gsteren corafi bir sfrlandrma icat ettiler. Zamanla Ege Den1z1 sahilinin tesinde ucu buca grlmeyen daha byk ve
daha uzak bir Asya'nn var olduu fark edildiinde, Ege Denizl'nin kar sahili Kk Asya oldu ve Asya ismi daha geni bir
alan iin kullanlmaya baland. Giderek Asya (yani Avrupa d
nda kalar blge) de alt blmlere ayrld ve Akdeniz'in gney
sahilinde uzanan blgeye Yunanca ve Latince isimler, nce
Libya sonra Afrtka isimleri verildi. Avrupallara gre, Ortaa
dnyas. ncelikle Hristiyanlk ve putperestlik arasnda. sonra
,da Hristiyanlk ierisinde monarilere blnyordu. Modern
dnya ise. temel snflandrma olarak, kimlik ve tabiyetin belirleyicisi olarak ulus devleti benimsemitir.
Mslmanlarn dnya ve dnya halklaryla ilgili grleri
:farkl bi~. inaya sahiptir. Mslman tarih ve corafya yazarla-
66
-r,
dokuzuncu yzyla kadar Avrupahlann ktalara yerdikleri

isimler hakknda hi birey bilmiyorlard. Asya bilinmiyor,
-Urufa eklinde- yanl tanmlanm bir Avrupa olarak yle
bir deinilip geiliyor. lfrikye eklinde Arapalatnlm olan
Afrika ise sadece Tunus ve onu evreleyen blge olan dou
Marib't isimlendirmede kullanlyordu . Mslman corafya
yazarlan dnyay kelime olarak antik Yunancadaki clirna kelimesinden treyen "iklimler"e bldler. fakat bu snflandrma,
modem Batl terminolojideki kta isimlerine enjekte edilmi
siyasi ve hatta kltrel ierikten yoksun saf bir corafi snf
landnnayd. Mslmanlarn tarih literatrlerinde hi yer alamayan iklimler. Mslman halklarn tek vcut halinde kendi
varlk.lannn farkna vanlannda hi yer igal etmemi gzkmektedir.
Batl dnyann kendini alglamasnda ve tabiyetlerin tanmlanmasnda olduka nemli olan dnyann lkeler ve devletler eklinde taksimi, slam dnyasnda grece tali nemdedir. Topraa gre isimlendirmenin nemi ylesine azdr ki baz
lkelerin zel isimleri bile yoktur. slam dnyasnn blnmesiyle ortaya kan yeni devletlerin byk bir ksmnn tadk
lan isimler yeni konulmu isimlerdir. Bu lkelerden Suriye.
Filistin ve Libya gibi bazlarnn isimleri klasik antik.ite mezarlndan kanlmlardr: Irak veya Tunus gibi isimler ise Ortaa prensliklerinin isimleridirler: bazlar ise Pakistan rnein
de olduu gibi yeni retilmilerdir. Arabistan ve Trkiye'nin
isimlerine gelince. bu lkelerin. dolaysyla da isimlendirdikleri
halklarn antik olularna ramen, Bat tarafndan gerekleti
rilen modem isimlendirmelerdir. Arapada Arabistan' tanm
layan bir kelime bulunmamakta, Araplarn Vatan veya Yar
madas gibi zorlama tabirler yer almaktadr. 1rkiye ismi ise.
Batllar tarafndan birok yzyldr kullanld halde. ancak
yirminci yzylda. daha nceleri hanedanlk veya blge isimleriyle anlm olan bir lkeyi isimlendirmek iin Trkeye adapte edilip benimsenmitir. Klasik kullanmda, lke veya prenslik ve ana ehir iin bir tek isim kullanlmaktayd: genellikle
ana ehrin ismi onu iine alan lkeyi isimlendirmede de kullanlyordu. Ondokuzuncu yzyldan nce hibir zaman topraksal terimlerle tanmlanan bir hkmranlk sz konusu olmad. Aksine, bir monarka topraksal isimlendirmenin izafe
Mslmanlann Dnya
Gr
67
edilmesi kltc bir ey olarak grlyordu . Ayn ey. daha dk bir lde etnik terimler iin de geerlidir. Araplar.
Trkler ve Farisiler gibi etnik terimler slami literatrde yer
alyordu ve lisan, kltr ve hazan da soya gre tanmlanan bu
gruplardan birine veya dierine mensubiyet Mslman bireylerin bilincinin nemli bir parasn oluturuyordu. Fakat bu
terimler nadiren siyasi bir anlam ifade ediyorlard. Mslman
monarklar normalde hkmranlklarn veya tadklar nvanlan lkelere gre tanmlamadklar gibi kken, lisan ve top
raa gre isimlendirilen bir ulus olu. devlet oluun doal bir
temeli olarak da grlmyordu.
Mslmanlarn dnya grnde insanln temel blnm, slamn Evi (Dr'lsl(zm) ve Sava Evi (D.ru'lHarb) ek
lindedir. Bunlardan birincisi. slamn yasasnn cart olduu
tm lkeler, ksaca belirtecek olursak. Mslmanlann mpa
ratorluudur: ikincisi ise dnyann gen kalan ksmdr. Semada ya~z bir tek Allah olduu gibi yeryznde de ancak bir
tek hkmdar ve bir tek yasa var olabilir. deal anlamda sla
mn Evi. banda tek bir hkmdar bulunan ve tek bir devlet
tarafndan ynetilen tek bir toplum olarak alglanr. Bu devlet,
igal edilmek suretiyle ynetimi altna girmi imanszlara. putperest olmamalar ve izin veilmi dinlerden birinin izleyicisi
olmalar durumunda hogrl davranmak ve onlar korumak
zorundadr. Bununla birlikte, slami yasann mant, slam
dnda hi bir devletin ebediliini kabul etmez. Mslmanlarn bak asna gre, tm insanlk slam kabul edecek veya
slami ynetime boyun eecektir. Aynca. bu sonucun elde edilmesi iin mcadele etmek Mslmanlann dini bir grevidir.
Mslman hukukularn bu mcadeleye verdii isim. gayret gsterme veya abalama anlamnda Arapa bir kelime olan
clh.d. kelimesidir. Bu grevi ifa eden kiiye mcahid denir. Cihad kelimesi, imanszlara kar savama anlamnda Kur'an'da
bir ok kez yer alr. slami yaylmn ilk yzyllannda bu kelimenin normal anlam buydu. Klasik hukukularn formle ettikleri Kutsal Yasa olan eriata gre. slamn Evi ile Harb Evi
arasnda, ancak tm insanln slama veya slamn hakimiyeti altna girmesiyle sona erebilecek dini ve hukuki adan zorunlu bir sava hali vard. Dolaysyla, teoride Mslman bir
devletle gaynmslim bir devlet arasnda bir ban andlamas
Mslmanlann Avrupa'y
68
Kefi
hukuksal adan imkanszd. Ancak, slamn evrensel zaferiyle

sonulanacak olan savaa son verilmesi szkonusu olmasa da
zorunluluk nedeniyle veya bir mtarekeye geici olarak uymak
iin ara verilebilirdi. Hukukulara gre byle bir mtareke ancak muvakkat olabilirdi. On yl amamas gereken mtarekeleri Mslmanlar tek tarafl olarak ihlal edebilirdi: bununla
birlikte, slamn yasasna gre, yeniden saldrya gemeden
nce kar tarafa 7..amannda haber vermek zorundaydlar.
Hatta greli
ban
dnemlerinde bile kafirlerin memleketle-
rine gidi geli ho grlmyordu. Mslmanlarn yasas, gerekten yasak eylemlerle (har.m) knanlas eylemleri (mekrh)
birbirinden aynr. Sava Evi'ne seyahat ikinci kategoriye girer
ki, fakihlerin byk blm, bir Mslmann Sava Evi'ne seyahatinin ancak fidye deyerek esir ;kurtarma amacyla yapl
mas durumunda meru olduu hususunda ittifak etmilerdir.
Baz otoritelerin an ihtiya duyulduunda Hristiyan topraklarndan yiyecek maddelerinin satn alnmasna izin vermi olmalarna ramen ticaret bile kabul edilebilir bir neden olarak
grlmemekteydi.
eriatn byk blm gibi, cihadla ilgili yasa da, slami
takvimin ilk yz elli yl ierisinde klasik biimini ald ve bu
sre ierisinde Arap ordular Fransa, Bizans, in ve Hindistan'a doru ilerlemesini srdrd. slamn evrensel zaferinin
sadece kanlmaz deil ayn zamanda da eli kulanda olduundan phe etmek iin hibir neden grnmemekteydi. Daha sonra. dier hususlarda olduu gtbl bu hususta da yasal
doktrinle siyasi gerek arasnda yneticilerin grmezden geldii. hukukulannsa gizlemek iin ellerinden geleni yaptklar
bir uurum ortaya kt. lk yzyl veya ilk iki yzyl ierisinde.
hem ilkede hem de gerekte var olmu olan yegane evrensel
slam devleti kk devletlere blnd. Ebedi ve kar konulamaz olduu dnlen cihad sona erdi ve zamanla slam dnyas ile dnyann geri kalan ksm arasnda karlkl hogr
ye dayal ilikiler kuruldu. Hala Sava Evi olarak alglanyor ve
isimlendiriliyor olan dnyann geri kalan ksmna boyun edir
me grevi. tarihi zamandan Mesih zamanna ertelendi. Ayn
vakitlerde. Mslman devletlerle gaynmslim devletler arasn
da savan deil de bann normal durum olduu az ok kalc
snrlar olumaya balad. Bu snrlarn aknlarla ihlal edilme-
Mslmanlarn
Dnya
69
Gnl
leri, bu bann yerini zaman zaman savalarn almas mmkn olmusa da. Yeniden Fetih ve Hal Seferleri andan itibaren snrlann ihlalleri Mslmanlarn snrlarnn genile
mesi anlamna geldii kadar daralmas anlamna gelmeye de
balad.
Bu deiiklikler ve bu deiiklikler sonunda d dnyayla

diplomatik ve ticari ilikilerin genilemesi hukukular iin yeni sorunlar ortaya kard. Onlar. dier alanlarda olduu gibi
bu alanda da baanl yorumlar ortaya koydular. Kutsal
sava
grevi tadil edildi ve yeniden yorumland. Sava Evi'yle sava

may durdurmak gerekte ancak geici bir mtareke dnemi
iin mmkn olmasna karn, byle bir mtarekenin gerektii srece yenilenmesi mmknd, ki bu hkm, filli bar durumuna yasal bir dayanak oluturdu.
Hatta baz hukukular. slamn Evi ile Sava Evi arasnda
orta bir stat olarak Mtareke Evi veya Anlama Evini (Dar
'l-Sulh veya Dar'-Ahd) de tandlar. Bu, Mslmanlarn hkmranln kabul edip hara deyen ve fakat kendi hkmet
yaplan ierisinde belli bir zerklii koruyan baz gaynmslim
devletlerle Mslman devletler arasnda yaplan mtarekelerden mteekkildi. Hediyeleri hara olarak grmeyi seen Mslman yneticiler ve onlarn hukuku danmanlar. andla
mann sahasn gaynmslim devletlerle siyasi, askeri ve ticai
konularda geni bir dzenleme eitliliini kuatacak kadar
geniletebildiler. Hatta Sava Evi'ne mensup bir gaynmsl1m1n Mslmanlarn topraklarn ziyaret etmesi ve emdn ad
verilen bir emniyet teminat almas mmknd. Hukukulara
gre. her Mslman erkek. bir veya birok kiiye em.an verebilirdi. Mslman devletin bandaki kii ise daha geni bir
toplulua.
bir
ehre.
bir hkmdarn
kullarna
veya bir ticari
loncaya topluca emdn verebilirdi. Em.cin verme uygulamas.

Mslman ve Hristiyan devletler arasnda ticari ve diplomatik
ilikilerin gelimesini byk lde kolaylatrd ve Mslman
ehirlerinde yerleik Avrupal tccarlar topluluklarnn ortaya
k iin yasal bir slami ereve temin etti. ki taraf arasn
daki belirleyici farklardan biri, Mslman ziyaretiler iin hi
bir emarun bulunmamas ve Hristiyan Avrupada ikamet eden
Mslmanlarn saysnn az olmasyd. Eman. Mslmanlarn
bar iliki iin bulduklar yasal bir formld. Bununla bir-
70
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
likte. gerek g dengesinin giderek deimesiyle birlikte. bu

ilikiler. giderek artan bir lde slami yasa tarafndan deil
fakat Avrupa'nn ticari ve diplomatik uygulamalar tarafndan
dzenlenmeye balayacakt.
Hem ideal hem de yasal anlamda slamn Evi tek vcuttu:
mezhebi. yresel. ulusal ve sair farkllklara ramen gl bir
ortak kimlik duygusu her zaman var olmutu ve hala da mevcudiyetini muhafaza etmektedir. Bu yzden, Mslmanlarn
Sava Evi'nin yelerine de benzer bir ortak kimlik atfetmeleri
doald. Bazan Peygamber Muhammed'e atfedilen bir sze gre
"Kfr tek millettir." Gerek bu atfn gerekse bu ifadenin ieriinin yanl olduu belgelenmi bulunuyor ise de, bu sz.
Mslmanlarn yazlan ve uygulamalannda yansyan ortak bir
tutumu dile getirmektedir. nsanlk arasndaki gerek nemli
aynn, Mslmanlarla imanszlar eklindeki ayrmdr. Mslmanlar arasndaki blnmeler ikincil nemde idi: imanszla
rn. zellikle de islami snrn tesinde yaayan imanszlann
mezhebi farklhklan ise daha da nemsiz veya daha da az ilgi
ekiciydi.
Mslmanlar. tabii ki imanszlar topluluunu kendi ilerinde belli snflara ayryorlard. Bunlardan biri, vahye dayal
bir dine mensup olanlarla olmayanlar eklindeki ayrmd.
Dinsizler ve putperestler iin iki seenek vard: ya Mslman
olmak ya da lmek. Geerlilikleri sona ermi olmakla birlikte
gerekten vahye dayal kabul edilen dinlerin mensuplar olan
Yahudi ve Hristiyanlar iin ise nc bir seenek daha vard:
Mslman olmak, lmek veya boyun emek. Boyun emese
enei. hara demeyi ve Mslmanlann stnln kabul
etmeyi iine alyordu. lm seeneinin klelikle yer deitir
mesi de mmknd. Mslmanlarn yasasna ve uygulamalanna gre, boyun een kiilere Mslman devletin hogrs
ve korumas bahedilebilirdi. Ortaya kan iliki Arapada
zmme olarak ifade edilen bir paktla dzenlenirdi. Bu pakttan
yararlananlara ehl'l-zimme yani pakt halk veya ksaca
zmmiler denirdi. Bu. Yahudiler. Hristiyanlar ve Mslman
devletin kullan haline gelmi dier topluluklar iin ortak bir
terim olarak kullanlrd. Ztnune kurallanna gre, slamn nceliini ve Mslmanlann stnln kabul ettiklerini ak
a tasdik etmek kouluyla. bu kiiler. kendi dinlerine gre iba-
Mslmanlann Dnya Gr
71
detlerini srdrebilir, kendi ibadet mekanlann koruyabilir ve

kendi adetlerini yaatabilirlerdi. Bu tasdik, zurumlerin giyebilecekleri giysileri. binek olarak kullanabilecekleri hayvanlar.
tayabilecekleri silahlan ve benzeri hususlar belirleyen kutsal yasann bir dizi snrlamas vastasyla ifade edilebilirdi.
Ehliyetsizliklerin byk ksm, somut ve pratik olmaktan ok
sosyal ve sembolik karakterdeydi. manszlara yklenen yegane gerek ekonomik yk, vergi mahiyetliydi. Eski ran ve Bizans mparatorluklarndan miras bir uygulamayla onlardan
daha yksek oranda vergiler alnyordu. Bunlann en nemlisi,
tm erkek gaynmsltmlerin demek zorunda olduklar cizye
denilen ba vergisiydi.
Zmmi terimi sadece Mslmanlarn topraklarnda yaayan
ve Mslman devletin ynetimine tabi olan Yahudiler ve Hristiyanlar iin kullanlyordu. Snnn tesinde kalan Hristiyanlara harbi, yani Sava Evi'nin sakini deniyordu. Sava Evi'nden
slamn Evi'ne ziyaret veya geici ikamet amacyla emniyet teminat ile gelenlere muste'min, yani emdn sahibi deniyordu.
slam dnyasnda bulunmu olan gayrmslimlerle ilgili en
eksiksiz ve en doru bilgilerin zunmiler ile ilgili olmas. muste'minler ile ilgili bilgilerin olduka az. Sava Evi'nin sakinleriyle ilgili bilgilerinse snrl ve gvenilmez olmalar hi de a
rtc deildir.
Bununla birlikte, ana hatlar belirgindir. Temel tasnif. belirttiimiz gibi, dine gre yaplan snflandrmadr. Yahudiler ve
Hristiyanlar. tpk Mslmanlar gibi dini ve siyasi topluluklar
olmakla birlikte daha aa topluluklardandlar. Yahudilik,
Hristiyanlk ve slamn birer rneini tekil ettikleri bir snf
veya kategori olarak din kavramnn. ancak slamn zuhuruyla
ve Mslmanlarn kendi dini vahiy ve siyaset tarzlarna iki
belli dini selef olarak tanma ve idrak etme yetenekleriyle ortaya ktna dair herhalde biraz abartl olan grler ileri srlmtr.2 Bylesi bir bilince ne ilk Hristiyanlar veya Yahudiler. ne de antik dnyann dier herhangi bir kltr arasnda
tesadf edilmemektedir. Mslmanlara gre. Muhammed'1n
gelii ve Kur'an'n vahyedilii, Allah'n amacnn insanla vahyedilmesine vasta olan bir dizi benzer olayn sonuncusuna
iaret eder. Allah'n vahyedilmi kitabn tayclar olarak insanla gnderdii ok sayda peygamber vardr. Muhammed
72
bu peygamberlein sonuncusu. Kur'an ise vahyin nihai ve mkemmel eklidir. nceki vahiylerde nemi haiz herey onun
iinde mevcuttur. Kur'an'da yer almayanlar ise nceki vahyedilmi metinlerin bozulmu veya tahrif edilmi ksmlandr.
Gerek Yahudiler gerekse Hristiyanlar Mslmanlarn yabancs olduklan insanlar deillerdi. slamn geliinden nce
Arabistan'da her iki dinin de temsilcileri vard. Peygamberin
de bildii bu iki din, Kur'an'da ve daha eski geleneklerde zikredilirler. slam. kendini. bir anlamda mevcut inanlara kar,
Muhammed'in kendilerine kar mcadeleyi temel mcadele
olarak grd putperest kltrlere kar olduu gibi, Yahudilik ve Hristiyanla kar olarak da tanmlamtr. Kur'an,
(Sure l 12'de) "O Allah'tr. bir tek. eiz olan Allah'tr. O dour
maz ve dourulmaz. O'nun dengi yoktur"3 derken Hristiyanl
reddetmektedir. "Allah'n sizin iin tahsis ettiklerinden helal ve
iyi olanlardan yeyin. Nimetleri iin Allah'a kredin ... " (Sure
16: 115) derken baz Yahudi perhiz yasalarn skartaya kar
maktadr.4 Ayrlk ve birliktelik ilkesi ise genellikle Sure 109'da
zikredilerek dile getirilir: "De ki: Ey Kafirleri Ben sizin ibadet
ettiinize ibadet etmem. Siz benim ibadet ettiime ibadet etmezsiniz. Ben sizin ibadet ettiinize ibadet edici deilim. siz de
benim ibadet etiime ibadet ediciler deilsiniz. Size, sizin dininiz; bana, benim dinim.'6 Bu kavram, ne Hristiyanlk ne de
Yahudilik inan ve uygulamasnda emsali olmayan yeni bir
kavramdr.
slam
fetihlerinin ardndan Mslmanlar kendilerini Mezopotamya' dan spanya'ya kadar uzanan topraklarda ounlu
unu Hrtstiyanlann oluturduu nfuslar arasnda ynetici
bir aznlk olarak buldular. Bu yzden. Hristiyan dnyann
byk blmn alr. ibadet eder ve elenirken yeterince
gzleme imkan elde ettiler. Hristiyanlarn inan ve uygulamalaryla ilgili belli lde bir bilgi, eitim grm Mslmanlann ortak bilgilerinin bir paras oldu ve hatta Mslmanlarn
doktrin ve uygulamalarnn baz cepheleri Hristiyanlk rneinden etkilendi. Mslman alimler arasnda az sayda da olsa
Yahudi ve Histiyanlann dinlerini ve kutsal kitaplarn arat
ran kiiler vard. Bu aratrma kimi zaman rtme amacyla
yaplyorsa da, bu saik, daha ok dier dinlerden vazgeip sla
ma yeni girmi olanlar iin sz konusuydu. Polemikten ok
Mslmanlann Dnya
Gr
73
bilgilenme amal aratrmalar da yaplm. Mslman melliflerin dinlerle doktrinlerin tasnifini ele alan eserlerinde Hristiyan ve Yahudilerin kutsal kitaplar ve inanlar tartlmtr;
bir konu ve bir literatr olarak bu snflandrma ilemi, ilk olarak Ortaa slamnda ortaya km gzkmektedir.
slami ynetim altnda yaayan Hristiyan ve Yahudiler, zamanla kendi dillerinin yerine Arapay kullanmaya balad ve
kutsal kitaplarnn evirileri de dahil olmak zere eserlerini
Arapa olarak telife baladlar. Bu Hristiyan ve Yahudi eserlerinin ou. kullanlan dilin Arapa olmasna ramen farkl alfabelerle (Hristiyanlar iin Sryani. Yahudiler iinse brani alfabe) kaleme alndklarndan Mslman okuyucularn bunlara
yaklamalan sz konusu deildi. Bununla birlikte, Arap alfabesiyle kaleme alnm olanlar bile Mslman alimlerin pek
dikkatlerini ekmemi gzkyorlar. Mslmanlar. Hristiyan
ve Yalndilere belli llerde hogr gsteriyorlarsa da genelde onlara kar fazla sayg duymuyorlard. slamn mkemmelliine, Mslmanlarn gcnn stnlne kani olan
Mslmanlar iin, Yahudi ve Hristiyanlar, hkm ortadan
kalkm dinlerin izleyicileri ve fethedilmi toplumlarn yeleriydiler. Dolaysyla onlara verebilecekleri deer ve duyabilecekleri ilgi fazla olamazd.
Benzeri baz deerlendirmeler. Mslmanlann snrn tesinde yaayan kafirlere kar tutumlarn da belirlemitir. Fakat bu hususta baka deerlendirmeler de etkili olmutur. lk
yzyllarda slami mparatorluk ve toplum daha ok douya ve
batya doru geniledi. Mslmanlarn topraklarnn kuzey ve
gneyinde kalan plak Avrasya ovalan ile Afrtka'nn l ve
cangllar fazla ekici gelmedi ve slamn bu blgelerde ilerlemesi yava ve ge gerekleti. Temel bir gayret olan fetih ve s
lamlatrma faaliyeti, daha ok nfuslu ve daha vaatkar blgelere. batda Kuzey Afrika'ya ve oradan Avrupa'ya, douda ise
ran'a, ran'dan Merkezi Asya'ya. oradan da Hindistan ile in
snrlarna doru yneltildi. Mslmanlar her iki ynde de yenilmesi zor hasmlarla karlatlar: douda nce Pers mpara
torluu. daha sonra ise onun tesindeki sava step ve orman
halk.lan ve Hindistan ile in'in muhteem gleiyle: batda ise
Bizans mparatorluu ve onun tesindeki daha uzak Hristiyan
krallklanyla.
74
Mslmanlann Avrupa'y
Mslmanlarn bak asna
gre, Hristiyanlara
Kefi
kar
ya-
plan savalarla slamn dier snrlanndaki savalar arasnda
nitelik itibariyle temel bir farkllk vard. Step ve cangl halklan

arasnda ve hatta haklannda snrl bilgiye sahip olduklar in
ve Hint medeniyetlerinde bile. slam iin belirgin bir alternetif
grmyorlard. Mslmanlarn bu blgelerdeki ilerlemesi. bu
putperest halklarn kanlmaz olan slamlatrlmalarnn bir
parasyd. Bu blgelerde ne gl bir askeri hasm ne de ciddi bir dini alternatifle karlamadlar. Batdaki mcadele ise.
bunun tersine, slamn evrensel misyonunu kkten inkar eden
ve bunu hem tandk hem de anlalr tarzda gerekletiren bir
dini ve siyasi rakibe kar yaplyordu. Mslmanlar, nihai zaferlerine inanlarnn tam olmasna ramen, iki din ve iki toplum arasndaki bu geni menzilli ve uzun sreli mcadelenin
belirsizliine ve nemine kar kr kalmamlardr. Msl, manlann yazlarnda. Hristiyan dnya. Sava Evi'nin kusursuz modeli. Hristiyanla kar sava ise cihadn tek ve gerek
rneidir.
Onbirinci ve onbeinci yzyllar arasnda slamn rlcat ve

Hristiyan yeniden-fethinin talya. Portekiz ve spanya'da ilerleme kaydetmesi. yerleik Mslman nfuslann hatr sayhr bir
ksmnn Hristiyan ynetimi altna girmesine yol at. Tm bu
lkelerde. yeniden-fetih hareketininin ardndan. -bazan geici bir hogr dneminden sonra- Hristiyan yneticilerin,
Mslman tebealarn Hristiyanla evirmek veya tahliye etmek iin gsterdikleri kararl gayretler izledi. Bu gayretler
uzun vadede baarl oldu.
Hristiyanlann Mslman tebeaya hogrl davranmaya
isteksizlikleri. Mslmanlarn Hristiyan ynetimi altnda kalmaya isteksizlikleiyle uyuuyordu. Mslman hukukularn
ou, bir Mslmann bir gaynmslim hkmetin ynetimi
altnda yaamasnn imkansz olduunu ileri sryordu. Kafirlerin topraklarnda bir kafir Mslman olduunda. evini ve lkesini terkedip Mslmanlarn ynettii ve Mslmanlann yasasnn geerli olduu bir topraa g etmekle ykmlyd.
Bu grle ilgili kitabi delil. Peygamber Muhammed ile arkadalarnn Mekke'den Medine'ye g (hicret) edileriydi ki.
Mslmanlann devletinin ortaya kna yol aan bu olay, s
lami takvimin balang tarihini gsterir. Peygamber byle
Mslmanlarn
Dnya
davrandna
Gn1
75
gre dierlerinin onu iZlemesi beklenirdi.

.
Hristiyan fatihleiin ellerine gemesi. sorunun yeni ve acil bir biimde tekrar ortaya atlmasna yol at. Bu problem, ilk olarak, Kuzey Afrika. Mslman spanya ve
Sicilya'da yaygn olan Maliki ekol hukukulan tarafndan ele
alnd. Maliki mezhebine bal hukukular. Mslman toprann kafirlerin eline geiinin ortaya kard yasal sorunlar
hususunda ihtilafa dtler. Birka, bir Hristiyan yneticinin
slam dininin serbeste uygulanmasna ve Mslmanlarn e
riatn hkmlerine gre yaamalanna izin vermesi durumunda. Mslmanlarn szkonusu lkede kalmalarna izin verilebileceini ileri srdler. Bazlar ise daha da ileri gidip. hog
rsz kafirlerin hakimiyeti altndaki Mslmanlarn hayatta
kalmak iin kendi dinlerini gizlemelerine izin vermeye bilemeyil gsterdiler. Bununla birlikte. galip gelen gre gre. kafirler tarafndan fethedilmi bir lkenin Mslmanlanndan en
azndan birinin, tercihen hepsinin, Mekke'deki seleflerinin
yapm olduklarn- yapmalan ve putperestlikten slama hicret
etmeleri gerekiyordu. Kafir ynetimi altnda kalmayp g etmenin tm Mslmanlarn grevi olduunu ileri sren Fasl
fakih el-Venerisi'nin verdii fetvada klasik bir formlasyon
yer almaktayd. Kafirlerin hogrl olmalar durumunda irtidat tehlikesi daha da artacandan hicrete ihtiya daha acil
hale gelirdi. Hatta, der, el-Venerisi. Mslmann zorbal
Hristlyann adaletinden daha iyidir. 6
Bununla birlikte, genelde Hristiyan adaleti pek szkonusu
olmad. Baz istisnalar vard yine de. Mslmanlar Normandiyallann grece hogrl ynetimi altndaki yeniden-fethedilmi Sicilya'da ve spanya'nn Hristiyanlar tarafndan yenidenfethedilmi blgelerinde bir mddet kaldlar. Fakat onlarn hayatta kalmalar. Hristiyan kuzeye karlkl hogry zorla
dayatan gneydeki Mslman devletlerin varlklann srdrmelerine balyd. Hristiyanlann 1492'deki nihai zaferlerinden
sonra byle bir hogrye ihtiya kalmad ve ok gemeden
Mslmanlan srme buyruu verildi.
Ayn problem, kuzey ve dou Karadeniz'deki Mslman
topraklannn Ruslarn eline gemesi ve Balkanlar'daki Osmanl eyaletlerinin ard arda kaybedilmesiyle birlikte dou Av~
rupa'da da ortaya kt. Hristiyan ynetimi altJna giren yeni
slam topraklarnn
76
Mslman gruplarn bazlan ayn cevab buldu: Hicret. Fakat

Avrupa'n1n emperyalist yaylma anda hicret artk bir zm
olamazd. Rus, ngiliz. Fransz ve Felemenk mparatorluklar
nn dou.uyla. Hristiyan ynetim, artk slami dnyann ana
merkezlerine kadar uzanm, buralardaki byk Mslman
nfuslar :zorunlu olarak kafir ynetimi albnda kalmlard.
Mslmanlar. kendileri iin nemli olmasna ramen, HrisUyan dnyaya dikkat ekecek lde az ilgi gsterdiler. En iyi
bildikleri ksm. son derece doal olarak. Bizans'n HrtstiyanYunan mparatorluu idi. Mslman salnamelerinde Rum
topra olarak yer alan bu imparatorluk, Mslman devletin
ba hasmyd. Mslmanlarn savalarnn tarihinde bu imparatorluktan sk sk sz edilmekte ve onun eyaletleri, zelltkle
de Mslman devletin snnnn hemen tesindeki eyaletleri,
Mslman corafya ve tarih literatrnde az ok ayrntl olarak tartlmaktadr.
l 068 ylnda, -yani Hastings Savandan iki yl sonra ve
Hallarn Filistin'e girilerinden otuz yl nce- spanya'daki
Mslman Toledo ehrinin kads olan Said bn Ahmed isimli
biri, uluslarn kategorileri zerine Arapa bir kitap yazd. Kitabn takdiminde insanlarn oluturduklar uluslar, bilim ve
renimle ilgilenenler ve ilgilenmeyenler diye ikiye ayrr. Bilginin
gelimesine katkda bulunan uluslarn says sekizdir: Hintliler, Farisiler, Kildaniler, Yunanllar, Romallar (Bizansllar ve
dou Hristiyanlann ieren bir telim), Msrllar. Araplar (Mslmanlarn geneli dahil) ve Yahudiler. Bu uluslar, kitabn geri
kalan ksmnn konusunu oluturur. nsanln geri kalan ks
m arasndan, dier alanlardaki baanlan dolaysyla saygy
hak ettikleri iin inlilei ve Trklei "cahil halklann en soylufan" olarak dierlerinden ayrr; el sanatlan ve resim sanatlarndaki becerileri ve dayankllklar dolaysyla inliler; cesaretleri, sava sanatndaki becerileri, binicilikleri. mzrak. kl
ve ok kullanmadaki maharetleri dolaysyle 1rkler. Said, insanln geri kalan ksmn kuzeyli ve gneyli barbarlar olarak
kmser bir edayla atlayp geer. Birincilerle ilgili olarak
unlar syler.
Bu grupta yer alan ve bilimlen tahsil etmemi olan dier halk
lar. insandan ok hayvana benzerler. Bu halklann yedi iklim veya
Mslmanlann Dnya Gr
son iklim ile meskun dnyann snr1an arasnda kalanlannn yaadklan kuzey utaki blgede gnein doruk izgisine an uzak
oluu havay souk ve gkyzn bulutlu yapar. Bu yzden mizalar souk. huylan ters. kannlan ikin. renkleri soluk. salan
uzun ve dzdr. Bu yzden idrak keskinUinden ve zeka akl
ndan yoksundurlar; cehalet. hisslzltk, kavray yoksunluu ve
aptalln hakimiyeti altndadrlar... 7
ann
grm grlerini
Said, burada
Mslman alimlerinin genel olarak
kabul
dile getirmektedir. Dnyann merkezi, spanya'dan Kuzey Afrtka'ya, oradan Ortadou'ya uzanan
ve neredeyse tm antik medeniyet merkezlerini ve halklarn
iine alan slam topraklaryd. Kuzeydeki Hristiyan Bizans m
paratorluu, nihai ve tamamlanm ekline slamda ulaan
ilahi vahye dayal bu medeniyetin, daha nceki bir zaman dtl1mine ait durdurulmu bir aamasn temsil ediyordu. Douda,
ran'n tesinde, geri ve putperest de olsa belli bir lde medeni yaama ulam lkeler vard. Bunlarn dnda. sadece
kuzey ve gneydeki d dnyann siyah ve beyaz barbarlar
vard. Bu kitapta. Mslmanlarn bu kuzeyli barbarlarn baz
lar hakkndaki bilgilerinin gelimesini ele almaktayz.
ili
Dil ve
Tercme Uzerine
Evrensel tarih zerine ondrdnc yzylda bir ranl tarafindan kaleme alnm bir eserde, mellif, Avrupa'y tartrken
unlar syler: "Frenkler yirmibe dil konuurlar ve hibir halle
dieiinin dilini anlamaz. Tm ortak eyleri takvim. alfabe ve
rakanlandr." 1 Mevcut iki veya bazan u ana dilin (bat Avru.pa'daki Latince gibi) yalnzca dar bir din adanlan snfnn ih: tyalanna hizmet etmedii fakat ayn zamanda, asgari ller' de yresel dil ve lehelere ayrlsalar da, evrensel iletiimin fiili
:arac da olduktan Mslman dnyadaki dil birlii ortamna
:alkn bir Ortaal Mslmann byle bir yorumda bulunmas doaldr.
Balangta
Mslmanlar arasnda bir tek dil kullarumday.d ki. bu dil. Kur'an'n ve Arap fetihileinin dili olan Arapay. d. Mslmanlarn topraklarnda bir mddet hkmet, ticaret
,ve kltrn yegane dili olan Arapa. artc bir hzla, slam
~J.mparatorluana sonradan katlan topraklardaki Latince, Yu~nanca, Kptca. Sryanca ve Farsann yerini ald.
1 Latince ve Yunanca neredeyse yok olmutu: Kptlca ve Sr;yanca ise Hristiyan aznlklarn konuulan dili olarak deil fakat ancak ibadet dili olarak varln srdryordu. Sadece
80
Farsa yeni bir gelime safhas iine girdi. ran'n slamlatnl

masyla birlikte, ngilizcenin Anglo-Sakson dilinden fark lsnde slam ncesi Farsasndan farkl, Arap alfabesiyle yaz
lan ve Arapadan geme muazzam bir kelime hazinesine sahip
yeni bir Farsa ortaya kt. Farsa, slami dnyann zamanla
bata ran olmak zere merkezi Asya. Hindistan ve Trkiye'de
geni bir kesim tarafndan kullanlan ikinci ana kltr dili oldu.
Trkler'in Ortadou'dan merkei Asya'ya gelip Mslman
topraklannda bin yllk bir hakimiyet kunnalan nc ana
slami dilin olumasna yol at. 1rkler slami dnyaya girmeden nce birok dinin mensubu olmu ve dillerini deiik alfabelerle yazya dkmlerdi. Trklerin olduka byk bir ksm
Mslman oldu ve deiik Trk dilleri Farsann geirdii sreten geti. Arap alfabesiyle yazlan. Arapadan ve ayn zamanda Farsadan olduka ok kelime devirmi olan yeni bir
Mslman lrkesi ortaya kt. Daha sonralan gneyde. gneydou Asya'da ve siyahi Afrika'da dier Mslman dilleri zuhur etti. Fakat slamn merkezi topraklarnda ve slam medeniyetinin merkezi He Asya, gneybat Asya, kuzey Afrtka ve Avrupa'daki eski merkezlerinde sadece dil, Arapa. Farsa ve
Trke yaygn olarak kullanld.

Genelde.
Araplarn
en kltrllert bile sadece Arapa biliyorlard. Eitim grm Farlsiler. Arapa ve Farsay biliyordu.
Eitim grm Trkler ise Arapa, Farsa ve 1rkey1 biliyordu. Farsa, klasik bir lisan halini ald: hem klasik hem de kitabi bir dil olan Arapa ise hangi etnik ve dilbilimsel arka plana sahip olursa olsun tm eitim grm Mslmanlarn formasyonunun vazgeilmez bir parasn oluturuyordu. Mslmanlar tarafndan kullanlan dier diller gibi, Farsa ve 1rke
de, Arap a.lfabesiyle yazlyor. entellektel ve kavramsal kelimeler neredeyse btnyle Arapa kaynaklardan devirtliyor
du.
Dini balan ve yaz arasndaki btnleme tamd. Yahudiler, brani alfabesini sadece branca iin deil konutuk.lan
dier diller iin de kullanyorlard. Hristiyanlar. Sryani alfabesini sadece Syanca iin deil Arapa iin de kullanyorlar
d. Mslmanlarsa Arap alfabesini sadece kendi dilleri iin
kullanyorlard. Mslmanlar iin bir kafir alfabesini ren
81
Dil ve Tercme zerine
mek adeta bir tr dine saygszlk hatta bir sapknlk anlamna

geliyordu ve gerekten de ok az Mslman yabanc bir dil
ren meye kalkt. slama yeni girmi kiilelin doutan bilgilelini bir kenara brakrsak slami olmayan diller bilinmiyordu.
Bu durum, her bili kendi dilini kullanan bir ok lke ve
ulusa blnm gnmz Avrupa'syla arpc bir tezat iindedir. Avrupallar erken bir evrede kendi dUleli dnda dil
renmeyi gerekli grm ve bu ama iin aralar hazrlamlar
d. slam dnyasndaki gramer ve szlk almalar, slama
sonradan ginni Arap olmayan
kiilerin
kutsal
kitab
okuyup
anlama dini ykmlln yeline getirebilmeleri amacyla

uzun sre Arapayla snrl kald.
Ynetimin Mslmanlarn elinde olduu yzyllarda yabanc dillere kar genel bir ilgisizlik vard; sonralan spanyolcaya
dnen yresel Latincenin ortak dil olduu ve Hlistiyanlar tarafndan olduu gibi YahudHer ve Mslman1ar tarafndan da
kesin olarak bilindii bir yer olan Mslman spanya gibi snr
blgelelinde bile bu ilgisizlik mevcuttu. Mslman ve Yahudi
airlerin kendi Arapa ve branice lilikleline yresel Latinceden bir nakarat ekleme uygulamalar bu dilin Mslmanlar ve
Yahudiler tarafndan bilindiini ortaya koymaktadr. Hwja
olarak bilinen ve gerek Arap gerekse brani alfabesiyle yazlan
bu nakarat tr spanyol dili ve edebiyatnn balang dnemi
iin nemli bir bilgi kayna oluturmaktadr. Buna ramen.
bu nakarat tr, bu nakaratn iinden kt topluma Mslmanlarn daha derin bir ilgi duymalarna yol amam gzkyor. Harja. bir slup modasndan, konuulan dilden alnan ve
muhtemelen popler bir ezgiyi yanstmak iin kullanlan bir
nakarattan daha te bir ey deildi. spanyal Arap yazarlarn,
daha eski Mslman dounun vnlerine bir mukabele olarak Endls'n -Mslman spanya'nn Arapa ismi- iftihar
edilecek niteliklerini vdkleri bir edebiyat tr vardr. Bu yazarlarn, ispanya'nn manzara gzellikleli. ehirlerinin zenginlii ve Mslman halkn baarlan ile ilgili syleyecekleli ok
ey vardr. Fakat spanya'nn eski veya dier sakinlerinden sz
etmeyi zahmete deer bulmamaktadrlar. Mslmanlarn s
panya'daki sekizyz yllk varlklarndan geliye. bir Avrupa diline belli bir ilgi gsterildiine iaret eden sadece bir tek belge
kalmtr. Endls'n son ?..amanlanna ait tek yaprakl bu bel-
82
gede, Arapa
Mslmanlann
Avrupa'y Kefi
birlikte birka Almanca kelime yer

Mslman spanyada ortaya km saysz il~m
adam ve filolog arasndan sadece 1344 ylnda len Gmatah
Ebu Hayyan isimli birinin yaban dillere ilgi gsterdii rivayet
edilir. Ebu Hayyan, 1rke ve Etiyopyaca renmitir.
Bu. Ortaa slamnda eViri faaliyetinin bulunmad anlamna gelmez. Aksine, muhtemelen baka hibir dille yaplan
eviri faaliyeti. modern zamanlar ncesinde dier dillerden
Arapaya ve Arapadan dier dillere yaplan eviriler kadar ok
olmamtr. Din. hukuk ve sonralan da dier alanlarla ilgili baz methiyeler, inananlara klavuzluk etmeleri iin Farsaya,
Trkeye ve dier Mslman dillerine tercme edildi; bilimsel
ve felsefi metinler. Yahudilerin ve Hristiyanlann renmeleri iin branca ve Latinceye evrildi; bu sayede. bu eserler. zamanla batl dnyada elde edilebilir ve yararlanlabilir hale geldt.3
Daha dorudan bir ilikiyi daha nceki dnemlere ait eserlerden Arapaya yaplan tercmeler oluturur. Arap geleneine
gre, bu hareket yedinci-sekizinci yzyllarn dnm noktasn
da, ynetimi elinde bulunduran Omeyye [EmeVi] ailesine mensup bir ehzade tarafndan kimyayla ilgili baz Yunanca yazla
nn evirilerinin yaptrlmasyla balad. evirmen. isminden
Hristiyan olduu kolayca anlalan Stephen isimli biriydi. Gnmze ulaanlara baklrsa, ilk eviriler, zel kullanm amacyla yaplm grnmektedirler ve az saydadrlar. Pratik
amalara gre yaplan seim iki alanda. tp ve kimya zerinde
younlayordu. Histiyanlk ve Yahudilik hakknda bilgi sahibi olmann Kur'an'n daha iyi anlalmasna yardmc olaca
dncesiyle dini konularda da bir miktar eviri yaplmtr.
Sekizinci yzyln ortalannda Emevi Halifeliinin yelini alan
Abbasi Halifelii ynetimi altnda eviri hareketinin alan geniledi. Baehrin Suriye'den lrak'a tanmas. Ortadou etkilerinin glenip Akdeniz etkileinin zayflamasna yol at. Temelde devlet ynetimi ve saray merasimlerini konu alan baz
eserler orta Farsadan. matematikle ilgili olan dierleri Hint
dillerinden Arapaya evrildi. Fakat evirileren byk blm
Yunan kkenliydi: bunlar ya dorudan Yunancadan ya da dolayl olarak Sryanca versiyonlardan tercme ediliyorlard. evirmenlerin hepsi de ya gayrmslim ya da slama yeni girmi
almaktadr.2
karlklanyla
83
DU ve Tercme zerine
kiilerdi. ou
Hristiyan. birka Yahudi. geri kalan ksm da

Sabii toplumunun yelertydtler.
evirilecek eserlerin seimi reticidir. Yunancadan Arapaya evrilen kitaplar ounlukla iki alanla, felsefe ve bilimle
ilgiliydi. Felsefeyle ilgili kitaplar hermetik, gnostik ve neoplatonik eserleri de ieren ok sayda antik filozofun eserleriyle birlikte Eflatun ve Artsto'nun klasik felsefe eserlertnden oluuyor
du. Bilimle ilgili kitaplar ise tp, astroloji. astronomi, simya,
kimya. fzik ve matematikle ilgili eserlerden oluuyordu. Teknik eserlere. zellikle de tarmla ilgili eserlere de az ok yer vertliyord u. Onuncu yzylda evirileri yaplan bu konuyla ilgili iki bilimsel eserden biri Aramcaden dieri ise Yunancadan tercme edilmitir.
Mslmanlar dou Akdeniz. topraklarna geldiklerinde evirmenlerin hemen hepsi hala Histiyand ve Helenistik miras.
Mslmanlara ulam olduu ekliyle, dounun Hristiyan kiliselerinin szgecinden byk lde gemi bulunuyordu.
Bunun, hangi Yunan metinlerinin evirilecei hususunda
Mslmanlarn ve onlar iin evirmen olarak alan Hristiyanlarn yaptklar seimlertn ksmi bir izah olduuna phe
yoktur.. Bununla birlin.te, bu ksmi bir izahtr ve tam bir izah
deildir. Doulu Hristiyanlar tarafndan zerine titrenen baz
eserler Mslmanlar tarafndan bir kenara atlm, doulu kliselerin aldrmad eserler ise dorudan antik metinlerden veya Btzans'n klasik alimlerinden evirileri yaplarak hayata kavuturulmutur.
Temel seim kriteri
faydallk
olmakla birlikte, astrolojiden
atronomiye ve simyadan kimyaya
doru
ilginin
dalmnn
da
ortaya koyduu gibi, bu durum, zamanla daha mstakil bir bilimsel meraka yol aabildi. Faydallk kriteri. bilime uygulanandan daha az olmamak kaydyla felsefeye de uyguland.
Faydallk. dar bir faydaclk olarak anlalmamaldr. Bu faydallk kriteri, Mslman felsefecilerin Yunancadaki eudannonia kavramnn karl olarak saadet. yani mutluluk diye
tsimlendikleri eye insan ulatrmak amacnda olan eserleri
de ieriyordu. Soyut terimlerle ifade edilmesine ve soyut kavramlarla ilgili olmasna ramen. bu felsefe, hem maddi hem de
manevi belll zel kazanmlar elde etme amacna

bilim
insann
bu dnyadaki
sal
ve
dayahdr. Eer
mutluluuyla
ilgili idiy-
Mslmanlann Avnpa'y
84
Kefi
se, felsefe de insann br dnyaya hazrlanmasna yardmcy

d. Felsefi metinlerin evirisi ve renimi temelde dini bir etkinlikti ve Mslman llahiyatnda Yunan dncesinin etkisi
hatr saylr derecede byk oldu.
Yunan iiri, tiyatrosu veya tarihiyle ilgili eserleri evirmek
iin hibir ghiimde bulunulmad. Edebiyat hem kiisel hem
de kltre baml bir deneyimdir. Yabanc bir estetii benimsemek zordur ve gemite edebi tercme son derece az yapl
m. sadece yakn bir kltrel ortaklk sz konusu olduunda
gerekletirilmitir. Yunancadan Latinceye, Arapadan Farsaya, inceden Japoncaya yaplar eviriler vardr. Byle bir kltrel ban olmad yerlerde. bilim ve hatta felsefe eserleri bazan tercme edilse de. edebi eserler hemen hemen hi evrilmez. iirin bir medeniyetin snrlanndan dierine geii, modern Avrupa'nn douuyla ortaya kar. Ortaa Mslmanlanna gre yabanc ve putperest bir toplumun edebiyat ne estetik bir ekicilik ne de maneyi bir rehberlik sunabilirdi. Peygambersiz ve kutsal kitapsz bu uzak halklarn tarihi, amasz
veya anlamsz bir olaylar silsilesinden ibaretti. Edebiyat, Mslmanlar iin. kendilerinin zengin kltrel gelenekleintn belagat ve iir demekti. Tarih, Allah'n insanlk iin belirledii
amacn, Allah'n toplumu olan slami toplumun hayatnda ortaya konmakta olduu ekliyle ileniiydi. slam ncesinin tarihi, ancak slami vahyi nceden mjdeledii ve slami toplumun gelimesine yardmc olduu lde nemliydi. Bir insan
toplumunun yabanc ve hatta dman toplumlarn edebi baanlann takdir ve tahsil edecek pikinlik ve tarafszlk gelitir
mesi ve. hepsinden nemlisi, merak duyacak dzeye gelmesi,
Rnesans ve Rnesans sonras Avrupa'sna kadar szkonusu
olmamtr.
Dier
iki literatr tr olan corafya ve politikaya fazla

nem verilmedi ve bu alanlardan snrl sayda eviri yapld.
Mslmanlar, iinde yaadklar dnyann corafi yaps hakkndaki ilk bilgiyi corafyay konu alan Yunan eserlerinin evirilerinden topladlar: devletin yaps ve ynetici ile ynetilen
arasndaki ilikinin tabiat hakkndaki baz temel kavramlan
politikayla ilgili Yunan eserlerinden elde ettiler. Bununla birlikte. Yunan siyasi dncesinin etkisi snrl oldu ve Yunan
terminolojisini kullanan siyaset yazarlan, ana slami temayl
85 '
Dil ue Tercme zerine

oluturan
Kur'an ve ilk Mslmanlann geleneklerinin dnda

kalyorlard. Yunancadan eviri hareketi onuncu yzylda sona
erdi, ki bu tarihte, klliyetli miktarda kitap evrilmi bulunuyordu. Bu faaliyetin sekteye uramasnn bir ok nedeni vardr. Ulalabilir olduu halde evrilmemi ok sayda eser var
olduu na gre, bunun nedeninin materyal yokluu olmad
kesindir. Bizans mparatorluu. Yunan edebiyatyla ilgili hala
muazzam kaynaklara sahip bulunuyor, bunlarn varl da
Mslmanlann
topraklarnda
biliniyordu. Hatta,
baz
durum-
larda Mslman yneticiler tarafndan evrilmesi gereken Yunan metinlerini bulmak iin Bizans'a zel elilerin gnderildiine dair kaytlar vardr. Bu eviri hareketinin durmas sadece
eVirmenlerin yokluuna hamledilemez. Histiyan aznlklarn
Araplatrlma srecinin yeterli Yunanca bilgisine sahip ilim
adamlar bulmay giderek zorlatrdna phe olmamakla
birlikte. bu tr insanlar az sayda da olsa varlard ve Hristiyan
toplumlar iinde Hristiyanlarn faydalanmas amacna ynelik
eviriler yaplmaya devam etti. Fakat bu eviriler, o sralarda
bu tr d etkilere kapal hale gelmi olan Arap kltrne katk salamyordu.
Yunancadan tercme edilmi eserlerin oluturduu literatr. Mslman okuyucularn antik Yunan felsefesi. tbb ve bilimi hakknda olduu kadar, bunlara yaplan ge Helenistik
katklar hakknda da kuatc bir gr sahibi olmalarn sa
layacak lde mull ve yeterliydi. Yunancadan yaplan eViilerin oluturduu geni literatre ramen bu dnemde Latinceden sadece bir tek kitap tercme edildi. Bu kitap, yalnz
ca Latince olmas hasebiyle deil, tarihi ele al ekliyle de
mstesna bir eser olan Orosius'un son tarih kitabyd. Roma
tarihiyle ilgili bu ksa eser. spanya'da tercme edildi ve Ms
lman yazarlarn Roma tarihiyle ilgili daha sonraki deerlen
dirmelerine temel tekil etti. 4
Antik Roma'ya ilgi az idiyse de, Ortaa Avrupa's ve onun
dillerine olan ilgi daha da azd. talyal bir eli, 906 ylnda, byk bir ihtimalle Latince olan bir mektupla Badat'a vardn
da. bu mektubu okuyacak adam bulmakta glk ekilmiti.
Dnemin bir Arap yazanna gre:
Mektup beyaz ipek zertne Yunan yazsna benzeyen fakat daha dz olan bir yazyla yazlmt ... Yetkililer mektubu tercme
86
edecek birini aradlar ve terzihanede. haremaas Br'in yannda

bu halkn yazsn okuyabilecek bir Frenkin var olduu grld.
Haremaas bu adam halfenin huzuruna getirdi ve adam mektubu okuyup Yunan yazsna tercme etti. Daha sonra anlan (ilmi tercmeler yapm byk bir mtercim olan] shak bn Uneyn
bu mektubu Yunanca'dan Arapa 'ya tercme ettt.5
Bu yk
Badat'taki
billnmeyitni
ve
saray evreleri
arasnda
yabanc kalnln canl
koymaktadr. Ayn yzyl
bir
Latin
Bat'nn
eklide
ortaya
iindeki daha sonraki bir tarihte, byk Arap alimi bn el-Nedim. "Gerek Araplar gerekse Arap olmayanlar tarafndan" ortaya konmu bulunan bilimsel al
malarla ilgili mull bir bibliyografik derleme yapm ve bu
eserde bazlarn geni lde ele ald onalt dili sralamtr.
Bunlardan -yle bir deinilip geilen Rusay bir kenara b
rakacak olursak- sadece nn Avrupa dili olduu sylenebilir. Bu dillertn ilki, mellifin hakknda geni bilgi verdii Yunancadr. kincisi, ''Endls'e yakn bir yer olan Franja ile Roma arasnda yaayan bir halk olan Saksonlarla Lombardlann
yazsdr. Bu dile 'apostoltk' (kelime Arapaya transkrtbe edilmitir] denir ve soldan saa doru yazlr. .. " ncs Frenkedir ve bn'l-Nedim'in bu dille ilgili tm bildii ey, 906 yln
da: talya'dan gelmi olan yukarda adn andrnl7. elinin verdii bilgiden ibarettir. Latince ismen zikredilmemektedir:
"Lombard-Sakson" yazs ise muhtemelen Sakson mparatoru
Otto'nun talya'daki seferlertnin uzak bir yanksdr.6
Mslman dnya. gaynmslim dillen tahsil etmeyi reddetmekte ve bu dillerle yazlm hibir esere ilgi gstermemekte
ise de, Mslmanlar. batllarla kltrel olmayan birok farkl
ama iin iletiimde bulunmak zorundaydlar. Hal Seferlerinden nce bile slam ile Batl Hristiyanlk arasnda Akdeniz'de
ticaret yeniden balamt ve Hal Seferleri dneminden itibaren istikrarl bir ekilde hacim ve alan itbartyle bymesini
srdrd. Avrupal tccarlarla Ortadoulu satn alc, satc
veya onlarla alveri yapan araclar arasnda bir tr iletiimin
kurulmu olmas gerektii aktr. Diplomasi de karlkl iletiime ve seyrek de olsa mektup ve belge dei-tokuuna yol
aar. Mslman dnya .. onsekizinci yzyln son yllarna kadar Avrupallarn yerleik elilikler yoluyla srekli diplomatik
87
srdrme uygulamasn benimsemedi. Bununla birlikte. kendine has bir diplomatik temas tr ilk zamanlardan itibaren varln srdrd.
Onsektzinci yzylda. ticaret ve diplomasiye ek olarak
nc bir iletiim kanal daha olutu: Temelde askerlik ve
denizcilik hususunda olmak zere talim. Osmanl ordusu ve
deniz gcnn modernizasyonu Avrupal harbiye ve bahriye
subaylannn 1rk askeri akademilerinde retmenlik yapmalarn ve hatta gerektiinde 1rk silahl gleine hizmet etmelerini gerektirdi. Bunun iin ortak bir dil gerektii akt.
Tm bu etkinlikler iin iki taraf arasnda arac olarak tercmanlar ve mtercimler altrld. Bir tarafn, dier tarafn
dilini renmek iin gayret gstermesi gerekiyordu. Bu gayreti
gsterenlerin byk bir ounluunu Mslmanlar deil de
Avrupallar oluturdu. nce spanya'da, sonra talya'da, daha
sonra da daha kuzey lkelerde, yaam koullan veya meslekleri dolaysyla Arapa veya Trke konuulan bir evrede yaama frsat elde eden ve konuulan dili en azndan i grr
dzeyde kullanmay renen Avrupallar var olageldi. Mslilikiler
man ehirlerinde ikamet eden Avrupal
tccarlarn says
gide-
rek artmakta olduu halde, Avrupa'da gnll ikamet eden

Mslmanlann says azd. Dolaysyla da, Mslmanlar. Avrupa dillerinden herhangi birini renme arzusu tamadk.lan
gibi byle bir imkandan da yoksundular.
Osmanl mparatorluunun Avrupa snrlan boyunca herhalde olduka byk lde bir linguistik deikenlik vard.
Vakayinameler, nadiren de olsa, onaltnc ve onyedinci yzyl
lardaki savalar sresince byk bir ihtimalle yresel dillein
kullanld sorgulamalar. resmi grmeler ve hatta mzakerelerde mtercimlere grev verildiini dile getirdiler. Bu diller.
u veya bu nedenle istanbul'da bulunmu olan saysz Balkanl Hristiyan ve Mslman tarafndan biliniyordu. Osmanlca.
zellikle de mali ve brokratik alanda olduka ok sayda Balkan ve hatta Macar kkenli kelime devirdi. Bununla birlikte.
tm bunlarn 1.rklertn Baty kavramalanna etkisi ya hi ya
da az oldu.
Mslmanlann hizmetindeki mtercimlerle ilgili bu tr bilgller. bu kiilerin ya mhtedi. yani bir slam lkesine yerle
mi ve slam kucaklam batl Hristiyanlar. ya da zmmiler,
88
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
yani Mslman devletin gaynmslim tebealan olduklarn gstermektedir. Hristiyan ve Yahudileri iine alan bu topluluun
Yahudi yelerinin ou. yakn tarihlerde Osmanl devletine Avrupa'dan g etmi olan, dolaysyla da Avrupa'nn dilleri ve
koullan hakknda yararl bilgiye sahip bulunan kiilerdi.
Nadiren de olsa, talihin -daha dorusu talihsizliin- kendisine bir yabanc dil renme frsat verdii doutan Mslman mtercimlerden sz edildiini duyarz. Bunlardan biri,
Avusturyallarn elinde onbir yl sava esiri olarak kalm ve
bylece Alman dilini byk lde renmi olan Osmanl Macaristan'ndaki Temevar'da domu bir Trk svari subay
olan Osman Aa'dr. Osman Aa'nn hatralar onun Srpa ve
Macarcay zaten bildiini gstermektedir ki Trk-Arap alfabesine transkribe edilmi olan anlarnda bunu ortaya koyan rneklere yer vermektedir. Avusturyallarn elinden kap kurtulduktan sonra, Hapsburg ve Osmanl mparatorluklar arasn
daki merkezi Avrupa snn boyunca yerleik ok saydaki muhalifleriyle ilikilerinde Temevar paasna mtercim olarak
hizmet vermitir.7
Snr diplomasisi dnda, mtercimler. aynca ticarette de
altrlmlardr ki. Trablusgarp'daki bir Osmanl vergi kayt
defteri, bir "tercman vergisi"nden -terc.maniyye- dahi sz
eder. 8 Bu kelime. evirmen veya mtercim anlamndaki Arapa tercman kelimesinden tretilmitir. Bu mtercimleri lslmlendirmede sk sk kullanlan batl 'dragoman' terimi de bu
kelimeden tremitir.
Tabii ki en nemli mtercimler dorudan Mslman hkmdarlann hizmetinde olan mtercimlerdi. Msr'n Memlk
sultanlarnn ve Ortaan dier Mslman ynetcilertnin istihdam ettikleri tercmanlar hakknda az ey bilinmesine ra
men. mevcut kantlar, bu kiilerin byk blmnn Avrupal
mhtediler olduklanna iaret etmektedir. lgin bir rnek. nce tercman olarak hizmet veren daha sonra da Memlk sultannn elisi olarak 1506 ylnda Venedik'e giden tercman
Tannverdi'dir. smi Trkedir ve "Allah verdi" anlamndadr.
Knyesi, sonradan Mslman olan kiilerin babalarnn isimlerinin Mslmanlarn isimlendirme tarzlarna ok aykr olmas durumunda uyguland zere bn Abdullah olarak verilmiti.
89

Tanrverdi'nin
daha nce hangi dine ve ulusa mensup ol-
duu hakknda bir belirsizlik varsa da Avnpa kkenli olduu

aktr. Dnemin melliflerinin kimisi onun sabk bir Hristiyan
kimi de sabk bir Yahudi olduunu syler. Bir Hristiyan seyyah. onun Yahudi olarak doduunu ve din deitirerek nce
Hristiyan sonra Mslman olduunu syler. Msr' ziyaret
eden talyan Yahudisi Meshullam da Volterra ise onun Yahudi
kkenli olduunu fakat "Hristiyanlara Hristiyan, Yahudilere
grndn syler. Baz kaynaklar Tannverdi'nin
Sicilya doumlu olduunu sylyorlarsa da, spanya doumlu
olduu hususunda genel bir mutabakat vardr. 9
Yahudi"
Hakknda
ilk Osmanl mtercimlerinden biri, Mslman olduktan sonra Murat ismini

alan bir Macardr. 1526 ylnda gerekleen Moha Meydan
Muharebesi esnasnda henz onyedi yandayken 1rklertn
eline getiinde herhalde iyi bir Latince eitimi grm bulunuyordu ki, bu sayede 1rklerin hizmetinde mtercim olarak
bir kariyer yapabildi. nce Trke. daha sonra Latince olarak
yeni dini lehine misyonerce bir ilmi eser kaleme alm ve 15591560 yllarnda Venedik'in stanbul elisinin Muhteem Siileyman'a sunmak amacyla kendisinden talep ettii Cicero'nun
De Senectute
az ok bilgiye sahip
adl
olduumuz
eserinin 1rkeye evirisini
gerekletirmi
tir. Daha sonra, arap imekten vazgemedJi iin Babali'deki

mtercimlik grevinden kanldn reniyoruz. Parasz kalnca bir Avrupal iverenin Osmanl tarihiyle ilgili seilmi
Trke eserleri Latinceye evirme teklifini kabul etmitir. o
Osmanl ynetiminde. resmi mtercimlik veya tercmanlk
grevi. hkmet aygtnn d ilikileri dzenlemesinde esasl
bir yere sahipti. Mtercimler sadrazamn emrinde olup yaban
c
hkmetlerle
s'l-Kttab veya
ilikilerden
ba sekreterin {RefReis Efendi) memurlarnn bir ksmn olutu
sorumlu olan
ruyordu. Onaltnc yzyldan itibaren mtercimlerin isimlerinin olduka tam bir listesine ulaabiliyoruz. lk isimlerin hepsi, ou Avrupa kkenli olan ve slama sonradan giren kiilere
aittir. Bunlarn arasnda Lehler. Avusturyallar, Macarlar ve
Rumlar yer alyordu. Onyedinci yzylda bu hkmet dairesi
ba tercman (tercman-ba) ad altnda bir kurum halini ald
ve uzun sre stanbul'un Fener mahallesinde yaayan bir Yunan aileleri grubuna mnhasr bir faaliyet merkezi oldu. Bu
90
Mslmanann Avrupa'y Kefi
kiiler. slama gememi
olmalanna ramen. sultanlann yetkiyerine getiriyor

bir g ve etkiye sahip oldular. Onsekizinci yzyln son yllarnda. Avrupa
baehirlerinde ilk meskun Osmanl eliliklerinin almasyla
bu kiilerin faaliyet sahas geniledi. Bu bykelilerin her birine bir Osmanl Yunanls mtercim elik ediyordu ki, bu mtercimler, elilik ilerinin hatn saylr bir blmn yeline getirmi ve phesiz stanbul'daki ba tercmana rapor etmi
gzkmektedirler.
Belli bir programa sahip olmayan dier slami devletler, byk lde gaynmslimlere, hatta kimi zaman kendi tebealanndan olmayan gaynmslimlere bel balam gzkmektedirler. Bu yzden. onyedinci yzylda spanya'ya giden bir Fas elisi. spanyolca servisinde alan ve Arapa konuan Suriyeli
bir Hristiyan mtercimden yararlanmak zorundayd. Onyedinci yzyl balan gibi ileri bir tarihte bile, Avrupaya giden bir
ran elisine, d dnyayla yegane ban oluturan bir Hristiyan, muhtemelen ranl bir Ermeni elik etmekteydi.
Avrupa'nn etkisi. ticaret ve diplomasinin pratik ihtiyalaryla snrl deildi. Fakat bu kadar bile kariyerlerini bu alanda yapm mtercimler tarafndan tam olarak karlanamad.
Sistemli Arapa tahsili ve bu amala bilimsel aralann hazr
lanmas ok erken balad. lk Latince-Arapa lgate onsekizlnci yzylda hazrland. Onnc yzyla gelindiinde.
Arapa tahsili ile uraan ok sayda Avrupal biltmadamyla
ve hatta Kur'an'n baz blmlerini Latinceye tercme etme
gayretleriyle karlayoruz. Bunu daha sonra lugatelerin.
szlklerin ve 1538 ylnda Arapa gramer zerine kaleme
alnm Hk Latince bilimsel eserin basm izledi.
Bu almalar. onaltnc ve onyedinci yzyllardaki byk
entellektel yaylma dneminde Avrupa niversitelerindeki
Arapayla ilgili ok daha geni almalar dalgasnn balang
noktasn oluturdu. Ayn dnem, Farsa ve Trkenin gramerleri ve szlklerinin yannda bu dillerde yazlm metinlerin elyazmalannn tenkidli neirlerinin de yaynlandn grd. Bu faaliyetler ticaret ve diplomasinin ihtiyalaryla ilgili
olarak ksmen pratik. Rnesansn serbest brakt snrsz entellektel merak yattrma amac asndan da ilmi amalyd.
altnda baka grevlerle birlikte bu grevi de
olmalar sayesinde, Osmanl sisteminde byk
si

lk
91
nemli Arapac ngiliz ve karakteristik bir sima olan William Bedwell (1561-1632), Arapann nemi ve onu renmeye
duyulan ihtiyala ilgili bir denemesinde, Arapay, "Kanarya
Adalar'ndan in Denizi'ne kadar yegane dini lisan ve diplomasi ile i hayatnn ba dili" olarak tasvir eder. Bedwell. Arapann edebiyat ve bilim iin deerini uzun uzadya aklar.
Avrupa niversitelerinde ok sayda Arapa krslerinin
kurulmasna ve konuyla ilgili bilimsel literatrn gelimi olmasna ramen, bu okullarn rnleri. Ortadou'daki Batl
diplomasi ve ticaretin ihtiyalarn karlamaktan olduka
uzakt. Batl gler, uzun sre, tercman olarak biraraya getirilen ve konsolosluklar ve eliliklerde istihdam edilen yresel
Hristiyanlara bel balamtr. Onsekizinci yzylda yeni bir
metod kullanmaya balayan Franszlar, kk yataki Franszlar arasndan belli sayda ocuk seip onlara maksada uygun dilleri retme yolunu tuttular. Yzyl akn bir sre Yakndou'daki Fransz tercmanlar bu ekilde eitildi ve Fransz
hkmetleri bylece hem eitimli ve metropolitan Franszlar
olan hem de Ortadou'yu ve dillerini gerek ilmi gerekse pratik
kullanmlaryla bilen bir yedek memurlar grubunu elinde bulundurdu. Bu kiilerin Devrimci ve Napolyon savalar esnasnda oynadklar roJ olduka byk oldu.
Mslmanlarn tarafnda bununla kyaslanabilir hibir ilgi
olumad. Baz Mslmanlar, zellikle de Kuzey Afrikal Mslmanlar, Fransz, spanyol veya talyanlarn konuma diline
az ok vakf olmularsa da bu tamamen pratik am~lar iindi
ve, genelde. toplumun kltrel etkisi ya azd ya da hi mesabesinde idi. Yabanc dillerle ilgili bilgi sahJbi olmak sayg gren
bir nitelik deil -tersine, bir nitelik olarak deerlendirildiinde
hor grlen bir nitelik- idi ve kiiye yksek mevki salamyor
du. Yabanc dil bilmek daha ok gaynmslim toplumlara ait
zel bir sanat halindeydi ve benzeri dier baz meguliyetler gibi o da dk bir sosyal seviyeyi ifade ediyordu. Tccarlarn
AvrupalJarla konumaya ihtiya duymalar mmkn olduu
gibi. bu i iin tercman altrmalar da mmknd ki. zaten. tccarlarn ou yabanc veya gaynmslim idi. Denizciler,
dier denizciler veya liman memurlaryla konumaya ihtiya
duyabilirdiler. fakat linguafranca olarak bilinen Akdeniz (panMediterranean) jargonu buna yetiyordu. Ksaca belirtmek gere-
92
Mslmanlann Avrupa 'y
Kefi
kirse. Osmanl mparatorluunun denizcilei ve komular kltrel etkiler iin bir mecra ilevi stlenmemilerdir.
Batl dillere ve bu dillerde yazlm eserlere entellektel bir
ilginin varln gsteren en ufak bir iaret yoktur. Onsekizinci
yzyldan nce bir batl dil renmeye alan hibir Mslman alim veya edebiyat bilmiyoruz; gramerler. szlkler veya
dier lisan aletlerini retmek iin gerekletirilen teebbsler
ise daha da azdr. Tercmeler ise kesintili ve dzensizdir. Bilinenler. pratik amalar iin seilmi eserlerdir ve tercmeler
mhtediler veya gaynmslimler tarafndan yaplmtr. Sadece
bir tek Osmanl Mslman yazar, ilgin bir kiilik olan byk
seyyah Evliya elebi, Avrupa dillerine biraz ilgi gstermi ve
hatta okuyuculanna birka rnek sunmutur. Evliya, Viyana'ya yapt ziyaretle ilgili uzun bir anlatsnda, Avusturya m
paratorluu sakinlerinin iki belli bal dili, yani Macarca ve Almancay konutuklarn, 1rkede neme diye isimlendirilen
ikincisinin daha nemli olan dil olduunu not eder. Evliya y
le der: "neme, iinde pek ok Farsa kelime bulunan ok zor
bir dtldir. Bu garip gerein nedeni, Evliya'ya gre, "bu
halk"n Menuihr'in ocuklaryla ran'dan gelmi olmalandr.
Doru olmas daha muhtemel bir tzah, Evliya'nn Almanca'daki tochter ile Farsa'daki duhter. Almanca'daki bruder ile
Farsa'daki birader rneklerindeki gibi szcksel benzerlikleri
her iki dilin Hint-Avrupa kkenli olmalarna balamasdr. Evliya, daha sonra Alman dilinden baz rnekler verir: rakamlar.
kelimeler ve basit ifade kalplaryla birlikte 1rk-Arap alfabesine transkribe edilmi birka dua. Evliya, nemelerin katolik
olmalarna ve Roma'daki Papa'nn ynetimine tabi olmalarna
ramen. dillerinin. Romal Papann spanyolca olan lisanndan
farkl olduunu belirtir. 1 Osmanl yazarlar taraftndan Avusturya ve Avusturyallar iin ortak olarak kullanlan neme ismi, 'dilsiz' anlamna gelen Slavca bir kelimeden tremi olup
Slav dillerinde daha ok Almanlar ifade etmek iin kullanl
yordu. Evliya farkl bir izah yapar: "Nem kelimesi Macar dilinde 'ben deilim' anlamndadr; dolaysyla da Neme 'ben ek
deilim. Almanm' anlamna gelir." 12 Evliya'nn sergiledii linguistik bilgi. Almanca beyitler ve kelimelerle snrl deildir.
Evliya. aynca, Yahudice diye isimlendirdii bir dilin Osmanl
Filistin'lnde yaayan Sefardim Yahudilerinden toplad baz
11
93
rneklerini de sunar. Bu dilin gerekte spanyolca olduundan

son derece habersiz grnmektedir. 13
Mslman dnya. genelde. renmeyi bir tarafa brakalm,
Hristiyanln dillerinin k.imli hakknda bilgi edinmek iin bile kendini pek zahmete sokmam grnmektedir. Avrupa'da
ok sayda dilin konuuluyor olmasnn Mslman gzlemcilerin armalarna ve hayrete dmeleine neden olmu gzkmesi hi de artc deildir. Evliya'dan birka yl nce. dne~
minin en byk Mslman alimlerinden biri olan Katip elebi.

okuyucularna Avrupa'nn
linguistik haritasyla ilgili olarak u

bilgiyi verir. Eski zamanlarda. der, Katip elebi, "bu lanetlenmi taife, ilim adamlarnn ve eskilerin dili olmann yannda
gndelik ortak dil de olan Yunancay konuuyorlard. Bu dili
konuan halk daha sonra yok oldu ve onun ardndan Latince
ortaya kt. Yunancadan treyen bu dil saygn bir dil halini
ald fakat bu halk yoklua kart. Bu iki dil Avrupal ilim
adamlarnn dillei olarak varln korudu ve en ilmi kitaplar
bu iki dille yazlageldi. Fakat sonralan her blge halk kendi
dillerini kullanmaya balad [slam dnyasnn uramad bir

akbeti
dil yaygn kullanma girdi. Bu yzden ngiltere'de dil vardr, Hibemia, Anglia ve Scosia (aynen
alntlanmtr): spanya ve Portekz'de de birok dil vardr. ayn ekilde Fransa'da da, rnein. Akdeniz sahilindekiler Gascan ve Provenal (aynen alntlanmtr), Atlantik sahilindekiler
:Breton, i ksmdakiler ise Franszca konuurlar. Benzer ekil
de, Avusturya'da eke. Macarca ve Avusturyaca (Neme) konuuluyordu. Katip elebi, aynca. Moskofa ve Felemenke gibi baka dllerin de olduunu syler. talya'nn orta ksmnda
lsvre dili ve talya'da olduu gibi Trkiye'deki Yahudiler tarafndan da konuulan bir tr talyan dili konuulmaktadr. Bu
dile Frenk dili de denir. Dou Avrupa'da aynca, Slavca, Arnavuta, Bonaka. Yunanca (Rumi), Bulgarca ve Srpa gibi diller de konuulur. Tm bu diller birbirlerinden bamszdrlar
ve birbirlerinden farkl olduklar gibi kendi ilerinde de farkl
lk arzederler. Mesela en iyi ve en ak talyanca'ya Toskan
('ruscan) denilmekte ve Venedik dili kt grlp aalan:maktadr. Fransa'da konuulan en katksz dil. Franszca diye
isimlendirilen dildir. Katip elebi. Latincenin halen eitim ve
grenim dili olduuna ve Hristiyanlar arasnda. Arapann
ve ok
sayda farkl
94
Mslmanlar arasnda sahip
Mslmanlarn
olduu
Avrupa 'y Kefi
yere benzer bir yere sahip
bulunduuna dikkat eker. Latincenin spanya eitim siste-
mindeki neminden sz ederken. Latinceyi, "bizdeki sarf ve

nahvin [yani klasik Arapann sarf ve nahvininl muadili" olarak tasvir eden bir onyedinci yzyl Fas elisinin gzlemi ile bu
gr arasnda paralellik vardr. 14 Katip elebi'nin Avrupa dillertyle ilgili olarak verdii bilgiler. hem ayrntlar hem de yanllar dolaysyla artcdr. Breton ve Baska gibi yresel dilleri bile duymu olmasna ramen ne onlar arasnda ne de
Franszca ve Almanca gibi byk diller arasnda hibir aynn
yapmamaktadr. Evliya'dan daha bilgili olan Katib elebi, Trkiye'deki Yahudiler tarafndan kullanlan dilin 'Yahudi dili" deil de bir Avrupa dili olduunu bilmekte ve fakat bu dili span
yolca yenne talyanca diye takdim etmektedir. Latince kkenli
dillerle ilgili kavramlar karmakanktr. Katip elebi'nin verdii bilgilerin bir Avrupal seyyahtan alnm olduklar aktr.
Barbarlara ait bu nemsiz dilleri ele al tarz. karanlk ktann
kabile diyalektlerini ele alan ge Avrupa kaiflerinin tarzyla
dikkat ekecek lde benzerlik arzetmektedir .15
Bununla birlikte. birka Mslman bir Avrupa dilini ren
me zahmetine girmi ve ge Osmanl dneminde bu kiiler sayca artmaya balamtr. Onsekizinct yzyl balarnda matbaann kurulmas ve sonralan Osmanl askeri okullarnda ve
dier Mslman lkelerin askeri okullarnda Avrupal ret
menlerin istihdam yeni frsatlar ve tevikler temin etmitir.
Mslmanlar. eer reneceklerse. hangi dili renmeliydi
ler? Bu konuyla ilgili belki de ilk aklama. Hal Seferlerinin
Alman mverrihi Lbeckli Amold'un Suriye ve Filistin'i 1775
ylnda ziyaret etmi olan bir Almandan naklettii bir pasajda
yer almaktadr. Szkonusu Alman. gizemli suikastlerden sz
ederken, suikasti efinin etrafnda bulunan insanlarn kk
yatan itibaren bu iren grev iin zellik.le yetitirildiklerini
belirtir. Dier eyler yannda. aynca. "ef. onlara deiik dilleri,
Latinceyi. Yunancay, Roman dilini, Arapay (Saracen) ve da
ha birok dili retmitir." 16 Roman kelimesiyle byk bir ihtimalle Hal karargahnda konuulan Latin dilleri kastedilmektedir. Gen suikastilerin eitimiyle ilgili bu anlatnn fantastik
olmas mmknse de. bu alnt. hangi dillerin faydal grlm olabilecei hakknda bir fikir vermektedir. Genelde. Ms-
95
lmanlann kullandklan yabanc dillerle ilgili olarak Ortaa

dan gnmze ulaan yegane deiniler. slama yeni girenlerin
ana dillerine ilikindir.
Osmanllar zamanna kadar daha salam bir bilgiyle kar
lamyoruz. Dnemin Venedikli bir ziyaretisinin sylediklerine
baklrsa. stanbul'un fatihi il. Mehmed, Trke yannda Yunanca ve Slavca da biliyordu. il. Mehmed'in aynca talyan humanistlerden holandn, onlarn eserlerine ilgi gsterdiini
ve biyografisini kaleme alan Yunanl tarafndan kendisine Helen dostu lakabnn verildii de sylenir. Sultann herhangi bir
gayn slami dili bilmesi imkanszd, fakat Yunancann ilk Osmanllar arasnda ortak kullanmda olduu ve Osmanl teki
latnn olduka byk bir parasn oluturan yeni katlmlar
ve mhtediler arasnda Slav dilinin yaygn olduu kesindir.
Hatta Fatih Mehmed'in divan- hmayun tarafndan karlm
olan ve Sultann kendisini O Megas Authentes yani byk
efendi olarak isimlendiren Yunanca fermanlar bile vardr. 17
talyanca bir nvan olan U Gran Signor ve Trke'deki efendi
kelimesi muhtemelen bundan tremilerdir. Piletirtlmi linguajranca da dahil olmak zere talyancann deiik biimleri, merkezi ve dou Akdeniz'de ortak kullanmdayd ki, ou
yre kkenli veya Hristiyan kkenli olan Trk denizcilert muhtemelen bu dilleri i grr lde bilmekteydiler. 18
Onaltnc yzyla varldnda. Trk denizcilik dili. kimisini
dorudan kimisini de Yunanca vastasyla olmak zere tal
yancadan olduka ok sayda kelime devirmi bulunuyordu.
Bu kelimeler arasnda deniz kaptan anlamna kullanlan kapu.d.an kelimesi vardr ki Kapudan Paa, yani Osmanl do nanmasnn Oramirali tamlamasnda karmza kar: bir gemtnin marinel ban ifade iin Akdeniz'de yaygn olarak kullanlan lostromo veya nostromo kelimesi muhtemelen kaynan
lapanyol veya Portekiz kadrga klelerinin argolarndan almaktadr ve 'efimiz' anlamna gelmektedir: fortuna kelimesi Trkede 'frtna' anlamna gelir; talyanca kkenli olduu ak olan
TOrk denizcilertnin kulland mangia kelimesi ise. (ngilizlertn
''l(rub" veya Amerikallarn "chow" kelimeleri gibi) 'yemek' anlamnda kullanlrd . Bu devirilmi denizci kelimelerinin ou
halyan. zellikle de Venedik kkenliydi: bununla birlikte. bir
ksm da spanyolca. Katalonca veya halla Portekizce kkenli-
96
dir. Gndelik Trkede, zellikle de denizle ilgili hereyde

-gemi ina. denizcilik ve balklk dilinde- bu kadar ok
devirme kelimenin bulunmas, bir bat etkisine tanklk etmektedir. Trk dilinin dier alanlannda bununla kyaslanabi
lir lde batl kelimelerin devirilmi olmamas ve grece modem zamanlara kadar Arapada veya Farsada kelimenin tam
anlamyla hi mesabesinde olmas olduka ilgintir.
talyanca. Trkler arasnda en iyi bilinen Avrupa dili olma
zelltini
bir sre muhafaza
etmitir
ve ondokuzuncu
yzyla
kadar Avrupa'dan Trkeye deviilen kelimelerin hemen hepsi yap itibariyle talyancadr. Siyasetle, mekanikle ilgili terimler ve giysilerle terzilikte kullanlan aletleri ve Avrupa'dan
adapte edilen kurumlan adlandrmada ihtiya duyulan terimler bunlarn arasndadr. 9 Trk ve Avrupal taraflar ilgilendiren belgeler. Latince'nin Avrupa'nn resmi, yasal ve diplomatik
dili olduu srece. Latince olarak kaleme alnmtr. Bu yzden, 1699 ylndaki Karlofa ve 1718 ylndaki Pasarofa Antlamalar hem Latince hem de tabii ki Trke olarak kaleme
alnmtr.
Bununla birlikte. talyanca giderek g kazanm
ve onsekizinci y.zyldan sonraki andlamalar, rnein 1774

tarihli Kk Kaynarca Andlamas bu dille kaleme alnmtr.
Onsekizinci yzylda ilk kez Franszca konuan bir 1rkten
sz edildi~ni duyanz. Sz edilen kii, 1721 ylnda Paris'e eli
olarak giden babasna elik etmi ve sonralan birok diplomatik greve bizzat kendisi gitmi olan Said Efendi'dir. Dnemin
bir Osmanl mvenihi, Said'in, ''Latince alm ve biliyor" olduunu syler. Bir onsekizlnci yzyl Osmanl memurunun
l bir kafir dilini renmek iin vakit harcamas son derece
olaslk ddr. Dnemin bir Fransz gzlemcisi. szkonusu
diplomatn "ana dili gibi mkemmel Franszca" konutuunu
belirtmektedir ki, mezkur mverrihin kastettii dil muhtemelen bu dildir.20 O vakitler dahi, Osmanllarn Avrupa'nn dil
haritasyla ilgili fikirlert hala dikkate deer lde sdr.
Franszcann ykselii. onsekizinci yzylda askeri eitim
okullannda Franszca konuan subaylarn istihdam edilmeye
balamasyla balam gzkyor: onsekizinci yzyl sonlan ve
ondokuzuncu yzyl balarnda Fransa'nn imparatorluun
iilerine mdahalesini artrmas. Franszcann konumunu
salamlatrd. Avusturya'nn ve Rusya'nn etkisi. Fransz dili-
97
nin lehine i grd, nk Rusya'nn diplomatik yazmalan

ve Avusturya dileri bakanlnn ondokuzuncu yzylda s
tanbul'daki elilikleriyle yazmalan byk lde bu dille yaplyordu. Ondokuzuncu yzyldan itibaren 1rke'ye deviri
len Avrupa kkenli kelimeler talyanca formdan ok Franszca
fonn almaya baladlar. Senato ve parlamento gibi kelimeler
daha nceki bir dnemde devirilmi olduklar ak olan ve
modem Trkede hala bu talyanca formla yaayan kelimelerdir. 1rkler. grece eski bir aamada. uzak Avrupa'daki senato
ve parlementolardan sz edildiini duymulard. Ancak 1rklerin senatrlerle karlamalar bir zaman sonra gerekleti
inden bu kiiler Trke'de senatr olarak bilinirler. Bazen bir
talyanca formun yerini bir Franszca muadili alr. Mesela.
Trk romantik kurmacasndaki kadn kahraman nceleri roba
di camera giyerken sonralan robe de chambre giymeye bala
mtr. ngilizcenin gelii ok daha sonra gerekleir. stan
bul'un Britanya elisi, 1809 ylnda Conning'e, Trklerle yap
lan antlamay Franszca olarak kaleme almak zorunda kal
nedenini yle aklar: "mzakereler stanbul'da yaplsayd bile. Bab- Ali tarafndan istihdam edilmi olup da bu kadar b
yk nemde bir belgeye Tiirk tam-yetkilisinin imzasn atma
sorumluluunu stlenebilecek lde ngiliz diline vakf hibir
tercman bulamazdm."2 Spor. teknoloji ve hava yoluyla seyahat ana kadar ngilizcenin hibir tesirt olmamtr.
talyanca ve aynca spanyolcann en yaygn olarak bilinen
ve kullanlan Avrupa dilleri olduklar ve zamanla yerlerini
Franszcaya devrettikleri Kuzey Afrika lkelerinde de paralel
bir sre gzlenebilir. ran ve Hindistan'da talyancann tesii
zayft. Portekizcenin etkisi az olmu giinmektedir; Bat, ken
disini ranl ve Hintli Mslmanlara byk lde bir ngiltzce
veya Franszca formu iinde sunmutur. Franszcann etkisi,
Birleik Devletlerin Farsadaki karl olan Etaz Uni isminde
gzlenebilir.
Reformcu sultan ve paalar tara(ndan Batl tarzda askeri
okullarn kurulmas ve buna paralel olarak gen sivillerin modem diplomasi hizmeti iin eitilmeye balanmas, Mslman
toplumda yeni bir unsurun zuhuruna, Batl bir dile, genellikle
Franszcaya aina, Bat medeniyetinin baz cephelerinin tahsiliyle mesleki adan ilgili olan ve daha iyi yollara gtrecek -
98
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
retmenler ve rehberler olmalar hasebiyle Batl Hristiyan uzmanlara sayg duymay renmi bulunan bir gen subaylar
ve memurlar snfnn domasna yol at. skdar'da (Scutari)
1803 ylnda yaynlanan ve muhtemelen Bab- Ali'nin Yunanl
tercmanlarndan biri tarafndan kaleme alnan bir eser. gen
bir Osmanl mhendis memurunun azndan unlar aktarr:
Avrupa biliminin harikalarn renirken bunun iin kendimce
bir metod kurdum. Hi vakit kaybetmeden en evrensel dil olan ve
beni bilimler uzerine eser vermi muelliflerle ilgili bir bilgiye ula
trmaya en yetenekli dil olan Fransz lisann almaya koyuldum ... Anavatanm iddetle ar.r.uladm bir durumda grmenin,
bilim ve sanatlarn yla hergn daha bir aydnlanmakta grmenin verdii hazla sarhotum.22
Kafirlerin barbarca dillerini aalama tutumundan. bu dillerde daha stn bilgi ve beceriye sahip olmay salayacak
aralar grme ve onlara sayg duyma tutumuna gei hi de
kolay olmad. Ondokuzuncu yzyln ilk yllannda, Osmanllar.
Bat dilleriyle ilgili bilgi edinme ve dolaysyla da. hi de daha
az olmayan bir lde, Avrupa'daki olaylar ve ilikilerden haberdar olma hususunda, hala, olduka byk lde Yunanl
memurlara bel balyorlard. Bu durumun Bab- Ali ir.in arzettii tehlikeler 1821 ylnda Yunanistan'daki ayaklanmann Yunanllarla Trkleri bir sava durumuna sokmasyla dramatik
bir ekilde aa kt. Sultann hkmeti, kendisine gvenilemeyecei dncesiyle -muhtemelen yanlyordular- Rum
ba tercmanlarnn sonuncusu olan Stavraki Aristarchi'nin
aslmasna ve onun yerine bir Mslmann tayinine karar verdi.
Bu tayinin gerekletirilmesi, sylenmesi kadar kolay olmad. Onsekizinci yzyl sonlanyla ondokuzuncu yzyl balann
daki reformlar Bat dillerine vakf ok az sayda Trkn yeti
mesini salam idiyse de, bu kiilerin ou o sralarda lm
bulunuyordu. hayatta olan birka kii ise ya saklanyorlard
ya da bildiklerini unutmulard. Dnemin bir Trk tarihisi.
Bab- Ali'deki ba tercmann brosunda Yunanca veya
"Frenke" evrakn iki veya hafta st ste yldn syler.
Bu acil sorunu zmek iin, sultan, yabanc dillerin gerekli ol-
Dil ue Tercme zerine
99
duu ve kullanld yegane dier yer olan askeri okula yneldi.

O sralar askeri mhendislik okulunda bir retmen olan Yahya Efendi'nin tercmanlk grevine tayini iin bir emir kanl
d. Dnemin tarihisi anizade. tercme iini ve d ilikileri
ekip evirme grevinin ilk kez Mslmanlarn eline gemesini. dolaysyla da yabanc dillerin bilinmesini, kullanlmasn
ve saygn bir Mslman meslei haline gelmesini salayan bu
atamann nemini vurgular.23 Bir mhtedi olan Yahya Efendi'yi. kaynaklar, birbirinden farkl olarak Bulgar. Yunan veya
Yahudi kkenli olarak tanmlarlar. Ondokuzuncu yzyl Trkiye'sinde nemli bir rol oynayacak bir tercmanlar ve eliler
hanedanlnn kurucusu olan Yahya Efendi'nin 1823 ylnda
ki lmnn ardndan bu greve Mhendislik Okulundan bir
dier retmen atand. Yahudi kkenli bir mhtedi olan Hoca
ishak. 1830 ylnda retmenlie geri dnnceye kadar bu grevi srdrd.
Yeni Mslman olmu kiilere bel balama. hala bir ok
zorluun ve ha tn saylr bir direnmenin var olduunu gsteriyor. Yeni yaptrd tp okulunun (tbbiye) alnda rencilere
hitaben yapt konumada, reformcu Sultan il. Mahmut,
Franszcann mfredata sokulmu olmasndan dolay hala
zntlerini dile getirmek zorunda hissediyordu kendini:
Bilimsel
ca
tp reniminizi Franszca yapacaksnz ...
reltinnekteki amacm
deildir;
size
yava yava
size
Fransz
Fransz
eitim yaptrmak
tbb retmek
ve onu dtlimtze
kazandrmaktr ... o halde retmenlertnizden tp bilgisini edinmek
iin sk aln ve onu tedici olarak Trkeye adapte etmek ve bu
bilgiye diltmtzde geerlilik kazandrmak iin gayret gsterin. 2 5
Sultann
bilimsel
diliyle
size
bu alntda yer alan dnceleri. tm Batllama

sil recinin temel problemlerini ortaya koymaktadr. Bu konu
mann yapld 1838 ylnda bile bir Bat dilini iyi derecede bilen Trklerin says son derece azd. Okullardaki eitimin, hatla sllahl kuvvetlerde teknik danmanlann komutlannn byk blm, eviri prizmasndan gemek zorundayd. evirmenlerin byk blmn yerli Hristiyanlar oluturuyordu ve
unlann varl. engelin zayflamasndan ok gr lenmesine hizmet ediyordu. Bir Frenkten ders ve emir almak yeterince k-
100
tyd. Bu talimat ve komutlarn. tandk yz ve aksanlan

Trk dinleyiciler arasnda sayg uyandrmayan Yunanl veya
Ermeni mtercimler araclyla verllmesi daha da ktyd.
Bir ok nedenden dolay Mslman rencilerin yabanc dil
renmeleri gerekiyordu. Bu rencilerin amalan. faydal bilgi
-tbbi, teknik. bilimsel ve askeri bilgi- edinmekten ibaretti.
Fakat bu gibi snrlan izmek kolay deildir. nce harp
okulu rencileri, sonra da dier renciler. Franszcay, bunun yannda da. Franszlara ve dier Avrupallara retmen olmalan hasebiyle sayg gstermeyi rendiler. Ondokuzuncu
yzyl ortalarna varldnda. bir Avrupa dilini bilmek. hkmet hizmetinde bir kartyer elde etmeyi arzulayan gen Mslmanlar iin vazgeilmez bir nitelik haline gelmi. Tercme Brosu ise terfi ve iktidar bulvarlarndan biri olarak orduyla sarayn 'yannda yerini alm bulunuyordu.
iV
lletiim Aralan
ve
Araclar
Mslmanlar. Avrupallarn, Akdeniz havzasn ve dier birok

eyi kendileriyle paylatk.lan komulanydlar. Eski slami topraklarn byk blm uzun zaman Roma mparatorluu'nun
bir parasn oluturmutu ve, tpk Avrupa gibi, Greko~Ro
men ve Musevi-Hristiyan gemiin ve hatta daha eski bir antikitenin mirasn da biliyordu.1 Kltrel, rki ve hatta dini a
dan, bu topraklar, Asya ve Afrtka'run daha uzak medeniyetlerine oranla Avrupa Hrtstyanlyla ok daha fazla ortak.Ja ve
herhalde ok daha fazla bilgiye sahipti. Bununla birlikte, Or'taada slam ve Hristiyanlk arasnda mevcut olan demir perde, gerekte kltrel alverii asgari dzeyde tutmu ve hatta
ticari ve diplomatik ilikileri bile byk lde snrlam g~kmektedir. Mslmanlarn deniz ve kara yoluyla kendilei
ne ait dahili iletiim hallan vard, dolaysyla da Batl gzergahlardan ve hizmetlerden bamszdlar. stnlnden
emin ve marur olan Mslman medeniyeti. kuzeyin souk ve
sefil topraklarndaki barbar kafirleri hor grebiliyordu: Akdeniz topraklarndaki Ortaa Mslmanlar iin Avrupa, en
azndan kuzey ve bat Avrupa. Hindistan'dan, in'den ve hatta
tropikal Afrika'nn yerlilerinden daha uzak ve daha gizemli bir
yerdi.
102
seyahati ho
karlanmamsa da. baz al verilerin nne geilmesi
mmkn olmamtr. Bir onuncu yzyl Mslman corafya
yazan, Roma'y tasvir ederken. bir Yahudi. bir Hristiyan rahip
ve bir tccar diyerek zikretmekle yetindii -Mslmanlarn
ve Hristiyanlarn topraklar arasnda seyahat etmeleri en
muhtemel olan bu snfa mensup- isimsiz seyyahlara ait
ok sayda rivayet nakleder. 2 Kuds' ziyaret eden Hristiyan
Prensipte
ve Yahudi
Mslmanlarn
haclar
kafir
topraklarna
ve doudan Roma'ya seyahat eden Hristiyan
Bu sonuncularn says, Roman Curia ile

Dou'daki Uniate kiliseleri arasnda yakn balann kurulmasyla hayli artmt. Hatta karanlk Avrupa'ya yolculuk yapmaya cret edebilecek kadar gzpek Mslmanlar bile vard.
Bazan bu yolculuk gnlszce yaplyordu . lk anlatlann en
ilginlerinden biri, douda esir alnp istanbul'a getirilen ve
orada bir mddet kaldktan sonra kara yoluyla Roma'ya gnderilen Harun ibn Yahya isimli bir onuncu yzyl Arap sava
esirine aittir.3
din
adanlan vard.
Hristiyanlarn eline gemi bu gibi Mslmanlarn say1s

Osmanllar zamannda olduka artm veya en azndan daha
iyi belgelenmitir. Gerek Osmanllarla gney ve merkezi Avrupa'daki hasmlan arasnda yzyllarca sren savalar, gerekse
Barbar Korsanlarla Hristiyan rakipleri arasnda Akdeniz'deki
aralksz deniz muharebeleri, Hristiyanlann olduu gibi Mslmanlarn da dman eline gemelerine yol ayordu. Zaman
zaman Mslman diplomasi grevlilerinin bu esirleri zgrle kavuturmak iin spanya'ya ve dier yerlere gittiklerini duyuyoruz. Bununla birlikte, Trkiye veya Kuzey Afrika'dan gei
dnen Hristiyanlar balarndan geenleri ve aralarnda kaldk
lar insanlar tasvir eden geni bir literatr rettikleri halde,
Avrupa'dan geri dnen sabk Mslman esirler kelimenin tam
anlamyla geriye hibir kayt brakmamlardr. Onsekizinci
yzyla kadar sren bu dnem ierisinde kaleme alnm olup
gn na km bulunan az ok bir nemi haiz sadece iki
istisna vardr. Bunlardan biri, atand grevin bana gemek
zere Kbns'a giderken Nisan l 597'de St. John ovalyelerince
esir alnp iki yldan uzun bir sre Malta'da mahpus tutulan
bir 1rk kadsna aittir. Bu kad'nn esirlik gnleriyle ilgili k
sa ruznamesinin yegane elyazmasnn basks yaplmtr.4 Di-
hetiim Aralar ve Araclar

eri. Osmanl
103
hizmetinde mtercim olarak alan ve esaret

geirmi bir Trk olan Osman Aa isimli biriydi. Osman Aa.
esirlik gnleri ve onu izleyen kariyerini ele alan biri 1724. dieri ise l 725 ylnda yazlm iki otobiyografinin mellifidir. l
gin ve retici olmalarna ramen bu kitaplar, Osman
Aa'nn yurttalar arasnda fazla ilgi uyandrmam gzkmektedir; ne Osmanl mellifleri tarafndan alntya konu olmu ne de Osmanl bibliyografyaclar tarafndan zikredilmi
lerdir. Bizzat mellif tarafndan incelenmi yegane elyazmalan
Londra'da ve Viyana'da muhafaza edilen bu iki eser. modern
bilim adamlan tarafndan kefedilinceye kadar kimse tarafn
dan bilinmiyordu. 5 Bu yzden. esaretten kurtulan Mslmanlann verdikleri bilgilerin nemli bir yeni bilgi kayna olarak
deerlendirilmeleri imkansz gzkyor.
Belki de en nemli seyyah gruplar, tccarlar ve diplomatlarn oluturduu iki gruptu. Her iki kategorinin de ayrntl
olarak ele alnmas gerekir. ekillendirici yzyllar olan ilk
yzyllarda, Mslmanlar. Hristiyan Avrupa'ya seyahat etme
hususunda, geleneksel olduu kadar yasal bir zemini de olan
olaand bir gnlszlk gsterdiler. Bu durum, teknik a1dan Sava Evi'nin bir paras olan. dolaysyla da ayn yasak
kapsamnda yer alan Asya ve Afrika'nn gayrmslim lkelerine kar tutumlaryla arpc kartlk iindedir. Mslmanlar
hereye ramen bu lkelerde geni lde seyahatler yapm
ve hatta zaman zaman yerleik topluluklar da kurmulardr.
Sebepleri bulmak zor deildir. Aikar olan bir fark. Asya ve Afrika'nn aksine Bat ' nn sunacak az eyi ve ok az cazibesinin
olmasdr. Mslman dnya. Hindistan'dan, gney Asya'dan
ve in'den ipekliler ve dier tekstil rnleri. baharat ve parfmeri, kereste, metaller ve seramikleri iine alan ok sayda
nemli eya ithal ediyordu. Siyahi Afrika'dan gelen iki temel
mal -altn ve kleler- Mslman dnya ile Afrika arasnda
geni apl bir ticaret ann kurulmasna yol at. Kyaslana
bilir bir ekonomiye sahip olan Bizans mparatorluu'yla ticaret snrlyd. fakat dou ve kuzey Avrupa'dan bir mddet
nemli miktarda krk. amber ve balk rnleri ithali yapld.
Avrupa'dan yaplan ithalat arasnda kleler de gze arpmaklaysa da. bunlar. ounlukla orta ve dou Avrupa'dan yapl
maktayd ve Afrika ile orta Asya'dan yaplanlara nazaran ol-
104
duka kk lekteydi. Hereyi hesaba kattmz takdirde.

bat Avrupa'nn, kendi halk dnda satacak fazla eyi yoktu.
Birka ikincil nemde eyadan Ortaa Mslman kaynaklarnda nadir de olsa sz edilir. Silahlar ve kleler dnda nemli yegane bat Avrupa mal ngiliz ynyd. Onu bir tarafa b
rakacak olursak. Avrupa'nn slam topraklanna ilk kez geni
lekte mal ihra etmeye balamas, Ortaan sonuyla Yenian balarnda imalatln gelimesi ve Yeni Dnya'nn kolontzasyonu sayesinde gereklemitir.
Mslmanlar bat Avrupa'da seyahatten uzak tuttuu kesin olan bir dier faktr, bu blgenin yneticilei ve halklar
nn vahice hogrszlkleri idi. Putperestlerden alnan veya
slamdan gerl fethedilen tm blgelerde Hristiyanlk zorla benimsetilmeye allmakta ve Mslmanlar ok gemeden din
deitirme. srgn ve lm arasnda seim yapmaya zorlanmaktaydlar. Yahudilerin Ortaa Avrupa'sndaki akbetleri.
Hristiyanlk dndaki dinlerin izleyicilerini bu topraklarda
yerlemeye veya hatta seyahat etmeye yreklendinnemitir.
Bu yzden, Hristiyan Avrupa'da meskun hibir Mslman
topluluu var olmad. Camilertn, hamamlarn, Mslmanlarn
kullanmna uygun hazrlanm veya kesilmi yiyecek maddelerinin bulunmay ve Mslman yaay eklinin elzem kld
dier ihtiyalarn karlanamay ise Mslman ziyaretiler
iin hayat ok zor hale getiriyordu.
Kafirlertn diyarnda seyahat etmekten duyulan korku, onikinci yzylda yaam ve geriye tek ciltlik bir hatrat brakm
Suriyeli bir Mslman olan same ibn Munkz tarafndan
canl bir ekilde dile getirilmektedir. same'nin Surtye'deki
komularndan biri, kendisiyle "dostluk ve arkadalk balan"
tesis ettii bir Frenk valye idi. valye, Suriye'den aynlp
Avrupa'ya
gidecei
zaman -grnene
baklrsa
iyi niyetle-
same'nin ondrt yandaki olunun da "valyeler arasnda

yaayp bilgelik ve valyelik renmek'' zere kendisiyle gelmesini nerdi. Sz konusu Frenke gre bu neri en azndan
bir dostluk ve iyi niyet ifadesi olarak grnm olmaldr.
same'ye ise muazzam lde sama grnmt: "Kulaklar
ma arpan bu szler bilge bir adamn azndan asla kmazd.
Eer olum esir alnm olsayd, bu esaret ona Frenklerin toprana gtrlmekten daha ar gelmezdi." Osame. bu neriyi
hetiim Aralar ve Aractlar
105
kibarca geri evirmenin yolunu bulmutu: "Ona yle dedim:

ban hakk iin, bu tam da benim dnmekte olduum ey
di. Beni bu neriyi kabul etmekten alakoyan ey bykannesinin onu seviyor olmas ve olumu kendisine geri getirecei
me sz vertnceye kadar onun benimle kp gelmesine izin vermemi olmasdr." Bana unu sordu: "Annen hala yayor
mu?" Ben "Evet" deyince unu syledi: "O halde ona itaatsizlik
etme." 6
Bu koullar altnda, gerek ticari gerekse diplomatik amal
olarak Avrupa'ya bir seyahatin yaplmas gerektiinde. Mslman yneticilerin, tebealan arasnda bulunan ve snrn tesindeki dindalan olan toplumlarla temas kurabilecek ve bylece yolculuu ve grevin ifasn kolaylatrabilecek Hristiyan
veya Yahudilerden bilini tercih etmesine amamak gerekir.
Ayn yaklam. Avrupal Hristiyan ve Yahudilerin Mslman
Qlkelerde seyahat etmelerini grece daha kolay klyordu.
Frenk vakayinameleri. 797 ve 807 yllan arasnda arlman
ve Harun el-Reid'in gerekletirdikleri u mehur eli mbadele$i yksne yer verir. Bu tarih kaytlarna gre, arlman
tarafndan Harun el-Reid'e 797 ve 802 yllannda iki eli gnderilmi, Harun el-Reid tarafndan da arlman'a 801 ve 807
yllarnda iki eli gnderilmiti. Aynca, Frenk kralnn Kuds'teki Hristiyan patrikine 799 ve belki de aynca 802 ylnda
bir veya muhtemelen iki eli gndermi olduu, 799 ile 807
yllan arasnda patrik tarafndan buna drt eliyle mukabelede bulunulduu da sylenir. 7
Bu karlkl eli gndermelerin gerekleip gereklemedii
hakknda hatn saylr lde phe dile getirilmitir . Eer
gereklemilerse, bu elilik faaliyetlerinden hi sz etmediklerine gre, Arap mverrihler iin bu karlkl eli gndermeler
dikkat ekecek lde neme sahip deildiler. Buna karlk,
Arap mverrihler. daha sonraki bir tarihte. Bertha isimli bir
Frenk kraliesi tarafndan Batdan 906 ylnda Badat'daki
Halife el-Muktefi'ye gnderilen bir eliden sz ederler. Arapa
vakayinameler. bu elinin geliini u ekilde tasvir eder:
Franja ve smrgeleintn kraliesi ve Lothar'n kz olan Bertha.
Ztyadelullah ibn Agleb'tn haremaalanndan biri olan Haremaas
Alt vastasyla 293 1=9061 ylnda el-Mukteft Btllah'a bjr hediye
gnderdi k. bu hediye unlan ieriyordu: elli kl. elU kalkan. elit
Mslmanlann Avrupa'y
106
Kefi
mzrak.
yirmi altn ilemeli giysi. yirmi hadm edilmi Slav ile yir
mi gzel ve kibar cariye. ne vahi hayvanlarn ne de bir bakas
mn hakkndan gelemeyecei kadar byk on tane kpek. yedi almaca ve yedi ahin. tm aksesuarlanyla birlikte ipek bir adr. o
blgelerde deniz yatandan karlan deniz kabuklanndan yapl
m olup bir eleimsama gibi her renge giren ve gnn her saatinde renk deitiren trden bir ynden yaplma yirmi giysi.
Frenklerin lkesinde bulunan ve zehirli bir yemek grdnde
durumdan haberdar olunana kadar garp bir lk atp kanatlanm rpp duran ku ve ok ulann ya da karg ulanm. zerle
rinde et paralar olmalar durumunda bile. vcuttan ac vermeden karan boncuklar.
Haremaas Al. el-Muktefi Billah'a Franja kraliesinin hediyesi
yannda Halife'nin kendisi dnda hi kimsenin bilmemesi iin
mektupta yer almayan bir mesajn daha getirmiti ... Bu mesaj elMuktefi'ye kralienin ynelttii nikah ve dostluk talebiydi...8
Bu eli gnderme olayndan ne dostluk ne de nikah

de pek bir sonu elde edilmi grnmyor.
Elimize
ulam
eklin
Mslmanlara ait en eski diplomatik ra-
por. spanya'dan uzak kuzeye gnderilen bir eliye aittir. Bu

olay, Vikinglerin Endls ve bat Avrupa'daki dier yerlerde
sren aknlarnn byk hasarlara ve tahribata yol at
onuncu yzyln balarnda gerekleti. Belli bir aamadan
sonra mzakere yapma hususunda uzlamaya vanld ve Viking elileri Kurtuba'nn Mslman emirt II. Abdurrahmana
gnderildi: buna karlk olarak da Vikinglere bir Mslman
eli gnderildi. Eli. gzellti doaysyla gazel anlamndaki elGazal lakabyla bilinen Jaenli Yahya ibn el-Hakem el-Bekri
isimli biriydi. El-Ga7.Al'in Tanmam ibn Alkame isimli arkadana anlatt bu elilik yks, onnc yzyl balarnda
bn Dhye adl mverrih tarafndan kaleme alnd. Bu elilik
seferi aa yukar 845 ylnda rlanda'daki veya Danimarka'daki Viktng saraylanndan birine dnk olarak gerekleti
rilmi olabilir. Modern bilim bu rivayetin gerek mi yoksa bir
edebi ku~maca m olduu hususunda ayrla dmtr.
El-Gazal'in yapt elilikle ilgili olarak verdii bilgiler bize
onun kimleri ziyaret ettii hususunda ok az bilgi verir. Buna
ramen. el-Gazal, kendisinin Viking sarayna varn ayrntl
olarak anlatmakla ve mihmandarlar kendisini eilmeye zorla-
11.eti im Aralan ue Araclar

dklarnda
ruduunu
107
hem kendisinin hem de slamn onurunu nasl kogstermek iin zel bir aba sarfetmektedir:
ki
gn sonra kral onlan huzuruna arnca. el-Gazal. kraln

huzurunda diz kmeye zorlanmamas ve kendisi ile arkadalarn
dan kendi adetlerine aykn herhangi bir eyi yapmalar talebinde
bulunulmamas koullarm ileri srd. Kral bu koullan kabul etti. Fakat huzura vardklannda. kral. muhteem giysiler ierisinde
onlarn nnde oturdu ve kiinin ancak diz kerek geip kr~la
yaklaabilecei bir medhalden girmelerini istedi. El-Gazal bu girie yaklanca yere oturdu ve iki ayan ne uzatarak srl zerinde srnd. Eii getikten sonra ayaa kalkp dikildi. Kral. elGazal't kabule birok silah ve aaa ile hazrlanmt. Fakat elGazal bundan korkmad. .. Kraln nnde dikilip un lan syledi:
''Selam. senin ve senin meclisinde bulunanlann zerine olsun ey
kral. Gcn. mnln ve seni bu dnya ve br dnyann byklne ulatracak olan soyluluun daim olsun." Tercman. elGazal'm szlerini aklaynca bunlan beenen kral unu syledi:
"Bu adam halknn en bilge ve en zeki olanlarndan biridir." El-
Gazal'in yere oturup ayaklan nde ieri

kral
grtinden
hayrete
den
yle demiti:
"Biz onun bumunu srtmek istedik. o ise bizi

ayaklarnn tabanlanyla [bunlan gstermek tahkir edicidir] selamlad. Eer o bir eli olmasayd bu taVlr bizi gcendirirdi. "9
Bu pasaj. Dounun barbar lkelerine giden ilk Avrupal elilerin anlattklar yklerle arpc lde benzerlik tamak
tadr. El-Gazal'in eliliini anlatan tarihinin devamla sylediklerine gre, el-Gazal. "onlarla nemli toplant ve mehur
mnazaralar yapm. onlarn bilim adamlaryla yapt tart
malarda bu bilim adamlarn susturmu ve onlarn ampiyon
laryla yapt msabakalarda bu ampiyonlan alt etmitir."
El-Gazal'in Vikingler arasndaki faaliyetlerini ele alan ve
lnandrclktan olduka uzak. geliigzel bir anlatnn ardn
dan. gerek el-Gazal gerekse anlatc iin bu elilik olaynn ana
temas olduu anlalan konuya geilir: Viking kraliesiyle yaplan flrt.
Eer gereklemise. el-Gazal'in elilik grevi, spanya'daki
Mslman ve Hristiyan devletlerle kuzeydeki devletler arasn
da gerekletirilen ve vakayinamelerde yer alan deiniler d
nda geriye hibir kayt brakmam olan bir dizi karlkl
108
diplomatik ilikiden bindir. Ortaadan gnmze geni lde belge brakan yegane Mslman eli. Kurtuba halifesinin
onuncu yzyl ortalannda Kutsal Roma imparatoruna gnderdii elidir. Alpine geitlerinde yerlemi bulunan bir Mslman ekiya topluluu. talya yolu zerinde yolculuk yapan
kafilelere saldrlarda bulunarak byk sorunlar oluturmaya
balamt. mparator 1. Otto. bu ek.iyann durdurulmas talebini iletmek zere Kurtuba'ya bir eli gnderdi. Grnene baklrsa. birka yl boyunca sren tartmalardan sonra, halife.
mphem nedenlerle, kendisine gnderilen eliye karlk olarak Almanya'ya bir eli kafilesi gnderdi.
Bu kafilenin yelerinden biri, brahim ibn Yakub el-sraili
el-Turti -Barselona yaknndaki Katalonya sahilinde kk
bir kasaba olan Tortosa'da domu bir Yahudi olan Jacob o
lu Abraham- isimli biri idt. 10 Bu kiinin eli mi yoksa sadece
elilik kafilesinin yelerinden biri mi olduu bilinmiyor; ayn
ekilde, yknn ieriine bakarak bir fiziki olmas gerektii
hkmne varmak mmkn olmakla birlikte, meslei de bilinmiyor. Bu kii. Fransa, Hollanda ve Kuzey Almanya'y dola
m. Bohemya ve Polonya'y ziyaret etmi ve muhtemelen kuzey talya yoluyla geri dnmt. Avrupa'da yapt seyahatlerle ilgili olarak yazm grnd anlat ne yazk ki kayptr.
Bununla birlikte. onbirinci yzylda yaam iki spanyal
Arap corafyac olan Bekri ve Udri, bu eserden uzun paralar
alntlamlardr. Beki'nin imdi Polonya. ekoslovakya ve dou Almanya'da bulunan Slav halklaryla ilgili olarak kaleme
ald anlatlar, bu lkelerin tarihlerinin balangc iin nemli
bir kaynak oluturmaktadr. Udri'nin eserinin kayp olmasna
ramen. bu eserden alntlanan seme paralar ile Almanya ve
bat Avrupa'y tasvir eden dier alntlar, daha sonraki bir d
nemde, onnc yzyln daha ok harikalar ve mucizelerle
ilgilenen ranl bir cografyac olan Kazvini tarafndan zikredilmektedir. Bekri, kendisinin kaynan brahim ibn Yakub elsraili olarak zikrederken, Kazviini, bu kayna sadece elTurtf olarak zikretmektedir ki, bu yzden. uzun bir sre bu
isimlein biri Yahudi dieri Mslman olan iki ayn kiiye ait
olduu sanlmtr. Hatta bu metinlei inceleyen Alman bilim
adam Georg Jacob, bu iki isim arasnda mesleki ve etnik
farkllklar
bile tespil
dan birinin uzun
edebilmiti.
dierininse
Georg Jacob,
hem
ksa
anlatlanlar
hem de imparatoru
letiim Aralan ve Araclar
kaynak olarak
109
veriine
bakarak, bu durumun, bir Arab diplomatn ketumluu ile bir Yahudi tccann vngenlii arasn
daki karakteristik fark ortaya koyduu yargsna varmt . 1
Bununla birlikte. mteveffa Tadeus Kowalski. bu iki ismin ayn kiiye ait olduunu ve Bekri ile Kazvini'deki pasajlarn ayn
kaynaktan alndklann kesin bir ekilde ortaya koydu.
brahim ibn Yakub'un gerekte bir Yahudi mi yoksa Yahudi kkenli bir Mslman m olduu belirsizdir. sminin biimi
her iki olasla da ak kap brakmaktadr. Bir dier belirsiZUk de Otto'yu ziyaretinin amac ve tam tarihiyle ilgilidir. En
olas tarih M.S. 965 civardr ve Kurtuba Halifesi tarafndan l.
Otto'ya -byk bir ihtimalle I. Otto'nun spanya'ya gnderdii elilik kafilesine mukabele olarak- gnderilen elilik kafilesinin bir yesi olarak bu ziyareti yapmtr. 2
brahim'in bat Avrupa'yla ilgili anlatsnn. tm snrllkla
nna ramen. seleflerintnkilerden ok daha stn olduu ak
tr. Eser sadece profesyonel bir uzun ykler kolleksiyoncusunun bir araya getirdii semeler halinde deil de bir btn ha-
linde gnmze
ulam olsayd.
muhtemelen ok daha iyi ol-
duu
grlecekti.
Muhammedilerin Avrupa'ya gitmeye niyetleri yok idiyse de,
Avrupallar. Muhammedilerin topraklarna gelmeye hazrlan
yorlard. Yeniden-Fetih ve HaWar anda Hristiyan ordular
lspanya'dan Filistin'e kadar Mslman lkelerini fethedip ynetimleri altna aldlar; bu sayede Mslmanlar kendi evlerinden ayrlmadan Frenk kltr ve usullerini gzlemleme imkan elde ettiler. Arab vakayinamelerinin Hal krallan ve prenslerinin misyonlarndan ve hatta Sicilya ve gney talya'ya ka-
dar Hrtstiyan saraylarna eli kafileleri gndertldiinden sz.

Yeniden-Fetih hareketinin olumasn sa
lad iletiim hayrete drc lde s oldu. Bu elilik kafilelerinden biri, Msr sultan Baybars tarafndan 1261 ylnda
stcilya'nn yneticisi Manfred'e gnderilen ve Suriyeli tarihi
;.cemaleddin ibn Vasl'n eli olarak banda bulunduu ve vekayinamesinde tasvir ettii elilik kafilesiydi.
.
bn Vasl. Manfred'i. talya ana karasna ait bir blgede bulunan ve slamdan yakn zamanlarda geri alnm bir ehir
olan Barletta'da ziyaret etti. bn Vasl. Manfred'i "klid'in geo-:
\etri kitabndan on nermeyi ezbere bilen, nazari bilimlere
ak. sekin bir insan" olarak tasvir eder. Manfred'in ynetimi
etmelerine
~r
ramen,
Mslmanlarn
110
Avrupa 'y
Kefi
altndaki
Mslmanlara kar dosta tavrn takdirle dile getirir ve onun bu yzden Papa'yla arasnn bozulmu olduunu
syler. 13
Bu ksa anlatnn gnmze ulaabilmesinin nedenlerinden biri. phesiz. elinin bizzat kendisinin nl bir tarihi olmas ve dolaysyla da hem ilk elden bilgisinin hem de zel bir
ilgisinin olmasyd . Fakat bu neden tek bana yeterli bir neden deildir. nk eli olarak grev alan baka tarihiler de
olmutur. Ondan hi de aa kalr bir tarihi olmayan byk
bn Haldun. 1363-1364 ylnda, Kastilyal 1. Petro'ya eli olarak gitmiti. Bu greve bir hatratnda yle bir deinmekle yetinir.14 bn Vasl'n gerekletirdii elilik grevini kayda almasnn daha muhtemel olan nedeni, talya'daki kaybedilmi topraklarda slam dininin varl ve yaan hakknda bilgi verme
arzusudur.
Genel ilgi yokluuna istisna tekil eden birka rnek daha
vardr. Bunlarn en dikkate deer olanlarndan biri. same
bn Mnkz'n. Ortadou slam zerinde Hallarn etkisini
aydnlatan ok az saydaki beeri belgeden biri olan ve yukar
da zikredilen hatratdr. Uzun ve renkli bir hayat srm olan
Osame'nin, Frenk komularyla ilgili syleyecek ok eyi vardr. Frenklerin barbarln horlayc bir edayla dile getirmekle
birlikte. onlan slah olmaz varlklar olarak grmemekte ve,
birok yerde. douda uzun sre kalp Mslmanlann adetlerine almalar durumunda belli bir medeniyet dzeyi elde edebileceklerini sylemektedir. Hristiyanlarn yaad Antakya
ehrine gnderdii adamlarndan birinin bandan geenler bu
hususu aydnlatmaktadr:
Frenkler
arasnda.
ilikiler kurmu
bu lkede
yerlemi
olup Mslmanlarla
olanlar da vardr. Bir istisna tekil eden bu
kiile
rin dierlerinden daha iyi olmalar. Frenklerin geneliyle ilgili olumlu bir yargya varmamz gerektirmez.
te bir rnek. Bir keresinde adamlanmdan birini bir i iin Antakya'ya gnderdim. O vakitler ef Theodore Sophianos ldogulu
bir Hristiyan) oradayd ve onunla aramzda dostluk vard . O sra
larda bu kii Antakya'da hereye muktedirdi. Adamma bir gn
yle demiti : "Frenk dostlanmdan biri beni davet etti. Benimle gel
de onlarn nasl yaadklarn gr." Adamm bana olanlan yle
anlatt: "Bunun zerine onunla birlikle yola koyulduk ve ilk Frenk
letiim Aralan
ue Araclar
111
seferinde gelmi olan yal valyelerden birinin evine vardk. Bu

valye devletten ve askerlik hizmetinden emekliye aynlm bulunuyordu ve geimini Antakya'da satn ald bir mlkten salyor
du. Yemei lezzetli ve servisi teml:t mkellef bir sofra kurdu. Benim yemee gnlsz olduumu grnce yle dedi: "Gnl rahatlyla ye , zira ben Frenk yemei yemem. Benim, kendi piirdikle
rinden bakasn yemeyen Msrl kadn alanm var ve domuz eti
asla evime girmez. Bunun zerine biraz ihtiyatla yemek yedlm ve
izin isteyip ayrldk.
"Daha sonra arda yrrken bir Frenk kadn birdenbire yakama yapt ve kendi dilleriyle anlayamadm szleri birbiri ardna
sralamaya balad. Etrafm bir Frenk kalabal sard ki sonumun geldiini dndm. Sonra birdenbire o valye ortaya kp
bent grd ve kadna yaklap unu sordu: 'Bu Mslmandan ne
istiyorsun?' Kadn u cevab verdi : 'Bu adam, erkek kardeim
Hurso'yu ldrd.' Hurso isimli bu kii, Hama ordusundan biri
tarafndan ldrlm bulunan Afamtye'li bir valyeydi. Sonra
valye kadna bararak yle dedi: 'Bu adam bir burcd.si !burjuva}, yan. bir tccar. Ne savar ne de savaa gider.' Kalabal bararak dattktan sonra elimi skp gitti. Yani, o yediim yemek
sayesinde lmden kurtuldum." 15
Osame'nin hatrat. rnekleri slam dnyasnda maalesef

son derece nadir olan bir edebi formu temsil etmektedir. Bununla birlikte, Avrupal Hristiyanlarla temas hususunda kii
sel izlenim dile getiren birka yaz daha vardr. Bunlardan biri, neredeyse Osame'yle tam ada olan fakat slam dnyas
nn kar ucunda yaayan birine aittir. Ebu Hamid (10811170), spanya'daki Mslmanlann ehri Grnata'nn yerlisi
iolan bir alim ve corafyacyd. Kuzey Afrika'dan Ortadou 'ya
uzun bir yolculuk yapm . oradan da kuzeye ynelip Rusya'ya

gitmiti. Rusya'dan da bat istikametinde
: doru yolculuunu srdrm. bugn Macaristan
kadar
Avrupa'ya
diye isim-
lendirilen lkeye vardktan sonra bu lkede yl kalmt. 16

Ebu Hamid'in syledii eylerin ou bat Avrupa ile ilgilidir. Roma'yla ilgili tasviri uzun olmakla birlikte fazla nemi
haiz deildir ve daha nceki edebi kaynaklara dayal gzkmektedir. Endls kkenli olmasna ramen orta Avrupa'ya
doudan giri yapan Ebu Hamid. Macaristan ovasndan daha
batya gitmemi gzkmektedir. Fakat tm snrllklanna ra-
Mslmanlann Avrupa'y
112
Kefi
men, Ebu Hamid. onuncu yzyl diplomat brahim bn Yakub

ile onbeinci yzyl sonlanna ait ilk Osmanl raporlarna kadar geen sre ierisinde, slam topraklarndan Avrupa'ya gidenlerden ismi bilinen ve yazlan gnmze ulam bulunan
yegane seyyah olmas hasebiyle Mslmanlarn Avrupa'yla ilgili bilgilerinin tarihinde bir snr-ta olma zelliini tamak
tadr.
Hallarla
ilgili bir izlenim de Mslman dnyann uzak

batsnda yaam bir dier seyyah tarafndan yazya dklmtr. spanya'daki Valensiya"nn bir yerlisi olan bn Cbeyr, 1184 ylnda Suriye'yi ziyaret etmi ve hem Mslman
hem de Frenk mlklerinde yolculuk yapmt . Dier yerler yannda Hallann ana liman olan Akka'dan da gemiti.
Akka ehrini Allah kahretsin ve slama geri evirsin. Frenklerin
Suriye'dekt bu en nemli ehri ... gemiler1n ve karavanlann toplan
ma noktas. deiik blgelere mensup Mslman ve Hrlstiyan taclrlerln buluma yendir. Cadde ve sokaklan ylesine kalabalktu
ki insan b~ralarda zar-zor yryebilir. Fakat buras. domuzlar ve
halarla dolup taan, ptsltkten ve kt kokudan geilmeyen. tama
m pislik ve dkya batm bir kfOr ve tuyan topradr.... 7
Dnemin Mslmanlarnn standartlarnn Avrupal Hrtstiyanlannkilerden ok daha yksek olduu ve dokuzuncu yzyl balannda Avrupa'ya giden Mslman ziyaretilerin Avrupallarn kiisel hijyenden yoksun olulann eletiren yorumlarda bulunduklarn belirtmek mmkn olmakla birlikte, bn
Cbeyr. muhtemelen, arap mlekleri. domuzlar, mzik aletleri, kiliseler gibi bizatihi naho olmaktan ok, kendilerine has
duyarlklar itibariyle Mslmanlann gzne naho gzken
eyleri kastetmektedir.
Frenk ehirlerinde grd herey bn Cbeyr'e naho gzkmemitir. Sur'da grd bir Hristiyan nikah treninin
oluturduu manzaradan, zellikle de gelinin gzelliinden
memnun kalmtr:
Geltn. mcevher ve sslerini sallandrarak bir gvercin veya
szlen bir bulut gibi zerafet ve vakarla yrd: Allah bu tr grntlerin uyandrd kt duygulardan be~i korusun. 18
letiim Aratan ve Araclar
113
bn
Cbeyr, kendine megale olarak gzel bir Frenk gelininden daha ciddi eyler de bulmutur. Mteessir bir edayla,
Frenklerin ynetimleri altndaki Mslman iftilere insanca
ve adaletle muamele ettiklerini ve bu Mslman iftilerin durumlannn Mslmanlann ynetimi altndaki dindalarndan
daha iyi olduunu belirtir:
Mslman
bulunan
topraklarnda
kardelernin
ve Mflslmanlann ynetimi
durumunu
renip
de,
onlarn
altnda
grdkleri
muamelenin, kendilerinin efendileri olan Frenklerin nazik ve msamahal muameleleriyle tezat tekil ettiini gzlemlediklerinde,
sapkn dnceler Mslmanlann ounun kalplerini sendeletti.
Mslmanlarn bana gelen talthstzliklerden biri. slam cemaat
ntn kendi yneUctlertntn zulmnden yaknmalar ve hasmlaryla
dmanlarnn. topraklarn fethedip adaletleriyle kendilerini uysallatran Frenklerin ynetimini vmelertdir. Bu eyleri ikayet etmeleri gereken meret Allah'tr. Kur'an'n ayetleri ierisinde yeterli
teseUtyi bulabiliriz: "Bu sadece Senin imtihanndr; onunla Sen dilediini hataya yneltir. dtlediini de doru yola Uetirsin."9
Osame ve Ebu Hamid'in gzlemleri gibi bn Cbeyr'in gzlemleri de dikkat ekmemi fenomenlerdir; Mslmanlarn
Batyla ilgili bilgilerinin gelimesinde fazla etkili olmam gzkmektedirler.
Avrupal, zellikle de bat Avrupal glerle Ortadou ve Kuzey Afrtka lkeleri arasnda diplomatik ilikilerin artmas daha
nemli ve daha etkili oldu. Bu ilikilerin artmasna iki nemli
faktr katkda bulundu. Bunlardan biri Avrupa ticaretinin ortaya kyd. Balangta. ou talyan devletlertnin mensuplanndan oluan, sonralan ise spanya, Fransa, Hollanda ve
. lngiltere'den katlmlarla genileyen Avrupal tccarlar topluluu. Mslman limanlarndaki etkilerini giderek arttrmakta
ve hatta etkinlik sahalarn baz i ehirlere kadar genilet
mektelerdi. Frenk tccarlar. bazen uzatmal misafirler olarak
da slam topraklarnda karlalan tandk simalar halini ald
lar. Avrupa'nn ticari etkinliinin artmas. diplomatik ilikiler
de ileri bir adm atlmasn da gerekli kld. Tccar kolonileri
olduka eski bir tarihte Mslman ehirlerinde konsoloslar
bulundurma hakk elde eltiler. Batl devletlerin bak asna
gre. bunlar. yan diplomatik fonksiyonlar icra ediyor, ev sahi-
Mslmanlann Avrupa'y
114
Kefi
bi hkmet ve dier otoritelerle ilikilerde kendilerini temsil

ediyorlard. Mslmaniar ise bu tccarlarn her birini kendi
toplumlannn reisleri ve Mslman yetkelere kar bu toplumlarn sorumlular olarak gryorlard. Bir onbeinci yzyl
Arap yazan bu noktaya bir netlik kazandnr. "Bu konsoloslar
Frenklerin reisleridirler ve her biri kendi toplumu iin rehinedirler. Herhangi bir toplumdan slam aalayc bir davran
tezahr ederse o toplumun konsoloslan bundan sorumlu tutulur.'~0
Ticaretin gerekleri Avrupal devletlerle Mslman devletler

arasnda deiik trden ayncahklar verme hususunda sk sk
diplomatik grmelere. ticari anlamalarn mzakerelerine ve
imzalanmalanna yol at. Bu mzakereler neredeyse tamamen
Mslman lkelerdeki Avrupal konsoloslar ve eliler tarafn
dan gerekletirilmi gzkmektedir. slam dnyasndan Hristiyan dnyaya gelen ziyaretilerin says ise son derece az olmutur.
Yakn
diplomatik ilikilerin olumasna etki eden dier saikin kayna olduka farklyd. Msr'n slam dnyas ierisinde bamsz bir g merkezi olarak ortaya kmasndan itibaren. Ortadounun dou ve bat blgeleri arasnda, Nil Vadisi'nde birbiri ardnca sralanan. Suriye ve Filistin'e de byk
lde hkmeden ve- ana desteini Irak ve ran'dan alan rejimlerin ynetimleri arasnda tekrar tekrar rekabet mevcut olagelmiti. Onnc yzylda Moollarn gelii bu rekabetin artmasna yol at. Hristiyanln geleneksel hasm olan slamn
dousuna rakip bir gcn yerlemesi Avrupa'da bir ittifak ve
ikinci bir cephe ama umutlarn arttrd. Bu umutlar, ran
hanlannn slama girmeleriyle hemen yok olmad. slami literatrde ok az deinilen bir diplomatik etkinlik frtnas ortaya
kt. 21
Avrupallar ile ran'n Mool yneticileri arasndaki mna-
sebetler byk sonular ortaya karmam gzkmektedir.

Bununla birlikte, bu ilikiler, Msr'n Memlk yneticilerini
Avrupa'ya ve Hristiyanln deiik yneticileriyle diplomatik
mnasebetlere daha fazla dikkat etmeye yneltmi olabilir.
Aa yukan 1340 ylnda. Msrl bir memur olan ihabeddin
el-Umeri. Msr divan katipleri tarafndan kullanlmak zere
bir diplomatik yazma klavuzu kaleme ald.22 Bu kitapta. M
sr su1tan1n1n yazmakla olduu hkmdarlann ve bunlarn
115
her biri iin tasvip edilen hitap tar.daryla Onvanlann listeleri

yer almaktadr. ismi verilen hkmdarlann ounun Mslman olmalanna ramen, "kafirlerin krallan" ile ilgili bir blm
vardr ki, bu blmde, Bizans mparatoru ile Grcistan'n. kk Ennenistan ' n . Srbistan'n. Sinop'un ve Rodos'un krallan
gibi otorite sahipleri yer alr. Batl yneticilerden sadece ikisinin. Endls Kral Alfons ile Rid Frans'n kralnn isimleri verilir. Klavuzun yazarnn bu terimi nasl anladna dair bir
iaret olmamakla birlikte, Rid Frans teriminin Fransa kralnn
Latin dilerinden birinde kullanlan karl olduu aktr.
Umeri'nin kitabnn Tetkif isimli daha sonraki bir versiyonunda birka isim daha yer alr: yanm yzyldan ok daha uzun
bir sre sonra ise, Kalkaandt isimli bir dier divan katibi ise,
ayn ierie sahip fakat ok daha kapsaml bir eserde. papay,
Cenova~ Venedik ve Napoli yneticilerini ve Hristiyan span
ya'nn kk devletlerinin yneticilerini de ieren daha uzun
bir liste verir.
Blm il . Msr topraklannn krallannn, yerlemi protokole
uygun olarak kafirlerin krallarna ynelik yazmalarda kullanaca
hitap ekillert hakkndadr.
Bil ki. bu lkeden kendilerine mektuplar gnderilen imansz krallann hepsi Hristtyandrlar: rnein Yunanllar, Frenkler. Grcler. Etiyopyallar ve dierleri ... 23
Daha sonra Dounun. Balkanlarn ve spanya'nn krallar

tartan Kalkaandi, nihayet unlan syler:
Blm iV. Deiik trlerine gre, kuzey tarafndaki Roma ve
FranJa kafirlerinin krallanyla yazma zertnedir. Bunlarn hepsinin dini. Melkit Hristiyanhdr.
1. Papa'ya hitap biimi.
2. Konstantinapol'n yneticisi olan
Romallarn kralna
ekli.. .
3. Ceneviz yneticilerine hitap ekli...

4. Venedik yneticisine hitap ekli ...
l . Napoli'nin kadn yneticisine hitap ekli ... 24
hitap
116
ve vekayinamelerde yer
alan birka deiniden, hakl olarak. Avrupa monarklanyla yazmalarn nadir gerekleen eylerden olduu yargsna vanr.
Avrupa'ya gnderilen elilere gelince. Mslmanlar, iklimi sa
la zararl ve sa salim gei dnmenin zor olduu yabanc blgelere eli olarak lm hak ettiine hkmedilmi sulular
gndererek cezalandrdklan sylenen Moollarla muhtemelen
belli bir lde ayn grleri paylayorlard.25
Rnesans ve byk keifler a. Avrnpa'nn slami dnyaya ilgisinin hzla ve geni lde artmasna yol at. slam artk Hristiyanlk dinince ciddi bir rakip olarak grlmyor olduu halde, Osmanl mparatorluu hala korkulur bir d
mand ve onun Avrupa'nn kalbine don ilerlemesi zaman zaman Histlyanln hayatiyeti iin bir tehdit arzediyordu. Onaltnc yzyln balarnda Safevi hanedannn ii ahlannn ynetimi altndaki ran'da yeni ve dman bir slami gcn ortaya kmas, tekrar ikinci bir cephe yaratmann veya en azn
dan Osmanl mparatorluunu uzak bir tarafndan oyalamann mmkn olabileceini dndrd. Bu nedenlerle, Osmanl ve Pers devletlerinin her ikisiyle de ilgili gvenilir ve
doru bilgi edinmek Avrupal gler iin byk nem kazand
ndan. bu bilgiyi elde etmek iin ok sayda ziyareti, deiik
sreler iin yolculuklar yaptlar.
Fakat hepsi bundan ibaret deildi. Avrupallar olduka byk sayya ulaacak lde douya seyahate ve hatta orada
uzun sreler iin ikamete ynelten baka saikler de vard. Avrupa'nn keif faaliyetini Asya, Afika ve Ameikalann en uzak
paralarna kadar gtren byk keifler a, ayn zamanda.
Avrupallar. slamn Avrupa hududuna olduu gibi Asya ve
Afrika hududuna da ulatrd ve onlara slam kefetmek iin
yeni saikler ve yeni frsatlar verdi. Rnesansn entellektel merak ok gemeden Avrupa'nn bu byk komusuna uzand.
Avrupa'nn mamul mallarnn oalmas ve Yeni Dnya"daki
kolonilerde ihra edilebilir mallarn arznn artmas. Avrupal
tccarlar, slami douyu mallan iin bir pazar olarak grmeye
sevkettl. Bunun sonucu olarak deiik Avrupal gler arasn
da ortaya kan ticari ve politik rekabet. Avrupa'nn, Ortadou
lkelerine daha dorudan ve daha youn olarak kanmasna
yol ~\t.
Ayn sralarda. Avrupa'nn yerleik elilikler vastasyla keKii, Kalkaandi'nin anlatsndan
hetiim Aralan ve Araclar
117
sfntisiz diplomasi yapma uygulamasnn Osmanllarn baeh

ri stanbul'a da uzanmas hi de nemsiz bir gelime deildir.
Onaltnc yzyln sonuna gelindiinde, dou ve bat Avrupa
devletlerinin ou sk ve dzenli olarak stanbul'a eliler gnderiyorlard; bunlardan Venedik, Fransa, ngiltere ve Kutsal
Roma mparatorluunun da aralarnda yer ald bir ksm, istanbul'da daimi elilikler kurmu bulunuyorlard. Onyedinci
ve onsekizinci yzyllar ierisinde Avrupa'nn dier lkelerinin
ou bu drt lkeyi izledi. Bunun sonunda, Osmanllarn ba
ehrinde, ehrin gaynmslim sakinleri arasndaki mahalli yaverler ve bamllar ile orta ve st snf Avrupallardan mteekkil byk bir meskun toplum olutu. Yunanl. Ermeni ve
Yahudilerden oluan mahalli topluma ek olarak yeni bir
toplum daha ortaya kt. Byk ksm katolik olan ve en yaygnlar talyanca ve Yunanca olmak zere birok dili cari olarak iinde barndran bu yeni toplum, bir topluluk olarak Avrupa lkeleriyle balarnn zayf olmasna ramen, u ya da bu
Avrupa lkesinin vatanda olan veya byle bir vatandalk iddiasnda bulunan deiik ulus ve toplumlara mensup insanlardan oluuyordu. Bu topluluun yeleri, Avrupa'da Levantenler olarak, Trkiye'de ise, gerekten Avrupa'dan gelmi tuzlu su Frenkleinden ayrdetmek amacyla. tatl su Frenkleri olarak isimlendirilegeldiler.
ran ve Fas ile diplomatik ilikilerin gelitirilmesi daha zor
oldu. Bu lkelerin eliler tarafndan sk sk ziyaret edilmelerine ramen, yerleik eliliklerin kurulmalan ok daha sonraki
bir tarihe kadar gecikti.
Avrupa'nn slam topraklarnda ilgi ve etkinliklerinin artmas farkedilmemi olamaz. Avrupa ticaret ve diplomasisi, slam
ehirlerinde Avrupal mukimlerin saysnda ve onlarla u ya
da bu ekilde temas olan mahalli sakinlerin saysnda dzenli
btr art salad. Bunlann byk ksmn oluturan gaynmsM
ltmler. dier sakinlerden ayn ve tecrit edilmi olmalarna ra
men, bir parasn oluturduklar Ortadou'nun daha byk
toplumlanyla yine de belli bir lde iliki iindeydiler. Hatta
Avrupa'da oryantalist almalann gelimesi de bu oluumlara
etkide bulunmu olmaldr. Onaltnc yzyldan itibaren, Avrupa'daki matbaalar, Arapa kitaplarn, Mslman lkelerdeki
~kuyuculann hala bel balamak zorunda olduk.lan elyazmalarna nazaran. gerek maliyet gerekse kullanm kolayl asn-
118
dan daha uygun edisyonlann yaynlyorlard. Gerekten de.

Mslmanlarn kaynaklannda, Arapa metinlerin bu Avrupa
edisyonlarnn ithalinden ikayetlere ancak nadiren rastlamaktayz.
Buna ramen, genelde tm bu etkinliklere gsterilen tepki

kk kalmtr. Avrupal sakinlerin. tccarlarn. diplomatlarn ve dierlerinin oluturduklan topluluklar tecrit edilmi olarak kaldlar. Onlann beraber bydkleri arkadalannn olu
turduu mahalli evre, onlan Mslman nfusla ilikiye girmekten ok tecrit etmeye hizmet ediyordu ki, Mslman nfus, onlarn konumunu g~rekten bu gzle deerlendirmi gzkmektedir. Kafir yabanclarla al-verii kirli ve tehlikeli bir
i gryor ve en iyisinin bunu dier kafirlere brakmak olduunu dnyorlard.
Bu tutumlar gz nne getirildiinde. Sava Evi'ni ziyaret

etme hususundaki eski gnlszln devam etmesi artc
deildir. Kafir dnyayla gerekletirilmesine gerek duyulan bu
gibi alveriler iin Mslman yneticilerin ou kendilerini
ziyaret -aa snftan olann yukan snftan olana denen
doal bir hara- eden kafirlere bel balamakla yetiniyor ve
hatta yu'rt iinde bile kendilerini onlarla yakn temastan koruyacak araclar kullanyori'lrd.
Uzun bir sre Osmanllarn Avrupallarla ilikilerinin neredeyse tamam bu gibi aranlar vastasyla gerekle~t ~iidi. Hereyden nce. szkonusu grev. Mslmanlarn ya sahip olmadklar ya da edinme derdinde olmadklan becerileri gerektiriyordu. Ayrca bu i Mslmanlarn sevimsiz bulduklar ykmllkleri de ieriyordu. ou beeri toplumlarda mutad
olduu gibi. naho grevler. hakim grup tarafndan dierlerine
braklmt. Bu yzden, zellikle de sonraki yzyllarda, "kirli
iler" diye isimlendirilebilecek grevlerde gaynmslimlerin iyi
bir ekilde temsil edilmi olduklarn gryoruz. Bu iler arasnda sofu bir Mslman iin ilerin en kirlisi olan imanszlar
la al-veri etme eylemi de yer alyordu. Bu durum 7..aman zaman olduka ok sayda Yahudi ve Hristiyann diplomasi.
bankaclk ve casusluk gibi grevlerde istihdamlarna yol at.
Genelde stanbul'daki yabanc temsilciliklerle mzakereler
Bab- Ali'nin gayrmslim mstahdemleri tarafndan gerekletirildi: gerek diplomasi gerekse ticaret iin yurt dna seya ..
hat ii de normalde gaynmslimlere braklyordu. Ancak na-
letiim Aralar ve Araclar
119
diren bir elilik iin lke dna kan Osmanl yksek memurlarna genellikle bir gaynmslim mtercim elik ediyordu.
Onaltnc yzylda Trklerin tavrlarnda nemli bir deiik
lik meydana geldi. lk sultanlarn ynetimi zamannda gneydou Avrupallar -Yunanllar. Slavlar ve Arnavutlar- Osmanl idari tekilatnda sadece slama girmi kiiler olarak deil fakat Hristiyanlklarn aka belirten kiiler olarak dahi
nemli yer igal etmekteydiler. Osmanl ehzadeleri Hristiyan
prenseslerle evlilik yapmaktaydlar. Bu yzden. en eski ve en
sekin Osmanl aristokratik aileleri Bizans soyundand. Osmanl arivlerinde muhafaza edilen zeamet sahiplerinin listeleri bir ok Hristiyan ismini iermekte ve Hristiyan kibar tabakasnn Osmanl askeri ynetici snf iinde yer aldn gstermektedir. Osmanl Devletinin bir u beyliinden bir slam
imparatorluuna evrimi. kanlmaz olarak, hem hkmeti
hem de toplumu deiime uratt. Arap merkezi topraklarnn,
zellikle de Arabistan'daki Mslmanlarn kutsal beldelerinin
ele geirilmesiyle hzlanan bu sre, toprak. nfus ve gelenein arlnn douya dnmesiyle sonuland. Balkan kkenli
ve dier kkenlere sahip mhtediler bir yzyl kadar daha
nemli bir rol oynamaya devam ettilerse de giderek eski Mslman ailelere mensup kiilerin glgesi altnda kaldlar. sla
ma girmemi Hristiyanlar ise giderek iktidar aygtndan uzaklatrldlar ve yasal adan mnasip konumlan olan zmrrulik
lc snrl hale getirildiler.
Fakat. fethedilmemi Hristiyan dnyayla ilikiler devam etti
ve bu ilikilerde Trkler nde yer aldlar: Onaltnc yzyldan
ondokuzuncu yzyla kadar doulu Araplar. Avrupa'yla politik
temas hususunda neredeyse btnyle Osmanllara bal kaldlar. Bu tr bilgiler, daha da douda kalan ran'a ise oun
Osmanl kanallarnn szgecinden geerek ulayordu .
Osmanllarn Avrupallarla ilikilerinin geliiminde ve fiili
olarak bu ilikileri ynetmi olan araclarn rolnde iki aama
l(ze arpmaktadr. lk evrede, araclarn ounu Avrupa'dan
:&elmi insanlar oluturmaktadr; ikinci evrede ise, araclar.
blgenin yerlilerinden Avrupa grm insanlar oluturmutur.
!.Birinci safhada, araclarn byk blmn ou Avrupa kkenlt olan mhtediler ve mlteciler oluturuyordu. Mslman
toplum ierisinde kolayca eritilen ispanyal Moriscolar lispanynh Maribiler -ev.I dnda kalan mltecilerin hemen hepsi
Mslrnanlann Avrupa'y K~fi
120
Yahudiydi. Yahudilerin spanya'da Portekiz'de ve spanya"nn

etkisi altndaki topraklarda grdkleri zulm. Osmanllara
beklenmedik bir frsat salad. Onbeinci yzyl sonlar ve
onaltnc yzyl boyunca Avrupal Yahudiler byk kalabalk
lar halinde Osmanl topraklarna aktlar. Bu insanlar, yararl
beceriler. Avrupa dilleri ve Avrupa'nn iinde bulunduu koullarla ilgili bilgi yannda. baz sanat ve zanaatlan da Osmanl topraklarna tadlar. 1551 ylnda Trkiye'yi ziyaret eden
Batl seyyah Nicholas de Nicolay. Hristiyan olmaya zorlanm
ve Yahudilie dnebilmek iin Trkiye'ye gemi olan spanyal
ve Portekizli Marranolann (spanya Engizisyonunun basks
dolaysyla Ortaan sonlarna doru Katoliklii kabul ettiini
beyan eden fakat gizlice Musevi inancn srdren yahudller ev.) rolleriyle ilgili baz gzlemlerde bulunmutur:
"Onlarn (lrklertnl arasnda tm sanatlann ve imalat dallannn
kusursuz uygulayclan. zellikle de yakn bir gemite spanya ve
Portekiz'den srlp kanlm Marranolar vardr ki, bu kiiler,
1rklere Hristiyanln zararna olarak ar silahlar. akmakl t-
fek. barut. top ve
dier silahlarn yapm
gibi birok icat. becert ve
sava
aletini retmi bulunuyorlar. Ayn ekilde. bu kiiler. bu

blgelerde daha nce hi grlmemi olan bir matbaa mak1nas
kurmu olmalarna ramen, Trke veya Arapa yayn yapma
ruhsatna sahip deiller."26
Mslmanlarn bak asna
gre, Yahudilerin Hristiyanlara nazaran nemli bir avantajlar vard. Onlarn slamn belli
bal Avrupal hasmlaryla su ortaklna girecekleri d
nlmyordu. Bu yzden hassas politik veya ekonomik grevlerde Trkler onlar Hristiyanlara tercih ediyordu. Osmanl arivlerinde, sakinlerini talyan katoliklerinden mteekkil kk bir aznln, ounluunu ise Ortodoks Yunan Hristiyanlann oluturduu Kbns'n Trkler tarafndan fethinin hemen
ardndan. Yahudi ailelerin bu adaya gnderilmelerini emreden
buyruklarla karlayoruz. Buyruklardan biri 500, dieri
l 000 "zengin Yahudi ailesinin" Kbns'a "sz edilen adann
karna olarak'' gnderilmesinden sz eder.27 Bu, Osmanllann,
Yunanl. talyan veya Hristiyan olmayan ve Hristiyan Avrup~'ya sempatik gzkmemesi beklenen retken bir endstriyel
ve ticari unsur oluturmak istedikleri anlamna geliyordu. Os-
letiim Aralan ve Aractlar

manllar, Batyla ilikilerinde
121
Yahudilere bel balayabiliyordu

lar. O zamanlar Yunanllara veya Ermenilere gvenemiyorlard. Benzeri mlahazalar. Osmanllar tarafndan fethedilmesinden sonra Selanik'te de tedrici olarak muazzam bir Yahudi
yerleiminin gereklemesine yol at. Bu yerleim, ksmen.
Osmanllarn bu stratejik deniz limannda ekonomik adan
faydal ve politik adan gvenilebilir bir nfus oluturmay
amalayan bilinli politikalarnn sonucuydu.
Onaltnc yzylda, Avrupal Yahudiler. Osmanl hizmetinde
ok sayda farkl grevde yer almaya baladlar. Onlar gm~
rk hizmetinde gryoruz ki, Meml k Msr'nda bu ile itigal
eden ve Avrupa dilleri ve koullaryla ilgili bilgileriyle efendilerinin ok iine yarayan saysz Yahudi zaten mevcuttu. Onlar
kimi zaman yksek dzeyde olmak zere deiik trden diplomatik faaliyeterde yer alm olarak da gryoruz. Onlarla, Osmanl korumas altnda alan ve seyahat eden tccarlar olarak da karlayoruz. Nihayet. spanyol arivlerinde Hristiyan
Avrupa'daki Osmanl casusluunun belli bir lde Yahudi
casuslara dayandna dair kant da mevcuttur. 28
Rumlar. batyla sk dostluklanrun olmamasna ramen. Bizans mparatorluunu yeniden hayata kavuturma mitleri
tayabiliyorlard. Halihazrda ou gney ve dou Anadolu'da
bulunan Ermeniler, neredeyse Trklerin Batdan yaltlm olduklan kadar Batdan yaltlm durumdaydlar. Yahudiler bu
hizmetleri daha iyi yerine getirebilecek konumdaydlar ve
Trkler tarafndan onlar tercih ediliyorlard.
Yahudiler dnda baka mlteciler de vard ki, bunlar arasnda, niteryenler gibi zulm grm Hristiyan gruplar ve
nemli miktarda dnmeler veya, Mslmanlann tarihlerine
limlendirildikleri ekliyle mhted.er. yani doru yolu bulmu
olanlar yer alyordu.
Onyedinci yzyla gelindiinde gerek mhtedilerin gerekse
mOltecilerin says ciddi lde azald. Bunun temel nedeni,
Avrupa'daki koullarn iyilemekte olmasyd. Din savalarn
dan sonra, Avrupa. nihayet dini konularda biraz hogr gstermeyi renmi bulunuyordu ve heretik Hristiyanlar ve hatla Yahudiler evlerini terk edip uzak lkelere gitmek iin fazla
neden grmyorlard. Daha nceleri Osmanl mparatorluu'n
da hret ve ans aram bu macerac kiiler iin Avrupa'nn
hyk keifleri ve Yeni Dnya'nn kolonizasyonu daha iyi fr-
122
satlar
Mslmanlann Avrupa 'y Kefi

sunduundan.
manlarn
daha nce Osmanl veya dier Mslhizmetinde muhtemelen bir kariyer elde etmi kiile
artk Amerikalara ve yeni elde edilmi smrge top-
rin ou.
raklanna yneliyorlard.
Avrupa ve onun deniz an mlkleri daha ilgin hale gelirken, zaten daha az cazip bir hale gelmi ve bir ekonomik ve
politik k srecine girmeye balam bulunan Ortadou ve
slam dnyasnn genelinin cazibesi giderek daha da azalyor
d4. Son nemli grup. bat Avrupa'dan kuzey Afrika'ya gidip
denizcilik ve yamaclk becerilerini Barbar Korsanlarn emrine amade klan korsanlar oldu.
Bir zamanlar ok nemli olan Avrupa kkenli Yahudiler artk gelmemeye baladlar. Halen Trkiye'de olanlar ise giderek
becerilerini ve balantlarn yitirdiler. Mlteciler ve macerac
lardan oluan bir grup lrkiye'de gvenlik veya ans aramaya
devam ettiyse de bunlardan sadece bir grubun nemli katks
oldu.
Bu grup, 1848 baansz ayaklanmasnn ardndan Macais
tan'dan aynlp Osmanl mparatorluunda bir yuva ve bir kariyer elde etmi olar Macarlarla baz Lehlerin oluturduu
gruptu. Bazlan slam seen ve Osmanl hizmetinde yksek
mevkiler alan bu 1848 mltecileri, ondokuzuncu yzyl ortalannda Trk idari ve askeri cihaznn modernizasyonunda hi
de nemsiz olmayan bir rol oynadlar.
Mhtedi ve mltecilerin gelileri durduu ve halen mpara
torluk iinde bulunanlar ise kendilerini faydal klan nitelikleri
yitirmi olduklar iin. bunlarn yerini bakalar ald. Artk
hem Avrupa'dan az sayda insan gelmekte hem de dierleri,
zellikle de Rumlar. Avrupa'ya gitmekteydiler. Rumlar. onyedinci yzyl ortalarna gelindiinde, Bizans imparatorluu'nu
yeniden kurma mitlerini yitirmi ve batl Hristiyanlkla eski
dmanlklarn alt etmi bulunuyorlard. Osmanl topraklanndakl Yunanl Hristiyanlar. oullarn tahsil iin Avrupa'ya,
genellikle de talya'ya gndermeye baladlar ve talyan niversitelerinden, zellikle de tp okullarndan mezun olan Yunanl
lar giderek nemi. artan bir rol oynamaya baladlar. Yunanl~
lan dier Osmanl Hristiyanlar. zellikle de Roma'ya bal Dou Kiliselerine m.ensup Hristiyanlar izledi. Onaltnc yzyl
sonlarndan itibaren. Valikan. Ortadou Hristiyanlan arasn
da aktif hale gelmeye balad. Manastr cemiyetleri Lbnan'a
hetiim Aralan
ve Aractlar
123
ve dier yerlere misyonerler gnderdi ve Roma'da Dou komnyonlan iin kolejler kuruldu. Rum. Ermeni, Kpti. Maruni,
Kildani ve Suriye kkenli Katolik ve Uniate Histiyanlar, bazen
Ortodoks ve hatta Mslman komulann da etki sahas iine
eken bu Avrupa balantlarndan giderek artan bir lde etkilendiler. Katolik bir Ermeni olan Mekhitar tarafndan Venedik'te kurulan okul ve tarikat. bir sre iin Dou'nun bir
.ucundan dier ucuna Ermeni entellektel hayatnn merkezi
oldu; Lbnan
latnlmas.
Da'nn
Arapa
konuan
Marunilerinin
batl
zamanla, az ya da ok. tm Suiye'yi ve tesini etkiledi. Yahudilerin aksine. Rumlar. Avrupallarla ilikilerini
srdrp geniletmeyi ve bu yeni bilgi sayesinde Osmanl
: Devletinde elde ettikleri g ve etki konumuna kalc bir biim
vermeyi ve kurumsallatrmay baardlar. Bir zamanlar sultanlara ve sadrazamlara hizmet etmi olan Batdan gelme Yahudi hek.imlertn yerini talya diplomal Osmanl Rumlan ald .
. Bunlar her adan Yahudilerden daha iyl konumdaydlar. Blgenin yerlisi olmalan dolaysyla Trkleri ve onlarn dillerini
daha iyi tanyorlard. Hristiyan olduklar iin Avrupa'yla daha
iyi balantlar kurabiliyor ve doal olarak da yredeki Hristi:yanlan Yahudiler aleyhine desteklemeye meyilli olan Hristiyan
hkmetlerin ve Avrupa'daki ticaret irketlerinin himayesinden yararlanyorlard. Bu durum Mslman Trklerinkinden
ok Hristiyan Avrupallarn tercihlerinin daha anlaml olduu
bir dnemde zel bir neme sahipti.
Hristiyan ve Mslman devletler arasndaki diplomatik ili
kilerin neredeyse tamamnn Mslman saraylarna gelen
Hristiyan eliler tarafndan gerekletiilmesne ramen, kafir
topraklarna yolculuklardan tamamen kanlamyordu. Nihayet, onaltnc yzyldan itibaren. Avrupa'yla en ok ilikileri
olan Mslman lkenin -Trkiye. ran v Fas-ynettcilerl. giderek artan bir sklkta. deiik Avrupa lkelerine eliler
ve tacirler gndermeye baladlar.
Balangta bu kiilerin de byk blm blgenin gayrimslim topluiuklanndan veya hatta mhtediler ve Avrupa'dan
. gelen maceraclardan seildi. Mslmanlar arasndan gnderi! tenlerin ou ise slama yeni girmi. dolaysyla da Avrupa'nn
halklar. hkmetleri ve lisanlaryla ilgili yararl bilgiye hala
sahip bulunan kiilerden bakalar deildi. Avrupa diplomasisinin usulleri Mslman dnyaya ylesine yabancyd ki.
1
124
Mslman hkmdarlar. kendilerine gelen yabanclan dahi

kendi lkelerine mesaj tayan eliler olarak geri gnderiyorlard. rnein. 1598 ylnda ng1ltere'den ran'a seyahat eden
Antony ve Robert Sherley kardelere byle bir grev verildi.
Anthony Sherley, Osmanllara kar ittifak iin Farisilerin desteini kazanmas amacyla Essex Kontu tarafndan gnderilmi ve ran askerlerine Avrupa'nn harp sanatn talim ettirmek iin orada kalmt. ah, onu. 1599 ylnda kendi elisi
olarak Avrupa'ya gnderdiyse de bu elilikten bir sonu k
mad. Antony'nin ran'da kalan kardei Robert Sherley, ah tarafndan 1607 ylnda bir erkez reisinin kzyla evlendirildi ve
1608 ylnda bir dier diplomatik grevle Avrupa'ya gndeiildi
ki, bu elilik olay. ngiltere ile ran arasnda diplomatik ve ticari ilikilerin tesisine yol at. Bu gibi grevlerde yabanclara
ve gayrimslimlere gven duymalar Mslmanlarn bu grevlere ne kadar az nem verdiklerini gstermektedir.
Mslman memurlar grevli olarak Avrupa'ya ender olarak
gittiler. Trk Sultan il. Bayeztd. smail isimli bir eliyi Floran
sa, Milan ve Savoy'u iine alan Avrupa'nn deiik saraylarna
mektuplar ve hediyelerle gnderdi. Shakespeare'tn yaad
dnemde Londra'ya gnderilen ve muhtemelen Othello karakterine esin kayna olmu bir Fasl elinin ve onaltnc yzyl
sonlaryla onyedinci yzyl balarnda Viyana, Paris ve dier
baehirlere Trk elilerin gnderildiklerini duyuyoruz. 1581
ylnda Paris'e ulaan Trk elilerin says ikiden az deildi.
Bunlardan birine, Sultan III. Murat'n kk olu Mehmed'in
snnet merasimi iin Fransa Kral III. Henry'ye davetiye gtrme grevi verilmiti. Elilik yeleri drt anigirden -tadc
anlamndaki bu kelime, Mslmanlarn saraylarnda yksek
bir memuriyet mevkiini ifade eder- oluuyordu. kinci elilik
grevi. HI. Henry'e bir mektupla birlikte kapitlasyonlann henz yenilenmi bir kopyasn gtren Ali elebi isimli biri tarafndan gerekletirildi. Elimizdeki mevcut bilgilere baklrsa.
Fransz taraf bu eliyi kabul hususunda isteksiz davranmt.
Trk memurlar. Fransa'ya geme izni verilene kadar ay
Venedik'te bekletildiler. Hatta Venedik'in Fransz bykelisi.
krala, "bu eliliin amac Hristiyan dinine olduka ayk.n olduu iin" Trkleri kabule isteksiz olduunu bildirmiti. slam
hkmdarlarna Hristiyan eliler gndermek kabul edilebilir
bir ey. Hristiyanln baehirlerinde Mslman elileri kabul
iletiim Aralan ve Aractlar
125
etmek ise kabul edilemez bir eydi. Bununla birlikte, daha

sonra Fransz bykelisi fikrini deitirdikten ve kral Trklerin Paris'e ilerlemelerine izin vermeye ikna edildikten sonra
Parts'e gelen 1rklere scak bir karlama yapld. Fransa'ya
ynelik bir dier elilik 1607 ylnda gerekletirilmi. ve bir
avu -bir Osmanl ula-. btnyle resmi amah olduu
ak olan bir mektubu sultandan Kral iV. Henry'ye gtrm
t ..
Bir avu bir ulaktan ancak biraz daha fazla bir eydir
-avular dzenli olarak eyalet valilerine emirler gtrrlerdi- ki, bir elilik olay iin bir avuun seilmesi. Osrnanlla
nn bu "diplomatik" alverilere verdikleri deerin dk olduunu gstermektedir. Sultanlar. ilk olarak Viyana'ya daha
sonra da dier Avrupa baehirlerine eli nvanl memurlar
gndermeye ancak bir mddet sonra baladlar.
Genelde, 1rkler gibi Avrupallar da temaslann Avrupa
baehirleri yerine stanbul'da gerekletirmeyi tercih etmi
grnmektedirler. istanbul'daki mzakereler gizli tutulabiliyor
ve Avrupal elilerin mevcudiyetleri ticari amal ziyaret olarak
deerlendirilebiliyordu. Tljrk elilerin Avrupa'ya yaptklan ziyaretler ise bir Hristiyan gcn yine Hristiyan bir rakibine
kar 1rklerle ittifak iin teebbslerde bulunduu phesini
yaratyor, aralanndan ou byle bir teebbste bulunmaya
istekli olsa bile ok az bunu yaparken grlmeyi istiyordu.
Her iki tarafn da bu isteksizliinin bir sonucu olarak. Avrupa'ya giden elilerin says ok az oldu. Bir Trk elisinin
1640. bir dierinin 1669 ylnda Paris'e gittii kaytldr; bu
ikincisinin gidi nedeninin Moliere'in Le Bourgeouis Gentilhomme adl oyununda yer alan 1rk treni sahnesinin olduu
sylenir.
Dier Mslman lkelerden gnderilen elilerin says daha
da azd. XIV. Louis zamannda Paris'e gelen bir ranl eli. haln saylr bir ilgiye mazhar oldu. 30 Deiik vesilelerle Fasl eliler de ortaya ktlar. Baz elilik olaylan, Akdeniz'de deniz
savanda ele geirilmi esirlerin serbest braklmas hususundaki mzakerelerle ilgili gerekletirilmi gzkmektedir. Lahey'e ilk Osmanl elisi 1614 ylnda bu amala gitti. Eli, avu ve Mteferrika n1tbelerirtin her ikisine de sahip olan mer
Aa isimli biriydi; ona. ber Yanmadas'nn karma kltrn
Mslmanlann Avrupa 'y Kefi
126
yanstr ekilde,
biri Gian Giacomo Belegro isimli olarak belirtilen Naxos doumlu bir Romal Katolik, dieri ise Abraham
Abensanchio isimli muhtemelen spanyal bir Yahudi olan iki
tercman elik ediyordu. Biri Hristiyan dieri ise Yahudi olan
bu iki tercmann birbirlerini kontrol altnda tutmak iin grevlendirildiklerine hi phe yoktur.31
slam topraklanndan Avrupa'ya giden bu elilerle ilgili bilgilerin sadece Batl kaynaklarda yer almas dikkat ekicidir. Bu
elilerin gnderilmeleri ve yap tklan iler, Mslman mverrihlerin dikkatini ekecek lde nemli olaylar arasnda yer
almyordu. Mslmanlara ait kaynaklarda yer alan gnmze
ulam ilk elilik olay, 1665 ylnda Viy~a'ya giden 1rk bykelisl Kara Mehmet Paa'nnkidir.32 Vesile. Osmanl ve
Avusturya hkmdarlklar arasndaki Vasvar andlamas (veya mtarekesi) idi; taraflar. amacn iki devlet arasnda dostane
ilikiler tesis etmek olduunu sylyordu. Bu olay. byk 1eklt ilk Osmanl elilik faaliyeti olmu gzkmektedir. Bykeliye 150 kiilik bir grup elik ediyordu ki. bunlarn, isimleri
verilen te birinden ounun zel grevi vard. Tercmanl.
o dnemde Avrupa
mehur Avrupal
yapt.
Meninski
imparatorluunun ba tercman
bilim
olan
adam
tarafndan
Franois de Mesgnien Meninski

kaleme alnan Relazi one di cio, ehe
e passato circa I'ambasciata salenne Turchesca nell'anno 1665

e 1666 balkl uzun rapor, Viyana arivlerinde muhafaza
edilmekte ve bu ehre gelen mteakip Osmanl bykelileri

nin karlanmasnda uygulanan tren ve usuller iin klavuz
luk etmi gzkmektedir. Bu elilikle ilgili gnmze ulaan
iki Trk anlats vardr; bunlardan biri bykelinin bizzat
kendisinin yazd resmi rapordur _33
Elilik kafilesi Viyana'da dokuz ay kalm olduu halde, Kara Mehmet Paa'nn ksa ve s raporu. kendisinin resmi eylemlerinin bir izahatyla snrldr ve ziyaret ettii lkeyle ilgili
pek birey anlatmamaktadr. Bununla birlikte, onun ziyareti
ok daha mehur bir dier kiiye, nl bir Trk seyyah ve yazanna malzeme salamtr. Evliya elebi. gerekten de byk
bir seyyah olmakla birlikte. ne yazk ki, ayn zamanda da byk bir abart ustasyd. Amacnn reticilikten ok elendir
me olduunu okuyuculanndan gizlememekte ve bir yknn
elenceli olmas durumunda da doru olup olmadna fazla
letiim Aralan ue Aractlar
127
nem vermemektedir. On ciltlik Seyahatname'sinde gezip grd birok lke yannda hi ayak basmad ok daha fazlasn da tasvir etmektedir. Bizzat kendi grdkleri yannda gvenilir ve gvenilmez otoritelerden duyduklarn da anlatmakta ve bunlan birbirinden ayrmak iin hi bir teebbste bulunmamaktadr. Eserinin altnc cildinde, kendisinin de aralannda yer ald 40.000 Tatar svarisinin Avusturya. Almanya
ve Hollanda yoluyla Kuzey Denizi'ne doru gerekletirdikleri
bir seferi tasvir eder ki. szkonusu seferin mitik olduu son
derece aktr. Yedinci ciltte. gerekten seyahat etmi olduu
yerler olan Viyana ve Avusturya'y ele alr ve bize Kara Mehmet
Paa'nn elilik maiyetinin bir yesini anlatr. Evliya elebi'nin
gereklie kar pikin tavn. onun ifadelerinin doruluunu
deerlendinneyi zorlatrmaktadr. Bir zamanlar, Evliya'nn,
Viyana'ya bile hi gitmedii. fakat anlatsn Viyana'ya gidip
geri dnen elilik maiyeti yelerinden toplad bilgiyle derleyip
dzenledii ve kendi amacna uygun br ekilde abartt ileri
srlmekteydi. Evliya'mn Viyana'da bulunduuna ahadet
eden o dneme ait bir dkman bu iddiann yanl olduunu
ortaya koymutur.34 Tarz ve sunuu her zaman gereince ciddi olmamakla birlikte. anlattklannn ou ilk elden bir gzleme dayaldr.
Avusturya imparatoruyla ilgili tasviri onun edebi tarL:na bir
rnek tekil edebilir:
nsan. Hereye Kadir Olan'm gerekten onu bir insan olarak
yaratmak isteyip istemediine phe edebilir... O. gen. orta boylu. sakalsz, dar kalal. ne tombul ne iman fakat ne de tam anlamyla szgndr.
Tannnn takdiri dolaysyla ie biimli. stten mevlevi kepi veya yaban armudu gibi kntl bir ba vardr bu adamn. Aln
tahta gibi dz; kaln. siyah kalan birbirinden ayndr. Bu kala
nn altnda yer alan. daire gibi yuvarlak, siyah krba izleriyle ereveli parlak kahverengi gzleri. boynuzlu bir baykuun gz yuvalan gibi ldar. Yz bir tilki gibi uzun ve keskin. kulaktan ocuk
terliklert boyutunda, ham bir zm gibi parldayan kzl bumu ise
bir Mora fiil kadar byktr. Herbirine ayn anda parman
sokabildii geni burun deliklerinden. otuz yandaki bir kabada
ynn byklan kadar uzun kllar sarkmakta ve kulaklarna kadar
128
uzanan siyah favorileriyle ve st dudann zerindeki kllarla birbirine kanmaktadr. Dudak.lan bir deveninki kadar ikin. az
bir somun ekmei alabilecek kadar geni. kulaklar dahi bir deventnktler kadar byk ve genitir. Konutuu vakit. azndan ve
deve dudaklarndan fkran salyalar. sanki kusmu gibi zerine
salr. Bunun zerine. gz kamatrc lde gzel t olarlan.
muazzam lde byk kzl mendtllerle bu salyay temizlemeye
balar. kendisi de bir tarakla durmakszn buklelerini ve peremlerini tarar. Parmaklan Langa hyarlar gibidir.
Hereye Kadir Olan Allah'n iradesiyle bu evin tm imparatorlar grn itibariyle eit derecede ttictdtrler. Madeni paralarnda
olduu gtbi, tm kiltse ve evlerinde de. imparatorun bu irkin yzyle izilmi resimleri yer alr: dorusu u ki. bir ressam kendi. sini yakkl bir yzle resmetse. grntsnn irkinletttn1 dnerek bu adam astnr. Zira bu imparatorlar kendtlertntn irkinlikleriyle gurur duyar ve onunla vnrler.35
Bu gibi apak karikatrletinnelere ramen, Evliya elebi.

geleneksel bilgisizce hor grme usuln kran ilk kiiydi.
Avusturya ile ilgili tasvirinde, Osmanldan sadece farkl deil
fakat bir ok adan daha iyi bir toplumun grntlerini yanstr. Avrupa saatleriyle Osmanllar tarafndan kullanlmakta
olanlar kyaslamas veya Viyana'daki St. Stephen katedralinin
genilii ve ktphanesinin bakmllyla ilgili grler serdetmesi gibi bir iki istisna bir yana braklrsa. Evliya. Avustur'
ya'da grdkleriyle kendisi veya okuyucularnn yurt iinde
grdkleri arasnda herhangi bir ak kyaslamadan kanma
ya zen gsterir. Fakat okuyucularna len verdii uzun yklerinde nemli zellikler grlebilir: disiplini iyi bir ordu, iyi
organize edilmi bir adliye sistemi. gelikin bir ziraat. zengin
l;>tr nfus ve iyi planlanm. dzenli ve gelimekte olan bir ba
ehir.
Farkllk noktalarn.
zellikle de kafir uygulamalarnn daha stn gzkt noktalan ifade etmeyip de ima eder tarzda sunma ekli. sonraki baz ziyaretilere ilham vermitir. Bu
tarihten itibaren. Avrupa'ya giden Trk bykelilerinin. dndklerinde grm olduklan eyleri ve hususen de yapm olduklan eyleri tasvir etmeleri bir adet halini ald. Trkede se
faretname. eli kitab veya eli mektubu diye bilinen bu rapor-
heti.im Ar~lan
ve Araclar
129
lann birou onyedinci yzyl sonlaryla onsekizinci yzyldan

gnmze kalmtr. Bunlarn en ilginci. 1720-172 l 'de. henz ocuk olan kral XV. Louis'in Paris'teki sarayna Osmanl
bykelisi olarak giden (yirmisekiz yenieri ktasnn olutur
duu toplulua subaylk hizmeti vermi olan) ve Yirmisekiz
elebi olarak bilinen Mehmed'in raporudur. Mehmed, l 718'de
Pasarofa Antlamas'nn imzalanmasna yol aan mzakerelerde tam yetkili olarak yer alan nemli bir ahsiyetti. O vakitler Viyana bykeltsi ve imparatorluun ba hazinedan olarak hizmet vermiti. Fransz kaynaklarna gre onun gerekletirdii elilik grevi, kral naibine, Kutsa] Kabir Kilisesi'nde
gerekli tamirat yapmaya sultann izin verdiini bildirmekti.
Aynca, Malta valyelerinin apulculuklann, bu valyelerin
eline dm esirlerin zgrle kavuturulmasn ve dier
diplomatik ve politik meselelerden bazlarn da tartt. Daha
acil grevine ek olarak. ona, 1rkiye'de "uygulama imkan
olanlar rapor etmek zere medeniyet ve eitim aralarn
adam akll incelemek" talimat verilmiti. Bu ek grev, onun
allmadk bir uzunluktaki ilgin elilik mektubunda yans
mak.tadr. 36
Uzun sredir Paris'e gelen ilk Osmanl elisi olan Mehmed

elebi, Pais'e vardnda, byk bir Ugi ve merakn hedefi oldu. Kanallar boyunca Pais'te seyahat ederken, kanallarn her
lkl yannda, onu grmek iin kalabalklar birikti. Merakllar
dan bazlan suya dt ve hatta bazlar muhafzlar tarafn
dan vuruldu. Mehmed elebi. Bordo'da benzerini daha nce
hi grmemi olduu gerekten dikkate deer bir grntyle
karlat:
Bu yerde suyun daha nce iittiimiz med ve cezrlni grebildik.

Su yirmidrt saat iinde okyanusta iki kere alalp ykseliyor...
Ben bizzat kendi gzlerimle nehirdeki sulann bir gez boyundan
daha fazla ykseUp aJaJdn mahade ettim ... Kendi gzleriyle
grmeyen insan. buna inanamaz. 37
Paris' te kral ve saray tarafndan mnasip bir ekilde kabul

edtlen Mehmed elebi yine halk ve asillerin gsterdikleri ilginin verdii rahatszl yaar:
130

Souk
ve yamurda titreyerek gecenin veya drdne kadar

dikildiler ve gitmek istemediler. Onlarn merakndan dolay hayrete dtk.38
Vakti
meleini
geldiinde.
bykeli.
Fransz
kral naibine itimatna-
sundu:
Ona. kendisi gibi bylesine mmtaz bir ahsiyetle tanmann

verdii hazzn yolculuumuzun tm skntsn bizi unutturduu
nu syledim. fakat bunlar nezaket icab sylenen szlerdi. Gerekte Toulon ve Parts arasnda yaadmz tm skntlan hikaye
edecek olsaydm gkyzne smazd. ..39
Fransa'da grd eylerle ilgili uzun ve ilgin tasvirinin

tamam boyunca, Mehmed, hi bir hususta Osmanl toplumuyla dorudan herhangi bir kyas teebbsnde bulunmaz.
Fakat etrafna kar gzlei kapal bir adam olmayan Mehmed.
sk sk ima yoluyla kyaslamalarda bulunur. Onun rasathane
ve oradaki bilimsel aletler. hastane ve onun teiih odas. tiyatro ve opera gibi kltrel etkinlikler. Fransz endstisi ve imalatl. saray ve bahelerin mimarisi ve dizayn, arasndan
getii kanallar. kprler, kanal duvarlan ve yollarla ilgili tasvirleri birlikte ele alndklannda, muhtemelen gzpek olan
yeni bir dnyann resmini izmekteydiler. Modem bir 1rk tarihisinin dedii gibi, Mehmed. 1720 ylnda grevli olarak gittiinde, Parts'i Evliya elebi'nin Viyana'y grd ekilde "bir
akncnn marur gzleriyle" grmyordu. Evliya'nn bak a
s hala Muhteem Sleyman zamannn parlak ve taze anlan
nn hakimiyetindeydi. Mehmed'in tecrbesi ise bir yenilgi ve
kk dme tecrbesiydi: 11. Viyana bozgunu. Macaristan'dan geri ekili, Karlofa ve Pasarofa bar andlamalan
Osmanllar sadece orta Avrupa 'dan rica ta mecbur etmekle
kalmam. fakat ayn zamanda, yeni ve mthi bir tehlikeyle,
Rusya'nn nceki yzylda zar zor kavranan bymesinin
oluturduu tehlikeyle de kar karya brakmt.
Paris'le kald esnada Trk bykelisi ile tanm gzken Duke de St. Simon'a gre. Mehmed elebi. "Paris'in kendisine sunduu tm eyleri zevkle ve ferasetle gzlemledi ...
makineleri ve imalatl. zellikle de madeni paralan ve mat-

baay anlyor
131
gibi gzkyordu. Tarih ve iyi kitaplar hakknda

derin bir bilgiye sahip gibiydi"40 St. Simon aynca Trk bykelisinin stanbul'a dndnde bir matbaa ve bir ktphane kurmaya niyet ettiini ve bu amacn gerekletirdiini de
belirtir. Gerekte bu son ama, Mehmed'e Paris yolculuunda
elik eden ve sonralan diplomat olarak ve ksa bir sre iin bi
le olsa sadrazam olarak ekin bir kariyer edinen olu Said
Efendi tarafndan gerekletirilmi gzkmektedir.
Dier Osmanl bykelileri. Londra, Paris, Berlin. Viyana.
Madrid ve St. Petersburg'u ziyaret etmi ve gerekletirdikleri
etkinliklerle ilgili raporlar hazrlamlardr. Bu sefaretnameler
olduka suni bir yapdayd ve bu tr raporlann yazm gerekten ikincil bir edebi tr halini ald. Bunlarn politik ierii d
krklna uratcdr. Bykelilerin kurduklar ilikiler hakknda bize ok az ey sylemekte ve Avrupa'nn iinde bulunduu genel politik koullar hakknda fazla birey anlatmamaktadr; tersine. neredeyse standart bir etkinlikler ve konular silsilesiyle klielemi kompozisyonlar halini almaktadr
lar. Politik yorumun bu yokluunun bir nedeni, muhtemelen,
raporlann hi bir surette gizli dkmanlar olmamalardr.
Mehmed Efendi 1721 ylnda Pais'ten stanbul'a dndnde.
nezaket icab raporunun bir kopyasn stanbul 'daki Fransz
bQykelisine gnderdi, o da bu mektubu tercmanna tercme ettirdi ve daha sonra her iki baehirde yaynlad. Osmanl
bQykelisinin bylesi bir datma konu olan bir raporda politik nemi olan herhangi bir ey sylemesinin imkansz olduu aktr. nsan. akla yakn olarak, Osmanl bykelilerinin
elilik mektuplarna ilaveten. gerekletirmi olduklan eyler
hakknda efendilerine baka raporlar da sunmu olduklanna
hQkmedebilir. Bununla birlikte. onsekizinci yzyl sonlar ve
ondokuzuncu yzyl balan gibi ge bir tarihte bile Osmanl
arivlerindeki mevcut bilginin dzeyinin dk olduunu grdkten sonra, bu tr ilave raporlarn byk bir meblaa ula
m olmalarnn mmkn olmad yargsna vanlabilir.
Bununla birlikte, biraz deiiklik gereklemiti. Aa yukar onsekizinci yzyl ortalanndan itibaren, gzlemcilik vasf
daha gelimi ve daha iyi bilgilenmi '!rk bykelilerj tara-
fndan yazlm sefaretnamelerin kalitesinde dikkate deer bir
gelime grrz. Bu raporlar. Avrupa'nn siyaseti hususunda
132
daha keskin bir farkndalk ortaya koymakta ve bazen diplomatik hareketlerin ve hatta nadiren de olsa uzun dnem tarihsel trendlerin analizine kalkmaktadrlar. En azndan iki
lrk elisi. Trkiye'de belli bir sredir hret bulmu olan ve
byk blm Trkeye yakn zamanlarda tercme edilmi
bulunan bn Haldun'un Mukaddime'sinde bir analitik alet bulurlar. lgintir ki. Avrupa'daki olaylan bn Haldun'un grle
ri nda yorumlarlar. 1757 ylnda Viyana'ya. l 763 ylnda
ise Berlin'e bykeli olarak giden Resmi Efendi, diplomatik

devrimin ardndan Avrupa'nn konumundaki deiiklikleri tartr ve Rusya'nn gcnn artna ve dmanlanna kar elde ettii zaferlere dikkat eker. "bn Haldun'un kelimeleriyle,
yeni kurulmu bir devletin eski bir devlete kar mutlak zaferi,
zamann uzunluuna ve olaylar silsilesinin birbirini izlemesine
baldr." 4 Birka on yl sonra, 1790 ylnda. Berlin'e bykeli olarak giden bir dier kii olan Azmi Efendi. Avrupallarn
skunet ve rahata dknlklerini. bn Haldun'un k. dneminin karakteristii olarak nitelendirdii erkeksi enerjiyi yitirmeyle ilintiler. Resmi Efendi, Berlinltlerin slama girmek
zere olduklan dncesinde byk bir ihtimalle hata etmi
idiyse de.. her iki bykelinin Alman siyaseti ve Almanlann
iinde bulunduklar koullar hakknda yazya dktkleri ey
ler. bilgi ve kavray derinlii ortaya koymaktadr.42
Onsekizinci yzyl sonlarnn en tannm Osmanl by"\
kelilertnden bii, 1787 ile l 789 yllan arasnda Madrid'de bulunan Vasf Efendi idi. Devrinin nde gelen edebiyatlan arasnda yer alan Vasf Efendi, bir sre vakanvtslik grevinde
bulundu. Sonralan d ilikilerle ilintili bir grev olan sadrazam ba sekreterliine (Reis Efendi) getirildi. spanya'da bulunduu esnada. gnlnde kendisinden sz eden ngiliz yazar William Beckford ile tant. Orada bandan geenlerle ilgili olarak yazdklar eyler. Vasf n spanyallar hakknda gznn aldna iarat etmektedir. ncelikle. Doudan gelen
ziyaretilerin getirdikleri enfeksiyonlardan kendilerini korumak iin ou Avrupal hkmetlertn diktikleri bir engel olan
karantinadan geerken Avrupa'y ziyaret eden Osmanhlann
karlatklan mutad zorluk.lan ele alr. Barselona'ya vanr ve
oradan gittii Valensiya'daki spanyal komutanla yapt hediye dei-tokuu onu olduka kzdnr. Barselona'daki general"
lett.im Aralan ve Aractlar
133
kendisine "zengin ilemeli bir para kesesi" verdiinden. kendisini. "babakandan sonra ikinci adam" olarak tasvir ettii Valensiya kumandanna ayn hediyeyi vermek zorunda hissetmiti. Vasf. sonutan memnun kalmamt: "Buna mukabil o
bana iki ie zeytinya verdi. Sadece bu davran bile span
yallarn baya ve adi karakterde olduklarn ortaya koymaya
yeterlidir." 44
Bir dier anahtar sima, 1791-1792 ylnda Viyana'ya bykeli olarak grdeiilen Ebubekir Ratib Efendi idi. Yaynlanma
m olmalarna ramen. bu elilerin sefaretnamelerinden sonraki yazarlar tarafndan sz edilmekte ve alntlar yaplmakta
dr. Ratib Efendi, hem siyasi hem de askeri ilikilerle ilgili yorumlar kaleme alm. Avusturya hkmetlnin yapsn, Avusturya silahl kuvvetlerinin organizasyonunu aynntl olarak
tasvir etmi ve hatta Avusturya toplumu ile ilgili yorumlarda
da bulunmutur. Onsekizinci yzyll sonlannda Osmanlnn
gerilii ve zayfl problemiyle ilgilenen bir ok Osmanl yazarndan biri olan Ratib Efendi, problemin Hristiyanlar llerlerken Osmanllarn geri kalmasyla pek fazla ilgisinin olr11ayabileceini belirten, Hristiyan Avrupa'nn daha sk bir incelemeyi
ve taklid edilmeyi hak ediyor olabilecei imasnda bulunan ilk
kiilerden biridir. 45
Osmanl sultan, Avrupa'ya elilik konvoylan gndermeye
ihtiya duyan yegane Mslman hkmdar deildi. Nadiren
de olsa Fas sultanlan da Avupa"ya eliler gndermi, bu elilerin bazlar seyahat ve faaliyetlerini dile getiren eserler ortaya koymulardr. Bu eliliklerin amac, genellikle, Hristiyan
lkelerinde bulunan Mslman esirleri fidye deyerek zgrle kavuturmak idlyse de. bu amacn. bu elilik faaliyetlerini Maliki mezhebine gre meru klacak bir hile-i er'iyye olmas mmkndr. 46 Geriye geni bir kayt brakan ilk Fasl
elilerden biri, spanya kral il. Charles'a Fas bykellsi olarak giden ve 1690- l 691 ylnda Madrid'i ziyaret eden Vezir ElGassani idi. Fas sultan. spanya'ya ait Kuzey Afrtka'daki Larache' yeni ele geirmiti ve imdi bu garnizonu spanya'da
tutuklu 500 Mslman ve mahkum ile Escurial ktphanesindeki 5.000 Arapa elyazmas karlnda iade etmeyi neriyordu. Bykeli. daha sonra. sultann onayyla elyazmalanndan vazgeti ve onlann yeline 500 mahkum daha almaya raz
Mslmanlann Avrupa'y
134
Kefi
oldu. Grnene baklrsa bir mahkum on elyazmas deerin

deydi.
Zeki ve feraset sahibi biri olan Gassani'nin, Yeniden-fethin
tamamlanmasndan beli bir Fasl ziyareti tarafndan yazlm
ve gnmze ulam ilk eser olan spanya tasViri. son derece
ilgintir. Eser. Fas spanya'snn yitik grkemi ve Grnata'nn
trajik dnden sz ederse de bunlar fazla eelemez. ve daha ok spanya ve Avrupa'nn yakn gemiteki ve halihazrda
ki genel koullan ve ilikileri zerinde younlar.47
Gassani'nin ardndan Avrupa'ya. zellikle de en ok ilgili olduklan lke olan lspanya'ya baka bykeliler de gitmitir.
Bu tr elilik mektuplarnn Trkiye'de olduu gibi Fas'ta da
belirli tema. mekan ve olaylar silsilesiyle edebi bir tr halini
alm gzkmelerine ramen, bu bykelilerin raporlan oun ilgintir. Her ne olursa olsun onyedi ve onsekizinci yzyl
larn Fasl ve Osmanl bykelilik raporlarn okuyan kii.
Fasllarn Avrupa'yla ilgili raporlannin stn niteliinin kendisini etkilemesini engelleyemez. Fasl eliler, Avrupa'da olup bi-
tenlerin ve
ahsiyetlerin
yzeysel hareketlerinin tesine uza-
nan bir ilgi gsterirler. Ticari ve askeri ilikilerle ilgili olduu

gibi siyasi ve dini konularla ilgili olarak da sk sk iyi bilgi elde
etmeye alr ve elde ederler: sadece gndetildikleri lkelerdeki gelimelere deil fakat dier Avrupa lkelerindeki gelimele
re de dikkat yneltirler. lgileri sadece eli kulanda ve cari
olaylarla snrl kalmamakta ve bazan nceki yzyln tarihine
doru geriye uzanmaktadr. Osmanl ziyaretiler ise, aksine.
temelde bunlara kaytsz grnmektedirler. Avrupa siyaseti ile
ilgili ok az saydaki gzlemleri genellikle yzeysel ve yanltr.
Kaleme aldklar raporlar. byk lde gidilen yerler ve tan
lan ahslarla snrldr. Bunlan gerek zaman ve gerekse mekan asndan daha geni bir perspektifli bir deerlendirmeye
tabi tutmaya nadiren kalkrlar. Avrupa'ya giden Osmanl elilerinin Avrupa'da olup bitenlerle ilgili ciddi tartmalarda bulunmaya balamalar ancak onsekizinci yzyln sonlarna
dorudur.
Aradaki fark izah etmek zor deildir. slam dnyasnda.

Arapada el-Marib'l-Aksa yani Uzakdou diye isimlendirilen
Fas. uzak ve yaltlm bir ileri karakoldu ve grece kk ve
zayft. Dahas. Fasllar, Avrupa tehlikesine kar son derece
letiim Aralan ue Araclar
135
uyank olmak zorundaydlar. Onlar. yzyllarca slam dnyasnn bir paras olarak kalan spanya ve Portekiz'in Hristiyan
yeniden-fetih hareketi esnasnda yitiriliini grm ve birok

kurban lkelerine kabul etmilerdi. Daha da dehete dr
c olan, Hristiyanln sancaklarn tamakta olduklan halde
boazlan aarak Kuzey Afrika ana toprana doru ilerleyen
spanyallar ve Portekizliler tarafndan bu yeniden-fetih srecinin srdrlne tanklk ediyor olmalanyd. Bir anlamda.
Trklerin ve
Msrllarn
ondokuzuncu
yzylda yyze
gele-
cekleri problemlerin bazlanyla onlar onaltnc yzylda kar

karya bulunuyordular. Avrupa 'nn yaylmnn ve bunu
mmkn klan askeri ve ekonomik gcnn farkndaydlar.
Dolaysyla, Fasllann bu farkna varlm tehlikenin kayna
olan lkeler hakknda salkl bilgi peinde komalar ve elde
etmeleri doald.
Osmanllarn durumu ise olduka farklyd. Fas'n aksine,
Osmanl mparatorluu bir tek lke deil, balbana bir dnya idi. Dahas. uzak bir evresel lke olmayp slamn merkezi
topraklann kucaklamaktayd. Osmanllarn iyi tandklan yegane Avrupallar. ele geirip hkmleri altna aldklar Avrupallard. Yakn bir zamanda. bunlara. Osmanllarn saraylar
na ticari ve diplomatik karlarnn geliimi iin ricac ve niyazc olarak gelen dier Avrupallar da katlmtlar. Osmanl
dnyas geni. ok boyutlu ve pek ok hususta kendi kendine
,yeterliydi. Avrupa'nn uzak topraklan, zellikle de bat Avrupa,
ne kazan ne de tehlike arz eder bulunmamakta, dolaysyla
da yakndan takibe deer grlmemekteydi. Ancak onsekizinci
yzyln ikinci yarsna doru, bir dizi askeri yenilginin Os.. manl ynetii sekinlerinin g ilikilerinde meydana gelen
1
deiikliklerin farkna varmalarn salamas zerine, hala gizemli hala kmsenen fakat artk ayn zamanda tehlikeli olarak da grlmeye balanm bu d dnya hakknda bilgilenme ihtiyac duymaya baladlar.
ran ahlan, Avrupa'ya bykeliler gnderme hususunda
'J'Qrkiye veya Fas'daki yneticilere nazaran ok daha az ilgiliyi diler. ngiltere'yi ziyaret eden ilk ran diplomatik temsilcisi, grnene baklrsa, 1626 ylnda Sir Robert Sherley tarafndan
kendisine elik edilen Nakd Ali Bey idi. 48 Dikkat ekici yegane
bykeli, l 714 ylnda ah tarafndan Paris'e gnderilen Mu1
136
hammed Rza Bey idi. Onun faaliyetleri ertesi yl bir Fransz

ran and lamasnn imzalanmasna yol at. Bu bykelinin
kiilii ve etkinlikleri, Fransa'da byk bir hayranlk olutura
rak hatr saylr bir ikonografi ve edebi eserin retilmesine yol
am ve Montesquieu'nn Lettres Persanes adl eserinin esin
kaynaklarndan biri olmutur. 4 ~ Sz konusu bykelinin
ran'da en ufak bir ilgi olsun uyandrdna dair hibir kant
yoktur.
ranllarn Avrupa'daki diplomatik etkinlii, gerekte. bir
yandan Napolyon Savalarnn. dier yandan da Rusya"nn
ilerlemesinin ran'n ie dnk yneticilerinin bile dikkatleini
darya. Batya doru yneltmelerini salad ondokuzuncu
yzyla kadar balamad. Baty ziyaret eden bu ranllar arasnda ilk dikkat ekici sima. daha ok Ebu'l-Hasan irazi olarak bilinen Hac Mirza Ebu'l-Hasan Han ibn Mirza Muhammed Ali irazi idi. Mteveffa vezirin yeeni ve damad olan
Ebu'l Hasan irazi, lmsz eser Isfahanl Hac Baba'nn mellifi olan mehur J ames Moier'le birlikte 7 Mays l 809'da
Londra'ya gitmek zere Tahran'dan yola koyuldu. Bu eliliin
temel amac, Mart 1809 taihli antlamada Bitanya'nn ran'a
taahht ettii mali yardmn gerekleeceinden ve gerekle
me eklinden emin olmakt. Londra'dan 18 Temmuz 1810 y
lnda geri dnerken, ona. James Moier ve bir oryantalist olan
Sir Gore Ouseley elik etti. 1815 ylnda zel bir elilik greviyle gittii St. Petersburg'dan ngiltere'ye yapaca zel bir elUik
grevi iin 1815 ylnda geri dnd. Sonralan kendisine d
glerle ilikilerin sorumluluu yklenen Ebu'l Hasan irazi.
Feth Ali ah'n ld 1834 ylna kadar bu grevi srdrd.
Ebu Hasan irazi'nin. ok sayda ngilizce anlatnn yannda.
1809-1810 yllarnda ngiltere'deki eliliiyle ilgili bizzat kenditarafndan kaleme alnan tamamlanamam
bir gnl de mevcuttur.so
si
Batya
ve
baslmam
giden ikinci bir ranl eli, emir subay rtbesine

denk den bir rtbeye ykselmi bir subay olan Hseyin
Han Mukaddem Acudan-Ba idt. 1838 ylnda Muhammed
ah tarafndan eli olarak Avrupa'ya gnderilmiti ki. grnene baklrsa. bu yolculuun amac Tahran'daki Britanyal bakan Sir John Mc Neill'in azlini nlemekti. stanbul ve Viyana
yoluyla Paris'e geen Hseyin Han, 1839 Nisannda Londra'ya
137
vard.
Hseyin Han bandan geenlerle ilgili olarak hibir kayt brakmam gzkyorsa da, memurlarndan biri tarafn
dan onun eliliini dile getiren bir anlat kaleme alnmtr. 51
Szkonusu eser. Batl dnyayla ilikiler iin daha iyi bir
hazrln gerektiinin farknda olunduunu ortaya koymaktadr:
Parts'te bulunduumuz esnada, bu sayfalarda szn edeceim lkelerle tlgli alntlarda bulunabilmek iin meskun dnya
lkelerinin bir tasvirine ve onlarn gerek koullarna yer veren
bir kitap edinmeye altm. ran'a gitmek zere Parts'ten ayrl
mak zereyken, Fransz hkmetinln tercman olan M. Jouannin, hediye olarak tm dnyay tasvr eden btr corafya kitab getirdi... Elilik kafilemizde birinci tercman olan Cebrail Bey'e yann yamalak bir evirisini yaptrttm ...
Gerekten. Avrupallar dnyadaki tm lkelerin gerek durumlar hakknda hep bilgi sahibi olmak istedtklennden. olup bitenleri uzun sreli olarak tesbit edip kaydetmeleri iin her yere
uzmanlar gndermi ve elde edilen bilgiyi bu corafya kitabnda
bir araya getirmitiler.
. . . Eer Majesteleri ehinah... bu kitabn Farsaya tercme
edilmesini emrederse. bu, ran dnyas ve tm slam halklan iin
Olmsz deerde btrey olacaktr.52
Bu Mslman diplomatlar. tabii ki. slam lkelerinden Batya giden yegane ziyaretiler deildiler. Ortaada olduu gibi.
Hristiyan ve Yahudi aznlklarn yeleri, gerek dini gerekse ticari amalarla Avrupa'ya seyahatlerde bulunmaya devam ettiler. Bunlardan biri olan Kildani rahip Musullu lyas bn Yahya, 1668 ylnda talya. Fransa ve spanya'ya seyahat etti ve s
panya'dan gemiyle Amerikan kolonileine gitti. Yeni Dnya'y
Ziyaret eden ilk Ortadoulu olduu hemen hemen kesin olan
bu rahip, Peru, Panama ve Meksika'run byk blmn dolamtr. 53
Yahudiler. umulaca zere. yesi olduklar toplumlarn genel tutumunu sergiliyorlard. Ortaan tamam ve Yenian
balan boyunca. Hristiyanlk dnyasndaki Yahudiler. slam
Olkelerindeki yandalarna nazaran daha az sayda. kltrel
adan daha dk seviyede ve nem itibariyle daha aa d-
138
Mslmanlann Avnpa'y Kefi
zeyde idiler. Bununla birlikte, elimizde Avrupa'dan Ortadou'ya giden Yahudiler tarafndan yazlm ok sayda eser bulunmasna ramen, Ortadou'dan Avrupa'ya giden Yahudi
seyyahlar tarafndan yazlm eserler neredeyse hi mesabesindedir. Tabii ki alim ve dindar Yahudileri hac iin douya
doru eken Kutsal Topraklarn cazibesi vard. Bu kiilerin
geriye seyahatleriyle ilgili yazl anlatlar brakmalan. diplomat
ve tccarlara oranla daha fazla muhtemeldi. Bu byle de olsa.
Batyla balan olan Levanten Yahudiler tarafndan yazlm
seyahatnamelerin yokluu dikkat ekicidir. brahim bn Yakub'un -ki bu kii muhtemelen slam semi bir mhtedi
idi- seyahatleriyle ilgili olarak gnmze ulam seme paralan bir tarafa brakrsak, herhangi bir ehemmiyeti haiz yegane eser, bir haham okulu iin para toplamak amacyla Bat
Avrupa'nn byk blmn dolaan Haim David Azulay
isimli bir Kuds hahamna aittir. Yapt yolculuktan 1753
ila 1758 yllar arasnda gerekleen ilkinde, talya. Almanya.
Hollanda. ngiltere ve Fransa'ya gitmitir; 1764 ylndaki ikinci
yolculuunu da ayn lkelere yapm, ncsnde ise sadece talya'ya gitmi ve 1806 ylnda Livemo'da lene kadar orada kalmtr. lk yolculuuyla ilgili olarak yazd kitabn u
anda New York'taki Yahudi lahiyat Okulu'nda bulunan mellife ait elyazmasndan yakn tarihlerde basks yaplmtr.54
Saylan -bilinen nedenlerle- slam lkelerindeki Avrupallarn varlna oranla olduka az olmakla birlikte, Avrupa'ya
seyahat eden tccarlar da. hatta Mslman tccarlar da vard. Bu kiiler en azndan Venedik'te belli bir neme sahipti ve
hatta Mslman lkelerdeki Hristiyanlar iin normal olmakla
birlikte Avrupa'daki Mslmanlar iin kelimenin tam anla#
myla emsalsiz bir ey olan daimi ikamet tesisi dahi elde et~
milerdi. Arapalatnlm Yunanca bir kelime olan funduk
kelimesi. insanlar ve hayvanlar iin barnak, tccarlar iin
ambar ilevi gren hanlar ifade iin kullanlr ki bu hanlar
Mslman dnyada yaygnd. Ortaan ileri evrelerinde.
Mslman lkelerdeki deiik Avrupal gruplarn kendi junduldarn iletmelerine izin verilmiti ki bunlar sz konusu
gruplarn deiik ulusal ve blgesel isimleriyle tannagelecekti.
Bylece Mslman lkelerde Venedik, Cenoval. Fransz vb.
f unduldan varlk buldu.
hetiim Aralar
ve Araclar
139
Avrupa'daki yegane paralel olgu, Venedik'teki Fandaco dei

Turchi'dir. Onaltnc yzyl sonlarnda Venedik'de kk bir
Osmanl tccarlar kolonisinin varlna dair Venedik kaynaklarnda kant mevcuttur. 1571 ylnda Venedik ile Trkiye arasnda kan savan arefesinde, Venedik Balyosu veya elisi
Marcantonio Barbara ile birlikte birka Venedikli tccann s
tanbul'da tutukland haberini alan Venedik Senatosu. "kendi adamlarmz ve onlann mlklerini kurtarmamz herhangi
bir ekilde kolaylatrabilmek iin Venedik'teki Trk unsurlara ve onlarn bu ehirdeki mallarna aynsn uygulama" karan
almt. 55 TU.ccarlarn says veya mallarnn miktar veya dee
ri hakknda hibir bilgi yoktur. Bununla birlikte. 1571 yl baharnda Mehmed Paa'nn. bunlar, istanbul'daki Venedikliler
ve el konulmu mallaryla deimeyi neren bir mesaj gndermesine baklrsa hatr saylr bir nfus ve mlkiyet varln
dan sz edilebilir. Venedik'te ahkonan bu 'irk tccarlar"n
.bazlar muhtemelen Yahudi idiler. Venedik raporuna gre.
1571 Maysnda tutuklananlar salverildi ve Rialto'da ticari faaliyetlerini srdrmelerine izin venldi. Bunun nedeni byk
bir ihtimalle Venediklilerin almak iin stanbul'a dnmelerine izin veren bir andlama idi.
Venedik'te Trklerin varlyla ilgili bir dier rapor. Bathla
nn Lepanto'da Trklere kar deni7,,de zafer kazandklar vakitte ortaya kar ki, bir talyan tarihiye gre, o tarihte Trk
toplumu "tiyatral nitelik asndan tipik Oryantal olan gl
lQl umutsuzluk sahneleri"ne kendilerini kaptrmlard.
-.Trk tccarlar" Rialto'dan kap ocuklar tarafndan talan
ma korkusuyla drt gn evlerine kapanmlard.56
1573 Martnda Venedik ile Trkiye arasnda bana varl
mas zerine i hayat her zamanki haline gerl dnd. Vene"'ik'teki Osmanl iadamlannn says artt ve artk bu kiilerin
rasna kesin olarak belli bir oranda Mslman da katld.
~887 ylnda Venedik Senatosu. emri altnda alan Trke
tercmanlannn saysn bir misli artrmay kararlatrd.
Meskun bir Mslman kolonisinin pratik ihtiyalar. Venedikli yetkilileri. Trklere. Mslman lkelerde Hristiyan tccarlarn ilettiklerine benzer bir funduk kurma izni vermeye
sevketti. Venedik'te Almanlarn iletmesine izin verilen me
hur junduk Fondaco dei Tedeschei buna bir emsal tekil edi-
140
yordu. Bir talyan kaynana gre. 1573 Austosu gibi ok erken bir tarihte, yani bann imzalanmasndan ok ksa bir sre sonra. Trkler. "rahata ticaretlerini srdrebilmek iin Yahudilerin gettolarnda olduu gibi kendilerine ait bir yer" talep
ettiler. Aradaki koutluk bir Trkten ok bir Venediklinin akl
na gelmesi ok daha muhtemel olan bir koutluktur. Ertesi
yl, 1rklerin davran ve adetlerini bildii iddiasnda olan Venedik'te meskun bir Yunanl. Dkaya Trklerin ehrin iinde
dank olarak bulunmalarnn mahzurlarna iaret eden bir
mektup yazd. Trk tccarlann "soygunda, olan ocuklarna
tecavzde, Hristiyan hanmlarna kt muamelede" becerikli
olduklarn sylyordu. Ayn zamanda kendileri de soygun ve
cinayetlere maruz kalyorlard. Bu yzden, Douda Hristiyan
tccarlara tannan kolaylklar rnek gstererek, 'Trk ulusuna kendilerine ait bir yer ve han" temin edilmesini neriyordu.
neri Venedik Senatosu tarafndan 16 Austos 1575 tarihinde kabul edildi. 4 Austos l 579'da Melek Han. yani Osterta del Angela, bu i iin tahsis edildi ve birka yl Fondaco dei
Turchi olarak hizmet verdi. ok gemeden, bu han, byk
miktarda mallan ve bir ok yardmclar olan ok saydaki tccar banndramayacak kadar kk grunmeye balad. Kaynaklar bu hann ancak "Bonak ve Arnavut" 1rklert barndr
maya yettiini, o sralar saylan olduka az olan "Asyal" 1rklerin bannmak iin baka otellerde veya zel evlerde yer aramak zorunda kaldklarn sylemektedir. Trklerin ayak tak
m tarafndan hala rahatsz edilii anlalan o dereceydi ki, yasal yetkililer. yani Avagodori di Comun, 1594 Austosunda bir
ilan yaynhyarak onlar szle veya fiille incitenlerin srgn,
hapis veya kadrgalarda krekilik ile cezalandrlaca tehdidinde bulundular. Cumhuiyetin. onlarn "bugne kadar olduu gibi sakince ve memnuniyet ierisinde yaayabilmelerini
ve ilerini grebilmelerini" arzu ettiini belirttiler.57
Fondaco dei Turchi'nin kuruluu muhalefetle karland.
Nisan 1602 tarihinde Venedik hkmetine sunulan imzasz
bir dileke, politik ve ekonomik argmanlar yannda dini argmanlar da kullanarak bu hann kuruluuna kar kma
gerekelerini gl bir ekilde dile getirir. ok sayda 1rkn
ayn mahalde, bir arada bulunmalan tehlikeli idi. Bu bir caminin ina edilmesine ve Muhammed'ln ibadetinin icrasna
hetiim Aralar ue Aractlar
141
neden olur ve Yahudi ve Protestan Almanlann varlnn ortaya kard rezaletten daha byk bir rezalete yol aard.
Trklerin ehvete dknl Fondaco'yu "bir ktlk yuvasna, bir gnah ukuru"na evirirdi. Onlann varl byk bir
deniz gcne sahip olan ve balarnda gl bir sultan bulunan Trklerin siyasi hrslarnn. sefil ve lidersiz Yahudilere
oranla Venedik zerinde ok daha byk bir tehlike olutur
masna da yol aard. istanbul"dan Trkler tarafndan gnderilen mallar dk deere sahip olduundan bylesi bir kurumun hibir ticari avantaj olamazd. Bu ve dier itirazlara ra
men proje devam etti ve Fondaco dei Turchi 1621 Martnda
yeni ve daha geni bir yere tand. Bu daha geni ikametgah
sayesinde "Asyallar"n ehirdeki pansiyonlardan bu yeni merkeze gnderilmeleri mmkn oldu. Asyal Trkler arasnda bu
transfere kar koyanlann olduu aktr ve Fondaco dei Turchi' de "Asyal ve Konstantlnapoll 1rkler" ile "Bonak ve Arnavut 'Irkler" arasnda bir aynn srdn1lm gzkmektedir.
Onyedinci ve onsekizinci yzyllarda Fondaco'nun etkinliklerinde bir gerileme gerekleti. Venedik Cumhuriyeti ile Osmanl mparatorluu arasnda dmanlklarn ortaya kmas
yznden Fo~daco zaman zaman kapatld. Yeniden almalar
genellik.le uzun gecikmelerle gerekleti ve Osmanl tccarlar
nn buraya geri dnleri yava ve snrl oldu. Binann sahiplenne hitaben binann harabe haline gelmekte olduunu dile
ettren ikayet raporlar vardr. Bina sahipleri, ziyareti says
nn snrl olmasndan dolay ilemin kazan getirici olmayacarl gerekesiyle mkerreren iletilen tamirat ve tadilat taleplerini geri evirdiler. Ancak 1740 ylnda biraz tamirat yapld. Elli
.misafir tarafndan, an kiralar ve konfordaki dten ika
yet eden bir dileke imzaland ve uzun tartmalardan ve bir
kamu teftiinden sonra tesisin sahipleri nihayet kk apta
bir tamirat yaptrmaya raz oldu.
Bu durum. onyedinci yzyln sonlanndan itibaren Venedlk'teki Osmanl tccarlannn saysnn dzenli olarak dt
ln ortaya koymaktadr ki. bunun, onyedinci ve onsekizinci
yzyllarda hem Venedik hem de Osmanl ekonomilerini sarl&n
olduuna phe yoktur.

hammaddelerle snrl olan Osmanl
ekonomik gerilemenin bir sonucu
Artk
neredeyse tamamen
Mslmanlann A.vrupa'y
142
Karlofa
Antlamasnn imzalanmasnn ardndan Trk tccarlann Venedik'e geri dnleri yavalad ve byk bir ksm. mallarn
muhabirler veya temsilciler vastasyla gnderme yolunu seerek lke dnda. kafirlerin topraklarnda kalma ihtiyacndan
kandlar. Onsekizinci yzyln Herki yllannda Venedik'te yeniden ortaya kan Osmanl tccarlarnn kompozisyonu deimiti. Her zaman bir aznlk olan szde "Asyallar," kelimenin tam anlamyla ortadan kaybolmutu. Onsekizinci yzyln
ortalan ve sonlannda kendilerinden sz edilen ziyaretilerin
ou Balkanlar' dandr. Aynca ziyaretilerin niteliinde de bir
deiiklik vardr. Fondaco'nun bekisi. 1750 ylnda yeni gelen
1rkler arasnda tccarlardan ok hizmetilerin var olduunu
belirtir.58
Bu ziyaretilerin Venediklilerin fanatiklii ve dmanln
dan korunmas sregiden bir sorun oldu. 1612 ylnda kan
bir yasa, ehirde alan tccarlara kar szle veya fiille zarar
verenlere ar cezalar ykledi. Bu meselenin tekrar tekrar
gndeme gelmesi, meskun veya seyyah Mslmanlann hakaret veya eziyetten korunmalannn hi de kolay bir i olmad
n ortaya koymaktadr. Yakndou ticaretiyle geinen Venedikliler Mslmanlann aralarnda yaamalanna tahamml etmekte zorluk ektiine gre, bakalarnn ~:.Jnu imkansz grmelerine hi amamak gerekir. spanya'dan sve'e kadar. saray kaynakl ve yresel buyruklar. Yahudilerle MslmanlaQn
girilerini yasaklamaktadr ki, ikinciler, genellikle Fasl veya
Trk eklinde ve ikamet ettikleri yerlerle birlikte tanmlanrlar.
ispanya'nn Cebelitank zerindeki iddialarn ingiltere'ye devrettiini belgeleyen 1713 talihli Utrecht Antlamasnda, ispanya'nn . hkmranl Britanya'ya devretme koulu uydu:
"Britanya'nn Majesteleri. Katolik kraln talebi zerine, ne Yahudilerin ne de Fasllarn sz edilen Cebelitank ehrinde yerlemelerine hibir surette izin verilmeyeceini kabul ve tasdik
eder." Britanya'nn Majestelerinin hkmetlert, neredeyse bandan itibaren bu teminat grmezden gelmltir.59
Dier yerlerde. Avrupallarn Mslmanlar kabule isteksizlikleri, Mslmanlarn ve hatta dier orta Asyallarn Avrupa'ya gitme hususundaki isteksizlikleriyle rtyordu. Az sayda Yakndoulu Yahudi, ticari amalarla italya'ya veya Viyaihracat
bundan zellikle
Kefi
etkilenmiti.
1699
ylnda
olan Osmanl lkesiyle balarn

korumulard. Venedik'leki Fondaco dei Turchi'nin sakinlerini
ve daha sonralar Viyana ve Marsilya'da olutuundan sz
edilen topluluk.lan bir tarafa brakacak olursak, ticari veya dier herhangi bir amala Hristiyan lkelerde uzun sre kalan
Mslmanlarn says ok azdr. Mlteci hareketleri bu iki
dnyann kart konumlarn ortaya koymaktadr. ok sayda
Yahudi ve kiliseyle uyumazla dm deiik trden Hristiyan. iinde yaadklan Hristiyanla ait lkeden slam topraklarna kat halde, aksi istikamette tanmaya meyledenlerin
says ok azdr. Bizans mparatorluunun gerileme ve k
dnemlerinde snrl sayda Yunanl Hristiyan Yunanistan'dan
ltalya'ya g etmi. sonralan Lbnanl kk Maruni Hristiyan gruplaryla ou Uniate olan baz Ermeni ve Yunanllar,
Roma, Venedik ve dier Avrupa ehirlerine yerlemilerdir.
Genelde, Doulu Hristiyanlara, Mslman Trkiye'de kafir
olarak bulunmak Hristiyan Avrupa'da blc olarak bulunmaktan daha kolay gelmitir.
Doudan batya giden mlteciler arasnda ehemmiyeti haiz
sadece bir tek grup vardr. Bu grubu, hanedanlk mcadelesinde baarsz olup Avrupa'ya iltica eden ve bazan Avrupal
lardan yardm taleplertnde bulunan ve fakat bunlardan hibir
zaman sonu alamayan bir ka Osmanl ehzadesi olutur
maktadr.60 Bu ehzadelerin en mehuru, Fatih Sultan Mehmed'in olu ve il. Bayezid'in kardei olan ehzade Cem idi. s
Girimi olduu taht mcadelesinde baansz kalnca, Cem, o
sralar St. John valyelerinin ynetimi altnda bulunan Rodos Adas'na iltica etmi ve oradan gemiyle 1482 ylnda Fransa'ya gemitir. Cem, kendisini Trk sultana kar kullanla
cak bir rehine veya piyon olarak gren Avrupal yneticilerden
destek elde etmeye altysa da bu uralardan bir sonu elde edememitir. Bir sre St. John valyeleri gzetiminde enterne edilen Cem'e refakat eden kk Trk grubu iinde yer
alan ve ismi muhtemelen Haydar olan bir kii. Hristiyan Avrupa'y grm bir Trk ziyaretiye ait gnmze ulam belki
de en eski hatrat kaleme almtr. Fransa ve talya'daki yerler
ve insanlar hakkndaki ksa notlar, karakteristik bir akn
lk, honutsuzluk ve kaytszlk karmn yanstr.
Nts'de drt ay kalm olan ehzade. burada hayli elenceli
na'ya
yerlemi, anayurtlar
143
144
bir zaman geirmi gzkmektedir. ehzadenin elenceleri

arasnda yer alan baloya gidiler. sonraki pek ok Mslman
seyyah olduu gibi anlarn mellifini de son derece hayrete
dren bu Avrupal adetiyle tanklk salamtr:
ehrin
bir araya getirilen gzel kzlan horoz gibi btr o yana bir
bu yana srayp duruyorlard. Onlann adetlerine gre. kadnlar
vcutlann mnasip bir ekilde rtmemekte. aksine. pmekten
ve kucaklamaktan gurur duymaktadrlar. Oynamaktan yorulup
dinlenmeye ihtiya duyduklarnda yabanc erkeklertn dizlerine
oturmaktalar. Boyunlar ve kulaklan ak bu kzlarn bir ouyla
ehzadenin tlikisi oldu. Nis'de iken ehzade u beyitt kaleme ald:
Ne gzel yerdir Nis isimli bu ehir

Burada yaayann her istei yeline gelir. 62
Daha sonra, valyelerin ve Papa VII. lnnocent'n "Hristigenel yaran iin" ehzade Cem'in Roma'ya naklinin
uygun grldn belirtmeleri zerine yola karlan Cem, :4
Mart 1489 tarihinde Roma'ya vard. On gn sonra papa tarafndan uygun bir trenle huzura kabul edilen Cem, bu tarihten itibaren. Hristiyan hamileri arasndaki pek ok dalavere ve
pazarln znesi olmaktan ok nesnesi olmaya balad. Fransa kral VIll. Charles 1494 ylnda Roma'ya gidip papadan
Cem'i teslim ald. Fransa kralna Napoli'ye kar gerekletirdi
i seferde elik eden Cem. yolda hastaland ve 25 ubat 1495
tarihinde Napoli'de ld. Sylentiye gre papann. daha ileri
tarihli bir versiyona gre ise sultann emirleriyle zehirlenmi
tir. Srgn Osmanl ehzadesi, inanszlarn slama kar sal-
yanln
dn planlarnda
kendisinin ismini kullanamamalan iin l
mnn aklanmasn isteyen bir vasiyet brakmt. Aynca.

erkek kardeinin kendisinin cesedini Osmanl topraklarna geri gtrmesini, borlarn demesini, annesinin, kz kardeinin
ve evinin dier yelerinin bakmn stlenmesini de istemitir
ki. ehzade Cem'in vasiyet ettii tm bu eyler yerine getirilmitir.
Cem'in Frenlder arasnda yaadklan Trkler tarafndan

kayda geilmitir. Zira. her ne olursa olsun o bir Osmanl eh-
145
zadesiydi. Aynca, Cem. biri Farsa dieri Trke kaleme aln

m iki divanda iirleri bir araya getirilmi gl bir airdi de.
Yukanda sz edilen hatrata ek olarak aralarnda Cem'in
kendi mektuplarnn da yer ald ok sayda dkman Trk
arvlerinde muhafaza edilmekte, bunlar arasnda Cem'in faaliyetlerini gz altnda tutmak zere istanbul'dan gnderilmi
bir Osmanl casusunun yapt aklamalarla ilgili ksa bir izahat dahi yer almaktadr.
Daha az
tannm
bir
dier
srgn ise
Lbnanl ehzade
Fahreddin Ma'n idi. Uyumlu bir kiilie sahip Fahreddin'i deiik kaynaklar Mslman, Drzi ve Hristiyan gibi deiik e
'killerde vasflandrmaktadrlar. Osmanllar pskrtmek iin
giritii baarsz teebbsten sonra 1613 ile 1618 yllan arasnda talya'da yaamtr. Livomo"ya vardktan sonra zaman
nn byk blmn Floransa'da geirmi, oradan Sicilya'ya
tanan ehzadenin yurduna geri dnmeden nceki son dura
Napoli olmutur. Byk bir ihtimalle kendisinin szl ifadesine gre derlenmi olan seyahat ve iZlenimlertyle ilgili bir anlat, hayatn yazan kii tarafndan yazya geirilmitir. Avru-
pada belli bir sre
kalm olmann
etkisini birok
deiik e
kilde sergilemitir. Kendisi iin Beyrut'ta talyan tarz bir saray

ina ettirmi, Lbnan'da almak zere deiik i kollannda
uzman Toskanallar getlnni ve -ilgin bir yenilik olarak- bir
Florentine bankasna ocuklan adna para yatrmtr. 63
Bununla birlikte, bykelileri bir tarafa brakacak ol ur~
sak. bunlar, Bat'da seyahat etmi Osmanl seyyahlarndan
geriye kalan belli bir nemi haiz yegane kaytlardr. Venedik'tekl Trk topluluunu Venedik dkmanlan ve vakayinamelerinden izlemek mmkndr; buna ramen. bugne kadar
gn na kavumu Trk kaytlarnda bu topluluktan hi
sz edilmemektedir. Balkanl kk tccar gruplarnn hareket ve faaliyetlerinin, Trk vakayinamelerinin melliflerinin
yaadklar evrelerde hi ilgi uyandrmadna phe yoktur.
Sadece Osmanl iktidarnn yurt dndaki Osmanl tebeay korumak iin baz baz gerekletirdii mdahalelere yle bir
deinilip geilmektedir.
Diplomatlara, tccarlara ve haclara ek olarak. Batyla ilgili
btr dier bilgi kayna kategorisinin daha bulunmas gerekir:
casuslar. in tabiat gerei, casuslarn faaliyetleri hakknda
146
fazla bilgi mevcut deildir. Gizliliini koruyamayan bir gizli

servis hizmet veremeyeceinden. casusluk tekilatlannn faaliyetlei normalde kayda geilmezler. Bununla birlikte. kaynaklarda. Mslman devletlerin Hristiyan dnyada casusluk faaliyetleriyle megul olduklanna ve fakat bu faaliyetlerin Hristiyanlar tarafndan slam lkelerinde yrtlen casusluk faaliyetlertne oranla kk ve nemsiz bir lekte gerekletiine
dair baz iaretler vardr.
Bazan. gnderilen casuslar ve yaptklan hakknda biraz bilgi edinme ansn yakalarz. Bu talih eseri bilgilenme rneklerinden btini daha nce zikretmi bulunuyoruz: srgn ehza
de Cem'i izlemek zere 1486 ylnda Fransa'ya gnderilen bir
Osmanl casusunun raporu. Bir Osmanl ehzadesinin -halen tahtta oturan sultann kardei ve sultanl elde ~tme mcadelesinde yenilgiye uram sultanla aday bir Osmanl
ehzadesinin- gelii, Hristiyan dnyann yneticileri iin ak
bir ayart ve frsat oluturuyordu. ehzade Cem, Avrupa'da geirdii oniki yl boyunca, kendisini Osmanl devletine kar
kullanmay amalayan bir dizi plan ve entrikann oda oldu.
Sultan, doal olarak. rakibini gz altnda tutmay gerekli grmtr ki, nce ehzadeyi bulmak sonra da ya geri gtrmek
ya da ortadan kaldrmak iin gerek diplomasi gerekse casusluk faaliyetleri yoluyla Osmanllarn teebbslerde bulunduklanna pek ok iaret vardr. Cem ile ilgili Topkap Saray ariv
lerindeki saysz dkman arasnda, nce talya'ya gnderilen
daha sonra gnderildii Fransa'da kayp ehzadeyi bulan Barak isimli bir deniz kaptannn raporu da yer alr. Trklein i
tigal eyledikleri deiik hizmet dallarnn tm iinde. bir Avrupa diline ve A'Tupa'daki koullara az ok vakf olmas en
muhtemel olanla!'" denizcilerdi. Barak, aynca Avrupa'da dikkat
ekmeden seyahat etmenin kolay bir yolunu da muhtemelen
bulmutur. Bir yeminli ifade eklinde srp giden dkman
daha ok Barak'n h!'d~fine varmak iin yapm olduu yolculuu ele alr. Byk bir ihtimalle, Barak. stlendii grev hakknda szl olarak daha eksizsiz bir rapor sunmu olmaldr .64
Bir dier ilgin sima da ngiltere'yi ziyaret eden ilk Osmanl
casusu olarak bilinen kiidir. Deiik isimlerle anlan bu casus iin en yaygn olarak Gabriel de Frens ismi kullanlmakta
dr. Gabriel, Fransa doumlu olmasna ramen, babasnn is-
hetiim Aralar ve Araclar
147
kenderiye"de Fransz konsolosu olarak grev yapm olmas

hasebiyle Ortadou ile irtibatlyd. Gen bir adam iken Dalmayah haydutlar tarafndan ele geirilerek kle olarak Trklere satlmt. slam seip Mahmud Abdullah ismini aldktan
sonra sultann hizmetine giren Gabriel, zellikle Osmanl
karlan dorultusunda casusluk faaliyetleri dzenleme ve uygula~a hususunda yararlklar gstermitir. 65
Hristiyan devletler bu hususta her adan daha iyi bir konuma sahiptiler. Ortadou dillerini bilmekteydiler ve emirlertne amade ok sayda insan vard. Olduka eski bir tarihten
beri Ortadou'da meskun Avrupal topluluklar mevcuttu ve.
belki de en nemlisi, slam lkelerinin yerli Hristiyan toplumlan arasnda ok sayda potansiyel yanda ve mstahdem vard. Kaynaklardaki ender bilgi knntlanndan anlalan o ki, Bizans imparatorlarndan modem Hristiyan dnya lkelerine
kadar slam imparatorluunun tm Avrupal hasmlar mul
l bir casusluk faaliyeti ierisinde olmulardr.
Eit lde ihtiya duyduklanna phe olmamakla birlikte
Mslmanlar eit frsata sahip deildiler. Hristiyan Avrupa'da
herhangi bir Mslman topluluk yoktu. spanya, Portekiz. ve

kuzey talya'da olduu gibi yeniden-fetlhe konu olan topraklarda kalan Mslmanlannsa ok gemeden kk kaznd.
Onaltnc yzyl ierisinde Osmanllarn sparya'daki Yahudi
yandalardan yararlandna dair kant mevcutsa da bu yararlanmann boyutu bilinmemektedir. Avrupa'da mukim hibir
Mslman olmad gibi. ziyareti olarak gidenlerin saysnn
da son derece az olmasndan dolay, Avrupallann dilleri ve
artlarna dair ilk elden bilgi elde etme imkanndan yoksundular. Edind lkleri bilgiler iki temel kaynaktan gelmi gzkmektedir: Yahudiler. zellikle de Avrupa'dan yeni gelmi Yahudiler
ve u ya da bu Mslman devletin hizmetine girmi mhtediler veya maceraclar.
Gnmze ulam birka eser1 szkonusu kiilerin ne tr
kiiler olduu ve ne gibi bilgiler sunduklar hakknda biraz fikir vermektedirler. Bir ondrdnc yzyl Msrl mellifi olan
Umert, Avrupa'nn Hristiyan devletlerini ele alan ve daha nce
de Zikretmi bulunduumuz kitabnda. eserde yer alan bilgilerin kaynann Balban isimli bir Cenevizli olduunu belirtir ve
bu kiiyi azatl bir kle olarak tavsif eder. Balhan. kendisini
Mslmanlarn
148
Avrupa 'y
Kefi
Cenevizli byk bir aile olan Doria ailesine mensup Taddeo'nun (yazm ekli belirsizdir) olu Domenichino olarak takdim eder. Umeri'nin F'ransa kral ve imparatoru ile balayan
anlats. Provans ve talya lkelerini ve Frenklerin Suriye'ye
geli ve ayrllarn ele aldktan sonra. eserde bu tr meselelere yer verilmi olmasndan dolay arz edilen bir zrle sona
erer.
Frenklerle ilgili bu
bunlarn.
ksa anlatya
yer vermemizin yegane nedeni.
iklimlerin farkllyla llgti ol

iinde yer almalarndan dolay
dr. Aksi takdirde. btnyle faydadan hali olmamasna ramen
bu konulara bu kitapta yer verilmezdi. ...66
Frenklertn
topraklarnda
duunu belirttiimiz eyin alan
Mslmanlarn Avrupa'ya seyahatleri hususunda ideolojik

engeller yannda maddi engeller de vard. Daha ondrdnc
yzyl gibi eski bir talihte. nce Venedik ve Dubrovnik, daha
sonra da Marsilya ve dier Hiistyan limanlar. vebaya kar
kendilerini korumak iin nlem almaya baladlar. Bu nlemler. onbeinct yzylda Venedikli otoritelerin karantina olarak
isimlendirilen krk gn bekleme sresi zorunluluunu Osmanl topraklarndan gelen tm ziyaretiler iin uygulamaya ba
lamasna kadar vard. Kamu sal ve hijyen standardlan hususunda Bat ile Dou arasndaki farklln giderek bymesi
yznden. karantina, Avrupa'y hastalk bulamasndan korumak iin gerekli grlen kalc bir kurum halini ald. Karanti
na zorunluluu. din. rk. mevki veya konum gzetilmeksizin
son derece sk bir ekilde uyguland. Sradan haclar kadar
bykeliler de. sradan Mslman ziyaretiler kadar soylular
da karantinaya alndlar. Mslman bykelilerin ou. doal olarak haysiyet knc ve gcendirici hulduklar karantina
koullaryla ilgili olarak ikayetlerde bulunmulardr. Sorun
biraz da karantinada tutulmalarnn. yre halkna. gelip orada
kendilerini seyretme imkan salamasyd. Fransa'nn gneyinde bir karantina istasyonu olan Cette'de bir mddet alko
nulan Mehmed. "yrye ktmda ok sayda erkek ve
zellikle de kadn beni seyretmeye geliyordu ... kadnlar onarl
gruplar halinde toplanyor ve gnein batnn zerinden be
saat geene kadar ayrlmyorl~rd, nk civardaki soylu ha-
1.49
'-V-
~,;
, ,/,, I .
t"\-:1
t .
. ""l
:
'
,.
'
..
151
150
5. VenedikU BaUo istarbulda huzura kmaya giderkeJt.

7. Bailo'nun sadra.um tarajindan huzura kabul.
6. Sadrazam tarqfinda.n kabuliinde Bailo'ya parfm sryorlar
152
nmlarn hepsi... beni grmek iin Cette'de toplanmlard"

der.67 Vasf Efendi'nin sylediklerine baklrsa "Karantina alannn etraf hendekle evriliydi. Civardan gelen kiiler bizi
uzaktan selamlyorlard. Hayatlarnda bizim lkemizin insanlarn veya giysileini grmediklerinden hayretler ierisinde kalyorlard. "68 Bazan bu bykelilerden usulen zr dileniliyordu. Mesela. Azmi, 1790 ylnda Berlin'den unu rapor ediyordu: "General bizzat evimize gelip yle dedi: 'Sizin karantinada beklemenize gerek yoktu, fakat sizi karantinaya gnder
meseydik halk arasnda ok dedikodu kard.' Bu szlerle
zr dilemeye alt" .69 Karantina. zamanla Hristiyanlk ve s
lam dnyalan arasnda yakn iliki ve iletiimi engelleyen temel bir engel halini ald. Bu engelin oluturduu maddi ve psikolojik etki, ondokuzuncu yzyl balarnda Douya yolculuk
yapm bir ngiliz seyyah tarafndan aadaki ekilde tasVir
edilmektedir:
Bu iki snr kasabasnn birbtrne mesafesi bir top atrnmdan

daha ksa olmasna ramen halk.lan arasnda irtibat yoktu. Kuzeydeki Macarlarla Save'nin Gneytndek Srplar ve Trkler. adeta aralannda elli byk eyalet uzanyomucasna birtbtrlertne
yabancdrlar. Semlin'n caddelerinde yanmdan gelip geenler
arasnda belki de kardaki atonun duvarlarnn altnda yaayan
yabanc rk grmeye giden hi kimse yoktu. Bu halklan biribirlennden uzak tutan ey, Veba ve Veba korkusudur. Tm gidi gelikr yasakt. Karantina yasalann inediiniz takdirde askeri
ivediHlt!e r..::-hkerne edilirsiniz; elli yard uzaklktaki bir mahkeme
den <..~an~L hayknlr~ papaz. yumuak bir d11le dinin sunduu
tatl umutlan dile getirmek yerine dello mesafesi uzaklndan
sizi tesellt eder ve nihayet itinayla ldrlmenizden sonra Lazaretto topranda geliigzel gmlrsnz.
Yola k hazrhklanmz tamamlandktan sonra Karantina Kurumu'nun kapsna indik ve orada Avusturya Hkmettnin snr
dan geilere nezaret eden ve bu nedenle devaml bir tecrit durumunda yaayan "compromised" subayn bekledik. Sandallar
Bir "compromised" kii. enfeksiyon tamas mmkn grlen kii veya
nesnelerle temas iinde olan kJi demektir. Cenel bir kural olarak Osmanl
imparatorluunun tamam her ?..aman bu mulh yasan kapsam tnd<'
dir. "San bayrak.- Karantina Kurumunu rem.zeden bayraktr. IA.W.K.)
hetiim Aralan ve Araclar
153
"compromtsed" krektleriyle birlikte hazrd.

Osmanl mparatorluuna att herhangi bir canl veya nesne ile
temasmz olduu takdirde Avustuya toprakJanna dndmz
zaman Lazaretto'da ondrt gn kalmaktan kurtulmamzn imkan
yoktu. Bu yzden. yola kmadan nce yolculuk Jin gerekli dzenlemelerden hibirinin gzden kamamasn temine gayret sar~
fetUk; byle bir talihsizlikten saknma derdiyle Selmin'den neredeyse bu hayat terkediyonnu gibi bir merasimle yola koyulmay
baardk. Bu mahalde geirdiimiz ksa sre ierisinde yardmla
nn grdmz baz nazik kiiler bizi uurlamak iin nehir ky
sna geldiler: "compromlsed" subaydan veya drt yard uzakta
kendileriyle konuurken, bize. Hristiyan dnyadaki tm ilerimizi
hallettltrnizden kesin olarak emin olup olmadmz ve yola
karken kendilerine smarlayacamz ilerimizin olup olmadn
sordular. Hizmetilerimize ikazlarmz tekrarladk ve herhangi bir
sevlen eyin unutulmadndan emln olmak tin hereyt tttiz blr
ekilde gzden geirdik: hibir eyin unutulmadndan emin miydiler: iinde altn mukabili kredi mektuplan bulunan ho kokulu
tuvalet antas unutulmu muydu? Hayr. menkul deerlertmlztn
hepsi kaya govenlJ br ekilde yerleUrilmtU: yan. yola kmaya
hazrdk. Semlinli dostlanmz. bizimle el sktktan sonra. kendileriyle "compromtsed" subay arasndaki mesafeyi muhafaza etmek
iin veya drt adm geri ekildiler. "Compromised" subay bize
yaklat ve medeni dnyadan herhangi btr ihtiyacmzn olup olmadn bir kez daha sorup elini uzatt. Onunla el sktktan
sonra uzun bir sre dnmemek zere Hristiyan dnyaya veda ettik. 70
Mslmanlar tarafndan kaleme alnm olan bat Avrupa

tle ilgili gerekten ayrntl ilk anlatlar. Ortadou veya Kuzey
Afrika lkelerinin Mslman seyyahlanna deil de daha uzak
bir lke olan Hindistanl seyyahlara aittir. Trkiye ve ran'n
yneticileri -kuzeyde Rusya. gneyde deniz kuvvetlerine kar
olmak zere- Avrupa'nn Ortadou'daki Mslman topraklanna girmeleini nlemek iin umutsuz ve fakat genelde baan
l olarak savunma sava verirlerken. slam'n uzak topraklan
. sava kaybetmi ve yabanc ynetimi altna girmilerdi. Rus
ve Britanya imparatorluklar kuzey ve gney Asya'da ilerleyerek milyonlarca Mslman kontrolleri altna almlard. Ms-
154
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
lmanlar. Avrupallar. komu veya misafir olarak deil de

efendiler olarak ilk kez arlyorlard. Bu, akllan baa getirecek bir tecrbeydi: bu insanlardan bazlan, Batdan gelen bu
yeni ve garip varlklann anayurtlarn kefetmek iin kollan s
vadlar.
Hindistan'dan Britanya'ya gelen iki Mslman ziyareti

zellikle ilgintir. Bunlardan biri. 1765 ylnda ngiltere'ye giden Bengalli bir Mslman olan ve Londra'y ziyaret eden ilk
Hintli olduu sylenen eyh 'tisamddin idi. Bu kii. seyahatlertyle ilgili Farsa bir eser kaleme almtr. Bu eserde, ngilte
re ve skoya'da gezip grd yerlerin bir tasviri ile dinl kurumlar. sosyal kurumlar ve adetler zeine, eitim, hukuk. as'keri meseleler ve elence yerleri zerine baz gzlemler yer alr.
Eserde aynca St. James'in Saray ve Parlamento Binalar zerine bir anlatya da yer verilmektedir. Seyahatini Fransa yoluyla gerekletirmi olan 'tisamddin, Fransz halknn adetleri ve davranlan zerine baz yorumlarda da bulunur. 7
Daha ilgin bir sima olan dier kii ise. 1752 ylnda FartsiTrk kkenli bir ailenin ocuu olarak Lucknow'da gelen ve
Brttanya tarafndan gmrk memuru olarak istihdam edilen
Mirza Eb Talib Han idi. 1577 ile 1799 yllan arasnda Avrupa'da uzun seyahatlerde bulunan Ebf Talib Han, Hindistan'a
dndkten sonra bu seyahatlerde bandan geenleri ele alan
bir kitap yazd. Eserini Farsa kaleme ald halde. bir Avrupal hkmetin tebeas ve Avrupal bir devletin hizmetinde bulunmu bir memur olmas hasebiyle olas ngiliz okuyucufan
da hesaba katm gzken Eb Talib Han. dier Mslman
yazarlardan biraz farkl bir bak asyla okuyucu karsna
kar. Ebu Talib Han seyahatlerine rland.a'da balam ve zamannn byk blmn Londra'da geirmitir. Geriye dnerken Fransa, halya ve Ortadou gzergahn izlemitir. s
lam topraklarndan gelen ziyaretilerin byk blmnden
farkl olarak. ziyaret ettii lke ve uluslarn aynntl bir tasvirini yapmaya almtr. 72
.
Sultan 111. Selim'in onsekizinci yzyl sonlarnda balatt
reform program. Mslman Avrupa'ya ynelik gerekletir
dikleri ziyaretlerde btnyle yeni bir evrenin balamasna yol
at. 1792 ylnda. sultan, Trkiye'nin yaygn Avrupal uygulamaya ayak uydurmasn salamak amacyla planlanan genel
155
slahat programnn bir paras olarak, belli bal Avnpa ba

ehirlerinde Osmanl eliliklerinin kurulmasna karar verdi.
lk
daimi Osmanl elilii 1793 ylnda Londra'da kuruldu. Ardndan Viyana. Berlin ve Seyyid Ali Efendi'nin Osmanl sultan
tarafndan Fransa Cumhuriyetine gnderilen ilk bykeli
olarak 1796 ylnda vard Paris'de elilikler kuruldu. Bu bykelilerden. normal diplomatik grevlere ilaveten, gnderildikleri lkelerin kurumlarn incelemeleri ve "dillertnl, bilgilerini v.e mparatorluun hizmetkarlan iin faydal bilimleri"
renmeleri de istenmiti. 73
Avrupa'da yerleerek faaliyet gsteren ilk diplomatlann ou. eski usulle eitim grm ve yetitirilmi olup sarayda veya divanda memur olarak hizmet veren. Bat dilleri ve koulla
nndan habersiz ve byk blm muhafazakar yapda olan
insanlard. Bu diplomatlar, gnderildikleri lkeler hakknda
ok az ey rendiler ve rendiklerinden olumlu bir izlenim
edinmediler.
Fakat istisnalar oldu. Bu Osmanl diplomatlarnn en ilginlerinden birisi. Girit'in yerlisi ve yksek bir Osmanl me ..
murunun olu olan Ali Aztz Efendi idi. Osmanl idare sisteminde deiik grevler alan Ali Aziz Efendi. zaman gelince
Prusya'ya bykeli olarak atand. Berlin'e 1797 Hazirannda
vard ve ertesi yln Ekim aynda orada ld. Franszca ve hatta biraz da Almanca bilen Ali Aziz Efendi'nin Bat literatrne
ainal da vard. Berlin'de tant Alman oryantalist Friedrtch von Diez ile bilim ve felsefeyle ilgili deiik konularda yazmalar yapt. Bu mektuplarn ancak bir ksm gnmze
ulamsa da, Osmanl bykelisinin tecrbi bilimler ve Aydnlanma'nn rasyonel felsefesi hakknda kelimenin tam anla
myla hibirey bilmediini eldeki mektuplardan karmak
mmkndr. Bununla birlikte, Ali Aziz Efendi, btr dier Bat.h

literatr formuna ainayd. Baz mistik yazlarn bir tarafa b
rakacak olursak, Ali Aziz Efendi'nin kaleme ald en mehur
eser, mrnn son ylnda yazd masallar kolleksiyonudur.
Ksmen tercme, ksmen de Fransz oryantalist Petis de la
Croix'in Les Mille et unjours isimli eserinden serbeste adapte
edilmi olan eser. ilk olarak 1710 ile 1712 yllan arasnda ba
sld. Petis de la Croix'in (Franszcaya evirtsl yakn zamanlarda yaplm olan) kitab, Binbir Gecenin bir ~aklidi. ya da en
156
azndan ksmen
Farisi veya slami orijinal kaynaklara dayal

olan bir eserdir: bu yzden. bir Ortadoulu okuyucu iin dier
herhangi bir kitaptan daha kolay yaklalabilir bir kitapt.74
Bu bykeliler seyahatlerinde yalnz deillerdi. Beraberleinde, ana iletiim kanallan olarak hizmet veren Yunanl tercmanlarla birlikte. temel grevleri ounlukla Franszca olmak zere dil renmek ve Batl toplum hakknda bilgiler
edinmek olan gen 1rk katipler de gtrrlerdi. Bu elilik faaliyetle1, ilk kez, ok sayda eitim grm sekinlerden ok
sayda Trk gencinin bir Avrupa baehiinde biraz vakit geirmesini. bir Batl dil renmesini ve Avrupa medeniyetiyle ilgili ilk izlenimleri elde etmesini mmkn kld. 1rkiye'ye dndkten sonra bu kiilerin byk bir ksm devlet memuru oldu ve hem Batl eitime hem de Batl ilgiye sahip olmalar hasebiyle Osmanl brokrasisinde yeni ve nemli bir farkl grup
oluturdular. Bu zellikleii dolaysyla, reform geirmi harbiye ve bahriye mektepeinden mezun olan yeni Batllatrlm
memurlann pek ok adan sivil muadilleri durumundayd
lar.75
Bunlardan biri. ilk yerleik Osmanl bykelisi Yusuf
Agah Efendi'nin ba sekreteri olarak Londra'ya giden ve 1800
ile 1805 yllan arasnada sadrazama ba sekreter (Reis'l-kttab) olarak hizmet veren Mahmud Raif idi. Mahmud Raif, 1rkiye'ye dndkten sonra ngiliz Mahmud olarak tannacak kadar ngiltere konusunda uzmand. ngiltere ve kurumlaryla ilgili olarak kaleme ald eser. elyazmas olarak istanbul'da Saray Ktphanesi'nde muhafaza edilmektedir. lgintir ki eser
Franszca olarak kaleme alnmtr. Ayn ekilde. nerilen Osmanl reformlan hakknda kaleme alnan ve 1797 ylnda Oskdar'da baslan bir dier eseri de Franszca yazlmtr. Mtevaz Batcl hayr getirmemi. 1808 ylnda isyankar yenieriler tarafndan katledilmitlr.76
Gerek harp okulu rencileri gerekse rak diplomatlar, Avrupal retmenlerin nnde diz kyorlard. ok gemeden.
Mslman yneticiler. bir adm daha ileri atarak Avrupa'daki
resmi eitimin meyvalarndan yararlanmak amacyla Avrupa'ya renciler gnderdiler. Bu adm ilk atan kii. l 809 yln
da talya'ya ilk Msrl renciyi gnderen Msr valisi Mehmed
Ali Paa oldu. 1818 ylna gelindiinde yirmisekiz renci gn-
hetiim Aralan
ue Araclar
157
bu1unuyordu; 826 yhnda ise, Mehmed AH Paa.

Fransa'ya ilk byk renci kafilesini gnderdi. Temelde din
hocal yapmakla grevli olarak yanlarna verilen el-Ezber
klliyesinden bir eyhin eliinde yola koyulan rencilerin
says krkdrt idi. Msr'dan gnderilen bu rencilerin birounu Trkler ve dier Osmanl tebealan oluturuyordu. Fakat,
rencilerin arasnda. Parts'te aa yukar be yl kalarak
Franszcay renen ve bu hususta gzetimini yapt renci
lerden ok daha baarl olmu gzken hocalan eyh Rifa'a
Rafi el-Tahtavi (1801-1873) gibi Msr'n Arapa-konuan yerlileri de vard. eyh Rifa'a Rafi el-Tahtavi, eserleri ve retileri
dolaysyla ondokuzuncu yzylda balayan Batya ynelik yeni entellektel yaklamda anahtar bir sima halini ald. 77 Osmanl sultan II. Mahmud, bu hususta ve dier bfrok hususta
bu Msrl vassaln izledi ve Avrupann deiik lkelerine 150
kiilik ilk Trk renci kafilesini gnderdi. Osmanl sultannn
amac. T.rkiye'de amay planlad yeni okullarda retmen
olarak hizmet venneleri iin bu rencileri eitmekti. 1811 ve
deriJmi
1815
yllarnda ran tarafndan
da Avrupa'ya kk
renci
gruplan gnderildi. Bu rencilerden biri olan Mirza Muhammed Salih irazi, yapt seyahatlerle ilgili hayli ilgin bir eser
verdt. 78
Bu gelimelerin muhafazakar dindar evreler tarafndan
gl bir muhalefetle karlandn belirtmeye bile gerek yoktur. Hereye ramen bu hareket g kazand ve ondokuzuncu
yzyln ilk onyllannda. Avrupa'daki askeri okullarda ve hatta
niversitelerde giderek artan sayda Ortadou'nun Mslman
topraklarndan gelme renciler grnmeye balad. Bu lkelerde geirdikleri sre bu renci.lerin birou iin bir srgn
ve tecrit hayat oldu ve bu renciler. geri dndklerinde, geleneksel yaam tarzlarna yeniden gmldkleri iin mutlu oldular. Fakat tm renciler byle deildi. Hemen her renci
gibi, onlar da, retmenlerinden edindikleri bilgiden daha fazlasn okul arkadalarndan rendJler. rendikleri derslerJn
bir ksm Ortadou'nun tarihine yeni bir yn verecekti.
v
Mslmanlann Batyla lgili
Bilimsel almalan
Osmanl corafyacs
ve allamesi Katib elebi. 1655 ylnda

aknlar iin Yunanllarn, Rom.alllann ve Hristi.yanlann Tarihine Dair Ktlauuz balkl kk bir kitap yazd. Kitab yazmasna neden olan eyi kitabn nsznde yle aklamaktadr.
ijristiyanlar say itibariyle artm ve artk iinde yaadk.lan
meskun dnyann dna tamlardr. Aralarndaki mezhep
:farkllklarna ramen tek MUlet olan Hristiyanlar say itibariyle hayli artm ve dnyann bir ok blgesine yaylmlardr.
Deniz yoluyla dou ve bat denizlerini geerek ok sayda lkeyi ele geirmilerdir. Osmanl mparatorluuna tecavze yeltenememekle birlikte. Yeni Dnya'da zaferler elde etmi ve Hindistan limanlarna nfuz ederek buralarn kontroln ele geirmilerdir. Bylece Osmanl topraklarna yaklamlardr. Bu
byyen tehlike karsnda slami tarih eserlerinin bu halk
hakknda sunduu tm bilgi apak yalanlardan ve tuhaf masallardan ibarettir. Bu yzden. slam halknn artk bu cehennemlik halkn yapp ettikleri hakknda btnyle cahil, bu
: dman komular hakknda bilgisiz ve habersiz kalmamas.
!bu lanetlenmi halkn baz lkeleri Mslmanlarn elinden
alarak Kfr Evine dntrmelerine yol aan cehalet uyku-
160
sundan uyanmalar iin daha doru bilgi temin etmek gerekmektedir.

Katib elebi, bu bilgiyi temin etmek iin Frenklerin Atlas
Minor'nden ve tercme etmi olduu dier eserlerden yararlandn syler.
Kitabn ilk ksm takdim ksmdr ve iki blmden olumak
tadr. Birinci blmde. Hristiyanlktan slama gemi olan Ortaal mhtediler tarafndan polemik amal ve hasmane bir
slupla kaleme alnm eserlere dayal olarak Hrtstiyanln k
sa bir tarihi verilir. Bu blmde, imparator. kral ve benzeri ok
sayda Avrupa siyasi terimleinin aklamalanyla birlikte bir
dizi tanmlama. ardndan da Katib elebi'nin birbirinden ayr
maya zen gsterdii kilise ve devletteki deiik tbelerin iZahat yer alr. Kont ve dier sekler nvanlar yannda papa,
kardinal ve patrik gibi nvanlar da bunlann arasndadr. Takdim blm, "bu melun taife" tarafndan kullanlan dillerle ilgili ksa bir aklamayla sona erer. Katib elebi, Avrupa'da konuulan dillerin okluu ve karlkl olarak anlalmazlk.lan
zerine yorumlarda bulunur.
Kitabn geri kalan dokuz blm Papalk. mparatorluk.
Fransa, spanya. Danimarka, Transilvanya, Macaristan, Venedik ve Moldovya'y ele alr ki, bu lkelerin, Katib elebi'nin
dikkat edilmesini gerekli grd Avrupa lkeleri olduklar
aktr. Bunlar hakknda verilen bilgi, deiik kaynaklardan
devirilerek uraya buraya serpitirilmi bilgi krntlaryla birlikte papalarn ve yneticilerin numaralandrlm bir listesinden ibarettir. Biraz detayl olarak sadece Venedik'in hkmet
sistemi ele alnmaktadr. Bunun yannda, Katib elebi, Fransa
ve spanya hakknda snrl bir lde tarihi ve corafi bilgi de
temin edebilmitir.
Katib elebi iyi niyetliydi. Corafya ve kartografya ile ilgili
yazdklan buna delil tekil etmekte ve ulaabilecei bilgi kaynaklanndan yararlanmak iin gsterdii gayreti gz nne sermektedir. Avrupa'yla ilgili kendi anlatlan haln saylr bir stnlk arzeden Katib elebi'nin daha nceki eserlerle ilgili deerlendirmesinin doru olduuna phe yoktur. Gerekten de
ondokuzuncu yzyla kadar ne Arapada ne de Farsada Katib
elebi'nin eseriyle kyaslanabilecek bir eser kmamtr. Buna
ramen, onun Avn.pa'nn tarihi ve cari ilikileri ile ilgili olarak
Mslmanlann Batyla hgili Bilimsel ah.rnalan
161
1655 ylnda kaleme ald eseri, Avrupallann Osmanllarla ilgili eserlerine nazaran naif ve nemsizdir. Katib elebi'nin bu
eseri yazd tarihten bir asr akn bir sre nce. Avrupal
okuyucular, Osmanl tarihi ve kurumlaryla ilgili olarak olduka shhatli ve olduka ayrntl anlatlara ve ilk Osmanl vakayinamelerinin en nemlilerinden bazlarnn elyazmalarndan
yaplm evirilerine ulaabilir durumdaydlar. Aynca. Avrupallarn ilgisi. kendileri iin acil bir gncel sorun oluturan Osmanl Trkleriyle de snrl deildi. Onlar, belli bir sre slamn
balang tarihi ve kltryle de ilgilenmi, Mslmanlann tarihi. dncesi ve edebi eserleri ile Arapa metinlerin evirileri
ve tpkbasmlarn da iine alan geni bir literatr ortaya
karm bulunuyorlard. Katib elebi'nin yaad dnemde, bir
ok bat Avrupa niversitesinde Arapa krsleri mevcuttu ve
Hollanda'daki Jacob Golius ve ingiltere'deki Edward Pococke
gibi bilimadamlan klasik oryantalizmin temellerini atmaktalard. Onyedinci yzyl sonlanna doru , dou medeniyetinin alfabetik bir szl olan Bibliotheque orientale isimli eseri hazr
layan Barthelemi d'Herbelot isimli Fransz. hem Latince eserlerden hem de bir ok Avrupa dilinde mevcut bulunan klliyetli miktardaki basl bilimsel eserden yararlanabildi. Bilginin
bir ksm, kaan veya fidye denerek kurtanlan esirlerden. dier bir ksm ise diplomat ve tccar seyyahlardan edinilmitir.
Fakat, klasik eserlerin ve kutsal kitaplann aratrlmas ve
canlandrlmas iin Avrupa'nn gelitirdii metodlan slamn
dillerine ve eserlerine uygulayan yeni bir bilimadamlan topluluu . giderek, bilgi kayna olarak fonksiyon icra eden bu kii
lerin yerini alyordu . Btn bunlarn karsnda, gerek filoloji
alannda gereks~ dier alanlarda ortaya koyduklar bilimsel
almalar kendi inan. yasa ve edebiyatlaryla snrl olan
Mslmanlar
arasnda
bununla
kyaslanabilecek
hibir
ey
mevcut deildi.
Bununla birlikte. Bat hakknda bireyler biliniyordu. Katib
elebi'nin dobra dobra ve son derece hakl olarak knad bu
1
yalanlar ve masallar'' eklindeki bilginin ieriine ve kaynaklarna bir gz atmak yararl olabilir.
Bat Avrupa ile ilgili gnm7..e ulam ilk ciddi Arapa ra. porlar dokuzuncu yzylda ortaya kt. Bunlar byk lde
,. Yunan kaynaklarna. zellikle de Batlamyus corafyasna da'
162
yaldrlar.
Grnene baklrsa bu eser birok kez Arapaya evirilmitir. Gnmze ulam olan eser, mehur orta Asyal
matematiki ve felsefeci Muhammed ibn Musa el-Harezn1i tarafndan dokuzuncu yzyl balarnda gerekletirilen bir
adaptasyondur. 2 El-Harezmi. Orlaa Avrupahlannn ondalk
kesirleri ifade iin kullandklar isim olan algoritmaya isimini
veren kiidir. El-Harezmi, BaUamyus'u tercme etmekle yetinmemi. ortaya koyduu eserde ranllarca ve Araplarca malum
olan corafi bilgiye dayal tashihlere ve eklemelere de yer vermitir. Bu dzelti ve eklemeler. dnyann dier blgelerine nazaran ok daha az lde olmakla birlikte bat Avrupa ile ilgili
ksa anlat iin de szkonusu olmutur. Ne yazk ki Avrupa'daki yerlerin isimleri bu yegane elyazmasnda ylesine tahrif edilmitir ki ismine yer verilen yerlerin bazlarn tespit etmek
mmkn deildir.
Mslman alimler. bu eserden ve muhtemelen Sryanca ve
Yunanca eserlerden yaplan dier baz ~ercmelerden. bat Avrupa'nn corafi yaps ve hatla birka yer ismi hakknda bir fikir edinebiliyorlard. ok gemeden ortaya koymaya baladk
lar kend:llerine ait corafi eserler, her ne kadar bat Avrupa gibi ylesine uzak ve ylesine nemsiz bir blgeye fazla bir yer
vermemekte ise de, bilginin grece gelitiini de gstermektedirler. 3
Eseri gnmze ulam ilk Mslman corafyac, eserini
dokuzuncu yzyl ortalarna doru Arapa olarak yazan bir
ranl olan bn Hrredadbih'dir. Devlet posta servisinde k.:'rye
lerden. gnderi hizmetlerinden ve muhaberattan sorumlu k
demli bir memur olarak grev yapan bn Hrredadbih'in bu
eseri, Ortaa slamnn corafi eserlerinin ou gibi, bu servisin ihtiyalarndan en azndan ksmen esinlenmi ve bu servisin kaytlanndan faydalanlarak kaleme alnmtr. Eser. doal
olarak. temelde slam idaresi altndaki topraklarla ilgilidir. Bununla birlikte. eser, Halifeliin posta servisiyle balants bulunan Bizans mparatorluu'na belli bir yer ayrmakta ve hatta
Avrupa'nn daha uzak blgeleri hakknda ksa bir anlatya da
yer vermektedir.
"Meskun dnya." der bn Hrredadbih. "drt paradan ibarettir ki. bunlar Avrupa, Libya, Etiyopya ve skitya'dr." Yunan
kaynakla rmdan alntlar yapan ok az saydaki dier birka
Mslmanlann Battyla lgili Bilimsel almalan
163
kadim Arapa eserde de yer alan bu snflandrma ok gemeden slami corafya eserlerinden btnyle kaybolur. bn
Hrredadbih'in "Urufa" eklinde telaffuz edilen Avrupa's. gariptir ki. "Endls (yani. Mslman spanya). Slavlarn topraklar. Romallar. Frenkler ve Tanca'dan Msr snrna kadar
uzanan lke"den ibarettir. 4
slam'n Evi'nin bir paras olan Mslman spanya hakknda bn Hrredadbih'in bilgisi olduka iyidir. slam topraklannn snrlarnn tesindeki lkelerle ilgili olarak syleyecekleri
ise unlardan ibarettir:
Endls'n kuzeyinde Roma. Bryan (Burgonya] ve Slavlarla
Avarlarn topraklan yer abr.
Bat Denizinden gelen eyler Slav. Yunanl. Frenk ve Lombardiyah kleler. Yunanl ve Endlsl cariyeler. kunduz krk ve dier krkler. parfmler, aselbent. ila ve macundur. Bu denizin
aa ksmnda yer alan Frenklerin lkesinin kylan yakmndan
ise avamn mercan olarak isimlendjrdiklert bu.ad getirilmektedir. Slavlarn lkesinin tesinde kalan kyda Tliye {Thule] ehri
yer alr. Oraya ne gemi ne de tekne gitmez ve oradan hibir ey
gelmez. 5
Yahudi tccarlar vardr ki bunlar ... Arapa, Farsa. Yunanca.
Frenke. Endlse ve Slavca konuurlar. Deniz ve kara yoluyla
Batdan Douya. Doudan Batya seyahat ederler. Batdan hadm
erkekler. cariyeler ve olan ocukan. brokar. kunduz krk. tutkal. samur ve kl getirirler.6
Hrredadbth'in szn etlii Yahudi tccarlar hatr saylr

bir miktarda bilimsel eserin ortaya kmasna yol amtr ve
.onlarn kimliklerini. memleketlerini ve nemlerini tespit iin
pek ok giriimde bulunulmutur. Bu Yahudilerin Bat kkenli
deil de Dou kkenli olmalar daha muhtemel gzkmektedir.
Bununla kout pasajlarn dnemin dier iki Mslman
.~orafyacnn yazlannda da yer aldn gryoruz. Bunlardan
biri olan bnl-Fakih (. 903). halefini izlemesine ramen unu
da ekler:
Altnc
iklimde fr~ngtstan ve dier halklar yer alr. Orada. g

slerinin bymesini nlemek iin onlar kkken kesip dala
ma adetinde olan kadnlar vardr. 7
Mslman]ann Avrupa y
164
Kefi
Dier corafyac olan bn Rs teh ise ayn hikayeye yeni ve
hayrete
drc
bir aynnt ekler:
Okyanusun kuzey ksmanda Baratiniye Adalan olarak isimlen

dirilen ontki ada vardr. Bunun tesine geildiinde meskun dn
yadan uzaklalm olur ve orada neytn bulunduunu kimse bil
mez.8
Her yazar da Roma ismini zikreder ve onunla ilgili olduka garip ykler anlabrlar.
Onuncu yzyla gellndllnde. Mslman okuyucular olduka btnlkl bilgiye ulaabilecek durumdadrlar. Dnemin
tartmasz en byk corafya yazan Mes'ud1'dir (. 956).
Onun Avrupa halklanyla ilgili mlahazalarnda Yunan corafi
kavramlannn yanksnn bulunmasna ramen ilgin ilaveler
de yer alr:
Kuzey eyrek dairesi halklanna gelince. bu halklar, kuzeye
doru gidildike. yani Slavlarn. Frenklerin ve onlarn komular
olan uluslann yaadklan blgeye gidildike. gnein semtrreise
uzaklt artar. Mesafenin uzamas nedeniyle gnein onlara sala
d enerji azalr: souk ve nemin hkm srd bu blgelerde
kar ve buz sonsuz bir ard ardalk ierisinde birbirlerini tzlerler. S
caklk unsuru onlarda yoktur: vcuttan iriyan, mizalar ters,
davrantan kaba, anlaylar kt ve dillen ardr. Renkleri ylesine beyazdr ki mavi gibi grnrler: delileri ince, etleri kabadr.
Mavi olan gzleri ten renkleriyle uyum iindedir: salar rutubetin
oluturduu dumanlardan dolay kzl ve dalgaszdr. Dini inanlar muhkemltkten uzaktr; bunun nedeni souk havann doas
ve scakln yokluudur. Kuzeye doru gidildike daha aptal. daha kaba ve daha sersemleriyle karlalr. Onlardaki bu nitelikler
kuzeye doru gidtldike artar.... Bu enlemin altm ksur mil tesinde Goglar ve Magoglar vardr. Bunlar altnc iklimde yer alrlar
ve hayvan olarak deerlendiilirler.9
Ayn
mellif bir dier eserinde u
Olak
Burcu blgesinde.
ltrttttmlz
yan
grlere
kuzeyde
yer verir:
yerleik
olduklanm be-
Frenklerin. Slavlann. Lombardiyahlann.
spanyollarn.
Mslmanlann Batyla lgili Bilimsel altmalan
165
Goglann. Magoglann, TurkJer1n. Hazarlann. Bulgarlann. Alanlann. Galiyahlann ve dier halklann hepsi. tlahi yasann doktorlan
arasndaki otorite ve idrak sahibi kiilerin ortak grne gre.
Nuh'un olu Yafes'tn soyundan gelmektedirler.... Bu halkJann en
cesurlar. en iyi korunanlan. en donanml olanlan. topraklan en
geni. ehirlerinin says en fazla. en iyi tekilatlanm, krallarna
en sadk ve en itaatkar olanlar Frenklerdir: bir istisna olarak GaltyalJar
Frenklerden daha atak ve daha sefihUrler. ztra bir GaU-
yal
ok sayda Frenke tek bana kar koyabilir.

Tm Frenkler bir krala tabidirler ve bu hususta aralannda
herhangi bir ihtilaf veya aynlk yoktur. Onlarn halihazrdaki ba
ehri. byk bir ehir olan Bciriza'dr. Kasaba ve kyleri bir kenara brakacak olursak 150 kadar ehirleri vardr. 10
Bu eserlerden ve dnemin corafyayla ilgili Arapa ve Farsa dier eserlerinden, o vakitler Mslmanlannn gzlerine grnd ekliyle Avrupa'nn bir resmini yeniden kurmak
mmkndr. Mslman Endls'n medeni topraklarnn
kuzeyinde. kuzey spanya dalaryla Pireneler'in eteklerinde
Galiyallar ve Basklar diye isimlendirilen vahi ve ilkel Hristiyan halklar yer alyordu. talyada. Mslmanlarn kontrol altndaki blgelerin kuzeyinde, papa diye isimlendirilen bir rahip-kral tarafndan ynetilen Roma topraklan uzanyordu. Roma'nn tesindeki lke ise Lombardiyallar diye isimlendirilen
vahilerin lkesiydi. Mslmanlarn snrlarnn kuzeyinde kalan Akdeniz'in dou ucunda bir Yunan Hristiyan mparatorlu
u olan Rum krall vard. bu kralln tesinde ise. bazlan
Mslman tccarlar ve seyyahlar tarafndan hayli iyi bilinen
birok halklara blnm byk bir rk olan Slavlarn geni
topraklar mevcuttu. Slavlarn batsnda kalan ve Pireneler'in
ve Alpler'in eteklerine kadar uzanan geni topraklar. Franja
Krallna, yani Frenklerin krallna aitti. Otoritelerin hepsi
deilse de belli bir ksm, bu lkeler arasnda Burcan veya
Burgonyahlar diye isimlendirilen bir dier halka da yer verirler. Daha kuzeyde, Frenklerin topraklarnn tesinde ise atee
tapan Mecus veya Magi yanllan vardr ki Araplar bir isim ve
tanm olan bu terimi olduka keyfi bir ekilde kadim Farsadan Norveliler anlamnda devinnilerdir.1 1 Bu uzak ku1.-eyde
bulunan lkelerin birkann ismi slami literatrde yer alr:
166
Britanya. bazen rlanda ve hatta skandinavya.

Mslman melliOer. Rm terimini nadiren de olsa. adeta
Hristiyanlkla zdeletirerek, orta ve bat Avrupa iin de kullanrlar. Bununla birlikte, bat Avrupallar genellikle bir dizi
deiik terimle tanmlanrlar. Bunlarn en yaygn. Frenkler
anlamna gelen Arapa bir terim olan frenc veya F'irenc terimidir. Kken itibariyle arlman"n Bat imparatorluunun sakinlerini ifade iin Bizansllar tarafndan kullanlan bu terimin
Bizans yoluyla Mslmanlara gemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu terim sonralan Avrupallann genelini ifade iin kullanlmaya balanmtr. Ortaada, normalde spanyal Hristiyanlan, Slavlan veya eski Norve halklarn isimlendirmede yararlanlmayan bu terimle genel anlamda kta Avrupas ve Britanya Adalan kastedilmekteydi. Frenklerin lkesi Arapada
Franja veya franca, Farsada ve sonralar 1rkede ise Frengistan olarak isimlendirildi.
Ortaa metinlerinde Avrupa halklarn ifade iin hazan
"sar benizlinin oullar" anlamna gelen Benu'l-Asfar terimi
kullanlr. Balangta Araplar tarafndan Yunanllar ve Romallar ifade iin kullanlan bu terim. sonralan spanya yerlilerini ve daha da sonralan Avrupallarn genelini ifade eder hale gelmitir. Mslman ecerecilerin byk ksm, bu terimin
zel bir isimden, Esau'nun torunu ve Yunanllarla Romallarn
(Rum) atas olan Rmil'in babas Asfar'dan trediini ileri
srerler. Baz alimler. bu terimlerin Avrupallarn derilerinin
daha ak renkli olduklarna. soluk benizli olduklarna. yani
Asya ve Afrika'nn esmer ve siyahi tenlerine ramen sarn olduklanna iaret iin kullanldn sylemilerdir. Bu mmkn
gzkmemektedir. nk Arap ve ranl muellifler beyazlan
soluk benizli olarak deil beyaz olarak belirlerler. Dahas, Avrupallar rk ve renkl~ itl>a,"iyle ele almalan pek rastlanlan
birey deildir. Gneydeki ve doudaki ku1h~Plannn kendilerininkine oranla daha kara olan derilerine 7~man zaman hayli
derin de olabilen bir ilgi gstermelerine ramen. kuzeydeki
komularnn daha ak renkli tenlerine pek dikkat ynelttikleri yoktu. Genellik!e kmseyici bir slupla. Frenklerin olduu gibi -gerektt> onlardan daha ok- Slavlarn. Trklerin ve
dier step halklarnn iinde yer ald kuzeyli rklarn beyaz
veya czaml grnml renklerine nadiren de olsa deiniler-
Mslmanlann Batyla lgili Bilimsel almalan
167
de bulunulur. Osmanllar dneminde. Benu'l-Asfar terimi. bazan orta Avrupa halklar iin. zellikle de arlar kimi zaman
el-Melik'l-Asfar. yani sar benizli kral olarak isimlendirilen
Ruslar iin kullanlmtr. 12
Mslmanlarn Avrupa ile ilgili bilgilerinin kayna neydi?
Yararlandklar yazl kaynaklar Sryanca ve Farsadan nemsiz ilavelerle birlikte temelde Yunanca eserler idi. Gerekten de
Batl kitaplardan rendikleri pek birey yoktu. Bildiimiz kadaryla, Ortaada sadece bir tek Batl kitap Arapaya tercme edilmitir.
Bu eser dnda. bir ya da iki kitaptan dolayl yollarla yararlanlm olabilir. Mesela, Clovis'den iV. Louis'ye kadar Frenklerin krallaryla ilgili ksa bir bilgi veren Mes'udi. Kurtuba emiri
el-Hakem'i bilgilendirmek iin. bir Frenk rahip tarafndan 939
ylnda kaleme alnm bir eserden yararlandn syler:
336 1947) ylnda Msr'da Fustat'la, o tarihlerde Endls hkmdan olan babas Abdurrahman'm mirass olduu ak olan
el- Hakem ibn Abdurrahman ibn Muhammed iin Frenklerin e
hirlerinden Gerona'da piskopos olan Godmar tarafndan 328 y
lnda kaleme alnm bfr kitapla karlatm .... Bu kitaba gre.
Frenklerin ilk kral Kludieh idi. Dinsiz. biri olan bu kral Ghartala
isimli kars Hristiyan yapmt. Onun ardndan olu Ludrtc. sonra onun olu Dakoshirt. sonra onun olu Ludrtc. sonra onun er
kek kardei Karlan. sonra onun olu Karla. sonra onun olu Tebin. sonra onun olu Karla tahta gemiti. Bu sonuncusu yirmi
alt y1 hkm srmt ve Endls'n hkmdar el-Hakem ile
ayn dnemde hayattayd. Onun ardndan oullan kavgaya tutu
tu ve onlarn aralarndaki bu ekime yznden Frenkler kendi
kendilerini yok edecek bir noktaya geldiler. Sonra Karla' nn olu
Ludrik Frenklerin hkmdan oldu ve yirmisekiz yl alt ay hkm
srd. Tortosa'ya ilerleyip oray kuatan oydu. Onun ardndan
Karla. onun da ardndan Ludric'in olu tahta kt ki el-mam di
ye hitap edilen Muhammed ibn Abdurrahman ibn el-Hakem'e hediyeler gnderen bu hkmdard. Bu hkmdarn oluzdokuz yl
alt ay hkm srmesinden sonra yerini olu Ludric ald ve alt
yl hiikm srd. Daha sonra Frenk Kont Nusa ona kar ayakla
narak Frenklerin kralhgu ele gt>:irdi ve sekiz yl tahtla kald.
Frenklerin Kral tarafndan denecek 700 ratl altn ve 600 ratl g-
168
m karlnda
Normandiyahlan yedi yllma lkesinden k

maya ikna eden bu kiiydi. Onun ardndan Takwira'nn o1u Karla drt yl hkm srd: daha sonra Kar1a'nn olu Ludrtc tahta
geti ki u anda. yani 336 ylnda. Frenklerin kral odur. Bize ulaan haberlere gre on yldr hkm srmektedir. 13
Mes'di'nin listesinde yer alan onalt ismin Charles Martel'den IV. Louis'e kadar uzayan son on tanesini kesine yakn
bir lde tehis etmek mmkndr. lk alt isim arasnda yer
alan Clovis ile onun kans Clotilde ve onun torununun torunu
Dagobert herhangi bir zorluk oluturmamakta ise de, geri kalan isimleri Merovingian ve Carolingian monarklannn olutur
duu kme ierisinde tehis etmek imkanszdr.
Bununla birlikte. bu pasajn ilgin yan, tahrifat, hata ve
ihmallerle dolu olan isim listesi deildir. Bu pasajn nemi bu
alanda yegane kayt olmasnda yatmaktadr. slam dnyasnn
muazzam lde olan klasik taih yazcln muhtemelen Ortaa Avrupa'sndaki
tum devletlerin
toplamnn
tarih yazcl
na oranla daha byktr ve ok daha ileri dzeydedir. slam

ve Hristiyanln Akdeniz boyunca spanya'dan Sicilya'ya ve
Yakn dou 'ya kadar uzanan alan ierisinde uzun zaman kar
karya gelmelerine ramen, Mslman alimlein, Mslmanlann snrlannn tesinde olup bitenlere. Avrupa'da olup bitenlere bylesine ilgisiz ve kaytsz kalmalar son derece dikkat ekicidir. slamn ilk bin ylndan gnmze ulaan bat Avrupa
ile ilgili olarak Mslman okuyucular bilgilendirici sadece
tane eser vardr. Mes'di'nin listesi bunlarn birincisidir.
Bat Avrupa'nn tarihi neredeyse btnyle ihmal edilmise
de corafyas dikkat ekmeye devam etti. Mslman alimler
corafyaya byk bir dikkat ynelttiler ve bu konuda geni ve
ayrntl eserler ortaya koydular. Yunan eserlerinin adaptasyonlar ve bunlara yaplan ilavelerle balayan bu almalar
ok sayda seyahatname ile zenginleti ve Mslman alimler.
giderek, kimisi corafyayla ilgili bilimsel eserler kimisi de alfabetik corafi szlkler eklinde daha sistematik ifadeler ortaya
koymaya baladlar. Bu eserler sk sk Avrupa'ya ait baz isim~
leri de ierirler.
Roma"nn kudretli ismi slam dnyas tarafndan doal olarak bilindii halde. Roma ismi, genellikle, daha ok Rm teri-
169
miyle ifade edilen Bizans ile kartrlr. Buna ramen, baz

alimler Roma'nn italya'da olduunun farkndadrlar. Eski bir
Arap mellif, aa yukar 886 ylnda Roma'da bir mddet
kalm gzken sava esirt bir Arap olan Harun ibn Yahya'nn
azndan uzun bir anlatya yer verir. Harun. ehri ve kiliseleri
hayali bir biimde tasvir elikten sonra yle devam eder:
Bu ehirden bir gemiye binip Burcan (? Burgonyahlarl Kralnn
lkesine varana kadar ay deniz yolculuu yapyorsunuz. Oradan bir ay dalarda ve vadilerde yokuluk yaptktan sonra Franja
lkesine. oradan da drt aylk bir yolculuk sonras Baratlniye
(Britanya) ehrine vanyorunuz. Bu ehir, Bat Dentzl sahtlinde
bulunan ve yedi kral tarafndan ynetilen byk bir ehirdir. Giri kapsnda bir put bulunan bu ehre bir yabanc girmeye kalktnda uyuyakalmakta ve ehir halk onu yakalayp ehire girmekte, ama ve niyeti soruturulmadan ehre girememektedir.
Bu ehrin halk Hristiyandr ve topraklan Rm topraklarnn sonuncusudur. Bu ehrin tesinde meskun bir yer yoktur. 4
tesine gemeye kalkmad aktr.

Britanya'y duymu olmas. Anglo-Sax:onlann yedi krall ynetim biimini bilmesi ve hatta Anglo-Saxonlarn g usulleriyle
ilgili belki de ilk izahat yapmas ilgintir. Bununla birlikte. yedi krall ynetim biimi otuz yl kadar ncesinde sona erdiin
den verdii bilgi eskidir.
Harn'un Roma ile ilgili bilgisinin, byk lde, rnekleri
Ortaa literatrnde mevcut olan harikulade Roma ykleri
kolleksiyonlanna dayal olduu aktr. Bu yklerin bir ksm
bn'l-Fakih tarafndan bir araya getirilmi ve en byk Mslman corafyaclardan biri olup 1229 ylnda vefat eden
Vakf t tarafndan zikredilmitir. Yakt. alntlad yklerin
bazlanyla ilgili ciddi phelere sahiptir. Onun corafya szlnde Roma maddesi u eki ide balar:
Harun'un
Roma'nn
Rmiye. Gvenilir otoritelerin belirledii telaffuz ekli budur.

El-Esma"i (mehur bir filolog) yle der: '"Bu isim, Antakiye (An
takya], Afamiye. Nikiye !znik) ve Selkiye (Siltfke) ile ayrn yapda
dr. Rumlarn lkesinde ve dilinde bu gibi isimler oktur.
Biri Rm'da. dieri ise bir kralm ardndan onun adyla ina
Mslmanlann
170
Avrupa'y Kefi
ehir olmak zere iki Roma vardr. Rm

Rmlann eitim ve hkmdarlklarnn merkezidl r .... Rumi dildeki ismi Romanus'dur. Sonralar bu isim
Arapa bir ekle sokulmu ve orada yaayanlar Rumi olarak 1sim
edilen Meda'in'deki
topraklarnda olan.
lendirilmilerdir.
Bu ehir. Konstantinopol'n kuzeybatsnda. elli gnlk veya

daha uzun bir mesafededir. Gnmzde Frenklerin elinde bulu
nan bu ehrtn kral Alman'n kral olarak anhr. Papa bu ehirde
yaar
....
Roma. binalar. alannn bykl ve sakinlerinin say1s1 itibariyle dnyann harikalanndan biridir. Bu ehri anlatmaya bala
madan nce. ahsm adna. bu ehir hakknda anlatacaklarm
dikkate alacak kiilere kar sorumluluu reddediyorum. zira olaand olan bu ehir son derece byk ve esiz bir ehirdir. Bllgi
yaymakla hret bulmu ok sayda insanla grtm ve bu kii
ler benim anlatacaklarm rivayet ettiler. Ben onlann anlattklan
na bal kalacam: hereyin en iyisini Allah bilir. s
Ya.kut. bu dikkatli ve bilgince olduu sylenebilir reddedi

ten sonra. Roma'nn harikalar ve olaanstlkleri hakknda
-ou muhtemelen Avrupa kkenli olan- Ortaa rivayetlerini alntlar ve konuyu yle sonulandnr:
Bu ehri tasvir ederken yer verdiim eylerin tm bn'll
Fakih olarak btlinen Ahmed ibn Muhammed el-Hamedani'nin kitabndan alnmtr. Hikayenin en zor ksm. Roma'nn. aylarca
yolculuk gerektirecek genilikte olan krsal alannn rettm1nln
buradaki nfusu doyurmaya yetersiz gelecei lde muazzam
byklkte btr ehir olmasdr. GeniHk. byklk. nfus ve hamamlannn says itibariyle btr r..amanlar Badat'n da aym durumda olduunu syleyen pekok kif varsa da, bu tr eylerden
sadece okuduklar vastasyla haberdar olan ve hi benzerini grmemi bulunan kiinin bunlara Jnanmas zordur: neyin doru olduunu en iyi Allah bilir. Tm sylenenleri aynen alntlamayp
ksaltmalarda bulunmu. olmamn nedeni budur.16
YAkil'un
elde deil.
Ortaada. bat Avrupa'nn slami tasvirlerinin ou. onuncu yzyl ortalarnda bykeli ibrahin1 ibn Ya'kub tarafndan
bu
grne katlmamak
Mslmanlann Battyla lgili Bilimsel altmalan
171
kaleme alman anlahdan dorudan veya dolayl olarak tretilmilerdir- bn Ya'kub'un iki rnei bunu ortaya koymaya yeterli gelecektir:
rlanda: altnc
iklimin kuzeyba't.smda bir ada ... Tm dnyada

Vikinglerin bu adadan daha sabit bir mevkUeri yoktur. evresi
l ,000 mil olan bu adanm halk. adetleri ve giyimlenyle Vikingurler. Tanesi 100 dinar olan bornozlar giyen halkan asillerinin bornolan incilerle ssludr. Sahil kesimlerinde balina yavrulan av
ladklan sylenir ki lezzeti dolaysyla yavrulanm avlayp yediklert
bu bahk ok byk bir balktr. Bu yavrulann Eyll aynda do
duklar ve Eki J\.sm. Arahk ve Ocak ay1annda yakalandklar,
Ocak aymdan !>r. ise etlerinin sertletii ve yenileme'.l hale geldii sylenir. Onlar avlama usulne gelince ... avclar yanlarnda
sivri ulu byk bir demir kanca olduu halde gemilerde topla
mrlar. Kancann zerinde byk ve salam bir halka. halkann
iinde ise kavi bir ip vardr. Bir balina yavrusuyla karlatklann
da ellerini rpp batnrlar. 1Jt el rplara doru ynn dej
Uren balina yavrusu kibnr v dosta bir edayla gemilere doru
yaklar. Daha sonra denizt:ilcrden birisi yavru balinann zertne
atlayp yavru balinanm alnm kuvvetlice kamaya balar. Bu.
yavru balinann houna gider. Sonra karn::ay balinann bann
ortasna yerletiren denizci. byk demir bir ekici tm gcyle
kez kancann zerine indirir. lk darbeyi hissetmeyen balina
ikinci ve nc darbede iddetli bir ekilde rpnmaya balar ve
bazan kuyruuyla gemilerden birine arpp gemiyi paralar. Balina bitap dnceye kadar rpnmaya devam eder. Sonra gemiler
deki adamlar biribirlertne yardm ederek kyya ulancaya kadar
balinay srklerler. Ba7.an yavru balinann annesi yavrusunun
rpnmalarn gp onu izler. Bu duruma nlem olarak ok miktarda tlm sarmsak hazr1ayp denize dkerler. Anne bali
na sarmsan kokusunu alnca bu kokudan tiksinir ve geri d
np uzaklar. Sonra denizciler yavru balinay paralara aynp
tuzlarlar. Bu hayvann eti kar gibi beyaz. derisi mrekkep kadar
siyahtr. 17
hn Ya'kb'un rlanda Denizi"nde balina avclyla ilgili an-
lat snn gereklere dayal olduu

ulere sahip olduklar ve zpknla
ve balinalann anyakalandklar bilgisini verapaktr
172
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
mektedir. Bun unla birlikte. rlanda'ya ayak basp basmad

pheli olan bn Ya'kb'un anlatsnn ikinci elden olmas kuvvetle muhtemeldir. Buna ramen, Bohemya ile ilgili tasvirinin
dorudan bir tecrbeye dayal olduu aikardr:
Bohemya: Buras Kral Boyslav'm lkesidir. Prag'dan Kracow'a
kadar olan uzunluu haftalk bir yolculuk lsndedir ve s
nn, 1rklerin topraklannn snn boyunca uzanr. Ta ve kirele
ina edilmi olan Prag ehri, tm bu topraklann tlcart adan en
zengin olandr. Ruslar ve Slavlar buraya Kracow'dan mallar geU
rirler: Trklerin lkesinden gelen Mslmanlar, Yahudiler ve
Trkler de deiik mallar ve teraziler getirirler: geriye dnerken de
kle. kalay ve deiik trden krk gtrrler. Onlarn lkesi bu
Kuzey haJklannm Olkelerinln en iyisi ve hayvan yemi asndan en
zengin olandr. Orada bir peni karlnda bir insana bir ay yetecek kadar un satlr. ayn tutar karlnda srtnda yolculuk yaptnz at krk gn doyurabilecek kadar arpa satn alabilirsiniz;
orada on tavuk bir peniye satlr.
Prag ehrinde. o blgelerde kullanlan eyerler. dizginler ve dayanksz deri kalkanlar imal edilir. Bohemya topranda ise. zerine hibir ie yaramayan hilaller ilenmi, aa benzer hafif ve zanf
mendiller imal ederler. Orada bu mendillerin on adedinin fiyat
her zaman bir penidir. Birbirleriyle ttcaretlei bunlara dayaldr ve
ellerinde ok miktarda bunlardan vardr. Para gibi grdkleri bu
eylerle satn ald1kan en pahal eyler. buday. kle, at. altn. gm ve dier eylerdir. Bohemya halknn esmer ve siyah sal olmalan dikkat ekicidir, onlann arasnda sannlara ender rastla-
mr .... s
Yeniden-Fetih hareketi ve Hallar, gerek sava gerekse ban halinde olmak zere Mslmanlarla Batllar yakn iUki
iine soktu. Bu dnemde Mslmanlarn Avrupal Hristiyan
komulan hakknda daha detayl ve daha doru -daha eski
bir dnemin muhayyilesinin rnleri, sylentiler ve mphem
raporlardan daha dikkate deer- bir bilgiye sahip olmalar
beklenirdi. Dorusu, onikinci. onnc ve ondrdnc yzylda yaayan Mslmanlar, Bat hakknda. Hallarn gelmelerinden nceki dnemde yaayan haleflerine oranla daha bilgilidirler. fakat biz kendimizi onlann bu kadar az bilgiye sahip
Mslmanlann Batyla lgUi Bilim.Sel ah.malan
173
olmalanna. ve bundan da ok. hi nemsemeyilerine hayret

etmekten kendimizi alamyorz.
Dnemin en byk corafyaclarndan biri olan Zekertya
ibn Muhammed el-Kazvini (. 1283} isimli ranl. Avrupa ile ilgili anlatsnda byk lde bn Ya'kub'tan yararlanr ki
Ya'kub'un anlatsnn gnmze kalmas ksmen onun sayesinde gereklemitir. Kazvini'nin Frenklerle ilgili olarak syleyecekleri undan ibarettir:
Frengistan: Hristiyan aleminde gl bir lke ve byk bir
kralhk. ok souk olan bu lkede hava, souun anh yznden youndur. Gzel eyler. meyveler ve hasatlarla dolu. nehirler
ve rnler asndan zengin olan bu lkede iftilik ve hayvanclk
yaplmakta, aalar ve bal bulunmaktadr. Deiik pek ok av tr bulunan bu lkenin kllan Hintlilerin khlanndan daha keskindir.
Halk Hristiyan olan bu lkede. ok sayda askeri bulunan
muktedir ve cesur bir kral mevcuttur. slam topraklarnn ortasndaki denizin kysnda bu krala bal iki veya ehir vardr ki
buralan kendi kysndan korumaktadr. Mslmanlar buralara
g gnderdiklertnde. bu kral. bu ehirleri korumak iin kendi
bulunduu blgeden g gnderir: onun son derece cesur olan
askerleri sava esnasnda kamay akllannnan bile geirmez. bu
nun yerine lmeyi tercih ederler. 19
Bu pasajn bir ksmnn daha eski bir yazara, hatta byk

bir ihtimalle bn Ya'kub'a ait olduuna phe olmamasna ra
men, Frenklein "slamn topraklarnn ortasndaki" mlklerin
den sz eden ve Frenk ordularnn gcne gnlszce tanklk
eden ikinci blm, Hallar devrine ait gzkmektedir.
Kazvini'nin gzlemleri, -seyyahlann masallarndan, eski efsa
. nelerden ve Batyla ilgili ilk anlatlara temel tekil eden Yunan
biliminin cilalanm fragmanlarndan farkl olarak- dorudan
. temasa dayal izlenimleri yanstma meziyetine sahiptir.
slami Batda, yani Hristiyan yeniden-fetihinin Mslman
lan olumsuz anlamda da olsa Avrupa'yla yakn temasa soktuu yerler olan Kuzey Afrtka ve spanya'da, her naslsa. daha iyi
: .bilgiye sahip bulunuluyordu .. Byk bir ihtimalle ispanya'da
eser veren Zhri isimli bir onikinci yzyl corafyacs. Venedik. Amalfi. Pi7..a ve Cenova'dan sz eder ve buralardaki tccar-
174
tarla onlann rnlerine dt"~inir. Ona gre. Cenova, "Romenlerin ve Frenklerin en byk ehirlerinden biridir ve bu ehrin
halk Romenlerin Kurey'idir." Peygamber'in mensubu olduu
Mekkeli kabile olan Kurey, Araplarn en asil kabilesi olduu
na gre. bu ifadede mbalaal bir vg mevcuttur. Hepsi bununla da kalmamaktadr. Zhri. Cenovallann. slamn geliin
den nce Suriye-Arabistan snnnda yaayan Hrtstiyanlatnl
m bir Arap kabilesi olan Gassan soyundan olduklannn sylendiini belirtir. ''Bu halk. grnleri itibariyle Romenlere
benzememektedirler. Romenlerin ou sann olduu halde bu
halk esmer. kvrck sal ve kalkk burunludurlar. Onlarn
Arap soyundan olduklarnn sylenmesi bundan dolaydr. "20
Ayn tarihlerde. Normanlann Sicilyasnda Hristiyan ynetimi altnda yaayan bir dier Batl Mslman. Ortaa Mslmanlarnn dnyann geri kalan ksmyla olduu kadar Avrupa'yla ilgili olarak da en ileri corafi dzeyini temsil eden bir
eser verdi. Fash eski bir ynetici ailenin kk ouu olan
Eb Abdullah Muhammed el-erif el-drisi, 1099 ylnda Fas'ta
Ceuta'da dodu. Kurtuba'da renimini tamamladktan ve Afrika ve Ortadou'nun byk blmn dolatktan sonra Sicilya'nn Norman kralnn davetine icabet ederek Palermo'ya
yerleti. Orada. yapt seyahatlere ve bilinmeyen dier bilgi
kaynaklanna dayal olarak Roger'in Kitabt olarak hilinen byk corafi bayaptn kaleme ald.1154 ylnda tamamlanan
bu eser. umulaca gibi, talya'yla ilgili geni bilgi iermekle ve
bat Avupa'nn byk ksmnn detayl tasvirlerine de yer vermektedir. Bu blmlerde, drisi. Mslmanlarn daha nceki
corafi bilgilerine fazla itibar etmemekte ve dorudan batl
Hristiyan bilgi kaynaklanndan ve bat haritalarndan. byk
ihtimalle de Katalan haritalanndan yararlanm gzkmektedir. Nonnan Sicilyasnda bu kaynaklara ulamas mn1kn olmutur. drisl. Brttanya Adalarn tasvire yle balar:
Yedinci iklimin ilk
adalar
ssz
ksm
bir okyanustan ibarettir ve buradaki
ve kimsesizdir. ..
Yedinci iklimin ikinci blm okyanusun bir ksmm iine ahr
kj l'Angleterre [ngiltere) adas bu blmde bulunur. Bu devekuu
kafas biimli byk adada kalabahk ehirler. yksek dalar.
akarsular vardr ve arazUer engebesizdir. Topraklar veJimli, halk
Mslmanlann Battyla lgili Bilimsel al.malan
175
ise alkan. azimli ve gayretlidir. Orada k. yl boyunca srer.

Buraya en yakn yer Fransa topraklarndaki Wissant'tr ve bu
adayla kta arasnda onikt mil geniliinde bir boaz vardr... 2 1
drisi daha sonra Dorchester'. Wareham', Dartmounth'u,

"adann ku gagasna benzeyen Comwall isimli dar parasn".
Salisbury'yi. Southampton', Winchester', Shoreham', "pazarclar. sanatkarlar ve mreffeh tccarlanyla gz kamatran
kalabalk
nfuslu ve
haln saylr
byklkte bir
ehir"
olan
Hastings'i, Dover', Londra'y, Lincoln' ve Durham' ksaca tasvir eder. Bunlarn tesinde skoya yer alr ki bu lke hakkn
da diisi u grlere yer verir:
ngiltere adasyla bitiik olan bu yer. ingtltere'nin kuzeyine
gtden byk bir yarmadadr. Burada ne yaayan

bir insan. ne bir ky ne de bir kasaba mevcut deildir. Uzunluu
150 mildir ... 22
doru uzayp
disi daha uzak bir blgeden bile haberdardr.

ssz skoya yarmadasnn
ucundan rlanda adasnn ucuna,

batya doru tkt gnlk bir deniz yolculuuyla gidilir ... Harikalar
Kitabt'nn !Dou kkenli eski bir eser] mellifi, bu adada bir zamanlar meskun olan ve gemilerin gelip ada yerlilerinden amber ve
renkli talar satn aldklan ehrin var tdiini syler. Sonra ilerinden biri onlara kendini ynetici olarak kabul ettirmeye kalk
m. adamlanyla onlara kar sava am. ada halk da onlara
kar koymular. Sonra aralanndan bir dman ortaya knca biribtrlerini ldrmeye balamlar ve aralarndan bazlar anakaraya gmler. Bylece bu ehirler harabe haline gelmi ve adada
yaayan kJmse kalmam. 23
drisi'nin Britanya Adalan hakkndaki bilgisi kttr; buna

kyasla
Aprupa ktas. hatta klann kuzey ve dou ulan hakknda bile daha iyi bilgiye sahiptir. Adalarla ilgili olarak yapt
. -deve kuu ba biimli. ku gagasna benzeyen- eklin~
: deki benzetmeler. drisi'nin haritalara bakm olduunu net
bir biimde ortaya koymaktadr. Hatta zikrettii ok saydaki
1
yer isimlerini de bu haritalardan karm olmas kuvvetle
muhtemeldir.
176
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
Sonraki Arap corafyaclar drisfyi izlemi ve onun eserinden yararlanmlardr. Hangi tarihler arasnda yaad kesin
olarak bilinmeyen. slami batya mensup bir mellif olan bn
Abdl-Mnim, Avrupa'nn baz blgelerini de ele alan bir co
rafya szl derledi; doum yeri Grnata yaknlanndaki Alcala la Real olan bn Said'in (1214-1274) yazd Dnya Co
rafyas adl eserinden, gerek Batda gerekse Douda daha
sonraki tarihlerde yaayan Mslman yazarlarn birou aln
tlar yapmlardr.
bn Said'in Bat ile ilgili anlats ok sayda ilgin yenilikler

ierir. ngiltere'den sz ederken "bu adann yneticisi, Selahaddin ve Akka Savalarnn tarihinde el-nkitar olarak anlr"
der. 24 Selahaddin tarihinde, l'Angleterre teriminden bozma olduu ak olan el-nkitar eklindeki tuhaf isimle anlan ve
nc Hal Seferi ile ilgili olarak Mslmanlarca kaleme
alnm t.m anlatlarda kendisinden sz edilen yneticinin
Richard Coeur de Lion olduuna phe yoktur. Mslman
mverrihler, Hallarn Doudaki askeri ve siyasi faaliyetleri
hakknda ok ey kaleme almlardr; bununla birlikte, bu anlatlar, Hal devletlerinin iilerine dikat ekici lde az ilgi
gstermekte, dman askerleri arasndaki ulusal farkllklara
daha da az ilgi gstermekte, bu askeri gruplarn lkesel kkenlerine ise hi ilgi gstermemektedirler. Bu yzden, bn Said'in bu uzak ve gizemli adallar Suriye-Filistin tarihindeki bir
simayla zdeletirmesi olaanddr. Mslman mverrihlerin ouna gre, bu kiilerin hepsi. barbarlarn barnd kuzeydeki topraklardan gelen Frenk kafirleriydi ve geldiklen yere
ne kadar erken dnseler o kadar iyiydi. Nadiren adlaryla an
lan Frenk ynetici ve liderleri, belirsiz ve mulak bir nvan
veya tanmla adlandnlmakta, bu adlandrmann ardndan da
genellikle "Allah tez elden cann Cehenneme yollasn" eklin
de veya muadil bir bedduaya yer verilmekteydi.
Mverrihler, Suriye'deki Frenklerle ilgili bilgilerini kozmograflarn, corafyaclarn ve seyyahlarn yazlarnda yer alan
Avrupa'yla ilgili kt bilgiyle irtibatlandrmaya neredeyse hi
kalkmadlar. Frenklerin din, felsefe, bilim veya edebiyatlannn ilgin olabilecei fikri kimsenin aklndan gememi gzkmektedir. Bir Arap yazarn Avrupa'da bu gibi eylerin mevcut
olabileceine dair iarette bulunmas. ancak ondrdnc yz-
M.slmanlann Batyla lgili BU(msel altmalan
177
ylda,
bir ka yzyllk ticari ve diplomatik ilikiden sonra sz

konusu olmutur. Byle bir ihtimali dile getiren kii. umulaca gibi, slam medeniyetinin bugne kadar ortaya kard
en byk ve en zgn zekalardan biridir: sz konusu kii bu
ifadeyi yine de bir bilimsel ihtiyatllkla sarf etmektedir. Tunuslu byk mverrih ve sosyolog bn Haldun (1332-1406).
mehur Mukaddime'sinin veya tarihe nsznn corafyaya
aynlm1 blmnde, drisi'nin ve dier Mslman corafyac
larn yazlarnda karlalabilecek olandan daha te bir ey
sylemeyen bir bat Avrupa tasvirine yer verir. Bununla birlikte, Mukaddime'nin sonuna doru rasyonel bilimlerin kkeni
ve geliimiyle ilgili bir anlat yer alr ki. hakk haklya teslim
edici ve devrimci bir anlatdr bu. bn Haldun, bilimin Yunanllar, ranllar ve dier antik halklar arasnda ortaya kn
tasvir ettikten, slamn elinde bilimin geliimini ve batda Kuzey Afrika ve spanya'ya yaybn tarttktan sonra u satr
lara yer verir:
Son zamanlarda aldmz haberlere gre. Frenklerin topra.klannda. yani Roma lkesi ve Ak:dentz'in kuzey sahtltndeki ona bal
yerlerde felsefi bilimler gelimekte, felsefe eserleri yeniden hayata
kavuturulmakta, bunlarn tahstltne aynlan sre artmakta, bunlarla tlg11i olarak toplantlar yaplmaktadr ve bu flf mlertn yorum
layclan saysz. tahsil edenlert boldur. Fa.kat bu blgelerde neyin
olup bittiini en iyi Allah btltr. "Allah dilediini yaratr."25
Kur'an'dan alntlanan son cmleyle, yle grnyor ki,

Frenklerin arasnda bilimsel almalarn ortaya k gibi
olaanst bir eyin bile Allah'n kudreti dahilinde olduu
kastedilmektedir.
bn Haldun, ayn zamanda, daha ok hret bulmu olan
Mukaddime'sinin kendisine nsz olduu bir evrensel tarihin
de mellifydi. Umulaca gibt, bu eser. daha ok Kuzey Afrika'y konu almakta ve azizlik payesine sahip olan Kral x. Louis tarafndan Tunus'a kar yrtlen uursuz Hal Seferine de yer vermektedir. Bu anlat birok adan dikkat ekicidir. bn Haldun, bu Fransz monarka isim olarak '"Senluvis
lbn Luvis", nvan olarak da Rida Frans nvann verir "ki bu
nvan Frenk dilinde Fransa kral demektir"26 Dolaysyla.
178
-kendisi iin bunun herhangi bir anlam ifade edip etmedii

pek belli deil ise de- bn Haldun, sz konusu kraln isminin
Saint Louis olduunu ve babasnn isminin de Louis olduu
nu biliyordu. Daha dikkat ekici olan ey, bn Haldun, dier
Mslmanlar gibi davranarak Hal" terimini kullanmamakla
birlikte. Tunus'a kar gerekletirilen seferi, Hristiyanlkla s
lam arasnda asrlardr sren ve eski Arap-Bizans savalan ile
Filistin ve spanya'daki yakn tarihli atmalar gibi ilintili
olaylan da kuatan tarihi bir mcadelenin bir paras olarak
sunar. Belki de en dikkat ekici olan ey, bn Haldun'un.
mevcut corafi bilginin snrlan iinde kalmakla birlikte. anla..
tsna igalcilerin lkesel kkenleriyle ilgili ksa bir tartmay
la balamasdr.
Avrupa ile ilgili hemen hemen baka da syleyecei birey
yoktur. Eserin ikinci cildi. antik Arabistan, Babil. Msr. srail,
ran. Yunanistan, Roma ve Bizans' iine alan slam-ncesi ve
gayri-slami toplumlan ele alr. Avrupa'dan sadece ViZigotlara
yer verilir ki. Mslmanlarn spanya'y fetihlerine bir giri
olarak onlarla ilgili ksa bir anlat hem gereklidir hem de s
panyol-Arap tarih yazcl geleneinin b1r parasn olutu
rur. bn Haldun'un evrensel tarihi, ne spanya'nn kuzeyinin
ne de iran'n dousunun tesine uzanmaz; onun eseri. kendi
medeniyeti ve bu medeniyetin dorudan selefleriyle snrldr,
bu yzden de yakn tarihlere kadar Batl dnyada yazlan
szde evrensel tarihlere benzemektedir.
Bununla birlikte, bn Haldun'dan bir asr nce, dnyann o
vakitler bilinen ksmnn tamamn iine alan gerekten evrensel bir tarih ortaya koymak iin ran'n uzak dousunda bir
giriimde bulunulmutu~ bu giriimin ne gemite bir benzeri
yaplmt ne de uzun sre onun ayannda bir alma ortaya
konacakt. Bu vesile ve frsat salayan ey. tarih ierisinde ilk
kez dou ve bat Asya'y bir tek imparatorluk sistemi bnyesinde bir araya getiren ve in ile ran medeniyetlerini yakn ve
verimli iliki ierisine sokan byk Mool fetihleri oldu.
ran'n Mool yneticisi Gazan Han, ondrdnc yzyln
balannda, Yahudi kkenli bir mhtedi olan hekim ve dan
man Reideddin'den. bilinen tm halklar ve krallklar iine
alan bir evrensel tarih yazmasn isledi. Ortaya kan eser. Reid el-Din'i slamn ve insanln en byk tarihilerinden biri
Mslmanlarn Bat.yla lgili Bilimsel ah.malan

klmaktadr.
179
yle grnyor ki. Reidddin. eserinin hazrl

n son derece bilinli ve yetkin bir ekilde yapmtr. in tarihi
iin, bu amala ran'a getirilen iki inli alimle mzakere etmi. Hint tarihi iinse Kemir'den bir Budist mnzevi arl
mt. Eser ylesine geni lekliydi ki. Reidddin'in efendisiyle diplomatik mzakerelere balam bulunan uzaklardaki
bat Avrupa'nn barbarlarnn bir ouna bile yer verilmiti.
Avrupa ile ilgili hususlarda Reidddin'e bilgi salayan kii,
muhtemelen o vakitler Mool saraylarnda sk rastlanlan Papalk Hkmeti temsilcilerinden biri olan bir talyan idi. Rei
dddin. bu talyan sayesinde Avrupa kkenli bir vakayiname
ile tanmt ki. bu eserin, ek kkenli olmasna ramen
Martinus Polonus olarak da bilinen onnc yzyl mverrihi Troppaulu Martin olduu yakn zamanlarda tehis edilmi
tir. 27
Reidddin'in Frenklere ayrd blm iki ksmdr. Birinci
ksmda Avrupa'nn lke ve devletlerinin corafi ve siyasi incelemesi, ikinci ksmda ise imparatorlar ve papalarla ilgili ksa
bir vakayiname yer alr. Reidddin'in Avrupa'yla ilgili Arapa
va Farsa eserlerden yararland ak olmakla birlikte, verdii
bilginin byk bir ksm yeni ve ilk elden bilgidir. Papa ve imparatorun ilikileriyle ilgili detayl anlatsna bir papalk elisinin kaynaklk ettii aktr; Reidddin'in ta giyme trenleriyle ilgili bilgisi olduka iyidir: ngiltere'nin yn ve skarlet
kumandan. Bolonya ve Paris'teki niversitelerden, Venedik'in gllerinden talyan Cumhuriyetlerinden. rlanda'da y
lan bulunmadndan haberdardr. Hatta iki adann [rlanda
ve ngiltere) yneticisinin skoya diye isimlendirildii ve bu
adalann ngiltere kralna hara dedikleri eklindeki tuhaf ifadesinin bile doru olmas muhtemeldir .28
Reidddin'in imparatorlar ve papalarla ilgili anlats mpa
rator 1. Albert ve Papa Xl. Benedict ile sona erer ki. her ikisinin de o tarihlerde hayatta olduklarna dair veilen bilgi do
rudur. Bu blm. Troppaulu Martin'in anlatsnn gncelleti
rilmi bir zetinden ibarettir. Avrupa ile ilgili anlats zayf. yzeysel, hazan yanl ve dier medeniyetlere -rnein Hindistan ve in'e ayrlan uzun ve mull izahata- oranla ok c
lz grnmektedir. Bununla birlikte. bu eser. Mesdi'nin
Frenk krallaryla ilgili ksa listesinden sonra Hristiyan Avru-
180
pa'nn
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
tarihinin anahatlann ortaya koymak iin bir Ortaa

Mslman mellifi tarafndan gereklettilen ilk teebbstr.
nc bir eser ancak Osmanllar devrtnde. onaltnc yzyl
da ortaya kar. slam. Ortaan tamam boyunca. AkdeniZ'in
kuzeyindeki topraklarda yaayan geri kalm ve kafir halklara
kar kaytsz ve ilgisiz kald. Hatta -Bat'yla en dorudan temas iindeki Mslman lkelerden biri olan Tunus'ta domu
bulunan- bn Haldun gibi byk ve zgn bir dnrn bile genel kaytszl paylamas ilgi ekicidir. Batl talihte son
derece nemli olan byk Hal seferleri, slam lkelerinde
neredeyse kk bir merak bile uyandrmamtr. Hatta Hal
Seferlerinden sonra Avrupa ile ticari ve diplomatik ilikilerin
artmas bile, kar tarafn esrarna nfuz etme arzusu duyurmam gzkmektedir.
spanya'dak.i ve Dou'daki Mslman lkelein kerek yabanclarn ynetimi altna girmeleine ramen. Anadolu'da.
ok gemeden evrensel Mslman imparatorluklarn sonuncusu ve en gls haline gelecek olan yeni ve gl bir prenslik sahneye kmaktayd. slam ile Hristiyanlk arasndaki
snrda doan Osmanl Devleti, belki de seleflerinin hepsinden
daha itenlikli bir ekilde slama bal olmasna ramen, bandan itibaren en azndan Hristiyan Avrupa'nn baz ksmla
nyla daha yakn ve daha sk-fk iliki iinde oldu. Frenk Avrupa. bymelerini srdren Osmanllar iin. Ortaa Araplar ve ranllar iin olduu gibi, uzak ve gizemli bir sahra deildi. Hristiyanl simgeleyen km Bizans mparatorlu
gu'nun yerini alan ve slamn Evi'nin bin yllk hasm olan Avrupa, Osmanllarn snr komusu ve rakibiydi.
Trkler, temelde sava sanatlar hususunda Avrupa'ya bilgi ve hatta talimat iin ynelmeye meyilliydiler. zellikle de
sava gemisi inas hususunda Batllar yakndan izlediler ve
kendileri pek birey gelitirmediler. Bununla birlikte. Avrupa'nn denizcilik teknikleriyle birlikte Avrupallarn haritalar
ve denizcilikleri hususunda ie yarar bilgi de elde eden Osmanllar. ok gemeden Avrupallann deniz haritalann kopyalamaya, uyarlamaya. kullanmaya ve kendi deniz harttalann yapmaya baladlar. lk dikkate deer Osmanl haritacs
olan Piri Reis (. 1550), grnene baklrsa birka Batl dil biliyordu ve Batl kaynaklardan yararlanmt. Daha l 5 l 7 y-
181
lnda.
Kolomb'un 1498 ylnda yaplan Amerika haritasnn bir

da iinde barndran bir dnya haritasn Sultan 1.
Selim'e sundu. Kolomb'un izdii orjinal harita kayp olduundan, -muhtemelen spanyallar ve Portekizlilerle yaplan
saysz deniz muharebelerinin birinde ele geirilen- bu haritann sadece Trke versiyonu gnmze kalmtr ve halen
istanbul'daki Topkap Saray ktphanesinde muhafaza edilmektedir. 29 Bunu. Yeni Dnya'nn kefiyle ilgili olan ve 1580
ylnda Osmanl corafyacs Muhammed bn Hasan Su'udi tarafndan kaleme alnp Sultan 111. Murad'a sunulan ve Avrupa
kkenli kaynaklardan derlendii ak olan bir anlat izlemi
tir. 30
1521 ylnda derlenip 1525 ylnda yeniden gzden geirilen
Akdeniz'de seyirle ilgili bir kitap, Akdeniz kylannda seyirle ilgili aynntl talimatlar ierir. 1525 versiyonunda her ikisi de
nazm halinde olan bir nsz He bir ek yer alr ki. bunlar. o
vakitler 1rkler arasnda mevcut corafi bilgi ve kavramlar
hakknda bir fikir vermektedirler. Tahsilini Fas'taki Fez kllikopyasn
yesinde grm ve daha sonra Avrupa'da. byk bir ihtimalle

Venedik'te tutsak olarak bulunmu Tunuslu Hac Ahmed
isimli biri tarafndan 1559 ylnda bir dier mappemonde izilmitir. Hac Ahmed, Avrupa, Asya ve Amerika'nn bilinen blgelerini iine alan bu 1rke dzlemkreyi her halde Avrupa'da kald sre iinde hazrlamtr. Kendisi hakknda verdii birka aynntdan, bu haritay. "erdemli ve bilgili bir beyefendi"nin esiri iken hazrlad anlalmaktadr. Kitabyla ilgili
bilgi verirken yle der: "Frenk dillerini ve yaznn tercme
ederek Mslmanlann alfabesiyle bir kopyasn yaptm. Kelimelerle ifade edemeyeceim lde byk gayretim ve al
malarm karlnda beni serbest brakmaya sz verdiler .. .
Trk dili dnyada byk otoriteye sahip olduu iin sahibimin emirleri ve imkanlarm dorultusunda bu eseri 1rke
olarak yazm [ya da muhtemelen dikte etmi) bulunuyorum."31
l~tib
ilgili ilk nemli Osmanl eseeserinin nsznde.

Arapa. Farsa ve Trkede ulaabildii eserlerin hepsinin ektk ve yanl olmasndan dolay Avrupallarn eserlerine ba
vurmadan Britanya Adalan_ ve zlanda'y tasvir edemeyeceielebi, genel
corafyayla
. rt olan Cihannma (Dnya
Aynas) adl
182
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
nin farkna vannca, evrensel bir corafya eseri kaleme alabilme midini neredeyse yitirecek duruma geldiini syler. Katib
elebi, kendi ifadesine gre, araclar vastasyla Ortelius'un
corafyasn ve Mercator'un (Majr veya Minr) Atlas\n tetkik
etmitir. Tam da Ortelius'un bir nshasn bulmay umduu
anda. Katib elebi, talihin yardmyla "Atlas Major'un bir zeti
olan Atlas Minor'u" buldu ve "slam semi eski bir Fransz
kei olan'' eyh Muhammed hlasi ile de tant. Bu Franszn
yardmyla tercme etmeye balad Atlas Minor'un evirisini
1655 ylnda
tamamlad.32
Ayn yzyln
sonuna
doru,
Sadrazam
Fazl
Ahmed Pa-
a'nn kendisine hamilik ettii Ebubekir bn Behram elDmeki
(. 1691) isimli bir dier corafya yazar. Katib

elebi'nin Cihannma adl eserinin deiik elyazmalann gzden geirip bu esere eklemeler yapmtr. Dmeki'nin en
nemli eseri, John Bleau'nun Atlas Minor'unun evtrisidir.33
Dmeki. Bleau 'nun geometrisinden ok corafyasyla ilgilenmi gzkmektedir. Bleau'nun Tycho Brahe ve Kopernik'in
kozmik teorileriyle ilgili anlatsnn "gnein evrenin merkezi
olduunu ve dnyann onun etrafnda dndn ileri sren
bir doktrin daha vardr" eklinde zetlenmesi son derece dikkat ekicidir.34
.
Katib elebi ve Dmeki'nin eserlerinin balatt eilim onsekizinci yzyla kadar uzand. Byk ksm Cihannma'ya
haiye veya zeyl eklinde olan birok corafya eseri kaleme
alnd. Bu eserlerin ilgin olan. Hollanda ortaeliliinde, daha
sonra da iki Sicilya krallnn eliliinde tercman olarak alm Bedros Baronian isimli bir Ermeninin yapt alma
dr. Bu Ermeninin Jacques Robbs tarafndan kaleme alnm
La Methede pour apprendre facilement la geographie isimli
Fransa.zca klavuzu Trkeye tercme ettii sylenir.35
lgin olmalarna ramen bu eserlerin etkileri snrl olmu
grnmektedir ki. Trk bahriyelileri ve corafyaclarnn Akdeniz tesiyle ilgili pek bilgiye sahip olduklar da pheli
dir. l 770 ylnda bir Rus donanmas bat Avrupa'y dolanarak
Ege'de anszn Osmanllarn karsna ktnda. Osmanh hkmeli. Venedik hkmetinin Rus donanmasna Baltk'tan
Adriyatik'e seyir etme izni verdii gerekesiyle Venedik temsil
cisini rcsm~n protesto etli. Bunun nedeni baz Ortaa harita-
Mslmanlann Bahyla lgili Bilimsel almalan
183
lannda bu iki denizin Venedik"teki gney ucunda bir kanal

varm gibi gzkyor olmasyd. Katib elebi ve rencileri
nin daha doru bilgiye sahip olduklar kesin olmakla birlikte.
anlalan o ki. Bab- Afi'deki memurlar hala Ortaaa ait co
rafya eserlerinden yararlanyord ular.
Onsekizinci yzyl Osmanl mverrihi Vasf. Osmanl nazr
larnn, Moskof donanmasnn St. Petersburg'dan Akdeniz'e
geebilecei bir yolun var olduunu kavrayamadklann belirtir. 3G Avusturyal bir tercman ve tarihi olan Joseph Hammer. "kendi gzlerimle" eklinde ahit olduu olaya inanamadn belirten bir ifadeyle. 1800 ylnda, Sadrazam Yusuf Ziya'nn. Britanya takviye glerinin Kzl Deniz yoluyla Hindistan'dan gelebileceklerini kabule yanamayndan sz eder:
"Bu toplant boyunca kendisine tercmanlk hizmeti verdiim
Sir Sidney Smith, haitalar zerinde yelini gstererek Hint
Okyanusu ile Kzl Deniz'in birletii bir noktann var olduu
nu kantlamak iin akla karay seti."37 Modern Avrupa ve
Kuzey Amerika tarihi hususunda da politikaclar ve hatta devlet adamlar arasnda eit lde dramatik corafi cehalet rnekleriyle karlalr. Bununla birlikte. bylesi bir cehalet,
yneticiler arasnda bazan rastlanmaktaysa da. siyasi sekinlerin karakteistik bir zellii deildi ve genellikle eitimi ve
bilgisi iyi sivil kiiler tarafndan bu hatalar tashih edilmekteydi.
Avrupa'nn beei corafyas hakknda. Osmanl ufku boyunca belli belirsiz uzayp giden lkelerin sakinleri olan dei
ik halklar hakknda Osmanl eserlerinde pek bilgi yoktur.
Dnemin mehur bir mverrih. air ve allamesi olan Gelibolulu Mustafa Ali ilgin bir istisnadr. Ali. en azndan iki yerde
Avrupa 'nn bir tr etnolojisini yapmaya kalkr. Avrupa'ya
yer vermeyen evrensel tarih ile ilgili eserinin beinci cildinde.
Ali. Osmanllarn ieride ve darda kar karya geldii dei
ik rklara uzunca bir yer ayrr. Ali tarafndan yazlm birdier eser-de de buna kout bir pasaj yer alr ki. Ali. burada deiik rklardan kleler ve hizmetilerle bu kiilerin mensubu
C?lduklar halklarn rki niteliklerini ve yeteneklerini tartr.
Ali. imparatorluk ierisindeki rklar hakkmda doal olarak
son derece bilgilidir ve kle sahiplerinin doal nyarglarn
canl bir ekilde yanstmaktadr. Arnavutlardan gzel davra-
184
sergilemelerini beklemek ve vakarl olmalarn ummak

veya Krtlerden sadakat beklemek. adeta kulukaya yatm
bir tavuktan gdaklamamasn istemek gibidir. Ali, Balkanl
Slavlarla ilgili olarak daha olumlu grlere sahiptir. Bonak
lar ve zellikle de Hrvatlar drst insanlardr. Avrupahlardan
sadece Macar, Frenk ve Alman halklanna yer verir. Frenklerle
Macarlar belli lde birbirlerine benzerler. Yeme. ime, giyinme ve aile yelerine kar muamele ekli asndan nezih insanlardrlar. Aynca, anlayl. kavrayl ve eviktirler. Buna
ramen, avarelie ve hilekarla meyilli. para elde etme hususunda ise kurnazdrlar. Terbiye ve vakar -Ali bu niteliklere
nem verir- asndan ise vasattrlar. Bununla birlikte, tutarl ve anlalr konuma yeteneine sahiptirler. D grn itibariyle genelde gzel ve zarif olmalarna ramen aralanndan
ok az shhatlidir. ou ise deiik hastalklara maruzdurlar.
Ak ve kolay anlalabilir bir yz ifadesine sahiptirler. Ticarette son derece becerikli olan bu insanlar, iki ve cmb
iin toplandklarnda makul bir ekilde elenirler. Ali. bu insanlann genelde akll insanlar olduklarn syler. nat ve
kt huylu Almanlar ise el sanatlarnda usta fakat dier hususlarda geridirler. Dilleri ar. hareketleri yavatr. Aralarn
dan ok az sayda slam seen insan kan Almanlar, kendi
hata ve inanszlklarnda ayak direrler. Buna ramen, gerek
svari gerekse piyade olarak mkemmel savadrlar .38
Ali, tabii ki ne duyduysa onu yazyordu. Yann asr sonra
Macarlarla Avustuyallar kyaslamaya kalkan Evliya elebi
ise dorudan gzlemledii eyleri yazyordu. Evliya, nceki
yzylda gerekleen Osmanl fetihlerinin Macarlar zayflatt
n, Trkler tarafndan fethedilmeyen yerlerin ise Avusturya
hamiyeti altna girdiini belirtir. Buna ramen. savalktan
son derece uzak insanlar olarak grd Avusturyallara nazaran Macarlar ok daha stn grr. "Avusturyallar Yahudiler gibidirler. Savamaya hi cesaretleri yoktur." Macarlar.
Avusturyallardan daha kibardrlar.
nlar
Glerini yitirmi olmalanna ramen hala mkellef sofralarda

yemek yiyen ve konuklarna kar misafirperverlik gstermekten
gert kalmayan Macarlar. sahip olduklar bereketli toprak.lan usta
ca ilemektedirler. Bellerinde kllan ve be ila on pistol olduu
185
halde, Tatarlar gibi, ifte koulmu bir ift atla diledikleri yere giderler. Bizim aknclanmza benzeyen bu insanlar. onlar gib giyinirler ve onlar gibi satkan at srerler. Davran tarzlar. yemek
yeyileri, misafir arlaylan itibariyle nezihttrler. Avusturyallar
gibi esirlere ikence etmezler. Kl oyununu Osmanllar gibi uygularlar. Ksacas. bu halklarn ikisi de imansz kafirlerden olu
tuu halde. Macarlar daha saygdeer ve daha nezih kafirlerdir.
Onlar, Avusturyallar gibi her sabah yzlerini idrarla ykamaz,
"osmanhlar gibi suyla ykarlar. 39
Halen hayatta olan kafirlerin deeri az idiyse de gemiteki

kafirlein deeri daha da az idi: bu yzden Osmanl tarihilei
normalde Avrupa tarihiyle ilgilenmediler.
Bununla birlikte. ender rastlanan bir iki ilgi panlts vardr.
Eski bir Osmanl vakayinamesine inanacak olursak, byk ve
tarihi Konstantinopol ehri 1453 ylnda ele geince ehrin
gemiine biraz ilgi duyulmu ve bu ilgi abucak tatmin edilmitir.
Sultan Mehmed, Konstanunopol' fethettikten sonra grd

Ayasofya karsnda hayrete dt. Rum ve Frengtstan halk ile
rahiplere. patriklere ve kendi tarihleri hakknda bilgi sahibi olan
Romallara sorular sorarak Konstantnopol ehrini kimin ina ettiini, kimler tarafndan ynetildiini ve bu ehirde kimlerin krallk (padiahlk) yaptn renmek istedi. ... Tarih bilgisine sahip
rahipleri, Rm ve Frenk halkndan kiileri bir araya gettrtp onlara
u soruyu sordu: "Bu Konstantinopol ehrini kim kurdu ve kimler
ynetti?" Bu kiiler. kitaplardan. vakayinamelerden ve kendilerine
szl olarak ulaan btlgilerden elde ettikleri bilgi lsnde Sultan Mehmed'I bilgilendirdiler. 40
bu rahip ve mverrihlerin,
Frenk ve Yunanllann kimler olabilecekleri belli deildir. Osmanl tarihisinin yukardaki pasajnn devamnda yer alan
Osmanlncesi Konstantinopol tarihi btnyle hayalidir ve
bu ehrin tarihiyle ilgili Yunan, Roma ve Bizans taihleindeki
bilgilerle hibir alakas yoktur. Sultan Mehmed'in eski tarihe
llgi duyduu hususunda. ari.lanndan bazlan deiik zamanlarda veya ayn tarihlerde onun hizmetinde bulunmu olan
Sultann
bir araya
getirdii
186
Yunanl ve talyan yazarlar mnferiden tanklk etmektedirler.
Bununla birlikte. grnene baklrsa. onun bu ilgisi emsalsiz

kalm ve Osmanl vakayinameciliinde hibir iz brakmam
tr.
Bal
Avrupa ile ilgili ilk Trke tarih almas onaltnc

yzyl sonlannda kaleme alnd. Bu eser. efsanevi kurucu Kral
Faramund'dan itibaren 1560 ylna kadar Fransa'nn tarihini
ele alr. Kitabn sonunda yer alan bilgiye gre. bu eser. 1570
ila 1573 ylan arasnda sadrazam serkatibi olarak grev yapm olan Feidun Bey'in emriyle Trkeye tercme edilmi ve
bu i mtercim Hasan ibn Hamza ile katip Ali ibn Sinan tarafndan gerekletirilmitir. Tercmenin tamamland tarih
1572 yldr. Sadece bir elyazmasnn mevcut olmasna. onun
da Almanya'da bulunmasna baklrsa. bu eser. Trk okuyucular arasnda fazla ilgi uyandrmamtr.
Deiiklik iaretlerinin grlmeye baland onyedinci yzylda. birka Trk tarihisi ve dier dallara mensup bilimadamlan Avrupa'ya ilgi gstermi ve hatta Avrupal kaynaklarla
tanmlardr. brahim Mlhem! (. 1650) isimli birinin Roma
ve Frenk krallannn tarihini yazd belirtilmektedir ki. bu eserin hi bir nshas gnmze ulamam gzkmektedir.
Mlhemi'nin daha iyi tannan bir ada olan ve corafi eserlt-rinde Avrupa'ya biraz yer ayran Katib elebi. eserlerinden
birinde, ''Kafir krallarn Frenke tarihi" isimli bir tercmeden
sz eder. Bu evirinin en azndan bir nshas Trkiye'de zel
mlk olarak gnmze ulam ve eserin baz ksmlan Trke bir gazetede 1862- 1863 yllar arasnda dizi halinde yayn
lanmtr. Katib elebi, eserin kayna olarak Johann Carion'un ( 1499- 1537) Latince vakayinamesini verir ki. Katib
elebi'nin yararland edisyon 1548 tarihli Paris edisyonudur. Protestanlarn proragandalannda ok kullanlan bir Lutheryen eserin seilmi olmas, Katib elebi'nin eski bir kei
olduunu belirtmesine ramen. Fransz yardmcsnn eski bir
Kalolik deil de eski bir Protestan olmasnn daha muhtemel
olduuna iaret etmektedir.4
Katip elebi. bu tercmeye ilaveten Avrupa zerine "zgn"
bir eser de kaleme almtr ki. sadece elyazmas halinde gnmze ulaan bu eserden bu blmn banda sz edilmitir.
Kalib elebi. anacnn Mslmanlara Avrupa ile ilgili son de-
187
rece gerekli olan doru bilgiyi vermek olduunu belirtir. Amacnn bu olmasna ramen. bu eseri. Profesr Victor Me'nage'in ifadesiyle. ele ald konulann aleladelii dolaysyla "dnemin Osmanl bilimadamlannn Avrupa konusundaki cehaletlerinin bir gstergesi olarak" ilev grmektedir. 42
Ayn sralarda, alak perdeden de olsa. Batl tarihe biraz ilgi uyand. Bu ilgi, grnene baklrsa. stanbul etrafndaki yallarda yeni bir tr sosyetenin ortaya kt onyedinci yzyln
ikinci yarsnda
artmtr.
Trk alimler.
artk,
Trke
konuan
fakat batlam Osmanl Hristiyanlanyla tanabiliyor ve hatta Batl bilim ve bilimadam l hakknda bireyler renme
frsat bulabiliyorlard. Anahtar simalardan biri, gerek Osmanl gerekse Avrupa toplumunda belli bir yere sahip bulunan ve
bir Osmanl mparatorluu tarihi mellifi olan Romanyal
prens Dimitri Kantemir idi. Bununla birlikte, alan snrl olan .
bu tanklklar. Osmanlnn genelinin d dnya ile ilgili alg
larnda pek etki oluturmamtr. stisnalardan biri. eserlerinin ou hala baslmam bulunan Hseyin Hezarfen (.
1691 ) isimli az bilinen bir onyedinci yzyl sanlan tarihisi idi.
Hayranlkla yadettil KatJb elebi gibi ilgi alan geni bir insan
olan Hseyin Hezarfen, kendi lkesinin eski tarihiyle olduu
gibi uzak lkelerin corafyas ve tarihiyle de ilgileniyordu. Hseyin Hezarfen. bilindii kadanyla Kont Ferdinand Marsigli ve
Antoine Galland gibi simalarla tanmt ve byk bir ihtimalle Kantemir'i ve byk Fransz oryantalist Pe'tis de la Croix'y tanyordu. Hseyin Hezarfen'in Avrupal kitaplarn iertine vakf olup bunlarn bir ksmn kendi eserlerinde yansta
bilmesinde bu kiilerin ve dier Avrupal tanlarnn herhalde
ksmen de olsa yardmlar olmutur.
Bu eserlerden biri. 1673 ylnda tamamlanan Tenkih elTe
varih adl eserdir. Dokuz ksmdan mteekkil bu eserin altn
c. yedinci. sekizinci ve dokuzuncu ksmlan, slami evrenin ve
slamn tasdik olunan seleflerinin dnda kalanlarn tarihine
aynlmtr. Bu oran. dikkat ekici derecede byk bir orandr. Altnc ksm. Yunan ve Roma tarihini; yedinci ksm. kuruluundan itibaren Konstantinopol'n tarihini: sekizinci k
sm. Asya, in. Filipinler, Dou Hint Adalar. Hindistan ve
Seylan'; dokuzuncu ksm ise Amerika'nn kefini ele alr. Gerek Asya gerekse Amertka ile ilgili tasvirlerinin ou Katib
188
elebi'nin Cihannma adl eseri araclyla neredeyse btnyle Avrupal kaynaklara dayal olmasna ramen, Hseyin
Hezarfen'in. incelemesine Avrupa'y dahil etmemi olmas son
derece gariptir. Yine Avrupal kaynaklara dayal olan Yunan.
Roma ve Bizans talihiyle ilgili anlatlan, klasik antikiteyle ilgili
kt slami bilgiyi arttrmaya yaramtr. 43
Mne-ccimba. yani Ba Astrolog olarak bilinen Ahmed bn
Ltfullah'n (. 1702) eseriyle. byk boyutuyla evrensel tarihe dnyoruz. Ahmed bn Ltfullah'm Adem'den 1672 ylna
kadar insanln evrensel talihini ele alan nemli eseli, kendisinin ifadesine gre, yetmi kaynaa dayaldr. Mneccimba'nn Arapa olarak kaleme ald bu eselin orijinal metni.
birka sekiyi bir tarafa brakacak olursak. hala baslmam
tr. Bununla birlikte. onsekizinci yzyl balarnn byk Trk
airi Nedim'in gzetiminde gerekletirilen Trke bir tercme, 1868 ylnda cilt halinde yaynlanmtr. Eserin byk
blm, umulaca zere. slam tarihine aynlmtr. Buna
ramen, birinci blmn hatn saylr bir ksm slam-ncesi
devletlelin ve gayri-islami devletlerin tarihini ele alr. Birinciler
arasnda. her zaman olduu g1bt. bir yanda ranllar ve kadim
Araplar. dier yanda srailoullan ve kadim Msrllar yer alr
ki bu devletler az ok geleneksel izgilere dayal olarak tart
lrlar.
Mneccimba'nn antik tarihi. harcalem slami kaynaklann erevesini aar. Romallar ve Yahudilerle ilgili anlatlarn
Romal ve Musevi kaynaklardan elde edildii aktr. Bunlar.
ksmen, bn Haldun'un eserinin Arapa adaptasyonunda zaten mevcuttur. Bununla birlikte. Mneccimba'nn verdii
bilgi. bu byk Kuzey Afrikal tarihininkinden daha tamdr
ve daha nceleri de slami tarih yazclnca bilindii ak olan
Ptolemeleri. Silifkelileri, Asurlulan ve Babillilert de iine almaktadr.
Mneccimba. bu hususlarda Avrupa kkenli bir kaynaktan yararlanm olsa gerektir. Fransa, Almanya. spanya ve
ngiltere'nin "Frenk" halklarnn ve krallarnn ayn ayn balk
lar altnda yer ald Avrupa ile ilgili blmde bunun byle olduu kesindir. Kaynak olarak Johann Carion'un vakayinamelerinin Trke tercmesinden yararlanm gzkmekle birlikte. anlatsn Fransa iin XIll. Louis'nin. Almanya iin mpara-
Mslmanlann Batyla lgi Bilimsel al.malan
189
tor Leopold'un ve ngiltere iin 1. Charles'n saltanatlanna kadar srdrdne gre. Mneccimba. Johann Carion'un
eserleinde yer almayan sonraki dnemlei baka bir kaynaktan yararlanarak tamamlamtr. ngiliz Sivil Savandan ve
Kral Charles'n hallinden sz eden Mneccimba, szleini
yle bitirmektedir:
"Onun ardndan ngiltere halk balanna yeni btr kral tayin etmedi: onlarn ne yapp ne ettiklert hakknda baka bir bllgtmtz
yok."44
Katib elebi, Hseyin Hezarfen ve Mneccimba, onaltnc

ve onyedtnci yzyllarda bat Avrupa zerine kalem oynatan
Osmanl vyazarlarnn mbalaasz tamamn oluturmakta
drlar.
Blk prk bilgiler serdeden bu isimler. temelde ayn

bilgi kaynaklan grubundan yararlanmlardr. Fakat, dier
Osmanh ya?..arlannda bu snrl ilgi bile yoktur. Osmanl Mslmanlannn ouna gre. Avrupallarn kayda deer baarla
sava sanatlar alanndayd ki, ele geirtlen silah ve
gemilerin, esirlerin ve mhtedilerin yardmyla incelenmesi suretiyle bunlar renilebilirdi. Avrupa'nn lisan. edebiyat. sanat
n sadece
ve felsefelerinin kendileri iin nemli veya ygun olabilecei

fikri akllanndan gemedi; Rnesans ve Reformasyon gibi fikir
hareketleri, Mslman halklar arasnda -Mslman fikir hareketlerinin dnemin Avrupa'snda bulduu yankdan daha
fazla- bir yank veya karlk bulmad.
Avrupa. Avrupa'nn halklar ve orada olup bitenler zerine
zel olarak kaleme alnm bu eserler ikincil nemdedir. Kimi-
sinin tek kimisininse ancak birka

m
nshas
gnmze
ula
bulunan bu eserlerin byk ksm bugne kadar baslma

mtr. Dolaysyla. Osmanl dncesindeki etkileri son dere. ce nemsiz olmutur. Bazs Vakanvis veya mparatorluk
Mverrihi nvann tayan. kimisi ise herhangi bir resmi
mevki sahibi olmayan bir dizi nde gelen Osmanl tarihisin. den, Osrnanllann Avrupa'y alglay tarzlanyla ilgili ok daha
. iyi bir fikir edinmek mmkndr. Bu larihiler. Osmanl m
paratorluunun ortaya kndan sona eriine kadar geen
.sreyi iine alan bir dizi vakayiname ortaya koymulardr. Byk bir ksm olduka erken bir tarihte baslm olan bu eser-
190
ler. Osmanllarn. kendi kendileri. dnyada sahip olduklar

yer ve bakalaryla ilikilerine dair alglan hususunda belirleyici etkide bulunmulardr.
Tarihteki dier lm toplumlarn mverrihleri gibi Osmanh
mverrihleri de temelde kendi yapp ettikleriyle ilgilenmilerse
de. yazdklar bu eserlerde. Avrupa ile sava, ticaret. diplomasi
ve dier yollarla kurulan baz ilikiler de yer alr. Birbirini izleyen yzyllarn getirdii deii klikleri yanstr yapdaki Osmanl tarihi eserlerinde, bu temaslara nadiren de olsa yer verilir.
Osmanllarn Avrupa ilerine doru byk bir genileme
gerekletirdikleri onbeinci yzylda. Osmanl mverrihlii.
hala. slamn nc birlikleri olan gazilerin dnyaya bak tarzlarn ve emellerini basit bir 1rke ile yanstan anlatlardan
oluan derme-atma bir mvenihlik idi. Bu eserler. Avrupahlan nce dman sonra da hara deyici tebea olarak grmekte ve sava alanlarnn tesinde olup bitenler hakknda ne ilgi
ne de bilgi ortaya koymamaktadrlar. Buna karlk. yresel
Hristiyan hasmlarn yannda bakalaryla da kar karya
bulunduklannn farkndaydlar ki. "Frenk" kelimesi. kar karya gelinip malup edilen dmanlarn listesinde olduka sk
yer almaktadr. Frenk terimi, ilk Osmanl eserlerinde, talyan
lar ve zellikle de Yunanistan ve dou Akdeniz adalarna do
ru ilerlerken Trklerin kar karya geldikleri Venediklileri
ifade etmek iin kullanlr. Frenkler tabii ki beklendii zere
devaml yenilmekte ve kazananlara muazzam ganimetler sa
lamaktaydlar. lk Osmanl mverrihlerinden biri olan Oru.
903/ l 497 ylnda kazanlan bir zaferi anlatrken, malup
Frenklerden altn ve gm para. ermin ve dier krk eitle
ri. ipekliler ve satenler, altn ve gm brokarlar eklinde al
nan muazzam ganimet eyasn listeler ve ekler:"bulduklan ve
yamaladklar eyler o kadar ok miktardayd ki. hi kimse
arabalara. atlara. katrlara. develere veya esirlere bakmyordu.
nsann sayamayaca kadar ok sayda esir alnmt."
Oru'un ifadesine gre "bylesine byk bir ganimet" sadece
Varna ( 14441 ve Kosova (13891 cihadlaryla Konstantinopol'n
fethinde 1l453] alnmt "veya yle olduu sylenmekle" idi.
Oru'a ~re dnyann en zengin iki halk olan Polonyallar ile
Frenkler. "maddi adan dier tm halklardan zengindirler.
Mslmanlann Battyla lgili Bimsel ahmalan

bundan dolay da mcahidlere
salamaktadrlar . "45
191
muazzam ve emsalsiz ganimet
Gariptir ki, Avrupa ile ilgili daha derli toplu bir grle. bir
vakayiname veya dkmanda deil de. onaltnc yzyl bala
rnda yazlan ve Avrupallarn Trklere kar gerekletirdikle
ri bir deniz seferinde uradklar yenilgiyi kutlayan bir destans iirde karlayoruz. Ele alnan olay ikincil nemdedir.
Trkler. Mudon'u ve Venediklilerin Yunan sahilindeki dier
ileri karakollarn ele geirmilerdi. Venedikliler Avrupa'nn
pek ok blgesinin desteini elde etmeyi baarm. ve savan
srmekle olduu 150 Ekiminin sonunda, 1rklerin elindeki
Midilli adasna ynelik olarak baz mttefikler ve yardmclarla
birlikte. byk ksmn Franszlarn oluturduu bir gle bir
deniz seferi balatlmt. Bu saldnmn geri pskrtlmesi vesilesiyle Trklerin zaferini kutlayan uzun bir tahkiye iir yazl
mt. Alakgnll bir eklide (ran'n byk epik airi Firdevsi'ye nispetle) Firdevsi-i Rumi lakabn benimseyen air,
Trklerin Mudon'u fetihlerinin Frenkleri ve onlarn liderleri
olan Rin-Pap' son derece zdn aklamaktadr ki. RinPap terimiyle Roma'daki papann kastedildii aktr. Sultan
Bayezid'in Mudon'u fethi, diyor air. Frenkleri Bayezid'in kl
cndan ylesine korkuttu ki, Dokuz Ada (yonya Adalar] bir
timsah gibi denize ~mld. "Kfrn byk reisi Rin-Pap" bunu haber alnca Mudon'u geri almak amacyla ittifak olutur
maya koyularak Frenk kafirlerinin tm yneticilerine mesajlar
gnderdi. air. daha sonra Frenk liderlerinin ilgin bir takdimine yer verir; szkonusu isimler. anlatnn deiik yerlerinde
zaman zaman yeniden karmza kar. Bunlar arasnda Fransa ve Macaristan krallaryla Bohemya ve Polonya krallan da
yer alr ki, son iki lke. Slav mitini anlrr ekilde ek ve
Leh diye isimlendirilirler. Dier Avrupal simalar arasnda donanmasnn spanya'ya ait ksmna kumanda eden "ban"n
(Osmanl yazarlan tarafndan ska kullanlan bu Macarca terim reis kelimesinin karldr) gnderen Kz-han. Venedik
dk Doza, Endls ve Katalonya yneticileri. Rodos valye
leri ve hatta Moskova prensi lll. ivan bile yer ahr. 46 Gerek bir
epik tarz ierisinde dmanlann liderlerine de konuma yapma ve mektup yazma izni verilir ki. airin Frenklerin inan ve
tavrlarn nasl kavradn ortaya koyan bu ksmlar hayrete
192
drcdr.
Bu kiiler. doal olarak kendilerini kafir olarak

grmekte ve kendilerinden bu sfatla sz etmektedirler. Bir
Slav prensine telaffuz ettirilen u ifade zellikle dikkat ekicidir:
Ben tsa'nn hizmetisi. Mark"n [Venedikli St. Mark) klesiyim;
Macar kralndan daha byk bir putperest ve kafirim.47
Onaltnc yzylda
gcnn doruunda olan Osmanl mpa
ratorluu'nun
mverrihleri, Mslmanlarn rakipsiz stnlve kesintisiz baarsna duyulan gveni yanstmaktadr

lar. mparatorluu bekleyen felaketler zerine ancak grevden
uzaklatrldktan sonra kafa yoran sabk Sadrazam Ltfi Paa. kadir bilmez hkmdar ierde kokumann. darda ise
Frenklerin deniz gcnn artnn oluturaca ifte tehlikeye
kar uyanr. Dier tarihilerin ou. bu gibi konulara ilgi gstermezler. Frenklerden sadece barbar dmanlar eklinde aa
lamayla veya hara deyiciler olarak kmsemeyle sz edi11r. Onaltnc yzyl sonlanyla onyedinct yzylda, Frenk tccarlann ortaya kndan ve bazan Frenk diplomatlarnn istanbul'a gelilerinden sz edilmeye balanr. Osmanl tarihisi
Selaniki Mustafa Efendi, stanbul'a gnderilen ikinci ngiliz
bykelisi Edward Barton'm ehre vann u ekilde nakleder:
ne
Deniz yoluyla &tanbul'dakt Hali'ten 3700 mil uzaklktaki tngtltere adas lkesinin yneticisi. miras ald topraklan yneten
ve devlet ve hkmranl tam yetkiyle elinde bulunduran bir kadndr.
Bu
kadn Lutheyen
dintne mensuptur. Hrmet ifade eden
mektuplarn.
elisini, hediyelerini ve armaanlarn gndermitir.

O gn bir Divan (Council) toplants yaplm ve bykeli yasaya
gre arlanmp onurlandrlmtr. Bugne kadar bu kadar tuhar
bir gemi lstanbul limanna yanamamtr. Denizde 3700 mil kat
eden bu gemide, dier silahlar yannda 83 top mevcuttu. Ateli si
lahlann d grn domuz biimindeydi. an sz edilmey<"
deer harikalarndan biriydi bu gemt.48
Selaniki'nin domuz biimli. seksen topa sahip ngiliz gemisi biraz hayal mahsul gibi gzkyor. Buna ramen. Sela-
193
niki, en azndan, ngiltere'de bir Protestan kralienin var olduunu bilmektedir, veya. kendisi ya da kendisinin haber kayna. Atlantik'i gemek iin ina edilmi gemilerle tanan ar silahlan biz.zat mahade etmitir.
Osmanl mverrihleri. onyedinci ve onsekizinci yzyllarda.
Avrupa ile ilikilere az da olsa dikkat yneltmilerdir. Eski vakanvislikte mutad olan beddua ve hakaretlerin daha azalm
ve daha hafiflemi olmasna ramen. Avrupa'nn deiik uluslarndan istisnasz olarak hala "Fransz kaflrlert", "ngiliz kafirleri" eklinde sz edilmektedir.
Bununla birlikte, Osmanl tarihilerinin genelinin, kendi
topraklarnn Avrupa snnnda olup bitenlere daha fazla ilgi
gstermelerine ramen. Avrupa iinde olup bitenlerden habert
yoktur. Bu hususta dikkat ekici bir uyuum vardr; bunun
ksmi nedeni, Osmanl mvenihlerinin gemi olaylarn anlat
sn bir bireysel ifadelendirrneden., ok bir tr deimez belgesel
kayt olarak grmeleri. dolaysyla da birbirlerini tekrarlamakta
kendilerini zgr hissetmeleridir. Hatta onyedinci yzyl alimi
Katib elebi bile, dier tarihi ve corafi eserlerinde Avrupa'ya
biraz ilgi gstermesine ramen, genel Osmanl tarih yazcl
normundan fazla uzaklamaz. rnein, Otuz Yl Savalaryla
ilgili haberin Trkiye'ye varn ele alan anlats ksa ve karakteristik olduu ~ibi dier birok mellifin eserlerinde de neredeyse aynen yer almaktadr. Bu olayn tarihi Hicri l 054 eklin
de verilmektedir. Katip elebi. bize sz konusu yln miladi Aralk 1644 tarihine tekabl eden evval aynda "Buda'nn snr
kalelerinin sekinlerinden" u olayn haberinin stanbul'a ula
tn syler. Anlatlara gre Roma mparatoru Ferdtnand, Tr. kiye'de yedi kral olarak bilinen yedi semeni. olunun yaad
srece halef olarak imparator nvann tamas hususunda
raz etmeye almt. Bu semenlerden biri Franszlann yanda olduu iin. mparator, spanya kralyla da anlaarak bu
semeni ele geirip ldrmt. Buna son derece kzan Fransa
kral. Alman topraklarn igal eden ve eski Prag ehrini ele geiren svelilerle anlama yapmt. Sava, ban andlamas' nn yapld 1057 [ 1647] ylna kadar srmt. Bu andla
. mann koullan. Alsace'yi Fransa'ya Pomerania'y sve'e b
. rakmak zorunda kalan Avusturya'y byk lde zayf dr
~.mtr. 49
194
Bu anlat. hem svelilerin Prag'a girilerinin (sveliler bu

teebbslerinde eski Prag ehrini ele geirememilerdir) hem
de Westphalia Andlamasnn tarihini yanl olarak vermekte.
ve, dini ve siyasi karmakhklanm bir tarafa brakalm. savan
ilk evreleri hususunda bile dikkat ekici bir bilgisizlik sergilemektedir. "Fransz ve svelilerin Avusturyal kafirlere kar sava" bal altnda yer alan bir dier pasajda. Katib elebi, biraz daha ayrntl bir anlatya yer verir. Bu savan tarihi olarak 1040 (1630-3 l} yl verilmektedir. elebi. Fransa Krah XIII.
Louis'nin (Ludoricus) imparator olmak istediini syler. mpa
rator. herbirinin kendisine ait lkesi bulunan semen isimli
yedi kral tarafndan tayin ediliyordu. Sz edilen Kral Louis.
bu semenlerden ikisini yanna ekerek seimi kazanmay baard. O vakitler. imparator. halihazrda hkmran olan imparator Ferdinand'n . Ferdinand l 657 ylnda lmtr) babas idi. Kendisi hayattayken olunun halef olarak tayinini sala
d. Semenlerden bir ksm bunun kendilerine hibir yararnn
olmayacan ve yasaya aykr deceini syleyerek itiraz ettiler. Fransa kral, imparatorun salnda byle bir tayinin kafirlerin yasalarna aykr olduunu ileri srerek sava at ve
sve kralyla ittifak kurdu. iV. Philip (. 1657) "ki halen span
ya'nn kraldr. .. Fransa kralnn days idi ve aralarnda ban
mevcuttu. Fakat Neme gibi spanya krallar da, Dostorya
(muhtemelen talyanca d'Austrta teriminden bozma] ailesinden
olduklar iin imparatorun tarafn tuttu." Otuz Yl Savalaryla
ilgili ksa anlat, Westphalia nihai andlamasna kadar devam
eder. 50
Katib elebi, Fransa'da olup bitenler hakknda birka anlatya daha yer verir. 1018 ylnda kapitlasyonlarn yenilenmesi
iin Fransa Kral Henry tarafndan gnderilen elinin geliin
den sz eder.51 ismi Franciscus Savary olarak verilen bykeli, eski Fransz ve Osmanl monarklan arasnda var olan dost1u ktan ve Fatih Sultan Mehmed zamannda (gerekte daha
sonraki bir tarihte] verilmi olan kapitlasyonlardan sz eder.
.Bre'ves kontu Franois Savary stanbul'dan 1605 ylnda ayrl
mtr. Kapitlasyonlarn yenileni tarihi 20 Mays 1604'dr.
Katib elebi, Franszlann yannda bakalarna da bu gibi kapitlasyonlar veildiini belirterek Venedikliler. ngilizler. Cenevizliler, Portekizliler ve Kalalonya tccarlar. Sicilya. Ancona.
Mslmanlann Batyla lgili Bilimsel al.malan

spanya
195
ve Floransa'nn isimlerini sralar. Listelenen bu yerlerin ou Fransz bayra ve Fransa kralnn ynelimi altnda
toplanm bulunuyordu. Katib elebi. bykeliyle grlen
dier konular arasnda Kuds'e hac ziyareti ihtimali. Barbar
Korsanlarn faaliyetleri ve eski askeri ibirliinin yer aldn
syler.
ngiliz bykelisinin yardmyla bir Venedikli elinin ban
aramak iin Ocak 1653 tarihinde gelii. mverrihimizi az rastlanr bir kiisel yoruma sevkeder. Onun ifadesine gre. sz konusu eli, "doksan yanda, ba ve elleri titreyen, fakat kurnaz
olan bir bykeli" idi. 52 Bu bykeli Giovanni Cappello
( 1584-1662) idi ki. o tarihte 69 yanda bulunuyordu.
Eseri 1520-1639 yJlann kapsayan ve genellikle Peev1 olarak bilinen brahim-i Peuy, onyedinci yzyl osmanh tarihileri arasnda yer alan istisnai bir simadr. 1574 ylnca Macaristan'n Pec ehrinde doan Peevi'nin ismi bu ehre izafetendir.
Baba taraf itibariyle. kuaklar boyu sultanlara hizmet etmi
bir Trk ailesinden gelmektedir. Annesi. Sokollu slalesinden,
yani Sokolovtc slalesinden gelmesf hasebiyle. slamlatnlm
bir Srp kkene sahipti. Peevi. Anadolu'da verdii hizmeti bir
tarafa brakacak olursak. hayatnn byk blmn imparatorluun Macaristan sancanda ve bu sancan civar blgele~
rinde geirmi gzkmektedir. A'.-rupa'nn snr eyaletlerinde
donu ve yetimi olmak ona belli bir bilgi seviyesi ve Osmanl taihilerinde ender rastlanan bir ilgi salamtr. Peevi,
evrensel tarih veya corafyayla ilgilenmiyor. kafirlerin krallar
nn tarihlerini yazmak veya tercme etmekle ise daha da az ilgileniyordu. Onun temel ilgisi. Osmanl tarihilerinin ve hatta
Avrupal tarihilerin ou gibi. mensubu olduu imparatorluun ve zellikle de bu imparatorluun Avrupal hasmlanyla
yapt savalar idi.
lk dnemin anlatsnda seleflerinin yaygn uygulamasn izlemi gzken Peevi. sonraki dnem iin. daha ok. ilk elden
delile. kendi tecrbelerine ve yah askerlerden elde ettij bilgiye dayanmtr. Fakat. bu ok normal bilgi kaynaklanna ilave
olarak. Peevi, devrimci bir tutum sergileyerek dmanlarn
tarihileriyle grmeler de yapmtr. Hereyden ok askerJ
tarihle ilgilenen Peevi, Macaristan ovalarnda gerekleen byk arpmalarn ayrntlar zerinde itiyakla durur. Buna
196
ramen. Osmanl
vakayinameleri bazan detaydan yoksun olduundan. Peevi. dier tarafa ba vurur: "lkemizde." der.
"okuyup yazabilen ILatince okuyabilen kii anlamndaki Ma
carca deak kelimesini kullanr) saysz Macar vardr. "53 Ku
kusuz gerek tutsak gerekse mhtedi olarak imparatorlukta
Peevi'nin amac iin yeter derecede okur yazarl olan saysz
Macar vard. Peevi. yle grnyor ki, byk bir ihtimalle La
tince yazlm Macar vakayinamelerini edinme ve birilerine
okutturup Trkeye tercmesini yaptrma yntemini kullan
mtr. Kendi eserine ok sayda pasaj devirmitir ki bunlann
arasnda byk Moha Sava ve Macarlarn savalarnda yer
alan dier baz olaylar ile ilgili anlatlar da yer alr. Yararland
kaynaklan belirtmemesine ramen bunlarn ikisi modem bilimadamlan tarafndan tehis edilmitir.54 Peevi, dmann sava anlatlaryla kendi tarafnnkileri mukayese edip bunlar
bir tek anlatda terkip halinde sunan ilk Osmanl tarihisi ola
rak gzkmektedir. Bu hususta baka yerlerde birka selefinin
bulunmas mmkn ise de uzun bir sre sadece birka halefi
nin ortaya ktna phe yoktur.

Peevi'nin vakayinamesinde. ounluu Osmanl veya s
lamla ilgili olmak zere Avrupa'da vuku bulan dier pekok
olaya daha yer verilir. Franszlarn ve 'Irklertn 1552 ylnda
spanya'ya kar ortak olarak gerekletirdikleri deniz seferlerinden ksaca sz ettii gibi, spanya'da Moriskolann ( 15681570 yllan arasndaki ykselilerini de ele alr. Tabii ki. snr
da meydana gelen savalarla Venedik ve mttefiklerine kar
gerekletirilen deniz seferleri hakknda ok daha fazla syleyecekleli vardr. Nadir olmakla birlikte, vakayinamelerin ou
nun ana ilgisini oluturan siyasi ve askeri meselelerin telerine
bile uzanr. Mesala, ngiliz tccarlann Trkiye'ye ttn tant
malann ve sonulann ele ald gibi Avrupa'da gerekletiri
len matbaa makinas ve barutun icad hakknda ksa bir anlatya bile yer verir.55
Osmanlnn byk imparatorluk vakayinameleri dizisinin
belki de en nde geleni, 1590 Ha 1660 Miladi yllan aras1na tekabl eden Hicri l 000- l 070 yllar arasn ele alan Tarih-i
Nafma'dr. Bu tarih eserinin editrln yapt gibi byk
bir ksmn bizzat kaleme de alan Naima, Osmanl tarihilerinin en iyilerinden biriydi. Sadece olaylan kaydetmekle yetinen
Mslmanlann Batyla lgi Bilimsel almalan
197
meslekdalarnn ounun
aksine. Naima. tarihin doas hususunda felsen bir yaklam gelitirmi ve tarihle ilgili derin
dnceler ortaya koymutur. Naima'nn eserinin ana temalanndan biri, Balkan yarmadasnda ve Karadeniz blgesinde Avrupa ile sregelen savat. Bu arpmalar olduka ayrntl
olarak ele alan anlatsnda. bu savalara katlan Macaristan ve
Trans1lvanya'daki Avrupal liderlerden bol bol sz edilir. Hapsburg imparatoru genellikle belli belirsiz. glgeli ve genellikle
isimsiz bir sima olarak yer alrken. Batnn krallk.lan ve krallarndan neredeyse hi sz edilmez. Ele ald dnemde merkezi
bir olay ve Osmanllarn dorudan ilgi gstermeleri gereken temel bir alkant olan Otuz Yl Savalaryla ilgili olarak eski vakayinameleri tekrarlamaktan teye gitmeyen Naima, bu tekrarlama iinde. orijinal eserde yer alan spanya Kral IV. Philip ile
ilgili olarak yer alan "halen spanya'nn kral" eklindeki ifadeyi
aynen kopyalayacak kadar dikkatsizce davranr. Naima'nn
Fransa'daki Richelieu ile XJV. Louis'nin etkinlikleri veya ngil
tere' deki ngiliz Milletler Topluluu ve sivil sava gibi daha
uzak olaylara daha da az ilgi gstermesi hi de
artc deil
dir.
Bununla birlikte, Naima. Osmanl vakanv1slii normlarn
dan bir hususta aynlr ve gemi olaylarla cari olaylar arasn
da koutluk kurma arzusuyla daha uzak gemiin tarihine ilgi
gsterir. Naima, bu hususta da Osmanl vakanVisliinde btnyle selefsiz deildir. Onaltnc yzyl tarihisi Kemalpaa
zade, Sultan Muhteem Sleyman'n. imparatorla savamak
zere 1521 ylnda yola koyuluunu tasvir ederken, bunu. Kk Asya'nn Ortaa Alman Hahlan tarafndan igaline bir
misilleme olarak deerlendirir. Osmanl mparatorluu'nun,

Avusturya ve Rusya'ya kar yapt savalarda ald yenilgiler
dolaysyla epeyce sarsld bir tarih olan onsekizinci yzyl
balarnda yazmakta olan Naima ise. asrlarca nce elde edilen
baarlarda ve Hallarn nihai yenilgisinde teselli aramakta.dr.
Hicri takvimin ilk alt yz ylndan (Naima'nm kronolojisinde
ufak tefek yanllar vardr] sonra. slam padiahlar arasnda anlama veya ittifak bulunmadndan dolay ekime ve atma
domu, onlar birbirleriyle savarken Fransz kafirleri. dier ka-
' firlerin
krallar
ve zellikle de Avusturya'nm gonderd1i
saysz
as-
198
ker (mevcut Avusturya savalanyla Hal Seferleli arasnda biimsiz ve tuhaf bir iliki kunna gayreU) byk bir donanmayla Akdeniz sahillerine gelerek buralan igal elU.
Naima, mu,affer Frenklerin balangta Suriye ve Filistin sahillerine yerleerek am ve Msr' bile tehdit edebilir duruma
nasl geldiklerini tasvirle anlatsn srdrr. Bu tehlike.
Frenkleri bir keye hapsederek kendisinin haleflerinin onlan
tedricen srp karmasna ve "igal etlikleri pak topraklarn
onlann kirinden arnmasna" kapy aralayan Selahaddin tarafndan savuturulmutur. Naima kendi ann Osmanllarna
bu rnekten hisse karmaya alyor gzkmektedir. Ortaa
Msr sultanlan rahat bir ortam oluturmay gerekli grm.
hatta aralanndan biri, Kuds'n Frenklere verilmesini ngren bir anlama imzalamaya bile meyletmiti. Grnene bak
lrsa. bir dizi ykc yenilgi alm olan Osmanllarn da, ykl
maktan kurtulmak ve nihai bir iyilemeye kendilerini hazrla
mak iin aleyhte artlar ieren bir anlamayla bile olsa ban
yapmaya hazr olmas gerektii ima edilmektedir.56
Naima, dier bir yerde meramn daha ak dile getirir: "Bu
eserin yazlmasnn amac ... [Osmanlya ait) topraklarn dzene sokulabilmesi ve halkn soluk alabilmesi iin kafir krallarla
atekes anlamas yapmann ve yeryzndeki tm Hristiyanlarla bar yapmann nemini gstermektir...57
Naima'nn halefi olan Raid Efendi, vakayinamesini.
Naima'nn grevi brakt yl olan ve 1660 Miladi ylna tekabl eden Hicri 1070 ylyla balatp 1720 ylna kadar srdrr. Bu yzden. onun vakayinamesinde Osmanl'nn Avrupa
ile ilikilerine dair bir dizi olay yer alr: kinci baansz Viyana
kuatmas ve onu izleyen rtcat. 1699 tarihli Karlofa Andla
mas. l 710-1711 yllannda Rusyal byk Petro ile. daha sonra da 1714-1718 yllan arasnda Venedik ve Avusturya ile yaplan savalar, ve, sve kral xn. Charles ile ilgin ve karmak ilikiler ve szkonusu kraln Sultann istenmeyen bir misafiri olarak stanbul'da kal. Raid Efendi'nin. Osmanl'nn
belli bah hasmlan olan Rusya, Avusturya ve Venedik'le diplomatik ilikilerine seleflerinden daha ok dikkat yneltmesi ve
hatta Avrupa'nn uzak devletlerinin bazlan hakknda syleyecek baz eylerinin olmas hi de artc deildir. Ayrca.
Mslmanlann Batyla l.giti Bilimsel almalan
199
Raid,
Avrupa devletlerine gnderilen Osmanl elilerinden az

ok ayrntl olarak sz eden ilk vakanvisdir. Selefleri daha
ok elilerin aynllanyla dnlerinden sz etmekle yetinmi
olduklan halde, Raid, artk bykeli nvan tayan bu elilerin stanbul'a dndkten sonra sunduklar raporlardan vakayinamesine uzun alntlar yapma uygulamasn balatmtr.
Bununla birlikte. Avrupa ile ilikilere gsterdii ilgisinin seleflelinden fazla olmasna ramen, Avrupa devletleinin iilerine
neredeyse btnyle kaytsz kalmakta ve. selefleri gibi. o dnem Avrupa tarihinin temel olaylarna yer vermemektedir.
Avrupa ile diplomatik ilikilere aynlan yer ve Avrupal yneticilerle ilgili ayrntlann dzeyi hususunda bir gelimenin gzlenmesine ramen, ayn eyler. P..aid'in adalarnn ve onsektzinci yzyln ikinci yansnda kalem oynatan haleflerinin ou iin de sylenebilir. Onsekizinci yzyln ikinci yarsnda
Avrupa'nn iilerine bir ilginin ortaya ktn da grmekteyiz.
Osmanl tarihisi Silahdar. yakn tarihlerde gerekletirilmi
olan 1697 Ryswick Antlamasnn geni bir Trke versiyonuna yer vertr.58 Osmanl tarihilerinin birou artk Avusturya'nn ardk savalanna. bu savalarda yer alan taraflarn
isimlerine ve karlarna bir veya iki sayfa yer vermeye meyillidirler. Otuz Yl Savalanyla HgiJi ok ksa anlatlan bir tarafa
brakacak olursak. Avrupallarn Osmanl vakanvisliinden
bylesi bir ilgi gren ilk sava budur. Dnemin bir dier tarihisi olan em'dan1zade Sleyman Efendi, Kutsal Roma mpa
ratorluu'nun seim sistemini u ekilde aklar: "Neme lkesi, n Rhine Eyaletindeki Mainz. Kln ve Trter sancaklannn oluturduu dokuz krallktan mteekkildir. lk se-
men olan bu sancak. rahipliin mhrn tar." Dierleri

ise ek. Bavyera. Saksonya ve Prusya eyaletleriyle Palalinate
sanca
ve Hanover eyaletidir. Bu dokuz krallk dnda artk

Sardunya kralnn ynelimine gemi bulunan Savoy Sanca
Ue bamsz bir Cumhuriyet olan Swabia Eyaleti ve bamsz
bir dkalk olan Hesse sanca vardr. em'danizade, Prusya
eyaletinin yneticisinin Grandebur isimli biri olduunu syler.
Bu ismin, bu eya~etteki bir atonun ismi olan Brandenburg
kelimesinden bozma bir lsim olduunu aklar: Grandebur'un
zel ismi Fredoricus'dur. Dokuzuncu eyalet olan Hanover'in
"Halen ngiltere krah olan Jojo'nun miras ald mlk" olduu-
200
Mslmanlann
Avrupa'y Kefi
nu belirtir. 59 Giorgio isminden bozma olduu ak olan Jojo ismi. em'danizade'nin bilgi kaynanm bir talyan olmas gerektiini dndryor. Avusturya ve Avusturya'nn ortaya k
masna
yol aan savan koullaryla ilgili olarak
em'danizade'nin eserinin basl nshasnda iki tam sayfa yer
igal eden anlat. bugne kadar gnna km Osmanl vakayinamelerinde yer alan anlatlarla kyaslanamayacak lde
daha aynntldr. em'danizade, aynca. Avrupa'da olup biten
dier olaylara da ksaca deinmekte ve. ilgisini Avusturya ve
Rusya zerinde younlatrm olmasna ramen, Fransa, n
giltere, Hollanda ve sve gibi daha uzak ve daha gizemli lkelere de az ok yer vermektedir. Bu lkeler arasndaki farkllk
ve husumetlerden haberdar olmasna ramen, hepsini Mslman devletin ortak dmanlar olarak grr. Mesela. Rusya ile
1736 ylnda kriz yaanrken Osmanlnn byk bir yenilgiye
urayaca korkusuyla ngiltere ve Felemenk bykelilertnin
yaptklar ikazlar, Rusya'nn tertip ve planlarna dolambal bir
yardm olarak deerlendirilmitir_ 60
1166/1752 ile 1188/1774 yllarn. dolaysyla da muzaffer
Rusya'nn Trkleri kabule mecbur brakt Kk Kaynarca
Andlamasnda tecessm eden Osmanl mparatorluu'nun s
kntl ve tehlikeli dnemini ele alan Vasfn vakayinamesinde
daha te bir deiiklik gzlenebilir. Devrim ve Napolyon sava 4
lan esnasnda hayatta olan Vasf, hakknda mstakil bir kitap
kaleme ald Franszlarn Msr'a saldrs ve igali gibi nemli
olaylara bizzat tank olmutur. Vasf, vakayinamesinde Viyana
ve Berlin'e gnderilen elilerden sz etmekte ve onlarn orta
Avrupa siyasetiyle ilgili anlatlanndan uzun alntlar yapmaktadr.
Osmanl imparatorluunun
Avrupa'yla daha
sk ilikiler
iine girdii onsekizinci yzyl balarnda. vakanvisleiin bu

konulara verdikleri nem hala dikkat ekici lde azdr. Belli
bir uzunlukta ele alman scak savalar bir tarafa brakacak
olursak, vakanvisler. Osmanl'nn Rusya, Avusturya ve Bat
ile olan ilikilerine ran ile ilikilerinden daha az. imparatorluk
ricalinin ve paalann deiik eylemleri ve atmalar ile ilgili
eyalet haberlerine oranla ise ok daha az dikkat yneltmiler
dir. Dilere ilgi eskisinden biraz fazla olmakla birlikte hala s 4
nrl olduu gibi. deiik Osmanl vakanvislennin yararland-
Mslmanlann Batyla lgili Bimsel almalan
201
bilgi de, eskiden olduu gibi. yabanclar. mhtediler ve mahalli gaynmslimlerden mteekkil ayn kk zmreden elde
edilmektedir. Bir onsekizinci yzyl Osmanlsnn Avrupa'nn
devlet ve uluslan hakkndaki bilgisi. bir ondokuzuncu yzyl
Avrupalsnn Afrika'nn kabileleri ve halklar hakknda sahip
olduu bilgi kadar bir bilgiye sahipti ve bu hususta ayn gln kibri paylayorlard. Ancak giderek artan tehlikede olu
duygusu bu tutumda bir deiiklie yol am, fakat tutumdaki bu deiiklik yava ve tedrici olmutur.
Onsekizinci yzyl sonuna gelindiinde, Avrupa ile ilgili Osmanl anlatlan henz pek klliyetli bir meblaa ulamamtr.
Bununla birlikte. bu anlatlar, gemie oranla hatr saylr bir
Uerleme kaydetmi bulunmakta ve -birka Fas sefaretnamesini bir tarafa brakacak olursak- Farsa veya Arapada bu
tr eserlerin hi bulunmayyla arpc bir tezat oluturmak
tadrlar.
Onsekizinci yzyldaki yeni durum -yenilginin ve tehlikenin farkna van- Osmanl'nn Avrupa'ya gsterdii ilgide bir
mahiyet deiikliine yol amtr. ilgi artk temelde savunma
arlkldr. Fakat. iki medeniyeti birbirinden ayran engeller
aralandndan dolay. aradaki trafik zerinde sk bir kontrol
imkan ortadan kalkmtr. Bir yandan askerlik ilmine ilgi, dier yandan ise siyasi ve askeri istihbarata duyulan ihtiya
balangta geliigzel ve tek-tk iken. 1rklertn giderek imparatorluun ayakta kalabilmesinin Avrupa'da olup bitenleri
doru olarak anlamaya dayal olabileceinin farkna varmalanyla, Avrupa'nn yakn gemiinin tarthine dnk ilgi youn
luk kazand.
1729 ylnda kurulup 1742 ylnda kapatlan ilk Trk matbaasnda baslan kitaplar arasnda tarih ve corafya ile ilgiJi
ok sayda eser vardr. Bykeli Mehmed Efendi'ntn Fransa'daki eliliiyle ilgili anlats. matbaann kurucusu brahim
Mteferrika tarafndan Avrupa ordularnda uyguland ekliy
le taktikler bilimi zerine kaleme alnan bir bilimsel inceleme
ile ran'dakl savalarn Avrupa kkenli bir anlats bu eserlerden bazlandr. brahim. aynca. Yeni Dnya'nn kefiyle ilgili
onaltnc yzyla ait bir eserin de aralannda yer ald baz eski
kitaplar ve Katib elebi'nin corafya ile ilgili yazlarnn bir
ksmn da basmtr.
202
brahim Mteferrtka'nn malbaasnda baslan bu eserlerin

yannda. stanbul kolleksiyonlarnda muhafaza edilen birka
elyazmas
eser de Avrupa tarihine olan ilginin younlatna

tanklk etmektedir. 1722 tarihli bir elyazmas. Avusturya'nn
800 ila 1662 ylan arasndaki tarihini vermektedir ki, Almancadan Temevarh Osman Aa isimli mtercim tarafndan evirilmitir. Aa yukar 1725 ylnda kaleme alnm olan iki
anonim elyazmas, dnemin Avrupa'syla ilgili ilk elden ve neredeyse gncel bilgi vermekte. dolaysyla da aktel olaylara
dorudan bir ilgi ifade etmektedir.
Bu eserlerden biri olan ve Avrupa'da olup bitenleri ele alan
ksa ve anonim bir incelemenin en azndan drt elyazmas olarak Trkiye'de mevcut olmas belli bir ilgi dzeyine iaret etmektedir. Sekler ve dini rtbelerin tanmlaryla balayan
eser, genel hatlar itibariyle, Avrupa lkelerinin istatistiki bir
incelemesinden ibarettir. Kutsal Roma mparatorluunun topraklarnn isimleri ve tasnifleri ile balayan inceleme, talya
devletleri (Venedik. Cenova, vs.). svire. Fransa, spanya. Portekiz. Malta, "ngiliz lkeleri," Hollanda. Danimarka, sve, Polonya ve Rusya'nn incelemesiyle devam eder. Mellifin ngilte
re ile ilgili bilgileri pek doru deildir. il. William' (III. William'n lm l 702 ylnda gereklemitir ki, bu tarih bile eserin yazld tarihten kesinlikle daha eskidir) ingiltere'nin halihazrdaki monark olarak takdim etmektedir. Yabanc yer
isimlerinin dikkatle ve okunularyla verilmelerine ramen.
Britanya'daki yerlerin isimleri tahrifata uramaktadr. Kta Avrupa'snda olup bitenler hakknda daha doru bilgilere sahiptir. rnein. Kln Bapiskoposunun Bavyera Dknn olu
olduunu. Mecklenburg'un "yakn bir tarihte" {doru tarih
1716 yldr) Ruslarn igaline uradn. "nceki ar"n (Byk Petro'nun lm tarihi 1725 yldr) sve'ten ( 1721 tarihli
anlamayla) Baltk lkelerinin ounu aldn bildirir; dier
benzer deiiklikleri belirtirken verdii bilgiler dorudur.
Yine birok elyazmas gnmze ulam bir dier koul
eser. dnyadaki donanmalan ele alr. Elyazmalannda yer alan
bir aklamaya gre, "yakn bir zamanda Fransa'daki Toulouse'dan bilgili bir rahip gelerek sadrazamn huzurunda Mslman oldu. Bu kii. saysz yolculuklar yapm ve dnyada olup
bitenleri dorudan mahade etmi olduundan. bu inceleme.
Mslmanlann Battyla lglli Bllimsel almalan
203
onun anlattklarna dayal olarak kaleme ahnmtr.-6 1

Bu iki bilimsel almann. ayn mellif tarafndan. muh temelen sz edilen Fransz mhted1den elde edilen denizcilikle
ilgili bilgileri derleyen ayn editr tarafndan yazldna phe
yoktur. Batl isimlerin telaffuz ve transkripsiyon ekilleri. eserin redaktrnn Macar kkenli biri. belki de brahim Mtefenika'nn bizzat kendisi olabileceini dndryor. 62
1733-1734 tarihli olup "Avrupa devletlerinin baz tarihi koullar"n
ele alan bir dier rapor.
Osmanl
hizmetine girdikten
ve slam setikten sonra Ahmed Paa ismini alan Fransz soylusu Claude-Alexandre de Bonneval tarafndan kaleme aln
mtr. Avusturya. Macaristan, spanya ve Fransa'daki olaylan
ele alan bu eser. muhtemelen mellifin Franszca eserinden
Trkeye tercme edilmitir. Abdurrahman Mnif Efendi (.
1742) isimli bir tarihi. bu esere. sadece slam sultanlanna deil fakat Roma imparatorlar. Bizans imparatorlar. Fransa
krallar ve Avusturya krallar gibi putperest ve Hristiyan monarklanna da yer veren belli bal hanedanhklarla ilgili bir ereve-inceleme eklemitir. "Avrupa'da Olup Bitenlerle ilgili Bir
nceleme" balkl onsekizinci yzyl sonlanna ait bir elyazmas. II. WiJHam ynetimi altndaki Prusya'y ve Devrim hkmetleri ynetimi altndaki Fransa'y ele almaktadr. Aynca. stan
bul doumlu bir Hristiyan olan Cosmo Comidas. 1799 ylnda.
o tarihlerde hkmet etmekte olan Avrupal hkmranlarn
doum ve tahta k tarihlerini. baehirlerini, nvanlarn.
varislerini bildiren ve baka faydal bilgilere de yer veren Trke bir eser kaleme almtr. 63
Neredeyse tamam Osmanl hakimiyeti veya hkmranl
, altnda olan Arap lkelerinde ise. Hristiyan aznlklarn snrl
ldeki ilgilerini bir kenara brakacak olursak. Batya ilgi daha da azd. Fas'da. deiik Avrupa baehirlerine gnderilen
bykeJUer tarafndan kaleme alnm birka rapor i poHtika
dairesi iin biraz temel bilgi salamsa da, ondokuzuncu yzyla kadar tarihe hi ilgi gsterilmemitir. Osmanl hakimiyeti
altndaki Arap douya gelince. ancak onsekizinci yzyldan on. dokuzuncu yzyla geerken ngilizlein ve F'ranszlann gerek. letlrdikleri istila dolaysyla bu halklarn tarihine ksa sren
bir ilgi duyulmutur. Fakat. o tarihlerde kaleme alnan anlatl; lar birka gememekte. neredeyse btnyle Frenklerin Do-
204
udaki
faaliyetleriyle ilgilenmekte ve fakat kendi lkelerinde

gerekleen ve onlan oralara gitmeye sevkeden olaylan es gemektedirler. Modernizasyon yanhs Mehmed Ali Paa'nn Kahire'de matbaa kurdurduu l 820'lere kadar Msr'da Batl kitaplann tercmeleriyle karlamyoruz. Dier Arap lkeleri ve
ran'da ise. Mslmanlar arasnda Batya ilgi daha ge bir tarihte uyanm ve Batllarn kahredici bir ziyaretiyle sonulanmtr.
VI
Din
Mslmanlara gre din. kendilerinin, dolaysyla da ayn zamanda dier insanlarn kimliinin zyd. Medeni dnya. bir
Mslman hkmetln ynetiminin cari olduu, Mslmanlann yasasnn hkm srd ve gaynmslim toplumlarn,
sunulan artlan kabul etmeleri halinde Mslman devlet ve
toplumun hogrsnden yararlanabilecei slam'n Evi'nden
oluuyordu. Kendileriyle d dnya arasndaki temel farkllk,
slamn mesajn kabul veya reddetmekte yatyordu. Allagel
mi fiziki isimlendirme ve hatta beeri corafya, en ok ikinci
derecede ehemmiyete sahipti. Daha nce de grdmz gibi.
Mslman yazarlar. kuzey snrnn tesinde insan akna
evirecek kadar ok sayda dil konuan Romallar. Frenkler,
Slavlar ve baka Jstmlerle anlan halklarn olduunu biliyordular. Fakat bunun tek bana bir nemi yoktu. slami evren
iinde pek ok rk ve ulus mevcuttu; hkmet. kltr ve ticaret iin ok snrl sayda iletiim arac kullanmn tercih etmi
olmalanna ramen, Avrupa ktasnn karakteristii olan yre-
sel
az
ve dil bolluu belli llerde mslmanlar iin de sz-
. konusuydu.
Gerek fark din idi. Mslman
olduunu
ikrar edenler.
Mslmanlann Avrupa'y
206
Kefi
hangi lkede ve hangi hkmdarn ynetimi altnda yayor

olursa olsun Mslmandlar ve Allah'm toplumunun paralanydlar. slam inkar edenler kafirdiler. nanmamak veya inkar
etmek anlamndaki bir kkten treyen k.fir kelimesi. normalde slamn mesajna inanmayan veya onun doruluunu inkar
edenler iin kullanlrd.
Dorusunu sylemek gerekirse, k.fr terimi, tm gayr
mslimleri kapsar. Bununla birlikte. Arapa. Farsa ve 1rk-
edeki
kullanm
Hristiyanlkla eanlamh
hale geldi.
Ayn e
kilde. Sava Evi, giderek, nce Hristiyanlk. sonra Avrupa olarak dnlen rakip din ve milletten ibaret grlmeye balan
d. Mslmanlar. Hristiyanlardan ayn olarak baka kafirlerin
de var olduunun elbette ki farkndaydlar. Hindularla Asyal
Budistler gibi baz kafirler. Ortadou ve Akdeniz slami toplumlannn idrakleri ve adetleri zerinde pek etkide bulunamayacak kadar uzaktaydlar. Siyah Afrika'nn gaynmslim sakinleri gibi dier bir ksm ise. onlarla daha yakn iliki ierisinde
olmalarna ramen temelde oktannc ve putperest olarak grlmekte ve genellikle bu ekilde isimlendirtlmekteydiler. Orta
dou'da bunlar dnda sadece Zerdtlk ve Yahudilik dinleri
biliniyordu ki bunlarn her ikisi de ehemmiyet ar.tetmeyecek
kadar kkt. Her ikisi de siyasi gcn kaybetmiti ve artk
slamla sava hali iinde grlmyorlard. Yahudilere sadece
zunmigzyle baklyor, olduka az saydaki Zerdt kalntla
r da az ok ayn statde grlyorlard. Osmanllar devrinde,
kafir terimi. resmi kullanmda bile Yahudileri iermiyordu.
Gaynmslim topluluklarla ilikileri ele alan saysz mali ve sair dkmanlarda adet halini alm olan Osmanl forml, 'kafirler ve Yahudiler' eklindeydi ki birinci terimin ikincisini ier
medii aka ima ediliyordu. Bu ifade, ksmen Hristiyanlarn
ehemmiyetine tanklk etmekte. ksmen de Yahudilerin kusursuz tektannchna tasdik ar.tetmektedir. Osmanl Tkesinde
(ve modem Trkede). kafir kelimesinin yerine genelde imanszlan. zelde ise Hristiyanlan ifade eden gavur kelimesi kullanlr. Kafir kelimesinin galat mehur bir telaffuzu olduu
phesiz olan bu kelimenin. kken anlam itibariyle Zerdt
anlamna gelmesine ramen bazan Hristiyanlar ifade iin de
kullanlan eski bir kelime olan Farsa.gabr kelimesinden mlhem olmas mmkndr.
Din
Ayn
207
temel dini snflandrma, ticarete konu olan mala gre

deil de genellikle tccara ve zellikle de tccarn dinine gre
belirlenen gmrk vergisi orann uygulayan Osmanl'nn
gmrk dzenlemelerinde de grlebilir. vergi oranndan
en d (edna) Osmanl olan veya olmayan Mslmanlara.
vasat oran zmmftere. en yksek oran (ala) ise Sava Evi'nden
gelen harbilere uygulanrd. Hangi ulusun ferdi veya hangi siyasi ittifakn mensubu olursa olsunlar, Yahudilerin. Avrupa'dan gelmi olmalarna ramen zmmilere uygulanan oran
demeleri olduka ilgintir. Aksi ynde uygulanm haliyle ayn ilke, sahip olduklar dokunulmazlk ayrcalklar ondokuzuncu yzy 1 balannda Ruslar tarafndan kendilerinden al
nan ranllarn getirdii yorumda da giilebilir. Bu ayncalk
lar Rus Hristiyanlara verildii halde Rus imparatorluundaki
Snni Mslmanlardan esirgeniyordu.
Dolaysyla, kelimenin en kusursuz anlamyla, kafir ile
Hristiyan zdeti ve Mslmanlar, Avn.pa'nn paralan olarak
grdkleri lkeleri. Hristiyanlk alemi anlamnda "kafirlerin
lkeleri" olarak alglyorlard. Dine gre isimlendirme ve snf
!andrma neredeyse evrenseldir. Avrupa'dan Mslman dnyaya gelen ziyaretiler, kendilerini Fasllar, 1rkler veya Farisiler arasndaki ngilizler. Franszlar, talyanlar. Almanlar. vs.
olarak grrlerken. gerek Fas. gerek Trkiye. gerekse ran'dan
Avrupa'ya giden Mslman ziyaretiler ise, bunun aksine.
kendilerini daha ok Hristiyanlar arasndaki Mslmanlar
olarak grmekte ve normalde ne kendilerinden ne de mihmandarlanndan ulusal, lkesel veya etnik Onvanlarla sz etmemektedirler. Neredeyse deimez bir ekilde kendi lkelerinden "slam topraklan" ve kendi yneticilerinden "slam hkmdan" veya eanlaml ifadelerle sz ederler.
Avrupa'ya giden Osmanl elilerinin, kendilerinden ve lkelerinden, ortak slami kimliklerinden ayrm olarak Osmanl
diye sz etmeye balamalan ancak onsekizinci yzyln sonlanna dorudur. Seyyahlar, kendilerinden Mslman, mensubu
olduklan toplumlanndan ise slam olarak sz ettikleri gibi. Avrupal mihmandarlar ve muhataplarndan da. neredeyse istisnasz. kafirler olarak sz ederler. "Avusturya bykelisi" der.
onsekizinci yzylda Avusluya'ya gitmi olan bir Trk ziyareti, "bizi karlamaya kafir ~nderdi.. .. " 1 Bununla. (sadece
208
hkmetler bykeli atayabileceinden Avusturyal olarak

nitelenen) bykelinin onlan karlamaya adam gnderdii kastedilmektedir. Kafir teriminin kullanm sadece Avrupal
lann bir ulusal veya siyasi sfat kullandklar hususlarla snr
l deildir; bu kelime olduka sk olarak ahs. adam veya insan gibi son derece temel kelimelerin yerlerine de kullanlr.
Mslmanlar iin Avrupal farkldr. fakat bu farkllk onun
bir baka ulusa mensup veya bir baka yneticiye bal olmasndan. bir baka yerde ikamet ediyor veya bir baka dili konuuyor olmasndan dolay deildir. Onun farkl olmasnn nedeni bir baka dine mensup olmasndandr. Bu farkllktan
dolay Avrupal dman far.tedilir ve hakir grlr. Hristiyanlk zerine yaz yazan Mslmanlarlar, iyi bilinen bir modern
propaganda ve reklam aletinden phesiz yararlanarak. bu
hususlan kafalara iyice yerletirmek iin saysz tekrarlarla ele
alrlar. Son derece nadir istisnalar bir tarafa brakacak olursak. hibir Avrupal ulus. grup veya hatta birey. ya isim ya da
sfat olarak kafir keli mest kullanlmadan anlmazlar. Bazan
hem resmi ilikilerde ve hem de tarihi eserlerin yazmnda
Hristiyanln farkl devlet veya uluslann birbirinden ayrma
zarureti doar. Bu durumda onlardan ngiliz kafirler. Fransz
kafirler. Rus kafirler, vb. olarak sz edilir. Bazan bu husus.
genellikle bir uyak veya tekerleme formu ierisinde karmza
kan aalayc bir lakap veya ilenme ile daha da vurgulanr.
Osmanllar her ulus iin ksa bir tekerleme kullanrlar: ngiliz
dinsiz. Fransz cansz, Engurus menhus (Macar uursuz). Rus
ma'kus (Rus huysuz). Alman biaman (Alman acmasz), vb.
Mslman uluslar iin de artlara gre kullanlan hem olumlu
hem de olumsuz ksa tekerlemeler vardr. Gavurlar ile ilgili tekerlemelerin ise hepsi olumsuzdur ve iyi niyet sadece bu tekerlemelerin kullanlmamas yoluyla ortaya konur.2 Ortaaa
ait eserlerde Avrupal bireylein isimleri mutlaka beddualarla
birlikte yer alr. Hibir surette adet yerine gelsin diye deil fakat kastl olarak yapldklar ak olan bu ilenmeler. hatn saylr bir vurguyla tekrar tekrar dile getirilirler.
Avrupallardan srarla kafirler eklinde sz etme uygulamas dikkat ekecek lde yaygndr. rnein. bu tavsif. Mslman yneticiler tarafndan Histiyan Avrupa'nn monarklanna
hitaben yazlm nazik ve dostane mektuplarda bile yer alr.
Din
209
Mesela, Sultan Hl. Murad. ngiltere Kraliesi Elizabeth'e yazd

bir mektupta kendisinin "Avusturyal ve Macar kafirlere"
kar elde ettii zaferleri ve ordusunun "aalk kafirlerin lkesine" giriini anlattktan sonra. kralieye "spanyal kafirlerin zerine yr, Allah'n yardmyla onlar yenersin" der ve
"sizin dostunuz olan" diye belirttii Polonyal ve Portekizli kafirlere kar snrl iyi niyetini dile getirir. Hatta onyedinci yzyl ortalannda yazmakta olan Katib elebi bile, kafirlerden hemen her sz ediinde, mel'un, kahrolas. cehennemlik gibi ifadeler kullanmay gerekli grr. Onsekizinci yzyl artalan gibi
ge bir tarihte bile, bir Osmanl subay, Avusturyallarla birlikte snr belirleme grevini yrten bir komisyonla ilgili raporuna "cihad evi" olan Belgrad'n "Avusturyal kafirlerin soyguncu
elleri''nden kurtarlndan (yani, geri alnndan) sz ederek
balar.3 Avrupal hkmet ve bireylerin siyaset ve eylemleri.
genelde, mfsid, hainane, dalavere. komplo. hile veya alaklk
ifade eden benzeri terimlerle vasflandrlr. Bu szel alkan
lklar. Osmanl mparatorluu'nun gerek hasm gerekse mttefik Avrupal lkelerle dorudan iliki ierisine girdii ve Osmanl subaylannn ve hatta tarihilerinin Avrupa'nn i iliki
lerindeki ince noktalara biraz dikkat yneltmeye baladklar
dneme kadar kesintisiz devam etti. Bu aalayc ifadeler nihayet onsekizinci yzyl sonlarnda ortadan kalkarsa da, o zaman bile, Mslman diplomatlar, karlatklar her ahs.
grup veya kurum iin kk drc kafir terimini kullanmay srdrrler. Bu tavsif alkanl. popler ve gndelik
kullanmda ok daha ileri bir tarihe kadar varln srdrrse
de ondokuzuncu yzyl ierisinde kaleme alnan belgelerde ve
tarihi eser1erde yok olmaya yz tutar.
Mslrnanlann devletle ilgili konularda bile dine verdikleri
ncelie bakarak. Batl dnyada da dine belli bir dikkat yneltildiini grmeyi umabiliriz. Mslman eli ve tarihilerin
byk bir ksm dini konulara yer verirlerse de. Avrupa Hristlyanlna zel bir ilgi yneltmez ve hakknda fazla bilgi vermezler. Mslmanlar. Avrupallarn Hristiyan olduklarn bilmekteydiler ve onlarn ou iin bu bilgi yeterliydi. Nihayet Hristiyanlk onlar iin yeni birey deildi: Hristiyanlk. slamn kendinden hemen nce gelen selefiydi ve Mslman lkelerde batn saylr nfusa sahip aznlklar tarafndan da hala temsil
Mslmanlann Avnpa'y
210
Kefi
ediliyordu. Deyim yerindeyse, Mslmanlar. Histiyanl. bilinen. icabna baklm ve bertaraf edilmi bir din olarak gryorlard.
Ortaada, Hristiyanlk
inan ve uygulamalanyla ilgili olarak Mslman alimlerin ellerinin altnda hatr saylr bir klliyat vard ki, bu eserler sayesinde, Hristiyanln ortaya kt
dnem ve Hristiyan kilisesi iindeki farkl ekol ve mezheplerle
ilgili olduka aynnW bir bilgi derleyebilmitiler. Bununla birlikte, bu ilk ilginin arkas kesildi ve Osmanl melliflerinin
Hristiyanlkla ilgili tartmalar yeni gzlemlerden ve yeni bilgiden ok Mslmanlar tarafndan yazlm eski Arapa eserlere
dayal bir hal ald. Mesela, Katib elebi'nin l 655 ylnda kaleme ald Avrupa'yla ilgili bilimsel eseri, Hristiyanln neredeyse btnyle Ortaa kkenli bir anlatsyla balar. Katib
elebi, okuyucularna bu dinin, isimlerini doru olarak srala
d drt inci) zerine kurulu olduunu ve slamla zmni bir
benzerlik kurarak be temel ilke olan vaftiz, teslis, inkarnasyon. Aai Rabbani ayini ve gnah karmaya dayal olduunu
syler. Bunlarn herbii iin ksa birer blm ayrr ve "teslis"
bal altndaki ksmda, Hristiyanln kkeniyle ilgili olarak
kaleme alnm klasik Arap eserlerinde olduka kapsaml olarak ele alnan bir konuyu, ilk kiliselerin sa'nn ahs ve eserleriyle ilgili ihtilaflarn tartr. znik lkeleri metninin (/Uique
artn darda tutarak} Arapa bir versiyonunu verir ve Hristiyanln ana ekol veya mezhebe blndn aklar ki,
kulland slami terim olan mezheb, normalde drt Snni f
kh ekoln ifade iin kullanlr. Katib elebi, Yakubiler. Melkitler ve Nesturilerden oluan bu Hristiyan ekoln isa'nn
beeri ve ilahi nitelikleriyle ilgili farkl doktrinlerinin izahna
giriir. Katib elebi, -kelimenin tam anlamyla ifade edecek
olursak Jacob Baradeus'un Suriye kilisesinin izleyicileri de
mek olan- Yakubiler ile, ''Yakubilerin ou Ermenidir" eklin
deki yorumundan da anlalaca zere. Monofizitlerin genelini kastediyor gzkmektedir. Melkitler. devlet ve hiyerari tarafndan ortodoks olduu tasdik edilen ekoln, dolaysyla da
Rm --Yunanllarn ve Romallarn- ekolnn izleyicileridirler. KaUh elebi. Nesturilerin ise genel kabul gren itikaddan
ayrlarak bamsz bir mezhep oluturan sonradan ortaya k
m bir grup olduunu aklar. Katib elebi'nin yaad d-
211
Din
nemde Jacob Baradeus'un ve Nesturilerin mezhepleri klerek nemsizlemi ve hatta Enneni ve Kpti monofzit kiliseleri
de gvenlik ierisinde slami ynetime tabi hale gelmiti. Melkit kilisesinin douda Yunan Ortodoks. batda ise Roma Katolik kiliselerine blnmesi veya Protestan reformu dolaysyla
batdaki Roma Katolik kilisesinin ok daha yakn bir zamanda
gerekleen blnmesi gibi -bir Osmanl gzlemcisi iin
Yakubiler ve Nesturilerin uzun zaman nce unutulmu pole-
miklerinden daha da nemli

km farkllklar hakknda
ey yoktur. 4
olmas
beklenen- yeni ortaya
Katib elebi'nin
syleyecei
hibir
Bununla birlikte, Katoliklerle Protestanlar arasndaki farkllklar btnyle gzden kamam, hatta bir Osmanl tarihisi, orta Avnpa'daki din savalarnn bir izahn bile yapm
tr. Bir gn, der. bize szkonusu taihi, spanya kralnn kz
olan kans Avusturya imparatorunu gzleri yalarla dolu ve
son derece zgn gnlnce, ona. kendisini zen eyin ne olduunu sordu. mparator, sorunun kendisiyle Osmanllarn sultan arasndaki fark olduunu syledi. Sultan ne zaman eh
zadelerine sahip olduktan kuwetlerle birlikte emri altnda toplanmalan iin buyruk karsa ehzadeler derhal buna icabet
edip kendilerini sultann emrine amade klyorlard. Oysa. imparatorun kendisi Macar prenslerine bu .~ibi mesajlar gnderse onlar kendilerini imparatora kar herhangi bir hizmetle veya itaatle ykml girnezlerdi. Bu yaknmaya imparatorienin mukabelesi u oldu: Osmanllann padiahnn savalan
ayn inanca ve ayn rfe sahipler. ehzadeler bu yzden ona
itaat ediyorlar. Senin Macar prenslerinin sana itaat etmemeleinin nedeni seninkinden farkl bir inanca sahip olmalardr.
Bu izahattan etkilenen imparator hemen Macar prenslerine eliler ve rahipler gndererek onlardan "kendisinin sapkn inancna dnmelerini" emretti. Bazlar bu emre uyduysa da ou
uymad ve bu byk bir zorbala ve zulme yol at. "Bundan
dolay Hereye Kadir Olan ve gavur dahi olsa hibir lmlden
rahmetini esirgemeyen Allah, ona kar slamn ordularn
gnderdi." 5 Bir mddet nceki bir tarihte Macaristan ve Avusturya'y dolam olan Evliya elebi de. iki lkenin farkl kiliselere bal olduklann, Avusturyallar "papaya itaat eder" iken
Macarlarn Luther'in yolunu izlediklerini belirtiyordu. Bundan
212
dolay birbirlerine son derece kar olduklarn sylyordu.

Bununla birlikte, her ikisi de Hristiyan olan bu uluslar, Muslmanlara kar birlikte hareket ediyorlard. nk Evliya elebi'nin alntlad bir hadisin kelimeleriyle: "Tm kafirler tek
dindir.'6
Osmanl subaylar, Protestanlarla Katolikler arasndaki atmann ehemmiyeti ve slam davas iin bu atmann muhtemel deeri hakknda Osmanl bilginlerine nazaran daha te-
tikte
olmu
gzkmektedirler. Bunun
ksmi
nedeni. muhteme-
len, lspanya'dan gelen Mslman mltecilerin getirdii bilgidir; dier ksmi neden ise Protestan glerin baz temsilcilerinin, surete tapc ve oktanrc Katoliklere nazaran slama daha yakn, dolaysyla da ticaret ve herhalde daha birok hususta lehte muameleyi hak eden gerek tektannclar olarak
grnmek iin gsterdikleri gayrettir. Osmanllar, bu tr argmanlardan fazla etkilenmi gZkmemelerine ramen. nadiren
de olsa bunlar denemeye tabi tutmulardr. Moriskolarn s
panya'da 1568-1570 yllan arasnda ortaya kan isyanlar esnasnda. sultan. Lutheryenlein "papaya ve onun ekolne ba
l olanlara" kar srmekte olan mcadelelerine dikkatlerini
evirmek iin onlara zel bir eli gnderdi. syanclardan Lutheryenlerle gizli temaslar salamalan ve Lutheryenler papaya
kar sava at zaman kendi blgelerindeki Katolik eyaletlerine ve askerlerine kayplar verdinneleri istendi.7 11. Selim, s
panya Hollandasna gizli bir ajan gnderecek kadar ii ileri gtrd. Bir Osmanl saray mektubu, kendileri de Katoliklere
kar savaan ve putperestlii reddeden Lutheryenlerle Mslmanlar arasndaki kar ortaklna deinir: "Katoliklere kar
klcnz kaldrdnz iin ve dzenli olarak onlar ldrd
nz iin
imparatorluumuzun
muhabbeti ve
saraymzn
dik-
kati her ynden blgenize ynelmi durumdadr. Zira putlara

ibadet etmeyen sizler. putlan. portreleri ve "an"lar kiliselerden def edip Hereeye Kadir Olan Allah'n Bir olduunu, Kutsal sa'nn O'nun Peygamberi ve Hizmetisi olduunu dile getirerek inancnz ilan etmi bulunuyor ve imdi kalben ve ruhen gerek dini aramakta ve arzulamaktasnz: oysa Papa diye
isimlendirilen imansz, kendisinin Yaratcsn Bir olarak kabul
etmemekte, Kutsal sa'ya (selam onun zerine olsun) tanrlk
atfederek ve kendi elleriyle yapt putlara ve resimlere tapna-
213
Din
rak Allah'n Birliine halel getirmekte ve Allah'n hizmetilerini

bu delalet yoluna sokmaya abalamaktadr."8 Daha sonralar
ngiltere Kraliesi Elizabeth ile Osmanllann yazmalarnda
da Protestan glere mttefikler olarak -Allah esirgesin- deil fakat Katolik gleri oyalamaya yarayan bir ara olarak
benzer bir ilgi gsterilir.
Papalk kurumunun Mslmanlarn ilgisini ekmemesi
mmkn deildi. Bir ok Mslman yazar. el-Bab, yani papa
diye isimlendirilen ve bir tr rahip-kral olan
Roma'nn
son de-
rece garip yneticisi hakknda yorumlarda bulunurlar. slam

da ne ruhbanlk ne de din adanlan hiyerarisi bulunmadn
dan, itinayla tertip edilmi Hristiyan kilisesi fenomenini kavramak Mslmanlar iin zordur. Papadan ilk sz eden kii, 886
ylnda Roma'y ziyaret eden sava esiri Harun ibn Yahya idi.
Harun ibn YahyA sadece unu belirtmekle yetinir: "Roma, elBab. yani papa diye isimlendirilen bir kral tarafndan ynetilen bir ehirdir.'' Bu nvanla ilgili hibir aklamada bulunmayan Harun ibn Yahya, szkonusu nvan monarkn zel ismi
sanm gzkmektedir. Corafi bir szlk olan Yak.t'ta yer
alan Roma anlats biraz daha ayrntldr. "Roma, gnmzde
Frenklerin elindedir ve kralna Alman kral denir. Frenklerin
yneticiliini yapan ve onlar iin bir mam konumunda bulunan papa, orada yaar. Birisi ona itaatsizlikte bulunursa. o kiiyi, srgn. kovulma ve lm hak eden bir isyankar ve gnahkar olarak grrler. Papa, kadnlan. abdestleri, yiyecekleri
ve iecekleriyle ilgili konularda onlara yasaklar getirir ve onlann hibiri ona kar gelemez. "9
Bu dikkat ekici kurumla ilgili olan bir ibare, slam dnyasnn dou blgelerine kadar yaylm gzkmektedir. Bir on -
nc
yzyl airi
olan Hakani, bir hicvinde, Batrik-t ZamAne
Bab-i Butrus'dan, yani zaqann patriyarkndan, Peter'in kap

sndan (veya papasndan) sz eder. 10 Grnene baklrsa. bu
kurumu doulu kiliselerdeki patriyarklk kurumu ile kartr
mtr ki bu ileri tarihlerde yaayan Mslman melliflerin ortak hatasdr.
Papaln otoritesiyle ilgili ilk anlatlardan biri, 1261 ylnda
bir diplomatik eli olarak gney talya anatopran ziyaret
eden Suriyeli tarihi bn Vasl'a aittir. Vasl. papa hakknda
unlar sylemektedir: "Papa. Hristiyanlara gre. sa'nn yasaklama ve serbest brakma. karar verme ve karanndan dn-
214
me yetkilerine sahip olan Vicar (halife) ve naibidir." Daha

sonraki pek ok yazar tarafndan da benzer yorumlar yaplr;
bunlardan biri olan ve Cem'in serencamn kaleme alan Trk
mellif. ok daha olaanst bireyden sz eder: Hrtstiyanlann papann gnahlar affedebilecei eklindeki inanlarndan.
Papann bu gibi glere sahip oluu. slam lkelerinden gelen
ziyaretileri hayrete drmekten asla geri kalmaz. Mslmanlar. dini otoriteye ainadrlar: daha dorusu. bir anlamda.
baka
otorite tanmazlar. slam. insanlar arasnda dini otorite-
den farkl bir manevi otorite tanmaz ve Mslmanlara gre

papaya atfedilen bu gler sadece Allah'a mahsustur. bn
Vasl yle devam eder: "Krallara tacn giydirip tahta karan
odur ve onlarn dini yasalarndaki (erfa) hibir ey onun aracl olmadan gerekletirilemez. O bir rahiptir ve ldnde
onun ardndan ayn ruhbanlk karakterine sahip bir dieri
onun yerini alr."11
Kalkaandi (. 1418). kaleme ald Mneat klavuzunda
papayla ilgili ksa bir aklamaya yer verir:
Papaya hitap ekli: Melkitlertn patrtyarkdr kt onlann arasn
da. bir halifenin Mslmanlar arasnda sahip olduu mevkiyi i
gal eder. Tetkif [yazmalarda kullanlacak hitap ekUleriyle ilgili
daha eski bir eser) melltfinin onu Tatarlann byiik han konumunda gstermesi ilgintir, ztra gerekte hanlar Tatarlar arasnda
mutlak bir hkmranlk ifade eden bir mevkiyi igal ettikleri halde, bu tr bir zellii olmayan papa. dini konularda neyin serbest
ve neyin yasak olduunu ilan etme gcn de iine alan bir otoliteye sahiptir....
Ona hitap ekli ... yledir: "'Hereye Kadir Olan Allah. hametli. kutsal. mtevaz. Roma'mn faal papasnn yksek varlklannm
saadetint ikiye katlasn. Hristiyan ulusunun gls, isa'mn top
lumunun rnei. Hristiyanlk dnyasnn krallannn tahta kan
cs. .. kprlerin ve kanallann koruyucusu ... patriyarklann. piskoposlarn. rahiplerin ve keilerin sna. ncil'in (gospel) izleyicisi, toplumuna neyin serbest neyin yasak olduunun bildiricisi.
krallarn ve sultanlarn dostu ...
Tetkifin mellifi.
sylemektedir:
Kalkaandi'n1n alntlad ekliyle unlar
Din
215
Kaytlarda bulduum
ekli
budur. fakat benim hizmetim

sresince papaya hibir ey ya:zlmadndan daha nceleri ona
hangi konularda yaz yazldn bilmiyorum... 12
Papalkla
hitap
ilgili hem tarihi olan hem de o dnemde kaleme

alnm bulunan bir anlatyla. Reid el-Din'in, ondrdnc
yzyln ilk yllarnda ran'da yazlm ve daha nce de belirttiimiz gibi bir papa elisinden ve papa yanls bir vakayinameden yararlanlarak kotarlm Evrensel Tarih (Cfmi'tTeviirih/
isimli eserinde karlarz. Papayla kiisel temas olan ehza
de Cem 'in hatratn kaleme alan mellif. yeni bir papann i
bana geliinde izlenen yntemleri ve bu olayla birlikte halk
arasnda oluan hareketlenmenin canl bir anlatsn sunar.
Katib elebi'nin Avrupa'yla ilgili ksa bilimsel eserinde papalkla ilgili bir blm yer alr. Daha ok, seildiklei tarth ve grev sreleriyle birlikte papalann sral listesini sunan bu blm, Peter ile balayp 1535 ylnda papa seildii belirtilen III.
Paul ile sona erer. l3 Katib elebi'nin papalarla ilgili anlatsn
da 111. Paul'un 1549 ylnda gerekleen lmnden sz edilmeyii, insana, Katib elebi'nin kulland kaynan bir asr
dan ok daha eski olabileceini dndryor. Mslman
mellifler. dier konularda olduu gibi, bu konuda da, daha
gncel bilgi edinmeye ihtiya hissetmemis -veya belki de fr
sat bulamam- idiler. Katib elebi'nin Hristiyan ilahiyat ile
ilgili anlats bin yl ncesine ait olduundan. papalar srala
yan listesinin bir asrdan biraz fazla bir sre ncesinde kesilmesi hi de artc deildir.
Papaln ve genel hatlanyla Avrupa Hristiyanlnn gerekten ok daha iyi bir anlats. onyedinci yzyln sonunda s
panya'yl ziyaret eden Fasl bykeli el-Vezir tarafndan kaleme alnr. El-Vezir'in, sadece papa hakknda deil fakat papal
n organizasyonu. kardinallerin rol ve hatta yeni bir papann seilmesinde izlenen usul hakknda syleyecek ok eyi
vardr. Bir btn olarak papalk kurumu el-Vezir'de zel bir
Ofke uyandrm gzkmektedir ve papadan her sz ediini ha:ltaretler ve beddualar izlemektedir. Gassani ise, Engizisyon.
Yahudilere yaplan zulm. Reformasyon tarihi ve Hristiyanlk
.Aleminde cereyan eden mteakip dini mcadeleler gibi meselelerle ilgilenir. Hatta ngiltere'deki Reformasyona da yer vere-
216
rek, bunun. Kral VIll. Heny'nin evlilik problemlerinden kaynaklandn belirtir ki. bu bilgiyi, spanyal ev sahiplerinden
edindiine phe yoktur. spanya'da ifa edilen ekliyle Katoliklik hakknda uzunca bir sylev vererek, rahibelerden, keiler
den. Katoliklerin gnah karma uygulamasndan ve bu uygulamann ortaya karaca kt sonulardan sz eder.1 4 span
ya'ya giden mteakip Fas elileri, kilise ve kilisenin kurumlar
n tartrken
na
onu rnek alrlar ve bir ou Engizisyon konusu ..
yer verirler.
Avrupa'ya giden Mslman ziyaretilerin gerekten ilgilerini ekmi gzken az saydaki konulardan biri de slamla ilgili
olan eylerdir. Yeniden Hristiyan ynetimi altna girmi lkelerdeki baz yerlerde Mslman nfuslar varlklarn korumay
baarmlard ve bu yerler doal olarak ilgi gryordu. Norman ynetimi altndaki gney talya anatopranda hala varl
n srdren bir Mslman nfusla karlamak bn Vasl'a
ilgin gelmiti:
geni
Yaadm
yere yakn Lucera isimli bir ehir vard ki sakinlerinin hepsi Siclya kkenli Mslmanlard. Orada Cuma namaz k
lnmakta ve Mslmanlk akca ikrar edilmektedir. imparator
Manfred'in babasnn (il. Fredertck] zamanndan bert bu byle olagelmitir. Manfred. orada nazari bilimlerin tm dallarnn tahsili
iin bir dar'l-fnun ina etmeye balad. Onun kiisel meseleleriyle ilgilenen yakm arkadalannm bir ounun Mslman olduklanm ve onun ordugahnda ezan ve namazn aka ve alenen ifa
edildiini grdm.
bn Vasl. papann, "Mslmanlara kar muhabbetinden
Manfred'i aforoz etti"ini belirtir. 15

Zamanla Mslmanlar Sicilya'dan ve talya anatopran
dan karldlar. spanya'da ise bir mddet daha varlklarn
srdrdler; hatta. spanya Krallndaki tm Mslmanlar
din deitirme, srgn veya lm seenekleriyle kar karya
brakan 11 ubat 1502 tarihli buyruktan sonra bile, Moriskolar olarak bilinen bir tr gizli-Mslman topluluk halinde bir
sre daha ayakta kalmay. spanya tacna kar birok kez isyana kalkmay ve hatta bir keresinde ksa bir sre iin de olsa Grnata ehrini ele geirmeyi baardlar. ispanyal Msldolay
Din
217
manlar. nihai yenilgilerinden hem nce hem de sonra. dnemin en byk Mslman gc olan Osmanllardan yardm talebinde bulundularsa da bundan pek bir sonu alamadlar.
Dorusu. Osmanllar Mortskolarla mzakerelerde bulundu ve
onlara deiik yollarla tavsiyede bulunmaya ve nadiren de olsa
yardm salamaya altlar. ispanya, Kuzey Afrika ve stanbul
arasnda iletiimi, bilgi alveriini ve ibirliini salamak zere gizli bir Osmanl elisi gnderildi. Fakat bu dava kaybedilmi bir davayd ve Moriskolar zamanla selefleri gibi srgn
edildiler.
Osmanllarn orta Avrupa'dan ricat, benzer bir durumun
orada da ortaya kmasna yol at. Pek ok yerde Hristiyan
yeniden-fethini bir Mslman toplu g izledi ve Ruslar tarafndan fethedHen Tatar topraklan dnda kalan yerlerde hatr
saylr bir yekun oluturan Mslman topluluklar Hristiyan
ynetimine getiinde henz ondokuzuncu yzyla girilmemi
ti. Baka yerlerde ise, Mslmanlarn nostaljik ilgilerini uyandracak eyler
olarak geriye sadece slami gemiin abideleri
ve anlan kalmt. Gerek spanya'ya giden Fasl eliler, gerekse orta ve gneydou Avrupa'ya giden Osmanl elileri. oun
lukla Hristiyan yeniden-fethinde kaybedilen eski Mslman
topraklarndan gemek zorundaydlar. Her iki grup da dikkat
ekici benzerlikler arzederler. npk Douda seyahat eden Avrupal ziyaretilerin klasik ve Hristiyan gemiin izlerini aramalar gibi Avrupa'ya giden Mslman ziyaretiler de Mslmanlardan geriye kalan eylerle ilgilenmekte, Mslman kitabeleri karsnda duygulanmakla, Mslman gemile ilgili
hatralar yad etmekte ve hatta Mslman varlnn kalnt
eserlerini veya daha iyisi halen varlklarn srdren Mslman topluluklar bulmaya alrlar. Mesela. F~sl eli elGazzal. ispanya'daki Villafranga-Palacios isimli bir yerin sakinlerinin "Endlsllerin" arta kalanlan olduklann syler ki.
bu terimle. spanya'nn eski Mslman sakinlerini kasteder:
"Onlarn kan Arap kandr, adetleri yabanclann (Acem) adetlerinden farkldr. Mslmanlara kar temaylleri, bizimle
birlikte olmaya duyduklar arzu. ayrlmamzdan duyduklar
znt kesin bir ekilde onlann Endlsllerden gertye kalan
kiiler oldukJann gstermektedir. Fakat kfrn ortasnda yaamaya balamalarnn zerinden uzun bir zaman gemitir.
218
Allah bizleri muhafaza eylesin." El-Gazzal, yanna "tam bir

Arap endamna sahip bir kz" olan kzyla gelen ve ikrar etmemesine ramen gerekte Mslman olduunu izhar eden "gizemli iaretler" yapan Belasco isimli bir gizli Mslmanla karlatn dahi ileri srer. 16 Osmanl bykelileri de Macaristan ve hatta gney Polonya'daki eski tebealan arasnda sevgi
gsterileriyle karlarlar. Mesela. l 790 ylnda Macaristan'dan geen Azmi Efendi, Macarlarn kendisine, gerekletir
dii
greve ve daha genel olarak da
Osmanl mparatorluuna
kar
gsterilen an muhabbet ve iyi niyetten sz eder .17 Orta

ve gneydou Avrnpa'daki kaybedilmi eyaletlerden geen dier Osmanl elileri, bu halklann eski efendilerine kar scak
duygular tadklarn sezdiklerini ileri srerler. Daha da ar
tc olan. onsekiz1nci yzyl gibi ge bir tarihte spanya'ya giden Fasl bykeliler tarafndan ayn hissiyatn kefedilmi
olmasdr. Bu lkede bulunan ve halen sekler kullanmla veya daha da kts Hristiyanlk adna kullanmla kutsallna
halel getirilmekte olan ok saydaki slami eserin btnyle
farknda olan Fasl eliler. lspanya'nn Hristiyanlatnlnn
sathi olduuna ve eski slami sadakatlerin yeniden ortaya
kacana inanyorlard.
Mslman ziyaretiler ounlukla slami eserlerin biimlerlnin bozulmu veya profanlatrlm olmalarndan rahatsz
olurlar. Fasl el-Gazal. Gmata'y ziyaret ettiinde, zerinde
Arapa yaz bulunan bir tan daha kolay okunabilmesi ve daha gzel grnmesi iln sa tarafnn yukan getirilmesini talep
eder. Hatta Kurtuba'daki camiyi ziyaret ettii vakit zerinde
Arapa dini bir yaz yer alan ve kaldnm ta olarak kullanlan
bir tan yerinden sklmesini srarla istediini dahi ileri srer. Minareler zel bir ilgiye nazhardlar: spanya'da fener kulesi olarak kullanlan minare. Srbistan'da saat kulesi olarak
kullanlan minare, ziyareti Mslmanlar zntye bouyor
du. Hamamlar bile profanlatrmadan nasiplerini almlard
ki. Avusturyallar tarafndan igal ediliinden ksa bir sre
sonra Belgrad' ziyaret eden bir Trk. hamamlarn bazlarnn
mesken haline getiilmi olduklarn tiksintiyle dile getirir. s
Ona gre bu durum. imanszlann iren ahkanhklannn bir
dier gstergesidir.
Mslman yazarlarn yazlarnda hem dou hem de bat
Din
219
Avrupa'daki kaybedilmi eyaletlere kar ok gl bir ekilde

ortaya kan bir duygu. buralarn slamdan haksz olarak al
nan ve eninde sonunda yeniden islama gemeleri mukadder
olan slami topraklar olduu duygusudur. Bu hakkn tesisi
iin ksa sreli bir igal bile yeterlidir. Bu yzden. Polonya'da
bulunan ve 1672 ile 1699 yJlan arasnda Osmanllarn ynetiminde kalm olan Kamaneits kalesini 1763 ylnda ziyaret
eden Resmi Efendi, yapm tarihi slami tarihle ve Kur'an'dan
bir alntyla verilmi bir minareyle karlanca duygulanr:
"Bu yazy okuyunca. hakikatin kelamnn bu minareden tekrar ykselebilmesi iin Yaratcnn ksa zamanda bu yerleri s
lama dndrmesi iin dua ettim."9 1779 yl gibi ge bir tarihte spanya'ya giden Fas bykelisi Muhammed ibn Osman
el-Miknasi bile, her mahallin ismini "Allah onu tekrar Jslama
kavutursun" duasyla birlikte anar.20
Genelde, Mslmanlar Hristiyanl slam iin bir dini tehdit olarak grmediler. hatta Hristiyan ordularn spanya'da ve
daha sonra gneydou Avrupa'da eyaletleri birbiri ardna yeniden fethetmeye baladklar zaman bile, tehlike. dini nitelikten
ok siyasi ve askert nitelikte gld. Mslmanlarn yenilgiye
urama durumunda bile Allah'n vahyinin daha nceki ve eksik bir biimini benimsemeyi seecekleri dncesi kafa yormay gerektirmeyecek kadar sama gzkyordu. Nitekim. gnll olarak slam brakp Hristiyanl seenler son derece
nadirdir. Mslman lkelerde, irtidat. lmle cezalandnlmas
gereken -Mslmanlar din deitirmeyi yle grrler- bir
sutur. Yasalar tarafndan Hrtsttyani ynetime boyun emek
tense g etmeye tevik edilen Mslmanlardan Hristiyan lkelerde zorla dinleri deitirilenler olmusa bile bu irtidatlann
samimi irtidatlar olduk.lan phelidir.
Mslmanlarn inanlar iin tehdit olarak alglanan ilk
Bat kaynakl tehlike. eski bir dinin ismiyle deil de yeni ve
ayartc bir ideolojinin ismiyle. Fransz Devriminin propagandasn Mslmanlara yneltmesiyle ortaya kt. Osmanllarn
byle bir tehlikenin farknda olduklarn gsteren iaretler.
Bab- Ali Divanna klavuz olmas amacyla Osmanl ba katibi
tarafndan daha 798 baharnda kaleme alnan bir layihaada
ortaya kar. Fransa'da yakn gemite meydana gelen olaylann kkenlerini akladktan sonra. ba sekreter. unlar sy-
. 220
ler: "Malum ve maruf ateistler olan Voltaire ve Rousseau ile

onlar gibi olan dier materyalistler. hepsi de alayc bir slup.
kolay anlalabilir kelime ve terkipler ve avamn diliyle kaleme
alnm olup ismet sahibi peygamberlere ve byk krallara.
Allah biz( korusun. hakaretler ve iftiralar ynelten. tm dinlerin yok edilip ortadan kaldrlmasn savunan ve eitlik ile
cumhuriyetiliin tatlln ima eden deiik kitaplar basm
ve yaynlamlard. .. "21
Msr'n Franszlar tarafndan igali.
bu yeni tehlikeyi daha
da can alc hale getirdi ve Osmanl mparatorluunu bugn

psikolojik sava olarak isimlendirilen bir atlmda bulunmaya
yneltti. Sultann Mslman tebealanna hitaben hem Arapa
hem de Trke olarak yazlm olan beyannamelerde Devrtmcilertn ktlkleri uzun uzun anlatlr:
Fransz
ulusu (Allah onlann meskenlerini bana geirsin, bayraklann inetsin. zira onlar zorba kafirler ve musr gnahkarlardr), ne Yerin ve Gn Rabb'inin birliine ne de Hesap Gnnde
efaattnin misyonuna inanmayan. dini tmden terketmi olup
ahiret gnn ve o gn verilecek cezalan inkar eden bir ulustur.
Kyamet gnne inanmazlar ve sadece 7,amann geiinin bizleri
yok edeceini ve bizi paralayp saacak kurtlardan ve bizi yutacak olan topraktan baka hibir eyin kalmayacan ve bunun
tesinde yeniden dirilip hesaba ekilmenin. imtihan ve cezann,
sual ve cevabn olmayacam sylerler.... Peygamberlerin getirdii
kttaplann apak hata olduklanns ve Kur'an. Tevrat ve ncillerin
yalanlardan ve bo szlerden ibaret olduklann, Peygamber olduklarm iddia eden kiilerin ... cahil insanlan kandrdklann ... tm
insanlarn eit olduklarn ve insan olarak birbirlerinden farksz
olduklarm. hibirinin bit" dierine gre takva.snn olmadm ve
herbirtnin kendi cann kendisinin teslim ettiini ve bu hayatta geimini herkesin kendisinin saladn ileri srerler. Bu bo inan
ve sama tikir zeri.ne yeni ilkeler dikip yeni yasalar koymu. ey
tann kendilerine fsldadklarn tesis etmi. dinlerin temeltni tahrip etmi, yasak eyleri kendilerine meru klm. nefislerinin arzulad eyleri kendilerine serbest klm. sradan halk kandrp
kendi ktlklerine ortak ederek kudurgan delilere evtnni. din
ler arasnda kkrtclk yapm. krallar ve lkeler arasna fesat
tohumlan samlardr.
Din
221
Bildirgenin mellifi.
ne kar uyanr:
okuyucular, Franszlann tatl
Yalan dolu kitaplar ve
szleri-
cafcafl
szlerle her grubun gnln elmeye alr. "Biz size. sizin dininize ve sizin toplumunuza aiUz"
derler. beyhude vaadlerde bulunur ve korku vertci uyanlarda bulunurlar.
Franszlar.
Avrupa'da byk bir tahribatta bulunduktan
sonra gzlerini douya evirmiti. "Sonra onlann erirlii ve

kt planlan Muhammed'in toplumuna yneldt..."22
Gerekten de yle oldu. slam. vahyedildji gnden beri,
Mslman doktrin ve toplumun temellerini tehdit eden bir
ideoloji ve felsefeyle ilk kez kar karya geliyordu. Mslmanlarn bana daha nce buna benzer birey gelmemiti. islam, Ortadou'nun antik toplumlarn fethedip sourduktan
sonra. Hindistan. in ve Avrupa'da medeniyetle kar karya gelmiti. Din diye isimlendirilebilir bir dine mensup ve s
lami gce kar ciddj bir siyasi ve askeri alternatif olarak bunlardan sadece ncs grlyordu. Fakat Hristiyanlk. s
lam karsnda hep gerilemi ve Mslman ordulannn ilerleyii karsnda ancak kendine ait olanlar koruyabilmiti. Yksek Ortaada slam ilahiyatnn Helenistik felsefe ve biliminin
meydan okuyuuyla kar karya kald doruydu, fakat alan snrl olan ve fethedilmi bir kltrden kaynaklanan bu
meydan okumann n kesilmi ve bastrlmt. Helenistik
mirasn bir ksm slama katlm, geri kalan ksm skartaya
karlmt.
Avrupa seklerizminin slamn karsna kard bu yeni

meydan okuma son derece farklyd: alan. gc ve kapsam
ok daha bykt ve. dahas. fethedilmi bir kltr tarafn
dan deil fethetmekte olan bir kltr tarafndan yneltiliyordu. Hristiyanlkla gzle grnr balan olmayan ve zengin,
gl ve hzla gelien bir toplum tarafndan ifadeye kavutu
rulan bir felsefe, baz Mslmanlara, Avrupa'nn baarsnn
smn tayan ve giderek daha fazla farkna vardk lan kendi
zayflk. fakirlik ve ricatlan iin bir zm sunan birey gibi
grnd. Avrupa seklerizmi ve ondan esinlenen bir dizi siyasi. sosyal ve ekonomik doktrtn, ondokuzuncu ve yirminci yz-
222
yllar
boyunca. birbirini izleyen Mslman

sreen bir cazibe oluturdu.
kuaklar
zerinde
VII
Ekonomi:
Alglar ve Temaslar
Dokuzuncu yzylda, Badat'ta bulunan bir mellif, ticaretin

temelini oluturan farkl mallan. bunlarn trlertni, niteliklerini ve menelerini ele alan ''Ticarete Net Bir Bak" isimli ksa
bir bilimsel eser kaleme ald. Eserin blmlerinden birinde,
"dier lkeler"den Irak'a ithal edilen ticari eya ve mallarn listesine yer verilmektedir. "Dier lkeler," Asya ve Afika'nn cra kelerine kadar uzanan Mslman mparatorluun dei
ilt eyaletlerinin neredeyse tamamm iermektedir. Zikredilen
topraklarn sadece drd Mslman dnyann dndadr: Avrasya steplerindeki bir Trk krall olan Hazarlar, Hindistan,
in ve Bizans. Hazarlardan "kleler, cariyeler, zrhlar. tolgalar
ve zrh bahklan" geliyordu: Hindistan'dan "kaplanlar, leoparlar, filler, leopar dertleri, kzl yakutlar, beyaz sandal aac,
abanoz ve Hindistan cevizi"; in'den "gzel kokular, ipek. porselen, kat, mrekkep, tavus, vahi atlar, eyerler, kebeler.
tarn ve katksz ravent"; Bizans'tan ise "altn ve gm
kaplar, som imparatorluk dinarlar, ifal bitkiler. ilemeli giy-
siler. brokarlar.
azgn
atlar.
bakrdan yaplm
nadide
eya.
muhkem kilitler, enkler, su mhendisleri, ift srme ve ekin

ekmede uzman kiiler. mermer ustalar ve hadm edilmi er-
224
kekler" geliyordu. hracat ok az veya zikredilmeyi gerektirmeyecek lde nemsiz olan Avrupa'dan hi sz edilmemesine
ramen. Avrupa'dan ithal edilen eylerin bir ksmnn Bizans'la ilgili listeye dahil edilmi olmas mmkndr. 1
Ortaa Mslman corafyaclannn bat Avrupa'dan gelen
tlcai mallarla ilgili anlatlan etkileyicilikten uzaktr. Rusya yoluyla skandinavya'dan yaplan ithalat olduka kapsaml olmu gzkmektedir. Bu ticaret. yazl olarak epey anlmann
yansra. geriye, iskandinavya'daki ve zellikle de lsve'teki g-
mlerde bulunan ve ou orta Asya darphanelerinde baslm

olan ok saydaki Mslman metal paralarnn buluntular gibi hatn saylr bir iz de brakmtr.
Ortaa mellifleri Batdaki ekonomik koullar hakknda
birka bilgi krnts sunarlar.
bn Ya'kub, Utrecht'den sz ederken syle der:
O, Frenklerin lkesinde geni topraklan olan byk bir ehir
dir. Topra tuzlu olduundan orada ne tohum ne de bitki yeti
mez. Halk srlann st ve ynyle geimini salar. lkelerinde
yakmak iin odunlan yoktur. fakat yakt olarak kullandklar bir
tr amurlan vardr. yle yaparlar: yazn sular kuruduunda
halk arazilerine gidip bu amuru baltalarla tula paralan eklin
<te keserler. Her kii kendi ihtiyac kadar kesip bunlan gnete
kurumaya brakr. Kuruyunca hafifleyen bu amur paralan atee
yaklatnldklannda tutuurlar. Ate bu kurumu amuru odunu
kavrad ekilde kavrar. Tututuu vaktl. bu amurdan, cam
imalatlannn krklerinden kan alev gibi yksek sl bir alev
ykselir. Yanp gittiinde geriye kl brakrsa da is brakmaz.
bn Ya'kb, gittii veya iittii dier ehirler hakknda da
benzer gzlemlerde bulunur. Bordo, der, "su. aa, meyva ve

hububat asndan zengindir. Bu ehrin ky eridinde mkemmel amber bulunur." Rouen ehri ...
Seine Nehri kysnda. simelik biim verilmi talarla ina edilmitir. Hi asma ve aa yetimeyen bu yerde buday ve kzl bu
day boldur. Nehirden "som bal" diye isimlendirdikleri bir balkla
birlikte hyar tadnda ve lezzetinde olan kk bir balk daha tu
tarlar .... Kn. Rouen"de hava soukluu had safhaya ulatnda.
Ekonomt Alglar ue Temaslar
225
ayaklan ve gagas kzl renkte olan bir tr beyaz kaz ortaya kar...
bu tr hayvanlar ssz bir adada yumurtadan karlar. Denizde gemi batt zaman bu adaya ulaan kiiler bu kuun yumurtalan
ve ctvclvleriyle bir veya iki ay kannlanru doyurabilirler.
Schleswtg ile ilgili olarak ise unlan syler:

Bu kasabada ok az gzel ey veya nimet vardr. Halkn belli
bal yiyecei olduka ok bulunan balktr. Herhangi birinin ocuklan olsa masraftan kurtulmak iin bu ocuklan denize atarlar.
Mainz'den ise olduka etkilenmitir:

Bir ksru meskun geri kalan ekili olan ok byk bir ehir. Bu
ehir Frenklertn lkesinde, Rhlne diye isimlendirilen bir nehrin k
ysndadr. Buday. arpa. kzl buday. hlamur ve meyva asn
dan zengindir. Bu ehirde, 301-302 [934-935) yllarnda Semerkant'da baslm olup zerinde yneticinin ismi ve ihra tarihi yer
alan dirhemler mevcuttur .... UT.ak Batda olmasna ramen bu e
hirde ancak uzak Douda elde edilebilecek olan biber. zencefil. karanfil. smbl ya. kz gzO ve havlcan gibi baharatn bulunmas olaan-stdr: bu baharat trleri. baharatn bol olduu
Hindtstan'dan getrllirler. 2
Ortaan
daha ilerkt bir evresinde. Mslman mellifler

daha iyi bilgi sahibidirler. rnein. drisi, olduka detayl bilgiler verir. ngiltere gibi uzak bir yerden bile sz edilmeye ba
lanr. Nitekim, bn Sa'id, ngiltere'nln kendine has koullan
hakknda unlar syler:
Bu adada sadece yamur suyu vardr ve onlar ekinlerini bu
yamur suyuyla yetitirirler. Bu adada altn, gm, bakr ve kalay madenleri vardr. iddetli souk yznden hi zm ba yoktur. Halk bu madenlerden kan runleri Fransa lkesine naklederek arapla takas ederler. Bu ~en Fransa'nn ynettctsinin
olduka ok altn ve gm vardr....3
ranl tarihi Reiddddtn de. "deiik trden bol meyva
yannda altn, gm, bakr,
kalay ve demir madenlerine de
Mslmanlann
226
Avrupa y Kefi
sahip" olan ngiltere'nin zenginliinden etkilenmitir.

Reidddin, aynca, Cenova'dan gemiyle yola kp Msr, Suriye. Kuzey Afrika, Anadolu ve Tebrtz'i dolaan Frenk tccarlardan da sz eder. 4
Orta ve bat Avrupa'da retilen ticari mallardan sadece
Mslman yazarlann ilgisini ekmitir: Slav kleler, Frenk silahlan ve ngiliz yn. slami yasa, slami devletin vergi deyen meru bir uyruunun kleletirilmesine izin vermediin
den, slami topraklardaki kle nfusunun saysnn artnlma

snn
sadece iki yolu vard: doum (kle ebeveynlerin ocuklar

dinleri ne olursa olsun kleydiler) ve dardan temin. Doum
yoluyla artn bir ilave kle igc kayna olarak btnyle
yetersiz olduu ok gemeden ortaya kt. Roma mparatorlu
u ve dier antik imparatorluklarn aksine, Mslmanlann
devleti, sululan ve borlular kleletirmek veya hr olmak.la
birlikte fakir dm kiileri satp sertletirmek suretiyle kle
nfusunu artramazd. Bu yzden, yeni klelerin slami snr
lann tesinden gelmeleri gerekiyordu ki, bunlann, hara olarak. esir olarak veya sadece satn alnarak elde edilmeleri
mmknd.
Bu durum. slam devleti ile daha nceki imparatorluklar
arasnda nemli bir farklln olumasna yol at. Eskiden,
baarl bir sefer veya bir isyan bastrma sonrasn bir kenara
koyacak olursak kle nfusun ounluunu yresel kkenli
insanlar oluturuyordu. slam devletinde ise. bunun aksine.
kle nfusun ounluunu slam topraklarnn dndan gelenler oluturuyordu ki, bu durum, zamanla devletin istikrarl
bymesinin dourduu ihtiyalar karlamak iin slam
dnyasna bitiik tm lkelerde youn bir kle ticaretinin or-
taya kmasna yol at.

slamn kle nfusunun iki belli bal kayna, ou Trk
olan ve daha ok askeri amalar iin kullanlan beyaz klelerin geldii kuzeydeki Avrasya stepleriyle hizmetilikte veya
baka ilerde yararlanlmak zere esir veya satn alnm siyah klelerin getirildii kuzeydeki tropikal Afrika idi. Bununla
birlikte, kle nfusunun artmasna yardmc olan tali blgeler
de vard ki, Avrupa bunlardan biriydi. Avrupa kkenli kleler,
son derece doal olarak. daha ok slamn batda kalan topraklarnda. zellikle de Mslman spanya'da gze arpmak-
Ekonomi: Alglar ue Temaslar
227
taydlar. Dier
blgedeki Avrupa kkenli klelerin byk ksm

sava yoluyla elde ediliyorlard. Sava alannda esir alnan kafir dmann kleletirilmesi meruydu ve bu yolla elde edilen
kleler bir mddet ihtiyaca cevap verebildi.
Peinden bir mddet yerinde sayma. daha sonra ise bir s
lami ricat gelecek olan slami ilerlemenin duraklamasyla, sava esiri miktar yetersiz hale geldi ki esir alnan kiiler daha
kazanl grlen fidye alma ve esir mbadelelerinde deerlen
dirilebiltyorlard. O vakitler kleler satn alma yoluyla elde ediliyordu. Mslman spanya ve Kuzey Afrika'nn hizmeti ihtiyalarn ve dier ihtiyalarn karlamak zere Avrupal erkek
ve kadn kle tedarikiyle itigal eden bir ticaret kolu geliti.
Mslman batdaki bu beyaz kleler. Slav anlamndaki Arapa Saklebi kelimesinin oulu olan Sakalibe ortak ismiyle biliniyorlard; Slav, yani kle (slave) kelimesi, Avrupa dillerinde
olduu gibi, bir etnik terimi sosyal bir ierikle btnletirmi
gzkmektedir. Corafya yazarlannn yazlannda yer alan
Sakalibe terimi, merkezi ve dou Avrupa'daki deiik Slav
halklarn ifade eder. Mslman spanya'nn vakaytnamelerinde ise, bu terimin, Kurtuba'nn Emevi halifelerinin, dou halifeliindeki Trk Memlk.lertn yerini tutan zel muhafzlarn
ifade eden teknik bir terim olarak kullanldn gryoruz.
Grn~ne baklrsa, spanya'rlaki ilk Sakalibe, Almanlarn, dou Avrupa'ya yaptklar saldrlarda esir alp spanyal Mslmanlara sattklan esirlerdir. Zamanla kapsam genilemi
olan bu terim, orduda veya evlerde hizmet veren tm yabanc
beyaz esirleri ifade eder hale gelmitir. Mslman spanya'y
ziyaret etmi doulu bir seyyah olan onuncu yzyl Arap mellifi bn Hevkel. spanya'da karlat klelerin sadece dou
Avrupallardan mteekkil olmadklarn.
aralannda Fransa.
talya ve kuzey spanya kkenlilerin de bulunduunu belirtir.

Bir ksm hala esir alma yoluyla elde edilen kleler, artk snr
tesi askeri harekatlarla deil fakat byk ounlukla denizden yaplan saldrlarla esir alnyorlard. Fransa'dan ticari
amal bir kle ihrac yaplmaktayd ve, Felemenk tarthi Reinhart Dozy'nin deyimiyle, Verdun'da nemli bir "hadm erkek
imalathanesi" bulunuyordu.s
Mslman toplumun klelere etki ve kudreti yksek mevkileri igal etme imkan tanyan kendine has yaps, Msl-
228
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
man ispanya'daki Sakalibenin spanyol-Arap toplumu ierisinde ok nemli bir unsur olmalann salad. Bu kiilerin, byk bir servete ve bazan gayrmenkullere ve kendilerine ait klelere sahip generaller ve bakanlar olarak hizmet verdiklerini
gryoruz. Hatta. Arap dilini kullanarak aralarndan belli sayda ve belli nemde ilimler. airler ve bilimadamlar yetitir
milerdir ki. bunlardan biri, il. Hiam'n saltanat (976-1013)
esnasnda Endls'teki Slavlarn meziyetleri ve baarlan ze-
rine bir kitap kaleme

mze
almtr.
Bu esertn hibir nshas gn-
gzkmektedir.
Fatmilerin onuncu yzyl balarnda Tunus'ta halifelik.lerini kurup elli yl kadar sonra Msr' fethetmek iin douya ilerlemelerinde Slav kleler nemli bir rol oynad. Msr' fetheden
ordulara kumanda eden ve Kahire'nin kurucular arasnda yer
alan Cevher. belki de bir Slav idi. 6
Mslman dnyaya kle ihracnda pek ok Avrupal yer ald. Bunlar. Hristiyanlar ve Yahudilerden. dou Akdentz'de faaliyet gsteren Yunanl esir tacirlerinden. talya ve Fransa'nn
ulamam
byk tccar ehirlerinin
vatandalarndan oluuyordu.
Seki-
zinci yzyl gibi erken bir talihte Yunanllarla rekabete bala

yan Venedikliler kle ticaretinde nemli bir rol oynadlar.
Bu tr.afiin arlman tarafndan. onun ardndan da Papa
Zachary ve bu ticareti sona erdirmeye alan Papa 1. Hadrtan
tarafndan yasaklanm olmasna ramen. Avrupallar, Hristiyan kleleri spanya. Ku'.7.ey Afrika ve Msr'daki Mslmanlara
satarken hi vicdan azab duymam gzkyorlar. Hatta. pervasz insanlar olan Venedikliler. Roma ehrinde her iki cinsiyetten kleler satn almaya kadar ii ileriye gtrdler.7 Venedlk, ayn zamanda, hem slam hem de Bizans saraylarna hadm erkek salama hususunda da nde geliyordu. Ulusal bir
skandal boyutlarna ulam olan kle ticareti, Venedik dkleri tarafndan zaman zaman bizzat yasaklandysa da bu yasaklarn fazla etkili olmad akt.
Tm bu yasak ve knamalar. bylesine kazanl bir ticareti
durdurma hususunda etkisiz kald. Slav topraklanna komu
olan ve Mslman devletlerle deniz yoluyla kolay irtibat kura
bilen Venedik'in corafi konumu, Venedikli tccarlara bir rekabet stnl salyordu ki, bir Adriyatik adas olan ve o
vakitler Venedik.lilerin elinde bulunan Pola adas, nde gelen
bir kle pazan haline getirilmiti.
Ekonomi: Alglar ve Temaslar

Baka
229
kle tedarik kaynaklan da vard. spanyal. Sicilyal

ve Kuzey Afrikal Mslman korsanlar, zellikle de onuncu,
onbiinci ve onikinci yzyllarda. Akdeniz'deki Hristiyan sahillerine saldnlann ve ok sayda esirler elde etmeyi srdrdler. 928 ylnda A~rtyattk'e yaplan bir tek seferden Tunus'taki
el-Mehdiye limanna 12.000 esirle dnld sylenir. Bu sefere kumanda eden kii. Sicilya valisinin azatl klesi olan ve
talya ile Dalmaya kylarna sk sk saldrlarda bulunan Sabir isimli bir Slav idi.
Ortaa boyunca sren bu trafik, ancak onbeinci yzylda
snmeye yz tuttu. Bu deiikliin nedenlerinden biri, baharat peinde koan Batllarn baharat kaynaklaryla dorudan
irtibat salamaya balamalan ve Slav kleler peinde koan
Mslmanlarn da kle kaynaklaryla dorudan balant kurmaya balamalaryd. Portekizliler Afrika'y dolanp Hindistan
ve Dou Hint Adalar'na giderek baharat kaynanda satn
alrlarken. Balkanlar ve Karadeniz blgesinde ilerleme kaydeden 1rkler. kle ihtiyalarn merkezi ve dou Avrupa nfuslarndan dorudan salayabilir ve daha nceleri Slav kleleri
Avrupa'dan Ortadou ve Kuzey Afrika'ya getiren ou Avrupal
araclarn hizmetlerinden vazgeebilir hale geldiler. Onbeinci
ve onaltnc yzyllarda, nde gelen kle tedarik kayna. ilerlemesini srdren Osmanl cihadnn istikrarl bir ekilde ve
bol miktarda Arnavut. Slav. Eflakl, Macar ve dier Hristiyan
kleler elde ettii yer olan gneydou Avrupa oldu. Bunlarn
bir ksmn Hristiyan erkek ocuklarnn imparatorlua tabi
nfuslar arasndan seilerek asker yaplmas usul olan devirme usulyle asker yaplanlar. dierlerini ise savata esir al
nanlar oluturuyordu. Devirme usul onyedinci yzylda
aama aama terk edildi. Bunun yannda. Osmanllarla Hapsburgler arasndaki savalarda stnlk salanamamas, fetihlerin artk Osmanl toplumunun ihtiyalarn karlayacak sayda kle temin edememekte olduu anlamna geliyordu.
Cihadn yerine baka bir kaynak ikame edildi. Osmanlnn
hkmranln tanmakla birlikte iilerinde bamsz. zerk
bir hanedanlk olan Krm'n Tatar hanlar, muazzam bir kle
Jknlan ve kle ticareti aygt gelitirdi. Dou Avrupa'nn Rus.
Polonyal ve Ukraynal halklarndan Tatar aknclar tarafndan
ele geirilip Krm'a getirilen kleler. burada satlp Osmanl
230
imparatorluundaki kle pazarlannda ikinci bir kez satlmak

zere gemiyle stanbul'a getiriliyorlard. Tatarlarn "steplerin
hasatn kaldrma"
diye isimlendirdikleri bu faaliyetleri. Tatar

yamalarnn Ruslar tarafndan Knm'n ilhakyla sona erdii
tarih olan onsekizinci yzyln ikinci yansna kadar dzenli ve
kapsaml bir erkek ve kadn kle arz oluturdu .a
Devirme usulyle Osmanl hizmetine alnan Balkanl H ristiyan erkek ocuklarnn oynad rol herkesin malumudur.
Osmanl
irme
askeri ve brokratik
dahil
aygtna
olduka ok
sayda
dev-
olmu,
gerek askeriye gerekse brokrasi, bir mddet, Osmanl devletine ve Mslmanlarn dinine yeni katlan
bu kiiler tarafndan ynetilmitir. Balkanl Avrupallarn Osmanl iktidar yapsnda yksek mevkiler elde etmelert rahatszlk oluturmu. dier unsurlann . hazan bu devirmelerin
ana rakipleri olan Kafkasyal klelerin. daha sesli olarak da s
lama yeni girmi klelere yneltilen tevecchten dolay kendilerini aalanm hisseden doutan Mslman ve hr olan
kiilerin ikayetlerine neden olmutur. Onyedinci yzylda imparatorluun kar karya kald sorunlar ve nedenleri hakknda yazmakta olan air Veysi, dier ikayetler yannda una
da yer verir: "Gariptir ki Arnavutlar ve Bosnallar mevki ve iktidar nimetlerinden yararlanrken, Allah'n Peygamberinin halk [doutan Mslmanlar veya Araplar kastediyor) boynu
bkk geziyor."9
Devirmelerin etkisi gerekten muazzam oldu . Pek ou
Osmanl Devletinde en yksek grevlere getirildiler: dierleri
ise alimler. airler ve hatta Mslman hukuku ve ilahiyat
lar olarak byk itibar elde ettiler. Tatar aknclarn ele geirip
Karadeniz zerinden gnderdii dou Avrupal iftiler hakknda
olmu
daha az bilgiye sahibiz: ama bu
kiiler
daha az mutlu
gzkmektedirler. Devirmelerin aksine. Osmanl ynetici sekinleri arasnda yer alabilenleri nadiren szkon usu
olan bu kesimden mtevaz ve ounlukla da baya ilerde
yararlanlmtr . Onlardan sadece evler ve haremlerdeki bili nen hizmetlerde yararlanlmakla kalnmamtr. Genel kabul
grm varsaymn aksine, kleler sk sk ekonomik amalar
iin de kullanlmlardr. Her ikisindeki de en yaygn kullanm
biimi olmamakla birlikte, Ortaada klelerin byk iftliklerde ve maden ocaklarnda istihdam edildiklerine dair beyan -
Ekonomi : ALguar ue Temaslar
231
lar vardr. Bununla birlikte. Osmanllar devrinde, byk ksm

hkmet nezareti altnda iletilmedikleri ve btnyle miri
mal olmadklar halde byk iftliklerde kle igcnden yararlanldna dair geni bilgi mevcuttur.
Mslmanlarn konuyla ilgili eserlerinden. farkl etnik kle
gruplarnn greli nemleri hakknda bir fikir elde etmek
mmkndr. Elimizde. Ortaa balarndan ondokuzuncu
yzyla kadarki sre iinde kaleme alnm olup farkl rklara
mensup klelerin nitelikleri ve en uygun olarak hangi ilerde
istihdam edilebileceklerini belirten ok sayda Arapa. Farsa
ve Trke metin mevcuttur. lk eserler. neredeyse sadece Asya
ve zellikle de Afrika kkenli klelerden sz ederler. Osmanl
larn bu konuyla ilgili olarak kaleme aldklar eserler ise. Slav
ve dier dou Avrupa kkenli klelere biraz dikkat yneltirse
de birka istisna dnda bat Avrupallara yer vermezler. o
Daha ilerki tarihlerde. slam dnyasna bat Avrupal kleler tedarik eden yegane kaynak. denizde gemiler ele geirmeyi
ve ara sra Hristiyan dnyaya ait sah11lere saldrlarda bulunmay srdren Barbar Korsanlar idi. Bu korsanlar. onyedinci
yzyl balarnda
yeni bir youn faaliyet dnemine girdiler ve
Brttanya Adalar ve zlanda'ya kadar denizde ilerlediler. Buna

ramen. insanlar kullanma amacyla deil de fidye alma amacyla esir alan bu korsanlar iin artk ticari bir rnal olarak bu
kleler hibir nem arzetmiyordular.
Bununla birlikte. bu esirlerden bazlar gnll veya gnlsz olarak kendilerini esir alan Mslmanlarn arasnda kald .
Byk ksm erkek olan ilk grubu. slam seen ve Korsanlarn
hizmetinde mevkiler elde eden Avrupallar oluturuyordu . Bu
kiilerin. onyedinci yzyl balannda, Hilal altnda leventler
olarak mesleklerini srdren daha nceki Avrupal korsanlar
gibi. gemi yapmcl. topuluk ve denizcilik konularndaki becerilerini yeni efendilerinin hizmetine sunduklarna phe
yoktur. Aynca. birok kez onlara bat Avrupa'nn daha uzak ve
daha savunmasz limanlarna kadar rehberlik edip byk ganimetler elde etmelerine de yardmc olmulardr. Bu maceraclarn Mslman lkeler zerinde nemli bir etkilerinin olduuna dair hibir kant yoktur.
Mslman Korsanlar tarafndan ele geirilen esirler arasn
da bir baka grup daha vard ki bunlarn Mslman lkeler-
232
deki mevcudiyetleri gnlsz fakat daimi idi. Bunlar, gzellikleri dolaysyla odalklar olarak alkonan veya Ortadou'daki
haremlere -sat yoluyla veya hediye olarak- gnderilen kadnlard. En gzel olanlar, ounlukla soluu sultanlarn veya
dier yksek rtbelilerin odalklar olarak istanbul'daki mpa
ratorluk Saray'nda ahyorlard. Osmanl sultanlarnn babalarnn malum olmalarna ve haklannda olduka bol dkmann
bulunmasna ramen anneleri hakknda pek bilgi mevcut deildir. Birou
haremin cartyeleri olan bu
kadnlarn
kim tikle-
ri. kkenleri ve hatta isimleri. Mslmanlarn evlertnin mahre-
miyeti hususundaki ketumluklar dolaysyla tarihten gizlidir.

Bu durum. saraya ehemmiyetsiz cariyeler olarak girip, saltanat sren sultanlarn anneleri olarak byk g ve saygnlk
elde eden bu hanmlarn bir ksmnn kkenleri hakknda baz
speklasyonlarn yaplmasna yol ambr. Bir ksmnn Avrupa kkenli olduklar sylenen bu sultan anneleriyle ilgili pekok hikaye vardr. Bunlarn en mehuru, byk reformcu Sultan II. Mahmut'un haremde kendisine Nakidil ismi verilen
annesidir. Yaygn bir efsaneye gre, Nakidil, Martinique doumlu bir Fransz hanm ve Josephine de Beauharnais'in kuzeni olan Aimee du Buc de Rivery idi: fakat bu hikayenin do
ru olduuna dair gvenilir hibir kant yoktur. il. Selim'in
odal ve halefi III. Murad'n annesi olan Nur Banu hakknda
daha iyi bir kant vardr. Asil bir aileye mensup Venedikli bir
hanm olan Nur Banu. baz anlatlara gre. Korfu'nun Venedikli valisinin kz olan Cecilia Venier-Baffo idi. Bir 1rk akn
cs tarafndan ~le geirilen Nur Banu. Sultan Muhteem Sleyman'a hediye olarak gnderilmi, o da bu kz olu Selim'e
hediye etmitir. Sonralan. Nur Banu ile llI. Mehmed'in annesi
olan halefi Safiye. Venedlk ve hatta ingiltere'yle yazmalarda

bulunmulardr.
Bu hanmlarn, Mslman toplumL ve hatta saraya mensup olan veya olmayan oullarna Avrupa hakkndaki bilg1lerini artrma husunda fazla bir katkda bulunmu olmalar pek
olas detldir. Zira. bu kadnlar ok kk yata hareme dahil
oluyorlard ve Mslman toplumun yaps gerei harem dn
daki tesir ve etkileri asgai dzeyde idi.
Kle llcaretinin aksine, silah licareti, kesintisiz bir gelime
ortaya koymaktadr. Hal Seferlerinden nce bile Frenk kl-
Ekonomi: Algar ve Temaslar
233
lann
ve dier Avrupa kllarnn yksek kalitesini ven pasajlarn yer ald Arapa metinler kaleme alnmtr. Hallar zamanna gelindiinde. silah ticareti, aksi takdirde Avrupa ile s
lam lkeleri arasnda doacak olan aleyhte ticaret bilanosunu dengeleyen nemli bir ihra mal haline gelmi bulunuyordu. Mslmanlara Hristiyan klelerden bile daha ok olmak
zere silah ihra ediliyor olmas. ruhban snfn ve hatta zaman zaman saray otoritelerini bile 1kelendirdiyse de silah ticareti zerinde bunun fazla etkisi olmamtr.
Mslmanlar sadece Frenk silahlarn deil. ayn zamanda
bu silahlan yapan ve kullanan kiileri de faydal bulmutur.
Msrl bir mverrih. Fatmilerin ynetimi altndaki Kahire'de
sava gemileri iin silah imalinde ve dier hizmetlerde sanatkar olarak istihdam edilen Frenklerden sz eder. Talihli
Frenk askerleri. spanya'dan Yakndou ve Kk Asya'ya kadar Mslman yneticilerin ordularnda karmza karlar.
Anadolu'nun ilk 1rk yneticilerinden birinin, aralarnda Bat
llann da yer ald binlerce cretli Hristiyan asker istihdam
ettii sylenir. Aynca. Ortadoulu ve zellikle de Mool yneticilerin hizmetinde bulunmu Cenevizli denizcilerden ve dier
Avrupa lkelerine mensup denizcilerden de sz edildiini duyanz. 3
Osmanllar
devrinde, silah ticareti olduka kapsamlyd ve

hayati hammaddeleri de ieriyordu. 1527 ylnda VII. Clement
tarafndan karlan bir papalk buyruu. "at. silah, demir, demir tel. kalay, bakr. kkrt, pirin. slfr. gherile ve Hristiyanlara kar savata kullanlan toplar. aletler. silahlar ve saldn aralarnn yapmnda kullanlabilecek dier tm eyleri.
ayn ekilde , halat. kereste ve gemicilikle ilgili dier eylerle
yasaklanm dier mallan Araplara. Trklere ve Hristiyanln
dier dmanlarna gtren lelin tamamn ...." afaroz ediyor ve
lanetliyordu. Bir asr sonra Papa VIII. Urban tarafndan kar
lan benzer bir fermandaki yasaklanm sava maddelerinin
listesi bir para daha kabarktr: aynca 1rklere ve Hlistiyanhk dininin dier dmanlarna dorudan veya dolayl olarak
yardm, destek veya bilgi verenler de afaroz edilmekte ve lanetlenmektedirler. 4
Bu trafikle ilgilenen sadece Vatikan deildi. Avrupal hkmetler. rakip Avrupal gler tarafndan Trklere sava malze-
234
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
meleri ve askeri becerilertn salanmasndan sk sk ikayet etmilerdir. Katolik gler, onaltnc yzyl sonlanyla onyedi nci
yzyl balannda. sk sk, Protestanlar, zellikle de ngilizleri
geni lde sava malzemeleri. zellikle de kalay tedarik etmekle sularlar. ''Trkler, aynca onsuz toplann dkmelerine
imkan olmad iin kendilerince byk nem tayan kalay
tedarik etmek amacyla da ngilizlerle dostluk ierisinde olmay arzulamaktadrlar ki. son birka yldr onlara gnderilmekte
olan kalaydan ngilizler muazzam kar elde etmekte ve salt kalay vastasyla Yakndou ile ticareti srdrmektedirler." Tir
kiye'ye gitmekteyken Melos'ta yakalanan ticari mal ykl bir
gemide unlann olduu grlmt: "200 balya jarse, ngiliz
ynllert. 700 varil barut. 1000 akmakl tfek valili, 500 kullanlmaya hazr akmakl tfek, 2000 kl ucu. saf altn kleleriyle dolu bir varil. 20,000 sikke. ok sayda byk dolar
ve dier deerli eyler. Aynca, sultann buyruklarna gre parmen zerine Trke karakterle yazl bir not da bulundu."s
Buna ramen, afaroz buyruklar ve dnyevi ceza tehditleri
bu son derece karl ticaretle megul olan kiileri bu iten vazgeiremedi. Hristiyan gler tarafndan Osmanllara ve dier
Mslman ulkelere silah ve sava malzemeleri tedariki giderek
artt ve zamanla muazzam oranlara ulat.
yle grnyor ki. kle ve sava malzemeleri dnda, Avrupa. Mslman satn alclara sunacak baka pek fazla eye
sahip deildi. Bununla birlikte. Mslman yazarlar tarafndan
birok kez anlan bir dier ticari mal daha vard ki. bu. ge or
taada Batl dnyada oktan beridir bilinen ngiliz kumay
d. Onuncu yzylda Batya giden seyyah bn Ya'kb. muh temelen Anglo-Saxon ingilteresini kastederek ain Adas hakknda unlan syler:
Orada. benzeri baka hibir lkede bulunmayan son derece gzel bir tr yn vardr. Bunun nedeninin kadmlann bu yn do
muz yayla yalamalar olduunu. bylece ynn kalitesinin arttm sylyorlar. Rengi beyaz veya turkuaz olan bu yn benzersiz
gzeHiktedir. s
Daha sonraki bir lalihte yazmakta olan corafyac bn Sa'id

ise biraz daha fazla bilgi sahibidir:
Ekonomi: Algllar ve Temaslar
235
Zarlf skarlet orada [ngiltere'deJ yaplr. Bu adada yn ipek

kadar yumuak koyunlar vardr. Ada sakinleri yamurdan. gne
ten ve tozdan korumak iin koyunJannm zerlerfnl kumalarla rterler.17
bn
Sa'id'e ait olan bu pasaj daha sonraki corafya yazarlar tarafndan da ahntJanr.
Frenk Avrupasna dair mstakil bir deinisinde Reidddin
yle der:
Her iki adada lrlanda ve ngiltere) da postundan ynl kuma
ve zarif skarlet yaplan dtt koyunlar vardr. s
Bu skarlet kelimesinin kkeni tartmaldr. Arapa ve

Farsadaki biimlerinin Batdan alnm olmas, aksine oranla
daha muhtemel gzkmektedir. Bu kelimenin, onnc yzylda bir rengi mi yoksa belli niteliklere sahip bir kuma m
ifade ettii hususunda epey tartma yaplmtr. kincisi daha
olas gzkmektt!dir. Her neyse. skarlet. onnc yzylda
ingiltere'nin en nde gelen rnlerinden biridir ve bu ngiliz ticari rnnn bu uzak doudaki yanklan incelenmeye deerdir. Yukanda kendilerinden alnt yaplan kaynak, bu s
karletin kulaktan duyma bilindiine ve sadece uzak Avrupa'da bulunduuna iaret etmektedir. Bununla birlikte. onbeinci yzyl Osmanl dkmanlarnda bu ngiliz kumandan
Osmanl topraklarna ithal edilen bir rn olarak aka sz
edilmektedir. 19
Onsekizinci yzyln sonlarna gelindiinde. demeler dengesi. Avrupa lehine ve Ortadou ile Kuzey Afrika'daki Mslman lkeler aleyhine olmak zere kesin bir ekilde deimiti.
Bu gelimeyi. Ortaan sonlanyla modern yzyllarn bala
rnda Avrupa endstri ve ticaretinin byk atlm salamt.
Okyanus rotalannn al ve gelimesi Ortadou'yu gzden
drm. ve hatta. bir zamanlar Trkiye iin nemli bir
hammadde ve vergi geliri kayna olan ran ipek ticareti bile
byk lde bat Avrupal tccarlar tarafndan kontrol edilir
hale gelmiti. Yeni Dnya'daki Avrupa kolonilerinin ve Douda
ticari ileri karakollann kuruluu Avrupa'nn endstriyel kapasitesini artrm. Avrupal tccarlar Ortadoulu tketicilere
236
sunacak ok eye sahip klmt.

slam ve Hristiyanlk arasndaki ticaretin ileyi biimi ger
ek bir anlamda tersine dnmekteydi. Avrupa, bir zamanlar
kuma ithal ettii Ortadou'ya imdi kuma satyor ve hammadde ithal ediyordu. Ticari ilikideki deiimi Ortadoulula
nn u bildik dknl olan kahve. canl bir ekilde aydn
latmaktadr. Gerek kahve gerekse onu tatlandran eker Avrupa'ya ilk olarak Ortadou'dan ithal edilmiti. lk ortaya kt
yer Kztl Deniz'in gney ucu, muhtemelen Etiyopya olan kahve, onaltnc yzyl ierisinde dou Akdeniz'e getirilmi; oradan
da Avrupa'ya yaylmt. Kahve, onyedinct yzyln son eyrei
ne kadar Ortadou'dan Avrupa'ya ihra edilen mallar arasnda
nemli bir kalem olma vasfn korudu. Onsekizinc yzyln
ikinci onylna gelindiinde artk Felemenkler Java'da kahve
yetitinnektelerdi. Hatta Bat Hint Adalan'ndaki kolonilerinde
kahve yetitiren Fransa bile 1rkiye'ye kahve ihra etmekteydi. 1739 ylna gelindiinde, Trkiye'nin dousundaki Erzurum'da Bat Hint Adalan kahvelerinden sz edildiini gryoruz. Batl tccarlar tarafndan getirilen ve 'Kzl Deniz blgesinden gelen kahveden daha ucuz olan koloni kahvesi, Kzl
Deniz kkenli kahvenin piyasadaki payn byk lde drmt.
eker
de dou kkenli bir yenilikti. lk olarak Hindistan ve

ran'da artlan ve Avrupa tarafndan Msr. Suiye ve Kuzey
Afrika'dan ithal edilen eker, Araplar tarafndan Sicilya ve s
panya'da da yetitirilmeye baland. eker, buradan orta Atlantik adalanna. oradan da Yeni Dnya'ya gtrld. Bat
Hint Adalan kolonilei bu hususta da bir frsat temin ediyordu
ve bu frsattan yararlanld. 1671 ylnda Marsilya'da bir rafinei kuran Franszlar. buradan 1rkiye'ye koloni ekeri ihra
etmeye balad. Muhtemelen Bat Hint Adalan kahvesinin ekirdeinin daha ac olmasndan dolay Trklein kahveleinde
eker kullanmaya balamalaryla eker tketimi muazzam lde artt. Trkler o zamana kadar byk lde Msr ekeli
ne baml kalmlard. Daha ucuz oian Bat Hint Adalan e
keri ok gemeden Ortadou pazarn ele geirdi. Onsektzinci
yzyln sonuna gelindiinde, Trklerin ve Araplann itikleri
kahvenin hem kahvesi hem de ekeri orta Amerika'da yeti
mekte, her ikisi de Fransz veya ngiliz tccarlar tarafndan it-
Ekonomi: Alglar ve Temaslar
237
hal edilmekteydi. Yresel kkenli olan tek ey scak suydu.

Bu yeni ticari ilikide bir dier nemli ticari mal da ttn
idi. slami dnya iin btnyle yeni birey olan ttn, ngiliz
tccarlar tarafndan Amerikadaki kolonilerden getiriliyordu.
Tarihi Peevi. 1635 ylnda "pis kokulu ve mide bulandrc
ttnn gelii" ile ilgili yazarken unlan syler: "ngiliz kafirleri onu l 009 [M.S. 1601) getirdiler ve rutubet hastalklan iin
bir deva olarak sattlar." Bununla birlikte. ttnn kullanm
hzla tbbi kullanmn tesine gemitir. Zevk arayclan ve
hazclar" ve hatta "byk alimlerin ve kudret sahiplerinin birou" ttne mptela olmulardr. Peevi, bu yeni ktln
birdenbire edindii poplariteyi ve bunun sonulann1 u pasajda canl bir ekilde tasvir eder: "Kahvehane ayaktakmnn
aralksz itikleri ttnden dolay kahvehaneler mavi bir dumanla ylesine dolar ki. ieridekilerden herhangi biri bir die
rini gremeyecek hale gelir." Tiryakiler, kamuya ait yerlerde bile havay zehirlemektedirler. "Azlklan asla ellerinden d
mez. Birbirlerinin yzlerine ve gzlerine dumanlan fleyerek
11
caddelei
ve pazarlan koku turlar." Bu ve
szlk
verici sonularna ramen, "1045

balarna gelindiinde, ttnn yayl
dier
pek ok rahat..
[M.S. 1635-36] ylnn

ve n yazya dkle-
meyek veya ifade edilemeyecek ldeydi. "20

Onsek.lzinci yzyl sonlarnda Ortadou'nun Avrupa'ya k
yasla ekonomik zayfl ezici bir boyuttayd ve Avrupa'nn bir
sonraki yzylda siyasi ve askeri stnlne zemin hazrlad.
Buna ramen, grnene baklrsa. Mslman yazarlar bu durumun pek farknda deildiler. Mslman okuyucular, Bat
nn ekonomiyle ilgili eserlerine btnyle yabanc kaldlar.
Ondoku~uncu yzyla
girildikten epey sonraki bir tarihe kadar
Arapa, Farsa veya Trkeye ekonomi ierikli hibir kitap tercme edilmedi. Hatta Avrupay1a Ugili mevcut snrl anlatlar
bile byk lde siyasi ve askeri meseleleri ele almaktaydlar
ve Avrupa uluslarnn ekonomilerine pek yer vermemekteydiler. 1690-1691 yllan arasnda Madrid'de kalm olan Fasl
bykell Gassani, belki de yegane istisnadr. Onun, spanyol
larn Anerika'daki yaylmaclnn sonularyla ilgili yorumlan
belli bir kavray ve bn Haldun'un sosyal felsefesinin bir yanksn ortaya koymaktadr:
Mslmanlarn
238
Avrupa'y1 Kefi
spanyallar
hala Hint Adalannda birok eyalete ve geni top

raklara sahipler. spanyol ulusu. Kzlder11i (Indian) topraklarnn
fethi ve smrlmesi ve oralardan elde ettikleri byk servetler
sayesinde bugn tm Hristiyanlar arasnda en byk servete ve
gelire sahip olan bir ulustur. Fakat medeniyetin salad lkse ve
rahata dknlkleri dolaysyla tembellemi olan bu ulusa mensup insanlann icra ettikleri Felemenklein, ngilizlerin. Franszla
nn. Cenovahlann ve dier benzerlerinin yaptktan gibi Ucaretle
megul olan veya Ucai amala yurtdna seyahat eden bir ferde
rastlamak olduka zordur.
Ayn ekilde.
kendilerini
dier Hrst
yan uluslardan stn gren bu ulus. aa snftan veya sradan

halk arasndan insanlar tarafndan uygulanan el sanatlarn da
hakir grrler. spanya'da bu tr sanatlar gerekletiren kiiler,
kendi lkelerinde ancak kt kanaat geinmek zorunda olup i bulmak ve para kazanmak iin spanya'ya en Franszlardr. Bu
kiiler ksa srede byk servet elde ederler....2
1787-1788 yllan arasnda spanya'da bulunan Osmanl

bykelisi Vasf da Amerikan klesinin baz ekonomik etkilerine deinir: "spanyollar her ylda bir Yeni Dnya'daki
madenlere
be
ya da
altbin ii
gnderiyorlar. Madencilerin
ou
iklime ayak uyduramayp ldklerinden bu bir zorunluluk haline gelmi bulunuyor. Altn ve gm Madrid'deki
darphanelere geliyor, fakat nfusun kt, ziraatlnse son derece
az olmas, onlan. Fas'tan yiyecek maddeleri ithal etmeye zorluyor. Fas yneticisiyle iyi geinmeye almalarnn nedeni
budur. Onlara temin ettii erzak karlnda ham altn olarak
yksek bir mebla alan Fas yneticisi, bu altnlarla Madrid'de
kendi tedarik ettii kalplar kullandrarak kendi adna para
bastnyor. "22
Vezir el-Gassani'nin ekonomik konularda syleyecek ok
daha fazla
derece
eyi vardr.
etkilendii
Mehmed Efendi ise. ziyaret ettii ve son
duvar
hals
ve zccaciye
imalat
yapan fab-
rikalar da ele alr. 23
Onsekizinci yzyln ikinci yarsna gelindiinde. Resmi ve

Azmi gibi eliler. ziyaret ettikleri lkelerdeki ticaretten ve imalathanelerden sk sk sz etmektedirler. 1777 ylnda Romanya
ve Polonya'y da dolaarak Berlin'e giden Resmi. bir ok yorumda bulunur. "Polonya krallnda." der. "Polonyallarla bir-
Ekonomi: Algtlar ve Temaslar
239
likte iki farkl ulustan insanlar. Ruslar ve Yahudiler de mevcuttur. Polonyallar ziraat ve ar ilerle megul olurken ehir
lerde meskun Yahudiler, karl al veri teebbslerinin yann
da, budayn ve dier mallarn ticaretini de ellerinde tutmaktadrlar: fakat en byk kar. halen olduka zengin olup altn
ilemeli. geni yenli paltolar ve koyun ynnden hafif kepler
giyen Polonyallann elindedir." Prusya'da eker ve kuma fabrikalar da grm olan Resmi, bu fabrikalarda kullanlan makinalann da Berlin ehrinde imal edildiklerini belirtir. Resmi,
aynca.
Prusyallarn
nceleri in ve Hindistan'dan ithal ettik-
lert fakat sonralar nasl yapldn renip nce Saksonya'da

ve yakn tarihlerde de Berlin'de imalini gerekletirdikleri porselene gsterdikleri ilgiye de dikkat eker.24 Resmi'nin halefi
olan ve Berlin'e 1790 ylnda giden Azmi, daha ok askeri ve
siyasi meselelerle ilgilenmekle birlikte, Pruyallann endstrtlerini kurmak iin gsterdiklert baarl gayret ve bunun lkeye
salad gce de deinir. 25
Ondokuzuncu yzyla kadar Osmanl edebi eserlerinde Avrupa'ya deiniler son derece azdr. Bu ender rneklerden birtyle, 1757 ylnda Sultan III. Mustafa'run tahta k vesilesiyle
air Hamet tarafndan
layoruz. air.
kn
kaleme alnm olan edebi eserde karbu eserde, yeni sultan yceltmek ve tahta
vmek iin yaygn bir edebi usule bavurur ve iinde

slamn efendisine sayglarn sunmak iin gelen krallarn yer
ald bir ryaya yer verir. air, ryasnda. krallarn debdebe
iertsinde yeni sultana ballklarn bildirmek zere gelip sultann saraynda hizmet etme talebinde bulunduklarn grr.
Krallar birer birer airin yanna gelip amalarn aklar ve istedikleri grevlere atanabilmek iin ondan yardm talep ederler. Her monark kendi lkesinin kendine has zelliini belirterek. yeni sultann saraynda buna uygun bir grev talep eder.
in imparatoru saray porselenlerinin gzetiminin kendine verilmesini. Yemen'in imam ise ba kahvecilik grevinin kendisine verilmesini ister. Daha sonra srasyla alt Avrupal ynetici gelir: Rus an ba krk yaplmay, lkesinin cam eya.
kristal ve ayna yapmndaki becerilerinden vgyle sz eden
Avusturya imparatoru ba camclk grevini stlenmeyi. halk
nn deerli metal yapmndaki gemiten gelen becerisinden
sz eden "Venedik Cumhuriyeti'nin reisi" ba sarraf olarak g-
240
Mslmanlann Avrupa'y
revlendirilmeyi. lkesinin silah ve barut
Kefi
yapmndan
sz eden
ngiltere kral cephaneliin sorumluluunun kendisine verilmesini. lalelerden ve dier ieklerden gururla sz eden Hollanda "kral" bahvan yaplmay. ve nihayet. lkesinin ince
dokunmu kumandan. sateninden ve dier kumalanndan
bahseden Fransa kral da gardrob amiri yaplmay talep eder.
Listede baka Avrupal ynetici yer almaz.2 6
ktisat tarihi iin fazla bir nemi olmasa bile, Hamet'ln ryas. Osmanllarn.
onsekizinci yzyl ortalannda Avrupa dev-
letlerini ve onlann rfinlertni nasl grdklerini gsteren ilgin

bir belge niteliindedir.
ngiltere'yi onsekizinci yzyln sonlarnda ziyaret eden Ebu
Talib Han. kitabnn bir blmnn tamamn sanayilemenin
kendi gzleriyle gzleyebildii balangcna ayrr. Makinalann
saysn ve mkemmelliini, ngilizlerin servetinin ve byklnn temel nedeni olarak grr. ngilizlerin glerini o kadar
ok sayda uzak lkeye yayabilmesini mmkn klan budur:
ayn ey, komularnn, btn g ve cesaretlerine ramen
Franszlarn kendilerine kar herhangi bir haan elde etmelerini de imkansz klmaktadr. Ebu Talib. en basiti olan tahl
ten deirmenden "buharla alan" byk demir dkm
aletlerine kadar bir ok makinenin tasvirini yapar. Top, dz
metal levha ve ine imalat hakknda yorumlarda bulunur ve
bkm makinasnn hz ve verimliliine hayranln dile getirir. Bkm makinasnn alma eklini tasvir eder ve bumakina sayesinde ok daha az insanla ok daha abuk kuma
retilebileceini syler. Bununla birlikte, bu makinenin rnnn kalitesini Hindistan'n el yapm kumalarndan daha
dk bulur. Bir bira fabrikas, bir kat fabrikas ve dier birok kurumu daha ziyaret etmi olan Ebu Talib'in Londra'ya su
salayan hidrolik pompa hakknda syleyecek ok eyi vardr.
Hatta mutfakta kullanlmak zere icat edilmi makinalardan
sz edildiini bile duymutur. "Bu kralln insanlan, nemsiz
ve zaman alc ilere kar son derece sabrsz ve gnlsz" ol
duklan iin mutfakta kullanlmak zere tavuk kzartmaya, et
kymaya ve soan doramaya yarayan makineler icat etmiler
dir .27
Ebu Talib, ngiltere'nin deiik blgelerindeki ok sayda
fabrikay gezmi_ grnmektedir. Grdklerinden hakl olarak
Ekonomi: Algtlar ve Temaslar
241
etkilenen Ebu Talib, askeri ve siyasi gcn ekonomik temelleriyle ilgili aklamalarnn banda bunlarla ilgili yorumlarda
dahi bulunur. Ksa bir zaman sonrasnda Pais'e Osmanl Bykelisi olarak giden ve 1803-1806 yllan arasnda orada kalan HAiet Efendi tarafndan aradaki bu iliki daha net bir e
kilde gliilm ve daha vazh ekilde ele alnmtr. Kendinden
emin bir tepkici olan HAlet Efendi. Franszlan ve dier Avrupallar hakir gryor ve onlan herhangi bir lde taklit etmeye
kar kyordu.
Ona gre are ak ve basittir:
Allah biliyor ya. ben. bir acil nlem olarak her veya drt yl
da bir 25.000 kese ake tahsis edillp bununla bir lisan ve corafya
okulu ile birlikte. enfiye. kat. kristal. kuma ve porselen iin be
fabnka alsa. be yl ierisinde onlann lehine olan hibireyin
kalmayacana. onlann halihaztrdaki ticaretlerinin bu be mala
dayalt olduuna inanyorum. Allah. efendilerimize gayret bahet
sin. amin.28
Halet'in, eitim dzeyinin artnlmas ihtiyacyla ilgili vurgusu. onsekizinci yzyl reformculannn ngrd bir ey oldu.
Basit bir ekilde ifade edilmi olmasna ramen. Avrupa'nn
gcnn kaynaklarndan biri olarak imalatla iarette bulunmas. Ortadoulular iin yeni ve nemli bir ilgi oda olu
turdu. Ondokuzuncu yzyl ierisinde bu gr ortak bir fikir
halini ald ve 1rkiye. Msr. ran ve dier yerlerdeki reformcu
yneticiler. bilim ve sanayiyi. Kta Avrupas'nn mutantan hazinelerinin kapsn aacak tlsml kelimeler olarak grmeye
baladlar.
VIII
Hkmet ve Adalet
Mslmanlara gre. mensubu olduklan toplum, dnyann. Allah'n hakikatine ahitlik eden ve Allah'n yasasn tasdik eden
merkeziydi. Mslmanlara mahsus bu dnyada prensipte sadece bir tek devlet. yani halifelik. ve sadece bir tek hkmran.
yani slamn Evl'nin meru reisi ve Mslmanlarn oluturdu
u topluluun en byk hkmran olan halife vard.
slami tarihin ilk yzyl boyunca. bu alg, gereklikle uyum
iindeydi. slam, gerekten tek bir toplum ve tek bir milletti;
ilerlemesi ylesine hzl ve ylesine kolay gerekleiyordu ki.
dnemin baz insanlar. fetih ve ihtida paralel srelerinin hzl
geliiminin ok gemeden tm insanln slami toplulua katlmasn salayacana kesin gzyle bakm olsa gerektir.
Arap slam sekizinci yzyl iersinde snrlanna ulat ve
Mslman devletin ve inancn nne geilmez grnen ilerlemesinin sekteye urad fikrine giderek alld. Konstantlnopol' ele geirme byk plan ertelendi; bu plan ancak yiizyl
lar sonra, yeni bir slami fetih dalgas oluturan ve ilerleyileri
orta Avrupa'da sekteye urayan Osmanl 1rkleri tarafndan
yeniden ele alnacakt. Mslmanlar. zamanla kendilerinin s
nrlarnn olduunu ve bu snrlann tesinde baka toplum ve
244
milletlerin
kabullenmeye baladlar. 1m insanevrensel ve tek bir slami toplum dncesi hala muhafaza ediliyor idiyse de, bu amacn gerekletirimi mesiyanik gelecee braklmt.
Kat gereklik dnyasnda, slam milletinin (polity) birlii ve
evrensellii. ad konmakszn terkedildi. slam imparatorluu
ierisinde halifenin hkmranln ancak szde tanyan muhalif hkmdarlklar ortaya kt. Hatta zamanla rakip halifelikler de kuruldu. 1258 ylnda Mool igalciler tarafndan
Badat halifeliinin ortadan kaldrlmasnn ardndan slamn
teorik siyasi birlii sona erdi. Buna karn. zihinlerde yaama
ya devam eden bir tek slam hkmdarl ideali, halifelik sonras dnemde ortaya kan Mslman monarilerin isimlerinde ifade edilmektedir. Ortaadan ondokuzuncu yzyln sonuna kadar slam lkelerinin en arpc zelliklerinden biri. yerleik ve sreen topraksal ve etnik aynmalann, hatta Avrupa'da ok eskiden beri var olan Fransa kral, ngiltere kral.
Danimarka kral ve benzeri birok 'O.ovan gibi etnik ve topraksal hakimiyet ifade eden nvanlann namevcut oluudur.
slam ortaanda bu gibi tanmlara yer yoktur. Bu, birbirini izleyen iki yneticinin tam olarak ayn toprak parasn ynetmesinin son derece ender birey olduu ortaa dneminde
lkelerin eitliliini ve istikrarszln ksmen yanstmaktadr.
Fakat bu olgu, devletlerin grece istikrarl ve dayankl olduklan Moollar sonras dnemde bile slami hkmdarlk nvanlannn bir zellii olarak varln srdrd. 1500 ylna gelindiinde, Ortadou'da belli bir neme sahip sadece Trkiye.
ran ve Msr'n oluturduu devlet vard ki, Osmanllarn
Msr' ve ona baml blgeleri feth etmesiyle bu say ikiye indi.
Fakat, kullandmz bu terimler -Trkiye sultan. ran ah.
Msr sultan- asla Mslmanlann kendileri tarafndan kullanlmam. yabanclar veya rakipler tarafndan yaktnlmtr.
Avrupa'daki uygulamada bu tr nvanlar sadece tasvir edici
idiler. Bu nvanlar. szkonusu yneticiler tarafndan birbirlerine kar kullanldklannda. muhatabn hkmdarlnn yresel ve snrl olduunu ifade eden aalayc bir anlam kazanyordu. Kendilerinden sz ederken Msr. 1rkiye ve ran yneticilerinin hepsi de kendilerini slamn veya slam halknn
ya da slam topraklarnn hkmdar olarak isimlendirir ve asbulunduunu
l kuatacak
Hkmet ve Adalet
245
la Trkiye. ran veya Msr'n hkmdan olarak isimlendinnezlerdi.

Dier halklar arasnda olduu gibi Mslmanlar arasnda
da gerek bu hususta gerekse dier hususlarda bakalann da
kendi tasniflerine gre deerlendirme eilimi mevcuttu. sla
mn yekvcut bir varlk olarak grld bir yerde. Sava
Evi'nin de ayn ekilde deerlendirilmesi doald. Kafirlerin,
zellikle de slami snnn tesindeki kaflrlerin yaptklar alt s
nflandrmann hibir nem ve ehemmiyeti yoktu. Bununla
birlikte, mverrihler. tarihin sadece gerekten ehemmiyetli
paralar zerine, yani Allah'n kendi toplumu ve O'nun tarafndan atanm yneticileri zerine younlatklar ve snnn
tesindeki barbar kafirlerin anlamsz deveranlanna yer vermemekte olduklan halde, slami devletlerin yneticileri, giderek
bu barbarlarla u ya da bu ekilde ilikiye girmeye mecbur kalacak, dolaysyla da onlar hakknda asgari lde de olsa bilgi
toplamaya zorunluluk duyacaktlar.
Kafir toplumlarla ilikiye girerken karlalan ilk nemli
sorun, deiik yneticilere nasl hitap edilecei hususunu belirlemede kt. Bu. baz ilgin sonular ortaya kard. slamn
halen Arap yarmadas ile snrl olduu bir dnemden sz
eden eski Mslman gelenekler. evre blgelere hakim hkmdarn nvanlanna yer verirler: Kisra, Kayser ve Necai.
Hibirinin Kur'an'da ismen zikredilmemesine ramen. bu evre
devletlerle ilgili olarak Kur'an'da yer alan ok az saydaki gndermeler tefsir ve hadiste aklanr ve aydnlatlr. Her kelime de, byk bir ihtimalle. Aramca vastasyla Arapaya geen
devirme kelimelerdir. Kisra kelimesi. ran'n Sasanl yneticilerinin sonuncu veya en byk yneticisinin ismi olan Chosroes
veya Hsrev kelimesinden tremedir; Kayser. tabii ki Caesar,
Necai ise Etiyopya Negusudur. Grnene baklrsa. bu nvanlann her de. ilk Mslmanlar tarafndan. iinde yaa
dklar dnemin kendilerince tannan nemli lkesini yneten hkmdarlarn nvanlar olarak deil de ahs isimleri
olarak deerlendirilmitir. Muhammed'e atfettlen kahinane bir
ifadeye gre: "Kisra ldnde ardndan Kisra gelmeyecek.
Kayser ldnde ardndan baka Kayser gelmeyecek. Nefsimin elinde bulunduu O'na and olsun ki, siz onlann hazinelertni Allah yolunda harcayacaksnz" 1
246
Kisra ld ve ardndan gerekten gelen olmad. Sasani lkesi fethedilip slamn Evi'ne katld ve Zerdt imparatorlar
silsilesi sona erdi. Etiyopya'daki Hristiyan monari varln
srdrdyse de etrafndaki topraklar ele geirilerek grece
nemsizletirildi. slama komu ve rakip olarak sadece Roma
imparatorluu kald. Bununla birlikte. Kayser nvan nadiren
de olsa Bizans imparatorlarn isimlendirmede de kullanlyor
du. Bu imparatorlar hazan dpedz aalayc nvanlarla
anlyorlard. Bunlardan yaygn olarak kullanlan t{gye, yani
tiran nvan. sonralan zellikle de Kuzey Afrikal yazarlar tarafndan Avrupa'daki monariler iin de kullanld. Bir dier
hitap ekli ise. "inananlarn Kumandan Harun'dan Romalla
nn kpei Nikephoras'a selamla"' diye balayan halife Harunurreid'in Bizans imparatoru Nikephoras'a gnderdii me
hur mektupta meklenmektedir.2
Buna ramen , Hristiyanln dier tm yneticileriyle birlikte, Bizans imparatorlarn isimlendirmede kullanlan en yaygn
terim melik yani kral terimiydi. Kur'an ve hadisteki Arapa
melik kelimesi, Eski Ahit'in eski yazmlarnda yer alan branca
muadili melekh kelimesi gibi, beeri yneticiler iin kullanld
nda. dnyevi ve gayn dini otorite anlamn da artran ok
olumsuz bir anlama sahipti. lk slami yzyllarda. bu terim.
Mslman lkelerde dnyevi hkmdarlarn dini kaygdan
yoksun ve kendi bana buyruk ynetimiyle halifelerin ilah
olarak yetkilendirilmi ve ilahi olarak dzenlenmi ynetimi
arasndaki fark ortaya koyan knayc bir terim olarak kullan
lyordu. Monari kavram ve terminolojisinin Mslmanlar arasnda belli bir saygnlk elde etmesi ancak slam iersinde ran
siyasi geleneinin belirgin bir ekilde yeniden ortaya kmasy
la mmkn oldu . Hatta o zaman bile olumsuz bir ierik ta
maya devam etti. Mlk'l-klfar yani kafirlerin krallan veya
mlk'l-k4fr yani kfrn krallar eklindeki Hristiyanln
monarileini toptan knayc olan ifadede bu durum aka
grlmektedir.
Bir ynetici snfna gre ise kral terimi bile ok fazladr.
Mslmanlardan alnan topraklarda Hallar tarafndan kurulan Hiistiyan prensliklere. Avrupal yneticilere bahedilen asga;i ~eruiyet bile ok grlr. Msr resmi yazma klavuzla
rnda listesi yer alao kullanm rneklerinde Kbns ve Aa Er
Hkmet ve Adalet
247
menistan krallarna hitapta. melik kelimesinin yerini. kral olmad halde kendisine kral ss veren anlamnda Arapa bir
kelime olan mtemellik terimi alr. Ayn melik kelimesi. Frenk
prensleri, Afrikal kabile efleri. Bizans, Hint ve in imparatorlar ve Avrupal monarklar iin ayrm gzetilmeksizin kullan
lr.
monarklarla yaplan yazmalarda daha byk bir

ihtimam gstermek gerekiyordu. Bu trden ilk slami yazma
larn, Peygamber Muhammed ile evre lkenin yneticileri
arasnda gerekletii ileri srlmektedir. Sahihlii tartma
konusu olmakla birlikte olduka eski bir tarihe ait olduu hususunda hibir phe bulunmayan bu belgeler. bir gaynmslim yneticiyle ilikiye girmenin meruiyetine delil tekil etmi
lerdir. Bu monarka genellikle kral nvanyla, kimi zaman
bu nvann eski muadilleri olan lord (sahip) veya g sahibi
(azim) tavsifinin ardndan ismen ve ynettikleri halk veya do minyonun ismiyle hitab edilirdi. Bylece Bizans imparatoruna
Bizansllann meliki. sahibi veya aztmi. Negus'a ise Necai veya Etiyopya'nn kral vesaire olarak hitap ediliyordu. Selam biAvrupal
imi Mslman hkmdarlar iin
kullanlanlardan farkldr.
Bir Mslman hkmdar bir dier Mslman hkmdara hitaben yazd bir mektupta "Selam senin zerine olsun" eklin
deki klasik slami selamlamay kullanr; bir gaynmslim monarka hitap ediliyorsa bu selamlamann yerini "Selam doru
yolu izleyenlerin zerine olsun" alr. Bu mphem selamlama
gaynmslim yneticilerle yazmalarda bir standart haline geldi. Fas bykelisi Gassani. huzura kabul edildii vakit span
ya kraln bu ek~lde selamlamaya zel bir itina gsterir. Gassani, spanya tdgiyesinin bu benzeri grlmemi hitap biimine arm olmasna ramen, kendisinin baka herhangi bir
selamlama biimi kullanmamaya kesin kararl olduunu bildiinden bu hitap biimini mecburen kabul ettiini belirtir. 3
Asrlarca nce ise Cem'in hayat hikayesinin mellifi. tutsak
ehzadenin. Papa'nn elini, ayan ve hatta dizini pmeyi reddedip ancak dounun muaeretine uygun olarak omzunu pmeye raz olduunu vurguluyordu.
lk yzyllarda gaynmslim glerle yaplan yazmalarla ilgili bilgiye sahip olmamamza ramen, Harun el-Reid'in. sava ama arefesinde yazlm nezaket d "Romallarn Kpei"
248
hitabnn
kural olmaktan ok istisna olmas kuvvetle muhtemeldir. Ortaa slamnda bu gibi meselelerle ilgili en iyi bilgi
Msr kkenlidir ki bu lkede bir gaynmslim hkmdar olan
Bizans imparatoruyla gerekletirilen ilk yazma raporu
onuncu yzyl tarihlidir.4 O tarihten sonra Msr'da kaleme
alnm birok belge ve brokratik yaz gnmze ulam durumdadr ve ou Avrupa'daki arivlerde muhafaza edilmektedir.
Gerekten de. sadece vakayinamelerin deil saysz belgenin
de karmza ilk kez kt Osmanl dnemine kadar tam bilgi
mevcut deildir. Vakayinameler, Osmanllarn, Avrupallar iin
doru nvanlar bulmaya fazla ilgi duymadklar izlenimini veriyor. Bu yzden, Muhteem Sleyman'n mverrihi Kemalpaa7~de bile. Osmanl imparatorluunda bir eyalet valisine verilen nvan kullanarak Avrupa'nn belli bal monarklanndan
Fransa beyi, spanya beyi. Alaman beyi eklinde sz ediyor.
Ayn eklide. bu Avrupal monarklann ynettikleri toprak paralan da -onlara hitaben yazlm resmi mektuplarda bilenormalde Osmanl imparatorluunun alt idari birimlerini ifade
iin kullanlan vilayet terimiyle isimlendirilmektedir.
Bununla birlikte. Osmanllara ait metinler, Avrupal monarklardan ounlukla kral olarak sz ~tmekte ve temel Mslman nvanlanndan dn vermeksizin, Avrupal hkmdarlara. onlar tarafndan belirlenmi doru nvanlarla hitap etmeye belli bir lde zen gstermektedir. ngiltere kraliesi .
Elizabeth'e yazlan mektuplar "sa'nn erdemli izleyicilerinin iftihar. Hristiyan toplumunun saygn hanmlarnn ablas, Nasranilerln arabulucusu, hametli ve muhterem ngiltere lkesi
kraliesine, Allah akbetini hayrl etsin" eklinde balar.s Avrupal Hristiyan monarklara yazlan tm mektuplarda yer alan
bu intitulatio, Osmanl yazma klavuzunda mevcut temel dini
snflandrmaya iaret etmektedir. Kralie Elizabeth'in Hristiyan kimlii. belgenin yazarnn ngiltere'den sz etmeye gemesine kadar en az kez dile getirilir. Kralie. Hristiyanln yneticilerinden biridir. Bu kuatc kimlikle ngiltere lkesini
(vilayetini) ynetmektedir. Dua blm, kralienin lmeden
nce Mslman olup ebedi saadet elde edecei umudunu dile
getirir.
Elizabeth dneminde ngiltere lkesi ve onun yneticisinin
Hkmet ve Adalet
Trkiye'de fazla birey bilinmiyordu. Ayn

kalplam ifadeyle hitap edilmelerine ramen. doru nvanlanna yakn nvanlar kullanlan Viyana imparatoru ve daha
sonralan Prusya kral gibi soylularn bulunduu orta Avrupa
hakknda daha ok bilgiye sahip olmalar hi de artc deil
dir.
Osmanllar. uzun sre Hristiyan yneticilere kral nvann
dan daha stn bir nvanla hitap etmeye yanamad. Fas
sultanlar, sultan terimini dier Mslman ve hatta Hristiyan
Avrupal yneticiler iin aynn gzetmeksizin kullandklan halde. Osmanllar. bu terimi kskan bir tutumla sadece kendilerine hasretmi, Avrupal hkmdarlar yle dursun. dier
Mslman yneticiler iin bile daha aa nvanlar kullanm
lardr. Hatta Kutsal Roma imparatoruna bile normalde Viyana
kral diye hitap ediliyordu ki, bu isimlendirme. onun protokoldeki yerini aa eken bir ara vazifesi gryordu. Daha st
dereceden soyluluk ifade eden bir nvanla hitap edilmeye layk
grlen ilk Avrupal monark, bir Fransz-Osmanl antlama
snda en yce hkmdar anlamna gelen ve bazan Osmanl
sultanlarnn bizzat kendileri iin kullandklar Farsa bir kelime olan padiah nvanyla hitap edilen Fransa kral 1. Francis
idi. Bu terimin Fransa kral iin kullanlmas hatr saylr bir
ayncahkt. Avusturyal. Rusyah ve dier Avrupal monarklar
iin daha saygnca nvanlann kullanlmasna ancak ertesi
yzyl izin verilmeye baland. Normal uygulama bu monarklara kendi nvanlanyla hitap etmekti. Avusturya imparatoruna
kayserden bozma ezar. Rusya imparatoruna ise ar nvanyla
hitap ediliyordu.
Ruslar. yenilgiye uram Osmanl~ imparatorluuna isteklerini empoze ettikleri 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlama
snda yer verecek lde bu meselenin nemli olduunu d
nyorlard. Andlamann 13. maddesine gre antlama tarihinden itibaren "Bab- Ali. 'tm Ruslarn imparatoriesi' kutsal
nvanna tm kamusal yasa ve mektuplarda aynen. dier hal
lerde ise bunun Trkesine. yani 'Tamamen Ruslann Padiah'
ifadesine yer vereceine sz verir." Bu Trke ibarenin, transkrtbe edilmi haliyle bir anlama maddesine dahil edilmesi
dikkat ekicidir. Antlamayla ilgili olarak o tarihlerde kaleme
alnm bir muhtra bu hususa dikkat eker ve bunun, daha
nvanlan
hakknda
249
250
olan ekonomik, stratejik ve politik kazanmlar yannda

andlamann baanlanndan biri olduunu ifade eder. Osman~
llann bu nvan yabanc yneticiler iin kullanma hususundaki gnlszl bir resmi protokol meselesinden daha te
bireydi. Bunun Osmanl Mslman adab anlaynda derin
kkleri vard. Bu. 1719 ylnda Viyana'ya giden bykeli bra
him Paa'ya elik eden --diplomatik ya da brokratik bir dille
deil de basit. dosdoru bir Trkeyle yazan bir asker olanak
bir 1rk subaynn
yazd
bir raporda grlebilir. Szkonusu
yazar, Avusturya imparatorundan sz ederken, 1rk alfabesiyle kaleme alnm ekliyle "kaiser'' kelimesini kullanr. Bu yabanc kelimeyi okuyucularna izah iin de u ifadeyi kullanr:
"Alman dilinde bu kelime padiah anlamna gelir. Buna ra
men, yakksz bir mukayesenin ortaya kmasna yol amamak iin ngilizcedeki "God save the mark" ifadesine benzer bir
anlam tayan la-tebih ibaresini ekler.6
Osmanllann kendi hkmdarlaryla Avrupa'nn daha aa
hkmdarlan arasnda aynn yapmaya gsterdikleri zen, kullandklan harflerin hem balklarnda hem de kullanlan hat
tarznda aktr. "Bizim Bab~ Ali'mtz," der Sultan 111. Murat.
1583 ylnda kralie Elizabeth'e yazd mektupta. "sadakat

gstereceklere balan ve cmertliiyle aktr. Saadetle yan
kalplerimiz, boyun eecekler iin her zaman hazr ve hazrlkl
dr ... eliniz... u krallarn elileri gibi ki onlar ... Yce Kapm
za ve Aydnlk Eiimize ballk ve sadakatlerini sunarlar. bu
yzden gzetilecek ve korunacaklardr... O halde siz Saraym
za daima sadakat ve dostluk iinde kaln ... ballk ve sadakat
yolunda ayanz sabit tutun, dostluk ve sadakat yolundan
aynlmayn ... "7 Osmanllarn Avrupal
monarklarla
yaptklar
yazmalarda yaygn olarak yer alan bu gibi ve hatta daha da

ar ifadeler, Avrupallarn byle bir ilikiye itirazsz nza gste-
receklerine dair yersiz bir beklentiyi yanstmaktadr. Mslman bykelilerin dikkatlerini gnderildikleri hkmdarlara
tahsis edip daha aa mevkideki kiilerden pek sz etmeyile
ri hi de artc deildir. Bu kiilerden normalde sadece onlarla tanma ve onlarla yaplan temaslar balamnda sz edilir. Gassani, nvanlarn kadnlardan tevars yoluyla bile miras alnmas eklindeki olduka garip uygulamay ve spanyal
larn gerek hner gerekse evlilik yoluyla bu nvanlan elde el-
251
Hilkmet ue Adalet
mek iin gsterdikleri itiyak tartr. s Mehmed Efendi, okuyuculan iin Fransz hkmet sisteminin ksa bir izahna kalkr:
Mareal
ve dklerden rtbece aa olan ve "bakan'' olarak

isimlendirilen birok vezirleri var. Bunlarn hibiri bir diertnin
ne kanmaz ve herbi1 kendilerine tahsis edilen grevlerinde bamszdr. Yukarda zikredilen kii ICarnbrat bapiskoposu] d i
lerden sorumluydu ve
sava
ama.
bar
yapma. tm
ticai iliki
leri takip etme, dier blgelerden gelen bykellerle grmeler

yapma ve Asitane-t Saadet'e listanbul) bykeltler atayp gnderme yetkilerine sahipti. 9
Avrupa'ya giden Mslman eli ve ziyaretiler, hkmetin

aktel yapsna ve en st dzeyli grevliler dnda kalan grevlilere dikkat yneltmeye ancak onsekizinci yzyln ikinci
yansnda baladlar. phesiz bu kiilerin en ilginci, 1790 ila
1792 yllan arasnda Osmanl bykelisi olarak Berlin'de bulunan Azmi Efendi idi. Dnemin dier ziyaretil~ri ve yazarlar
gibi, Azmi Efendi de, artk sadece gln davranlan dolay
syla anlmaya layk sefil kafirler olarak grlmeyen Avrupal
lara kar kolayca fark edilir bir tutum deiikliini yanstmak
tadr. Tersine. Avrupallar. ~rtk kendilerine kar korunabilmek iin usulleri incelenmesi gereken ve bu amala belki de
taklit edilmeleri gereken gl ve ilerlemekte olan hasmlar
olarak grlmektedirler. Azmi'nin raporu. seyahat ve faaliyetlerinin standart tasviriyle balar. Raporun ok daha ilgin olan
ikinci blmnde, Prusya kralln deiik balklar altnda
tasvire kalkr: lkenin idaresi, hazinenin durumu. nfus.
hkmetin yiyecek ambarlan, askeiye, askeri gereler ve topuluk dergileri. Azmi Efendi'nin Prusya hkmet organizasyonundan ve zellikle de devlet aygtnn etkinlii. mernurlann
beceriklilii. ehliyetsiz ve gereksiz memurlann bulunmay ve
maa ve terfi sisteminden olduka etkilendii aktr. Prusyal
larn sanayi tesisi iin gsterdikleri gayretlerden sz eder ve
Prusya krallnn i skuneti ve gvenlii zerinde uzun uzun
durur. Mali dzen ve hazineye zel vgde bulunur. Prusya
ordusu ve onun talim sistemi ile ilgili olarak yapt tasVir. daha iyi bir askeri organizasyon iin baskda bulunan Osmanl
memurlar iin nemli bir kaynak haline gelmitir. Azmi Efen-
Mslmanlann Avnpa 'y Kefi
252
di. nerilerini ima yoluyla dile getirmekle yetinmi. raporunu,

Prusya'daki deneyimlerinden esinlenmi olan ve Osmanl devletinin gelimesi iin yaplmas gerekenleri belirten bir dizi tavsiye ile sona erdirmitir. Bu tavsiyeler unlardr:
l . Osmanl aleminde tiranlk ve tahribatn nedeni olan tefessh ortadan kaldnlmaldr.
2. Devlet aygt ayklanmal ve bu aygtta sadece yetkin a
hslar istihdam edilmelidir.
3. Her memur yapt ie gre dzenli bir maa alacana
emin olmaldr.
4. Memurlar dzene ve devletin ilkelerine halel getirici bir
su ilemedikleri srece grevlerinden atlmamaldrlar.
5. Niteliksiz kiilerin ehliyetsiz olduklan grevleri igal etmelerine izin verilmemelidir.
6. u anda bouna st snflar taklide alan aa snfla
ra eitim verilmelidir.
7. Silahl kuvvetler, zellikle de topu snf ve bahriye gereince eitilmeli ve yaz k acil dunmlar iin hazr tutulmaldr.
Bu temin edildii takdirde Osmanl devletinin mtteflkleinin
gc ve hevesi artar ve hasmlar yenilgiye urar. Osmanl devletinin dmanlarn bu yolla alt etmek mmkndr. o
Avrupa zerine yaz yazan Mslman yazarlar, zaman
zaman, normal beeri krallk yapsndan sapmalar gzlemlerler. Bunlardan biri bir kralienin yneticiliidir. ok kadnla
evlilik ve kumaln normal, zellikle de monarklar tarafndan
geni lde uygulanmakta olduu bir toplumda. kadn hkmdarl kurumunun ortaya kmas mmkn deildi. Gerekte bu talihsiz ortamda bile en st derecede gce ulamay
baaran ok az sayda da olsa eine az rastlanr kadnlar ortaya kmsa da. bu kadnlarn hkmranlklan ksa sreli olmutur. Bununla birlikte. Mslman dnya. kralielere btnyle yabanc deildi. Komular Bizans'ta kralieler grm
olan Mslmanlar, tahta kmada ardklk ilkesini anlam
grnmektedirler. Dneme yakn bir tarihte yaam bir Mslman tarihi, 797 ila 822 yllar arasnda hkm sren Bi1.ans imparatoriesi lrene'den sz ederken yle der: "Bir kadn
Romallann bana geti. nk o tarihte kraliyet ailesinden
hayatta olan yegane kii oydu:
Bat
Hkm.et ve Adalet
253
Mslman bir tarihi. Lothar'n kz Bertha isimli Lombardiyal bir monark tarafndan talya'dan gnderilmi bir elilik kafilesinin 906 ylnda Badat'a vanndan sz ederse de bu monark ve lkesi hakknda hibir bilgi vermez. Kalkaandi, kaleme ald yazma klavuzunda, monarklar arasnda "Napoli'nin
kadn yneticisi"ne de yer verir. Daha nceki bir kaynaktan
alnt yaparak bu kadnn isminin Joanna olduunu ve 773
(13711 ylnn sonuna doru ona u nvanlann yer ald bir
mektubun gnderildiini syler: "vlm. onurlu. saygn,
muhterem, muhteem, anl. dlni hususunda bilgili, krallnda
adil. Nasrani dininin ulusu. Hristiyan toplumunun yardmcs,
snrn koruyucusu, krallarn ve sultanlarn dostu kralieye."
Kalkaandi devamla unlar syler: ''. Eer bu kadnn ardndan
kralln bana bir erkek gelseydi ona ayn nvanlann eril formuyla ya da, erkeklerin kadnlara stnl gz nnde tutularak. daha stn nvanlarla hitap etmek uygun derdi." 2
Osmanllar. ngiltereli Elizabeth'den Avusturyal Marie Theresa'ya kadar saltanat sren Avrupal kralieleri ok iyi tanyor
dular. Mslman ziyaretilerin, sk sk. Hristiyan toplumunda
kadnlara yksek mevkilerin verilmesi aleyhinde yorumda bulunmalanna ramen, kadn hkmdarlarn varlndan rahatsz
grnmemeleri hayret vericidir.
Papalarn geici iktidarlann birok Mslman mellif tart
mtr. Bunlardan biri olan ranl tarihi Reidddin. ondrdnc yzyln ilk yllarnda kaleme ald Cami't-tevdrih. nvanl
eserinde, papa. imparator ve Hristiyanln dier krallar arasn
daki ilikiyi tanmlamaya bile kalkr:
Frenklerin hkmdarlannn stnlk sras u ekildedir: Bata
peder veya pederler anlamna gelen ve sa'nn halifesi olarak grlen Pap yer alr. Onun ardnda imparator (ezar) yer alr ld Frenk
dilinde bu kiiler iin sultan veya sultanlar anlamnda bir kelime
olan Amperur nvan kullanlr. Onun ardndan da krallarn kral
anlamna gelen Reda Frans gelir. mparator. hkmdarlm imparator olduu tarihten lmne kadar muhafaza eder. Onu. dindarl ve ok saydaki deerli insan arasndan itibar dolaysyla seer
ve tahta karrlar. Reda Frans ise babadan oula miras yoluyla geen bir hkmdarhktr ki u sralarda ok gl ve ok saygndr.
Onun emri allnda onik.i hkmdarlk vardr ve bu hOkmdarhklann her birine kral baldr. Daha sonra se Re gelir ki bu kelime
Mslmanlann Avrupa 'y
254
Kefi
kral veya lord anlamndadr.

Papann makam ok yksek ve ycedir. Yent bir imparator tayin etmek istediklerinde, bu ile grevli ricalden yedi kii bir araya
gelip mzakerede bulunurlar - markiz. byk prens ve bir
hkmdar. Bu kiiler Frenklerin tm Heri gelenlerini deerlendir
meye ahp aralarndan on kii seerler. Daha sonra ise Utz bir deerlendirmeden sonra bu on kii arasndan dindarlk, otorite, liyakat ve iffet sahibi olup iman. sofuluu. sebatkarl. vakan. gzel
ahlak. asaleti. ve ruh mkemmelliiyle mmeyyiz bir ktiyt seer
ler. Bu kiinin bana Frenklerin dnyann te birtnl oluturdu
una inandklar Almanya'da (Allemarta) gm bir ta takarlar.
Oradan Lombardiya lkesine geerler ve burada bu kiinin bana
elik bir ta taktktan sonra Papann ehri olan byk Roma'ya
giderler ve papa ayaklan zerinde dikilerek altn bir tac kaldnr
ve bu seilmi kiinin bana takar. Bana ta taklan kii. melip zengtyt kavrar ve papann ayaklarn boynuna ve bana koyarak atna binmesini salar. Bunun zerine bu kiiye imparator
nvam verilir. Frenklerin hkmdarlk1an ona boyun eici ve emrine amade hale gelir ve onun nfuzu Frenk devletlerinin kara ve
dentzleint kuatr. "13
Reidddin'in
olduka iyi olan bilgisinin papalk kaynakl

olduu aktr. Bu bilginin ardndan. Reidddin , papaln
kendi yaad dneme kadarki talihiyle ilgili ksa bir anlatya
yer verir.
Mslmanlarn Avrupa'da karlatklar ve bir kadn veya
rahibin yneticiliinden daha da garip bulduklan nc bir
hkmdarlk tr vardr ki, bu ynetim biiminden nadiren
de olsa yazdklar kitaplarda sz ederler. Ortaa mslmanlan. Cumhuriyet kavramna hibir surette yabanc deildirler.
Bu kavram. Yunanca politeia teriminin (Latince les publica
terimiyle karlatrn} yani devlet dzeni (polity) veya kamu
yaran terimlerinin Arapa medine terimiyle karland Arapa versiyonlarda ve Yunanca politika eserleriyle ilgili tartma
larda yer alr. Eflatun'un "demokratik -devlet dzeni" tasnifi
klasik Arapa metinlerde medi:ne cemdiyye eklinde yer almaktadr. slam toplumunda bile. Snni hukukular tarafn
dan formle edilen yasaya gre. halifelik. mirasa konu olmayan . seime dayal . yasaya bal ve yasann stnde olmayan
bir makam olmalyd.
255
Hkmet ve Adalet
Bununla birlikte, gerekte. ilk krk yldan ve ilk drt haJifeden sonra. hkmranlk, sz konusu dnemde dnyann byk blmnde olduu gibi slamda da neredeyse istisnasz
olarak monarik bir yapya brnd. Yunan felsefi yazlarn
dan geen cumhuriyetle ilgili kavramlarn da, felsefe okuyucusu ve yazarlarnn oluturduu dar bir evre dnda pek etkisi
olmamtr. Daha Herki bir tarihte Avrupa'daki cumhuriyeti
hkmet biimlerini isimlendirmeye ihtiya duyulduunda il-
gili terimlerin felsefi bilgiye ve felsefi eserlere ba vurmakszn

tretilmi olmas bu etki yokluunu ortaya koymaktadr.
Bir ynetim biimi olarak cumhurtyetin baz kavrama problemleri oluturduu aktr. Aa yukar 1340 ylnda Umeri
tarafndan yazlm bir raporda ilk izahlardan biriyle karla
maktayz:
Venedikltlerin hi krallan yoktur ve yOnetimlei bir avam (commune) ynetimidir. Yant herkesin nzasyla bir adam kendilerini
ynetmek zere tayin ediyorlar. Venediklilere (Bend.ikaJ Finisin
denr.
Amblemleri. Havarilerden biri olan Mark'a ait
tnandklan
bit insan fi~rdr. Onlan yneten

nde gelen allelertnden birine mensuptur ...
Pizallann, Toskanallann. Anconitallann
olduuna
kii toplumlarnn
ve
Floransallann
da ayn komn hkmet sistemine sahip olduklarn belirttikten sonra, Umert. kendisine bilgi temin eden mhtedinin doum yeri olan Cenova hakknda olduka aynnth bilgiler verir:
Cenova halknn hkmel biimi bir komndr. Hibir zaman
ne bir krallan ne de bir krala sahip olma arzulan olmamtr. Halihazrda Cenovallar tk1 aile tarafndan ynetilmektedir ki, bunlardan biri, bana bu bilgileri veren Balban'n da mensubu olduu
Dorta ailesi. dieri ise Sptnola ailesidir. Balhan bana bu ailelerin
ardndan Grlmaldi. Mallono, de Mart. San Tortore {?)ve Fiesch Ailelerinin geldiini syledi. Bu ailelertn yeleri yneticilere dan
manlk yaparlar... 14
Kalkaandi. Tetldfi izleyerek iki talyan cumhuriyeti olan
Cenova ve Venedik ile yazmann nasl yaplaca hakknda

bilgi verir. Cenova ile yazma hususunda unlar syler:
256
Cenova yneticilerine hitap ekli: Bunlar podesta. kaptan ve

yallar gibi deiik konumlara sahip insanlarn oluturduu bir
gruptur. Tetkf,fe gre. bu kiilere yazlan mektuplar kuarto boy
kada u ifade kullanlarak yazlmaldr: ''Bu mektup. ekselanslar vlm. saygn. onurlu. muhterem. deerli podestaya ve kaptana. falan ve filana. ve byk ve onurlu yallara (eyhlere). Cenova komnnn hkm ve ihtiyat sahiplerine. Hristiyan toplu munun anllar, Nasrani dininin ulutan. krallarn ve sultanlarn
dostlanna hitaben yazlmaktadr. Hereye Kadir Olan Allah onlara
doru yolu izlemeyi esinlesin. onlann abalann uurlu klsn ve
on lan doru yola iletsin ...
Tetkif unu ekler:

ylnn banda
ortadan kalkan nvanlar olan

podesta ve kaptan nvanlan hitap formundan karlm ve yaz
malar bu nvanlara sahip kiiler yerine bu nvanlann yerini alan
dk (doge) nvanh kiiye hitaben yazlmaya balanmtr.
767 ( 1365-1366)
Venedik ile ilgili olarak ise
Kalkaancfi aklamay
yapar:
Venedik yneticisine hitap ekli: Tetkifin mellifi yle der:

yerlemi hitap biimi 767 ylnda Venedik yneticisine gnderilen
bir cevapta benimsendi. O sralarda ynetici olan kiinin ismi
Marco Comaro idi. .. Ekselanslan yce. saygn. muhterem. cesur.
saygdeer. muhteem, Hristiyan Toplumunun vnc, salip rr
kasnn Hametllsi, Venedik ve Dalmaya'nn dk Marco Comaro'nun mektubunu aldk ... Vaftiz oullarnn dininin savunucusu.
krallarn ve sultanlarn dostu ...
Kalkaandl.dier
rnekleri de
alntladktan
sonra kendi yo-
rumunu yapar:
Btn bunlardan dkn kraldan farkl olduu anlalmaktadr.
Birinci ve ikinci rneklerde hitap biimi byk lde ayn olduu
halde. ncs. ilk ikisine oranla daha yksek seviyelidir...
Eer dk gerekten kral ise. hitap biimindeki bu fark baz ko
uHardan veya yazclarn amalanndaki farktan. ya da. hitap edi
len insanlann mevkileri hakknda bilgi yoksunluundan kaynak-
Hkmet ve Adalet
lanmaktadr
ki.
ilerin younluundan dclay
257
byle bir durumla
her zaman karlamak mmkndr... l5

Reidddtn. daha doudaki talyan Cumhuriyetlerinden de
haberdar gzkmektedir. "Bu ehirlerde" der, "tevarsen kral

olan hi kimse yoktur. Eraf ve rical. mazisi temiz. dindar bir
kiiyi tayin edip onu mutabakatla bir yl iin hkmdar yaparlar ve yl sona erdiinde. bir dellal. 'Bu yl iinde hakszla
maruz kalm kim varsa ikayetini dile getirsin' diye banr.
1m hakszla urayanlar ortaya kar ve onu affederler. Daha sonra kendilerini ynetecek bir bakasn seerler... Bu lkenin tesinde [Cenova civan] byk bir baehre sahip Bolonya isimli bir dier lke vardr ... bunun tesindeki sahil e
rindinde Venedik isimli bir ehir vardr ki binalannn ou deniz zerine ina edilmitir. Yneticilerinin yz kadrgas da
vardr. Orada da gle veya miras yoluyla baa geen herhangi
bir hkmdar yoktur. ehrin tccarlar lyt ve dindar birini ittifakla belirleyip ynetici olarak balarna geirirler, bu kii ldnde de bir bakasn seip baa geirirler." 16
Osmanllar devrinde cumhuriyet kurumlan daha tandk ve
belki de daha anlalr idiler. Osmanl imparatorluu. Dalmaya sahilindeki Regusa Cumhuriyetleri, Venedik, Cenova ve dier talyan ehirleriyle. sonralan ise bunlara ilave olarak Hollanda Birleik Devletleriyle kapsaml ilikiler srdrdler. Bununla birlikte. hitap biimi normalde hala kiiseldi. "Rektr"
nvann kullanan Dubrovnik Cumhuriyetinin yneticisine Osmanl dkmanlannda Slavca bir kelime olan "knez" ile, bazen
"Dubrovnik valyelerine ve knezlne" veya "Dubrovnik tccarlarna ve knezine" biiminde hitap edilmektedir. Benzer ekil
de. Venedik'e gnderilen mektuplarda veya Venedik'le ilgili tartmalarda. Osmanl yazarlar. normalde cumhuriyetten ok
dkten ve senyrden (Venedik Beylert) sz ederler.
1655 ylnda yazmakta olan Katib elebi. seim prosedryle ilgili ksa bir izahat yannda. Venedik'in oligarik cumhuriyeti ile Hollanda ve Cromwell ingiltere'sinin demokratik
cumhuriyetleri arasnda fark da ayrdedebilmitir.
Hkmet organizasyonu konulannda Avrupa devletlerinin
u ekole veya mezhebe blndn. herbirinin byk bilgeler olarak grlen kiiler tarafndan kurulduunu syler: Efla-
Mslmanlann Avrupa'y
258
kurulanma monari, Aristo tarafndan kurulanna Aristokrasi. Democritus tarafndan kurulanana ise demokrasi denir. Monari. tm halkn bilge ve adil bir tek yneticiye itaat etmesi demektir. Bu sistem Avrupa'nn pek ok yneticisinin izledii sistemdir. Aristokraside. hkmet etme yetkisi. pek ok konuda bamsz olan fakat aralarndan birini
bakan seen erafn elindedir. Venedik devleti bu ilkeye gre
dzenlenmitir. nc sistem olan demokraside hkmet etme yetkisi uyruklann (reaya) elindedir ki bu sayede kendilerini zorba ynetiminden koruyabilmektedirler. Yneticiler seimle i bana gelir; her ky halk aralarndan bilge ve muktedir
grdkleri bir veya iki kiiyi seerek. bir meclis oluturularak
aralarndan liderlerin seilecei yer olan hkmet mahalline
gnderirler. Felemenkler ve ngilizler bu sistemi uygularlar.
Katib elebi. Venedik'teki deiik meclislerin (Divan) ve
hatta oy kullanma usullerinin ksa bir tasvirini verir. Her meclis yesinin elinde butona benzer biri beyaz dieri siyah iki top
bulunur. Bu toplara baUotta denir. Divanda yaplan mzakereden sonra. orada bulunanlar. bunlardan siyah veya beyaz
olanlarn yere brakarak tercihlerini belirtirler. 7
Avrupa'da olan bitenler zerine onsekizinci yzyl balann
da yazlar yazan bir yazar. Venedik, Hollanda ve dier cumhuriyetlerle ilgili olarak kullanlan cumhuriyet (cumhur) terimini
izaha bile kalkr. "Byle bir devlette," der, "tek bir ynetici
yoktur. fakat tm iler devletin ileri gelenlerinin mutabakatyla
gerekletirilir; bu ileri gelen kiiler ise avam tarafndan seilir." Ayn mellif. her kantonu ayn bir cumhuriyet olarak deerlendirerek. svire'yi "birleik cumhuriyetler" olarak tanm
lar.
Bu terimin Hollanda iin de kullanldn, fakat bu lkedeki biraz farkl sistemin. daha ok, kararlarn ileri gelen kiiler
tarafndan verildii fakat bu kararlan uygulama iinin bir tek
kiiye brakld bir sistem olan stadt sistemi olduunu syler. Az ok hakl olarak Polonya'nn ayn zamanda hem bir
krallk hem de bir cumhuriyet olduunu belirtir.s
Onsekizinci yzyla gelindiinde. Osmanl ziyaretiler. zgr
ehirler gibi Avrupa'ya zg kurumlardan bile sz ederler. Paris'e giderken Toulouse ve Bordo'yu ziyaret eden Mehmed
Efendi. ehirlerin askeri birliklerinin ehir halk arasndan
tun
tarafndan
Kefi
Hkmet ve Adalet
259
oluturulmu olmas
ve banda bir bakann bulunduu bir

parlemento tarafndan ynetilmesi dolaysyla bu ehirleri zgr (serbest} ehirler olarak niteler. Her iki kelimenin de hem
Franszca hem de Turke-Arapa transkripsiyonlan birlikte verilir.19 Onsekizinci yzyl balarnda Avrupa'nn iinde bulunduu koullarla ilgili incelemenin mellifi de hem imparatorluk otoritesinden hem de vergiden bamsz olan Danzig limann tasvir ederken ayn "serbest" kelimesini kullanr. Bir dier
onsekizinci yzyl mellifi. kutsal Roma
imparatorluunun
ya-
psn aklarken
imparatorluk iindeki Suabia gibi ayncalkl

blgeleri tasvir iin "serbest" ve hatta "cumhuriyet" terimlerini
kullanr. 20 Hatta Macaristan' ziyaret eden baz Osmanllar.
Macarlann eski zgrlklerini yitirmi olmaktan dolay nasl
da yakndklarndan sz ederler.
Cumhuriyet kurumlannn idraki, Osmanl imparatorluu
nun sadece Fransa'daki yeni cumhuriyetle deil fakat ayn zamanda kimisi 1rkiye'yle snr olup Fransz modeline gre kurulmu dier cumhuriyetlerle de ilgilenmek zorunda kald
Fransz Devrimi sonrasnda yeni bir evreye girdi. Fransa'yla
Trkiye'nin savata olduu sre iinde Fransz fikirlerinin
1rklere ulamasnn bir ekilde nne geildi. Buna ramen.
30.000 kiiden daha az saydaki Franszn hzla ve kolayca M
sr' igal edip yl ellerinde tutmalan. derin bir etki brakt.
Fransz ynetiminin hogrsnn ve adaletinin de etkisi derin oldu. Msr' igal eden Franszlarn Msr ulema snfnn
bir yesi zerinde oluturduu izlenimlerin dnemde bir kaydna bir ok tarihi eserinde yer veren Msrl tarihi Ceberti. dier eyler arasnda bu hususa da dikkat eker.
1802 banyla Franszlar hem Msr hem de yonya adalarndan ekildi ve Halet Efendi. 1806 ylna kadar kalaca Paris'e yeni Osmanl bykelisi olarak gnderildi. Onun yorumlan reticidir:
Franszlann krallar olmadndan
herhangi bir hkmetlert de

olamyor. Dahas. ortaya kan kralszhn bir sonucu olarak yksek mevkilertn ou ayak takm tarafndan igal edilmekte ve az
sayda soylunun varlna ramen fi11i iktidar aalk ayak takm
nn eltnde bulunmaktadr. Bu yzden bir cumhuriyet kurmaya bile muktedir deiller. Bu kiiler bir devimciler topluluu veya. ak
260
bir Trkeyle tfade etmek gerekirse. bir kpek srs olduun

dan. hu halkn herhangi bir ulusr sadak. vt::ya dostluk gstermelerini ummak hibir surette mm1<n deildir. N.-.poiyon. tm devletleri :tendi lanetli ulusunun iinde bulunduu karmaaya itmek
iin uraan bir kuduz kpektir ... Talleyrand sefil bir rahiptir. ..
Geri kalanlar ise ekiyadrlar ... 21
lk
byk reformcu sultan olan 111. Selim, 29 Mays l 807

talihinde tahttan indirtldi ve. muhalif gleiin zaferi, reform
yanllar katledilerek kutland. Bu olaylardan bir veya iki yl
sonra. imparatorluk mverrthi Ahmed Asm Efendi 1791- l 808
yllarn ele alan ve genelde reform hareketiyle ilgili bir izlenimi, zelde ise Fransz etkisinin bunda oynad rol anlatan
bir vekayiname yazd. Genel hatlan itibartyle reformlardan yana olan Asm. bu reformlarn, imparatorluun zayflayan askeri gcn yeniden canlandnp imparatorluu dmanlanna
kar koyabilecek hale getireceini umuyordu. Rusya rneini
ele ald ilgin bir pasajda, gsz ve barbar bir lke iken
Rusya'nn Batl bilimleii ve teknikleri benimseyerek byk bir
g halini aldn syler. Batl metodlan kabul etmeye meyilli
oluu Asm'n Hristiyan kart olmasn ve tm Hristiyan gleri slamn dmanlar olarak grmesini engellememektedir.
Ona gre. bu glerle yaplacak anlamalardan ktlkten
baka birey kmaz. Asm, Franszlara zellikle dmandr ve
. 1rkiye'deki Fransa yanls unsurlan aldatlm aptallar olarak
alaya alr. Fransa'da olup bitenlere ok az yer aynr ki bunlarn hepsi de olumsuz eylerdir. Fransz Cumhuriyetinin "kolayca bulanan bir midenin gurultularna ve bulantlarna" benzediini syler. Bu cumhuriyetin ilkeleri "dinin terki ve fakirle
zenginin eitlii"nden ibaretti.22
Mslman gzlemcilerin anlamakta en ok zorland Batl
kurumlardan biri, seilmi temsilcilerden mteekkil meclis
idi. Grm olduumuz gibi, Katib elebi'nin, cumhuriyeti ve
demokratik kurumlar hakknda bireyler kaleme almsa da.
hem verdii bilgi ktt hem de Avrupa'yla ilgili bilimsel eseri her
halkarda az biliniyordu. Dorusunu sylemek gerekirse. dier Osmanl yazarlannn konuyla ilgili syleyecek hibir eyleri
yoktu. talya. Fransa. Hollanda ve dier yerlerdeki seilmi

topluluklara nadiren yaplan
kavraytan yoksundular.
ksa deiniler
ise yeterli ilgi ve
Hkmet ve Adalet
261
Bir tanm getirmeye kalkan ilk kii, onsekizinci yzyln

sonunda ngiltere'yi ziyaret eden Ebu Talib Han oldu. O bile.
Britanya siyasi sistemiyle ilgili uzun ve geneli itibartyle olgusal
ve dostane olan anlatsnda, devlet memurlarn ve onlarn i
levlerini belli lde ayrntl olarak ele almasna ramen, ngi
liz dostlannn eliinde ziyaret ettii Avam Kamarasna sadece
iki kez ksaca deinmekle yetinir.
Birincisinde, biraz nezaketten uzak bir ifadeyle hatip yelerin kendisine Hindistan'daki bir papaan srsn hatrlatt
n belirttikten sonra, Avam Kamaras'nm cepheli bir hizmet grdn belirtir: Devlet iin verginin toplanmasn kolaylatrmak, mteahhitlerin hata yapmalarn nlemek ve
nc olarak da saray ile bakanlarn ilerini ve genel meseleleri takip etmek. 23 Ebu Talib, bir dier pasajda. Avam Kamarasnn yeleri. seilmelerinde izlenen usul ve onlara yklenen
grev ve ilevlerin alan zerine ksa yorumlarda bulunur. Biraz arm gibi bir ifadeyle, bu gr~vler arasnda sululara
verilecek
cezay
tespit etmenin ve yasalar tesis etmenin de yer
syler ve Mslmanlardan farkl olarak Allah (heaven)

tarafndan vahyedilmi bir ilahi yasaya sahip olmadk.lan iin,
zaman ve koullarn ve cereyan eden olaylarn gereklerine ve
hakimlerin tecrbelerine gre kendi yasalarn kendileri yapmak zorunda olduk.lann belirtir.24
Ebu Talib. Parlamentonun yasa koyucu fonksiyonlarndan
sz ederken slam ile Hristiyanlk arasndaki en kkl farkl
lardan biline deinmitir. nanan Mslmanlar iin hibir be
eri yasa koyucu g yoktur. Allah, vahiy yoluyla yasalarn
aldn
bildiren yegane yasa koyucudur. lahi yasa (eria) beer hayatnn
tm cephelerini dzenler. Dnyevi glerin bu yasay

inemeye ve hatta deitirmeye bile hi bir haklar yoktur.
Onlarn grevi bu yasay cari klmak ve srdrmekten ibarettir. Prensipte tek zgr olunan ey tefsirdir ki bunu nitelikli
mfessirler, ilahi yasann mtehassslar yapabilir. Uygulamada ise durum teoriden her naslsa farkl olmutur. Bir ok hu
susta ilahi yasann buyruklar ya sessizce ya da mahirane yorumlamalarla skartaya karld. Deien koullar kutsal yasay yersiz veya yetersiz kldnda, yasa, fiili olarak ya rfi hukuk veya sadece yneticinin ar~usu ynnde tamamland veya
deitirildi. Fakat tm bunlar uygulamada sz konusuydu, teoride ise bir deiiklik yoktu. Prensipte, Allah yegane kanun
262
koyucu idi. Beeri otoriteler. yorumlama. dzenleme ve uygulamadan teye geemezlerdi.

Hristiyanlarn uygulamasndan sz eden ilk dnem Mslmanlannn bazlar Hristiyanlann da benzer bir grnn olduunu farzeder ve hatta Mslmanlarnkine benzer grnen
"Hristiyanlarn eriat"ndan sz etmeye kadar ii ileri gtrrler. Fakat zamanla Hristiyan dnyann mahiyet itibariyle farkl
bir yasa kavramna sahip olduu ve adaleti farkl alglayp
farkl uygulad anlalr.
lk dnem Mslmanlarnn Avrupa'nn yarglama usullerine detnilerinin dmanca veya daha dorusu kmser tarzda oluu hi de artc deildir. rnein, orta Avrupa'y ziyaret eden Ortaal bir kii etin snavlarla yaplan mahkemelerin deiik biimleriyle bir tasvirini yapar:
Onlarn
var. metn. bir kii bir baka kiiyi

sahtekarlkla suladnda hem sulayan hem de sulanan klla
snavdan gehiliyor. Bu. u ekilde gerekleiyor: sulayan ile
sulanan iki adam, erkek kardeleri ve adamlaryla ne karlar ve
her ikisine de ikier kl veilir ki birtni bellerine kuanp diertni
ellerinde tutarlar. Sonra sahtekarlkla sulanan kii onlar iin
muteber olan yeminlert telaffuz ederek kendisine isnad edilen suu ilemediini syler: dieri de kendisinin sylediinin doru ol
duuna yemin eder. Sonra her ikisi de aralarnda ksa btr mesafe
brakp yzleri douya dnk halde diz kerler. Sonra birbirlei
ne hamle yapp ikisinden biri lene veya sakatlanana kadar dvgarip
adetlei
rler.
Bir
k1i
dier
ilgin adetleri de
mlkiyet veya kan
stlm
atele
davasyla
imtihan etme adetleridir. Bir
ilgili olarak sulandnda.
atete
bir demir parasn alp zerine Tevrat'tan ve 1nciller'den

btreyler okurlar. Sonra yere dikine ikt snk saplar ve demir parasn maayla ateten alp bu srklann Ozertne yerletirirler.
Sonra sulanan kii gelr. elleini ykar, demir parasn tutup O
adm yrr. Demir parasn atmasndan sonra eli sargyla sanhr
ve mhrlenir ve bu kii bir gece ve bir gndz gzlem altnda tu
tulur. nc gn iinden sv kan bir kabarck grrlerse adam
suludur. grmezlerse susuzdur.
Bir dier adetleri de suyla imtihan etmektir. Sulanan kiinin
ellert ve ayaklan balanr ve bir iple gvence altna alnarak suya
Hkmet ve Adalet
263
brakhr.
Suyun zerinde kalrsa suludur. suya batarsa susuz

dur, nk suyun onu kabl ettiini dnrler.
Su ve atele snananlar sadece klelerdir. zgr insanlar sz
konusu olduunda ise. sulama 5 dtnan akn deerde bir mlkiyet meselesiyle ilgili olduu takdirde. taraflar sopa ve kalkanla ortaya kp iki taraftan biri sakatlanncaya kadar dvrler. Ta
raflardan biri bir kadn. bir sakat veya bir Yahudi ise 5 dinara bir
vekil tutar. Sulanan kii derse mutlaka armha geillr ve tm
mlkiyetine el konulur. Hasm onun servetinden 10 dinar ahr. 25
Udri'den rivayetle Kazvfni tarafndan zikredilen bu pasajn

brahim bn Yakub'un raporundan alnm olmas mmkndr.
Hallarn Suriyeli bir ada olan same ibn Munkiz. Ftlistin'de Hallarn igali altnda bulunan Nabulus'ta kendi
gzleriyle grd bir olay yle tasvir eder:
Bir gn Nabulus'ta onlann savala snamalanndan birine ahit
oldum. Birka Mslman haydut Nabulus'un kylerinden birine
saldrmt ve kyllerden birini haydutlara kye kadar rehberlik
etmekle sulamlard. Adam kam fakat kral tarafndan ocuklar tutuklattrlnca gert dnm ve yle demiti : "Bent mahkeme
edin. haydutlara kye kadar rehberlik ettiimi syleyen adama
meydan okuyorum." Bunun zerine kral. szkonusu kyn tma
nnn sahibi olan beye yle dedi: "Onunla dVOecek birini getir."
Bunun zerine kyne giden bey bir nalbant buldu ve ona dv
mesini emretti; nk. tmar sahibi olduu iin. iftilerinden bilinin lmesi dolaysyla sahip olduu topraklarda ziraattn aksama
sm istemiyordu.
Bu nalbant grdm. Gl ve gen bir adam olmasna ramen
dvecek cesareti yoktu. Biraz yrdkten sonra oturuyor iecek
btrey istiyordu. Meydan okuyan kii yal biri olmasna ramen
yrekli, pervasz ve kaygszd. Mahallin yneticisi olan vikont onlara birer sopayla birer kalkan verdi ve ha!k onlann etrafnda daire oluturacak ekilde yerletirdi. Sonra dve baladlar ve ihtiyar adam nalbant sktnp tzleyicilerin oluturduu daireye do
ru itti ve alann ortasna dnd. Her tkis de kan stunlarna benzer bir hale gelinceye kadar birbirleiine vurmaya devam ettiler. Bu
bir mddet byle srd ve vikont "acele edin" diyerek onlan tele
landrd. Nalbant. eki sallama deneyimi sayesinde gcn koru-
264
yor. ihtiyar adam ise gsz dyordu. Sonra nalbant bir hamleyle ihtiyar yere drp sopasn srtna indirdi. Ardndan diz
kp parmaklann ihtiyar adamn gzlerine sokmaya altysa
da adamn gzlerinden fkran kan yznden bunu beceremedi.
Bunun zerine kalkp elindeki sopayla yal adamn kafasna
adam lnceye kadar vurdu. Sonra l adamn boynuna bir ip dolayp srkledi ve onu ast. Nalbantn beyi gelip ona kendi harmantsini verdi. atnn terkisine bindirdi ve atn mahmuzlayp gitti.
Bu. onlann hukuklannn ve yarglama yntemlerinin bir metdir. Allah onlara lanet eylesin. 26
Bir kad mahkemesinin yollu yordaml yntemine alkn

medeni bir Mslmann bu gibi bir yasa ve adaleti aalama
sn anlamak kolaydr. Fakat Avrupa'nn yasal yntemleri dvle snama dzeyinde kalmamtr ve daha sonralan uygulanan yntemleri yakndan gzlemleme frsat bulan Mslman
gzlemciler daha olumlu yorumlarda bulunmulardr. Suriye'yi ziyaret eden bir spanyal Mslman olan bn Cbeyr.
altna aldklan Mslman tebealanna
bulunduklarn belirtir ve bunu bir endie
Frenklerin. ynetimleri
adaletle muamelede
nedeni olarak grr. Onsekizinci yzyl sonunda benzer duygulan dile getiren Msrl tarihi Ceberti, lkesini igal eden
Fransz glerini tasvir ederken. sivil halka kar muamelede
lllklerinden ve kendisinin alkn olduu keyfi ve kaprisli
despotluklarn aksine kendi otoritelerini yarg kural ve yntemlerine braklanndan vgyle sz eder. Onu zellikle hayran brakan ey ise, Fransz askeri yetkililerinin Msr'daki
Fransz glerin ba kumandan olmas hasebiyle Bonaparte'n
halefi olan General
mahkeme edi
Kl~ber'in
Mslman
suikastsn
tarzlar olmutur.
Franszlar.
der Ceberti, mahkeme tutanann tam bir metnini Arapa. Franszca ve lrke olarak yaynladlar. Ceberti.
ok uzun ve kt bir Arapayla yazlm olduu iin bu tutanaa yer vermemise de. okuyucularnn ounun, sadece szkonusu olayla ilgili olarak salayaca bilgiden dolay deil fakat ayn zamanda Franszlarn adli uygulamalanna ve "hibir
dine mensup olmayp sadece akhn yarglarn ve kurallarn izleyen bu halk tarafndan yrrle konan kurallar"n usuln(
k
da tutacak
olmas dolaysyla
hibi olmak isteyeceklerini
bu metin
dnmtr.
hakknda
bilgi sa
Cebertrye gre bu
265
Hkmet ve Adalet
olay reticidir: "Uzak bir yerden gelmi beyinsiz bir yabanc

reislerine haince saldnp ldrm ve onlar bu adam sust
yakalamlar. Bununla birlikte. bakumandanlannn kannn
hala zerinden damlad cinayet aleti elinde olduu halde sust yakalam olmalarna ramen ne bu adam ne de bu
adamn ismini verdii kiileri ldrmekte acele etmemilerdir.
Aksine, bir mahkeme kurup katili getirdiler ve onu hem szl
olarak he de ikenceyle sorguladlar. Daha sonra katilin isim-
lerini verdii
dier adamlar
da getirip hem tek tek hem de top-
luca sorguladlar. Sonra kendi yasal uygulamalarna uygun

olarak bu kiilert cezalandrdlar ve kendisi aleyhine bir kant
olmadndan dolay hattat Bursal Mustafa Efendi'yi serbest
braktlar." Franszlarn yasal srece uygun davranmaya gsterdiklert ihtimam ve aleyhinde yeterli delil bulamadklan bir
zanly tahliye edip serbest brakmaya hcmr olularndan
Ceberti'nin derinden etkilendii aktr. Ak bir serzenile,
Franszlann bu tutumunu, "Mslman olduklarn iddia edip
mcahid pozlarna brnen ve hayvani arzularn tatminden
baka
hibir nedene sahip
dar askerlerin daha sonra
olmakszn
insanlan yok eden gad-
grdmz
ktlklert"yle
latnr. 27
kar
,
Mslman gzlemcilerin hepsi Batl yarglama kurallanna

hayran deildi. Londra'da bir terzi tarafndan on ilin iin
mahkemeye verilme talihsizliini yaayan ve hakim tarafndan
bu on ilini demesine ve celbe icabet etmemesi dolaysyla da
aynca alt ilin daha demesine karar verilen Ebu Talib Han'n
gr olumsuzdur. Ebu Talib Han. jri yelerinin hakimin
sert bak ve szlerinden kolayca etkilenerek hakimin fikrini
kabule
zorlanmalar
ve verdikleri karan yeniden gzden geir-
mek zere geri evirilmeleri dolaysyla jri sisteminden etkilenmemitir. Hepsi bundan ibaret de deildir. Bu nlemler yetersiz kald takdirde, hakimin jri yelertni yiyeceksiz olarak
bir odaya kitleyip avukatlarla birlikte adliyenin bir baka tarafna geerek masraflar devlete olmak zere ak bfe yemek
yeyip arap ime yetkisi de vardr. Ebu Talib'e gre, slami yarglama yntemlerine yabanc bir meslekle itigal eden avukatlarn varl. jri kurulundan ok daha sknt vericiydi. Ebu
Talib. ngiliz hakimlerinin "onurlu, Allah'tan korkan ve avukatlarn
oyunlanna
kar korunmu" olduklarn
teslim eder; bu-
266
na ramen. ngiliz hukuki davalannn sresinin uzunluunun

ve yksek maliyetinin ounlukla adaletin talep sahibinden
esirgenmesiyle sonulandn ekler. Hatta iyi niyetli hakimler
bile. avukatlarm konuyu karmaklatrmalanna ve tanklar
korkutmalanna izin verebilmektedirler. Yasama ilkelerinin oun doa) adaletin lcaplanna aykn dtn ve hatta Allah'tan korkan bir hakimin bu insan yapm yasay ihlal etmeden insafl bir karar veremeyeceini belirtir.2s
Bununla birlikte, Avrupa'nn yasa yapm ve yarglama yntemlerini gzlemleme zahmetine katlananlarn geneli olumlu
ynde etkilenmilerdir. Hatta. 1826 ila 183 1 yllan arasnda
Paris'te kalan Msrl eyh Rifa'a. Fransz anayasasnn tam
metnini tercme zahmetine bile katlanmtr.
eyh Rifa'a, ekonomik meselelere yansmadn belirttii
Franszlann eitlik doktrinine btnyle kanmamtr: "Eitlik
onlann sadece sz ve eylemlerinde var, fakat mlkiyetlerinde
yok. Kendilerinden ba deil de dn istendiinde. geri deneceinden emin olduklan takdirde dostlann geri evirmedikleri dorudur." eyh Rifa'a, Franszlar hakknda u gre yer
verip geer: "Franszlar cmertlikten ok cimrilie yakndr
lar.... gerekte cmertlik Araplara aittir." Bununla birlikte.
Franszlarn yasa nnde eitlik ilkelerinden etkilenmitir ki.
bu ilke ona gre. "onlann yksek derecede bir adalet temin etmi olduklannn ve medeni sanatlarda gstermi olduklar gelimenin en ak kantdr. Onlarn eitlik diye isimlendirdikleri
ve elde etmeye abaladklar ey, bizim adalet ve eitlik diye
isimlerdirdiimiz eydir ve bunun nedeni zgrlk kuralnn
yasa nnde adaletin tesisi anlamna gelmesidir... " Deimez
yasalann varlndan zellikle etkilenmi olan eyh Rifa'a, yasa nnde eitlik ve zgrln anayasal teminatlannn ve yasa yapacak seilmi bir yasa yapc meclis koulunun nemine
dikkat eker.29
Mslman doudan Avrupa'ya gelen ziyaretilerin zihinlerini ilk zamanlarda ekonomik gelimeden bile ok daha byk
bir lde megul eden ey, bu son cephe -anayasal ve parlementer hkmet- oldu. Bu ziyaretilerin ou. Batl ilerlemenin srlann zmelerini ve Batl zenginlik ve gten pay almalann salayacak anahtan burada bulacaklann umdular.
IX
Bilim ve Teknoloji
Byk klasik Mslman bilimi a. Fars. Hint ve hereyden

ok Yunan bilimsel eserlerinin evirileriyle balad. evii faaliyeti onbirinci yzylda durduysa da slami bilimin geliimi bir
mddet daha srd. Mslman bilimadamlan tptan ziraate,
corafyadan sava sanatna kadar farkl alanlarda gerekle
tirdikleri pratik deney ve gzlemlerle kendilerine naklolunan
materyale byk katklarda bulundular. Tercme veya baka
yollarla slami bilimin geliimine katkda bulunan d etkilerin
kyas kabul etmez lde en nemlisi Rumlannkiydi. Bununla
birlikte. baka d etkiler de vardr ki bazlarnn etkisi hatn
saylr ldedir. Hint matematii ve astronomisi, zellikle de
saysal iaretler sisteminin -gerekte Hintlilere ait olan szde
Arabi rakamlarn- nemi olduka byktr. Aynca. Mool istllalan, slam dnyasnn ilk kez in ile dorudan ilikiye girmesini salam ve Uzakdou kltr ve biliminin baz unsurlar Mslmanlarn uygulamalarn ve daha dk bir lde olmakla birlikte dncelerini etkilemiti.
Bu dnemde, Bat etkisi, muhtemelen Batnn sunacak pek
bireyinin olmamasndan dolay kelimenin tam anlamyla hi
mesabesindeydi. Bir bat Avrupa zgn eserine dayal olarak
268
kaleme alnm olup bugne kadar gn na km bulunan

sadece bir tek Arapa metin vardr. Bir branice-Arapa versiyon -yani brani alfabesiyle Arapa kaleme alnm- olan bu
eser bir dizi tablodan olumaktadr ki bu tablolarn M.S. 1327
ylnda talya'da Novaro'da tamamlanm bir tablolar kitabna
dayal olduklan aktr.1 Arapa yazlm olmasna ramen b
rani alfabesiyle kaleme alnm olan, dolaysyla da branice
bilmeyen Mslman Araplara hitap etmeyen bu eserin, Yahudi
bilimadamlan tarafndan kullanlmak zere kaleme alnd
aktr. Bu durum, Ortaa sonlar ve yeni an balarnda.
Batl bilimsel bilginin slam dnyasna nfuzunu kelimenin
tam anlamyla olduka yaygn bir fenomen olarak salayan yegane kanal Yahudi bilimadamlannn. zellikle de Yahudi hekimlerinin oluturduklann ortaya koymaktadr.
Onikinci yzylda yaayan Suriyeli yazar same ibn Mnkz. ortaa Avrupasndaki tbbi uygulamann Mslman dnyada oluturduu izlenimi canl bir ekilde bize sunmaktadr:
Mneytlra Beyi (komu bir Hal Baron! amcama hasta bir arkada iin bir hekim gndermesini isteyen bir mektup yazmt.
Amcam ona Sabit isimli [Suriyeli] Hristiyan bir hekim gnderdi.
Henz on gn bile gemeden geri dnnce ona "Hastay ne kadar
abuk iyletirdinl" dedik. Bize unu syledi: "Bana biri ayanda
ban bulunan bir valye. dieri ise Zihinsel sorunlu bir kadn olmak zere iki hasta getirdiler. valye iin hazrladm ila sayesinde ban patlad ve valye kendini daha iyi hissetmeye bala
d. Kadna bir diyet uyguladm ve vcudunu (humour) nemli tuttum. Daha sonra bir Frenk hekim geldi ve onlara "Bu adam onla-
nn
nasl
tedavi. edilecekleri
hakknda hibtrey
bilmiyorf" dedi.
Sonra. "hangisini tercih edersin; bir ayakla yaamay m. yoksa iki

ayakla lmeyi mi?" diye sorduu valyeden u cevab ald: "Bir
ayakla yaamay." Bunun zerine "Bana gl bir valye ile keskin bir balta getirin" diyen hekime istedikleri temin edildi. O esnada ben bir kenarda dikilip bekledim. Frenk hekim hasta adamn
ayan bir ktn zerine yerletirip gelen valyeye yle dedi:
"Baltayla onun bacana vur ve bir vuruta kesip ayr!" Sonra bu
valye gzmn nnde baltay lndirdi. fakat bacak kesilmedi:
ikinci darbeyi indirdiinde ise adamn ayann illi patlad ve
adam hemen ld.
Bilim ve Teknoloji
269
Hekim daha sonra kadna dnp yle dedi: "Bu kadnn kafasnn iinde kendisine ak bir cin var. Kafasn tra edin. "Bunun
zerine san kestikleri kadn yeniden iinde sarmsak, hardal ve
benzeri eyler bulunan kendilerinin mutad yemeklerinden yemeye
balad. Hasta daha da ktleince hekim yle dedi: ''Cin kafas
na girdi." Blr usturayla kadnn kafasna blr ha tztp ortasn kafatas kemii grnene kadar oyup iine tuz bast ve kadn hemencecik ld.
Bunun zerine "Bana ihtiyacnz kald m?" diye sordum vebana ihtiyalan olmadn sylemeleri zerine onlann daha nce
bilmediim tbbi uygulamalan hakknda bilgi edinmi olarak geri
dndm."2
same'nin amcas. doal olarak, bir Mslmandan maceraya girip Frenklertn toprana gitmesini istemek yertne yredeki
bir Hristiyan hekimi gndermitir. Bu Suriyeli Hrtsttyan.
Frenk doktorlann geri ve ilkel uygulamalar ile ilgili olarak Kalinos ve Hipokrat'n Mslman takipilerinin hissetmi olma-
lan gereken kmseme duygusunu onlarla
paylayordu.
Osame aynca Frenklerin tbbi tedavilertnin ileyi eklini gsteren iki olaydan daha sz eder. same, bunlardan sraca hastalnn reetesiyle ilgili olann anlatrken hekimin reeteyi
vemeden nce hastasndan bu reeteyi para karl bakala
nna satmayaca hususunda Hristiyanlann usulne uygun
bir yemin etmesini istediini syler. Genelde Osame'nin Frenklerle ilgili gr son derece olumsuzdur.
Ortaa Mslmanlar, Hallann baarlarndan sadece birine, sava sanatlarndaki baanlanna sayg duyuyorlard.
Mslmanlar, silah yapm ve zellikle de sur ina tarzlan
Frenk etkisinin izlerini yanstmaktadr ki her iki uygulama da
Frenk modellerin adaptasyonu ve Frenk sava esirlerinin istihdamyla gerekletirilmitir.
Osmanllar zamannda
Frenklerin sava sanatndaki ustalklannn nemi alnan yenilgilerle aikar bir hal almaktayd.
Bu durum denizcilik ve topuluk alannda zellikle byleydi.
in'de yzyllarca yl nce icat edilmi olmasna ramen barutun askeri potansiyelini kavrama ve bundan yararlanma hususunda ilk teebbs Hristiyan Avrupaya aittir. Mslman lkeler balangta bu yeni arac kullanmaya isteksizdi. Grne-
Mslmanlann Avrupa'y
270
ne
baklrsa.
Timur
tarafndan kuatlan
Kefi
Halep savunulurken
toplarn kullanlm olmasna ramen, Msr'daki Memlklertn
ve Suriyelilerin geneli. soylu bulmadklar ve sosyal dzenlen
iin tahrip edici olacann farkna vardklan bu silah reddettiler. Osmanllarsa ateli silahlann deerini kavramakta daha
abuk davrandlar ve iki belli bal Mslman hasm olan M
sr Sultan ve ran ahn yenebilmeyi byk lde top ve
akmakl tfek kullanmak suretiyle baardlar. Top kullanm
Osmanllarn stanbul'u fetihlerinde olduu gibi gerek Avrupal
gerekse Mslman hasmlara kar kazandklan dier sava
larda da nemli bir rol oynad. Onlarn toplann inal eden ve
kullananlann Avrupal mhtediler veya maceraclar olmalar
anlamldr. Bu yeni silah baarl bir ekilde kullanmay srdren Osmanllar. onu retmek iin gereken bilim ve hatta
teknoloji hususunda yabanclara bel balamaya devam ettiler.
Bununla ilintili topuluk ve lamclk gruplannda da durum
byk lde ayn idi. Zamanla Osmanl topuluunun Avrupal hasmlarnn topuluklannn yava yava gerisine dme
si bunun kanlmaz sonucuydu.
Osmanllann toplara ve lamlara ilgilen Avrupa gemi yapmcl ve denizciliine ayak uydurmaya gsterdikten ilgiyle
paralellik arzediyordu. Bir Venedik krekli sava gemisi 1rk
sularnda kyya vurduunda Osmanl bahnye mhendisleri
onu byk bir ilgiyle incelediler ve bu geminin ina ve silah
donanm zelliklerinin birounu kendi gemilerine eklemek istediler. Bu gibi hususlarda kafirlerin aletlerinin benzerini yapmann meru olup olmad baehnn mftsne soruldu. Cevap, kafirleri yenmek iin kafirlerin silahlarn taklit etmenin
caiz olduu eklindeydi.
Bu soru nemli bir sorudur. Mslmanlarn geleneinde iyi
olduu ortaya konuncaya kadar yenilikler genellikle kt olarak deerlendinlir. Yenilik anlamna gelen bid'at, Peygamber.
onun ashab ve tabiin tarafndan insanla iletilen kutsal yntem ve uygulamalardan sapmay ifade eder. Gelenek iyidir ve
Allah'n insanla mesajnn mahfazasdr. Dolaysyla gelenekten sapma ktdr ve bid'at kelimesi Mslmanlar arasnda
zamanla Hnstiyanlktaki sapknlk (heresy) tavsifiyle hemen
hemen ayn anlam kazand
Bid'atn zellikle kabul edilemez tr, kafirleri taklit eklin-
Bim ve Teknoloji
271
de olandr. Peygamber'e izafe edilen bir sze gre "bir halk

taklit eden kii o halktan olur." Bu szn kafirlere has uygulamalar benimseme veya taklitin biZzat bir kfr. dolaysyla da
slama bir ihanet olduu anlamna geldii kabul edilmektedir.
Bu hadisin ifade ettii hkm ve dstur. Avrupa'nn bir taklidi
ve dolaysyla da kfre bir dn olarak grdkleri eylere itiraz
eder veya muhalefetlerini dile getirirlerken Mslmanlann dini
otoriteleri tarafndan sk sk zikredilir. Dini muhafazakarlarn
elinde gl bir argman olan bu doktrin bu kiiler tarafn
dan. teknoloji. matbaa ve hatta Avrupa usul tp gibi batlla
trma yeniliklerini engellemek iin sk sk kullanlmtr.
Bununla birlikte, bu kaidenin nemli bir istisnas vard: sava. Cihad. yani kafirlere kar kutsal, sava Mslman devlet
ve toplumun nde gelen kollektif ykmllklerinden biriydi.
Sava savunmaya dayal olduunda. cihad, her Mslman
iin bireysel bir ykmllk halini alr. Dolaysyla da Mslmanlann ordularn glendirmek ve onlar daha etkili klmak
dini bir meziyet ve gerekten bir ykmllktr. nanszlara
kar savamak iin inanszlardan bilgi edinmeye ihtiya duyulabilir ki, Osmanl fakihleri ve konuyla ilgili eser vermi dier yazarlar. aynyla mukabele. yani kafirlere kar onlarn silahlan ve aletleriyle savama anlamna gelen ve el-mukabele
bil-misl diye isimlendirilen bir ilkeye nadiren de olsa yer verirler. 3 Sava aralarnn modernletirilmesinden yana olanlar
kutsal gemite ve hatta kutsal kitapta emsaller bulabildiler.
Onlann ileri srdklerine gre. Peygamber'in bizzat kendisi ve
ilk Mslmanlar. kendilerine kar daha etkili savaabilmek
iin Zerdt ranllar ve Hristiyan Bizansllardan dnemin ileri
askeri tekniklerini elde etmeye istekliydiler. Sonralan halifelik
ordulan Bizansllardan Yunan ateini aldlar ve bylece Hristiyanlk tarafndan gelitirilecek barut ve ateli silahlarn benimsenmesine meruiyet zemini ve rnek oluturdular. Hatta inananlan "onlarn sizinle tam olarak savatklan gibi putperestlerle tam olarak sava"maya aran Kur'an'daki bir ayette de
buna ruhsat mevcuttu. 4 Bu ayet, Mslmanlarn tm silahlar. hatta stn gelmek iin kafirlerin silahlarn da kullanmalar gerektii eklinde yorumland.
Osmanllar.
zellikle de dini muhalefetin ses karmad

topuluk ve denizcilik konulannda Avrupallarn uygulamala-
272
nn
izlemeye veya adapte etmeye genelde istekli oldular. Aynca

Batl teknolojiden madencilik hususunda da yararlandlar.
Gneydou Avrupa'daki Osmanl topraklannda nemli demir
ve zellikle de gm madenleri vard . Bu madenlerin iletimi,
byk lde, kar paylam esasna gre Osmanl devleti ad
na alan Alman uzmanlar tarafndan gerekletiriliyordu. Bu
uzmanlar Almanya'da aina olduklar madencilik tekniklerini
uyguluyorlard ki Osmanl madenciliinin dzenli yasalar bile
Saxon madencilik yasalanyd. Kanun-l Sas yani Saxon yasas
olarak bilinen Trke bir versiyonda bunlar hala mevcuttur.5
Osmanllar. bu gibi iler ve dier amalar iin saray tekila
tnda Taife-t Ejrenct.yan. yani Frenk taifesi olarak bilinen ve
byk bir grup oluturacak kadar ok sayda bir Avrupal uzmanlar topluluunu istihdam etmeye meyilli oldular. Osmanl
sultanlar ve onlarn vezirleri. Avrupai teknolojinin nemini
kavram ve bu ihtiyac karlayacak Avrupallan bulmu ve
istihdam etmitiler. Fakat her zaman dini muhafazakarlann
muhalefetiyle karlalm, bu muhalefet, snrl lde taklide engel olacak gte deildi belki ama canl bir yerli teknolojinin douunu engelleyebilecek gteydi. Sultanlar dandan
teknokratlar getirebilecek kudret ve aralara sahipti: fakat ulema hakimiyetindeki eitim sisteminden kendi teknokratlann
karacak kudrete sahip deillerdi.
1m bu zorluklara ramen, Osmanllar. dier slam devletlerinden ok daha iyi durumdaydlar. Osmanl sultan ve vezirleri en azndan Batl teknolojinin nemini grebildi ve hatta
bir sre snrl lde teknolojik yeniliin gereklemesine yardmc olabildiler. Glerinin doruunda olduktan yzyllarda
Osmanllar sadece en ileri Avrupa silahlarna ayak uydurmakla kalmamakta. fakat zaman zaman kendi icat ve yeniliklertyle
bu silahlan gelitlrmekteydiler. Onaltnc ve onyedinci yzyln
baz Avrupal gzlemcileri Osmanllann Avrupa hafif ve ar silahlarn adapte etme ve bazan tadil etme hzyla ilgili yorumda
bulunurlar. 'Trklerin Viyana'y ikinci kez kuattklan 1683 y
l gibi ge bir taih iin bile dnemin baz Avusturyal gzlemcileri 1rk misket tfeklerinin Avusturyallannkiler kadar iyi ve
baz alardan . rnein menzil asndan daha da iyi olduklann belirtmilerdir . Fakat d dnyann becerilerine ve uzmanlarna srekt bamlln bir maliyeti vard. Osmanllar. hzla
273
Bilim ue Teknoloji
teknolojik yeniliklere ayak uydurmakta giderek

zorlandlar ve onsekizinci yzyl ierisinde, slam dnyasnn
geri kalan ksmnn ok ok ilerisinde olmalanna ramen tm
sava sanatlarnda kelimenin tam anlamyla Avrupa'nn gerisine dtler. 6
Bu deiimin safhalan en net olarak Mslmanlarn ve Avrupallarn donanmalan arasndaki tezatta grlebilir. Osmanllar. deniz operasyonlann Akdeniz'le snrl tuttuklar srece
Avrupann gemi yapm ve denizciliine olduka iyi ayak uydurabildiler. Osmanl kudret ve etkisinin bat Ak.deniz'e doru geniledii onyedinci yzyl balannda ise Atlantik deniz gleriyle daha dorudan ilikiye girmi oldular. Bunda bat Avrupa'daki nemli bir deiimin byk yardm oldu. ngiltere
Kraliesi Elizabeth'in 1603 ylndaki lmnden sonra tahta
geen yeni kral I. James spanya'yla bar yapt ve 1604 tarihli
mtarekeyle iki lke arasndaki uzun deniz sava sona erdi.
Aa yukar ayn tarihte spanya 'nn Hollanda ile mcadelesi
hitam buldu ve spanya 1609 ylnda Felemenklerin bamsz
ln tand. Her iki halkn spanya'ya kar savalannda byk yararlk gstermi olan ok sayda ngiliz ve Felemenk deniz servencisi artk sadece gereksiz deil fakat ayn zamanda
da tehlikeli hale geldiinden, ngiliz. Felemenk ve dier Batl
hkmetler, daha nceki hogrl tutumlarn terkederek
kendi korsanlarna kar giderek daha sert bir tutum sergilemeye balamtlar. Bu korsanlardan mesleklerini icra iin
yurtlanndaki koullan daha az lehte bulan pek ok kii. dinlerini ticaretlerine kurban ederek ho karlanacaklan Barbary
Coast'a gittiler. Ar silahlan iki yan boyunca uzanan kare-armal gemilerle okyanuslarda denizcilik yapmaya alkn olan
Avrupal korsanlar. mihmandarlanna bu gemileri tanttlar ve
nasl ina edilip nasl kullanldn rettiler. Kadrgalardaki
ar silahlar iin aynlm dar alana nispeten geni cepheli olan
bu gemilerin salad avantaj kolayca kavrayan barbar korsanlar. ksa zamanda bu yeni gemilerle denizcilik sanatlar ve
savalnda ustalatlar ve ok gemeden Kuzey Afrika'dan
yola koyulan donanmalar Cebelitank Boazlan'ndan geerek
Madeira. Britanya Adalan ve tesine kadar yamaclklann gegelien Batl
nilettiler.
Bir sre iin
Msliimanlarn donanmalar
Hristiyanlann
274
donanmalar
Mslmanlarn
Avrupa'y1 Kefi
kadar iyi veya daha da iyiydi. Fakat zamanla

avantaj yitirildi ve standartlar yenileyecek ve srdrecek ml~
teci ve mhtedilerin dzenli ak kesilince Hristiyanlann gerisinde kalmaya baladlar. Osmanl ve Kuzey Afrika gemi yapmcl onyedinci ve onsekizinci yzyllarda Avrupa'da gerekletirilen nemli gelimelere ayak uyduramadlar. Onsekizinci yzyl sonlanna gelindiinde. silah yapm hususunda olduka uzun bir sredir kendine yeterli olan Osmanllar. yabanc tersanelere gemi yapm iin sipari.. vermek zorunda kaldlar. Bu deiiklik, felaket mjdeleyici bir deiiklikti. Silah
yapm ve denizcilik dnda, Avrupa'nn katkda bulunduu
grlen bir baka yararl sanat daha vard. Bu katk. tp bilimi
alannda gereklemiti. Onbe ve onaltnc yzyllara gelindiinde, Hallarn Mslman. doulu Hristiyan ve Yahudi hekimlerinden yardm istedikleri gnler geride kalm ve eya
kkl bir deiim geirmi bulunuyordu. Artk Avrupa geli
mekte, slam ise gerilemekteydi. Hekimler tarafndan yrtlen hizmetlerin zel ve kiisel karakteri, tbbi yenilie. Avrupa
bilim ve teknolojisinin daha kitlesel ve gayn ahsi dallarnn
yoksun olduu bir ilginin olumasn salad. Bu ilginin tbba
ynelme nedeni bireysel mutluluk ve belki de hayati tehlike
ierisinde olan hastay hayatta tutmak idi. Dier zaman ve mekanlarda olduu gibi. ulalabilir en iyi doktorlar aramada kiisel kar en an yobazln bile mukavemetini krabiliyordu.
Bununla birlikte. yine de muhalefetle karlald ve geleneksel
tbbn daha muhafazakar uygulayclar kendilerini savundular.
Avrupa tbbnn Osmanl topraklarna ilk nufuzu tamamyle
deilse de byk lde -ounluu Yahudi, az bir ksm ise
Hristiyan olan- gayrimuslimler vastasyla gerekleti. Onbeinci yzylda Fatih Mehmed. sonralan Mslman olup Yakub
Paa olan Giacomo di Gaeta isimli talyal bir Yahudi hekimi
hizmetinde altrd. Onaltnc yzyla gelindiinde, ou s
panya. Portekiz ve talyan kkenli olan Yahudi hekimler Osmanl mparatorluu'nda yaygnlam bulunuyorlard. Sadece
sultanlar deil fakat ayn zamanda onlann tebealanndan birok kii de. daha yksek bir tbbi bilgi dzeyinin temsilcisi
olarak grdkleri bu hekimlerden yararlanyorlard. Hristiyan
Batdan geici bir sre iin gelen ziyaretiler genellikle bu Ya
Bilim ue Teknoloji
275
hudilerin oynadklar rolden. zellikle de saray zeindeki etki~

lerinden honutsuzlukla sz ederler. Ziyaretilerden bazlar
bu Yahudi doktorlarn Latince ve Yunanca bilgilerinin ?..ayfl
ve o sralarda hzl bir gelime ierisinde olan Batl tp bilimine
ayak uydurmadaki baarszlklaryla alay ederler. 7 Dierleri
ise bunlarn arasnda "teorik bilgisi iyi ve uygulamada deneyimU"8 olup standart tbba ve tpla ilgili Arapa ve branice literatre olduu gibi Yunanca 1iteratre de vakf baz kiilerin
bulunduunu belirtirler.
Bu Yahudi doktorlardan bazlar. kendilerinin saraya mensup olan ve olmayan tm hastalarnn yararlanmalar iin ya
dorudan Trke olarak kaleme alnan ya da baka bir dille
kaleme alnp sonradan Trkeye evirtilen bilimsel eserler
yazmaya kadar ii ileri gtrmlerdir. Bu tr eserlerden bili
olan Asa-y P-ran. Yallarn Denei isimli kk bir kitap.
yallarn maruz kald hastalklar ele almakta ve bu hastalklar iin nlemler ve krler nermektedJr. yle grnyor ki.
mellif. 1530'lu yllarda Portekiz'i terkeden bir gizli Yahudi
olan ve bazan Brudus Lusitanus, yani Portekizli Brudo diye

isimlendirilen Manuel Brudo isimli biriydi. nce Londra'ya,
sonra Antwep'e oradan da talya'ya geen Brudo. nihayet 1rkiye'ye yerleerek Yahudi olduunu aka dile geUrmiti. Kitap. tbbi tler yannda deiik Avrupa lkeleriyle ilgili olarak mellifin kendi deneyimine dayal gzlemlere de yer verir.
rnein, ngilizlerin nasl yumurta ve balk piirdiklerini,
Londrahlann kn rutubeti gidermek iin yakacak olarak ne
tr odun kullandklann anlatr. ingiltz ve Almanlarn kahvalt
da taze tereya ve yumurta yeme alkanlklarn ve byk abdesti kolaylatrc bir ey olarak yemeklerden nce pimi kuru erik servisi yapma adetlerini ele alr. Hristiyanlarn leyin
yemek yememelerini knar ve Mslmanlarn sabahleyin er'kenden yemek yemelerindeki bilgelii ver. Brudo'nun bu kitab Muhteem Sleyman iin yazlm gzkmektedir. 9
Manuel Brudo. sultann hizmetine giren ok saydaki Avrupa kkenli Yahudi doktorlardan biriydi. Bu doktorlar ylesine
nemliydiler ki. Osmanl saray arivleri. biri Mslmanlardan
: dieri de Yahudilerden oluan iki mstakil saray hekimleri kurulunun varlna iaret etmektedir. Mslman hekimlerin Or',taa slamnn tbbi geleneklerine gre uygulamalann sr-
276
drdklerine, Yahudi hekimlerinse, geldikleri lkelerle ve Avrupa bilimiyle irtibatlar koptuundan dolay muhtemelen giderek artan bir zamansal gecikmeyle Avrupa'daki uygulamay
az ya da ok izlediklerine hkmedilebilir. Dnemin dier Yahudi melliflerinin eserleri arasnda, Endls kkenli bir Yahudi
olan ve Muhteem Sleyman'n ba Yahudi hekimliine getirilen Moses Hamon tarafndan 1rke kaleme alnm diilikle
ilgili ksa bir bilimsel eser yer ahr. 10 Grnene baklrsa. bu
eser. muhtemelen
diilik
zerine
yazlm
ilk eserlerden birt,
Trke'de diilik zerine yazlm bilimsel eserlerinse ilkidir.

Dneme ait bir dier eser. kendisini mtevaz bir ekilde Musa
Jalinus el-sraili. yani Yahudi Kalinos Musa olarak isimlendiren bir hekim tarafndan kaleme alnan ve ila bileimlerini ele
alan ksa bir bilimsel eserdir. Mellif. eserinin Mslman.
Frenk. Rum ve Yahudi yazarlarn eserlerine dayal olduuna
iaret etmektedir.
Bu Yahudi doktorlarn bir ksm nemli politik roller oynamlardr. Bir yandan sultanlarn ve vezirlerin adamlarna yaknlklar, dier yandan ise Avnpa'nn dilleri ve durumlan
hakkndaki bilgileri onlar hem Trk yneticiler hem de yabanc eliler iin yararl klm ve aralarndan bazlarnn g ve
etki elde etmelerini salamtr. Bazlar diplomatik grevlerle
yurt dna bile gnderilmitir.
Ertesi yzyla gelindiinde. Osmanl doktorlannn Avrupa'nn tbbi becerilerine ilgi gstenneleri iin yeni ve can skc
bir neden ortaya km bulunuyordu. Bu neden, Mslman
lkelerce daha nceleri bilinmeyen ve Batdan geldii iin de
bir ok Mslman lkede halen kullanlan bir terim olan
Frengi kelimesiyle. yani Frenk hastal terimiyle isimlendirlrilen bir hastalkt. Sultan iV. Mehmed'e 1655 ylnda sunulan
bir dizi tbbi eser arasnda yer alan frengiyle ilgili ilk Trk bilimsel eseri byk lde Veronah Giralamo Fracastro'nun
(1483-1553) mehur eserine dayaldr ve Jean Femel'den
(. 1558) bu hastaln tedavisiyle ilgili baz alntlara da yer
vermektedir. Bu kitabn dier hastalklarla ilgili blmlerinde
onaltnc yzyl Avrupa'snn birok tannm hekiminin isimleri zikredilmektedir. Kitap, Avrupa tbbyla ainalk izleri ta
maktadr. Grnene baklrsa, mellif. muhtemelen Latince
okuyabiliyordu veya en azndan kendisine bu hizmeti sunacak
Bim ve Teknoloji
277
birinden yardm gryordu. Faka l yaklamdaki farkllk olduka aktr. Bu eserlerin sultana 1655 ylnda sunulmu olmalarna ramen sz konusu eserde ad anlan Avrupa kkenli
eserler onaltnc yzyla aittir. 11 Onaltnc yzylda Avrupa'dan
gelen Yahudi doktorlar onaltnc yzyl Avrupa tbbnn en
yksek dzeyde temsilcileriydiler. Onyedinci yzyl Osmanl
Yahudi doktorlar da hala onaltnc yzyl Avrupa tbbnn en
yksek dzeyini temsil ediyorlard. Rum hekimlerin onyedinci
yzyl ortalarndan itibaren talyan okullarnda eitim grme
yoluyla temas yenilemeleri, bu ilikide kkl bir deiiklie yol
am gzkmemektedir. Osmanl ilmi literatrnn gelii
mindeki yavalk ve zamana kaytsz erevesi Bat bilimi ile
Osmanl bilimi arasnda ciddi bir zaman fark oluturmu bulunuyordu. Bu fark daha da genileyecekti.
Bat bilimine deinen bu az saydaki eserden. Osmanllarn
aratrmalarda ilerleme, fikirlerde dnm ve bilgide tedrici
geliim anlaylarnn olmad aka grlebilir. Bilginin elde
edilebilir, birikebilir, aktarlabilir, tercme edilebilir ve uygulanabilir bir edebi gerekler btn olarak grld fakat deitirilemeyeceine veya gelltlrtlemeyeceg1ne inanld bir topluma hipotezler oluturma, snama ve gerektiinde bu hipotezleri terketme temel fikri yabanc kald. Osmanhlann tp ve dier bilimlerle ilgili eserlerinin byk blm, Farsa ve zellikle de Arapa kaleme alnm olan ve Batl bilimsel eserlerden
devirilmekle birlikte benzer muameleye tabi tutulmu bir materyalle desteklenen klasik slami renim klliyatnn ierdii
tercmeler, adaptasyonlar ve derlemelerden oluuyordu . Yeni
keiflerde bulunma gayreti hi mesabesinde olduu gibi, byle
bir srecin varlndan haberdarlk da pek szkonusu deildir.
O sralarda anatomi ve fizyoloji alanlarnda meydana gelen byk deiikliklerin farkna bile varmamlardr.
Mslmanlann inancna gre slamn ilk dneminde bamsz muhakemede bulunma anlamna gelen ve itihad olarak isimlendirilen bir kural vard ki. Mslman alimler, kelamclar ve fakihler bu kural ileterek kutsal kitap ve hadisin
aka cevaplamad teolojik ve er'i problemleri zebiliyorlard. slam kelam ve fkh klliyatnn byk bir blm bu
yolla ortaya kt. Zamanla tm sorular cevaplandnda bu
sre sona erdi. geleneksel ifadeyle "itihad kaps kapand" ve
278
Mslmanlann
Avrupa'y Kefi
muhakemede bulunmaya gerek veya ruhsat

kalmad. Tm cevaplar verilmi bulunuyordu ve yaplmas gereken tek ey kabul ve itaat etmekti. Mslman biliminin geliiminde de benzer bir srecin yaand. bamsz muhakemenin ilk dnemde zengin bir bilim sel etkinlik ve kefin ortaya
kmasna yol at ve fakat itihad kapsnn bu alanda da
dierini takiben kapand ve uzun bir dnem boyunca Mslman biliminin nerdeyse btnyle derleme ve tekrara dayal
kald dncesi oluuyor insanda ister istemez.
Avrupa'dan gelen Yahudi mlteciler, bir sre. Osmanl tb
bnda yeni bir evre balatacak gibi gzktler. Fakat gerekte
onlarn tm getirdikleri baz yeni ayrntlardan. mevcut bilgiye
yama oluturacak bilgi knntlanndan ibaretti ki. zamanla Avrupa'yla temaslann yitirip Ortadou toplumunun bir paras
haline geldiklerinde Osmanl Yahudilerinin Mslman komu
lanndan nemli bir farldan kalmad.
Bu Yahudi hekimlerin belli bir lde yerini, artk bir say
sal art ve gelime evresine girmi bulunan Osmanl Rumlan
ald. Panagiotis Nicoussias. Padua niversitesi'nde tp eitimi
gren ilk Osmanl Rumlarndan biri idi ve bu niversiteden
aa yukan 1650 ylnda mezun olmutu. stanbul'a dndkten sonra pratisyen bir hekim olarak Sadrazam Kprl Mehmed'in zel hekimliine tayin edilecek lde baanh oldu.
nceki yzylda olduu gibi. sadrazam. Avrupa'da olup bitenler hususunda Batda eitim grm bu Rum hekime bel ba
lad. Bab- Ali'ye ba tercman olan Nicoussias. muhtemelen
bu mevkiyi ilk igal eden kiiydi. 1673 ylndaki lmnden
sonra. bu greve. kann dolamnda cierlerin fonksiyonu
zerine bilimsel bir eser yaynlam bulunan Alexander Mavrocordato isimli Padual bir dier Rum doktor getirildi. Bununla
birlikte. bu Rum doktorun Latince olarak kaleme ald szkonusu eser Osmanl tp tarihine deil Avrupa tp tarihine aittir.
Osmanl tarihinde sadece Bab- Ai'nln ba tercman olarak
yer almtr.
Onsekizinci yzyl balarnda baz deiiklikler meydana
geldi. 1704 ylnda mer ifai isimli bir hekim. tbbi tedavide
kimyann yeri zerine Paracelsus'dan yaplm bir tercmr
olarak takdim ettii kk bir kitap yazd. Aa yukar ayn
vakitlerde. Girit doum.lu bir Rum mhtedi olan Nuh ibn Ah
artk bamsz
Bilim ve Teknoloji
279
dulmennan isimli bir dier Osmanl hekimi. tbbi tedavi ile ilgili bir dier kitap yazd. Ayn dnemde yaayan ve Sleymaniye
Camisi klliyesindeki tp okulunda mderris olan aban ifai
isimli bir dier tabip. doum kavram ve doum ncesi ve sonras bakm zerine bilimsel bir eser yazd. Tm bu eserler yeni
bir tr tp bilimini ve ayn zamanda yeni bir tbbt uygulama
yaklam yanstmaktadr.
Bu gibi yenilikler kanlmaz olarak gl bir mukavemet

oluturdu ve 1704 ylnda "baz cahil hekimlerin yeni tp (Tbb
l Cedid)" uygulamalann yasaklayan bir ferman karld. Ferman. eski hekimlerin usuln terketmi o1an ve yeni ila ismiyle bilinen baz ilalar kullanan Frenk toplumunun kimi
szde hekimleri ... "nden sz eder. Ferman, Trk hekimlerin imtihandan gemelerini emrediyor ve yabanc hekimlerin faaliyetlerini yasaklyordu. Bu ferman, mer ifrnin eserine ~evam
edip bu szde yeni tp zertne sekiz ciltlik bir bilimsel eser yazmasn nleyememitir. Resmi Osmanl tekilatnn hala Kalinos ve bni Sina tbbn destekliyor olmasna ramen Paracelsus'un takipileri glenmeye balyorlard. 12
Avrupa lkelerini ziyaret eden bir ok bykeli, bilime ve
biraz daha fazla olmak zere teknolojiye ilgi gstermitir. Mehmed Efendi, sk sk ve tasvipkar bir edayla Fransz iletiim sistemleri zerine, gney sahilinde Paris'e doru giderken iinden
getii tneller. kprler. yollar. kanallar ve kanal havuzlan
zerine yorumlarda bulunur. Rasathane'ye gtrlen Mehmed
Efendi. orada grd ve kullanm amalarn iyi anlam gzkt astronomi aralarnn ve dier aralarn menzilinin
geniliinden ok etkilendi. Mehmed Efendi. yldzlar gzlemlemek. "ar ykleri kolayca kaldrmak. yeni ayn ne zaman
kacan renmek, sular aadan yukan karmak ve dier
ayan ve hayrete drc eyleri yapmak iin kullanlan "saysz makina"dan sz eder. Mehmed Efendi, ayrca
odun paralann tututurup kurunu eritmeye yetecek scak
takdire
lk oluturmalarn salayan ve "bizim am yapm byk yemek sinilerimiz kadar byk" olan s yanstc i bkey aynalar da grmtr. Mehmed Efendi, astronomi aletleri ve zellikle byk lde hayran kald bir teleskopla ilgili biraz aynntya da dalar.13
Dierleri daha az ilgi gstermilerdir. Bilime ve onun retti-
280
aletlere kar yeni bir tutum rnei. 1748 ylnda Viyana'ya

gnderilen Mustafa Hatt Efendi'nin sefaretnamesinde bulunabilir. Viyana'da bulunduu esnada Mustafa HatU Efendi ve
maiyeti. dnemin biliminin harikalarn grmeleri iin Rasathane'ye davet edilmilerdi:
imparatorun emriyle. Rasathane'de muhafaza edilen gartp alet
lert ve harika nesneiert grmek iin Rasathane'ye davet edHdik.
Birka gn sonra daveti kabul ettik ve yediya da sekiz katl bir bi
naya gittik. Tavannda bir aklk bulunan en st katta. deiik
astronomi aletleri ile gne. ay ve yldzlan gzlemlemek iin kullanlan byk ve kk teleskoplar grdk.
Bize gsterilen zet tertlbatlardan biri uydu. Birbirine bitiik
iki oda vard. Odann bilinde bir ark. arkn zerinde de yuvarlak
iki byk,krtstat top vard. Bunlara, iinden bir zincirin dier odaya doru uzayp gtttli kamtan daha dar bir boru iltttrtlmitt.
ark dnd zaman. iddetli bir rzgar zincir boyunca dier
odaya kadar uzanyor ve orada dalgalar halinde ykseliyordu: biri
dokunduunda bu rzgar o kiinin parmaklann arpyor ve tm
vcudunu sarsyordu. Daha da hartkulade olan ey. ona dokunan
kiinin bir bakasnn, onun da bir bakasnn elinden tutmas ve
bylece ytnn veya otuz kiiden oluan bir halka oluturulmas
durumunda. bu halkadaki her kiinin parmaklarnda ve vcudunda birinci kiinin duyduu sarsntnn aynsn duymasyd.
Bunu biz bizzat denedik. Sorularmza makul cevaplar alamad
mz ve szkonusu tertibat sadece bir oyuncaktan ibaret olduu
iin bu alet hakknda daha fazla bilgi edinmeyi zahmete deer grmedik.
BiZe gsterdikleri dier zel dzenek, birbirinden aa yukar
arn uzaklkta birer sardalye zenne konmu iki bakr fincand. Bunlardan birinde bir ate yakldnda. bu ate, aradaki mesafeye ramen dierine yle bir etkide bulunuyordu ki, sanki yedi
veya sekiz misket tfe1 patlatl~ gibi bir grlt kyordu.
nc zel gsteri. taa ve aaca arptklar halde krlmayan
kk cam ielerden oluuyordu. Ta darbelerine dayanan bu
parmak kalnlndaki ieler. daha sonra ilerine akmak ta
paralan koyduklarnda un gibi daldlar. Bunun nedenini sordu
umuzda. bize. ateten kanhr karlmaz souk suya konulan
camn byle tuzla buz olduunu sylediler. Bu akl almaz cevapl:
Bim ve Teknoloji
281
nn onlarn
Frenk hilekarlar olmalanna hamledtyoruz.

Bir dter zel gsteri. iinde bir ayna ve dnda iki kolu bulunan bir kutuydu. Kollar evtrtldiinde kutunun iinde arka arkaya
deiik trden bahe. saray ve dier fantazilerin resimleinin yer
ald kat rulolan kyordu.
Bu oyuncaklann gsterilmesinden sonra mneccimbaya onur
giysisi takdtm edildi ve Rasatlane hizmetilerine para datld. 14
nsan onsekizinci yzyln Avrupal beylerinin ve diplomat-
larnn
bilimin harikalanna Trk meslekdalanndan daha duyarl olup olmadklarn merak edebilir. nemli fark, ikincilerin
kendi toplumlarnn tutumunu dile getirmelerine ramen onlann bunu yapmamalandr
Osmanllar, dier Mslman halklardan hi de daha az olmamak kaydyla kendilerinin batlanndaki batl imanszlan
kmsedikleri halde. kendilerinin yaam tarzlarn tehdit etmeyecek olmalan kouluyla becerikli barbarlarn yararl bulduklar baz icatlarn renmeye ve kullanmaya hazrdlar. Bu
hususu Kutsal Roma mparatorluunun stanbul bykelisi
Ghiselin de Busbecq 1560 tarihli bir mektupta iyi bir ekilde
izah etmektedir:
... Hibir ulus dierlerinin yararl icatlarn benimseme hususunda daha az isteksizlik gstennemiUr; rnein, byk ve kk toplarla dier birok keflmizt benimseyerek kullanmaya ba
lam bulunuyorlar. Bununla birlikte, hibir zaman kitaplar basmaya ve saat kuleleri dikmeye yanamamlardr. Dini kitaplar
nn. yani kutsal kitaplarnn matbu hale geldii takdirde kutsal kitap olmaktan kacan. saat kulelei diktikleri takdirde tse mezzinleintn
ve kadim rttyellerinin otoritesinin
azalacam dn
yorlar.15
Osmanllar
zamanla bu iki hususta tavr deitirdiler. Grlm olduu gibi onsekizinci yzylda Trke ve Arapa basm iin matbaa kuruldu ve ok daha nceki bir tarihte ithal
edilen duvar saatleri giderek Selatin Camilerinde bile yerlerini
aldlar.
Zamann geiini lmeye yarayan aralarn kullanm s

lamda hibir suretle yeni birey deildi. Aksine. Mslmanlar.
282
antikiteden miras aldklar iki metod olan gne saati ve su

saatinden yola karak hassas aletler gelitirebildiler. Osmanl
lar. Bat'da retimi ondrdnc yzylda balayan Avrupa'nn
mekanik saatlerine olduka erken bir dnemde ilgi gsterdiler.
Onaltnc yzyla gelindiinde. Avrupa duvar ve kol saatleri
Osmanl mparatorluu'nda yaygn olarak kullanlmaktayd ve
hatta yerli taklitiler bile mevcuttu. Bunlann en nemlilerinden biri. Suriyeli Takiyddin ( l 525- l 585) isimli biriydi ki, ar
lk ve yay gcyle alan saatlerle ilgili olarak an ortalarn
da kaleme ald eseri bu bilimin tarihinde nde gelen eserlerden biridir.
Osmanl mparatorluunda kullanlan duvar ve kol saatlerinin hepsi Avrupa'dan ithal deildi. Aa yukan 1630 ylndan
1700 ylna kadar stanbul'un Galata semtinde, svireli ve n
giliz sanatkar ustalann standartlannda retim yapan bir kol
saati ve duvar saati yapmclan loncas vard. Bununla birlikte. bu loncadakiler yerel Mslmanlardan deil Avrupal gmenlerden oluuyordu ki. onyedinci yzyl sonuna gelindiin
de. bu kiiler de sanatlarn srdremez hale geldiler. Onlann
kne katkda bulunan birok faktr vardr. Bunlardan biri, Trk zevkine gre ve Trk pazar iin dizayn edilmi kol ve
duvar saatleri imal etmeye balam olan Batl hkmetlerin
merkantilist politikalanyla daha da zorlaan gerekli meta:ryali
elde etmenin giderek imkanszla.masyd. Batl hkmetlerin
uygulamalar mamul kol ve duvar saatleri ihra etmek eklin
deydi: daha nceleri olduu gibi yerel saat yapmclarna saat
arklar veya yedek paralan temin etmeye artk istekli deildi
ler. Dier neden ise phesiz sarkal duvar saatleri ve yayl
kol saatlerinin stanbul'daki saat yapmclarnn ayak uyduramad istikrarl geliimiydi. Onsekizinci yzyln ilk yllarna
gelindiinde Trkiye'de kol saati yapmcl kelimenin tam anlamyla sona ermi bulunuyordu. Trkiye'ye giden son Batl
kol saati yapmclarndan biri. itiraflannda "yegane erkek kardeimin doumundan sonra babam stanbul'a gitti ve orada
Topkap Saray'na kol saati yapmcs olarak atand1" diyen filozof Jean Jacques Rousseau'nun babas lsaac Rousseau idi.
Garip bir tesadf dolaysyla Voltaire'in de Trk kol saati
piyasasyla bir ilintisi oldu. Voltaire. Femey'in mlk sahibi olarak. Cenevre'den dini nedenlerle gelmi elli kiilik gmen gru-
Bilim ve Teknoloji
283
buyla birlikte mlknde yaayan insanlara yardm etmeye almt. Bu kiiler kol saati yapmclar olduklarndan Voltaire
onlar iin yeni pazarlar aramaya koyuldu. Byk Fredertck'e
1771 ylnda yazd bir mektupta Trkiye'nin mkemmel bir
pazar olduunu dile getitir: "Altm yldan beridir Cenevre'den
kol saatleri ithal ediyorlar ve haJa ne bir kol saati imal edebiliyor ne de doru drst ahtrabiliyorlar." 16
Duvar ve kol saatleri dnda Ortadoululann faydah bulduu Avrupa kkenli bir ara daha vard. ran kadar Dounun
uzak bir blgesinde ve 1480 yl kadar erken bir tarihte, ihtiyarlk dnemine girdii iin at yakan bir air. dier arazlar
yannda una da yer verir
ki
gzm artk hi bir ie yaramyor

Frenk camlannn yardmyla drt tane olmadan
Avrupa'da imaJ edilen gzlklein ithali kk lekli olarak srm gzkmektedir ki bu gzlklerin satn alnna ve
kullanna nadiren referansta bulunulur.17
Geleneksel yaam tarzn tehdit edebilecek ithalatn nne
gemek iin dzenlenmi szgeten-geirme sistemi. fikirlerin
daha tehlikeli olan nfuzuna kar. Batnn hem biliminin h.em
de bu bilimin ortaya kard teknolojinin oluumunu sala
yan aratrma, keif, deney ve deiiklik kavramlannn nfuzuna kar etkili bir ekilde ilemeye devam etti. Batl teknolojinin rnlerinin girmesine ancak titiz bir incelemeden sonra
izin verilebilir ve Batl bilimin elde ettii bilgi ancak baz durumlarda uygulanabilirdi; bu, onlarn kabullerinin snryd.
Sava alanlarndaki bir dizi yenilginin. Osmanl ynetici
sekinlerini. mparatorluun Hristiyan dmanlarnn sava
sanatlarnda stnlk elde ettiklerine ve Osmanlnn eski gcne yeniden kavumas iin deiikliklerin gerektiine ikna
ettii onsekizinci yzylda soru daha keskin bir biimde yeniden ortaya kt. Bu sekinlerin duygulan. 1774 ylnda Ruslar
tarafndan ykc bir yenilgiye uramann ardndan Canikli Ali
Paa tarafndan kaleme alnan bir layihada tertipli bir ekilde
dile getirilmektedir. Ali Paa. zerine hayli kafa yorduunu
syledii lki soruyu cevaplamaya alr. Bir zamanlar ylesine
gl olan imparatorluk neden bu kadar zayf dt ve onu
284
eski gcne kavuturmak iin ne yapmal? Ali Paa. Trk askerinin cesaretinin ve nfusun eskisinden daha az olmadn.
topraklann etkisinden daha kk olmadn. imparatorluun kaynaklarnn ise hala muazzam olduunu syler. Buna
ramen. bir zamanlar kafirleri her defasnda nne katp kovalayan slam ordular artk kafirler tarafndan kovalanmaktalard.18
Canikli Ali Paa'nn bulduu zm son derece muhafazakard~ eski iyi gnlere geri dn. Bununla birlikte, problemi
Batnn askeri stnlnde ve zm askeri reformda gren
kiiler de vard. Bunun nemli bir gstergesi, modem sava
aralarnn kullanmyla ilgili eitim veren merkezlerin tesisiydi.
Onsekizinci yzylda kurulan yeni harbiye ve bahriye mhendishaneleri, Batl bilimin en azndan baz cephelerinin kabul grmesine ve zmsenmesine katkda bulundu. 1734 y
lnda kurulan skdar mhendislik okulunun retmenlerin
den biri. Mehmed Said isimli biriydi ki, bir Anadolu mfts
olan babasnn topularn kullarmas iin iki paral bir kadran icat ettii ve corafi izimlerin yer ald bilimsel bir eser
yazd sylenir. Bu dnemde. Batl kaynaklardan yararlanla
rak yazld ak olan trigonometriyle ilgili bir Trke bilimsel
eserin. byk talyan askeri Kont Montecuccoli tarafndan kaleme alnm askeri bilimlerle ilgili mehur bilimsel eserin bir
evirisinin ve tpla ilgili baz eserlerin de yer aralannda ald
baka eserler de kaleme alnmtr.19
Yenieriler bu ilk kurulan okul ve askeri mhendisler grubuna sk bir ekilde kar koydular ve zamanla okulun kapatlmasn saladlar. Bununla birlikte. silahl kuvvetleri modemletinne
hedefinden vazgeilmedi ve l 773 ylnda bir bah-
riye mhendishanesinin almasyla reform faaliyeti yeniden

balad. Bu yeni okulun retmenleri arasnda ok sayda Avrupal yer alyordu. Grnene baklrsa. ilk renci kitlesini
daha nceki okullann renci artklar ve baz muvazzaf subaylar oluturuyordu. Okulun almasna yardmc olan bir
Batl topu subay. "ak sakall yzbalar" ve "altm yanda
renciler"den sz eder.20
Tepkici glerin kapatlmasn salayamadklar bu seferki
okul geliti ve Sultan 111. Selim ile halefleri tarafndan kurula-
Bilim .ve Teknoloji
285
cak olan askeri mhendislik. tp okullar ve benzeri kurumlara

rnek oluturdu. 1781 ile 1786 yllan arasnda stanbul'u ziyaret eden Venedikli rahip Gianbatista Toderini. bu okulu biraz ayrntl bir ekilde tasvir eder. Orada atlaslar ve Avrupa
denizcilik kartlar yannda ok sayda denizcilik aletleri, (okulun hocalarndan birinin eseri olan ve) zerinde takm yldzla
nn Trke karakter ve iaretlerle yer ald gksel bir kre
olan Atlas Minor'un 1rke versiyonu. "Paris'te imal edilmi
metal halkalardan mteekkil bir kre, bir ka Arap usturlab, birka Trk ve Frenk gne saati, John Hadley tarafndan
yaplm olduka gzel bir oktant. deiik Trk pusulalar" ve
dier denizcilik aletleriyle karlamt.
kinci bir odada, Todertni 'ye. hicri l l 4 l ylnda yani 172829' da brahim Mteferrika tarafndan tercme edildii yazl
olan uzun bir Trke destanla birlikte ipek zerine baslm
bir "Asya corafi haritas", deiik boyutlarda yeryz kresi, Pais'ten gelme olduka gzel bir a ler, eski ve yenimesafe lm aletleri, bir teleskopik kadran ve deiik trigonometri tablolan gsterilmiti. Toderini, Tott tarafndan icat edilmi olan gemilere direk takma makinesinin maketini grmediini syler. ok saydaki Avrupa baskl kitaplar arasnda
1rke bir tercmeyle birlikte Msy de la Lande'in astronomi
tablolann da rastlanmtr. Kendisine rehberlik eden kiiye bu
tablolann yeni olmadklarn belirterek son edisyonu edinmelerini nermitir. Rehberi ona aynca Avrupa kkenli kitaplardan
tercme edilmi balistik.le ilgili Trke tablolar ve rencileri
ne ders verirken kulland usturlab. gne saatini ve pusula
ve geometriyle ilgili elyazmas kitaplar gstermiti.
Toderini'ye rehberlik eden kii. talyanca. Franszca ve s
panyolca konuan ve Akdeniz, Atlantik, Hint Adalan sahilleri
ve Amerika'ya kadar deniz yoluyla dolatktan sonra stanbul'a
geldiini syleyen yal bir Cezayirli -"un Algertno uomo maturo"- olan okulun ba muallimi idi. Usta bir dmenci ve k~
lavuz olan bu adam, ngiliz aletlerini ve Fransz haritalarn
tercih ettiini sylemiti.
Cezayirli muallimin Venedikli rahibe sylediine gre "deniz
kaptanlarnn ve Trk beyefendilerinin oullan"ndan oluan
elliyi akn renciden ancak birka derslere devaml katlyor
ve dzenli alyor idi.
286
Bu renciler. Osmanllann. yzyze bulunduklar tehdidin

mahiyetini 1783 ylnda Ruslarn Krm' topraklarna katmas
nn oluturduu sarsntyla farketmelerinden sonra. daha katlmc olmaya baladlar. l 784 ylnda Sadrazam Halil Hamid
Paa'nn ncl ve Fransz eliliinin katklaryla. Ermeni
evirmenler yardmyla alacak olan iki Fransz mhendis
subaynn muallim olarak grev ald yeni bir eitim program
balatld. Fakat Osmanllar ile Avusturya ve Rusya arasnda
1787 ylnda patlak veren sava yznden bu teebbs de
akamete urad. Fransz muallimlerin varl bir tarafszlk ihlali olarak deerlendirildiinden bu Fransz subaylara iten el
ektirildi. Muallimlerin ayrlmas ve savan oluturduu gerginlikler. Sultan III. Selim'in yeni bir teebbste bulunmasn
mmkn klan 1792 ylnda imparatorluun kuzey komula
nyla bar andlamas imzalamasna kadar gelimeyi sekteye
uratt. Tekrar Fransa'ya ynelen sultan 1793 sonbahannda,
Paris'e istihdam etmek istedii subaylar ve teknisyenleri belirten bir talep listesi gnderdi. 1796 ylnda ise Reis Ratib Efendi
Paris'teki Kamu Gvenlii Komitesini artran fakat daha
uzun bir liste gnderdi. Artk bu taleplerin Fransa kralna deil de Cumhuriyete yaplyor olmas ve bu subaylarn bu cumhuriyet tarafndan atamalarnn yaplmas sultan hi rahatsz
etmemi gzkmektedir. Amerikan ve Fransz devrimlertni grm geirmi bir asker eskisi olan yeni Fransz bykelisi
General Aubert de Bayet Fransz askeri uzmanlarndan oluan
bir grupla birlikte 1796 ylnda istanbul'a vard.22 Bu sefer
hem harbiyeli hem de bahriyeli subaylar iin topuluk. istihkam. denizcilik ve yardmc bilimlerle ilgili eitim veren bir ok
okul ald. Fransz subaylardan muallim olarak hizmet vermeleri talep edildi ve renciler iin Franszca bilgisi zorunlu hale
getirildi. Muallimlerin kullanm iin oluturulan ktphanede
ou Franszca olan 400 Avrupa kkenli kitap vard. Bunlarn
iinde bir Grande Encyclop'edie seti de mevcuttu.
Devrim ve Napolyon savalannn oluturduu beklenmedik
deiiklikler esnasnda bu okullar bir kez daha zorluklar yaa
d ve tepkici glerin basks altnda bazlar kapatld. il. Mahmut 1826 ylnda reformlann balattnda bu okullardan geriye sadece ikisi. harbiye ve bahriye mhendislik okullar kalmt. Bu okullar yeniden canlandnlm ve bunlara Osmanl
Bilim ue Teknoloji
287
ordulann1n Sandhurst' veya Saint Cyr'i olarak hizmet vermeleri amacyla 1827 ylnda bir tp okulu ve 1834 ylnda bir
Harbiye Mektebi ilave edildi. Bu okullarn hepsinde de ret
menlerin ounu yabanclar oluturuyordu ve bir yabanc dil
bilgisi, genellikle Franszca. renciler iin zorunluydu.
Gerekten, bir Batl dil bilen Mslmanlarn gerekletir
mesi gereken ivedi bir grev vard: Batnn bilimlerini tahsil etmek. Trke ders kitaplar yazmak veya Trkeye tercme etmek ve temel bir zorunluluk olarak Trkenin ihtiya duyduu
ve fakat mahrum bulunduu modem teknik ve bilimsel terminolojiyle lrk dilini donatmak.
Bu grevi yerine getirmede iki isim son derece nemli rol
oynad. Bunlardan biri, 1819 tarihinden lmne kadar imparatorluk vakanvisi olarak grev yapan ve antzade ( 7691826) olarak bilinen Ataullah Mehmed idi. Kken ve eitim itibariyle ulema snfndan olmasna ramen, antzade, en azn
dan bir Batl dil renmi ve Avrupa tbb ile dier bilimlerini
tahsil etmi gzkmektedir. Grev yapt yllar iinde imparatorluun tarihiyle ilgili almalar dnda kalan en nemli
eseri bir Avusturya bp ders kitabnn Trke evirisidir ki, byk bir ihtimalle bu eviri, talyanca bir versiyondan gerekletirilmitir. anizade buna fizyoloji ve anotomiyle ilgili kendi
aklayc bilimsel eserini eklemi ve daha sonralan alama ile
ilgili bir dier Avusturya kkenli eseri tercme etmitir. Bu
ders kitabnn Trke versiyonunun ortaya k. Trk tbbn
da bir dnemin sona eriine ve yeni bir dnemin balangcna
iaret eder. O zamana kadar. Batdan nadiren gerekletirilen
baz bilgi veya metod eklentilerine ramen Osmanl tp uygulamas temelde Helenistik ve Klasik slami gelenee. Kalinos ve
bni Sina tbbna sadk kald. tpk Osmanl felsefe ve biliminin
Aristo ve Ptolemi ile onlarn yorumcularna ve Osmanllarn
Peygamber'e, Kur'an'a ve hadise bal kald gibi. Paracelsus
ve Kopernik'in, Kepler ve Galileo'nun keifleri, Osmanllara
Luther ve Calvin'in argmanlar kadar yabanc ve anlamsz gzkyordu.
Artk antzade 1rk dilinde (yakn gemiteki dilbilimsel reformlara kadar kullanmda kalan} modern bir tp terminolojisi
kurmu ve Trk tp rencilerine btnyle yeni bir tp literatr ve uygulamasnn balang noktasn oluturan mull
288
bir modem
tp
ders
kitab
temin
etmi
bulunuyordu.
anizade'nin tp alannda gerekletirdiini Hoca shak (.
1834) matematik ve fizik alannda gerekletirdi. Yunanistan'da bir Yahudi olarak dnyaya gelmi olan shak Efendi
belli bir dnemde Mslman oldu ve zamanla ba muallirnlie
getirilecei mhendislik okuluna retmen olarak atand. ishak Efendi'nin Trke ile iki klasik slami dil olan Farsa ve
Arapa'nn yannda Franszca, Latince, Yunanca ve branice de
bildii sylenir. Hoca shak Efendi'nin byk ksm tercme
olan ok saydaki eserlerinin en nemlisi matematik ve fizik bilimleriyle ilgili drt ciltlik bir hlasa eserdir ki, bu eser, 1rk
rencilerine Batda uyguland ve anlald ekliyle bu bilimlerin bir taslan sunan ilk eserdir. anizade gibi terminolojisini kendisi kurmak zorunda kalan Hoca shak Efendi, ondokuzuncu yzylda ve Cumhuriyet ynetimi altnda gerekletirilen dilblllmsel reformlara kadar 1rkiye'de kullanlan bilimsel teimlerin ounun mucidi olmutu. Avrupal yazarlarn
terminolojilerini Latince ve Yunanca kurduklar gibi Osmanl
alimlerinin yeni terimler retirken Arapa ve daha az bir lde olmak kaydyla Farsaya dayanmalarndan dolay bu yeni
terimlerin bir ou Arap lkelerinde hala kullanlmaktadr.
Hoca shak Efendi'nin dier yazlan daha ok askeri bilimler ve
mhendislikle ilgilidir.23
Bu iki adamn eserlerinin baslmas, bu eserlerin ders kitab olarak kullanlacaklar yeni okullarn almas ve nihayet.
hepsinden nemlisi. Avrupa'ya bilim tahsili iin giden renci
lerin saylarnn giderek artmas. eski bilimlerin -tp, mate-
matik, fizik ve kimya-yok olmasna yol

slamn
at. Bu eski bilimler

daha varln srdrdy-
uzak lkelerinde bir mddet

se de bu tarihten itibaren bilim dendiinde modem
anlalacaktr. Bir bakas yoktur.
Batl
bilim
x
Kltrel Hayat
Nuruosmaniye Camisi. stanbul'da Kapal ar'nn giriinde

yer alr. 1755 ylnda Simon isimli Hristiyan bir duvar ustas
ile Mimar elebi Mustafa'nn ynetimi altnda ina edilen cami. slami kltrel evrimde bir dnm noktasna iaret eder.
Nuruosmaniye camisi. yc.nal alan zerindeki tek merkezi kubbesiyle, genel plan asndan . Fatih Mehmed'ten beri sultanlann stanbul ehrini donattklar selatin camileri gelenei iinde
kalmaktadr. Bununla birlikte. ikincil mimari zellikler ve detaylarda talyan Barok sslemesi etkisini aka yanstan
nemli deiiklikler vardr.
Bu tr etkiler, daha eski tarihli imparatorluk saraynn dekorasyonunda da ksmen grlmektedir. Bir selatin caminin
mimarisi gibi Osmanl slam iin son derece nemli olan bir
.eyde Avrupa etkisinin ortaya k slamda bir yenilii izhar
;etmektedir: Hristiyan dmann Osmanl devletine tattrd
tm yenilgi, malubiyet ve ricatlara ramen varln koruyan
~Ozgvenin tkezlemesi. Ayn kendine gvenini yitirme duygusu. Pais'te Tirianon'un gzel bahelerini grdkten sonra Os.manl bykelisi Mehmed Efendi'nin azndan dklen u
lfadede de dile getirilmektedir: ''Bu dnya inananlarn zindan
ve nanszlann cennetidir. "2
~.
290
Nuruosmaniye Camisinin barok dekorasyonunda yansyan

kltrel etki dalgasnn i1k iareti. onsekizinci yzyln bala
rnda. Osmanl salnamelerinde Lale Devri olarak geen dnemde grlr. Avusturya ile 1718 ylnda Pasarofa Antlamas
nn imzalanmasyla balayan bu dnem, ismini. o dnemde
Osmanl toplumunu kucaklayan genel lale tutkusundan almaktadr. Bu devir bir bar devriydi. Sultan ili. Ahmed ve
Sadrazam Damat brahim Paa. imparatorluu kuzeyden tehdit eden ve ban anlamas yapmak suretiyle belli bir sre iin
nlenmi bulunan tehlikenin tam anlamyla farkndaydlar. Bu
koullar altnda iki hedef gzetmitiler: savatan saknmak ve
yeni dostlar bulmak. 1699 ylnda yaplan Karlofa Antlamas
mzakeresi onlara izleyecekleii yolu gstenniU. Orta ve dou
Avrupal komularnn tehdidinden korunmak iin bat Avrupa'ya ynelmi ve ilk kez bat Avrupa'yla yakn ilikiye girmi
lerdi.
Osmanl tarihinde, Lale Devri, bir ban. kltrel gelime ve
yeni almlar yapma devriydi. Tahmin edilecei gibi. Osmanl
lar ncelikle kendi medeniyetlerinin kaynaklanna yneldiler ve
Trkede daha nce mevcut olmayan temel Arap ve Fars kla
siklerinin bazlannn Trke tercmelerini retmek iin bir
program gelitirdiler.
Bu ilginin Batl eserlere ynelii daha dikkat ekicidir. Sadece birka yl sonra, Sadrazam Damat Ali Paa. 1716 ylnda
Petervaradin savanda lm ve geriye muazzam bir ktp
hane brakmt. eyhlislam Eb'l shak smail Efendi, iinde
(muhtemelen bir ksm Avrupa dillerinde yazlm) felsefe, taih, astronomi ve iirle ilgili kitaplar bulunduu iin bu ktphanenin vakf haline getirilmesini yasaklayan bir fetva kard.
Bu yzden, kitaplar Topkap sarayna gnderildt.3
Batya ynelmi olan bu tr ilgi snrl ve pratik amalyd.
Ama. imparatorluun gcn arttrmak. dmanlara daha
iyi kar koymakt. Batdan edinilmek istenen rehberlik. daha
dorusu bilgi, baz siyasi meseleleri de kapsyor olsa bile te
melde askeri nitelikteydi. Bununla birlikte. o sralarda. askeri
ve siyasi unsurlar dndaki dier baz unsurlann da alnmas
nn gerekebilecei dncesi olumaktayd. 1721 ylnda Fransa'ya gitmek zere yola kmasndan nce Mehmed Said Efen
di'den istenenler arasnda "kale ve fabrikalan gezip medeniy~t
ve eitim aralarn inceden inceye tetkik ettikten sonra 1rkl
Kltrel Hayat
291
ye'de uygulama imkan alanlan rapor et"mesi talimatnn yer

almas olduka nemlidir.
Mehmed Said Efendi'nin elilii.. her iki toplumun sosyal ve
kltrel hayatnda baz dalgalanmalara yol at. 1rk elisi ve
eyalannn arL: endam edii. ziyaret edilen dier Avrupa ba
kentlerinde olduu gibi, Paris'te de. kadn modalanndan mimari ve mzie kadar uzanan bir turqueire (Trk) modasnn
balamasna yol at. Nispeten daha kk olan stanbul'daki
Fransz modalar dalgasyla ilgili daha az bilgi vardr. Bu etkinin izleri, Lale Devri'nde sultann ve vezirlerinin ina ettirdikleri saraylarda ve zellikle de bu saraylaPn baheleinde grlebilir. Mehmed Efendi, kaleme ald sefaretnamede Versay'da
ve baka yerlerde grp mthi lde beendii bahelere
batn saylr bir yer aynr.s Simetrik olarak dzenlenmi yaya
yollar ve iek yataklaryla evrilmi mermer emeli resmi
Fransz bahesinin etkisi aktr. O gne kadar bilinmeyen baz Avrupa tarz mobilya setleri, grnene baklrsa, temelde
Batl misafirlerin kullanm iin saraya yerletirilmiti.
Mehmed Efendi'nin sanatlarla ilgili akla malan reticidir:
Bu halk arasndaki adet. kraln elilere elmaslarla ssl kendi
portresini vermesi eklindedir. Bununla birlikte. Mslmanlar
arasmda resmin yasak olm~sndan dolay bana bunun yerine bir
elmas kakmal kemer. Pais'te yaplm iki hah. bir byk ayna.
bir silah ve pistollar. yaldzl piinle kapl bir kasket. yaldzl pirinten bir masa saati. buz iin yaldzl pirin sapl iki kalm porselen vazo ve bir eker kasesi verildi. 6
Mehmed Efendi, portrelerden holanmaz olduunu aka

belirtmi -ya da en azndan beenmiyor olarak bilinmeyi istemi- idi. Resme kar ilgisizliinin sarayda kendisine gsterilen resimlerle ilgili u ok ksa aklamasnda da yansdn
gryoruz:
Sonra divan dairesinde as1l harika resimlere bakmaya bala
dk. Birlikte dolatmz Kral. bu resimlerin kime ait olduklann
syledt.7
Buna ramen, duvar

lagat kazanmaktadr:
hallan
konusunda gerekten dili be-
292
Krala ait olan ve duvar hallan imal eden zel bir fabrika var...
Bir eli geleceini bildiklertnden. duvarlarda hazr bulunan tm
duvar hahlann sarktmlard. Fabrika ok geni olduuna gre
duvarlarda yzden fazla para ash olmalyd. Bu hallan grdmzde takdir etmekten kendimizi alamadk. rnein . iekler
yle allmlard ki duvar hahlan gerek ieklerle dolu vazolara benziyorlard. Resmedilen ahslann grnleri. gz kapaklan. kalar ve zellikle de balarndaki sa ve sakallan ylesine baarl izilmilerdi k1 ne Mani ne de Behzad en iyi in kad ze
rinde almakla byle bir sanata ulaamazlard. Btri neesini
gstermek iin glerken dieri ise zntsn gstermek ti n
mahzun gzkyor. Biri korkuyla titrer bir halde, bin alamakta
iken. bir dieri ise bir hastala yakalanm haldeyken gsteriliyor. Bu yzden, her ahsn durumu ilk bakta anlalyor. Bu
eserlerin gzelllt tasvtr ve tahayyln tesindedtr.8
Mehmed Efendt'nin realist sanata, hatta onsekizinci yzyl

Avrupa'snn realist sanatna gsterdii tepki, portrelere ve duvar rtlerine gsterdii tepkilerdeki farkllkta da olduu gibi
arpc ve reticidir. Duvarlarda asl yal boya almalar.
onun daha nce hi grmedii, btnyle yeni ve yabanc ey
lerdi. Duvar rtleri (ki o bunlara kilim diyor) aina olduu bir
sanat formuyla irtibatl olduundan kavranlmas daha kolayd. Szkonusu tezat, bir konuyu ilgisizce geitirirken dierine
okulu tepki gstermesindedir.
Bununla birlikte, Avrupa resmi ve zellikle de Avrupa portre sanat. Mslman dounun btnyle yabanc olduu ey
ler deildi . Sultan il. Bayezid'in Leonardo da Vinci'nin eserlerine ilgi duyduunu gsteren deliller mevcuttur. Buna ramen .
II. Bayezid, Leonardo da Vinci'nin
de sadece
etme projesiyle balantl olarak

mhendisliine ilgi gstermi gzkmektedir. Bu proje gereklemediyse de Osmanl dneminde saylan giderek artan Avrupal ressamlar stanbul ve dier ehirleri ziyaret ettiler.
Fotorafn ortaya kmasndan nce. Avrupal eliler ve yeterince zengin dier seyyahlar, modern fotoraf makinesinin
ilevini grmek zere. maiyetleri arasnda genellikle bir ressam
bulundunrlard. yle grnyor ki. Avrupa'da. duvar resimleri ve zellikle de Dounun harikalarn resimleyen kitap illslrasyonlan ve basklar iin hatr saylr bir pazar mevcuttu.
Hali zerine bir kpr
ina
ressamlna deil
293
Kltrel Hayat
Trkler. aralanndaki bu Batl ressamlann varlndan btnyle habersiz deildi. talyan ressam Gentile Bellini. stan
bul'u fethedildikten sonra ziyaret etmi ve hatta Fatih'in bir
portresini izmiti. ddiaya gre sultann talebi zerine Venedik Senyr tarafndan seilip gnderilmiti. il. Mehmed'in ardndan tahta kan ve resimden. zellikle de portrelerden hazzetmeyen ve ok dindar olan olu il. Bayezid, babasnn kolek~
siyonunu bozdu ve resimleri kapal arda sattrd. Bir Vene-
dikli tacir tarafndan
alnan portre.
yerini ald. 9
zamanla Londra'daki Nati-
onal Gallery'deki
Bir portrenin varl slam dnyas iin gerekten yeni bir
eydi. slamn kutsal yasasndan beeri suretin tasvirini yapmann yasak olduu eklinde bir yorum karlmt. Bu yasak. slam dnyasna ancak ondokuzuncu yzyln sonlarnda
nfuz etmeye balayan ve halen de saf slamclar tarafndan
byk bir honutsuzlukla karlanan heykelcilie kar tam
anlamyla etkili olmutur. Bununla birlikte. iki boyutlu resim.
zellikle de ran ve Trk topraklannda geni lde uygulan
yordu. Bu resmin Bat resminden iki nemli fark vard. Bunlardan biri, bu resmin genelde kitap illstrasyonu ve minyatr. nadiren de duvar resimleme ile snrl oluuydu. Resimleri
duvara asma uygulamas Batl bir uygulamayd ve ondokuzuncu yzyl sonlanna kad~r Mslmanlar tarafndan benimsenmedi. Dier fark, bu resimlerde tasvir edilen figrlerin genellikle edebi veya tarihi olmasyd. Klasik slami sanatta portreyle olaand lde nadir karlalr ve gl bir muhalafete muhataptr.
Portre iziminin ve portre ressamlarnn Osmanl sultanlan
tarafndan benimsenmesi, Avrupa etkisinin ilk nemli gsterkoyduu rnek kendisinin ilk halefleri tarafndan izlenmediyse de onaltnc yzyla
varldnda uygulama genel bir hal ald. Hatta 1579 ylnda
tamamlanm bir eserde (Hnem.me) bir Osmanl sultanlar
gesidir. Fatih Sultan Mehmed'in ortaya
portreleri albm yer alr. Eseri derleyen kii saray tarihisi

Seyyid Lokman. ressam ise o vakte kadar Osmanllar ynetmi olan oniki sultann portrelerini izen Osmanl saray ressam Nakka Osman'd. Lokman'n takdimine baklrsa. daha nceki sultanlann portrelerini bulmakta zorlukla karlalm ve
Lokman'la meslekda "Frenk stadlann" eserlerinden yarar-
294
lanmlard.
Sz edilen eserlerin. o dnemde Avrupa'da yailgili kitaplar ssleyen

-ou hayali- kabartma resimlerin olmas kuvvetle muhtemeldir. Ayn etkinin portrelerin geree uygunluunu temin ve
hatta her sultan iin doru elbiseyi resmetmek iin gsterilen
gayrette de izlenmi olabileceini sylemek mmkndr. o Halen ok sayda kopyalarnn mevcut oluu ve daha sonra benzer padiah portreleri albmlerinin ortaya k. sz konusu
kitabn grd ilgi hakknda bir fikir vermektedir.
Onyedinci yzylda ve onsekizinci yzyl balannda, sultanlar ve dier yksek rtbe sahibi kiiler portre iin poz vermeye
hazr grnyorlard. Dnemin nde gelen ressamlanndan biri
lrkiye'de otuz yl kalan Jean-Babtiste Vanmour ( l 671- l 737)
idi. Bir dier mkemmel ressam olan Maltal valye Antoine
de Favray ( 1706-1792?) ise Fransz bykelisinin misafiri
olarak istanbul'da bir sre kald. Bu ressamlarn ou, yabanc elilerin, sultan ve sadrazamn huzuruna kabul edili anlann herhalde bu elilerin talebi zerine resmetmilerdir. Vanmour, Aynca Avrupa piyasas iin sultann, sadrazamn ve ok
ynlanan Osmanl mparatorluuyla
sayda
yksek rtbelinin de portresini
izmitir:
fakat bunlar
iin poz verilip verilmedii ak deildir. Batl ressamlarn bu

resimlerinin bazlannn gerekten talep zerine yaplm olduklar. Topkap Saray'ndaki koleksiyonlardan aka anlal
maktadr. 11
Bununla birlikte. Batl ressarnlann eserlerinin slam dnok daha nemli olan ey. Mslman
ressamlarn kendilerinde gzlenebilen deiikliktir. Fatih Sultan Mehmed'in halen stanbul'daki sarayda muhafaza edilen
iki portresi. talyan prototiplerden esinlenen Trk ressamlarn
eseri gibi gzkmektedir. Hala slami olan tar.tlannda zellikle
de glgenin kullanmnda Batl etkiler aktr. Bu portrelerden
biri, Paoli isimli Venedikli bir ressamn rencisi olduu sylenen ilk dikkate deer Osmanl ressam olan Sinan'a atfedilmektedir.
Onsekizinci yzylda. zellikle de onsekizint:i yzyln sonunda. Trk sanatnda Bat etkisi net bir hal alr. Kesin etkilerden biri Osmanl saraynn iinde ve civannda istihdam edilen yabanc ressamlardr. Bunlardan Mecti isimli Polonyal bir
ressam Mslman olmutu. Raphael isimli bir Ermeni ressa-
yasndaki varlndan
Kltrel Hayat
bir Avrupal
Onsekizinci yzyln
kelimenin tam anlamyla lm bulunuyordu ve Trk edebiyat eserlerindeki kitap illstrasyonlannda bile hakim olan tarz Batl tar1.:d. Trk
sanatnn bathlamas. edebiyatta Batl etkilerin grnmesinden uzun zaman, mzikteki etkilerdense ok daha uzun bir
zaman nce gerekleti.
Batl sanatsal etki Trkiye'yle snrl deildi ve ran'da ve
hatta daha da douda gzlenebiliyordu. slam sanatnn nde
gelen simalanndan birt. onbeinci yzyln sonlar ve onaltnc
yzyln balarnda eser vermi olan ressam Behzad'dr. Behzad. kendisinin tar.tn izleyen birok renci yetitirdi ve onlarla birlikte Herat Okulu diye bilinen eyi kurdu. Bu okula ait
olan ve Behzad'n kendisine atfedilen sarayl kiilerin birka
portresinin de bulunduu birok resim mevcuttur. Daha nceki dnemlerde bu gibi portrelertn says olduka azdr ve portre
izdirmek iin ressam grevlendirme ve ona poz verme uygulamasnn Avrupa resminin tarz ve organizasyonunun etkisinden kaynakland phesizdir. Bu etki, 'Irkiye'de ve ran'da
yaylm gzkyor ki onaltnc yzyl balarnda Bellini'nin
bir resminin ranl bir ressam tarafndan yaplm bir kopyasyla karlayoruz. Bu resim Behzad'a atfedilmise de bu atf
genel kabul grmemitir. nemli olan husus, Bellini'nin Trk
resimlerinin bilinmekle kalmayp bir ranl ressam tarafndan
kopya da edilmi olmasdr .
Safevi Hanedannn ran'de 1502 ylnda devletini kurmasndan sonra, bu lke. hem Osmanl imparatorluuna hem de
ran liman lan ve dier ehirlerine birok ziyareti gndermeye
balayan bat Avrupa'yla yakn ilikiler gelitirdi. 13 Hanedann
mn baz
resimleri.
295
78 l
ve l 785
yllar arasnda
tarafndan sarayda grlmt.

sonlarna varldnda eski sanat gelenei
ziyareti
ilk ahlarndan biri olan Tahmasp. resme zel bir ilgi duyduu
iin byk ressam Behzad' 1537 ylndaki lmne kadar srecek bir grev olan Tebriz'deki saray atelyelerinin sorumluluunu stlenmeye davet etti. O vakitler ipeklilerin ve brokarlann Avrupa'ya ihrac ran devleti iin nemli bir gelir kayna
olduundan. ahlar. bu ticareti tevik ve gelitirmek iin ellerinden geleni yapyorlard. . Abbas. baehri lsfahan'a tad.
orada katolik topluluklarn kurulmasna izin verdi ve Avrupa'yla hem diplomatik hem de ticari ilikileri tevik etti. Abbas.
296
sfahan' gzelletirme
ve gelitirmeyle de olduka yakndan il

gileniyordu. Pietro della Valle isimli bir talyan ziyareti Isfahan'a gelerek ahla grl. Pietro. kmseyerek sz ettii
ran minyatr resminden etkilenmedi. Bununla birlikte. Isfahan'da ehrin en hareketli dkkanlarndan biri olan Venedikli
bir tacirin dkkannda talyan resimlerinin satldn belirtir.
Bizzat ah "resimler. aynalar ve dier ilgin talyan eyalaryla
dolu olan" bu dkkan ziyaret etmitir. ah. Scudendoli'ye (Ve-
nedikli taciri olduka scak
davranm
ve
[yanndakl)
Hint eli-
sine -byk ksm Roma'daki Piaza Navona'da bir krona sat

lanlara benzeyen "fakat burada on sikkeye satlan" prens portrelerinden mteekkil- bu resimleri gstererek ilerinden dilediini semesini istedi.14 Avrupa sanatnn etkisiyle ilgili bir
dier tarihi delil, spanyal 111. Philip tarafndan 1617 ylnda
aha gnderilen spanya elisi Don Garcia de Silva Figueroa
tarafndan zikredilmektedir. Ziyaret ettii kk bir saray tasvir ederken "Persiya'da insann grmeye alkn olduklarndan
kyaslanamayacak lde iyi izilmi resimler vard ... rendik
ki ressam ... Yunanistan'da doan ve talya'da yetiip sanatn
gelitiren Jules isimli biriydi. .. Bu resimlerin bir Avrupalnn
resimleri olduunu anlamak olduka kolayd. nk talyan
tarz kolayca farkediliyordu ... s
ah Abbas 1629 ylnda ldyse de halefleri Batl sanata
belli bir ilgi gstermeye devam ettiler. Bunlardan biri olan il.
Abbas. Batl sanatla zellikle ilgileniyordu . lsfahan'a talyan
ve Felemenk ressamlar davet etti; bu ressamlar, saray destei
sayesinde minyatr sanatnn daha sonraki geliimini etkiledi~
ler. ahn bizzat kendisinin iki Felemenk ressamdan resim
dersi ald sylenmektedir.
Avrupa'yla. zellikle de Venedik ve Hollanda ile giderek artan temaslar. Avrupa sanatnn etkisini hzlandrd. ran'da Avrupallann ikamet ettikleri nemli kominyonlarn mevcudiyeti
ve bu lke ile Avrupa arasnda dzenli iletiimin tesisi, ok sayda Batl ressamn ran' ziyaret ederek orada bir mddet kalmalarn, dolaysyla da ranl ressamlarn onlarn eserlerini
grp takdir etmelerini mmkn kld . Bu etki, Isfahan saraylanndaki saray manzaralann ve sarayl kiileri tasvir eden duvar resimlerinde ve hatta minyatrlerde grlebilir.
Bath mode1lerin ve hatta Batl eitimin etkisi, ok geme-
Kltrel Hayat
297
den. ran minyatrnn gelimesinde kendini aa vurur. Dekor matlar ve klerek arka plana kayar. Tali figrler geriye
kayar ve kaybolur. Ana figr daha hakim ve daha gze arpc
bir hal alr; kat bir ekilde idealletirilmi ve klielemi zellikleri yumuayarak insani izgiler edinir. Ressamlar artk
portrenin. k ve glgenin salad imkanlar ve gerekilik temasn kefetmektedirler. Bu yeni gerekilik, ran sanatnda
onyedinci yzylda ve daha da ok onsekizinci yzylda geliir;
ondokuzuncu yzyl balarnda ise ran sanatnda hakim bir

hal
alr.
simlerini bildiimiz birok Avrupal ressam, Trkiye'de olduu
gibi iran'da da ikamet etmi ve bazlar ahlarn hizmetinde almtr. Daha da dikkate ayan olan ey. il. Abbas'n.
kendini yetitirmesi iin bir ran ressamn talya'ya gndermesidir. Muhammed Zaman olarak bilinen bu ressam. Roma'ya
gidip orada modern teknikleri tahsil etmitir. Katolik dinini
setii sylenen bu ressamn ismi hazan Muhammed Paolo Zaman olarak zikredilir. Dnemin birok ran ressam, Avrupa
etkisini hem resimlerinde hem de -Avrupa'ya gitmek suretiyle
deilse de en azndan o vakitler ran'da bulunan Avrupal ressamlardan aldk.lan- eitimlerinde yanstrlar. 1 6
Ayn gelimeler. Mool imparatorlarnn sanatn byk hamileri olduklar Hindistan'da da gzlenebilir ki, bu lkenin
ressamlar, o vakitler lkelerine nfuz etmeye balam bulunan Avrupal ziyaretilerin getirdikleri yeni tarzlara byk ilgi
gstermilerdir. Daha 1588 ylnda, Hintli bir ressam. mpara
tor Ekber iin Hristiyani temalann yer ald bir resim albm
hazrlad. Avrupal ziyaretiler. Ekber'in halefi olan Cihangir'jn
saraylarnn duvarlarnda Avrupai resimlerin asl olduunu
sylyorlar. Avrupa etkisinin izi. Hint resminde. ran resmi

zerindeki izinden daha belirgindir. Mslman ran'm aksine,
Hindistan, bir dini ve kltrel ok-katllk lkesiydi. Hintli ressamlar. hem Hindu hem de slami sanat geleneine aina olduklan gibi. Mslman lkelerden farkl olarak heykelcilie de
ainaydlar. Tm bunlar, Avrupai sanatn benimsenmesini ve
zmsenmesini onlar iin daha kolay kld. Ne ran ne de Hindistan'da Batl resmin maddi tekniklerini benimseyip uygulamaya pek meyil gsterilmemi olmas hayli ilgintir. rne~in.
gerek ranl gerekse Hintli ressamlar eski gelenein alet ve n1a-
298
teryallerini muhafazay tercih etmi. Avrupa sanatnn gelii

minde olduka nemli bir yeri olan yah boyay benimsememilerdir.
Mslman ressamlarn ortaya koyduklar ilgin bir zellik,

Batl erkek ve kadnlann resimlerini yapmalardr. Bu ge gerekleen bir gelimedir. rnein. Hal Seferleri dneminden
geriye Hallarn yer ald yalnzca bir tek resim kalmtr. Bu
resim, onikinci yzylda Msr'da Fustat'ta kat zerine izilmi
bir
bir resimdir. Bir

sava
kasabann duvarlar altnda gerekleen
tasvir eden bu resim. kalkanlan uurtma biimli.

dolaysyla byk bir ihtimalle Normandlyal olan bir ok kii
ye. en azndan drt kiiye kar tek bana daire biimli kalkanyla savaan, dolaysyla da byk hr ihtimalle Mslman
olan bir savay tasvir etmektedir.1 7
Onnc ve ondrdnc yzyllardaki Mool-Avrupa yaknlamas baz artistik ve edebi eserlerin olumasnda rol oynad. Reidddin'in Frenklerin tarihiyle ilgili eserinin baz elyazmalan imparatorlann ve papalarn portreleriyle doludur.
Doal olarak hayal rn olan bu portrelerde resmedilen kii
lerin giysi. duru. ve hatta yz ifadelerinde ino-Mool etkisinin iZleri aktr. Bununla birlikte. Ortaa Avrupa's giysilerinin. zellikle de din adamlannn giysilerinin kolayca farkedilebilen otantik unsurlar. ranl ressamlarn, Avrupal ziyaretcilerin kendilerini veya resimlerini grdklerine delil tekil
etmektedir18 Avrupa ikonognafisi etkisinin varlna iaret
eden benzer bir kant, on ve ordrdnc yzyllarda Irak ve
ran'da meydana getirilmi baz minyatrl elyazmalannda da
grlebilir.
Avrupallarn Yakndou ve Kuzey Afrika'daki etkinlikleinin
Mslman ressamlar zerindeki etkisi. Mslman yazarlar
zerindeki etkisinden bile daha az oldu. Avrupal ziyaretilerin
portrelerini yapma teebbsleri onaltnc yzyl sonlaryla onyedinci yzyl balarnda ran' da ortaya kar. Her ikisi de Isfahan 'da olan iki saray. onaltnc yzyl sonlarnn ihil Stun'u
(Krk Stun) ve onyedinci yzyl balarnn Ali Kapu'su, ahlar
tarafndan yabanclarn ve dier misafirlerin kabul edildikleri
huzur salonlan olarak kullanlyordu. Bu iki sarayn dekarosyonlannda yer alan resimler arasnda bu saraylar ziyaret etmi olan deiik misafirlerin de ok sayda resimleri vard.
Kltrel Hayat
299
Hindistanllar yannda ou spanyol
ve Portekiz giysileri iindeki birok Avrupalnn resmi de vard. Benzeri resimlere ayn
dnem ran minyatrlerinde de rastlanr.
Mool Hindistan'nda Batllarn varlnn Hint ve Mslman sanat zerinde de etkisi oldu. Avrupal erkekleri ve nadiren de kadnlar resmeden birok minyatr. o dnemden gnmze kadar gelmitir. Hatta belli ahslarn portreleri olma
iddiasnda o1an resimler de vardr. ngiliz elisi Sir Thomas
Roe'yu mparator Cihangir'in (1605-1627) huzurunda gsteren

resim ve British East lndia Company'nin iki simasnn, Avrupai saray giysisi giyinik olarak resimlenmi mehur Warren
Hastings'in ve elindeki keli apkayla bir sandalye zerine
kzl niformasyla oturmu olduu halde ve emsiye tutan bir
hizmetiyle birlikte resimlenmi olan Richard Johson'un portreleri.
Sanatsal adan en nemli olanlarn bazlar, Levni olarak
bilinen Trk ressam Abdlcelil elebi'nin resimleridir. Edirne
doumlu olan Levni, stanbul'daki Nakhane rak olarak girdi. Yaldzc olarak ie balad ki bu geleneksel alandaki al
malarndan gnmze ulaan eseri bile Batl rokoko etkilerini
yanstr. Daha sonralan resim yapmaya balayan Levni, il.
Mustafa'nn ( 1695-1703) ve lll. Ahmed'in ( 1703-1730) saray
ressam olarak grev yapt. 19 Levni. albmler, minyatrl elyazmalan ve birok bireysel resim retti. Portreler yannda sarayda gerekleen merasimlerin resimlerini de yapt. Bunlarn
bazlarnda, giysilerinden ve dier kiilerden farkl oJarak sandalyelerde oturmu ekilde resmedilmeleri dolaysyla dier figrlerden kolayca ayrdedilebilen yabanc elileri gstermektedir. Bu elilere muhafzlar ve tercmanlar tarafndan ihtimam
gsterilmektedir. Gen Avrupal beyleri resimleyen iki albenili
resim zellikle gze arpmaktadr. Muhtemelen 1793 ylndan
nceye ait olan ve farkl uluslarn hanm ve beylerinin resimlerini ihtiva eden bir 1rk elyazmas. daha gl bir Avrupa etkisi yanstmaktadr ki, bu resimlerin bir ksmnn Avrupa kitap resimlerinden adapte edilmi olmalar mmkndr. Bununla birlikte. resimlenen kostm -Fransz kadnlarn bala
rndaki renkli kep bir larafa braklacak olursa- bir nceki
yzyln kostmd r. 20
Avrupa sanatnn etkileri. sadece resin1de deil fakat ayn
301
300
9.
8. FeU Ali ah yabanc bir delegasyonu kabul ederken
Hallarla sava.an
bir Mslman
302
303
il
d1
- -I O ve 11. Papalar ve mparatorlar
305
304
.:."',..r...,
...
~ ..
.
307
306
14. Avrupai giysiler ierisinde bir saray
iolan
15. Avrupai giysiler ierisinde bir delikanlt ve bir hanun
308
309
I 6. arap kadehi tayan Avrupal bir iolar
17. Bir ran prensi ve aralanrda bir Avrupal ve bir Mool Hintlisi
nedimin de yer ald refakatiler
310
311
18. WarTen Hastings. Avrupai saray giysisi ierisinde
19. Richard Johnson, kzl niforma giyinik halde
313
312
21. KastUya elisi Don Clavifo Tirrw'W1 saraynda
20. 7. yy. balanna has giysiler giyinik adam. muhtemelen

MoCol sarayn ziyaret eden Portekizliler
314
22. Osmanl saray leninde yabanc bykeliler
Kltrel Hayat
315
zananda.
muhtemelen ok daha byk lde. mimari dekorasyonda da grlr. Hem Trkiye hem de ran'da. geleneksel
tan:da yaygn olan iek desenli resmin yerini giderek artan bir
sklkla duvar resimleri ah11aktadr. Bu resimler. oun barok
motiflerin yer ald bir ereveyle evrili alnn zerine don
dan uygulanmaktadrlar. ranl ressamlar ounlukla saray
grntlerini ve saraylar resmetmektedirler. Trkiye'de yaygnlaan ve genellikle kr grntlerine. ou istnbul'a, bir
ksm da dier yerlere ve deiik camilere yer veren manzara
resimleri. slami gelenekte yeni unsurlardr ve Avrupai tarz ve
beeninin nemli bir gstergesidirler. Osmanl ressamlar iin,
portre izimine oranla manzara resmi alannda batllama daha kolayd. Osmanl sanatnda "topografik" resim yapma gelenei zaten vard. Bu yzden, bina ve manzaralarn resimlenmesi. insan resmi iziminin ortaya kard dini ve ahlaki sorunlara yol amyordu. 21 Ayn nedenle. Avrupa mimarisi ve
resminin sadece gl deil fakat ayn zamanda hakim unsur
olduu bir zamanda bile heykelcilie ve hatta rlyeflere kar
bile hala toplu bir tepki vard.
Trkiye. ran ve Mslman Hindistan'da resim sanat alannda ortaya kan yeni eilimler. Ortaada minyatr sanat
n tamamen unutmu olan ve Kuzey Afrika'nn uzak batsn
bir kenara brakrsak mimarileri Osmanl tarzlarnn tara
kopyalar derecesinde bulunduu yerler olan Arap lkelerindeki eilimlerle hibir paralellie sahip deildi. Msr'da bat sanat ve mimarisinin oluturduu herhangi bir etkiyle ancak ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda. dier Arap lkelerinde ise
ancak daha sonra karlaabiliyoruz.

Grnene baklrsa. yabanc bir kltrn mziinin nfuzu. resiminin nfuzundan daha zordur. Asya ve Afrika'nn sanatlarndaki batl etki. bu ktalann mziindeki Batl etkiden
ok byktr. Ayn ekilde, Mslmanlarn Batl sanat benimsemeleri ve hatta uygulamalar. Batl mzii dinlemeye
balayabilmelerinden ok daha nce gerekleti. Gerekte. grece ok yakn bir tarihe kadar, gerek ilgi gerekse etki. kelime
anlamyla sfrd. Avrupa'y gezen eski seyyahlar. muhtemelen
duymu olduklar mziklerden ok daha az szetmektedirler.
brahim
ibn Yakub. Schleswig'den sz ederken unlar syler:
317
316
23 ve 24. lsanbul"dagen Aurupal beyefendiler
3 19
318
,...
J,., .:t....../t;i.'
) .. ~ ~~"',.,.,.
. . .
~i~..;;;.
.tef.f,'.t>'~":v' ~
25. istanbul'da bir Frenk kadn
26. Bir fngUiZ kadn
~.?J. ~ t fP
321
320
27. Bir Fransz kadv
28. Bir Avusturyal
kadn
322
323
.1,p,,.;_,cf_ .~ ,:{.-
hA<u~ ..~~
.,},,,.),P(.S) ~;>;,_ r .;
~lo>/?k(O..J~ 1
~~~.:,~>'
~ r:. '" "
J
29. Bir Felemenk kadn
30. Bir Amerikal kadtrt
324
Schleswtg insanlanndan daha kt ark syleyen kiiler grmedim bugne kadar. Boazlanndan kpeklerin havlamasn andran ve fakat ok daha kt olan bir hrlt kanyorlar.22
Yzyllarca
sonra Viyana'y ziyaret eden Evliya elebi daha

hogrldr. Evliya. dier eylerin yannda bir kafir mzisyenler orkestrasna ayrd tasvirinde bu mzisyenlerin enstrmanlarnn Trkiye'deki mzik aletlerlninkinden olduka
farkl olmakla birlikte "son dere~e ho. scak ve yumuak bir
ses" kardklarn syler. 23 Aynca. Viyana Erkekler (Boys) ko-
rosunun sahneye kndan ve icrasndan da vgyle sz

eder. Bir ktphaneyle ilgili ksa anlatsn bir kenara brakr
sak, bu tesadfi olay. Evliya elebi'nin Avrupa kltrel hayat
n tanmaya en yakn yaklamdr. Mehmed Efendi ise Paris'teyken operaya zellikle gittii halde onu bir mzik icras
olarak deil de bir izlence olarak grdn aka ortaya koymaktadr:
Par1s'te opera isimlt Ozel bir elence tr vardr k1 orada harika eyler gsterilmektedir. Daima byk bir kalabalk bulunur
orada. nk tm byk lordlar oraya gider. Naipler sk sk. kral
zaman zaman operaya gidiyor. bu yzden ben de gitmeye karar
verdim .... Herkesin rtbesine gre oturduu bu yerde bana krahn
kzl renkte kadife kapl koltuunun yannda yer verdiler. Naip de
o gn oraya geldi. Orada ne kadar erkek ve kadn vard. bilemeyeceim ....
Mekan muazzamd: merdivenler, kolonlar. tavarlar ve duvarlar yaldz kaplyd. Bu yaldz kaplamann. hanmlarn gtydikler1
altn srmal gtystlertn ve bu giysilerin zerlertni kaplayan mcevherlerin yzlerce mumun altndaki panltlan en gzel etkiyi
yaratyordu .
zleyicilertn karsnda yer alan mzisyenlerin bulunduu yer-
de brokar bir perde asly.d. Herkes oturduktan sonra perde ald

ve sahnede tiyatro giysileri iindeki aktrler. toplulua yeni bir
k saan altn ilemeli elbise ve etekler iinde melek yz~ ytnnl
kadar kzla birltkte bir saray belirdi. Bir mddet mzik ve bir
mddet darstan sonra opera balad ....24
Mehmed Efendi, daha sonra
operann
konusunu
anlatr
ve
Kltrel Hayat
325
sahneyle kostmleri tasvir eder. Opera yneticiliinin nemli

bir kariyer ve operann ok pahal bir sanat olduunu dile getirir.
Fasl Vezir El-Gassani'nin spanyol mzii hakknda syleyecek bireyleri vard. El-Gassant, bu lkede kullanlan
mzik aletinin ismini zikreder. Bunlarn en popler olan
harptir (arba} ki, onun deyimiyle, "almay bilen kii iin ho
bir ses kanr" olan bu enstrman kiliselerde, festivallerde ve
spanyollann ounun
evinde bulunur. Hibir kopuz mevcut
olmamakla birlikte spanyollarn ona benzer bir enstrmanlar

vardr ki "gitar" diye isimlendirilir. Biraz ilerki bir ksmda, kiliselerden ve kilise hizmetlerinden sz ederken bir nc enstrman olarak orgdan "srad sesler karan yaldzl kurun
dan byk bir borusu ve kr olan kocaman bir enstrman'' eklinde sz eder. 1690 ylnda gerekletirdii spanya
ziyaretinde, Vezir'in, spanyol mziiyle ilgili tm kefi bundan
ibaret gzkmektedir. 25 Doksan yl sonra spanya'ya gelen Osmanl elisi Vasfn ise syleyecek sz daha da azdr. 1rk1ya'den spanya'ya beraberinde gtrd mzisyen ve arkc
lara spanyollarn byk lde hayran kaldklarn belirtir.
Vasf ise spanyol mzisyenleri beenmemitir: "Kraln emriyle
btn ical bizi yemeklere davet ettiler. Bu yzden onlarn yorucu ve uzun mziini dinlemek zorunda kaldk"26
Klasik slam mziinin neredeyse btnyle szl gelenek
vastasyla aktarlmakta oluundan dolay, onyedtnci ve onsek.izinct yzyla ait hibir mzik kayd, dolaysyla da bu mziin Avrupa mziinden etkilenip etkilenmedii hususunda karar verme imkan bulunmamaktadr. Bat mzii lehine ilk
resmi hareket yenieriliin 1826'da ortadan kaldrlndan
sonra
gerekleti.
Sultan,
silahl
gleiin modernizasyonunun
bir paras olarak. kaval, trampet, zil ve davullardan oluan

yenieri mehterini batl tarz bir bandoyla deitirmeye karar
verdi.
Serasker, yani askeri kumandan Mehmed Hsrev Paa.
1827 ylnda stanbul'daki Sardunya elisinden Sardunya ordu bandolarnda kullanlan trden ok sayda mzik aleti
edinme hususunda kendisine yardm etmesini istedi. Aynca
ilk mzisyenler grubunu eitmek amacyla geici bir sre iin
bir bando hocas da talep etti. Osmanl ve Sardunya arasnda
Mslmanlann Avrupa'y
326
Kefi
anlamaya vanld
ve belirlenen zamanda istanbul'a gnderilen

bestekar Gaetano Donizetti'nin biraderi Giuseppe Donizelti,
orada imparatorluk bandosunu ynetti veya daha dorusu
bandoya kumanda etli. Daha sonra ise davulcular ve trompetilertyle yeni tarz orduyu oluturmak iin kurulan Mzkay-
Hmayun Mektebi'nin yneticiliine getjrildi. Bu gayretler dnemin Avnpal misafirleri tarafndan tasvir edilmektedir. Bir
talyan milliyetisi unlar yazmtr: "Bergamo'lu bir profesr
olan Senyr Donizetti'den ders alan ve daha nce Avrupa mziini hi duymam pek ok gen insan. bir yldan daha ksa
bir sre ierisinde her yesinin yeterince iyi okuyabildii ve
yeterince iyi icra yapabildii gruplar oluturabilecek noktaya
geldiler"27
1832 ylnda yaynlanm olan bir kitapta. bir ngiliz misafir
bu bandoyla ilgili olarak u izlenimlere yer vertr:
Yediimiz tatlya
can katan Rum kayklar topluluunun ar

klarnn yerini ok gemeden bir askeri bandonun mzii ald ve
Boazii kylannda duymay ummadm Rosini'nin mziini
profesr Senyr DonizetU (Piedmon tese)'nn tar:na olduka yakn
bir icrayla dinledik. Kalkp bandonun yer ald saray tskelestne
indik. craclarn gen11l bent artt. .. onlarn sultan elendir
mek iin eitim gren saray hizmetcilert olduklarn renince daha da ardm. Donizetti'nln sylediine gre onlarn ltalya'daki
eitime gre blle dikkat ekici olan renme kabiliyetleri. Trklerin mzie doutan yetenekli olduklarn gsteriyor: buna ra
men. bu gen beyler. kaderlert kendtlertni baka amalara ynelttiinden ustalk elde etmek iin vakte sahip deiller. imparatorluun nemli mevkilertne getirilmek zere yetitirilen bu genlerin
svarilik. Kur'an ve mzik temel eitimlerini grdk.ten sonra farkl mevkiler1 igal etmeleri bekleniyordu. Bu yzden. onlara bakarken. bir ay iinde flty bir sava gemisinin kaptan. davulcuyu bir kalenin valisi. boru alan ise bir svari taburunun albay olarak grebileceimizi dndm ...
Donizetti miralaylk rtbesine terfi ettirilip paa yapld.

Sylenene baklrsa sonraki yllarda Sultan il. Abdlhamid'
elendirmeleri iin harem hanmlanndan oluan bir orkestray
eitmi ve ynetmitir.M
327
Kltrel Hayat
Buna ve daha sonraki tarihlerdeki bir dizi dzenlemeye

ramen Batl mziin slam dnyasnda kabul grmesi ok
yava gerekleti. Mslman lkelerden, zellikle de Trkiye'den. baz yetenekli besteci ve icraclarn Bat dnyasnda
ok baarl olmalarna ramen bu kiilerin mziklerine kendi
lkelerinde gstertlen ilgi hala olduka dktr. Bilim gibi
mzik de Batl kltrnn i kalesinin bir paras. dandan
gelen kiinin nfuz etmesi gereken nihai srlarndan biridir.
Mslmanlar elendirmede spanyol boa grei kesinlikle
baarsz oldu. Boa greilerinin amatr soylulardan olutu
u ve profesyonellemedikleri bir dnemde kaleme alnd ak
olan Fas elisi Gassani'nin u tasviri bu gerei dile getirmektedir:
Onlarn
adetlerinden biri de Mays ay ortalannda gl. cesur boalar seip onlan ipekli ve brokar her trl kumala bezeyip bu alana geunnektir. Alana hakim balkonlarda oturur ve boalar
birer birer
alann ortasna
salarlar. Daha sonra, cesurluk
tddtasnda
olup cesaretlerini sergilemek isteyen kiiler ellerindeki

zere at srtnda alana girerler.
Bazlar lr bazlar da boay ldrr. Krala alanda belli bir yer
ayrlmtr. Kral. kansnn ve yaverlerinin eliinde izleyiciler arasmda yerini ahr. Her trden halk. o gn veya festival sresi iin
kiras bir yllk kira kadar olan pencerelerdedirler... 29
kllarla boalara kar savamak
Daha sonraki bir tarihte spanya'y ziyaret eden bir dier

Fas elisi olan El-Gazzal, honutsuzluunu gl bir ekilde
iile getirir:
Bize boa greiyle ilgili olarak fikrimiz sorulduunda nezaket
icab oyunlann beendiimizi
sylediysek de tam tersini dn

yorduk: zira hayvanlara eziyete ne Allah'n yasas ne de tabiat yasas izin vermez ...30
trleri byk beeni toplam

lardr. rnein. 1748 ylnda Viyana'y ziyaret eden Halli Efendi unlar not eder:
Buna
ramen dier elence
328

Vtyana'da komedi veya opera diye isimlendirdikleri oyunlann
sergilendii drt veya be kat y ksekltkte btr tiyatro var. Kilisede
toplandktan gnler hari. kadnlar ve erkekler hergn burada
toplanyor. olduka sk olarak imparator ve imparatorienin bizzat kendileri de kendilerine aynlm localarda yerlerini alyorlar.
En gzel Alman kzlan ve en civan erkekler altn giysiler ierisinde deiik danslar yapp harika hareketler sergiltyor, ayaklaryla
sahneyi dverek benzersiz bir izlence sunuyorlar. Bazan sken
der'in Kitab'ndan ykleri, bazan da ldrc yldrmlaryla sabr ve dlngtnlti tututuran ak yklerini temsil ediyorlar.3 1
Bu tesadfi ziyaretlere nazaran daha dorudan bir etkiyi,

onaltnc ve onyedtnci yzyllarda Trkiye'de dram temsillei
gerekletiren Avrupal Yahudi gmenler icra ettiler. Onlar
Rum. Ermeni ve hatta ingene tiyatro kumpanyalar izledi.
zellikle de Avrupa'dan yeni gelmi olan Yahudiler 1rk.iye'ye
tiyatral elence kavramn tantma ve ilk temsili 'dzenleme
hususunda nemli bir rol oynam gzkyorlar. ou ingenelerden oluan ilk Mslman oyuncular onlar eittiler. Sultan iV. Murad (1623-1640) zamannda her Perembe gn
gen ingeneler tarafndan sarayda temsiller veriliyordu. Bu
etkiler talyanlarn Comedia dell'Artelertne benzeyen. byk
lde doalamaya dayal popler bir dramatik temsil tr ve
Trklere has bir sanat olan orta oyununun gelimesine byk
lde yardmc oldu. Sultan 1. Ahmed'in (1595-1603) bir albmnde bylesi bir temsil rneinin yer ald bir minyatr
mevcuttur. Trk orta oyunu birok kaynaktan, spanyol Yahidilertnin tantt yeni bir temsil tr olan antik pandomimin
yaayan geleneinden ve giderek artan lde. stanbul'da ikamet eden Avrupallar sayesinde ve Avrupa'yla, zellikle de tal
ya'yla gerekletirilen temaslar vastasyla bizzat talyan tiyatrosundan beslenir. Hatta baz Avrupa kkenli oyunlarn bu
temsil tarzyla tannm olmalar da mmkndr. rnein.
Mslman izleyicilerin kolayca anlayabilecekleri Othello'nun
konusu, popler ve yaygn bir orta oyununun temelini olutu
rur.32
Popler, dramatik temsil rnekleri, Trkiye'den. daha do
udaki irana yayld ve Hseyin ile ailesinin ehadetlerini ycelten duygusal temsiller ran'da ilk olarak onsekiinci yzyl
Kltrel Hayat
sonlaryla
329
ondokuzuncu yzyl balannda ortaya kt.

Bununla birlikte, genelde Batl edebiyata kar neredeyse
tam bir engel vard. Grsel ve mzikal sanatlar iin gerekli
olan tm ey grmek veya iitmek. birini veya dierini takip
iin gerekli olan anlama dzeyine ulamaktan ibaretti. Bu zor
birey olsa bile bir yabanc dil renme probleminden veya
byle bireyi yapma arzusu edinmekten daha az zordur.
rnein, Osmanl ve Fas elileri gibi Avrupa'y ziyaret eden
eitim grm Mslman ziyaretilein bile Avrupallarn eserlerine kelimenin tam anlamyla hi ilgi gstermemeleri dikkat
ekicidir. Onlar tabii ki kendi medeniyetlerinin rnleriyle ilgileniyorlard. Bu yzden spanya'ya giden Mslman eliler Escuia1 ktphanesindeki byk Arapa elyazmalan kolleksiyonundan sz ediyorlar. Bununla birlikte, Mslmanlarn kltrel etkisinin bu yaylmndan memnuniyet duyduklarn ifadeden uzak olan bu kiiler. bu kitaplar slarun mesajnn Batya
tayclan olarak deil de mmkn olduu takdirde fidye denerek zgrlklerine kavuturulmalan gereken kafir elindeki
esirler olarak deerlenmi gibi gzkyorlar. Kendisine Escurtal'deki ktphane gsteilen ve bir Arapa kitaplar katalou
kopyas verilen Osmanl elisi Vasf, duygularn aka dile getllir: "Ktphanede Yce Kur'an'm ilk yazmalarndan on tanesinin ve eiat. lahiyat ve Hadislerle ilgili saysz eserin bulunduunu renince derinden etkilendik ve zldk"33 Fasl eliler ise Mslman mahkmlann fidyelerini deme dzenlemelerine bu kolleksiyondaki elyazmalarn da katmaya kalkacak
kadar ii ileri gtrdler. Mahkmlar deerliydi ve fidyeleri
yksek bir mebla tekil ediyordu. Arapa elyazmalanna biilen bu yksek oran, literatre verilen nemin bir gstergesi olmaktan ok slami Arapa eserleri srgnden ve kirletilmekten
kurtarmak iin duyulan arzunun bir ifadesi olarak grlebilir.
Hatta Fas elisi El-Miknasi. ayn duygularla. zerlerinde Allah'n ve Peygamberin isimleiyle Kur'an'dan baz ayetler bulunduu iin kafirlein ellerinde kalmalarn istemedii birka
Mslman madeni paras iin "fidye demek" istemiti. 34 Fasl
eliler Avrupal kitaplara hi ilgi gstermemi gzkrken. Osmanllar arasnda yanlzca Evliya elebi, bir Hristiyan ktphanesi olan Viyana'daki St. Stephen Katedrali'nin ktphane
sine yaplm bir ziyareti dile getirmektedir.
330
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
Evliya, -stanbul ve Kahire'deki byk cami ktphanelerinden daha byk olan ve iinde "kafirlerin tm dilleri ve alfabeleriyle kaleme alnm bir ok kitap" bulunan- bu k tphanenin byklnden ve kitaplann korunmasna gsterilen
itinadan etkllenmitir: "manszlar, tm imanszhklarna ra
men Allah'n kelam olarak grdkleri eylere byk sayg gsteriyorlar. Kitaplarnn haftada bir tozunu alp siliyor ve bu i
iin yetmi veya seksen kii istihdam ediyorlar." Bu. Avrupal
larn Mslmanlardan daha baarl olduunu belirten ve
-ima yoluyla- taklit edilmeleri gerektiini ifade eden ilk k
yaslama rneklerinden biri olsa gerektir. Reformlar a ncesine ait benzeri rnekler azdr. Evliya'nn bir dier kyaslamas
ise daha mphemdir. Evliya, Viyana ktphanesinde olduka
ok sayda illstrasyonlu kitabn bulunduunu sylyor: "Fakat bizde resim yasak olduundan illstrasyonlu hi kitabmz
yoktur. Viyana ktphanelerinde bu kadar ok kitabn bulunmasnn nedeni budur." Kitaplardan sadece Atlas Mtnor'un ve
bir mappamondenin ismini vermekte ve daha ok "corafya ve
astronomiyle ilgili eserler"den, dier bir deyile Avrupa'nn
retecei faydal blreylerin bulunmas mmkn oln pozitif bilimlerle ilgili eserlerden sz etmektedir. Evliya'nn Batnn sanat ve edebiyatyla ilgili olarak syleyecek hibir eyi yoktur.35
Klasik halifeliin Bizans'a kar tutumuna olduka yakn
bir tutumu Osmanllar F_renk Avrupasna kar srdrdler.
Siyasi ve askeri istihbarat gerekliydi, bilim ve silahlar ise faydal olabilirdi. Gen kalan hibir eye ilgi duyulmuyordu. Onsekizinci yzyla varldnda, hatr saylr miktarda Arapa. daha az bir miktarda ise 1rke ve Farsa iir kitaplarnn ve dier edebi dallarla ilgili eserlerin evirilerinin ou Avrupa dillerinde mevcut olmasna ramen. slami dile herhangi bir Avrupa dilinden bir tek edebiyet eserinin dahi evirisi yaplmam
bulunuyordu. Batl bir kaynaa dayal ilk Trke eser, daha
nce de belirttiimiz gibi Ali Aziz'in Pe'tls de la Croix'ya ait Mille et un jours adl eserinden yapt adaptasyondur. Bununla
birlikte, Franszca'ya evirisi ksa zaman nce yaplm olan
Binbir Geceye nazire olan Mille et unjours adl bu eserin evirisinin Bat edebiyatna ynelik bir kefi ifade ettiini sylemek
7..0rdur.
evirisi yaplan bir sonraki kitap. Fenelon'un Telemaque
Kltrel Hayat
331
isimli eserinin Halepli bir Hristiyan Arap tarafndan stanbul'da

hazrlanan Arapa versiyonudur. Hi basimam olan bu ahma
Paris'teki Bibliotheque Nationale'de elyazmas haliyle muhafa2.a
edilmektedt.36 Telemaque, Ortadoulu Msh1man okuyucular
zerinde gl bir etki olutunnugzkycr. Yann yzyl kadar
sonra hem Trkeye hem de Arapaya evirisi yaplp basJan ilk
Batl kitap bu eser oldu.
lk evirilerden bir dier eserde ondoktrluncu yzyl ba1ann
da Malta'da baslan Robinson Cruso~nun Arapa v3"siymudur.
Franszca. daha sonra da ngiizce erebiyat eserlerinin ilk Arapa
ve 1rke versiyonlarnn yaplmas iinse birka onyln gemesi
gerekti. Bwuna birlikte. Rob:nson Cnsoe ve Telemque. Avrupa
edebiyat hazinesine rneklik etme hu.suslDlda nemi bir hizmet
verdiler.
XI
Toplum ve Birey
Byk ingtltz Oryantalist Sir WUiam Jones (1746-1794), Avn

pa'daki Osmanl almalannn geri kalm durumuna hayfla
nrken unlar
syler:
Trkler arasnda yaam olup Dou dillertne vukufiyetlei dolaysyla bu ulusun tam bir portresini bize sunmaya en ehliyetlt
kiiler, genellkle, ya hayabn dk bir cephesiyle kendtleini s
nrlam ya da ilgin grlerle megul olduk.lan halde rafine edebiyat veya felsefeyle az ilgilenmilerdir; yksek mevkilei ve rafine
edebiyat beenileri dolaysyla 1rk siyasetinin gizlerine nfuz et-
mek iin hem
frsata
hem de
eilime
sahip
olmalarna ramen
Konstantinopol'de kullanlan dtle btnyle yabanc, dolaysyla

da bylesine nev'i ahsna mnhasr bir halkn hissiyatn ve onyarglann herhangi bir kesinlik derecesiyle renmenin yegane
aracndan btnyle yoksun kalmlardr. Tercmanlann geneline gelince, bu konumdaki insanlardan herhangi bir muhakeme
deinlti veya gozlem keskinlii bekleyemeyiz; tm uralar kelimelerle snrl olan bu kttlein btlyormu gibi yapabtlecekleri
eyler yalnzca kelimelerdtr. 1
Sir Wllliam'n Avrupa'daki Osmanl almalarnn kt du..
334
rumuyla ilgili salam zeminli izahat. daha kt durumda bulunan Trkiye'deki Batyla ilgili almalar iin daha da ok geerlidir. slamm zuhuruyla Fransz devrimi arasnda geen sre ierisinde Hristiyan Avrupa'ya yolculuk yapm olan Mslman ziyaretilerin says son derece dkt. Hatta bu az saydaki ziyaretilerin byk ounluu herhangi bir Avrupa dilini renmeyi hi aklndan geirmemi ve byle bir arzu duymamtr. Yaptklan temaslar. ziyaretlerinin tek nedeni olan siyasi ve ticari konularla snrl olmu ve iletiimleri tercmanlar
veya mtercimlerin szgecinden gemitir. Dolaysyla. Avrupa'nn manzarasn gzlemleme ve yorumlama imkanlar son
derece snrlyd. Ne kendileri ne de okuyuculan snrlann tesindeki kafirlerin topraklarnda ilgi ekici veya dikkate deer
birey grmediklerinden, bu snrllk onlar pek rahatsz etmedi.
Avrupa'yla ilgili yazlar yazan Mslmanlann ne antropolojik ne de tarihi merak saikine sahip olmamalarna ramen, onlar kimi zaman ilgin yorumlara iten baka bir saik vardr: garip ve harikulade eylere duyulan ilgi. Binbir Gece gibi ahe
serler vermi bu medeniyetin harikalara ve olaandhkla~a
byk bir itah vard ve bunu tatmin etmek iin klliyetli
miktarda edebi eser vucuda getirildi.
Avrupa bu merak cezbedecek hammaddeye sahipti. Mslman ziyaretiler. Avrupa'da kendilerini cezbeden kimisi oJaand ve ou olaanst olan pek ok ey buldular. Bunlardan biri Avrupallann sakal tra olma ahkanlkJandr. Mslmanlar ve dier bir ok halklar iin sakal ncelikle erkekliin
an ve gururu, daha sonra da tecrbe ve hikmetin grnen
iaretiydi. Roma'da aa yukar 886 ylnda mahkn olarak
bulunmu bir Arap olan Harun bn Yahya. bu ilgin alkanl
a bir izah bulmutur:
Roma'nm gen ve yal tm sakinlert bir tek ty brakmamak
zere sakallann kkten tra ediyorlar. Onlara sakallarn kesmelerinin nedenini sordum ve yle dedim: "Erkein gzelhi saka
lndadr: kendinize byle birey yapmaktan amacnz nedir?" u
cevab verdiler: "Sakaln tra etmeyen kii gerek bir Hristiyan
deildir. nk Simon ve Havariler bize geldiklerinde ne asalar
ne de kitaplan olmayan (kar. Matta X: l O) fakir ve gsz insan-
Toplum ve Birey
335
lard.
Bizlerse o vakitler brokarlar giyinik olarak altm tahtlarda

oturan krallardk. Onlar bizi Hristiyanlk dinine ardklarmda
davetlerini gen evirdik: onlar yakalayp ikence ettik ve salary
la sakallann tra ettik. Daha sonra onlann kelamlannn hakikati
bize zahir olduunda ise onlarn sakallann kesme gnahmza
keffaret olarak kendi sakallanmz kesmeye baladk. n2
Daha sonraki bir yazar, muhtemelen brahim bn Yakub.

dier
irkin
alkanlklar yannda
ahkanlklanyla
Frenklerin sakal
tra
etme
ilgili olarak da bir yorumda bulunur.
Onlardan daha pis insanlar gremezsiniz. Baya karakterli.

bir halktrlar. Kendilerini ylda en fazla bir veya ik1 kere.
o da souk suyla ykarlar. Giysilerini ise giyinmeye baladklan
gnden lime lime olduklan gne kadar ykamazlar. Sakal tra
olurlar ve tratan sonra sadece irkin ksa bir sakal brakrlar.
Kendisine niin sakal tra olduu sorulan bu kiilerden biri u
nu syledi: "Kl gereksiz bir eydir. Mahrem yerlerimizdeki kllan
tra ettiimize gre neden yzmzdeki kllan brakalm ld?" 3
inansz
irkin ahkanhklan Mslmanlar irendinneye

devam etti. Onsekizinci yzyln sonlar gibi ileri bir zamanda.
Hindistanl Mslman ziyareti Ebu Talib Han. Dublin'de. her
ikisi de kk ve kt donanml olan sadece iki hamamn bulunduunu syler. htiya zerine bu hamamlardan birine git
tiinde bu deneyimden honut kalmamtr. Ebu Talib Han,
Dublin halknn vcutlann yazn denizde ykadklarn, kn
sa hi ykanmadklarn belirtir. Mevcut iki hamam hastalar
tarafndan kullanlmak zere yaplmtr ve sadece gerekten
Batllann
hasta
kiiler tarafndan kullanlmaktadr .
Ebu Talib hamama
gittiinde
ne bir tas ne bir berber ne de herhangi bir tr hizmetli grmemitir. Bir tellak yerine ayakkab veya bot temizlemek iin kullanlan at klndan bir fra verilmitir kendisine.
"Herkes kirini kendi eliyle kanyor."4
Avrupahlann giysileri Mslman ziyaretilerden zel bir yorum almtr. Evliya, Viyana'daki hanmefendilerin ve dier kadmlanr giysileriyle ilgili olarak unlan sylemitir:
Erkekler gibi
kadnlar
da
giysi olarak yensiz.
deiik
tr
336
den siyah bezden mamul ilemeli ceketler giyerler. Bununla birlikte, bu giysilerin altna brokar. ipek ve altn srmal kumatan
uzun elbiseler giyerler ve dier deerli ve albn eyalarn taknr
lar: bu giysiler dier kafir topraklarndaki kadn elbiseleri gibi k
sa ve ok kk deil fakat geni ve giyenlerin arkalarndaki ze.
min zerinde Mevlevi dervilerinin etekleri gb metrelerce uzanacak lde byktr. Asla klot giymezler. Her renkten ayakkab
giyerler ve kemerlerine genelltkle mcevher kakldr. Evli kadn
lar. gen kzlardan farkl olarak kar gibi parlayan gslerini
akta brakrlar. Elbiselerini Macar. Eflak ve Moldovya kadnlan
gibi kemerle bellerinden tutturmaz. fakat bir kalburun d emberi kadar geni kuaklan diyaframlannn etrafna dolarlar. Onlar
kambur gibi gsteren bu elbise, irkin bir giysi trdr. Balar
na dantel ve oya ilemeli beyaz mslin kep giyip zerine mcevherler, inciler ve eritler takarlar. Allah'n ltfu sayesinde. bu lkenin kadnlarnn gsleri TOrkiye'deki kadnlarn gsleri gibi su kabaklar kadar byk deil portakallar kadar kktrler.
Buna ramen ou ocuklarm kendi stleriyle emzirir.s
eyh Rifa'a, Avrupallann giysileinin bir dier artc zelliine, zan1an zaman tarznda meydana gelen tuhaf deime
yeteneine dikkati eker:
Franszlarn
karakteristik Ozelltklertnden biri. yeni olan here

ye duyduklar an merak ve zellikle de giyecek konusunda dei
iklik ve eitlilie kar duyduktan muhabbettir. Giysileri asla
sabit deildir ve hibir moda ve sslenme tarz bugne gelmemi
tir. Fakat yaptklar ey. giysilerini btnyle deitirmek deil.
eitlendirmek eklindedir. rnein apka
giymeyi terkedip onun
giymeye balamyor fakat bir mddet giydikleri bir

apkay brakp rengi. biimi ve dier zellikleri asndan farkh
bfr tr apka giymeye bahyorlar.6
yerine
sark
Ebu Talib.
sz bir zaman
Avrupallann giysileinin karmakln
anlamisraf olarak deerlendiir. ngilizlertn zaaf ve kusurlann listeledii uzun tartmasnn altnc srasnda "onlarn uyumaya, giyinmeye, salarn dzenlemeye, sakallarn
tra etmeye ve benzeri eylere ok fazla zaman harcamalan ...
yer alr .7 Onlar. moday takip etmek iin apkadan ayakkab -
337
Toplum ve Birey
ya kadar en az yirmibe eit giysi giyerler. Dahas. akam ve

sabah iin farkl giysileri olduundan gi.yinme ve soyunma i
lemini gnde iki kez gerekletirmektedirler. Giyinme, salar
n dzeltme ve sakal tra olmaya iki saat. kahvaltya en az bir
saat. akam yemeine saat, hanmlarla arkadala veya
mzik dinlemeye ya da kumar oynamaya saat. uyumaya ise
dokuz saat harcadklanndan i yapmaya alt saatten daha fazla zaman, rical iinse drt saat b1le zaman kalmyor. Ebu Ta-
lib,
souk havann
bu kadar ok
sayda
giysinin mazereti ola-
sylyor. Giysilerinin saysn yanya indirmeleri

durumunda bile snmalar, sakal tra, sa tra ve benzeri
eyleri azaltmak suretiyle de ok zaman kazanmalar mmkndr.
Mslman ziyaretilerin bazlar. Batllann kendilerine grnd kadar kendilerinin de Batllara tuhaf grndklerini
kavramaya yetecek lde hayal gcne sahiptiler.
Avrupa'y ziyaret eden dier Osmanllar gibi. Vasf da, kendisinin verdii izlenim ve kendisini seyre gelen kalabalklar
mayacan
hakknda
doyurucu yorumlarda bulunur. Hatta onun ziyareti
civarda oturan kiiler aradaki itin dier tarafndan onu seyretmeye gelmilerdir.
Daha sonra, trenle Madrid'e girdii vakit "izleyicilerin say
s tasvirin tesindeydi. Caddeye bakan evlerin balkonlarnda
be veya alt sra izleyici kalabal olumutu. Be alt arabann yan yana geebilecei genilikte olan cadde ylesine kalabalkt ki bir atl bile ancak zorlukla geebilirdi. Bize pencerelerin kii bana l 00 kurua kiraya verildikleri sylendi. "8
Londra ve Croydon demiryolunun 1839 ylndaki ahna
karantinada
balam.
katlan bir ran asilzadesi orada toplanan otuz-krkbin kiilik

kalabalkla
ilgili olarak u yorumda bulunur:
Bizi farkeder farketmez aknlk ve istihza ile banmaya ve

lk atmaya ba1ad1ar. Fakat Acudan-Ba ne kp onlan ki
barca selamlaynca apkalann kanp mukabelede bulundular
ve iler yoluna girdi. Fakat ufak bir dikkatsizlik bile hereyi ber
bat edebilirdi. Byle davranmakta az ok haklan vard, nk
gtystlertmz ve d grnmzn dier unsurlan, zellikle de
tm Frengistan'da benzert nadir bulunan sakalm onlara son de
rece tuhaf grnm olmalyd.9
338
Mslmanlann Avrupa'y
Kefi
Mslman yneticilein slam dnyasnn iinde bulundudurum ve onun Avrupa Hiistiyanhyla ilikileriyle ilgili alglarndaki en kolay gzlenebilir deiiklik, ondokuzuncu yzyl balannda balayan sivil ve resmi giysi devrtmidir. Deiik
lik hk mdann ve askeri sekinlerin belli Avrupai giysileri benimsemesiyle balayp giderek brokratlar tarafndan ve nihayet halkn byk blm tarafndan kullanlmaya balamasy
la gereklemitir.
Daha nce de byle bir deiiklik yaanmtr. Onnc-
yzylda slam halifelii ortadan kaldnlm ve Mslman dnyann byk blm Uzakdou'dan gelen putperest Moolla
nn eline gemiti. Byk bir yenilgiye uram ve akna dnm olan Mslmanlar, en azndan yksek rtbeli askeri kii
likler. geleneksel giysilerini terkederek dnyann yeni hakimlerinin giysileiini benimsemeye balamtlar. Moollarn hi eline gememi olan Msr'da bile, Memlk sultan Kala'n
kendisine bal emirler tarafndan giyilen giysileri deitiren
yeni dzenlemeler yrrle koydu. Emirler, Mool tarz kostmler giyecek ve salarn Mslman tarzna uygun olarak k
u
saltmak yeline peremlelini serbeste bymeye ve uzamaya

brakacaklard. Osmanl
reformcusu Sultan il. Mahmut, ayn

ruh hali ierisinde. 1826 ylnda halknn karsna pantolon
ve tunik giyinik olarak kt ve ordusunun byk blmnn
ayn ekilde giyinmesini salad. Orduda tunikin, brokraside
redingotun ve her iki kesimce pantolonun giyilmeye balanma
s emirle gerekletirildi. Bu giysiler, bu kesimlerden daha ok.
ehirliler arasndaki eitim grm snflar arasnda yayld.
nce Trkiye'de, sonra baz Arap lkelerinde ve nihayet

ran'da Avrupai giysi ounluk tarafndan giyilmeye baland.
Giysilerin Batllamas uzun bir sre erkeklerle ve onlar iin
bile boyundan aa ksmla snrl kald. slam dnyasnda
her zaman batn saylr bir sembolik ehemmiyete sahip olmu
olan, dahas Mslmanlarn ibadetlerinin ifasyla dorudan
ilintili olan balk varln korudu. Yirminci yzylda bu giysi
de en azndan askeriyede karld ve Avrupa'nn kntl ve siperli kepleri ile askeri kepleri en sava slam devletlerinin subaylar tarafndan bile giyilmeye baland.
Moollann Mslman olup Ortadou toplumu iinde asimile edildikleri ondrdnc yzyl balannda Mool tarz resmen
339
Toplum ue Birey
terkedildi ve Msr'n bir dier Memlk sultan olan Kala'n'un

olu Muhammed. Mekke'ye yapt hac yolculuundan dndkten sonra Mslman tarzna geri dnmeye karar verdi.
Sultan Muhammed ile emirleri ve Memlkler. Mool giysilerini
karp uzayan peremlerini kesmitiler. Avrupallarn apka
lan. ceketlei ve pantolonlan ise. varlklann muhafaza etmele
rine ramen, gerek toplumsal gerekse dini nedenlerden dolay
hem aristokratik hem de poplist zeminlerde giderek artan bir
meydan okumayla kar karyadrlar.
Kadn giysileinin Batllamas ok sonra gerekleti ve bu
boyutlara ulamad. Bu eJikinin baz temel kltrel farkllk
larla ilgili olmas mmkndr.
Avrupa'ya yaptklar seyahatlerle ilgili olarak geriye kaytlar
brakm olan Mslman ziyaretiler istisnasz erkekliler. Bununla birlikte, bu kiilerin ounun. kadnlar ve kadnlarn
toplumdaki yerleri hususunda syleyecekleri vardr. Tuhaf ve
harika eylein peinde koanlar iin bundan daha veimli az
konu vardr. Histlyanln tek eli evlilik kurumu. kadnlarn
sosyal snrlamalardan greli bamszlklar ve hatta yksek
kiiliklerden bile sayg grmeleri, slam topraklarndan gelen
ziyaretilerde hayranlk uyandrmada nadiren baarl olmusa
da aknlk uyandrmada asla baansz olmamtr.
Avrupallann cinsellie yaklamlaryla ilgili ilk izlenimler,
aa yukar M.S. 845 ylnda bir Viking sarayn ziyaret eden
Arap elisi el-Ga7..al tarafndan veilmektedir. Kendisinin eha
detine gre, Vikingler arasnda kald esnada Viking kraliesi
ile hafif bir flrtte bulunmutur:
Viking kralnn kans. elGazal ismini duyunca onu grmek
iin yanna gettrttt. Kralienin huzuruna vardnda. elGazal.
onu
selamlad
ve hayran
kalm
bir insan edasyla gzlerini krali-
eye dikip uzun bir sre bakt. Kralie. tercmanna yle dedi:
"Ona bana niin byle baktn sor. Beni gzel bulduu iin mi.
yoksa irkin bulduu iin mi?
El-Gazal u cevab verdi: "Byle bakmamn gerek nedeni
dnyada bylesine gzel bir grntnn var olduunu tahayyl
edemeyiimdir. Kendi kralmzn saraynda kralmz iin dnya~
nn tm uluslan arasndan seilip geliilmi kadnlar grdm. fa
kat onlann arasnda bylesine gzel birini gnnedtm."
Mslmanlann Avrupa'y
340
Kralie
Kefi
tercmanna yle
dedi: "Ona sor, ciddi mi yoksa jest

mi yapyor? El-Gazal u cevab verdi: "Gerekten ciddiyim." Bunun zerine kralie ona u soruyu sordu: "O halde sizin lkenizde hi gzel kadn yok mu?" El-Gazal u cevab verdi: ''Sizin kadnlanmzdan birkan bana gsterin ki onlan bizimkilerle kyas
layabileyim."
Bunun zerine kralte gzellikleriyle nl kadnlar getirtti. ElGazal onlan batan ayaa szdkten sonra yle dedi: "Onlar gzeller ama kralie kadar deil: nk kralienin gzellii ve nitelikleri herkes tarafndan takdir edilemez ve ancak airler tarafn
dan ifade edtlebtl1r. Eer kralie kendisinin gzellii. nitelii ve
bilgeliini lkemin tm topraklarnda terennm edilecek bir ttrle
tasvtr etmemi dilerse bunu yaparm."
Son derece memnun ve mesrur olan kralie ona bir hediye verilmesini emretti. El-Gazal, "almam" diyerek hediyeyi geri evirdi.
Kralie, tercmanna yle dedi: "Hediyemi niye kabul etmediini
sor ona. Hediyemi mi beenmiyor yoksa bent mi?"
Tercmann ynelttii bu soruya el-Gazal u cevab verdi:
"Gerekten onun hediyesi muazzam: ondan bu hediyeyi almaksa
byk bir onurdur. nk o bir kraliedir ve bir kral kzdr. Fakat hediye olarak bana onu grmek ve onun tarafndan kabul
edilmek yeter. istediim tek hediye budur. Ondan tek istelrn bent huzuruna kabul etmeye devam etmesidir."
Tercman bu szleri kralieye ilettiinde kralienin el-Gazal'e
hayranl ve neesi daha ~a artt ve yle dedi: "Onun hediyesini
ikametgahna tayn ve bent ne zaman ziyaret etmek isterse istesin ona kapy an: zira o benim her zaman erefli bir misafirtmdir." El-Gazal ona teekkr edip iyi dileklertni bildirdikten sonra
ayrld.
Hikayenin anlatcs olan Temmam ibn Alkame, burada aray~ bir anekdot sokuturur:
El-Gazal'i bu hikayeyi anlatrken dinlemi ve sormutum:
"Kralie gerekten senin ona yaktrdn lde gzel miydi?"
El-Gazal u cevab vermiti: "Ceddine rahmet. kralienin fazla ekictl1t yoktu: fakat byle konumak suretiyle onun gnln kazandm ve ondan arzu ettiimden fazlasn aldm."
Toplum ve Birey
341
Temmam ibn Af kame aynca unlan da belirtir:

Arkadalarndan
biri bana yle dedi: "Vtkinglertn kralnn kans el-Gazal'e ylesine balanmt ki onu artmadan ve onun
Mslmanlarn hayat. tarihleri. lkeleri ve bu lkelerin komusu
olan uluslarn hayattan hakknda anlattklarn dinlemeden bir
gn bile geiremiyordu. El-Gazal yanndan ayrldktan sonra
onun ardndan iyi niyet ifadesi olarak gtysi, yiyecek veya parfm
gibi hediyeler gndermedii gnler nadirdi: bu durum. kralieyle
el-Gazal'in ilikilerinin dillere dmesine ve el-Gazal'in arkadala
nnn bu durumdan duyduktan honutsuzluu dile geurmelertne
kadar srd. Bu uyarya muhatap olan el-Gazal daha dikkatli
davranmaya ve kralieye iki gnde bir uramaya balad. Byle
davranmasnn nedenini soran kralieye muhatap olduu uyary
anlatt.
O zaman kralie gld ve yle dedi: "Bizim dinimizde byle

eyler olmad gtbi bizde kskanlk da yoktur. B.ztm kadnlar
mz ancak kendi setikleri erkeklerle birlikte olurlar. Bir kadn
kocasyla ancak bu durumdan memnun olduu srece birlikte
olur ve bu birliktelikten memnun olmamaya balaynca kocasn
terkeder." Romallann dininin Vikinglere ulamasndan nce Vikinglerin adetine gre hi bir kadn hi bir erkei reddedemez fakat dk statl bir erkei alan bir kadn, bu yaptndan dolay
knanr ve ailesi bu ikiltyi aynrd.
El-Gazal, kralieden bunlar iittikten sonra rahatlad ve daha
nceki sk fk tltktye geri dnd. o
Anlatc.
kralieyle el-Gazal'in ilikilerini beyana devam eder

ve el-Gazal'in kralieye irticalen Arapa beyitler dzdn ve
bunlann tercman tarafndan aslna uygun olarak kralieye
aklandn syler. Bu son ayrnt hikayenin tmnn gerekliine glge drmektedir .
Batl kadnlarn serbestlii sk sk yorumlara yol aar; rnein. brahim ibn Yakub, Schleswig halkndan sz ederken
unlan syler:
Onlann arasnda kadnlann boanma hakk vardr. Bir kadn,
diledii ?.aman bizzat boanma talebinde bulunabilir.
342
Ayn
mellif, bat denizinde yer alan ve Kadnlar ehri olarak bilinen bir adayla ilgili olarak daha da tuhaf bir hikaye anlatr:
Bu
ehrin
sakinleri. zerlertnde erkeklerin hibir etktlerlnln

Bu kadnlar at srer, sava aar ve savata
byk cesaret rnekleri sergilerler. Sahip olduktan erkek klelerin her biri srayla geceleyin hanmlarna giderler. Btn geceyi
olmad kadnlardr.
hanmlanyla
ken gizlice
dourursa
geirdikten sonra seher vakti kalkar ve gn
aanr
kp
giderler. Bu kadnlardan biri bir erkek ocuu

onu derhal ldrr, kz ocuu dourursa onu yaa
maya brakr.
Amazonlarla ilgili bu antik hikayenin okuyucularna inandrc gelmeyebileceini phesiz fark eden brahim Yakub u
nu da ekler:
Kadnlar ehri,
var olduuna dair hibir phe bulunmayan

kesin bir gerektir... Romallarn Kral Otto bana bu ehir hak.landa bilgiler verdi. 1 1
Ortaa
Mslman gzlemcisine olduu gibi daha sonraki

dnemlerin Mslman gzlemcilerine de arpc gelen hususlardan biri, kendilerine kadnlarn cinsel serbestlsi, erkeklerinse olaand lde erkeksi kskanlktan yoksun olulardr.
Hallarn Suriyeli bir komusu olan Osame, bu hususu aydnlatan birok yk anlatr:
Frenklerde ne kskanlk alametl ne de z-sayg vardr. Kar
syla yolda yryen bir Frenkin yanna bir dier adam gelip adamn kansn bir kenara ekerek zel bir sohbete dalabilir. Koca
ise bir kenarda kansnn sohbetini bitirmesini bekler. sohbet ok
uzad takdirde ise kansn arkadayla babaa brakp gidebilir.
Byle bir olay kendi gzlerimle grdm. Nabulus'a gittiimde
Mu'izz isimlt bir adamn evinde kalrdm. Mu'izz'in pencereleri yola bakan evi, Mslmanlar lin bir misafirhaneydi. Bu evin kar
snda. yolun br tarafnda bezirganlara arap satan bir Frenkin
evi vard. Bu adam elinde arap dolu bir ie olduu halde yle
343
Toplum ve Birey
bararak dolard
: "Falan tccar. iinde bu arabn bulunduu

bir fy yeni at. mek isteyen varsa dkkan falan yerde."' Tellallk karl kendine verdii cret bu ienin iindeki arapt.
Bir gn eve geldiinde kansyla yatanda yalan bir adam grnce ona sordu: "Seni buraya. kanma getiren ne?"' Adam cevap
verdi: "Yorgundum. dinlenmeye geldim."
"Yatama nasl girdin?"
'Yatak akt, ben de uzandm."
"Fakat kadn seninle birlikte uyuyordu."

'Yatak onun
yatayd;
onu kendi
yatandan karamazdm
ki."
"Dinime and olsun ki." dedi koca. "Bunu bir daha yaparsan
seninle d'Vrz."
Adamn btn itiraz ve kskanh bundan ibaretti. 2
same'nin yks bir etnik anekdotun tm karakteristik

zelliklerini tayor olmasna ramen dnemin Mslman gzlemcilerine Hristiyanlarn evlilik adetlerinin nasl grnm olduunu canl bir ekilde yanstmaktadr.
Bununla birlikte, bu Hristiyan hanmlarn grnleri ho
nutsuzluk vertci deildi. Hallarn ynetimi altndaki Suriye ve
Filistin'i ziyaret eden spanyal bir Mslman olan bn Cbeyr,
Hristiyani bir nikah trenine katlma frsat elde etmiti.
olan Sur'da bir gn grdmz nikah treni
bu dnyann en gzel izlencelerinden biriydi. 1m Hristiyan kadn ve erkekler, bu tren iin evinden karlacak olan gelinin evinin kapsnn nnde iki sra halinde dizilmilerdi. Yakn akraba
grnml iki erkekten birt sa elinden dieri sol elinden tutmu
olduu halde gelin evden karlncaya kadar flt. boynuz ve her
trden mzik aleti aldlar. Gzel giydirilmi ve mkemmel bir
ekilde sslenmi olan gelinin zerinde albn ilemeli bir ipekli
vard ve onlarn adetleri zere gelinliin arkasndan bir kuyruk
srnyordu. Banda etraf altn ilemeli bir altn erit. gsn
de ise zevkle dzenlenmi benzer bir ssleme vard ... Gelinin arkasnda gelinin ailesinin en nemli simalar olan Hristiyan erkek
ler en muhteem giysileri arasndan en gz alc olanlanm giyinmi halde mantolarn sryerek gelini izliyor. onlann ardndan
da gelinin Hristiyan kadnlar arasndaki akranlan ve arkadalar
Limana
yakn
344
mcevherlerle ssl en gzel elbiselerini

eliinde yryorlard ... 3
Yzyllarca sonraki bir tarihte,
Evliya elebi'nin houna gitmiti.
giyinmi
halde mzik
Viyanal hanmlann endam
Bu lkenin havas ve suyu ok iyi olduundan btn kadnlar

gzel. boylan yelinde. ho endamldrlar ve perimsi hatlara sahip-
tirler. Her yerde. tm

davran
tavrlar.
her hareketi, her kelimesi ve her
erkeklert zevke boan, yan

benil1 ve gzel olan saysz kzlar var...
altn gne
kadar tatl. al
Hristiyan toplumun zelliklerinden biri. Mslman ziyaretileri aknla bomay her zaman baarmtr: Kadnlara
alenen gsterilen sayg. Evliya u yorumu yapar:
Bu lkede son derece olaanst birey grdm. mparator.
at zerindeyken yolda bir kadnla karlat vakit atn durdurup kadna yol veriyor. Yaya iken bir kadnla karlatnda ise
kibar bir tavrla. olduu yerde dikili duruyor. Daha sonra kad1n
imparatoru selamlyor, imparator da apkasn karp kadna
saygsn sunuyor ve kadn geip gitmeden yoluna devam etmiyor.
Bu son derece olaanst bir izlencedtr. Bu lkedeki ve k;:t.ftrler1n
dier topraklarndaki kadnlann sz emirdir ve onlara Meryem
ana hatnna sayg ve hrmet gsteilmektedir. 14
Bu gibi olaanst olaylar anlatan Evliya'nn Trkiye'de yalanc olarak grlm olmasnda fazla alacak bir ey yoktur.
Kadnlann zgrl. 1766 ylnda spanya'y dolaan Fas
elisi el-Gazal' da hayrete drmtr. Dier Mslman yazarlar gibi, Avrupal -hatta spanyal- kadnlarn cinsel zgrl, onu da akna evirmitir. aknl. kuzey Fas sahilinde spanyol hakimiyeti altnda bulunan bir liman olan Ceuta'nn snrlann geince balamtr.
Evlerin. yola bakan ve kadnlarn devaml oturup gelen geeni
birer pencereleri vardr. Kocalan bu kadnlara son
derece nazik davranrlar. Kadnlar. kocalarnn dndaki erkek
selamladktan
Toplum ve Birey
345
veya hahaa sohbete ve samimiyete

Uygun grdkleri yerlere gitmekten onlan alkoyan
yoktur. Evine dnen br Hristiyan kocann kansn. kzn veya
kzkardeini yabanc bir Hrtstlyanla srt srta vermi iki ierken
bulmas sk gerekleen olaylardandr. Bu durum kocay memnun eder ve. bana sylenilenlere gre koca. bu Hristiyamn. kans
veya ev halkndan herhangi bir kadnla olan bu arkadaln bir
ltuf olarak deerlendirir...
lerle
bakalannm yannda
mOpteladrlar.
El-Gazal'n
Ceuta'da grdkleriyle ilgili haberleri ve bunlarla ilgili yorumlan biraz heyacan doludur. Balolarda ve kendisinin onuruna verilen davetlerde dans eden iftlerin -daha nceki Mslman ziyaretiler gibi- el-Gazal' da aknla bo
mas pek artc deildir. Ayn lde hayrete drc bir
dier ey de, iyi aile kzlarnn utanmazca giysiler giyip kendilerin tehir etmeleri ve onlann onurlannn muhafzlar olmalar gereken erkeklerin bu duruma msamaha gstermeleri ve
hatta onaylamalanyd. Bu kabullerden birinden dndkten
sonra el-Gazal unlan not etmitir:
Parti
dalnca kalacamz
yere dndk ve Allah'tan, erkek

kskanlndan yoksun ve kfre batm bu kafirlerin iinde bulunduklar durumdan bizleri muhafaza etmesi iin niyazda bulunduk ve onlarla koullar gerektirdii iin sohbet etmi olmakla
ilediimiz sutan dolay bizleri sorumlu tutmamas iin Hereye
Kadir Olan'a yalvardk ... s
Mehmed Efendi de Fransa'daki kadnlarn

kudretinden ayn ekilde etkilenmitir.
bamszl
ve
Fransa'da kadnlarn mevkii erkeklerinkinden yksektir: yle

ki. kadnlar diledtklert eyi yapp diledikleri yere gidebilirler ve
kadnlann en aa mevkiden olanlarna bile en byk lordlar s
nrsz lde sayg ve hrmet gsterirler. Fransa'nn kadnlarn
cenneti. kaygdan ve sorunlardan azade olarak diledikleri eyi
zahmet ekmeden elde ettikleri yer olduu sylenir. s
Bununla birlikte, onsekizinci yzyln sonunda ingiltere'yi

ziyaret eden Ebu Talib Han, yknn, kendinden nceki ziya-
346
bir dier yann gzlemlemi ve

ngiliz kadnlannn durumunu genelde kendilertnin Mslman
kzkardelennden daha kt bulmutur. ngiliz kadnlan dkkanlarda ve baka yerlerde birok deiik ite istihdam edilmekte -ki Ebu Talib kadnlann problem oluturmalann nlemenin en iyi yolu olarak grd bu uygulamay ngiliz hukukular ve filozoflannn bilgeliine hamletmektedir- ve bunun dnda birok snrlamaya daha maruz braklmaktadr
lar. rnein, kocalan yanlannda olmadan akamdan sonra
sokaa kamaz ve geceyi bakasnn evinde geiremezler. Evlendikten sonra hibir mlkiyet haklar yoktur ve dilediinde
hereylerlni ellertnden alabilecek durumda olan kocalarnn
tamamen insafna kalmlardr. Mslman kadnlarn durumu
onlannkinden ok daha iyidir. Onlann yasa tarafndan belirlenmi hukuki konumlan ve mlkiyet haklan. yasa tarafn
dan. kocalarna kar dahi korunmaktadr. Aynca. baka
avantajlara da sahiptirler. Ebu Talib, bu durumdan znt
duyduunu ifade eden bir edayla. pee arkasna gizlenmi
Mslman kadnlann, alan olduka geni her tr irkin ie
dalabileceklerini syler. Diledikleri zaman evden kp babalann, akrabalarn ve hatta kadn arkadalann ziyarete gidip
birka gn ard arda yatya kalabilirler. Ebu Talib, bu zgrlklerin salad imkanlar hakknda aka honutsuzluunu
dile getirtr. 17
ngiltere'den Fransa'ya geen Ebu Talib, yaygn olarak kabul gren fikirlerin arpc lde aksine, Fransa'nn ne yemeklertni ne de kadnlarn ngiltere'de olduu kadar beenisi
ne uygun bulmamtr. Basit ngiliz yemeini Franszlann teferruatl yemeklerine tercih eden Ebu Talib, iki lkenin kadn
lan hakknda da benzer dncelere sahiptir. "Fransz kadn
retilerin gzden
kardklar
lan," der. "ngiliz kadnlarndan daha uzun. daha iman. daha tombul ve fakat ok daha az gzeldirler ki bunun nedeni
muhtemelen ngiliz kzlarnda var olan adab- muaeretten.
kadns basitlik ve tevazudan yoksun olmalandr." Ebu Talib.
Hindistan'daki sokak kadnlannn grntsn hi de ho olmayan bir ekilde andnr bulduu Fransz usul sa yapmn
beenmez. Boyalan, mcevherleri ve neredeyse plak olan gsleriyle Fransz kadnlann hafif merep grnml bulur.
Dahas. "atak. geveze. yksek sesli ve kolay kzabilir bir yapya
Toplum ve Birey
347
sahiptirler." Beli yukarda olan elbiseleri, ekici olmaktan ok

glntr. Sonu olarak. Ebu Talib. Londra'daki grlmeye
deer yerleri ziyaret ettiinde olduu gibi. miza itibariyle gzellik karsnda kolayca etkilenmeye ak olmasna ramen,
Paris'te byle bir durumla karlamamtr. Palais Royal'de
geceleri ve gndzlert karlat binlerce kadndan asgart lde bile etkilenmemitir. s
Fransz kyl kadnlan ve kylerde bulunan dier tm ey
ler daha da kt durumdayd. Kasabalardan son derece farkl
olan kyler ~ok seVimsiz yerlerdi. Kadnlar ylesine kabayd ki
sadece onlan grmek bile insanda tiksinti uyandryordu; giysilerine bakldnda ise Hindtstan'daki kyl kzlar onlara k
yasla cennet sakinleri gibi grnyorlard. 19
Dnemin bir 1rk airi. dolaysz bir cinsel yaklam sergiler. Fazl- Enderuni (1757-1810) olarak da bilinen Fazl Bey,
l 770'll yllarda Osmanllara kar ayaklanan mehur bir Filistinli Arap Udertn torunuydu. stanbul'da yetien Fazl Bey, erotik iirleriyle, zellikle de biri kzlar dieri ise olanlarla ilgili
iki uzun iiriyle mehur oldu; bu kzlar ve olanlar. Fazl
Bey'in zihnindeki deerlere gre, iyi ve kt nitelikleri belirtilerek uluslarna gre tasvir edilmektedirler. Bunlar arasnda,
Osmanl imparatorluunun iindeki ve civanndaki farkl etnik
gruplara ilaveten. lstanbul'daki Frenkler, Tunallar. Franszlar,
Lehler, Almanlar, spanyollar, ngilizler. Ruslar. Hollandallar
ve hatta Fazl Bey'in Kzlderi11leii kastettii ak bir terim olan
Amerikallar bile mevcuttur. Yurtdna seyahat ettiine dair
herhangi bir delil bulunmamakla birlikte. stanbul'daki imparatorluk saraynda yetimi ve yaam olan Fazl Bey, pek ok
ulustan gen kadn ve erkekle tanma frsat elde etmi olmalyd. Olanlarla ilgili tasvirleri kapal ve ketumdur. Kzlan ele
al ise ok daha ak ve kimi zaman klinik ayrnt lsnde
bir younluktadr. Bununla birlikte. Fazl Bey, kltrel bala
ma pek nem vermez. Fransz kadnlar, Fazl Bey'e gre tiksindirici birey olan kk kpek besleme ve onlar gslerine
basma adetleri yznden ayplanmaya layktrlar. Aynca. s
panyal hanmlarn ark syleyip gitar aldklarn da bilmekte
ve Fas yoluyla geldiklerini de belirtmektedir. Gsterisiz ve
pembe yanakl olan ngiliz kadmlannn Hindistan'n ksmi sahipleri olduklarna da deinilir. Zor bir dil konuan -Fazl
348
Beyin bu
yargya nasl vardn
dal kadnlar,
cinsel arzu
insan merak ediyor- Hollan-
uyandrmakta baanszdrlar.20
1803 ile 1806 yllan arasnda Fransa'da kalm olan ve genelde elinden geldiince olumsuz bir portre sunmaya alan
Halet Efendi, Avrupallann cinsel adetlerinin bif dier cephesini tasvir eder. Halet Efendi, mfteriler tarafndan Mslmanlara yneltilen bir sulamay hayret ve kzgnlkla zikrederek
ie balar:
yle
diyorlar: "Bil ki, dnyada ok sayda Ermeni ve Rum homosekselin var olmasna ramen, Mslmanlann hemen hepsi
homosekseldir. Bu rezUce bir eydir. Allah korusun. Frengtstan'da byle bir ey gereklemez. gereklese bunu iddetle cezalandrrlar ve bu byk bir skandal olur. vesaire." yle ki. bunlan dinleyen kii hepimizin baka eyle ilgileri olmayan, bu yap
da insanlar olduumuzu sanr.
Parts'te Palais Royal isimli bir ar vardr ki ilerinde envai
eit maln bulunduu drt yandaki dkkanlann zerinde sapknca ilikilerle itigal eden 1500 kadtn ve 1500 erkein yer ald
odalar vardr. Bu yere geceleyin gitmek utan vericidir. fakat gndz gttmekte bir beis olmadndan bu zel izlenceyi grmeye gttUm. lert giren kiiye drt yandan kadn ve erkekler tarafndan
zerinde u tur yazlarn yer ald kartlar uzatlyor: "Bende ok
sayda kadn var. odam falan yerde. cret u kadar" veya "Bende
u kadar olan var, yalan u ve u. resmi fiyat u kadar": tm
bu yazlar zel olarak baslm kartlann zerinde yer alyor. Bir
olan veya kadnn frengiye yakalanmas durumunda hkmet
tarafndan grevlendirilmi doktorlar hastaya mdahale ediyor.
Olanlar ve kadnlar insann etrafn sanp flngirdeerek "hangimizi beeniyorsun?" diye soruyorlar. Dahas. buradaki eraf gururla unu soruyor: "Palais Royal'tmizi ziyaret ettin mi? Kadnlan
mz ve olanlanmz beendin mt?"
Allah'a kr. slam topraklarnda bu kadar ok sayda olan
ve ibne yok.21
Parts'i daha sonraki bir tarihte ziyaret eden Msrl eyh Rifa'a ise homoseksellik sorununa daha farkl bir bak as
getirir. eyh Rifa'a, ilgi ve takdirle, Fransa'da homoseksellie
nefret ve tiksintiyle bakldn ve bu yzden Arapadan homo-
Toplum .l)e Birey
349
seksel ak iirleri eviren Fransz bilimadamlannn bu iirler

deki eril yaplan diil yaplara evirdiklerini syler.
Fransa'nn hanmlaryla ilgili izlenimleri ise daha az olumludur. eyh Rifa'a, Paris'in kadn1ann iffetten. erkeklerini ise
erkeksilikten yoksun bulmutur:
Onlarn
erkekleri,
kadnlara
kledirler ve gzel olsalar da olmasalar da kadnlarn emirlertne tabidirler. Onlardan birinin dediine gre ... Dou halk arasndaki kadnlar eve ait birer mal durumunda olduklar halde, Frenkler arasndaki kadnlar kaprisli
ocuklar g1bidirler. Frenkler. bozuk davrantan ne kadar ok
olursa olsun kadnlar hakknda kt dnceler tamazlar.
Rifa'a devamla, kansnn ihanetini duyan bir kocann. a

hitlerin yeminli ifadeleriyle tevsik olunan bu ihaneti zerine
kansn evinden kanp bir mddet ayn yaasa bile. boanma
hakk elde etmek, aynca mahkemeye bavurup kansnn ihaneti hakknda ikna edici deliller getirmek zorunda olduunu
aklar.
Onlarn
kt nitelikleri arasnda ou kadnlarnn erdemden

yoksun oluu ve erkeklerle birliktelik. sk fklk ve oynama gtbi
Mslman erkeklein kskanlk duymalarna yol aan durumlarda kskanlk duymamalan yer alr ... Zina, zellikle de evli olmayanlann yaptklar zina. onlara gre temel deil ikincil bir gnahtr.
Bununla birlikte. eyh, Fransz kadnlarnn d grn.

tarz ve hatta sohbetlerinden etkilendiini itiraf eder:
Fransz kadnlan
gzellik, zerafet. sohbet ve nezaket husu-
sunda mkemmeldirler. Kendilerini ssleyip psleyip

ve elence yerlerinde erkeklerin arasna karrlar.
Dier
tehir
eder
Mslman ziyaretiler gibi eyh de bir baloya katlr

ve beklenecei zere Batl dnyann tuhaf uygulamalarna a
nr. Selefleri gibi eyh de ok eyi tuhaf ve harika bulursa da
onlardan daha az aknlk duyar. "Bir baloda'', diye aklar,
"her zaman erkekler, kadnlar. byk klar ve zerine otur-
Mslmanlann Avrupa'y
350
Kefi
mak iin sandalyeler vardr. Bu sandalyelerin ou kadnlar

iindir ve tm kadnlar oturmadan bu sandalyelere hi bir erkek oturmaz. Bir kadn geldii vakit bo sandalye kalmamsa
erkeklerden biri kalkp yerini ona verir. Ona yer vermek iin
kadnlardan kalkan olmaz." "Kadnlar." diye hayret iersinde
devam eder, "bu toplantlarda daima erkekleiin grdnden
daha ok itibar grrler."
Batllarn bu balolarnn bir baka garip zelUi daha vardr. "Onlar dans etmeyi bir sanat olarak deerlendiiiyorlar ... ve
herkes tarafndan yaplyor ... ?..arif beylere ve beyefendilere has
birey olarak grlen dans. makul snrlarn tesine geilmedii srece gayr ahlaki birey olarak grlmyor."
eyh Rifa'a, Batl fenomenlerle Msr'daki muadilleri arasnda ou birinciler lehine olan birok kyaslama yapar. Fransz sahnesinin aktiisleiini Msrl kzlarn danslaryla ve Fransz tiyatrosuyla Mslmanlarn glge oyununu kyaslar ve her
iki durumda da Batl formu stn bulur. Dans hakknda yapt yorumlar aydnlatcdr.
Msr'da
dans kadnlar tarafndan ve sadece arzu uyandrmak

iin yaplr. Pariste ise. tam tersine. en ufak bir gayri ahlak unsuru olmayan bir srayarak dnmeden ibarettir.
Avrupa'nn
daha nceki Mslman kaif

leri gibi, Rifa'a'nn da tuhaf partner deitirme uygulamasn
dan hayrete dm olduunu gsteren u gzlemi daha da
dikkate deerdir.
balo
salonlarnn
Erkeklerden biri kendisiyle dans etmek iin bir kadna teklifte

bulunuyor, dans bitirdiklerinde bir baka erkek ayn kadn dansa kaldnyor ve bu byle sryor. zel bir dans tr var ki bu
dansta erkek kolunu dansettii kiinin beline doluyor ve genellikle eliyle onu kavryor. Genelde bir kadnn vcudunun belden yukarda kalan herhangi bir yerine dokunmak Hristiyanlar arasnda
bir taciz olarak deerlendirilmiyor. Bir erkek. kadnlarla sohbet ve
onlara komplimanlarda ne kadar baarlysa o kadar zarif kabul
ediUyor. 22
Nihai bir yorum da 1838 ylnda zmir' den bir gemiyle yola
Toplum ve Birey
351
koyulan bir ranlnn gemideki yolcularla ilgili u syledikleridir:

Gemiye ok baarl ve zeki olmakla birlikte irkin ve fizii kt drt ngiliz kz bindi. Aka anlald zere kendi lkeleinde
uygun talipler bulamadklar iin yurtdna kmak zorunda kalmlard ve koca bulma midiyle bir sredir seyahat edip duruyorlard. Fakat aradklarn bulamamlard ve artk evlertne dnyorlard.
Pazar gn le sularnda ulatmz tik Yunan topra olan

Ptre'ye (? Sire] ayak bastk. Yirmi gn onlarn bir cehennem rnei olarak hizmet grebilecek karanunalannda kaldk. Karantina
binalannda bizimle birlikte olan bu drt bakirenin (yle olduklar
n iddia ediyorlard) masraflann Acudan Ba dyordu. Bu kz
lardan ansl olan bili, birltkte seyahat etU1mtz gemi yolcularn
dan gizli iaret ve ka-gz alvertlert yapp durduu ehvetli bir
Yunan genci buldu. Bu ikisi samimiyet kurdular ve ayn yata
paylamaya baladlar.23
Diplomatik ziyaretilerin birounun ziyaret ettikleri ehir

lerle ilgili syleyecekleri vardr; fakat nadiren bunlarla kendi
ehirleri arasnda mukayesede bulunurlar. Mehmed Efendi u
ekilde bir kyaslamada bulunur:
Parts stanbul kadar byk deildir; fakat binalar . drt veya ye<li kat kadar olabilmektedir ki bunlarn her katnda bir aile
yaar. Kadnlar hep sokakta olduklar, bir evden dieine gittikleri ve asla evde kalmadklan iin caddelerde ok sayda insan gzkyor. Kadn ve erkek kank olduklar iin ehrin merkezl gerekte olduundan daha kalabahk gzkyor. Kadnlar dkkanlarda oturuyor ve oralar iletiyorlar. 24
Ortadoudan
gelenler gibi Kuzey Afrika ve Hindistan'dan

gelen Mslman ziyaretiler de Batl ehirlerde kadnlarn
dkkan iletici olarak rolleri ve ol uturduklan topluluk ile ilgili
olarak yorumlarda bulunurlar.
Bu Mslman seyyahlann, onsektzinci yzyl sonlan ve ondokuzuncu yzyl balannda Batya yolculuk yapanlan da dahil olmak zere geneli. Avrupa'nn iilerine fazla ilgi gster-
352
mezler. Hatta 1790 ylnda Prusya'y ziyaret eden Azmi bile grevi dnda kalan konulara fazla iltifat etmemekte ve kzgn
bir ekilde "Avrupa'nn olaand uygulamalarndan biri" hakknda yorumda bulunarak. Batllarn, dier lkelerden gelmi
ziyaretilere ehirlerinin grlmeye deer yerlerini gstermeye
alarak onlar ilerinden alkoyduklarn. gecikmelerine ve ziyaretlerini gereksiz yere uzatp para israf etmelerine yol atk
lann syler. Ondokuzuncu yzyl balarna kadar Batda seyahat etmi Mslman ziyaretilerden sadece Mirza Ebu Talib
Han bu konularda biraz detaya girer.2s Ebu Talib Han'n. Bat'nn dorudan etkisi altnda kalm bir lkeden geldiine dikkat edilmesi gerekir. Ondokuzuncu yzyl ierisinde Ortadou
lkelerinden gelen Mslman ziyaretiler de dnlerini geciktirmek ve ilgi alanlann geniletmek iin nedenler bulmular
dr.
XII
Netice
Msrl tarihi Ceberti, onseklzinc yzyl sonunda Msr'n

Franszlar tarafndan igali srasnda Franszlarn Kahire'de
terkedilmi bir Memlk saraynda kurduklar ktphane ve
merkezini ziyaret etti. Burasnn sradan Fransz

askerlerinin bile okumaya geldikleri ve -daha da nemlisiMslmanlann da gelmelertntn beklendii ve hatta anuland
ok sayda kitaba sahip geni bir ktphane olduunu grd:
aratrma
Franszlar,
zellikle de bir Mslmann biUmlere tlgt gstermesi durumunda mutlu oluyordular. Hemen o kiiyle konumaya
balyor. yer krenin deiik blgelerinin. hayvanlanmn ve bitkilerinin resimlerinin yer ald her trden bash kitaplar gsterlyordular. Orada antik tarihle ilgtli kitaplar da mevcuttu ... 1
Ceberti bu ktphaneye birok kez gitti. Kendisine slam

tarihi ve genel slami tedrtsatla ilgili kitaplar gsterilen Ceberti.
Franszlann, Arapadan Franszcaya evirilmi birok Mslman mellifin kitaplannn yansra bir Arapa metinler kolleksiyonuna da sahip olduklarn grnce akna dnd.
Ceberti, Franszlarla ilgili gzlemlerini yle dile getirir: "Arap
354
dili ve onun gndelik kullanmn renmek iin byk gayret

gsteriyorlar. Bu amala gece gndz alyorlar. Her tr dilin
etimoloji sini. isim ve fiil ekimlerini mstakil olarak ele alan
kitaplara sahipler." Ceberti, bu eserlerin onlara "diledikleri dilden kendi dillerine olduka hzl bir ekilde tercme yapmalarna imkan salamakta" olduunu belirtir.2
Cebertl. bir keif yapm, Avrupa'nn oryantalizmiyle tan
mt. Ceberli'nin aknla dmesi anlalr bireydir. Arap
douya
modern
Avrupa'nn
ilk
saldnsnn gerekletii
onse-
kizinci yzyl sonlarna varldnda, Ortadou zerine alma

yapan akademisyenlerin emrine amade geni bir literatr mevcuttu. Avrupa'da. Arapa grameri zerine yetmi, Farsa zerine on, Trke zerine ise onbe kitap baslm durumdayd.
Szlklere gelince, Arapa iin on, Farsa iin drt. Trke
iinse yedi szlk yaynlanm bulunuyordu. Bu eserlerin byk bir blm, bu dillerde yazlm eserlere dayal olarak kaleme alnm rehber veya yardmc kitaplar olmaktan teydiler
ve bilime yaplm orijinal ve nemli katklan temsil ediyordu-
lar.
Kar tarafta ise bununla kyaslanabilir hibir gelime yoktu. Herhangi bir Batl dille ilgili olarak bir Arap. bir ranl veya
bir Trkn ne basl halde ne de elyazmas halinde emrine
amade bir tek gramer kitab veya szlk bile mevcut deildi.
Ortadoulular tarafndan kullanlmas amacyla Batl dillerin
szlk veya gramerlerini hazrlamak iin ondokuzuncu yzy
ln ilerki yllarna kadar herhangi bir teebbste bulunulmad
n gryoruz. lk ortaya kan eserler de, daha ok, emperyalist ve diplomatik faaliyetlerde faydalanlmak amacyla hazr
lanmtr. Aklama ksmlan
bir Avrupa diliyle verilen ilk dil-
den-dile Arapa szlk. 1828 ylnda yaynlanmtr. Bir Hristiyan -Msrl bir Kpti- tarafndan kaleme alnp bir Fransz
oryantalist tarafndan "gzden geirilip geniletilmi'' olan bu
eser. mellifin nszde verdii bilgiye gre, Araplardan ok Batllar tarafndan kullanlmas amacyla hazrlanmt.3 Gr. nene baklrsa. Araplarn da bu tr szlklere ihtiya duyabilecei dncesi ok sonraki bir tarihe kadar kimsenin akln
dan gememitir.
Ortadou zerine aratrmalarda bulunan Batl akademis-
yenler,
Bat
zerine
aratrmalar
yapan
Ortadoulu
akademis-
Netice
355
yenlere nazaran dil renimine yardmc aralara ulaabilme

hususunda daha iyi durumda olduklar gibi dier bir ok hususta daha da iyi durumdaydlar. Onsekizinci yzyln sonlar
na gelindiinde. Mslmanlarn tarihi, dini ve kltryle ilgili
metinlerin tpk basmlarn. evirilerini ve bunlarla ilgili ciddi
bilimsel almalar iine alan geni bir literatr. Batl akademisyenlerin emrine amade klnm bulunuyordu. Dorusunu
sylemek gerekirse. Ortadou ile ilgili olarak Batda kotarlm
bilimsel almalar. Ortadoululann kendileri hakkndaki bilimsel almalarna nazaran birok adan daha ileri durumdayd. Avrupal seyyah ve arkeologlar, antik Ortadou abidelerinin kefedilip deifre edilmesine ve blge halknn byk.
grkemli ve oktan unutulmu gemilerinin restorasyonuna
yol aacak olan sreci balatm bulunuyorlard. ngiltere'de
ilk Arap dili krss 1633 ylnda Sir Thomas Adams tarafn
dan Cambridge niversitesinde kuruldu. Bu krsde ve Avrupa lkelerindeki dier benzer merkezlerde, byk bir bilimadam yaratcl. Ortadounun Antika ve Ortaa dilleri ve
kltrleinin
incelenmesine
hasredilmiti
ki yakn gemiin ve
gncel meselelerin incelenmesine hasredilen gayret bundan

kat kat fazlayd. lm bunlar, Ortadoululann Avrupa'nn dilleri. kltrleri ve dinlerine btnyle ilgisiz tutumlaryla tam
bir tezat tekil etmektedir. Savunma ve diplomasiden, dolay
syla da Avrupa devletleriyle ilikilerden sorumlu olan Osmanl
devleti dnda Avrupal devletler hakknda biraz olsun bilgi
toplamaya ve derlemeye ihtiya duyan bir baka devlet yoktu.
Bununla birlikte, eldeki kaytlar, Osmanl devletinin onsekizinci yzyln ikinci yansna kadar derledii bilgilerin genellikle
sathi ve hemen her zaman gncel olmaktan uzak olduklann
gstermektedir.
Ebedilik duygusu, yani hibir eyin deimez olduu duygusu. Mslmanlar tarafndan dier zamanlar ve mekanlarla
ilgili olarak kaleme alnan yazlarda olduu gibi Avrupa'yla ilgili olarak kaleme alnan yazlarda da karakteristik bir zellik
olarak kendini izhar eder. Bir Mslman hekim veya bilimadam. elli veya yz yl nce kaleme alnm tpla veya bilimle ilgili
bir eseri tercme etmeyi yeterli bulur. Katib elebi. 1655 yln
da Hristiyanlk hakknda yazarken, daha sonraki beyz yllk
sre ierisinde deiikliklerin ortaya km olabileceini hi
356
hesaba katmadan. Reformasyona. din savalarna ve hatta Roma ile Konstantinopol arasndaki aynla hi deinmeden Ortaa polemiklerini anlatp konuyu kapatr. Keza. onsekiztnci
yzyl balannda yazmakta olan Osmanl tarihisi Naima da.
ayn ruh haliyle, Ortaa hahlanyla iinde yaad dnemin
Avrupa devletlerini farksz grr ve ikincileri ayrntl olarak
ele almaya gerek duymaz; ayn ekilde. onsekizinci yzyl sonlarnda Avrupal kadnlarn giysilerini resmetmek isteyen bir
Trk ressamn da onyedinci yzyl modellerinden yararland
n grmekteyiz.
Bu iki toplumun birbirlerine kar tutumlarndaki bu farkl
lk nedendir? Bu farkn Avrupallarn daha byk bir dini ho
grye sahip olmalanndan kaynaklanmad kesindir. Aksine.
Hristiyanlarn slama kar tutumlan Mslmanlarn Hristiyanlara kar tutumlanna nazaran ok daha banaz ve hog
rsz olmutur. Mslmanlann daha hogrl davranm
ol malan ksmen teolojik ve tarihi, ksmen de pratik nedenler
dolaysyladr. Peygan:ber Muhammed, sa'dan alt asr sonra
yaamtr. Hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar kendi din
ve vahiylerinin Allah'n insanla nihai hitabn temsil ettiine
lnanyordular. Fakat tarihsel geli sralamalan bu dinlerin birbirlerini alglaylarnda bir farkll empoze ediyordu. Mslmanlara gre sa. Muhammed'in mjdeleyicisi, Hrtstiyanlara
gre ise Muhammed bir yalanc peygamber idi. Mslmanlara
gre Hristiyanlk, yegane gerek dinin daha nceki bir dnemde gelmi olan eksik ve vakti gemi bir formuydu. dolaysyla
da hakikatin gerek bir vahye dayal unsurlarn ieren bir
dindi. Bu yzden. Yahudiler gibi Hristiyanlar da Mslman
devletten hogrl muamele grmeye hak sahibiydi. Oysa
Hristiyanln. kendinden sonra gelmi bir dinle ilikilerinde
bylesi bir tutum sergilemesi teolojik

tiyanlar iin Yahudilere
hogr
adan imkanszd.
Hris-
gstermek yeterince zordu ki

onlarn Yahudilie baklaryla Mslmanlann Hristiyanla
baklar muhtemelen ayn ekildeydi. Hristiyanlara gre sla
ma hogrl olmak sa'dan sonra bir vahyin ve nciller' den
sonra bir kutsal kitabn geldiini tasdik anlam tard ki byle
bir tasdikte bulunmaya hazr deillerdi.
Bu tutum farkllnn pratik sebepleri de vard . slam . nfusunun ounluunu Hristiyanlann oluturduu bir dnyada
Netice
357
zuhur etti ve ynettikleri lkelerde Mslmanlar uzun sre bir

aznlk olarak kaldlar. ounluu oluturan tebeann dinlerine belli lde hogrl olmak idarecilik asndan ve iktisadi
adan bir gereklilikti ki Mslman yneticilerin ou bu gerei grme basireti gstermilerdir. Avrupa iinse genelde bu
gibi gereklilikler sz konusu deildi. Kout bir problemin ortaya kt tek lke ispanya olmutur; Yeniden-fetih hareketinin
burada sergiledii hogrszln bedeli ar olmu, Mari
bilerin ve Yahudilerin srlmeleri lkenin fakirlemesine yol
amtr.
Bu iki medeniyetin uyandrdklar ilgi ve meraklar arasnda

da nemli farkllklar vardr. slami dnyadaki halk ve kltrlerin eitliliine karlk Ortaadaki Frenk Avrupa herhalde
son derece tekdze bir yer grnmndeydi. O dnemde Avn
pa'da byk lde tek bir din. tek bir rk ve bir ok blgede
tek bir kltr mevcuttu. Az saydaki elit toplumsal snf iin
bir tek giysi tr vard. Tl.im bunlar slam dnyasndaki rk,
inan, elbise ve kltr eitliliindeki zenginlikle tam bir tezat
ar7.etmektedir. Hatta Frenk Histiyanl tekbiimlilii koruma-
ya almtr; en azndan herhangi bir tr sapmaya hogrl

davranmakta veya yaama izni vermekte zorlanm gzkmektedir ve normdan uzaklaan sapknlar. cadlar, Yahudiler ve
dierlerinin peinde ok enerji harcamtr.
Avrupa'nn bundan daha byk bir eitlilik arz eden yegane cephesi lisanlaryd. Arapa konuanlarn oluturduu
dnyada Arapann din, ticaret ve kltrn yegane dili, gemiin bilgisinin hazinedar, imdinin alveriinin yegane iletiim
arac olmasna ramen. Avrupallar, gndelik amalar. din ve
bilim iin birbirinden farkl olan ok sayda dil kullanyorlard.
Avrupa klasikleri ve Hristiyanlann kutsal kitaplar Latince,
Yunanca veya branca idi ki Eski Ahit'in Arami diliyle yazld
n dikkate alacak olursak bunlara drdnc bir dil olarak
Aramcay de eklemek mmkndr. Bu yzden, Avrupallar,
kendi dllleri dndaki zor dilleri renmeye ve bu dillerde ustalamaya bandan beri ihtiya duymaktaydlar; bundan da
tesi. yabanc dillerle yazlm d kaynaklarda da bilgelik bulunabileceini kabule hazrdlar ki bu dillere yaklamak demek
onlan renmek demekti. Araplar arasnda ise durum farkly
d, nk onlarn dili ayn zamanda hem dini, hem klasik hem
358
de gndelik dildi ve bu yzden de hi kimse bir baka dili

renmeye ihtiya duymuyordu.
Avnpa'da ok sayda farkl dil konuulmaktayd ve bunlann her birinin kullanm alam farklyd. Bu yzden. Avrupal
lar. komular tarafndan anlalmak. renim grmek ya da i
seyahati yapabilmek iin baka diller renmeleri gerektiini
ocuklu klanndan itibaren biliyordular. Bugn bile. Akdeniz' in
gney sahilinde bir tek yaz dili, yani Arapa mevcutken. kuzey sahilinde bu say neredeyse bir dzinedir.
Mslman lkelerdeki ehirlerde. zellikle de Arap lkelerindeki ehirlerde envaieit insan vard. Seyyahlar. ziyaretiler. kleler ve Asya'dan. Afrika'dan ve hatta Avrupa'nn uzak
lkelerinden gelen tccarlar bu eitlilii daha da artnyordu.
Tuhaf ehreli ve yabanc giysili insanlarn varl. bu gibi insanlarn olduka fazla olduu Ortadou'nun byk metropollerinde yadrganmyordu. Avrupa'nn tekdze baehirlerinin
sakinleri iin ise Fasl, Osmanl, Farisi ve dier egzotik ziyaretilerin oluturduu izlence kadar olaanst merak uyandrc
birey yoktu.
ounlukla kaba bir ekilde sergilenen bu ilgi. Avrupa'y ziyaret eden birok Mslman tarafndan dile getirilmitir. Onsekizinci yzyl balarnda. bir Trk grmeye duyduklar merak gidermek iin epeyce u7..ak yerlerden gelip uzun sre bekleyen ve epeyce bir rahatszla gs geren Avrupallarn bu
garip davranlar Osmanl Elisi Mehmed'i hayrete drm
t. Burada merak olarak tercme edilen kelime hrs kelimesidir ki bu kelimeyi istek, arzu veya agzllk eklinde tercme
etmek daha doru olur.4 1790 ylnda Berlin'e giderken Cpenick'te mola veren Azmi Efendi fse unlar kaydeder: ''Yce
Sultanhmz tarafndan otuz yldr Berlin'e eli gnderilmediinden. Berlin halk ehre girmemizi bekleyemedi. Ka ve kara
ramen kadn-erkek at arabalanyla, atl ve yaya olarak geldiler
ve bizi dikkatle szp geri dndler."5 Azmi, Cpenick'ten Berlin'e giden yol boyunca yolun her iki tarafnda da izleyici kalabalklar grdklerini syler. Baehre vardklarnda tse daha
byk bir kalabalkla karlarlar. Vasf, Madrid'e girerken
benzer manzaralarla karlatn belirtir.6 Srf kendilerini
grmek iin halk byle bir zahmete girmeye ve hatta haln saylr meblalar demeye iten ilgiden dier ziyaretilerin de pek
Netice
359
ou etkilenmi
ka
aina
ve ok memnun olmuslardr. Bu tr bir meraolmadklar ve bu ilgiyi ifade:~ etmekle zorlandklar
aktr.
Bu iki kltrn tutumlar arasndaki farkll. ilk evreler

iin. birinin renecek dierininse sunacak eye daha ok sahip olmalar gereine hamletmek mmkndr. Fakat. Hal
Seferlerinin sona ermesinden sonraki safua iin bu aklama
artk geerliliini yitirir: Orlaan sonlarna geldiimizde ise
bu tutum farkllnn iki toplum arasndaki temel farkllklar
dan biri olduu apak bir hal alr.
nceleri Avrupallar yabanc insanlara kar genellikle ilgisizdiler. Bunun tabii ki istisnalan vard. Tarihin babas kabul
edilen Herodot. Yunanllarla birlikte barbarlar da. yakn gemile birlikte antik dnemi de kaleme almt. Dou dillerini
okuyamadndan, elde etmek istedii bilgiye ulamak iin Douda seyahatler ve aratrmalar yapmt. Yzyllarca sonra.
Kuds Latin Kralh'ndaki Sur'un Bapiskoposu olan William
(. 1190) isimli bir dier Avrupal, komu Mslman monari
leri ele alan bir tarih kitab yazd. O da Doudaki kaynaklardan yararland ve Arapa bildii iin zgn metinleri okuyabildi.
Fakat yabanclarn tarihiyle ilgilenen bu gibi kiilerin says
olduka azd. Hem Antikadaki hem de Ortaadaki Avrupal
tarihilerin ou almalarn kendi lkelerinin insanlar ve
olaylanyla. genellikle de kendi yaadklar zamanla snrlyor
lard. yle grnyor ki, bu yazarlarn okuyucularnn bekledikleri ey de buydu. Herodot, klasik mverrihlikte az sayda
kii tarafndan taklit edilmi ve genelde takdirden ok alaya
konu olmutur. Ayn ekilde. Surlu William'n doudaki Hal
larla ilgili tarih almas geni bir okuyucu kitlesine ulat
halde. Mslmanlarla ilgili olarak kaleme ald tarih alma
s sadece bir tek elyazmas nsha olarak gnmze ulam
tr.
nceleri Yunan ve Asya etkilerine alabildiine ak olan s

lam medeniyetinin sonralan Baty son derece kesin bir ekilde
reddetmi olmas garip gzkebilir. Fakat bunun muhtemel
nedenlerini ortaya koymak mmkndr. slamn halen yenilie ak olduu ve geliimini srdrd dnemde. gzle grlr ve elle tutulur bir aa kltr grnm sergileyen bat
360
Avrupa'mn. Mslmanlann gururunu okayacak bir grntden te sunacak pek bireyi. ya da hibir eyi yoktu. Dahas.
bat Avrupa'nn Hristiyan olmas ona itibar edilmemesi iin yeterli bir sebepti. Birbirini izleyen vahiylerin Muhammed'in nihai eliliinde btnlk kazand eklindeki Mslman inanc. en son ve mkemmel ekliyle kendilerinin olan bir eyin
daha eski ve eksik ekli olarak Histiyanl reddetmeleline ve
buna kout olarak da Hristiyan dnce ve medeniyetini ciddiye almamalarna neden oluyordu. Dou Hlistiyanhmn ilk
tesirinden sonra. slam zerindeki Hristiyani tesirler, hatta

yksek Bizans medeniyetinin etkilen bile asgai dzeye indi.
Sonralan slamn geilemeye balayp Hristiyanln ataa gemesinin dourduu yeni iliki dnemine gelindiinde ise. s
lam. kendi dnce ve davran tarzlan iinde billurlam ve
d etkiye. zellikle de Batdaki bin yllk hasmdan gelen etkilere kar tepkisiz hale gelmi bulunuyordu. slam halklar, k srecine girmi olmasna ramen hala geilemez bir engel
olan Osmanl mparatorluu'nun askeri gcnn oluturduu
duvar sayesinde, -Batdaki bizlerin bazlarnn bugn yapmakta olduklar gibi- kendi medeniyetlelinin dier tm medeniyetlere nazaran llemez derecede bulunan ve ebedi srecek bir stnle sahip olduu inancn yeni an seherine
kadar muhafaza ettiler. Ortaa Mslmanlarna gre, Endls'ten ran'a kadar uzanan Hristiyan Avrupa. cahil kafirlerin
gen kalm bir lkesiydi. Bir zamanlar iin herhalde dorulu
u kantlanm bir bak asn yanstan bu gr. Ortaa1n
sonlarna gelindiinde yok olmaya yz tutmutu.
O sralarda. Avrupa. d dnyaya kar tutumunu kkten
deitirmi bulunuyordu. Avrupa'nn entellektel merak ve bilimsel aratrmaclnn byk ieklenme evresi. byk
gelimenin talihli fakat tesadfi olmayan ezamanl gereklei
minden byk lde beslendi. Bu gelimelerden biri, barbar
ve medeni galip insanlaryla ve Avrupa'nn hafzas. klasikleri
ve dini kitaplarnca bilinmeyen kltrleriyle btnyle yeni
bir dnyann kefi idi. Bylesine muazzam bir olayn insan biraz olsun merak sahibi klmamas imkanszd. Dier gelime
ise Rnesans. yani antikitenin yeniden kefi idi ki hem byle
bir meraka bir rnek hem de bu merak tatn1in iin bir metod
oluturuyordu. ncs gelime ise -din adamlarnn d-
361
Netice
nce
dile getirilii zerindeki otoritelerinin zayflamasna ve antik Atina'dan beri benzeri grlmemi bir e
kilde insan aklnn zgrletirilmesine yol aan- Reformasyonun balamasyd.
Mslmanlar kendi keiflerini yapm. Arap-Mslman ordularnn yaylm sayesinde Avrupa, Hindistan ve in gibi
uzak ve farkl medeniyetleri tanmlard. Mslman dnya.
aynca, antik Yunan'n yeniden canlandrlmas ve daha az bir
lde olarak islamn ilk yzyllannda Fars klasiklerinin tedrisat yoluyla kendi rnesansn da yaamt. Fakat bu olaylar
ezamanh gereklemedii gibi bu olaylan teolojik balarn
herhangi bir ekilde zayflamas da izlemedi. slami rnesans,
slamn yaylmnn durduu ve Hristiyanln kar atann
balad bir zamanda gerekleti. Eskilerle yenilerin, teologlarla felsefecilerin mcadelesi, birincilerin ikincilere kar kesin ve kalc bir zaferiyle sonuland. Bu durum, Mslman
dnyann kendi kendine yeterli olduu, gerek dinin ve -Mslmanlar iin ayn anlama gelen- medeni yaam tarznn yegane mmessili olduu inancn glendirdi. Mslmanlarn.
bu dnya ve kendilerinin bu dnyadaki yerleriyle ilgili bu baklarn deitirip Hristiyan Batya aalamayan bir gzle bakacak hale gelmeleri iin yzyllar sren yenilgi ve rtcatlar yaamalar gerekti.
slam ile Bat arasndaki nemli ve yetinde farklardan biri,
ticaretin kapsam ve lei ile ticaretle itigal edenlerin tesirleIindeki fark idi. Ortadou'daki ou zengin olan saysz Avrupal tccar. politika ve eitim zerinde giderek artan bir lde
bir etki ve hatta kimi zaman da denetim imkan elde ettiler.
Avrupa'daki saylan az ve nemsiz olan Mslman tacir ve bezirganlar ise bir burjuva toplumu oluturup srdrmede ya da
asker. brokrat ve dini sekinlerin devlet ve okullar zerindeki
etkilerine meydan okumada baarsz oldular. Bu farkllk,
Mslmanlarn toplumsal ve enlellektel tarihlerinin her cephesinde sonulan gzlenebilen bir farkllktr.
Bazan. Batnn meydan okumasna kar slam dnyas ile
Japonlarn sergiledikleri birbirinden ok farkl tutum arasn
daki elikiye deinilir. slam dnyas ile Japonlann iinde bulunduklar artlar birbirinden ok farklyd. Batl glerin mdahale ve saldnlanndan masun uzak adalarda yaamalannn
ve
dncenin
362
Japonlara. salad avantaj dnda bir fark daha sz konusuydu. Mslmanlarn Avrupa ile ilgiJi alglan dinin etkisi. daha dorusu. hakimiyeti altnda olduu halde. dinin Japonlar
zerinde etkisi hi yoktu veya olduka snrlyd. Mslmanlar, dnyann geri kalan ksm g1bi. Avrupa'y da hereyden
nce dini terimlerle. yani Batl, Avrupal veya beyaz olarak deil de Hristiyan olarak tehis ediyordu ve U:r..akdou'nun aksine. Hristiyanlk, Ortadou'da biliniyor ve kmseniyordu.
Bozulmu ve hkm kalkm bir dinden kayda deer ne re
nilebilirdi ki?
Daha da kts. Hristiyanlk. sadece aa bir din olarak
deil fakat dman bir din olarak da grlyordu. islam. yedinci yzylda Arabistan'da ortaya kt andan itibaren. Mslmanlarn gerekletirdikleri fetihler ve Hristiyanlarn Yeniden-fetihleri, cihad ve Hal Seferleri. Trklerin ilerlemesi ve
Avrupa'nn yaylmacl yoluyla neredeyse kesintisiz bir ekil
de Hristiyanlkla mcadele iinde oldu. Bir ok cephede pek
ok sava yapm olmasna ramen. slam. en uzun ve en tahripkar savalar Hristiyanla kar gerekletirmi ve bu savalar Mslmanlarn bilincine kusursuz byk cihad olarak
yerlemiti. Dmandan sava alannda renilecek eylerin
var
olduu
kesin idiyse de deer ve etki itibariyle snrl olan

bu derslerin tesirleri slamn toplumsal ve entellektel savunucular tarafndan gideriliyordu.
Avrupa'ya giden Mslman ziyaretilerin bazlar yararl
bilgi edinmekle ilgilendiler. Bu ilgi. ncelert hemen hemen sadece silahl mcadele alannda bir yenilik gerekletirmede yararl olabilecek askeri bilgilerle snrl oldu. Avrupa'dan dnen
1rklerin ve Fashlann elilik raporlannda elilerin grevlendirildikleri yerlere gidi ve gelilerinin, geilen yollann. karla
lan binek deitirme yerlerinin ve savunma aralarnn genellikle olduka ayrntl tasvirlerinin yer almas bundan dolay
dr. Zamanla yararl olacana hkmedilen baz politik bilgilere
de yer verilmeye balandysa da bu aamaya geilmesi hayli
zaman ald. Ortaa boyunca politik bilgiye neredeyse hi
nem verilmedi; hatta onsekizinci yzyl sonlarna kadar Avrupa'dan gelen Osmanl siyasi raporlan bile insan hayrete d
recek lde blk prk. s ve naif oldu.
Onsekizinci yeyhn sonlarna dogru. Mslmanlar. Avru-
363
Netice
pa'ya giderek artan bir ilgiyle bakmaya. bu ~arip ve leh likeli

hale gelmi toplumu tanmalar gerektiinin farkna vardklan
n gstermeye baladlar. Mslmanlar. Hristiyan Avrupa'da
seyahat etmeye ve hatta orada bir mddet kalmaya ilk defa
hazrdlar. Kalc elilikler kuruldu ve deiik rtbelere sahip
Osmanl memurlar Avrupa'da bazan yllan bulan uzun sreler iin kalmaya baladlar. Bu memurlann ardndan. Ortadoulu yneticiler. kendi rejimlerinin muhafazas ve hakim olduktan blgelerin savunulmas iin gerekli sanat ve becerileri
elde etmeleri iin nce birka. sonra da giderek artan sayda
renci gndermeye baladlar. Yine askeri ama gdlmekteydi. fakat bu sefer elde edilen sonular beklenenden ok
farkl oldu. Bu rencilerin Avrupa niversitelerinde ve hatta
askeri okullarnda grdkleri dersler payitahttaki efendilerinin
arzu ve niyetlerinin tesine geti. Ondokuzuncu yzyln sonuna gelindiinde. bir Avrupa dilini okumaya muktedir Trk.
Arap ve ranllarn saylan hala hatn saylr lde azd ve bu
az saydaki insann byk blmn de mhtediler veya Hristiyanlk
veya Yahudilikten
slama gemi
mhtedilerin oullan
oluturuyordu.
Buna ramen. bu kiiler. ders kitaplan dnda

baka eyler de okuyan bir grup oluturmaya ve nce tercmanlar. daha sonralan ise mtercimler olarak nemli etkilerde
bulunmaya baladlar.
Ondokuzuncu yzyl ierisinde Mslmanlarn Avrupa'y
keiflerinin hz. lek ve kapsam -Avrupa tesirinin ortaya
k srasna gre nce birka lkede. sonralan ise dierlerin
de- kkl bJr deiiklie urad ve keif btnyle yeni bir nitelik kazand.
Bu
deiikliin
ana nedeni.
Avrupa'nn artk apaikar
bir
olan dnya hakimiyeti idi. Fakat. yeni kanallarn

almas. her eyden ok da matbaann Mslman lkelere girii ve Mslman okuyucularn Avrupa'nn gereklerine ve fikirlerine ulamalarn salayan gazete ve dergilerin kurulmas
ve kitaplann baslmas bu keif srecini byk lde hzlan
hal
alm
drd.
Bu yeni kanallarn en etkililerinden biri gazeteydi. Bu Avrupai yenilik slami dounun btnyle yabanc olduu birey
deildi. Daha 1690 ylnda, Fasl eli Gassani. matbaa makine
sini "yaz yazan deirmen" diye niteleyen ve o vakitler tspan-
364
ya'da yaynlanmakta olan kk gazetelerden sz eden bir yaz

kaleme almtr. 7 Gassani. dier eyler yannda. bu gazetelerin
"sansasyonel yalanlarla dolu" olduklann da gzlemlemitir.
Osmanl gzlemcileri Avrupa basnna ilk olarak onsekizinci
yzylda ilgi gstermilerdir ki. Divan- Hmayunu bilgilendirmek iin bu gazetelerden baz yazlann tercme edildiklerine
dair kantlar vardr. Aralkl olarak gerekleen bu uygulama
Osmanl hkmett tarafndan bir basn brosunun kurulmasna ve ondokuzuncu yzyl boyunca ve daha sonralan srdrlmesine yol amtr. Kahire'deki Hidiv Saray arivleri. Batl
basna ynelik benzer bir faaliyetin Muhammed Ali Paa'nm
halefleri tarafndan da gerekletirildiini ortaya koymaktadr.
Blgedeki ilk gazeteler yerli mteebbisler tarafndan deil
yabanc mteebbisler tarafndan yaynlanmaya baland.
Franszlann
gzetiminde Franszca olarak yaynlanmaya ba

lanan bu ilk gazeteler. Fransz devrimci hkmetinin propaganda faaliyetlerinin bir parasn oluturuyordu. l 790 ylnda
istanbul'daki bykeliliklerinde bir matbaa makinesi kurarak
bltenler. tebliler ve deiik bildiriler yaynlamaya balayan
Franszlar. l 795 ylna gelindiinde. Fransz kkenli insanlara
rehberlik makamnda olan alt ila sekiz sayfalk bir blteni iki
haftada bir yaynlamaktaydlar. Osmanl hakimiyeti altndaki
blgelerin bir ucundan dier ucuna kadar datlan bu blten,
ertesi yl yertni, Ortadou'da yaynlanan ilk gazete nvann tayan La Gazette Franaise de Constantinopole'ye brakt.8
Bonaparte. Msr' igal ederek stanbul'daki bu gazetenin
yaynnn sona erdirilmesine neden olmusa da, Franszca yaz
karakteriyle olduu gibi Arapa ve Yunanca yaz karakterleriy
le de donatlm olan iki matbaa
makinas
getirterek Kahire'de
yeni bir gazeteyi yayn hayatna soktu. Franszlarn 29 Austos

1798 tarthine tekabl eden 12 Fructidor Vl tarihinde ilk nshasn yaynladklan Courier de l'Egypte, o tarihten itibaren
be gnde bir yaynlanmaya ve yreyle, hazan da Avrupa'yla ilgili haberler yaynlamaya balad. Bu gazetenin yayn hayat
116 say srd.
Bu gazete ve daha muhteris bir mecmua olan La Decade
d'Egypte btnyle Franszca olarak yaynlanyordu. Fakat
General Kleber'in 16 Haziran 1800'de bir suikast tarafndan
ldrlmesinin ardndan onun yelini alan Abdullah Menou ilk
Netice
365
Arapa gazeteyi yaynlatmaya balad. El-Tenbih isimli bu gazetenin yayn hayat ksa srd.
1824 ylnda zmir'de aylk bir gazetenin yayn hayatna sokulmasyla Ortadou'da gazete matbaas kurmada ikinci aa
maya geilmi oldu. Franszca yaynlanmasna ve genelde yabanc toplulua hitap etmesine ramen, bu gazete, dnemin
ilikilerinde nemli rol oynad ve baz durumlarda. Yunanl isyanclara kar Osmanllar savunmas durumunda olduu gibi. editninn byk glerle sorunlar yaamasna neden oldu. Bu ksa sre iki hususu aa kard: basnn gcn ve
sansr tehlikesini. Gazetenin yayn izgisinden rahatsz olan
Rusya, Trk yetkilileri gazeteyi susturmaya ikna etmek iin
urat. Dnemin vak'anvisl Ltfi. Rus bykelisinin azn
dan unlar nakleder:
Gerekten de Fransz ve lngtltz muhabirler grlerini krallanna kar dahi dile gettrebiUyorlar: bu yzden. bu gazeteciler Fransa ile ngiltere arasnda birok savan kmasna neden oldular.
Allah'a kr, ilahi gler tarafndan korunan blgeler (Osmanl

lara ait blgeler kastediliyor) bu adamn bir sre nce lzmtr'de ortaya kp gazetesini yaynlamaya balamasna kadar bu tr ey
lerden korundu. Bu adam durdurmak hayrl olacaktr .... 9
Bu
mthi uyarya ramen yaynn
srdren gazetenin peinden zamanla baka gazeteler de skn etti.

1826 ylnda Paris'e giden Msrl eyh Rifa'a, basnn nemini hemen kavramt.
insanlar
bakalarnn dncelerini
Joumal ve
Gaette diye
isimlendirilen gnlk yaynlardan reniyorlar. Bu yaynlar vas

tasyla lke iinde ve dnda vuku bulan yeni olaylan renmek
mmkn oluyor. Bu yaynlarda saylamayacak kadar ok yalan
haberlerin yer almalanna ramen insanlara bilgi veren haberler
de bulunuyor: yeni tartmaya alm btltmsel sorulan, ilgin
ak.lamalan veya faydal tleri gerek sradan insanlara ait olsun gerekse ricale ait olsun tartyorlar: avamdan olan kiiler
bazan icaltn aklna gelmeyen fikirler serd edebtliyorlar.... Bu yaynlann salad yararlar arasnda unlar yer alyor: bir kii iyt
veya kt fakat nemli bir i yaptnda, Gazete ahanlan. bu
366
iyi i yapmsa takdir gnnesi. kt i yapmsa knanma

iin szkonusu fiil hakknda yaz yazarak hem rtcali hem de avam bilgilendiriyor. Ayn ekilde. birisi tarafndan madur duruma drlen k; bu yaynlara ikayetini yazdnda hem rical
hem de avam bundan haberdar oluyor ve madur edenin ve ma
dur olann yks n hibir taraf atlanmam ve deitirilmemi
olarak reniyorlar: bylece adalete intikal eden ve yerleik yasa
lara gre hkme balanan olay bakalar iin bir uyan ve rnek
kiinin
oluturuyor. 10
Ortadou
dillerinden biriyle
gerekletirilen
ilk sreli
yayn
[olan Vakdyi-i Msriyye]. Msr'da Mehmed Ali Paa tarafndan

yayn hayatna sokuldu. 20 Aralk 1828 tarihinde ilk nshas
kan bu yayn Msr'n resmi gazetesiydi. Bu gazetenin muadilini Osmanllar birka yl sonra, l832'de yaynlamaya balad
lar [Takvimi vekayt']. Ba makalelerden biri, yanl anlalma
y nlemek ve bilgisizce yaplacak eletirinin nne gemek
amacyla yaynlanmakta olan bu resmi gazetenin eski bir Osmanl kurumu olan imparatorluk tarihiliinin doal bir uzants olduunu ve szkonusu kurum gibi bu gazetenin de "olaylarn gerek yapsn ve hkmetin emir ve faaliyetlerinin gerek anlamn" bildirme ilevini stlendiini syler. Makale .. bir
dier amacn da ticaret. bilim ve sanatlarla ilgili yararl bilgiler
temin etmek olduunu belirtir. 1834 ylnda Osmanl posta
servisinin faaliyete geii, 1840 ylnda William Churchill isimli
bir ngiliz tarafndan haftalk olarak yaynlanmaya balayan
ilk gayn resmi gazetenin [Ceride-i Havadisi yayn hayatna
atlmasna kadar yegane Trke gazete olarak kalan bu gazetenin datmna byk lde yardmc oldu. iran'da da. ingiltere'de renim grm ilk ranllardan biri olan Mirza Muhammed, l 835 ylnda bir tr resmi bir blten {Ahbar-
Vakaiyye/ yaynlamaya
balad.
Modern okuyucu iin Kahire. stanbul ve Tahran'da yayn

lanan bu resmi gazeteler s. yavan ve ilgi ekici olmaktan
uzak gazeteler olarak gzkrd: buna ramen, o dnemde bu
gazeteler Trk, Msrl ve ranl okuyucularn en azndan d
dnya hakknda ufuklarn byk lde geniletmi ve o zamana kadar bilinmeyen kurum ve fikirleri ifade edecek yeni bir
gazetecilik terminolojisinin olumasna katkda bulunmular-
Netice
dr.
367
Bunun sonunda gerekleen szlk devrimi. keif srecinde nemli bir ilerlemenin gereklemesini salad. Bu. daha
sonraki gazete ve dergilerin de kalksyla. ou Avrupallarca
kaleme alnm Avrupa'yla ilgili bilgilerin Mslman okuyucu lara ulamasn salayan evirilerin dzenli olarak artnda
bir ara veya vasta vazifesi de grmtr.
Ondokuzuncu yzyln ilk yansnda, biri 'Irkiye'de dieri
ise Msr'da olmak zere bathlatnna reformlarn dzenleyen
iki belh bal merkez vard. Her iki merkezde de Batl kitaplann tercme edilip yaynlanmasna zel bir nem verilmekteydi.
zelJikle de Msr'da. Abbasi Halifelerinin Yunan felsefe ve b ilim eserlerinin tercme edilmesi emrini verdikleri zamandan
beri benzeri grlmemi olan devlet destekli bir organize eviri
faaliyeti vard. 1822- 1842 yllan arasnda Msr'da 243 kitap
basld bunlann olduka byk bir ksm tercmeydi. Bu eserlerin ou. Arapa konuulan bir lkede yaynlanmalarna
ramen 1rke idi. Mehmed Ali Paa dneminde Msr'n ynetici sekinlerinin dili hala Trke olduundan , harbiye ve bahriye ile ilgili kitaplarla kuramsal ve uygulamal matematikle ilgili eserlerin hemen hepsi Trke idi. Buna ramen. tp. veterinerlik ve ziraatle ilgili eserlerin byk ksm ise. bu konular
Trke konuan ynetici sekinlerin inhisannda olmadndan
Arapayd. Faydal bir bilim olarak belli bir nem atfedilen tarihin de sekinlere has bir konu olduunu gryoruz, zira
Mehmed Ali'nin matbaasnda ilk dnemde baslan talih kitaplannn hepsi 1rkedir. 829- 1834 yllar arasnda. biri Rusyal Byk Katerina'yla. Napolyon ve dnemiyle ilgili olmak zere tarihi ierikli drt kitap tercme ed. . Bir sonraki
tarihi eser evirisi ancak yedi yl aradan sonra kt: Voltaire'in
Hi.stoire de Charles Xll isimli eserinin evirisi olan bu eser.
1841 ylnda basld. Msr'da yaynlanan sonraki tarihi eser
evirileri gibi bu eviri de Arapa olarak yaynland. 11
Msr'da yaynlanan Trke eviriler tabii ki Trkiye'de de
okunuyordu ve bu eserlerin bazlar orada da yaynlanmt.
Buna ramen. istanbul'daki eviri faaliyetleri uzun sre bilimsel eserlerle snrl kald ve Avrupa'nn tarihle ilgili kitaplannn
evirilerinin stanbul'da yaynlanmasna ancak yzyln ortalarnda baland . Evrensel tarihle ilgili ngilizce bir zet-eserin
tercmesinin l 866 ylnda yaynlanmas, yaynclkta bir dnm noktas oldu .
368
Reidddin'in
byk vakayinamesinin yaynlanmasndan

sonra. ran'da, Batl tarihe ilgi kaybolmu gzkmektedir. Bu
eserin birok taklidi ortaya kmsa da. bu eserler, uzak blgeler geleneksel tarzda ele almyordu ve kayda deer hibir yenilik szkonusu olmad. Batl tarihle ilgili birka eserle ancak
ondokuzuncu yzyln balarnda karlayoruz ki bu eserlerin ou elyazmas halindedir. Bu eserler, Batl bilgi kaynaklarndan ok Trke kaynaklardan yararlanlarak kotanlm
lardr. Yazan bilinmeyen ve muhtemelen ondokuzuncu yzyl
balarnda kaleme alnm olan tarihsiz bir elyazmas, ngilte
re'nin tarihini Julius Caesar'dan 1. Charles'a kadar yirmisekiz
blmde anlatr. 12 Bu eseri bir kenara brakacak olursak. Avrupa ile ilgili olarak Farsa yazlm eserler, ondokuzuncu yzyln ikinci yansnn ileri yllanna kadar karmza kmaz. Bu
tarihe gelindiinde, hzla gelien gazete ve sreli yaynlarla
hem Arapa hem de Trke geni bir literatrn mevcudiyeti
Mslman okuyucularn dnyaya baklarn deitirmi olmaldr.
Ondokuzuncu
lar
yzyln
ilk
yansnda keif
srecinin boyut-
Avrupa artk Mslman kaifler tarafndan

kefedilmeyi beklememekte. Mslman lkeleri igal etmekte
ve Mslumanlann ayak uydurmakta epey zorlandklar ve asla
gerek anlamda kabule yanamadk.lan btnyle yeni bir ili
ki biimini dayatmaktayd.
Ondokuzuncu yzyln balarnda birok hususta deiiklik
grlyordu. Bu deiikliklerden biri, daha nce szn etmi
olduumuz gibi. yabanc dillere, yani Avrupa dlllerine kar tutumda gereklemitir. lk kez. bir Batl dili bilme. nce ho
hayli
artt.
grlebilir, sonra arzu edilir ve nihayet gerekli bir nitelik halini

alm.
gen Mslmanlara nce kendi lkelertnde, sonra Avrupa'da yabanc hocalarn nnde diz ktrlmtr. Byle
bir ey ksa bir sre ncesinde gereklemi olsayd. bu davran tuhaf ve iren bulunurdu. Artk bir yabanc dil bilmek
nemli bir nitelik halini alm. dil okulu ile tercme odasnn
iktidar bulvarlar olan ordu ve sarayda itiban artmt. Koul
lardaki ayn deiiklik, Hristiyan aznlklara. zellikle de 1rkiye veya iran'dakilere nazaran Mslman ounluun dil ve
kltrlerini ok daha st dzeyde paylaan Arap lkelerindeki
aznlklara yeni ve nemli bir rol verdi.
Netice
369
Avrupa'ya giden ziyaretilerin says artyordu: nce diplomatlar. sonra renciler. derken bakalar ve hatta bir mddet
sonra siyasi mlteciler. Avrupai fikir ve bilginin Ortadou'ya
nakli artk kyaslanamaz lde daha geni boyutlu olarak
hem ayn kanallardan hem de baka kanallardan gerekleme
ye balad. Avrupa'ya giden ahslann saysndaki byk art
a ek olarak birok yeni iliki biimi de ortaya kt. Okullar.
ordu. kitaplar. gazeteler. hkmet brosu ve maliye. artk s
lamn va.rhn tehdit eder duruma gelmi, muazzam lde
gl ve hzla artan bir kuvvete sahip olduu yava yava kavranan ve anlalmasnn ve bir lde taklid edilmesinin gerekli olduuna kanaat getirilen Avrupa hakknda Mslmanlarn
bilgilerini derinletirmek ve geniletmek iin hep birlikte yardmda bulunuyorlard.
Eski ilgisizlik ve kmseyici tutum bir sre iin deiiklie

uruyordu. en azndan ynetici sekinlerin baz unsurlar arasnda. Nihayet Mslmanlar hayranlkla deilse de saygyla ve
belki de korkuyla Avrupa'ya yneliyorlar ve en byk vg ifadesi olan taklitiliklerini sergiliyorlard. Keif srecinde yeni
bir evre balyordu; neredeyse gnmze kadar srm olan
yeni bir evre.
Notlar
1. Blm
1. Edward Gibbon. 17e Decline and FaU of the Roman Empire, ed. J. B. Bury (London, 1909/1914), c. 6, bl. 52:16.
2. Zuhri. Kitdb al-Dju 'rdfiya, Mappemonde du Calife alMa'mun reproduite par Fazari (III/IX s.) reeditee et
commentee par Zuhri (Vlt /Xll" s.}. ed. M. Hadj-Sadok, Bulletin d'etudes orientales 21 ( 1968): 77 /230: kar. Fransz
ca tere . s. 39.
3. Ibn 'Abd al-Hakam, Fu.th Misr wa-akhbdruhd, ed. C. C.
Torrey (New Haven, 1922}, ss. 216-217.
4. Ibn al-Qalanisi, Dhayl ta'rikh Dimashq (History of Damascus 365-555 Hicri). ed. H. F. Amedroz (Beyrut. 1908}, s.
134: kar. ngilizce tere .. H. A. R. Gibb. The Damascus
Chronicles of the Cnsades, (l,,ondon. 1932), s. 41.
5. lbn al-Athir, al-Kdm.Ufi"l-ta'rikh. ed. C. J. Thomberg (Leiden, 1851-1876), 10:185, yl 491.
6. Ibid, 10192-193, yl 492.
7. E. Asthor, ''The Social lsolation of the Ahl adh-Dhimma,"

Pal Hirschler Memorial Book (Budapete, 1949). ss. 73-94.
372
Notlar
8. Abu Shama. Kitdb al-Rawdataynfi akhbdr al-dawlatayn,

2. ed. M. Hilmi Ahmad (Kahire. 1962), 1 pt. 2:621-622.
9. Osmanlt Tarihleri'nde Ahmedi, ed . N. Atsz (stanbul.
1949), s. 7; kar . Paul Wittek, The Rise of the Ottoman
Empire(London. 1938), s. 14.
10. Oru. Die frhosmanischen Jahrbcher des Urudsch, ed.
F. C. H. Babinger (Hanover, 1925), s. 124; Oru Be Tarih~ ed . N. Atsz (stanbul, 1972), ss. 108-9.
1 1. ngilizce tere . E. J. W. Gibb, The Capture of Constantinople (Landon, 1879). ss. 33-34 (hafife gzden geirilmi);
kar. Sa'd al-Din, Tqj al-tawarih (stanbul. 1279 Hicri),
1:419dv.
12. Tursun. The History of Mehmed the Conqueror, ed. ve tere.
H. inalck ve R. Murphy (Minneapolis ve ikago. 1978).
fols. 156a-156b.
13. Neri~ Gihdnnmd. die Altosmaniche Chronik des Mevlana
Mehemmed Neschri, ed. F. Taeschher (Leipzig, 1951),
2:307-8; Kitab- Cihan Nma. Neri Tarihi. ed. F. R. Unat
ve M. A. Kymen (Ankara, 1949), 2 :838-39.
14. R. Knolles, Th.e generaU historie of the Turkes, from the beginning of that nation to the rising of the Ottoma.nfamUies
c~ndon . 1603). s. 1.
l 5. ~skandar Monshi. History of Shah Abbas the Great, tere.,
R. M. Savoy, (Boulder, 1978), 2: 1202-3.
16. Tarih al-Hind al-Garbi (stanbul, 1729), fol. 6bdv.
17. Bu hususta, bkz. H. nalck'n makalesi. "Osmanl-Rus rekabetinin menei ve Don Volga Kanal teebbs (1569),"
Belleten 46 (1948):349-402; ngilizce versiyon, ''The Origtns of the Ottoman-Russtan Rivaly and the Don Volga
Canal. 1569," Annals of the University of Ankara 1 (194647): 47-107.
18. Ogier Ghiselin de Busbeeq, The Turkish Letters ... , tere., C.
T. Forster ve F. H. B. Dantell (IJndon, 1881). 1:129-30:
kar . The Turkish Letters ... , tere., W. S . Forster (Oxford.
1927), ss. 40-41.
l 9. Silahdar tarihi (stanbul, 1928). 2:80.
20. Ibid.. 2 :87; kar. Almanca tere., R. F. Kreutel. Kara Mustqfa oor Wien (Graz, 1955), ss. 160 ve 166.
Notlar
373
eser, Ahmet Refik hayat seme iir ve yaz

lan. ed. R. E. Kou (stanbul, 1938), s. 101.
22. F. von Kraelitz-Greifenhorst. "Bertcht ber den Zug des
Gross-Botschafters lbrahim Pascha nach Wien lm Jahre
21.
Zikrolunduu
1719," Akademie der Wiss. wien: PhU. Htst. Kl. Sitzungsberichte 158 ( 1909): 26-77.
23. Das Asafname des Lutfi. Pascha, ed. ve tere., R. Tschudi
24.
25.
26.
27.
28.
29.
(Berlin. 1910), s. 34.

Mhimme defteri, c. 16, no. 139: "Donanma-i Hmayun
kffar-i haksar donanmas ile mlaki olup tradet Allah
nev'-i ahire mte'allik oldu .. .' Kar. M. Lesure, Lepante:La
erise de l'empire Ottomn.n (Paris, 1972), s. 180.
Tarih-i Peeui (stanbul, 1283 Hicri), l :498-99; kar. A. C.
Hess. 'The Battle of Lepanto and its Place in Mediterranean History," Past and Present 57 (1972):54.
Kemalpaazade, Historie de la compagne de mohacz .... ed.
ve tere. M. Pavet de Courteille (Paris, 1859), ss. 24-27.
Kur'an, 60.1: kar. Kur'an 5.5 .
Tarih-i Ceudet (stanbul, 1301-1309 Hicri) 5: 14.
Cevdet'te Vasf, 4:357-58; kar. Franszca tere., Barbier de
Maynard, "Ambassade de l'historten Turc Vaclf-Efendi en
Espagne (1787-1788)," Joumal Asiatique 5 (1862): 521-
23.
30. V. L. Menage. 'The English Capitulatlons of 1580: A Review Article," Intemational Joumal of Middle Eastem Studies 12 (1980): 375.
31. brahim Mteferrika, Usul elhikem ve nizam el-mem (s
tanbul. 1144 Hicri); idem. Franszca versiyon ~ Traite de la
Tactique {Viyana, 1769).
32. T. z. ed., Selim IIl'n Srkatibi tarafndan tutulan Ruzname," Tarih Vesikalan 3 (Mays, 1949): 184; kar. Cevdet, 6: 130; kar. B. Lewis, "The Impact of the French Revolution on Turkey," The New Asia: Readings in the Hls
tory of Mankind'da, ed. G. S. Melraux ve F. Crouzet
(1965), s. 119. n. 37.
33. Cevdet. 6: 1 18- 19; aynca bkz. B. Lewis, 'The Impact of the
French Revolutlon ... ," s. 57. n. 12.

34. E.
z.
Karal. ''Yunan
Adalannn Franszlar tarafndan iga-
Notlar
374
35.
36.
37.
38.
39.
40.
11," Tarih Semllleri Dergisi, (1937). s. 113 dv: Cevdet, 6:

280-81.
Cevdet. 6: 311: kar. Bemard Lewis, The Emergence of
Modem Turkey (London. 1968), ss. 66-67.
Jabarti, 'Ajd'ib al-athdr fi al-tarqjim we'l-akhbdr (Bilaq.
1297 Hicri), 3: 2-3.
Nicola Turk. Chronique d'Egypte 1798-1804, ed. ve tere.
Gaston Wiet (Kahire, 1950). metin ss. 2-3; kar. Franszca
tere., ss. 3-4. Aynca bkz. Ceorge M. Haddad, 'The historlcal work of Nicula el-Turk. 1763-1828," Joumal of Amertcan Oriental Society, 81 ( 1961). ss. 247-5 l.
Ibf.d. s. 173: kar. Franszca tercme, s. 223.
E. Ziya Karal. Halet Efendinin Pari.s Byk Elilii 18021806 (stanbul, 1940), ss. 32-34, 35 ve 36; kar. B. Lewts,
'The Impact of the French Revolutlon .... " s. 54.
Asm Tarihi (stanbul. tarihsiz). 1: 374-76: kar. Cevdet.
8:147-48 ve Bemard Lewis. The Emergence of Modem n.u-
key, s. 72.
il. Blm
1. H. R. dris, "Commerce maritime et kirad en Berberle orientale," JESHO, 14 (1961), ss. 228-29.
2. W. Cantwell Smith. The Mecning and End of Religion (New
York, 1964), ss. 58 dv, 75 dv; kar. Marcel Simon, Verus
Jrael(Paris, 1948), s. 136 dv.
3. Kur'an, 112
4. Ibid.., 16.115.
5. Ibid., 109.
6. Bkz. D. Santillana. lnstituzioni di Dirito Musulmano, l (Roma, 1926):69-71; L. P. Harvey, "Crypto-Islam in Sixteenth
Cen tury Spain," Actas del Primer Congreso de Estudios
Arabes e lslamicos {Madr.i d, 1964). ss. 163-178: a1
Wansharishi, Asnd al-matdjir fi bayan ahkam man ghalaba "ald watanihi al-nasdra wa-lam yuhajir, ed. Husayn
Mu'nis. Revista del lnstituto Egipcio de Estud.ios Islamicos
en Madrid 5'de, (1957): 129- 191.
375
Notlar
7. Sa:id b. Ahmad al-Andalsi, Kitcib Tabaqat alUmam. (Kahire. tarihsiz). s. : kar. Franszca tere .. R. Blachcre.
Liure des categories des nations. Publications de l'Institut
des Hautes Etudes Marocaines 28 (Parls. 1935): 36-37.
111. Blm
1. Rashid al-Din, Histoire universelle... , . HiStoire des
Franks, ed. ve tere. K. Jahn. Die FTankengeschichte des
Rasid ad-Din (Viyana. 1977), s. 54.
2. G. S. Colin, "Un pettt glossaire hispanique arabo-allemand
de ebut du XVJc siccle." al-Andalus 11 (1946):275-81.
3. eviri hareketi ve elde ettii baarlarla ilgili olarak, bkz.

F. Rosenthal. The Classical Heri.tage in Islam (London,
1975).
4. Oroslus versiyonu ile ilgili olarak. bkz. G. Levi Della Vida,

"La traduzione araba delle storte dl Oroso." al-Andalus 19
(1954): 257-93.
5. Awhadi. ed. M. Hamidullah, "Embassy of Queen Bertha to

Caliph al~Muktafi billah in Baghdad 293/906," Journal of
the Pakistan Historical Society 1 ( 1973): 272-300. Aynca
bkz. G. Levt Della Vida, "La corrispondenza di Berta di
Toscano col Califfo Muktafi," Rtvista Storica Italtana 66
(1954): 21-38: C. Inostrancev, "Notes sur les rapports de
Rome et du califat abbaside au commencement du Xc

siecle." Rtvista degli Studi Orientali 6 (1911-19 l 2): 81-86.
6. lbn al-Nadim, Kitab al-Fihrist, ed. G. Flgel (Lelpzlg,
1871). 1: 15-16: kar. ngilizce tere . B. Dodge (New York,
1970). 1: 28-31.
7. Osman Aa'nn anlarnn her iki cildi de nce Almancaya
tercme edilmi olarak yaynland: b~. R. F. Kreutel ve O.
Spies. Leben und Abenteuer des Dolmetschers 'Osman
Aa (Bonn. 1954), ve R. F. Kreutel. Zwischen Paschas
und Generalen (Graz. 1966). Ciltlerden birinin Trke
metni R. F. Kreutel tarafndan aynen yaynlanmtr. Die
Auto biographie des Dolmetschers 'Osman Aa au.s Temaschwar (Cambridge. 1980).
376
Notlar
. L. Barkan,
XV ue XVl'nc a.strlarda Osmanh mparator

zirai ekonominin hukuki ve mali esaslan. c. l,
Kanunlar (stanbul. 1943), s. 213.
9 . Bkz. J. Wansbrough, "A Mamluk Ambassador to Yenice
913 / 1507." Bulletin of the School of Oriental and African
Studies 26, b. 3 ( 1963: 503-30.
10. F. Babinger. "Der Pfortendolmetscher Murad und seine
Schrtften," literaturdenkmdler aus Ungams 'IT.Lrkenzeit. ed.
F. Babinger et al. (Berlin ve Leipzig, 1927) ss. 33-54.
l l. Evliya. Seyahatname (stanbul. 1314 Hicri), 7: 322; kar.
Almanca tere., R. F. Kreutel. im Reiche des Goldenen Ap
fels (Graz. 1957), s. 199.
12. Evliya. 7: 323; kar. Kreutel. s. 200.
13. Evliya. 3 : 120-2 .
14. Muhammad b. Abd al-Wahhab. al-Wazir al-Ghassani.
Rthlat al-wazir.fi iftikak alasir. ed. Alfredo Bustani (Tangier. 1940), s . 96; kar. H. Sauvaire'nin yapt Franszca
tere .. Voyage en Espagne d'un Ambassadeur Marocain
8.
luunda
(Paris. 1884). ss. 421-23.

15. Katib elebi, rad alhayara ila tarih al-Yunan wa'l-Rum
wa'l-Nas.ra, Trk Tarih Kurumu Ktphanesindeki 19
nolu (sayfa numaras yok) elyazmas. Katib elebi ayn zamanda Hac Halife olarak da bilinir. Mezkur elyazmas. V.
L. Menage tarafndan 'Three Ottoman Treatises on Europe"da ksaca tasvir edilmektedir, lran and lslam ed. C. E.
Bosworth (Edinburg, 1971), ss. 421-23.
16. Arnold of Lbeck, Chronicon Slauorum, ed. W. Wattenbach . Deutschlands Geschichtsquellen (Stuttgart-Berlin.
1907), kit. vii. bl. 8.

l 7. A.
Bombac,
"Nuovi firmani greci di Maometto " Byzanti

n~che Z-eitschrift 4 7 ( 1954): 238-319; idem. "ll 'liber Graecus. un cartolario veneziano comprendente ineditl documentt Ottomani in Greco (1481-1504)," Weststliche Ab
handlungen, ed. F. Meier. (Wiesbaden, 1954), ss. 288303. Aynca bkz. Christos G. Palrinelis. "Mehmed il the
Conqueror and his presumed knowledge of Greek ax:d Latin." Viator, 2 (1971): 349-54.
18. Bkz. H. ve R. Kahane ve A. Tietze. The Lingua Franca in
the le.vant (Urbana, l 958).
377
Notlar
19. L. Bonelli. "Elementi italiani nel turco ed elementi turchi

nell italiano," L'Oriente l ( 1894): l 78-96
20. em"danizade. em'danizade Fr.ndkhh Sleyman Efendi
tarihi mir'it-tevarih. ed. M. M. Aktepe (stanbul, 1978). s.
107. Bkz. Relation de l'ambassade de Mehmet E.ffendi d la
cour de France en 1 721 ecrite par lui meme et traduite du
turc par Julien Galland'n nsz. (Constantinople and
Parts. 1757).
11
21. Zikr. C. lssawi. The Struggle for Linguistic Hegemony,

The American Scholar (summer. 1981). ss. 382-87.
22. Seid Mustafa. Diatribe de l'ingenieur sur l'etat actue de
l'art militaire. du genie et des sciences a Constantinople
(Scutari, 1803; L. Langles'in gerekletirdii tpkbasm,
Parts, 1810), ss. 16-17. Langles'e gre. Seid Mustafa tahsilini bitirdikten sonra mhendislik hocal yapmtr.
Bununla birltkte, Hammer-Purgstall, "Seid Mustafa"nn
kurmaca bir kiilik olduunu ve bu yaznn Reis Efendi'nin talebi zerine Yunanl tercman Yakovakl Argyro-
poulo
tarafndan
kaleme
alndn
syler. Tercme hare-
ketinin balarnda nde gelen simalardan biri olan Y. Argyropoulo ile ilgili olarak bkz. "'Jasques Argyropoulos," Magasin Ptttoresque (1865), ss. 127-28.
23. anizade, Tarih stanbul. 1290-1291 Hicri), 4:33-35;
kar. Cevdet. 11 :43 ve (J. E. Kay) Sketches of Turkey in
1831and1832 (New York, 1833).
24. B. Lewis. The Emergence of Modem Turkey. ss. 88-89.
25. S. nver. Tanzimat, 1. Turkish Mtnlstry of Education (s
tanbul, 1940). ss. 940-41.
IV. Blm
1. slami medeniyette Helenistik unsurun nemi ve bundan
kaynaklanan Hristiyanlk ve slam arasndaki yaknlklar
la ilgili farkl grler iin, bkz.. C. H. Becker, Islamstudi
en, c. l (Leipzig. 1924). zellikle 1, 2. 3 ve 14. blmler;
ayrca bkz. Jrg Kraemer. Das Problem der Islamischen
Kulturgeschichte (1bingen, l 959).
2. lbn el-Fakih, Yakut'ta zikredilir, MuJam al-bulddn. s.v.
378
Notlar
"Rmiye."
3. Anlatsnn bir ksm bn Rsteh'de zikredilmektedir,
Kitdb al-A'laq al-nafisa, ed. M. J. de Goeje (Leiden. 892),
ss. 19- 130. Aynca bkz. Encyclopedia of Islam. 2. ed., s.v.
"Harun b. Yahya" (M. Izzedin). Buradan itibaren Encyclo
pedia of Islam yerine El 1. veya El2. kullanlacaktr.
4. Szkonusu kad'nn hatralar i. Pannakszolu tarafndan
yaynlanmtr, "Bir 1rk kadsnn esaret hatralan." Tarih Dergisi 5 (1953): 77-84.
5. Osman Aa ile ilgili olarak 111. Blmdekl 7 nolu dipnota
baknz. Dier esirler iin bkz. O. Spies. "Schicksale Trkischer Kriegsgefangener in Deutschland nach den Trkenkrieg," Festchrift Wemer Caskel, ed. E. Graf (Leiden,
1968). ss. 316-35.
6. Usama, .Kit.b al-l'tibar, ed. P. K. Hitti (Princeton, 1930),
s. 132; kar. ngilizce tere., P. K. Hitti, An Arab-Syrian
0
Gentleman and Wanior in the Period of the Crusades (New

York, 1929), s. 161.
7. Bu ykyle ilgili olarak bkz. V. Bartold, "Karl Veliki i Harun ar-Rashid," Socineniya 6 (Moskova, 1966): 342-64; V.
V. Bartold'un eserindeki Arapa tere., Diras.t fi ta'rikh
Filastrnji'l-'usr al-wusta, ev. A. Haddad (Badat, 1973):
53- 103. Aynca bkz. S. Runciman, "Charlemagne and Palestine," English Histori.cal Review 50 (1935): 606-19.
8. III. Blmdeki 5. dipnota baknz.
9. Arapa metin, R. Dozy, ed., Recherches sur l'historie et la
litterature de l'Espagne pendant le moyen .ge. 3. ed. (Pais-Leiden. 1881), 2: 81-88; A. Seippel tarafndan gerek letiril;n basm. Rerum Normannicarum Fontes Arabici
(Oslo. 1946), ss. 13-20. Kar. Almanca tercme. G. Jakob.

Arabische Berl.chte von Gesandten an gemanische Frstenhje aus dem 9. und 10. Jahrhundert (Berlin-Leipzig.
1927). ss. 38-39; R. Dozy'nin eserindeki Franszca tere ..
Recherches, 3. ed., 2: 269-78. Farkl grler iin, bkz. W.
E. D. Ailen, The Poet and the Spae-Wife (Dublin. 1960). ve
szkonusu yknn stanbul'a ynelik olarak gerekleti

rilmi gerek bir elilik olayna dayal olarak kaleme aln
m bir kurmaca olduunu syleyen E. Levi-Provenal.
"Un fchange d'atnbassades entre Cordoue et Byzance au
379
Notlar
x~ si~cle."'
Byzantion 12 (1937): 1-24. Aynca bkz. El2., s.v.
"Ghazal" (A. Hutci Miranda). Aynca bkz. A. A. el-Ha.Ut. 'The

Andalusian Diplomatic Relations with the Vikings during
the Umayyad Period," Hesperis Tamuda, 8 (1067): 67-110.
1O. bra.him ibn Ya'kb'un seyahatleriyle ilgili gnmze ula
m paralar, geni lde ilenen edebi bir konuya kaynaklk etmitir. Gerek Kazvini tarafndan alntlanm ek
liyle Udri'nin versiyonunun ve gerekse Bekri'nin pasajlar
nn basklar yaplmtr;
Kazvint, F. Wstenfeld'in editio
princeps'inde, Zakar!ja ben Muhammed ben Mahmud al

Cazvini's Kosmographie, il. Kit.b Ath.r al-Bilad. Di.e Denkmaler der Lander (Gttingen, 1848); Bekri'ye ait anlatn ilk
edisyonu A. Kunik ve V. Rosen
tarafndan gerekletiril
mitir,
lzuestiya al-Bekri i drugikh' autorov' o Rusi i Slavyanakh (St. Petersburg, 1878-1903). Relatio lbrdhlm lbn
Ja'kb de itinere slavico, T. Kowalski'nin kritiiyle yeniden basks yaplmtr, Monwnenta Poloniae Historica l 'de.
(Cracow, 1946): 139 vd., gnmzde Bekri'nin eserinin A.
A. el-Ha.Ui
ca
tarafndan gerekletirilen
ulamak
bir edisyonuna kolay-
mmkndr, Jughriifiya al-Andalus wa-Urba
(Beyrut. 1968). eviriler arasnda G. Jakob'un evhisi de

yer aJr, Arabiche Berichte .. .'de, ss. 1 1-33: aynca daha yakn tarihli olarak A. Miquel'in evirisi. "L'Europe occidentale dans la relation arabe de lbrahlm b. Ya'qub," Annales
ESC 21 (1966): 1048-1064.
Dier almalardan bazlar:
B. Spuler, "IbrAhim ibn Ja'qb Ortentalische Bemerkungen," Jahrbcher }w- Geschichte Osteuropas, 3 (1938): 110: E. Asthor. The Jews of Muslim Spain, c. 1 (Philadelphia. 1973). ss. 344-49; A. A. el-Hajji. "lbrahim ibn Ya'qb
at-Tartushi and his diplomatic activity," The lslamic Quarterly 14 ( 1970): 22-40. Aynca bkz. E12 . s.v. "Ibrahim b.
Ya'qb," (A. Miquel).
1. G. Jacob. Arabische Berichte. s. 31, d.not 1: "Es ist charakteristisch. dass der arabische Diplomat den Kaiser als
Gewahrsmann nicht nennt, wahrend der jdische Handelsmann sich mit dieser Beziehung bstet."
12. John of Gorze'nin biyografisinde zikredilmektedir, bkz. R.
W. Southern. The Making of the Middle Ages (l~ndon,
1953). s. 36 vd.
3. Ibn Wasl. Mufarrf.j alkurb fi akhbar banr Ayyub. ed. H. M.
380
Notlar
Rabie (Kahire. 1979). 4: 248.

14. lbn Khaldn, Al-Ta'rif bi-ibn Khaldn wa-rihlatuh gharban wa-sharqan, ed. Muhammad tbn Ta'wit al-Tanji (Kahire. 1951). ss. 84-85; kar. A. Cheddadi tarafndan gerekletirilen Franszca tere., Le Voyage d'Occid.ent en Orient (Pais, 1980), ss. 91-92.
5. Usama, pp. 140-14 : krl. Httti, ss. 169-76.
16. Ab Hcimid al Granadino y su relacin de viq.je por tierras
eurasiiticas. ed. ve tere. C. E. Dubler (Madrtd. 1953). Ay-
17.
18.
20.
21.
nca bkz., 1. Hrbek, "Ein arabischer Bericht ber Ungarn,"

Acta Orientalia 5 (1955): 205-30.
lbn Jubayr. ss. 305-6: krl. Broadhurst. s. 321.
Ibid., s. 301: krl. Broadhurst, ss. 316-317. Bitimde yer
alan alnt: Kur'an, 7.154.
lbn Shahin al-zahiri, Zubdat kashf al-mamiilik. ed. P. Ravaisse (Parls, 1894). s. 41; krl. Franszca tercme. J. Gaulmier. La zubda kacf1f al-mannltk (Betrut. 1950), s. 60.
Krl. M. A. Alarcn ve R. Garcia. Los documentos arabes
diplotnfticos del Archivo de la corona de Arag6n (Madrld
ve Granada. 1940).
Bkz. P. Pelliot. "Les Mongols et la Papaute," Revue de
l'Orient Chretien 3. ser.. 23 (1922-23): 3-30, 24 (1924):
225-335. ve 28 (1931); V. Minorsky. 'The Middle East in
Westem Politics in the thirteenth, fifteenth and seventeenth Centuries," Royal Central Asian Society Joumal 4
(1940): 427-61; J. A. Boyle. 'The 11-Khans of Persia and
the Princes of Europe, " Central Asian Journal 20 ( 1976):
28-40; D. Sinor, "Les Relations entre les Mongols et l'Europe jusqu'a la Mort d'Arghoun et de Bela iV," Cahiers
d'Histoire Mondiale 3 (1956): 37-92.

22. 'Umari. al-Ta'rif bU-mustalaht al-shmif(Cairo. 1312 Hicrt).
23. Qalqashandi. Subh al-a 'shd fi sina 'at al-insha' (Cairo,
1913ff), 8: 25ff; krl. M. Amari, "Dei titoli ehe usava la
cancelleria dt Egitto." Mem. del. R. Acc. Linc. (1883-84):
507-34; H. Lammens. "Correspondence diplomatiques
entre les sultans mamlouks d'Egypte et les puissances

chretiennes." Revue de l'Orient Chretien 9 (1904): 151-87
ve l O ( 1905): 359-92.
24. Qalqashandi. 7: 42ff.
Notlar
381
25. Juvayni. Ta'rikh-i jihan gushd, ed. M. M. Qazvtni, c. l

([..ondan, l 912). ss. 38-39. Krl. ngilizce tere., J. A. Boyle.
The History ofthe World Conqueror (Manchaster, 1958), l:
53.
26. Nicholas de Nicolay. Les nauigations ... (Antwerp. 1976), p.
746.
27. B. Lewts, Notes and Documentsfrom the Tu.rkish Archtves
(Jerusalem, l 952), pp. 32 ve 34.
28. A. Arce. "Espionaje y ultima aventura de Jose Nasi ( l 5691574)" Sefarad 13 (1953): 257-86.
29. C. D. Rouillard, The Turk in French History, Th.ought. and
Uterature 1520-1660 (Paris, 1938), bl. 1. ks. 2.
30. M. Herbette. Une Ambassade Persane sous Louis XIV (Paris, 1907).
31. A. A. De Groot. The Ottoman Empire and the Dutch Republic: A History of the Earliest Diplomatic Relations l 6101670 (Leiden. 1978). ss. 125-29.
32. Avrupa'ya ve dier yerlere gnderilen bykelilerin raporlaryla ilgili olarak, bkz. F. Babinger, Die Geschichtsschretber der Osmanen und thre Werke (Leipzig,
1927). ss. 322-37, bundan byle GOW eklinde zikredileayrntl
bir anlat iin. bkz. F. R. Unat. Osmanl Sefrleri ve Sefaretnam.eleri (Ankara. 968). Bu eserlerin birkann tercmesi mevcuttur (bkz. Babinger, loc.
cit.): bunlarn en iyi ve en yakn tarihli alanlan R. F. Kreutel tarafndan Osmanische Geschtchtsschreiber (Graz.
1955ffl serisi ierisinde yaynlanm olan aklamal Almanca versiyonlardr. Avrupallarn stanbul'daki diplomasileri ile ilgili olarak, bkz. B. Spuler, "Die europaische
Diplomatie in Konstantinopel his zum Frieden von Belgrad
(1739). Jahrbcher fr Kultur und Geschichte der Slaven.
l l (1935): 53-115, 171-222. 313-366; idem. "Europfilsche
Diplomaten in Konstantinopel bis zum Frieden von Belgrad ( l 739), Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas l
cektir; daha
ti
ti
( 936): 229-62. 383-440.
33. Bkz. Babtnger. GOW, s. 325.

34. Bkz. K. Teply. "Evliya elebi in Wien ... Der Islam 52
( 1975): 125-31.
35. Evliya. 7:398-99: krl. Kreutel. s. 160-6 l.
382
Notlar
36. Mehmed'in elilik raporunun baz metin deiikleri ieren

birok edisyonu mevcuttur. Kitap ilk olarak Paris ve s
tanbul' da Franszca bir evirisiyle birlikte Relation de
l'embassade de Mehmet Elfendi a la cour de France en
1 721 ecrite par lui meme et traduit par Julien Galland
(Constantinople ve Paris. 1757) ismiyle yaynlanmtr.
Ben, Ebuzziya'ya ait olan Trke edisyondan yararlandm.
Paris Sefaretnamesf (stanbul, 1306}. Kaleme aldm bu
kitap henz baskdayken yeni bir Galland edisyonu piyasaya kt-Mehmed Efendi. Le paradis des infideles, ed.
Gllles Veinstein. (Parts, 1981).
37. Mehmed Said, s. 345; krl. Franszca tere . ss. 34ff.
38. lbid., s . 43: krl. Franszca tere., s. 49.
39. Ibicl, s. 64; krl. Franszca tere., ss. 62-63.
40. Duc de St. Siman, zikr. N. Berkes, The Development of Se
cularism in Turkey (Montreal, 1964), s . 35. Mehmed ve
onun rolyle ilgili ksa fakat aydnlatc bir deerlendirme
iin bkz. A. H. Tanpnar, XJX. AslT 'lrk edebiyat tarihi. c.
1 (stanbul. 1956), ss. 9ff.
41. Resmi, Viyana Sefaretnamesi (stanbul. 1304), s. 33.
42. Azmi, Sefaretname 1205 senesinde Prusya kral kinci
Fredrik Guillaum'in nezdine memur olan Ahmed Azmi Efendinin'dir (stanbul, 1303 Hicri), s. 52: Resmi. Berlin Sefa
retnamesi (stanbul. 1303), s. 47.
43. Vasfn raporu Cevdet'te yer almaktadr, 4: 348-58.
44. Cevdet'te Vasf. 4: 349-50.
45. Ratib ile ilgili olarak, bkz. Cevdet, 5: 232ff; F. R. Unat. Osmanh Sefrleri. ss. 154-62; C. V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte. 1789-1922
(Pinceton. 1980), ss. 118 ve 372: S. J. Shaw, Between
Old and New, The Ottoman Empire Under Sultan Selim III
(Cambrtdge, Mass., 1971), ss. 95-98.

46. spanya'ya giden Fasl bykeliler ve dier Mslman
seyyahlarla ilgili olarak. bkz. H. Peres , L'Espagne vue par
les Voyaguers Musulmans de 161 O a 1930 (Paris. 1937).
47. Yukanda blm 3. not 14'e baknz.
48. S. C. Chew. The Crescent and the Rose (Oxford. 1937). ss.
327-33.
Notlar
383
49. M. Herbette, Une Ambassade Persane, passim.

50. Shirazi ile ilgili olarak. bkz. C. A. Storey. Persian Uterature. c. 1. bl. 2 (London, 1953), ss. 1067-8.
51. Bu anlatdan baz paralar A. Bausani tarafndan bir elyazmasndan
tercme edilmitir, "Un monoscritto Persiano inedito sulla Ambasceria di Husein Han Moqaddam
Audanbasi in Europa negli anni 1254-1255 Hicri (183839 M.)," Oriente Modemo 33 (1953). iran'da. farkl bir elyazmasndan eserin orjlnalinin basks yaplmtr. Sharhi ma 'mriyat-i Ajudan bcishi (Husayn Khdn Nizam ad-Daw
la) dar Safdrat-i Otrish, Fardnsa, Inglisti.n (Tehran (?),
1347 S.).
52. A. Bausani, "Un manoscritto Persiano ... ," s. 488. Bu pa-
ragraf Tahran basksnda yer almamaktadr.

53. Ilyas b. Hanna, Le plus ancien voyage d'un Oriental en
Amerique (1668-1683), ed. A. Rabbath, S. J. (Beirut.
1906). Bu edisyon ilk olarak Beyru t'ta yaynlanan al
Mashriq dergisinde "Premier voyage d'un oriental en Amerique" bal altnda 18. (Eyll, 1905) saydan 23. (Aralk,
1905) sayya kadar tefrika edilmitir.
54. Azulay. Ma'gal tb ha-shalem. ed. A. Freiman (Jerusalem,
1934): ngilizce evirisi E. Adler'in Jewish TraveUers isimli
eserinde, ss. 345-68.
55. P. Preto. Venezia e i Turchi (Padua, 1975), s. 128. P. Paruta. Historia della gerra di Ctpro (Venice, 1615). s. 35'den
alntlamakta. Venedik'te 1rk kolonisi ile ilgili olarak aynca bkz. A. Sagrado ve F. Berchet. n Fondacho det Turchi
in Venezia (Milan. 1860}, ss. 23-28 ve G. Verecellin. "Mercanti Turchi a Venezia alla fine del cinquecento. "n Veltro:
Rivista della CivUte Italiana. 23, nos. 2-4 (Mart-Austos.
1979): 243-75. Trkiye ile Avrupa arasnda Venedik'in
arac olarak Venedik'in stlendii rol iin bk.z. W. H.
McNeill. Venice. the Hinge of Europe 1081-1797 (Chicago.
1974).
56.
57.
58.
59.
Preto, s. 129.
Ibid., s. 132.
lbid .. s. 139.
Sir Joshua Hassan. The Treaty of Utrecht and the Jews of

Gibraltar (London. 1970).
384
Notlar
60. Bir ilk rnek iin, bkz. F. Babtnger. '"Bajezid Osman' (Calixtus Ottomanus). ein Vorlaufer und Gegenspieler
Dschem-Sultans," La NouoeUe Clio 3 (1951): 349-88.
61. Cem ve onun Avrupa'da bandan geenlerle ilgili birok
eser mevcuttur. Bunlarn belli ballarndan biri, L. Thuasne. Djem-Sultan: Etude sur la question d'Orient a lafn
du X\k siecle (Paris. 1892); bir dieri, 1. H. Ertaylan, Sultan Cem (stanbul. 951). Trke hatratn basks u
bal tamaktadr. Vakiat-i Sultan Cem (stanbul. 1330
Hicri). Ayrca bkz., E/2., s. v. "Djern." (H. nalck). Bu hususta sultana yazlm mektuplarn bir derlemesi iin,
bkz. J. Lefort. Documents grecs dans les Archives de Topkap i Sarayi. Contribution d l'histoire de Cem Sultan (Ankara, 1981).
62. Vakiat, ss. 10-1 l.
63. Ahmad ibn Muhammad al-Khalidi. Lubndn jiahd al-Amir
Fakhr al-Din al-Ma 'i al-Thdni. ed. Asad Rustum ve Fu'ad
Bustani (Beirut. 1936. tpk1basm 1969). ss. 208-41. Henz yaynlanmam eserinden yararlanm olduum sayn
Arnon Gross, szkonusu metnin editrlerin ileri srdklen gibi "uydurma" olmayp gerek olayn ilavelerle iirilmi
bir biimi olduunu gstermitir.
64. erafettin Turan, "Barak Reis'in, ehzade Cem mes'elesiyle ilgili olarak Savoie'ya Gnderilmesi," Belleten 26, no.
103 (1962): 539-55; V. L. Menage. 'The Mission of an Ottoman Secret Agent in France in 1486." Joumal of the Asiatic Society (1965): 112-32.
65. S. Skilliter. '1'he Sultan's Messenger. Gabrtel Defrens: An
Ottoman Master-Spay of the Sixteenth Century," Wiener
Zeitschri.ft fr die Kunde des Morgenlandes, ed. A. Tietze.
c. 68 (Vienna, 1976), ss. 47-59.
66. 'Umari, ed. M. Aman, "Al-'Umari, Condizloni degli stati
Cristiani dell' Occidente secondo una relazione di Domenichino Doria da Genova," Atti R. Acad. Linc. Mem., 1
( 1883): metin s. 15, eviri s. 87. Bundan byle 'Umari
(Amari) olarak zikredilecek.
67. Mehmed. s. 25: Franszca evirisi, ss. 34-35.
68. Vasf, Cevdet'de. 4: 349.
Notlar
385
69. Azmi. s. l 2.
70. A. V. Kinglake, Eothen (Landon, n.d.), ss. 9-1 .
7 l. l'tiam al-Din, bkz. C. A. Storey, Persian Literature. c. 1,
bl. 2. s. l 142. Krl. ngilizce evirisi, J. E. Alexander, Mirza Itesa Modeen (l~ndon, 1827).
72. Masir-i Talibl ya Sefam.a-i Mtrzd Ab Talib Khdn, ed. H.
Khadiv-Jam (Tehran. 1974); krl. ngilizce evirisi, C. Stewart. Travels of Mirza Abu Talib Han ... (lJndon. 1814).
Aynca bkz. Storey, Persian Literature, l. bl. 2, ss. 878-79.
73. Seyyid Ali'nin seyahatnamesi Ahmet Refik tarafndan yaynland, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuasi, 4
(1329/ 1911): 1246vd, 1332vd, 1378vd. 1458vd, 1548vd.
Aynca bkz. M. Herbette, Une ambassade 1Urque sous le
Directoire, Parts. 1902.
74. Ali Aziz ile ilgili olarak, bkz. A. Tietze, '"Aziz Efendls Muhayyelat," Oriens l (1948)= 248-329. E. Kuran. "Osmanl
daimi elisi Aziz Efendi'nin Alman arkiyats Friedrich
von Diez ile Berlin'de ilmi ve felsefi muhaberat (1797),"
B~lleten 27 (1963): 45-58: ve EI2., s.v. '"Ali 'Aziz" (A. Tietze).
75. Bu elilik seferleriyle ilgili olarak. bkz. T. Naff. "Reform

and the Conduct of Ottoman Diplomacy in the Reign of
Selim 111. 1789-1807," Joumal of the American Oriental
Society 83 (1963): 295-315: E. Kuran, Avnpa'da Osmanl
kamet Eliliklerinin Kuruluu ve hk Elilerin Siyasi Faaliyetleri 1793-1821 (Ankara. 1968): S. J. Shaw, Between.
Old and New. ss. 180d.
76. Mehmet Raif ile ilgili olarak, bkz. S.J. Shaw, Between Old
and New, indeks.
77. Msrl rencilerin faaliyetleriyle ilgili olarak, bkz. J. Heyworth-Dunne. An lntroduction to the History of Education
in Modem Egypt (London. 1938). ss. 104vd. 22lvd ve
pas sim.
Avrupa dillerinde ve Arapada eyh Rifa'a ile ilgili hayli eser mevcuttur. Bkz. El 1., s.v. Rifa'a Bey' (Chemoul);
ayrca. J. Heyworth-Dunne, "Difa'ah Badawi Rafi' atTahtawi: The Egyptian Revivalist," BSOAS 9 (1937-39):
961-67. 10 {1940-42): 399-415. Gilbert Delanoue'nin eseri
konuyu bir btn olarak ele almaktadr, Moralistes et po
Notlar
386
litiques musulmans dans l'Egypte du XIXeme siecle ( 1 7981882} (Service de reproduction des theses. Lille. 1980). bl.
5. eyh Rifa.'a'nn (genellikle al-Rihla olarak bilinen) Fransa'daki seyahatleri, Takhlis al-ibriz .fi talkh'i.s Bariz bal
yla
birok kez yaynlanmtr. Referanslar (Cairo, 1958)

edisyonu nadr.
78. 1. Ra'in. Safarname-i Mirza Salih Shirazi. (Tehran.
1347s)'de yaynlanmtr. Aynca bkz .. Storey. Persian Literature. I. bl. 2. 148-50, ve Hafez Farman Fannayan. 'The
Forces of modemization in nineteenth century Iran: a historical survey." W. R. Polk ve R. L. Chambers'n editrln yaptklar eserde, Begmings of Modemization in the
Middle East (Chicago 1968). ss. I22vd.
V. Blm
1.
Irad_
2.
Bkz. C. A. Nallino, "al-Khuwarizmi e il suo rifacimento della Geografla di Tolomeo." Raccolta di &ritti, c_ 5 (Rome,
1944), ss. 458-532; D. M. Dunlop. "Muhammad b. Musa
al-Khwarizmi," Joumal of the Royal Asiatic Society (1943):
248-50; ve R. Wieber, Nordwesteuropa nach der arabischen Bearbeitung der ptolemdischen Geographie oon Muhammad b. Msa al-Hwdrizmi(Walldorf-Hessen. 1974).
Orta a mslmanlannn corafyayla ilgili eserleri iki
nemli eserde incelenmitir. Bunlardan birt, A. Miquel, La
geographie humaine du monde musulmanjusqu'au milleu
du lle siecle. 3 c. /Paris, 1967~80), zellikle 2. cilt.
Geographie arabe et representation du monde: la terre et
l'etranger. 6. ve 7. blmler dou ve bat Avrupa zeJine;
dier eser, l. J. Krackovsky. Istoriya Arabskoy Geograji-
3.
Bkz. blm 3, dipnot 15.
ceskoy Literatury, IzbranniyeSocineniya, c. 5 (Moscow-Le-
ningrad. 1957). S. U, Hashim tarafndan gerekletirilen

Arapa evirisi, Ta'rikh aladab al-djughr..fi al-arabi (Cairo. 1963). Daha ksa bir inceleme iin, bkz. EI2., s.v.
"Djughrafiya." (S. Maqbul Ahmad). Ortaal mslman
corafyaclann Avrupa ile ilgili bilgileri iin, bkz. l. Guidi.
"L'Europa occedentale negli antichi geografi arabi," Florile
Notlar
387
gium M. de Voge ( l 909): 263-69; E. Ashtor. "Che cosa

sapevano i geografi Arabi dell'Europa occidentale?," Rivista Storica Italiana 81 ( l 969): 453-79: K. Jahn. "Das
Christliche Abendland in der islamischen Geschichtshen
Akademie der Wissenschaften l 13 (1976): 1-19; Y. Q. alKhri. "al-Jughrafiyn al'Arab wa-UrCba. al-Abhdth 20
11
(1967): 357-92.
4. lbn KhurradaJhbeh, Kitcib al-masdlik wa'l-Mamdlik, ed.
M. J. de Goeje (Leiden, 1889), s. 155.
5. Ibid.. ss. 92-93.
6. Ibid., s. 153. Yakn tarihli nemli bir alma iin, bkz. M.
Gil, 'The Radhanite Merchants and the Land of Radhan.
11
7.
8.
9.
JESHO 18 (1974): 299-328.

lbn al-Faqih, Mukhtasar Kitdb al-Buldan. ed. M. J. de Goeje (Lelden. 1885); krl. Franszca evirisi. H. Masse,
Abrege des Uvre des Pays (Damascuc, l 973). s. 8.
lbn Rusteh. Kitab al-a'ld.q al-nafisa, ed. M. J. de Goeje
(Le.iden, 1892), s. 85: krl. Franszca evirisi, G. Wiet, Les
Atours Precieux (Cairo. 1958). s. 94.
Mas'di, Kitb al-tanbih wa'l-ishr.f (Beirut. 1965). ss. 2324: krl. Franszca evirisi. Carra de Vaux, Macoudi. le livre de l'avetissement et de la revision (Paris, 1897), ss. 38-
39.
10. Mas'udi, Mu.rey al-dhahab, ed. ve ev. F. Barbier de Meynard ve F' .\l'et du Courteille (Paris, 1861-77) 3: 66-67;
ibid., 2 . .=d., C. Pellat (Beirut. 1966-70) 2: 145-46: krl.
gzden geirilmi Franszca evirisi. C. Pellat (Parts. 196271) 2: 342.
1 l. Arapa eserlerde Vikinglerle ilgili anlatlar iin, bkz. A.
Melvtnger. Les premieres incursions des Vikings en Occident d'apres les sources arabes (Uppsala, 1955); A. A. el-
Hajji. 'The Ardalusian diplomatic relations with the Vikings ... " Szkonusu kaynaklar A. Seippel tarafndan Re
rum Normannicarum balyla bir araya getirilmi ve H.
Birkeland tarafndan Nordens Historie i Mid.delald.eren etter Arabisk~ Xild.er (Oslo. 1954) balyla Norveeye evirilmitir.
12. Bkz. EI2., s.v. "Asfar." (1. Goldziher) ve idem. Muslim Stu
Notlar
388
dies c. l, ev. C. R. Barber ve S. M. Stem (London, 1967),
ss. 268-69.
13. Mas'di, Mu~. ed. Barbier de Meynard. 3: 69-72; C. Pellat ed., 2: 147-48; k.rl. Pellat evirisi, 2: 344-45. ngilizce
bir eviri ve mtalaa iin. bkz. B. Lewis, "Mas'di on the
Kings of the 'Franks', Al-Mas 'di Millenary Com.memoration Volwne (Aligarh, 1960). ss. 7-10.
14. Ibn Rusteh, s. 130; krl. Wiet evirisi, s. 146.
15. Yaqt, s.v. Rumiya. Roma ile ilgili Arapa anlatlar iin,
bkz. . Guidi. "La descrizione di Roma net geografl arabt."
Archiuio della Societa Romana di Storia Patria 1 (1877):
173-218.
16. Ibid..
17. Qazvini. ss. 388-89; krl. Jacob, ss. 26-27; krl. Miquel,
ss. 1057-58. "Byk bir balk," muhtemelen balina, yakalamayla ilgili daha sonraki tarihli bir anlat iin, bkz. Vakiat-i Sultan Cem ss. 9-1 O.
18. A. Kunik ve V. Rosen, Izvestiya al-Bekri, ss. 34-35: T. Kowalski. Relatlo Ibrd.htm ibn Ja kub, ss. 2-3: Bakri.
Jugraflya. ed. A. A. el-Hajji, ss. 160-63; G. Jacob. Arabische Berichte, ss. 12-13.
19. Qazvini, ss. 334-35; krl. Jacob, Arabische Berichte, ss.
31-32; krl. Mtquel, ss. 102-53.
20. Zuhri. ss. 229-30/77-78; krl. Franszca evirisi. s. 93.
21. ldrlsi, Opus Geographicum, ed. A. Bombac et. al., fasikl
8 (Naples. 1978), s. 944: krl. A. F. L. Beeston. "ldrisi's
Account of the Brltsh Isles, BSOAS 13 (1950): 267.
22. ldrisi, Opus, fasikl 8. s. 946.
23. Ibi.d., ss. 947-48.
24. bn Sa'id, Kitdb Bast al-ard fl'l-tl wa'l-'ard, ed. J. V. Gines (Tetuan, 1958). s. 134. Krl. Abu'l-Fida. Taqwim albuldcin, ed. J. S. Reinaud ve M. de Slane (Paris. 1840), s.
87: ve Seippel. Rerum Normannicarum s. 23.
25. lbn Khaldun, al-Muqaddima. ed. Quatremere (Paris.
1858) 3: 93: krl. Franszca evirisi, M. de Slane. Les
Prolegomenes (Paris. 1863-38) 3: 129; krl. ngilizce evirisi. F. Rosenthal. The Muqaddima (New York-London.
1958) 3: l 17-18.
11
11
Notlar
389
26. Ibn Khaldn. Kitdb al-'Ibar 6 (Cairo, 1867): 290-91.

27. Bkz. K. Jahn'n Avrupa zerine Rashid al-Din'in blmnn Franszca evirisindeki ksmi edisyonu, Histoire universeUe de Rastd ad-Din. ve yine Jahn 'n daha sonraki Almanca evirisi, Die Frankengeschl.chte... Aynca bkz. K.
Jahn, "Die Erweiterung unseres Geschichtbildes durch

Rasid al-Din," Anzeiger der phU.-hist. Klasse der sterreichischen Akad. der Wiss. ( 1970): 139-49 ve J. A. Boyle,
"Rashid al-Din and the Franks," Central Asian Joumal 14
(1970): 62-67.
28. Rashid al-Din, Histoire, ss. 5-18; Frankengeschichte, s.
49.
29. Piri Reis ve haritasyla ilgili olarak, bkz. P. Kahle, Die
verschollene Columbus-Karte uon Amerika vom Jahre 1498
in einer trkischen Weltkarte von 1513 (Benrlin-Leipzig,
1932); ~- Almagia, "il mappamondo di Piri Reis la carte di
Colombo del 1498," Societa Geogra.ft.ca ltaliana. Bolletino
17 (1934): 442-49: E. Braunlich, "Zwei trkische Welkarten aus dem Zeitalter der grossen Entdeckungen." Bertchte... Verhandl. Schs. Ak. Wiss. Lepzig, PhiL Hist. Kl. 89,
bl. 1 (1939): Afetinan. Piri Reis'in Amerika haritas 15131528 (Ankara, 1954). Osmanl corafya eserlerinin geneli
zerine, bkz. El2 .. s.v. "Djughr.fiyci," vl, F. Taeschner'in
makalesi: idem, "Die geogdaphische Ltteratur der Osmanen. '' Zeitscrift der Deutschen Morgenlii.ndischen Gesselschaft 77 (1923): 31-80; A. Adnan-Advar, La science chez
les Tu.rcs Ottomans (Paris, 1939): idem, Osmanl Tilrklerinde lim (stanbul. 1943)-La. science balkl eserin daha
ayrntl
Trke versiyonu.
30. Tart al-Hind al-Garbi.

3 l. Adnan-Advar. lim. s. 73. zikr. d'Avezac, "Mappemonde
Turque de 1559," Acad. Inscr. et Belles Lettres (Paris,
1865).
32. Katib elebi, M"zan al-haqq fi ikhtiydr al-ahaqq (stanbul.
1268 Hicri), s. 136: krl. ngilizce evirtsi, G. L. Lewis, The

Balance ofTnth (London, 1957). s. 136.
33. Adnan-Advar. Science. s. 121: lim. s. 134.
34. Ibid., s. 122; llim. s. 135.
35. Ibid .. s. 135; lim. s. 134.
Notlar
390
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
Vasf.
Tarih, 2 :70: zikr. J. von Hammer, Geschichte des

Osmanischen Reiches. 2. ed. (Pest, 1834-36) 4: 602 ve
idem. J. J. Hellert tarafndan gerekletirilen Franszca
evirisi. Histoire de l'Empire Ottoman (Parts, l 835vd) 16:
248-49.
Hammer, Histoire. 16: 249. not.
Ali, Knh al-ahbar (stanbul. 1869} 5: 9-14: idem. Meva'idd'n-Nefa'is fi kava'idi'l-mecalis (stanbul, 1956) fasikller 152-53.
Evliya. 7: 224-25; krl. Kreutel, s. 39.
Oru, ed. Babinger, s. 67. Mehmed'in Batl bilimlere ilgi
gsterdii iddiasyla ilgili olarak, bkz. F. Babinger, Mehmed the Conqueror and His Time, ev. R. Mannheim (Pin
ceton, 1978), ss. 494vd.
Bu eserlerle ilgili olarak, bkz. B. Lewis, 'The Use by Muslim Historians of Non-Muslim Sources," Islam in History
(I..ondon, 1973), ss. 101-14.
V. L. M~nage, 'Three Ottoman Treatlses... " s . 423.
Hseyin Hezarfen ile ilgili olarak, bkz. H . Wunn, Der osmantsche Historiker Hseyn b. Ga jer, genannt
Hezarfenn ... (Freiburg im Breisgau, 1971), zellikle ss.
122-49. Tenkih'in elyazmalan Babinger tarafndan listelenmitir, GOW, ss. 229-30. Burada yararlanlan elyazmas Glasgow'da Hunterlan Museum'dakidir (krl. JRAS.
1906, ss. 602vd) .
Mneccimba, Saha'if al-ahbar (stanbul, 1285/ 1868-69)
2: 652.
Oru, Kreutel evirisi, s. 95, (elyazmasndan: Oru'un kitabnn bu blmnn Trke ortjinali hala baslmam
tr) .
46. Firdevsi-1 Rumi, Kutb-Name, ed. i. Olgun ve i. Parmaks

zolu (Ankara, 1980). s. 74.
47. Ibid. s. 74.
48. Selaniki, elyazmas Nuruosmaniye 184, zikr. A. Refik.
7rkler ve Kralie EliZabet (stanbul, 1932), s . 9.
49. Katib elebi, Fezleke. (stanbul. 1276 Hicri). 2: 234: krl.
Naima. Tarih (stanbul, tarihsiz). 4: 94.
50. Fezleke, 2: 134-35; krl. Naima, 3: 69-70.
5 l. Ibid., l: 33 l -33: krl. Naima. 2: 8082.
Notlar
391
52. Ibtd .. 2: 382; krl. Naima 5:267. Cappelo'nun dkmanlann da yer ald ayrntl bir hayat hikayesi iin, bkz. G.
Benzoni. Di2ionario Btograji.co degli ltaltani, XVIII (Rome.
1975), ss. 786-89.
53. Peevi, l: 106.
54. B. Lewis. ''The Use by Muslim Historians ... " ss. 107-8, s.
314. n. 20, zikr. F. V. Kraelitz. ''Der osmanische Historiker lbr~im Pecewi" Der Islam 7 ( 1918): 252-60.
55. Peevi, 1: 184 (1552 seferi zerine); idem. 1: 255 (156870 Morisko isyan); idem. 1: 106-8 (barut ve matbaa makinas zerine).
56. Naima. 1: 40vd.
57. Ibid.. 1: 12.
58. Silahdar. Nusretname, varak 257-58. Bu referans Dr. C.
J. Heywood'a borluyum.
59. em'daniZade, 3: 21-22.
60. lbid.. 1: 42-43.
61. icmal-i ahvali Avrupa. Sleymaniye Ktphanesi. Esat
Efendi Ksm, no. 2062. Bkz. V. L. Menage, "Three Ottoman Treatises... " ss. 425vd.
62. V. L. Menage, 'Three Ottoman Treatises..." s. 428.
63. Ayrntlar iin, bkz. B. Lewis, Islam in History, s. 314. n.
26.
VI. Blm
1.
2.
F. Ktaelitz, "Bericht ber den Zug... ," s. 17.

Dolaysyla, Tatarlar, saba raftdr aduwshikiir, "saba rzgan gibi yol alan. dman avlayan" eklinde kafiyeli bir
tasvirle ya da sadece bad-raftiir, "kt huylu" olarak tanmlanabilirler.
3.
4.
5.
E. Prokosch. Molla und Diplomat (Graz, l 972). s. 19, yaynlanmam bir Trke elyazmasndan evirilmitir.
Irad. Bkz. blm 3. dipnot 15.
R. Kreutel. Kara Mustafa uor Wien. (Graz, 1955), ss. 1404 l , yaynlanmam bir 'lrke elyazmasndan evirilmi
tir.
392
6.
7.
8.
Notlar
Evliya. 6: 224-25: krl. Kreutel. s. 39.

A. Hess. 'The Mortscos: An Ottoman Fifth Column in Sixteenth Century Spain," American Historical Review 74
(1968): 19. zikr. Feridun. Mna'at al-salatin. 2. ed., {s
tanbul. 275 hicri). 2: 458.
S. Skilliter, William Harborne and the Trade with Turkey
1578-1582: A Documentary Study of the First Anglo-Ottoman Relatiors (Oxford, 1977), s. 37, zikr. Feridun, Mna'at,
2. ed .. 2: 543: Feridun. Muna'at, 1. ed .. 2: 450.

9. Yaqt. s.v. "ROmiya."
10. N. V. Khanikov. burada, il. Anacletus'un tarzn uygulam olan gayn meru papa Cardtnal Peter'dan bahsedildiini syler; Joumal Asiatique 4 (1864): 152 ve metin sayfas 161 'de Khanikov'un yorumuna baknz.
. Ibn Wasil. 4: 249.
12. Qalqashandi. 8: 42vd. "kprlerin koruyucusu" eklindeki
garip balk. Pontifex Maximus ifadesinin ald ekil ola-
bilir.
13. Ir.d, bkz. blm 3, dipnot 15.
14. Ghassani. ss. 52vd. 67vd: krl. Sauvaire, ss. 152vd,
162vd. Arapa metnin editr. Hristiyanlk kart yorumlarn bazlarna yer vermemitir.
15. Ibn Wasil, 4: 248-49.
16. Ghazzal. s. 24: krl. H. Peres. L'Espagne revue par les uoyageurs Musulmans de 1610 i 1930 {Parts. 1937), ss. 2930.
17. Azmi. s. 16.
18. F. Kraelitz. "Bericht. .. ," ss. 26vd.
19. Resmi. Sefaretname-i Ahmet Resmi Prusya Kral Byk
Fredrik nezdine sefaretle giden Giridi Ahmed Resmi Efen
di'nin takriridir{stanbul. 1303 Hicrt). s. 18.
20. Miknasi. al-iksir fi fik.k al-asr. ed. M. al-Fasi (Rahat).
1965). passim..
21. Cevdet. 6: 394vd.

22. E. Z. Karal'daki Trke metin.
Fransa-Msr
mparatorluu 1797-1802) stanbul.
ve
Osmanl
1938). s.
108:
Shihab'daki Arapa metin, Ta'rikh Ahmad B.sh. al

Jazzar. ed. A. Chibli ve J. A. Khalife (Beirut. 1955). s.
125.
Notlar
393
VII. Blm
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
B. Lewis, Islam: from the Prophet Muhammad to the Capture of Constantinople (New York. 1974), 2: 154. zikr. Jahiz
(isnad), Al-Tabaur bi'l-tydra. ed. H. H. 'Abd al-Wahhab
(Cairo, 1354/ 1935).
Qazvini, s. 388: krl. Jacob, ss. 25-26; krl. Miquel. ss.
1058-59.
lbn Sa'id, s. 134.
Rashid al-Din. Histoire, ss. 4-5/1 7- l 8; Frankengeschichte. ss. 48-49.
lbn Hawqal, Kit.b Srat al-ard, ed. J. H. Kreamer (Leiden.
1938), s. l 10; Krl. Franszca evirisi. J. H. Kramers ve G.
Wiet. Configuration de la terre (Beirut ve Paris. 1964), s.
l 09; krl. C. Verlinden. L'Esclavage dans l'Europe
medieuale, l, Peninsule Iberique-France (Bruges, 1955), s.
217; Saqfiliba ile ilgili olarak. bkz. R. Dozy, Histoire des
Musulmans d'Espagne, E. Levi Provenal tarafndan gzden geirilmi 2. ed. (Leiden. 1932). 2: 154. ztkr. Liudprand. Antapodosis. kit. 6. bl. 6.
Fatmilerin hakimiyeti altndaki Slavlarla ilgili olarak. bkz.
1. Hrbek. "Die Slaven im Dienste der Fatimiden." Archiv
Orientalni 21 (1953): 543-81.
W. Heyd, Histoi.re du Commerce du Levant au Moyen-Age,
ev. F. Raynaud (Amsterdam, 1967) 1: 95; 1. Hrbek. "Die
Slaven ... ," s. 548.

Tatarlar ve faaliyetleri ile ilgili olarak, bk.z. A. Fischer, The
Crimean Tatars (Stanford. l 978); idem. "Muscovy and the

Black Sea Slave Trade," Canadian American Slavic Studies 6 (1972): 576-94: ve idem. The Russian Annexation of
the Crimea 1772-1783 (Cambrtdge. 1970).
9. E. J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, C. 3, (London,
1904}. $. 217.
10. Bu eserlerle ilgili olarak. bkz. H. Mller. Die Kunst des
Sklavenkaufs (Freiburg, l 980).
1 l. Bu ve dier yklerle ilgili olarak. bkz. A. D. Alderson.
The Stru.cture of the Ottoman Dynasty (Oxford, l 956), ss.
85vd; aatay Uluay, Harem il (Ankara. 1971): idem,
394
Notlar
Padi.ahlann
Kadmlan ve Krzlan (Ankara, 1980); E. Rossi.
"La Sultana Nur Banu (Cecilia Venier-Baffo) moglie di Selim 11 (1566-1574) e madre dl Murad III (1574-1595)," Ori
ente Islamic Chanceries. ed. S. M. Stem (Oxford, 1965),
ss. 119-57.
12. Ibn al-Tuwayr, zikr. al-Maqrizi, al-Mawa'iz wa'H'tibar bi
dhikr al-khitat wa'l-ath<ir (Blaq. 1270 / 1853) 1: 444.
13. J. Richard. "An Account of the Battle of Hatun," Speculum, 27 (1952): 168-77.
14. Bulla in Cena Domini, Clement VII anno 1527. Urban VIII
anno 1627. Zikr. K. Pfaff. "Beitrage zur Geschichte der
Abendmahlsbulle vom 16. bis 18. Jahrhundert," Rmische Quartalschrtftfr christliche Altertumskunde 38 ( l 930):
38-39.
15. CSP Spanish (1568-79) London 1894 (n. 609). s. 706.
Londra'dak.i II. Phillip'e gidecek (28 Kasm 1579) spanyol
. elisi; CSP Venetian (1603-07), s. 326; Venedik'teki Melos
konslnden stanbul'daki Bailo'ya gnderilen 28 ubat
1605 tarihli mektup. Bu ve izleyen dipnottaki referanslan
mteveffa V. J. Parry'e borluyum.

16. Qazvini, s. 362; krl. Jacob, s. 32.
17. lbn Said, s. 134.
18. Rashid al-Din. Histoire, ss. 4-5/ 18: Frankengeschichte, s.
49.
19. N. Beldiceanu, Les actes premiers Sultans c. l (Parts,
1960), s. 127.
20. Peevi. 1: 365; evirisinin yer ald eser: B. Lewis. Istanbul and the CivUization of the Ottoman Em.pire (Noman,
1963). ss. 133-35.
21. Ghassani. ss. 44-45; krl. Sauvaire, ss. 97-99.

22. Vasf, Cevdet'te. 4: 357: krl. Barbier de Meynard, ss.
520-21.
Mehmed, s. 109: krl. Franszca evirisi. s. 163.

Resmi, Sefaretname-i ... Prusya ... , ss. 27-28, 33 ve 36.
Azmi. passim
Hashmet. lntisiib al-muhik, ek olarak yer ald eser:
Divan (Blaq. 1842). ss. 8-9.
27. Masiri Talibi ya Safamiima-i Mirza Ab Talib Khan. ed. H.
23.
24.
25.
26.
395
Notlar
Khadtv-Jam (Tehran, 1974). ss. 20lvd; krl. ngilizce evirisi. C. Stewart, Travels of Mirza Abu Taleb Khan ... , (London. 1814), c. 2, bl. 13: lvd.
28. Karal. Halet. s. 32-33.
VIll. Blm
.
2.
3.
4.
5.
6.
Zikr. EI2., s.v. "Kaysar" (R. Paret ve . Shahid).

Taba1. Ta'rtkh al-rusul wa'l-mulllk, ed. M. J. De Goeje (Letden, 1879-1901), 3: 695. Harun. daha nce Nikephoras'n Mslmanlarca aalayc bir anvan olarak grlen
"Araplann Krah" eklinde hitabna maruz kald iin byle bir mukabelede bulunmu olabilir.
Ghassant. s. 41: krl. Sauvaire. ss. 90-91. Vakiat-i Sultan
Cem. s. 21.
S. M. Stren, "An Ambassy of the Byzantine Emperor to the
Fatimid Caliph al-Mu'izz," Byzantion 20 (1950): 239-58.
Birok rnek Londra'daki Public Records Office'de muhafaza edilmektedir. Daha fazla referans iin. bkz. E12., s.v.
"Diplomatlc...
F. Kraelitz, "Bericht... ," s. 24-25. Bu ifadenin Kraelitz tarafndan gerekletitilen Almanca evirisi, Trke metnin
yanl anlalmasndan dolay hataldr.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Public Record Office SP 102/61/14.

Ghassani. ss. 80vd: krl. Sauvaire. ss. 181 vd.
Mehmed. s. 65; krl. Franszca evirisi. s. 97.
Azmi. ss. 46vd ve passim.
Ab'l-Faraj al-Isfahani, Kitdb al-Aghdni (Blaq. 1285) 7:
14: ngtlizce evirisinin yer ald eser: B. Lew1s. Islam. 1:
27.
Qalqashandi, 8: 53.
Rashid al-Din, Histoire, ss. 2-3/ 16-16: Frankengeschichte, ss. 46-47.
'Umari. (Amari) metin ss. 96-97: evtrt s. 80.
Qalqashandi, 8: 46-48.
Rashid al-Din. Histoire. ss. 7-8/21: Frankengeschichte,
ss. 51-52.
lrad. BkZ-. 3. blm, dipnot 15.
396
Notlar
18. cmal-i ahval-iAvrupa. Bkz. 5. blm, dipnot 59.

l 9. Mehmed, ss. 33-36.
20. em"dantzade, 2: 22.
21. Karal. Halet. ss. 32-44 ve 62. Halet'in Napolyon'un huzuruna k ile ilgili olarak, bkz. B. Flemming "Halet Efendis zweite Audienz bet Napoleon," Rocznik Orientalistyczny 37 (1976): 129-36.
22. Asm, l: 62, 76, 78, 175. 265 ve 374-376.
23. Abu Talib. Masir, s. 242: krl. Stewart, 2: 55.
24. lbid. ss. 250-51; krl. Stewart. 2: 55.
25. Qazvini. ed. Wstenfeld, s. 41 O; krl. Jacob, ss. 21-22.
26. Usama, ss. 138-39: krl. Hitti, ss. 167-68.
27. Jabarti, 3: l l 7ff.
28. Ab Tatb. Masir, ss. 278-79: Stewart. ss. 101-4.
29. Rifa'a, ss. 120 ve 148.
IX. Blm
1.
8. Goldstein, 'The Suvival of Arabic Astronomy in Hebrew.'" Joumal for the History of Arab Science 3 (Bahar,
1979): 31-45.
2. Usama, ss. 132-33; krl. Hittl. s. 162.
3. U. Heyd, "The Ottoman 'Ulema' and Westemization in the
Time of Selim 111 and Mahmud il,'' Scripta Hierosolymitana, C. IX: Studies in lslamic History and CiviliZation, ed.
U. Heyd (Jerusalem, 1961). ss. 74-77.
4. Kur'an, 9: 36.
5. Osmanl mparatorluunda madencilikle ilgili olarak, bkz.
R. Anhegger, Beitraege zur Geschichte des Bergbaus im
Osmanischen Reich (stanbul. 1943.
6. Bu konularla ilgili olarak. Dr. Rhoads Murphey'nin 1980
ylnda Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi kinci Uluslararas Kongresine sunulan "The Ottomans and Technology" balkl tebliinden yararlandm. Osmanllarn kulland ateli silahlar. V. J. Parry tarafndan EI2., s. v.
"Barad" ve "Materials of War in the Ottoman Empire"da
mull olarak ele alnmaktadr, Studies in the Economic
History of the Mtddle East, ed. M. A. Cook lLondon. 1970).
397
Notlar
7.
8.
9.
10.
l 1.
ss. 219-29.
U. Heyd. "Moses Hamon. Chief Jewtsh Physician to Sultan
Suleyman the Magnificient," Oriens 16 (1963): 153, zikr.
Nicholas de Nicolay. kit. 3. bl. 12.
Ibid. Nicholas de Nicolay, loc. cit., "bien savants en la
Thertque et experimentez en pratique."
U. Heyd, "An Unknown Turkish Treatise by a Jewish Phisician under Suleyman the Magnificient." Eretz-Israel 7
(1963): 48-53.
U. Heyd, Moses Hamon ... ," ss. 168-69.
Adnan-Advar, Science, ss. 97-98; lli.m ss. 112-13. Baha
al-Dawla (l. yaklak 1510) isimli bir Farisi hekim,
Khuldsat al-Tq.j.rib, tecrbenin hulasas balkl eserinde,
"Ermeni yaras" veya "Frenk hastal" (Frankish pox) diye
isimlendirdii frengiye birka sayfa aynr. Szkonusu mellife gre, bu hastalk Avrupa'da tremi ve oradan stan
bul'a ve Yakndou'ya getirtlmitir. Frengi, 1498'de Azerbaycan'da ortaya km ve oradan lrak'a ve ran'a yayl
mtr (Haskell lsaacs. "European influences in lslamic
medlcine," Mashriq: Proceedings of the Eastem Medfterranian Seminar. Uniuersity of Manchester 1977-1978). Ayn
makale. Sultan IV. Mehmed'in Suriyeli hekimi tarafndan
12.
13.
14.
15.
onyedinci yzyln ikinci yansnda Osmanl topraklarnda

kaleme alnan bir eseri de tartmaktadr.
ide~ Science, ss. 128-29; lim. ss. 141-43.
Mehmed. ss. 26vd ve 122; krl. Franszca evirisi. ss. 3640, 186-90.
Tarih-i 'Izzi (stanbul, 1199 Hicri), ss. 190a-190b.
Busbecq, ss. 213-14; krl. E. G. Forster, s. 135: krl.
Forster ve Dantel. 1: 125.

16. O. Kurz. European Clocks and Watches in the Near East
(London. 1975), ss. 70-71, zikr. Rousseau. Confesswns.
ngilizce evirisi (1981), s. 3; Voltaire, Correspondence. ed.
T. Bestermann, c. 78 (Geneva. 1962). s. 127; ve S. Tekeli.
l 6'nc Asrda Osmanltlarda saat ue Takiyuddin'in "Mekanik saat konstn.tksuyonuna dair en parlak
yldzlar"
adh
eseri (Ankara, 1966).

17. Jami. Saldm.dn ua-Abs.l (Tehran. yaklak 1306), s. 36: A.
J. Arberry tarafndan gerekletirilen ngilizce evirisi.
Fitzgerald's Salaman and Absal (Cambridge. 1956), s.
398
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Notlar
146: zikr. Lynn White Jr., Medicine, Religion and Technology {Berkeley ve Los Angeles. l 978). s. 88.
Canikli Ali Paa'nn hatrat Upsala niversitesi Ktphanesindeki bir elyazmasnda yer almaktadr.
Adnan-Advar, Science. ss. 142vd: lim. ss. 161-63.
Baron F. de Tott, Memoires (Maestricht. 1785) 3: 149.
G. Toderinl. Letteratura turchesca (Venice. 1787) 1:
177vd.
Aubert du Bayet (sonralan Dubayet) New Orleans'da do
mu ve Lafayette komutas altnda Amerikan Devriminde
savamtr. Fransz Devriminde bandan itibaren aktif
rol oynam ve Fransz yasama meclisinde Grenoble'm vekili olarak sandalye sahibi olmutur.
B. Lewis, Emergence. ss. 85vd.
X. Blm
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
S. K. Yetkin, L'Architecture Turque en Turquie (Paris,
1962). ss. 133vd.

Mehmed, s. 199; krl. Kreu tel ve Spies (Bonn, 1954), S.
71, bu eserde ayn ifade zikredilmektedir.
A. Refik, Hicri on ikinci astrda stanbul ha.yat (1100-1200)
(stanbul. 1930), s. 58; Adnan-Advar, Science, ss. 12526; tdem. hirr, s. 133: Berkes. Secularism s. 27.
Kara!. Tanzimat. s. 19: Berkes. Secularism. s. 33.
Mehmed. s. 91: krl. Franszca evirisi, s. 137.
lbid., s. 139-40: krl. Franszca evirisi, s. 214.
Ibid., s. 78; krl. Franszca evirisi. s. 118.
Ibid., s. 109: krl. Franszca evirisi, s. 163. Behzad. me
hur bir Farisi ressam idi: Mani (Manichean) dininin kurucusu olan Mani. Mslmanlarn efsanelerinde byk bir
ressam olarak geer.
F. Babinger, 'Vier Bauvorschlage Leonardo da Vinci's an
Sultan Bajezid il. (102/3), .. Nachrichten der Akad. der
Wiss. in Gttingen, I. Phtl.-Hist. Kla.sse, no. l ( 1952): 1-2;
idem. "Zwei Bildnisse Mehmed il von Gentille Bellini," Ze
itschriflftir Kulturaustausch 12 ( 1962): l 78-82: J. von Karabacek. AbendUindische Knstler zu Konstantinopel im
Notlar
399
XV. und XVI. Jahrhundert: l, Italienische Knstler am Hofe

Muhammads ll. des Eroberers 1451-1481 (Vienna. 1918).
10. N. Atasoy, "Nakka Osman'n padiah portreleri albm,"

Trkiyemiz 6 (1972): 2-14. bu eserde Osman'dan 111. Mu-
rad'a kadar oniki sultann renkli portrelerine yer verilmektedir.

l 1. A. Boppe. Les peintres du Bosphore (Paris, 191 l); ve R.
van Luttervelt. De 'Turkse" Schilderyen van J. B. Vanmour
en
zyn School (stanbul,
12. Trk resim ve
13.
14.
15.
16.
17.
1958).
sslemeciliiyle
ilgili olarak. bkz. G. M. Meredith-Owens, 1Urkish M iniatures (London, 1963), s . 16;

N. Atasoy ve F. aman, Turkish Miniature Painting (s
tanbul. 1974): G. Renda. Batltlama dneminde Trk resim sanat (Ankara. 1977).
A. Destree, "L'ouverture de la Perse a l'influence
europeenne sous les Rois Safavides et les incidences de
cette influence sur l'evolution de l'art de la miniature."
Corespondence d'Orient 13.. 14 (1968): 91-104.
Zikr. W. Blunt, Isfahan Pearl of Persia (London ve Toronto, 1966), s. 100.
Zikr. A. Destree, "L'ouveture ... ," s. 97.
I. Stchoukine, Les peintures des manuscrits de Shah Abbas [n (Parts. 1964).
B. Oray, "A Fatlmid Drawing." British Museum Quarterly
12 (1938): 91-96.
18. Kopyalar iin. bkz. Jahn (ed.), Rashid al-Din, Frankengeschichte; D. S. Rice, 'The seasons and the labors of the
months in lslamic art," Ars Orientalis, 1 (1954), ss. 1-39.
19. Levni ile ilgili olarak, bkz. S. nver, Levnf (stanbul.
1957).
20. Fransz kadn renkli bir Frikyah apkas giyinlk olarak
resmedildiine
gre, kapaktaki basm tarihi kesinlikle

yanltr. stanbul niversitesi Ktphanesinde mevcut
bulunan benzer fakat daha iyi bir elyazmas 1206/ 1793
tarihlidir. Bkz. Norah M~ Titley. Miniatures from. Turkish
Manuscripts (London, 1981). n . 23. Aynca bkz. G. Renda,
Batllama... ss. 220vd: E. Binney, Turkish Miniature Pa~tings and Manuscripts {New York, 1973), s. 102.
21. G. Renda, Batluama. pa.ssim.
Notlar
400
Qazvini. s. 404; krl. Jacob. s . 29: krl. Miquel, s . 1062.

Evliya, 7: 312; krl. Kreutel, s. 185.
Mehmed, ss. 83vd; krl. Franszca evirisi. ss. 127-31.
Ghassani, s. 9-7vd; krl. Sauvaire. s. 277vd: krl.
Mtknasi, s. 624-25.
26. Vasf. Cevdet'te. 4 : 355; krl. Barbier de Meynard. s . 518.
27. E . de Leone, L'Impero Ottomano nel primo period.o delle riforme (I'anzimat) secondo fontf italiani (Milan, 1967), ss.
58-59, zikr. Cesare Vimercati, Constantinople e l'Egitto
(Prato, 1849). s. 65.
28. A. Slade. Records of Travel in Turkey. Greece... (London.
1832) 1: 135-36. Harem orkestras ile ilgili olarak, bkz.
Princess Musbah Haidar, Arabesque, gzden geirilmi
ed., (London, 1968), s. 61.
29. Ghassani, s. 62: krl. Sauvaire, s. 141.
30. GhazaI, s. 20; krl. Miknasi. ss. 107-9 ve 139.
31. Hatti, Taih-i Izzi'de, ss. l 90vd.
32. Tiyatro ile ilgili olarak, bkz. A. Bombac. "Rappresentazionl drammatlche di Anatolla," Oriens l 6 ( 1963): 171-93:
idem. "Ortaoyunu," Wiener Zeftschryft fr die Kunde des
Morgenlandes 56 (1960): 285-97; M. And, A History of
Theatre and Popular Entertainment in Turkey (Ankara.
1963-64); idem. Karagz, Turki.sh Shadow Theatre (Ankara, 1975).
33. Vasf, Cevdet'te, 4: 355: krl. Barbier de Meynard. s . 518.
34. Miknasi. ss. 52 ve 70.
35. Evliya, 7: 267: krl. Kreutel, s. l 08.
36. Bibliotheque National. Arabe no. 6243. Bkz. Blochet, Catalogue. s. 219.
22.
23.
24.
25.
XI. Blm
1.
2.
3.
Sir William Jones. "A Prefatory Discussion to an Essay on

the History of the Turks." The Works qf Sir WUliam Jones.
c. 2 (I..ondon. 1807). ss. 456-57 ~
lbn Rusteh. ss. 129-30.
Qazvini. ss. 334-35; krl. Jacob. s. 32: krl. Miquel, s.
1053.
Notlar
401
4. Ab Talib, Masir. s. 74: krl. Stewart. ss. 135-37.

5 . Evliya. 7: 318-19; krl. Kreutel, ss. 194-95.
6 . Rifa'a, ss. 119-20.
7 . Ab Talib. Masir. s . 268; krl . Stewart, ss. 135-37.
8 . Vasf, ss. 349. 351; krl. Barbier de Meynard. ss. 508512.
9. Sharh-i ma'mriyat-i 1\;dcin bdshL. .. s. 385; Bausani, "Un
manoscritto persiano .... " ss. 502-3.
10. Ghazal ile ilgili olarak. bkz. blm 4. dipnot 9.
11. Qazvini. ss. 404 ve 408; krl. Jacob, ss. 29, 30-31; krl.
Miquel. s. 1062. Aynca bkz. Jacob, s. 14 ve Kunik-Rosen,
s . 37.
12. Usama, ss. 135-36; krl. Hittl, ss. 164-65.
13 . lbn Jubayr, ss. 305-6: krl. Broadhurst, ss. 320-21.
14. Evliya, 7: 318- 19: krl. Kreutel. ss. 194-95.
15. Ghazal. ss. 12 ve 13.
16. Mehmed, s. 25; krl. Franszca eviisi, ss. 34-35.
17. Ab Talib, Mastr, ss. 225-26; krl. Stewart, 2: 27-31.
18. lbid.., ss. 315-16: krl. Stewart, 2: 254-55.
19. lbid., ss. 305; krl. Stewart. 2: 255.
20. Fazl ile ilgili olarak. bkz.E. J. W. Gibb, Ottoman Poetry. 4:
220vd. Fazl'n iirlerinin resimli elyazmalan iin. bkz. X.
Blm, dipnot 20.
21 . Karal. Halet, ss. 33-34.
22. Rifa'a , ss. l 23vd.
23. Ajdanbashi, s. 281; Bausani, "Un manoscritto persiano...." ss. 496-97.
24. Mehmed, s . 1 12; krl. Franszca evhisi, s. 169.
25. Orijinal Farsa metin. olu ve dier bir kii tarafndan
edisyonu gerekletirilerek 1812 ylnda Kalkta'da yayn
land . Hindistan Muradabad'da 1904 ylnda Urduca bir
versiyonu basld. Metnin bilimsel -iran'da ilk- bir edisyonu Tahran'da birka yl nce yaynland. Buna karn.
1810 ylnda Londra'da yaynlanan ngilizce versiyonu dikkate deer bir haan kazand. laveli ikinci edisyon 1812
ylnda yaynland. ngilizceden gerekletirilen Franszca
evirisi 181 1 ve 1819

Franszcadan yaplan
Paris'te gnyzne kt.

Almanca evirisi 1813 ylnda Viyayllannda
402
Notlar
na'da yaynland. ngilizce versiyon. hogrl bir ifadeyle

syleyecek olursak. hayli serbest ve muhtemelen bir mtercimin irticali eviisi yoluyla gerekletirilmitir.
Xll. Blm
l.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
S. Moreh, ed. ve ev., ,Al-Jabartis Chronicle of th.e Flrst Seven Months of the French Ocupation of Egypt (Leiden,
1975). s. 117.
Jabarti. 'Aja'ib, 3: 34-35.
Dictionnaire franais-arabe d'EUious Egyptten .. revu et
augmente par Caussin de Perceval (Paris, 1828-29).
Mehmed, s. 43.
Azmi. ss. 30-31.
Bkz. x. blm. dipnot 8.
Ghassani, s. 67'; krl. Sauvaire, s. 150.
Bu ve dier yaynlar iin, bkz. L. Lagarde, 11Note sur les jou rna ux franais de Constantinople a l'epoque
revolutlonnaire," Joumal Asiatique 236 (1948): 271-76; R.
Clogg, "A Further Note on the French Newspapers of lstanbul during the Revolutionary Period," Belleten 39
(1975): 483-90; ve EI2., s.v. "Djarida."
Ltfi. Tarih 3: 100; krl. A. Emin. The Development qf Modem Turkey as Measured by its Press (New York, 1914). s.
28.
10. Rifa'a, s. 50.

1 1. Msr' da ilk tercme hareketi ile ilgili olarak, bkz. J amal
al-Din al-Shayyal. Tarikh al-tarjama wa'l-haraka althaqafiyyafi 'asr Muhammad 'Ali (Cairo, 1951). ve J. Heyworth-Dunne, "Printing and Translation under Muhammad 'Ali," JRAS (1940), ss. 325-49.
12. Ayrntlar Storey'in geniletilmi Rusa evirisinde. Persian Literature. Y. E. Bregel'e ait. Persidskaya Literatura
(Moscow. 1972), hl. 2, s. 1298. bu eserde, Amerika ve Avrupa tarihiyle ilgili dier Farsa eserlerin listesi verilmektedir.
llstrasyonlarn Kaynaklan
Hnnz'n Portekizlilerden geri alnmas zerine Kadri'nin

kaleme ald bir ran kahramanlk iiri olan Jarn-namatten
minyatr. 1697 talihli. Isfahan tarz (B. L. add 7801. Fart
si).
1) HnnZ'de mam Kuli Han'n ordusuna kar koyan Por
tekizliler (Folyo 43a).
2) Hrmz kalesi topa tutulurken (Folyo 48a).
3) mam Kuli Han iki Portekizli temsilciyi kabul ederken
(Folyo 58).
Avrupal
bir bykeli iin bir Trk ressam tarafndan hazr

lanm onyedinci yzyl Trk .albm (F. Taeschner tarafn
dan yaynlanmtr). AltStambuler Hof und Volksleben. Ein
trkisches Miniaturalbum aus dem 17. Jahrhundert Hanover.
l 925, Plates 14. 51-53.
4) Venedikliler Tenedos'u bombalarken.

5} Bailo'nun, huzura
kmak
zere alayla
gidii.
llstrasyonl.ann Kaynaklan
404
6) Bailo sadrazamn huzurunda ttslenirken.

7) Batlo sadrazamn huzurunda.
8} Feth Alt ah zamanna ait lakeli kitap kapa (B. L. Or.
5302). Feth Ali ah, muhtemelen Nevruzda. bir yabanc
heyeti kabul ederken.
9) Fustat-ontkinci yzyl. Bir kasabann duvarlan altnda
bir sava. Kada izili bu resimde, yuvarlak kalkanl bir
(Mslman) sava, uurtma biimli kalkanlar olan
-en azndan drd zrhl- (Norveli} savalarla arp
makta (B. L. O. R. 1938-3-12-01).
Kari Jahnn Dte Frankengeschtchte des Rasid ad-Din (Vienna,

1977) balkl eserinde yer alan Reidddin'in resimli Farsa
elyazmalanndan.
10) Papalar: Honor1us 111, Gregory lX, Celestinus iV; mpa
ratorlar: Otto IV, Frederick il, Henry of Thrlngia (Topkap Hazine, No. 1654. 717/131 7 tarihli, Folyo 311 r,
Levha 33).
11) Papa ve mparator (Topkap Hazine. No. 1653. onbeinct
yzyl balan. Folyo 416r, Levha 46).
12 ve 13) Isfahan'daki ihtl Stun kknden (onaltnc
yzyl sonlan, 1706 ylnda yeniden ina edilmi) Avrupal
ziyaretiler1 gsteren duvar resimlert.
Farisi minyatrleri,
onaltnc
ve onyedinci yzyllar (B. L.)
14) Avrupai giysi ielislnde bir saray i olan.

15) Avrupai giysi ierisinde bir delikanl ve bir hanm. Rza-i
Abbast imzalan gerek deil (O. R. 1920-9-17-0294).
16) Elinde kadeh bulunan bir Avrupal uak. Persiya. il.
ah Abbas dnemi (1642-66) (O. R. 1948-10-0-062).
17} Bir Avrupal ve Mool saray nediminin de iinde yer ald grevlilerle birlikte bir prens. muhtemelen ah S-
hlstrasyonlann Kaynalclan
405
leyman. mzal. Muhammed (veya Paolo) Zaman'a ait olduu ileri srlmekte, ran, aa yukan M. S. 1680 (O.
R. 1948- 12-11-0 l 9).
Mslman Hindistan'dan minyatrler (B. L.)

Mir Kamer al-Din Minnet'ln divannn bir elyazmasn
dan. Onseklzinci yzyl ( 1792 ylndan nce). Hint. (B. L.
O-. 6633).
18) Avrupai saray giysisi ierisinde Waren Hastings (Folyo
67a).
19) Richard Johnson. eski ngiliz askeri niformasn giyinik ve kucanda kenan kalkk bir apka olduu halde bir sandalyede otururken. Hizmeti bir elinde emsi
ye dier elinde sinek-kovucu tutmakta (Folyo 68a).
20) Onyedinci yzyl Avrupai giysisi giyinik adam. Muhtemelen Mool Sarayndaki Portekizliler. Hint Albm
(B. L. add. 7468) (Falya 9).
21) Banda Don Clavtjo'nun yer ald Kastil elilik konvoyunun Timur'un sarayna van. 111. George dnemi n
giliz beyefendilerinin kostmlerini giyinik halde. apka
s elinde olan heyet lideri. tahtn yannda dikilen Timur'a bir mektup uzatrken (Malfzcitt Tim1ri, ondokuzuncu yzyl balan. Hint) (B. L. Or. 158. Folyo 322).
Osmanl ressam
Levni tarafndan yaplm minyatrler.
eliler. Onlarn arkasnda

te-cmanlar ve muhafzlar. Sheyl Onver'den, Levni (s
tanbul. 1951). Figr 10.
23) Gen Avrupal beyefendi, sa elde baston ve mor elbise
giyinik halde. Levni imzal. onsekizinci yzyl balan (B.
L. O. R. 1960-11-12-01).
22) Saray
lenlerinde yabanc
406
IU.strasyonlann Kaynaklan
24) Kzl elbise giyinik halde yryen gen Avrupal beyefendi. Levni imzal . onsektzincf yzyl balan (B. L. O. R.
960-11-12-02).
Fazl
Beyin Book of Women balkl eserinde yer alan resimler

(B. L. Or. 7094. yanl olarak 1190/ l 776 eklinde tarihlendirilmi. muhtemelen 1793 veya daha sonrasna ait).
25) stanbullu Frenk (Folyo 29b).
26) ngiliz kadn (Folyo 43b).
27) Fransz kadn (Folyo 43a).
28) Avusturyal kadn (Folyo 4 la)
29) Felemenk kadn (Folyo 44a).
30) Amerikal kadn (Folyo 44b).
ndeks
Abbas l, ah, 39, 295, 296

Abbas fi, ah, 296, '197, 404
Abbasiler, 19-20, 82, 367
Abd el-Rahman il, 106
Abdurahman Mnif Efendi, 203
Abdlhamid il, 326
Acudan-Ba,
136-137, 337, 351, 383 n.

51, 401 n. 9, 401 n. 23
Adams, Sir Thomas, 335
Adler, E., 383 n. 54
Adnan-Advar,
A., 389 n. 29, 389 n. 31,
389 n. 33-35, 397 >1. 11-12, 398 n. 19,

398n. 3
Afetinan, 389 n. 29
Ahmed 1,328
Ahmed ili, 290, 299
Ahmed b. Ltfullah, Bkz. Mnecimba,
Ahmed Paa, Bkz. Bonneval, Count Claude Alexandre de
Ahmedi, 372 n. 9
Ahmed S. Makbul, 386 n. 3
Akka, 112, 176

Alaroon, M. A., 380n. 20
Alderson, A. O., 393 n. 11
Alfons, Endls Kral, 115

Ali Azi2, 155, 330, 385 n. 74
Ali b. Sinan, 186
Ali Efendi, Seyyid, 155, 385 n. 13
Ali l<apu, 298
Ali .Paa, Damat, 290
Ailen, W. E. O., 378 n. 9
Almagia, R., 389 n. 29
Almanya, Alman, 44-45, 81, 88, 92, 94,
1~1~1n1~1~1~1~1
193, 197, 207-208, 213, ll7, 248, 254,

272,275,328,347
alhn ve gm, 51, 190, 223, 225, 238
Altn Ordu, 28,
Albn Srii. Bkz. Altn Ordu
Amari, M., 380 n. 23, 384 n. 66
Americ.a, Amerikan, 30, 39, 51
Amerikan Devrimi, 286
ndeks
408
Amu Derya. 18
Anadolu, 15, 16, 27-29, 233
And, M., 40011. 32
Anhegger, R., 396 n. 5
Arabistan, Arabistan yanmadas, 15-18,
66, 72, 119, 178,245
183-185, 193-194, 197-199, 202-203,

207-209, 211, 218, 234, 249-250, 272,
286-287, 290, 321 ills. 28
Awhadi, M. H., 375 n. 5

Aydnlanma,
Arap, Araplar, 16-19, 21, 203-204, 210,

228, 230, 243, 264, 266, 288, 290, 315,
331, 338-339, 354-355, 358, 361-363,
368
Arce, A., 381 11. 28

Argyropoulo, Y., Yn n. 22
Aristarchi Stavraki, 98
Aristo, 83, 258, 287
Arnavutluk, Arnavutlar, 32, 57, 119, 140,
141, 183, 229, 230
Amold, Lbeckli, 94, 37611. 16

Asd-i Piran, 275
Ashtor, E., uche cosa sapevano ...," 387
n. 3, /twS of Muslim Spain, 379 11. 10,
"Toplumsal Tecrit...," 371 " 7
Asm, 63, 260, 374 n. 40, 396 n. 22
Askeri
ittifaklar, 47-48,
eitim,
58. 88, 92. 97, 126-128, 133, 152-153,
54, 87, 96-100, 156, 284-288,
56, 155
Azmi Efendi, 132, 152, 218, 238, 251-252,

352, 358, 382
11.
42, 385 n. 69,
392 n.
17, 394 11. 25, 395 n. 10, 402 r. 5

Azulay, H. D., 138, 383 n. 54
Bab-
Ali, 97, 98, 118, 183, 219, 249, 250,
278
Babilliler, 178, 188

Babinger, F., "Bayezid ...," 384 n. 60,
Geschichfsschreiber, 381 n. 32, n. 33,
376 11. 43, Mthmtd, 390 n. 40, "Pfortendolmetscher," 376 n. 10, "Zwei
Bildnisse," 398 n. 9
Babr, Mool, 42
Badad,
19, 23, 25, 27, 62, 85, 86, 223,
244, 253
baharat ticareti, 43, 103, 229
baheler, Avrupai, 289, 291
Balkanlar, 33, 41, 75, 87, 115, 119, 142,
145, 184, 229, 230
326
teknoloji, 39, 44-46, 52-54, 120, 122,
Baltk,
28, 182, 202
180, 192-193, 196, 201, 232-234, 269
Barak, Osmanl casusu, 146, 384 n. 64
274,396 n.6
Barbar Korsanlar, 102, 122, 195, 232. Ay

rca bkz., korsanlar
B.arbier de Meynard, Bkz. Vasf Efendi
Baredeus, Jacob, 210, 211
Barkan, . L., 376 n. 8
Baronian, Bcdros, 182
Barthold, V. V.,378n. 7
basm, 53-55, 90, 94, 120, \31, 201, 271,
Astrakhan, 28, 40
Atasoy, N., 3'99 11. 10, 399 u. 12
Ataullah Mehmed, 287
Atf Efendi, Ahmed, S8
Atlantik, 33, 41, 52, 93, 193, 273, 285
Atlas Mjor, 182, 330

Atlas Mi11or, 160, 182, 285
d 'Avezac, 389 r. 31
Avrupa tarih.i, Mslmanlara gre, 166169, 176-180, 185-204, 355, 367-368
Avu$lurya,
Avuslurynllar.
43-45, 48, 57-
281,363,367, 368
Bask,94, 165
balk, Avrupai,
Balamyus, 161, 162
ndeks
409
Bausani, A., 383 n. 51-52, 401 n. 9, 401 n.
Boa grei, spanyol, 327
23
Bavyera, 199, 202
Bombac,
A., "Uber Graecus," 376 n. 17,
Berberiler, 15, 16, 2223
''Nuovi...," 376 n. 17, "Rappresentazi

one...," 400 n. 19
Bonelli, L., 377 n. 19
Bonneval, Count de, 54, 203
Book of Rogtr, 174. .Aynaz bkz., el-drisi,
Boppe. A., 399 n. 11
Bordo, 129,224,258
Bosna, Bonak(a), 93, 140, 184, 230
Boyle, J. A., History, 381 n. 25, "llkhans ...," 380 n. 21, R.Jshid al-din, 389
n.27
Braunlich, E., 389 n. 29
Bregel, Y. E., 402 n.12
Britanya, Britanyah, Bkz., lngiltert,
Brudo, Manuel, 275
Budapete, 33, 44-45, 193
Berchet, F., 383 n. 55
bull
Berkes, N ., 382 n. 40, 398 n. 3-4
Busbecq, Ogier Ghiselin de, 43, 281, 372
Baybars, Memlk Sultan, 109

Bayet, General Aubert du, 286, 398 n. 22
Bayezid il, 32, 124, 143, 292, 293
Baylo, Venedikli, 139, 150-151, 1liis. 5-1,
403-404,
Becker, C. H., 377 n. 1
Beeston, A. F. L., 388 n. 21
Behzad,292,295,398n.8
Bekri, 108, 109, 388 " 18

Beldiceanu, N., 394 n. 19
Belgrad,45,209,218
Bellini, Gentile, 293, 295
Benu'l Aslar, 166-167
beratlar, 53
Berlin, 131-132, 152-155, 200, 238-239,
251,358
in Cena Domini, 394 n. 14
n. 18, 397 n. 15
bykeliler, Bkz., diplomatlar
bid'at, 270
byke?ililder, yerleik
Avrupal, 86, 91, 97, 11~117, 286, 364
Osmanl, 90, lSS.156, 363, 365
bilim, 10, 83, 85, 98, 99, 176, 187, 221,
Campo Fonnio Antlamas, 57
Bertha, Lombardiya Kraliesi, 105-106,

253,375n.5
241, 267, 276, 277, 279, 283, 284, 286,

288, 327, 330, 353, 354,355, 357,366,
367
s;ubir Gece, 155, 330, 334
Binney, E., 399 n. 20
Birkeland, H., 387 t. 11
Birleik Devletler, 49
Bizans mparatorluu, Bizansllar, 15-16,
18-19.. 21, 23, 27, 30, 68, 73, 76-77, 83,
85, 103, 115, 121-122, 143, 166, 169,
178, 180, J85, 188, 203, 223-224, 228,
246-248,252.271,330,360
Canikli Ali Paa, 283-284, 398 n. 18

Cappelo, Giovanni, 195, 391 n. 52
Carion, Johann, 186, 188, 189
casusluk, 121, 145147
Cebelitark,
16, 18, 142, 273
Ceberti, 5859, 259, 264-265, 353, 374 n.
36, 396 n. 27, 402 n. 12

Celestinus iV, 302 il/US. 10, 404
Cem, 32, 143-146, 214, 215, 247, 384 n.
61, n.64
Cenova, 115, J38, 173, J74, 202, 238, 255,
256257
Blaeu, joan, 182
Cenevre, 282283
Blu~t,
Ccmgiz Han, 27-28
W., 399 11 . 14
indeks
410
Ceuta,35, 174,344,345
Cevdet, 373 n. 28-29, n. 32-33, 374 n. 34
35, n. 40, 377 n. 23, 382 n. 43-45, 384
n. 68, 392 n. 21, 394 n. 22, 400 n. 26,
Dalmaya, Dalmayah, 147, 229, 256

Daniel, N., 397 n. 15
Danimarka, 106, 160,202,244
n.33
Cezayir, 33, 42, 49-50, 285
Dans, Dans etme, 144, 345, 350
Chambers, R. L.,386n. 78
Charles il, 133
DAr el-Harb. Bkz., Sava Evi

Dlr tl-lslam. Bkz., slam'.n Evi
Dlr d-Sulh. Bkz., Sulh Evi
Charles Vlll, 144
dayankllk testi yoluyla mahkeme et
Danzig,259
Charles I, 189, 368
Charles Xll,. 198
me, 262-264
Dtcuk d 'tgyptt,
Char1es Martel. 10, 16-17, 168

Cheddadi, A., 380 n. 14
Chew, S., 382 n.48
cilud.
Bkz., Kutsal Sava
Cihangir, Mool mparatoru, 297, 299

CilunnUm4, 181, 182, 188
cinsel tutumlar, Avrupallarda, 339-350
Cizyt, 71
lavijo, Ruy de, 313 illfls. 13, 405

C1ement Vu, 235, 394 n. 14
Clogg, R., 402 n. 8
La, 364
De Groot, A. A ., 381 n. 31
Delanoue, G., 385 n. 77
Destrtt, A., 399 n. 13, n. 15
devrim. Bkz., Fransa, Fransz Devrimi,
devirme, 229230, Ayrca bkz. kleler
devirme kelimeler, 87, 95--97
Dictmnirt francois-ortlbt, 402 n. 3
Diez, Friedrich von, 155, 385 n. 74
dil bilme, Avrupa dilleri, 25, 81, 86-87,
92, 94-95, 97-100, 156, 276, 287, 329,
cografya,
334,357.368
cografyaclar
diplomasi, diplomatik, 23, 29, 47-48, 86-
Arap ve Farisi, 19, 76-77, 108, 162-171

Osmanh,39, 159-161, 181-185
Colin, G. S., 375 n. 2
87, 101, 105, 114, 117, 123-125, 155,

177, 179, 190,213,295
diplomatlar,
Comidas, Cosmo, 203
Arap, 109
Courier dt l'Egyptt, 364
Avrupal,
Cromwell, '257
276, 281
cumhuriyeti hkmet biimi, 254-255,
Fasl,
Cveyni, 381 n. 25
90, 94, 125, 153, 215-216, 217,
218,219,329,344
aman,
F., 399 n. 12
avu, 125
Osmanl,
illJs.
13,404
in, inli, 18-19, 29, 42, 68, 73, 76, 84,
103, 178-179, 187, 221, 223, 239, 247,
267, 269, 292, 361
Hintli,
Mool, 29
260
ihil Stun, 298, 304 illUs. 12, 305
29, 43, 47, 59, 97, 118, 192,
Trk, 49, 54, 62, 124, 125,
128, 131, 133,217,251,329

Farisi, 135 137
Rus, 57,58
diilik,
276
Dodge, 8., 375 n. 6
ndeks
411
Dou Roma imparatorluu.
Bkz.,
Bians
mparatorluu,
doktorlar. Bkz., tp
Don-Volga Kanah, 40, 372 n. 17
Donizetti, Gaetano, 326
Donizetti, Giuseppe, 326
Donskoy,[)rnitri,39
Dozy, R., 'n.7, 378 n. 9, 393 n. 5
dnmeler. Bkz., mhtediler

dragoman. Blcz., tercmanlar
drama,328
Dublin,335
Dunlop, O. M., 386 n. 2
duvar hals, 238, 291-292
Ebu Bekir Ratib Efendi, 133
Ebu Bekr b. Behram eJ-Dmeki, 182
Ebu'I FidS, 388 n. 24
Ebu Hamid, 111-112
Ebu Hayyam, Cmatal, 82.

Ebu'l shak smail Efendi, 290
Ebu Sme, 372 n. 8
Ebu Talib Han, 154, 240-241, 261, 265,
335-337, 345--347, 352, 385 n. 72, 394 n.
27, 396 n. 23-24, n. 28, 401 n. 4, n. 7,
n. 17-19, 394 n. 27
Edward I. 29
Eflatun,83,254,257
eitim, 53-54, 87, 97-100. 122, 156-157,
241, 277-278, 284-288, 326, 362-363,
367.
Tp
Ayrca
blcz., Mhendislik Okulu;
Okulu; askeri eitim; Mzkay-

Hmayun Mektebi; renci misyonlan
Ekber, Mool mparatoru, 297
ekonomi, 10, 51-53, 223-243, 249
eli, 125 Aynca bkz., diplomatlar
eliler. Bk:z., diplomatlar
elilik raporlan, 129, 131, 133, 134, 201,
291
elilikler, yerleik, 86, 90, 155, 36.3

Elizabeth 1, 48, 209, 213, 248, 250, 253,
273
emin, 69, 71. Aynca bkz. mstt'min,
Emeviler, 19, 20, 82
Emin, A., 402 n. 9
Emperyalizm, Avrupahlann uygulad,
34,76
Endls, Bh., spanya,
Engizisyon,120,215,216
erkeksilik kavram, 342-343, 349-350
Ermenistan, Enneniler, 21, 27, 54, 61,
100, 115, 117, 121, 123, 143, 182., 210,
211, 247, 286, 294, 348, 397 n. 11
Ertaylan, . H., 384 n. 61
Escurial, 133, 329
esirler. Bla., tutsaklar
eitlik dolctrini, 254-265
Etiyopya, Etiyopyaca, 115, 162, 236, 245,
246,247
Evliya elebi, 92, 94, 126-128, 130, 184,
211, 324, 329.330, 3.35. 344, 376 :n. 1113, 381 n. 35, 390 n. 39, 392 n. 6, 400
n.23,n. 35,401 n.5,n.14
Farman-Fannayan, H., 386 n. 78
Fas, Fasl, 9, 21. 22, 33-34, 39, 42. 49-50,
118, 123, 124, 133, 134, 135, 142, 174,
181, 201, 203, 2(17, 215, 237, 238, 247,
249, 327, 329, 344, 347, 358, 362
Fabmiler, 19-20, 228, 23.3, 393 n. 6
Favray. Antoine de, 294
Fazl Ahmed Paa, 182
Fazl Bey, 318-323 ills. 25-30, 347-348,
401 rt. 20, 406
Felemenk, 43, 47, 76, 93, 108, 12'7, 161,
182,200, 227, 236, 238, 240, 257, 258,
260, 273, 296, 322 ills. 29, 347, 348
felsefe, felsefi, 83, 84, 176, 189, 221, 255,
333,367
ndeks
412
Fenl!lon, 330
Fener,89
Ferdinand J, .34
Frederick,Byk,283
Frederick WiUiam il, 203
Ferdinand 111, mparator, 194
frengiyi tedavi biimi, 276

Frenk, Frenkler, 16, 17, 18, 20, 21-23, 46,
Feridun Bey, 186, 392 n. 7-8

Femel, Jean, 276
Feth Ali ah, 136, 300 ills. 8, 404
53,56,61,62,63,86, 100, 104, 105, 109,

110, 112, 113, 115, 148, 160, 163, 164,
165, 166, 174, 176, 177, 180, 181, 184,
Fetihler, Mslmanlarn gerekletirdi-
185, 186, 188, 190, 192, 198, 203, 205,
i, 16-19,30-33,41,72
213, 224,226, 232, 233, 247, 253,254,

264, 268, 269,272,276, 279, 283,285,
fdva,290
298,330,335,342,347,349,357,397n.
Figueroa, Don Garcia de SiJva, 296

Filistin, 15-16, 21, 23-24, 66, 76, 93, 94,
109, 114, 176, 178, 198, 263, 343, 347
Fndley, C. V ., 382 n.
il
Frens, Gabriel de, 146
Fustat, 298, 301 illUs. 9, 404
45
Frdevsi-i
Rumi, 191, 390 n. 46-47

F'sher, A. W.,, 393 n. 8
fiyatlarda deimeler, 51
Ga lland, Antoine, 187

Galland, J. C., 377 n. 20, 382 n. 36, n. 37-
39
Remming, B., 396 n. 21

Forster, E.. G., 397 n. 15
Fondaco dei Turchi, 139143
Frac.astro, GiroJamo, 276
Francis I, 249
Garcia, R, 380 n. 20
Fransa, FranslZ(ca), 17, 29, 32, 42, 47-48,
gavu~206,208,211
54, 57, 58, 61, 62, 63, 76, 91, 96-97, 108,
115, 117, 124, 129, 130, 137, 138, 144,
1~1~1~1~1~1~1~1~
188, 190, 191, 193, 194, 195, 196, 197,

200, 201, 203, 207, 208, 219, 220, 221,
el-Gass!ni, 133--134, 215; 237, 238, 247,
250, 325, 327, 363-364, 376 n. 14, 392

n. 14, 394 n. 21, 395 n. 3, 395 n. 8, 400
n. 2S, n. 29, 402 n. 7
el-GazJI, 106, 339-341, 344-345, 400 n. 30,

401 n. 10, n. 15
Gazan Han, 178
gazeteler, 186, 363-367, 369
Ayrca
bkz.,
basm
225, 227, 228, 232, 236, 238, 240, 241,
Gaz:ettt FranQist de Cost4ntinople, U, 364
244, 248, 249,251, 259, 260,264,265,
gaziler, 29-30
266, 279, 285, 286, 287, 288, 290, 291,
eJ-Ga7.7...ll, 217-218, 327, 392 n. 16
299, 320 ills. 27, 330, 336, 345, 346,
Gedik Ahmed Paa, 32
347,348,349,353,364,365
Grnata,
FransLZlarn Msr' gali, 55, 59-60,
Gia.como di Gaeta, 274

Gibb, E. J. W., Constantinople, 372 n. 11;
220, 259,, 364

Fransz
Devrimi, 55-56, 60, 219, 259,
286, 334,, 398 '' 22

Fredcrick il, imparatm, 216, 302 ilhcs. 10,
404
82, 111, 134, 176, 218
Damascus, 371
11.
4; Ottoman Poetry,
393 il. 9, 401 tt. 20

Gibbon, E., 16, 17, 18, 371 n. 1
Gil. M., 387 11. 6
ndeks
413
giysi, 298-299, 335-339, 356-358

gzlk, 283
Godmar, Rahip, 167
Goldstein, B., 396 n. 1
Goldziher, 1., 387 n. 12
Golius, Jacob, 161
Gray, 8., 399 n. 17
Gregory IX, 302 ills. 10, 4-04
Guidt for tM Puplextd (aknlar in
Kla
vuz), 159
Guidi, 1., "Descrizione...," 388 n. 15-16;

"L'europa ...,.. 386 n. 3
Grcistan, 27, 61, 62, 115
Hac
Halife. Bkz. Kltib elebi

23, 102, 138, 181
Hallar, Hah Seferleri, 20-27, 32-34, 55,
69, 86, 94, 109-113, 172-176, 180, 197,
232, 246, 263, 269, 298, 301 illUs. 9,
haclar,
342-343, 359, 362

Haddad, A., 378n. 7
Haddad, G. M., 374 n. 31
Hdley, John. 285
Hadrianl,Papa,228
Haidar, Prenses Musbah, 400 n. 28
HikAnt
Halep, 23, 210, 331
Hali, 192, 292
Halife, Halifelik, 18, 19, 20, 26, 27, 105
Haremaalar,
el-Hajji, A. A., 379 n. 9, 387 n. 11, 388 n.

18
Halet Efendi, 62-63, 241, 259, 348, 395 n.
28, 396 n. 21, 401 n. 21
Halil Hamid Paa, 286
Hamidizade, 49
Hamidullah, M., 375 n. 5
Hammer, J. von, 183, 377 n. 22, 390 n.
36-37
Hanover, 199
Hapsburgler, 45-47, 88, 197, 229
harbr, 71, 2r:n
Harbiye Mektebi, 287
harem, 230, 236, 326, 400 n. 28
Avrupal kadnlar, 232
el-Hlrezmi, 162, 386 n. 2
haritalar. Bla.., kartografya
harja, 81
HArQn el-Reid, 105, 246, 247, 395 n. 2
HAnln b. Yahyi, 102, 169, 213, 334, 378
n.3
Harvey, L P., 374 n. 6
Hasan b. Hamza, 186
H!lshimim, S. U., 386 n. 3
Hamet, 239-240, 394 n. 26
Hastings, Warren, 299, 310 illUs. 18, 405
Hatti Efendi, 280, 327-328, 400 n. 31
Haydar, 143
Hazar(h1ar), 20, 21, 28, 40, 42, 61, 165,

223
he kimler. Bkz., hp
Helenizm. Bkz., Yunanistan
Henry 111, 124
Henry iV, 125
Henry VIll, 216
Henry, Thuringi.ab, 302 ills. 10, 404
Herat Okulu, 295
Herbelot, Bartolome d', 161
Herbette, M., 381 n. 30, 383 n. 49
Herodot, 359
Hess, A. C., "Lepanto...," 373 n. 25; "Moriscos...,N 392 n. 7
Heyd U., Histoire, 393 n. 1; "Moses Hamon...," 397 n.1, n. 10; "Ottoman ul~
ma ...,N 396 n. 3, "Unknown Turkish
treatise ...," 397 n. 9
HeyworthDunne, J., 385 n. 77, 402 n. 11
Hezarfen, Hseyin, 187 -188, 189, 390 n.
43
ndeks
414
bn Cbeyr, 112-113, 264, 343, 380 n. 17-
Hijyene kar tutum, 112

Hindistan, HintCliler), 51, 68, 73, 76, 80,
18, 401 n.13
82, 97, 103, 154, 179, 183, 187, 221, 223,
bn Dihye, 106
229, 236, 239, 240, 247, 261, 267, 297,
bn el-Esir, 22-23, 371n.5-6
299, 315, 346, 347, 351, 361.
bkz., diplomatlar, Hintli,
Ayrca
Mool;
sey-
bn el-Fakih, 163, 169-170, 377 n. 2, 389
n.26
bn Haldun, 110, 132, 171-178, 160, 188,
yahlar, Hintli
Hindu, 206, 297
237; lbar, 389 n. 26; Muqaddima, 388
Hint()kyanusu,32,34,39
r. 25; Ta'r1,
380 n.14,
Hint Adalan, 43, 187, 229, 236, 238, 285
bn Hevkel, 227, 393 n. S
Hi.im
bn Hrredldbih, 162-163, 387 n. 4-6
il, 228
Hitti, P. K., 378 n. 6, 380 n. 15, 396 n. 26,
bn el-Kalanisi, 22, 371 n. 4
bn el-I<Qtiyye, 18
n.2
Hollanda. Bkz.. Felemenk
bn el-Nedim, 86, 375 n. 6
Homoseksellik, 348-349
bn Rsteh, 164, 378 n. 3, 387 n. 8, 388 n.
Honorius 111, 302 illUs. 10, 404
14, 400 n. 2
Hrbek, l., 380 n. 16, 393 n. 6-7
bn Sa'id, 176, 225, 234-235, 388
Hristiyan aznlklar, 16, 24, 25, 29, 52, 70-
393 n. 3, 394 n. 17
tbn Shahin, 380 n. 20
bn Sina, 279, 2.87
13, 88, 137,203,209-210

Hristiyanlara
kar tutumlar, 205-219
Hristiyanla
dair bilgi,, 82, 210
Hlagu, 1:1
Hrmz, 35-37, illils. 1-3, 38, 403
Hseyin Han. Bkz.. Acudan
Ba
n. 23,
bn el-Tuwayr, 394 n. 12,

bn Visl, 109, 110, 213-214, 216, 379 n.
13, 392 n.11. n. 15
brahim Mteferrika, 53-54, 201-202, 2-03,
Hsrev, Mehmed, 325
285, 373 n. 31
brahim Paa, 250, 290
lfrlkiye, 66
brahim b. Ya'kQb, 138, 170-172, 173, 224,
lnostrancev, C., 375 n. 5
234, 263, 315, 335, 341-342, 378 n. 10
Irak, 16, 19, 28, 82, 114, 223, 397 n. 11
brani(ce), 73, 80, 82, 246, 268, 275, 288,
lrene, mparatorie, 252
el-lsfahini, Abu'l-Faraj, 395 n. 11
357
lcmal-i ahval-i Avrupa, 391 n. 61, 396 n.
18
itiht2d, 271-278
Issawi, C.,
dris, H. R., 374 n. 1
Isfahan, 295-296, 298, 304 illUs. 12, 305 il-
lils, 13, 403404

11~ 371n.21
Isaacs, Haskell, 397 n. 11
el-drisi, 174-176, 225, 388 n. 21-23
lzzedin, M., 378 n. 3
hJasi, ryh Muhammed, 182
bn Abd elHakem, 17, 371 n. 3

bn Abd el-Mun'im, 176
bn Abdulmennan, Nuh, 278-279
iklim, 66, 238

iktisat. Bkz. ekonomi
lyis b. Hanna, 137, 383 n. 53
nalck, H., "Ojem," 384 n. 61; Mehmtd,
ndeks
415
3n n. 12; "Osmanl-Rus...,
372 n. 17
ngiltere, ngiliz, 29, 38, 43, 47-48, 59, 61,
Aynca bh., Konstantinopol

isve,48, 142, 193, 194,198,200,202, 224
svire, 202
117, 132, 135-136, 138, 142, 146, 152-
talya, talyan(ca), 16, 19, 25, 32, 42, 86,
154, 174-175, 179, 183, 188-189, 192193, 195-196, 199, 202, 207-208, 215,
87, 89, 93-95, 97, 108110, 120, 123,
nebahh Bozgunu, 10, 46,
225-226, 231232, 234-235, 237-238,

240, 244, 248, 258, 2~266, 273, 275,
138, 142-143, 145-147, 154-156, 165,

169, 174, 179, 186, 200, 202, 207, 216,
227-229, 257, 260, 268, 274-275, 277,
285, 319 ills. 26, 326, 345-347, 351,
284-285, 287, 289, 293, 296-297, 326,
365-368
iran, 9, 15-16, 27-28, 38, 39,42, 43, 51, 61,
73, 77, 80, 92, 114-115, 117, 123, 135136, 153, 177-179, 188, 200-201, 204,
207, 236, 241, 244-245, 267, 270.271,
283, 290, 293, 295-298, 309, 315, 328,
328
l'tis!m el-Din, 154, 385 n. 71
van,Byk,40, 191
zlanda, 33, 182, 231
zmir, 351, 365
znik lkeleri, 210
337-338, 358, 360, 366, 368, 397 n. 11,
404-4-05
rlanda, 106, 154, 166, 171, 172, 179, 235
irad, 391
n. 4, 392 n. 13, 395 n. 17
sa, 192,212,213,248,356
shak Efendi, Hoa, 99, 288

skandinavya, 166, 224
skenderiye, 58, 146-147
skoya, 154, 175, 179

slamn Evi, 41, 67, 163, 180, 205, 243, 245
spanya, spanyol(ca), 16, 24, 39, 48-50,
72, 75, 77, 81-82, 87, 89-94, 97, 102,

107-109, 111-112, 115, 119-121, 126,
132-135, 142, 147, 160, 163-166, 168,
173, 177-178, 180-181, 188, 19t; 193194, 196-197, 202-203, 209, 211-212,
215-219, 226-228, 233, 236-238, 247,
250, 264, 273-274, 276, 285, 296, 299,
325,327-329,344,347,360,363-364
istanbul, 30-31, 40, 43, 46, 47, 53, 54, 57,
63, 87, 117, 125, 131, 136, 141, 181, 187,
192, 193, 194, 199, 202, 217, 230, 232,
251. 278, 281, 282, 285, 286, 289, 291,
292, 294, 299, 316, 318 illis. 23-25, 325,
326, 330, 331. 347, 351. 364. 366, '367.
Jacob, G., 108, 378 n. 9, 379 n. 10-11, 388

r. 1719, 393 n. 2, 396 n. 25, 401 n. 11
Jihiz, 393 n. 1
Jahn, K., "Christliche..., 387 n. 3; ''ErN
weiterung ...," 389 n. 27; Rashid al~
Din, 389 n. 27, 404

James I, 273
Jam.i, 397 n. 17
Japonya, Japon(ca), 84, 361-362
/6r1n-nam, 35-37, ills. 1-3, 403
John of Gorze, 379 n. 12
Johnson, R., 299, 311 ills. 19, 405
Jones, Sir William, 333, 400 r. 1
Kadri, 403
Kafkasya, Kafkasyal, 21, 61, 230
Kahane, H. ve R., 37611. 18
Kahire, 23, 59, 204, 228, 233, 330, 353, 364
Kahle, P., 389 n. 29
Kahve, Kahvehaneler, 236
kalabalklar, Avrupal, 337
Kall'un, 339
Kalkaandi.
115, 116, 214, 253, 255-256,

380 u. 2324, 392 u. 12, 395 n. 12
Kantemir, Dimitri, 187
416
indeks
Kapitlasyonlar, 52-53, 124

Kara Mehmed Paa, 126-127
Karabacek, J. von, 398 n. 9
Karadeniz, 21, 28, 40, 41, 60-61, 75, 197,
229-230
Karal, E. Z., Halet, 374 n. 39, 395 n. 28,
396 n. 21, 401 n. 21; Frarsa-M1$r, 392
n. 22; Tan2imat, 398 n. 4; "Yunan,"
373 n.34
Knolles, Richard, 33, 372 n. 14

Kolomb, 181
kol saati ve imalatlan, 282-283
Konsolosluklar, konsoloslar, A vrupah,
53, 91, 114, 147
Konstantinopol, 15, 18-19, 22, 30-33, 41 ,
115, 170, 185, 187, 190, 243, 333, 356.
Ayrc.a bk., stanbul
Kopernik, 182 287
karantina, 132,148, 152,337
Korsanlar, 33, 38, 49, 229, 273
Karlofa Antlamas, 45, 130, 142, 198,
Kosova Sava, 190

Kowalski, T., 109, 388 n. 18
290
Kartografya, 160, 180-181
klelik.. kleler, kle ticareti, 31, 33, 40,
elKasr el-Kebir Sava, 34

Katalonya, Katalon(ca), 96, 108, 174, 191,
49, 53, 183, 226-231

Krackovsky, . J., 386 n. 3
194
Kltib elebi_ 9394, 159161, 181-183,

186-189, 193-195, 201, 209-210,-211,
215, 257-258, 260 Ftzltlce, 390-391 n.
49-52; Jrad, 376
n.
15;
Mizan, 389 n.
32
Katolikler, 24, 120, 123, 125, 142, 186,
211-213, 234-235, 295
Katoliklere ynelik tutum,
Kazaklar, 42, 43
Kazvini, 108, 109, 173, 263, 388 n. 17, n.
19, 393 n. 2, 394 n. 16, 396 n. 25, 400
Kraelitz, F. von, 373 n. 22, 391 n. 54, n.

1, 392 n. 18, 395 n. 6
I<raemer, J., 371 n. 1, 393 n. 5
Kreutel, R. F., Autobiographit (Osman
Aa), 375 n.
7; im Reiclre (Evliya), 376

n. 11-12, 381 n. 35, 390 n. 39, 401 n.
14; Kara Mustafa (Silahdar), 372 n. 20,
391 n. 5, 392 n. 6; Lebtn (Osman Aa),
375 n. 7; Mthmtd, 398 n. 2; (Oru),
390 n. 45; Osmanischt G~sc
hichtsschrtibtr (seriler), 381 n. 32;
Zwischen (Osman Aa), 375 n. 7
n. 22, n. 3, 401 n. 11
Kemalpaazade, 197, 248, 373 n. 26
Khanikov, M. V., 392 n. 10
el-Khuri, Y., 387 n. 3
Kuds, 23, 102, 105, 195, 198, 359
Kbrs,
KunikRosen, 401 n. 11
120,2%
Kpti, Kptiler,,
79, 123, 211, 354
Knm,28,40,55,60,229,230,286
Kztl
Deniz, 43, 183, 236

kzl~lma, 33
Kuli Han, 35-37, ills. 1-2, 403

Kulikova Sava Alant, 39
Kunik, A., 388 n. 18
Kuran, E., 385 n. 74--75
Kur'ln, 48, 71, 72, 79, 82, 84, 114, 245,
246, 271, 329, 373 n. 27, 374 n. 3-5, 380
n. 18, 396 n. 4
Kildani, 76, 123
Kurtuba, 106, 108, 109, 174, 218, 227
Kinglake, A. W ., 385 t. 70
Kl~ber, General, 264, 364
Kurz, O., 397 " 16

Kutsal Roma mparatorluu, 108, 117,
ndeks
417
199,202,249,281
kutsal sava, 17, 19, 23-24, 2627, 29, 32,
33-34,38,49,67,68, 74, 190,229,271
Kuzey Afrika, 15-17, 3334, 38, 42, 49, 73,
75, 71, 80, 91, 97, 102, 111, 133, 135,
173, 177, 188, 217, 226229, 235236,
246, 27~274,298,315, 351
Kk Kaynarca
249
Antlamas,
55, 96, 200,
Kfr Evi, 159

Ktphaneler, Avrupa'da bulunan, 329
331,353
Lagarde, L., 402 n. 8
Lahey, 125
Lale Devri. 290, 291
Lammens, H., 380 11. 23
Langl~, L., 377 n. 22
Latin(ce), 79, 81, 82, 84, 85, 86, 89, 93, 94,
115,275,276,278, 288,357
Lefort, J., 384 n. 61
Leone, E. de, 400 n. 27
Leopold, mparator, lSS.189
Lepanto Sava. Bkz., nebahta Bozgunu
Lesure, M ... 373 n. 24
Levi Della Vida, G., " La corrisponden
za," 375 n. S; "La traduzione ...," 375
n. 4
Levi-Prove-nal, E., 378 n. 9, 393 n. 5
Le~
299, 314 il/ . 22, 316-317 ills. 23-
24, 399 n. 19, 405-406

Lewis, B., 374 n. 40, 377 n. 24, 398 n. 23;
Emergtnce, 37~375 n. 35; ''The French
Revolution," 373 n. 3233, 374 n. 39;
lslam, 393 n. 1, 395 n. 11; Islam ;n His
tory. 390 n. 41, 391 n. 63; lstanbul, 394

n. 20; Muslim HisloriQns, 391 n. 54;
"Mes'di...," 388 n. 13; "Notes," 381
n. 27
Libya, 42,65,66, 162
lingua frarca, 91
literatr, 85, 91, 102, 155, 275, 329, 355,
368
Liudprand, 393 n. 5
Londra, 11, 103, 131, 136, 137, 154, J55,

175,240,265,275,293, 337,347
Louis iV, 167, 168
Louis IX, 177
Louis Xlll, 188, 194

Louis XIV, 125, 197
Louis XV, 129
Luther, 212, 289
Lutheryenler,33, 192,212
Luttervelt, R. van,
Lbnan, 145
Ltfi Paa, 46, 192, 365, 402 n. 9
Macaristan, Macar(ca), 28, 33-34, 47, 48,
5.3, 88, 92, 111, 122, 130, 152, 160, 184,
185, 191, 192, 195, 196, 197, 203, 208,
209,211,212, 218,229,259,336
MacNeill, W. H., 383 n. 55
madencilik, n
Madrid, 49, 50, 132, 133, 237, 238, 337,
358
Marib,
66. Ayna bkz., Fas, Kuzey Afri
ka, Tunus
Mahmud il, 99, 157, 232, 286, 338, 396 n.
Mahmud Raif, 156

Mainz, 199, 225
elMakrizt, 394 n. 12
Malfaz4t- T;mur, 313 ills. 21
Malta, 102, 129, 202, 331
Manfred, Sicilyal, 109, 216
Mani, Manizm, s, 292, 398 " . 8
Marco Polo, 29
Maria Theresa, 253
Marsilya,143, 148, 236
Marranolar, 120
indeks
418
Marsigli, Count Ferdinand, 187
Martin, Troppaulu, 179
Masse, H., 387 n. 7
Mavrocordato, Alexander, 278
McNeill, Sir John, 136
Medine, 74
Mehmed il, Fatih, 95, 143, 185, 194, 274,
289, 293, 294
Mehmed 111, 232
Mehmed iV, 276

Mehmed Kprl, 278
Mehmed, Yirmisekiz elebi, 129 131,
148, 201, 238,251, 258, 279, 284,289,
29G-292, 324-325, 345, 351, 358, 382 n.
36-40, 384 n. 67, 394 n. 23, 395 n. 9,

396 n. 19, 397 n. 13, 398 n. 2, n. 5..S,
400 n. 24, 401 n. 16, n. 24-25, 402 n. 4
Mekke,74,75, 174,339
245, 246, 247, 248, 264, 270, 298, 315,

338,339,350,355,365,366,367,402".
11
Mzkay Hmayun Mektebi, 326
elMik~si, 219, 392 n. 20, 400 n. 25, n.
34
mimari, Avrupa'dan etkilenmi, 289-291,

315
Minnat, Mtr Kamer el-Din, 405
Minorsky, V., 380 n. 21
Miquel, A., 388 n. 17, n. 19, 393 n. 2, 401
n . 11; "L'Europe,., 379 n. 10;
Giographit, 386 n. 3, 400 n. 22, n. 3;

''Ibrahim.. .," 379 n. 10
Mirza Muhammed, 366
moda. Bk:z., giysi
Moollar, Moolistan, 22, 27-29, 42, 55,
114, 115, 178, 179, 233, 244, 267, '297,
298,299,309,312,338
melik. 246, 247

Melvinger, A., 387 n. 11
Moha
Sava1, 89,
196
Memlkler, 24, 27~28, 68, 114, 121, 227,

270, 338, 339, 353; Mool giysisini be-
Monofizitler, 210,-211
nimsemeleri, 333-339
Mmage, V. L... 187; "'The English Capitulations...," 373 n. 30; "The Mission...,..
384 n. 64; "Three Ottoman Treati-
Montecuccoli, Kont, 284
ses ...," 376 . 15, 390 n. 42, 391 n. 61

62
Meninski, Francois de Mesgnien, 126
Menou. Abdullah, 364
Mercator, 182
Meredith-Owens, G. M., 399 n. 12
Monshi, E., 3n. n. 15

Moreh, S., 402 n. 1
Morier, J. J., 136
Moriskolar, 119, 196, 212, 216-217, 391 n.
55, n. 7
Moses Hamon,. 276
Moskova,28,39,40,62
Mudon Sava, 191
Muhammed (Peygamber), 15-16, 27, 30,
41,48,70, 174,221,230,245,247,270,
MerkeziAsya,22,23,28,40,42
Mes'Qdt, 164, 167, 1791<. al-tmbfh, 387 n.
271,287,339,356,360,366
Muhammed (Mehmed) Ali
9; Murlj, 387 n. 10, 388 n. 13

Mezopotamya, 15, 21, 27,
Msr, 15, 16, 19, 23, 24, 25, 27-28, 38, 46,
51, 58-60, 61-62, 76, 88, 89, 114, 115,
121, 135, 156, 157, 163, 167, 188, 198,
200, 20., 226, 228, 233,236, 241,244,
157, 204, 366-367, 402 " 11

Muhammed Rza Bey, 136
n.
Paa,
156
Muhammed ah, 136

el-Muktefi, Halife, 105-106
Murad 111, 124, 181, 209, 232, 250, 399 n.
10
indeks
419
Murad iV, 328

Murphey, R., 372 n. 12, 396 n. 6
Musa, Jalinus el-sra'ili, 276
Nesturiler, 210, 211

Neri, 372 n. 13
Nicola Turk, 60-62, 374 n. 37-38
Mustafa il. 299

Mustafa 111, 239
Mustafa Ali, Gelibolulu, 183-184; Kunh
al ahbar, 390 n. 38; Mtw'id, 390 n. 38
Mustafa Efendi, Bursal, 265
Nkoussias, Panagiotis, 278

Nicolas de Nicolay, 120, 381 n. 26, 397 n.
7-8
Nikephoras, 246, 395 n. 2
Nis, 143-144
Nuruosmaniye Camisi, 289-290
Mustafa, Seid, 3n n. 22
Musul, 22
mzik, 315-327
Mhendislik Okulu, 54, 99, 284-286, 288.
Aynar bkz., askeri eitim
miihimmt dtfttri, 373 n. 24
mhtediler, 53, 87, 92, 95, 99, 119-122,
138, 160, 178, 189, 201, 203, 270, 274,
278
Oryantalist aratrmalar, 91, 117-118,

136, 155, 161,333,353-355
Orosius, 85, 375 n. 4

Oru, 30, 190, 372 n. 10, 390 n. 40, n. 45
Osman, Osmanl mparatorluunun ku
rucusu, 29, 399 n. 16
Osman Aa, 103, 202, 375 n. 7, 378 n. 5
Othello, 124, 328
Mlhemi, brahim. 186

Mililer, H., 393 n. 10
Mneccimba, 188-189, 390 n. 44
Otranto Sava, 32
Otto, Sakson mparatoru, 86, 108-109
Otuz Yal Savalan, 193-194, 197, 199
mUslt 'min, 71. Bkz., tm4n

mttmtllik, 247. Aynca bkz., nvanlar,
renci
misyonlan, 156-157, 385 n. 7l

mer Aa, 125
mtercimler, 10, 8283, 87, 88, 89, 90, 91,

92, 99-100, 103, 119, 202, 314 illas. 22,
mer ifai, 278-279

Z, T., 373 n. 32
Papa(l.k), 33, 92, 115, 160, 179, 191, 211,
212, 213-216, 233, 247, 253-254, 302-
334, 363
Nabulus, 263, 342
Naff, T., 385 " 75
Naima, 196-198, 356, 390-391 ' n. 49-52,
391n.56-57
Nakd Ali Bey, 135

Nakhane,
299
Nakka Osman,
293, 399 n. 10
Nallino, C. A., 386 n. 2

Napoli, 115, 144, 145, 253
Napolyon Bonaparte, 55-59, 260, 364,
367
Napolyon Savalan, 49, 91, 136
el-Nasr Muhammed, 339
Nedim, 188
Neme, 92. 194
303
Paracelsus, 278-279
Paret, R., 395 n. 1
Paris, 54, 60, 62, 124-125, 129131, 136137, 157, 179, 186, 241, 258-259, 266,
279, 286, 289, 291, 324, 331, 347-348,
365
ParmakslZOlu,
1., 378 n. 4, 390 n. 46-47

Parry, V. J., 394 n. 15, 396 n. 6
Paruta, P., 385 n. 55
Pasarofa Antlamas, 96, 129-130, 290
Patrinelis, C. G., 376 n. 17
Paul ili, 215
Pavet de Courteille, M., 373 n. 26
ndeks
420
Peevi, 195-190, 237, 373 t. 25, 391 n. 53,
n. SS, 394 n. 20
Reformlar, reformcu sultanlar, 97, 99,

154-157, 232, 241, 286,
Pedro 1, l<astilli, 110
Reis Efendi,286
Pedro,Byk
Renda, G., 397 n. 12, 399 n. 2()..21
198,202
Pellat, C., 38711. \O
Resmi, 132, 219, 238-239; Btrlin, 382 n.
Pelliot, P., 380 r. 21
42, 392 n. 19, 394 n. 24; Viyana, 382 n.
P~res,
P~tis
H., 382 n. 46, 392 n. 16
41,
Reidddin (Reid
de la Croix, 155, 187, 330
Peygamber.
Bk.., Muhammed
(Peygam-
ber)
Pfaff, K., 394 n. 14

Phillip 111, spanyal, 296
el-Din), 178-179, 215,
225, 253-254, 25'7, 298, 368, 375 n. 1.

389 n. 27-28, 393 n. 3, 394 n. 18, 395
Phillip iV, 194, 197
n. 13, n. 16, 399 n. 18,

Richard, J., 394 n. 13
Richclieu, ! 97
Piri Reis, 180-181. 389 n. 29
Rifa'a R:Ui' el-Tahllvi, 157, 266, 336, 348-
Pococke, Edward, 161

Polonya, 15, 28, 43, 108, 190191, 202,
209,218-219,229,238-239,258,294
350, 365, 385 n. 77, 396 n. 29, 401 n.

22, 402 n.10
Robbs, J., 182
Polk. W. R., 386 r. 78
Robinson Crusoe, 331
Portekiz, Portekizli, 21, 24, 33-34, 35-37,
Roe, Sir Thomas, 299
illUs. 1-3, 38-40, 42-43, 93, 95, 91, 120,
Roger il, 174
135, 147, 1S1, 194, 202, 209,229,274-
Rodos, \ 15, 143
275, 299, 312
Rodos valyeleri, 191
Prag, 172, 193-194
Roma, Romah, 10, 15-17, 25, ~-30, 31,
Preto, P., 383 n. 55-58
331 76, 85-86, 92, 94, 101-102, 108, 111,
Prokosch, E., 391 n. 3
115, 122, 143-144, 163-165, 168-169,
Protestanlar, 39, 141, 186, 193, 211-213,
174, 178, 185-188, 191, 203, 205, 211,
234. Ayrca bk., Reformasyon

Prusya, 48, 155, 199, 203, 239, 249, 251252, 352
213-214, 226, 228, 246, 252, 254, 259,

296-297, 334, 356, 388 n. 15
Romanya, 187, 238
Ptolemeler, 188
Rosen, V., 388 n. 18
Puvatva Sava. Bkz., Tur ve Puvatva Sa-
Rosethal,
Rasathane, Viyana, 280-281
f., Classial Heritage, 375 n. 3

lbn Khaldun, 388 n. 25
Rossi, E., 394 n. 11
Rouen, Rouillard, C. D., 381 n. 29
Rousseau, lsaac, 282
Raid
Rousseau, Jean-Jacques, 220, 282, 397 n.
va~
Ra'in, 1., 386 n. 78

Rasathane, Paris, 279
Efendi, 198-199
Ratib Efendi, 382 n. 45
16
Refik, A., 385 11. 73, 390 n. 48, 398 n. 3
Runciman, S., 378 n. 7
Reformasyon, Protestan, 56, 189, 215,
Rum, ROmi, 19, 23, 29. 76, 93, 165 166,
356, 361
168-170, 185
ndeks
421
Rusya, Rus, 28, 34, 39-42, 43, 48, 55, 57,

58, 60, 61-62, 75-76, 86, 97, 111, 130,
132, 136, 167, 182-183, 197-199, 200,
202, 207-2.08, 224, 229-230, 239, 249,
260,283,286,347,365
Rnesans,32.56,84, 116, 189,360
Ryswick Antlamas, 199
seyyahlar
Arap, 153, 315, 324, 341-342
Hristiyan, 102, 137-138
Avrupal, 26, 29, 326
Hintli, 153-154, 240-241, 261, 335-337,
352
Yahudi, 102, 137-138
Osmanl,
Safevi, Safeviler, 116, 295
45, 126-128, J45, 21 l, 324,
329-330, 335-336, 347-348
Sa'd al-Din, 3n n. 11
Farisi, 337
Sagrado, A., 383 n. 55
Seyyid Ali, 385 n. 73
5a'id b. Ahmed., 76, 375 n. 7

Said elebi (Efendi), 96, 131
Seyyid Lokman, 293

Shahid, 1., 395 n. 1
Saint Petersburg, 131, 136, 183
Shaw, S. J., 382 n. 45, 385 n. 75-76
sakal trana kar tutumlar, 334-336
al-Shayyal, Jamal al-Din, 402 n. 11
Saksonya, Sakson(yal), 86, 199, 239;

madencilik yasalan, n
Sherley, Sir Robert, 124, 135

Sherley, Antony, 124
sanat, sanatlar, 10, 291-315, 399 n. 12
Shihab, H. A., 392 n. 22
sanayi, 51-52., 240-242
Srbistan, Strp(a), 88, 93, 152,
Santillana, O., 374 n. 6
Sicilya, 16, 19, 21, 22, 75. 89, 109, 145,
Sardunya,21, 199,325
Sauvaire, H ... 376 n. 14, 392
195, 218
168, 174, 182,194,216,229,236

.
14, 395 n.
3, 400 n. 25, 402 n. 7

Savary,Franciscus, 194
Sava Evi, 67-68, 71, 74, 103, 118, 206207, 209, 245
Savory, R. M., 3n n. 15
Silahdar, l99, 3i'2 n. 19, 391 n. 58

silahlar, 44, 53, 59, 120, 192, 232-234, 269274, 281, 330
Sinor, O., 380 n. 21
Skilliter, S., "Messenger," 384 n. 65; Wif-
scfaretnameler. Bkz., elilik raporlan
liam Harbone, 392 n. 8

Slade, A., 400 n. 28
Slane, M. de, 388 n. 24-25
SeippeJ, A., 378 n. 9, 387 n. 11, 388 n. 24
Slav, Slavlar, 92, 95, 119, 163166, 183,
Scleswig, 225, 315, 324, 341
Seluk Trld~ri. 27, 28, 29

Selim 1, 46, 181
Selim il, 46, 212, 232
Selim 111, 154, 260, 284, 286, 396 n. 3
seklerizm, 56
Selahaddin, 25-26, 176, 198
Selanik, 54, 121
Selaniki Mustafa Efendi, 192-193 .l90 .
48
seraglio. Bkz., Harem
191-192, 202, 227-229, 231, 257, 393 n.
6
Smith, Sir Sidney, 183
Sokollu Mehmed Paa (sadrazam), 46
Southern, R. W., 379 11. 12
Spies, O., ubtn, 375 n. 6; "Schicksale,"
378 . 5
Spuler, B., ''Oie Europaishe," 381
..Europaische Oiplomaten," 381
"Ibrahim ibn Ja'qub," 379 " 10
11.
32;
32;
indeks
422
St. John valyeleri, 102, 143
Stchoukine, I., 399 n. 16
Stern, S. M., Documtnts,394 n. 11; "Em
bassy," 395 n. 4; ve Barber, C. R., 388
n. 12
Hseplerin
hasatn
kaldrma,"
230.
Aynca blcz., Kleler

Stewart, C., 385 n. 72, 396 n. 23-24, 4-01
n.4, n. 7
Storey, C. A., 383 n. 50, 385 n. 71-72, 386
n. 78, 402 n. 12
suikastiler, 94
Sulh Evi, 69
Suriye, 15-16, 19, 21, 23-25, 46, 82, 94,
112, 114, 123, 174, 176, 198, 210, 226,
236,268,270,282,343
Su'udi, Muhammed b. Hasan, 181'
Sur ehri, 112, 343, 359
Sleyman, ah, 404
Sleyman, Muhteem, 33, 46, 89, 130,
197, 232, 248, 275, 276, 397 n. 9
Snniler, Snnilik, 19
Sryani(ce), 73, 79-80, >167
am, 23, 198
anizade, Ataullah Mehmed, %, 287-
288, 377 n. 23
arlman, 105, 166, 228
em'danizade
Sleyman Efendi, 199
200, 377 n. 20, 391 n. 59-60, 396 n. 20

ia, iiler,
irbi,
19, 20, 39, l 16

Ebu'l-Hasan, 136, 157
Tann Verdi, 88-89

Tarih al-Hind al-Garbi, 372 n. 16, 389 n.
30
Tarih-i lui, 397 n. 14, 400 n. 31
Tatar, Talarlar, 21, 28, 39, 40, 60, 61, 62,
127, 214, 229-230, 391 n. 2, 393 n. 8.
Aynca bkz.., Moollar
"Tatar boyunduruu," 28, 29

Tebriz, 295
Te'kelt, S., 3f17 n. 16
teknoloji, 41, 51-52
Tllimaqut, 330-331
Temmam b. Alkame, 340
Tenedos' un topa tutuluu, 149 ilhis. 4,
403
Teply, K., 381 n. 34
terciime faaliyeti, 82-86, 89, 267, 275, 287,
'J67, 402 n. 11
Tttla1, 115, 214, 255-256
Thuasne, L., 384 n. 61
hp, s2-83, ss, 99, 267-268, 2n, 274-279,
287288, 355, 367; hekimler, 123, 178,
. 268-269,274:279
tp okulu, 99, 285, 287
ticaret, ticaret manan, 23, 25, 26, 39, 40,
42, 43, 51-52, 86-87, 91, 101, 103, 112,
117, 139, 163, 173-174, 190, 192, 205,
207,
22~227. Ayna
bkz.,
Kapitla~
yonlar, konsolosluklar, Fondaco dei

Turchi
Tietze, A., "Aziz Eftndi,N 385 n. 74;
Tahran, 136, 366
lJngua Franca,376 n. 18
Timur, 270, 313 ills. 21, 405
Titley, Norah M., 1 l, 399 n. 20
Toderini, G., 285, 398 n. 21
Toledo, 21, 22, 76
Tott, Baron F. de, 285, 398 n. 20
Taifr-i Efrmciyan (Frenk Taifesi), 272
Toulouse, 202, 258
Tanca, 35, 163

Tanpnar, A. H., 382 n. 4
Trablusgarp, 34, 49, 88
Taberi, 18, 395 n. 2

Takiyddtn, 282
Taeschner, F., 3n n. 13, 389 n. 29, 403
TahmAsp, ah, 295
Tschudi, R., 373 11. 23
ndeks
423
tuhaflk, 334, 339, 349
44, 384 n. 68, 387 n. 10, 388 n. 13, 390
Tuna, 44, 45
n. 36, 394 n. 22, 400 n. 26, n. 33, 401

n.8
Tunus, 19, 42, 49, 66, 177-178, 180-181,
Vasvar Antlamas, 126
223-229
Tur ve Puvatva Sava, 10, 16-18
Venedik, Venedildiler, 26, 31, 39, 57, 58,
Turan, erafettin, 384 n. 64
88-89, 93, 95, 115, 117, 123-124, 138-
TW"Sun, 372 n. 12
142, 145, 148, 160, 1'73, 179, 182, 190-
el-TurtOi,
191, 194
108-109
tutsaklar, 43-44, 50, 102-103, 134,

189Ayrca
bkz., kleler, kle ticareti,
korsanlar
el-Ven!risi, 75, 374
Verecellin, G.,383 n. 55
Verlinden, C., 393 n. 5
tccarlar. Ba., ticaret; Fondaco
Versay, 291
ttn, 51, '137

Udri, 108, 263
Veysi, 230
Uluay, aatay, Harem il, 393 rr. 11;

"PadiahJann," 393 n. 11
ulwlar kavram, Avrupal, 208

uluslar zerine tekerlemeler, 208
Umeri, 114-115, 147-148, 255, 380 n. 22,
n. 6
Viyana, 10, 33-34, 43-45, 48, 103, 124-126,

130-132, 136, 142-143, 155, 198, 200,
249-250, 272, 280, 324, 327-330, 335,
344
Vikingler, 106-107, 171, 339, 341, 387 n.
11
384 n. 66, 395 n. 14

Unat, F. R., 381 n. 32, 382 n. 45
Vimercati, Cesare, 400 t.1. 27
Uniate kiliseler, 25, 102, 143
Voltaire, 220, 282, 367, 397 n. 16
Vinci, Leonardo da, 292
UrbanVIII, Papa, 233, 394 n. 14

Urofa, 66, 163
Westphalia Antlamas,, 194
Utrecht Antlamas, 142
White, Lynn Jr., 398 n. 17

Wieber, R., 386 n. 2
nvanlar, 115, 207-208, 244-246, 248-251
William il, 202-203
nver, S., 377 n. 25, 399 n. 19, 405
William ili, 202
same b. Mnkiz, 104, 110-111, 263-264,
William, Surlu, 359
268-269, 342-343, 378 n. 6, 380 n. 15,
Wittek, Paul, 372 n. 9
396 n. 26, n. 2, 401 n. 12
Wurm, H.,390 n.43
skdar (Skutari), 98, 156, 284

Yahudilik, Yahudi aznlklar, 15--16, 24,
Valensiya, 112, 132-133
25, 39, 54, 70-73, 76_ 82, 89, 117, 120-
Valle, Pietro Della, 296
121, 123, 137,206-207
Vanmour, Jean-Baptiste, 294
Yahya Efendi, 99
Vama Sava, 190
Yahyl b. el-Hakem el-Bekri. Blcz.,el-Ga-
Va(Q
Vasf
de Cama, 38
Efendi, 132-133, 152, 183, 200, 238,
325, 329, 337, 358, 373 n. 29, 382 n. 43-
ul
Yakubiler, 210-211
Yakup Paa, 274
424
Yikt, 169-170, 21~. 378 n. 2, 388 n. 15,
39211. 9
yarglama usulleri, Avrupai, 262266
yasa, islami, 226, 261-262, 271, 329
Yemen,239
yenieriler, 129, 156, 284, 325
Yeniden-fetih, 20-24, 34, 38-39, 44, 69, 74,
76, 86, 104, 109, 135, ln-173, 176, 1so,
197, 217,232-233,298, 357,359, 362
Yeni Dnya, 52, 104, 116, 121, 137, 159,

181, 201,235-236,238
Yetkin, S. K., 398 11. l
Yirmisekiz elebi. Bkz., Mchmed, Yirmi
sekiz elebi
Yunanistan, Yunan(ca), 16, 18, 19, 21, 33,
46, 54, 57, 58, 65-66, 76, 82-86, 88-89,
9~95, 9899, 115, 117, 119-122, 161,
164- 167, 173, 171-178, 185-190, 211,
221, 228, 254-255, 267, 271, 275-276,
287-288, 296, 326, 348, 351, 357, 359,
361, 364365, 367, 3n 11.

Yusuf Agah Efendi, 156
Yusuf Ziya, Sadrazam, 183
Zam1n, Muhammed Paolo (ressam), 297
206, 246
zmm~. zmmfftr, 70-71, 87, 119, 206-207
ziraat, 238-239, 26.3, "367
Zhrt, 173-174, 37111. 2, 388 n. 20
Zerdtler,
ndeks

Müslümanların Avrupa'Yı Keşfi - Lewis

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Müslümanların Avrupa'Yı Keşfi - Lewis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bernard Lewis

dzen: Kitabevi Tantm

Kapak: Minyatr 522 75 22

lstanbul, Ma)'ls 2000

ay kitaplar bir KiTABEVi rndr.

ataleme Sok. No: 5'21A Caal<>Olu-iSTANBUL

Abdlhak Adnan Admar

tarih geleneinde. keif terimi, genellikle onbetncl

olarak deil de. slam lkelerinin aratrmaclan tarafndan

Mslmanlarn Avnpa'y Kefi

nilenip genilemesi ve, Ortaan bitiminden sonra Trkiye,

zamanlarda slamn Avrupa tarafndan kefiyle ilgili

monolog eklinde deil. bir diyalog eklinde sregelmi. keif

Geriye. memnuniyetle gerekleUreceJm bir grev olarak

ve nerileri dolaysyla Londra'daki Brittsh Library'den

7. yzyl balarnda peygamber Muhammed Arabistan'da sla

Mslmanlarn Avrupa'y Kefi

ma dnyasnn deilse de Hristiyanln bir paras idi. Roma

Oxford okullarnda okutuluyor ve krsleri, snnet edilmi bir

Mslmanlarn Avrupa'y Kefi

geldi. .. Daha sonra kt bir dier seferde o ve arkadalar islam

tarihiler de eit lde ksa deinilerde bulunurlar.

Farsa ve Trkedeki karl halini alacak Arapa bir

nan dili Rmi diye tsimlendirtlirdi. Hatta Yunanllar

Mslmanlarn Avrupa'y Kefi

halifesi tm slam aleminin ba olma hususunda Abbasilere

sona erOnlar. Msl-

ldiyse de Hrtstiyanlannki yeni balyordu.

larn topraklarna ynelen Norman saldrlarnn yardmn

ler ve Ermeniler. Mslman senyrlere kar isyan etmeye

sadece askeri gaddarlk.lan ve bu

tikleri baarlar dolaysyla farkllk arz eden bir grup olan

Mslmanlann Avnpa"y Kefi

Fakat, slam dnyasna en byk ve en kalc zarar veren

Bir asr sonra uzaklardaki Musul'da byk tarihi bn'l

nleine geleni silip spren Hallar, Suriye ve Filistin sahillei

her taraftan, Histlyan dnya tarafndan olduu gibi Merkezi

olan yoktu. Kuds'n

onu savunmak iin bir araya gelmemelerinden yaknan Irakl

ferlerini izleyen yzyllar boyunca

seyahat ettiler; Mslman yneticilerse

Selahaddin, 1174 ylnda Badat'daki halifeye yazd bir

olan byk bir alan da. Mslman fetihileinin ellerine geti.

nceydi. Hatta bir anlamda onlarn Suriye'yi fetihleri

Merkezi Anadolu'nun fethi idi. Seluk Trkleri,

sanlan ile onikinci yzyl iersinde, sonralan Avupa'nn s

Mslmanlarn Avrupa'y Kefi

Memlk sultanlan ayak direyebilmi ve Moollarn

mparatorluunu yenmeyi baaramadlar. Msr'a kar bir

larn onaltnc yzyldan

olarak. Konstantinopol'un fethi ile

insanlar iin basit 1rke ile yazlan . bu anlat s

olmaktan kanlp zafer ve onurun baehrine dntrl

ve Hristiyan Roma'nn Mslman varislerinin

Mslmanlarn Avrupa'y Kefi

Gney utaki Arnavutluk sahilinde konumlarn salamlat

Fakat Fatih Sultan Mehmed lm deindeydi ve onun

br dnyaya gmesine kadar, o (Gedik Ahmed)

emperyal grev duygusu gcn korudu ve Osmanh ordulan

lk gnlerde olduu gibi slamn ilerlemesi bir kez daha

iin lmcl bir tehdit oluturmaya balad. Hal

Mslmanlarn Avrupa'y Kefi

balangcyd. Osmanl ordular