T.C.

KLTR VE TURZM BAKANLII

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

25.
ARATIRMA SONULARI
TOPLANTISI
3. CLT

28 MAYIS - 1 HAZRAN 2007

KOCAEL

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No : 3112-3

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 125-3

YAYINA HAZIRLAYANLAR
Dr. Fahriye BAYRAM
Dr. Adil ZME
Birnur KORAL

Kapak ve Uygulama
Suna HKENEK

ISBN:
ISSN:

978-975-17-3317-7
1017-7663

Kapak Fotoraf: Ulrike MUSS

(Amber From The Artemision At Ephesus In The Museums Of
stanbul And Seluk/Ephesus)

Not : Bildiriler, sahiplerinden geldii ekliyle ve geli srasna gre yaymlanmtr.

Kitapta yaymlanan yazlarn tm sorumluluu yazarlarna aittir.

KLTR ve TURZM BAKANLII

DSMM BASIMEV
ANKARA-2008

NDEKLER
L. DALFANSO
Archaeological Survey in Northern Tyanis: Preliminary Report of the
First Campaign (2006) of the University of Pavia ........................................................1
Ulrike MUSS
Amber From the Artemision at Ephesus in the Museums of stanbul and
Seluk/Ephesus .......................................................................................................13
Felix PIRSON
Pergamon-2006 Kampanyasnda Yakn evrede Yaplan almalar .........................27
Yaar ERSOY, Elif KOPARAL
Klazomenai Khoras ve Teos Sur i Yerleim Yzey Aratrmas
2006 Yl almalar................................................................................................47
Engin BEKSA
Kuzeybat Anadolu ve Trakyada Megalitik, Kaya-Oyma Antlar ve Klt Projesi
Edirne-Krklareli Yzey Aratrmas 2006 almalar...............................................71
K. Aslhan YENER, Hatice PAMR
Amik Vadisi Blgesel Aratrmalar 2006..................................................................85
Christopher RATT
Aphrodisias Regional Survey ..................................................................................103
Eugenia Marta BOLOGNESI, Giuseppe BERUCCI, Daniele GARNERONE
The Boukoleon Monumental Itinerary and the Two Connected Western and
Eastern Itineraries..................................................................................................117
Alpaslan CEYLAN, Akn BNGL, Yasin TOPALOLU
2006 Yl Erzincan, Erzurum, Kars ve Idr lleri Yzey Aratrmalar.......................129
Claudia WINTERSTEIN
ekerhane Kk (Selinus) 2006 ............................................................................149

idem ZKAN AYGN

The Sunken Byzantine Settlement, 2005-2006 Underwater Survey at
Hazer Lake, Eastern Anatolia .................................................................................159
Gunnar LEHMANN, Ann E. KILLEBREW, Marie-Henriette GATES
Summary of the 2006 Cilicia Survey (skenderun Bay Region) .................................171
Erdal ESER
Divrii Kalesi Yzey Aratrmas 2006....................................................................189
Thomas MARKSTEINER
Bericht Zu Den Arbeiten in Andriake Im Jahr 2006 .................................................205
Bilal ST, Tun SEZGN, Banu DNMEZ
ivrilden Hierapolis Arkeoloji Mzesine Tanan Mimari Eserler ...........................217
Ellen BELCHER
Fifth Millennium Anthropomorphic Figurines in Southeastern and Central
Anatolia: Comparative Museum Research...............................................................233
Erdal ESER
Kseda Sava Alan Aratrmalar 2006 ................................................................247
Ergun LAFLI
A Hellenistic Terracotta Bull-Head Rhyton From the Museum of
Tarsus in Cilicia .....................................................................................................257
Eylem ZDOAN, Heiner SCHWARZBERG, Mehmet ZDOAN
2006 Yl Krklareli Yzey Aratrmas ....................................................................263
Tun SPAH, Tayfun YILDIRIM
2006 Yl orum-ankr lleri Yzey Aratrmas ...................................................277
Filiz YENEHRLOLU, Murat KOCAASLAN
Topkap Saray Duvar inisi Dijital Veri Taban Projesi 2006 almas ...................295

Cristopher H. ROOSEVELT, Cristina LUKE

Central Lydia Archaeological Survey: 2006 Results.................................................305
Harun ZDA
Ege ve Akdeniz Blgeleri Sualt Aratrmas 2006 Yl almalar ...........................327
Giuseppe RAGONE
Temnos (Grece Kale-Southern Aeolis) Research Project: 2006 Report ..................343
Abuzer KIZIL
2006 Yl, Mula li, Milas lesi ile ren ve Selimiye Beldelerinde
Arkeolojik Yzey Aratrmas .................................................................................357
Serap ZDL
atalhyk, Suberde ve Erbaba Neolitik Dnemi anak mleinin
Yeniden Deerlendirilmesi: Erken, Orta ve Ge Gelenekler .....................................375
Hatice PAMR, Gunnar BRANDS, Figen EVRC
Hatay li, Antakya, Samanda ve Yaylada Yzey Aratrmas 2006 .......................393
Osman AYTEKN
Artvin-Erzurum lleri oruh Vadisindeki Tarih Yollar ve Kltr Varlklar
Yzey Aratrmas, 2006........................................................................................411
engl AYDINGN
Eskiehir Mzesinde Korunan Figrin ve doller ....................................................429
Harun TAKIRAN, Metin KARTAL
Ilsu Baraj Gl Alan Paleolitik a Yzey Aratrmas-2006 .................................439
Levent Egemen VARDAR
Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas:
Ankara ve Eskiehir lleri, 2006 ..............................................................................453
Mehmet TOP, Kemal ZKURT
Hakkri ve rnak lleri ile leleri Yzey Aratrmas 2006......................................469

VI. sayfa bo baslacak

ARCHAEOLOGICAL SURVEY IN NORTHERN TYANIS:

PRELIMINARY REPORT OF THE FIRST CAMPAIGN
(2006) OF THE UNIVERSITY OF PAVIA
L. DALFANSO*
At the beginning of the 60, Piero Meriggi, famous scholar of languages, writings
and cultures of pre-classical Anatolia, Professor of Linguistic at the University
of Pavia, took part to the first archaeological missions at Arslantepe/Malatya,
directed by Salvatore Puglisi. In that occasion he undertook a series of surveys in
central Anatolia in order to find out and locate archaeological sites of interest for
his studies1.
Meriggi explored various zones of central Anatolia, beginning from the area
around Malatya, and then continuing towards the West, after a careful reading of
the reports of previous surveys by scholars such as Forrer, Gelb, Mellaart, Ark
and zg.
Some 50 years later, the group of research headed by Prof. Mora (chair
for Hittitology and Ancient Near Eastern History at the University of Pavia) has
cultivated the plan to resume archaeological activities in this region. The members
of the group have been cooperating with archaeological Missions in Syria for more
than 10 years. The excavation of Tell Shioukh Fawqani (5 Km south of Karkemish
1995-1998), the excavation of Tell Misherfa/Qatna (1999) and the excavation of
Tell Ashara/Terqa (2000-2006) will be mentioned here2.
Beyond these Syrian missions, the group has planned in recent years an
extension of the archaeological activities to Central-South Anatolia. In fact, the
Orientalists of the University of Pavia, who have been traditionally concerned
with the Hittite culture, are presently focusing on historical, epigraphic and
archaeological research on the southern area of influence of the Hittite culture
during the II and I millennium B.C. That is, Northern and Central Syria and CentralSouth Anatolia.
*

L. DALFONSO, Universit degli Studi di Pavia, Dip. Scienze dellAntichit, Sez. Orientalistica,
Corso Strada Nuova, 65, 27100 Pavia/ITALY
1 For the survey of Meriggi s. dAlfonso-Mora 2007, 819-820, with references to the publications.
S. also Forlanini-Marazzi 1986, Pl. XI for the area visited by the scholar.
2 On this missions s. lastly Al-Bahloul-Barro-dAlfonso 2005, and Rouault-Mora 2006 with
reference to further literature.

In this respect, the area around Nide and Kemerhisar appeared one of the
most interesting, as the presence of numerous inscriptions of the Neo-Hittite period
and the attestations of place names related to this area in the written sources
from Hattua point out. In fact, two ancient cities of greatest importance at that
time have been identified: the city of Tuwanuwa, classical Tyana, identified with
modern Kemerhisar, and the city of Tynna, very likely to be identified with Porsuk.
However, many other localities rose in the Hittite age in this area, which are still to
be localized (a.o. Tupazija, appalanda, Tiwanzana)3.
Therefore, it has been decided to ask for a survey permission and in this way to
restart the research begun by Meriggi some 50 years ago. Of course, the purposes
of this new survey differ from those of the travels of Meriggi. His Anatolian travels
were carried out when little of this region was known from an archaeological point
of view. The situation today is changed, and various missions work here on preclassical sites: among these I will remember the French excavation of Pursuk4, and
the Turkish excavations of Acem Hyk5, and Kk Hyk6. The results of these
excavations, some quite recent, others still in preparation, make now possible
to go through the reports written by Meriggi, inquiring not only the presence of
archaeological sites but also their dating and development.
As previously mentioned, it has been decided to concentrate the survey on
the northern part of the Tyanis, and on the valleys through the mountains of the
Hasan Da and Melendiz Dalar. In fact, from the old time the Tyanis has been
crossed by a N/S main line of communication; this road, which linked Central
Anatolia to the Mediterranean and the Levant through the Cilician Gates reached
Tuwanuwa/Tuwana/Tyana and then branched off7. Running towards the N, one
branch founds its natural exit in the valley between the Melendiz Dalar and the
Pozant Da, where today the cities of Bor and Nide lie. A second branch, folding
towards W/NW, skirted the northern profile of the Tyanis, and either continued
towards the W, beyond the Meander, until the Aegean coast, or folded naturally
towards the N, followed the guideline of the slopes of the Hasan Da and crossed
the region of modern Aksaray.
The main scope of the survey is to bring to light the presence of Middle Bronze,
Late Bronze and Iron Age sites situated on this latter branch of the road, and to
3
4
5
6
7

On this s. lastly Brker Klhn 2007, with reference to previous studies.

S. lastly Beyer 2006 and 2007.
S. lastly ztan 2007.
S. lastly ztan et alii 2007.
On this road s. a.o. Forlanini 1988, 132-140 and Berges-Noll 2000, 14-18.

inquire and verify the existence of more sites situated on secondary ways through
the valleys of the Hasan Da and the Melendiz Da. The survey has been
scheduled in two campaigns.
Campaign 2006: Preliminary Results
The first campaign lasted half a month up to July the 4th 2006. The direction of
the mission has been entrusted to myself. Members of the mission were Benedetta
Bellucci, Bianca Maria Tomassini Pieri, Dr. Luigi Schiavi and Matteo Vigo (MA
and PhD students of the University of Pavia), Alberto Savioli as topographer, and
Prof. Asm Tan, whose help with Turkish language has been fundamental at
many stages of our work. Commissioner was Alye Ersy, Museum of Adana, who
beside her duty, actively participated to the field work and to the registration of the
material. The mission has lodged in Altunhisar, at the House of the teacher.
The survey has been concentrated on four objectives: surface collecting and
topographic survey at Bayat Hyk; survey of the site of Avren; survey of the
valley that connects Altunhisar to iftlik up to Tavantepe, to the north and Bayat
to the south; the recognition of the slope of the Hasan Dalar on the plain, W
of Altunhisar. Some preliminary considerations on to these four objectives are
offered here, emphasizing however their preliminary character.
The Site of Knk Hyk
Defined by Meriggi the biggest site he visited in the Tyanis8, Bayat Hyk, or
better Knk Hyk, as it is called by the local inhabitants, lies little less than one
kilometre far from the modern village of Bayat and little less than one kilometre to
the S of the road that connects Bor to Aksaray passing through Altunhisar (Fig.
1).
The site has a diameter of approximately 300 m, and consists of a ca. 20 m
high hill surrounded by a base which is 5 to 1m higher than the fields of the plain
all around.
The site is in a very good state of conservation, since it seems not to have
been touched by any anthropic activity in recent times. Actually, some holes exist
both on the hill and on the base of the site; they are likely to be the result of illegal
diggings, but they altered just in minimal part the structure of the site.

8 Meriggi 1962, 273.

Sherds have been collected systematically on the top of the hill, where the
surface has been divided in a grid of 10x10 m squares (Map 1).The processing
of the sherds seems to evidence a non homogeneity of the distribution of the
diagnostics, and in particular the south-western area of the acropolis seems to
conserve the latest level of the site, which dates in the Middle Age.
More in general, diagnostics have been collected also on the slopes of the hill
and then on the base of the site.
The analysis of the ceramics, preliminary as it can be after the processing
of a quarter of the collected material, allows to suggest the presence of Middle
Bronze and Late Bronze Hittite levels on the site, as well as Early and Middle Iron
Age levels (Fig. 2), up to roman and Middle age levels (Fig. 3). Curiously enough,
neither Middle Bronze hand made painted Cappadocian pottery, nor Early Bronze
red and brown burnished hand made pottery and metallic ware has been found
until now. However, Mellaart visited this site during his survey on Central Anatolia
and listed it among the Early Bronze age sites of this region because of the finding
of metallic ware and hand made burnished sherds9. Therefore, following Mellaart,
a date of the most ancient levels of the site to the Early Bronze age is tentatively
suggested here.
In this respect, the total lack of Neolithic and Chalcolithic material is not
surprising. Little less than five hundred meters SW of the site a second hyk is
found, called by the local inhabitants Bayat Hyk. The site is much smaller than
Knk Hyk, and presents Neolithic and Chalcolithic sherds; besides the sherds,
various manufacts like blades and arrow heads in obsidian were collected. Since
later material lacks at all in this site, it seems that a movement of settlement from
Bayat Hyk to Knk Hyk took place at the beginning of the Early Bronze.
The Survey in the Valley from Bayat to Tavantepe
The recognition of this valley has been undertaken because of the awareness
that it constituted an important route during the Neo-Hittite age. In fact, two Neo
Hittite stelae were found some decades ago on the pass of the valley10.
Only a part of the valley has been explored, that roughly corresponds to the
territory of Yeilyurt and Karanlkdere. In the territory of Yeilyurt, 10Km NW
from the village one finds the ruins of Alaayr Yaylas (Fig. 4), to be dated to
the Byzantine age. Continuing to go up in the same valley a spectacular fortress
called Asmazkalesi should date to the same age.
9 S. Mellaart 1963, 209 and passim.
10 S. on this narolu 1988.

Some 20 km on the north, in direction of the pass one finds the ruins called
Okuren. The ruins consist of a group of three monumental stone tumbs, each
presenting a semicircular faade with small central door, two small windows on the
right and on the left of the door (Fig. 5), and a third small central window upon the
architrave. Two tumbs are well preserved, while a third one has been identified, but
is completely collapsed. We found one further tumb of identical shape in the site of
Krlande (Fig. 6), close to Karanlkdere and one more in the site of Avren; these
seem all to recall the model of Hellenistic and Roman cliff and stone tumbs11.
Other some eight Km towards N, just beyond the pass, at an altitude of ca
2000 m one finds a cliff peak named Tavantepe. On the top of this peak and on its
slopes scanty rests of a small ancient settlement emerge. The ceramics collected
here has not been studied yet, but, following Mellaart, the finding of a terracotta
spindle-whorl with incised decoration could allow to date at least one level of the
site, between the Early Bronze III and the Middle Bronze age (Fig. 7)12.
Just on the W of the road at the pass beyond Tavantepe lies a massive
basalt basement for a stele, whose rectangular hole to lodge the foot of the stele
measures 97x63cm. This is very likely to be the basement of the stele found here
on the pass in 1980.
The Site of Avren
Situated to the slopes of the Hasan Da NW from Ulukla the ruins of Avren
are quite difficult to catch up: half an hour by car on mountain routes, and then
at least another half an hour of march on foot through forests and bushes. The
difficulty by reaching the place have until now prevented that archaeological
missions visited the site, which is on the other hand of greatest interest for
dimensions and architecture. In the present campaign it has not been possible to
face all the problematic of this complex site; we just limited our analysis to some
architectonic elements that emerged on surface in order to gain information on the
dating. In particular it is proceeded to the architectonic survey of the three best
legible structures: two burial rooms recovered in the NW area of the site (Fig. 8),
which are similar to those showed above and one church which should date up
to the VI to IX century A.D.13 (Fig. 9). Yet it is unclear whether the site had only
one or more than one phase of inhabitation. The collected sherds have not been
11 For comparison s. Thierry 2002, 39-46.
12 S. Mellaart 1962, 277.
13 S. Schiavi 2007, 828.

processed yet, and therefore a definitive clarification inherent to the periods of

inhabitation of the site will be offered only in the definitive publication of the survey,
foreseen for 2009.
The Recognition of the Area to the W of Altunhisar
Only one site has been recorded in the area W of Altunhisar. It is a small
hill some ten meters from the town hall of Ulukla; the site was probably bigger
before the bulldozer removed part of its deposits to provide arable land to the
adjoining fields. The few diagnostic sherds are fragments of painted pottery of the
Iron age, and red and brown polished pottery, possibly of the Hittite age.
In conclusion, the distribution of the settlements, at least for the Hittite and
Neo-Hittite age, seems to privilege here in the Tyanis the plain area; until this time
sites dating to this period in the valleys have not come to light. The recognition of
the territory of other villages on the E of the surveyed area, in 2007, will allow, we
hope, to shed more light on this and further aspects.

Bibliography
Al-Bahloul-Barro-dAlfonso 2005, Kh. Al-BahloulA. BarroL. dAlfonso, The Iron
Age Cremation Cemetery, in L. Bachelot F. M. Fales (Eds.), Excavations
at Tell Shioukh Fawqani, Padova 2005, 498-541.
Berges-Noll 2000, D. Berges J. Noll, Tyana I: Archologisch-historische
Untersuchungen zum sudwestlichen Kappadokien, Bonn 2000.
Beyer et alii 2006, D. Beyer et alii, Zeyve Hyk (Porsuk): Rapport sommaire sur
la campagne de fouilles de 2005, in Anatolia Antiqua 14 (2006), 205-244.
Beyer2007, D. Beyer, Zeyve Hyk (Porsuk), 2005, in 28. Kaz Sonular
Toplants, Ankara 2007, 629-638.
Brker Klhn 2007, J. Brker Klhn, Die Schlacht um Tuuanuua als Atlante
Storico, in Tabularia Hethaeorum. Hethitologische Beitrge Silvin Koak
zum 65. Geburtstag, Wiesbaden 2007, 91-118.
dAlfonso-Mora 2007, L. dAlfonsoC. Mora, Viaggi anatolici delluniversit di Pavia.
Rapporto preliminare della prima campagna di ricognizione archeologica
nella Tyanide settentrionale, Athenaeum xxx (2007), 819-836.

Forlanini 1988, M. Forlanini, La regione del Tauro nei testi ittiti, Vicino Oriente 7
(1988), 129-169.
Forlanini-Marazzi 1986, M. ForlaniniM. Marazzi, Atlante storico del Vicino Oriente
antico, Roma 1986.
Mellaart 1962, J. Mellaart, The Pottery and the Objects, in: S. Lloyd J. Mellaart
(Eds.), Beycesultan I, London 1962, 71-292.
Mellaart 1963, J. Mellaart, Early Cultures of the South Anatolian Plateau, II,
Anatolian Studies 13 (1963), 199-236.
Meriggi 1962, P. Meriggi, Alcuni monticoli di Kataonia, in Oriens Antiquus 1
(1962), 265-278.
ztan 2007, A. ztan, 2005 Acemyk Kazlar, in 28. Kaz Sonular Toplants,
Ankara 2007, 529-548.
ztan 2007 et alii, A. ztan et alii, 2005 Yl Kk Hyk Kazlar Raporu, in 28.
Kaz Sonular Toplants, Ankara 2007, 549-560.
Rouault-Mora 2006, O. RouaultC. Mora, Progetto Terqa e la sua regione (Siria).
Rapporto preliminare 2006, Athenaeum xxx (2007), 911-918.
Schiavi 2007, L.C. Schiavi, Appendice. Il sito di Avren, in dAlfonso Mora
2007, 827-829.
Thierry 2002, N. Thierry, La Cappadoce de lantiquit au moyen ge, Tournhout
2002.

Map.: 1

Fig.: 1

Fig.: 2

Fig.: 3

Fig.: 4

Fig.: 5

10

Fig.: 6

Fig.: 7

11

Fig.: 8

Fig.: 8

Fig.: 9

12

AMBER FROM THE ARTEMISION AT EPHESUS IN THE

MUSEUMS OF STANBUL AND SELUK/EPHESUS
Ulrike MUSS*
The legend which has grown up surrounding the origin of amber points to
a relationship to the sun, to the tree as provider of raw material, and to water:
Phaeton, the son of Helios and Klymene, secretly mounted the chariot of his father
and crashed down with it into the River Eridanos. His sisters the Heliades were
punished, as they had harnessed their fathers horses, by being turned into poplars
on the banks of the Eridanos. Their tears, in which evidence of resin has been
seen, dropped into the river and there hardened into amber. The river Eridanos
seems to be modern Po in Northern Italy1.
The Greeks called petrified conifer resin from the Tertiary period Elektron. The
lustre of amber (Fig. 1), its golden coulor and its property of becoming electrically
charged when rubbed are unique, and already in antiquity led to the superstition
that amber offered protection against demons and illnesses. Amber is therefore is
a material of strangely esoteric character2.
The British Excavator David George Hogarth mentioned in Excavations (1908)
two kinds of amber: 1. clear tawny of hard texture, which resists disintegrating
influences; 2. more opaque and dusky red, of friable texture, glowing deep crimson
when held up to the light. This last variety Hogarth believed to be of Sicilian origin.
The clear tawny variety was after Hogarth probably brought from the Baltic
coast.
Some of the beads which have been found during the British Excavation in
1904/05 and which are in the British Museum in London, have been analysed by
Curt W. Beck with the so called Infrared Spectroscopy these came from the Baltic
coast3.
* Ulrike MUSS, Austrian Archaeological Institute, Vienna/AVUSTURYA
1 A. Mastrocinque, Ambra e Eridano. Studie sulla letteratura e sul commercio dellambra in et
preromana, (1991) esp. 7ff.
2 D. Strong, Catalogue of Carved Amber in the Department of Greek and Roman Antiquities
(1966) 41ff.
3 Not published, information by personal communication (letter) between C. Beck and A.
Bammer.

13

The objects found by Hogarth and which are today on the Istanbul Archaeological
Museum are almost in the nature of amulets. A lot of them are beads, hardly any
piece of his findings can be regarded as an independent object (Fig. 2). Amber
has been used to decorate objects of bone and ivory with inlaid discs or studs (Fig.
3). A further use of amber is on the bows of fibulae where the bow is made up of
alternate pieces of bone or ivory and amber (Fig. 4).
(7) Hogarth found one very interesting independent figure (3. 7, cm high) it is
a nude female, cut square at the back (Fig. 5). The head is rudely modelleld, the
forehead recedes almost a right angle from the brows, the eyes are mere dots,
and the mouth is a scratch. Below the buttocks the figure is foreshortened, the feet
being carved without due allowance of room for legs. Such little figures are also
known from Italy, for example from Satrico and Vetulonia (Grosseto) Both come
from tombs and represent nude females4.
The biggest representation made of amber which has been found during the
Austrian Excavations came to light 1977 at the western end of the archaic temple.
It is a fragment in high relief of a female figure made in dedalic style (3, 0 cm high),
it belongs to the 2nd half of the 7th century B.C. (Fig. 6).
A second excavation in the so called central base has been carried out by the
Austrians from 1987 onwards. Here, in the interior of a small peripteral temple - a
rectangular foundation surrounded by six columns with bases of green schist was
found which we think has been used as a base for a divine image. The base was
destroyed by a strong inundation around 600 B.C. The finds come from a spot
north of the rectangular foundation and consist of beads of glazed clay, scarabs,
objects made of faience, like for example a figure of a bes and a horse or donkey)
and bronze fibulae5.
The beads belong to necklaces and the scarabs were drilled through and
therefore also belong to necklaces, while the remaining objects were votive
offerings attached to the drapery of the divine image.
One may imagine that the appearance of such a figure was similar to that of
statues and icons of Mary, which were not only given new clothing on the occasion
of particular festivals, but which were also overloaded with votives by the faithful.
4 N. Negrobi Catacchio, in: Amber in Archaeology, Proceedings of the Second International
Conference on Amber in Archaeology 1990 (1993) 191ff.
5 A. Bammer, Jh 58, 1988 Beibl. 132; idem, AnatSt 40, 1990, 137-160.; idem RA 1991,
6383.

14

Late inscriptions attest jewellery- and clothing-changes for the Ephesian

Artemis, associated with a festival named Daitis6, during which the image was
carried to the beach and underwent a ritual washing. Furthermore, inscriptions
mention a Decorator (H Kosmitira) whose duty it was to dress the cult image and
to apply its jewellery7.
The beads, scarabs and bronze fibulae which are also found in other Greek
sanctuaries allow the supposition that these objects were not expressly created
for this image; prominent, however, is the jewellery made of amber, which reveals
a great variety of form (Fig. 9).
Amber beads have been found in small quantity also in other sanctuaries mostly
of female goddesses8, but objects such as these from the Ephesian Artemision
are known from no other sanctuary. Here amber was replaced throughout the
course of the 7th century B.C. by gold-silver alloy, which also took over the name
of amber, elektron.
Already the large number of finds (about 600 pieces) indicate that we are dealing
with particular jewellery, which can be seen (interpreted) as ritual appendages for
a cult image not only on the basis of its findspot alone. The many amber objects
display not only a great variety of form, but are also extremely well-preserved.
Particularly noteworthy are some large beads or, better stated, amber pieces
(about 6 x 4 cm) which are polygonally and pyramidally formed. Their big simple
bore-hole is so positioned that their width faces can be looked at either (Fig. 1; in
Fig. 9) horizontally or vertically.
Beads of widely differing sizes constitute the largest proportion (about 300
pieces). They display a wide variety of forms (Figs. 1013). They are: conical,
flat-biconical, disc-formed, spherical, elongated double-conical, square-formed or
rounded square-formed, cylindrical (undecorated or with grooves, which look like
spirals) as well as additional flat cylindrical.
So-called dividers are objects with multiple vertical bore-holes. With these,
single cords of multi-strand necklaces could be separated so that a good fit around
the neck (or perhaps around the waist) was ensured.
6 R. Heberdey, Jh 7, 1904, 210-215; U. Muss, Die Bauplastik des archaischen Artemisions
von Ephesos. Sonderschriften des sterreichischen Archologischen Institutes, Vol. 25
(1994) 46f.
7 H. Engelmann, Inschriften und Heiligtum, in: Kosmos op.cit 34ff.
8 Mastrocinque op.cit. 86ff.

15

Gable-formed (Fig. 14) as well as additional rectangular-form dividers (with at

least four bore-holes) have been found (Fig. 15).
Pendants also belong to the typical jewellery pieces (about 65 pieces). They
vary not only in their size and the form of their bodies, but also in the fashioning of
their heads and in the form of their bore-holes.
The bodies are fashioned in spherical or elliptical form. The heads are seedformed, flower-formed or simply fashioned flat. Their bore-holes are: vertical
through head and body, arc-formed in the lower portion of the body, or horizontal
through the head.
A further large group is composed of z-formed figures (65 pieces, about 1.2x1.2
cm.). Here, the following bore-holes can be observed: one or two horizontal boreholes, as well as an additional V-form or T-formed bore-hole.
Objects with annular decoration comprise two groups: one group (58 pieces)
with prismatic-triangular bodies (height: 1,1 cm) and a horizontal bore-hole at the
upper end, as well as two arc-form bore-holes on the opposite wide side.
The second group is flat and cylinder-formed, and on each narrow side is an
arc-formed bore-hole (15 pieces). Another flat cylinder without decoration is drilled
through and can have been used horizontally or vertically.
The decoration which is always to be found in the middle of the object, consists
of two exterior circles which lie close to each other, as well as a smaller, interior
circle.
Two heads (height: 1,48 and 1, 60 cm) also belong to the find complex. They sit
on a profiled socle, which takes the place of the neck. Both display an eccentrically
placed horizontal bore-hole; on one of the heads, this is found in the frontal section
of the socle, while on the second, it is found at the level of the lower jaw. A
second bore-hole runs or arc-formed through the back part of the socle down to
the underside. In the flattened skull-cap of both heads a wide drilling is visible; on
one of the heads, this is plugged with a piece of amber.
The z-formed objects, the small double-conical beads, the smaller pendants,
the objects with annular markings, and the dividers appear to belong together.
This can be assumed not only from the size and the bore-holes which exist
on most of them, and which point to a generously scaled, interlinked festoon of

16

jewellery; but also by the material of the amber, which, in this group, displays a
completely uniform honey-toned colour. The two heads also belong to this group.
Here, the eyes can also be compared, as they are decorated with the same
concentric circles as are found on the Triangles and flat Cylinders.
Reconstruction and Significance
Ancient sources can shed little light on the reconstruction of the decoration of
the statue. Homer (Odyssee 18, 295 f.) mentions two forms of neck decoration:
Hormos (strands of beads divided into rows) and Isthmion (a band around the
neck). For the Archaic period, two compositional schemes have been extracted:
the principle of the accentuated central element, with continuous rows (extending
to the sides); or the organization of elements all having the same form. Beads
and pendants were, according to their size and form, combined into visually
appropriate unities9.
The beads and the dividers belong to single-strand neckbands or to multistrand necklaces. The material, the shape and the colour points to their special
meaning.
The pendants of differing sizes, which also display differing types of bore-holes,
could in the same manner belong to neckbands and necklaces.
Their shapes, which resemble aryballoi; and the heads, which in many cases
are carved in a multi-foliate manner and which resemble poppy, pomegranate or
similar multi-seed fruits, invoke an association with fertility.
The triangle plays an important role not only as an isolated form, but also as an
inherent construction principle of many objects. Even today, jewellery pieces or
jewellery ensembles from many cultures are built upon this basic form.
The z-formed objects cannot be interpreted until we know their exact
definition10.
9 E. Bielefeld, in: C. F. MatzH.-G. Buchholz (Ed) Archaeologia Homerica 1, 1968, chapter
Schmuck.
10 They perhaps find formal analogies with the small, bird-formed faience- or glass-beads (so
called Fritteperlen) from Uruk, which found broad dissemination from the 2nd millennium
onwards.

17

Dating
Amber is a material which was particularly popular in the 2nd millennium B.C.
Thousands of beads originate from the Grave Circles at Mycenae and from other
sites in the Peloponnese11.
With the decline of the Mycenaean world after 1400 B.C., amber lost its
significance, and disappeared during the so-called Dark Ages, only then to
reappear in the second half of the 9th c. B.C. in Cretan find contexts.
The amber finds from the Artemision originate from a late Geometric early
Archaic context, but only a few criteria can be extracted which point to their genesis
in this period: The forms of the beads can be traced back at least to the Late
Bronze Age. The disc-form and flat-biconic types have been found particularly in
Mycenae. The triangles are equally difficult to date on the basis of formal criteria.
The triangle is an elementary form from prehistoric times onwards and have some
Bronze Age comparanda: made out of carnelian with one simple diagonal borehole. They originate from Georgia12. Other examples are found on a reconstructed
necklace from Toptepe, today in the Museum of Uak. They come from an archaic
context, but the triangular beads may be older as is suggested in the publication
of the Lydian Treasure13.
Both of the heads belong formally and stylistically to the art of the late geometric/
early archaic period from the island of Crete. They can be compared in spite of
differing materials and scale with the bronze sphyrelata from Dreros: like these,
the heads display a clearly defined relationship of the individual elements of the
face and the taut articulation of forms with small, pointed nose, thin lips and chin
whose form resembles a tongue.
(36) At the moment we are working on the reconstruction of these linkedtogether amber objects. The picture presented here is, therefore, a preliminary
one: it shows a Goddess with polos and jewellery of numerous strands, which
reproduce the forms of the amber objects.

11 Mastrocinque op.cit.57ff.
12 Unterwegs zum Goldenen Vlies. Archologische Funde aus Georgien. A. MironW. Orthmann
(Ed) (1995) 229 with fig. 65 and 322 with fig. 352.
13 . zgenJ. ztrk, Heritage Rediscovered, The Lydian Treasure (1996) 158 Fig. 110.

18

Summary
Based on the find spot in the interior of the peripteros, we know that an image
of a Goddess existed at the site of the later Artemision in the late 8th-early 7th c.
B.C., erected on a rectangular basis. We know that it was a xoanon- statue with
jewellery which consisted of necklaces, neckbands and a linked-together network
of amber - jewellery.
The early history of Artemis Ephesia, with her Hittite-Anatolian background,
has been further pursued in recent years14. Not only literary and local tradition
attributes the beginning of the cult of Artemis to the 2nd millennium, but also
the finds on the site of the later sanctuary also point to this date (pottery and
Terracottas).
The numerous amber pieces , belonging to a divine image of the late Geometric/
Early Archaic period are therefore mediating between the 2nd and 1st millennium
B.C., and perhaps reflect a Mycenaen tradition.
Amber is not only jewellery, but also contains a cosmological concept. Already
in antiquity a notable relationship between amber and the sun is recognized, an
association made by Homer in the Odyssee. And so a solar aspect of the cult of
the Ephesian goddess is expressed specifically by the use of amber jewellery for
her divine image15.

14 S. Morris, The Prehistoric Background of Artemis Ephesia: A Solution to the Enigma of her
Breasts? in Kosmos op. cit. 135ff.
15 For the solar aspects of Ephesian Artemis see E. Szidat, Die >Buckel> der Artemis Ephesia,
in: JdI 119, 2004, 117ff.; U: Muss, The Kosmos of the Ephesian Artemis at the time of
Archilochos, in D. Katsonopoulou (Ed) The Time of Archilochos, International Congress on
the Archaeology of the Cyclads, October 2005 (in print).

19

Fig. 1: Amber piece (Photo: U. Muss)

Fig. 2: Amber objects in the stanbul Archaeological Museum. After

D.G. Hogarth, excavations at Ephesus (1908)

20

Fig. 3: Double bobbin made of ivory with amber inlaids. Efes Mzesi, Seluk (Photo: S. Eman)

Fig. 4: Beads, pendants and parts of fibulae (left). After

D. Strong, a catalogue of amber in the British
Museum, London (1966). Fibulae in the Efes
Mzesi (right) (Photos: S. Eman and U. Muss)

21

Fig. 5: Amber figurine in the stanbul Archaeological

Museum (Photo: T. Birgili)

Fig. 6: Amber torso in the Efes Mzesi, Seluk (Photo: S. Eman)

Fig. 7: Rectangular foundation in the interior of the peripteros (Photo: A. Bammer)

22

Fig. 8: Modern composition of a necklace with beads of glazed

clay, glas, fayence objects and amber pieces (Photo: F. X.
Prascsaits)

Fig. 9: Selection of different amber objects and beads (Photo: A. Bammer)

23

Fig. 10: Conical and flat biconical beads

(Photo: U. Muss)

Fig. 11: Spherical and elongated double conical beads (Photo: U. Muss)

24

Fig. 12: Square and rounded square formed beads (Photo: U. Muss)

Fig. 13 Cylindrical beads (undecorated or with grooves) (Photo: U. Muss)

25

Fig. 14: Gableformed divider in amber

(Photo: U. Muss)

Fig. 15: Rectangular-formed divider (Photo: U. Muss)

26

PERGAMON-2006 KAMPANYASINDA YAKIN EVREDE

YAPILAN ALIMALAR1
Felix PIRSON*
Metropoln yakn evresinde yrtlen almalar, Hellenistik Pergamonun
btn ve kent geliimi ile ilgili aratrmalarn yan sra, Pergamon kazsnca
yrrle konan yeni bilimsel programn ikinci ayan oluturmaktadr2. lgilenilen
konularn merkezinde, bakent ile evresinde yer alan ve Pergamonun yeni
blgesel egemenliinin taycs konumunda bulunan polisler arasndaki etkileim
ve bamllk bulunmaktadr. Kentlerin yan sra, rnein metropoln ekonomisi
zerine bilgi salayabilecek olan, Pergamonun hinterlandndaki krsal yerleim
yaps da ilgilendiimiz konular arasndadr. Son olarak, devlet toprann hangi
strateji ve aralarla elde edildiini ve dikkati zellikle yol a, kule ve hisarlarn
datmnn yan sra dikkat ekici tmlslerin ya da benzeri ayrt edici unsurlarn
konumlandrlmasna da eken simgesel donatm aratrlmaldr.
Bu kapsaml program omuzlayabilmek iin almalar, farkl alma alanlarn
ve sorunlar barndran iki blme ayrlmtr. Pergamon Krsal projesi, tarann
yerleim yapsn ve Kaikosun batsndaki polisleri ele almaktadr. Giriimin
*

Dr. Felix PIRSON, Alman Arkeoloji Enstits, stanbul ubesi, Ayazpaa Camii Sok. 48, TR34437 Gmsuyu-stanbul/TRKYE pirson@istanbul.dainst.org
Metnin Trkeye evrilmesinde emei geen . Banu Doan ve Ali Akkayaya ok teekkr
ederim.
Ksaltma listesi: DAInin gncel yayn yazm kurallarnda grlenlerin (www.dainst.org/index_
141_de.html) dndaki ksaltmalar aada gsterilmitir:
Pirson 2004: F. Pirson, Elaia, der maritime Satellit Pergamons, IstMitt 54, 2004, 197-213.
Pirson 2006: F. Pirson, Pergamon - Das neue Forschungsprogramm und die Arbeiten in der
Kampagne 2005, AA 2006/2.

1 Ayrntl raporlar AAda yllk olarak yaynlanmaktadr. Dier bilgilere www.dainst.org/index_

650_de.html adresinden ulalabilir. Bu ylki kampanya 31. Temmuz-30. Eyll 2006 tarihleri
arasnda yaplmtr. Alman Arkeoloji Enstits Pergamon kazs olarak bu yl da almalarmz
destekleyen tm kii ve kurumlara mteekkiriz. Onlar temsilen burada Trkiye Cumhuriyeti
Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ile Zeytinda Belediye
daresi anlmaldr. Finansal kaynak ve destek salayanlar ile proje ortaklar ilgili olduklar
projelerde belirtilmitir. Bu yl, Genel Mdrl temsilen Sayn Funda nal (Bursa Mzesi) ve
Sayn Mustafa Baysal (Tire Mzesi) almalara katlmlardr. Kendilerine dostane ibirlikleri
iin ok teekkr ederiz.
2 Pirson 2006.

27

ikinci admnda, burada belgelenen durum, kuzeyde merkezi Perperene olan,

Pindasos Dalaryla (Kozak) snrda blge ile karlatrlacaktr (Resim: 1).
kinci proje, Pergamonun ana liman olan, Aiolis polisi Elaia ve yakn evresi
zerine odaklanmaktadr3. Burada rnek olarak, daha eski bir kentin Hellenistik
bir metropol iin asker, ekonomik ve iletiim tekniiyle ilgili spesifik grevleri nasl
stlendii ve bu srada geirdii nemli deiim sreci gsterilecektir4.
Bu iki proje yalnzca ortak bir aratrma konusu ile birbirine balanmakla
kalmamakta, rnein GIS-Pergamon erevesinde yrtlen birbiriyle uyumlu
belgeleme yntemleri gibi birok yntemsel adm paylamaktadr. Her iki projeden
gelen buluntular zerinde uygulanan ve keramiin kkeninin belirlenmesinde
kullanlan arkeometrik aratrmalar, Pergamon mal ile evredeki retim merkezleri
arasnda bulunan farkllklarla ilgili kriterleri gelitirmede yardmc olacaktr5. Bu
balamda her iki projenin Pergamon kazs ats altnda organizasyonel olarak bir
araya gelmesinin mantkl olduu ve ayrca Deutsche Forschungsgemeinschaft
(Alman Aratrma Kurumu) tarafndan desteklenen Hellenistik Polisler
programnn bir paras olmak suretiyle programla kavramsal ve ieriksel olarak i
ie gemi olduu ortaya kmaktadr6.
Pergamon Krsal: Yzey Aratrmalarna Hazrlk almalar
Martin ZIMMERMANN
Alt yl srmesi planlanan yzey aratrmalar projesinde, Hellenistik
Dnemde komu merkez yerlerle kk krsal yerlemelerin tarih geliimini
aydnlatmak amacyla, Pergamon krsal ve civarnn temsili bir kesitinin
aratrlmas ngrlmtr. Bu almada, toprak stnde grlen btn
yerleim kalntlarnn yukarda sz edilen sorular nda, belgelenmesi ve
deerlendirilmesi n planda olacaktr. Gittike byyen merkez ile krsal kesimin
etkileimini deerlendirmek iin, nce krsal yerleimin kalntlar karsama
yoluyla anlalmal ve dnemin yerleim standardyla karlatrlmaldr. Ayrca,
blgenin tarmdan yararlanarak ulat ekonomik ve sosyopolitik durum ile nasl
bir kltr blgesi olduu zlmelidir. Bunun yan sra mmkn olduu takdirde,
3 Pirson 2004.
4 Ayrca bkz. Pirson 2004 ve Pirson 2006.
5 Arkeometrik analizler Bonn niversitesi Institut fr Strahlenphysikten Hans Mommsen
tarafndan yrtlmtr.
6 Bkz. www.poliskultur.de.

28

geliimin farkl aamalarnn saptanmas ve bylece Pergamon gelimeleriyle

olan ilikisi aydnlatlmaldr. 2006 yl Austos ayndaki ilk alma dnemi, 2007
ylnda disiplinleraras ekip tarafndan Atarneus kysnda ve civarnda yapaca
almalara hazrlkla gemitir (Resim: 1). Bu amala hazrlk dneminde, kentte
almalar ve civarnda keifler ile Kaikos ovasnda blm seimi gibi iki konuya
arlk verilmitir.
Atarneusta toprak stndeki mevcut yerleim kalntlar genel bir krokiye
ilenmitir. Mmkn olan en eksiksiz sonucu elde etmek iin yalnz Hellenistik
Dnem kalntlar deil, btn dnemlere ait kalntlar deerlendirmeye alnmtr.
1878 ve 1908 yllar arasnda H. G. Lolling, C. Schuchhardt, A. Conze, P.
Schazmann, W. Drpfeld ve dier aratrmaclar tarafndan yaplan tanmlarn ve
geici planlarn yeterli olmad ortaya kmtr7.
Atarneus, birka yapm evresiyle kurulmu kompleks bir savunma yapsna
sahiptir. D taraf, Klasik ve Hellenistik dnemlerin eitli evrelerinde deitirilmi
ve geniletilmi olan bu savunma emberi, 20 hektardan daha byk bir alan
evrelemekte ve bylece yaklak Pergamonun Philetairos dnemindeki
bykl kadar bir yer kaplamaktayd. Dneminde blgenin en nemli yerleimi
olarak, Pergamon kent planlamasnda etkili olduu sanlmaktadr. Anlald
zere, Atarneus sz edilen bykle en ge Klasik Dnemde ulam olmaldr.
Pers savalar srasnda ad getii iin varl kabul edilmesi gereken8 Arkaik
Dnem surlarnn nasl olduu belli deildir. Buna karn Ge Bizans Dneminde
yerlemenin kld, ykseke bir kale ekirdei ve tahkimatl bir kk
yerleim yerinden oluan kk bir kaleden ibaret kald anlalmaktadr.
Sur iindeki yaplar arasnda Ge Klasik Dneme ait saray yaps kalntlar
dikkat ekicidir9. Kalntlar tepenin en yksek yerinde bulunan yerleimin belirgin
ekirdeini oluturmaktadr ve dier ynetim merkezlerindeki Hellenistik Dnem
saraylarnn geliimi bakmndan nemli olmasna karn, bu balamdaki
aratrmalarda imdiye dek deerlendirilmemitir (Resim: 2, 3). Bu yzden,
1911 ylnda yaplan kaz belgelemeleri yeniden gzden geirilmeli ve bugnk
durumu belgelenerek aratrmalarda gnmzde gelinen bak asndan
yorumlanmaldr.
7 H. G. Lolling, Atarneus, AM 4, 1879, 1-10; C. Schuchhardt, AvP I 1 (Berlin 1912) 119-122;
P. Schazmann-G. Darier, Die Arbeiten zu Pergamon 1910-1911, AM 37, 1912, 331-343; W.
Drpfeld, Die Arbeiten zu Pergamon 1908-1909, AM 35, 1910, 395. J. Stauber, Die Bucht von
Adramytteion Bd.1 (Bonn 1996) 263-272 zetine baknz.
8 Hdt. 6, 28; 7, 42.
9 Bu konuda bkz. SchazmannDarier, ayn eser, (dipnot 7) 332.

29

Kent blgesinde zellikle gney ve bat yamata, akl ve otlarla kapl birka
byk teras vardr. Hellenistik Dnemde, Priene ve Pergamonda olduu gibi buray
da grkemli yaplarla donatabilmek iin, bu teraslarn oluturulmas, kentlemenin
geliimi bakmndan ilgintir. Fakat ne stoa ne de bir tiyatro vardr, yer stnde
kalnts da bulunmamaktadr. Yine de teraslar arasndaki yamata, baz yerlerdeki
mimari paralara baklrsa, grkemli konutlar olmaldr. Yerleimin kuzeyindeki bir
terasta, din bir yapya ait kalntlar sz edilmeye deer dier bulgular arasndadr.
Buras kentin nemli bir kutsal alan olabilir, belki de yaztlardan ad bilinen kurucu
Atarneus kutsal alan sz konusudur10.
Kentin nekropolleri de dikkat ekmektedir. Geri bu mezarlklar, ta yamalama
ve kaak kaz nedeniyle zarar grmtr ama yine de kentin btnn anlamak
bakmndan nemli bir rol oynamaktadr. Kent dndaki bat ve dou nekropolleri
kaak kazlar sonucunda ok tahrip olmutur. Her iki mezarlkta da farkl mezar
biimleri olduuna dair ipular vardr (r. Sandk mezar, tmls) ve en azndan
bat nekropolnde, kentin ana giriinde birka yksek kaliteli mimari gstermek
amal mezar antlar ina edilmi olmaldr. Bir eksedra kalnts ve kayada mezar
stelleri iin ok sayda yatak bulunmaktadr.
Atarneusun, geliiminin doruk noktsna Bat Anadolu polislerinin altn an
yaad M.. 2. ve 1. yzyllarda deil, daha Ge Klasik-Erken Hellenistik
Dnemde ulam olmas, Hellenistik Dneminde kentlemenin geliimi zerine
olan sorular bakmndan ilgintir. Bu durum antik kaynaklardan gnmze gelen
ve M.. 4. yzylda Tiran Hermias dneminde en yksek politik neme ulat
bilgisiyle uyum gstermektedir11. Yzeydeki keramiklerin rnekleme yoluyla
incelenmesine ait ilk deerlendirme, arlkl olarak M.. 4. yzyldan 2. yzyla
kadar bir dneme iaret etmektedir. Bu da, Pausanias (7, 2, 11) ve Yal Plinius
(5, 122; 37, 156) tarafndan sz edilen, Hellenistik Dnemde kentin yava yava
nemini kaybettii grn dorulamaktadr. Ge Hellenistik ve mparatorluk
dnemlerine tarihlenebilecek ok az sayda keramik vardr; bu dnemden kaliteli
keramik ise hi yoktur. Bunun sebebi henz belli deildir ancak Pausaniasn sz
ettii gibi stma salgnnn yan sra, Pergamonun gelimesiyle de ilgili olmaldr.
Keramik buluntularnn sonular her ne kadar az ipucu veriyorsa da, buluntularn
10 Lolling ayn eser (dipnot 7) 8. 1909 yl kazlar iin bkz. Drpfeld ayn eser (dipnot 63);
Atarneus Hieronu iin Hermias ile Erythrai arasndaki anlamaya bkz. H. EngelmannR.
Merkelbach, Die Inschriften von Erythrai und Klazomenai I (Bonn 1972) 56-60 No. 9.
11 Hermias iin bkz. K. Trampedach, Platon, die Akademie und die zeitgenssische Politik
(Stuttgart 1994) 66-79.

30

iyi korunmu durumda olmas ve ince mallarn yksek oranda bulunuu, gelecek
kampanyalarda iyi ve gvenilir sonular alnacan gstermektedir.
Atarneus yerleim blgesinde genel kroki oluturulmasnn yan sra,
hazrlk kampanyasnn ikinci arlk noktasn, yakn evrenin ve Atarneusun
gneydousundaki Kaikos ovasnn incelenmesi oluturmutur. Buluntularn
durumu ve younluu zerine bir fikir edinmek amacyla yaplan bu almalarda,
buluntular belgelenmemitir. Ovadaki su taknlar, youn tarm almalar ve
gnmzdeki ta yamas nedeniyle Antik Dnem yaplar olduka zarar grmtr.
Be gnlk keif gezisinde, olduka ok sayda farkl tipte ve farkl dnemlere ait
yerleme yeniden bulundu veya yeni kefedildi. rnein, yaklak 19. yzyldan
beri bilinen Theutrania ya da Erigl Tepe zerinde bulunan kalntlar bugnk
durumuyla, A. Conze, C. Schuchhardt ve dier aratrmaclar tarafndan yazlan
eski raporlar karlatrlmtr. O zamanki durumlaryla bugnk durumlarnn pek
deimedii, 19. yzylda da birka duvar kalntsndan baka ok az bir kalnt
olduu sylenebilir.
imdiye kadar pek bilinmeyen yerleim kalntlarnn kayt altna alnmas
kukusuz ok yararl olmutur: Bunlar arasnda, Atarneus civarndaki Bozbayr
Tepe eteklerinde saptanan mparatorluk Dnemi izleri ilk srada yer almaktadr.
Buras olaslkla, Atarneusun mparatorluk Dnemi sonrasndaki yerleimi olabilir.
Ovack Kynde, Korinth dzeninde stun balklar, mermerden mimari yap
kalntlar, mparatorluk Dnemine ait dier kalntlar arasndadr. Memeli Tepede
imdiye dek bilinmeyen olaslkla Hellenistik Dneme ait savunma yaps kalntlar
grlmtr. Atarneus arazisi ile Elaia arasnda yer ald iin bu savunma
yaps ilgi ekicidir. Cem Kydeki Bizans kalntlar ile Kk Pamuk Tepedeki
kk iftlik izleri de deerlendirmeye alnmtr. Kaikos ovasndaki iri Tepe,
ardak Tepe ya da Reis Tepe gibi hibir buluntu gstermeyen tepelerin varl,
tm tepelerin yerleim amacyla kullanlmadn ve ovann krsal yerleim iin
yeterli olduunu gstermektedir. Bylece krsal yerleimin kapsaml bir ekilde
anlalmas gerekletirilmitir. Yinede gelecek yllarda mevcut btn kalntlarn
belgelenmesine ve deerlendirilmesine allacaktr.
Elaia
Elaiada 2006 ylnda balanan saha almalar, kent plannn ve liman
yaplarnn jeofiziksel tarama yntemleri yardmyla elden gelen en ayrntl biimde

31

canlandrmas ile arkeoloji ve mimari tarih yntemleri kullanlarak tekil yaplarn

ilevinin belirlenerek tarihlendirilmesi amalarn tamaktadr. Buna ek olarak, her
eyden nce Pergamonla ilikili kronolojik, ekonomik ve kltr tarihsel sorular
yantlamak iin gereken ve temsil nitelii olan, zellikle keramik buluntu skalasnn
kazanlmas gelmektedir12.
lk be haftalk kampanya erevesinde, yeni bir kent plannn hazrlanmas
amacyla lm almalar yaplmtr. Ayrca youn bir yzey aratrmasyla
buluntu dalmnn haritalanmasna balanm, kapsaml jeomanyetik aratrmalar
yaplm, yzeyde grlebilen tm yap kalntlar ve nemli mimari paralarn
byk blm belgelenmi ve son olarak bir dizi yazt buluntusu incelenmitir. Her
bir alma ilk sonularla birlikte aada ksaca tantlacaktr.
Elaia almalarnn temeli hl, bizim almalarmzn da k noktasn
oluturan ve 19. yzyln sonlarnda Carl Schuchhardt tarafndan yaplan 1:10.000
lekli plana dayanmaktadr13. Kent plannn ve liman yaplarnn doal topografik
durumla ilikili olarak ayrntl biimde deerlendirilebilmesi iin, kukusuz bu plan
gerekli koullar sunamamaktadr, bylece, ilk admda olas kent blgesi Elaia
ve yakn evresini kapsayan 1:1000 lekli yeni bir haritann yapmna karar
verilmitir (Resim: 4)14. GPS teknolojisi yardmyla, yeni Pergamon lm a ile
GIS-Pergamon erevesinde Elaia buluntularnn belgelemesini de gerekletiren
bir balant kurulmutur. 2006 ylnda zmir-anakkale ekspres yolu da dahil
olmak zere yeni yol a, ky eridi, akropolis tepesinin ve kuzeydouya bitiik
ykseltiye sahip Maltepenin topografyas belgelenmitir. Bundan baka haritaya,
youn yzey aratrmasyla aratrlan alanlar gncel yollar ve blge snrlarna
gre konumu belirtilerek kaydedilmitir (bkz. aa). Kent blgesinin evresindeki
dier nirengi noktalarnn yardmyla 2006 Eyllnde ekilen fotogrametrik hava
fotoraflardan15, yararlanarak 2007de kullanma tamamlanm bir harita mevcut
olacaktr. Son i gn yerli balklar bizi, bugnk ky eridinin nnde uzanan
s sularda yer alan, antik olduklar aka grlen ve su yzeyinin 1,5 m kadar
altnda bulunan yap kalntlarna gtrdler. Burada, zamannda olaslkla aralar
dolu olan, ksmen ift sra halinde uzanan ta dzenlemeler grlmektedir.
12 Projenin amalar iin kr. dipnot 4.
13 A. Conze, AvP I 1 (Berlin 1912) 112.
14 Elaiadaki lm almalar Karlsruhe niversitesi Institut fr Geodsie alanlar tarafndan
yrtlmtr.
15 Firma EMI Haritas stanbul.

32

Yukarda sz edilen youn yzey aratrmas, Elaia ve onun yakn evresini

kapsamaktadr16. Aratrmann amac, yzeyde grlebilen tm yap kalntlarnn
saptanmas, nemli paralarn kayt altna alnmas ile mimari paralarn ve kent
blgesinin iindeki ve dndaki farkl buluntu dalmlarnn tanmlanmasdr. Bu
ekilde kazanlan veriler Pergamon coraf bilgi sistemi iinde toplanmaktadr.
Arazideki yzey aratrmalar ve buluntu dalmna ilikin gzlemler ematik
olarak snrlanm bir hat sistemi izlememi, gnmz yol ve blge snrlarna
gre ilerlemitir. Elaiann eski kent blgesinde olduu gibi arlkl olarak zeytin
tarm ve bahecilik iin kullanlan bir alanda tek olaslk, homojen bir yzey nitelii
gsteren aratrma alanlarn ele almaktr. Buluntu younluunun genel olarak
gzlemlenmesi yannda aratrma alanndaki bileim, byklkten bamszdr;
her alana, her biri iin eksiksiz bir buluntu istatistii dzenlenmi 1,50x1,50
m.lik bir ila alt blm tanmlanmtr. almalar kent blgesinin yarsnda tam
olarak yrtlebilmitir. Bu almalar ayrca, seilmi alanlara odaklanacak
olan ve her eyden nce kentin Hellenistik keramik eitlilii asndan yararl
sonular getirmesi beklenen daha sonraki youn yzey aratrmalar iin bir temel
oluturmaktadr. Akropolis tepesi ve Maltepenin tepeleri yksek bir oranda Roma
ncesi, yani Arkaikten Hellenistike uzanan keramik gstermektedir, bununla
birlikte ky kesiminde, hafife douya ykselen teraslarda imparatorluk malzemesi
baskn hldedir. Bugne kadar yalnzca rnekleme yoluyla derlenen keramik
paralarndan edinilen ilk sonulara gre, buluntu spektrumunun en azndan M..
6. yzyldan M.S. 7. yzyla kadar uzand anlalmtr. Buna karlk Ge Bizans
ve Osmanl keramii imdiye dek ok az miktarda gzlenmitir. Kent blgesinin
alan bakmndan farkllaan kullanmna dair iaretleri, rnek olarak amfora
paralarnn younlat yerler vermektedir. Maltepenin gney kesimindeki
ukurlukta dokuma arlklar ve cruflar bulunurken ince mallar neredeyse hi
grlmez. Bu eit gzlemler gelecekte kent yaps ve kentin nemli ilevsel
blgelerinin btnne ynelik jeofiziksel tarama sonularyla birletirilecektir.
Elaiadaki almalarmzn asl amalarndan biri de kent blgesinin nereye
kadar uzandnn kesin olarak belirlenmesidir. Youn yzey aratrmas ve
jeomanyetik aratrma almalar sayesinde, kentin kuzey ve dou kesimi iin
imdiden nemli sonulara ulalmtr (bkz. aa). Burada gsterilen haritann
sa alt kesinde yer alan, gneybat-kuzeydou dorultusundaki dere yatana
16 2006 almalarna ait aadaki ifadeler, Elaiada lokal ynetimi stlenen Ulrich Maniann
(Halle) bir raporunun ayrntlarna dayanmaktadr.

33

paralel giden topografik ilikiye dayanarak varsaydmz kentin olas gney

snrnda (Resim: 4)17, 2006da jeofiziksel tarama yaplmamtr. Arazideki ilk
incelemeler ayn zamanda, derenin iki tarafndaki alanlar arasnda buluntu
topluluu bakmndan anlaml farklar kaydedilebileceini gstermitir. Kent
surunun daha belirli olduu kentin kuzey ve kuzeydou kesiminde de ok benzer
bir durum gzlemlenebilmektedir; byk olaslkla dere yata da kentin gney
snrn iaretlemektedir. 2007 ylnda, bu tahminlerin baka yzey aratrmalar
ve jeofizik taramalar yardmyla onaylanmas sz konusudur.
Son olarak tabii ki, youn yzey aratrmasndan aralarnda yaztlarn olduu
yararl tekil buluntular beklemekteyiz. Bundan aada ayrca bahsedilecektir.
liman evresinden farkl kalibrelerde iki ta glle gelmitir. Bu glleler arlk
ve byklk bakmndan Pergamon Akropolisinde bilinen rneklerle anlaml
benzerlikler gstermektedir18. Bulunmalar, i limann asker nemi ve Pergamonun
savunma teknikleri bakmndan nemli bir kanttr.
Arkeolojik yap aratrmalarnn balca grevi ise i limann neredeyse 200
m. uzunluundaki bat dalgakrannn mevcut durumunun belgelenmesinden
olumaktadr (Resim: 5, 6). Eni ilk 80 m.de yaklak 3,75 m. olup sonra yaklak
3,10 m.ye daralmaktadr. Yzeysel bir temizleme dalgakrann en stteki ta dizisini
ortaya karmtr; ancak sondaki, olas kuleyle birlikte gneydeki bete birlik
blm ky kesiminin amuruyla tamamen rtlmtr ve ok kt durumdadr;
bu durumda yzeyde grlebilen yaplarn belgelenmesi ile net bir bilgi kazanmak
olanakszdr19. Gelecek yl burada kendisinden ek bilgiler beklediimiz jeofiziksel
tarama almalarnn yaplmas ngrlmektedir. Dalgakran, atal kuyruk
biimli kenetlerle birbirine balanm yaklak olarak dikdrtgen biimli iki sradan
olumaktadr. Dikdrtgen sralar arasndaki alan farkl llerdeki daha kk
bloklarla doldurulmutur. Bu bloklar birbirleriyle ya da dtaki drtgen srayla
yalnzca istisnai olarak tutturulmutur (Resim: 7). Grnr durumda yalnzca
drtgenin iki dizisi bulunmaktadr; dalgakrann tam yapsn sondajlarla akla
kavuturabilmeyi umuyoruz.
Dalgakrann yan sra, yzeyde grlebilen yap kalntlar arasnda,
kenarlar birka noktada ortaya kan kent surunun bir blm belgelenmitir
(Resim: 8). Buralarda duvar kireta dikdrtgen prizmalardan olumaktadr.
17 Elaiann gney kent snr zerine daha eski varsaymlar iin bkz. Pirson, 2004, 207.
18 A. von Szalay-E. BoehringerFr. Krauss, AvP X (Berlin 1937) 48-54.
19 liman giriinin dzenlemesi iin bkz. Pirson 2004, 210.

34

lmn alnabildii yerde, bloklarn ykseklii 50-52 cm., uzunluu ise 0,6
ve 1,1 m. arasnda deimektedir. Talarn derzleri ve oturma yzeyleri zenle
perdahlanm, n yzler yontulmutur. Dzensiz aralklarla ortaya kan balant
bloklar ounlukla duvarn d tarafn birletirmez, bylece edinilen genel izlenim,
Pergamonun Hellenistik sur duvaryla karlatrldnda bu yapnn az gelimi
bir tahkimat yaps olduudur. Bu nedenle tahkimatn en azndan bir blmnn
Hellenistik ncesi dnemden gelmesi olasl akla yakndr. Kesin olarak kireta
ve trakit bir duvardan sz eden Carl Schuchhardtn, 19. yzyln sonlarna ait,
baz duvar blmlerinin de daha sert andezitten yaplm olmas gerektiine ilikin
gzlemleri20, jeofizik sonularyla rtmektedir (bkz. aa). Gerekten de duvarn
getii olas yerin civarndaki arazide eitli andezit bloklar gze arpmaktadr.
Bu talarn birou tek bana Yunan harfleri ya da bitiik harfler biiminde ta
iaretleri tarlar (Resim: 9). Benzer biimde allm bloklar kent blgesinin
farkl yerlerinde, zellikle de ekspres yol ile sur duvar arasndaki kesim civarnda
bulunmaktadr.
Geni liman blgesine kar kent blgesini ayran deniz duvarn kent surundan
ayrt etmek gereklidir. Ky eridinin dousundaki bir terasta birka andezit blok in
situ olarak ele gemitir, imdiye dek liman kesiminde yrtlen jeofizik tarama
almalar (bkz. aa) da sert volkanik tatan bir yapya iaret etmektedir.
Arkeolojik yap aratrmalarnn baka bir grev alan da nemli ilenmi
talarn ve mimari elerin belgelenmesidir. Tam bir izimsel belgeleme yardmyla,
Pergamon metropolnn baz mimari unsurlarna ve yap faaliyetlerine ilikin
balantlar aratrlmaldr. Bylece, yonca yapra biimli l stun tamburunun
belgelenmesiyle (Resim: 10), bu yap esinin, Hellenistik ana evresinin M..
2. yzyln ilk yarsna tarihlenen imparator kltne mahsus heroon denen
kahramanlk antlarnn peristillerindeki biraz daha byk ke stunlaryla yakn
benzerlik gsterdii anlalmtr21.
2006 kampanyasnn jeofiziksel tarama almalar liman blgesine,
akropolise ve kent suru olduu dnlen uzantya odaklanmtr. Bundan
baka, kent blgesinin i ksmnda baz test lmleri yrtlmtr (Resim: 4).
Kullanmna ncelik verilen yntem, kent blgesinin tm blmlerinde inandrc
sonular salayan jeomanyetiktir. Bunun yan sra, jeoradar ve jeoelektrik de test
edilmitir. Liman blgesindeki alt tabakann nemli olmas ve kent blgesinin baz
20 Pirson 2004, 206 vd. ve dipnot 50.
21 E. BoehringerF. Krauss, AvP IX (Berlin 1937) 60-65 Ek. I; Radt 1999, 246 vd.

35

blmlerindeki youn balk tabakas radar iin mahzurlu kmtr. Ayn durum
girme derinlii tuzlu suyla slanma nedeniyle nemli lde azalan jeoelektrik
iin de geerlidir. Dier yerlerde jeoradar ve jeoelektrik yntemleriyle tatmin edici
sonulara ulalmtr, bu nedenle bu iki yntem de gelecek ylda kullanlmaya
devam edecektir.
Jeofiziksel lmlerin aada gsterilecek olan ilk sonular, orada gzlenen
anomalileri daha iyi anlamak iin Akropolis blgesinde baka tetkiklerin gerekli
olduu kent surlar ve liman blgesi ile snrlanmtr. Kent surlarnn uzanmn
akla kavuturmak amacyla ncelikle i limann kuzeyindeki tahkimatn
konumunun belirlenmesi sz konusuydu (Resim: 4, 11). imdiye dek tahkimatn
liman dokunun kuzey snr boyunca uzand kabul edilmekteydi22. Liman dokunun
hemen kuzeyindeki bir alanda tarafmzdan yaplan lmler tamamen farkl bir
sonu vermitir: Taranan alann iinde, kuzey kesinde aka belli olan bir
mekn ile yannda iki oda dizisinden oluan bir binann yer ald, yatay ve dikey
hatlarla belirlenen drtgen bir alan grlmektedir. Alan, kuzey ve batya doru,
kullanlan tan kuvvetli mknatslanma zellii nedeniyle volkanik kkenli olduu
anlalan, dorusal ift kutuplu anomalilerle snrlanmtr. Bu dorusal yaplarn
tesinde anomaliler iskn edilmi ve edilmemi blgeler arasndaki geii belli
edecek ekilde aka azalmaktadr. Bundan dolay, dorusal anomalilerin bu
alanda andezit tayla ina edilmi kent duvarn gsterdii sonucunu karabiliriz.
Bu yorum ayrca, surun kuzey kesiminden batya doru akropolisin eteinin
yaklak 50 m. batsnda yer alan bir terasta aa yukar 10 m. uzunluunda bu
kez kiretandan bir duvar parasnn ortaya kmasyla kantlanmtr (Resim:
4). Gneyde, yani burada tanmlanan blgenin alt kesinde gze arpan masif
drtgen bir binay gsteren ift kutuplu bir anomali grlebilmektedir. liman
ve kent surunun kesime noktasndaki konumu nedeniyle bu yapnn gl bir
tahkimat kulesinin kalnts olduu kukuya yer brakmamaktadr.
Kent surunun devamnn aratrlmasna ynelik olarak birok alan jeofiziksel
aratrmaya tabi tutulmutur. Surun uzanm en iyi Maltepenin kuzey ve gney
tepeleri arasndaki uzun boazda izlenebilmektedir (Resim: 4). Bu kesimde
kulelerin olmay kent surunun baz blmlerinin Hellenistik Dnem ncesine
tarihlenmesi asndan baka bir kant daha sunmaktadr. Kentin kuzeydousunda
bir kap saptanmtr; buras ayn zamanda, Maltepenin gneydousundaki geni
bir lm alannda bulunan, suru keserek kent blgesinden kp kuzeydouya
22 Bkz. Pirson 2004, 207 Resim 1.

36

devam eden bir yolun grld yerdir. Kentin dou blmnde, bugnk
ekspres yolun her iki tarafnda, kent surunun uzanm, yol ile yukarda sz edilen
ve civarnda kentin gney snrn bulmay umduumuz dere yatann kesime
noktasna kadar grece iyi izlenebilmektedir. Kent surunun devamn ve bununla
birlikte kent blgesinin gneyden nasl snrlandn bir sonraki kampanyada
belirleyebilmeyi umuyoruz.
Elaia bir liman kenti olarak yalnzca bir kara surunu deil, daha nce yukarda
ksaca sz geen bir deniz surunu da elinde bulundurmaktayd. limann
dousundaki bir lm alannda, kentsel balamda liman yaplarnn deerini
anlamada merkezi nem tayan bu savunma mekanizmasnn tasarm ve
yerinin belirlenmesi zerine ilk nemli bilgiler kazanlmtr (Resim: 12). limann
dou kesinde, byk olaslkla 19. yzyln sonunda yer stnde grlebilir
durumda olan kuleyi iaret eden dikdrtgen biimli bir anomali ok ak ekilde
grlmektedir23. Ondan gneybatya doru hem i limann dou dalgakran
hem de deniz surunun kuzeybatya ve douya doru giden iki hatt kmaktadr.
Bu anomaliler, daha batda kk bir alanda yzeyde saptanabilen volkanik
tatan gl bir duvarn varln kantlamaktadr (bkz. yukar). Kulenin hemen
dousunda, surda, bu durumda bir kap olarak kabul etmemiz gereken bir boluk
grlmektedir. Deniz surunun kuzeydouya uzanm jeofizik taramalarda tekrar
tekrar izlenebilmektedir, yle ki kent blgesinin hatr saylr blmnn deniz
surunun nnde yer ald ve geni bir liman blgesi olarak kullanld artk
aka anlalmaktadr.
Liman blgesinin dzeni hakknda ilk izlenimi yine, i limann dousundaki lm
alan iinde tespit ettik (Resim: 12): Anomalinin az younlukta olmas, gemilerin
yklenmesi ve boaltlmas, mallarn istif edilmesi veya tersane iin gerekli byk
alanlarn varln gstermektedir. Burasnn sradan bir ky olmadn belirgin
birok anomali gstermektedir. limann gney dalgakranna dik a yapan ve
ksmen toprak stnde grlen bir dizi kireta blok, olaslkla denizle bo alanlar
ayran, yani rhtm talar olmaldr. Balangta rhtmn daha douda, bugn deniz
surlarn saptadmz yerde olduu sanlyordu. Rhtm duvarlar gneydouya
doru dz bir hat izlemeyip, ne ve arkaya kmalar yapmaktadr (Resim: 4). Baz
alanlarn suya kar herhangi bir yapyla korunmam ve bu yerlerin gemilerin
kolaylkla karaya kadar ekilmesine olanak salayacak ekilde braklm olmas
da mmkndr. limann dousundaki lm alan, deniz surlarndan yukarda
23 Bkz. Pirson 2004, 209 daha eski kaynakayla birlikte.

37

sz edilen rhtma doru dik ayla gelen baka anomaliler gstermektedir.

Denize doru gittike azalan anomali, llen yerin merkezinde, daha ziyade
gneybatya giden ve ak limann havuz suyunu boaltan bir kanal olmaldr.
Resmin sandaki daha belirgin olan dorusal anomali, bo alanlar arasndaki yol
olabilir. Bunu ve ak kalan konular aydnlatmak iin gelecekte sondaj almas
yaplmas yararl olacaktr. Buna benzer bir doku daha gneydouda da tekrar
etmektedir (Resim: 4).
Kynn gneydou ucundaki lmler srasnda yaplan bir keif (Resim: 13)
Elaia limannn boyutlarnn rekonstrksiyonu ve bylece asker ve ekonomik
nemini anlamak iin son derece nemli ipular vermitir: Yaklak paralel olan
iki izgi eklinde belirti nce iki kez krlp sonra dz bir ekilde ak denize doru
devam etmektedir. Hiza izgilerini uzattmzda s suda bulunan yap kalntlarna
(bkz. yukar) gittikleri grlmektedir. Yapnn konumu ve ak denize doru 350
metre kadar giden olas uzants nedeniyle, boyutu ok byk olan dier bir
dalgakran olduunu dndrmektedir. Gelecekte yaplacak aratrmalarda bu
tahmin dorulanr ise Elaia liman hakknda imdiye dek geerli olan fikirlerimizi
temelden deitirmemiz gerekecektir. Kentin ky eridi boyunca yer alan ak
liman ve kapal i liman kombinasyonu yerine gnmzde tamamen karalam
olan s su blgesinin daha da geni bir alanda liman sahas olarak kullanm
gndeme gelecektir.
Burada nerilen, ky kesiminin gneydousunda grlen anomalilerin
dalgakran olarak (Resim: 13) yorumlanmas konusunda, komu kent Kymenin
Erken Klasik Dnemde yaplm olmas gereken ve Roma mparatorluu
Dnemine kadar deiiklikler geiren liman dalgakranyla yaplan karlatrma,
bilgi vermektedir24. Yap kireta bloklardan yaplm aralksz olarak dorusal
devam etmeyen, bklme gsteren iki d duvardan olumaktadr. Duvarlar
arasndaki boluk baz yerlerde, Roma Dnemindeki tamir almalar srasnda
yapld aka belli olan opus caementitiumla doldurulmutur25. Dalgakrann
byk blm iin zamanla srklenip giden gevek bir dolgunun varln kabul
etmemiz gerekmektedir. Elaidaki lm sonularyla gsterdii badama,
anomalilerin bir dalgakrann d duvarlar olduu yorumunun mutlaka dikkate
alnmas gerektiini aka gstermektedir.
Ancak Kyme ile yaplan karlatrma bu noktayla snrl kalmamtr. Grlen
baka bir benzerlik de, limann bir blm olarak kullanlm olmas muhtemel,
24 F. EspositoE. FeliceP. A. GianfrottaE. Scognamiglio, Il porto di Kyma, Universit degli
studi della TusciaViterbo (Ed.), Archeologia Subacquea iinde. Studi, ricerche e documenti
III (Roma 2002) 33 vd.

38

kentin deniz suru nndeki byk bo alanlardr26. Bu alanlar, Elaia i limannn

gneydousunda yrtlen jeomanyetik haritalama almalar srasnda
karlalan durumla karlatrma olana sunmaktadr (Resim: 12). Hatta Kyme
iin, sz edilen alanda, kentte geerli olan gmrk dzenlemelerinden muaf bir
eit serbest limann var olabilecei dnlmtr27. Elaiann byk asker nemi
sebebiyle bo alanlar iin kukusuz baka kullanmlarn olduu da dnlebilir.
imdiye dek konuyu hl ok eksik bilgiyle tarttmzdan, baka sonular elde
etmeyi beklemek gereklidir.
Elaiadaki be haftalk arkeolojik yzey aratrmas sonucunda, hem kent
hem de kentin Pergamon ile olan ilikisi zerine ok sayda nemli yeni bilgiler
kazanlmtr. Keramik buluntulardan yola karak, kentlemenin balangcn
kesin olarak Arkaik Dneme tarihleyebiliriz; ileride, Elaianin kurulu almalarn
ok daha erken dneme tarihleyecek arkeolojik bulgular gn na karsa,
amamak gerekmektedir28. Kentin uzants boyutlar zerine olan imdiye
kadarki dncelerimizi deitirmemiz gerekmektedir. Kuzeybatdaki surlar,
sanldndan 50 metre kadar daha kuzeydedir ve kentin gney snrnn sz
edilen dere yatann kar taraf olmas ok zayf bir olaslktr. Bu noktada 2007
yl almalarnn sonucu beklenmelidir. Bir ksm kireta, bir ksm andezit olan
kent suru, farkl yapm teknii bakmndan da deiik iki evrede yapld izlenimi
vermektedir. Daha sonra yaplm olan andezit ksmnn, Pergamon antiyesinin
etkisini anmsatmas, bizim konuya yaklammz bakmndan son derece ilgintir.
Komu metropolle olan yakn iliki, yaplarn biimlerinde olduu gibi, gllelerin
kalibresinin benzerliinde de grlmektedir. Kent surunda olduu gibi, liman
blgesinin de birka yap evresinde yapldn gsteren emareler vardr: Deniz
surunda andezit kullanlmas, daha sonra yaplan bir tadilat ve olaslkla limann
geniletilmesini gsteriyor olmaldr. Bu gr doru ise, i limann eski liman
kompleksine ait olduu dnlebilir. S sularda birka kalntnn gsterdii gibi,
geniletilen limann gerekten nemli llere ulap ulamad, ancak gnmz
ky izgisinde yaplacak ayrntl aratrmalarla aydnla kavuacaktr. Antik ky
izgisinin aratrlmas, tortullama ve bununla ilgili deniz seviyesindeki deiimleri
de kapsayacaktr. ncelikle, yzey aratrmalarnn, jeofizik taramalarn ve keramik
incelemelerinin kapsam geniletilmelidir. Bylece bu temel zerinde, imdiye dek
kaba hatlaryla somut bir biimde bilinen, Pergamonun Elaia zerindeki ok ynl
etkisi hakknda geni apl bilgi elde edilecektir.
25
26
27
28

F. Esposito ve di. (ayn eser, dipnot. 24) 28-32.

F. Esposito ve di. (ayn eser, dipnot. 24) 15 Resim 23 Lev. 3.
Ayn yerde.
Troya Sava dnemini iaret eden Elaiann kurulu sylencesi iin bkz. Pirson 2004, 199.

39

Resim 1: Pergamon evresinin plan (Alman Arkeoloji Enstits)

40

Resim 2: Atarneus, saray, 1910 dolaylar (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 3: Atarneus, saray, 2006 (Alman Arkeoloji Enstits)

41

Resim 4: Elaia, arkeolojik harita (2006daki geici

durum) (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 5: Elaia, i limann bat dalgakran, kuzeybatdan (Alman Arkeoloji Enstits)

42

Resim 6: Elaia, i limann bat dalgakran, genel plan (Alman

Arkeoloji Enstits)

Resim 7: Elaia, i limann bat dalgakran, ayrntl plan, kesit ve grnm (Alman Arkeoloji
Enstits)

43

Resim 8: Elaia, kent surundan ayrnt (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 9: Elaia, ta iaretli ta blok, ayrnt

(Alman Arkeoloji Enstits)

44

Resim 10: Elaia, yonca yapra

biimli l stun,
yzey
buluntusu
(Alman
Arkeoloji
Enstits)

Resim 11: Elaia liman blgesinin

jeomanyetik
haritasndan kesit, i
limann kuzeyindeki
alan (leksiz) (Kiel
niversitesi, Institut
fr Geophysik)

45

Resim 12: Elaia liman blgesinin jeomanyetik

haritasndan kesit, i limann dousundaki
alan (leksiz) (Kiel niversitesi, Institut fr
Geophysik)

Resim 13: Elaia liman blgesinin jeomanyetik

haritasndan kesit, ky kesiminin
gneydousundaki alan (leksiz) (Kiel
niversitesi, Institut fr Geophysik)

46

KLAZOMENA KHORASI VE TEOS SUR YERLEM

YZEY ARATIRMASI 2006 YILI ALIMALARI
Yaar ERSOY*
Elif KOPARAL
Klazomenai Khoras ve Teos Sur i Yerleim Yzey Aratrmas, 17.0905. 11. 2006 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bildirinin balndan da
anlalaca gibi iki farkl alanda saha almas yrtlmtr. Bata Prof. Dr.
Numan Tuna olmak zere, Bakanlk Temsilcisi Hdaverdi Benzere, Dr. Fikret
zbaya (Mersin niversitesi), Yrd. Do. Dr. Bilge Hrmzlye (Sleyman Demirel
niversitesi) ve Orta Dou Teknik niversitesi Yerleim Arkeolojisi Anabilim Dal
ile Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm rencilerine deerli
katklarndan dolay teekkr ederiz. Bu proje, TBTAK, ODT TADAM, ODT
BAP (Bilimsel Aratrma Projeleri) ve Klazomenai kaz bakanl tarafndan
desteklenmektedir. lgili tm kurumlara ve yetkililerine projemize vermi olduklar
destekten tr mteekkiriz.
Aratrmalarn ilk aamasnda Klazomenai antik yerleiminin khorasn
oluturan alanda allmtr. Literatrde on polisleri ya da on kent
devletleri olarak adlandrlan 12 yerleimden biri olan Klazomenai, Urlaeme
yarmadasnn kuzeydou ksmnda yer alr. 80li yllarn bandan beri Limantepe
ve Klazomenaide srdrlen sistematik kazlar sayesinde yerleim merkezine
ilikin, arkeolojik dnemler iinde yerleim dokusunu tanmlayabileceimiz
yeterlikte veri olmasna karn, Klazomenainin kontrolnde bulunan krsal alana
dair bilgilerimiz olduka kstldr. Polis kavramnn tanmlanmasnda kentin tarm
alanlarn ve doal kaynaklarn oluturan evre arazisinin zelliklerinin anlalmas
bir gerekliliktir; yerleim merkezi ile evresindeki arazinin birbirlerine bal bileenler
olduu ve merkezin varln srdrebilmesinin de evresindeki araziyi kullanm
ile dorudan ilikili bulunduu kabul edilir. Klazomenai Khoras Yzey Aratrmas
da bu yaklamla Klazomenainin arazi kullanmn ve krsal kesiminde bulunan
ikincil yerleimlerle ilikisini saptamay ve bylelikle de dnemlere ilikin yerleim
*

Do.Dr. Yaar ERSOY, Bilkent niversitesi, nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm, 06800, Ankara/TRKYE
Ara. Gr. Elif KOPARAL, Orta Dou Teknik niversitesi, Yerleim Arkeolojisi ABD, Mimarlk
Fakltesi Yeni Bina No: 410, 06531 Ankara/TRKYE

47

dokusu modellerinin belirlenmesini amalamtr. yllk aamal sistematik

yzey aratrmas olarak planlanan bu alma sonucunda elde edilmesi beklenen
bilgi ve verilerin dier on polislerine ilikin btnleyici karmlarda bulunmasna
olanak tanmas ve blgeye ait sosyal ve siyasal yaplanmann belirlenmesine
k tutmas umulmaktadr. Yerleimler arasndaki politik ve sosyal hiyerarinin
deifre edilmesinin yansra polisin oluum srecinin aklanmas projenin temel
amalarn oluturur. Projenin sorunsallar spesifik olarak polis oluumuna ilikin
olmakla beraber diakronik bir yzey aratrmas stratejisi izlenmekte ve uygulama
srasnda kltrel miras olarak tanmlanan tm bulgularn belgelenerek Kltr
Bakanl, Kltrel Miras Envanterine katkda bulunmas ngrlmektedir.
Proje kapsamnda jeo-arkeolojik strateji nemli bir yer tutmakta olup
yerleim tarihesinin yan sra blgenin palaeo-corafyasnn tanmlanmas
amalanmaktadr. Ayrca blgede elde edilen veriler CBS tabanl veritabanna
ilenerek yerleim modellerine ilikin analizler gerekletirilmektedir.
lk yl yrtlen almalar n keif aamasndadr. 2006 almasnn temel
amalarndan birisi, blgede daha nceki yllarda gerekletirilmi ekstansif
yzey aratrmas almalarnn sonularnn1, antik yazl kaynak ve epigrafik
verilerin yan sra blgenin jeolojik ve topografik yapsna ilikin bilgileri biraraya
getirerek teritoryann snrlarna ilikin bir deerlendirme yapabilmektir. Bu snrn
saptanmasnda antik kaynaklardan edindiimiz bilgiler kadar topografik zellikler
de gz nnde bulundurulmutur. Strabon, Erythrain konumland yarmaday
anakaraya balayan berzah zerinde Teos ve Klazomenainin yer aldn
ve berzahn kuzeyinde Klazomenain, gneyinde ise Teosun topraklarnn
bulunduunu, berzahn balad noktada ise Erythrai ve Klazomenai snrnn
uzandn ekler (XIV; 31-C 644). Ancak bu tanmlama phesiz ki, Klazomenai
topraklarnn snrlarn belirlemek iin yeterli deildir. Blgenin topografik zellikleri
Strabonun tanm da gz nnde bulundurularak incelendiinde, Gzelbaheden
Seferihisara dek uzanan depresyon alannn Klazomenainin Teos ve Smyrna ile
1 N. Tuna, Ionia ve Data Yarmadas Arkeolojik Yzey Aratrmalar, III. Aratrma Sonular
Toplants, Ankara, 1985, 209-225; N. Tuna, Ionia ve Data Yarmadas Arkeolojik Yzey
Aratrmalar, 1985-1986, V. Aratrma Sonular Toplants I, Ankara, 1987, 303-357; N. Tuna,
zmir li Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 1988, VII. Aratrma Sonular Toplants, Ankara,
1989, 279-294; B. Aydn, Klazomenai Yakn evresi Yzey Aratrmas, Yaynlanmam Lisans
Tezi, zmir: Ege niversitesi, 1998; T. Caymaz, Urla Yarmadas Prehistorik Merkezleri,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe niversitesi, 2002.

48

olan snrn oluturduu sylenebilir. Bu depresyon alan, batda ykseklii 300

metre civarnda olan tepeler ile evrilidir. Depresyon boyunca uzanan Azmak
Deresi, iftlikda, Deirmenda, Pertevpaa Da, Kocada, Sivricetepe ve
altepe, Klazomenai khorasnn bat snr boyunca uzanrlar. Strabon, Erythrai ile
Klazomenai arasndaki snrn ise berzahn balangcnda yer alan Hypokremnos
adl yer olduunu syler. Hypokremnosun neresi olduu tam olarak bilinmese de
burasnn Urla-meler ve Glbahe civarnda olduu dnlr. Klazomenainin
bat snrn Glbaheden Uzunkuyuya ve Kokar Koyuna dek uzanan hat
oluturuyor olmaldr ancak alma alan Zeytineli ve Balklova snrna dek geni
tutulmutur.
almann gerekletirilmesi iin merkezler gz nnde bulundurularak:
I. Urla merkez,
II. Kuular merkez, gneyi,
III. Mente Yarmadas,
IV. meler-Malkaca ovas,
V. Yaclar-Demircili,
VI. Bademler,
VII. Uzunkuyu-Zeytinler,
VIII. Glbahe-Balklova,
IX. Gzelbahe-Zeytinalan, olmak zere 9 alt blge belirlenmitir.
Yukarda belirtilen blgelerde, toplam 77 alandaki bulgular belgelendirilmitir
(Harita 1). Dijital haritaya ilenmek zere bu alanlarn GPS koordinatlar alnm,
mimari kalntlar fotoraflanm ve eskizleri izilmitir. Seramik buluntularn
younluk derecesi ve dnemleri belgelendirilmitir. Bu alanlarda seramik younluu,
ilevi (yerleim, tmls, nekropol, iftlikevi) ve konumu deerlendirilerek gelecek
senelerde intensif yzey aratrmas yaplacak alanlar saptanacaktr. Bu alanlarda
seramik younluu ve dalm belirlenmi, yzeyden sistematik olarak seramik
imdilik toplanmamtr. allan alanlar arasnda sadece Yarentepe (izim: 3:
13-15, 4: 16-20, 5: 21-26) ve Kytepede (izim: 2: 7-10) sistematik yntem ile
yzey buluntusu derlenmitir.

49

I. Urla Merkez
ADI

PAFTA/KOD
(1/25.000)

TR

DNEM

MMAR

Kzlcaky

L17-b4

Yerleim

Bizans Dnemi
srl seramikleri

Ge Osmanl kyne
ait ev temelleri, cami ve
mezarlk; ana kayaya
oyulmu pres.

Trafo Tepesi

L17-b4

Yerleim

Arkaik, Klasik,
Ge Roma
Dnemi
malzemeleri ve
Bizans Dnemi
srl seramikleri

Kaak kaz ukuru

kesitinde blok yap
talar olduu izlendi.

Dndarltepe

L17-a3

Yerleim

Arkaik malzeme
ve
Bizans Dnemi
srl seramikler

Dou ve bat
yamalarda yap
talar, kesitten
izlenilen duvar temelleri.
Bat yamata klt
maaras

Dndarltepe
Kuzeyi

L17-b4

Yerleim

Arkaik, Klasik,
Bizans Dnemi
seramikleri

Tepenin dou eteklerinde

bugn kullanlmayan
teraslar

Yakatepe

L17-b2

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

1000 Konutlar

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

Cezaevi m.

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

Rstem Paa Camii ve

Hamam

Tophane T.

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

Yzeyde dank hlde

kiretandan yap
bloklar

Toptepe

L17-b4

Yerleim

Srl Bizans
seramikleri

50

Kamantepe

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

deirmen

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

DS kanal

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

ayr m.

L17-b4

Yerleim

Klasik Dnem ve
Roma Dnemi
seramikleri

Denizli-Kocadere L17-b1

Yerleim

Osmanl Dnemi
seramikleri

Mala-Stpnar L17-b4

Yerleim

Bizans Dnemi
seramikleri

Klasik-Hellenistik Dnem
duvar temelleri

iftliktepe KD

L17-b4

Tmls

Tanmlanamad

Tmls (Arkaik)

Bozavlu m.

L17-b4

Tmls

Arkaik

ki tmls (Arkaik)

Drtyoltepe

L17-b4

Tanmlanamad

Yldztepe

L17-b4

Taharman

L17-b4

Yerleim

Arkaik

Cankurtaran

L17-b4

Arkaik

Toprak harl yma

tal duvar temelleri;
Monastirakia Nekropol;
20. yzyl ba deirmen;
Roma Dnemi sarnc

Dubatepe

L17-b1

Savunma
kalesi

Arkaik, Klasik
dnemler

Tmls; tahkimat
duvarlar

Nalbanttepe

L17-b1

Tmls

Arkaik

ki tmls (Arkaik)

Arkaik ve Roma Nekropol

dnemleri

51

II. Kuular merkez, Gney

ADI

PAFTA/KOD

TR

DNEM

Tavantepe

L17-b4

Yerleim

Arkaik, Roma,
Bizans dnemleri

Devederesi

L17-b4

Yerleim

Bizans

Helvaclar

L17-b4

Yerleim

Arkaik Dnem,
Roma-Bizans
dnemleri

HelvaclarL17-b4
Devederesi aras

Yerleim

Arkaik Dnem,
Roma-Bizans
dnemleri

Kuular
Kynn bats

L17-a3

Yerleim

Arkaik, Klasik
dnemler,
Roma ve Bizans
dnemleri

Saraptallar

L17-a3

Yerleim

Osmanl

Saraptallar
Gneybats

L17-a3

Yerleim

Arkaik ve Klasik
dnemler, Roma
ve Bizans Dnemi
seramikleri

Yarentepe

L17-b4

Yerleim

OT/GT,
Geometrik,
Arkaik ve Klasik
Dnem
seramikleri

Sur duvar, konut

ve kamu yaplarna
ait duvar
temelleri

Kuular,
gneydou

L17-b4

Yerleim

Seluklu-Osmanl

Cami

Akpnar Ky

L17-b4

Yerleim

Seluklu-Osmanl

Cami, sarn, konut

temelleri

obanpnar 1

L17-d2

Yerleim

Roma ve Bizans
Dnemi
seramikleri

52

MMAR

Osmanl kyne ait

konut temelleri.

obanpnar 2

L17-d2

Yerleim

Arkaik Dnem,
Bizans Dnemi
malzemesi

obanpnar 3

L17-d2

Yerleim

Roma ve Bizans
Dnemi
seramikleri

obanpnar 4

L17-d2

Yerleim

Arkaik Dnem

Yap talar, duvar

temelleri

III. Mente Yarmadas

ADI

PAFTA/KOD TR

Eriliman

L17-a3

DNEM

Deniz iinde dzgn

blok talardan ina
edilmi yap

Andz Yarmadas L17-a3

Yerleim

ArkaikKlasik ve
Roma Dnemi
seramikleri

Akkum

L17-a3

Yerleim

Roma ve Bizans
Dnemi
seramikleri

zbek Ky

L17-a3

Yerleim

Osmanl

Saratepe, gney L17-a3

Yerleim

Bizans

Saratepe
kuzey ve dou

L17-a3

Yerleim

Bizans

Beyliktepe, bat

L17-a3

Yerleim

ArkaikKlasik ve
Roma Dnemi
seramikleri

Karapnar T.
Gzelyal Koop.

L17-a3

Yerleim

Roma-Bizans

Karapnar Tepesi, L17-a3

kuzeydou

Yerleim

Klasik, Roma ve
Bizans Dnemi
seramikleri

Turasan Tepe,
gney

Yerleim

Roma ve Bizans
Dnemi
seramikleri

L17-a3

MMAR

Hamam, kmbet, eme

53

IV. meler-Malkaca Ovas

ADI

PAFTA/KOD

TR

DNEM

MMAR

Hrszeme

L17-a3

Yerleim

ET ve Roma
Dnemi
seramikleri

Geen yzyldan
kalma bir baevi;
evin duvarnda zerinde
kenet delii olan bir yap
ta ve stun tamburu

Malkaca ovas,
gneybat

L17-a3

Yerleim

Arkaik, Klasik ve Kire harl duvar

Roma Dnemi
temeli
seramikleri

Adatepe

L17-a3

Yerleim

Arkaik ve Roma
Dnemi
seramikleri

Kpalan m.

L17-a3

Yerleim

Arkaik ve Roma
Dnemi
seramikleri

metepe,
kuzeydou

L17-a3

Tmls

Arkaik

Tmls

V. Yaclar-Demircili
ADI

PAFTA/KOD

TR

DNEM

MMAR

Aerae

L17-d2

Yerleim

Arkaik ve Klasik
Dnem
malzemeleri

Sur duvar, konut ve

kamu yaplarna ait
duvar temelleri

Aeraetmlsler L17-d2

Tmls

Arkaik

ki tmls. Birinde
mezar odas iyi durumda
korunmutur; dierinde
ise mezar odas mevcut
deildir.

Aerae-villa

L17-d2

Villa

Roma

Bir villaya ait ana kayaya

oyulmu duvar temel
yataklar, merdivenli
girii ve balk havuzu

Aeraenekropol

L17-d2

54

Yaclar-Yrevi

L17-d2

Yerleim

OT ve Bizans
Dnemi
seramikleri

Duvar temelleri

Yaclar-Demircili L17-a3
kava, Fidanlk

Yerleim

Ge Roma ve
Osmanl
dnemleri

lenmi ana kaya

dzlemleri

YaclarSu
deposu

L17-a3

Yerleimtmls

ET, OT,
Roma, Bizans
dnemleri

Yzeyde dank
hlde blok yap talar
ve tmls
(Arkaik Dnem ?).

Akahisar

L17-d2

Yerleim

Ge Roma
ve Bizans
dnemleri

Roma villas,
ana kayaya
oyulmu pres

Azmak koyu

L17-c1

Tmls

Arkaik

Tmls

Bykevli
Koyunun bats

L17-d2

Yerleim

ArkaikKlasik
ve
Roma Dnemi
malzemesi

Roma Dnemine ait

duvar temelleri

MMAR

VI. Bademler
ADI

PAFTA/KOD TR

DNEM

Bademler

L17-b4

Ge
RomaBizans
dnemleri

Yerleim

VII. Uzunkuyu Zeytinler

ADI

PAFTA/KOD TR

DNEM

UzunkuyuZeytinler,
otobann kuzeyi

L17-a4

Yerleim

Roma Dnemi

St m.

L17-a4

Klt
maaras
(?)

Arkaik (?) [Erken

Hristiyanlk
Dneminde de
kullanlm olmal]

MMAR

Maara iinde ana

kayaya oyulmu
niler ve kabartma

55

Zeytinler,
Kytepenin
bats,
Fidanlk

L17-d1

Frn?

Birka lahit
paras (Arkaik)
ile birlikte
seramik crufu

ZeytinlerKytepe

L17-d1

Yerleim

Arkaik, Klasik ve
Roma Dnemi

Halil Kerim
Kprsnn
gneybats

L17-a4

Yerleim?

Ge Roma ve
Bizans dnemleri

Yerleim

Arkaik, Roma ve
Bizans dnemleri

Dedemezarnn L17-a4
kuzeyi

Pithos mezar;
13x3 m. boyutlarnda
bir mekna ait duvar
temelleri

VIII. Glbahe-Balklova
ADI

PAFTA/KOD

TR

DNEM

MMAR

BalklovaAdatepe

L17-a1

Yerleim

Ge Roma ve
Geen yzyldan
Bizans dnemleri kalma bir deirmen

BalklovaKilisepnar

L17-a1

Yerleim

Ge RomaBizans ve
Osmanl
dnemleri

Cinderesi

L17-a1

Yerleim, kale Klasik, Roma-ve Polygonal duvarlardan

Bizans dnemleri oluan savunma sistemi,
yzeyde dank hlde
dzgn yapta bloklar,
harl duvar temeli

Osmanl Dnemi
emesi

IX. Gzelbahe-Zeytinalan
ADI

PAFTA/KOD

TR

Sivricetepe

L17-b4

Yerleim, kale Klasik, Roma

dnemleri

Zeytinalan
Camiinin
gneydousu

L17-b4

Yerleim

Klasik, Roma
dnemleri

altepe

L17-b4

Yerleim

OT, Arkaik ve
Klasik dnemler

56

DNEM

MMAR
Bizans kalesine
ait duvarlar

Bu sene gerekletirilen almalarda Klazomenai yerleiminin khorasna

ait snrlara dair bir fikir edinebilmek amacyla snr karakollar da belirlenmeye
allmtr. Kentin dou ynde Smyrna ile iaret eden karakol, Bizans kalesine
ait kalntlarn iyi durumda korunduu Sivricetepe olmaldr (Resim: 1). Kuzeydeki
snr karakolu Dubatepede, batda Erythrai ile snrn belirleyen nokta Kytepede,
gneyde ise Yarentepede olmaldr. Kuzeybatda Balklova ile Glbahe arasnda
yer alan Cinderesinin de Klazomenaililer tarafndan savunma amal tahkim
edilmi olmas gl bir ihtimaldir.
Sivricetepede, yzeyde kalenin kullanm srecine uygun olarak Ge Roma
ve Bizans dnemlerine ait seramikler ele geirilmitir, ancak yzeyden derlenen
buluntularn arasnda M.. 4. yzyla ait rneklerin de oluu bu tepenin Klasik
Dnemde de savunma amal kullanldna iaret eder (izim: 3: 11). Tepe, Smyrna
ile Klazomenai arasnda kalan geni bir ovaya hkimdir. Lydia Kral Alyattesin
oniaya dzenledii seferde, Smyrna zerinden Klazomenaiye ulamaya alt
rotann buradan getii dnlebilir.
Klazomenai kentinin kuzey yndeki savunma kalesi olduunu dndmz
Dubatepe zerinde tarihleyici nitelikte herhangi bir seramie rastlanmamtr
(Resim: 2). Tepe zerinde krepis duvar ksmen korunan bir tmls mevcuttur.
Tmls etrafnda az sayda kaba hamurlu seramik ve ta lahit kapa tespit
edilmitir. Plaka ta ile kapatlan pimi toprak lahitlerin zerinin ta ve toprak
ile rtlmesi ile oluan tmls tipi mezarlar Klazomenaide Arkaik Dnemde
yaygndr. Bundan dolay, elde tarihlenebilir seramik olmasa da bu rnek de Arkaik
Dneme verilebilir. Tepe zerinde, dou utaki duvarlarn bir savunma sistemine
ait olduu dnlmektedir (Resim: 3). Dar bir kumsal zerinde dik bir yama
olarak ykselen tepenin kuzey tarafnda duvar kalnl yaklak 1.50 metreyi
bulur; dou ve bat ynlerde ise bu kalnlk 0.60 metreye iner. Dzgn bloklardan
har kullanlmakszn ina edilmi duvarlar tepenin yann kuatmakta ve dik
olan yamalarda ise teraslar ile desteklenmektedir. Duvar etrafnda ele geirilen
ve tarihlenebilen yegne buluntu muhtemelen Hellenistik Dneme ait olan bir
at kiremiti parasdr. Ancak Hellenistik Dnem ve sonrasnda Klazomenaide
merkezi bir ynetim olmasna bal olarak asker ve siyas adan daha sakin bir
sre iine girilmesinden tr, savunma amac ile kullanldn dndmz
bu tahkim duvarlarnn, M.. 330dan daha erken bir tarihte ina edildiini ve
kullanldn ne srebiliriz.

57

Klazomenainin bat snrnda yer alan Uzunkuyu ve Zeytinler Ky yaknndaki

Kytepenin kuzey yamac, eme-zmir otobannn inas srasnda ciddi ekilde
tahribe uramtr. Yzey incelemesinde tepenin alt yamalarndan itibaren youn
olarak arkeolojik buluntulara rastlanmtr. Bu incelemede tamam Arkaik ve Klasik
dnemlere tarihlenen diagnostik paralarn tm toplanmtr (izim: 2). Ayrca
tepenin zirveye yakn olan ksmnda tahrip edilmi bir pithos mezar ele geirilmitir.
Pithosun az, kuzey ynnde ykselen ana kayaya yaslanm, mezarn etraf
da 0.40 metre geniliinde duvar rlerek snrlandrlmtr. Bu mezar tahrip
edildiinden tr yzeyde sadece yanm kemik paralar ile muhtemelen hediye
olarak braklan ve M.. 4. yzyl sonuna tarihlenen yonca azl bir oinokhoeye
rastlanmtr. Sz konusu pithos mezardan yaklak olarak 20.00 metre kadar
batya ilerlendiinde tepe zerinde dikdrtgen planl bir yapnn duvar temelleri
ile karlalmtr. Bu yapnn kuzey-gney ynnde uzanan duvarnn uzunluu
13.00 metreyi bulur. Dou-bat ynnde uzanan duvarlarnn ise yaklak 3.00
metrelik bir ksm korunabilmitir. Kire har kullanlmadan byk blok talardan
ina edilen yapnn duvarlarnn kalnl ise 0.90 metre civarndadr (Resim:
4). Kytepenin hemen batsndaki daha alak tepe zerinde ise muhtemelen
Arkaik Dneme tarihlenen pimi toprak lahit paralar ile seramik cruflar ele
geirilmitir.
Balklova ile Glbahe arasnda yer alan Cinderesi mevkii, ana kayann yzeye
ok yakn olduu ve volkanik kayalarn bulunduu alak bir tepedir. Tepenin
denizden ykseklii yaklak 50 metredir. Tepenin zirvesinde poligonal duvar
rgsne sahip bir savunma sistemi mevcuttur (Resim: 5). Bu alanda M.. 4.
yzyl, Ge Roma ve Bizans dnemlerine ait olan tanmlanabilir nitelikteki seramik
paralarnn tm toplanmtr (izim: 1: 4). Cinderesi mevkiinin kuzeyinde uzanan
alanda 200x200 metrelik bir alanda yzeyde Hellenistik, Ge Roma ve Bizans
dnemlerine ait seramikler olduu gzlenmitir.
Klazomenainin gney snrnda yer aldn dndmz Yarentepede,
Numan Tuna tarafndan 1988 ylnda ayrntl bir alma yaplm, tepedeki mimari
kalntlarn ve sur duvarnn rlvesi karlm ayrca yzey buluntular da tarihleme
iin deerlendirilmitir2. Daha nceki yllarda bu alanda yaplan almalarda
yzey buluntularna dayal olarak Yarentepedeki iskn srecinin M.. 8. yzyln
ikinci yarsndan M.. 4. yzyl sonuna kadar uzand dnlmekteydi. Ancak
2006 ylndaki almalarda alanda sistemli olarak yzey seramiinin toplanmas
2 N. Tuna, zmir li Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 1988, VII. Aratrma Sonular Toplants
(Ankara, 1989), 279-294.

58

sonucunda kamu alanlarnn yer ald dnlen gneybat terasta alm olan
derin kaak ukurlarndan birinde Orta Tun ve Ge Tun a seramikleri
saptanmtr3. Buna bal olarak Yarentepede iskn srecinin imdilik en erken
M.. 2. binyln ikinci eyreinde balad ne srlebilir. Peloponnesos Savalar
srasnda, M.. 413 tarihindeki Atinann Sicilya bozgunundan sonra ortaya kan
politik karmaada Attika-Delos Deniz Birliine dier onia kent devletleri ile birlikte
isyan eden Klazomenaililer korunakl bir yerde Polikhneyi kurarak yerlemilerdir.
Ancak Atinallar, M.. 411de Sparta yanls oligarkhlar tarafndan balatlan bu
isyan bastrarak Polikhneyi ele geirmiler; isyann elebalar da Daphnous
adnda bir yere snmlardr (Xenophon, Hellenika I, 1-10). Tahkimli bir yerleme
olan ve korunakl bir tepe zerindeki Yarentepedeki bu isknn Daphnous
olma ihtimali mevcuttur. Yarentepe, gney ynde Azmak Koyuna dek uzanan
obanpnar vadisine hkim durumdadr. Sz edilen vadide ekibimiz tarafndan
ksa bir alma yrtlm ve Kuular merkezinin gney civarnda drt farkl
yerleim alan saptanmtr. Bunlardan iki tanesinde yzeyde Arkaik Dnem
seramikleri mevcuttur (izim: 1: 1-3, 5; 2: 6). Vadide muhtemelen Yarentepeye
bal olan daha kk lekli baka yerleimlerin de yer aldn dnmekteyiz;
bu nedenle gelecek yl sz konusu alanda almalarmz younlatracaz.
Bu ylki alma erevesinde yzey aratrmas yaplan alanlardan iki
tanesinde muhtemelen klt amacyla kullanlan maara tespit edilmitir. Urla
merkezde bulunan Dndarltepenin bat yamacnda, ap 5.00 metreyi bulan,
2.00 metre yksekliinde ve yaklak 3.00 metre de akl olan kk maara
iinde kuzey ynnde 1.00 metre geniliinde ve 1.00 metre yksekliinde ve
0.30 metre derinlii olan ana kayaya oyulmu bir ni mevcuttur.
kinci maara ise Uzunkuyu, Zeytinler yaknndaki St mevkiinde yer alr.
Genilii 11.4 metre olan geni ve yksek kovuun gney yznde duvarda, ana
kayadan oyulan taht benzeri bir kabartma mevcuttur. Tahtn zerinde de kabaca
haa benzeyen bir kabartma bulunmaktadr. Ancak bu kabartmann orijinal hlinin
baka bir figr olduu, olaslkla da Hristiyanlk Dneminde yeniden ilenilerek bu
figrn haa dntrldn dnmekteyiz. Maara etrafnda bulunan seramik
paralar arasnda sadece Hellenistik ve Ge Roma - Bizans Dnemine ait olan
rnekler tanmlanabilmektedir. Strabon, Khersonessos berzahndaki Khalkideisin
yukarsnda bulunan ve Philippos olu Aleksandrosa tahsis edilmi olan bir kutsal
alandan sz eder (Strabon, XIV.31). Bu maarann nnde yer alan dzlk alann
Strabonun szn ettii Aleksandros iin dzenlenen oyunlarn gerekletirildii
3 Szkonusu buluntular Liman Tepe kaz bakan Prof. Dr. Hayat Erkanaln szl ifadesine
dayal olarak tarihlendirilmitir.

59

alan olduu dnlebilir. St mevkiindeki bu maara, byk olaslkla Kybeleye

ait olan bir klt maarasdr ve Hellenistik Dnem ncesinde de kullanlm
olmaldr. Bugn Kranda olarak bilinen Korykos Da eteklerinde yer alan bir
baka klt alan da tarafmzca bilinmektedir. Sz konusu bu iki klt alannn Teos,
Klazomenai ve Erythrai arasndaki snrlar iaretledii dnlebilir.
Sonuta elimizdeki veriler henz ham olsa da Klazomenai krsalndaki
yerleimlerin dnemler baznda dalmna dair bir ngr edinmek mmkndr.
ounlukla yzeyde bulunan seramiklere ve mimari kalntlarn deerlendirilmesine
dayal olarak yaptmz saptamalara gre Arkaik Dnem iinde ikincil yerleimlerin
Klazomenain merkez evresinde odaklandn, ancak Klasik Dnem iinde daha
geni bir alana yayldn anlamaktayz. Kukusuz bu deiim sosyal ve politik
dinamiklerin olduu kadar evresel etmenlerin de belirledii deiimlerdir. Yzey
aratrmas sonucunda elde ettiimiz ham veriler nmzdeki dnem iinde
deerlendirilerek bu dinamiklerin belirlenmesi de amalanmaktadr.
Yzey aratrmasnn ilgili olduu alana ilikin epigrafik buluntular,
yazl kaynaklar ve saha almas srasnda elde edilen bulgular birlikte
deerlendirilerek Klazomenai antik yerleimin teritoryasnn snrlarna ilikin
yeni karmlara varlmtr. Yaynlanm olan iki epigrafik buluntu, yerleimin
snrlarnn farkl dnemlerde deitiini ve Klazomenainin komu merkezler ile
snr anlamazlklar yaadn gsterir. Klazomenai ve Teos arasnda yaanm
bir snr anlamazl ile ilgili olan byle bir yazt Kos Adasndaki Asklepios Kutsal
Alannda ele geirilmitir ve M.. 4. yzyln sonuna tarihlendirilmitir4. Her iki
yznde de metin bulunan bu mermer stelden anladmza gre bu ehirler
arasnda yaanan snr anlamazlnn zmlenmesi iin Kosun hakemliine
bavurulmu, sonuta da Klazomenai lehine olan bir karar kmtr5. Ancak
maalesef yazttan Teos ve Klazomenai arasndaki snr anlamazlna konu olan
blgenin tam olarak neresi olduunu anlamak mmkn deildir. Klazomenainin
bir baka yerleim ile yaad snr anlamazlna deinen bir dier epigrafik
buluntu Berlin Devlet Mzesinde korunan mermer bir yazttr. Bugn zmir
Menemen yaknlarnda bulunan Grecedeki Temnos6 yerleimi ile yaanan snr
anlamazln belgeleyen bu yazt M.. 2. yzyln ilk yarsna tarihlendirilmitir7.
Yazta gre anlamazlk Temnos snrlar iinde bulunan ve stellerle snrlanan bir
temenosun snrlarnn Klazomenaililer tarafndan ihlal edilmesi yznden km
4 SEG XXVIII, 1978, no: 697, 881.
5 S. L. Ager, A Royal Arbitration Between Klazomenai and Teos, ZPE 85, 1991, 87-97.
6 E. Doer, lk skanlardan Yunan galine Kadar Menemen ya da Tarhaniyat Tarihi (zmir, 1998),
17-18.
7 SEGXXXVI, 1986, No: 1040.

60

ve sonucunda zmir Krfezinde Klazomenai ve Temnos arasnda bir atma

yaanmtr. Temnoslular Klazomenailileri snrlarn ihlal etmek ve atalarna
saygszlkla sulamlardr. Bu durumda anlamazln zlmesi iin Knidosun
hakemliine bavurulmu ve Klazomenaililere yneltilen sulamalarn hibir
dayana olmadna karar verilmitir. Bu yazt zerine P. Hermann tarafndan
yaplan yoruma baklacak olursa, Temnoslular gerekte Klazomenaiilerin snrlar
iinde bulunan temenosa saldrmasn bahane ederek bir atma balatmlardr.
Hermanna gre gerekte zmir Krfezindeki atmann sebebi her iki yerleimin
de krfezdeki adalar zerinde hkimiyet kurma abasdr8. Sz edilen bu adalar
youn alvyon birikimi sonucunda ada olma zelliini kaybeden tepeler yani
Leukai olmaldr.
2006 Eyll aynda gerekletirilen saha almas kapsamnda Aerae yerleimi
de ziyaret edilmitir. Buradaki yerleimin Teosun mu yoksa Klazomenain m
kontrol altnda olduu konusu tartmaldr. Ancak Strabonun (XIV, 32C644)
Erythraia varmadan nce kk bir kasaba olarak tanmlad Aeraen hibir
dnemde Klazomenai hegemonyasna getiine dair bir bilgi mevcut deildir. Tabi
eer yukarda szn ettiimiz Teos ve Klazomenai arasnda snr anlamazlna
sebep olan yer Aerae deilse. Ancak bunu ne srmek iin ne yazk ki elimizde
yeterli veri yoktur. Bundan dolay Aerae yerleimi 2007 yl Eyll aynda
gerekletirilecek saha almasnn kapsam dnda tutulacaktr.
Antik kaynaklarda ad geen ve Klazomenai khoras snrlar iinde kald
dnlen sekiz adet yerleim bulunmaktadr. Bunlar Daphnous (Thukydides
8.23.6), Drymoussa (Thukydides 8.31.3), Lampsos (Steph. Byz. 410.25),
Marathoussa (Thukydides 8.31.3), Pele (8.31.3), Polikhne (8.14.3), Skyphia (Steph.
Byz. 580.5) ve Skyppiondur (Pausanias 7.3.8). Bunlar arasnda Drymoussa,
Marathoussa ve Pelenin Klazomenai kylarna yakn olan adacklar olduklar
ve Antik Dnemde de ticar ve tarm rnlerinin depolanmas iin kullanldklar
antik kaynaklarda belirtilmektedir. Daphnousun 2006da ziyaret edilen Yarentepe
olduu, hem konumu hem de boyutundan dolay dnlebilir. Polikhnenin ise
Klazomenai yerleim merkezi snrlar iinde olduu kabul edilir9. Ancak Lampsos,
Skyphia ve Skyppionun nerede olabileceine dair bir veri henz elimizde mevcut
deildir.
8 P. Hermann, Die Stadt Temnos und ihre auswartigen Beziehungen in Hellenistischer Zeit,
IstMitt 29, 1979, 239-271; F. Piejko, Textual Supplements to the Inscriptions Concerning
Temnos, IstMitt 36, 1986, 95-97.
9 F. zbay, The History and Archaeology of Klazomenai in the Fourth Century BC and the
Settlement at Chyton, A. Moustaka, et.al, Klazomenai, Teos and Abdera: Metropoleis and
Colony. Proceedings of the Symposium held at the Archaeological Museum of Abdera,
Abdera, 20-21 October 2001 (Selanik, 2004), 134-137.

61

2006 yl almalarnn ikinci aamasnda Teos antik yerleiminin sur iinde

kalan ksmnda intensif yzey aratrmasna balanmtr. Teos ren yeri ve yakn
evresindeki kentsel sit niteliindeki Sack surii yerleimi, 80li yllardan itibaren
youn olarak ikincil konutlama tehlikesi altnda bulunmaktadr. Bundan tr
Teos sit alannn belgelenmesi ve korunmas iin 1993 ylnda Orta Dou Teknik
niversitesi, TADAM tarafndan TBTAK ve Kltr ve Turizm Bakanlnn
destei ile arkeolojik yzey aratrmalar balatlmtr. 1996 ylna dek arkeometrik
yntemler kullanlarak Teos yerleim alannn snrlarn belirmek amac ile 120
hektarlk bir alanda allm ve elde edilen veriler dorultusunda seilen alanlarda
arkeo-jeofizik almalar gerekletirilmitir. 6 kilometreden fazla bir uzunlua
sahip olduu belirlenen sur duvarlarnn, en erken yerleim alan olan Kocakr
Tepesi (akropol) ile gneye doru genileyen yerleim alan ile birlikte liman da
iine alarak kuzey-gney ekseninde uzand grlmektedir. Bu eime aykr olarak
Klahlkr Tepesinde grlen Hellenistik ncesi savunma duvarlar kuzeye doru
uzanr. Kuzeyde savunma duvarlar olduka tahrip olmu hldeyse de yzeyden
ve kesitlerden antik yerleim alannn snrlar belirlenmitir. Yaplan arkeojeofizik almalar sonucunda; Teosta sit snrlar ve derin arkeolojik katmanlarn
dalm hakknda bilgimiz artmtr. Bu balamda, Kocakr Tepesi ile agora
arasndaki yama ve dzlklerin altnda derin arkeolojik katmanlarn bulunduu,
ancak Dionysos Tapnann gneyinde kalan blmn, arkeolojik katmanlarn
s olmasndan da anlalaca gibi Hellenistik Dnemde gelitii dnlebilir.
Akropolisin gney yamac boyunca uzanan teraslar ile agora-theatron arasndaki
yerleim kesimi Teosun iyi bilinmeyen Arkaik a yerleimi iin potansiyeli en
yksek alanlar olarak tespit edilmitir. 1993-1997 yllar arasndaki arkeo-jeofizik
almalarndan elde edilen bu bilgilerin intensif yzey aratrmas yntemi ile
snanmasna 2006 yl almalarnda balanmtr.
Teos antik yerleiminin sur iinde kalan ksmnda intensif yzey aratrmasnn
bir blm 2006 ylnda gerekletirilen saha almas ile tamamlanmtr.
Yzeyden toplanan seramik buluntular 1993 ylnda karlm olan kadastral
plana bal kalnarak deerlendirilmitir. 2006 yl almalarnda anahtar planda
2, 3, 4 ve 9 olarak numaralandrlan alanlarda, akropolis ve tiyatro evresinde
intensif yzey aratrmas gerekletirilmitir (Plan: 1). Sz konusu alanlarda tarla
parselleri gzetilerek tm diagnostik paralar toplanm geriye kalan seramikler
saylmtr (izim: 6-8). Diagnostik paralar deerlendirilerek zaman dizini
belirlenmi, yzeydeki tm seramik gz nne alnarak da bu alanlardaki seramik
younluuna dair istatistiki sonular elde edilmitir. Her bir parseldeki seramik

62

saysnn alann yzlmne oran hesaplanarak be dereceli bir younluk skalas

oluturulmutur. Bu almann balca amac daha nceki yllarda TBTAK
Aratrma Projesi kapsamnda ayn alanda gerekletirilen jeofizik almalarnda
elde edilen sonular ile karlatrarak potansiyeli yksek kaz alanlarnn
belirlenmesine yneliktir. Aadaki tabloda yzey aratrmas tamamlanan her bir
parselin younluk deeri izlenebilmektedir. nmzdeki yllarda sur ii yerleimin
tmnde intensif yzey aratrmasnn tamamlanmas, yzey buluntusu younluu
ve zaman dizinin tm alan iin saptanmas planlanmaktadr.
Ada No
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
4
9
9

Parsel No

Younluk

47
48
49
50
51
52
19
20
21
23a
23b
54
46
2
3

Az Youn
ok Youn
Seyrek
Az Youn
Seyrek
Seyrek
Seyrek
Az Youn
Seyrek
Youn
Az Youn
Orta Youn
ok Youn
Orta Youn
ok Youn

63

Harita 1: Urla blgesi SRTM haritas zerinde 2006 yl almalarnda ziyaret edilen 77 yerleimin
dalm

Plan 1: Teos, surii yerleimin kadastral

anahtar
plan
ntensif
yzey
aratrmasnn tamamland adalar
renklendirilmitir

64

izim 1: Azmak, Cinderesi, obanpnar yzey

malzemesinden seilmi rnekler

izim 2: obanpnar, Kytepe

seilmi rnekler

izim 3: Sivricetepe,
altepe,
Yarentepe
malzemesinden seilmi rnekler

yzey

malzemesinden

yzey

65

izim 4: Yarentepe yzey malzemesinden seilmi rnekler

izim 5: Yarentepe yzey malzemesinden seilmi rnekler

izim 6: Teos, surii yerleim, 2. ve 3. ada parselleri yzey

malzemesinden seilmi rnekler

66

izim 7: Teos, surii yerleim, 3. ve 9. ada parselleri yzey malzemesinden seilmi rnekler

izim 8: Teos, surii yerleim, 9. ada parseli yzey malzemesinden seilmi rnekler

67

Resim 1: Sivricetepe zerinde yer alan Bizans kalesine ait kemerler

Resim 2: Dubatepe, hava fotoraf (google grnts)

68

Resim 3: Dubatepe zerinde yer alan savunma duvarlar

Resim 4: Kytepe zerinde yer alan mimari yapya ait duvar temelleri

69

Resim 5: Cinderesinde bulunan poligonal duvarlar

70

KUZEYBATI ANADOLU VE TRAKYADA MEGALTK,

KAYA-OYMA ANITLARI VE KLT PROJES
EDRNE -KIRKLAREL YZEY ARATIRMASI 2006
ALIMALARI1
Engin BEKSA*
Projenin ilk basama olan Vaysal Ky almalar esnasnda ilk nce
Karapnar Dolmeni ziyaret edilmi ve gerekli almalar yaplmtr. Bu ilgin
dolmenin blgenin en gzel rneklerinden olup iki odal ve dromoslu tipte olduu
gzlemlenmitir. Dolmenin ana yn Trakya dolmenleri iin allm biimde gney
yndr. Olduka iyi durumda bulunmaktadr. Dolmenin iri ta katkl st tmls
dolgusu da ana kaya ekirdek yapnn nemli bir blmn rtecek ekilde yer
almaktadr. Dolmenin ortasnda yer ald alan evreye hkim bir platform tekil
etmekteyse de gnmzdeki orman ve al dokusu bu durumu gizlemektedir.
*

Prof. Dr. Engin BEKSA, Sanat Tarihi Blm Bakan, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trakya
niversitesi, 22030 Edirne/TRKYE ( ebeksac@hotmail.com )

1 2006 yl yzey aratrmas Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi olarak Kltr Varlklar ve
Mzeler Genel Mdrlnde grevli bulunan Bayan Zbeyde Aktan ve ekip elemanlar
olarak r. Gr. ule Nurengin Beksa, r. Grevlisi smail Hakk Kurtulu ve Okutman
Alper amn katlmyla gerekletirilmitir. Ad geen ekip elemanlaryla Kltr ve Turizm
Bakanl temsilcisi meslektamza; aratrmaya katk salayan rencim Hakan Aknc ve
Neslihan Kurtulua; bu almann gereklemesinde en byk katky yapan ve madd ve
manev byk bir destek salayan Trakya niversitesinin deerli Rektr Prof. Dr. Enver
Durana, rektr yardmclar Prof. Dr. Beyhan Karamanloluna, Prof. Dr. Timur Krgza,
Prof. Dr. Armaan Altuna, Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Nihat Aktaa; kendilerine
gerekli izinlerin temini kadar sahada her trl destei vermeleri nedeniyle ok mteekkir
olduumuz Edirne ve Krklareli illeri Hudut Taburu Komutanlklar ve bu komutanlklara bal
Hamzabeyli ve Dereky Blk Komutanlklarna; Pnarhisar Belediyesi Bakan Mehmet
Kaplya, Lalapaa Belediyesi Bakan Ali Osman Uzmana, Edirne Ant Eserler Dernei
Bakan Mustafa Hatiplere, DEKAT Bakan Srr Tayan a; Sayn Zlkf Silahora, Veli
Aktaa, Hasan elike, Mehmet Solaka, evki zcana, aban Oktaya, Selahattin Taa,
Sami ve Sleyman Gbele, smail Tabaka, Hayrettin Yrke, Mehmet Tufan, Ahmet Fenere,
Yksel Greye, Bahattin Irmaka, Ycel zdemire, Mehmet Kenee; Sleymandaniment
Eski Muhtar mmet Yavaa; Gazeteci Sleyman Karaele ve Gazeteci Abdullah Kla; Fevzi
Kaba ve Trakya niversitesi eleman Aladdin Doana ve Mzeler ube Mdr Arkeolog
Zlkf Ylmaza, Krklareli ve Edirne mzeleri mdrlkleri ve personeline, gerekli izni salayan
Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn tm yneticileri
ve personeline sonsuz teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

71

nemli lde tahrip edilmi olan Mandakayalar Dolmeni genel grnts

itibariyle, bir benzerine Doankyde rastlanan tipte, boyuna uzun bir oda ve dar
bir dromostan ibaret olduu izlenimini vermektedir. rt ta ve bat tarafndaki ta
levhalar yok edilmitir. Oda ile dromosu ayran ta levha da oda iine devrilmitir.
Ana ekseni gney ynne odakl olup ta katkl tmls dolgusundan bir ksm
evreye dalmtr. Bu dolmenin hemen dousunda ve youn allk iinde kald
iin hemen fark edilemeyen bir ist oluumunun da yer almas ilgi ekicidir. Bu
oluum bu dolmene farkl bir kimlik vermektedir. zellikle gney ufkuna hkim bir
platform stnde yer almaktadr.
Karagl Dolmeni tarafndaki levhalar ve rt tan korumas sebebiyle
daha iyi durumda gibi grlse de, blgede yol ama almas yapan bir greyder
tarafndan hasara uratlm olup her an kme tehlikesine maruzdur. Gney ksm
tamamen ortadan kaldrlm olan bu dolmenin tek odal tipte olmas mmkndr.
meroba Kynde younlatrlan almalar esnasnda Kzlk ve Sargl
mevkilerinde yer alan ok sayda tmlsten oluan nekropol alanlar belirlenmitir.
Bu tmlslerin daha kuzeyde yer alan kale kalntsyla birlikte geni bir peysaj
iinde ilgin bir oluum gsterdii anlalmtr.
Tmlslerin tehis edildii blgenin ardndan Karapnar Kalesi olarak
adlandrlan mevkide Muhtemelen Roma sreci ve ncesinde iskn edildii
anlalan bir Trak Kalesinin duvar kalntlar ile belirlenen varl tespit edilmitir.
Bu kale oluumu iinde kltistik bir kullanm olduu belli olan bir kaya incelenmitir.
Kalenin taraftan bir akarsu ile kuatlan ve gney taraftan ulama imkn tanyan
bir dzlk ile irtibatl olduu grlmtr. Bu kalenin ksmen harla tutturulmu
talardan oluan bir duvara sahip olan tahkimatnn tam gneyinde yuvarlak planl
bir burcun varl belirlenmi ve bu burcun hemen yan banda bat tarafta bir giri
olabilecei fark edilmi bulunmaktadr. Akarsu yataklarna inen yamalar olduka
dik bir biimde inmekte olup doal tahkimat oluturmaktadr. Genel plan gney
tarafta olduka dz bir hatla birlikte dier blmler iin kabaca kelerde yuvarlak
olup douya doru da araziye uygun olarak yuvarlaklamasna ramen, btnyle
drtgen bir oluum gstermektedir.
merobann eski mezarlndaki byk dikili talarn Trk mezarl ile
ilikisini teyit eden baka mezar talar ile ayn yne gre yerletirildikleri ve
tamamen slm bir kimlik tadklar anlalmtr. Bu talarn erken dnemlere
giden menhirler olmayp Trk Dnemi mezar talar olduu aikrdr. Ayrca bu
mezarlk iinde iki tmlsn varl belirlenmitir. Lalapaann birok kynde

72

tespit edilen bir zellik olarak, blgeye yerletirilen Yrklerin daha nce blgede
bulunan menhirlere bakarak bu talar diktikleri safsatasnn geersizliine iaret
eden bilgiler kyllerden toplanm olup bu tip dikili talarn tamamen Yrk
geleneiyle rtt iyice netletirilmi bulunmaktadr. Dikili talarn ana yn
slm mezarlklarda grld gibi kuzeydou-gneybatdr.
meroba Aktata defineciler tarafndan tahrip edilmi bir ist veya dolmenin
izleri grlmtr. Defineciler tarafndan ok kt biimde datld iin niteliini
tayin etmek ok glemi olmasna ramen, ana eksenin gney ynne gre tayin
edildii fark edilmektedir. Ksmen kayaya oyma bir alt yapnn izleri seilmektedir.
Bulunduu ykseltinin tam zirvesinde yer alan bir podyum dzenlemesinin
ortasnda yer almakta olup gney ufkuna hkim konumdadr.
Ayn blgeye ok yaknda bulunan Akta Tmls de incelenmi ve toprak
dolgusu nemli lde anm olan bu tmlsn youn iri ta dolgusu ve
gney ynnde fark edilen lento benzeri dikili konumdaki talarn varl bu
tmlsn altnda da dolmen tipi bir dzenlemenin bulunabilecei intibasn
vermitir. Bu tmls de evreye hkim bir podyum dzenlemesi stne yerlemi
bulunmaktadr.
Bu blge ardndan Tatarolu Kayal mevkii dahilinde erken bir kale ile ilikili
ta duvar kalntlar tespit edilmitir. ok tahrip edilmi olan kalenin yma ta
duvarlarnn izleri kayalk alanda zorlukla fark edilmektedir
meroba Ky evresinde yaplan almalar esnasnda en ilgin buluntulardan
biri hi phesiz Drtaa mevkii dahilinde ikili bir dolmen kalntsnn tespiti
olmutur. Bu dolmen hem konumu hem de ana ekseni itibariyle olduu kadar yapl
biimi ile de ok deiik bir grnme sahiptir. Harap durumda olan bu kompleksin
her iki paras da st kapak talarn kaybetmi durumda olup n blmeler de
devrilmi ve hatta bu blmlerin ara ta levhalar da krlm bulunmaktadr. Genel
nitelii itibariyle ikili tipte biri byk, dieri kk iki dolmenden oluan tekilatn
byk olan gneydouya doru daralan yamuk planl bir arka blme ve nndeki
dier blme ile bu ksmn nndeki dromostan oluan bir plana sahip olduu
izlenimini vermektedir. Fakat n blmeyi tekil eden talar devrilmi ve krlm
olup dromos da tamamen ortadan kalkm durumdadr. Ayrca dolmenin kuzeybat
ta levhas hayli ieri alnm ve yan taraflardaki ta levhalar kuzeybat tarafa
doru dar tam bulunmaktadr. Bu durumuyla bu dolmen yine Yldzdalar
zerinde, fakat Bulgaristan tarafnda Malko Trnova yaknlarndaki Belikta
kaya oluumu yaknndaki dolmenleri hatrlatmaktadr. Ta dolgulu tmls rt

73

sisteminin kalntlar etrafta durmaktadr. Genelde gneye gre dzenlenmi

Trakya dolmenlerinden ilgin biimde ayrlan bu dolmen gneydouya gre
dzenlenmitir.
meroba almalar kapsamnda Kocahyk mevkii olarak adlandrlan
mahalde ayn ad tayan bir tmls ve ona bal olarak evreye dalan 78
tmls ile birlikte blgede baka tmlsler de bulunduu, fakat bunlarn tarla
srlmesi ile toprak seviyesine kadar indirildii hakknda bilgi derlenmitir. Bu
tmlslerin ilgin bir kaya oluumu olan Olak Kayalar-Kral Koltuu ile ilikisi fark
edilmektedir. Bunlarn yan sra, Kocahyk mevkiinin dou-gneydou kesiminde
zerinde ilgin kanal ve oyuk tekilatna sahip ilgin bir kaya bulunmutur. Ayrca
Fincanlk mevkiinde Kocahyk Nekropol tmlsleri ile bantl bir tmlsn
gneydou tarafnda tarlada dikili olduu belirtilen, fakat u anda yerinden
sklerek yol kenarna atlm vaziyette devrik olarak durmakta olan ksmen
yontulmu ilgin bir dikili ta benzeri kaya oluuu ile de karlalmtr. u anki
hliyle durumunu tayin etmek zordur.
Sleymandaniment Kynde Mangrtepe mevkiinde yok edilmi bir tmlsn
izleri yannda bir yerlemenin izleri grlmtr. Yzey buluntular daha ok Roma
ve Erken Ortaa dnemleriyle bantl bir yerlemeye iaret eder gibidir. Alann
gney tarafnda ve aradan geen yolun tesinde zellikle pitos paralar ve mezar
tulalar yzeyde grlmektedir. Kocahyk adl tmlsn bu alann gneyinde
yer ald gzlenirken, Kocamee mevkii kapsamnda da yerleim izlerinin varl
belirlenmitir.
Sleymandanimentin ky mezarlnda byk dikili talar tespit edilmi
ve bunlarn slm mezar talar olduu anlalmtr. Kyller tarafndan
Karata olarak adlandrlan yazsz byk dikili talar dikme geleneinin
Sleymandanimette hlen srmekte olduu ve hatta 2006 yl son aylarnda
mezarla bu tip talarn getirilerek dikildii belirlenmi olup bu tip talarn modern
mermer mezar talaryla birlikte kullanld grlmtr. Ayrca bu tip mezar
talarnn hibir ekilde menhir geleneiyle bantl olmad ve tamamen Trk
ananelerine bal Yrk mezar talar geleneinin bir paras olduu kyllerden
elde edilen bilgilerle akla kavuturulmutur2.
Ayrca ky iindeki Ehad Baba Yatr incelenmi ve burada da kutsiyeti ne
kan bir yatrla bantl slm mezarla bantl bir dikili tan varl gzlenmitir.
2 Bkz. Beksa, E., 2006, 2007a ve 2007b.

74

Bu yatr ve yanndaki dikili tan kuzeydou-gneybat ynnde yerletii ve tm

benzeri alanlarn genellikle gsterdii zellie haiz olduu anlalmtr. Bu durum
bu tip karatalarn slm kimliini ve Trk Dnemi Yrk mezar talar olduunu
netletirmektedir. Bu durum bize Trakyada menhir geleneinden bahseden
baz aratrmaclarn ne kadar yanlg iinde olduunu gsterdii gibi allan
alanlarn gerek kltrel ve tarihsel kimliini bilmeden tezler retmeye balayan
aratrmaclarn nasl yanlgya dtklerinin bir kantdr3.
Kyn ardndaki Kurucuhyk adyla bilinen bir baka tmlsn var olduu
ve Sleymandaniment evresinde nemli bir tmls dalmnn bulunduu
belirlenmitir. Yourtluk mevkiinde yaplan almada burada mevcut olan
dolmenin ve iri dikili talarn oluturduu mezarlk alannn artk mevcut olmad
anlalmtr.
Sleymandaniment ve Hacdaniment arasndaki merada Canbazn Korusu
adyla bilinen mevkide orman iinde kalm ve baz blmleri yok edilmi ok geni
bir alana yaylan ve byk dikili talara sahip bir mezarln varl anlalmtr.
Bu mezarln bantl olduu yerleimin de Kiremitli Kla olarak bilindii
ve bu mezarln dou-gneydousunda yer alan tepe zerinde bulunduu
anlalmtr.
Sardaniment Ky evresinde yaplan alma esnasnda Ayvazkayalar
ve Karacak mevkii olarak bilinen mahallerde yer alan birer dolmenin allmas
yaplmtr. Keial mevkiinde yok edilmi bir dolmenin bir ukur olarak kalm
izleri belirlenmitir.
lk dolmen gney ynne gre tanzim edilmi olup st rts ie devrilmi
vaziyette duran tek odal veya ist tipi bir oluuma haizdir. Kayalk bir podyum
stnde yer alan bu antn iri ta dolgulu d toprak rtsnn nemli bir blm
mevcut bulunmaktadr. kinci dolmen merobada Drtaa mevkiindeki dolmene
benzer bir biimde gneydou ynne gre tanzim edilmi olup tek odal dromoslu
tipte olduu intibasn vermektedir. Yine Drtaa Dolmeni gibi ana odann kuzey
tarafndaki ta levha iki yan taraftaki ta levhalara gre daha ierde kalmakta
ve yan levhalar kuzeybatya doru knt yapmaktadr. Dromosunun sadece
gneybat taraftaki yan levhas kalmtr. Arka oda uzun bir plana sahip olup ii
toprak doludur. Ta dolgulu d rts nemli lde belli olmaktadr. Tamamen
evreye hkim kayalk bir podyum zerinde yer almaktadr.
3 Bu konudaki ilgin bilgilere ulamak iin bkz. Georgieva I 1998, eitli yerler.

75

Sardaniment mezarl dahilinde yeni gm alannda iki ve bunun karsnda

yer alan bir tmls dnda Hacdanimente giden yolun solunda zerinde gm
yapldn gsteren bir adet tmlsle birlikte, kuzeybat ynnde Kervanhyk
olarak bilinen bir adet ve yolun gney batsnda kiz Hykler olarak bilinen iki
tmls de incelenmitir. Mezarlk evresindeki ve iindeki tmlsler zerinde
slm mezarln paras olan ve yazsz dikili karatalardan oluan mezar talar
yer almaktadr.
Lalapaa aratrmalarnn ikinci ayan temsil eden almalar esnasnda
Lalapaa lesine bal Demirkyde Hseyinbaba Yatr veya Yeni Mezarlk ile
Demir Baba Yatr ve mezarlklar incelenmitir. lk mezarlkta Karatalar yannda
ilgin bir Yenieri mezartannda ilerinde yer ald ilgin Osmanl yazl mezar
talarna da rastlanmtr. Demirbaba Yatr evresindeyse karatalardan oluma
bir mezar alan bulunmutur.
Hamzabeyli Kynde ncelikle Hudut Taburu Hamzabeyli Blk Komutanl
denetiminde Bulgar snrna bakan Kzlcktepe Kulesine 5060 m. mesafede
bulunan Fincan Kaya incelenerek, bu kaya zerindeki insan eliyle ekillendirilmi
dairevi dzenlemenin bir Trak klt unsuru olduu belirlenmitir. Bu oluum
Bulgaristandaki birok benzerine ramen Dou Trakyada bu tipte tespit edilen ilk
rnektir. Gney dou ufkuna hkim bir biimde geni bir kaya oluumlu yamacn
stndeki podyum zerinde duran ilgin bir kaya bloku zerinde yer alan dairevi
dzenleme, kayaya kesik kesik oyulmu bir ekilde bir gne kursu olduunu
aka gstermektedir. Bu tip gne kurslarn zellikle Erken Demir a Trak
Gne kltleriyle yakn ilikisi olduu bilinmektedir. Hamzabeyli Dolmeni de bu
alann tam gneyinde aadaki ovada yer almaktadr.
Hamzabeyli Kocamezarlk ve Hamzabeyli Kalesi olarak bilinen ve ta
ocaklar iletmeleri tarafndan ar biimde tahrip edilmi olan alan ilgi ekicidir.
Kocamezarlk da byk karatalardan oluan mezar talaryla dikkat eken
bir Yrk mezarlnn son kalan ksmlar tespit edilmi ve hemen yaknlarda
bulunan Hristiyan mezarlnn kalan talar da incelenerek Hristiyan ve slm
mezarlklarn hi bir zaman bir birine kartrlmad netlikle kantlanmtr.
Hamzabeyli Kalesi olarak bilinen mahal ta ocaklar tarafndan nemli lde
tannmayacak duruma getirilmi ve bir yama boyunca geni bir alana yaylan
duvar kalntlarndan oluan bir alan olarak tehis edilmi ve bu yamacn hemen
dibindeki ksmda ilgin bir su makseminin varl belirlenmitir.

76

Ayrca ta ocaklar tarafndan tahrip edilen ve alann merkezinde kald

belirtilen kesimde artk mevcut olmayan gen biimi d grne sahip kayaya
oyma iki maarann (veya klt odasnn?) bulunduuna dair bilgilere ulalmtr.
Hamzabeyli Camii haziresinde kenara toplanm 19. yzyla ait yazl Osmanl
mezar talaryla birlikte, dikili vaziyette duran byk bir karataa rastlanmtr.
Bu rnek tip talarn menhir geleneiyle bantsndan ok blgedeki Yrk ve
Msellim yerlemeleriyle balayan ve zaman iinde de kullanm sren eler
doal olarak da bu tip talarn Trk Dnemiyle ilikisini gsteren bir baka rnek
olarak karmzda durmaktadr.
Hamzabeyli Dolmeni, srlm tarlalar arasnda bir ada gibi duran, allk ve
aalarla gizlenmi durumdadr. Bu dolmenin eskiden stnde durduu belirtilen
kapak ta yerinde olmamasna ramen dolmenin olduka korunabilmi olduu
gzlemlenmektedir. Gney ynne gre tekilatlandrlm olan bu dolmen, komu
kylerden Doankyde bulunan byk dolmen gibi uzun dikdrtgen bir ana oda
ve nndeki ksa dromostan oluan bir plana sahiptir. Burada ilgin olan gney
tarafta muhtemelen dolmen nnde yaplan kltistik eylemleri icra edildii alana
bakan ve dar ald ksmda bat tarafta bulunan sve eklindeki n tan,
dolmenlerin dar ald ksmda esasnda byle talarn bulunmu olabileceine
iaret etmesidir. Fincankayadaki Trak suna bu dolmenin tam kuzeyinde yer alan
tepe zerinde rahatlkla seilmektedir.
zbekler Mezarl olarak bilinen, Tulalk Ky merasnda kalan alan zorlukla
bulunarak, tarla srm nedeniyle tahrip edilmi ve ok dar bir kesime skarak,
yok olmak zere olan ekliyle tespit edilebilmi ve burada da byk karatalara
rastlanmtr.
Talmsellim Kynde de erkez Mezarl adyla bilinen mahalde iri
karatalara rastlanmtr. Esasnda ok geni bir alana yayld anlalan, fakat
gnmzde tarla srmyle ok dar bir alana skm bulunan bu mezarlk alannn
talarnn kuzeydou gneybat ynnde dikildii tespit edilmitir. Trakyadaki
Yrk ve Msellim mezarlklarnn bir rnei olduu anlalmtr. Dier benzerleri
gibi yksek bir podyum zerinde olup iinde bulunduu vadiye hkim durumdaki
mezarlktan geriye ok az bir blm kalmtr. Bu noktada bu mezarln yaknnda
yer alan kyn ad olan Talmsellim de ilgin armlar yapmaktadr.
erkez Mezarl olarak adlandrlan alann yan banda Trak ve Roma Devri
seramik paralarna rastlanm ve alann evresindeki tepelerde tmlslerin
varl gzlenmitir. Bu durum, erkez Mezarl olarak adlandrlan mevki ve
evresinde bir Trak yerlemesinin varln ortaya koymaktadr.

77

Tal Msellim merasnda Sazlarala mevkii bir Roma Devri yerleimi

gzlenmitir. Bu alann hemen ardndaki ykseltide Srahykler olarak bilinen
tmlsler yer almaktadr. Bu tmls alan zerinde arazide tula ve pitos
paralar youn olarak grlebilmektedir.
Domurcal Kynde ky iinde bulunan bir dolmenin yllarca nce yok edildii
anlalmtr. Ayrca, Balk mevkiinde yer alan yklm, yan yana duran iki
dolmen incelenmitir. Bu mevkide 2 yl ncesine kadar salam olduu anlalan
gneybatdaki dolmenin definecilerce dengesinin bozularak devrildii grlmtr.
Tek odal ve tek dromoslu olduu izlenimini vermekte olup ana ekseni aka
gneydir. Gney ufkuna hkim yksek bir podyum stnde bulunmaktadr. Ta
dolgulu rt sisteminin nemli bir blm mevcuttur. Yanndaki tarlada Demir
a seramiklerine rastlanmtr. Kuzeydoudaki dier dolmen al iinde olup
ok haraptr. Muhtemelen tek odal tipte olan bu dolmenin st rts ve yan
talar dalm vaziyette topraa saplanmtr. Gney eksenine gre tertiplendii
bellidir.
Domurcal Kynn mezarlndaki yazsz mezar talar (karatalar)
incelenmitir. Deniz seviyesinden 227,00 m. ykseklikte bulunan bu mezarlkta
karlalan mezar talar ok uzun rnekleri de ihtiva etmekte olup tipik bir Yrk
mezarldr. ok geni bir alana yaylan mezarln iinde yeni gmler yannda ok
eski gmler de mevcuttur. Ky sakinlerinin bu mezarlk iinde kendi parselleri ve
bunlara ulaan yollar tm ot ve al rtsne ramen ok iyi bildii de anlalmtr.
Buradaki mezar talar arasnda ok grkemli olanlar da bulunmaktadr. Mezarlk
dier rnekleri gibi evreye hkim yksek bir mevkide yer almaktadr. Ayrca kyn
sakinlerinden edinilen bilgiler, bu mezarlk alannn etrafna it evrilmeden nce,
burada bir hendek bulunduunu ortaya koymu bulunmaktadr. Bu tip hendek
kazma gelenei Avrupadan ok Orta Asya ile ilintili bir durum gstermekte olup
erken Trk mezar ve mezarlk geleneinin izlerini tamaktadr. Baka yerlerde
menhir olduu iddia edilen uzun talar hi de aratmayacak boyuttaki karatalara
haiz Domurcal Mezarl, tipik bir slm mezarl olup bu tip talarn Trk kimlii
iin gzel bir rnek de tekil etmektedir.
Yacl Ky, Kaynaklar mevkii dahilinde Bronz ve Demir alar ve Roma Devri
seramikleri veren alan ziyaret edilmitir. Akarsu yataklar ve su kaynaklar yannda
bulunan bu alann yzeyinde bulunan seramiklerinin baz rnekleri kltistik kaplar
hatrlatt iin bu alann Kaynak Kltleri ile ilintili olabilecei akla gelmektedir.

78

Krklareli Merkez leye bal Dzorman Kyndeki Trak kalesi ziyaret edilmi
ve defineci faaliyeti ile tahrip edilmekte olduu grlmtr4.
Dzorman Ky giriindeki yeni mezarlkta yer alan mezar talarnn tm
Trakyadaki benzerleri gibi olduu grlm ve zellikle de Dzorman Ky eski
mezarl incelenmitir. Dzormandan Armaan Kyne giden yolun sanda yer
alan mezarlk tipik bir Yrk mezarl olup tamamen yazsz mezar talarndan
mteekkildir ve bu trn gzel rneklerindendir. yi durumda korunmu olan
mezarln ihtiaml bir grn bulunmaktadr. Bu tr talarn erken devirlere
giden menhirler olmayp Yrk ve Msellim talar olduunu ve dolaysyla da Trk
mezarlklar olduunu iyice kantlamas bakmndan nemlidir. nk Dzorman
da, bu tip talarn bulunduu dier kyler gibi kuruluu Yrklere giden bir kydr.
Kyden derlenen bilgiler de bu mezarlk ve kyn yakn ilikisini gstermektedir.
Armaan Ky eski mezarlnda da tm tahribata ramen kalabilen baz karatalar
incelenmitir.
Krklareli li, Merkez leye bal Dereky Elmal mevkiinde 566 m. rakmda
bulunan ift Dolmen blgenin ar orman dokusu iinde gizlenmi olup ulalmas
dikkat istemektedir. zellikle snr blgesinde bulunmalar da nemle zerinde
durulmas gereken bir husustur. ift Dolmenlerden bat tarafta olan olduka
harap olup sadece yan ta blok mevcuttur. Ana ekseni gney, gneybatdr.
Dou taraftaki dolmen daha iyi durumda olup st kapak ta ve dromosun dou
ta devrilmitir. Tek odal tek dromoslu tiptedir. Dromos ile arkasndaki oda
arasnda her hangi bir aklk yoktur. Ana ekseninin gneye gre oluturulmu
olduu grlmektedir. Byk boyutlu ve abidevi bir yapya sahip olan bu dolmenin
iki st ste konmu ayr bloktan ibaret dou tarafndaki duvarndaki st blok da
ieri dmtr. Her iki dolmeni de tek bir tmls altnda birletirdii anlalan
ykseltinin dolgu talar her iki dolmenin evresinde bulunmaktadr. Tmlsn
arkasndaki orman iinde youn yaprak dokusu altnda kalan ilgin bir yzey
oluumu mevcut olup ok detayl ve geni bir aratrmay gerektirmektedir.
Derekyde, Kabine mevkiinde 335 m. rakml dolmen bu blgede yer alan
bir baka abidevi rnektir. nceki dolmen gibi youn bir orman dokusu iinde
yer almaktadr. Yksek bir podyum zerinde bulunmaktadr. lgin bir plan ve
ina zellii gstermektedir. Esasnda tek odal, tek dromoslu olan dolmenin
dou tarafndaki yan ta blok ok uzun olup kuzeye doru uzamaktadr. Kuzey
4 Bu kale r. Gr. smail Hakk Kurtulu tarafndan detayl olarak allmtr. Bkz Kurtulu .
H., 1997 ve 1999.

79

taraftaki arka yan ta da, dromosla oday ayran ta bloka gre ksa kald iin
bat taraftaki yan ta eri olarak konulmu ve dolmenin ana oda plan bir yamuk
eklinde oluturulabilmitir. st kapak ta yerinde olmayan bu dolmenin stn
rten tmlsn ta dolgular, evresinde bulunmaktadr. Bu tmlsn de
dousunda orman iinde, youn yaprak birikintisi altnda baz duvar izleri ve ilgin
bir yzey oluumu fark edilmektedir
Kapakl Kyndeki Kapakbaba Dolmeni yksek bir podyum stnde gney
ufkuna hkim ve gneye gre dzenlenmi tek odal ve tek dromoslu tipte bir
dolmendir. Gney taraftaki dromos ve oday ayran yan ta devrilmi olup dromosu
oluturan talar da ayakta deildir. Ayn ky iinde Ramazan Kenarn evi yanndaki
dolmen ise iki odal ve dromoslu tipte bir rnek olarak seilmektedir.
Dzorman Ky merasnda bulunan Eski Dzorman Ky mevkiindeki
dolmen youn bir diken ve al dokusuyla kapl olup allmas zor bir durum
arz etmekteydi. Gney-gneybat eksenine gre tanzim edilmi olan bu dolmenin
st kapak ta mevcut olmayp yan drt bloku mevcut tek odal yaps mevcuttur.
Dromos gzlenememitir. Odann n akl mevcuttur. Bu dolmen evresinde
ve bu alana yakn yamalarda seramiklere rastlanmtr. Dolmen geni bir alann
ortasnda yer almakta olup ilgin bir konuma sahiptir. Bat tarafnda, batya doru
ykselen srtta ok geni bir alana yaylan seramik buluntular dikkat ekicidir.
Demirky ile merkezi yaknlarnda Tahiraann Mekn olarak bilinen
mevkideki dolmen 497 m. rakml olup ok ilgin bir rnektir. Gneye doru eimli
doal kaya oluumlarna sahip kayalk bir alann ortasnda bulunan dolmenin
yapmnda ksmen yerli sabit kayalar da kullanlmtr. st kapak rts de
korunmu olan dolmen ksmen yan bloklarn da oluturan kayalk stndedir. i
definecilerce kazlm olup evrede hibir buluntuya rastlanamamtr. Dolmene
bitiik falik doal bir kayann mevcudiyeti dikkat ekicidir. Gneyde bulunan bir
akarsuya doru alalan, dil biimi bir oluumun ortasnda yer alan bu dolmen
evresindeki kaya oluumlarnn genel bir btn oluturarak bir klt alam tekil
ettikleri fark edilmektedir. Trakya btnnde ilgi ekici bir rnek olarak n plana
kmaktadr. Gneye gre tekilatlandrlm alann, tam gneyinde yksek bir
tepe yer almaktadr.
Gkyaka, Maglevit-Deirmen Yan adyla bilinen mevkide geni bir nekropol
alan bulunmaktadr. Bu alanda yer alan ok saydaki tmlslerden bazlar
definecilerce almtr. Bu alm mezarlardan birinin ist tipinde olduu ve daha
ok Ge Antik ve Erken Ortaa sreci ile ilikilendirilmesi uygun grlmtr.
evrede hibir buluntuya rastlanmamtr. Sarpdere Ky, Dzkpr mevkiinde
benzeri bir nekropol alanna rastlanmtr.

80

Sivriler Ky, Akbal Mekn, Alt mevkiinde tmlslere rastlanm ve evrede

baka tmls alanlar ve kalelerin bulunduu anlalmtr. Tmlslerin gney ve
gneydousundaki tepeler zerinde erken kaleler yer almaktadr. Sivriler Deposu
Tula Tarlas mevkiinde devrilen bir aacn ortaya kard aklkta temel izleri
grlmtr.
Pnarhisar lesi, Hacfakl Ky yaknlarnda Kurtdere veya Kurudere
mevkiinde ilgin bir Roma yolunun izlerine ve eski bir kprye rastlanmtr. Ayn
mahalde yaplan almalarda kprye yakn bir konumda, batya doru, dere
yata iinde kalker yapl kaya yamaca oyulmu ilgin bir kayaya oyma klt
mekn bulunmutur. Dere yatandan ulald anlalan bu mekna ok dar bir
kapdan girilmektedir. Genel plan itibariyle, dar bir giri blm ve bu blmn
yannda bir set tekil eden bir ykseltiyle girilen bir ana mekn eklinde bir plana
sahip olduu ilk bakta fark edilen bu klt meknnn ierden bir dehlizle devam
eden meknlar olduu, fakat bu dehlizin kapanm olduu grlmtr. Bu dehliz
stnde bir baca tekilatnn varl fark edilmektedir. Duvarlarda yuvarlak niler
mevcuttur. Ayn dere yata iinde daha ilerde kuzey dou tarafta ilgin iki kaya
oyma klt oluuu tespit edilmitir. Ana bak alar gneybat ynndedir.
Dere yata evresindeki tarlalarda baz seramik paralar tehis edilmitir.
Ayrca dere yata iinde de Trak ve Roma seramik paralarna rastlanmtr. Ayn
dere yata zerinde, Delikta mevkiinde ilgin bir Trak klt odas ve ardndaki
ilikili kayalk alanda altar benzeri bir dzenleme ve kayaya oyulmu mezar
odasna rastlanmtr. Gneydou ynne bakan klt odas kayaya oyulmu
oval planl bask bir odadan mteekkil olup iinde yuvarlak bir nie sahiptir. n
blmde ilgin bir cephe dzenlemesi mevcuttur. nnde set yapan bir ykselti
olup aadaki dereye doru bakmaktadr. Giri yuvarlak bir az biimindedir. Bu
odann oyulduu kaya oluumun odann tam stne gelen ksmndaki platform
zerinde ok sayda cup-marks bulunmaktadr.
Ayn kaya bloku zerinde ve batya doru ilerde ilgin bir kaya knts mevcut
olup bir altar ilevi grdn gsteren emarelere sahiptir. Kaya blokuna bitiik
ve gneybatya bakan bu yar bamsz kaya bloku zerinde kk bir set ve
kayaya oyma delikler grlmektedir. Bu delikler, bu ksmda orijinalinde var olan,
fakat gnmze ulamam ahap bir yapnn varlna iaret eder gibidir. Ayrca
ana kaya bloku zerinde de baka izler vardr. Bu blmn az ilerisinde ve daha
batdaysa, ana kayadan oyulmu dar bir rampa ile inilen ve dikdrtgen ereve
tekil eden bir girie sahip bir kaya mezar bulunmaktadr. Bu giri gneydouya
bakmaktadr.

81

Pnarhisar lesi merkezi gerisinde bulunan Ambarkaya, Pnarhisar ile

merkezinin hemen gerisindeki kayalk ykseltinin ortasnda bulunan yekpare
kayadan oyulmu st ak dikdrtgen planl bir mekn ile, bu mekn darya
balayan dar yuvarlak kemerli bask bir kapdan mteekkildir. Bu kapdan kayadan
oyma drt basamakla aa yama zeminine inilmektedir. Kaps gneydou
ynne bakmakta olan bu kayadan oyma ant tamamen gney ufkuna hkim bir
podyum zerinde bulunmaktadr. evrede ilgin kaya oluumlar mevcuttur.
Pnarhisar ile merkezi ardnda Akren Kyne giden yolun solundaki
Pekmezdere Maaras ilgin bir rnek olarak tehis edilmitir. Az douya
bakan maarann bir orta ana mekn ve buna balanan bir bat odasyla gney
ve gneybatya alan kollar olduu grlmtr. Bir kltr varl olarak tescil
edilmi bulunan maara iinde olduu kadar dou ynndeki yama ve maara
nnde bulunan alanlarda Bronz ve Demir a seramikleri youn olmak zere
Roma seramiklerine de rastlanmtr. Bu seramik buluntularnn nitelii bu
maarann kltistik ynn n planna kartacak zellikler gstermektedir. Ayrca
bu maarann giri blmnde bir ta kazycnn bulunmu olmas bu maaradaki
iskn izlerinin ok daha erken srelere gittiine iaret etmektedir.

KAYNAKA
Barale, P., Il Cielo Del Popolo Del Faggio. Sole, Luna E Stelle Dei Ligurs Bagienni.
Pollenzo, 2005.
Barfield, L. H., The Context Of Statue-Menhires, Notizie Archeologiche
Bergomensi, Bergamo, 3, 1995, s. 1137.
Beksa, E.,Kuzey Bat Anadolu ve Trakyada Erken Kltistik Kaya (Kaya Oyma
ve Megalit) Antlar ve Klt Alanlar Projesi Edirne ve Krklareli lleri 2004
Yzey Aratrmas, 23. Aratrma Sonular Toplants, Cilt 1, Ankara 2006,
s.283292.
-Edirne Merkez le, Lalapaa Ve Slolundan Baz rnekler In
Edirnenin
-Erken Kltr Mirasnda Kaya Oyma Ve Kaya Oluumlu Yaplar, Meknn
Ruhu. Edirne, 2007, s. 2334.
-Kuzey Bat Anadolu ve Trakyada Erken Kltistik Kaya (Kaya Oyma ve
Megalit)

82

Antlar Ve Klt Alanlar Projesi Edirne ve Krklareli lleri 2004 Yzey

Aratrmas, 24. Aratrma Sonular Toplants, anakkale, 2006, Cilt 1,
Ankara 2007, s. 183200.
Bradley, R., Altering The Earth. Edinburgh, 1993.
-Ritual And Domestic Life In Prehistoric Europe. Abingdon, 2005.
Calzolari, E., La Preistoria Del Caprione. Barzago, 2006.
Christov I., Rock Sanctuaries of Ancient Thrace. Sofia.
Fol, V., Skalata, Konyat, Ogbnyat. Sofia, 1993.
Georgieva, I., Bulgaristan Alevileri. Bulgaristan Alevileri ve Demirbaba Tekkesi.
stanbul, 1998, s. 7160.
Joussaum, R., Des Dolmens Pour Les morts. Poitiers, 1985.
-Les Charpentiers De La Pierre. Paris, 2003.
-Monuments Megalithiques De Grande-Bretagne Et, DIrlande. Paris, 2005.
Kurtulu, . H., Trakya Blgesi Krklareli, Edirne, Tekirda, anakkale llerinde
Trk Dnemi Kaleleri, 14. Aratrma Sonular Toplants. C. l., Ankara, 1997,
s. 31-54.
-Trakyada Trak Dnemi Kaleleri. Dzorman Ky Kalesi, lgi Dergisi. Bahar
1999, s. 22-27.
Lema Suarez, X. M., Caminando Entre Dolmenes. Cee, 2002.
Llanos A., (Azkarate, A.), Haitzulo Artifizialak/Cuevas artificiales. Vitoria-Gasteiz,
2004.
MacNeil Cooke, I., Journey To The Stones. Penzance, 1996.
-Standing Stones Of The Lands End. Penzance, 1998.
Mallory, J. P., Statue-Menhires And The Indo-Europeans, Notizie Archeologiche
Bergomensi, Bergamo, 3, 1995, s. 319332.
Pennick, N., Celtic Sacred Landscape. London, 2000.
Proverbio, F., Archeoastronomia. Milano, 1989.
Tilley, C.Bennet W., An Archaeology Of Supernatural Places: The Case Of West
Penwith, Journal Of Royal Anthropological Society, London, 7, 2001,s. 335
362.
Zylmann, D., Das Ratsel der Menhire. Mainz-Kostheim, 2003.

83

Resim: 1

84

AMK VADS BLGESEL ARATIRMALARI 2006

K. Aslhan YENER*
Hatice PAMR
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
ve Mustafa Kemal niversitesi adna Do. Dr. K. Aslhan Yener bakanlnda
yrtlen Amik Vadisi Blgesel Aratrmalar, 17.-27.09.2006 tarihleri arasnda
gereklemitir. Aratrmalar Amik Ovasn evreleyen Amanos Dalarnn alt
eteklerinde, yamalarnda ve tepe noktalarnda yeni yerleim yerlerinin tespiti
ve nceki yllarda tespit edilen antlarn ayrntl belgelenmesine ynelik olarak
yrtlmtr (Resim: 1) Yzey Aratrmas, 1:25.000 lekli harita, uydu fotoraflar
ve yerel kiilerin bilgileri kullanlarak yrtlmtr. Aratrmalar Bakanlk Temsilcisi
nal Demirer, aratrma bakan Dr. K. Aslhan Yener, Dr. Hatice Pamir ve Mustafa
Kemal niversitesi rencilerinin katlmlar ile gerekletirilmitir. Bu almada
maden ocaklar ile ilgili aratrma ve deerlendirmeler A. Yener; yerleimlerin tespiti
ve deerlendirmesi ile ilgili aratrmalar ise H. Pamir tarafndan yrtlmtr.
Amik Vadisi blgesel aratrmalar uzun soluklu bir proje olarak 1995-2002
yllar arasnda youn bir ekilde srdrlm, 20032004 yllarnda iki yllk
bir yayn ve deerlendirme almasnn ardndan 2005 ylnda yeninden
balatlmtr. 2006 ylna dein srdrlen almalar Amik Ovas dzlndeki
yerleimlerin tespiti, yerleim dalm, yerleim biimleri ile yerleimler arasndaki
ilikilerin blgesel ve blgeleraras balamda tanmlanmasna ve yorumlanmasna
ynelik gerekletirilmi ve A. Yener in editrlnde bir dizi makalenin yer ald
monografi kitab yaynlanmtr1.
nceki yllarda yaplan yzey aratrmas sonularnn gsterdii gibi Helenistik
Dnemle birlikte ova dzlnn yan sra dalarn alt yamalarnda ve alak
tepeler zerinde balayan yerleim biimi Roma Dnemi ile birlikte yksek bir
*

Do. Dr., K. Aslhan YENER, The University of Chicago, Oriental Institute, Department of
Near Eastern Civilizations and Languages, The University of Chicago/AMERKA
Yrd. Do. Dr. Hatice PAMR, Mustafa Kemal niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal, Tayfur Skmen Kampus, Antakya Hatay/TRKYE
e-posta:hpamir@mku.edu.tr

1 Yener, A. K., 2005. The Amuq Valley Regional Projects, Volume I: Surveys in the Plain of
Antioch and Orontes Delta, Turkey, 1995-2002, Oriental Institute Publications. Vol. 131, The
Oriental Institute of the University of Chicago.

85

art gstermektedir2. Amik Ovas yerleimlerini besleyen kaynaklardan biri olan

dalk alanlarda endstriyel kaynaklarnn tespiti ve buna dayal yerleimler ile ova
ile tepelik-dalk alan arasndaki yerleim ilikilerinin tanmlayabilmek amacyla
yzey aratrmalar ova dzln evreleyen dalk alanlarda aratrmay
zorunlu klmtr. Bu nedenle, Amik Ovas blgesel aratrmalar 2006 almalar,
ovay evreleyen dalk alanlarda, Kisecik ve evresinde, Yaylada yaknlarnda,
ovann hemen yaknnda ykselen tepelik alanlarda ve Krkhan ve evresinde
gerekletirilmitir. Yaylada almalar ise Hatay li, Antakya ve Samanda
yzey aratrmalar projesi ile birlikte yrtlmtr3. Bu yl yaplan ksa sreli
yzey aratrmasnda 8 yeni yerleim yeri belgelenmi (AS 356-AS 364), nceki
yllarda tespit edilmi AS 287 Ceylanl yerleiminde ayrntl belgeleme almas
ve yeni buluntu belgelemesi (AS 287B-E) ve mimari kalnt (AS 272) zerinde
alma yaplmtr.
Amanos Dalar, Kzlda Mevkii Aratrmalar: AS AS 356, 232, 225
Kisecik Ky st, Yurttalar Maden Sahas, Maden Oca ve Yerleim
Amik Ovasnn batsnda uzanan Amanos Dalarnn, Kzlda olarak
adlandrlan kesiminde, alt etekleri ve yamalar ve st ksmlar olmak zere 3
ayr ksmda yzey aratrmalar yrtld. 2000 metreyi aan Amanos Dalar
(Resim: 2; 3a, b) olduka ormanlktr ve geleneksel yzey aratrma yntemlerini
izlemek zordur. Yerel halk ve MTAnn bilgilerinden faydalanarak, MTA ile yaplan
1990l yllarda gezilen AS 225 No.lu ta ocan bu yl aradk (Resim: 3c-3d).
Bu ta oca, alanda saptanan ok sayda tessera krklarndan tessera retim
ilii olarak tanmlanmtr. Burada ele geirilen anak mlekler alann en erken
Roma Dneminde kullanlmaya baladn ve uzun bir sre retim yapldn
gstermektedir. Jeolojik asndan zengin eitli renk serpantin ve mermer krklar
ile dolu alann bir ilik olduu nceki yllardaki aratrmalarmzda anlalmt. Bu
ilik alannda almalarmz younlatrmak ve taslak izimde gsterdiimiz ta
ocaklar, evler ve maden ocaklarnn girilerini ieren yerleim plann karmak
zere tekrar yaptmz ziyaret, nceki yllarda kullanlan yolun kullanm d
2 Casana, J.-T. J. Wilkinson 2005. Settlement and Landscapes in the Amuq Region, The
Amuq Valley Regional Projects ed. K. A. Yener, s. 25-45.
3 Bu almann sonular Hatay li, Antakya ve Samanda Yzey Aratrmalar, Asi Deltas ve
Asi Vadisi Arkeoloji Projesinin 2006 yl sonularnda sunulmutur.

86

kalmas nedeniyle alana ulaamadmzdan, gerekletirilememitir. Burada

yaplmas planlanan alma bir sonraki alma dnemine braklmtr.
Kisecik Kynn kuzeydousunda, hlen aktif olan Yurttalar Ltd. tine
ait maden sahas iinde eski maden ocana ait galeriler ve yerleimler tespit
edilmitir (AS 356). Kisecikten Ulunar (antik Rhosus, eski Arsuz)a balanan
da yolu zerinde, Kisecik Kynn yaklak 20 km. kuzeybatsnda dere
yatann dou yamac zerinde tek bir galeri girie sahip terkedilmi eski
bir maden oca belgelendirilmitir (Resim: 4). Galerinin iinde 3 ayr galeri
sisteminin olduu grlmektedir ki, bu durum Roma Dnemindeki galerilerin daha
erken dneme ait galerileri kestiini gsterdiini dndrtmektedir. Galeriler
ve maden kalntlarndan kalkoprit-arsenoprit ieren bakr ve altn madeni
ileyen maden oca olduu anlalmaktadr. Maden oca ile yerleim alann
dere yata ayrmaktadr. Yolun baland Kisecik Ky iinde teraslandrlm
alanlar, mimari bloklar, bir kaya mezar odas ve bir dibek ta tespit edilmitir.
Alann kuzeyinde muhtemelen kayaya oyulmu 3 arcosolium ieren bir mezar
odas tespit edilmi ve ayrntl izimi yaplmtr. Kaba hamurlu gnlk kullanm
ve depolama kaplarna ait yerleim alanndan toplanan seramik buluntu topluluu
elde edilmitir. Alandan toplanan seramiklerde II. ve V. yzyl arasna tarihlenen
Roma Dnemine ait paralar ele geirilmitir. Yine alanda yzeye dalm bol
kiremit krklar grlmtr. Bu veriler maden oca yanndaki ve yaknlarndaki
yerleimin en erken Roma Dneminde yerleildiini gstermektedir.
MTAnn aratrmalarnda bu blgenin altn olarak olduka zengin olduuna
dair resm raporlar ve makaleler yaynlanmtr. Bu yksek mertebedeki altn
deerlerini Prof. Hadi zbal da teyit etmitir. lgin analiz sonularnn arasnda
da negatif olanlar vardr. Tun ann sonuna tarihlenen ve bakent Alalakhn
son evrelerini temsil eden bronz aletler ve cruflarn hi birisi, kurun izotop analizi
sonularnda (Resim: 5) Amanosa denk gelmemektedir. Hlbuki Orta Toros maden
ocaklarnn polimetallik bakr ve kurun kaynaklarn kullanmtr.
AS 357 Karasu Beldesi, Killik Mevkii, Eski Maden Oca ve Yerleim
Kisecik Kynn dousunda, Karalsu Beldesine bal vadi yatann dou
yakasnda maden ocana ait galeri girii (Resim: 6, 7) ve teraslandrlm tarm
alanlar zerinde yerleim tespit edilmitir. Vadi yatana doru, dere talar veya
ok kenarl kaba ekilli talardan kuru duvar rgl ve tek yzl ina edilen teras

87

duvarlar ile yerleim kademe hlinde vadi yatana doru hafif eim yaparak
inmektedir. Hlen zeytin ziraati yaplan alanda etrafa dalm hlde anak
mlek paralar, kiremit paralar ve su datm amal knk paralar buluntu
koleksiyonu iinde yer almaktadr. Alann kuzeybat kenarnda iki galeri girii tespit
edilmitir. Galerilerden birisinin iinde 87 cm. kalnlnda kl dolgu tabakas tespit
edilmitir. Tnelin ii dolgu ile kapal olmasna ramen tnelin derinlii 15 m. ye
kadar izlenmitir. Tnelin iki giriinden sonra kme nedeniyle dolgu toprakla tnel
kapanm durumdadr. Buluntular Roma Dnemine ait terra sigillata paralar, d
yz oluklu gevrek kaplar (.S. II.-V. yzyl), kaba hamurlu gnlk kullanm kaplar
ile Roma ve Ge Roma/Bizans dnemlerindeki asl yerleime iaret etmektedir.
AS 358 Kepkeen Mevkii
Kuzeye eimli, srlm tahl tarlas, Kisecik Kynn dousuna den bir
alanda seramik ve kiremit younluu olan tarladr. Yzeyde kiremit krklar kafi
derecede mevcuttur. Tarm alanlar ve baheler ile evrili alan, Antakya yolu
zerinde uzanmaktadr. Buluntu topluluunu krmz ve demir katkl, bol tak ve
kum katkl kaba hamurlu, gnlk kullanm kaplarna ait paralar, d yz oluklu
yksek sda pimi gevrek kaplara ait paralar ve terra sigillata anak mlek
paralar ile etrafa dalm hlde iri boyutlu tessera paralar oluturmaktadr.
Buluntu topluluu ve alann genel konumu, Roma ve Ge Roma/Bizans
dnemlerine uzanan kk boyutlu iftlik ve/veya kk lekli tarmsal nitelikli
ky yerleimi olduunu gstermektedir.
AS 360 anakl/anaktepe Mevkii
Amik Ovasn ve dolays ile Antakyay (eski Antiokheia) batda Arsuz zerinden
denize balayan eski yollardan birisi Kisecik Ky zerinden gemektedir. Bu
yol bugn da yolu olarak daha ok madencilerin rabet ettikleri bir yoldur ve
modern trafiin dnda kalmaktadr. Alan 1450 metre ykseklikte dalk bir alanda
dar bir plato zerinde, eski yolun kuzeyinde yer almaktadr. Alann yaknlarnda
krom maden ocaklar hlen aktif olarak iletilmektedir. Arkeolojik birikinti ieren
alann yaylm yaklak olarak kuzey-gney ynnde 110 m., dou-bat ynnde
90 m.dir (Resim: 8). Alan krom maden sahas iinde olduu iin ksmen tahrip
olmu durumdadr. Alann iinde dzgn blok talar az da olsa tespit edilmitir,
buna karn bol miktarda anak mlek paras etrafa dalm hlde durmaktadr.

88

Yzeyde arlkl olarak Roma terra sigillata ve Ge Roma malzemesi ve gevrek

kaplar (brittle ware) ile gnlk kullanm kaplarna ait paralar vardr. Alann bat
yannda, har kullanlmadan kuru duvar olarak rlm yakn yllarda yerleilmi
ancak yklm ev yknts (yayla evi?), hayvanclk amal evre duvar ve kuru
duvar rgl daha erken dneme ait 2 adet tek meknl ev kalnts tespit edilmitir.
Yol kenarnda olmas nedeniyle yol ama almas srasnda aa kan kesit
yaklak 1.10m. yksekliinde kltrel birikintinin varln gstermektedir. En alt
katta kire tabakas ve kaba talardan rlm bir duvar kalntsnn zerinde kltr
tabakas ve onun zerinde tarm topra yer almaktadr. Uzun bir sre yerleildii
grlen bu yerleimde seramik veriler, Roma Dneminden balayan ve Ge Roma
Dnemi boyunca devam eden bir tepe yerleiminin varln aa vurmaktadr. Bu
tepe ky yerleimi olaslkla Arsuz-Kisecik arasnda uzanan da yolunu kontrol
altnda tutan karakol; ayn zamanda ormanclk ve hayvanclkla geimini salayan
yerleim olabileceini dndrtmektedir Ayrca, alann yaknlarnda bugn aktif
olan ok saydaki maden oca da yerleimin maden retimi ililikili de olabileceini
akla getirmektedir
AS 361 Maden leme Sahas
Amanos Dalar zerinde, ormanlk saha iinde 50x50 m.lik bir alana yaylan
yzeyde bol miktarda demir crufu tespit edilen ve toplanan maden ileme
sahasnda allmtr. Ormanlk doku iinde kalan alann yzeyinden toplanan
demir cruflar ile baz mimari ta kalntlar burasnn bir demir madeni ileme
sahas olabileceine iaret etmektedir. Ksmen duvar kalnts izleri ve maden
girii olabilecek biimlenmeler, eski bir demir madeni ileme sahas dncesini
kuvvetlendirmektedir. Bakaca arkeolojik buluntu tespit edilememitir.
AS 361 Maden Oca
Kiseciktepenin 5 km. gneyinde dalk alanda hlen aktif olan Kamil Tmaya
ait krom madeni ocann bulunduu alann gneyinde eski bir maden oca girii
tespit edilmitir. Demir apka (Iron Cap) olarak adlandrlan bu maden oca
demir ve bakr madeni karmak iin kullanlmtr ve tek galeri girii mevcuttur
(Resim: 7). Ocak bakr, limonit, demir cevheri ve asbest iermektedir. Maden
oca giriinin yaknlarnda bol miktarda demir cevheri tespit edilmitir. Alann

89

orman dokusu ile kapl oluu, madenin oca giriinin dik vadi yamacnda
oluu dier buluntularn tespitini gletirmektedir. Seramik buluntu yoktur. Bu
alann 1 km. kadar uzaklktaki AS 352 demir ileme sahas ile ilikili olabilecei,
buradan karlan madenin AS 253 maden ileme sahasnda ilenmi olabilecei
dnlmektedir.
AS 363 Sarack Mevkii
Kisecik-Antakya yolu zerinde, doal bir tepe zerinde hlen tarmsal bir alan
olarak kullanlan alanda tespit edilen yerleimdir. Yzeyde az miktarda Ge Roma
buluntular tespit edilmitir. Tepenin zellikle eteklerinde tarmsal faaliyete dayal
olarak topran srlmesi ile aa km, etek ksmlarnda younluk gsteren
kk boyutlu bir yerleim sz konusudur. Buluntu topluluu gnlk kullanm
kaplarna ait kaba hamurlu kap paralarndan olumaktadr ayrca bir madenci
ta ve demir crufu dikkat ekmektedir. Yerleim, kk boyutlu Ge Roma iftlii
yerleimi olarak tanmlanabilir.
Ceylanl Aratrmalar
H. PAMR
Krkhana bal Ceylanl mevkii Amik Ovasnn kuzey kenarnda, Amanos
da srasnn alt eteklerinde, kayalk bir yamacn iki vadisi boyunca uzanan ky
yerleimidir. Blgede ilk aratrmalar 19. yzyl sonlarnda gerekletirilmi; mezar
ant (AS 273) ve mimari yap kalnts (AS 272) Fransz aratrmaclar PerdrizetFossey ve Chapot tarafndan kefedilmi ve yaztlar yaynlanmtr. 2001 yl
almalarnda Amik Vadisi Blgesel Aratrmalar ekibinin yerleim yerinde
yapt aratrmalarda, ant mezarn yan sra Ceylanl yerleimi (AS 287), tepe
zerindeki mimari yap kalnts (AS 272), mezar ant ve tepenin eteklerinde
yaylm gsteren geni bir yerleim alan belgelendirilmitir (AS 273)4. Antlarn
ayrntl olarak belgelendirilmesine ynelik olarak 2006 yl alma dneminde her
bir ant tek tek incelenmitir (Resim: 9). Ceylanl Kynde yrtlen almada ky
4 Casana, J.-T. J.Wilkinson 2005. s. Settlement and Landscapes in the Amuq Region The
Amuq Valley Regional Projects ed. K. A. Yener, s. 42-43 fig. 2.25, 2.26; Casana, J.-T. Wilkinson
Appendix A: Gazetteer of Sites, The Amuq Valley Regional Projects ed. K. A. Yener, s. 253254.

90

yerlemesi AS 287 A (AS 287), mimari kalnt AS 272, aa yerleim AS 273n

dnda kalan ve belgelenmeyen antlar olan kabartmal kaya mezar ant AS 287
B, kaya mezar odas AS 287 C, kaya mezar odas AS 287 D ve yaztl kaya mezar
odas AS 287 E olarak belgelendirilmitir (Resim: 10).
AS 272 Ceylanl Tepe Ant
Kaya mezar antnn bulunduu tepenin en st noktas, slhiye-Antakya
yolunun hemen kenarnda, Amik Ovasna ve yola hkim stratejik konumda bir
noktadr. Karasu (antik Melas) aynn kuzeyinde sivrilen bir kayaln tepe
noktas zerinde 2 yap evresi gsteren mimari yap kalnts ve bu yapy
evreleyen evre duvar temenos(?) tespit edilmitir. Yapnn varlndan ilk kez
Perdrizet-Fossey 1890l yllarda blgeye yaptklar seyahatteki keiflerinden biri
olarak bahsetmekte ve yapy tapnak olarak tanmlamaktadr5. Mekn, 6.59x8.24
m. llerinde, dou-bat aks zerinde ve dikdrtgen planl bir mekndr. Meknn
dou, bat ve kuzey duvar ile bat yanda mekn ite kuzey-gney ynnde blen
0.80m. geniliinde i duvar mevcut, gney duvar ise tamamen yok olmutur.
Meknn kuzey duvar ana kaya zerine oturmaktadr, dier duvarlar ise toprak
zerine dorudan oturtulmutur. Yrede bol bulunan kireta malzemeden
yontulan blok talar, kuzeybat ve gneybat kelerde ana kayaya di yaparak
oturtularak balanmtr. Kuzey duvarda 4 para blok ta in situ ana kaya ksmen
kullanlarak biimlendirilen stylobat dzlemine oturmakta, gneydou kedeki
blok ise ex situ (1.90x0.69 m.) durmaktadr. In situ bloklar, doudan-batya
0.97x0.87 m., 1.27x 0.91 m., 1.63x0.95 m., 1.03x0.95 m. ykseklik 0.55 m. ve
kuzey yz silme profilli olarak biimlendirilmitir. Stylobatn kuzey d kenar 0.27
m. kadar da tamaktadr. Meknn dou duvar toprak zerinde oturmakta sadece
kuzey kede ana kayaya balanmaktadr. 4 sras izlenen dou duvarn gney
kesi yok olmutur. Derz ykseklii ortalama 0.50 m.dir ve dzgn kesilmi blok
talardan rlm zellikle 4. sradaki blok talarn dizilii isodomik duvar rgsn
yanstmaktadr. Bu srann stnde olmas gereken silme profilli blok sras tahrip
olmu, spolie olarak daha sonra evre duvarlarnda kullanlmtr. Dou duvarn i
yznde blok talar 0.37 m. ie doru knt yapmaktadr. Meknn gney duvar
tamamen yklmtr, sadece gney duvarn dou kesinde 0.84 m. genilikte tek
bir blok ta grlmektedir. Bat duvarda ise tek sra bloklar izlenmektedir ve duvar
5 Perdrizet, P.- Ch. Fossey 1897, s. 88.

91

zerinde 13 cm. derinlikte basamak mevcuttur. Bu basaman stylobat dzleminin

altna doru indii izlenmekte olup stylobat dzleminin altnda bir meknn
olabileceini dndrtmektedir. Bat duvar ortalama 1.13x1.50 m. llerinde
blok talar kullanlarak ina edilmi, blok talarn ykseklii llememitir. Bat
duvarnn 1.05 m. boluk (toprak doku) ve ardndan 0.80 m. kalnlnda mekn
i ksmda kuzey-gney dorultusunda blen duvar mevcuttur. Mekna ait mimari
paralar etrafa dalm zellikle gney yamacn dik yamalarndan aa doru
kaym durumdadr (Resim: 11).
Bu mekn bulunduu tepeyi evreleyen 0.70 m. kalnlnda, kaba drtgen
biimli kk-orta byklkte talar, devirme malzeme blok talar ve har
kullanlarak ina edilmi duvar kalnts mevcuttur. Bu duvarn gney yznde
tepedeki mekna ait 1.90 m. uzunluunda silme profilli bir blok ta devirme
malzeme olarak kullanlmtr. evre duvar tepenin stratejik bakmdan en zayf
noktalar gney ve dou yanda mevcut bat ve kuzey yanda ise mevcut deildir.
evre duvarnn gneybat kesinde duvar yuvarlak bur yaparak dnmektedir.
Bu verilerin altnda alanda iki yap evresinin varlndan sz edilebilir.
Buna gre I. yap evresi mekn ile tanmlanmaktadr. Mekn, genel plan itibaryla
dou-bat aks zerinde uzanmakta, dikdrtgen planl kk ve son derece zenli
yaps ile kutsal bir mekn veya tepenin yamacnda tespit edilen C, D, E ve F
kaya mezar odalarnn da bulunduu tepedeki konumu ile bir mezar ant olarak
da tanmlanabilir. Alan kaak kazlarla delik deik edilmi durumdadr ve ok az
sayda yzey buluntusu toplanmtr. Yzey buluntusu arasnda en erken buluntu
olarak birka Helenistik seramik paras gze arpmaktadr.
II. yap evresi, tapnak/mezar ant? olarak tanmlanan kesme blok talardan
rlen yapy da kuatan geni bir alana yaylan, tepeyi dou, gney ve dou
yanda kuatan bir duvar kalnts ile tanmlanmtr. Duvarn i ve d yz dzeltili
ok kenarl talar, har, devirme malzeme ve moloz dolgu ile rlm duvardr.
Duvarn kalnl 0.901.10 m. arasnda deimektedir. Duvar gneyden douya
doru devamnda tepenin dn yapt noktada yuvarlak dn yapmakta ve
bur formunda dnerek tepeyi evrelemektedir. Bu evre tepenin asker amal
bir tr gzetleme mevkii olarak kullanld evreye aittir. Tepede yer alan mekn
byk olaslkla yklarak kullanm d kalm, bu mekna ait blok talar ve mimari
paralar devirme malzeme olarak evre duvarnn inasnda kullanlm ve alan
bir tr kale/gzetleme kulesi gibi ilev grm olmaldr. Tm alan yzeyinden
toplanan buluntu koleksiyonu, Helenistik, Roma, Ge Roma ve slm evrelerin
varln gstermektedir.

92

AS 287C Ceylanl Bekardeler Kaya Mezar Ant

Ceylanl Kynden Amik Ovasna inen yolun batsnda, AS 287 B antnn
bulunduu kayaln bat dik yamac zerinde ilenmi bir kaya mezar antdr. ki
yannda Dor stunlar, tepesinde ise gen alnl ile ni iinde kabartma olarak
biimlendirilmi be figr bulunmaktadr. 5 figrden dolay yrede yaayanlar
tarafndan Bekardeler Mezar olarak tanmlanmaktadr. Tam merkezde yer
alan figrn ba bir rt ile kapatlmtr, rt omuzlarna kadar inmektedir,
ok belirgin olmamasna ramen ellerini nde kavuturmutur. Bu figrn sol
tarafnda bir erkek ve yannda kadn, sa tarafndan bir erkek ve kadn figrleri
ikili grup kompozisyonu eklinde yerletirilmitir. Kadn figrleri kollarn dirsekten
merkezde duran figre doru kvrarak gsne yaptrmtr, erkek figrleri de
ayn hareket iindedir; yanlardan merkeze doru ve tm dikkatlerini ortada duran
figre doru ynlendirmilerdir. Kabartmann altnda en az 6 satrdan oluan bir
yazt bulunmaktadr. Mezar antnn varlndan V. Chapot6 ve Perdrizet-Fossey7
bahsetmektedir, ancak yaztn varlndan bahsetmemektedir. gen alnln iinde
merkezde ok tahrip olmasna ramen kabartma izleri sezilmektedir. Kabartmalarn
slup kritii Roma Dnemi .S. II. yzyl kabartmalarn yanstmaktadr. Mezar
antna ait yazt zerinde 2007 ylnda allacaktr.
AS 287 D ve E Kaya Mezar Ant/ Nii
AS 287 D kaya mezar ant merkezde dikdrtgen akla sahip bir giri; giriin
zerinde beik kemerli bir alnlk kabartma olarak ilenmi ni eklinde bir mezar
antdr. Giriin iki yannda gen alnlkl stel kabartmas vardr. Stel kabartmalarnn
d kenarlarna yarm stun kabartmalar ilenmitir. gen alnlklarn merkezinde
kabartma motif izleri vardr ancak dier ksmlarnda herhangi bir iz yoktur, bo
braklmtr. AS 287 E kaya mezar ant, D mezar antnn hemen aasnda
merkezde bir giri; giriin sol tarafnda gen alnlkl stel kabartmas ve yarm
stun kabartmas yksek kabartma ilenmi, giriin sa taraf ise ilenmemi,
dz braklmtr. Ni biiminde dzenlenmi antn iinde uzaktan izlenebildii
kadaryla oturan bir kadn figrnn varl gzlenmektedir. Mezar odasna
ulalamadndan i mekn dzenlemesi ayrntl incelenememitir. Ulamn
g olmas nedeniyle antlarn i mekn dzenlemelerinin incelenmesi gelecek
alma dnemine braklmtr.
6 Chapot, V., 1902. Antiquites de la Syrie du Nord, BCH 26, s. 187.
7 Perdrizet, P.-Ch. Fossey 1897, s. 85-87.

93

AS 287 F
Mezar antlarnn bulunduu kayaln en alt ksmnda yer alan mezar odas
son derece sade grnml cephe dzenlemesi iermektedir. Kaya yzey, gen
alnlkl bir mekn cephesi grnmnde dzenlenmitir. Cephede son derece
sade ilenmi dikdrtgen bir kap akl ile iinde 4 arcosolium bulunan mezar
odasna ulalmaktadr. Mezar odasna alan kap akl 0.77 m. geniliinde
ve 0.55 m. derinliinde olup eiine kap yerletirme oyuklar almtr. te bat,
kuzey ve dou yanlarda birer; kuzeybat kede de 1.04x1.02 m. llerinde
kk bir mezar yata yer almaktadr. Mezar odasn nemli klan yazt, antn
cephesine ilenmitir. Yazt 1902 ylnda Chapot tarafndan yaynlanm olup en
erken ..106ya, en ge de .S. 157ye tarihlendirilmektedir8.
Ceylanl Kynde yaplan 1998 yl yzey aratrmasnda ky iinde bir ok
mimari para ile bu alann yaknlarnda baz mimari paralar ve su deirmeni
kalntlar tespit edilmitir. Alann en tepe noktasnda balayarak Ceylanlda
kyden daha byk bir kasaba yerleiminin varlndan sz edilebilir. Helenistik
Dnemle balayan ve Roma Dnemi ile en st noktasna kan ova dzlnde
yamalar ve alak tepelikler zerine doru yaylan yerleim biimini, Ceylanl ky
yerleimi yanstmaktadr. Kasabal zenginlerin bir tr aile mezarl grnm
tayan bu buluntu topluluunun iinde en tepede yer alan mimari mekn farkllk
gstermektedir. Son derece dzgn kesme ta iilii gsteren mekn dou-bat
ekseni zerinde uzanmaktadr. Gnmze sadece temel ve duvarlarnn alt ksm
kalan meknn bir tapnak veya bir ant mezar olup olmad konusu ak deildir.
Ancak alann bir temenos duvar ile evrelenmi olmas ve yapnn dou-bat aks
zerinde olmas tapnak olarak tanmlanmasn kuvvetlendirmektedir.
Sonu
2006 yl alma dnemi ksa ancak verimli gemitir. Yzey aratrmalar
Amik Vadisini bat ve kuzey yanda evreleyen Amanos da sras zerinde
younlatrlmtr. Amanos Dalar zengin orman rnleri, maden kaynaklar
ile bugn dahi blge ekonomisine nemli lde katk salamakta, Antik
ada Amik Ovas yerleimlerinin nemli kaynaklarndan birini oluturmaktadr.
Yerleim biimi bakmndan deerlendirdiimizde AS 360 tarmsal bir yerleim
deildir. Orman iinde, bir bakma yaltlm bir yerleimdir. Roma Dneminden
8 Chapot 1902, s. 189-190.

94

balayan bir yerleim gstermektedir. Amik Ovasn Arsuz Ovasn yani ovay
denize balayan ve hlen kullanlan yolun kenarnda yer almaktadr. Hem orman
rnlerine, belki madencilie dayal bir ky yerleimi, hem de yolun kontroln
elinde bulunduran bir u yerleimi kimlii gstermektedir. Bu bakmdan dier
yerleimlerden ayrlmaktadr. Daha nceki yllarda tespit edilen AS 225 ta oca
olarak, AS 347 ve 348 ise maden ocaklarn yannda yer almakta, madenci kyleri
ile Amanos Dalarndaki endstriyel kaynaklar ve buna dayal yerleim kimlii
gstermektedir. Dier yerleimler ise Antiocheiann teritoryumu iinde Amanos
Dalarnn alak eteklerinde tarma dayal ekonomisi olan kk lekli Roma
Dnemi yerleimleri olarak tanmlanmaldr. Ksa srede elde edilen bu sonular
2007 yl alma dneminde Amanos Dalar zerindeki aratrmalara devam
edilmesinin gerekliliini ortaya koymutur.
Aratrmalar T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrl ve Mustafa Kemal niversitesi adna yrtlmtr. 2006 yl
alma ekibinde yer alan Burak Altunay, nan Yama ve Volkan Gle; Kamil
Tmaya ve Bakanlk temsilcimiz nal Demirere iten teekkrlerimizi sunarz.
Aratrmalarmz, Fund for Amuq Valley Excavations, INSTAP (The Institute for
Aegean Prehistory), Anthony ve Lawrie Dean ve birok zel ahs tarafndan
cmerte desteklenmitir. Hatay Arkeoloji Mzesi Mdr Faruk Kln ile uzman
arkeologlar Asl Tuncer, Demet Kara ve mer elike zel teekkrlerimizi sunarz.
Ayrca yardm ve ilgilerini bizden esirgemeyen Mustafa Kemal niversitesi eski
rektr Metin Grkanlar, Reyhanl Kaymakam Mehmet Hamurcu, Hatay Vali
Yardmcs kr akr ve Hatay Valisi Mehmet Kayhana teekkr bor biliriz.

95

Resim 1: Hatay, Amanos Dalar ve jeolojik yaps (Nuretdin Kaymakc)

96

Resim 2: Hatay, Amanos Dalar (Nuretdin Kaymakc)

Resim 3a: Hatay, Amanos Dalar ve Kisecik blgesi (Nuretdin Kaymakc)

97

Resim 3b: Amanos Dalar, Kisecik blgesi, AS 232 yerleim krokisi (Tony Wilkinson)

Resim 3c: AS. 225, mozaik atlyesi (Tony

Wilkinson)

98

Resim 3d: Amanos Da yerleim ykseklikleri (Tony Wilkinson)

Resim 4: Kisecik, Kzlda Maden Oca (Aslhan Yener)

99

Resim 5: Kisecik cevherleri ve Alalakh bakrlar kurun izotop analizleri.

(Seppi Lehner -Aslhan Yener)

Resim 6: Amanos Dalar, AS 357, Karasu Beldesi, Killik mevkii yaknlar eski maden oca
(Aslhan Yener)

100

Resim 7: Amanos Dalar, AS 357, Karasu Beldesi, Killik

mevkii yaknlar eski maden oca (Aslhan Yener)

Resim 8: AS 360, anaktepe mevkii, genel grnm

(Hatice Pamir)

Resim 9: Ceylanl ve Ceylantepe genel grnm, gneybatdan (Hseyin Ylmaz)

101

Resim 10: AS 287, B-E, Ceylanl kaya mezar antlar (Hseyin Ylmaz)

Resim 11: AS 272, mekn/tapnak plan, (H.Pamir.Yama)

102

APHRODSAS REGIONAL SURVEY

Christopher RATT*
A systematic program of archaeological research at the Graeco-Roman city
of Aphrodisias in southwest Turkey was begun in 1961. This program focused on
large-scale excavation of the central monuments of Aphrodisias, a prosperous
town of 10-15,000 inhabitants, with spectacular results. Well-preserved marble
buildings including the Temple of Aphrodite and the Theater together with other
public monuments such as honorific inscriptions and portrait statues combine to
bring the civic culture of Aphrodisias and the ancient Mediterranean world vividly
to life.
Until recently, however, modern knowledge of ancient Aphrodisias extended
only as far as the citys fortification walls. Very little attention had been paid to
the monuments outside the gates beginning with the suburban roads and
cemeteries or to the study of the relationship between the urban settlement and
its rural environs. Although the excavations had revealed one of the worlds bestpreserved ancient cities, important questions about the history of the city had
remained unanswered.
In the Greek and Roman periods, a city and its territory formed an inseparable
unit. Cities were dependent on the natural environment for water and food, as well
as other resources, such as, in the case of Aphrodisias, the marble that made its
architects and sculptors famous. Obvious subjects of local interest were the water
supply, the nature of agricultural exploitation of the valley, and the local geology.
Where were the springs and the aqueducts? What were the major crops? How
was land divided up? Where did the marble come from?
Throughout most of human history, moreover, the inhabitants of this valley have
not lived in a single city, but rather in villages and isolated farmsteads scattered
throughout the surrounding valley. To understand how the city came into being
what settlement in the region looked like before the city was founded in the 2nd
century B.C.E. it was necessary to look outside the city walls. To understand
the ramification of the citys abandonment in the 7th century C.E., it was also
necessary to adopt a larger frame of referenceto determine, for example, whether
the depopulation of the city was due to an increase in mortality, or simply to a
change in settlement pattern.
*

Christopher RATT, The Universtity of Michigan, Department of Classical Studies, 2160 Angel
Hall, 435 S. State Street Ann Arbor, Michigan 48109-1003 USA.

103

These are among the research questions that lie behind the archaeological
survey of the region around Aphrodisias begun in 2005. The first two seasons of a
four-year program of interdisciplinary research were carried out in 2005 and 2006,
bringing together archaeologists, natural scientists, geographers, and sociologists
in order investigate the relationship between human habitation and the natural
environment at and around Aphrodisias from the prehistoric period to the present
day, with a special focus on the heyday of the city in the Hellenistic and Roman
periods (2nd century B.C.E. to 7th century C.E.).
A. Introduction
The excavations at Aphrodisias were begun by Kenan Erim of New York
University in 1961 and supervised by Erim until his death in 1990. They revealed
an unusually complete ancient town center, remarkable for its well-preserved civic
and religious buildings, and for its rich sculptural finds. A new program of fieldwork
begun under the joint supervision of Christopher Ratt and R. R. R. Smith in 1993
emphasized study of the city plan and urban development of Aphrodisias, with
the goal of clarifying the relationship between the public monuments of the center
of the city and the surrounding residential areas. Although this program is still
continuing, it has now accomplished many of its primary goals -- thanks in large
part to a geophysical survey of the unexcavated areas of the site. The logical next
step was to undertake a regional survey of the surrounding territory.
The survey focuses on the very well defined watershed of the upper Morsynus
River, a tributary of the Maeander (Fig. 1). This valley encompasses an area of
approximately 475 sq kilometers, ranging in elevation from 350 m at the west
end of the valley to 2300 m at the summit of Mount Kadmos, the source of the
Morsynus, to the east. The city-site of Aphrodisias lies at the center of the valley
at an elevation of approximately 500 m. Its principal natural resources are the
abundant springs of the surrounding mountains and the fertile soils of the valley
floor; other notable assets include potters earth and marble, both still actively
quarried today. In addition to the valley proper, the survey area includes the
adjoining plateau to the south (approximately 125 sq km), which epigraphic and
archaeological evidence had indicated belonged to the territory of Aphrodisias in
the Hellenistic and Roman periods.
The first season of investigation in 2005 consisted of preliminary reconnaissance
of the upper Morsynus River valley by a team of 6 persons for a 3-week period.
127 archaeological points of interest were located and recorded (largely on the

104

basis of local information), including tombs, farmsteads and settlements, olive oil
presses, quarries, aqueducts, fortified citadels and hilltop watchtowers, ranging
in date from the prehistoric era to the Middle Ages. Recording took the form
of measurement and description in a fieldbook, digital photography, separate
architectural drawings of certain monuments, and recording of GPS coordinates. In
addition to archaeological sites, modern natural resources such as springs, marble
and emery quarries and workshops, clay pits, and mills were also recorded. A
further 185 points of interest were recorded in 2006 by a larger team of 14 persons
working for a longer season of six weeks. Other projects undertaken in 2006 were
to return to sites first identified in 2005 in order to make contour maps and detailed
architectural drawings and to carry out systematic collection of surface finds, and
to begin a more intensive survey of the immediate environs of Aphrodisias. All
the field data collected in the first two seasons have now also been incorporated
into a GIS, based on elevation data from the Shuttle Radar Topography mission1,
satellite images (Landsat 7 and SPOT), and a digitized version of the 1:100,000scale geological map of the region (Fig. 2).
B. Results
In the interests of clarity, the following paragraphs treat of the preliminary results
of recent research in chronological order, although some subjects are inherently
diachronic in nature.
1) The Prehistoric Era (3rd-1st millennium B.C.E.)
Two prehistoric settlement mounds on the site of Aphrodisias attest human
occupation in the valley in or before the mid-3rd millennium B.C.E.2. So far, the
only further evidence for prehistoric occupation observed during the survey is an
emery axe-head, found on the surface on the south side of the valley. There are,
however, earlier reports of discoveries of prehistoric objects in the vicinity of a
well-known cave (Srtlanini Maaras, also on the south side of the valley), which
will be explored in a future season3.
1 The SRTM elevation data was replaced in 2007 with higher resolution ASTER data.
2 M. S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias. An Account of the Excavations and Artifact Studies
(Louvain 1986). See also: J. L. Lurquin, Rapport prospection de la valle du Dandalas, in:
M. S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias. An Account of the Excavations and Artifact Studies
(Louvain 1986) 725-35.
3 Y. Akn, Srtlanini Maaras, Afrodisias Karacasu Tantm Dergisi 3 (n.d.) 12-15.

105

2) The Early Historic Era (6th-4th centuries B.C.E.)

After the Bronze Age, the first evidence for intensive settlement in the valley
belongs to the 6th and 5th centuries B.C.E. Of great interest are a series of
small tumulus tombs, which attest close cultural links with Lydia, the Anatolian
principality and later Persian province north of Aphrodisias. To date, in addition to
three previously known tumuli, six more such tombs have been identified, together
with one tomb-marker of the so-called phallus type (see figs. 3-4)4. The locations
of these burial mounds may reflect a pre-urban society in which the valley was
dominated by an aristocracy of large landowners -- possibly buried either on their
rural estates (a group of the tumulus tombs close to the river) or next to their
dependent villages (a group of tumulus tombs in the hills north of the river).
3) The Hellenistic Period (4th-1st centuries B.C.E.)
Rural Settlements. The city of Aphrodisias was founded as a Greek polis in
the early 2nd century B.C.E., and a major emphasis of research is the nature
of rural settlement in the surrounding area before this time (and by extension a
better understanding of the circumstances that led to the establishment of the
new town), as well as the effect of the growth of the city on outlying villages. In
2005 and 2006, a total of 16 small settlements were recorded. In 2006, controlled
collection of surface finds was carried out at six of these sites (Figs. 5, 6). Study
of the datable pottery suggests that of these six settlements, five appear to have
been abandoned in the early imperial periodperhaps because of the growth of
the new town.
Rural Fortifications: A major discovery of the first two seasons was of a network
of six hilltop citadels and watchtowers ringing the valley on all sides (Figs. 7, 8).
Unlike the earlier tumulus tombs, which show cultural affinities with Lydia, these
rural fortifications find their closest parallels in the region of Caria, like Lydia an
Anatolian principality with a long pre-Greek heritage, southwest of Aphrodisias.
Controlled collection of surface finds has shown that all of the known citadels and
watchtowers, some of which may be as early as the 4th century B.C.E., were also
4 On previously known tumulus tombs in the region around Aphrodisias, see: S. Atasy,
Aphrodisias Yresindeki Tmlsler, Belleten 38 (1974) 351360; R. R. R. Smith and C.
Ratt, Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1993 AJA 99 (1995) 36-42; R. R. R.
Smith and C. Ratt, Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1994 AJA 100 (1996)
24-25.

106

abandoned in the early imperial period. In addition to pottery, the finds from one of
these hilltop citadels included significant amounts of slag and other byproducts of
iron processing, and study of satellite imagery showed that the soils down slope of
this area are unusually rich in iron, suggesting that as well as serving as lookouts
and hilltop redoubts, some of these fortifications may have been established to
secure valuable natural resources.
Aphrodisias is located in a natural border region near the east end of the
Maeander river basin, and both the tombs and the rural fortifications identified so
far help to give a clearer picture of the complex cultural identity of the surrounding
valley before the adoption of Greek civic culture, the tombs pointing toward Lydia
in the north and east, the fortifications toward Caria in the south and west. The
founding of the city was clearly a major event in the history of the valley, and it
remains poorly understood. Was it the result of the influx of a new population, or
of the colonial policies of larger powers such as the Hellenistic kings of Syria or
Rome? Or was it that the local aristocracy had become aware of the benefits that
urbanization had brought their neighbors in the Maeander valley, and that they
wanted to participate in the larger pan-Mediterranean culture of cities? A major
objective of all aspects of the regional survey is to shed further light on these
questions.
4) The Roman Imperial Period (1st century B.C.E. to 4th century C.E.)
Quarries and other natural resources: Aphrodisias was famous in the Roman
period for its virtuoso sculptors, and one of the reasons why the buildings of the
city are so well preserved is that so many of them are built out of marble. An
extensive series of seven ancient marble quarries located just 2 km from the site
has long been known, but never fully studied5. In addition, the survey has revealed
much more extensive evidence for marble quarrying on the south side of the valley
than was previously known; six different quarries have been identified. One of
these, near the modern village of Yazr (10 km as the crow flies from Aphrodisias;
Fig. 9) is larger than any one of the individual quarries nearer to the site. These
discoveries give a much better sense of ancient marble exploitation on a regional
5 P. Rockwell, The Marble Quarries: A Preliminary Survey, in R.R.R. Smith and C. Rouech,
eds. Aphrodisias Papers 3 (JRA suppl. 20, Ann Arbor 1996) 81-103; G. Ponti, Ancient
Quarrying at Aphrodisias in the Light of the Geological Configuration, in R. R. R. Smith and
C. Rouech, eds. Aphrodisias Papers 3 (JRA suppl. 20, Ann Arbor 1996) 105-10.

107

scale, and they will require a reconsideration of how much of the surplus wealth of
ancient Aphrodisias was expended on marble monuments, for transport was the
most expensive component of ancient stone construction.
Aqueducts and water supply: The Morsynus River rises in the slopes of Mount
Kadmos, the tall mountain northeast of Aphrodisias. Traces of four aqueducts on
the north side of the Morsynus River were recorded in 2005 and 2006, suggesting
that springs in the mountains supplied the water used in the ancient city, as they
do the nearby villages today. Of the aqueducts, two were aqueduct bridges (Fig.
10), built to carry water over streambeds; the third was a tunnel dug through a
hillside, and the fourth a large vaulted subterranean channel. A major question to
be investigated in future seasons is whether water was carried to Aphrodisias from
the neighboring valley of the Yenidere ay, as suggested by L. and J. Robert6.
5) Late Roman and Byzantine Periods (4th century C.E. to 13th century C.E.)
Remains of the later Roman and mediaeval periods identified to date include
a basilical church immediately outside the West Gate of Aphrodisias; two rural
churches in the hills northeast of the city (Fig. 11); and a hilltop fortress at the
west end of the valley, which is probably to be identified with ancient Tantalus,
a stronghold mentioned in Byzantine sources, after which the Morsynus river
takes its modern name (Dandalas)7. The city of Aphrodisias was almost totally
abandoned in the early 7th century, and a major objective of the survey is to see
whether a regional perspective sheds new light on this dramatic change. Was the
city abandoned because of a local catastrophe, such as an earthquake, plague, or
foreign invasion? Or was it because or the more general systemic collapse of the
Roman provincial system, and of the administrative network that encouraged the
populations of rural areas such as this one to live in towns instead of villages, and
that maintained the infrastructure of rural roads, waterworks, and other amenities
that made town life possible? What happened to the inhabitants of the city when
6 L. and J. Robert, La Carie 2 (Paris 1954) 46-49. See also J. M. Reynolds, New Letters from
Hadrian to Aphrodisias: Trials, Taxes, Gladiators, and an Aqueduct, JRA 13 (2000) 5-20.
For earlier archaeological studies of aqueducts, see: M. akr, . Verim, R. Aar, Antik
Afrodisias Kenti Su Yaplar (zmir, Ege niversitesi, Mhendislik Bilimleri Fakultesi, naat
Mhendislii Blm Diploma almas 1978); . zis, Su Mhendislii Tarihi Asndan
Turkiyedeki Eski Su Yaplar (Ankara 1994) 73.
7 Nicetas Choniates, Hist. 494.

108

it was abandoned? Was there a catastrophic increase in mortality? Or did the

population simply melt back into the countryside from which their ancestors had
come from many centuries before? As noted above, five out of the six settlement
sites where controlled collection of surface finds has been carried out appear to
have been abandoned in the early imperial period and never resettled, and very
little evidence for settlement in the upper Morsynus valley in late antiquity has been
found. Until now, however, none of the settlements identified in the plateau south
of the valley have been mapped or sampled, and it is possible that the population
retreated at least in part to this more remote area after the abandonment of the
city.
6) Turkish Period (13th century C.E. to present)
In the Ottoman era, important roads ran from west to east along the north side
of the valley, and across the plateau to the south. The routes of these roads can
be traced by preserved bridges, and by large cisterns situated at regular intervals.
Two Ottoman bridges and four large cisterns have been identified, and architectural
records of these important monuments will be made in future seasons.
In addition to its purely academic goals, another objective of the survey is
to promote conservation and responsible tourism of the upper Morsynus River
valley. Loosely regulated marble quarrying threatens both the pastoral beauty
of the valley and its ancient monuments, and casual looting is widespread. By
meeting and sharing our data and maps with local administrative, educational,
forestry, and security officials, we hope to heighten awareness and respect for this
areas priceless archaeological heritage.
C. Conclusion
The first two seasons of regional survey carried out at Aphrodisias in 2005 and
2006 have shown that the archaeological evidence for human activity in this area
from the prehistoric period to the present day is equally as well preserved as the
city site of Aphrodisias, and presumably for the same reasons -- the absence of
either significant geomorphological change or intensive human occupation since
antiquity. From a methodological point of view, the results to date demonstrate the
continued utility of historically-driven, low-intensity reconnaissance of ancient
landscapesinformal survey focused on monuments near modern roads and

109

settlements and on local lore, designed to address specific questions arising in

this instance out of the excavations at the city-site of Aphrodisias. In 2006, highintensity sampling of selected areas throughout the valley was also begun, and
that strategy will be pursued in coming seasons, in order to form a better idea of
how accurately the archaeological evidence recovered so far represents actual
habitation in the valley throughout history.
The ultimate goal of Aphrodisias Regional Survey is not only to improve our
understanding of the history of this particular region, but also to shed new light on
one of the most characteristic features of ancient Greek and Roman civilization -the emergence, growth and success, and almost total disappearance of cities from
rural areas throughout the Mediterranean basin. The archaeological excavations
carried out at town-sites such as Aphrodisias over the last century and a half have
given us a vivid picture of ancient Greek and Roman civic culture. By turning our
attention to the surrounding countryside, by taking an interdisciplinary approach
to the study of the rural environment, and by combining traditional and modern
methods of data collection and analysis, we will endow that picture with new
richness and new scope.

110

Fig. 1: Map of northeastern Caria

111

Fig. 2: Map showing results of regional survey (2005 and 2006)

Fig. 3: Entrance of tumulus tomb near amaras

112

Fig. 4: Plan and section drawings of tumulus Fig. 5: Plan of settlement near Ataky
tomb near amaras

Fig. 6: Surface finds from settlement near Ataky

113

Fig. 7: Citadel near Seki,

view looking west

Fig. 8: Plan of citadel near

Seki

114

Fig. 9: Marble quarry near Yazr

115

Fig. 10: Aqueduct bridge north of Aphrodisias (near Iklar)

Fig. 11: Press bed of olive press and screen

block from church (in farmhouse near
Ataky)

116

THE BOUKOLEON MONUMENTAL ITINERARY AND THE

TWO CONNECTED WESTERN AND EASTERN
ITINERARIES
Eugenia Marta BOLOGNESI*
Giuseppe BERUCCI
Daniele GARNERONE
Starting from the initial Survey of the Great Palace of the Byzantine Emperors
in stanbul, in the first part of September 2005 we focused onto the planning of
the Monumental Itinerary of the Palatine Harbour of the Boukoleon on the Sea of
Marmara as a first objective for the Urban-Historical Park of Sultanahmet.
We are as usual very grateful to our commissar Dr. Tevfik Gktrk, who followed
the researches with interest and always gave very useful advices; to the Director
of the stanbul Archaeological Museums Dr. smail Karamut and to the Director
of the Department of Restoration and Conservation of the Ministry of Culture and
Tourism Prof. lk zmirligil, a sto Prof. Dr. Nuran Zeren Glersoy, Director of the
Department of Urban and Social Studies of stanbul Technical University. We are
in particolar very grateful to Arch. Giuseppe Berucci, who guided the study of the
Western Itinerary, with Dr. Anna Conticello, Arch. Giovanna Marchei and Arch.
Irem Aranci, who also joined the team working at the Eastern Itinerari, with Arch.
Daniele Garnerone and Arch. Gianni Dibenedetto.
The itinerary is intended to give a better understanding of this neglected area
of the Historic Peninsula and to promote at the same time the revival of the entire
neighbourhood.
The site entails the sea-walls on Sahil Yolu, the road to the airport along the sea
of Marmara, between Nakilbent Caddesi and Oyuncular Sokak, in particular the
distance between the vanished tower of Belisarios to the west and the lighthouse
tower to the east. It also entails the defence-wall running northwards from the
lighthouse tower up to the little mosque and devotional complex of Kap Aas
Mahmut Aa, built at the beginning of the sixteenth century on top of Byzantine
ruins.
*

Dr. Eugenia Marta BOLOGNESI, Sede operativa, Via Ajaccio, 14 00198 Roma/ITALY.

117

While following the itinerary through the Boukoleon area by walking on or

beside the sea-walls between Kk Aya Sofya Spor Kulb and the Maritime
Gate, coming to the defence-wall near the lighthouse tower and the devotional
complex of Kap Aas Mahmut Aa, it will be possible to plunge into the
thousand-years history of the Palace The installation of explicatory panels about
the Monumental Itinerary of the Boukoleon Harbour are planned at the centre of
the gardens, in front of the Loggia, between the Monumental Landing Staircase
and the Lighthouse Tower on Sahil Yolu.
Needless to say, museums and urban planning layout, as the completion of the
itinerary and its opening to the public planned after five years from the beginning
of the works, will greatly contribute to the revitalization of the neighbourhood, with
a rich history but still absent from cultural tourism rutes in present-day stanbul.
The complexity of the history, archaeology and architecture of the area, where
the two civilisations impose strong respect of the respective areas of influence, but
also the exaltation of both when they appear to be closely inter-related, requires
an equally complex museum project. In it the reshaping of the present-day urban
fabric will integrate with the ancient fabric as shown by the cartography of the
periods previous to the present. Some of the complexes of buildings identified as
focal points of the area in its various historical phases will not only be restored but
also re-used for a better appreciation of the territory.
The essential instruments of this reshaping and new use of the urban fabric
will be the itineraries linking the monuments of particular importance, respecting
all the phases that helped to form the history of the area. These itineraries will
be of two different types: the first, through the history of the city, begins from
the Ottoman period and goes backwards to the early centuries of Byzantium; the
second, through the different phases of development of the Palatine complex of
the Emperors of Byzantium, follows the path (rediscovered by us) actually taken
by the Emperors to reach the Hippodrome from the Harbour.
The Monumental Itinerary of the Boukoleon Harbour, respecting all phases that
helped to form the Boukoleon history, will enhance particularly the fundamental
sector of the sea-walls where both itineraries start on the Sea of Marmara.
In this context it may turn out to be necessary to plan new works (exhibition
pavilions, paths, pedestrian bridges, etc.). This activity consists in the definition
and planning of the structural elements and their links on the basis of a forecast
in line with the architectonic and functional requirements, followed by verification
of the choices made, and finally checking on the new structural elements and the
overall stability.
Onto the Monumental Itinerary of the Boukoleon Harbour converge both the
Western and the Eastern Itineraries, studied by Architect Giuseppe Berucci and
by Architect Daniele Garnerone.

118

The Western Itineraries (Table: A)

Giuseppe BERUCCI
Characteristics and potential implementations of the district of Sultanahmet,
as much as they were pointed out in the 2006 campaign, suggested the possible
construction of an itinerary which would come from the high substructures of the
Sphendone, the Curved End of the Hippodrome, today At Meydan, and the tekke
of the Uzbeks in Sultanahmet, down to the mosques of Sokollu Mehmet Paa
and of Kk Ayasofya. Along the itinerary the Roman and Byzantine ruins still
emerging from the modern urban tissue were pointed out, and so were the few
wooden Turkish houses still surviving in small groups where salient structural and
decorative characteristics could be observed. At the same time the functions to be
re-assigned to existing buildings were hypothesized, together with imagining new
urban centers of action in the area. The attention was drawn to the residential,
commercial and tourism potential, also in the bordering areas, whose a possible
interchange could be eventually activated with.
Two possible itineraries were actually thought, one for the residents, descending
from the northern part of the district down to the gardens on the shores of the
Sea of Marmara, already very busy particularly during the Citys free time; and
the so-called urban walk, more attentive to the environmental and art-historical
peculiarities of the neighborhood. General aim is to make the residents and the
travelers curious of the urban developments of this part of town, where they live or
also where they happen to be for a few days. The aim ought to be reached through
illustrative panels, urban furnishing and various illustrative material.
It is foreseen that the realization of these itineraries will strongly increase
tourism offers in the district, which at the moment is particularly dilapidated in
particular for what it concerns the wooden Turkish houses. The presence of the
mosques of Sokollu Mehmet Paa and of Kk Ayasofya, as of the Monumental
Boukoleon Harbour of the Great Palace of the Byzantine Emperors on the sea
walls, will be the main landmark of the area.
The two itineraries would have two points of contact: 1. in the green area of
an archaeological garden beside the tekke near the Sphendone, where a resting
point could be conceived, with a little permanent exhibition about the archaeological
value of the area and the building methods from Roman and Byzantine to Ottoman
and modern times; 2. in the other green area in the courtyard of the medrese
near Kk Ayasofya, which is already space for resting and studying, and where
an underground walking passage in correspondence with the ancient Byzantine
monumental gate could easily connect this area with the gardens along the sea
side bordering Sahil Yolu.

119

Along the two itineraries a cavea for an open air theatre has also been
hypothesized below the Sphendone, together with a series of gardened steps in
the empty area beside the Best Western Hotel between the mosques of Sokollu
Mehmet Paa and of Kk Ayasofya.
The Eastern Itinerary (Table: B, C)
Daniele GARNERONE
The itinerary has a prevailing archaeological character. It descends, partially
above and partially beneath the surface of the hill, along the system of terracing
which goes from the Blue Mosque down to the shores of the Sea of Marmara.
The path goes through the ruins of the Great Palace of the Emperors of
Byzantium.
It begins from the City Hippodrome, the actual At Meydan. It proceeds beside
the remains of the Palace of Gzel Ahmet Paa (ca. XV century) and the socalled Covered Hippodrome. Coming then underground, the path goes through
the Mosaic Peristyle and the extraordinary quality of the mosaic floors, emerging
eventually to the day light in the middle of the colorful bazaar in the Ottoman
arcades of Arasta Sokak.
Beyond Torun Sokak, it goes on again to the Apsed Hall, opening once onto
the Mosaic Peristyle. The ruins of the Apsed Hall are still visible in the centre of
a vast garden, at the borders of the same terrace where the Mosaic Peristyle lay.
From the Apsed Hall garden the view commands over the Marmara Sea to the
Princes Islands and to the mountains of Bithynia. This is the heart of the entire
itinerary.
To the north, towards St. Sophia, the path proceeds to the Karianos, ruins of
some private apartments of a ninth century emperor, possibly Theophilos (83742).
To the south, the path descends to the remains of the Sigma and Triconch,
ceremonial courtyard of the factions of the Blues and of the Greens which met
once in the City Hippodrome and met in the very Palace by the beginning of the
ninth century. From here, it will be possible to join with the little mosque of Kap
Aas Mahmut Aa (XV. century), which basement would easily house small
temporary exhibitions. From here it is possible to proceed to the Lighthouse Tower
of the Palatine Harbour of the Boukoleon on the Marmara sea walls and to the
Loggia, so-called House of Joustinian. It might be possible to divert through the

120

area of the long gone Chrysotriklinos Hall, the Throne Hall of the Middle Byzantine
Palace. The path descends finally to the sea by the Landing Staircase, which only
emperors could descend to enter their barges at the imperial harbour.
The Eastern Itinerary reconnects there to the Western Itinerary.
Here as well strong areas of interest have been pointed out in the streets where
wooden Turkish houses still survive and in the historical architectonical remains
such as the mosque of Kap Aas Mahmut Aa (XV. century) and its surrounding
devotional complex. But in the case of the Eastern Itinerary the archaeological
ruins are quite dominant and do actually impinge onto the pattern of the modern
streets.
The itinerary, sign posted by frequent posters on the streets, will be characterized
by points of interchange between the modern City and the art-historical and
archaeological monuments of the old Palace. They will be designed to re-qualify
and develop decayed areas which have long forgotten their primary cultural
identity, making them restful and enjoyable to residents and travelers. Near the
tourist information points, coffee houses and restaurants, didactical material for
the visitors, multi-medial centers and bookstores.
The Boukoleon Mosaic: A Possible Interpretation
Eugenia Marta BOLOGNESI
The 2006 Campaign took place last September in the first half of the month. We
owe as usual our results to the professionalism and the good will of our Commissar
Archaeologist Pnar Bursa as to the support of Dr. smail Karamut, Director of the
Archaeological Museums of stanbul and to the collaboration of Prof Dr. Nuran
Zeren Glersoy, Director of the Urban and Social Studies Department, Faculty of
Architecture, stanbul Technical University of Ta Kla.
We shall concentrate in this report onto the possible dating and identification
of the mosaic floor which has been recently known as the Boukoleon mosaic,
found indeed in the basement of a private house opening onto the railway
between Sirkeci and Kumkap, right behind the Loggia in the sea-walls which is
usually called the House of Joustinian. We shall leave the technical analysis at the
moment in progress by the CNR ISTEC of Faenza, with Dr. Michele Macchiarola
and Dr. Francesca Maria Amato, to a specific article where the analysis result will
be published. We have anyway to thank Arch. Cristina Brusaporci for the long
hours spent in the detailed examination of the mosaic, resulting in the drawings
and in the photographs are presented here.

121

The floor measures 5x7 meters and the central panel follows a rectangular
scheme, with irregular squares in the middle and round ribbons along the external
perimeter. The colors are mainly shades of light and deep blue and turquoise,
deep red, deep green and white, with frequent gold insertions; the patterns are
very fine and interlaced the one with the other.
In the middle of the short eastern side of the floor still survives a rectangular
marble base with four empty holes at the four corners and among them a close
grid, also in marble, emptied of the colorful decorative material which would have
most probably once filled it in.
If the marble base is actually what remains of an altar piece, as most scholars
agree, then the mosaic floor belongs to an oratory or to a chapel. Together with
other emains from this area, in the Archaeological Museums of stanbul is indeed
exhibited a marble angel, which counts among the very few architectural fragments
we know of in Constantinople.
The dating of the mosaic has been tentatively placed by J. P. Sodini in the
tenth century since the Conference of Byzantine Studied held in Moscow in 19901.
But in 2001 Marlia Mundell Mango took back the dating of the Boukoleon mosaic
floor to the first half of the ninth century, analysing with S. E. J.Gerstel and J.
A. Lauffenburger typology, chronology and functions of Polychrome Tiles from
Byzantium2. Recently, the tenth century dating was proposed again by Alessandra
Guiglia in The Art of Byzantium and Italy at the time of the Palaeologians 126114533 and by Claudia Barsanti in the 2006 Parma Conference about The Church
and the Palace4.
We can now look back in the sources for a chapel near the sea-walls dating to
the ninth or to the tenth century.
1 J.-P.Sodini, Le got du marbre , in Etudes balkaniques, Cahiers Pierre Belon, 1, 1994,
Actes de la table ronde n.9 , XVIIIe Congrs international dtudes Byzantines, Moscou, Aot
1990, 179-201;
2 M.Mundell Mango, Polychrome Tiles found in Istanbul: Tipology, Chronology and Function,
in A Lost Art Rediscovered. The Architectural Ceramics of Byzantium, eds. S.E.J. Gerstel and
J.A. Lauffenburger, Baltimora 2001, part.23-5, fugg.1-2.
3 cfr. A. Guiglia Guidobaldi La decorazione pavimentale bizantina in et paleologa , in Larte
di Bisanzio e lItalia al tempo dei Paleologi, 1261-1453, eds. A. Iacobini-M.della Valle, (Milion,
Studi e ricerche darte bizantina, 5), Argos, Roma 1999, part. 324-25, with bibl..
4 C.Barsanti, Le chiese del Grande Palazzo di Costantinopoli, in La Chiesa e il Palazzo, Atti
del Convegno, Parma, 2005, 24, with notes, to be publ.

122

Indeed, in the Boukoleon area, along the sea-walls, Theophanes Continuatos

tells us of Theophilosworks between 827 and 842; and soon after of Basils works,
between 867 and 886. In particular, among Theophilosbuildings, we are told of
Kamilasapartments, in fact, the lower apartments, which I would place, as already
said on other occasions, on the lower terrace of the Lower Palace, at 11. m. a.s.l.,
thus, in the area of the Loggia in the sea-walls. In Kamilas we know existed the
oratory dedicated to the Virgin Mary and to the Archangel Michael5. This could
thus be the chapel which the Boukoleon mosaic floor belongs to and the ninth
century dating would then be quite befitting.
At the same time we cant surmise the later interventions in the same area,
which leaving aside Basils works, probably to be identified nearer to the Lighthouse
Tower6, may be ascribed to Constantine VII Porphyrogenitos, between 913 and
959. The Loggia itself is I think most probably a tenth century addition to the
original ninth century plan of an open terrace onto the sea-walls7.
Here were I think the apartments where Nikephoros Phokas was killed on
Christmas Eve in 969. Now, one obscure Armenian manuscript, quoted only, to
my knowledge, by the learned Bury in his History of the Eastern Roman Empire,
tells us about the conspiracy against the emperor planned by his wife and the chief
eunuch, hiding the killers in the nearby chapel of St. Michael Archangel.
This is, in my opinion, the chapel of the mosaic floor near the railway.
More work is necessary to understand if the mosaic itself is due to the initial
planning of the chapel at Theophilostime, thus in the first half of the ninth century,
or to an eventual re-making at the time of the re-shaping of the open terrace, when
the Loggia was built, probably in the first half of the tenth century. From there
anyway, on that floor, the conspirators headed I think to kill Nicephoros Phokas on
Christmas Eve of 969.
5 Th. Cont., Bonn, 143-46; P.G.CIX, 156 ff. Cfr. R.Janin, Constantinople Bizantine, Dveloppement
urbani et rpertoire topographique, 2nd edition, Institut Franais dEtudes Byzantines, Paris
1964, 114-15.
6 The Baths of Basil I were placed by Nikolas Mesarites near the Lighthouse Tower, to the
south-east of the chapel of the Pharos. Cfr.Th. Cont. Vita Basilii V.87, Ps-Sym.692, Geo. Mon.
Cont. 845, Leo Gr. 258. For further discussion see R.J.H. JENKINS and C.MANGO, The Date
and Significance of the Tenth Homily of Photius DOP 9-10 (1956), 125-40; P.MAGDALINO,
Observations on the Nea Ecclesia, JB 37 (1987), 51-64, spec. 56
7 Theoph. Cont. 447. Cfr. MILLINGEN (Const. byz., 280). Cfr. G.U.S. CORBETT, The building
to the north of the Boukoleon harbour called the House of Justinian, in The Great Palace of
the Byzantine Emperors, 2nd report, ed. D. TALBOT-RICE, Edinbourgh, 1958, 168-193.

123

124

Table: A

125

Table: B

126

Table: C

Plan 1: Mosaic floor general plan and analysis samples identification

Fig. 1: Decorative details (photo by Arch. Cristina Brusaporci)

127

128

Fig. 2: Photo composition of the general area (by Arch. Cristina Brusaporci)

2006 YILI
ERZNCAN, ERZURUM, KARS VE IDIR LLER
YZEY ARATIRMALARI
Alpaslan CEYLAN*
Akn BNGL
Yasin TOPALOLU
Kltr ve Turizm Bakanlnn B.16.0.AMG.0.10.00.02./713.1.134261 say ve
15 Austos 2006 tarihli izinleri ile 14-24 Kasm 2006 tarihleri arasnda Erzurum li
enkaya, Kprky ve Merkez ileleri, Erzincan li Tercan lesi, Idr li Merkez
lesi, Kars li Merkez ve Kazman ilelerinde yrtlmtr.
Bakanlm altnda yrtlen almalara, Yrd. Do. Dr. Akn Bingl, Ara. Gr.
Yasin Topalolu, yksek lisans rencisi Oktay zgl, Yavuz Gnat katlmtr.
Bakanlk temsilcilii grevini Erzurum Mzesi arkeologlarndan Hacer Kumanda
Yanmaz yrtmtr. zverili almalarndan dolay meslektalarma teekkr
ederim.
Yzey aratrmalarna katk salayan Atatrk niversitesi Aratrma FonuDPT1 ve desteklerini bizlerden esirgemeyen Erzurum Mzesi Mdr Mustafa
Erkmene, Kars Mzesi Mdr Necmettin Alpa, Idr Meslek Yksekokulu retim
grevlilerinden Aslantrk Akyldza, Sanat Tarihisi Uzman Hasan Buyruka ve
Corafyac Ouz imeke, Kazmandan Sait Kke, Karstan Yavuz Yldrm
ztrkkana, ve Erzurum Mzesinden Davut Kayaya teekkr etmeyi bir bor
bilirim2.
*

Do. Dr. Alpaslan CEYLAN, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,
Eskia Tarihi Anabilim Dal retim yesi, Erzurum/TRKYE.
+90 442 231 36 38 ceylanerzurum@hotmail.com
Yrd. Do. Dr. Akn BNGL, Kafkas niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,
Eskia Tarihi Anabilim Dal retim yesi, Kars/TRKYE.
Ara.Gr. Yasin TOPALOLU, Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,
Eskia Tarihi Anabilim Dal retim yesi, Erzurum/TRKYE.

1 Proje No:2005/05
2 Yzey aratrmalar srasnda gsterdikleri anlay ve saladklar katklardan dolay Atatrk
niversitesi Rektr Prof. Dr. Yaar Stbeyaza, Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. mit
Demire, Tarih Blm Bakan Prof. Dr. Selami Kla, teekkr ederim.

129

1998 ylndan itibaren Erzincan, Kars ve Idr illerinde yrttmz almalar

sonucunda nemli tarihi ve arkeolojik verilere ulam bulunmaktayz. Bu
erevede 2006 yl almalarmzda ok verimli tamamlanm ve blgenin tarih
ve arkeolojisini aydnlatma asndan nemli sonular ortaya koymutur.
2006 Ylnda Erzincan Blgesinde Belirlenen Yerlemeler
2006 ylnda Erzincan blgesindeki almalarmz geen yl olduu gibi Tercan
lesinde younlamtr. Yzey aratrmalar ne yazk ki bu yl kstl bir srede
gerekletirilmitir.
Mftolu Kalesi
Erzincan li, Tercan lesi, Mftolu Kynn kuzeyinde ana kayaya yaplm
bir kaledir. Kale, deniz seviyesinden 1605 m. yksekliktedir. Mftolu Ky ise
1567 m. yksekliktedir. Kale, ta iilii olarak nemli bir yere sahiptir. Kalenin
zeri dzeltilmitir. Dzeltilen ksmda, talar zerinde oyuklar dikkat eker.
Bu oyuklar, 15 cm., 20 cm., 13 cm. apnda olup ortalama 8-10 cm. derinlie
sahiptir. Ana kayann dou taraf uurum olduu iin savunmas kolaydr. Kalenin
bat kesiminde kuru bir dere yata vardr. Bu dere yata, kalenin dousundan
gelip kalenin batsn dolanr. Kalenin kuzey kesimi tralanarak dz bir alan
oluturulmutur. Kalenin dou kesiminde temel kalntlar rahata grlr. Ana
kayann uzantsnda sur duvarlar rahata grlr. Kale dou-bat dorultusunda
olup duvar kalntlar sur yataklaryla son bulur. Kalenin zellikle dou kesiminde
duvar kalntlar belirgindir. Duvarlarda byk ve iri talar kullanlmtr. Talar
kiklopik teknik ile oturtturulmutur. Talarn d yzeyi kabaca dzeltilmitir. Kalenin
kuzey kesiminde 3 m. derinliinde bir kaak kaz yaplmtr. Kalenin gney kesimi
daha yayvandr. Erzurum-Erzincan yolunun da bu kesimde bulunduu grlr.
Mftolu Kalesinin bat ve gney ksmnda kaya basamaklar vardr. Kalenin
yaps ve bu kaya basamaklar, ayrl lesindeki Sratalar Kalesi ile byk bir
benzerlik gsterir. Kalenin kuzeyinde, yaklak 2 m. yksekliinde ana kayaya
yaplm sur duvarlar vardr. Kalenin gneyinde ilgin bir kaya ana vardr.
Gneyde sunak alan diyebileceimiz ukurlar mevcuttur. Bu ukurlardan batda
olan 27 cm. apndadr. Douda olan ise 30 cm. apnda, 25 cm. derinliindedir.
Bu iki ukur arasndaki uzaklk yaklak olarak 2 m.dir. Bu sunak alanda toplam
3 adet sunak vardr. Bu kesimin byk ihtimal ile kalenin tapnak alan olduu
dnlr. Kalenin bir zellii ise kuzey ve bat ynnde bir dere yatann
olmasdr.

130

Ababa Kalesi
Erzincan li, Tercan lesinin, 2 km. gneydousunda, Akbaba Kynn hemen
kuzeybatsnda yksek kayalk bir tepe zerinde yer almaktadr. Kale hayvanclk
ve tarm asndan olduka elverili bir konumdadr. Keramik verileri lk Tun
andan balayp, Demir a ve az sayda Ortaaa tarihlendirilmektedir. Kale
duvarlarnn kalenin ok sarp olmas ve blgenin sert bir iklime sahip olmas nedeni
ile ykld dnlmektedir. Ana kayaya oyulmu sur temelleri vardr. Tepenin
st ksm tralanmtr. Kalenin st ksmnda kk bir sur kalnts vardr. Ancak
burann sonradan oluturulduu dnlmektedir. Kale dou-bat dorultusunda
yaplmtr. Kale deniz seviyesinden 1690 m. yksekliktedir. Kaleden aa doru
inildike Ortaa yerlemelerinin sklat grlr. Kalenin zerinde ise daha
erken dnemlerde yerleildii anlalr. Kalenin gney kesiminde sur kalntlarna
rastlanabilmektedir. Kalenin bats ve kuzeyi olduka sarptr. Savunmas olduka
kolay bir kaledir. Bu yzden fazla sur yaplmamtr. Kalenin dousunda da belirgin
bir ekilde sur kalntlar grlebilmektedir. Kaleye k dou tarafndandr. Zaten
kuzey ve gneyinde dere yataklar ile oluturulmu doal bir savunma vardr.
Tercan ile Akbaba Ky aras 13,5 km.dir. Akbaba Kalesinin hemen batsnda
Tercan Barajnn batsnda Krolu Kalesi vardr. Akbaba Kalesi bu kale ile
karlkl yaplmtr. Bu iki kalenin ayn dneme ait olduu dnlmektedir.
irinlikale
Erzincan li, Tercan lesinin 50 km. gneydousunda yer alan kaleye,
Tercandan ata giden yol ile ulalr. Karasudan sonra, Kurukol ve Yalnkaya
kyleri geilir. Yaylayolu, Gkta ve Begze kylerinden Tuzluaya ulalr.
Tuzluayn paralelindeki hky Deresi kysnda ykselen irinlikaleye ulalr.
st taraf kayalk, dou ve gney yan nehir yatandan 50 m. yksekteki kale
tepesi dik bir uuruma iner. Gneybatda dikkat eken uurum doal bir koruma
salamaktadr. Kale Urartu kaleleri ierisinde uygun bir yerdedir. irinlikale, Fahri
Ikn bakanlndaki bir ekip tarafndan yzey aratrmas srasnda tespit
edilmitir. irinlikalede Urartu ve Ortaa yerlemesi grlmektedir. Kalede ve
tam karsnda, nehrin dou kysndaki tepede de Urartu seramii bulunmakla
birlikte, kalede hibir duvar kalnts kalmamtr. kalenin kuzey kenarnda,
tahkim duvarlarndan heybetli bir para Ortaadan kalmaktadr. irinlikale, inaat
bakmndan Urartu karakteri gstermektedir. Kaya platosunun kuzeyinde, depo
biiminde oyulmu iki sarn ve i kalenin dousundaki kuzey ve gney kaya
tnelleri, Urartu kale inaatnn orijinal eserlerindendir. Ayrca doudaki i kalede,
kaya ktlesine yaplm iki Urartu kaya mezar vardr.

131

irinlikalede bulunan iki kaya mezarndan ilki tepenin sarp dou yamac
dibinde, dzeltilmi kaya yzndedir. Mezarlarn bakt hky Deresi ynnden
kolaylkla ulalabilen iki odal mezar, iilikte niteliklidir. Mezara girii salayan
dzgn dikdrtgen kap, iten ve dtan bir silmeyle evrelenmitir. 0,60x0,93x1,23
m. llerindeki girile, boyutlar 2,75x3,60x2,10 m. olan ana odaya geilir.
Karlalan ilk deme, mezar tabannda kapya yakn alm 0,20x0,40x0,10
m.lik bozuk dikdrtgen biimli bir ukurdur. Odann gney duvar boyunca 0,40 m.
aralklarla, 0,10 m. apnda alt oyuk dizilmitir. 0,68x0,95x1,27 m. boyutlarndaki
arka oda girii, arka duvarn gney yanna ekilmitir. Yaklak kare biimli arka
oda 3,80x3,90x2,25 m. llerindedir. Ana odadan 0,25 m. derindeki arka odaya
basamak ilevindeki eikle inilir. Odann kuzeydou kesi byk tahribata
uramtr. kinci mezar; ayn kayalkta, ilk mezarn gneyinde bulunan kaya
mezar, douya doru bakmaktadr. Bir silmeyle yandan evrelendii anlalan
0,70x0,30x1,0 m. llerindeki kapdan, 0,20 ve 0,40 m. yksekliindeki iki
basamakla mezara inilir. 3,12x3,85x2,15 m. lleri olan ana odann ykseklii,
tavann kt iilikli ilk 2,00 metresinde 2,20 m.yi bulur. Bu kesim dnda iilik
niteliklidir. Mezarn arka duvarnn ortasna, 2,12x1,95x1,40-1,70 m. boyutlarnda,
mezar enince uzanan, 0,40 m. yksekliinde bir basamakla klan blm
almtr. Eyvann arka duvar nnde iki sra hlinde dizili 14 oyuun aplar,
5-8 cm. arasnda deimektedir. Ana odann kuzey kesinde 0,25x0,30x0,13 m.
boyutlarnda dikdrtgen bir ukur, bu kesimde uzanan basaman her bir banda
da birer oyuk yer alr3.
2006 Ylnda Erzurum Blgesinde Belirlenen Yerlemeler
2006 ylnda Erzurum blgesindeki almalarmz Merkez, enkaya, Kprky
ilelerinde younlatrlmtr.
3 F. Ik, irinlikale, Bilinmeyen Bir Urartu Kalesi ve Dou Anadoludaki Yaratc Da
Topluluunun Kaya Antlar Hakknda zlenimler-Sirinlikale, Eine Unbekamle urartische Burg
und Beobachtungen zu dan Felsdenkmlern eines schqoferischen Bergvolks ostanatoliens,
Belleten LI-200, Ankara 1987, s. 497-534., A. Ceylan, The Erzincan, Erzurum and Kars
Region in the Iron Age, Anatolian Iron Ages 5, Proceedings of the Fifth Anatolian Iron Ages
Colloquium held at Van. 6-10 August 2001, (Eds. A. ilingirolu-G. Darbyshire) s.21-29,
London, 2005, s. 24. N. evik, Urartu Kaya Mezarlar l Gmme Gelenekleri, Ankara, 2000,
s. 120-121., N. evik Urartu Kaya Mezarlarnda l Kltne likin Mimari Elemanlar, Trk
Arkeoloji Dergisi-XXXI, Ankara, 1997, s. 419 vdd.

132

Deirmen Mevkii
Erzurum li, enkaya lesinin yaklak ku uumu 5.82 m. gneydousunda
olup atalkom mevkiinde yer alr. Deniz seviyesinden 2287 m. yksekliktedir.
Doudan, deirmene doru dadan gelen bir yol vardr. Su kaynann yetersiz
olmasndan dolay, deirmen ilevini sonradan yitirmitir. Deirmenin evresinde
yerleme yoktur ve deirmen kullanma elverili deildir. Blgenin yaz aylarnda
kurak olmasndan dolay deirmen yaplmtr. Gnmzde ilev grmemektedir.
Murathan Yerlemesi
Erzurum li, enkaya lesi, atalkom Deirmeninin 800 m. kuzeyinde yer
almaktadr. enkayann ku uumu 5 km. gneydousundadr. Da yolu ile
dere yatandan, Selime giden yol zerinde bulunmaktadr. Kuzeyinden ve
gneydousunda gelen derelerin buluma noktasna yaplmtr. Kare planldr.
Da yollarn kontrol amal yaplmtr. Ge dnem keramik buluntularna rastlanr.
Han duvarlar ok fazla tahrip olmutur. Birka sra ta izine rastlanr.
Kzlta Maara Yerlemesi
Erzurum li, enkaya lesinin 4.70 km. gneydousunda Murathann 500
m. batsnda yer alr. 2118 m. ykseklikte yer almaktadr. Doal bir maaradr.
Maarann n talarla rlerek bir yerleme alan oluturulmutur. 4.30
m. derinlikte olup duvar kalnl 2.25 cm.dir. Talarn bykl 0.901 m.
arasndadr. Maarann hemen st ksmnda ana kayaya ilenmitir. Yerlemenin
talar yar ilenmi kiklopik tarzdadr. Talarn aras kk talarla doldurulmutur.
Bu duvar maarann gney ksmn rter. Yerleme, enkayadan Selime giden
yol gzerghn kontrol eder. Yerleme 18 m. uzunluunda ve 6 m. derinliindedir.
Maara yerlemesinin bat tarafnda doal bir maara daha vardr.
enkaya-1 Kalesi
Erzurum li, enkaya lesinin dousunda ve 2396 m. ykseklikte yer
almaktadr. Kars li, Arpaay lesi, Polat Kynde bulmu olduumuz kale
ile rtr. Kalenin girii bat kesimde olup kuzey ve kuzeybat taraf 610 m.
arasnda deien blok kayalar zerine oturtulmutur. Giri yaklak olarak 1.80
m.dir. st ksmnda savunma duvarlar yaplmtr. Ancak kaak kazlar sonucu
tahrip olmutur. Kapnn bat tarafnda bir avlu yaplarak giri glendirilmitir. Kale

133

duvarlar yaklak olarak byk sal talardan oluturulmutur. Ortalama 11.20

m.dir. Dou Anadolunun en yksek kalelerinden biridir (2396 m.). Duvar kalnl
yaklak olarak 2 m.dir. Bu kale M.. II. binyl halknn hayvancla ne kadar
nem verdiini aka gstermektedir. Talarn uzunluu yaklak olarak 1.40
1.50 m., ykseklikleri 5080 cm.dir. Talarn d yzeyleri dzeltilmitir ve kalenin
talar kiklopik teknikte rlmtr. Kalenin dou tarafndaki duvarlar daha geni
ekilde yaplmtr. Bunun sebebi ise kalenin dou tarafn savunmak asndan
zor olmasdr. Sur duvarlarnn yksek olduunu gsteren en byk zellik ise sur
duvarlarna bindirilen i talarn bir sra kaydrlarak basamak oluturulmasdr.
Ayrca bu kalenin dou tarafndaki duvarlarn yksekliini gsterir. Surun dou
duvarlarna k basamaklar bat ve kuzeyde iki sra hlinde yaplmtr.
enkaya-2 Kalesi
Erzurum li, enkaya ile merkezinin 300 m. kuzeyinde yer almaktadr. enkaya
Kalesi 2, byk sal talardan yaplm bir kaledir. Kalenin ykseklii 1888 m.dir.
enkaya Kalesi bu kalenin gneydousunda yer almaktadr. Ana kayann st
ksmna byk blok talardan yaplan bir ksm vardr. Kalenin gney ksmna
teraslama yaplmtr. Kalenin duvar kalnl 2.502.70 m. arasndadr ve kale
oval planl bir yapya sahiptir. Burada da ok sayda kaak kazlar yaplmtr.
Kalenin kuzey kesimindeki talar daha byktr ve 2 m. uzunluunda 1.10 m.
eninde byk talar kullanlmtr. Kalenin gney eteinde ikinci bir sur duvar
bulunur. Kale kapsnn kalenin bat ksmnda yer almasndan dolay kaleye
yaplacak saldrlar kolayca nlenebilmektedir. Kalenin bat kesiminde de yksek
talardan oluan bir sur yapsnn oluturulmu olduu sylenebilir. Ayrca kalenin
bat ksmnda kiklopik tarzda teras duvarlarnn yapld grlmektedir. Kalenin
gney sur duvarlarnn ayakta kalan ksmnn uzunluu 3 m.dir ve kale surlar
olduka tahrip olmutur.
enkaya Kalealt Yerlemesi
Erzurum li, enkaya lesi, enkaya Kalesinin altndaki yerleme duvar
rgs ve keramik vardr. 2045 m. ykseklikte yer almaktadr. enkaya Kalesinin
hemen gneyinde aa doru inerken yer alr. ok az sayda keramik ve duvar
kalnts bulunmaktadr. Rzgrdan ve kn etkisinden korunabilen bir konumda
yaplmtr.

134

Krolu Kalesi
Erzurum li, enkaya lesinin batsnda Timur Klas olarak ifade edilen
yerin ku uumu 1.5 km. kuzeyinde, Teketan 1.725 km. gneydousunda yer
almaktadr. Kalenin kuzey ve kuzeybats sarp uurum ve sudur. Dousundan
modern Oltu-Gaziler karayolu gemektedir. Gnmzde byk lde tahrip
olmu olan kalenin bulunduu tepelik alanda kaak kazlarla birlikte doal bir
kayma sonucu byk bir tahribat vardr. Muhtemelen kk bir gzetleme kalesi
vardr. Yaklak 1449 m. ykseklikte yer almaktadr. Krolu Kalesi sarp bir kale
olmakla beraber kalenin Lahsor Deresine bakan ksm uurumdur.
Puruttepe Kalesi
Erzurum li, enkaya lesi, enyurt Kynn yaklak olarak ku uumu 2
km. kuzeybatsnda Gzelyayla Kynn 1.50 m. gneyinde yer alr. ErzurumTortum Karayollar Bakmevi Onarm Merkezinin gneydousunda yaklak olarak
anayola 500 m.lik bir mesafede yoldan 70 m. ykseklikte doal bir tepenin zerinde
yerlemenin var olduu tespit edilmitir. Yapm olduumuz yzey aratrmasnda
tepenin kuzeybat eteklerinde yerleim olduu ve yerlemenin gneydousunda
ykselen tepenin stnde de savunma amal bir yerlemenin var olduunu tespit
ettik. Tepenin stnde savunma amal olduunu dndmz mimari kalntlar
temel seviyesinde (5.15 m.) grlmtr. Kaak kazlar yaplm olup bu kaak
kaznn giri ksmnda temel izlerine rastlanmtr. Kaak kaznn bir ksmnda
yaklak 5.15 m. derinlie ulalm ve buradan bir tnel alarak yerlemenin
alt tarafna geilmitir. Kaak kaz alanlarnda inceleme ve materyal toplamada
elde ettiimiz keramikler Ge Kalkolitik, lk Tun, Erken Demir ve Orta Demir a
keramikleri bulunmutur. Zengin bir merkezdir. Kaak kazlarda ok sayda anakmlek krklar toplanmtr. Tepe gneyinde da silsilelerine balanmaktadr.
Kuzeyinden geen Grc Boazn da kontrol altnda tutmaktadr.
endurak Kalesi
Erzurum li, Oltu ilesi, Subatk Kynn ku uumu 1.86 km. kuzeyinde ve
2200 m. ykseklikte yer alr. Zemin deniz seviyesinden 1788 m. yksekliktedir.
Blgeye hkim bir tepeye konulan kale stratejik adan nemli bir kaledir. Blgenin
yksek kalelerinden birini oluturmaktadr. Kalenin sur duvarlar harl olarak
yaplm ve yapsal olarak Ortaa zellii gstermektedir.

135

Aras Yerlemesi
Erzurum li, Horasan lesinin en u snrnda, Aras Nehrinin kenarnda
bulunan yerleme Tavanck ile Pirali kyleri arasnda Talgneyin gneyinde
yer alr. ErzurumKars gzerghnn Karaurgan Deresinin Erzurum giri ksmnda
bulunan yerleme yolun kuzeyinde ykselen kireta bir tepenin zerinde yer alr.
Yerlemenin gney kesiminde Aras Irma ve modern ErzurumKars yolu geer.
Yerlemenin 2 katl bir ehir yerlemesi olduunu dnmekteyiz. Bu iki katl
yerlemede (ok katl) yaklak derinlik olarak ayakta kalan ksm 21 m. derinlikte
holn sa ve solunda ok sayda yerleme tespit edilmitir. Bu yerlemenin gney
ksm kire ve kumta olmas nedeniyle akm durumdadr. Alt ve st katlar
arasnda balant olan yerlemeler vardr. Ocak yerleri ve nilerin ok sayda yapl
olduu yaplar vardr. Bu yerlemenin alt tarafnda 7 m.lik yerlemelerin olduu
tespit edilmitir. Giri yaklak olarak 2.5 m.dir. Zeminin denizden ykseklii 1517
m.dir. Yerden 63 m. yksekliktedir.
psp Yerlemesi
Erzurum-Kars karayolunun zerinde bir kaya sna zellii tamaktadr.
Batsndan geen dere ve evresinde bulunan otlaklarla kapl olan merkez
yerlemeye son derece elverilidir. Kaya snann dou kesimi dalk alan
oluturmaktadr. Yerleim Paleolitik a zellii gstermektedir. Merkezde bulunan
veriler deerlendirilmektedir4.
Kprky, Kaptr Kalesi
Erzurum li, Kprky lesinde, kaya basamakl su tneli ve kaya odalar
bulunan kalenin gnmzde herhangi bir mimari zellii ne yazk ki kalmamtr.
Kale yapsal zellikleri bakmndan Erken Demir a ve Orta Demir a zellii
tamaktadr. Kalede hlen zelliini tayan 40 civarnda kaya basamakl su tneli
bulunmaktadr. Ayrca kalede ulam tamamen kaybolmu iki odal bir kaya odas
da bulunmaktadr.
2006 Ylnda Kars Blgesinde Belirlenen Yerlemeler
2006 yl Kars blgesi yzey aratrmalar Merkez ve Kazman ilelerinde
gerekletirilmi ve u merkezler tespit edilmitir.
4 H. Z. Koay, Erzurum ve evresinin Dip Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Entits Yaynlar,
Ankara, 1974, s. 1 vdd.

136

Kzlar Kalesi
Kars li, Kazman lesi, eperli Kynn 6 km. gneydousunda yer
almaktadr. Deniz seviyesinden 2011 m. yksekliindedir. Yapsal olarak i kale
olduka byk talardan yaplm olup d surlarn da olduu dnlmektedir.
Ancak bu d surlarn tahrip olmas nedeni ile gnmze kadar ulaamad
dnlmektedir. Kalenin sur kalnl yaklak olarak 3 m.dir. Kiklopik tekniktedir.
Talarn n yzleri dzeltilmi olup arka yzleri olduu gibi braklmtr. Kale
zenli bir ekilde yaplmtr. Kalenin giri kaps dou tarafnda yer almaktadr.
Teknik olarak kare plann dna klmtr. Kalenin ilgin bir mimari yaps vardr.
Kalede ok az sayda keramik buluntusu mevcuttur. Kalede ok sayda kaak
kaz yaplmtr. Kalenin en byk zellii surlarnda byk talarn kullanlm
olmasdr. Ancak ortada ana bir kale bulunmaktadr. Bu kalenin duvarlarnn testere
dileri ile oluturulmu, savunma amal bir kale olduu dnlmektedir. Bu kk
kalenin tapnak alan olma ihtimali yksektir. Kaleye gney ve kuzeybatsndaki
yollar yardm ile ulalr. Kalenin gney eteinde oval plan gsteren yaplar vardr.
Kalenin kuzey kesiminde de savunma amal olduu dnlen oval bir yapnn
mevcudiyeti gze arpmaktadr. Kale ok yksekte yer almaktadr. Kaleden
daha yksek kesimde rr Danda 2300 m. ykseklikte bir kalenin daha var
olduu ky halk tarafndan beyan edilmitir. Keramik buluntular arasnda, Urartu
keramiine yakn keramikler vardr. lk Tun ana ait keramik buluntularnn
daha fazla olmasna ramen yapsal olarak kale, Erken Demir a zellii
tamaktadr. Kale duvarlarnda har kullanlmamtr.
amulu, Kaya Panolar
Kars li, Kazman lesinde Yazlkayann stnde amulu Yaylasnda
bulunan kaya panosunda iki da keisi tespit edilmitir. Kabartma olarak yaplan
da keilerinden byk olan 80 cm. boyunda, 60 cm. enindedir. Dier Da keisi
ise daha kk boyutludur.
Aca Kalesi
Kazmann yaklak 40 km. uzanda Acakale Kynde yer almaktadr.
Kalede yaptmz incelemelerde kalenin yapsal olarak Ortaaa ait olduu
anlalmaktadr. Sur duvarlarnn yapmnda kire harc kullanlmtr. Kale
duvarlarndaki talar orta boyda ve iiliksizdir. Sur duvarlarnn ykseklii
gnmzde 5-6 m.yi bulmaktadr. Kalenin alt ksmnda mezarlk alanlar
bulunmaktadr.

137

2006 Ylnda Idr Blgesinde Belirlenen Yerlemeler

Idr blgesinde gerekletirdiimiz yzey aratrmalarnda u merkezler
belirlenmitir.
Aa Akta Kalesi
Idr li, Karakoyunlu ile merkezinin yaklak 15 km. gneydousunda, Akta
Kynn gneybat tarafnda, Ar Dann kuzeyinde, Ar Dandan ovaya
akan lavlarn oluturduu tepeciklerden ovaya hkim bir tepenin zerinde yer
almaktadr. Bugn byk bir oranda tahrip olan kale tepenin zerindeki dzlk
bir alana ina edilmi olup ovay kontrol altnda tutmaktadr. Kalenin oturduu
tepenin etraf kaln sur duvarlaryla evrilmi olup surlarn evreledii bu alana
giri iki kap ile salanmaktadr. 2.30 m. geniliinde olan bu kaplardan bir tanesi
kuzeyde yer almakta olup ovadan kaleye girii salayan ana kapdr. Dier kap
ise kuzeybatda yer almaktadr. Bu kap da iki derin vadinin birletii ve mezarlk
olarak kullanld anlalan vadiye almaktadr. yan derin vadiyle evrili olan
kalenin sur duvarlarnn kalnl 2 m. ile 2.65 m. arasnda deimektedir. Oturduu
tepenin konumu itibariyle girinti ve kntlar oluturarak dalgal bir ekilde devam
eden sur duvarlarnn uzunluu 1000 m.yi gemektedir. Kalenin bir tanesi batda iki
vadinin birletii alana hkim, giriin hemen solunda olduka byk llerde ina
edilmi olan kulesi, dieri ise bu kuleye oranla daha kk llerde ina edilmi
ve Ar dalarnn kuzey yamalarna bakan iki kulesi mevcut olup bu kulelerden
batdaki bir yknt hlinde, tepe grnmndedir. Ar Da yamalarna bakan
dier kule ise, temel seviyesinde seilebilmektedir.
Srmeli Ky Kalesi
Idr li, Tuzluca ile merkezinin yaklak 14.5 km. kuzeydousunda, Srmeli
Kynn 400 m. dousunda, asfalt yoldan takiben 1 km. ieride, Srmeli
ukurunun tam balang noktasnda, Aras Nehrine hkim genimsi bir
alan zerinde yer almaktadr. Kaynaklarda deinilmeyen kalenin ilk ina evresi
bilinmektedir. Karakalenin oturduu dzln yaklak 2 km. bat ucunda bulunan
kalenin hemen altndan Aras Nehri gemekte olup kale btn bir boaz grecek
ekilde ina edilmitir. Kalenin Aras Nehrine bakan kuzey taraf ok yksek sarp
kayalklarla evrili olup kaleye giri gney taraftaki dzlkten salanmaktadr. Bir
duvar kalnts dnda byk oranda harap olan kale surlar, dier kalelerden
deiik bir rg sistemiyle ina edilmitir. Kalan izlerden duvarlarn etraf iri

138

talarla rlm, i taraflar kk moloz talar ve amur harlarla doldurulmutur.

Kalenin oturduu u taraftaki bu genimsi alan, gneydou taraftan L eklinde
eviren surlarn kalan izlerinden, surun balang ksm olan bat taraftan, giriin
yanndan ve Lyi meydana getiren dirsekte olmak zere adet yuvarlak kuleyle
desteklendii kalan izlerden ak bir ekilde anlalmaktadr. Geni bir vadi ve
boaz kontrol altnda tutan bu kale Aras Nehrine doru eimli bir yapda olup
surlarla evrili bir alan ierisinde nitelii anlalamayan yine ta ve toprak dolgulu
duvarlarla rl bir takm temel izleri grlebilmektedir.
Yceota Kalesi
Idr li, Tuzluca ile merkezinin yaklak 20 km. gneyinde, Yceota Kynn
kuzeybatsnda, blgeye hkim bir tepe zerinde yer almaktadr. Kalenin hangi
uygarlk zamannda ve kim tarafndan yapld bilinmemektedir. Kaynaklarda
adna deinilmeyen kalenin, ilk ina evresi hakknda da herhangi bir bilgiye sahip
deiliz.
Kale kuzeye doru daralan gen bir alan zerine kurulmutur. Kale taraftan
derin ve yksek kayalklarla evrilmi olup sadece gney ksmdan dzle
almaktadr. evresinde eski yerleim izleri grlen kalenin kontrol ettii corafi
alann zelliinden dolay ok nemli bir yerde olduu ve bu nedenle blgeyi
ele geiren kavimler tarafndan nemli bir s olarak kullanld sanlmaktadr.
Gney taraftan dz bir araziden ulalan kalenin giri ksm, yuvarlak bir kule ile
desteklenmektedir. Bu silindir eklindeki kule tam orta tarafa yerletirilmi olup
kulenin sanda ve solunda uzanan duvarlar devam etmeyip doal kayalklarla
son bulmaktadr. Kaleye geit veren kap ise silindir kulenin solunda batya den
tarafn u ksmnda yer almaktadr. Kale alanna girilince karmza kan kalntlarn
muhtemelen kale iindeki yerleime ait kalntlar olduu, sivil ve asker amalarla
ina edildii fikrini tamaktayz. Bu i taraftaki kalntlar temel seviyesinde olup
kesin bir fikir edinmemiz iin yeterli verileri ortaya koymaktadr.
Katrl Kalesi ve Su Gleti
Idr li Tuzluca lesinin 32 km. gneyinde bulunan Katrl Kynn hemen
dousunda kye ve doaya hkim bir tepe zerine ina edilmitir. Yre tarihi
asndan nem arz eden ve civarndaki Aslanl, Gedikli, Yal kalelerine merkez
s vazifesi gren kalenin gneyinde Yassbulak, batsnda Gllce-Mollakamer,
kuzeyinde Yal, Doanyurt kyleri yer almaktadr. Gneyden eimli bir yolla

139

ulalabilen kalenin, dousundaki Ak Hseyin Kalesinde olduu gibi kk bir su

gleti bulunmaktadr. Kale alan ierisinde ev olabilecek kk mimari kalntlarnn
yannda daha byk toplumsal uzun dikdrtgen ve kare planl yaplarn kalntlar
da dikkatleri ekmektedir.
Yal Kalesi
Idr li, Tuzluca lesinin 46,5 km. gneydousunda, Yal Kynn kuzeyinde,
Glahmet Ky ile Yal kyleri arasnda bir tepe zerinde yer almaktadr. Kalenin
bulunduu tepe kuzey ve bat taraftan tamamyla ovaya hkim olup douda
Doanyurt Deresi vadisi ile gneyde Katrl Kalesine bakmaktadr. Kalenin
yapld tepe olduka byk olduundan mimari yaplanma zellikle ovaya hkim
kayalk uta grlmektedir. Kaleden gnmze ok az bir kalnt ulamtr.
kaya Kalesi
Idr li, Tuzluca ile merkezinin yaklak 11 km. gneydousunda, Buruksu
Ky ile kaya Ky arasnda, yreye hkim ok yksek olmayan bir tepe
zerinde bulunan eski bir yerleimin kalntsdr. lk ina evresi bilinmeyen kalenin
bulunduu konum, kaplad alan ve kullanlan malzeme asndan Urartulara
kadar uzanabilecei tahmin edilmektedir.
Zarif Kalesi
Idr li, Tuzluca ile merkezinin yaklak 33 km. gneyinde, Sinekler olarak
bilinen ky ve mezra yerleimlerinin oluturduu byk ve sulak bir vadiye bakan
Zarifane Kynn gneybatsnda, yksek bir tepe zerinde kurulu bir kaledir.
Bugn tamamyla yklm olan kale vadiye hkim bir nokta zerine ina edilmitir.
Kale ynden doal savunmaya elverili olup, bat ynden dzle almaktadr.
Gnmze ulaan izlerden kalenin tam plan hakknda bir fikir edinmek gtr.
Ancak, kalenin suya yakn oluu ve sulak bir vadiye bak ile konumu itibariyle
ve 2 m.ye yaklaan sur izlerinden Urartu kalelerinin genel zelliklerini tad
sylenebilir.
2006 yl almalarmzda tespit ettiimiz; Erzurum enkaya lesi, Penek
Kilisesi, Idr Kul Yusuf Kmbeti (aklta) gibi kltr varlklar zerinde detayl yayn
almalar ekibimizin sanat tarihisi yeleri tarafndan gerekletirilmektedir.

140

Haritada Gsterilen Merkezler

1. Mftolu Kalesi
2. Ababa Kalesi
3. irinlikale
4. Deirmen Mevkii
5. Murathan Yerlemesi
6. Kzlta Maara Yerlemesi
7. enkaya-1 Kalesi
8. enkaya-2 Kalesi
9. enkaya Kalealt Yerlemesi
10. Krolu Kalesi
11. Puruttepe Kalesi
12. endurak Kalesi
13. Aras Yerlemesi
14. psp Yerlemesi
15. Kprky Kaptr Kalesi
16. Kzlar Kalesi
17. amulu Kaya Panolar
18. Aca Kalesi
19. Aa Akta Kalesi
20. Srmeli Ky Kalesi
21. Yceota Kalesi
22. Katrl Kalesi ve Su Gleti
23. Yal Kalesi
24. kaya Kalesi
25. Zarif Kalesi

141

142

Harita 1: 2006 yl Erzurum-Erzincan-Kars-Idr illeri yzey aratrmas

Resim 1: Mftolu Kalesi, Erzincan

Resim 2: Ababa Kalesi, Erzincan

143

Resim 3: irinlikale, Erzincan

Resim 4: Kzlta Maara yerleimi, Erzurum

144

Resim 5: enkaya Kalesi, Erzurum

Resim 6: enkaya 2 Kalesi, Erzurum

145

Resim 7: Puruttepe Kalesi, Erzurum

Resim 8: endurak Kalesi, Erzurum

Resim 9: Aras yerlemesi, Erzurum

146

Resim 10: Aras yerlemesi, Erzurum

Resim 11: pp Maaras, Erzurum

Resim 12: Kaptir Kalesi, Erzurum

147

Resim 13: Kaptir Kalesi, Erzurum

Resim 14: Katrl Kalesi, Idr

Resim 15: Kzlar Kalesi, Kars

148

EKERHANE KK (SELNUS) 2006

Claudia WINTERSTEIN*
Die antike Stadt Selinus liegt stlich von Alanya bei der modernen Stadt
Gazipaa (Provinz Antalya). Ein paar Kilometer westlich von Gazipaa geht
die ebene Kstenlandschaft des antiken Pamphylien in die felsige, von kleinen
Buchten durchzogene Kste des Rauen Kilikien ber.
Im Sommer 2005 wurde die Erforschung eines antiken, heute als ekerhane
Kk (Abb. 1) bezeichneten Gebudekomplexes in Selinus begonnen1. 2006
wurden whrend einer Frhjahrskampagne (06.03.-14.04.2006) die Arbeiten
zur Dokumentation und Untersuchung des Baukomplexes in Selinus fortgesetzt
und mit der Bearbeitung des zum ekerhane Kk gehrenden Fundmaterials
im Museum Alanya begonnen. Die Arbeiten im Museum konnten whrend einer
Herbstkampagne (13.11.-08.12.2006) zum Abschluss gebracht werden.
Der ekerhane Kk liegt etwa mittig zwischen der Agora und der Nekropole
der antiken Stadt Selinus in der dem Burgberg vorgelagerten Ebene. Die
Anlage besteht aus einem zentralen Gebude, das in einem ausgedehnten, von
Sulenhallen umgebenen Temenos liegt (Abb. 2). Sie wurde mglicherweise als
Kenotaph fr den rmischen Kaiser Traian errichtet, der auf dem Weg von Syrien
nach Rom im August 117 n. Chr. in Selinus verstarb2. Im frhen 13. Jh. n. Chr.
wurde die Anlage von den Seldschuken zu einem Jagdschloss umgebaut und von
deren Sommerresidenz in Alanya aus genutzt3.
*

Dipl.-Ing. Claudia WINTERSTEIN, Deutsches Archologisches Institut, Podbielskiallee 69-71,

14195 Berlin/ALMANYA, email: cw@dainst.de
1 Das Projekt wird in einer Kooperation zwischen dem Museum Alanya sowie dem ArchitekturReferat und der Abteilung Istanbul des Deutschen Archologischen Instituts durchgefhrt. Die
Projektleitung liegt bei Seher Trkmen (Museum Alanya) und Prof. Dr.-Ing. Adolf Hoffmann
(DAI). Die bauforscherische Bearbeitung des ekerhane Kk erfolgt durch Dipl.-Ing.
Claudia Winterstein (DAI Berlin). Mitarbeiter der Kampagnen 2006 war der Student Clemens
Brnenberg (Institut fr Baugeschichte, Universitt Karlsruhe).
Mein besonderer Dank gilt der Generaldirektion fr Kulturgter und Museen in Ankara fr die
erteilten Genehmigungen. Ebenso mchte ich unserem Kooperationspartner, den Mitarbeitern
des Museums Alanya, fr die gute und erfolgreiche Zusammenarbeit danken.
Weiterer Dank gebhrt Prof. Scott N. Redford und dem McGhee Center for Eastern
Mediterranian Studies der Georgetown University fr die grozgige Bereitstellung von
Unterknften in Alanya sowie der Belediye von Gazipaa, die uns bei organisatorischen und
technischen Problemen jede erdenkliche Hilfe zukommen lie.
2 Cassius Dio, LXVIII 33.
3 Vgl. S. Redford, Landscape and the State in Medieval Anatolia. Seljuk Gardens and Pavilions
of Alanya, Turkey, BARIntSer 893 (Oxford 2000), 30-44.

149

Neben der zeichnerischen Dokumentation und der bauhistorischen Analyse

zur Klrung der einzelnen Bauphasen ist das Ziel der Untersuchung dieses
Gebudekomplexes, Aussagen ber seine ursprngliche Gestalt zu treffen sowie
seine Zweckbestimmung zur Erbauungszeit zu klren.
Der gesamte Baukomplex des ekerhane Kk wird im Zusammenhang
mit seiner unmittelbaren Umgebung in einem Lageplan im Mastab 1:500
aufgenommen. Die verformungsgetreue steingerechte Bauaufnahme des zentralen
Baukrpers erfolgt im Mastab 1:20 in Grundriss, Aufsicht (Abb. 3), Schnitten
und Ansichten. Ein exemplarischer Ausschnitt der die Hofanlage umgebenden
Temenosmauer sowie der Fundamente der Sulenhallen erfolgt im Mastab 1:50.
Einzelne Details der Bauornamentik und aussagekrftige Architekturfragmente
werden im Mastab 1:5 oder 1:2 zeichnerisch erfasst. Als Arbeitsmethode kommt
das tachymetergesttzte Handaufmass zum Einsatz. Dabei werden ausgehend
von einem 2005 vermarkten Festpunktnetz zahlreiche markante Punkte des
Gebudes mit einem elektrooptischen Tachymeter dreidimensional eingemessen.
Die Punkte bilden das Gerst fr die detaillierte Vermessung und Zeichnung von
Hand. Neben dieser Methode kommt an geeigneten Stellen die Photogrammetrie
zum Einsatz: zur Dokumentation ebener Flchen dienen mastblich entzerrte
Orthophotos als Grundlage fr die Zeichnung.
Die Temenosmauer des ekerhane Kk umschliet in etwa eine quadratische
Flche von 83 m Seitenlnge. Parallel zu ihr verlaufende Fundamentstreifen
lassen auf umlaufende Sulenhallen schlieen, die im Osten entweder zweihftig
oder einer Raumreihe vorgelagert waren. Die Fundamentstreifen zeichnen sich
an der Gelndeoberflche deutlich ab und wurden in manchen Bereichen von
Archologen des Museums Alanya durch Sondagen freigelegt. Die tragende
Struktur der Temenosmauer besteht aus lokal anstehendem, weichem
Ufersedimentgestein. Regelmig angelegte kleine Lcher lassen auf ehemals
vorhandene Marmorinkrustationen schlieen.
Der ekerhane Kk selbst hat Auenmae von etwa 14 auf 22 m. Bei
dem bis zu einer Hhe von etwa 4,5 m aufrecht stehenden flachen, sehr massiv
wirkenden Baukrper handelt es sich um das Sockelgeschoss des antiken Baus
(Abb. 4). Es umfasst zwei tonnenberwlbte Rume (Abb. 5) und wurde sorgfltig
in abwechselnden Schichten aus stehenden und liegenden Quaderplatten
errichtet, die ebenfalls aus dem lokal anstehenden Ufersedimentgestein bestehen.
Die heutige Sockelverkleidung aus groen Blcken unterschiedlichen Formats
besteht zum Teil auch aus diesem Gestein, zum Teil aus hellem, mit gelben und

150

roten Adern durchzogenem Marmor, der ebenfalls lokal ansteht. Es handelt sich
hierbei nahezu ausschlielich um Spolien des rmischen Gebudes, die von den
Seldschuken fr ihren Umbau verwendet wurden.
In die Front der mittelalterlichen Sockelverkleidung wurden typische
Architekturelemente der Seldschuken integriert, wie ein von einer spitzbogigen
Tonne berwlbter wn sowie eine auf die Plattform des wohl abgerumten
Obergeschosses fhrende Treppe aus Kragsteinstufen. Zudem finden sich im
von den Seldschuken neu geschaffenen Durchgang zu den Gewlberumen
und zum Teil auch an der Fassade in rot und wei gehaltene geometrische
Wandmalereien. In rmischer Zeit war der Sockel offenbar mit einem aus hellem
Marmor gearbeiteten groformatigen Figurenfries verkleidet, von dem sich
Bruchstcke im Museum Alanya befinden4.
Die seldschukische Ummauerung des antiken Sockels bildet auf dem Podium
eine Art umlaufende Attika aus. Bis zu ihrer Oberkante war das Obergeschoss
vor seiner Freilegung mit Steinen und Erde angefllt und bildete somit eine
ebene Plattform aus5. Das antike Bauwerk bestand im Obergeschoss aus
groformatigen Marmorblcken. Von der im Norden liegenden Vorhalle aus betrat
man ber drei Stufen die Cella des Gebudes (Abb. 6). Die kolossale Schwelle
weist Vertiefungen und berreste eines vermutlich feststehenden Metallgitters auf.
Groe Pfannen rechts und links der Schwelle deuten auf eine zweiflgelige Tr.
Einige Marmorplatten des Cellafubodens sind in situ erhalten. An der Rckwand
der Cella befinden sich die Spuren eines breit gelagerten Postamentes. In
einem spteren Schritt wurde dieses von zwei weiteren kleineren Postamenten
flankiert. Man kann davon ausgehen, dass auf den drei Postamenten insgesamt
wohl fnf Statuen aufgestellt werden konnten. An der sdlichen Auenwand
der Cella, die in diesem Bereich noch gezeichnet werden muss, befindet sich
ein fein geschnittenes attisches Basisprofil in situ (Abb. 7). Neben diesem ist am
ekerhane Kk noch ein weiteres beraus qualittvolles Stck der antiken
Bauornamentik erhalten. In der seldschukischen Ostfassade ist ein Fragment
eines korinthischen Pilasterkapitells oder eines Blattfrieses (Abb. 8) absichtsvoll
in Sichthhe eingebaut.
4 Die Publikation der zum ekerhane Kk gehrenden Bauplastik durch Seher Trkmen ist in
Vorbereitung.
5 Die Plattform wurde 2003 von Dr. smail Karamut und Seher Trkmen vom Museum Alanya
freigelegt, wobei auf dem Sockelgeschoss Spuren eines tempelartigen Gebudes mit Cella
und Sulenvorhalle entdeckt wurden.

151

Neben der Arbeit in Selinus selbst wurden 2006 die zum Gebudekomplex des
ekerhane Kk gehrenden Architekturfragmente in den Depots des Museums
Alanya untersucht. Bei den etwa 330 Stcken handelt es sich zum berwiegenden
Teil um kleine und kleinste Bruchstcke der verschiedenen Bauglieder (Abb. 9),
die in ihrer Gesamtheit dennoch klare Rckschlsse auf den Aufbau und die
Dekoration des kaiserzeitlichen Baus zulassen. Whrend der Arbeit im Museum
wurde jedes Fundstck in einem Katalog in Stichworten, Skizzen und Fotografien
erfasst. Neben der Arbeit am Fundkatalog wurden einige fr die Rekonstruktion
des Gebudes aussagekrftige Stcke im Mastab 1:2 gezeichnet (Abb. 10).
Erste Ergebnisse der bauforscherischen Untersuchung des ekerhane Kk
deuten darauf hin, dass sich ursprnglich auf dem zentral in der von Sulenhallen
umgebenen Hofanlage stehenden Sockelgeschoss ein tempelartiger Aufbau
befand. Die leicht erhht liegende Cella besa zur Vorhalle hin kurze Anten. In der
Front der Vorhalle lassen sich vier Sulen rekonstruieren. Die Sulendurchmesser
deuten auf einen ehemals schlanken und mit seinem hohen Sockelgeschoss fast
turmartig wirkenden Bau hin. Der Sockel knnte mit den marmornen, zum ekerhane
Kk gehrenden Reliefplatten verkleidet gewesen sein. Allem Anschein nach
besa der Sockel weder einen direkten Zugang, noch gab es eine vor ihm liegende
Freitreppe, die den Zugang in die Vorhalle ermglicht htte. Das Gebude scheint
hauptschlich auf seine Auenwirkung hin konzipiert zu sein. Dennoch zeugen
auch im Gebudeinneren mehrere Details von seiner besonderen Qualitt. Dazu
zhlen die heute noch begehbare mehrlufige Innentreppe zwischen Erdgeschoss
und Cella, deren Gefge meisterhaft in die Sockelkonstruktion integriert ist, sowie
die aufwendige Belichtung des Treppenhauses und des Gewlberaumes unter der
Cella. Die drei doppelgeschossigen Lichtschlitze an dessen Rckwand zeigen
ein hohes Ma an geometrischer Komplexitt. Diese Details machen es schwer
vorstellbar, dass die Rume im Sockelgeschoss ohne weiteren Nutzen waren und
lediglich als Substruktionen fr den darber errichteten Aufbau dienten.
In der Bauausfhrung konnte der in der Gebudekonzeption erkennbare
hohe Qualittsanspruch nicht durchgehend erreicht werden. Dies zeigt vor allem
die Bearbeitung der Architekturfragmente. Zum einen gibt es auerordentlich
qualittvoll gearbeitete Bauteile, zum anderen finden sich aber auch Stcke, die in
deutlich niedrigeren Qualittsstufen hergestellt sind (Abb. 11). Dies knnte auf den
Einsatz lokaler Handwerker neben mglicherweise stadtrmischen hindeuten.
In seiner Gesamtheit nimmt der Gebudekomplex aber dennoch eine
herausragende Stellung in der ansonsten eher bescheiden anmutenden

152

Architektur Westkilikiens ein. ber die Bearbeitung der Bauornamentik zeigen

sich erste Anstze einer mglichen Datierung des Gebudekomplexes in die
mittlere Kaiserzeit.
2007 soll die Bauaufnahme am ekerhane Kk in Selinus in einer letzten
Kampagne zum Abschluss gebracht werden. Eine sich daran anschlieende
vergleichende Einordnung des antiken, dem Kaiser zuzuordnenden Gebudes in
die Tradition rmischer Grabbauarchitektur soll mgliche Vorlufer oder Parallelen
aufzeigen. Darber hinaus ist zu untersuchen, inwieweit die Architekturform
und Bauornamentik des kaiserlichen Baus als Impulsgeber fr sptere lokale
provinzialrmische Grab- und Memorialbauten gedient hat.

153

Abb. 1: Die Hauptfassade des ekerhane Kk von Norden mit dem Burgberg von Selinus im
Hintergrund

Abb. 2: Der Gesamtkomplex aus Zentralbau und Temenos vom Burgberg aus gesehen

154

Abb. 3: Aufsicht auf das Sockelgeschoss

(Stand 2006)

Abb. 4: Eingangsfassade des ekerhane Kk

155

Abb. 5: Blick auf die Rckwand des tonnenberwlbten Raumes unter der Cella

Abb. 6: Stufen und Schwelle der Cella

156

Abb. 7: Attisches Basisprofil der

Cellarckwand in situ

Abb. 8: Pilasterkapitell oder Blattfries in der seldschukischen Auenwand

157

Abb. 9: Architekturfragmente
des ekerhane Kk im
Museum Alanya

Abb. 10: Ansicht eines attischen

Basisprofils mit Flechtband- und
Anthemionverzierung

Abb. 11: Architekturfragmente

des gleichen Typs in
stark unterschiedlicher
Ausfhrungsqualitt

158

THE SUNKEN BYZANTINE SETTLEMENT, 2005-2006

UNDERWATER SURVEY AT HAZAR LAKE, EASTERN
ANATOLIA
idem ZKAN AYGN*
Our first expedition to Lake Hazar was in June 2005, and our studies have
continued as underwater survey in October 2005 and in September 2006 enlarging
our group with the members from Geological and Geophysical Engineering
Departments of Istanbul Technical University1.
Being the first archaeological underwater survey on the site, our survey came
out with plenty of information about the sunken settlement and there are still lots
of questions to be answered. Also due to the obstacles not depending on our
research group, the survey has to be enlenghtened to the forth coming years2.
Lake Hazar is a volcanic lake at the foot of Mount Hazarbaba that is 30 km.
from Elaz in Eastern Anatolia. The lake is 7 kilometers wide and 22 kilometers
long and its deepest point is 230 meters (measured by sub-bottom profiler during
2006 survey). The closest town is Sivrice which is 3 km. away.
The Eastern Anatolian fault line passes under the Hazar Lake and is still active.
Its activity and climatic reasons have caused changes in the water level of the
lake during the years. The lake is fed through two rivers from its northeast and
southwest.
*

Dr. idem ZKAN AYGN, stanbul Technical University, Faculty of Science and Letters,
Department of Humanities & Social Sciences, Ayazaa Campus, stanbul/TRKYE.
e-mail:ozkanci@itu.edu.tr
1 Hazar Lake project is accepted as BAP (Scientific Research Project) of stanbul Technical
University under the direction of the author with the title of Elaz Hazar Lake Archaeological,
Geological and Geophysical Research and has been supported financially and technically.
We want to present our gratitute to the rectorate of the Istanbul Technical University for their
support.
2 2006 survey could not cover the northern and eastern sides of the Island. We had to dive
together with the under water police as a decision of Museum manager of Elaz. It was
declared by the police that they have seen bombs underwater on the second day of the
research and the survey had been stopped by the Museum manager, Haydar Kalsen. We
could continue only with the permission from the Governor of Province, restricting our
research area. Also the underwater police has carried out some ceramic pots out of the water
according to the directions of the museum manager which were given through the telephone
without knowledge of the author so we do not have the chance to locate them on the site
plan and those pots have been damaged due to the miss carriage and lacking conditions of
conservation.

159

The rising water level was the main reason that the settlement on and around
the Kilise(church) island was deserted. The evacuation of the area spreads into a
time span from 1795 to 1830.
The focus of our survey was around the island of Kilise Adas (or Church
Island) that is located on the southwestern section of the lake (Fig. 1). Most
probably the island was originally a peninsula and was connected to the mainland
on the southern side, the inhabitants built the defensive features on the southern
side of the site and the lake protected the remainder of the site.
Through this survey a sunken walled settlementn was discovered and explored.
The area was mentioned in the reports of the travelers as a church/monastery3
which was named Surp Nshan, Cowk, or Dzovk4 which became the religious
center of its region5 in eleventh and twelfth century. The area have continued to be
inhabited by Armenian population till its evacuation because of the earthquake in
1784 and gradual raise of water. The existance of a village called Glck6 with 5060 houses living on weaving and leathersmith in the XIXth century was mentioned
in the municipal archives. It is also mentioned that the inhabitants have moved to
Surek village after the raise of water7.
The water level of the lake has turned to be falling again due to the construction
of a private hydro-electricty central. We were informed by Hasan Karabulut, the
Mayor of the Sivrice that the 1255 m. of water level (altitude from the sea level) in
1950, has fallen down to 1236m. in 2005. This change in the level of water is also
the reason for that the upper levels of the gate towers of the ancientl settlement
are possible to be seen out of water.
During our surveys, the sunken archaeological area of 2,5 km2 is explored,
all of the architectural findings are measured and drawn underwater and the
plan of the sunken walled settlement is prepared by the help of total-station. The
referance points are signed on the surface of the water as the projection af the
sunken artifacts in order to utilise total-station. (Fig. 2).
3 Saint-Martin 1819, Mmoire Historique et Gographique sur lArmnie, Vol. 1, pp. 49-50;
Andreasyan 1964, Harput Tarihi, Polanyal Simeonun Seyahatnamesi (1608-1619), p. 97;
Evliya elebi 1314, Evliya elebi Seyahatnamesi, Vol. 3., 218; Sungurluolu 1954: Harput
Yollarnda, Vol. 1.
4 Dzovk means the sea in Armenian.
5 nciciyan 1804, Corafya, p. 240.
6 Glck means little lake in Turkish.
7 The place that the inhabitants of Glck has moved is not the same place as modern Surek
village it is actually Eski Surek-Old Surek which is evacuated now.

160

The investigation of the site was begun from the two towers and the result of
the first dives provided evidence of fortification walls as well as the main gate of
the city. The two towers were the gate-houses which flanked the city gate and
were built 20 m. apart on an east-west axis (Fig. 3). The eastern gate house has
a L-shaped floor-plan. A raised road extends from the gate houses towards the
mainland8.
According to the manual measurements which were also checked through the
total-station, the total length of the city wall is 520 m. and the raised road is 206 m.
This raised road connects the city walls to the land from south-east direction.
The height of the gate-houses and towers are 5 m. from mud to water level and
4 m. out of water (the measurement is taken in September 2006 from the deepest
point) which means 9 m. of height. The area is described as alluvial basin9. Some
parts of the area is covered with ~3 m. of mud. We can say that the towers had
more than 10 m. of height considering the part under the mud.
The brick towers, or gate-houses, and the circuit wall are constructed of bricks
that are 37 centimeters long by 35 centimeters wide by 4 centimeters thick and
are joined by mortar that is 4 centimeters thick. The dimentions of the brick and
the way of construction reminds Vth-VIth century Constantinopolitan work. The
gate-houses seem to have been roofed with low vaults as there is evidence of a
pennaculum. They are three storied buildings, with the upper two levels containing
arched windows (Fig. 4). The lower level walls had embrasured loopholes instead
of arched windows. The floor between the two upper stories is quite distinct on the
interior where the joist holes for the floor are visible. The floor between the upper
two stores must have been seperated through a wooden flat. The lower levels
are accessed by a circular stairway (Fig. 5). Three table amphora of different
dimensions were found at the very bottom of the stairway (Fig. 6).
The protective circuit wall, which is currently underwater, was 5 m. in height till
the mud and constructed of brick and mortar (Fig. 7) with ashlar masonry in the
lower course of the wall (Fig. 8). The thickness of the circuit wall changes from 2,2
m. to 1,1 m.
The main wall is interrupted by five vaulted rectangular rooms (Fig. 8). Those
vaulted buldings have a dimention of 3,7x3,8 m. from outside. They are 2 storied
8 . zkan-Aygn, Hazarn Batk ehri, Atlas Dergisi, Vol. 157, April 2006, pp.128.
9 This knowledge is given by Prof. Okan Tysz during our 2006 Archaeological, Geological
and Geophysical Research Project which we have conducted together in September 2006.

161

buildings with an embrasured loophole on the upper floor. Those buildings probably
had been used as store houses aside from their protective puposes as well as
helping as a buttress (Fig. 9).
The doors of those rooms are mostly covered with mud. It is possible to enter
in through the window over the door (Fig. 10). The wall extends to the island, turns
to the east and runs parallel to the southern shore of the island. There are three
more rooms on the wall which runs parallel to the southern shore of the island.
Then the wall diappears under the soil flowing from the island.
As a result of our research in September we have found out the second
protective circuit wall which runs on the west of the first wall beginning from the
western gate-tower and arriving to the island. It is possible to see that this wall is
affected by the earthquakes more than the eastern wall and it is repaired in later
periods. The later constructions are made of rough stone and brick instead of only
brick.
There are other rooms and a very well preserved building collocated with this
circuit wall. It was a long and narrow brick building that was constructed in the
same method as the city walls that have a base of ashlar masonry with upper
levels of brick and mortar. The building ran 26 m. in length and was 4 m. wide
and was angled to the southwest by 70 (Fig. 11). The building used barrel vault
construction that had eight windows on two sides (Fig. 12). The building is closed
with an apsidal wall at the southwest.
The south shore of the island is has 7 more butresses which have niches of 2,1
m wide niches between them.
It is worth noting that it is only the gate-house towers and the fortified wall that
provide defensive features as the areas geography provides natural defenses,
such as the Hazarbaba Mountain and the lake. Most probably the island was
originally a peninsula and was connected to the mainland on the southern side,
the inhabitants built the defensive features on the southern side of the site and the
lake protected the remainder of the site10.
A road, with a width of 1.5 m., leading from the city gate to the main land was
found during survey of the region. This road has a length of 206 m. and then it is
lost under the plants close to the shore.
10 . zkan-Aygn, Hazar Lake Sunken Settlement Elaz, Turkey 2005 Survey Report,
FeRA(Frankfurter elektronische Rundschau zur Altertumskunde) www.fera-journal.eu, August
2006, p. 32.

162

It was an interesting finding that the road had 6.4 m. interval and had conjunction
points for a wooden bridge. This makes a proof for the knowledge about a river
given by the villagers that they heard from their ancestors.
On the western side of the island, there are many crudely worked stones,
which suggest a man-made construction but because of the nature of scatter, it
is not possible to understand the plan. Ceramic sherds have been found on the
island, and on the northern side and the pieces of medieval green-glazed graffito
plates were discovered that are now housed at the Elaz Museum (Fig. 13).
Additional archaeological sites in vicinity were reviewed with the aim of
researching construction techniques, such as the monastery of Kulvenk, an 11th
century church of Venk in Tadm, the fortress of Harput and the church of St Mary.
A similarity between the brick-work of the 6th century Byzantine tower fortress of
Harput was found with the towers on the island. Apart from that example, the allbrick construction is unique for the area11.
As a result of our under surveys in 2005 and 2006 which had to last short
terms under the obstacles which some of them are mentioned above footnotes,
we have completed the total-station measurements and underwater drawings of
all architectonical findings in the area which is allowed for us to work. It has not
been found a church which would prove the writings of the ancient travellers. It
could be on the island which was the highest point of the peninsula before the
area was sunken. But the constructions on the island is totally destroyed. We can
make a comment that the soda water of the lake has been a great help to protect
the findings with the help of the calcherious layer which has covered the surface
of the findings.
Hazar Lake is like a boundary between the Byzantine and Arab forces after VIIth
century and then Byzantine and Turkish forces after Xth century. We can explain
the powerfull city walls. This sunken settlement is more like a garrison which is
also protected by another castle which was located on Hazarbaba mountain at the
point called Kesrik-Kale12. This castle is perfectly located to watch the possible
enemies which could threten the sunken settlement of our day.
11 . zkan-Aygn, 2005-2006 Underwater Survey at Hazar Lake Eastern Turkey, 20th
December 2006, Universite Paris I-Sorbonne, Ecole Doctorale dHistoire, Centres de recherche
d Histoire et civilisation byzantines et du Proche-orientmdival, http://www.univparis1.fr/
recherche/etudes_doctorales_et_financements/ed/ed113_histoire/cr/histoire_et_civilisation_
byzantines_et_du_proche-orient_medieval/article6031.html?recalcul=oui
12 . zkan-Aygn, Hazar Glndeki Batk Yerleim, SBT 2006 (10. Sualt Bilim ve Teknolojisi
Toplants) Bildiriler Kitab, 2006, p. 85.

163

The geologists and geophysicists were added to the for the 2006 survey. Future
results will illuminate the seismic characteristics of the region and will determine
how the water level rose and eventually covered the settlement. Our purpose
for the future underwater archaeological survey will be completing survey in the
area which was closed to our work for the so called existence of bomb under the
water.
Finally we want to add that this project has a wholistic approach with the aim
of bringing utilities to the life of the people and future of the region. We have
developed projects and shared them with the local authorities in Elaz and Sivrice
through Valilik-Governorship of Province, Kaymakamlk- Governorship of District
and Belediye-Municipality and also added those to our reports that we gave to
the Ministery of Culture and Tourism of Turkey. Those projects can be summarized
as follows:
1-The continuing education for the local population regarding the history and
preservation of the archaeological site
2-The reintroduction of pottery production in the village of Uslu
3-Projects for building diving tourism around the sunken city walls through
guided tours and tranparent ascencore for those who do not scuba dive.
We have been in contact with CEKUL (The Foundation for Preservation for the
Environment and Culture) for the realisation of those projects.
BIBLIOGRAPHY
Andreasyan H. D. (1964), Polanyal Simeonun Seyahatnamesi (1608-1619), ..
Edb. Fak. Yay. No:1073, stanbul
nciciyan L. (1804) , Corafya, Vol.1, Vien.
Saint-Martin J. (1819), Mmoire Historique et Gographique sur lArmnie, Vol.
1, Paris.
Sungurluolu I. (1954) Harput Yollarnda, Vol. 1, Istanbul.
Ardolu, N. (1964), Harput Tarihi,stanbul.
zkan-Aygn, ., Hazar Glndeki Batk Yerleim, SBT 2006 (10. Sualt Bilim
ve Teknolojisi Toplants) Bildiriler Kitab, 2006, pp. 79-86.
zkan-Aygn, ., Hazar Lake Sunken Settlement Elaz, Turkey 2005 Survey
Report, FeRA (Frankfurter elektronische Rundschau zur Altertumskunde)
www.fera-journal.eu, August 2006, pp. 31-35.

164

zkan-Aygn, ., Hazarn Batk ehri, Atlas Dergisi, Vol. 157, April 2006, pp.
128-132.
zkan-Aygn, ., 2005-2006 Underwater Survey at Hazar Lake Eastern Turkey,
20th December 2006, Universite Paris I-Sorbonne, Ecole Doctorale dHistoire,
Centres de recherche d Histoire et civilisation byzantines et du Procheorientmdival, http://www.univparis1.fr/recherche/etudes_doctorales_et_
financements/ed/ed113_histoire/cr/histoire_et_civilisation_byzantines_et_
du_proche-orient_medieval/article6031.html?recalcul=oui

165

Fig. 1: Kilise Adas (or Church Island) that is located on the southwestern section of the Hazar
lake (Photo: by Prof. Dr. Okan Tysz).

Fig. 2: Plan of the sunken walled settlement which is prepared

through the help of total-station

Fig. 3: The gate-houses which flanked the city gate and were built
20 m. apart on an east-west axis (Photo: by Dr. idem
zkan Aygn)

166

Fig. 4: The three-storied gate houses (Illustration: by Engin Aygn)

Fig. 5: The circular stairways reaching to the

lower levels of the gate-house (Photo: by
Engin Aygn)

167

Fig. 6: The table amphora in the

gate-houses
(Photo by Engin Aygn)

Fig. 7: The protective circuit wall

made of brick and mortar
(Photo by Engin Aygn)

Fig. 8: The ashlar blocks at the

foundation of the circuit wall
(Photo by Engin Aygn)

168

Fig. 9: The store house-buttresses on the circuit wall (Illustration by

Engin Aygn)

Fig. 10: It is possible to enter in through the

window over the door of the buttresses
(Photo by Engin Aygn)

169

Fig. 11: The building with 26 m. of length and 4 m. of width angling to the southwest by 70
(Illustration by Engin Aygn)

Fig. 12: Embrasured loophole windows

170

SUMMARY OF THE 2006 CILICIA SURVEY

(SKENDERUN BAY REGION)
Gunnar LEHMANN*
Ann E. KILLEBREW
Marie-Henriette GATES
The third, 2006 season of archaeological survey in the Bay of skenderun
took place during three weeks from late September to mid-October. As in
previous years, the teams six archaeologists were participating as members of a
cooperative research project supported by Bilkent, Pennsylvania State and BenGurion Universities. The 2006 survey staff consisted of Marie-Henriette Gates
(project director, Bilkent University), Ann Killebrew (Pennsylvania State University),
Gunnar Lehmann (Ben-Gurion University), Baruch Halpern (Pennsylvania State
University), Benni Claasz Coockson (Bilkent University) and Ahmet aan
(Middle East Technical University). The survey was also graciously assisted
by Sn. Gkhan Bozkurtlar, representing the Ministry of Culture and Tourisms
Department of Cultural Affairs and Museums, which kindly renewed permission for
the continuation of this survey. The survey members once again wish to express
their thanks to the Ministry, and to its excellent representative Sn. Bozkurtlar, for
their interest and contribution to the seasons successful outcome.
The region covered by this seasons permit involved skenderun and its
hinterland, for an area of about 75 square kilometers. The survey methodology
combined intensive exploration within the built-up area of the city of skenderun,
and intensive field walking in transects of 30 m width in selected fields and hills
west and south of skenderun. We also interviewed the local population and
discovered a number of sites with their help. All sites were photographed, recorded
by GIS mapping techniques, and sampled by collecting ceramic and other finds.
Finds collections were then analyzed, recorded, drawn and photographed at the
surveys field quarters, the Kinet Hyk Excavation House (Yeil-Drtyol). At the
close of the season, the 2006 survey finds were stored in the excavation houses
sealed depots, together with those of previous survey seasons.
*

Dr. Gunnar LEHMANN, Ben Gurion University of the Negev. Beer Sheba/ISRAEL.
Professor Ann E. KILLEBREW, The Pennsylvania State University, University Park, PA./
USA.
Dr. Marie-Henriette GATES, Bilkent University, Ankara/TURKEY.

171

Fieldwork concentrated on the city of skenderun, the lower slopes (northwest

piedmont) of the Amanus Mountains and their transition into the coastal plain. Most
of the extant and/or visible archaeological sites are situated in this transitional
zone. Site density is especially high in the area of the Amanus foothills. Here
some 30 sites were found in an area of 11 square kilometers. Thus, 75% of all
sites recorded in 2006 were found concentrated in 15% of the 2006 survey area.
The majority of these sites date to the late Persian and Hellenistic periods (4th-1st
c. BC) as well as to the early Byzantine period. A few Bronze and Iron Age sites
were also recorded. Although the Bronze and Iron Age sites were few in number,
they proved to be large and significant. Notable for its size is Early Bronze Age
Dutlu Tarla (83), a settlement of 14 ha. Another important site recorded in 2006
is Dalbaz Hyk (45), a prominent mound and steep citadel with remains from
the Late Bronze and Early-Middle Iron Age (15th-7th c. BC). The finds at Dalbaz
Hyk included Hittite and Late Helladic IIIC ceramics.
In addition, we are confident that the 2006 season has significantly contributed
to resolving one long-standing enigma in the history of the Bay of skenderun. A
Phoenician emporion named Myriandros receives repeated mention in texts of the
Persian, Hellenistic and Roman periods, but its location remained uncertain. We
may have located the site at Bykdere/Pnar Tepe (44/94). The artifacts collected
there date to the late 7th century BCearly Byzantine period. Another contribution
of the 2006 season is the mapping and archaeological documentation of the
earliest remains of skenderun, ancient Alexandria at Issos (58), on the slopes
south of the modern city on the hills of Esentepe and ankaya. We were able
to identify here artifacts from the end of the 4th century BC, the time of the citys
founding by Alexander the Great. Finds from the entire area of modern skenderun
then extend from the Hellenistic to the Roman, Byzantine and Medieval periods.
During the 2006 survey season of the Cilicia/skenderun Bay (Mopsos) Project,
forty sites were surveyed and documented (Map 1). The sites are as follows:
Site No. 41; Site Name: Karaaa
UTM East 242023; UTM North 4049172; Dating: EB, Hell-Byz
A low hyk immediately south of the street to Arsuz, ca. 6 meter high and
130 m in diameter. The hyk is built over with modern houses. On the hyk we
found a concentration of pottery, building stones and roof tiles in dark, ashy soil.

172

The preliminary pottery reading suggests Bronze Age and Iron Age pottery as well
as Hellenistic sherds. Seton-Williams (1954: 159) reported Hittite, Hellenistic and
Roman pottery.
Site No. 44; Site Name: Bykdere (Ada Tepe, Haram e, Aynul Haramiya,
Ayn al-Haramiya) (Map 2)
UTM East 234580; UTM North 4046770; Dating: Pers/Hell Hell - Rom Byz
Settlement remains on a low hill forming a cape at the coast. The site reaches
down to the beach. The modern road cuts into the site exposing walls and mosaics.
A dense concentration of roof tiles and pottery was found at the beach and on the
low mound. Current road constructions caused salvage excavations conducted
in Spring 2006 by the Antakya museum. These excavations exposed domestic
architecture in the beach area (234615.4046478) that dates to the Byzantine period
exclusively. This area was the sea side edge of the site. Earlier pottery, mainly
Hellenistic and Roman is concentrated on the low mound east of the modern road
and covers most of the site. According to Seton-Williams, the site was investigated
by M. Chammas in 1930-31 (but Chammas apparently worked in fact at Esentepe
in skenderun, see Hellenkemper and Hild 1986: 113 n. 69). Seton-Williams (1954:
147 with references) reported Hellenistic and Roman pottery. The name SetonWilliams gave the site, Ada Tepe, is not used by the local population. Ada Tepe is
in fact the name of a high hill overlooking the region further to the south. The local
name of the site is Bykdere. South of the low mound is a higher hill, site 94,
Pnar Tepe, with some Alawite tombs overlooking the site at a height of 69 m. On
the hill we found Late Bronze Age, Iron Age and Persian period pottery.
Site No. 45; Site Name: Dalbaz Hyk (Figs. 1, 2)
UTM East 242900 UTM North 4046000; Dating: MB - LB - IA Pers Hell
- Byz
Large hyk near Kla Ky with steep slopes on all sides. Illicit excavations on
the top of the site exposed large boulders that seem to be part of a monumental
structure. Walls that were probably fortifications are visible in cuts and around the
slopes. The top of the site is approximately 200x100 m. Below the hyk there
are settlement remains around the mound to the north and to the east. Among the
small finds were a female terracotta figurine, the foot of a terracotta bull figurine,
and a Late Helladic IIIC sherd (Fig. 2).

173

Site No. 58; skenderun (ankaya; Ancient Alexandria kat Issos) (Fig. 3)
UTM East 246870 UTM North 4051000; Dating: Pers?-Hell -Rom-Byz -MA
Ott
A concentration of pottery, roof tiles and building material embedded in dark
ashy soils, was found on hills overlooking skenderun at its south. These hills are
known as Esentepe in general and as ankaya in the particular area where the
artifacts were found. The hill slope is steep in the north rising to some 60 meters
in height. The hill then slopes more gently towards an acropolis like summit at a
height of 159 meters. The artifacts were found over an area of ca. 1100 m length
and 300 to 400 m width. Pottery was collected in slope cuts, gardens and yards
within the modern settlement on the hills. Standing architecture was nowhere
observed on the hills. At 246900.4050350 illicit digging exposed what appears to
be monumental stone architecture. In a garden at 246852.4050844 column drums
were found in addition to large quantities of pottery and roof tiles. On the ankaya
summit two cisterns were excavated by illicit diggers. The contents of the cisterns
were thrown out next to the cistern openings and contained large quantities of
diagnostic pottery sherds (position 246941.4050575 and 246911.4050508).
Earlier explorations on Esentepe and ankaya were conducted by Heberdey
and Wilhelm (1896: 19) in 1891 and 1892 and Janke (1904). Between 1930-31,
Paul Chammas (1931) investigated the hills in soundings. He reported fortifications,
domestic architecture, sewage channels, cisterns, wells and the remains of
installations for oil production. Chammas uncovered mosaics in at least one,
apparently Roman, house. These mosaics are today in the museum of Antakya
(Keskil 1969: 34-35; inscriptions on the mosaics were published as Jalabert
and Mouterde 1950: nos. 705-707). On the slopes of Esentepe and ankaya,
Chammas discovered Roman sarcophagi, tombs covered with roof tiles and rockcut graves. Between 1983 and 1985 Hellenkemper and Hild visited skenderun
and published soon after the most detailed report on its antiquities available today
(Hellenkemper and Hild 1986: 112-115). By the time of their visit, most of the visible
archaeological remains on Esentepe and ankaya were already destroyed. They
observed, however, remains of ancient ashlar walls along the slopes and between
the dense modern domestic architecture here.
Few archaeological remains were observed in the lower modern city. At
246200.4051950 the ruins of fortifications are visible. The ruins, called skenderun
Kalesi, were part of a restoration plan in 1998. Apparently the plan was never carried
out. The ruins lie neglected and heavily damaged by a new road leading to Arsuz

174

and the regulated river bed. Both modern constructions cut into the fortifications.
The remaining parts lie today on both sides of the river and on both sides of the
modern road. In their summary of the antiquities of skenderun, Hellenkemper and
Hild give a detailed description of the fortifications (Hellenkemper and Hild 1986:
113-115). In the 1930s Chammas (1931: 31, 58) saw a polygonal castle with eight
sides built with large limestone boulders. Chammas soundings exposed walls
standing up to ca. 5 m high and 2.30 m wide, and the diameter of the castle was
97 meters. Built into the walls and between the stones were late antique roof tiles.
According to Hellenkemper and Hild (1986: 112-115) the plan of the building is
clearly later than Medieval and was most probable constructed during the Ottoman
period. Since there are no installations for artillery, the castle might have been built
during the 16th century. As a dated comparison, an octagonal tower at Yumurtalk
(Ayas) has a building inscription of Sleyman I (Hellenkemper and Hild 1986: 114
n. 77). Janke (1904) also mentions that in 1802 the traveler Colonel Squire saw
heavy iron rings attached to the castle for tying ships. The fortifications were close
to swamps that were drained only in the late 19th and early 20th century.
Corona satellite images of 1967 show an intact southern half of an octagonal
circle of fortifications around a point where presently the bridge of the Arsuz road
stands. Heberdey and Wilhelm (1896: 19) mention an abundant spring at the foot
of the ankaya hill. This is apparently the Ain that appears on the French map
of the Syrian coast published by Chasseloup-Laubat (1828). This spring is drawn
next to a symbol for fortifications, most probably skenderun Kalesi.
In the cemetery of an Orthodox Christian church at 246377.4052024 we found
a scatter of pottery and roof tiles. The earliest finds seem to date to the late Roman/
early Byzantine period, other finds are Medieval and Ottoman. Although a careful
survey was carried out in the modern city center no further archaeological remains
were discovered. Only very few foundation pits at current construction sites were
open and in the yards and gardens of the city only very few artifacts were visible.
In a pit at 246293.4053429 settlement debris was observed in-situ to a depth of
ca. 1.70 m. Another pit, at 246250.4052570, was found without any settlement
remains buried in it. In gardens at 245698.4052519 column drums, many roof tiles
and a pottery concentration was found. The garden owners told us that the material
was not in-situ and came from construction pits within the modern city around
the present courthouse in the city center (246934.4053218). More remains of the
digging of foundation pits for modern buildings in skenderun were found dumped
in a vast area of the airfield west of the city around 245000.4052400. These dumps

175

were only partly surveyed. Dussaud reported archaeological artifacts he saw at

the Nusayri (Alawite) cemetery in the 1920s (1927: 446-447). Among the artifacts
he noticed were column drums, ancient walls and tombs covered with three large
roof tiles of 56 cm length and smaller concave roof tiles. Although we were able to
locate this former cemetery at 246400.4051500, we found the site destroyed and
built over by a modern market area.
Site No. 59; Kzlarkales (Jonas Pillars, Bab Yunus, Sakaltutan)
Dating: Rom
Today a road and the railway cut through the rock of the Cilician Gates (Kilikai
Pylai). Hellenkemper and Hild (1986: 108-110) describe the building remains in
detail.
Site No. 60.
UTM East 240950 UTM North 4048370; Dating: Hell Hell-Byz
A concentration of pottery and roof tiles in a ploughed field with few diagnostic
sherds. The extent of the site is ca. 50 m in diameter. There is a large stone that
was part of a wine press. The stone seems now to be out of its original context
and may have served as a boundary marker. Field stones with a size of 30-50 cm
are scattered in the field.
Site No. 61; Site Name: Issos Hotel
UTM East 235050 UTM North 4047310; Dating: Byz
The site was discovered during the construction of the Issos Hotel at the
beach. Witnesses say that they saw a mosaic exposed. The site is now completely
destroyed by the hotel construction. The pottery and roof tiles visible on the beach
are concentrated over a strip of 50 m.
Site No. 62.
UTM East 235430 UTM North 4047440; Dating: Hell? Rom-Byz
Beach area partly built over by the modern hotel. Visibility was good on the
beach, otherwise the site is completely built over by modern constructions. Today

176

the site is flat with a concentration of pottery and roof tiles in the alluvial soil. The
ruins are exposed in a cut eroded away by the sea along the beach. Domestic
architecture is visible in the cut that is covered by 40-50 cm of alluvial soil. There
is a long wall-like construction visible in the sea that runs parallel to the beach. The
latter is constructed of stones, mortar and pottery inclusions.
Site No. 63; Site Name: Arpaderesi Maara
UTM East 238760 UTM North 4045400; Dating: LB Pers? Hell - Rom
Several concentrations of artifacts are scattered over the hill. Part of the site
is ploughed but other parts are not cultivated. At B.139 (238760.4045400) there
are a few rock cut installations and caves with pottery and very few roof tiles.
Building stones with a diameter of 20-50 cm are concentrated here. Some of the
pottery seems to date to the Bronze Age. At B.140 (238530.4045440) we noted
rock installations and settlement remains with field stones and roof tiles. At B.141
(238562.4045352) a concentration of pottery with only a few roof tiles was found
lying in an area of ca. 50 m diameter. At B.142 (238720.4045270) there was a
concentration of pottery in a flat ploughed field on a terrace overlooking a creek.
There were almost no roof tiles in this part of the site.
Site No. 64; Site Name: Arpaderesi Ky
UTM East 238380 UTM North 4045350; Dating: MA
Some Medieval pottery was found scattered in the village between the modern
houses. Several older decorated stones were noted in secondary use built into the
walls of modern houses.
Site No. 65; Site Name: Kurtlarn Tepe
UTM East 239380 UTM North 4045440; Dating: Pers/Hell Hell
Extensive and dense concentration of pottery and roof tiles scattered on a
hill (170x290 m). Rock installations were visible on areas with flat exposed rock
surface. Among the pottery are many sherds of storage jars. A few basalt fragments
are scattered over the site.

177

Site No. 66.

UTM East 239020 UTM North 4045510; Dating: Pers Hell
This site is represented by a concentration of pottery and roof tiles located
on a hill (150x120 m). Among the pottery are many sherds of storage jars. A few
fragments of basalt grinding stones are scattered over the site.
Site No. 67.
UTM East 237610 UTM North 4046080; Dating: LB? Hell-Byz
This site is represented by a concentration of pottery and roof tiles on the
slopes of a hill (200x90 m). Among the pottery are many sherds of storage jars.
Site No. 68; Site Name: Yass Tepe
UTM East 237360 UTM North 4047380; Dating: Rom
An installation located on top of a hill, it was probably a wine press, destroyed by
illicit digging. The site is very small and consists apparently only of the installation,
with pottery and roof tiles found around it.
Site No. 69; Site Name: Karahseynli 1
UTM East 240820 UTM North 4046170; Dating: IA2 Byz MA/Ott
The site, damaged by modern graves, lies on the western slope of a hill north
of the present village. Parts of it are damaged by a modern cemetery and other
parts are built over by modern houses. In addition, a road cuts through the site.
There were only a few roof tiles along with the pottery.
Site No. 70; Site Name: Karahseynli 2
UTM East 241030 UTM North 4045900; Dating: MA
The site lies next to a modern bridge. A concentration of pottery was found in
open areas next to a creek and modern houses. The site measures approximately
50x50 m. within a built-up area.
Site No. 71; Site Name: Karahseynli 3
UTM East 241060 UTM North 4045750; Dating: Hell MA/Ott?
A concentration of pottery and roof tiles within a ploughed field on the slope of
a hill next to a road leading into the mountains at the edge of the modern village.

178

Site No. 72; Site Name: Karahseynli 4

UTM East 240820 UTM North 4046220; Dating: Pers/Hell Hell Byz MA/
Ott
A large concentration of pottery and roof tiles in ploughed fields and tree
orchards at the edge of the present village. The site slopes gently toward the
north. In the south the site borders to site 69, Karahseynli 1. Roof tiles are more
densely concentrated in the lower, northern parts of the site. There are at least
two main phases of the site, a larger Roman-early Byzantine one and a smaller
Medieval/Ottoman one in the south.
Site No. 73.
UTM East 239740 UTM North 4045980; Dating: Pers Hell Byz
A dense concentration of pottery and roof tiles on a slope with many stones
(20-30 cm diameter). The site is damaged by orchards planted on it.
Site No. 74.
UTM East 239900 UTM North 4045730; Dating: Hell
A small concentration of pottery and roof tiles on a slope with many stones
(20-30 cm diameter).
Site No. 75.
UTM East 240020 UTM North 4045630; Dating: Pers? Hell
A small concentration of pottery and roof tiles on a slope with many stones
(20-30 cm diameter).
Site No. 76.
UTM East 239580 UTM North 4043740; Dating: Hell? MA/Ott
A small concentration of pottery and roof tiles in loose greyish-white soil on a
slope north of a small hamlet. Parts of the site are in the hamlet gardens.
Site No. 77.
UTM East 239580 UTM North 4043740; Dating: Rom? Byz
A large concentration of pottery and roof tiles, with field stones, basalt fragments
and architectural remains such as a small column. The site lies in the mountains
within a newly planted orchard.

179

Site No. 78.

UTM East 238250 UTM North 4044700; Dating: EB
The site was identified by a concentration of pottery in ploughed fields on the
lower slopes of the mountain foothills. Nearby is the spring of atal Pnar. The soil
is darker than the red soils around the site. The pottery concentrations appear as
patches within the fields and seem to be somewhat dispersed over an extended
area. There are almost no roof tiles.
Site No. 79.
UTM East 238550 UTM North 4044750; Dating: Pers
The site was identified by a concentration of pottery with almost no roof tiles.
The site is located on the lower slopes of the mountain foothills. Nearby is the
spring of atal Pnar. There are many sherds of Basket-Handled amphorae.
Site No. 80.
UTM East 238650 UTM North 4044730; Dating: EB Hell-Byz
A concentration of pottery and roof tiles in a garden on the lower slopes of the
mountain foothills. Nearby is the spring of atal Pnar.
Site No. 81.
UTM East 233860 UTM North 4043570; Dating: Hell Byz
A concentration of pottery and roof tiles in a ploughed field on a hill overlooking
the plain. The soil is mixed with a white mortar like substance.
Site No. 82.
UTM East 241610 UTM North 4046120; Dating: Hell?
The site, a small concentration of pottery with very few roof tiles in the summit
of a hill, is uncultivated today. There are no remains of building materials.
Site No. 83; Site Name: Dutlu Tarla
UTM East 242670 UTM North 4046470; Dating: EB Pers/Hell Byz
A large concentration of pottery, the site slopes gently down to the north
and extends over 450 x 400 m. Most of the area is covered by EB pottery only.
However, there are two patches with concentrations of later pottery and roof tiles.

180

One patch in the south has Persian period pottery, while another one around an
abandoned modern house displays also Byzantine pottery.
The abandoned house was built 20 or 30 years ago by a family originally from
Malatya (thus the house is called Malatya House in the local tradition). The family
is buried behind their abandoned house. In the area of the Malatya House there
are the tops of walls visible. Otherwise, there are no architectural remains. At the
southern edge of the site there is a low rocky hill cropping out which is the highest
point of the site.
Site No. 84; Site Name: Fransz Kpr (Bridge of the Franks)
UTM East 242606 UTM North 4046242; Dating: Ott.
A small, old bridge over the Belenay creek, it is still standing and is today used
only by farmers going to there fields. The local tradition assigns the bridge to the
Franks or Crusaders.
Site No. 85, Site Name: Sfn
UTM East 243350 UTM North 4046010; Dating: Ott - Modern?
An abandoned village on a hill, it is identified on the maps by Kiepert and
Dussaud as an existing settlement. Today only two trbe, Alawite shrines, are in
use. Stone foundations of buildings and concentrations of pottery and roof tiles are
visible on the surface.
Site No. 86; Site Name: Sfn Kprs (Sfn Bridge)
UTM East 243316 UTM North 4045860; Dating: Ott - Modern?
A destroyed bridge over the Belenay creek.
Site No. 87; Site Name: Belenay Watermill
UTM East 244091 UTM North 4045498; Dating: Ott Modern
An abandoned watermill on the Belenay creek.
Site No. 88.
UTM East 242990 UTM North 4046440; Dating: Hell Rom/Byz
This site is identified by a wall visible on the surface, probably a former terrace
or boundary wall. It may be also the remains of a former irrigation channel in

181

form of a narrow aqueduct. Nearby are more remains of structures visible on the
surface. A concentration of pottery and roof tiles was found in the soil surrounding
these structures.
Site No. 89.
UTM East 243940 UTM North 4045180; Dating: Ott/Modern
A modern rural sanctuary, the trbe of eyh Muhammet el-Arabe, it included
several structures and a small settlement. The area is a popular site of worship for
Alawites in the region.
Site No. 90; Site Name: Alawite Cemetery in Karaaac
UTM East 245430 UTM North 4051010; Dating: Ott/Modern
Modern Alawite cemetery around the trbe of eyh Turhan Reyhani, it was
founded after the death of the eyh around 1860. Pottery was collected from a water
hole that was recently dug. The cemetery is threatened by recent constructions
in the municipality of Karaaa. The preservation of the site is mainly the merit of
one individual, Naim Bkmaz.
Site No. 91.
UTM East 243060 UTM North 4046770; Dating: Hell
This site included a Hellenistic cemetery with cist-like tombs covered with large
roof tiles or stone slabs. All visible tombs are looted and destroyed by illicit diggers.
Human bones and a few pottery sherds are scattered all over the site in an area
of approximately 50 m diameter.
Site No. 92.
UTM East 242990 UTM North 4047660; Dating: Hell Byz
A concentration of pottery and roof tiles in an orchard, it included remains
of mosaics with fragments of the floor and tesserae still sticking together. The
mosaics are of white limestone tesserae and were apparently associated with
agricultural installations (farmhouses).

182

Site No. 93.

UTM East 242470 UTM North 4047670; Dating: Hell
The site was identified by a small concentration of roof tiles with few pottery
sherds. A layer of roof tiles is visible in a cut. These may be the remains of a single,
small structure.
Site No. 94; Site Name: Pnar Tepe (Map 2)
UTM East 234610 UTM North 4046380; Dating: LB Late Iron Age Pers
Hell
Byz
A small site on a hill 69 m high with some Alawite tombs, it overlooks the
site of Bykdere (site 44). There are no visible remains of ancient structures.
Late Bronze Age, Iron Age (late 7th and 6th centuries BC) and Persian period
pottery was found on the summit and on the slopes of the hill concentrated over an
area of 150x80 m. Site is probably to be identified with the Phoenician settlement
of Myriandros. The oldest textual evidence for this trading location in the Bay
of skenderun dates to around 400 BCE and was written by the Greek author
Xenophon, who visited Myriandros and called it a Phoenician emporion. The site
is mentioned again in the 4th century BCE by the Pseudo-Skylax as Myriandros
of the Phoenicians. Myriandros is last mentioned in the early Byzantine period
(Stephanus of Byzantium).
REFERENCES
Chammas, P. 1931. Alexandrette. Alexandrette (skenderun): (self published).
Chasseloup-Laubat, F., 1828. Carte des ctes de Caramanie et de Syrie comprises
entre
Lissan el Kahpeh et Latakieh (Golfes de Tarsous et dAlexandrette) dapres le
travaux des Capitaines Beaufort et Mansell, de la Marine Royale Anglaise
publie par le ordre de lempereur, sous le ministre se son excellence Mr. le
Comte Chasseloup-Laubat, snateur, secrtaire detat au Dpartement de la
Marine et de les Colonies.
Dussaud, R., 1927. Topographie historique de la Syrie antique et mdivale.
Bibliothque Archologique et Historique 4. Paris: Geuthner.

183

Heberdey, R. and A. Wilhelm, 1896. Reisen in Kilikien ausgefhrt 1891 und

1892.
Denkschriften/sterreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophischhistorische Klasse 44.6: Wien.
Hellenkemper, H. and F. Hild, 1986. Neue Forschungen in Kilikien.
Verffentlichungen der Kommission fr die Tabula Imperii Byzanti 4:
Denkschriften der sterreichischen Akademie der Wissenschaften,
philosophisch-historische Klasse 186: Wien: Verlag der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften.
Jalabert, L. and R. Mouterde, 1950. Inscriptions grecques et latines de la
Syrie, volume III.1: Rgion de lAmanus, Antioche n 699-988. Bibliothque
Archologique et Historique XLVI. Paris: Geuthner.
Janke, A., 1904. Auf Alexanders des Grossen Pfaden: Eine Reise durch Kleinasien.
Berlin: Weidmann.
Keskil, S., 1969. Hatay Museum Guide. Hatay Eski Eserleri Sevenler Dernei
Yaynlarndan, No. 5. Istanbul : Milli Eitim Basmevi.
Seton-Williams, M. V.,1954. Cilician Survey. Anatolian Studies 4: 121-174.

184

185

Map. 1: Sites Surveyed in the Bay of Iskenderun 2006 Archaeological Survey Season

186

Map. 2: Ancient Myriandros - Sites 44 (Bykdere) and (Pnar Tepe)

Fig. 1: General View of Site 45 - Dalbaz Hyk

Fig. 2: Late Helladic IIIC Pottery from Dalbaz Hyk

187

Fig. 3: Site 58 (ankaya) - Ancient Alexandria

188

DVR KALES YZEY ARATIRMASI 20061

Erdal ESER*
Giri
lk inasnn Bizans Dnemi ierisinde olduu dnlen Divrii Kalesi,
Ortaa Anadolu-Trk asker mimarisinin iyi koruna gelmi nemli rneklerinden
birini oluturmaktadr. zerinde yer ald alann topografik artlarna uyumlu
kuruluu ile gnmze gelebilen yap, snrl sayda aratrmaya konu olmutur.
Bu aratrmalarn byk blm de, Kale Camii ile ilgilidir.
Yerleim ierisinde kalan rneklerle birlikte kaleler, zellikle sur ierisinde eski
yerleme dokusunun korunuyor olmas nedeni ile nem tamaktadr. Divrii Kalesi
de, bahsedilen bu zellikleri yanstyor olmas nedeniyle dikkat ekmektedir.
Divrii Kalesinde yaplacak bir arkeolojik kaz, yerleme dokusunun ortaya
karlabilmesi iin gereklidir. Bu yaplrken kukusuz Mengcekoullarna
dair bilinen tarih perspektif de, ayrntl olarak incelenmi olacaktr. Ulusal ve
uluslararas bilimsel platformda sunulacak yeni verilerin Mengcekoullar ve
blge tarihesi asndan nemli katklar olaca dnlmektedir.
Konum-Coraf Yap
Divrii, Sivasn gneydousunda, Dou Anadolu Blgesinin Yukar Frat
blmnn Anadolu snrna yakn kesiminde, denizden 1250 m. ykseklikte,
Frat Nehrinin kollarndan biri olan alt Irma ile birleen derenin vadi tabannda
ve yamalarnda yer alr. ehrin ilk kurulduu yer ise kuzeydou ksmnda alt
vadisine ok dik yamalarla inen bir tepe zerinde bulunan kale civar ve etekleridir
(Resim: 1)2. Yerleme evresinin yksek dalarla evrili olmas nedeniyle ulamda
*

Dr. Erdal ESER, Cumhuriyet niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm 58140
Sivas/TRKYE erdaleser@cumhuriyet.edu.tr
1 Divrii Kalesi Yzey Aratrmas, Sivas Valilii l zel daresi Genel Sekreterlii tarafndan
salanan bte ile gerekletirilmitir. Dnemin Sivas Valisi Sayn Dr. Hasan Canpolat ,
Cumhuriyet niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Mehmet Bakr ve Divrii Belediye Bakan
Sayn Mehmet Gresinliye desteklerinden tr teekkrlerimi sunarm. Yzey aratrmas
ekibi: Cumhuriyet niversitesinden Dr. Meryem Acara Eser, Dr. Aydn Byksara, Ara. Gr.
zg Arsoy, Ara. Gr. zcan Bekta ve Bakanlk Temsilcisi Arkeolog Sayn Uur Iktan
olumutur. Deerli katklar ve uyumlu almalar iin kendilerine teekkr ederim.
2 A. Balgalm, Divrii, TDV slm Ansiklopedisi, 9, stanbul 1994, s. 452-454, bil. s. 452.

189

zorluklarla karlalmaktadr. lenin d balants Sivas-Erzincan demiryolu ve

Sivas-Divrii karayolu ile salanmaktadr, Sivas demiryolu ile 179 km., karayolu ile
184 km. uzaklktadr. Douda Erzincan, batda Kangal, kuzeyde Zara ve mranl,
gneyde ise Malatya ile evrilidir3.
Kuzey-gney dorultusunda ve yksek bir tepe zerinde yer alan kalenin d
sur uzunluu, yaklak 1 000 metre, i kalenin yklan surlar ile 1 500 metreye
ulamaktadr. Kuzey-gney akl 400 metre, dou-bat eni ise yaklak 200
metredir. D ve i kaleyi evreleyen duvarlar boyunca yer alan burlar; kare,
okgen ve dairesel planldr. D kale surlar; gneybat ve batda yer alan iki kap
ile ehre almaktadr, ancak birinci kap sonradan rlm ikinci ise yklmtr.
Dou blm surlarnn ykseklii 5-8 metre arasnda deimektedir, duvarlar
topografik artlara uygun bir oturum planna sahiptir4.

Genel Tarihe
Divrii ile ilgili tarih bilgiler, blgenin Sasani-Bizans mcadelesine sahne
olmas ile birlikte balamaktadr. Sasanilerin, tarih sahnesinden ekilmeleri sonras
blgede Arap-Bizans atmalar sz konusudur. III. Mikhailin, 9. yzyl ortalarnda
gerekleen Anadolu seferi sonucu, Divrii, Bizans glerinin eline geer5. Blgede
Bizans hkimiyeti sz konusu olmakla birlikte, Divrii, Pavlikanlarn merkezi
durumundadr. Zaman zaman farkl glerin yannda yer alan Pavlikanlarn,
Divriideki hkimiyetlerinin ne kadar devam ettii kesin olarak bilinmemektedir6.
3 H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas 1995, s. 225; Divrii, Sivas line bal ile merkezi.
Frat kollarndan alt Suyunun kysndadr ve ad, gerekte, bu topografyasn yanstyor.
Kasabann tarihsel ad Bizans Dneminde zellikle Tephrike biiminde kullanlmtr. Bol
su, gr su anlamndaki Anadolulu szcn Abra, Abphra, Ebra, bra gibi eitlemeleriyle
karlatmz iin Tephrike adndaki ephr(a) blmnn de o eitlemelerden birini yansttn
grebiliyoruz. Ayn yerleimin ad, Arap kaynaklarnda Aprike biiminde kullanlmt; demek
adn, Ermeni aznda, bataki D-si ihal edilen Aprig yni Apr(a)-ig diye bir eitlemesi de
varm. B. Umar, Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul 1993, s. 218.
4 H. Denizli, a.g.e., s. 227.
5 F. Iltan, Bizans Devleti Tarihi, Ankara 1981, s. 212-220.
6 O. Turan, Dou Anadoluda Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1981, s. 55; Divriide bu tarihlerde
bir kale yerlemesinin varl sz konusudur.

190

Blgede ve Divriide kesin Trk hkimiyetinin ne zaman balad

bilinmemektedir. Bununla birlikte 1071 Malazgirt Muharebesini izleyen yllarda
Mengcek Gazi ya da oullar tarafndan ele geirildii dnlmektedir7.
1142de, Mengcek Devletinin paralanmasndan sonra, Mengcek Sleyman
ahn payna den Divrii, Mengcekoullarnn Divrii kolunun bakenti olur.
13. yzyln ikinci eyrei ierisinde Anadolu Seluklu Devletinin hkimiyet alan
ierisinde yer alan Divrii, 1243teki Kseda Savan izleyen gnlerde Mool
basksna kar koyamamtr8. 676 (1277) ylnda Memlk Sultan Baybarsn
Anadolu seferi dolays ile bu lkeye gelen Mool hkmdar Abaka, Divriiye
uram ve surlarn yktrlmasn emretmitir9.
14. yzyl balarndan sonlarna kadar Divriinin tarihine dair fazla bilgi
bulunmamaktadr. Bu yzylda Sivas, lhanllara sonra da Eratnaoullarna tabi
olmasna ramen, Divrii Memlklularn elindedir. Bu arada 14. yzyl sonlarnda
Yldrm Byezidin blgedeki seferleri srasnda Osmanl topraklarna katlan
Divrii, yaklaan Timur tehlikesinden dolay Memlklularla yaplan ittifakla tekrar
Memlklulara braklmtr. Divrii, ancak Mercidabk Zaferi (1516) sonras kesin
olarak Osmanl hkimiyetine gemitir10.
Aratrma Tarihesi
Divrii literatre daha ok klliyesi ile girdiinden, kale ile ilgili almalarn
snrl sayda olmaktan teye geemedii grlmektedir. Son yllarda, Kale Camii
ile ilgili almalar yaplmakla birlikte, nemli bir asker mimarlk rnei olan kale
hakknda detayl alma ve aratrma bulunmamaktadr.

7 O. Turan, a.g.e., s. 55; N. Sakaolu, Trk Anadoluda Mengcekoullar, stanbul 1971,

s.597; G. Eken, Fizik, Sosyal ve ktisd Adan Divrii, (1775-1845), A.. Sos. Bil. Ens. Tarih
Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 1993, s. 1.
8 O. Turan, a.g.e., s. 60.
9 O. Turan, ay.es., s. 62; N. Sakaolu, a.g.e., s. 75; F. Smer, Mengcekler, slm Ansiklopedisi,
7, Eskiehir 1997, s. 713-718, bil.s. 717. Bu emrin yerine getirilip getirilmedii bilinmemekle
birlikte, gneybat kede yer alan kapnn bu dnemde iptal edilmi olma olasl gldr.
10 G. Eken, a.g.t., s. 2.

191

Anadoludaki bir ok dier yerleme gibi Divrii ve kalesi hakkndaki ilk

bilgiler de, tarihiler ve seyyahlarn yazm olduklar kitaplar ierisinden elde
edilmektedir11.
Anlan almalar incelendiinde; kayalk tepe zerinde ve ilk yapm
Pavlikanlar Dnemine tarihlendirilse de genel grnm ve malzeme teknik
zellikleri ile bir Ortaa kalesi olduu; biri sonradan kapatlm iki kale kapsnn
varl ve sur boyunca baz yap kalntlarnn, depo ve cephaneliklerin bulunduu;
bir Melik Kasr (saray)na ait kalntlar, bir ahmedek ile surlar zerinde kitabe
ve figrl bezemelerin yer ald renilmektedir. Ayrca 1649da Divriiyi gren
Evliya elebi Seyahatnamasinde; kalede yamur suyu sarnlar, buday
ambarlar, cephaneler, 300 toprak daml ev, bir cami ve iki kaps olduu kayd yer
almaktadr12.
2006 Yl almalar
Divrii Kalesi Yzey Aratrmas, arkeoloji-sanat tarihi disiplinlerinin
gerektirdii yntemlere ek olarak, arkeojeofizik lmlerle de desteklenmitir13.
Kale yzeyi, kk buluntularn aratrlmas amacyla detayl olarak dolalm
ve fotoraflanmtr.
11 Divrii ile ilgili bilgi ieren aratrmalardan bazlar unlardr; Strabon, Geographica/Corafya,
XII/I, II, III, (ev. A. Pekman), .. Ed. Fak, stanbul 1969, XII, 8; Ktip elebi, Cihannma,
Mteferrika Tab, stanbul (1145/1729), s. 624-625; W. F. Ainsworth, Travels and Researches
in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldes and Armenia, II, Londra 1842, s. 8; M. V. de SaintMartin, Description Historique et Geographique de LAsie Mineure, II, Paris 1852, s. 577-578;
C. Ritter, Divrigi, Die Erdkunde, X, Berlin 1859, s. 795-799, bil.s.795-797; V. Cuinet, La Turqui
dAsie, Geographie administrative statistique descriptive Et raisonne de chanque province de
LAsie-Mineure, I, Paris 1892, s.687-688; M.F. Grenard, Notes Sur les Monuments du Moyen
ge Malatia, Divrighi, Siwas, Darendeh, Amasia et Tokat, Societe Asiatique, XVII, Paris 1891,
s.549-553, bil.s. 554-555; emseddin Sami, Kamusul lam, Tarih ve Corafya Lgti, III,
Mihran Matbaas, stanbul 1892, s. 2220; V. W. Yorke,A Journey in the Valley of the Upper
Euphrates, Geographical Journal, VIII, 1896, s. 453; Evliya elebi, Seyahatname, II-III,
kdam Matbaaas, Dersaadet 1898, s. 211-214; M. van Berchem, Materiaux Pour Des Corpus
Inscriptionum Arabicarum, Le Caire 1910, III, lev. 5; A. D. Mordtmann, Anatolien, Skizzen und
Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859), Hannover 1925, s. 442; A. Gabriel, Monuments Turcs
dAnatolie, II, Paris 1934; A. S. lgen, Divriinin ehircilik ve Antlar Ynnden ncelenmesi,
Mimarlk, 5/6, Ankara 1948, s. 33-37; W.M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev. M.
Pekta), M.E. Basmevi, stanbul 1961; nge ve dierleri, Divrii Ulu Camii ve Darifas,
Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1978; A. Durukan ve M. S. nal, Anadolu Seluklu
Dnemi Sanat Bibliyografyas, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1994; Sakaolu, Trk
Anadoluda Mengcekoullar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005, s. 189-238.
12 N. Sakaolu, a.g.e., s. 209.
13 Konu ile ilgili detayl bilgi Dr. A. Byksara tarafndan yaplan almada sunulacaktr.

192

Kale Camiinin bulunduu alandan balanarak yaplan aratrmada, sur

ii blmnde, kurumu otlarn da olumsuz etkisi ile seramik buluntu ile
karlalmamtr (Resim: 2). st blmde cami ve daha ok kuzeyinde olmak
zere kaya mimarisi kalntlarnn bulunduu tespit edilmitir. Bu durum caminin
batsndaki ilk platformda da sz konusudur. Kalntlar; mezar odas, sarn, dibek
ve maaralardan olumaktadr (Resim: 3, 4). Kalenin bulunduu alanda, gney
blmde ise, bu trden kayaya oyulmu birimlerin bulunmad grlmtr.
Kale Camiinin batsnda kalan ve ikinci platform olarak nitelendirdiimiz,
gneyde Aslanl Burtan balayarak kuzeye doru gelien ikinci blmde yaplan
aratrmann ana problemi, Kale Camiine yakn konumlanm olma ihtimali
bulunan bir saray yapsnn aranmas olmutur (Resim: 5). Bu blmn, olas bir
yapsal kurgu iin dz ve geni bir alan sunuyor olmas, ayrca aslanl bir burla,
klliyenin bulunduu alana hkim bir noktada konumlanmas, bu dnceyi
gl klan zellikler arasnda yer almaktadr. Ad geen alann kuzeyinde, baz
meknlara ait temel kalntlar plak gzle de tespit edilebilir durumdadr. Ancak,
yzeyde kk buluntuya rastlanmamtr.
Batda yer alan ve sur ierisinde kalan nispeten geni ve dz alanda, plak
gzle yaplan aratrmalar sonucunda, meknlarn varlna iaret eden kimi temel
ve duvar kalntlar tespit edilmitir. Bu blmde dikkat eken en nemli zellik; en
st noktadan balamak koulu ile zaman ierisinde byk oranda doal nedenlerle
gerekleen toprak kaymas sonucu, yaklak olarak 8-10 m. ykseklikte molozla
dolmu olmasdr. Dolgu, zellikle kuzeyde yer alan giri blmnde net olarak
izlenebilmektedir. Sur ierisinde kalan bu alanda ounluk 12.-13. yzyl ve
18.-19. yzyla tarihlenen seramik buluntu ile karlalmtr. Bu blmn, 12.
yzyldan balamak zere 19. yzyla kadar yerleim alan olarak kullanld,
kk buluntularn varlndan da anlalmaktadr14.
Gnmzde, kale girii olarak biri gneydouda dieri ise batda yer alan iki
aklk kullanlmaktadr. Gneydouda yer alan giri, sonradan bu blmdeki
duvarn delinmesi sonucu oluturulmutur. Dehlize alan giri zgn deildir
(Resim: 6). Maara kuruluundaki dehliz ierisinde kaak kaz yapldna dair
izler mevcuttur. Bugn ziyaretiler tarafndan kullanlan giri burasdr. Batda yer
14 Sz konusu seramikler, yzey aratrmasnn tamamland 25 Austos 2006 tarihinde Sivas
Mzesine teslim edilmi, 28.08.2006 tarihinde Bakanla yaptmz bavuruya 04.09.2006
tarih ve 144291 sayl yaz ile verilen olumlu yant sonrasnda, ayrntl fotoraf ekimi inceleme
ve izimlerinin yaplmas amac ile Sivas Mzesinden teslim alnmtr.

193

alan ve kuatma kemeri gnmze gelebilen ikinci kap, yukarda belirtilen moloz
aknt nedeni ile ksmen dolmu durumdadr (Resim: 7). Bu blmde, kitabenin
bulunduu seviye gz nne alndnda, sur n alann da zaman ierisinde
moloz ile dolduu sonucuna ulalmaktadr.
Batda yer alan giri kapsnn, ge dneme tarihlenen kilisenin varlndan
hareketle, bu blmde yer alan sur d mahallelere alyor olduu ileri srlebilir.
Bu blmde zellikle Yukar Kilisenin kuzeyindeki srtlarda, yama yerlemesine
iaret eden bulgulara rastlanmtr. Bu blgede aalandrma yaplmas ve kanal
alm olmas, anlan yerleme alanna da zarar vermi grnmektedir.
Aa Kiliseden gnmze yalnzca kuzeydou duvar gelebilmitir. Belediyeye
ait mezbahann kilisenin kuzeyinde yer alyor olmas, yaplan yol almas
srasnda yapnn byk oranda zarar grmesine neden olmutur. Halk arasnda
Souk Maara ad ile anlan maarann giriinin de, neredeyse kapanmak zere
olduu tespit edilmitir (Resim: 8).
Gney kede yer alan kapnn sonradan kapatlm olduu anlalmaktadr.
Bu kapnn, klliyeye yakn konumlanm olmas nedeni ile kalenin Sultan
Kaps olma ihtimali sz konusudur. Ancak, yukarda da belirtildii aaya akan
molozlar nedeni ile bu blm de kaln bir moloz tabakas ile dolmutur (Resim:
9)15. Sur zerinde grlen birleme ve farkl teknik izleri, duvarlarn en az 3 farkl
ina ya da onarm dnemine iaret etmektedir. Bu konudaki detayl almalar,
ileride planlanan kaz dnemleri ierisinde kesin bir deerlendirmenin yaplmasn
salayabilecektir.
Yaplan aratrmalar srasnda saptanan sorunlarn banda, Divrii Kalesinin
bir bekisinin bulunmuyor olmas gelmektedir. Ayrca, ileden grlmeyen deiik
noktalarda kaak kaz ukurlarnn varl sz konusudur.
Dier bir sorun ise, zellikle batda alt kotta toplanan moloz tabakasnn, sur
zerine byk bir bask yapyor olmasdr. Bu tabakann kaldrlmas planlanan
onarm almalar asndan nemlidir.

15 Bu kapnn, Mool Han Abakann emri ile yklm olma ihtimali sz konusudur.

194

Seramik Buluntular
Meryem ACARA ESER*
Kalede yaplan yzey aratrmas srasnda yzeydeki kk buluntulara
ynelik tarama almalar aamada gerekletirilmitir. Birinci aamada; i
kale alan, ikinci aamada d sur ile i kale arasndaki alan, nc aamada ise
sur d/d surun evresi incelenmitir.
kalede; srl ve srsz seramik, az sayda ini ve bir cam bilezik paras
bulunmutur. Srl seramiklerde iki grup dikkati eker: tek renk yeil srl ve
ok renkli kap paralar. Az, kaide ve gvdelerin saptand seramiklerin
bezemesinde daha ok kazma tekniinin kullanld grlr, mevcut paralarda;
az kenarlarnda ve gvdelerde paralel izgiler ile ok renkli srl seramiklerde
bitkisel motifler yaygndr. Bu grup youn olarak Antakya, Al-Mina, St. Symeon
Liman, Anamur, Kbrs gibi Akdeniz Blgesi ve Anadolunun dousundaki
yerlemelerde ortaya kan ve 13. yzyla tarihlenen seramikler ile benzerlik
gsterirler. retim yeri olarak genellikle 12. yzylda Antakyann en nemli liman
olan St. Symeon Liman kabul grmekle birlikte, bu grubun farkl blgelerde ele
geirilmesi, Scott Redforda gre btn Ortaa Dou Akdeniz Hristiyan, slm
devletlerinin arasndaki ilikileri ve ticaretin varln yanstmaktadr16.
Firuze ve turkuvaz renkli ini paralar az sayda olmakla birlikte, camide
veya i kalede yer alan sarayda ini sslemenin varln dndren verilerdir.
12.-13. yzyllarda Anadolu Trk sanatnda yaygn ini kullanm da bu gr
desteklemektedir17. Srsz seramiklerde ele geirilen az, kaide ve gvde paralar
gnlk kullanm kaplarna aittir. Kahverengimsi sar ve krmz, kaba hamurlu
seramikler testi, amphora ve kplere aittir. Hamur zellikleri Ortaa kazlarnda
ele geirilen seramiklerle benzerlik gstermektedir. Buluntular arasnda Ge Roma*

Dr. Meryem ACARA ESER, Cumhuriyet niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm, 58140 Sivas/TRKYE

16 St. Symeon Liman seramii olarak bilinen seramikler ve eitli blgelerde ortaya kan
rnekler iin bkz. S. Redford, Port Saint Symeon Seramii Denilen Hatay ve ukurova
Blgesi Sgraffito Seramii, V. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu,
19-20 Nisan 2001, Bildiriler, Ankara 2001, 485-490; S. Bilici, Alanya Tersanesi Seramik
Buluntular, V. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu, 19-20 Nisan
2001, Bildiriler, Ankara 2001, 107-132, Resim 3, rnek No.3; G. Krolu, Yumuktepe Hy
Ortaa Kazsndan Kk Buluntular, VI. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz Sonular ve Sanat
Tarihi Sempozyumu, 8-10 Nisan 2002, Bildiriler, Kayseri 2002, 515-535, Resim 9; E. Piltz, The
Von Post Collection of Cypriote Late Byzantine Glazed Pottery, Jonsered 1996.
17 Anadolu Trk sanatnda ini kullanm iin bkz. G. ney, slam Mimarisinde ini, Ada Yaynlar:
zmir 1987, 44-59.

195

Erken Bizans Dnemine ait krmz astarl bir gvde paras da yer almaktadr. Mavi
renkli cam bilezik parasnn, Rusafada 6.-7. yzyllara, Sardeste 10.-14. yzyllar
arasna, Sarahanede 11. yzyla, Demre Aziz Nikolaos Kilisesi kazsnda 8.-12.
yzyllar arasna tarihlendirilen benzerleri bulunmaktadr. Buluntular tek renk cam
bileziklerin, zellikle mavi ve burma rneklerin 6. yzyldan itibaren retildiini
gstermektedir18.
D sur ierisinde de benzer seramikler saptanmtr. ounluu yeil srn
farkl tonlar kullanlarak bezenen kse ve anaklara ait, az ve gvde paralar
zerinde kazma teknii ile yaplm geometrik ve bitkisel motifler grlmektedir.
Seramikler genel zellikleri ile 12.-13. yzyllara ait rneklerdir. Sz konusu alanda
ayn yzyllara ait, Bizans Dnemi kazlarnda youn olarak karmza kan, sar,
ak yeil, kahverengi srl; sgraffito, kazma ve slip teknikleri, spiral motifleri ile
bezeli rnekler de bulunmutur19. Ayrca, i surda olduu gibi bu blmde de
kazma teknii ile bezeli, sr alt ok renkli boyal, 13. yzyla tarihlenen seramikler
youndur (Resim: 10).
D sur ierisinde; 12.-13. yzyllara tarihlenen ran (Rey veya Niapur) kkenli
rneklerin yan sra, Alanya Kzl Kulede bulunan ve 13. yzyla ait Anadolu
Seluklu seramii olarak nitelendirilen turkuvaz rengi srl kaplara benzerlik
gsteren seramik paralarna, Ge Osmanl Dnemine ait, ileri tm ile dlar
ksmen yeil sr kapl testilere ait kaide ve gvde paralarna, 16. yzyla ait beyaz
hamurlu, krmz rengin kullanld ve ok renkli seramikler grubundan bir kap
parasna ve 19.-20. yzyllara ait Avrupa yapm porselenlere ait paralara da
rastlanmtr20. Sarms kahverengi ve krmz hamurlu srsz seramiklerde, testi
18 Cam bilezikler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. S. Y. tken, Demre-Myra Aziz Nikolaos
Kilisesi Kazsndan Seme Kk Buluntular (. mezolu, Cam Bilezikler), V. Ortaa ve
Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu, 19-20 Nisan 2001, Bildiriler, Ankara 2001,
368-369; G. Krolu, Yumuktepe Hynden Bizans Dnemi Cam Bilezikleri, Ortaada
Anadolu. Prof. Dr. Aynur Durukana Armaan, Ankara 2002, 355-372.
19 Bizans Dnemine ait rnekler iin bkz. D. Papanikola-Bakirtzi, F. N. Mavrikiou ve Ch.Bakirtzis,
Byzantine Glazed Pottery in the Benaki Museum, Athens 1999.
20 ran kkenli seramikler iin bkz. G. Fehervari, Islamic Pottery. A Comprehensive Study Based
on the Barlow Collection, London 1973, 75, No. 64, res.E, E. Grube, Islamic Pottery of the
Eight to the Fifteenth Century in the Keir Collection, London 1976, 176, No.111-112; Alanya
Kzl Kule rnei iin bkz. S.Bilici, Alanya-Tersane ve Kzl Kule evresinden Bir Grup Srl
Seramik, Adalya, VIII (2005), 329-349, res.8; Ge Osmanl Dnemi tek renk srl kaplar iin
bkz. N. zkul Fndk, znik Roma Tiyatrosu Kaz Buluntular (1980-1995) Arasndaki Osmanl
Seramikleri, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar: Ankara 2001, 126-137; Osmanl Dnemi, krmz
rengin kullanld ok renkli seramikler grubu iin bkz. ay.es., 256-264, fot. 236,266,267,269;
Porselenler hakknda genel bilgi iin bkz. J. P. Cushion, Handbook of Pottery and Porcelain
Marks, London 1980.

196

ve kplere ait az ve kapak paralar, kulp ve gvdeler bulunmutur. Buluntular

arasnda 17. yzyl sonlarnda retilmeye balayan, 19. yzylda yaygnlaan
krmz astarl bir lle paras da yer almaktadr21.
D sur evresinde yaplan incelemelerde; Ge Roma-Erken Bizans Dnemine
ait terra sigillata kap paras, srsz seramiklerde 6. yzyldan itibaren grlen
Bizans Dnemi pithoslarna ait azlar, testilere ait az ve kulplar, dz ve kazma
izgi bezemeli gvdeler ile bir lle ve 12.-13. yzyllara ait yeil srl, kazma
bezemeli kap paralar, 13. yzyla tarihlenen ok renkli srl kap paralar
bulunmutur22.
Sonu olarak; Roma ve Bizans dnemlerine ait buluntunun yok denecek kadar
az olmas dikkati ekmektedir. zellikle srl seramiklerde 12.-13. yzyl retimi
rnekler youndur, bunun yan sra Ge Osmanl Dnemine ait seramikler ve
az sayda olmakla birlikte porselen paralar da bulunmaktadr. Bu veriler, 12.
yzyldan itibaren 20. yzyl balarna kadar youn yerleim alan olduunu
dndrmektedir. Ancak, verilerin yzey buluntusu olduu gz ard edilmemelidir.
Kaz almalar gerekletirildii takdirde kk buluntular daha kesin bir biimde
kalenin yerleim tarihini destekleyecektir.

21 Lleler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. E. Bakla, Tophane Llecilii, stanbul 1993.
22 Bizans Dnemine ait benzer pithoslar iin bkz. I. Mader, Keramik der Feldforschungen im
Gebiet Von Kyaneai aus den Jahren 1989-1992, Asia Minor Studien, Band 24, Bonn 1996,
107, kat.no.95-96.

197

Resim 1: Divrii Kalesi (HGK Arivi)

198

Resim 2: Kale yzeyi, genel grnm

Resim 3: Kale Camiinin kuzeyi, sarn, genel grnm

199

Resim 4: Kale Camiinin kuzeyi, kaya mezar, genel grnm

Resim 5: Aslanl Bur, kuzeyden genel grnm

200

Resim 6: Gneydou giri

201

Resim 7: Bat kap, doudan genel grnm

Resim 8: Aa Kilise, gneyden genel grnm

202

Resim 9: Gneybat, Sultan Kaps (?), genel grnm

203

Resim 10: D sur, seramik buluntular

204

BERICHT ZU DEN ARBEITEN IN ANDRIAKE IM JAHR

2006
Thomas MARKSTEINER*
Die Kampagne dauerte vom 15.09 bis zum 1.10. 2006, das Team setzte sich aus
Vermessern, Archologen und Studenten zusammen1. Als Regierungsvertreter
stand uns Mustafa Samur vom Museum Antalya zur Seite. Wie schon im Vorjahr
lag das Schwergewicht der Arbeiten bei der Vermessung der an der Oberflche
anstehenden Ruinen. Im Unterschied zur ersten Kampagne, in welcher der
zentrale Bereich um die Agora und die Horrea Hadriani untersucht worden waren,
wurde im Jahr 2006 mit der Aufnahme teils weit auseinandergelegener Bereiche
der Niederlassung begonnen, um die Grundlagen fr die Erstellung eines
Gesamtplanes zu schaffen und um einen berblick ber die Ruinenlandschaft
zu gewinnen. Auch wurde das geodtische Fixpunktnetz entsprechend erweitert.
Als Vermessungsgrundlage wurden Planskizzen einzelner Gebudekomplexe
angefertigt. Die Vermessung erfolgte mit einem GPS-Gert, welches jedoch
aufgrund des starken Baumbewuchses und des oft ungewhnlich guten
Erhaltungszustandes der fallweise hoch anstehenden Ruinen, nicht immer das
gewnschte Ergebnis zeitigte: Aufgrund von Satellitenabschattungen konnte
in manchen Bereichen nicht vermessen werden. Im Zuge dieser Kampagne
wurden etwa 40% der verbauten Flche aufgenommen, soda insgesamt
knapp 60 % der Niederlassung vermessen sind (Abb. 1). An mehreren Stellen
wurde Oberflchenkeramik gesammelt, gezhlt und fallweise auch zeichnerisch
dokumentiert (s. den Beitrag von B. Marksteiner).
Um die Aufnahme-und Vermessungsarbeiten durchfhren zu knnen, musste
an zahlreichen Stellen Unterholz ausgeschnitten werden. Mit Untersttzung der
Belediye von Demre konnten darber hinaus die Horrea Hadriani weitgehend von
Buschwerk befreit werden. Die Fassade des Monumentalbaus ist jetzt von der
Strasse aus besser erkennbar. Im Inneren des Gebudes wurden sechs der acht
Rume gesubert, soda sich Besucher ungehindert bewegen knnen.
*

Thomas MARKSTEINER, sterreichisches Archologisches Institut, Franz-Klein-Gasse 1,

1190 Wien/AVUSTURYA
1 Das Projekt wurde aus Mitteln des AI finanziert. An den Arbeiten waren S. Baybo; A. Konecny;
C. Kurtze; H. Schwaiger; U. Schuh und B. Stark beteiligt. Die Keramikfunde werden durch B.
Marksteiner bearbeitet. Ihnen allen sie fr ihre wertvolle Mitarbeit gedankt. Besonderer Dank
gilt den trkischen Behrden fr die Erteilung der Arbeitsbewilligung.

205

Die Arbeiten berhrten erstmals den Nordbereich der Niederlassung, der

sich auf einem lnglichen Hhenrcken erstreckt. Diese Nordstadt war in
sptantiker Zeit befestigt worden. Die unter Verwendung zahlreicher Spolien
errichtete Befestigungsmauer wurde zu einem spteren Zeitpunkt mit Trmen aus
kleinteiligem Mrtelbruchsteinmauerwerk verstrkt. Im Inneren des Mauerringes
befindet sich eine dichte Verbauung aus Mrtelbruchsteinmauerwerk. Der
Nordwestbereich ist jedoch weitgehend von Sanddnen berlagert. Im Zentrum der
Niederlassung und an deren hchstem Punkt liegt eine groe Kirche (D). In deren
Umgebung sind groe antike Werkstcke verbaut, darunter ein Giebeleck, die von
einem antiken Monumentalbau stammen drften. Weiters wurde im Sdosten der
Niederlassung, im Bereich von Kirche A und eines Thermengebudes gearbeitet.
Die Vermessung des zentralen Bereiches stlich und westlich der Horrea wurde
weitergefhrt. Darber hinaus wurden die Ruinen der hellenistischen Befestigung
im Sdwesten aufgenommen.
Im Zuge der Arbeiten konnten wichtige Fragen zur Geschichte und Entwicklung
des Hafenortes geklrt werden. Auf einer Erhebung im Sdwesten des
Hafenbeckens liegt eine schon lnger bekannte, hellenistische Befestigungslinie2
(Abb. 2). Es zeigte sich, dass diese als Ringmauer den Nordhang umschlossen
haben drfte, an welchem schlecht erhaltene Verbauungsreste in Gestalt von
Terrassierungsmauern, wohl die Ruinen einer Siedlung, aufgenommen werden
konnten. Die in diesem Bereich aufgefundene Keramik datiert von hoch- bis in
spthellenistisch-frhrmische Zeit. Auf dem dicht mit Ruinen bestandenen
Hgelrcken nrdlich des Hafens haben wir ebenfalls Keramik dieser Periode
gefunden, die hellenistische Siedlung erstreckte sich demnach wahrschenlich an
beiden Seiten des Hafeneinganges3. In der Nordstadt liegen die frhen Ruinen
allerdings unter dem Sand von Wanderdnen begraben und drften wohl auch
der massiven sptantiken berbauung zum Opfer gefallen sein.
Andriake findet im Portulan des Pseudo-Skylax keine Erwhnung4 und auch im
archologischen Befund ist die klassische Periode nicht vertreten. Demnach scheint
2 W. Wurster in: J. Borchhardt et alii, Myra. Eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer
Zeit, IstForsch 30 (1975) 52; Th. Marksteiner, Die befestigte Siedlung von Limyra, Forschungen
in Limyra 1 (1997) 168. 170, Abb. 201.
3 Dies wrde mit der berlieferung bezglich der Eroberung des Hafens durch P. Lentulus
Spinther bereinstimmen, im Zuge derer einer Kette, welche die Hafeneinfahrt sperrte,
durchbrochen werden musste (Appian, bellum civile IV 82 [344]). Eine derartige Einrichtung
macht nur Sinn, wenn die Befestigungspunkte an beiden Seiten der Einfahrt geschtzt sind.
4 In Abschnitt 100 nennt Pseudo-Skylax die lykischen Hfen Telmessos, Patara, einen Hafen
von Phellos und Limyra.

206

der Hafenort in klassischer Zeit noch nicht bestanden zu haben. Dies entspricht
der geringen Bedeutung, welche auch andernorts im Lykien der klassischen Zeit
dem Ausbau von Hfen beigemessen wurde5. Die erste Erwhnung des Ortes
erfolgt in Zusammenhang mit der Eroberung der ptolemischen Niederlassung
durch Antiochos III im Jahr 197 v. Chr.6 Ausweislich der historischen berlieferung
und der archologischen Befundlage drfte die Grndung des Hafenortes im 3.
Jh. v. Chr. stattgefunden haben.
Eine Gruppe von im Sdbereich oberhalb des ehemaligen Hafenbeckens
gelegenen Bauten gehren ausweislich ihrer Bauweise in die spthellenistische
oder frhkaiserzeitliche Periode. Die beiden Bauten weisen typologisch
Verwandtschaft mit den Husern lndlicher Siedlungen Zentrallykiens auf7. Dieser
Bereich drfte folglich vor dem hochkaiserzeitlichen Ausbau des Hafens ziviler
Wohnbebauung Raum geboten haben.
Ein massiver Ausbau der Hafeninfrastruktur erfolgte in der rmischen
Kaiserzeit. Insbesondere sind hier das hadrianische Horreum und eine Platzanlage
hervorzuheben, aber auch weitere, zumeist stark zerstrte Bauten am sdlichen
Rand des Hafenbeckens gehren in diese Periode. Wahrscheinlich darf auch
das Aqudukt, dessen Kaskade etwa 500 m stlich des Hafenortes erhalten ist8,
diesem Bauprogramm zugewiesen werden.
Die grte Ausdehnung erreichte der Hafenort in sptantik-frhbyzantinischer
Zeit, ein Groteil der anstehenden Ruinen, einschlielich fnf groer Kirchen,
gehrt in diese Periode.
5 Zur geringen Bedeutung der Hfen fr die vorhellenistische Siedlungslandschaft Lykiens
insbesondere der frhen Klassik s. etwa Verf., Siedlungsstrukturen in Lykien in: Gtter,
Heroen, Herrscher in Lykien Austellungskatalog Schallaburg (1990) 26f.; ders., Stdtische
Strukturen im vorhellenistischen Lykien in: M. H. Hansen (Hrsg.), A Comparative Study of Six
City-State-Cultures, Historisk-filosofiske Skrifter 27, Det Kongelige Danske Videnskabernes
Selskab (2002) 58; M. Zimmermann, IstMitt 53, 2003, 270 f.
6 Hieronymus Comm FGrHist 260 F 46. Zur frhen Geschichte Andriakes s. etwa M.
Zimmermann, Untersuchungen zur historischen Landeskunde Zentrallykiens, Antiquitas
Reihe 1, Bd. 42 (1992) S. 220 f. und Anm. 173 und J. Ma, Antiochos III. and the Cities of
Western Asia Minor, Oxford 2000, 84 f.
7 Genannt sei hier etwa die nahegelegene Niederlassung Istlada, die sich ebenfalls auf dem
Territorium von Myra befand.
8 Zu dieser Einrichtung und deren Interpretation als Wassermhle s. Borchhardt in: J. Borchhardt
et alii, Myra. Eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, IstForsch 30 (1975)
71 f. Fr eine Interpretation als Kaskade sprachen sich D. Murphy und M. Mengel aus. s. D.
Murphy und M. Mengel in: G. Jansen (Hrsg.), Cura Aquarum in Sicilia (2000) 155; dies. in:
Chr. Oblig - Y. Peleg (Hrsg.), Cura Aquarum in Israel (2002) 167 ff.

207

Die in verschiedenen Bereichen der Niederlassung aufgenommene

Keramik enthielt keine Funde, die ber das 8. Jh. n. Chr. hinausfhren. Dieser
Befund deckt sich mit dem Umstand, dass sich auch in der Bausubstanz keine
hochmittelalterliche Phase festmachen lsst9. Insbesondere fehlen in Andriake die
in lykischen Kirchen hufigen, sekundren Kapelleneinbauten. Der Frage nach
dem Zeitpunkt der Aufgabe der Niederlassung wird in den nchsten Kampagnen
noch eingehender nachzugehen sein.
In der Kampagne 2006 wurde den konstruktiven Merkmalen der Horrea Traiani
einige Aufmerksamkeit geschenkt. Auf den ersten Blick ist das Bauwerk stark der
regionalen Bautradition des Hellenismus verpflichtet. Das zweischalige Mauerwerk
weist Binderblcke auf, die von der isodomen Auenschale in das Mauerinnere
kragen. Die stark zum polygonalen tendierenden Innenschalen der Auenmauern
sind strukturell schwach und den Auenschalen untergeordnet. Auch die
Binnenmauern sind teils dem polygonalen Stil verpflichtet, nahe der Durchgnge
weisen sie allerdings isodomen Aufbau auf. Die Laibungen der Zu- und Durchgnge
sind alternierend als Lufer und Binder versetzten Blcken aufgemauert. In den
Schalenzwischenrumen wurde Mrtel als Bindemittel verwendet. An einigen
Stellen, insbesondere in der westlichen Seitenkammer und an der Nordwand
konnte festgestellt werden, dass die Hausteinmauern des Gebudes auf einem
Mrtelgussfundament ruhen (Abb. 3). Diese massive Mrtelverwendung stellt
einen deutlichen Bruch mit der hellenistischen Bautradition Lykiens dar.
Die Fassade des Gebudes wird im heutigen Zustand von zwei seitlichen
Teilgiebeln berragt. Schon im Rahmen frherer Forschungen wurde erkannt,
dass diese nicht zu einem durchgehenden Giebel gehrt haben drften, der
eine mittige Hhe von mehr als 5 m gehabt und das Gebude optisch erdrckt
htte10. Die Auffindung eines Giebelendblocks im Bereich von Kammer 6, welcher
in Sturzlage befindlich zu sein scheint, belegt dass der westliche Giebel nur
unwesentlich weiter zur Mitte der Fassade gefhrt war, als es der heutige Zustand
abzulesen erlaubt. Eine analoge Situation ist fr die Ostseite zu rekonstruieren
(Abb. 4).

9 s. auch U. Peschlow, Reallexikon der byzantinischen Kunst 6 (2002) 836. Mittelbyzantinische

Umbauten an den Kirchen erkennen Hellenkemper und Hild, s. H. Hellenkemper F.
Hild, Lykien und Pamphylien, Tabula Imperii Byzantini 8, sterreichische Akademie der
Wissenschaften, philosophisch-historische Klasse, Denkschriften 320 (2004) 438.
10 P.-J. Trombetta J.-N. Charniot, Bulletin Monumental 151-I, 1993, 103.

208

Die beiden seitlichen Kammer an der Fassadenseite waren zu einem nicht

nher eingrenzbaren Zeitpunkt von nach auen fallenden Pultdchern berdeckt.
Dies wird durch Reste hydraulischen Mrtels an der Fassade der Horrea belegt.
Dieser findet sich auf einer von Aussen nach Innen ansteigenden Linie, die
annhernd die Neigung der Giebel aufweist. Der Mrtel drfte dazu gedient
haben, das Einsickern von Regenwasser am bergang des Ziegeldaches zur
ansteigenden Mauer zu verhindern. Vergleichbare Mrtelreste finden sich auch an
der Fassade des Gebudes im Bereich zwischen den beiden lateralen Kammern.
Dieser Mrtel drfte, ebenso wie die Konsolen an der Fassade sowie die Konsolen
neben den Eingngen in die seitlichen Kammern in Zusammenhang mit einem
leichten Vordach gestanden haben (Abb. 5). Bei diesem muss es sich um eine
Holzkonstruktion gehandelt haben. Die kleinen Konsolen an der Fassade drften
einen Balkenzug getragen haben. Im Westen hat sich auf entsprechender Hhe
ein Balkenloch in der Wand der seitlichen Kammer erhalten, welches das Ende
eines dieser Holzbalken aufgenommen haben drfte. Die greren Konsolen an
den Seitenwnden bildeten wohl die Auflager fr die Frontseitigen Trgerbalken,
die sonst von Holzsttzen getragen wurden.
Keramikfunde der Kampagne 2006 (Abb. 6)
Banu YENER-MARKSTEINER
In der Arbeitskampagne 2006 wurde das Aufsammeln von Oberflchenkeramik
an ausgewhlten Stellen innerhalb des Siedlungsareals weitergefhrt. In der
Sdstadt wurden an drei unterschiedlichen Stellen, bei der Agora, bei der Kirche
B und nordwestlich der Horrea Hadriani Flchen von jeweils 10 m2 ausgesteckt
und alle Fragmente mit einer Mindestgre von 3 Zentimetern gesammelt und
statistisch dokumentiert. Aus diesen Scherben wurden die profilgebenden
Fragmente wie Rand- und Bodenstcke sowie groe Wandfragmente ausgewhlt,
gezeichnet und dokumentiert.
Die erste, auf den Murexschttungen nordwestlich der groen Zisterne bei der
Agora gelegene Flche sollte einen Vergleich mit den Ergebnissen des Vorjahres
ermglichen: In diesem als Z/NW bezeichneten Bereich wurden hnliche
Ergebnisse wie im Vorjahr in dem Bereich nordstlich der groe Zisterne (ZNO/1)
gewonnen. Allerdings war die Gesamtzahl der Scherben deutlich geringer als
ZNO/1. Insgesamt 65 Fragmente wurden gezhlt, von diesen stammten 55
Fragmente von Amphoren.

209

Die zweite Flche wurde nordwestlich von den Horrea, am Rand der Ebene
oberhalb einer Gebudegruppe aus Bruchsteinmauerwerk (Bef.32/40) ausgesteckt.
Die Gesamtzahl der Lesefunde von dieser Flche(S/NWG) lag bei 210 Stck.
Circa 30% des Materials stammte von Ziegeln, 15 % von Amphoren, 13% von
feiner Ware mit rotem berzug und circa von 9 % Kchenware. Aufgrund des
Erhaltungszustands konnten 32% der Keramikscherben nicht bestimmt werden.
Weiters wurde eine Flche sdlich von Kirche B, am Rand der Ebene abgesucht.
In diesem S/ K-B/1 bezeichneten Bereich fanden sich insgesamt 184 Fragmente.
Mit Circa 50 % berwiegen Ziegeln innerhalb des gesammelten Materials. Unter
den Keramikfunden sind die Amphoren mit 15 % am zahlreichsten vertreten, es
folgen die Feinware mit 10 % und mit 8 % das Kochgeschirr.
Die zeitliche Streuung des Scherbenmaterials aller abgesuchten Flchen in
der sog. Sdstadt liegt in dem Rahmen zwischen dem 1. und dem 8. Jh. n. Chr.,
nur in dem Bereich Z/NW bei der groen Zisterne lag die Spanne zwischen dem
5.-8. Jh. n. Chr.
Eine Flche von 10 m2 wurde auch in der sog. Nordstadt nrdlich der Kirche
D ausgesteckt. Da ein Groteil der Nordstadt mit Sand oder/und Flora bedeckt
ist, sodass kaum Keramikfunde gemacht werden knnen, wurde ein leicht nach
Sden fallendes Areal ausgewhlt, wo an der Oberflche Scherben feststellbar
waren. Insgesamt wurde 74 Fragmente gesammelt, 30 % davon waren als Ziegel
zu bestimmen. Unter dem Keramikmaterial war nebst den Amphoren mit circa
25%, auch der Anteil der Feinware relativ gro (circa 18%). Kchenware blieb mit
6% ungefhr in dem von den anderen Flchen festgestellten Prozentanteil. Unter
der Feinware befanden sich zahlreiche hellenistisch-frhrmische Fragmente
wie etwa Teller mit breiter Lippe , Trinkschalen mit -frmigen Henkeln sowie ein
Fragment einer knidischen Lampe.
Im SdenAndriakes wurde der Bereich bei der hellenistischen Befestigungsmauer
von der Verfasserin nach Keramik abgesucht. Im Bereich des Steinversturzes
entlang der Mauer war die Menge des Keramikmaterials erwartungsgem sehr
sprlich. Unter den wenigen Fragmenten ist ein Amphorenhenkel mit Stempel
hervorzuheben. Dem Verputz einer in die Befestigungsmauer integrierten Zisternen
waren zahlreiche relativ groe Keramikscherben beigemengt, darunter in erster
Linie Wandfragmente von Amphoren und rot-rotbraun bis dunkelgrau berzogene
Teller hellenistischer Zeitstellung. Am Hang unterhalb der Befestigungsmauer,

210

in dem als Siedlungsgebiet zu definierendem Bereich, war die Suche nach

Oberflchenkeramik erfolgsreicher. Auch hier berwogen hellenistisch datierbare
Scherben.
Einige Fragmente von verschiedenen Fundpltzen werden hier vorgestellt.

KATALOG
1) A/06- Befest.-Zi-1
Randfragment eines Tellers mit eingerollter Lippe.
Dm.: 18 cm
T: 7.5 YR 8/4 rosa, hart, rote, graue und weie Einschlsse.
: A: schwarz- rot-braun, u. Teil ausgespart.
I: rot-braun.
Dat.: 3. Jh. v. Chr.
2) A/ 06- N-3
Randfragment eines Tellers mit breiter Lippe
Dm.: 16 cm
T: hell grau, fein, weich, leicht glimmerig.
: A: ausgewaschen
I: dunkel grau-schwarz
Dat.: 2. Jh. v. Chr.
3) A/06-Befest. N-Hang-2
Randfragment einer Schale mit eingebogenem Rand.
Dm.: 18 cm
T: 7.5 YR 7/6 orange, fein, einige weie Einschlsse.
: Reste von schwarzem berzug
Dat.: 2. Jh. v. Chr.
4) A/06-S-NWG-8
Randfragment eines Tellers.
ARS Hayes Form 105/17 var.
Dm.: 22 cm
Dat.: 580/600 660 n. Chr.

211

5) A/06-S/NWG-6
Randfragment einer Schssel.
CRS Hayes Form 9 var?
Dm.: 22 cm
Dat.: 580-600 n. Chr.
6) A/06-S/NWG-6
Randfragment einer Schssel.
CRS Hayes Form 11
Dm.: 32 cm
Dat.: 550-650 + n. Chr.
7) A/06-S/ K-B1-2
Randfragment einer Pfanne??
Dm.: 30 cm
T: braunlich grau, grob, eher hart, zahlreiche weie und gelblich weie
Einschlsse (z. T bis 1 mm), Quarz, Glimmer.
Oberfl. auen griffig, innen glatt.
8) A/06-S-NWG-9
Randfragment eines Topfes.
Dm: 16 cm
T: 2,5 YR 6/4 hell rtlich braun, reduziert, sehr hart, weie und graue
Einschlsse.
Dat.: 7. Jh. n. Chr.

212

213

Abb. 1: Gesamtplan von Andriake (Stand 06)

Abb. 2: Aussenschale der Befestigungsmauer im Sden

Abb. 3: Mrtelgussfundament der Horrea

214

215

Abb. 5: Rekonstruktion des Vordaches der Horrea

Abb. 4: Rekonstruktion des Giebels der Horrea

Abb. 6: Keramikfunde

216

VRLDEN HERAPOLS ARKEOLOJ MZESNE

TAINAN MMAR ESERLER
Bilal ST*
Tun SEZGN
Banu DNMEZ
Denizli ili snrlar iinde bulunan yerleim merkezlerine getirilmi olan Antik
Dneme ait mimari eserlerin katalou ile ilgili almalara Sarayky lesi,
Hisar Ky (Attouda) mze deposunda bulunan eserler ile balamtk. Ayn
ekilde katalog almasna, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn
izinleri dorultusunda, Denizli Mzesi Mdrlnn bilgisi dahilinde, yerleim
merkezlerine getirilip oralarda muhafaza edilmekte olan eserler ile devam edilmiti.
Buradaki esas ama; Phrygia, Karia, Pisidia ve Lydia blgeleri iinde yerleimleri
bulunan ve buna bal olarak da bu blgelerin etkilerini tayan Denizlide, mimari
uygulamalar, kaz buluntusu olmayan eserler zerinde belirlemektir. almalarn
ilk gnnden itibaren katalou yaplan eserlerde olduka nemli etkileim ve
mimari uygulamalarn varl anlalmtr.
Bu tr eserlerin topland yerler, genellikle yaknlarnda antik bir yerleimin
bulunduu, modern yerleim alanlardr. ou antik kentler ve buralara bal
kk yerleim birimleri ile ilgili yzey aratrmas yaplamadndan, buralardaki
mimari uygulamalar bilinmemektedir. Biz de bu a kapatmak dncesiyle,
yerleim merkezlerine getirilen ve Denizli Mzesi Mdrl kontrolnde bir yere
toparlanm olan eserler ile ilgili katalog almasna devam ediyoruz1.
Hisar Kyndeki (Attouda) kataloglarn tamamlanmasndan sonra2, bu yl
biraz da zorunlulua bal olarak, ivril Kaymakaml bahesine toparlanm
*

Yrd. Do. Dr. Bilal ST, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm,
DENZL
Ara. Gr. Tun SEZGN, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm,
DENZL
Ara. Gr. Banu DNMEZ, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm,
DENZL
1 Gsterdikleri yakn ilgi ve yapc yaklamlar ile yardmlarn her zaman bizden esirgemeyen
Denizli Mzesi Mdr H. Hseyin Baysal ve mze uzmanlarna ok teekkr ederiz.
2 Hisar Kyndeki mze deposu ve evresinde bulunan mimari eserlerin toplu bir
deerlendirmesi iin bkz. B. St, Denizli-Hisarky Mze Deposundaki Mimari Bloklar, 24.
Aratrma Sonular Toplants -2, 2007, 383-396,

217

olan ve buradan Hierapolis Arkeoloji Mzesine tanan mimari paralarn

katalou tamamlanmtr3. nk bunlar, bu yl mze bahesine tanm ve bir
kenarda toplu olarak durmaktadr. Gelecek dnemlerde ayn birliktelii ve belirli
bir yere ait olan toplu grubu ayn ekilde bulmak mmkn olmayabilir. Bu nedenle
acilen bu kataloun tamamlanmas gerekiyordu. Ayrca bu evrenin genelini
kapsayan en geni almalardan birisi, farkl yerlerde bulunmu olan yaztlar
hakkndaki yaynlardr4. Yaymlanan yaztlarn yan sra, bu mimari kataloglarn
da karlm olmas, blgede aratrma yapmak isteyenler iin salam bir kaynak
oluturacaktr.
ivril ve evresinde bulunup, Hierapolis Arkeoloji Mzesine daha nceden de
aralkl olarak eserlerin getirildii bilinmektedir. Bunlarn byk bir ounluunu
yaztl mezar talar oluturmaktadr. Bu alma kapsamnda incelenen eserler
iki gruba ayrlmaktadr. Bunlardan birisi zemine bal olduklar iin ivril 30
Austos lkretim Okulu bahesinde bulunanlardr. Dieri ise toplu olarak ivril
Kaymakaml nnden alnp Hierapolis Arkeoloji Mzesine tananlardr.
30 Austos lkretim Okulunun bahesinde, giri kapsnn dousunda
mermer fallos, batsnda ise Zeus kabartmal duvar bloku bulunmaktadr5.
Fallos
Gri mermerden yaplm olan fallosun ykseklii 1,30 m., ba evresi 2,90 m.,
gvde evresi ise altta 1,60 m., stte 1,72 metredir (Resim: 1). Dzensiz kenarl,
yaklak 0,10 metreden fazla yksekliinde olduunu dndmz plinthe,
zerinde silindir biimli bir gvde ksm ve en stte yuvarlak bir ba vardr. Allm
fallos biimlerinden farkl olup genel ekli yuvarlak bir altar zerinde duran kre
biimindedir. Krenin st orta ksmnda kk bir ukurluk vardr. ukurluk aa
doru daralmaktadr ve az kenar 0,07 m., zemini 0,02 m., derinlii 0,045 m.
llerinde, huni biimlidir (Resim: 2). Bunun etraf ok sk el srlm olmaktan
3 Bu ylki almalarmza Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm
rencileri; Mustafa Kat, Elif Glen, Seluk aprak ve Yakup Hidurmaz katlmlardr.
Katalog yazm esnasnda Arkeolog Adil Ekerin yardmlar olmutur. Aratrmamza katlan ve
katalog almasnda katkda bulunan tm ekip yelerine teekkr ederiz.
4 Bu blgede Eumeneia ve evresinde bulunan yaztlarn toplu ele alnd bir alma iin bkz.
Th. Drew-Bear, Nouvelles Inscription de Phrygie, Studia Amstelodamensia ad Epigraphicam,
Ius Antiquum et Papyrologicam Pertinentia 16, 1978, 53-114.
5 B. St-C. imek, ivril evresindeki Arkeolojik Kalntlar, Dnden Bugne ivril
Sempozyumu Bildirileri, 2002 (2002a), 283-284, Res. 16, 18.

218

dolay parlak grnmldr. Bu parlaklk alt blmlere doru azalmakta ve

ukurluun simgesel ve klt ile ilgili bir ynn olabileceini dndrmektedir.
Alttan yukar doru genileyen silindir altar grnmnde olan gvdenin kaidesi
dzdr, st blmde ise bir gei profilinden sonra hafif d bkey ve dz
olarak tamamlanmaktadr. Plinthe ksmnn kenarlar st kenardan dzensiz
olarak grnmektedir. Ancak st seviyesine kadar beton ile dolu olduundan
kenarlarndaki dzensizliin nedenini tam olarak belirlemek mmkn deildir. Bu
ekli ile tam bir fallostur. Ancak malzemesi ve iilii ile plinthe, gvde ve balk
blmnn ilenii normal bir altar olmadn dndrmektedir.
Orijinalinde de burada konulduu gibi uygun bir zemine yerletirilmi olmaldr.
Eserin kesin buluntu yeri ve ait olduu yap bilinmemektedir. 30 Austos lkretim
Okulu Mdr Yardmcs mer Palazn verdii bilgilere gre; ivril ile Koak
Ky arasnda Ali Kzmazn kum ocanda bulunmu ve buraya 1970li yllarda
getirilmitir6. Kum ocann bulunduu yer bir dzlk olmakla birlikte, buluntu yerinin
ve eklinin nasl olduu ile ilgili kesin bir kayt yoktur. Fallos bilinen rneklerden farkl
ve olduka kaliteli bir iilie sahiptir. Bu nedenle sradan bir yapya ait olmamaldr.
Tmls mezarlarda kullanlan rneklerin genelde ekilleri bilinmektedir7. Phrygia
ve Lykaonia blgelerinde mezarlarda ve farkl yerlerde kullanlm olabilecek, ikili
ve tekli rnekler salam olarak bulunmutur8. Mezar rneklerinin tamam bundan
daha kk ve bu kadar dzenli yaplmamtr. Genellikle yuvarlak bir ba ve gei
elemanndan sonra silindir biimli bir gvde dikkati eker. Bylelikle bu fallos klt
amal kutsal bir mekna ait olabilir. Bulunduu yerde byle bir yap kalnts
bilinmediinden, bir yerden baka bir yere tanrken burada kalm olma ihtimali
arlk kazanmaktadr.
6 1970li yllarda ren yeri bekileri Milli Eitim Bakanlna balydlar. Trkiyenin pek ok
yerinde olduu gibi kum ocanda bulunan bu eser, bu ilkokula getirilmi olmaldr. O dnemde
burada eski ilkokul binas bulunmaktaym. Daha sonra, imdiki okul 1977 ylnda yapldnda,
bu fallos da buraya yerletirilmi. Fallos zemine gml olduu iin 30 yldr burada muhafaza
edilmektedir ve hibir zaman tanmas da dnlmemitir. Grnen o ki, buna gerek de
yoktur.
7 Denizli il snrlar iinde bulunan ve genellikle tmlslerde kullanlm olan fallos rneklerinden
Hierapolis Nekropolnde bulunanlar iin bkz. C. imek, Hierapolis Gney Nekropol, Konya,
1997 (Yaynlanmam Doktora Tezi), 17-18, iz.1-3.
8 Denizli ve evresinde bilinen fallos rnekleri ve bunlar ile ilgili deerlendirmeler iin bkz. Stimek 2002a, 283-284, Res. 15-16; St 2007, 390. Konyann Ilgn lesi snrlarnda
olduka fazla rnek bulunmaktadr. Lykaonia blgesinde Ilgn merkez ve merkeze yakn
Didii Tekkesinde grld gibi, bunlarn byk bir ounluu, slm Dnem mezarlarnda
ahide ve ayak ta olarak kullanlmtr. Yaplarn duvarlarnda rg ta olarak kullanlan
rneklerin varl da bilinmektedir. Bunlar arasnda olduka farkl bir rnek, Yalburt Hitit su
havuzu yaknnda bulunmaktadr. Yalburtta havuzun yaknnda bamsz olarak duran fallos
kiretandan ifte olarak yaplmtr.

219

Okulun bahesinde giri kapsnn bat kenarnda bulunan eser ise zerinde
Zeus kabartmasnn bulunduu mimari paradr (Resim: 3). Ke ve kenarlar ile
Zeusun yznde tahrip, vcut yzeyinde de krlma ve yzeysel anmalar vardr.
Yaklak olarak 0,10 m. zemine gmldr. Genilii 1,07 m., derinlii 0,46 m.,
ykseklii 0,69 m. olan blokun st ve her iki yan kenar anathyrosis ve arkas
kaba yonudur. Her iki yan kenarda kabartmann solunda dz yzey zerinde
anathyrosis, sanda ise iki kademeli bir yzey zerinde anathyrosis vardr. Sa
kenarn n blm dz, arka ksm apraz kesilmitir. Buna gre kabartmann
sol yanna yaslanan ke blokundan sonra duvar L biiminde devam ediyor
olmaldr. st yzeyin sol kenar 0,45 m. geniliindeki blm, 0,045 m. yksek
yaplm ve sa kenarda iki, sol kenarda 3 kenet yeri vardr. n yzde ortada
tondo zerinde Zeus bst kabartmas bulunmaktadr. Zeus khiton zerine, sa
omuzu akta brakacak ekilde himation giymitir. Toplanan himation kuma sol
omuzdan kp iki gs arasndan geerek sa kol altna doru apraz uzanan
bir tomar eklindedir. Sa kol ile gs arasnda, kanatlarn hafif am, gvdesi
3/4 cepheden, ba profilden betimlenmi ve Zeusa doru hafif hamle yapar
ekilde kartal betimi vardr. Sol gsne yaslanan mzrak hafif apraz olarak,
aadan yukarya doru blokun n cephesinin tamamn kaplamtr. zerine
bst kabartmasnn yapld tondonun orta blm dz, kenar her tarafta eit
olmayan yuvarlak kabartma bordr eklindedir. Kabartmann sa blmnde kaba
yonu olarak braklm, yaklak 0,30x0,69 m. llerinde bir blm vardr. Buras
muhtemelen yarm kalm olmasndan kaynaklanmaktadr.
Yukarda ele alnan fallosta olduu gibi byk bir ihtimalle ayn dnemde
buraya getirilmitir. Bu blokun nereden getirildii kesin olarak bilinmemekle birlikte,
ivril yaknnda bir yerden getirilmi olmaldr. ivril yaknnda Peltai ve Eumeneia
kentleri bulunmaktadr. Bunlardan Peltai daha yakndr. Daha eski bir kurulu olan
Peltainin iinde ya da yaknnda bulunan Zeus klt ile ilgili bir yapya ait olabilir.
Yapnn ke ksmna yakn bir yerde olan bu blok, byk bir ihtimalle Zeus klt
ile ilgili bir yapnn parasdr. Ta yzeyindeki ilemelere gre, bu yapnn d ok
nemli olmasna ramen, i blm o kadar deildir. Bu ekli ile blok Zeus ile ilgili
bir klt yapsna, byk bir ihtimalle de bir tapnaa ait olabilir.
Sa omuzu akta brakan himation betimlemesi; Zeus, Poseidon, Sarapis ve
Asklepios gibi grkemli baba tanrlarn klt yontularnda grlen ve gvdenin
st ksmn heroik nitelikli olarak plak braklma dncesinin bir sonucudur.

220

Kabartmann bu tiplerden ayrlan yn ise himation altna yuvarlak yakal bir khiton
giymi olmasdr. Yuvarlak yaka olarak farkl kumalardan yaplm khiton giyen
Zeus betimlemeleri, Karia ve Phrygia blgelerinden bilinmektedir9.
Her iki omuz ve gsler zerindeki elbiselerin verilii gayet baarldr. Hatta
baz detaylar kaybolmu olmakla birlikte, detaylarn ilenmesinde ileri bir iiliin
varl dikkati ekmektedir. Ayn baar khiton zerinde himation kumann
katlamalarnn ilenii ve ikisinin arasndaki ayrmda da grlmektedir.
Zeus betimlemelerinde iki elbisenin birlikte grlmesi ile sk karlalmaz.
Genellikle sa omuzu akta brakacak ekilde himation giymektedir. Ancak Karia10
ve Phrygia blgelerindeki Zeus betimlemelerinde bu ekilde ikili elbise sklkla
grlmektedir. Gs ksmnda ilveleri olmakla birlikte, yuvarlak yakal khiton
giymi bu tipin erken rnei Zeus Labraundosta bulunmaktadr11. Betimleni
biimi haricinde himationda, her hangi bir deiiklik grlmezken, altnda giydii
khitonlar bazen yuvarlak yakal, bazen de V yakal yn elbisedir. ivril Zeusu
V yakal khiton giymitir. Ayn ekilde khiton zerinde himation giyilmesi Lagina
Hekate Kutsal Alannda bulunan Sarapis bstnde de grlmektedir12.
Sa gs hizasndaki kartal ile omzuna yaslanm olan asa, Zeusun kutsal
hayvan ve atribsdr. Detaylar kaybolmakla birlikte, kanatlarn hafif am ve
Zeusa doru uzanr gibi betimlenmi olan kartaln sol aya yanndaki yivlere
gre, ayaklarnda yldrm demeti olmaldr.
Yukarda ele alnan fallos ve Zeus kabartmasnn dnda, ivril Kaymakaml
bahesinde bulunan eserler Hierapolis Arkeoloji Mzesine getirilmi ve imdi
9 Genel olarak Hadesi Zeus ve Poseidon betimlemelerinden ayran en nemli zellik
tanrnn khiton giymesidir. Ancak Karia ve Phrygia blgelerinde grlen yerel baba tanr
betimlemelerinde her zaman ayrm grmek zordur. nk her iki ekilde de betimlenmi Zeus
heykel ve kabartmalar bu blgelerden bilinmektedir.
10 Blgede bulunan en gzel rnek Herakleia Salbake antik kentinde ele geirilmi ve imdi
77 envanter mumaras ile Hierapolis Arkeoloji Mzesinde sergilenmekte olan Zeus Ktesios
Patrios yazt ve Zeus kabartmasnn grld rnektir. Bkz. L. Robert, Le Carie Historie et
Geographie Historique Tome II, Le Plateou de Tebai et Ses Environs, Paris, 1954, 165, no: 42;
W. H. Buckler-W. M. Calder, Monuments and Documents from Phrygia and Caria, MAMA VI,
Manchester, 1939, 33, no: 87, Lev. 16; imek 1997, 62-63, Res. 177.
11 Yunanistan Tegeada bulunmu ve imdi British Museumda sergilenmekte olan bir stel zerinde
Ada, Zeus ve Idrieus betimlenmitir. M.. 4. yzyl ortalarna tarihlenen bu kabartmada;
Zeus himation altnda yuvarlak yakal bir khiton giymitir. Bkz. A. Kzl, Uygarlklarn Bakenti
Mylasa ve evresi, Milas, 2002, 97, Res. 83; A. Peschlow-Bindokat, Latmosta Bir Karia Kenti
Herakleia ehir ve evresi, stanbul, 2005, 49.
12 A. A. Trpan-B. St, Koranza Kazlar 1998, 21. Kaz Sonular Toplants2, 2000, 156,
Res.10; A. A. Trpan-B. St, Lagina, Mula, 2005, 44-45, Res. 51.

221

mze bahesinde dzgn bir ekilde sergilenmektedir (Resim: 4). 56 ayr paradan
oluan bu mimari eserler stun kaideleri, postamentler, stun ve paye balklar
ve korni bloklardr. Ayrca mezar steli, mezar ta ve heykel kaideleri de vardr
(Resim: 5).
Kaideler arasnda postament, postament-stun kaidesi ve sadece postament
olarak dzenlenmi, kireta ve mermerden yaplm rnekler bulunmaktadr.
Mermer ve kiretandan yaplm olan drtgen postament biimindeki altlklar altar
ve heykel kaidesi olarak kullanlmlardr. Bu ayrmn kesin olarak yaplabilmesi
iin ya zerinde yazt ya da st blmnde heykelin yerletirildiine dair bir iz
bulmak gerekir. Aksi takdirde ounlukla bu ayrm zordur. nk drtgen altarlar
da ayn ekilde; kaide, gvde ve ta blmleri ile tam ilenmektedir (iv. 5, 20, 21).
Byklkleri bazen belirleyici olabilir. Ancak ounlukla bu da yeterli olmayabilir.
Stun kaidesi olarak kullanlm olan postamentlerle ilgili iki farkl rnek vardr.
Bunlardan birisi postament ve Toskania kaideden oluan, dieri ise postament ve
Atik-ion kaideden oluan rnektir. Stunce kaidesi olarak kullanlan rneklerde
ise tercih edilen postament ve attik kaidenin birlikte ilendii paralardr. Birlikte
ilenen rneklerde stteki kaide plinthesi, postament ta blmnden kk
yaplmlardr. Bunun sayesinde de kaide ile postament kolay bir ekilde ayrt
edilebilmektedir. Attouda rneklerinde grlen13 ve plinthe ke blmn belirgin
bir ekilde ayrld ksm ise burada ilenmemitir. Bylelikle kendi ierisinde baz
ayrlklar kolay bir ekilde belirlenebilmektedir.
Postament ve Attik-ion kaide olarak ilenen, yan kenarlarnda orta ksma
yakn bir yerde dz bir blmn bulunduu ve byk bir ihtimalle araya parapetin
yerletirilmi olabilecei iv. 024 numaral mimari eleman zerinde nemli
detaylar bulunmaktadr (Resim: 6). iv. 024 numaral postamentin yan kenarndaki
ilenmemi ksmlarda bulunan ve baz blmlerde zorlukla seilebilen izler, bir
dikdrtgen kbik blokun, nasl postament olarak kesilmi olduunu gsteren
izgilerdir. Bu izgilere gre blok drtgen olarak kesildikten sonra nce dikey orta
noktasn belirleyen bir izgi, sonra postament ile kaide blmn ayran izgiler
belirleniyordu. Daha sonra kaide ve postamentin kendisindeki detay blmlerin
yerleri izgi olarak ayrlyor olmalyd. Tm blmlemeler tamamlandktan sonra
profil almasna balanyordu. Bu kaidenin bir yan kenar orta blmnde bulunan
13 Attouda rneklerinde Attik-ion kaide plinthesi, postament zerinde ayr, kelerinden ayakl
bir altlkm gibi ilenmitir. Bylelikle plinthe daha vurgulu ve estetik bir grnm almtr.
Postament hakknda bkz. St 2007, 388, Res. 8-9.

222

dikey ksmdaki derin ve yzeysel izgiler blokun ilenmesindeki aamalar ortaya

koymaktadr (Resim: 7).
Bamsz kaide olarak ilenmi, mermer iki farkl rnek bulunmaktadr.
Bunlardan birisi bir stunceye ait olan Attik-ion kaidedir (iv. 044). Dieri ise
allm kaide rneklerinden tamamen farkl olan bir stun kaidesidir (iv. 047).
Hem bu mimari elemanlar arasnda, hem de blgede grlen rnekler arasnda
ayr bir yere sahip olan ikinci kaidede, allmn dnda uygulamalar dikkati
ekmektedir. Ancak bu, hi benzeri bulunmayan rnek deildir.
Antik mimari ierisinde farkl bir ivril rnei olan bu kaide; plinthe, torus ve
bir trokhilos eklinde ilenip kaideden gei blm ile stun gvdesi alt ksmn
iermektedir (Resim: 8). Bu ekli ile plinthenin varl kesin olmakla birlikte, st
torus yoktur. Bylece tam bir Attik-ion kaide olumamaktadr. Plinthe zerine
yerletirilen torustan sonra gelen astragal stte i bkey bir profile dnmektedir.
bkey profilin st kenar, altta olduu gibi bir astragal biimindedir. Ancak bu
astragalden sonras stun gvdesine doru yatay dz bir hat eklinde devam
etmekte ve ikisinin birletii nokta ke oluturmaktadr. Bu ekli ile plintheli kaide,
en yakn Toskania rneklere benzemektedir. Torustan sonra stuna gei ksmn
oluturan blm, allmn dnda derin ve byk ilenmi olup bu blm kaide
geneline gre orantszdr.
ivril kaidesinin benzerleri daha nceden Helenistik Dnemde Pergamonda
gymnasium ve Agora Tapnanda grlmektedir14. Phrygia blgesi iinde ise
Attouda da bulunmaktadr15. Attouda kaidesi kireta olmasna ramen, bu yeni
rnek mermerdir. Byk bir ihtimale, ivril kaidesi de ayn ekilde Pergamon
kaideleri rnek alnarak yaplm olmaldr. Yerel bir usta tarafndan yaplm
olduu dnlen kaide, burada biraz farkl yorumlanmtr.
ivrilin yaklak 9 km. dousunda Ikl Kasabasnda bulunan Eumeneia
kentinin Pergamon kuruluu olduu bilinmektedir. Bu kent Pergamon Kral II.
Attalos tarafndan M.. 159-138 yllarnda, kardei Eumenes adna kurulmutur16.
Kent kuruluundan sonra Pergamon ile ilikileri ve mimari etkileimleri artm
olmaldr. Bu kaide, Attouda rneinde olduu gibi Pergamon etkisinde, bu
14 Bkz. F. Rumscheid, Untersuchungen zur Kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus
I-II, 1994, Yukar Agora Tapna: Taf. 126.5, 127.1, Exedra D: Taf.132.1.
15 St 2007, 387-388, Res. 7.
16 Eumeneia kenti ve kuruluu hakknda bkz. W. Ruge, Eumeneia, RE VI.1, 1082; D. Magie,
Roman Rule in Asia Minor, 1954, 126, 984; B. St-C. imek, Eumeneia, Dnden Bugne
ivril Sempozyumu Bildirileri, 2002 (2002b), 301-331.

223

blgede yaplm bir rnektir. Eer tamamen tahrip olmadan ele geerse, blgede
gelecekte, bu kaidenin benzer rneklerinin bulunaca kesindir. Bu farkl kaide de
nemli bir yapya ait olmaldr.
Stun gvdesi ile ilgili rnekler olduka azdr. Bunlarn byk ounluu, kk
olduklarndan kolay tanabilen ve bunun da dnda farkl amalarla kullanlabilen
malzemelerdir. Bunlar genellikle son dnemlerde yuvak ve dibek gibi farkl amalarla
ya da bir yapda duvar ta olarak kullanlmtr. Salam kalanlara, bezemeli ve
ilemeli bloklar gibi nem verilmeyip bir yere toplanacak kadar nemli olmadklar
dnlm ve dier paralarn yanna getirilmemitir. Yerleim birimleri iinde
dolaldnda kaide ve stun paralarna sklkla rastlamak mmkndr.
Kataloa alnan balklar arasnda Korinth ve Pergamon tipi balk
bulunmaktadr. Korinth balklar M.S. 2. yzyl ve sonrasna aittir (Resim: 9). Tam
Korinth balklarnn yan sra alt blmnde akantus yapraklar st blmnde
dil betimlemelerinin olduu balklar vardr. ncelenen bir paye bal ise Erken
Bizans Dnemine aittir. Pergamon tipi balklardan, hem stuna (iv. 004), hem
de payeye (iv. 048) ait olan rnekler grlmektedir.
st yap elemanlar ile ilgili olarak, aritrav ya da kap lentosu olarak kullanlm
olabilecek bir yaztl para ile korni bloku incelenmitir. iv. 017 numaral korni
bloku Severuslar Dneminde ina edilen Korinth dzeninde bir yapya aittir
(Resim: 10).
Katalou yaplan paralar arasnda en byk grubu nekropol buluntular
oluturmaktadr. Bunlar arasndaki younluk, mezar talar ve mezar altarlarndadr.
Bu paralardaki yaztlar ayr bir alma konusu olduklarndan burada ele
alnmamtr. Arlkl olarak mimarisi ve sslemesi zerinde durulmutur.
Mezar talar arasnda en yaygn rneklerden birisi Eumeneia tipi mezar
tadr. Bunlardan birisi, iv. 009 katalog numaral, M.S. 2. yzyl sonu-M.S. 3.
yzyl balarna tarihlenen, Aurelius Zenodotosun ailesi iin yaptrd heroona
diktirdii mezar tadr (Resim: 11). Eumeneia antik kentinin adyla btnlemi
olan bu mezar ta; kaide, gvde, ta ve bunun zerine yerletirilmi olan beik
atl bir st yapdan olumaktadr17. st yap, her iki cephesinde ke ve tepe
akroterleriyle birlikte tam betimlenmitir (Resim: 12). Tamamna yaknnn bir
kenarnda Eumeneia monogram bulunmaktadr. Bu mezar talarndan rnekler
daha nce de Hierapolis Arkeoloji Mzesine getirilmitir. Drtgen bir postament
17 St-imek 2002a, 283, Res. 14.

224

biiminde yaplm, bazlarnn n cephesinde tabula ansata ya da sadece ansata

iinde yaztlarn olduu mezar talar vardr. Bu tip mezar talarndan kabartmal
rneklerin varl bilinmekle birlikte18, bu grup ierisindekiler figrszdr. Bunlar
arasnda drtgen, girlandl, st blmnde torus biimli ve d kenar mee
yapraklar ile bezenmi bir ykseltinin olduu yarm kalm rnek (iv. 052),
burada varl konusunda phenin olmad atlyelerin kesin belgelerindendir
(Resim: 13).
Mezar talarnn haricinde stunlu lahit tekne ksmna ait paralar da ele
geirilmitir (Resim: 14). Lahit teknelerine ait klineli ve beik atl olmak zere iki
tip kapak bulunmaktadr. Klineli olanlar blgede yaygn grld gibi19, bir erkek
ve bir kadn figrlerinin sol kollar zerine, yan yana yaslanr ekilde betimlendii
rneklerdir (Resim: 15). Beik atl olanlar ise; tam at betiminin ilendii, ke
ve tepe akroterleri ile kalypter, stroterin ve rtenlerin grld rneklerdir.
Bunun dnda sade bir beik atda ke ve tepe akroterlerinin ilendii kapaklar
da vardr.
Sonu olarak ivril merkezde bulunup byk bir ksm Hierapolis Arkeoloji
Mzesine getirilen mimari eserlerde hem blgesel hem de yerel zellik ve
etkiler grlmektedir. Katalou yaplan rnekler Roma mparatorluk ve Erken
Bizans dnemlerine aittir. Gelecekte yaplacak almalar ile gzel paralarn
ortaya kaca kesindir. Ayn almaya Eumeneia antik kenti Roma Dnemi
yerlemesinin zerine kurulduu Ikl Kasabas iinde bulunan rnekler ile devam
edilecektir.

18 Eumeneia kentinde bulunmu kabartmal bir rnek iin bkz. St-imek 2002b, 312, Res.
24a-b.
19 St-imek 2002a, 283, Res. 11-12.

225

Resim 1: 30
Austos
lkretim
bahesindeki fallos

Okulu Resim 2: 30 Austos lkretim Okulu

bahesindeki fallosun izimi

Resim 3: 30 Austos lkretim Okulu bahesindeki Zeus kabartmal blok

226

Resim 4: Hierapolis Arkeoloji Mzesindeki ivril eserleri

Resim 5: Hierapolis Arkeoloji Mzesindeki ivril eserlerinin ta plan

227

Resim 6: iv. 024 numaral postament ve Attik-ion stun kaidesi

Resim 7: iv. 024 numaral postament ve Attik-ion stun kaidesinin

izimi

228

Resim 8: iv. 047 numaral Toskania stun kaidesinin izimi

Resim 9: iv. 043 numaral Korinth stun bal

229

Resim 10: iv. 017 numaral korni blokundan detay

Resim 11: iv. 009 numaral

Aurelius
Zenodotosun yaptrd Eumeneia tipi
mezar ta

230

Resim 12: Aurelius

Zenodotosun
Eumeneia tipi mezar ta, n
cephe izimi

Resim 13: iv. 052 numaral yarm kalm girlandl drtgen altar

231

Resim 14: iv. 037 numaral stunlu lahit paras

Resim 15: iv.055 numaral klineli lahit kapa

232

FIFTH MILLENNIUM ANTHROPOMORPHIC FIGURINES

IN SOUTHEASTERN AND CENTRAL ANATOLIA:
COMPARATIVE MUSEUM RESEARCH
Ellen BELCHER*
The Halaf cultural horizon occurred during the fifth millennium B.C.1 and
extended throughout upper Mesopotamia, including southeastern Anatolia.
Halaf material culture is well-known for its imaginative and beautifully made
architecture, polychrome-painted pottery, geometric stamp seals and figurines.
The regional character and variation of Halaf figurine assemblages however, is
poorly understood, particularly in southeastern Anatolia. My research and study
of these figurines reveals distinct southeastern Anatolian styles and technologies,
some of which demonstrate direct connections to central Anatolia.
This article presents preliminary conclusions from a comparative analysis
of contemporaneous anthropomorphic figurines belonging to the Halaf and
Chalcolithic cultures conducted at museums and ongoing excavations in central
and southeastern Turkey.
Geography of Halaf Figurines
Not all Halaf settlements are known to have made and used figurines, but
they were quite common across the broad horizon of Halaf culture encompassing
southeastern Turkey, northern Syria and northern Iraq (Map: 1). Figurines are
known from Halaf settlements which cluster in the upper Euphrates, Khabur and
Tigris river-valleys up to the Amanus Mountains, which are the western extent
of fifth millennium Mesopotamia. Remarkably, figurines from Halaf settlements
in northern Syria and Iraq illustrate regional styles only distantly-related to those
of southeastern Anatolia although they originate from settlements geographically
nearby.

Asst. Prof. Ellen H. BELCHER, John Jay College/City University of New York, Lloyd Sealy
Library, 899 Tenth Ave., New York, NY 10019/USA (ebelcher@jjay.cuny.edu).
1 Dates in this article are un-calibrated; the Halaf culture occurs in the sixth millennium,
calibrated.

233

In this period, communication of anthropomorphic imagery mainly followed

east-west trade routes perhaps following the Anatolian steppe. At least for the
factors that influenced figurine production, north-south communication appears
to have been less important. Indeed, very few Halaf settlements and no figurines
have been found along the Syrian Euphrates. A lacuna in the geography of Halaf
figurines in the extreme southeast of Anatolia probably reflects a historical lack of
excavated sites rather than actual occurrence2.
Geography of Fifth Millennium Central Anatolian Figurines
Figurines are distributed across several fifth millennium Chalcolithic
settlements in Central Anatolia, including Canhasan, atalhyk West, Kk
Hyk, Gvercinkayas, Kuruay Hyk, Haclar and Aphrodisias. The style
and technology of these assemblages show a regional character that will not be
discussed here; the purpose of my study is to identify an inter-regional relationship
to Mesopotamia.
Eastern connections have been established for objects found alongside
figurines at a few central Anatolian sites. For instance, Halaf style stamp seals
were found at Kk Hyk (ztan, 2001). Also, painted pottery similar to that from
late Halaf levels at Domuztepe has been found at atalhyk West, YumuktepeMersin and Canhasan. Central Anatolian figurines give evidence of an extended
east-west exchange of ideas, ideology and imagery that may have traveled
together with these stylistic techniques. Raw materials such as obsidian, probably
also traveled on several east-west routes. Well traveled routes such as those over
the Taurus Mountains and through the Cilician Gates are well documented in later
periods
Museum Research
In order to compare figurine assemblages from sites in Southeastern Anatolia,
in the summers of 2000 and 2002, I studied Halaf figurines in the museums of
anlurfa and Diyarbakr, as well as at several ongoing excavations. In the summer
of 2006, I traveled west to study two small groups of anthropomorphic figurines
from the central Anatolian sites of Aphrodisias, in the Aphrodisias Museum, and
2 New Halaf excavations in the Mardin and Siirt regions may soon yield more examples.
Recently a figurine fragment was found in the 2006 excavations Kerkti Hyk, in the Mardin
region; see Asl Erim-zdoan, 2008.

234

Gvercinkayas, in the Aksaray Museum3. The evidence suggests that Halaf artistic
communication may well have extended across the Taurus Mountains, beyond the
traditional borders of Mesopotamia. This research is beginning to show that some
of the figurine styles from Halaf sites in southeastern Anatolia especially those
from the site of Domuztepe may connect to figurines from central Anatolia.
Typology of Fifth Millennium Halaf and Anatolian Figurines
It is not generally understood that the best-known classic Halaf figurine type is
actually from a small chronological and geographic window of the Halaf horizon that
does not include Anatolia. This type, representing a curvaceous seated female with
arms supporting exaggerated breasts and hands clasped at the sternum occurs
in abundance at late Halaf settlements in Northeastern Syria and Northwestern
Iraq4. Exaggerated features were often decorated with polychrome stripes while
the hands, heads and feet were abbreviated. Most figurine types from that region
are created of clay and can sit on a flat surface without support.
While a few features of Anatolian Halaf figurines resemble those from Syria
and Iraq, most possess distinctly Anatolian features, some of which are similar
to contemporaneous figurines from central Anatolia. Anatolian types from both
southeastern and central Anatolia are noticeably less curvaceous. Many are quite
flat, almost two dimensional figurines rendered in both clay and stone, and several
are represented in standing poses. Many Anatolian figurines cannot be displayed
on flat surfaces without support. There is much variation and special attention made
to modeled details on figurine heads, of which only a few examples survive. This
contrasts with minimal delineation or decoration of the torso, breasts and arms.
Decoration is usually limited to incision, light washes and punctation, and perhaps
inlay. These differences in figurine styles contrast with a somewhat homogeneous
material culture of pottery, seals and architecture throughout the Halaf horizon. A
special focus of this project are the figurines from Domuztepe, which were made
and used at the western edge of Mesopotamia, and show little connection to Halaf
styles, although they were found amongst a recognizable Halaf material culture.
3 Research was supported in 2000 by a C. V. Starr dissertation grant, Columbia University,
n 2002 by the Center for the Ancient Mediterranean, Columbia University and in 2006 by
the Research Foundation/ City University of New York. I thank the General Directorate of
Cultural Heritage and Museums and in particular Levent E. Vardar for granting me permission
to conduct this research.
4 Examples include Von Oppenheim 1943, taf. CV: 1-18; Mallowan 1938: fig. 5: 1-9, 11 amongst
many others.

235

HALAF FIGURINES FROM SOUTHEASTERN ANATOLIA

av Tarlas Figurines, anlurfa Museum5 (Drawing: 1)
At the site of av Tarlas, on the upper Euphrates, the late Halaf figurines
found show distinctly Anatolian variations on Halaf themes. With the exception
of one limestone figurine6, all of the figurines from this site are molded in clay.
The distinctive features of these figurines demonstrate an Anatolian figurine style
loosely resembling other Halaf types. Arms are abbreviated to short stubs and are
attached to a very flat upper torso with small appliqu breasts. Most striking are
figurines that feature a hole that takes the place of a head and neck (1a-b), which
allowed for the insertion of interchangeable heads that could have been made of
different materials. Detached figurine heads were not found at this site; perhaps
they were made of perishable materials?
Seated examples (1d-e) feature legs that extend well below the base of the
figurine. This type of figurine would need support when displayed, such as a small
stool, or perhaps it was designed to sit on the edge of a shelf. Incised lines and
sometimes a red wash comprise the only decoration; in some examples a navel is
represented by punctation.
Girikihaciyan Figurines, Diyarbakr Museum7 (Drawing: 2)
Figurines from late Halaf levels at Girikihaciyan are also distinct Anatolian
types of clay figurines. One standing figure (2a) is very flat with incised decoration;
holes show where appliqu breasts had once been attached. Another standing
figurine (2b) is columnar with small appliqu breasts. A few leg fragments, (2e)
when attached to the torso, may have also extended below the base, meaning
these figurines also would require support for display purposes. No figurine heads
found at this site, although breaks at the necks of these figurines show that they
were once attached.

5 Thank you to Alwo Von Wickede for his permission to study the av Tarlas figurines and to
Eyp Bucak for facilitating my study of them at the anlurfa Museum.
6 T84-2, on exhibit in the anlurfa Museum; see Von Wickede and Herbordt 1988: abb. 5: 1.
7 Thank you to Patty Jo Watson for granting me permission to study the Girikihaciyan figurines
and to the staff of the Diyarbakr Museum for facilitating my study there.

236

Fstkl Hyk Figurines, anlurfa Museum8 (Drawing: 3)

Three clay figurines were found at the early Halaf site of Fstkl Hyk. One
figurine is a flat, standing type with arm stubs (3a), similar to later examples
from av Tarlas. Holes for attachment of appliqu breasts remain and incisions
decorate the waist and navel. Another example similar to this one was also found
in the same level . A less carefully made figurine (Fig. 3b) may represent a standing
male. Attachment scars suggest that an appliqu phallus was represented, but is
now broken off.
Tell Kurdu Figurines, Hatay Region10 (Drawing: 4)
Early Halaf figurines found in the Amuq B settlement at Tell Kurdu are all made
of clay and are portrayed in Anatolian styles. One fragment (4b) is a standing flat
type with arm stubs. This example is also incised and punctated to represent the
female pudenda. Another columnar shaped fragment is decorated with fingernail
marks (4d). A third example may represent a skirted kneeling female (4c). A
head fragment (4a) is unique in that it is the only figurine example of this time
with modeled ears. A complete figurine (4e) shows no detail or decoration on its
pointed head.
Domuztepe Figurines, Kahramanmara Region11 (Drawings: 5, 6)
The last Halaf figurine assemblage from southeastern Anatolia I present here
is from the site of Domuztepe, an early and late Halaf settlement at the western
edge of Mesopotamia. The prolific community of artists at Domuztepe produced
a diverse and quite skilled assemblage of artifacts, including pottery, figurines,
pendants and seals, many in Halaf styles, but othersespecially the figurines
having stylistic and material connections with central Anatolia.
The figurines found at Domuztepe differ dramatically from other Halaf
examples both in style and technology. Apart from a figurine-vessel, so far no
8 Thank you to Eyp Bucak for facilitating my study at the anlurfa Museum and to Susan
Pollack and Reinhard Bernbeck for granting me permission to study the Fstkl Hyk
figurines.
9 FH-9900, now in the excavations depot; see Bernbeck, Pollack, et al. 2003: fig. 37c.
10 Thank you to Rana zbal, Folkke Gerritsen and K. Aslhan Yener for granting me permission
to study at the Tell Kurdu figurines in the sites depot.
11 Thank you to Elizabeth Carter and Stuart Campbell for the many years of continuing support
of this research project and for their permission to study the figurines from Domuztepe.

237

clay anthropomorphic figurines have been found. A stone head fragment, perhaps
of a male (5b) was found in early Halaf levels. Facial hair and a headdress are
represented by incision, and it may have been painted with a light red wash, of
which only scant traces remain. The deep eyes probably once held inlay, but I
have not yet had a chance to analyze the material remaining in these holes. A
suggestively-shaped pebble (5c) was decorated with incision to create a phallic
symbol that might also be interpreted as a seated figure.
A remarkable and unique anthropomorphic-vessel of a standing female was
found in late Halaf levels (5a). Although the paint is nearly gone, faint traces of an
eye (reconstructed in the drawing) can be detected on the neck of the vessel. The
breasts and thin arms are appliqu, and the hands are represented with splayed
fingers. Diagonally hatched painted bands encircle the hips, knees and ankles,
perhaps representing beaded ornaments. Beads have been found at every area
of excavation at Domuztepe, perhaps fallen from similar body ornaments. The left
foot is slightly upturned and gives the impression that the figure is walking. Indeed,
even in its fractured state, this vessel stands without support on its feet. Wear on
the soles of the feet and sides show that this vessel was displayed standing and
was often held. Perhaps it was used to hold and pour liquids.
No close parallels to this extraordinary vessel have yet been found. In fact only
a few anthropomorphic vessels are known from contemporaneous sites, including
lone examples from Yarm Tepe II, Arpachiyah, Kk Hyk, Canhasan and
atalhyk West, as well as further afield in western Anatolia and the Balkans.
Each example is unique and rendered in different sizes, poses and styles, although
all may have been made with clay-slab technology similar to Domuztepe. It seems
that only the concept, as well as perhaps the meaning and use of anthropomorphic
vessels was communicated between these sites, while style and overall imagery
was the invention of local artisans.
A type of figurine not found at any other Halaf sites, but common at Domuztepe,
are several examples of flat, pendant-figurines (5a-d). String-wear at the piercings
proves that these were suspended from these holes, possibly to be worn as
jewelry, hung on a wall, or sewn to clothing. Some are pierced at the pubic area,
meaning they may have hung upside down. Two more complete figurines suggest
that the heads may also have been pierced (5a, d). These figurine-pendants are of
locally available stones which are ground, polished and incised. The only parallels
to this type are found at sites west of Domuztepe in central Anatolia.

238

Other objects, such as beads, pendants, seals, mirrors and stone bowls show
are the products of the prolific stone workshops of Domuztepe, and are made of
local and imported materials, such as obsidian12. Analysis of the obsidian and
other non-local stones is ongoing, but we expect results to conclude that at least
some must be from Cappadocian sources, further supporting central Anatolian
connections.
CENTRAL ANATOLIAN CHALCOLITIC FIGURINES
Aphrodisias Figurines, Aphrodisias Museum13 (Drawing: 7)
The site of Aphrodisias brings to mind the amazingly well preserved classical
settlement, which has been under excavation for more than a century. In the
1960s, soundings were excavated into three mounds on the site, in order to
investigate the prehistoric roots of Aphrodisias (Joukowsky 1986). Three figurines
date to the earliest Chalcolithic levels of soundings on the Pekmez mound. Other
figurines from prehistoric soundings date to Bronze Age levels which are too late
for consideration in this project.
Examples from this level are a type called Killia figurines which are named
for a figurine purchased near Troy said to have come from Killia. This type is
a western Anatolian figurine tradition found at several Chalcolithic sites which
perhaps continues into the early Bronze Age. Recently a middle Chalcolithic
figurine workshop was found at Kulakszlar, where Killia and other figurines
were produced (Takolu 2005). The close similarities of the Killia figurines to
the pendant-figurines at Domuztepe show that this type also traveled over the
Taurus Mountains into Mesopotamia. Since all known examples are of local stone,
the imagery may have traveled on another, perhaps ephemeral material, such
as felt, leather or textiles. Killia type figurine-pendants have also been found at
Canhasan, mid-way between Aphrodisias and Mesopotamia14.
These two Aphrodisias examples are cut, ground and polished from locally
available stone into an overall flat shape with features rendered in low relief on
12 Unfinished objects of imported materials are abundant at Domuztepe, such as a group of
unfinished obsidian beads; see Campbell, 2007: 18.
13 I thank R. R. Smith for permission to study these figurines and the Aphrodisias museum staff
for facilitating my study there.
14 CAN/62/169, CAN/62/106, on exhibit in the Museum of Anatolian Civilizations, Ankara; see
French 1963: pl. II: d.

239

the front. An upper torso fragment (7a) represents a figure with bent elbows and
hands the on upper chest indicated by notching on the side and low relief. A
second figurine (7b) is in the same pose, but without as much detail. The heads of
both these figurines have broken off. A third figurine(7c) from the same level, may
give clues to what the heads may have looked like; this figurine is roughly carved
from a schist pebble.
Gvercinkayas Figurines, Aksaray Museum15 (Drawing: 8; Figs: 1, 2)
Gvercinkayas is a middle Chalcolithic site situated in Central Anatolia, 29
km northeast of Aksaray. The site is on a well protected rock outcrop, overlooking
a wide river plain and was continually occupied for 400 years (Glur and Frat,
2005). All examples of figurines from this site excavated thus far were hand molded
from clay although some animal figurines have stone inlay.
Two similar seated figurines (8c-d) sit without support on their bases leaning
backwards so that the heads, which have now broken off would have been gazing
upwards. Both of these have arms that are reduced to arm stubs, perhaps suggesting
bent arms (given the evidence from Aphrodisias). The lack of adult body-features
suggests that this type may represent a young person, perhaps a bundled baby.
This type of figurine has parallels in central Anatolia; however, other than the arm
stubs and flat base, it has no clear connection to Halaf Mesopotamia.
A seated figurine, (8b) found on the floor of a burnt structure is the earliest
figurine found at Gvercinkayas and has parallels to examples in Mesopotamia.
The wide thighs are molded together with a round bottom and a flat base on which
it sits without support. The sharply bent legs are tucked up close to the lower torso
with incised flat shins. A hole at the break in the torso reveals that this example
may also have had interchangeable heads possibly of different materials, such as
those from av Tarlas. The pulled up legs and rounded lower torso is very similar
to late Halaf figurines from Tepe Gawra16 and Arpachiyah17, in northern Iraq, as
well as several examples from nearby Kk Hyk18.

15 I thank Sevil Glur for permission to study the figurines from Gvercinkayas. Thank you
also to Ycel Kiper and the helpful staff of the Aksaray museum for facilitating my research.
16 See for example Tobler 1950, plate LXXXI: c-d, amongst others.
17 See for example Mallowan and Crukshank Rose 1935: figs. 47:2 and 3.
18 See for example Silistreli 1989: Lev. V: 1-2, amongst others.

240

Two heads from later levels at Gvercinkayas are quite different from each
other. One (Fig. 1) wears a high headdress, decorated by incision and has deep
eyes ringed by appliqu which also may have held inlay. The second example
(Fig. 2) has similar appliqu eyes; here the upper head and/or headdress has
now broken off. The wide faces are similar to that of Domuztepe (5b), which also
features a headdress and deep, possibly inlayed eyes. High headdresses seem to
have been in style across Mesopotamia and Anatolia in this period and they can
still be found as part of traditional dress in parts of Turkey today. It seems that in
the fifth millennium Anatolia figurine heads could have a wide degree of variation,
unlike Halaf figurine heads from sites in Syria and Iraq, which were much more
standardized.

Conclusion
This study of contemporaneous fifth millennium central and southeastern
Anatolian figurines reveals that there was more communication between the
workshops of these two regions than previously supposed. Mesopotamian
artisans at this time appear to have balanced local, regional and cultural styles
with those from much further away in central Anatolia when making choices in
figurine production. The result is a varied and imaginative corpus of figurines that
crosses the traditional borders of Mesopotamia for influences that develop into
uniquely Anatolian figurine types and styles. While more figurines remain to be
studied, an east-west artistic exchange has tentatively been identified through this
research.

Acknowledgments
Thank you to the General Directorate of Cultural Heritage and Museums for
their generous permission for me to conduct this research and to the staff of each
museum for their assistance. Thank you also the directors and team members
of each excavation for their hospitality, which sometimes lasted for several days.
I thank also the granting agencies for the funds that made these research trips
possible. All drawings are by the author, except drawings 5a, courtesy of W.
Patrick Finnerty and 6b-d, courtesy of Stuart Campbell.

241

REFERENCES
BERNBECK, REINHARD, POLLACK, SUSAN, ET. AL.
2003, The Biography of an Early Halaf Village: Fstkl Hyk. Istanbuler
Mitteilungen 53: 9-77.
CAMPBELL, STUART
2007, Domuztepe 2006. Anatolian Archaeology 12: 18-19.
FRENCH, DAVID
1963, Excavations at Can Hassan. Anatolian Studies 13: 29-42.
GLUR, SEVL and FIRAT, CELINE
2005, Spatial Analysis of Gvercinkayas, a Middle Chalcolithic Hilltop Settlement
in northwestern Cappadokia: a preliminary Report. Anatolia Antiqua XIII: 4152.
JOUKOWSKY, MARTHA SHARP
1986, Prehistoric Aphrodisias: An Account of the Excavations and Artifact Studies.
Providence, R.I: Brown University Press.
MALLOWAN, M. E. L. and CRUIKSHANK ROSE, JOHN
1935, Excavations at Tall Arpachiyah 1933. Iraq II: 1-178.
ERM ZDOAN, ASLI,
2008, Mardin-Kerkti Kurtarma Kazlar Kaz Sonular Toplants 29.
(forthcoming).
OZKAN, SULEYMAN 2001
Halaf Seals from Kk Hyk. Anatolica 27: 15-22.
TAKOLU, TURAN
2005, A Chalcolithic Marble Workshop at Kulakszlar in Western Anatolia: An
Analysis of Production and Craft Specialization. Oxford: BAR International
Series 1358.
SLSTREL, UUR
1989, Kk Hyk Figrin ve Heykelcikleri. Belleten 207-208: 497-503.
TOBLER, ARTHUR
1950, Excavations at Tepe Gawra: Levels IX-XX. Philadelphia: University of
Pennsylvania.
VON WICKEDE, ALWO and HERBORDT, SUZANNE
1988, av Tarlas. Istanbuler Mitteilungen 38: 5-35.

242

Map 1: Fifth Millennium Anatolian sites with figurines mentioned in article

Drawing 1: Examples of figurines from av Tarlas

Drawing 2: Examples of figurines from Girikihaciyan

243

Drawing 3: Examples of figurines from Fstkl Hyk

Drawing 4: Examples of figurines from Tell Kurdu

Drawing 5: Examples of figurines from Domuztepe

244

Drawing 6: Examples of figurine-pendants from Domuztepe

Drawing 7: Examples figurines from Aphrodisias

Drawing 8: Examples of Figurines from Gvercinkayas

245

Fig. 1: Figurine head

Gvercinkayas

246

fragments

from

Fig. 1: Figurine head

Gvercinkayas

fragments

from

KSEDA SAVA ALANI

ARATIRMALARI 20061
Erdal ESER*
Giri
Anadolu Seluklularnn Anadoluya geli sreci ierisinde, yerleik glerle
yapm olduu savalarla birlikte2, 1240 ylnda gerekleen Babailer syan ve 3
Temmuz 1243 tarihinde gerekleen Kseda Savann zel yere sahip olduu
*

Dr. Erdal ESER, Cumhuriyet niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm 58140
Sivas/TRKYE erdaleser@cumhuriyet.edu.tr

1 Kseda Sava Alan Yzey Aratrmas, Sivas Valilii l zel daresi Genel Sekreterlii
tarafndan salanan bte ile gerekletirilmitir. Dnemin Sivas Valisi Sayn Dr. Hasan
Canpolat ve Cumhuriyet niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Mehmet Bakra desteklerinden
tr teekkrlerimi sunarm. Yzey Aratrmas ekibi: Cumhuriyet niversitesinden Dr.
Meryem Acara Eser, Dr. Aydn Byksara, Ara.Gr. zg Arsoy, Ara.Gr. zcan Bekta
ve Bakanlk Temsilcisi Arkeolog Sayn Uur Iktan olumutur. Deerli katklar ve uyumlu
almalar, her trl vgnn zerindedir.
2 Seluklularn Anadoluya gelmeleri sonras, Kseda Savana kadar yaplan nemli sava
ve fetih hareketlerinden bazlar unlardr; 1071 Malazgirt Meydan Sava; 1082 ukurova
(Kilikya)nn ve Tarsusun alnmas; 1083 tm ukurovann fethi; 1085 Antakyann fethi; 1086
Halep Sava; 1092 Bizansllarn Marmara kylarndan atlmas; 1095 Malatya Muhasaras;
1096 Hallarla znik Sava; 1097 Eskiehir Meydan Muharebesi; 1101 Hal ordusunun
Amasyada yok edilmesi; 1103 Hallardan Elbistan ve Maran alnmas; 1105 Malatyann
fethi; 1107 Habur Nehri Sava; 1108 Toroslarn geilerek Ermenilerin bozguna uratlmas;
1113 znik, Bursa, Balkesir ve Edremit civarnda Bizans gleri ile sava yaplmas; 1116
Seydigazi, Ktahya, Bolvadin ve Akehirde Bizansllarla sava yaplmas; 1117 Ceyhan
blgesinin Franklardan alnmas; 1129 Karadeniz sahillerinde baz kalelerin fethi, Anazarbada
Hal glerinin malup edilmesi; 1131 Kilikyada baz kalelerin fethedilmesi; 1146 mparator
Manuel ile Konya Sava; 1147 II. Hal Ordusu ile Eskiehir Sava; 1153 Kilikya Ermenileri
zerine sefer dzenlenmesi; 1176 Myriokephalon (Kumdanl) Sava; 1182 Uluborlu, Ktahya
ve Eskiehirin alnmas; 1183 Alaehir ve sahillere sefer dzenlenmesi; 1185 Bat Anadolunun
fethi ve Bizansn haraca balanmas; 1190 III. Hal Ordusu ile, Akehir ve Konya savalar;
1196 Menderes Havzasnn igali; 1199 Kilikya Seferi; 1206 Trabzon Komnenos Devleti ile
sava yaplmas; 1208 Kilikya Ermenileri ile sava yaplmas; 1211 Alaehir Sava; 1214
Sinopun fethedilmesi; 1216 Antalyann fethi; 1223 Kalonoros Kalesinin fethi; 1225 -ilin
fethi; 1227 Krmn fethi; 1228 Erzincan ve Karahisarn fethi, Trabzonun Muhasaras; 1230
Yass-imen Sava; 1238 Sumeysatn fethi; 1239 Diyarbakr Muhasaras; Babai syan; 1243
Kseda Sava. Seluklu Dnemi zaman dizimi iin bkz. O. Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, Boazii Yaynlar, stanbul 1993, s.659-676; . Hassan, Siyasal Tarih. Aklamal Bir
Kronoloji., Trkiye Tarihi 1, Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem Yaynevi, stanbul 1997,
s. 137-281, bil. 239-244; E. Uyumaz, Anadolu Seluklu a Kronolojisi, Cogito. Seluklular,
29, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004, s.169-182.

247

grlmektedir3. lki, i sosyal ve siyasal dengeler sonucu olumu grnse de,

ikincisi Doudan gelen yeni ve baskn g ieriine sahip Moollarla yaplmtr.
Kseda Savan, Anadolu Trk tarihi asndan nemli klan zellikler;
Seluklu Devletini siyas otorite olmaktan uzaklatrmas, doudan yeni gelenlerle
birlikte belki de 1071 sonras sosyal ve siyasal anlamda ikinci byk deiimi
yaratm olmasdr4.
Tarihsel metinler incelenmi olmakla birlikte, Kseda Sava henz tm ynleri
ile zellikle de olas arkeolojik verileri asndan ele alnp deerlendirilmemitir.
Bu nedenle Anadolu Sava Alanlar Aratrmalar Kseda Sava Alan Yzey
Aratrmas adl yzey aratrmas projesi; devamnda arkeolojik almalar
da hedeflemesi ve konu ile ilgili ilk alma olmas nedeniyle byk nem
tamaktadr.
Bilinenler
Sivas il snrlar ierisinde yer alan Kseda, adn, Zara ve Suehri ileleri
arasnda bulunan ve kuzeybat-gneydou dorultusunda uzanan da grubundan
almaktadr5. Seluklu ordusunun dan, kuzey eteinde Kelkit ayna yakn bir
3 Babailer syan iin bkz. C. Cahen, Baba shak, Baba lyas, Hac Bekta ve Dierleri, A..
lahiyat Fakltesi Dergisi, XVIII, ev. . Kalaycolu, Ankara 1970, s. 193-202; M. Bayram,
Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi Evren ile likisi, Diyanet Dergisi, 18 (1979),
s. 69-78; A. Y. Ocak, XIII. Yzylda Anadoluda Baba Resul-Babailer-syan ve Anadolunun
slamlamas Tarihindeki Yeri, Dergah Yaynlar, stanbul 1980; M. Bayram, Babailer syan
zerine, Hareket, Mart 1981, s.16-28; R. amurolu, Tarih, Heteredoksi ve Babailer, Metis
Yaynlar, stanbul 1992; A. Y. Ocak, Babailer syan: Aleviliin Tarihsel Altyaps Yahut
Anadoluda slam-Trk Heteredoksisinin Teekkl, Dergah Yaynlar, stanbul 1996; M.
Bayram, Baba lyas- Horasan ve Cihdnamesi, Cem, Nisan 1997, s. 50-52.
4 Seluklu Sultanlnn siyas hayatnda en byk hadisenin, Cengizin fetihleri neticesinde
randa yerleen Moollarn Anadoluyu apullarna hedef ederek Ksedanda Gyaseddin
Keyhusrev ordularna indirdikleri darbe olduunda phe yoktur. lgili gr ve devam iin
bkz. M. Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, 1, (1243-1453), Cem Yaynlar, stanbul
1995, 249, 250 ve ayrca 347, 361.
5 Kuzey Anadolu sradalarnn gneye alan en nemli kollarndan biri olan Kse Dalar
gerek ykselti gerek uzunluk gerek kapladklar alan asndan Sivasn en nemli dalardr.
Yldzelindeki 2537 m. ykseltili Yldz Dayla balamaktadr. Douya doru Asmal Da
(2406 m.), Tekeli Da (2621 m.), Kse Da (3050 m.) ve Kzlda (3015 m.) ile sren bu
dalara kimi kaynaklarda Kzlrmak Yay Dalar, kimilerinde de Yeilrmak Yay Dalar
denir. Bu yksek sra Dou Anadolu dalaryla birlemektedir. Kuzeyde Kelkit Vadisine doru
ykseltisi hzla azalan Kse Dalarnn byk blm Karadeniz Blgesinde kalmaktadr. Bu
nedenle Karadeniz ikliminin etkileri gldr. Kse Dalarnn kuzey yamalar yer yer ineli
aalarla, yaprakllardan mee ve menengi aalarndan oluan ormanlarla kapldr. http://
www.sivas.gov.tr/cografya/yeryuzu/index.htm, 01.02.2005, 02:40.

248

dzlkte ordugh kurduu dnlmektedir6. Baycu Noyan komutasndaki Mool

ordusu ise, Ksedaa yakn olan Akehir yresindeki ovada konaklamtr7.
Savaa katlan asker saylar ile ilgili olarak tarih kaynaklar ve aratrmalarda
farkl deerlendirmeler mevcuttur. bni Bibi: ..ktalara bal sipahilerden ve cretli
askerlerden (Kadim-u cera-hur) meydana gelen 70 bin svari, ocuklar, sekin
adamlar ve hibir zaman yanndan ayrmad haremiyle birlikte Sivas mahsuresine
hareket etti. diyerek II. Gyaseddin Keyhsrevin asker says hakknda bilgi
vermektedir8. Bununla birlikte Bibinin daha sonra ...normal askerlerin dnda
sipahiden 80 bin yiit svari okyanus gibi comaya balad9 szleri, asker
saysnn kesin bilinemeyeceini ancak, ok fazla olduunu dndrtmektedir.
bni Bibinin bahsettii cretli askerler ierisinde; memleket iinde de btn kta
sipahileri ve bir ksm Frank, Grc, Rum, Ermeni cretlilerinden oluan merkez
kuvvetleri de bulunmaktadr10. Anonim Seluknamenin verdii 100.000 rakam da
bu dnceyi kuvvetlendirmektedir11.
6 O. Turan, a.g.e. (not 2), s. 433, dipnot 50; sava tarihi takvimlerde; Sultann Tatarlara malup
olmas tarihi 643 yl eklinde kaydedilmitir. O. Turan, stanbulun Fethinden nce Yazlm
Tarih Takvimler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1984; . Hassan, a.g.m., (not.2), s.
241de; Seluklu ordusunun yeri iin Ksedann srtlarnda denmektedir.
7 Y. Ycel ve A. Sevim, Trkiye Tarihi, I, (Fetihten Osmanllara Kadar) (1018-1300), Ankara
1990, s. 126; savan yapld yer hakknda; K. Gde, Eratnallar (1327-1381), Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 1994, s. 5, dipnot 17de; S. Runciman, History of Crusades,
Cambridge 1961, III, s. 253te sava yeri Sadagh olarak yazlmtr kayd yer alr. Bununla
birlikte, Prof. Dr. Fikret Iltan tarafndan Hal Seferleri Tarihi ad ile yaplan Trke eviride
yer ad Ksedadr. Karlatrma iin bkz. S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. F. Iltan,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1987, s. 217. Sadaghn Kseda kelimesinin bozulmu
hli olduu anlalmaktadr. Aratrmaclardan W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev.
Ord. Prof. Dr. E. Z. Karal, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2000, s. 596da; Kseda
Savandan, Byk Erzincan Sava olarak sz eder ve 1244 tarihini verir. Savan Byk
Seluklu mparatorluunun bamszln dourduunu, Mool hanlarnn basit bir uyruk
srasna girdiini belirtir ki, metinde bir karklk olduu ortadadr.
8 bni Bibi, El Evamirl-alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname), II, ev. M. ztrk, Kltr
Bakanl Yayn, Ankara 1996, s. 67; Kseda Muharebesi sralarndaki Trk ordusu,
Selukler Anadoluyu fethederken kullanlandan tamamyla farkl olmak zere, byk bir
ounlukla sultan, divan ve emirlerin masraflaryla beslenen cretli askerlerden mevcut
bulunuyordu. Bu vaziyette, Trk ve hele Trkmen unsurlar, asalet ruhunun bir ifadesi olmak
zere, isterse sultann kapsnda olsun, nker ve kul olmay, yani cretli askerlii kendilerine
yaktramayarak itibar etmez olduklarndan, orduya ve emirlerin kaplarna asker salanmas
iin yabanc milletlere mracaata mecbur kalnyordu. M. Akda, a.g.e., (not 4), s.32, dipnot
1-3.
9 bni Bibi, a.g.e., (not 8), s. 68; kesin olan bir ey varsa o da, Nasihddin Faris kumandasnda
2000 kiilik Halep askerinin 640 Zilhiccesinde (Haziran 1243), Sivasa gelerek sultann gleri
arasna katlm olmasdr. bni Bibi, ay.es., s.67; O. Turan, a.g.e., (not 1), s. 432.
10 O. Turan, Keyhusrev II, slm Ansiklopedisi, 62 (1977), s. 620629, bil. s. 625.
11 Anonim, Anadolu Seluklular Devleti Tarihi, III, (ev. F. N. Uzluk), Ankara 1952, 32.

249

Yine bni Bibi ve aratrmaclardan O. Turann naklettikleri sava sahneleri

aratrma asndan nem tamaktadr. bni Bibi, Grc olu, Veliyeddin Pervane,
Nasuheddin Farsi ve dier asker sahipleri (sipehsalar) ve komutanlar (lekerle)
byk bir cesaretle canlarn hie sayarak, 3 bin Frank ve Rum svariyle geyiklerin
bile sarp ini ve klarnda yryp gezinemeyecei geitlerden (derbend) ylan
gibi aktlar diyerek, sava ya da ilk saldry gerekletiren gcn says ile coraf
artlar belirtmektedir12. O. Turan ise, farkl kaynaklar da deerlendirerek daha
detayl bilgiler sunar: Veliyddin Pervane, Nsihuddin Fris, Grc (alva) olu
Zahir d-devle ve Nizmeddin Suhrb kumandasnda bulunan 20.000 (bir rivayete
gre 3000) svari ks, boru ve davul sesleri ile dadan ovaya iniyor ve Moollara
kar hcma geiyorlard. Bu Seluklu kuvvetleri karsnda Moollar, ilk defa
sahte bir ricat yapm; slm kaynaklar da bunu onlarn nce malp olduklar
eklinde anlamlardr. Nitekim nc kumandanlar da Tatarlarn bozguna urad
kanaati ile bu haberi sultana eritirdiler ve zafer sevincine kapldlar. Fakat biraz
sonra Baycu Noyan dnp hcm emri verince Seluklu ncleri ehit edildi.13.
Seluklu ordusu, zellikle anak Dalar ve Akren, Kuu, Yapak, Eymir gibi
z kyleri yresinde de, kuzeyden gelen Pontus kuvvetlerine kar savamak
durumunda kalm, bir grup Trk askeri, Pontuslu Rumlar tarafndan anak
Taburbozanda pusuya drlmtr. Bu felaket Seluklular iin sonun balangc
olmu, Anadolu topraklar giderek Mool tahakkmne boyun emitir14.
Her iki kaynan da iaret ettii gibi, sava; saylar 3.000 ile 20.000 arasnda
deien Seluklu nc kuvveti ve Moollar arasnda meydana gelmitir. nc
kuvvetinin yok edilmesi, savan kaderini de belirlemi ve bata sultan olmak
zere tm komutanlar sava alann terk ederek yenilgiyi kabul etmilerdir15.
12 bni Bibi, ay.es., (not 8), s. 70; Kseda Savanda Seluklularn hizmetindeki Frank birlii
2.000 kiiden oluuyordu. Komutanlarndan biri Cenevizli Bonifacio de Castro (Molinis), dieri
de Kbrsl bir Latin olan Giovanni di Liminata (Limniati) idi. . Turan, Trkiye-talya likileri, I,
Seluklulardan Bizansn Sona Eriine, Metis Yaynlar, 1990, s. 95. Ayrca, Seluklu Dnemi
cretli ordu bilgileri iin bkz. ay.yer
13 O. Turan, a.g.e., (not 2), s.436;
14 A. Mahiroullar, Dnden Bugne Zara, 3. Bask, Sivas 1999, s. 51. alma, hem Pontus
glerinden bahsetmesi hem de coraf noktalar bildirmesi asndan ilgi ekicidir. Ancak
verilen bilgiler iin yer gsterilmemitir.
15 Btn kaynaklarn ittifak ve tasvirlerine gre Moollar Seluklu ordughnda hesapsz
ganimet elde ettiler. Sultann ihtiaml ota, emirlerin renkli adrlar, at, katr, deve ve eitli
silahlardan baka saysz kuma, elbise, mefruat, kymetli yemek takmlar, altun, gm
ve mcevherat sonsuz idi. Beauvaisye gre bu ganimetler 300 deve yk altun (her yk
40.000 sultani yani 8.000.000 lira kymetinde) ve 3000 hayvan yk altun ve gm eya
olarak bir byk evi dolduracak miktar buluyordu. Zrhlar da krk araba ile tanyordu. Sultan
hayvanlarla megul olduu iin aslan, pars ve baka vahi hayvanlarn da birlikte getirmi ve
bunlar da otann yannda Tatarlara intikal etmiti. O. Turan, ay.es., (not 2), s. 437.

250

2006 Yl almalar
2006 yl almalarna Kseda zirvesi ve Kse Sleyman Ziyaretgh
grlerek balanmtr (Harita: 1; Resim: 1)16. Kseda ve evresinde yer alan
kylerde yaplm olan incelemeler srasnda, yerel hikyelerde Kseda Sava
ile ilgili izler aranmtr. Genel kan, savan Kseda zirvesine yakn bir konumda
yaplm olduudur. Yer tespiti bu anlamda faydal olmutur.
Gnmzde, zirvede Kse Sleyman Ziyaretgh yer almaktadr. Kse
Sleymann mezarnn zeri sekiz destek zerinde tanan baldaken kurululu
bir kubbe ile rtlmtr Ansna her yl kutlamalar dzenlenen Kse Sleyman
destans bir kiilik olup sava srasnda yaptklarna ilikin elde kaynaa dayal
veri bulunmamaktadr. Bununla birlikte, evre illerden de gelen byk bir kalabalk
tarafndan adna kurbanlar kesilip asker ad verilen dikilitalar yapld Aksu
Ky sakinleri tarafndan belirtilmitir (Resim: 2).
2809 m. ykseklikteki zirveden sonra, 2400 m. rakmda yer alan ve halkn
kutlama alan olarak kulland Sakar kz emesi mevkii nem tamaktadr
(Resim: 3). Yksek tepeler arasnda kalm sulak ve dz bir alan olan Sakar
kz emesinin, Seluklu ordugh olarak kullanlm olduuna inanlmaktadr.
Tepeler arasnda yer almas, eimli arazide bulunan tek dz alan olmas nedeni ile
byle bir ihtimal sz konusu olmakla birlikte, elde yeterli veri bulunmuyor olmas;
ovaya olan uzakl ve tarih kaynaklarda ad geen sava ara-gerelerinin bu
ykseklie karlm olmas mmkn grnmemektedir. Geni bir alann yerel
halk tarafndan sava alan olarak iaret ediliyor olmas da bu deerlendirmeyi
zorunlu klmaktadr (Harita: 2).
Zirveden, Kelkit Ovasna doru inildiinde kimi yer adlarnn dikkat ektii
grlmektedir. Bunlardan bazlar, zirveye yakn konumlanm olan Aksu Ky
civarnda yer almaktadr. Bu mevki isimlerinden Harp Deresi ve Saray n
tadklar anlam nedeni ile nemlidir. Ancak, yaplan ilk incelemelerde anlan
16 Kuzey Anadolu sradalarnn gneye alan en nemli kollarndan biri olan Kse Dalar
gerek ykselti gerek uzunluk gerek kapladklar alan asndan Sivasn en nemli dalardr.
Yldzelindeki 2537 m. ykseltili Yldz Dayla balamaktadr. Douya doru Asmal Da
(2406 m.), Tekeli Da (2621 m.), Kse Da (3050 m.) ve Kzlda (3015 m.) ile sren bu
dalara kimi kaynaklarda Kzlrmak Yay Dalar, kimilerinde de Yeilrmak Yay dalar
denir. Bu yksek sra Dou Anadolu dalaryla birlemektedir. Kuzeyde Kelkit Vadisine doru
ykseltisi hzla azalan Kse Dalarnn byk blm Karadeniz Blgesinde kalmaktadr. Bu
nedenle Karadeniz ikliminin etkileri gldr. Kse Dalarnn kuzey yamalar yer yer ineli
aalarla, yaprakllardan mee ve menengi aalarndan oluan ormanlarla kapldr. http://
www.sivas.gov.tr/cografya/yeryuzu/index.htm, 01.02.2005, 02:40.

251

mevkilerin sava iin uygun yerler olmadklar kansna varlmtr. Bununla birlikte,
tarih kaynaklarda Seluklu ordusuna ait askerlerin ovaya ini, yer ve ekillerine
uyduklar grlmtr. Aksu Ky sakinleri bu alanlarda tarmla uramakla
birlikte, sava buluntusu ile karlamadklarn beyan etmilerdir. Ancak tekrar
incelenmesinde fayda bulunmaktadr (Resim: 4).
Sivas Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu uzmanlarnn
evirmehan Kyn iaret etmeleri zerine, ad geen kye gidilmitir. Ky
sakinleri, savan Ksedan bat yamalarnda gerekletiini bildiklerini ve
zaman zaman demir buluntularla karlatklarn belirtmilerdir. 2007 alma
dneminde dan bat yamalarna klmas planlanmaktadr (Resim: 5).
Sivas Mzesinde bulunan ve Gemin Deresi mevkiinden getirildii renilen
zrhlara ait buluntu yerinin kesinletirilmesi bugn iin mmkn grnmemektedir
(Resim: 6). Ancak, sava ya da bozgun sonras alann geniliini gstermesi
asndan bu bilgi nem tamaktadr.
Yer isimleri sz konusu olduunda ne kan noktalardan birisi de, gnmzde
Koyulhisar lesine bal olan Ekinz Kynn gneyindeki Kemikukuru
Vadisidir. Ksedan kuzeybatsnda bulunan vadi, ad ve konumu dolays ile
dikkat ekmektedir.
2006 almas srasnda gidilen Mestanlar Yaylasnda bulunan mezarlk
alannn daha detayl incelenmesi gerekmektedir. Yayla sakinleri tarafndan,
ad geen mezarlk alannda savata len askerlerin gml olduklar bilgisi
belirtilmitir. Eski olduklar anlalan mezarlar ve evresinde 2007 almalar
srasnda yzey taramas yaplmas planlanmaktadr.
Kseda Savana ilikin 2006 yl almalar erevesinde; Mool ordusunun
Kelkit ay Vadisine paralel olarak vadinin gneyinden Kseda mevkiine geldikleri
anlalmtr. Kseda blgesinin sahip olduu topografik artlarn zorluu, Sivas
Mzesi koleksiyonunda yer alan zrhlarn buluntu yerlerinin bilinmiyor olmas ve
gidilen her kyde savan yapldna inanlan farkl noktalarn iaret edilmesi,
aratrmann dnlenden daha g olacan gsteren noktalar olarak dikkat
ekmektedir.
Tm zorluklarna ramen, 2006 yl n aratrmalarn genel sonular itibari
ile baarl olarak nitelendirmek mmkndr. ncelikle; savan yapld alann
genel olarak alglanmas aratrma ekibi ve konu asndan nemlidir. Ayrca, yine
yzey aratrmas srasnda grlen evre sakinlerinin vermi olduklar bilgiler
erevesinde, sava alannn ksmen de olsa daraltlm olmas sz konusudur
ki, gelecek yllarda yaplacak almalar asndan olumlu bir gelime olarak
deerlendirmek mmkndr.

252

Harita 1: Kseda ve evresi

Harita 2: Yzey aratrmas blgesi

253

Resim 1: Kse Sleyman Ziyaretgh

Resim 2: Kseda, ta askerler

254

Resim 3: Sakar kz emesi

Resim 4: Aksu Ky, Harp Deresi mevkii

255

Resim 5: evirmehan Ky Yaylas

Resim 6: Gemin Deresi

256

A HELLENISTIC TERRACOTTA BULL-HEAD RHYTON

FROM THE MUSEUM OF TARSUS IN CILICIA1
Ergun LAFLI*
ZET
Bu bildiride Tarsus Mzesinde sergilenmekte olan, .. 1. yy.a ait olmas
gereken boa ba eklindeki bir pimi toprak rhyton tantlmaktadr. Nu tr
trensel amal boa bal rhytonlar Anadoluda ele gemekte ve bunlarn zellikle
Hellenistik ada mezar armaan ya da baz ritellerde kullanlan sunu kaplar
olduklar dnlmektedir.
A Late Hellenistic terracotta rhyton in the shape of a bulls head at the Museum
of Tarsus in Plain Cilicia is remarkable in terms of its preservation and detail
richness. Its features are as follows:
Length 26 cm; height 18 cm (with horns); width 15 cm;
Orange-red clay with inclusions and slip, slip of the same color as the clay;
mold-made,
rest hand-finished;
Late Hellenistic period, 1st century B.C.;
Probably found in Tarsos; inv. 18670, acquired in 1973 by a local salesman;
In Display Case 5, Tarsus, Local Archaeological Museum.
Figs. 1-6.
Parallel to the norms of the Late Hellenistic coroplastic art, the bulls head is
finely modeled with rich relief details. This terracotta ceremonial drinking vessel in
the shape of a head of a bull has two little horns as well as a horizontal handle. It
was decorated with a major grapevine leaf and little grapevine groupings on the
top of his head. The main leaf between his both horns has been connected with
a bond on and under his nose (Fig. 2). The surface has been perfectly preserved
with a shinny slip and very fine patina.
*

Yard. Do. Dr. Ergn LAFLI, M. A., Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Oda No: A 461/1, Tnaztepe/Kaynaklar Yerlekesi, Buca, TR-35160, Izmir/TURKEY;
e-mail: <elafli@yahoo.ca>; web site: <web.deu.edu.tr/terracottas>.

1 This rhyton has been studied and published through an authorisation issued by the Turkish
Ministry of Culture and Tourism, General Directorate of Cultural Monuments and the Museums
[permit no.: B.16.0.KVM.200.11.02.02.14.01.222.11.(TA07.40/E)]. In this paper the Harvard
Reference System has been used and for abbreviations the AJA chart has been followed.

257

The rhyton was filled with the appropriate liquid through the hole in its rim and
emptied during the ritual through another hole in its nostrils.It should be originally
a ritual offering vessel used during the fertility cult celebrations to pour liquids. On
his large nose a hole is suggesting a bull that has been readied for a sacrifice.
This example from Tarsus, however, could be a burial gift and as a secondary
use it was probably put in a monumental grave of Tarsos. The Museum of Tarsus
reflects various aspects of the daily lifes of Greek and Roman domus in Classical
Tarsos, the metropolis of Cilicia. But this rython is an outstanding example of the
Late Hellenistic burial goods in Cilicia.
The bull rhytoi played a special role in Greek and Roman Asia Minor. Rhyton
(libation vessel), for use in sacred rituals, was already produced since the IInd
millenium, though it became common after the birth of the red-figure2. In preHellenistic Greek world there were numerous very well known examples of clay,
metal, and stone vessels (rhyta) that were for pouring libations. Scenes of the
figured rhyton are sometimes arranged on the neck, though there are numerous
example without figures.
The most similar bulls head rhyton to the one at Tarsus has been identified at
the Staatliche Museen zu Berlin which has been lost during the Second World War
and known only through a bad illustration. This museum piece is morphologically
most similar one to ours from Tarsus.
Two very similar parallels to our example at Tarsus came from the excavations
in Asia Minor: A similar terracotta rhyton has been found in a domestic context at
Porsuk Hyk in southern Cappadocia3. This piece is black-slipped and by the
French excavators its date has been secured as Hellenistic4. A second parallel
has been discovered at German excavations at the Hyk of Perge. The Perge
piece is also Hellenistic in date and it is slipped with white as well as rose engobe.
Only a big fragment of this piece is preserved, namely its mounth to his horns, i.e.
the upper hull. The excavator of Perge thinks that it is rather a votive terracotta
(Hohlterrakotta) rather than a cultic vessel, because of its surface colours instead
of a red slip like the one at Tarsus or a black slip like the one at Porsuk5. Both of
these pieces are similar in morphology.
2 For an earlier rhyton from eastern Cilicia: Gates 2005, p. 415.
3 Beyer 2005, p. 302, fig. 9a-b: Chantier IV, fragments de rhytos hllenistiques vernis noir.
4 Beyer 2005, p. 297: Ces muis prsentent diffrents tats et ont fonctionn tant lpoque
hllenistiques que romaine, ainsi quen attestent de beaux fragments de rhytons (figs. 9a-b);
clairement associ au sol de fonctionnement des murs.
5 Written communication with Dr. Matthias Recke (Giessen).

258

Rhytoi as burial elements at Cilician Hellenistic and Roman graves are not
seldom: In the necropolis of Elaiussa-Sebaste a terracotta rhyton in form of a
boars head has been found in a rock-cut grave in a rescue excavation by Mustafa
Ergn of the Museum of Erdemli in 1973 (Fig. 7). This piece is today at the display
of the Museum of Anamur and it has been said that a coin of Cladius I as well as
early Roman terracotta unguentarium and amphoriskos were also found in this
grave. Further examples of rhytoi in different animal forms are known from the
Hellenistic and Roman necropoloi in Rough Cilicia (especially from Kelenderis
and Soloi).
ABBREVIATIONS AND REFERENCES
Beyer 2005, D. Beyer et alii, Porsuk (Zeyve Hyk): Rapport sommaire sur la
cmapagne de fouilles de 2004, AnatAnt 13 (2005) pp. 295-318.
Gates 2004, M.-H. Gates, 2002 Season at Kinet Hyk (Yeil-Drtyol, Hatay), in:
T.C., Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl,
25. Kaz Sonular Toplants, 1. Cilt. 26-31 Mays 2003, Ankara [Kltr
Bakanl Yaynlar, 2997-1/Antlar ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar, 99.]
Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Dsimm Basmevi 2004, pp. 405-416.
Scheibelreiter 2005, V. Scheibelreiter, Lwe und Stierkopf. Zu einem Mosaikbild
aus dem Hanghaus 2 von Ephesos, in: B. Brandt/V. Gassner/S. Ladsttter
(eds.), Synergia. Festschrift fr Friedrich Krinzinger (Vienna 2005) pp. 309
317.

259

Fig. 1: A Late Hellenistic terracotta

rhyton in the shape of a bulls
head from the Museum of Tarsus;
front view (illustration: Binnur
Grler, 2007)

Fig. 2: Right profile view (illustration: Binnur Grler, 2007)

260

Fig. 3: Front view (photo: Ergn Lafl,

2007)

Fig. 4: Right profile view (photo: Ergn Lafl, 2007)

261

Fig. 5: Right profile view (photo: Ergn

Lafl, 2007)

Fig. 6: Left profile view (photo: Ergn

Lafl, 2007)

Fig. 7: A Roman terracotta rhyton in the shape

of a boar from Elaiussa-Sebaste at the
Museum of Anamur; right profile view
(photo: Ergn Lafl, 2007).

262

2006 YILI KIRKLAREL YZEY ARATIRMASI

Eylem ZDOAN*
Heiner SCHWARZBERG
Mehmet ZDOAN
GR
1980 ylndan bu yana srdrlmekte olduumuz Trakya aratrmalar
kapsamnda getiimiz yl, Krklareli linde 20 gnlk bir yzey aratrmas
yaplmtr. 2006 ylnda balam olduumuz proje, blgede oluturmaya
altmz Kltr Sektr ve Kltr Varlklar Ynetimi bilinci balamnda ve
arkeolojinin yan sra etnoarkeoloji, krsal ve kentsel kltrel miras, jearkeoloji
ve jeolojik miras gibi deiik alanlar da ieren yeni bir almann n hazrlk
aamalarn oluturmaktadr. Bu yaklam erevesinde getiimiz yl gerek kaz
gerekse ky ve kent mimarisi ile ilgili belgeleme almalarmzn younlat
Krklareli linde allmas planlamtr. Bu balamda Krklareli Merkez, Pnarhisar,
Kofaz ve Demirky ileleri pilot blge olarak belirlenmitir.
stanbul niversitesi Prehistorya Anabilim Dal adna Krklareli li, Ahmete
Kynde bulunan Trakya Aratrmalar Merkezinde srdrm olduumuz
almalar 19 Temmuz-07 Austos 2006 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.
Prof. Dr. Mehmet zdoan bakanlnda yaplan yzey aratrmas stanbul
niversitesi, stanbul Teknik niversitesi, Trkiye Bilimler Akademisi, Alman
Arkeoloji Enstitleri ve Bochum Bergbau Museum ibirlii ile gerekletirilmitir.
Aratrma ekibi Eylem zdoan M.A. (.), Heiner Schwarzberg (DAI/Halle-Saale),
Prof. Dr. Volker Heyd (DAI/Biristol), Prof. Dr. Namk Yaln (jeolog/..), Dr. Fuat
arolu (jeolog), Dr. nsal Yaln (jeolog/Bochum), Zeynep Eres M.A.(mimar/T),
afak Nergiz (.), Hande zyarkent (.), Mehmet Karauak (.), zgr Ylmaz
(.), Bar zorlu (.), Serdar Yaln (B.), Frank Stremke (Halle-Saale) ile
Selahattin Dereliden (fotoraf-.) olumaktadr.
almalarmz stanbul niversitesi Aratrma Fonunun parasal destei
kadar, Trkiye Bilimler Akademisinin salad eitli olanaklardan yararlanarak
*

Eylem ZDOAN, stanbul niversitesi, Prehistorya Anabilim Dal, stanbul/TRKYE.

Heiner SCHWARZBERG, Martin-Luther niversitesi, Prehistorya Blm, Halle (Saale)ALMANYA.
Mehmet ZDOAN, stanbul niversitesi, Prehistorya Anabilim Dal, stanbul/TRKYE.

263

gerekletirilmitir. 2006 yl uzun erimli, kapsaml bir alma olarak ngrlen

bu projenin esaslarnn belirlendii, yntemlerin gelitirildii ilk aamas olarak
planlanmtr. Bu balamda zellikle deiik alanlar temsil eden meslektalarmzla
yaptmz ibirlii, ad geen kii ve kurumlarn zveri ve iyi niyetinin sonucudur.
almalarmz ve uzun erimli yaklammz, Krklareli lindeki eitli kii ve
kurumlar tarafndan ilgi ve destek grm, bata yerel bilgilendirme ve gerekli olan
belgelerin salanmas asndan bize her trl kolaylk salanmtr. Bu balamda
zellikle Krklareli Belediye Bakanlna, Kaynarca Belediyesine, Krklareli
Ky-Koop Bakan Sayn Erdoan Kantrere ve almann her trl olumsuz
koullarna ylmadan zm arayan frmz Casim Karabaa teekkr etmek
isteriz. Her zaman olduu gibi Krklareli l Kltr ve Turizm Mdrl ile Krklareli
Mze Mdrlne gsterdikleri iyi niyet ve dayanma iin teekkr borluyuz.
Bakanlk temsilcisi olarak aramzda bulunan Sayn Dilare Tan, sorunlar
karsndan ylmayan tutumuyla almalarmzn gereklemesine nemli bir
katk yapmtr.
ALIMA SAHASI
Getiimiz yl yaptmz almalar Krklareli Merkez lesinde srdrlmtr.
Burada Teke (nece) Deresi vadisinde, zellikle vadinin dou yakas ile dereye
balanan ridere ve Eriklice derelerinde allmtr. eytandere vadisinde
yaptmz alma ise daha ok vadinin kuzey kesimi ile eytanderenin kollarndan
olan Tylce Deresi ve Susam Deresi gibi daha kk vadilerde srdrlmtr.
YNTEM VE AMALAR
Belirlediimiz bu alan ierisinde yaptmz almann ana amalarn u
ekilde zetlemek mmkndr.
Ekibimiz tarafndan nceki yllarda belgelenen buluntu yerlerine ait bilgilerin
TBA-TKSEK veri taban formatna uygun bir hle dntrlerek gncellenmesi
ve eksik verilerin tamamlanmas.
alma alannn youn olarak taranmas ve dnem ya da nitelik gzetmeksizin
saptanan btn kltr varlklarnn, dier buluntu yerlerine uygulanan veri taban
formatna gre belgelenmesi.
Youn tarama yaptmz alanda karlalan ve blgeye zg olabilecek
sorunlarn saptanmas ve yntemimizin test edilmesi.

264

 Arkeolojik almann yan sra ncelikli olarak jeoakeoloji bilimi ile uyumlu
bir aratrmann gerekletirilebilmesi iin gerekli n deerlendirme ve yntem
almalarnn yaplmas.
ncelikli olarak belirlenen alan ierisinde ekibimizin nceki yllarda yapm
olduu almalar yeniden deerlendirilmi, saptanan buluntu yerleri ile ilgili harita,
grsel malzeme ve bilgi fileri incelenmitir. Bu n hazrlk almasnn ardndan
buluntu yerleri yeniden numaralandrlm ve elimizdeki veriler elektronik ortama
aktarlmtr. Gerek bilgi filerinin gerekse btn grsellerin elektronik ortama
aktarlmas, elimizdeki malzemeyi sistematik bir veri tabanna dntrmeye
hazr hle getirmitir. Eksik olan bilgilerin tamamlanmas ve Corafi Enformasyon
Sistemi kapsamnda koordinatlarnn alnmas iin bilinen buluntu yerleri yeniden
ziyaret edilmi ve belgelendirilmitir.
Daha nceki yllarda yaplan yzey aratrmalarndan bilinen bu buluntu yerleri
ile ilgili almaya paralel olarak, belirttiimiz alanlarda youn yzey taramas,
sistematik toplama ve belgeleme yaplmtr.
BULGULAR
Blgede 2006 ylnda yaplan almalar srasnda Neolitik adan Yakn aa
kadar uzanan bir sreci temsil eden 83 buluntu yeri belgelendirilmitir. Bunlarn 31i
nceki yllarda saptanan buluntu yerleridir1 ve almamz kapsamnda yeniden
ziyaret edilerek bilgileri gncellenmitir. Dier 52 yer ise yeni bulunmutur. 83
buluntu yerinin 19u hyk, 27si dz yerleme ya da dank buluntu yeri, 30u
tmls ve tmls mezarl, 2si dikilita topluluu dierleri ise mezarlk, maara,
yapl maara, ta oca ve sarntan olumaktadr.
Neolitik-Kalkolitik a
eytanderenin kollarndan biri olan Tylce Deresi zerinde, Yenimahalle
Kynn hemen gneyinde bulunan Deirmenyolu Mevkii Hy Krklareliinde
kaz almalarn yaptmz Aa Pnar Hy ile adatr ve Balkan
kronolojisine gre Neolitik aa tarihlendirilmektedir. S bir yerleim dolgusuna
sahip olan buluntu yeri Trkiye Trakyasnda bilinen ender Neolitik a
yerlemelerinden birisidir. Olduka gelikin ve organize bir ky toplumunun izlerini
1 zdoan, 1982;1983; 1985.

265

tayan Aa Pnarn blgede, bu dnemi temsil eden tek yerleme olmad,

yakn evrede ada baka yerlemelerin de olmas gerektii dnlyordu.
Ancak imdiye kadar bunlarn yalnzca bir ka saptanabilmitir. Bu nedenle
Deirmenyolu Mevkii Hy, sz konusu dnem asndan nemlidir. kilik
Mevkii (Karahalil Ky), Koyunbaba (Koyunbaba Ky), Bulgar Kayna (Krklareli
Merkez) ve Kaynarca (Kaynarca ilesi) hykleri blgede Neolitik ve Kalkolitik
a buluntular ierdii bilinen dier yerlemelerdir. Manastr Mevkii olarak
adlandrlan ve Karahalil Ky yaknlarnda bulunan bir baka hykte yine Aa
Pnar ile ada olabilecek niteliktedir. Ayrca burada Balkan kronolojisine gre
Son Neolitik a- Karanovo V kltrne ait anak mleklere de rastlanmtr.
nceki yllarda yaplan yzey aratrmalarndan bilinen Helvac aban, Tatar
Mezarl, Kaynarca ve Kocatepe gibi yerlemelerde de bulunan ve ayn kltr
temsil eden bu anak mlekler Trakyada henz kazs yaplmad iin ok iyi
tanmlanamam bilinmeyen bir dneme k tutmaktadr.
Tun a
Manastr Mevkii (Karahalil) ile Tatar Mezarl (Orulu), Koyunbaba
(Koyunbaba) ve Kaynarca (Kaynarca) hykleri Neolitik ve Kalkolitik an yan
sra lk Tun ana tarihlenmektedir. Ancak bu hyklerden yalnzca Manastr
Mevkii getiimiz yl yaplan almalar srasnda bulunmutur, dierleri ise nceki
yllardan bilinen ve 2006 sezonunda yeniden ziyaret edilen hykledir.
Getiimiz yl hlen kaz almalarn srdrmekte olduumuz Krklareli
Hy Kanlgeit mevkii evresinde de bir yzey taramas yaplmtr. lk Tun
ana tarihlenen yerleimin ya da yerleime ait aa ehrin zaman iinde belki
de yer deitirerek olduka geni bir alana yayld anlalm ve bu alanda bir
jeofizik almasnn gerei bir kez daha grlmtr.
Demir a
Blgede Demir a ve sonrasna da tarihlenen baz alanlar tespit edilmitir.
Bunlarn bir ksm hyk, dier bir ksm ise bir ya da bir ka tabakalk dz yerlemeler
niteliindedir. zellikle Arkaik/Helenistik Dneme ait buluntulara Teke (nece) ve
Tylce derelerinin yaknlarnda dank ancak geni bir alanda rastlanmtr.
Terzili Ky yaknlarnda bulunan Gaziler Bayr ve Krklareli merkezi yaknlarnda
bulunan Ketendere mevkii, Yenimahalle Kynde bulunan Saryarlarba mevkii,

266

Karahalil Kyndeki Manastr dz yerlemesi ve Dokuzhyk Kynn kuzeyinde

bulunan Tekederesi Karyaka dz yerlemeleri balca Arkaik/Helenistik Dnem
buluntu yerleridir.
Sraladmz bu yerlemelerin bazlarnda ve zellikle nehir taraalarndaki
baz dank buluntu alanlarnda ise Bizans ve Ortaaa tarihlenen bulgularla da
karlalmtr. Ancak bunlarn ou tanmsz niteliktedir.
Dier Buluntu Yerleri
Getiimiz yl hyk, dz yerleme/dank buluntu yerilerinin yan sra yma
mezar tepeleri, maara, mezarlk, ta oca ve sarn trndeki deiik buluntu
alanlarnda da allmtr.
Yma Mezar Tepeleri
Trakya ve zellikle de aratrdmz blge, mezar tepeleri bakmndan ok
zengin bir blgedir. Bu mezarlar tmls ve tal tepe olarak adlandrlan daha
s bir dolgusu bulunan kurgan tr mezarlar olarak iki farkl grup oluturmaktadr.
Tmlsler, bir ksm Demir ana tarihlenen ve ortalama 4-15 m. yksekliinde
ve 40-70 m. apnda konik, dier bir blm ise daha yayvan biiminde olan mezar
tepeleridir. Blgede bulunan tmlslerin en belirgin zellii coraf dalmlar
ile ilgilidir. Bunlarn bir ksm derin vadilerin yksek srtlarnda, vadiye hkim
konumlarda, genellikle kk sel yarklaryla paralanm olan srtlarn, vadiye
doru knt yapan burunlarnda yer almaktadr. Bu tmlsler vadi boyunca
yksek noktalara sralanm ve uygun ayla bakldklarnda birbirlerini grecek
konumlara yaplmtr. Dier tmlsler ise vadi ilerinde genellikle nehirlerin
yayvan ve geni ilk teraslarnda ya da alak platolarda yer almaktadr. Bunlar ou
zaman adeta bir tmls mezarl oluturacak ekilde grup hlinde yaplmtr.
Dokuzhyk Ky arazisinde bulunan Dokuzhyk tmlsleri bunun en tipik
ve gzel rneini oluturmaktadr. Buras sistematik olarak 1981 ylnda yaplan
yzey aratrmas srasnda bulunmu ve getiimiz yl yaptmz gncelleme
almas srasnda yeniden ziyaret edilmitir. Blgede Dokuzhyk tmlsleri
kadar iyi korunmu olmamakla birlikte bir ok tmls mezarl bulunmaktadr.
Ancak getiimiz yl yaptmz alma bize buradaki tmls tahribatnn ne
denli yaygn olduunu bir kez daha gstermesi bakmndan nemlidir. Birka rnek
dnda taradmz blge iinde neredeyse tahrip edilmemi tek bir tmlse

267

dahi rastlamadk. Bunlarn neredeyse byk bir ksm defineci ukurlar ile tahrip
edilmi, geri kalan da yine ayn nedenle tmyle datlmtr.
Allagelen tmlslerin yan sra, blgede tal tepe olarak da bilinen daha
alak ve yayvan, dolgular toprak deil ta olan mezar tepeleri de bulunmaktadr.
Trakyada bu tr mezar tepeleri yalnzca M.. 11. yzyla tarihlenen Talcabayr2
kazsyla tannmakta, Bulgaristanda bilimsel olarak kazlm onlarca bu tr tepe,
bunlarn M.. 3. binyldan balayan ve steplerin kurgan geleneini yanstan
kalntlar olduunu gstermektedir. 2006 ylnda, bunlarn en iyi rneine Younta
Kynde rastlanmtr. Burada, dierlerine oranla daha yksek bir srt zerinde ve
birbirine neredeyse bitiik olarak yaplm grup hlinde tal tepe bulunmutur.
Tmlslerde grlen youn tahribatn benzeri tal tepeler iin de geerlidir.
Dikili Talar
Trakyada bir ok kyn eski mezarlklarnda dikili talara rastlanmaktadr.
Ortalama 2 m. uzunluunda 50-70 cm. apnda dikili talardan oluan bu
mezarlklar olaslkla blgede megalitik kltrn yaygn olduu lk Demir ana
tarihlendirilmektedir. Ancak yerel olarak bunlarn Ortaa ehit mezarlar olduu
gr hkimdir. Bu dnce nedeniyle eski ky mezarlklar bu tr dikili ta
topluluklarnn bulunduu alanlara kurulmu ve ayn tr mezar talarnn kullanmna
devam edilmitir. Ancak bunlar daha kk mezar talar ile dikili talardan
ayrlmaktadr. Getiimiz yl yaptmz alma srasnda nece ve Asilbeyli
kylerinin eski mezarlklarnda olaslkla Demir ana ait olan dikili ta topluluklar
ile karlalmtr. Asilbeyli Kynn hemen gneyinde bulunan ve Mezarlk
Ala olarak adlandrlan buluntu yeri dikili talarn says ve alann bykl
bakmndan dikkat ekicidir. Burada onlarca deiik boy ve geniliklerde dikili ta
bulunmaktadr. Ancak burada da ok sayda defineci ukuruna rastlanmtr.
Maara
Kayal Ky yaknlarnda bulunan Bedre Maaras ilk olarak 1980 ylnda
belgelendirilen3 ve Orta Kalkolitik, Demir a ve Ortaada iskn edilen bir
maaradr. Ancak gerek maarann konumu, gerekse boyut ve biimsel zellikleri
2 zdoan, 1987.
3 zdoan, 1985.

268

burada daha eski dnem dolgularnn da olabilecei dndrmektedir. Bedre

Maarasnn iinde de ok sayda kaak kaz ukuru vardr. Ayrca maara bir
ta ocann hemen kenarnda yer almaktadr. Ta oca u an iin maaraya
zarar vermese de iinde bulunduu kayalk ortam tahrip etmektedir. Getiimiz
yl bulduumuz bir baka maara da orka Maarasdr. Buras Eriklice Ky
yaknlarnda bulunan ve Eriklice Deresi vadisinde dar kayalk bir boaz zerine
alm bir maaradr.
Mezarlk
2006 ylnda Kayal Ky yaknlarnda orta ksmnda tahrip edilmi bir tmls
ya da tal tepe bulunan ve etraf ok sayda mezar ile evrili bir alan saptanmtr.
Bir srtn zerindeki bu mezarlk alannn orta kesiminde yma bir mezar tepesi
yer almaktadr. Mezarlarn bununla ilikili olduu ve Demir ana tarihlendii
dnlmektedir. Kaak kazlar tarafndan alm olan baz mezarlarda ta
kemerlere ve drtgen biimli dzgn kenarl talara rastlanmtr.
SONU VE DEERLENDRME
n hazrlk niteliinde olan bu alma srasnda hem taradmz alan
ierisinde kalan buluntu yerlerinin ve kltr varlklarnn belgelenmesi, hem
de almamz srasnda karlatmz sorunlarn tanmlanp gerekli zm
nerilerinin tartlabilecei bir zeminin oluturulmas hedeflenmiti. Saptadmz
buluntu yerlerinin byk bir ksm dz yerleme ya da dank buluntu alanlarndan
olumakta, tanml hyklere ise ender olarak rastlanmaktayd. Bunun kukusuz
en nemli sebebi, Balkan kltrleri ile ilikili blgedeki yerleim gelenei ve
yakn alara kadar blgede ok gl bir ynetim ann kurulmam olmasdr.
Merkezilemeyen bir sistem dahilinde gelien toplumlar daha ok dank kyler ve
iftlik yaplarndan oluan bir yerleim biimini benimsemilerdir. Dier bir neden
ise gerek su kaynaklar gerekse dier lojistik koullar bakmndan yerlemeye
elverili alanlarn Trakyadaki dalmdr. Bu nedenle blgede, birka rnek
haricinde Anadoludan alk olduumuz tanml hyklere rastlanmamaktadr.
Buradaki hyklerin nemli bir ksm alak ve yayvan grnmldr, bir ya da
birka tabakal dz yerleimler ok yaygndr. Ayrca anma nedeniyle baz vadi
yamalarnda dank buluntu alanlarna ve ou zaman basit iftlik yaplarna ait
tanmsz kalntlara blgede sklkla rastlamak olasdr.

269

Trakyadaki arkeolojik buluntu yerlerinin bu durumu onlarn saptanp

tanmlanmasn da nemli lde gletirmektedir. Blgedeki tarmsal faaliyetlerin
zellikle de makineli tarmn yapt tahribat bu durumu daha da gletirmektedir.
Bu nedenle youn tarama yapacamz alanlarda blgenin jeoarkeolojik adan
sahip olduu zellikleri gz nnde bulundurduk. Blgede imdiye kadar yaplan
almalarda buluntu yerlerine yalnzca belirli bir enlemlerde rastlanmaktayd.
Buluntu yerlerindeki bu dalm byk lde, Yldz Dalarndan Ergene
Havzasna gei sahasnda yaanan andrma ve biriktirme zonlaryla ilikili
olduunu dnmekteyiz. Yalnzca andrma ve biriktirme sahasnn arasnda
kalan alanda bulunan yerleimler tespit edilebildii iin Trakyadaki yerleimlerin
dalmnda belirli bir corafi ablon ortaya kmaktadr. Bu yl bunu snamak
amacyla andrma sahas ierisinde kalan baz yksek alanlarda da tarama
yaptk ve bu alanlarn imdiye kadar yapm olduumuz gzlemleri dorulayacak
ekilde bo olduunu grdk. Coraf adan blgenin bir dier nemli zellii
de su kaynaklarnn yerleme yerlerine olan etkisiydi. Trakya ve zellikle Ergene
Havzas, sanlann aksine yzey ve yeralt sular bakmndan ok zengin olmayan
bir blgedir. Bu nedenle blgedeki arkeolojik yerlemelerin tespiti asndan nehir
boylar, kk vadiler ve gnmzde kurumu dahi olsa su kaynaklarnn bulunduu
alanlar dk nem tamaktadr. Blgedeki tarihncesi dnem yerlemelerinin
nemli bir ksm nehir ataklarnda ve su kaynaklar yaknnda bulunmaktadr. Bu
nedenle bu yl almamz srasnda daha ok nehir vadileri taranmtr.
Arkeolojik buluntu yerlerinin saptanp tannmasndaki sorunlar aabilmek
amacyla belirlediimiz alanlarda youn tarama yaptk. Ancak youn tarama
yalnzca kk baz vadi boylar ya da seilmi baz alanlar iin anlamlyd.
Daha geni blgelerde btn bir alan bu ekilde taramak imkansz idi. Btn
bu deneyimler bize Trakya gibi buluntu yerlerinin saptanmasnn g olduu
blgelerde farkl bir aratrma ynteminin izlenmesi gerektiini bir kez daha
gsterdi. Bu nedenle blgedeki aratrmalar srasnda yerel kurum, kii ve sivil
toplum kurulular ile yaplacak sistemli ibirlii ve bir n eitim almasnn
bu sorunlarn zmne nemli lde katk salayaca kanaatindeyiz. Ky
arazilerinin, yerel unsurlarla da bir araya gelinerek yaplacak bir eitim almas
sonucunda, sistematik ve ok ynl bir ekilde taranmas, Trakyada bir arkeolojik
envanteri karlabilmesinin kanmzca en gereki yoludur. Bu almalara
ek olarak blgenin hava fotoraflarnn ekilmesi ve bunun geni alanlara
uygulanmas, gerek alak ve yayvan hyklerin gerekse Trakyada youn olarak
bulunan mezar tepelerinin tespiti asndan ok anlaml olacan dnmekteyiz.

270

Dier bir yntem ise gerekli grlen alanlarda burgu metodu ile sondaj yaplmas
ve eitli jeofizik yntemlerin uygulanmasdr.
2006 ylnda yaptmz alan almas, yalnzca arkeoloji asndan ele
alndnda bile, geleneksel yntemlerle yaplan yzey aratrmalarnn ne lde
yetersiz kaldnn ak bir gstergesidir. Nitekim, geleneksel yntemlerle uzun
yllar boyunca taram olduumuz blgede 2006 ylnda farkl bir bak asyla
belgeleme yaplm olmas sz konusu alandaki buluntu yerlerinin saysn 31den
83e karmtr. Gene de aratrma yaptmz blge iindeki tm buluntu yerlerini
saptam olduumuz gibi bir iddiamz yoktur. Blgede her mevsim bulunan youn
bitki rts, sulu tarm blgeleri ve alvyon kitlemesi gz nne alndnda,
farkl yntemlerle yaplacak yeni bir taramann bu sayy da en az iki katna
kartacandan kukumuz yoktur.

Kaynaka
zdoan, M.,
1982, Trakya ve Dou Marmara Aratrmalar 1981 Yl almalar, Aratrma
Sonular Toplants I, Ankara 137-141.
1983, Trakyada Tarihncesi Aratrmalarn Bugnk Durumu ve Baz Sorunlar,
Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi 10/11, 21-58.
1985, A Surface Survey for Prehistoric and Early Historic Sites in Northwestern
Turkey, National Geographic Research for 1979. Washington, s. 517-541.
1987, Talcabayr, A Late Bronze Age Burial Mound in Eastern Thrace, Anatolica
XIV, 7-39.

271

272

izim 1: alma sahas ve buluntu yerleri

Resim 1: Manastr Mevkii Hy

Resim 2: Karanovo V dnemi anak mlekleri

273

Resim 3: Bedre Maarasnn bulunduu kayalk

Resim 4: Bedre Maarasnn girii

274

Resim 5: Hyktepe Tmls, Haznedar Ky

Resim 6: Kuuhyk, tahribat

275

Resim 7: Tal tepe grubu, Younta Ky

Resim 8: Asilbeyli Ky Mezarlk Ala, dikili talar

276

2006 YILI
ORUM-ANKIRI LLER YZEY ARATIRMASI
Tun SPAH*
Tayfun YILDIRIM
lk kez 1996 ylnda baladmz yzey aratrmas programnda Boazky,
Alacahyk ve Eskiyapar gibi merkezlerin batsnda kalan ve Delice Irmana
doru olan blgedeki eski yerleim alanlarnn ve mezarlklarnn tespit edilmesi
amalanmt1. nk o tarihe kadar yaplan almalar Boazky ve Alacahyk
merkezli bir evrede srdrlmt ve sz konusu blgemizde kapsaml bir
aratrma program uzun sreli olarak yrtlmemiti. 1995 yl ve ncesinde
orum Mzesine bu blgeden gelen ihbarlar ve eserlerden, blgede bir
aratrma yaplmas gerekli hle gelmiti. 19962006 yllar arasnda srdrlen
almalarmzda yaplan tespitlerin ve elde edilen arkeolojik verilerin nemli
olanlar aada sralanmtr:
1. Aratrmalarmzn 1997 yl program srasnda orum li, Sungurlu lesi,
Yrkl Beldesindeki Hseyindede Eski Hitit yerleimi tespit edilmitir. Burada
bulunan kabartmal Eski Hitit vazolar arkeoloji dnyasnda yerini almtr, vazolar
zerine yaplan yaynlar ve tartmalar devam etmektedir. Hseyindede kazlar
2004 ylnda tamamlanmtr. Hseyindede ve eserleriyle ilgili yaynlar yaplm
olup yeni yayn almalar srdrlmektedir.
2. 1998 yl aratrmalarmzda tespit edilen Yrkl Fatmarende 2003
ve 2004 yllarnda arkeolojik kazlar yaplmtr. Burada Hseyindede Eski Hitit
yerleimiyle ada, ancak byk lde tahribat grm kk bir Hitit din
yerleimi belirlenmitir.
*

Do. Dr. Tun SPAH, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm,
Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, Shhiye-Ankara/TRKYE
Do. Dr. Tayfun YILDIRIM, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, Shhiye-Ankara/TRKYE;
tuncsipahi@gmail.com.

1 2006 yl yzey aratrma programmz byk lde orum l snrlarnda, Eyll ay iinde
srdrlmtr. ankr blgesine ksmen girilmi, uzun sreli youn ya ve elverisiz zemin
koullar nedeniyle bu blgede 2007 ylnda ziyaret edeceimiz noktalarn tespitleri ve arazi
bilgi toplama almalar yrtlmtr. Boyal Hyk ve Resulolu kaz ekiplerinin kald
Yrkl Beldesi eski karakol binas aratrma ekibimiz tarafndan kullanlmtr. Osmanck
lesi Belediye Bakanl, evredeki aratrmalarmz srasnda ulam ve konaklama
ihtiyalarmz karlamtr. Kendilerine teekkr ederiz.

277

3. Yine 1998 aratrmalarnda tespiti yaplan ayn blgedeki Boyal Hykte

kyller tarafndan bir tahribatn gerekletirildii haberinin alnmas zerine 2004
ylnda burada bir temizlik almas yaplmtr. 2005 ylnda ise Boyalda arkeolojik
kazlara balanm ve kazlara 2006 ylnda da devam edilmitir (aratrmamz
srasndaki tespitlerimiz zerine gerekletirilen kazlarn tm orum Mzesi
bakanlnda yrtlmtr. Hseyindede kazs: Do. Dr. Tun Sipahi, Do. Dr.
Tayfun Yldrm; Fatmaren, Boyal Hyk kazlar: Do. Dr. Tun Sipahi; Resulolu
kazs: Do. Dr. Tayfun Yldrmn bilimsel denetiminde gerekletirilmitir). Boyal
Hyk kazlar srasnda aa karlan eserler arasnda Eski Hitit Dnemine ait
ritonlar, araklar, tezgh arlklar, seramikler, kabartmal kap paralar ve eitli
idoller bulunmaktadr. Bu kazlar Hseyindedeyi yalnzlktan kurtarmtr. Ayrca,
blgedeki yeni kazlarla bu kazlardan elde edilen yeni buluntularla, blgenin Eski
Hitit Dnemindeki yerleim modeli tannmaya balamtr.
4. 1998 ylndaki aratrmalarmz srasnda tespiti yaplan Uurluda Resulolu
extramural Eski Tun a mezarlnda arkeolojik kazlar balatlmtr. Devam
eden Resulolu kazlarnda altn, gm, elektron, tun, akikten yaplm kap
kacak, silah, ss eyas ve benzeri mezar eyas bulunmaktadr. Bu eserler
Alaca Hyk Eski Tun a mezarlarndan tandmz dnemin l gmme
adetlerinin blgemizdeki yansmasn gstermitir. Aratrmalarmz srasnda
tespit edilen ve arkeolojik kazs gerekletirilen bu merkezler de dikkate
alndnda; aratrmalarmzn yrtld 10 yllk sre iinde elde edilen
sonular unlardr:
a) Aratrmalarmz srdrdmz blgede kaak kazlar ile eski eser
kaaklnn olduka fazla olduu belirlenmitir. Arkeolojik kaz gerekletirdiimiz
ad geen 4 yerleim yeri kaak kazlar ile tahrip edilmitir. Resulolunda bu
yasa d faaliyetler hlen devam ediyordu. Arkeolojik kazlara baladktan
sonra bu merkezlerdeki kaak kaz tahribat durdurulmu oldu. Daha nce
kaak kazlar srasnda elde edilen arkeolojik eserlerin peine dlerek orum
Mzesine iadeleri salanmtr (Hseyindede vazolarnn baz paralar: Ankara
Gaziosmanpaa, Ulus smet Paa Mahallesi; orum, Sungurlu Yeilyurt Ky
Muhtarlndan, ayn kyn bir ahrndan; Yrkl Beldesi evresinden toplanarak
mzeye teslim edilmitir. Daha sonra bunlar kazmzdan gelen ana paralarla
biraraya getirilerek restore edilmitir.
b) Aratrmalarmzda tespit edilen says 100den fazla ren yeri, mezarlk
ve tmlsn hassas tespitleri yaplarak hazrlanan haritalar ile ayrntl resimler
jandarma komutanlklarna verilmitir. zellikle orum Mzesi elemanlarnca

278

dijital ortamda korunan bu verilerin emniyet gleri tarafndan da kullanlmas

salanmtr. Yzey aratrmas gezilerimiz srasnda belediye bakanlar, ky
muhtarlar eski eserler ve sit alanlar konusunda ve pheli bir durumda veya bir eski
eser bulduklar zaman nasl mzeye ulatracaklar konusunda bilgilendirilmitir.
Bu sayede blgemizden tarmsal faaliyetler veya rastlant sonucunda bulunan
baz eserler mzelere teslim edilmitir.
c) 2003 ylnda ankr li, Yaprakl lesinde, Alakr mevkiinde tespit edilen
ET mezarlndan kartlan ve kyde saklanan gaga azl testilerin ankr
Mzesine teslimi salanmtr. Arkeolojik kazlar yaptmz Hseyindede
Tepesinde daha nce bulunan ve Sungurluda bir ahsa satlan ET testilerinin
orum Mzesine teslimi salanmtr. 2006 ylnda bir Eski Hitit yerleimi tespit
ettiimiz orum, Sungurlu, Kaledere, Araplar Yaylasnda bizden hemen sonra
tarla sahibi tarafndan bulunan Eski Hitit ta kalbnn orum Mzesine intikali
salanmtr (tarla sahibi, bir arkeolojik eser tesadfen tarlasnda bulunduunda
ne yapaca konusunda aydnlatlmtr) (Resim: 3).
d) Hititlerin bakenti Boazky evresinde, zellikle batsndaki Hitit yerleimleri
hakknda nemli bilgiler blgemizden salanmtr. Bu dorultuda Hseyindede ve
Boyal kazlar Eski Hitit Dneminin mimarisi iin deerli veriler ortaya koymutur.
Daha nceleri ankr nandktan bakent Boazkye ulaan eski yolun hatt
zerine baz hipotezler mevcuttu. lk nce Hseyindede, sonra Fatmaren ile
Boyal Hyk kazlar son olarak Kalederede bir Eski Hitit yerleiminin tespiti bu
gzergh hakknda kesin kant vermitir (Plan: 3).
e) Delice Irmaktan douya doru gidildiinde nceki yllardaki aratrmamzda
kefettiimiz Tokullu Eski Hitit yerleimi, sonra douya doru avuu Eski Hitit
yerleimi, ayn hat zerinde Fatmaren, Hseyindede, Boyal ve en douda
Kaledere Eski Hitit Dnemi arkeocorafyas iin nemli bir blge oluturmutur
(Plan: 3). 2006 yl almalarmz bu blgede younlatrlm, yaklak 1200 m.
civarnda bir ykseklie ulaan alanlarda yzey taramalarna devam edilmitir.
Yaklak 25 km. uzunlua sahip ve bereketli bu vadi, Eski Hitit Dneminde olduu
kadar Hatti Dneminde de nemlidir (M.. III. binyl sonu). Kalederede bulunan
Eski Hitit kalb (ki bu tipler Assur Ticaret Kolonileri Dneminden de bilinmektedir)
maden atlyelerinin bu kesimde olabilecei konusunda n bilgiler salamaktadr.
f) Aratrmamz srdmz alanlarda Hitit mparatorluk Dnemi yerleimlerine
imdilik rastlanmamtr. Arlkl olarak karmza Eski Tun a ve Eski Hitit
Dnemi yerleimleri kmaktadr. Bu durum Hseyindede, Fatmaren ve Boyalda
da gzlenmitir. ankr il snrlar iinde de ayn durum devam etmektedir.

279

zellikle Yaprakl lesinde kefini yaptmz ve yukarda bahsi geen Alakr

Mezarl Eski Tun sonu ve Hititin erken safhas arasna yerleen malzeme
vermektedir. Bu mezarlkta da kaak kazlar devam etmektedir. Burada yaplacak
acil bir kurtarma kazs blgede M.. III. binyldan II. binyla gei iin nemli
sonular salayacaktr.
g) orumun kuzeyinde son yllardaki aratrmalarmz srasnda Eski Tun
a yerleimleri tespit edilmi olup M.. II. binyl izleri imdilik zayftr. Ancak,
Osmanckn dousunda, orum il snrlar dnda, ayn coraf blgede srdrlen
Vezirkpr, Oymaaa yzey aratrmalarnda bulunan Hitit tabletleri bizim iin
nemlidir. Ekibimiz tarafndan srdrlen aratrmalar ve dier aratrmalar
arasndaki interdisipliner almalar blge iin deerli sonular verecektir.
h) Aratrmalarmz ilgi alanmz olan M.. III., II, I. binyllar zerinde
younlatrlmtr. Ancak, ok sayda Klasik yerleim, Roma mezarl, tmls,
kilise kalnts raporlarmzla duyurulmu, bildiri kitaplarnda yaynlanmtr. Roma
Dnemi mezar stelleri, yaztlar ve gnmz yerleimlerinde karmza kan
Roma Dnemi mimari paralar ilgili mzelere bildirilmektedir. Bylece konu ile
ilgili uzmanlara da bilgi salanmaktadr. Tm neriler ilgili mzeye iletilmekte olup
gerekirse interdisipliner alma nerileri de tarafmzdan yaplmaktadr. rnein
orum Osmanck lesi Temence mevkiinde Roma, Bizans ve Ortaa mimari
buluntular mevcuttur ve bunlarn, uzmanlar tarafndan allmasnn gerekli
olduu kanaatindeyiz.
I) Son yllardaki aratrmalarda tespit edilen yerlerin GPS cihaz ile hassas
koordinat tespitleri yaplmaktadr. nmzdeki yllarda daha nceleri tespit edilen
merkezlerin de GPS planlamalarnn yaplmas dnlmektedir. Bu uygulama bir
lokalizasyon kargaasn engelleyecektir. Yaptmz tespitlere ait bilgiler orum
ve ankr mzelerine verilmektedir. Bylece il kltr envanterlerine katkda
bulunulmaktadr.
Yukardaki sonularn ve deerlendirmelerin dorultusunda planlanan 2006
Yl orum ankr lleri Yzey Aratrmasna, drt alt blge iinde devam edilmi
ve aadaki sonular aada sralanmtr:
I. Sungurlu lesi ve evresi
2006 ylnda orum-ankr aratrma blgemiz drt alt blgeye ayrlarak
taranm, sonular bu alt ayrma gre sralanmtr (Plan: 1).

280

1. Ecerintepe, Eski Hitit Yerleimi (Resim: 1)

200601 (yer kodu)
40 22 35,81949 enlem
34 26 50,77974 boylam
1342 m. denizden ykseklii
orum li, Sungurlu lesi, Kaledere Beldesi, Araplar Yaylasnn dousunda
yer almaktadr. Kaledere Kynn dousunda, blgenin yayla olarak kullanlan
kesimindedir. Blgeye Araplar Yaylas ismi verilmitir. Kayalk bir ykselti ile
evresindeki hafif meyilli tarlalardan Eski Hitit Dnemine ait seramikler toplanmtr.
Bu blge, Hseyindede ve Boyal gibi merkezlerin iinde yer ald Tokullu-Kaledere
hattnn (Resim: 7) kuzeydoudaki en u noktasn oluturmas acsndan
nemlidir (Plan: 3). Yerleimin bulunduu alan blgeye hkim ve bereketli bir arazi
yapsna sahiptir. Ykseltinin yamalarnda tarladan karldktan sonra krlarak
atlm kplere ait paralar da tespit edilmitir. Eski Hitit seramiklerinin yan sra
arazi taramalar srasnda bir adet bronz sikke, bir adet kabartmal Eski Hitit kap
paras ve bir adet pimi toprak arak bulunmutur. Seramik buluntularn tm
Hitit Dnemine aittir (Resim: 2). Blgede almalarmz tamamlayp Osmanck
yresine getiimiz srada Ecerintepede tarmsal faaliyet srasnda bir ta kalbn
karld haberini aldk. Bunun zerinde Kaledereye tekrar giderek tarla sahibi
tarafndan tesadfen bulunan eserin M.. II. binyla ait kolcuklu balta kalb
olduunu belirledik (Resim: 3). Ayrca yzeyinde disklerin, ubuklarn ve yine balta
dkm yuvalarnn yer aldn grdk. Bu eserin, tarlasnda bulan kii tarafndan
orum Arkeoloji Mzesine teslim edilmesi salanmtr.
2. Araplar Yaylas, Eski Tun a Yerleimi (Harita: 1)
200602
40 22 30,83963
34 26 45,37986
1297 m.
orum li, Sungurlu lesi, Kaledere Beldesi, Araplar Yaylas, Ecerintepe Eski
Hitit yerleiminin yaklak 300400 m. kuzeydousunda bir ykseltiye yaslanm
Eski Tun a yerleimidir. Ykseltinin yama kesimlerinden ve eteklerinden
blgenin karakteristik E.T.. seramikleri toplanmtr.

281

3. Araplar Yaylas, Sarkaya Mevkii

200603
orum li, Sungurlu lesi, Kaledere Beldesi, Araplar Yaylas, Sarkaya Mevkii
40 22 43,73933
34 26 45,13993
1331 m.
Araplar ET yerleiminin yaklak 250 m. batsndadr. Hafifi eimli bir tarlann
yzeyinde yaygn anak mlek paralar mevcuttur. anak mlek paralar M..
III. binyl, M.. II. binyl ve M.. I. binyla aittir. Son dneme ait olanlar dank ve
seyrek durumdadr.
4. Sareyh Mevkii
200604
orum li, Sungurlu lesi, Kaledere Beldesi, Yayla Sariek mevkii
40 22 49,43923
34 26 34,82023
1359 m.
Blgeye hkim, ykseke bir noktadadr. Yerleim bir tepeye ve evresindeki
ykseltilere yaylmtr. evreden Roma Dnemine ait krk bir cam kap paras ile
Roma Dnemi seramikleri toplanmtr.
5. Mazln Tepe evresi
200605
orum li, Sungurlu lesi, Kaledere Beldesi
40 22 24,29935
34 28 58,03635
1362 m.
Blgenin en yksek noktalarndan biri, ormanlk bir alan iinde iki adet
ykseltidir. Hyk tepe olarak da tannmaktadr. Alak tepede herhangi kltrel
bir iz yoktur. Daha ykseke olan tepede M.. II. binyla ait seramikler tespit
edilmitir. Tepenin 50 m. gneybatsnda II. binyl seramii daha youndur (40
22 22,13940, 34 28 56,41638, 1344 m.). Bat kesiminde daha alak kotta bir
eme mevcut olup tepenin ykseklii emeden itibaren yaklak 25 m.dir (40
22 23,57938, 34 28 54,73644, 1337 m.). Bu evreden ise Roma yerleimine ait
seramikler toplanmtr.

282

6. Gller, Klasik Dnem Yerleimi

200606
orum li, Sungurlu lesi, Kaledere Beldesi, Gller mevkii
Kalederenin 1,5 km. gneybatsndadr. Geni bir alana yaylm Roma
yerleimidir. Batsnda kk bir ay mevcuttur. Arazi tal tarla eklinde, tarla
olarak kullanlan kesimlerden ok sayda ta yamatan aaya atlmtr.
Blgedeki paralarn tamam Klasik Dneme aittir.
II. Alaca lesi ve evresi
7. Kiremitliin Tepe, Kafal Hyk (Resim: 4)
200607
orum li, Alaca lesi
40 22 30,17455
34 53 32,85780
1277 m.
Ana kaya zerinde ve evresinde yaylm gsteren bir hyktr. Hyn
gney ve kuzey kesimlerinden geen yolun yapm srasnda byk bir tahribat
gerekletirilmitir. Kayalk kesimin orta noktasndan yaklak 34 metrelik bir
ukur, ana kaya iine i aralar ile almtr. Tahribat evresinden ve yzeyden
M.. III. binyl ve M..II. binyla tarihlenen anak mlek paralar toplanmtr.
8. Osmankalesi (Resim: 8)
200608
orum li, Alaca lesi, alpnar Ky
40 17 25,31906
35 07 02,11500
1471 m.
Ykseke bir tepenin zirvesinde ve evresinde yaylm gsteren bir hyktr.
Tepede ok sayda defineci ukuru grlmtr. Kaak kaz ukurlarnn
kesitlerinde yangn izleri grlmektedir. Ayrca yine kaak kaz ukurlarnda temel
talar mevcuttur. Bu kesimlerde ve daha gneydeki dk kot farkl alanlarda
M.. III. ve II. binyllara ait seramikler mevcuttur (Resim: 9).

283

III. Osmanck lesi ve evresi

9. Tencerekaya, ET Yerleimi
200609
orum li, Osmanck lesi
41 00 31,07995
35 00 43,89875
684 m.
Engebeli bir arazide yer alan bir yerleim alandr. Kayalk zemin yaps
mevcuttur. Kayalarn st ve evresi Eski Tun a seramikleri ile kapldr. Siyah
astarl seramikler daha youndur. Yerleim alannn batsnda bir eme vardr.
Bu kesimde de ET seramik paralar grlmtr (Resim: 5). Kayalk alanda
bir kaya yzeyi lahit eklinde oyulmutur, kapak ta yoktur. Kyde amarhane
olarak kullanlan bir binann iinde de ta bir lahit tespit edilmitir (Resim: 6). Su
teknesi olarak kullanlan bu lahdin kapana ait olabilecek paralar ayn yapnn
tabannda bulunmutur. Olaslkla kyn altnda ve evresinde bir Roma yerleimi
mevcuttur.
10. Sarkaya
200610
orum li, Osmanck lesi
41 01 24,17896
34 59 17,56133
778 m.
Ykseke kayalk bir alanda yer alan ET yerleimidir. Bu kesim blgeye
hkim bir noktadadr. Arazinin kayalk yaps ve erozyon nedeniyle seramik ok
fazla deildir. Kyn altnda bir Roma yerleimi vardr. Eski yerleimdeki yaplara
ait talar baz evlerde tekrar kullanlmtr. Ayrca kyn yaknndaki tarlalarda
Roma Dnemine ait unguanteriumlar vardr.
11. bekkaya
200611
orum li, Osmanck lesi, bekta Ky
41 02 43,91739

284

34 57 35,20447
1084 m.
Yksek kayalklarn yer ald engebeli bir blgedir. Blgenin deprem
alannda olmas nedeniyle iri kayalar koparak aadaki vadiye yuvarlanmtr.
Yamalar tamamen kayalktr ve baz yerlerde kayalk alan nedeniyle zor gei
salanmaktadr. Geni bir alana yaylm M.. I. binyla ait seramikler mevcuttur.
evrede Roma Dnemine ait seramikler ve taban kiremitleri de grlmutur.
Demir a kale yerleimleri iin uygun bir yerdir. Ky iinde Roma Dnemine ait
yaztl bir ta mevcuttur. Bu ta bekkaya mevkiinden getirilmitir. Ayrca bir evin
bahesinde, zerinde ha motifi olan dzgn bir ta mevcuttur. Bu evrede tahrip
edilmi bir kilise yaps olmaldr.
IV. ankr Kzlrmak, orum Uurluda lesi ve evresi
12. Dedeyz
200612
40 24 56,51970
34 09 10,72822
607 m.
orum li, Uurluda lesi, Cacklar Ky, Delice Irmana yaklak 700880
m. uzaklkta, Resulolunun gneybatsndadr. Eteklerden ykseklii yaklak 25
m.dir. Ykseltinin eteklerinde erozyon izleri mevcuttur.
13. Maltepe, Roma Yerleimi
200613
orum li, Uurluda lesi
34 12 407
40 25 951
894 m.
Blgeye hkim bir noktadadr. Resulolu, Delice ve Kzlrmak vadisini
yksekten grmektedir. Heykel paralar vardr. Tarmsal tahribat izleri mevcuttur.
lenmi mermerden mimari elemanlar grlmtr.

285

14. Ferhatl Hyk (Resim 10)

200614
orum li, Uurluda lesi, Ferhatl mevkisi
40 35 25,66018
34 34 44,35158
549 m.
ayznn yaknlarndadr. Etek seviyesinden yaklak 60 m. ykseklie
sahiptir. Eski Tun andan Ortaaa kadar seramik paralar mevcuttur. Kaak
kaz ukurlar grlmtr. Gneybat kesiminde bir ay vardr.
2007 yl yzey aratrmalarna yukardaki tespitlerin nda devam edilecektir.
2007 ylnda ankr blgesine arlk verilmesi planlanmtr2. 2007 yl iin nemli
dier aratrma alanmz 25 km.lik Tokullu-Kaledere hattdr (Plan: 3)3. zellikle
Kaledere evresinin ok ayrntl aratrlmasnn gerekli olduuna inanyoruz.
evrede M.. III. binyl maden kaynaklarnn da varl hakknda grler
mevcuttur. Hatti kltrnn zerindeki Eski Hitit Devleti zamannda bu blgedeki
dier yerleimlerin aranmas, aratrmamzn bu blgedeki amacn oluturacaktr.
Yukarda da vurguladmz gibi Osmanck evresinin arkeolojik nemi giderek
artmaktadr. Son aamada Osmanck blgesinde taramalara devam edilecektir4.

2 ankr Valilii bu hususta her trl destei salayacan bildirmitir.

3 Tokullu-Kaledere hatt 2006 ylnda Ecerin Tepe Hitit yerleiminin tespit edilmesi ile nandktan
hareketle Hseyindede zerinden Boazkye ulaan yolun rotas kesinlik kazanmtr.
4 T. Yldrm, T. Sipahi, 2005 Yl orum, ankr lleri Yzey Aratrmas, 24. Aratrma
Sonular Toplants (29 Mays 2006 anakkale), Ankara 2007, s. 335, 340, 341; Osmanck
yresindeki yzey taramalarmza 2005 ylndan itibaren youn bir ekilde devam etmekteyiz.
Blgede tespitini yaptmz yerleimler ET. arlkldr. Mevcut seramikler Boazky, Alaca
Hyk ve Yrkl evresinden tandmz tiplere paralellik gstermektedir. Bu kesimde
belirlenecek olan M.. 2. binyla ait yerleimler, Hitit lkesinin kuzey snr blgesi iin nemli
sonular salayacaktr.

286

Harita 1: Kaledere, Ecerin Tepe, Araplar Yaylas, E.T.. yerleiminin yer ald
blgenin topografik haritas

Plan 1: 2006 yl aratrmasnn srdrld blgeler

287

Plan 2: 2006 yl aratrmasnn younlatrld alt blge

Plan 3: Tokullu-Kaledere hatt ve blgemizdeki kaz merkezleri

288

Resim 1: Ecerintepe, Hitit yerleiminin konumu

Resim 2: Ecerintepe, Hitit seramii

289

290

Resim 3: Ecerintepede M.. II. binyla ait ta kalbn bulunduu kesim

Resim 4: Kiremitliintepeden grnm

Resim 5: Osmanck, Tencerekaya, E.T.. yerleimi

291

Resim 6: Tencerekaya evresindeki kayaya oyulmu lahit

Resim 7: Kaledereden Boyal ve evresinin grnm

292

293

Resim 8: Osmankaleden grnm

Resim 9: Osmankale seramii

Resim 10: Ferhatl Hyk

294

TOPKAPI SARAYI DUVAR NS DJTAL VER TABANI

PROJES 2006 ALIMASI
Filiz YENEHRLOLU*
Murat KOCAASLAN
Topkap Saray Mzesi duvar inisi dijital veri taban projesi 2001 ylnda T.C.
Kltr ve Turizm Bakanlnn izniyle, Topkap Saray Mzesi (emekli) Mdr Dr.
Filiz aman tarafndan balatlmtr. Bilimse danmanl ile koordinatrln
Prof. Dr. Filiz Yeniehirliolunun yrtt projeyi, stanbul Topkap Saray
Sevenleri Dernei madd ve manev olarak desteklemektedir1.
Projenin Amac
Topkap Saraynda, Osmanl Dneminden gnmze kadar sarayn farkl
yerlerinden toplanm, depolarda saklanan ok sayda ini bulunmaktadr. Proje
kapsamnda, kutular ierisinde en ufak paralarna kadar yzyllar boyunca
depolarda saklanm bu rnekler bilgisayar ortamnda dijital veri tabanna
aktarlmakta, gruplandrlarak depolanmaktadr. Bylece restorasyon uzmanlar
tarafndan kolay eriebilirlii salanmaktadr. Topkap Saraynda srekli olarak
onarm ve restorasyon almalarna gereksinim duyulmaktadr. ini onarmlar
kapsamnda ise depolarda korunmu olan paralardan yararlanlmas, zgn
malzemenin onarm kriterleri kapsamnda yeniden kullanlmasn salayacak
nemli bir kaynaktr. Sarayda korunmu olan bu paralar Osmanl ini sanatnn
gnmze kadar bilinen ve bilinmeyen gruplar, retim teknikleri, onarm ve
yeniden kullanm yntemleri hakknda zengin bilgiler sunmaktadr.
2006 almas
Temmuz-eyll aylar arasnda ekipler hlinde yrtlen projede, sarayn harem
blmnde bulunan cariyeler kouu alma mekn olarak kullanlmtr
(Resim: 1).
*

Prof. Dr. Filiz YENEHRLOLU, Bakent niversitesi, Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk
Fakltesi, Ankara/TRKYE
Ara. Gr. Murat KOCAASLAN, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm, Beytepe-Ankara/TRKYE
1 Proje hakknda ayrntl bilgi iin bkz. 2005 ylnda dzenlenen Dr. Filiz amana Armaan
Sempozyumu.

295

2006 almas: 17 Temmuz-26 Austos 2006 tarihleri arasnda 41 gn sreyle,

farkl niversitelerden 18 aratrmac ve renciler ile Topkap Saray Mzesinden
bir uzmann katlmyla srdrlmtr2 (Resim: 2).
2001 ylndan balanlan projeye 2005 ylnda mze mdrnn deimesi
nedeniyle bir yl ara verilmitir. Bir yllk aradan sonra balanlan almada,
ncelik verilerin depolanmas iin kullanlan bilgisayarlarn kurulmasna verilmitir.
Projenin daha hzl ilerlemesi amacyla iki ayr bilgisayarda alldndan iki ayr
dosya hlindeki veriler bir araya getirilmi ve dzenlenmitir.
Daha nceki yllarda haremdeki 9 No.lu depodan ve Harem Camiinden gelen
kutulardaki Avrupa imalat iniler -Hollanda, talya, spanya- veri tabanna ilk kez
kaydedilmeye balanmtr (Resim: 3). Avrupa inilerinin kaydedilmesi iin bir
kii grevlendirilmi ve bilgisayarlardan biri sadece bu i iin kullanlmtr. Bu
inilerin ounluu cariyeler tuvaletinde -6 No.lu depo- bulunmaktadr. Bunlarn
zerlerinde envanter numaralar vardr, ancak numaralamann ne zaman
yapld renilememitir. kinci bilgisayarda ise alma meknnda 2004 ylnda
gruplanm olan farkl dnemlere ait Osmanl Dnemi inileri iki kii tarafndan veri
tabanna kaydedilmeye balanmtr.
Avrupa inilerinin kayt ilemleri bitirildikten sonra ayn bilgisayara, alma
meknndaki dolaplarn ierisinde bulunan ve yine 9 No.lu depo ile dier
meknlardan gelen kutulardan kan 18. yzyl ve sonrasnda imal edilen Ktahya
inilerinin ilk kez bu yl veri tabanna kayd yaplmaya balanmtr (Resim: 4).
Cariyeler avlusundaki 9 No.lu depoda, 2004 ylnda veri tabanna kaydedilmesi
planlanan ancak gerekletirilemeyen, samanlara sarl olarak tahta kutular
iinde bulunan inilerin kaytlarna 2006da balanmtr. Bu iniler temizlenip
kurutulduktan sonra gruplara ayrlm ve veri tabanna alnmtr. Bu iniler arasnda
Osmanl Dneminden kalma farkl yzyllara ait olanlarn yannda 1960 ylnda
retilmi ve onarmlarda kullanlm inilerle de karlalmtr. Kayt ilemleri
bitirilen iniler kapakl kutulara konmu ve dzenlemesi yaplm olan 9 No.lu
2 Proje yeleri (2006): Prof. Dr. Filiz Yeniehirliolu (proje yneticisi: Bakent niversitesi), Dr.
Filiz aman (Sakp Sabanc Mzesi), Prof. Dr. Ebru Parman (Dou niversitesi), Yrd. Do.
Dr. Glgn Ylmaz (Trakya niversitesi), Yrd. Do. Dr. Nuren zkul Fndk (Gazi niversitesi),
Ara. Gr. Murat Kocaaslan (Hacettepe niversitesi), Ara. Gr. Ebru Bilget (Hacettepe
niversitesi), Ara. Gr. nal Ara (Hacettepe niversitesi), Uzman Esra Myesserolu
(Topkap Saray Mzesi), Ara. Gr. Nurdan Srbaha (Hacettepe niversitesi), Ara. Gr.
Ebru Fndk (Hacettepe niversitesi), iek Akl (Marmara niversitesi), Clara Alvarez (Paris
Sorbonne niversitesi), Serhan Tuncer (Hacettepe niversitesi), Ersay Uak (Hacettepe
niversitesi), Hatice ztrk (Hacettepe niversitesi), Fatma Yalaz (Hacettepe niversitesi),
Pnar Krmz (Hacettepe niversitesi), Yeliz Korkmaz (Trakya niversitesi).

296

depoya iki kutu st ste gelecek ekilde yerletirilmitir (Resim: 5). Bu depoda ini
says fazla olduundan 2006 almasnda tm iniler veri tabanna girilememitir.
inilerin kayt altna alnamayanlar nmzdeki yl zaman kazanmak amacyla
snger ile temizlenmi ve kapakl kutulara gruplara ayrlarak konmu, tekrar 9
No.lu depoya yerletirilmitir. Kayt altna alnan inilerle, kaytsz iniler depoda
ayr ayr yerlere ikier sra hlinde sral olarak dizilmitir. Ayrca 9 No.lu depoda
bu yl temizlenmeyen iniler ise deponun dip tarafna alnmtr.
Bu yl yaplan yeni bir uygulama ise kutulara etiket hazrlanmas olmutur. Pvc
kaplanan bu etiketlerden biri envanterlik, dieri isi ettlk kutularda kullanlmtr.
Bunlarn bir ksm kutulara aslmtr (Resim: 6).
Sonu
2006 yl yaz dneminde 41 gn sren alma sonunda 3975 adet ini veri
tabanna ilenmitir. Bu iniler 66 adet kapakl kutuya yerletirilerek 9 No.lu depoya
konmutur. 9 No.lu depodan kan inilerin ierisinde envanterlik olamayacak
kadar kk olan iniler 22 adet mavi kutuya konmu, zerleri siyah naylonla
kapatldktan sonra ettlk malzemelerin konduu cariyeler kouu hamamna
tanmtr.
2006 yl almasnda:

En erken tarihli ini, nceki yllarda grubu oluturulan ve 15. yzylh ikinci
yarsna tarihlendirilen 69 No.lu gruba ait paradr. Cumhuriyet Dneminde retilen
1960 tarihli iniler ise en ge tarihi oluturmaktadr. Cumhuriyet Dnemine ait bu
iniler, 1960 ylnda haremde yaplan onarmlar srasnda Ktahyadan Metin ini
Fabrikasna sipari edilen ve artan inilerdir3.
2006 ylnda, 18. yzyl ve Cumhuriyet Dnemi inilerinin fazlal dikkat
ekicidir. 1187 para 18. yzyl ve 1179 para da Cumhuriyet Dnemine ait ininin
veri tabanna kayd yaplmtr. 18. yzyl inilerinin byk ksm Avrupa inileridir.
Avrupa inileri, Hollanda ve Napoli inilerinden olumaktadr.
Kayt altna alnan 3975 adet iniden; 1413 adedi Osmanl, 1179 adedi
Cumhuriyet Dnemine ait olup 1383 adedi de Avrupa kkenlidir.
3 Bu onarm iin zellikle bkz.: Mualla Anhegger Eybolu; Topkap Saraynda Padiah Evi,
Sandoz Kltr Yaynlar, stanbul 1986.

297

 inilerin imal edildii yerlerin salkl ve bilimsel kriterlerle belirlenmesi

amacyla ini analizi yaplmas planlanmaktadr. Bu analizler iin stanbul Teknik
niversitesi retim yesi Emel Gekinli ile grlm ve izin yazlar yazlmtr.
2007 almasnn bir blmn de bu analizler oluturacaktr.
2006 almas sonunda
Daha nceki yllarla birlikte 11885 para ini veri tabanna kaydedilmi, bu
iniler 200 adet kutuya konarak depoya kaldrlmtr.
Tm iniler iinde 17. yzyl inilerinin arlkta olduu grlmektedir (Resim:
7).
Bezeme trne gre, bitkisel bezeme inilerde arlkl olarak kullanlmaktadr
(Resim: 8).
Hamur rengi daha ok beyazdr (Resim: 9).
Bezeme tekniine gre, ok renkli sr arl oluturmaktadr (Resim: 10).
Kkenine gre ise Osmanl Dnemi inileri, Avrupa imalat inilerinden daha
fazladr (Resim: 11).

298

Resim 1: alma mekn: Topkap Saray Mzesi, harem, cariyeler kouu

Resim 2: 2006 almasndan grntler

299

Resim 3: Avrupa imalat inilerden iki rnek

Resim 4: 18. yzyl Ktahya inilerinden rnekler

300

Resim 5a: 9 No.lu depo, ie balarken

Resim 5b: 9 No.lu depo, i bittikten sonra

Resim 6: 2006da hazrlanan etiketler

301

Resim 7: Yzyllara gre

Resim 8: Bezeme trne gre

302

Resim 9: Hamur rengine gre

Resim 10: Bezeme tekniine gre

303

Resim 11: Kkenine gre

304

CENTRAL LYDIA ARCHAEOLOGICAL SURVEY:

2006 RESULTS
Cristopher H. ROOSEVELT*
Cristina LUKE
I. INTRODUCTION
The 2006 season of the Central Lydia Archaeological Survey (CLAS) took
place between 18 May and 26 June, with a total of 20 days spent conducting field
work and the remaining time devoted to the processing and analysis of finds. The
ultimate goal of the project is to record accurately the locations of sites of cultural
activity in a c. 350 square kilometer area of central Lydia surrounding the Gygaean
Lake (Marmara Gl), comprising parts of the districts of Ahmetli, Saruhanl,
Glmarmara, and Salihli in the province of Manisa (Map: 1). The project aims to
understand better the multi-purpose use of the landscape for settlement, burial,
and resource exploitation from prehistoric to modern times and shifts in such use
in response to environmental, socio-political, and economic changes, such as lake
formation and drought, the rise of urbanism and subsequent imperial regimes, and
later agricultural intensification and industrialization. The 2006 season focused on
areas west and north of the Gygaean Lake but included also the region known as
Bin Tepe, just south of the Gygaean Lake, which is commonly thought to be the
royal burial ground for the ancient Lydian capital of Sardis (Sart), located c. 10 km
to the south, across the middle Hermos (Gediz) River valley.
The results of the 2006 season complement those of 2005 by continuing
to provide a fuller understanding of the multi-period use of the central Lydian
landscape. During archaeological survey, the team documented a total of 164
survey units, clarifying our understanding of the distribution of cultural activity in the
survey area, and identified 27 points of interest that include previously unidentified
settlements, cemeteries, and quarries, an unpublished inscription, and various
other sites including two previously undocumented tumuli. Seven days of lake
sediment coring and hydrographic survey on the Gygaean Lake resulted in a clearer
*

Cristopher H. ROOSEVELT, Boston University, Central Lydia Archaeological Survey

Department of Archaeology, USA.
Cristina LUKE, Boston University, Central Lydia Archaeological Survey Department of
Archaeology, USA.

305

understanding of lake bathymetry (underwater topography) and the collection of 14

lake sediment samples. Fifteen soil samples for micromorphological analysis were
collected from the exposed scarps of five previously excavated or destroyed tumuli
over the course of two days. Over a total of four days, we prepared architectural
drawings of the previously undocumented chamber-tomb complex of a tumulus,
and visited 20 other tumuli with the aim of reassessing the conditions of previously
documented tumuli in central Lydia. Finally, lab work included preliminary analyses
of finds collected in 2006 and re-analyses finds from the 2005 season. In addition
to database cataloguing, photography, and drawing, small samples were taken
from 289 sherds for chemical analyses in the United States. These preliminary
results from the 2006 season continue to indicate the potential for future years of
survey and, eventually, new excavations around the Gygaean Lake.
II. ARCHAEOLOGICAL SURVEY
The regional focus of our work in 2006 was the area west and northwest of
the Gygaean Lake comprising small valleys, shrub-covered ridges and hilltops,
and lower foothills leading down to flood plain and the lake itself. As in Bin Tepe,
revisited again in 2006 but the primary focus of the 2005 season (Roosevelt 2007),
the open landscape provides for good visibility and many sites can be located
easily by sight during field walking (Map: 2; Fig. 1). The western and northwestern
lakeshore areas are almost entirely covered by thick layers of alluvium and
relatively recent lake muds and, thus, we limited survey in these low lying areas in
2006, concentrating instead on the uplands.
We recorded the locations of all survey units and surveyed features using handheld Global Position System (GPS) receivers, marked their locations on 1:25,000
scale field maps, and documented their locations and conditions on standardized
forms and with digital photography. For tumuli, we recorded location, diameter,
height, and condition, and noted anything of special interest, including locations
and dimensions of looters tunnels, visibility, and accessibility and composition of
chamber-tomb complexes, among other details. Survey units comprised agricultural
fields and other geomorphological units, and their modern condition and use were
recorded in addition to the presence or absence of cultural materials. Along the
c. 2 meter-wide survey track walked through each survey unit, we counted all
cultural materials encountered (e.g., ceramic sherds, tiles, lithics), and collected
diagnostic materials for purposes of assessing the date and type of cultural activity

306

represented (Fig. 2). In addition, longer tracks were walked along prominent ridges
with no clearly defined boundaries; new units were begun at major natural breaks
(e.g., ravines) or at points of distinct cultural material. Points of interest (POIs)
were marked with separate GPS points. Each POI was identified by a high-density
of cultural materials, architectural remains, and/or other diagnostic features as an
area in the landscape the remains at which unquestionably indicated past cultural
activity and which may be best suited for intensive survey in future years.
In addition to these systematic methods, we consulted local informants in
the area, particularly the farmers whose fields we walked. These conversations
provided contemporary information relating to land use, settlement migration,
tumulus condition, looting activities, and short- and long-term landscape changes,
including variability in lake level.
Tumuli
While many tumuli were visited in the 2006 season, only two were previously
undocumented: the Kurt Tepe (T06.02) and Klcanlar Aa (T06.07) tumuli (Map: 2).
Full documentation in 2006 revealed that each had been subjected to previous
looting and destruction. While access to their chamber-tomb complexes was
obstructed by infilled tumulus sediments, evidence on the surface showed that
these complexes had been opened, looted, and at least partially destroyed in
relatively recent times.
Architectural Recording
Two days were spent drawing the chamber-tomb complex of the BT05.58
tumulus, a complex documented for the first time in 2005 (Roosevelt 2007). The
tomb chamber and its associated stone furniture fragments were drawn along
with the antechamber, porch, and dromos (Fig. 3). While we intended to record
the architecture of the chamber-tomb complexes of additional tumuli initially
documented in 2005, access to them had since been blocked by erosion of tumulus
fill. Ongoing intensive looting and mistreatment of tumuli and their chamber tomb
complexes in central Lydia places them in grave danger of complete destruction
(Roosevelt and Luke 2007). With ministry permission, work in the future will include
clearing of the modern accumulation of soils from the openings of previously
accessible chamber-tomb complexes for the purpose of proper architectural
recording before all trace of them is lost.

307

Reassessment of Previously Documented Tumuli

In 2006 we began a new program of reassessing the conditions of tumuli
previously documented in 2001, during a tumulus survey in the province of Manisa
(Roosevelt 2006; Roosevelt and Luke 2006a), and in 2005, during the initial year
of this project (Roosevelt 2007; Roosevelt and Luke 2006b). The goal of this
program of reassessment is to document changes in the conditions of tumuli in
recent times, providing a mechanism to estimate the rate at which tumuli are being
looted in the region. Each year we will aim to document at least a 10% sample of
the 116 tumuli still standing in Bin Tepe and other tumuli within the current CLAS
study area originally documented in 2001 or earlier. In 2006 we documented
three major characteristics at each revisited tumulus: 1) change or no change
from previously documented condition; 2) the extent of recent looting; and 3) the
impact of agricultural and/or other non-looting activities. In addition, we recorded
local knowledge about when specific tumuli were and are still being looted. In
some cases local knowledge has provided rare details of actual looting events
(see Roosevelt and Luke 2006b).
In 2006 we revisted 18 tumuli within and 2 tumuli outside of Bin Tepe, a ca.
17% sample of the tumuli in Bin Tepe. In some cases the accesses of previously
open chamber-tomb complexes were obstructed by eroded tumulus sediments
or intentional blockage. In other cases recent evidence of plunder was apparent.
Such evidence suggests that looters focus their work on the least visible sides of
tumuli, opposite villages and roads, for example. Tumuli are being destroyed not
only by active looting, but also by agressive agricultural practices, even within
areas classified with first degree protection. Plowing for field crops cuts through
tumulus edges, and olive orchard planting results in the digging of tree wells on
lower tumulus slopes. Most disturbing, perhaps, was the apparent local disregard
for protection of the archaeological landscape, with tumuli and other monuments
seen as treasure troves and/or obstacles to agricultural activities.
In addition to the regular course of this reassessment program, one full day
was spent at the Hacveliler A tumulus (T06.01), the looting of which was first
documented in 1999 and again in 2001. When we found a large assemblage of
looters tools (picks, shovels, buckets, candles, a particulate mask, etc.) inside
the tumulus we called the Jandarma station in Glmarmara. Jandarma members
came to the tumulus and oversaw the documentation of the looting as well as
the confiscation of the looters tools, which were later deposited at the Manisa
Museum (Fig. 4).

308

Soil Sampling from Previously Excavated or Destroyed Tumuli

Five tumuli were revisited in 2006 for the purpose of soil sampling for
micromorphological analyses. Each of the five tumuli has suffered from extreme
plunder or had been excavated fully previously: in several cases tumuli had
been bulldozed through the middle, leaving very little information about either
tomb complexes or the overall appearances of the monuments. The exposed
scarps of these tumuli do, however, provide valuable information about tumulus
construction methods. In many cases multiple layers of soils are apparent to the
eye and provide specific information about tumulus construction. To study these
largely destroyed tumuli and to extract from them any surviving information, we
took 15 soil samples over the course of two days that are currently being analyzed
by N. P. Wolff using micromorphological methods at Boston University (Wolf and
Roosevelt 2007). The samples are very small and have an insignificant effect on
tumuli that have already been severely destroyed.

Survey Units And Points of Interest

During the course of the survey we surveyed 164 fields, resulting in a coverage
of approximately 157,650 square meters, or roughly 15.8 hectares (Map: 2).
We concentrated on ridges, slopes and fields with good surface visibility; these
included fields newly planted with tomato, eggplant, squash, and tobacco, as well
as freshly tilled olive orchards and grape vinyards. We avoided fields planted in
cereals (mature or harvested barley and wheat) and slopes and ridges densely
vegetated with maquis and other shrubs due to their poor surface visiblity. Our
coverage of fields included the heavily silted flood plain on the western and
northwestern shores of the lake. These areas were largely barren of archaeological
materials: the majority of cultural material documented tended to be located along
dredged canals or mixed with construction debris. Areas bordering the flood plain,
especially on the southwestern and northeastern shores, and low mounds yielded
more cultural material.
In 87 of the 164 survey units we noted no material culture at all. Of the remaining
77 survey units, we collected diagnostic material from 42; material seen in the
remaining 35 survey units was not diagnostic, and thus was not collected. The
date of collected material ranged from Early Bronze Age through Ottoman times.

309

As fields were surveyed, 27 points of interest were identified according to

the method described above, and these include the following sites: 14 sites with
settlement remains (including one recently abandoned village); six sites with graves
of rock-cut or cist tombs; two ancient marble quarries; one site with architectural
fragments; one isolated lithic scatter; one isolated inscription; one ancient well;
and one site associated with a fresh water spring. Other sites mentioned by local
informants but not accessible due to the high water level of the Gygaean Lake
include Kiremit Tepe (nearest Hacveliler) and Dede Tepe (nearest Sazky). These
are probably occupation mounds flooded by the Gygaean Lake, and we hope to
investigate them in future years.
Of particular importance for the purposes of this project is the new discovery
of settlements of diverse periods. The settlements appear to be somewhat evenly
distributed throughout the landscape of central Lydia, from the shoreline of the
Gygaean Lake, west towards the foothills of the Gr and Lale Dalar, and north
towards the foothills north of the lake. Occupation periods range from Early Bronze
Age to Ottoman times, with only one possibly earlier stray find (Table: 1). The
Ottomon and Byzantine periods were fairly well represented throughout the area
in 15 survey units, with seven sites of varying sizes represented by architectural
remains and/or dense surface material that provided a rich assemblage of
diagnostic wares; the largest and most complex of these was POI06.20, located
behind the Yandmolu Zeytinya Fabrikas just south of Glmarmara. While
Late Roman, Roman, and Hellenistic period material was clearly attested in 25
survey units, it was never found in high density, perhaps suggesting the use of the
area in these times primarily for dispersed rural production, while larger hamlets
and urban centers were located in other areas, at Glmarmara and Sardis, for
example. Only one survey unit (SU06.23) produced possible evidence from the
Neolithic perioda ceramic body sherd with triangular impressionsbut much
more abundant were remains of the Iron and Bronze Ages, specifically the Lydian
Late Lydian (Persian) periods and the MiddleLate Bronze Ages.
Lydian and Persian period evidence was attested in at least 18 survey units,
at least four of which bore evidence for small, hamlet-sized settlements located in
both upland and lowland situations, the latter both along the southwestern shore
of the lake and along the edge of its northern floodplain (Table: 1; Map: 2). These
lowland sites, POI06.22 (Budaylk) and POI06.27, were also the most densely
covered by diagnostic materials and probably represent the largest and most
prosperous sites of the period discovered in 2006.

310

Period

# of SUs

# and Identification of POIs

Byzantine/Ottoman

15

POI06.08 (Tekke Tepe); POI06.09 (Eski

Hacveliler); POI06.13 (Kzlcayar);
POI06.1415 (Sazky); POI06.20;
POI06.21 (Gketep); POI06.027

Hellenistic/Roman/Late Roman

25

No high-density sites

LydianLate Lydian (Persian)

18

POI06.13 (Kzlcayar); POI06.018

(Yandmolu emesi); POI06.22
(Budaylk); and POI06.27

MiddleLate Bronze

POI06.01 (Kaymak); and POI06.24

(Klcanlar Asartepe)

Early Bronze Age

No high-density sites

Yet to be determined

POI06.05; POI06.07

Table 1: Chronological distribution of survey units (SUs) and settlement points of interest (POIs).

Middle to Late Bronze Age remains were recovered from eight survey units,
and two fortified settlements stand out from the rest in size and complexity:
Kaymak (POI06.01) and Asartepe (POI06.24). Both are located in easily
defensible places with commanding vantages over the region, perhaps even
controling communication routes. Kaymak occupies the entire lower ridges of
Gr Da known locally as the Kaymak and Karata Ridges (Fig. 5). More than
one kilometer in length, its sinuous, monumental foritifcation walls enclose 8.6
hectares of multiple large terraces supporting clearly defined enclosures, some
with ca. 1.4 meter-wide walls, a series of gates, and many other buildings, some
with ca. 0.85 meter-wide walls. One day of handheld-GPS surveying provided
data to produce a rough site plan, leaving more detailed microtopographic and
geophysical work for the 2007 season (see Roosevelt and Luke 2007).
Asartepe is a hilltop site located north-northwest of the village of Klcanlar,
north of the Gygaean Lake (Fig. 6). This site consists of a large terraced hilltop
upon which are scattered building remains, just as at Kaymak. The building
remains are not nearly as well-defined as those at Kaymak, but future intensive
survey will clarify the features of the site.

311

Ceramic and lithic surface remains at both sites date to the second millennium
BCE, and future analyses will clarify finer chronological details. The analyses of
the material remains and architecture at these sites, along with continued survey
in the region, will add significantly to our knowledge of this largely unknown period
in central western Anatolia. Preliminary data from the 2007 season confirm that
this area was well-populated with fortified sites in the second millennium, with
Kaymak perhaps serving as the regional capital of central Lydia (see Roosevelt
and Luke 2007).
Of the other miscellaneous points of interest, most notable are two ancient
marble quarries located north of Hacveliler in the foothills of the Lale Dalar
(POI06.12 and POI06.16)both unidentified in previous surveys and stone
sourcing studies (compare olak and Lazzarini 2002; Tykot and Ramage 2002)
and cemetery areas north and northwest of the village of Hacveliler, including the
areas of Naltepe (POI06.06) and Karakayalar (POI06.1011)with evidence of
cist and sarcophagus burials as well as both rock-cut and masonry-built chamber
tombs. In addition, a Roman-period Greek inscription found in Halil Erkans eme
in Hacveliler (POI06.03) is of interest. It appears to be unpublished, and all data
relating to it collected by this project has been submitted to Prof. Dr. Hasan Malay
for study.
III. RECORDING AND ANALYSIS OF SURVEY FINDS
All finds collected during the survey (ceramic, lithic, stone, and other small finds)
were processed for the purpose of establishing the date and function of particular
survey units and points of interest. Based on macroscopic analyses, Early Bronze
Age (EBA), Middle to Late Bronze Age (MLBA), and Iron Age (IA) ceramics are
clearly distinguishable; yet, detailed chronologies will be secure only with data
from excavations (even basic test trenches) that can provide stratified datasets.
Regional comparanda are available from the work of the Sardis Expedition in the
1960s and later at Ahlatl Tepecik and Eski Balkhane (primarily EBA and IA; see
Mitten and Yrm 1968, 1971, 1974) and at Klcanlar Hyk (primarily MLBA),
and of course from Sardis itself, where the deepest levels of sector House of
Bronzes reach back to the Late if not the Middle Bronze Age.
In addition to the regular documentation of finds by photography, drawings,
and detailed descriptions stored in a database, a selection of ceramic sherds was

312

sampled for chemical analyses. Each sample consisted of ca. 300400 miligrams
of clay powder for use in Instrumental Neutron Activation Analysis (INAA) at the
Missouri University Research Reactor (Luke and Roosevelt 2007). In total 289
samples were taken from 26 different survey units and points of interest (including
several multi-component sites), with a chronological focus on EBA (15), MLBA
(8), and IA (7) sites and an approximately equal number of samples representing
each time period. The results of this INAA study should add to our understanding
of Bronze Age ceramic production (see Neff and Glascock 1997; Pullen 1995),
and should reveal evidence of continuity and/or change between Bronze and Iron
Age production. Of specific interest will be the juxtaposition of these results with
our understanding of long-term settlement patterns that shift from sites located in
low-lying areas or near the Gygaean Lake in the EBA, to easily defensible and
often fortified hill- and ridge-top sites in the MLBA, to sites located in both upland
and lowland situations in the IA. The results will help show also whether there are
any correlates in ceramic production (e.g., decentralization or centralization) to
increasingly centralized political control in the MLBA at Kaymak and in the IA
at Sardis.
IV. GEOMORPHOLOGICAL SURVEY AND LAKE SEDIMENT CORING
As part of the broad goals of CLAS, we aim to determine the geomorphological,
topographical, and paleoenvironmental history of the study area. In 2006 these
aims were addressed with a program of lake-sediment coring and bathymetric
(underwater topography) survey in the Gygaean Lake (Marmara Gl). Of primary
interest to our work is the date of formation and long-term history of the lake,
and the effects of these things on local populations in western Anatolia. The
Gygaean Lake is the largest lake between the Lakes District, to the southeast,
and the Aegean and Marmara Seas, to the west and north, respectivelyall areas
of known Neolithic activity (zdoan and Bagelen 1999). Recent geological
research suggests that the Gygaean Lake may have formed between 6000 and
3000 BCE (Hakyemez, Erkal, and Gkta 1999: 550). The transformation of an
alluvial valley to a lake basin must have had profound effects on local populations,
with new opportunities for exploitation of aquaculture, reeds, and the lake water.
In the broader context, this shift in lifeways may have played a significant role in
prehistoric human development: the spread of sedentary and agricultural lifestyles
from the Near East to Europe (Lichter 2005a, 2005b). If our current understandings

313

of local settlement history are correct, then lake formation and initial human
occupation may have been roughly contemporary. The precise dating of this
environmental transformation is thus of great significance, and it may be related
also to wider patterns of environmental and landscape dynamics in Anatolia and
the Near East.
The coring program was overseen by Dr. Mark R. Besonen of the University of
Massachusetts Amherst, and was conducted during five days on the lake. Prior to
coring, a roughly 2.5x2.5-meter coring platform was constructed from wood and
plastic barrels (Fig. 7). This was towed to coring locations behind a local fishing
boat. Two sediment-core transects leading from shallower to deeper water in the
western area of the lake, north-northwest of Tekeliolu, and consisting of four coring
sites each were completed (Map: 2). Lake-sediment cores were extracted along
these transects using a five-centimeter diameter, modified Livingstone SquareRod Piston Corer, allowing observation of bulk changes in physical sedimentology
that are probably indicative of changing water levels in the lake (Fig. 8). At present
it is possible to make only preliminary comments, as full interpretation awaits final
analyses currently underway in the United States by Dr. Besonen. Each of the
cores ended at a uniformly hard and partially oxidized clayey layer that probably
represents the pre-lake flood plain. A few layers above this basal layer, a significant
desiccation layer indicates that between periods of healthy lake conditions there
was an extended period of drought. Radiocarbon analyses of organic material
taken from an underlying sedimentary unit will provide a terminus post quem for
this drought.
In addition to the coring program, a hydrographic or bathymetric survey of the
lake was begun in 2006. The depth and underwater topography of the Gygaean
Lake is currently not well documented. The establishment of lake bathymetry
will help guide our coring program, and will provide data for reconstructions of
paleotopography. Using a Garmin GPS178 Sounder, a combination Global Position
Satellite (GPS) receiverdepth sounder, we were able to conduct a hydrographic
survey of parts of the western area of the lake from a fishing boat (Fig. 9). Because
of the abundance and density of lake grasses, however, the survey was successful
only in the western half of the lake, and in areas where lake grasses were absent.
At present we can say that the deepest area of the lake during the late spring/early
summer period of high water is north and northwest of Tekeliolu, where depths

314

of up to c. 6.1 meters were recorded with the GPS-depth sounder. In order to

complete the bathymetric survey in an accurate fashion, we will have to return
another time when the grasses are less pervasive, probably before 15 April or
after 30 August, according to local information.
V. FUTURE RESEARCH PLANS
The Central Lydia Archaeological Survey is a landscape archaeology project
that aims to understand better the multi-purpose use of the landscape and shifts in
that use in response to environmental, socio-political, and economic changes. The
2005 and 2006 seasons focused primarily on documenting sites of cultural activity
in Bin Tepe and in areas to the west and north-northwest of the Gygaean Lake.
With these two seasons behind us, we will continue extensive survey west of Bin
Tepe, in the Bykbelen Valley between the al and Gr Dalar, and to the north
and east of the Gygaean Lake. In addition to extensive survey, we plan to begin
intensive survey of selected transects across representative landscape types as
well as intensive survey of specific sites with high-accuracy GPS and geophysical
methods. In addition to these archaeological survey aims, we plan to continue
our programs of 1) environmental archaeological investigations with terrestrial
in addition to lacustrine coring and soil sampling for core-sediment, chemical,
palynological, and micromorphological analyses; 2) architectural recording of
tumulus chamber-tomb complexes and preserved settlement features, especially
those now known from the Middle to Late Bronze Age sites; 3) sampling of ceramic
and other finds in addition to nearby stone quarries and stone tomb complexes for
addressing questions of ancient resource exploitation through chemical analyses;
and 4) reassessment of tumulus conditions with respect to destruction caused by
looting, agricultural, and other practices. Finally, we plan to begin developing local
educational programs both to share our results with those living in the area and to
understand better how local populations view and value the anicent landscapes
of central Lydia.
Acknowledgements
The 2006 season could not have been conducted without the sponsorship
of Boston University, the American Research Institute in Turkey (ARIT), and
anonymous donors. Many thanks to these supporters in addition to survey team

315

members (K. C. Cooney, N. P. zgner, and N. P. Wolff), specialists (Dr. M. R.

Besonen, Dr. D. J. Pullen, and C. A. Wait), E. Ylmaz, our Ministry of Culture and
Tourism Representative, and C. H. Greenewalt, Jr., director of the Archaeological
Exploration of Sardis, and the Sardis team. For research permissions and general
assistance we are grateful to the General Directorate of Cultural Heritage and
Museums of the Ministry of Culture and Tourism, especially to M. Ayaz, A. Usta,
and L. Vardar, and also to M. Tosunba, the director of the Manisa Museum, and
her staff. For permissions and assistance relating to the Gygaean Lake work,
we thank the General Directorate of Protection and Control of the Ministry of
Agriculture and Rural Affairs, and especially K. zdemir and E. Mutlu of the
Manisa Agriculture Directorate, for their generous help and for the provision of the
Gediz I research vessel for preliminary work on the lake. Finally, we thank the local
villagers and farmers who offered access to fields in addition to their perspectives
about the area. For further information about the project, please contact us at
chr@bu.edu or cluke@bu.edu, and/or please visit our project website at http://
people.bu.edu/chr/CLAS.

References Cited
olak, M., and L. Lazzarini. 2002. Quarries and Characterisation of a Hitherto
Unknown Alabaster and Marble from Thyatira (Akhisar, Turkey). In ASMOSIA
VI. Proceedings of the Sixth International Conference of The Association for
the Study of Marble and Other Stones in Antiquity, Venice, June 15-18 2000,
edited by L. Lazzarini, 3540. Venice: Laboratorio di Analisi dei Materiali Antichi,
Dipartimento di Storia dellArchitettura Istituto Universitario di Architettura di
Venezia.
Hakyemez, H. Y., T. Erkal, and F. Gkta. 1999. Late Quaternary Evolution of the
Gediz and Byk Menderes Grabens, Western Anatolia, Turkey. Quaternary
Science Reviews 18: 54954.
Lichter, C., ed. 2005a. How Did Farming Reach Europe? AnatolianEuropean
Relations from the Second Half of the 7th through the First Half of the 6th
Millennium CAL BC. Proceedings of the International Workshop, Istanbul, 20
22 May 2004. Byzas 2. stanbul: Deutsches Archologisches Institt.

316

2005b. Western Anatolia in the Late Neolithic and Early Chalcolithic: the Actual
State of Research. In How Did Farming Reach Europe? AnatolianEuropean
Relations from the Second Half of the 7th through the First Half of the 6th
Millennium CAL BC. Proceedings of the International Workshop, Istanbul,
2022 May 2004, edited by C. Lichter, 5974. Byzas 2. Istanbul: Deutsches
Archologisches Institt.
Luke, C. and C. H. Roosevelt. 2007. Central Lydia Archaeology Survey (CLAS):
Ceramic Production from the Early Bronze through Iron Ages. Proposal for
Instrumental Neutron Activation Analysis, Missouri University Research
Reactor, March 2007.
Mitten, D. G., and G. Yrm. 1968. Excavations at Ahlatl Tepecik on the Gygean
Lake, 1968. Dergi 17-1: 1257.
1971. The Gygean Lake, 1969: Eski Balkhane, Preliminary Report. Harvard
Studies in Classical Philology 75: 1915.
1974. Ahlatl Tepecik beside the Gygean Lake. Archaeology 27: 229.
Neff, H., and M. Glascock. 1997. Report of Early Bronze Age Sardis and the Third
Millennium B.C. in Western Anatolia for Samples Submitted by D. Pullen.
Missouri University Research Reactor, May 13.
zdoan, M., and N. Bagelen, eds. 1999. Neolithic in Turkey, the Cradle of
Civilization: New Discoveries. stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
Pullen, D. 1995. Early Bronze Age Sardis and the Third Millennium B.C. in Western
Anatolia. Proposal for Instrumental Neutron Activation Analysis, Missouri
University Research Reactor.
Roosevelt, C. H. 2006. Tumulus Survey and Museum Research in Lydia, Western
Turkey: Determining Lydian- and Persian-Period Settlement Patterns. Journal
of Field Archaeology 31.1: 6176.
2007. Central Lydia Archaeological Survey: 2005 Results. Aratrma Sonular
Toplants 24 (2): 13554.
Roosevelt, C. H., and C. Luke. 2006a. Looting Lydia: the Destruction of an
Archaeological Landscape in Western Turkey. In Archaeology, Cultural
Heritage, and the Antiquities Trade, edited by N. Brodie, M. Kersel, C. Luke,
and K. Walker Tubb, 17387. Gainesville, FL: University Press of Florida.

317

2006b. Mysterious Shepherds and Hidden Treasures: the Culture of Looting in

Lydia. Journal of Field Archaeology 31.2: 18598.
2007. Central Lydia Archaeologcal Survey (CLAS) Report on the 2007
Season to the General Directorate of Cultural Heritage and Museums, Ministry
of Culture and Tourism, Republic of Turkey.
Tykot, R. H., and M. H. Ramage. 2002. On the Importation of Monumental Marble
to Sardis. In ASMOSIA VI. Proceedings of the Sixth International Conference
of The Association for the Study of Marble and Other Stones in Antiquity,
Venice, June 15-18 2000, edited by L. Lazzarini, 3359. Venice: Laboratorio
di Analisi dei Materiali Antichi, Dipartimento di Storia dell Architettura Istituto
Universitario di Architettura di Venezia.
Wolf, N. P., and C. H. Roosevelt. 2007. Micromorphology of Tumulus Sediments
from Lydia, Western Turkey. Paper delivered at the annual meeting of the
Society of American Archaeology, Austin, Texas, 2529 April.

318

Map 1: Map of the CLAS study area, showing the regional focus of the 2006 season

319

Map 2: Map showing the 2006 survey area, with newly documented tumuli, survey tracks,
settlements, and lake coring locations

320

Fig. 1: View of the northwestern part of the survey area, the focus of activity in 2006

Fig. 2: Systematic field survey in action, with N. P. Wolff, K. C. Cooney, and N. P. zgner

321

Fig. 3: Drawings of the chamber-tomb complex of the BT05.58 tumulus,

including section, plan, kline, and restored isometric of chamber
showing original placement of kline (drawings by C. A. Wait)

Fig. 4: Jandarma soldiers with confiscated looters equipment in the

looters trench on the Hacveliler A tumulus

322

Fig. 5: View of Kaymak (POI06.1) to SSW from the Gygaean Lake. Arrows indicate approximate
extent of terraced and fortified enclosure

Fig. 6: View of Asartepe to NNW. Arrows indicate approximate extent of terraced and fortified
enclosure

323

Fig. 7: Team members extract a sediment core from a raft on the Gygaean Lake

324

Fig. 8: Dr. M. R. Besonen examines a sediment core with N. P. zgner

325

Fig. 9: View of the GPS-depth sounder used to conduct bathymetric survey of the Gygaean
Lake

326

EGE VE AKDENZ BLGELER SUALTI ARATIRMASI

2006 YILI ALIMALARI
Harun ZDA*
2006 yl Ege ve Akdeniz blgeleri sualt aratrmas1 etapta zmir, Aydn,
Balkesir, anakkale ve Antalya illeri kylarnda gerekletirilmitir. Kltr Bakanl
eme Mzesi arkeologlarndan Hseyin Vural aratrmada temsilci olarak grev
almtr. TBTAK ve Dokuz Eyll niversitesi tarafndan desteklenen projemize
Deniz Ticaret Odas zmir ubesi ayn katk salamtr. Tespit edilen batklar ve
dier buluntular coraf bilgi sistemine aktarlmtr.
Aratrmada blge balklar, eski sngerciler ve dalglar batk alanlarnn
tespitinde klavuzluk yapmlardr. Dokuz Eyll niversitesi Deniz Bilimleri ve
Teknoloji Enstitsne bal K. Piri Reis ve Dokuz Eyll 1 gemisinin yan sra
yreden kiralanan tekneler de aratrmada kullanlmtr. 2006 yl almalarnda
toplam 10 batk tespiti gerekletirilmitir. Birinci etapta tespit edilen batklar;
1-Nergis Yarmadas, Helenistik batk
2-Nergis Yarmadas, Rodos bat
3-Doan Bey Burnu, M.S. 4.-5. yzyl Kartaca bat
4-Dilek Yarmadas, M.S. 6.-7. yzyl Bizans bat
5-Dilek Yarmadas, M.. 1. yzyl Kos bat
1-Nergis Yarmadas, Helenistik Batk
zmirin gneydousunda yer alan Nergis Yarmadas evresinde (Harita: 1)
gerekletirilen dallarda, kayalk bir zeminde 15-25 m. derinlikte kk kmeler
hlinde 30- 40 adet krk amphoraya rastlanmtr. Zemine kaynam durumda
kmeler hlinde bulunan amphoralar arasnda ve evrede dank hlde ok
*

Yrd. Do. Dr. Harun ZDA, Dokuz Eyll niversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstits
retim yesi, zmir/TRKYE
1 Bu alma bizi derinden zen bir trafik kazasnda kaybettiimiz rencilerimiz Yaar Mete
Oymakl ile rem Uygura adanmtr.

327

miktarda safra ta yer almakta olup ayrca yine amphoralar arasnda krk ta ipo
parasna rastlanmtr. Deniz taban yaklak 30 derecelik bir eime sahip olup
blgede, 25 m.den sonra balayan kumluk zeminde, yzeyde birka krk seramik
para dnda rnek bulunamamtr. Bununla birlikte kumluk zeminde bata ait
amphora ve dier eserlerin bulunma olasl vardr. Bata ait kalntlar yaklak
150-200 m2lik bir alana dalm (Resim: 1) durumdadr. Buluntular birbirine
ve ana kayaya kaynam olduklarndan rnek karlamamtr. Gerekletirilen
aratrmada farkl amphora formu tespit edilmitir. Bu formlardan mantar
azl rnein (Resim: 2) benzeri Atina agora kazlarnda2 ve Gelada3 ele
geirilmi ve M.. 4. ile M.. 3. yzyln ilk eyreini kapsayan Helenistik Dneme
tarihlendirilmitir. rnek karlamad iin ikinci form hakknda yorum yapmak
imdilik pek mmkn olmamaktadr. nc form ise kk boyutlu Knidos
amphoralarna4 benzemekle birlikte tutama farkldr. Batk ve evresine iki
ksa dal gerekletirilebilmitir. nmzdeki yl yaplacak detayl aratrma
sonucunda batk ile ilgili daha salkl bir bilgi edinmek ve tarihleme yapmak
mmkn olacaktr.

2-Nergis Yarmadas, Rodos Bat

Nergis Yarmadasnn gneyinde gerekletirilen aratrmada (Harita: 1) dar
bir vadi eklindeki alanda birbirine kaynam krk durumda byk bir amphora
ynna (Resim: 3) rastlanmtr. Kalntlar 5-18 m. derinlikte karmza kan
batk, yaklak 100 m2lik bir alana dalmtr. Tamamna yakn sivri kulplu
Rodos amphoralarndan (Resim: 4) oluan yn yaklak 40 derecelik bir eime
sahip kayalk dik bir yamata yer almaktadr. Tek dal yaplabilen batk alan
ve evresinde ok miktarda safra tann yan sra az sayda mutfak kabna
rastlanm olup kk seramik buluntular daha ok alann derin blmlerinde
2 V. R. Grace, Amphoras and the Ancient Wine Trade, (Princeton .1961) ek. 42, ayrca bu tip
amphoralar Samos amphoralar iinde de deerlendirilmektedir. baknz. V. R. Grace, Samian
Amphoras, Hesperia, 40-1.1971 s. 67. lev. 15, ek. 13.
3 Gela Gney Sicilyada antik bir ehir. E. L. Will, Gerco-Italic Amphoras, Hesperia, 51.3
(1982), 341-344, lev. 85, ek. a-b; Bu yaynda amphoralar Greko-talik (form a1) olarak
tanmlanmtr.
4 O. Alpzen, Bodrum Mzesi Ticari Amphoralar, TAD XXII-2 (1975), s. 9, lev. 3, ek. 1; O.
Alpzen, H. zda, B. Berkaya, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Ticari Amphoralar, (Ankara,
1995), s. 86-87.

328

karmza kmaktadr. Salam amphora rneine rastlamadmz batk, mevcut

Rodos amphoralarna5 bal olarak M.. 2. yzyl sonu-M.. 1. yzyl bana
tarihlendirilmitir.
3-Doanbey Burnu, Kartaca Bat
zmir Sack Krfezinin gneyinde Doan Bey Burnunda gerekletirdiimiz
dallarda (Harita: 1) genellikle kayalk sert bir zemine sahip bir alanda krk
seramik paralar ile uzun silindir gvdeli byk boyutlu amphoralara (Resim:
5) rastlanmtr. 15-25 m. derinde karlatmz amphoralar dank bir hlde
karmza kmaktadr. Boyu bir metreyi aan amphoralar iinde salam rnee
rastlanmamtr. Uzun silindir formlu Kartaca amphoralarnn yan sra kresel
gvdeli ve yuvarlak dipli amphoralarn da bulunduu alann zaman iinde ok tahrip
olduu anlalmaktadr. evrede ayrca ok miktarda safra tann yan sra birka
tane pimi toprak mutfak kab grlmtr. Yaklak 150 m2lik bir alana yaylm
olan youn seramik krklarnn bulunduu batk alannda gr mesafesinin az
olmas almalar zorlatrmtr. Bununla birlikte yzeyde yaklak 10-15 kadar
krk amphora dank hlde grlebilmektedir. Her ne kadar dier batklara gre
snrl sayda amphora ve seramik buluntuya rastlanmsa da amphoralar, pimi
toprak kap paralar ve safra talar ile buluntularn konuma bal olarak batm
bir gemiye ait bir kargo olduunu anlalmaktadr. Kalntlarn s suda olmasndan
tr eserlerin amatr dalglar veya eski sngerciler tarafndan alnm
olabileceini de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Kuzey Afrikada deiik
blgelerin yan sra Kartacada da retilmi olan silindir gvdeli bu tip amphoralar
genellikle M.S. 3. yzyl sonu M.S. 4. yzyl6 balarna tarihlendirilmektedir. Benzer
amphoralar tayan ve Gney Fransa kylarnda bulunan Aziz Rafael bat7
ise M.S. 5. yzyla tarihlendirilmitir. Bu nedenle batn M.S. 4. yzyl sonu-5.
yzyl bana tarihlemenin doru olaca dncesindeyiz. Blgede almalar
5 Sivri kulplu Rodos amphoralar iin baknz. V. Grace, Commercial Amphoras (The Antikythera
Shipwreck Reconsiderek), TAPS 55 (1965), s. 7., res. 4; M. Siciallano-P. Sibella, Amphores,
(Paris 1991), s. 89; E. Doer, Antik ada Amphoralar, (zmir 1992), s. 91, res. 87; O. Alpzen,
H. zda, a.g.e., s. 93; A. K. enol, Marmaris Mzesi Ticari Amphoralar, (Ankara 2003), s.
14, 22.
6 D. P. S. Peacocke-D. F. Williams, Amphorae and Roman Economy, 1986 London, s. 153-154;
M. Siciallano-P. Sibella, a.g.e., s. 80; L. C. Lancaster 2005 Concrete Vaulted Construction
in mperial Rome: nnovations in Context. Cambridge 2005. s. 69, ek. 48; O. Alpzen, H.
zda, a.g.e., s. 74.
7 C. Santamaria, Lpave Dramont <<E>> A Sint-Raphael, ARCHAEONAUTICA, 13, (1995)
Paris, s. 12-66.

329

nmzdeki ylda srdrleceinden bu almalar sonucunda daha kesin verilere

ulamak mmkn olabilecektir ki, Anadolu kylarnda bugne kadar bulunan ilk
Kartaca bat olmas asndan ayr bir neme sahiptir. Batk Kuzeybat Afrika ile
Anadolu arasndaki ticaretin somut bir gstergesi olarak karmza kmaktadr.
4-Dilek Yarmadas, Bizans Bat
Aydn, Kuadas, Dilek Yarmadasnn bat ucunda (Harita: 1) Kuadal bir
dalgcn8 yer gstermesi sonucu bulduumuz bir birine kaynam byk bir blok
hlindeki seramik yn ile karlalmtr. 3-8 m. derinlikte karmza kan
kalntlar yaklak 100 m2lik bir alanda tamam krk ve birbirine kaynam seramik
paralarndan olumaktadr. ok sda bulunmasndan tr doal nedenlerden
tahrip olmu batk alannda amphoralarn yan sra, safra talar ile pimi toprak
mutfak kaplarna ait paralara rastlanmtr. Ayrca deiik metal paralarn yan
sra olaslkla gemi marangozuna ait demir iviler (Resim: 6) bulunmutur.
Batk biri byk olmak zere grup hlinde birbirine kaynam krk amphora
kmelerinden olumaktadr. Kayalk zeminde yer alan buluntular arasnda salam
rnee rastlanmamtr. Batn derin ksmlarnda grlen metal ivilerin younluu
dikkat ekicidir. Batkta bulunan krk gvde, kulp ve boyun paralarndan kargonun
silindir gvdeli ve genellikle M.S. 5.-7. yzyllara tarihlenen Bizans amphoralar9
olduklar anlalmaktadr. Yassada batnda benzer formlu amphoralar M.S. 7.
yzyla10 tarihlendirilmitir. Akdenizde yaygn olarak rastladmz amphoralar
eitli yaynlarda karmza kmaktadr. Silindir gvdeli, zeri yivli amphoralara
bal olarak M.S. 6.-7. yzyla, Bizans Dnemine tarihlediimiz batk s bir
blgede olmasndan tr olduka kt durumdadr.
5-Dilek Yarmadas, Kos Bat
Dilek Yarmadasnn bat ucunda yer alan bu batk (Harita: 1), Mustafa Irka
tarafndan gsterilmi olup ayn yrede tespit edilen Bizans batnn hemen
8 Zpkn Mustafa lakapl Mustafa Irka bu blgedeki batklarn yerlerini gstermitir.
9 Siciallano-Sibella, a.g.e., 100; O. Alpzen, H. zda, a.g.e., s. 113.
10 G. F. Bass-F. Van Doorninck Jr., Yass Ada I (Texas College Station 1982), s. 157-160; F. Van
Doorninck, Jr., The Cargo Amphoras on the 7th Century Yass Ada and 11 th Century Sere
Liman Shipwrecks:Two Examples of a Reuse of Byzantine Amphoras as transport Jars, BCH
Suppl. XVIII (1986), s. 247-252.

330

yaknnda yer almaktadr. Blgede deniz taban farkl bir morfolojik yap gstermekte
olup irili ufakl oyuklar eklinde adeta ar kovan eklini hatrlatan bir yzey ekli
grlmektedir. Amphoralar (Resim: 7) bu oyuklarn iinde yer almakta olup yaklak
200 m2 lik geni bir alana dalmtr. 3-9 m. derinlikte bulunan amphoralar irili
ufakl 6 kme hlinde karmza kar. Batk alannda yzeyde yaklak 200-250
adet ikiz kulplu krk amphora dank olarak grlebilmektedir. Batn s suda
olmasnda tr zaman iinde olduka tahrip olduu anlalmaktadr.
Ege ve Akdenizde geni bir dalm gsteren ve batkta bulunan ikiz kulplu
Kos amphoralar11 M.. 1. yzyla tarihlendirilmektedir. Buna bal olarak bat
da ayn yzyla tarihlemenin doru olacan dnmekteyiz.
2006 yl ikinci etap almalar, zmir Karaburun dnda Ayvalk ve Bozcaadada
gerekletirilen dallarda tespit edilen batklardan olumaktadr. Bunlar;
6-Karaburun, M.S. 7. yzyl Bizans bat
7-Ayvalk Kk Maden Adas, M.S. 11.12. yzyl Bizans bat
8-Ayvalk Yellice Adas, M.S. 11.-12. yzyl Bizans bat
9-Bozcaada M.S. 12.13. yzyl Bizans kiremit bat
10-Bozcaada tabak bat
6-Karaburun, Bizans Bat
zmir Karaburunun batsnda bulunan (Harita: 1) batk, dalg Sleyman
Yalnkaya tarafndan gsterilmitir. Piri Reis aratrma gemisinin yanamasna ve
demirlemesine uygun olmayan sarp bir kayann hemen dibinden gerekletirilen
dallarda, dik bir yama eklindeki kumluk deniz tabannda 10-12 adet
salam ve krk durumda silindir gvdeli amphoraya rastlanm ve bir rnek
karlarak (Resim: 8) eme Mzesine teslim edilmitir. 35-45 m. derinliklerde
karlatmz amphoralar younlukla byk bir kayann dousundaki yamata
bulunmaktadr. evrede safra talarnn yan sra, pimi toprak maltz paralar
da tespit edilmitir. Deniz tabannn morfolojik yapsndan kumluk zeminin altnda
ok miktarda amphora olduu anlalmaktadr. Tek dal gerekletirilebilen batk
11 Benzerleri ve detayl bilgi iin baknz A. K. enol, a.g.e., 40, 43-44;Grace, a.g.e.,. 11 ek. 12;
Alpzen 1975,11 Lev. 4, ek. 2; Siciallano-Sibella, a.g.e., s. 90; B. Bttger, Die Kaiserzeitlichen
und Spatantken Amphoren Aus Dem Kerameikos, AM, 107 (1992), s. 333-337; O. Alpzen,
H. zda, a.g.e., s. 97.

331

alannn yaklak 100 m. dousunda, 50 m. derinliklerde byk bir apa ve ok

sayda amphorann olduu Sleyman Yalnkaya tarafndan belirtilmi olmakla
birlikte, sz konusu blgeye hava artlarnn uygun olmamas nedeniyle dal
yaplamamtr.
Bu tip amphoralar Ege dnda Karadeniz, Filistin ve Msrda yaygn olarak
karmza kmakta olup batda talya ve ngiltere, gneyde batda ise Tunusa
kadar dalm gstermektedir12. M.S. 5. yzyl balarnda ilk rneklerine
rastladmz bu tip amphoralar, bu yzyln sonu ile M.S. 6. yzyl balarnda
yaygn olarak kullanlmtr. En ge rneklerine ise Bodrum Yassada Bizans
batnda13 rastlanmtr. Batkta ayrca kresel gvdeli amphoralara ait gvde
paralarna rastlanmtr. Bu buluntular nda batk M.S. 6.-7. yzyl Bizans
Dnemine tarihlendirilmi ve bir amphora karlarak eme Mzesine teslim
edilmitir.
7-Ayvalk, Kk Maden Adas, Bizans Bat
Kuzey Egede ncelikli alma alan olarak Ayvalk blgesi belirlenmitir.
Bu kapsamda yredeki dalglarla14 balant kurulmu ve elde edilen bilgiler
dorultusunda ilk dal Kk Maden Adas evresinde (Harita: 1) gerekletirilmitir.
Aratrma ekibi birinci dalta byk bir amphora ynndan oluan bir tepe (Resim:
9) ile karlamtr. Yaklak 30 derecelik bir eime sahip posedonyalarla kapl
kumluk zeminde bulunan batk 24-28 metrelerde olup kalntlar 34 metrelere
kadar dalm gstermektedir. Batkta st ste 7 amphora sras grlebilmektedir.
Byk bir tepe eklindeki ynda yaklak 20002500 amphorann olduu tahmin
edilmektedir. Farkl llerde fakat ayn tip amphoralardan oluan yn yaklak
200 m2lik bir alana yaylmtr. evrede yaplan incelemede amphoralar dnda
ok sayda safra talarna rastlanmtr. Genel morfolojik yapdan kumluk zeminin
altnda bir ya da daha fazla amphora srasnn olduu anlalmaktadr. Benzer tip
amphoralara M.S. 11. yzyl Sere Liman Bizans batnda15, Marmara Hayrsz
12 D. P. S. Peacock ve D. F. Williams, Amphorae and the Roman Economy, (London and New
York 1989), s. 186.
13 G. F. Bass ve F. H. Van Doorninck, Yass Ada I, (Texas College Station 1982), s. 155-157.
14 Red Coral Dal Okulu sahibi Ferdi Yksel dal teknesi kaptan Emin Dorular ve Tolga
Tuul Piri Reis aratrma gemisine gelerek blgedeki batn yerini gstermitir.
15 G. F. Bass ve F. Van Doorninck, An 11th century shipwreck at sere liman, Turkey, IJNA 7.2
(1978), s. 126, res. 9; F. VanDoorninck, a.g.e., s. 253-257.

332

Ada Bizans batnda16 rastlanmaktadr. M.S. 10.-12. yzyllar arasnda retilen

bu tip amphoralarn 11.-12. yzyllarda ticarette youn olarak kullanldklar
anlalmaktadr. Benzerleri Ganaos Tip 1 olarak da adlandrlan bu amphoralarn
Marmara Blgesinde retim atlyeleri tespit edilmitir17. Batk bu veriler nda
M.S. 11.-12. yzyl Bizans Dnemine tarihlendirilmitir. Geni bir dalm alan olan
bu tip amphoralara Karadeniz, Marmara, Ege ve Adriatikte18 rastlanmaktadr. Batk
2005 ylndan bugne kadar srdrmekte olduumuz aratrmalarda bulduumuz
en iyi korunmu batk olmutur.

8-Ayvalk, Yellice Adas, Bizans Bat

Ayvalk Yellice Adasnn anda (Harita: 1) dalg Emin Dorular tarafndan
verilen bilgi dorultusunda yaplan dalta, dier bir amphora yn (Resim: 10)
ile karlalmtr. Batk zerinde yaklak 150 kadar amphora krk ve salam
olarak grlebilmektedir. Batk 24-26 m. de yaklak 200 m2lik bir alana dalm
durumdadr. 24 m.de byk bir ta yn dikkat ekicidir. Olaslkla geminin
kargosunun bir blmn oluturmakta olan ynn hemen altnda ve evresinde
ok sayda amphora bulunmaktadr. Blgede deniz taban yer yer posendonya
(deniz ayr) ile kapldr. Batk alannn hemen kuzeyinde yer alan byk kayann
altnda bir adet pithos tespit edilmitir. Ayrca ayn kayann gneyinde ne olduu
tam olarak anlalamayan uzun bir metal para kum zeminde gze arpmaktadr.
Amphoralar Kk Maden Adas amphoralar ile benzerlik gstermekte ise de
az ve kulp ekilleri farkldr. Bu tip amphoralar yine M.S. 11. yzyl Sere Liman
batnda19 bulunmutur. zeri bir tr yosun tabakas ile kapl amphoralara bal
olarak bu batk da M.S. 11.-12. yzyllara tarihlendirilmitir. Blgedeki deniz
tabannn genel morfolojik yapsndan kum altnda daha fazla amphorann olduu
anlalmaktadr.
16 C. Pulak, 1984 Marmara Sualt Aratrmas, III. Aratrma Sonular Toplants (Ankara
1985), s. 54-55, res. 8.
17 N. Gnsenin, Ganos centre de production damphores a lepoque Byzantine, Anatolia
Antiqua II, XXXVIII, (1993), s. 193-198. Yazar tarafndan bu tip amphoralar Gnsenin1
olarak da snflandrlmtr.
18 I. Barna, La Ceramique Byzantine de Dobrraudja, (Xe-XIIe siecles), BCH Suppl.
XVII.(1989), s. 131-142; L. Bjelajac, Byzantine Amphorae in Serbian Danubian Area in the
11th-12th centuries, BCH XVIII (1989), s. 109-118.
19 Bkz dipnot 15.

333

9-Bozcaada, Bizans Kiremit Bat

Egede en kuzeyde Bozcaada evresinde (Harita: 1) dallar yaplmtr20. Her
ne kadar aratrma programnda Gkeadaya kadar gidilmesi planlanm ise de
hava artlar buna imkn salamamtr. Bozcaadann kuzeydousunda bulunan
San Adas yaknnda gl akntnn bulunduu yerde gerekletirilen ilk dalta,
kme hlinde at kiremitlerinden oluan bir yn (Resim: 11) ile karlalmtr.
Dz kaplama (stroter) kiremitleri ile yarm yuvarlak profilli oval kapama (kalypter)
kiremitlerden oluan ynlar zemine ve birbirlerine kaynam durumdadr. zerleri
kelti kapl olduundan herhangi bir ssleme grlememitir. 3-6 m. derinde
bulunan batkta yzlerce kiremit saylabilmektedir. Kiremitleri tayan gemi hemen
gneyde bulunan sa arparak batm olmaldr. Ayrca batn gneyinde kapa
anmsatan byk bir kesme ta blok yer almaktadr. Yaklak 200 m2lik bir alana
yaylm olan batk alannda evrede ok miktarda safra ta bulunmaktadr.
Batkta bulunan yarm yuvarlak profil veren kapama ve dz kapama kiremitleri
Pergamonda Ketselde21 bulunan Bizans kiremitlerini anmsatmaktadr. Buna
bal olarak batn 12.-13. yzyl Bizans Dnemine tarihlendirilmesinin uygun
olaca kansndayz. Kiremitlerin zaman iinde ok yava bir deiim geirmesi,
Bizans Dnemine ait tarihlendirilmi kiremidin az oluu tarihlendirmelerde sorun
olarak karmza kmaktadr. Batk evresinde ise kiremit dnda baka bir esere
rastlanmamtr. Yredeki gl souk su aknts detayl almay engellemi ve
batk zerine sadece bir dal gerekletirilebilmitir.
10-Bozcaada, Osmanl Tabak Bat
Bozcaada knn gneyinde sllk bir blgede (Harita: 1) gerekletirilen ilk
keif dalnda, evreye dalm durumda yzlerce krk tabakla karlalmtr22.
Sda 3.4. m. lerde bulunan tabak ynlar (Resim: 12) yaklak 500 m2 lik bir
alana yaylmtr. Deiik llerdeki tabak formlarnn yannda pimi toprak
pipolar bulunmutur. Tabaklarda 4 farkl form tespit edilmi olmakla birlikte yzeyde
grlen rneklerin hemen hemen tamam kahverengi astarl ve siyah renkli boya
(Resim: 13) ile bezenmitir.
20 Bozcaadada eski sngercilerden Kerim Klavuz ile balant kurulmu ve onun yer gstermesi
sonucu bu batk tespit edilmitir.
21 . zyiit, Alaturka Kiremidin Oluumu, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi V, (zmir 1990), 169,
res. 11.
22 Bu dal blgesi de sngerci Kerim Klavuz tarafndan gsterilmi olup teekkr ederiz.

334

Batk olarak yorumladmz ve sda olmasnda tr zaman iinde ok

tahrip olmu olan kalntlar hlen tahribata aktr. Kumluk bir zeminde bulunan
tabaklardan 3 byk yn olduu anlalmaktadr. Bu ynlarn byk blm
kum altnda bulunduunda byk olaslkla yzeyde grlenden daha fazlas
kum altnda bulunmaktadr. Yzeydeki bulgulara gre yaklak 500-600 kadar
tabak olduu tahmin edilmektedir. Salam tabak rnei bulamadmz batk
alannda kum altnda ok miktarda olduu kesindir. Benzer tabak rneklerine
Ege Blgesinde rastlanmaktadr23. Pipolardan tr 18. yzyla ait olduu
dnlen batkta bulunan tabaklardan, yk tayan geminin 19. yzyla ait
bir gemi olabilecei izlenimi domaktadr. Gney talyada retilen ve Albisola
snf olarak adlandrlan tabaklar artran tabaklara bal olarak bat, 19.
yzyla tarihlendirmenin mmkn olduu dnlmekle24 birlikte tarihleme ve
snflandrma almalar srdrlmektedir.
Aratrmamzn son etabnda Kumluca ve Kekova blgelerinde 2005 ylnda
tespit etmi olduumuz batklar ve mimari kalntlar zerinde allmtr. Kekova
blgesinde tersane koyundaki mimari kalntlarn fotoraf ve video grntleri
tamamlanm ayrca ilk defa kale aklarndaki dalgakran (Resim: 14) zerinde
allmtr. Mevcut kalntlarn 2007 ylndan itibaren akustik yntemlerle
rlvelerinin karlmas planlanmaktadr.
2006 yl sualt aratrmas yukardaki veriler nda sonulandrlmtr.
Toplam 10 batk ve mimari kalnt zerinde allmtr. lkemizde ilk defa bir Trk
niversitesi, Ege ve Akdenizde sualt kltr mirasna ynelik sistematik bilimsel
bir almay balatmtr. Sualt kltr mirasmzn salkl bir arivi ve envanteri
bu alma sonunda lkemize kazandrlm olacaktr.

23 Ege niversitesi, Sanat Tarihi Blm retim yesi Lale Doer benzer tip tabaklarn
zmir agora kazlarnda bulunduundan sz etmi olup deerlendirme almalar devam
etmektedir.
24 Detayl bilgi iin Bkz. M. L. Wartburg, Type of Importaed Table Wares at Kouklia in the Otoman
Period (Nikosia 2001), 362-381; M. Habn, Medieval-Modern Pottery Summary ed. by B. J.
Hayden, Reports on the Vrokastro Area, Eastern Crete:Volume III: The Vrokastro Regional
Survey Project: Sites and Pottery (Pennsylvania 2005), 81-99. Bu yaynlarda benzer tip
tabaklar Albisola Taches Noires tipi olarak verilmitir.

335

Harita 1: 2006 yl aratrmasnda bulunan batklarn konumlar

336

Resim 1: Nergis Yarmadas,

batk, genel

Hellenistik

Resim 2: Hellenistik batktan detay

Resim 3: Nergis Yarmadas, Rodos bat

Resim 4: Rodos batndan detay

337

Resim 5: Doanbey, Kartaca bat, amphora detay

Resim 6: Dilek Yarmadas, Bizans bat, ivi rnekleri

338

Resim 7: Dilek Yarmadas, Kos bat

Resim 8: Kanlkaya,
Bizans
bat,
amphora rnei (KBB 2007-01)

339

Resim 9: Kkmaden Adas, Bizans bat

Resim 10: Yellice Adas, Bizans bat

340

Resim 11: Bozcaada, kiremit bat

Resim 12: Bozcaada, tabak bat

341

Resim 13: Bozcaada, tabak bat, detay

Resim 14: Kekova, kale, mendirek kalnts

342

TEMNOS (GRECE KALE-SOUTHERN AEOLIS)

RESEARCH PROJECT: 2006 REPORT
Giuseppe RAGONE*
The Temnos Research Project was submitted to the concerned Turkish
authorities in November 2005 and was approved by the General Directorate of
Cultural Heritage and Museums of Turkey on July 20th 2006. The first archaeological
survey of the ancient site (ca. 570 m. above sea level, on the mountains NE of
Menemen, zmir) was conducted from August 12th to September 2nd 2006, under
the direction of Prof. Dr. Giuseppe Ragone (IIIrd University of Rome) and with
the assistance of Dr. Aliye Usta, representing the General Directorate of Cultural
Heritage and Museums. The international survey-team included: Prof. Dr. Hasan
Malay (zmir), Dr. Monica LErario (IIIrd University of Rome), Dr. Alejandro Serrano
Mndez (Barcelona), Dr. Roger Sala Bartrol and Dr. Maria Lafuente Marruedo
(SOT Prospecci Arqueolgica, Barcelona)1. The research project was totally
financed with public funds granted by the Department of Ancient World Studies of
the IIIrd University of Rome and the Italian Ministry for University and Research.
The earliest mention of Temnos, one of the 12 ancient towns of the Greeks
in southern Aeolis, is found in Herodotus2. Strabo clarifies the location of the town
(and of nearby Aegae): These cities are in the mountainous country which is
above the district of Cyme, and that of the Phocaeans and Smyrnaeans, beside
which flows the Hermus river. Not far from these cities is Magnesia under Sipylus3.
Pliny the Elder agrees in positioning Temnos in the interior of Aeolis; but he
puzzlingly observes that it formerly stood at the mouth of the Hermus4. This
is perhaps only an inference, based on the well known phaenomenon of coastal
progradation at the mouth of this river (todays Gediz)5. Actually, Temnos has a
*
1
2
3
4
5

Prof. Dr. Giuseppe RAGONE, Universit degli Studi Roma Tre, Dipartimento di Studi sul
Mondo Antico, Via Ostiense 236, IT-00144 Roma (ITALY). E-mail: ragone@uniroma3.it
SOT Prospecci Arqueolgica, C/ Emeterio Escudero 76 bis, ES-08190 Samt Cugat del Valls
- Barcelona (SPAIN). E-mail: roger_sal_bar@yahoo.es; prospeccions@yahoo.es
Hdt. I 149,1.
Strab. XIII 3, 5.
Plin. NH V 119-121; cf. J. M. Cook, Cities in and around the Troad, Annual of the British
School at Athens 83, 1988, pp. 7-19, espec. 11 n. 5.
Cf. G. Ragone, La progradazione costiera nella regione del delta dellErmo e la colonizzazione
greca nellarea fra Smirne e Cuma eolica, in: C. Albore Livadie - F. Ortolani (eds.), ClimaticEnvironmental Variations and Impact on Man in the Circum-Mediterranean Area during the
Holocene, Bari 2003, pp. 273-328.

343

commanding position overlooking the point in which the valley of the Hermus
(between Mt. Sipylus and Mt. Sardene) comes to an end, and the river enters
definitively into the open plain: a natural crossing point today and perhaps also in
the past (cf. Map: 1; fig. 1).
Very little is known of the history of Temnos in the archaic age. According to
Pausanias, Pelops, on his way from Sipylus to Olympia, crossed the Hermus and
stopped in the site where Temnos was later to be founded. There he carved a
xoanon a wooden statue of Aphrodite in a living myrtle-tree, propitiating the
goddess and asking for Hippodameia to become his bride6.
The foundation legend reported by Stephanus of Byzantium navely derives
the name Temnos from the Greek verb temnein, to cut, to break: allegedly, an
oracle ordered a certain Omallos (perhaps to be emended to Malaos) to found a
new town in the very place where the axle of his cart would break (a clear allusion
to the abrupt location of Temnus: cf. figs. 2-3)7.
According to Xenophon Temnos, thanks to its impregnable position, was one
of the very few Greek cities in Asia Minor which managed, by their own forces, to
keep their independence from the Persians8.
Its autonomous bronze coinage begins in the IV century B.C. and continues
till the late Roman Imperial age. A hoard of about 300 coins of the III century
B.C., chiefly small coppers of Temnos, was found in the neighborhood of Smyrna,
and was published by Milne in 19149. The hoard of Tell Kotchek, on the Syrian
border, buried between 167 and 155 B.C., contained among 604 Alexandrian
tetradrachms 196 items from Temnos and 342 from Alabanda10. The coinage of
Temnos, among other things, gives us precious information about the local cults,
the citys pantheon11.
6 Paus. V 13, 7.
7 Steph. Byz. s.v. ; Malaos is one of the two ktistai of Cyme mentioned by Strab.
XIII 1, 3; for the etymology of the place name Temnos cf. J. Manessy-Guitton, Temenos,
Indogermanische Forschungen 71, 1966, pp. 14-38.
8 Xen. Hell. IV 8, 5.
9 J. G. Milne, A Hoard of Coins of Temnos, London 1914.
10 IGCH 1773; cf. H. Seyrig, Trsors du Levant anciens et nouveaux (Trsors montaires
sleucides, 2), Paris 1973, nr. 15: Trsor de Tell Kotchek.
11 The following cults are attested: Aphrodite, Apollo, Dionysus, Athena, Zeus Akraios, Nemeseis,
river-god Hermus, Heracles, Tyche, Serapis.

344

Some of the few inscriptions of Temnos (or concerning Temnos) discovered

so far about 15 in number testify to its good relations, during the III century
B.C., with cities of neighbouring regions (for example Pergamum, Smyrna, Elaea,
Teos)12. During the reign of Alexander colonists from Temnos settled in Egypt, in
Elephantine: the local papyri preserve a contract of marriage between a certain
Heracleides of Temnos and Demetria of Kos (311-310 B.C.), which mentions three
Temnitans as witnesses; and a will by a Dionysius and his wife Callista, Temnitan
themselves (285-284 B.C.)13.
After its annexation to the Pergamene kingdom, Temnos according to
the prevailing opinion remained subject to (and tributary of) the Attalid kings
for most of the III and II century B.C.14 Yet political troubles and discontinuity
in the area were perhaps more relevant than commonly admitted. During the II
century B.C. land disputes with some neighbouring towns arose and were solved
by arbitration15; but Temnos generally preserved and strengthened its political
alliance system (other inscriptions testify to alliances and friendship ties with
Sardis, Erythrae, and Colophon, between the II and I century B.C.)16. In 155 B.C.
12 Pergamum: Inschriften von Pergamon 5; OGIS 265; L. Robert, Sur le trait disopolitie entre
Pergame et Temnos, Revue des tudes grecques 40, 1927, pp. 214-219; H. H. Schmitt,
Die Staatsvertrge des Altertums. III. Die Vertrge der griechisch-rmischen Welt von 338
bis 200 v. Chr., Mnchen 1969, nr. 555; W. Gawantka, Isopolitie, Mnchen 1975, nr. 27.
Smyrna: Inschr. v. Smyrna II 1, nr. 584 (also I, nr. 2); cf. L. Robert. tudes Anatoliennes.
Recherches sur les inscriptions grecques de lAsie Mineure, Paris 1937, pp. 90-110. Elaea: L.
Robert, Inscriptions dAiolide, Bulletin de correspondance hellnique 57, 1933, pp. 492-504,
espec. 492-499. Teos: P. Herrmann, Die Stadt Temnos und ihre auswrtigen Beziehungen
in hellenistischer Zeit, Istanbuler Mitteilungen 29, 1979, pp. 242-249 [239-271]; SEG XXIX
1149. Cf. also Inschr. v. Ilion, nr. 40 (= M. Barth - J. Stauber [eds.], Inschriften Mysia & Troas
[IMT], Packard Humanities Institute CD #7, 1996, nr. 195); infra, n. 25.
13 PEleph. 1-2.
14 Cf. e.g. Inschr. v. Pergamon 157.
15 Cf. P. Herrmann, cit., pp. 249-271 (Cnidian arbitration between Temnos and Clazomenae); see
also F. Piejko, Textual Supplements to the New Inscriptions Concerning Temnos, Istanbuler
Mitteilungen 36, 1986, pp. 95-97.
16 Sardis: J. Keil - A. von Premerstein, Erster Bericht ber eine Reise in Lydien und der sdlichen
iolis, Denkschrift der Akademie der Wissenschaften in Wien 53.2, 1908, nr. 202, pp. 95-97;
IGRR IV 1514 (ca. 25 B.C.). Erythrae: H. Engelmann, Inschriften von Erythrai, Epigraphica
Anatolica 9, 1987, p. 145 nr. 16; SEG 37, 933; see also Diog. Laert. V 84, as emended by
K.J. Rigsby, Missing Places, Classical Philology 91, 1996, pp. 254-260. Colophon: B. D.
Meritt, Inscriptions of Colophon, American Journal of Philology 56, 1935, pp. 381-382 nr.
VII; L. Robert, Dcrets de Kolophon, Revue de philologie 10, 1936, pp. 166-168 (Id., Opera
minora selecta, II, Amsterdam 1969, pp. 1245-1247); Id., Hellenica. Recueil dpigraphie de
numismatique et dantiquits greques, X, Paris 1955, p. 298; P. Herrmann, cit., p. 241. Temnitan
citizens are mentioned in IG II 2 1031 (Athens, 90/80 B.C.); IG VII 3196 (Orchomenus, I cent.
B.C.).

345

the king of Bithynia, Prusias II, in the course of a war against Attalus II, burned the
sacred precinct of Apollo Kynneios, probably at the towns periphery (the story is
related by Polybius)17.
Cicero gives some details on the political and administrative organization of
Temnos, which in Republican times had a senatus, five praetores, three quaestores,
and four mensarii18. He also mentions the famous rhetorician Hermagoras of
Temnos, who flourished during the II century B.C. and wrote an appreciated
manual in five books, the Art of Rhetoric19.
In 17 A.D. Temnos was damaged by a severe earthquake, which affected many
other places in the same area. All these cities were restored thanks to generous
donations by the Emperor Tiberius20. Their thanksgiving monument is reproduced
on the so called Puteoli base, or Tiberian base from Puteoli, which preserves
among others the male personification of Temnos21.
Late Roman cartography (in particular the derivative Tabula Peutingeriana)
still registers Temnos on the Smyrna > Pergamum road, 33 miles far from Kyme22.
The last mentions of the town occur in Hierocles Synecdemus (ca. 530) and in the
Acta of some Councils, which were attended by bishops from Temnos23. From the
last decades of the IX century onwards, the lack of evidence becomes complete,
and definitive.
Temnos has never been the object of regular archaeological surveys or
excavations (the results of P. Devambez campaign in 1934 remained unpublished).
A brief survey was conducted some years ago by Prof. Ersin Doer, in order to
delimit the archaeological area to be classified for preservation. There is neither a
17 Pol. XXXII 15, 11-13. The sanctuary is mentioned also in Inschr. v. Smyrna II 1, nr. 584 (supra,
n. 12), found by P. Devambez at Temnos.
18 Cic. pro Flacc. XVI 42; XIX 44.
19 Cic. De inv. I 8; 10-19; 97; Brut. 263; 271; see also Strab. XIII 3, 5; Quint. II 15, 14; 21, 21; III 1,
16; 1, 18; 3, 9; 5, 4; 5, 14; 6, 21; 6, 53; 6, 56; 6, 59-60; 11, 1-10; 11, 18; V 9, 12; VII 4, 4; Su(i)d.
s.v. , etc.; cf. D. Matthes (ed.), Hermagorae Temnitae testimonia et fragmenta,
Lipsiae 1962; M. Zanatta (ed.), Ermagora.Testimonianze e frammenti, Milano 2004.
20 Tac. Ann. II 47.
21 CIL X 1, nr. 1624; H. Dessau, Inscr. Lat. Sel., nr. 156; cf. Le Collezioni del Museo Nazionale
di Napoli (la scultura greco-romana, le sculture antiche della collezione Farnese, le collezioni
monetali, le oreficerie, la collezione glittica), I 2, Roma 1989, pp. 116-117 nr. 101, figs. 101-101
a-b-c; C. Vermeule, The basis from Puteoli: cities of Asia Minor in Julio-Claudian Italy, in: L.
Casson - M. Price (eds.), Coins, Culture, and History in the Ancient World. Numismatic and
other Studies in Honor of Bluma L. Trell, Detroit 1981, pp. 85-101.
22 Tab. Peut. VIII 4 Weber (= IX 4 Miller); cf. Anon. Ravenn. Cosmogr. II 18 p. 30 Schnetz; V 9 p.
91 Schnetz; Guido Geogr. 98-99 p. 134 Schnetz.
23 Hierocl. 660-661 (pp. 16-17 Burckhardt / p. 22 Honigmann); W. M. Ramsay, The Historical
Geography of Asia Minor, London 1890, p. 104.

346

general sketch map, nor a detailed topographical and archaeological relief of the
ancient town and its territory. The rare epigraphical findings have been casual, not
resulting from systematic research.
Our preliminary biennial (2006-2007) survey is expected to develop into a
wider long-term research program, consolidated and prolonged in time by stable
financial resources, and hopefully by the consent of the Turkish authorities to
confirm their permission. At present, the research program includes archaeological,
topographical and epigraphical survey at Temnos and in its territory (in particular
in the modern villages of Eski/Yeni Hasanlar, nedere, Eski/Yeni Grece, Telekler,
Eski/Yeni Sleymanl, Bozalan); and geophysical prospecting (georadar, resistivity
etc.) of some selected zones. We aim at realizing a general archaeological map
of the survey area, intended as an instrument for its future preservation and
valorization (cf. Map: 2).
A) NECROPOLIS: In 2006 two separate necropoleis were explored and delimited,
about 0.5 km N and 1 km NE of the acropolis hill (Grece Kale) respectively, on
both sides of the track bordering its lowest E slopes. They are almost completely
ravaged by illegal digging, often very vast and deep, undoubtedly the result of longlasting undisturbed work (years-, if not decades-long), encouraged by the isolation
of the area and by a lack of effective local control. We explored, positioned by
GPS and put on satellite photographs more than 200 GPS WayPoints (> WPs),
corresponding to as many holes, variable in dimensions and depth (cf. maps 34). Such an impressive number is certainly still far from the total amount of illegal
excavations in the necropolis areas. A minor number of holes might be relics of
P. Devambez 1934 unpublished excavations. Most tombs are cists, made with
local stone slabs (perhaps volcanic, classifiable by colour and mineral inclusions
in four main types), covered by flat or roof-shaped lids, and with roughly uniform
orientation within the different areas (fig. 4). Very scanty relics of grave goods
survive (perhaps a pure consequence of accurate, long-lasting depredation), most
of them being fragments of rough, unpainted clay wares.
B) ACROPOLIS: The acropolis (Grece Kale), difficult to ascend and itself
damaged by illegal excavations, has been explored only briefly, with the main
purpose of tracking and positioning by GPS the contour of the two (upper and
lower) terraces on its top, both following an approximate NW / SE axis (cf. map 2).
Once again, we have registered and positioned many of the holes produced by
illegal digging, on the above mentioned terraces and on the NE and E slopes of
the roughly conical acropolis hill. In some cases, especially near the acropolis top,
such holes have probably destroyed sanctuaries or sacred areas (still suggested

347

by votive niches carved in the natural rock); in other cases they have unearthed and
damaged artefacts and structures connected with water-supply (cisterns, wells,
clay pipes), residential and/or artisanal quarters (millstones, mortars [sometimes
decorated], olive-presses and clay loom-weights are remarkably frequent) [cf. Figs.
5, 6], and perhaps some apsidal Byzantine building (identification still uncertain).
C) THEATRE: The theatre, identified on the northern slopes of the acropolis
(cf. Map: 2), is poorly preserved and mostly invaded by vegetation. Yet in some
points the cavea tiers are still visible and in situ, with their decorated steps/seats
of local stone (Fig. 7). Also the parodoi walls, the analemmata and the foundations
of the skene are easily recognizable. Some architectural and decorative pieces
from the scene-building (column and semi-column drums, entablature fragments,
bases etc.) are still accumulated in the orchestra. Once again, our work included
complete photographic documentation, general measuring and GPS positioning
of the main visible structures (especially the skene and the parodoi walls). Among
the architectural relics of the scenae frons laying on ground in the orchestra, two
fragmentary bases were identified, one with a single carved hollow in which the foot
of a statue was to be fitted; and another with a short unpublished inscription (Fig.
8). A paper squeeze of the inscription was made, and its digital image, enhanced by
colour and contrast regulation, is perfectly readable. Prof. Hasan Malay gives the
following transcription and translation of the incomplete text: -] [()? |
][ = e.g. ...-eitas, son of Diaphanes ?, (dedicated, made, constructed
etc. this) after having served as prytanis. The dedication, probably to be dated
on palaeographic grounds to the late Hellenistic Age, mentions the prytanis, the
eponymous magistrate of Temnos already known from one other inscription24.
It is worth mentioning, by the way, that the name [] | [] could
be convincingly restored in a fragmentary list, compiled by Philodemus, of Stoic
philosophers, pupils of Chrysippus25.
D) AGORA (?): The largest architectural complex discovered in the 2006 survey
lies on the NW and W slopes of the acropolis hill: an impressive rectangular terrace
or platform ca. 200 m long, bordered and sustained by a polygonal wall, preserved
24 Inschriften von Pergamon 5 (cf. supra, n. 12).
25 PHerc. 1018 (Ind. Stoic. Herc.), col. XLVI, lin. 5-6 (A. Traversa [ed.], Index stoicorum
Herculanensis, Genova 1952) = Chrysipp. Sol. frg. 12 (H.F.A. von Arnim [ed.], Stoicorum
veterum fragmenta, II. Chrysippi fragmenta logica et physica, Lipsiae 1903); cf. T. Dorandi
(ed.), Filodemo. Storia dei filosofi. La sto da Zenone a Panezio (PHerc. 1018), Leiden - New
York - Kln 1994; reviewed by M. Gigante, Gnomon 72, 2000, pp. 294-301, espec. 299. Cf. also
in Inschr. v. Ilion, nr. 40 (supra, n. 12); T. Dorandi, Epigraphica
philosophica, Prometheus 15, 1989, pp. 37-38; R. Goulet (ed.). Dictionnaire des philosophes
antiques, II, Paris 1993, D 93.

348

in some parts to a height of around 3 m (cf. Fig. 9). This was probably the main
public space of the town, its agora; a hypothesis strengthened by the existence, on
its S side, of two adjacent and probably connected large terraces, and by the fact
that the main rectangular platform and the lower hill-slopes below it are scattered
over a large area with unfluted column drums (at least 41: the number of the
corresponding GPS WPs taken so far), similar in shape and remarkable dimensions
(diameter: ca. 70 cm; height: ca. 110 cm: cf. Fig. 10), and probably to be interpreted
as relics of a porch (stoa). The ground surface inside the rectangular terrace is
irregular: a probable hint to the presence of more underground architectural relics.
The column drums, with other visible blocks and fragments, may represent only
the emerging level of a much bigger accumulation.
The acropolis slopes, at both higher and lower altitudes than the agora, are
crossed by other imposing walls, to be interpreted in some cases as further terraces
(a means to broaden the habitable surface in this steep area of the town); in other
cases, especially at the lower altitude and in case of longer rectilinear tracts, as
parts of the city wall (at present not retraceable in its whole perimeter). All around
the two acropolis hilltop-terraces, the fortification walls (Temnos was an oppidum,
according to Pliny the Elder)26 are no more than scraps, diaphragms filling the
gaps of the abrupt natural rock. The agora terraces and the other structures
described so far have been surveyed and positioned by GPS (79 WPs in total,
including the above mentioned 41 corresponding to the column drums of the stoa;
plus the continuous contour tracking of the polygonal sustaining wall).
F) TERRITORY: As said above, the survey area, encompassing a radius of
ca. 10 km all around the town site, includes some modern villages, where reused
ancient spoils can be sporadically identified (mostly column drums; one decorated
stone slab probably from an ambo laying on ground in the little square of Yeni
Grece, etc.). Accurate survey and registration of these ancient relics is useful
and possible, especially in the deserted agro-pastoral villages of Eski Hasanlar,
Eski Grece and Eski Sleymanl, where rural houses and public buildings
(mosques) are increasingly decaying, as a consequence of recent depopulation
(some decades ago the inhabitants moved to homonymous villages founded in
lower and more accessible areas nearby). A preliminary survey of the abandoned
and collapsing buildings of Eski Grece and Eski Sleymanl revealed many
architectural fragments (drums, capitals, entablature blocks, decorative reliefs etc.:
cf. Fig. 11), and a few millstones and oil presses, which confirm the unchanged
agricultural nature of this peripheral part of the territory of Temnos.
26 Plin. NH V 119 (cf. supra, n. 4).

349

Map. 1: Temnos and the Hermus-Gediz delta plain [G. Ragone]

Map. 2: Temnos-Archaeological context [GPS WPs and tracks elaborated by M.

Lafuente Marruedo-R. Sala Bartrol-A. Serrano Mndez]

350

Map. 3: NE necropolis-Illegal excavations [GPS WPs and tracks elaborated by M. Lafuente

Marruedo - R. Sala Bartrol-A. Serrano Mndez]

Map. 4: N necropolis-Illegal excavations [GPS WPs and tracks elaborated by M. Lafuente

Marruedo-R. Sala Bartrol-A. Serrano Mndez]

351

Fig. 1: Hermus-Gediz river-View from the Emiralem Regulator dam

Fig. 2: Acropolis hill (Grece Kale)-View from Eski Grece

352

Fig. 3: Acropolis hill (Grece Kale)

Fig. 4: Cist tombs (NE necropolis-Illegal excavation GPS WP 372)

353

Fig. 5: Decorated mortar (W slopes of the acropolis-Illegal excavation GPS WP 80)

Fig. 6: Decorated stone block (W slopes of the acropolis-Illegal excavation GPS WP 80)

354

Fig. 7: Theater-Seat rows (GPS WP 193)

Fig. 8: Theater (orchestra)-Inscribed base

355

Fig. 9: A g o r a - P o l y g o n a l
terrace wall

Fig. 10: Stoa (?)-Column drums

(GPS WP 121)

Fig. 11: Eski Grece-Reused

decorative
relief
(ruined house wall
GPS WP 50)

356

2006 YILI,
MULA L, MLAS LES LE REN VE SELMYE
BELDELERNDE ARKEOLOJK YZEY ARATIRMASI
Abuzer KIZIL*
04.09.2006 tarihinde balayan yzey aratrmas 11.09.2006 tarihinde sona
ermitir1. ren Beldesi (antik Keramos) territoriumunda yer alan Alatepe, Kultak,
amlca, Keramos su yolu, Pinarn Kumluca Mahallesi ve Pinar Kynn
bir blmnde yaplan yzey aratrmas 2006 yl iin planland ekilde
sonulandrlmtr. Aratrma aamalar almann seyrine gre aadaki
ekilde gerekletirilmitir.
Alatepe Ky, Hisartepe Mevkii: Alatepe Kynn gneyinde, kuzeyi denize
dik inen, zirvesi Gkova Krfezine hkim, Hisartepe olarak bilinen tepenin kuzey
yamacnda, alt taraflar kuru ta duvarlarla desteklenen teraslarda yap kalntlar
tespit edilmitir (Resim: 1). Yer yer plan veren ya da duvarlar izlenebilen yaplarda
yerel kireta bloklar kullanlmtr. Ykk durumda olan bu duvarlarn mimari
adan belli bir plan erevesinde oluturulduklar anlalmaktadr. Baz duvarlar
defineciler tarafndan yaplan kaak kazlar sonucu ortaya karlmtr. Yaplarn
d ve teras duvarlarnda kullanlan byk bloklarn yannda defineci kazlarnda
ortaya karlan duvarlarn daha kk talarla rlm olmalar, bunlarn ara
duvar olduklarn gstermektedir. Sadece bir yapnn kesinde Hellenistik
Dnemde ska rastladmz ke bandna rastlanmtr. Rahatlkla izlenebilen
duvarlarda hem poligonal, hem de bosajl rektagonal rg teknii kullanlmtr.
Zirvenin dousunda ana kayann dzgn bir ekilde kesilmesi sonucu elde edilen
meknlar da vardr. Somut verilere rastlanmam olmasna ramen tam zirvede
yer alan kalntlar kutsal bir yapya veya bir kuleye ait olmaldr. Savunma amal
yerleimde yaplan aratrmada ne mermer bir bloka, ne de yazl veya plastik
bezemeli bir elemana rastlanmtr. Gzlemlenen profilli bir kap eii paras
*

Yrd. Do. Dr. Abuzer KIZIL, Mula niversitesi, Milas Stk Koman MYO, Mula/TRKYE
akizil@mu.edu.tr
1 Aratrma ekibinde yer alan, arkeologlar Sinem Trkolu, ahin Gm ve Aysun Topalolu,
ile Bakanlk Temsilcisi Mehmet akcya katklarndan dolay teekkr ederim.

357

ise tek rnektir. Yzeyde youn olarak rastlanmayan seramik paralar arasnda
pithos ve at kiremiti paralar ounluktadr. Bunlarn dnda monokrom, profil
veren, gnlk ilerde kullanlan kap fragmanlar ele geirilmitir. Mat siyah firnisli
kk kap paralar Hellenistik Dneme tarihlendirilebilir.
Bu yerleimin batsnda, yaklak elli metre mesafede yer alan oda mezar
olaslkla burada yaayan stat sahibi bir aileye aitti. Kuzey-gney dorultusunda
ina edilen mezarn girii gneyden olup Gkova Krfezinin ihtiaml manzarasna
bakmaktadr. Dikdrtgen planldr (Resim: 2). Dzgn yontulmu rektagonal
kireta bloklarla ina edilmitir. Tonoz atnn n ksm defineciler tarafndan
tamamen tahrip edilmitir (Resim: 3). Buna bal olarak, mezarn ii moloz ve
blok talar ile dolduundan gm dzeni hakknda bilgi sahibi olmak mmkn
olamamtr. Tonoz at, biri birinin zerinden tarlan blok talarn i kntlarnn
tralanmas sonucu elde edilmitir. Blok talarn derzleri daha sonraki bir dnemde
ince sva ile doldurulup perdahlanmtr. Bu uygulama mezarn bir sre sarn
olarak kullanlm olabileceini dndrmektedir.
Alatepe Ky, Akpnar Mevkii: Alatepe Kynn yaklak 3 km. kadar
kuzeydousunda, hafif meyilli bir zeytinlik arazi vasfl olan Akpnar mevkiindeki
izlerden burada yapay teraslamalar zerine kurulmu iftlik veya mezra niteliinde
kk bir yerleimin (kome) var olduu anlalmaktadr. Arazinin tpk gnmzde
olduu gibi antik alarda da zeytin ve baclk tarm yaplmasna uygun bir zellii
vardr. Kumta ve kfeki tandan yaplm bloklar gnmz snr duvarlarnda
kullanlmtr. Bunlardan yarm kalm stun tamburlar ile silmeli bir iki para
dnda kalan eserler ok fazla bir zellik tamamaktadrlar.
Yerleim alannda tespit edilen deiik formlardaki ilik2 (Resim: 4) ve siyah
bazalttan yaplm olan, yars krk deirmen ta bu mezra sakinlerinin baclk
ve zeytincilik ile geindiklerine iaret etmektedir. Bu iliklerden yarm kre eklinde
ukur olannn iindeki artk izleri olduka dikkat ekicidir ve olaslkla zm rasna
ait olmaldr. Yzey gzlemlerinden elde edilen at kiremiti paralar, boyal sva
ve kt iilikli mozaik kalntlar Ge Roma Dnemine tarihlendirilebilir.
2 liklerle ilgili daha geni bilgi iin bkz. B. St, Dalk Kilikiada Tl Asar (Lamos?) Yzey
Aratrmas 2002, 21. AST- 1, 2003, 281-282, Resim 5; A. Diler, Akdeniz Blgesi Antik a
Zeytin ve zm Presleri-1993, 12. AST, 1995, 441 vd.; A. Diler, Karya Yzey Aratrmas1995, 14. AST-1, 1997,189 vd.; A. Diler, Karya Yzey Aratrmas1996, 15. AST 2,
1998, 411-413.; F. Ertu, Linseed oil and oil mills in central Turkey Flax/Linum and Eruca,
important oil plants of Anatolia, Anatolan Studies 50, 2000, 180 vd.

358

Yerleim alanndaki en iyi korunmu ve en nemli yap hi phesiz tespit edilen

tonozlu bir oda mezardr (Resim: 4). Buradaki yerleimin ileri gelen bir ailesine ait
olabilecek bu mezar kuzey-gney dorultusunda uzanmaktadr. Mezar odasnn
kemerli yapya sahip olan girii douya bakmaktadr. Mezar dzgn kesilmi
kumta bloklarla ina edilmitir. Tonoz atl bir st rt sistemine sahip olan
mezar odasnn arka duvar defineciler tarafndan byk lde tahrip edilmitir.
Yan duvarlarnda asimetrik olarak uzanan drtgen birer ni yer almaktadr. Mezar
odasnn iinde gm dzeniyle ilgili ip ucu verebilecek herhangi bir kalntya
rastlanmamtr3. D cephenin her iki yannda yer alan drtgen kesitli, arkalar
ak olan mekncklarn ne amala yapldklarn yorumlamak olduka zordur4. Bu
meknlardan sadakinin sadece arka taraf korunabilmitir.
Kultak Ky, Kirseba Mevkii: Alatepe-Kultak Ky yolu zerinde, yolun
hemen elli metre batsnda, oval bir ykselti eklindeki tepede aratrmalar
yaplmtr. Yaplan aratrmalarda tepenin yola bakan tarafnda byk kumta
bloklardan yaplm bir yap kalnts ile tepeyi evreleyen oval duvar kalntlar
tespit edilmitir.
Buradaki yap kalntsnn byk bir ksm defineciler tarafndan tahrip edilmitir
(Resim: 5). Belli aralklarla dikine yerletirilmi bloklardan bazlar yerlerinden
sklmtr. Bylelikle dikdrtgen planl bu yap ierisinde oluan ukurluk tarla
sahibi tarafndan moloz talarla doldurulmutur. Kenar kesimlerde in situ olarak
korunan bloklardan yapnn snrlar yaklak olarak tespit edilebilmitir. Yerlerinden
sklen, yapya ait baz bloklar aa doru yuvarlanmtr. stinat duvar nitelii
tayan moloz ta rgl duvar ise yap ile balantl olup kuzeydoudaki duvarn
yapdan itibaren balad aka belli olmaktadr. Bu yap kalnts basit, tara
zellii tayan dinsel nitelikli bir yap olmaldr. Tepenin orta kesiminde yine
kumtandan yaplm bir ilik Antik a yre insannn geim kaynana iaret
etmektedir.
Kirsebanda rastlanan ok saydaki seramik paralar iinde firnisli olanlarnn
yan sra, dudak kenar yumurta dizisi eklinde bezemeli olan kap paras da
olduka ilgi ekicidir.
3 Mezardaki gmlerin blgede ska rastladmz zeminden yksekte yer alan sanduka tipi
lahitlere veya klinelere yaplm olmalar byk bir olaslktr. Bkz. A. Kzl, Bein Hellenistik
Dnem Oda Mezar, VI. Mze Kurtarma Kazlar Semineri (Ankara 1996, 255-271).
4 Buna benzer bir uygulama, hlen kazlar devam eden Milas, akralan Ky Belen mevkiindeki
antik yerleim alanndaki bir oda mezarda da grlmektedir. Aradaki fark Belen mevkiindeki
hcre eklindeki dikdrtgen kesitli derin nilerin bir n giri odasnda, akralandakilerin
ise akta yer almalardr. ar Komanasndaki ant mezarda olduu gibi bu nilere gm
yaplyordu.

359

Kultak Ky, Sofu Tepe ve Karaba Tepe: Sofu Tepe ve Karaba Tepe,
Keramosun dousunda, zerinde arkeolojik kalnt barndran iki farkl tepedir.
Bu tepeler ayn zamanda bugnk Kultak Kynn tam olarak gneyinde yer
almakta olup ormanlk arazi ierisinde bulunmaktadr.
Denizden ykseklii 597 m. olan Sofu Tepenin zirvesi kayalk bir jeolojik yapya
sahiptir. Gney yn olduka dik olarak denize doru uzanmaktadr. Bu tepe tpk
Hisartepe gibi Gkova Krfezine hkimdir. Buradan Alatepe Ky yaknlarndaki
Hisartepe, Akpnar mevkii, aada sz edeceimiz Karaba Tepe net bir biimde
grlebilmektedir. Sofu Tepe zirvesinde oluturulan ve kaak kazlar sonucu tahrip
edilen meknlarn duvar rgleri hemen yaknda yer alan zirvedeki ana kayadan
alnan bloklarla ina edilmi olmaldr. Zirvede kaak kazlar sonucu ksmen aa
km olan birka mekn ok dzgn olmamakla birlikte rektagonal duvarlara
sahiptir. Yine zirvede bir ksm ile ana kayaya oturmu bir meknn gneye bakan
duvarnn yarm daire biiminde plan gsterdii tespit edilmitir. Zirvenin gney
kenarnda da bu tr meknlarn devam ettii bellidir. Ancak herhangi bir plan
ortaya koymak mmkn deildir.
Sofu Tepenin hemen gneyinde yer alan Karaba Tepenin de arkeolojik
kalntlara sahip olduu tespit edilmitir. Karaba Tepe zirvesinde iki farkl sur
kalntsndan baka bir arkeolojik veriye rastlanmamtr. Bu kalntlardan birincisi
tamamen coraf konuma gre biimlenmi, yaklak iki yz metrekarelik bir alan
evreleyen izlerdir. kincisi ise yine topografik konuma gre ekillenmekle birlikte
dier izlerin hemen gneydousunda L eklinde takip edilebilen sur kalntsdr.
Karaba Tepedeki her iki kalnt da moloz tatan harsz olarak rlm bir duvar
rgsne sahiptir. Duvar ykseklikleri ne yazk ki korunamamtr.
Gerek Sofu Tepede ve gerekse Karaba Tepede belli duvar izleri haricinde
nemli bir arkeolojik veriye rastlanmamtr. Sofu Tepe, Karaba Tepe ve Hisar Tepe
Keramos territoriumu dahilinde ortak bir savunma zincirinin halkalar olmaldr.
Keramos Su Yolu Aratrmalar: Aratrmalara antik Keramosun su ihtiyacn
karlayan kaynan, gzerghn ve suyun tanmas iin bavurulan mhendislik
yntemlerini tespit amacyla balanmtr. Kocadere Vadisi boyunca vadinin sa
yamacnda duvar ve kanal buluntular ile rahat bir ekilde izlenebilen gzerghn
belli bir mesafeden sonra byk vadinin iki kola ayrlmas nedeniyle bu konuda
belli bir zorluk karabileceini dnrken, kpr ve yol almalar srasnda
tesadfen ortaya kan ve istinat duvarn andran, ekilsiz ta rgl, harl duvarn

360

sola yneliyor olmas aratrmay bu yne kaydrmtr. inde su birikintileri olan

yer yer suyun akt vadi boyunca yaplan aratrmalarda almalarmz boa
karmayacak duvar ve kanallarla karlalmtr. Bu noktadan yukar doru bir iki
kilometre yol alnmasna karn youn bitki rts nedeniyle herhangi bir su yolu
izine rastlanamamtr.
Dik yamataki duvar mimari aama geirmitir. En altta dzgn bir biimde
yerletirilen rektagonal talarla rlen harsz duvar en eski, olaslkla Ge
Helenistik Erken Roma, stteki moloz rgl duvar Romann ge dnemi ve en
stteki onarm ise Bizans Dnemine ait olmaldr. i ince bir sva ile perdahlanan
kanallarn d yzleri kaln bir kalker tabakas ile kaplanmtr.
En st seviyedeki bu ksmdan itibaren Keramosa doru su yolu kalntlar
takip edilerek incelenmeye allrken derenin solunda iki devasa ana kayann
ortasnda gze arpan ve olduka byk yerel ta bloklarn yontulmasyla elde
edilen duvar kalntsnn su yolu ile ilikisini kantlayacak ip ucu elde edilmedii
gibi mnferit olarak yapsal ilevini anlamak da net olarak mmkn olamamtr.
Akla gelen en mantkl yorum bu kalntnn bir kpr ile ilgili olabileceidir5.
Vadinin iki kola ayrld noktadan itibaren Keramosa doru dere yata takip
edilerek yaplan aratrmada yaklak 1.5 km. sonra devasa bir ana kayann alt
taraf oyularak bir su kanalnn elde edildii tespit edilmitir. Bu kanal sadece
kaya bloku zerinde izlenebilmektedir. Aa ya da yukar doru devam ettiini
gsterecek herhangi bir ize rastlanmamtr. Devam eden gzergh aratrmasnda
bir su bendi kalnts ile de karlalmtr. Bu su bendi irili ufakl ay talar ve
kaba ay kumu ile kireten oluan bir harla elde edilmitir. Antik Dnemde de
kullanlm olabileceini dndmz bu set yakn gemie kadar ilevini devam
ettirmi olmaldr. Derede akan suyun nne gerilen bu set sayesinde suyun
yn gneydeki tepenin yamacna alan kanala verilmitir. Kanal ana topran
oyulmas ile elde edilmitir. Bu kanala ynlendirilen su, tarmsal sulamann yan
sra olaslkla deirmenler iin kullanlyordu.
Yaplan su yolu tespit ve kullanlan yntem aratrmalar esnasnda derenin
renden geli istikametine gre sol tarafta yer alan su yolunun kar yamaca
gei noktasnn daha yukarda olmad, bu noktann yaklak yz metre
aasnda olduu mevcut izlerden kesin olarak anlalmtr. Bu noktada dere
yatann tam ortasnda yer alan taa oyulmu yuvalarn kemer ayaklar iin
5 Bu kpr, Keramosu Stratonikeia ve Idymaya balayan antik yolun zerinde yer alyor
olmalyd.

361

ald, baka bir ifadeyle kemer ayaklarndan bir tanesinin derenin tam ortasnda
yer ald gzlemlenmitir. Karya geen su yolu, ana kayaya bitiik olarak rlen
duvarn zerindeki ak kanaldan rene doru akmaya devam etmitir. Aratrma
gzerghnda rastladmz ykk bir deirmene ait kalntlar ile plastik borularla
rene doru akan suyun Antik adan gnmze kadar ayn ekilde hizmet
ettiini gstermektedir
Suyun, arazinin elverdii noktalarda yerin altndan geni apl knklerle
tandnn anlalmas nemli bir tespit olmutur6.
renden Alatepe ve Kultak zerinden Mulaya giden yolun kestii ve olaslkla
bir ksmnn yol yapm almalar esnasnda tahrip edildii kemerler yoldan
geenlerin rahatlkla grebildikleri bir noktada yer alrlar.
Keramosa doru gzergh rahatlkla izlenebilen su yolunun akn
salayabilmek iin mhendislerin zorlu corafya koullar karsnda bavurduklar
farkl teknik ve yntemlerin de hayret ve hayranlkla izlenmesi mmkn olmutur.
rene yaklatka derin bir vadinin Kemer Deresine ald dar boaznda su
kemerlerinin mhendisliinin zirvesine kt ve antsallat ift katl kemer
uygulamas kalntlar ile karlalmtr (Resim: 6). Kemerin yukar doru ana
kayaya bitiik olarak yaplan duvarnn yol yapm almalar esnasnda yok
edildii aka belli olmaktadr. Bu ift katl muntazam iilikli kemerlerin yer ald
vadinin sol tarafndaki kayalk uurum boyunca izlenen ve ana kemerlere balanan
sar kemerli duvarlarn st, ksmen de kayann oyulmas ile oluturulmu
kanallarla ana kemerlerin beslendii anlalmaktadr. Bu yan kolun paralelinde
yukar doru devam eden vadinin ii su akan bir dere nitelii tamamas bu kolun
suyunun nereden geldii konusunda bizi aratrma yapmaya sevk etmesi zerine
yamac trmanarak kanal seviyesine ktmzda kanaln douya doru daha
fazla devam etmedii grlmtr. Bu durumda bu yan kolun sadece yamur
sularndan yararlanmak iin ina edildii grnden baka farkl bir aklama
getirilememitir.
Benzer mhendislik sistemlerinin uygulanmas ile devam eden su yolunun
takibi Keramosu evreleyen ehir surunun dousundaki kalntlarnn altndan
6 Kemerlerin grlmedii noktalarda su tama sisteminin ne ekilde yapld sorusunun cevab,
72 yana ramen hl evikliinden bir ey kaybetmeyen, gler yzl ve misafirperver, bu
yrede tek bana yaayan, sempatik Halil brahim zkan sayesinde renilmitir. Pimi
topraktan yaplm, su borusuna benzeyen bir eyler grdnz m? sorumuza evet cevab
vermesi bizi heyecanlandrmtr. Evinin yanndaki knk gstermekle kalmayp knkn
toprak anmas neticesinde ortaya kt noktadaki in situ knk de gstermitir.

362

geen knkle sona ermitir. Surlarn altndan ehirle buluan su ak ve kapal

kanal sistemiyle Bakcak Tepesine ynelerek buradan ehrin deiik noktalarna
taksim edilmi ve Keramos sakinlerine hayat vermitir.
Alacain Tepe: Su yollar aratrmalarmz srasnda karlatmz byk
vadinin birbirinden ayrlan kollar arasnda yer alan ve halk arasnda Alacain olarak
isimlendirilen tepenin zirvesinde Helenistik ve Roma Dneminde kullanm grm
kale duvarlar, kk meknlar, blok talarn ana kayadan koparld yuvalar
ile bir sarn tespit edilmitir. Tepenin gney ve batsnda izlenebilen Hellenistik
duvarlar byk, dzgn kesilmi kireta bloklardan ina edilmitir (Resim: 7).
Duvarlarn keleri Hellenistik Dnemin karakteristik bir uygulamas olan dikey
silme profillidir. Sur duvar drtgen planl iki kule ile desteklenmitir. Kulelerden
bat yne doru olan iyi korunamamtr. Gneyde daha alt bir seviyede yer alan
duvar kalnts iki mimari aamal olup alt ksm Hellenistik, st ksm ise Roma
Dnemine aittir. zlenebilen en uzun Hellenistik duvar kalnts yine bu ynde, bu
duvar kalntsnn hemen st tarafnda uzanmaktadr. Daha batdaki duvar kalnts
bir terasn istinat duvar olmaldr. kesimdeki kk mekn irili ufakl talarla
har kullanlarak rlmtr. Yuvarlak planl sarncn aa taraf moloz ta ve
harl duvar rgsne sahiptir. st tarafnda ise ana kayaya bitiik olarak yine
harl bir duvar rlmtr. Duvarn yzeyi dzgn perdahlanm, su geirmez bir
sva tabakas ile kaplanmtr. Ana kayaya yaslanan duvar defineciler tarafndan
sklerek tahrip edilmitir. Sarncn st tarafndaki ana kayann yzeyinde drtgen
bir ni yer almaktadr.
taraf sarp kayalk olan kaleye sadece gneydeki yamatan zorlukla
klabilmektedir. Dier yerlerde karlatmz gibi tepenin farkl blgelerinde
defineciler tarafndan nceki yllarda yaplan kaak kazlar sonucu oluan tahribat
dikkat ekmektedir.
amlca Ky: amlca Ky Mezarlnn giriinin solunda tespit edilen
kayrak ta bloklar ile har kullanmakszn ina edilen ve defineciler tarafndan
tahrip edilen kalnt bir mezara ait olmaldr7.
7 Lagina kaz ekibi tarafndan kaz almalar devam eden, ren, akralan Belentepesi
ile Hsamlar Ky Mengefe mevkiinde ortaya karlan Geometrik Dnem mezarlara
benzerliinden dolay bu mezar da ayn dneme tarihleyebiliriz.

363

amlca Kynn arkasndaki yerel ismi ile Gambar Tepe olarak bilinen mevkide
ky muhtar rehberliinde yaplan aratrmada tepenin zirvesini evreleyen kuru
duvar rgsnde kayrak tandan yaplm birka mimari blok dikkat ekmitir.
Tepeden karld ifade edilen bu bloklarla ilgili yaplan incelemede sk maki ve
allklar arasnda kaak kaz ukurlar dnda herhangi bir mimari kalnt veya
buluntuya rastlanmamtr. Tepenin hemen eteinde yer alan modern mezarln
bat duvar dnda musalla ta olarak kullanlan antik ta blokun da sz konusu
tepeden getirildii ifade edilmitir.
Kyn kuzeydousundaki Belen Alan mevkiinde ise ana kayaya oyulmu
bir oda mezar boa ba kabartmasyla civardaki tek rnek olarak karmza
kmtr (Resim: 8, 9). Mezar odasna giriin sanda, solunda ve karsnda
yine ana kayann sandk eklinde oyulmas ile elde edilmi lahit bulunmaktadr.
Sa ve sol yandaki lahitler tahrip edilmitir. Mezarn st taraf tonoz eklinde
biimlendirilmitir. Lahitlerin st taraflarnda drtgen kesitli birer ni asimetrik olarak
yer almaktadr. Kardaki lahdin st tarafnda bir metop zerine cepheden boa
ba (bukranion) kabartmas yaplmtr. Kap giriinin karsndaki lahit teknesinin
nii ise yaklak olarak orta eksene denk gelmektedir. Fazla byk olmayan giriin
bir ta levha ile kapatldn gsteren yuva izleri belli olmaktadr. Giriin nndeki
ana kayann biimlenmesiyle giri farkl bir ekilde dzenlenmitir. Bu mezarn
hemen st tarafndaki dz saylabilecek tarlalk alanda az da olsa gzlemlenebilen
kaba at kiremiti paralar tek balarna kk bir yerleim yerinin varlna iaret
edip etmeyecekleri soru iaretidir.
Pinarky, Kumluca Mahallesi: Pinar Kynn Kumluca Mahallesinde yaplan
incelemede kyn iinde devasa rektagonal bloklarla rlm, olaslkla bir iftlik
evi olabilecek drtgen plan veren bir yap tespit edilmitir (Resim: 10). Duvar
keleri Hellenistik Dnem zellii olan bant eklinde yontulmutur. Gney, bat
ve kuzey duvarlarnn bir ksm iyi bir ekilde korunan yapnn gney duvarnda
bir giri akl bulunmaktadr. Bu giriin st tarafnda yer alan bir blok kilit ta
formundadr. Bu yapnn gneyinde dou-bat istikametinde uzanan, yine ayn
dneme ait, ancak daha kk dzgn kesilmi talarla rlm baka bir duvar
kalnts daha vardr. Byk talarla rlen yapnn tahrip olan dou tarafnda
ykk durumda iki odal yeni bir yapnn yer almas her iki kalnt arasnda iliki
kurmay zorlatrmaktadr. Ad geen yeni yapnn nnde kuzeybat ynnde
uzanan bir duvar sras zorlukla seilebilmektedir. Byk yapnn gneybat
kesinde son dnemlerde yaplm baca eklindeki yuvarlak bir yap kalnts da
bulunmaktadr.

364

Pinarky, Asarlktepe: Pinar Kynn gneydousunda Asarlk olarak

isimlendirilen mevkide yaplan aratrmada Antik Dneme ait drtgen planl oda
kalntlar ile bu kalntlarn kuzeyindeki yamata cepheleri vadiye bakan kaya
oygu oda mezarlarn yer ald nekropol tespit edilmitir.
Yerlemi Alan: Sk bitki rts ve am aalarnn yrmeyi zorlatrd
alandaki amur harla ve yerel krma talarla rlen duvarlarla elde edilen
meknlarn ou, kaak kazlar sonucu gn yzne karlmtr (Resim: 11).
Kaak kaz topra ierisinde gze arpan ve M.. 4. yzyla tarihleyebileceimiz
siyah parlak firnisli Attika seramii fragmanlar8 (Resim: 12) yerleim yerinin
tarihi konusuna da aklk getirmektedir. Bunlarn dnda at kiremiti paralar,
pithos paralar ve gnlk hayatta kullanlan monokrom, kaba seramik paralar
younluktadr. Gerek yerleim alannda ve gerekse nekropolde defineciler
tarafndan gemi yllarda srekli kaak kazlar yapld ve bu kaak kazlar
neticesinde kalntlara byk zarar verildii grlmtr.
Nekropol: Mezarlar ana kayann oda eklinde oyulmas ile elde edilmitir. Btn
mezarlarn planlar yaklak olarak birbirine benzerdir (Resim: 13, 14). Sadece bir
mezarda yerel kireta ve har kullanlarak elde edilen duvarla yaplm bir n giri
farkllk arz eder. Yre sakinlerinden edinilen bilgiye gre oda eklindeki bu n giri
tahrip olmadan nce duvarlarnn alt seviyelerinde sekiler yer almakta idi. Bu sekiler
olaslkla defin esnasnda veya mezarda yatanlar iin zel gnlerde dzenlenen
merasimlere gelen insanlarn oturmalar iindi9. Duvarlardaki kk nilere ise
kandil v.b. objeler konuluyordu. Gmler lahit eklinde oyulan sandukalarn iine
gerekletirilmitir. st taraflar tonozvari bir ekilde oyulan mezarlardan bazsnn
varl ancak, alan kk giriler sayesinde anlalmaktadr.
Oda mezarlarn dnda akropol ile nekropol arasndaki alanda rastlanan
sanduka eklinde oyulan kaya mezar ile akropoln batsndaki zeytinlik alanda
Pinara giden yolun solunda, Ge Klasik Dnemin tipik bir uygulamas olan yerel
kireta bloklarn dikine yerletirilmeleri ile elde edilen lahit tipi mezar yaygn bir
mezar tipi olarak karmza kmaz. Bu her iki mezar da kaya oygu oda mezarlar
gibi tahrip olmaktan kurtulamamtr.
8 En dta ince, ondan sonra daha kaln erit bezemeli kaide alt rnei iin bkz. Brian A. Sparkes
and Lucy Talcott, Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Century B.C., Part 2, The
Athenian Agora, XII, Plate 26/592
9 Benzer uygulamalar iin bkz. E. A. Rosenbaum, Anamur NekropolThe Necropolis of
Anemurium, Ankara 1971, 12, Fig. 1, Type II.

365

Nekropol alannda ele geirilen yumurta dizili iri taneli bir mermerin zerinde ska
karlatmz bir terim olan Agathe Tukhenin Agath ksm okunabilmektedir. Bu
parann bulunduu alanda ele geirilen mozaik paralar ve defineciler tarafndan
kazlan topran kesitinde izlenebilen mozaik Anemuriumda10 olduu gibi baz
mezarlarn tabanlarnn mozaik deli olabilecei konusunda fikir vermitir.
Bu alanda yaplan aratrmada rastlanan ve ana kayann oyulmas ile elde
edilmi yuvarlak ukurlar dikkat ekicidir (Resim: 15). Deiik aplardaki bu
ukurlar olaslkla ilik olarak kullanlyordu. Akropoln gneydousundaki zeytinlik
alanda yine ana kayann oyulmas ile elde edilen bir tanesi drtgen formlu iki ukur
da bu amala yaplm olmaldr.

10 E. A. Rosenbaum, Anamur NekropolThe Necropolis of Anemurium, Ankara 1971, 26 vd.

Lev. XXXVI-XLII.

366

Resim 1: Hisartepe mevkii, duvar kalnts

Resim 2: Hisartepe mevkii, oda mezar

367

Resim 3: Akpnar mevkii, ilik

Resim 4: Akpnar mevkii, oda mezar

368

Resim 5: Kirseba mevkii, yap kalnts

Resim 6: Aquadkt

369

Resim 7: Alacain Tepe, duvar kalnts

Resim 8: amlca Ky, kaya oygu mezar

370

Resim 9: amlca Ky, kaya oygu

mezarn izimi

Resim 10: Kumluca, duvar kalnts

371

Resim 11: Asarlk Tepe, duvar kalnts

Resim 12: Asarlk Tepede ele geirilen seramik

372

Resim 13: Asarlk Tepedeki nekropelden bir mezar

Resim 14: Resim 13teki mezarn izimi

373

Resim 15: Asarlk Tepe, ilik

374

ATALHYK, SUBERDE VE ERBABA NEOLTK

DNEM ANAK MLENN YENDEN
DEERLENDRLMES:
ERKEN, ORTA VE GE GELENEKLER
Serap ZDL*
2002-2004 yllar arasnda, Konya Arkeoloji Mzesindeki, atalhyk, Suberde
ve Erbabada, eski ve yeni kaz almalarnda gn yzne karlm pimi toprak
eserler zerine yaplan almalarn burada sunulacak olan boyutunu; anak
mlekli Neolitik Dnemin Yakndou iin anahtar yerlemelerinden atalhyk
ile ayn havzadaki komu yerlemeler Suberde ve Erbabann, M.. yak. 70006000 yllar arasna verilen Neolitik anak mlek buluntu topluluklarn incelemek
ve bin yllk kltrel sradzenlerindeki gelimeleri karlkl iletiim, etkileim ve
zamandizin balamnda deerlendirebilmek oluturmaktadr1.
Sz konusu sre ve malzeme ortaya konulurken; atalhyk, Anadolunun
anak mleksizden anak mlekli Neolitie Gei ve anak mlekli Neolitik
Dnemlerinde, tabakal ve kesintisiz anak mlek veren tek merkez olduu ve
burada anak mlek en ilkelden gelimie doru gvenilir bir silsile salad
iin rnek bir merkez olarak kullanlacaktr. Suberde ve Erbaba yerlemeleri ise
atalhyk ile kimi zaman kout zamanl ve trde Neolitik anak mlek buluntu
topluluklarna sahip olduklar ve bugn iin tabakas belirsiz bir malzeme durumunda
korunduklar iin, dikey sradzeni bilinen komu bir malzemeyle karlatrlarak
zamandizin iinde doru yerlerine yerletirilmek zere bu almann kapsamnda
incelenmilerdir.
*

Dr. Serap ZDL, Ege niversitesi, eme Turizm ve Otelcilik Yksekokulu, retim
Grevlisi, 35930 Dalyan-eme, zmir;/TRKYE serap.ozdol@ege.edu.tr.
1 Sz konusu almalar Anadoluda Erken Neolitik Dnem anak mlek Kltrleri ve
atalhyk rnei adl doktora tez almam kapsamnda ve Konya Arkeoloji Mzesi,
atalhyk kaz projesi ve alnan zel izinlerle malzemenin getirildii Ege niversitesinde
gerekletirilmitir. Bu aratrmay destekleyen bata tez danmanm Sayn Prof. Dr. Altan
ilingirolu olmak zere, atalhyk kaz bakan Sayn Prof. Dr. Ian Hodder, Konya Mzeleri
Mdr Sayn Dr. Erdoan Erol ve Arkeoloji Mzesinden Arkeolog Sayn Kazm MerteK ve
Arkeolog Enver Akgn ile adn sayamadm tm dier mze alanlarna gnlden teekkr
ederim.

375

atalhyk anak mlei buluntu topluluu, yerlemenin kazcs James

Mellaart tarafndan 1960l yllarda en tipik kap biimleri ve mal zellikleri
dikkate alnarak ve tabakasal geliimi verilmeden az sayda bir grup rnekle
yaynlanmtr2. Daha sonraki yllarda ise, Last3, Yalman ve zdl4 gibi dier
baz aratrmaclar tarafndan da, atalhykn eski ve yeni kazlarndan elde
edilen Neolitik anak mlek topluluklar zerine yeni almalar gerekletirilmi
ve deerlendirmelerde bulunulmutur. Bu almada ise, atalhykte Mellaart
zamannda kazlan tek alan olan ve bugnk kaz almalarnda Gney Alan
olarak nitelendirilen blmde, XII-II. tabakalarnda ortaya karlm yaklak 750
paralk ettlk malzeme ile Konya Mzesinde tehir ve depoda korunan yaklak
10 adet tam kap rnei zerinde allmtr.
atalhykte Mellaart zamannda yaplan kazlarda en ge 0. tabakadan
en erken XII. tabakaya kadar VI. tabakada VIA ve VIB olmak zere 14 ayr yap
kat saptanm ve yerlemenin kltrel sradzeni M.. yak. 6500 5700/5600
yllar arasna verilmitir5. Ian Hodder bakanlnda gerekletirilen yeni dnem
kazlarnda ise 0. tabakadan XIII. tabakaya kadar (XII-ncesi a-d) 18 ayr yap
kat ayrt edilmi ve yerlemenin M.. yak. 7400/7100 yllar arasnda balayp,
6200/5900 arasnda sona erdii anlalmtr6. Yeni kazlarda XII. tabakann
altnda ortaya karlan ve plk ve ahr olarak kullanld anlalan XIII. tabaka,
atalhykn kk bir alanda da olsa anak mleksiz bir birikime sahip
olduunu gstermektedir. Mellaart tarafndan ortaya karlan tabakalanma, yeni
dnem kazlarnda byk oranda teyit edildiinden tr gvenilirdir ve bu almada
incelenen malzemenin dikey sralanmasnda bir sorun gzlenmemitir.
Bu aratrmada incelenen Suberde ve Erbaba Neolitik anak mlek
buluntu topluluklar ise; Jacques Bordaz ve ekibinin sz konusu yerlemelerde
gerekletirdikleri kaz almalarnn ardndan7, baz genel deerlendirmeler
eklinde yaynladklar ve gnmzde Konya Arkeoloji Mzesinde korunan
malzeme grubudur.
Suberdede yrtlen kazlar tabakann varln ortaya karmtr ve
yerlemenin C14 tarihlerine sahip tek ve en erken Neolitik tabakas olan III.
2
3
4
5
6
7

Mellaart 1962; 1963; 1964; 1966; 1967; 1975.

Last 1996; 2005.
Yalman ve zdl 2003.
Mellaart 1975, 98-99.
Cessford 2005, 65-99; Hodder 2005, 1-22.
Bordaz 1965; 1966; 1969; 1970; 1971; 1973; Bordaz ve Bordaz 1976; 1977; 1978; 1982.

376

tabakann alt ve st evreleri M.. yak. 7600-6750 yllar arasna verilmektedir8.

Suberdenin bu almann konusunu ilgilendiren en erken 16 para seramii, III.
tabakann st evresinden, kark yzey tabakas olan I. tabakaya kadar eitli
tabakalar ve meknlar iinde tarif edilmi olsalar da, hangi paralarn hangi
tabakalara ait olduklar belli deildir ve bu nedenle Suberde Neolitik anak mlei
tabakas ve konteksti belirsiz olarak kalmaktadr.
Erbabada yaklak 4 metrelik dolgu tabakasnda kesintisiz 3 tabaka saptanmtr.
En erken III. tabakaya ait C14 verileri, stteki II. ve I. tabakalara gre daha ok
saydadr ve gvenilir kabul edilir. III. tabaka M.. yak. 6600-6400 yllar arasna
verilirken, yerlemenin sonu M.. yak. 6000 yllarna tarihlendirilmektedir9.
Erbaba malzemesi iinde bu almann kapsamnda incelenecek grup,
Bordazn Kum Katkl Mallar eklinde adlandrd III. tabakann tek ve en erken
Neolitik seramik malzemesidir. Bu paralar hafirin tanmlar ve atalhykn
VII-IV tabakalar arasndaki Koyu Yzl Akl Mala olan benzerlikleri dikkate
alnarak seilmilerdir. Bununla birlikte, kum katkllar, II. tabakada onlarla birlikte
ortaya kan Yumuaka Kabuklu Mallar ile birlikte I. tabakaya kadar varlklarn
srdrmlerdir10. Bylece kum katkllar iinde ou III. tabakadan olmakla
birlikte, II. ve I. tabakalara da ait olabilecek yaklak 1000 para burada ayrntl
olarak incelenmi ve yumuaka kabuklular Neolitiin ge evrelerine tarihlenmeleri
nedeniyle bu aratrmann kapsam dnda kalmtr.
Bu almada, atalhykte XIIII. tabakalar arasnda ortaya karlan Neolitik
anak mlek buluntu topluluunun farkl geliim evresi gsterdii anlalmtr.
Kimi zaman birbiri iine giren ve ada olarak da izlenebilen bu evre, baz
ortak zellikler tayp, birbirlerine iletseler de, her biri ayr ve tipik mal ve biim
zelliklerine sahiptirler. Bu zellikler yalnzca atalhykte deil, Suberde ve
Erbaba gibi komu yerlemelerde, daha da tesi Anadolu ve Kuzeybat Suriyedeki
dier baz Neolitik yerlemelerde de izlenebilmektedir. Malzeme iinde saptanan
farkl anak mlek gelenei, kltrel sradzenlerine gre ve klasik terminolojiye
uygun olarak Erken, Orta ve Ge Gelenek eklinde tanmlanmtr.
1-Erken Gelenek (M.. yak. 70006700/6600)
atalhyk XIIVIII/VII; Suberde III stI
8 Bordaz 1969, 44-47, 59; 1973, 283; Thissen 2002, 310, 324.
9 Bordaz 1973, 287; Thissen 2002, 307, 324.
10 Bordaz 1970, 61; 1973, 283-284; 1976, 41-42.

377

2-Orta Gelenek (M.. yak. 6700/6600-6400/6300)

atalhyk VIII/VIIIV/III; Erbaba IIIII
3-Ge Gelenek (M.. yak. 6400/63006000)
atalhyk IV/III-I-0, Kopal; Erbaba II-I
Erken Gelenek
atalhykn en erken yerleim tabakas olan XII. tabakadan balayarak
grlen Erken Gelenek, tipik zellikleriyle VII-VI. tabakaya kadar rnekler
vermitir. atalhykn bu almada incelenen Erken Gelenek yelerinin
%75ini bol bitkisel katkl kaba mal (Mal 1), geri kalann ise ayn kilden retilen az
bitkisel katkl ya da yalnzca mineral katkl (Mal 2) olmak zere iki temel mal grubu
oluturur (Resim: 1). Gelenek yelerini birbirinden ayran en temel ve belki tek
zellik, bitkisel katknn varl ya da orandr. Bununla birlikte, rneklerin hemen
tmnde grlen kalsit tanecikleri ve yumuaka kabuklar, baz arkeometrik
sonularla birlikte, bu gelenek mallarnn alvyal kkenli yerel bir kilden yapldn
gstermitir11.
atalhyk Erken Gelenek rnekleri, bitkisel katkdan dolay sngerimsi
gzenekli, devety, krem, gri, tonlarnda alacal ak renkli yzeyli, koyu renk
zl, dzensiz atete az piirilmi, yumuak ve dalgandrlar. Paralara kalitesiz
ak ya da slak svazlama uygulanmtr. rneklerin hemen hepsinde saman
katk izleri ok belirgindir.
atalhykte Mal 1 ve Mal 2 arasnda biimsel olarak bir farkllk
gzlenmemitir. Kap biimleri 1-2.5 cm. duvar kalnlna sahip, kaln ve dz dipli,
ounlukla dbkey duvarl, kresel gvdeli ie dnk az kenarl derin ya da
s anaklardan oluur. Dik duvarl, yarm hilal biimli ve huni biimli anaklar da
repertuar iinde yer alrlar (izim: 1). Bask ya da kare grnmleri, sepetler, ta,
mermer ve ahap kaplardan esinlenerek biimlendirilmi olduklarn dndrr.
Biim repertuar iinde hibir tutamak ya da kulp rneine rastlanmamtr.
Suberdede 16 paradan oluan Erken Gelenek anak mlek repertuar
iinde, birbirlerinin trevi niteliinde 2 mal grubu ayrt edilmitir (Resim: 2). Bunlar
iinde; bol iri bitkisel ve kahverengi tak katkl, bol gzenekli ve kaba bir dokuya
sahip Mal 1, 10 parayla temsil edilir. Mal 2 ise bitkisel ve tak katkl olsa da,
Mal 1 kadar kaba deildir ve bazlar krmz astar izlerine sahiptir.
11 atalhyk Neolitik seramikleri zerine yaplan arkeometrik analizlerde saptanan kil trleriyle
ilgili ayrntl bilgi iin bkz. zdl 2006, 211-214.

378

Bitkisel katk ve kil kaynann glsel kkenli olduunu dndren kalsit ve

yumuaka kabuu ierii, Suberde Erken Gelenek yelerini yapm teknolojisi
bakmndan atalhyk mallaryla ilikili klar. ok kaba ve gevek bir dokuya
sahip, ou devety, pembemsi kahve ve krmzya yakn tonlarda alacal ak
renk yzeyli Suberde mallar, pime teknolojisi asndan da atalhyk Erken
Gelenek mallar ile benzeir. Yzey ilemleri ve bitirme teknolojisi kaliteli olmayan
Suberdenin mlekilii, daha kaliteli olan atalhyk rneklerinden bu adan
farkllk gsterir.
Suberde Erken Gelenek kap biimleri, az saydaki kk boyutlu rnek
nedeniyle, atalhyk rneklerine baklarak yorumlanm ve ie dnk az
kenarl, dbkey ya da kresel gvdeli anak formunun atalhykte olduu gibi
tipik bir kap biimi olduu anlalmtr (izim: 2).
Orta Gelenek
atalhykte VII-IV tabakalar arasnda, Erken Gelenein bitkisel katkl
mallar yerlerini %75 oranna sahip mineral katkl mallara brakr. Orta Gelenek
sreci iinde yer alan tek mal tr olmasa da, horizonu temsil eden bu tipik Koyu
Yzl Akl anak mlek; atalhykte kil, katk tr, biimlendirme ve piirme
gibi teknolojilerde byk bir deiimin temsilcisidirler.
atalhyk VI. tabakada koyu yzl mineral katkl mal gruplar olan Mal 5
a-b (Resim: 3) ve krmz astarl mineral katkl Mal 6 ile birlikte birdenbire 8 mal
grubuyla karlarz. Erken Gelenein glsel kkenli yerel kil kaynaklarndan
retilmeye devam eden Mal 3 a-c ve Mal 4 a-b , Erken Gelenekten farkl
olarak daha rafine edilmi ve az bitkisel katkl bir hamura sahiptir.
Mal 5 ve Mal 6, eitli miktar, boyut ve renklerde mineral ieriklidir. Mal
5, volkanik kkenli kolvyal bir kil kaynandan retilmitir. Mal 5b ile temsil
edilen kaba dokulu rnekler %12 gibi bir oranla olduka azdr ve Mal 5in byk
ounluu (Mal 5a) ince-orta olarak nitelendirilebilir. Grup yeleri siyah, kahverengi,
kahvemsi siyah, koyu gri, grimsi kahve ya da daha az krmz tonlarnda koyu
yzl ve ounlukla alacaldr ve Erken Gelenee gre daha kontroll ve orta
ve iyi kalitede piirilmilerdir. Mal 5 ve Mal 6 yelerinin hemen hepsi deien
kalitelerde akldr ve hamurun kendisinden elde edilen bir kille astarlanm
grnmektedir. Bu dnemde kaplarn duvarlarnn yeni bir yapm teknii olan rs
ve tokmak teknii ile dvlerek inceltildii grlr.

379

Orta Gelenei Erken Gelenekten farkl klan en nemli zellik, koyu yzl
mineral katkl mallarla birlikte biim repertuarna giren ve yemek piirme ile ilgili
grnen mlek formlarnn varldr. Mal 5in %76sn, Orta Gelenein ise tm
temel kap biimlerinin yarsndan fazlasn (%64), ince duvarl, kresel ya da derin
gvdeli daralan azl ya da dik kenarl mlek formlar oluturur (izim: 3). Kap
biimleri arasnda boyunlu formlar grlmez.
Mal 5 ve Mal 6ya ait diplerin ou, mal grubunun tipik ince duvarl ve kresel
gvdeli kaplarna ait geni al ve dz rneklerdir (izim: 3). Orta Gelenein en
yaygn ve tipik tutamaklarn, ucu yukar dnk ya da dz bir biimde yerletirilmi,
dikine ip delikli yatay tutamaklar oluturur (izim: 3; Resim: 3).
Erbabada Orta Gelenek; ana toprak zerine kurulmu III. tabakann tek mal
tr olan Koyu Yzl Akl Mallar ile temsil edilir. Bu byk grup, Mal 1 olarak
adlandrlm ve kendi iindeki kalite ayrmlarna gre de Mal 1a ve Mal 1b
olarak tanmlanmtr (Resim: 4).
Erbaba Mal 1 grubu, ekilsiz, farkl renklerdeki bol mineral ierii ile atalhyk
seramikleriyle ayn kil kkenini, baka bir deyile volkanik kkenli kolvyal bir kil
kaynan dndrr. Mal 1a, koyu yzl grubun iinde, grece ince ya da orta
nitelikteki alt grubu oluturur ve atalhykn Mal 5as ile karlatrlabilir.
Erbaba Mal 1 grubu yzey renkleri, atalhyk trde grubu gibi koyu
renklerde alacaldr ve ilerinde orta-iyi kalitede piirilmi olan rnekler olduu
gibi grece krlgan ve gevrek rnekler de vardr. Paralarn hemen hepsi deiik
kalite ve tekniklerde aklanmtr ve atalhyk mallar gibi hamurdan elde edilen
bir kille astarlanmlardr. D yzler, sistemli bir biimde aklanm olsalar da,
ounlukla donuka, kimi zaman da parlaka bir grnme sahiptir. Erbaba koyu
yzl mallarnda da rs ve tokmak teknii uygulanmtr.
Erbabann Orta Gelenek horizonuna verilen tipik koyu yzl mallarnn,
atalhykn benzer mal gruplaryla karlatrldnda daha bol katkl, mika
ierii fazla ve kaba dokulu olduklar, yzeylerin daha koyu, daha donuk ve
genel grnm ve kalite bakmndan ayn gelenein daha tara karakterli rnleri
olduklar sylenebilir.
Erbabada gelenee ait tek bir mlekik dnda tam kap rnei yoktur ve paralar
kap formlar hakknda bilgi verseler de kk boyutlarda korunabilmilerdir.
atalhyk Orta Gelenei iinde saptanan 4 temel mlek tipine Erbaba
koyu yzl mineral katkl grubu iinde de rastlanmtr (izim: 4). Erbaba biim
repertuar iinde kresel derin gvdeli daralan azl mlekler, atalhykteki gibi

380

en youn kap biimini olutururlar. atalhykten farkl olarak Erbaba mlekleri

iinde az ve boynu hafif hareketli, daha doru bir deyile hafif da dnk az
kenarl ama yine daralan azl ve kresel derin gvdeli formlar da sevilen bir
biim grnmndedir.
atalhyk Orta Gelenek iinde grlen toplam 5 adet temel anak tipinin
hepsi Erbabann en erken mlekilii iinde de, ancak deien kullanm
oranlaryla yer bulmutur (izim: 4). atalhykte, Orta Gelenek iinde birka
rnekle grlseler de Ge Gelenee zg olarak tanmlanabilecek hareketli
kvrml, yani S profilli anaklar, Erbabann koyu yzl grubu iinde daha youn
bir biimde temsil edilmektedirler.
Erbaba Orta Gelenek dip formlar iinde kresel gvdeli mleklere ait geni
al dz dipler en youn grubu olutururlar. Erbaba koyu yzl kaplar zerinde
7 temel tutamak tipi gzlenmitir. Bunlardan en yaygn, atalhykte de en ok
kullanlan dikine ip delikli yatay tutamaklardr.
Karlatrmalar ve Sonu
atalhyk, Suberde ve Erbabada, Neolitik anak mlek buluntu topluluklarnn
geliim evresi gsterdikleri anlalmtr. Ortak gelenek adlaryla yukarda
tanmlanan bu anak mlek sradzeni; Anadolu ve Yakndouda zamansal ve
niteliksel olarak karlatrlabilecek dier Neolitik anak mlek topluluklarnn
tanmlanmas ve zamandizindeki doru yerlerinin nerilmesi iin kullanldnda
aadaki gibi bir tablo ortaya kar:
atalhyk ve Suberdede her iki yerlemeye ait en erken kap biiminin anak
formunda olmas, kalsit ierikli kil kaynaklar, benzer yzey ilemleri ve malzemelerin
geldii kontekstlerin mutlak tarihleri bir btn olarak deerlendirildiinde,
atalhyk ile Suberde arasnda yle bir eletirme nerebiliriz:
atalhyk

Suberde

XII-IX

III (st)I

Yukardaki kstaslar Anadolu ve Yakndounun dier yerlemelerine

uyarladmzda, Antalya blgesindeki Bademaac ile Hycek yerlemelerinin
ana toprak zerindeki en erken anak mlek malzemeleri; M. 7. binyln

381

balarna verilen tarihleriyle12 Erken Gelenek sreci iinde grnmektedirler.

Bademaac ve Hycekin ak renk yzeyli, mineral ierikli, yzey ilemleri
kalitesiz bu rnekleri, ok az sayda ve kk paralar hlinde korunmutur ve
izimleri arasnda herhangi bir tm kaba rastlanmaz13. Sz konusu yerlemelerin
en erken katlar olan EN I/9 ile EYD 3n tek kap tipi, grece ince cidarl, derin ya
da s, kk ve orta boy anaklardr. Sz konusu malzeme gruplar, hamur, katk
ve duvar kalnlklar gibi baz farkllklara karn, zamandizin asndan Erken
Gelenek iinde, ancak gelenein sonlarnda ve Orta Gelenee yakn bir yerde
deerlendirilebilir14. Buna gre;
atalhyk
X-VIII/VII

Bademaac
EN/I 9
EN/I 8?

Hycek
EYD 3

Anadolu yaylasnn dnda Toroslarn gneyi ve gneydousuna doru,

Kilikya Ovas, Amik Ovas, Rouj Havzas gibi blgelerde, yerel baz farkllklarna
karn kaln duvarl anak formu ve kalsit ierikli kil gibi zellikler asndan
Orta Anadolu rnekleri ile benzeen dier baz Neolitik erken anak mlek
merkezleriyle karlarz. Bunlar arasnda Kumlu Mal ya da Kerkh Mal olarak
tannan malzeme gruplar, Ymktepenin15, Amik Ovas yerlemelerinden Tell
el-Cdeydenin ve Rouj Havzasnda Tell el-Kerkhin16 en erken anak mlekli
tabakalarnda ortaya karlmlardr. Sz konusu karlatrmalara gre;
atalhyk
XII-VIII

Ymktepe
XXXIII-XXX

Tell el-Cdeyde
Amik A1 Evresi

Tell el-Kerkh
2a Evresi

Orta Gelenei atalhykte, tabakasal geliimini net bir biimde

izleyebildiimiz ve VII-IV tabakalar arasndaki 8 mal grubu iinde %75 orannda
temsil edilen Koyu Yzl Akl Mallar (Mal 5a-b) karakterize eder.
12 Duru 2002, 404, 406, 414; 2003, 558, 565, 573; 2005, 528-529, 537-538.
13 Duru 2005, 529; Duru Umurtak 2005, 28, 32-33, 35, ekil 6.
14 Bademaac, Hycek, Haclar ve Kuruayn en erken yerleimleri ve buralardan ele geirilen
seramik rneklerinin Orta Anadolu malzemesiyle karlatrlmas ve zamandizin nerileri ile
ilgili ayrntl tanmlama ve tartmalar iin bkz. S. zdl, Anadolu Platosunda En Eski anak
mlekli Neolitik: Erken Gelenek Orta Anadolu ve Gller Yresi Kantlar, Arkeoloji Dergisi
X, 2007/2, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 2007 (baskda).
15 Caneva 2004; Balossi 2004a, 135; 2004 b.
16 Miyake 2003, 119-141.

382

Bu tipik mal trnn atalhyke en yakn izlerini Beyehir-Sula Havzasnda

buluruz. Blgedeki Erbaba yerlemesi, en erken tabakasnda ortaya karlan tek
mal tr ile atalhyk Orta Geleneine birok adan paralel bir malzeme grubu
salamtr. Erbaba ve atalhyk koyu yzl mallar arasndaki bu yaknln
yannda, Erbabann baz formlarnda atalhykn Ge Gelenek malzemesi
iinde gzlenen hareketli kvrmlar gibi baz grece ge zelliklerin grlmesi ve
Erbabann en erken III. tabakasna ait C14 tarihleri17 beraber ele alndnda, her
iki yerleme arasnda u trde bir korelasyon nerilebilir:
atalhyk
VII-V
IV-III

Erbaba
III
II

Bademaac EN/I (8?)7-5 tabakalar18 ve Hycek EYD 319 yerlemeleri anak

mlek buluntu topluluklar, atalhyk ve Erbaba Orta Gelenei ile koyu yzl
mallar iermedikleri iin benzemezken, orta ve iyi pime kalitesi, akl yzeyler
ve ak azl, kresel gvdeli orta s ya da derin ince duvarl anak formlar gibi
zellikler asndan benzemektedirler. Ayrca dz dipler, dikine ip delikli tutamaklar
ve sepet kulplar gibi baz biim zellikleri de sz edilen malzemeyi Orta Anadolu
anak mlek gelenei ile yaknlatrr. Bununla birlikte Orta Anadolu ve BeyehirSula havzalarnn Orta Gelenek iin en karakteristik biim tipi olan ve koyu
yzl grubun yarsndan fazlasn oluturan mlek formunun, Gller Yresi ve
Antalya mlekiliinin Orta Gelenek aamasnda grlmedii anlalmaktadr.
Bademaac ve Hycekin en erken tabakalarndan gelen mal tanmlarna, C14
verileri20 ve Orta Anadolu kantlarn eklediimizde blgeler arasnda u ekilde
bir ballam nerebiliriz:
atalhyk
VII-IV

Bademaac
EN/I (8?)7-5

Hycek
EYD 2-1

17 Erbaba III. Tabakas M.. yak. 6600-6400 arasna verilmektedir. Bordaz 1973, 287; Thissen
2003, 307, 324.
18 Duru 2000, 193-194, Lev. 7: 4; 2001, 586, Lev. 5: 1-3; 2005, Lev. 27: 2.
19 Duru-Umurtak 2005, 28, 35, 45, Lev. 97.
20 Bademaac C14 tarihleri iin bkz. Duru 2002, 410; 2001, 597; 2003, 565; 2005, 537 ve
Hycek iin bkz. 1995, 473; 1999, 179; 2002, 410; Thissen 2002, 332. Konuyla ilgili daha
ayrntl bilgi iin bkz. zdl 2006.

383

Kuzeybat Anadoluda kazs yaplm merkezler arasnda atalhykn

M.. yak. 7000-6400/6300 yllar arasna verilen Erken ve Orta Gelenekler
silsilesini tmyle ve gvenilir tabakal malzemesiyle temsil edebilecek bir
yerleme bugn iin yoktur. Bununla birlikte, bu blgede mutlak tarihlendirme
lmlerine gre elde edilen en erken M.. 6500/6400 tarihleri, yaklak olarak
atalhykte VI. tabakann sonlar ile V. tabakann kesitii bir dnemdir ve
Orta Gelenekin balangc olmasa bile gelikin evresi ya da sonlarna karlk
gelir. Kuzeybat Anadoluda Mentee21, Fikirtepe22 ve Demircihyk23n en erken
anak mlekleri; atalhyk ve Erbabann Orta Geleneinden tandmz tipik
koyu yzl akl, bol mineral ierikli, ince duvarl, koyu alacal yzeyli, dikine ip
delikli yatay tutamakl, dz dipli ve ounlukla daralan azl kresel derin gvdeli
mleklerden oluur. Ancak Erbabada olduu gibi bu yerlemelerde de hareketli
kvrml kaplar atalhyke gre daha yaygndr ve bu eer Orta Anadolunun
tipik sade dz hatl mlekiliinden farkl bir mlekilik geleneini yanstmyorsa,
atalhyk buluntu topluluuna gre ge ve daha gelikin bir zelliktir. Yukardaki
ltlere gre yerlemeler aras zamandizinsel eletirme:
atalhyk
V/IV

Mentee
Basal

Fikirtepe
Arkaik

Demircihyk
A Mal ve B Mal

Orta Anadolunun atalhyk rneinde ortaya konulan ve Suberde ve Erbaba

malzemeleriyle desteklenen yaklak bin yllk Neolitik anak mlek sradzeni,
Yakndouda en gvenilir ve kesintisiz bir biimde Toroslarn gneyindeki, Kilikya
Ovas, Amik Ovas ve Kuzeybat Suriyedeki Rouj Havzasnda izlenebilmektedir.
atalhykte Orta Gelenein baskn mal grubu koyu yzller, yukarda sz
edilen teknolojik ve biimsel zellikleriyle, Ymktepenin XXIX-XXVIII, Tell elCdeydenin24 ve Rouj Havzasndaki Tell el-Kerkhin25 koyu yzllerine byk
oranda benzerlik gsterirler. Bu durum atalhyk ile hemen tm nitelikler
asndan uyuan Erbaba Orta Gelenek mlekiliini de dorudan ad geen
blgelerin anak mlek gelenekleriyle yaklatrr. Bununla birlikte, Orta Anadolu
21
22
23
24
25

Roodenberg et al. 2003, 27-28, 31, 34-35, Fig. 5b, 12-17.

zdoan 1999, 213, Fig. 5 ve 32.
Seeher 1987, 79-80.
Balossi 2004a, 135-137, Tablo 2, Fig. 5, Class 3; 2004b, 113-116, Tablo 4-6.
Miyake 2003, 119-141.

384

Orta Gelenek yeleri, Dou Akdeniz Neolitiine zg bask bezemeden yoksun

olmalar, en yaygn kap biiminin dikine ip delikli yatay tutamakl daralan azl
mlekler olmas ve boyunlu mleklerin repertuarda olmamas gibi zellikleriyle
Gney Anadolu ve Kuzeybat Suriye rneklerinden ayrlrlar. Sz konusu grece
karlatrmalara, malzemelerin geldii kontekstlerin mutlak tarihlerini26 de
eklediimizde yle bir eletirme nerebiliriz:
atalhyk
VIII/VII-IV

Ymktepe
XXIX-XXVIII

Tell el-Cdeyde
Amik A2

Tell el-Kerkh
Rouj 2b

Yukarda ortaya konulan tablo; anak mlekli Neolitik an erken

dnemlerinde Dou Akdeniz daha doru bir deyile Kuzeybat Suriye, Gney
Anadolu, Gller Yresi ve Orta Anadolu kltr blgelerinde, bu alma kapsamnda
anak mlek temelli olarak saptanan bir iliki ve etkileim horizonunu gzler
nne sermektedir.

Kaynaka
Balossi, F., 2004 a-The pottery production of levels XXVII-XXVI, In I. CanevaV. Sevin (Eds.), MersinYumuktepe a Reappraisal, Universit Di Lecce
Dipartimento Di Beni Culturali Collana del Dipertimento, 12: 135-141.
Balossi, F., 2004 b-New Data for the Definition of the DFBW Horizon and Its
Internal Developments, the Earliest Phases of the Amuq Sequence Revisited,
Anotolica XXX, 109-149.
Bordaz, J., 1965-Suberde Excavations, 1964, Anatolian Studies 15: 30-32.
Bordaz, J., 1966-Suberde Excavations, 1965, Anatolian Studies 16: 32-33.
Bordaz, J., 1969-The Suberde Excavations, Southwestern Turkey: An Interim
Report, Trk Arkeoloji Dergisi 17/1: 43-71.
Bordaz, J., 1970-Erbaba (Beyehir), 1969, Anatolian Studies 20: 7-8.
Bordaz, J., 1971-A Preliminary Report of the 1969 Excavations at Erbaba, A
Neolithic Site near Beyehir, Turkey, Trk Arkeoloji Dergisi 18/2: 59-64.
26 Balossi 2004b, 129-133, Tablo 5-7

385

Bordaz, J., 1973-Current Research in the Neolithic of South Central Turkey:

Suberde, Erbaba and Their Chronological Implications, American Journal of
Archaeology 77: 282-288.
Bordaz, J.L. Bordaz, 1976-Erbaba excavations, 1974, Trk Arkeoloji Dergisi
23/2: 39-43.
Bordaz, J. L. Bordaz, 1977 - Beyehir-Sula Basin, 1976, Anatolian Studies
27:32-33.
Bordaz, J.L. Bordaz, 1978-Erbaba, 1977, Anatolian Studies 28: 20-21.
Bordaz, J.L. Bordaz, 1982-Erbaba: The 1977 and 1978 Seasons in Perspective,
Trk Arkeoloji Dergisi 26 (1): 85-92.
Caneva, I., 2004-The early human occupation (7000-6000 BC), In I. CanevaV. Sevin (Eds.), MersinYumuktepe a Reappraisal, Universit Di Lecce
Dipartimento Di Beni Culturali Collana del Dipertimento, 12: 33-44.
Cessford, C., 2005-Absolute Dating at atalhyk, In: I. Hodder (Edt.), Changing
materialities at atalhyk reports from the 1995-1999 seasons, Volume 5.
(McDonald Institute Monographs; BIAA Monograph 39) Cambridge: McDonald
Institute for Archaeological Research; London: British Institute of Archaeology
at Ankara: 65-99.
Duru, R., 2000-Bademaac Kazlar 1997 ve 1998 Yllar alma Raporu,
Belleten 64/239, Ankara: 187-212.
Duru, R., 2001-Bademaac Kazlar 1999 Yl alma Raporu, Belleten 64/240,
Ankara: 583-598, Lev. 1-24.
Duru, R., 2002-Some Observations on the Early Stages of Pottery Production in
the Lake District (Ancient Pisidia), Festschrift Manfred Korfmann, Tbingen:
403 419.
Duru, R., 2003-Bademaac Kazlar, 2000 ve 2001 Yllar alma Raporu,
Belleten 64, Ankara: 549 594, Lev. 1 53
Duru, R., 2005-Bademaac Kazlar 2002 ve 2003 Yllar alma Raporu,
Belleten 68/252, Ankara: 519-560, Lev. 1-53.
Duru, R.G. Umurtak, 2005- Hycek, 1989-1992 Yllar Arasnda Yaplan
Kazlarn Sonular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

386

Hodder, I., 2005 Changing Entanglements and Temporalities, In: I. Hodder (Edt.),
Changing materialities at atalhyk reports from the 1995-1999 seasons,
Volume 5, (McDonald Institute Monographs; BIAA Monograph 39) Cambridge:
McDonald Institute for Archaeological Research; London: British Institute of
Archaeology at Ankara, 1-22.
Last, J., 1996-Surface pottery at atalhyk, In: I. Hodder (Edt.), On the surface:
atalhyk 1993-1995, Volume 1, (McDonald Institute Monographs; BIAA
Monograph 22) Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research;
London: British Institute of Archaeology at Ankara: 115-171.
Last, J., 2005-Pottery from the East Mound, In: I. Hodder (Edt.), Changing
materialities at atalhyk reports from the 1995-1999 seasons, Volume 5,
(McDonald Institute Monographs; BIAA Monograph 39) Cambridge: McDonald
Institute for Archaeological Research; London: British Institute of Archaeology
at Ankara, 101-138.
Mellaart, J., 1962-Excavations at atalhyk, First Preliminary Report, 19
Anatolian Studies Anatolian Studies 61, Anatolian Studies 12, 41-66.
Mellaart, J., 1963-Excavations at atalhyk, Second Preliminary Report, 1962,
Anatolian Studies 13, 43-103.
Mellaart, J., 1964-Excavations at atalhyk, Third Preliminary Report, 1963,
Anatolian Studies 14, 39-119.
Mellaart, J., 1965-Anatolian Pottery as a Basis for Cultural Syntheses, In
Frederick R. Matson (ed.), Ceramics and Man, Aldine Publishing Company,
Chicago: 218-239.
Mellaart, J., 1966-Excavations at atal Hyk, Fourth Preliminary Report, 1965,
Anatolian Studies 16: 165-191.
Mellaart, J., 1967-atalhyk: A Neolithic Town in Anatolia, Thames and Hudson,
London.
Mellaart, J., 1975-The Neolithic of the Near East, Thames and Hudson, London.
Miyake, Y., 2003- Pottery, In: T. Iwasaki, A. Tsuneki (eds.), Archaeology of
the Rouj Basin, vol. I, Tsubaka, Department of Arcaheology, University of
Tsubaka.

387

zdoan, M., 1999-Northwestern Turkey: Neolithic Cultures in Between the

Balkans and Anatolia, In M. zdoan-N. Bagelen (Eds.), Neolithic in Turkey,
The Cradle of Civilization. New Discoveries, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,
stanbul: 203-224.
zdl, S., 2006Anadoluda Erken Neolitik Dnem anak mlek Kltrleri ve
atalhyk rnei, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Protohistorya
ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi (Ph. D.),
zmir.
Roodenberg, J, A van As, L. Jacobs, M. H. Wijnen, 2003-Early Settlements in the
Plain of Yeniehir (NW Anatolia), The Basal Occupation Layers at Mentee,
Anatolica XXIX: 17-59.
Seeher, J., 1987-Demircihyk, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, III.
1, Die Keramik 1, Mainz.
Thissen, L., 2002-Appendix I. The CANeW 14C databases, Anatolia, 10,000-5000
cal BC, In F. Grard - L. Thissen (Eds.), The Neolithic of Central Anatolia,
Internal developments and External Relations During the 9th 6th Millennia
cal BC, Ege Yaynlar, stanbul: 299-337.
Yalman, N.S. zdl, 2003-Pottery Report, atalhyk 2003 Archive Report.
http://catal.arch.cam.ac.uk/catal/Archive_rep03.

388

izim 1: atalhyk, XII.-VIII. tabakalar

aras, Erken Gelenek anak
mlek kap biimleri

izim 2: Suberde, III st-I tabakalar aras,

Erken Gelenek anak mlek
kap biimleri

389

izim 3: atalhyk, VII.-IV. tabakalar aras, Orta Gelenek anak mlek kap biimleri

390

izim 4: Erbaba, III.-II. tabakalar aras, Orta Gelenek anak mlek kap biimleri

391

Resim 1: atalhyk, XII.-VIII. tabakalar aras,

Erken Gelenek anak mlek
rnekleri

Resim 2: Suberde, III st-I tabakalar aras,

Erken Gelenek anak mlek
rnekleri

Resim 3: atalhyk, VII.-IV. tabakalar aras,

Orta Gelenek Mal 5 anak mlek
rnekleri

Resim 4: Erbaba, III.-II. tabakalar aras, Orta

Gelenek anak mlek rnekleri

392

HATAY L, ANTAKYA VE SAMANDA

YZEY ARATIRMASI 2006
Hatice PAMR*
Gunnar BRANDS
Figen EVRC
2006 yl almalar, Hatay ili, Samanda da, merkez ilesi olan Antakya
da ve Roma dneminde ve ge antik ada Antiokheia nn teritoryumunun
gneyinde uzanan kesimlerde yer alan bugnk Yaylada ileleri snrlar
iersinde gerekletirilmitir1 (Harita 1). Antakya ve Samanda ilelerinde daha
nceki yllarda balatlan almalara devam edilmi, antik ada Antiokheia nn
teritoryum alan iinde yer alan Yaylada ve Altnz ilelerinde arkeolojik dokunun
tespitine ynelik olarak ak alan yzey aratrmas yaplmtr. almalarn
sonular aada sraland gibidir:
Antakya almalar
H. PAMR
Antiokheia antik kenti Asi Nehri ile dousunda kuzey-gney ynnde uzanan
Habibineccar Dann arasndaki dzlkte, yamalarda ve Habibineccar Dann
*

Yrd. Do. Dr. Hatice PAMR, Mustafa Kemal niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Tayfur Skmen kampus, Serinyol-Antakya/Hatay TR, hpamir@mku.edu.tr
Prof. Dr. Gunnar BRANDS, Martin-Luther-Universitt Halle-Wittenberg, Institut fr
Altertumswissenschaften, Seminar fr Orientalische Archologie und Kunstgeschichte,
Brandbergweg 23c, D - 06099 Halle/ALMANYA, gunnar.brands@orientarch.uni-halle.de
Dr. Figen EVRC, Cumhuriyet Mahallesi, 1605 sok. 16/2 Mersin. E-mail: figencevrici@
hotmail.com
1 2006 yl Aratrmalarnda Bakanlk Temsilcisi olarak Hatay Arkeoloji Mzesi nden
Funda YKSEL grev yapmtr. Dier Ekip yeleri, Uzman Tlin Tmay (Mustafa Kemal
niversitesi), , Dr. Shinichi Nishiyama (Cyber University Japonya), Yksek Mimar zgr
Deniz Emir, Mustafa Kemal niversitesi Arkeoloji Blm rencileri Burak Altunay, nan
Yama, Volkan Gl, Ratibe Kuzey, Feryat ahin katlmlardr. Antiokheia kent ii kalntlarnn
balcalarn oluturan mimari kalntlar zerinde belgeleme ve mimari analiz almalar
Prof. Dr. Gunnar Brands bakanlnda mimarlardan oluan ekip (ekip yeleri iin bkz dip
not 14), Antiokheia ve Selekeia Pieria daki mimari kalntlarn haritlanmas ve her iki antik
kentin topografik haritalama almas Prof. Dr. Ullrich Weferling bakanlndaki ekip ( bkz.
dip not 14) tarafndan gerekletirilmitir. Aratrmalarmza verdii izin ve destek nedeniyle
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ne, Aratrma gurubumuzun konaklamas ve
rahat alma ortam salamak amacyla Bilimsel Aratrma Merkezi kurarak aratrmamz
destekleyen ve maddi destek salayan Samanda Kaymakam Sayn Selim apar a, Antakya
almalar srasnda ilgi ve desteini esirgemeyen Antakya Belediye Bakan Sayn Mehmet
Yelolu na ve Kkdalyan Belediye Bakan Sayn Lina Sahilliolu na en iten teekkrlerimi
sunarm.

393

tepe dzl zerinde uzanmaktadr. Antiokheia dan kalan antlar Habibineccar

Dann kuzey eteklerinden balayarak gney eteklerine doru ve bat yamalar
ile Asi Nehri ile da etekleri arasnda kalan ova dzl srasyla Mauklu
Belediyesi, Kkdalyan Belediyesi ve Antakya Belediyesi snrlar iinde
kalmakta ve youn modern yerleim igali altndadr. Kkdalyan Belediyesi
snrlar iinde kalan ova dzl, kentin ilk kurulduu Seleukoslar dneminde
Asi Nehri nin yata arasnda ada konumunda olduu ve yakn yllara kadar
bu topografyasn korumasndan dolay, ada mevkii olarak adlandrlmtr. Bu
mevkide 19321939 yllarnda yaplan kaz almalarnda Roma dnemine ait
hamam yaplar (A Hamam, B Hamam, C Hamam, D Hamam ve E Hamam),
Kule, Bizans Stadyumu, Hipodrom/Circus ve Tapnak olarak adlandrlan yapnn
kalntlar ile eitli villa/ev ve kentin sokaklarna ait kalntlar ortaya karlm
ve tanmlanmtr2. Ada mevkiinde yer alan yaplar .S.6. yy da yaanan deprem
felaketleri ve ardndan Sasani aknlar ile byk ykm geirmi, yaplarn kalntlar
zamanla nehrin takn ovasnn silt birikintisi ve Habib neccar dandan sprlen
erozyon topra altnda kaldndan kente ait kalntlar kimi noktalarda daha
yzeye yakn kimi noktalarda 10 m. kalnl bulan toprak altnda kalmtr3. Kentin
geirdii deprem felaketleri ve ardndan yerleimin daha gneye kaydrlmas ile
bu alanlarn yerleilmemesi de kente ait yaplarn gmlmesinde bir dier etken
olarak deerlendirilmelidir. Bugn bu mevkide Hipodrom kalnts ve tapnak olarak
adlandrlan yap kalnts ile ehir surlarna ait kalntlar dnda toprak yzeyinde
kalnt grlemez. Modern yerleimin younluu ve mimari kalntlarn yzeydeki
azl nedeniyle, kente ait kalntlar en iyi tespit edebileceimizi dndmz
ksmen daha az yerleime uram noktalar olan Habibineccar Dann tepe
ksmlar, bat yamalar ve eteklerinde yzey aratrmas 2004 ylnda balatlm,
kalntlarn belgelenmesine 2006 ylnda devam edilmitir.
Habibineccar dann tamam antik kaytlarda Silpius Da olarak gemekte,
da dou-bat ynnde ikiye blen Parmenius (bugnk Hackr Deresi)un
kuzeyindeki ksm 6. yzyldan itibaren Staurin olarak adlandrlm, gneyindeki
ksm ise Silpius olarak kullanlmaya devam etmitir4. 2006 yl yzey aratrmas
Staurin Dann Parmeniusa kadar uzanan bat yamalar ve bat eteklerinde
gerekletirilmitir. 2006 yl yzey aratrmasnda toplam 114 adet arkeolojik
2 Antioch on the Ororntes Vol. I-V, Princeton University Press
3 G. Downey, 1961. A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest , s. 18.
Princeton.
4 Downey 1961, s. 16. dipnot 5.

394

deere sahip kalnt tespit edilmi ve belgelenmitir. Buluntular byk lde

tahrip olmu durumdadr. Buluntularn younlat yamalar ksmen modern
insan tahribatndan kurtulmu, dik eimli yamalardr. Bu alanda yerleimden ok
zirai amal faaliyetler halen devam etmektedir. Burada yrtlen sistematik yzey
aratrmasna gre elde edilen veriler balca aadaki gruplardan olumaktadr.
Staurin zerinde yer alan kurumu dere 2 dere yatann kuzey ve gney
yamalarnda toplam 7 adet maara tespit edilmitir. Bu maaralar geni i
meknlar ile baz ksmlar dzeltileme izleri tamaktadr. Bu maaralardan
birisisinde dolgu izleri ve bir-iki ta alet paralar gzlemlenmitir. Maaralarn
yaknlarndan toplanan yzey buluntular byk depolama kaplarna ve gnlk
kullanm kaplar ile at kiremit paralarndan olumakta, maaralarn sklkla
rastland zere bir tr depo olarak kullanlm olabileceklerini getirmektedir.
Staurin Dann bat yamalar yaklak 3 m. ile 6m. arasnda deien genilikte,
tepe ksmlarna doru iki noktada daha geni dzlk olarak dzenlenmi ve istinat
duvarlar ile desteklenmi teraslar eklinde dzenlenmitir. Teras alanlarnda
yrtlen baz noktalarda, tepe ksmlarna doru daha geni dzle sahiptir.
Teras duvarlar tek yzl kuru duvar veya tek yzl har kullanlarak balanm
rg duvarlardr. zellikle yamalarn alt ksmlarnda ve zayf noktalarda tespit
edilen duvarlar har kullanlarak rlm tek yzl, kaba drtgen ekilli talar
kullanlarak ina edilmitir. Yamalarda tespit edilen bu duvarlarn yan sra
tepenin eteklerinde istinat duvarlar opus quadratum ile opus latericium almak
duvarlar olarak ina edilmilerdir. Teraslar zerinde tespite edilen meknlara ait
kalntlar ok az yzeyde grlebilmektedir. Meknlarn varlna dair seramik
buluntular ve mermer kaplama paralar ve stun paralar gibi mimari paralarn
yan sra etrafa dalm ok sayda tessera tespit edilmitir. Kaya doku zerine
ina edilmi basamaklar ve niler ile sarnlar ve su kanallar, teras yerleimlerinin
varln gstermektedirler. Teraslandrlm alanda bir sarn ve yaknnda ni
iindeki ak hava klt ant yannda tespit edilen 6. yzyla tarihlendirilen ve
Anastasius Palladi isimli bir kiiye ait horoi/snr yazt bu alandaki yerleimi ve
mlkiyet snrlarn yanstmaktadr5. Teraslardaki mimari kalntlarn yaknlarnda
tespit edilen su depolar/sarnlar ve su kanallar teraslardaki yerleimlerin su
ihtiyacn da karlam olmaldrlar. Basileia (aa ehir) ile yamalar ve tepe
yerleimlerini balayan kaya yzeye ilenmi merdivenler ve yol kalntlar
tespit edilmitir. Alandan toplanan yzey buluntular ve dier arkeolojik veriler
5 Bu yazt Van Yznc Yl niversitesi Ara. Gr. Hatice Kalkan tarafndan tanmlanmtr.

395

kentin bu ksmnn roma ve ge roma dneminde ehir yerleim alan iinde

deerlendirildiini, teraslamalar yaplmak ve teraslar destekleyen istinat duvarlar
ile yerleim alanlar elde edildiini yanstmaktadr6.
Antiocheia nn su temini ile ilgili olarak kuruluundan itibaren suyollar ina
edildiini antik kaynaklardan renmekteyiz. Seleukos I kendi kuruduu kente
su temini iin 8 km kadar gney batda yer alan Daphne (bugnk Harbiye) den
su getirmek iin suyollar yaptrm Antiochus IV dneminde yeniden suyollar
planlanm ve ina ettirilmi7, Roma imparatorlar oalan nfusu ile byyen
kentin su ihtiyacn karlamak iin suyolu inasna nem vermilerdir8. 2006 ylnda
yrtlen yzey aratrmasnda, gneyden (Harbiye ynnden) kuzeye (Basileia)
doru Staurin dann bat yamalarn geen farkl kotlarda ve eitli llerde
kaya iine oyulmu su kanallar, su kanallar ile balantl sarnlar belgelenmitir.
Su kanallar kaya iine oyulmu 1.00-160m. arasnda deien ykseklikte, 0.600.85m. arasnda genilie sahiptirler. Su kanallarnn dar kap eklindeki aklklar
bulunmaktadr. Su kanallarna balantl sarnlar ksmen kayaya oyulmu ksmen
rg duvarla oluturulmutur. Toplam 13 sarn, 15 su kanal, ayrca su depolama
ve datm sistemine ait dzenlemeler tespit edilmi ve belgelenmitir.
2004 2005 yllarnda yrtlen yzey aratrmasnda Staurin Dann
kuzey eteklerinde Antiokheia ehir surlarnn dnda ve ehir surlar iinde yer
alan kaya mezar odalar ve kayaya ilenmi mezar antlar belgelenmiti9. Bu yl
yaplan aratrmalarda baml lahit mezarlarn yan sra 2006 ylndaki belgeleme
almalarnda kayaya ilenmi tek meknlar, kaya yzeye ilenmi basamaklar
ve ta ilikleri belgelenmitir. Yamalardaki yaplarn kaya arka duvarlar aa
km dier kalntlar erozyon nedeniyle sprld iin planlar tam olarak
belirlenememitir. Yine teraslardaki yaplara ait kayalara ilenmi basamaklar tespit
edilmitir. Ada mevkiini (Basileia) Staurin dann zerindeki dzlkte tespit edilen
yerleime balayan yaklak 3 m.-3.67 arasnda deien genilikte dere yata
6 Downey 1966 s.17 de surlar ve kalesi ile Silpius Dann antik kentin zerinde ykselen bir kule
gibi durduunu belirtmekte; dan kente doru olan yznde, en alt ksmlarnda (eteklerinde)
antikada derece derece ykselen teraslarnn bulunduunu ve baz yamalarda villalar ve
halk hamamlarnn kente hkim etkileyici manzaraya sahip olarak yerlemi olabileceini
yazar. 6. yzyl yazar Malalas (Chronicle 307), yamada ina edilen halk hamamndan
bahsetmektedir.
7 Seleukos I dnemi iin Downey 1961 s. 72 dn.83, Antiochus IV dnemi su yollar Downey
1961 s. 102
8 Downey 1961 s.155, 212, 221.
9 nceki yllarda yaplan aratrma sonular H.Pamir H. Pamir - G. Brands, 23. Arastirma
Sonular Toplants 2, Antalya 2005 (Ankara 2006) 89-102; H. Pamir - G. Brands, 24.
Arastirma Sonular Toplants 2, Canakkale 2006 (Ankara 2007) 397-418.

396

boyunca ykselen yolun kayaya ilenmi basamaklar ve yol belgelenmitir. Staurin

Da yamalarnda ve dan st ksmndaki dzlk alanda yrtlen almalarda,
kentin snrlar iinde yer alan ve Antiochus Epiphanes IV tarafndan kurulduu ne
srlen Epiphaneia olduu dnlen10 yerleim alannda yrtlen transect ve
intensive yzey aratrmas burada youn bir yerleim dokusunun varln ortaya
karmtr. Tepelik alann belirlenmi alannda Jeofizik aratrmalarla desteklenen
yzey aratrmasnn seramik buluntularnn deerlendirmesi Dr. Figen evirici
tarafndan yaplmaktadr.
Staurin Dann bat yamalar zerinde dan gney kesimlerine doru
kaya yzey zerine iki kabartma belgelenmitir. Bu buluntular iinde Zeus
Keraunios tipinde imek demeti zerinde kanatlar iki yana alm ykselen
kartal kabartmas, Zeus tapnm ile ilgili bir ak hava klt alan Charonion
ant yaknlarnda tespit edilmitir11. Bir dier buluntu ise Staurin Dann gney
yamacnda, kaya zerine ilenmi figrl sahne ieren kabartma belgelenmitir.
Bat yzdeki sahne 31 cm x 79 cm panel eklinde ilenmi, kyline uzanm bir
erkek figr ve hemen yannda arklkl iskemle zerine uzanm erkek figr
yer almaktadr. Sahneyi evreleyen kabartma erevenin altnda olduka tahrip
olmu 5 satrdan oluan yazt yer almaktadr. Gney yzdeki kabartmal sahne ise
olduka tahrip olmu durumdadr. Burada ise kyline uzanm bir kadr ve bir erkek
figr ile kylinenin yannda oturan bir erkek figr yer almaktadr. Bu sahnenin
altnda yazt izleri tespit edilmitir. Ant herhangi bir mezar odas veya mekan
ile balantl olmayp tek bana durmaktadr. Kabartmalar, .S. 2. yzyl Roma
dnemi mezar stellerindeki kompozisyon dzenini yanstmaktadr.
Samanda almalar
Asi deltas nn kuzey ucunda yer alan Seleukeia Pieria antik kentinde 2002
ylndan bu yana yrtlen arkeolojik yzey aratrmalarnda kentin antsal
kalntlar belgelenmektedir. Bu yl yrtlen almada Seleukeia Pieria da
nceki yllarda tespit edilen mimari kalntlarn haritalanmasna ynelik olarak
aa ehir ve yukar ehir de gerekletirilmitir. Yaklak 300 hektarlk bir
alana yaylan seleukeia pieria da balca kalntlar tekil eden ehir surlar,
surlar zerindeki 2 antsal kap, dou ve bat nekropol alanlarnda yer alan mezar
antlar, dor tapna, i ve d liman ile evresindeki mimari kalntlarn jeodezi
10 W. Hoepfner 1999., Geschichte des Wohnens I s. 485 vd. W. Hoepfner, 2004, AW 35, s.7-9
11 Charonion ak hava klt ant bkz.G.W.Elderkin1934.The Charonion,Antioch on the Ororntes
1:83-84.

397

lm ile haritalama almasna devam edilmitir. Bu alma Prof. Dr. Ullrich

Weferling bakanlnda bir ekip tarafndan yaplmaktadr. Bu alma srasnda
antik kentin aa kent olarak adlandrlan liman evresindeki yerleimlerde kaak
kazlar sonucunda ortaya karlan yap kalntlarnn belgelenmesi almas da
gerekletirilmitir. Hristiyanlk dnemine ait bir yapya ait olduu anlalan bir
kap lentosu zerinde ha kabartmas ve yine i ksm dolgu toprak olmakla birlikte
tonozlu bir yapya ait mezar veya bir mekn tespit edilmitir. Bu yapnn sadece
ulalabilen ksmlarnda lm yaplm ve yzey buluntusu toplanmtr.
Yaylada almalar
Yzey aratrmasnn nemli bir ksmn oluturan antik dnemde Antiokheia
nn teritoryum alan iinde yer alan Yaylada ve Altnz evresindeki yzey
doksunu genel anlamda taramak ve 2007-2008 yllarnda yapmay planladmz
yzey aratrmasna hazrlk olmak zere ksa sreli yzey aratrmasn Yaylada
ve evresinde gerekletirdik. Yaylada Antakya yolunun dou tarafnda kayaya
oyulmu mimari kalntlar, kayaya oyulmu mekanlar, bir apel ve kaya mezar
odalar ieren bir ky yerleimi belgelendi. Grk ky yaknlarnda ve Yaylada
Mahmatl ky yaknlarnda yzey aratrmasnda tun andan slami dneme
kadar uzanan yerleimin varl tespit edilmitir.
Archologische untersuchungen im stadtgebiet
von antiochia am orontes/antakya 2006
Gunnar BRANDS12
Die 2004 begonnenen forschungen in antiochia am orontes, dem heutigen
antakya, konnten dank der genehmigung durch die generaldirektion der
denkmler und museen sowie der finanzierung durch die fritz thyssen-stiftung im
sommer 2006 fortgefhrt werden13. Die schwerpunkte der kampagne bildeten die
aufnahme eines topographischen gesamtplans der stadt sowie die bauaufnahme
12 Prof. Dr. Gunnar Brands, Martin-Luther-Universitt Halle-Wittenberg, Institut fr
Altertumswissenschaften, Seminar fr Orientalische Archologie und Kunstgeschichte,
Brandbergweg 23c, D - 06099 Halle/ALMANYA, gunnar.brands@orientarch.uni-halle.de
13 Zu den Ergebnissen der bisherigen Kampagnen vgl. H. Pamir - G. Brands, in: 23. Arastirma
Sonular Toplants 2, Antalya 2005 (Ankara 2006) 89-102; G. Brands C. Meyer, in: 21.
Arkeometri Sonular Toplants, Antalya 2005 (Ankara 2006) 149-154; H. Pamir - G. Brands,
in: 24. Arastirma Sonular Toplants 2, Canakkale 2006 (Ankara 2007) 397-418.

398

der stadtmauern und des eisernen tores. Zugleich konnte mit der aufnahme der
wasserbauten der stadt begonnen werden. Die im jahr zuvor aufgenommene
bearbeitung des megalopsychia-mosaiks im hatay arkeoloji mzesi wurde mit
einer umfassenden schadenskartierung abgeschlossen14.
Topographische untersuchungen
Die in den vorjahren begonnene, umfassende neuaufnahme des stadtgebietes
wurde 2006 mit hilfe von intensiven gelndebegehungen fortgesetzt. Besonderes
augenmerk galt der aufnahme der stadtmauer auf dem silpius, die zwischen
sdmauer und kastell auf einer lnge von 2900 m im massstab 1:1000 mitsamt
der wall- und grabenanlagen, steinbrche und strassentrassen in einer tiefe von
ca. 100 m zu seiten der kurtine erfasst wurde.
Im bereich des staurin wurden mauerverlufe (gesamtlnge 3900 m) und
andere bauhistorisch relevante objekte mit hilfe der gps-tachymetrie eingemessen
und in den topographischen stadtplan (1:5000) bernommen. Einen weiteren
schwerpunkt der arbeiten bildete die dokumentation der wasserbaulichen anlagen
(kanle, zisternen und brunnen) auf den beiden stadtbergen silpius und staurin.
Die stadtmauern auf dem silpius und dem staurin
Die bergseitige befestigung antiochias lsst sich grob gesprochen in zwei
abschnitte gliedern: die silpius- und die staurinmauer15. Die erhaltene mauer
auf dem silpius setzt im sden etwas unterhalb einer monumentalen bastion an
(turm 1) und verluft von dort trotz einiger fehlstellen kontinuierlich zu verfolgenentlang des gelndekamms, bis sie etwa 500 m nrdlich des silpiusgipfels auf das
14 Das Projekt wird von Doc. Dr. Hatice Pamir und Prof. Dr. Gunnar Brands geleitet; als
Regierungsvertreterin fungierte Frau Funda Yksel vom Museum Antakya, der wir fr
ihren Beistand zu groem Dank verpflichtet sind. Die Kampagne fand zwischen dem 13.
August und dem 15. September 2006 statt. Die Leitung der geodtischen Arbeiten lag in
den Hnden von Prof. Dr. Ulrich Weferling (HTWK Leipzig), der von Holger Evers, Stefan
Mortag, Hannes Seidemann und Fanet Gttlich untersttzt wurde; die Vermessungsarbeiten
in Seleukia Pieria fhrten Prof. Dr. Wolfried Wehmann (HTW Dresden) und Dana Munzig
durch. Die Bauaufnahme an der Stadtmauer wurde von Christiane Brasse, Katharina
Steudtner, Caroline Mathis, Oliver Conrad, Maria Sasse und Katja Seltenheim (TU Cottbus),
die Untersuchungen am Eisernen Tor von Bjrn Grimm und Andreea Banea (TU Berlin), die
an den stdtischen Wasserbauwerken von Prof. Dr. Matthias Dring (FH Darmstadt) und
Benjamin Limmer durchgefhrt. Die Aufnahme des Megalopsychia-Mosaiks betreuten Dr.
Sabine Schrenk (Kln) und Magdalena Baur (TU Berlin).
15 Der sdliche Abschnitt der Silpiusmauer zwischen Bastion und Kastell war Gegenstand einer
Masterarbeit von Chr. Brasse (TU Dresden / MLU Halle-Wittenberg 2006).

399

antakya kalesi trifft, in dessen ummauerung sie partienweise nachweisbar ist.

An der nordspitze des kastells setzt ein aussergewhnlich steiler mauerabschnitt
an, der in die parmeniosschlucht hinabfhrt. Das am fuss der schlucht gelegene
eiserne tor verbindet die silpiusmauer mit der auf dem staurin. Auch sie ist nicht
lckenlos erhalten, doch ist ihr verlauf entlang des sdlichen abhangs des staurin
ber die gut erhaltene, wenn auch stark bewachsene westseite bis zu den
nrdlichen auslufern des staurinplateaus ohne weiteres zu verfolgen. Von dort
verlief die staurinmauer in nordwestlicher richtung und traf am fuss des staurin auf
den nrdlichen abschnitt der hauptstrasse antiochias in richtung beroea (aleppo).
Ihr weiterer verlauf in der ebene ist in einzelnen abschnitten heute noch erhalten,
vor allem im bereich der basileia, whrend sie im zentralen und westlichen
stadtgebiet weitgehend zerstrt und nur durch die amerikanischen bauaufnahmen
der 30er jahre nachgewiesen ist.
Die mauern auf silpius und staurin bestehen von einigen ausnahmen abgesehen
aus einem massiven kern aus opus caementicium mit einer stadt- und feldseitigen
quaderverkleidung. Am hufigsten ist eine aussenschale aus grossformatigen
kalksteinblcken in pseudoisodomem versatz. Insbesondere in den partien, in
denen die mauer ein starkes geflle zu berwinden hat, erscheinen aus einem
oder mehreren lagen bestehende, dem gelndeverlauf folgende, treppenartig
ansteigende quaderbnder, die grsstenteils in den caementicium-kern einbinden,
auch in der aufgehenden wand, wo sie offensichtlich als abgleichschicht fr
das kleinteilige opus vittatum fungieren. Weniger hufig, aber insgesamt doch
prominent vertreten, sind partien mit einer reinen opus vittatum-verkleidung. Da
sie nie gleichzeitig auf beiden mauerseiten auftritt, ist denkbar, dass sie mit einer
reparaturphase in verbindung zu bringen ist. Die technik erscheint gelegentlich auch
im wechsel mit einer mehrlagigen quaderschalung. Ebenfalls selten sind partien
in opus mixtum, die an der silpiusmauer lediglich an zwei trmen zu beobachten
sind16, whrend sie im bereich des eisernen tores beidseitig mehrheitlich aber
auf der staurinseite- vorkommt.
Die mauer weist in den sdlichen partien des silpius eine dichte, wenn auch
unsystematische turmierung auf. Die kleineren trme treten zumeist nur feldseitig
(ausnahmsweise auch nur stadtseitig) in erscheinung, die grsseren dagegen
sind sowohl stadt- als auch feldseitig ausgebildet.
16 Sie mssen, wie die im 19. Jahrhundert abgerissene Sdmauer Antiochias zeigt (G. Downey,
A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest (Princeton 1961) Abb. 19),
allerdings sehr viel hufiger gewesen sein.

400

Schwankende turmabstnde in der regel zwischen 40 und 70 m- knnen bei

einer gelndemauer ohne weiteres mit den unterschiedlichen topographischen
situationen und als reaktion auf bereiche unterschiedlicher militrischer
gefhrdung erklrt werden, ohne dass ausgeschlossen werden kann, dass sich
darin unterschiedliche bauphasen ussern. hnliches gilt auch fr die turmformate.
An der silpiusmauer sind kleine, bastionenartig flache trme, deren grundflchen
unter 50 qm liegen, sowie als regelfall grssen zwischen 80 und 100 qm zu
beobachten. Eine ausnahme bleiben die mit besonderen gelndesituationen zu
erklrenden trme mit grssen zwischen 140 und 170 qm17.
Demgegenber fllt die turmierung der staurinbefestigung wesentlich sprlicher
aus. Mit ausnahme des rundturms an der sdostecke der staurinbefestigung
berwiegen, soweit der erhaltungszustand ein urteil zulsst, hier rechteckformate
mittlerer grsse.
Nach dem bisherigen stand der dinge ist fr die bislang eingehender
untersuchte silpiusbefestigung zwischen bastion und kastell von mindestens vier
bau- und zwei reparaturphasen auszugehen. Dass damit die mauertypologie
noch keineswegs vollstndig erfasst ist, deutet sich bei einem blick auf die noch
nicht en detail aufgenommene nordmauer an, die die verbindung zwischen
kastell und eisernem tor in der parmeniosschlucht herstellt. Sie ist technisch in
sich einheitlich, unterscheidet sich allerdings deutlich von der vorherrschenden
bauweise im sdlichen silpiusbereich. Beidseits des eisernen tores treten mit den
resten einer opus mixtum-mauer erneut zge zutage, die sich am ehesten mit der
von louis-franois cassas am ende des 18. Jhs. Dokumentierten, wenig spter
zerstrten sdmauer der stadt in verbindung bringen lassen18.
Von einigen partien der sdlichen silpiusbefestigung haben sich nur die trasse
und geringe reste der sockelzone erhalten. Insbesondere in dem rund 250 m
langen abschnitt zwischen den trmen 5 und 8 sowie zwischen 18.2 und 22 ist
hufig nur der caementicium-kern nachweisbar. Um zustzliche anhaltspunkte fr
die chronologie dieser mauerabschnitte zu gewinnen, wurden hier wie im bereich
von vermuteten reparaturstellen mrtelproben entnommen19.
17 Auf dem Silpius zhlen dazu Turm 7 und 20 sowie der Rundturm an der Sdostecke der
Staurinbefestigung. - Die Bastion im Sden der Silpiusmauer (si.t 1: Grundflche ca. 24 x
24 m) kann bauartlich nicht zur Gruppe der Trme gerechnet werden und bleibt in dieser
Aufstellung deshalb unbercksichtigt.
18 s.o. Anm. 5.
19 Ihre Untersuchung wird von PD Dr. Dr. Hnger vom Lehrstuhl fr Baustoffe/Bauchemie der
BTU Cottbus durchgefhrt.

401

Polygonalmauern
Neben die kaiserzeitlichen opus caementicium-mauern treten vereinzelte,
auf einer lnge von mehreren hundert metern erhaltene trassen einer gut
gefgten polygonalmauer, die im wesentlichen giuseppe luglis terza maniera20
blcke mit sauber gegltteten aussenflchen und exakten, geradlinigen oder
gekurvten fugen- entspricht21. Polygonalmauerabschnitte finden sich, soweit
der freilich noch nicht abgeschlossene survey erkennen lsst, lediglich an der
west- und sdflanke des staurin. Ob es sich bei ihr tatschlich um reste der
hellenistischen befestigungsmauer oder nicht doch um eine terrassierungsmauer
im zusammenhang mit der bebauung auf dem staurin gehandelt hat22, soll mit
einer fr die kampagne 2007 geplanten vollstndigen aufnahme geklrt werden.
Die aussenmauer
Auf dem von den amerikanischen ausgrbern publizierten stadtplan erscheint
neben der stadtmauer auf silpius und staurin ein weiterer befestigungsring, der
von g. Downey als teil der literarisch verbrgten frhkaiserzeitlichen befestigung
interpretiert wurde (wall of tiberius)23. Er ist der als teil der justinianischen
stadtverkleinerung angesehenen- staurinmauer in einer entfernung von ca. 180
- 500 m vorgelagert.
Eine mehrtgige begehung liess erkennen, dass der von den amerikanern
angenommene verlauf dieser mauer nur in der staurinseitigen partie einigermassen
zutreffend erfasst wurde. Unerkannt blieb vor allem, dass die mauer ursprnglich
durch den hinteren teil der parmeniosschlucht und von dort ber einen dem silpius
vorgelagerten hgel gefhrt wurde, um mglicherweise auf hhe des antakya
kalesi mit der silpiusmauer zusammenzutreffen. In welcher form die aussenmauer
mit der staurinmauer verbunden war, liess sich vorderhand nicht klren.
Von der aussenmauer, die sich im gelnde deutlich abzeichnet, haben sich
nur geringe reste der feld- und stadtseitigen verschalung bis in eine hhe von
maximal 3 m erhalten. Auch sie scheint mehrere bau- und reparaturphasen
20 G. Lugli, La tecnica edilizia romana I (Rom 1957) 55-68.75-81.
21 Vereinzelt erscheinen auch der seconda maniera entsprechende- Partien mit stark
schwankenden Blockformaten sowie strker bossierten Oberflchen und Fugen, die mit
kleineren Keilsteinen ausgefugt sind.
22 Vgl. W.A. Campbell, AJA 42, 1938, 205f.; W. Hoepfner (Hrsg.), Geschichte des Wohnens I
(Stuttgart 1999) 485f.
23 Downey a.O. Abb. 11. Die Mauer blieb damals undokumentiert (vgl. J.-P. Callu, MEFRA 109,
1997, 127-169 Abb. 6.7).

402

aufzuweisen, wie der wechsel zwischen partien in opus quadratum und opus
vittatum andeutet. Kaum zu beurteilen ist ohne sondagen die mauerorganisation;
nachweisbar sind mindestens ein rundturm sowie zwei toranlagen im norden und
osten des berings.
Die beiden mauersysteme auf dem staurin schliessen ein areal ein, auf dem
2005 ein geophysikalischer survey teile einer siedlung mit einem regelmssigen
strassenraster zutagebrachte24. Sollte es sich bei dem areal, wie wolfram hoepfner
vorschlug, um das von antiochos iv. Epiphanes (175 164 v. Chr.) Angelegte
stadterweiterungsviertel handeln (epiphaneia)25, wre die aussenmauer die
von strabo (16,2,4) als knigliche baumassnahme bezeichnete befestigung oder,
folgt man malalas, eine erst in der frhen rmischen kaiserzeit angelegte (oder
erneuerte ?) Ummauerung der bergstadt26.
Aufgrund ihrer bedeutung fr die stadtgeschichte antiochias soll die
aussenmauer in der kampagne 2007 grndlich dokumentiert werden. Es erscheint
angesichts der steinbruchttigkeit am sdrand des plateaus, dem bereits lngere
mauerabschnitte zum opfer gefallen sind, dringend geboten, das gesamte areal
zur archologischen schutzzone zu erklren.
Das eiserne tor
Das in der parmeniosschlucht gelegene eiserne tor (demir kapi) bildet die
nahtstelle der beiden bergbefestigungen auf silpius und staurin. Es vereint in seiner
heutigen gestalt die funktion eines vitalen abschnitts der stadtbefestigung, das
staurinseitig zugleich ein eintoriges mauertor ausbildet, mit der einer nicht minder
wichtigen wasserbautechnischen anlage, die als aquduktbrcke einerseits der
wasserversorgung der stadt und in form einer staumauer der regulierung des
parmenios diente. Prokop zufolge (de aed. 2, 10, 15-18) geht die errichtung der
stauanlage auf kaiser justinian zurck.
Schon vor abschluss der bauaufnahme zeichnet sich ab, dass die bauliche
entwicklung der anlage weitaus komplexer gewesen ist als dies in der forschung
24 Vgl. H. Pamir - G. Brands, in: 24. Arastirma Sonular Toplants, Canakkale 2006 (Ankara
2007) 410f. Abb. 6.
25 Hoepfner a.O. 483-486; W. Hoepfner, AW 35, 2004, 7-9. Downey a.O. 176f. lokalisiert die
Epiphaneia am sdlichen Silpiusabhang.
26 Nach Malalas 205,21; 232,22ff.; 233,22ff. lie Antiochos IV. die Epiphaneia nicht ummauern.
Vgl. zur Quellendiskussion Downey a.O. 99-102; 176f.; G. Downey, Transactions of the
American Philological Association 72, 1941, 85-95.

403

gemeinhin angenommen wurde27. Den ltesten bauzustand reprsentiert ein

teilweise aus der stadtseitigen wandscheibe hervortretender keilsteinbogen, der
offenbar als teil einer aquduktbrcke ber die parmeniosschlucht zu verstehen
ist. In einer zweiten bauphase wurde ihr feldseitig ein ziegelbogen vorgeblendet,
der eine wandscheibe in opus mixtum (opus vittatum im wechsel mit fnflagigen
ziegelbndern) trgt. Diese neue trasse diente der berfhrung der stadtmauer,
die in etwa die hhe der heutigen anlage erreicht haben drfte und staurinseitig
ein eintoriges mauertor aufwies.
Offenbar erst in dem darauf folgenden bauabschnitt wurde das funktionsspektrum
der anlage um eine talsperre in form einer bogenstaumauer erweitert. Zu diesem
zweck wurde der stadtmauertrasse eine weitere opus mixtum-konstruktion in form
eines vorwerks vorgeblendet, die feldseitig als zylinderabschnitt in erscheinung
trat. Mit hilfe dieser konstruktion konnte ein teil der wasserdruckkrfte durch die
seitlich anschliessenden mauerscheiben und den ehemaligen brckenkrper
horizontal in den fels abgeleitet werden. Die konstruktion bindet unter dem
ziegelbogen durch, so dass die anlage auch stadtseitig als opus-mixtum-fassade
in erscheinung trat. ber der talsohle wurde ein tonnengewlbter grundablass
angelegt. Zur abfhrung des hochwassers bei geflltem stauraum drfte die
mauer berlaufffnungen besessen haben.
Zu einem bislang nicht nher bestimmbaren zeitpunkt ist die wandscheibe
ber der staumauer zerstrt worden. Offen bleibt zunchst auch, ob die reparatur
in unmittelbarem anschluss oder zu einem wesentlich spteren zeitpunkt erfolgte.
Die neue wand wurde durch mchtige pfeiler ausgesteift und mit zwei mittig
angeordneten berlaufffnungen versehen. Als material dienten im unterschied
zur vorangegangenen bauphase kalksteinquader recht einheitlichen formats, die
einem opus caementicium-kern vorgeblendet waren; es handelt sich um teils
dekorierte- spolienblcke. Sie erscheinen nicht nur in den oberen wandschalen,
sondern auch in dem stadtseitigen gefachmauerwerk, das die obere partie
der unteren wandscheibe bildet; auch sie gehrt als reparaturmassnahme
wahrscheinlich in diese bauphase.
Obwohl die absolute chronologie des eisernen tores zum gegenwrtigen
zeitpunkt noch nicht abschliessend geklrt ist28, scheint sich anzudeuten, dass
27 Die Untersuchungen der Kampagne 2005/2006 bildeten die Grundlage fr eine Masterarbeit
von A. Banea und B. Grimm (TU Berlin / MLU Halle-Wittenberg 2007). Auf ihre Ergebnisse
wird im folgenden Bezug genommen.
28 Aufschlu ber die absolute Chronologie sind von der noch ausstehenden Bearbeitung
der Spolien sowie die Untersuchung von Holzproben aus der oberen Wandscheibe zu
erwarten.

404

es sich bei dem heute sichtbaren bau nur zu geringen teilen um das bauwerk
handelt, das prokop in de aedificiis beschreibt. Die anlage muss erheblich lnger
bestand gehabt haben als bisher angenommen wurde.
Die bedeutung des eisernen tores liegt, abgesehen von seiner aussagekraft
fr die stadtentwicklungsgeschichte, darin, dass es sich um die einzige erhaltene
rmische bogenstaumauer mit horizontaler lastabtragung in der europischnahstlichen technikgeschichte handelt. Um dieses einmalige monument vor
weiterem schaden, der ihm durch natrliche ursachen und unsachgemsse
baumassnahmen zugefgt worden ist, und der endgltigen zerstrung zu
bewahren, bedarf es dringend einer umfassenden konservierung.
Antike wasserbauten
Die bedeutung des eisernen tores fr das stdtische wassermanagment wird
erst dann vollends deutlich werden, wenn die 2006 begonnenen untersuchungen
an den wasserleitungen, aquduktbrcken, kanlen und zisternen in der
parmeniosschlucht abgeschlossen sein werden29.
Begonnen wurde mit einer begehung der beiden aqudukte, die -sptestens seit
der rmischen kaiserzeit- von daphne (harbiye) ausgehend wasser nach antakya
brachten. Die beiden leitungen verlaufen am fuss des kousseir-hhenzuges sowie
der beiden stadtberge silpius und staurin entlang zur nrdlichen stadtgrenze, wo
sie einen vertikalabstand von rund 15 m erreichen. Die topographische situation
als auch die schriftquellen deuten darauf hin, dass die leitungen nicht zeitgleich
errichtet wurden: der bau des unteren wird tiberius bzw. Caligula zugeschrieben,
der des oberen in trajanische oder hadrianische zeit gesetzt30.
Whrend der kampagne 2006 wurden die abschnitte der aqudukte auf beiden
seiten des parmenios-tals aufgemessen und dokumentiert. Die obere wasserleitung
besitzt den in der rmischen kaiserzeit blichen rechteckquerschnitt, der in den
aufgenommenen partien eine breite von 50 -90 cm und 1,60 - 2,30 m hhe aufweist;
berdeckt wird die leitung von einem tonnengewlbe. Mehrere leitungsabschnitte,
kontrollschchte, felseinschnitte und tunnel markieren ihren verlauf eindeutig. Das
parmenios-tal berquerte der aqudukt ber das eiserne tor, auf dessen ostseite
eine kleine zuleitung mit sandfang aus dem fluss einmndet.
29 Die folgende Beschreibung beruht auf dem Vorbericht von M. Dring.
30 D.N. Wilber, The Plateau of Daphne, in: R. Stilwell (Hrsg.), Antioch-on-the-Orontes II
(Princeton 1938) 49-56.

405

Am hang wurde der obere aqudukt in offener baugrube erstellt. Nach der
rumung des berlagerungsbodens wurde die felssohle geglttet und ein- bzw.
Beidseitig auflager fr das bruchsteinmauerwerk der seitenwnde ausgearbeitet.
Das tonnengewlbe besteht aus opus caementicium mit grobem zuschlag,
durchsetzt von gemauerten partien. Die abdrcke der schalbretter sind teilweise
vorzglich erhalten. Die innenwnde sind bis zum gewlbeansatz zweilagig
mit ausgleichs- und glattputz verkleidet. Der querschnitt ist teilweise so stark
versintert, dass der abfluss am ende der betriebszeit erheblichen einschrnkungen
unterlag.
Im fels erfolgte der vortrieb von bauschchten aus. Die felswand oberhalb
der petruskirche wird von einem begehbaren, etwa 200 m lange tunnelabschnitt
durchzogen, der am westlichen der beiden rund 8 m tiefen kontrollschchte
vor der staurin-felskante ansetzt. Er endet in der nhe des charonions in einer
armaturenkammer mit absperrvorrichtung, von der aus wasser in eine zweigleitung
abgegeben wurde. Der weitere verlauf der hauptleitung ist unklar. Am hang
unterhalb der leitungen sind zahlreiche kanle und rohre nachweisbar, die bislang
nicht zugeordnet werden knnen.
Der untere aqudukt verluft in der parmeniosschlucht zunchst parallel
zur oberen leitung, berquert den fluss jedoch 200 m unterhalb des eisernen
tores auf einer etwa 30 m hohen und schtzungsweise 100 m langen, vermutlich
dreistckigen brcke, deren erhaltene partien aufgemessen wurden. Sichtbar wird
die leitung erstmalig als kurzer tunnel etwa 50 m sdlich dieser brcke. Jenseits
zeigen felsabarbeitungen den verlauf bis zur felskante an der sdwest-ecke des
staurins, wo der aqudukttunnel begehbar ist. Es folgen weitere felsabarbeitungen
und kurze tunnel, bevor er sich nrdlich der petruskirche auf mehrere, teilweise
vllig versinterte zweigleitungen ins stadtgebiet aufteilt. Weiter nrdlich war der
verlauf nicht mehr bestimmbar.
Der querschnitt der leitung entspricht im wesentlichen der des oberen aqudukts.
Lediglich der tunnel oberhalb der petruskirche wurde als asymmetrisches oval
(birnenform) von 70 cm unterer breite und 1,20 bis 1,40 m hhe aufgefahren.
Das megalopsychia-mosaik im museum von antakya
In der kampagne 2006 konnte dank der genehmigung durch die generaldirektion
und mit untersttzung der museumsleitung die bearbeitung des megalopsychiamosaiks im museum von antakya abgeschlossen werden. Auf der grundlage

406

massstblicher photogrammetrischer bildplne wurde eine schadenskartierung

des paviments durchgefhrt, die die grundlage fr eine dringend gebotene
restaurierung des mosaiks bietet.

Ha Da Mevkii Yzey Aratrmas

Seramik Buluntu Analizi Sonular
Figen EVRC31
Epiphaneia kentinin yerleim alann belirlemek zere, Ha Dann (Mt.
Staurin) dousunda, Antakya Ovasna ak olan ve bugn tarla ziraat yaplan,
yaklak 5 hektarlk bir arazi zerinde, jeofizik aratrma yaplan alanda, 5m.
aralklarla transect ve intensiv tarama yaplarak yzey buluntular toplanmtr32.
Aratrma kapsamnda incelenen arazi, 5er metrelik mesafe ile 10 alana
blnerek detayl bir ekilde taranmtr. Bu detayl alma sonucunda taradmz
araziyi, en ince ayrntsna kadar incelemek mmkn olmutur. Her alan, ele geen
malzemelerin dalm ve younluuna bal olarak kendi iinde deerlendirilmitir.
Daha sonra genel bir deerlendirme yaplarak buluntularn btn araziye dalm
ve younluu tespit edilmitir. Dier taraftan, her bir alma alannn koordinatlar
GPS yardm ile belirlenerek, arazinin jeofizik haritasna ilenmitir33.
Yzey malzemesinin toplanmasna ynelik almalarn genel bir
deerlendirmesini yapacak olursak, arazinin kuzeydou ve gneydou snrna
yakn blmlerinde, seramik paralarnn younluunda gzle grlr bir azalma
olduunu syleyebiliriz. Seramik paralarna paralel olarak, ayn alanda ele geen
at kiremidi paralarnda da benzer ekilde azalma grlmektedir. Malzemenin
youn olarak ele getii alanlarda ise younluk srasna gre; Roma Dnemine ait
seramik paralar, Hellenistik Dneme ait seramik paralar ve Byzans Dnemine
31 Dr. Figen evirici, Cumhuriyet Mahallesi, 1605 sokak, No: 16/2 Mersin/TRKYE.
e mail: figencevrici@hotmail.com
32 Yzey taramas ve buluntularn toplanmas Yrd. Do. Dr. H.Pamir bakanlnda Dr.
F.evirici, Mustafa Kemal niversitesinden Arkeolog Burak Altunay, Arkeolog nan Yama
ve Arkeolog Volkan Gl tarafndan gerekletirilmitir. Burada yzey aratrmas srasnda
ele geen seramik paralarnn genel bir deerlendirmesi yaplmtr. Bu eserlerin tamam
Dr. Figen evirici tarafndan yayna hazrlanmaktadr.
33 Jeofizik aratrma sonular iin bkz. G. Brands C. Meyer, in: 21. Arkeometri Sonular
Toplants, Antalya 2005 (Ankara 2006) 149-154.

407

ait seramik paralar ile ok sayda tesserae paras bulunmutur. Bu eserlerin

byk bir ksmn, herhangi bir tarihleyici kriter tamayan kaba mutfak kaplarna
ait amorf paralar oluturmaktadr. Bunlarn dnda kalan, bezeme dzeni, astar
ve firnis yapsyla belli bir grubun yesi olan seramik paralarnn byk bir blm
ise, profil vermeyen gvde paralarndan olumaktadr. Bu rnekler, kil yaplar,
zerlerinde tadklar bezemeleri, astar veya firnis zelliklerine dayanarak, ancak
geni bir zaman dilimine tarihlendirilebilecek niteliktedir.
Hellenistik Dneme ait seramik paralar arasnda; sarkk az kenarl balk
tabaklarna ait paralar, dz dudak tablal tabak paralar, yuvarlatlm az
kenarl tabak paralar, ie ve da ekik azl kase paralar ile kalp yapm kase
paralar bulunmaktadr. Kalp yapm kaselere ait az saydaki rnekler zerinde
yer alan bitki bezemesi (Res. 1: 4-5)34, Antiokheia da ele geen Hellenistik Dnem
kalp yapm seramikleri arasnda, zgn bir tip olarak karmza kmaktadr.
Yukarda gruplayarak belirttiimiz seramiklerin yzeyleri mat siyah, gri,
kahverengi, ak krmz, krmzms-sar ( 7,5 YR 4/4, 5Y 4/1, 2,5 YR 6/8, 5
YR 7/6), renklerinde firnislenmitir. Ayrca bu rneklerin orta veya iyi derecede
frnlandn sylemek mmkndr. Profil veren az paralar arasnda en erken
rnekler, Erken Hellenistik Dneme tarihlenen ie ekik azl kaseler (Res.1: 12)35 ile yuvarlatlm az kenarl tabak paralarndan olumaktadr (Res. 1: 3)36.
almamz kapsamnda incelediimiz Roma Dnemine ait seramikler, parlak
krmz firnisli (Dou Terra Sigillatalar) veya krmz astarl (Ge Roma Krmz
Astarl Seramikleri) tabak ve kase paralar ile eitli mutfak kaplarna ait gvde
paralarndan olumaktadr. Parlak krmz firnisli tabak ve kase paralarnn
karakteristik zellikleri arasnda, alak ve kaln kaideli olmalar ile kaide zerinde
ince yivlerin bulunmas gelmektedir. Baz rneklerde kaidelerin alt ksm, basamakl
olarak yaplmtr. Bu rneklerin iyi perdahlanm ve genellikle ak krmz
(2,5 YR 6/8) renginde firnise sahip olduklarn sylemek mmkndr. Ayrca kil
yaplar, sar mika ve kum katkl olup, krmzms sar (5 YR 6/6), pembe (5 YR
8/4) renklerindedirler. Orta derecede frnlanmlardr.
34 F. O. Waag, Hellenistic and Roman Tableware of North Syria, Antioch on the Orontes IV, I,
1948, 29 vd., Fig. 9, No. 28, 35, 51.
35 Benzer rnekler iin bkz. K. M. Kenyon, The Objects from Samaria, London 1957, 223225, Fig. 38, No. 2, 6, 7. ( Res. 1-2nin izimleri Arkeolog Vokan Gl tarafndan yaplmtr.
Ayrca bu raporda sunduumuz izimlerin dijital ortama aktarlmas Arkeolog nan Yama
tarafndan yaplmtr).
36 Benzer rnekler iin bkz. Waag 1948, 12, Pl. II, No. 17u; A. Berlin & J. Pilancinski, The
pottery of the Early and Middle Hellenistic period, REDAC, 2003, 209, Fig. 1, No. 6.

408

Roma seramikleri arasnda deerlendirebileceimiz dier bir grubu krmz

astarl seramikler oluturmaktadr. Bu seramikler arasnda, dudak kenar omurgal
olan kase paralar (Res. 1: 6-8)37 ile dudak kenar aa sarktlm kase
paralar (Res. 1: 9), kronolojik adan bir fikir verebilecek niteliktedir. Dudak
kenar omurgal seramik paralar, krmznn deien tonlarnda hamur rengine
sahip olup, orta veya iyi derecede frnlanmlardr. Baz paralar, yine krmznn
deien tonlarnda ( 2,5 YR 5/4, 2,5 YR 6/6, 2,5 YR 4/8 ) astarlanmtr. Dudak
zerinde rulet trtl bezemesi bulunan rneklerin yan sra, bezemesiz rnekler
de bulunmaktadr. Elimizdeki kaide paralarndan yola karak, hemen hepsinin
olduka s kaideli olduunu syleyebiliriz. Bu rnekleri Ge Roma C seramikleri
iinde deerlendirmek mmkndr. Res.1: 6-8 de grdmz rnekleri M. S. 6 .
yzyla tarihlendirebilmekteyiz38.
Ayn periyodun (M.S. 5-6 yy.) dier bir grubunu oluturan aa sarktlm
dudakl kaselere ait paralardan (Res. 1: 9)39, olduka az sayda ele gemitir.
Bu durum, bu tiplerin, omurgal dudakl kaselerden daha az popler olduunu
gstermektedir. Aa sarktlm dudakl kaselerin kil ve astar rengi ak krmz
(2,5 YR 6/8) olup, astarn yaps ou zaman kilden ayrt edilemeyecek kadar
incedir. Ayrca orta derecede frnlanmlardr.
ncelediimiz seramik paralar genellikle ok ypranm durumdadr. rnein
az ve kaidesi ile birlikte korunmu bir rnek bulunmamaktadr. Hibir seramik
paras zerinde, mleki mhrne rastlanmamtr.
alma kapsammza giren seramik paralar arasnda, Hellenistik ve Roma
Dnemlerine ait eserlerin dnda, Byzans ve slam Dnemlerine ait seramik
paralar da bulunmaktadr. Bu rnekler sar, yeil srl tabak ve kaselere ait gvde
paralarndan olup olduka az sayda ele gemilerdir. Bununla birlikte, aratrma
yaptmz blgenin, Hellenistik Dnemin bandan Byzans dnemine kadar iskan
grdn belirlememiz asndan nem tamaktadrlar.

37 izim, Dr. Figen evirici; Benzer rnekler iin bkz. Waag 1948, 329 vd.
38 J. W. Hayes, Late Roman Pottery, London, 1972, 331, 335, Fig. 68, No. 28-29.
39 Hayes 1972, 140-144, No. 23.

409

Resim: 1

410

ARTVN-ERZURUM LLER
ORUH VADSNDEK TARH YOLLAR VE
KLTR VARLIKLARI YZEY ARATIRMASI, 2006
Osman AYTEKN*
T.C Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn
31.07.2006 tarih ve 125591 sayl Artvin li ve lelerinde Ortaa ve Sonrasna
Ait Trk Dnemi Eserleri ile Erzurum li, Uzundere,Tortum, Oltu, Olur, spir ve
Pazaryolu lelerinde Sivil Mimari Yaplarna Ynelik Yzey Aratrmasna ilikin
onay dorultusunda ve sz konusu alanlarda; Bakanlk temsilcisi Van Kltr
ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl elaman Erkan Koun
gzetiminde, bakanlmdaki ekipe, 12.08.2006-09.09.2006 tarihleri arasnda
gerekletirilmitir. Aratrma; TBTAK, DSM ve Artvin Valiliinin katklaryla
yrtlmtr1.
Aratrmamz; Erzuruma bal spir-Pazaryolu ileleri arasnda kalan ve
oruh Vadisinin ana kolu zerinde yaplmas planlanan hidroelektrik amal
barajlarn sahalar ile evresinde bulunan kltr varlklar ile tarih yollarn tespit
ve incelenmesini amalamaktadr.
Bu ylki aratrma sezonunda; 48 adet tarih eser niteliini tayabilecek konut
tespit edilmi olup bunlardan bir ksm plan-rlve baznda incelenebilmitir.
Ayrca, yine bu gzerghta 3 adet kilise/apel, 1 adet trbe, 1 adet kpr
ve 1 adet de kale kalntsna rastlanm ancak konumuz dnda olduundan
incelenmemitir.
Bunlardan baka; Yusufelinden gelip spir ve Bayburta doru oruh Vadisi
boyunca devam eden tarih kervan yolu gzergh izlenmeye allmtr. Bu
*

Yrd. Do. Dr. Osman AYTEKN, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm, Van/TRKYE
1 Aratrmamzn gerekletirilmesinde katklar olan; Kltr ve Turizm Bakanl yetkililerine,
TBTAKa, Artvin Valiliine, Artvin l Kltr ve Turizm Mdrlne, Artvin DS Blge
Mdrlne, spir Kaymakamlna, spir Meslek Yksek Okulu Mdrlne, Srakonaklar
Kynden Sleyman Yurtsevere, Afet Aksuya, ofrmz Ercan Alpaslana, ekip
yelerimizden Erkan Ko, Abdurrahman Akta, M. Necati Aytekin, Y. Emre Aytekin ve Fatih
Gltekine teekkrlerimizi sunmay bor biliriz.

411

gzerghtaki tarih yol dokusunun ekseriyeti, 1960l yllardan sonra alan

bugnk karayolu geii srasnda nemli lde tahrip edildii anlalmaktadr.
Yine de, ksmen varln koruyan kale ve kpr kalntlar, Ortaa ve sonrasnda
ilev gren tarih yol ann varlna tanklk etmektedir.

ERZURUM L-SPR LES

Karakale Ky: spir ve Yusufeli ileleri arasnda, spir ile merkezine yaklak
43 km. uzaklkta bulunmaktadr. Dere yatann kenarnda ve meyilli arazi zerinde
bulunan ky, 50 haneden olumaktadr. Bu kyde tespit edilen sivil mimari yaplar
unlardr:
Rfat Sandk (Sandkolu) Evi: Yap, Cami Mahallesinin st tarafnda ve
kye hkim bir konuma sahiptir. Kap giri eiinde yer alan yazta gre, konutun
1899 ylnda ina edildii anlalmaktadr. Konut, bodrum zeri 3 katl ve semerdam
atldr (Resim: 1). Zemin kat, 12.00x12.45 m. llerinde, L biiminde plana
sahiptir. Bu plan anlay bodrum ve at katnda deiiklie uramtr. Cepheleri,
yatay ahap hatllarla belirlenmi olup kelerden dzgn yonu talar olmak zere
kire harc ile tutturulmu derzli moloz ta rgye sahiptir. ats sac kaplamaldr.
Bodrum katnda 2, zemin ve birinci katlarnda drderden 8, at katnda ise 2
olmak zere toplam 12 adet mekna sahiptir. Ana giri kaps zemin katn bat
ve dou cephelerinde yer almaktadr. Ayrca, bodrum katn 2, birinci katn kuzey
cephesinde bir olmak zere 3 kaps daha bulunmaktadr. Bunlarla birlikte, iten
katlar aras geii salayan ahap merdiven sistemine de sahiptir. Ahap pervazl
pencereler dikdrtgen forma sahiptir. Birinci katn, giriin zerine denk gelen bat
cephesinde L biiminde ahaptan sslemeli balkona sahiptir. Bykl ve
sslemeleriyle kyn ekonomik durumu iyi bir kiisine ait olduu anlalmaktadr.
Hlihazrda Rfat Sandknn oullar tarafndan konut olarak kullanlmaktadr.
Nazm Sandk Evi: Yap, kitabesine gre R. 1322/M. 1902 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim: 2). Cepheleri
tatandr. Evin baz ksmlar yklm olsa da hlen konut olarak kullanlmaktadr.
brahim Dalkran Evi: Yap, kitabesine gre R. 1322/M. 1906 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim: 3). Cepheleri
tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.

412

Hseyin Kantar Evi: Yap, kitabesine gre R. 1322/M. 1906 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr ve yer
yer tadilat grmtr. Konut olarak kullanlmaktadr.
Mustafa Duman Evi: Yap, muhtemelen 20. yzyln balarna aittir. Bodrum zeri
3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr.
Srakonaklar Ky: spir ile Yusufeli arasnda, spir ile merkezine yaklak 46
km. uzaklkta bulunmaktadr. Farkl vadiler ierisinde dank yerleimine sahip 18
mahalleden olumaktadr. Burada tespit edilen sivil mimari yaplar unlardr2:

Ocakl Mahallesi
Musa Tyl Evi: Yap, kitabesine gre R. 1318/M. 1902 tarihinde ina edilmitir.
Altta ahr, zeri 2 katl ve semerdam atldr (Resim: 4). Alt kat dtan 6.60x8.60
m. llerinde dikdrtgen plana sahiptir. Cepheleri tatandr. Terk edilmi
durumdadr.

Dallca Mahallesi
Paa Konaklar (Mustafa Kara mlkiyetinde): Yan yana bulunan her iki konak,
Dallca Mahallesinin st tarafnda, meskun mahallin dnda bulunmaktadr.
evresinde yklm durumda eitli yap kalntlar yer almaktadr. Yaplar zerinde
kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen 20. yzyln balarnda ina edilmitir. Her
ikisi de bodrum zeri 2 katl ve semerdam atl olmalyd (Resim: 5). Sol taraftaki
yap, dtan 12.50x12.47 m., sadaki ise 10.50x16.30 m. llerinde dikdrtgen
planlara sahiptir. Cepheleri dzgn kesme ta malzemeye sahiptir. atlar yklm
ve st katn i donanmlar bozulmutur.Terk edilmi durumdadr. Her an yklacak
duruma gelmitir. Yapnn, yrede idarecilik yapan kiiye ait olduu bilinmektedir.
Mustafa Kara Evi: Yap, kitabesine gre R. 1327/M. 1911 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr (Resim: 6). Cepheleri tatandr ve
konut olarak kullanlmaktadr. Salam durumda olup ev sahibi tarafndan pansiyon
olarak deerlendirilmek istenmektedir.
2 Bu kydeki sivil mimari rnekleri iin bkz.; A. Murat Aktemur-. Umut Kukarac, Kltr Varlklar
le spir, Erzurum, 2004, s. 100-111; Fuat Erkan, spir Srakonaklar Ky Evleri, (Atatrk
niversitesi Sanat Tarihi Blm Yaynlanmam Lisans Tezi), Erzurum, 2001, s. 28 vd.

413

Zlkf Kara Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen, 20.

yzyl balarnda ina edilmi olmaldr. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.
Celalettin Kele Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.
Mehmet Kele Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.
Mustafa-Mehmet Kara Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.

Akta Mahallesi
Necati Yurtseven-evket Demirci Evi: Yap kitabesine gre R. 1319/M. 1903
tarihinde ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Terk edilmi
durumdadr.
Nizamettin And Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve terk edilmi durumdadr.

avular Mahallesi
Necati Yurtseven-Muhammet Yurtseven Evi: Yap, kitabesine gre R. 1323/M.
1907 tarihlidir. Bodrum zeri 3 katldr ve semerdam atldr (Resim: 7). Cepheleri
tatandr. Yapnn bir blm tadilat geirmi olup pansiyon olarak deerlendirilmek
istenmektedir. Konut olarak kullanlmaktadr. n cephe duvarlarnda, dier evlerde
rastlamadmz yaklak 4.40 m. uzunluunda yatay olarak yerletirilmi ta
hatllar dikkat ekmektedir.
Kazm Yurtseven Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.

414

Hasan Yurtseven Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,

20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr ve konut olarak kullanlmaktadr.
Doan alr Evi: Yap kitabesine gre, R. 1318/M. 1902 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr ve zenli
iilie sahiptir. Konut olarak kullanlmaktadr.
Abid Demirci-Mithat Yac Evi: Yap kitabesine gre, R. 1319/M. 1903 tarihinde
ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr.
ayr bina grnmne sahiptir. Evin bir blmnn sonradan eklendii
anlalmaktadr.
Mehmet Yurtseven Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri
tatandr ve terk edilmi durumda olmasna ramen yap salam durumdadr.
Eskiden okul olarak kullanld bilinmektedir.

Sungurlu Mahallesi
Dursun Ali Topalolu Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Terk edilmi durumdadr.

ncirli Mahallesi
Asm Ylmaz Evi: Yap kitabesine gre, R. 1319/M. 1903 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr.

Altnta Mahallesi
Namk Aksu Evi: Yap kitabesine gre, R. 1327/M. 1911 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim: 8). Cepheleri yatay ahap
hatllarla belirlenmi olup kelerden dzgn yonu talar olmak zere kire harc
ile tutturulmu derzli moloz ta rgye sahiptir. ats sac kaplamaldr. Bodrum

415

kat 9.40x12.70 m. llerinde dikdrtgen plana sahiptir ve nde 2, arkada 1

olmak zere 3 adet oda bulunmaktadr. Zemin katn ana girii dou ynnden
olup simetriinde de bat cephesinde ikinci bir kap yer almaktadr. Ortada uzunca
hol, her iki yannda ise ikier oda yer almaktadr. st kata k iten olup burada
bir ambar bir de oda bulunmaktadr. at katnn dzenlenmesi yaplmamtr.
Mahallenin nemli yaplarndan biri olup hlen yarc tarafndan konut olarak
kullanlmaktadr. Giri kapsndaki atlamalar yapy tehlikeli duruma getirmitir.
Ali Aksu Evi: Yap kitabesine gre, R. 1327/M. 1911 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim: 9). Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr. Hemen Ali Aksu Evinin yannda bulunmakta olup her yn
ile o eve benzemektedir. donanm yenilenmitir. Salam durumdadr.
evket Toto Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen 20.
yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr.
Nizamettin Gzm Evi: Yap kitabesine gre R. 1327/M. 1911 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr.
Ethem Bayram Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen 20.
yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr.

Taba Mahallesi
Ahmet Alkan Evi: Yap kitabesine gre R. 1320/M. 1904 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut olarak
kullanlmaktadr.
Halis Alkan Evi: Yap kitabesine gre R. 1324/M. 1908 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut olarak
kullanlmaktadr.
Hasan Alkan Evi: Yap, tam olarak okunamayan kitabesine gre R. 1319/M.
1903 tarihinde ina edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim:
10). Cepheleri tatandr. Terk edilmi durumda olmasna ramen salamdr.

416

Kalender Alkan Evi: Yap kitabesine gre R. 1328/M. 1912 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr.

Yoncalk Mahallesi
Sleyman Yurtsever Evi: Yap kitabesine gre R. 1323/M. 1907 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim: 11). Bodrum katna
girilememitir. Zemin kat 9.30x10.40 m. lsnde dikdrtgen plana sahiptir.
Kuzey cephesinden girii bulunmaktadr. Hemen giriten sonra byke bir hol,
n tarafta ise iki adet klk oda bulunmaktadr. Birinci kat plan da hemen hemen
zemin kat planna benzemektedir. Farkl olarak ndeki kk odann kenarna
kkl balkon yerletirilmitir. ten st kata k salanmaktadr. Burada bir
ambar bulunmaktadr. Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr.
Selami Yurtsever Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr. Terk edilmi durumdadr.
smet Yurtsever Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr.
Ali Kse Evi: Yap kitabesine gre R. 1322/M. 1906 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut olarak
kullanlmaktadr.
Sabit Bakr Evi: Yap kitabesine gre R. 1327/M. 1911 tarihinde ina edilmitir.
Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Terk edilmi
durumdadr.
Seyfettin Yurtsever Evi: Yap kitabesine gre R. 1325/M. 1909 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Terk
edilmi durumdadr.
Dursun Ali-Rza Gzm Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr.
Muhtemelen 20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam
atldr. Cepheleri tatandr. Terk edilmi durumdadr.

417

Cevdet Komaz Evi: Yap kitabesine gre R. 1320/M. 1904 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr.
smail Yurtsever Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr. Terk edilmi durumdadr.
Galip Yurtsever Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen,
20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr.
Cepheleri tatandr. Terk edilmi durumdadr.
Hseyin Komaz Evi: Yap kitabesine gre H. 1287/M. 1871 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr.
Necati Gzm Evi: Yap kitabesine gre R. 1318/M. 1902 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl ve semerdam atldr (Resim: 12). Cepheleri
tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr.
Nudiye Komaz Evi: Yap kitabesine gre R. 1320/M. 1904 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr. Cepheleri tatandr. Konut
olarak kullanlmaktadr.
Han Kalnts (Seyfettin Yurtsevere ait): Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr.
Muhtemelen, 20. yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 2 katldr (Resim:
13). Cepheleri tatandr. st rts yklm olup terk edilmi durumdadr.

Cceba Mahallesi
Nahit Kumbasar Evi: Yap kitabesine gre R. 1327/M. 1911 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim: 14). Bodrum katnda
2 adet odas bulunmaktadr. Bunlardan birinin eskiden frn olarak kullanld
bilinmektedir. Zemin kat 8.10 x 10.10 m. llerinde kareye yakn dikdrtgen
plana sahiptir. Girite hemen byk bir hol ve buraya alan 2 odaya sahiptir.
ten klan birinci katn plan da zemin katla ayndr. at katnda ise bir ambar
bulunmaktadr. Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr. Herhangi bir
tamirat geirmedii iin zgn durumunu korumaktadr.

418

Semiha Kumbasar Evi: Yap kitabesine gre R. 1322/M. 1906 tarihinde ina
edilmitir. Bodrum zeri 2 katl olmalyd. st rts yklmtr. Cepheleri tatandr.
Terk edilmi durumdadr.
Zihni Kumbasar Evi: Yap zerinde kitabe bulunmamaktadr. Muhtemelen 20.
yzyl balarnda ina edilmitir. Bodrum zeri 3 katl ve semerdam atldr (Resim:
15). Cepheleri tatandr. Konut olarak kullanlmaktadr. Yan taraf betonarme
binadan dolay kapanmtr. Salam durumdadr. Mahallenin en byk yapsdr.
Bunlardan baka; spir lesinin Yedigze Kynde 1 apel, Baheli Kynde
1 trbe, 1 kilise, 1 kpr kalnts, Srakonaklar Kynde 1 kilise, Maden-Kprba
yaknnda 1 kale kalntsna rastlanmtr.
Sonu olarak; Artvin linde yrtlen incelemelerin nemli bir ksm
tamamlanmtr. Erzurum linde aratrmalarn 2007 ylnda da srdrlmesi
yararl olacaktr.

419

Resim 1: spir-Karakale Ky, Rfat Sandk Evi, ana giri cephesi

Resim 2: spir-Karakale Ky, Nazm Sandk Evi, arka ve yan cephesi

420

Resim 3: spir-Karakale Ky, brahim Dalkran Evi, ana giri cephesi

421

Resim 4: spir-Srakonaklar Ky, Musa Tyl Evi, n cephesi

Resim 5: spir-Srakonaklar Ky, Paa Konaklar, nden grn

422

Resim 6: spir-Srakonaklar Ky, Mustafa Kara Evi, n cephesi

423

Resim 7: spir-Srakonaklar Ky, Necati Yurtseven-Muhammet Yurtseven Evi, yan cephesi

Resim 8: spir-Srakonaklar Ky, Namk Aksu Evi, ana giri cephesi

424

Resim 9: spir-Srakonaklar Ky, Ali Aksu Evi, n cephesi

425

Resim 10: spir-Srakonaklar Ky, Hasan Alkan Evi, n ve yan cephesi

Resim 11: spir-Srakonaklar Ky, Sleyman Yurtsever Evi, arka ve yan cephesi

426

Resim 12: spir-Srakonaklar

Ky,
Nizamettin Gzm Evi, n
cephesi

Resim 13: spir-Srakonaklar Ky, han kalnts, n cephesi

427

Resim 14: spir-Srakonaklar Ky,

Kumbasar Evi, n cephesi

Nahit

Resim 15: spir-Srakonaklar Ky, Zihni Kumbasar Evi, yan cephesi

428

ESKEHR MZESNDE KORUNAN

FGRN VE DOLLER
engl AYDINGN*
Eskiehir Mzesindeki figrin ve idollerinin katalog almas eklinde balayan
bilimsel mze almas, birka yl srecek ekilde planlanmtr. almalarda
gemi yllarda kaz bakanlar tarafndan detayl yaynlar yaplm kaz buluntusu
eserlerin yannda, satn alma ya da el koyma yoluyla mzeye kazandrlm
eserlerin yeniden toplu olarak deerlendirilmesi hedeflenmitir1.
2006 ylndaki almalarmz kapsamnda mze depolarndaki 156 adet eser
zerinde inceleme yaplmtr. Bu eserler, Prof. Dr. Manfred Korfmann tarafndan
yaplan Demircihyk kazlarnda ele geirilen pimi topraktan retilmi insan ve
hayvan figrinleri ile satn alma bir grup kemik eserden olumaktadr (Korfmann,
1977/78, 1979a, b, 1980, 1981, 1987).
Demircihyk malzemesi, Obladen Kauder tarafndan yaynlanmtr (Obladen
Kauder, 1996). allan figrin ve idollerin tamam, Demircihyk Erken T I ve
II tabakalarna aittir. Figrin ve idoller iki ana tipin devam olarak yerlemenin L-Q
arasndaki kodlarnda ele geirilmitir. Toplam 69 adetlik gruptan 26s figrn, 43
idol olan Demircihyk figrinleri ne yazk ki ounlukla ba, boyun, st gvde ve
alt gvde olarak paralar hlindedir. Salam durumdaki birka insan betiminden
bir figrin ile drt idol, tm ya da tme yakn durumdadr. Dierleri ba ve gvdenin
eitli blmleri olarak paralar hlinde ele geirilmitir. Demircihyk rneklerinde
drt figrin paras ile iki idol paras yzeyde bulunmu olmasna ramen, Erken
Tun a II dnemi ierisinde ele alnmaktadr. Ayrca Sarket Mezarlndan
tannan pimi topraktan bir idol de (Sheer, 1992-1993) bu grup iindedir. Erken
Tun a Demircihyk figrinlerinin ba paralar, nde yuvarlak ve dz yzl,
uzun boyunlu ve arkada poloslu bir grnme sahiptir (Resim: 1).
*

Yrd. Do. Dr. engl AYDINGN, Kocaeli niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji
Blm, zmit/TRKYE
1 Eskiehir Mzesinde 2006 yl iinde Erken Tun ana ait Figrin ve doller konulu
almama izin veren bata Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel
Mdrlne, bu Genel Mdrln Kazlar ve Mzeler Dairesi Bakan Sayn Melik Ayaz,
ube Mdr Gkhan Bozkurtlar ve Levent Vardar ile Eskiehir Mzesi Mdr Dursun
zdene ve mze uzmanlarna zellikle teekkr ederim.

429

Figrin paralarnn yzlerinde ka, gz, burun, az, kulak gibi uzuvlar yer
almtr. ki rnekte diler de belirtilmitir (Resim: 2). zerlerinde genellikle krmz
a boyas mevcuttur. Birka rnein gzlerini belirten kazma izgilerin arasnda
siyah ya da beyaz renkli dolgular yer almtr. Figrin paralar arasnda nemli bir
grubu oluturan gvde paralar ellerini gsleri zerinde birletirmi durumdadr.
Figrinler bu hliyle Neolitik adan beri devam eden Anadolunun elleriyle
besleyiciliini gsteren iman ana tanra tiplerini hatrlatmaktadr. Ancak bunlar,
Erken Tun anda daha zayf bir grnme ulamtr. Krk alt paralarn
grntsnden, oturmakta olduklar anlalan Demircihyk figrinlerinin dikkat
eken ortak zelliklerinden birisi, kollar zerlerinde kol kaslarn anmsatan l
kazmalarn mevcut oluudur (Resim: 3).
Genellikle plak ve sssz bir bedene sahip olan Demircihyk figrinlerinden
bir figrin gvdesinde ilgin bir dzenleme mevcuttur. Bu figrin, gerdan ksmnda
ve srtnda ayn hizaya gelen altar adet yuvarlak oyukuk ile dierlerinden
daha fazla dikkati ekmektedir. Bunlarn sslemeyle ilgili olduklar sanlmaktadr.
Figrinlerin alt ksmn oluturan blmlerde daha ok melmi ya da dizlerini
aa doru krarak sarktm pozisyonlar hkimdir. Gvde zerinde kazmalarla
byk cinsel organlar belirtilmitir. Genellikle arkadan bakldnda kala ayrmlar
verilmi bazen de omurga ile kalalar zerinde oyukuklar yer almtr. Byk
ksmnda popo deliinin mevcut olduu gzlenmitir (Resim: 4).
Yass ve soyut hlleriyle tandmz Demircihyk idolleri ise ET I ve II
dnemlerine ait tabakalarda ele geirilmitir. Bunlardan adedi tmdr (Resim:
5, 6). lk olarak ele aldmz, Sarket Mezarlnda ele geirilmi idol (Sheer,
1992: 15), yandan sa kntl yuvarlak bal, uzun boyunlu, ksa kollarn iki
yana dik am, dar st gvdeli, geni kalal ayrk bacakl olarak tasarlanmtr.
Ayakta durmakta olduu belirgin idoln ayak ularnn hafife knts verilmitir
(Resim: 7). Demircihykn ET I tabakalarndan gelen figrinlerin balarnn
kenarndaki sa tasarmlarnn bir benzerini gsteren idoln yznde hibir
uzuv belirtilmemitir. Yalnzca alt gvdesi zerinde gen bir diilik organnn
belirtilmesi yoluna gidilmeye alld, kazmalarn tamamlanmam olmasndan
anlalmaktadr. doln zerinde kzl kahve boya izleri mevcuttur. Dier salam
idoller, yuvarlak bal, omuzlardan kntl kollu, ince belli ve yuvarlak gvdelidirler.
Demircihyk idollerinin yzlerinde kalar ve badem biimli gzler oluk kazma
ile belirtilmitir. Gvde zerinde kazma ve sokma noktalarla vurgulanm gs,
gbek ukuru ve diilik organnn yannda apraz bantlardan oluan sslemelere
sahiptir.

430

Demircihyk sanatlarnn ayn tabakalarda ele geirilmi figrinleri retirken

yzlerde daha fazla detay iledii grlmtr. Ka, gz, gzbebei, burun, burun
delii, az, diler, kulaklar gibi tm uzuvlar figrinlerde olduka detayl tasvir
edilmiken idollerde daha kstlayc davrandklar grlmektedir. dollerin ounun
yznde burun, az, di ve kulak yer almamtr. Bu durum figrin ve idollerin
ierik olarak farkl yorumlanabileceklerini bize dndrmektedir (Resim: 8).
Demircihyk ET IIye ait idol gvdeleri dokuz adettir. Bunlardan alt tanesi
ayakta durmakta olan idolleri temsil etmektedir. Be rnein bacaklar ayrk
tasarlanmasna ramen bacak ayrm fazla belirgin deildir. Bir rnein gvdesi
zerinde oyuk gsleri ve drtgen ekilli diilik organ belirtilmitir. doller genel
olarak, kntl omuzlar, ince belleri ve yuvarlak alt gvdelerinin yannda apraz
bantlar ve iri diilik organ bezemeleriyle benzerlik gstermektedir. Demircihyk
ET II tabakalarnda aa karlan idollere ait yirmi drt adet gvde parasnn on
biri st gvdeye, on ise alt gvdeye aittir. Bu paralardan idol dndakiler
tek ya da ift apraz gs bantl kazmalar ve kabartma ya da oyuk gslere; alt
gvde paralarndan ayakta duran idollere ait rnein dndakiler ise, oturmakta
olan yuvarlak biimli alt gvdelere sahiptir. Demircihyk idolleri zerinde grlen
apraz ya da tek tarafl bantlar aslnda dou Avrupadan Hindistana kadar
uzanan bir betimdir. Bu bantlarn baz bilim adamlar tarafndan deiik yorumlar
yaplmaktadr. Okluk, cepken, yelek ya da asaleti temsil eden bantlar olduklar
zerinde deiik grler bulunmaktadr .
Demircihyk pimi toprak figrin ve idolleri arlkl olarak yerlemenin ev
ilerinde, sokak ve avlularnda ele geirilirken mezarlkta ok az sayda bulunmutur.
Bu nedenle bunlarn teki dnya inancndan ok, gnlk yaamda yanlarnda
tam olabileceklerini ya da amulet gibi kullanldklarn dndrmektedir. Baz
figrinlerin balarnda grlen oluklu delikler buralardan ip-sicim tarz balantlarn
geirilmi olduunu kantlamaktadr. Bu da figrinin amulet gibi kullanlm olma
ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Paralar hlinde ele geirilmi olmalar bunlarn
sk kullanld iin kolaylkla krlabileceini dndrmektedir.
Eskiehir Mzesinde korunan ve 2006 yl iinde yalnzca fotoraflama
almasn tamamlayabildiimiz Demircihyk Erken Tun a hayvan figrinleri
iinde da keisine ait bir ba dnda, (Resim: 9) dierleri boa biimlidir. Hayvan
figrinleri Demircihyk insan betimleri gibi ayn hammadde yani yakn evreye ait
kil kullanlarak benzer tarzda piirilmitir. nde kk kntl boynuzlar, kabark
burunlar belirgin olan boalarn bazlarnda burun delikleri verilmitir. Gvdeleri

431

arkaya doru uzatlrken arkada gvdeye bitiik kuyruklar olduka sanatsal ekilde
verilmitir (Resim: 10) .
Eskiehir Mzesinde 2006 yl iindeki almamz srasnda satn alma olarak
mzede korunan kemik idollerin bir ksmnn Burdur blgesinde yaygn olan kemik
bal figrinlerle olan ok yakn benzerlii dikkate alnarak bu blgeden gelmi
olabileceini ve Ge Neolitik-Kalkolitik aa ait toprak gvdeli figrinlerin balarna
ait olabileceini dnmekteyiz (Duru 1993), (Resim: 11).
Dier kemik idollerin balarnda grlen ta biimli (Gndoan-Aydngn,
2003) daha gelikin oymalardan dolay, bunlarn Erken Tun a sonu Orta Tun
a balarna tarihlenmesi gerektiini kansndayz (Resim: 12.)
Figrin ve idoller zerindeki detayl almalarmz 2007 ierisinde de devam
edeceinden henz Eskiehir Mzesindeki figrin ve idoller zerindeki genel
deerlendirmemiz tamamlanmamtr.

KAYNAKLAR
DURU, Refik, Burdur Blgesinden Yeni Bir dol Tipi Kemik Bal doller, Nimet
zge Armaan Aspects of Art And Iconography:Anatolia and ts Neighbors
Studies n Honor of Nimet zg, TTK, Ankara, 1993: 155-157, pl.30.
GNDOAN-AYDINGN engl, Eski Tun anda Anadolu Pimi Toprak
Figrin ve dolleri, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora
Tezi, 2003, Ankara.
KORFMANN, Manfred. Demircihyk, stanbuller Mitteilungen 27/28, 1977/
1978: 1-59, Taf. 1-10.
Demircihyk stanbuller Mitteilungen.29, 1979a: 1-47, Taf. 1-7.
Eine weibliche Gottheit in der Frhbronzezeit Anatoliens, Prhistorische
Zeitschrift 54, 1979b: 187-200.
Demircihyk, Eine Frhbronzezeitliche Festung an der PhrygischBithynischen Grenze-Kampagne1976, Trk Arkeoloji Dergisi, XXIV, 1980:
135-164.

432

Demircihyk Eine Frhbronzezeitliche Festung an der Phrygish Bithynischen

Grenze Kampagne 1977, Trk Arkeoloji Dergisi, XXV-2, 1981:115-123.
Demircihyk I, Architektur Stratigraphie und Befunde, Mainz, 1987.
OBLADEN-KAUDER, Julia. Demircihyk IV: Die Kleinfunde.B, Mainz am Rhein,
1996.
SEEHER, Jrgen Die Nekropole von Demircihyk-Sarket Grabungskampagne
1991, stanbuller Mitteilungen, 42, 1992:5-19, Taf. 1-2.
Demircihyk Nekropol Kazs 1991 Yl Sonular Kaz Sonular Toplants,
XIV-I, 1993:365-379.

433

Resim: 1

Resim: 3

434

Resim: 2

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

435

436

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

437

Resim: 11

Resim: 12

438

ILISU BARAJ GL ALANI PALEOLTK A

YZEY ARATIRMASI - 2006
Harun TAKIRAN*
Metin KARTAL
I. GR
Ilsu Baraj Gl alannda kalan kltrel varlklarn korunmas ve
belgelendirilmesine ynelik proje kapsamnda, 2001 ylnda baladmz Ilsu
Paleolitik a Yzey Aratrmasna, 2005 ylnda denek salanamamas
nedeniyle ara verilmiti. Bu yl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn
DS Genel Mdrlnden aktard denekle ve ayrca Ankara niversitesi,
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dekanlndan salanan az bir denekle, 2005
ylnda ara verdiimiz yzey aratrmamza yeniden devam edilmitir. Aratrma
12 Eyll-26 Eyll 2006 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.
Bakanlm altndaki aratrma ekibi, Batman li, l zel dare Mdrlne
ait misafirhanede konaklam ve yreden kiraladmz bir minibs ile de aratrma
alanna ulam salanmtr. Ekibimizin ofrln ise Eref na yapmtr2.
Kltr Bakanln, Ankara Etnorafya Mzesi aratrmaclarndan Arkeolog
Cemal Baykal Aydnbek temsil etmitir3.
Aratrma alannn yryerek taranmasna dayanan yzey aratrmas
srasnda saptanan buluntu yerleri, GPS ile koordinatlar ve ykseltileri alnarak
1/25.000 lekli paftalar zerine iaretlenmitir.
*

Prof. Dr. Harun TAKIRAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Prehistorya Anabilim Dal, 06100-Shhiye-Ankara/TRKYE
Yard. Do. Dr. Metin KARTAL Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Prehistorya Anabilim Dal, 06100- Shhiye-Ankara/TRKYE
1 Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn lkemizde yaplan kazlarn yan sra yzey
aratrmalarn da destekleme karar almasn taktirle karlyor ve yardmlarndan dolay
yetkililere sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz.
2 Aratrma ekibi yelerimizden rfan Deniz Yamana, Yavuz Aydna ve ofrmz Eref naa
katklarndan dolay teekkr ediyoruz.
3 Alan almalarna aktif bir ekilde katlan ve yardmc olan Bakanlk temsilcimiz Sayn C.
Baykal Aydnbeke ahsm ve ekibim adna teekkrlerimi sunuyorum.

439

II. ARATIRMA ALANI

Hasankeyf lesinden douya doru, Yanarsu (Garzan) aynn Dicle Nehri
ile birletii noktaya kadar Dicle Nehrinin her iki kys, 2006 yl aratrma alan
olarak seilmitir.
Baka bir deyile bu yl 1/25.000 lekli M46-c2 ve M47-d1 paftalar iine giren
alanlar aratrlmtr. ncelenen alanda Dicle Nehrinin kuzey ksm, Dou Raman
Dann gneye doru alalan ve hemen Dicleye ulaan yamalarn oluturur
ve bu alanda birka hayvan al dnda hibir ky yerlemesi yoktur. Dicle
Nehrinin gneyinde ise Hasankeyf lesinden douya doru yol ve bu kye
bal Kavack Mahallesi, Irmakky, ncirli ve Yolst kyleri evresi aratrlmtr.
Bu alanda aratrmaya Yolst Kyne ulamadan nce yol zerinde bulunan
Yolst Karakolunun batsnda yer alan Greavti Tepe zerinde son verilmitir.
Buras Yanarsu (Garzan) aynn Dicle Nehri ile birletii noktaya ok yakn bir
mesafededir. Sz konusu gelinen yer ile 2001 ylndan itibaren yrtlen yzey
aratrmasyla, Ilsu Baraj Gl etkileim alannn byk bir ksm aratrlm
bulunulmaktadr.
2006 ylnda ilk aratrlan alan Hasankeyf lesinden itibaren Dicle Nehrinin
kuzey kys boyunca uzanan ve hibir ara yolunun bulunmad yaklak 16
km. uzunluundaki alan olmutur. Bu alanda Dicle Nehri Dou Raman Dann
gney yamalarnn hemen nnde akmaktadr ve Paleolitik a buluntu yerleri
asndan fazla zengin deildir. stelik bu alanda ok fazla maara ve kaya
sna da bulunmamaktadr. Dicle Nehrinin gney kys boyunca da yaklak
16 km. uzunluunda bir alan taranmtr ve bu alanda da ncirli Kyndekiler hari
maara ve kaya sna bulunmamaktadr.
Ksaca snrlarn izdiimiz aratrma alannn tamamnda toplam 14 adet
Paleolitik buluntu yeri saptanarak, 2006 Yl Paleolitik a Yzey Aratrmas
tamamlanmtr (Harita: 1, 2).

III. BULUNTU YERLER

Yukarda szn ettiimiz aratrma alan iinde toplam 14 adet buluntu yerinin
6 tanesi Dicle Nehrinin kuzey ksmnda, 8 tanesi ise gney ksmnda kalmaktadr.
Paleolitik a buluntu yerlerinin tamam Dicle Nehrinin eski sekileri zerinde yer
alan ak hava yerleim yerleridir. Aratrma alannn ve Dicle Nehrinin kuzeyinde

440

az sayda maara ve kaya sna bulunmakta ise de, bunlarn ilerinde ve

nlerindeki teraslarda herhangi bir yontma ta malzemeyle karlalmamtr ve
Paleolitik adan verimsizdirler.

III.1. T62/9 Mahara Srt 1 No.Lu Alan: (N 37 43 400; E 41 25 012; 528 m.)
Kesmekpr Ky, Kuru Mahallesinin hemen kuzeydousunda, Mahara
Srtnn gneye doru alalan yamalar ve bu yamacn nnde yer alan tarlalarda
yontma ta aletlere rastlanmtr. Diclenin eski bir sekisi olan bu alann gneyi Dicle
havzasna hkimdir (Harita: 1). Mahara Srt 1 No.lu alan olarak isimlendirilen bu
buluntu yerinden 7 adet akmakta ekirdek, 11 adet yonga, 3 adet dilgi, 3 adet
yontma art ve 1 adet iki yzeyli alet bulunmutur.
ekirdeklerin byk bir ounluu tek kutuplu Clactonien ekirdeklerdir
(izim: 1/3)4. Yongalama clactonien tarzda olup clactonien yongalar daha
oktur. Yongalama genelde laminardr. Zayf da olsa levallois teknolojinin izleri
sezilebilmektedir (izim: 1/1, 2). ok tipik levallois ekirdekler ve yongalar
bulunmamaktadr. Yonga ve dilgilerin byk bir ounluu dzeltisizdir (izim:
1/4-7). Bulunan tek iki yzeyli alet ok tipik olmayp (izim: 1/8) buraya tanarak
gelmi olmaldr. Yontma ta rneklerin genel tipolojik zellikleri bunlarn Alt
Paleolitik aa ait olduklarn gstermektedir.

III.2. T62/10 Mahara Srt 2 No.lu Alan: (N 37 43 896; E 41 25 251; 585 m.)
1 No.lu buluntu yerinin kuzeydousunda, Mahara Srtnn daha yksek
bir ksmnda ve eimin artt bol tal bir alandr. Yeni kurulacak Hasankeyf
yerlemesinin parsellerinin olduu alandadr (Harita: 1).
Buluntu yerinde yontma ta paralar seyrek ve ok dank bir biimde
grlmektedir. Yzeyden toplanan 34 parann 12 tanesi ekirdek, 16 tanesi
yonga, 3 tanesi dilgi ve 3 tanesi ise iki yzeyli alettir.
Buluntulara genel olarak bakldnda, tm Paleolitik alar ieren bir
grnmle karlalr. Dilgiler teknik adan olduka iyidir. Genelde dilgisel
4 Her yl olduu gibi bu yl da yontma ta malzemenin izimleri Arkeolog Zehra Frzen Takran
tarafndan gerekletirilmitir. Kendisine katklarndan dolay ne kadar teekkr etsek azdr.

441

(laminar) bir teknolojinin stnl hissedilirse de, levallois, clacton ve iki yzeyli
teknolojileri de grlr. Yonga ve dilgiler iinde eitli Mousterien grnml
kenar kazyclar bulunmaktadr. Kenar kazyclarda dzeltiler hem i yzden,
hem de d yzden yaplmtr. Dilemeli alet rnekleri de buluntular arasndadr.
ekirdekler ok eitlidir. Byk bir ounluu clactonien zellikler gsteren tek
kutuplu ekirdeklerdir. Yontma ta malzemenin genel grnm Alt, Orta ve st
Paleolitik alar iaret etmektedir. Ayrca bu alanda evrede bol ekilde grlen
yeil srl bir Ortaa seramik paras da bulunmutur.

III.3. T62/11 Mahara Srt 3 No.lu Alan: (N 37 43 913; E 41 25 565; 580 m.)
2 No.lu buluntu yerinin yaklak 250 m. dousunda, Mahara Srtnn Sinniboaz
Dereye doru alalan dou yamalar zerindedir (Harita: 1). Olduka eimli bir
alandr. Bu alann kuzeyinde ayr Maaras bulunmaktadr. Ancak buras bir
maaradan ok kk bir kaya snadr. Paleolitik adan verimsizdir.
Yontma ta buluntular fazla youn deildir (izim: 2). Buradan toplanan toplam
29 adet yontma ta buluntunun 5 tanesi ekirdek, 15 tanesi yonga, 7 tanesi dilgi
ve 2 tanesi iki yzeyli alettir (izim: 2/1, 2). Yontma ta buluntu topluluunun genel
zelliklerine bakldnda alanda iki yzeyli alet geleneinin yan sra levallois
(izim: 2/3, 4) ve clacton yongalama teknikleri de grlr. Dilgisel (laminar)
yongalama baskndr. Yonga ve dilgiler arasnda dilemeli, ontuklu aletler ve
kenar kazyclar vardr (izim: 2/5-8). Genelde Alt ve Orta Paleolitik grnml
olan paralar iinde pheli olarak st Paleolitik aa balanabilecek bir iki para
da mevcuttur.

III.4. T62/12 Gelepr Srt: (N 37 43 780; E 41 25 865; 574 m.)

Mahara Srtnn dousunda yer alr. Bu iki srt arasnda yaz aylarnda bile
aktif olan Sinniboaz Deresi akmaktadr (Harita: 1). Alanda olduka geni bir
tarla ta duvarla evrilmi bulunmaktadr. Nispeten dz ancak kuzeye doru hafif
ykselen bir eim vardr. Srtn gneyi ve kuzeyi olduka taldr. Ancak srtn orta
kesimlerinde yer alan tarlalar talar toplanarak temizlenmilerdir.
Gelepr Srt buluntu yerinden toplam 67 para toplanmtr. Bunlardan 1 tanesi
iki yzeyli alettir (izim: 3/9). Dolaysyla alanda bir iki yzeyli alet geleneinden

442

sz edilebilir. ki yzeyli alet rneklerinin 1 para ile temsil edilmesi, tarlalarda

youn bir biimde ta temizlii yaplmasndan kaynaklanm olabilir. Dier
buluntular 18 adet ekirdek, 35 adet yonga, 10 adet dilgi ve 3 adet dilgicikten
oluur. Dilgiciklerden bir tanesinin hammaddesi obsidiyendir. Levallois teknoloji
ve clacton teknoloji ile birlikte dilgi-dilgicik teknolojisinin varl (izim: 3), alann
insanlar tarafndan deiik dnemlerde ziyaret edildiini gsterir. Yontma ta
buluntu topluluunun genel zellikleri belli bir dnemi yanstmaz. Alanda Alt
Paleolitik adan st Paleolitik ya da Epi-paleolitik aa kadar buluntular grmek
mmkndr. Hatta 1 adet obsidiyen dilgicik, olaslkla anak mleksiz Neolitike
(PPN) ait olabilir.

III.5. T62/13 Kot Tepe Dousu: (N 37 43 855; E 41 26 681; 512 m.)

Kot Tepenin dousunda ve nce Derenin batsnda yer alan ve Dicle Nehrine
hkim olan bir buluntu yeridir (Harita: 1). Kuzey-gney dorultulu srtn gney
ucunda seyrek olarak yontma ta paralara rastlanmtr. Toplam 9 adet buluntunun
6 adedi yonga, 2 adedi dilgi ve 1 tanesi de kk kyc alettir (izim: 4/1-3). Kyc
alet beyaz renkli bir akl zerine yaplmtr. Levallois ve clacton teknolojinin izleri
grlmektedir. Dilgiler Orta Paleolitik grnmldr.

III.6. T62/14 Rui Tepe: (N 37 43 263; E 41 28 538; 650 m.)

Rui Tepe, yol Kynden yaklak 2 km. kuzeydouda yer alan ve Dicle
havzasna olduka hkim bir konumda bulunur (Harita: 1). Tepenin zerinde
olduka geni bir dzlk alan yer alr. Bu dzlk alanda olduka seyrek yontma
ta paralar bulunmutur. Toplam 10 adet parann 5 tanesi ekirdek, 4 tanesi
yonga ve 1 tanesi de vurgatr. Levallois yongalama az olup daha ok clacton
teknolojinin izleri grlmektedir. ri bir clactonien yonga ile biri orta ksmndan krk
2 levallois yonga dzeltisizdir. Yongalardan biri i yzden inceltilmi ikili bir n
kazycdr. Alt ve Orta Paleolitik aa aittirler.

III.7. T62/15 Aziz Tepe: (N 37 43 381; E 41 27 962; 603 m.)

yol Kynn 2,5 km. kuzeyinde, Rui Tepenin yaklak 1 km. kuzeybatsnda
yer alan Aziz Tepe, Dicle Nehrine olduka hkim bir konumdadr. Batda Zir

443

Deresi ile douda Kilise Dere arasnda kalan alann en yksek ksmdr (Harita:
1). zerindeki dzlkler hububat tarmnda kullanlan geni tarlalardr. Bu tepenin
dousunda, Kilise Derenin balad alanda olduka salam ve bir btnlk arz
eden Deremahar Sryani Manastr bulunmaktadr. Sz konusu bu manastr baraj
gl etkileim alannn tam snrnda kalmaktadr. Tepenin kuzeybat ksmnda
ise Dicle Nehrine hkim bir noktada Atafi olarak isimlendirilen bir Ortaa
yerlemesinin kalntlar bulunmaktadr. Yrede bu kalntlar Eski Hasankeyf
olarak bilinmektedir.
Tepe zerinde dank olarak toplanan paralar 18 adet olup bunlarn 7 tanesi
ekirdek, 10 tanesi yongadr. Bir para ise paralel kenarl bir dilginin orta ksmdr.
Dicle tarz Levallois yongalamann izlerini gsteren paralarn yan sra clacton
teknolojinin izlerini gsteren ekirdek ve yongalar da bulunmaktadr (izim: 4/4,
5). ekirdekler iki tanesi st Paleolitik zellikler gstermektedir. Alan deiik
dnemlerde (Alt, Orta ve st Paleolitik) insanlar tarafndan kullanlm olmaldr.

III.8. T62/16 Evsel Srt Dousu: (N 37 42 998; E 41 26 387; 533 m.)

Tekil bir buluntu yeridir. Hasankeyf lesinin yaklak 2 km. dousunda,
Hasankeyf-Mardin karayolunun kenarnda, Evsel Srtnn dousunda ve kk
bir kuru dere yatann batsnda yer alan bu yerde (Harita: 1), dnemi belirsiz
obsidiyenden tek bir yonga bulunmutur.

III.9. T62/17 Resul Deresi: (N 37 43 381; E 41 27 962; 603 m.)

Kesmekpr Ky, Kuru Mahallesinden yaklak 5 km. kuzeydouda, Dicle
Nehrinin kuzey tarafnda, Dicleye karan iki kuru dere yatann arasnda, bu
derelerden Resul Deresinin batsndaki yamalarda yer alan bir buluntu yeridir
(Harita: 1).
Burada toplam 20 yontma ta para bulunmutur. Bunlarn 8 tanesi ekirdek,
8 tanesi yonga ve 4 tanesi de dilgidir. ekirdekler arasnda Dicle havzasna
zg Levallois (proto-levallois) ekirdekler vardr (izim: 4/6). Dierleri clacton
teknolojinin zelliklerini gsterirler. Yongalar arasnda dilemeli kenarlar gsteren
rnekler vardr (izim: 4/7-11). Dilgiler genelde krk olup bir tanesi tepeli dilgidir.
Yontma ta buluntu topluluunun zellikleri Orta Paleolitik a yanstmaktadr.

444

III.10. T63/6 Banihabani Srt: ( N 37 43 736; E 41 30 582; 520 m.)

Irmakkyn yaklak 2 km. batsnda, Mirzo ve Dahlik derelerinin arasnda,
Dicleye hkim bir srttr (Harita: 2). Srt zerindeki dzlklerde yer alan tarlalarda
toplam 22 adet yontma ta buluntu toplanmtr. Buluntular arasnda 12 adet
ekirdek, 6 adet yonga, 2 adet dilgi ve 1 adet kyc ve 1 adet kyc alet vardr.
ekirdekler arasnda st Paleolitik (?) grnml dilgi retimine ynelik
ekirdekler bulunmakta ise de (izim: 5/2, 4), genel olarak Orta Paleolitik aa ait
levallois ekirdekler hkimdir (izim: 5/3). Ayrca clacton teknoloji de net bir ekilde
grlmektedir. Yongalarn 4 tanesi clactonien yonga olup kenarlarnda dzelti
yoktur (izim: 5/5-7). akmakta bir yumrudan yaplan kyc ise olduka tipiktir
(izim: 5/1). Genel olarak buluntu yeri Alt ve Orta Paleolitik aa balanabilir.

III.11. T63/7 Nahtura Tepe: ( N 37 43 217; E 41 31 115; 587 m.)

Banihabani Srtnn yaklak 1,5 km. gneydousunda, Irmakkyn
gneybatsnda yer alr. Hasankeyften Yolst Kyne giden yolun hemen
kuzeyindedir (Harita: 2).
Yontma ta buluntular bu tepenin daha ok Dahlik Deresine doru alalan bat
yamalar zerinde toplanmtr. Toplam 23 adet parann 11 tanesi ekirdek, 12
tanesi de yongadr.
ekirdeklerin ou tek ya da iki kutupludur (izim: 6/1-6). Genelde clacton
teknoloji hkim olup yongalarn ou clactonien yongadr (izim: 6/7). Dicle
havzasna zg levallois teknoloji olduka zayftr. Genel olarak buluntu topluluu
Alt ve Orta Paleolitik a zellikleri gstermektedir.

III.12. T63/8 Girmav Tepe: (N 37 43 468; E 41 31 713; 550 m.)

653 m. rakml bu tepe Irmakky ve ncirli kyleri arasnda yer alr (Harita: 2). Az
sayda yontma ta buluntu, tepenin Irmakkyee bakan bat yamalar zerinden
toplanmtr.
Toplam 9 adet yontma ta buluntu vardr. Bunlardan biri d yz tamamen
kabukla kapl olan iri bir yongadr (izim: 7/1). Ancak yongann kopma yz
ilenerek, yonga ksm bir iki yzeyli alet hline getirilmitir. Olduka tipiktir.

445

ekirdekler ok tipik olmayp tek ve iki kutupludur (izim: 7/2-4). Gerek anlamda
levallois rnekler yoktur. Yongalar ok tipik olmasa da levalloistir. ki dilgi ise clacton
tarz da olup ham srtl bak zellikleri gstermektedirler. Alt ve Orta Paleolitik
aa ait zayf bir buluntu yeridir.

III.13. T63/9 Kurika Srt: (N 37 43, 555; E 41 34, 367; 575 m.)
ncirli Kynn dousunda yer alr (Harita: 2). Ky ile bu srt arasnda, olduka
derin bir vadi iinde Sirekanya Deresi akmaktadr. Bu vadide, kyn iinde ve
batsnda bulunan maaralar daha ok yapay maaralar olup Roma Dnemi
kaya mezarlardr. Bunlardan biri kilisedir ve Hristiyanlk dnemle ilgilidir. kilisenin
nnde ayrca bir su sarnc bulunmaktadr.
Alanda yontma ta paralara ok seyrek ve dank olarak rastlanmaktadr.
Toplanan 9 para iinde 4 tanesi ekirdek, 1 tanesi ekirdek paras, 2 tanesi
yonga ve 1 tanesi de iri bir kyc alettir. 1 adet kare biimli, iki yzden ilenmi kare
biimli yonga ise Paleolitk sonras dnemlere ait olmaldr. ekirdekler levallois
teknoloji gstermektedir. ki tanesi merkezcil karml disk biimli ekirdektir. Kyc
alet akmakta bir akl zerine yaplm ve olduka tipiktir. Buluntu topluluu
genel olarak Alt ve Orta Paleolitik aa ait grnmektedir.

III.14. T63/10 Greavti Tepe: (N 37 43, 211; E 41 35, 587; 685-650 m.)
Kurika Srtnn yaklak 1 km. gneydousunda, ncirli ve Yolst kyleri
arasnda kalan ve evresine hkim olan bir tepedir (Harita: 2). Tepenin dousunda
derin bir vadi iinden Safane Deresi akmaktadr. Buluntular daha ok tepenin
ky yoluna doru alalan gney yamalar zerinden toplanmtr. Alanda
akmakta hammadde birden oalr. 2006 ylnda en ok yontma ta buluntu
veren istasyonlardan biridir. Bu tepeden Yanarsu (Garzan) aynn Dicle Nehri ile
birletii alan uzaktan grlebilmektedir.
Toplam 31adet buluntunun 14 tanesi ekirdek, 15 tanesi yonga ve 2 tanesi de
dilgidir. Buluntular arasnda eitli levallois ekirdekler bulunmaktadr (izim: 8/12). Her iki yzden merkezcil karmlarla ilenmi olan iri disk biimli bir ekirdek
olduka tipik buluntularn banda gelmektedir (izim: 8/3). Genellikle Dicle
havzasna zg levallois yongalama hkimdir. Ayrca clactonien tip ekirdekler ile

446

yonga ve dilgilerden alanda clacton teknolojiye de bavurulduu anlalmaktadr

(izim: 8/4, 5). 2 adet dilgi ham srtl bak olarak kullanlmtr (izim: 8/6, 7).
Buluntu topluluunun genel zellikleri Alt ve Orta Paleolitik a yanstmaktadr.

SONU
2006 ylnda 15 gn sreyle gerekletirdiimiz Paleolitik a yzey
aratrmasyla Hasankeyf lesinden douya doru Dicle Nehrinin her iki
kysnda, Yanarsu (Garzan) aynn Dicle Nehri ile birletii noktaya kadar olan
alan aratrlmtr. Bu suretle, 2006 ylndaki almalarmzla birlikte, Ilsu Baraj
Gl etkileim alannn yaklak 2/3lk ksm tamamlanmtr.
Aratrlan alanda zellikle Dicle Nehrinin kuzeyinde kalan ksmda ve ncirli
Ky civarnda az sayda maara ve kaya snaklar bulunmaktadr. Bunlarn hi
birinde Paleolitik ala ilgili izlere rastlanmamtr.
Aratrlan alan iinde 14 adet Paleolitik a buluntu yeri saptanmtr.
Bunlardan 6 tanesi Dicle Nehrinin kuzeyinde, geri kalanlar ise Dicle Nehrinin
gneyinde bulunmutur. Genelde Dicle Nehrinin eski sekileri zerinde saptanan bu
buluntu yerleri gerek birer Paleolitik istasyon grnmnde deillerdir. Buluntular
belli bir alanda younluk gstermezler. Seyrek ve dank olarak bulunan yontma
ta paralardan, bu yerlerin ara sra Paleolitik insanlar tarafndan ziyaret edildii,
ya da hammadde temininde bavurduklar alanlar olduu dnlebilir. Saptanan
buluntu yerleri daha ok Alt ve Orta Paleolitik alarn buluntularn vermitir. Daha
nceki yllarda da belirttiimiz gibi tamamen st Paleolitik aa balanabilecek
bir buluntu yeri ile karlalmamtr. Ancak baz buluntu yerlerinde pheli olarak
st Paleolitik ya da Epi-paleolitik aa ait olabilecek paralara rastlanmtr.
zetle, Ilsu Baraj Gl alannda 2001 ylnda balattmz Paleolitik a
yzey aratrmas, 2006 ylndaki yeni buluntu yerleriyle birlikte, alann Paleolitik
a hakkndaki bilgilerimize yeni katklar salamtr. Yllardr Dicle havzasnn
Paleolitik potansiyeli hakknda hibir bilgi bulunmazken, bugn blgede yaptmz
yzey aratrmalar sayesinde, blgenin Paleolitik a yerleimleri asndan ne
denli nemli olduu ortaya konulmu bulunmaktadr. nmzdeki yllarda, Ilsu
Baraj Gl etkileim alannn incelenemeyen 1/3lk ksmndaki aratrmalarmzn
tamamlanmasyla, blgenin Paleolitik a hakknda ok daha ayrntl ve nemli
bilgi ve verilerin elde edileceine phe yoktur.

447

448

Harita: 1

449

Harita: 2

izim 1: Mahara Srt 1 No.lu alan yontmata rnekleri

izim 2: Mahara Srt 3 No.lu alan yontmata rnekleri

izim 3: Gelepr Srt yontmata rneklerinden bir grup

450

izim 4: Kot Tepenin dousu,

Aziz Tepe ve Resul
Deresi buluntu
yerlerinden toplanan
yontmata rnekleri

izim 5: Banihabani Srt yontmata buluntu rneklerinden bir

grup

izim 6: Nahtura Tepe yontmata buluntular

451

izim 7: Girmav Tepe yontmata buluntu rnekleri

izim 8: Greavti Tepe yontmata buluntularndan bir grup

452

GALATIA BLGES KALELER/YERLEMELER

YZEY ARATIRMASI:
ANKARA VE ESKEHR LLER, 2006
Levent Egemen VARDAR*
Ankara evresindeki, Antik a kale ve yerlemelerinin arkeolojik
deerlendirmesine ynelik, 1996 ylnda baladmz yzey aratrmasna 2006
ylnda da devam edilmi ve 13 gn arazide allmtr.
almada, Ankara ve Eskiehirin 9 ilesinde, 29 belde ve ky ile bunlara
bal mevkiler incelenmitir (Harita: 1). Arazi almalar, Ankarann kuzeyindeki
amldere Baraj evresi, batda Sakarya Irma (Beypazar lesi) evresi,
gneyde Hirfanl Baraj evresi (ereflikohisar) ve Eskiehir linde Gnyz
lesi olmak zere, drt blgede gerekletirilmitir. Gerek almalarmzn
gelecek sezonlardaki nceliklerini belirlemek, olanaklarmz orannda en kapsaml
belgeleme ve envanter almasn gerekletirmek, gerekse bilinen ya da
ekibimizce saptanm alanlarn bugnk durumlarn gzlemlemek, karlalan
ve risk yaratan sorunlar tespit etmek ile daha ayrntl deerlendirmelere imkn
salamak zere, bu alanlar incelenmi ve gzlemler yaplmtr.
2006 ylnda 29 alanda tespit edilen ve belgelenen ta eser says 227
adettir. ukurren Ky/amlderede bulunan 3 yazttan ikisi, zerindeki ha
bezemeleriyle birlikte Bizans Dnemine aittir. Bu yl tespit edilen 7 yaztla birlikte,
belirlenen ve aratrlan antik yaztlarn says 47ye ulamtr. Eskiehir/
Gnyzne bal Gecek ve Kayakentte Frig geleneinde kap bezemeli 2 mezar
steli grlmtr. Aratrmamzn 28/06-06/07/2006 tarihleri arasndaki blmne,
Ass. Prof. Dr. Nicholas K. Rauh (Purdue niversitesi) ve Prof. Dr. Matthews Dillon
(Los Angelas niversitesi) ile Purdue niversitesinin arlkta olduu ABDli
rencilerin katlmyla, nceki dnemlerde altmz abanz, Bayram, al,
alayk ve dier baz alanlarn daha ayrntl incelenmesi olana bulunmutur.
*

Arkeolog Levent Egemen VARDAR, Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrl, Kazlar ubesi, 06100 Ulus / ANKARA
e.posta: levent.vardar@kultur.gov.tr
allan alanlarla ilgili grafik ifadeler ve izimler ehir Plancs Ali Vardar tarafndan
hazrlanmtr.

453

YEN TESPT EDLEN ALANLARDA SRDRLEN ALIMALAR

ITAKLARBK
Eskiehir li, Mihalk lesi, Narl Kyne bal taklarbk mevkiindeki
kale, Sakarya Irmann bat kysnda, yaklak 50 m. yksekliinde kayalk bir
tepe zerinde yer almaktadr. Kayaln rmaa bakan dou ve kuzey yanlar
uurum hlindedir. Kalenin gr, Sakaryann doudan kuzeye yapt dirsee
bal olarak, bu ynlerdedir. Sakarya Irma kuzeye yneldii bu kesimde, dar bir
boaz yaratmaktadr. evredeki arazi engebeli, tarma uygun olmayan zelliklerde
ve ormanlktr. Ancak Sakaryann taknlaryla oluan alvyon dzlkler verimlidir.
Kalenin zerinde yer ald tepenin yaklak 2 km. dousunda, gnmzde Sakarya
Irmann iki yakasn birletiren sayl kprlerden biri olan Kapullu Kprs
bulunmaktadr. Kale, olaslkla Antik ada da Sangarios zerinde, yerel ulama
olanak salayan bir mevkide ina edilmiti. te yandan modern kprnn kuzey
kysnda kalmak zere, bitiiindeki Kapullu Kaplcas ve Hamamlarnn tarihinin
eskilere gittii yerlilerce ifade edilmektedir. Tepenin gney ve ksmen batsndaki
yumuak eim, yerlemeye uygundur. En yksek kesim, gney yandaki en uzun
kenar 40 m.yi amamak zere, drtgen planl bir surla evrilidir (izim: 1). Dou
yandaki ksa kenar ise 30 m.ye yaklamaktadr. Kalenin gneydou kesi dnda,
gney suruna paralel olmak zere, yaklak 7 m. uzunluunda ikinci bir duvarn
varl belirlenmitir. alanda byk bir kaak kaz ukuru grlmektedir. Surla
evrili yaklak 1200 metrekarelik alanda savunma duvarndan baka, ok sayda
yapya ait olabilecek duvar kalntlar da izlenebilmektedir. Yaplar, ksa kenarlar
sura dnk, uzun yanlar ise ieriye doru, birbirine paralel olmak zere ina
edildiinden veya iki mekn arasnda ortak kullanldndan, magazin biiminde
dzenlenmi olabilecei izlenimi vermektedir. Sur duvarlar tm ynlerde belirgin
olarak grlebilmektedir ve kelerde dik a yapar. Duvar yapmnda iri, dikdrtgen
ve okgen bloklarn, yatay sralar hlinde dzenlendii grlmektedir. Ykseklii
ise ancak birka kesinde, 2-3 sray gememektedir (Resim: 1). Duvarn deiken
genilii 2.30 m.ye ulamaktadr. ve d yanlardaki iri bloklarn aras, daha kk
ve kabaca biimlendirilmi veya biimsiz talarn moloz olarak kullanlmasyla
doldurulmutur. Har rnei grlmemekle birlikte, kullanlm olmaldr. Kuzey
yandaki surun i kesimindeki kaak kazda ortaya karlan iri drtgen blok
zerindeki sva kalntsnn sarnca m ait olduu belirlenememitir. Sur zerinde
kule bulunmamaktadr. Ancak rman ters tarafna gelen gneybat kede,

454

kaln surlar ksmen darya tarlarak bir tr kule ilevinde mimari dzenleme
yaplmtr. Irmaa bakan dou ve kuzeydeki sarp yamalara ynelik yanlar
zerinde iki kap belirlenmitir. Gneydou kede belirlenen ikinci duvar, olaslkla
bu yndeki kapya ulam ynlendirmekte ve gvenliini salamaktayd. Kaplarn
yumuak eimli yanlarn tersine bu dik yamalara almas, kalenin asker ilevini
dndrmektedir. Seramik buluntu rnekleri, Demir a, Helenistik Dnem ve
Ge Antik aa aittir.

TACETTN
Beypazar lesi, Tacettin Kynn dousunda ve kuzeyinde yer alan ve
Harita 2de, 1, 2 ve 3 numarayla gsterilen alanlar, farkl arkeolojik zellikleri
yanstmaktadr.
Tacettin Kynn 2 km. dousundaki Aktepe mevkiinde, ren adyla da
bilinen yerleim alan, mimari zellikteki, ounluu granit, iri ta bloklardan
ve seramik buluntulardan anlalmaktadr. zerinde tarm yaplan ve aratrma
srasnda ekin bulunan yerleim alannn, yaklak 250 m. apnda bir byklkte
olabilecei dnlmektedir. Dz iskn alanndaki seramik rnekler, Eski Tun
ana ve Helenistik Dneme aittir.
Kyn bitiiinde, 500 m. kadar gneybatdaki Evrek Boaz mevkiindeki,
varl, mimari ve seramik buluntulardan anlalan yerleimde (izim: 2) ise
ayrca ok sayda kaak kaz ukuru grlmektedir. evresinden 10-15 m. kadar
ykseklikteki kayalk tepenin gneyinden Deirmen Deresi akmaktadr. Antik
yerleimin, zellikle granit kayalk tepenin dou, gney yamalar ile tepenin
zerinde yer ald anlalmaktadr. Kyller, bu kesimde kaak kazlar sonucu
eitli mezarlarn ortaya km olduunu belirtmektedirler. Tepenin gney
yamacnn doal yaps, bu kesimde 1990l yllarda iletilmi granit ocann
tahribat nedeniyle bozulmu durumdadr. Yzeydeki youn kayalk oluuma
karn, duvar temelleri yer yer izlenebilmektedir. 20x20 m. boyutlarndaki tepedeki
teras zerinde, plan fazla anlalamayan meknlara ait temeller izlenebilmektedir.
Yzeyde grlen bloklar iridir ve doal bir grnmdedir. na edilen duvarlar byk
oranda doal oluuma uydurulmutur. Seramik buluntular Eski Tun ana ait
olabilecek 2 rnek dnda, arlkla Helenistik Dneme ve izleyen evrelere aittir.

455

KARTANKALE
Beypazar lesi, Tahirler Kyne bal ve Tacettin Kynn 2 km.
kuzeydousundaki Kartan Tepe, batya eimli engebeli arazide, yaklak 1080 m.
rakmdaki kayalk bir tepe zerinde yer almaktadr. 20-30 m. yksekliindeki doal
oluum, evresindeki yapdan farkllk gsterir ve savunma bakmndan stratejik
bir avantaj oluturur. Kuzeybatsndaki Kirmir ay vadisi gr alanndadr.
Gney yannda 100 m. aada, yalara gre akan dere yata, derinliin
artt batya ynelmektedir. Kayalk, benzer biimde kuzeyinden akan dereyle
evrelenmi konik bir tepe hlindedir. yanndaki sarp kayalklara karn, tepeye
kuzeydeki rampadan ulam kolaydr. Tepe zerindeki dzgn teras, iskna uygun
bir alan yaratmaktadr. Teras evreleyen sur duvar gney ve bat yanlarda zemin
seviyesinde (Resim: 2), kuzey ve dou yanlarda ise yaklak 1 m. ykseklii
ile tm ynlerde izlenebilmektedir (izim: 3). Duvarn i ve d yzleri byk
oranda korunu olduundan, 2 m.yi aan ortalama kalnln belirlemek mmkn
olmaktadr. Keler yuvarlatlmak suretiyle topografyaya uydurulmutur. Mevcut
kayalk yzeylerden ve morfolojik yapdan yararlanlm olduundan, kule inasna
gerek duyulmad anlalmaktadr. Surun i ve d yanlarnda drtgen iri bloklarn,
arasnda ise daha kk, biimsiz talarn dolgu olarak kullanld grlmektedir.
Kabaca kare biimli yapnn bir girii, ulamn en uygun olduu kuzey ynde yer
almaktadr. Sur genilii olas kap yannda, 2.30 m. olarak en byk deerde
belirlenmitir. Sur iinde, batdaki birka duvar temeli ve bitiiindeki olas kuyu/
sarn (?) dnda bir mekn grlmemektedir. Sur dnda yaplan aratrmalarda,
belirgin bir mimari zellie rastlanmamasna karn, seramik buluntularn
gneybat ynde dalm ve younluk gsterdii belirlenmitir. Seramik rnekler,
Demir ana ve Helenistik Dneme aittir.
OLTAN/BEKBAI
Ankara aynn kuzey yannda yer alan Aya/Oltana bal Bekba
mevkiindeki dz iskn alan, yzeydeki seramik ve mimari zelliklerden dolay
tespit edilebilmektedir. Yerleimin, Ge Antik ada ve belki ksmen Demir
anda iskn edildii, seramik rneklerden anlalmaktadr.
OLTAN/INGIRDAKLIN MAARASI
Bekbann dousundaki kayalk tepenin en st kesiminde yer alan ve
ngrdaklin ya da ngrdaklin Maaras olarak adlandrlan kaya yerleimi,
zgn doal ve mimari zellikleriyle dikkat ekicidir. Doal maara, Ankara

456

aynn kuzey kysnda, akarsudan yaklak 120 m. ykseklikte ve bulunduu

tepenin zirvesine yakn bir kesimde yer almaktadr. Yaklak 20 m. geniliinde
ve hemen hemen ayn ykseklikteki maara girii, moloz talarla rlm iki
duvarla kapatlmtr. Kule etkisi yaratan ndeki kavisli duvar, 12-13 m. ykseklii
ile korunmutur (Resim: 3). Kule iindeki ahap hatl delikleri ile en az 3 katn
varlndan sz edilebilir. Her iki duvar zerinde de drtgen pencerelerin yer ald
grlmektedir. Olaslkla tm maara girii moloz tal bir duvarla rlm ve aa
hatllarla birka kata ayrlmt. Bu duvarn gerisinde ve maara aznn daralarak
ilerledii kesimde, dtakine paralel olmak zere 2. bir duvarn varl izlenmektedir.
Bu duvarn alt yanlarnda tula kullanlmtr. erdeki girii kapatan yine ok katl
bu duvar zerinde de pencereler bulunmaktadr. eriye doru daralan maara, bir
tr koridor hlinde dar ve uzun bir mekn yaratmaktadr. Zeminindeki dar delikten
ise aaya, mevcut durumda pek pratik olmayarak inilebilir ancak ekibimiz alt
blm inceleyememitir. Maarann bitiiindeki yine doal bir girintili oluumun
uygun bir blm, sarn olarak dzenlenmitir. Bu kesimdeki seramik buluntular,
Ge Antik adan itibaren tarihlendirilebilir ancak, mimari Bizans Dnemine ait
olmaldr.
Asl maarann dousundaki irili ufakl ok saydaki benzer kk maaralar
ve oluumlar da iskn zellii gstermektedir. Ele geirilen akmakta dilgiler
Epipaleolitik Dnemden itibaren tarihlenebilir. Seramik rnekler ise Ge Kalkolitik
ve Eski Tun a yaamn yanstmaktadr.
ngrdaklinin yaklak 500 m. gneyinde ve Ankara ayn kuzey kysndaki
kayalk zerinde belirlenen kayaya oyma basamaklar, ulamn gzergh hakknda
bir ipucu olarak deerlendirilebilir. 1.50 m.ye varan genilii ile merdivenden ziyade
dar bir yol niteliindedir (Resim: 4). Zira, 8-9 basamaklk iki kesim, birbirlerinden
20 m. kadar uzaktr.
20/02/1986 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yaymlanan bir habere konu olan
Oltan yaknlardaki antik yolun durumu incelenmeye allm ancak varlna
ilikin verilerin giderek zayflad grlmtr.
OLTAN/KEFREME
Ankara aynn bu kesimde yaratt dar vadinin gerisindeki dzlkte yer alan
Kefireme mevkiindeki seramik ve mimari zellikler, dz iskn alannn varln
gsterir. Yaklak 250 m.yi aan bir genilikteki yerleim alan zerinde gnmzde
tarm yaplmaktadr. Seramik buluntulara gre Eski Tun a ile Helenistik/Roma
ve Bizans dnemlerinde iskn edilmi olmaldr.

457

TA ESER ENVANTER ALIMALARI

1-AMLIDERE-BAYINDIR BARAJ GL EVRES
2006 ylnda srdrlen, arlkla ta eser envanterine ynelik almalar
kapsamnda, incelenen alanlardan ilki amldere lesindeki Bayndr Baraj
Glnn kuzeyindeki blgedir (Harita: 3).
Buralar Kynn 1989 yapm tarihli camisinin teras duvarnda ve bahesinde
yer alan ha bezemeli bloklar ve andezit mimari yap talar, evredeki Erken
Bizans yerleiminin varlyla ilikilendirilebilir. Bayndr Baraj gl aynasnda
kalan Kiliselik mevkii, dk su seviyesinden yararlanlarak incelenebilmitir.
Alanda grlebilen friz bloku (izim: 4a) ve stun gvdeleri, mevcut yaplamay
yanstmaktadr. Benzer bloklarn, yakndaki ve daha sonraki dnemde ina
edilmi kprde ikinci kez kullanldklar anlalmaktadr. n situ durumdaki ambon
kaidesinin (izim: 4b) uzak ama benzer bir rnei Prienede bulunmaktadr.
Gzlemlediimiz az saydaki seramik rnein tarihlendirilmesi Ge Antik adan
itibaren, geni bir dnem aralnda olmaktadr.
Nfusu azalan Yahihan Kynde ok sayda Erken Bizans Dnemine
tarihlendirilebilecek mimari blok grlebilmektedir. Bunlar arasnda ambona ait
olabilecek 1.50 m. yksekliindeki sekizken blok (izim: 5a-b) dikkat ekicidir.
0.27-0.30 m. geniliindeki dzgn yanlar zerinde grlebilen ve her yze
drtgen ereve iine oyulmu kanallar, plastik etkiyi artrmaktadr. Dier mimari
bloklar arasnda ift stun balklar, paye bal ve oyuk blok saylabilir.
ukurrendeki arkeolojik veriler, W. von Diestin 18961 ylnda yapt
incelemelerden bilinmektedir. Von Diest, yredeki dzgn tepeye dikkat ekmekte
ve doal olmadn dnd dzln yamacnda bir duvar bulunabileceini
ifade etmektedir. Gzlemlerimizde bu dnceyi gelitirebilecek bir bulguya
rastlanmamtr. Kyller, 2005 ylnda kyn renii, Fndkl mevkiinde dozerle
byk bir kaak kaz yapldn; 20x45 m. boyutlarnda bir alanda kepenin 13
m. derinlie kadar indiini, bu kaak kazda blok talara rastlandn ve daha
sonra kaz alannn tekrar doldurulduunu ifade etmektedirler. renii mevkiindeki
ky evlerinin duvarlarnda mezar steli belirlenmitir. lki, andezit bir bloktur,
cepheden betimlenmi kabartma portrenin evresinde yazt yer almaktadr ve
Ge Roma Dnemine tarihlendirilebilir. Dier ikisi ise benzer bloklardr. n yzn
btnn dolduran ve konturlaryla belirtilmi hacn yaratt drt blmde,
1 Walter von Diest, Von Tilsit nach Angora (PGM, Erganzungsheft 125), Gotha 1898, s. 53.

458

satr hlinde yazt grlr. Dier rnek de benzer biimde tasarlanmtr ancak
dzenleme bir ereve iine alnmtr. Her ikisi de Erken Bizans Dnemine ait
olmaldr. Ky camisindeki andezit bloklar arasnda grlebilen ift stunlar da
Erken Bizans yapsna iaret eder.
Hatipler Kyndeki ta eser younluu ve eitlilii, nemli bir Bizans yerleim
alannn varln yanstr. Tm ky alanna dalm bloklarn ounluu andezittir.
Bunlar arasnda lahitler, aslan biimli kapaklar ve bezemesiyle benzerlerine
az sayda rastladmz ift stun bal saylabilir. Kyiindeki Manastrlk
mevkiinde ise andezit bloklarn yan sra yzeyde izlenebilen duvar temelleri, in
situ durumlaryla ayrca ilgi ekicidir.
2-BEYPAZARI EVRES
Beypazar lesinde yer alan Avdan mevkiine reil zerinden ulalabilmekle
birlikte 2.5 km. kuzeybatsndaki Sarayky tarafndan da gidilebilmektedir. Kuzey
ve batsn Svari (Su Veri) aynn evreledii ve 1500 m.yi aan ykseklikteki
tepelerin 1400 m.sinde yer alan yapay gln evresi, youn orman iinde kalan,
yayla niteliindeki bir yerleim iin ok uygundur. Gln bat yannda, yaklak 250
m. apnda geni bir alan, mimari ve seramik kalntlarla tespit edilebilmektedir.
Genel olarak biimsiz, moloz, andezit talarla ina edildii anlalan ok
saydaki yap, yerleimin bykl hakknda fikir vermektedir. Kalntlarn temel
dzeyinde ta ynlar hlinde izlenmesi ve alanda kapsaml bir alma olana
yaratamadmz iin, yerleimin Bizans isknna ait olabileceini sylemekle
yetinmekteyiz.
Beypazar lesi, Younpelit Ky iinde, zellikle cami ve evresinde
grlebilen stun ve bunlarn balklarna ait andezit bloklar, yaknlardaki Erken
Bizans yaplamasnn varln gstermektedir.
3-EREFLKOHSAR EVRES
nceki yllarda ayrntl inceleme olana bulamadmz ereflikohisar
lesine bal Deirmenyolu Ky (Parnassos), literatrdeki2 yeri bakmndan ilgi
ekmesi gereken bir zelliktedir. Ky iindeki tespitlerle, yerleimin Ge Roma ve
2 F. Hild-M. Restle, Tabula Imperii Byzantini 2 Kappadokien, Verlag der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften. Wien 1981, s. 252.

459

Erken Bizans Dnemini yanstan buluntularnn gzden geirilmesi amalanmtr.

Gzlemler srasnda muhtarn bahesinde yer alan bir yazt kaytlara geirilmitir.
Kyllerin ifadelerine gre, ky emesinde yer alan Roma mil tann 2002 ylnda
kaybolduu anlalmaktadr.
Kzlrmak zerindeki Hirfanl Baraj Gl yaknndaki Glhyk Beldesi Belediye
Bakanl bahesinde, evreden topland belirtilen Erken Bizans Dnemine ait
birka buluntu sergilenmektedir. Lahit, nceki dnemdeki stundan yaplmtr.
Bazalt mezar tann dzletirilmi drt yannn tmnde ise yazt yer almaktadr.
4-GNYZ EVRES
Eskiehir li, Gnyz lesindeki almalarda, daha nce ulalamam
alanlar incelenmitir. le merkezindeki Belediye Parkna getirilmi Ge Roma ve
Bizans Dnemi buluntular hakknda fikir edinilebilmitir.
Gecek Kyndeki ok sayda antik ta eser, devirme olarak kullanlmaktadr.
Buluntular arlkla Erken Bizans Dnemine aittir. Ancak yerleimin Roma
Dnemini yanstan, Frig geleneindeki stel gibi rnekler de gzlemlenmektedir
(izim: 6). Bir Osmanl yaps olan tarih caminin kapsnda kullanlan ve Orta
Bizans Dnemine tarihlendirilebilecek iki aritrav bloku, bezeme zellikleriyle sra
ddr.
Gmkonak Beldesinde yer alan ve Bizans Dneminde hac yeri olan
Germia, literatrde3 Aziz Michael Kilisesi ile nemli bir yer tutmaktadr. Kalntlarn
bulunduu alan, sit alan iln edilmitir. Belediye Bakanl alann ve kilisenin
neminin farknda olarak, yapnn rlvesine ilikin almay 2005 ylnda
Osmangazi niversitesine hazrlatmtr4. 50x27 m. boyutlaryla be nefli kilise,
Anadolunun en byk kiliselerinden biridir (Resim: 5). Mevcut durumda btnyle
alglanamayan kilisenin, evlerle kapl bir alan iinde yer almas ve evresindeki
yaplarn ksmen korunmaya deer otantik bir doku oluturmas nedeniyle, kilisenin
ortaya kartlarak evre zellikleriyle birlikte korunabilmesi iin zgn bir projenin
hazrlanmas ihtiyac ortadadr (Resim: 6). Gzlemlerimizde ok saydaki ta eser
hakknda bilgi edinilmi, zellikle karlatrma bakmndan veri salanmtr.
almalar kapsamnda son olarak Kayakent Beldesi incelenmi ve ounlukla
Belediye Parkna ve ilkretim okuluna toplanm buluntular deerlendirilmitir.
3 J. W. Crowfoot, ABSA (Annual of British School of Athens) 4, 1897. s. 8692. C. MANGO, The
Pilgrimage Centre of St. Michael at Germia, JB (Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik)
36, 1986. s. 117132.
4 alma, Do. Dr. Sadun zel ynetiminde mimarlk blm rencilerince hazrlanmtr.

460

Harita: 1

Harita: 2

461

Harita: 3

izim: 1

462

izim: 2

izim: 3

463

izim: 4a

izim: 4b

464

izim: 5a

izim: 5b

465

izim: 6

Resim: 1

466

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

467

Resim: 5

Resim: 6

468

HAKKR VE IRNAK LLER LE LELER

YZEY ARATIRMASI 2006
Mehmet TOP*
Kemal ZKURT
Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn
21.07.2006 tarih ve 120193 sayl izinleri ile yzey aratrmas 11.09.2006 tarihi
ile 01.10.2006 tarihleri arasnda Hakkri ve rnakta yaplmtr. Aratrma,
bakanlmda Bakanlk temsilcisi Van Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Blge
Kurulu Mdrl eleman Erkan Koun katlmyla ekip elemanlar Dr. Kemal
zkurt ve Muhyeddin Evren tarafndan gerekletirilmitir. Aratrmalarmz
Hakkri Merkez ve Yksekova ileleri ile rnak Cizre, dil, Silopi ve Glkonak
ilelerinde srdrlmtr. Aratrmamza Kltr ve Turizm Bakanl Dner
Sermaye letmeleri Merkez Mdrl ile Cizre Belediyesi destek vermitir1.
Hakkri Merkez Meydan Medresesinde bulunan mezar talar ayrntl olarak
incelenmitir. Ayrca Geimli Mar Sava Kilisesi, Ceylanl Meryem Ana Kilisesi;
Yksekovada Yediveren Halana Kilisesi, Dalca Akar Mahallesi Kilisesi ile rnak
Glkonak Damlarca Finik Kalesi, Damlarca Faki Tayran Camii, Damlarca Ky
Trbesi (Kubbe-i Benzerio), Oyal Ky Havindi Maaralar, Haberli Mor alito
Kilisesi, Haberli Mor Kavmi Kilisesi, Haberli Mor Tuma Kilisesi, Silopi Birlik Ky
Nuh Nebi Camii-Medresesi, Birlik Ky erif Camii, Birlik Ky han kalnts,
Birlik Ky kpr, Cizre Sitti Nefise Pnar, Mehmet Aa Kasr ve Saklan Kprs
zerinde tespit ve deerlendirmeler yaplmtr.

Yrd. Do. Dr. Mehmet TOP, Yznc Yl niversitesi, Fen- Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm, Kamps Van/TRKYE mtop@yyu.edu.tr
Dr. Kemal ZKURT, Yznc Yl niversitesi lahiyat, Fakltesi slm Sanatlar Blm,
Kamps Van/TRKYE, kozkurt@yyu.edu.tr
1 Yardm ve desteklerinden dolay Kltr ve Turizm Bakanl Dner Sermaye letmeleri Merkez
Mdrl ile Cizre Belediye Bakanlna, Abdlcabbar teekkr ederim. Ayrca Hakkri
l Kltr ve Turizm Mdr Yardmcs Emin zataka, Haberli Ky Muhtarna, Bakanlk
Temsilcisi Arkeolog Erkan Koa, ekip elemanlar Dr. Kemal zkurt ve Muhyittin Evren ile
dier ahs ve kurumlara teekkr ediyorum.

469

1.HAKKR
1.1.HAKKR MERKEZ
1.1.1. CEYLANLI, MERYEM ANA KLSES
Hakkri merkeze bal, eski ismi Valto olan Ceylanl Kynde bulunan
kiliseye Hakkri-ukurca karayolu zerinde 30. km.den 15 km.lik toprak bir yolla
ulalmaktadr. Buras eski bir Nasturi yerlemesidir. Bu vadide bulunan nc
kilisedir. Gnmzde kilisenin bulunduu mahal meskn deildir. Terk edilmi
vaziyette kiliseye gney ve dou taraftan bitiik ve civarnaa evler yaplmtr.
Kilise, kuzeyden gneye eimli bir arazi zerine kurulmutur. 10.30x10.80
m. d llere sahip, dzgn olmayan bir dikdrtgene oturmaktadr. Kiliseyi
oluturan iki blmden gneydeki asl sahn dousundaki kanki (sunak) blm
tamamlamaktadr. Kuzeydeki ikinci blm kayalara yaslanmaktadr ve daha
dzensizdir. Duvarlarda ve st rtde yklmalar mevcuttur. st rtde beik tonoz
kullanlmtr. stten dz dam eklindeki st rtnn ou yklmtr. Kilisenin
gneyine ve dousuna bitiik vaziyette sonradan evler yaplmtr. Bunlar da
gnmzde terk edilmitir. Civarndaki teraslanm arazi tarm alan olarak
kullanlmaktadr. Tescilsiz ve kltr varl olarak kaytlara gemeyen bir yapdr.
1.1.2 GEML, MAR SAVA KLSES
Hakkri-ukurca karayolu zerinde 50. km.de bulunan Zap Suyu vadisinde
kalan Geimli Ky, gemite ad Rumtik olan Tiyar blgesinde kalan nemli
Nasturi yerlemelerinden biridir. Merkez bir noktada kurulmu olan kilise, blgenin
en nemli toplanma meknlarndan biri olma zellii tamaktadr. Kilise bugnk
anayolun hemen altnda Baheli Mahallesinde bulunmaktadr. Bugn zerine ev
yaplmtr. Ana kilise ve bunun gneydousundaki yazlk kiliseden olumaktadr.
Kilise, dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl 10.50x14.60 m. llerinde
iki sahnldr ve bunlarn dou tarafndaki kanki blmlerinden olumaktadr. zeri
dtan dz toprak dam eklinde rtl iken sonradan ev yaplmtr. Gney duvarn
ortasndan bir kap ile i mekna geilmektedir. Gneydou kedeki yazlk kilise
batya alan eyvan eklindedir. Gnmzde n bir duvarla kapatlmtr.
Kiliseye gney cephenin bat tarafna alm bir kapdan girilmektedir. Birinci
sahn, 3.10x8.50 m. llerinde dou-bat ynnde dikdrtgen planl olup stten
ayn ynde beik tonozla rtldr. Bat duvarnn st ortasna bir mazgal pencere

470

almtr. Buradan hem dousundaki kanki blmne hem de ikinci sahna gei
salanmaktadr. Sahnn gney duvarna giri kapsnn dousuna sivri kemerli
bir ni almtr. Dou duvarna kuzey kede kankiye geii salayan bir kap,
gney keye ise kemerli bir ni yerletirilmitir. Kuzey duvarnda da tam ortaya
alm bir kap ile dier sahna gei salanmaktadr.
Dousundaki kanki blm, 2.45x3.10 m. llerinde kareye yakn dikdrtgen
planl ve zeri ayn ynde beik tonozlarla rtldr. Dou duvarna gen kesitli
bir mihrap nii ile kuzey duvarna bir kap almtr.
kinci sahn, 3.00x9.50 m. llerinde dou-bat ynnde dikdrtgen planl
ve zeri ayn ynde beik tonozla rtlmtr. Dou duvarnn ortasna olduka
antsal llerde tren kaps yerletirilmitir. 1.00 m. geniliinde yuvarlak kemerli
bir aklk eklindedir. Ayn duvarn gney kesine servis kaps, kuzey kesine
ise bir ni yerletirilmitir. Bat duvarnn st ortasna iten sivri kemerli olarak
yaplm bir mazgal pencere almtr. Duvar yzeyleri kire harcyla svanmtr.
Dou taraftaki kanki blm, 2.50x3.00 m. llerinde kareye yakn
dikdrtgen planl ve beik tonozla rtldr. Dou duvarnn ortasna bir mihrap
nii yerletirilmitir. Tren kaps ekseninde 0.60 m. genilik ve 0.74 m. derinlikte
gen bir girinti oluturmaktadr. Bunun dnda kuzey duvarnn ortasnda bugn
kapal olan bir dolap nii yer almaktadr. Gney duvarnn bat yanna kaydrlm
bir kap yandaki meknla irtibat salamaktadr.
Gneydou tarafna eyvan eklinde bir yazlk mekn eklenmitir. Buras dtan
5.30x5.45 m. llerinde asl yapya bitiiktir. Bat tarafa 3.65 m. geniliinde
aklk oluturan eyvan ite 4.45 m. derinlie sahiptir. ki kademeli beik tonoz
rt ile kapatlmtr. Dou duvar ortasna gen kesitli bir mihrap nii ile bunun
gneyine bir dolap nii almtr.
Kilisenin beden duvarlar dahil tmnde kire harcyla tutturulmu moloz ta
malzeme kullanlmtr. Duvar kalnlklar 1.171.45 m. arasnda deimektedir.
zel mlkiyette kalan kilisenin zerine tatan ev yaplm yine dou cephesi
dkknlarla, bat cephesi ise sonradan yaplan evle kapatlmtr. stteki ev
kilisenin ta yapsna uyumludur. Ancak dousundaki dkkn ve batsndaki ev
kilisenin grntsn bozmaktadr. erisi ve etraf temizlenirse ve bir tantm
levhas konursa ziyaretilerin dikkatini ekebilir. Salam ve tm elemanlar ayakta
olan kilise depo gibi kullanlmaktadr. Tescilsiz ve kltr varl olarak kaytl
deildir. Tescillenip kayt altna alnmas gerekmektedir.

471

1.2.YKSEKOVA
1.2.1.YEDVEREN KY, HALANA KLSES
Yksekovann kuzeydousunda ran snrnda bulunan kye, Yksekovaemdinli karayolundan ounluu bozuk toprak bir yolla ulalmaktadr.
Yksekova ile merkezine 48 km. uzaklkta bulunmaktadr. Vadinin gneyine
bakan olduka dik ve kayalk bir yamaca kurulmu olan kilisenin etrafnda dz bir
arazi bulunmamaktadr. Ky evleri aa kesimde derenin kenarnda yola yakn
bir yerdedir. Terr nedeniyle boaltlan kye sahipleri son yllarda gelip yeniden
yerlemeye balamlardr. Gnmzde kyde sekiz hane bulunmaktadr.
Nasturi kilisesi olan yap, kyn kuzeyindeki kayalk yamaca yaslanm,
dou-bat ynnde dikdrtgen planl ve 7.70x14.22 m.lik d llere sahiptir.
Gney cephe dou tarafta da tant yapmaktadr. Yap iki blm hlinde
dzenlenmi olup batda sahn, douda kanki blmleri yer almaktadr. Dtan
dz toprak dam eklinde rtldr. D cepheleri dzgn sral kaba yonu ve
moloz talarla rlmtr. Dou ve bat cepheleri birer, gney cephe iki mazgal
pencereyle deerlendirilmitir. Ayrca gney cephe sivri kemer aklkl kap ile
hareketlendirilmitir. Kuzey cephe tamamyla kayalklara yaslanmtr.
Sahna gney cephenin ortasndaki kapdan girilmektedir. Buras 4.78x9.25
m. llerinde dou-bat ynnde dikdrtgen planl ve zeri ayn ynde beik
tonozla rtldr. Bat duvarnn st ortasna bir mazgal pencere almtr. Dou
duvarnda ortaya yakn bir yere tren kaps yerletirilmitir. Gney keye de
servis kaps almtr. Tren kaps, dzgn kesme talarla yaplm yuvarlak
kemerli, 1.77 m. genilik ve 2.85 m. ykseklikte bir girinti erisine alnm antsal
grnmldr. Servis kaps daha kk ve yuvarlak kemerlidir. Duvarlarn sval
olduu kalan izlerden anlalmaktadr.
Kanki ksm, yan yana iki blm hlinde dzenlenmitir. Kuzeydeki asl blm
3.00x3.55 m. llerinde kareye yakn planl ve zeri kubbeyle rtldr. Kubbeye
geiler tromplarla salanmtr. Dou duvarnn ortasna mihrap (kutsal ni)
yerletirilmitir. Tren kaps istikametinde olan mihrap, zeminden ykseke at
nal kemerle sonlanan 0.98 m. genilik ve 1.00 m. ykseklikte bir nitir. Kubbe ve
i duvar yzeyleri kire harcyla svanmtr. Kuzey duvarna dolap nii almtr.
Bunun gneyinde kilisenin cephesinin da tant yapmasna neden ola ikinci
mekn hem sahn ve hem de asl kanki blmyle irtibatlandrlmtr. Buras
2.14x2.92 m. llerinde dou-bat ynnde dikdrtgen planl ve zeri ayn ynde

472

beik tonozla rtldr. Bunun kuzey duvarnda bat tarafta yuvarlak kemerli bir
girinti ierisinde bir kap akl yer almaktadr. Dou duvarnn st tarafnda
yarm yuvarlak girintinin ortasna bir mazgal pencere yerletirilmitir. Ayrca bat
duvarnn orta ksmna bir mazgal pencere almtr. Tonoz ve duvar yzeylerinde
sva izleri bulunmaktadr.
Kire harcyla tutturulmu ta duvarlar, 1.151.30 m. arasnda deien
geniliklerde tutulmutur. D kaps, tren kaps ve mihrap yapnn en antsal
eleridir. Tamam ile ta malzemenin kullanld kilise kuzeyden gneye eimli
bir arazi zerine kurulmutur. Bu nedenle yapnn cephesi grlebilmektedir.
Gnmzde salam ve fazla tahribata uramamtr. Tescilsiz olan kilisenin
ulam zordur. erisinde definecilerin am olduklar ukurlar yer almaktadr.
Yapnn kltr varl olarak tescillenip koruma altna alnmas gerekmektedir.
1.2.2.DALICA (ORAMAR), AKAR MAHALLESNDEK KLSE
Yksekova merkeze 55 km. uzaklkta bulunan kye, Cilo ile Sat Dalar
arasndaki Avare vadisinden toprak bir yol ile ulalmaktadr. Kyn merkezinden
bir saatlik yaya yrme ile kilisenin bulunduu mahalleye gidilmektedir. Kuzey
yamata eimli bir arazi zerinde kurulmu olan kiliseyi tm ile aalar kapatm
vaziyettedir. Gnmzde kilise yaknnda bir hane bulunmaktadr.
Nasturi kilisesi olup 6.53x11.78 m. llerinde dou-bat dorultusunda
dikdrtgen planldr. Kiliseye gneyden bir kap ile geilmektedir. mekn beik
tonoz ile rtl sahn ve bunun dousunda iki eit oda hlinde dzenlenmi kubbeli
kanki (sunak) blmnden olumaktadr.
Sahna gney cephenin batsna kaydrlm kapdan girilmektedir. Buras
4.40x7.50 m. llerinde dou-bat ynnde dikdrtgen planl ve zeri ayn ynde
beik tonozla rtldr. Bat duvarnn st ortasna bir mazgal pencere almtr.
Dou duvarnda ortaya yakn bir yere tren kaps yerletirilmitir. Gney keye de
servis kaps almtr. Ta svelerle snrlandrlm dikdrtgen aklkldr. Servis
kaps daha kk ve dikdrtgen aklk eklindedir. Duvarlarn sval olduu kalan
izlerden anlalmaktadr. Bir dnem cami olarak kullanlan kilisenin sahn ksmna
mihrap ve ahap mahfil eklenmi ve bir pencere almtr.
Kanki ksm, yan yana iki blm hlinde dzenlenmitir. Kuzeydeki asl blm
2.00x2.10 m. llerinde kareye yakn planl ve zeri iten kubbeyle rtldr.
Dou duvarnn ortasna mihrap (kutsal ni) yerletirilmitir. Kubbe ve i duvar
yzeyleri kire harcyla svanmtr. Kuzey duvarna dolap nii almtr.

473

Bunun gneyindeki ikinci mekn hem sahn ve hem de asl kanki blmyle
irtibatldr. Buras 1.65x1.72 m. llerinde kare planl ve zeri kubbe rtldr.
Bunun kuzey duvarna bat tarafta kalan ve kankiye gei salayan bir kap
bulunmaktadr.
Bir dnem cami olarak kullanlm olup gney duvarna mihrap ve pencere
almtr. erisine de ahap bir mahfil yaplmtr. Gnmzde duvarlarnda yer
yer yklmalar olan yap kullanlmamaktadr. Tescilsiz olup kltr varl olarak
kaytl deildir.
2.IRNAK
2.1.CZRE
2.1.1.STT NEFS PINARI
Cizre merkez Yafes Mahallesinde bulunan Sitti Nefis Pnar kuzey-gney
dorultusunda meyilli bir arazi zerinde ina edilmitir.
Yap dtan 5.10x6.15 m. llerinde, dou-bat dorultusunda dikdrtgen
planldr. Giri kuzey cephenin ortasnda yer almaktadr. mekn 3.70x4.75 m.
llerinde ayn ynde dikdrtgen olup zeri beik tonoz rtldr. erisinde
kk bir havuzu ve su kanal bulunmaktadr. Gnmzde byk lde salam
olan yapnn su kayna ok azalmtr. Mimari malzemesi moloz tatr. Tescilsiz
olup kltr varl olarak kayt altna alnmas gerekmektedir.
2.1.2.MEHMET AA KASRI
Cizre merkez Dakap Mahallesinde bulunan Mehmet Aa Kasr 2004
ylndaki yzey aratrmasnda incelenmiti. 2006 ylnda yap tekrar gzlemlenip
belgelenmitir. Avlunun gney ve bat tarafnda ters L eklinde iki kanat hlinde
planlanan yap, gnmzde briket duvarlarla blnerek, drt aile tarafndan
kullanlacak ekle dntrlmtr. Asl ksm Menduh Zirek adl ahsn
mlkiyetindedir. Yapnn tescili olmad grlm ve Van Kltr ve Tabiat
Varlklarn Koruma Blge Kurulu tarafndan tescil kayd yaplmtr.
Ev, Cizrede sivil mimarinin gnmze gelebilen rneklerinden biri
durumundadr. Bu nedenle yap nem arz etmektedir. Kasr, hem plan ve mimari
zellikleri hem de sslemeleri ile dikkat ekmektedir. Son dnemdeki mdahaleler
ve kullanmdan kaynaklanan skntlar plan ve grnnde baz bozulmalar
meydana getirse de da bakan d bat cephe ile avluya bakan gney kanatta

474

zelliini koruyan yerler mevcuttur. slup asndan Osmanl son dnemi ile Mardin
sivil mimarisinin kaynat grlmektedir. Plan baznda avlu ve bunun etrafnda
gelien dzenleme iki kanat eklinde gelimektedir. Bu iki kanat gney ve bat
tarafta ters L plan meydana getirmektedir. Evin avluya bakan her iki kanadnda
alt kat odalarn nn kapatan yuvarlak kemerli bir revak yer almaktadr. Gney
kanatta ortada bir eyvan, bunun iki yannda odalar bulunmaktadr. Gerek alt ve
gerekse st katn cepheleri sivri kemerli kap ve pencerelerle hareketlendirilmitir.
Bu kap ve pencerelerde bitkisel arlkl sslemeler de yaplmtr. Ancak bunlarn
bir ksm bozulmadan gnmze kadar gelmitir.
Dou cephesi sonradan ina edilen evlerin duvarlaryla kapatlmtr. Gney
cephe sardr. Asl hareketlilik yola bakan bat cephesinde grlmektedir. Burada
bulunan iki kapdan kuzey kedeki da tantl ta kap hviyetindedir. ki renkli
talarla sivri kemerli bir girinti eklinde yaplmtr. Dier giri kaps ortaya yakn bir
yerde yer almaktadr. Cephenin st ksm plaster ve stuncelerle snrlandrlm
pencerelerle hareketlendirilmitir. Evin bundan sonraki aamada projelendirilip
restore edilmesi ve kltrel amal kullanlmas gerekmektedir.
2.2.DL
2.2.1.HABERL KY, MOR TUMA KLSES
Haberli Kynn ierisinde bulunan Sryani kilisesi olan yap, dtan 5.70x11.00
m. llerinde ve dou bat ynnde dikdrtgen planldr. mekn tek nefli naos ile
bunun dousundaki mezbah (sunak) blmnden olumaktadr. Naosla mezbah
bir btn olup yukarya kadar kmayan ince bir duvarla ayrlmtr.
Kilisenin gney tarafna bir avlu yaplmtr. Avludan da tantl kemerli
bir girinti iindeki bir kapdan kiliseye girilmektedir. Naos, dou bat ynnde
dikdrtgen planl ve 3.35x7.80 m. llerinde yaplmtr. zeri ayn ynde beik
tonoz rtldr. Bunun gney duvarna eit llerde adet kemerli girinti
yaplmtr. Ortadakinde kap, yanlardakinde mazgal pencere delikleri vardr.
Mezbah blmne ince perde duvarn ortasna alm kapdan girilmektedir.
Buras enine dikdrtgen planl ve 1.96x3.15 m. llerinde yaplmtr. Ortasnda
tatan bir sunak masas, duvarlarna muhtelif niler ve gneydou kesine
pencere almtr. Salam olan kilise kullanlmamaktadr.
Yapda tmyle ta malzeme kullanlmtr. Kilisenin tescil kaydnn yaplmas
gerekmektedir.

475

2.2.2.HABERL KY, MOR KAVM KLSES

Haberli Kynn st kesiminde bulunan kilise, dtan 8.50x9.80 m. llerinde
kareye yakn dikdrtgen planldr. Kilisenin d bat tarafnda bir avlu bulunmaktadr.
zeri dtan kuzey-gney ynnde krma atyla rtlmtr. mekn iki blml
olup girite naos blm ile bunun dousundaki mezbahtan olumaktadr.
Avluya alan bat cephe ortasndaki dz atk tal bir kap ile kiliseye
girilmektedir. Naos, 4.10x6.60 m. llerinde, kuzey-gney dorultusunda enine
dikdrtgen planl olarak yaplmtr. Mezbahta bunun dousunda ayn ekilde
enine dikdrtgen ve 2.05x6.60 m. llerindedir. Her iki blmn zeri kuzeygney dorultusunda beik tonoz ile rtldr. Naostan l bir aklkla mezbaha
giri salanmaktadr. Sval olan duvarlarna krmz arlkl kk boya ile izikleme
figr ve sslemeler yaplmtr.
Yapnn d cephelerinde olduka iri blok talar kullanlmtr. Tescilsiz olup kltr
varl olarak kaytl altna alnmaldr. Ziyaret amac dnda kullanlmamaktadr.
2.2.3.HABERL KY, MOR ALTO KLSES
Yine Haberli Kynde bulunan kilise, dou-bat ynnde dikdrtgen planl,
6.15x15.55 m. llerinde olup tek neflidir. Dousunda mezbah (sunak) batsnda
ise naos blm bulunmaktadr.
Kuzeyinde ta duvarla evrelenmi bir avlu bulunmaktadr. Avludan kiliseye
kuzey cephesinin bat kesine alm da tantl bir kap ile girilmektedir. Giriteki
tek blm halindeki naos, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen planl ve
4.40x8.90 m. llerinde yaplmtr. zeri ayn ynde beik tonoz ile rtldr.
Naostan geni bir aklkla mezbah blmne geilmektedir. Buras naostan birka
basamak yksek ve 4.10x4.40 m. llerinde kareye yakn dikdrtgen planldr.
zeri dou-bat dorultusunda beik tonoz rtldr. Mezbahn ortasna bir
kdukudin (mihrap) braklmtr. Kesme ta malzeme ile yaplm ve dikdrtgen
grnl kdukudinin batya bakan yzeyi cephe zellii tamaktadr. Dtan
iki bordrle snrlandrlm yzeyin st ortasna bir ni yerletirilmitir. Bunun alt
ortasndaki dz yzeye Sryanice bir kitabe braklmtr.
Yapda i meknda yer yer kesme ta d cephede ise moloz ta kullanlmtr.
2006 ylnda kydeki Sryani halk tarafndan onarlmtr. Tescilsiz olup kltr
varl olarak kayt altna alnmas gerekmektedir.

476

2.3.SLOP
2.3.1.BRLK KY, NUH NEB CAM VE MEDRESES
Silopi merkeze 2 km. uzaklkta, Birlik (Cuma) Kynde bulunan ve halk
arasnda Nuh Nebi olarak adlandrlan cami ve medrese kyn gneybatsnda
mezarlk ierisinde yer almaktadr. Yap dtan 23.22x24.79 m. llerinde
olup dou-bat istikametinde uzanmaktadr. Ortadaki avlunun gneyinde cami,
kuzeyinde medrese ile douda da doru tantl iki katl olan bir eyvanl blm
ile batsndaki mekndan olumaktadr. Camiye avludan giri salanmakta olup
dou-bat ynnde dikdrtgen planl ve iki sahnldr. Ayrca sahnlarn dou
tarafnda birer oda yer almaktadr. sivri kemerli aklk sahnlar ayrmaktadr.
Mihrap kble duvarna iki kademeli ekilde girintili olup da tantldr.
Avlunun kuzeyinde medrese yer almaktadr. Medresenin gneybat kesindeki
bir oda ile kuzeydoudaki oda ayakta kalm olup dier odalar ykk bir vaziyetedir.
zerinde herhangi bir kitabe yoktur. Bu nedenle kesin tarihi belli deildir. Plan ve
mimari zelliklerine bakarak Cizre beyleri tarafndan 15.16. yzyllarda yaplm
olabilir. Olduka harap olan cami ve medrese tescilsiz olup kltr varl olarak
tescil edilmesi gerekmektedir. Aslnda yapda asl yaplmas gereken bir temizlik
kazsdr. Bylece tm birimleri ortaya kararlabilir. Buna gre rlve restitsyon
ve restorasyon projelerinin kartlan yap restore edilmelidir.
2.3.2.BRLK KY HAN KALINTISI
Silopi merkeze bal Birlik (Cuma-Cema) Ky Serdet mevkiinde bulunan
handan gnmze sadece drt kesinde kulesinin kalntlar gelebilmitir.
Yaklak 15.00x15,70 m. llerinde olup kare planldr. Temel seviyesinde ke
kulelerini birbirine balayan duvar izleri mevcuttur. Han ve bunun aasndaki
kpr burada bir kervan yolunun olabileceini ortaya koymaktadr. Bu ileride
aratrlacak uzantlar tespit edilmeye allacaktr. Olduka harap olan han
tescilsiz olup kltr varl olarak kayt altna alnmas gerekmektedir.
2.3.3.BRLK KY, TARH TA KPR
Silopi merkeze bal Birlik(Cuma-Cema) kynn aasndan geen Cuma
deresi zerinde kuzey-gney dorultusunda yer almakta uzanan kprnn kemeri
yklm olup, sadece iki yandaki ayaklar kalmtr. Tek kemer aklkl ve yolu

477

eimli kprler grubuna dhil yapnn kemer akl 7.62 m kemer genilii ise,
2.60 mdir. Ykk olan kpr tescilsiz olup, kltr varl olarak kaytl deildir. Kltr
varl olarak kayt altna alnmas gerekmektedir.
2.3.4.BRLK KY ERF CAM
Silopi merkeze bal Birlik (Cuma-Cema) Kyne kye 1 km. uzaklkta
meskn mahal dnda, dere kenarnda bulunan ve halk arasnda erif Camii
olarak adlandrlan yap, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen planldr.
Dtan 6,34x10,70 m. llerindedir. Cami tek sahnl ve ayn ynde beik tonoz
rtldr. Gney duvar ortasnda basit ni eklinde mihrab bulunmaktadr. Kuzey
cephede toprak dolgunun altnda kalm girii vardr. Dou ve bat duvarlar
tamamen yklm olup sadece gney cephe belirgindir. Tamamyla ta malzeme
kullanlmtr. Ykk durumda olan cami tescilsiz olup kltr varl olarak kaytl
deildir.
2.4.GLKONAK
2.4.1.DAMLARCA KY, FNK KALES
Glkonak lesine bal bugnk Damlarca Ky snrlar ierisinde
bulunan kale i kale ve d kaleden olumaktadr. Yrede Finik Harabeleri
olarak bilinmektedir. Cizre-rnak yol ayrmndan 12 km. uzaklkta bulunan Dicle
Nehrinin kuzey tarafnda bugnk Glkonak lesine giden karayolunun st
kesiminde yer almaktadr. D kalede sur kalntlar kuzey gney istikametinde
uzanmaktadr.
kale daha st kesimde kayalk topografik araziye uydurulmu, sadece
uzaktan grnt almakla yetinilmitir. Buras Cizre beylerinin Finik koluna ait
ynetim merkezidir.
2.4.2.DAMLARCA KY, FAK TEYRAN CAM
Glkonak Damlarca Ky snrlar ierisinde yer alan cami, halk arasnda
Faki Teyran Medresesi olarak bilinmektedir. Faki Teyrann asl ad Muhammed
olup Vann Bahesaray (Mks) ilesindendir. Mezar gnmzde Bahesarayn
Kartal (Verezz) Kynde bir korunun iindedir. Faki medrese talebesi anlamnda

478

olup kularla konutuu rivayeti zerine yaad dnemde ve sonrasnda halk

arasnda Faki Teyran eklinde isimlendirilmitir. Yaad dnem ile ilgili farkl
rivayetler ileri srlm ise de, gerek iirlerinin ierii, temas, stili ve hayatna
dair gereklerden yola klarak 15501690 yllar arasndaki 140 senelik bir
zaman dilimi iinde yaad kabul edilmektedir. Mevcut kabrinin zerindeki
mezar tanda her hangi bir tarih bulunmamaktadr. Cizreli nl lim Molla Ahmedi Ciziri ile ada olup beraber yazdklar Mela Fak gibi baz iirleri vardr.
Melay Cziri ile olan ilikilerinden dolay Cizrede de bir sre kald ve blge ile
mnasebetlerini srekli devam ettirdii bilinmektedir.
Blge genel olarak Finik olarak nitelendirilmekte olup Dicle Nehri ve vadisine
hkim durumdadr. Eski yerlemeler geni bir alana yaylm durumdadr. Bunlardan
biri olan cami, hemen ilerisindeki kayalklardan kan derenin bat tarafnda
kurulmutur. Derenin bat tarafna istinat duvarlar ile dz bir alan oluturulmutur.
Bu alan caminin kuzey tarafnda kalmaktadr. Ayrca her iki yamata eitli kalntlar
ve maaralar bulunmaktadr. Gnmzde cami, Glkonak karayolu kenarnda
kalmaktadr. Yolun altnda da Damlarca Kynn baheleri bulunmaktadr.
Harap vaziyetteki cami, dtan 6,30x10,65 m. llerinde dou-bat
dorultusunda uzanan dikdrtgen planldr. Caminin d cephe duvarlarnda baz
ksmlar yklmakla birlikte byk ounluu ayaktadr. Buna gre caminin dou
ve bat duvarlar sardr. Kuzey cephe duvar ounlu ykktr. Yola bakan gney
cephe, kaba yonu talarla rlm bir duvarla oluturulmutur. Duvarn dou
kesi ykktr. Bunun hemen yannda 1.10 m. geniliinde bir kap almtr.
Mihrabn bulunduu ksm sivri kemerli girinti eklinde dtan da vurgulanm ve
ni ksmnn duvar yklm burada bir delik meydana gelmitir.
Camiye giri gney cephedeki kapyla salanmaktadr. Kuzey cephe duvar
ounlukla ykld iin buradaki kap belirlenememitir. mekn 4.80x8.90 m.
llerinde tek mekn eklinde dzenlenmitir. Burann st rts tamamyla
ykk vaziyettedir. Caminin bat duvar ortasnda dikdrtgen girinti yapan bir ni,
gney duvarnda da mihrap bulunmaktadr. Mihrap, sivri kemerli bir girinti iinde
yarm daire planl ve ierisi ykk durumdadr. Harap ve sahipsiz olan cami tescilsiz
olup kltr varl olarak kaytl deildir. Tescillenerek koruma altna alnmas
gerekmektedir.

479

2.4.3.DAMLARCA KY TRBES (KUBBE- BERZERO)

Glkonak Damlarca Ky snrlar ierisinde yer alan trbe, Glkonak
karayolunun Cizre-rnak yol ayrmnn 15. km.sinde, yolun st kesimimde
bulunmaktadr. Dicle Nehrine ve Damlarca Kynn bahelerine hkim bir
noktadadr. Trbe, halk arasnda Kubbe-i Berzerio olarak adlandrlmaktadr.
Kuzeyden gneye eimli etraf duvarla evrelenmi mezarlk alannn kuzeybat
kesine yaplm trbe, 5.60x5.60 m. d llerinde, kare planl zeri kubbe ile
rtldr.
Trbenin bat ve gney cepheleri mevcut olup kuzey cephe arazinin eiminden
dolay grlememektedir, dou giri cephesi ise yklmtr. Bat cephe yer yer
iri blok talarn kullanld, ounluu moloz ve dzlenmi talarla rlm
duvarla meydana getirilmitir. Yzeydeki tek akl gney tarafta st orta kesime
alm dikdrtgen girinti iindeki penceredir. Pencere akl gen biimde
sonlanmaktadr. Gney cephe ise harla tutturulmu moloz ta duvar rgs ile
oluturulmutur. Buraya da iki pencere almtr. Pencereler dikdrtgen girinti
ierisinde, gen biimde sonlanan aklkla meydana getirilmitir.
Trbeye dou cephenin ortasndan bir kap ile girilmektedir. ten 3.90x4.15
m. llerinde kareye yakn bir plan zellii gstermektedir. Dou duvar ksmen
yklm, ortasna bir kap, gney tarafna bir pencere almtr. Trbenin
gney duvarna iki pencere, kuzey duvarna iki ni ve bat duvarna bir pencere
braklmtr. Duvar, tromp ve kubbe svaldr. Gnmzde yarsndan fazlas
yklm kubbe st rty tekil etmektedir. Kubbeye geiler kemerli ve eyrek
kre eklinde tromplarla salanmtr. Tromplardan da bat taraftaki ikisi kalmtr.
Harap durumda olan trbe, tescilsiz ve kltr varl olarak kaytl deildir. Trbenin
mlkiyeti belli deildir. Tescillenerek koruma altna alnmas gerekmektedir. Ayrca
trbenin alt ksmndaki mezarlkta yazl mezar ta yoktur. Baz yaplarn duvar
kalntlar vardr. Ykk olduundan ne olduu tespit edilememitir. Tarihi konusunda
da veriler yetersizdir. Tarih verilerden ve yap zelliinden Cizre beyleri tarafndan
16. yzyl ierisinde yaptrlm olduu dnlmektedir.

480

Harita 1: Hakkri haritas

Harita 2: rnak haritas

481

izim 1: Yediveren Ky, Halana Kilisesi

izim 2: Geimli, Mar Sava Kilisesi

482

izim 3: Birlik Ky, Nuh Nebi Camii ve Medresesi

483

izim 4: Birlik Ky, erif Camii

izim 5: Damlarca Ky, Faki Teyran Camii

484

Resim 1: Yediveren Ky, Halana Kilisesi

Resim 2: Yediveren Ky, Halana Kilisesi

485

Resim 3: Geimli, Mar Sava Kilisesi

Resim 4: Birlik Ky, Nuh Nebi Camii ve Medresesi

486

Resim 5: Birlik Ky, Nuh Nebi Camii ve Medresesi

Resim 6: Birlik Ky, Han Kalnts

487

Resim 7: Birlik Ky, erif Camii

Resim 8: Damlarca Ky, Faki Teyran Camii

488

DEERL BLM ADAMI

Genel Mdrlmzce her yl dzenlenen Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeometri
Sempozyumunda sunduunuz raporlar, bu yl da kitap olarak baslacaktr.
Gndereceiniz rapor metinlerinin aada belirtilen kurallara uygun olmas, kitaplarn
zamannda basm ve kaliteli bir yayn hazrlanmas asndan nem tamaktadr.
Yayn Kurallar
Yazlarn A4 kada, 13x19 cm. lik bir alan iinde 10 punto ile, baln 14 punto ile
tirelemeye dikkat edilerek Arial veya Times fontu ile 10 sayfa yazlmas,
Dipnot numaralarnn metin iinde belirtilerek sayfalarn alt ksmna 8 punto ile
yazlmas,
Dipnot ve kaynakada kitap ve dergi isimlerinin italik yazlmas,
izim ve fotoraflarn toplam adedinin 15 olmas, CDye JPG veya TIFF olarak 300
pixel/inch, renk modlarnn CMYK veya Grayscale olarak kaydedilmesi, kesinlikle
word sayfas olarak dzenlenmemesi,
Haritalar (Harita: .....), izimler (izim: .....), Resimler (Resim: .....), olarak belirtildikten
sonra altlarna yaz yazlmas ve kesinlikle levha sisteminin kullanlmamas,
Yazlara mutlaka isim, unvan ve yazma adresinin yazlmas,
CDye kaydedilmi metnin ktsnn da gnderilmesi ve kt ile CD kaydnn uyumlu
olmas (aksi hlde CD kayd esas alnacaktr),
Raporlarn sempozyum esnasnda teslim edilmesi veya en ge 1 Austos gnne
kadar
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
Aratrmalar ve Yaynlar ubesi Mdrl
II. Meclis Binas
Ulus/Ankara
adresine gnderilmesi gerekmektedir.
Yayn kurallarna uymayan veya ge gelen yazlar kesinlikle yaynlanmayacak ve iade
edilmeyecektir.
Not: Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sonular Toplants kitaplarna Bakanlmz
www.kultur.gov.tr adresinden ulalmas mmkndr.
Bilgilerinizi rica eder, almalarnzda baarlar dileriz.

489

DEAR COLLEAGUES
The reports which you will submit during the International Symposium of Excavations,
Surveys and Archaeometry will be published as usual.
In order to receive a qualitative print and to complete the publication on time, we kindly
request you to send the texts of your reports within the context of form mentioned below:

The writings to be on A4 paper, not exceeding the writing space of 13.5x19 cm, with
Arial or Times font in 10pts. Kindly pay attention to using dashes (-) when necessary in
the text, and the text to be maximum 10 pages
*

The title to be written in 14 pts, bold,

Footnotes to be written below the text, with their numbers indicated within the text,
in 8 pts at the page where it is mentioned,

At the footnotes and the bibliography, the names of the books and the periodicals
to be written in Italic character.

The total number of the drawings and the pictures to be at most 15. If it is possible, you
are requested to scan the photographs and to save on CD as JPG on a separate file
out of the text with 300 pixel/inch; colour of mods of these photographs must be CMYK
or Grayscale; photographs to be taken by digital camera,

Please write (Drawing) for the drawings (Fig.) for the figures, pictures, and (Map) for the
maps as subtitle and please do not use table system.

Kindly write your name, title and communication address on the papers.

Please send the print out of the text, together with loading the text on a (new) diskette
or CD.

The print out of the text you will send and the text in the diskette or CD, should be
compatible, (or else the text in the diskette/CD will be accepted) with each other.

Kindly give your texts during the symposium or send until August 1, to the below address:
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Aratrmalar ve Yaynlar ubesi Mdrl,
II. Meclis Binas Ulus/Ankara.
The reports which do not follow the rules or are sent late, will not be published and will not
be given back.
Note the books of the Symposium are available on www.kultur.gov.tr

490