Professional Documents
Culture Documents
T.C.
AFYON KOCATEPE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH BLM
HTT SANATI
YKSEK LSANS TEZ
HAZIRLAYAN
Evin ZGL
DANIMAN
Prof. Dr. Ekrem MEM
Afyonkarahisar - 2008
ii
HTT SANATI
Evin ZGL
Tarih Blm
iii
Hitit saraylar ise avlular etrafna toplanan ok sayda evden oluur. Hitit saray
yapsnn en nemli zellii ayakl geitlerle oluturulmu avlularn olmasdr. Hititler
planl bir ehir oluturmaya zen gstermilerdir.
Hitit sanatnda heykelin ok byk nemi ve anlam vardr. Bu heykellerin ou
tanr ve tanra tasvirlerinden olumaktadr. Bunlar pimi toprak, altn, bronz, gm,
fildii, da kristali gibi malzemelerden yaplm heykellerdir.
Hitit ehir kaplarnda yer alan heykeller boyutludur. Genellikle aslan ve
sfenks tasvirlerinden olumaktadr. Bu heykelli kaplarn ehri dmanlara kar
koruduu inanc vardr.
Hitit sanat evre kltrleri etkilemekle beraber dier kltrlerden de
etkilenmitir. zellikle Msr ve Kuzey Suriye kltrleri Hitit kltrn etkilemitir.
Anahtar Kelimeler: Hitit, Hitit Sanat, Mimari, Heykeltralk, Sanat Tarihi.
iv
ABSTRACT
HTTTE ART
Evin ZGL
History Department
Anatolia has been a center for great civilizations since stone ages. For this
reason this geographical area has been dominated by different societies and their
languages.
The Hittite empire was one of the great civilization n the area who dominated
the political destiny of Anatolia in between 1700-1200 B.C. Hittites created several
noteworthy artistic studies during this period for example results of ex and on going
excavations exhibits that several architectural ruins monumental and sculptures were
produced during this time period.
In these excavations several houses temples and palaces explored. Hittite
architecture characteristically uses asymmetric figures instead of symmetric ones except
monumental doors where symmetry is widely used.
Religious buildings were the places where the religious objects protected.
Initially these buildings were the natural places like caves etc. But later on these places
replaced by men made buildings.
This periods architectural trend mostly concentrated on individualism. For
instance they used separate walls instead of common walls used by several people.
Houses mostly contain two separate rectangle rooms.
Palaces are the combination of courtyards which combines several houses to
each other. Courtyards has spaces for the people so that they can cross one side to the
other. They paid extra attention for a well designed city.
vii
NSZ
Tez konumuz olan Hitit Sanat konusunda bugne kadar yaplm olan
almalar, say bakmndan, tatmin edici olmaktan uzaktr. Buna ramen, Hititler
hakknda kaleme alnm yerli ve yabanc eserlerde Hitit Sanat ile ilgili bilgiler bulmak
mmkndr.
Danman hocamz Prof. Dr. Ekrem MEMin gzetiminde balattmz bu
almay gerekletirirken Hititlerin tarihi, kltr ve sanat hakknda yazlm birok
makale ve kitab inceledik. Hititler dnemi hakknda bilgi veren yazl ve arkeolojik
belgelerden yararlanma frsat bulduk. Ayrca, gnmz bilim adamlar tarafndan
kaleme alnan modern eserlerden yararlandk.
Yapm olduumuz bu almalar sonucunda Hititlerin evleri, saraylar, ibadet
ettikleri tapnaklar ve kutsal yerleri, rettikleri sanat eserlerini ayrntl bir ekilde
tanma frsat bulduk. Sz konusu eserler sayesinde Hititlerin sosyal, siyasal, kltrel ve
dini yaantlar hakknda son derece nemli bilgiler elde etmeyi baardk.
Bu almann gerekletirilmesinde benden hibir yardm esirgemeyen
danman hocam Sayn Prof. Dr. Ekrem MEMe sonsuz teekkrlerimi sunarm.
Evin ZGL
Afyonkarahisar -2008
viii
ZGEM
Evin ZGL
Tarih Ana Bilim Dal
Yksek Lisans
Eitim
Lisans: Uluda niversitesi-Fen Edebiyat Fakltesi
Sanat Tarihi Blm
Lise: Erzurum-Karaoban ok Programl Lisesi
Kiisel Bilgiler
Doum Yeri: Hns/ERZURUM
Doum Tarihi: 11.11.1982
Cinsiyet: Kz
Yabanc Dil: ngilizce
ix
NDEKLER
ZET .............................................................................................................................ii
ABSTRACT....................................................................................................................iv
TEZ JRS VE ENSTT MDRL ONAYI ................................................vi
NSZ .........................................................................................................................vii
ZGEM .................................................................................................................viii
NDEKLER ..............................................................................................................ix
KISALTMALAR ...........................................................................................................x
GR .............................................................................................................................1
BRNC BLM
I. HTTLER AINDA ANADOLUNUN CORAFYASI ................................2
KNC BLM
I. KAYNAKLAR .........................................................................................................5
A) YAZILI KAYNAKLAR ....................................................................................5
B) ARKEOLOJK KAYNAKLAR .........................................................................6
NC BLM
I. HTT SYAS TARHNE KISA BR BAKI ...................................................8
A) ESK HTT DEVLET ......................................................................................8
B) YEN HTT DEVLET....................................................................................10
C) GE HTT EHR DEVLETLER .................................................................15
DRDNC BLM
I. HTT MMARS ................................................................................................16
A) HTT TAPINAKLARI.................................................................................18
B) HTT EVLER..............................................................................................23
C) HTT SARAYLARI .....................................................................................24
BENC BLM
I. HTT HEYKELTRALIK ESERLER ..............................................................27
ALTINCI BLM
I. EHR KAPILARI HEYKELCL ..................................................................31
SONU .........................................................................................................................34
KAYNAKA................................................................................................................36
EKLER .........................................................................................................................39
KISALTMALAR
age
: Ad Geen Eser
: Cilt
CTH
ev
: eviren
KBo
KUB
: Milattan nce
: Sayfa
: Say
TTK
TBTAK
Yk
: Ykseklik
yy
:Yzyl
GR
Hitit Sanat ile ilgili tez almamz alt ana blmden olumaktadr. Bir
lkenin tarihini anlamann ve anlatmann en iyi yolu o lkenin corafi zelliklerini iyi
kavramaktan geer. Bu nedenle almamzn birinci blmnde Hititler anda
Anadolunun Corafyas konusunu gzler nne sermeye altk
kinci blmde ise Hititler dnemine ait yazl ve arkeolojik kaynaklar ele aldk.
almamzn nc blmnde Hititlerin Siyasi Tarihini alt balk halinde
ana hatlaryla ele almaya altk.
Drdnc blmde Orta Anadoluda 20. yzyldan itibaren srdrlen kaz
almalar sonucunda ortaya karlan mimari kalntlardan bahsettik. Hitit Dini
Yaplar, Hitit Evleri ve Hitit Saraylar olmak zere Hitit mimarisini balk altnda
irdeleme gayreti ierisine girdik. Bu yaplarn planlar ve temel zellikleri hakknda
bilgi verdik.
Tezimizin beinci blmnde ise Hitit sanatnda nemli bir yere sahip olan Hitit
heykeltralk eserlerinden sz ettik. Altn, bronz, gm, da kristali, fildii
malzemeden yaplm tanr ve tanra tasvirlerinden oluan heykelcikleri ele aldk.
Altnc blmde ise Hitit ehir kaplarn ssleyen heykel betimlemelerinden
bahsettik. zellikle Boazky ehir kaplarnda yer alan klasiklemi aslan ve
sfenkslerin biimsel zelliklerine yer verdik.
BRNC BLM
J.G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, Ankara 2001, s.11.
Bu geitler, kuzey Anadoluda Zigana ve Kop geitleri ile gney Anadoluda Glek boaz, Beylan
geidi ve Arslanl Bel geididir. Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, Konya 2003,s.4.
2
E.Memi,a.g.e.,s.4.
3
J.G. Macqueen, a.g.e., s.14.
*
Karadeniz Blgesinde kabileler halinde yaayan, sava bir ruha sahip kavimdir.
*
Hitit dnemi Anadolusunun etnik yapsn tam olarak belirlemek zordur. Ancak
byle bir corafi alann ok kavimli ve ok dilli bir yap oluturduu da inkr kabul
olmayan bir gerektir. Bu durum, Kltepe metinlerinde geen Hitit, Luwi, Hurri ve
Hatti kii adlarnn mevcudiyeti ile teyit edilmektedir7.
Anadolunun M.. 2. binin ilk yzyllarnn etnik yaps ana hatlaryla yledir;
Orta ve Kuzey Anadolunun, yani Kzlrmakn evreledii blgenin Hatti halklar
tarafndan iskn edildii grlr. Hatti, zerine Hititlerin temel att ve onlardan
zellikle klt alannda birok eyi dn ald alt yapy temsil eder.
Gney ve Bat Anadolu, Hitit metinlerinde Arzava olarak anlan blge, HintAvrupa halklarnn, Hititeye yakn bir dil konuan Luwilerin merkeziydi. Hititlerin
yaylm merkezini belirleyen blge ise Kani/Nea (Kltepe) kentidir9. Anadolunun
eskialardaki tarihi ele alnrken zellikle bu corafyann daima gz nnde
bulundurulmas gerekmektedir.
KNC BLM
I. KAYNAKLAR
A) YAZILI KAYNAKLAR
Anadoluda ilk yazl kaynaklar M.. 2. Binyln balarnda ortaya kmtr.
Daha nceki binyllarda Anadoluda hangi etnik gruplarn yaad ve hangi dillerin
konuulduu hakknda dorudan bir bilgi yoktur. Hititler, yazl belgeler ile gnmze
ulaan ilk Hint-Avrupal topluluktur10.
Hititler, Nea dili de denilen kendi dillerinde ve kendi ivi yazlaryla yazlm
tabletler, mhrler ve kitabeler brakmlardr. Dini nitelik tayan metinlerin bir
blm ile kitabelerin yazmnda ise Hitit Hiyeroglif yazs kullanmlardr11.
10
11
Sedat Alp, Hitit anda Anadolu, TBTAK Yaynlar, Ankara 2002, s.1.
E.Memi,a.g.e., s.41-42.
mektuplar, ba belgeleri, dinsel metinler, yksek edebi deeri olan mitolojik metinler
ile dualar ve fal metinleri yer almaktadr.
B) ARKEOLOJK KAYNAKLAR
orum ilinin Sungurlu ilesinin 22 km kadar gneydousunda Hattua
(Boazky) ehrine ait kalntlar 1834 ylnda Charles Texier tarafndan kefedilmitir13.
Burada Yazlkaya olarak isimlendirilen bir kaya topluluunun duvarlar stne
ilenmi saysz kabartmalar bulmutur14.
Kltepe hyndeki ilk kazy1893 ylnda Fransz bilgin E. Chantre yapm,
bunu 1906 ylnda hykte sondajlar yapan H. Winckler izlemitir15. Deutsche
Orientgesellchaftn desteiyle binlerce kil tablet ortaya karmlardr. 1907 ylnda
Alman Arkeoloji Enstits tarafndan grevlendirilen O. Puchstein, D. Krencker, H.
Kohl ve L. Curtiusun katld ekip kentin yaplarn incelemilerdir.
Aratrmalarda en nemli aama, 1915 ylnda F. Hroznynin Hitit dilini
zmesiyle balamtr. Hititoloji denilen yeni bir bilim dal ortaya kmtr. Kltepe
hynde eitli belgeler bulmutur16. Fakat Hrozny sistemli bir kaz yapmamtr.
Trk Tarih Kurumu tarafndan Kltepede kaz yaplmasna karar verilmitir.
1948 ylnda Tahsin ve Nimet zg ynetiminde kazlara yeniden balanmtr17.
12
17
E. Memi,a.g.e.,s.64.
R. Naumann, a.g.e.,s.27-31.
19
Wulf Schirmer, Hitit Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1982, s.26.
18
NC BLM
20
Sadece bir prens, ailenin en byk olu kral olsun. lk oul yoksa ikinci oul
kral olsun. Ama varis olacak prens yoksa aileye damat olarak giren byk kzn kocas
kral olsun24.
22
E.Memi,a.g.e., s.83-84.
Bu cinayet hakknda bilgi veren belge Telepinu Fermandr.
23
E.Memi,a.g.e.,s.85.
24
I.Klock-Fontanille, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara 2005,s.23-24.
*
10
25
11
Hitit kral, Suriye zerine dzenlemi olduu ilk seferde yenilmesine ramen
ikinci seferde Mitanni kraln malup etmi ve bakent Vaukaniyi ele geirmitir.
Bylelikle Mitanni Devleti yklmtr. Ancak Babile kam olan Turattann olu
Mattivaza, uppiluliumaya snnca, Hitit kral onu affetmi ve Mitanni kralln
yeniden tesis ederek Mattivazay tahta oturtmutur. Bylece uppiluliuma Mitanni
Devletini Asur tehlikesine kar tampon blge olarak kullanmtr32.
uppiluliuma Hitite bir isimdir. Daha ncekiler yada sonrakiler Hatti ya da Luvi kkenli
isimlerdir.E.Akurgal,a.g.e., s.81.
30
E.Memi,a.g.e.,s.97-98.
31
E.Memi,a.g.e.,s.99.
32
E.Memi,a.g.e.,s.101-102.
12
uppiluliumann lmesiyle, II. Arnuvanda tahta kar fakat ksa bir sre sonra
ayn salgn hastalk sebebiyle o da lr. Bunun zerine uppiluliumann en kk olu
II. Murili tahta kar. Kral tahta kt zaman ok kktr. Aabeylerinin olmasna
ramen II. Murilinin tahta kmas aklanmas zor bir durumu gstermektedir. Prof.
Dr. Ekrem Memie gre34 aabeyleri Telepinu ve Biyaili lkede yaygnlaan salgn
hastala yakalanmamak iin, Anadoluya gelmeyerek taht kk kardelerine
brakmak zorunda kalm olmaldrlar.
salanmtr.
E.Akurgal,a.g.e.,s.81.
E.Memi,a.g.e., s.105.
35
S.De Martino,a.g.e.,s.60.
34
Tampon
devletiklerle
Hatti
lkesi
ilikileri
yeniden
13
II. Murilinin yerine geen olu II. Muvattali dneminde, Yakndounun iki
byk devleti olan Msr ve Hitit krallklar kar karya gelmitir. Anadoludaki
karklklar devam etmektedir. Gakalar basklarn iyice arttrmlardr. Ancak Yukar
Memleket komutanlna III. Hattuilinin getirilmesiyle durum kontrol altna
alnmtr. Artk Msr seferi iin hazrlklar balamtr. Bu dnemde Msr tahtnda II.
Ramses vardr. II. Ramses Kuzey Suriye politikasn deitirmitir. I. uppiluliuma
dneminden beri Hititlerin elinde olan Kuzey Suriyeyi ele geirme istei nedeniyle iki
byk devletin kar karya gelmesi kanlmaz olur. Kuzey Suriyedeki Amurru
Krallnn Msr nfuzu altna girmesiyle sava balar.
II. Muvattalinin lmnden sonra yerine olu III. Murili (Urhi - Teup)
gemitir. II. Muvattalinin ikinci derecedeki bir einden domu olan III. Murili taht
ismi olarak dedesinin ismini almtr. Bu dnem hakknda bilgi veren tek kaynak III.
Hattuilinin brakt mdafaanamedir38. Bu belgeye gre III. Murili yedi yl iktidarda
kalabilmitir.
36
E.Akurgal,a.g.e.,s.84.
S.De Martino,a.g.e.,s.63.
38
E.,Memi,a.g.e.,s.113.
37
14
III. Hattuili, yeeni III. Muriliyi tahttan indirerek yerine geer. Bu dnem
Hititlerin Altn a olarak bilinmektedir. III. Hattuili, Babil ve Asurla iyi ilikiler
kurmutur. Msrla ilikiler de dostluk erevesi ierisindedir. yle ki, on alt yldan
beri devam eden Msr savalarna son verdirerek bir antlama yapmtr. Bu olay
Ramsesin yirmi birinci iktidar ylna denk gelmektedir. Msr ve Hitit devleti arasndaki
bu antlama, iki byk devletin eit artlara dayanarak yapt ilk antlamadr. Bu
antlama dnemin diplomasi dili olan Akkada olarak yazlm ve taraflar antlama
nshalarn elileri vastasyla gndermilerdir. Msra gnderilmi olan ve gm bir
tablet zerine kazdrlm olduu bildirilen Hitit nshasnn msr dilinde bir tercmesi
ele gemitir39. Antlama eitlik ilkesine dayanmaktadr. Suriyenin ky blgeleri Hitit
ve Msr olarak iki g alan halinde bltrlmtr40. III. Hattuili, kzlarndan birini
firavuna e olarak vererek, iki devlet arasndaki dostluk, akrabalk ba ile
kuvvetlendirilmitir.
Bu dnemde Msra gnderilen gm tabletler zerinde Hattuili ile ei PudaHepann mhr damgalarnn olmas, Puda- Hepann ynetimde sz sahibi olduunu
gstermektedir. Ayrca, Hattua arivinde kralieye ait birok mektup ve vesika
bulunmaktadr41. III. Hattuilinin bir rahip olarak yetimesi ve einin rahip kz olmas
nedeniyle btn ileri din araclyla yrtmlerdir. Bylece bu dnem, Hurri
inancnn lkede en fazla hissedildii dnem olmutur42.
III. Hattuilinin lmyle yerine IV. Tuthalya geer. Birok vesikada kraln
annesi Puda- Hepa ismine rastlanmas kralielik unvann bu dnemde de srdrdn
gsterir. IV. Tuthalya dneminde, Asur devleti glenmitir. Asur-Hitit ilikileri
bozulmu ve Asur devletinin basks gittike artmtr. Bu durum karsnda IV.
Tuthalya, Hitit vasali Amurru kral tarmuva ile antlaama yaparak Asura kar
ambargo uygulamtr. Bu dnem Hitit devleti topraklarnn en geni olduu fakat ayn
zamanda k belirtilerinin de grld dnemdir. Dou ve Bat dnyalarnn ilk kez
39
E.Memi, a.g.e.,s.116-117.
S. De Martino,a.g.e.,s.71.
41
E.Memi,a.g.e.,s.117-118.
42
E.,Akurgal,a.g.e.,s.96.
40
15
kar karya geldii Eskian Birinci Dnya Sava olarak isimlendirilen Troya
savalar da IV. Tuthalya dneminde vuku bulmutur. Ancak, imparatorluun her
kesinde balayan isyanlar nedeniyle Hititler, Troya blgesi halkna ekonomik ve
askeri yardmda bulunamamlardr43.
IV. Tuthalyann lmnn ardndan tahta olu III. Arnuvanda gemitir. Ksa
sre tahtta kalm olan kral hakknda pek fazla bilgi yoktur.
III. Arnuvandann lmyle yerine IV. Tuthalyann dier olu II. uppiluliuma
kral olur. Bu kral zamannda, Anadoluda balayan karklklar daha da artar. Nitekim
Hitit devleti Ege Gleri (M..1200) ile tarih sahnesinden ekilir44.
43
E.Memi,a.g.e.,s.120-123.
E.Memi,a.g.e.,s.124.
45
E.Memi,a.g.e.,s.161.
46
I.Klock- Fontanille,a.g.e., s.39.
44
16
DRDNC BLM
I. HTT MMARS
Orta Anadoluda 20. yzyldan itibaren srdrlen kaz almalar sonucunda,
ortaya karlan mimari kalntlarla Eski Hitit anda askeri, sivil ve dini mimarinin
varl bilinmektedir47. Hitit mimarisinin en gzel rnekleri bakent Hattua
(Boazky), Alacahyk, Maathyk (Tapigga) gibi ehirlerde grlmektedir.
Hititler iin dalarn doruundaki kayalar nemli bir yere sahiptir. Kayalar,
tanrlarn tahtlardr ve Hitit Krallnn gcn simgelemektedir. Hititler dini inanlar
gerei kayalar kutsamlardr. zellikle Hiuva bayramlar adn tayan ritel
yaztlarda kayalara ekmek, cier kurbanlar sunulduu belirtilmektedir. Kayann
seilmi olduunu belirten Labarna-Kraln kutsanmas ile ilgili bir yaztta (TH = KUB
XXXVI 110) u ifade yer almaktadr:
Bakent Hattua Kzlrmakn (Hallys) izdii geni bir yay ierisinde, verimli
bir ovann yukar ucunda kurulmu bir da ehridir. Hititlerin ilk kral Kuaral
Anittann Hatti kral Biutiden ald ve lanetledii Hattua ehri, daha sonraki krallar
dneminde de bakent olarak kalmtr. Bu ehir yedi byk tapna, birok kk
tapnak ve sandk duvar tekniinde rlm kent duvarlar ile en grkemli
bakentlerden biridir49.
17
Hattua Poternli Surda askeri mimaride, sandk duvar tekniinin ok baarl bir ekli
grlmektedir. Potern ad verilen, bindirme tekniinde yaplm sivri kemerli bu
tneller (2,5m-3m ykseklik, 40m-80m rampa uzunluu) kent savunmasyla birlikte
klt ve dini amalar iin kullanlm olduu da kabul edilmektedir50. Poternler tnel gibi
topraa oyulmayp arazinin belirli yerlerinde yzeyde ina edilmitir. Poternlerin bir
ba kent iinde, dieri ise k salayan kentin dnda yer almaktadr.
Yeni Hitit Devleti dneminde ise, sanat ve mimari yaptlar, nceki dneme gre
daha antsal bir boyuta ulamtr. Bylece klasik Hitit biimi olumutur. Bu dnemde
Hitit kltr ve tarihi konusundaki bilgiler olduka salamdr. ivi yazl belgelerle
antlarn byk bir ksm bu aa tarihlenmektedir51.
50
M.Darga,a.g.e.,s.27.
R.Naumann, a.g.e.,s.503504.
52
M.Darga,a.g.e.,s.84.
53
R.Naumann,a.g.e.,s.277.
51
18
A) HTT TAPINAKLARI
Boazkyde (Hattua) Alman arkeologlarn yzyln bandan itibaren
srdrdkleri kazlar sonucunda Hitit dini yaplarnn gzel rnekleri ortaya
54
M.Darga,a.g.e.,s.220.
R. Naumann,a.g.e.,s.510.
56
W. Schirmer, a.g.e.,s.12.
*
ngeit.
57
R.Naumann,a.g.e.,s.510.
55
19
karlmtr58. Hititlere ait en eski tapnak yaplarnn Anitta dneminde ina edildii
anlalmaktadr. Anitta, metninde yle sylemektedir:
Neada kent yaptrdm. Kent arkasna ben, gklerin Frtna tanrsnn evini ve
Siusumminin evini yaptrdm. / Tanr Halmasuittann evini, efendim Frtna tanrsnn
evini ve si(na)-summinin evini yaptrdm./ ve savatan ne mallar getirdimse, onlar
oraya adadm.
Dini yaplarn en eski biimlerinin, zel bir yaps olmayan, sadece klt
eyalarnn konulduu, doal yerler olduu kabul edilmektedir. Zamanla bu doal kutsal
alanlar yerine yaplar ina edilmitir59. Eski Hitit Devleti dneminin en nemli yaps
nandktepede ortaya karlan tapnaktr. nandktepede IV. yap katnda bulunan bu
Hitit tapna dikdrtgen planl, bulunduu tepenin ekline uygun bir biimde ina
edilmitir. Bu Hitit yap tekniinin zelliidir. yle ki, odalar dz bir hat zerine deil,
tepenin ekline gre ileri-geri ina edilmitir60. Drt veya alt odal olarak ortaya
karlm bu tapnak, Hitit evlerinin yan yana ve arka arkaya dizilmesiyle bir Hitit evi
plannda yaplmtr.
Yazlkaya, kent tapnaklar yaplana kadar Hitit halknn en nemli kutsal alan
olmutur. Bu doal kutsal alan, tarih ncesi alardaki yerkabuu hareketleri srasnda
kaya topluluunun iinde dikey duvarl iki kovuk halini almtr. Bunlar Ana Oda ve
Yan Oda olarak isimlendirilmilerdir. Ana odann duvarnda tanrlar geidine katlan
58
M.Darga,a.g.e.,,s.88.
R.Naumann,a.g.e.,s.450-451.
60
Tahsin zg, nandktepe-Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, T.T.K.Yayn, Ankara
1988,s.4.
61
J.G. Macqueen,a.g.e.,s.138.
62
W.Schimmer,a.g.e.,s.11.
59
20
63 kabartma yer almaktadr. Yan oda duvarnn bir tarafnda ise 12 tanr betimi ve
bunun karsnda kral Tuthalya ile tanr betimi ve yere saplanm bir kl kabartmas
ilenmitir. Yan odann giriine iki yaratk (demon) yerletirilmitir. Kaya duvarlar yer
yer ilenmi, dzeltilmi ve yarklar kesme talarla doldurulmutur. Bu nedenle kayalar
arasnda kk odalar oluturulmutur63.
Tanr
evi
ile
saray
yaplarnn
birbirlerine
kartrlmas
sonucunda
yoktur.
Ancak,
yap
geleri
bakmndan
birbirlerine
benzedikleri
63
R.Naumann,a.g.e., s.456.
R.Naumann, a.g.e.,s.464.
*
Klt heykelinin ykanp, kutsanp, giydirildii, dnyevi baklardan uzak tutulduu
odalardr.R.Naumann,a.g.e.,s.468.
65
R.Naumann, a.g.e.s.485.
66
W.Schimmer,a.g.e.,s.11.
64
21
aa dyordu. Bir tek adm atsayd damdan dyordu, fakat Hieoroduller onu
tuttular ve brakmadlar. Tasmisu sylevini bitirdikten sonra kuleden aa indi ve
frtna tanrsna gitti.67
Byk tapnak alan bir duvarla evrilmitir. Gney batdaki bir yapdan avluya
geilmektedir. Kapnn karsndaki ayakl geitler ile iki cella*ya balanmaktadr.
Besin maddelerinin depoland magazinlerin ise iki ya da katl olduu
dnlmektedir. Bu tapnak kutsal bir merkez olduu kadar, ekonomik bir merkez
olma zelliine de sahiptir72. Tapnan ina malzemesi kireta, ahap ve kil karm
67
R.Naumann ,a.g.e.,s.162.
M.Darga,a.g.e.,s.89.
69
M.Darga,a.g.e.,s.90.
70
W.Schimmer, a.g.e.,s.17.
71
M.Darga, a.g.e.,s.90.
*
ok tanrl dinlerde tapnan iinde klt objesinin ya da tanr heykelinin korunduu en kutsal
blm.M.Szen-U.Tanyeli,Sanat Kavram ve Terimleri Szl,Remzi Kitabevi,stanbul 2001.s.51.
72
M.Darga, a.g.e.,s.92.
68
22
bir malzemeden olumaktadr. Tapnan evresinde geni yollarn altnda pis suyu atma
kanallarnn denmi olduu saptanmtr.
Guzana (Tell Halaf) saray ve tapna, Haburun yukar kesimindeki antik kent
Guzanadadr. Dikdrtgen planl bir ehir iinde saray ve tapnak bulunmaktadr. Saraytapnak kale duvarn aan bir yksekliktedir. Yap 8 x 36m llerinde, bir ana oda
birka yan odayla n avluya eklenmitir. Kap, aslan ve boalarn srtnda tanan
tanr tasviriyle sslenmitir. n avludaki tanr heykelciklerinin bulunmas yalnz saray
deil tapnak olduu yorumunu getirmitir.
73
74
M.Darga,a.g.e.,s.90-93.
R.Naumann,a.g.e.,s.474.
23
B) HTT EVLER
Anadoluda M.. 2.Binyldan kalan mimari kalntlar vardr. zellikle Hititler
dnemine ait konut mimarisinde bireyselletirme grlmektedir. yle ki, ortak
duvardan kanlm, her ev kendi duvarn kazanmtr76. Birbirlerinden sokaklarla
ayrlm evler kurulmutur. Tm kent geniletilerek planl bir ehir olmasna zen
gsterilmitir.
Hitit evinin plan emas dikdrtgen biimli iki odal bir grntye sahiptir.
Odalar 2-4m llerinde, 50-60 cm duvar kalnlklarndadr. Daha ok odaya ihtiya
duyulduunda iki oda daha eklenerek drt odal plan eklini almtr. Evin giriinde
hangi odalarn yer ald konusunda kesin bir bilgi yoktur.
75
W.Schirmer,a.g.e.,s.24-26.
R.Naumann, a.g.e.,s.377.
77
R.Naumann, a.g.e.,s.381.
78
J.G.Macqueen, a.g.e.,s.91.
79
R.Naumann, a.g.e.,s.384.
76
24
grevlisinin evi olduu dnlen bir yapnn ikinci kat olduu tespit edilmitir. Ayrca
buluntular da bu yapnn ev olduu yorumunu getirmitir.
Hitit evlerinde farkl bir plan emas grlmemektedir. Yap tipleri hemen
hemen ayndr. Standart yap malzemesi olarak ta zerine kerpi kullanlmtr. Bazen
srf ta malzemenin kullanld grlmektedir. at balktan dz dam eklindedir.
Bazen evlere, ahaptan oluan ikinci kat eklenip, bazen de arazinin eiminden
yararlanlarak binann bir ucuna bodrum odalar yaplrd. Bu odalar depo
niteliindeydi. st katlar ise yaama alanlar olarak kullanlyordu. Yer demeleri
dvlm topraktan ya da sva, akl, tala kaplanabilmekteydi. Ta demeli yerlerin
bazlar banyo veya tuvalet olarak kullanldn dndrmektedir81.
C) HTT SARAYLARI
Boyutlar bakmndan ev tipini aan, egemen bir kiinin konutu olarak
yorumlanabilen yaplar Saray olarak kabul edilmektedir.
80
R.Naumann, a.g.e.,s.387.
J.G.Macquuen, a.g.e.,s.92.
82
R.Naumann,a.g.e.,s.390.
81
25
Saray Bykkalenin kayalk tepesinde, eski ehre hkim bir arazi zerine
kurulmutur. Hattuan odak noktasn oluturmaktadr. Bu kayalk alan 150m
geniliinde, 250m uzunluunda kent duvarlaryla evrilmitir. Kalenin ana girii
gney-bat kesinde yer almaktadr. Saraya girii salayan kaplar da vardr.
83
84
26
Boazkydeki
yaplar
bir
kompleks
halinde
oluturulmutur.
Oda
gereksinimine gre, yeni odalar eklenerek, baz odalar eik al olarak ina edilmitir.
Hitit saray yapsnn en belirgin zellii, evresindeki ayakl geitlerle oluturulmu
avlularn olmasdr. Burada avlu, simgesel olarak dnlmtr85.
85
27
BENC BLM
Hitit yaztlarnda heykel yontan sanat iin e-si / eru Akkada szc
kullanlmtr. Hitit kral ve kraliesinin heykel yapmna nem verdikleri grlmektedir.
zellikle III. Hattuilnin Babil kral Kadaman-Enlile yazd mektupta (CTH 172),
bir heykeltra istemekte ve ii bittiinde geri yollanacan sylemektedir. Ayn
mektupta, nceden istenmi heykeltran, Babile geri gnderildii belirtilmektedir90.
Buradan anlalaca gibi, Byk Hitit kral saraylarnda Babilli ve yabanc usta-heykel
sanatlar altrlmtr.
eserlerini
daha
ok
gneydou
Anadolu
kkenli
yap-adak
ivileri
28
Eski Hitit dneminin en ok tannan maden eseri, satn alma yoluyla Anadolu
Medeniyetler Mzesine getirilen Dvlek heykelciidir. Bu heykelcik, 11,4cm
yksekliinde olup, bronzdan imal edilmitir. Bandaki ift boynuzdan anlald
kadaryla bir tanry temsil etmektedir. Heykelciin sa kolu yukar kalkk, sol kolu ne
doru uzatlmtr. Kulaklarnda kpe vardr. Hitit sanatnn karakteristik gesi olan
sivri ulu ayakkablar grlmektedir. Hitit maden sanatnn bayaptlarndan biri de
Norbert Schimmel koleksiyonunda yer alan 17 cm boyundaki gm geyik ve boa
riton*lardr93.
91
M.Darga, a.g.e.,s.34.
S.Alp,a.g.e.,s.195.
*
Riton (Rhyton): Boynuz ya da hayvan ba biiminde Antik seramik kap tr.(M. SzenU.Tanyeli,a.g.e.,s.202).
93
M.Darga, a.g.e.,s.36-40.
94
M.Darga, a.g.e.,s.42-43.
92
29
Hitit sanatnda altndan ve bronzdan yaplm tanra heykelcikleri ayr bir grubu
oluturmaktadr. Norbert Schimmel koleksiyonunda bulunan altndan yaplm Gne
Tanras (4,3cm); disk biimli, geni apkas, aslan ayakl taht ile bu grubun en ilgin
eseridir. Tanrann kucanda plak ocuk betimi vardr. Disk eklindeki bal
nedeniyle Ana Tanra, Gne Tanras olarak yorumlanmaktadr96.
95
M.Darga, a.g.e.,s.598.
M.Darga, a.g.e.,s.102.
97
eniz Doan, iftlik Heykelcii,(Anadolu XIV,1970den ayrbasm),T.T.K.Yayn, Ankara
1972,s.74.
98
M.Darga, a.g.e.,s.104.
96
30
Kayseride bulunmu olan bronz tren baltas olduka dikkat eken dier bir
rnektir. Norbert Schimmel koleksiyonunda yer alan tren baltas, 19,5cm x 9,2cm
boyutlarnda, 1,025kg arlndadr. Bu tren baltas tanrya adanm bir klt eyas
olduu gibi, bir tanr heykelinin elinde tutuu silah-simge olduu dnlmektedir.
Baltadaki figrler aadan yukarya doru dzenlenmi bir sralama ierisindedir.
Konunun ana figr merkezdedir. Ortada aslan zerinde bir tanr betimi vardr.
Boynuzlu bu figr gne tanrsdr99. stte kanatl gnei tayan kark yaratklar,
aslanlar betimlenmitir.
Hitit
heykeltralk
eserlerinde
pimi
toprak
ve
madenden
yaplm
99
M.Darga, a.g.e.,s.109.
M.Daga, a.g.e.,s.110.
101
M.Darga, a.g.e.,s.112.
100
31
ALTINCI BLM
Aslanl kapda yer alan aslan figrleri, Yeni Hitit dneminde form ve biimleri
asndan klasiklemilerdir. rnein kbik ve durgun bir aslan heykelinin en nemli
birimi ba ksmdr. Bedenin te birini kapsayan ba, ayrntl bir ekilde ilenmitir.
Hitit aslannn karakteristik yz biemi genellikle ak, saldr annda betimlenmi az
ve dar sarkk dil eklindedir.
ehir kaplarnda yer alan dier bir heykel betimi ise sfenkslerdir. Boazkyde
kap geitlerini koruyan drt sfenks yontusu bulunmutur. Bu sfenkslerden biri
32
Berlinde, bir dieri ise stanbul Eski ark Eserleri Mzesindedir. Dier iki sfenks ise
restore edilerek eski yerlerine yerletirilmilerdir102.
Bakentin kap aslanlar ile ayn atlyeden km olduu sanlan sfenkslerin
balarnn ayrntl bir ekilde ilendii grlmektedir. Heykel sanats ana prensiplere
sadk kalarak kap aslanlar gibi gvdelerde detaya girmemitir. Ancak sfenkslerin kadn
balar olduka etkileyici bir biimde ilenmitir. Sanat tarihinde arkaik glmseme
denilen ifadeyle yz anlamlandrlmtr. Kbik bir gvde zerinde yer alan bu ba,
heykele gizemli bir grnm vermektedir.
olmasdr.
nk
Hitit
tanrlar,
genellikle
sivri
ulu
ayakkablarla
gsterilmilerdir. plak ayakl tanr betimleri, ayn ada Kuzey Suriye sanatnda
grlmektedir103. Bu sava tanr betimi, yalnz ann Hitit sanatnda deil, o
yzyllarn n Asya sanatnda dahi yaratlmam ok sonralar Hellen sanatnda
grlebilen bir yapttr.104
kap
heykelleri,
Boazky
Sfenksli
kap
heykelleriyle
benzerlik
102
33
107
M.Darga, a.g.e.,s.153.
34
SONU
35
36
KAYNAKA
37
ada
Seramik
yorumlar,
Hacettepe
niversitesi
Elvan.,
Hititlerde
Din
ve
Tapnaklar,
Seluk
niversitesi
Fatma.,
Tasvirli
Eski
Hitit
Kaplar,
Ankara
niversitesi
38
mer.,
Hitit
Dnemi
Kaya
Antlar,
Seluk
niversitesi
39
EKLER
40
41
Harita 2- Hititler zamannda Anadolu (Ekrem Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5. Bask,
Konya 2003, s. 264).
42
Harita 3- Kaz ve buluntu yerlerine toplu bak (E.Memi, Eskia Trkiye Tarihi, 5.
Bask, Konya 2003, s. 262).
43
44
45
Resim 4- Potern.Boazky.(http://hattusa.tripod.com./index.tr.htm).
46
47
48
49
Resim 12- Kabartmal vazo. Pimi Toprak. Yk. 82 cm. nandk. M..
17.yy. ortalar.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
50
51
Resim 15- Boa ba biimli trensel iki kab. Pimi toprak. Yk. 14,5 cm.
Kltepe. M.. 18-17. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 16- Trensel iki kab. Pimi Toprak. Yk.13,1 cm. Beycesultan.
M..18-17.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
52
Resim 17- inde kutsal alann simgelendii tek kulplu kap. Pimi Toprak. Yk. 8,4
cm. Eskiyapar. M.. 17-16. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
53
54
55
Resim 23-Kule biimli trensel kap. Pimi Toprak. Yk. 32,5 cm. Boazky.
M..18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
56
Resim 24- Boa biimli kaplar. Pimi Toprak. Yk. 90 cm. Boazky. M.. 16.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
57
Resim 25- Halka biimli kap. Pimi Toprak. Yk. 30 cm. Boazky. M..
16.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 26- Kule biimli kap. Kenar Pimi Toprak. Yk. 12 cm. Boazky.
M.. 14.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
58
Resim 27- zm salkm biiminde kap. Pimi Toprak. Yk. 14 cm. Boazky. M..
18.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 28- Boa ba. Pimi toprak. Yk. (ba-ene) 15,8 cm. Tokat. M.. 17-16.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
59
Resim 29- Tablet. Pimi Toprak. Yk. 9,9 cm. Boazky. M.. 13. yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 30- Urhi- Teupun mhr basks. Pimi Toprak. Yk. 3,9 cm. Boazky.
M.. 13. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
60
Resim 31- Tablet. Bronz. Yk. 35 cm. Boazky. M.. 13 yy. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).
61
Resim 32- Yzk mhr. Altn. Yk. 1,9 cm. Alacahyk. M.. 14 -13 yy. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 33- Hiyeroglif yazl kase. Gm. Yk. 7,3 cm. Buluntu yeri (?). M.. 2. binin
ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
62
Resim 34- Tanr heykelcii. Tun. Yk. 11,4 cm. Dvlek (Sivas-arkla kaz
buluntusu deil). M.. 16-15. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
63
Resim 35- Oturan tanra biiminde kolye tanesi. Altn. Yk. 2 cm. Boazky.
M..15.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
64
65
Resim 40- Tanr Bes heykelcii. Kemik. Yk. 4,9 cm. Alacahyk.
M..14-13.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
66
Resim 41- Da tanrs heykelcii. Fildii. Yk. 3,6 cm. Boazky. M.. 14. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
67
Resim 42- Sava tanrs kabartmas. Kalker. Yk. 291 cm. Boazky Kral Kaps.
M..14-13. yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
68
Resim 43- Uzun manto giymi bir kii (rahip) tarafndan gtrlen hayvanlar. Andezit.
Yk.133 cm. Alacahyk. M.. 14. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 44- Akrobatlar. Andezit. Yk.116 cm. Alacahyk. M.. 14.yy. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi).
69
Resim 45- Altar zerindeki boaya dua eden kral ve kralie. Andezit. Yk. 126 cm.
Alacahyk. M.. 14 yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 46- Uzun mantolu kii (Rahipler). Andezit. Yk. 133 cm. Alacahyk. M..
14.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
70
71
Resim 49- Kral Tarhunza heykeli. Kalker. Yk. 318 cm. Malatya. M.. 8. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
72
Resim 50- Kral Sulumelinin byk tanr nnde ibadeti. Bazalt. Yk. 86,2 cm.
Malatya. M.. 10-9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 51- Aslan av kabartmas. Bazalt. Yk. 53,4 cm. Malatya. M.. 9-8. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
73
Resim 52- Yemek sahnesi kabartmas. Kumta. Yk. 52 cm. Malatya. (Buluntu yeri
belli deil). M.. 10-9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 53- Kap aslan. Kalker. Yk. 124 cm. Malatya-Aslantepe. M.. 10-9.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
74
Resim 54- Kral Araras ve olu Kamanas. Bazalt. Yk. 114,6 cm. Kargam. M.. 8. yy.
ikinci yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
Resim 55- Kral Ararasn ocuklar. Bazalt. Yk. 119 cm. Kargam. M.. 8. yzyln
ikincisi yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
75
Resim 57- Sarayllar. Bazalt. Yk. 111 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikinci
yars(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
76
Resim 59- Miferli askerler. Bazalt. Yk. 133 cm. Kargam. M.. 8. yzyln ikinci
yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
77
Resim 60- Tanra Kubaba. Bazalt. Yk. 82cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).
78
Resim 61- Aslan zerindeki yksek tahtta oturan tanra Kubaba ve trene katlan
kadnlar. Bazalt. Yk. 90 cm. Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi
Katalou).
Resim 62- Omuzlar zerinde kurban tayan insanlar. Bazalt. Yk. 100 cm.
Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
79
Resim 63- Sava arabas. Bazalt. Yk. 175 cm. Kargam. M.. 8.yzyln ikinci
yars.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
80
Resim 65- nsan ve aslan bal sfenks. Bazalt. Yk. 113 cm. Kargam. M..
9.yy. (Anadolu Medeniyetler Mzesi).
Resim 66- Hiyeroglif kabartma ve Kral Katavus. Bazalt. Yk. 128 cm.
Kargam. M.. 9. yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
81
Resim 67- Hiyeroglif yazt. Bazalt. Yk. 136 cm. Kargam. M.. 9. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi Katalou).
82
Resim 68- Sfenks ifti. Bazalt. Yk. 85 cm. Sakagz. M.. 8. yy.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).
Resim 69- Kanatl gne kursunun altnda hayat aacn kutsayan tanrlar, ku bal
insan vcutlu kanatl cin, kap aslan. Bazalt. M.. 8. yzyln ikinci yars.(Anadolu
Medeniyetler Mzesi Katalou).
83
Resim 70- nsan bal boa gvdeli cinlerle, aslan bal insan gvdeli cinler
kabartmas. Bazalt. Yk. 117 cm. Kargam. M.. 9.yy.(Anadolu Medeniyetler
Mzesi).
Resim 71- Hayvanlar zapteden kahraman kabartmas. Yk. 117 cm. Kargam.
M.. 9.yy.(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
84
Resim 72- Aslan av sahnesi. Bazalt. Yk. 130 cm. Kargam. M.. 9. yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
Resim 73- ki ku adam kabartmas. Bazalt. Yk.1,25 cm. Kargam. M.. 9.yy.
(Anadolu Medeniyetler Mzesi).
85
Resim 74- Hattua (Boazky). Sfenksler Kaps sfenks ba. M.. 14. yy.
stanbul Arkeoloji Mzesi. (E.Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi).
86
87
88
Resim 77- Bitik vazosu. Kutsal evlenme sahnesi. M.. 1600 civar. (Anadolu
Medeniyetler Mzesi).