Professional Documents
Culture Documents
T.C.
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
Tezi Hazrlayan
Aye ZCAN
Tez Danman
Do. Dr. Yldray ZBEK
KAYSER 2008
T.C.
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
Tezi Hazrlayan
Aye ZCAN
Tez Danman
Do. Dr. Yldray ZBEK
KAYSER 2008
II
NSZ
Osmanl mimarisine duyduum ilgi ve danman hocamn tavsiyesi zerine Yksek
Lisans tezi olarak 14-15. Yzyl Bursa Cami ve Mescitlerinde Kubbeye Gei
Elemanlar balkl konuyu setim.
almalarm srasnda benden bilgi ve birikimlerini esirgemeyen deerli hocam D. Dr.
Yldray zbeke, Bizans Mimarisi alanndaki bilgilerinden yararlandm Yrd. D. Dr.
Nilay Karakayaya, gei elemanlar konusundaki bilgilerini benimle paylaan Ankara
niversitesi DTCF retim Grevlisi Do. Dr. Mehmet Tunele, manevi
desteklerinden dolay Prof. Dr. Kerim Trkmene, desteklerinden dolay Ar. Grv.
Sultan Topuya teekkrlerimi sunarm. Ayrca Vakflar Genel Mdrlnde grevli
teknik elemanlara, Bursa ve Ktahya Vakflar Blge Mdrl alanlarna
yardmlarndan dolay teekkr ederim.
Aye ZCAN
III
IV
IX
EKLLER LSTES
ekil: 3.1. Tonoz (.A. Kolay) ................................................................................ 17
ekil: 3.2. Kubbenin dardan kademelenerek ekillenmesi (.emeli)................. 19
ekil: 3.3.Altyapyla Kubbenin Dardan Kademeli Birlemesi (.A.Kolay) .......... 19
ekil: 3.4.Kubbe Detay (.A.Kolay) ...................................................................... 19
ekil: 3.5. Trompta Yk Aktarma emas .............................................................. 21
ekil: 3.6. Pandantifte Yk Aktarma emas .......................................................... 21
ekil: 3.7. Ke geninde Yk Aktarma emas .................................................. 22
ekil: 3.8 Dzlem genli Kuakta Yk Aktarma emas...................................... 22
ekil: 3.9 Prizmatik genli Kuakta Yk Aktarma emas................................... 22
ekil: 3.10 Duvar rgs inden Balayan Ke geni ...................................... 24
ekil: 3.11 Kemerler Arasnda Yer Alan Ke geni ........................................... 24
ekil: 3.12 Yap inden Ke geni (.A.Kolay)................................................. 24
ekil 3.13 Ke geni rg Detay...................................................................... 25
ekil: 3.14 Kasnakl Ke geni ....................................................................... 25
ekil: 3.15 Kasnakl Ke geni ten Grn ................................................... 25
ekil: 3.16. Zemin Seviyesi Plan........................................................................... 26
ekil: 3.17. Ke geni Balang Seviyesi Plan................................................. 26
ekil: 3.18. Ke geni Biti Seviyesi Plan......................................................... 27
ekil 3.19. Kasnak Balang Seviyesi Plan .......................................................... 27
ekil: 3.20. Kasnak Biti Seviyesi Plan ................................................................. 27
ekil: 3.21.Kubbe Balang Seviyesi Plan ........................................................... 28
ekil: 3.22 Kubbe Biti Seviyesi Plan ................................................................... 28
ekil: 3.23 Roma Dnemi Pandantif Kalnts (.A.Kolay) ..................................... 29
ekil 3.24 Pandantif (.A.Kolay) .......................................................................... 30
ekil: 3.25 Kemerler Arasnda Pandantif................................................................ 31
XI
XII
............................................................ 63
ekil: 3.91. Anadolu Seluklu Dnemi genli Kuak Plan (D.Kuban) ................ 64
ekil: 3.92. Anadolu Seluklu Dnemi genli Kuak Kesit (D.Kuban) ................ 64
ekil: 3.93. Basit genli Kuak ............................................................................ 65
ekil: 3.94. Basit genli Kuak ............................................................................ 66
ekil: 3.95. Bileik genli Kuak ......................................................................... 66
ekil: 3.96. Bileik genli Kuak ......................................................................... 66
ekil 3.97. Ke Grubu Yapan genli Kuak ....................................................... 67
ekil 3.98. Ke Grubu Yapan genli Kuak ten Grn ................................ 67
ekil 3.99. Kasnak ................................................................................................. 68
ekil: 3.100. Kubbe Eteinin Kalnlatrlmas (C.Mango)..................................... 70
ekil: 3.101. Kubbemsi Tonoz Uygulamas............................................................ 71
ekil: 3.102. Kubbemsi Tonoz Zemin Seviyesi Plan ............................................. 72
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIV
ekil: 5.13. znik Hac zbek Camisi (E.H. Ayverdi) ............................................ 219
ekil:5.14. znik Yeil Cami (E.H. Ayverdi) .......................................................... 219
ekil: 5.15. Pandantif zerinde Kubbenin Dardan okgen Biimlenii .............. 220
ekil: 5.16. Tire Karahasan Camisi (.A.Kolay) ..................................................... 220
ekil: 5.17. Tire lalal Camisi (.A.Kolay) ......................................................... 221
ekil: 5.18. evre Duvarnn ift Kasnak Gibi Biimlenii .................................... 222
ekil: 5.19.evre Duvarnn Birinci Kademe Biti Plan ........................................ 222
XXV
FOTORAFLAR LSTES
Fotg. 1. Alaaddin Camisi Gei Kua
Fotg. 2. Orhan Camisi Grn
Fotg. 3. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Kua
Fotg. 4. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Yan Blmler Gei Eleman
Fotg. 5. Orhan Camisi Giri Blm Gei Eleman
Fotg. 6. Orhan Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 7. Orhan Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 8. Orhan Camisi Mescit Blm Gei Kua
Fotg. 9. Hdavendigar Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 10. Hdavendigar Camisi st Kat Revak Yan Kubbeler Gei Eleman
Fotg. 11. Kavakl Camisi Gei Kua
Fotg. 12. Kavakl Camisi Grn
Fotg. 13. Demirta Paa Camisi Kubbeli Sofa Gei Eleman
Fotg. 14. Ulucami Grn
Fotg. 15.Ulucami Gei Eleman
Fotg. 16. Yldrm Camisi Grn
Fotg. 17. Yldrm Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Eleman
Fotg. 18. Yldrm Camisi Kubbeli Sofa Gei Kua
Fotg. 19.Yldrm Camisi Yan Eyvanlar Gei Eleman
Fotg. 20. Yldrm Camisi Mescit Blm Gei Kua
Fotg. 21. eker Hoca Mescidi Gei Eleman
Fotg. 22.Yeil Cami Kubbeli Sofa Gei Kua
Fotg. 23.Yeil Cami Yan Eyvanlar Gei Eleman
XXVI
1.GR
1.1.KONUNUN TANIMI VE AMACI
Bu yksek lisans tezinin konusu, 14-15 yy. Bursa cami ve mescitlerinde kubbeye gei
elemanlarn iermektedir.
Kubbe ile rtl mekanlarn kbik altyapyla kubbe balantsn salayan en nemli
eler gei elemanlardr. Tezde hem ibadet mekanlarnn hem de son cemaat
yerlerinin st rt birimi olan kubbelere gei elemanlar incelenecektir. Arlkl olarak
hangi gei elemanlarnn kullanld belirlenecek, kubbe genilikleri, tayclar
bakmndan tercih edilen bir gei elemannn olup olmad aratrlacaktr. Ayrca
Erken Osmanl dnemi yaplarnn ounda, duvar rgsnde karlatmz ve almak
olarak adlandrlan Bizansl geleneklerin gei elemanlar iin de sz konusu olup
olmad sorgulanacaktr.
1.2.KONUNUN SINIRLANDIRILMASI
Aratrmamzn kapsam, daha kesin verilere ulalmas amacyla dnem, blge ve yap
tr erevesinde snrlandrlmtr.
Aratrmamz zaman olarak Erken Osmanl Dnemi (1300-1453) yaplaryla snrl
tutulmutur. Bu dnemde Osmanl Devleti Bat Anadoluda ilk mimari eserlerini
vermeye balamtr.
almamzn corafi snrlarn Bursa ehrinin merkezi oluturmaktadr. Erken Osmanl
Dneminde Bursada medrese, cami, mescit, han, hamam, trbe gibi eitli yap tipleri
ortaya kmtr. 1300-1453 yllar arasnda Osmanllar tarafndan Bursada ina edilen
btn kubbeli yaplarn incelenmesi dnlm, fakat tespit edilen yaplarn ve bu
yaplara ait kubbeli mekanlarn okluu nedeniyle yap tipi olarak snrlandrlm ve
belirli sayda tutulmutur. Bu erevede almamzda cami ve mescitler ele alnacaktr.
1.3.YNTEM
almamzn kapsam belirlendikten sonra, ncelikle Osmanl mimarl ile ilgili
yaynlar taranmtr. lgili dnemde Osmanllar ve ada beylikler tarafndan yaplan
yaplar incelenmitir.
Ayrca eitli kaynaklardan Erken Osmanl Dneminde ina edilmi dier yap
trlerinde kullanlan gei elemanlar ve listemize almadmz cami ve mescitler de
taranmtr. Bu yaplarn gei elemanlaryla listemize aldmz yaplarn gei
elemanlar arasnda mukayeseler yaplmtr. stanbulun fethinden nce ve sonra Bursa
ve stanbulda ina edilmi olan yaplarn gei elemanlar aratrlmtr.
Btn gei elemanlar iin ayn llerde kare bir zemin plan belirlenmi; zemin
seviyesi, gei eleman balang seviyesi, biti seviyesi, kubbe balang seviyesi, biti
seviyesi ve at planlar izilmitir. Bunlarn yannda gei elemanlarnn kbik gvde
ve kubbe arasndaki konumunu gsteren persfektifler ve detaylar verilmitir.
Katalogumuz iin be tanesi zaviyeli, bir tanesi iki mekanl, on bir tanesi de tek mekanl
olmak zere toplam on dokuz adet yap belirlenmitir. Yaplar katalog blmnde
kronolojik sralamaya gre ele alnmtr. Belirlediimiz on dokuz adet yap, Bursaya
gidilip yerinde kontrol edilmi ve fotoraflanmtr. Ele aldmz yaplardan plan ve
kesitleri mevcut olanlar E.H.Ayverdinin Osmanl Mimarisi 1. ve 2. ciltlerinden elde
edilmi; olmayanlarn ls yerinde alnarak izilmi ve almamzda kullanlmtr.
Ayrca yaplarn lleri dikkate alnarak btn kubbeli mekanlarn zemin plan, gei
eleman balang seviyesi plan, gei eleman biti seviyesi plan, kubbe balang
seviyesi plan, kubbe biti seviyesi plan (at plan) izilmi, karlatrma yaplmtr.
Kubbe ve gei elemanlarnn yapmyla ilgili olarak kaynaklardaki teorik bilgilerin yan
sra, Vakflar Genel Mdrlndeki teknik elemanlar ve baz retim yeleriyle gr
alveriinde bulunulmutur.
makaleleri
ile
Robert
Ousterhoutun
Ethncdentty
And
Cultural
17
Batur, A., Erken Osmanl Yapklarnda Almak Duvar zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar 2,
stanbul, 1970, s.135-227
15
Necipolu, N., Trklerin ve Bizansllarn Anadoluda Birliktelikleri, (11. ve 12. yzyllar), Cogito,
S.29, stanbul, 2001, s. 74-91
16
Steinher, I.B., Bitinyada Gayrimslim Nfus (14. Yzyln kinci Yars-15. Yzyln lk
Yars)Osmanl Beylii(1300-1389), stanbul, 2000, s.8-23
17
Ousterhout, R., Etncdentty and Cultural Appropraton n Early Ottoman Archtecture, Muqarnas,
S.12, Leiden, 1995, s.48-59
18
Uzunarl, .H., XIV. Yzyl Bandan XV. Yzyl Ortalarna Kadar Osmanl-Bizans
Mnasebetleri,Osmanl Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995, s.129-153
19
Erzen, A., Osmanl Mimarisinde Cephe Biim Dzenleri Ve Bizans Etkileiminin Nitelii, (T
Mimarlk Fakltesi Doktora Tezi), stanbul, 1986
20
Eyice, S., Son Devir Bizans Mimarisi, stanbul, 1980
21
Mango, C., Bizans Mimarisi, Ankara, 2006
22
Uzunarl, .H., Osmanl Tarihi, C.1, TTK, Ankara, 1995
23
nalck, H., Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), C.1, stanbul,
2001
24
ztuna, Y. Byk Osmanl Tarihi, C.1, stanbul, 1994
25
BLM II
2. ERKEN OSMANLI DNEM
2.1. ERKEN DNEM OSMANLI TARH
Anadolu Seluklu Devletinin hakimiyetinin zayflamasyla bamszln elde eden
Trkmen Beylikleri merkezle olan ilikilerini keserek kendi bamszlklarn ilan
etmilerdir. Kurulan her beylik kendisini kantlama isteiyle hareket etmi ve bu
dnceyle topraklarn geniletmeye almtr. Yerletikleri kuzey-bat snr
blgesinin Trk-Bizans snrnn nemli bir blmn oluturmas nedeniyle dier
beylikler arasndaki nemi artan Osmanl bu dnemde politik bir g olarak ortaya
km ve Erturul Gazinin olu Osman Gazi bu devletin kurucusu olmutur.
Osman Gazi zamannda (1281-1326) devletin belli bal ehirleri St ve
Eskiehirdi. 27 Ayrca Karacahisar (1288), negl, Bilecik ve Yeniehir de ele
geirilmitir. 1302deki Koyunhisar Savandan sonra Osman Gazi Bizans stanbula
kadar ekilmeye zorlamtr.28 lmnden sonra olu Orhan Gazi (1324-1362)
komutasnda Bizansn byk yerleim yerleri ele geirilmi ve Bursa 1326da alnp
bakent yaplmtr. 29 Ardndan 1331de znik, 1337de de zmit alnmtr.30 Orhan
Gazinin lmnden sonra yerine geen olu Murat Hdavendigar zamannda (13621389)31 Osmanl glenmi ve Bizans emirleri Osmanl tebas haline gelmitir.32
Bursa, znik ve zmitin ele geirilmesinden sonra Trakyaya almak iin Karesi
Beyliinden baz topraklar alnmtr. Bylece denize ulamlar ve Karesi Beylii
donanmasndan yararlanarak Geliboluyu fethetmilerdir. Ayn tarihlerde Balkanlarda
Bulgarlarla Arnavutlar arasnda yaanan karkl frsat bilen Osmanllar, bu blgedeki
27
33
elebi Mehmetin lmnden sonra byk olu 2. Murat Amasyadan gelerek tahta
gemitir. 1430 ylnda Selanik, 1431 ylnda Yanya alnmtr. 1437 ylnda
Macaristana sefer dzenlemi, 1439da Semendireyi igal etmi
44
ve Rumelide
istikrar salamtr.
Macarlarla Segedin Barnn imzalanmasndan sonra, 2. Murat tahttan ekilip yerine
henz ocuk olan olu Sultan 2. Mehmeti geirip (1444), kendisi Manisaya ekilir.
Macarlar bu durumu frsat bilip, Segedin Barn bozarlar ve Osmanlya sava aarlar.
2. Murat bunun zerine ikinci kez tahta kar ve 1446 ylnda Varnay ele geirir.45
2. Murat zamannda Anadolunun birliini salamak amacyla Bat Anadolu
Beyliklerine son verilmitir.46
Bylece snrlar genileyen Osmanl Beylii iinde yeni kentler olumutur. na edilen
klliyelerin etrafnda oluan mahalleler ehirlerin gelimesini salarken, ayrca
mahallelerde ina edilen ortak kullanm yaplarnda da art olmutur. Bu da kentlerde
nfus artnn gerekletiini gstermektedir.47
2. Muratn lm zerine yerine olu 2. Mehmet 1451de ikinci kez sultan olur. daresi
zamannda (1451-1481),48 1453 ylnda stanbulu fethedip Bizans mparatorluuna
son vermitir. 49 Bylece kk bir beylik olarak Stte kurulan Osmanl Devleti bir
imparatorluk olarak tarih sahnesindeki yerini almtr.
44
10
50
Yenal, E., Osmanl Bakenti, Osmanl Kenti Bursa, Bir Masald Bursa, stanbul, 1996, s.15
Eyice, S., znikte Bir Bizans Kilisesi, Belleten, C.XIII, S.49, Ankara, 1949; Erzen, A., a.g.t., s.16
52
nalck, H., a.g.e., s.269-276
53
nalck, H., a.g.e., s.274
54
Ouzolu, Y., Osmanl Dneminde Bursa, Bursa, Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara, 1996, s.42
55
Yeniehirliolu, F., a.g.m., s.1346
56
Yenal, E., a.g.e., s.24
57
Mehmed Neri, Kitab- Cihan- Nma, Neri Tarihi, (ev. F.R. Unat-M.a. Kymen) I., Ankara,
1987, TTK Yaynlar, s.89
58
Mehmed Neri, a.g.e., s.92
59
Yenal, E., a.g.e., s.,27
51
11
12
69
Kaplanolu, Bursann ilk devir ulemasnn hemen tmnn Trkistan-Horasanl olmas nedeniyle,
Osmanl Devletinin kurulu dneminde Bursa ve civarndaki fethedilen kentlere gebelerin deil de
daha ok Horasanl Ouz kentlerinden gp gelen ehirli Trk unsurlarn yerletiini sylemitir. Ayrca
Tebrizli sanatkarlarn da Bursaya geldiklerini ifade etmitir. Bkz. Kaplanolu, R., Payitaht Bursada
Gayrimslimler, Payitaht Bursada Kltr ve Sanat, (Sempozyum Kitab), Bursa, 2006, s.163
70
1334 ylnda, Bursada esir den Selanikli Rahip Palamasn, Bursann dmesinden sekiz yl sonra
rastlad dindalarndan oluan cemaatin varl, Bursada yerli Rumlarn kaldnn kesin olarak
delilidir. Bkz. Kaplanolu, R., a.g.m., s.164
71
Steinher, I.B., a.g.m., s.15
72
znik- Hg. Sophia (Orhan Camisi): yapnn ina tarihi olarak 11.yy esas alnmaktadr. 5-6 yy. 1065
sonras, 1330 sonrasnda orta nefte yaplan deiiklikle ayr dneme tarihlendirilmektedir. Bazilikal
planl olan yap, rts dnda ayaktadr. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
znik-Koimesis Kilisesi: Yap 9.yzyla ait kubbeli bir bazilikadr. Temel dzeyine kadar yklmtr.
O. Wolf 1898, T. Schmit 1912 ylnda kiliseyi gezmi ve aratrmaclar bunlarn verdii bilgi, fotoraf ve
izimlerden faydalanmlardr. Tarihlendirme de bu verilere gre yaplmtr. Bkz. Erzen, A., a.g.t., s.16
13
14
15
16
BLM III
3.KUBBE VE GE ELEMANLARI
3.1.KUBBENN TANIMI VE TARHSEL GELM
rt, belirli bir alann zerini, belirli bir strktr dzeni ile kaplayan yap eleman
olarak tanmlanabilir. rtnn gereklemesinde en nemli unsur, kapanacak alann
genilii, yani geilecek alann bykldr. Mimarlk tarihi boyunca toplumlar,
gittike daha byk aklklarn daha kolay geilmesini gerekletirmek amacyla aba
gstermilerdir.84
Byk mekan tasarmlarna ulaan yol, kemerin bulunmasyla balamtr. nsanlar
ellerindeki tek yap eleri bir akl rtecek byklkte olmaynca, bunlar yan yana
getirerek o akl gemeyi dnmlerdir. Bu ekilde bu akl birbirine dayanarak
rten iki ta parasnn rnekleri olan ilkel kemerler bulunmutur.85
Kemerin biimi, kemere gelen btn kuvvetlerin kemerin zengilerinde, kemerin
dayanaklarna gelmesini salar. Kemer zerine gelen yk, kemer eleri tarafndan
basn eklinde birbirlerine nakledilerek kemerin rtt akln iki yakasna aktarlr.
Dayanaklara gelen yklerin dorultusu dey deildir. Bylece dayanak bu eik ykle
kendi arlnn bilekesini karlayacak boyutta ve biimde tasarlanmaktadr.86
Kemerin kefedilmesi tonoz ve kubbenin bulunup gelimesine yol amtr.
84
Ayrntl bilgi iin. Bkz. Smith, E.B., The Dome A Study n The Hstory Of Ideas, Prnceton, 1956,
s.10-44
85
Kuban, D., a.g.e., 1989, s. 36
86
Kuban, D., a.g.e., 1989, s.36
17
87
Strktr bakmndan tonozun zellii, dayanak noktalarnda srekli bir tayc yzey gerektirmesidir.
Henz gelimemi sistemlerde, rnein, erken Mezopotamya yaplarnda, beik tonozun getii akla
nazaran tayc duvarlar daha genitir. Bkz.Tuncer, O.C., a.g.m., s.350
88
Kuban, D., a.g.e., 1989, s.37
89
Roth, L.M., Mimarln yks (geleri, Tarihi ve Anlam), (ev.Ergn Aka), stanbul, 2002,
s.56-57
90
Yakn Douda kubbenin geliimi iin bkz. Smith, E.B., The Dome A Study n The Hstory Of
Ideas, Prnceton, 1956, s.10-44
91
Kuban, D., a.g.e., 1989, s.37
18
ieriden svanr. Ancak bazen ahaptan ve iilikten tasarruf etmek iin kubbeler
kalpsz olarak ina edilir. Erken dnem Osmanl camilerinde de kubbe kk
hacimlerde kalpsz ina edilmi olabilir. Bu i iin ncelikle zeri rtlecek mekann
merkezine bir dikme dikilir. Dikmeye dik olacak ekilde kubbenin d yarapna eit
uzunlukta, dnebilen ve dey olarak ykseltilebilen bir sopa balanr. Sopann zerine,
kubbenin i yarapn belirleyen bir ivi aklr. Usta bu sopann yardmyla kubbeyi
rmeye balar. Kubbe rlrken her tula iviye deecek ekilde yerletirilir ve her
tulann merkeze bakmas salanr. Tula, istenen eimi verecek ekilde yatay olarak
bir sra rlr ve kurumas beklenir. Sonra kalp bir sra ykseltilip bir st sra rlr.
ilerleyip alma yzeyi dikletike tulalarn kaymamas iin, birbirlerine en fazla
yaklatklar i kelerin arasna kk tula paralar sktrlr ve kuruca bir har
kullanlr. 92
Kubbe ve tonozda gerilmeler dzgn yayl olarak rtnn tamamna yayld gibi
apraz ve nervrl tonozlarla dilimli kubbelerde omurgalarda toplanmtr. Kubbede
gerilmeler nsal olarak, tonozda ise paralel olarak dalr.93
Rosintal, kkeni Mezopotamya mimarisine dayanan kubbenin genellikle bindirme
tekniinde yapldn ve daire planl mekanlar rttn sylemitir. Sasani
mimarisiyle birlikte kare planl mekanlarn st de kubbeyle rtlmeye balamtr.94
Trklerde ilk kubbe Uygur Dneminde (745-940), Hoo Harabelerindeki kubbeli
mezarlarda grlr.95
Karahanllar dneminde genellikle hafif sivri kubbeler kullanlmtr. Mehedde ir
Kebir kubbesi byk hafif sivri kubbeyle rtldr. Kubbeler genellikle dardan kuak
gibi kademelenerek ina edilmilerdir (ekil:3.2). Kubbeler yksek olduu iin
kademelenme teknolojik zorunluluktan kaynaklanm olabilir. Karahanllarda ve ayn
dnemde Orta Asyada ina edilen mezar yaplarnda ise kubbe dardan klahla
kapatlmtr.
92
19
96
20
3.2.GE ELEMANLARI
Gei eleri genel olarak, farkl nitelikte iki biim arasndaki balanty salayan,
biimler aras farkllklar uzlatran formllerdir. Konumuz bakmndan ele alndnda
ise; farkl geometrik ekle sahip altyapnn biti seviyesi ve kubbenin balang seviyesi
arasndaki balanty salayan ara okgen grubudur. Yani boyutlu bir ortamda
dnlecek olursa zlecek problem, kbik bir altyapyla kresel bir rt arasndadr.
Sistemdeki konumuna bal olarak, gei esi kubbeden gelen ykleri, altyapya
aktarma ilevini yklenmi bir strktr elemandr. rtden gelen eik ykleri ya belli
98
21
noktalarda lokalize ederek (ekil: 3.5.) veya dzgn yayl olarak (ekil: 3.6; ekil: 3.7;
ekil: 3.8; ekil: 3.9) altyapya iki ekilde aktarr.101
101
22
23
3.2.1.1.Ke geni
Ke geni, kubbe ile rtl mekanlarda, kubbenin kbik alt yap zerine oturtulmas
amacyla, alt yapnn kelerine yerletirilmektedir. Duvar rgs (ekil: 3.10) ya da
kemerler arasnda (ekil: 3.11) olmak zere iki farkl uygulamas vardr. Eik bir duvar
rgs grnmnde olup, kede olduu iin ters bir gen gibi durur (ekil: 3.12,
ekil: 3.15). Kbik gvde iinde belli bir noktada balar ve bindirme teknii
kullanlarak rlr (ekil: 3.13). Balang seviyesindeki drtgen plan, gei eleman
biti seviyesinde sekizgen plana dntrerek dorudan (ekil: 3.11) veya sekizgen
kasnak araclyla (ekil: 3.14) kubbenin daire planna geii gerekletirir.
24
25
26
104
Kuban, D., Edirnede Baz kinci Murat a Hamamlar Mukarnas Bezemeleri zerine Notlar,
smail Hakk Uzunarl!ya Armaan, TTK, Ankara, 1988, s.455,457
105
Gnlal, ., a.g.t., s.101
27
28
106
107
29
3.2.1.2. Pandantif
Pandantif, kubbenin keye karlk gelen ykn serbest destek eleman veya duvarlar
araclyla zemine aktaran elemandr. Erisel izgi arasnda kalan ibkey bir yzey
parasndan oluur (ekil: 3.24). Biti seviyesinde daire ya da okgen plan ortaya kar.
108
109
30
en
ok
bilinen
tanm
olmas
nedeniyle
pandantif
olarak
adlandrlacaktr.
Rosintal pandantifin; kubbeyi tayan kemerler ile kubbe kaidesinin arasn kapatan ve
kare plandan kubbenin dairesel biimine gemeyi amalayan kresel gen (ekil:
3.25) ve iki duvarn kelerindeki ibkey kavislerle yuvarlak kubbenin tabanna
geii salayan mimari unsur (ekil: 3.26) olarak iki farkl uygulamas olduunu
sylemitir. 113
110
31
32
33
115
116
34
35
36
Roma Dneminde pandantif, beden duvarlar iinde, alak bir noktadan balayarak
kelerin yuvarlatlmasyla elde edilmektedir. Erken tarihlilerde kaba yonu ta
kullanlmken (ekil: 3.38), daha sonraki dnemlerde duvar rgsnden farkl olarak
kesmeta kullanlmtr (ekil: 3.39). Duvar rgsnn kesmeta olduu yaplarda
pandantifin malzemesi de ayndr (ekil: 3.40). Ge Roma yaplarnda ta kullanmnn
azald, tula kullanmn daha yaygn olduu grlmektedir. Bizans dneminde ise
yalnz tula malzeme kullanlmtr. Duvar iindeki harl molozta dolgu pandantifin
arkasnda devam etmektedir 117
117
37
118
38
39
125
40
41
133
42
43
kubbenin daire plan kuan zerine dorudan oturmutur (ekil 3.46). Kubbe ve kuak
arasnda kelerdeki boluklar plak gzle grlmektedir. shak Ata Trbesinde145
sekizgen kuak ierisinde kemerlerin aras genli konsollarla doldurulmu ve tromp
kua bitiinde sekizgen yerine onaltgen plan kmtr (ekil: 3.49). Kubbe kuak
zerindeki dairesel kuak iinde yuvarlatlarak yaplmtr.
44
dnemde Orta
Asyada
yaplm
yaplardan (11-12yy.),
zbekistanda mam Main, Sultan Mir Haydar ve Sarl Tam Trbeleri sivri kemerli
tromplarla kubbeye gei salanmtr (ekil: 3.47). Bu yaplarda da tromp kua biti
seviyesi sekizgen planl olup, kubbe zerindeki alak bir duvar parasnn zerine
oturmutur. Yaplarda tromplar dardan alglanr.
45
Emineddin
Klliyesinin
(1122-1123)
hamam
kubbesinde,
Silvan
(Meyyafarkin) Ulu Camisi (1031)149, Mardin Ulu Camisi (12.yy), Kzltepe (Dunayasr)
Ulu Camisi (12. yy.sonu), mihrap n kubbelerine geite,150tromp kullanlmtr.
146
46
Tamamen tatan ina edilmi olan yapnn i3.50m. apndaki kubbesi de tatandr. Mukarnas dolgulu
Byk tromp kemerlerinin iki yanndaki kk tromplarla kuak biti seviyesi plan onlatgene
dnmtr.
152
Kuban, D., Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2001, s.132, 133
153
Kuban, D., a.g.e., 2001, s.127
154
Aslanapa, O., Trk Sanat, stanbul, 1999, s.122
155
Karpuz, H., Anadolu Seluklu Mimarisi, Konya, 2004, s., 46.47
156
Kuban, D., a.g.e., 2001, s.151
157
Karpuz, H., a.g.e., s.48
158
Aslanapa, O., a.g.e., 1984,s.136, 137
47
159
160
48
49
50
165
51
52
166
53
54
55
Sekiz destekli Bizans Dnemi yaplarnda tromplu kuak biti seviyesinde daire plan
ortaya karken, mekann zemin plan (ekil:3.72) ve kuak balang seviyesi plan
(ekil:3.73) dierlerinden farkldr.
56
57
58
3.2.2.2.genli Kuak
genli kuan, dzlem genli kuak, prizmatik genli kuak ve ke grubu yapan
genli kuak olmak zere deiik, uygulamas vardr.
167
59
60
a
C
b
a
a
61
62
63
64
170
65
66
67
bulunur.
genler
alt
yap
boyunca
kuak
oluturmayp
kelerde
68
3.2.2.3.Kasnaklar
ki aamal geilerin ikinci aamasn olutururlar. Birinci aamay oluturan elemanla
tek aamada kubbenin daire tabanna geilebilecekken, kasnak kullanlarak iki aamada
gei salanr (ekil 3.98). Kasnak birinci aamadaki elemann biti seviyesi planna
gre okgen ya da daire planl olabilmektedir.
yaplarnda
kubbe
ve
tromp
kua
dardan
kademeli
olarak
69
Camisinin kubbesi ise iki kademeli geni bir kasnak iine gml gibi grnr.
Talhatan Baba kubbesi dardan kademeli olarak sekizgen ve onaltgen kasnaklar
zerindeymi gibi grnr. eriden okgen planl kuak dardan kubbeyi saran bir
kuak grnmndedir. Oysaki bu yaplarda dardan kasnak ya da kuak olarak
alglanan mimari biim, kubbenin ve kuan kendisidir. Sefid Bulandaki eyh Fazl
Trbesi kademeli kasnak zerindeymi gibi grnr. Dardan kubbenin
kademelenerek kasnak formunda biimlenmesi yksek kasnan eteini glendirip
sarsntlara kar nlem almak amacyla yaplm olabilir.
Artuklu yaplarnda da tromplar dardan vurgulanm, dolaysyla gei kua kasnak
grnm almtr. Ayn dnmedeki Anadolu Seluklu yaplarnda altyap duvar gei
kua boyunca devam etmi ve dardan dikdrtgen bir prizma ve zerinde kubbe olan
bir yap olarak alglanmlardr.
Karahanl ve ayn dnemdeki Orta Asya yaplarnda tromp kua ve kubbe dardan
genellikle daire planl kasnak, Byk Seluklu ve Artuklu yaplarnda ise kubbe ile
altyap arasnda bir ara okgen grubu olarak algland iin kasnakl gibi grnrken,
Anadolu Seluklu dnemi yaplarnda gei kua altyapy oluturan duvarlarn iinde
kaldndan
dardan
alglanmaz.
Bu
nedenle
zellikle
mescitler
dardan
70
183
184
71
185
186
Batur, a.g.t., s. 17
Mango, C., a.g.e., s.14
72
73
74
187
75
76
77
BLM IV
KATOLOG
4.1. ALAADDN CAMS
4.1.1. Genel Mimari Tanm
Devlet Hastanesi arkasnda Alaaddin Caddesinin sonunda yer alan cami, kuzey ynnde
blml son cemaat yeriyle birlikte tek mekanl kapal ibadet blmnden oluur
(ekil 4.1.). S. etinta sicillere gre yapm tarihinin 1326 olduunu sylemitir.188
188
etinta, S., Trk Mimari Antlar Osmanl Devri, stanbul, 1946, s.31
78
Belki
de
bu
nedenle
Ayverdi,
kubbenin
189
189
Konya
Karatay
sylemi olabilir.
79
Ancak gei elemanlar Konya Karatay Medresesinde altyap iinde yer alrken
Alaaddin Camisinde altyapnn stndedir.
Batur ise, gei elemannn genlerden olumasna ramen, genlerin keye gre
45 Clik ayn bir dzlem zerinde olmalar nedeniyle geiin bir genli kuak deil,
tonoz bingili (tromplu) bir sekizgen kasnak niteliinde olduunu sylemitir. 190
Gzlemlerimize gre buradaki gei eleman, tromp karn oluturacak ekilde bir araya
gelmi genlerden meydana gelmike grubu yapan genli kuaktr. Bu nedenle
kasnaktan bahsedilemez. Ayrca altyap zerinde kelerde kemer bulunmay
nedeniyle tromp yapm tekniine uymamaktadr.
190
80
191
S.etinta kubbenin 1890 onarmnda deimi olabileceini sylemitir. Bkz. etinta, s., a.g.e., s.32
81
4.2.ORHAN CAMS
4.2.1. Genel Mimari Tanm
Cami Atatrk Caddesinin kuzeyindedir(Fotg.2). Orhan Gazi tarafndan H. 740 (1339)
ylnda yaptrldn belirten yapm kitabesi giri kaps zerindedir.192
1339 ylnda yapmna balanan cami 1413 ylnda Karamanolu Mehmet Bey
tarafndan yklm, 1417de elebi Mehmetin emriyle veziri Beyazt Paa tarafndan
yenilenmi, 1855 depreminden sonra 1864te ve 1904te onarlmtr. nceleri yapnn
tamamen yenilendii kansna bal olarak, Wilde ve Gabriel zerinde durmamlarsa da
etinta, Ayverdi ve sonradan kansn deitirmi grnen Gabriel incelemeleri
sonucunda, yangnn bu kagir yapya fazla zarar vermediini, en azndan plan emasnn
ve duvarlarnn bir ksmnn aynen kalm olduunu savunmulardr.193
Yan kanatlarla son cemaat yeri arasnda bat ynnde ince uzun bir imam odas, dou
ynnde kk bir mezzin odas, onun dzeyinde de minare ile kurunlua k
merdivenlerinin balang yeri ve caminin mahzeni olan ince bir oda bulunmaktadr.
mam odas ve minare merdiveni mahzen hcresi uzunlamasna tonoz, giri yeri ve
mezzin odas apraz tonoz rtldr.
Kubbeli sofann gneyinde mescit blm yer almaktadr. Zemini kubbeli sofa
zemininden daha yksek olan bu blmn zeri de kubbeyle rtldr.
Yapda zeri kubbe ile rtl olan hacimler kare yerine dikdrtgen planldr (ekil: 4.8).
Burada gerek mescit ve kubbeli sofa, gerekse eyvanlar planda dikdrtgen biiminde
olup kubbeyle rtlmek zere geni kemerlerle kareye dntrlmtr. Bunun
yaplamad mescit blmnde kubbe elips biimindedir.194
Bu farklar, 14.yy. ilk yarsnda mimarln yeni programlar sz konusu olduunda
hacimler arasnda uyum ve koordinasyon salamakta yeterli deneyimi olmayndan
kaynaklanabilecei gibi onarmlara da balanabilir. Burada her iki neden de etkili
olabilir. 195
192
82
G-6
G-4
G-5
G-5
G-3
G-2
G-1
G-2
83
84
gen prizmalar halinde iken uzun kenarlarda iyice yasslmaktadr. Kuakta toplam 32
adet prizma saylmtr.
85
86
87
88
olmayan sekizgene yakn plan elde edilmitir (ekil: 4.22.). Kesitte grld gibi
(ekil: 4.9.). birinci kademenin biti noktas, mescit blmnn gei eleman biti
seviyesiyle ayn yksekliktedir. Blmn konumu gerei, dier kubbeli mekanlardan
yksek yaplmak istenmesi nedeniyle byle bir zm bulunmu olmaldr. Bir
silmeden sonra balayan ikinci kademe (ekil: 4.23.)., sekizgen tabann kelerine
almak yerletirilmi pencere ve gen prizma iftlerinden oluan bir kasnaktr.196
Kubbe, bu kasnak nedeniyle mescit blm kubbesinden daha yksek grnr.197
Kubbe dardan belli bir seviyeye kadar kasnakla ayn formda rldnden dardan
bask grnr. Kubbenin kasnak formu darda stte sra testere dii olan geni bir
saakla sonlanmaktadr.
196
197
89
90
91
C. Yan Eyvanlar(G5)
Kubbeli sofann dou ve batsnda kemerlerle girilen blmler, dou-bat dorultusunda
5.60m., kuzey-gney dorultusunda 8.90m. boyutlarnda dikdrtgen zemin planna
sahiptir (ekil: 4.27.).
kemerlerle, gei eleman balang seviyesinde (ekil: 4.28.). dikdrtgen bir plan elde
edilmitir. Kubbeye gei tek aamada pandantiflerle gereklemitir Fot.7). Gei
eleman biti seviyesinde (ekil: 4.29.) daire plan ortaya kmtr.
Pandantifin balang noktasndan itibaren yaklak 0.50m.ye kadar olan ksm
kelidir. Bu durum bu hacimlerin gei esinin eskiden ke geni olduunu
dndrmektedir. Ayrca kubbelerin altyapdan daha kk apl olmalar ve
yukardan
balamalar
nedeniyle
pandantifler
yelken
tonoz
grnmndedir.
92
93
yaplmtr. Gei esi olarak sivri kemerli tromplar kullanlmtr (Fot.8). Duvarlar
zerine bast noktalar duvar ke noktalarna yaklak olarak 2.40m. uzaklktadr
(ekil: 4.33).
tamamlanmtr (ekil: 4.34). Kuan altnda ve stnde birer silme bulunur. Tromp
kemerlerinden gneyde olan ikisinde her iki ayak da duvarlar zerine basarken,
kuzeydeki tromplarn kemer ayaklarndan kuzeyde olanlar mekann orta blmle
balantsn salayan kemer yay zerine basmaktadr.
Tromp ba kemerinin karn ve srt izgileri birbirine paralel deildir. Ayrca gneybat
trompunun st ksm ne doru belirgin bir ikinlik yapmakta ve kasnaa eri
balanmaktadr.
Tromp ii prizmatik genlerle doldurulmutur. Bu eler kendi balarna ke dolgusu
olan bir grup meydana getirmektedir. A. Batur, bu gen grubun kendisinin dorudan
tayc bir ke dolgusu olabileceini, burada tromp kemerinin iinde strktrel
ilevlerinin gereksinilmedii bir biim esi durumunda olduklarn sylerken, 198 M.
Tunel bu gen grubun dorudan tayclk grevi yapamayacan, hatta tromplara
gereksiz bir yk getirdiini sylemitir. Ayrca genlerin, l ve bir araya gelme
dzenleri arasnda simetri ve geometrik uyum yoktur. Gzlemlediim kadaryla tromp
kemerleri bu geite tayclk grevini stlenmitir.
Blmn kare olmamas nedeniyle tromplu kuak biti seviyesinde elips eklinde plan
ortaya kmtr (ekil: 4.35). Kubbe bu plann zerine dorudan oturtulmutur (ekil:
4.36). Kubbe etei kalnlatrlarak zerinde pencereler almtr. Bu ksm dardan
kasnak olarak alglanmakta ve kubbe bask olduundan daha bask grnmektedir.
Burada gei eleman olarak genli kuak kullanlmas iin kubbe balang
seviyesinin daire planl olmas gerekirdi. genli kuan bindirme tekniiyle yaplmas
nedeniyle byk dikdrtgen boyutlu mekanlarda strktrel adan sakncal olabilecei
dnlmtr. Btn yzlerinde kemer olmas kubbenin yanlara doru almasn
engelleyeceinden kubbeyle kbik altyap arasnda tromptan baka bir zm kalmam
olmaldr. Strktr daha da glendirmek iin kubbe darda belirli bir seviyeye kadar
tromplu kuakla ayn formda rlmtr.
198
94
95
Grld gibi yapnn gei elerinde strktr ve dzenleme asndan bir eitlilik
vardr. gen kuak, dzlem gen, tromp farkl ilkeleri olan gei biimleri olarak bu
yapda
ayn
zamanda
kullanlmlardr.
eitleme
prizmatik
gen
enin
96
motif vardr. Ama genler, son cemaat yerinde kubbeye dorudan geii salamak
zere bir kuak meydana getirdikleri halde, ierde strktrel olarak geii salayan
elerin zerinde bir dekoratif eleman olarak kullanlmaktadrlar.
97
G-3
G-2
G-2
G-1
G-2
G-2
98
G-3
G-5
G-4
G-5
99
100
Blmler
kuzey-gney
dorultusunda
3.66m.
dou-bat
101
4.45), zeminle ayndr (ekil: 4.44). Bu plan gei eleman biti seviyesinde daireye
dnmtr (ekil: 4.46). st kat revak olduundan kubbeler dardan alglanmazlar.
102
Mekan rten yaklak 10.60m. apndaki kubbeye tek aamada pandantiflerle gei
salanmtr (Fot.9). Zemindeki dikdrtgen plan (ekil: 4.47), kuzey ve gneyde doubat dorultusunda atlan 1.00m.geniliindeki kemerlerle gei eleman balang
seviyesinde (ekil:
4.48)
yaklak 10.60mx10.60m.
103
104
105
106
bulunmaktadr.
107
199
108
G-1
109
110
200
111
G-3
G-2
G-1
G-2
112
aktarlmtr (ekil: 4.72). Gei eleman biti seviyesinde (ekil: 4.73) ortaya kan
okgen zerine kubbe dorudan oturmutur (ekil: 4.74). Kubbe yalnz ierden
alglanmaktadr. Dardan ise dier birimlerle birlikte zeri atyla kapatlmtr.
113
olup
kubbelere
gei,
kubbemsi
tonoz
paralaryla
114
115
116
117
201
202
118
119
120
121
203
204
122
G-5
G-4
G-2
G-4
G-3
G-2
G-1
G-2
G-2
123
205
124
yer almaktadr. Kubbe pandantiflerin biti seviyesinde oluan daire plan zerine
oturmaktadr (ekil: 4.99). Pandantifler zerinde bezeme grlmemektedir.
125
Blmler,
kuzey-gney
dorultusunda
5.18m.
dou-bat
dorultusunda 5.88m. llerinde kareye yakn zemin planna sahiptir (ekil: 4.102).
Mekanlar rten kubbelere gei tek aamada pandantiflerle salanmtr. Kubbeye gei
uygulamas, son cemaat yeri orta blmle benzerlik gstermektedir. Pandantifler
zerinde bezeme yoktur.
126
ekil 4.102.
127
206
128
129
Dou-bat
dorultusunda
6.85m.
kuzey-gney
dorultusunda
6.68m.boyutlarnda dikdrtgen zemin planna sahip blmler 6.00m. apnda kubbe ile
rtlmtr.
Kubbeye gei tek aamada apraz tonoz paralar ile gereklemektedir (Fotg.19).
Gei eleman balang seviyesi (ekil: 4.114) zeminle ayn plana sahiptir (ekil:
4.113). Gei eleman olarak aslnda erisel bir rt olan havari tonoz paralar
kullanlmtr (ekil: 4.15). Kubbe bunlarn zerine yerletirilmitir (ekil: 4.116).
Kubbenin ap mekann taban lsne gre kk tutulmutur.
130
131
pencerelerle drt blme ayrlm olan kua oluturan prizmalarn bazlar svadan
dolay kaybolmutur.
132
133
207
134
135
136
208
209
137
G-4
G-3
G-3
G-1
G-2
G-2
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
211
148
149
150
151
152
153
154
155
Kubbe kua dardan onaltgen planldr. Burada da giri blmndeki gibi kuak
evre duvarnn yksek tutulmas nedeniyle kubbe dardan alglanmaz. Kuak yap
zerinde yksek bir kasnak gibi grnr.
156
157
158
.
ekil:4.181.Zemin Seviyesi Plan
159
160
Camisinin planna benzemektedir. Ard ardna iki byk kubbeli, geni eyvanl kanatl
bir camidir.214
Caminin kuzeyinde be blml son cemaat yeri bulunmaktadr. Son cemaat yerinden
kk bir giri blmyle kubbeli sofaya geilir. Kubbeli sofann iki yannda
kemerlerle geilen tabhane odalar, gneyinde ise mescit blm yer alr (ekil:4.187).
214
161
162
dou-bat
dorultusunda
4.98m.,
kuzey-gney
dorultusunda
4.98m.
163
164
165
kubbe oturtulmutur
166
Kesitte grld gibi bu camide kubbeli sofa ve mescit blm kubbeleri ayn
byklk ve ayn yksekliktedir (ekil:4.188). Kasnak duvarlar da dardan ayn
ykseklikte
bitirilmitir.
Dolaysyla
kubbeli
sofann
kubbesinin
dardan
167
168
oluturduklar
sekizgen
plan
zerine
prizmatik
kuakl
kasnak
169
170
171
215
imdiye kadar grlen kelikler dz veya kresel gen gibi ibkey biimlerdi. Bu ise
tam tersine kabark ve dbkey biimiyle kubbenin yap kelerini zorlayan dayanaklar
grnmndedir. Bu biim terslii gei esinin ilk yapmdan olduu konusunda kukuya
neden olmaktadr. 1855 depreminden sonra mihrap ve evresinin elden getii
bilinmektedir. Bu onarmda muhtemelen alttaki mukarnasl gen gei esine benzeterek
veya st doldurularak yenilenmitir. st sralarda yeni sluba uydurularak yuvarlatlm tek
ve ift yaprak dilimlerinden oluan ni eleri bulunduu gibi silindirik halkalar da alttaki
badem kntlarn rtyor olmaldr. st ste svamalarla mukarnas dolgularn bozulmas
pek de seyrek karlalmayan bir durumdur. Benzer sonu burada kelerin doldurulup
Kalnlatrlarak takviye edilmesiyle ve abartlm bir biimde motiflerin geometrik ve stilitik
zelliklerinin kaybolmas, izgilerin silinmesi ve yuvarlaklamasyla ortaya kmaktadr.
gen ke dolgusuna barok bir kabartma ile dbkeylik verilmi, mukarnas motifleri
yeniletirilmitir. Bu dbkeylikten dolay dolgunun genli kuaa birletii kesimde , sekiz
tabann keye gelen kenarlarnda ieriye doru bir tama olmakta, dairesel bir izgi ortaya
kmaktadr. yle ki sekizgenin dz izgisine balanmak iin ularna ikier konsol esi
gerekmektedir. Batur, A., a.g.t., s.35.
216
Bu dizili de Osmanl erken dnem mimarlnn kullanmad veya belirli durumlarda
kulland bir dizilitir Batur, A., a.g.t., s.35.
172
173
174
217
175
176
177
218
178
179
Zemin seviyesi plan (ekil: 11.227) gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlmtr (ekil: 12.228.). Kuan evre duvar dardan sekizgen olarak
biimlenmi (ekil: 13.230) ve kubbe baladktan sonra da devam edip kubbenin bir
ksmn iine almtr. Kubbe dardan bask olarak alglanp, sekizgen bir kasnan
zerindeymi gibi grnr. Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden
ykseltilerek dardan tromp gibi alglanmtr.
180
219
181
Ahap son cemaat yerinden kare planl asl ibadet mekanna geilir. Caminin batsnda
yer alan minareye gei son cemaat yerindedir (ekil: 16.233.).
aktarlmtr (ekil:4.236). Her kede onar adet prizma bulunur Kuan yan duvarlara
rastlayan yerlerinde be merkezli bask sivri kemerler gzlenmitir. Kuakla kubbenin
daire plan arasnda ince bir silme bulunur.
Kuan evre duvar dardan sekizgen olarak biimlenmi (ekil:4.238) ve kubbe
baladktan sonra da devam edip kubbenin bir ksmn iine almtr. Kubbe dardan
182
bask olarak alglanp, yksek sekizgen bir kasnan zerindeymi gibi grnr.
Kuan evre duvar dnda kalan ksmlar kelerden ykseltilerek dardan tromp
gibi alglanr.
ekil:4.238.Kuak Plan
183
220
221
184
185
186
222
187
188
189
225
226
190
191
Altyapnn bitiindeki keli bir kmayla tromp kua altyapdan grsel olarak
ayrlmtr (Fotg.45).
Gei eleman balang seviyesi plan (ekil:4.260.) zemin seviyesi planyla ayndr
(ekil:4.259.). Tromp kemerleri arasndaki kk pandantiflerle kuan biti
seviyesinde daire plan ortaya kmtr (ekil:4.262.). Kubbe bu dairenin zerine
dorudan oturmutur (ekil:4.263.).
Duvarlar yksek tutularak tromplar dardan gizlenmitir. Gei kua dtan sekizgen
olup, bir sra kesme ta ile iki sra tula rgl, sra kirpi saakldr. Kubbenin zeri
betonarme olarak kaplanmtr.
192
193
BLM V
5.DEERLENDRME
Erken Osmanl Dnemi Bursasnda ina edilen yaplardan incelenen 19 adet cami ve
mescitte kubbeye gei iin, ke geni, pandantif, kasnak, tromp, genli kuak,
kubbemsi tonoz paralar ve yldz tonoz paralarnn kullanld grlmtr.
ncelediimiz kubbeli mekanlarda kullanlan gei elemanlar ana balk altnda
deerlendirilecektir.
194
195
Camisinin238
son cemaat
yeri
yanlardaki
238
196
yakn
planl
gerekletirilmitir.
olup
Zemin
kubbeye
plan
gei
aynen
tek
gei
aamada
eleman
ke
balang
genleriyle
seviyesine
aktarlmtr. 249
Kare ya da dikdrtgen zemin planda kullanlan tm rneklerde gei eleman balang
seviyesindeki
plann,
gei
eleman
biti
seviyesinde
sekizgene
dnt
197
rgs genin oluturduu sekizgen kasnak tabanna kadar devam eder. Ayn
uygulama Bat Anadolu beylik yaplarnda da grlr. Beylikler Dnemi yaplarndan
Pein Kzl Handa kesme tala,
rlmtr.250
Ke geni Bursa Muradiye Camisinde (1425-1426) olduu gibi yaklak
5.70X5.70m boyutlarnda bir mekann zerindeki kubbeye gemek iin kullanld
gibi, ayn yapnn kubbeli sofa blmnde yaklak 10.80X10.80m. boyutlarndaki
kubbeye gemek iin de kullanlmtr. Son cemaat yerindeki kemer kalnlklar
yaklak 115-120cm. iken, kubbeli sofadaki kemer kalnlklar 155-160cm.yi
bulmaktadr.
Ke geninin 14. ve 15. yzyllarda kronolojik bir gelime gsterdii grlmtr. lk
kullanld yap olan Orhan Camisinde kenarlar arpk ve yzeyleri bo
braklmken, incelediimiz son yap olan Muradiye Camisinde daha dzgn ve
yzeyleri prizmatik genler ve mukarnaslarla ilenmitir.
5.1.2. Pandantif
Erken dnem camilerinde pandantif dier gei elemanlarna oranla fazla tercih
edilmemitir. Pandantifin yap iinde ilk kararl kullanm Bursa Ulucamide karmza
kar. Yap iinde btn kubbelerin gei elemanlar pandantiftir.
ncelediimiz yaplardan Orhan Camisi (1339-1340) son cemaat yeri orta blmn iki
yanndaki blmlerle tabhane odalar, Hdavendigar Camisi (1365-1366) son cemaat
yeri orta blmle yanlardaki blmler, kubbeli sofa blm, Yldrm Camisi (1390)
son cemaat yeri orta blmle yanlardaki blmler ve eker Hoca Mescidinde
kullanlmtr.
Pandantif, Bursa yaplarndan ehadet Camisinde birbirine bal iki mekanda, Eski
Kaplca251 ana kubbesi ve Kkrtl Kaplcas gibi yaplarda kullanlmtr.
Bursa dndan kararllkla kullanld yaplara Tuzla Hdavendigar Camisi, Filibe
Hdavendigar Camisi252 pepee kubbede, Edirne ihabddin Paa Mescidi,253
250
198
Dimetoka elebi Camisi, 254 Edirne Muradiye Camisi (1435), Amasya Yrg Paa
Camisinin (1430) kubbeli sofa ve mescit blmleri, Edirne Mezit Bey Camisinin
mescit blm rnek verilebilir.
ncelediimiz yaplarda genellikle son cemaat yerlerinin gei eleman olarak tercih
edildii grlmtr.
Erken dnem sonras ina edilen Edirne Beyazt Camisi (1484-88) ibadet mekan ve son
cemaat yeri orta blm hari btn blmlerin rtsne geite pandantif kullanlmtr.
ncelediimiz yaplarda pandantifin hem dikdrtgen, hem de kare zemin planna sahip
mekanlarda kullanld grlmtr.
Orhan Camisi (1339-1340) son cemaat yeri dou ve batsndaki blmlerle tabhane
odalar, Hdavendigar Camisi (1366-1385) son cemaat yeri orta blmle dou ve
batsndaki blmler, kubbeli sofa blm, Yldrm Camisi (1390) son cemaat yeri orta
blm incelediimiz dikdrtgen planl mekanlardr. Orhan Camisi (1339-1340)
tabhane odalarnda gei eleman balang seviyesi atlan kemerlerle kareye
evrilmitir. Dierlerinde ise aynen aktarlmtr. Gei eleman biti seviyesinde
Hdavendigar Camisi (1366-1385) kubbeli sofa dndakiler daire planldr. Beyliklere
ait yaplardan Tire anak Mescidinde de biti seviyesinde okgen plan oluturan
pandantif grlmtr. Biti seviyesinde ortaya kan sekizgen plan zerine bir dizi
mukarnas yerletirilmitir. 255
ncelediimiz yaplarn eker Hoca Mescidi dndakilerde pandantif kemerler arasnda
yer almtr. Ayn dnem beylik yaplarndan Balat Tekke, Pein Ahmet Gazi Medresesi
ve Pein Trbe Cde de duvarlar arasnda yuvarlatlmasyla elde edilmitir.
znik Nilfer Hatun mareti orta blmle kuzey ve gney tabhane odalar, Edirne
Beylerbeyi Camisi (1429) dou ve bat yan blmleri, Amasya Yrg Paa Camisi
(1430) kubbeli sofa ve mescit blm biti seviyesinde okgen plan oluturan
pandantife rnek olarak verilebilir.
Bursa dnda, Edirne Muradiye Camisi (1435) yan eyvanlar, znik Nilfer Hatun
mareti (1388-1389) kubbeli sofann kuzey ve gneyinde bulunan tabhane odalar, Tire
253
199
Yeil maret Camisi (1440) son cemaat yeri orta blmnn dou ve batsndaki
blmler dikdrtgen olup gei tek aamada pandantiflerle salanmtr.
ncelediimiz yaplardan pandantif kullanlan tek kare planl yap eker Hoca
Mescididir. Burada da zemin seviyesi plan, gei eleman balang seviyesine aynen
aktarlm ve gei eleman biti seviyesinde oluan daire zerine kubbe dorudan
oturmutur.
Yeniehir Pustinpu Baba Camisi (1347den nce) gney tabhane odas, Edirne Mezit
Bey Camisi (1440-1441) kubbeli sofann dousundaki mekan ve mescit blm, Edirne
Beylerbeyi Camisi (1429) kubbeli sofann dou ve batsnda yer alan tabhane odalar,
Amasya Yrg Paa Camisi (1430) trbe blm, kubbeli sofa blm ve mescit
blm kare planl olup geiler tek aamada pandantiflerle gerekletirilmitir.
Grld gibi pandantif, hem kare plana sahip mekanlarda hem de dikdrtgen plana
sahip mekanlarda kullanlmtr. Dikdrtgen planl mekanlarda kullanldnda kk
llere sahip mekanlarda zemin seviyesi plan aynen aktarlrken byk ldeki
mekanlarda ksa kenar dorultusunda atlan kemerlerle plan gei eleman balang
seviyesinde kareye dntrlmtr.
Mekann dikey biimlenii iindeki konumuna bakldnda pandantifin duvarlarla
snrlandrlm mekanlarda duvar rgs iinden belli bir noktada balayp duvar
rgsnn bittii seviyede bittii grlmtr. Serbest desteklerle snrlandrlm
mekanlarda ise kemer erilerinin kesiim noktasndan balayarak kemerlerin tepe
noktasyla ayn seviyede sonland grlr. Pandantif kullanlan mekanlarn
ykseklii, kemer ayaklar arasndaki uzakla ve pandantifin balang seviyesine
baldr. Buna bal olarak kk mekanlarda pandantifin balang seviyesi byk
mekanlara oranla daha yukardadr. Ancak katalogumuz dndan Tuzla Hdavendigar
Camisi ve Mudurnu Yldrm Camisinde pandantif gereinden fazla aada
balamtr. A.Batur bu durumun taycln glendirmek iin olduunu sylemitir.
Ancak Bursa Hdavendigar Camisinde (1366-1385) daha byk aklk geilmesine
ramen pandantif daha yukardan balamtr.
Son cemaat yerlerinde kullanlan pandantiflerde gei eleman biti seviyesinde daire
plan ortaya karken, yap ilerinde kullanmnda okgen ya da daire plan ortaya
kmtr.
ortaya kan plan zerine kasnaksz oturmutur. Ancak Bursa Ulucamide olduu gibi
200
kubbe etei pandantifin biti seviyesine uygun olarak dtan okgen olarak
biimlenmitir. Bu ksm dardan kasnak olarak alglanrken kubbeleri de bask
gsterir.
Ayn dnemde ina edilmi stanbul yaplarnda da pandantifin balang seviyesi plan
zeminle ayndr. Biti seviyesinde ortaya kan daire plan zerine silindirik kasnak
oturur. Kubbe bu kasnan zerinde yer alr. Dardan kubbe etei belli bir seviyeye
kadar kaln tutulup bir girinti yaparak biimlenir.
Anadolu Seluklu yaplarnda pandantifin malzemesi kesme ta iken, Osmanl
Beyliinde tula, Osmanlyla ada Bat Anadolu Beyliklerinde moloz ta, kesme ta
ve tuladr. Ayn dnemdeki stanbul yaplarnda ise tuladr. Moloz ta pandantif
kullanmna Pein yaplarnda rastlanmtr. evresi klcna tek sra tula dizisi ile
evrelenmi moloz ta rg pandantifler duvar kesinden balayarak yan duvarlarn
yarsna kadar ykselen bir alanda bol har iinde geliigzel dizilmi kk boyutta
moloz tala rlmtr. Malzeme ve iilik buradaki pandantifin kalpsz, tartma
teknii ile rlmedii kansn uyandrmaktadr. Pein Trbe C ve Manisa ukur
Hamam rnek olarak verilebilir. Kesme ta rg pandantif sadece Pein Ahmet Gazi
Medresesi (1375-1376) ba eyvannda grlmektedir. Kesme ta olmasna ramen
burada da kalp kullanlmtr. 256
. Aktu Kolay, yapm tekniini yakndan incelediini belirttii Pein yaplarnda, da
duvar iinde kalan ince derzli tula sralarndan oluan pandantiflerin tartma
tekniinde bir sra tula kalnlnda kalpsz rldn ve tula sralarnn arkasnda
moloz ta rg duvar tekniinin devam ettiini sylemitir. Yine Pein yaplarnda
pandantifle duvar arasnda bir sra klcna rlm tula dizisinden oluan konturlar
gzlenmitir.257
Osmanl yaplarnda ise pandantif genellikle kemerlerin arasna rlm olmas
nedeniyle kalpla yaplm ve tula kullanlmtr. eker Hoca Mescidi belki beylikler
yaplarna uygun bir teknikle yaplm olabilir.
ncelediimiz
yaplarda
kullanlm
olan
pandantifler
zerinde
sslemeye
201
202
yaplardan
Orhan
Camisinin
(1339-1340)
mescit
blm
ve
Hdavendigar Camisi (1366-1385) st kat revak, Yldrm Camisi (1390) kubbeli sofa
blm264 Yeil Cami tabhane odalar ve Zeyniler Camisi265 tromp kullanmna
rastlanmtr. Tromplarn tamam ayrtldr.
Yldrm Camisi kubbeli sofa blmndeki tromplar dnda kalan tromplar bask sivri
kemerlidir. Burada kullanlan tromplar Bizans Dnemi yaplarnda kullanlan tromplarla
ayn biime sahip olup, kemer erileri gei eleman balang seviyesiyle ayn
noktadan balar.266
yaplarnda olduu gibi tromp kemerlerinden daha dardr. Biti seviyesinde ortaya kan
sekizgen plan zerine rlen duvar parasyla kubbenin daire planna gei salanmtr.
Bu ynyle Karahanl ve Orta Asya Trk mimarisinde kullanlan tromplu kuaklarla
benzer zellik gsterir. Biti seviyesinde sekizgen plan grlen dier erken Osmanl
yaps ise Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesi267 mescit blmdr. Mekanda sekizgen
plandan kubbenin daire planna prizmatik genli kuakla gei salanmtr.
262
203
onaltgenin
keleri kemerlerin
tepe
noktalaryla
kemer
aralarndaki
204
Mahkeme Hamam, 272 Gm Hac Halil Paa Medresesi dershane odasnda,273 Edirne
Mezitbey Camisi (1440-1441) sa yan eyvanda, Edirne Eski Cami mihrap ekseni
zerinde ve Edirne erefeli Cami ibadet mekannda274 rneklerine rastlanmtr.
Milas Firuz Bey Camisi dndaki yaplarn tamamnda tromplu kuaktaki kemer aralar
pandantifle doldurulmu ve kuak biti seviyesinde daire plan elde edilmitir. Milas
Firuz Bey Camisinde ise sekizgen kuan keleri shak Ata Trbesindeki (ekil
3.51) uygulamaya benzer biimde dekoratif birimlerle ilenip kubbenin daire tabanna
geilmitir.
znik Krgzlar Trbesinde altyap duvar tromplu kuak boyunca devam ettiinden
tromplar dardan alglanmaz. Kubbenin zeri de eimli atyla kapatlmtr. Bu
zelliiyle Anadolu Seluklu geleneinin bir devam gibi grnr. Ayrca buradaki
tromp kemerlerinin ayaklar yksek tutulduundan kuak ykseklii de artmtr.
. A. Kolay, beylik yaplarnda tm sivri kemerli olmak zere ayrtl ve yarm kubbe
tromp kullanldn belirmitir. Btn yaplarda tromp kemerleri aras pandantif olup,
kuak bitiminde daire plan ortaya kmtr. Pein Trbe Ada, Tire Karahasan Camisi
haziresindeki trbede ve Manisa lyas Bey Mescidinde ayrtl tromp, Balat lyas Bey
Camisi (1404), Milas Firuz Bey Camisi, Manisa ukur Hamam, Revak Sultan Trbesi
ve Bergama Tabaklar Hamamnda da yarm kubbe tromp kullanldn sylemitir.275
Milas Firuz Bey Camisi dndakilerde kuaktaki kemerlerin aras pandantif olup, kuak
bitiminde daire plan ortaya kmtr. Osmanl yaplarnn tamamnda ayrtl tromp
kullanldn belirten A. Batur ise Osmanl yaplarnda kullanlan tromplarn tamamnn
ayrtl tromp olduunu belirtmi ve Milas Firuz Bey Camisini Osmanl yaplar iinde
deerlendirmitir. 276
ncelediimiz yaplarda trompun hem dikdrtgen, hem de kare zemin planna sahip
mekanlarda kullanld grlmtr.
Orhan Camisinin mihrapl blm ve Hdavendigar Camisi (1366-1385) st kat revak
orta blm dikdrtgen plana sahip olup kubbeye gei tek aamada tromplarla
272
205
206
aklklar zerinde kullanlmtr. Ancak Yldrm Camisinde kubbe etei belli bir
seviyeye
kadar
kaln
tutulmuken,
Hdavendigar
Camisinde
buna
gerek
duyulmamtr. Bunun nedeni de iki mekann kubbe aplar arasndaki fark olabilir.
Mudurnu Yldrm Camisinde yaklak 19.50X19.50m.lik bir alanda 160cmlik
duvarlarn zerine oturan tromplarla gei salanmtr. Alan byk ve duvar
kalnlklar alana oranla az olduundan duvarlar ieride tromp kemerlerinin
izdmnde kaln tutulmutur. Ayrca kubbe etei de kalnlatrlarak darda yksek
bir seviyeye kadar kasnak formunda biimlenmitir. Bylece kubbenin yanlara almas
nlenmitir.
207
Erken dnem sonras ina edilen yaplardan Bursa Veled-i Habib, Bursa Veled-i
Hariri284 Camilerinde kubbeye gei tek aamada dzlem genli kuak kullanlarak
gereklemitir.
Dzlem genli kuak hem dikdrtgen, hem de kare zemin planna sahip mekanlarda
kullanlmtr.
ncelediimiz zaviyeli yaplardan yalnz Demirta Paa son cemaat yeri orta blmde
dzlem genli kuak kullanlmtr. Bunun yannda, Amasya Beyazt Paa Camisi285
(1414) son cemaat yeri orta blmn dou ve batsndaki drt blm, Amasya Yrg
Paa Camisi (1430)286 giri blmnn dousundaki tabhane odasna, ayn yapda
bulunan dou tabhane odalar ve batdaki tabhane odas kare planl olup, kubbelerine
tek aamada dzlem genli kuakla gei salanmtr.
Edirne Muradiye Camisi (1435)287 mescit blm, Amasya Beyazt Paa Camisi
(1414)) kuzey ve gneydeki tabhane odalar dikdrtgen zemin planl olup, kubbelerine
gei dzlem genli kuakla salanmtr. Edirne Muradiye Camisinde (1435) ve
Amasya Beyazt Paa Camisinde (1414) zemin seviyesi gei eleman balang
seviyesinde kareye dntrlmtr.
Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesinde yaklak 5.20X6.40m.lik dikdrtgen zemin plan
gei eleman balang seviyesine aynen aktarlmken, yaklak llere sahip Amasya
Beyazd Paa Camisindeki 5.80X6.50m.lik alan atlan kemerle gei eleman balang
seviyesinde 5.80X5.87m.lik kareye yakn bir alan elde edilmitir. Yeniehir Pustinpu
Baba Zaviyesinde uzun kenarlarda genler strktrel nedenlerle 50cm.kma yapm
ve kuak biti seviyesinde daire yerine elips plan ortaya kmtr. Gei eleman biti
seviyesinde daire plan kmas iin genlerin uzun kenar dorultusunda 65er cm.lik
kma yapmas gerekirdi. Amasya Beyazd Paada kareye indirgenmeseydi kenarlardan
birinde yaklak 35cm.lik bir kma olacakt. Bir yapda 50cm. kma yaplrken, daha
ge tarihli dier yapda 35cm. kma yapmak yerine kemerlerle kuak balang seviyesi
plan kareye dntrlmtr. Pustinpu Baba Zaviyesi duvar kalnl 112cm.iken
Amasya Beyazd Paa Camisi duvar kalnl yaklak 150cm.dir. Bu iki rnek,
yaplarn tayc sistemlerinin altyap ierisinde tam olarak zmlenemediini gsterir.
284
208
Osmanlyla ada beylik yaplarndan Balat lyas Bey Medresesi (1404) baodas, Eski
ine Ahi Bayram Trbesi, Pein Yelli Camisi, Karacasu Hafsa Hatun Trbesi, Tire
Sleyman ah Trbesi (1344) ve Balat Hamamda da dzlem genli kuak
uygulamasna rastlanr.288
288
209
Kare zemin planna sahip tek mekanl camilerden katalogumuzdakiler Seluk Hatun
Mescidi, erafettin Paa Mescidi289, Hoca Ali Camisi,290 Yiit Khne Camisidir.291
Prizmalarn boyutlar ve her mekandaki prizma says farkldr. ncelediimiz yaplarda
kuak biti seviyesinde genellikle 24gen planl okgen olduu grlmtr. Yaplarn
tamamna yaknnda kuak zerine kubbe dorudan otururken Yiit Khne Camisinde
zerine ince bir duvar paras rlerek kuak daireye evrilmitir. ncelediimiz tek
mekanl camilerde kuan yan duvarlara rastlayan ksmlarnda birisi kapal olmak
zere kk, kemerli pencereler grlmtr. Kemerlerin kubbenin yan duvarlara gelen
yknn altyapya aktarlmas iin yaplm olduu dnlmtr.
Bursa dnda Baba Sultan Nahiyesi Geyikli Baba Camisi, 292 znik Hac zbek Camisi
(1333-1334),293 znik Yeil Cami294 znik Mahmut elebi, znik Nilfer Hatun Camisi
(1388-89)295 kubbeli sofa blm gibi ibadet mekanlaryla, Devlet Hatun Trbesi,296
Bursa Kaygan Hamam, Bursa Tavukpazar Hamam ve Mudurnu Yldrm Hamam
gibi yaplarda da kullanlmtr.
Yaplarda zemin seviyesi plan gei eleman balang seviyesine aynen aktarlmtr.
Gei eleman biti seviyesinde ortaya kan okgen zerine kubbenin daire taban
oturtulmutur. Kubbe biti seviyesinde de Bursa Kaygan Hamam, Bursa Tavukpazar
Hamam ve Mudurnu Yldrm Hamamnda eimli atyla kapatlmtr.
ncelediimiz kubbeli mekanlardan prizmatik genli kuakla geilen tek dikdrtgen
planl mekan Orhan Camisi son cemaat yeri orta blmdr. Zemin seviyesi plan gei
eleman balang seviyesine aynen aktarlmtr. Mekan kk olduundan ve uzun
kenar dorultusunda fazla tartma yaplmadndan kareye evrilmemitir.
Bunun dnda, Yeniehir Pustinpu Baba Zaviyesi (1347den nce)
297
gney tabhane
odas, Amasya Beyazt Paa Camisi (1414)) kuzeydeki tabhane odalar ve gney
tabhane odalarnda olduu gibi dikdrtgen planl mekanlarda kullanlmtr. Yeniehir
Pustinpu Baba Zaviyesi gney tabhane odasnda zemin plan gei eleman balang
289
210
211
298
299
212
213
214
5.2.3. Kasnak
ncelediimiz yaplardan Orhan Camisi (1339-1340) kubbeli sofa blmnde,
Hdavendigar Camisi(1366-1385) st kat revak yan blmlerinde, Yeil Cami (14191422) yan eyvanlarda ve tabhane odalarnda, Muradiye Camisi (1425-1426) son cemaat
yeri ortasndaki blmde, kubbeli sofada, tabhane odalarnda ve mescit blmnde
kullanlmtr. Mekanlarn btnnde kasnaklarn zerinde prizmatik genler yer alr.
Bu genlerin yardmyla balang seviyesinde sekizgen olan kasnak plan, biti
seviyesinde daireye evrilir.
Ayrca Amasya Beyazt Paa son cemaat yeri orta blm, kubbeli sofa ve mescit
blmnde, Tire Yeil maret Camisi (1441)300 kubbeli sofada, Ankara Karacabey
Camisi301 son cemaat yeri orta blmde, Edirne Gazi Mihal Camisi (1422) son cemaat
yeri orta blm, kubbeli sofa ve tabhane odalarnda kullanlm rnekleri bulunur.
300
301
215
tromplarn
zerine
rlen
duvar
paralarnn
da
kasnak
olarak
deerlendirilmesi gerekirdi.
Kaynaklarda genli kuak ve tromp kullanlan Anadolu Seluklu Dnemi yaplarndan
kasnaksz olarak bahsedilirken, ayn gei elemanlarnn kullanld Erken Dnem
Osmanl yaplarnn kasnakl olduu belirtilmitir. E.H. Ayverdi uygulamalar harici
kasnak303 olarak tanmlarken, A. Batur d kasnak uygulamas304 olduunu sylemi,
.A. Kolay ise kubbenin kasnak iinden balamas305 olarak deerlendirmitir.
Kasnaklar, iki aamal geilerde birinci aamay oluturan gei elemanyla kubbe
arasnda ve altyap zerinde yer alr. zerine geldii gei elemannn biti seviyesi,
kasnan balang seviyesini oluturur.
302
216
217
306
218
219
220
312
bunlardan
221
bazlardr. Tire Bedesteni319 ve Vize erbetdar Hasan Paa Camisi320 ift kasnan
grld
dier
yaplardr.
Genellikle
hamamlarda
karlalan
ift
kasnak
222
223
SONU
Erken Dnem Osmanl yaplarnda kullanlan kubbeye gei elemanlaryla ilgili
yaptmz aratrmada aadaki sonulara ulalmtr.
Kaynaklarda gei elemanlaryla ilgili farkl terminolojik kavramlar kullanld
grlmtr. Kavram kargaasna yol amamak iin almamzda yaygn olarak
kullanlan terimler tercih edilmitir.
Gei
elemanlar
mekann
dikey
biimlenmesi
iindeki
konumlarna
gre
224
elemannn
tek
bana
karlayabilecei
ilevi
iki
kademeli
olarak
gerekletirmilerdir.
Dzlem genli kuak strktrel adan daha elverili olmasna ramen prizmatik
genli kuan daha ok kullanld, ke grubu yapan genli kua ise ok fazla
tercih edilmedii grlmtr. zellikle tek mekanl cami ve mescitlerde en ok tercih
edilen genli kuak prizmatik genli kuaktr.
ncelediimiz yaplara ait kubbeli mekanlarda grlen kubbeye gei elemanlarndaki
eitlilik ayn dnemde Bursada ina edilmi medrese, hamam, trbe gibi dnemin
dier yaplarnda da grlmtr. Ayn eitlilik, Yeniehir, znik vb. gibi Bursann
evresindeki merkezlerde, Ankara, Amasya, Edirne, Bilecik gibi dneme ait yaplarn
youn olduu merkezlerde ve Balkanlarda ina edilmi yaplara ait kubbeli mekanlarda
da grlmektedir.
ncelediimiz rneklere baktmzda, prizmatik genli kuak dnda Osmanllarn
Seluklu mimarisinde kullanlan gei elemanlarnn benzer uygulamalarn ortaya
koyduklar
grlmektedir.
Seluklularda
kullanlan
ayrtl
tromp
uygulamas
225
grlmtr.
Dnemin
sonlarna
doru
pandantiflerin
yzeyleri
mukarnaslarla ilenmitir.
genli kuakta kubbe d yznn belli bir seviyeye kadar okgen rlerek kasnak
grnm kazand grlmtr. Uygulamalarn tamamna yaknnda okgenin
sekizgen olduu grlmtr. Genellikle ite kubbe erisi baladktan sonrada darda
kubbenin belli bir seviyesine kadar ykselen okgen kubbenin dardan bask
alglanmasna neden olmaktadr. Baz yaplarda kubbeden bamsz bir ekilde
ykseltilerek kubbenin zerinin eimli atyla kapland grlmtr. zellikle
hamamlarda kubbenin okgen d duvarnn darda iki kademeli olarak biimlenip ift
kasnak grnm ald grlmtr. Uygulamann s yaltm iin yapld
dnlmtr.
226
Baz yaplarda Anadolu Seluklu geleneine bal olarak altyap duvar gei eleman
biti seviyesine kadar ykseltilip kuak dardan gizlenmitir. Osmanl ve beylik
yaplarnda ayn gei elemanlar kullanlan yaplarda gei eleman balang
seviyesinde biti seviyesinde ve hatta kubbe baladktan sonra da dardan girinti
yaplarak biimlenmitir. Bu da Osmanl yaplarnn kasnakl grnmesine neden
olmutur.
Kubbenin dardan alt ksmnn kaln tutulup kasnaa dahil edilmesi ve saak
uygulamas Roma, Bizans ve ayn dnemde ina edilen stanbul yaplarnda da vardr.
Anadolu ncesi Trk-slam mimarisinde altyap duvaryla kubbe kademeli olarak
birlemitir. Kubbeyle altyap arasndaki bu kademelenmenin belirli bir kurala bal
olmamas teknolojik bir zorunluluktan olduunu dndrmektedir.
Ayn gei eleman dardan farkl olarak biimlendii gibi, tromplu ve genli kuak
deiik gei elemanlarnn ayn biimlendii rnekler de grlmtr. Dolaysyla
erken dnemde ina edilen yaplarda kullanlan gei elemanlarnn dardan doru
alglanmas zordur.
Tromp incelediimiz yaplarda en az kullanlan gei biimidir. ncelediimiz
rneklerin tamamnda bask sivri kemerli ayrtl tromp kullanlmtr. Mescitlerde harim
ksmnda kullanlm, zaviyelilerde kubbeli sofa ve mescit blmnde kullanlmtr.
Hdavendigar st kat revak dnda son cemaat yeri uygulamasna rastlanmamtr.
Anadolu Seluklu yaplarnda tromp kemerleri arasnda kalan boluklar ya kk yan
trompuklarla ya da genlerle doldurulmu ve biti seviyesinde onaltgen plan ortaya
kmtr. Osmanl ve ada beyliklerin yaplarnda ise bu boluklar pandantifle
doldurulup biti seviyesinde daire plan ortaya kmtr.
Snrl sayda olmakla birlikte rt paras olan gei elemanlar da Osmanl yaplarnda
kullanlmtr. Anadolu Seluklu dnemi ve ada beyliklerde ise rneklerine
rastlanmamtr.
almamz kapsamnda incelediimiz yaplara ait mekanlarn, duvarlarla ya da serbest
destek ve bunlar birbirine balayan kemerlerle snrlandrlm olarak iki farkl biimde
olduklar grlmtr. Gei elemanlarnn ise her iki mekan biiminde de kullanld
ve alt yapnn oluum biiminin kullanlan gei elemanlar zerinde etkili olmad
grlmtr.
227
228
KAYNAKA
Aktu Kolay, ., Bat Anadolu 14. Yzyl Beylikler Mimarisinde Yapm Teknikleri,
stanbul, 1999
Altun, A.,Artuklu Devri Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978
Arel, A., Mentee Beylii Devrinde Pein ehri, Anadolu Sanat Aratrmalar I,
stanbul, 1968
Aslanapa, O., Trk Sanat, stanbul, 1984
Ayverdi, E.H. Osmanl Mimarisinin ilk Devri Erturul, Osman, Orhan Gaziler,
Hdavendigar ve Yldrm Beyazt 630-805 (1230-1402), stanbul, 1966
Ayverdi, E.H. Osmanl Mimarisinde elebi Mehmed ve II. Sultan Murad Devri,
806-855 (1403-1451), stanbul, 1972
Bakrer, ., Anadolu Seluklu Mimarisinde Ta ve Tula ilii , Balangcndan
Gnmze Trk Sanat, Ankara, 1993, s.255-280
Batur, A.
Camilerde
229
230
FOTORAFLAR
232
233
Fotg. 3. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Kua
Fotg. 4. Orhan Camisi Son Cemaat Yeri Yan Blmler Gei Eleman
234
235
236
Fotg. 10. Hdavendigar Camisi st Kat Revak Yan Kubbeler Gei Eleman
237
238
239
240
Fotg. 17.Yldrm Camisi Son Cemaat Yeri Orta Blm Gei Eleman
241
Fotg. 20.
242
243
244
245
246
Fotg. 29. Aynal-Hoca Tayip- Camisi Mescit Blm Kubbesi Gei Kua
247
248
249
250
251
252
Fotg. 42. Yiit Khne Camisi Son Cemaat yeri Mukarnasl Kubbesi
253
254
ZGEM
1974 ylnda Ktahyada dodu. lk ve orta renimini Ktahyada tamamlad.1992-93
Eitim retim Ylnda Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesinde lisans eitimine
balad. 1999 ylnda mezun oldu.2003-04 Eitim-retim Ylnda ayn niversiteye
bal Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans eitimine balad.
Kayseride yaamakta olup evli ve iki ocuk annesidir.
letiim Bilgileri
Adres:
Tel No:
0-533-3689943
E posta
ayseozcan43@hotmail.com