Univerzitet u Banjoj Luci

Prirodno-matematiki fakultet
Studijski program: hemija

Karbonati
( Seminarski rad iz predmeta Hemija vrstog stanja)

Student: Savka Jankovi

Doc. dr Saa Zeljkovi

Banja Luka, maj 2014.godine

Sadraj:
Uvod........................................................................................................................... 1
1.

Karbonatni minerali.............................................................................................. 3
1.1.

Grupa kalcita: Trigonski kristalni sistem...........................................................3

1.1.1 Kalcit CaCO3................................................................................................ 3

1.1.2. Gaspeit (Ni,Mg,Fe2+)CO3...............................................................................5
1.1.3. Magnezit MgCO3........................................................................................ 5
1.1.4 Otavit CdCO3.................................................................................................. 7
1.1.5. Rodohrozit MnCO3........................................................................................... 7
1.1.6. Siderit FeCO3................................................................................................... 8
1.1.7. Smitsonit ZnCO3............................................................................................ 9
1.2.Aragonitna grupa: Ortorompski kristalni sistem....................................................10
1.2.1. Aragonit CaCO3.............................................................................................. 10
1.2.2. Ceruzit PbCO3................................................................................................ 11
1.2.3. Stroncianit SrCO3............................................................................................ 11
1.2.4. Viterit BaCO3................................................................................................. 12
1.2.5. Natrit Na2CO3................................................................................................. 13
2. Bikarbonati........................................................................................................... 14
2.1. Grupa dolomita: Trigonski kristalni sistem.....................................................14
2.1.1. Ankerit CaFe(CO3)2......................................................................................... 14
2.1.2. Dolomit CaMg(CO3)2........................................................................................ 15
3. Karbonati hidroksil grupe ili sa halogenom...................................................................16
3.1.Karbonati sa hidroksidom: Monoklinski.......................................................................16
3.1.1 Azurit Cu3(CO3)2(OH)2...................................................................................... 17
3.1.2. Malahit Cu2CO3(OH)2....................................................................................... 17
3.1.3. Fosgenit Pb2(CO3)Cl2........................................................................................ 18

3.1.4. Ikait CaCO3.6(H2O).......................................................................................... 19

Literatura:................................................................................................................. 20

Uvod
Karbonati su soli, estri ili prirodni minerali koji sadre anjon (CO3)2-.

Slika br.1 tapiasti model karbonatnog jona ( www.wikipedia.com)

Prisustvo karbonatnog jona u soli ili rastvoru se odreuje dodavanjem razblaenog rastvora
mineralne kiseline , na primjer hlorovodonine kiseline , koji izaziva oslobaanje ugljen dioksida
u vidu mjehuria .
Prema hemijskoj strukturi karbonatni jon se sastoji iz centralnog ugljenikovog atoma okruenog
sa tri atoma kiseonika. Karbonatni jon moe u rastvorima da bude prisutan kao CO 32- (karbonatni
jon) ili kao HCO3-(hidrogen karbonatni jon).
Jon karbonata se moe strukturno prestaviti kao:

odnosno, rezonantno

Karbonatni jon CO32-, je srednje jaka baza. Karbonatni jon je konjugovana baza slabo kiselog
hidrogen karbonata (HCO3-) koji je opet konjugovana baza slabo kisele ugljiene kiseline
(H2CO3). Karbonatni jon kao takav nastoji u vodenim rastvorima da vee vodonikove jone.
U organizmu karbonatni joni djeluju kao puferi. Ako je pH krvi suvie nizak ,koncentracija
vodonikovih jona je previsoka ,u tom sluaju poinje da se lui CO2. Reakcija se pomijera u
lijevo, to znaajno smanjuje koncentraciju H+ jona i pH se poveava . Ukoliko je pH vrijednost
suvie visoka ,koncentracija H+ jona u krvi su suvie niske i bubrezi poinju da lue bikarbonatni
jon HCO3 - . Reakcija se tada pomijera u desno. Koncentracija H + jona se znatno poveava i
pH se smanjuje.

1. Karbonatni minerali
Karbonati su dosta rasprostranjeni u prirdi, to su tzv. prirodni karbonati. Tu spadaju kalcit,
argonit, (oba su u stvari kalcijevi karbonati), dolomit (mjeavina manezijumova i kalcijeva
karbonata) i siderit ( eljezo (III)- karbonat). Karbonati se najee taloe u morima kao
ostaci ljutura morskih organizama. Nalaze se i u evaporatnim stijenama i krevitim
predjelima, u kojima otapanje karbonatnih stijena stvara peine, stalaktite i stalagmite.
1.1. Grupa kalcita: Trigonski kristalni sistem

Kalcit CaCO3

Gaspeit (Ni,Mg,Fe2+)CO3

Magnezit MgCO3

Otavit CdCO3

Rodohrozit MnCO3

Siderit FeCO3

Smitsonit ZnCO3

1.1.1 Kalcit CaCO3

Kalcit se jo naziva i krenjak ali se taj naziv koristi i za kalcitne stijene. On je vrsta vrlo
rairenog minerala graenog od kalcijum karbonata (CaCO3) odnosno CaO (56,04%) i CO2
(43,96%) u obliku heksagonskih kristala. esto sadri odreenu koliinu izomorfno primijeanih
dvovalentnih katjona (Mg, Fe, Mn, i sl.) pa tako nastaju razliiti varijeteti (manganokalcit,

magneziokalcit i dr.). Islandski kalcit je posve ist, kao voda.

slika br.2. - 3D prikaz jedinine elije kalcita

slika br.3. kalcit (www.wikipedia.com)

Na Mosovoj skali nalazi pod brojem 3, to znai da je na toj skali trei najmeki mineral, odmah
poslije gipsa i talka. Bezbojan je ili bijel mineral, gustine 2,72g/cm3, a take topljenja 825 C.
Ima odlinu kalavost smjerom plohe osnovnoga romboedra. Kalcit je jedan od najeih i
najrairenijih minerala u svijetu. Najvie ga ima u sedimentnim slojevima Zemljine kore.
Primarni je mineralni dio krenjaka, i njegovog metamorfnog oblika mramora, a nalazi se i kao
vana komponenta drugih sedimenata, npr. lapora (glavne cementne sirovine), ponekih
metamorfita i kao jalovina rudnih ila.
Lijepi se kristali kalcita nalaze osobito u upljinama rudnih ila i eruptivnih stijena
(dvolomac, mramor).
Kalcit izgrauje stalaktite i stalagmite (sige) u krenjakim peinama i manjim upljinama te
petrificira ostatke izumrlih ivotinja i biljaka. Nastaje kristalizacijom iz vodenih rastvora u
kristalima romboedrijske hemiedrije heksagonskoga sistema i u kristalastim agregatima, od kojih
je najpoznatiji krenjak. Upotrebljava se kao punilo, za proizvodnju krea i cementa, kao
sirovina u hemijskoj industriji, te u graevinarstvu kao agregat za betone i obraeni graevinski
kamen. Jako isti i prozirni kristal kalcit (dvolomac) polarizuje svjetlost pa se upotrebljava za
izradu posebnih optikih stakala (Nicolovih prizmi). Kod nas su prisutna nalazita na itavoj
teritoriji Bosne i Hercegovine naroito na planinama Motajnici i Prosari, u dolinam Rijeka (Una,
Pliva), u blizini Srebrenice.

1.1.2. Gaspeit (Ni,Mg,Fe2+)CO3

Gaspeit je relativno rijedak mineral, po sastavu karbonat nikla, magnezijuma i gvoda, otkriven
1966. godine u Kanadi, na poluostrvu Gaspe, oko velikih leita nikla po kojima je Kanada
poznata. Pored ove lokalnosti, otkriven je jo u zapadnoj Australiji. Njegova zelena boja varira
od blijede jabuka zelene do tzv. neonsko-zelene. Primjese drugih minerala grade braonkaste
are u njemu. Nastaje alteracijom primarnih minerala nikla u oksidacionim uslovima na povrini
zemlje ili blizu povrine. Njegova blijedo zelena boja je karakteristina za sekundardne minerale
nikla. Tvrdoa po Mosovoj skali je 4-5, pa je, kao i tirkiz, njemu slian mineral, pogodan
prvenstveno za zatienu ugradnju. Iz neto dalje istorije ovog minerala, spominje se da su ga
australijski domoroci Aboridini koristili kao amajliju koja donosi sreu.

slika br.3. Gaspeit, kao prirodno izolovan ili kao nakit (www.semipretios.com)

1.1.3. Magnezit MgCO3

Magnezit je mineralna ruda magnezijuma iz grupe karbonata, naziva se i magnezijum karbonat a
njegova hemijska formula je MgCO3.
Naziv je dobio po oblasti Magnezija u Tesaliji (Grka), gde je prvi put otkriven.
Mineral koji je rasprostranjen u prirodi u vidu heksagonskih kristala. Kristali magnezita su
rijetki, agregati su karakteristino gusti, kompaktni i kriptokristalasti. Tvrdoa prema Mosovoj
skali iznosi 4, gustina je 3 g/cm 3 i ona se poveava ulaskom eljeza u kristalnu reetku na mjesto
magnezijuma. Boje je bijele kao snijeg, ali zavisno od primjesa moe da bude i sivkastobijel,
ukast do sme. Ogreb mu je bijel, lom karakteristino koljkast za guste agregate. Rastvoren
u kiselinama magnezit reaguje bez kljuanja, za razliku od ostalih kalcita.
Najznaajnija nalazita ovog minerala su na teritoriji Austrije, Njemake, vedske, Rusije, Velike
Britanije.
Posmatrajui regionalno, magnezitske pojave i leita nalazimo u sjeverozapadnoj, sjevernoj,
istonoj i dijelom u centralnoj Bosni. Magnezit se koristi za proizvodnju vatrostalnih i
magnezijumskih veziva u hemijskoj industriji. Koristi se i za proizvodnju vatrostalnih blokova za
gradnju.

slika br. 4 magnezit (www.geologie.vsb.cz )

1.1.4 Otavit CdCO3

Mineral izgraen od Cd (65,2%), C(7%) i O (27,8%), naziv je dobio prema gradu Otava gdje je
prvi put otkriven. Pratilac minerala: dolomita , siderit , kalcita i vaterita. Kristalizira u vidu
triagonalnog i estouglog sistema. Vana je industrijska sirovina. Tvrdoa po Mosovoj skali je
3,5 4, gustina 5,03 g/cm3. Zavisno od primjesa boja mu varira izmeu bijele, crveno- bijele ili
ukasto- smee. Znaajna nalazita su u Njemakoj, Italiji, Engleskoj, Australiji, kotskoj,
Velsu, Rusiji.

Slika br.5 Otavit (www.deutsche-digitale-bibliothek.de )

1.1.5. Rodohrozit MnCO3
Mineral koji spada u grupu karbonata sa triagonalnom strukturom. To je poludragi kamen
izuzetno lijepe svijetlo roze boje. Rijedak je u prirodi. Tvrdoa po Mosovoj skali je 3,5 4,
gustina 3,70 g/cm3. Koristi se za izradu nakita te za dobijanje mangana. Kod nas postoje nalazita
u okolini centralne Bosne.

Slika br. 6 rodozit (www.too-orange.com)

1.1.6. Siderit FeCO3

Siderit je mineral eljezo (II) karbonata (FeCO3). eljezo se iz unutar karbonata moe lako
zamijeniti sa magezijumom ili sa manganom tako da siderit lako vee oko 11% MnCO 3, 12%
MgCO3 te oko 2% CaCO3, pri emu mu se svojstva i kvalitet znaajno mijenjaju. Naziv je dobio
prema grkoj rijei sideros to znai eljezo. Kristalizira u heksagonalnom kristalnom sistemu .
Krisali su rombini sa sedlastim i zakrivljenim plohama. Prema Mosovoj skali ima tvrdou 3,5
-4, a specifinu gustinu 3,8 g/cm3. Zavisno od primjesa boja mu varira od ukasto-smee do
smeo-sive. Moe biti sme ili crvenkastosme. Tamna boja pokazuju siderite kod koga je doslo

do oksidacije eljeza. Ogreb mu je bijel, sjaj staklas do sedefast. Siderit je najvanija ruda
eljeza, koristi se za dobijanje eljezo (III) oksida. U Bosni i Hercegovini se ubraja u najee i
najrasprostranjenije rudne minerale.

Slika br. 7- siderit (www.mineralienzimer.heimat.eu)

1.1.7. Smitsonit ZnCO3

Smitsonit (po engl. mineralogu Jamesu Smithsonu; 17651829), heksagonski mineral koji
kristalizira u triagonalnom kristalnom sistemu , pa sastavu to je cinkov karbonat, ZnCO 3.
Pravilni kristali su rijetkost u prirodi. Cink je obino izomorfno zamijenjen manjim udjelima
mangana i eljeza. Poznat je kadmijski i bakreni smitsonit (hererit), sa vie od 3% kadmijuma,
odn. bakrovog karbonata. Vana je ruda za dobivanje cinka. Nastaje troenjem cinkova sulfida,
sfalerita (ZnS), kada se on nae u dodiru sa krenjakom i dolomitom. Njegova tvrdoa prema
Mosovoj skali je 4,5 a gustina 4,45 g/cm3. Ima ga dosta na prostorima Italije, Grke, Austrije,
Australije, Velike Britanije. Kod nas poznata su nalazita na teritoriji Olova.

Slika br. 8 - smitsonit, razni oblici (www.web.itu.edu.tr. , www.spmi.ru.

1.2.Aragonitna grupa : Ortorompski kristalni sistem

Aragonit CaCO3

Ceruzit PbCO3

Stroncianit SrCO3

Viterit BaCO3

Natrit Na2CO3

1.2.1. Aragonit CaCO3

Aragonit je mineral iz grupe karbonata, jedan od dva prirodna polimorfna oblika, kada
kristalizira u rompskom sistemu

javlja se kao aragonit kalcijumovog karbonata, hemijske

formule (CaCO3). Boja: bijela, ukasta, crvenkasta, crvenkasto smea, smea i bezbojna
svilenog sjaja. Drugi mineral sa istom hemijskom formulom je kalcit koji kristalie u
triagonalnom sistemu. Tvrdoe je 3,5 do 4,5 po Mosovoj skali. U poliranom stanju aragonit vie
puta pokazuje lijepe are i tankoslojaste vijuge pa se iz tih razloga esto koristi kao ukrasni
kamen.

Slika br. 9 aragonite (www.koval.hr)

1.2.2. Ceruzit PbCO3

Ceruzit (poznat i pod rudarskim nazivom bijela olovna ruda), jeste veoma rasprostranjeni
mineral iz mineralne klase karbonata, hemijskog sastava PbCO3 (olovo(II) karbonat). Naziv je
dobio prema latinskoj rijei cerussa to znai bijelo olovo. Boje je bijele, sive, plave, zelenkaste
ili ponekad bezbojno. Tvrdoa po Mosovoj sklali je 3- 3,5 gustine 6,55 g/cm 3 dijamantnog ili
bisernog sjaja. Kristalizira se u ortorompskom kristalnom sistemu i razvija se uglavnom u
prizmatine ili piramidalne kristale, ali i masivne mineralne agregate. Srastanjem nastaju

pseudoheksagonalne kristalne forme, esto sa mreastom strukturom. Kod nas ga ima u okolini
Olova, gdje prestavlja znaajnu olovnu rudu.

Slika br. 10- ceuzit (www.realgems.org)

1.2.3. Stroncianit SrCO3
Stroncijanit (engleski strontianite, po mjestu Strontian u kotskoj gdje je pronaen), rompski
mineral, stroncijum karbonat (SrCO3). Neto stroncijuma zamijenjeno je uvijek kalcijumom, a
ako sadri vie kalcijuma, naziva se kalcijum stroncijanit ili emonit. Stroncijanit je uz celestin
vaan mineral za dobivanje stroncijuma. Boje je blijedoute, tvrdoa prema Mosovoj skali je 3,5,
a gutina 3, 76 g/cm3.

Slika br.11 stroncijanit (www.geologie.vsb.cz ;

www.e-chembook.eu )
1.2.4. Viterit BaCO3
Barijum-karbonat je hemijski spoj barijuma, poznat i kao viterit. To je ukastosmei kristal ija
je tvrdoa po Mosovoj skali 3,5 4, a gustina 4,35 g/cm 3. Kristalie se po ortoromboidnom
sistemu. Kristali su grupisani i spojeni po tri zajedno, grubih ivica. Mineral je nazvan
po engleskom hemiaru i botaniaru iz 18. vijeka Williamu Witheringu, koji je 1784. dokazao da
se viterit hemijski razlikuje od barita. Viterit se moe pronai u rudnim ilama olova. Jedan je od

glavnih izvora barijumovih soli. Vrlo lako prelazi u barijum-sulfat putem reakcije s vodenom
rastvorom kalcijum- sulfata. Koristi se u proizvodnji otrova za mieve, stakla i porculana, a
nekad davno i za rafiniranje eera.

Slika br. 12 (www.wiki.web.ru)

1.2.5. Natrit Na2CO3

Karbonat natrijuma, otkriven 1982, naziv je dobio na osnovu hemijske grae
(natrijuma I karbonata).
To je mineral blijedo-ukaste, bezbojne ili bijele boje. Sistem je monoklinini.
Tvrdoa po Morsovoj skali iznosi 1 1,5, a gustina je 2,53 g/cm 3. Drugi naziv za
natrijum karbonat je soda. Koristi se kao emulgator E500, u domainstvu i sl.

Slika br. 12 natrit (www.webmineral.com )

2. Bikarbonati
2.1. Grupa dolomita: Trigonski kristalni sistem

Ankerit CaFe(CO3)2

Dolomit CaMg(CO3)2

Minrekordit CaZn(CO3)2

Baritocit BaCa(CO3)2

2.1.1. Ankerit CaFe(CO3)2

Ankerit je kalcijumov i eljezo(II) bikarbonat, sistem u kristalu mineral je trigonski a klasa je
romboedarska. Dobio je naziv prema mineralogu iz Austrije M.J. Anker. Drugi naziv je na
osnovu hemijske grae a to je ferodolomit ili eljezni dolomit.
Ankerit je lan izomorfne grupe dolomita CaMg(CO 3)2, ankerita CaFe(CO3)2 i kutnahorita
CaMn(CO3)2. Mineral sastava CaFe(CO3)2 do sad u stvari nije naen u prirodi. Uvijek je jedan
od Fe2+ jona nadomjeten sa Mg2+jonima i kao takav se samo nalazi u prirodi. Sadraj MnO u
ankeritima je nizak svega oko 4,28%. Ankerit lako oksidira, pa je u prirodi obino prekriven
hidroksidima eljeza i mangana. Kiseline ga nagrizaju sporije nego kalcit.
Kristali imaju oblik osnovnog romboedra, ije su plohe same ili u kombinacijama, vrlo velike u
poreenju sa malim plohama drugih formi. Obino se nalazi u zrnatim, prutiastim i gustim
agregatima. Lomlijiv je. Tvrdoa prema Mosovoj skali je 3,5 4 a gustina 2,9 3,1 g/cm 3. Svje
ankerit je bijele do ukaste boje, ali usljed oksidacije dobija ukastosmeu do smeu boju.
Ankerit sa manganom je roze boje. Nerijetko je i modar i siv. Prozraan je i providan, staklastog
sjaja.

Slika

br.

13

ankerit

(www.commonos.wikimedia.org)

2.1.2. Dolomit CaMg(CO3)2

Dolomit je naziv i za mineral i za sedimentnu stijenu, a oboje su izgraeni od kalcijummagnezijumovog karbonata (CaCO3 x MgCO3) u kristalnom stanju. Obino je bijele boje, ali
moe biti i crvenkast, siv ili sme od primjesa eljeza ili mangana. Sistem u kristalu je trigonski
a klasa romboedarska. Naziv je dobio po Dolomieu. Lomljiv kristal, tvroe prema Mosovoj skali
3,5 4, relativne gustine 2,85 g/cm3. Staklastog sjaja ako nije u gustim masam u kojima je
obino mutan onda je ist i bistar kao voda, providan, bezbojan. Dolomit je mineral sedimentne

sredine, rjee je prisutan u magmatskim i metamorfnim stijenama. Dolomit se dosta koristi u

industrijeske svrhe npr. u graevinarstvu, u industriji vatrostalnog materijala, stakla i keramike,
kao sredstvo za topljenje u metalurgiji, za preiavanje vode, te u cementnoj industriji.

Slika br. 14 dolomiti ( a) www.commonos.wikimedia.org b) www.nerosti.cz )

3. Karbonati hidroksil grupe ili sa halogenom

3.1.Karbonati sa hidroksidom: Monoklinski

Azurit Cu3(CO3)2(OH)2

Hidroceruzit Pb3(CO3)2(OH)2

Malahit Cu2CO3(OH)2

Roazit (Cu,Zn)2CO3(OH)2

Fosgenit Pb2(CO3)Cl2

Hidrocinkit Zn5(CO3)2(OH)6

Aurikhalkit (Zn,Cu)5(CO3)2(OH)6

Ikait CaCO3.6(H2O)

Lansfordit MgCO35(H2O)

Monohidrokalcit CaCO3.H2O

Natron Na2CO310(H2O)

Zelerit Ca(UO2)(CO3)25(H2O)

3.1.1 Azurit Cu3(CO3)2(OH)2

Azurit je azurno plavi mineral bakra nastao povrinskim promjenama bakra. esto se u prirodi
javlja zajedno sa malahitom koji je zelene boje a koji nastaje daljim promjenama azurita. Tek
nastali azurit je tamno plave boje a sa vremenom kako se odvijaju promijene postaje svijetliji sve
dok ne promjeni boju u zelenu kada postaje malahit. Kristalie monoklinino i to prizmatino i

ploasto. Naziv je dobio zbog svoje azurnomodre boje. Kristali su mu sa obzirom na izgled vrlo
raznoliki. Vie puta ih mnogo dolazi zajedno sraslih u obliku subparalelnih nakupina i tada
prelaze u romboidne, soivaste ili nepravilne kuglaste trovevine. Sjaj mu je staklast do
dijamantast. Lomljiv je, lom mu je koljkast. Tvrdoa mu je 3,5 4 ,a gustina 3,773 g/cm 3.
Koristi se za dobijanje bakra, kao boja, za izradu nakita i sl.

Slika br. 14 azurit ( a) www.magicus.info b) www.koval.hr )

3.1.2. Malahit Cu2CO3(OH)2

Malahit je karbonatni mineral. Hemijskog je sastava: Cu2CO3(OH)2. Zelene je boje
i kristalie u monoklinskom kristalnom sistemu. Individualni kristali malahita su rijetki i zato je
poludragi kamen i upotrebljava se za izradu nakita. Malahit nastaje iz bakarnih ruda i esto se
nalazi zajedno s azuritom (Cu3(CO3)2(OH)2).Tvrdoe je 3 do 3,5 po Mosovoj skali.

Slika br. 15 malahit ( a) www.enciklopedijakristala.blogspot.com b) www.odsjaj.com )

3.1.3. Fosgenit Pb2(CO3)Cl2

Fosgenit je mineral koji spada u bikarbonate koji u svom sastavu imaju i halogen, u ovom
sluaju to je hlor. Naziv je dobio po karbonil dihloridu, jer ovo jedinjenje ima u svom sastavu i
hlor i ugljenik i kiseonik. Kristalie u tetragonalnom sistemu, bezbojne do bijele je boje sa
staklastim sjajem. Prema Mosovoj skali ima tvrdou 2-3.

Slika br. 16 fosgenit ( www.fabreminerals.com)

3.1.4. Ikait CaCO3 x 6(H2O)

Ikait je po hemijskoj grai kalcijum karbonat heksa hidrat. Nastaje u ledenohladnim vodama pod
pritiskom. Na Grelandu mogu nastati kristali koji mogu imati prenik oko 50cm . U toploj vodi i
u vazduhu (ve na 8C postaje kalcit) se brzo mijenja u kalcijum karbonat. Kristalie u
monoklinikom sistemu i to je vodeni kristal. utobijele je boje, ostavlja bijeli ogreb, gustina mu
je 1,77 g/cm3. Smatra se da ublaava bolove i pomae zarastanju rana te ga neki koriste u
medicinske svrhe.

Slika br. 17 ikait ( www.heilsteine.info )

Literatura:
1. Lj. Bari, F. Trubelja, Minerali Bosne i Hercegovine, Svjetlost Sarajevo, 1984.
2. www.wikipedia.com
3. www.semipretios.com
4. www.geologie.vsb.cz
5. www.deutsche-digitale-bibliothek.de

6. www.too-orange.com

7. www.mineralienzimer.heimat.eu
8. www.web.itu.edu.tr

9. www.spmi.ru
10. www.koval.hr
11. www.realgems.org
12. www.e-chembook.eu
13. www.wiki.web.ru
14. www.webmineral.com
15. www.commonos.wikimedia.org
16. www.nerosti.cz
17. www.magicus.info
18. www.enciklopedijakristala.blogspot.com
19. www.odsjaj.com
20. www.fabreminerals.com