Han Orba-Hakas Kahramanlik Destani (Erhan Aktash) (2007)

GR
Hakas Eli ya da resm adyla Hakas zerk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonuna

bal Federal Sibirya Blgesininin gneyinde bulunan ve ayn federasyonun yirmi bir
zerk cumhuriyetinden biridir. Meskn olduklar blge ayn zamanda usuz bucaksz
olan ve ok eski devirlerden beri Trkln beii olagelen Sibirya corafyasnn
gneyinde olan Hakas Trkleri veya eski adlaryla Yenisey Krgzlar ok eski
zamandan beri bu blgede yaam, gerek hr gerek tahakkm altnda gerekse de bir
ksm ana yurtlarndan uzakta yaamlarn srdrmlerdir.
A. Hakas Trklerinin Tarihi

Hakas Trkleri ya da tarih adlaryla Yenisey Krgzlar gnmzde Rusyann
gney ksmnda yaayan ok eski bir Trk topluluudur. Eski Trklerin ilk kltr
merkezlerinin gbeindeki bir corafyada yurtlanm olan Hakas Trkleri, YeniseyAbakan havzas iinde yaamakta olan Krgz soylu bir Trk boyudur. lkemizde
Hakas Trkleri hakknda ilk malmat Prof. Dr. Abdlkdir nan ve Prof. Dr. Ahmet
Caferolu tarafndan verilmitir. Ruslar, Osmanl Trkleri ve onlarn hudutlar
ierisinde yaayan Trklerin haricindeki Trk soylulara genel bir isimlendirme ile Tatar
demitir. Bu yzden 17. yzyla dein bu blgede yaayan Hakas Trkleri iin farkl
adlandrmalar yaplmaktayd. Hakas Trklerinin ana boyunu oluturan Sagaylara ve
hliyle Hakas Trklerine Abakan Trkleri, Abakan Tatarlar, Minusin gayrruslar
denirdi.1 Tarih devirlerde kurduklar Hongoray/Hooray Federasyonu srasnda
Hongoray ismini de alan Hakas Trkleri 1917deki Bolevik htilalinden sonra baz
Hakas aydnlarnn da desteklemesiyle Hakas etnonimini kabul etmilerdir. HakasMinsu dzlemindeki yerli halkn belirtilmesi iin Hakas terimi resm olarak Sovyet
iktidarnn ilk yllarnda kabul edildi. Bu terim in kaynaklarndan alnmtr. IX-X.
1
Abdlkadir nan; Sagay Trkleri (Abakanllar), Makaleler ve ncelemeler I, TTK Yay, Ankara 1998,
s. 51
yzylda in kaynaklarnda Hyagas ekliyle Yenisey Krgzlar belirtilirmi. Kabul

edilmi bu etnonim Orta Yenisey civarnda oturan imdiki halk Krgzlara benzetiyor ve
Hakaslarn yeniden douunu ifade ediyordu.2 Hakas kullanm in kaynaklarndan
devirilerek ortaya konan bir isimlendirmedir. in kaynaklar eski Krgzlardan
bahsederken Hakas, Hyagas, Hagas, Syatzsyas, Syagesi, Hegesi, Hehe Hayakya vb.
ekillerinde transkribe edilen kelimeler kullanmtr.3 Bu transkripsiyon ekilleri Hakas
ismi iin geerliyken atalar olan (Yenisey) Krgzlarn in kaynaklarndaki karlklar
da u ekilde verilmitir: Kien-kun, Ki-ku, Kie-kou, Hsia-chia-ssu.4
Son verilen transkripsiyon rnei ayn zamanda Hakas isminin ne ekilde
olutuunu gsteren gzel bir delildir. Konuyu daha fazla datmadan ve ilerletmeden
Krgz isminin kaynaklarna da ana hatlaryla bakmakta da fayda olduunu
dnmekteyiz.
A.1. Krgz Adnn Kaynaklar zerine
Yukarda zaten in kaynaklarndaki ekillerini vermitik. N. Baskakov, Krgz
boy adnn krmz Ouzlar szlerinden olutuunu ve bu renk simgesinin de gneyde
yaayan Ouzlar anlamna geldiini bildirir.5 K.. Petrov, Krgz kabile adn Trkede
krmz, kzl anlamlarnda var olan kr veya krgu kknden geldiini dnr ve
krmz renkli topraklarda yaayan Trk boyu gibi ilgin etimolojik aklama ne srer.6
L. Ligeti de Krgz, -z oul ekinin krk saysnn zerine gelmesi ile olumutur ve
krklar anlamna gelmektedir; demektedir.7 K. Petrov daha sonra, L.Ligetinin fikrini
genileterek Krgzn krdan treyip z oul ekinin birlemesi ile olutuunu yazar.
Bu hlde Krz~Krgz, krmzllar, krmz adamlar anlamn bildirir.8 Olcas
Sleymanova gre Krgz, da kabilesi anlamna gelen kr-oguz terkiplerinden
2
Viktor Ya. Butanayev; Hakaslar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 107, s. 19

Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Hakas Edebiyat, Cilt 25, haz. Ekrem Arkolu, T.C.
Kltr ve Turizm Bakanl Yay, s. 13
4
Saadettin Gme; Trk Devletleri ve Topluluklar Tarihi, Aka Yay, s. 105
5
Fuzuli Bayat; Ay Kltnn Din-Mitolojik Sisteminde Trk Boy Adlar Etimolojisi, 3OK Yay, Ankara
2005, s. 133
6
F. Bayat, age, s. 134
7
8
3
olumutur. Halk etimolojisine dayanan almlar ise; krk kz, krk ouz, krk gez, krk
yz (krmz yzl) vs.dir.9 Prof Dr. Fuzuli Bayat yukarda mezkr eserinde ise Krgz
ismine dair kendi grlerini u ekilde sralamaktadr: Krgz kavim adnn ilk hecesini
oluturan k-r yer anlamnda olup (r, ir, yir morfem kkten treme) bu kelimenin ikinci
tarafnda duran ve boa/kz anlam veren gz/guz/uz morfemi ile birlemitir. Krgz,
Ay merkezli inan balamnda boa kabilesi veya yer boas anlamna gelmektedir. Bu
etimolojik aklama Krgz boy adnn eskiden Ouz kavim ad evresinde olutuunu
gstermektedir. Demek ki Krgz boy ad da Ay Tanr inanc ile ilgilidir.10
Krgzlarn menei zerine yaplan dier deerlendirmeler de W. Radlov ve
Louis Massignona aittir. ncelikle Radlovun anlatt rivayeti aktaracaz: Bir
zamanlar bir hann bir kz vardr. Bu prensesin yannda gnlerini birlikte geirdii krk
kz vard. Uzun yryler yapmay severdi ve bu yrylerde arkadalarnn
kendisine elik etmesini isterdi. Bir gn bu yrylerden birinden geri dndklerinde
kzlar babalarnn evinin tahrip edildiini ve allarnn ykldn grdler. Ksa bir
sre nce braktklar insanlardan ve byk srlerden hibir iz kalmamt. Dmanlar
her eyi beraberlerinde gtrmlerdi. evreyi dikkatlice incelerken nihayet kzl bir
kpek buldular ve baka kimse kalmadndan onunla arkadalk ettiler. Kpek ile gen
kzlar arasnda nasl bir iliki vard? Bu soruyu yantlamaya almayacam. Fakat
genel inana gre bir yl sonra bu kk topluluun says iki katna kmtr. Bu krk
gen kzn soyundan gelen atalarn onurlandrmak amacyla Krgz adn almlardr.11
Bir dier gr de L. Massignona aittir. Massignon bu hikyeyi Sidikovun
1927de Kokandn dousundaki O Krgzlarndan derledii anlatdan almtr. Buna
gre iki sofu mmin olan ah Mansur ve kzkardeinin gittiini fark etti. Onu aramaya
kt ve yaknndaki bir dan maaralarndan birinde bilmedii bir ikiyi ien sarho
gen insanlarn arasnda otururken buldu. Kendisi de aralarna oturdu ve kzkardeiyle
birlikte iti, sarho oldu ve bard: Enel Hak, Menem Hak, Enel Hak, Ben Hakkm.
Bu l duyan mollalar bu szleri kfr olarak yorumladlar ve iki hana
bodurttular. Kardeler ldklerinde bile barmaya devam ettiler, bunun zerine
cesetleri yakld ve klleri evresinde hann kk krk kznn oynad bir havuza
9

11
Jean Paul Roux, Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalc Yay,stanbul 2005, s. 134
10
atld. Suyun yzeyi kpkle doldu ve bu kpklerden Enel Hak, Menem Hak szleri
havaya kart. Havuzun evresindeki kzlar merakla havuza yaklatlar ve kp
azlarna gtrdler. Kpk mucizev olduu iin bir sre sonra kk gen kzn krk
olu oldu. Krgzlar bu gen kzlarn soyundan gelir.12 Viktor Yakovlevi Butanayev
ise Krgz ismi iin u aklamay yapar: Gney Sibirya Trklerinin eski efsaneleri ve
ecerelerinde Krgzlar Orta Yenisey blgesi yle dursun btn Sayan-Altay blgesinin
eski ve kkl yerlileri olduu anlatlmaktadr. Krgzlarn Sayan-Altay blgesinde
aalarn yetimedii zamanlarda bile yaadklar sylenmektedir. Hakas folkloruna
gre Krgzlar, zel ismini soyunun anas olan Hrhstan (kr sal kz) almtr.
Etnonimin krk kz adndan geldiine dair efsane Tanr dalarnda korunmaktadr.
Gnmz Hakaslar ise bunu iyi bilmemektedir. Fakat XIII. asrdaki in
vekayinamesindeki Yuani yerli folklornde Yenisey Krgzlar kendi meneini Han
yerinin 40 kznn Usa Yerinin (Usa nehrinin blgesi) erkekleriyle evlenmeleriyle
balar diye yazmaktadr. O gnden itibaren krk szyle bu yer adlandrlmtr.13
Butanayev bu deerlendirmeden yola karak da Yenisey Krgzlar ile Tanr
Da Krgzlarnn folklor gelenekleri arasndaki badan da sz eder. Krgz isminin
kaynaklarndan Hakas ismi zerindeki tartmalara geri dnyoruz. Gnmzde dahi
devam eden bu isimlendirme tartmasnn iki aya vardr: Moskova ve Abakan. Bir
tarih profesr olan Leonid Kzlasov bu isimlendirmenin tarih srelerden balamak
zere tm zamanlar iinde Hakas isminin bu blge Trkleri iin kullanldn
sylemektedir. Bununla birlikte Kzlasov Hakas adlandrmasnn eski bir isim olduunu
ve kii, ahs, halk anlamna gelen Samodyanca kas/has kelimesinden treyen ve
incede Hsia-chia-ssu (Rusada Hakas olarak tercme edilir) eklinde geen ve dier
Samodyan kabile isimlerinde (mesela Nenec Hasava ve Enec Kasa ve Karagas) grlen
bir kelime olduunu ileri srmektedir.14 Bununla ilgili David G. Anderson u
deerlendirmeyi yapar: Hakas devletilik tarihi bugn ok tartmal bir konudur. Rus
basnnn sayfalarnda iki akademisyen arasnda bu blgede yerleenlerin ilk nce
Hakas m yoksa ilk nce Horayts m? olduklar konusunda ateli bir tartma
yaanmaktadr. Hakas Devlet niversitesi, Etnografik Laboratuar bakan Viktor
12
J.P. Roux, age, s. 319

V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; Yenisey Krgzlar, tken Neriyat, stanbul 2007, s. 40
14
Peter B. Golden; Trk Halklar Tarihine Giri, ev. Osman Karatay, KaraM Yay, orum 2006, s. 494
13
Butanayev 18. yzylda Hakas blgesel zerkliini kapsayan horayts etnonimini tercih
eder. Moskova Devlet niversitesi tarih profesr Leonid Kuzlasov, Hakas etnoniminin
ok eski alara kadar uzandnn gl bir savunucusudur. Ayn ekilde, fizik
antropologlar ve siyasetiler modern Hakaslar ile onlarla Tun anda ayn blgede
yerlemi komular arasndaki genetik devamllk zerine tartmal yazlar
yaynlamlardr. Buradaki tartma dardan gelenleri asimile eden eski Trk
kltrnn gcne kar bin yllk bir homojenlik modeline odaklanmtr.15
Leonid Kzlasov, Hakas ismini bir halkn ismi olarak grmekle birlikte, ilk nce
M.. II-I. yzylda Min-suu blgesine yerleen Krgzlar ile burada yaayan Dinlin
halknn karmasndan sonra ortaya ktn syler. Yine Kzlasova gre M.S VI.
yzylda, bugnk Tuva, Altay, Hakas Cumhuriyetlerinin, Kemerovo blgesi ve
Krasnoyarsk linin topraklarn iine alan blgede Eski Hakas Devletinin kurulduunu
da belirtir.16 Bu tartmann Abakan ayanda bulunan folklorist, etnograf ve tarihi
Viktor Yakovlevi Butanayev ise Hakas adlandrmasnn ne derece doru olup
olmadna dair u yorumlarda bulunmaktadr: Bugnk Hakas boyuna mensuplar
(Kainler, Sagaylar, Kzllar ve orlar) halk arasnda kendilerini Tadar, yani
Tatarlar diye adlandrlrlar. Herhalde Hakas yapma terimi 1923 ylnda Hakas
ilesi kurulurken bu halka yneticiler tarafndan resm olarak verilmitir. Hakas
terimi Eski Trk devirlerindeki Krgz etnoniminin ince telaffuz eklidir. 1928
ylnda Hakas Blgesel Meclisinin komisyonunun raporunda: Hakas adn halk kabul
etmedi. Hakasya diye adlandrlmas blgenin merkezi Abakan ile ilgilidir. diye
yazmtr.17 Butanayev bu grn salamlatrmak iin dier mehur limlerin
grlerinden de faydalanr. Butanayev; Bortholdun XX. asrn ilk yarsnda Altay,
Hakas, or adnda halklar mevcut deildi diye yazdn sylerken V.. Kozlovun,
1917 Ekim htilali ncesine ait bilimsel kaynaklarda onlar (Hakaslar) Minusin veya
Abakan Tatarlar olarak genel bir ad ile bilinmekteydiler. dediini belirtir. Bir dier
grn ise L.. ertsovaya ait olduunu syleyip ertsovann Hakasyann bugnk
halk kendilerini Krgzlarn brakt arkeolojik eserlerin varisleri olarak kabul ederler
15
David. G. Anderson; Hakaslar, ev. Aya Ergun, Trkler Ansiklopedisi, Cilt 20, s. 201
Vyaeslav Ulugbaev; Hakas Cumhuriyatnini Stats, yaynlanmam yksek lisans tezi stanbul 2001,
s. 5, 11
17
V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; age, s. 12
16
dediini nakletmektedir, Butanayev.18 Leonid Kzlasov ise yukarda mezkr eserinde

Hakas isminin resmiyet kazanmasna dair unlar syler: Ekim 1917 tarihli Sosyalist
devriminden sonra arlk Rusyasnda, byk ounluu iki kazada yaayan Hakaslar,
14 Kasm 1923te VSK (Sovyetler Birlii Merkez Yrtme Komitesi) Prezidyumu
kararnca Yeniseysk Vilayeti iinde, tek kazada birletirildiler. 1918 ylnda, arkov
ulusunda (ky) toplanan II. Hakas Kongresinde, bilim adam S.D. Maynagaevin
raporu zerine, yerli halkn eski ad olan Hakaslar resm olarak kabul edilmi oldu.19
Bir dier gr ise Karl Reichla aittir. Reichl, bu konu ile ilgili olarak Trk
Boylarnn Destanlar adl eserinde unlar syler: Krgz Trklerinin tarihleri, Krgz
adn tayan toplumun daha 9. yzylda Yenisey Irmann yukar ksmlarnda
yaam olmas gereinden dolay olduka karktr. M.S. 840ta Krgz boylarnn
oluturduu asker birlik, gnmzde Moolistan olarak bilinen yere o dnemde hkim
olan Uygurlar yenmi ve bylece Uygur Trklerinin Tarm Havzasna g etmesine
sebep olmutur. Ancak 9. yzyldaki Krgz birlii ile bugnk Krgz Trkleri
arasndaki iliki belgelenmekten ok uzaktr ve gnmz Krgzlarnn Yenisey
Krgzlar soyundan geldikleri ispatlanmaz. On nc yzylda Krgz boylar, Tanr
Dalar blgesine tanm ve aatay mparatorluunun bir paras olmutur. On
yedinci yzyln Oyrat basknlar srasnda Krgz boylar Dou Trkistana kamtr.
18.-19. yzyllarda Krgzlar bakalarnn hkimiyeti altnda kalm ve srasyla Manu
ve Hokand Hanlarnn ve sonra da Rus mparatorlar emrine girmilerdir. Bugn
Krgzlarn byk ounluu Krgzistanda yaamaktadr. ou Kagarn batsndaki
Kzl-Su Eyeletinde olmak zere incanda yaayan yz bin kadar Krgz Trk
vardr.20 Dikkat edilecek olunursa tartmann Abakan ayandaki aratrmacnn ve
dier bilim adamlarnn ortaklaa birletikleri kavramlardan biri Tatar isimlendirmesi
iken (Tatar tabirinin neden kaynaklandn yukarda belirtmitik) dieri Krgz etnik
isimlendirmesidir. u andaki genel Trklk corafyasnda Krgz ismiyle bilinen kesim
daha ok Tanr Da Krgzlar ad verilen ve Krgzistanda yaayan Trk topluluudur.
Krgzlarn eski vatanlar bugnk Yenisey havzas ile Altay dalar olmakla birlikte,
Krgzlarn Aral Gl civarna, Hazar denizinin kuzeyine uzanan bozkrlara ve
18

Vyaeslav Ulugbaev; agt, s. 11
20
Karl Reichl; Trk Boylarnn Destanlar, ev. Metin Ekici, TDK Yay, Ankara 2002, s. 22
19
nihayetinde Tanr Da eteklerine kadar yayldklar bilinmektedir.21 Krgzlar gerek

Trk tarihinde gerekse genel tarih devirler iinde bulunduklar corafya itibariyle
nemli roller oynamlardr. Abdlkadir nan, yukarda mezkr makalesinde nceleri
Hun mparatorluuna tbi olan Krgzlarn, mparatorluun yklmasndan sonra
drdnc yzylda in kaynaklarnda Hakas Devleti adyla bir devlet kurduklarn
sylemektedir. Buradan da anlalaca gibi Hakas isminin in kaynaklarnda gemeye
balamas milad drdnc yzyldan itibarendir.
Abdlkdir nan, Baykal glnden Tibete kadar uzanan sahann Krgz
mparatorluuna dhil olduunu belirtmektedir.22 Aada da tafsilatl bir ekilde
bahsedeceimiz Krgz boyuyla ilgili bilgiler ayn zamanda Hakas Trklerinin tarih
seyrini de oluturmaktadr. nk edindiimiz ve faydalandmz kaynaklardan
hareketle, farkl dncelerin canlandrlmas ve baz politikalarn faaliyete geirilmesi
bakmndan yaplan bir isim veya kavim deiiklii olan Hakas tabiri yerine Krgz
tabirinin ya da Tanr Da Krgzlaryla karmamas amacyla Yenisey Krgzlar
adlandrmasnn daha doru olduunu dnmekteyiz. Biz bu almamzda Hakas
Trkleri tabirini resm literatrdeki ekseri kullanmdan; Yenisey Krgzlar tabirini ise
tarih, coraf, folklorik delillerin getirdii zorunluluktan dolay ayn anda kullanacaz.
A.2. Hun mparatorluu Devrinde Yenisey Krgzlar
Yenisey Krgzlar,
yukarda
bahsettiimiz
Yenisey-Abakan
havzasnda
kendileriyle komu olan Din-lin/Tim-mllerle yaamaktayd. Ayn zamanda Hun

mparatorluunun bat ksmnda yaayan Yenisey Krgzlarnn tarihini, in
kaynaklar vastasyla Hun mparatorluuna kadar gtrmek mmkndr: Asya Hunlar
zamannda kuzeybatda, Baykal batsnda rti nehri havalisinde bir Trk kavmi olan
Tingliglerle kark olarak oturmulardr. Fakat Krgzlar kaynaklarda Trk asll
gsterilmekte ve tahminen 5.-6. asrlarda, Trklemi kavimlerden saylmaktadr.23
Asya Hunlarnn bat snrnda bulunmakla beraber in kaynaklar Krgzlara (ve komu
Ting-linge) M.. 201 civarnda Hun hakan Mo-tun (209174) tarafndan saldrdn
21
A. nan; Krgzlar, Makaleler ve ncelemeler I, Ankara 1998, s. 40

A. nan; agm, s. 40
23
brahim Kafesolu; Trk Milli Kltr, tken Neriyat, stanbul 2002, s. 139
22
yazar.24 Yine in kaynaklarnda Krgzlarn M.. 21. asrlardaki olaylar anlatlrken

bu sralarda Yenisey Krgzlarnn nfusunun 100150 bin civarnda olduunu
grmekteyiz.25 Hunlarn son devirlerine doru zuhur eden taht kavgalar nedeniyle
kardeine isyan eden mehur Hun tegini ii Yabgu ordusunu Krgzlarla glendirerek
bugn Hakas Trklerinin yaad blge olan Minusinsk (Bin-Su) havzasnda Tls
boylarn hkimiyeti altna almtr.26 Asya Hunlarnn paralanmasndan sonra M.S. 4.
asrn ikinci yarsnda Kuzey inde grlen Tabgalarla yakn ilikilerde bulunan
Krgzlar daha sonra onlarn hkimiyetini kabul ettiler ki Tabga hanedanlnn
kuruluunda da rol oynadklar sylenmektedir.27
A.3. Gktrk mparatorluklar Devrinde Yenisey Krgzlar
Asya Hunlarndan sonra Gktrk Kaanlnn idaresine giren Yenisey
Krgzlar bu devirde yalnzca in deil ayn zamanda Trk kaynaklarndan da takip
edilmektedir.
II.
Gktrk
Kaanl
devrinin
kaynaklar
Krgzlardan
bolca
bahsetmektedir. zellikle Orhun Kitabelerinde Krgzlardan pek olumlu da olmasa

bahsedilir. Krgzlar, zellikle her iki Gktrk Kaanl dneminde, yaramaz evlat
pozisyonunda olmulardr. 560 ylnda Mukan Kaan ynetimindeki Gktrk idaresine
tbi olan Krgzlar zerindeki Gktrk gc Chi-pi Kaann (645650) ynetimi
esnasnda pekitirilmekle birlikte28 630680 arasndaki fetret devrinde mstakil bir
hviyet kazandklar Tanglarla siyas mnasebet kurmalarndan ve bir kaana
sahip olmalarndan anlalyor.29
I. Gktrk Kaanlnn yklp aradaki fetret devrini mteakip II. Gktrk
Kaanlnn kurulmasndan sonra da Krgzlarn Gktrk hkimiyeti altnda
kaldklarn grmekteyiz. Bu devirde Krgzlarla Aina slalesi arasnda akrabalk
ilikileri domutur. Bu devrin Gktrk-Krgz ilikilerini en net ekilde Orhun
24
Michael R. Drompp; Erken Dnemlerden Mool stilasna Yenisey Krgzlar, Trkler Ansiklopedisi
C. 20, s. 398
25
S. Gme; age, s. 107
26
S. Gme; age, s. 108
27
S. Gme; age, s. 109
28
M.R. Dromp; agm, s. 398
29
. Kafesolu; Krgzlar, Trk Dnyas El Kitab I, TKAE Yay, Ankara 2001, s. 188
Kitabelerinden renmekteyiz. Bu kitabelerde (Bilge Kaan, Kl Tigin ve Tonyukuk)

Krgzlarla ilgili bahisler u ekildedir.
Bumn ve stemi Kaanlar vefat ettiklerinde byk bir znt yaanmakta ve
dzenlenen cenaze yo trenine Krgzlardan da temsilci katlmaktadr. Aadaki
ifadeler Kl Tigin bidesinin Dou yzndeki drdnc satra aittir:
() kergek bolm. Yog sgt ngre ()Yas,
alayc,
douda
gn
kn togskda Bkli l(l)g il Tabga dousundan Bkli ll halk, in, Tibet,

Tpt Apar Purum Krkz Kurkan Avar, Bizans, Krgz, Kurkan, Otuz
Otuz Tatar Ktany Tatab buna budun Tatar, Ktay, Tatab, bunca millet gelip
kelipen sgtam yoglam. ()
alam, yas tutmu30
Yine Kl Tigin bidesinin dou ksmndaki on drdnc satrda, devletin

dmanlar anlatlrken bunlarn arasnda Krgzlarn yer aldn grmekteyiz:
() Yabgug adg anda birmi. Biriye ()Yabguyu, ad orda vermi. Gneyde
Tabga budun yag ermi. Yrya Baz in milleti dman imi. Kuzeyde Baz
kagan Tokuz Oguz budun yag ermi. Kaan, Dokuz Ouz kavmi dman imi.
Krkz Kurkan Otuz Tatar Ktany Tatab Krgz, Kurkan, Otuz Tatar, Ktay, Tatab
kop yag ermi. Kaganm kagan buna hep dman imi. Babam kaan bunca
()
()31
Her ne kadar Krgzlar ile Aina slalesi arasnda amansz mcadeleler olsa da
kz alp vermelerle bir akrabalk ilikisi de tesis edilmitir. Trk kaan Bilge Kaann
kz kardei ile o devirde Krgz bei olan Bars Beg evlendirilmitir. Bu yalnzca
Gktrk mparatorluu devrinde deil dier devlet ve imparatorluklarn hkimiyeti
30
31
M. Ergin; Orhun Abideleri, Boazii Yay, 25. Bask, stanbul 200, s. 9

M. Ergin; age, s. 13
altndayken de yaanmtr: Orta Asyann asker ve siyas ynden eit olan

yneticilerinin arasndaki dnrlk ilikisinin temeli Eski Trk devrine dayanmaktadr.
Mesel; Krgzlarn ilk kaan Barsbeg Trk kaan lteriin kzyla evlenmi. Kltigin
Barsbegi ve onun askerlerini ve onun askerlerini yendikten sonra bo kalan tahta
Barsbegin oullar, Trk kaannn yeenleri gelebilir. Yenisey Krgzlarnn Mool ve
Cungar hanlarnn kzlaryla evlenmeleri Orta Asyann siyas sahnesindeki yerini
belirttii phesizdir.32 Bu durum ite abidelere u ekilde yansmaktadr:
Bars beg erti. Kagan at bunda biz birtimiz.
Singilim kunuyug birtmiz. zi yangld,
kagan lti, budun kng bold. Kgmen
yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Krkz
Budunug yarat[p keltimiz sngdmz
ilin] yana birtimiz.
Bars bey idi. Kaan adn t g biz

verdik. Kk kz kardeim prensesi
verdik. Kendisi yanld, kaan ld,
milleti cariye, kul oldu. Kgmenin yeri,
suyu sahipsiz kalmasn diye Az, Krgz
kavmini dzene sokup geldik. Savatk
ilini geri verdik.33
Bundan sonra yine Krgz topraklarna yaplan basknlar anlatlr. Sefer bizzat
Aina babuu Kl Tigin tarafndan yaplr:
Bilge Kaan bidesinin dou yznde ise o zamanki dmanlar srasyla saylr.
Bunlarn arasnda Krgz kavmi de vardr:
Tlis Tardu budunug anda itmi. Yabgug Tlis, Tardu milletini orda tanzim etmi.
adg anda birmi. Biriye Tabga budun ()Yabguyu, ad orda vermi. Gneyde
yag ermi. Yrya Baz Kagan, Tokuz in milleti dman imi. Kuzeyde Baz
Oguz budun yag ermi. Yrya Baz Kaan, Dokuz Ouz kavmi dman imi.
Kagan, Tokuz Oguz budun yag ermi. Krgz, Kurkan, Otuz Tatar, Ktay, Tatab
K[rkz Kurkan Otuz Tatar Ktany Tatab hep dman imi.()34
kop ermi.
32
V. Ya. Butanayev- I.I. Butanayeva; age, s. 103-104

34
33
10
Yine Bilge Kaan, on drt yanda iken yapt Krgz seferini u ekilde
anlatmaktadr:
Trt yigirmi yamka Tardu budun ze On drt yamda Tardu milleti zerine
ad olurtum. Eim kagn birle ilger Yal ad oturdum. Amcam kaan ile douda
gz antung yazka tegi sledimiz. Yeil Nehire, antung ovasna kadar ordu
Kurgaru Temir Kapgka tegi sledimiz. sevk ettik. Batda Demir Kapya kadar ordu
Kgmen
aa
Krkz
yiringe
tegi sevk ettik. Kgmeni aarak Krgz lkesine
s[ledimiz. Kamag bi] otuz s[ledimiz. kadar ordu sevk ettik. Yekun olarak yirmi
yigirmi
sngdmz.
lligig be defa ordu sevk ettik, on defa
ilsiretdimiz kaganlg kagansratdmz.
savatk.
lliyi ilsizletirdik,
kaanly
kaanszlatrdk.35
Bir dier abide olan Tonyukuk bidesinde de Krgzlarla ilgili sefer ve savalar
zikredilmektedir:
An
subk[a]
bard[mz].Ol
sub
kod An suyuna vardk. O sudan aaya gittik.
bardmz. Aangal trtmz. At gka Yemek yemek iin attan indirdik. At aaca
bayur ertimiz. Kn yime yn yime yel bal
yorduk. Gndz de gece de drt nala koturup
bardmz. Krgzk uka basdmz.

Usn snggn admz. Kan ssi tirilmi.
Sngdmz,
sandmz.
gittik. Krgz uykuda bastk.
Kann
Uykusunu mzrak ile atk. Han, ordusu
lrtmz. Kaganka Krkz budun iikdi,
toplanm. Savatk, mzrakladk. Hann
yknti. Yanydmz, Kgmen yg ebir
ldrdk. Kaana Krgz kavmi teslim
keltimiz.
oldu, ba edi. Geri dndk, Kgmen

ormann dolanp geldik.
Krkzda yandmz.
35
36
Krgzdan dndk.36
11
A. 4. Uygur Kaanl Devrinde Yenisey Krgzlar

II. Gktrk Kaanlnn da yklmasndan sonra tken blgesine hkim olan
Uygurlara da kar kan Krgzlar takrib 752 yllarnda Tokuz Oguzlarla ittifak
yapmlardr. Bu ittifaka daha sonra iklerin ve -Karluk boyunun da katldn
grmekteyiz. Uygurlara gre bir er ittifak mahiyetinde olan bu oluum, Uygurlarn
erken vakitte haber almalaryla bozulmutur. Uygurlar, nce -Karluk boyuna daha
sonra da iklere tahakkm ederek bertaraf etmilerdir. Bu ittifakn bozulmas
sonucunda tekrar Uygur hkimiyetinden ayrlmak isteyen Krgzlar, her ne kadar
hkimiyet
altnda
olsalar
da
Uygur
kaan
slalesinin
deimesinde
rol
oynamaktaydlar.37 Dokuzuncu asrn ikinci eyreinden sonra Uygur kaanlnda

grlen i huzursuzluklar ve tabi sorunlar ynetime de yansyor ve bir takm iktidar
mcadeleleri bulunuyordu. Bu hengme iinde en son hareketlilik iinde bir Uygur
generalinin 839 ylnda tahta kan II. Kasar Kagann ldrmesi ve buna kar kan bir
dier gl General Klg Baga Sangunun Krgzlarn yanna kaarak 100 bin kiilik
Krgz svarisinin eliinde Uygur bakentine yrmesiyle doruk noktasna ulat.
Burada II. Kasar Kagan ldren General Krebir Urungu Sangun ve adamlar
ldrld ve 839 ylnda Trk Devletinin bana Krgzlar gemi oldu. Bylece
asrlarca Hunlarn, Ainallarn ve Uygurlarn hkim olduu tkenin yeni sahibi
eskinin mahkmu imdinin hkimi Krgzlar olmutu. tkendeki Uygur hkimiyetine
son veren Krgzlar, Kgmen ve Songa-Yn kuzey blgelerinde yayorlard. Yani
bugnk Hakaslarn yurdunda bulunuyorlard.38
37
38
S. Gme; age, s. 115

S. Gme; age, s. 116
12
A. 5. Mstakil Krgz Devleti

tken, gnmzde Moolistan Devletinin snrlarnda bulunmakta olup
blgenin Mool idaresine gemesine kadar tm Trk devlet ve boylar iin mukaddes
bir yer olarak bilinmekte ve korunmaktayd. Ancak buna ramen Yenisey Krgzlar bu
topraklara sahip kamamlar onuncu asrn ilk eyreinin son yllarnda bu topraklar,
saldrlarna bir trl dayanamadklar Kitanlara (Kara Hitaylar) vermek durumunda
kalmlardr. Bununla beraber aratrmaclar artan husus, Krgzlarn Moolistana
veyahut da tken diye bildiimiz kutlu Trk topraklarna neden nem vermedikleridir.
nk Orhun Vadisi sadece hayvanclk yapmaya msait bir yer deil, ayn zamanda
in ile iktisad mnasebetler kurma noktasndayd. Tabii ki btn bunlarn zamann
artlar iinde dnlmesi lazmdr. nk in kaynaklar da bize bu durumu
aklayacak ok ak bilgiler sunmuyorlar.39 Saadettin Gme, Krgzlarn tken
topralarna neden ok ilgi gstermediini byle aklarken Prof. Dr. brahim Kafesolu,
Krgz kavminin, Uygur Hakanln ykarak igal ettii tkende tutunamayp,
burann Mool-Ki-tanlara gemesine ve tam idrak ve intibak edemedii Orhun
kltrnn ortadan kalkmasna sebep olmak, dolaysyla eski Trk hkanlar yurdunu,
bir daha geri gelmemek zere Moollara intibak ettirmek sretiyle Trk tarihinde
oynad menf rol dikkatten kamamtr,40 diyerek olaya farkl bir adan bakmtr.
A. 6. Mool Hkimiyeti Altndaki Yenisey Krgzlar
Yukarda genel hatlaryla anlattmz gibi, zellikle Ainallar devrine kadar
ounlukla in kaynaklarndan takip edilebilen Yenisey Krgzlarnn tarihi 931 ylnda
kendilerinin Kitanlara bir eli yollayarak onlara balanacaklarn bildirmeleriyle41 yeni
bir mecraya ynelmitir. Bu zamana kadarki Krgz tarihi ayn soydan olan ama farkl
boylara mensup Trk grup ve devletleriyle olan mcadeleleri eklinde gemekteyken
onuncu asrn otuzlu yllarndan itibaren uzun bir sre akraba ama farkl bir milletin
hkimiyeti altnda geecektir. Bunlar nceleri Kitanlar iken on nc asrdan itibaren
39
S. Gme; age, s. 116

. Kafesolu, age, s. 188-189
41
S. Gme; age, s. 117
40
13
ise 1206da Temuinin byk kurultayda Cengiz (ingiz) Han olmasyla Mool
mparatorluu olacaktr. Krgzlarn Moollarn emri altna girmesini ve devam eden
sreci Viktor Butanayev yle tasvir eder: 1206 ylnda dzenlenen Mool kurultaynda
Temuin byk kaan ilan edilir ve Cengiz Han unvann alr. Bu kurultayda btn
dnya halklarn itaat altna alma ideolojisi aklanr. Aralarnda Krgzlarn da
bulunduu orman halklarn itaat altna almaya Cengiz Hann byk olu Ci
(Coi) grevlendirilir. 1207de tavan ylnda Ci sa kol askerleriyle orman
halklarna boyun edirmek iin grevlendirilmitir. Onun rehberi Buha olmu Oyrot,
Buyrat, Barhun, Ursut, Habhanas, Hanhas ve Tubalara ba edirdikten sonra Coi
Krgzlara kar saldrya geer. Bunun zerine Coiye Edi, nal, Holiyer, lebekdigin
adndaki Krgzlarn ileri gelenlerinden oluan bir heyet gelir. Onlar kaana ba
ediklerini ifade eden ak kartal, alaca atlar, ipekler ve kunduz krklerinden hediyeler
verirler. oci Mool egemenlii altna orman halklarn aldktan sonra Sibir, Bait,
Tuhas, Tenlek, Tls, Tas, Bacigi boylarna da boyun edirdi. O, Krgzlarn ileri
gelenlerinden oluan bu heyeti hediyeleriyle birlikte yanna alarak Cengiz Hana gider
ve heyete getirdikleri hediyeleri takdim ederek itaat etmelerini emreder. Krgzlar,
Naymanlarn ve dier boylarn kt akbetlerini grdkleri iin herhangi bir direnite
bulunmayp teslim olurlar. Gelen bu Krgz heyetinde tmen balar, binbalar, bir
Krgz boyunun inal ve beyler bulunuyordu. Bu heyet deerli hediyeleriyle Cengiz
Hana gelerek, kendilerinin ona ba ediklerini bildirmilerdir. Dier kaynaklara
gre Cengiz Han ayn yl iinde Krgzlara kendi elilerini gndermitir. Cengiz Han
Altan ve Burka adndaki eliler vastasyla bu iki yneticiden ba emelerini istemitir.
Krgzlar elilere cevap olarak kendilerinin beyi olan Urututucu, Eliktimur ve
Atkirak gsz olan glye hrmet etmelidir.- ak kartallar ile birlikte gnderdiler.
Bylece Moollara boyun emekle Krgz beyleri kendi topraklarnda ksa bir zaman da
olsa kan dklmesini engellemi oldular. Fakat esaret altna girmenin bedelini
Mool ordusuna asker vererek derler. Yani vergilerini kan ile demi olurlar.
Moollarda, Krgz askerlerinin gcnden faydalanma zaruriyeti 1220li yllarda ba
gsterir.42 Her ne kadar bu blm Yenisey Krgzlarnn dorudan tarih devirlerine
ayrlm olsa da burada bir parantez ap Yenisey Krgzlar arasnda Cuci Han hakknda
42
V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; age, s. 133-134
14
saklanagelen halk edebiyat numunelerinden de bahsetmek gerekir. Bu tespiti V.V

Barthold yapmaktadr: Cuci Han hakknda hatralar, Tyan-anl Krgzlarda da saklana
gelmitir. Cuci hakknda efsane, onlarn bir zamanlar Yeniseyde yaayanlarn birebir
benzerleri olduu dnlebilir. Bu konu ile ilgili, kendilerinde hibir hatra gnmze
kadar saklanmamtr. Radlovun duyduu efsaneye gre, Krgzlarda han yoktu. Bu
yzden onlar Ulu Hann
(Cengiz Han) olu Cucinin onlara han verilmesini
istemilerdir. Cuci o srada ok gen imi. Yolda gelirken bir kulan (yabani at)
srsyle karlamlar ve alp gtrmlerdir. Aksak Kulan Cuci Han Krgzlarn
ilk ve son han olmutur. Cucinin ad ile ilgili bu hatra, belki oktan unutulan Trk
arklarndan kalm olabilir. Cengiz Han, olu Cuci ldnde aadaki at
sylemitir:
Tayndan ayrlan kulan gibi yavrumdan ayrldm

Srden geri kalan rdek gibi olumdan ayrldm43
Byk imparator Cengiz Hann lmnden sonra topraklarn oullar arasnda
paylatrlm,
Yenisey
Krgzlarnn
ynetimi
Tuluya
(Toloi),
Tanr
Da
Krgzlarnn ynetimi ise aataya verilmitir.1232 ylnda len Tuluydan sonra

devletin bana geen Tuluyun ei Sur-Kktay Bike zamannda Krgzlar (Hakaslar)
Mool ordularna kar geni bir isyan balatt. Sur-Kktay 3000 kiilik bir asker
kuvveti onlarn zerine yollayarak cezalandrmak istedi, fakat sava Krgzlarn
zaferiyle sona erse de, neticede boyun emek zorunda kaldlar. Bu savalar sonunda bir
ksm Krgz kabileleri Tanr dalar, Talas, Narn ve hatta Semerkant taraflarna
geldiler.44 Bundan sonra ise Meng, Ark Buka, Hlag Kubilay Han gerek bizzat kendi
ynetim blgelerinde gerekse bu blgelerin dnda iken Yenisey Krgzlarnn
bulunduu corafyay ellerinde tutmak iin almlardr ki bunun en byk sebebi
Yenisey Krgzlarnn bulduklar her frsatta Mool ynetimine kar isyan etmeleridir.
12731293 yllar, gneyde Mool beylerinin kendi aralarnda yaptklar
mcadelelerden dolay Yenisey blgesinin ynetimi yine Krgz belerinin eline
43
44
V.V. Barthold, Krgzlar, ev. Ufuk Deniz A- Kmen Yay, Konya 2005, s. 57-58
S. Gme; age, s. 119
15
gemitir. 12921293 senelerinde ise Altay ve Yenisey blgelerindeki Krgzlar

hkimiyet altna almak iin Kubilay buraya bir ordu gnderir ve Krgz topraklar igal
edilerek Hakas beleri ortadan kaldrlm, Krgzlar byk bir bask altna
alnmlardr. On drdnc yzyln sonu ile on beinci yzyl tarihi Altay-Sayan
topluluklar iin olduka karanlktr. Yazl kaynaklara sahip olmadmz gibi,
arkeolojik malzeme de ok azdr.45
A.7.
Rus
(arlk-Sovyet-Federasyon)
Hkimiyeti
Altndaki
Yenisey
Krgzlar (Hakaslar)
On altnc yzyl genel anlamda sadece Sibirya Trk topluluklar iin deil dou
Trkl iin acya, gzyana ve kana gebe olacak bir dnemin balangcn
oluturmaktadr. Bilhassa bu asr iindeki 1552 tarihi Orta Asya Trklnn
kaplarnn balangta arlk devamnda da Sovyet ve Federal Rus emperyalizmine
almas anlamna gelmektedir. Altnordu Devletinin yklmasndan sonra ortaya birden
fazla hanlk kmtr. Bu durum merkez ynetimin sona ererek birden fazla irili ufakl,
g birliinin olmayp gler ayrlnn olduu bir siyas manzaray ortaya karmtr.
Krm, Kazan, Sibir, Kasm, Nogay, Astrahan Hanlklar bu kurulan hanlklar
arasndandr. zellikle 1552 ylnda Kazan Hanlnn dmesiyle tm Trk dnyas
iin feci sonular douracak olaylar meydana gelecektir.
Yukarda Yenisey Krgzlarnn veyahut Hakas Trklerinin tarih seyrinden
bahsederken, bu seyri kaba hatlaryla ksma ayrmtk. Bu devirlerden sonuncusu ise
Rusyann Sibirya blgesine gelmesiyle balamaktadr. Her ne kadar ok uzun soluklu
olmasa ve bazen arlk Rusyasna kar ittifak yaplsa da meydana gelen Cungar
(Oyrat) muharebelerini de ok fazla yer kaplamamasndan dolay bu devir iinde ele
almay uygun bulduk. Yukarda belirttiimiz gibi Altnordu Hanlnn tamamen
yklmasndan sonra ortaya kan hanlklardan biri de Sibir Hanldr. Ruslarn
Korkun van devrinde balayp Feodor vanovi devrinde tamamlanan fetihlerle gerek
Sibir Hanl gerek devasa Sibirya corafyas Rus tahakkm altna alnmtr. Burada
uzun uzadya Sibir Hanlnn tarihinden bahsetmemekle birlikte gerekli grlen
45
S. Gme; age, s. 124
16
yerlerde temas etmeye alacaz. Akdes Nimet Kurat Rusya Tarihi adl eserinde bu
tarih seyri u ekilde zetlemektedir: Korkun van zamannda balanp, Fedor
vanovi zamannda sona erdirilen ftuhatlardan biri ve en by Sibirin (Sibirya)
Ruslar tarafndan ele geirilmesidir. XIV. Yzyldan beri aslen Trk meneli olan
Stronogovlar adl zengin bir aile, Kama nehrinin ba ksmnda ve Ural sahasnda geni
bir mntkay elde etmilerdi. Sibir Han Km bunlara kar harekete geince,
Stroganovlar, Don Kazaklarndan serseri bir grubu davet ettiler. Bunlarn babuu
Yermak 1581de Km Hana kar harekete geti. Kazaklar, ateli silahlar
sayesinde, sayca ok az olmalarna bakmakszn, Km Han yendiler ve Sibir
Hanlna nihayet vererek buray Moskova arnn arazisi ilan ettiler. Sibirin
batanbaa zapt ise, 15931604 yllar arasnda tamamland. Sonra ayr Kazak ve Rus
gruplar Dou Sibir istikametinde ilerleyerek Yakutlar ve Buryatlar lkesini ele
geirdiler. XVII. yzyln ortalarnda Dou Sibir de Rusyann bir paras oldu. Rus
yayl Amur nehrini takiben Japon denizine doru gelimekte iken, toplarla mcehhez
in kuvvetlerinin kar kmalaryle duraklad. 1689da, Rusya ile in arasnda
akdedilen Nerinsk bar ile Ruslar Amur nehrinin mansabndan uzaklatrlm
oldular.46 Bu fetihler gerek douda Sibirya corafyasnda gerekse gneyde Trkistan
zerinde tm iddeti ve hzyla srmekteydi. Mool istilalarndan sonra XVI. yyda
kurulan ve Hongoray veya Hooray Hanl Rus istilasna ve yaylmaclna kadar
devam etmitir. Ruslar ise bu blgeye gelmeye baladklarnda Hongoray Hanln
veya Beyliini ykmlardr. Hakas-Krgz isimi tartmalarnda nemli bir bilgi de ilk
Rus kaynaklarndan gelmektedir. Ruslar bu blgeye geldiklerinde bu blgeyi Krgz
Yeri veya Krgz Topra olarak adlandrmaktayd. Rus egemenliinden nceki hanln
adndan dolay da burann halk Krgz ismiyle birlikte Hooray olarak adlandrlmtr:
Hakas tarih folklor kaynaklarnda Orta Yenisey blgesinin yerli halk Rus
egemenliine
girmeden
nce
Hooray
(hoor,
hoori,
hooro,
hoory)
diye
adlandrlmaktayd. Hakas-Minusin blgesinin halk XV-XVIII. asrlardaki yazl

kaynaklarda Hongoray (Konguray, Kongaray, Hongor) gibi eitli biimlerde
zikredilmektedir.47 Hooray veya Hongoray isminin nasl geldiini de Butanayev Hakas
46
47
Akdes Nimet Kurat; Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, TTK Yay, Ankara 1999, s. 168,169
17
folklorunun verilerine dayanarak u ekilde aklamaktadr: Hakas folklorunun

bilgilerine gre Hooray ismi ilk defa kn yaamak iin ordusuyla Sayan aarak
Matkeikin yanndaki Hzlhaya dandaki kaleye yerleen Mool han tarafndan
sylenmi. Hann askerleri burada kn sakin bir hayat geirirlermi. Buraya hayran
olan Mool han:Hooray askerleri daima yaasn. Hooray halknn hayvanlar
oalsn diye dua etmi. Odnemden itibaren Hakas-Minusin blgesi Hooray olarak
adlandrlmtr. Bu bakmdan Hooray isminin Mool devrinde (XIII-XIV) ortaya kt
sonucuna varabiliriz.48 te bu yzden Hongoray siyas birliinin, Krgz devleti yerine
gemesi, Hooray/Hongoraylarn, Krgzlarn varisi olduu anlamn tamaktadr. Bu
durumu ayn zamanda blgedeki toponimler de desteklemektedir: Coraf bakmdan ele
alndnda Hongoray veya Krgz Yeri imdiki Hakas-Minusin blgesine rast
gelmektedir. Orta adaki Krgzlarn stnln Sayan-Altaydaki toponim
kantlamaktadr. Bu bilgilerden yola karak Krgzlarn nceki etnik snrn tespit
edebiliriz. Buras: Gneybatdan Abakann yukar ksmndaki Krgz (Hrgssus)
rma, gneysde Bat Sayanlardaki Kurgusuk (Hrgssug) rma, douda ulum
rma vadisindeki Kurgusul (Hrgsul) rma ve kuzeybatda Tom rmann
kysndaki Kirgizka (Hrgsul) rmaklar arasdr.49 Burada ana hatlaryla Hongoray
Hanl veya siyas birlii hakknda da ksa malmat vermek gerekir. Hongoray Hanl
veya Beylii ifadesi belki de eksik bir ifade olabilir. Bunun sebebi Hongoray isimli yap
sadece Yenisey Krgzlarndan veya Hakas Trklerinden olumamaktadr. Etnik-politik
birlik Hongoray galip ihtimalle toplumsal kurumlar az gelimi olan ilk devlet
teekkllerinden idi.50
Ruslarn blgeye hkim olmasndan sonra inkraz eden Hongoray birlii yerini
kk Hakas hanlklarna brakmtr. Bu durum ise zaman olarak on yedinci asra
tekabl eder. Bunlar arasnda Ezer (Yezer), Altsar, Altr ve Tubin (Tuba) hanlklarn
sayabiliriz.51 Saadettin Gme yukarda saydklarmz mstakil bir hanlk olarak
grrken, Viktor Butanayev; Altsar, Isan, Altn ve Tubin halk veya oymaklarn
48
49

V. Ya. Butanayev; Mool-Cungar Hkimiyeti Dneminde Yenisey Krgzlar, Trkler Ansiklopedisi,
C. 20, s. 406
51
S. Gme; age, s. 125
50
18
Hongoray Devletinin halklar olarak gstermektedir.52 Bu merkez gcn ortadan

kalmas ve Sibiryadaki Rus igallerinin ilerlemesi nedeniyle Krgzlar ve dier boylar
iyice kskaca alnyordu. Rusya, kuzeyden balamak zere yava yava ate emberine
almaktayd. Bu srete 1602 ylnda Keiskiy Kalesi, 1604te Tomsk Kalesi, 1618de
Makovskiy, 1619da Yeniseyskiy, 1621de Meletskiy, 1628de Bratsk ve Rbenskiy
Kaleleri, 1636da Kanskiy, 1646da Adinskiy Kalesi ina edilmitir.53 1707 ylnda da
bugnk Hakas Cumhuriyetinin bakenti olan Abakan ehri kurulmutur. te bu on
sekizinci yzyldan itibaren tamamen Rus hkimiyetine giren Hakaslar trl madd ve
manev basklara hayatlarn srdrmeye devam ediyorlard. zellikle Ruslatrma ve
Hristiyanlatrma faaliyetleri youn bir ekilde devam ediyordu. Zorla yaplan vaftiz
trenleri bunun en nemli gstergesidir. Son toplu vaftiz treni ise 15 Temmuz 1876
ylnda Askz kynde yaplmtr ve erkeklere Vladimir kadnlara Mariya ismi
verilmitir. Bu trende 3003 kii vaftiz edilmitir. Bunun tezahrleri de ada Hakas
edebiyatnda da grlmektedir. Mehur yazar Vasiliy Andreyevi Kobyakov (1906
1937) 1934te yazm olduu Aydo isimli uzun hikyesinde zorla vaftiz etme trenlerini
tm gerekliiyle anlatmaktadr.54
1917 Ekim ihtilali ile birlikte tm dou Trklnde olduu gibi Yenisey
blgesinde de birtakm hareketlilikler yaanmaktayd. O zamana kadar Krgz, Tatar ve
Hooray isimleriyle anlan Yenisey Krgzlar 1923 ylndan itibaren alna resm
kararlarn akabinde Hakas eklinde isimlendirilmitir: Hakasya, Bolevik htilalinden
sonra, 1925 ylnda zerk eyalete (avtonomny okrug), 20 Ekim 1930 tarihinde de VSK
(Sovyetler Birlii Merkez Yrtme Komitesi) Prezidyumu kararyla Bat Sibirya linin
bir paras olarak zerk blge statsne dntrlmtr. Rusya Sovyet Federatif
Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Yksek Sovyetinin 15 Aralk 1990 tarihinde RSFSC
Anayasasna ekledii deiikliklere ilgili yasaya gre Hakas zerk Blgesi,
Krasnoyarsk li iinden karlp Rusyann dier birimleri ile eit statye getirildi. 3
Temmuz 1991de zaten ayr ve snrlar belirli blge konumunda olan Hakasya, daha
52
Yakup Delimerolu; Hakaslar ve Hakasya, Yeni Trkiye 16, Trk Dnyas zel Says, s. 15741575
53
Y. Delimerolu; agm, s. 1575
54
Glsm Killi; lk Hakas Yazarlarndan V.A. Kobyakov ve Vaftiz Hikayesi, Bilig K 2004, S. 28, s.
117-135
19
fazla hareket etme hakk olan ve Rusya Federasyonuna bal bir Hakas Sovyet Sosyalist
Cumhuriyet (HSSC) seviyesine getirildi. 29 Ocak 1992de HSSC Yksek ra kararnca
Hakas Cumhuriyeti adn ald. Bununla birlikte Hakas Cumhuriyetinin Anayasasna
gre Hakas Cumhuriyeti ile Hakasya e anlamda kullanlmaya balanmtr.55 Hakas
Trkleri, Sovyet ynetimi altna girmesiyle birlikte dier Trk gruplarnn karlat
sorunlarla karlamtr. Bunlarn banda ynetim, ekonomik koullar, kltrel
meseleler vb. konular gelmektedir.
Sovyetler Birliinin dalma srecine girmesiyle birlikte, ksmen eitli
blgelerde balayan hrriyet kprdanmalar ve milliyetilik dalgalar Hakasyada da ba
gstermitir. Bu hareketlere Hakasyann aydn kesimi de n ayak olmu ve 1980lerin
sonunda Tun (nc) isimli bir siyas hareket kurulmutur. Hakas halknn ulusal kar
ve hakalrn korumakla grevli olacan ve Hakaselini Krasnoyarsk Eyaletinden
kararak egemen bir Hakas Cumhuriyatinin kurulmas ynnde alacan ak
olarak ilan eden ilk sivil muhalefet olan bu ulusal hareketin bakan Aleksandr
Kostyakov olmutur.56 Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra ise halen daha Rusya
Federasyonu
hkimiyeti
altnda
bulunan
Hakas
Trkleri
ve
zerk
Hakas
Cumhuriyetinde ikinci mill dalga son yllarda yenilenen ve bakanlna Vasiliy

aptkovun getirildii on bi (Halk Kurulu) hareketidir. 1980li yllarda kurulan
Tun hareketinin yerine ise Hakas milliyeti genlerinden oluan ve bakanln Mihayil
ertkovun yapt Bars milliyeti genlik tekilat kurulmutur.
Tabii bu tr olumlu faaliyetlere ramen halen daha tam bamszln
kazanamam olan Hakas Trklerinin bu yoldaki hukuk ve siyas almalar eski
dnemlere nazaran daha farkl ve olumlu iler yaplabileceinin gstergesi olarak
grlebilir.
55
V. Ulugbaev; agt, s. 12, 16, 63

Timur Davletov; Hakas Trklerinin Sosyo-Politik, Ekonomik ve Dilsel Durumu, Anayurttan
Atayurda Trk Dnyas, S. 23, 2002, s. 13
56
20
B. Hakasyann Coraf Konumu

Hakas Trkleri tarih devirlerde olduu gibi yaklak olarak gnmzde de ayn
blgelerde yaamaktadr. Bugnk Hakasya Rusya Federasyonu ierisinde Gney
Sibirya Blgesinde bulunmakta olup ortalama 62 bin km2 lik bir sahaya yaylmtr.
Hakasya zerk Cumhuriyetinin dousunda Krasnoyarsk Kray, batsnda Kemerova
Oblast bulunurken gney batsnda Dalk Altay Cumhuriyeti, gney dousunda ise
Tuva Cumhuriyeti yer almaktadr.
Hakas Trk Cumhuriyetinin arazisinin gney-bats dalk alanlar ve yksek
rakml tepelerle kapldr. Kuzey-dousu ise daha dz ve verimli topraklar ihtiva
ederken57 dalk kesimler kknar, am ve ladin ormanlaryla doludur. Geni bozkrlar
1954ten sonra tarma almtr.58
Arazinin dalk ve ormanlk olmas gerek yer alt gerekse yer st ekonomik
kaynaklarn da eitli olmasna neden olmutur.
Blgede kmr, demir, altn ve
mermer sanayi iin gerekli hammadde de bolca bulunmaktadr. Bunun yannda yukarda
saydmz aalardan oluan ormanlar da enmli bir kereste kayna oluturmaktadr.
57
58
S. Gme; age, s. 299

21
22
C. Hakaslarn Nfsu
Tarih kaynaklardan izlenebildii kadaryla yaklak 2300 yllk bir maziye sahip
olan Hakas (Yenisey Krgzlar) Trkleri bu corafyada bulunmular ve gnmzde de
trl zorluklar altnda hayatlarn srdrmektelerdir. Ruslarn blgeye girmelerine dek
Hun, Gktrk ve Uygur gibi farkl Trk devletleri ve Moollar, Oyratlar, Yuanlar vb.
dier milletlerin egemenliinde yaayan Hakas Trkleri zellikle Rus egemenlii altna
girmeleriyle birlikte uurlu bir ekilde gerekletirilen mill ve din asimilasyon
neticesinde nfuslarn, nufuzlarn ve tabiatiyle kltrlerini kaybetmeye balamlardr.
Biz bunun en iyi yansmasn nfus deerlerinde grmekteyiz. Blgedeki en son yaplan
nfus saym 2002 ylna aittir. Bu sayma gre tm Rusya Federasyonu iinde bulunan
Hakas Trklerinin says 75.622 olarak aklanmtr.59 Rusya Federasyonundaki nfus
bu ekildeyken, Sibirya Federal Blgesine bal olan Hakasya zerk Cumhuriyetinde
yaamakta olan Hakas Trklerinin nufusu 65.421 kiidir. Bundan bir nceki nfus
saym olan 1989 saynmnda ise bu rakam 62.875 kii idi.60 Bununla birlikte 1989
nfus saymna gre Hakas Cumhuriyetinin gney dou komusu olan Tuva
Cumhuriyetinde 2258 kiilik bir Hakas Trk nfusu bulunmaktayd.61 1926 ylndan
itibaren Sovyet ve Federal Rusya hkmetleri tarafndan yaplmakta olan nfus
saymlarnda Hakas Trklerinin Sovyetler Birlii ve Rusya Federasyonu iindeki
nfuslar u ekilde bir gelime kaydetmitir. Tablodaki nfus deerleri en yksek
rakama yuvarlanmtr:62
1926
1939
1959
1970
1979
1989
2002
46 bin
52 bin
56 bin
65 bin
69 bin
79 bin
76 bin
59
Erdal ahin; Hakas Destan Altn s Giri-Metin-Aktarma-Dizin, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf,
stanbul 2007, s. 17
60
E. ahin, age, s. 17
Nadir Devlet; Sibiryadaki Halklarn Demografik ve Ekonomik Potansiyelleri, Sibirya Aratrmalar,
haz. Emine Grsoy Naskali, Simurg Yay. stanbul 1997, s. 43
61
62
http://www.perepis2002.ru
23
Yukardaki veriler oranlanacak olursa Hakas Trklerinin %86,5i kendi

cumhuriyetleri snrlar iinde yaamakta iken geri kalan ksm Rusya Federasyonunun
muhtelif blgelerine dalmtr. Hakaslarda hl byleyken komu Tuva Trklerinde ise
durum u ekildedir. 1989 saymna gre toplam Tuva Trk nfusu 206.629 kiidir ve
bunlarn 198.448i Tuva Cumhuriyeti snrlar iinde yaamaktadr; yani dnyadaki
toplam Tuva Trk nfusunun %96,04 Tuva Cumhuriyeti snrlarnda yaamakta
Tuvann dnda yaayan Tuva Trklerinin oran sadece % 3,96 olup says 8181
kiiydi.63 Bununla birlikte yaplan son nfus saymnda baz kiiler kendilerini, bal
bulunduklar boya gre belirtmitir. Bunlar Sagay (3 kii), Kain (16 kii), Koybal (2
kii), Kzl (2 kii) boylardr.64 Bunun sebebi ise Rusya apnda 9 Ekim 2002 tarihinden
itibaren dzenlenmi olan genel nfus saymndan iki gn nce Hakas Cumhuriyeti
ynetiminin Hakaslarn szde youn istei zerine ulus-alt etnik gruplarn veya
mensup olup belirtmek istedikleri kabilelerin isimlerini de yazdrabileceklerini ifade
etmesidir. Buna dair karar o zamann Hakas cumhuriyeti babakan basn sekreteri A.
Kostin u ekilde aklamtr: 1930da Hakas Blgesi kurulurken tm kabile ve boylar
Hakaslar olarak kayda geirilmitir. Ancak Trk grubuna mensup halklarn kklerine
ilikin anlar Trklerde gl olduundan Saay, Haas ve Kzllar nfus saym
hazrlklar esnasnda saym mlkatnda mensup olduklar kabilelerin orijinal adlarn
yazdrmak istediklerini belirtti. Sonuta Hakaslarn sayd daha bir azalm olur; ancak
buna ramen yerli insanlarn arzular yerine getirilmi olacaktr.65
Yaplan
uygulamalar ve en yetkili mercilerin u ifadelerine baklacak olursa zaten Rusya

Federasyonunun kskac ve nfuzu altnda ezilen Hakas Trkleri, bizzat kendi
yneticileri tarafndan sun kimliklere ayrtrlp toplayc ve kucaklayc bir st kimlik
yerine farkl farkl ve gerekte var olmayan alt kimliklere ayrtrlmaktadr. Son
seimlerde baz Hakas Trklerinin, kendilerini Hakas deil de Hakas etniinin boylar
olan kabile isimleri ile tesmiye etmeleri bunun en somut, ac ama gzel rneidir.
Yukardaki tabloda da grlecei zere 2002 senesine dek Hakas Trklerinin
nfuslar hep bir art iinde olmu ancak 19892002 arasndaki 13 senelik dilim iinde
63
T. Davletov; agm, s. 17, 36 nulu dipnot

E. ahin, age, s. 17
65
T. B. Davletov, agm, s. 28
64
24
yaklak 3 bin kiilik bir nfus d gzlemlenmitir. Bununla birlikte Hakas

nfusunun gerek lke iinde gerekse Hakas Elindeki nfus iyi bir gelime olmakla
birlikte
ok
mitvari
deildir;
nk
gnmzde
Hakas
Trkleri
kendi
cumhuriyetlerinde 438.428 kiilik Rus nfusu arasnda bir aznlk durumundadr. Bu

durum her ynden olumsuz bir sonuca doru ilerlemektedir ki bu da Hakas Trklerinin
ok fazla olmayan nfus art ve Rus nfusu karsndaki gerileyi ve eriyii Hakas
Trklerinin byk bir asimilasyonun neticesinde karlaacaklar hazin sonu beraberinde
getirmektedir.
Tabii ki cumhuriyet iinde yalnzca Hakas Trkleri ve Ruslar bulunmamaktadr.
Hakas Cumhuriyeti snrlarn 106 farkl milliyet igal etmektedir. Bunlarn belli
ballarn yzdelik dilimlerine gre u ekilde sralamak mmkndr:66
Milliyeti67
Hakas Cumhuriyeti indeki Nfus Oran
Rus
80,3
Hakas Trk
12,0
Alman
1,7
Ukrayn
1,5
Tatar Trk
0,7
Belarus
0,5
uva Trk
0,5
Mordva
0,3
Azerbaycan Trk
0,3
or Trk
0,2
u tabloda dikkati eken bir husus da or Trklerinin Hakas Trklerinden ayr

bir halk olarak addedilmesidir. Karlatmz ou kaynakta orlar Hakas Trklerinin
66
Yukardaki tablonun orjinalinde Hakas, Tatar, uva, Azerbaycan ve or ifadeleri mstakil olarak
verilmiken Trk ifadeleri tarafmzdan eklenmitir.
67
25
bir boyu olarak gsterilse de Metin Ergun bu durumu u ekilde aklamaktadr: 1989
ylnda yaplan nfus saymna gre 16.585 kii olan orlar, gneybat Sibiryada
yaayan kk bir Trk grubudur. Gnmzde orlarn nemli bir ksm, Kemerova
blgesinde yaamaktayken bir ksm, 1940lardan itibaren Hakas Otonom blgesi iine
dhil edildikleri iin Hakaslarn iinde yaamakta ve onlarn bir kolu olarak
bilinmektedir. 19. yzyla kadar Demirci (Kuznetsk) Tatarlar, Kondom Tatarlar ve
Mrass Tatarlar diye adlandrlan bu kk Trk boyuna or adn ilk defa Radloff
vermitir.68
C. Hakaslarda Dil ve Alfabe
Trk dilinin ivelerini tasnif iinde Adelungdan Klaprotha, Hammerden
Radlova, Katanovdan Baskakova dek birok bilim adam grlerini ileri srm ve
birok tasnif denemesinde bulunmutur. Konumuzun nvesini tekil etmediinden
burada hepsini verecek deiliz. Ancak bunlardan birkan Hakas Trkesinin Trk dili
iindeki yerini gstermeleri bakmndan vermeyi uygun bulduk.
H. J. Von Klaproth, 1823te kaleme alm olduu Asia Polygotta adl eserine
eklenmi olan dil atlasnda Trk ivelerini 23 gruba ayrm ve Yenisey Trkesini
dokuzuncu srada vermitir.69
Wilhelm Radloff, Trk dilini ark, Garp ve Orta Asya iveleri olarak e
ayrm Hakas Trkesinin bulunduu grubu ise ark ivelerinin Abakan ve Asl
Abakan blmne dhil etmitir. Asl Abakan ivesini Sagay, Koybal, Kaa, Ys ve
Kzl, Kerik (olm), Soyon, Karagas ve Uygur ivesi olarak alt gruplara dhil
etmitir.70 Yaadklar blge itibariyle Hakas Trk grubunu oluturan bir boy olan or
Trklerini Radloff, Hakaslardan ayr bir grup olarak grdnden or ivesini imal
Altay iveleri iine almtr.71
68
Metin Ergun, or Kahramanlk Destanlar, Aka Yay. Ankara 2005, s. 13
69
Reid Rahmeti Arat, Trk ivelerinin Tasnifi, Makaleler I, haz. Osman Fikri Sertkaya, TKAE Yay.,
Ankara 1987, s. 77
70
71
R.R. Arat; age, s. 77-80

R.R. Arat; age, s. 77
26
Nikolay Federovi Katanov ise Trk ivelerini imal, Cenp, Orta veya Merkez
ve ark grubu olmak zere drde ayrr. Burada Hakas Trkesini ark grubundaki
Tomsk ve Yenisey vilayetleri arasnda gstermitir. Katanovun daha sonra yaynlam
olduu bir baka eserinde ise Trk ivelerini Tarih ve Canl iveler olarak ikiye ayrm
ve burada Hakas Trkesinin azlarn da ayr birer ive olarak tasnif etmitir. Buna
gre Canl iveler arasnda Beltir, Kaa, Kamasin, Kzl, Koybal ve Sagay iveleri
bulunmaktadr. Bu tasnifin yapld listede ad geen ivelerin yannda parantez iine
Yenisey notu dlrken, or ivesi bunlarn haricinde ayr birer ive olarak
verilmitir.72
Vasiliy Aleksevi Bogoroditskyin yapt tasnifte Trke yedi farkl gruba
ayrlmtr. Bunlar; iml-i ark, Hakas (Abakan), Altay, Garb Sibirya, Volga-Ural,
Orta Asya ve Cenb Garb (Trk) gruplardr. Hakas (Abakan) grubunda Sagay, Beltir,
Koybal, Ka ve Kzl azlar bulunmaktadr. or az Altay grubunun imal grubunda
bulunurken ulm (Kerik) az Garb Sibirya grubunda yer almtr.73 Hatrlanaca
gibi Radlofun tasnifinde olm (Kerik) az Hakas ivesinin az olarak gsterilmiti.
Martii Rsnen de Trk dilini yedi gruba ayrm olup esas olarak Ramstedin
tasnifini alm ve bunu Radloff ve Samoylaviin tasniflerin ile tamamlamaa
almtr.74 Buna gre Trk iveleri uva dili, Yakut dili, iml-i ark grubu, iml-i
Garb grubu, Cenb-i ark grubu, Cenb-i garb grubu, Orta veya Trkmen-Kpak
grubu olarak ayrlabilir. Bu snflandrmada Hakas Trkesi iml-i ark grubun zblmnde bulunmakta, Abakan ve yz isteplerinde konuulan ivelerden olumaktadr.
Bunlar da srasyla Kaa, Sagay, Koybal, Kzl, or, Kerik, olm, Beltir, Kamas ve
Sar Uygurdan olumaktadr.75
Reit Rahmeti Arat ise Trk ive ve gruplarnn adlandrmasn coraf cihetlere
gre, coraf isimlere gre, kavm isimlere gre, dil hussiyetlerine gre, tbirlerin
kark kullanlmasna gre yapm olup bugnk ive gruplarn Trk lehe gruplar ile
Trk ive gruplar olarak iki ana gruba ayrmtr. Buna gre Trk lehe gruplar rgrubu ve t- grubu; Trk ive gruplar d- grubu, z-grubu, tav- grubu, tal- grubu, talk
72
R.R. Arat; age, s. 90-91

R.R. Arat; age, s. 102-104
74
75
R.R. Arat; age, s. 108-109
73
27
grubu ve dal- grubu olarak ayrmtr.76 Buna gre Hakas Trkesi Trk ive
gruplarndan z- grubuna (azak, ta, tal, kalan) girmektedir.
Hakas Trkesinin, Trk dili ierisindeki yeri bu ekildedir. Yirminci yzyln
balarnda Hakas Trklerinin % 95ten fazlas kendi dillerini kullanrken 1989 ylnda
Hakaslarn ancak % 76s Hakasa konuabilmektedir.77 Bu durum bilhassa Ekim
htilali sonrasnda balayan ve sosyalizm kisvesi altnda gelen Ruslatrma
faaliyetlerinden sonra vuku bulmutur.
ada anlamdaki Hakas edebiyat ise yirminci yzyln ilk eyreinden itibaren
balamtr. Hakas yaz dilinin olumas ilk Hakas alfabesinin dzenlendii 1924ten
sonra balar. Rus-Kiril alfabesine dayanlarak oluturulan bu ilk alfabe 1929daki
yazda Latinleme hareketine kadar kullanlmtr. Yazdaki bu Latinleme, btn
Sovyet Trk topluluklarnda olduu gibi, Stalinin emriyle 1939 ylnda sonlandrlm
ve Hakas Trkesi iin yeniden Kiril tabanl bir alfabe dzenlenmitir. Bu alfabe,
1953e kadar iki defa reform edilmi ve son ekliyle gnmze kadar kullanlagelmitir.
Hakasann birok az vardr: Sagay, Ka, Koybal, Beltir, Kzl ve or. Yaz dili Ka
ve Sagay diyalektleri zerine kurulmutur.78 Hakas Trklerinin yirminci asra dek
yazl bir eseri olmad iin edebiyatlar hep ifah sahada devam etmitir. Gktrk
mparatorluu idaresinde iken alfabeleri Gktrk alfabesidir. Tu-kiulardan daha az
uygar olsalar da Yenisey blgesinin Trklemi Krgzlar, alfabelerini kabul edecek
kadar Tu-kiularn etkisinde kalmlard.79
76

78
Hatice irin User; Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yay, Ankara 2006, s. 187188
79
J.P. Roux; age, s. 319
77
28
Gnmzde Hakas Trkleri eserlerini aada son deiiklikliklerle nihayet

etmi alfabeyle kaleme almaktalardr:
HAKAS KRL ALFABES80
80
Harfler
Ses Karlklar
Aa
Aa
Bb
Vv
Gg
Dd
Ee
Jj
Zz
Yy
Kk
Ll
Mm
Nn
Oo
Pp
Rr
Ss
Tt
Ekrem Arkolu; rnekli Hakasa-Rusa Szlk, Aka Yay, Ankara 2005, s. 12
29
Uu
Ff
Hh (Grtlaks)
Ts, ts

Cc
Sertletirme areti
Ee
Yu, yu
Ya, ya
Yo, yo
D. Hakaslarda Din ve nanlar

Hakas Trkleri geleneksel inanlar olan amanizme inanmaktadr. aman
szc Tunguzca bir kelime olup Ruslar vastasiyle ilm kaynaklara gemitir.
amanlar, bulunduu toplumda birok nemli ileve sahip olan ve Tanr ile cezbe
halindeyken iletiime geen ona ulaan din liderlerdir. Her ne kadar aman ve
amanizm kelimeleri yaygn olarak kullanlsa da Trkler arasnda bu ii kam ad verilen
kiiler yaptndan biz bu inanc kamizm veya kamlk inanc olarak da
deerlendirebiliriz.
Hakas Trkleri, kendi inanlarna dorudan doruya amanizm ve kamlk
dememekte, akaan tabiriyle bu sistemlerini aklamaktadrlar. Akaan, Aktanr
anlamlarna gelmektedir. Bu arada dier pek ok Trk halknda gk olarak ifade
30
edilen renk Hakaslarda Ak szyle karlanabilmektedir. rnein Trk halklarnda

gkbr olarak yaygn kullanm olan ifade Hakaslarca Akbr olarak
karlanmaktadr. Buradan hareketle Hakaslarn Akaan dini olarak ifade ettikleri
din inanlarn dier Trk halklarnn Gktanr dini tabiriyle ayn ey olduu
sylenebilir.81 Hakaslarn kozmolojisine gre evren blmden olumaktadr. Birinci
ksm aan iri (Yaratann Yurdu) adn almakta ve dokuz kattan olumaktadr.
Burann en st katnda Akaan veya Huday aan adl yaratc ve muktedir Tanr
bulunmaktadr. Dier katlarda ise her biri muhtelif grevlerle donanm farkl ruhlar
bulunmaktadr. Evrenin ikinci blmnde insanlarn ve dier canllarn yaad Knnig
ir bulunur. Buras iyiliin ve ktln sava alandr ve bu iki kavramn mmessilleri
her daim bir mcadele halindedir. te yukarda bahsettiimiz kamlar insanlarn yannda
yer alarak onlar ktlklerden, hastalklardan korumakta onlara bu mcadelelerde
yardm etmektedirler. Evrenin en alt ksmnda ise Ayna iri veya Erlik iri yer
almaktadr. Ayna kelimesi Hakas Trkesinde eytan, kt ruh anlamna gelmektedir.
Bu dnyann her katnda ktlkle ilgili her trl varlk bulunmaktadr. Erlik Han, onun
olu tker-Molat ve kz Uak Tolay da bu dnyada yaamaktadr. Ayrca insanlarn
ldkten sonra ceza ekmeleri iin gittikleri zt de burada bulunmaktadr. ztn
idarecisi zt Han ve yedinci kattaki cehennemin idarecisi Tamu Han da en ok
korkulan kt ruhlarn arasnda yer almaktadr.82
te yukarda bahsettiimiz inan dnyas iinde asrlarca yaayan Hakas
Trkleri Ruslarn blgeye girmeye balad on yedinci asrdan itibaren Ruslar
tarafndan zorla Hristiyanlatrmaya ve Ruslatrlmaya balanmtr. Zorla yaplan
vaftiz trenleriyle Hakas Trklerinin ounluu Hristiyan olmu ancak bu ounlukla
resmiyette kalmtr; nk Hakas Trkleri yine gizliden gizliye veya Hristiyanlk
dinini yaarken de eski inanlarna sahip kmlar ve onu muhafaza etmilerdir. Bu
zorlamalar sonucunda son toplu vaftiz treni 15 Temmuz 1876 ylnda Askiz Kynde
yaplm olup trende 300 kii vaftiz edilmitir. Bylelikle Hakas Trklerinin tm
Hristiyan olmu erkeklerin ou Vladimir kadnlarn ou ise Mariya ismini almtr.83
81

83
82
31
Bu konuda, Sibirya blgesinin malum blgelerini gezmi olan W. Radlov ise

unlar sylemektedir: Abakan Tatarlar rf det bakmndan umumiyetle Altay
Tatarlarna benzer. Aa yukar hepsi de vaftiz edilmi olmakla beraber ancak ismen
hritiyandrlar; birok yurtlarda hln aktan aa aman davullar asl bulunmaktadr.
() Abakan Tatarlar Hristiyan olduklar hlde, amanlara putperest Altayllardan
daha ok mracaat ederler. Fakat umumiyetle Ruslarn nnde eski dinlerini gizlemeyi
tercih eder ve kendilerini hristiyan olarak gsterirler.
I. BLM
1. HAKAS TRKLERNN EDEBYATI

1. 1. Hakas Trklerinin Szl Edebiyat
Yirminci yzyla gelinceye kadar yazl bir edebiyatlar olmayan Hakas
Trklerinin ok zengin bir szl gelenei bulunmaktadr. Halk edebiyatnn birok
trnde zengin bir rnek silsilesine sahip olan Hakas Trklerinin halk edebiyatndaki
belli bal trler u ekildedir: Alpt nmahlar (kahramanlk destanlar), purun kipoohlar (efsaneler), matrlardanar istoriya kip-oohlar (kahramanlarn tarih
hikyeleri), on nmahlar (masallar), tahpahlar (trkler), sispekler (bilmeceler),
sspekler (ataszleri), stlar (atlar), kgler (arklar).
Yukarda isimleri verilen szl edebiyat rnlerinden bir ksmn genel hatlaryla
aklamann faydal olacan dnyoruz.
1.1.1. Alpt Nmah (Destan)
almamzn ana nvesini oluturmas bakmndan ve aada Destan Tr,
Hakas Trklerinin Destanlar ve Hakas Trklerinin Destanclk Gelenei adl blmde
ayrntl ileyeceimizden dolay alpt nmah trnn aklamasn aadaki satrlara
brakyoruz.
32
1.1.2. Kip-ooh (Efsane)

kinci szl edebiyat rn purun kip-ooh adn tamaktadr. Halk bu tr
kip-ooh olarak adlandrr.84 Hakas efsaneleriyle ilgili ok sayda yayn olan P.A.
Troyakov, kipoohtar yle tanmlamtr: Tarihte olmu ilgin veya olaanst bir
hadise, yeni hadiselerle de birleerek, kararak halk iinde nesilden nesile, azdan
aza aktarlarak efsane haline gelir. Efsanelerin byk bir ksm reticilik, eiticilik
gayesi gtmektedir.85 Yine mehur Hakas bilim adamlarndan Ungvitskaya ve
Maynogaeva ise efsaneler, halkn gkyznn, dnyann ve eitli hayvanlarn
yaratl hakkndaki dnceleri ile tarih kahramanlarn maceralarna bakdr,
demektedir.86
Kip-oohlar kendi iinde konu tasnifine tbi tutan M.A. Ungvitskaya ve V.E.
Maynogaeva, Hakasskoe Narodnoe Poetieskoe adl eserinde efsaneleri 1)Etiyolojik
efsaneler 2) Hayvanlar hakkndaki efsaneler 3) Da, su, tayga ve ate ruhlar
hakkndaki efsaneler olarak e ayrrken, P.A Troyakov Hakas onnn Kip-oohtar,
Nmahtar adl eserinde efsaneleri 1) Tarih, 2) Yerlerle sularla ilgili, 3) tima
hayatla yapyla ilgili ve 4) Gl, kuvvetli, bilge kiiler hakknda oluan efsaneler
olmak zere drde ayrmaktadr.87 Son dnem Hakas folklorunda, etnografyasnda ve
tarihinde nemli ve yetkin bir isim olan Viktor Yakovlevi Butanayev ise kip-oohlar
farkl bir tasnife tbi tutmutur: Kipoohlar kendi aralarnda konu bakmndan birka
ksma ayrlmaktadr. rigooh; halkn hafzasndan silinmeyen nemli tarih olaylar ve
gemi dnemdeki hrete kavumu hkmdarlar ile kahramanlar hakkndaki
efsanelerdir. bekeooh; gecelik anlatlardr. bekeooh, Hakaslarn ierisindeki Beltir,
Kain, Sagay, Kzl vs. kabile gruplarnn ortaya kmasn ve Hrgs, Hooray
halklar
hakknda
anlatlan
ecerelik
efsanelerdir.
ayzanooh;
olaanst
Baatrayzann bulunduu nefesleri kesen konuya sahip efsanedir. Haraooh; szl
84
Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, age, s. 122

Metin Ergun; Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi nceleme-Metinler I, TDK Yay, 1997, s. 14
86
M. Ergun; age, s. 14
87
M. Ergun; age, s. 14-15
85
33
anlat ve vuku bulan olaydr. Hakasyann Rus hkimiyetine girmesinden 1917 Ekim
htilaline kadarki zaman dilimindeki balca olaylar ve kahramanlar hakkndaki
anlatlar iine alan eceredir.88 Hakas efsaneleri hakkndaki belli bal almalar N.F.
Katanov, G.F. Gmelin, Miller, A.Belyaev, V.V. Radlof, R. Johann Strahlenberg, A.
Belyayev, L.Y. Stenberg, M.K. Dobrov, V.. Domojakov, D.. ankov, P.A. Troyakov,
V.Ya. Butaneyev ve .. Butanayeva adl aratrmac, ilim adamlar yapmlardr.
athan, Hayc Paza athan, Harta Paza Kizi, Su Eezine Palh vb. bu
efsanelerden birkadr.
1.1.3. Maatrlardanar storiya Kip-ooh (Kahramanlarn Tarihi Efsaneleri)
Bir dier tr olan Maatrlardanar istoriya kip-oohlar ise kahramanlarn tarih
hikyeleri adn almakla beraber ekil bakmndan mensur olmalar nedeniyle alpt
nmahtan farkldr. Bu trn metinlerinde Hakas Trklerinin Mool ve Cungar
hanlarnn basksndan kurtulup, zgrlklerini kazanmalar iin yaptklar mcadeleler
konu edilmektedir.89
1.1.4. Nmah // on nmah (Masal)
Masal tr de bir dier szl edeb rn olup nmah veya on nmah adn
almaktadr. Masallar Hakas Trklerinde artc masallar, hayat masallar ve hayvan
masallar olarak bulunmaktadr. Altn Arol, alc Torsh, Payna Ac, ki Harndas,
Mahtanch Ham, Payn oh-oos Kizinin arlashan, limni Tondran Oolah,
Plaska askaz, Alpt Ool, Tasha Paza Kamat, Altn Hs, Hayast Kl,
aah Kz, Tayma Nimeler vb. Hakas on nmahlar arasndaki rneklerden bir
ksmdr.
88
89

34
1.1.5. Tahpah (Trk)

Tahpah da Trkiye Trkesi karl trk olan bir dier szl rndr. Tahpah
syleyen kiiye tahpah ad verilir. Hakasa-Rusa szlkte tahpah genellikle sekiz
dizelik olan ksa lirik ark olarak gemektedir. Hakas Trkesinde bu szckten
tahpah- ksa lirik arky ortak sylemek; tahpah sylemede yarmak, tahpahtatahpah-ksa lirik ark syletmek, tahpah arkc, tahpah-ksa lirik ark syleyen
kelimeleri bulunmaktadr.90 Tahpahlarda ilenen belli bal konular ise i, emek,
ustalk; fakirlik ve hakszla bakaldr; gelenekler; aile hayat; ak ve tahpahnn
ustal oluturmaktadr.91
Hakas tahpahlar msra ba kfiyeli, kafiyelerin bazen drt msra arasnda bazen
ilk iki msran kendi arasnda olduu bazen de sarmal ekille kfiyelenmesiyle oluur.
En ok 712 arasnda hecelik msralardan oluur. Halkn arasnda da muteber olan
tahpahlarn Hakas Trklerindeki tannm olanlar unlardr: Yedokinya Tgdmayeva,
Anna Kurbijekova, Fedora Kokova, Oktyabrina Abdorina, Soyan Borgoyakov, Varvara
Rudakova, Ananis Burnakov, Parunya Sulekova.92
1.1.6. Sispek ve Sspek (Bilmece ve Atasz)
Sispekter ve Sspekter de dier iki ifah edebiyat rndr. Sispekter yani
bilmeceler, dier Trk lehelerinde genellikle tap- bul- fiili ile yaplrken (tapmaca,
tabmak,
tepimek
vb.)
Hakas
Trkesinde
sez-
bil-,
anla-
fiilleriyle
oluturulmutur. Sspekter de atasz anlamna gelip ilk syleyeni belli olmayan

bilgelik szlerini iermektedir.
90
Glsm Killi; Hakas Szl Edebiyatnda Taxpax, Milli Folklor, S. 48, K 2000, s. 73
G. Killi; agm, s. 76-82
92
91
35
1.1.7. Geleneksel Tiyatro

Bir dier tr olan geleneksel tiyatroyu da Hakas Trkleri arasnda grmemiz
mmkndr. Trk dnyasnn kuzeydou ucunda yer alan Hakas Trkleri arasnda
gelimi bir kukla tiyatrosu gelenei mevcuttur. Rusya Federasyonu ierisinde en saygn
festivallerden biri olan Altn Maske Tiyatro Festivalinde Altn Maske dln iki kez
alma becerisini gsteren Yevgeniy brahimov gibi bir sanaty yetitiren Hakas
Trkleri kukla gelenei, ulusal anlat temelli (destan ve efsane bata olmak zere) zgn
yaratlar ortaya koymaktadr. rnein mdrln Svetlana Okolnikovann yapt
resm Hakas Cumhuriyeti Skazka (Masal) Kukla Tiyatrosunun, Trkiyede Altn Ayah
adl oyunu, Hakas Trklerinin dnya ve insannn yaratlyla ilgili mitolojik anlay ve
yaklamlarn, yine Hakas topraklarnda bulunmu eski kaya resimleri ile Trk runik
yazl metinleri ve eski Kam (aman) kltyle ilgili unsurlardan yararlanarak
sergilemitir. Ynetmenliini Yevgeniy brahimovun yapt bu oyun srasnda, Trk
adr hayal (ipli kukla) geleneinin modern uygulamalarndan biri olarak, plastikten
yaplm kuklalar kullanlmtr.93
1.1.8. Horma ooh (Fkra)
Yukarda sraladmz trlerin yan sra, Hakas Trkesinde anekdot, fkra
anlamlarna gelen hormaooh adl bir anlat bulunmakla birlikte, bu Hakas halk
edebiyatnda ayr bir tr olarak kabul edilmeyip yaanm, gerek hikyeler, olaylar
iine dahil edilir. Konu, say, ekil asndan tr saylabilecek niteliklere sahip olmasna
ramen,
mstakil
bir
tr
olarak
adlandrlmayan
fkray
ifade
eden
hormaooh/ormaook kelimesinin yannda, esprili konuma, fkra anlatma yetenei

olan kiiler iin de hanalooh ya da oyuncu szleri kullanlmaktadr. Hakasyada isim
olarak bilinen en nemli fkra tipi Ay Dolay olmakla birlikte bu tip Nasreddin Hocaya
benzerliiyle dikkati eker.94
93
94
Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, C. 3. AKMB Yay, 2003, s.59
Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, agc, s. 127-128
36
1.2. Hakas Trklerinin Yazl Edebiyat

Ancak yirminci yzyla gelindiinde bir yaz diline sahip olan Hakas
Trklerinin yazl edebiyat szl edebiyatna gre daha zayf kalmaktadr. Yenisey
havzasnda yirminci yzyldan nce de baz yazl kaynaklar bulunmaktadr ki bunlar
Yenisey Yaztlar olarak bilinmektedir. Her ne kadar bulunduu blge itibariyle bu
yaztlarn Yenisey Krgzlarna ait olduu sylense de Yenisey yaztlarnn tmnn
Krgzlara ait olduuna dair kesin delillerin olmadn belirten Ahmet Bican Ercilasun
bu yaztlarda geen ifadelerin, yaztlarn ayn zamanda dier Trk boylarna da ait
olduunu belirtmektedir. Mesela Tuba yaztlarnda Trgi kavminin iinde ben be
idim; Bark yaztlarnda Alt Ouz kavminden on (yamda) ayrldm gibi ifadeler
gemektedir. Bunlara bakarak Yenisey yaztlarnn ounlukla Krgzlara ait olduunu;
ancak bazlarnn da Trgi, Ouz gibi boylara ait olabilecei sylenebilir.95 Yenisey
abidelerini ilk defa okunularyla nereden Wilhelm Radlofta 40 Yenisey abidesi
varken, Hseyin Nmk Orkun 47, Sergey Malov 51, D.D. Vasilyev 145 Yenisey
bidesini tavsif edip Sema Barutu znder ise 185 Yenisey antnn ismini vermitir.96
Ahmet Bican Ercilasun, eserinde H. N. Orkun, Malov, Vasilyev ve Kormuin tarafndan
ilenen Yenisey yaztlarn u ekilde sralamtr: Abakan, Aura, Ak Ys, Altn Kl (2
adet), Bark (4 adet), Bayan Kl, Bay Bulun (2 adet), Begre, aa Kl (11 adet), erbi,
er Sark, Demir Sug, El Baj, Elegest (4 adet), Eerbek (2 adet), Eerkal (9 adet),
Hadnng, yme (2 adet), Kanmldk Kovu, Kara Bulun (3 adet), Kara Sug, Kara Ys (2
adet), Kaya Ucu (Kemik Kayaba), Kemik Bom, Kemik rgak, Kerbis Bar, Kezek
Kre, Kzl ra (2 adet), Kjeelig Kovu, Kl Kem (Ald Bel-2 adet), Kten Buluk,
Malinovka, Minusinsk, Orta Kem, Orta Tey, Ottuk Da (Tuva B-3 adet), Oya,
Oznaennoye (2 adet), Podkunnisk, Salg, Samagaltay, Sargel Aks, Saygn, Suglug Adr
Aks, ani (3 adet), Taeba, Telee, Tepsey (11 adet), Tes, Tuba (3 adet), Tugutp,
Turan, Tuva D, Tuva G, Uybat (8 adet), Uyuk Arhan, Uyuk Oorzak (3 adet), Uyuk
95
Ahmet Bican Ercilasun; Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka Yay, Ankara 2005, s.
140
96
A.B. Ercilasun; age, s. 140-141
37
Tarlak, Uyuk Turan, Yur Sayr (2 adet)97 Yenisey yaztlar sade ve mbalaasz bir dille
yazlmtr. ounlukla yazt sahibinin kendi azndan ksa hl tercmesini ve aile
efradna, akrabalarna, arkadalarna, hkmdarna, lkesine ve milletine doymadan bu
dnyadan ayrldn anlatt yaztlarda olduka samimi bir ifade vardr.98 Dier ada
edebiyatlarda olduu gibi Hakas ada edebiyatnda iir, hikye, deneme, tiyatro
oyunu, povest ve roman trlerinden rnekler bulmak mmkndr.
1.2.1. Gazete
Hakas Trklerinin yazl edebiyatndaki gelimesinde en byk nc 1927de
alan Hzl Aal (Kzl Ky) adl gazetedir. Bu gazeteyle birlikte edeb rnler de
ortaya kmaya balamtr.99 Verilen ilk rnler ekil olarak halk edebiyatnn
zelliklerini tamakla birlikte ierik bakmndan devrin siyas havasna uygun bir
ekilde yazlmtr.
1.2.2. Roman
Hakas Trklerinin ilk roman ge dnemde verilmi olup ilk roman rnei
Nikolay Georgiyevi Domojakovun (19161976) 1960da yazd Irahh Aalda
(Uzaktaki Kyde) isimli romandr. Bunun yannda van Kostyakovun 1960da yazd
ibek Hur ve Nikolay Nerbievin 1983te yazd Kgim Hormnarda isimli romanlar
dier nemli rneklerdendir. 100
1.2.3. Povest
Povest yani uzun hikye trnde en ok Vasily Andryevi Kobyakov (1906
1937) 1934te yazd Aydo isimli uzun hikyesiyle bilinmektedir. Bunun yannda
Nikolay Tinikovun Kavriztin Kgleri (1977), Aleksandr erpakovun Pay Tirek
97
A.B. Ercilasun; age, s. 141-143

A.B. Ercilasun; age, s. 144
99
100
98
38
(1981), Tirig Kizi lbecen (1982) ve Pasta Halas (1995), Nikolay Nerbievin
Horlana Hara Su (1972), Valentina Tatarovann Aat Tabz (1991) ve A.
Kzakovun Toy (1979) ve Akay (1984) isimli povestleri son dnem bilinen Hakas
povestlerindendir.101
1.2.4. iir
ada edebiyatta iir tr de nemli bir yer kaplamaktadr. Geleneksel
ekillerin yan sra ada iir biimlerinin de kullanld Hakas iirinde Sovyet
devrinin vgs, Hakas Elinin tabii gzellikleri ve Hakas geleneksel yaam
iermektedir. Belli bal airler ve eserlerini de u ekilde sralayabiliriz: A.Topanovun
Ir Pii (1928), V. Kobyakovun Hakasiya Irlapa (1936), M. Kokov Stihtar (1969);
.Kotyuevin Ah s (1948), Su Haznda (1956), Tasta ster (1963); .
Kostyakovun Stalin Kni Sustala (1948), Naa l Yolkaz (1956), aska Ir (1959);
M. Bainovun Stihtar (1959), Kildim, Aban Haznzar (1962), arh Salahtar (1977),
Tan Solbannda Toaz (1982); N. Domojakovun Stihotvorenieler (1948), Aallar
Irlasa (1951), Stihtar (1955), Kizilerge Kizidener (1960); M. Kiliekovun Taygada
(1956), rekte Halan ster (1964), Stihtar (1970), il Ay (1978); M. ebodayevin
Ulu olzar (1954), Stihtar (1964); N. Tinikovun Irla, Hayc (1958), Treen Suum
(1962), Undulbas Knner (1964), zen, Kim Su (1963); N. Nerbievin Kres Kgleri
(1978); V. Maynaevin bren Ot (1978), Kk Sannar (1985), Srlalan Halsar
(1990) ve G. Kazainovann ltzahtar (1984) adl eserleri bulunmaktadr. 102
101
102

39
1.2.5. ada Tiyatro

Bir dier nemli tr de tiyatrodur ki Hakas mill tiyatrosu 1931de kurulmu
olup A. Topanov, ynetmen, oyun yazar ve oyuncu olarak Hakas mill tiyatrosunun
gelimesine byk katklarda bulunmutur. Belli bal tiyatrocular ve tiyatro eserleri ise
u ekildedir: A. Topanov Pilistig obah oh (1928), Hattar tii (1928); M. Kokov,
Akun (1942); M. Kiliakov Hulgalar (1952), Pyesalar (1961); V. ulbayeva
Sarnalbaan Sarn (1985).103
2. Destan Tr, Hakas Trklerinin Destanlar ve Destanclk Gelenei

2.1. Destan Tr ve Destan Tasnifleri
Trk dnyas corafyasnda dier szl edebiyat trlerinde olduu gibi destan
tr de nemli bir yer igal etmektedir. Bu yzden destan tr zerine yerli veya
yabanc birok bilim adam tarafndan tanm yaplmtr. Tabii ki biz burada bu
tanmlarn tmn vermeyip birka tanm ve tasnif rneiyle yetineceiz.
k Grip Hikyesi adl eserinin giri blmnde destanlarla halk hikyelerinin
fark ve benzerliklerini ortaya koyan Prof. Dr. Fikret Trkmen, destanlar, milletlerin
tarihinde derin iz brakm nemli olaylar harikuladeliklerle ssleyerek anlatan uzun
manzum ve mill eserler olarak tanmlamaktadr.104 Her destann ait olduu millete ve
soya has zellikler tamas, tamamen o toplumla ilikisi bulunmas mill destanlarn
olumasna neden olmutur. Mill destanlar konusundaki genel ve aklayc tanmlar ise
ve M. Fuad Kprl Zeki Velid Togana aittir. Fuat Kprl, Milli Destann
domas iin bir kavmin, medeniyet bakmndan epey aa bir seviyede olmas ve
hayatnn birtakm byk sarsntlara uramas, ok byk hadiseler lzmdr.
demektedir.105 Zeki Velid Togan ise, mill destan, tarih vakalarn tasvirden ziyde
bir milletin yksek mill duygularn inikas ettiren, tamamiyle veyahut az ok tarihe
103

Fikret Trkmen; Ak Garip Hikayesi nceleme-Metin, Aka Yay, Ankara 1995, s. XI
105
M.Fuad Kprl; Milli Trk Destan, slamiyet ncesi Trk Destanlar, haz. Saim Sakaolu-Ali
Duymaz, tken Yay, stanbul 2002, s. 13
104
40
mstenit bir ideal lemi gsteren bir halk edebiyat eserinden ibaret olduunu
sylemektedir.106 Trk Edebiyatnda ilk destan tasnifi yine M. Fuad Kprl tarafndan
yaplmtr. Kprl, Trk destanlarn, bulunduu corafya ve meydana getirildii
meden seviye ve hayat koullar bakmndan gruba ayrr. Bu tasnif u ekildedir: 1)
Altay-Yeniseyi sahasndakiler, 2)Bozkrlar sahasnda meydana gelenler ve 3) Tarm-SrDerya sahasnda meydana gelenler. Altay-Yeniseyi sahas henz iptida Trk dinini
muhafaza eden aman Altay-Abakan kabilelerine mensuptur. kinci saha Moolistan,
Kazakistan ve Trkmenistan bozkrlarnda yaayan Karakrgz, Krgz-Kazak
ve Trkmen kabilelerine mensuptur. Tarm-Sr-Derya sahas, eski Ouzlarn ve
Tu-kiie siyas heyetinde bulunan mesela Karluklar gibi zmrelerin eski sahasdr.
Grld gibi tasnifte destanlarn bir grubu Gney Sibirya blgesindeki destanlar da
kapsamaktadr. Bunun iine Altay, Hakas ve Tuva destanlar girmektedir. Yine Kprl
bu gruptaki destanlarn zelliklerinden bahsederken unlar sylemektedir: tima
gelimenin pek iptida tabakalarnda bulunan aman Altay-Abakan Trklerinde bu
destan kalntlar henz Esatir=Mythologique bir mahiyette yaamaktadr.
Trk Destanlarnn Tasnifi adl makalesinde Zeki Velidi Togan Trk destanlarn
tarih devirlerden birine balanmas ilmen mmkn veyahut muhakkak olan rivayetleri
dikkate alarak tasnif eder:
1-Efrsyb-Tunga Alp: M.. 625 ylnda, Medyallarla olan savalarda hyanet
yoluyla ele geirilerek ldrlen, tarih Saka kahramanyla birletirilebilir.
2-Ouz Rivayeti: Mete ile birletirilebilir.
3-Krolu: 78. asrlarda Trkmenistan'da Crcan blgesinde yaayan SolTrkmen beyleriyle birletirilebilir. Bu slle, Emev kumandan Yezid ibn Mhelleb
tarafndan yok edilmitir.
4-ingiz
5-Temr
6-Toktam, Edge107
106
107
Zeki Veli Togan; Trk Destannn Tasnifi I, Adsz Dergis, Kasm 1972, S. 2, s. 33
Z.V. Togan; Trk Destannn Tasnifi IV, Adsz Dergi, Mart-Nisan, S. 6-7, s. 41
41
Nihal Atsz, Edebiyat Tarihi'nde Trk Destanlarna ait metinleri naklederken,

destanlarmz ait olduklar boylara gre alt grupta toplamakta ve bunlar Yaratl
Destan, Saka Destan, Kun-Ouz Destan, Siyenpi Destan, Kk Trk Destan ve Dokuz
Ouz Destan olarak adlandrmaktadr. 108
Tm Trk destanlar iin yaplan bir dier tasnif almas ise Prof. Dr. zkul
obanoluna aittir. obanolu Trk destanlarn Eski Destanlar ve Yeni Destanlar
olarak ikiye ayrmaktadr. Eski Destanlarn dairesinde Ouz Kaan, Ergenekon,
Bozkurt ve Treyi Destan gibi rnler yer almaktadr. Yeni Destanlar dairesi de
ksma ayrlmaktadr. Bunlar Arkaik Unsurlar Tayan Destanlar, Kahramanlk
Destanlar ve Tarih Destanlardr. Arkaik Unsurlar Tayan Destanlarn iine
Yaratl Destan, Altn Ar Destan, Kula Mergen Destan, Oceng Beg Destan ve
Altn s gibi destanlar girmektedir. Kahramanlk Destanlarnn iinde Manas,
Krolu, Kobland Batr, Alpama Destan ve Kulamergen Destan destanlar
bulunmaktadr. Tarih Destanlar iinde ise Battal Gazi Destan, Nzm Destan,
Edigey Destan ve Timur Destan gibi rnler bulunmaktadr.109
Dier Trk corafyasnda bulunan Trk boylarnn ve bunlarn destanlarnn da
mutlaka destan tasnifleri yaplmtr. Ancak konuyu datmamak iin burada dier Trk
boylarndan yalnzca Gney Sibirya Trk boylarndaki destanlardan ve bu destanlar
zerine yaplm baz tasnif almalarndan bahsetmekle yetineceiz.
Altay Trkleri ve onlarn yaad Dalk Altay Cumhuriyeti blgenin batsnda
bulunan ve kuvvetli bir szl gelenein yan sra, destan ve destanclk geleneine sahip
bir Trk corafyasdr. Altay Trklerinde destan tr kay rk tamlamasyla
karlanmaktadr. Bu blgenin bata destan olmak zere dier szl rnleriyle ilgili
faydal ve zengin almalar yapan Sazon Saymovi Surazakov, Altayskiy Geroieskiy
Epos adl eserinde Altay destanlarnn teekkl dnemlerini e ayrarak, konularna
gre u ekilde tasnif etmitir: A) Ataerkil Dneme Ait Destanlar B) lk Feodal Dneme
Ait Destanlar ve C) Feodal Dneme Ait Destanlar. lk grupta yer alan Ataerkil Dneme
Ait Destanlar ise, Surazakov, kendi iinde be ksma ayrr ki bunlar da u ekildedir:
108
Naciye Yldz; Manas Destan (W. Radloff) ve Krgz Kltr le lgili Tespit ve Tahliller, TDK Yay,
Ankara 1995, s. 15
109
zkul obanolu; Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Aka Yay, Ankara 2003, s. 48-55
42
Korkun Yaratklarla Mcadeleleri Anlatan Destanlar, Yeraltndaki lemle Mcadeleyi

Anlatan Destanlar, Kahramann Evlenmesini Anlatan Destanlar, Aile ve Sk indeki
likileri Anlatan Destanlar, stilclarla Mcadeleyi Anlatan Destanlar.110
Hakas Cumhuriyetinin gneydousunda bulunan Tuva Trklerinin destanlar da
aratrmaclar tarafndan tasnife tbi tutulmutur. Tuva Trkesinde maadrlg tool veya
maadrlg epos eklinde kullanlan kahramanlk destanlar, Tva Trklerinin inan ve
dn sistemini, gelenek ve greneklerini, sosyal hayatn, gelecee ynelik
beklentilerini ve gemite vermi olduu mcadelelerini efsanev ve kahraman bir hava
ierisinde yanstan kahramanlk destanlar, gemiten gnmze kadar toolu ad
verilen sanatkrlar tarafndan aktarla gelmitir.111 Bununla birlikte destan kelimesi
iin tooju terimi de kullanlmaktadr. Grlecei zere Tuva Trklerinde destan anlats
tek konu zerinde ekillenmekte, bu da kahramanlk destan olarak grlmektedir.
Bir dier Trk grubu olan ve 1940lardan itibaren Hakas Otonom blgesi iine
dhil edildikleri iin Hakaslarn iinde yaamakta olan or Trkleri genellikle
Hakaslarn sekiz ana boyundan biri olarak bilinmesine karlk mstakil bir destan ismi
karlna ve geleneine sahiptir. On dokuzuncu yzyla kadar Demirci (Kuznetsk)
Tatarlar, Kondom Tatarlar ve Mrass Tatarlar diye adlandrlan bu kk Trk boyuna
or adn ilk defa Radloff vermitir.112 orlar, destan trnn karl olarak kay
terimini kullanrlar ancak bunun yannda nartpak, nbak, narpak ve rek terimleri
kullanlr. Ayrca or destan geleneinde kay rek terimi ile birlikte Sibiryadaki dier
Trk boylarnn destanclk geleneklerinde grlmeyen kay koms terimi de vardr ki,
bu terim, destann kopuz eliinde ark olarak sylenmesini ifade etmek zere de
kullanlmtr.113 or Trklerinin kahramanlk destanlar, A. . udyakov tarafndan
destanlarda ele alnan konular ve tipler bakmndan drt gruba ayrlmtr: 1) ok eski
dnemlere ait, bahadr avclar hakknda anlatlan destanlar: Ak-Kan, Ak-len vd.
Bunlar, arkaik tabakaya aittirler ve Altay Trklerinin av ve avclkla ilgili destanlarna
benzemektedirler. 2) Daha ge dnemlere ait saysz destan: Kan Pergen, a Kaya vd.
Bunlar, bahadrlar ve kabileler aras savalar anlatan destanlardr. 3) Sosyal ilikileri,
110
brahim Dilek; Altay Destanlar I, TDK Yay, Ankara 2002, s. 20

Metin Ergun- Mehmet Aa; Tva Kahramanlk Destanlar I, Aka Yay, Ankara 2004
112
113
111
43
bahadrlarn hara alan kaanlara kar yrttkleri mcadeleleri ve bahadrlarn

yoksullar gzetip kollamalarn anlatan destanlar: Altn Srk vd. 4) Destanclar,
arkclar ve mzik aletleri hakknda destanlar. Bu tr destanlarda destanc ve
arkclarn toplum ierisinde byk neme sahip olduklar anlatlmakta, onlarn
faaliyetleri ve lmleri konu edinilmektedir. udyakov, bu tr bir snflandrmann
btn or destanlar bir araya getirilip incelenmedi iin imdilik kaydyla artl
bir ekilde yapldn sylemektedir.114
2.2. Hakas Trklerinin Destanlar ve Dier Kahramanlk Anlatmalar
Abakan Tatarlarnn doudaki btn dier kardelerinden ayran stn zellik,
onlarda epik iir, vezinli olarak sylenen masal ve destanlarn tekml etmi
olmasdr,115 diyen Wilhelm Radlov, destanclk geleneinin yava yava snmeye
balad on dokuzuncu asrda bile Hakas Trklerinin ne denli zengin bir rn
yelpazesine sahip olduunu bu szlerle aklamaktadr.
Blgenin bir dier Trk boyu olan ve dier gruplardaki gibi zengin bir szl bir
edeb gelenee sahip olan Hakas Trklerinin destan ve destanclk gelenei konumuzun
asl ksmn tekil etmektedir. Destan tr Hakas Trkesindeki alpt nmah ile
karlanmaktadr. Alpt yiitlik, kahramanlk; nmah ise masal, hikye, efsane
anlamlarna; anlamlarna gelmektedir.
Ulaabildiimiz tm kaynaklarda Hakas Trklerindeki destan karl alpt
nmah
iken
M.D.
Karaketovun
Traditisionney
Obryadavo-Kultuey
Jizni
Karaayevtsev adl eserinde Kafkas blgesi destanlar olan Nart destanlarn Trk
meneli olduunu iddia ederken, Hakaslarn, orlarn ve Sagaylarn da kendi
kahramanlk destanlarna nart pak adn verdiklerini; Nart sznn Trke kkenli
olduunu ve bu ismin Trk boylarnn Orta Asyadan batya gleri srasnda
Kafkasyaya tandn syleyip Hakas Trkleri arasndaki destan trne karlk olarak
bu kelimenin varln belirtir.116
114
M. Ergun-M. Aa; age, s. 33

Wilhelm Radlov; Sibiryadan I, MEB. Yay, stanbul 1994, s. 146
116
Ufuk Tavkul; Karaay-Malkar Destanlar, TDK Yay, Ankara 2004, s. 12
115
44
Destan trnn Hakas Trkesindeki karlna baktmzda bu destan

konularnn atsnn kahramanlk anlatmalar olduunu grmekteyiz. Ulaabildiimiz
kaynaklar iinde farkl konular tayan (ak, tarih vd.) destan trne rastlayamadk.
Tabii bu Hakas Trklerinin szl anlatmalarnda bu veya benzer konularda teekkl
etmi anlatmalarn olmad anlamna gelmemektedir. Bunun yannda kahramanlk
konularyla birlikte tarih ve tarih-kahramanlk konularna deinen baka trler de
mevcuttur. Bunlar destanlarla ayn konulara sahip olan; ancak ekl zellikler
bakmndan destanlardan ayrlan mensur yiitlik ve tarih anlatmalardr. Bunlardan ilki
Maatlardanar storiya Kip-oohlardr. eriinden yukarda bahsettiimiz bu trn en
bilinenleri ce Matr (Pig), Kn Ar, Sibicik le Sibdeyek, Abahay Pahta, Aat Palaz
Hubay Hus le r Tohn ve Hoshar Alptr. Aada bahsettiimiz ve Radlovun
derledikleri arasnda bulunan Sunu Matr ile Tasha Matr da ekil ve muhteva
bakmndan maatlardanar istoriya kip-ooh hatrlatmaktdr. Her ne kadar kahamanlk
konulu mensur anlatmalar olsa da bu tr, baz zellikleriyle masallardan ve alpt
nmahlardan ayrlmaktadr: Hakas Trkleri arasnda alpt nmahlarn (kahramanlk
destanlar) dnda bir de matrlardaar istoriya kip-oohtar (batrlar hakknda tarih
efsaneler) vardr. Bu destan tr, Kazak ve Tatar Trklerindeki tarih epos ya da tarihi
dastanla ayndr ve burada daha ziyade XIII-XVII. yzyllardaki Moollarla ve Cungar
hanlaryla yaplan mcadeleler sz konusudur. Geri, alpt nmahlarda da istilac
hanlara kar yrtlen mcadele nemli bir yer tutmaktadr. Alpt nmahlarda
yabanc istilaclarn tarih kimlikleri dile getirilmemekte ve bunun yerine ayna ikter,
krnmester, ir abzndaglar diye adlandrlmaktadrlar. Alpt nmahlar, arkaik
epos zellii gsterirken (Jirmunskiye gre bogatrskaya skazka-kahramanlk masal)
matrlardaar istoriya kip-oohtar tarih ve realist izgiler sergilemektedirler.
Bunlarda, fantastik masallarn konular ve unsurlar, alpt nmahlarda olduu gibi
sklkla deil, seyrek bir ekilde grlmektedir. Matrlardaar istoriya kip-oohtarnda
gerekten yaam kahramanlar, yaanan olaylar ve gerek yerler karmza
kmaktadr. Bu tre rnek olarak, Hakaslar arasnda oka bilinmekte olan ce Pig
ve ce Matr vd. hem nesir hem de nazm eklinde hayclar ve nmahlar tarafndan
terennm edilmektedir. ce Pigde bir avc olu ve sradan bir insan olan ce
45
Pigin Mool hannn olu olan Tashaa Matra kar yrtt mcadele
anlatlmaktadr.117
Bir dier mensur ama kahramanlk konulu tr kip-ooh adn verdiimiz
efsanenin konusuna gre farkllk arz eden eidi olan Haraooh; szl anlat ve vuku
bulan olaydr. Hakasyann Rus hkimiyetine girmesinden 1917 Ekim htilaline
kadarki zaman dilimindeki balca olaylar ve kahramanlar hakkndaki anlatlar iine
alan eceredir. rigooh ise halkn hafzasndan silinmeyen nemli tarih olaylar ve
gemi dnemdeki hrete kavumu hkmdarlar ile kahramanlar hakkndaki
efsanelerdir.
Konular
bakmndan
hibir
farkllk
gstermeyen
alpt
nmah
ile
maatlardanar istoriya kip-ooh, hara-ooh ve irig-ooh trleri arasndaki farklln en

byn bunlarn ekilleri oluturmaktadr. Yine destan syleme geleneinin on
dokuzuncu yzyldan itibaren iyice azalmas, hayc ad verilen destan icraclarn yava
yava nmahlara (masalclara) veya tahpahlara dnmesi vb. sebepler, alpt
nmahlarn asl manzum ekillerinden yava yava syrlarak mensur trlere
dnmesine sebep olmutur.
Trk destanlarn cihetleri bakmndan dou ve bat kollar olarak iki ksma
ayran Fuzuli Bayat, Dou Trklerinin destanlarnn genel zelliklerini ana hatlaryla ve
geni bir ekilde yle sralamaktadr. Biz burada Hakas Trklerinin, bu cihet
bakmndan douda yer almasndan dolay Fuzuli Bayatn bu sralam olduu genel
zellikleri olduu gibi almay uygun bulduk: Trk destanclnn dou kolu, somut
ekilde birka zellii ile bat kolu destanlarndan farkllar. Sylemek gerekir ki,
Dou Trklerinin epik geleneine dhil olan Yakut, Tuva, Altay, Hakas, or
destanlarn tetkik eden eserlerde bu veya dier karakteristik zellie dikkat edilse de,
bu aratrmalar genel olarak Trk epik medeniyetinin, dou destanclnn zelliklerini
sistemli bri ekilde amaya hizmet etmez. () Btn bunlar gz nnde bulundurarak
Trk destan geleneinde dou kolunu karakterize eden zellikleri aadaki ekilde
sistemletirdik;
117
M. Ergun-M. Aa; age, s. 32-33, 29 nulu dipnot
46
1- Dnyann l blm ve aralarndaki snr ortadan kaldrlp destan

kahraman her dnyada serbest ekilde faaliyet gsterebilir. Bu halde kahraman
arabulucuk fonksiyonunu da kendi zerine alm olur.
2- Kahraman, ecdat, ilk insan, ilk meden olgularn yaratcsysa demek ki o
Tanroludur. Onun Tanrolu olmasn gerektiren baka unsurlar da bu destanlarda
olduka sk grlr. Mesela kahraman ok zaman meden akitlerin, baz merasimlerin
tesisisi, ilk icracs olarak ortaya kmaktadr.
3- Mene mitleri dou kolunu oluturan destanlarda yaygn olarak ilenir.
Tayfa-uruk mnasebetleri, ataerkil boy mitolojisi, animistik grler, sk sk bavurulan
konulardr.
4- Kahraman, ruhlarla, da, orman iyeleri, gk sahipleri ile ak ekilde iliki
kurabilir. ok zaman o, ba ruhlarn (Mesela Ulu Toyonun, Kuday Baksnn,
Kudayn, Erlikin, Korbustann) emrine tbi olmak istemez, kt ruhlarla
mcadeleye giriir, kendi aln yazsna bile isyan eder.
5- Arkaik destanlarda esasen ana, bac, bazen de erkek kardeten ibaret kk
bir cemiyet tasvir olunur. Bu cemiyette ok vakit ein ya da bacnn veya anann
hyaneti, gelecek hadiselerin inkafn temin eder.
6- Arkaik yapl destanlarda devlet kurmak veya cihangirlik lks yoktur.
Arkaik destan kahraman han veya hanlar han unvan tasa da bu destanlarda ftuhat
ideolojisine rastlanmaz.
7- Arkaik destanlarda egzogami bir evlilik sz konusudur. Egzogami evliliin
ortaya kmas ile kabilelerin oluma sreci balar. Toplumun hkim ve tbi olanlar
ksmna blnmesi de egzogaminin ortaya kmasyla balar.
8- Bu tip destanlarda lp-dirilme olgusu (ikinci defa doma) aman
mitolojisinde olduu kadar gldr. lp-dirilmede Yer-Anann gnderdii bakire
kzn itiraki zel bir durum olarak ne karlr. Bu destanlarda bazen lmle yaam,
tabiatla toplum arasnda snrn ortadan kaldrld da grlr.
9- Arkaik destanlarda bedi-estetik bir biimde kahraman deil, ahlak normlar
tasvir edilir. Klasik destanlarda grlen destan kahraman arkaik tipli destanlar iin
karakteristik deildir. Kahraman byk bir lde kabul edilmi normlarn aksine
47
faaliyet gsterir veya normlar bozulur. Bu ise ahlak normlarn bozulmasnn nelere
mal olduunu gstermek iindir.
10- aman efsanelerinde, masallarda olduu gibi arkaik destanlarda da
dnm, geni bir ekilde ilenmitir. Kahraman istedii kla girebildii gibi kt
varlklar da byle bir sihir bilgisine sahiptir. Bu ise sihrin dnm motiflerinde
oynad role iarettir.
11- Arkaik destanlarda fizik g ayn zamanda sihr bir gtr.
12- Arkaik destanlarda sanatsal unsur olarak merasim mitlerinin geni bir
ekilde kullanld grlmektedir. Bununla beraber sihir, animizm, bitki meneli mitler
de olay rgsnn kurulmasnda yer almaktadr.
() phesiz Sibirya, Altay-Sayan Trklerinin destanlarnda arkaiklik yalnz
destann yapsna gre (olay rgs, dil, karakterlerin yar ilah-yar insan meneli
olmas vs.) deil, sanatsal yapsna hem de medeniyet tipinin benzerliine gredir. Tabii
ki yerine ve ilevine gre arkaik destanlar tayfa birliinin gl olduu alarn
mahsul olarak ortaya kar.118
2.3. Hakas Destanclk Gelenei ve Destan cras
Hakas Trklerinin destanlar kadar bunlarn icralar da nemli bir yer
tutmaktadr. Hakas alpt nmahlarn hayc ad verilen kiiler icra etmekte ve destan
okuma iine de haylamak ad verilmektedir. Hay, bir tr makaml, ezgili ses demek olup
gsten, grtlaktan karlan sese verilen addr. Ancak baz kaynaklarda hay ()
grtlan zel bir biimde kslmas ve azn biraz almas ile sylenen bir tr olarak
gsterilmektedir.119
Karl Reichl ise kelimenin etimolojik ve semantik ynn u
ekilde aklamaktadr: (...) gay kelimesi olduka ilgi ekicidir. Sar Uygurlarn
konutuu Trkede (Sar Uygurlarn Trkesi, in snrlar iindeki Ganzu ve
Kinghai blgelerinde konuulan bir Trk lehesidir) gay; by, cezp etme, hastala
sebep olma, bir amann ruhu, perisi anlamlarndadr. Kelimenin bu anlam, onun eski
bir anlam olmak zorundadr ve bu anlam aatay Trkesindeki gay; kehanet,
118
Fuzuli Bayat; Ouz Destan Dnyas, Ouznamelerin Tarhi, Mitolojik Kkenleri ve Teekkl, tken
Neriyat, stanbul 2006, s. 175-176
119
G. Killi; agm, s. 72
48
kader ve gay salmak, bir kiinin hastalna sebep olma kelime ve anlamlaryla da
ilikili hale getirilebilir.120 Ayn anlam benzerlii Hakas Trkesindeki nmah; (hikye
ve masal) kelimesi iinde geerli olabilir: aman ve destan anlatclarnn faaliyetlerini
ifade eden anlamlarn benzer bir kombinasyonu, masal anlatmak, amanlatrmak
anlamna gelen, Tunguzca bir kelime olan Nimnada bulunur. Bu kombinasyonun
izleri, masal, bilmece anlamlarna gelen uva Trkesinde kullanlan bir terim olan
yumahda da bulunur ki, bu, by anlamna gelen Yumdan tretilmi, byc,
sihirbaz anlamndaki, Yuma gibidir.121
Yukardaki ifadeyi dua, alk anlamlarnda Dede Korkut Hikyelerinde de ym
vir- eklinde grmekteyiz: () Ym vireyim hanum: Karlu kara talarun yklmasun,
klgele kaba aacu kesilmesn, kamn akan grkl suyu kurmasun, kdir Tar
seni nmerde muhtac itmesn, apar-iken a boz atu bdrimesn, alanda kara
Polat z klcu gedilmesn, drtir-iken ala gnder uvanmasun, a sakallu baba
yiri umak olsun, a prekl ana yiri behit olsun, ahr so aru imandan ayrmasun,
amin diyenler dizar grsn, a alnuda bi kelime dua klduk kabul olsun, Allah viren
umudu zilmesn, ydursun dridrsn gnahuuz ad grkl Muhammed
Mustafa yzi suyna balasun hanum hey.122
Destanlar hay uslyle yani haylayarak syleyenlere, anlatanlara da hayc
denir.123
Hakas Trklerine ait efsane metinlerinde de hayclk geleneinin tarih
seyrinden ve yaylma sahalaryla ilgili bahisler bulunmaktadr: Ojenbege dair efsane,

geni olarak yaylm olan mzik aleti athan (adgan) ve onu kullanma ynteminin
kahramanlk destanlarnda boazla ark syleme geleneinin (hay) Krgzlardan kalma
miras olduunu bildirirler. Boazla ark syleme; Hakas Hay arklarnn biz
zelliidir ve bu her zaman athann yardmyla sylenmektedir. Buna benzer folklorik
eserleri sylerken kullanlan yntem Sayan-Altaydaki dier Trk halklarnda; zellikle
onlarn ierisindeki Tuvalarda vardr ve farkl seslerin karld Hoomey denilen
arks farkllk gstermektedir. Ruslarn ezelki yerlileri, yani aldonlar Hakaslarla 250
sene komu yaamalarna ramen bu sanat benimsememiler. Rus edebiyatnda
120
K. Reichl; age, s. 64
122
Muharrem Ergin; Dede Korkut Kitab I Giri-Metin-Faksimile; TDK Yay, Ankara 1997, s. 115
123
Metin Ergun; Hakas Hayclar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar 1996, s. 121
121
49
boazla ark syleme ilk defa 1831de . Pestovun iirlerinde grlmektedir. Profesr
B.. Tatarinsev Sayan-Altay Trklerine ait boazla ark sylemenin XVI-XVIII.
asrlarda boylarn ekillenmesiyle birlikte ortaya ktn ileri srmektedir. Ayn
vaziyette hrltl sesle sylenen Hakas hay, iir sanatnn Hongorayda balandn
kesin olarak kantlamaktadr. Mzik aletlerinin ilk nce Kongray-Sagay lkesinde
ortaya kt ve Dal oryaya Hrgshooraydan gelen hayn koruyucu ruhlarn
meydana geldii konusundaki Altay efsaneleri bunun dolayl kant olabilir. Hakaslarn
athann yardmyla boazla sylendii arklar, Hongoray Siyas ttifak kurulduu
dnemde ortaya kan kahramanlk destanlaryla sk iliki ierisindedir. Mesel;
Alptknmaklarda yle anlatlr: Yeryz olutuu zaman ilk nce yumuak bakr
ortaya kt. Altay dalarnda, Aksuunun kylarnda pek ok hayvan otlar ve orada
Hongorayn yce soylu halk yaar. Haylar ilk nce kutsal bir zellikteki eyi ifade
edip efsanedeki gibi Hakaslarn atalarnn, ortaya kan (Tageezi) da koruyucusuyla
irtibat kurma arac olmutur. Da koruyucular kimseye grnmeyerek Masalc
Haycnn yannda toplanarak onun byleyici boaz sesini, iirlerinin gfte ve
bestesini zevkle dinlerlermi. Hayn ortaya kmas Krgz Devletinin (VI-VIII. asrlar)
ilk devri ile ilgili olabilir. Dmanla sava meydannda arprken gerekirse haylarn
benzersiz korkun sesi dmann psikolojisini bozmak iin kullanlabilir.124 Hayclar,
sahip olduklar yetenee, icra kuvvetine gre hayclar; ulug hayclar, kiig hayclar ve
hurug hayclar olmak zere e ayrlmaktadr. Ulug hayclar (usta hayclar);
hayladklar alpt nmahlar son derece usta bir ekilde anlatan, grtlan ok iyi
kullanan, anlatt epizottaki olaya uygun sesler karp o havay jest ve mimikleriyle en
iyi ekilde yanstan, sadece sesiyle deil artistik hareketleriyle de dinleyicileri kendisine
odaklayan hayclardr. Ulug hayclarn icralar srasnda dinleyiciler onu tevik ve tahrik
eden seslenmelerde de bulunurlar. Dinleyiciler, Hayda ahs alp, kstig, uuuh! (Ne
kadar iyi, kahraman alp, yiit, uuuh!) demektedir.125 Bir dier hayc grubu kiig
hayclar olup bunlar da ustalar olan ulug hayclardan ne duyduysalar onlar icra eden,
kendilerinden pek bir ey katmayp usta mal satan hayclardr. Kiig hayclar,
anlatacaklar alpt nmahlarn tm epizotlarna vakf olmayp, artistik yetenekleri de
124
125

M. Ergun; Hakas Hayclar ve Hayclk Sanat, Milli Folklor, S. 19, s. 25
50
pek olmayan kiig hayclarn ekserisi athan almadan destanlarn icra ederler.126
Hayclarn arasnda son grupta bulunan ve pek de mspet zelliklere sahip olmayan
hayc topluluuna ise hurug hayclar ad verilmektedir. Hurug hayclar destanlar iyi
anlatamayan, aktrlk yetenekleri olmayan, epizotlar kartran, homus almasn
bilmeyen, ou zaman da destanlar mensur olarak anlatan hayclara denmektedir.127
Dinleyiciler, ulug hayclarn icralar srasnda beenilerini dile getirmek iin baz
szlerle nasl ki haycy tevik ve tahrik ediyorsa, hurug hayclarn icras srasnda
dinleyiciler alpt nmahn anlatmn beenmedikleri iin haycy tahkir eden baz
szlerde bulunurlard: nek ili irep tur; abaa ili kistep tur (nek gibi baryor, iki
yandaki tay gibi kiniyor) ve aday ili irepe (it gibi uluyor) vb.
Hakas hayclarnn ekserisi erkek hayclardan olumaktadr. Bunun nedeni
gelenekte kadnlarn hayclk yapmasnn yasak olmas ve bu durumun iyi
karlanmamasdr. Kadnlar ancak nmah (masalc) olabilirler. Bunun en somut
gstergesini de yukarda temsilcilerini verdiimiz masalclardan anlamak mmkndr.
Bununla birlikte gelenein artk yava yava bozulduu on dokuzuncu asrda kadn
hayclarla da karlalamak mmkndr; fakat erkek hayclarla kyaslandnda bu
oran nispeten dktr.128
Hakas Trkleri arasnda on dokuzuncu ve yirminci asrda yaam belli bal
hayclar ve onlardan derlenen alpt nmah ve nmahlar u ekilde sralamak
mmkndr:
Semyon Prokopyevi Kadev (18851977) ---- Altn Ar, Han Kiegey, Kn
Tengis, Ay Huun
Pyotr Vasilyevi Kurbijekov (18911967) ---- Han Mirgen, Altn Po, Sayn
Han, Kurgulday
Makar Konstantinovi Dobrov (19031970) ---- Altn s, Han Mirgen, kiah
Oy Hulun, Aydolay
Vasiliy Aleksandrovi Kaylagaev (18601962) ---- Al Atl Altn Tay, Al Atl
Nun Mergen, Sar Atl Han Mergen, Taralday Han, Ay Han
126
M. Ergun; Hakas Hayclar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar 1996, s. 123
M. Ergun; agm, s. 123
128
M. Ergun; Hakas Hayclar ve Hayclk Sanat, Milli Folklor, S. 19, s. 25
127
51
Homutay Bastayev (19081974) ---- ki destanla otuz kadar hikye ve masal

derlenebilmitir.
Nikita Yegorovi usteyev (19031979) ---- Sar Atl Han Mergen, Ah Han
Pavel Afasanevi Sagalakov (18741965) ---- Alp Harat, Hoten Han, Han Tigir,
Ah Sagal
Porlat Borgoyakov (18701966) ---- ibet Mirgen, Kureldey Mirgen
Pavel Vasilyevi Todanov (19061970) ---- Han Hrotay, Hara Atl Hara Han
Vasilyevna Paraskovya Sulekova (19141970) ---- eek Han, Beyaz Atla Gk
At, Haldama, Altn Seyzen
Anna Vasilyevna Kurbijekova (19131990) ---- Han Mirgen 129
Yukarda grld zere, yukardaki listenin sonunda iki tane de kadn hayc
bulunmaktadr ve bu kiilerden de destanlar derlenmitir.
Alpt nmahlarn icras esnasnda dikkat edilmesi gereken bir nokta da icra
mekn ve zamandr. W. Radlovun Abakan Tatarlarnn destan iir anlatm
hakkndaki kaytlarna gre, kahramanlk masallar normal olarak akamlar, zellikle
sonbaharda av gezilerine katlanlarn akam vakitlerini geirebilecekleri kamplarda
anlatlr. Radlov; atele aydnlatlan ve dikkatle dinleyen kalabalk tarafndan etraf
evrelenen anlatc, bir ressam tarafndan portresi yaplacak kadar kayda deer bir
eydir diye ilave eder.130
Alpt nmahlar bir edeb tr olmann yan sra bu blge insanlar iin kutsal bir
anlatm olmakla birlikte ayn zamanda ava ktklarnda, avn bereketli gemesi iin
tayga eezine dua emsalindeki bu alpt nmahlar okunur. Hakaslar, hikye anlatmaya,
benzer ekilde dalarn koruyucu ruhuna u szlerle hitap ederek balarlar: Dinle ve
bize daha fazla hayvan ver ve biz sana daha fazla masal anlatacaz. Avda baary
salamak iin, bir anlatc, avlanmaya gtrlebilir. Hikye anlatmayla ilgili zel
tabular vardr ve buna bal olarak av treninde gndzleri ve yaz aylarnda anlatm
yasaklanmtr. [Masal kelimesiyle kahramanlk masallar kastedilmitir yani destan
iir trne giren anlatmalar. Trayakov, Hakas kaynak ahslarndan birine dayanarak
der ki; olaan masallar herhangi bir zamanda anlatlabilir; fakat kahramanlk
129
M. Ergun; Hakas Hayclar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar 1996, s. 124-129
130
52
masallar veya iinde koruyucu ruhlardan bahsedilen masallar anlatmak sadece zel
zamanlarla snrlandrlmtr.]131 Haylanan alpt nmahlarn veya dier av treni
anlatmalarnn zel bir zaman diliminde ve zellikle de geceleyin terennm edilmesi
amanlk rit ve trenlerinin geceleyin yaplmasyla da ilikilidir.132 Bu durumu Wilhelm
Radlov ise u ekilde betimlemektedir: Kahramanlk destanlar, Altayllarda olduu
gibi az iinden, umumiyetle akamlar ve bilhassa sonbaharda damlarn av esnasnda
geceledikleri kararghlarda sylenmektedir. Merakl dnleyici kitlesi arasnda ate
ile aydnlatlan arkc, bir sanatkrn tasvirine lyk bir manzara tekil etmekedir.133
or Trklerinde de gndzleri kay sylemenin yasak olmasyla ilgili olarak
gelenekte baz inanlar vardr. Gndz kay kaylayan kay, kay iyesinin gazabna
urayp akln kaybedebilir. Kay iyesi, gndz kay syleyip dinleyenleri cezalandrr;
bu yzden bunlar mutlaka gece sylenmelidir.134 Avclar avn kutsaycs ve
bereketlendirici ruhlarna sayglarn sunmak amacyla beraberlerinde destanc ve
hikyeciler de gtrlrd: Son zamanlara kadar avclkla geinen or Trkleri orman
ruhlarna ok nem verirler. or avclarnn inanlarna gre bu ruhlar avcnn temiz
ve doru sle bulunmasn isterler; avc ava kaca gn cins mnasebette
bulunmamaldr. Avclarn evde kalan aile yeleri de temizlie riayet etmelidir. Avclar
dnnceye kadar obada oyun, akalama, elence yasaktr; nk orman ruhlar byle
eylerden holanmazlar. Bununla beraber bu ruhlar avclardan hikyeler, masallar
dinlemeyi severler. Hele mstehcen hikyeler pek holarna gider. Bunun iindir ki
avclar yanlarnda bir usta hikyeci bulundururlar. Bu hikyeci avdan avclar kadar
hisse alr. Herhalde bu hikyeci roman ruhlariyle iyi geinmeyi salayyan kam
(aman) roln ifa etmektedir.135
Bu kutsallk durumu yalnzca Hakas Trkleri arasnda deil dier Gney Sibirya
Trk boylarndan olan Tuva ve Altay Trkleri arasnda da bulunmaktadr. Tuva
Trklerinin destan anlatclar olan toolular da ayn davranlar gstermitir:
Toolular, tpk dier Gney Sibirya Trklerinin destanclar gibi, anlattklar destan ve
131
Mircea Eliade; amanizm; ev. smet Berkan, mge Kitabevi; Ankara 2006, s. 217
133
W. Radlov; age, s. 147
134
135
A. nan; Tarihte ve Bugn amanizm Materyaller ve Aratrmalar, TTK Yay, Ankara 2006, s. 63
132
53
masallara kar sonsuz bir hrmet sergilemilerdir. Tpk Altay, Hakas ve or

Trklerinde olduu gibi, kahramanlk destanlar toolular tarafndan oklukla geceleri
anlatlmtr. Toolu, destan ve masal eksik anlatmamakla unutmamakla ykmldr
ve anlatt destan ve masal ilah bir metin gibi alglamak zorundadr. Anlattklar
metinleri eksik anlattklar, unuttuklar ve onlara kar saygszlk ettikleri takdirde
toolularn tool eezi tarafndan cezalandrlacaklarna inanlmtr. Destanclarn
destan metinlerini eksik ya da yanl anlattklarn takdirde iyeler (tayga eezi vs.) ve
destan kahramanlar tarafndan cezalandrlacaklarna dair inan, Krgz, Altay,
Hakas, or Trkleri arasnda da yaygndr.136
or Trklerinde ise destan anlatcs anlatt metni bir ilah metin gibi terennm
eder ve sanki bir din metni tecvid eder gibi kendisini, anlattna iyice kaptrr:
Destancnn destan terennm ederken gzlerini kapatmas ve kendini btnyle destana
ve destan kahramanna kaptrmas hususu, or Trklerinin kaylarnda da grlen bir
eydir. or Trklerinde, destan anlatm srasnda sadece destanc deil, dinleyiciler de
gzlerini kapatmaktadrlar: Kahramanlk destanlar kaylar tarafndan sylenir.
Bunlardan her biri kendi anlatm tarzna sahiptir. Destan sylemeye or Trkesinde
nbak salrga (destan koymak) ya da nbak zarga (destan gnderme)
denilmektedir. Destanclar sk sk Men nbak ustkamda sagjm nbak-pa aylan
parbs-a (Ben size destan anlatrken aklm dnerek destanla birlikte gidiyor.), Me
sagjm nbak colu-ba pard (Benim aklm destan yoluyla gitti.) demektedirler. Bu
konuda udyakov unlar yazmaktadr: or Trk kaylarn kendi ifadelerine gre
kaylar, kay eliinde kahramanlk destan terennm ederlerken kahramann yolunu
grmektedirler. Bu durum Drenkova tarafndan bizzat kaylarn ifadelerine gre
aktarlmtr: Destan anlatrken aklm da dne dne destanla birlikte gidiyor. Ya da
Aklm da destann yolunu tutmu. dncesi olarak, destann btn epizotlar kapal
gzlerle daha iyi grlmektedir. Bu yzden kaylar, destan anlatrken gzlerini
kapatrlar. Ayn ilemin dinleyiciler tarafndan da yaplmas gerekirdi. F. Ya. Konun
ifadesine gre, destanlar eskiden hep byle yani sessizlik ierisinde dinlenirmi. Kay
ile dinleyiciler bir btn olutururmu.137
136
137

54
Yukardaki zellikler Dou Trklerinin destanlarnn ritelden kopmadklarn

da gstermektedir. Bu destanlarda ritel-mitolojik unsurlarn okluu da bununla izah
olunur. Arkaik destanlarn ou, mesela Yakut, or, Hakas, Altay vb. eski alarda ve
ksmen de imdi avda okunur. Bununla olonhistler, kaylar (Sibirya ve Altay-Sayan
syleyici-ifac tipi) orman ruhunu yumuatr, avn uurlu olmasn temin ederler.138
Alpt nmahlar birtakm mzik aletleri eliinde icra edilmektedir ki Hakas
alpt nmahlarnn haylanmas srasnda ounlukla athan ve bunun yannda homus
ad verilen bir mzik aleti kullanlmaktadr. athan, ahap bir kaidenin stne yedi veya
alt tane kln arasna geirilen ak kemikleriyle, yere yatrlarak alnan bir mzik
aletidir. Yataan eklinde Anadolu Trke'sine evirebileceimiz alg, yatay bir
rezonans kutusu zerine gerilmi yedi telden oluan bir algdr. Saha-Yakut, Hakasya
ve Altaylar'da da ayn isimle kullanlmaktadr. Teller koyun veya kei barsandan
yaplr. Eik olarak koyunun ak kemikleri kullanlr. (eik-ak) Akort bu eiklerin yer
deitirilmesiyle salanr. alclar bazen parmaklarna boynuz veya hayvan
trnandan mzraplar takarlar. Gnmzde yaplan adaganlar metal telli ve sabit
eiklidir. Teller pentatonik ses srasyla akord edilir.139 Homus ise yalnzca Hakas
Trkleri arasnda deil, dier Trk boylar arasnda oka kullanlan bir mzik aletidir.
Kopuz algs iin mzikolog rfan Grdal unlar sylemektedir: Hakas evresine ait
bir baka algy, Verkov yaynlamtr. Koms adndaki bu alg, iki veya tellidir.
Altay evresinde tobur denen alg ile Tuva'daki Topuur adl alglarla ayndr.
Teknesi ve sap ayn ktkten karlr. Alt ksm koyun veya geyik boynuzu ile kaplanr.
Perdesizdir. Telleri at kl veya koyun barsa (kiri) ile yaplr. Alt teli, st tele gre
belidir. 7080 cm kadar uzunluktadr. Buna benzer alglar Orta Asya'nn birok
blgesinde
kullanlmakta
fakat
farkl
isimlerle
anlmaktadr.
Kazak ve Krgz bakslarnn kullandklar alglarn ismi de kopuz'dur. Ancak bu

kopuzlar yayla alnan bir eit kemenelerdir. Saka-Yakut blgelerinde de sz kl
khomusla ayn ailedendir. slamiyetin kabulne kadar bakslar kl kobz adndaki bu
alg ile ayinlerini gerekletirirlerdi. Krgzlar parmakla aldklar uzun sapl telli
alglarna
138
139
da
kopuzla
ayn
szckten
gelen
komuz
denilmektedir.
F. Bayat; age, s. 165

rfan Grdal; Kopuz ve Trk Dnyas Halk alglar, Trkleri Ansiklopedisi, C. 19, s. 106
55
Kopuz ad ok eitli alglara isim olmusa da Orta Asya'nn her yerinde kopuz ismiyle
anlan tek bir alg var ki o da az kopuzudur. Saha-Yakut dilinde khomus, Tuva
evresinde demir khomus, kuluzun khomus ve art khomus, Kazaklarda, ankobz,
Krgzlarda ooz(az) komuz, Bakrt ve Tatarlarda kubuz, Trkmenlerde gopuz,
zbeklerde ang kobuz adyla bilinen az tamburas ya da batllarn jew's harp
dedikleri algdr. En eski kopuz bu alg m idi bilinmiyor ancak kopuz adyla en
yaygn olan alg olduunu gryoruz. Kopuz ad daha sonralar alg anlamnda
kullanlmaya balam ve genellikle nne bir szck eklenerek zel bir alg ad
almtr. (Klkopuz, simkopuz, demirkopuz, narkopuz, ygakomuz, kuluzun khomus vs.)
Mahmut Ragp Gazimihal, kopuzu telli bir alg olarak akladktan sonra zamanla okla
alnmaya balandn ve muhtemelen bundan sonra oklu kopuz ya da sadece oklu
denilmi olabileceini belirtiyor. Ikl adnn da buradan geldiini ileri sryor ve
unlar yazyordu: " Eski bir Trkistan seyahatnamesinde iki kll olan oklu bir algnn
ad latin harflerince igil imlasyla alnmtr. Fransz musiki yazar Albert Soibes
kaynak gstermeksizin yle diyor "kele yayl bir algdr; u Sibirya ve Mool
snrlarnda kullanlmtr." Bozuk imlalarla yazl kelimenin kl ile olan ilgisini ister
istemez hibir batl iktibas bilemezdi: Trkolog deillerdi." Gazimihal burada ok
nemli bir ipucuna yaklam ancak ikele sznn ikili, igil sznn ise iki kl anlamna
gelebileceini
fark
edememiti.
Trkler alglarn adlandrrken, yaygn olarak tel saysndan yola kyorlar,

iki+kl=igil, ikili, iftetelli, ikitelli, telli gibi Trke adlarn yan sra dutar, setar,
etar gibi Farsa isimler de kullanyorlard. Bu alg adlandrma gelenei de kl
sznn iki kll kknden gelmi olma ihtimalini glendirmektedir. Anadolu'da
kemenelerin tel saylar e ktktan sonra kl ad da kullanlmaz olmutur.140
Wilhelm Radlov, uzun mddet yapt Sibirya gezilerinde yukarda mezkr
mzik aletlerinden de bahsetmitir: Abakan Tatarlar musikiye bat komularna
nazaran daha fazla dkndrler; nk drt eit musiki aletleri vardr. Burada
Altayllardan bahsederken anlatm olduum ney ile gitaradan baka kemana benzeyen
kobs ile f vaziyette kullanlan ve tgattagan ad verilen bir nevi harp da grdm. Derin
bir kazan eklinde olan kobsn uzun bir sap vardr. Bu aletin ihtizaz zemini, kutu
140
. Grdal; agm, s. 106
56
zerinde geirilmi parmen gibi bir deriden ibaret olup, bunun ortasnda byk ve
kenarnda da ufak delikler vardr, bunun zerine, telleri tutturmak iin eik
yerletirilmitir. Biri ince ses iin olmak zere at klndan yaplm iki teli vardr. Bu
alet, ocuklarn aa ok atmakta kullandklar gibi kk bir yayla alnmaktadr. Pek
tabii olarak yay zerine de at kl gerilmitir. Tyattagan bir arndanfazla uzunluk ve 3
4 kar geniliinde dz bir sandk zerinde, uzunluunca muhtelif kalnlkta alt tel
gerilmitir. Her telin altnda bulunan eikler, teller gerildikten sonra sa ksm ince ve
sol taraf kaln ses verecek ekilde kaydrlmak suretiyle ayalanr. algc, tyattagann
nne oturarak sa eliye kaln tarafn telleriyle tempo tutar. Bu alele usta alanlara
rastladm, fikrimce, aletin sesi daha iyi olduu takdirde hakikaten ok ho tesir
brakrd.141
Ancak bu iki mzik aletinden zellikle athan Hakas destan icrasnn asl mzik
unsurunu oluturmakta ve belli bir kutsiyeti de iinde barndrmaktadr. Hakas szl
edebiyatndaki kip-oohlarda (efsane) athann meneine ve alpt nmahlar icra eden
hayclara dair efsaneler bulunmaktadr. Bunlardan biri Tasha Matr ile Ojen Beg ile
ilgili olandr: Tasha Matr ve Ojen Beg Hakaslarn mzik aletlerini icat edenler olarak
da bilinmektedirler. Tasha Matr ldrd rakibini hatrlayarak iki kll homuzu (hak,
homus), Ojenbeg ise yedi kll athan icat etmi. Ojen Beg ldnde kars athan
gizli bir maaraya saklam. Bu yzden bu alet Hakaslara miras olarak kalm.
Tashamatr ise mzik aletleri eliinde besteler yapp arklar syleme balam.142
Bunun yannda u iki efsaneyi de buraya almay uygun gryoruz. Bunlarn ilki athan
adn tamaktadr:
ok eski zamanlarda athan isimli yal bir oban yaarm. Yine ayn devirde
zalim mi zalim, halkna ok ktlk eden bir bey hkm srmekteymi ve emrindeki
dier obanlar da gayet mutsuzmu.
te bu yal oban halkmn hayatn nasl mutlu klabilirim diye dnm ve ince
tahtalardan uzun bir sandk yapm. Bu sand dndrp bir ucundan dier ucuna kendi
atnn kllarndan yan yana gelecek ekilde yedi kl germi. Koyun aklarn da alarak
kllara geirmi ve aklar kaldrp vurduunda sandktan ses kmaya balam.
141
142
W. Radlov; age, s. 143-144

57
O gnden sonra her akam ihtiyar athann yanna obanlar toplanmaya balam.
Aletten o kadar hznl ezgiler kyormu ki kurdundan kuuna kadar tm hayvanlar
bu ezgileri dinliyor ve bunun sesinden byleniyorlarm. obanlar da aletten kan
sesle teye beriye yaylan srlerini toplamaktaym.
Ancak bir gn kt bir hadise olmu. Bu gzel aletin hikyesini duyan sr gzl
kt insanlar ihtiyar athan ldrp mzik sandn alp gtrmler.
htiyar athann da bir torunu varm. ocuk, annesinden ok ve yay istemi. Bu ok
ve yayla sa yanndaki otuz kuu dryor sol yanndaki krk av indiriyormu.
Annesi ise oluna hibir ekilde kardaki yksek da amamasn tembihlemi;
ancak ocuk merak ettii iin da am ve bir maarann yannda bir ev olduunu
grm. Eve yaklam evde birok insann olduunu fark etmi.
Aralarnda
konumakta ve yiyecek etlerinin olmadn sylyormu. Bu arada evin yannda birka

koyunun melemesi duyulmu ve evdekilerden yedi kara kii dar karak bunlar
ldrmler. Etlerini de eve tamlar. Kk ocuun da can et ektii iin oku ve
yay yardmyla ieriden etlerin bir ksmn alm ve eve getirmi. Annesinin de can
ok ekmekteymi ancak bir yandan da sr gzller kt kiiler olduklarn bildii iin
bir yandan da korkmaktaym; nk ocuun dedesi ihtiyar athan sr gzller
ldrmtr.
Ertesi sabah kk ocuk tekrar evin yaknna gelmi. eride, etleri kimin aldna
dair bri kavga olmaktaym. Daha sonra evden kan yedi sr gzl kt kii oradan
uzaklamlar. ocuk ise evin kenarna derin bir ukur kazm ve stne de kabuklar
koyup kum ym. Sonra da eve girip dedesinden kalan aleti alp almaya balam.
Aletin sesine gelen mal davar tek tek ukura dmler. Olan onlar talarla kapatp
ok salam hale getirip yere gmm. Dedesinin mzik sandn alp almaya
balaynca maaral sarp kayadan bir kap alm ve tm mal davar kapdan km.
Olan ihtiyac olan herkese eite hayvanlar datm ve herkes mutlu olmu. O
gnden beri de halk bu mzik sandna ihtiyarn adna sayg gsterip athan, olana da
hayc adn vermi.143
Bir dier efsane de Hayc Paza athan (Hayc ve athan) adn tamaktadr:
Gnn birinde kt bir aa evde Tardan isimli bir kadn ve kk olu Sankay
143
Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi; age, s. 122-124
58
yaamaktaym. Tardan ocukluundan beri zengin birisinin yannda almakta, ii

bittikten sonra eve geldiinde yorgun olsa bile olu Sankaya mutlaka bir masal
anlatrm. Bu masallardan biri de yleymi: Kara Han adl kt bir hkmdar kzna
k olan bir genci yakalatm ve bir ukura atarak eer gerekten yaamak istiyorsan bu
ta itip iinden k diyerek ukurun azn kapatm. Gel zaman git zaman Kara Han
olan hatrlam ve gidip unun kemiklerine bir bakaym diyerek ukuru atrmi ki
ukura att olan hl yaamaktaym. ocuk kz ok sevdii iin hl yaadn
sylemi; bunun zerine Kara Han sen adam deil ancak rmcek olursun diyerek onu
rmcek etmi.
rmcek olan olan ormana gidip aatan aaca a rm; o alar da sihirli
alarm ve gelip geenler bu alara dedike gzel arklar ve trkler iitiliyormu.
Bu masal dinleyen kk Sankay ska ormana gidip o rmcei aramaya balam.
Annesi ise bunun bir masal olduunu ama ok istiyorsa kendi salarn alp aacn
arasona ekmesini belki o zaman rmcein arksn duyabileceini sylemi. Bu
olay duyan kydekiler eve gelerek Sankayn almasn istemiler. Sankay dar kp
athan alp ark sylemi ve annesinin salar tel tel altn olmu. Tm halk mutlu
olmu ve Sankay yalandnda da onun ocuklar haylayamay brakmamlar. te bu
yzden de Hakas yerinde hlen daha hayclar bulunmaktaym.144
2.4. Hakas Trklerinin Destanlar zerine Yaplan almalar
Hakas Trklerinin yaad corafyadaki halk bilim aratrmalar ve derlemeleri
arlk Rusyas zamannda balamtr. zellikle on dokuzuncu yzyln ikinci
yarsndan sonra bu faaliyetlerin balamasyla yerli ve yabanc birok aratrmac ve
Trkolog yaptklar bu derleme ve aratrmalarn yaynlamtr.
Sibirya Trklerinin yaants, dili, din inanc, edebiyat gibi alanlarda alan
baz bilim adamlarn u ekilde sralamak mmkndr; Julius Klaprot, M.A. Kastren,
Korotov, V. Titov, Stepanov, N.A. Kostrov, Adrianov, Klemens, V.V. Radlov vb.dir.145
144
Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi; age, s. 124-125
145
N.F. Katanov; Bilimsel Eserlerinden Semeler-Hakas Folkloru Etnografyas Metinleri, TRKSOY

Yay, Ankara 2000, s. 195
59
Bu aratrmalarn balangc 1840 ylnda M.A. Kastren iledir. Finlandiyal bir bilim
adam olan Kastren, Hakaslarda kahramanlk destanlarnn mevcut olduunu tespit
ederek yazlarnda belirtmitir. Derleme metninin nesir eklinde olmas bile bilimsel
evrelerde yeni bir ufuk amtr. Hakas tarihinde halk bilimi rnlerinde tarihinde halk
bilimi rnlerinden Hanza Beg ile ilgili efsaneyi M.A. Kastern derlemitir. Bu halk
bilimi rnnde, cesur Hanza Begin kendi evresinden grd mcadele ve
yenildikten sonra saklanmas anlatlmaktadr.146 Kastrenin amanist Minsin Trkleri
arasnda tespit ettii on be destann Almanca tercmelerini 1859 ylnda Heldensagen
der Minischen Tataren adyle Almanca tercmelerini yaynlayan Schiefner bu esere
yazd nszde Minusin destanlarnda baz karakteristik noktalarn kaydetmitir.147
Yine N.A Kostrov, Kzl Tatarlar ve Minusinsky Tatarlarnn Yaam Tarz adl
almalarnda Hanza Beg ve Taganah Matr hakknda tarih efsanenin zeti eksik
metinler ile de olsa bulunmaktadr.148 Anlalan bu tarih efsane kavramyla halk
hafzasndan silinmeyen nemli tarih olaylar ve gemi dnemdeki hrete kavumu
hkmdarlar ile kahramanlar hakkndaki efsaneler olan irgioohlar kastedilmektedir.
Bir dier aratrmac olan V. Titovun Minusin Tatarlarnn Kahramanlk
Destanlar Bogatrskiye Poem Minsinsk Tatar (Vestnik GO XV 1859; kitap halinde
St. Petersburg 1856; Etnogr. Sbornik 1858 c. IV) adl eseri de yine Hakas Trklerinin
destanlar zerine yaplan bir dier almadr.149
Hakas Trklerine ait halk edebiyat rnekleri zerine alan isimlerden en
nemlileri ise Wilhelm Radlov150 ve yine kendisi de Hakaslarn Sagay boyuna mensup
Nikolay Federovi Katanovdur.151
Rus Trkolog Vilhelm Radlov tarafndan yaplmtr. Ksa ad Proben olan,
Proben Der Volkslitteratur Der Turkischen Stmme adl on ciltlik eserin ikinci ve
dokuzuncu ciltleri Hakas Trklerinin ve Hakaslar oluturan boylarn dil ve edebiyat
146
V. Ya. Butanayev-I.I. BUtanayeva;Hakas Halk Bilimi Aratormalar Tarihi, akt. Ulanbek Alimov,
Prof Der. Fikret Trkmen Armaan, zmir 2005, s. 143
147
A. nan; Trk Destanlarnn Karakteri, Makaleler ve ncelemeler II, TTK Yay, Ankara 1998, s. 202
148
149
A. nan; agm, s. 202
150
Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Temir; Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri Hayat-lmiKiilii-Eserleri, TDK Yay, Ankara 1991, 191 s.
151
Ayrntl bilgi iin bkz. Fikret Trkmen; 75. lm Yldnmnde Trk Soylu lk Trkolog Nikolay
Federovi Katanov, Trk Dili Dergisi, S. 545 s. 483-490 // rina Kokova; Nikolay Federovi Katanov,
ev. Muvaffak Duranl, TDK Yay, Ankara 1998, s. 121
60
numunelerine ayrlmtr. Probenin ikinci cildinde Abakan (Sagay, Koybal, Ka),

Kzl ve Kumul Azlar (1868), dokuzuncu cildinde ise Uranhay, Soyon, AbakanTatar, Karagas (1907) Trklerine ait halk edebiyat metinleri bulunmaktadr. Son
ciltteki metinleri Nikolay Federovi Katanov derlemi ve evirmitir. Radlovun
yaynlad eserin dokuzuncu cildinde u destan paralar bulunmaktadr: Ay Mk (638
msra), Puga Deke (780 msra), Han Mergen (920 msra), Altn Tayc (580 msra), Altn
Prkan (1630 msra), Han Tgs (725 msra), Han Mergen (531 msra), Ay Tolz (1591
msra), Kara Par (1010 msra), Tarba Kini (788 msra), Ay Mergen ve Altn Kus (3825
msra), Altn Mergen (1003 msra), Sugjul Mergen (2445 msra), Kartaga Mergen (1357
msra), Han Mergen ile Ay Mergen (1455 msra), Kara Tan Han ile Suksaal Han
(645 msra), Ay Kanat (114 msra), Mergen ve Joltay Mergen (1703 msra) , Kulatay ile
Kulun Tayc (960 msra). 152
Bu destan paralar Hakaslarn Sagay, Kain, Koybal ve Kzl boylarndan
derlenmitir. Bunlar her ne kadar manzum olup tamamen destan zelliklerini haiz ise de
Radlov, eserinde bunlar mrchen (masal) olarak adlandrmtr.153 Bu masal
paralar iinde mensur olanlar da bulunmaktadr ki bunlar da kahramanlk efsaneleri
olsa gerektir. Bu mensur paralar Sunu Matr ile Tasha Matr adl anlatmalardr.
N.F. Katanov ise yukarda isimleri verilen ve Radlov tarafndan yaynlanan
destanlardan yola karak Hakas alpt nmahlarn genel bir deerlendirmeye tbi
tutmu destanlarn genel hussiyetleri hakknda unlar sylemitir: Her kahramanlk
destan az ya da ok halkn din, dnya gr, Tanrlarnn gc, lmden sonraki
hayat, dier halklarla olan ilikilerinin yansd berrak bir ayna gibidir. Destanlar her
zaman geceleri, akamdan sabaha kadar, bazen eer destan uzunsa gece boyunca,
grtlaks, ksk, tek dze sesle anlatlr. Destan her zaman kopuz eliinde sylenir.
Destana deiik bir ses tonuyla sylenen nakaratla balanr. Bunlar, Ruslarn goy,
lyuli, fit vs. arklarna benzer. Destanc her zaman yanan atein nnde deri veya
kee zerinde oturur. adrn iin sessizlik hkimdir. Yerli halk, destann ksk bir sesle
sylenmesinin byl ve esrarengiz bir hava verdiini sylerler. Destanlar bazen
nakaratsz da anlatlr. Destan kahramanlar ounlukla atlarnn ismiyle anlr. nk
152
153
W. Radloff; Trklerin Kkenleri Dilleri ve Halk Edebiyat, EKAV Yay, Ankara 1999, 810 s.
61
onlarn kahramanlklarnda atlarnn byk katklar vardr. At, kahramann bu

dnyada olduu gibi br dnyada da yoldadr. Bu yzden bir erkek ld zaman,
br dnyada efendisine hizmet edecei dncesiyle onun ok sevdii atn da
ldrrler. Ayrca, eyerini, ttn kesesini, bir uval dolusu yiyecei de beraberinde
gmerler. Kahramanlk destanlarnda geen denizler zel bir isimle anlmazlar.
Denizler, sadece, kara, ak, kzl, mavi ve lk sfatlaryla nitelendirilirler. Destanda
anlan hanlar ise, ak, altn, mavi, lacivert ve kzl eklinde vasfedilir. Destanlarda sk
sk geen altn ve gm, masallardaki elik ve demir kadar nemlidir. Destanlarda
genellikle 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 30, 40, 50, 60, 70, 90, 100, 600, 700, 900 saylarna
rastlanr. Yeryzn gnele aydnlatan gkte oturan yedi veya dokuz Tanr,
kahramanlarn yardmyla yeralt dnyasnn hkimi, Erlik Hana tbi olan eytan
eklindeki kt ruhlarla savar. Bundan baka, Altay ve Hakas Trklerinin
masallarnda ve inanlarnda geen da iyesi, su iyesi ve ate iyesi gibi gzle
grlmeyen ruhlar da vardr. Kahramann mesken tuttuu yer, ya yeryznn bir
kesinde, ya deniz kysnda yahut da da eteklerinde bulunur. Orada kahramann
geyik derisinden yaplan adr durmaktadr. Kahraman ok glyse, altn veya
gmten yaplan adrlarda yaar. Altn ve gmten adrda yaayan gl
kahramann adr gnete parl parl parlayarak gz kamatrr. adrda bulunan
sandklarda kahramann elbiseleri, eyalar ve serveti saklanr. adrn nnde,
kahramann ve misafirlerinin atlarn baladklar altn direk bulunur. adrn
etrafnda ise, at, koyun ve boa srleri bozkrlara yaylp otlamaktadr. Destanlarda
kahraman, sahneye daha ocukluk anda kar. O, henz iki yandayken yayla ok
atabilir. Seyrek olarak, , be veya yedi yalarndaki kahramanlara da rastlanr.
Kahraman dokuz yana geldiinde olgunlam saylr ve ylknn iinden kendisine at
seer. Setii at urganla yakalar ve onu kendisine e seme hakkna sahip olur. Dn
srasnda, ziyafet verilir. Ziyafete dier kahramanlar da gelir ve bol bol rak ierler.
Eer gelinin anne ve babas hayatta iseler, kahraman kendisi ve kars iin yeni bir
adr kurar. Ei, kahramann sadk dostu ve gvenilir danmandr. Atnn tyleri ve
yelesi gne ve ay gibi parlar. Kahramanlarn silahlar destandan destana, mzrak, ok
ve yay eklinde deiiklik arz edebilir. Onun elbisesi ise, genellikte zrhtr. 154
154
N.F. Katanov; age, s. 196-197
62
Blgedeki aratrmalarn ikinci ayan ise Bolevik htilalinden sonraki dnem

oluturmaktadr. Bu dnemdeki ilk aratrmaclar arasnda N.P. Drenkovay
sayabiliriz. Kendisi daha ok or Trkleri arasndaki tetkikleriyle tannmakla birlikte
orskiy Folklor adl eserinde az da olsa Hakas halk bilimi rnlerinden rnekler
bulunmakta, Krgz ve Sagay boylar hakkndaki baz efsaneler eserinde bulunmaktadr.
1944 ylnda Hakas Elinde alan Hakas Dili, Edebiyat ve Tarihi lmi Aratrmalar
Enstitsnde halk bilimi aratrmalarn yeni bir dnemle birlikte yetenekli hayclar
tespit edilmeye, folklor rnlerinin derlemesi amacyla folklor heyetleri tertip edilmeye
ve hayclarla ilgili toplantlar dzenlenmeye balanr.155 zellikle V.. Domojakovann
Alpt Nmah adl eseri Hakas destanlar aratrmalar asndan bu dneme ait nemli
eserlerdendir. Yine 19501960 yllar arasnda T.G. Taeyeva birok kahramanlk
anlats ve bunlarla birlikte masallar ve efsaneler de derlemitir. 1972de ise M.A.
Ungsvitskayann yazd Hakas Halknn Poetik Gelenei adl eserdeki XIII-XVII.
Yzyllar Mool Cungar stilalar Dnemindeki Tarih Kahramanlk Destan ve
Efsaneleri adl blmde Tasha Matr, Sibdey ve Sibe, Koten Han, Abahay Pahta ve r
Tohn gibi kahramanlk anlatmalar verilmi ve yazar tarih efsaneleri inceleyerek
gnmz Hakaslarn Yenisey Krgzlar ile genetik balarn ortaya koymutur.156
Son yllarda ise folklorculuunun yan sra sosyal antrpolog ve tarihi ynleriyle
de n planda bulunan Hakas aratrmac Viktor Yakovlevi Butanayev son krk yldr
yazd kitap ve makaleleleriyle bu konulara deinmektedir.
lkemizde Hakas Trkleri ile destanlar zerine dier Trk boylarna nazaran
ok youn bir alma yaplmamtr. Biz, bu blge Trkleri zerine ilk yazlar
Abdlkadir nan ve Ahmet Caferolunda bulmaktayz. zellikle Abdlkadir nann bu
blge Trklerinin halk inanlar, edebiyatlar ve tarihi zerine yazd makaleler ilk ve
aydnlatc olmasndan dolay nemlidir. Kaynaka ksmnda almalarn knyeleri
verildii iin burada tekrarlamay gerekli grmyoruz.
Hakas destanlarna ait almalar ise daha ok 1990l yllardan sonra yaplmaya
balanmtr. lkemizde Hakas destanlar zerine yedi adet alma yaplmtr.
Bunlarn ikisi yksek lisans tezi olup incelemeler dil zerine yaplmtr. Tezlerin
155
156
V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; agm, s. 146

V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; agm, s. 146-147
63
metinleri Han Mirgen157 ve Altn Tayc158 destanlardr. Dil incelemesi ve metin

(transkripsiyon-aktarma) ksmlarndan oluan destanlar Hakas Trkleri arasnda yaygn
olarak bilinen destanlardandr. Dier bir alma Altn Ar159 Destan zerinedir. Bu
almada Hakas Trklerinin tarihinden ve destanlarndan ana hatlaryla bahsedilip
destan metni Trkiye Trkesi aktarm ile verilmitir. Huban Ar160 destan da
zerinde allan bir destan olup destan metninin transkripsiyonu ve Trkiye Trkesi
aktarmas erhli bir ekilde verilmitir. Hakas Trklerinin destanlar zerine yaplan son
alma ubat 2007 ylnda yaplm olup almann metnini Altn s161 adl destan
oluturmaktadr. Destan Hakas Eli hakkndaki son bilgilerle gncellenmi olup Hakas
Trkesine ait baz dil zellikleri, metin (transkripsiyon-aktarm), szlk ve dizin ile
zenginletirilmitir. Bu ilm almalar yannda Hakas destanlarndan Huban Ar162 ve
Han Mirgen163 nesre evrilerek roman halinde yaynlanmtr. T.C. Kltr
Bakanlnn yaynlar arasndan kan Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar
Antolojisinin 25. cildi Hakas Edebiyatna ayrlm olup bu ciltte de Ay Huuin, Altn
s, Hus Azraan Altn Hus, Altn Tayc, Kara Hushun ve Han Mirgen destanlarndan
paralar verilmitir. Yine Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar tarafndan
karlan Trk Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi adl eserin 5. cildinde Ak ibek
Ar, Kara Kuzgun, Altn s, Hus Azraan Altn Hus ve Han Orba adl destanlarn baz
ksmlar bulunmaktadr. Her iki eserdeki mezkur metinlerin aktarmalar Do. Dr.
Ekrem Arkolu tarafndan yaplmtr.
u yukarda saydmz muhtelif almalarn yan sra Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumunun bnyesinde ve Prof. Dr. Fikret Trkmen
bakanlnda mteekkil Trk Dnyas Destanlarnn Tespiti, Trkiye Trkesine
Aktarlmas ve Yaynlanmas Projesinde de dier Trk boylarnn destanlaryla birlikte
Hakas destanlarna da yer verilmitir. Proje kapsamnda u Hakas destanlar
157
mmglsm Macit; Hakas Kahramanlk Destanlarndan Han Mirgen nceleme-Metin-Aktarma, dan.

Yard. Do. Dr. Ekrem Arkolu, yaynlanmam yksek lisans tezi, Van 1999
158
Ercan Demir; Hakas Kahramanlk Destanlarndan Altn Tayc nceleme-Metin-Aktarma, dan. Yard.
Do. Dr. Ekrem Arkolu, yaynlanmam yksek lisans tezi, Van 2001, 116 s.
159
Fatma zkan; Altn Ar Destan, Bilig Yay, Ankara 1997, 494 s.
160
Timur Davletov; Huban Ar Hakas Trklerinin Kadn Yiitlik Destan, TRKSOY Yay, Ankara
2006, 283 s.
161
E. ahin, age, 239 s.
162
Timur Davletov; Destanlaan Kadfn Kahraman Huban Ar, Yurt Kitap Yayn, Ankara 2005, 394 s.
163
Timur Davletov; Hakas Kartal Han Migren, Yurt Kitap Yayn, Ankara 2005, 204 s.
64
neredilecektir: Albnc. Alp Mk, Altn aa, Altn u (s) , Altun Tabat, Altun
Tajdzu (Tayc), Ay Dolay, Ay Mirgen, Kara Hushun, Kuun Kreldey, Ocheng (jen
Bey) Pig, Ool Han Pohtu Kiris.
2.5. Hakas Destanlarnn Teekkl Devri
Hakas alpt nmahlar konusunda deineceimiz bir dier nokta ise bu
destanlarn teekkl devirleriyle ilgili olup bu devirlerle ilgili baz aratrmaclarn
grleri bulunmaktadr. Yukarda ismini zikrettiimiz M.A. Ungvitskaya Hakas
destanlarnn metinlerini l alarak alpt nmahlar Tagar-Tatk dnemine kadar
kararak mitolojik ve tarih devirlerin birok numunesinin Hakas destanlarnda
bulunduunu syler.164
Gney Sibirya blgesindeki aratrmalar yneten ve bulgular yorumlayan
arkeolog Mikhail P. Gryaznova gre de, Trk destanlarnn teekkl ve konularnn
ortaya k M.. VII-VI asrlar ile M.S. I. asrlar arasnda olmutur. Gryaznov, bu
dnemde, Orta Asya ve Dou Avrupa atl gebe kavimleri arasnda yayla ve hayvan
srlerini elde etmek iin srekli olarak devam eden savalarda, halkn hayranln
kazanan cesur ve kudretli savalarn ortaya ktn ve ilk kahramanlk efsanelerinin
bu savalar etrafnda teekkl ettiini ve ilk kahramanlk destanlarnn bunlar etrafnda
olduunu dnmektedir.165
V.M. Jirmunskiy ve Muhtar Avezov ise Kl Tigin ve Tonyukuk bideleri ile
Altay, Sayan ve Hakas Trklerinin destanlar ile Manas destan arasnda bir iliki
kurulabileceini belirtmitir.166
Hakas destanlarna ve destanclk geleneine son verirken bilhassa da Gney
Sibirya Trk boyarnn destanlarnda veya kahramanlk anlatmalarnda grlen tr
konusuyla ilgili soruna ksaca deinmek istiyoruz.
Yukarda defaatle bahsedildii gibi Hakas Trklerinde nmah hikye, masal,
efsane gibi mensur edeb trleri karlarken alpt nmah kahramalk destan
anlamndadr ve tabiatyla manzum bir tr karlar. Tva szl gelenei
164
F. zkan; age, s. 5
. obanolu; age, s. 36
166
F. zkan; age, s. 7
165
65
aratrmalarnda karlalan pek ok sorunun Gney Sibirya sahasnda yaayan dier

Trk topluluklar (Altay, Hakas, or) iin de sz konusu olduudur.167 Bu yzden biz de
konuya bu gr erevesinde bakmay, genel sorunu Gney Sibirya ve dier baz Trk
boylarnn szl anlatlarndaki baz trler iinde deerlendirmeyi uygun buluyoruz.
Ayn durum tool ve maadrl tool (Tuva Trkleri), rk ve kay rk
(Altay Trkleri), rek/nbak ve kay rek (or Trkleri), comok ve c
comok (Krgz Trkleri) isimlendirmelerinde ve trlerinde de bulunmaktadr. Do. Dr.
Mehmet Aa bu tr anlat metinlerinin isimlendirmesindeki benzerliin byk oranda
Rus aratrclarn kullandklar baz terimlerden kaynaklandn belirtmektedir.168 V..
Verbitskiy, G.N. Potanin ve V.M. Jirmunskiy gibi aratrclar eserlerinde Altay
kahramanlk destanlar ya da arkaik destanlarn skazka (masal) ve bogatrskaya
skazka (kahramanlk destan) olarak vasflandrmlardr. zellikle Jirmunskiy,
Altaylarn Alp-Manas destanndaki masal elerini ayrdktan sonra bunun bir
kahramanlk masal olduu neticesine ulam, Kazak destanlarnn ise tarih ncesi
alarn aratrp destann balangta, masal, hikye, ecere eklinde sylendiini
yava yava masal elerinden arnp tarih gereklerin destana dnt fikrine
gelmitir.169 A. Kalaev, A.S. Orlov ve A.L. Koptelov blina (destan, kahramanlar
hakkndaki destanlar), N.A. Baskakov ve L.P Potapov ise geroeskiy poema
(kahramanlk iiri) olarak adlandrrken, Malovun grlerini destekleyen N.K.
Dmitriev de Altay efsanelerinin kahramanlk destanlarnn paralar ve destandan
masala geiin en gzel rnekleri olduunu syler. . V. Puhov ise Jirmunskiyin
kahramanlk destannn eitli zelliklerini gz nnde tutmadn, ieriin kahraman
karakterde
olmasnn
bu
tr
metinlerin
kahramanlk
destan
olarak
deerlendirilmesinde en nemli delil olduunu sylemektedir. Yukarda Hakas

destanlar zerine yaplan almalar bahsinde belirttiimiz gibi W. Radlov da, N.F.
Katanov tarafndan derlenen destan paralarn da mrchen (masal) olarak tesmiye
etmiti.
167
Mehmet Aa; Tva Destan ve Masallarnn Aratrlmasnda Tr Sorunu, Milli Folklor K 72, 2006,
s. 86
168
M. Aa; agm, s. 92-93
169
akir brayev; Destann Yaps, akt. Ali Abbas nar, AKMB Yay, Ankara 1998, s. 65
66
u yukarda ksaca rneklerini vermeye altmz tr veya isimlendirme

karkln or Trklerinin kahramanlk destanlar ile ilgili aratrmalar yapan ve
nihayetinde bir eser veren Metin Ergun ise u ekilde aklamaktadr: Bat literatrnde
tale/folktale kavram iinde deerlendirilen masal ile epos terimi altnda ele
alnan destan/kahramanlk destan trn birbirinden ayran belli zellikler vardr. Bu
iki trn arasndaki en temel fark, destann manzum, masaln ise mensur olmasdr.
Btn dnya geleneklerindeki bu temel fark, or destan ve masallar iin de geerlidir.
Bununla birlikte, or destanlarnn bir ksm, zamanla bozulmu, ksalm ve
mensurlamtr. Mensurlaan bu metinler, acem kaylarn ve esas ileri masal
anlatmak
olan
nbahlarn
aznda,
masallarla
anlatlarak
gitgide
masallamlardr. Bu form deiikliinde, kaylk geleneinin zayflamas ve

bozulmas da etkili olmutur. Gelenek zayfladka, usl-erkan deimi, bu
deiiklikle birlikte uzun soluklu kahramanlk destanlar da bozulmu ve konusu
kahramanlk olan masallara dnmtr. Bu husus, orlarn dnda Altay, Tva,
Kazak, Krgz vd. Trk gruplarnn geleneklerinde de grlr. Aratrclara gre bu
metinler destandan masala geisin en gzel rnekleridir.170
170
Metin Ergun; age, s. 37
67
II. BLM
1. HAN ORBA DESTANI

1.1. Han Orba Destan Hakknda Genel Bilgiler
Han Orba Destan, Hakas Trklerinin zengin destan geleneindeki destanlardan
biridir.
Elimizdeki metin Trk Dil Kurumu ktphanesinde Fil.A/9380 numara ile
kaytl olup zerinde altmz kitap destann aslnn fotokopisidir. Kitap 207
sayfadan olumakta ve knyesi haricinde gerek destan gerek destann haycs gerekse
destan haycdan derleyen kii hakknda herhangi bir bilgi verilmemitir. Kitabn baz
sayfalarna eseri daha somut bir hale getirmek iin resimler de eklenmitir.
Han Orba destannn elimizdeki metni 8452 msradan oluurken destann asl
hacmi bu kadar deildir. almamza kaynaklk eden Han Orba destannn asl metni
8622 msradan olumakta ancak TDK ktphanesindeki metnin 25195. msralar
eksiktir. Biz bu eksii AKMB yaynlarndan kan Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk
Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi adl eserin beinci cildinde yer alan ve
aktarmalarn Do. Dr. Ekrem Arkolunun yapt Hakas Trklerine ait olan destanlar
iinde mevcut Han Orba destanndan tamamladk ve kendi almamzn metnine
ekledik. Destann eksik olan ksm yukarda bahsettiimiz eserin 431. ve 435.
sayfalarndan tamamlanmtr.
Destan, Hakas hayclarndan Semyon vanovi ulbayev (
) tarafndan haylanm, Alevtina Konstantinovi Maytakova (
) tarafndan yazya geirilmitir.
Alevtina Konstantinovi Maytakova, 1932 ylnda Hakas Elinin Tatp
Rayonunda domu 2005 ylnda da lmtr. Abakan Devlet Pedogoji Enstitsn
bitiren Maytakova, 1989 ylnda derlemi olduu Han Orba destan ile birlikte yine ayn
68
hayc olan Semyon vanovi ulbayevden 19951996 yllarnda Huban Ar adl

destan da derlemitir.171
Han Orba destannn haycs olan Semyon vanovi ulbayev ise, 1923 ylnda
Tatp blgesindeki Anul kynde dnyaya gelmitir. Ayn kyde yedi yllk ilkokul
eitimini bitirdikten sonra kinci Dnya Savanda Tihooke-Anskay filosunda
memurluk grevinde bulunmutur. Savan bitiminde tekrar kendi kyne dnen
ulbayev burada ky heyetinde bakan olarak alm, ayn blgenin orman
idaresinden de emekli olmutur. ulbayev, blgede karlmakta olan Hakasa
gazetelerde gnll olarak alm ve muhabirlik yapmtr. Semyon vanovi
ulbayev, 1992de 69 yanda lmtr.172
1.2 Han Orba Destannn ekil zellikleri
Destanlar dier manzum trlerden biraz daha farkl olarak drtlkler halinde
deil daha ok tydek ad verilen ve Bat Edebiyatndaki karl ile tirad olan birbirini
takip eden msralar kmesinden olumu nazm ekilleridir. Aratrmac Grebnev bu
konuda unlar sylemektedir:Genelde dizeler belirli bir kta ya da bent oluturmadan
uzun ve sonunda duyguyu vurgulayc kelimeler bulunan bir tirad meydana
getirmektedir. Bu durum Kazak destanclk geleneindeki cra, Krgz destanlarndaki
corgo sze benzeyen bir durumdur. Bu ekil zelliinde her eit kfiye grlmekle
birlikte Trkn mill vezni olan yarm kfiye veya assonans kfiye de grlebilir
Bunlarla birlikte msra ba kfiyeleri olarak da adlandrlan ve ayn sesin tekraryla
oluturulan anaforu da buna eklemek mmkndr. Trk destanndaki bu ekl durum
yalnzca Kazak ve Krgz destanclnda deil Karakalpak, Altay, Hakas, Tva ve or
destanlarnda da grlmektedir.173
Ancak manzum msralarn iki tipi destanlarda olduka yaygn olarak
kullanlmaktadr. 7 ve 8li msra ile 11 ve 12li msra. lk gruptakiler genellikle
uzunluu kararsz olanlarda kullanlrken, ikincidekiler hkim bir ekilde dzenli
ktalarda kullanlr. Bunlardan ikinci olanlar muhtemelen yenidir ve daha ok ak
hikyelerinde ve klsik edebiyat etkisinin kuvvetli olduu Trk boylar arasnda
171
http://nbdrx.ru//chit/lm/sph.asp
Huban Ar II Alpt Nmah , Hakas Kniga zdatelstvoz, Abakan 1996, s. 3
173
M. Ergun-M. Aa; age, s. 30-31
172
69
grlmektedir.174 Destanlardaki genel ekl temayl bu ekildeyken bilhassa Gney

Sibirya corafyas destanlarnda durum biraz farkldr. Bu blgelerdeki (Altay, or,
Hakas ve Tuva) kahramanlk destanlarnda grlen farkl vezin ve kfiye serbestlii
uzun soluklu ve mtemadiyen devam etmesi lazm gelen kahramanlk destanlarn icra
eden destanclarn kendilerini kat kurallara mahkm etmesinden kurtarmaktadr.175 Bu
destanlarda hece ls standart bir hususiyet tamaz; bilhassa Altay, or, Hakas ve
Tva gibi Gney Sibirya Trk boylarndaki destanlarda 7 ve 8 heceli dizeler, birbirini
takip ederken ayn metin ierisinde 4, 6, 8, 9, 10, 11, 13 vd. heceden oluan dizelere de
sk sk rastlamak mmkndr.176
Aada destann farkl blmlerinden alnm olan msralar ve karlarnda da
hece saylar bulunmaktadr. Grld zere hece saylarnda genel bir temayl
bulunmamaktadr:
Xan/n a/a/na k/r/bs/tr.
(9)
A/lp k/z Xa/ra Xan a/a/a
(10)
Ar/a urt/ta pa/sr/tr.
(7)
A/nn ip//z Xa/ra Xan a/a/a
(11)
s as/t o/o/la/as/t pol/tr,
(10)
Po/z al/t ay xa/rn/n xal/tr.
(10)
(35-40)
Yukardaki msralarda arlkl olarak 10l hece ls kullanlmtr. Bununla

birlikte a-b-a-b-a-a uyak dzeni ile zengin (-tIr) ve tam (-a) uyaklar yer almaktadr.
Aadaki msralarda ise 8li, 9lu ve 11li hece llerinin birlikte
kullanldklarn grmekteyiz. Kfiyeler ise zengin uyak (- an, -nar, -tr) eklindedir:
/k pa/la/zn /ce k/z,
(9)
Xu/cax/ta/np, /re/e/ne pa/zn/an.
(11)
Xa/rax as/xa xar/lx/xan/nar,
(8)
174

176
175
70
Xa/rax su/u/na pur/lux/xan/nar .
(9)
/k xa/rn/das pa/ba/zn kr/ze/ler,
(11)
E/ek sa/a/l i/men pas/tr,
(9)
Na/ax sa/a/l par/nn ap/tr,
(9)
Xa/ra pa/z xa/zar par/tr
(8)
A/lp/t ki/r/z pol par/tr.
(9)
(4361-4369)
Aadaki son rnekte ise dier ikisine nazaran farkl hece saylarnn bulunduu
grlyor. 6l, 7li, 9lu, 10lu, 11li ve 12li hece lleriyle sylenmi msralar
bulunmaktadr. Tam (-da, -p) ve zengin (-tr) uyaklar bu msralarda da hkimdir:
Kn/n or/t tu/z sa/rin/da,
(9)
Kk tas/xl/n ir/ge pa/t/ra pa/zp,
(11)
Kk Pus a/lp o/dr/tr.
(7)
Kn xo/ns sa/rin/da,
(6)
Ax tas/xl/n ir/ge pa/t/ra pa/zp,
(11)
Ti/mr So/yn a/lp o/dr/tr.
(9)
Kn or/t tu/z/na to/r sa/rin/da,
(11)
Sa/r tas/xl/n ir/ge pa/t/ra pa/zp,
(12)
To/s k/z/n xu/ca/ it/pes
(10)
Xa/ra a/lp o/dr/tr.
(7)
(7362-7271)
Belirli nl ve nsz tekrarlar da iirdeki ahengi yakalamak ve ritmi tuuturmak

iin gerekli olan formlardandr. K, s, t, p, r, h (x) gibi nszler destann btnnde ska
kullanlan nszlerdendir. Bunlarla beraber a, e, , i, o, , nlleri de sklkla
kullanlan nllerdendir.
Radlov, 1886da yaymlanan bir makalesinde, Altay Trklerinin destan iirinde
kullanlan l hakknda Altay Tatarlar gibi gelimemi toplumlarda iki tr ilem
olduundan bahsedip onlar yle anlatr:
71
1) Aliterasyon, nl uyumu, hece sayma ve tonlama vastasyla elde edilen kesin

bir melodiyle bu manzum msralar kuatmak. Bu amala, syleyii manzum msralar
iinde blmek.
2) Bu manzum msralarn ktalar iinde kaynamasn salamak. Baka bir
ifadeyle; i kfiye ve sondaki kfiye yoluyla bu msralar birbirine yakn klmak.177
Aliterasyon (belirli nsz tekrarlar), asonans (belirli nl tekrarlar), farkl
kfiyeler vb. henk uyumlaryla birlikte msra ba ses tekrarlar da Han Orba
destannda ok sk grlmektedir. Msra sonu kfiyeleriyle birlikte msra ba kfiyeleri
yalnzca Hakas destanalrnda deil dier Gney Sibirya Trk grubu destanlarnda da
mevcuttur:
Alt knn paznda,
Azp, mndox lercikser
Alt kn irtp parza,
Arinca xurup, tzercikser.
An plp, min pu irge
Altn kk kibmne uuxtm.
Ada urt Xara Xann
Ayn xalarn min plgem.
(478-485)
177
72
Ala xaraxxa krbess,

An srp itpess.
Altanp mngen adn
Ara-smee alp,
Azp mstg aynan
An stne odrtarlar.
Ara-smee sin krerz,
Anda saay lerz.
Altanan adn pos salza,
(613-621)
Altanp mngen xzl igrenm,

Aymax irne sinne rp,
Aar oban kp krgebis.
Azar-parar irmde
Adam osxas polgaz.
Azp-lce tnmn
Al xalaz kp xati.
Ada urtna sxxanda,
Azr xanatt xus polaz.
Am Tas Xanna Pus Xann irnde,
Ar kzm albin, tssem,
Azp-lgen min sgmn,
Aymax irnde xalspin,
Adam irne itrerz.
Adam irnde ooxtap pirerz,
Alp- klgm Xan Mirgen,
Ar kz albin,
73
Aymax irnde ld tp,

(6411-6428)
Xzl igren at oylaanda

Xara ir ayxal tura,
Xan tigr solxl tura.
Xan tigrni xara pulud
Xara irzer sabla.
Xan Mirgenni ad soonda
Xara, ax tuban tartl xala.
Xanna xzl igren at
Xyan tast ire oylaanda,
Xrx la ot speske,
Xzl alnn ot, xaap,
Xan tigrge sara kye.
Xan Mirgen krp paratsa,
Xara Xann maln srgen
Xara Molatt alptar
(874-888)
Xan Orba xs, acazn krp,

Xarax asxa xarlxa,
Xapax suuna purluxa,
Xan Mirgen, an krp,
Xara irn xazi teep,
Xatap srenp, tuds sxxan.
(6619-6624)
74
als Xan bek oolmna

rerge polzn tastaspin.
reene anp, paarsap r
als Xan bek oolma.
(6452-6455)
rkem min igren adm,
rtp-ler irme
nem polp rez.
rtp-lp min parzam,
nem urtnzar nanarz, - tp,
(6748-6752)
Pus Xann, aazna xaap,

Puzr xayaa apsra sapxan
Paz an ze araan.
Puzr xayazar pazox krp,
Pus Xann ool Puzr Mirgenn,
(6924-6928)
Tos xara prlern,
Tazrada krp, sapxan.
Tos xara prlern
Tos paz ze sabltr.
Tos xara prge xubulp,
Tos xara alp rce poltr.
(8212-8517)
Yukardaki rneklerde de grld gibi destann byk blmnde msra ba
kfiyeler daha ok a nls ve x (h) nszyle yaplmaktadr. Bunun yannda
75
saylar ve kullanm frekanslar ok yksek olmamakla birlikte i, nl ve

nszleriyle bu uyum salanmaktadr.
Bu durum ayn blgeye ait olan Trk boylarnn destanlarnda da mevcuttur.
Mesela or Trklerinin destanlarndan olan Kartga Pergenin giri formelinde baz
sesler msra balarnda tekrarlanarak msra ba kfiyesi oluturulmutur:
Purun tld sonda poltr,
Emdegi tld adlnda poltr;
Ak talayd katada
Albattg on attr,
Ak taskld tstede
Ak sirerdig mal turtr.
Albattg onn paajn pilgen
Ak mald toozn bilbeen
Altn tktg ak saraattg
Altn kaan poltr.
An abakay altn kk polan 178
Destanlar ounlukla manzum olmakla birlikte mensur ve manzum-mensur
kark olarak da bulunmaktadr. Bu farkllk destanlarn hangi dnemin zelliklerini
daha ok yansttn da bizlere gsterir. Dede Korkut Hikyelerinde olduu gibi
manzum-mensur kark anlatlar destan ile halk hikyesi arasndaki gei dnemi
zelliklerini yanstmaktadr. Han Orba destannn mevcut yaps tamamen manzumdur
ve hibir mensur blm bulunmamaktadr.
Destanlarmzdaki bir dier henk unsuru olan ve gerek destan icracsn gerek
dinleyiciyi anlatya balayan, bir epizottan baka bir epizota geiin sinyallerini veren,
tek dzelii ortadan kaldran ve farkl duygular uyandran yap da balay veya gei
formelleridir. M. Parry, Studies in the Epic Technique of Oral Verse-Making: I;
Homer and Homeric Style adl eserinde formel ifade sistemini, ayn l deerine
sahip olan ifadelerin bir grubu ve bunlarn dncede yeteri kadar benzer olmas ve
178
M. Ergun; age, s. 46-47
76
kelimelerin, onlarn kullanan airin onlarn sadece tek bana formel ifadeler olduunu
deil, ayn zamanda kesin bir tipin formel ifadeleri olduunu bildiinden pheye yer
vermemeli
eklinde
tarif
etmektedir.179
Destanclar,
bu
tr
balay/gei
formellerinden destan ortasnda geii salamak ve uzun zaman ksaca ifade etmek iin
yararlanmtr.180
Bu durum Han Orba destan iin de geerlidir. Destann bandan sonuna dek
birok yerde bu tr formel balay/gei ifadelerine rastlamak mmkndr:
Kahramanlarmz yeni bir maceraya atlacaklar srada veya farkl bir durum veya
duyguyu aklamay gerektiren zamanlarda bu formel ifadeler kullanlmaktadr. Han
Orba destannda epizotlar arasnda veya bizzat epizotlarn iinde kullanlan formel ifade
altm yllk altn telli athann alnmas ve altn tyl guguk kular altn yaprakl altn
aacn stnde akmasdr. Bu durum farkl ifadelerle destann bandan sonuna kadar
yer almaktadr.
Altn Harlhn verdii alt yllk vde dolup Han Orba, Kara Molatn yurduna
geldiinde, onun geldiinin belli olmas iin altm yllk altn athan alnr:
Altm yllk altn athan,
alnp, dnp gelir,
Altn donlu altn guguk
Onunla birlikte ark syler.
ki kula da sar eder.
Han Mirgen, duyup, anlar ki,
Kzl kr atl Han Orba kz,
Alt yl getikten sonra
Uzak memleketten ayrlp,
imdi buraya geliyor.
(2551-2560)
Han Mirgenin yer altnn skinlerinden bir ayna tarafndan karlan at
bulunduunda da ayn formeli grmekteyiz:
179
180

77
Altm yllk altn athan

Altm arkyla gelir.
Altn tyl altn guguk
Altm arkyla oynar.
Pek aydnlk yer yaratlr,
Beik gibi sallanr.
Kara yeri titretir,
Gkyzn soluksuz brakr.
Sert toynakl mal davar tepinir,
Sert bilekli erler vuruur.
Kapal gzlerini anca
Alan gzlerini krpnca
Yksek tepenin stnde
Kzl kr at geldi.
Han Mirgen kzl doru ata bindi,
(2583-2597)
Han Mirgen ve Han Orba sefere ktklarnda atlarnn koular srasnda ortalk
altst olur ve bu durum altn athann alnp altm guguun akmasyla belirtilir:
Yiit iki karde, atlarna bindiler.
Halk arasndan yryerek getiler.
Mal davar arasndan yryerek getiler.
Yksek zirveye ktlar.
Tm halka veda edip,
Atlarna binip,
kisini de kamladlar
Kara Hann yurdu titredi,
Gkyz soluksuz kald.
ki at da ahlanp tepindiinde,
78
Altm trkyle alnd,

Altm altn guguk
Altm trkyle oynad.
Kara eytann yurdunda,
Aydnlk yerin stnde
Adm att, burnundan nefes ald
Bunu duymayan yiit kalmad,
(2995-3012)
Bu kez yalnzca Han Orbann atnn komasyla ayn eyler gerekleir:

Han Orba, atnn gemini
Tekrar geriye doru ekip,
Aasyla beraber yrr.
Kzl doru atn stndeki
Altm trkyle alndnda
Altm altn guguk
Altm eit sesle yrladnda,
Ot yetimeyen kra ovalarda
Otlar byyerek gerir.
Aacn bymedii plak dalarda
Aalar serpilip, hrdar.
Saksaann gezmedii kuru ovalarda
Kuzgunlar cvldarlar,
Ak olan gkyz bulutlanp,
Kar ve yamur yaar,
Bulutlarla kapl gkyz,
Alp, aydnlanr
(3102-3119)
79
Han Mirgen ve Han Orbadan sonra Ay Ar da atyla drtnala gider:

Ak sar atl Ay Ar kz
Babasnn yurdundan ayrld.
Gzlerinden ya akt,
Ak ipek al ile gzyan sildi.
at yan yana yrttler,
kamy aklattlar.
Ay Arn yurdu titredi,
Gkyznn dibi soluksuz kald.
Altm yrla alnyor.
Altn tyl altm guguk
Altm yrla oynadnda
Yeryzndeki canllarn
an sesi gibi kulaklarna yaylyor.
Gk gibi grldyor.
(4022-4036)
Han Mirgen ve Han Orba yeni bir sefere ktklarnda veya hliyle yeni bir
epizotun balangcnda, macerann veya epiztun balangc formel ifadeyle verilir:
Altm yrla alndnda,
Altn donlu altm guguk
Altm yrla akdnda,
Yksek tepelerdeki ana babas
Sevindiler.
Oradan dnp, boya
Dier tleri verdiler:
Hayvann besilisini seip kesin,
Hi kimse a kalmasn,
80
Hi kimse susuz kalmasn,

Kt idareli kii hi olmasn.
Gzyalarn silinerek,
Byk eve girdiler.
(4409-4422)
Han Orba ile kt alp Hazr Han arasndaki sava balamadan nce, bu
mcadelenin habercisi olarak formel ifadeyi grmekteyiz:
Yiit kz bakar ki,
nnde Hazr Hann kardei
Han Sabar durup konumakta:
Orada burada yaasan,
Rahat yer vermezsin.
Altm yrla alndnda,
Altm altn guguk
Altm yrla cvldadnda,
ki kulak sar olur,
Ok gibi vzldar,
Gk gibi grlder.
Seni hep duydum,
imdi sadece gzlerimle gryorum.
Seni hep iittim,
imdi sadece gzlerimle grrm.
Pek gl Hazr Han aamn,
Onun olu Han Hartann
Saf canlarna ulamsn.
Pek gl olan ben de
imdi senin canna ulaacam.
(4673-4693)
81
Altn aah, Han Mirgen ve Altn Harlh atlarna binip ilerleyecekleri zaman da
bunu grmekteyiz:
Altn aah bu yerden de
Atn kamlayp kt.
Demir zengiye basp,
Eyerine yiit oturmu.
yiit atlarna bindi
Atlarn klarn kamladlar,
Hazr Hann yurduna glkle gidip,
Yurduna ulat.
Hazr Hann yurdu titredi.
Gkyz soluksuz kald.
Altm yrla alnd,
Altn tyl altm guguk
Altm yrla akd.
lkin onu iitip,
ocuk yataki olan
Han Orbann atn grr,
Sert yrei eridi,
Donmu yrei zld.
(4827-4845)
82
Han Mirgenin olu Han ibeki evlendirmek ve kz almak iin Gk Hann

yurduna gitmeye hazrlanan yiitlerin geldiini, Gk Nincil athan ve guguk sesinden
anlar:
Altm yrla alnd,
Altn tyl altm guguk
Altm yrla akd.
Yr iiten Gk Nincil kz,
Gk Han babasna der:
Kara Hann yurdundan
yiit kp geliyor.
Yiitler buraya ulamadka,
Mcadele balamasn.
Kara Hann kz Han Orba
Buraya geldiini,
Atna kam vurduunu, anladm.
Altn telli altn athanla
Altm yr alndnda,
Altn tyl altm guguk
Altm yrla akdnda,
Zil gibi vurulup, iitildi,
ki kula sar etti.
Bunu iiten boy milletin
Yrekleri dayanamad,
Gzyalar kanland,
Gz sular buzlanm.
(5037-5226)
83
Yine atlarn koularndan dolay ayn sesler duyulur ve tabiat kendisini yeniler:
Han Mirgen, Han Orba ve Han ibek,
Zirvedeki tepede kamladlar atlarn
tarlay rahata atlar,
dereyi rahata getiler,
at yan yana ilerlediler.
ata kam vurduklarnda
Kara yerin stndeki
Boy ve millet iitti,
Ala benekli hayvanlar,
ifte kanatl kular anlad ki
Ta Han ile Buz Hann yerine
at hzlca gelmektedir.
at ahlanp geldiinde
Ak ieklerin yetitii ak ovalar
Ak ipek gibi parldar,
Mavi ieklerin yetitii yeil ovalar
Mavi ipek gibi parldar.
Altm yrla alnr,
Altm soyu besleyen athan
Gl yiitler duyup,
Ala gzlerini silerler,
ifte kanatl kular, tnemedi,
yiidi grmek iin,
gn nceden uuup,
Bir gn sonrasnda serilip,
zlp, at yakarlar:
Gzel yaratml Han Orba kz
84
Nasl grdk,
Millet boydan olacak olsa!
Yeryznde yiit yaratlsn
Yiit yaratml Han Orba gibi.
Geni yeryznde at yaratlsn
Yiit kzl kr at gibi.
Altn tyl altm guguk
Altm yrla akdnda,
Yetmi hann yurdunu geerek
Zil sesleri yaylr.
Ala benekli hayvanlar
Bunu iitip birlikte dayandlar
(6263-6303)
Han Mirgenin cenazesi atnn srtnda yurduna doru ilerlerken, kendi
memleketindekilere bu ac haberi athan ve guguk nameleri verir:
Altn Harlh uup geliverdi.
Yiitler atlarna binip, oradakiler
Uzak yurtlarna dndler.
Altm yrla alnd,
Altn tyl altm guguk
Altm yrla tt.
Bunu duyup, kz ocuun,
Onunla birlikte giden boy milletin
Gz ya alayp akt,
Hayvan ve kular, pelerinden gidip,
zntyle alarlar.
El yurdunu zor ettiler,
Baba yurduna ulatlar.
85
El yurduna gittiler,
Ana yurduna ulatlar.
Yksek tepenin stnde
Ay Ar geliniyle,
Altn Harlh kz,
Devaml gelip, beklemekteydiler.
Kucaklap, alatlar,
Yksek tepeden aa indiler,
Altn sarna atlarn baladlar,
Onlarla gelen boy millet de
Uzak yurda blk blk vardlar.
At stndeki Han Mirgeni
Demir tabuta yatrdlar.
(6993-7019)
Baz tabiat deiiklikleri de formel ifadedeki olaylara balanmaktadr:
Altm yllk athan alndnda
Altm yrla guguk cvldadnda,
plak zirvelerde otlar byd,
Kurumu aalarda yapraklar kt.
Ayaz gkten yamur dp,
Yamurlu gnler geri dner.
(7302-7307)
Han Orba ile Kara Moolun kz Azgn Noas arasndaki iddetli savan
habercisi de dier dvlerden nce olduu gibi yine athan ve guguk olur:
Kz ocuu konuur:
Kara topran stnde
Pek gl yiit Kara Moolun yurdunda
ok gl yaratlm
86
Yiit Azgn Noas kzm.

Aydnlk yerin stnde
Saf niyetli halkn arasnda
Pek gl yaratlan
Kzl kr atl Han Orba
Yiit kzsn.
Kzl kr atnn stnde
Altm yrla vurulur.
Altn tyl altm guguk
Altm yrla cvldarlar.
Yeryznde bunu iitmeyen
Hibir canl yoktur.
Sizler atlarnz kamladnzda,
Altm telli altn athan
Altm yrla alnd,
Altn tyl altm guguk
Altm yrla akmasnn
Yakndan geldiini duyup,
Tatan kat yreim eridi,
Buzdan sert yreim zld.
Toplanan yiitler, bunu iitip,
Yrekleri dayanmayp, aladlar.
ki yiit kzn mcadelesini
Byk yurdun hemen anlar.
Pek gl yaratlm olsan,
Benim saf canma ulap,
Kara Mool babamn yurdunu yerlebir edip,
Maln davarn srersin,
Boyu milleti alrsn.
ok gl olsam,
87
Yiit Han Orba kz,

Saf canna ularm,
Maln davarn srerim,
Boyunu milletini alp getiririm.
(7426-7464)
Grld zere Han Orba destanndaki formel ifadeler veya formel ifadenin
bulunduu ve azam be msradan oluan ksm tm destan boyunca muhtelif yerlerde
paralar halinde belli bal olaylar, epizotlar, duygular ve birtakm durumlar
hazrlayp oluturmaktadr.
Balayc/gei formellerinin yan sra destan ierisinde bahsi geen grevlerde
olmayan ama bir varln mekna geliini anlatan veya kahramanlarn yola karken
nerelerden getiklerini anlatan baz kalplam ama formel ifadeler gibi belirleyici
grevleri olmayan baz leitmotive ad verilen kalp ifadeler de bulunmaktadr.
Leitmotive; ana motif, klavuz motif, bir mzik ya da opera parasnda tm eser
boyunca tekrarlanan bir dnce, bir duygu, bir durum ya da bir kii hatrlatmaya
yarayan ayrt edici nitelikte motif veya temadr.181 rnein kahramanlar sefere veya
baka bir yola ktklarnda hep ayn yerlerden gemektedirler:
Han Mirgen bunu grp,
Ak sar atn dibinde durup,
Sa buduna kamy aklatt.
Ak sar at, bir kez atlp
Kotuu yerde,
Han Mirgen tarla aarak,
dere geemezdi.
(2147-2153)
181
Mehmet Tekin; Roman Sanat I-romann unsurlar-, tken Nesriyet, stanbul 2003, s. 251
88
leride, sihirli Ay Ar kz,

Onu indirip geirir.
Alt tarla getiinde,
Alt dere atnda
Yiitler, ktce dnp,
Ay Arn yolunda,
Alevli ve yalml nehirden
Zehirli bir nehir yaratrlar.
(2502-2509)
Alt tarla atnda,

Alt nehir getiinde,
Byk kavga burada olur.
Dokuz kara yiidin cann alp,
Yiit kii buradan karak
Altn aahn yurduna gider.
(3217-3222)
Alt tarlay atklarnda
Alt geidi getiklerinde,
nlerine baktklarnda grrler ki.
Orada scak bir sava olmaktadr.
Altn aah, Ay Ar, Altn Harlh
Mal davar, tm halk
Han Taycnn yurduna srdrtmeyip,
iddetli savan iine girdiler.
(3327-3334)
89
ay getiklerinde
bahe atklarnda
yiit kamy
Ge doru savurup
Atlarn kna birlikte vurdular.
yiit at ahlandnda
Kara yer sarslr,
(5029-5035)
tarla atklarnda
ay getiklerinde,
Bei de atlarn birlikte srp,
Atlarna vurduklar ifte kamy
Ata hep birlikte vurdular.
Beinin yiit atlar,
Kara yerin amurunu
Ge sratp,
Ay ve gnei karanla brrler.
(5844-5852)
Altn aah yanlarna gitti.

Unutulmamacasna veda etti,
Brakmamaya sz verdi,
Uzak evden uurladlar.
Yksek tepenin stnde,
Sevdikleriyle pp,
Ak kula atna atlad
90
tarla atnda
dere getiinde,
Altn aah, yiit kz,
Atna vurduu ifte kamsn,
Ge doru savurup,
Ak kula atna aklatm.
(5905-5917)
Gk Nincil konutu:
Byk evden sa salim ktk,
z yurdumuza yine sa salim dnmz olsun.
Altn sarnda bal atlarn
pek dizginlerini zp ektiler.
Mal davar, boy millet, uurlayp,
Yksek zirveye birlikte ktlar.
Boy milletle vedalatlar.
tarla atlar,
dere getiler,
(7224-7283)
yiit yksek zirvede,
Atlarn durdurdular.
Derileri baka hayvanlar,
Dilleri baka boylar,
Karncadan da fazla olup,
Bu yurda smam,
Alt tarla aarak,
Alt dere geerek
Yaylp yaar olurlar.
(7329-7337)
91
Yiit Kaan Kz bard:

Yiit Kaan Kz, canl okunu
Tm gcn sald.
Saf gc almaz,
Ulu gc ulamaz,
tarla aarak,
dere geti,
Kara kayaya vurarak sktrd,
(7580-7587)
Yine Altn Harlh ihtiya oluna yerlere gelirken he ayn ekilde ve hep ayn
yerden gelmekedir. Bu durum da aadaki rneklerdeki gibi belirtilmitir:
Ak bulutun altnda,
Mavi bulutun stnde
Altn guguk donlu
Altn Harlh karde uup gelir.
(3849-3852)
Gkyznn kara bulutu
Kara yere yayld.
Ak bulutun altnda
Gk bulutun stnde
Altn Harlh uup,
Buzlu zirvesini sa kanadyla dvdnde
Kemik gibi ufaland
(5402-5408)
92
Ak bulutun altnda,
Mavi bulutun stnde,
Yiit olan Altn Harlh kz,
Att oktan sratle gelir.
(5455-5458)
Kara yerden havalanp,

Ak bulutun altna,
Mavi bulutun stne ktnda,
Yamur yad.
(5972-5975)
Altn Harlh kz,

Altn guguk donuna girip,
Ak bulutun altna,
Mavi bulutun stne kp,
Uzak yurda doru yol ald.
(7082-7087)
iddetli bir frtna gelir,

Sert kanat grlder.
Gkyznn kara bulutu
Kara yere yaylr.
Ne oldu deyip,
Dar kp baktklarnda,
Ak bulutun altnda,
93
Mavi bulutun stnde

Altn guguk donlu
Altn Harlh kardeleri gelir.
(7106-7115)
Altn Harlh byle konuup,

Kara bulutun stne kt,
Ak bulutun altna ulat,
Bitmemecesine vedalaverip,
Kara Moolun yurduna utu.
(7173-7177)
Son olarak unu da belirtmek istiyoruz. Altn Harlhn gelii srasnda
sylenegelen leitmotive ifadesi Altay Tatarlarnn aman ayinleri srasnda, amann
cezbe halinde bir ku misali (kendisini ku donunda hissedip) uarken syledii ra ok
benzemektedir:
Ak gn stne,
Ak bulutlarn tesine
Mavi gn stne,
Mavi bulutlarn tesine,
Yksel gklere ey ku!182
182
M. Eliade; age, s. 224
94
2.3. Han Orba Destannn zeti

Bakrlar arasnda yeryz yaratlrken dalar da yuvarlanarak meydana gelir.
Yeryznn stnde sular grl grl akar, geni yaprakl otlar kk salarak byr. Kara
bal halk yaratlp yaamaya baladnda kepeler kartrlp gller oluur.
Kara ballarn yaratlmasndan sonra ak denizin kysnda ak dan yamacnda
bir millet yaar, maln davarn gder. Bu millete han olarak ise Kara Han ve zevcesi
Kara Tarah vardr. Kara Han ve Kara Tarah birlikte yaamakta ve lkeyi idare
etmektedir. Kara Han milletine hi ac ektirmemi, onlar hep bayndr klmtr. Bir
gn byle rahat ve mutlu bir ekilde yaayan Kara Hann yurdunu Kara Molat basar.
Kara Molat, Kara Han ile savaacaktr. Bu sava esnasnda Kara Han ile Kara Tarahn
yanda bir oullar vardr; ayn zamanda Kara Tarah alt aylk hamiledir. Her trl
hazrl yapp yaadklar ak saraydan karlar. Kara Han ile birlikte tm halk da savaa
hazrdr. Kara Han ile Kara Molat arasnda byk bir sava balar, bu arada da birok
insan esir alnr. Bu kt durumu engellemeye alan Kara Tarah ise sihirli glerini
kullanarak ak ipekten rtsyle bysn yapp mal davar gk iee, halkn boyun
yarsn da ak iee dntrr. Sava meydanndaki Kara Molat ve askerleri bu
byy anlamamlardr. Bundan ay sonra ise Kara Tarah doum yapar. Henz
obada Kara Molat deheti srdnden ve Kara Molatn, kendi ocuklarna zarar
vereceinden korktuu iin yandaki ve yeni domu kzn ak sarayn bahesine
iek olarak diker. Kara Hann ocuklarn ldrmek iin ak saraya girer ve ldrmek
iin ocuklar sorar. Kara Tarah ise, Kara Handan hi ocuu olmadn syler ve
Kara Molat buna inanr. Kara Molatn kara kleleri halk srmekte ve topladklar
yerde onlara eziyet etmektedir. Kara Han ile Kara Tarah, yerlerinden yurtlarndan
edilirler.
95
Kara Hann yurdunda hayvanlarn otlatld yerde boy boy otlar biter ve tabiat
onulmaz bir halde kalr. Bu arada byk bir frtna kopar ve gkten altn tyl bir guguk
kuu iner yere. Altn guguk donunu karp altn cebine koyuverir. Daha sonra Kara
Hanla Kara Tarahn yaad eve girerek altn masaya oturur. Yer, ier sonra da evin
kesinde duran krk anahtarla alan demir sand grr. Sand atnda iinden
Kara Hann ocuklarnn zrhlar ve silahlar durmaktadr. Altn guguk donlu kz dar
kp bahe de iek haline getirdii ocuklarn ak ipekten rtye sarp ieri getirir.
Yine bu rtyle, ocuklar iekten insana dndrr. ocuklar insan haline gelirler,
selamlarlar, yemek yiyip ierler. Daha sonra guguk kzla konuup onun kim olduunu
renirler. Kz ana ve babalar sanrlar; ancak guguk kz onlara kim olduunu ve
balarndan neler getiini anlatp kendisini altn guguk donlu Altn Harlh kz olarak
tantr. Kara Molatn neler yaptn anlatr. Bunlar duyan ocuklar nce alarlar. Daha
sonra Altn Harlh ocuklara ad koyar. Erkee Han Mirgen, kza ise Han Orba ismini
verir. Ailelerini kurtarmak ve Kara Molata saldrmak iin ise alt sene beklemelerini
tembih eder. Daha sonra Altn Harlh tekrar bysn yaparak nce iee
dntrlm halkn yarsn daha sonra yine iee dntrlen mal davar eski
hallerine dndrr ve tekrar havalanarak oradan ayrlr. Han Mirgen ise Altn Harlhn
koyduu alt senelik mhleti beklemez ve Kara Molatn yurduna gitmeye karar verir.
Her ne kadar Han Orba buna kar ksa da Han Mirgen kararndan dnmez. Han
Mirgen silahlarn ve zrhn hazrlayp atn koumlayp yola kar. Han Mirgen, kardei
Han Orbay halknn bana geirip onlara t vererek oradan ayrlr.
Bu esnada da Kara Molatn askerleri esir ald insanlara ve hayvanlara eziyet

ede ede, onlarn canlarn ala ala ilerlemektedir. Han Mirgen, sonunda, Kara Molatn
yurduna ular. Yine yol esnasnda Kara Molatn kendi halkna da ok eziyet ettiini
grr.
96
Han Mirgen, Kara Molatn evinin nne gelir. Kapy ap ieri girer. Kara
Molat bu esnada yemek yemektedir. Devasa boyutlara sahip olan Kara Molat, Han
Mirgeni grr ve kim olduunu sorar. Kendi yurduna hangi yiit gelirse gelsin oradan
sa kamadn ekler. Han Mirgen de kendisini tantr, ana babasnn kim olduunu ve
Kara Molata, yaptklarnn yanl olduunu doru yola gelip Tanrya isyan etmemesi
gerektiini syler. Buna ters bir ekilde karlk veren Kara Molat, Han Mirgeni tahkir
eder. Han Mirgen ise sihirli glerini kullanarak Kara Molat ldrr ve Kara Molatn
z halk buna ok sevinir. Bu arada bunu gren Kara Molatn kars Kara Nincil,
kendilerinin ocuu olmadn ve kendisini ldrmemesini ister. Han Mirgen ise byle
bir eyi zaten yapmayacan syleyerek Kara Molatn evinden ayrlr.
Han Mirgen dar kp gitmeye hazrlanrken atnn aladn grr. Bu esnada
ovada ilerlemekte olan o yiit de Kara Molatn kardei Kara Kuzgundur ve Han
Mirgeni ldrmeye gelmektedir. Han Mirgen ile Kara Kuzgun dvmeye balarlar ve
Han Mirgen, Kara Kuzgunu yenerek onu aabeyinin yanna gnderir. Bundan dolay
halk sevinip bayram eder, herkes Han Mirgene kranlarn sunar.
Han Mirgen atnn yanna gittiinde atnn tekrar aladn grp zlr. O
anda da Han Mirgenin yannda dokuz kula boyunda bir kara kurt peyda olur ve kurt
donundan syrlarak Han Mirgene selam verir. Bu gelen kz Kara Molatn kz kardei
Kara Marhadr. Kara Marha, burada gkte yaayan altn guguk donlu Altn Harlh
aabeyi Kara Kuzguna e yapmak istediini syler ve Han Mirgeni ldreceini ekler.
Han Mirgen ile Kara Marha dvmeye balarlar. Bu arada tepede bir atl belirir.
Atndan inen kii Ay Ar kzdr ve Han Mirgene, Kara Nincilin bir ocuu olduunu
ve Kara Molat gibi kan iici, acmasz biri olduunu syler. Ayn zamanda Altn
Harlhn szn dinlemeyip neden buraya geldiini de sorar. Daha sonra hzla oradan
ayrlan Ay Ar kz, Kara Molatn ei Kara Nincilin ban koparp kara denizin
kysnda duran kara kayann iinde bulunan dokuz kara kz dar eker ve onlar
ldrr. kinci kez kara kayann iine girip bu kez dokuz kara yiidi srkleyip onlar
97
ldrr. ncsnde de ayn yere girip bu kez de dokuz sar yiidi ldrr. Kara
kayann iinde kimse kalmaynca da kara kayay tutup kara denize atar.
Han Mirgene Kara Molatn ocuunun saldrya baladn syleyen Ay Ar,
Kara Molatn evine girip Kara Molatn oluyla kapmaya balar. Han Mirgen de bu
arada Kara Marha ile dvmektedir. Bu esnada da Altn Harlh uup gelir ve Han
Mirgeni, alt yllk mhlete riayet etmedii iin azarlar ve Han Mirgenin atn ifte
boynuzlu eytann kardn syler. Bu arada gc iyice azalan Han Mirgenin azn
atna dayatr ve Han Mirgen tekrar eski gcne kavuur; Kara Marha ile dvmeye
devam eder ve onu ldrr. Tm halk buna sevinir ve bylece Han Mirgen de babas
Kara Hana, anas Kara Taraha kavumu olur. Daha sonra Kara Molatn atn da
ldren Han Mirgen kendi atnn eytanlar tarafndan karldna hayflanr. Atn
peinde olan Altn Harlh ise tylerinin kopmasndan dolay ac eker. Ay Ar ise bu
arada etrafndaki dokuz kara yiidi ldrr. Han Mirgen gidip grr ki ak ovann
ortasnda Altn Harlhn tyleri dklp yatmaktadr. Bu esnada Ay Ar kz, dokuz
dan ortasnda ve dokuz denizin kysndaki Kara Tana kz ldrmtr. Kara Tana ise
Altn Harlhn tylerini koparp Kara Nola vermitir. Kara Nol ise kardeini
ldren Ay Ar ldrmek iin oraya gelmektedir. Daha sonra bu ikisi arasnda bir
mcadele balar ve Ay Ar, Kara Nol ldrr. Bu arada ifte boynuzlu eytann alp
gtrd Han Mirgenin doru atn izlemektedir. Han Mirgen, Kara Noldan ald
Altn Harlhn tyn alp cebine koyar. Hzla ilerleyen Han Mirgen yorulup bir su
banda dinlenir, o esnada da yanna sar sakall biri gelir. Han Mirgen bu kiiye kim
olduunu sorar ki bu kii su iyesi olan Sar Tamcldr. Sar Tamcl burada Han
Mirgenin saf ruhuna ulamak ister ve kavgaya balarlar. Dokuz gn boyunca kaprlar.
Bu kavga srasnda altn tyl guguk donundaki Altn Harlh gelir. Altn Harlh
alamaktadr nk tyleri kopmutur. Altn Harlh, Han Mirgenin atn grdn
sylemektedir; ama Han Mirgenin bu mcadeleden dolay gc tkenmitir. Altn
Harlh, kendisindeki kaz yumurtasn yedirir ve Han Mirgen eski gcne tekrar kavuur.
Sar Tamcl ile tekrar dvmeye devam eden Han Mirgen, onu yerden yere vurarak
ldrr. Bu srada Altn Harlh tekrar havalanrken yine bir ty daha der. Han
Mirgen bu ty de alp cebine koyar. Buradan uzak olmayan bir yerde de Ay Ar, Altn
Harlhn kuyruundan bir ty kopard iin Sar Ninci adl birini ldrmtr. Bu
98
srada Ay Ar yerin altndaki eytann ininden altm oltayla ekmektedirler. Yerin

stnden ise yetmi demir oltayla yukar almaktadrlar. Bylece Ay Ar gten
dmtr; bununla da kalmayp atna kelepe geirirler. Bunlar gren Han Mirgen
bunlarn hepsini paralar. Ay Arn bu olanlardan sol gz kr olur. Han Mirgen, al
ipekten rty karp ayn karsnda alt defa evirdiinde ise Ay Ar iki gzyle
grmeye balad. Ancak eski gcn hala kazanm deildi. Bu kez de Han Mirgen sol
cebinden mavi ipekten rtsn kard ve gnein karsnda alt defa salladnda Ay
Ar tm gcyle ayakland. Ay Ar, bu yaptklarndan dolay Han Mirgene teekkr
eder ve veda ederek oradan ayrlr. Han Mirgen de at olmad iin yryerek
ilerlemektedir. Bir dan kenarna geldiinde ise aa bakar ve ak ovann ortasnda
ssz bir grr. Evin sarnnda hibir at bal deildir. Ovaya inip evin yanna gelir ve
eve girer. Evin iinde birok ar ve sinek olup vzldamaktadr. Evin iindeki alt ayakl
yatakta ise ok irkin, vcudunda yaralar bereler olan, evresinde sineklerin uutuu
bir kz bulunmaktadr. Kzn plak halini gren Han Mirgen utanarak baklarn yere
indirse de, kz bu durumdan utanmaz ve Han Mirgen ile konumaya balar. Kz,
kendine bir erkek aramaktadr ve Han Mirgen de tam vaktinde gelmitir. Dnyada
kendisinden daha gzel bir kz olmadn syleyen kz, Han Mirgenin mutlaka
kendisiyle beraber olmasn ister. Han Mirgen kza bir iki defa vursa da kz yine byle
konumaya devam eder. Kz daha sonra Han Mirgene mkellef bir sofra hazrlar ve
nne, hi ku eti olmad iin ylan eti koyar. ok ackan Han Mirgen, Altn Harlhn
bu konudaki sylediini hatrlayarak ylan yer. Ylann tad ok gzeldir, Han
Mirgenin karn doyar ve her ey o anda deiir. O ucube kz birden etrafna nur yayan
gzeller gzeli bir kza dnr. Kz, bu durumun sebebini aklamaya balar. Yerin
stnden ve altndan birok yiidin geldiini ve hepsinin kt niyetli olduunu onlarn
tehlikelerinden korunmak iin devaml ekil deitirdiini syler. Bu kzn ismi ise
Altn aahtr. Daha sonra ikisi birlikte evden dar kar, darda atal kanatl kara
ylan durmaktadr. Bu kara ylann Han Mirgene zarar vermeyeceini syleyen Altn
aah ylana binip gitmesini syler. Han Mirgen ylana atlayarak ge doru ykselir.
Yukardan Ay Ar kz grr ancak kendi atn gremez sadece atnn yolunu
izleyebilir. Ay Ar ise yerden ge dek uzanm sarp kayalklara doru gitmektedir. Bu
da engelini aan Ay Ar atyla ilerlerken kt yiitler onun karsna alevli ve zehirli
99
bir deniz karrlar. Ay Ar bu denizin iine girdiinde ise alar ve atnn tm vcudu
da aryp szlamaya balar. Bu srada ateli ve zehirli denizden muzdarip olan Ay
Arn gc tekrar eski halini bulur. Btn bunlar olurken aradan alt sene gemi ve
Han Mirgenin kz kardei Han Orba, alt senelik mhlet dolduu iin kendi yurdundan
ayrlp buraya gelir. atal boynuzlu kara eytan ise hl Han Mirgenin atnn
stndedir. Han Orba, Han Mirgen ve Ay Arn yanna gelip onu selamlar ve
birlikte atal kanatl ylan kamlayp oradan ayrlrlar. Daha sonra Ay Ar, Han
Mirgen ile Han Orbaya veda edip onlardan ayrlr. ki karde ise ana babasnn yanna
dnerler. Yurtlarnda Kara Han, Kara Tarah ve tm halk iki kardei karlar. Analar
Kara Tarah, Han Mirgene, Altn Harlhn szn dinlemedii iin sitemde bulunur;
Ay Ar da oluna ven Kara Tarah, Ay Arn babas ile Kara Hann eski dost
olduklarn syler. Kendisine, neden zellikle Ay Arn yardma geldiini de anlatr.
Kardei olan Han Orbann da kendisine hep yardm edeceini syleyen Kara Tarah
onlar besler ve her ikisine yardmlarndan dolay Altn aah da unutmamalarn
syler. Han Mirgen ve Han Orba yemekten sonra dokuz gnlk bir alp uykusuna
yatarlar. ki yiit karde uyandklarnda, Kara Hann yurduna altn tyl guguk donlu
Altn Harlh gelir ve Altn aahn yurdunda yardma ihtiyac olduunu syleyerek
oraya gider. Bu arada da gkyznde iddetli sesler duyulur ki bu gelen ifte kanatl
kara ylandr. Bu ylan Altn aah, iki yiit kardee kendisine yardm etmeleri iin
haberci olarak gndermitir. Kara Tarah ise bu iki haberden sonra kardelerin bu
mkl durumu dzeltmeye gitmelerini ve dndklerinde ise Han Mirgen ile Ay Ar
kzn dnnn yapacan syler. Yiit kardeler her trl hazrlklarn yapp
ailesiyle vedalatktan sonra yola koyulurlar. Han Orba, yolda Han Mirgene Altn
aahn yurduna hangi dmann gittiini sorar. Han Mirgen ise her eyi sezebilen
sihirli yetileri bulunmaktadr. Yolda ilerlerken baz dmanlarla karlaan kardeler
onlar alt ederek Altn aahn yurduna ularlar. Yurda geldiklerinde Altn aah
dokuz gnden beri savamaktadr. Altn aah burada kara doru atl Han Tayc ile
kapmaktadr. Han Tayc, Altn aahn yurdundaki insanlara eziyet, maln davarn
telef etmitir. O ana dek de Altn aaha yardm eden olmamtr. Altn Harlh, Altn
aah ve Ay Ar bir olup dmanla savaa birlikte girerler. Onlar gren Han Orba da
savaa dahil olur ve dokuz canl okunu kullanarak Han Taycy ldrr. Han Mirgen
100
ise yiit kzlarn yanna gelir ve onlar kutladktan sonra Altn Harlhtan kopan ve
cebinde saklad tyleri ona verir. Sava bitmi, musibet defetdilmitir. Bunun sevinci
iinde olan Altn aah, Han Orba, Ay Ar, Ay Ar ve Han Mirgen, Altn aahn
byk sarayna girerler ve yiyip ierler. Daha sonra dokuz gn srecek bir toy yaplr.
Bu srada Han Mirgen, Ay Ar ile evleneceini sezinler. Toydan ayrlan yiit kardeler
herkesle ve ileride grdkleri atal kanatl ylanla vedalap evlerine doru giderler.
Yurtlarnda ana ve babalar tarafndan karlanan Han Orba ve Han Mirgen byk ve
gzel ak sarayn iine girip yemee otururlar. Sofrada Kara Tarah, Han Mirgenin
yapt yiitliklerden dolay, e alp evlenmesi gerektiini ve evlenecei kzn Ay Ar
olmas gerektiini syler. Bu sefer de kz istemek iin yolculua hazrlanan Han Mirgen
ve Han Orba giyinip kuanp hazrlanrlar ve Ay Arn yurduna doru yola karlar.
Yoldayken yanlarna Altn Harlh gelir. Ay Arn yurduna ularlar, evine girerler. Ay
Ar evinde tek bana sofrada oturmaktadr. Altn Harlh sze balayarak buraya geli
amalarndan bahseder ve Ay Ar evlilik konusunda ikna eder. Bu olacaklar ayn
zamanda altn kitapta da yazlmaktadr. Bunu da gren Ay Ar tamamen ikna olur ve
Han Mirgen ile evlenmeye karar verir. Gzel ve debdebeli bir toy iin Han Mirgenin
yurduna doru yola kan yiitler, yurda vardklarnda toy hazrlklar balamtr bile.
Trl boylardan gelen halk ve birok yiit toya katlr ve insanlar son derece gzel bir
ekilde elenip yiyip ierler. Toy bittikten sonra yiitler ve millet obadan ayrlr. Altn
Harlh ve Altn aah da oradaki herkesle vedalaarak toyda ayrlrlar. Obada kalan
dierleri ise toyun verdii yorgunluu atmak iin hazrlanp gzel bir uykuya dalarlar.
yice dinlenip uykularn alan yiitler sabah olup kalkarlar, sofraya otururlar.
Kara Tarah ise Han Mirgene dert yanarak uzaklarda bir yerde yaayan zalim Hazr
Handan bahseder. Hazr Han ok kt bir yiittir ve kendi halk da dhil olmak zere
herkese eziyet eder. Btn obalar idaresi altna alan Hazr Han yalnzca Kara Hann
yurdunu eline geirmemitir; ancak bunun iin de hazrlk yapmaktadr. Varolan bu
tehlikeye kar Altn Harlh ile Altn aah nceden Hazr Hann yurduna gitmilerdir;
101
fakat asl i yiit Han Mirgen ile Han Orbaya dmektedir. Bu kt durumdan artk
haberdar olan kardeler zrhlarn giyinip silahlarn kuanp Hazr Hann yurduna
gitmeye koyulurlar. Ana ve babasyla vedalaan iki yiit karde yurtlarndan ayrlrlar.
Birlikte drtnala ilerleyen Han Orba ile Han Mirgen, Hazr Hann yurduna
vardklarna, orada Altn aah ve Altn Harlhn iddetli bir kavgaya tututuklarn
grrler. Han Orba, Hazr Hann olu Han Harta ile dvmek istemektedir.
Meydandan byk bir kapma olurken Han Orba, Hazr Hann yurdundaki byk
saraya girerek Han Harta ile dvecektir. ncelikle birbirlerini tanyan Han Orba ile
Han Harta da, darda olduu gibi sarayn iinde iddetli bir mcadeleye balarlar.
Bunun sonucunda nce Han Hartay sonra da babas Hazr Han ldren Han
Orbay, yllardr eziyet eken halk ok sever ve onu kutlarlar. Bunlar gren ve Hazr
Hann kardei Han Sabar da Han Orbaya hakaretler eder ve onu tahrik eder ve Han
Orba bu sefer de Han Sabar ile dvmeye balar. Bu srada yurdun baka bir yerinde
Han Mirgen, Altn Harlh ve Altn aah da kyasya dvmektedir. Bu arada buraya
gelen gen bir ocuk da savaa katlmakta ve yiitlere yardm etmektedir. Bu ocuk Han
Mirgenin oludur. Hazr Hann yurdundaki tm byk dman yiitler ve dier
dman askerleri ldrldnde buradaki sava da bitmi olur. Sava bittikten sonra
ise Han Mirgen olunun yanna gidip onu per ve tebrik eder. Savatan sonra Altn
Harlh ve Altn aah tekrar geri dnerler. Han Orba, Han Mirgen ve onun olu tekrar
yurtlarna dnerler. Ancak bu sava esnasnda Han Orba ve Han Mirgenin baba ve
anas olan Kara Han ile Kara Tarah lmlerdir. Yurtlarna geldiklerinde Ay Ar, bu
iki yiit kardei ana ve babasnn mezarna gtrr. Han Orba eleminden atlar yakar
ve ok zlr, hkeza Han Mirgen de ana ve babasnn lmnde hayli zlmtr.
Daha sonra evlerine gdien yiit kardeler dokuz gnlk bir alp uykusuna yatarlar.
102
yiit alp uykusundan kalktktan sonra Ay Ar, oradakilere oullarnn hl

bir ismi olmadn syler. Han Mirgen ile Ay Arn ocuklarna ismi Han Orba, Han
ibek olarak verir ve anas Ay Ar olu Han ibeke e olarak mavi bora atl Gk
Hann kz Gk Nincili seer. Ancak kz almak iin birtakm engellere dayanmak
gerekmektedir. Bunlar ilki bir at yar dieri ise kz isteyen yiitlerin g gsterisidir.
Han Orba bata olmak zere dier yiitler hazrlanrlar ve karlar. Bu esnada Gk
Nincil ise kendi yurdunda babasna olup bitenleri anlatarak Kara Hann yurdundan
kendisini istemeye gelenlerin olduunu ve onlar gelmeden yarmaya balanlmamasn
ister. Han Orba ve Han ibek, Gk Hann yurduna geldiinde Gk Hann saraynn
nnde bal at durmaktadr ve Han Orba bu atlarla yaracaklarn ve ilerinin zor
olduunu belirtir. Yarma meydannda byk de bir toy dzenlenmektedir. Sra sra
masalar kurulmu, yarmay kazanmak iin orada bulunan trl yiitler yiip
imektedir. Han Orba ile Han ibekin yanna gelen Altn Harlh ise Gk Hana
yarmann ne zaman balayacan sorar. Gk Han ise Altn Harlha kim olduunu
sorar ve Altn Harlh, kendisi bata olmak zere kendisiyle birlikte gelenleri tanttktan
sonra kendilerinin, buraya kzlarn almak iin geldiklerini syler. Gk Nincil ile
yaracak olan dier iki yiit ise Ay Mirgen ile Sar Hartadr. Yarma baladnda
Alt Harlh da Han ibeke yardm edenler arasndadr. Birok engelle karlarlar. Her
ne kadar yar Han ibek kazansa da Ay Ar ile Sar Harta buna itiraz ederler. Han
Mirgen Ay Mirgen ile Han ibek ise Sar Harta ile kapmaya balar. Han Mirgen ve
Han ibek rakiplerini alt edip onlarn saf canlarna ularlar. Altn Harlh yerine
getirilmesi gereken her eyi yerine getirdikleri iin Gk Handan, kz Gk Nincili Han
ibeke tekrar ister. Gk Han da kzn Han Mirgenin olu Han ibeke verir. Zaten bu
durum altn kitapta da yazmaktadr. Bu mutlu karardan sonra gn srecek bir toy
dzenlenir. Tabak tabak yemek yenir, kadeh kadeh rak iilir. Birok yiit ve onca halk
toya katlr. Toy bittikten sonra Altn Harlh, altn tyl guguk donuna girerek havalanr
ve oradan ayrlr. Geri kalanlar ise Kara Hann yurduna doru dnerler. Kara Hann
yurduna gelindiinde ise bir kez de burada toy dzenlenir ve ayn debdebeli elenceler
103
burada da yaplr; yemekler yenilir, raklar iilir. Toyun bitmesinden sonra da yiitler
tekrar dokuz gnlk alp uykusuna varmlar.
*
Yeniden dokuz gnlk alp uykusundan kalkan yiitler sofrada karnlarn

doyurduktan sonra, Han Mirgen kars Ay Arn alamakta olduunu grr. Nedenini
sorduunda ise Ay Ar uzaklardaki bir obada Ta Han ile Buz Han adl iki kardein
yaamakta olduunu ve kendilerine bunlardan bir sknt geleceini syler. Bu kardeler
de dier kt yiitler gibi halklarna eziyet etmekte, dier obalara saldrmakta ve
yurtlarn yerle bir etmektedirler. Bu srada Han Mirgenin evine bir kimse gelir. A ve
susuzdur. Han Mirgen ve ei onu sofraya davet ederler. Bu kii Buz Han ve Ta Hann
yurdundan gelen ve onlardan ok eziyet grm biri olan Altn Tatr. Altn Ta kendi
yurdunda olan biteni ve bu iki zlim kardein isteklerini Han Mirgene anlatr. Han
Mirgen ise bu duyduklarndan sonra bu iki zlimin yurduna geleceini ve oray yerle bir
edeceini syler. Altn Ta, Han Mirgenin bu dncelerini Buz Han ve Ta Hana
ileteceini syleyerek oradan aylr. Han Mirgen, Han Orba ve Han ibek giyimlerini,
silahlarn ve atlarn hazrlayp Buz Han ve Ta Hann yurtlarna doru gitmeye
koyulurlar. Yol boyunca ok feci manzaralarla karlaan yiitler bu iki kardein ne
kadar vah insanlar olduklarn anlarlar ve bylelikle Buz Han ile Ta Hann yurtlarna
varrlar. O gne dek oraya ulaan hi bir yiit de olmamtr. Bu yiidin yan sra
Altn Harlh ve Altn aah da kardelerin yurduna ulamtr. Bu arada Han Mirgen, bu
sava sonunda leceini anlayarak olu da dhil olmak zere orada bulunan dostlaryla
vedalamaya balar. Bu arada sava da yava yava balamtr. lk nce Ta Hann
olu Tazr Mirgen ile kapan Han Mirgen, dokuz gn boyunca Tazr Mirgen ile
dvr. Ancak iyice gten dmtr, atnn yardmlar bile buna yetmemektedir. Bu
durumda Han Mirgenin imdadna Altn Harlh gelir ve atnn azndan kan kaz
yumurtasn Han Mirgene yedirir ve Han Mirgen bu sayede kendisine gelir. Tekrar
dokuz gn boyunca yaplan sava sonrasnda gten den Han Mirgeni yeniden kaz
yumurtas kurtarr. nc kez kaz yumurtasyla yardm edecek olan Altn Harlhn
yapabilecei son yardmdr bu. Han Mirgen yedii kaz yumurtasyla, Altn Harlhn
104
uyarlarna ramen son kez davranp savamaya devam eder ancak artk dayanacak gc
kalmamtr. Ayn ekilde Altn Harlh da iyice gten dmtr. Son bir kez daha
Tazr Mirgeni alt etmeye alan Han Mirgen bu sefer tm gcn ve nihayetinde
cann yitirir ve lr. Han Mirgenin intikamn almak ise olu Han ibeke dmtr.
Tazr Mirgenle kavgaya balayan Han ibek, nce Tazr Mirgeni sonra babas Ta
Han ve sonrasnda da Ta Hann kardei Buz Han ve onun olu olan Puzr Han
ldrr. Bu kt yiitlerin lmesiyle huzura erien halk, kahramanlara teekkr
ederler.Sava kazanan yiitler Han Mirgenin cansz bedenini alp Kara Hann
yurduna dnerler. Han Mirgeni sevenlerle birlikte tm tabiat bu kt duruma alar,
perian olur. Kara Hann yurduna gelindiinde ac, burada da srmektedir. Han Mirgen
demir bir tabuta konularak Altn Dan iine gmlr.
*
Han Mirgen, Ta ve Buz Hann lkesindeyken, kendi yurdunda Ay Ardan bir

kz olmutur ve kza bir ad verilecektir. Ad verme ii daha nce olduu gibi Han
Orbaya der ve Han Orba da Han Mirgenin kzna Kaan Kz adn verir. Aradan hayli
vakit getiinde ise yiitler alp uykusuna yatp kalkarlar. Bu esnada Altn Harlh uup
gelir ve Kara Mool ve onun kz Azgn Noas adl tehlikeden bahseder. Erlik vaktine
erimi olan Kaan Kz zrhlarn ve silahlarn kuanp kapacaktr. Altn Harlh bu
haberi verdikten sonra guguk donuna girip Kara Moolun yurduna doru uar. Han
ibek, Gk Nincil, Han Orba ve Altn aah da Kara Moolun yurduna ularlar. Kara
Moolun yurdunda ilkin Han Orba ile Azgn Noas savaacaktr. kisi arasnda iddetli
bir dv balar. Kaan Kz ise Kara Moolun olu Kara Trts ile savamaktadr. Bu
savaa babalar Kara Mool da karnca Kara Moolun yurdu tam bir sava meydanna
dner. Sonunda kahramanlar, Kara Moolu, Azgn Noas, Kara Trts ve dier kt
yiitleri ldrrler. Bu sava srasnda her mcadelede yardmc olan Altn aah da
lr. Kara Moolun yurdundan zaferle dnen yiitler kendi yurtlarna ularlar ve alp
uykusuna yatarlar.
105
Kara Hann yurdundaki yiitler alp uykusundan kalktklarnda Ay Ar sarayn

iinde alamaktadr. Alamasnn sebebini ise Han ibeke u ekilde anlatr: Han
ibekin Kara Moolun yurdunda iken Gk Nincilden bir ocuu olur ve kendi kendine
ad koyarak kendisine Han San ismini verir. Han San kimseye bir ey sylemeden ak
denizin te yakasna geer ve aradan alt yl gemesine ramen ondan herhangi bir
haber alnamaz. Ak denizin te yakasnda kan iici ve zalim Ak Harta ve onun kardei
mavi bora atl Gk Harta ve bunlarn kz kardei olan Kara Sorhl yaamaktadr.
Yiitler tekrar sava hazrlklarn yaparak yola karlar ve yolda karlatklar kt
yiitleri bertaraf ederler. Her zaman olduu gibi, yiitlere yardm etmek iin guguk
donlu Altn Harlh da oradadr. Bu arada Ak len isimli bir yiit de savaa katlr ve
Kara Sorhl ile kapmaya balar. Han ibek ve Han Orba da savaa dhil olmu,
dvmektedirler. Bu arada Ak len mcadelenin iddetine dayanamayp lr. Kara
Sorhl, Kaan Kzn elinden Han Orbann yardmyla kurtulamaz ve lr. Altn Harlh,
Ak Hartay ldrr. Han ibek de ar yaralanr ve sava meydannda Ak len gibi
lr. Yine herkes byk bir zntye kaplr ve herkesle birlikte tabiat da alar. Kara
Hann yurduna zafer ve cenazelerle geri dnerlerken Ak lenin lkesine urayan
yiitler, Ak lenin kz kardei Tilki Ark Han Sana verirler. Tekrar Kara Hann
yurduna dnerler. Han San ve Tilki Ark iin bir toy dzenlenir ve Kara Hann
yurdunda kara bal halk mutlu bir ekilde yaarlar.
106
2. Han Orba Destannn Epizot ve Motif Yaps

ana epizota ayrdmz Han Orba destannn metni Hazrlk, Gelime ve
Sonu blmlerinden olumaktadr. ncelemeyi yaparken destandaki epizot ve motifleri
ayr ayr incelemenin yerine hocam Prof. Dr. Fikret Trkmenin k Garip ve Tahir
le Zhre adl almalarnda olduu gibi motifleri epizotlarn iinde aklamay ve
rneklendirmeyi uygun bulduk.
2.1. Hazrlk Blm
2.1.1. Zaman ve Mekn
Destan tr dier yazl ve szl edeb trlerde olduu gibi kesin hatlarla
izilmi bir zaman erevesi iinde bulunmayp daha esnek izgiler iinde bulunan bir
trdr.
Metin Ekici, Dede Korkut Hikyeleri Tesiri ile Teekkl Eden Halk
Hikyeleri adl eserinde zaman kavramyla ilgili unlar belirtmektedir: Hikyelerin
ou, zaman ifade eden basit veya kalp cmlelerle balar. Verilen bu zaman ifadesi
genellikle belirsizdir. Ayn zamanda gemie dnk olup hikyede yaanan olaylarn ve
bunlar yaayan kahramanlarn gemite olduunu ifade eder.183
Sibirya Trk destanlarnda ounlukla grdmz zaman kavram dier Trk
destanlarnn bir ksmnda olup bir ksmnda olmayan bir zaman dilimini iermekte ve
dnyann yaratl sahnesiyle balamaktadr. lediimiz Han Orba destan bata olmak
zere dier Hakas destanlar olan Altn s, Han Mirgen, Altn Tayc vb. destanlarda da
zaman byle bir saneyle karmza kmaktadr. Han Orba destannda olaylar dnyann
yaratlnn anlatlmasyla balar, yani muayyen bir zaman bulunmamaktadr:
Bakrlar arasnda yer yaratldnda
Dalar yuvarlanarak yaratldnda
Kara yerin stnde
Sular grldeyerek aktnda
183
M. Ekici; Dede Korkut Hikayeleri Tesiri le Teekkl Eden Halk Hikayeleri, AKMB Yay, Ankara
1995, s. 12
107
Geni yaprakl otlar

Kk salarak bydnde
Kara bal halk
Burnundan soluyup ilerlediinde
Sopasna el atp kazann kartrdnda
Kepe sallanp, gller yaratldnda
Buz altndaki sular aktnda,
imdiki neslin ncesinde
Eskinin ardndadr.
(1-12)
Mekn da ayn, zamanda olduu gibi belirsiz bir konumdadr. Mekn mutlaka
bir hkmdarn veya bir halkn yurdudur. Olaylarn ve kahramanlarn gerekten bu
meknlarda yaadna dair hibir kayt yoktur. Bu meknlarn hikyelerde gemesi
ise, tamamen anlatc ve dinleyici veya yazarla, okur arasndaki iletiimin
salanmasyla ilgilidir.184 Coraf bakmdan nerede olduu ve yaadklar bilinen
Hakas Trklerinin bu destannda yaanlan ky, boy ile zerinde yaanlan da, nehir
vb. toponimler bir belirsizlik tamaktadr. Mekn, Han Orba destannda u ekilde
tasvir edilmitir:
Ak nehrin kysnda,
Ak zirvenin yamacnda
Boy millet yaad,
Ovay dolduran mal davar gtt.
(13-16)
Yukardaki msralar bata olmak zere destann birok yerinde karlaacamz
motiflerden biri kutsal su motifi ve buna bal olarak suyla ilintili dier kutsal
mekanlardr ki bunlara gller, denizler ve rmaklardr.
Han Orba destannda su ve sularla ilgili de birtakm mitik ifadeler de
bulunmaktadr. Yine destanda gl ve rmaklar birok kez grmekteyiz. Irmak
184
M. Ekici; age, s. 13
108
kelimesi Hakas Trkesinde byk akarsu anlamna gelen talay ve ay, derecik
anlamna gelen ul/ulat kelimeleriyle karlanmaktadr. Bunun yan sra talay
kelimesi iin deniz ilk verilen anlamdr.185
Ancak Hakas Eli corafyasn gz nne aldmzda denize harhangi bir kys
olmad iin burada talay kelimesini byk rmak (Katun, Biy, Yenisey gibi) iin,
ul/ulat kelimesini geri kalan dere ve aylar iin kullanldn tahmin etmekteyiz.
Biz de bu yzden kullanmlarmz bu mantktan hareketle yapm bulunmaktayz.
Bahaeddin gel ise bu durumu u ekilde aklamaktadr: (...) Aslnda bu destanlarn
toplandklar Trk kavimleri, byk deniz grmemilerdi. Byk rmaklar ile gllere
de, deniz veya tengiz diyorlard.186
Su, Trk geleneklerinin kklerini tutan, en byk temeldir. Her ey ona dayanr.
(...) Bunun iin Gktrkler, Yer-su yani yer ve sular anlay ve inanna, byk bir
deer vermilerdir. Onu kutlulatrmlar ve ona kiilik vermilerdir.187
Irmaklarn kutlu olmas ve onlarn hanlarnn olmasna dair birok da efsane
bulunmaktadr. Bir Krgz efsanesine gre, Krgz-Han, Kem ve Yenisey rmaklarnn
han idi. Bunu rman deil de; rmak havzas ve evresinin Han olarak dnmek
gerekir.188 Yine Abakan Tatarlarna (Hakas Trkleri) gre, Abakan adl bir Han
varm. Hann ota da, Abakan rmann kaynanda kurulu imi. Abakan Han, ayn
zamanda yamur tanrs imi.189 Bu kutsallk tayan yer-su anlayndan dolay da
rmaklar, gller, denizler Trk dncesine gre ayr bir yerde bulunmaktadr. Han Orba
destannda da birok yerde gllerden ve rmaklardan bahsedilmektedir.
Byk akarsular yani rmaklar destanda, yukarda da belirttiimiz gibi, talay
kelimesi ile karlanmtr. Han Mirgen ve Han Orbann babas olan Kara Hann yurdu
Ak nehrin kysndadr:
Eskinin ardndadr.
Ak nehrin kysnda,
185
E. Arkolu; age, s. 111, 112, 472

Bahaeddin gel; Trk Mitolojisi II, TTK Yay, Ankara 1998, s.384
187
B. gel; age, s. 315
188
B. gel; age, s. 383
189
B. gel; age, s. 383
186
109
Boy millet yaad,
(11-15)
Destanda nemli bir yer tutan bir dier su unsuru gllerdir. Gller, Trk
masallarnda, efsanelerde ve mitolojide, duygularla dolu anlatlm olup nlerin,
bilginin, parann birikmesi veya bu birikmenin semboln oluturmaktadr.190
Han Orba destannda gller farkl yollarla anlatlmtr. Destann banda,
dnyann yaratl srasnda gllerin de bulunduunu sylendii bir blm vardr:
Kara bal halk
Sopasna el atp kazann kartrdnda
(6-10)
Yine yukarda rmaklarla ilgili bahiste halkn ve kahramann atnn znts
srasnda akan gzya nasl ki nehirlere karyordu burada da buna benzer bir anlatm
vardr:
Altn guguk donlu Altn Harlh
Gkyz boyunca uup,
zlp alayp.
Gzyann dt yerlerde
Yer yer gller olutu.
(1747-1751)
190
B. gel; age, s. 407
110
Kahramanlardan Ay Arn atyla getii yerlerde de birok gl meydana gelir:

Ak sar atl Ay Ar kzn
Gittii yollarda
Parmak bal otlar byr.
Koturup gittii yollarda
iekler sallanr.
Ykp getii yerlerde
Blk prk gller titrer
Delip getii yerlerde
Delik deik gller olutu.
(1777-1785)
Han Mirgenin kandan kzl doru at da drtnala kotuunda yine gller meydana
gelir; ancak bu seferki gller farkldr. Bu kez altn ve gm gller oluur ve stlerinde
altn ve gm tyl rdekler yzmektedir:
Kandan kzl doru at
Yeri dvp ahlandnda,
Kzl yalml ate yand.
ahlanp byk kayalar teptiinde,
Yalml ateler yanar.
n ayann bast yerde
Altn gller etrafa taar.
Orada altn tyl rdekler,
Yzp dururlar.
Arka ayann bast yerde
Gm gller meydana gelir.
Orada gm tyl rdekler,
tp durular.
(935-947)
111
Eski Trk iirlerinde rdekler ve kazlar gller ile birlikte anlmaktayd. Kazl
Gl, rdekli Gl, gllerin bir tantmas ve bunlar da gllerin bir ss idi. Gller il
rdekler nemlerini, avlar ve avc kular dolays ile kazanm olabilirler. Dede Korkut
Hikyelerinde gl ve rdeklerle ilgili ifadeler gemektedir. Kan Tural hikyesinde
yiitleri onu u ekilde anmaktadr:
Kap kayalar banda yuva tutan,
Kadir Ulu Tanrya yakn uan,
Mancl ar tatan gzldayp, kat inen,
Ar gln rdei akyup, alan
Kaba veyke dip yorr iken tartp zen,
Karnuu a olsa kalkp uan,
Cmle kular sultan, alkara ku!..191
Destann bir baka yerinde ise st dolu glden bahsedilmektedir. St rengi
itibariyle temizlii, safl, bkirlii temsil etmekte, st destann muhtelif yerlerinden
kahramanlarn su ile birlikte temizlenme svs olarak grlmektedir:
Biz, Ta Han ile Buz Hann yurdunu
Birlikte bitirip, dndkten sonra
Ateli dan ateini yakn,
St dolu gln stn iin.
Yorulan bedenlerini dinlendirin,
Zayflayan bedenlerini semirtin,
(6395-6400)
Ay Ar ile Gk Nincilin
Karnlar ackr,
Altn masaya oturdular.
191
B. gel; age, s. 414-417
112
Yemekleri lykyla yediler.

Ayranlarn itiler.
Ackan karnlar doyurduklarnda,
Zayf bedenlerini semirttiklerinde,
Altn masadan kalkp,
Atlarnn eyerlerini aldlar.
Ateli dan ateini datrlar,
Stl gln stn ierler, deyip,
ki yiit ata yardm ettiler.
(8445-8456)
St Gl ile ilgili baka bir ifadeye biz Altay amanlarnn dualarnda

rastlamaktayz. Bir aman trnn zerinde yeryzndeki ve gkyzndeki nesnelere
ait olan on farkl resim bulunmaktadr ki bunlardan biri de solo (gkkua) ve onun
stnde de pura adl bir resim bulunmaktadr. Pura, yukar ucu atallanan ubuk ya da
ularnda yarm daire eklinde kollar olan bir yatay izgi olup din trenlerde temiz
tslere dua edilirken zikredilir.192
Bu dualarn biri de u ekildedir:
St kld pura,
St Kln puras
Ayd kn yayagan
Ayn ve gnein yaratt.
Ka pajn
emberin (davulun) stndeki
Kara pura!
(Duran) kara pura!
Kana tsk kamdaza,
Tse ne kadar ayin yaplsa da,
Meni bajma kuyak bol.
Hep bamn zrh ol.193
192
A.V. Anohin; Altay amanlna Ait Materyaller, ev. Zekeriya Karadavut-Jannet Meyermanova,
Kmen Yay, Konya 2006, s. 70
193
A.V. Anohin; age, s. 70
113
te u yukarda bahsedilen St Glnn yeri Anohin tarafndan Kemika ve

Ak-Sug (Soyotiya) nehirlerinin birletii yerin yaknndaki dada belirtilmektedir.194
Destandaki bir dier nemli motif ise at motifidir. Hayatlarn geni bozkrlar
zerinde idame ettiren ve bu bozkrlar da kendilerine yurt edinmi olan Trkler,
kendilerine hayat mcadelesinde at yolda edinmilerdir. Atn gcnden, evikliinden,
dayankllndan, etinden ve stnden ksacas sahip olduu her eyden yararlanan
Trk, onu kendi bedii yaratmalarnda ve anlatmalarnda fazlasyla kullanm ve bazen
de kahramann en byk yardmcs haline getirmitir. Saydmz zelliklerin
dayanaklar yalnzca gerek hayatta deil mitoloji hayatta da yer bulmaktadr.
Toplumumuzda ata verilen derer ve at sevgisi binlerce yl ncesine dayanmaktadr.
Trk mitolojisine gre at, Tanrlar grm, onlara yakn olmutur. Kinatn srlarna
vkftr. Ayn zamanda insanlara da yakndr. Onlarn iyiliine yardmc olmutur. Bu
temel inanlarn sonucu at, Trk toplumunda dost, srda, arkada yardmc
zelliklerini bugne kadar korumutur.195
Bilhassa destanlarda atn, kahramann birtakm ilere girimesinde, onlar
zme kavuturmasnda nemli bir yeri vardr. Bu durum yalnzca tek bir Trk grubu
iin deil tm Trk boylarnn destannda ortak hususiyetler gstermektedir ve hatta
bunu yalnzca destan trnde snrlandrmayp halk hikyeleri vd. halk anlatlarna da
yaymak mmkndr.
Kadir brahimolu Kadirzde ise halk anlatlarndaki atlarn bu olaanstlk
durumlar iin unlar syler: Binit atlar daha ok efsaneletirilmi, onlara olaanst
zellikler mil edilmitir. Atn byle hususiyetlerinin, btn masal ve destanlarda
izlenebilecei sylenebilir. Her yerde at yiitin, destan ve masal kahramannn
yardmcsna evrilir. Baz hllerde o sahibinin yegne kurtarcs olur. Aratrmalara
gre, bu tip atlar deten, deniz aygrlarndan, her naslsa tesadfen gelip ilhya karan
aygrlardan olanlardr.196
194
A.V. Anohin; age, s. 70, 1. nulu dipnot
195
Bilge Seyidolu; Mitolojik Dnemde At, Umay Gnay Armaan, Ankara, 1996, s. 56
Kadir brahimolu Kadirzade; Adetler, nanlar ve Trklerin Soykt Meselesi, akt. Prof. Ahmet
Doan Aka Yay, Ankara 2005, s. 121
196
114
2.1.2. Ailenin Tantm

Halk hikyelerinde genellikle sadece babasnn eitli zellikleriule verilip bazen
ok silik bazen de tm ynleriyle anlatldn belirten Metin Ekici, ailenin
tantmnda annenin ikinci planda yer almasn hem hikyelerin yapsna hem de Trk
aile tipine balamaktadr. Bununla birlikte ailenin tantmnda nemli olan husus
ebeveynin aristokrat diye adlandrlabilecek padiah, sultan, han, vezir, paa, bey vb.
bir aile oluturmasdr.
Bunun
rneklerini
halk
hikyeleri
ile
birlikte
destanlarmzda
da
grebilmekteyiz. Mesela, Tahir ile Zhre hikyesinin yazma metninden gemi

zamanda ve eski gnlerde yaayan zengin ve hretli bir padiah bulunmaktadr. Bu
padiah akla gelebilecek her trl dnyev eye sahiptir; ancak sahip olmad tek ey
bir evlattr.197 Yine ayn hikyenin szl varyantnda ise ailenin tantlmas u
ekildedir: iraz lkesinde, Horasan vilyetinde iki karde hkmdar eleirdi.
Bynn ad Etem ah, knn ad ise Ahmet Hand. Bu iki karde, lkeyi
nbetlee idare ederlerdi.198
Destanlarmzda at ile kahraman yek vcut olmu ekilde grnmekte ou
destanda kahraman atnn ismiyle, daha dorusu atnn sahip olduu bir takm
sfatlarla mevcut edilen ismiyle anlmaktadr. Kahramanlarn, atlarnn adyla beraber
zikredildiine Altay-Yenisey destanlarnda ok tesadf ediyoruz. Bu motif benim
bildiime gre ilk kez Titofun dikkatini celbetmitir. Onun fikrine gre Minusin
sahillerinde yaayan Trk destanlarnda kahramann adyla bindii atn ad bir
oluyor. Titofun tesbit ettii destanlarda ad geen kahramanlarn en bykleri
atlaryla beraber zikrolunuyorlar; Agoy atl Aybatr, Akpar atl Akmolat, Kk
Kan Kk Atl, Ak abdar Atl Allarg, Ala Kardga A Oy At, Kara Bor
Atlg Bri Mirgen, Ak Kl Kan Boz Oy Atlg vs.199
197
Fikret Trkmen; Tahir ile Zhre; Kltr ve Turizm Bakanl Yay, Ankara 1983, s. 209
F. Trkmen; age, s. 249
199
A. nan; Gebe Trklerin Destanlarnda Kahramanlarn Doumlar, Ad Almalar ve Baka
Hususiyetleri, Makaleler ve ncelemeler II, TTK Yay, Ankara 1998, s. 206
198
115
Bu duruma almamz oluturan Han Orba destanndan da rnekler vermek

mmkndr. Han Orbann babas Kara Han anlatlrken ei ve ocuklaryla deil bizzat
atyla tantlmaktadr:
Otlayana han olan,
Besleyene bey olan,
Tm halkn han ve beyi
Maln davarn sahibi
Kara doru atl Kara Handr.
(1721)
Kara Hann yurdunu igal etmeye gelen Kara Molat da atyla birlikte zikredilir:
Bu vakte dek rahat yaanlan yere
kulakl kara doru atl
Kt niyetli Kara Molat
Kanl ordusuyla geldi.
(3235)
Han Orba destannn bu epizotunda hem bulunduu boyun beyi ve hanm hem
de kahramanmzn baba ve annesi olan Kara Han ile Kara Tarah tantlmaktadr:
Otlayana han olan,
Besleyene bey olan,
Maln davarn sahibi
Yiit zevcesi Kara Tarahtr.
Bahadr Kara Han, tm halkyla
Yllarca birlikte yaamaktadr.
Hi kimseyi yaya yrtmedi
Hibirini a brakp, susatmad,
116
Tm halk hayvanl kld.

Hibiri ben fazlaym demedi,
Hepsi ac ekmeden yayor.
Kara Hann yurdunda
Onu sevmeyen kii yoktur.
(17-31)
Han Orba destannda, yalnzca baba ve hkmdar olan Kara Han deil
kahramann annesi Kara Tarah da gerek idarede gerekse savalarda nemli ve ileri
saflarda yer alan bir kii olarak karmza kar.
Kadnn erkek kahraman ve kiiler gibi n planda olmas Sibirya destanlarnn
anaerkil dneme ait zellikler tamasndan kaynaklanmaktadr.
2.1.3. Kahramann Doumu
Gerek destanlarda gerekse de destanlardaki en nemli epizot ve bu epizota bal
olarak grlen motif ocuksuzluktur.
Dede Korkuttan Tahir ile Zhreye, Manastan Kozn Erkee kadar birok
trde grlen ocuksuzluk Han Orba destannda bulunmamaktadr. Dede Korkut
Hikyelerinde ocuksuzluk ayn zamanda toplumdan tecrit edilmeyi ve ayplanmay da
beraberinde getirmekteydi. Bu hikyelerin ilki olan Dirse Han Ol Bua Han Boyn
Beyan den destanda ocuksuzluk ve bahsettiimiz ayplama destann hemen banda
verilir: (...) Bayndr Hanu yigitleri Dirse Hanu karuladlar. Getrp kara otaa
kondurdlar. Kara kie altna dediler. Kara koyun yahnsndan ine getrdiler.
Bayndr Handan buyruk byledir hanum didiler. Dirse Han aydur: Bayndr Han
benm ne eksikliim grdi, klcumdan m grdi, suframdan m grdi, benden alak
kiileri a otaa kzl otaa kondurd, benm suum ne oldu kim kara otaa kondurd
didi. Aytdlar: Hanum bugn Bayndr Handan buyruk yledr kim ol kz olmayan
Tar Tala kargayupdur biz dah kargaruz dimidr didiler.200
Han Orba destann
ayakta tutan kahraman kardeler Han Mirgen ve Han Orbann dnyaya gelileri bu
200
117
motifi gerektirecek bir durum arz etmez. Destann balangcnda Han Mirgen
yandadr; Hara Tarah ayn zamanda Han Orbaya da alt aylk hamiledir ve ay
sonra da Han Orba doacaktr:
Onun ei Kara Hann savata
yanda olanc vard,
Alt aylk da hamiledir.
(38-40)
Bu esnada, aradan ay getikten sonra Hara Tarah, Han Orbay dnyaya
getirir. Ancak Hara Tarah, kz ocuuna doyamaz; nk Han Orbann doumu zor
artlarda gereklemitir. Douma yakn bir srada kan iici ve kulakl doru atn
sahibi olan Hara Molat, Kara Hann yurduna baskn yapp obasn tarumar eder. Kara
Han ve Kara Tarah bata olmak zere tm halk, mal davar Kara Molatn yurduna
srgn edilir. te bu srgn srasnda Kara Hann yurdunu igale gelen Kara Molat,
Kara Tarahtan ileride kendisinden intikam almamas iin ocuklarn vermesini ister.
ocuklarnn Kara Molatn elinde telef olmamasn isteyen Kara Tarah ise ocuunun
olmadn syleyerek Kara Molat g bela buna inandrr.
te biz bu epizotta destanlarmz bata olmak zere masal ve efsanlerde de ska
grdmz don deitirme motifini grmekteyiz. Han Orba destannn dier
epizotlarnda da bu motifi farkl ekillerde ska grmek mmkndr.
Don veya klk deitirme, farkl bir hle brnme bir dier nemli halk anlats
motiflerindendir. lkel insann muhayyilesinde hayvan ile insan her zaman benzer veya
ayn ruhu tadndan, bu ortak bilinalt milletlerin kolektif rnlerine de yansmtr.
Hatta baz durumlarda hayvan, insan nazaran daha stn zelliklere sahip olduu iin
insan hayvana benzemeye almakta ve karlkl bir ruh ve beden dei tokuu ortaya
kmaktadr. rnein, kendilerini hayvandan stn grmekten ok uzakta olan
Altayllar, hayvann insanda olmayan kas gc, gr keskinlii, gl koku alma
duyusu,
yn
bulma
yetenei
gibi
birtakm
meziyetlere
sahip
olduklarn
118
dnmektedirler.201 Bu durumu yalnzca bir tarafn dier tarafa olan stnl ile
aklamak yeterli olmayabilir. Mircea Eliade, bunu ayn zamanda bir dayanmaya
balar ve mezkur dayanma sayesinde baz kiilerin hayvana dntn, hayvanlarn
dillerini anladn, ngrlerini ve gizli glerini paylaabilme yeteneine sahip
olduklarn belirtir.202
Trk epik destan geleneindek slp zelliklerinden biri de beer varlklara ve
hayvanlara tabiatst g isnat edilmesidir. Bu durum anlatlarn kendine has mant
iinde hibir ekilde yadrganmadan yer alr. Hi phesiz, bu mantksal ve ona dayal
yapsal zellik Trk kamlk dini bata olmak zere geleneksel Trk dnya grnden
kaynaklanmaktadr. zellikle de don deitirme ve dona girme eklindeki olgu
bilindii gibi kamlarn ge k ve inilerinde ritelin ayrlmaz bir paras olunca bu
inanca ve ona bal ritellere istinaden herhangi bir insann veya hayvann bir
bakasna dnebilmesi veya bylesi bir gce sahip olmas geleneksel Trk dnya
gr dorultusunda dnldnde hi kimsenin yadrgayamayaca bir hale
dnmekte ve rahatlkla destanlarda ilenebilmektedir.203
Yukarda deindiimiz zere, ekil deitirme motifi yalnzca muhayyilede veya
tasavvurlarda deil bizzat halk yaratmalarnn iinde de bulunmaktadr. aman
efsanelerinde, masallarda olduu gibi arkaik destanlarda da dnm, geni bir ekilde
ilenmitir. Kahraman istedii kla girebildii gibi kt varlklar da byle bir sihir
bilgisine sahiptir. Bu ise sihrin dnm motiflerinde oynad role iarettir.204 te bu
destanlarda
mitolojinin
grnn
kahramanlarn
eitli
hayvanlara
ya
da
hayvanlardan insanlara dnme oluturmaktadr. akir brayev, bu zellii ilk totemle,

antropomorfik grlerle
skca
balantl olduunu belirtir.
brayev,
destan
bakahramannn insan ile hayvan (bazen ku) arasnda bir yaratk olarak dnyaya
geldiini bunun kuzey kabile destanlarnda bizzat kuu kii ile evlenmede grldn
belirtirken insan-hayvan birlemesinin ounlukla isteyerek deil bunlardan birinin
aresiz bir durumda bulunmasndan dolay kaynaklandn syler.205
201

M. Eliaede; age, s. 121
203
204
205
. brayev; age, s. 71
202
119
Trk destanlarnda ve mitolojisinde don deitirme hadisesi zerine Bahaeddin

gel de tespitlerde bulunmu olup bunu alt farkl ekilde gruplandrr. Bunlar;
kabulma, trlenme, silkinme, giyimini giyme, kalp ve brndm-grndm ekillerinde
vuku bulan don deitirmelerdir.206
Han Orba destannda yalnzca insandan hayvana veya hayvandan insana bir
gei yoktur. Destann ba epizotlarnda biz don deitirmeyi bitkiden insana, insandan
bitkiye bir gei eklinde grmekteyiz.
Han Migren ve Han Orbann annesi Kara Tarah, ocuklarn Kara Molatn
iddetinden korumak iin olunu (Han Mirgen) gm yeil iee, kzn (Han Orba)
ise altn ak iee dntrr:
Ak saraydan dar kt.
Byk olancn
Gm yeil iek yapt.
Kk kzcazn,
Altn ak iee dntrp
Ak sarayn bahesinde yetitirdi.
(214219)
Kara Tarah, bundan nce de halkn yine Kara Molatn zulmnden kurtarmak
iin halkn ak iee, mal davar ise mavi iee dntrr:
Byle konuup Kara Tarah,
Kk yataki olancn
Sa eliyle tutarak,
Byk evden dar kt.
Ak ipekten rtyle
Ayn ve gnein nnde
Dndrp savurdu:?
Boyumunun milletimin yars
Ak iek olup bysn,
206
B. gel; age, s. 133-135
120
Altm eytann yerinde

Hibir yiit bunu bilmesin.
Bu yerde her vakit
Kara Hann soyu yrsn.
iek olup byyen halk,
Bunun nnde nasl yayorsa,
yle rahat yaasn,
Bylece rty vurduunda,
Ak iekler ksm ksm
Ayn ve gnein karsnda,
Altn gibi parlayp,
Sallanmaktadr.
Gzel ana Kara Tarah
Mavi ipekten rty
Gnein ve ayn karsnda,
Kaldrp da vurdu:
Yerin altnda yaayan
Yetmi Erlikin yurdunda,
Gnein ve ayn altnda
Hibir yiit bilmesin.
Maln davarn yars
Mavi iek olup bysn.
(134-164)
Halkn, mal davar ve en nemlisi de ocuklarn gvenceye alan Kara Tarah
ve kocas Kara Han, Kara Molatn yurduna srldkten sonra; Kara Hann yurduna
Altn Harlh gelir ve olan biteni anlayarak yeenlerini eski haline getirmeye karar verir:
Darya kt,
ki iei ekerek kopartp,
Ak ipekten rtye sarnd,
121
Uzak eve geri dnd.

Ak haly yere serip,
Altn iekle gm iei,
Oraya alp gtrd.
Mavi ipek rt ile
Gndz ve gecenin nnde
defa gidip geldi:
Yiit yaratlm Kara Hann
Gm iee dndrd.
Kk yataki oulcuu
Benim karmda duruversin.
Kalanlarna vurduunda
Kara Hann kundaktaki olu
Kz ocuunun karsndaym.
Yanna gidip elini tuttu,
Birlikte gidip, selam verdiler.
Kz ocuu, ikincisini
Ak ipek rty karp ekti,
Ayn gnein karsnda
Alt defa doland:
Kara doru atl Kara Hann
Altn iek olup byyen
Kk kz ocuu,
Ata yurduna geri dndnde
Ana yurdunda dolatnda,
Benim karmda bulunsun.
Altncsn vurduunda,
Kk kz ocuu
Gencecik durdu.
(395426)
122
Altn Harlh ayn ekilde iee dntrlen halk ve mal davar yine eski
hallerine dndrr:
Ak ovaya geldi,
Ak ipekten rty yukar kaldrd,
Alt defa dndrp silkeledi:
Ak iek olup byyen
Kara Hann kalabalk halk,
Bugn ayaa kalkp,
nceden nasl yaadysan
Ak denizin kysnda yle yaarsn.
Alt defa evirip vurduunda,
Ak denizin kysndaki tm halk
Eskisi gibi yaar oldu.
Ak ipekten rtsn kaldrd.
Mavi ipekten rtsn kard,
Gnein ve ayn nnde,
defa dndrp, silkeledi:
Yeil iek olup byyen
Kara Hann mal davar,
nceden nasl otladysa,
imdi de ylece otlasn.
defa evirip, silkelediinde,
Mal davar, ak yazya yaylp,
nndekiler gibi otlad.
(707729)
Yukardaki don deitirme motifinin yan sra bir dier dikkati eken motif de
sihirli rt motifidir. Burada sihirli rt, don deitirme iinin yaplmas srasnda
yardmc bir e olarak grlmektedir. Yalnzca destanmzda grlmeyen bu durum
123
Tuva destanlarnda da karmza kmaktadr. rnein lp de kz kardei tarafndan

kutsal kaya iine defnedilen bahadr, kz kardei tarafndan tekrar kaya iinden
karldktan sonra gn nc katndan bahadr iin getirilen kaan kz
tarafndan ly dirilten sihirli-byl allar vastasyla diriltilir.207
Grld zere yukardaki paralarda rneini grdmz bu motif daha ok
farkl bir kla dnen tarafndan bizzat yaplmayp, ikinci bir tarafndan koruyup
kollama amacyla yaplmaktadr.
Aadaki rneklerde ise aslnda bir insan olan Altn Harlhn, destann
kahramanlarna yardm edecei srada ku donuna brnp gelmesini, daha sonra ise
ku donunu karp cebine koyduunu grmekteyiz. Bu ise, yukarda rneklerini
verdiklerimizden farkldr ki burada don deitirmenin gce g katmak amacyla
yapldn gryoruz:
Ayn gnein gz burada
Karanlk oluverdi.
Neyin felaketi oldu,
Neyin gnah oldu?
Baklp grldnde,
Mavi bulutun stnde,
Ak bulutun altnda
Altn guguk uup gelir.
Yiit Kara Hann yurdunu
Alt defa dnp evreledi.
Kara Hann gzel yurdunu
Dnp dolatktan sonra yere indi.
Guguk gibi yukarya srayp
Tekrar yeil ovaya inmi.
Altn guguk donunu karp
Altn cebine koydu.
Altm rgsn srtna att,
207
124
Elli rgsn omzuna sald;

Ay ise ay tasvirli,
Gne ise aydnlk;
Karsnda ay durur,
Arkasnda gne durur.
Gzel kzn aydnl
Elli hanl yurdun tesine gitti.
Altm hanl yurdun stnden at.
(343367)
Yukarda farkl eitlerini grdmz don deitirme motifi bu epizotta,
tehlikeden kurtarma amacyla yaplan bir dntrme ile yaplmtr. Kara Tarah
yandaki olu ve yeni domu kzn Kara Molatn zulmnden korumak iin iee
dntrr ve kendi saraylarnn bahesine eker. Olunu gm yeil iee, yeni
domu kzn ise altn ak iee dntrr:
Benim sevgili yavrularm,
Sahipsiz yerde kalrlar.
Salkl bir ekilde bydklerinde,
Ata yurtlarna geri dnerler.
Karnmdan kan iki yavrumu
Yurdumda tekrar grecek miyim?
imden kan iki yavrumu,
Yoksa ksz m kalacaklar bu yurtta.
Sizleri gzlerimle,
Yine grecek miyim bu dnyada?
Kara Tarah iki ocuunu
Dokuz defa pp koklad,
Elinde tuttuu ipek rtyle
Gzyalarn sildi.
ki yavrusunu tutarak,
125
Ak saraydan dar kt.

Byk olancn
Gm yeil iek yapt.
Kk kzcazn,
Altn ak iee dntrp
(199-219)
Takdir edilecektir ki yar gebe topluluklar iin toprakla birlikte hayvanclk da
nemli bir geim ve yaam kaynadr. zellikle bu blge destanlarna baktmzda
kahramanlarn aileleri oba veya yurt beyleri olduklar ve hkimiyetlerinden on binlerce
insan ve hayvan srlerini yaattklar iin hayvanlar ki zellikle byk ba hayvanlar
da bu anlatlarda nemli bir yer tutmaktadr. te Kara Tarah ocuklaryla birlikte,
kendileri iin nem arz eden hayvanlarnn ve insanlarnn da zarar grmesini
istemediinden onlar da iee dndrp Kara Hann yurdununun muhtelif yerlerine
eker:
Ak iek olup bysn,
Altm eytann yerinde
Bu yerde her vakit
yle rahat yaasn,
Ak iekler ksm ksm
Altn gibi parlayp,
Sallanmaktadr.
Gzel ana Kara Tarah
Mavi ipekten rty
126

Kaldrp da vurdu:
Yerin altnda yaayan
Gnein ve ayn altnda
Maln davarn yars
Mavi iek olup bysn.
Bu yurtta ne zaman ki
Kara Hann soyu yrr
Mal davar, bir kez daha yaratlp,
Ak yazy doldursun.
Byle deyip vurduunda,
Mavi iekler ksm ksm,
Gm gibi parldayp,
Hafif hafif salland.
(141-173)
Eski Trk toplumunda biyolojik vd. farkllklarn yannda kadn erkek arasnda
herhangi bir farkllk bulunmamakta kadn ve erkek yan yana toplumun her alannda
birlikte i grmekte, yaamakta ve mcadele etmekteydi. Han Orba destannda yurdunu
Kara Molatn hcumlarndan korumaya alan Kara Han bu mcadeleyi fiziksel
gleriyle yaparken, bir kadn olan Kara Tarah da bo durmamakta elinden geldiince
dorudan fiziksel olmasa da kendi ailesi ve halk iin mcadele etmektedir. te bu
mcadele yukarda belirttiimiz gibi fiziksel llerde deil sihr nisbette olmaktadr.
Anaerkil devrin izlerini tayan Gney Sibirya destanlarnda olduu gibi Han Orba
destannda da kadnlar amanist g ve hususiyetlere vakfdrlar. ocuklarna, halkna
ve hayvanlarna uygulad dntrmeyi yaparken ayinle ve baz sihr g ve
materyalleri kullanmaktadr:
127
Sihri ok Kara Tarah,

Bunu grp, konuuyor:
ok olan sihrim yetmez olursa,
Kara Hann yurdunda,
Adm atp, burnundan soluyan,
Yiidin iyisi ile uramaz.
Benim ulu sihrim yetse,
Elli sihirle geri dnerim.
Elli sihrim yetmez olduunda,
Kara Hann yurdunda
Yiidin iyisi ilerlemez.
Kk yataki olancn
Sa eliyle tutarak,
Byk evden dar kt.
Ak ipekten rtyle
Ayn ve gnein nnde
Dndrp savurdu
Ak iek olup bysn,
Altm eytann yerinde
Bu yerde her vakit
yle rahat yaasn,
128
Ak iekler ksm ksm

Altn gibi parlayp,
Sallanmaktadr.
Gzel ana Kara Tarah
Mavi ipekten rty
Kaldrp da vurdu:
Yerin altnda yaayan
Gnein ve ayn altnda
Maln davarn yars
Mavi iek olup bysn.
Kara Hann soyu yrr
Ak yazy doldursun.
Gm gibi parldayp,
Kanl savataki yiitler de,
Kt niyetli Kara Molat da
Kara Tarahn altm bysn
Hi anlamamlar.
Kara Tarahn elli sihrini
Oradakilerin hibiri anlamam.
Yapacak her ey bittiinde
Kara Tarah, karnn tutup,
129
Ak saraya girdi.
(123-183)
Biz bu pratikleri destan boyunca dier kadn ve erkek aman-kahramanlardan
grmekteyiz.
Her trl sihr ve fizik savunmaya ramen Kara Molatn bitmeyen gc ve
ordusunun kuvvetli omas nedeniyle Kara Han ve Kara Tarah yurtlarndan geri kalan
halk ve hayvanlaryla srlmek zorunda kalrlar. Yol boyunca Kara Molatn vah
askerleri tarafndan eziyet gren kar koca, yurtlarna yeniden dnp dnemeyecekleri
konusunda zlmektedirler.
Han Orba destanndaki bu epizotta yer alan bir dier nemli motif ise ad verme
motifidir.
Ad verme yalnzca destanlarda deil halk hikyelerinde de oka grdmz
bir ksmdr. Ad verme baz hikyelerde bir gelenee bal olarak yaplrken,
bazlarnda ocuun olmasn salayan derviin ad vermesi eklinde olmaktadr. Bir
ksm hikyede ise, dorudan ana-baba tarafndan hibir gelenek uygulanmakszn ad
verme yaplmaktadr. Bu farkllklar hikyenin yapsndan ve anlatcnn bu ksm
nemli grp grmemesinden veya anlatcnn unutmu olmasndan dolay da
deiebilmektedir.208
Yukardaki aklama ve rneklerde olduu gibi Han Orba destannda da ad
verme ii herhangi biri tarafndan deil uhrev ve sihr gleri olan, yar insan-yar
hayvan zelliklere sahip tm destan boyunca kahramanlarmza her zor koulda yardm
edecek olan koruyucu ve dii Altn tyl guguk Altn Harlh tarafndan yaplmaktadr.
Harlh kelimesi szlklerde ssl kemer, kay ve ikinci bir anlam olarak mitoloji bir
ku tanmyla verilmi olup ikinci karlk destandaki ilevine uygundur.209
Ad verme motifi destanlarmzda zel bir yer igal etmektedir. En bariz ekli ve
uygulamalaryla Dede Korkut Hikyelerinde grdmz zere ad verme ii alelde bir
ekilde yaplmamakta, belli kstaslarn yerine getirilmesi ve toplumda her konuda
saygnl olan bir kii tarafndan verilmesini gerektiren bir i ve belki de bir ritel
208
209
E. Arkolu; age, s. 154
130
halini almaktadr.. ocua konacak isim yalnzca ona seslenme vazifesi grmeyecek,
ocuk veya ileride sahip olaca konumla kahraman, adyla yaayacak verilen adn varsa
gereklerini yerine getirmek durumunda kalacaktr.
slam gelenein ar bast veya sadece olduu Trk boylarnda daha ok,
kklerini eski Trk inan ve bu inanlarn temsilcisi olan din adamlarndan alan aziz,
dervi vb. slam toplum ve din bykleri bu ad verme iini stlenirler: Gebe Trk
destanlarnda kahramann doum ve ona ad verilmesi klie halinde tekrarlanan bir
motiftir. Bir Han veya beyin evlad olmuyor. Mehur kahramanlarn veyaz azizlerin
mezarlarn ziyaret ederek onlarn ervahna kurbanlar kesiyor. Kurbanlar boz donlu
(kr) aygr veya ksraktr. Hanm bir olan douruyor. Ekseriye bu olan avucunda kan
tutup douyor.210 Kahramana ad verme merasimi Yakut, Altay-Yenisey, Kazak-Krgz
ve eski Ouz destanlarnda farksz olarak grlr. Han veya bey oluna ad vermelerini
halkna emrediyor. Kimse ad bulamyor. O zaman boz atl bir er peyda oluyor ve
ocua ad veriyor. Dede Korkut Hikyelerinde kahramanlarn adn veren Dede
Korkuddur. Baba ve annenin verdii ad hakik ad deildir. Kahraman hakik adn
kahramanlk gsterdikleri olaydan sonra atla beraber alr.211
Din ulular veya ak sakallar tarafndan verilecek ad, destan kahramannn hayat
boyunca peinden gelecek onun stnde yer edecek ve onu dman alplara kar manen
savunaca iin verilecek adn da alelade olmamas, kahramana lyk olmas
gerekmektedir: Ad verme son derece etin ve ayn zamanda da mesuliyetli i
olduundan kahramana sradan bir ad verilmez. nk adda insann ruhu
yaadndan, adla talih, adla yaam arasnda sk bir ballk vardr. Herhalde bu
mitolojik inan eski Tklerde ok glyd Dier taraftan ad, kendinde kahrmann evini,
yurdunu, kkenini, atn, atnn zelliklerini senkretize ettiinden birka hisseden ibaret
olurdu. Bunu Yakut, or, Hakas, Tuva destanlar ak ekilde gstermektedir.212
Anlatmalarda ad verme dorudan doumun akabinde verildii gibi belli bir
kahramanlk sonrasnda veya hayvan ldrdkten sonra da verilmektedir: Adn
verilmesi ve genellikle bir hayvan olan bir canlnn ldrlmesi; bu iki olay birbirinden
ayrlmaz, her ikisi de siyasal, toplumsal ve dinsel adan diriliin vazgeilmez
210
A. nan; agm, s. 206

A. nan; agm, s. 206
212
211
131
koullardr. Bir hayvan ldren ve bylece ad alan kii bu ad yalnzca ve yalnzca bu

hayvan ld iin almtr. Artk bu hayvann olu olduunu syleyebiliriz.213
rnein Dede Korkut Hikyelerindeki Dirse Han olu Boa Han destannda,
Dede Korkut bu ekilde ad verir: Bayndr Hann bir boas ile bir buras varm. Bir
yazn bir gzn boa ile deveyi savatrr, seyrederlermi. O yaz hayvanlar yine
meydana kardklar gn Dirse Hann olu ordu ocuu ile orada ak
oynuyormu. Dier ocuklar karlar, Dirse Hann olu kamayarak orada boa ile
kar karya kalr. etin bir boumadan sonra ocuk boay ldrr. Beyler bana
toplanrlar. ocua ad koymak ve babasndan taht ve beylik istemek iin Dede Korkut
gelir. Babasndan taht ve beylik alarak olana boay ldrd iin Bua adn
verir.214
Yiitlik anlatmalarnn dna kacak olursak Hakas Trklerinde ad verme
gelenei Altay Trklerinden farksz olmakla birlikte ikisinin arasndaki tek fark yeni
doan ocua nce bir Tatar ismi verilir, alt ay sonra ocuk vaftiz edilirken de
Hristiyan bir isim taklrd; ancak ikinci ad (Rusa) gnlk hayatta kullnlmazd.215
Ad verme treninden sonra gerek amanist gerekse de Mslman Trk toplumlarnda
ismi veren ihtiyar veya yetkin kii bazen iyi dualarda (alk) bulunur. Bunlardan biri
aadaki gibidir:
Adn Yaar olsun! Beik ban berk olsun!
Arkanda kk, nnde byk kardelerin olsun!
Beik ban kopmasn! Arka eteklerini davar, at
Srleri bassn! n eteklerini ocuklar bassn!
Benim gibi ak sakall, sar dili ol! Ak dilerin
Sararsn, kara salarn aarsn!
Bu duann akabinde Mslman Trkler min, amanist Trkler atee ya
atarak Opkuruy! derler.216
213

M. Ergin; age, s. 4-5
215
216
A. nan; age, s. 173
214
132
Eski Yakutlarda ise ocua kkken verilen ad saylmazd. Gerek ad yay

ekip ok attktan sonra verilmekteydi. Yakutlarn bu eski deti Ouzlarda
grlmektedir. Dede Korkut Hikyelerinde O zaman da bir olan ba kesmezse, kan
dkmezse ad komazlard denilmektedir. Ouz kahramanlarna verilen ancak
kahramanlk gsterdikten sonra Dede Korkut ad veriyor. Altay ve Yenisey Trklerinin
destanlarndan anlaldna gre, yle bir devir olmu ki baya adamlarn zel adlar
olmam, yalnz kabilelerin adn tamlardr.217
Epizodun bu blmnde Kara Han ve Kara Tarahn halk ve hayvanlaryla
srlmesiyle ssz bir yurda dnen obaya gelen altn tyl guguk Altn Harlh obann
stnde batl defa utuktan sonra yere iner ve altn guguk donunu karp altn cebine
koyar. Etrafta dolandktan sonra saraya girer, kimseyi gremez ama evin kesindeki
demir sand ve iindeki silahlar bularak Kara Tarahn, ocuklarnn silahlarn
oraya sakladn anlayarak dar kar ve bahede Kara Tarahn Kara Molattan
korumak iin ektii iekleri kopararak tekrar saraya dner.
Burada Kara Tarahta grdmz gibi Altn Harlhn da sihr zellikler
tadn yani bir aman olduunu grmekteyiz. Kara Tarah nasl ki ocuklarn
insandan iee dntrd, bu sefer de Altn Harlh ocuklar iekten insana
dntrecektir ve bunun iin de Kara Tarahn yaptklarna benzer pratikler uygular.
Altn Harlh, artk normal hallerine dnen ocuklara olup biten her eyi anlatr.
Kendisinin kim olduunu ve neler yaptn da belirtir. Olan biteni vehametini anlayan
ocuklar Altn Harlha sarlp alarlar ve kendilerini ana-babalar gibi grdklerini
sylerler.
Trk kltr hayatnda ve szl edebiyat geleneinde ad verme motifi veya riteli
bu ekildedir. Bir destan olarak Han Orbada da benzer zelliklerle ad vermenin eitli
rneklerini u ekilde sralayabiliriz.
Destanda ad vermenin farkl yerde bulunduunu grmekteyiz. lk olarak Han
Mirgen ve Han Orbann anneleri Kara Tarahn kz kardei Altn Harlh, Kara
Tarahn yapt sihirle iee dntrd yeenleri tekrar insan haline evirdikten ve
balarndan geenleri anlattktan sonra onlarn kendilerine layk bir isimle yaamalar
217
A. nan; age, s. 173
133
gerektiini dnr ve onlara isim verir. Altn Harlhn, kardeler arasnda verdii ilk
isim byk karde Han Mirgenedir:
Atlanp bindiin atn
Byk sihre kaptrp,
Boynuzlu eytan ap,
Onun stne oturturlar.
Sen ulu sihre kaplrsn,
te o zaman tamamen lrsn.
Bindiin at serbest braktnda,
Baba yurduna dnersin.
Fakat ben bunu anlarm ki,
Senin gidecek yolun var,
Tekrar geri dnmezsin.
Kara yerin stnde
Ad vermeye
Benden baka yiit yoktur.
Kt bir ad verirsem,
Kasrga gtrsn,
yi bir ad koyarsam,
Halk arasnda vlsn.
lk doan erkek ocuun
nce adn koydum:
Ak denizin kysnda yaayan,
Ak dan ortasnda evi olan,
Kara doru atl Kara Han babas,
Anas Kara Tarah,
Kandan kzl doru atl
Han Mirgen olasn.
(615-640)
134
Daha sonra ise kk ve kz karde Han Orbaya isim verilir:

imdi, senin kz kardeinin
Adn da vereyim:
Ak deniz kysnda yaayan,
Ak kynn ortasnda evi olan
Kara doru atl Kara Hann kz,
Anas Kara Tarah olan,
Aas Han Mirgen olan,
Altm telli altn athan,
Altn tyl altm guguk
At stnde yrlayan
Kzl kr atl
Han Orba kz olasn.
(615652)
2.1.5. Kahramann Eitimi

Her ne kadar Han Orba destannda belli bir klavuz kii tarafndan kahramanlar
eitime tbi tutulmas yoksa da yukarda parantez iine aldmz unsurlarn bu eitim
dhilinde bulunmas nedeniyle epizottaki bu motif nemlidir.
Kahramanlarn eitimi iki ekilde gereklemektedir. Bunlar ilm eitim ve silah
eitimidir. Bu eitim eitlerinden ilm eitim sadece roman tr hikyelerde
bulunmasna ramen, silah eitimi hem epik hem de roman dnemi trlerinde
mevcuttur. Silah eitiminin kahramann karlat glkleri amasnda en byk
yardmc olmas veya hikyenin banda doumundan bahsedilen ocuun, hikyenin
kahraman olabilmesi, hikyenin eitli yerlerinde karlaaca engelleri bertaraf
edebilmesi bakmndan nemlidir. Silah eitimi, ata binme, kl kullanma, ok atma gibi
konularda verilen eitimdir. Ayrca savama ve dman tanma, avlanma konularnda
da eitim verilmektedir. Silah eitimi daha ok alp tipi yetitirmeyle ilgili olup epik
135
trlerde mutlaka grld gibi, epiko-romanesk ve roman trlerinde de grmektedir.

Ouz Kaan Destan, Dede Korkut hikyeleri ve ah Yusuf hikyesi bu gruba
rnektir.218 Seferin hazrlanmas, silahlarn tantlmas, atn hazrl vb. unsurlar
destanda Altn Harlh tarafndan erkek ve yaa byk olmas sebebiyle ncelikle Han
Mirgene telkin edilir. Ancak bu durum bir arta balanmtr. Altn Harlh alt yl
gemeden hibir ekilde kendi yurdundan ayrlmamas ve Kara Molatn yurduna
gitmemesi iin Han Mirgeni ve kz kardei Han Orbay tembihler:
Sahipsiz kaldn anladm.
Kuruyup kalm olsanz,
Kara Hann yurdunda
Kara bal insan yaratlmam.
Ana yurdu Kara Tarahn
Size eziyet ettiler,
Analarnn yurdunda
Er kii, yaratlp, yaamam.
imdi siz rahat ve huzurda,
Baba yurdu Kara Hann
Defalarca yaratlp, hayatn srdrr.
Rahat ve salkl iki karde,
Ana yurdu Kara Tarahn,
kinci defa yaratlp, byr.
imdi siz iki kardeim,
Baba yurduna dndnz,
Ana yurduna geri geldiniz.
Buradan uzakta deil,
Dokuz tarla alan yerde,
Dokuz dere geilen yerde,
Kara deniz akar durur.
218
136
Kara zirvenin olduu yerde,

Kara doru atl Han Hls babal
Altn aah anal,
Altn guguk donlu yaayan
Altn Harlh kzm ben.
Analar Kara Tarahn
Kk kardei benim.
imdi ben buraya gelmezsem,
Kara Han enitemin baba yurduna
Kara Tarah ablamn ana yurduna
eytan urard.
Krk nesil o tarafta yaayp,
kulakl kara doru atl,
Kara Han eniteme yeni bir can geldi.
Baba olan Kara Han enitem,
Saf gcn almayp,
Ulu gcn yetirmeyip,
Maln davarn srerek
Tm halkn alarak,
Kara Molatn yurduna
Kul kle olarak srld.
Akll ablam Kara Tarah
Ak denizin kysnda
Milletin yarsn
(485-531)
Ancak bu tembihi Han Orba tutsa da Han Mirgen tutmaz. Han Mirgen bir an
nce kuanp anne ve babasn kurtarmak iin Kara Molatn yurduna gitmeye kararldr.
Kardei Han Orba, Han Mirgeni uyarr ama pek bir faydas olmaz:
137
lp geecein yere ularsn.

Deerli szlerimi aklna devirsen,
Kara Molatn yurdundan
Mal davar, baba yurduna
Ne zaman olsa dndrrsn.
Dier szlerimi aklna yazmaz
Fazla dnmez olursan,
Kara Molatn memleketi
lp gidecein bir yer olur.
Pek gl yaratlan
Kan iici bir yiitmi.
Altm handan hara alr,
Yetmi hann an yer.
Kara Molatn yurduna gittiinde,
Atlanp bindii atn
Altn sarna balayarak.
Yksek tepenin stnde
Salkl olarak durursun.
Altn sarna baladn
Atlayp bindiin atn
Kara ban ardnda,
Beyaz diin sarardnda,
enendeki sakal omzunu kapladnda,
Yanandaki sakal omzunu rttnde,
Ban ak tavana dndnde,
Ala gznle gremezsin,
Onu srp gitmezsin.
Atlanp bindiin atn
Byk sihre kaptrp,
138
Boynuzlu eytan ap,

Kara yerin stnde
Ad vermeye
Kt bir ad verirsem,
Kasrga gtrsn,
yi bir ad koyarsam,
Halk arasnda vlsn.
lk doan erkek ocuun
nce adn koydum:
Anas Kara Tarah,
Kandan kzl doru atl
Han Mirgen olasn.
Adn da vereyim:
Ak deniz kysnda yaayan,
(585-646)
139
Han Mirgen burada kendisinin yapaca ve Han Orbann yapmasn istedii

eyleri sralar. Han Mirgenin, bu anlattklar nasihat olmasnn yan sra bir vasiyet
nitelii de tamaktadr.
Bu vedalamadan sonra Han Mirgen silahlarn, zrhlarn ve en nemlisi de atn
hazrlayp ilk engelini amak iin yola koyulur.
Han Mirgenin tm destan boyunca yanndan ayrlmayan, onu zor durumlardan
kurtaran, kurtarc ve yolda bir hayvann yan sra ona yarenlik eden Kzl doru at
bulunmaktadr. Han Orba destannda olduu gibi dier destan ve hikyelerimizde at
motifi ok nemli bir yer igal eder. Han Mirgenin atnn sahip olduu zelliklere tabii
ki dier dier destanlarda da rastlamaktayz.
Destanlarda kahramanlarn en byk yardmcs onun atdr. At, destanlarda
tpk kahraman gibi olaanst vasflara sahiptir. Kahraman at olmadan hibir ii
beceremez. Adeta, destanlarda zaferin ve malubiyetin gerek sahibi attr.
Ataszlerinde ifade edildii gibi, at erin kanad ve oynad mddete vncnn
kaynadr. Destanlarda kullanlan atlar soy sop sahibi ecereleri bilinen son derece
akll, zeki, bilinmezden ses duyan, tehlikeyi nceden sezip haber veren yetenee ve
kahramanlk ahlakna sahip varlklardr. Atlar insan dilinden anlarlar, insanlar gibi
konuurlar, kahramanlarn yaptklar yanl hareketlerde onlar uyarrlar, onlar
lmden ve esaretten kurtarrlar.219
219
140
2.2. Gelime Blm

2.2.1. lk Engel
Epik dnemden epiko-romanesk dneme epiko-romanesk dnemden romansa
dek tm szl veya yazl anlat trlerinde eserin, vakann vb. unsurlarn temelini
bakahraman, kahraman veya ba kii oluturmutur. Nasl ki gksel dnya ile yaz yer
arasndaki iletiimi ba dnya aac, evren aac vb. gk-yer balantl uzantlar
salyorsa edeb tr ile okuyucu arasnda, anlatnn fizik varl ile anlam dnyas
arasndaki en nemli ba elbette o anlatnn, destan vb. iin konuacak olursak, elbette
kahramandr.
Yukarda bahsettiimiz anlat tr ve dnemleri iinde kahramann muhtevas ve
biimi elbette birtakm deimelere uram; ancak anlatnn merkezi, olmazsa olmaz
olmaktan kurtulamamtr.
Bilhassa destanlarda bakahraman ve onun evresinde veya karsnda bulunan
kt alplar her zaman farkl zelliklere sahiptir. Destanlardan halk hikyelere gei
dnemde kahramanlarn balar tarih puslu gn evresinde dolarken ayaklar yava
yava yere basmaya balamtr. Bu gei dnemi kahraman hususiyetlerinin en gzel
ve arpc rneklerini elbette Dede Korkut Hikyelerinde grmekteyiz.
Arkaik veya eski devir destanlarnda ise ayaklarn yere basmakla birlikte bu
temasn ok salam olmadn grmekteyiz. Kahramanlarn tabiatst zelliklere sahip
olmalar, yer alt ve gn mucizev ve sihr varlklaryla irtibata geme, birtakm
olaanst glere sahip olma, yaplan hareketlerin her daim bir mbalaa ihtiva etmesi
vd.
zellikler bu
devir
yani epik-arkaik devrin
destanlarnn genel
geer
kurallarndandr, olmazsa olmazlarndandr.

Destanlardaki kahramanlar idealize edilmi tipler olarak dier baz trlerdeki
kii veya kahramanlardan ayrlmaktadr. Birok destan kahraman doumundan
lmne kadar birok olaanst olayla hemhal olmakta onlar dierlerinden ayran
nemli bir zellik olarak grlmektedir.
141
Kahramann bir kavga iin hazrlanmas ve yurdundan ayrlmas tip sahnesi,

kahramanlk iirinin evrensel bir zelliidir. Bu zellik, sadece eitli Trk boylarnn
szl destan iir geleneklerinde bulunmaz, ayn zamanda olduka eitli iir
geleneklerinde de bulunur.220
Han Orba destan da byk lde bu zelliklere sahip olan Trk
destanlarndandr. Han Orba destannn, adndan da anlalaca gibi, bakahraman Han
Orbadr. Bununla birlikte aabeyi olan Han Mirgen belli bir epizota kadar hep daha n
planda olmutur. Han Mirgenin bir sava akabinde lmesi sonucunda Han Orbann
onun kardei olmas nedeniyle zaten sahip olduu bakahramanlk vasfna daha fazla
yaklamtr. () Kadn kahraman ya erkek kahramann sevgilisidir, ya nianls veya
eidir veyahut da kz kardeidir. Bu nedenle kadn kahraman, bir destanda daha ok
tamamlayc bir role sahiptir.221 Tabii burada Han Mirgenin etkisinin ocuklar
vastasyla devam ettirildiini grmekteyiz. Han Migren ldkten sonra olu Han ibek
ve Kaan Kz Han Orbann da yardmlaryla mcadelelerini alplklarn gsterirler. Han
ibekin lmnden sonra da onun evlatlar bu yiitlik maceralarn Han Orba
yardmyla srdrrler. Kahraman, yeryzndeki hayat esnasnda evlenme ile saadete
kavuuncaya kadar alr ve abalar. Erkek bir vrisi olduu takdirde kendisini mesut
sayar; nk, dman bass onun yer yzndeki saadetini bozsa bile, felaketin
intikamn alacak bir olu vardr.222
Han Mirgen, henz ya ok kk olmasna ramen erken yata olgunlamtr.
Yani dier destan ve masallarda grlen abuk byme hadisesine burada da
rastlamaktayz. Rus aratrc V. Ya. Propp, destanlarda ve masallarda grlen abuk
byme srecinin kurtracnn doumuyla ilgili olduunu dnmektedir. Belirli bir
misyonla dnyaya gelen bahadrn kaos ortamndan dnyaya geldiini ve doduktan
ok ksa bir sre sonra misyonunu gerekletirmeye giritiini dile getirir. Kahraman,
kahr ve bela srasnda doar ve hemen yardm etmeye, ailesini ve halkn kurtarmaya
balar. Kahraman, yetikin bir ekilde domaktadr; nk yetikin olan br
dnyadan gelen birisidir. Kadn, yetikin bir delikanl douramayaca iin yeni bir
motif ortaya kyor ve ocuk hemen yetikin bir insana dnyor. Bu durum masallar
220

222
221
142
iin de sz konusudur.223 Bunun en bariz rneini Ouz Kaan Destannn Uygurca

nshasnda grmekteyiz: Yine gnlerden bir gn Ay Kaann gz parlad, doum
arlar balad (??) ve bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuun yz gk; az ate (gibi)
kzl; gzleri el; salar ve kalar kara idi. Perilerden daha gzeldi. Bu ocuk anasnn
gsnden ilk st emdi ve bir daha emmedi. i et, orba ve arap istedi. Dile
gelmee balad; krk gn sonra byd, yrd ve oynad. Ayaklar kz aya gibi;
beli kurt beli gibi; omuzlar samur omuzu gibi; gs ay gs gibi idi. Vcudu batan
aa tyl idi. At srleri gder, ata biner ve av avlard. Gnlerden ve gecelerden
sonra yiit oldu.224 Bunlarla birlikte kahraman nnde bulunan g durumlar amak
iin kendini kantlama istei duymaktadr. Tabii ki bu durum kendiliinden olmamakta
destan kahramannn yakn evresine veya toplumun geneline kendisini kantlamas
gerekmektedir ve bu durum Han Orba destannda olduu gibi dier tm destanlarda da
nemli bir epizot olarak karmza kmaktadr.
Yukarda motif hemen hemen tm destanlarmz iin gerekliyken destan
kahramannn sahip olduu misyonun erevesi tm destanlarda ayn snrlarla
evrilmemitir. Mehmet Aa, mezkr makalenin sonu blmnde yle demektedir:
Trk kahramanlk destanlarndaki bahadr ya da alp tipini, Trk topluluklarnn tarihte
uram olduklar sosyal, siyas, iktisad, coraf ve kltrel deiimler sebebiyle iki
ana grupta ele almak mmkndr. Bunlardan ilki, Gney ve Kuzey Sibirya Trklerinin
destanlarnda grlen ve daha ok esaret altndaki ya da yabanc hanlar tarafndan
yamalanm kabilesini ve obasn esaretten kurtarma; esir edilen ya da ldrlen aile
fertleriyle kendi hanlar tarafndan zulme urayan ulusun intikamn alma
dnceleriyle harekete geen mazlum bahadrlar kapsarken ikincisi de Ouz Kaan
rneinde olduu gibi, byk devlet kurma ideailine sahip, trenin srekliliini
salamaya alan, daha meden bir toplumun temsilcisi olan bahadrlar iine
almaktadr. Bir de her iki snflandrmadaki bahadrlarn ortak zeliklerini anstan
bahadrlardan sz etmek mmkndr. Manas, hem Gney ve Kuzey Sibirya
kahramanlk destanlarndaki bahadrlar gibi, esaret altndaki ulusun yeniden
zgrlemesini salama, hem de birinci aamay tamamladktan sonra byk devlet
223
Mehmet Aa; Trk Destanclk Geleneine Btncl Yaklaabilme ve Alp Kavram zerine Baz
Yeni Yaklam Denemeleri, Mill Folklor, S. 48 K 2000, s. 17, 16 nulu dipnot
224
143
kurma mcadelesini vermektedir. Ouz Kaan, alp tipinin zirveye ulam ve slamiyet
tesiriyle teekkl eden Trk destanlarnn belirgin tipi olarak grlen alp-erenle byk
oranda ortak vasflara sahip olan bir temsilcidir. Onu harekete geiren misyon ve kut
kavram, Gney ve Kuzey Sibirya Trk destanlarna nazaran daha belirgin ve ayrntl
bir ekilde ortaya konmaktadr.225 Ali Duymaz tahkiyeye dayal metinlerde, zellikle
destan, halk hikyesi, masal gibi anlatmalarda epizodik yapnn (vaka zincirinin) drt
blmde ekillendii dikkati ekmektedir. Bunlar doum, ergenlie gei veya topluma
katlma, dn ve lmdr.226 te bu devrelerden biri de kahramann ergenlie gei ve
topluma katlma devridir. Bu da, destanlarda kahraman olarak tavsif edilen kiinin
yiitlik ve hner gstermesiyle ilgilidir. Ali Duymaz alpln iki temel gstergesi
olduunu, bunlardan birinin ba kesip kan dkmek tabiriyle ifade edilen gcn ve
cesaretin ispatlanmas, dierinin ise alar doyurmak, yalnlar giydirmek eklinde
olduunu sylemektedir.227
Biz ilk topluma dhil olma ve yiitlik gsterme motifini Han Mirgende
grmekteyiz. Han Mirgen yurdundan ayrlp her trl sava malzemesiyle mcehhez,
Kara Molatn yurduna gelir. Sarayna girer, onunla ksa bir tanma ve inatlamadan
sonra Han Mirgen ile Kara Molat arasnda ve ayn zamanda Han Mirgenin ilk yiitlik
tecrbesi balam olur:
Han Mirgen grd ki,
At balanan altn sarnda
Kara Molatn bindii at olan
kulakl kara doru at
Bal durmaktadr.
Kandan kzl doru at
kulakl kara doru atn yanna
At balanan altn sarna
Alt defa dndrp, balad.
Kardan baknca grd ki,
225
M. Aa; agm, s. 13
Ali Duymaz; Dede Korkut Kitabnda Alpla Gei ve Topluma Katlma Trenleri zerine Bir
Deerlendirme, Derlemeler ve ncelemeler II Destan ve Halk Hikyesi Yazlar, Balkesir 2001, s. 25
227
A. Duymaz; age, s. 27
226
144
Doru at, bir kar kadar

Kara doru attan byk durmakta
Alaktan ilerleyen bulutlar
ki kulaa baka trl arpar.
Koca koca bulutlar
(990-1004)
Kara Molatn ldn gren ve onun elinden oka eziyet gren halk bu
duruma sevinir ve onu kutlarlar. Ancak Kara Molatn yurdundaki tehlikeler henz
gememitir. Han Mirgen, bu esnada Kara Molatn kars olan Kara Nincille karlar.
Kara Nincil, bir ocuk beklemektedir ve Han Mirgenin kendisini ldreceini sanr,
ayn Kara Molatn Han Mirgenin annesi Kara Taraha yapt gibi. Fakat Han Mirgen
ne Kara Nincile ne de domam ocuuna zarar verir; fakat ileride doacak ocuun
Kara Molatn yaratlnda olduu vakit yine buraya geleceini syler.
Han Mirgen, Kara Molatn sarayndan kp oradan ayrlaca srada yanna
baka bir yiit gelir ki bu yiit Kara Molatn kardei Kara Kuzgundur. Bu kez de Kara
Kuzgun ile savaa tutuur Han Mirgen ve Kara Kuzgunu da ldrr; halk yine Han
Mirgeni alklar:
Yiit kii Han Mirgen
Kara Molata yaklap,
Trn kapp, dar kt,
Sa elini ge kaldrd.
Sa elini indirdiinde,
Gkyznn kara bulutu
Kara yere ekildi.
Gkyznden kan ate
Kzl yalavl ate
Kara yeri aydnlatt.
Kara Molatn boyu milleti
Bunu grp aralarnda konuur:
145
Kara Molat, bu elden

lverirse,
Kara yerin stnde
Yiit gl Han Mirgen olur.
Han Mirgenin sa eli dediinde,
Kara Molatn yurdunda
Gzle grnmeyen duman
Dokuz gnden sonra da dalmad,
Ulu aacn yklp dtn anlad.
Byk yiidin iniltisi iitildi.
Kar yamaz doruklara
Ard boyunca kar yad.
Akp duran Kara denize
Kar sular karp, kt,
Ak ovaya tam.
Mal davarn srd,
Tm halkn elinden ald,
Kara Molata kle olan
Tm yiitler sevindi,
Han Mirgeni kutladlar.
Kara duman daldktan sonra
Kara Molatn cansz bedeninden
Ay ve gne gemez olur.
(1142-1176)
Burada bir noktay aklamakta fayda olduunu dnyoruz. Yalnzca Han
Orba destannda deil dier Hakas ve Trk boylarnn destanlarnda da dmann sahip
olduu olumsuz zellikleri bir tarafa brakrsak, kar taraftaki dmanlar iin de alp ve
kahraman sfatlar kullanlmaktadr. Han Orba destanndaki tm kar taraftakiler her
zaman alp olarak tesmiye edilmilerdir: Gerek alp tipinin ve gerekse alperen
tiplerinin dvtkleri insan ve dier varlklarn cesaret, g ve kuvvet bakmlarndan
146
hi de kahramanlardan aa omadklar grlmektedir. Onlar da sradan insan

deil kahramandrlar ancak destanlarda yanstld ve anlatld gibi olumlu ve
istendik olmayan deerleri tamalar nedeniyle anlatlarda kar kahraman
durumundadrlar ve anlatlardaki ilevleri de esas itibariyle, olumlu olan alperen
olan, bakahraman tipinin doruluunu, istendikliini veya idealliini ortaya
karmaktadr.228
Kara Kuzgunu ldren Han Mirgen bu kez de yanna kurt donuyla gelen ama
daha sonra insan ekline dnen, Kara Molatn kz kardei Kara Marha gelir. Kara
Marha, erkek kardei Kara Kuzguna Altn Harlh almak istemektedir; ancak Han
Mirgenin Kara Kuzgunu ldrmesiyle bu gereklemez bu yzden Kara Marha Han
Mirgene kzgndr. Fakat syledikleriyle, Kara Marha, Han Mirgeni kendisine e
almak ister; Han Mirgenin bunu kabul etmemesiyle Han Mirgen ve Kara Marha
arasnda bir kapma balar:
Yumuak amur bronz olur.
Dnp, akan nehirleri,
Birok yerden geip,
Ak ovaya doru boaltrlar.
Yuvarlanp duran dalar,
Ap, ovaya yaylr.
Han Mirgenin atlanp bindii atyla
Rahat gidecei yerde kalmad.
Erin iyisinin eyerli atyla
Rahata ilerleyecei yer yoktur.
Han Mirgen ile Kara Marha
iddetli sava olduu vakit,
Kii szyle konuup,
Hayvan sesiyle kinedi:
Yiidin yiidi, Han Mirgen,
Altm sihre ben girdim,
228
147
Boynuzlu eytan beni gtrr.

Ala gznle lene dek grmezsin.
Gl yiidim Han Mirgen,
Beni elli sihre aldlar,
Sihri iki boynuzlu eytan yapyor
Beni isteyip bulamazsn.
Han Mirgen bunu iitip,
At balanan altn sarna baktnda
Kandan kzl dor atnn stnde
ifte boynuzlu kara eytan oturup,
Yksek tepeden geip gitti.
Kandan kzl doru at,
Altm sihre aldn,
Elli sihre dndrdn anlayp,
Altn sarnda bal durup,
Gz yana bouldu.
imdi onu dnp,
Han Mirgenin iinde elem belirdi.
Kul kle olan yiitler onu grp,
Gzyalarn silindiler.
Birlikte savatlar.
Kara yer beik gibi titriyor,
(1432-1470)
Ancak bu mcadele srasnda ift boynuzlu kara eytan Han Mirgenin atna
binip kaar; ancak mcadele hl devam ederken kapmann ortasnda Ay Ar kz
gelir ve Kara Nincilin doum yaptn ve Han Mirgenin kendisini ldrmek iin
oraya doru geldiini syler. Bu durumdan dolay Ay Ar gidip Kara Nincili ldrr.
Yukarda grld gibi destanlarda grlen bir dier motif kahramann atnn
yeralt dnyasnn kt ruhlar, Erlik, Erlikin hizmetkrlar, Aynalar vd. yaratklar
148
tarafndan karlmasdr. Ouz Kaan Destannda rastladmz atn kaybolmas dier

Trk kahramanlk destanlarnda atn karlmas eklinde varyantlar. Bu motif, destan
kahramann yeni bir faaliyet sevk eder ve btnlkle bir olay rgs atn karmas
motifi zerinde kurulur.229 ()Ancak bu durum sadece arkaik zelliklere sahip
destanlarda deil dier destanlarda da bulunmaktadr. Arkaik Yakut, Hakas, or, Tuva
destanlarnda kahramann atn albast (albs), abaas ruhlar, yeralt dnyas
amanlar veya Erlik Hann yardmclar karrlar. Krolu Destannn Trkmen
varyantndaki
Zlman
Kempir,
Altay-Sayan,
Sibirya
destanlarndaki
yeralt
dnyasndan gelen aman kadnlar hatrlatr ve adnn Zlman olmas da onun

karanlk dnya ile balantsn gsterir. () Atn geri verilmesi ii ise kahramann
kendi zerine der. Atn kaybolmas veya karlmas Ouz Destanndaki ideolojik
karakteri belirlerse
de
dier
destanlarda
bu
sadece
kahramanlk
eklinde
varyantlar.230
Han Orba destannda da Han Mirgenin at eytanlar tarafndan karlmtr.
eytanlarn at karmasnn sebebi de Han Mirgenin, Altn Harlhn szn
tutmamasdr. Altn Harlh, Han Mirgen ve Han Orbay alt yl dolmadan anne ve
babalarn kurtarmaya gitmemeleri iin tembihlemi ancak buna sadece Han Orba
uymu, Han Mirgen uymamtr. Daha sonra ailesini kurtarmak iin Kara Molatn
yurduna sefere kan Han Mirgenin at ite bundan sonra eytan yaratklar tarafndan
karlr. Altn Harlh, bu olay Han Mirgene haber verir:
Atlanp bindiin atn
Byk sihre kaptrp,
Boynuzlu eytan ap,
(615619)
229
230

149
Yine Han Mirgen ile Kara Marha arasndaki mcadeleden nce de atnn
karldn grr:
Kii szyle konuup,
At balanan altn sarnda grr ki,
Yksek tepeden geip gitmektedir.
Kandan kzl doru at,
Altm sihre aldn,
Gzyana bouldu.
imdi onu dnp,
(14421465)
150
Yukardaki msralarda dikkat eken bir dier nemli unsur da sarndr ve

birok G. Sibirya Trk destannda bir motif olarak grlr. Hakasa-Trke Szlkte,
sarn kelimesinin karl, at balama direi olarak verilmitir.231
Bilhassa destanlarda alplarn devasa saraylarnn nlerinde atlarn balamalar
iin dikilmi olan direklerdir. Sarn ile ayn ileve sahip yapnn benzerini Tuva
kahramanlk destanlarnda da grmekteyiz. Bu blge destanlarnda sarn kelimesi
yerine ak ifadesi kullanlmaktadr. Mezkr szlkte direk anlamn tayan bir de ah
ifadesi bulunmaktadr.232 Bu aklar kutsal mahiyette olup blmden olumakta ve
Trk mitolojisinde de defaatle grlen st, orta ve alt dnyay birbirine balamaktadr.
Bu zelliiyle Hayat Aacn andran aknn alt ksm alt lemde, orta ksm orta
lemde, st ksm ise st lemde olup orta ksma yer yznn han veya bahadrlar, alt
ksma yer alt dnyasnn efendisi Erlik, st ksma ise st lemin efendisi Tanr lgen
atlarn balamaktadrlar.233 Yerle Gk arasnda ulam ve iletiim herhangi bir fiziksel
yl (gkkua, kpr, merdiven, sarmak, ip, ok zinciri, aa, da vb.) kullanlarak
gerekletirilebilir ya da en azndan in illo temore gerekletiriliyor. Sz konusu yergk balantsnn btn bu imgesel temsilcileri aslnda Evren Aacnn ya da Axis
Mundinin varyantlarndan baka bir ey deildir.234
Han Orba destannda da sarn motifine oka rastlamakla birlikte yukarda
bahsettiim mitolojik eler bulunmamaktadr. Destandaki, sarn motifi rneklerinde
yalnzca iyi veya kt alplarn gelip atlarn baladklarn grmekle birlikte yukarda
verilen mitik unsurun da bulunduu phesizdir.
Biz burada, sarnla ilgili olan rnekleri verirken her bir rnek iin farkl bir
deerlendirmede bulunmayacaz; nk verilen rneklerde yukarda bahsedilen mitik
unsurlar olmayp sadece sarnn olaan ilevlerinden bahsedilmektedir.
Kara Han yurdunu igale gelen Kara Molata ilerlemek iin sarayndan kar ve
dardaki sarnda bal duran atna gider:
231

233
234
M. Eliade; age, s. 535-536
232
151
Yiit kii Kara Han,

Atn balad altn sarna gelip,
Bal duran kara doru atn
pekten dizginini zerek ekti,
Demir zengiye ayan geirdi,
Eyere oturdu,
Ata vurduu ifte kamy
Sa eliyle salamca tuttu.
(5360)
Babas Kara Han, anas Kara Tarah kurtarmak iin Kara Molatn yurduna
ulaan Han Migren, Kara Molatn saraynn nndeki sarnda atn balar ve Kara
Molatn ieride olduunu ayn sarnda bal duran Kara Molatn kulakl kara doru
atndan anlar:
Han Mirgen grd ki,
kulakl kara doru at
Bal durmaktadr.
Kandan kzl doru at
(990-998)
Kara Marhaya, Kara Molatn olu da katlnca Han Mirgeni epey hrpalarlar
ve Han Mirgen zor duruma der. te bu srada kurtarc kahraman olarak Altn Harlh
uup gelir ve iyice gten den Han Mirgene yardm eder. Bunun iin azn atnn
azna dayamasn ister; atn azndan gelen yala tekrar canlanr ve Kara Marhay
ldrr:
152
Kara Marha, bunu grp

Altn Harlha barr:
Dokuz yl boyunca seni bulmak istedi
Bulmu olsaydm,
Kara Kuzgun aama
Saf kuvvetle alacaktm.
Yoksa saf canna m ulaacaktm
Han Mirgeni ap getiimde,
Saf canna ulaacam.
Bunu duyan Han Mirgen,
Kara Marhay yerden kaldrp
Saf cann kard.
(1654-1674)
Bu esnada Ay Ar da Kara Molatn kk olunu ldrr. Bu gzel olaylardan
sonra ok sevinen halk tm kurtarclara iyi dileklerde bulunurlar. Han Mirgen ise
nndeki tm engelleri amann, anne ve babasna kavumann sevinciyle ailesinin
yanna koar.
Ancak mcadeleler henz bitmez. Han Mirgen, anne ve babasyla vedalaarak
bu sefer Altn Harlh ve Ay Ara yardma gider. Altn Harlh ve Ay Ar Kara Alp ile
dvmektedir. Yine bir baka dman olan Kara Tana ve onun kardei Kara Nol adl
kzlar da Ay Ar ldrmtr. Bu mcadele esnasnda Kara Noln Altn Harlhtan
kopard ty, Han Mirgen alp cebine koyar.
Bu savalar esnasnda yorulan Han Mirgen bir su kenarnda dinlenirken yanna
su iyesi olan Sar Tamcl gelir. nce birbirleriyle tanan daha sonra da kapmaya
balayan Han Mirgen ile Sar Tamcl arasndaki kavga esnasnda ok g kaybeden ve
lme raddesine gelen Han Mirgene yine uup gelen altn tyl guguk Altn Harlh
yardm eder. Bu sefer Altn Harlhn atnn azndan kan kaz yumurtasn yiyen Han
Mirgen tekrar kendine gelir ve Sar Tamcl ldrr:
153
Ben su iyesi olan

Sar zrhl Sar Tamclm.
Ben senden burada
Saf g gstermeye,
Ulu gcm denemeye geldim.
Eskiden bunun stnde,
Altn Han denen beyin
Saf canna byle ulatm.
Senin canna imdi ularm.
Han Mirgen, Sar Tamcl
Yaka paa tutup, konuur:
Saf gcm ktnda, bekledin.
Saf gcm kmayal
Yedi gn gemedi.
Canna ulatm.
Ulu gcm tkendi.
Ulu gcm olsayd,
Dokuz gn gemeden,
Cann yok edecektim.
Han Mirgen ile su iyesi
Yaka paa dvrler,
Kt bir eklide kaptlar.
(1950-1971)
Bu arada gkten ve yerin altndan atlan oltalarla ldrlmeye alan Ay Ar
da Han Mirgen lmekten kurtarr. nce Ay Ara atlan oltalar paralayan Han
Mirgen daha sonra yapt sihr tedaviyle Ay Ar saaltr:
Otuz yerinden kopard.
Ay Ar kz kara topraa
154
Boylu boyunca serildi,

Han Mirgen yanna varp,
Ay Ar kz grr ki,
Sol gz kr olmutur.
Han Mirgen o an gelmemi olsayd,
Ay Ar kz lecekti.
Ak ipekten rty karp,
Ayn karsnda alt defa
Dndrerek sarst, Han Mirgen
Ay Ar kzn gz aralanp,
Gzleriyle bakt.
Daha sonra da ayaa kalkt Ay Ar kz
Saf gcn alamaz oldu,
Ulu gcn yetiremez oldu.
Sol cebinden ikincisini
Mavi ipekten rty kard,
Gnein karsnda yedi defa evirdi.
Yatp duran Ay Ar kz
Kara yerin stnde ayaa kalkt
(2095-2116)
Yukarda en son alntladmz blmde sihirli rtnn ayn zamanda
iyiletiricilik zelliinin de olduunu grmekteyiz.
Tekrar canlanan Ay Ar Han Mirgen, evlenilecek bir kz olarak grmekte, Ay
Ar de bunu bilmektedir:
Burada Ay Arn nuru
Ayn ve gneinkinde daha fazlayd.
Han Mirgen bunu grdkten sonra dnr:
Geceli gndzl yerin stnde
155
Ay Arn ruhu gzeldir.

Byle bir kz aldnda, aydnlanr.
Han Mirgenin dndklerini
Ay Ar nceden bilmektedir.
(2117-2124)
Burada, Han Orba Destan iinde ok sk gemeyen bir motif olan Ak Olma
motifinden de bahsedebiliriz. k olma, kahramann veya kahramanlarn birbirine k
olmasdr. k olma, tabi olarak (grerek) k olma ve ryada (bde ierek) k
olma olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Grerek k olma, ayn meknda bulunup, hatta
birlikte byyp, ergenlik ana ulaan kahramanlar arasnda meydana gelen aktr.
Bu tr k olma, kahramanlarn birlikte okula gitmeleri, tesadfen karlamalar,
birbirlerini karde zanneden kahramanlarn karde olmadklarnn, birisi tarafndan
sylenmesi vb. ekiller sonunda ortaya kan k olmadr. Ryada k olma ise roman
devri trlerinde grlen
grlmemektedir.
235
bir zellik olup epik trlerde byle bir zellik
Bunun rneini ise stteki msralarda grmek mmkndr.
Ay Ar kz Han Mirgen ile vedalap ondan ayrldktan sonra Han Mirgen de

kendi yoluna devam eder. Geni bir ovaya vardnda ovann ortasnda siyah bir evin
olduunu grr ve eve giderek ieri girer. Evin iindeki manzara gerekten ktdr:
Nasl bir evdir deyip,
Kapnn demir kolunu ekip,
Kara eve girdi.
Eii ap, selam verdi.
eri girip, esenlik diledi.
Kara evin iinde
Bir sessizlik hkimdi.
Bu evin iinde
Arlardan da ok sinek olup,
Arlarla sinekler vzldamaktadr.
235
156
Han Mirgen eikte

akn vaziyette durmaktayd.
Geriye doru gelip,
Kesine baktnda
Alt ayakl yatak vardr.
Yatakta, kazandan da kara
Bronz dili, kurun gzl,
Aa kabuu burunlu, bir avu belli,
Paralanm gibi eti paralanr,
Altm rgs srtna gelen,
Elli srmesi omzuna den
plak bir kz yatmaktadr.
Bu kzn yaralarna
Sinekler toplanmaktayd.
Soluk ve plak kz grp,
Han Mirgen, gerilediinde,
Kz, gerinip, uyand.
Alt ayakl yatanda oturdu,
ki gzn svazlayp,
Han Mirgeni grd.
Alt ayakl yatandan
Solgun ve plak bir ekilde ayakland,
(2184- 2230)
Kz Han Mirgenin geliine sevinmitir; nk kendisine e olacak bir erkek
aramaktadr. Ancak byle bir grnt iinde Han Mirgen kza pek scak bakmazken
kzla nce mcadele eden Han Mirgeni kz daha sonra yemek yemesi iin masaya
oturtur ve nne ylan etinden bir yemek getirir. Haliyle bunu yemek istemeyen Han
Mirgenin yanna o vakit Altn Harlh gelir ve kzn yemeini mutlaka yemesini
tembihler. Han Mirgeni bu durumda bir srpriz beklemektedir:
157

ki gzn de kapatp
atal bal ylan yiyor.
atal bal ylann eti
Han Mirgenin aznda
Ya gibi kayar,
Baldan tatl gibi gelir.
Ackan karn doyduunda
Zayf bedeni semirdiinde
Gzn ap grr ki,
Gnein parltsnn
Fazlas burada var.
Han Mirgenin nnde
Altm rgs srtna dklen
Elli rgs omzuna salan
Kz durmaktadr.
Kzn lts gne ve aynkinden
Alt kat daha fazladr.
(2359-2376)
Kzn birdenbire don deitirmesine aran Han Mirgen, byle bir eyin nasl
olduunu dnrken kz buna bir aklama getirir.
imdi ise kz konuur:
Ben ruh gzelliiyle dodum.
Beni yer yznde
Birok yiit bilmektedir.
Geni yerin stnde
Yedi kez dnp dolap isterler.
Kara topran altn
Alt kez dnp gelirler.
158
Fakat beni grm olan yoktur.

Yeryzne birok yiit gelir.
Benim kt biri olduumu grp,
Bana yaklamayp dnerler.
Gzel yaratml olduumdan,
Yeryznde birok kez deitim,
Eer deimeseydim,
ok gl yiitler
Saf ruhuma gireceklerdi.
Senin geleceini doru bildim,
Yurda geldiinde sevindim.
Ak nehrin kysnda
Ak kynn ortasnda yurtlayan
Ak bora atl Ak Hann kz
Anas Altn Sas olan,
Altn aah kzm ben.
Kzl doru atn yaya olarak
Her zaman srmezsin,
Bu yzden sana yardm ederim.
Ne zaman ki gcm yetmez,
Belki, sen gelip bana yardm edersin.
yi niyetli olan sana veririm
atal kanatl kara ylan.
Yediklerin ylannki deildi,
Yediklerin deerli kuun etiydi.
Onu byledi
Bir kez de olsun fark etmedi.
imdi burada ge kalmak uygun olmaz,
Atn peinden gitmek gerek.
(2377-2413)
159
Han Mirgen ile birlikte Altn aah kz her olas tehlikelere kar alelacele
evden karlar. Kara evin yerinde artk altndan bir saray durmakta ovada mal davar ve
halk yaamaktadr.
Altn aah, destann banda Han Mirgenin annesi Kara Tarahn yapt gibi
bylerini kullanarak mal davar ve halkn srgan otuna dntrp onlar
tehlikelerden korur. Her ikisi darda bulunan atal kanatl ylana binerek ilerlerler, bu
srada Han Mirgen de kayp atnn izini havadan takip etmeye alr.
Bu srada sarp dalarn olduu yerde Ay Arn gsz bir ekilde olduunu
gren Han Mirgen yardma gider. Bu esnada alt yllk mhleti dolmu olan Han Orba
kz kp gelir. Han Mirgenin kara eytan tarafndan karlm olan atn da bulup
getiren Han Orba, Han Mirgen be Ay Ar kz birlikte ilerlediler. Ay Ar kz
onlardan ayrlp baba yurdua geri dner. Han Mirgen ile Han Orba da z yurtlarna geri
dnerler. Burada anneleri Kara Tarah, oucklarna Ay Ardan bahseder ve onun kim
olduunu syler. Ay Ar, Kara Hann en yakn arkada olan Ak Hann kzdr.
Dostluklar Altn kitapta da yazldr.
Burada farkl bir motifle daha karlamaktayz. Kara Han ile Ak Hann
dostluklar, Ak Hann kz Ay Arn Han Mirgen ve Han Orbaya yardm edecei gibi
konular bu bahsedilen altn knigada yazldr:
Kara Han babanla yiit Ak Han,
Altn kitapta yazlm olana,
Her daim bavurdular.
Kitapta yle yazard:
Kara Hann ocuu olunca,
Ak Han sknt ve eziyetle karlanca,
Gelip, yardm etmeye.
Ak Hann ocuu olup byynce,
Kara Han eza ve cefa ektiinde,
Gelip, birlikte katlanrsn.
Ak Han ve Kara Hann evlatlar
yi ve cana yakn dostlar olsunlar.
160
Fakat geriye kalan deerli halkm, olum,

Ben senin ardndan konuaym.
imdi onu bildirmeye giderek,
Senin gidecein yer hl oktur.
Zorlu olan oka grrsn
Sasalim dnp gelince,
Tm syleyeceklerimi sylerim.
Ay Hann kz Ay Ar
Yazlan mektubun tmn anlayp,
Sana yardm etmeye geldi.
Ak sar atl Ay Ar kz
Ak dnyann stnde
Pek gl yaratlan kz
Ay Ar yardm etmemeseydi,
Mal davar geri dnmezdi
Boy millet geri dnmezdi.
Kara Molatn yurdunda,
Saf gcn almad,
Ulu gcne ulamad,
Geip gidip lecektin.
Erin iyisi Ay Ar kz
Ana yurdundan ayrldnda,
Yiitliine kyamad.
Eyerleyip bindii atn,
Elli sihre aldrp,
Eziyet ektiini bilip,
Ona acd.
Ak sar atl Ay Ar kz
yi niyetli biri olarak dodu,
ksz insan yumuak cierli,
Yalnz insan iyi cierli olur.
161
Ana babann konutuu szleri,

Unutmayp, dnrsn.
(2722-2766)
Yukardaki rnek bizleri haber verme gibi bir motife gtrmektedir. Toplumda
din-sihr yetkinlii bulunan kiiler bir takm nesneler yardmyla gelecekten veya
gaipten haber vermekte; halk anlatlarnda ve zellikle de destanlarda kahramann
bana gelmesi muhtemel olaylarda onlara yardmc olmaktadr. Ancak bu kiileri ayr
bir snf olarak grmek yanl olabilir; nk anlalan gebe Trk destanlarndan
mneccim ve khin gibi bir snf bulunmamaktadr. Burada herhangi bir vezir veya
oullarndan biri khinlik etmektedir. Bu destanlarda genelde khinler ounlukla krek
kemiini atete yakarak gaipten haber vermektedirler. 236
Tabii bu durumu sadece destan bir zellik olarak grmek yanl olabilir; bu
durum yani bilicilik, falclk ve ngr amanlarn zellikleri olup amann gizemsel
zelliklerindendir. Falclk amanizmin balca unsurlarndan biridir. Fal eski Trkede
rk kelimesiyle ifade edilmitir. Mahmud Kagar rk kelimesini falclk, khinlik ve bir
kimsenin gnlndekini bilmek diye aklamaktadr.237
amann bu zellikleri yalnzca destan kahramanlarna yardm etmek
bakmndan deil tundrada ya da kar frtnasnda yolunu aran insan veya hayvanlar,
kaybedilen nesneleri vb. bulmak iin de amana bavurulur.238 aman zelliklere sahip
olan khinlerin, bilicilerin bu ngr ve yorumlarna kahramanlar ounlukla
aldrmaz; ancak yaplan bu kehnetler daima tahakkuk etmektedir.239 amanlar veya
destanlarda bu ilerle alakadar olan kiiler fal bakmak iin krek kemiklerini, ak
kemiklerini, bykba hayvanlar cierlerini vb. hayvanlara ait uzuvlar kullanmaktadr.
Hayvanlarn krek kemiine bakp gelecei kefedenelre yarnc, koyun tezekleriyle
fal aanlar kumalak, muhtelif eylerden manalar karan falclara rm denir.240
Tabii ki bunlar en ok kullanlan ve gerek aman pratiklerinde gerekse destanlarda
236
A. nan; agm; s. 211

A. nan; age, s. 151
238
239
A. nan; agm, s. 212
240
A. nan; age, s. 151-152
237
162
grlen motiflerin banda gelmektedir. Ancak bunlarn yan sra farkl nesne ve
materyallerden de faydalanarak kehanette bulunma ve haber verme iinde bulunurlar.
rnein ayna bunlardan biridir. Ayna, amann dnyay grmesine (yani dikkatin
younlatrmasna), ruhlarn yerlerini belirlemesine ya da insanlarn ihityalar zerine
dmesine vb. yarad sylenmektedir241
Destanlardaki bir dier nesne ise sihirli tahta ekrandr ve bunun yardmyla
gelecei nceden grebilmek mmkndr. Mehur Trk destan Kuz Krpe Bayan
Sulv adl destann Bakurt varyantnda, bahadra yardm eden kutsal kiilerden olan
Meskey ebenin gelecei ve gelecek nesilleri tlsm gcyle gsterme gc vardr.
Meskey Kuzykrpesi kilitlenen bakr kapl bir maaraya gtrr. Maara iinde
tahta bir ekran vardr ve Meskey ebe bu sihirli tahta ekran vastasyla nce gelecekteki
Bakurt uruklarnn liderlerini ve Bakurt uruklarnn Ruslara ba kaldrp yenilmelerini,
daha sonra da Mayanhlv gsterir. 242
Han Orba destannn tmnde gemie veya gelecee dair tm haberler bu altn
kniga (kitap)dan alnmaktadr.
2.2.2. kinci Engel
Han Mirgen ve kardei Han Orba yurtlarna dndklerinde dokuz gnlk bir alp
uykusundan sonra kalkarlar. Bu srada Kara Hann yurduna byk bir grltyle Altn
Harlh geklir ve Han Mirgen ile Han Orbann, zor durumda bulunan Altn aaha
yardm etmelerini ister.
Burada da ikinci kez gurbete kn ve engelin haberinin Altn Harlh tarafndan
verildiini grmekteyiz. Bu durum destan boyunca da devam edecek olup
kahramanlarn harekete gemesini salayan bir ahs veya varlk olduunu greceiz.
Ak bulutun altnda
Mavi bulutun stnde
Altn guguk donlu
241
242

Metin Ergun-Gaynislam brahimov, Bakurt Halk Destanlar, TRKSOY Yay. Ankara 2000, s. 5051
163
Altn Harlh gelir.

Bunlarn stnde uup.
Altn Harlh konuur:
imdi, buraya
Bana konmak yaramaz.
Benim gideceim yer
ok zorlu ve uzak bir yer
Saf gcm yetse,
Ata yurduma geri dnerim.
Saf gcm yetmezse,
Orada kalrm.
Ana ve babamn gzel yurdu,
Bakasnn yurdu olur.
Ulu gcm yetse,
Yurdumun evresinde dnp,
Ana yurduma rahata ularm.
Ulu gcm yetmezse,
Orada kalrm.
Ana yurdum sahipsiz kalp,
Bakasnn yurdu olur.
Kz ocuu Altn aahn
Saf gc yetmeyinceByk sihir yapt
Ulu gc ulamaynca,
Altm sihri yapt.
Mal davar vermez,
Ulu gcn ortaya koyup, savar
Tm halka yardm etmez,
Ulu gcn ortaya koyup, dvr.
Ona yardm etmeye gidiyorum.
Han Mirgen ile Han Orba
164
ki sevgili kardeim,
gn boyunca uyusalar,
Burada uzun sre kalmaz,
Altn aahn yurduna doru
Yardm etmeye giderler.
(2880-2918)
Ayn ary, atal kanatl kara ylan da yapar ve Han Mirgen ile Han Orbay
Altn Harlha yardma arr. Ancak gerek Altn Harlhn gerekse kara ylan bu
haberleri dorudan Han Mirgen ve Han Orbaya sylemez; onlarn yerine ailesine ve
zellikle de Kara Taraha iletir; Kara Tarahda ocuklarna.
Bu hengme arasnda Altn Kitapta yazlanlardan yola karak Ay Ar ile Han
Mirgenin birbirlerine mnasip bir ift olacaklarn dnen Kara Tarah, Altn aaha
yardm edip dndkten sonra Han Mirgen ile Ay Arn toylarn grmek istemektedir.
Haber verme motifinin nemli unsuru olan altn knigaya burada da rastlamaktayz:
Kara Tarah, olu Han Mirgene der:
imdi sen, biricik olumuz,
Yiitlik vaktine ulatn,
Zevce alp, evlenmen uygundur,
Alacan eini
imdi sana anlataym.
Eer seversen evlen,
Yok sevmezsen sen bilirsin,
Evlenecein kii senin yanda,
Yan bire eriti
Ak sar atl sar kz.
Onun babasyla senin baban
Dost ve arkada olmular
Altn kitapta yazlm olup,
O zaman onlar kitaba baktlar:
165
Birinin olu olsa,

Birinin kz olsa,
Bir araya getirip, yurtlandrmaya.
Kara Tarah, altn kitab
Altn masaya getirdi.
Han Mirgen ile Han Orba,
Kitab ellerine alp,
Seslice okuyorlar,
Kitab anlyorlar.
Bunu grp, Han Mirgen konutu:
Babamn yapt iin
Olmasna kar deilim,
Byklerin fikrettikleri dnceyi
Unutup, yan yana getirmezsin.
Han Orba, aasna dedi:
Ak sar atl Ay Ardan ok
Daha gl kz bulamazsn biricik aam.
Pek gl, bilgili kzdr.
Yarn onlarn yanna gideriz.
(37813814)
Ulu bilici altn knigaya son vurgu, Ay Ar ile Han Mirgenin evlenmesi iin
teyzesi Altn Harlhn dnrclk etmesi srasnda, bu ikisinin arasndaki evlilii Ay
Ara daha salam kantlarla sunmak amacyla yaplmtr. Altn Harlh, isteklerini Ay
Ara syler ve eer inanmad takdirde altn knigaya bakmasn tembihler:
Altn Harlh konumaya balad:
Kymetlim Ay Ar kz,
Seninle konuacaklarm var.
Ne konuursak konualm,
Krgnlk olmasn.
166
Deniz aarak geldik

Yakn akraba olmak iin.
Ova geip geldik
Tarla bahe ap yol geldik
Karde olmak iin.
Da tepe aarak yol kat ettik Dnrc olmak iin.
ifte rgl kz evlad
Darda gidip yaamak iin yaratlm,
ifte rgl kz evlad
El yurdunda yaamak iin yaratlm
Milletinin arkasndan gelen ein
Kara doru atl Kara Hann olu
Kandan kzl doru atl
Han Mirgen kardeim olur.
Senin baban olan Ak Han
Han Mirgenin babasyla
Karde misali bir dosttur.
Yarm paylap yediler,
Btn blp yediler.
Daha sonra altn kitaba
Yaz yazp, mhr bastlar:
Oul ve kzlar doduunda,
Bir olup da evlenmeye.
Ay Ar kz syler:
Ben ak sar atl Ay Arm
Yiide varmaya yaratldm.
Byle bir konumaya gerek yoktur.
Yiit Altn Harlh kz
Ay Ar ikna eder:
167
Doruluuma inanmyorsan
Altn kitab buraya getir.
Eer ondan da ikna olmazsa,
Altn kitaptaki yazlanlar
Altn masada braklm.
Drd birlikte, oturup,
Darya arrlar,
Yazlanlar biliyorlar.
Altn Harlh kitaba baktnda,
Gzel bir ekilde yazlmtr.
Ay Arn da olduunu,
kardee syledi:
Babamn yapt byk iin
Ezip gemek gerekmez,
Anamn yapt bu byk i
Karsnda durmak gerekmez,
Byklerin yapt bu byk trenin
Karsna geemezsin.
Kitaptaki yazlmlar
Tekrardan yazamazsn
Nasihat edilen szlere
tiraz edemezsin.
Altn Harlh konutu:
Sylediklerine raz isen
Sa elini herkese uzat,
Han Mirgeni p.
Ay Ar hepsini onaylayp,
Han Mirgen ile pt.
Elindeki iyi an sunup,
Bunlara sayglarn sunup kt.
(38763941)
168
ki yiit karde olan Han Mirgen ile Han Orba alp uykularndan uyandktan
sonra, Kara Tarah olup biteni ocuklarna anlatr ve onlar savaa hazrlar; zrhlarn ve
silahlarn giydirir. Burada ayrca belirttiimiz gibi, destanda epizotlarn ve baz
blmlerin sonunda alp uykusu motifini grmekteyiz. Birok olaanst zelliklere
sahip olan kahramanlarn uykular da dier insanlara gre farkllk tamakta, uykular
derin ve uzun olmaktadr. Dede Korkut Kitabnda kk lm olarak nitelenen
kahramanlarn derin ve uzun uykular Tva destanlarnda yiitlerin dinlenmesini,
dinmesi zor olan yorgunluklarn dindirmelerini salamaktadr.243 Dede Korkut
Hikyelerinde bulunan Salur Kazan Tutsak Olup Ol Uruz kardu Boyda kk
lm yle anlatlr: (...) rken bindiler av yirine vardlar. Grdler bir sri kaz oturur.
Kazan ahini sald. Almad, ahin pervaza ad. Gzlediler, ahin Tomann Kalasna
indi. Kazan gayet saht old. ahin ardna ddi. Dere depe ad, kafir iline geldi.
Gideriken Kazanu karangulu gzini uyhu ald. Bigler aytdlar: Hanum dnelm,
Kazan aydur: Birez dah iler varalum didi. Bakd bir kala grdi. Aydur: Bigler gel
yatalum didi. Kazan kk lm tutd, uyud. Meger hanum Ouz bigleri yidi gn
uyuridi. Anu in kk lm dirler idi.244
Bir Hakas destan olan Han Orba da ise alp uykusu Tva kahramanlk
destanlarndaki ileve sahiptir ve hayatlarnn neredeyse her ann mcadeleyle geiren
kahramanlarn yorgunluklarn dinlendirmelerinden ibarettir. Destanda alp uykusu ile
ilgili be farkl yerde alp uykusu motifini grmekteyiz. Bunlar ayn zamanda destann
epizotlarndaki biti ksmlarn da oluturmakta ve bir nev biti formeli grevini
grmektedir.
Destandaki gerek iyi gerekse kt yaratml alplar mutlaka alt ayakl bir yatakta
yatarlar ve alp uykularn ite bu yataklarda uyurlar. lk rnek olarak Kara Molat
tarafndan yurtlarndan srlen Kara Han ve Kara Tarahn yurtlarna dndren Han
Migren ve Han Orba kardelerin anneleri Kara Tarah tarafndan alp uyklusuna
yatrlmalarnda grmekteyiz:
243
244

169
Kara Tarah konutu:

ok sknt grdnz
ok uykuya ihtiyacnz vardr.
Sizin dokuz gn boyunca
Alp uykusu uyumanz gerekir.
Dokuz gn getiinde
Alp uykusundan uyandlar.
(28392846)
Bir dier rnei, Hazr Hann yurdundaki eziyeti sona erdirmek iin yola kan
yiitler kendi yurtlarna dndklerinde Han Mirgen, kars Ay Ar ve Han Orba dokuz
gnlk bir alp uykusuna yatarlar:
Byk elemi gren yiit,
Alt ayakl yataa yatp,
Dokuz gn boyunca uyudular.
(49044906)
Han Mirgenin olu Han ibek Gk Nincille olan evliliinde yaplan byk
toydan sonra da ok yorulan yiitler alp uykusuna dalarlar:
Demir zrhlarn karmlar,
Sert zrhlarn soyunmular.
ok sknt eken yiitler
Byk evde dinlenmek iin
Alt ayakl demir yatakta
(59785983)
170
Kara Mool ve kz Azgn Noas ile yaplan dokuz yllk amansz savatan zaferle
ama byk bir yorgunlukla z yurtlarna geri dnen yiitler soluu alt ayakl demir
yataklarnda alrlar:
Dokuz yl boyunca savap,
ok yorulan yiitler
(78497852)
Alp uykusunun son rneini ise destann sonlarna doru elerini kaybetmi
olan Ay Ar ile Gk Nincilde grrz. Bu sefer bu iki yiit kadn alp uykusuna
dalarlar:
Karnlar ackr,
Ayranlarn itiler.
Altn masadan kalkp,
Boyu milletleri sevinlerinden
Byk bir len dzenlediler.
Byk eve girip,
Ac ve sknt eken iki kz,
Yiit uykusuna daldlar.
171
Gece karanlnda geceyi geirdiler

(84458463)
Altn aahn yurduna geldiklerinde Ay Ar onlardan nce oraya varm ve
savaa balamtr. Altn aah da yurdunda Han Tayc ile kapmaktadr. Altn
aahn dostlar da teker teker onun yurduna gelmektedir; onlara son olarak da Altn
Harlh katlr. Ancak Han Orbada bulunan dokuz yuval krk yl mhletli canl okunun
sayesinde krk ylda bitmeyecek dokuz gnde biter; birok kt yiit ve Han Tayc da
lr. Daha sonra Altn Harlhn evinde yiyip ien kahramanlar tekrar kendi yurtlarna
dndler.
Kahraman bir destann en nemli temellerindendir. Bakahramann durumu,
onunla birlikte yer alan ve ona yardmc olan yardmc kii veya varlklar, koruyu
ruhlar, kahramann at ve btn bunlarla birlikte kahramann silahlaryla iyi veya kt
bir yine seyreder. Her daim karsndaki kt kavramyla mcadele eden kahramann
nemli yardmclarndan biri de silahlardr. Silahlar mdafaa ve taarruzun yannda
birtakm farkl anlamlar da iinde barndrmaktadr.
Ouz Kaan destannda yayn gk kubeye, okun ise yeryzne benzetilmesi
Trk dncesinde gk ile yerin Trklerin elinde oduu fikriden kaynaklanmaktadr.245
Yine Ouz Destan iin karakteristik olan Tanr silahar ola yay, ok, kl, mzrak
vs.destann arkaik yaps ve yukada einilen ideolojik yaps ile ilgilidir. Silahn tr e
ilevi ne olursa olsun Trkn anlaynda bu silahlar Tanr tarafndan Trklere adaleti
korumak, dzenin bekiliini yapmak iin verildii dncesi hkimdir.246
Han Orba Destannda normal silahlan yannda olaanst zelliklere sahip
silahlar da bulunmaktadr. Bu silahlarn yan sra kahramanlar zorlu sava artlarndan
daha iyi koruyan zrhlar ve dier giysiler de bulunmaktadr. Haliyle en ok kullanlan
silahlar kl ve oklardr. Tabii burada kllar normal zelliklere sahip olmakla birlikte
oklarn farkl zellikleri bulunmaktadr. Han Orba destannda kahramanlarn
kullandklar oklar canldr. Oklar dokuz boumlu byk oklardr. Bununla birlikte
oklarn atm belli bir ylla snrldr ki bu da krk yldr:
245
246
172
Yiit kii Han Mirgen

Dayankl zrhn alp giydi.
Yetmi yllk savaa dayankl
Krpe geyik derisinden zrh giydi.
Krk yl atmlk olan
Canl okunu cebine koydu.
Alp vurduu elik klc
Sa tarafna koydu.
Dokuz boumlu boynuzdan okunu
Sol yanna koydu.
(823832)
Yukarda zelliklerini saydmz oku yalnzca Han Mirgen deil Han Orba da
kullanmaktadr:
Han Orba bunlar grdnde
Savaa katlsa,
Sava altm ylda bitmez.
Atlanp bindii atndan inip,
Byk bir kayann stne oturup
Altn cebinden karp att
Dokuz yuval boynuzdan okunu,
Krk yl mhleti olan
Dokuz canl oku kard,
Han Orba kz krk yla
Canl okuyla vurmak iin anlat
Yay gerip ekti.
(33593370)
173
Yiit kz Han Orba

Yce kayalarda ayaklanp, grr ki,
Canl okun yolunda
Bulunan, her ey yklp gitmi,
Vurulup, krlr.
Kap giden yiitlerin
Canl ok, yryp gidip,
Cieriyle kalbini delip geer.
Han Orba alt gnde grr ki,
Krk yl da bitmeyen agzl savata
Tm ktlkleri yok eder.
Krk ylda ulaan ok
Agzl sava delip geer.
Altn aahn savat yolu
Canl ok katederek temizleyip
Altn Harlhn yolundan gitti.
Altn aah ile kapan yiidi
Canl ok saplandnda,
Yiit kzn gc bitip,
Saf can kmtr.
Ondan uzakta bulunan canl ok
Altn Harlhn savat yolu
Yiitlerden temizlemitir.
Yiit Altn Harlh kz,
Oraya varp, daa dayanr,
Beriye gelip, topra kucaklar, Saf gc de kmtr.
Onun ardndan canl ok,
Ay Arn sert yolunu
Temizleyip, kolaylatrp
Han Mirgenin yoluna girdi.
174
Han Orba kz imdi grr ki,

Canl oku teye attndan beri
Dokuz gn dolmaktadr.
Szleip att canl ok
Krk ylda bitmeyen agzl sava
Burada, bitirir
Zorlu yere skp, lr.
Ak kynn ortasndaki canl ok
Kara yiit kahramana uurdu,
Ne de ulu yiit deyip,
Han Orba kz deneyip grnce,
Agzl sava temizleyen,
Kt niyetli, gl yaratlm
Kara doru atl Han Taycdr.
Han Tayc dahi, uzun zaman ac ekti.
Canl oktan lp gitti.
Karlkl savatm yiit kmadnda
Canl ok geri dnp,
Han Orbann cebine girdi.
(34313480)
Bu okun dokuz boumlu, canl ve krk yl mhletli olasnn yan sra ok, krk yl
srecek bir savan dokuz ylda bitmesini salamaktadr:
Krk ylda ulaan okum,
Krk ylda bitmeyecek sava
Dokuz gnde bitirip,
Biricik aama, kza demi olan,
Sa cebime gelip girsin.
Onlara yardmc olan canl okumla,
Yiitlerden herhangi biri lmezse,
175
Demek benden iyi yaratlmtr,

Benim ruhuma tamamen ular.
Yaya koyup atverdiim okumla
Herhangi bir yiit dmemise
Benden daha iyi yaratlmtr.
(33863397)
2.2.3. Han Mirgenin Evlenmesi
Han Mirgenin kardei Han Orba ile birlikte Altn aaha yardm etmelerinden
ve geri dnmelerinden sonra ana ve babas, mal davar ve halkla birlikte onlar
karlamtr.
Yardma gitmeden nce Kara Tarahn verdii olunu evlendirme ahdi de
gerekleecektir. Bu olay da daha nceki epizotta karmza kan Altn Kniga
(kitap)dan renmekteyiz:
Alacan eini
imdi sana anlataym.
Eer seversen evlen,
Yan bire eriti
Ak sar atl sar kz.
176
Birinin olu olsa,

Birinin kz olsa,
Kitab ellerine alp,
Seslice okuyorlar,
Kitab anlyorlar.
(3781-3804)
Bu yazlanlara Han Orbann da destek verdiini grmekteyiz. Bu yzden kzn
istenmesi iin iki karde karnlarn doyurup silahlarn kuandktan sonra Ay Ar
almak iin yola koyulurlar:
Darda gn doduunda,
Kzaran gne doduunda,
Alt ayakl yataktan dorulup,
Suyla ykanp, stle temizlenip,
Ackan karnlarn doyurduklarnda,
Altn masadan kalkp,
Dayankl zrhlarn kuandlar,
Demir zrhlarn giyindiler,
Vedalatlar,
Uzak evlerinden ayrldlar,
(3818-3828)
Han Mirgen ve Han Orba ikilisine daha sonra ablalar Altn Harlh da katlr ve
Ay Arn yurduna ularlar. Ay Arn evine gelen kardeler yiyip itiler. Ancak Ay
Ar evinde tek bana olduu iin Altn Harlh, Ay Arn ana babasyla deil
177
kendisiyle konumak durumunda kalr ve evlenme niyetini ortaya koyar; delil olarak ise
Han Mirgenn babas Kara Han ile Ay Arn babas Ak Hann eski dostluklarn ve
Altn Kitapta yazlanlar gsterir. Byklerin szlerine ve treye kar gelmeyen Ay
Ar ise Han Mirgenin evlenme isteini geri evirmez ve onunla evlenmeyi kabul eder.
Ay Ar mal davar, halkn da toplayarak baba yurdundan ayrlr ve kocasnn yurduna
doru hep beraber yol alrlar.
Burada dikkatleri eken bir durumla karlamaktayz. Destanlarda ve halk
hikyelerinde kzn ailesi veya bizzat kzn kendisi tarafndan birtakm artlar ileri
srlr. Ancak Han Mirgenin Ay Arla evlenmesi hadisesinde byle bir arta veya
engele
rastlamyoruz.
Kanmzca
bu
durumun
sebebi
Altn
Kitaptan
kaynaklanmaktadr. Altn Kitap, maziden, hlden ve istikbaleden haberler veren kutsal

bir kitap niteliindedir ve iinde yazlanlar istisnasz doru saylr. Bu kitap bir nevi tre
kitabdr. Han Mirgen ile Ay Arn evlenmesi lazm geldiinin Altn Kitapta yazlm
olmas da bu tr bir engellemenin nn kesmitir.
Han Mirgen, Han Orba ve Altn Harlh beraberlerinde Ay Ar olduu halde
Kara Hann yurduna ularlar. Tabii ki burada onlar byk bir toy beklemektedir. Bu
toyun debdebeli ve zengin tasviri destanda u ekilde yaplmtr:
Toyda biriken halk

Karnca gibi hareket eder.
Altm kazan yan yana dizip,
ini etle doldurup piirdiler.
Uzak eve girdiler.
eri girip, selam veriyorlar,
Eii geip, esenlik diliyorlar.
Tarak tutan hzl kadnlar
Taraklaryla gzelleirler Ay Ar kzn gzel salarn
Dzgn bir ekilde dzelttiler.
178
Altm rgsn
atall sa rgs ettiler.
Elli rgsn
ki sa rgs ettiler.
Bir toy yapldndan dolay,
Byk bir masa kuruldu.
Altm masay evirerek,
htiyarlar oturttular.
Elli masann evresine
Yallarn oturttular.
Altn masann banda Han Mirgen ile Ay Ar vardr.
Ana ve babalarnn etrafnda.
Yiit Altn aah kz,
Elenceli toya gitmitir.
Altn Harlh toyu ynetiyor,
Yemek masasnda toplanlyor,
Altn masaya geri dnp
Rak datp, yiyecek veriyorlar.
Elli masann etrafnda gezip,
Yemek datp, rak sunarlar.
Yryemeyen kiileri
Atlarla toya tarlar
Gzleri grmeyenleri
Yedekleyip arladlar.
(4099-4135)
Yalnzca destanlarmzn deil halk hikyelerimizde ve dier baz trlerde de
birok kez karlatmz motiflerden biri de toy veya evlilik motifidir. Toy
kavramnda ayn zamanda bir evlilik manas olmakla birlikte evlilik kavramnda her
daim bir toy anlay olmayabilir. Genelde ou Trk destannda toy, evliliin muadili
179
olarak dnlm ve grlmse de baz destanlarda toyun din ve siyas anlamlar da

bulunmaktadr.
enlikler, Trk-Mool toplumlarnda, hayatn tm byk anlarnda grlen
vazgeilmez bir olaydr. enlik, dind bir lenden te bireydir. Toy (len),
ziyafetlerin verildii cenaze trenlerine katlan kalabalklarda ve kurultay gibi, tm
yelerin hazr bulunduu yllk ya da olaanst toplantlarda tezahr eden dinsel bir
neme sahiptir.247
Trk destanlarnn kutup yldz olan Ouz Kaan destan da byk bir toyla
tamamlanr. Destanda iki defa grlen toylarn hibirinde dn anlamndaki evlenme
akdi mahade edilmez, bilakis bu toy rnekleri srf Ouz hadisesi olduundan dolay
siyas ideoloji anlamlar tamakta, buradaki toy Ouzlarn siyas, iktisad, asker-inzibat
meselelerini halletmek iin arlan kenge ya da kurultay karakterlidir.248 Ouz Kaan,
ilk toyu ikinci evdeinden olan Kk, Ta ve Teiz adl evlatlarnn doumundan sonra
verir: () Sonra Ouz Kaan byk bir doy (ziyafet) verdi. Halka emir (verdi ki)
(Ouz Kaan halk) arnca, ahali birbirine dant ve geldi. Ouz Kaan krk masa
ve krk sra yaptrd. Trl alar, trl araplar, tatllar ve kmzlar yediler ve itiler.
Doydan sonra Ouz Kaan beylere ve halka yarlk verdi ve Ben sizlere oldum Kaan:
alalm yay ile kalkan; nian olsun bize buyan; kurt olsun (bize) uran (sava bar);
demir karg olsun orman; av yerinde yr()sn kulan; daha deniz daha mren (rmak);
gne bayrak, gk kurkan, (adr) dedi. Ondan sonra Ouz Kaan drt yana emirler
yollad; tebliler yazd ve ililere verip gnderdi. Bu teblilerde yle yazlmt: Ben
Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kesinin kaan olsam gerektir. Sizden itaat
dilerim ()249Ouz Kaan destanndaki bir dier toyu ise destann sonunda
grmekteyiz: () Ondan sonra Ouz Kaan byk kurultay toplad. Maiyetini ve
halkn artt. Onlar geldiler ve mavere ettiler. Ouz Kaan byk ordugh (.)
() sa yanna krk kula diktirdi: stne bir altn tavuk koydu; altna bir ak koyun
balad. Sol yanna krk kula direk diktirdi. stne bir gm tavuk koydu: dibine bir
kara koyun balad. Sa yanda Bozoklar oturdu; sol yanda Oklar oturdu. Krk gn
krk gece yediler, itiler ve sevindiler. Sonra Ouz Kaan oullarna yurdunu letirip
247

249
R.R. Arat; age, s. 618-620
248
180
verdi ve: Ey oullarm, ben ok atm; ok vurumalar grdm: ok karg ve ok ok

attm: atla ok yrdm; dmanlar alattm; dostlarm gldrdm. Ben Gk Tanrya
borcumu dedim. imdi yurdumu size veriyorum dedi.250
Verilen son toy rnei yine siyas bir nitelik tamakla birlikte ayn zamanda
siyas bir vasiyet ieriindedir.
Yine Dede Korkut hikyelerinin ekserisi Hanlar Han Bayndr Hann verdii
toy tasvirleriyle balamaktadr.
Arkaik tipli Sibirya, Altay-Sayan destanlarnda ise (halk destanlarnn/halk
hikyelerinin ise hepsine toy, siyas mazmunsuz bugnk dn manasnda
kullanlmtr.251
Yukardaki aklamada olduu gibi arkaik yapl bir Sibirya destan olan Han
Orbada da, toyun herhangi bir siyas ierii bulunmamaktadr.
Destann bandan Han Mirgen ve Han Orbann anne ve babasnn evlilii ile
ilgili herhangi bir epizot bulunmamaktadr. Destanmzdaki ilk toy Han Mirgene aittir.
Han Mirgen ilk kt kahramanlk tecrbesinde kendisini zor durumdan kurtaran Ay
Ar kza kar hiss bir yaknlk duymu ama bunu belli etmemitir. Fakat ana ve
babasn Kara Molatn elinden kurtarp z yurtlarna kavuturduunda Han Mirgenin
annesi Kara Tarah, Ay Ar Han Mirgene uygun grr. Burada evliliin Han Mirgen
tarafndan deil annesi Kara Tarah tarafndan desteklendiini ve ortaya konduunu
grmekteyiz. Tabii bu durumdan nceleri Han Mirgenin haberi yoktur, Kara Tarah
bunu sadece kocas Kara Hanla paylar:
Kara Tarah konuur:

ki karde de dnp geldiinde,
Han Mirgen olumuzu
Ay Ar ile evlendiririz.
ok olan gc akla verip,
Az olan da bacaa salp,
250
251
R.R. Arat; age, s. 634-636

181
Dn yaparz, Kara Han.

Byle dn kurmak
Bize her zaman nasip olmaz.
(29522960)
Bir dier toy ise Han Mirgen, Han Orba, Altn Harlh vd. nin Altn aahn
yurdunu dmanlardan kurtarmaya gidip sava zaferle sonulandnda da bir toy
dzenlenir:
Altn aah, byle konuup,
Ak saraydan dar kt,
Halkna nasihat etti:
Dokuz gn boyunca
Bitmeyen dn yapt.
Doru aygrn srsnden
Dokuz yl domayan
Semiz ksraklarn kesti
Yal aygrn srsnden
Krk yl boyunca domayan
Ksraklarn kesti.
Dokuz kulplu kazanlarda
Bitmek bilmeyen et piti,
Toya gelmeyen kalmad.
(35993612)
nceden Kara Tarah ile Kara Han arasnda sz olarak kalan Han Mirgenin
evlilii bu kez Han Mirgene de haber verilir. neden olduu gibi bu durum Altn
Knigada bahsedilmektedir. Durumdan haberdar olan Han Mirgen de hep birlikte ertesi
gn Ay Ar istemeye gideceklerdir:
Kara Tarah Kara Hana der ki:
Olumuz yiitlik vaktine ulat,
182
E alp evlensin.
Onun evlenecei yiit kz
Ak sar atl Ay Ar,
Deerli dostunun kzdr.
Han Mirgene zor zamanlarda
Kzl doru atn srd.
Onlar inek boynuzlar gibi
Dost ve arkadatlar.
Han Mirgen uyandnda,
Brakmayp dileimi sylerim.
Olumuz bir e alp gelse,
Unutulmayan bir dn yaparz.
Han Mirgenin onu alacan
Ay Ar da bilmektedir.
Aa-karde dinlenip.
Alt ayakl yataktan kalkt.
Su ve stle temizlendiler.
Han Mirgen dar kp baktnda,
Babas Kara Hann halkn boyunu,
Alktan acktrmayp susuzluktan susatmad,
Hayvann semizini ayrp kesip
Yemekleri hazrlayp,
Tmn dizginleyip besledi.
Alacan eini
imdi sana anlataym.
Eer seversen evlen,
183

Yan bire eriti
Ak sar atl sar kz.
Birinin olu olsa,
Birinin kz olsa,
Kitab ellerine alp,
Seslice okuyorlar,
Kitab anlyorlar.
Babamn yapt iin
Olmasna kar deilim,
Daha gl kz bulamazsn biricik aam.
(37563814)
Dnrclk Trk destan geleneinde bulunan bir unsurdur ve Han Orba
destannda da iki kez karmza kmaktadr. lk dnrclk Ay Ar istemek iin Han
Mirgen ile dost ve akrabalarnn yaptdr. Ancak Ay Arn istenmesinde dnrc
184
olarak Kara Tarah ile Kara Han deil, teyzesi olan Altn Harlh gider, kz Altn Hrlh
ister. Ancak Ay Arn anne ve babas daha nce ld iin Altn Harlh kz bizzat
kendisinden ister:
Kymetlim Ay Ar kz,
Krgnlk olmasn.
Deniz aarak geldik
Ova geip geldik
Karde olmak iin.
Da tepe aarak yol kat ettik Dnrc olmak iin.
ifte rgl kz evlad
Darda gidip yaamak iin yaratlm,
ifte rgl kz evlad
Kandan kzl doru atl
Btn blp yediler.
185

Ay Ar kz syler:
Yiit Altn Harlh kz
Ay Ar ikna eder:
Altn masada braklm.
Darya arrlar,
Altn Harlh kitaba baktklarnda
Ay Arn da olduunu
kardee syledi:
Babamn yapt byk iin
Anamn yapt bu byk i
Byklerin yapt bu byk trenin
Karsna geemezsin.
Kitaptaki yazlmlar
Tekrardan yazamazsn
tiraz edemezsin.
186
Altn Harlh konutu:

Han Mirgeni p.
Han Mirgen ile pt.
(38763941)
Altn Harlhn dnrclnde Ay Ar istenir ve Altn Knigada da yazld
gibi Ay Ar evlenmeyi kabul eder ve ncelikle Ay Arn yurdunda bir toy dzenlenir.
Daha sonra bu toy bittikten sonra herkes yollanp Kara Hann yurduna doru hareket
ederler. Bir toy da Kara Hann yurdunda yaplr:
Yksek tepenin stnde
atl yiit duruyor.
Ana ve babas, Altn Harlh kardeini
Orada ne zamandr beklemektedir.
Yan yana gelip, el verirler,
Ata binip, selam verirler.
Birbirlerini kucaklayp,
defa ptler.
de bunlar grdklerinde,
Toyda biriken halk
Uzak eve girdiler.
187

Taraklaryla gzelleirler Ay Ar kzn gzel salarn
Altm rgsn
Elli rgsn
ki sa rgs ettiler.
Bir toy yapldndan dolay,
Yallarn oturttular.
Altn masann banda Han Mirgen ile Ay Ar vardr.
Yiit Altn aah kz,
Yryemeyen kiileri
Atlarla toya tarlar
Gzleri grmeyenleri
Dne katlan tm halka
188
Altn Harlh yle hitap eder:

Han Mirgen dostumun
lk byk toyu olmaktadr.
Buradaki tm herkes birbirine eittir.
Kimse birbirinden farkl deildir,
Bu yzden herkes elenecektir.
Daha sonra, ellerini tutup,
.
Han Mirgen ile Ay Ar kutlar.

Rak ien ihtiyarlar,
Etrafta dnp, hoplayp zplarlar.
arap ien yal kadnlar
Elenip duruyorlar.
Sonbaharda olan toylar
Yaza kadar ular.
Yaza ulaan toylar,
Sonbahara kadar devam eder.
Kazan, dibine dek boalr Halk millet dalr.
Bitmeyecek olan biter Tkenen halk dalr.
Han Mirgenin toyunu kutlamayan
Hikimse kalmad.
Uzaktan gelen misafirlere
Yolluk teberi verilir.
Yakndan gelen misafirlerin
Esrikliini giderip, gnderirler.
Buradaki byk toyun olduunu
itmeyen hibir yiit yoktur.
Buradaki gzel ve zengin toyu
Herkes grmemitr.
Yurtlarndan gelen misafirler
189
Uzak eve geri dndler.

Memleketlerinden gelen misafirler
Evlerine yollandlar.
(40424170)
Son derece zengin ve hareketli bri ekilde geen toy bittikten sonra uzaklardan
ve yakndan gelen misafirler gider ve Kara Hann yurdunda kalan herkes derin
uykularna ekilir.
2.2.4. Han Mirgenin Hazr Han ldrmesi
Bu epizotta da kahraman Han Mirgenin yeni bir maceraya atlmasna ve
yeniden gurbete kmasn annesi Kara Tarah hazrlar. Kara Tarah, uzak bir lkede
Hazr Han adl kan iici bir hkmdarn olduunu, herkese eziyet ettiini syleyerek,
imdi srann kendilerine geldiini syler ve gerekli tedbirleri almas iin Han Mirgeni
uyarr:
Kara Tarah anas
Han Mirgene syler:
Sevgili yavrum Han Mirgen,
Yiit kiiye, baba yurdunda
Huzurlu hayat yoktu.
Er kiiye ana yurdunda
Gzel bir hayat olmad.
Bundan etini vardr
Dokuz nesil arasnda
Kara doru atl Hazr Han.
Kan iici, kt niyetli,
Halk boyu titretir.
Tm halka eziyet ektirir.
Kamlanmayp, gz ya dkmeden
190
Halk gn geirmiyor.
Hazr Han halkn acktrr.
Halkn susatr.
yi giyimli yiitler gibi olan yiit,
ifte kamyla vurur.
Bayram gnlerinde dinlendirmez,
Sabahtan akama dek altrr.
Hazr Hann halk boyu
yi bir hayat yaamaz
Gnn aydnln grmez,
Hazr Han lanetler.
Kara doru atl Hazr Han
iddetli savala yaayan kii,
G yetirilmeyen yiitlerin
Tm mal davarn srer,
Boyunu milletini alr,
Altm handan vergi alr,
Yetmi hann an yer.
Dvp savat hanlar
ifte kamyla cezalandrr.
Scak demirle yakar.
Yeryzndeki birok yiit
Onun elinde kul kle olur.
Burada babann yurdu kald.
imdi bizim malmz srmek,
Halkmz boyumuzu almak
(4246-4286)
Han Mirgen, kardei Han Orba ile birlikte tekrar zrhlarn giyinip silahlarn
kuanp herkesle vedalap Hazr Hann yurduna doru yol alrlar. Ancak iki yiit
191
karde Hazr Hann yurduna ulamadan Altn Harlh ile Altn aah, Hazr Hann
lkesine varm ve oradaki kt yiitlerle kavgaya balamlardr bile:
Hazr Hann yurduna ulatlar
Burada neler var diyip,
Gz atp baktklarnda,
Kardeleri Altn Harlh
Yiit kz Altn aah
Hazr Hann yurdunda
Byk bir kavgaya tututular.
Han Mirgen ile Han Orba atlarndan inip,
Atlarn balamadan yryp,
Aaya doru indiler.
(4465-4474)
Yiitler burada Hazr Han ile birlikte onun yine ayn zelliklere sahip olu Han
Harta ile de kapmaktadr. Han Harta ile zellikle Han Orba dvr ve onu
ldren de yine Han Orbadr. Hazr Hann ve Han Hartann ldrlmesinden dolay
byk bir sevince kaplan halk, kahramanlar iin bir de toy dzenlemilerdir:
Hazr Hann halk boyu
Han Orbaya sevinip, onu kutlad,
Maln davarn semizini kesip
Etini dokuz kulplu kazanda piirip,
lk olarak da zengin bir toy dzenledi.
Kazanlarda pienleri bekledi.
Ackm olan halk millet
Atein etrafna gelip, yakarlar.
Hazrlanan yemekler
Hepsine eite verilmi.
(4649-4658)
192
Ancak engeller hl daha devam eder, nk bu sefer de karlarna Hazr

Hann kardei Han Sabar ve onun kt yiitleri kmtr. Han Orba ve Han Sabar
arasnda devam eden kyasya sava Han Orba kazanmtr.
Bunlar olurken savaa uzaklardan kk bir yiit de katlmtr ki bu da Han
Mirgenin oludur. Han Mirgen bir olu olduunu ancak kendi olunun savaa itirak
etmesiyle renir:
Yksek zirveye ktklarnda,

Gen yataki olanck
Babas Han Mirgeni pt,
Daha sonra yiit kz,
Han Mirgenin olu olduunu
Burada bildirdi.
Bunu duyan Han Mirgen pt,
(4814-4820)
Hazr Hann yurdundaki sava bittiinde Altn aah ve Altn Harlh vedalap
onlardan ayrlrlar. Han Mirgen, Han Orba ve Han Mirgenin kk olu hep birlikte
kendi yurtlarna giderler. Ancak burada onlar kt bir haber beklemektedir ki o da Han
Mirgen ve Han Orba kardelerin ana ve babas olan Kara Tarah ile Kara Hann lm
olmasdr.
A karnlarn doyurduklarnda,
Altn masadan kalktlar.
ki kardei de apar topar
Altn daa gtrm Ay Ar
Ana babasnn kemikleri,
Altn dan iinde yatmaktadr.
Babasnn mezarna dnp,
Altm atla alar Han Orba
Anasnn mezarna gidip,
193
Elli atla alar Han Orba

Kklerin byyen otlar
Hepsi birden dalp alar,
Gkteki tm yldzlar
Tm birden alar.
Dalarda kurumu olan
Yeil otlar szlayarak alar.
Aalarda kurumu olan
Yeil yapraklar szlayarak alar.
Yiit kz Han Orba dadan ktnda,
Boy millet kzn aladn duyup,
Ei de alayp szlad.
(4882-4902)
Her ne kadar evlatlar ana babalarnn lmesine hayli zlseler de, Hazr Hann
yurduna gitmeden nce yaplan vedalamada her iki karde ebeveynlerinin son derce
yalandn anlamlardr. Bu veda konumalarn destan iinde vasiyet motifi iinde de
deerlendirmemiz mmkndr.
Arapadan dilimize gemi bir kelime olan vasiyet en basit anlamyla bir
kimsenin saken kararlatrd ve ldkten sonra yaplmasn istedii eydir.252
Trkln bilinen ilk yazl metinleri olan Orkun Beng Talarndan balamak zere
siyas, edeb ve din alanlarda pek ok yerde vasiyet rnekleriyle karlamaktayz. Bir
nceki epizotta rneklerini verdiimiz Ouz Kaann kurdurduu toylardaki szleri,
Ouz Kaann oullarna syledikleri Ouz Kaann vasiyetinden baka bir ey
deildir.
Bir dier Trk destan olan Manasta da, Manasn vasiyetini grmekteyiz.
Manasn vasiyeti u ekildedir:
Sylediim gibi yapnz!
Sylediim szmden kmaynz!
252
Aziz Kln; Trk Edebiyatnda Vasiyetnmeler, Aka Yay., Ankara 2006, s. 11
194
Uyursam rahat yatrn!

Orusa varp sokulursun!
Sartn yurduna sefer ettim,
Hi ona varmayn!
Kalarn yurdunu alattm,
Hi ona varmayn!
Ktayn yurdunu krdm,
Hi ona varmayn!
Tacikin yurdunu ezdim,
Ona hi varmayn!
Ak padiah uluya
Ona varp ba koymu,
Tepesini almayp sa koymutur.
Btb girse doymutur,
Fakir varp zenginlemi,
plak varp giyinmi,
A varp doymu,
Ark varp semirmi,
Ne kldysa akllca idi.
Orusun yeri yardm sever,
Orustan girip yer al!
Ak Hana varp a ye!
Giyim seip yer verirdi,
Orustan yatp oturacak yer al!
Arak iip buu karsa,
Buu iip su karsa
Alman Bet gibi haykr!
Er Manas gibi haykr!253
253
N. Yldz; age, s. 648-649
195
Yine Trk kltrnn abidev eserlerinden Dede Korkut Hikyelerinin Duha

Koca Olu Deli Dumrul Destannn sonunda da Dede Korkut vasiyette bulunur:Bu
boy Del Dumrulu olsun, menden sonra alp ozanlar sylesn, aln auk cmerd
erenler dilesn didi. demektedir.254
Kahramanlarmz sefere kmadan nce ana babalarnn onlara tleri ve
braktklar vasiyet ise u lekildedir:
Ana babasna ve Ay Ara
Bitmemecesine veda ettiler,
Unutmamacasna kucaklatlar,
Uzak evden ktlar.
At balanan sarnn ortasnda
Analar Kara Tarah,
ki evladn kucaklayp,
Alayp szlayarak konutu:
imden kan iki yavrumun
Gzlerinden baka bir ey grmem.
Karnmdan kan iki yavrumun
Yznden baka birey grmem.
Akmakta olan Ak deniz
Yatanda akt mddete,
lp gideriz,
Bu yerde zaman geirmeyiz.
Sarslp duran Ak damz
Her zaman sarslr durur,
lp bitip gideriz
Ak kyy bir daha grmeyiz.
Sr halindeki kular,
Zaman gese dner gelir.
lp gideriz hepimiz.
254
196
Hibir zaman dnmeyiz.

Dnp geldiimiz yollarmzda
Ak iekler, byyp sallanrlar.
lp gittiimi yurdumuza
Ard amur iinde kurur kalr.
Yurdumuza dnp geldiimiz
Yeil iekler, byyp, sallanrlar.
lp geeceimiz yurdumuzda
Para para olan amur kurur kalr.
Benim iki gzel evladmn gzyle
Unutmamacasna greyim,
Benim iki gzel evladm doyasya
Gsme bastraym.
Kara Tarah, iki evladn
Kucaklayp, gsne bastrd.
Gzyana bouldular,
Gz suyuna bouldular.
ki karde babalarn grdklerinde,
ene sakal omzuna dkmtr,
Yanandakiler omzunu rtmtr,
Kara ba aarmtr
Yiidin yals olmutur.
Anasnn kara ba
Ak tavan gibi, aarmtr,
Onlar dnnceye kadar,
ldn fark ettiler.
Bunu anlayan iki kardein,
Sert yrekleri eridi,
Donmu kalpleri zld,
Gzyalar alayp akt,
Ak ipekten mendillerini karp,
197
(4325-4379)
Bundan nce Han Mirgenin toyunda, Han Mirgenin annesi Kara Tarah
evlatlarna birtakm vasiyetlerde bulunmutur:
Kara Tarah konuur:
Biz, yakn akrabalar, burada
lk olarak sadece toplandk,
Bundan baka toplanamayz
Seni, Altn Harlh dostum
Ve seni, Altn aah
Ala gzmle gremem,
Sizin tatl dillerinizi
ki kulamla iitemem.
ki kardeim, gelinim Ay Ar Yiitler, sizleri brakmazlar,
Her zaman yannzda olurlar,
Bazen zntl olarak karlarsanz,
Size yardm ederler,
Bundan sonra sizlerle oturup,
Byle sohbetler yaplmaz.
Yaplacak toyu yaptk,
Yaanlacak mr yaadk,
Benim gzel evlatlarm.
Ben olmasam bile,
Altn Harlh kardein,
Sizlere birer ana olur.
Onun szn dinleyin.
(41754197)
198
2.2.5. Han ibekin Evlenmesi

Tekrar yurtlarna dnen kahramanlar dokuz gnlk alp uykusundan kalkarlar.
Ay Ar ise yeni doan yavruya herhangi bir ad verilmedii iin dierlerini uyarr. Ad
verme iini bu kez Han Orba yapacaktr. Han Orba Han Mirgenin kk oluna, kendi
erkek yeenine adn yle verir:
Han Orba kz, gelip,
Gen yavruya konutu:
Kardeim, sana ad koyacak
Benden baka kimse yoktur.
Sana gzel bir isim verdiimde,
Halk arasnda namn yrr,
Geliigzel bir isim koyarsam,
Yel frtna kapp gtrr.
Gzel bir isim versem,
Halk arasnda vlrsn,
Yaramaz bir ad versem,
Daa suya dalr.
Kandan kzl doru atl
Han Mirgen babal,
Ak sar atl Ay Ar anal
Kara doru ata binecek olan
Han ibek sensin.
Yaratlmn byk olsun,
Yan uzak olsun.
Bekr kiiye iyi e ol,
ksz kiiye yumuak e ol,
Tuttuu eli brakmaz
Balandn ba zmez
Bir yiit olursun, kardeim.
199
Kara doru at gen olmaz

Hibiri kk kalmasn.
Han ibekin yaamad
Yer stnde yer kalmasn.
(4927-4954)
Han Mirgenin oluna ad verildikten sonra sra onu evlendirmeye gelmitir. Han
ibekin evlendirilmesi de ekirdek aileden deil ailenin dndan olan ama yakn bir
kiini istek ve sylemesiyle yaplr. Bu kii Altn aahtr. Altn aah, Han Mirgen ve
Han Orbann ana babasnn cenazesi srasnda Han ibekin nerede ve kimle evlenmesi
gerektiini u ekilde belirtir:
Han Mirgenin oluna ad koyup,
O, e almaya gitse,
Aabey olacam.
Altn Harlh, kardelerinin
Sylediklerini deitirmez
Kz verilen sz bozmaz.
Han ibekin eini alaca yurt
Sertten de sert bir yerdir.
Han ibekin evlenecei ei
Mavi denizinin kysnda yaayan,
Mavi dan ortasnda hayat sren,
Mavi bora atl Gk Hann kz
Gk Nincildir.
Gk Han kzn ere verir Gk yiidin gcn snar,
Atnnn evikliini arar.
Gk Hann kz Gk Nincil
Sizlerin gelmesini bekler.
(4967-4984)
200
Burada ncelikle yiitler arasnda bir at yar olacaktr; daha sonra ise yiitler
kendi aralarnda glerini deneyecektir. Bu her iki msabakann galibi ise Gk Nincilin
kocas olacaktr. Bu haberden sonra silahlarn hazrlayp, zrhlarn kuanan
kahramanlar Gk Hann kz Gk Nincilin yurduna doru ilerlemeye balarlar.
Burada da evlenmenin gereklemesi iin lazm gelen imtihan motifiyle
karlarz.
Destanlarmzdaki ve halk hikayelerimizde imtihan motifini daha ok
kahramann karsna kan ve dorudan doruya birtakm sihr glerle donatlm
yaratklarn kahraman baz hedeflerden uzaklatrmasnda veya evlenecek olan
kahramann, kzn babas veya bizzat kz tarafndan baz artlar yerine getirtmesinde
grmekteyiz. Evlenmek iin sevgiliyi elde etmeden nce, kahraman birbirini izleyen
grevleri icra etmek ve yarmalara katlp baarl olmak zorundadr; hatta kahraman,
bir savaya benzeyen sevgiliye kar da mcadele edip ona stn gelmek
zorundadr.255 J.P. Roux da bu konuda u yorumu yapmaktadr: Bir erkein, istedii kz
babasndan alabilmesi (=fethedebilmesi) iin baz grevleri yerine getirmesi ya da baz
snamalardan gemesi gerektii ok bilinen folklorik temalardandr. Bu snamalar
arasnda genellikle bir canavar yenmek ya da l bir hayvanla dvmek bulunur.256
k Garip Hikyesinde ah Senemin babas k Garipten deyemeyecei
kadar bir balk ister; Garip de bu paray kazanmak iin yedi yllk bir vde alarak
gurbete kar.257 Yazma olan Thir ile Zhre Hikyesinde ise Zhrenin annesi, kznn
padiah ocuu olduunu, bu yzden ancak padiah ocuklarna layk olduunu ileri
srerek kzn Tahire vermek istemez. Kocas olan padiah da kandrarak sznden
dndrr.258 Grld zere Tahir ile Zhre hikyesinde kahramanlarn kavumalar
daha ilk andan itibaren engellenirken, k Garipde, kahramann kz almas iin ok
zor da olsa bir art koulur ve Garip de bunu gerekletirmek iin gurbet ele der.
255

257
Fikret Trkmen; Ak Garip Hikyesi nceleme-Metin, Aka Yay, Ankara 1995, s. 29
258
Fikret Trkmen; Tahir ile Zhre, Kltr ve Turizm Bakanl Yay, Ankara 1983, s. 41
256
201
Han Orba destannda imtihan motifi bir yerde gemektedir. Han Mirgenin olu Han
ibeke Han Orba tarafndan bir isim verildiinde Han ibek, destanlarda oka
grdmz gibi ok ksa srede yetikinlie ulap evlenme ana gelir. Destanda
Han ibekin kimle evlenecei u ekilde belirtilir:
Han ibekin e alaca yurt
Gk Nincildir.
(4973-4979)
Ancak bir sorun vardr ki, Gk Nincilin babas Gk Han kzn almak
isteyenlere baz artlar koyar ki ancak bunlar gerekletirebilenler kzyla evlenecektir:
Gk Han kzn ere verir Gk yiidin gcn snar,
(4980-4984)
Bu srada Gk Nincilin yurdunda msabakalar balamaktadr. Ancak yiitlerin
yola ktklarn anlayan Gk Nincil beklenen yiitler gelmeden yarmalarn
balamamas gerektiini syler. Gk Nincil yiitlerin gelmekte olduunu tm destan
boyunca bir gei formeli olarak da grdmz guguk kularnn athan eliinde
tmesi ifadelerinden anlar:
Altm yrla alnd,
Altn tyl altm guguk
202
Altm yrla akd.

Yr iiten Gk Ninci kz,
Gk Han babasna der:
Kara Hann yurdundan
yiit kp geliyor.
Mcadele balamasn.
(5037-5046)
Han Mirgen, Han Orba ve Han ibek ile Gk Hann yurduna nceden gelmi
olan Altn Harlh ve Altn aah ile buluurlkar ve hep birlikte doruca yarmalar
ncesi dszenlenen toya katlrlar. Toyda Altn Harlh oraya ne iin geldiklerini syler,
bunu duyan Gk Han oturduu yerden kzgnlkla kalkarak yiitlere kim olduklarn
sorar, Altn Harlh da kendilerini tantp niyetlerini syler. Gk Han ise yarmalar
kazanmadan kimseye kz vermeyeceini, Han ibekin, Sar Harta ile Ay Mirgen adl
yiitlerle mcadele etmesi gerektiini syler:
Toya katlan tm yiitlere

Bahadr Gk Han bildirdi:
Yarn yaplaca gn geldi,
Yarp grn.
Kara yerin alt
Alt defa eelensin,
Gndzl geceli yer stnde,
Alt defa koulsun.
Ge doru ykselen
Demir melez aacnn altn yapra
Kimin at ne geip
ste ekip, alverir,
Gk Nincil kzm
203
O yiide veririm.
(5250-5263)
Gerek at yarlarnda gerekse yiitlerin kendi aralarndaki mcadelelerde
kazanan Han ibek olur ve her ey bittikten sonra Altn Harlh yaplmas gereken her
eyi yaptklarn ve Gk Nincili kendilerine vermesi iin Gk Hana kar ve Gk Han
kzn Han ibeke verdiini syler:
Gk Han Altn Harlha dedi:

Han ibeke vermediim yavrumu
Alnnda boynuz olan yiide mi vereyim?
Sizler gibi iyi niyetli
Gl yiitlere vermezsem
Hangi yiide veririm?
Gtrn biricik yavrumu,
Sizlere veriyorum Gk Nincil kzm
(5704-5711)
Gk Han kz Gk Nincili Han ibeke e olarak verdiini syler; ancak bir kez
de Gk Nincile sorulur o da kabul edince byk bir toy kurulur ve herkes yiyip iip
elenir. Gk Hann memleketinde yaplan bu toy gn boyunca srer. Toy bittikten
sonra ayrlk vakti gelir ve Altn Harlh Gk Nincilin baabs Gk Han ile annesi Kara
Tanaya alklarn sunarak yiitler ve Gk Nincil hep birlikte oradan ayrlrlar. Kara
Hann yurduna gelindiinde bir de orada toy yaplr ve herkes doyasya elenir. Altn
Harlh ve Altn aah yeni evlenen genlere ve oradaki herkese iyi dileklerde ve
dualarda bulunurlar. Toy sona erdikten sonra herkes evine barkna ekilir dokuz gnlk
bir alp uykusuna dalarlar.
204
2.2.6. Han Mirgenin lm

Dokuz gnlk alp uykusundan uyanan Han Mirgen, ei Ay Arn bir glp bir
aladn grr ve bunun nedenini sorar. Ay Ar ise Han Mirgenin lp gideceini
syler. Bunun nedeni ise Buz Han ve Ta Han adl iki kardein kendi yurtlarna ve
evrelerindeki yurtlara kan kusturduunu ve eziyet ettiini syler. B srada Kara Hann
yurduna bir yiit gelir ve evdekilerden a ve iecek ister. Bu gelen kii Ta Han ile Buz
Hann yurdundan gelen Altn Ta isimli bir kledir. Han Mirgen ve Ay Ara, bir an
nce bu iki kardee tbi olmalarn yoksa Buz Han ile Ta Hann bizzat yurtlarna
saldrp onlar, halkn ve mal davarn esir edeceini syler. Han Mirgen ise bunun
mmkn olmadn, gerekirse iki yiit karde olan Han Mirgen ile Han Orbann, Buz
Han ve Ta Han ile asavaacaklarn syleyip Altn Ta kendi lkesine gnderir.
Altn Ta gittikten sonra Han Mirgen, Han Orba ve Han ibek silahlarn
kuanp zrhlarn giyinip Ta Han ile Buz Hann yurduna gitmeye koyulurlar. Bu
kardelerin yurduna gelen yiitler ncelikle Ta Hann olu Tazr Mirgen ile
dvrler. Ancak her ne kadar at yardm da etse Han Mirgen Tazr Mirgene g
yetiremez ve yere serilir. Bunu gren Altn Harlh Han Mirgenin yardmna koar ve
atnn azndan kan beyaz kaz yumurtasyla Han Mirgeni tekrar canlandrr ve Han
Mirgen tekrar Tazr Mirgene saldrr; ancak yine g yetiremez. Altn Harlh ikinci kez
ayn ekilde Han Mirgene yardm eder ve Han Mirgen burada sanki ikinci kez domu
gibi olur. Yeniden ve yine savaa devam eden Hanm Mirgen Tazr Mirgeni bir trl alt
edemez ve Altn Harlh zor bir durumda ve ayn ekilde Han Mirgene yardm eder. Bu
arada Han Orba ve Han ibek aabey ve babasnn ne zor durumda savatn grrler
ve gzyana boulurlar. Han Mirgen ise bir trl Tazr Mirgene g yetiremez ve
olduu yerde yklr. Altn Harlhn ise artk Han Mirgeni ayaa kaldrcak hibir gc
kalmaz. Tazr Mirgene bizzat kendisi vurup onu yere serer. Bunun zerine sevinen
halkn mutluluu Han Mirgeni ayaa kaldrr. Bu arada sava meydanna at stnde
gen bir kz ocuu gelir. En sonunda ise Tazr Mirgen kuvvetli bir darbeyle Han
Mirgeni ldrr. Bunu gren sevenleri byk bir zntye kaplrlar. Bu kedere tabiat
da elik eder:
205
Tazr Mirgen, Han Mirgenin

Saf cann dar kard.
Alama sesi duyuldu.
Yce aacn devrildiini sand,
Byk yiit, byyp, lp gitti.
Dokuz gn boyunca dalmayan
Kara duman ortal kaplad.
Yce yce duran dalara tepelere
Karlar yam.
Kara denizin sularna buzullar karp
Denizin sular tap ak ovaya yayld.
Akmakta olan bu sular
Dokuz gn boyunca akt.
Altn gnde ay ve gne snd.
Altn Harlh, gkyznden,
Dnp gelip ve topraa indi.
Altn guguk donundan syrld.
Saf gen kz ocuunun,
Yanna gelip, elini tuttu.
Eyere oturup, selam verdi.
lp giden Han Mirgenin,
Yanna varp, aladlar.
lp giden Han Mirgene,
Yaklap, alarlar.
Kandan kzl doru at
Gz yana boulur,
Burun suyuna boulur.
Kuyruunu salladnda frtna eser,
Yelesi rzgr gibi gelir,
Kara topra eeleyip,
206
Kara Hanin yurduna koup gitti.

(6860-6890)
Biraz nce sava meydanna gelen kk ocuun Tazr Mirgene vurmasyla da
Tazr Mirgenin lmesi bir olur. Bununla yetinmeyen kk kz Buz Han ile Ta Han
da ldrr:
Gen ocuk beraber gelip,
Tazr Mirgene vurdu.
Donmu elik zedelendi,
Krk elik eri br oldu,
Krk elik iyice krld.
Denizin dibi grldedi,
Yerin alt paraland.
Tazr Mirgenin can kopar.
Kz ocuu dnp gelerek
Tazr kayann eiini at,
Sa elini ge doru kaldrd,
Gk gibi grlder,
Ok gibi vzldar.
Ta Hann sol yanna dt,
Gn dibi grldedi,
Yerin dibi paraland.
Ta Hann ba, kopup,
Ak yazya yuvarland.
Bayndr yurtlarn ykt
Gzel yurtlarn yerle bir etti,Diyip, gen yataki kz ocuu
Buz tutmu kayay grd.
Han Orba ile Han ibek,
207
Altn aah yiit kz,

Yiitler eski gn brakp,
Yeni bir gne giriyorlar.
Gen yataki kz ocuu
Buz Han yanndan ekip,
Buz tutmu kayaya savurdu,
Buz Hann ba koptu.
Buz tutmu kayaya ba da arpp,
Buz Hann olu Puzr Mirgeni,
Yakasndan dar srkleyip,
Buzlu kayaya arpmtr.
Ba ylece koptu.
Daha sonra baka yiit var m deyip,
Tazr kaya ile Puzr kayada
Ta Han ile Buz Hann
Elerini grd.
Bunlarn suu yok deyip,
Hibirine dokunmad.
(6896-6937)
Byk bir zulmden kurtulan Buz Han ve Ta Hann halk ok sevinirler ve
yiitlere iyi dileklerde buylunurlar. Yiitler Han Mirgenin cansz bedeniniyle birlikte
Kara Hann yurudna geri dnerler. Han Mirgeni Altn Dan iine gmerler.
Cenazeden sonta evlerine giren yiitler karnlarn doyururlar.
208
2.2.7. Han Orbann Kara Moolun Yurduna Yapt Sefer

Han Mirgen Ta Han ile Buz Hann yurdunda savatayken bir kz olmutur ve
daha sonra savaa dhil olarak savan seyrini deitirmitir. Gsterdii bu yiitlikten
dolay da ad almaya hak kazanmtr. Ad verme ii Han ibekte olduu gibi yine Han
Orbaya dmtr. Han Orba, Han Mirgenin kzna Kaan Kz adn uygun grr:
Han Orba, gelip, ad koydu:
Han Mirgen babal,
Ay Ar anal
Han ibek aal,
Kara doru ata binip giden
Kaan Kz, olsun adn.
(7065-7070)
Bu esnada Kara Hann yurduna gelen Altn Harlh Kara Moolun yurduna gidip
yurdunun yerlebir edilmesi gerektiini syler ve yiitleri hazrlanmaya arr:
Ak bulutun altnda,
Mavi bulutun stnde
Altn guguk donlu
Dnerek uup, konuur:
Benim kymetli kardelerim,
Bu dnya stnde yiit kiiye
Rahat bir yaam yoktur.
imdi biz hep beraber
Kan iici ve kt niyetli
Kara doru atl Kara Moolun yurduna gideceiz.
209
Kara Moolun yurdunu altst etmek iin

Kara bal bir yiidin olmas gerek.
Altn aah kz
Hemen oraya varacaz.
(7112-7126)
Han Mirgenin lmnden sonra asl kahraman haline Han Orba gelmitir. Han
Orba, Kara Moolun yurdunda yalnzca Kara Mool ile deil ayn zamanda onun kz
Azgn Noas ile de kapacaktr:
Han Orba, kymetli kardeim,
Kara Moolun yurduna vardnda,
Kara Moolun kzyla
Azgn Noas ile savarsn.
Yer stndeki kt niyetli,
Kan iici kara fikirli,
Azgn Noasa yenildiler.
(7137-7143)
Her trl silah kuanp zrhlarn giyine yiitler Kara Moolun yurduna gitmeye
hazrlardr. Ancak Kara Moolun yurduna gitmeden nce olup biteni grmek zere Han
ibek ve Gk Nincil altn masann stne ak ipekten bir rt yayp buna bakarak olup
biteni buradan seyrederler:
Han ibek, ei Gk Nincil
Altn masann stne
Ak ipekten bir rt yayd.
Ayn ve gnein altnda ne olacaksa
Ak ipekten rtde (hepsi)
Saf ve aydnlk grnd.
Ak ipee baktklarnda,
Altn Harlh ablalar
210
Kara Moolun yurduna ulamtr.

Yiit Altn aah orada
Yiitlerle mcadeleye giriir.
(7227-7237)
Han Orba, Han ibek, Kaan Kz hepsi kuanp yola koyulurlar ve Kara Moolun
yurduna ularlar. nceden de olduu gibi Altn Harlh ve Altn aah burada
beklemektedirler. Yiitlerin karlarna nce dokuz keli plak yiit, Gk Buz, Demir
Soyn ve bunlarla birlikte savaacak olan birok kt yiit bulunmaktadr. Bu kt
yiitlere daha sonra Azgn Noas da katlr. Han Orba ile Azgn Noas dve balarlar.
Bu kt yiitler bir de Kara Trts eklenir. Kaan Kz da Kara Trts ile dvmeye
balar. Han Orba dvt Azgn Noas ldrdkten sonra karsna yurdun asl
sahibi olan Kara Moolda gelir ve Han Orba Kara Moolun iini de bitirir. Kara
Moolun yurduna geldiklerinde ilk grdkleri Gk Buz, Demir Soyn ve dokuz keli
plak yiidi de ldrdler.
Bu mcadeleler srasnda iyice gcn kaybeden Altn aah lr. Altn Harlh
her trl abasna ramen onu saaltamaz. Altn Harlh, Altn aahn cansz bedenini
onun yurduna gtrrken dier yiitler de kendi yurtlarna geri dnerler ve tekrar dokuz
gnlk alp uykusuna dalarlar.
211
2.3. Sonu Blm

2.3.1. Han ibekin lm ve Han Orbann Han San Kurtarmas
Alp uykularndan kalkan yiitlere, Ay Ar Han ibeke Han San adl bir
ocuunun olduunu ve kar kyda yaayan Ak Harta ile kardei Gk Harta isimli
son derece zalim hkmdarlarn yurduna gittiini syler. Bu iki erkek kardein bir de
Kara Sorhl isimli bir kz kardeleri vardr.
Tahmin edilecei zere yiitler bu kez de yukarda bahsedilen kt yiitlerin
yurduna gideceklerdir. Ay Ar, bu savaa katlacak olan Kaan Kza zellikle mcadele
srasnda yarayacak olan baz tlerde bulunur:
Anas Ay Ar,
Gzyan silinip,
Kz, Kaan Kza syledi:
Sevgili kzcazm Kaan Kz,
Kara Sorhl ile savarsan,
Postunu kucaklayp belini ekme,
Anann verdii sol elinle
Dnp gelip, vurursun.
Postunu kucaklayp savarsan,
Senin saf gcn
Oraya buraya ekitirip,
Senin saf canna ular.
Bu yzden sa kolunla vurma,
Sol kolunla vurursun.
Bunu sakn unutma.
Kara Sorhla sol elinle
ldrrcesine vuramazsan,
Gzel kzm Kaan Kz,
Kara Sorhln eliyle gidersin.
212
(7989-8006)
Bylece yiitler tekrar bir sava hazrlna balarlar. Silahlarn kuanp
zrhlarn giyinirler. Ay Ar Han ibekin savata daha fazla yararl ve kuvvetli olmas
iin ona, giyindii zrhlarn yan sra baka yardmc giysiler de giydirir:
Ana Ay Ar, Han ibeke,
Ak ipekten rtsn
defa dolayarak ekip,
Boynuna balad ve konutu:
Yiitlerle kaprsan,
Saf gcn alnmazsa,
Bununla yzn svazlarsn.
Seni besleyen anan unutmazsn,
Sana baladm rty getiririm
Han ibekin evdei Gk Nincil,
Mavi ipekten rty
Sa eline balad ve konutu:
Sen yurduna gittiinde
ok g gnler geirip,
Saf gcn yetmezse,
Aldn eini unutmayasn.
Memleketinde, Han ibek erim,
Ulu gcn muhafaza edemese de,
Evdei olan Gk Nincili
Sakn ola aklndan karma.
Gen yavrum Han San ile rastlatnda,
Onu koruyup saklayasn.
(8033-8054)
213
Bu epizotta grdmz ve aklamalarn yukarda ayrntsyla yaptmz

motiflerden biri yine don deitirme motifidir. Bu don deitirme kurttan insana
dnme eklinde olup destann nceki epizotlarnda yer yer grlmektedir.
Kurt Trk mitolojisinde ok nemli bir yere sahip olup bilhassa Ouz Kaan
Destannda olduu gibi yol gstericilik zelliine sahiptir. Genel anlamda kurt Trkler
iin her zaman olumlu anlamlar tamtr. Fakat Han Orba destannda kurt hep menfi
rollerdedir. Kurtlar burada hem insana dnrler hem de insan gibi konuurlar.
Bakahraman Han Orba, kendisini ldrmek iin saldran dokuz kara kurdu
ldrdkten sonra bunlar kt alplar Ak Harta ile Gk Harta kardelerin dokuz kara
yiidi olurlar:
Han Orba kz, dnp
Dokuz kara kurdu
Darda grp, onlara vurdu.
Dokuz kara kurdun
Dokuz ba kopuverdi.
Dokuz kara kurt deiip,
Dokuz kara yiit oluverdi.
Ak Harta ile Gk Hartann
Pek kurnaz yiitleri oluverdi.
(82118219)
nsan ekline girmemekle birlikte insan diliyle konuan kurt da destanda yer alr:
Yksek zirvenin stne
Ak lenin ak bora at kmtr.
Dokuz kara kurt
Atn ardnca takip eder.
Drt kara kurt
Sa tarafndan srrlar
Be kara kurt
214
Sol tarafndan srrlar.

Yksek tepenin stnde durup,
Gz yana boulup,
Gz suyuna gark olup,
Yer stnde kalanlara
nsan diliyle konutu:
Atlanp binen Ak lenin
lp gittii yere,
Oradan baka yere gitmez deyip,
lp gemeye ben gittim.
Aaya doru ilerledi.
Dokuz kara kurt
Kalan etini bitirine kadar yediler,
Kalan kann bitirene kadar itiler.
Saf gc kalmayan ak bora at
Ak len ile birlikte ld.
(81798201)
Ak Harta ile Gk Hartann yurduna doru giderlerken Altn Harlh, babas
Altn Hann dostu olan Ak Hann olu Ak len ile karlar. Ak len yiitlere yardm
etmek amacyla oraya gelmitir:
Baban Altn Han ile
Benim babam Ak Han
Yarm pay edip yiyen,
Btn paylaan dosttular.
Bizim ocuklarmz olduu zaman
Onlar da dost olsun dediler.
Bu yzden, dert sknt da yaasam,
Huzuruna varmaya geldim.
Saf gcm aldm,
215
Gl yiit eliyle
lp gitsem,
Adm sanm yok diye dnme.
Ak bora atl Ak Hann olu
Ak bora ata binen Ak lenim.
Anam Altn Purbadr, - deyip
Dokuz kiinin koluna girdi.
Kara zevcenin koluna girdi.
Ak len, barp,
Kara ve alml Kara at
Kara yerden srayp,
Ge doru tutup,
Boynunu kopard.
(8103-8124)
Ancak dier yiitler gibi kuvvetli ve becerikli olmayan Ak len, Kara Sorhl
tarafndan ldrlr. Bu esnada daha ncesinde Kara Sorhl Han ibeki ldrmtr.
Daha sonra ise Han Orba Gk Hartay, Kaan Kz Kara Sorhll, Altn Harlh ise Ak
Hartay ldrr.
Yiitler len Ak len ile Han ibekin cansz bedenlerini altn tabutlara koyarak
kara kayann iine koyarlar.
Altn Harlh tkrdnde,
Altn tabutlar meydana geldi.
Han ibek ile Ak leni,
ki altn tabuta koyup,
Hi bozulmamas iin
Kara kayann iine sokup,
Hi almasn diye kilitlediler.
(8323-8319)
216
Buradaki savalardan sonra Altn Harlh altn guguk donuna girerek baba
yurduna uar; Han Orba ile Kaan Kz ise Han ibekle Ak lenin zntsyle Altn
Harlhn yurduna doru yol alrlar. Hala ve yeen Altn Harlhn yurduna
vardklarnda iyi bir ekilde arlanr ve Altn Harlh, Han Sann Ak lenin
yurdunda olduunu ve orada ne yaptn haber verir:
Yiit Han San kardeimiz
Ak lenin yurduna gitti.
Ak bora atl Ak lenin
Tilki Ark adl bir kz kardei var.
Pek gl yaratlm bir kzdr.
Bakrdan dan sahibi olup,
Burada yaz atl is Han yaamaktadr.
Yiit is Hann olu
Mavi bora atl Kgetey Mirgen
Gcyle yiit Tilki Ark
Einin yurdunda yaptnda.
Han San, bunu bilip,
iddetli kapmaya katlmad.
is Hann yurdunu bitirip,
Han San, Tilki Ark e alr.
Han San gtrmeye,
Kara bal yiit yaratlmamtr.
ok gl ve lim yaratlmtr.
(8363-8380)
Daha sonra yiitler hep beraber Kara Hann yurduna dnip Han San ile Tilki
Arkn gelmesini bekliyorlard. Gk Nincil ise onlar beklerken bu iki gence toy
hazrlatmaktadr:
Onun yerine yiit vardr.
Daha sonra halkna geri dnd,
217
Altn klelelerine emretti:

Doru aygrn srsnn
Yavrulamayanlar kesilsin.
Kr aygrn srsnn
Ksraklarn kesip,
Gsterili bir len dzenlensin.
lene toplanan boy millete
(8513-8521)
Yiyecekler verilsin.
Kul yiitler hzl bir ekilde,
Doru aygrn srsnden
Yavrulamayanndan seip keserek,
Kr aygrn srsnden
Ksraklardan birini seip keserek,
en akrak bir len yaptlar.
Dokuz kulplu kazanlarn
Tmn birlikte koyup,
Boyu milleti arladlar.
Usuz bucaksz yurdun yiitleri
Davet edidiler.
Altn masay dndrerek
Altn zrhl yiitleri
Altm sral masaya oturttular.
Bakr masay evirerek
Bakr zrhl yiitleri
Yetmi sral masaya oturttular.
Krk masa, halk iin hazrlanr,
Krk defa halk oturur.
Han Sann debdebeli toyuna
218
Altn Harlh ablas da gelmitir.

Toya gelen boy millette
Toyu vmeyen kii yoktur.
Dokuz yl boyunca toy oldu.
Dokuz yl getiinde
Toy zenginliiyle artt
Kazann dibi boalr.
Boy millet dalr.
Kaplar boalr.
Halk azar azar dalr.
Yiit kz Altn Harlh
(8513-8553)
Han San ve Tilki Ark geldiinde toy dzenlenir. Bu mutlu ift Han Orba
halalaryla gvenli yaayacaktr. Ay Ar, Gk Nincil ve Kaan Kz da hayatlarndan
memnundurlar. Kara Hann yurdundaki herkes mutlu ve sakin bir ekilde yaamlarna
devam ederler:
Mal davar grp,
Boyu milleti geri dndrp,
Yiit Han Orba kz
Tek bana yaamaktadr.
Yiit Han San ve Tilki Ark, Han Orba ablalaryla
Salkl ve rahat yaarlar,
Yiit analar Gk Nincil
Byk bir neeyle i grr.
Yiit Kaan Kz ile anas Ay Ar
Onlarla birlikte yaarlar.
Bu ok yakn yiit kardeler
Btn paylap yediler,
Yarm blp yediler.
Karlkl dvmediler,
219
Hl daha dostne yaarlar.

eytann uramad huzurlu yurtta,
Rzgr girmez skin yurtta.
Dan ortasnda evler yapp,
Kynn ortasnda iftlik kurup,
Boya boy eklenip,
Mala mal eklenip,
Rahat ve huzurlu yaarlar,
Han ibekin kara doru at
Han Orbaya geri dnd.
Yiit kardelerden kan halk
Ayn ve gnein altna dalr,
Mal davar da ovada yaylr.
(8596-8622)
Aslnda tm destan boyunca grlebilecek ve destann tm epizotlarnda da
nemli bir yere sahip olan motiflerden biri de olaanst yardmc kii motifidir. Han
Orba destannn bandan sonuna dek kkl bykl tm kii ve kahramanlara
yaptkalr savalardan kz istemelere kadar her trl olayda onlara yardmc olan en
nemli tip Altn Harlhtr.
Destanlarda kahraman tm zorluklar yenebilen, bunu zeks ve olaanst
gleriyle yapabile bir karakter olarak karmza kmaktadr. Ancak baz durumlarda
kahramann gcnn yemedii durumlar da olabilir. Bu gibi durumlarda da yardmc bir
kii veya hayvana ihtiya duyar. Destanlarda kahramann birinci derecedeki yardmcs,
yukarda genel zellikleri ve hatlaryla aklamaya altmz attr. Fakat atn
haricinde olaanst zelliklere sahip insanlar, hayvanlar, yar insan yar hayvan
canllar vd. bulunmaktadr. Kahramanlk destannn bakahraman byk g sahibidir.
Kendisi her zaman dmanla grmeye hazrdr. Fakat onun da yorulduu, zorluklarla
220
karlat, mitsizlie dt anlar vardr. Byle durumlarda arkaik destanlarda

kahramann yardmna sihirli gler ya da olaanst hayal rn tipler koar.259
Yukarda bahsettiimiz gibi Han Orba destannda en nemli yardmc kii veya
yar hayvan-yar insan bir varlk olan, Han Mirgen ve Han Orbann teyzeleri Altn
Harlhtr. Altn Harlh, her trl zor durumda yeenlerini ve dier dostlarnn
yardmna byk bir hzla yetimektedir. Altn Harlhn yar insan yar hayvan
olduunu sylemitik. Altn Harlh yardma gelecei zaman ku donuna brnmekte
normal zamanlarda ise ku donunu karp altn cebine koymakta ve eski haline
dnmektedir.
Olaanst hayvan olarak kuun olmas tesadf deildir. zellikle Sibiryal ve
Altayl halklarda ay, kurt, geyik, tavan, her eit ku (zellikle kaz, kartal, karga,
bayku) ve iri solucanlar halinde grnebilmektedir. Bunarla birlikte hayalet, hortlak,
orman ruhlar, toprak ve ocak ruhlar vb. de yardmc/kurtarc ilevde ortaya
kabilir.260 Altn Harlh da bir kutur ve guguk kk- kuudur. Guguk kuu yalnzca
Hakas deil Tuva ve Altay destanlarnda da grlen bir ku eididir. Guguk kular ve
balkl kular gen kzlarn tannmayacak biimde dnme uramalaryla
olumulardr261 diyen Roux, Yakut Trklerinde guguk kuunun lm habercisi
olduunu da ayrca belirtir.262 Kuzey Trklerinin bir yrnda Tan atmasn (tan
atardn) horoz (tauk) bilir; gn kmasn da, guguk kuu (kek) bilir; uzak ile yakn,
yat sren yolcu (yuurtkan) bilir denmektedir.263
Altn Harlh hem ku donuyla hem de aman zellikleriyle bir olaanst
yardmcdr. Yaplan etnografik almalar ku ya da baka hayvanlarn klna giren
saysz aman rnei vermitir. Ku kostm en temel aman kostmlerindendir ve
aman kelimesinin de kt yer olan Tunguzlarda, amanlarn ku kostmyle
bulunmalarnn belli bir sebebi varr ki bu da te dnyaya umann bir
vazgeilmezidir.264 Yine bu hayvan biimli ruhlar amanlk seans giriinde yani ge
259
. brayev; age, s. 82
261
262
263
B. gel; age, s. 550
264
260
221
veya yeraltna yaptklar cezbeli yolculuklarnda nemli bir role sahiplerdir ve bunu en
iyi ekilde klna girdikleri hayvann seslerini taklit ederek gsteriler.265
Tabii bu yalnzca ku cinsindeki hayvanlar iin geerli deildir. Hemen hemen
btn hayvanlar eski devirlerden beri ruhlar br dnya gtrmekte yaanlan dnya
ile te dnya arasnda bir ruhgder, bir srra erdiriciusta bir atay simgeler.266
Bunlarla birlikte, Sibirya, Kuzey Amerika ve Eskimo amanlar kmaktadr ki
bu da olaanst zelliklere sahip olan yarmc varlk veya ruhlarn sihr-aman
zelliklerine delalet eder. Bu blgelerde ruh mitsel olarak ku biiminde, kularn ruhgrc olrak tasarlanmalarna sebep olmutur.267
Altn Harlha tekrar geri dnecek olursak, destann btn epizotlarnda Altn
Harlhn bir yardm tela ve mcadelesi iinde olduun grmekteyiz. Aln Harlhn ilk
yardmn byk yeeni Han Mirgene yaptn grmekteyiz. Han Mirgen, Kara
Molatn yurduna yapt seferle ayn zamanda ilk kahramanlk tecrbesini
yaamaktadr ve bu mcadeleler srasnda epey yorgun der ve yardmna Altn Harlh
yetiir:
Altn Harlh kz,
Yere inip,
Han Mirgene konuuyor:
Souk gn balad,
Azn atna ver.
Han Mirgen azn atna verdi:
Birdenbire ya olup,
ine her ey girdi.
Han Mirgen imdi, donmu topra
Yararak girdi.
Han Mirgen erimi yerden,
Da eteine kadar kt.
265

267
M. Eliade; age, s. 520-521
266
222
(16421653)
Grlecei zere yardm iin gelen Altn Harlh olmakla birlikte, yardmn
menei kahramanlarn destanlardaki birinci derecedeki yardmcs attr.
Bir dier yardm faaliyetinde yine Altn Harlh ve Han Mirgeni grmekteyiz. Su
iyesi Sar Tamclla iddeti bir kapmaya tutulan Han Mirgen, iyenin sahip olduu gce
uzun sre dayanamaz ve epeyce yorulur, gten der; yardma Altn Harlh yetiir:
Ak bulutun altnda,
Mavi bulutun stnde
Yiitlere gelmektedir.
Altn Harlhn gzya,
Yamur olup topraa der.
Dvmekte olan iki yiidin
stlerinde defa doland,
Topraa konup,
Han Mirgene konuur:
Kymetli kardeim Han Mirgen,
Ulu gcnn yetmediini anlayp,
Dokuz neslin yanndan
abucak geri dndm.
Kandan kzl doru atn
ki gzmle grdm.
Ancak ulaacam bilmiyorum.
ki kanadmdaki tylerimin
Tamamam kopmutur.
Ak sar atl Ay Ar
Atn tek bana srer.
Sevgili kardeim azn a.
Han Mirgen, azn atn grr ki,
223
Ak kazn ak yumurtasn
Altn Harlh ablas
Azna sokar.
Han Mirgenin aznda
Ak kazn ak yumurtas
Ya gibi kayp,
Midesine inip, eridi.
Han Mirgen, glenip,
Kara yeri eeleyip, datt.
Donmu topra yumruklayarak,
Yamru yumru toprakta ilerledi.
(19892022)
Burada da yine atn azndan gelen bir nesne Han Mirgeni kendisine getirir. Bu
sefer atn azndan kan ya deil, ak kaz yumurtasdr. Ak kazn yumurtasyla yardm
etme motifi destanda birka defa daha tekrarlanr ki bu yardmlarn hepsi Altn Harlh
tarafndan Han Mirgene yaplr:
Yiit Han Mirgenin,
Saf gcn almad,
Ulu gc yetmedi,
Aaya doru inip,
Dan tepesine kurdurdu.
At bile var gcyle yardm etse,
Saf gleri almaz,
Ulu gleri yetmez.
Altn Harlh bunu grp, alaktan uup,
Altn Harlh yle dedi:
Azn atna ver:
kinci gcm veririyorum.
Han Mirgen averdi,
224
Ak kazn scak yumurtas

Onun iinde sakl kald.
Han Mirgen yiit ikinci defa
Tekrar yaratlm gibi oldu.
Donmu topran klne girdi.
rm topran iine girip,
Tazr Mirgeni salam tutup,
Din bir gle savat.
(66266647)
Altn Harlh kara yere

pek gibi ekilerek dt,
Kara yere dp,
Han Mirgene konutu:
Gzel kardeim, Han Mirgen,
nc gcm veriyorum.
imdi saf gcn yetmezse,
Sana yardm edecek gcm olmaz.
Azn atna ver.
Han Mirgen bunu iitip
Azn atna verdi.
Ak kazn ak yumurtas,
ine gidip, eridi.
Altn Harlh kardei
Ge doru utu, (66836697)
Altn Harlh kz konuur:
Deerli kardeim, Han Mirgenim,
Kymetli szm dinlemedin.
225
lp gidecein yurduna gelip,

lecein gn yaklamaktadr.
Akllca szm neden dinlemedin?
lp geecein yurduna geldin,
lp gecein vakit geldi.
Kara yerin stne serilip,
Han Mirgene seslendi:
Han Mirgen, sevgili kardeim,
Azn atna ver. Saf bedenine g topl anmam.
Han Mirgen yiit bunu iitip,
Azn atna verdi.
Azna beyaz kaz yumurtas girdi.
Ya olup iine gitti.
Yiit Han Mirgen
Donmu topran klne girerek,
rm topra da eteine ulatrarak
Varp savar.
(65966616)
Altn Harlh yapt her yardmdan sonra tekrar ku donuna girerek ge doru
uar:
Savaan Altn Harlh bunu grp,
Ellerini tutan Kara yiidi
Kara yerden kaldrp
Ge doru tutup,
Saf cann parampara edip,
Ge doru utu.
(65866592)
226
Altn Harlh yapt yardmlarda bazen baarl olamaz. Han Mirgenin olu olan
Han ibek girdii bir mcadelede epeyce yara alr ve onu iyiletirmek iin gkten iner
ancak onu saaltmakta baarl olamaz:
Ablalar Altn Harlh
Kara dumann iinden kt,
Ak Hartann cann ald.
Burada bu yiitlere kar duracak
Baka bir yiit yok gibidir.
Tmn bitirmilerdir.
Ablalar Altn Harlh
lp giden Han ibeki
Geri gtrd.
lp geen Han ibeki
Geri gtrp, konutu:
lp geen yiidi
Altm yldr geri getirmekteyim,
lp geen kuvvetli eri
Elli yldr geri gtrmekteyim.
Ak ipekten rty kard:
Han ibekin cansz bedenine
la yapsa, bozulur,
Merhem yapsa, atlar.
Burada yiit Han ibekin
lp gittii gerektir.
(82918311)
Altn Harlh karakterini, biz destann bandan sonuna dek grmekteyiz. Altn
Harlh kahramanlarn yalnzca zor anlarnda fizik olarak utarlmasn salamaz. Onlara
akl verir, tecrbelerinden onlar faydalandrr ve ileride olaca tehlikelere kar onlar
uyarr.
227
Destann banda Altn Harlh, Han Mirgen ve Han Orbay iekten insana
evirdinde onlardan bir sz alr ki bu da alt sene dolmadan ailelerini karan Kara
Molatn yurduna herhangi bir sefere kmayacaklarna dairdir. Ancak Han Mirgen buna
uymaz ve zaman doladan sefere kar ve bana birok kt olay (atnn aynalar
tarandan karlmas vb.) gelir. Han Orba ise bunun szn tutacaktr:
Ulu gle yaratlan kz
Gzleriyle grmeye.
Byk evden karlar.
Sen usuz bucaksz yerin stnde
En gl yaratlm bir kzsn.
Byk evden kmaya,
Kzl kr atna binmeye
Henz alt yl var.
Sadece alt yl sonra
Kzl kr ata binersin.
Byk szm yerine getirmeye,
Geceli gndzl yer stnde
Daha yan kktr.
Babanzn yurdu sahipsiz kalr.
Bakalarnn yurdu olur.
Ananzn yurdu sahipsiz kalr,
Baka yurtlar vatan olur,
Kymetli yavrum, Han Orba kz,
Alt yl gemeden,
Uzak yurttan kmak hi yaramaz.
Han Orba bunu duyup, konuur:
Altn Harlh halam,
Gzel eyler syledin,
Dnyada yaamak iin
Yreime gzel isim verdin.
228
Alt yl dolmadan,
Uzak yurttan kamam.
Senin deerli szlerini
Bu yata tamamen unutmam.
(671699)
Han Mirgen ise bu sz tutamaz:
Han Mirgen ile Han Orba kz
Byk eve girdiler,
Altn masann bana oturdular,
Yiyeceklerin iyisini yediler.
A karnlarn doyurduklarnda
Yiit kii Han Mirgen
Kardei Han Orbaya konuur:
Biricik kardeim, bugn,
Ata bindiim gndr,
Kzl doru ata atlanp,
Babam Kara Hann yurdundan kp,
Maln davarn ardna giriyorum,
Halkn peinden gidiyorum.
Kara Molatn yurduna
Eziyet ekmeye gidiyorum.
Saf gcm ularsa,
Kara Molat yok edeceim,
Mal davar alp geleceim.
Saf gcm yetmezse,
Orada lr kalacam.
Atlanp bindiim doru atm
Baba yurduma tek bana gelirse,
Biricik kardein Han Mirgenin
229

lp kaldn anlarsn.
Ulu gcm yetmezse,
Pek yiit Kara Molatn yurdunda
lr kalrm.
Eyerli kzl doru atm
Anam Kara Tarahn yurduna
pek dizgini zl gelirse,
Biricik aan Han Mirgenin
Dp kaldn anlarsn.
Biricik kardeim, Han Orba,
Altn Harlh ablam dedi ki:
Alt yl gemedike,
Uzak yurttan baka yurda,
Ana yurdundan baka yurda,
Gitmek hibir ie yaramaz.
Sen rahat ve huzurlu olsan da,
Alt yln banda
Benim yoluma girdiinde,
Benim lp giden bedenimi
El yurdunda brakmayasn,
Baba yurduna getiresin.
Ulu gcm yetmez olup,
lverirsem,
lp giden bedenimi
Anamn evine getiresin.
Buradaki maln davarn
imdi sahibi olasn.
Buradaki boyun milletin
230
Hani beyi olasn.

Mal davar gdersin,
Tm halka gz kulak olursun,
Halkn yemekten ve
Sudan mahrum etmeyesin.
Kt niyetli kii olmayasn.
Han Orba kz bunu iitip
Aas Han Mirgeni pt,
Sylediklerini yapmaya sz verdi.
Yiit kii Han Mirgen
Krk yl atmlk olan
Alp vurduu elik klc
Sa tarafna koydu.
Sol yanna koydu.
(759832)
Destann baka bir yerinde de Altn Harlh, Han Mirgene akl verirken
grmekeyiz. Han Mirgen, Kara Molatn yurdundan kendi yurduna gitmek zereyken
geni ovann ortasnda bir eve ve iinde de ucube bir kza rastlar. Kzla pek iyi
gemeyen bir sohbetten sonra kz Han Mirgene yemesi iin ylan eti verir; ancak Han
Mirgen yemek istemez ve o anda akl yardmna Altn Harlh yetiir ve Han Mirgene
eti yemesini tler. Ondan sonra olacaklar farkldr:
Ve kzn yemei ular.
terek oturduklar zaman,
Geni yurdun ats yerde mi,
Ulu gn ruhu yerde mi,
Rzgr, grldeyip,
231
Kzn sesiyle konumu:

Yiidim ve dostum Han Mirgen,
Yurduna geldiinde,
ki rgl plak kz besleyerek
Dzgnce oturup, yersin.
Deerli dostum, Han Mirgen,
Memleketine geldiinde,
atal rgl kz besleyerek,
Ye, kzn yemeini.
Han Mirgen bunu anladnda,
Altn guguk donuyla gelen
Altn Harlh kardei konutu.
ki gzn de kapatp
atal bal ylann eti
Han Mirgenin aznda
Ya gibi kayar,
Gzn ap grr ki,
Gnein parltsnn
Fazlas burada var.
Han Mirgenin nnde
Kz durmaktadr.
(23422376)
232
METNLER*
is arali ir pderde,
Bakrlar arasnda yer yaratldnda
Toptay kilp talar pderde,
Dalar yuvarlanarak yaratldnda
Xara irn stnde
Kara yerin stnde
ayxal kilp sular aarda,
Sular grldeyerek aktnda
albax prlg ottar,
Geni yaprakl otlar
Tamr tartp, zerde.
Kk salarak bydnde.
Xara past xalx on,
Kara bal halk
Purnna tnp, puttap pazarda,
Xalax tudnp, xazan pulirda,
Sopasna el atp kazann

kartrdnda
10
15
Xams tartnp, kller pderde,
Pus altnca sular aarda,
Amd tlni alnnda,
Purungn soonda poltr
Eskinin ardndadr.
Ax talayn xaz irde,
Ak nehrin kysnda,
Ax tasxln tzinde
Albatx on urtaptr,
Boy millet yaad,
azaa toldra mal rtir.
Ovay dolduran mal davar gtt.
Xadarana xan polan,
Otlayana han olan,
Azraana pig polan,
Besleyene bey olan,
Xalk onn xan-pig
lkemizde Hakas Trkesi zerine yaplan almalarda bavurulan transkripsiyon sisteminde

baz kaynaklarda grtlak nsz H h, X x ile gsterilirken bazlarnda veya H h ekilleri
kullanlmtr. Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan yaynlanan Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar
Antolojisinin Ekrem Arkolu tarafndan hazrlanan Hakas Edebiyat cildinde mezkr harf iin H h
transkripsiyonu kullanlmtr. Yine ubat 2007de neredilen ve Erdal ahin tarafndan hazrlanan Hakas
Destan Altn s adl eserde de bu harfin karl Ekrem Arkolununkiyle ayndr. Bununla birlikte
Fatma zkan tarafndan hazrlanan Altn Ar destannda X x harfinin transkribe edilmi karl
olarak yine X x harfleri kullanlmtr. Biz de bu almamzda, metni transkribe ederken X x
harflerinin karlnda X x ifadelerini vermeyi uygun bulduk.
233
20
25
Aral maln eezi
Maln davarn sahibi
Xara toraatt Xara Xan poltr.
Alp xonan ipiz Xara Tarax poltr.
Yiit zevcesi Kara Tarahtr.
Alp kz Xara Xan albatx onnna
Bahadr Kara Han, tm halkyla
l tooza xada polca poltr.
Yllarca birlikte yaamaktadr.
Pr dee kzn aza rgspece
Hi kimseyi yaya yrtmedi
Prdeezn astadp, suxsatpaan,
Hibirini a brakp, susatmad,
Pray on mall poltr.
Tm halk hayvanl kld.
Prdeez min artxm tbece,

30
35
40
45
50
Hibiri ben fazlaym demedi,
Prayz xomznmin urtaptr.
Hepsi ac ekmeden yayor.
Xara Xann irnde
Kara Hann yurdunda
Xnmas aaa kz ox poltr.
Onu sevmeyen kii yoktur.
Pu asxa amr urtaan irge
Bu vakte dek rahat yaanlan yere
s xulaxt xara toraatt
Xara sast Xara Molat
Xann aana krbstr.
Kanl ordusuyla geldi.
Alp kz Xara Xan aaa
Yiit kii Kara Han, savaa
Ara urtta pasrtr.
Byk evde yakaland.
Ann ipz Xara Xan aaa
Onun ei Kara Hann savata
s ast oolaast poltr,
yanda olanc vard,
Poz alt ay xarnn xaltr.
Alt aylk da hamiledir.
Xann aa pu irge itkende,
Kanl orda yurda ulatnda,
Xara Xan alp kz
Yiit kii Kara Han
Xat xuyan atanan,
Sert zrhn kuand,
Xrh lga rebes kibn kisken,
Krk yl dayankl elbisesini giydi,
Tim-tiriin timnengen,
Tm hazrln yapt,
Alan ipzn alt xati oxsanan,
Karsn alt defa sevdi,
Oray palazn reene paznan,
Kk yavrusunu barna bast,
Ara urttan sara pasan.
Byk evden dar kt.
Alan ipz Xara Targax
Ei Kara Tarah
Ara urttan tasxar desken,
Byk evden dar kt,
234
55
60
65
Harah asha harlx turan,
Gzyana bouldu,
Harah sua hayl turan.
Gz suyuna bouldu.
Alp kz Xara Xan,
Yiit kii Kara Han,
At palacan altn sarnzar kilp,
Atn balad altn sarna gelip,
Pada turan hara toraatt
Bal duran kara doru atn
bek tnn siste tarthan,
pekten dizginini zerek ekti,
Timr zenee azan tepken,
Demir zengiye ayan geirdi,
zer ornna odra tsken,
Eyere oturdu,
At salca azr hamcn
Ata vurduu ifte kamy
O holna pik tuthan.
Sa eliyle salamca tuttu.
Mnna oylaan hara toraat
Kamdan ahlanan kara doru at
Xann aan ortznda tohtaan.
Kanl savan ortasnda kald.
Xarah hri krnmes on
Gzn gremedii halk
Xann aan hada kiltr.
Kanl savala birlikte gelir.
Xara taraa toraatt Xara Xan alp
Kara doru atl Kara Han yiit
Molat hlzn sara tarthan,
elik klcn yukar tuttu,
aanan kilgen
Orduyla geldi
Aar parza, alton alp pazn se,
Oraya geldiinde, altm ba

koparyor,
Peer aylanza, iton past toolata,
Buraya geldiinde, yetmi ba

paralyor,
70
Pu irde alp sg azr xaya,
Buradaki yiitlerin kemikleri

kayalar aarak,
r sg igr xaya pol hala.
Erlerin kemii yamuk bir kaya

gibidir.
75
Alp ahsdan ahaan han
Yiidin iyisinden akan kan
An su polp ap tur.
Nehir olup akyor.
Xara irn hasalar,
Kara yeri kazyorlar,
Xara palast saralar,
Kara bal sratyorlar,
Kgbelg ottarn hordralar,
Ter otlarn skyorlar,
Klbr palast kdreler.
Bal ve amuru kaldryorlar.
235
80
85
Toptayp turan talarn
Yuvarlanan dalar
Ah azaa aya teepeler.
Ak ovaya seriyorlar.
Aylanp ahhan sularn,
Dnp akan sularn
Art irnen tuli pazp,
S yerine basp,
Ah azaa kop asalar,
Ak ovaya oka aktyorlar,
zp turan aastarn
Bymekte olan aalar
Kp unada aapalar.
oka krp yayyorlar.
Ara urttan shhan alp,
Byk evden kan yiit,
Aral maln pirbin tudsa.
Maln davarn vermeyip savayor.
ne urttan shhan ir,
Ana yurdundan kan er,
lbetk onn pirbin, harbasa.
Boyunu milletini vermeyip,

kapyor.
90
95
100
105
Xara toraat Xara Xann,
Kara doru atl Kara Hann,
Xann aada ar kz albaza,
Kanl savata saf gc yetmediinde,
Aaa kilp polsa,
Ona gelip yardm etti,
Ada an oh poltr.
Baba yakn yoktu
r art Xara Xann
Erin iyisi Kara Hann
ne irne kilen
Ana yurduna geldiinde
ne an oh poltr.
Ana yakn yoktu.
Ara urtta Xara Tarax ipz
Byk evdeki evdei Kara Tarah
Xonan irn krip tur.
Kocasn grmektedir.
Xaraa tim itse, Xara Tarax
Kara Tarahn gz aldnda
Tn xaraazn tne xona,
Gece karanln geiriyor,
Tben lts sani xona.
Binlerce yldz sayyor.
Ay xaraazn ara xona,
Ay karanln geiriyor,
Alton ltst sani xona.
Altm yldz sayyor.
Tazrada ta atxanda,
Darda gne doduunda,
Xzarp kilp kn sxxanda,
Gne kzararak ktnda,
Xara Tarax oolaanan xada
Kara Tarah oluyla birlikte
Pazox la aazar xarapa:
Savaa bir bakar:
Xara tubannan ax tuban caylp,
Kara dumanla ak duman yaylp,
236
110
115
120
125
130
135
Ala xaraxxa nime krnmine.
Ala gze hibir ey grnmyor.
Ara urtta sxxan Xara Xann
Byk evden kan Kara Hann
Ar kz albna
Saf gc yetmiyor
Altanp mngen adna xada
Atlanp bindii atyla
Aral malna aymax irnzer
Mal davaryla el yurduna
Xul-alc iderge aparalar.
Kul kle olara gtrlyor.
ne urtna sxxan ir axsn
Ana yurdundan kan erin iyisinin
lbek kz itpine.
Ulu gc yetmiyor.
zerlep mngen adn xada
Eyerleyip bindii atyla
lbek onna il irinzer
Boyu milletiyle el yurduna
r klkz iderge aparalar.
Yiidin glyle gtryorlar.
Xalx on pu irde,
Burada boy millet,
Xarax azn kp tgp,
oka gz ya dkp,
Aral mal, rne parbin,
Mal davar, yerinden ilerlemedi,
s kn kstezp turpa
gndr kineyip duruyor
Kp smelg Xara Tarax,
Sihri ok Kara Tarah,
Mn krp, ooxtana:
Bunu grp, konuuyor:
Artx smem itpin xalza,
ok olan sihrim yetmez olursa,
Xara Xan irnde,
Kara Hann yurdunda,
Puttap pazp, purnnna tnp,
Adm atp, burnundan soluyan,
Alp axsz xaynmas.
Yiidin iyisi ile uramaz.
lbek smem min itse,
Benim ulu sihrim yetse,
lg smemne ibirem.
Elli sihirle geri dnerim.
lg smem itpin xalza,
Elli sihrim yetmez olduunda,
Xara Xann irnde
Kara Hann yurdunda
r axsz pas rbes".
Yiidin iyisi ilerlemez.
di ooxtanp Xara Tarax,
Oray ast oolaazn
Kk yataki olancn
O xola tudna,
Sa eliyle tutarak,
Ara urttan tabrax sxxan.
Byk evden dar kt.
Ax tor platna
Ak ipekten rtyle
237
140
145
150
155
160
165
Ayn-knn alnnda
Ayn ve gnein nnde
Aylandra klp caabcxan:?
Dndrp savurdu:?
"Albatx onmn ard
Tm milletimin yars
Ax poro polip s xalzn,
Ak iek olup bysn,
Alton aynan irinde
Altm eytann yerinde
Pr dee alp plbezn.
Xacan polza pu irde
Bu yerde her vakit
Xara Xanna tl ayalza.
Poro polp sken on,
Mn alnnda xaydi urtaan,
Burada nasl yayorsa,
Idk amir urtap turzn",
yle rahat yaasn,
di sapxanda,
Ax porolar kizek irde.
Ak iekler ksm ksm
Ayn - knn alnnda,
Altn li altrazp,
Altn gibi parlayp,
ayxalzp tur xalan.
Sallanmaktadr.
Klk Xara Tarax iney
Gzel ana Kara Tarah
Kk tor platna
Mavi ipekten rty
Knn-ayn alnnda,
Kdr kilp, pazox sapxan:
Kaldrp da vurdu:
"ir altnda urtaan
Yerin altnda yaayan
iton irlktn rnde,
Knn-ayn altnda
Gnein ve ayn altnda
Pr dee alp pilbezn.
Aral malmn ard
Maln davarn yars
Kk poro polp s xalzn.
Mavi iek olup bysn.
Xacan tusta pu urtta
Xara Xann tl urtaza,
Kara Hann soyu yrr
Aral mal, xati ayalp,
Ax azaa toldra retsn".
Ak yazy doldursun.
di tp sapxanda,
238
170
175
180
185
190
195
200
Kk porolar kizek irde,
Knnn-ayn alnnda,
Kms li altrazp,
Gm gibi parldayp,
Mondlzp tur xalan.
Xann ada alptar daa,
Kanl savataki yiitler de,
Xara sast Xara Molat taa
Kt niyetli Kara Molat da
Alton smezn Xara Taraxt
Kara Tarahn altm bysn
Ar daa plbin xalannar.
Hi anlamam.
lg smezn alp ineyn
Kara Tarahn elli sihrini
ir dee siznmin xalannar.
Oradakilerin hibiri anlamam.
tken nimez tozlanda,
Yapacak her ey bittiinde
p, stn tudnp,
Kara Tarah, karnn tutup,
Ax payzanzar kire oylaaan.
Ak saraya girdi.
Alt azaxt orana,
Alt ayakl yataa,
Aylan kilp, adbsxan.
Geri dnp, yatt.
Tos ayn tolata.
Dokuz ay doldurduunda
Tapxan an palaz
Evladn dourdu
Xs palacax pol partr.
ocuu kz oldu.
An krp, Xara Tarax
Kara Tarah onu grp
as palann kndgn.
Kk ocuun gbeini.
Alt or tartp, palaan,
Alt defa ekip, balad,
Ax tor platxa sulaan.
Ak ipekten rtye dolad.
Xan stlg Xara Molat,
Kan iici Kara Molat,
s xulaxt xara toraatxa mnp,
kulakl kara doru ata binip,
Ax payzazar pastr sxt.
Ak saraya at srd.
An krip, Xara Tarax
Kara Tarah bunu grp,
k palazn regine
ki yavrusunu da gsne,
Undulbas ide paznp ald:
Unutulmaz deyip bastrd:
Xayran min k palam,
Benim sevgili yavrularm,
Een irde xalazar.
Sahipsiz yerde kalrlar.
Amr-xazx zp alzar,
Salkl bir ekilde bydklerinde,
239
205
Ada urtn ibrerzer.
Ata yurtlarna geri dnerler.
Paarda sxxan k palamn
Karnmdan kan iki yavrumu
Paza krem me pu irde?
Yurdumda tekrar grecek miyim?
stmne sxxan k palam,
imden kan iki yavrumu,
ks xalazar pu irde.
Yoksa ksz m kalacaklar bu

yurtta.
k xaraamna srern
210
215
220
225
230
Sizleri gzlerimle,
Paza krem me arxta?
Yine grecek miyim bu dnyada?
k palaznn Xara Tarax
Kara Tarah iki ocuunu
Tos xati oxsanp alan,
Dokuz defa pp koklad,
Xolnda tutxan tor plad
Elinde tuttuu ipek rtyle
Xarax azna xayl paran.
Gzyalarn sildi.
k palaznn ip tudna,
ki yavrusunu tutarak,
Ax payzana sara pasxan.
Ak saraydan dar kt.
Oray xalatxan oolaazn
Byk olancn
Kms kk poro idbsken.
Gm yeil iek yapt.
as pala xzan,
Kk kzcazn,
Altn ax poroa aylandrp
Altn ak iee dntrp
Ax payza xrinda skir salan.
Aybnmin, nandra aylanp,
Fazla kalmadan dnp
Aar-peer ibnde pastr r.
Sknt ve eziyet iinde yaar.
s xulaxt xara toraatt Xara Molat,
kulakl kara doru atl Kara Molat
Ax payzazar kre salp,
Ak saraya girip,
Aba li azpa,
Ay gibi bryor,
Pr li kzrepe:
Kurt gibi uluyor:
Xara Xann palazn
Kara Hann evladn
Xayda irzer itkez?
Nereye gtryorsun?
An ooxtabin salza,
Onu konuturmazsan,
Xara pazn ze sabam!
Kara ban koparrm!
Xara Tarax, an istip,
Kara Tarah bunu iitip,
240
235
Palal xus li irkelene:
Yavrusu olan ku gibi nazlanyor:
Xanm-pigm, Xara Molat,
Hanm ve beyim Kara Molat
Aral maln alaz,
Tm mal davar alrsn,
lbetk onn srez,
Tm milleti buradan srersin,
Xada param onmna.
Halkmla birlikte de gideceim.
Amr pstn urtbst
Rahata yaadmz yurdumuzu
Aldap sald, Xara Molat
Aldatp yurdumuza saldrdn Kara

Molat
240
245
250
255
260
Aral mal sini pold.
Malmz davarmz senin oldu.
ptep urtaan urtbst
Derleyip yaadmz yurdumuzu
der sald, Xara Molat,
Tarumar ettin, Kara Molat,
lbetk onn xola ald.
Tm milleti ele geirdin.
Tastmda tat ol,
Dmda pas yok,
tsmde kr ol,
imde kir yok,
Sinne nime azrbiam,
Senden ne saklayabilirim?
Saaa kni ooxtapam,
Sana doruyu sylyorum,
Xara Xanna urtap,
Kara Hanla yaayp,
ir dee pala min tappaam.
Yavrumu bu yerde bulamadm.
iit tusta tappaanda ,
Gen yata bulamadmda
azm irt paranda,
Yam getiinde,
Xanm-pigm, Xara Molat,
Hanm ve beyim Kara Molat,
Xap-orta ar,
stersen parala,
Xap-orta kis,
stersen kes,
Pr dee nime ol,
Hibir ey yoktur,
Pr dee nime tappass.
Hibir eyi bulamazsn.
Tuyux past Xara Molat
Gizli bal Kara Molat
Treen poltr idnmes:
Doumuna ulamaz:
Xara Taraxt kirtndi.
Kara Taraha gvendi
Aran malna ilbetk onna
Mal davar ve milletle birlikte
Xara Taraxt apararga
Kara Tarah da gtrmeye
Alp tastarna ax pird.
Yiit klelerine emir verdi.
241
265
270
275
280
285
290
Xara Molatt xara tastar
Kara Molatn kara yiitleri
Xol-putta an xapxannar,
Onu elinden kolundan tuttular,
Ara urtta sara srteenner.
Byk evden dar karttlar.
Tasxar sxxanda, Xara Tarax
Kara Tarah, dar ktnda
Poro k palaznzar kre:
iek olan iki yavrusunu grr:
Kms paza altn porolar
Gm ve altn iekler
irge apsra ts partrlar.
Yere doru eildiler.
An krgen Xara Taraxt
Onu gren Kara Tarahn
Ulamox ree xaylan
Yrei daha ok eridi
Ala xarann az
Ala gznn ya
An su polp axxan.
Nehir olup akt.
k xaran az
ki gznn ya
ns tbn ax turan.
ni dibine akt.
Xayran ip noa laann
Kara Tarah aresizce aladnda
Xara tastar plbin xalan,
Kara kleler bunu anlamad,
Parasxan ineyn ilbetk onn
Zavall kadncaz, tm milletin
Alnna kire srgenner.
nne srdler.
Xalk onn xarax az,
Milletin gz ya,
Xazr su polp ap,
Takn su gibi akp,
Ax talaya par xozla.
Ak denize karr.
ir stnde kz s
Yeryzndeki insan iniltisi,
k xulakt tundra.
ki kula sar eder.
Aral maln kstesken
Maln davarn brts
ir-albaxxa ayla.
Usuz bucaksz yurda yaylyor.
Xara Xann rinde
Kara Hann yurdunda
Tos la toozlbas
Dokuz yl boyunca dalmaz
Xara tubanna ax tuban tura,
Kara duman ile ak duman belirir,
Ayn-knn xaraan tulapa.
Ay ve gnei karanlk kaplyor.
Xara Xan tudsxan irlerde
Kara Hann savat yerlerde
Xrx la ot speske
Krk yl ot bitmez
Xzl alnn ottar
Kzl yalavl alevler
242
295
300
305
310
315
320
Xan tgirge sara kygen.
Gkyzne doru kt.
Xara Molatt xara tastar
Kara Molatn kara talar
Aral maln, pr irge p,
Mal davar, bir yere toplayp,
Azr xamna srgenner.
ifte kamyla srdler.
lbetk onn, prge pooxtap,
Tm milleti bir yere toplayp,
gr xamcna rt parannar.
Eri kamyla eziyet ettiler.
Xarax ast Xara Tarax
Gz yal Kara Tarah
Xada xonan Xara Xan apsaana,
Ei Kara Hanla birlikte,
Xosti pazp, xoln tutxan,
Yan yana gelip el ele tututu,
zere pazp, izenn pirgen.
eri girip, etraf selamladlar.
Alp kz Xara Xan,
Bahadr Kara Han,
Altanp mnce xara toraatt
Kara doru atna binip
bek tnn idne,
pek dizginini yedekleyerek,
Xara Tarax ineyne
Kara Tarah anayla
Xosti pastr sxxannar.
Birlikte ktlar.
Ada ir ayn xald,
Ata yurdu sahipsiz kald,
ne ir een xald,
Ana yurdu sahipsiz kald,
l-pasxaz pol xald.
Bakasnn yurdu oldu.
Aral sna sxxanda,
Yksek tepeye ktnda,
Aylanp Xara Tarax krze,
Kara Tarah dnp baktnda,
Arnap salan ax porolar
Ak iekler saygyla selamladlar.
Ay alnnda
Ayn karsnda
Altn li arlanalar,
Altn gibi parldyorlar,
Srnnep salan kk porolar
Peinden giden mavi iekler
Kn alnnda
Gnein nnde
Kms li surlanalar.
Gm gibi parldarlar.
Anmcox pirp,
Hoa kal deyip,
Andar-mndar ayxal turlar
Oraya buraya sallanrlar
Xara Xanna Xara Taran
Kara Hanla Kara Tarah
Ax azaa aylanarbs pa tp,
Ak ovaya dnebilir miyiz, diyip
Aranzp ooxtasalar.
zlerek konuuyorlar.
243
Kk azzar kilerbs pe tp,
Yeil ovaya gelebilir miyiz deyip,
Xomznzp pastralar.
Hepsi birlikte zlyorlar.
325
Xara Xann irnde,
Kara Hann yurdunda,
Mal turan ornnarda
Maln davarn olduu yerlerde
Maltran past ottar sti.
Baldran bal otlar byd.
Xalk ox urtaan irlerde
Halkn boyun yaad yerlerde
Xaz zip, ayxal tur.
Ak aalar byyp, sallanyor.
Xara Xan rgen tnerde
Kara Hann yaad tepelerde
Parbax past ot s sxtr.
Dall budakl ot yetiir.
Xara Tarax paxsan xranarda
Kara Tarahn getii tarlalarda
Xzl poro ayxal sxtr.
Kzl iek sallanr.
Xara Xan aral malna,
Kara Han, mal davaryla
lbetk onna srgen soonda,
Halk boyu takip eder peinden,
Alt knn paznda,
Alt gnn banda,
Mnda ulu il krp,
Kuvvetli bir rzgr gelip,
Ulu xuyun oynap irtken.
Byk bir kasrgaya dnt.
Xan tigrn xara pulud
Gkyznn kara bulutu
Xara irge abra sablgan.
Kara yere vurup ykt.
Uux rgen xanatt xustar
Umakta olan kanatl kular
Xara irge tzre saptran.
Kara yere indiler.
Ay-knn xara pu irde
Ayn gnein gz burada
Xarasx polp irtken.
Karanlk oluverdi.
Nimen xyal pold,
Neyin felaketi oldu,
Nimen obal pold?
Neyin gnah oldu?
Onap-snap krgende,
Baklp grldnde,
Kk pulutt stnde,
Mavi bulutun stnde,
Ax pulutt altnda
Ak bulutun altnda
Altn kk xus uux kile.
330
335
340
345
350
244
355
360
365
370
375
Alp Xara Xann irn
Yiit Kara Hann yurdunu
Alt aylandra uuxxan.
Alt defa dnp evreledi.
lbek irn Xara Xann
Kara Hann gzel yurdunu
bre uup, irge tsken.
Dnp dolatktan sonra yere indi.
Kk kibne sara segrp,
Guguk gibi yukarya srayp
Kk azzar par tsken.
Tekrar yeil ovaya inmi.
Altn kk kibn, p alp,
Altn guguk donunu karp,
Altn zebne sux salan
Altn cebine koydu.
Alton srmezi araa aylan,
Altm rgsn srtna att,
lg srmezi inn pasxan;
Elli rgsn omzuna sald;
Ay, tze, ay somn,
Ay ise ay tasvirli,
Kn, tze, kn somn;
Gne ise aydnlk;
Aln sarina ay salsa,
Karsnda ay durur,
Kist sarina kl salsa.
Arkasnda gne durur.
Slg xst arg
Gzel kzn aydnl
lg xan irn irtre paran,
Elli hanl yurdun tesine gitti.
Alton xan irn azra sapxan.
Altm hanl yurdun stnden at.
Altn kk kiptg xs pala
Altn guguk donlu kz ocuu
Ara utxa kire pasxan,
Uzak yurda girdi,
zk azp, izen pirgen,
Kapy ap merhaba dedi,
rkn altap, mind salan.
Eii geip selam verdi.
Ara urtt stnde
Uzak evin iinde
Ap-amr la turatxan.
Durgun ve sakin durdu.
Ara urtt aylandra krp,
Uzak evi dolaarak grp,
Ala xaraxna nime kr tappaan.
Ala gzleriyle grecek bir ey

bulamad.
380
Xara Taraxt itken iz
Kara Tarahn yapt a
Xoraan ox at xaltr.
Zarar grmeden duruyor.
An krip, xs pala
Kz ocuu bunu grp,
Altn stola odran.
Altn masaya oturdu.
Astaan xarnn tosxranda,
A karnn doyurduunda,
245
385
390
395
400
405
410
1
Aran poz simrgende,
Zayf bedeni semirdiinde,
Altn stolda sara pazp,
Altn masadan kalkp,
Ara urtt stndeg
Byk evin iindeki
Xrx xatpast1 par krgen
Evin kesini grd
Anda xrx klsne asa
Oradaki krk anahtarla atnda
Timr sundux turattr.
Demir sandkla karlam.
An krip, hs pala
Kz ocuu onu grp,
Xrx klst tlep tapxan
Krk anahtar isteyip buldu
Xya ip Xara Tarax
Akll kadn Kara Tarah
k palazn xuyaxtarn
ki evladnn zrhlarn
Timr sunduxxa sux saltr,
Demir sanda kaldrm,
k irkezn tirgleri
ki ocuunun silahlarnn
Anda ipti sal saltr.
Hepsini oraya koydu.
An krip, xs pala
Kz ocuu, bunu grp
Tasxar sara pasxan,
Darya kt,
k poron ze tartlap,
ki iei ekerek kopartp,
Ax tor platxa srgebisken,
Ak ipekten rtye sarnd,
Ara urtxa kire pashan.
Uzak eve geri dnd.
Ax kibs irge tzep salp,
Ak haly yere serip,
Altn porona kms poron,
Altn iekle gm iei,
Andar aparp, salbsxan.
Oraya alp gtrd.
Kk tor platna
Mavi ipek rt ile
Knn-ayn alnnda
Gndz ve gecenin nnde
s aylandra sapxan:
defa gidip geldi:
Klk ayalan Xara Xann
Yiit yaratlm Kara Hann
Kms poro idp salan.
Gm iee dndrd.
Oray ast oolcaa
Kk yataki oulcuu
Min alnmda tura tssn.
Benim karmda duruversin.
Xalanczn sapxanda
Kalanlarna vurduunda
Xara Xann oorap ool
Kara Hann kundaktaki olu
Xrx Xatnas bn i tbndegi pulin
246
415
420
425
430
Xs pala alnnda tura tsken.
Kz ocuunun karsndaym.
Xosti pazp xoln tutxan,
Yanna gidip elini tuttu,
zere pazp, izen itrgen.
Birlikte gidip, selam verdiler.
Xs pala knczn
Kz ocuu, ikincisini
Ax tor plat sara tartxan,
Ak ipek rty karp ekti,
Ayn-knni alnnda
Ayn gnein karsnda
Alt xati ibre sapxan:
Alt defa doland:
Xara toraat Xara Xann
Altn poro polp sken
Altn iek olup byyen
asta xalan xs palaz,
Kk kz ocuu,
Ada urtn aylandrar polza
Ata yurduna geri dndnde
ne urtn ibrer polza,
Ana yurdunda dolatnda,
Min alnmda tura tssn.
Benim karmda bulunsun.
Altnczn sapxanda,
Altncsn vurduunda,
asta xalan xs pala
Kk kz ocuu
as pozna tura tsken.
Gencecik durdu.
Altn kk kiptg xsxa,
Altn guguk donlu kzn
Xostap kilp, xoln pire,
Yanna gelip, elini verir,
zere pazp, izen itrge
Ata binip, selm verir
An krp, alp xs
Bunu grp yiit kz
Ool palan o xola xapxan,
Erkek evladn sa eliyle tuttu,
Xs palan col sola alan,
Kz ocuunu sol eline ald,
Altn stol kistne odrtxan,
Altn masann bana oturttu,
Aarl picezi timneen iisne
Gl kz kardei, hazrlad
yemeklerle
435
440
Azrap-sylap odra.
zzet ve ikramda bulunup oturur.
Astaan xarnlar tosxanda,
Ackan karnlar doyduunda,
Aran postar simrgende,
Zayf bedenleri semirdiinde
k xarndas sur turlar:
ki karde sorarlar:
Azp-ler tuzbsta
Geip giden zamanda
Adabs polan poltrz.
Babamz oldun.
247
445
450
455
460
465
470
Ad-sola kem poladr?
Adn sann nedir?
Noo xann tlzi?
Hangi hann soyusun?
Noo kzni palazz?
Sen kimin evladsn?
rtp-lce timbste
Geip giden zamanmzda
nebs polp sin xald.
Anamz olup sen kaldn.
Ad-sola slep pir,
Adn sann syleyiver,
Aymax irne sin kiltrz.
Memleketine sen getirdin,
Adabs an polarzn neke,
Belki, babamzn yaknsndr,
l irne sin kiltrz,
Yurdumuza sen getirirsin,
ne an polarz neke.
Belki, anamzn yaknsndr,
An istp, aydas xs
Yiit kz bunu iitip
k xarndasxa nandra:
ki kardee syler:
Aarl min k tumam,
Benim gl kardelerim,
Amr-xazx postarn
Onlarn huzur ve rahatn
Ala xaraxxa am krem.
Ala gzmle imdi gryorum
Xara Tarax eler
Kara Tarah ananzn
Arnap-srnep srern,
Sizleri sayp sevdiinden,
Altn, kms poro idp,
Altn ve gm iee dntrp,
Ara urtta skr salan.
Uzak yurtta yetitirdi.
An ara smezn
Onun uzak mabedinde
ir stnde, ir altnda
Yer stnde ve altnda
als taa alp siznmeen.
Sizin gibi hi kahraman yoktur.
rke min k tumam,
Benim gzel kardelerim,
zen-xazx postarn
Sizin salkl olduunuzu
k xaraamna am krem.
imdi iki gzmle gryorum.
Xara Tarax celern,
Kara Tarah ananz,
Xara sastlarda azrp
Kt niyetlilerden koruyup
Xarndas srer kleni
Siz iki karde birlikte
Poro idp skr salan.
iek olup bydnz.
arx irn stnde an
Onun nurlu toprann stnde
Pr dee alp plbin xalan.
Hibir yiit bilmezmi.
248
475
480
485
490
495
Ol nimen pl salp,
Her eyi bilip,
Paspas irge min pastm
Baslmayan yere ben bastm,
Kilbes irge min kildm
Girilmeyen yere ben girdim,
rbes irge min rdm
Ulalmayan yere ben ulatm,
Kilbeen polzam pu irzer,
Buraya gelmemi olsam,
Pazp srer rbesikser.
Siz ilerleyip durmayp ilerleyin.
Alt knn paznda,
Altnc gnn banda,
Azp, mndox lercikser
Burada lp gidersiniz
Alt kn irtp parza,
Alt gn getiinde,
Arinca xurup, tzercikser.
Tamamen kuruyup, dersiniz.
An plp, min pu irge
Ben bunu anlayp, buraya
Altn kk kibmne uuxtm.
Altn guguk donumla utum.
Ada urt Xara Xann
Kara Hann baba yurdunun
Ayn xalarn min plgem.
Xurup paran srer polzar,
Kuruyup kalm olsanz,
Xara Xann irnde
Kara Hann yurdunda
Xara pas kz ayalbasx.
Kara bal insan yaratlmam.
ne urt Xara Taraxt
Ana yurdu Kara Tarahn
Een xalarn min sizngem.
reelen paran srer polzar,
Size eziyet ettiler,
neler irinde
Analarnn yurdunda
r kz, ayalp, paspasx.
Er kii, yaratlp, yaamam.
Am, srer amr-xazxta,
imdi siz rahat ve huzurda,
Ada ir Xara Xann,
Baba yurdu Kara Hann
Xati ayalp, azaxxa turar.
Defalarca yaratlp, hayatn

srdrr.
500
k xarndas izen-xazxta,
Rahat ve salkl iki karde,
ne ir Xara Taraxt,
Ana yurdu Kara Tarahn,
kncz ayalp, zer.
kinci defa yaratlp, byr.
Amd srer, k tumam,
imdi siz iki kardeim,
Ada urtn aylandrarzar,
Baba yurduna dndnz,
249
505
510
515
520
ne urtn ibr kilerzer.
Ana yurduna geri geldiniz.
Mnna rax nimeste,
Buradan uzakta deil,
Tos xra azra irde,
Dokuz tarla alan yerde,
Tos ulat kise irde,
Dokuz dere geilen yerde,
Xara talay axxan polar.
Kara nehir akar durur.
Xara tasxl turan irde,
Kara zirvenin olduu yerde,
Xara toraatt Xan Xls adal
Kara doru atl Han Hls babal
Altn aax celg,
Altn aah anal,
Altn kk kiltg rce
Altn guguk donlu yaayan
Altn Xarlx xs minmn
Altn Harlh kzm ben.
Xara Tarax celern
Analar Kara Tarahn
Kg tumaz min polam.
Kk kardei benim.
Am kilbezem pu irzer,
imdi ben buraya gelmezsem,
Ada urt Xara Xan istemni,
Kara Han enitemin baba yurduna
ne urt Xara Tarax picemn
Kara Tarah ablamn ana yurduna
Ayn xalatxan polan.
eytan urard.
Xrx tl ol sarinda urtap,
Krk nesil o tarafta yaayp,
s xulaxt xara toraatt,
kulakl kara doru atl,
Xara Xan istemzer aana kilgen.
Kara Han eniteme yeni bir can

geldi.
525
530
Ada polan Xara Xan istem,
Baba olan Kara Han enitem,
Ar kz albin salp,
Saf gcn almayp,
lbek kz itpin parp,
Ulu gcn yetirmeyip,
Aral maln srne,
Maln davarn srerek
lbetk onn alna,
Tm halkn alarak,
Xara Molatt irnzer
Kara Molatn yurduna
Xul-alc polara srdrgen.
Kul kle olarak srld.
Xara Tarax xya picem
Akll ablam Kara Tarah
Ax talayn xaznda
Ak nehrin kysnda
Albatx on armn
Milletin yarsn
250
535
540
545
Ax poro idp, al xalan.
Ak iek edip, ald.
Ax azn ortznda
Ak ovann ortasnda
Aral mal armn
Maln davarn yarsn
Kk poro idp xalsxan.
Yeil iek edip brakt.
Pngzine irt parza, olar
Onlar bugnden gittiklerinde,
Xat tablattar pol pararlar,
Kuvvetli erkeler olurlar,
Xara irge pas rbester.
Kara yere basmazlar.
Min olarn trgzerbn.
Ben onlar canlandrrm.
Pu irge xatap rgzerbn,
Bu yere tekrar gnderirim.
Sin, irke ool tumam,
Sen, benim tatl erkek kardeim,
Ol timde s ast polaz.
O zamanlar yandaydn.
Xann aa toxtaan knde
Kanl sava bittiinde
Xs tuma trp xalan.
Kz kardein dodu.
Oray ast sin tuma
Senin kk kardein
ce imceen axsnda tutpaan.
Anasndan emdiini aznda

tutmad.
550
Ax st imerge ol mananmaan
O zamanlar ak st emmedi.
Xara Tarax klk picem,
Yiit ablam Kara Tarah,
Kms poro sin idp,
Seni gm iee dntrp,
Altn poro tuman itken.
Erkek kardeini de altn iee

dntrd.
555
560
An istp, k xarndas
ki karde bunu duyup,
Altn Xarlxt xucana,
Altn Harlhn kucana,
Parp, xatap odralar.
Gidip birlikte otururlar.
Prs, apsra tartp, xucaktanca;
Biri yanna varp, kucaklar;
Prs, reene paznp, oxsana:
Biri, gsne sokulup, per:
Azrap, skirbeze dee,
Bytp, yetitirmesen bile,
Azraan cebs osxas poltrz.
Bizi yetitiren anamz gibisin.
Tritpeen dee pst polza,
Bizi dourmam olsan bile,
Trtken cebs osxas poltrz.
Bizi douran anamz gibisin.
An istp, Altn Xarlxt
Bunu dinleyen Altn Harlhn
251
565
570
575
580
585
590
Xarax az pos ap tsken.
Gznden ya dkld.
Tasta xat reg talala,
Tatan sert yrei paralanr,
Pusta xat reg puzula.
Buzdan sert yrei zlr.
k xarann az,
ki gznn ya,
ns tbn ulat polp,
Akan bir dere olup,
Ax talaya par xozla.
Ak nehre karr.
Mn krip, k xarndas
ki karde bunu grp,
aca-cezne suralar:
Teyzelerine sorarlar:
Xayda sin nime plp,
Sen bunu bilip neden,
Xarax azna xarlxaz?
Gzyana boulursun?
Tikte nimes, e-aca,
Bo yere, teyzeciim,
Pdi lan sin turz?
Neden byle alarsn?
Arsa, preebst lern plp,
Hangimizin ldn sanp,
Pdi xarax az tkt?
Byle aladn?
Altn Xarlx xs pala,
Kz ocuu Altn Harlh,
Xarax azn znp,
Gz yan silinip,
Oolaasxa ooxtapa:
Erkek kardeine der:
-- rke min tumacaam,
-- Benim sevgili kardeim,
ooxtaan oomn istp rzen,
Sylediklerimi iitsen,
Xara Molatt irne
zen-xazx aylanarz,
Sasalim dnersin,
lbetk onn ine irne
Tm halk, ana yurduna
br kilerz xaydi daa.
Dndrrsn.
ooxtaan oomn ispin.
Sylediklerimi iit.
rtre san rze,
tesini dndnde,
rtp-lce irge pararz.
lp geecein yere ularsn.
Aarl oomn pasxa alnza,
Deerli szlerimi aklna devirsen,
Xara Molatt irne
Aral maln ada urtna
Mal davar, baba yurduna
Aylandrarz xacan polza.
Ne zaman olsa dndrrsn.
Xalanc oomn paza albin,
Dier szlerimi aklna yazmaz
252
595
600
605
610
Artx san rbsse,
Fazla dnmez olursan,
Aymax ir Xara Molatt
Kara Molatn memleketi
Azp-lce ir polar.
lp gidecein bir yer olur.
s xulaxt xara toraatt
Artx kstg ayalan
Pek gl yaratlan
Xann stlg alp polcan.
Kan iici bir yiitmi.
Alton xanna alban ala,
Altm handan hara alr,
iton xann iizn pe.
Yetmi hann an yer.
Xara Molatt irne itse,
Kara Molatn yurduna gittiinde,
Altanp mngen adn
Atlanp bindii atn
Altn sarna palaba.
Altn sarna balayarak.
Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
Ar daa pos salarz.
Salkl olarak durursun.
Altn sarna palan salza,
Altn sarna baladn
Altanp mngen aldn
Atlayp bindiin atn
Xara paz aaranca,
Kara ban ardnda,
Xasxa tz saralanca,
Beyaz diin sarardnda,
Eek saal in pasxanca,
enendeki sakal omzunu

kapladnda,
Xaax saal arn apxanca,
Yanandaki sakal omzunu

rttnde,
615
620
Paz ax xozan kiptengence
Ban ak tavana dndnde,
Ala xaraxxa krbess,
Ala gznle gremezsin,
An srp itpess.
Onu srp gitmezsin.
Altanp mngen adn
Atlanp bindiin atn
Ara-smee alp,
Byk sihre kaptrp,
Azp mstg aynan
Boynuzlu eytan ap,
An stne odrtarlar.
Ara-smee sin krerz,
Anda saay lerz.
253
625
630
635
640
645
650
Altanan adn pos salza,
Ada urtna aylanarz.
e min plp turzam,
Paran ol sin par,
Paza aylan kilbess.
Xara irn stnde
Kara yerin stnde
Attarn adira
Ad vermeye
Minne paxsa alp ol.
Xomay at adap salzam,
Kt bir ad verirsem,
Xuyun-il xaap parzn,
Kasrga gtrsn,
aks at adap salzam,
yi bir ad koyarsam,
on arali sablan rzn.
Halk arasnda vlsn.
Purnap treen ir palan
lk doan erkek ocuun
Adn pastap adirbn:
nce adn koydum:
Ax talayn xaznda urtt,
Ax tasxl tznde iblg,
Xara toraatt Xara Xan adal,
Xara Tarax inelg,
Anas Kara Tarah,
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru atl
Xan Mirgen polarz.
Han Mirgen olasn.
Amd xs tuman
Adn adabox pirim:
Adn da vereyim:
Ax talay xaznda urtt,
Ak nehir kysnda yaayan,
Ax tasxl tznde iblg
Xara toraatt Xara Xan xz,
Xara Tarax celg,
Xan Mirgen acal,
Aas Han Mirgen olan,
Alton xll altn atxan,
Altm telli altn athan,
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
Ad stnde kgles turca
At stnde yrlayan
Xzl xr att
Kzl kr atl
254
Xan Orba xz polarz.
Han Orba kz olasn.
Altan rce xzl xr ad stnde
Atlanp gittiin kzl kr atnn

stnde
Alton xll altn atxan oynaza,

alndnda,
655
660
665
670
675
680
Altn tktg alton kk kglir.
Altn tyl alm guguk akr.
An istp, apanp, on-axs
Bunu dinleyen halk zlp
Xarax asxa arlx turar.
Gz yana boulur.
Xzl xr atxa mnp paratsa,
Kzl kr ata binip gittiinde,
Alton xllx altn atxan oynaza
Altm telli altn athan alndnda
Altn tktg alton kk kglesse,
Altn tyl alm guguk akdnda,
Xara irn stn ibre,
Kara yerin stn dnp dolaarak,
ir-albaxt tre istlep.
Koca memlekette duyulup.
ir altnda aynalara
Yer altndaki eytanlara
Amr ad ol pirbes.
Rahat yz gstermez.
Ara urtta alp-axslara
Byk evdeki yiidin iyilerine
Amr urtas ox polar.
Rahat bir hayat oluvermez.
Artx ayalan Xan Orban krerge
yi yaratml Han Orbay grmeye
Ara urtta grerler.
Byk eve kouyorlar.
r-axslara ara urtta
Byk evdeki yiitlerin iyisine
stg ad ox polar.
Gzel konak yoktur.
lbek kstg ayalan xst
Ulu gle yaratlan kz
k xaraxna kr halara.
Gzleriyle grmeye.
Ara urtta sa salarlar.
Byk evden karlar.
albax irn stnde sin
Sen usuz bucaksz yerin stnde
kstg ayalan xs polarz.
En gl yaratlm bir kzsn.
Ara urtta sara,
Byk evden kmaya,
Xzl xr ada mnerge
Kzl kr atna binmeye
Am daa alt xl itkelek.
Henz alt yl var.
Alt l pazna na
Sadece alt yl sonra
Xzl xr atxa mnerge polzn.
Kzl kr ata binersin.
255
685
690
695
700
705
710
Ulu oomn toldrbin salzar,
Byk szm yerine getirmeye,
Ayl-knng ir stnde
Geceli gndzl yer stnde
astar xsxa pol parar.
Daha yan kktr.
Adalar urt ayn xalar,
Babanzn yurdu sahipsiz kalr.
Aymax-pasxaz pol xalar.
Bakalarnn yurdu olur.
neler urt een xalar,
Ananzn yurdu sahipsiz kalr,
l-pasxaz pol xalar,
Baka yurtlar vatan olur,
rkem-palam, Xan Orba xs,
Kymetli yavrum, Han Orba kz,
Alt l irteence, pir dee
Alt yl gemeden,
Ara urtta spara arabas.
Byk evden kmak hi yaramaz.
An istp, Xan Orba tlge:
Han Orba bunu duyup, konuur:
cem-acam, Altn Xarlx,
Altn Harlh halam,
axs nimeler ooxtad,
Gzel eyler syledin,
ir stnde pas rerge
Dnyada yaamak iin
reeme aras at adad.
Yreime gzel isim verdin.
Alt l tolbaanda,
Alt yl dolmadan,
Ara urtta sxpaspn.
Byk evden kamam.
Aarl oon sin
Senin deerli szlerini
Aarda pu asxa undubaspn.
Bu yata tamamen unutmam.
Ulu alzn Altn Xarlxxa
Bilge Altn Harlha
Xan Orba xs itre.
Han Orba kz gider.
O xolun aaa tudp,
Sa elini ona uzatp,
s xati axsanp ala.
defa dua eder.
An istp, Altn Xarlx,
Altn Harlh bunu iitip,
k xarndast idnp,
ki kardei saknp,
Tasxar sara pastran,
Dar kard,
Ax azzar alan,
Ak ovaya geldi,
Ax tor pladn sara tartxan,
Ak ipekten rty yukar kaldrd,
Ayn-knn alnnda,
Alt aylandrp saap irtken:
Alt defa dndrp silkeledi:
Ax poro polp s xalan
Ak iek olup byyen
256
715
720
725
730
740
745
Xara Xan albatx on,
Kara Hann kalabalk halk,
Png knde azaxxa turp,
Bugn ayaa kalkp,
Alnda xaydi amr urtaan,
nceden nasl yaadysan
Ax talay xaznda dk urtazn.
Ak nehrin kysnda yle yaarsn.
Alt aylandrp sapxanda,
Alt defa evirip vurduunda,
Albatx on Ax talay xaznda
Ak nehrin kysndaki tm halk
Alndaox li urtap sxxan.
Eskisi gibi yaar oldu.
Ax tor pladn nandra suxxan.
Ak ipekten rtsn kaldrd.
Kk tor plat sara tarxtan,
Mavi ipekten rtsn kard,
Knni-ayn alnnda,
Gnein ve ayn nnde,
s ibrp, saap irtken:
defa dndrp, silkeledi:
Kk poro polp s xalan
Yeil iek olup byyen
Xara Xann aral mal,
Kara Hann mal davar,
Alnda xaydi amr ottaan,
nceden nasl otladysa,
Amd dk ottap rzn.
imdi de ylece otlasn.
s ibrp, saap irtkende,
defa evirip, silkelediinde,
Ara mal, ax azaa aylp,
Mal davar, ak yazya yaylp,
Alnnda li ottap rgen.
nndekiler gibi otlad.
ona on xozl sxxan,
Boya boy eklendi,
Mala mal xozl sxxan.
Mala mal eklendi.
An-mn it salp
Onu bunu halledip
Altn Xarlx ooxtan tur:
Altn Harlh konutu:
Aldnda xaydi amr urtaazar,
nceden nasl mreffeh yaadlarsa
Amd dk urtaar.
imdi de yle yaarlar.
Pray nimen ti lezer.
Her eyi bu ekilde yaarlar.
Xara aza kz rbezn.
Kt emre kimse gitmesin.
Maaa r polara arabas,
Bana uzun olmas gerekmez,
rce irm min rax
Gittiim yer uzaktr
Pn parbazam, oraylat salam:
Eer bugn gitmezsem gecikirim:
Ay-knn altnda
Ayn ve gnein altnda
Andada adam urt ayn xalar,
Orada baba yurdu sahipsiz kalr,
257
750
755
760
765
770
Aymax-pasxaz pol xalar,
Yurt bakasnn olur,
nem urt een xalar,
Anamn yurdu sahipsiz kalr,
l-pasxaz pol xalar.
El yurdu olur.
An pooxtap, Altn Xarlx,
Altn Harlh byle konuup:
Altn kk kibne kire segrp,
Altn guguk donuna girerek srayp,
Xara irde kdrlp,
Kara yerden kalkp,
Xara Xan istezn irn
Kara Han enitesinin yurdunda
s xati ibrgen,
defa dnp utu,
Ax pulut altnca,
Ak bulutun alt boyunca,
Kk pulut stnce,
Mavi bulutun st boyunca,
Krnmin, uubsxan.
Uduunu grdm.
Xan Mirgenne Xan Orba xs
Ara urtxa kire pasxannar,
Byk eve girdiler,
Altn stol kistne odrannar,
Altn masann bana oturdular,
As-tamaxt aarliin eenner.
Yiyeceklerin iyisini yediler.
Astaan xarnnarn tosxranda,
Aran postarn simrtkende,
Alp kz Xan Mirgen
Yiit kii Han Mirgen
Xan Orba tumazna ooxtapa:
Kardei Han Orbaya konuur:
Pngi knde, als tumam,
Biricik kardeim, bugn,
Atxa mnce knm min,
Ata bindiim gndr,
Xzl igren atxa atlanp,
Kzl doru ata atlanp,
Xara Xan adam irne sp,
Babam Kara Hann yurdundan

kp,
775
Aral maln soona krem,
Maln davarn ardna giriyorum,
Albatx onn stes param.
Halkn peinden gidiyorum.
Xara Molatt irnzer
Kara Molatn yurduna
Aar-oba krerge param.
Eziyet ekmeye gidiyorum.
Ar kzm itse,
Saf gcm ularsa,
Xara Molatt ox idem,
Kara Molat yok edeceim,
Aral maln al kilem.
Mal davar alp geleceim.
258
780
785
790
795
800
805
Ar kzm albin salza,
Saf gcm yetmezse,
Aymax irnde at xalam.
Orada lr kalacam.
Altanp mngen igren adm
Adam irne alsxan itse,
Baba yurduma tek bana gelirse,
als xarndas Xan Mirgen
Biricik kardein Han Mirgenin
Xara Molatt irinde
l xalann plerz.
lp kaldn anlarsn.
lbek kzm itpin parza,
Ulu gcm yetmezse,
r art Xara Molat irnde
Pek yiit Kara Molatn yurdunda
rtip-lp xalarbn.
lr kalrm.
zerlg xzl igren adm
Eyerli kzl doru atm
Xara Tarax inem urtna
Anam Kara Tarahn yurduna
bek tnn szrne kilze,
pek dizgini zl gelirse,
als aca Xan Mirgen
Biricik aan Han Mirgenin
Xara Molatt irnde
Ts xalann siznerz.
Dp kaldn anlarsn.
als tumam, Xan Orba,
Altn Xarlx picem teen:
Altn Harlh ablam dedi ki:
Alt l itpeence,
Alt yl gemedike,
Ara urtta aymax irnzer,
Uzak yurttan baka yurda,
ne urtna il irnzer,
Ana yurdundan baka yurda,
Pr dee parara arabas.
Gitmek hibir ie yaramaz.
Amr-xazx sin polza,
Sen rahat ve huzurlu olsan da,
Alt l paznda
Alt yln banda
Min olma krze,
Benim yoluma girdiinde,
Azp-lgen min sgmn
Benim lp giden bedenimi
Aymax irnde xalspass,
Adam urtna alarz.
Baba yurduna getiresin.
lbek kzm itpin xalp,
Ulu gcm yetmez olup,
rtp-lp at xalzam,
lverirsem,
rtp-lgen sgmn
lp giden bedenimi
259
810
815
820
825
830
835
l irnde artspass,
nem ibne itrerz.
Anamn evine getiresin.
Kizek pu ara maln
Buradaki maln davarn
Amd eez pol xalaz.
imdi sahibi olasn.
Kizek pu albatx onn
Buradaki boyun milletin
Xan-pig pol turarz.
Hani beyi olasn.
Aral maln xadararz,
Mal davar gdersin,
lbetk onn xayrallirz,
Tm halka gz kulak olursun,
onn asta astatpasxa,
Halkn yemekten ve
Sudan suxsatpasxa polzn,
Sudan mahrum etmeyesin.
Xara aza kz rbezn.
Kt niyetli kii olmayasn.
An istp, Xan Orba xs
Han Orba kz bunu iitip
Xan Mirgen acazn oxsan alan,
Aas Han Mirgeni pt,
oon todrarga ss pirgen.
Sylediklerini yapmaya sz verdi.
Xan Mirgen alp kz
Yiit kii Han Mirgen
Xat xuyan alp kisken.
iton xla aada rebes
as kiik teerz kibn kisken.
Xrx la molcap ata
Krk yl atmlk olan
Tnn xostozn zepke suxxan.
Alp sapa molat xlst
Alp vurduu elik klc
O nanna tartn salan.
Sa tarafna koydu.
Tos uyal ms oxaan
Sol nanna artnan.
Sol yanna koydu.
k xarndas ara urtta
ki karde uzak yurttan
idnzp sxxannar.
Apar topar ktlar.
Mnda mnce ad oxta,
Darda binecekleri atlar yoktu,
s xati srp irtken,
defa slk ald,
s xati xsrp salan:
defa seslendi
Atxa mnerge ayalan polzam,
Ata binmek iin domu olsam,
Altma mnce igren adm
Benim bineceim doru atm
260
840
845
850
855
860
865
870
Alnma, kilp turara polzn.
Karma, gelip duruversin.
zerlg atxa odrar polzam,
Koumlu ata binseydim,
zerlep mnce igren adm
Eyerleyip bindiim doru atm
zerne xada alnmda turzn.
Koumuyla karmda duruversin.
di ooxtap irtken soonda,
Byle konuup ilerlediklerinde,
Xara ir ayxal xalan,
Kara yer salland,
Xan tigr solxl xalan.
Gkyz soluksuz kald.
Xan Mirgenni alnnda
Han Mirgenin karsnda
zern stnde salnan,
Eyerin zerinde salnd,
bek tnn szrne,
pek dizginini zerek,
Xzl igren tura tsken.
Kzl doru ata bindi.
Alp kz Xan Mirgen
Yiit Han Mirgen
ibek tnn xza tutxan,
pek dizgini yannda tuttu,
Timr zenee azan tepken,
Demir zengiye ayan koydu,
zer xoynna odra tsken,
Atn stne oturdu,
ns tbn paztna ingen,
Aaya doru indi,
Xalx onna ax pirgen:
Boy millete t verdi:
Ara urtt eezi polp,
Uzak yurdun sahibi olarak,
Xan Orba xs tumam xala,
Han Orba kz kardeim kalyor,
An szn isterge polzn,
Onun szn dinlemeye,
Artx sast alp ox polzn,
ok akll yiit deildir,
iis-tamaxt ti lezer,
A eite bln,
Asta astap kz rbezn.
Hi kimse a kalmasn.
lbetk onm istg urtazn
Tm halkm iyi yaasn
Amr-xazx polzabstar
Salkl olsun halkm
Ala xaraxna krzerbster.
Ala gzleriyle baksnlar.
oon toozp, Xan Mirgen
Han Mirgen, syleyeceklerini bitirip
igren adna xamc sapxan.
Doru atna kam vurdu.
Kara yer salland,
Xan tigr soolap xalan.
Gkyz grldedi.
Xara Xan irnde
Kara Hann yurduna
261
875
880
885
890
895
Xara, ax tuban tur xalan.
Kara ve ak duman yayld.
Acazn dezbzp, Xan Orba
Han Orba, aasn uurlayp,
Ara urtsar pastran.
Uzak yurda gnderdi.
*
Xzl igren at oylaanda
Kzl doru at gittiinde
Xara ir ayxal tura,
Kara yer sallanyor,
Gkyz soluksuz kalyor.
Gkyznn kara bulutu
Xara irzer sabla.
Kara yere yaylyor.
Xan Mirgenni ad soonda
Han Mirgenin atnn ardnda
Xara, ax tuban tartl xala.
Kara ve ak dumanlar ekiliyor.
Xanna xzl igren at
Kandan kzl doru at
Xyan tast ire oylaanda,
Talk yerde gittiinde,
Xrx la ot speske,
Krk yl hi ot bitmez,
Xzl alnn ot, xaap,
Kzl alevli ate, sarp,
Ge doru yanar.
Xan Mirgen krp paratsa,
Han Mirgen grp ilerlediinde,
Xara Xann maln srgen
Kara Hann maln srd
Xara Molatt alptar
Kara Molatn yiitleri
it polbas kir mallarn
lerlemeyen hayvanlarn
arnnarn, ara saap,
Krek kemiklerini, kesip paralayp,
Ax azda artstr.
Ak ovada brakt.
Par polbas apsax-ineylern
lerlemeyen ihtiyarlar
olda dre saap partr.
Yolda ldrerek gittiler.
Pu irde kpir sg
Buradaki birok lnn cesedi
adp, zpatxan poltr.
Orada kalp, rd.
Xara, saasxan, xusxun xustar
Karga, saksaan, kuzgun
Mnda toldra xaynsa.
Buralarda gezinip avlanrlar.
An krp, Xan Mirgenni
Han Mirgenin, bunu grmesiyle
262
900
905
910
915
920
925
Tasta xat reg talala,
Tatan kat yrei paralanr,
Pusta xat reg puzula.
Buzdan sert yrei zlr.
Xanna xzl giren atxa
Kandan kzl doru ata
Xamc sapxan Xan Mirgen.
Han Mirgen kam vurdu.
Alnnda turan tasxllarn
Karsnda uzanan dalar
Aza xonann plbin tur.
Nasl aacan bilemedi.
Kider turan tasxllarn
Gidecei dalar
Kize teep irtkenn plbin tur.
Nasl geeceini bilmez.
Ax porolar, zp, mondlan
Ak iekler, byyp, salland
Arast ax azlar
Acnas ak ovalar
igren att soonda at xala.
Doru atn ardnda kalr.
Kk porolar ayxalan
Yeil iekler salland
Klenstg kk azlar
Gzel yeil ovalar
Klk Xan Mirgenni soonda xala
Yiit Han Mirgenin ardnda kalr.
Piltr pasxa sularn
Ak baka nehirlerin
Kp kizp para igren at.
Hepsini ap geer doru at.
Pil pasxa talarn
Snrlar baka dalarn
Kp as para Xan Mirgen.
Hepsini aar Han Mirgen.
Xanna xzl igren at,
Kandan kzl doru at,
ks salp, oylaanda,
Drt nala gidip, ahlandnda,
Ta pastar soolap tur,
Dan doruklar grlder,
Tal pastar ayxal tur.
St balar sallanr.
Xra pastar xlas tur,
iekler hrdar
Xzl xrn ayxal tur.
Kzl st dal sallanr.
Ay parar irlern
Ayn gittii yerlerde
Ara xonmin irtp tur.
Hi konaklamadan gidiyor.
l parar irlerni
Yln gittii yerleri
it xonmin irtp tur.
Yedi gn konaklamadan gidiyor.
Adaz Xara Xann irn,
Babas Kara Hann yurdunu,
Aar idp, artsa.
Deerli klp, brakr.
Aymax Xara Molat irne,
Kara Molatn memleketine
263
930
Arinca idp, asa.
Utanarak ulap, yaklar.
nez Xara Taraxt irn,
Anas Kara Tarahn yurduna,
Kider idp, xalsa.
Gidip, brakr.
l ir Xara Molatt irne
Yabanc yurt olan Kara Molatn

yurduna
935
940
945
950
955
brlp-adap oylap tur.
Geri dnp koarak geldi.
Xanna xzl igren at
Kandan kzl doru at
Xyan tast teep oylaanda,
Yeri dvp ahlandnda,
Xzl alnn ot ky tur.
Kzl yalml ate yand.
albax tast teep oylaanda,
ahlanp byk kayalar teptiinde,
alnn ottar kys tur.
Yalml ateler yanar.
Aln aza tsken irde
n ayann bast yerde
Altn kller ayl xala.
Altn gller etrafa taar.
Altn tktg rtekter anda,
Orada altn tyl rdekler,
zs rp, at xala.
Yzp dururlar.
Kizn aza tsken irde
Kms kller tur xala.
Gm gller meydana gelir.
Kms tktg rtekter anda,
Orada gm tyl rdekler,
Tapsas rp, at xala.
tp durular.
At asa aral sna sxxan.
Atn at yksek dorua kt.
Xara Molatt irn
Kara Molatn yurdunu
Onap-snap kr turza,
Tanyp grr ki,
Tg pasxa mallar re,
Tyleri baka hayvanlar yaar,
Tl pasxa onnar mnda.
Dili baka halklar buradadr.
Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
Xara toraatxa mngen,
Kara doru ata bindi,
Xaax saal arn apxan,
Yanandaki sakal yanna salnm,
Eek saal imen pasxan,
enesindeki ise aa szlm,
Xara paz ax xozan kitelgen,
Kara salarna aklar dm,
Xasxa tz saralan apsaxt
Beyaz diinin sarardn,
Xan Mirgen kp tapxan.
Han Mirgen grd.
264
960
965
970
975
980
985
Xrx l mn alnnda
Krk yl boyunca burada
Azp-lgen mallarn
lp giden hayvanlarn
Xurup paran pastarn
Balarna vurdu.
Xaptara artnp, pastr re.
uvallara ykleyip, gider.
Astaan tusta, olarn,
Ackt zaman, onlar
Alaya xaynadp, pettr.
Piirip yedi.
An krp, Xan Mirgen,
Apsaxsar udur pastrp,
htiyara doru yollanp,
Xostap kilp, xoln pirgen,
Yanlarna gidip, elini verdi,
zere pazp, izenn itrgen.
Eyere basp, selamn verdi.
Ad-solazn surbaan daa.
Adn da sann da sormad.
Xrx l tubaan xazran,
Krk yl yavrulamayan dveyin,
Xamaana saap, itke soxxan.
Kafasna vurdu.
Xaxrp-tkrp xazan pdrgen,
Kakrp tkrp kazan yapt,
Aaa itt toldra suxxan,
Hepsini kazana koydu,
Apsax kzee ax pirgen:
htiyar ikaz etti:
Xara Molatt irn
Kara Molatn yurdunu
Min toos kilgence,
Yerle bir edinceye dek,
Pu itt tooza irge polzn.
Bu etler bitmi olsun.
Apsax, plp turza,
htiyar anlar ki,
beze dee lgedeg,
Etleri yemese de lecekler,
ize dee lgedeg,
Yese de lecekler,
Xazana ot idp,
Kazann altn yakp,
tt pzr sxxan.
Etleri piirdi.
Kemn palaz polann
Kimin ocuu olduunu
Pu daa apsax surbin xald.
Bu ihtiyara da sormad.
Xan Mirgen dee pu apsaxta
Han Mirgen de bu ihtiyardan
Xayda polaan surbad.
Nereden bulacan sormad.
Xara Molatt xul-alcz polp,
Kara Molatn kulu klesi olup,
Xalx on ireelenetkenn krd.
Halkn ac ektiini grd.
265
*
990
995
Alp kz xaraxsnza,
Han Mirgen grd ki,
At palaca altn sarnda
Xara Molatt mnce ad,
s xulaxt xara toraad
kulakl kara doru at
Pada palalan turattr.
Bal durmaktadr.
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru at
s xulaxt xara toraatna xosti
At palaca altn sarna,
Alt aylandra tartp, palad.
Tortn parp kr turza,
Kardan baknca grd ki,
1000 igren ad pr xarsaa
Doru at, bir kar kadar
Xara toraatta pzk tura.
Kara doru attan byk durmakta
abs kilgen puluttar
Alaktan ilerleyen bulutlar
k xulaxxa ara sabla.
ki kulaa baka trl arpar.
Pzk kilgen puluttar
Koca koca bulutlar
1005 k xulaxxa ple sabla.
ki kulaa ayr ayr arpar.
An krip, Xan Mirgen sana:
Han Mirgen bunu grp, dnr:
Altma mngen adm
Bindiim atm
Artx ayalan at poltr.
Soylu bir hayvandr.
r pozm Xara Molatta
Ben yiit Han Mirgen, Kara

Molattan
1010 Artx kstg polarm,
Daha glym,
Aar xolmna azp-ler.
Kuvvetli elimden lp gider.
Xara Molatt urtna idp,
Kara Molatn yurduna ulap,
Xan Mirgen aylan krze,
Han Mirgen dnp grr ki,
Altanp mngen adn
Atlayp bindii atnn
1015 Ala xaraana axxan as,

An ulat polp axa.
Ala gznden akan ya,

Akan dere olup akar
266
zerlep mngen adn
Eyerleyip bindii atnn
k xaraana axxan as
ki gznden akan ya
k ulat polp,
ki dere olup,
1020 Xara talaya xozl tur.
Kara nehre kart.
Xanna xzl giren ad
Kandan kzl doru atnn
Xarax azn noa tkkenn
Neden gz ya dktn
Xan Mirgen oarbin salan.
Anlamad Han Mirgen.
Altn Xarlx picezn oon

1025 Arli sasta sartp.
Altn Harlh ablasnn szn

Aklndan tamamen karm.
Atlanp mngen min adm,
Atlanp bindiim atm,
At palacan altn sarnda
Amr turayz min aylanana.
Dndmde rahat olursun.
zerlep mngen min adm,
Eyerleyip bindiim atm,
1030 At palaca altn sarnda
zen-xazx turayz, - tp,
Rahat ve salkl dursun, - deyip,
Xara Molatt, urtna krgen.
Kara Molatn yurduna girdi.
zk azp, izen pirgen
Kapy geip, selam verdi
rkn altap, mind itrgen.
Eii atlayp, esenlik diledi.
1035 Alp kz Xara Molat,
Yiit kii Kara Molat,
Altn stol kistnde odrp,
Altn masann banda oturup,
As-tamaxt aarlini pe,
Yemek yiyor,
Araan xatiin se.
Raksn yudumluyor.
Xara Molatt xarax araz
Kara Molatn gzlerinin arasna
1040 Xars itpes,
Bir kar yetmez,
Xulax araz xulkas itpes,
Kulaklarnn arasna kula yetmez,
Xomt smas oon moynl,
Hamut smaz kaln boyunlu,
Xucan itpes oon xarnn
Kucaklanmayan byk gvdeli
Xan Mirgenn izenne
Han Mirgenin selmna
1045 Xara Molat izen pirgen,
Kara Molat selm verdi,
Mindzne mndi itrgen,
Selmna karlk verdi,
Xan Mirgenni pazna
Han Mirgeni, bandan
267
Azaana tre krp
Ayana kadar szp
Azaana pazna teere snaan:
Ayandan bana dek bakt:
1050 Min urtma pr de e
Benim yurduma hibir vakit
r krgen ox polan.
Yiit girmi deildir.
Xayda odayna sura-pas ox
zin almadan nasl
Min urtma sin krd?
Benim yurduma girdin?
Xayda irde kilgez?
Nereden gelmektesin?
1055 Noo xann tlz?
Hangi hann soyundansn?
Noo kzn palazzn?
Hangi kiinin evladsn?
Xan Mirgen alp kz
Yiit kii Han Mirgen
Xara Molatxa nandp tur:
Kara Molata karlk verdi:
Alp xomaylar pu irge,
Bu yere kt yiitler,
1060 Atlanp mngen attarn obadp,
Atlanp bindii atlarna eziyet edip,
Kp ite poltrlar.
oka doluurlar.
Ar kster xappin
Saf gleri tutulmaz
Ar tnarn irce poltrlar.
Saf canlarna ulatlar.
Ada urtna pr dee alp
Hibir yiit, baba yurduna
1065 Aylanp nanan ol.
Geri dnebilmi deildir.
Alton xann albann alaz,
Altm hann haracn alrsn,
iton xann izn pez.
Yetmi hann an yersin.
Mnna aar par polar
Bundan daha zoru da vardr
1070 Xrx tln ol sarinda,
O yakadaki krk neslin,
Ax talayn xaznda,
Ak nehrin kysnda,
Ax tasxln tznde urtap,
Ak dan ortasnda yaayp,
Xadarana xan polan
Bekleyene han olmu
Azraana pig polan,
Besleyene bey olmu,
1075 Pr dee onnn astatpaan,
Halkndan kimseyi a koymam,
Xara toraatt
Kara doru atl
Xara Xan adal,
Babas Kara Han olan,
Xara Tarax inelg,
268
Xanna xzl igren att

1080 Xan Mirgen min polarm.
Kandan kzl doru atl

Han Mirgenim ben.
Xara sast Xara Molat,
Kt niyetli Kara Molat,
as pozma abal itkez.
Bana ktlk etmektesin.
als ayaann alnnda
Bir tek yaratann huzurunda
Ulu pro itkez.
Byk gnah ilemektesin.
1085 Oray pozma obal itkez,
Bana ktlk etmektesin,
Ulu xudaya xyal itkez.
Ulu Tanrya si olmaktasn.
Ar kz albaan pabamn
Saf gcn alamadn babamn
Aral maln srgez.
Maln davarn sryorsun.
Xara Xan pabamn
Babam Kara Han
1090 Xul iderge alaz.
Kul etmeye yeltenirsin.
lbek kz itpeen pabamn
Ulu gc yetmeyen babamn
lbetki onn alaz.
Tm halkn alrsn.
nem Xara Taraxt,
Anam Kara Taraha,
l irnde ireelep,
Yurdunda zulmedip,
1095 alc iderge srgez
Kle etmeye alrsn.
Alton smen artx plgen
Altm sihri iyi bilen
Xara Tarax min cem.
Anam Kara Tarahtr.
lg smen irtre plgen
Elli eit sihri iyi bilen
cemn xyaz asxanda,
Anamn akl yittiinde,
1100 Xs tumam xazox xalan.

Amd min, Xan Mirgen
Alp timne idp alp,
Kz kardeim salklyd.
imdi ben, yani Han Mirgen
Yiitlik vaktime eriip,
Aral maln ay-soona krdm.
Maln davarn ardndan geldim.
Ada urtna aylandrarb.
Baba yurduna dndreceim.
1105 Ar tnna iderbn.
Saf canna ulaacam.
r timne idp alanda,
Erlik vaktime ulatmda,
lbetk onmn ibrp
Tm halkm geri evirip,
ne urtna apararbn.
Ana yurduma alp gtreceim.
rtre sast Xara Molat irn
leri niyetli Kara Molat, yurdunu
269
1110 Saay ox iderge min kilgem.
Tamamen yok etmeye gelirim.
Oray tuzmda obal itken
Olgunluunda gnah ileyen
Xara Molatt urtn
Kara Molatn yurdunu
Obra odirga min kilgem.
Bitirip yok etmeye gelirim.
as tuzmda abal itken
Gen yamda fenalk etmi
1115 Xara Molatt urtn,
Kara Molatn yurdunu,
abra alap, ox iderbn.
Ykp datp yok ederim.
Xara Molat, sin ayna,
Kara Molat, seni eytan!
Pu irge min itkence,
Buraya ulancaya dek,
ir iizn kist polarz.
Dnyann yiyeceini a edersin.
1120 Kizep kibn p alan polarz,
Giyilecek giysini srtna alrsn,
An istp, Xara Molat
Kara Molat bunu iitip,
Aba li azpa,
Ay gibi kuduruyor,
Tigr li kzrepe:
Gk gibi grldyor,
Sin, Xan Mirgen,
Sen, Han Mirgen,
1125 Arx pua altabas,
Zayf boann geemedii
z pua stabas ayna.
Semiz boann koklamad eytan
Artx kstg Xara Molatt
Pek gl Kara Molatn
Altna tspes alp ol.
Ayaklarna kapanmayan yiit yoktur
Amd minzer sin kilp,
Sen imdi yanma gelip,
1130 Aday li, rp turz!

An istp, Xan Mirgen
Kpek gibi, havlayasn!

Han Mirgen bunu duyup,
Xara Molatxa nandra:
Kara Molata cevap verir:
Azp-lce Xara Molatt
lp gidecek olan Kara Molatn
Xalanc tln on is xalzn.
Geri kalan szlerini halk dinlesin.
1135 Artx kstg Xan Mirgenn
Pek gl Han Mirgenin
Azp-lze xolna,
Eliyle lp gidecein,
lgen sin srn,
lecek olan ruhun,
Ax ztt irne parp,
Ak zte gidip,
Anda xomznp rzn:
Orada cezasn eksin:
1140 Artx kstg Xan Mirgenn
Pek gl Han Mirgenin
270
Alp xolnna lgem tp.
Yiit elinden lrm deyip.
Alp kz Xan Mirgen
Yiit kii Han Mirgen
Xara Molatxa xosti parp,
Kara Molata yaklap,
aalda xaap, tasxar szrgen,
Trn kapp, dar kt,
1145 O xoln xan tigrge kdrgen.
Sa elini ge kaldrd.
O xoln tzrgende,
Gkyznn kara bulutu
Xara irzer tartl tsken.
Kara yere ekildi.
Xan tigrde sara kygen
Gkyznden kan ate
1150 Xzl alnn ot
Kzl yalavl ate
Xara irn art turan.
Kara yeri aydnlatt.
Xara Molatt xalx on
Kara Molatn boyu milleti
Mn krp, ooxtas tur:
Bunu grp aralarnda konuur:
Xara Molat pu xolda
Kara Molat, bu elden
1155 Azp-lbin xalza,
lverirse,
Xara irn stnde
Kara yerin stnde
Alp kstii ol polar.
Yiit gl Han Mirgen olur.
Xan Mirgenni o xol teende,
Han Mirgenin sa eli dediinde,
Xara Molatt irnde
1160 Xaraxxa nime krnmes tuban
Gzle grnmeyen duman
Tos kn turan, arbin,
Dokuz gnden sonra da dalmad,
Ulu aas usxanca pldrgen.
Ulu aacn yklp dtn anlad.
Ulu alp steen istlgen.
Byk yiidin iniltisi iitildi.
Xar abas ax tasxllara
Kar yamaz doruklara
1165 Arnca polar xar aap irtken.
Ard boyunca kar yad.
Apatxan Xara talaya
Akp duran Kara denize
Ni krp, sspin,
Kar sular karp, kt,
Ax azaa sara sapxan.
Ak ovaya tam.
Aral maln srdrgen,
Mal davarn srd,
1170 Albatx onn pllatran,

Xara Molatxa alc polatxan
Tm halkn elinden ald,

Kara Molata kle olan
271
Pray alptar t rngen,
Tm yiitler sevindi,
Xan Mirgenn alstaan.
Han Mirgeni kutladlar.
Xara tuban araan soonda,
Kara duman daldktan sonra
1175 Xara Molatt lgen sgne
Kara Molatn cansz bedeninden
Ayna kn azra salbin tur.
Ay ve gne gemez olur.
Ara urtt stnde
Uzak yurdun iinde
Xara Molatt alan xat
Kara Molatn ei olan
Xara Nincl pastr r,
Kara Nincil bulunmaktadr
1180 Xan Mirgenge ooxtapa:
Han Mirgene konuur:
Xara Molatna urtaabs,
Kara Molat ile yaarz,
Paarmna sxxan palabs ol,
Karnmdan kan ocuumuz yoktur
stmne sxxan irkebs ol.
imizden kan yavrumuz yoktur.
Pazrbin-appin ooxtap pirim,
Bastrp kapatmadm
konuuvereyim,
1185 Saam ort xarnda xaldm.
imdi karnm bo kald.
Timm idp, taap alzam,
ocuk yapma zamanm geti,
Alpt palaz albox polar,
Yiidin evlad yiit misali olur,
Klkt tl klgk polar.
Baturun soyu batur gibi olur.
Kirek polza, ort ar,
Gerekiyorsa ortadan yar,
1190 Paza pir dee palam ox.
Eer yaparsan evladm olmaz.
Kirek polza, ze sap,
ldr eer gerekliyse,
Pr dee prom tappas.
Hibir suumu bulamazsn.
An istp, krp,
Bunu grp iitip,
Xan Mirgen nandran:
Han Mirgen cevap verdi:
1195 Oray palaa obal polbas,
Kk ocuun gnah olmaz,
Alnmda minm ulu xuday,
Ulu Tanrmn huzurunda
Anda pro itpospn.
Byle bir gnah ilemem.
as pala aballanmaspn,
Kk ocua zulmetmem,
als ayaan alnnda
Tek bir Tanrnn huzurunda
1200 abal pr dee itpespn.
Hibir ktle kalkmam.
Xacan palan taap alza
ocuunu dourduun zaman
272
Xara Molat pabaz osxas
Babas Kara Molat gibi
Xara sast pol parp,
Kt niyetli olup,
oln abalna ollassa,
Ktlklere meydan verdiinde,
1205 Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru atl
Xan Mirgenzer par kilzn.
Han Mirgen gelir olsun.
Xacan axsnana kilze
Ne zaman ki iyilikte bulunur
nek mz osxas
O vakit inein boynuzlar gibi
k nag nanc polarbs.
ki dost oluveririz.
1210 Timng nime timne irtpes,
Zamanl nesne zamannda ilerlemez,
Tim itse, niiktenerz
Zaman geldiinde rahatlarsn
Aylg nime ayna irtpes,
Ayl nesne ayla gitmez
Ay itse, taap alarz.
Ayla gitse, bulursun.
Knng nime knne irtpes,
Gneli nesne gndzn gitmez,
1215 Kn itse, krnerz,-
Gnle ulasa, grnrsn, -
di ooxtanp, Xan Mirgen
Han Mirgen byle syleyip,
Ara urtta sara pasxan.
Byk evden dar kt.
Anna sp, xarap krze,
Oradan kp grr ki,
Altn sarnda palat salan
Altn sarndaki bal olan
1220 Xanna xzl igren adn
Xarana axxan xarax az,
Gznden akan gzya,
An ulat polp ap,
Nehir olup akmakta,
Xara talaya xozla.
Kara nehre karmaktadr.
Xanna xzl igren adm
Kandan kzl doru atm
1225 Xarax azn noa tke?
Neden gzyan dkersin? -
Sanp tur Xan Mirgen.
Han Mirgen dnp durur.
Xan Mirgenge alp, kilp,
Yiit Han Mirgene gelip
Xosti pazp, xoln pirgen.
Yannda durup, elini uzatt.
zere pazp, izen itirgen.
Eyere basp, selamlad.
1230 Xan Mirgen aylanp krze,
Han Mirgen dnp grd ki,
Een paran inlg
Sahipsiz giden kuvvetli
az paran arnn
Ovada ilerleyen kuvvetli
273
Alp axsz tur saltr.
Yiit iyisini yaar.
Alp kz Xan Mirgen
Yiit kii Han Mirgen
1235 zenne izen itrgen,
Selmna selm verdi,
Mindzne mind pirgen.
Esenliine esenlik diledi.
Alp-axsz ooxtap tur:
Yiidin iyisi konuur:
Alp Xara Molat acamn
Yiit Kara Molat aam
Adardm tp maxtanma,
Devirdim diye vnme,
1240 r treen min acamn
Benim kahraman aam
derdm tp rnme.
Yktm diye sevinme.
Xara Molatt tumaz
Kara Molatn kardei
Xara saraatt Xara Xusxun
Kara sar atl Kara Kuzgun
Alp teen min polcamn,
Denen yiit benim
1245 Ar tna iderge kild.
Saf canna ulamaya geldi.
Ada ir ayn xala,
Baba yurdu sahipsiz kalr,
Andar aylan nanmass.
Oraya geri dnemezsin.
ne ir een xala,
Ana yurdun sahipsiz kalr,
ne urtna itpess.
Ana yurduna ulaamazsn.
1250 rtp-lerz pu irde!

di teenn istp alp,
Burada lp gidersin!
Han Mirgen, Kara Kuzgunun byle
sylediini duyup,
Xan Mirgen nandra:
Han Mirgen cevap verir:
Azp-lgen Xara Molatt alnnda,
lp giden Kara Molatn

karsna,
Parp, ooxta pu tlaast.

1255 rtp-lgen acan alnnda,
Gidip, syle bu dileini.

lp giden aann nnde,
Turp, sle pu xabarn,
Durup, syle bu haberi,
Xara Xusxun alp!
Kara Kuzgun yiit!
Xara Xusxun, alp kz,
Yiit Kara Kuzgun,
Xan Mirgenn saap irtken.
Han Mirgene vurdu.
1260 Xara Molatt irnde

Aya tabz ispeen

Tokat sesini iitmeyen
274
Alp-axsz xalbad,
yi yiit kalmad.
rgek tabz ispeen
Erkek sesi duymayan
r-axsz ispeen
Yiidi iitmeyen
1265 Pu irdeg pray on,
Buradaki boy millet,
Nime pol pard tp,
Ne oluyor deyip,
Xarax salp krgenner.
Gz attlar.
Xara Xusxun, alp kz,
Kara Kuzgun yiit kii,
Xan Mirgenn xara paz
Han Mirgenin kara ba
1270 Xayda irde tst tp,
Nereye dt deyip,
k xaran znp krze,
ki gzn ovuturduunda grr ki,
Alp art Xan Mirgen
Pek gl Han Mirgen
Xara irn stnde
Kara yerin stnde
Alt aylan parp tstr.
Alt defa yuvarlanp dt.
1275 Xara irce azaan altap,
Kara yerden kalkp,
Xara Xusxunzar pas kile.
Kara Kuzguna doru gelir.
Xan Mirgen alpt
Han Mirgen yiidin
rtte xzl sray
Ateten kzl surat
lgen paara kipteltr,
rm ciere benzer,
1280 Xanna xzl sray
Kandan kzl surat
Xara paara kipteltr.
Kara ciere dner.
Xosti pas kilp, Xan Mirgen
Han Mirgen, yanna gelip,
Xara Xusxuna ooxtapa;
Kara Kuzguna der:
Paba sin aalaanda,
Baban seni savatrdnda
1285 Peer sin kilgez me?
Sen buraya gelecek misin?
ce sin srgende,
Anan seni gnderdiinde,
Minne sin tudst ma?
Sen benimle dvtn m?
Kilgen ol sin par,
Geldiin yol vardr,
Aylan nanca nimess.
Dnp gidecek deilsin.
1290 Xara Molat acan
Aan Kara Molatn
lgen olna krerz.
lecei yola gideceksin.
Azp-lgen sin srn
Senin lp giden ruhun
275
Ax ztt irne parza,
Ak zte ulatnda,
Xara Molat acaa
Kara Molat aana
1295 Xan Mirgenne izen rzn.
Han Mirgenden selam sylersin.
rtp-lgen sin srn
Senin lp geen ruhun
Xara ztt irne itse,
Kara zte ulatnda,
Xara Molat acaa
Aan Kara Molata
r art Xan Mirgenni
Pek gl Han Mirgenin
1300 zg izenn itrzn.
Selamn iletirsin.
Xoln xan tigrge kdrgen:
Elini ge kaldrd:
Kk pulutt stne,
Mavi bulutun stne,
Ax pulutt altna
Ak bulutun altna
Xan Mirgen xoln tzrgende,
Han Mirgen elini indirdiinde,
1305 Xara Xusxun xomzna tsken.
Kara Kuzgun omzuna dt.
Xan Mirgenn xolna
Han Mirgenin eliyle
lbes poz lgedeg,
lmez bedeni lr gibi
Aspas poz asxada.
Gemez bedeni geer gibiydi.
Aral maln srdrgen,
Maln davarn srdrd,
1310 lbetk onn aldran
Tm halkn aldrd
Xara Molatt irnde
Xul-alc polatxan alptar,
Kul kle olan yiitler,
Xan Mirgen xazx xalanda,
Han Mirgen sa ktnda,
rnzp, oxsans turtr.
Sevinip ptler.
1315 Xan Mirgen kilgende,
Han Mirgen geldiinde,
Xzr xazran een
Ksr deve yiyen
Xr saall kir apsax
Kr sakall yal koca
Xaydar-xaydar rntr.
Epeyce mutlu olmu.
knc xazran ol, solp,
kinci dveyi de kesip,
1320 dk xazana txtap,
Kazana atp,
Xalx ona ooxtap tur:
Boy millete seslenir:
Pu tusxa itre mnda
Bu zamana kadar burada
Pir kizek it beem,
Bir para et yemedim,
276
Pr samnax zg mn speem.
1325 Srer dee asta astap,
Bir kak orba imedim.

Siz dahi ackp,
Suda suxsap rgezer.
Susayarak yaadnz.
Xara Molatt aral maln
Kara Molatn maln davarn
Amd, sop, er, xorxpin.
imdi, korkmadan kesip yerler.
An istp, xul polan alptar,
Onu iitip, kul kle yiitler,
1230 Aral maln rnsne sop,
Mal davar neeyle kesip,
Xazanda pzrp, mazrasalar.
Aceleyle piiriyorlar.
Pray ona tini lep
Tm halka eite pay edip
Azrap tur pu apsax.
Besleyip durmu bu ihtiyar.
Ax saall pu apsaxxa
Bu ak sakall kocaya
1235 Als pirbes kz ol.
Teekkr etmeyen kii yoktur.
Xalx on araznda ol tusta
O vakit boy millet arasnda
Xabar taraan pray irde:
Haber tm yurda yayld:
Xan Mirgenn xolna
Han Mirgenin elinden
Xara Xusxun l xalar.
Kara Kuzgun lecek.
1240 Xul-alc polan alptar,
Kul kle olan yiitler,
Xazanda ittern tasti,
Kazandaki etleri brakp,
Xan Mirgen sapxann kr turlar
Han Mirgenin kestiini grrler
Xara Molat xarndazox li,
Kara Molatn kardei gibi,
Xara Xusxun lzg tp,
Kara Kuzgun lecek deyip,
1245 Xarap turan lan on.
Halk kargyp durdu.
Xan Mirgen s pastra
Han Mirgen, yzne doru
Xara Xusxunn saap irtken.
Kara Kuzguna vurdu.
Xara Molatt irnde
Aya tabz ispeen
Tokat sesi iitmeyen
1250 Alp pr dee xalbad.
Hibir yiit kalmad.
rgek tabz ispeen
Erkek sesi iitmeyen
r-klk xalbad.
Er yiit kalmad.
Apatan Xara talay
Akp duran Kara deniz
Ax azaa sara sablan.
Ak ovaya yayld.
277
1255 zp turan aastar,
Byyp duran aalar,
Tamrna ze sablp,
Kklerinden paralanp,
Ax azaa parp tskenner.
Ak ovaya yld.
Pazp retken xalx onnar,
Yryp giden halk boylar,
Xara irzer tdere tzp,
Kara yerde yuvarlanp,
1260 Xatap azaxxa turannar.
Birlikte ayaa kalktlar.
Trt tuyaxt aral mal,
Drt toynakl mal davar,
Xara talaya kire sablp,
Kara nehre girip,
Xat zs r xald.
Glkle yzverdi.
Xar abas tasxllara
Kar yamayan zirvelere
1265 Xar aap, porastal irtken.
Karlar doluverdi.
Pustalbas an sulara
Buzlanmadan akan sulara
Pus toldra pol parp,
Tamamen buzlar dolup,
Ak ovaya kart.
Ayn knn xaran tuli,
Ayn ve gnein n kapatp,
1270 Tos knge tarabas
Dokuz gn gn boyunca dalmaz
Xoy tuban tur xalan.
Youn bir duman kaplad.
Ayna kn xatap sxxanda,
Ay ile gne beraber ktklarnda,
Xan Mirgen aylanp krze,
Han Mirgen dnp grr ki,
Xara Xusxunn xara paz,
Kara Kuzgunun kara ba,
1275 Ax azaa parp, tstir;
Ak ovaya dmtr;
Xara Xusxunn xara saraad,
Kara Kuzgunun kara sar at,
bek tnn szrne,
pek dizginini zerek,
Xazp tizerge timnen tur.
Kap gitmeye yelteniyor.
An krp, Xan Mirgen
Han Mirgen, bunu grp,
1280 Xara saratt xuzuruxta xapxan:
Kara sar at kuyrundan tuttu:
Artx kstg Xara Xusxun,
Pek gl olan Kara Kuzgunun,
Pu irde att rgez,
Burada atl yrsn,
Azp-lgen sin srni
lp giden ruhunu
Ax ztt rinde
Ak ztn yurdunda
1285 Xara aza rbezn,
Attan yaya gitmesin,
278
Altanp mngen ada-
Atlanp bindii atna
Xara sarratxa odr rzn.
Kara sar ata binsin.
Xuzurnna xaap alp,
Kuyruundan tutup,
albax tasxa apsra sapxan
Koca kayalara vurdu
1290 Xara saratt teerz
Kara sar atn derisi
Xan Mirgenn xolnda xalan,
Han Mirgenin elinde kald,
alaas id ax azaa tsken,
plak eti ak ovaya dt,
Xara Xusxun, eezne
Kara Kuzgun, sahibiyle
Xosti adp, l xalan.
Birlikte serilip, ld.
1295 Xan Mirgen altn sarnzar krze,
Han Mirgen altn sarna baktnda,
Xanna xzl igren ad,
Kandan kzl doru at,
Anda dk le pada turp,
Hl orada bal durup,
Xarax azn as tur.
Gzyan aktmaktadr.
Ad lap turann krp,
Atnn aladn grp,
1300 Xan Mirgen tarnp irtken.
Han Mirgen zld.
Xara ir ayxal sxxan.
Kara yer salland.
Xan Mirgen xarax salp krze,
Han Mirgen gz atp grdnde,
Aral snna azra
Yksek tepeyi aarak
Tos xulas sunn
Dokuz kula uzunluunda
1305 Xara pr azp odr.
Kara kurt ilerlemektedir.
Xan Mirgenge itkende,
Han Mirgene yaklatnda,
Pr kibne sara pasxan,
Kurt donundan syrld,
Alton srmez arazna atxan,
Altm rgs srtna dt,
lg srmez inne aylan
Elli rgs omzuna yayld
1310 Xs pala, xosti pas kilp,
Kz Han Mirgene gelip,
O xolna izen pirgen,
Sa eliyle selam verdi,
zere pazp, mind itrgen
Eie basp, selam verdi
Xan Mirgen izenne izen pirgen,
Han Mirgen selamna karlk verdi,
Mindzne mind itrgen
Esenliine esenlik diledi
1315 Xs pala ooxtap tur:

Xara Molatt tumaz,
Kz, konuuyor:
Kara Molatn kardei,
279
Tos xulas sunn
Tokuz kula boyunda
Xara pr kiptg rce
Kara kurt donuyla yaayan
Xara Marxa xs min polam.
Ben Kara Marha kzm.
1320 Min pu irde sxxanna peer,
Ben buradan ktmdan beri,
Tos l irtt.
Dokuz yl geti.
Altn kk kiptg
Altn guguk donlu
Alton smez artx ayalan,
Altm sihri iyi olan,
lg smez irtre ayalan,
Elli sihri stn olan,
1325 Aydas-kpt pletken
ok gl bilinen
Altn Xarx xst
Altn Harlh kz
Adap tlep min param.
Adyla araym.
Tos la itre
Dokuz yl geirerek
ir-albaxt stn
Usuz bucaksz yerin zerini
1330 it ibr r kildm,
Yedi defa dnp dolatm,
olna idp krbedm.
Yoluna varp grmedim.
Xara irn altn
Kara yerin altn
Alt aylandra r kildm.
Alt defa dolatm.
Altn Xarlx xst
Altn Harlh kzn
1335 ir altnda polann
Yer altnda olduunu
Alp pr dee plbine.
Hibir yiit bilmiyor.
An tlep rermn
Onu isteyip gittiimi
Altn Xarlx pl saltr.
Altn Harlh kz anlar.
Tizg ox irge krgen,
Tuza olmayan yere girdi,
1340 Tigrge sxxan tze,
Ge km ise,
Tigrde urttan ir ol.
Gkte yaad yurdu yoktur.
Altn Xarlxt tapxan polzam,
Altn Harlh bulduumda,
Xara Xusxun acama
Kara Kuzgun aama
Xat idnerge alarcxpn,
E yapmak iin getirecektim,
1345 Artx sanp, tudsxa krze,
Eer ok dnp, dvseydi,
Ar tnna iderckpn.
Saf canna ulaacaktm.
Srer k xarndas ayalann
Siz iki kardein
280
Sizngem min olox tusta.
O vakit farkna vardm.
Altn Xarlxt tlep,
Altn Harlh isteyip,
1350 Srerzer parara kilspeen.
Size gitmeye gelmedi.
Sax ol timde paran polzam,
Tam o zaman ulatmda,
Srern p sal kilerckpn.
Sizi balayp gelirdim.
Am daa sin tumacaa,
Senin kardein henz
Alt l tolbaanca,
Alt yl dolmadan,
1355 Atxa mnerge ayalbaan.
Ata binmek iin yaratlmad.
An ar tncaan,
Onun saf cann,
Andar parp, zer polam.
Oraya gidip, paralarm.
An axs siznzem,
Onun iyice farkna vardm ki
Adam urtn ayn xalzp,
Baba yurdunu sahipsiz brakp,
1360 nem urtn een it turz,
Ana yurdunu sahipsiz brakrsn,
Alp kz Xan Mirgen.
Yiit Han Mirgen.
Amd mn plp alp,
Han Mirgen imdi bunu bilip,
Altn Xarlx xst
Altn Harlh kzn
oln ollaspn, zn stespin,
Yolunu yollamam, izini srmem,
1365 Parbin saldm tumazar.
Kardeine gitmedim.
Pu irzer mazrap am ittm.
Buraya imdi acele ulatm.
Ar tnarna k acamn,
ki aamn saf ruhlarna
Xan Mirgen, sin ittrz.
Han Mirgen, sen ulatrrsn.
Xat alca Xara Xusxun acamn,
E alacan Kara Kuzgun aam,
1370 Xat aldrbin, drd.
E almayp, ldrdn.
Anda xyal it salanda,
Bylece felaketi getirdiinde,
Ar szmn istp al:
Saf szm iitiver:
as tusta min xoncam,
Gen yataki eim
azm prge pazlanm,
Bir yama bastm,
1375 Xanna xzl igren att,
Kandan kzl doru atl,
Xan Mirgen, sin polarz.
Han Mirgen sensin.
Ulu xuday xosxanm,
Ulu Tanrnn yazd,
als ayaan pirgen xoniim,
Deerli yaratlm misafirim,
281
Xan Mirgen sin polarz.

1380 Aarl min ooma
Han Mirgen sensin.

Benim kymetli szme
Amr pne kilspin,
yi tle raz oldum,
Artx sasna tor sapsa,
yi niyetle karlarsn,
Ar tna iderbn.
Saf canna ularm.
Amr pne xon salzabs,
yi tle e oluruz,
1385 Pste artx kz urtabas,
Bizden iyi insan yaamaz,
Pisser, xorxpin, alp kilbes,
Bizler korkmayan yiit deiliz,
Ayn-knni kstg alb,
Gecenin ve gndzn gl yiidi,
Sensin, Han Mirgen.
Xara sast kstig alp
Kt niyetli gl yiit
1390 Xara Marxa min polam.
Kara Marhaym ben.
ptg szme kilspin,
Doru szme gelirim,
rtre sanp, tor sapsa,
yi dnp karlarsan,
k acamn xaydi dirgez,
ki aam nasl ldrdysen,
dk min sin drem.
Ben de seni yle ldreceim.
1395 axslazp prk parzabs,
yi olup bir araya geliriz,
ir-albaxt stnde
Usuz bucaksz yerin stnde
onna artx ps urtirbs.
Halktan iyi biz yaarz.
ir stn i kstg alb
Yeryzndeki en gl yiit
Xan Mirgen, sin polaz.
Sen olursun Han Mirgen.
1400 Xara aynan i apa alb
Kara eytann en abuk yiidi
Xara Marxa min polam.
Ben, Kara Marhaym.
Anda psser ir stne
Burada, bizlere yer stnden
Alp kilbes xacan daa.
Hibir vakit yiit gelmez.
An istp, Xan Mirgen,
Han Mirgen, bunu iitip,
1405 Xara Marxan alnnzar
Kara Marhann karsna
Oylap parp, tura tsken.
abucak gelip, yaklat.
Alp kz ooxtap tur:
Yiit Han Mirgen konutu:
Xara pazm irge atxanca,
Kara bam yere der olsa da,
Xara Marxa xst albaspn.
Kara Marha kz almam.
282
1410 Alp pozm azp-lgence,
Yiit olan ben lp gitsem bile,
Xara Marxan alp, xonmaspn.
Kara Marhay alp, e yapmam.
r pozm irtp-lgence
Kendim lr gider olsam bile
Xara aynan ip itpespn.
Kara eytan e etmem.
Xan Mirgenne Xara Marxa xs,
Han Mirgen ile Kara Marha kz,
1415 Xolna sabara mananmin,
Birbirlerine vurmaya alp,
aa-pasta xabsxannar,
Yaka paa dvtler,
albax pilde tartzp,
plak belden ekiip,
abal xarbas pastaannar.
iddetli dve tututular.
arap, axs tuds polbin,
Blp, iyi dv olmad,
1420 arm kn irtrgenner.

ptep, axs tuds polbin,
k-s kn irtrgenner.
Yarm gn geirdiler.
arabuk, iyi dv olmad,
ki gn geirdiler.
iti knge iteler,
Sava, yedi gne ulayorlar,
irge-tasxa tspineler.
Daa taa dmyorlar.
1425 Tos knge iteler,
Dokuz gne yetiirler,
Tobrax-tasxa tspineler.
Taa topraa serilmiyorlar.
Tos knni paznda
Dokuz gn getiinde
Tuds ipti par sxxan.
Mcadele olduu gibi gitti.
Xara irn xaza teepeler,
Kara yeri eiyorlar,
1430 Xara palas irde sxa.
Kara balk yerden fkryor.
Kkbelig ott xodra teepeler,
Ter otunu krp koparrlar.
Kbr palas krel sxa.
Yumuak amur bronz olur.
Aylanp axxan an sularn,
Dnp, akan nehirleri,
Art irne tuli pazp,
Geni yerinden aha kalkp,
1435 Ax azaa sara asalar.
Ak ovaya doru boaltrlar.
Toptayp turan talarn,
Yuvarlanp duran dalar,
Tali teep, azaa ayalar.
Ap, ovaya yaylr.
Alp kz atlanp mngen adna
Han Mirgenin atlanp bindii atyla
Amr pastrca ir xalbindr.
Rahat gidecei yerde kalmad.
1440 r-axs izerlg adna
Erin iyisinin eyerli atyla
283
ptep pastrca ir ol mnda.
Rahata ilerleyecei yer yoktur.
Xan Mirgenne Xara Marxa
Xazr tudsatxan tusta,
Kz oona ooxtanp,
Kii szyle konuup,
1445 Mal nne kstep irtken:
Alp-klgm, Xan Mirgen,
Alton smee min krdm,
Azr past ayna min apara.
Ala xaraxxa lgence paza krbess.
1450 r-klgm, Xan Mirgen,
lg smee min aldlar,
k mstg ayna alara
Min paza tlep tappass.
An istp, Xan Mirgen

1455 At palaca altn sarnzar krze,

At balanan altn sarna baktnda
Xanna xzl igren adn stnde
Azr mstg xara ayna odrp,
Aral snna azra oylatt.
Yksek tepeden geip gitti.
Xanna xzl igren at,
Kandan kzl doru at,
1460 Alton smee aldrtarn,
Altm sihre aldn,
lg smee ibrtern plp,
Altn sarnda pada turp,
Xarax azna xarlx turtp.
Gz yana bouldu.
Amd an sasxa kirp,
imdi onu dnp,
1465 Xan Mirgen stnde xomzn xalan.
Xul-alc alptar, mn krp,
Kul kle olan yiitler onu grp,
Xarax astarn zn turan.
Xan Mirgenne Xara Marxa
Xatap tuds sxxannar.
Birlikte savatlar.
1470 Xara ir pizk li abdla,

Teerben li tartla.
Kara yer beik gibi titriyor,

Deirmen gibi ekiliyor.
284
Asxan xarax apxanca,
Ak gz kapanncaya,
apxan xarax asxanca,
Kapal gz alncaya dek,
Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
1475 Aran-ula ax sarat turd:
Ak sar aran ula at belirdi:
stne odran alb-
stne oturan yiidi-
zerne ti oray xzcax.
Kzcazn eyeriyle denk.
Alton srmesi arazna ayltr,
Altm rgs srtna dkld
lg srmez inne ipteltr.
Elli rgs omzuna yayld.
1480 Ax saratt axsn
Ak sar atn gemini
Aral snda toxtada tartp,
Yksek tepede ekip durdurup,
Xara Molatt irn
Kara Molatn yurdunu
bre snap krgleen.
Etrafa bakp gzetlemi.
Ax saraatta irzer tsken,
Ak sar attan indi,
1485 Xan Mirgenge ooxtap sxxan:
Han Mirgene konutu:
Altn Xarlx picen
Altn Harlh ablann
Aarl oon undudp,
Deerli szn unutup,
Altanp mngen adn,
Atlanp bindii atn
Ara-smee aldrtp,
Byk sihre uratp,
1490 Azr mstg ayna pird.
ifte boynuzlu eytana verdin.
lbek Altn Xarlx picen
Ulu Altn Harlh ablann
ptep ooxtaan oon
arabuk sylediklerini
l irnde undudp,
El yurdunda unutup,
zerlep mngen adn
Eyerleyip bindiin atn
1495 k mstg ayna pird.
ki boynuzlu eytana verdin.
Xara Molatt ipz,
Kara Molatn evdei,
Xara xlxt Xara Nincl,
Siyah giyimli Kara Nincil,
Png knde tuz idp,
Bugne ulap,
Oolax pala taap ald.
Erkek ocuunu buldu.
1500 Ol pala, Xara Moladox osxas,
O ocuk, Kara Molat gibi,
Xan stlg, Xara Moladox osxas,
Kan iici Kara Molat gibidir,
Xan Mirgen krze, xzcax,
Han Mirgen grdnde, kzcaz,
285
Xat xuyan xatanmin,
Dayankl zrhn kuanmad,
Timr xuya kispin kiltr,
Demir zrhn giymemitir,
1505 Xzl tor kgenegtg le.
Kzl ipek gmleini de.
Xat xuya xatanmin,
Dayankl zrhn giymedi,
Timr xuya kispin,
Demir zrhn giymedi,
Xann irge noa kildn?-
Kanl yurda neden geldin? -
Anna surd Xan Mirgen.
Diye sordu Han Mirgen.
1510 Xara Molatt palaz
Kara Molatn evlad
Azax altap pas r sxsa,
Ayaklanp geip gittiinde,
Alp ad adal parza,
Yiit ismini koyduunda,
Arli irn xrarn plp,
Gzel yurdu ykp yakacan

anlayp,
Xuyax kizerge mananmin kilgem.

1515 Ax talayn xaznda urtaan,
Zrh kuanmayla uratm.

Ax tasxl xri irde
Ak dan zirvesinde
Xadarana xan polan
Otlatana han oldu
Azraana pig polan
Besleyene bey oldu
Aran-ula ax pora att,
Aran-ula ak bora atl,
1520 Ax Xan pabal,
Babas Ak Han olan,
Altn Ar celg,
Anas Altn Ar olan,
Aran-ula ax saraatt
Aran-ula ak sar atl
Ay Ar xs min polarbn.
Ay Ar kzm ben.
ox kzn, Xan Mirgen,
Han Mirgen, az olan gcn,
1525 odaa salp, tuds r.
Ayaklarna verip, sava.
Par kzn, Xan Mirgen
Han Mirgen, tm gcn
Paza salp, tuds r.
Aklna devirip, sava.
Ay Ar xs paran soonda,
Ay Ar kz gittikten sonra,
Aya tabz tazlap irtken.
Yay sesi vzldam.
1530 Xara Molatt irnde
Xarbastap tabspas xara tuban
Hi grnmeyen kara duman
Tos knge itre
Dokuz gne kadar
286
Toozlbas-parbasxa turbsxan.
Hi dalp yok olmad.
Tos knn paznda,
Dokuz gn getiinde,
1535 Xara tuban araan soonda,

Xan Mirgenne Xara Marxa krzeler,
Kara duman daldktan sonra,

grrler ki,
Artx kstg Ay Ar xst
Pek gl Ay Ar kzn
Xol xan polbindr,
Eli kanlanmamtr,
deg is polbindr,
Etei islenmemitir,
1540 Tos xrl,
Dokuz keli,
Tos kzn xuca itpes
Dokuz kiinin kuca yetmeyen
Xara xatt xara pazn
Kara zevcenin kara ban
Saay ze saap tastaptr.
Tamamen kopartr.
Xara Molatt irn
Kara Molatn yurdunu
1545 Ay Ar obra odala,
Ay Ar blgesini yakyor,
Xzl alnn ot kygse.
Kzl yalml ate yanar.
Xara Molatt irnde
Udur tudnar alp oxta,
Karsnda direnen yiit

olmadnda
Udur rer aday sxpaanda,
Karsnda havlayan kpek

kmadnda,
1550 Xara talayn xaznda turan
Kara denizin kysnda duran
Xara xayan zgn
Kara kayann iini
Aza tartp, kire salan
Ap giriverdi
Xara xaya stne Ay Ar
Ay Ar, kara kayann iinden
Tos xara xst sara tartxan.
Dokuz kara kz dar ekti.
1555 Tos xara xst
Dokuz kara kzn
Ar tnn ze sapxan.
Saf canlarn yok etti.
knczn Xara xaya stne
kinci kez Kara kayann iinden
Tos sar xs sara tartp,
Dokuz kara kz dar karp,
Pastarn ze saap tastan.
Balarn kopard.
1560 znczn krp Xara xayaa,
nc kez Kara kayaya girip,
287
Tos xara alpt szrp,
Dokuz kara yiidi srkleyip,
Toolada sapxan pastarn.
Dokuzunun da ban kesti.
Trtnczn krp Xara xayaa,
Kara kayaya drdnc kez girip,
Tos sar alpt sarp,
Dokuz sar yiidi karp,
1565 Tnnarn st Ay Ar.

Xara xayan stnde alp oxta,
Ay Ar, canlarn ald.

Kara kayann iinde yiit
kalmaynca,
Xara xayan, xaap alp,
Kara kayay tutup,
Xara talaya kire silgen.
Kara denize frlatt.
Ay Arn xzl tor kgenee
Ay Arn kzl ipekten gmleine
1570 Ort-ara tartl xaltr.
Yrta paralaya aslr
Xzl tor slg xur
Kzl ipekten gzel kemeri
Alt irde zg xaltr.
Alt yerinden yrtlr.
Ay Ar Xara Molatt irnde
Ay Ar, Kara Molatn yurdunda
A nn salp irtken:
Ac szn sylemi:
1575 Xan Mirgen, alp-axs.
Yiidin iyisi Han Mirgen.
Xara Molatt oray ool
Kara Molatn kk evlad
Png knde pazp pastad.
Bugn saldrmaya balad.
Palan adn adirlar.
ocuun adn koyuyorlar.
Paspin xalzam, oray polar:
Gitmezsem, ge olur:
1580 Prayzbs mnda lerbs.
Hepimiz burada lrz.
Pdi ooxtanp, Ay Ar xs
Byle syleyip Ay Ar kz
Xara Molatt, urtna krgen
Kara Molatn yurduna girdi
Ay Ar oray palan
Ay Ar, kk ocuu
Ara urtta sara srteen.
Uzak yurttan dar kard.
1590 aa-pasta xabzp,
Yaka paa kapp,
albax pilde tartzp,
Geni bellerinden ekiip,
az oray oolaxna
Ya kk olanla
Xarbas-tuds sxxannar.
Kavga dv ktlar.
Onu grp, Han Mirgene
1595 Aii kre, aynaz tuta.
Ac saplanr, kendini kaybeder.
288
Par-ox kzn pasxa sala,
Tm gcn aklna devirir,
ox kzn odaa sala.
Az olan gcn ayana salar.
Paran kzn p,
Tm gcn toplayp,
Xara Marxa xst,
Kara Marha kz,
1600 Xaap, tastira itken.
Tutup, talara atm.
Ar kz albina,
Saf gc yetmez,
Albax saa itpine.
Gc ulamaz.
Xara Marxa ooxtana:
Kara Marha konuur:
Ar kzzn albaanda,
Saf gcn almadnda,
1605 lbek saa itpeende,
Ulu gcn toplamadnda,
Xonca irm polbin,
Evleneceim eim olmazsn,
Xay pararz, Xan Mirgen.
Nereye gidersin, Han Mirgen.
Xara Molatt irnde
Xara irge adarn
Kara yere yatarm
1610 Xan Mirgen amd plne.
Han Mirgen imdi anlar.
Xul-alc polan on,
Kul-kle olan halk,
Xan Mirgenge anp,
Han Mirgene yalvarp,
Xarax azn s turan.
Gz yan sildi.
Xara Molatt irnde
1615 Xarasx polp kinetn,
Birdenbire gece olup,
Xazr xuyun oynap irtken.
iddetli bir frtna balad.
Ulu il krp,
Kuvvetli bir rzgr gelip,
sken aastar irge sablan.
Bymekte olan aalar yerlere

serildi.
Xarax salp krzeler,

1620 Xara pulutt stnde,
Gz atp baktklarnda,
Kara bulutun stnde,
Ax pulutt altnda
Ak bulutun altnda
Altn kk uux kile.
Xara Molatt irn
Kara Molatn yurdunu
Altn kk xus
Altn guguk ku
1625 s xati ibre uuxxan.
defa dnp utu.
289
Xan Mirgenn krp,
Han Mirgeni grp,
Kz tlne ooxtana,
nsan diliyle konuur:
Xus nine tapsapa:
Ku sesiyle ter:
Al tumam, Xan Mirgen,
Budala kardeim, Han Mirgen,
1630 Ada urtnda ooxtaan oomn
Baba yurdunda konutuklarm
Xaydi undut salp,
Nasl unutup,
Xanna xzl igren adn,
Kandan kzl doru atn,
Ara smee aldrtp,
Tm sihirlere kaptrp,
Azr mstg ayna mnd.
ifte boynuzlu eytan bindi.
1635 ptep ooxtaan szmn
Sylediklerimi hemen
Xaydi tabrax undudp,
Nasl unutup,
Xanna xzl igren adn
Kandan kzl doru atna
k mstg ayna mne.
ki boynuzlu eytan biner.
An srp iderge
Onu srp ulatrmaya
1640 Am daa nime ayalbaan.
Hi kimse yaratlmamtr.
An soona min krem.
Ondan sonra ben ularm.
Altn Xarlx xs,
Altn Harlh kz,
irge abs ts kilp,
Yere inip,
Xan Mirgenge ooxtapa:
Han Mirgene konuuyor:
1645 Ayas kn sal kild,
Souk gn balad,
Axs adna pir.
Azn atna ver.
Axsn Xan Mirgen adna pirgen:
Han Mirgen azn atna verdi:
Xayax polp, kinetn
Birdenbire ya olup,
stnzer nime-de irte xalan.
ine her ey girdi.
1650 Xan Mirgen am to irn
Han Mirgen imdi, donmu topra
Tomxxa kire pasxan.
Yararak girdi.
rg irn Xan Mirgen
Han Mirgen erimi yerden,
dekke itre pas sxxan.
Da eteine kadar kt.
Mn krp, Xara Marxa
Kara Marha, bunu grp
1655 Altn Xarlxxa xsxra:

Tos l sin tlep tapaam
Altn Harlha barr:

Dokuz yl boyunca seni bulmak
290
istedim
Tapxan polzam, Xara Xusxun acama
Bulmu olsaydm, Kara Kuzgun

aama
Ar ksne al pirerckpn.
Saf kuvvetle alacaktm.
Alay ba ar tna iderckpn
Yoksa saf canna m ulaacaktm
1670 Xan Mirgenn dp salzam,
Han Mirgeni ap getiimde,
Ar tna iderge param.
Saf canna ulaacam.
An isken Xan Mirgen,
Bunu duyan Han Mirgen,
Xara Marxan irde kdrp,
Kara Marhay yerden kaldrp
Ar tnn sara sapxan.
Saf cann kard.
1675 Altn Xarlx xs
Altn Harlh kz
Xan tigrn altnca
Gn alt boyunca
Xzl igren att soona krgen.
Kzl doru atn ardna girdi.
Ay Ar xs Xara Mollatt
Ay Ar kz, Kara Molatn
Oray palazn dre saptr.
Kk olunu ldrmtr.
1680 Xara Mollatt irn
Kara Molatn yurdunu
Xaarta xra saptrlar.
Tamamen bozkra evirirler.
Xan Mirgenge Ay Ar xs,
Ay Ar kz, Han Mirgenin
Xostap kilp, xoln tutxan,
Yanna gelip, elini tuttu,
zere pazp, izen pirgen.
Eyere basp, selam verdi.
1685 Aral sna sp,
Yksek tepeye kp,
Xul-alc ona ax pirgenner:
Kul kle olan halka nasihat verdiler:
Xayda kilgen irlerzer,
Yurdunuza nereden geldiyseniz,
Aral mallar srne,
Mal davarn srerek,
lbetk onnar alna,
Tm halkn alarak,
1690 Aylanp, nanp odrar.
Dnp, geri gelip yaayn.
Xalx on, tze, mn istp,
Boy millet, ise, bunu iitip,
Xan Mirgenn t alstaan,
Han Mirgeni oka vd,
Aral mallarn srne,
Maln davarn srerek,
Ara urtsar nan sxxan.
Uzak yurduna dndrd.
1695 Xara toraatt alp kz,
Kara doru atl yiit kii,
291
Xan Mirgenge izen pirp,
Han Mirgene selam verip,
reene paznp, oxsanp ald
Yreine basp, pt.
Pr iney, pas kilp,
Bir nine gelip,
Xarax azn znp,
Gzyan silip,
1700 Moynnna xucaxtanp, oxsand.
Kucaklayp, pt.
Xan Mirgen am na tanp ald
Han Mirgen imdi tand
Pabaz Xara Xann,
Babas Kara Han,
Xara Tarax icezn.
Anas Kara Tarah.
Ara maln srep,
Mal davar srkleyip,
1705 lbetki onn ine urtxa aparar.
Tm halk ana yurduna dner.
Amr-xazx polzarstar,
Salkl olurlar,
Ada urtna aylanzam,
Baba yurduna dndmde,
Andada ooxtazarbstar.
Oralarda konuuruz.
zen-xazx polzarstar,
Esen ve salkl oluruz,
1710 bzer ibr kilzem,
Eve dnp geldiimde,
ptg ooxt ooxtazarbs, - tp,
Doru drst konuuruz, - deyip,
Xan Mirgen paba-cene anmcoxtasxan,
Han Mirgen baba anasna veda etti,
Tos xati oxsanp alan.
Dokuz defa pt.
Xara Xan maln srp sxxan,
Kara Han hayvanlarn sryp

kt,
1715 lbetk onn apar sxxan,
Tm halkn alp getirdi,
Ay Ar, ax saraatxa atlanp,
Ay Ar, ak sar ata binip,
Aral snn stnde turp,
Xanna xzl igren at soona,
Kandan kzl doru atn ardna,
Xamc saabzp, kr sxxan.
Kam aklatp, gitti.
1720 Xara Molatt altn sarnda
Kara Molatn altn sarndaki
Xara Toraadna, pas kilp,
Kara doru atna binip
Xan Mirgen mnerge itken.
Han Mirgen ata bindi.
Xan Mirgen xoln izerge salanda,
Han Mirgen elini eyere koyduunda,
Xara toraatt pil sna,
Kara doru atn sars zedelendi,
1725 O xoln kdrp, alp kz
Han Mirgen, sa elini gtrp,
292
dre sapt pu att.
Bu at ldrd.
Aral snda Xan Mirgen,
Han Mirgen, yksek zirvede
Alt salaal, parbax prlg
Alt parmakl, parmak yaprakl
Pay xazn xodra tartp,
Birok ak aac paralayp,
1730 Azr xamc idnp.
ifte kam vurup.
Pozna xamc sabnan.
At kamlad.
Ax saraatt Ay Arn oln krze.
Ak sar atl Ay Arn yolunu

grdnde
Aln aza tsken irde
n ayann bast yerde
Ax alnn ot ky tur.
Ak yalml ate alevlenir.
1735 Kizn aza tsken irde
Kk alnn ot ky tur.
Mavi yalml ate alevlenir.
aza paratxan Xan Mirgenge
Yaya giden Han Mirgene
Krbes sas krpe:
Gelmeyen fikir aklna der:
Al pozmn n,
Budalalmdan dolay,
1740 Altanp mngen igren adm
Aymax irnde oba kre.
El yurdunda kederlenir.
r pozm irtre sanan n,
Kendimi yiit sandmdan
zerlep mngen igren adm
Eyerleyip bindiim atm
l irnde iree kre.
El yurdunda strap eker.
1745 Xayran xzl igren adm
Gzel kzl doru atm
e dne knn krpe.
ne deliinden gnei gryor.
Altn kk kiptg Altn Xarlx
Xan tigrece ucux paradp,
Gkyz boyunca uup,
Xomznp, lap tartp.
zlp alayp.
1750 Xara az tsken irlerde
Gzyann dt yerlerde
Kizek kller tur xaltr.
Yer yer gller olutu.
Altn Xarlxt xanadna,
Altn Harlh, kanadndan
Atrp, mnda g tstp.
Vurulup, kanadndan ty dp.
Bunu grp, Han Mirgenin
1755 Pusta xat ree talala.
Buzdan kat yrei zlr.
293
Tasta xat ree talala.
Tatan kat yrei paralanr.
Xomznmas poz xomzna,
zlmeyen Han Mirgen zlr,
Ilabas poz lapa:
Alamayan Han Mirgen alar:
Xayran Altn Xarlx picem
Gzel Altn Harlh ablam
1760 Min n ireelene,
Benim iin ac ekiyor,
Xacan krem an paza?
Onu bir daha ne zaman grrm?
Xara irn xaza teep,
Kara yeri eeleyip,
Xara aza oylap sxxan.
Kt emri alp kt.
Ax poro sken azlarca
Ak iein byd ovalarda
1765 Oylap, Xan Mirgen
Gidip, Han Mirgen
Ax cbek li tartla.
Ak ipek gibi ekilir.
Kk poro sken azlarca
Mavi iein byd ovalarda
Kk bek li slne.
Mavi ipek gibi boy atar.
Xan Mirgenni, teep, oylaann
Han Mirgenin, varp, gittiini
1770 ir stn alptar,
Yeryznn yiitleri
ir altnda xara aynalar
Yer altndaki kara eytanlarn
Prayz pr xalca poltr.
Hepsi birden kald.
Xaydi daa oylaza, Xan Mirgen
Han Mirgen nasl dnse de
Altn kk kiptg Altn Xarlxt,
Altn guguk donlu Altn Harlh,
1775 Ax saraatt Ay Arn
Ak sar atl Ay Ar
Ala xaraxxa kr tappina.
Ala gzle grr.
Ax saraatt Ay Ar xst
Pastr paran ollarnda
Gittii yollarda
Parbax past ottar se.
Parmak bal otlar byr.
1780 ortr paran ollarnda
Koturup gittii yollarda
axayaxtar ayxal tura.
iekler sallanr.
aya teep, oylaan irlernde
Ykp getii yerlerde
aym kller ayxal tura
Blk prk gller titrer
Oya teep, oylaan irlernde
Delip getii yerlerde
1785 Oym kller pdp xaltr.
Delik deik gller olutu.
Yuvarlanp duran dalar
294
Tali teep, oylaptr ax saraat.
Ak sar at tepip, koturur.
Ot sken azlarn
Ot yetien ovalarn
Ooda teep, oylap partr.
Ykp, datp geer.
1790 Xara aza Xan Mirgen
Kara fermanl Han Mirgen
Tos xra asxanda,
Dokuz tarla atnda,
Tos ulat kizp, krze,
Dokuz nehir geip, grr ki,
Ax saraatt Ay Ar mnda
Ak sar atl Ay Ar burada
Xara alpt tnna ittr.
Kara yiidin canna ular.
1795 Altn kk kiptg Altn Xarlxt
Altn guguk donlu Altn Harlhn
gn tzre attr Xara alp
Tyn koparr Kara yiit
Altn Xarlxt tzre atp,
Altn Harlh drp,
An xat idnerge xadartp.
Onu e edinmek iin bekledi.
An plp,Ay Ar xs
Ay Ar kz bunu anlayp,
1800 Xara alpt dp sal partr.
Kara yiidi geip atverir.
Xara alpt drp, Ay Ar,
Ay Ar Kara yiidi ldrp,
Altanp mngen adna odrp,
Atlayp bindii atna oturup,
Pu irden xamc saap, oylattr.
Buradan kam aklatp, ilerler.
An krp, Xan Mirgen maxtapa:
Han Mirgen, onu grp ver:
1805 Alp ayalp sse pu irde,
Burada yiit yaratlp yetitiinde,
Ay Ar osxas polzn,
Ay Ar kz gibi olsun,
Xanna xzl igrenni oln
Kandan kzl doru atnn yolunu
Xara rni stnde krp,
Kara yerin stnde grp,
Xan Mirgen xarax azna xarla,
Han Mirgen gz yana boulur,
1810 Xarx suuna purluxa.
Gz suyuna gark olur.
Xanna xzl igren adn
Trt aza tsken irde
Drt ayann bast yerde
Xzl xan, ap, tur xaltr.
Kzl kan akp durur.
Adna anp, Xan Mirgen
Han Mirgen atna acyp
1815 Azr mstg aynaa tarna
atal boynuzlu eytana sinirlenir
kpelen paratxan Xan Mirgen
Buna fkelenen Han Mirgen
Alnnda turan ax tasxllarn,
nnde duran ak dalar,
295
Ax xarta li, azp tur.
Ak doan gibi geer.
Kiderk turan kk tasxllarn,
Ardnda kalan mavi dalar,
1820 Kk xarta li, irtp tur.
Mavi doan gibi, aar.
Oylat paran oln ollasa.
Geip gittii yolundan ilerler.
Pu irge idp, Xan Mirgen krze,
Han Mirgen buraya gidip grr ki,
Tos talay prkken poltr,
Dokuz nehir birikmitir,
1825 Tos tasxl tumzux sastr.
Dokuz ky ortaya kmtr.
Xan Mirgen ibre krze,
Han Mirgen dnp grdnde,
Ax azn ortznda
Ak ovann ortasnda
Altn Xarlx g tzre
Altn Harlhn tyleri kopmu
Sol xanadna atrtr.
Sol kanadndan vurulmutur.
1830 Tos tasxl tznde,
Dokuz dan ortasnda
Tos talayn xaznda,
Dokuz nehrin kysnda,
Alton srmez araa aylan,
Altm rgs srtna den,
lg srmez inne aylan
Elli rgs omzuna yaylan
Xara Tana xs palan
Kara Tana kz
1835 Ax saraatt Ay Ar drtr.
Ak sar atl Ay Ar ldrmtr.
Az-lgen Xara Tana xs
lp giden Kara Tana kz
Alton smez artx ayalan,
Altm sihri iyi yapan,
lg smezn irtre plgen
Elli sihri iyi bilinen
Xara sast, xan stlg poltr.
Kt niyetli, kan iicidir.
1840 Tasxl stnde odrp,
Dan stnde oturup,
Altn kk kiptg Altn Xarlxt
Altn guguk donlu Altn Harlhn
Xanadn soanna s atp,
Kanadn kesip,
Xara Nol tumazna
Kardei Kara Nola
Al pirerge itken poltr.
Vermitir.
1845 Uxta tabrax uuxatxan
Oktan da hzl uan
Altn kk kiptg Altn Xarlxta
Pr g tzre at xaltr.
Vurarak tylerini koparmtr.
An plg, Ay Ar xs
Ay Ar kz bunu anlayp,
296
Xara Tanana pu irde tudstr.

1850 Xara Tanan ar kz albin,
Burada Kara Tana ile savamtr.

Kara Tanann saf gc yetmez,
Albax saa itpin.
Gc yetimez.
Pu irde azp-l xaltr.
Burada lp kalmtr.
Xara Tanan tumaz Xara Nol
Kara Tanann kardei Kara Nol
Puox irzer kilgen poltr
Buraya doru
1855 Altn Xarlxt al parara.
Altn Harlh almak iin
Xara Noln ar tnna
Kara Noln saf canna
Ay Ar xs mnda ittr.
Ay Ar kz burada ular.
Xan Mirgen snap krze,
Han Mirgen gerekten grr ki,
Xanna xzl igren ad
Kandan kzl doru at
1860 Tos tasxln stnde,
Dokuz dan stnde,
Azax alp, kilg turtr.
Ayaklanp, kar gelir.
Trt azaana axxan xan
Drt ayandan akan kan
Xoyp xaltr trt irde.
Drt tarafa aktr.
Xanna xzl igren ad
Kandan kzl doru at
1865 Tos tasxlda lap turtr.
Dokuz zirvede alar.
Ala xaraana axxan as,
Ala gzlerinden akan ya,
An ulat polp,
Irmak olup,
Xara talaya xozlltr.
Kara nehre karr.
Xanna xzl igren ad,
Kandan kzl doru at,
1870 Tos tasxlda tbn inp,
Dokuz zirveden aa indirip,
An suda su str,
Akan sudan iirir,
Azr msg xara ayna
ifte boynuzlu kara eytan
Azr xamczn kdrp saptr.
atall kamsn gtrp vurur.
Azax pazp oylaan irde
Ayan basp gittii yerde
1875 Ar xan saalap xaltr.
Saf kan alar olur.
Altn kk kiptg Altn Xarlx,
Altn guguk donlu Altn Harlh,
olna ollazp, zne stezp,
Yolunda ilerleyip, izini takip edip,
igren att soona krtr.
Doru ata yetiti.
An oln drbeske
Onun yolunu kaybetmemek iin,
297
1880 Ay Ar mnda xamc saptr.
Ay Ar burada kamlar.
Xara Tana atxan gn
Kara Tanann kopard ty
zepke suxt Xan Mirgen:
Han Mirgen cebine koydu:
Altn Xarlx piceme toassam,
Altn Harlh ablamla

grtmde,
ng pirem, - kirek tee polar.

1885 Par-ox kzn pasxa salp,
Ty vermem gerekir.
Tm gcn aklna verip,
ox kzn odaa salp,
Az olan ayaklarna salp,
ol xzrp oylaza daa,
Yolu ksaltp ilerlese de,
Xanna xzl igren atxa,
Kandan kzl doru ata,
Ax saraatt Ay Ar xsxa
Ak sar atl Ay Ar kza
1890 ider pr dee ox poltr.
Henz ulaamamtr.
Xanna xzl igren atna
Kandan kzl doru atla
Ax saratt oln krze,
Ak sar atn yolunu grse de,
Xat tuyax palastar,
Sert toynann amurlar,
Xacanaox xurup, xatp partr.
Devaml kuruyup, sertleir.
1895 Kstg attar pasxan ottar,
Kuvvetli atlarn bast otlar,
Knge xurup, saran xaltr.
Gnete kuruyup sararr.
ay itkenn Xan Mirgen
Han Mirgen yazn geldiini
Xamax tirne sizn tur.
Alnndaki terden anlar
arnna xro sapxanda,
Omzuna kra dtnde,
1900 Xsx itkenn plp tur.
Kn geldiini anlar.
An sun kr sald, -
Akan sular grd, -
Su zerge toxti tst.
Su imeye duruverdi.
Suda pozn krnze,
Suda kendisini grdnde,
Xat id xayl tstr,
Sert vcudu eridi,
1905 Xat skke aylan partr.
Kuvvetli kemiklere dnt.
To skke aylan partr.
Kat kemiklere dnt.
To id torl tstr,
Salam etleri ukurlat,
Kat kemiklere dnt.
k nan sg ras tur,
ki tarafndaki kemikleri takrdad,
298
1910 k xarax oymaanda xus
Ku iki gznn boluunda,
Uya salnar pol partr.
Yuva yapabilir.
Xuranp sxxan tor xur
Kuand ipek kemerini
irce szrlerge it partr.
Yer boyunca srkler.
Ar kz spattr,
Saf gc kmaktadr,
1915 Alp klkz polara ittr.
Yiit gl kaybolmaktadr
lbek kz irtpettr,
Ulu gc geicidir,
r klkz polara ittr.
Er gl yitmektedir.
An krp, Xan Mirgen alp,
Yiit Han Mirgen bunu grp,
Apatxan an sun,
Akp duran nehri,
1920 Tos xati tnanp sken.
Dokuz defa dinlenerek iti.
Astan xarnn tosxrd,
Ackan karnn doyurdu
Aran pozn simrtt.
Zayf bedenini semirtti.
Su xaznda odrp,
Su kenarnda oturtup,
Suna unnp, aynd.
Suyla ykanp, temizlendi.
1925 obalan poz tnanara
Acl bedenini dinlendirmek iin
albax tasxa odrd.
Koca taa oturdu.
Xamax tir sooalaxta,
Alnndaki ter kuruduunda,
Xaybanp kr sald:
Etrafna bakt:
Su xastada poznzar
Suyun kenarnda kendisine doru,
1930 Sar xuyaxt alp kile.
Sar zrhl bir yiit gelir.
Eek saal inne tstr,
ene sakal omzuna der,
Naax saal arnn aptr.
Yanandaki sakal omzuna ular.
Xosti altap, xoln tutxan,
Yanna yaklap, elini tuttu,
Eyere basp selam verdi.
1935 Alp kz Xan Mirgenge
Sonra yiit Han Mirgene
Ana oon ooxtap tur:
Szn sylemi:
Xara toraatt Xara Xann palaz
Kara doru atl Kara Hann evlad
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru atl
Xan Mirgen sin polarz.
Han Mirgen sensin.
1940 Xan Mirgen, an istp,
Han Mirgen, bunu iitip,
299
Alpta pdi surad:
Yiide yle sordu:
Admn min adapatxan,
Bana admla hitap eden,
Alp kz, xaydaz?
Yiit kii, neredensin?
Ad-sola kem polar?
Adn sann nedir?
1945 Noo xann tlz?
Noo kzn palazzn?
Kimin evladsn?
Xayda irde urt-sulz?
Nerede yaamaktasn?
Sar xuyaxt alp nandra:
Sar zrhl yiit cevap verir:
Min urtm mndox polar,
Benim yurdum buralardr,
1950 Min polarbn su eez,
Ben su iyesi olan
Sar xuyaxt Sar Tamcl.
Sar zrhl Sar Tamclm.
Sinne min pu irde
Ben senden burada
Ar ks salzara,
Saf g gstermeye,
lbek ks snazara kildm.
Ulu gcm denemeye geldim.
1955 rg tusta, mn alnnda,
Eskiden bunun stnde,
Altn Xan teen aan
Altn Han denen beyin
Ar tnna mndox itkem.
Saf canna byle ulatm.
Sin tna am iderbn.
Senin canna imdi ularm.
Sar Tamcln Xan Mirgen,
Han Mirgen, Sar Tamcl
1960 aa-pasta xaap, ooxtana:
Yaka paa tutup, konuur:
Ar kzm sxxanda, xadarp ald.
Saf gcm ktnda, bekledin.
Ar kzm sxpaan polza,
Saf gcm kmayal
it knne irtrbin,
Yedi gn gemedi.
iderckpn tna.
Canna ulatm.
1965 lbek kzm toozld.
Ulu gcm tkendi.
lbek kzm polan polza,
Ulu gcm olsayd,
Tos knne irtrbin,
Dokuz gn gemeden,
Tn ze tudarcxpn.
Cann yok edecektim.
Xan Mirgenne su eez
Han Mirgen ile su iyesi
1970 aa-past xabs turlar,

abal xarbas sxtlar.
Yaka paa dvrler,

Kt bir eklide kaptlar.
300
Tous kn irtken soonda,
Dokuz gn getikten sonra,
Xan Mirgen pln turza.
Han Mirgen farkna varr ki.
Xarbasatxan alb
Dvmekte olan yiidin
1975 Xabra sgn xazi tuta,
Kaburga kemiini tutar,
Oorka sgn oya tuta.
Omurgasndan ekitirir.
lbes poz lgedeg,
lmezken lr gibi olur,
Aspas poz asxada.
Gemezken geer gibi olur.
Saz krse, Sar Tamclna,
Aklna geldike, Sar Tamcla,
1980 Sren kilp, tudsa.
Direnip, onunla dvr.
Saz sxsa, Xan Mirgen,
Han Mirgenin aklndan ktnda,
Xap li szrtp, soxtra.
uval gibi bkp, dvr.
Xat kirek urunatxanda,
Dv srasnda sertlik gerekir,
Xazr xuyun krp irtken,
iddetli bir kasrga balad,
1985 Xat il oylap paran.
Kuvvetli bir rzgr etraf sallad.
Xan tigr xarasxlanp irtken.
Gkyz karard.
k xanatt kleen
ki kanadnn grlts
k xulaxt tundran.
ki kula sar etti.
Ax pulutt altnda,
Ak bulutun altnda,
1990 Kk pulutt stnde
Mavi bulutun stnde
Altn kk kiptg Altn Xarlx
Alptarzar kilgen poltr.
Yiitlere gelmektedir.
Altn Xarlxt xarax az,
Altn Harlhn gzya,
Namr polp, irzer apa.
Yamur olup topraa der.
1995 Tudsatxan k alpt

s xati ibre uuxxan,
Dvmekte olan iki yiidin

stlerinde defa doland,
irge abs ts kilp,
Topraa konup,
Han Mirgene konuur:
rkem-tumam, Xan Mirgen,
2000 lbek kz itpezn plp,
Ulu gcnn yetmediini anlayp,
Tos tln ol sarina
Dokuz neslin yanndan
Tabrax nandra aylandm.
abucak geri dndm.
301
Xanna xzl igren adn
Kandan kzl doru atn
k xaraxna kr xalatxam.
ki gzmle grdm.
2005 Paza idermn plbinem
Ancak ulaacam bilmiyorum.
k xanadm glerin
ki kanadmdaki tylerimin
Tooza toolat parirlar.
Tamamam kopmutur.
Ax saraatt Ay Ar
Ak sar atl Ay Ar
Adn alsxan srse.
Atn tek bana srer.
2010 Aarl tumam, axs as.
Sevgili kardeim azn a.
Xan Mirgen, axsn azp, krze,
Han Mirgen, azn atn grr ki,
Ax xast ax nmrxazn
Ak kazn ak yumurtasn
Altn Xarlx picez
Altn Harlh ablas
Ann axsna kire tzre.
Azna sokar.
2015 Xan Mirgenni axsnda
Han Mirgenin aznda
Ax xast ax nmrxaz,
Ak kazn ak yumurtas
Xayax polp xaylp,
Ya gibi kayp,
Xarna siip, irt paran.
Midesine inip, eridi.
Xan Mirgen, ks krp,
Han Mirgen, glenip,
2020 Xara irn xazi tepken,
Kara yeri eeleyip, datt.
To irn tomxxa patra,
Donmu topra yumruklayarak,
gr irn ideke pasxan.
Yamru yumru toprakta ilerledi.
Saa xozlan Xan Mirgen
Savaa katlan Han Mirgen
Sar xuyaxt Sar Tamcln
Sar zrhl Sar Tamcl
2025 Xara irn stnde
Kara yerin stnde
ns tbn t par kile,
Aa doru yuvarlar,
Ta oar tstep re.
Don eteine doru yrr
Xara irde silktire,
Kara topra titretir,
Xalan tnn ze sapxan.
Canndan geri kalann yok etti.
2030 Altn Xarlx, mn krp,

Xan Mirgenn s ibrgen,
Altn Harlh, bunu grp,

Han Mirgenin etrafnda kez
dnd,
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru attan
302
Ay soona ana krgen, -
Daha sonra indi,-
Xanat kleen istl xalan.
Kanat sesleri iitildi.
2035 Xan Mirgen, an istp,
Han Mirgen, bu sesleri duyup,
Xsxr kilp, pozna
Barp, atnn sa butuna
Xamc sapxan o putxa.
Kamy aklatt.
Xan Mirgen oylap paratsa,
Han Mirgen ileri atlp gittiinde,
Altn Xarlxt xuzuriina
Altn Harlhn kuyruundan
2040 Pr g tzre attrlar.
Bir ty der.
An alp, Xan Mirgen
Han Mirgen ty alp,
O zebne suxxan.
Sa cebine koydu.
Anna rax imes irde
Ondan uzak olmayan bir yerde
Aydas tuds polan poltr.
Kavga dv olur.
2045 Ay Ar xolna
Ay Arn elinden
Xs palaz azp-ltr.
Kz ocuu lr.
Azp-lgen xs palan
lp giden kz ocuunun
Ad-solaz poltr
Ad san vard
Xara toraatt Sar Ninc.
Kara doru atl Sar Ninci
2050 Xara sasna xadarp,
Kt niyetle bekleyip,
Altn Xarlxt xuzurinna
Altn Harlhn kuyruundan
Pr g tzre at xaltr.
Bir ty kopartr.
An n Ay Ar xs
Ay Ar kz bu yzden
Sar Nincn tnn str.
Sar Nincinin cann ald.
2055 Altanp mngen xara toraadn
Atlanp bindii kara doru atn
drp, xrindatastaptr.
ldrp, tarlada brakmtr.
An krp, Xan Mirgen
Annzar arap, oylad.
Oraya doru atlarak gitti.
Alp poz krbsse,
Yiit, kendisi grmediinde
2060 Xzl porol az ortznda
Kzl iekli ovann ortasnda
Ak sar atl Ay Ar kz
ir altnda ayna irne
Yerin altndaki eytan ininden
Alton xarmaxna xaptrtrlar.
Altm oltayla ekerler.
303
Knng irn stine

2065 iton timr xarmaxna,
Gneli yerin stnden

Yetmi demir oltayla,
Ara-smee alp,
Byk sihri alp,
Xan tigrge tarttrlar.
Ge doru ekerler.
Ay Ar xst pu irde
Burada Ay Ar kzn
Ar kz albindr,
Saf gc alnmtr,
2070 lbek kz itpindr.
Ulu gc yetmemitir.
Alton timr xarmaxt
Altm demir oltann
Ots xarmaan ze teptr.
Otuzunu ste iter.
iton timr xarmaxt
Yetmi demir oltann
Xrx xarmaan ze tarttr.
Krkn ste eker.
2075 Ax saratt trt azaana
Ak sar atn drt ayana
Timr teglek kizrttrler.
Demir kelepe geirdiler.
Alton pud xum arazna artp,
Altm pud kumu stne ykleyip,
Timr siden stne tp,
Demir itin iine itip,
Timr ttxa palaltrlar.
Demir kelepeye geirirler.
2080 Mn krp, Xan Mirgenn
Bunu grp Han Mirgenin
Xannan xzl sray
Kandan kzl surat
Xara paara kipteld,
Kara ciere benzedi,
Azar-parar irme
Ap geldiim yurduma
Adam polan Ay Arn
Babam olan Ay Ar
2085 Xayda ayna pdi itt
eytan nasl bu hale getirdi
rtp-parp lce irme
lp gideceim yurduma
cem polan Ay Arn
Anam olan Ay Ar
Xayda alp dre?Tbine Xan Mirgen,

2090 Alp sapa molat xlzn
Nasl bir yiit ldrr? Diyerek Han Mirgen

Davranp, vuraca elik klcn
O nanna suura tartp,
Sa tarafndan karp,
Ots xarmaxt ze sapxan
Otuz oltay paralad
knczn kdrp sapxan,
Dierini de vurdu,
Xalan ots timr xarmaa
Kalan otuz demir oltay
304
2095 Ots irde ze araan.
Otuz yerinden kopard.
Ay Ar xs xara irge
Ay Ar kz kara topraa
albanca kilp tsken,
Boylu boyunca serildi,
Xan Mirgen, xosti pazp,
Han Mirgen yanna varp,
Ay Ar xst krze,
Ay Ar kz grr ki,
2100 Sol xara lg poltr.
Sol gz kr olmutur.
Xan Mirgen pn kilbeen polza,
Han Mirgen o an gelmemi olsayd,
Ay Ar xs lce poltr.
Ay Ar kz lecekti.
Ax tor pladn sarp,
Ak ipekten rty karp,
Ayn alnnda alt xati
Ayn karsnda alt defa
2105 Aylandra Xan Mirgen sapt,
Dndrerek sarst, Han Mirgen
Ay Ar, xara aylp,
Ay Ar kzn gz aralanp,
k xaraxna kr sxt
Gzleriyle bakt.
e r stnde azaxxa pazar
Daha sonra da ayaa kalkt

Ay Ar kz
Ar kz albin salan,
2110 lbek kz itpin xalan.
Saf gcn alamaz oldu,

Ulu gcn yetiremez oldu.
An krp, Xan Mirgen
knczn sol zebne
Sol cebinden ikincisini
Kk tor plat saran,
Mavi ipekten rty kard,
Kn alnnda it ibrgen.
Gnein karsnda yedi defa

evirdi.
2115 adpatxan Ay Ar xs
Yatp duran Ay Ar kz
Xara irde tura tsken.
Kara yerin stnde ayaa kalkt.
Ay Arn arii pu irde
Burada Ay Arn nuru
Ay-kn ariina artx polan.
Ayn ve gneinkinde daha fazlayd.
An krp, Xan Mirgen sana:
Han Mirgen bunu grdkten sonra

dnr:
2120 Ayl-knng ir stnde
Geceli gndzl yerin stnde
Ay Ar t slg poltr.
Ay Arn ruhu gzeldir.
Anda xst alza, arir.
Byle bir kz aldnda, aydnlanr.
305
Xan Mirgenni sanan sazn
Han Mirgenin dndklerini
Ay Ar alnnca pl turan.
Ay Ar nceden bilmektedir.
2125 Azp-letken pozmn
Beni lp gitmekteyken
Adam polp al xald,
Babam olup kurtardn,
Alp kz Xan Mirgen.
Yiit kii Han Mirgen
rtp-letken pozmn
Nerdeyse lecek olan bedenimi
nem polp al xald.
Anam olup kurtardn.
2130 Pn ne kilbeen sin polza,
Eer o an gelmemi olsaydn,
Pu irde azp, letkem.
Burada lp gidecektim.
Paza ayalp rbeskpn,-
Bu vakitten teye gitmeyecektim., -
di ooxtanp, Ay Ar xs
Ay Ar kz byle konuup,
Timr sidenge kire grgen.
Demir ite doru kotu.
2135 Timr tegletk tartp,
Demir kelepeyi ekip,
Xara talaya kire silgen.
Kara denize frlatt.
Alton pud xumn xaap alp
Altm pudluk kumu yklenip
Ax azaa aya tastan.
Ak ovaya savurdu.
Timr ttta ibek tnn sistp,
Demirden aacn ipek dmn

zp,
2140 zer xoynna odra tsken.
Eyerin ortasna yerleti.
Xan Mirgenne anmcaxtazp,
Han Mirgene veda edip,
Xanna xzl igrenn
Kandan kzl doru atn ardna dt.
soona krgen.
Ax saraat, teep, oylaanda,
2145 Xara ir xaltras xalan.
Ak sar at ahlanp ilerlediinde,

Kara yer salland.
Xan tigr tb solxls xalan.
Gn dibi soluksuz kald.
An krp, Xan Mirgen,
Ax saraatt azaa ornna turp,
Ak sar atn dibinde durup,
Xamc sapxan o pudna.
Sa buduna kamy aklatt.
2150 Ax saraat, pr xati tastap,
Ak sar at, bir kez atlp
Oylaan irde,
Kotuu yerde,
Xan Mirgen s xra azra,
Han Mirgen tarla aarak,
306
s ulat kizre itpes tastan.
dere geemezdi.
Xanna xzl igren ad
Kandan kzl doru at
2155 knczn azax al turtr,
kinci kez ayakland,
Mnda turp, lap altr.
Burada durup, alamtr.
Xarax az, tbn ap,
Gz ya, dipten akp,
Ax talaya xozltr.
Ak nehre karmtr.
Ana mnnaox sara,
Daha sonra buradan karak,
2160 arap, oylap sxtr.
Srayp, drt nala gitti.
Xan Mirgen, xara irn oya teep,
Han Mirgen, kara yerde koarak
Adn oln ollazp,
Atnn yolunda ilerleyip,
zn stezp, oylap sxxan,
zini izleyip, ilerledi,
Aral snda azaxxa turan.
Yksek tepede ayakta durdu.
2165 Xarax salp krze,

Ax azn ortznda
Pr xara turacax tura.
Baktnda grr ki,

Ak ovann ortasnda
Kara bir ev bulunmakta.
Xanca ir kilgen Xan Mirgen
O kadar yol giden Han Mirgen
Alp urtaan turan
Yiidin yaad evi
2170 Pastazn na am krd.
lk kez imdi grd.
Ta tbn pazp, tsken,
Dan dibine gidip,
ns tbn in kilgen.
Aaya indi.
zk alnna pas kilgen.

2175 At palaan ox poltr.
Eiin nne geldi.

Bal bir at yoktur.
Turacax ibre salanax str.
Evin etrafnda srgan otu biter.
Xan Mirgen xara turacaxt,
Han Mirgen, kara evi,
Krglep, ibre past.
Grp, etrafn dolat.
Kz par polar tp sanza,
Herhangi biri var mdr deyip

dndnde,
2180 Pu turacaxt zini azp,
Evin kapsn ap,
Alp rgen ol ol.
Yiidin gittii yolu yoktur.
Aymaxta kilp krd tze,
Uzaktan gelip girdiyse,
307
Kz pas kilgen ol ol
nsann girmedii yolu yoktur.
Xayda turacax polca tp,
Nasl bir evdir deyip,
2185 Timr tudazna aza tartp,
Kapnn demir kolunu ekip,
Xara turacaxxa kire pasxan.
Kara eve girdi.
zk azp, izenn pirgen.
Eii ap, selam verdi.
rkn altap, mindzn salan.
eri girip, esenlik diledi.
Xara turacaxt stnde
Kara evin iinde
2190 Sp-smzrx la polan.
Bir sessizlik hkimdi.
Pu turan stnde
Bu evin iinde
Seekter aarda daa kp,
Arlardan da ok sinek olup,
Xaynzp, kles turlar.
Arlarla sinekler vzldamaktadr.
Xan Mirgen zk xrinda
Han Mirgen eikte
2195 Ax-tik le turbsxan.
akn vaziyette durmaktayd.
Nandra sara idp,
Geriye doru gelip,
Tura puliinzar krbsse,
Evin kesine baktnda,
Alt azaxt oran tura.
Alt ayakl yatak vardr.
Anda xazanna xara,
Yatakta, kazandan da kara
2200 Xola tstg, xoramcl xaraxt,
Bronz dili, kurun gzl,
Tos purunn pr tudm pillg,
Aa kabuu burunlu, bir avu belli,
Paani osxas, id xodr,
Kurbaannki gibi yle uyuz,
Alton srmez arazn pasxan,
Altm rgs srtna gelen,
lg srmez inn apxan
Elli srmesi omzuna den
2220 alaas xs pala uzupa.
plak bir kz yatmaktadr.
Pu xst pallarna
Bu kzn yaralarna
Seekter lsattrlar.
Sinekler toplanmaktayd.
Xuba alaas xst kr salp
Soluk ve plak kz grp,
Xan Mirgen nandra sar tusta,
Han Mirgen, gerilediinde,
2225 Anz, kirlp, znp, usxun kilgen.
Kz, gerinip, uyand.
Alt azaxt orannda odra tsken,
Alt ayakl yatanda oturdu,
k xaran znp,
ki gzn svazlayp,
Xan Mirgenn kr salan.
Han Mirgeni grd.
308
Alt azaxt oranna

2230 Xuba alaas tura xonan,
Alt ayakl yatandan

Solgun ve plak bir ekilde
ayakland,
Xostap kilp, xoln tuta,
Yanna gelip, elini tutuyor,
zere pazp, izenn pire.
Eie basp selam veriyor.
Xan Mirgen pu xst krze,
Han Mirgen kz grdnde,
Arnca sray ol,
Yznde harhangi bir utanma
2235 Uyata xaraxt nimes.
Gzlerinde utanga bir bak yoktu.
An krp, Xan Mirgen
Han Mirgen, kz grp
Xaraan irzer tbn krgen,
Gzn yere indirdi,
Paza pazn kdrbin salan.
Ve ban da aa gtrd.
Pu xsta ulam na xorxa,
Bu kzdan korkar,
2240 Suda tal li srlese.
Sudaki st gibi titrer.
Xan Mirgen stnde sana:
Han Mirgen iinden dnr:
Pabam min xamclaanda,
Babam beni kamlad m ki?
cem min ksteende,
Anam beni zorlad m ki?
Pu xara turacaxxa krdm me?
Ben bu kara eve girdim.
2245 lbes pozm lerbn,
lmeyen ben lrm
Aspas pozm tzerbn.
Dmez bedenim decek.
Xara aynan kp krgem,
Kara eytan ok greceim,
e mndan am na krem.
Fakat bylesini imdi gryorum.
alaas xs ooxtan tur:
plak kz konumaya balad:
2250 r tappinatxan pozma
Kendime bir erkek aryorken
Xan Mirgen poz kili pird.
Han Mirgenin kendisi geliverdi.
asta min xoncam,
Benim taze konuum,
azm prge pazlan,
Kaderimiz birlikte yazlan
Han Mirgen sensin.
2255 Ulu xuday xosxan xonm,
Ulu Tanrnn gnderdii konuum,
Xan Mirgen, sin polarzn.
Han Mirgen sensin.
Pu xs krlede klgende,
Bu kz grleyerek gldnde,
Kn tastar kzp tse.
Mermerler gp der.
309
Xarxlada xatxranda,
2260 Xat xaya iderle.
Katla katla gldnde,

Sert kaya yuvarlanr.
Xs kz, odrp, maxtana:
Kz, oturup kendisiyle vnr:
Minne xonmaza pu irde,
Burada benimle birlikte olmazsan,
Paza kemne xonarz?
Baka kimle olursun?
ir stnde minne slg,
Yer yznde bende ho
2265 Minne iptg, ar xs
Benden gzel, saf kz
ir dee tlep tappass.
Yeryznde istesen de bulamazsn.
Xara pazm irge atpaanda,
Kara bam yere dmeden
Alp pozm azp-lbeende,
Yiit bedenim lp gitmeden,
Xuba alaas aynan albaspn, -
Solgun ve plak eytan almam, -
2270 di ooxtap, o xoln kdrp,
Byle konuup, sa elini savurup
Saap irtken Xan Mirgen.
Vurmu Han Mirgen
Xazanna xara srayl paz
Kazandan kara yzl ba
Xaydar parp, tst tp,
Nereye yuvarland deyip,
Xan Mirgen xaraan azp krze,
Han Mirgen gzn ap grnce,
2275 Xs palaz dk le,
Kz ocuu da
Xabaybin daa tur saltr.
Srtnmeyip kalkar.
Naax paz xaralbindr.
Yanaklar kararmad.
Xarax xrna su uxpindr
Gznn kenarna su bulamtr.
alaas xs pala ooxtana:
plak kz ocuu yle der:
2280 Alp xonca Xan Mirgen irm
Yiit misafirim Han Mirgen
Ayalap taa sappas pa,
Tokatlayp da vurmaz m ?
Aymax-pasxa onn
Baka halkn
Noo kireg xalandr.
Ne gerei var?
p idnce Xan Mirgen irm
Beni e edinecek, Han Mirgen

yiidim
2285 rgekne dee saap alar,
Erkekten de dayak yer
l-pasxa onn
Baka memleketlerin halkna
Noo kireg xalandr.
Ne gerei var?.
An istp, Xan Mirgen
Han Mirgen bunu duyup
310
knczn saap irtken.

2290 Xaraan azp, ir krze,
Kza tekrar vurdu.

Han Mirgen gzn ap baktnda
Alnnda turan alaas xs
nnde duran plak kz
Am daa la amr tura.
Yine sapasalam duruyor.
Naax paz xaralbindr,
Yanaklar kararmad,
Xarax altna su lbindr.
Gznn altna su sramtr.
2295 Alca xatn amox sox tur,
Evlenecein kadn hemencecik

ldr,
Amox soxpaza, Xan Mirgen,
Eer ldrmezsen, Han Mirgen,
Aaa al sas krer.
Sama dncelerle dolar akl.
ptep xonca ipn
Biran nce alacan einin
dn arta saap odr.
Cann yakp, onu dvd.
2300 dn amox arta sappaza,
Eer imdi onu alt etmezsen
p irtre san rer,-
Ein devaml dnr durur, -
di ooxtand xs pala.
yle dedi kz ocuu.
An istp, Xan Mirgen

Annaox t tarna.
2305 znczn, o xaln kdrp,
Han Mirgen bunu duyup

Ondan da can sklr.
nc kez, sa elini kaldrp
alaas xst saap irtken.
plak kza tekrar vurdu.
Ana xaraan azp krze,
Daha sonra bir gz attnda
Xara xs dk tura.
Kara kz ylece duruyordu.
Xara sazn daa pu xst
plak kzn kara san da
2310 Xymrada sappindr.
Oynatarak vurmad.
Xuba alaas xs palaz,
Solgun ve plak kz evlad
Xan Mirgenn xoltxtap,
Han Mirgeni kolunun altna alp,
Stol kistne odra.
Masann bana oturur.
Anz, pray kzn salp,
Kz, tm gcn toplayp
2315 Odrbasxa srene.
Oturmamak iin direnir.
e xs pala ar ksne
Fakat kz saf gcyle
Stol kistne odrta:
Masann stne oturtur:
rm polxa, Xan Mirgen,
Erkeim olan, Han Mirgen,
311
s xati sapxannaar,
2320 Pr dee nime ooxtanmaspn.
defa vurdun,
Bir kez bile konumadm.
rge paratxan xs kz,
Erkee varacak olan kz
Pastap odrbin, xarsa.
Kar karya oturur.
Sin, ir kz, nimede uyadp,
Sen ki er kiisin, niin utanp,
Stol kistne krbed?
Masann bana gelmedin?
2325 Altn stol kistnde
Altn masann banda
Amr ooxtar ooxtazarbs,
Rahata konuuruz,
lbek stol kistnde,
Byk masann banda,
ptep axs aytzarbs.
Gzel gzel konuuruz.
Xs-axs, pas parp,
Kzn iyisi, masa bana varp,
2330 Tos kz p toospas ayan
Dokuz kiinin iip bitirmedii

kadehi
Stol stnde tursxan.
Masann stne koydu.
Altnna itken samnaxt
Altndan yaplm ka
Alnnda salan Xan Mirgenn.
Han Mirgenin nne koydu.
Ulu ayaxxa toldra
Byk kadehi doldurarak
2335 Azr past lan saltr,
atal bal ylan koydu,
Aarta pstr lan id.
Pimi beyaz ylan eti.
Xan Mirgen asta lerge ittr,
Han Mirgen alktan lecekti,
Xus xaxlir id xalbindr,
Kuun eti kalmamtr,
Xuru la sk pol partr.
Kuru ve kemikli bir hale dnd,
2340 Asta astap, sudan suxsap,
Ackp ve susayp,
Ar kz sxxan poltr,
Saf gc bedeninden km,
e xst izn bine.
Ve kzn yemei ular.
di ol odratxan tusta,
terek oturduklar zaman,
ir-albaxt xri irde be,
Geni yurdun ats yerde mi,
2345 Tigr pzkt tz irde be,
Ulu gn ruhu yerde mi,
il, aastanp,
Rzgr, grldeyip,
Xs nne ooxtanan:
Kzn sesiyle konumu:
rkem, tumam, Xan Mirgen,
Yiidim ve dostum Han Mirgen,
312
l irnde kilgende,
2350 k tulun xs azraza,
Yurduna geldiinde,
ki rgl plak kz besleyerek
pti odrp, irge polzn.
Dzgnce oturup, yersin.
Aarl tumam, Xan Mirgen,
Deerli dostum, Han Mirgen,
Aymax irne kilgende,
Azr tulun xz azraza,
atal rgl kz besleyerek,
2355 An iizn irge polzn.
Kzn yemeini.
Xan Mirgen plp turza,
Altn kk kiptg rgen
Altn guguk donuyla gelen
Altn Xarlx picez ooxtand.
Altn Harlh kardei konutu.
An istp, Xan Mirgen,
2360 k xaraan nuubzp,
ki gzn de kapatp
Azr past lann pe.
Azr past lan id
atal bal ylann eti
Xan Mirgenn axsnda
Han Mirgenin aznda
Xayax li xayla,
Ya gibi kayar,
2365 Mtte tadl pldre.
Astaan xarn tosxanda,
Aran poz simrgende,
Xaraan azp, kr turza,
Gzn ap grr ki,
Kn ariina artx arx
Gnein parltsnn
2370 Pu irde poltr.
Fazlas burada var.
Xan Mirgenn alnnda
Han Mirgenin nnde
Alton srmez araa aylan,
lg srmez inne aylan
Xs pala tur saltr.
Kz durmaktadr.
2375 Ay-kn ariina an arii
Alt xati artx polar.
Amd pu xs ooxtana:
imdi ise kz konuur:
Min t slg trp param.
Ben ruh gzelliiyle dodum.
Min pu ir stnde
Beni yer yznde
313
2380 T kp alp ple.
Birok yiit bilmektedir.
ir-albaxt stn
Geni yerin stnde
it ibre tlepeler.
Yedi kez dnp dolap isterler.
Xara irn altn
Kara topran altn
Alt aylandralar.
Alt kez dnp gelirler.
2385 e min krgen kz ol.
Fakat beni grm olan yoktur.
irmzer min kp alp kile.
Yeryzne birok yiit gelir.
abal turamn min krp,
Benim kt biri olduumu grp,
itre paspin aylanalar.
Bana yaklamayp dnerler.
Artx-slg ayalan n,
Gzel yaratml olduumdan,
2390 ir stnde xubul rem.
Yeryznde birok kez deitim,
di xubul rbezem,
Eer deimeseydim,
Artx kstg alptar
ok gl yiitler
Ar tnma iderckter.
Saf ruhuma gireceklerdi.
axs plgem sin kilern,
Senin geleceini doru bildim,
2395 urtxa krgenne rnem.
Yurda geldiinde sevindim.
Ax talayn xaznda,
Ak nehrin kysnda
Ax tasxln tznde urtaan,
Ak kynn ortasnda yurtlayan
Ax pora att Ax Xann xz
Ak bora atl Ak Hann kz
Altn Sas celg
Anas Altn Sas olan,
2400 Altn aax min polarbn.
Altn aah kzm ben.
Xzl igren adn aza
Kzl doru atn yaya olarak
Xacan daa srp itpess,
Her zaman srmezsin,
Annaar saa pols pirim.
Bu yzden sana yardm ederim.
Xacan polza, kzm itpese,
Ne zaman ki gcm yetmez,
2405 Arsa, kilp, pols pirerz.
Belki, sen gelip bana yardm

edersin.
Ar sast poza pirerbn
yi niyetli olan sana veririm
Azr xanatt xara lan.
atal kanatl kara ylan.
Azranan tamaa lan polbaan,
Yediklerin ylannki deildi,
Aarl xust id polan.
Yediklerin deerli kuun etiydi.
314
2410 Smene itken nimen
Onu byledi
Siznmed sin pr dee.
Bir kez de olsun fark etmedi.
Am mnda saadira arabas,
imdi burada ge kalmak uygun

olmaz,
Ad soona krerge kirek.
Atn peinden gitmek gerek.
Altn aaxna Xan Mirgen
Altn aah ile Han Mirgen
2415 Tasxar idnzp sxxannar.
Dar apar topar ktlar.
Xan Mirgen snap taa krze,
Han Mirgen gerekten de grr ki,
Ax azn ortznda,
Ak ovann ortasnda
Tos xulas sunn,
Dokuz kula uzunluunda
Azr xanatt lan ata.
atal kanatl ylan yatmaktadr.
2420 Kms gen paznda,
Gm gemi banda,
Kreelg izer stnde.
Kertikli eyeri stndedir.
Altn aax xs ooxtana:
Altn aah kz konuur:
Alp kz, Xan Mirgen,
Yiit kii, Han Mirgen,
Azr xanatt xara lana
atal kanatl kara ylan
2425 Xamc sappasxa polzn.
Kamlamaz oldu.
Xamc saabssa, odr sdabin,
Kamlarsan eer, baa kamazsn,
derl tzp, l xalarz.
ndirilip, lr kalrsn.
Xazx rze pu irde,
Rahat yaadn bu yerde,
Alta mngen adn
Altna bindiin atnla
2430 Xola kirp alza,
Ele geirdiinde,
Xan Mirgen, xara lann,
Han Mirgen, kara ylan,
Aymax irnde tastabin.
Yurdundan atarsn.
Ada irmzer nandrarz.
Ata yurduma dndrrsn.
An nandrbin salza,
Ylan geri dndremezsen,
2435 Alp pozm Altn aax
Yiit olan ben Altn aah
Anda snap azp-lem.
Orada gerekten lrm.
Azr xanatt xara lan
Artx kzm, tnm pola.
Fazla gcm, canm olur.
Am aylan kr xara turamzar!
imdi dn de bak kara evime!
315
2440 Alp Xan Mirgen aylan krze,
Bahadr Han Mirgen dnp baknca,
Altn-kmsne azalan,
Altn ve gmten yaplm,
Altn, slg payza tura
Altndan gzel bir saray vardr
Xara turacax ornna.
Kara evin yerinde.
Ax azaa toldra
Ak ovaya yaylarak
2445 Aral mal ottapa.
Tm mal davar otlanr.
An sun xastada
Akan suyun kysnda
Amr xalx on urtapa.
Huzurlu halk-boy yaar.
Ana plze Xan Mirgen,
Annen bilse, Han Mirgen,
Artox smelg Altn aax
Birok sihre sahip Altn aah
2450 Aral maln, xalx onn,
Maln davarn ve halkn,
Salanax idp, skrce poltr.
Isrgan otuna dntrp, bytt
Altn aax xs, anmcoxtazp,
Altn aax kz, vedalap,
Alp kzee o xoln tutxan.
Han Mirgenin sa elini tuttu.
Xan Mirgen, izer ornna odrp,
Han Mirgen atna binip,
2455 bek tnn slgbsken.
pek dizgini sarst.
Ara urtna aylanp,
Uzak memleketine dnp,
Altn aax xs pazox
Altn aah kz yeniden
Smelenp at salan.
Bysn yapt.
Xan Mirgen,
Han Mirgen,
2460 Xara lana odrp,
Kara ylann stne kp,
Xan tigrzer tartl sxxan.
Gkyzne ekitirdi.
arx tigr altnca
Aydnlk gn altnda
albax irn snapa.
Geni yurdu gzlyor.
Xanna xzl igrenn oln
Kandan kzl doru atn yolunu
2465 Xan Mirgen rt kr tapxan.
Han Mirgen gkyznden grd.
Ax saraatt Ay Ar xs
Ak sar atl Ay Ar kz
An soonca sr parattr.
Onun ardnca atn sryor.
Xanna xzligren att
Kandan kzl doru atn
Trt tuya xacanox tzp,
Drt nala koturup,
2470 alaas itne oylap para.
plak etinden sarsar.
316
Azr xanatt lana odrp,
atal kanatl ylana binip,
Adn srs paratxan irn
Atn takip ettii eri
Aaa xnmaan alptar.
Yiitler sevmedi.
Atp turlar oxaana.
Attklar oklardan
2475 Xanna xzl igrenni oln
Kandan kzl doru atn yolunu
Xan Mirgen, xaraxta poztpin,
Han Mirgen, gzden kaybetmedi,
olna ollazp, zne stese.
Atn yolundan ilerleyip, izini takip

eder.
r be, as pa paranda,
Az m ok mu gittiine
Xan Mirgen xarax salp krze,
Han Mirgen gz atp baknca,
2480 Ay Arn paratxan olnda
Ay Arn takip ettii yolda
Xara irde xan tigrge
Yerden ge dek
Kk pus tasxl skrtrler.
Mavi buzlarla kapl da bulunur.
Alp kz prdeez
Yiit kiilerden hibiri
An asxan ox poltr.
Bu dalar aamamtr.
2485 Xannatt xus xacan daa
Kanatl kular utuunda bile
Azra uuxxan ox poltr.
Dalar uarak geen olmamtr.
Ay Ar, alp xs,
Ay Ar, batur kz,
Kk pus tasxl unada saap,
Mavi buzlarla kapl da parampara

edip,
Kn irttr ol irn.
2490 Alp xst olnda xatabox
Ax pus tasxl pdrtrler.
Dorudan bu yeri geer.

Yiit kzn yolunda st ste ylp,
Ak buzlarla kapl da meydana
gelir.
An unadox saap, alp xs
Onu da paralayp geen, yiit kz
Xzl igrenn soona krtr.
Kzl doru atnn terkisine atlar.
Xan Mirgen, xarap krze,
Han Mirgen, bakp grr ki,
2495 Ay Ar xst alnnda
Ay Ar kzn nnde
Xara ta, psne xazalp,
Kara da, sivri bir ekilde dikilip,
Xan tigrge sara str.
Gkyzne doru ykselir.
Ay Ar xs pstg tan,
Ay Ar sipsivri olan da,
317
Adarp, tali sapxan poltr.

2500 deede parp, Xan Mirgen krze,
Dndrp vurup datm.

Han Mirgen, en byne vardn
grdnde,
elg sar tasxl turtr.
Sarp sar da durmaktadr.
rtre smelg Ay Ar xs,
leride, sihirli Ay Ar kz,
derp, an irtptr.
Onu indirip geirir.
Alt xra asxanda,
Alt tarla getiinde,
2505 Alt ulat kiskende,
Alt dere atnda
Alptar, xara sanp,
Yiitler, ktce dnp,
Ay Arn olnda
Ay Arn yolunda,
Ott alnn talayna
Alevli ve yalml nehirden
Ool talay pdrtrler.
Zehirli bir nehir yaratrlar.
2510 Ay Ar, talay zine kr polbin,
Ay Ar nehrin iine girivermi,
s kn mnda lap turtr.
gn boyunca burada alad.
Ana, ax saraatxa xamc saap,
Sonrasnda ise ak sar atn

kamlayp,
Talay ol sarinda par tstr.
Deniz tarafna ilerledi.
Ax saratt xuzurii
Ak sar atn kuyruu
2515 Tomx tuzna teere ky partr.
Dizinin tuzuna kadar yanverir.
Anna aarxzn Ay Ar xs
Ondan uzaktaki Ay Ar kz
Xanna xzl igrenn
Kandan kzl doru atn
Toxtabin, soona kr sxtr.
Durdurmayp ilerledi.
Xan Mirgen pu talayn
Han Mirgen bu denizi
2520 Pr kn pold kis polbin,

Ana at sapa azr xamcn,
Bir gnde geemedi,

Orada, atna aklatt atall
kamy,
Xan tigrge sara tudp,
Gkyzne savurup,
Xanad azr xara lana
Kanad atall kara ylana
Xamc sapxan par-ox ksne.
Tm gcyle vurdu.
2525 Xan Mirgen paza krnze,

Azr xanatt xara lan
Han Mirgen yine grm ki,

318
Ott, ool talay ol sarinda,
Alevli ve zehirli denizin o tarafnda,
Xanat saap, uux para.
Kanat rpp uup gidiyor.
Xanat pastar saralta kytr.
Kanatlarnn ular yanp solmu.
2530 Xan Mirgen Ay Ar xsxa

itpeste ite, adabasta adapa.
Han Mirgen Ay Ar kza,

Gidilmezden gider, yaklalmaza
yaklar
Ay Ara idp, krze Xan Mirgen,
Han Mirgen Ay Arha varp grr

ki,
Xayl tzp, nmzax id
Eriyiveren yumuak bedeni,
Xat skke aylan partr.
Sert kemie dnt.
2535 Torl tzp, toldra id
Ptrlerle dolu bedeni
Dayankl kemie dnmtr.
olda aar-oba krbeen polza,
Yolda eziyet grmemi olsa,
igren atxa itkedeg poltr.
Kzl doru ata yetiirdi.
Xan Mirgen xs-axsaa axpa:
Han Mirgen, yiit kz ikz eder:
2540 Ar kz sxtr, Ay Ar,
Saf gcn kt, Ay Ar,
Pu irde tnanp, min xadar.
Burada dinlenip, beni bekle.
lbek kz irttr Ay Ar,
Ulu gcn kaybolabilir, Ay Ar,
Pu irde odrp, min xadar.
Burada oturup, beni bekle.
Admn pozm tut kilerbn.
Atm kendim yakalayabilirim.
2545 Ar la parca kz oxta,
Saf ve fazla gc yoktur,
Atta tzp, odrbzp,
Attan inip, oturup,
Ay Ar xs tnan sxxan.
Ay Ar kz, ruhundan kt.
An soona r dee polbin,
Ondan sonra uzun zaman gemez,
ir-albaxt xri irde,
ok geni yurdun kr yerinde,
2550 Tigr-pzkt xri irde,
Usuz bucaksz gkte,
Alton xll altn atxan,
Altm yllk altn athan,
Sablp, aynap kile,
alnp, dnp gelir,
Altn tktg alton kk
Altn donlu altn guguk
Anna xada kglep kile.
Onunla birlikte ark syler.
2555 k xulaxxa tundra sabla.
ki kula da sar eder.
319
Xan Mirgen, istp, pl krze,
Han Mirgen, duyup, anlar ki,
Xzl xr att Xan Orba xs,
Kzl kr atl Han Orba kz,
Alt l tolanda,
Alt yl getikten sonra
Ara urtta sp,
Uzak memleketten ayrlp,
2560 Amd pu irge ittr.
imdi buraya geliyor.
Xzl xr att Xan Orba xs
Kzl kr doru atl Han Orba kz
Ara urtta sxxanda,
Uzak memleketten ktnda,
ir stn alb pltr
Yeryznn yiidini anlad
Xan Orban xzl xr ad
Han Orbann kzl kr at
2565 Xara ir stn teep oylaanda,
Kara yerin stnde debelenip

yeri sarstnda
zp turan aastar,
Byyp gelien aalar,
Tamrna xodrlp,
Kklerinden krlp,
Ax azaa parp, tsettr.
Ak ovaya ylr.
Toptayp turan pzk tasxllar,
Yuvarlanp duran byk dalarn,
2570 Ortzna ze arap,
Ortasndan frlayp,
Tse poltr kk azaa.
Yeil ovaya derler.
albax irn stnde
Geni memleketin stnde
Xan Orba osxas kstg alp
Han Orba misali gl yiit
ayalp rgen ox poltr.
Yaratlm deildir.
2575 Xara irden kdrp, tastira
Kara yerden gtrp, darda
Xara past alp ayalbaan.
Xzl xr att alnna oylirga
Kzl kr atn nnde komaya
ir-arxta at spindr.
Yer yznde at yetimemitir.
k xanatt xusta polar,
ki kanatl kutan olur,
2580 Atxan ux aaa itpece poltr.
Atlan ok ona ulamamtr.
Poras arxt irnde
Poras aydnlk yerinde
k xulaxt tundra
ki kula sar ederek
Alton xll altn atxan
Alton kgne oylap kile.
Altm arkyla gelir.
2585 Altn tktg alton kk
Altn tyl altn guguk
320
Alton kgne kglep kile.
Altm arkyla oynar.
Poras arx ir ayxala,
Poras aydnlk yer sallanyor,
Pizk li abdla.
Beik gibi sallanr.
Xara ir xaltrapa,
Kara yeri titretir,
2590 Xan tigr solxls tura.
Xat azaxt mal oylapa,
Sert toynakl mal davar tepinir,
Xat plektg ir saap kile.
Sert bilekli erler vuruur.
Nuan xarax asxanca,
Kapal gzlerini anca
Alan gzlerini krpnca
2595 Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
Xzl xr at kilp turan.
Kzl kr at geldi.
Xzl xr atxa odran alp,
Han Mirgen kzl doru ata bindi,
Alton srmez imen pasxan,
Altm rgs omzuna dt,
lg srmrz araa aylan,
Elli rgs srtna yayld,
2600 Snp parca sg ox,
Krlp kalan kemii yoktur,
Xzarp axa xan ox
Koyulap akan kan yoktur
Xara Xann xz
Kara Hann kz
Xara Tarax elg,
Kara Tarah anal,
Xan Mirgen acal,
Han Mirgen aal,
2605 Xzl xr atxa mn rce
Kzl kara ata binen,
Xan Orba xs pu irde ittr.
Han Orba kz buraya ulat.
Azr xanatt xustar
ift kanatl kular
Ala oraxt anar
Ala orakl hayvanlar
Xan Orban krp alara
Han Orbay grp, almaya
2610 Uz-paz ox ay-soonca
Ucu sonu olmayan ayn sonunda
Pu irge sspin kileler.
Bu yere birlikte geliyorlar.
Alp xst krgen a-xustar
Yiit kz gren hayvan ve kular
rnzp nanalar.
Sevinip geri dnerler
Ara snna Xan Orba
Uzak dadan Han Orba
2615 Xarap, snap ir ibre,

Xan Mirgen acazna ooxtapa:
Bakp, gerekten oraya dnerek,

Han Mirgen aasna konuur:
321
Artx sast acamn n,
ok gl olan aam iin,
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru at
Alt la teere srp,
Alt yl boyunca srp
2620 Ar kster sartrzar.
Saf glerini gsterirler.
rtre sast acamn n,
leri grl aam iin
lbek kster sartrzar
Ulu glerini gsterirler
Xacan daa, srp, srer itpesser,
Ne zaman ki, takip edip, size

ulaamasalar,
adararzar min mnda.

2625 Xzl igren at saam ,
Beni burada yatrmaya.

imdi, kzl doru at,
Poras arx irn irtp,
Poras aydnlk yeri geip,
Sar arx irge krd.
Sar ak yere girdi.
Xan Orba xs ox pola xalan.
Han Orba kz yok oldu.
2630 Alton kk kglep irtken.
Altm guguk tt.
s kn paznda pazox
gnn banda tekrar
Altn atxan oynap kile,
Altn athanla alnyor,
Alton kk kglep kile.
Altn guguk oynuyor.
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru at
2635 Xan Orba xs sr kile.
Han Orba kz srer.
Xara ayna azr mstg
atal Boynuzlu kara eytan
At stnde odr kile.
At stnde oturmaktadr.
Xan Mirgen ol aynan
Han Mirgen o eytan
Xara irge dre tastaan.
Kara yerin arasna geirdi.
2640 Sar arxt irnde
Sar aydnln iinde
Xanna xzl igren atxa
Kandan kzl doru ata
Altn Xarlx itken poltr.
Altn Harlh ulat.
Anda, spin, tutatxanda,
Orada, gndermeyip, tuttuunda,
Xan Orba, idp sr kiltr.
Han Orba, varp srd
2645 Altn Xarlx xsxa mnda

irge tzerge arabas poltr,-
Burada Altn Harlh kza

Yere inmek yaramad,-
322
Ada urtnzar aylan nanan.
Baba yurduna geri dnd.
Xan Mirgenne Ay Ar xsxa
Han Mirgen ile Ay Ar kza
Xan Orba izen-mindzn pirgen.
Han Orba selamn verdi.
2650 Azr xanatt xara lan
Ada irnzer Xan Mirgen poztt,
Baba yurduna Han Mirgen brakt,
Poz xzl irgren atxa odrd.
Kendisi, kzl doru ata bindi.
Pu irden s att xosti tudp,
Buradan atl yan yana,
Xamc sapxannar s alp.
yiit, ylan kamladlar.
2655 Poras arx irnde
Pek aydnlk yerde
Xara tubanna ax tuban tartlan.
Kara ve ak bulutlar ekildi.
Xan Orban ad, alt xulas
Han Orbann at, alt kula
Alnna parp, oylana.
nne gidip ahlanr.
Ort ola itkennernde,
Ortadaki yola vardklarnda,
2660 Ay Ar xs, anmcaxtazp,
Ay Ar kz, vedalap,
Ada urtzar aylanan.
Babasnn yurduna geri dner.
Xan Mirgen Xan Orba tumazna
Han Mirgen, kardei Han Orba ile
Ada irne ittler,
Baba yurduna vardlar.
Aral snda tstler.
Tm tepelerden indiler.
2665 Xarndastar kiletkendk,
Kardeler vardklarnda,
Xan Orba xst
Han Orba kzn
Altn atxan sablanda,
Altn athan vurulduunda,
Alton kk kgleskende,
Altn guguk dansa baladnda,
Xara Xan, Xara Tarax, apsax-iney,
Kara Han, Kara Tarah, ihtiyar ift
2670 Xalx onnna ara malna xada,
Halk ve tm mal davaryla birlikte,
bde sdas odr polbin
Evlerinde hep beraber oturmayp
Aral snda xadarannar.
Da banda beklemekteydi.
k palazn xoltxtanp,
ki evladn da koltuklarnn altna

alp,
ns tbn indrgenner,
2675 Ara urtxa kirgenner.
Xara Tarax cez ooxtanca:
ni dibine indiler,
Byk eve girdiler.
Kara Tarah analar konutu:
323
Aarl palam, Xan Mirgen,
Deerli evladm, Han Mirgen,
Ar sazn sltaanda,
Temiz dncenden dolay,
Aar-oba kr kilder,
Byk znt ektiniz,
2680 Ar kster sardar.
Saf glerini gsterdiniz.
rtre sanan sltaanda,
leri dndnden iin,
l irne rp,
Memlekete gidip,
ree-oba kp krder.
ok ac ve sknt ektiniz.
lbek kster irtken poltr,
Ulu glerini gsterdiniz,
2685 r timne sxtrzar.
Yiitlik zamannda ktnz.
Xzl xr att Xan Orba
Kzl kr atl Han Orba
als tuma polbaan polza,
Tek bir karde olmam olsa da,
Xacana daa itpeskser,
Hi ulaamazdnz,
Xanna xzl igren adn
Kandan kzl doru atn
2690 Xaraxxa lgence krbesks.
lene kadar grmeyeceksin.
Altn Xarlx pice ooxtaann
Altn Harlh kardein konumasn
Xaydi tabrax undutxazn.
Ne abuk unuttun
Azp-lce irnde
lp gidecein yurdunda
Ada polan Altn Xarlxna Ay Ar.
Altn Harlh ile Ay Ar baban oldu.
2695 rtp-lce irnde
Yok olup gidecein yurdunda
ne polan Altn Xarlxna Ay Arn
Anan olan Altn Harlh ile Ay Ar
Aarda pr dee undutpa.
Hibir zaman unutma.
Aar-obaa krp,
Sknt ve zntye kaplp
Ar kster xappinatsa,
Saf gleri yetmediinde,
2700 Ar kzn sin pirp,
Saf gcn sen verip,
Olarox li polzarz.
Onlar gibi yardm edersin.
ree-oban krp,
Eziyet ve ezay grp,
lbek kster itpinetse,
Ulu gleri yetmediinde,
lbek kzn pirp,
Sen yce gcn kullanp,
2705 Olarox li tudnarz,
Onlar gibi direnirsin,
axs itken kzlerge
yilikte bulunanlara
axsnaox nandrar kirek.
Gerisin geri iyilik gerek.
324
Tuza itken alptara
Seni kstekleyen yiitleri
Tuzanaox itrer kirek.
Gerisin geri ksteklemek gerekir.
2710 Saaa polsxan Ay Ar xs
Sana yardm eden Ay Ar kz
Ax Xann xz pola.
Ak Hann kzdr.
Xara Xan paba Ax Xanna
Ak Han ile baban Kara Han
Ulu na nanc polannar.
ok yakn dostturlar.
armn arl sener.
Yarm paylap ierler.
2715 Pkln plp cener.
Tmn blp yerler.
Xann aaa parzalar.
Hann huzuruna ulatklarnda.
Xada kle polcanar.
kiniz birlikte olacaksnz.
Aar-oban krzeler,
Sknt ve cefay grdklerinde,
Arstazp rcener.
Ac ekerler.
2720 ree-obaa uurazalar,
Skntyla karlatklarnda,
kle ireeler rcener.
kisi birlikte gittiler.
Xara Xan pabana Ax Xan alp,
Kara Han babanla yiit Ak Han,
Altn knigada pk pazp,
Altn kitapta yazlm olana,
Xacanox xol sal salannar.
Her daim bavurdular.
2725 Anda pdi pasxannar:
Kitapta yle yazard:
Xara Xanna pala trze,
Kara Hann ocuu olunca,
Aar-obaa Ax Xan uuraza,
Ak Han sknt ve eziyetle

karlanca,
Kilip, pols pir turara.
Gelip, yardm etmeye.
Ax Xanna pala ayalp sse,
Ak Hann ocuu olup byynce,
2730 ree-obaa Xara Xan krze,
Kara Han eza ve cefa ektiinde,
Kilp, turs parara polzn.
Gelip, birlikte katlanrsn.
Ax Xanna Xara Xann palalar
Ak Han ve Kara Hann evlatlar
axs, paarsax nanc polznnar.
yi ve cana yakn dostlar olsunlar.
e xalanc aarl oom, oolm,
Fakat geriye kalan deerli halkm,

olum,
2735 Min saaa soona ooxtap pirem.

Saam an iskrerge irte,
Ben senin ardndan konuaym.

imdi onu bildirmeye giderek,
325
rce ir am daa kp.
Senin gidecein yer hl oktur.
Aar-sidkt kp krerz,
Zorlu olan oka grrsn
Amr-xazx aylap kilze,
Sasalim dnp gelince,
2740 Aarl ooxt slep pirem.
Tm syleyeceklerimi sylerim.
Ax Xann xz Ay Ar,
Ay Hann kz Ay Ar
Pazlan pkt pray plp,
Yazlan mektubun tmn anlayp,
Paran saaa polzara.
Sana yardm etmeye geldi.
Ax saraatt Ay Ar xs
Ak sar atl Ay Ar kz
2745 Ax arxt stnde
Ak dnyann stnde
Artx kstg ayalan xs
Pek gl yaratlan kz
Ay Ar saaa polspaan polza,
Ay Ar yardm etmemeseydi,
Aral mal aylanmasx,
Mal davar geri dnmezdi
lbetki on ibr polbasx.
Boy millet geri dnmezdi.
2750 Xara Molatt irnde,
Kara Molatn yurdunda,
Ar kz albin,
Saf gcn almad,
lbek kz itpin,
Ulu gcne ulamad,
Azp-irtp, lercks.
Geip gidip lecektin.
r art Ay Ar xs
Erin iyisi Ay Ar kz
2755 ne urtna sarda,
r pozna anp parbaan.
Yiitliine kyamad.
zerlep mngen igren ad,
Eyerleyip bindii atn,
lg smee kr parp,
Elli sihre aldrp,
reelenetkenn plp,
Eziyet ektiini bilip,
2760 Aaa anp paran.
Ona acd.
Ax saraatt Ay Ar xs
Ak sar atl Ay Ar kz
Ar sast trp paran,
yi niyetli biri olarak dodu,
ks kz nmzax paarl,
ksz insan yumuak cierli,
als kz aban paarl.
Yalnz insan iyi cierli olur.
2765 Ada-ce ooxtaan ooxtarn,
Ana babann konutuu szleri,
Undutpin, san rerz.
Unutmayp, dnrsn.
Ulu ooxt nime salbaza,
Ulu sz ne diye sylemezsen,
326
Xara alzan rerge kilzer.
Tek bana ilerlemeye gider.
Ar kz sx parza,
Saf gcn ortaya karnca
2770 Xazr xuyuna xaptr rerz.
iddetli bir kasrgaya kaplrsn.
lbek kz irt parza,
Ulu gcn yitirince,
Ulu ilge tastadarz.
Kuvvetli rzgra kaplrsn
Ada-ce szn isse,
Ana babann szn dinlersen,
Ax arxta kz polarz.
Ak dnyada insan olursun.
2775 Ara urtxa krgende,
Uzak memlekete girdiinde,
Stol kistnde xosti odrp,
Masa banda yan yana oturup,
ce kz k palazn
Kara Tarah iki evladn,
As-tamaxna azrap pastaan,
Yiyeceklerle besledi,
ptg kirekke gret turan:
Dzenli olmasn retti:
2780 Sua krze, Xan Mirgen oolm,
Suya girsen, olum Han Mirgen,
Tayan polar Xan Orba tuma.
Kardein Han Orba dayanr.
Taa sxsa, Xan Mirgen oolm,
Daa ksan, Han Mirgen olum,
leg polar als tuma.
Tek dayanan kardein olur.
k xarndas xacan daa
ki karde her zaman
2785 Udur-tdr polzara polzn.
Birbirine yardm etsin.
Alt l tolanda,
Alt yl dolduunda,
Xan Orba xzmn
Han Orba kzm
Sar arxt irnzer
Sar yere doru
Saaa polzara min sxam.
Sana yardm etmeye gnderirim.
2790 Xan Orba tuma parbaza,
Han Orba kardeim gitmese,
Xanna xzl igren adn
Xacana srp itpeskser.
Ne zamana dek sremeyecektin.
Xan Orba, als xzm,
Han Orba, biricik kzm,
Xara irn stnde
Kara topran stnde
2795 Arx kstg ayalan.
Saf gle yaratldn.
rge parbin slg xzm
Erkee varmayan gzel kzm
s tlge rerge ayalan.
nesle ulamaya yaratldn.
Xacan polza, Xan Mirgen oolm,
Ne zaman olursa, Han Mirgen
327
olum,
Sin ip alp urtaza,
2800 Sinne palalar ayalza,
Sen bir e alp evlensen,

ocuklarn olsa,
als tunma ol palalara
Biricik kardein ocuklara
cez-acaz polp rer.
Abla ve karde olup yaar.
Azr xanatt xara lan pirgen
ift kanatl kara ylan veren,
Altn aaxt undutpaar.
Altn aah unutmayn.
2805 Ar kz albinatsa,
Saf gc yetmediinde,
lbek kz itpinetse,
Ulu gc ulamadnda,
k xarndas Altn aaxxa,
ki karde, Altn aaha,
letpin, pols pirer kirek.
Ac vermeyip, yardm etmeniz

gerekir.
Altn Xarlx picen oon

2810 Xacan daa istp rerge polzn.
Altn Harlh kz kardeinizin szn

Her zaman dinleyip aklnzda
tutun.
Anda ooxtar toozlanda,
Syledikleri bittiinde,
Altn stoldan sara pazp,
Altn masann bandan kalkp,
k xarndas tasxar sxxan.
ki karde dar kt.
Apsax-iney olarn soonca,
Yal analar da onlarn ardndan,
2815 idnzp pastran.
Birlikte ktar.
Xan Mirgenne Xan Orba
Aral maln aylandra,
Tm hayvanlar geri dndrerek,
lbetki onn kreler.
Tm halk grrler.
Xara Xan palaz ooxtapa:
Kara Hann evlad yle der:
2820 Aral maln, ilbetki onn
Tm mal ve halk,
Xaydi amr ps tutxabs,
imdi biz nasl tuttuysak,
Srer dk tudara polzn.
Siz de yle tutarsnz.
lbetki onn ireelebin
Tm halka eziyet etmeden.
Asta astatpin, suda suxsatpin,
A a brakmayp, susuzu
susatmadan,
2825 pti-tini azrap,
Haka besleyip,
328
aza rgispeske polzn.

k palam, min srerge
plak brakmayasn.
Evlatlarm ben sizlere
ooxtap pirdm xumartx oom.
Byle deyip vasiyet ettim.
Xarax azn znp, apsax,
Yal kadn, gz yan silip,
2830 Palalarn oxsanp,
ocuklarn okayp,
Paznp alan reene.
Onlar gsne bastrd.
lbetki on, mn krp,
Tm halk bunu grp,
dk las tur xalan.
Alamaya balad.
Ara urtxa adal-ool
Baba oul byk eve
2835 kle xosti krgenner.
kisi birlikte girdiler.
nelg-xs krgende,
Ana kz girdiinde ise
bre stola odrannar.
Masann bana oturdular.
Xucaktap alp k palazn,
ki ocuunu da kucaklayp,
Xara Tarax ooxtapa:
Kara Tarah konutu:
2840 Aar- oban kp krgezer,
ok sknt grdnz
Ulu uzubin kp rgezer.
lmeden ok yaayacaksnz.
Tos knge teere srer
Sizin dokuz gn boyunca
Alp uyuzn uzira kirek.
Alp uykusu uyumanz gerekir.
2845 Tos knge etre
Dokuz gn getiinde
Alp uyuzn uzaannar.
Alp uykusundan uyandlar.
k irep kr turlar.
Kar koca bunlar grdler.
k palan snap krze,
ocuklarn grdklerinde,
gerekten de,
k xarndas pr kz osxas,
2850 T ty trp partrlar.
ki karde bir kii gibiydi,

Sanki tek ocuk domulard.
Xan Orba xst krzeler,
Han Orba kz grdklerinde,
Xaln uyunu uzup,
Derin uykusunu uyuyup,
Xazr ide tnanda
Sava bedenleri dinlendiinde
Xomay alptarn xarna
Kt yiitler, burnunun dibine
2855 Kire tartp aladag osxas.
Kz gelip alacak gibiydiler.
329
Xan Orba alp xzm
Han Orba yiit kzm
Artx ayal partr,- tp,
Gzelce yaratlmsn, -deyip,
Xara Tarax ooxtap tur.
Hara Tarah konutu.
Xara Xan als oolna,
Kara Han, bir tek evlad olan,
2860 Xan Mirgenge, anca poltr.
Han Mirgene, acr oldu.
Xati krze, ineyne kirtnmin,
Defalarca grse, anasna inanrm,
Xan Orba xz artx ayaltr.
Han Orba kz iyi yetitirdi.
Xara Xanna Xara Tarax irep
Kar koca Kara Han ile Kara Tarah
ooxtaspas ooxtarn ooxtasrlar.
Sylemedikleri szleri sylerler.
2865 azran sastarn sardrlar.
Sakladklar fikirlerini dile

getirdiler.
Plp turzalar apsax-iney,
Yal kadn bunlar biliyor olsa da,
Pngi knge k xarndas
O gnden sonra iki karde
Alt kn uzup saltrlar.
Alt gn boyunca uyudular.
k irep idnzp alp,
Kar koca ikisi birlikte
2870 Aral urtta sara pasxannar.
Byk evlerinden ktlar.
Ara maln aylandra krgenner,
Maln davarn dndn grdler,
lbetki onn ibre snaannar.
Tm halkn geri dndn

anladlar
Mala mal xozltr,
Hayvana hayvan eklendi,
ona on xozltr.
nsana insan eklendi,
2875 ir stn snap krzeler,
Yer stnde gerekten grseler,
ir- albaxt xri irde,
Geni topraklarn zirvesinde
Tigr-pzkti tz irde,
Usuz bucaksz gn ortasnda,
Gkyznn kara bulutu
Xara irde tzre sabla.
Kara yerin yaylr stnde.
2880 Ax pulutt altnda
Ak bulutun altnda
Kk pulutt stnde
Mavi bulutun stnde
Altn kk kiptg
Altn guguk donlu
Altn Xarlx kile.
Altn Harlh gelir.
Pularn ibre uux rp,
Bunlarn stnde uup.
330
2885 Altn Xarlx ooxtan tur:
Altn Harlh konuur:
Pu irde png knde
imdi, buraya
Maaa tzerge arabas.
Bana konmak yaramaz.
Min rce irm
Benim gideceim yer
T sidkti rax ir
ok zorlu ve uzak bir yer
2890 Ar kzm alza,
Saf gcm yetse,
Ada urtna aylan kilem.
Ata yurduma geri dnerim.
Ar kzm albin salza,
Saf gcm yetmezse,
Aymax irnde azp xalam.
Orada kalrm.
Adam-inem slg ir
Ana ve babamn gzel yurdu,
2895 Aymax-pasxaz pol xalar.
Bakasnn yurdu olur.
lbek kzm itse,
Ulu gcm yetse,
l irn ibrp,
Yurdumun evresinde dnp,
ne urtna xazx idem.
Ana yurduma rahata ularm.
lbek kzm itpin xalza,
Ulu gcm yetmezse,
2900 l irnde irtp xalam.
Orada kalrm.
nem urt een xalp,
Ana yurdum sahipsiz kalp,
l-pasxaz pol xalar.
Bakasnn yurdu olur.
Altn aax xs palan
Kz ocuu Altn aahn
Ar kz albina-
Saf gc yetmeyince-
2905 Ara-smee aldrtxan.
Byk sihir yapt
lbek kz itpine-
Ulu gc ulamaynca,
lg smee aldrtxan.
Altm sihri yapt.
Aral maln pirbin,
Mal davar vermez,
Ar kzn salp, tudsa.
Ulu gcn ortaya koyup, savar
2910 lbetki onn poztpin,
Tm halka yardm etmez,
lbek kzn salp, xarbasa.
Ulu gcn ortaya koyup, dvr.
Aaa polzara min param.
Ona yardm etmeye gidiyorum.
Xan Mirgenne Xan Orba,
k xnan tumamn,
ki sevgili kardeim,
2915 s kn paznda usxunzalar,
gn boyunca uyusalar,
331
Pu irde r tutpin,
Burada uzun sre kalmaz,
Altn aaxt irnzer
Pols irerge zarzar.
Yardm etmeye giderler.
Altn Xarlx xs, pu irn
Altn Harlh kz, bu yeri,
2920 s xati aylandra uup,
defa uarak dolap,
Xan tigrzer tartlan.
Gkyzne ekildi,
r be, as pa polanda,
Az m ok mu bir vakit getiinde,
Xara Xann irnzer
Kara Hann yurduna
Xat xuyun krp irtken,
iddetli bir kasrga geldi,
2925 Xazr il oylan toxtaan.
Kuvetli rzgr etraf datt,
Xarasx irn stnde polca ma,
Karanlk yurdun stnde olacak m
arx irn stnde polca ma,
Aydnlk yurdun stnde olacak m
Gepgeni yurdun zirvesinde mi
Xan tigrn tz irde be
Gkyznn ortasnda m
2930 Xanat kleg k xulaxt
Kanat vurular iki kula da
Xatra-tundra sabl kile.
Sar eden cinstendir.
Xara Xanna Xara Tarax,
Kara Han ile Kara Tarah
Xatap snap krglep,
Tekrar grdler ki,
Ax pulutt altnca,
Ak bulutun altnca
2935 Xara pulutt stnce
Kara bulutun stnce
Azr xanatt xara lan
ift kanatl kara ylan
Uux kiletkenn krdler.
Uup gelmektedir.
Xara Xann irn ol
Kara ylan, Kara Hann yurdunu,
s xati ibrp ooxtanan:
defa dolandktan sonra konutu:
2940 Altn aaxt irne
Altn aahn yurduna
Altnda xara ayna irne,
Altndaki kara eytan, yerinden,
Alt ollap, xann aa kilgen.
Alt defa yollanp, kanl savaa

katld.
arx knng ir stne,
Aydnlk olan yeryznden
it ollap, aa sxxan.
Yedi defa gelip, savaa girdi.
2945 Ar kz xappinatxann
Saf gc yetmeyenleri
332
Altn aax plnp,
Altn aah bilip,
Ar maztta srerzer sxan.
Size abucak gndermi.
k xarndas turzalar,
ki karde ayaa kalknca,
Pst irzer kilznner.
Bizim yurdumuza gelsinler.
2950 Xara lan, anmcoxtazp,
Kara ylan, vedalap,
Nandra uux parbsxan.
Tekrar geri uup dnm.
Xara Tarax ooxtan tur:
Kara Tarah konuur:
k xarndas aylan kilzeler,
ki karde de dnp geldiinde,
Xan Mirgen oolbst
Han Mirgen olumuzu
2955 Ay Arna xondrarbs.

Paran kst pasxa salp,
ox kst odaa salp,
Ay Ar ile evlendiririz.
ok olan gc akla verip,
Az olan da bacaa salp,
Toy iderbs, Xara Xan.
Dn yaparz, Kara Han.
Paza anda toy iderge
Byle dn kurmak
2960 Pske xacan daa kilspes.
Bize her zaman uygun olmaz.
Tazrada ta atxanda,
Darda gne doduunda,
Xzarp kn sxxanda,
Kpkzl gne ktnda,
Xan Mirgenne Xan Orba xs,
Kirl kilp, usxundlar,
Gerinerek uyandlar,
2965 Timr oranna tura xondlar.
Demir yataktan kalktlar.
Altn stol kistne odrp,
Altn masann bana oturup,
Azran sxt k xarndas.
Yemek yedi iki karde.
Xara Tarax, ce kz,
Analar, Kara Tarah,
k palazna iskr tur:
ki evladna da haber verir ki:
2970 Srer uzupatxannarda,
kiniz de uyuyup yattnzda,
Altn Xarlx tumam kil paran.
Altn Harlh kardeim geldi.
Ax oy att Altn aaxt
Ak kula atl Altn aah
Ar kz albinattr,
Saf gcni yitirmitir,
lbek kz itpinettr.
Ulu gc yetmemitir.
2975 Sirer k xarndast

Altn aaxxa pols kilerge
Siz iki kardei

Altn aaha yardm etmeye
333
Altn Xarlx piceer ooxtaan.
Altn Harlh teyzeniz aryor.
An soona sin mn rgen
Onun ardndan senin binip geldiin
Xara lan uux kilgen.
Kara ylan uup geldi.
2980 Altn aax srerzer

Adap polz surnp str.
Altn aah size

Seslenip, kendisine yardm etmenizi
istedi.
Sizrer,k palam, pnk
Siz, iki evladm, bugn
Andar parp, polzar kirek.
Oraya gidip, orada olmanz lazm.
Altn stolda kle sp,
kisi de altn masadan kalkp,
2985 Xat xuyaxtarn timnenp,
Dayankl zrhlarn giyinip,
Timr xuyaxtarn timnenp,
Demir zrhlarn kuanp,
Alp ata tnn xoston
Yiitlerin kulland oku
O zepke suxxannar.
Sa ceplerine soktular.
Alp sapa molat xlst
Batrlarn sallad elik klc
2990 Artnannar sol nana.
Sol taraflarna yklendiler.
Pray nimelern timnep alanda,
Her eylerini giyindiklerinde,
Ara urtta trtle sxxannar.
Byk evlerinden drd birden

kt.
Paba-cezne anmcax pirp,
Ana ve babasyla vedalap,
Alt xati oxsanp alp,
Alt defa kucaklap,
2995 k xarndas atxa mngenner.
Yiit iki karde, atlarna bindiler.
on araznca opasna parannar,
Halk arasndan yavaa ilerlediler,
Mal araznca paztna irtkenner.
Mal davar arasndan yryerek

getiler.
Aral sna sxxannar.
lbetk ona anmcox pirp,
Tm halka veda edip,
3000 k att xosti tudp,
Atlarna binip,
Xamc kzne sapxannar.
kisini de kamladlar
Xara Xan ir xaltras xalan,
Kara Hann yurdu titredi,
Xan tigr solxls xalan.
Gkyz soluksuz kald.
k at arap oylaanda,
ki at da ahlanp tepindiinde,
334
3005 Alton xll altn atxan
Alton kgne oynap sxxan,
Altm trkyle alnd,
Alton altn kkter
Altm altn guguk
Alton kgne kgles sxxan.
Altm trkyle oynad.
Xara ayna irnde,
Kara eytann yurdunda,
3010 Knng irn stnde
Aydnlk yerin stnde
Puttap pasatxan, purunna tnatxan
Adm att, burnundan nefes ald
An ispes alp ox polan,
Bunu duymayan yiit kalmad,
rekteri xaylp,
Yrekleri eriyip,
Xarax asxa xarlp,
Gzyana boulup,
3015 Purun suuna purluxxannar.
Burun suyuna bouldular.
k xarndast attar
ki kardein atlar
Xara irn teep oylanda,
Kara topra tepip eelediinde
iton tam ir altnda
Yerin yetmi kat altndaki
iton irlk xana amr ad,
Yetmi Erlik hana, rahat yatacak

yer,
3020 urtas istg ox polp,

Attar teep oylaana sdaspin,
Ve gzel bir hayat olmayp,

Atlarn eelenip tepinmesine
dayanamayp
Xara ir stnde sxtrlar.
Kara topran zerine ktlar.
Artx ayalan k xarndast
Gzel yaratlm iki kardei,
Ala xaraxna krbin xalalar.
Ala gzleriyle gremezler.
3025 Attar kdrgen xara palas
Atlarn kaldrd kara balk
Xan tigrge tartlann
Gkyzne dein ekildiine
Ay-soolarnca kr xalalar.
Byk bir grltyle ahit olurlar.
lbek ayalan k xarndast
Gzel yaratlan kardeleri
k xarana xarapalar.
Gzleriyle seyrediyorlar.
3030 zerlg attar oylaan oln na
Koumlu atlarn gittikleri yolu,
soolarnca tanp xalalar.
kardklar grltlerden anlarlar.
r artxtar k xarndast
Yiidin iyisi kardeleri
pti krgen alp ol.
Doru drst gren yiit yoktur.
335
Ala arsaxt anar,

3035 Alp aca-tuman

Yiit kardelerin
Aydas paratxanna sdaspin,
iddetli gidilerine katlanamazlar,
Amr at polbin,
Rahata yatamazlar,
Alt kn aznada sp,
Alt gn getikten sonra kp,
Alt kn soona pas xalalar.
Altnc gnn sonunda ilerlerler.
3040 Ala arsaxt ana pr dee
Ala benekli hayvandan hibirinin
Aydas treen k xarndast
Gl yaratlm iki kardei
Ala xaraxxa krgen am ox.
Ala gzleriyle grml yoktur.
Ay-kn irde urtaan
Geceli gndzl, yurtta yaayan
Azr xanatt xustar,
ift kanatl kular,
3045 Alp treen Xan Orban
Yiit yaratml Han Orbann
Altanp mngen xzl xr at stnde
Atland kzl kr atn stnde
Alton kgne sabl oynaanda,
Altm trkyle alndnda,
Alton altn kkter
Altm altn guguk
3050 Alton kgne kgles parganda,
Altm trkyle oynadnda,
Uux rp sdap polbin,
Uamaz oldu,
s kn aznada uup
gnn akabinde havalanp
s kn ay-soona at xalp,
gn ay sonuna dek yatp,
Palal xus li xarxalasalar,
Yavrusu olan ku gibi giderler,
3055 nelg xus li irkeleseler.
Anas olan ku gibi severler.
r klg k xarndast
ki yiit kardei
k xaraxna krgen xus ox.
ki gzyle gren ku yoktur.
Puttap pas retkennerde,
Yol aldklarnda,
Purunna tnatxanarda
Nefes alp verdiklerinde
3060 k xarndast maxtabas
ki kardei vmeyen
Pr dee nime ox poltr.
Hibir varlk yoktur.
Attarna xamc saap,
Atlarn kamlayp,
Ada urtnan sxxan soonda,
Ata yurdundan ayrldktan sonra
Alp Xan Orba kz krze,
Yiit Han Orba kz grr ki,
336
3065 Pozn xzl xr ad
Xanna xzl igren atta
Kandan kzl doru atn
s xulasa alnnda par tur.
kula nndedir.
An krp, Xan Orba xs,
Han Orba kz, onu grp,
Acaz tarnbzar tp,
Han Mirgen kzar deyip,
3070 Adn axs nandra tartp,
Atnn gemini ekip,
Acazna xosti paran.
Aasnn yanna gitti.
Pu k at teep oylaanda,
Bu iki at eelenip tepindiinde,
Ta pastar soolazp tura,
Dan zirveleri titreyiverir,
Tal pastar ayxalsa,
Aalarn stleri sallanr,
3075 Xra pastar xlas tura,
Aa balar hrdar
Xrn pastar xayxalsa.
Kk allar sallanr.
Xyan tast irce oylaanda,
Parampara talar yuvarlandnda
Xzl alnn ottar anda
Kzl yalml alevler orada
Gkyzne ykselir.
3080 albax tast irce oylaanda,
Usuz bucaksz kayalk yer

sarsldnda
oarx puluttarn ple saap,
Gkteki bulutlar para para

blnp,
alnn ottar albrap xala.
Yalml ateler alev alev yanar.
Xan Mirgen acaz ooxtapa:
Han Orbann aas Han Mirgen

konuur:
als tumam, Xan Orba xs,

3085 At asxanna maxtanmasxa polzn,
Biricik kardeim, Han Orba kz,

Atn getiine vnmeyesin,
At xalanna xomznmasxa polzn.
Atn kaldna zlmeyesin.
Pasta marn sn ox,
lk mcadelen gerek deil,
knczn sn polar.
kincisi gerektir.
bek tnnern xza tudp,
pek dizginlerini kza doru uzatp,
3090 k zeen tie pazp,
ki zengiye beraberce basp,
k att xosti pastrp,
ki at beraberce yrtp,
At sapa azr xamclarn
Ata vuraca atall kamlarn
337
Kk pulutt stnde sara,
Mavi bulutun stnden savurarak
Ax pulutt altna tudp,
Ak bulutun altnda yakalayp,
3095 k xamc tie sapxannar.
ki kamy da birlikte vurdular.
Xara ir ayxals xalan,
Kara yer salland,
Gkyz soluksuz kald.
Xan Orba xst xzl xr ad
Han Orba kzn kzl kr at
Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru atn
3100 s xulasa alnna krd
kula tesine yaklat
Xan Mirgen acaz xomznar tp,
Han Mirgen aas kzar deyip,
Xan Orba, adn axsn
Han Orba, atnn gemini
knczn nandra tartp,
Tekrar geriye doru ekip,
Acaznna tie pastra.
Aasyla beraber yrr.
3105 Xzl r att stndegi
Kzl doru atn stndeki
Alton kgne oynap paranda,
Altm trkyle alndnda
Alton altn kkter
Altm altn guguk
Alton nne kglep paranda,
Altm eit sesle yrladnda,
3110 Ot spes xuba azlarda
Ot yetimeyen kra ovalarda
Ottar sklep kgere.
Otlar byyerek gerir.
Aas spes alaas talarda
Aacn bymedii plak dalarda
Aastar zp, klese.
Aalar serpilip, hrdar.
Saasxan tspes sar azlarda
Saksaann gezmedii kuru ovalarda
3115 Xusxunnar tzre sarnapalar,
Kuzgunlar cvldarlar,
Ayas turan xan tigr puluttap,
Ak olan gkyz bulutlanp,
Xarna namr aap irte,
Kar ve yamur yaar,
Pulutt turan xan tigr,
Bulutlarla kapl gkyz,
Ay-ayas polp, altrapa.
Alp, aydnlanr
3120 k xarndas kr turzalar,
ki karde bunlar grnce,
Tor irzertn alp, kilp,
Kardaki yerlere gelip,
Pular parca ola krp,
Bunlarn gidecei yola girip,
Altn aaxt irnzer irttr.
Altn aahn yurduna devam eder.
338
An krp, Xan Orba xs

3125 Xan Mirgenne surap tur:
Han Orba kz, bunu grp,

Han Mirgene sormutur:
Aarl acam, Xan Mirgen,
Deerli aam, Han Mirgen
Sin pu att oln
Sen bu atn yolunu
Ala xaraxna axs krez,
Ala gzlerinde daha iyi grrsn,
Alp klgn tand ma?
Yiidin iyisini tandn m?
3130 r art, als acam,
Pek yiit ve tek kardeim,
zerlg att oln
Koumlu atn yolunu
k xaraxna axs krez,
ki gznle de grmektesin,
l irne izerge odrp,
Baka yurtta ata binip,
Altn aaxt irnzer
3135 Kem parann pld me?
Kimin gittiini anladn m?
Xan Mirgen tumazna nandra:
Han Mirgen Han Orbaya der:
Aymaxta alp, pu irge idp,
Yiit, memleketinden, bu yere

gidip,
Altn aaxt irnzer partr.
Altn aahn yurduna ulat.
Ala xaraamna axs krem,
Ala gzmle iyi grrm,
3140 Alp klgn tanbadm.
Yiidin iyisini tanmadm.
Tigrzer krzem, tigr pzk,
G grsem, usuz bucakszln
irzer krzem, albax pldre.
Yeri gresem, geniliini bilirim.
Pr dee nime plbinem,
Her eyi bilirim,
Pr dee nime siznminem.
Her eyi farkederim.
3145 Xan Orba xs plp turza,
Han Orba kz anlar ki,
Xan Mirgen acaz snna daa
Aas Han Mirgen gerekten de
Pr dee nime plbes,
Her eyi bilen,
Pr dee nime siznmes,
Her eyi farkeden,
Tuyux sast alp poltr.
Gizli dnceleri olan bir alptr.
3150 Xan Mirgen tumazna sur tur:
Han Mirgen kardeinden sorar:
Arsa, sin pld, tumam.
Sen acaba biliyor musun, kardeim.
Altn aaxt irnzer
Altn aahn yerine
Xayda alp parann?
O yiidin nasl gittiini?
339
Aaa polzara paran ma

3155 Alay tnna iderge be?
Ona yardm etmeye mi

Yoksa canna ulamaya m
gitmektedir.
Kz asxnax, xomay alp
Gc az olan, kt yiidin
Andar parbas tp sanam.
Oraya gitmeyeceini, dnyorum.
Kstg le treen alptar
Gl yaratlm yiitler
Ol irzer parara tdnep.
Oraya gitmeye cesaret edip.
3160 Anzn sn ooxtad,-
Ona doruyu syledin, -
Teen Xan Orba tumaz, -
Diyen kardei Han Orba, -
Alp-axsz pu irtken
Byle iyi bir yiitti
Xacan tusta saaa polsxan
Sana yardm ettiinde
Ax saraatt Ay Ar xs.
Ak sar atl Ay Ar kz.
3165 Altn aaxxa polzara
Altn aaha yardm etmeye
Alt kn purnada parp,
Alt gnden nce gidip,
Ar kzn pirp, tudsa.
Saf gcn verip, savayor.
An istp, Xan Mirgen

Aranp pastad,
3170 An ree ai tsken,
Bunu dnp, Han Mirgen

Kzmaya balad,
Yreine ac dt,
Tumazna ooxtap tur:
Kardeine yle syler:
kn sn ox,
kincisinde gerek yok,
znczn xamc saap kree
ncsn kamlad
Altanp mngen attarbsxa.
Atlarmza atladlar.
3175 At asxan, aymax irne itse,
Atn rahvan memleketine ulanca
Maxtanara ox polzn.
vnmesi olmasn.
Ad xalan alp
At komayan yiidin
Xomznara ox polzn.
znts olmasn.
k alp, xosti turzp,
ki yiit, yan yana durup,
3180 k atxa xamc sapxannar.
Atlar kamlamlar.
Yeryz sarsld,
Xan tigr solxl xalan,
Gkyz soluksuz kald,
Parbax aast salaaznda
Dall aacn dalnda
340
Palal xustar kgles xalalar,
Yavrulu kular cvldar,
3185 gr aast salaaznda
Eri br aacn dalnda
nelg xustar kgles xalalar:
Anal kular cvldar.
Artg kstg k xarndas,
Saf gc olan iki karde,
Xacan daa tastaspin rer,
Hibir zaman ayrlmayn,
astar uzax polzn,
Yan uzun olsun,
3190 ayaannar pzk polzn.
Yaratanlarn ulu olsun.
Ax arxt tooza alb,
Ak dnyann btn yiitleri,
k xarndast ululap,
ki kardei ululayp,
Soolarnnca maxtap xalca:
Artlarnca verler:
Alp art Xan Mirgenne Xan Orba,
Yiidin iyisi Han Mirgen ile Han

Orba,
3195 rgen orxtar kilssn,
Gittiiniz yol rahat olsun
Ara urtxa aylanar,
Uzak evinize dnn,
Paratxan ollar askal polzn,
Katettiiniz yollar huzurlu olsun,
ne urtxa izen kiler.
Ana yurdunuza selam gtrn.
3200 Xarap krer polzalar
Grrler ki,
Xanna xzl igren att,
Kandan kzl doru at,
Xan Mirgenne Ay Ar xs
Han Mirgen ile Ay Ar kz
Xacan-da srsken ola krtrler.
Her zaman ilerledikleri yola girerler.
Olan tuznda iree krp,
ocuk yanda ac ekip,
3205 Xara aza oln tanp,
Kara yolunu bilip,
Xan Mirgenn k xaraana
Han Mirgenin gzlerinden
Xarax az pos ap tur.
Gzya akar.
Xan Orba xsxa ooxtap tur:
Han Orba kza syler:
Xacan polza toozl parzam,
Bitip tkendiim zaman,
3210 Min olmca rerge kilse,
Yolum boyunca yrmek uygunsa
Arsa, aca sasxa krer.
Belki, Han Mirgen dnr.
Xara paar xaylp,
Kara cieri eriyip,
Xarax az tzrerz.
Gzyan aktrsn.
341
Xan Orba xst, an istp,

3215 Xara paar xayla tsken,
Bunu iiten Han Orba kzn,

Kara cieri eridi,
Nmzax ree srtlezp irtken.
Yumuack yrei arpt.
Alt xra asxanda,
Alt tarla atnda,
Alt ulat kiskende,
Alt nehir getiinde,
lbek xarbas mnda irttr .
Byk kavga burada olur.
3220 Tos xara alpt tnn zp,
Dokuz kara yiidin cann alp,
Alp kz pu irde sara
Yiit kii buradan karak
Altn aaxt irnzer partr.
Altn aahn yurduna gider.
Alp Xan Orba ooxtan tur:
Yiit Han Orba konuur:
Ay Ar xs pu irge kilgende,
Ay Ar kz buraya geldiinde,
3225 Tos xara alp, xadarp alp,
Dokuz kara yiit, bekleyip,
Ksne ip idnerge itken.
Gl bir e edinecekti.
Tos xara alpna tudzp,
Dokuz kara yiitle savap,
Ay Ar xst
Ay Ar kzn
Ar kz albinatxanda,
Saf gc alnamadnda
3230 lbek kz itpinetkende,
Ulu gc ulaamadnda,
Altn Xarlx pice kilgen.
Altn Harlh ablas geldi.
Xan tigrce xayn rp,
Gkyznde uup,
Tos xara alpt
Dokuz kara yiide
ze atp pr uxxa,
Bir ok atp,
3235 Altn aaxt irnzer
Altn aahn yurduna
Alnn alara parbsxan.
nn alp gitmedi.
Ax saraatt Ay Ar xs
Ak sar atl Ay Ar kz
An soonca sbsxan.
Onun ardnca kamam
Altn Xarlx picebs,
Altn Harlh kardeimiz,
3240 Altn aaxxa polzp,
Altn aaha yardm edip,
Artx kzn sal para.
Tm gcn kullanp,
Kzn pirp, olox irde
Glerini verip, tam o yerde
Altn aaxxa pols re
Altn aaha yardm eder
Alp art Ay Ar.
Pek kuvvetli Ay Ar.
342
3245 Altn aaxna toazarbzox,
Altn aah ile karlatnda,
Ara urtsar ol xrar.
Byk eve onu davet eder.
Pay stoln timneze,
Gsterili masay hazrlayarak,
Pray iist irge polzn.
Tm yiyecekler orada olsun.
Par ooxtarn pske ooxtaza,

3250 Pasxa salp, undutpas polzn.
Olan szlerini bize syleyince,

Aklnda tutup, unutmaz olsun.
k att xosti tudp,
ki at yan yana tutup,
kzne xamc sapxannar.
kisine de kam vurdular.
At asa aral sn stnde
Atn getii yksek tepelerde
k at xosti kilp turan.
ki at yan yana gitti.
3255 Aymax irn k xarndas
ki karde memleketi
Aylandra kreler.
Dnp dolaarak grrler.
l irn k alp,
ki yiit, yurt topraklarn
bre xarap, sitkipeler.
Etrafta gzetleyip, inceliyorlar.
Altn aax urtaan irge
Altn aahn yaad yere
3260 k xarndas ittrler.
ki karde ulat.
Altn aax pu irde
Altn aah burada
Xazr tudstr tos kn.
Dokuz gn boyunca savat.
Aral snna krzeler,
Yksek tepeden baktklarnda,
3265 Xacan-da xara turacax ibre
Kara evin evresinde hep
Salanaxtar sken polan.
Isrgan otlar olurmu.
Salanax anda am ol.
imdi ise orada bunlar yokmu.
Xara turacax turan ornda
Kara evin olduu yerde
Xaznar, zp, ayxalsa
Akaalar, yetiip, sallanyor
3270 Xara ir mnda xazl xaltr.
Orada toprak yerinden skld.
Xara palas sartrlar.
Kara bal titrettiler.
Kgbelg ottarn xazrtrlar,
Ter otlar bklp katlanrlar,
Klbr palazn sartrlar.
Aalar titreir.
Altn aax alp xst
Yiit kz Altn aah
343
3275 Xann aa urtnda pastr.
Kanl sava meydannda yendi.
Altn aax xst xolna,
Altn aah kzn eliyle
zer, xolla tzenp,
Eyer ve kolanlar koulup,
zerlg attar kp ltr.
Eyerli atlarn hepsi ld.
Xara tlolar astanp,
Kara tepeler stnde,
3280 Alp-klkter kp attr.
yi yiitler hep serildi.
Altn aax pu irde urtaann
Altn aah burada yurt tutanlardan
Annaox artx plgcler plp,
Bildiklerinden daha fazlasn bilip,
Ayna irne alt ollap,
eytann yerinden alt defa gelip,
Ay-knng irden it ollap,
Geceli gndzl yerden yedi defa

gelip,
3285 Xann aa timnep kiltrler.
Kanl savaa hazrlanp geldiler.
Aral malna ilbetk on
Mal davarla tm millet
Ilas-sxtasxan irlernde,
Yurtlarnda alayp szlandklarnda,
An su polp, xarax az
Gzyalar dere olup
Ax talaya xozltr.
Ak denize kart.
3290 Xazr aan soona krp,
iddetli savan sonrasnda gelip,
Xamc saptlar k xarndas.
ki karde kam salladlar.
Xara toraatt Xan Tayc,
Kara doru atl Han Tayc,
Altn aaxt xolnda
Altn aahn elinde
Tos knne lerp plp,
Dokuz gnde leceini bilip,
3295 Xazr aanna timnep kiltr.
iddetli avaa hazrlanp geldi.
Altn aaxt kz xappaza,
Altn aahn gz tutmasa
Ar ksne xat idnerge
Saf gcyle e edinmeye
Artx sasna kilgen poltr.
yi dncelerle geldi.
Alp Altn aax xs
Yiit Altn aah kz,
3300 Xls paznca parp,
Klcyla cenge girip,
Xara irge tse poltr.
Kara yere vard.
da pazn tudnp,
Sngnn ucuyla kalkp,
Xatap azaxxa turp,
Tekrar ayaa kalkp,
Tuds-xarbas parp turtr.
Mcadeleye giriti.
344
3305 Xara toraatt Xan Tayc

irne itpes mayx mallarn,
Kara doru atl Han Tayc

Yurduna gitmeyen yorgun
hayvanlarnn
arnn ara saap, dr partr.
Kemiklerini paralayp, ldrmtr
Parp, it polbas kir onn
Gidip, ulaamayan yal insanlar
Ax azda xr partr.
Ak ovada ldrd.
3310 An krp, Altn aax,
Altn aah bunu grp
Alnlarna turp, polssa,
Yanlarna gidip yardm ettiinde,
Ar kz albaca poltr,
Saf gc kalmad,
lbek saa itpece poltr.
Ulu gc yetmedi.
Aar- obada Altn aaxxa,
ok zntl Altn aaha
3315 Aylanp kilp, polsa
Dnp gelip, yardm etti
Ada an ox poltr.
Baba kadar yakn olan yoktu.
ree-obal alp xsxa,
Pek kederli yiit kza
brp kilp, polsa
Dnp gelip yardm etti,
ne tuan ox poltr.
Anas gibi yoktur.
3320 k xarndas kre polzalar,
ki karde baktklarnda,
Azr xanatt xustar, lzp,
ift kanatl kular, toplap,
Altn aaxxa anp,
Altn aaha acyp,
Aas stnde lastrlar.
Aacn stnde alatlar.
Ala arsaxt anar, kilp,
Ala benekli hayvanlar gelip,
3325 Alp xsxa anp,
Yiit kza acyp,
Aral snda xomznstrlar.
Zirvede alatlar.
Alt xra asxannarnda,
Alt tarlay atklarnda
Alt kig kiskennernde,
Alt geidi getiklerinde,
Alnlarnzar xarap krzeler,
nlerine baktklarnda grrler ki.
3330 Anda ott aa polattr.
Orada scak bir sava olmaktadr.
Altn aax, Ay Ar, Altn Xarlx,
Altn aah, Ay Ar, Altn Harlh
Aral maln, ilbetk onn
Mal davar, tm halk
Xan Taycaa irnzer srdrtpin,
Han Taycnn yurduna

srdrtmeyip,
345
Xazr xarbasxa krtrler.

3335 Alp Altn aax xst
iddetli savan iine girdiler.

Yiit Altn aah kzn
Xat id tstr,
Sert eti yerine
Xat skke aylan partr.
Kuvvetli kemikleri gelir.
To id torl tstr,
Buzlam bedeni ukurlap,
Salam kaslara dnr.
3340 Artx kstg alptara
ok gl yiitlere
Xabra sgn xazi tuttra.
Kaburga kemiinin yann tutturur.
Oorxa sgn oya tuttra.
Omurga kemiini oydurur.
Xrx la teere rp,
Krk yllk derisine kavuup,
Xann aada xarbazp,
Kanl savata savap,
3345 Xorabas-parbas xat xuya

Xayl tstr arnnda.
Xzl tor kgenektg
Hi zarar grmeyen dayankl zrh

Karnnda eriyip gidiverir.
Kzl ipekten giysiyle
Xarbas-tuds rettrler
Savap mcadeler ettiler
Alp s xs, s nanc,
yiit kz, dost,
3350 Prayz pr ty pol partrlar.
de birbirine benzediler.
Mn krp, k xarndas
Bunu gren iki karde
Anmcoxtazp alannar.
Vedalatlar.
Alp sapa xlzn Xan Mirgen
Han Mirgen alp savurduu klcn
Xan tigrge sara kdrp,
Ge doru gtrp,
3355 Aar parza, alton alpt
Oradaki altm yiidin
Pazn ze saap turan.
Bann stne saplad.
Peer aylanza, iton alpt
Bu tarafa dndnde, yetmi

yiidin
Moynn ze saap rgen.
Boynunun stne vurdu.
Xan Orba kr turza,
Han Orba bunlar grdnde
3360 Xarbas pdi parar polza,
Savaa katlsa,
Alton la toozlbas.
Sava altm ylda bitmez.
Altanp mngen adna tzp,
Atlanp bindii atndan inip,
albax tas stnde odrp,
Byk bir kayann stne oturup
346
Altn zebne alp ata

3365 Tos uyal ms oxaazn,
Altn cebinden karp att

Dokuz yuval boynuzdan okunu,
Xrx la molcap ata
Krk yl mhleti olan
Tos tnn xosto sard,
Dokuz canl oku kard,
Xan Orba xs xrx la
Han Orba kz krk yla
Molcap ata tnn xostozn
Canl okuyla vurmak iin anlat
3370 Kirbeyte-sye tartxan.
Yay gerip ekti.
Kiiske salp, kzep sxxan,
Yaya koyup, nian alm,
Pske salp, pzep sxxan.
Bize vurup, keskinletirdi.
rtenne tnn xostozn
Canl okunu sabahleyin,
irge teere tart salan.
Atp akama kadar vurdu,
3375 Xan Orba alp xst oon
Han Orba yiit kzn szn
s xalannar alptar:
Yiitler iitti:
e tutxan xolm nimes,
ne tutmu elim yoktur,
ln, sabl parara.
Tutun, vurmaya.
r-axslarn krp atam,
Erin iyisini grp vururum,
3380 lbek tnnarna ider polzn.
Ulu canlarna ulaveririm.
Xuru tutxan xolm nimes,
Yksk, tutan elim yoktur,
Xuru irge parara.
Kuru yere gitmeye.
Xazr aana kilgen
iddetli savatan dnen
Xara sast alptarn
Kt niyetli yiitlerin
3385 Xara-xaarta xrar polzn.
Fesatlklarn tamamen yok olsun.
Xrx la molcaan xostom,
Krk ylda ulaan okum,
Xrx la toospas aan
Krk ylda bitmeyecek sava
Tos knge toozp,
Dokuz gnde bitirip,
als acama, s xsxa temin,
Biricik aama, kza demi olan,
3390 O zebme kilp, krzn.
Sa cebime gelip girsin.
Poztxan min tnn xostomna
Onlara yardmc olan canl okumla,
Pree alp lbin xalza,
Yiitlerden herhangi biri lmezse,
Minne artx ayalan polar,
Demek benden iyi yaratlmtr,
Min tnma olox ider.
Benim ruhuma tamamen ular.
347
3395 ptep atxan tnn xostomna
Yaya koyup atverdiim okumla
Pree alp tspin xalza,
Herhangi bir yiit dmemise
Minnen ilbek ayalan polar,
Benden daha iyi yaratlmtr.
Min pazma olox sar.
Benim bama o da kar.
Alp polzaar ats kreeer,
Yiit olanlar attlar,
3400 Klk polzaar kres kreeer!
Yiit olanlar kaptlar!
An istp, kilgen alptar,
Bunu duyup gelen yiitler,
Xomznp, ooxtas xalannar:
zlp syleirler:
Xara toraatt Xara Xann
k palaz pu irge kiltr.
ki evlad da buraya geldi.
3405 lbes poznbs am lerbs,

Toozlbas pozbs am zirbs.
lmeyen bizler imdi lrz,

Yok olmayan bizler imdi yok
oluruz.
k xarndast xoln kdrce
ki kardein ellerini tutacak olan
arx irde alp ol.
Aydnlk yerde yiit yoktur.
Artx kstg alptar olar,-
Onlar ki pek gl yiitlerdir,
3410 Azp-lce knbs itt.
leceimiz gn geldi.
lbek kstg alptar olar,-
Onlar ki ulu gl yiitlerdir,
Azp-lce knbs kild.
lp yok olacamz vakit geldi.
Ada urtna pu irde
Bu yerden baba yurduna
Alp pr dee aylan polbas,-
Hibir yiit geri dnemez,
3415 Aymax irnde azp-lerbs.
El yurdunda lrz.
ne irnzer am mnna
Ana yurduna imdi buradan
br nanmas pr dee alp-
Yiit hibir zaman geri dnmez
l irnde irtp-lerbs.
El yurdunda lrz.
Adabs urt ayn xala,
Babamzn yurdu yalnz kalr,
3420 nebs urt een xala.
Anamzn yurdu sahipsiz kalr.
Alptar xomznp irtkendk,
Yiitler hznlenip ilerledi,
Alp Xan Orba xs
Kahraman Han Orba kz
Tnn xostozn poztxan.
Canl okunu brakt.
Xara irn stnde
Kara topran stnde
348
3425 Xosto-axs xooli tsken,
Okun iyisi boa gitti,
Srn-axs sxtap xalan.
Okun iyisi es geti.
Xara irde kygen aln
Kara yerde yanan ate
Xan tigrge sara sapxan.
Gkyzne dek ulat.
Xara tuban, s tartlp,
Kara duman, is ekip,
3430 Xan tigrn tuli turan.
Gkyzn brd.
Xan Orba xs, alp kz
Yiit kz Han Orba
albax tasxa turp, krze,
Yce kayalarda ayaklanp, grr ki,
Tnn xoston olnda
Canl okun yolunda
Turan, atxan par-ox nime,
Bulunan, her ey yklp gitmi,
3435 Tali sablp, oodl xala.
Vurulup, krlr.
Tizp oylaan alptarn
Kap giden yiitlerin
Tnn xosto, srp, idp,
Canl ok, yryp gidip,
kpe-reen tre para.
Cieriyle kalbini delip geer.
Alt knne Xan Orba krze,
Han Orba alt gnde grse,
3440 Xrx l toospas xcx aada
Krk yl da bitmeyen agzl

savata
Xr saltrlar kp sabazn.
Tm ktlkleri yok eder.
Xrx la molcal xosto
Krk ylda ulaan ok
Xcx aan tep re.
Agzl sava delip geer.
Altn aax tudsxan oln
Altn aahn savat yolu
3445 Tnn xosto tooza arlap,
Canl ok katederek temizleyip
Altn Xarlxt olna krgen.
Altn Harlhn yolundan gitti.
Altn aaxna tudsxan alpt
Altn aah ile kapan yiidi
Tnn xosto drgen tusta,
Canl ok saplandnda,
Alp xst kz toozlp,
Yiit kzn gc bitip,
3450 Ar saz sxxan poltr.
Saf can kmtr.
Anna aarxzn tnn xosto
Ondan uzakta bulunan canl ok
Altn Xarlx tudsxan oln
Altn Harlhn savat yolu
Alptardan arlap saltr.
Yiitlerden temizlemitir.
Alp Altn Xarlx xs,
Yiit Altn Harlh kz,
349
3455 Aar parp, ta tayana,
Oraya varp, daa dayanr,
Peer kilp, ir xucaxtana, -
Beriye gelip, topra kucaklar, -
Ar kz sbox partr.
Saf gc de kmtr.
An soona tnn xosto,
Onun ardndan canl ok,
Ay Arn xat oln
Ay Arn sert yolunu
3460 Arlap, niiktep salp,
Temizleyip, kolaylatrp
Xan Mirgenn olna krgen.
Han Mirgenin yoluna girdi.
Xan Orba xs am na krze,
Han Orba kz imdi grr ki,
Tnn xoston atxannan peer,
Canl oku teye attndan beri
Tos kn tolattr.
Dokuz gn dolmaktadr.
3465 Molcap ata tnn xosto
Szleip att canl ok
Xrx l toozlbas xcx aan
Poox irge poop, xra,
Grlen yerdekini boup, kryor,
Xzm irge xzp, dre.
Zorlu yere skp, lr.
Ax tasxl tznde tnn xosto
Ak kynn ortasndaki canl ok
3470 Xara kn alpxa uuraan,
Kara yiit kahramana uurdu,
Xayda kilkm alp tp,
Ne de ulu yiit deyip,
Xan Orba xs snap krze,
Han Orba kz deneyip grnce,
Xcx aan alan,
Agzl sava temizleyen,
Xara sast, kstg ayalan
Kt niyetli, gl yaratlm
3475 Xara toraatt Xan Tayc poltr.
Kara doru atl Han Taycdr.
Xan Tayc daa, r saadabin,
Han Tayc dahi, ok gecikmeden,
Tnn xostoda azp-lgen.
Canl oktan lp gitti.
Udur tudncam alp sxpaanda,
Karlkl savatm yiit

kmadnda
Tnn xosto, aylanp,

3480 Xan Orban zebne krgen.
Canl ok geri dnp,

Han Orbann cebine girdi.
Altn Xarlxxa Xan Orba,
Han Orba, Altn Harlhn
Yanna gelip, elini tuttu,
zere rp, izen itrgen.
Eikten geip, selam verdi.
ptig poz Altn Xarlx
Yiit kii Altn Harlh
350
3485 zenne izen pirgen,
Han Orbann selamna karlk

verdi,
Alt xati oxsanp alp,
Onu alt defa pp,
Xan Orba tumazn maxtap tur:
Han Orba dostunu vd:
Xara irde at ayalza,
Kara yerde at kotursa,
Xzl xr at osxas polzn.
Kzl kr at gibi olursun.
3490 Alp ayalp, zp rzn
Yiit yaratlp, yetiirsin
Artx kstg tumam osxas.
ok gl dostum gibi.
Ax arxt stnde sin
Senin ak dnya stnde
Artx kstg ayalan
Pek gl yaratldn
Xacanox min plgen polam.
Ben bilmi idim.
3495 Xrx l toospas xcx an
Tnn xostona toospaan polza,
Canl okla bitirilmemi olsa,
Tnbs mnda zlerck.
Ruhumuz burada yok olacakt.
An oo toozlan tusta,
Onun syledikleri bittiinde,
Xan Mirgen tumaz pas kilgen.
Dostu Han Mirgen, geldi.
3500 Xostap kilp, xoln tutxan,
Yanna gelip elini tuttu,
Eyere basp, selam verdi.
Altn Xarlx xs picez,
Kz kardei Altn Harlh,
Xoln tudp, izenk pirgen,
Elini tutup, o da selam verdi,
Xucaxtanp, ir tumazn
Kucaklayp, er kardeini,
3505 Alt xati oxsanp alan,
Alt defa pt,
Ana oon ooxtanan:
Daha sonra da konutu:
k xaraamna tumalarmn
Kardelerimi gzlerimle
Kretkenme rnem,
Grdme sevinirim,
Xazx tusta xaynzp,
Huzurlu olarak kaynap,
3510 Ala xaraxna krsebs.
Ala gzyle grrz.
Ana Xan Mirgenn sazna
Daha sonra Han Mirgenin aklna
Adn srs paratxan olda
Atn srp yrtt yolda
s g tapxan kr kilgen.
ku tyn bulduu yere geldi.
Altn Xarlxt xollarn krze,
Altn Harlhn ellerine baktnda
351
3515 k salaaz ox xaltr.
ki parmann olmadn grr.
An krp, Xan Mirgen,
Han Mirgen, bunu grp,
zebne gler sarp,
Cebinden tyleri karp,
Altn Xarlxxa tuttran.
Altn Harlha tututurdu.
Anz, gler xola alp,
Altn Harlh, tyleri eline alp,
3520 Ar irge salandox,
Szl yerine koydu.
Ay-xazx xoll pol paran.
Kanatlar eskisi gibi oldu.
Altn Xarlx piceler
Amd pulara ooxtap tur:
imdi onlara yle der:
Xabra sktere ux xapsa,
Kaburgalarna ok dese,
3525 Xayp krce min polam.
Arkama bakp gren bendim.
Oorxa skte ux xapsa,
Omurgalarna ok dese,
Oyp krce min polam.
Koup gren ben idim.
Azp-lce irlere
lp gideceiniz yerlere
Adalar polp min rem.
Babanz olup ben giderim.
3530 rtp-lce irlerie
lp gideceiniz yerlere
celer polp min rem.
Analar olup ben giderim.
k xarndas srerde pasxa
Siz iki kardeten baka
zence kzm paza ol.
Selamladm insan yoktur.
Par kzbs salp, ps
Tm gcmz gnderip, biz
3535 Pols reeler xacan daa.
Her zaman yardm ederiz.
An oo toozlanda,
Syledikleri bittiinde,
Alp Altn aax xs,
Yiit Altn aah kz,
Xostap kilp, xol tuta,
Yanna gelip elini tutar,
zere pazp, izen pire.
Eere basp, selam verir.
3540 Aral maln, ilbetk onn
Tm mal davar ve boy milleti
Ara urtxa aylandrp,
Byk eve dndrp,
Altn aax izennese.
Halkla selamlar Altn aah.
Alptarn alstap,
Yiitleri kutlayp,
Altn aax ooxtana:
Altn aah konuur:
3545 Azp-lce min irmde
lp gideceim yurdumda
352
Adalarm srer poldar.
Sizler babam oldunuz.
rtp-lce min irmde
Gp gideceim yurdumda
celerm srer poldar.
Sizler anam oldunuz.
Altn aax oon toostox,
Altn aah szlerini bitirdi,
3550 Ax saratt Ay Ar xs,
Ak sar atl Ay Ar kz,
Xostap kilp, xoln tuta,
Birlikte gelip, elini tutar,
zere pazp, izen ire.
Eere binip, selam verir.
Xan Orba xs kr turza,
Han Orba kz grdnde,
Xstarn ar kster sxtr,
Kzlarn saf gleri ortaya kar,
3555 Xarndas kle kilbeen polza,
ki karde de gelmemi olsa,
Azp-lerck zle.
birden lr giderdi.
Altn aax xs ooxtana:
Altn aah kz konuur:
abs daa polza , . par.
Aa da olsa amac var.
3560 Amd urtmzar paraaar,
imdi yurdumuza gittiler,
As-tamax p alaaar.
Yemeklerini yediler.
Altn aaxsar parannar.
Altn aaha gittiler.
An irne aylanp,
Onun yurduna dnp,
Aral mal ottapa,
Mal davar otlatyor,
3565 Ax talayn xastada
Ak denizin kysnda
lbetk on urtapa.
Tm halk yaatr.
lbetk xalx onna
Tm milletine
zenn pirp irtkenner.
Selamlarn verip getiler.
Ax azca parannar,
Ak ova boyunca ilerlediler,
3570 Aral maln krgenner.
Mal davar grdler.
Xrx l toospas xcx aa
Krk yl bitmeyen agzl savan
Xra ox itken ornda
Krarak yok ettii yerde
Amd altnna azalan
imdi altndan yapld
Ax payza slg pt partr.
Gzel bir ak saray yapld.
3575 At palaca altn sarn
Atn baland altn sarn
An xrinda idltr.
Onun bahesinde yapld.
Xara irge sreptrler,
Kara yerin stne kurup,
353
Xan tigrge tiikteptrler.
Gkyzne dikerler.
Attarn aaa palannar,
Atlarn sarna baladlar,
3580 Altn payzazar pasxannar.
Altn saraya girdiler.
Altna mnce ad oxta
Binecekleri at yok
Alp Altn Xarlx xs,
Yiit Altn Harlh kz,
Altn kk kibn xola tudnp,
Altn guguun kanadna tutunup,
Ara urtsar kire salan.
Uzak eve girdi.
3585 Altn ax ib eez
Altn aah ki evin sahibidir -
Aalclarn, xoltxta xaap,
Konuklarn, koltuklarndan ekip,
Aarl stolzar xra.
Tm masalara davet eder.
As-tamaxt aarliin peler,
A olanlarn ounu yedirirler,
Ayran suxsuzn seler,
Ayranlarn ierler,
3590 As-kp ooxtarn ooxtasalar.
Bol bol sohbet ederler.
Amdzn soonzar idp,
imdikileri daha sonra yapp,
Soondazn am iteler.
Sonrakileri imdi yaparlar.
Altn aax xs ooxtad:
Altn aah kz konutu:
Xara pazm palasxa atxanca,
Kara bam amura dtnde,
3595 Nmrt xaraam saay apxanca,
Kiraz gzm tmyle kapandnda,
Srer polsxann undutpaspn.
Yardmnz unutmayz.
Snap aar kn uuraza,
Eer zor gne denk gelirsen,
Srerge dk polzam.
Size de yardm ederim.
Altn aax, di ooxtap,
Altn aah, byle konuup,
3600 Ax payzana sara pasxan,
Ak saraydan dar kt,
Xalx onna ax pirgen:
Halkna nasihat etti:
Tos knge itre
Dokuz gn boyunca
Toozlbas toy salara.
Bitmeyen dn yapm.
Tor asxrn rne
Doru aygrn srsnden
3605 Tos l tubaan
Dokuz yl domayan
To xzraxtarn soara.
Semiz ksraklarn kesti
Xr asxrn rne
Yal aygrn srsnden
Xrx l tubaan
Krk yl boyunca domayan
354
Xzrax mallarn sox irge.

3610 Tos xulaxt xazannarda
Ksraklarn kesti.
Dokuz kulplu kazanlarda
Tooza ilbes it psxan,
Bitmek bilmeyen et piti,
Toya kilbeen kz xalbaan.
Toya gelmeyen kalmad.
An krp, Altn aax xs,
Bunu gren Altn aah kz,
Ax payzazar nandra krp,
Ak saraya aceleyle girip,
3615 Altn stola odran.
Altn masaya oturdu.
Alp Altn aax xs
Yiit Altn aah kz
Xan Orban snap krgen:
Han Orbay grdnde gerekten:
Snp parca sg ox,
Krlp paralanan kemii yok,
Xzarp axa xan ox
Kpkzl olup akan kan yok
3620 Xs pala treen poltr.

Xan Mirgenn snap krgen:
Bir kz ocuuydu.
Han Mirgeni grdnde
gerekten:
Kz ilbek, tuyux past,
Gc pek ulu, gizli bal,
Klk kz polan poltr.
Yiit bir kii olmutu.
Xacan tusta Xan Mirgen
Han Mirgen, ne zaman
3625 Ax saraatt Ay Ar xst
Alp xonarn pl salan.
Evleneceini anlad
Ay Ar xst snap krgende,
Ay Ar kz gerekten grdnde,
Artx poltr Xan Mirgenne,
Han Mirgenden iyidir.
Ar sast, kp plgc,
yi dnceli, birok aksakal,
3630 als kz aban paarl,
Deerli kii, iyi cierli,
ks kz nmzax rektg,
ksz insan, yumuak yrekli,
Annaar Altn aax xsxa,
Bu yzden Altn aah kza,
Kilp, pols it para.
Gelip, yardm ediyor.
Altn Xarlxt snap krgende,
Altn Harlh grdnde gerekten
3635 Anz stol kistndeg
O masann stndeki
Alptar sazn le plettr.
Yiitlerin fikrini aka bilmektedir.
Alp Xan Mirgen Altn aaxta
Yiit Han Mirgen ve Altn

aahtan
355
Azr xanatt lannaar suran.
ifte kanatl ylanlar sordu.
Altn stolda turp,
Altn masadan kalkp,
3640 Alptar, idnzp,
Yiitler hep beraber,
Ax payzana sara pasxannar.
Ak saraydan dar ktlar.
Altn ta ziin aza tartp,
Altn dan sisini ap,
Andar kire pasxannar.
Oraya girdiler.
An stnde ay-kn sustala.
Dan stnde ay ve gne parldar.
3645 Altnna st palnap tur.
Altndan olan ii parldar.
Azr xanatt xara lan
ifte kanatl kara ylan
Anda atatxan poltr.
Orada yatmaktadr.
Aaa, parp, izen pirgenner.
Yiitler oraya gidip selam verdiler.
Azr xanatt xara lan,
ifte kanatl kara ylan,
3650 Xan Mirgenn tanp td:
Han Mirgeni tanyp dedi:
Min stmde odr rerge
Benim stmde oturmaya muktedir
albax irn stnde,
Geni yurdun stnde,
Xara irn altnda
Kara yerin altnda
Alp sken ox polan.
Yiit doan yoktur.
3655 Sin ne sdazp, odrp,
Sen sadece dayanp ve oturup,
Azr xamcna sapxaz,
ifte kamyla vurursun,
Sin artx kstg ayalan
ok gl yaratlm olan sen,
Alp Xan Mirgen poltrz.
Yiit Han Mirgen olmalsn.
Azr xanatt lanna
ifte kanatl ylanla
3660 Anmcoxtazp, alptar
Vedalaan yiitler
Altn tada sxxannar,
Altn Dadan ktlar,
Ax payzaa krgenner.
Ak saraya girdiler.
Am na sanap krzeler
O anda saydlar ki
Altn aaxt irnde
Altn aahn yerinde
3665 Alt kn pol saltrlar.
Alt gn boyunca kalmlardr.
Altn Xarlx xs ooxtana:
Tays taa polza, suum par,
ok da derin olmayan suyum var,
abs taa polza, taam par.
ok da dar olmayan, geidim var.
356
aa ol xrinda urttbn,
3670 iit xannarna xosti irlgbn.
Sava yolunun tepesinde yaadm,

Gen hanlarla yan yanaym
irlg kz irspem,
Yurdu olan kii gibi yurdumu zlerim
Suuma sanp, suxsapam.
Suya hasret kalp, susarm.
ol parara txtanp,
Yola gitmeye hazrlanp,
Tim-tirglern timnenp,
Tm eyalarn hazrlayp,
3675 Ara urtta sxxannar.
Uzak evden ktlar.
Altn aax des paran.
Altn aah uurlad.
Altn sarnda attarn,
Altn sarna bal atlarn,
bek tnnerne sistp,
pek dizginlerinden zp,
on arali idektep irtkenner.
Halk arasnda yedekleyip ilerlediler.
3680 Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
Altn aax anmcoxtazxan,
Altn aah veda etti,
zer xati oxsanp alan.
Yiitleri er defa pt.
Ana Altn Xarlx xs,
Altn Harlh kz daha sonra,
k tumazn oxsanp alp,
ki dostunu pp,
3685 Altn kk kibne krp,
Xara irden kdrlp,
Kara yerden ayrlp,
Mnda xalan on stnde
Burada kalan halkn stnde
s xati ibre uup,
defa dnp dolaarak uup,
Ax pulutt altnda
Ak bulutun altndan
3690 Kk pulutt stnde sxxan.
Mavi bulutun stnden kt.
Krp turan on stne
Bakp durduu halkn stne
Kizek namr aap irtken:
isil isil yamur yamaktaym:
Altn Xarlx, uux paradp,
Altn Harlh, uup,
Aranp, lap irtt.
zlp alad.
3695 An xarax az pu irge,
Kzn gzya halkn stne,
Namr polp, aap irtken.
Yamur olup yad.
An soona zle
Ondan sonra birlikte
Attarn xosti tutxannar.
Hep beraber atlarn tuttular.
At sapca azr xamclarn,
Atlarna vurduklar kamlar,
357
3700 Xan tigrge sara tudp,
Gkyzne doru savurup,
Xat nana sapxannar.
Atlarn sert yanlarna aklatmlar.
s at arap oylaanda,
at da ahlanp tepindiklerinde,
Altn aaxt ir
Altn aahn yurdu
Teerben li tartl xalan,
Deirmen gibi ekildi,
3705 zk il abdl xalan.
Kap gibi salland.
Xara ir xaltras xalan,
Kara yer titredi,
Gkyz nefessiz kald.
Alptarn desken soonda,
Yiitleri uurladktan sonra,
Altn aax onna
Altn aah, halkna
3710 Aarl ax pdi pirgen:
Kymetli tler verdi:
Pske polsxan alptarn
Bize yardm eden yiitleri
Pr dee kz undutpazn.
Hi kimse unutmasn.
Ax talayn xastada ilbet onm
Ak denizin kysndaki tm halkm
Amr, iptg urtazn,
Salkl ve huzurlu yaasn,
3715 Pray iist ti r rer,
Tm yemekleri eite yiyiniz,
Pray kipt ti kizer.
Tm giysileri eit giyinin.
Altn aax, di ooxtanp,
Altn aah byle konuup,
Ax payzaa parp krgen.
Ak saraya girdi.
s alp paratxan plbes
yiidin gittiini bilmeyen,
3720 ig-arxta nime ol.
Aydnlk dnyada hibir ey yoktur.
Azrx ola itkende,
Nehrin azna ulatklarnda,
Attarn toxtada tartxannar.
Atlarn durdurarak ektiler.
Ay Ar, anmcoxtazp, sled:
Ay Ar, vedalap, syledi:
Xazx polzabs, xayns rgeybs,
Salkl olacaz, birlikte olacaz,
3725 Trg polzabs, toasxaybs.
Diri olacaz, tekrar karlaacaz.
Xan Mirgenzer matap krze,
Han Mirgeni her grdnde,
Xayran ree xaylp irtt.
Zavall yrei eriyip gitmektedir.
Xan Orba mn plbk xald.
Han Orba bunu anlad.
Xan Mirgenne Xan Orba xarndas,
Han Orba ve Han Mirgen kardeler,
3730 Anca-mnca polanda,
yle byle olduunda,
358
Ada irne itkenner.
Adaz Xara Xan,
Babalar Kara Han,
cez Xara Tarax,
Analar Kara Tarah
k palaz kiletkenn plp,
ki evladnn da geldiini anlayp,
3735 Aral snda xadartrlar.
Uzak tepede hayvan gtmektedir
Aral mallar, xalx on
Tm hayvanlar, halk boyu
Aral snzarox sxxannar.
Uzak tepeye doru kardlar.
Mala mal xozltr,
Hayvana hayvan katlr,
ona on xozltr.
Halka halk katlr.
3740 Aralda ins inp,
Dan zirvesinden inip,
Xalx arali trtle pastrp,
Halk arasnda drd birlikte
Ax payzaa krgenner.
Ak saraya girdiler.
Xara Xanna Xara Tarax
Kara Han ile Kara Tarah
Ast k palazn
Hznl iki evladn
3745 Altn stola odrtxannar.
Altn masaya oturttu.
As-tamaxt cez
Analar, onlarn a karnlarn
Aznadox timnep saltr.
Doyurmak iin bir eyler hazrlar.
Alnndazn am idp,
ncekileri imdi yapp,
Amdzn soonda idp,
imdikileri daha sonra yapp,
3750 Azranan araznda
Yemek esnasnda
Aarl ooxxa krgenner.
Koyu bir sohbete baladlar.
Trt knge ooxna odrp,
Drt gn boyunca sohbet edip,
Tnanara atxannar.
Dinlemeye koyuldular
Ax payzan tsnde
Ak sarayn iinde
3755 Apsax-iney ooxtasalar,
htiyarlar konuuyorlar,
Xara Tarax Xara Xana iskre:
Kara Tarah Kara Hana der ki:
r timne oolbs itt,
Olumuz yiitlik vaktine ulat,
p alp am xonzn.
E alp evlensin.
An alp xonca xz
Onun evlenecei yiit kz
3760 Ax saraatt Ay Ar,

Aarl nancn xz.
Ak sar atl Ay Ar,

Deerli dostunun kzdr.
359
Xan Mirgenge aar tustarda
Han Mirgene zor zamanlarda
Xzl igrenn sr rgen.
Kzl doru atn srd.
Olar nek mster osxas
Onlar inek boynuzlar gibi
3765 Ina nanc polarlar.
Dost ve arkadatlar.
Xacan Xan Mirgen usxunza,
Han Mirgen uyandnda,
Xalspin tlaazm iskrem.
Brakmayp dileimi sylerim.
Xat alza als oolbs,
Olumuz bir e alp gelse,
Xalanc toy iderbs.
Son dn ederiz.
3770 Xan Mirgen alara pararn
Han Mirgenin onu alacan
Ay Ar xacanox ple.
Ay Ar da bilmektedir.
Aca-tunma, tnanp alp.
Aa-karde dinlenip.
Alt azaxt oraanna turan.
Alt ayakl yataktan kalkt.
Suna, stne azanannar.
Su ve stle temizlendiler.
3775 Xan Mirgen tasxar sp krze,
Han Mirgen dar kp baktnda,
Xara Xan pabaz xalx onn,
Babas Kara Hann halkn boyunu,
Asta astatpin, suda suxsatpin,
Alktan acktrmayp susuzluktan

susatmad,
Maln simzn tallap sop,
Hayvann semizini ayrp kesip
Tamax paz timnedp,
Yemekleri hazrlayp,
3780 Tini prayzn azrap turtr.
Tmn dizginleyip besledi.
Xara Tarax ool Xan Mirgenge
Kara Tarah, olu Han Mirgene
ooxtapa:
der:
Amd sin, als oolbs,
Alp ir timne it pard,
p alp, xonara arir,
3785 Alp xonca ipn
Alacan eini
Amd saaa ooxtap pirim.
imdi sana anlataym.
Xnza alp xon sal,
Eer seversen evlen,
Xnmaza poz pl,
asta sin xonca kz,
3790 az prge pazlan
Yan bire eriti
360
Ax saraatt Ay Ar xs.
Ak sar atl sar kz.
An pabazna sin paba
Ina nanc polannar
Altn kngada pk pazp,
3795 Anda olar xol salannar:
Prsne ool ayalp trze,
Birinin olu olsa,
Prsne xs trp parza,
Birinin kz olsa,
Prktrp, urtattrara.
Xara Tarax altn knigan
3800 Altn stola alp salan.
Xan Mirgenner Xan Orba,
Xol salp, pazlan pkt
Kitab ellerine alp,
Tadrada xralar,
Seslice okuyorlar,
Taplada tanpalar.
Kitab anlyorlar.
3805 An krp, Xan Mirgen ooxtanan:
Pabam itken nimede
Babamn yapt iin
Par polbaspn tor min,
Olmasna kar deilim,
Ulular sana sast,
Undup, xya itpespn.
3810 Xan Orba acazna td:
Ax saraatt Ay Arda artx
Aydas xs tappass als acam.
Daha gl kz bulamazsn biricik

aam.
Artx kstg, plgc xs ol.
Tada knde andar pararbs.
3815 Altn Xarlx picebs kilerk.
Altn Harlh ablamz da gelir.
ir tim itkende, k xarndas
Akam olunca, iki karde
Xalx uyaa krbskenner.
Halk uykuya dald.
Tazrada ta atxanda,
Darda gn doduunda,
Xzar kilp kn sxxanda,
Kzaran gne doduunda,
3820 Alt azaxt oranna turp,
361
Suna uunp, stne azanp,
Altn stola odrannar.
Astaan xarnlarn tosxranda,
Altn masadan kalkp,
3825 Xat xuyaxtarn xatanannar,
Dayankl zrhlarn kuandlar,
Timr xuyaxtarn kiskenner,
Demir zrhlarn giyindiler,
Anmcoxtarn pirgenner,
Vedalatlar,
Ara urtta spara pasxannar,
Byk evlerinden ayrldlar,
Altn sarnda k att
Altn sarnda bal iki atn
3830 bek tnnerne siste tartxannar,
pek dizginlerinden zerek ektiler,
Aral mal araznca
Maln davarn srasnca
Amr pazp irtkenner.
Rahata geip gittiler.
k xarndas, tastxti sp,
ki karde, uzaklara yol alp,
k att xosti tudp,
ki at da birlikte gtrp,
3835 k xamcn tie sapxannar.
ki
kamy
birlikte
Aral sna sxxannar.
Yksek tepeye ktlar.
Aarx sarin krzeler,
leriye doru baktlar ki,
Ay Ar xst irne ittrler.

Ax azaa toldra ottaan mal
aklattlar
Ay Ar kzn yerine ulatlar.

Ak ovaya doldurarak, otlatt mal
davar
3840 Amr-xazx turan poltr.
Sakince durmaktadr.
Ax talay xastada urtaan on
Ak deniz kysnda yaayan millet
zen-xazx urtaptr.
Sasalim yaamaktadr.
ns tbniner tusta-
Yama aa indikleri srada -
3845 Kn xarasx pola tsken.
Gnee bir karanlk dt.
k xanatt kleg
ki kanadn grlts
k xulaxt tundra sapxan.
ki kula da sar etti.
k xarndas krer polzalar,
ki karde bakarlar ki,
Ax pulutt altnda,
Ak bulutun altnda,
3850 Kk pulutt stnde
Mavi bulutun stnde
362
Altn kk kiptg
Altn guguk donlu
Altn Xarlx pice uux kile.
Altn Harlh karde uup gelir.
Pu kzlern stnce
ki kardein stlerinde
s xati ibre uup,
defa dnerek uup geliyor,
3855 Xaynp, irge tsken.
Uraarak, yere indi.
Altn kk kibne sara pazp,
Altn guguk grnmnden syrlp,
Kardelerin yanlarna gelerek, elini

tuttu,
zere rp, izenn pirgen
Ardnca gelip, selam verdi
Klk k tumazna.
ki gzel kardeine.
3860 Aral snna ingenner,
Yksek tepeden indiler,
At palaca altn sarna
At baladklar altn sarna
k att palannar,
ki at da baladlar,
Ax payzaa krgenner.
Ak saraya girdiler.
zk azp, izen pirgenner,
eri girip, selam verdiler,
3865 rkn altap, mind salannar.
Eik atlayp, esenlik dilediler.
Ax payzan tsnde
Ak sarayn iinde
Ay Ar alzan poltr.
Ay Ar tek banayd.
Xol tudzp, izenneskenner.
Elini tutup, selamlatlar.
Altn stol stne
Altn masann stne
3870 As-tamaan Ay Ar salan,
Ay Ar yiyecekleri koydu,
Aalclarn odrtxan.
Misafirlerini oturttu.
As-tamaxt ariin leler,
Yemeklerini yiyorlar.
Ayran susxzn seler.
Ayranlarn iiyorlar.
3875 Altn stolda sxxannar.
Altn Xarlx ooxtan sxxan:
Aarl polan Ay Ar xs,
Kymetlim Ay Ar kz,
Sinne ooxtasa oom par.
Xayda daa oox polza,
3880 Tarnara ox polzn.
Krgnlk olmasn.
363
Talay kizre ps kildbs
Deniz aarak geldik
Tuan-an polardaar.
az tre ol pastbs
Ova geip geldik
an-tuan polar n.
3885 Xra azra ol sal kildbs -
Xarndas-tuan polar n.
Karde olmak iin.
Sn azra ol it kildbs
Da tepe aarak yol kat ettik -
Svat-xudaay polar n.
Dnrc olmak iin.
Azr tulunn xs palaz
ifte rgl kz evlad
3890 Aymaxxa parp urtira ayalan,
Darda gidip yaamak iin

yaratlm,
k tulun xs palaz
ifte rgl kz evlad
l irnde urtira ayalan,
Xalx on xosatxan xonii
Xara toraatt Xar Xann ool
3895 Xanna xzl igren att
Kandan kzl doru atl
Xan Mirgen tumam polar.
Sin paba Ax Xan
Xan Mirgenn pabazna
Xarndas osxas nanc polannar.
3900 armn arp eenner,
Pkln plp eenner.
Btn blp yediler.
Ana altn knigada,
Pk pazp, xol salannar:
Oolna xs trp parza,
3905 Prktrp, urtadara.
Ay Ar xs nandra:
Ay Ar kz syler:
Ax saraatt Ay Ar pozm
rge parbasxa ayalam.
Anda kirekteer oox ox polzn.
3910 Altn Xarlx alp xs
Yiit Altn Harlh kz
364
Ay Arn xstapa:
Ay Ar ikna eder:
Ar pozma kirtnmeze
Altn knigan peer al.
Anz irk le polbasta,
3915 Altn knigan al
Altn stolda aza tastaan.
Altn masada braklm.
Trtle, odrp alp,
Tazrada xralar,
Darya arrlar,
Taplada tanpalar.
3920 Altn Xarlx xaydi teen,
Altn Harlh kitaba baktklarnda
Ar daa di pazltr.
Ay Ar, paza polcaa oxta,
Ay Ar baka aresi olmadn,
s xarndasxa nandurd:
kardee syledi:
Pabam it salan ulu nimen
Babamn yapt byk iin
3925 Azra pazara arabas,
cem it salan ilbek kirekt
Anamn yapt bu byk i
Kizre pazara arabas,
Ulular pdren ulu lgn
Byklerin yapt bu byk

trenin
Tor irtp polbaspn.

3930 Pazp salan pktern
Karsna geemezsin.
Kitaptaki yazlmlar
Pazp xatap polbaspn.
Tekrardan yazamazsn
ptezp itken nimlern
Moynap parp polbaspn.
tiraz edemezsin.
Altn Xarlx ooxtand:
Altn Harlh konutu:
3935 ptg tlne kilsetkennde,
O xol prayzna pir,
Xan Mirgenn oxsanp al.
Han Mirgeni p.
Ay Ar prayzna xol tutxan,
Xan Mirgenne oxsanzp alan,
Han Mirgen ile pt.
3940 Xay par axs tamaan salp,
365
Pularn sylap sxxan.
Ay Ar xs timnen salanda,
Ay Ar kz hazrlandnda,
Ax payzana sara pasxannar.
Ak saraydan dar ktlar.
Ara urtt zin
Byk evin eiini
3945 Paza azlbasxa piktebzp,
Geip, kilitleyip,
Altn sarnzar pas kilgenner,
Altn sarna geldiler,
Pada turan s att
Sarnda bal duran atn
bek tnn siste tartxannar.
pekten dizginini zp ektiler.
Altn Xarlx tumazna ooxtaan:
Altn Harlh kardeine konutu:
3950 rkem-tumam, Xan Mirgen,
Sevgili kardeim, Han Mirgen,
Alan xatn Ay Arn
Evlendiin ein Ay Ar
Ara urtxa itrerge polzn.
Byk eve getiresin.
ptep xonca ipn
Karn olan evdeini
ne urtna itrerge polzn.
Ana evine getiresin.
3955 Min, srerde purun parp,
Ben, sizlerden nce gidip,
Toy-pay pilennep turarbn.
Debdebeli bir toy kuracam.
Altn kk kibne krgen,
Altn guguk donuna girdi,
Xara irden xanat saap,
Kara yerden kanatlanp,
Xan tigrzer xaynp sxxan.
Gkyzne kt.
3960 Ay Ar xs anda onna iskrgen:
Ay Ar kz orada halkna haber

verdi:
ir-albaxta xs pala
Baka yurttaki kz ocuu
alzan urtra ayalbindr,
Tek bana yaamaz,
Azraana xan polp,
A verene han olup,
Xadarana pig polp,
Mal sahibine bey olup,
3965 Min srerne urtaam.

Xada pr ti, amr urtaabs
Sizlerle birlikte yaarm.

Sizlerle birlikte eit ve huzurlu
yaarz
Xara slg xalx onm,
Gzleri gzel halkm boyum,
Xara Xann irnzer
Kara Hann yurduna
Mine xada pararzar.
Benimle birlikte gideceksin.
366
3970 rge parca timm itkende,
Evleneceim zaman geldiinde,
rge parara kilst.
Ere varmaya msaittir.
rge paratxan xs kz
Evlenecek olan kz
ne urtnda polbina,
Ana yurdunda deil,
rn irnde urtapa.
Kocasnn yurdunda yaar.
3975 Aymaxxa parara ayalan pozma
Darya gitmek iin yaratlan

kendime
Aymaxxa parara kilst
Darya gitmeye msait.
Aymaxxa paran xs kz
Darya giden kz
Ada urtnda urtabina.
Baba yurdunda yaamaz.
Aymax irnde urtapa.
Kendi memleketinde yaar.
3980 Asxrl rgen mallarm
Damzlk malm davarm
Xada parara polzn.
Hep birlikte gider olsun.
Amr urtaan irbste
Huzurlu yaadmz yurdumuzda
Ax porolar ayxalzn,-
Ak iekler sallansn, -
Azr xanatt xustar mnda
ifte kanatl kular, burada
3985 Kglep, sarnan irt turar.
Cvldap, akyp geerler.
ptg urtaan irbste
Gzel olan yurdumuzda
Kk porolar ayxal turzn, -
Yeil iekler sallansn, -
k xanatt xustar, kilp,
ki kanatl kular, gelip,
Sxtazp, lazp irt turar.
Alayp szlayp geer.
3990 Adam ir Ax talay
Baba topram Ak deniz
Amr ap tur xalar.
Sakince akar gider.
Ada palaz xs pozm,
Babasnn kz olan ben,
Aylanp, paza kilbespn.
Dnp yurduna gelmem.
cem ir Ax tasxl
Ana topram Ak ky
3995 ptg, amr tur xalzn,
Gzel ve huzurlu dursun,
ne palaz xs pozm,
Anasnn kz olan ben,
brp, peer kilbespn.
Dnp beriye gelmem.
as tuzmda rgen irde
Gen yamda gittiim yerde
axayaxtar ayxalar
iekler sallanr
367
4000 Olan tuzmda rgen irde
ocuk yamda gittiim yerde
Ottar kgers turar.
Otlar yeerir.
Pazp rgen min olma
Varp gittiim yolumda
Parbax past ottar zer,
Dall budakl otlar byr,
Paza kilp pu azlarda
Daha sonra bu ovalara gelip
4005 Pas rbespn xacan daa.
Her zaman gidemem.
Ax porol azlarm,
Ak iekli ovalarm
Ax tor li, aar turzn.
Ak ipek gibi yaylp dursun.
Kk poro se azlarm,
Yeil ieklerin yetitii ovalarm
Kk tor li, kger turzn.
Yeil ipek gibi gersin.
4010 An istp, xalx on
Ay Arn halk bunu duyup
Xarax astarn znan.
Gzyalarn silinmi.
Amr urtaan irlerne
Huzurla yaadklar yerlerden
Saay paratxan poltrlar.
Hepsi birden ayrlrlar.
rlezp rgen ll mal
Yukar doru kan ylk
4015 Kstezp irtken sarda,
Geerken kinemi,
Amr urtaan xalx on
Huzurlu yaayan millet
Xomznp irtken pararda.
Hznlendi.
Aral maln alnna kirp,
Maln davarn nne geip,
on-axs irne ks sxxan.
yi olan halkyla g etmi.
4020 Aral mal, xalx on
Mal davar ve tm halk
Aral sna as paranda,
Uzak tepeleri atklarnda,
Ax saraatt Ay Ar xs
Ak sar atl Ay Ar kz
Adaz irn aylanp krgen.
Babasnn yurdundan ayrld.
k xaraana as ap tsken,
Gzlerinden ya akt,
4025 Ax tor platna znp irtken.
Ak ipek al ile gzyan sildi.
s att xosti tutxannar,
at yan yana yrttler,
s xamcn tie sapxannar.
kamy aklattlar.
Ay Ar ir xaltras xalan,
Ay Arn yurdu titredi,
Xan tigr tb solxls xalan.
Gkyznn dibi soluksuz kald.
368
Alton kgne oynap para.
Altm yrla alnyor.
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
Alton kgne kgleskende,
Altm yrla oynadnda
ir stndeg trg nimen
Yeryzndeki canllarn
4035 Sa li xulaana sabl tura,
an sesi gibi kulaklarna yaylyor.
Tigr li kzrep xala.
Gk gibi grldyor.
O xulaxxa sraax krp,
Sa kulaa nlayarak girip,
Sol xulaxta sxxanda,
Sol kulaktan ktnda,
Xara Tarax tumazna ooxtaan:
Kara Tarah dostuna konutu:
4040 Aymaxxa paran k palam
Memlekete giden iki evladm
Aylanalar urttarnzar,
Yurtlarna dnyorlar
As-tamaxt piletep kree,
Yemeklerini hazrladlar,
Aymax onn xr kree
Yurdun halkn davet ettiler
l irne paran k palam
Yurtlarna gelen iki evladm
4045 br kileler iblernzer,
Evlerine geri dnyorlar,
As-tamaxt piletep kree.
Yiyecekleri hazrland.
l onn xr kree.
El yurdunun halkn davet ettiler.
At artna atlanp,
Birok ata atlanp,
Alton xann aylandra,
Altm han dndrerek,
4050 Toya toza onn xrp,
Yaplacak toya halk davet edip,
Alton alp parbsxan.
Altm yiit gidiverdi.
iton xann ibre rp,
Yetmi han dndrp,
Ulu toya xrp,
Ulu toya davet edip,
iton alp rbsken.
Yetmi yiit gidiverdi.
4055 olda kiletken s alp
Yolda ilerleyen yiit
Ort olda irtkenner.
Orta yoldan ilerlediler.
Xan Orban xzl xr ad
Xan Mirgenni adna s xulas,
Han Mirgenin atndan kula
Ay Ar adna k xulas
Ay Arn atndan iki kula
4060 Alnnda par turan.

k xs, attarn toxtada tartp,
nde gidiyor.
ki kz, atlarn durdurup,
369
Xan Mirgenne tie par sxxannar
Han Mirgenle beraber gittiler.
s at teep oylaanda,
at drt nala giderken,
Xalx on ooxtas xala:
Halk millet konuup durur:
4065 Xayran treen k xarndas
Gzel yaratml iki karde.
Xacan daa arlbin rce polzalar.
Ne zamanki onlar ayrlr olsalar.
abal sast alptar
Kt niyetli yiitler
Pularn xarap xalalar:
Onlar ktlerler:
4070 Xara irce rgennerde,
Kara yer stnde yaadklar

mddete,
Amr urtas pirbineler.
Rahat bir hayat srmesinler.
Artx alpt xolna
Bir ok yiidin eliyle
Azp-irtip lznner.
lp gp gitsinler.
Saasxan tspes sar azca,
Saksaann inmedii sar ova

boyunca ilerlerken,
4075 Xusxun tspes xuu azca paratxanda,
Kuzgunun yaamad boz ova

boyunca ilerlerken,
Ay Ar adn toxtada tarxan.
Ay Ar atn durdurdu.
Xacan tusta pu irce
ok nceden bu yer boyunca
Alp at oylap partr.
Ay Ar kz atla komutur.
Ay Ar xs ooxtan tur:
Ay Ar kz konuur:
4080 asta saaa polzara paran
Genken, sana yardma geldiim
Pu min pasta olm.
Bu benim ilk yolumdur.
Paza pdi xalanczn param,
Ve bu yzden kalannn gidiyorum,
Maaa xacan daa peer
Bana bundan sonra
Paza rerge kilspes.
Bundan byle yaamak uygun

olmaz.
4085 di ooxtanp, Ay Ar
Ay Ar byle konuup,
Xarax azn znp irtken.
Gzyan silindi.
Turan irde s atxa
Durduklar yerden ata,
ktep kilp, ks salannar,
Seslenip, drt nala ilerlediler,
370
Xsxrp kilp, xamc sapxannar.

4090 Aral snn stnde
Barp kam aklattlar.

Yksek tepenin stnde
Alp s at kilp turan.
atl yiit duruyor.
Paba-cez, Altn Xarlx picez
Ana ve babas, Altn Harlh

kardeini
Mnda xacanox xadartrlar.
Orada ne zamandr beklemektedir.
Xostap kilp, xol pireler,
Yan yana gelip, el verirler,
4095 zere pazp, izen pireler.
Ata binip, selam verirler.
Moynlarna xucaxtazp,
Birbirlerini kucaklayp,
s xati oxsans aldlar.
defa ptler.
Pular zle krzeler,
de bunlar grdklerinde,
Toya la on
Toyda biriken halk
4100 Xmsxa li xymxtas tur.
Alton xazann xosti turzp,
Toldra it xaynattrlar.
Altn sarna attarn palan
Ara urta krgenner.
Uzak eve girdiler.
4105 zk azp, izen pireler,
rkn altap, mind salalar.
Tarax tudnan apa xattar
Taraxtarn azap turlar
Taraklaryla gzelleirler -
Ay Ar xst slg sazn
Ay Ar kzn gzel salarn
4110 pti rp pastadlar.
Alton polan srmezn
Altm rgsn
Azr tulu ittler,
lg polan srmezn
Elli rgsn
k tulu ittler.
ki sa rgs ettiler.
4115 Sas toy itken sltaanda,
Sa kesme toyu yaptndan,
Ulu stol salld.
Alton stoln aylandra
Apsaxtarn odrttlar.
371
lg stoln ibre
4120 neylern odrttlar.
Yallarn oturttular.
Altn stoln kistnde
Altn masann banda -
Xan Mirgenne Ay Ar.
Han Mirgen ile Ay Ar vardr.
Paba-cez olarn xrinda.
Alp Altn aax xs
Yiit Altn aah kz,
4125 Aarl toya idk saltr.
Altn Xarlx toyna ustapa,
As-tamax stolda le,
Alton stoln aylandra rp,
Araa lep, iis salalar.
4130 Ilg stoln ibre rp,
iis salp, araa pireler.
Azax ox kzlern
Yryemeyen kiileri
Atna toya alalar
Atlarla toya tarlar
Xaraxna xomaylarn
Gzleri grmeyenleri
4135 idekne sya aldlar.
Toya lan tooza ona
Dne katlan tm halka
Altn Xarlx ooxtap tur:
Altn Harlh yle hitap eder:
Xan Mirgen tumamn
Han Mirgen dostumun
Pasta ulu toy pola.
lk byk toyu olmaktadr.
4140 Mnda pray on ti polzn
Buradaki tm herkes birbirine

eittir.
Kzde artx kz ox polzn,
Kimse birbirinden farkl deildir,
Pray ona toy idle.
Bu yzden herkes elenecektir.
Ana parp, xol tudp,
Daha sonra, ellerini tutup,
Xan Mirgenne Ay Arn alstapa.
Han Mirgen ile Ay Ar kutlar.
4145 Araa sken apsaxtar,
Rak ien ihtiyarlar,
irn nandrlada teep, segrseler.
Etrafta dnp, hoplayp zplarlar.
reet sken ineyler
arap ien yal kadnlar
Sarnas-klges reler.
Elenip duruyorlar.
372
Kskde salan toylar

4150 asxaa itre pol para.
Sonbaharda olan toylar

Yaza kadar ular.
asxaa itken toylar
Yaza ulaan toylar,
Kskn irtbk para.
Sonbahara kadar devam eder.
Xazan tb xala -
Kazan, dibine dek boalr -
Xalx on tarapa.
Halk millet dalr.
4155 Tostaz toozla
Bitmeyecek olan biter -
Tooza on tarapa.
Tkenen halk dalr.
Xan Mirgenn toyn maxtabas
Han Mirgenin toyunu kutlamayan
Pr dee kz ox polan.
Hikimse kalmad.
Iraxta kilgen aalclara
Uzaktan gelen misafirlere
4160 Azx ola pireler.
Yolluk teberi verilir.
anna kilgen aalclarn
Yakndan gelen misafirlerin
Paxprn azp, salar.
Esrikliini giderip, gnderirler.
Mnda ulu toy polann
Buradaki byk toyun olduunu
Pr dee alp ispindr.
itmeyen hibir yiit yoktur.
4165 Mnda axs pay toyn

Pr dee kz krbindr.
Buradaki gzel ve zengin toyu

Herkes grmemitr.
Aymaxta kilgen aalclar
Yurtlarndan gelen misafirler
Ara urtxa aylanannar.
Uzak eve geri dndler.
lde kilgen aalclar
Memleketlerinden gelen misafirler
4170 blernzer nanlaannar.
Evlerine yollandlar.
Altn stol kistnde
Altn masann banda
Xan Mirgenne Ay Ar,
Han Mirgen ile Ay Ar
Paba-cez olarna xosti,
Ana ve babas onlarla birlikte
s alp xs mndoxtar.
yiit kz da byledir.
4175 Xara Tarax ooxtap tur:
Kara Tarah konuur:
Ps, tuan-annar, mnda
Biz, yakn akrabalar, burada
Pastazn na ldbs,
lk olarak sadece toplandk,
Paza lzara kilspes.
Bundan baka toplanamayz
Sin, Altn Xarlx tumam,
Seni, Altn Harlh dostum
373
4180 Paza sin, Altn aax,
Ve seni, Altn aah
Ala xaraamna krbespn,
Ala gzmle gremem,
Tadl srern tllern
Sizin tatl dillerinizi
k xulaamna ispespn.
ki kulamla iitemem.
k tuma, Ay Ar kilnm
4185 iitter, srern tastabastar,
ki kardeim, gelinim Ay Ar Yiitler, sizleri brakmazlar,
Xacan daa xada polarlar,
Her zaman yannzda olurlar,
Aar-oba preede uuraza,
Bazen zntl olarak

karlarsanz,
Udur-tdr pols turar,
Size yardm ederler,
Paza srerne xosti odrp,
Bundan sonra sizlerle oturup,
4190 Pdi ooxtazara kilspes.
Byle sohbetler yaplmaz.
der toyn it saldbs,
Yaplacak toyu yaptk,
urtir urtast urtap aldbs,
Yaanlacak mr yaadk,
rke min palalarm.
Benim gzel evlatlarm.
Min dee ox pol parzam,
Ben olmasam bile,
4195 Altn Xarlx piceler
Altn Harlh kardein,
ce polar srerge.
Sizlere birer ana olur.
An szn istp rne.
Onun szn dinleyin.
Alp iitter sizn krzeler,
Batur yiitler fark ettiler ki
Apsax-ineyn xara pastar
Kocamlarn kara balar
4200 Ax xozana kiptel partr.
Ak tavannkine dnmtr.
Altn Xarlx picezne td:
Altn Harlh ablasna dedi ki:
Sin oo, als picem,
Biricik ablacm, senin dediklerini
Min lgence undutpaspn,
lene dek unutmayacam,
Xazx polzabs, krzerbs,
Salkl olunca, grrz,
4205 Trg rzebs, toazarbs.
Gl yaaynca, rastlarz,
Altn masadan kalkp,
iste-picezn xucaxtanp,
Enite ve ablasn kucaklayp,
Alt xati oxsanp alan.
Alt defa pverdi.
Ana iitterne anmcoxtazp,
Daha sonra yiitlerle vedalap,
374
4210 Xarax azn znp irtken.
Gzyan silindi.
Altn aax xs prayzn,
Altn aah kz hepsini,
dk xucaxtanp, oxsanp alan.
Kucaklap pm.
Ara urtta sara pasxannar.
Uzak evden dar ktlar.
bre xarax tastap krzeler,
Etrafa gz atp grrler ki,
4215 Ay Arn aral mal,
Ay Arnn mal davar
Xalx on xacanox kilp,
Halk boyu hep gelip,
Mala mal xozltr,
Mala mal katlr,
ona on xozltr.
Boya boy katlr.
Altn Xarlxna Altn aax
Altn Harlh ile Altn aah
4220 Toozlbas anmcox pirdler.
Defalarca veda ettiler.
Altn Xarlx xs,
Altn Harlh kz,
Altn kk kibne krp,
Xara irde kdrlp,
Pu irn s xati ibre uup,
Kara yerin stnde defa dnerek

uup,
4225 Ada irnzer parbsxan.
Baba yurduna vard.
Altn aax, adna mnp,
Altn aah, atna atlayp,
on arazn opasna,
Halkn arasnda ilerleyerek
Mal arazn paztna parp,
Hayvanlarn arasnda yryerek

gidip,
Aral sna sp,

4230 Adna xamc saabsxan.
Yksek tepeye kp,

Atna kamy aklatt.
Xara ir xaltrap xalan,
Kara yer yerinden kalkt,
Xan tigr solxlp xalan.
Gkyz soluksuz kald.
r, tim tnanmaan kzler,
Uzun mddet dinlenmeyenler,
Ara urtxa krp,
Byk eve girip,
4235 Tzek-astxtarp salnp,

adp, pik uzubsxannar.
Yatak dek hazrlayp,

Yatp, iyice bir uyku ektiler.
375
Tnanp uzaan alptar
Dinlenip uyuyan yiitler
Tn xaraazn tnep xonalar,
Gecenin karanlnda gecelerler,
Ay xaraazn ara xonalar,
Ay karanlnda gecelerlerler,
4240 Tazrada ta atxanda,
Darda gn doduunda,
Xzarp kilp kn sxxanda,
Gne kpkzl olup ktnda,
Alt azaxt oranna turp
Altn stol kistnde odrp,
4245 As-tamaxt leler.
Yemek yiyorlar.
Xara Tarax cez
Kara Tarah anas
Han Mirgene syler:
rkem-palam, Xan Mirgen,
Alp kz ada urtnda
Yiit kiiye, baba yurdunda
4250 Amr urtir ox polan.
Huzurlu hayat yoktu.
r kzeee ine urtnda
Er kiiye ana yurdunda
stg urtas ox polca.
Gzel bir hayat olmad.
rkem-palam, Xan Mirgen,
Mnna aar par polar
Bundan etini vardr
4255 Tos tln ol sarinda
Dokuz nesil arasnda
Xara toraatt Xazr Xan.
Kara doru atl Hazr Han.
Xann stlg, xara sast,
Kan iici, kt niyetli,
Xalx onn xaltrata,
Halk boyu titretir.
lbetk onn ireelepe.
Tm halka eziyet ektirir.
4260 Xamc krbin, xarax az tkpin
Kamlanmayp, gz ya dkmeden
Xalx on kn irtrbine.
Halk gn geirmiyor.
Xazr Xan onn astata,
Hazr Han halkn acktrr.
Knn suda suxsata.
Halkn susatr.
axs kip kiksen alpt kibn alp,
yi giyimli yiitler gibi olan yiit,
376
4265 Azr xamcna sox sala.
ifte kamyla vurur.
Payram knnerde tnandrbin,
Bayram gnlerinde dinlendirmez,
rteenne iirge tondra.
Sabahtan akama dek altrr.
Xazr Xann xalx on
Hazr Hann halk boyu
axs urtas urtabina,
yi bir hayat yaamaz
4270 Knn ariin krbine,
Gnn aydnln grmez,
Xazr Xann xarapa.
Hazr Han lanetler.
Xara toraatt Xazr Xan
Xcx aana rgen kz,
iddetli savala yaayan kii,
Kz xappas alptarn
G yetirilmeyen yiitlerin
4275 Kp mallarn sr para,
Tm mal davarn srer,
Xalx onn al para,
Boyunu milletini alr,
Alton xann albann ala,
Altm handan vergi alr,
iton xann iizn pe.
Yetmi hann an yer.
aalap alan alptarn
Dvp savat hanlar
4280 Azr xamcna soxa,
ifte kamyla cezalandrr.
zg timrne rtepe.
Scak demirle yakar.
ir stndeg kp alp
Yeryzndeki birok yiit
An xolnda xul-alc pola.
Onun elinde kul kle olur.
Mnda paban ir xald.
Burada babann yurdu kald.
4285 Amd pst malbs srerge,
imdi bizim malmz srmek,
Xalx onbs alara
Halkmz boyumuzu almak
Xazr Xan aa timnepe.
Hazr Han sava hazrlndadr.
An andaox xara sast
Onun byle olan kt niyetli
Xan Xarta ool par.
Han Harta isimli olu var.
4290 Ol xara aza rce,
O, kt hkmle yaad,
Ar kstg ayalan alp.
Saf gle yaratld.
Sin anna tuds salza,
Sen onunla savamaya kalksan,
Ar kz sin xappas,
Senin saf gcn onunkine ulamaz
lbek kz sin itpes
Ulu gcn onunkine yetmez -
4295 Sinne artx ayalan alp.
Senden daha iyi yaratml yiittir.
377
Xazr Xann an aazna
Hazr Hann agzl savan
Ara urtta pastrbin,
Byk evde bastramazsn.
Ancox irnzer purnir kirek.
nce onun yurduna gitmek gerekir.
als tuma Xan Orba
Biricik kardein Han Orba
4300 Xada parar sinnek.
Seninle birlikte gider.
An szn istp rerz.
Onun szn dinleyip gidersin.
Xazr Xann irnzer
Hazr Hann yurduna
Altn Xarlx pice pn
Bugn Altn Harlh ablan
Altn aaxta pardlar.
Altn aah ile gittiler.
4305 Srer dee pnk parar.
Siz de bugn gidin.
rke min k palam,
Benim sevgili evlatlarm,
Srern slg xaraxtarn,
Sizin gzel gzlerinizi
Sybap skrgen pastarn
Okayp byttm balarnzn
Xalanczn min krem.
Sa olduunu ben gryorum.
4310 urtir urtast urtap aldbs,
Yaanas hayat yaadk,
azir ast azap aldbs.
Sakl ya yaadk.
Xazx-amr aylan kilzer,
Salkl bir ekilde geri dnseler,
Pst lgen sgbst
l bedenlerimizi
ptep txtap salarzar.
abucak gmverirler.
4315 k xarndas tastaspaar.
ki karde ileri atlrlar..
Xat xuyaxt xatanalar,
Kuvvetli zrhlarn kuanrlar,
Xapayna kiseler.
Aceleyle giyinirler.
Timr xuyaxt timnepeler,
Demir zrhlarn hazrlanyorlar,
4320 Tabranca kiseler.
Hzlca giyinirler.
Alp atca tnn xoston
Kullandklar canl oku
Altn zepke sunannar.
Altndan ceplerine soktular.
Alp sapca molat xlst
Savurduklar demir klc
Nannarna artnannar.
Yanlarna aldlar.
4325 ce-pabazna, Ay Ara

Toozlbasxa anmcox pirdler,
Ana babasna ve Ay Ara

Bitmemecesine veda ettiler,
378
Undulbasxa xucaxtazp aldlar,
Unutmamacasna kucaklatlar,
Ara urtta sara pastlar.
Uzak evden ktlar.
At palaca sarn tznde
At balanan sarnn ortasnda
4330 Xara Tarax celer,
Analar Kara Tarah,
k palazn xucaxtanp,
ki evladn kucaklayp,
Ilap-sxtap ooxtanan:
Alayp szlayarak konutu:
stme sxxan k palamn
imden kan iki yavrumun
k xaraxxa paza krbespn.
Gzlerinden baka bir ey grmem.
4335 Paarmna sxxan k palamn
Karnmdan kan iki yavrumun
Srayn paza krbespn.
Yznden baka birey grmem.
Ap turan Ax talay
Akmakta olan Ak deniz
Ap turar ornnca,
Yatanda akt mddete,
Azp-lp parzabs,
lp gideriz,
4340 Pas rbesps pu irde.
Bu yerde zaman geirmeyiz.
Toptayp turan Ax tasxlbs
Sarslp duran Ak damz
Toptayp turar xacan daa,
Her zaman sarslr durur,
Toozlp, lp parzabs
lp bitip gideriz
Paza krbesps Ax tasxln.
Ak kyy bir daha grmeyiz.
4345 Ana paran xustar,
Sr halindeki kular,
asx itse, aylan kiler.
Zaman gese dner gelir.
lp paran pozbs
lp gideriz hepimiz.
Aylanmasps xaca daa.
Hibir zaman dnmeyiz.
Aylanp rgen ollarbsxa
Dnp geldiimiz yollarmzda
4350 Ax porolar, zp ayxalar.
Ak iekler, byyp sallanrlar.
Azp-lgen irbske
lp gittiimi yurdumuza
Arn na palas zp xalar.
Ard amur iinde kurur kalr.
brp pasxan irbske
Yurdumuza dnp geldiimiz
Kk porolar, zp, ayxalar.
Yeil iekler, byyp, sallanrlar.
4355 rtp-lcen irbske
lp geeceimiz yurdumuzda
mestg palas zp xalar.
Para para olan amur kurur kalr.
Xayran k palamn xaraan
Benim iki gzel evladmn gzyle
379
Undutpasxa krp alim,
Unutmamacasna greyim,
Xayran k palamn tosxanca
Benim iki gzel evladm doyasya
4360 regme paznp alim.
Gsme bastraym.
k palazn ce kz,
Kara Tarah, iki evladn
Xucaxtanp, reene paznan.
Kucaklayp, gsne bastrd.
Xarax asxa xarlxxannar,
Gzyana bouldular,
Xarax suuna purluxxannar .
Gz suyuna bouldular.
4365 k xarndas pabazn krzeler,
ki karde babalarn grdklerinde,
Eek saal imen pastr,
ene sakal omzuna dkmtr,
Naax saal parnn aptr,
Yanandakiler omzunu rtmtr,
Xara paz xazar partr
Kara ba aarmtr
Alpt kirz pol partr.
Yiidin yals olmutur.
4370 cezn xara paz,
Anasnn kara ba
Ax xozan li, aar partr,
Ak tavan gibi, aarmtr,
Aylanannarnca, xadar polbin,
Onlar dnnceye kadar,
lp pararn sizn salannar.
ldn fark ettiler.
An plp, k xarndast
Bunu anlayan iki kardein,
4375 Xat rekter xayl tsken,
Sert yrekleri eridi,
To rekter torl tsken,
Donmu kalpleri zld,
Xarax astar saalap tsken,
Gzyalar alayp akt,
Ax tor plattarn sarp,
Ak ipekten mendillerini karp,
Xarax astarn znannar.
4380 Xan Mirgennem Xan Orba
Pada turan attarn
Bal duran atlarnn
bek tnn siste tartxannar;
pekten dizginlerini zdler;
Pizle xoltxtazp,
Bei birlikte kol kola girip,
on arali amr pazp,
Halk arasnda rahata gidip,
4385 Mal arali iptep pazp,
Mal davar arasnda abucak geip,
Aral snzar sxxannar.
Yksek tepeye ktlar.
Xalx on, aral mal
Halk millet, mal davar
Xada des parannar.
Beraberce uurladlar.
380
Kir apsax-ineyne xada

4390 Xalx on las xalan.
htiyar aksakal ve ninelerle birlikte

Boy millet alad.
Xan Mirgen onna axaan:
Han Mirgen halkna seslendi:
Ps aylanp kilgence,
Bizler dnp gelinceye dek,
Amr, xazx urtaar.
Salkl ve huzurlu bir ekilde

yaayn.
Xalanczn xucaxtanzp,
4395 Alt xati oxsansxannar.
Kalanlar kucaklayp,
Alt defa ptler.
Aral snda k xarndas,
Uzak zirvelerde iki karde,
Xamc sabara aratpin,
Atlar kamlamad,
Arin paztna parannar,
Yava admlarla gittiler,
s xra asxanda,
bahe aldnda
4400 s ulat kiskende,
kula geildiinde
k att xosti tudp,
ki at yan yana gtrp,
k xamcn tie sapxanda,
kisine de kam aklattnda,
Kara yer titredi,
Xan tigri solxls xalan.
Gkyz havasz kald.
4405 k at, teep, oylap paranda,
ki at birlikte topra sarstnda,
ir stn on, istp,
Yer yznn halk, bunu duyup,
k xarndas xatabox
ki kardein yeniden
orx sxxann pl salalar.
lerlediini anlarlar.
4410 Alton kgne sablatxanda,
Altm yrla alndnda,
Altn tktg alton kk
Altn donlu altm guguk
Alton kgne kglepetkende,
Altm yrla akdnda,
Aral snda paba-cez
Yksek tepelerdeki ana babas
Aya-oostarn sabn xalannar.
Sevindiler.
4415 Ana aylanp, xalx ona
Oradan dnp, boya
Xalanc axn pirgenner:
Dier tleri verdiler:
Maln simzn tallap sonar,
Hayvann besilisini seip kesin,
Asta prdeez astap rbezn,
Hi kimse a kalmasn,
381
Suda prdeez suxsabazn,

4420 Xara aza kz rbezn.
Hi kimse susuz kalmasn,

Kt idareli kii hi olmasn.
Xarax astarn znp ala,
Gzyalarn silinerek,
Ara urtsar krgenner.
Byk eve girdiler.
Oylaan attarn Xan Orba krze,
Han Orba ahlanan atlarn grr ki,
Xr ad s xulas alnnda para,
Kr at kula nne dek geliyor,
4425 Xan Mirgen acaz xomznar tp,
Han Mirgen aas kzar diye
Adn toxtadp, tie par sxxan.
Atn durdurup, yanna yaklar.
Arast ax azlar
Acnas ak ovalar
Attarn soonda kp xala.
Atlarnn ardnda kalr.
Klenstg kk azlar
Sevilesi yeil ovalar
4430 Klkter soonda kp xala.
Yiitlerin ardnda kalr.
Azr xanatt xustar
ift kanatl kular
k xarndast krerge tp,
ki kardei grmek iin,
s kn aznada uup,
gn boyunca vaktinden nce

uup
Ay-soonda at xalalar.
4435 Aas salaaznda odrp,
Ayn yatarlar.
Aa dallarna konup,
Kgles, sarnas xalalar.
tp, birlikte elenirler.
Ala arsaxt anar,
Alt kn aznada oylap,
Alt gn boyunca vaktinden nce

ilerleyip,
Ay-soolarna at xalp,
4440 Pzk talar stnde turp,
Hemen yatp,
Byk dalar stnde durup,
Paran na ollarn kr xala.
Gidilen yollar grrler.
k at xara irn
ki at, kara topra
Xazi teep oylaanda
Beraberce sarstklarnda
Xara irn palazn
Kara yerin amurunu
382
4445 Xan tigrge saralar.
Gkyzne sratrlar
Xara palas araanda,
Kara amur sradnda,
Ay-kn xaraan tulap para.
Ay ve gne karanla brnr.
Piltr pasxa sular kiseler,
Nehrin azn sular kaplar,
Pil pasxa talar asalar.
Belin snrn dalar evreler.
4450 Ada urtn aar iteler,
Baba yurdunu deerli klarlar,
Aymax irne annap turlar.
El yurduna yaklarlar.
ne irn kider iteler,
Ana yurtlarna giderler.
l irne idp turlar.
Memleketlerine ularlar.
Ulu olda krzeler,
Byk bir yolda grdklerinde
4455 Udaa Xazr Xann irnzer
Sklkla Hazr Hann yurduna
Kp kstg alp parca poltr,
Pek gl yiit gitti,
Ada urtna aylanp nanan
Baba yurduna geri dnen
Pr dee alp ox poltr
Burada hibir yiit yoktur -
Prayz anda azp ltrler.
Oradakilerin tm lp gitmitir.
4460 r-axslar, izerlg atxa mnp,
Yiidin iyileri, koumlu atlarna

binip,
Xazr Xann irnzer kp partr.
Hepsi Hazr Hann yerine varrlar.
ne urtnzar ibrp nanan
Ana yurduna dndklerinde
r-axsz pr dee ol.
Hibir iyi yiit yoktur.
Aral sna sxsalar,
4465 Xazr Xan irne ittrler.
Hazr Hann yurduna ulatlar
Pu irde nime pola tp,
Burada neler var diyip,
Xarax salp krzeler,
Gz atp baktklarnda,
Altn Xarlx piceler,
Altn aax alp xs
Yiit kz Altn aah
4470 Xazr Xann irnde
Hazr Hann yurdunda
Ulu tuds itettrler.
Byk bir kavgaya tututular.
k xarndas, atta tzp,
Han Mirgen ile Han Orba atlarndan

inip,
Palabin, pos salbzp,
Atlarn balamadan yryp,
383
ns tbn tskenner.
4475 Xan Orba xs acazna ooxtapa:
Sin, aca, xazr aana tudzar,
Aaya doru indiler.

Han Orba kz aasna konuur:
Sen, aam, byk kavgada
dvrsn
Xazr Xann artx ayalan
Hazr Hann iyi yaratlan
Xan Xarta oolna min tudzam.
Han Harta oluyla dveceim.
Xan Mirgenne Xan Orba krzeler,
4480 Xara Xann irnzer parara
Kara Hann yurduna giderek
Xazr Xan snap taa aa timneptr.
Hazr Hanla gerekten savat.
Altn Xarlx piceler,
Kardeleri Altn Harlh ile
Altn aax alp xs
Yiit Altn aah kz
Artx kstg alptarna
Pek kuvvetli yiitlerle
4485 Aydas tuds ittrler.
Pek iddetli mcadele ettiler.
Xat itter xayl tstr,
Kuvvetli vcudu eridi,
To itter torl tstr,
Buz gibi sert vcudu zld,
Alp sapa molat xlzn
Yiidin savurduu demirden klcn
Xan Mirgen, sara tartp,
Han Mirgen, kaldrp,
4490 Xan tigrge sara tutxan;
Gkyzne doru tuttu;
Xazr aan arazna krp,
iddetli savan iine dalp,
Aar pararda alton alp,
Altm yiit oraya geldiinde,
Peer kilerde, iton alp
Yetmi yiit buraya geldiinde
Pazn ze saap tastapa.
Bann stne vuruyor.
4495 Artx kstg Xan Orba xs,
Pek gl Han Orba kz,
ns tbn pas parp,
Aaya doru yol alp,
Ara urtxa kre salan.
Byk eve girdi.
Admn atp, selam verdi,
rkn altap, mind salan.
eri girip, esenlikler diledi.
4500 Altn stoln kistnde,
Altn masann banda,
Tasxl tze, alp somn,
Da gibi, yiit misali,
Alp tze, tasxl somn
Yiit gibi, da misali
Alp, odrp, azran tur.
Yiit, oturup, yemek yer.
384
Xst izenne ize pirgen,

4505 Mindzne mind itrgen.
Kzn selamna karlk verdi,

Selamna esenlik getirdi.
Pu alp Xazr Xann ool,
Bu yiit Hazr Hann olu olup,
Xara sast Xan Xarta, poltr.
Kt niyetli Han Hartadr.
Artx kstg ayalan alp
Pek gl yaratlan yiit
Stol kistne tura tsken,
Masann bandan kalkp,
4510 Aba li azpa,
Ay gibi bryor,
Pr li ulupa:
Kurt gibi uluyor:
Xara irn stnde
Kara yerin zerinde
Paba Xara Xan xalan polan.
Baban Kara Handr.
Srer pu irzer kilben polzar,
Sizler buraya gelmemi olsaydnz,
4515 Tada srern irzer parp,
Tan vakti sizin yurdunuza gelip,
Aral mallar srerckpn,
Malnz davarnz srecektim,
Xalx onnarn alarcxpn,
Halknz boylarnz getirecektim,
Srern xul-alc iderckpn.
Sizleri kul kle edecektim.
An istp, Xan Orba xs
Han Orba kz bunu duyup,
4520 Tarnmas poz kpelen sxxan
Kzgn olmasa da fkelenmi,
kpelenmes poz kpelen sxxan,
fkeli olmasa da kzm,
Xosti pas kilp, ooxtanan:
Onun yanna varp, konumu:
Xan zp tospas pabana xada
Kan imeye doymayan babanla

birlikte
Xalx on xann settrzer.

4525 lbetk onn idn
Halkn boyun kann itiniz.

Tm halkn etini
t l tospas pabana
Et yemee doymayan babanla
Xada trge pettrzer.
Birlikte canl canl yediniz.
Xazx kzlern adana xada,
Babanla birlikte salkl kiileri,
Xamcna sop, drettrzer.
Kamyla dvp, ldrdnz.
4530 Artx kstg ayalp sken
Pek gl yaratlp byyen
Alp art Xan Orba pozm
Pek yiit Han Orbaym ve
Ar tna iderge kildm.
Yiit canna ulamaya geldim.
A li urtaan urtastarn
Hayvan gibi idame ettirdiin
385
hayatn
Adararbn png knde.
4535 pti ox urtaan urttarn
dererkpn xs pozm.
Bugn bitireceim.
Dzensiz idame ettirdiin hayatn
Darmadan edecek olan kz,
benim.
Xan Xarta nandra:
Han Harta cevap verir:
Pu timge teere urtap,
Bu zamana kadar yaadm,
Adam irne alp kp kilp,
Baba yurduma birok yiit gelip,
4540 Aral snna prdeez aspaan.
Hibiri zirvelerden aamamtr.
Aral sndox ox itebs.
Yksek tepeden de geen yoktur.
Ara urtxa amr krgen
Byk eve sasalim giren
pasta alp sin polaz.
lk yiit sen olmaktasn.
nem irne ir-klkter kilce,
Ana yurduma gelecek yiit erler,
4545 Aral snna indrbecems.
Yksek zirveden inemezler.
ns inp, inem urtna
Anamn yurduna doru, ini inip
r-axsz pr dee krbeen.
Girebilmi hibir iyi yiit yoktur.
nem urtna iptep krgen
Anamn yurduna girebilen
pastaz - Xan Orba xs.
lk kii, Han Orba sensin.
4550 Pr sste k sske parannar,

k sste s sske talas-sgs sxxannar.
Bir laftan dierine getiler,

ki laftan ncs kavgaya
dnt.
Xan Orba sgp-klp paranda,
Han Orba svp glerek gittiinde,
Xan Xartan kpe-reen tre tpe,
Han Hartann kinli yreini geer
Aaa sdas polbin, alp aydaz,
Yiidin gc ona yetmez,
4555 Stolda azra segrp,
Masann zerinden zplayp,
Xst alnna tura tsken.
Kzn nnde belirdi.
Xs-axs ir-klkt xaraana,
Kzn iyisi, yiit erin gzne
Xaxr kilp, tkrgen.
Kakrp, tkrd.
aa-pasta xabsxannar,
Yaka paa kaptlar,
4560 albax pilde tudsxannar,

Ara urtaa sara srteskenner.
Geni bellerinden savatlar,

Uzak evden dar srklendiler.
386
Tos knn paznda, iptep tudzp,
Dokuz gn boyunca, devaml

dvp,
Ax azda tolas-tuds sxxannar.
Ak ovada dne burkula

yuvarlandlar.
Aylanp axxan an sularn,

4565 Art irde tuli pazp,
Dnp akan takn sular,

Birok yerden
Ax azzar asxannar.
Ak ovaya aktlar.
Yuvarlanp duran dalar
azaa aya tepkenner.
Ovaya ve bo yerlere ittiler.
Alp kz mngen adna
Yiit kiinin, bindii atyla
4570 Amr pastrar ir xalbindr.
Rahata getii yer kalmad.
r kz, izerlg adna odrp,
Yiit kiinin, koumlu atna binip,
ptep pastrca ir xalbindr
Dzene soktuu yer kalmad.
Pray unada tali pastrlar.
Tmn paralayarak ilerlediler.
Xazr Xann xalx on,
Hazr Hann milleti,
4575 rnp, ooxtas tur:
Sevinip, konuur:
Xayran treen Xan Orba xs,
Gzel yaratml Han Orba kz,
Xan Xartan tnn sen polzan
Han Hartann cann alsaydn
Xalx on sin alstircx.
Halk millet seni tebrik edecekti.
Xan Orba xs plp turza,
Han Orba kz bunu anladnda,
4580 Pn tos kn toladr.
Bugnle birlikte dokuz gn doluyor.
Xan Xartaa ol ooxtand:
Han Hartaya konutu:
Par-ox kzn paza salp,
Btn kuvvetini bana verip,
ox kzn odaa salp, sren.
Az olan gcn bacaklarna verip,

dayan.
Ay-kn ariin krp al,

4585 on xarax azn paza tkpess,
Ayn ve gnein nurunu grp,

Halk, gzyan da dkmesin,
Azr xamcna ox polbass.
ifte kamyla lmezsin.
Alp xs ir aydazn
Yiit kz er gcyle
ns tbn t para,
Aaya doru iner,
Ta oar tstep para,
Dan yukarsna kar,
387
4590 Xara irde slge tarta,
Kara yerden yukarya eker,
Xastx pazn xabndrbad,
Kabuk ban kaptrmad,
Tablat pazn tartndrbad,
Erke sakaln ektirtmedi.
Gkyzne doru karp,
Ar tnn sara,
Saf cann kararak,
4595 Xara pazn ize sapxan.
Kara ban kopard.
An krgen xalx onn
Onu gren halkn milletin
Xan grbes sraynda
Kan yrmez yznde
Xan grp irtken,
Kan yrr olmu,
Klbes xaraxtar klp irtken,

4600 rnmes postar rnskenner.
Glmeyen gzleri gld,

Sevinmez insanlar sevindiler.
Xazr Xann pray on
Hazr Hann tm halk
Xan Orban, maxtap, alstaan.
Han Orbay tebrik edip alklad.
Aylanp, pas sxxanda,
Dnp, ktnda,
Aya tabztazlap irtken.
Han Orbay alklam.
4605 Xara irn stnde Xan Orba
Han Orba, kara yerin stnde
s aylandra saptran, -
defa dnp dolat, -
Pu timge teere alpxa
Bu vakte dek yiidin
Pastazn na t saptrd.
lk defa cann ald.
Azaxxa tura pazp, krze,
Ayaa kalkp, grr ki,
4610 Xara toraatt Xazr Xan saptr.

vurmaktadr.
An krp, Xan Orba xst
Bunu grp, Han Orba kzn
Aynaz tutxan, kpez turan.
eytan tuttu, ldrp fkelendi.
Xosti pas kilp, ooxtanan:
Yanna gelip dedi:
Xol dzn xolnaox nandrca,
El borcunu elinden de dndrd:
4615 Ort pirgen ree toldra pirbes,
Yar veren fincana doldurmaz,
Toldra pirgen iree ort pirbes
Doldurulan fincana yar vermez
Alp Xan Orba xs polcamn.
Alp Han Orba kzm.
Sin mry irt pard,
Senin zaferin ge oldu,
Am min xolmn krerz.
imdi benim elimi grrsn.
388
4620 Xan Orba xs o xoln
Han Orba kz sa elini
Xan tigrge sara tutxan
Gkyzne kaldrd.
An krp, xalx on
Bunu gren millet boy
Udur-tdr ooxtasxan:
Hep beraber konutu:
dst trge petken,
Etimizi canl canl yiyen,
4625 Xanbst trge setken
Kanmz canl canl ien
Xara sast Xazr Xann
Kt niyetli Hazr Hann
Ar tnna ite polza,
Saf canna ulam olsa,
Ayna kn, xonmin, sal turarcx.
Gn gemeden brakrd.
Xazr Xana aday daa anmas.
Hazr Hana kpek bile acmaz.
4630 Xan Orba, alp xs,
Han Orba yiit kz,
O xoln tzrgende,
Xan Tigrn xara pulud,
Gkyznn kara bulutu,
Xola tartlp, irzer tsken.
Ele ekilip, yere indi.
Alp xst o xol tskende,
Yiit kzn sa eli indiinde,
4635 Xosto li xoolap tse,
Ok gibi vzldar,
Srn li sxtap tse.
Islkl ok gibi uulduyor.
Mn krp, xalx on
Halk millet, bunu grp
Xayxazp ooxtasxan:
arp konutular:
Xan Orban xolna sdap turca
Han Orbann gcne dayanacak
4640 Xara irn stnde
Kara yerin stnde
Xara past alp ayalbaan.
Xazr Xan an xolna azp-ler.
Hazr Han onun gcnden lp

gider.
Alp Xst o xol teende,
Yiit kzn sa kolu dediinde
Xazr Xann xara paz,
Hazr Hann kara ba,
4645 Moyna ze sablp,
Boynunun stnden vurulup,
Ax azda parp tsken.
Ak ovaya yld.
Xuru kgz oylap parp,
Zayf gs hareket edip,
Tdere tzp, kzri tsken.
Dnerek ve grltyle dt.
Xazr Xann xalx on
Hazr Hann halk boyu
389
4650 Xan Orban rnp, alstaan,
Han Orbaya sevinip, onu kutlad,
Maln simzn sop,
Maln davarn semizini kesip
Tos xulaxt xazana pzrp,
Etini dokuz kulplu kazanda piirip,
Pastazn na toy-pay itt.
lk olarak da zengin bir toy

dzenledi.
Xazannar pzarn sap polbin,

4655 Astap paran xalx on,
Kazanlarda pienleri bekledi.

Ackm olan halk millet
Ot ibre turp, sapa.
Atein etrafna gelip, yakarlar.
Piletelgen pz tamax
Hazrlanan yemekler
Prayzna tini itken.
Hepsine eite verilmi.
Ar kster albin,
Saf gleri toplanm.
4660 Aral maln srdrgen alptar,
Mal davar sren yiitler,
Alp xsxa als pirp,
Yiit kz kutlayp,
Aral maln srne,
Mal davar srerek,
Xalx onn alna,
Halk boyu alarak,
Ada irnzer aylanan.
Baba yurduna geri dnm.
4665 lbek kster xappin,
Ulu gleri yetti,
lbetk onn aldrtxan irler,
Tm halk aran erkekler,
Undutpasxa als itrp,
Unutulmadna sevinip,
lbetk onn alnna,
Tm halkn alarak,
Aral maln srne,
Maln davar srerek,
4670 ne urtnzar nanbsxan.

Tos knge arbas tuban
duma Xan tigrzer tartl sxxanda,
Ana yurduna dndk.

Gkyzne ekildiinde,
Alp xs aylan krze,
Yiit kz bakar ki,
Alnnda Xazr Xann tumaz
nnde Hazr Hann kardei
4675 Xan Sabar, turp, ooxtana:
Han Sabar durup konumakta:
Aar-peer sin rze,
Orada burada yaasan,
stg-ad pirbincez.
Rahat yer vermezsin.
Alton kgne oynap paranda,
Altm yrla alndnda,
390
4680 Alton altn kkter
Altm altn guguk
Altm yrla cvldadnda,
k xulax tunp tura,
ki kulak sar olur,
Sa li sabla,
Ok gibi vzldar,
Tigr li kzrepe.
Gk gibi grlder.
4685 Sin k xulaxna xacanox iskem,
Seni hep duydum,
k xaraxna am na krem.
imdi sadece gzlerimle gryorum.
Sin azr xulaxna xacanox iskem,
Seni hep iittim,
Ala xaraxna am na krem.
imdi sadece gzlerimle grrm.
Artx kstg Xazr Xan acamn,
Pek gl Hazr Han aamn,
4690 An ool Xan Xartan
Onun olu Han Hartann
Ar tnarna ittz .
Saf canlarna ulamsn.
Artx kstg ayalan pozm
Pek gl olan ben de
Amd sin tna iderbn.
imdi senin canna ulaacam.
rtngen ir Xan Sabara
Kibirli er Han Sabara
4695 ptep alp xs nandra:
Yiit kz dnp cevap verir:
Azp-lgen adaa ooxta,
lm gitmi babana syle
rtp-lgen cee sle.
Gp gitmi anana syle.
Pr ooxta k ooxxa parannar,
Bir laftan dierine getiler,
k ooxta ske parannar,
ki laftan ncsne getiler,
4700 Ana sraylarna tkrskenner,
Sonra da birbirlerine tkrdler,
aa-pasta xabs sxxannar.
Yaka paa kaptlar.
Tos knn paznda,
Dokuz gn boyunca
ptep tudzp, xarbas sxxannar.
Kavga edip, dvtler.
Xan Orba plp turza,
Han Orba anlar ki,
Hazr Hann yurdunda
Alt la it partr.
Sava alt yla ulaacak.
Xazr aazar xaraxsn krze,
iddetli mcadeleye baktnda,
Altn Xarlx, Altn aax,
Altn Harlh, Altn aah ve
Acaz Xan Mirgen nimeler
Aas Han Mirgen
4710 aa ortznda xarbas turlar.
Savan ortasnda kapmaktadr.
391
Aar parzalar, alton alpt
Oraya gitseler, yetmi yiidin
Ara moynn kize sapalar,
Balarn kesiyorlar,
Peer aylanzalar, iton alpt
Beriye dndklerinde, yetmi

yiidin
Pazn ze saapalar.
4715 At sgn azr xaya,
Balarn alrlar.
Atlarn kemiklerinden yksek bir
tepe,
r sgn igr xaya iteler,
Erlerin kemiklerinden yumru bir

tepe yaparlar,
e nince dee alp xrzalar,
Fakat ka yiit ldrseler de
Alp ulamox kp xozl tura.
Daha ok yiit katlr aralarna.
Xan Orba xs plp turza,
Han Orba anlar ki,
4720 Pu odayna aalassalar,
Bu ekilde savatklarnda,
Pu xrx l toospas xcx aan
Krk yl bitmeyecek agzl sava
Pu asxa toos polbastar.
O vakitte de bitiremezler.
Xan Orbanna Xan Sabar
Han Orba ile Han Sabar
Xazra-pgre pazsalar,
Krankra savayorlar,
4725 Xazra-torbax li orlasalar,
Yuvarlanan dana gibi bryorlar,
gre pgre pazsalar
Eilip brlp savayorlar
k pua li mreseler.
ki boa misali bryorlar.
Yeryznn ats yerde mi,
Tigr-pzkt tz irde be
Gkyznn ruhu yerde mi
4730 Xat azaxt at oylapa,
Sert toynakl at ahlanr,
Xat plektg ir sapa.
Sert bilekli yiit dvr.
Nuan xarax asxanca,
Kapal gz alncaya
Ak gz kapanncaya dek,
Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
4735 Xara toraat kilp turan.
Kara doru at geliverdi.
Xuzurii soon azaan appindr,
Kuyruu ayana arpt,
iln izp, moynn tulabindr,
Kuyruun yeli esip, boynuna

arpmtr,
392
T iit at kiltr pu irge,
Buraya pek ok yiit at gelir,
Altanp mngen ir klk
Becerikli yiit ata binip,
4740 zerne ne ti odrtr.
Eyerine oturdu.
Xzl tor kgenek kizp,
Kzl ipekten elbise giyip,
Xzl tor xur xurantr.
Kzl deriden kemer kuand.
Xuyax kispin pu irge kilgen
Zrhn kuanp buraya gelen
Oray ast oolaas poltr.
Gen yataki erkektir.
4745 At stne odra krp tapxan.
At stnde otururken
Pray alptarn kr tapxan.
Tm yiitleri grd.
Ana aan snap krgen:
Olan sava tamamen grd:
Xazr Xann xara taa stne
Hazr Hann kara dann iinden
Uz-paz ox alptar, sp,
Saysz yiit kp,
4750 Xcx aa kilp xozla.
Agzl savaa gelip katlyor.
Xara tan tsnde
Kara dan iinde
Alp-klkter ayalattr.
Becerikli yiitler yaratlmtr.
An ox itpeende,
O yok edilmedii srece,
aan pu asxa toos polbastar.
Sava bu zamanda bitirilemez.
4755 Oray ast oolaas,
Gen yataki olan
At pazna azra segrp,
Atn stne atlayp
ns tbn indre pazp,
Aaya doru yollanp,
Xara ta tsne parp krgen,
Kara dan iine girdi,
Xara ta tsnde
Kara dan iinde
4760 Tigr tb sooli tsken.
Gn dibindeki parmakla dt.
ir araz ze sablan,
Yerin ardndakini kopard,
Xat molat xadras irtken,
Sert elikten krk imi,
Snx molat srap irtken.
Krk elik nlad.
Ulu aas usxanca pldrgen,
Byk aa uuyor gibi grnm,
4765 Ulu kz, step, tsken pldr xalan.
Ulu kii, inleyip, dm gibi

grnm.
Xan Orba xara tazar krze,
Han Orba kara daa baknca,
Oray ast pala an
Gen yataki ocuk, onu
393
Tos irde tali saptr,
Dokuz yerden vurup datm,
Anna paza alp sxpina
Ondan baka yiit kmyor -
4770 Andalarn ox ide saaptr.
Oradakileri de yok ediyor.
Xan Orba xs Xan Sabarda
Han Orba kz, Han Sabarn
Tutxan irde tudmn itter,
Etlerini, tuttuu yerden,
ze tartp, tastapa.
Koparp, atyor.
Xapxan irde xamst itter,
Kaml etlerini tuttuu yerden
4775 ara tartp, tastapa,
Uuruma ekip, atverir.
Xara irde slge tartt,
Kara yerden sarsld,
Xastx aas pazn xabndrbad,
Ak aacn ban tuttumad,
Tablat tartnara pirbed,
Erke sakaln ekemedi,
Xan tigrge sara tutxan,
Ge doru tuttu,
4780 Ara moynn ze sapxan,
Boynunun arkasna saplad,
Nske piln ze tastaan,
nce belininin stne att,
Xrx l toospas xcx aan
Krk yl boyunca bitmeyen sava
Xzm irge xsalar,
Dar geitte skr,
Poom irge poopalar
Boumlu yerden bouyorlar
4785 Xay pree xalan alptarn
Herhangi bir yerde kalan yiitleri
Oray ast oolaas,
Gen yataki ocuk,
Obra odap, abra pasxan.
Ate yakp, bastrd.
Xazr Xann irnde
Hazr Hann yurdunda
Xara tuban tartls xalan,
Kara duman ge ekildi,
4790 Xzl alnn ottar
Kzl yalml ateler
Xan tigrge sara kygen.
Gkyzne doru yand.
Azp-lgen alptar sgne
lp giden yiitlerin kemiklerini
Azra pasa ir ol -
Aabilen yoktur.
Alp stnde alp ltr.
Yiit stnde yiit lmtr.
4795 Xat krgen xul-alc on
Zorluk grm kul kle halk
Xan Orban azaana tsken.
Han Orbann ayana dt.
Alp xs ona ax pirgen:
Yiit kz halka t verdi:
Xazr Xann payn lezp,
Hazr Hann servetini blp,
394
Ara urtn rtebzerge!

Uzak evini yakmaya!

Hazr Hann yurdunda
Pr dee nime xalbad
Hibir ey kalmad.
Xan Orban alstap ala,
Han Orbay kutlayarak,
Xalx on ta-suunzar taraan.
Boy millet da su kenarna dald.
Xostap kilp, xol pirseler,
Beraber gelip, el veriyorlar,
4805 zere pazp, izenneseler,
Atlara binip, selamlayorlar,
idnzp, aral sna sxalar.
Yedeklenip, yksek zirveye karlar.
Xazr Xann irnde
Hazr Hann yurdunda
lgen sktern xaxlira
lm bedenlere gaklamaya
Xara-saasxan na xald.
Sadece karga ve saksaan kald.
4810 Mal turan irlerde
Maln davarn olduu yerlerde
Maltrannar s xalan,
Baldranlar byd.
Xalx on urtaan irlerde
Boyun milletin yaada yerlerde
Xazx aastar ayxalsa.
Gr aalar sallanr.
Aral sna sxxanda,
4815 Oray ast oolaas
Gen yataki olanck
Xan Mirgen pabazn oxsanan,
Babas Han Mirgeni pt,
Ana s alp xst,
Daha sonra yiit kz,
Xan Mirgenn ool polatxann
Han Mirgenin olu olduunu
Mnda ol iskr pirgen.
Burada bildirdi.
4820 An istp, paba kz Xan Mirgen oxsand.
Bunu duyan Han Mirgen pt,
Xazx polza, xaynzp toazara,
Salkl olsa, kaynap grmeye
Trg polza, rzp toazara,
Salkl olduunda gidip

karlamaya,
Anmcoxtazp, arls sxxannar.
Vedalap, ayrldlar.
Altn Xarlx piceler,
Kardeleri Altn Harlh,
4825 Altn kk kibne krp,
Ara urtnzar uux sxxan.
Uzak evine utu.
Altn aax puox irde
Altn aah bu yerden de
Adna xamc saabsxan.
Atn kamlayp kt.
395
Timr zeee tie teep,

4830 zer ornna s alp odran.
Demir zengiye basp,

Eyerine yiit oturmu.
s att xosti tutxannar,
yiit atlarna bindi
s xamcn putxa sapxannar,
Atlarn klarn kamladlar,
Xazr Xann ir, aar parp,
Hazr Hann yurduna glkle

gidip,
Ornna kilp turbsxan.

4835 Xazr Xann ir xaltras xald,
Yurduna ulat.
Hazr Hann yurdu titredi.
Xan tigr solxls xald.
Gkyz soluksuz kald.
Altm yrla alnd,
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
4840 Alton kgne kgles sxxan.
Altm yrla akd.
An pastazn istp,
lkin onu iitip,
Oray ast oolaas
ocuk yataki olan
Xan Oarban adnzar kre,
Han Orbann atn grr,
Xat ree xaylp irtken,
Sert yrei eridi,
4845 Pus ree puzlp irtken.
Donmu yrei zld.
Oray ast pala soona,
Gen evladnn ardndan,
Alp timne idp alza,
Yiitlik zamanna ulatnda,
Artx kstg alp polar, -
Pek gl yiit olur, -
San salan Xan Orba xs,
Dnceye dalan Han Orba kz,
4850 Ay parar irlern
Ayn ulat yerleri
Ara xonmin paralar.
Hi durmadan gidiyorlar.
l parar irlern
Yln ulat yerleri
it xonmin irteler.
Yedi gn yatmadan geiyorlar.
Atar uxt arbnn alalar,
Atlacak okun byn alrlar,
4855 Uuar xust trgnn alalar.
Uan kuun iyisini alyorlar.
aya teep, oylaan irlernde
Yaylp giden yerlerde
aym kller pt xala.
bek bek gller oluur.
Oya teep, oylaan irlernde
Delik deik olan yerlerinde
396
Oym kller pt xala.

4860 Aymax irn aar iteler,
ukurlarda gller oluur.

Memleketin topran deerli
klarlar,
Ada urtna idpeler.
Baba yurduna ularlar.
l irn kider iteler,
Yurtlarna giderler,
ne urtna idp turlar.
Ana yurduna ulamlardr.
Azr xanatt xustar,
ifte kanatl kular,
4865 Ala arsaxt anar
Xan Orban krp alara
Han Orbay grmek iin
Pu irge teere srstrler.
Birbirlerini takip ederler.
Aral snda, kilp, toxtannar.
Yksek zirveye gelip, dururlar.
s alp kiletkenn istp salp,
yiidin geleceini iitip,
4870 Ay Ar xalx onnna xada,
Ay Ar milleti ve boyuyla birlikte,
Aalda kilp, xadaran poltr.
Kyden gelip, beklemektedir.
Attarna tzp, s alp
yiit de atlarndan inip
zen-mind pirgenenr xalx ona.
Boya millete selam verdiler.
Ay Ar oray ast palazn,
Ay Ar, kk evladn,
4875 Oxsanp, reene paznp alan.

idnzp, ins tbn ingenenner,
pp, barna bast.

Birbirlerini itekleyerek aaya
indiler,
Attarn altn sarna palannar.
Atlarn altn sarna baladlar.
Ara urtxa krgenner.
Uzak eve girmiler.
4880 As-tamaxt aarliin peler,
Alklarn gidermek iin yerler,
Ayran susxnn seler,
Susuzluklarn gidermek iin ierler,
Astaan postarn tosxranda,
Altn stolda sxxannar.
k xarndast, idnp alp,
ki kardei de apar topar
4885 Ay Ar altn tazar aparan.
Altn daa gtrm Ay Ar
ce-pabazn lgen skter
Ana babasnn kemikleri,
Altn ta tsnde atattr.
Altn dan iinde yatmaktadr.
397
Adazn sgn aylandra pazp,
Babasnn mezarna dnp,
Alton kgne sxtapa Xan Orba.
Altm atla alar Han Orba
4890 cezn sgn ibre pazp,
Anasnn mezarna gidip,
lg kgne sxtapa Xan Orba.
Elli atla alar Han Orba
sken ottar tamrn
Kklerin byyen otlar
Sana toolap sxtapa,
Saysna bakp alyor,
Tigr ltzn pray
Gkteki tm yldzlar
4895 Sana salp sxtapa.
Hesabn yapp alyor.
Xurup paran talara
Dalarda kurumu olan
Kk ottar stre sxtapa.
Yeil otlar szlayarak alar.
Xurup aastara
Aalarda kurumu olan
Kk prler sara sxtapa.
Yeil yapraklar szlayarak alar.
4900 Alp Xan Orba xs sxtaanda,
Yiit kz Han Orba dadan

ktnda
Xalx on, istp sdabin,
Boy millet kzn aladn duyup,
Xadox sxtazp, las turan.
Ei de alayp szlad.
Ara urtxa kilp krgen
Byk eve girdi
Aar oban krgen s alp,
Byk elemi gren yiit,
4905 Alt azaxt orana adp,
Tos knge uzubsxannar.
Ara urtt tsnde
Byk evin iinde
Ay Ar la xayn re.
Sadece Ay Ar urar.
*
adp uzaan s alp,

4910 Tos knne usxunp,
*
Yatp uyuyan yiit,
Dokuz gn boyunca uyuyup,
Alt azaxt oranna turp,
Alt ayakl yataktan kalkp,
Suna stne azanalar.
Su ve st ile temizleniyor.
As-tamaxt ariin peler,
A karnlarn doyuruyorlar,
4915 Ayran suxsunn seler.
Ayran ile susuzluklarn giderirler.
398
Ay Ar pi ooxtanp tur:
Kardeleri Ay Ar konuur:
Paarda sxxan palabs par,
Bizim bir evladmz var,
stbste sxxan irkebs par.
imizden kan deerlimiz var.
4920 An saam ad ol.
Ama hl bir ismi yok.
Mal trpe tktg,
Hayvann doduu gibi,
Alp urtapa ad-solal.
Yiit ad sanyla yaar.
Alp kz aymaxxa rerde,
Yiit kii yurdunda yaad mddet
Ad adalbaan rbezn.
Ad konulmadan yaamasn.
4925 Aydas treen Xan Orba picez le
Sadece gl Han Orba kardei
An adn adira ayalan.
Onun adn koymaya muktedirdir.
Xan Orba xs, pas kilp,
Han Orba kz, gelip,
Oray oolaxxa ooxtanan:
Gen yavruya konutu:
Sin adn, tumam, adaca
Kardeim, sana ad koyacak
4930 Minen pasxa kz ox poltr.
Benden baka kimse yoktur.
axs at adap salzam,
Sana gzel bir isim verdiimde,
on araznda sablan rzn,
Halk arasnda namn yrr,
arabas at adap salzam,
Geliigzel bir isim koyarsam,
il-xuyon xaap parzn.
Yel frtna kapp gtrr.
4935 Slg at adap salzam,
Gzel bir isim versem,
on araznda maxtat rerz,
Halk arasnda vlrsn,
Kilspes at adap salzam,
Yaramaz bir ad versem,
Ta-sua tarap parzn.
Daa suya dalr.
Xanna xzl igren att,
Kandan kzl doru atl
4940 Xan Mirgen adal,
Han Mirgen babal,
Ax saraatt Ay Ar celg
Ak sar atl Ay Ar anal
Xara toraatxa mnp rce
Kara doru ata binecek olan
Xan ibek sin polarz
Han ibek sensin.
ayalan pzk polzn,
Yaratlmn byk olsun,
4945 az sin uzax polzn.

als kzee aban paarl pol,
Yan uzak olsun.

Bekr kiiye iyi e ol,
399
ks kzee nmzax paarl pol.
ksz kiiye yumuak e ol,
Tutxan xoln poztpas,
Tuttuu eli brakmaz
Palaan paa sistmes
Balandn ba zmez
4950 Alp polarz, tumam.
Bir yiit olursun, kardeim.
Xara toraat kis polbas
Kara doru at gen olmaz
Kig pr dee xalbazn.
Hibiri kk kalmasn.
Xan bek r polbas
Han ibekin yaamad
arx stnde ir xalbazn.
Yer stnde yer kalmasn.
4955 axs at adadm ma, tumam?
yi bir ad verdim mi, kardeim?

diye -
Sura Xan Orba xs.
Han Orba kz sorar.
Ya, Xan Orba, xya picem,
Evet, akll ablam Han Orba,
Kilstre at adad.
Bana uygun bir isim verdin.
reeme matap parapa, - tp,
Yreime ok iliyor, deyip,
4960 Xan bek, tur kilp,
Han ibek, ayaa kalkp
Prayzna o xoln tutxan.
Hepsine birden sa elini uzatt.
Anay Ay Ar ooxtan tur:
Anas Ay Ar konutu:
Paba-celer toozl paranda,
Anan baban ldnde,
lgen sktern krp alara
Naalarn grp almaya
4965 Altn Xarlx piceler kil paran.
Altn Harlh kardein gelmitir.
Ol pdi ooxtap paran:
Bunun zerine o da konutu:
Xan Mirgenn oolna at adap,
Han Mirgenin oluna ad koyup,
Xat alara ol parza,
O, e almaya gitse,
Aaa polzara pararbn.
Aabey olacam.
Altn Harlh, kardelerinin
ooxtaan oon xubuldrbas,
Sylediklerini deitirmez
Pirgen szn sndrbas xs.
Kz verilen sz bozmaz.
Xan bekt xat alca ir
Han ibekin eini alaca yurt
Xatda xat ir polar.
4975 Xan bekt alp xonca ipz

Kk talayan xaznda urtaan,

400
Kk tasxln tznde urtt,
Kk pora att Kk xann xz
Kk Nincl polar.
Gk Nincildir.
4980 Kk xan xzn irge pire

Kk alpt kstiin tallapa,
Gk yiidin gcn snar,
Att tabran tlepe.
Kk xann xz Kk Nincl
Srern kilerlern xadara.
4985 Altn Xarlxna Altn aax
Gk Han kzn ere verir -
Andarox parp, ttler.
Onlara gidip, ulatlar.
Ar kster alza,
Saf glerini alsa,
Alca xatt alp kilerzer.
Alacan ei alp geliyorlar.
Ar tnnar pir salarzar.
Saf canlarn veriyorlar.
4990 Alcan xatt al polbin,
Evlenecein ei alvermi,
Ar tnnar pir salarzar
Saf canlarn verirler.
lbek kster itse,
Ulu gleri ular,
p alp aylanarzar,
Zevce alp dnyorlar,
lbek kster itpin xalza,
Ulu gleri yettiinde,
4995 dnce ipn al polbin,
Edinecei eini ald,
rtp-lp, adp xalarzar.
lp kalp, yatp kalmaya.
Pn parzar, pazarzar,
Bugn pazara gidiyorlar,
Pn parbazar, xaraxxa daa krbesser.
Bugn gitmeseler, gzleriyle de

grmezler.
Kk xann irne itse,

5000 Ulu mar polatxan polar.
Gk Hann yurduna ulatklarnda,

Byk bir yar balamtr.
Pastap attar arz polar,
lkin, at yar olur,
Ana alptar kzn plerler.
Daha sonra yiitler glerini

denerler.
Alp xomaylar ol irde,
Orada yiitler iniltileriyle,
Azp-lp, at xalarlar.
lp gidip, serilirler.
5005 r xomaylar anda,
Orada er iniltileri,
401
rtp-lp, saay tzerler.
lp kalp, hepsi birden derler.
Tim-tirglern timnengenner,
teberilerini hazrladlar,
Xat xuyaxtarn xatanannar.
Dayankl zrhlarn kuandlar.
Alp sapa molat xlstarn
Alp savurduklar elikten kllarn
5010 Nannarna xznannar,
Yanlarnda hazr tuttular.
Xrx la molcap ata
Krk yl mhletli
Tnn xoston o zepke suxxannar.
Canl oku sa ceplerine soktular.
Ara urtta sara pasxannar.
Byk evden dar kmlar.
At palaxa altn sarnda
At balanan altn sarndaki
5015 s att siste tartxannar.
at zp ektiler.
Mal arazn paztna,
Maln davarn arasndan yryerek,
on arazn orxna irtkenner.
Halk arasn admlaryla getiler.
Aral mal, xalx on
Mal davar, boy millet
Aral sna deskenner.
Yiitleri yksek zirveye uuladlar.
5020 Anda Xan Mirgen ooxtanan:
Daha sonra da Han Mirgen konutu:
Amr turan aral malm,
Salkl duran malm davarm,
Min aylan kilgence,
Ben dndmde de,
dk amr turar.
Eskisi gibi olun.
Asta prdeez astabazn,
Hi kimse a kalmasn,
5025 Suda prdeez suxsabazn.
Hi kimse susuz kalmasn.
ptg ibrp aylananca,
Sasalim dnene,
Min ibrp aylananca,
Ben geri dnenen dek,
dk iptg urtaar
Gzelce yaayn.
s ulat kiskende,
ay getiklerinde
5030 s xra asxanda,
bahe atklarnda
s alp s xamcn,
yiit kamy
Ge doru savurup
albax putta tie sapxannar.
Atlarn kna birlikte vurdular.
s alp at teep oylaanda,
yiit at ahlandnda
5035 Xara ir xaltras tura,

Xan tigr solxls tura.
Kara yer sarslr,

Gkyz soluksuz kalr.
402
Alton kgne sabl sxxan,
Altm yrla alnd,
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
5040 Alton kgne kgles sxxan.
Altm yrla akd.
Kgn istp, Kk Nincl xs
Yr iiten Gk Ninci kz,
Kk Xan pabazna ooxtapa:
Gk Han babasna der:
Xara Xann irne
Kara Hann yurdundan
s alp, sp, kileler.
yiit kp geliyor.
5045 Olar pu irge itpeence,
Mar iderge arabas.
Mcadele balamasn.
Altn atxan oynaann istp,
Altn athann alndn duyup,
Alton Xarlxna Altn aax
Arin, iskrbin, pteskenner:
Hastalandklarn birbirlerine
bildirdi:
5050 Alp-klkterbs pn
Bugn cengver yiitlerimiz
Ara urtta sp kileler
Uzak yurttan kp gelmektedir -
At mariina timnen kree.
At yarna hazrlandlar.
r-klkterbs saam tusta

ne urtna sp kileler
5055 Ulu mara txtan kree.
Yiit erlerimiz imdi

Ana yurtlarndan kp gelmektedir Byk yara toplanmlardr.
Alp attar teep oylaanda,
Yiit atlar ahlandklarnda
Alnnda turan ax tasxllarn
nlerinde bulunan ak dalar
Aya xus li azp turlar.
Ayan ku gibi geiyorlar.
Xrinda turan kk tasxllarn
Dada ykselen yeil zirvelerini
5060 Xarta xus li azp turlar.
Ala doan gibi ayorlar.
Ada irn aar iteler,
Baba yerini deerli klarlar,
Aymax irne idp turlar.
Geni yurduna ulamlardr.
Ana yurduna gidiyorlar,
Ara urtnna sp,
Uzak yurdundan kp,
5065 Xamc saptox, plgebs.

Alton xll atxann n,
Kam vurduunu anlarz.

Altm yllk athann sesi,
403
Alton altn kkt sarn
Altm altn guguun yr
Alton-iton sa li istlgen.
Altm yetmi tane zil gibi iitildi.
Anda kglg retken alp
Bylesine neeli ilerleyen yiit
5070 Pr dee lbin rce polza.
Hi lmez gibi olduunda.
Ax payzaa kire pasxannar.
Ak saraya girdiler.
zk azp, izen pirgenner.
eri girip, selam verdiler.
rkn altap, mind salannar.
Eii geip, esenlik dilediler.
Altn stoln kistnde
Altn masann banda
5075 Asxa izrgen alp Kk Xan,
ki ien alp Gk Han,
k alp ortzna odrtr.
ki yiidin arasna oturdu.
skennern iskenge izen pirdler.
enler iene selam verdi.
speenner aylan taa krbin saldlar.
meyenleri dndklerinde grdler.
zle, izen dee pirbin,
de selam vermeyip,
5080 Ulu ooxta odralar.
Koyu sohbete koyulurlar.
Kk Xann ipz Xara Tana
Gk Hann ei Kara Tanann
l irne annap turlar.
Yurduna yaknlamlar.
Aral sna zle krzeler,
yksek tepeden grrler ki,
Arli pasxa tktg mallar,
Baka baka hayvanlar,
5085 Tl pasxa alptar
Baka dilli yiitler
Xmsxa li xymrasa.
Karnca gibi hareket ediyorlar.
At balanlan altn sarnda
Kk Xann kk pora ad palaltr.
Gk Hann gk bora at baldr.
Anna xosti pada tura
Onun yannda da yine bal duran
5090 Sar saraatna ax pora at.
Sar atla ak bora at vardr.
An krp, Xan Orba xs
Han Orba kz onu grp,
Adal oola ooxtapa:
Babal olana konuur:
Altn sarnda palalan s at
Altn sarnda balanm at
Arx kstg alptar ad.
Pek gl yiitlerin atdr.
5095 Mara olox attar parar.
Yara byle atlar gider.
Ol attarn eelerne
O atlarn sahipleriyle
Ar ksne tudzarbs,
Saf glerle kapacaz,
404
lbek ks salp, xarbazarbs.
Ulu g harcayp, savaacaz.
Aymax irne rgen alp
Baka yurda giden yiit
5100 Ala xaraxna nime krbine,
Ala gzle hibir ey grmyor
Azr xulaxna nime ispine
Kulaklaryla hibir ey duymuyor -
Amr rerge polzn.
Rahat olsun.
l irne rgen alp
Memlekete giden yiit
k xaraxna nime krbes,
ki gzyle bir ey grmez,
5105 k xulaxna nime ispes
ki kulayla bir ey grmez -
ptg rerge kirek.
yi yaamas gerek.
ns tbn ingenner,
Aaya indiler,
Altn sarna pastrp,
Altn sarna yryp,
Alp attarn krzeler,
Yiit atlarn grrler ki,
5110 Pada turan s atta
Bal duran at da
leede pzk turalar.
ok byktr.
Pzk kilgen puluttar
Koca koca gelen bulutlar
Xulaxtara ara sabla.
Kulaklara baka vurulur
abs kilgen puluttar
Alaktan giden bulutlar
5115 Xamaxtarna tari sabla.
Alnna yaylp dalyor.
An krp, Xan Orba sana:
Bunu gren Han Orba dnr:
Altn sarnda s atta
Altn sarndaki attan
Attarbs artx ayaltr,
Atlarmz iyi yaratmldr.
Altanp mngen alptar
Atlarna binen yiitler
5120 Pste xomay ayalan polar.
Bizden kt yaratmldr..
Ax payzazar pas sxxannarnda,
Ak saraya ktklarnda,
Xostap kilp, xol ite,
Beraber gelip, g yetirir,
zere kilp, izen ite.
eri gelip, selam verir.
Peer lan on prayz
Buraya toplanan halkn tm
5125 Pu alptarn maxtap irte:
Bu yiitleri verler:
Xan Orba xs, sin kiletkende,
Han Orba kz, sen geldiinde,
rn xulaana sbxtaan:
Erinin kulana mrldand:
Tkter pasxa mallar kild,
Tyleri farkl hayvanlar geldi,
405
Tller pasxa alptar kild,

5130 or ulu mallar kild,
oza pasxa alptar kild.
pzn oon istp,
Dilleri baka yiitler geldi,

Yry heybetli hayvanlar geldi
Tresi farkl yiitler geldi.
Einin szlerini dinleyip,
Kk Xan tigr li kzrepe,
Gk Han, gk gibi grler,
Tiin ne li salapa:
Sincap gibi saalyor:
5135 Toy toozlan, pay parxxan,
Toy bitti, zengin gitmi,
Ulu ayax tut salam,
Byk kadeh tutuldu,
Kzee polcanar tabl paran.
Damat olacaklar bulundu
Talayda ulu su s salam,
Denizden byk su ierim,
Tada ulu iis p salam.
Dadan yksek yemek yerim.
5140 Tuan-annar tabl paran.
Yakn akrabalar getirildi.
Kilgen alptar nanznnar.
Gelen yiitler dnsnler.
Aday spes sar su sus pir.
tin imedii sar su ekilir.
Xara Tana xrx xatpas stne
Kara Tanaya krk oda iinden
Tos kz toospas ayaxna
Dokuz kiinin bitiremedei kadehle
5145 Aran i aiin ald.
Raknn en acsn getirildi.
Araa speen k alp,
Rak imeyen iki yiit olan
Xan Orba xsna Xan bek,
Xara Tanan araazn spin,
Kara Tanann raksn iti,
Ayaxt altn stola turstlar.
Kadehi altn masaya koydular.
5150 Ada kz Xan Mirgen,
Baba olan Han Mirgen,
Altn Xarlxna Altn aax,
Altn Harlh ile Altn aah,
Ayaxt tutpin, stler.
Kadehi alp itiler.
Aalclar tp, pazox tuttlar,
Misafirler, deyip, tekrar kaldrdlar
Anz zne tartbostlar.
Onlarn yle ekiip boutular.
5155 Kk Xann alnnzar pas parp,
Gk Hann huzuruna varp,
Altn Xarlx xs ooxtanan:
Altn Harlh kz konutu:
der marn itpincez me?
Yarmay yapmayacak msnz?
tpez polsa dk ooxta.
Yapmayacaksanz da syleyin.
rte-payaa kilgen alptar
Erkenden gelen yiitler
406
5160 p alp nanar nime polan?
Kadn alp gitmek nere?
Oray kilgen ir-axslar
Ge gelen iyi yiitler
p ox nanar nime polan?
Kadn almadan gitmek nere?
Azndra kilgen alptar
nceden gelen yiitler
Xat alp nanar nimez polca?
Kadn alp gitmek ne?
5165 Soona kilgen alp-klkter
Sonradan gelen yiitler
Xat ox nanar nimez polca?
Kadnsz gitmek ne?
Ar pne kilspeze,
Saf tlerle gelmesen,
Amr urtn adarp,
Huzurlu evini ykp,
Alca xatt ksne alarbs.
Alacanz ei zorla alrz.
5170 ptg tlne kilspeze,
Tatl dille gelmezsen,
ptg urtaz idererbs
Gzel evini yerle bir ederiz,
lbek ksne xzn alarbs.
Ulu gcmzle kzn alrz.
An istp, klk Kk Xan
Bunu duyan yiit Gk Han
Altn masadan ayaklanp,
5175 Altn Xarlx xsta suran:
Altn Harlh kza sordu:
Noo xann tl polarz?
Xayda alpt palaz polarz?
Hangi yiidin evladsn?
Xor-sar ad kemdr,
Namn-sann adn nedir,
Xorxpin mine ooxtasatxan?
Benimle korkmadan konuan?
5180 Minne xorxpas, min plbes
Benden korkmaz beni tanmayan
ir-albaxt stnde
Yeryznn stnde
ir dee aydas alp ol.
Hibir yerde gl yiit yoktur
Alp Kk Xann xazr suriina
Yiit Gk Hann kzgn sorusuna
Altn Xarlx xs nandran:
Altn Harlh kz cevap verdi:
5185 Ax talayn xaznda,
Ak denizin kysnda
Ax tasxln tznde
Ak zirvenin ortasnda
Xara Tarax ineylg
Kara Tarah zevceli
Xara Xan urtaan polan.
Kara Han yaamaktadr.
An ool Xan Mirgenn
Onun olu Han Mirgenin ve
5190 Xan bek ool s paran.
Han ibekin olu byd.
407
Kk Nincl xzn aparara
Kzn Gk Nincili alp gtrmeye
Adal ool pu irge kilgen.
Babal oul bu yere gelmitir.
Min, Altn Xann xz,
Ben ki Altn Hann kzym
Altn kk kiptg uux rce
Altn guguk donla uan
5195 Altn Xarlx xs polarbn.
Altn Harlh kzm.
Xan Mirgenn cez Xara Tarax
Han Mirgenin anas Kara Tarah
Min als picem polan.
Benim biricik ablamdr.
Amd min olarn
Ben imdi onlarn
als piceler polcamn.
Biricik kardeleri olacam.
5200 Kk Nincl xzn, kilsse,
Gk Nincil kzn, razysa
Al parara kilgebs.
Almaya geleceiz.
Xara Xann xz Xan Orba tumam,

kardeim,
Artx kstg Altn aax xs
Pek gl Altn aah kz
Xada psne kilgenner.
Bizle birlikte gelmitir.
5205 An istp Kk Xan alp
Gk Han bunu duyup
Amd nandra odran,
imdi Altn Harlhn yanna oturdu,
Altn Xarlxxa udur ooxtanan:
Altn Harlha hitaben konutu:
Aydas alptar tp, srerdeer
Gl yiitler diyip, sizlerden
Azr xulaxna xacanox iskem,
Kulaklarmla bunlar iittim,
5210 Ala xaraxna am na krem.
Ala gzlerimle bunlar gryorum.
lbek kstg alptar par tp,
Pek gl yiitler var diyip,
k xulaxna isken polam,
Kulaklarmla duymu oluyor,
k xaraxna am na krem.
Gzlerimle de sadece imdi

gryorum.
Xara Xann xz Xan Orba

5215 Pu irzer kiletkenin,

Buraya geldiini,
Adna xamc saptox, plgem.
Atna kam vurduunu, anladm.
Altn telli altn athanla
Alton kgne sablanda,
Altm yr alndnda,
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
408
5220 Alton kgne kgleskende,
Altm yrla akdnda,
Sa li sablp, istl turan,
Zil gibi vurulup, iitildi,
k xulaxt tundrp turan.
ki kula sar etti.
An isken xalx onn
Bunu iiten boy milletin
rekter sdaspin,
Yrekleri dayanamad,
5225 Xarax astarn xan itkener,
Gzyalar kanland,
Xapax sularn pus itkenner.
Gz sular buzlanm.
Altn Xarlx, alp xs,
Yiit kz, Altn Harlh,
Anna andar tr tur:
Oradan oraya geti:
Sin Kk Nincl xza
Senin Gk Nincil kzna
5230 Oolbs xnza, al pararbs.
Olumuz sevdii iin, alrz.
Snap irkebs xnmin salza,
Gzelinizi gerekten sevmez,
Sndrzap daa, albasps.
Snsa da, almayz.
Sin Kk Nincl xza
Senin Gk Nincil kzna
Oolbs klenze, al pararbs.
Olumuz sevdii iin, biz onu alrz.
5235 Snap tumabs klenmin salza,
Kardeimiz gerekten kz seviyorsa,
Srs tee rze, aparbasbs.
Peinden de gitse, alr getiririz.
Stol kistnde odran k alp
Masann banda oturan iki yiit
Altn Xarlxxa nandrannar:
Altn Harlha cevap verdiler:
Alp alan Kk Nincln
Gk Nincili alacak olan
5240 Xatap pr dee alp albas.
Hibir yiit yoktur.
Xonp salan Kk Nincln
Evlenmemi Gk Nincili
Xati alpxa pirbesps.
Her yiide vermeyiz.
O sarinda odran alp
Sa tarafta oturan yiit
Sar saratt Sar Xarta,
Sar sar atl Sar Harta,
5245 Sol sarinda odran alp
Sol tarafta oturan yiit ise
Ax pora att Ay Mirgen poltr.
Ak bora atl Ay Mirgendir.
Pu k alpt attar
Bu iki yiidin atlar
Altn sarnda palalan poltr.
Altn sarnda baldr.
Ara urtta sara pazp,
Byk evden dar kp,
5250 Toya lan tooza alpxa
Toya katlan tm yiitlere
409
Klk Kk Xan iskrgen:
Bahadr Gk Han bildirdi:
Mar ite kn itt,
Yarn yaplaca gn geldi,
Mar idp kreeer.
Yarp grn.
Xara irn altn
Kara yerin alt
5255 Alt ibre oyladara,
Alt defa eelensin,
Knng-ayl ir stn
Gndzl geceli yer stnde,
Alt ibre grerge polzn.
Alt defa koulsun.
Tigrge naari sken
Ge doru ykselen
Timr ttta altn prn
Demir melez aacnn altn yapra
5260 Kemn ad, purnap kilp,
Kimin at ne geip
ze tartp, al pirer,
ste ekip, alverir,
Kk Nincl xzmn
Gk Nincil kzm
Ol alpxa pirerbn.
O yiide veririm.
An istp alp klkter,
Bunu iiten bahadr yiitler,
5265 Attarn tnn moynna palan,
Atlarnn dizginlerini boynuna

balad,
Xamc saap, kil, poztxannar.
Kam aklatp, dizginleri

gevettiler.
Sar saraatt Sar Xarta,
Sar sar atl Sar Harta,
Ax pora att Ay Mirgen alp,
Ak bora atl Ay Mirgen yiit,
Ara urtta sara pazp,
Uzak evden dar kp,
5270 Attarn tnn moynna palan,
Atlarnn dizginini boynuna balad,
Azr xamcn kdrp, teenner:
ifte kamlarn aklatp, dediler:
Ada urtna sarda,
Baba yurdunun dnda,
Azr xanatt xus polazar.
ift kanatl ku olurlar.
Aymax irne kilgende,
5275 Azaa ox at polp xalzar,
Ayaksz bir at olurlar,
Ar tnnar ze saparbs,
Saf canlarn yok ederiz,
ne urtna sxxanda
Ana yurdundan ayrldnda
k xanatt xus polazar,
ki kanatl ku olsalar,
l irne kilgende,
Yurtlarna geldiklerinde
410
5280 nek osxas polbin,
nek gibi olmayp,
Attar soona xalbasxa polzn.
Atlarn arkasna kalmaz olsun.
k alp xamcn tie sapxannar.
ki yiit kamlarn atlara

aklattlar.
Sar saraatna ax pora at
Sar sar at ile ak bora at
Xara irn xaza teep oylaannar.
Kara yeri kazarak eelemiler.
5285 Pu irde attar teep oylaanda,
Burada atlar ahlanp

tepindiklerinde,
Xara ir ayxal tura,
Kara yer titreir,
Xan tigr solxls tura.
Gkyz havasz kalr.
Alptar attarn pozttrlar,
Yiitler atlarn trsa ekip,
Xan bek le poztpin xaltr.
Han ibek dahi atn gevetti:
5290 Altn Xarlx picez teen:
Altn Harlh kardei der:
Xan bekt xara toraad
Pst sarina alzan parar.
Bizim yanmzdan tek bana

geecek.
Anna pasxaz mnda turar.
Burada ondan bakas vardr.
Xara sast alptar
Kt niyetli yiitler
5295 Xara toraat ara-smee kirerler.
Kara doru atlaryla sihiri yapacaklar.
Xara toraatna xada uuarbn.
Kara doru atla birlikte uarm.
Min xada uux parbazam,
Benimle birlikte umasam,
An ara-smee alptar alar.
Yiitler onu bylerler.
Xara toraat, ara-smee krp,
Kara doru at, sihirleyip,
5300 Pu irge paza aylanmaz.
Buraya tekrar dnmez.
Alca xatt al polbasps.
Onun alaca ei almayz.
Aymax irne parza,
Memleketine geri dndnde,
An plp, xada rerbn.
Onu tanyp, birlikte giderim.
Alton smelg alptarn
Altm hileli yiitlerin
5305 Alton smezne alp xalam.
Altm hilesini yok edeceim.
lg smelg alptarn
Elli hileli yiitlerin
lg smezne ibr xalam.
Elli hilesiyle dneceim.
411
Xan bek altn sarnda adn
Han ibek, altn sarndaki atnn
bek tnne siste tartxan,
pek dizginini zp atn ekti,
5310 An moyna ori tartxan,
Atn boynuna balad,
Azr xamczn kdrp, ooxtaan:
ifte kamsn aklatp, konutu:
Adam irne kilerde,
Baba yerinden geldiinde,
ifte kanatl ku olursun.
Aymax irne kilp,
Memleketine gelip,
5315 Attar soona xalar polza,
Atlarn ardndan kaldnda,
k nann tali sabarbn.
ki tarafn vurup datrm.
cem irne sxxanda,
k xanatt xus polaz.
ki kanatl ku olasn.
l irne itkende,
El yurduna ulatnda,
5320 zerlg attarn soona xalza,
Eyerli atlarn ardnda kaldnda,
k nann s sabarbn.
ki tarafna ubukla vuracam.
Am sapxan xamcna it zeen
imdi vurulan kamyla vcudun

yanmas
Pu irge aylananca irtpezn, - tp
Buraya geri dnmeyesin, - deyip
At sapa azr xamcna
Ata vurduu ifte kamyla
5325 albax pilde saap irtken.
Atn koca beline vurdu.
Xara toraatt so azaxtar
Kara doru atn arka ayaklar
Xara irge armni patxan.
Kara yerin yarsna kadar batt.
t ariina sdas polbin,
Bedeninin acsna dayanamad,
Xara irde sara segirgen.
Kara yerden karak seirdi.
5330 Trt azaan trgi teep,
Drt ayan bkp,
arap, oylap sxxan.
Srayp, kt.
Altn Xarlx, alp xs,
Altn kk kibne krp,
Xan tigrzer uup,
Gkyzne doru uup,
5335 Xara toraaatt ay-soona krgen.
Kara doru atn ardndan gitti.
Xara toraat teep oylaanda,
Kara doru at ahlandnda,
lan on ooxtas xalan:
Oraya toplanan halk konutu:
412
Xara toraat artx ayaltr
Kara doru at iyi yaratmldr -
Altn prn olox xabar.
Altn yapra da tutar.
5340 Xan bek artx kstg
Han ibek pek gldr -
Kk Nincln olox alar.
Kk Nincil de alr.
Purnan paran attara idp,
nceden varan atlara gidip,
Xara toraat alnna ke.
Kara doru atn nne geer.
Sar saraatna ax pora at
5345 leede rax parbstr.
ok uzaklara gitmitir.
Xara toraat olarn sre,
Kara doru at onlar takip eder,
Xara ir altn s ibrd,
Kara yerin altn defa dnd
Sar saraatna ax pora att krbed.
Sar sar atla ak bora at grmedi.
Kinetn ne xara toraat
Kara doru at birdenbire
5350 Altrxz xara irde
Kara yerden
Alton timr xarmaxxa xaltran,
Altm demir oltaya kapld,
ir-albaxt stne
Geni yer stnden
iton is xarmaxxa llgen.
Yetmi bakr oltaya takld.
Par-ox kzn pasxa salp,
Tm gcn aklna toplayp,
5355 ox kzn odaa salp,
Az olan ayana salp,
Xara toraat srengen
Kara doru at dayand.
Alton xarmaxt ze teberge,
Altm oltay koparmaya,
iton xarmaxt s teberge.
Yetmi oltay paralamaya.
Ar kz albina,
Saf gc almaz,
5360 Albax saa itpine,

Xara ir altnzar kire tartran.
Timr xarmaxtar kpe-reen
Fazla gc yetmez,
Kara yerin altna girerek ekti.
Demir oltalar cierinin
dre tartara idp turan.
inden karmaya gitti.
lbes poz lerge it tur,
lmez bedeni yok olur,
5365 Aspas poz azarga it tur.
Gemez can geer.
Sol xara lg tusta,
Sol gz kreldiinde,
O xara trg tusta,
Sa gz canlandnda,
Xat xuyun oynap irtken,
Kuvvetli frtna balad,
413
Ulu il krp irtken.
Byk rzgr ulad.
5370 Xan tigrn xara pulud
Gkyznn kara bulutu
irge tzre sablan.
ndirip yere ald.
O xaraan azp krze xara toraat,
Kara doru at sa gzn ap grr

ki,
Altn Xarlx irzer tzp tur.
Altn Harlh yere dmektedir.
Alton timr xarmaxt
Altm demir oltay
5375 Alt irde ze sapxan.
Alt yerinden koparm.
iton is xarmaxt
Yetmi bakr oltay
it irde ze sapxan.
Yedi yerinden koparm.
Xara toraatt pozdp, Altn Xarlx,
Kara doru at brakp, Altn Harlh,
At sapca azr xamcna,
Atna vurdu ifte kamyla,
5375 Uux parp, an sapxan.
Uup, ona aklatt.
Xara toraat it ariina sdas polbin,
Kara doru at bunun acsna

dayanamad,
Xara irde arap,
Kara yerden srayp,
knczn oylap sxxan.
Daha sonra hzlca gitti.
Tigrde uuxxan Altn Xarlx
Gkyznde uuan Altn Harlh
5380 Xara toraatxa ooxtan tur:
Kara doru ata konuur:
ox kzn odaa sal,
Az olan gcn bacaklarna ver,
Par-ox kzn paza sal,
Tm gcn ise bana ver,
Sar saraatna ax pora atxa itpeze,
Sar sar atla ak bora ata

ulamadnda,
albax nann ara sabarbn.

5385 Xara toraat teep oylaanda,
Xara ir ayxala.
Geni tarafn uuruma vururum.

Kara doru at ahlandnda,
Kara yer titreir,
Gkyz havasz kalr.
Xara toraat alnnzar krze,
Kara doru at karsnda grr ki,
Tigrge teere pus tasxl tura.
Ge deen bir buzlu zirve vardr.
5390 Pus tasxln azra

Ay-kn suz salbina.
Buzlu zirveyi geerek

Ayn ve gnein nuru gemiyor.
414
Pr dee aas-ot speen,
Hibir aa ot yetimemi,
layax, km tasxl turtr.
Kaygan ve sarp bir zirvedir.
Azr xanatt daa xus
ifte kanatl kuun bile
5395 Azra uuxxan ox poltr.

Xara toraat, tasxl as polbin,
leede tim irtr salan.
Ap uan yoktur.
Kara doru at, zirveyi aamam,
ok zaman geti.
Xazr xuyon oylana,
Kuvvetli kasrga gelir,
Xazr ir krpe
Sert yeri etkiliyor
5400 Ayn-knn ar
Gecenin gndzn aydnl
Xarasx polp turbsxan.
Karanlk oluverdi.
Gkyznn kara bulutu
Xara irge tzre sablan.
Kara yere yayld.
Ax pulutt altnca,
Ak bulutun altnda
5405 Kk pulutt stnce
Gk bulutun stnde
Altn Xarlx uux kilp,
Altn Harlh uup,
Pus tasxln o xanadna sapxanda,
Buzlu zirvesini sa kanadyla

dvdnde
Anz say li saylalan,
Kemik gibi ufaland
Xum li uzalp; xuma xozlan.
Kum gibi ezilip, kuma karm.
5410 Alton smelg alptar
Altm kurnaz yiit
Ara-smee alalar,
Hilelerini yapyorlar,
lg smelg alptar
Elli hileli yiit
lg smezn salalar.
Elli hileyi brakrlar.
Sar saraatna ax pora atxa idp,
Sar sar atla ak bora ata ulap,
5415 Altn prn xaap polbaza,
Altn yapra tutamazsan,
Alca xatt al polbasps, - tp,
Evlenecein ei alamayz, - diyip,
Azr xamcna xara toraatt
Kara doru ata ifte kamyla
Altn Xarlx saap itken.
Altn Harlh aklatt.
t ariina sdas polbin,
Acsna dayanamad,
5420 Xara toraat, turan irde arap,
Kara doru at durduu yerden

srayp,
415
Par-ox kzn pasxa salp,
Tm gcn aklnda toplayp,
ox kzn odaa salp,
Az olan ayana verip,
Xara irn patra teep, oylap sxxan.
Ayayla kara yeri ezip, gitti.
Purnan paran attara kp idp,
Daha nce varan atlara ok ulap,
5425 Alnna krp, tastap para.
nlerine kp, onlar brakr.
Sar saraatna ax pora att
Ala xaraxxa kr tapt.
Ala gzyle bakarak buldu.
itkenne olara idp,
Onlara gidene ulap,
annaanna anaapa.
Yaknlaanlarla yaknlar.
5430 Kinetn xara toraatn alnnda
Anszn, kara doru atn karsnda
Ott talay xaynap ax tur.
Ateli bir nehir kaynayp akar.
Ott talayn zii
Ateli nehrin sca
kpe-rekt tre sapa.
Cieri deler geer.
Ott aln ky sxxanda,
Ateli yalm alevlendiinde,
5435 Xan tigrge sara ky tur.
Alevi ge kar.
An krp xara toraat
Kara doru at bunu grp
Xarax asxa xarlxa,
Gz yalarna boulur,
Xapax suuna purluxa.
Gz suyuna boulur.
Ott talayn kizp alara
Ateli nehri gemeye muktedir
5440 Xara irn stnde
Kara yerin stnde
Nime ayalp spindr
Kimse yaratlmamtr -
Prayz otxa ky xala
Tm ate alevlenir
Tigrzer krze, tigr pzk,
Ge ksa, gk byk
irzer krze, ir albax.
Yere inse, yer genitir.
5445 Ott talayn uz-paz,
Ateli nehrin ba sonu,
Xri pr dee krnmine.
tesi hi grnmez.
Xara toraat, aar-peer rp,
Kara doru at, zorlukla ilerleyip,
Ilap turan tuznda,
Szlandnda,
Xat xuyon oylapa,
5450 Xazr il kre,

Ax azaa sp ott talay
Sert topraa girer,

Ateli deniz ak ovaya yaylp
416
Xara kl ide rtepe.
Kara kl haline gelerek yakar.
Gkyznn kara bulutu
Xara irge tzre sabla.
Yeryzne yaylr.
5455 Ax pulutt altnda,
Ak bulutun altnda,
Kk pulutt stnde,
Mavi bulutun stnde,
Altn Xarlx, alp xs,
Yiit olan Altn Harlh kz,
Atxan uxta tabrax kile.
Att oktan sratle gelir.
Xara toraatxa ooxtan kile:
Kara doru ata syler ki:
5460 Alp xonca Kk Nincl
Yiit ein Gk Nincil
Aymax pasxaz pol xalar.
Baka bir yerdedir.
ptep xonca Kk Nincl
Ein olacak Gk Nincil
l pasxaz pol xalar.
Baka bir memlekettedir.
Ulu plgc Altn Xarlx,
Ulu bilici Altn Harlh
5465 Ott talayca uup,
Ateli nehir boyunca uup,
k xanatna sapxanda,
ki kanadn rptnda,
Ott talayn od usxan.
Ateli nehrin atei snd.
Xara irge abs tzp,
Kara topraa inip,
Xara toraatt xamcna sapt.
Kara doru at kamlad.
5470 Xara toraatt armzn
Kara doru atn yarsn
Xara irge patra saptr.
Kara topraa batrd.
Xara toraat, it ariina sdaspin,
Kara doru at, acsna dayanamad,
Xara irde sara segrp,
Kara yerden seirerek kp,
To irge tomxxa patra,
Donmu topraa dizini batrarak,
5475 rg irge xarnnca patp,
Erimi topraa karnna dek girip,
Par-ox kzne oylap sxxan.
Tm gcyle oradan kt.
Xara irn palazn
Kara topran amurunu
Xan tigrge sara teepe.
Ge doru savurur.
Xara toraat plp turza,
Kara doru at bunu anladnda,
5480 Xara ir altn toozp,
Kara yerin altn tketip,
arx ir stn
Aydnlk yer stn
s xati ibr saltrlar.
defa dnp dolatlar.
417
Xara toraatn alnnda
Kara doru atn karsnda
Saraatna pora at la parattr.
Sadece sar at ile bora at giderler
5485 Saasxan tspes sar azaa,

Xusxun tspes xuu azaa itse,
Saksaann gemedii sar ovaya,

Kuzgunun inmedii boz ovaya
vardnda,
Sar saraatna ax pora att
Sar sar at ile ak bora atn
Xayda-xayda rax irde
Pek uzaktaki bir yere
Teep paratxannarn
Gittiklerini
5490 Kr tapxan xara toraat.
Grm kara doru at.
Krgen irde kre ite,
Grd yerden grp gider,
Paran ollarna pazp ite.
Gittikleri yola ular.
itkenne idp tur olara,
Onlarn gittikleri yere ulap,
adaanna adap tur xara toraat.
Yaklatklarna yaklamtr kara

doru at.
5495 Alnnzartn alt xulas sunn,
nne alt kula boyunda,
Alt sar pr, oylap kilp,
Alt sar kurt, hzla gelip,
Xara toraatxa apsnannar.
Kara doru ata atlmlar.
s prz o sarina,
z sol sarina, kilp,
5500 Xapxal-tutxal sxannar.
kurt hem sa taraftan,

Hem de sol taraftan, gelip,
Yakalayp tutmular.
Xapxan irde xamst itter,
Tuttuklar yerden kepelediler,
Tutxan irde kizek itter,
Tuttuklar yerden paraladlar,
ze tartp, p paralar.
Koparp, yiyorlar.
Aydas ayalan xara toraat
yi yaratlan kara doru at
5505 Aln azaxtarna sabs para
n ayaklaryla vurur
So azaxtarna teep, oylapa.
Arka ayaklaryla tepip, gider.
Xaydi daa tuds parza,
Her ne kadar mcadele etse de,
Ar kz albina,
Saf gc yetmez,
lbek saa itpine.
Ulu gc yetmez.
5510 Xabsta s kn irtrd.

Xat xuyun oylapa,
gn boyunca mcadele oldu.

iddetli mcadele devam eder.
418
Xazr il kr sxxan.
Sert rzgr balad.
Gkyznn kara bulutu
Xara irge sabl kile.
Yeryzne yaylr.
5515 Ax pulutt altnda,
Ak bulutun altnda,
Xara pulutt stnde
Kara bulutun stnde
Altn Xarlx uux kile.
Altn Harlh uup gelir.
Xan tigrde oxaa, soann sarp,
Gkyzndeyken okunu sadan

karp,
Alt xulas sunn

5520 Alt sar prlern
Alt kula boyundaki

Alt sar kurdu
Pr soanna tre sald.
Bir okla delip geti.
irge abs ts kilp,
de yere serilip,
Ayn-knn alnnda
Gece ve gndzn altnda
Ax tor platna puli sapxan,
Ak ipekten rtyle sarmalad,
5525 Xara toraatn pallarnda
Kara doru atn yaralarnda
t ornna it se,
Etine et gelir,
Xan ornna xan tola.
Kanna kan eklenir.
Altn Xarlx xara toraatt
Altn Harlh kara doru at
Alnndazna am artx,
imdi ncekinden ok,
5530 Purunzna am kstg ayad.
lkinden de gl kld.
Ana uup, ooxtan tur:
Daha sonra uup, konuur:
Altanp mngen Xan bek klk
Bahadr Han ibekin bindii atn
dn arta sapan polza,
Etlerine actrcasna vurulacaksa,
Min saap pirim.
Ben vuruvereyim.
5535 zerlep mngen Xan bek ir
Er Han ibekin eyerleyip bindii

atn
ndn zde sapan polza,
Etine yandrarak vurulacak olsa,
Min saap krim.
Ben vuruveriyim.
Sar saraatna ax pora atxa
Sar sar at ile ak bora ata
idp, xostana polzn.
Ulap, birlesin.
5540 Kk Xann irne itkence
Gk Hann yerine ulatnda
419
Min sapxan it arii irtpezn, - tp,
Benim vurduum yer armasn,

deyip,
Azr xamcn kdrp sapxan.
ifte kamy vurdu.
Xara toraatt srtna itre
Kara doru atn arkasna ulaarak
Xara irge patra, sapxan.
Kara topraa batrarak vurdu.
5545 Xara toraat, it ariina sdaspin,
Kara doru at, acsna dayanamad,
ir stne sara segrp,
Yer stne karak seirip,
Atxan uxta tabrax oylaan.
Vura dke hzlca gitti.
Sar saraatna ax pora atxa
Sar sar at ile ak bora ata
itkenne ite, adaanna adapa.
Ulatklaryla ular, yaklatklarna

yaklar.
5550 albax irn xalanczn ibrp,
Usuz bucaksz yurdun kalann

dnp,
Kk Xann irnzer aylanalar.
Gk Hann yerine dnerler.
Altn Xarlx, alp xs,
Amd xada uuxadr.
imdi birlikte umaktadr.
Xara toratt kr para,
Kara doru at grr,
5555 k atxa xara toraat
Kara doru at, iki at
Krgen irde kre ite,
Bakt yerden grr,
Oylap parp, aba ite.
Hzlca ilerleyip, vurarak gider.
Kk Xann ir krn tur.
Gk Hann yurdu grnr.
Xara toraat k atxa xostand.
Kara doru at iki ata katld.
5560 An krp, sar saraatna ax pora at,
Bunu gren sar sar at ile ak bora at,
Par-ox kstern pasxa salp,
Tm glerini aklna salp,
ox kstern odaa salp,
Az olan ayana verip,
Kk Xann aral snna
Gk Hann zirvesine
s at tie sxalar.
at yan yana karlar.
5565 Tigrce uuxxan Altn Xarlx,
Gkyznde uuan Altn Harlh,
irge abs ts kilp,
Yere inip,
Xara toraatt saap irtken.
Kara doru at kamlad.
Xara toraat xuzuriina xuyun kirgen,
Kara doru atn kuyruunda frtna
420
koptu,
ilnnde il oynatxan.
5570 Xara irn oya teep sxxan.
k att s xulas alnna kird:
Xan tigrge naari timr ttta
Rzgrnda yeller esti.

Kara yerde ahlanp oynatt.
ki atn kula yanna yaklat:
Ge doru uzanan demir melez
aacn
Altn prn xaap alp,
Altn yapran yakalayp
Xara irge kil tsken.
Kara topraa indi.
5575 Xan bek, Xan Orba, Altn aax
Han ibek, Han Orba ve Altn

aah
Xara toraatt, xucaxtap, sybap,
Kara doru at kucaklayp, okayp,
oxsanannar.
ptler.
Tirlep paran idn
Terlemi olan bedenini
Ax platna sxannar.
Ak mendille sildiler.
Xostap kilp, xol itken,
Hep beraber ilerledi,
5580 zere pazp, izen pirgen
Eve girip selam verdi
Altn Xarlx, alp xs.
Altn Harlh yiit kz,
Kk Xan irnde lan on,
Gk Hann yurdunda toplanan halk,
kpelenzp, talasxannar.
fkelenip, dalatlar.
Han ibekin kara doru atnn
5585 Att art pol pard

Alca xatt Xan bek alar.
Herhangi bir attan fazlal vard Kzla evlenecekse Han ibek

evlenecek.
Sar saraatt Sar Xartana
Sar sar atl Sar Harta ile
Ax pora att Ay Mirgen
Ak bora atl Ay Mirgen
Xan bekke xsxrannar:
Han ibeke bardlar:
5590 Mngen ad artx tp,
Bindiin at iyi deyip,
Maxtanara ox polzn.
Sevinmeyesin.
Ar kst plspeence,
Saf gc bilinmeyince,
Ar tna idspeence,
Saf ruha erimeyince,
Kk Nincln pirbesps!
Gk Nincili vermeyiz!
421
5595 zerleen ad artx tp,
Eyerlediin at iyi deyip,
rnzerge ox polzn.
vnmeyesin.
lbek kst snaspaanca,
Ulu gcn denenmedike
Kk Nincln pirbesps!
Gk Nincili vermeyiz!
aa-pasta xabzp,
Yaka paa kapp,
5600 Xan bekne Sar Xarta,
Han ibek ile Sar Harta,
Xan Mirgenne Ay Mirgen
Han Mirgen ile Ay Mirgen
Xat xarbaz pastaannar.
iddetli bir savaa baladlar.
Kk Xann irne
Gk Hann yurduna
Xara sast alp
Kt niyetli yiitlerin
5605 Kp lan poltr.
Hepsi toplanmtr.
Xara Xann tln olar
Kara Hann soyundan olanlar
Xaarta xrara ptestrler.
Tamamen ykmaya karar verdiler.
Xara sast alptarna
Kt niyetli yiitlerden
Xayran s alp xsxa
yiit, gzel bir kz iin
5610 Xabs-tuds iderge kilsken.
Dvmeye geldiler.
Tos knn paznda
Dokuz gn getiinde
Xan bek Sar Xartan
Han ibek Sar Hartay
ns tibn t para,
Aaya indirir,
Ta oar tstepe,
Dan yukarsna kartr,
5615 Xara irde slgpe,
Kara yerden silkeler,
Xastx aast xabndrbad,
Aac aklna getirmedi,
Tablat pazn tartndrbad,
Erke sakaln ektirmedi,
Ge doru savurup,
Xat piln ze tastaan,
Sert belinin stnden att,
5620 Xara pazn ze sapxan.
Kara bann stnden savurdu.
Xat sg saylal xalan,
Sert kemii ylece kurudu,
Xum sg xuma xozlan.
Kum kemii kuma kart.
Xan Mirgen Ay Mirgen alpt,
Han Mirgen, Ay Mirgen yiide,
Xsxr kilp, xara irde
Barp, kara yerden
Ge doru kaldrp,
422
Alp sapa azr xayaa
Savurduu byk kayaya
Ara moynn ze sapxan.
Boynunun stnde vurdu.
Ulu aacn uacan sand,
Ulu alpt aar steen
Ulu yiidin ac iniltisi
5630 Azp-lgence istlgen.
lp gittii iitildi.
Kk Xann irnde
Gk Hann yurdunda
Ax tubanna xara tuban
Ak dumanla kara duman
Tos knge xarbastazp,
Dokuz gn boyunca aralanmayp,
Tabspas polp tur xalan.
Birlemeyip ylece kald.
5635 Tigr tb soolap irtken,
Gn dibi soudu,
ir araz ze sablan,
Yeri kesip paralad,
Aast ulii usxan li,
Aacun ulusu uar gibi,
Alp-axsz lgen pldrgen.

Xara tubann arazna,
5640 Albn ar tnna idp,
Yiidin iyisinin leceini anlam.

Kara dumann iinden,
Yiidin saf canna ulap,
Altn Xarlx sara pasxan.
Altn Harlh kvermi.
Xan Mirgenne Xan bek
Han Mirgen ile Han ibek
Xarbazp drtken alp attarn,
Telef edilmi yiit atlar arayp,
Xuzuruxta tudp,
Kuyruklarndan tutup,
5645 Xat tasxa sapxannarda,
Sert kayalara vurduklarnda,
Teerler xolda xalan,
Derileri ellerinde kalm,
alaas itne grp,
plak etleri ryp,
Xara irde par tskenner.
Kara yere ulamlar.
Artx alptar lgen irde
Gl yiitlerin ldkleri yerde
5650 Xara azag rbin,
Kt idare yrd,
Attarna mn rznner, -
Atlarna bindiler, -
ooxtas turan adal ool.
Konuup durmu babal evlat.
Tigr tb sooli tsken,
Gn dibi soudu,
ir araz ze sablan,
Yerin srt paraland,
5655 Xara tubann arazna
Kara dumann iinden
Xan Orba xs sara salan.
Han Orba kz kt.
423
Xara kn kstg alpt
Kara amann gcne sahip yiidin
Ar tnna itken poltr.
Saf ruhuna ulamtr.
Ar kster itpes alptar,
Saf gleri ulamayan yiitler,
5660 Aral snn azra tzp,
Zirvedeki tepeyi ap,
Aar tudst kreler, pu alptar
iddetli sava grrler, bu yiitler
Kk Xann irnde
Gk Hann yurduna
Tos la it partrlar
Dokuz ylda ularlar
Alp-klktern toostrlar
Yiidin gllerini bitirirler
5665 r-klktern ox ittirler
Erin gllerini yok ederler
Xostap rp, xol pirseler,
Beraber gelip, el verirler,
zere pazp, izenneseler,
eri girip, selamlar,
Ara-moynna xucaxtazalar pis alp,
Be yiit kucaklarlar,
Kk Xann xat irnde
Gk Hann sert yurduna
5670 Tos la iderzer tp,

cem sn ooxtaptr, - teen Xan bek.
Dokuz ylda ularlar deyip,

Anam doru sylemitir, dedi
Han ibek
pti pazp, Kk Xan urtna krgenner.
Dzgnce gidip, Gk Hann

yurduna girdiler
zk azp, izen pirgenner.
Eii ap, selam verdiler.
rkn altap, mind salannar.
eri girip, esenlik dilediler.
5675 kpelg rgen Altn Xarlx,
fkeli olan Altn Harlh
Altn stol kistndeg Kk Xann
Altn masann bandaki Gk Hann
Alnnzar parp, ooxtanan
Karsna kp, konumu:
Pirce sin xz n
Verecein kz iin
Pray kzbs saldbs pa?
Tm gcmz harcadk m?
5680 Pirbes sin xz n
Vermeyecein kzn iin
Tik kzbs pirdbs pe?
Boubouna mu g yetirdik?
Sn azra ol pastbs,
Tepeleri ap yol gittik,
Svat-tuan polar n.
Dnrc olmak iin.
Ta azra ol ittbs,
Dalar ap yol atk,
5685 Tuan-xudaay polar n.
Dnrc olmak iin.
424
Pst kilgen olbsxa
Bizim geldiimiz yola
Xro tspezn xacan daa.
Hibir zaman kra dmesin.
Xudaay-tuannar undutpasps.
Dnrcleri unutmayz.
Pst kilgen olbsxa
Bizim geldiimiz yola
5690 Ar tspezn xacan daa.
Hibir zaman iy dmesin.
Tuan polan Kk Xanna
Dnrc olduumuz Gk Handan
Tastapasps xacan daa.
Hibir zaman ayrlmayz.
Xan bek tumama
Han ibek kardeime
Xoltiina xazanca xoos marxa kirek
Koltuuna taklacak dme gerektir.
5695 Xonxt kzn tlne
Yaayacan kiinin soyundan
Xat alara itebs.
E alacaz biz.
azana xazanca arx marxa kirek -
Elbisene taklacak deri dme

gerekir.
axslarn tlne
yilerin soyundan
alaxay ipee kilgebs.
Tatl zevceye geliyoruz.
5700 Kk Xann xat Xara Tana
Gk Hann ei Kara Tana
Alptara araa pirgen.
Yiitlere rak verdi.
Altn Xarlx tor sapxanda,
Altn Harlh kar durduunda,
Prdeez spin, sm turannar.
Hibiri iitmeyip, sakin kaldlar.
Kk Xan Altn Xarlxxa teen:

5705 Xan bekke pirbeen palamn
Xamaanda mstg alpxa pirem me?
Gk Han Altn Harlha dedi:

Han ibeke vermediim yavrumu
Alnnda boynuz olan yiide mi
vereyim?
Ar sast srer osxas
Sizler gibi iyi niyetli
Artx alptara pirbezem,
Gl yiitlere vermezsem
Xayda alptara pirerbn?
Hangi yiide veririm?
5710 Aparar als palamn,
Gtrn biricik yavrumu,
Srerge pirem Kk Nincl xzmn!Sizlere veriyorum Gk Nincil

kzm!
Altn stollarn azap sxxannar,
Altn masalar sslediler,
As-tamaxt sal salannar.
Yemekleri sundular.
425
Kk Xanna Xara Tana ipz

5715 Pis alpt, xoltxta xaap,
Gk Han ile ei Kara Tana

Be yiidin koluna girip,
Altn stola odrtxan.
Altn masaya oturttu.
Pastap pirgen ren,
Balayverin yemee,
Alp, tudbzaaar, - td
Yiite savatnz, - dedi
Altn Xarlx tumalarna.
Kardeleri Altn Harlha.
5720 Pasta ireett zbstler.
lk arab iirdiler.
Kk Xanna Xara Tana,
Gk Han ile Kara Tana
Xrx xatpassar krp,
Krk odaya girip,
Kk Nincl xst alannar.
Gk Nincil kz alp geldiler.
Kk Nincln aln sarina
Gk Nincilin yz
5725 Ayda artx arx saapa.
Aydan da aydnlktr.
Kistnzer krzeler alptar,
Yiitler, kzn giyimini grrler ki,
Kn ariina artx arpa.
Gn ndan da aydnlktr.
Alton srmez arazna ayltr,
Altm rgs srtna iner,
lg srmez inne ayltr.
Elli rgs omzuna dklr.
5730 Xan bek kre le klenbst,
Han ibek sevdiini grerek
reg saay arat sald.
Onu kalbiyle gerekten onaylad.
ir-albaxt stnde
Yeryznn stnde
Mnda ayza slg xst
Byle alml ve gzel kz
lan alptar am na krd.
Buradaki yiitler ancak imdi grd
5735 Kk Xann turazn st

Ay-kn ariina artx arp tur,
Gk Hann evinin ii
Ay ve gnein nurundan da
aydnlktr,
k past pr irge prktrgenner,
ki ba bir yere topladlar,
Kk Nincl xsta surannar:
Gk Nincil kza sordular:
Xan ibek alpxa parp,
Yiit Han ibeke varp,
5740 Xonca kn par ba, ox pa?
Ona varmaya gnln var m, yok

mu?
Kilstrbinetse oolbst,
Olumuzu altrmazsan,
Ar ksne albasps,
Saf gle almayz,
426
Ada urtna aylanarbs,
Baba yurduna dneriz,
Xnminatsa irkebske,
Erimizi sevmezsen,
5745 lbek ksne albasps,
Ulu gle almayz,
ne urtna nanarbs.
Ana yurduna dneriz.
ptg Kk Nincl nandran
Gzel Gk Nincil cevap vermi:
asta mini xoncam
Benim evleneceim yata
azm prge pazlanm
Yam bire bast
5750 Xara toraatt Xan bek polar.
Kara doru atl Han ibek olur.
Xuday xosxan xonm
Tanrnn ltfettii hayatm
Xan Mirgen alpt ool
Yiit Han Mirgenin olu
Xara toraatt Xan bek polar.
Kara doru atl Han ibekin olur.
Kk Xan altn knigazn alan,
Gk Han altn kitabn getirdi,
5755 Taplada tanpalar alptar,
Yiitler yazlanlar anladlar,
Tazrada xralar klkter.
Yiitler darda seslenirler.
Snap taa, altn knigada
Gerekten de, Altn kitapta
Kk Ninclne Xan ibek xada,
Gk Nincil ile Han ibekin birlikte,
Alzp, urtira pazltr.
Evlenip yaayaca yazldr.
5760 klen xosti odrtxannar,
kisini yan yana oturttular,
Xol tudstrp, oxsandrannar.
Ellerini tutturup, ptrdler.
k past xos salanda,
kisini de e kldklarnda,
Xonxt kilstr salanda,
Hayatlarn birletirdiklerinde,
A araan lep pastaannar.
Ac raky bltler.
5765 Kk Xan pizne ooxtana:
Gk Han kz kardeine konuur:
Kzee polca Xan bekke
Damat olacak Han ibeke
Kms rene itr tur.
Gm fincandan gtrn.
iste polca Xan bekke
Enite olacak Han ibeke
is rene itr tur.
Bakr fincandan gtrn.
5770 Xarndas-tuan polcanarma
Akrabam olacaklara
Xorabas araa pirp tur.
Bitmeyecek rakdan verin.
Tuan-an polcanarma
Yakn akrabalarma
Xorabas araa pirp tur.
Bitmeyecek rakdan verin.
427
Aymaxta kilgen tuannarma

5775 A araazn itr tur.
Memleketten gelen akrabalarma

Ac rakdan verin.
lde kilgen annarma
Yurttan gelen akrabalarma
Xat araazn itr tur.
Sert rakdan getirin.
Xan bekne Kk Nincl le,
Sadece Han ibek ile Gk Nincil
Xatn spin, tudnannar.
Sert rakdan imeyip, ellerinde

tuttular.
5780 An krp, Altn Xarlx teen:
Altn Harlh bunu grp dedi:
spinetkenner t axs,
kisinin de imemesi iyidir,
Olara zerge arabas,
ki onlara yaramaz,
Olar am daa olannar,
Onlar henz ocukturlar
Olarn zer xay parbas.
Onlarn imesi neye yarar.
5785 A araalarn zp aldbs,
Ac raklarn iiverdik
Aarl iister p aldbs,
Birok alarn yiyiverdik,
Am pst araan s kreeer.
imdi raklarn itiimizi grdler
Ulu ayaxtara urp alp,
Yiit, raky byk kadehlere aktp,
Ulu svat-xudaaya itrgen.
Byk dnrclere gtrd.
5790 s kn toy-pay salannar.
gn boyunca toy edildi.
Astaan xarnlar tosxanda,
Altn stolda sara pasxannar.
Ara urttan sxxannar.
Uzak evden ktlar.
Altn sarnda attarn
Altn sarndaki atlarnn
5795 bek tnern siste tartp,
pek dizginlerini zerek ekip,
Aral sna sxxannar.
Yksek tepeye ktlar.
Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
Kk Xanna Xara Tanaa
Gk Han ile Kara Tanaya
Altn Xarlx aylanan:
5800 Ulu ayaxta iis dbster,
Byk tabaktan yemek ulatrdk,
Undubas tuan polarbstar.
Hi unutulmayacak akraba olduk.
Tada ulu iis dbster,
Dadan byk yemek ulatrdk,
Tastaspas tuan polarbstar.
Kavgasz akraba olduk.
428
Talayda ulu su stbster,

5805 Tuan-xudaay polarbstar.
Nehirden de ok su itik,
Dnrc olduk,
Xara pazbs xazx tusta,
Kara bamzn iyi olduu zamanda,
Xayns rip, toazarbs.
lerini grp, grrz.
Trg, xazx polzabstar,
Salkl ve huzurlu olduklarnda,
Tezp, toas rerbs.
Rast gelip, karlarz.
5810 axs tlde xs aldbs,
yi soylu bir kz aldk,
olbs sootpin rerbs.
Yolumuzu soutmadan gideriz.
Xonxtlar tlne aldbs,
Hayatllarn soyundan aldk,
Xacan daa tastaspin urtibs.
Evimizde hibir zaman atmadk.
ooxtap salan min oom
Benim bu sylediklerimi
5815 Xalx on istp xalzn.
Boy millet hep dinlesin.
Pazp rgen pst olbst
Bizim geip gittiimiz yolu
Pasxa aymaxtar krp xalzn.
Baka milletler grsn.
irlg kiz irspebs,
Yurdu olana yurdu
Sul kz suxsapabs.
Suyu olana suyunu zletiriz.
5820 Iraxxa kilgen attarbs,
Uzaa gelen atlarmz,
irn sanp, kstep tur.
Yurdunu dnp, kineir.
Iraxxa kilgen ps alptar
Uzaa gelen biz yiitler
irbsser tartlabs.
Yurdumuza ekiliriz.
Toozlbasxa oxsanstlar.
Bitmemecesine ptler.
5825 Undudspasxa oxsanstlar.
Unutulmamacasna ptler.
Mn krgen xalx onn
Bunu gren boy milletin
rekter xaylp irtken.
Yrekleri eridi.
Altn Xarlx piceler,
Kardeleri Altn Harlh,
Altn Kk kibn kizp,
5830 Xara irde kdrlp,
Xan tigirzer tartl sxxan
Ge doru kt
Ara urtta toy timnirbn,
Byk evde toy hazrlayaym,
Tabrax ibzer aylanar.
Hzlca eve dnn.
Ada irnzer srer itkence,
Siz baba yurduna ulatnzda,
429
5835 Toy-pay timde polar,-
Debdebeli toy olacak, -
An ooxtap, ulu piceler
Byk ablalar bunu konuup:
Ax pulutt altna,
Ak bulutun altna,
Kk pulutt stne sxxan,
Mavi bulutun stne kt,
k xanadn sabnp,
ki kanadn arpp,
5840 Atxan uxta tabrax
Atlan oktan daha hzl
Xara Xann irne uuxxan.
Kara Hann yurduna utu.
Xalannar atxa mngenner,
Kalanlar ata bindiler,
Kk Nincl kk atka mngen.
Gk Nincil mavi ata bindi.
s xra asxanda,
tarla atklarnda
ay getiklerinde,
Pizle, atarn xosti tudp,
Bei de atlarn birlikte srp,
At sapa azr xamcn
Atlarna vurduklar ifte kamy
Atxa tie tzrgenner.
Ata hep birlikte vurdular.
Pizlen alp attar,
Beinin yiit atlar,
5850 Xara irn palazn
Kara yerin amurunu
Xan tigirge sara teep,
Ge sratp,
Ay-kn xaraan tulapalar.
Ay ve gnei karanla brrler.
Aral sna sxxannar,
Zirvedeki tepeye ktlar,
Ada irne itkenner.
5855 Attarna pis alp tsken,
Be yiit de atlarndan inip,
zen-mindlern pirzp,
Selamlarn verip,
Xucaxtazp, oxsanstlar.
Kucaklap ptler.
Ax payzaa itkenner,
Ak saraya girdiler,
Altn sarna at palannar.
Altn sarna atlarn baladlar.
5860 Xnp, toya lan on
Sevinip, toya gelen halk
Xmsxadan kp polan,
Karncadan da oktu,
Sas rce ineyler
Sa ren neneler
Taraxtarn tudna odrtr.
Taraklarn tutarlar.
Kk Nincln pladn suurp,
Gk Nincilin aln karp,
5865 Sazn rp pastaannar.
Salarn rdler.
430
Alton polan srmezn
Altm rgy
Azr tulu ittler.
Gzelce ifte rg** ettiler.
lg polan srmezn
Elli rgy
k tulua rdler.
ki tarafl rdler.
5870 Xan Mirgen tastarna axpa:
Han Mirgen darya seslenir :
Tor asxrn rn, sop,
Doru aygr srsn, kesip,
Tozon xazana pzrar.
Doksan kazanda piirmiler.
Xr asxrn rn sop,
Kr aygr srsn kesip,
Xrx xazana pzrar.
Krk kazanda piimiler.
5875 igren asxrn rn, sop,
Boz aygr srsn, kesip,
iton xazana is ider.
Yetmi kazanda a etmiler.
Altn stollarn alton xadl turstlar,
Altn masalarn altm kat ederler,
is stollarn iton xadl turstlar.
Bakr masalarn yetmi kat ederler.
Toy-pay pastal tur,
Debdebeli toya balarlar.
5880 Tooza onn stola xrdlar.
Tm halk masalara yerletirdiler.
Alton altn stol aylandra
Altm altn masa dndrlerek
Aydas alptar odrannar,
Gl yiitler oturmular,
iton is stoln ibre
Yetmi bakr masay evirerek
iit ir-klkter odrannar.
Gen er yiitler oturdu.
5885 As-tamaxt stola salannar,
Yemekleri masalara dattlar,
Araazn lep pastaannar.
Raklar bltler.
Altn stol kistndeg alptar
Altn masa bandaki yiitler
Alton ssne alstapalar.
Altm szle vlmler.
is stol kistndegi alptar
Bakr masa bandaki yiitler
5890 iton ssne alstapalar.
Yetmi szle vlrler.
Toya lan xalx on,
Toya katlan boy millet
Alstap, maxtap para:
Alk getirip verler:
Xanca toyda poldbs,
Birok toy grsek de,
Mnda toyn pastazn krebs.
Bylesini ilk defa gryoruz.
5895 Xazan tb xala,

Xalx on tarapa.
Kazann dibi boalr,

Boy millet dalr.
431
Tostaz toozla,
Kaplar biter,
Tooza on tarapa.
Tm halk dalr.
5900 Paza ib eeler xalanar.
le ev sahipleri kaldlar.
Pular mnda, xosti odrp,
Bunlar da beraberce oturup,
Alndazn am itkenner.
Maziyi hl yapmlar.
Amzn alndaz itkenner
Hli mazi yapmlar.
Par ooxtar toozlanda,
Var olan szleri bittiinde,
5905 Altn aax nanara txtand.
Altn aah yanlarna gitti.
Undulbasxa anmcox pirgen,
Unutulmamacasna veda etti,
Tastaspasxa oon pirgen,
Brakmamaya sz verdi,
Ara urtta deskenner.
Uzak evden uurladlar.
Aral snn stnde,
5910 Aarllarnan oxsans alp,
Sevdikleriyle pp,
Ax oy adna altanan
Ak kula atna atlad
s xra asxanda,
tarla atnda
s ulat kiskende,
dere getiinde,
Altn aax alp xs,
Altn aah, yiit kz,
5915 At sapa azr xamczn,
Atna vurduu ifte kamsn,
Ge doru savurup,
Ax oy atxa xamc sapxan.
Ak kula atna aklatm.
Ara urtta xalannar,
Byk evde kalanlar,
Altn stola odrp,
Altn masaya oturup,
5920 Par ooxtarn ooxtasxannar.
Sohbetlerini devam ettirdiler.
Altn Xarlx ooxtanan:
Altn Harlh konutu:
Paza maaa pu irzer
Bundan sonra bana buraya
Azax pazara kilspes.
Ayak basmak yakk almaz.
Am daa srerne xada rp,
Her zaman sizinle birlikte yaayp,
5925 oba-iree kreem par.
Ac sknt ekerim.
l lsa, ay alsa,
Yl kaynar, ay deiir,
azm azap min irtirem.
Yam ilerleyip geiyor.
432
Altn Xarlx, pas kilp,
Altn Harlh, gelip,
Xan Mirgenn xucaxtaan:
Han Mirgeni kucaklad:
Sevgili dostum, Han Mirgen,
Sinne xosti odrp,
Seninle oturup,
Tgencizn ooxtasam.
Sonunu konuurum.
Slg xaraan tunmacaam,
Kardeim, gzel baknn,
Xalanczn min krem
Gerisini ben grrm
5935 Tadl tln, aarlicaam,
Kymetlim, tatl dilinin,
Xalanczn min isem:
Kalann ben ierim:
Paza sinne rerge kilspes,
Ve seninle yaamaya gerek yok,
Sini xalanc or polar.
Bu senin son yolculuun olur.
Ada urtna xazx pararzar,
Baba yurdundan rahata ktnda,
5940 Paza aylanp, kilbess,
Daha sonra dnp gelmezsin
Aymax irnde azp-lerz,
Yurdunda lp gidersin,
ne urtna izen sarzar,
Ana yurdundan sa ktnda,
ne urtna ibr kilbess.
Tekrar sa gelmezsin.
l irnde irtip-lerz,
Yurdunda lp geersin,
5945 Ps ol irzer pararbzox.
Biz de o yere gideriz.
Altn Xarlx picezn
Altn Harlh kardeinin
k xaraana axxan as
ki gznden akan ya
k ulat polp ap tsken.
ki dere olup akt.
Ala xaraanna axxan as
Ala gzlerinden akan ya
5950 An su polp ap tsken.
Nehir olup akt.
Altn Xarlx Xan Mirgenn,
Altn Harlh, Han Mirgene,
Undutpasxa reene paznp,
Unutmamacasna sarlp,
Toozlbasxa oxsanp alan.
Bitmemecesine pt.
Am parar irler t aar ir.
imdi gittiin yerler de zorludur.
5955 Krbeen knn anda krerzer,
Orada grmediin gn grrsen,
Krbes sas anda krer,
Girmez akl orada girer,
Srer, Xan Orba, k xarndas
Siz, Han Orba, iki karde
Xacan daa arlspin rer.
Birbirinizden hi ayrlmayn.
433
celern Xara Tarax picem

5960 Xacan tusta dk ooxtaan.
Ananz Kara Tarah ablam

Hep byle sylerdi.
An on undutpaar.
Onun szn aklnzdan karmayn.
Ara urtmda polbin,
Byk evimde olmadan
Tos l azp pardm.
Dokuz yl geirip gittim.
Sul kz suxsapam,
Suluyu susatrm
5965 irlg kz irspem,- tp,
Yurtluyu doyururum, - deyip,
Altn Xarlx piceler
Undlbasxa anmcox pirgen.
Unutmamacasna veda etti.
Tastaspasxa oon pirgen.
Bitmemecesine konutu.
Ara urtta prayz desken.
Byk evden hepsi ayrld.
Altn kk kibn kisken.
Altn guguk donuna girdi.
Xara irde kdrilp,
Ax pulutt altna,
Ak bulutun altna,
Kk pulutt stne sxxanda,
Mavi bulutun stne ktnda,
5975 Kizek namr aap irtken.
Yamur yad.
Ara urtta xalannar,
Byk evde kalanlar,
As-tamaxt tosxanca p,
Doyuncaya kadar yiyip,
Timr xuyaxtarn suurannar,
Demir zrhlarn karmlar,
Xat xuyaxtarn siskenner.
Sert zrhlarn soyunmular.
5980 Aar-oba krgen alptar
ok sknt eken yiitler
Ara urtta tnanp alara
Byk evde dinlenmek iin
Alt azaxt timr oranda
Tos knge tere uzaannar.
434
Tazrada ta atxanda,
Darda tan attnda,
5985 Xzarp kn sxxanda,
Gne kzarp ktnda,
As-tamaxt peler.
Karnlarn doyururlar.
5990 Ay Ar, xayn rp,
Ay Ar, ev ilerini grp,
Par ox iistn pazn sala.
Olan yemein iyisini koyuyor.
Aar krze, lap re,
Oray grnce alar,
Peer krze, klmzrep re.
Buray grnce, glmser.
An krp, Xan Mirgen
Han Mirgen, bunu grp
5995 Ay Ar pizne sura:
Ei, Ay Ara sorar:
Ulu plstg xonanm,
ok bilgili eim,
Xayda nimee sin xomznp,
Sen neden zlp
Xarax azn tkez?
Gzyan dkersin?
Arsa, kemn azp-lern pld me?
Birisinin ldn m grdn?
6000 Ay Ar ipz nandran:
Ei Ay Ar cevap vermi:
Slg sin k xaraan
Senin iki gzel gzn
Pn xalanczn krem.
Bugn kaldn grrm.
Xaraata sin xaraan
Senin gzn
Paza trge krbespn.
Bir daha canl gremem.
6005 Tadl sin tln

k xulaxna ispespn.
Senin tatl dilini

ki kulamla iitemem.
Ara urttan pn pararz,
Uzak evden bugn gidersin,
Aylanp, paza kilbess.
Bir daha dnp gelmezsin.
Ar kz albin,
Saf gcn alamaz,
6010 Aymax irnde azp-lerz.
El yurdunda lrsn.
ne urtna sp pararz.
Ana yurdundan gidersin.
brp, paza sin nanmass.
435
lbek kz itpin,
Ulu gcn ulamaz,
l irnde at xalarz.
Baka yurtta ylr kalrsn.
6015 Ada irn sin, Xan Mirgen,
Sen babann yurdunu, Han Mirgen,
Ala xaraxna krez,
Ala gzlerinle grrsn,
Aral maln krp al.
Malna davarna gz kulak ol.
ne irn, Xan Mirgen,
Han Mirgen, ana yurdunu
k xaraxna krez,
ki gznle grrsn,
6020 lbetk on tosxanca kr xal.
Tm halkn doyur.
Olan tusta rgen ollara
ocukken yrdn yollarda
Ottar zp, ayxalp turar.
Otlar byyp sallanr.
as tusta rgen ollara
ocukken yrdn yollarda
axayax zp, ayxal xalar.
iekler byyp sallanr.
6025 Pazp rgen sin olnda
Senin geip gittiin yolda
Parbax ottar ayxal turar.
Dall otlar sallanr.
Pu irge paza aylanmass.
Buraya bir daha dnmezsin.
Aylanp, pazp rgen ollarda
Dnp, getiin yollarda
Ax poolar ayxals turar,
Ak iekler sallanr,
6030 Ada urtna aylan krbess.
Baba yurduna dnmezsin.
bre pasxan irlerde
Dnp geldiin yerlerde
Kk porolar ayxals turar
Yeil iekler sallanr.
ne urtna ibr krbess.
Ana yurduna geri dnmezsin.
arp sxxan arx kn
Iyp aydnlanan gn
6035 arn spin sal turar.
Nurunu vermez olur.
lp paran sin poz
Sen kendin ldnde
arx knn krbess.
Aydnl gremezsin.
Aarp sxxan ay-axs
Aarp doan ayn ve
Knn aarp sx turar.
Gnein iyisi aydnlanp doar.
6040 Azp-lgen sin poz
Sen kendin ldnde
Ayn ariin krbess.
Ayn ltsn gremezsin.
Ana paran xustar,
G eden kular,
asx itse, aylan kilge.
Baharn gitseler de dnecekler.
436
Aymaxxa paran Xan Mirgen irm
Baka memlekete yiit

Han Mirgenim
6045 Aylan kilbes xacan daa
Hibir vakit gelmezsin
Iraxxa paran xustar,
Uzaa uan kular,
Tim itse aylana.
Zaman geldiinde dnerler.
Iraxxa paratxan Xan Mirgen apsaam
Uzaa giden kocam Han Mirgen
brp kilbess xacan daa.
Hibir zaman gelmezsin.
6050 als min Xan bek irkemn
Benim biricik Han ibekimi
axs, iptep al rer.
yi, abucak alrlar.
stmne sxxan Xan bek irkemn
Benden olan Han ibek yavrumu
ptep, amr al rer.
abucak ve rahata alrlar.
Xara paarm xayladr,
Kara cierim erimektedir.
6055 Xat regm sstapadr.

Srer t xat irzer pararzar,
Kat yreim szlamaktadr.

Seninle kat yere vardnda,
Aarliim, Xan Mirgen, azp-lze
Deerlim, Han Mirgen, lrsen
Ayna kn, ir artpin,
Ay ile gne yurdu aydnlatmaz,
Tos kn lg turarlar
Dokuz gn boyunca donuk dururlar,
6060 Pu ir xarasx polp turar.
Bu yer karanla gmlr.
Andada la ps plerbs
Burada biz anlarz
Sin azplgenin.
Artk senin ldn
Srer am pararzar
Siz imdi gidersiniz
Tazr xaya Tas Xanna
Sarp kaya Ta Han ile
6065 Puzr xaya Pus Xann irnzer.
Buzlu kaya Buz Hann yerine.
Tas Xanna Pus Xan, k xarndas,
Ta Han ile Buz Han ki iki kardetir,
Ulu kstg xara sast alptar,
Ayn zamanda da kt niyetli

yiitlerdir,
Xalx onn xaltratalar,
Boyu
Xann aada la ireelepeler,
Kann dkerek strap ektirirler,
6070 Ar kz itpes alptarn
milleti
titretirler,
Saf gleri yetmeyen yiitleri
Azr xamcna sop,
ifte kamyla dorayp,
Aral maln alalar,
Maln davarn alrlar,
437
lbetk onn sreler.
Tm halk kovalarlar.
Tas Xanna Ps Xann xalk on
Ta Han ile Buz Hann milleti
6075 arx kn ariin krbineler,
Aydnlk gnn ltsn grmezler,
Xarax asna krseler,
Gzyan dkerler,
Xan-piglern xarapalar.
Han beylerine beddua ederler.
Tas Xanna Pus Xan
Ta Han ile Buz Han
Alton xann albann palar,
Altm handan vergi toplarlar,
6080 iton xann iizn leler.
Yetmi hann an yerler.
Trt tuyaxt attar, parp,
Drt toynakl atlarn, gidip,
Tobra tepken ir nimes.
Ap gemedikleri yer yoktur.
Alp-klkter, andar idp,
yi yiitler oraya varp,
Ooda sapxan ir nimes.
Yerlebir olan yer deildir.
6085 Min tadl, zg iizmn

Tosxanca p alar.
Astabasxa iis dler,
Benim tatl, scak am

Doyuncaya kadar yerler.
Ackana a verdiler,
Suxsabasxa ayran stler.
Susayana ayran verdiler.
Undutpasxa ooxtastlar,
Unutmamacasna konutular,
6090 Toozlbasxa paarsastlar.
Bitmemecesine birbirlerini sevdiler.
Ol timde xat azaxt at oylapa,
O vakitte sert toynakl at ahlanr,
Xat plektg ir sapa.
Kuvvetli bilekli er vurur.
Xara irn xri irde be,
Kara topran tepesinde mi,
Xan Tigirn tz irde be?
Gkyznn ortasnda m?
6095 Nuan xarax asxanca,
Kapal gz aldnda,
Alan gz kapandnda,
Aral snn stnde
Yksek tepenin stne
Ax sabdar at kilp turan.
Ak kr at gelip durdu.
stnde odran alp-axs
stndeki iyi yiit
6100 Een paran imenng,
Omzuna gelen omuzluk,
az paran arnn poltr.
ri yapldr.
on arazn opasna irte,
Halkn arasnda ilerleyip geer,
Mal araznca paztna irtp,
Maln arasnda yryerek geip,
438
Altn sarnda adn palaan.

6105 Ara urtxa kire pazp,
Altn sarna atn balad.

Uzak eve girip,
Eii geip selam verdi,
rkn altap, mindzn itrgen.
Eve girip, esenlikler diledi.
Aymaxta kilgen alp,
Memleketten gelen yiit,
Astap-suxsap taa redr,
Hem ackm hem de susamtr,
6110 Ay Arna Xan Mirgen irep,
Karkoca Ay Ar ile Han Mirgen
Xoltxta xaap, xolda idnp,
Yiidin kollarndan tutup,
Altn stola odrtxannar.
Altn masaya oturttular.
An krp, pu kilgen alp,
Bu gelen yiit, bunlar grp,
Xara pazn ayxap, ooxtapa:
Kara ban sallayp, konuur:
6115 Pst xanbs-pigbs
Bizim hanmz ve beyimiz
Xadarana xan polan,
Mala davara han olmu
Azraana pig polan
Ackana bey olmu
Tazr xaya Tas Xan,
Sarp kaya Ta Han,
Puzr xaya Pus Xan
Buzlu kaya Buz Han
6120 k xarndastar srer li
ki karde, sizin gibi
Aymaxta kilgen alpt
Dardan gelen yiidi
Altn stola odrtpas.
Altn masaya oturtmaz.
Min malm, onm parox polan.
Hayvanlarm ve boyum yok oldu.
Tazr xaya Tas Xanna
6125 Puzr xaya Pus Xann irne
Buzlu kaya Buz Hann yurdunda
Artx alp, kilp tuds itken
Birok yiit, savamakta
Ar kzm albin salan,
Saf gcm yetmez,
lbek kzm iptin salan,
Ulu gcm ulamaz,
Aral malm srne,
Malm davarm srerek,
6130 Xalx onmn alna,
Boyum milletimi alarak,
Tazr xaya Tas Xanna
Puzr xaya Pus Xann irnde
Xadaran maln xadarz,
Otlayan maln bekleyeni
Xalx onn krdegcz
Boyun milletin muhafz
439
6135 Ax sabdar att Altn Tas polam.
Ak kr atl Altn Tam.
Xrx la teere
Krk yldan beri
Xul-alc poldm
Kul kleyim.
k xarndast irnde
ki kardein yurdunda
Pr dee xati tosxanca bedm,
Hibir vakit doyana dek yemedim,
6140 nme axs kip kispedm,
stme iyi bir elbise giymedim,
Pr samnax zg mn spedm,
Bir kak scak orba imedim,
Pr kizek tee it bedm.
Bir tabak dahi et yemedim.
Tazr xaya Tas Xanna
Sarp kaya Ta Handan
Puzr xaya Pus Xanna
Buzlu kaya Buz Handan
6145 Ar tnnarn sken alpxa
Saf canlarn alacak yiide
ir stndeg pray on
Yeryzndeki tm halklar
lgence als pirerck.
lene dek dua edecekler.
Ac-tamaxt ariin p,
Yiyeceklerin gzelini yiyip
Ayran susxzn s turan
Ayrann iti
6150 Altn Tas alp asta astaptr,
Altn Ta yiit yemeklerle beslendi,
Suda suxsaptr.
Suyla susuzluunu giderdi.
Xan Mirgen Altn Tasta sura:
Han Mirgen, Altn Tasa sorar:
Ax sabdarl Altn Tas,
Ak kr atl Altn Ta,
rbes alp sin rd,
Yrmez yiit, sen yrdn,
6155 Kilbes alp sin kild.
Gitmez yiit, sen geldin.
Xayda kirekne sin itt?
Peki sen nasl ulatn?
Kiree sin ox polza,
htiyacn yoksa,
Altanp mnce ax sabdarn
Ak kr atna atlayp
Srdekke alp, kilbesks.
arp gelmeyecektin.
6160 Alp poz, Altn Tas,
Yiit olan Altn Ta,
oba krp, kilbesks.
Eziyet grp, gelmedin.
Pste alca alban par ba?
Bizden alacan haracn var m?
Alay pske pirce alm par ba?
Yoksa bize verecein mi var?
Atxan ux nandra sanabina,
Attn ok geriye dnmyor,
6165 Alp olda aylanminca,
Yiit yoldan dnmeyince,
440
Xayda kirekne kilgenmn
Nasl gelmem gerektiini
Xaarta ooxtap pirerbn.
Tmyle sylemem.
Mnda min prom ol
Bunda benim bir suum yoktur.
Maaa tarnara ox polzn.
Bana fkelenmeyin.
6170 Srer k xarndast,
Sizler, iki kardei
Aral mallarn srne,
Mal davar srerek,
Xalx onn alna,
Boyu milleti alarak,
Tazr xaya Tas Xanna
Puzr xaya Pus Xann irne
Buzlu kaya Buz Hann yurduna
6175 Xul-alc polara kilznner tip,
Kul kle olmaya gelsinler diyip,
Min ooxtira sxannar.
Beni konumam iin gnderdiler.
Amr pne kilspezeler,
Tatl dille gelmezlerse,
Tazr xaya Tas Xanna
Puzr xaya Pus Xann irne
Buzlu kaya Buz Hann yerinden
6180 Artx kstg alptar kilerler
Pek gl yiitler gelirler
Aral maln srerge,
Mal davar srmeye,
Ar ksne onn alara.
Kaba kuvvetle halk almaya.
ptg tlne kilspezeler,
Gzel dille gelmezlerse,
lbetk onn aparara,
Tm halk gtrmeye,
6185 lbek ksne maln srp,
Kaba kuvvetle hayvanlar srp,
k xarndast, atxa tisker palap,
ki kardei, ata srt srta balayp,
Tas Xanna Pus Xann irnzer,
Ta Han ile Buz Hann yurduna,
Xamcna sop, itirerge teenner.
Kamyla dvp, ulatrmaya

gelirler.
Srer arbazar, ol irde,

6190 Artx kstg alptar,
Onlara beddua ederseniz, o yurttan,

ok gl yiitler,
Min itsemk, kilerler, - tp
Ben yetisem de, gelirler, - diyip
Altn Tas alp iskir pird.
Yiit Altn Ta bildirdi.
Xan Mirgen aaa nandrd:
Han Mirgen ona cevap verdi ki:
s kn paznda iderbis.
gn iinde gideriz.
6195 Kispes kip-azaxtarn kissnner,
Giyilmeyen ayakkablarn giysinler,
441
ibeen iistern p alznnar.
Yenilmeyen alarn yesinler.
Xanalap itken xazaalarn
Duvarlarla rl evlerini
Xara irge idererbs,
Kara topraa indiririz,
Amr atxan urttarn
Rahata yaadklar evlerini
6200 Xara talaya azarbs.
Kara denize dkeriz.
Xara irnn stnde
Kara topran stnde
Ps k xarndasta
Biz, iki kardeten
Artx kstg alp ol.
Daha gl yiit yoktur.
albax irn stnde
Tm dnyann zerinde
6205 Pst xolbs kdr parar
Bizim elimizin kaldrmad
Pr dee alp ayalp speen.
Hibir yiit yaratlmamtr.
Astaan xarnn tosxranda,
Altn Tas altn stolda sp,
Altn Ta, altn masadan kalkp,
Xrx la teere
Krk yldan beri
6210 Mnda tadl, zg ist

Am na dm tosxanca.
Byle lezzetli ve scak a

Yalnzca imdi doyuncaya kadar
yedim.
Mnda ar sast,
Byle iyi niyetli,
alsxa aban paarl,
Kimsesize iyi cierli,
kske nmzax rektg,
ksze yumuak yrekli,
6215 Xalx onn astatpin,
Boyunu milletini a koymam,
Suxsatpinatxan alptarn,
Yiitlerini susuz brakmam,
Xul-alc idp, paznara
Kul kle edip, zulmetmeyi
Tas Xanna Pus Xan san tur.
Ta Han ile Buz Han dnr.
ooxtaan srern oonarn,
Sylediiniz szleri,
6220 Aparp, iskrem olara, - tp,
Gtrp, onlara bildireceim,deyip,
Altn Tas alp nandran.
Yiit Altn Ta byle cevap verdi.
Altn Tast dezp,
Altn Ta uurlayp,
Ara urtta sxtlar.
Byk evden ktlar.
Altn sarnda ax sabdar att
Altn sarndaki ak kr atnn
442
6225 bek tnn siste tartxan,
pek dizginini zp ekti,
zenee sol azaan kire tepken,
zengiye sol ayan geirdi,
zer oymana odran.
Eyerin ortasna oturdu.
Aral sna sxxanda,
Zirvenin tepesine ktnda,
Ax sabdara xamc sapxan.
Ak kr at kamlad.
6230 Ara urtta xalan alptar
Byk evde kalan yiitler
Xat xuyaxtarn xatanannar,
Sert zrhlarn giyindiler,
Timr xuyaxtarn timnepeler,
Demir zrhlarn kuandlar,
as kiik teerzne tkken
Gen geyik derisinden dikilen
as xamzollarn kiskenner.
Yeni yeleklerini giydiler.
6235 Xzl tor xurlarn,
Kzl ipekten kemerlerini,
Xza tartnp, xuranannar,
Hemen hemen taknp, kuandlar,
Xrx ultun dk kiskenner.
Krk numara tabanl izme giydiler
Tos uyal ms oxaa alp,
Dokuz ksml boynuzlu oku alp,
Sol arna artnannar.
Sol tarafa yklediler.
6240 Tos kstg tnn xoston
Dokuz gzl canl oku
O nannarna zepterne suxxannar.
Sa ceplerine koydular.
Alp sapa molat xlstarn
Saplayacaklar elik kllarn
O nannarna artnannar.
Sa yanlarna koydular.
Pn parbazalar, tada knde
Bugn gitmezlerse, sabahleyin
6245 Tas Xanna Pus Xann irne
Ta Han ile Buz Hann yurdundan
Artx kstg alptar kiler.
ok gl yiitler gelecek.
Ara urtta pastrara arabas
Byk evden gitmek yaramaz
Altn sarnda attarn
Altn sarndaki atlarnn
bek tnern siste tartp,
pek dzginlerini zerek ekip,
6250 Aral mal araznca
Maln davarn iinden
Amr idp irtkenner.
Rahata ilerlediler.
Xalx on araznca
Boyun milletin iinden
ptep pazp irtkenner.
lerleyip gittiler.
Aral sna sara
Zirvedeki tepelere karak
6255 Aral mal, xalx on desti.
Mal davar, boy millet ayrld.
443
Xan Mirgenni xat Ay Ar
Han Mirgenin ei Ay Ar
Xarax azna xarlxa
Gzyana boulur
Xarax suuna purpuxa.
Gz suyuna boulur.
Moynlarna xucaxtasxannar.
Birbirlerine sarldlar.
6260 Undudspasxa anmcoxtasxannar.
Unutmamacasna vedalatlar.
zeee pazp, s alp
yiit, zengiye basp
zer ornna odran.
Eyere oturdu.
Xan Mirgen, Xan Orba, Xan bek,
Han Mirgen, Han Orba ve Han

ibek,
Aral snda xamc sappin,
Zirvedeki tepede kamladlar

atlarn
6265 s xra amr asxannar,
tarlay rahata atlar,
s ulat iptg kiskenner,
dereyi rahata getiler,
s att xosti tutxannar.
at yan yana ilerlediler.
s atxa xamc teen
ata kam vurduklarnda
Xara irn stndeg
Kara yerin stndeki
6270 Xalx ona istlgen,
Boy ve millet iitti,
Ala arsaxt anar,
Azr xanatt xustar plgen
ifte kanatl kular anlad ki
Tas Xanna Pus Xann irnzer
Ta Han ile Buz Hann yerine
s alp oylat paratxan.
at hzlca gelmektedir.
6275 s at teep oylaannarda,
at ahlanp geldiinde
Ax poro ksen ax azlar
Ak ieklerin yetitii ak ovalar
Ax tor li altrap xala,
Ak ipek gibi parldar,
Kk poro sken kk azlar
Mavi ieklerin yetitii yeil ovalar
Kk tor li palnap xala.
Mavi ipek gibi parldar.
Alton kgne sabl para,
Altm yrla alnr,
Alton tln azra atxan
Altm soyu besleyen athan
Alp-kstgler, an istp,
Gl yiitler duyup,
Ala xarax zn xalalar,
Ala gzlerini silerler,
444
6285 Azr xanatt xustar, odr sdaspin,
ifte kanatl kular, tnemedi,
s alpt krerge tp,
yiidi grmek iin,
s kn aznada uup,
gn nceden uuup,
Pr kn soona at xalp,
Bir gn sonrasnda serilip,
Xomznp, sarnas xalalar:
zlp, at yakarlar:
6290 Xayran treen Xan Orba xst
Xaydi krp alcams,
Nasl grdk,
Xayran treen Xan Orba xs
Xalx onna na polcan polza!
Millet boydan olacak olsa!
Alp ayalzn ir stnde
Yeryznde yiit yaratlsn
6295 Alp treen Xan Orba osxas.
Yiit yaratml Han Orba gibi.
At ayalzn ir-albaxta
Geni yeryznde at yaratlsn
Alp xzl xr at osxas.
Yiit kzl kr at gibi.
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
Altm yrla akdnda,
6300 iton xann irn azra
Yetmi hann yurdunu geerek
Sa sarn ayl para.
Zil sesleri yaylr.
Ala arsaxt anar,
An istp, sdas polbin
Bunu iitip birlikte dayandlar
Alt kn aznada oylap,
Alt gn yol katedip,
6305 s kn soona at xalp,
gn dinlenip,
Xomznzp, aran turlar.
zlp fkelenirler.
Alp art Xan Orba xst
Pek gl Han Orba kz
k xaraxna kr xalzabs,
Gzlerimizle grsek,
lgenbske xomznmasxbs.
lsek de gam yemeyiz.
6310 Alp trzn arx stnde
Yeryznde bir yiit dosun
Artx kstg Xan Orba osxas.
Pek gl Han Orba gibi.
Klk Xan Orba xst
Yiit Han Orba kzn
ayaan pzk polzn.
Tyneti ulu olsun.
az uzax polzn.
Ya ok olsun.
6315 ayalan azna kglg rzn.
Verilmi yana nee dolsun.
445
Tazr xaya Tas Xanna
Puzr xaya Pus Xann irnde
Sa li sabla,
an gibi yaylr,
Ulu xuyunn il kre,
Byk bir frtna girer,
6320 Xara ir pizk li ayxala,
Kara yer beik gibi sallanr,
Teerben li tartla.
Deirmen gibi ekilir,
Ax le sken azlara
Ak len ovalar boyunca yetiir
Attar azaa temin para.
Atlar ahlanr.
Kk le sken azlarda
Mavi lenin byd ovalarda
6325 Attar azaa kn irte.
Atlar ahlanr.
Xayal irce parannarda,
Kayalk yerlere vardklarnda,
Xzl alnn ot ky xala.
Kzl yalml ate alevlenir.
Kk tasxllarca oylaannarda,
Mavi zirvelere gittiklerinde,
Kk alnn ot ky xala
Mavi yalml ate alevlenir.
6330 Alnnda turan ax tasxllarn
nnde duran ak zirveleri
Aya xus li as turlar.
Ayan ku gibi geerler.
Kider turan kk tasxllarn
Batdaki mavi zirveleri
Ilan xus li asalar.
Lain kuu gibi geerler.
Timr zeeler srsa,
Demir zengiler akrdar,
6335 Timr suluxtar tartlsa.
Demir gemler ekilir.
Aral snn stnde
Zirvedeki tepenin stne
Alptar, sp, krzeler,
Yiitler, skp, baktklarnda,
Xaln tuban pu irde
Burada kesif bir duman
Ayna kn xaraan tuu aptr.
Ay ile gnei tamamen kapatr.
6340 zer, xolla tzene,
Eyer kolan srtna alp,
At-axsz kp ltr,
Birok iyi at lr,
Xara tlo astana,
Kara tepeye serilerek,
Alp-klkter kp attr.
Birok batur yiit ylr.
Azp-lgen alptarn
lp giden yiitlerin
6345 Xzarp axxan xannar,

An ulu ulat polp,
Kpkrmz kanlar,
Byk bir nehir olup,
446
Xara talaya xozltr.
Kara denize karr.
Xara talay xzl xana
Kara deniz kzl kanla
Xzl talay polp axa.
Kzl deniz olup akar.
6350 Xacanox kilp, tuds ittrler
Ne zaman gelseler savarlar
Altn Xarlxna Altn aax xs.
Altn Harlh ile Altn aah kz.
on urtia ir idspin,
Halk yaayaca yere ulaamad,
urt idp, xayada urtaptrlar.
Ev yapp kayalarda yaad.
Tg pasxa mal kp poltr,
Derisi baka hayvanlar oktu,
6355 Tl pasxa on urtaptr.

Kn ss sarinda Tazr xaya.
Dilleri baka halk yaamaktadr.

Gnein doduu yerdeki Tazr
kaya
Tazr xayan tsnde,
Tazr kayann iinde,
Anda onn eez polp,
Oradaki halkn sahibi olarak,
Art kstg Tas Xan urtaptr.
ok gl olan Ta Han burada

yaar.
6360 Kn xons sarinda Puzr xaya.
Gnein batt taraftaki Puzr kaya.
Puzr xayan tsnde,
Puzr kayann iinde,
Pu onn eez polp,
Bu halkn sahibi olup,
Poda alp Pus Xan urtaptr.
Cesur yiit Buz Han yaamaktadr.
Tas Xanna Pus Xann irne
Ta Han ile Buz Hann yurduna
6365 Ama teere alp, kilp,
imdiye kadar herhangi bir yiit
Aral snna asxan ol.
Bu zirvelerden aabilmi deildir.
Artx kstg alptar,
Pek gl yiitler,
Aral snna prdeezn
Yksek zirvelerden hibirini
Azrbin, dirce poltrlar.
Geemedi ve orada ldler.
6370 Altn Xarlxna Altn aax la
Ancak Altn Harlh ve Altn aah
Aralda tuds partrlar
Zirveden zorluklarla atlar
Kstg mnda alptar
Byle gl yiitler
Artx kske saldrp kilgennern
ok g yetirip gelenlerin
Ar tnna ite poltrlar.
Saf canna ularlar.
6375 Amr pne kilgennern
Rahat bir ekilde gelenleri
447
Xat pazda tuta poltrlar.
Baskyla alkoyarlar.
Xul-alc polatxan alptar
Kul kle olan yiitler
Udur-tdr ooxtasxannar:
Birbirleriyle konutular:
Tas Xanna Pus Xann irn
Ta Han ile Buz Hann yurdunu
6380 Xara Xann tl ox ider,
Ancak Kara Hann soyu yok eder,
Amr urttarn iderer.
Bayndr yurtlarn tarumar eder.
ptg urttarn iderer.
Gzel yurtlarn yok eder.
Aral snn stnde
Yksek zirvenin stnde
s alp atta tsken.
yiit attan indi.
6385 Xan Orbana Xan bek
Han Orba ile Han ibek
At moynna bek tnn
Atn boynuna ipek dizgini
Pozbas ide pik palannar.
zlmeyecek ekilde baladlar.
Ps palaan bek tn
Baladmz ipek dizgini
Pr dee alp sis polbazn.
Hibir yiit zmesin.
6390 Pste pasxa srerge
Sizlere, bizden baka
Pr dee alp mnmes polzn.
Hibir yiit binmesin.
Alton smee aldrtpin,
Altm hileyi aldrd,
lg smee ibrtpin,
Elli hileyi dndrd,
ptep, amr rerge polzn.
Dzene koyup rahat yaasn.
6395 Ps, Tas Xanna Pus Xan irn
Biz, Ta Han ile Buz Hann

yurdunu
Pray toozp, aylananca
Birlikte bitirip, dndkten sonra
Ottg tan odn ottaar,
Ateli dan ateini yakn,
Sttg kln sdn zer.
St dolu gln stn iin.
Mayxxan postarn tnanp alar,
Yorulan bedenlerini dinlendirirler,
6400 Araan postar simrp alar,
Zayflayan bedenlerini semirtin,
t ornna it tolzn,
Etin yerine et gelsin,
a ornna a tolzn, - tp
Ya yerine ya dolsun, - deyip
ilnlern sybap, moynlarna
Yelelerini svazlayp,
xucaxtap,
kucaklayp,
s xati oxsanp, attarn pozttlar.
defa pp, atlarn saldlar.
448
6405 Xan Orbana Xan bek
Han Orba ile Han ibek
Xan Mirgenn krzeler,
Han Mirgeni grrler ki,
Xanna xzl igren adn,
Moynna xucaxtap, oxsanp tur.
Boynundan kucaklayp, pmektedir.
Xarax azna xarlp,
Gz yana boulup,
6410 Xapax suuna purlup, td:
Gz suyuna karp, dedi:
Altanp mngen xzl igrenm,
Atlayp bindiim kzl doru atm,
Aymax irne sinne rp,
Usuz bucaksz yurda seninle gidip,
Aar oban kp krgebis.
Ac ve sknty ok ekeceiz.
Azar-parar irmde
Geip gittiim yurdumda
6415 Adam osxas polgaz.
Babam gibi olursun.
Azp-lce tnmn
lp giden canm
Al xalaz kp xati.
ok defalar alrsn.
Ada urtna sxxanda,
Baba yurdundan ktnda,
ifte kanatl ku olursun.
6420 Am Tas Xanna Pus Xann irnde,
imdi Ta Han ile Buz Hann

yurdunda,
Ar kzm albin, tssem,
Saf gcm almayp, ylrsam,
Azp-lgen min sgmn,
lm gitmi bedenimi,
El yurdunda kalmasn,
Adam irne itrerz.
Baba yurduna ulatrrsn.
6425 Adam irnde ooxtap pirerz,
Baba yurduna konuup verirsin,
Alp- klgm Xan Mirgen,
Batr yiidim Han Mirgen,
Ar kz albin,
Saf gcn almad,
Aymax irnde ld tp,
El yurdunda ld deyip,
Xan Mirgen adn, xucaxtanp,
Han Mirgen atn, kucaklayp,
6430 Undubasxa oxsanp, poztxan.
Unutmamacasna pp svazlad.
Xan Orbana Xan bekser kilp,
Han Orba ile Han ibek gelip,
Xucaxtanp, xomznp teen:
Kuzaklayp, zlp dedi:
Xomznmas pozbsxa xomzns itt,
zlmez bedenime keder girdi,
449
arlspas pozbsxa arls itt.

6435 als tumacaam, Xan Orba,
Ayrlmama ramen ayrlk geldi.

Xostalzp paza rbesps,
Kovulsak da gitmeyiz,
At xosti tudp oylatpasps.
Atmla birlikte ahlanmayz.
Xzl xr ad stnde
Kzl kr atn stnde
Altn atxan oynaann,
Altn athan alann,
6440 Alton kk sarnn paza ispespn.
Altn guguun akmasn da

iitmedim.
Xazx-amr polza, Xan Orba tumam,
Han Orba kardeim, rahat olsan bile,
Ps rgen ollarca rerge kilzer,
Bizim gittiimiz yollar boyunca

yrd
Xzl igren admn oln krp,
Kzl doru atmn yolunu grp,
Min sanp, xomzn rerz.
Beni dnp, zlrsn.
6445 als acan undutpin r.
Biricik aan unutmazsn.
Azp-lgen min sgimn,
lm gitmi naam,
El yurdunda kalmasn
Adam irne itrerz.
Babamn yurduna ulatrrsn.
rtp-lgen min sgmn,
lp gidip naam,
6450 l irnde tastabin,
Memlekette braklmasn,
nem irnde itrerz.
Anamn yurduna ulatrrsn.
als Xan bek oolmna
Biricik Han ibek olumla
rerge polzn tastaspin.
Ayrlmadan yaayasn.
reene anp, paarsap r
Acyp merhamet et
6455 als Xan bek oolma.
Biricik Han ibek oluma.
Xan bek, als oolm, sin
Biricik olum Han ibek, sen
Xan Orba picen szn isterzn,
Han Orba halann szn dinlersin,
lgence xada tastaspin,
lnceye dek ayrlmayasn,
Aral maln astatpin,
Mal davar acktrma,
6460 Xalx onn xomzndrbin,
Boyu milleti zme,
Xazx-amr tudarzar, - tp,
Onlar bayndr kl, - deyip,
Xan Mirgen tumazn, ooln
Han Mirgen, Han Orba ve
450
Han ibeki
Udutpasxa xucaxtanpalan,
Unutmamacasna kucaklad,
Toozlbasxa reene pasxan.
Bitmemecesine yreine bast.
6465 Xarax azna xarlp,
Gzyana boulup,
Xapax suuna purlup, arlsxannar.
Gz suyuna karp, ayrldlar
Xan Mirgen ins tbn tsken.
Han Mirgen aaya indi.
Aaa udur een paran imenng,
Ona kar doru yalnz giden

omuzlu,
az paran arnn,
6470 Xartaca xaraxt,
Ovada giden iri yar,

Ala doan gzl,
Xanna xzl srayl,
Kandan kzl yzl,
Xarax araz xars itpes
Gzlerinin arasnn kar ulamayan
Xulax araz xulas itpes
Kulaklarnn aras kula ulamayan
Alp, pas kilp, teen:
Yiit gelip dedi:
6475 Xan Mirgen, alp-axs,
yi yiit Han Mirgen,
Peer kilgen ol par,
Buraya gelen yolun var,
Paza aylanca kz nimess.
Tekrar geri dnemezsin.
Praylar mnda adarzar.
Hepsi burada yatmaktadr..
Aaa Xan Mirgen nandran:
Han Mirgen ona cevap verdi:
6480 Azp-lgen adan ooxtan,
lp giden baban syle,
rtp-lgen inen ooxta, - tp.
Geip giden anan syle, -deyip.
O xoln kdrp sapxanda,
Sa elini kaldrp vurduunda,
Tas Xanna Pus Xann irnde
Ta Han ile Buz Hann yurdunda
Tos knge teere arbas
Dokuz gne kadar dalmayan
6485 Xara tuban tartls xalan.
Kara duman ekilip kald.
Xara tuban arazna
Kara dumanlarn arasndan
Xan Mirgen sa sald,
Han Mirgen kverdi,
deg is polbindr,
Elbisesi is olmamtr.
Xol xan polbindr.
Eli kan olmamtr.
6490 Alp Xan Mirgen krze

Xan Orbana Xan bek,
Yiit Han Mirgen grr ki,

451
Altn Xarlxna Altn aax,
Kstg alptarn tastap,
Gl yiitleri brakp,
Kstg alptar xolna kreler.

6495 Xan Mirgenn kistinzertn
Gl yiitlerin kollarna girerler.

Han Mirgenin giydiklerinden
Aya tabz tarslap irtken.
Alk gibi ses kt.
Xara irde Xan Mirgen,
Kara yerde Han Mirgen
s aylanp, par tsken.
defa dnp, geldi.
Azaxxa turp, krer polza,
Ayaa kalkp grdnde
6500 Aba tktg xara alp saptr.
Ay giyimli kara yiit vurmutur.
An krgen Xan Mirgen
Han Mirgen bunu grm,
aa-pasta kilp xapxan,
Yakasndan paasndan gelip tuttu,
albax pilde kilp tartxan,
Geni belinden gelip ekti,
Tos kn paznda, kn xonarda,
Dokuz gn banda, gn batmnda
6505 Xan Mirgen, abal tudp,
Han Mirgen, kty tutup,
Xara irde slgp tarta,
Kara yerden silkip ekerek
Ge doru kaldrp,
Xat moynna ze sapxan.
Sert boynunun stne vurdu.
Altn Xarlxna Xan Orba,
Altn Harlh ile Han Orba
6510 Alptarna xarbasadp,
Yiitlerle kapmakta olan,
Xan Mirgenn kr salalar.
Han Mirgeni grrler.
Noa di kretkennern
Neden yle grm olduklarn
Xan Mirgen pr dee plbin turan.
Han Mirgen de bilmiyormu.
Tazr xayan zk alnnda
Tazr kayann eiinde
6515 Tas Xann ool Tazr Mirgen,
Ta Hann olu Tazr Mirgen,
Xan Mirgenzer kn krp,
Dorudan Han Mirgeni grp
Tstern kize pazn tur.
Dizlerini krp durur.
An krp, Xan Mirgen
Han Mirgen bunu grp
Andar udur pas sxxan.
Ona doru ilerledi.
6520 An krip, Altn Xarlx xsxrd:
Altn Harlh ise bunu grp, bard:
rkem, tumam, Xan Mirgen,
Kymetlim, kardeim, Han Mirgen,
Xan Orbana Xan bekten pasxa
Han Orba ve Han ibekten baka
452
Tazr xayazar kz parbazn.
Tazr kayalarna kimse gitmesin.
Olarda purnap parp,
Onlardan nce ulap,
6525 Tazr Mirgenne tudssa,
Tazr Mirgen ile savasan,
lbes poz l xalarz.
lmez olan sen lrsn.
Xan Mirgen, ispes xulax,
Han Mirgenin kula iitmez,
Krbes xarax polp,
Gz grmez olup,
Altn Xarlxsar aylan taa krbin,
Altn Harlhn geldiini bile grmez
6530 Alp oolzar kre past:
Yiit olan grverdi:
Artx kstg alp polza,
Pek gl yiit olsan,
Ar kst plzerge kildm,
Saf gcn olduunu sezerdim,
lbek kstg ayalan polza,
Ulu gl yaratlm olsan,
lbek kst snazara kildm.
Byk gcn snardm.
6535 Xan Mirgen alp, min sin
Yiit Han Mirgen, ben seni
Xacanox pozma kr salam
Hep kendimde grdm
Ar kst plizerge,
Saf gc anlamaya,
lbek kst snazara.
Ulu gc snamaya.
Psser kilgen alptar,
Bize doru gelen yiitlerin,
6540 Prayz azp-leler.
Tm lp gidecekler.
Ada urtna alp nanmaan,
Baba yurduna yiit dnmedi,
ne urtna alp ibrbeen.
Ana yurduna yiit dnmedi,
Minzer kilgen ol par,
Bana gelen yolun var,
Mnda xolmna lerz, -
Ellerimde lrsn, -
6545 Arandra Tazr Mirgen.
Diye zlr Tazr Mirgen.
Alptar sklezp pastaannar,
Yiitler birbirleriyle dvtler,
Adara tste sazsxannar.
Birbirleriyle ititiler.
Ana aada tudzp,
Daha sonra yakalarndan ekiip,
Alptar pilde tartsxannar.
Yiitler bellerinden ekitiler.
6550 aada axs tuds polbin,
Yakalarndan iyi ekimediler,
it knge itkenner.
Yedi gn boyunca savatlar.
Tos knn paznda,
Dokuz gn boyunca,
Xazr kstern salzp,
Tm glerini sarfedip,
453
Xara irn tali teep,
Kara yeri tepip dalayarak,
6555 gre-pgre pazsalar,
Ykp dkerek dvrler,
k pua li orlasalar.
ki boa gibi brrler.
Xazra-apsra pazsalar,
Yan yana itekleirler,
Xazra-torbax li orlasalar.
Dve-dana gibi brrler.
Xan Mirgenn xzl igren,

6560 r altna tzerge pirbin,
Han Mirgenin kzl doru at

Yiidin karsna varamad,
Tazr Mirgenge tastadara pirbin,
Tazr Mirgene brakamad,
Xadarp eezn, pas re.
Sahibini bekleyip, gider.
Xan Mirgen plp rze,
Han Mirgen anlar ki,
Xarta salaal Tazr Mirgen
Ala doan peneli Tazr Mirgenin
6565 Xabra sgn xazi tuttr,

Oorxa sgn oya tuttr.
Kaburgalarn tutar,
Omurgasn oyar.
Xan Mirgenge krbes sas am kre,Han Mirgenin aklna gelmeyen

imdi gelir,
Xomznmas poz xomzna.
Sklmayan can sklr.
Tazr Mirgen Xan Mirgenn
Tazr Mirgen, Han Mirgeni
6570 Xara irde kdr tastirda,

Xan Mirgen ad, pr dee pirbin,
Kara yerden gtrp braktnda,

Han Mirgenin atna hibiri
binemedi,
Eezn irzer nandra pasa.
Sahibinin yurduna geri dner.
Xan Mirgen xatap tuds sxa.
Han Mirgen tekrar dvr.
Xzl igren plp turza,
Kzl igiren doru at anlar ki,
6575 Alp kz Xan Mirgenn
Yiit kii Han Mirgenin
Ar kz spadr,
Saf gc kmtr,
lbek saa irtpedr.
Ulu gc gemektedir.
Suda tudssa Xan Mirgen,
Han Mirgen suda dvtnde
Taya poladr an ad.
At ona dayanak olmutur.
6580 Taa sp tudssalar,
Daa kp dvtklerinde,
lek polp re ad.
At ona dayanak olur.
Xanca kzn salp polssa,
Ka kere gcn salp yardm etse,
454
Xanna xzl igren att
Ar kz albina,
Saf gc yetmez,
6585 lbek kz itpine.
Ulu gc yetimez.
An krp, xarbasatxan Altn Xarlx,
Savaan Altn Harlh bunu grp,
Xola tutxan Xara alpt
Ellerini tutan Kara yiidi
Xara irde kdrp,
Kara yerden kaldrp
Xan tigrce al kilp,
Ge doru tutup,
6590 Ar tnn ze saap,
Saf cann parampara edip,
Altn kk kibne krp,
Xan tigrzer uuxxan.
Ge doru utu.
Xan Mirgenn krer polza,
Han Mirgeni grdnde,
Ar kz xappina,
Saf gcn kaptrmaz,
6595 Albax saa itpine.
etin gc yetimez.
Altn Xarlx xs ooxtapa:
Aarl tumam, Xan Mirgenm,
Deerli kardeim, Han Mirgenim,
Aarl szmn ispin sald.
Kymetli szm dinlemedin.
Azp-lce ire kilp,
lp gidecein yurduna gelip,
6600 Azp-lce kn ittr.
lecein gn yaklamaktadr.
ptg szmn noa isped?
Akllca szm neden dinlemedin?
rtp-lce ire kild,
lp geecein yurduna geldin,
rtp-lce kn ittr.
lp gecein vakit geldi.
Xara irge abs tzp,
Kara yerin stne serilip,
6605 Xan Mirgenge xsxsrp irtken:
Han Mirgene seslendi:
Xan Mirgen, irke tumam,
Han Mirgen, sevgili kardeim,
Axsn adna pir.
Azn atna ver. -
Ar poza ks xozarbn.
Saf bedenine g topl anmam.
An istp, Xan Mirgen alp
Han Mirgen yiit bunu iitip,
6610 Axsn adna pirgen.
Azn atna verdi.
Axsna ax xas nmrxaz krgen,
Azna beyaz kaz yumurtas girdi.
Xayax polp stne paran.
Ya olup iine gitti.
Alp Xan Mirgen
Yiit Han Mirgen
455
To irn tomxxa kire,

6615 rg irn idekke itre
Donmu topran klne girerek,

rm topra da eteine
ulatrarak
Pazp, xarbas tur.
Varp savar.
Tazr Mirgenn xatap tudp,
Tazr Mirgeni tekrar tutup,
Xat plekne xarbap sxxan.
Sert bileiyle yakalad,
Xan Orba xs, acazn krp,
Han Orba kz, aasn grp,
6620 Xarax asxa xarlxa,
Gz yana boulur,
Xapax suuna purluxa,
Gz suyuna boulur,
Xan Mirgen, an krp,
Xara irn xazi teep,
Kara yeri kazyp,
Xatap srenp, tuds sxxan.
Tekrar direnip, savat.
6625 Tos knn paznda
Dokuz gnn banda
Alp Xan Mirgen,
Yiit Han Mirgenin,
Ar kz albin,
Saf gcn almad,
lbek kz itpin,
Ulu gc yetmedi,
ns tbn trp,
Aaya doru inip,
6630 Ta oar tstedp pastaan.
Dan tepesine kurdurdu.
Ad daa par kzne polssa,
At bile var gcyle yardm etse,
Ar kster albina,
Saf gleri almaz,
lbek salar itpine.
Ulu gleri yetmez.
An krp, abs uup,
Altn Harlh bunu grp,

alaktan uup,
6635 Altn Xarlx pdi td:
Axsn adna pir:
Azn atna ver:
knczn kzm pirem.
kinci gcm veririyorum.
Xan Mirgen axsn azi pirdk,
Han Mirgen averdi,
6640 Ax xast zg nmrxaz
Ak kazn scak yumurtas
An stnzer xapla xalan.
Onun iinde sakl kald.
Xan Mirgen alp knczn
Han Mirgen yiit ikinci defa
456
Xatap ayalan osxas polan.
Tekrar yaratlm gibi oldu.
To irn tomxxa kire pasxan.
Donmu topran klne girdi.
6645 rg irn idekke teere pazp,
rm topran iine girip,
Tazr Mirgenn pik tudp,
Tazr Mirgeni salam tutup,
Tuds sxxan naa ksne.
Din bir gle savat.
Xan Orbana Xan bek,
Altn aax xst krze,
Altn aah kz grdklerinde,
6650 Annaox kstglerne tudsalar.
Hep birlikte gleriyle savarlar.
Tumazn xarax az
Kardeinin gz ya
Ulamox t ap re.
Daha ok akp gider.
Paraznzar krp, xarax azn
Gz yann, aktn grp
Ool dk tooladp re.
Olunun da gzlerinden ya damlar.
6655 Xan Mirgenne Tazr Mirgen,
Han Mirgen ile Tazr Mirgen
Xara irn xazp, kln
Kara yeri eeleyip, kl
Xan tigrge saralar
Ge doru savururlar.
Xat xuyaxtar xaylp tse,
Sert zrhlar eilip der,
Timr xuyaxtar torlp tse.
Demir zrhlar zlp der.
6660 alaas ittern ayabin,
plak etlerine merhamet etmez,
albax tasxa tastasalar,
Byk kayalar birbirlerine atarlar.
Xzl ittern xaranmin,
Kzl etlerini kskanmayp,
Xzl xayaa tastasalar.
Kzl kayalar birbirine atarlar.
Tutxan irde tudmn itt
Etlerini tuttuklar yerden
6665 ze-ara tartsalar.
Koparp paraalayp ekiirler.
Xapxan irde xamst itt,
Kaml etlerini tuttuklar yerden,
Xarbastap, rax tastapalar
Dverek uzaklara atarlar
s tos kn paznda Xan Mirgenn
Seksen gn getiinde
Han Mirgenin
Ar kz albina,
6670 Albax saa, ilbek kz itpine,
Saf gc yetmez,
etin ve ulu gc yetmez,
Eezn ibre pas rp,
Sahibini dndrp yrtp,
drterge pirbin, ad polsa.
Henz lmemi, at yardm eder.
457
Xan Mirgen, sas krze,
Han Mirgen, aklna geldiinde,
Xatap turp, tuds re,
Tekrar ayaklanp savar,
6675 Saz sx parza,
Aklndan ktnda,
Xap li szrtp, soxtra.
uval gibi srkleyip, dver.
Tazr Mirgen, xara irde kdrp,
Tazr Mirgen, kara yerden kaldrp,
Tnn sara sabara itse,
Cann dar kardnda,
Xzl igren ad pirbin re.
Kzl igiren at veremez.
6680 Altn Xarlx, uux rp,
Altn Harlh uup,
Xan Mirgenn krpe.
Han Mirgeni grr.
Xan li szrtkennn krp,
Kan gibi aktn grp,
Altn Xarlx xara irzer
Altn Harlh kara yere
bek li tartla tsken,
pek gibi ekilerek dt,
6685 Xara irge abs tzp,
Kara yere dp,
Xan Mirgenge ooxtanan:
Han Mirgene konutu:
Xayran tumam, Xan Mirgen,
Gzel kardeim, Han Mirgen,
znczn kzm pirem.
nc gcm veriyorum.
Am ar kz albaza,
6690 Arli polsa kzm ol.
Axsn adna pir.
An istp, Xan Mirgen
imdi saf gcn yetmezse,

Sana yardm edecek gcm olmaz.
Azn atna ver.
Han Mirgen bunu iitip
Axsn adna pirgen.
Azn atna verdi.
Ax xast ax nmrxaz,
Ak kazn ak yumurtas,
6695 stnzer irtp, xayl tsken.
ine gidip, eridi.
Altn Xarlx picez
Altn Harlh kardei
Xan tigrzer uuxt, -
Ge doru utu, -
Tas Xanna Pus Xann irnde
Ta Han ile Buz Hann yurdunda
Ulu namr, aap, irtt.
Saanak bir yamur yad.
6700 Ulu xuyun, krp, oynad.

Al Altn Xarlx xanat sapxanda,
iddetli kasrga gelip esti.

Kederli Altn Harlh kanat
rptnda,
Anda xuyon, krp, oynaltr.
Kasrga gelip eser.
458
Xan Mirgenge ks xozlanda,
Han Mirgene g toplandnda,
Xara irge srenp pazp,
Kara yere dayanp,
6705 Xati srenp, tuds sxxan.
Tekrar dayanp, savat.
r alpxa Altn Xarlx teen:
Altn Harlh, Han Mirgene dedi:
Kymetli kardeim, Han Mirgen,
ox kzn odaa sal,
Az olan gcn ayaklarna ver,
Par-ox kzn pazna sal,
Tm gcn aklna ver,
6710 Paza polsa kz ol.
Yine de yardm edecein kii yoktur
Ar kz albin xalza,
Saf gcn yetmezse,
Azp-lcez pu irde.
Bu yerde lp gidersin.
lbek kz paza itpeze,
Bundan sonra ulu gcn yetmezse,
rtp lerz Tazr Mirgenne.
lmn Tazr Mirgenden olur.
6715 Xan Mirgen pazox kre:
Han Mirgen de ilerler:
Tumaz, ool, Altn aax
Kardei, olu, Altn aah
Xazr kstglerne xarbas turlar,
Ulu gleriyle kaprlar,
Xan Mirgenne xarax albinalar.
Han Mirgenden iaret grmezler.
Xan Orbana Xan bek ool
Han Orba ile Han Mirgenin olu

Han ibek
6720 Ulamox t las turlar.
Birlikte daha da ok alarlar.
Ilabas alp Altn aax xs
Gz ya dkmeyen Altn aah kz
Xarax asxa xarlxa,
Gz yana boulur,
Gz suyuna boulur.
Xan Mirgen plp rze,
6725 Snap taa, ol pu irde
O gerekten de burada
Xalanczn pazp re.
Kalann basar.
Xalanczn krsetken poltr.
Kalann grmektedir.
An plngen Xan Mirgenn
Bunu anlayan Han Mirgen
Araz tutxan, kpez turan.
zlr ve fkelenir.
6730 Tazr Mirgenn alaas idn,
Tazr Mirgenin plak bedenini,
ara tartp, tastap turan.
ekitirip ve frlatr.
k alp xatap srens sxxannar.
ki yiit birlikte yuvarlanrlar.
459
k alp itterne it iiseler,
ki yiit bedenlerinden et yerler,
ns-tbn dseler,
Aaya doru yuvarlanrlar,
6735 Xannarna xan zseler,
Kanlarndan kan ierler,
Xas oar nannasalar.
Kynn yukarsna dnerler.
Alp Xan Mirgen plp turza,
Yiit Han Mirgen anlar ki,
Ar kz albina,
Saf gc yetmiyor,
lbek kz itpine.
Ulu gc ulamyor.
6740 Aaa, kilp, polsa alp ol.
Ona yardm edecek yiit yoktur.
Arz polan ad la,
Yareni olan at dahi
Altna kirbin, pols re.
Altna gelir, yardm eder.
als min zestg adm,
Benim biricik gvenilir atm,
Azp-ler irme
lp gideceim yurduma
6745 Adam polp rez.
Babam olup gtrrsn.
Azp-lp min parzam,
Ben lp gittiimde,
Ada urtnzar aylanarz.
Baba yurduna geri dnersin.
rkem min igren adm,
Benim sevgili doru atm,
rtp-ler irme
lp gideceim yurduma
6750 nem polp rez.
Anam olup gtrrsn.
rtp-lp min parzam,
Ben lp gittiimde,
nem urtnzar nanarz, - tp,
Ana yurduma geri dnersin, - deyip
ooxtanp irtken Xan Mirgen.
Konumu Han Mirgen.
Xzl igren adn krze,
Kzl doru atn grdnde,
6755 Trt tuya tsken poltr,
Atnn drt aya da yklmtr,
alaas itne rpettr.
Clz bedeniyle ilerlemektedir.
Azaxtar pasxan irde
Ayaklarnn bast yerde
Xzl xannar ap xala.
Kzl kanlar akmaktadr.
Xanna xzl tkter, toolap,
Kandan kzl tyleri, dalp,
6760 alaas teerge aylan partr.
rlplak bir deriye dner.
Ar kzn sara polstr,
Saf gcn ortaya kararak

yardm eder,
lbek kzn tooza pirtr.
Ulu gcn bitirir.
460
Aaa Xan Mirgen t xomznan:
Han Mirgen ona da szlanr:
Paza polsa alb ol.
Bundan sonra yardm edecek

yiit yoktur.
6765 lbes poz Xan Mirgen,
Han Mirgenin lmez bedeni
lp, pu irde atxada.
lp burada serilip kalr.
An plnp, Xan Mirgenn
Han Mirgenin ld anlalp
Tasta xat ree talala,
Tatan da sert yrei erir,
Pusta xat ree xayla.
Buzdan da sert yrei zlr.
6770 Ta oar nannadp re,
Dan yukarsna doru dnp gider,
Ta indre tstedp re.
Dan aasna doru iner.
Xzl xann xayaa slata,
Kzl kann kayalara sratr,
alaas idn tasxa saptra.
plak bedenini kayalara vurur.
Xzl igrenn polsaa ol,
Kzl doru atnn yardm edecei

yoktur,
6775 bre mns krp re.
Bunu grp acyla geri dner.
Kinetn pu irde
Birdenbire bu yerde
Kzg nng xs pala ooxtand:
Sesli kz ocuu konutu:
Xan Mirgen als acamn
Biricik Han Mirgen aamn
Xalanczn krp xalam.
Kaldn grp (ben de) kalrm.
6780 Pozir xola krbeebs,

Poztpas xoldabs oolna xada.
Brakacak ele dmedik,

Brakmayacak kimsenin eline
dtk.
Parp polsa odaybs ol.
Gidip yardm edeceimiz yoktur.
Xan Orbana Xan bekt
Han Orba ile Han iekin
St tabz istl turan.
Alayan sesi iitildi.
6785 Xan tigrde Altn Xarlx
Altn Harlh, gk yznde
Palal xus li parxalana,
Yavrulu ku gibi tyor,
nelg xus li irkelene:
Anal ku gibi nazlanr:
Xalanczn sin krem,
Senin kaldn gryorum,
Kymetli kardeim, Han Mirgen
6790 Paza polsa kzm ol.
Artk sana yardm edecek gcm
461
kalmad.
Xara irzer ata tzp,
Kara topraa zplayarak inip,
Tazr Mirgenn k xanadn
Tazr Mirgene, iki kanadn
Xatr kilp, saap irte.
yice sertletirip, vurur.
Xanat gler snp tse.
Kanadnn tyleri kopup der.
6795 Paza ite oday ol,
Daha sonra yapaca bir yardm

kalmaz,
Paar ap, lap uuxa.
Eteini ap, alayarak uar.
ir-albaxt xri irde be?
Usuz bucaksz topran

tepesinde mi?
Tigr-pzkti tz irde be
Geni gn ortasnda m
Xat azaxt at oylapa.
Sert ayakl at ahlanr.
6800 Xat plektg ir sapxann
Gl bilekli yiidin vurduunu
stp turlar alptar.
Yiitler iitirler.
Xara ir ayxalsa,
Kara yer titrer,
Teerben li tartlsa,
Deirmen gibi ekilir,
Pizk li abdl tur.
Beik gibi sallanr.
6805 Tas Xanna Pus Xan irndeg
Ta Han ile Buz Hann yurdundaki
Xalx on ooxtas irtken:
Boy millet konutu:
Pu irge anda
Bu topraklara bylesine
Xat azaxt at teep kilbeen,
Sert ayakl at ahlanp gelmedi,
Xat plektg ir saap kilbeen.
Gl bilekli yiit vurup gelmedi.
6810 Xara abal Tas Xanna Pus Xan irn
Kt kara Ta Han ile Buz Hann

yurdunu
Tooza xra alp kile.
Yiit yok edip gelir.
Xul-al alptar rnskenner.
Kul kle olan yiitler sevindi.
Uux rketken Altn Xarlx
Uup gelen Altn Harlh
Tumazna xsxrp irtken:
Kardeine haykrd:
Deerli kardeim, Han Mirgen,
Par-ox kzn pasxa sal,
Tm gcn aklna ver,
Paarda sxxan pala kile
Cierinden kan yavrun geliyor
462
ox kzn odana sal,
Az olan gcn ayaklarna ver,
stne sxxan irke kile.
inden kan yavrun geliyor.
6820 An istp, Xan Mirgen alp
Yiit Han Mirgen bunu iitip,
Azax stne srenp pasxan,
Ayaklarnn stnde kalkt,
Aar passa, adara sastra,
Oraya gitse, srt st der,
Peer passa, idere tre.
Buraya gitse, yere der.
Xazr xuyun peer sabla,
iddetli kasrga buraya vurur,
6825 Xara tuban oylap kile.
Kara duman szlp gelir.
Taban tabz tadrap kile,
Ylan tslamas gelir,
Tana tnz soolap kile.
Dana nefesi uuldar gelir.
Asxan xaraxt apxanca,
Alan gz kapanncaya,
apxan xaraxt asxanca,
Kapal gz alncaya (dek),
6830 Aral snn stne
Yksek zirvenin stne
Xara xulun kilp turan.
Kara kulun gelmitir.
Xara xulun pn trptr,
Kara kulun daha bugn domutur,
lne izer salltr,
lden eyer konulmutur,
Kms genn suxtrlar.
Gm gemini sokarlar.
6835 Xuzurii zp xulunn
Kulunun kuyruu uzadnda
Azax uyazna itpindr.
Ayann eklemine yetimez.
iln zp xulunn
Kulunun yelesi bydnde
Moynn tuli spindr.
Boynunu kaplayacak kadar

uzamtr.
Mnp kilgen alp klii

6840 Alton srmez inne skelek,
Atna atlayp gelen er yiidi

Altm rgs omzuna doru uzam
lg srmez araa itkelek,
Elli rgs srtna inmi,
Oray ast xs pala poltr,
Kk yataki kz ocuudur.
Xat xuyan xatanmindr,
Dayankl zrhn kuanmamtr,
Timr xuyan kispindr.
Demir zrhn giyinmemitir.
6845 Xzl la tor kgeneen kistr.
Yalnzca kzl ipek gmleini

giymitir.
Xaraxsnp, snap krp,
Gerekten de etrafna baktnda
463
Xarndastarn xarbasta krp tapxan.
Kardelerini savarken bulmutur.
Tazr Mirgen Xan Mirgenn
Xara irde slgpe,
Kara yerden silkeler,
6850 Xan tigrge kdre.
Ge doru kaldrr.
An krp, oray ast xs pala,
Gen yataki kz ocuu bunu

grp,
Xulun pazna azra segrp,
Kulunun stnden srayp,
Xan Mirgen pabazn kre aylan.
Babas Han Mirgeni grvermi.
Xs pala grp itkendk,
Kz ocuu koup gitti,
6855 Tazr Mirgen Xan Mirgenn
Xan tigrden xara irzer
Gkyznden kara topraa
Xarax krbin tzrgen.
Gzn grmeyecei bir yere

drd.
Oray ast xs palaz
Kk yataki kz ocuu
Pabazn aza xaap xalan.
Babasnn yanndan tutup yakalad.
6860 Tazr Mirgen Xan Mirgenn
Tazr Mirgen, Han Mirgenin
Ar tnn sara tastaan
Saf cann dar kard.
St tabz istile xalan.
Alama sesi duyuldu.
Yce aacn devrildiini sand,
Ulu alp, step, azp-lgen.
Byk yiit, byyp, lp gitti.
6865 Tos knge arbasxa
Xara tuban turbsxan.
Kara duman ortal kaplad.
Pzk turan tasxl-talara
Yce yce duran dalara tepelere
Xar aarta aap irtken.
Karlar yam.
Xara talay sularna ni krp,
Kara denizin sularna buzullar

karp
6870 Sspin ap, ax azaa sxxan.
Denizin sular tap ak ovaya

yayld.
Apatxan an sular
Akmakta olan bu sular
Axpin turan tos knge.
Dokuz gn boyunca akt.
Altn knge ay-kn lgen.
Altn gnde ay ve gne snd.
464
Altn Xarlx xan tigrde,

6875 Aylan kilp, irge tsken.
Altn Harlh, gkyznden,

Dnp gelip ve topraa indi.
Altn kk kibne sara pasxan.
Altn guguk donundan syrld.
Ar oray xs palaa,
Saf gen kz ocuunun,
Xosti kilp, xoln tutxan,
Yanna gelip, elini tuttu.
zere pazp, izenn pirgen.
Eyere oturup, selam verdi.
6880 Azp-lgen Xan Mirgenge,
lp giden Han Mirgenin,
Aylan rp, las turlar.
Yanna varp, aladlar.
rtp-lgen Xan Mirgenge,
lp giden Han Mirgene,
bre rp, sxtasalar.
Yaklap, alarlar.
Xanna xzl igren ad
Kandan kzl doru at
6885 Xarax azna xarlx tur,
Gz yana boulur,
Purn suuna purlux tur.
Burun suyuna boulur.
Xuzuriina xuyon oynata,
Kuyruunu salladnda frtna eser,
ilnne il kire,
Yelesi rzgr gibi gelir,
Xara irn xaza teep,
Kara topra eeleyip,
6890 Xara Xan irne oylap sxxan.
Kara Hanin yurduna koup gitti.
Oray ast xs palan
Kk yataki kz ocuunun
rtte xzl sray
Alevlerden de kzl surat
lgen paara kiptelgen,
rm ciere dnd,
Xanna xzl sray
Kandan kzl surat
6895 Xara paara kiptelgen.
Kapkara ciere dnt.
Xosti pas kilp, oray pala
Gen ocuk beraber gelip,
Tazr Mirgenn saap irtken.
Tazr Mirgene vurdu.
To molat torlp tsken,
Donmu elik zedelendi,
Snx molat torlp tsken,
Krk elik eri br oldu,
6900 Snx molat snp irtken.
Krk elik iyice krld.
Talay tb soolap irtken,
Denizin dibi grldedi,
ir araz ze sablan
Yerin alt paraland.
Tazr Mirgenn tn zltr.
Tazr Mirgenin can kopar.
Aylan kil, xs palaz
Kz ocuu dnp gelerek
465
6905 Tazr xayan ziin asxan,
Tazr kayann eiini at,
O xoln xan tigrge kdrgen,
Sa elini ge doru kaldrd,
O xoln kil tzrgende,
Tigr li kzrep tse,
Gk gibi grlder,
Xosto li kzrep tse.
Ok gibi vzldar.
6910 Tas Xann sol naana tazli tsken,
Ta Hann sol yanna dt,
Tigr tb soolap xalan,
Gn dibi grldedi,
ir araz ze sablan.
Yerin dibi paraland.
Tas Xann paz, ze sablp,
Ta Hann ba, kopup,
Ax azaa parp tsken.
Ak yazya yuvarland.
6915 Amr urttarn oodarbn
Bayndr yurtlarn ykt
ptg urttarn idererbn, -
Gzel yurtlarn yerle bir etti,-
Tp, oray ast xs pala
Diyip, gen yataki kz ocuu
Puzr xayan kre pasxan.
Buz tutmu kayay grd.
Xan Orbana Xan bek,
6920 Altn aax alp xs,
Altn aah yiit kz,
Knn alptar tastap,
Yiitler eski gn brakp,
Knn naalarna kreler.
Yeni bir gne giriyorlar.
Oray ast xs palaz
Gen yataki kz ocuu
Pus Xann, aazna xaap,
Buz Han yanndan ekip,
6925 Puzr xayaa apsra sapxan
Buz tutmu kayaya savurdu,
Paz an ze araan.
Buz Hann ba koptu.
Puzr xayazar pazox krp,
Buz tutmu kayaya ba da arpp,
Pus Xann ool Puzr Mirgenn,
Buz Hann olu Puzr Mirgeni,
aazna sara srtep,
Yakasndan dar srkleyip,
6930 Puzr xayaa apsra sapxan
Buzlu kayaya arpmtr.
Paz mndox zld.
Ba ylece koptu.
Paza alp par ba tp,
Daha sonra baka yiit var m deyip,
Tazr xayana Puzr xayada
Tazr kaya ile Puzr kayada
Tas Xanna Pus Xann
Ta Han ile Buz Hann
6935 plern kr salan.
Elerini grd.
466
Pularda pro ox tp,
Bunlarn suu yok deyip,
Prdeezn temin salan.
Hibirine dokunmad.
Mnda urtaan xalx on,
Burada yaayan boy millet,
rnzp, xucaxtasa.
Sevinip, kucaklarlar.
6940 Aral maln simizn sop,
Maln davarn besilisini kesip,
Ulu toy-pay iteler.
Byk bir toy dzenlerler.
Alptara als itre.
Yiitlere vg dzelerler.
Toozlbasxa anmcox pirp,
Bitmemecesine vedalap,
Aral maln srne,
Mal davar srerek
6945 Xalx onn alna,
Boyu milleti alarak,
Ara urttarnzar nanalar.
Uzak memleketlerine dnerler.
Oray ast xs pala krze,
Gen yataki kz ocuu grr ki,
Altn Xarlx piceler,
Altn Harlh ablalar,
Aydas kzn Xan Mirgenge pirp
Tm gcn Han Mirgene verip,
6950 Alpna tudsan kz ox xaltr,
Yiitle savatndan gc
kalmamtr.
Xul-alc polan alptarn
Kul kle olan yiitlerini
Ara urtxa aylandr re.
Uzak memlekete dndrr.
Xostap kilp, xol pirseler,
Beraber gelip, el verirler,
zere pazp, izenneseler.
eri girip, selamlarlar.
6955 Azp-lgen Xan Mirgenn
lp giden Han Mirgenin
Aarl sgnzer pardlar.
Deerli mezarna gittiler.
An sgn aylandra rp,
Han Mirgenin naana gidip,
Alton nne sxtasalar.
Altm atla aladlar.
bre rp, ilg nee sxtasalar.
Tekrar gelip, elli atla alyorlar.
6960 Oray ast xs pala sxtaanda,
Gen yataki kz ocuu aladnda
Xurup paran azlara
Kuruyan ovalarda
Kk ottar zp pastad.
Yeil otlar bitmeye balad.
Xurup paran aastara
Kuruyan aalarda
Prler sara sxtapa.
Yapraklar kmaya balar.
6965 Xan tigrn pray ltzn
Gkyzndeki tm yldzlar
467
Sana salp sxtapa,
Sayszca ortaya kar,
sken ottarn tamrlarn
Byyen otlarn kkleri
Tooza plp sxtapa.
Bittiklerini anlayp karlar.
Aral mal, xalx on,
Mal davar ve boy millet
6970 Azr xanatt xustar,
ifte kanatl kular,
Arli pasxa tktg anar,
Hepsi bambaka tyl hayvanlar,
Xs palan nne sdaspin,
Kz ocuunun sesine dayanamayp,
Xarax as tzrp, lasxannar.
Gz yan aktp, aladlar.
Altn Xarlx piceleri teen:
Altn Harlh ablalar dedi:
6975 lgenne xada parara arabas,
lenle birlikte gitmek yaramaz,
Ara urtsar aylanar kirek.
Byk eve dnmemiz gerekir.
Aar aada sxxan alptarn
iddetli bir savatan kan yiitlerin
Xus xaxlap ce itter ol,
Kularn gagalayp yiyecekleri etleri

kalmad,
Xaylp, unal tsken poltr.
Yiitlerin etleri eriyip para para

oldu.
6980 Xan Mirgenn aparara
Han Mirgeni gtrmek iin
Xarndastar ptestler.
Kardeleri anlatlar.
An aparca at ox osxas.
Onu gtrecek at yok gibiydi.
Krzeler, xanna xzl igren at,
Baktklarnda ise, kandan kzl doru
Aralda azp, xosti turd.
Srttan kp, yiitlerin yanlarna

geldi.
6985 Alp sgn atxa salara
Yiidin naan ata yerletirmeye
Ar kster itpince.
Hibirinin saf gc yetmedi.
Oray ast xs palox, xaap
Kk kz ocuu, naa tutup
Xzl igren atxa sald.
Kzl doru ata yerletirdi.
Xalx on, mnda xalara xnmin,
Boy millet, burada kalmak

istemeyip,
6990 Prayz pularna xada paran.
Tm yiitlerle birlikte gittiler.
Tas Xanna Pus Xann ipler,
Ta Han ile Buz Hann evdeleri de
Xalara xnmin, xadox parannar.
Orada kalmayp, birlikte gittiler.
468
Altn Xarlx uux parbsxan.
Altn Harlh uup geliverdi.
Attarna mnp, mndalar
Yiitler atlarna binip, oradakiler
6995 Ara urtsar nanannar.
Byk evlerine dndler.
Altm yrla alnd,
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
Alton kgne kglebsken.
Altm yrla tt.
7000 An istp, xs palan,
Bunu duyup, kz ocuun,
Xada paratxan xalx onn
Onunla birlikte giden boy milletin
Xarax az saalap tsken,
Gz ya alayp akt,
A-xustar, srs kilp,
Hayvan ve kular, pelerinden gidip,
Aranp lasalar.
zntyle alarlar.
7005 Aymax irn aar itkenner,
El yurdunu zor ettiler,
Ada urtna itkenner.
l irn kider itkenner,
El yurduna gittiler,
ne urtna itkenner.
Ana yurduna ulatlar.
Aral snn stnde
Yksek tepenin stnde
7010 Ay Ar kilnnen
Ay Ar geliniyle,
Altn Xarlx xs,
Altn Harlh kz,
Xacanox kilp, xadartrlar.
Devaml gelip, beklemekteydiler.
Xucaxtazp, lasxannar,
Kucaklap, alatlar,
Aral snna tbn ingenner,
Yksek tepeden aa indiler,
7015 Altn sarna at palannar,
Xada kilgen xalx on
Onlarla gelen boy millet de
Ara urtxa tarap paran.
Uzak yurda blk blk vardlar.
At stndeg Xan Mirgenn
At stndeki Han Mirgeni
Timr xomdaa atrannar.
Demir tabuta yatrdlar.
7020 Ara urtta Ay Ar ipz
Uzak yurtta ei Ay Ar
Alp irn sgne
Yiit erkeinin naana
Alton nne sxtap tur.
Altm atla alar durur.
rtp-lgen irn sgne
lp giden erkeinin naana
469
lg nne sxtap tur.

7025 Alpt prayz krp ald,
Elli atla alar durur.

Oradaki herkes Han Mirgeni grd,
Altn ta tsne aparp,
Altn Dan iine gtrp,
Alp Xan Mirgenn adna xada
Yiit Han Mirgeni atyla birlikte
Paza sxpasxa piktep salannar.
Dmemesi iin baladlar.
Xzl igren ir stnde
Kzl doru at yer yznde
7030 alsxan rerge ayalbaan poltr.
Tek bana gitmek iin yaratlmam
Ay Ar, altn stoln azp,
Ay Ar, altn masalar kurup
Altn stola on odrtxan.
Altn masalara halk oturttu.
Ay Ar amd ooxtan tur:
Ay Ar imdi konuur:
Tas Xanna Pus Xan alptar ir
Ta Han ile Buz Han yiitlerin

yurdu
7035 T kstg alpt ir polan.
ok gl yiitlerin yurduydu.
bulunduu yurttu.
Ama an ooda sapxan
imdi ise bu yurt
Alp aydaz ox polan.
Yiidin glsyle yok oldu.
Andar polp, ks tkkezer,
Oraya varp, g gstermeye,
Alp odaynan sxxazar.
Han Mirgenin tresiyle ktlar.
7040 ree-oba krgezer,
Elem ac grmeye,
lbek kster pirp,
Ulu glerini harcayp,
r odayna sxxazar.
Er tresiyle ktlar.
Oray ast xzmn
Gen yataki kzm
Treenk kn spaan polzam,
Doduu gn gndermemi
olsaydm,
7045 Tos l am daa aa polarcx.
Hl daha dokuz yl sava olacakt.
Xzl igren at, kilp,
Kzl doru at, gelip,
Xan Mirgen lgenn iskrgen.
Han Mirgenin ldn duyurdu.
Ay Ar tos stoln salanda,
Ay Ar, dokuz masay kurduunda,
Astaan xarnnarn tosxrannar,
Ackan karnlarn doyurdular,
7050 Aran postarn simrtkenner.

Zayf bedenlerini semirttiler.

Altn masadan kalkp,
470
Tasxar sp, krzeler,
Dar kp grdklerinde,
Mala mal xozltr,
Mala mala eklenmitir,
ona on xozltr.
Halka insan katlmtr.
7055 Xalx on Xara Xann irnde
Boy millet Kara Hann yurdunda
Xazx-amr urtapattr.
Mutlu ve bayndr yaamaktadr.
Ara urtxa krgende,
Byk eve girdiklerinde,
Amdn soonzar iteler,
imdikini daha sonra,
Soondazn am iteler.
Sonrakini imdi yaparlar.
7060 Xan bek xat Kk Nincl
Han ibekin evdei Gk Nincil
ooxtanp tur: Xan Mirgenn
Konumaktadr: Han Mirgenin
Xara toraatt xzn adn adira
Kara doru atl kzna ad vermeye
Xan Orbada pasxa alp ayalbaan.
Han Orbadan baka bir yiit

yaratlmamtr.
Png knde at adalzn.

7065 Xan Orba, tur kilp, adap sxxan:
Bugn ona ad verilsin.

Han Orba, gelip, ad koydu:
Xan Mirgen adal,
Han Mirgen babal,
Ay Ar celg
Ay Ar anal
Xan bek acal,
Han ibek aal,
Xara toraatxa mnp rce
Kara doru ata binip giden
7070 Xaan Xs sin polarz.
Kaan Kz, olsun adn.
Sn at adad , - tp,
Gerek bir adn oldu, deyip,
Kk Nincl Xan Orba xsxa
Kk Nincil, Han Orba kza
Ayaxna araa trd.
Kadehle rak getirdi.
axs at tp, rinskenner.
yi ad konuldu deyip, sevindiler.
7075 Tays taa polza, suubs par,
ok az da olsa, giysimiz var,
abs taa polza, taabs par tp,
Az da olsa, akrabamz var deyip,
Nanara timnen sxxannar.
Yanlarna vaktiyle ktlar.
471
klen ara urtta deskenner.

7080 Undutpasxa anmcoxtazp,
kisini uzak yurttan yolladlar.

Unutmamacasna vedalap,
Oxsanzp alannar.
pp kokladlar.
Altn Xarlx xs,
Altn Harlh kz,
Altn kk kibne krp,
Xara irde kdrlp,
7085 Ax pulutt altna,
Ak bulutun altna,
Kk pulutt stne sp,
Mavi bulutun stne kp,
Ara urtnzar ol tutxan.
Uzak yurda doru yol ald.
Altn aax xs,
Altn aah kz,
Adn bek tnn siste tartp,
Atnn ipek dizginini zerek,
7090 zer xoynna odran.
Eyere oturdu.
Aral sna sxxanda,
Yksek zirveye ktnda,
Adna xamc saabsaxan.
Atna kamy aklatt.
Xay par ooxt toosxan soonda,
Konumalarn bitirdiklerinde
Krer polzalar, l lzp,
Grdklerinde, yl kaynap,
7095 Ay alzp, ileede tim irt partr.
Ay deiip, ok zaman gemitir.
Aar oba krgen alptar
Eziyet ve sknt yaayan yiitler
Alp uyuzn uzira att.
Ara urtt tsnde
Byk evin iinde
Ay Ar la xaln re.
Ay Ar da ev ileriyle urar.
7100 Alptar, tos kn azp,
Yiitler, dokuz gn geirip,
Altn stol kistne odrannar.
Altn masann bana oturdular.
As-tamaxt arin eenner.
Yiyeceklerin en gzelini yediler.
t ornna it tola.
Et yerine et dolar.
a ornna a tola.
Ya yerine ya dolar.
7105 Xara irn xarasx aabst.
Kara topran karanlk sava.
Xat xuyon oylapa,
Xat xanat klepe.
Sert kanat grlder.
Gkyznn kara bulutu
Xara irge tzre sabla.
Kara yere yaylr.
472
7110 Nime pold tp,
Ne oldu deyip,
Tasxar sp krzeler,
Dar kp baktklarnda,
Ax pulutt altnca,
Ak bulutun altnda,
Kk pulutt stnce
Mavi bulutun stnde
Altn kk kiptg
Altn guguk donlu
7115 Altn Xarlx piceler kile.
Aylandra uup, ooxtan tur:
Dnerek uup, konuur:
Aarl min tumalarm,
Benim kymetli kardelerim,
Alp kzee irn stnde
Bu dnya stnde yiit kiiye
Amr urtir ox poltr.
Rahat bir yaam yoktur.
7120 Amd ps pararbstar
imdi biz hep beraber
Xan stg, xara sast
Kan iici ve kt niyetli
Xara toraatt Xara Mool irnzer.
Kara doru atl Kara Moolun

yurduna gideceiz.
Xara Mooln urtn oodara
Kara Moolun yurdunu altst etmek

iin
Xara past alp treelek.

7125 Altn aax xs
Kara bal bir yiidin olmas gerek.

Altn aah kz
Xacanox andar parbsxan.
Hemen oraya varacaz.
Xat xuyaxt xatanar,
Dayankl zrh kuandlar,
Timr xuyaxt kizer.

Parar irge parara,
7130 Palal xat osxas polbasxa.
Demir zrh giyindiler.

Gidilecek yere gitmeye,
Evlad olan e gibi olmaya.
rer irge rerge,
Ulalacak yere gitmeye,
oon xat osxas polbasxa.
Byk e gibi olmamaya.
rkem-tumam, Xaan Xs,
Deerli kardeim, Kaan Kz,
Xat xuyax xatanmin,
Dayankl zrh kuanmadan,
7135 Timr xuyax kispin,
Demirden zrh giyinmeden,
Tg irzer parca ox.
O yere varamazsn.
Xan Orba, irkem-tumam,
Han Orba, kymetli kardeim,
Xara Mooln rinzer parza,
Kara Moolun yurduna vardnda,
473
Xara Mooln xzna
Kara Moolun kzyla
7140 Xazr Noasna tudzarz.
ir stndeg xara ast,
Yer stndeki kt niyetli,
Xann stlg xara sast,
Kan iici kara fikirli,
Xazr Noasxa utst salannar.
Azgn Noasa yenildiler.
ir stndeg ar sastlar,
Yeryzndeki iyi dnceliler,
7145 Azr xanatt xustar,
ifte kanatl kular,
Ala arsaxt anar,
Utst, tumam, saaa saldlar.
Zaferi, kardeim, sana yolladlar.
Ulu mar it salannar.
Byk bir mcadeleye giritiler.
k alp xs tudsxann krerge
ki yiit kzn mcadelesini grmeye
7150 ir stndeg alp-klkter,
Yer stndeki batur yiitler,
Azr xanatt xustar,
ifte kanatl kular,
Ala arsaxt anar
Xara Mool irnzer lalar.
Kara Moolun yurduna

toplanyorlar.
Anda krbes knn ps krerbs,

7155 Plbes nimen plebs.
Ay-kn ariin as krerbs,
Orada grlmeyen gn bir grrz,

Bilinmeyeni biliriz.
Ayn ve gnein nurunu azck
grrz.
Ar kst sararbs.
Saf gcmz ortaya koyarz.
lbek kst pirerbs.
Ulu gcmz veririz.
Ar kz sin albin,
Senin saf gcn almaz,
7160 Alp Xazr Noasta lze, -
Yiit Azgn Noas seni ldrse,-
Aral maln srerler,
Maln davarn srerler,
Xalx onn alarlar.
Boyunu milletini alrlar.
lbek kz sin itpin,
Senin ulu gcn yetmez,
Xazr Noast xolna irtp xalza, -
Azgn Noasn elinde kalsan, -
7165 lbetk onn alalar,
Tm halkn alrlar,
Aral maln sreler.
Maln davarn srerler.
t salan nimen
Ne yaparsan yap
474
Nandra idp polbaspn,
Geri dnemezsin,
Pdr salan marn
Yaplan bu savaa
7170 Tor idp polbaspn.
Kar gelemezsin.
Png knde ol irge
Bugn, buraya
Prayz iderge kirek.
Herkesin gitmesi gerekir.
d ooxtanp, Altn Xarlx
Altn Harlh byle konuup,
Xara pulutt stne sxxan,
Kara bulutun stne kt,
7175 Ax pulutt altna itken,
Ak bulutun altna ulat,
Toozlbasxa anmcon pirp,
Bitmemecesine vedalaverip,
Xara Mool irn kre uuxxan.
Kara Moolun yurduna utu.
Ay Ar prayzn, urtxa kirp,
Ay Ar tmn yurda sokup,
Altn stol kistne odrtxan.
Altn masann bana oturtmu.
7180 Ay Ar, xayn rp, ooxtan tur:
Ay Ar, i grp konuur:
Xat irzer am pararzar
Sert yere imdi gitmek iin -
Xara toraatt Xara Mool irne.
Kara doru atl Kara Moolun

yurduna
Xara irdeg kstg alptar
Kara yerdeki gl yiitler,
Xs alptar xarbaziin krerge
Yiit kzlarn kapmasn grmeye
7185 Xmsxa li lsalar.
Karnca gibi toplanrlar.
Xara toraatt Xara Mool alp
Kara doru atl Kara Mool yiit
Xarbaz, aa ox urtabas kz.
Kapmas ve sava olmadan

yaayamayan bir kiidir.
Asxnax kstg alptarn,
ok gl olmayan yiitlerin,
Amr pne pirbinetse,
yilikle raz olmazsa,
7190 Ar tnnarn sara saap,
Saf canlarn dar kartp,
Aral maln srp,
Maln davarn srp,
Xalx onn xola ala.
Boyunu milletini ele geirir.
Altn aax, xs palaz,
Kz ocuu, Altn aah,
Ol irzer parp, azp-ler.
Oraya varp, lp gider.
7195 Azp-lgen an sgn,

Onun lp giden bedenini,

El yurdunda brakma,
475
Ara urtna alp,
Kendi yurduna getirip,
Altn tada xomdaa atrp,
Altn dadaki mezara koyup,
Amr txtap salar polzn.
Dzgn bir ekilde oraya koyarsn.
7200 rkem-palam, Xan Orba,
Deerli evladm, Han Orba,
Ar kz alza,
Saf gcn aldnda,
Ada urtna aylan kilerz.
Ar kz itpeze,
Saf gcn yetmediinde,
Aymax irnde lerzn.
El yurdunda yerinde lrsn.
7205 Artx kstg Xazr Noas
Pek gl olan Azgn Noas -
Artx plgc alp xs.
yi bilici yiit kzdr.
rke min k palam,
Benim iki gzel yavrum,
arlspin na rer.
Birlikte ayrlmadan ilerler.
als piceler Xan Orban,
Biricik ablanz Han Orbay,
7210 arp, pr dee tastabin,
Ayrlp, hi brakmadan,
l szn isterge polzn.
Scak szn dinleyin.
Xan Orba xs ooxtanan:
Han Orba kz konumu:
Xara pazm xazx tusta
Kara bam, iyi zamanda
Xalx onm xacan daa,
Boyum milletim hibir zaman,
7215 Xul-alc polp, ireelenmes,
Kul kle olup, sknt ekmesin,
Ara malm srdrbes.
Malm davarm srlmesin.
ir-albaxt alptarn
Usuz bucaksz yurdun yiitlerini
Xul-alc pr dee itpespn.
Hibir vakit kul kle yapmam.
Artx kst sanazarbs,
ok gl sayclarz,
7220 lbek kst plzerbs
Ulu gl bilicileriz
Alp Xazr Noas xsna.
Yiit Azgn Noas kzdan.
Astabasxa is p alp,
Ackanlar a yiyip
Suxsabasxa ayran zp,
Susayanlar ayran iip,
Altn stolda turannar.
7225 Xat xuyax xatanp,
Dayankl zrh kuanp,
Timr xuyax timneenner.
Demir zrhlarn giyindiler.
Xan bek xat Kk Nincl
Han ibek, ei Gk Nincil
476
Altn stoln stne
Altn masann stne
Ax tor plat asxan.
Ak ipekten bir rt yayd.
7230 Ay-kn altnda polatxan nime
Ayn ve gnein altnda ne olacaksa
Ax tor platta
Ak ipekten rtde (hepsi)
Ar, arx krnce poltr.
Saf ve aydnlk grnd.
Ax torn kr turzalar,
Ak ipee baktklarnda,
Altn Xarlx piceler
Altn Harlh ablalar
7235 Xara Mooln irne ittr.
Kara Moolun yurduna ulamtr.
Alp Altn aax andox
Yiit Altn aah orada
Alptarna tuds ite.
Yiitlerle mcadeleye giriir.
Xara Mooln irnde
Kara Moolun yurdunda
Mar krerge kilgen alp
Mcadeleyi grmeye gelen
7240 T kp l partr.
Birok yiit topland.
Pu s alpt
Bu yiidin
Andar parca zlen ol
Buraya varacaklar
Ax torda axs krnce.
Ak ipekte iyice grlmektedir.
Andartn kilce ollar
Onlarn gelecekleri yollar
7245 Xarasxlanp krnce.
Baklp grlmektedir.
An krp, Ay Ar td:
Onu grp, Ay Ar dedi ki:
Xaydi xazx aylan kilerern
Onlarn nasl rahata geleceklerini
Min plbinem.
Ben bilmemekteyim.
Xaan Xs irkezne Ay Ar
Ay Ar, sevimli Kaan Kza
7250 Xrx l aada
Krk yllk savata
Xrlbas-parbas xuyan kizrtken,
Paralanmayan zrhn giydirdi,
Torlbas-parbas xuyan kizrtken,
Zedelenmeyen zrhn giydirdi,
Molcap ata tnn xoston,
Att, mhletli canl okunu,
Tos uyal ms oxaan,
Dokuz eklemli boynuzdan okunu,
7255 Xara molat xlzn pirgen.
Kara elikten klcn verdi.
An krp, Xan bek san tur:
Han ibek bunu grp dnr:
Alton srmestg
Altm rgl
Aymaxxa parp urtaca tumam
Memlekete gidip yaayan kardeim
477
Minne artx kstg

7260 ayal paran polar ba?
Benden de gl
Yaratlm yiit var m?
lg srmestg
Elli rgl
rge parp xonca tumam
Kocaya varp evlenen kardeim
Minne irtre kstg
Senden daha gl
ayalan xs polca ma?
Yaratlan kz var m?
7265 Alp Ay Ar cez paza

Xan Orbana Kk Nincl krzeler,
Yiit Ay Ar ile
Han Orba ile Gk Nincil
grdklerinde
Xaan Xs artx kstg xs poltr.
Kaan Kz pek gl kz olmutur.
Snp parca sg ox,
Krlan kemii yok,
Xzarp axca xan ox
Kzarp akan kan yok
7270 Xaan Xs ayalp trptr.
Kaan Kz bymtr.
Tim-tirglern timnenp alp,
Kaan Kz, zamannda hazrlanp,
Xat xuyaxtarn xatanp alp,
Kaan Kz, demir zrhlarn kuanp,
Ara urtta amr-xazx sxtbs,
Byk evden rahata ayrldk,
Kk Nincl ooxtan tur:
Gk Nincil konutu:
7275 Ara urtta amr-xazx sxtbs,

Ara urtxa dk aylanara polzn.
Byk evden sa salim ktk,

z yurdumuza yine sa salim
dnmz olsun.
Altn sarnda attarn
Altn sarnda bal atlarn
bek tnnerne siste tartxannar.
pek dizginlerini zp ektiler.
Aral mal, xalx on, dezp,
Mal davar, boy millet, uurlayp,
7280 Aral sna xada sxxan.
Yksek zirveye birlikte ktlar.
Aarl onna anmcoxtaztlar.
Boy milletle vedalatlar.
s xra asxannar,
tarla atlar,
s ulat kiskenner,
dere getiler,
Xan Orba piceler teen:
Han Orba kardeleri dedi:
7285 Aymax irne rgende,
Memlekete gittiklerinde,
Alp kz altanp mngen adna
Yiit kii binip atland atna
Xamc sappin rbine.
Kam aklatmaz.
478
l irne ir-klkter rgende,
Yiit erler yurda gittiklerinde,
zerlep mngen adn idn
Eyerleyip bindii atnn etine
7290 znde sappin rpine.
Yakarcasna vurmaz.
At asxan maxtanmasxa,
Atn getiine vnmez,
At xalan xomznmasxa polzn.
Atn kaldna zlmez olsun
s att xosti tudp,
at da beraber yrtp,
At sapa azr xamcn,
Ata aklatlan ifte kamy,
Ge doru savurup,
s alp tie tzrgenner.
yiit beraber indirdiler.
Kara yer titredi,
Gkyz soluksuz kald.
s alp at teep oylaanda,
yiit at trsa kalktnda,
7300 Xara ir, zenne astp

Xatap ornna krgen pldrd.
Kara yerin ii dna kp

Tekrar yerine geldiini grd.
Alton xll atxan oynaanda,
Altm yllk athan alndnda
Alton kgne kk sarnaanda,
Altm yrla guguk cvldadnda,
alaas tigeylerge ot sken,
plak zirvelerde otlar byd,
7305 Xuru aastarda pr sxxan.
Kurumu aalarda yapraklar kt.
Ayas tigrde namr aap,
Ayaz gkten yamur dp,
Namrl knner ayastana.
Yamurlu gnler geri dner.
Alp Xan Orba piceler
Yiit Han Orba ablalar
Adn axsn toxtada tutxan,
Atnn azn kapal tuttu,
7310 Xarax azna xarlxa,
Gzyana boulur,
Xarax suuna xarlxa.
Gz suyuna boulur.
Xan Orba pulara ooxtapa:
Han Orba bunlara konuur:
as tusta Xan Mirgen pabalar,
Gen yata, Han Mirgen babalarn
Xanna xzl igren adn
Kandan kzl doru atn
7315 Ara-smee aldrp,
Kurnazlk yapp,
An sr paratxanda,
Onu srdklerinde,
Mnda odrp tnanan.
Burada oturup dinlendi.
Xan bekne Xaan Xst
Han ibek ile Kaan Kzn
479
rekter xaylp irtken.

7320 s atxa pazox xamc sapxannar.
Yrekleri eridi.
ata kam aklattlar.
Kara yeri yerinden kaldrdlar,
G soluksuz braktlar.
Pil pasxa sular kiseler.
Snr baka olan sular geerler.
Piltr pasxa sular kiseler
Az baka olan nehirler geerler.
7325 Ada irn aar iteler,
Baba yurdunu deerli klarlar,
Aymax Xara Mool irne iteler,
Kara Moolun yurduna ularlar.
Ana yurduna gider olurlar,
l irne iteler.
El yuruduna ularlar.
Aral snda s alp,
yiit yksek zirvede,
7330 At toxtadp, turannar.
Atlarn durdurdular.
Tg pasxa mallar,
Derileri baka hayvanlar,
Tller pasxa onnar,
Dilleri baka boylar,
Xmsxada kbk lp,
Karncadan da fazla olup,
Pu irge sspin,
Bu yurda smam,
7335 Alt xra azra,
Alt tarla aarak,
Alt ulat kizre
Alt dere geerek
aylp rgen poltrlar
Yaylp yaar olurlar.
Mar krerge alp on
Yiit halk mcadeleye grmeye
Am daa zlbin peer kile.
Hl daha oraya gelmektedir.
7340 Xat xuyax saxay

Xalp mske urap tur.
Timr xuyaxt saxay
Dayankl zrh kemii

Boynuza kartrlr.
Demir zrhn kemii
tken ske urpar tur.
Kemie kartrlr.
Altn aax, xacanox kilp,
Altn aah, hemen gelip,
7345 At sgn azr xaya,
At kemiini atall kaya
r sgn igr xaya ittr.
Er kemiini yumru kaya eder.
Xzarp axxan xannar
Kzarp akan kanlar
An su polp ap tur
Nehir olup akar.
Altn Xarlx s tumazn
Altn Harlh, kardeini
480
7350 Xadaran poltr pu irde:
Burada beklemektedir:
Artx kst plse,
Byk gc anlayacan,
Pu ilbek kst snasa,
Bu ulu gc tecrbe edecein,
Xabra sg sstasa ir.
Kaburgalarnn szlayaca yerdir.
ir stndeg artxtar
Yer stndeki gller
7355 Pu irzer kp lbsxan.
Buraya oka toplandlar.
Ol alptarna ks snaspin,
O yiitlerle gcn denedi,
Aylan nanara kilspes
Dnp yanlarna gelmez
Kn ss sarinzar krzeler,
Gn doumunu grdklerinde,
Xara tasxl tigeynde,
Kara zirvenin doruunda,
7360 An ir altna patra pazp,

Tos xrl alaas alp odra.
Onu yerin altna batrp,

Dokuz keli plak yiit
oturmaktadr.
Knn ort tuz sarinda,
Gnn le vaktinde,
Kk tasxln irge patra pazp,
Mavi zirveyi yere batrp,
Kk Pus alp odrtr.
Yiit Gk Buz oturur.
7365 Kn xons sarinda,
Gn batmnda,
Ax tasxln irge patra pazp,
Ak zirveyi yere batrp,
Timr Soyn alp odrtr.
Yiit Demir Soyn oturur.
Kn ort tuzna tor sarinda,
le vaktinde
Sar tasxln irge patra pazp,
Sar zirveyi yere batrp,
7370 Tos kzn xuca itpes
Dokuz kiinin kucana smayan
Xara alp odrtr.
Kara batur oturur.
Altn Xarlx piceler
Altn Harlh kardeleri
Tos xrl sar xayazar kztken.
Dokuz srtl sar kayay gsterdi.
Tos xrl sar xayan tsnde
Dokuz srtl sar kayann iinde
7375 Artx kstg alptar kp,
Pek gl yiitler ok fazladr,
Andar min krp, tudzarbn, -
Ben oraya girip, savarm, -
Teen Altn Xarlx alp xs, -
Dedi yiit Altn Harlh kz, -
Xan Orba tumacaam, sin
Sen, Han Orba kardeim
Xara xaya tsnde urtaan
Kara kaya iinde yaayan
481
7380 Xazr Noasna tudzarz.
Ar sast alptarda
Sen saf niyetli yiitlerden
Artx kstg ayalan
Pek gl yaratlan
Alp xs sin polarz.
Yiit kzsn.
Xara sast, xann stlg
Kt niyetli ve kan iici olan
7385 Xazr Noas xs polar.
Azgn Noas kzdr.
Xazr Noast la tastap salza
Azgn Noas yok ettiinde
Xara Mool irn ps toozarbs.
Kara Moolun yurdunu bitiririz.
bek tnern moynna palap,
pek dizginlerini atlarna balayp,
Attarn zle pozttlar.
Atlarn n de serbest braktlar.
7390 ns tbn ingenner,
Aaya doru indiler,
Xara Mooln ara urtna itkenner.
Kara Moolun yurduna ulatlar.
Xazr xarbas polca irde
iddetli kapmann olaca yerde
Altnzartn xara irge
Kara yerin aasnda
Alt xadl molat tzeltr.
Alt kat elik delidir.
7395 ir stne sara
Yer stnden dar
it xadl molat salltr.
Yedi kat elik konmutur.
Mara lan alptar
Mcadeleye toplanan yiitler
Mnda odra xadartrlar.
Orada oturup beklemektedir.
Xazr Noas sarindalar,
Azgn Noasn yanndakiler,
7400 Xara taya li xaralp,
Kara orman gibi kararp,
Xara tasxln tuli,
Kara zirveyi kaplayp,
irge kire odrtrlar.
Yere girip oturtulur.
Xan Orban sariindalar.
Han Orbann yanndakiler.
Ax tasxl stnde saptrlar
Ak zirvenin stnde beklemekteler
7405 k alpt ittern
ki yiidin bedenlerini
zde sapa azr xamcl
Vurunca yakan atal kaml
k alp xadartrlar.
ki yiit beklerler.
Xara xayan zii azld.
Kara kayann eii geildi.
Xara xaya stne
Kara kayann iinden
7410 Alton srmez araa aylan,
Altm rgs srtna uzayan,
482
lg srmez inne tsken,
Elli srmesi omzuna yaylan,
Xatra xaraxt,
Sert bakl,
Xanna xzl sarayl,
Kandan kzl suratl,
Xcrap snca sg ox,
Krlp atrdayan kemii olmayan,
7415 Xzarp axa xan ox,
Kzarp akan kan olmayan,
lp parca tn ox,
lp gidecek can olmayan,
To irn tomxxa teere,
Donmu toprak sertleinceye dek,
gr irn idekke teere pazp,
Engebeli yerden dan eteine

kadar gidip,
Xs pala Xan Orbazar udur sxxan.
Kz ocuu Han Orbaya

doru geldi.
7420 Xosti pazp, xoln pirgen,
Yanna gelip, elini verdi,
zere rp, izenn itrgen.
eri gidip, selam verdi.
Xan Orba izenne izen itrgen.
Han Orba, selamna karlk verdi.
Xolnna xol tutxanda,
Eliyle elini tuttuunda,
Xan Orban salaalar,
Han Orbann parmaklar
7425 Xcrazp, arp irttiler.
atrdayp ard.
Xs palaz ooxtap tur:
Kz ocuu konuur:
Xara irn stnde
Kara topran stnde
Artx alp Xara Mool irnde
Pek gl yiit Kara Moolun

yurdunda
Artx kstg ayalan

7430 Xazr Noas alp xspn.
ok gl yaratlm
Yiit Azgn Noas kzm.
arx irn stnde
Aydnlk yerin stnde
Ar sast onn irnde
Saf niyetli halkn arasnda
Artx kstg ayalan
Pek gl yaratlan
Xzl xr att Xan Orba
Kzl kr atl Han Orba
7435 Alp xs sin polarz.
Yiit kzsn.
Xzl xr adn stnde
Kzl kr atnn stnde
Alton kgne saabla.
Altm yrla vurulur.
483
Altn kktg alton kk
Altn tyl altm guguk
7440 Alton kgne sarnas reler.
Altm yrla cvldarlar.
ir stnde an ispes
Yeryznde bunu iitmeyen
Pr dee trg nime ol.
Hibir canl yoktur.
Srer attara xamc sapxanda,
Sizler atlarnz kamladnzda,
7445 Alton kgne oynap turan,
Altm yrla alnd,
Altn tktg alton kk
Altn tyl altm guguk
Alton kgne kgleskenn
Altm yrla akmasnn
an kilgence istp,
Yakndan geldiini duyup,
Tasta xat reem xaylan,
Tatan kat yreim eridi,
7450 Pusta xat reem puzulan.
Buzdan sert yreim zld.
An istp, lan alp,
Toplanan yiitler, bunu iitip,
rek sdaspin, las turan.
Yrekleri dayanmayp, aladlar.
k alp xst tudzarn
ki yiit kzn mcadelesini
ir-albax xacanox pile.
Byk yurdun hemen anlar.
7455 Artx kstg ayalan polza,
Pek gl yaratlm olsan,
Min ar tnma idp,
Benim saf canma ulap,
Xara Mool pabamn urtn xrp,
Kara Mool babamn yurdunu

yerlebir edip,
Aral maln srerz,
Maln davarn srersin,
Xalx onn al pararz.
Boyu milleti alrsn.
7460 Artx ks minde pol parza,
ok gl olsam,
Xan Orba alp xs,
Yiit Han Orba kz,
Ar tna iderbn,
Saf canna ularm,
Aral maln srerbn.
Maln davarn srerim,
Xalx onn alarbn.
Boyunu milletini alp getiririm.
7465 Xara Mool adamn urtn
Babam Kara Moolun yurdunu
Xra saap parar ir stnde
Yeryznde ykp dken
Artx kstg alp
Pek gl yiit
Am daa ayalp skelek.
Henz yaratlmamtr.
484
Andartn kilgen ollar par,
Oradan gelen yollarn var,
7470 Aylanp nanca alp nimesser.
Dnp gelecek yiit deildir.
Xan Orba Xazr Noasxa nandran:
Han Orba, Azgn Noasa cevap

verdi:
Xan zp tospas Xara Mool,
Kan iip doymayan Kara Mool,
Aral malmn xalx onmn,
Malm davarmn, boyum milletimin
Xann zp, idn irge
Kann iip, etini yemeye
7475 Xacanox pilen sanan poltr.
Hli hazrda hep dnmektedir.
Ar sast Xan Orba pozm
Saf niyetli, ben Han Orba
Aymaxt maln xacan daa srbespn,
Yurdun maln hibir zaman srmem
Xalx onn xacan daa albaspn,
Boyunu milletini hibir zaman

almam,
Xul-alc xacan daa itpespn.

7480 l onn kzn paznp,
Hibir zaman kul kle etmem.

Milletinin gcn bastrp,
Tosxanca ip alan polarzar.
Doyuncaya kadar yemek yerler.
lbetk onn xarax azn
Tm halkn gzyan
Tosxanca zp alan polarzar.

Ps itkence, iistern
7485 Tosxanca p alan polarzar.
Doyuncaya kadar ierler.

Biz ulanca, alarn
Doyuncaya dek yerler.
Kizer kip-azaxtarn
Elbiselerini giyer
Kizp alan polarzar.
Giyinmi olurlar.
Amr urtaan irlernde
Rahat yaadklar yurtlar
Attar sg toldra adar.
Atlarn leleriyle doludur.
7490 ptep urtaan irlernde,
Rahata yaadklar yurtlar,
rler sg lg adar.
Erlerin cesetleriyle doludur.
Xaralp axxan Xara talayca
Kararp akan Kara Deniz boyunca
Xzarp xanar ax xalar.
Kzarp kanlar akar.
An istp, Xan Orba sarindalar
Han Orba bunu dinleyip,

yanndakiler
7495 Ax tasxl tigeynde rnp,

Azaxxa turp, xsxr turannar:
Ak zirvenin doruunda sevinip,

Ayaa kalkp bardlar:
485
Xayran ar sast, Xan Orba
Gzel ve saf niyetli, Han Orba
Xazr Noasxa pr dee tastatpin,
Azgn Noas hibir zaman

brakma,
Xara abaln tooza xrp,

7500 Xazx-amr urtxa nanar.
Kara ktln bitirip,

Bayndr yurda dnn.
Xan Orban tlne sdabin,
Han Orbann diliyle baa kamad,
Xazr Noas tzne sasxan.
Azgn Noasn sinesine sapland.
aa-pasta xabs sxxannar,
Yaka paa kaptlar,
albax pilde tarts rgenner.
Geni bellerinden ekitiler.
7505 Xara Molat ir xaltras tura,

Kara Molat yeri kaldrr,

Xalx on, peer lzp,
Boy millet, oraya toplanp,
Xara pastarn ayxap tur:
Kara balarn sallar durur:
Xazr kstigler, toazp,
ok gller, karlap,
7510 Pdi xat xarbasxann,
Byle sert bir kapmay,
Pu asxa am na krebs.
Bu yaa dek hi grmedik.
Xarbas arzn ite alptar
Mcadeleye devam eden yiitler
Xan Orbana Xazr Noast idn
Han Orba ile Azgn Noas, etlerinde
Xamcna zde saap pirdler.

7515 Alt azaxt oran stnde
Kamyla izler braktlar.

Alt ayakl yatan stnde
adp uzaan Xara Mool,
Yatmakta olan Kara Mool,
apa xstar tudzp,
Vuruan kzlar savap,
albax ir slgilgende,
Geni yer silkelendiinde,
irzer inderl tzp,
Yere yuvarlanp,
7520 s xabra sndrd.
kaburgasn krd.
it xadl idlgen to molatt
Yedi kat olan salam elii
Tooza unada teeptrler.
Parampara ettiler.
Xazr Noas alp krze,
Yiit Azgn Noas grr ki,
Xat xoll mnda alpna
Bylesine sert elli yiitle
7525 Pu timge teere klk poz

Pr dee tudspaan poltr.
Bu zamana kadar gl olan kendisi

Hibir zaman savamamtr.
486
Xan Orba daa plnce,
Han Orba da anlar ki
Xazr Noas li an
Kendisini, Azgn Noas gibi
Xat plekne alp tutpaan.
Sert bileinden tutan olmamtr.
7530 Xazr Noast Xan Orba xs
Han Orba kz, Azgn Noas
ns tbn dp re,
Aaya doru indirir,
Ta oar tstep re,
Dan yukarsna doru srkler,
Xara talay ayxala tsken,
Kara denizi sallanarak att,
Ak ovaya doru savurdu.
7535 Xara talayn altna,
Kara denizin altndan,
Xola tnn xosto tudna,
Canl oku eline alarak,
Xara Mooln ool,
Kara Moolun olu
Xazr Noast acaz
Azgn Noasn aas
Xara Trts, sp, ooxtana:
Kara Trts, kp, konuur:
7540 Xara pazm xara irge atpaanca,
Kara bam kara yere yatmadka
Xayran tumam Xara Noast,
Gzel kardeim Kara Noas,
Xollara pirp, drtpespn.
Ellerine verip ldrtmem.
k xaraam, irge adp, ablbaanca,
ki gzm, yere dp,

kapanmadka,
Xara Noas irke tumamn

7545 Xan Orba xolna drtpespn!
Gzel kardeim Kara Noas

Han Orbann eliyle ldrtmem!
Tos kstg tnn xostozn
Dokuz gzl canl okunu
Tura tartt kirbeyte kire.
Yay gererek koydu.
Xzl aln oynap sxxanda,
Kzl alev titreyip ktnda,
Altn Xarlx, alp xs,
Yiit kz Altn Harlh,
7550 Xan Orbaa salan alptar
Han Orbaya atan yiitler
Xsxrzp irtkenner:
Birbirlerine bardlar:
k alp mar xoostra tudsa,
ki yiit, mcadele boyunca

kaprlar,
Olara aralazara ox polzn!
Onlara karlmasn!
kpelen paran Xara Trts
Buna fkelenen Kara Trtsn
7555 spes xulax, krbe sxarax pold:
Kula iitmez, gz grmez oldu:
487
Atxan min tnn xostom,
Benim attm canl okum,
Alp Xan Orban tnn zp,
Yiit Han Orbann cann alp,
Altn zebme krerge polzn.
Altn cebime girsin.
Tos kstg tnn xostozn
Dokuz boumlu canl okunu
7560 Xara Trts poztxan.
Brakti Kara Trts.
Xan Orbazar xosto xoolapa.
Han Orbaya ok vzldar.
Xaan Xs tumaz, an krp
Kardei Kaan Kz, bunu grp
Tos kstg tnn xoston
Dokuz boumlu canl okun
Alnna, parp turi pirgen.
nne geip durdurdu.
7565 Tos kstg tnn xosto
Dokuz boumlu canl ok
Xaan Xst albax kksne,
Kaan Kzn geni gsne
Tartl kilp, urunan.
ekilip vuruldu.
Ar kzm min itse,
Ben saf gcm yetse,
Atxan un min tudam.
Ben attn okunu tutarm.
7570 Ar kzm itpin alza,
Saf gcm yetmeseydi,
Atxan una azp-lem.
Attn oktan lrdm.
lbek kzm am xapsa,
imdi ulu gcm oku tuttuunda,
gr un min tudam.
Yamuk okunu ben tutarm.
lbek kzm xappin salza,
Ulu gcm yetmezse,
7575 tken una iptip-lem.
Attn oktan lrm.
Atxan un tudbssam,
Attn okunu tutamazsam,
Ar tna min idem.
Saf canna ben ularm.
tken un toxtadbssam,
Attn okunu durdurmasaydm,
dn ce min polarbn, 7580 Xsxrp irtt alp Xaan Xs.
Bedenini yiyemezdim, Yiit Kaan Kz bard:
Alp Xaan Xs tnn xoston
Yiit Kaan Kz, canl okunu
Par-ox kzn salp tutxan.
Tm gcn sald.
Ar kz albin,
Saf gc almaz,
lbek kz itpin,
Ulu gc ulamaz,
7585 s xra azra,

s ulat kizre trd,
tarla aarak,
dere geti,
488
Xara xayaa apsra xstrd,
Kara kayaya vurarak sktrd,
Xarax od prli tst.
Gzlerinden ateler sald,
Ar kz albinatxanda,
Saf gc almadnda,
7590 lbek kz itpinetkende,
Ulu gc yetimediinde,
Altanp mngen xara toraad
Atlanp bindii kara doru at
Xaan Xst kistne tri tutxan.
Kaan Kzn arkasndan evirdi.
Alp treen Xaan Xs andada
Yiit yaratml Kaan Kz orada
Par-ox kzn pazna sala,
Tm gcn aklna verip,
7595 ox kzn odaa sala,
Az olan gcn de ayaklarna verir,
Ulu odn zre sapa
Byk ateini sndrr.
Ulu kzn toxtada tuta.
Byk gcn durdurur.
Xara talayn xaznda odran,
Kara denizin kysnda oturan
Xara Trst alnna pard:
Kara Trsn karsna geti:
7600 Atxan sin una
Senin attn okla
Azp-lbin min xaldm.
lp gemedim.
Ar sin tna
Senin saf canna
iderge kildm, Xara Trts.
Ulamaya geldim, Kara Trts.
Xara Trts alpt
Yiit Kara Trtsn
7605 Sol naana salp irtken.
Sol yanndan geti.
Alp Xara Trts,
Yiit Kara Trts,
Xara irde tos aylanp,
Kara yerde dokuz defa dnp,
Kz paspas st palaxxa
nsan gitmez kokulu bataklkta
Kksne teere patra saabltr.

7610 Axs-purn xanna aylp,
Gsne kadar sapland.

Az burnu kanna boulup,
Alp Xara Trts xarlx turan.
Yiit Kara Trts bouldu.
An krp, Xaan Xs xsxrd:
Kaan Kz bunu grp, bard:
Adam pirgen o xolmna
Babamn verdii sa elimden
Azp-lbin sin xald.
Sen lp gittin.
7615 knczn kr xalarz
kincisini grrsn
cem pirgen sol xolmn.
Anamn verdii sol elimi.
Xaan Xs sol xolna apxanda,
Kaan Kz sol eliyle vurduunda,
489
Ulu aas usxan osxas polan,
Byk aa dm gibi oldu,
Ulu alp step, tsken pldrd.
Ulu yiit inleyip, dtn anlad.
7620 Xara tubann araznan
Kara dumann iinden
Xaan Xs tuma sara pasxan.
Kaan Kz dar kt.
An krp, Xan Orba
Han Orba bunu grp,
Xazr Noas alp xst
Yiit Azgn Noas kz
Xara irde xaap kdrgen.
Kara yerden tutup gtrd.
Ge doru kaldrp,
Alp sapa azr xayaa
ifte kayalara savurur.
Ara moynn alt irde,
Boynu alt yerden,
As-piln it irde ze sapxan.
Beli ise yedi yerden koptu.
Alp Xan Orba xs,
Yiit Han Orba kz,
7630 Aar parza, ta tayana,
teye gittiinde, daa yaslanr,
Peer kilze, ir xucaxtana.
Beriye geldiinde, yeri kucaklar.
Ar kz sx partr,
Saf gc kmtr,
lbek kz toozltr.
Ulu gc bitmitir.
Altn Xarlxna Xaan Xs
Altn Harlh ile Kaan Kz
7635 k xolnan xoltxtap,
ki elinden tutup,
Ax azaa sarp,
Ak ovaya karp,
pti xayrallap odrttlar.
Dzgnce tutup oturttular.
Xara Mool Xan Orbazar pas sxxan.
Kara Mool, Han Orbaya ilerledi.
Xan bek, kr salbina,
Han ibek, grmeden,
7640 Xara Moola udur pasxan.
Kara Moola doru yrd.
albax tsne uurazar tusta,
Onun geni gsn grdnde,
apa xoll Xan bek
Tez elli Han ibek
Xara Mooln naax albaxta
Kara Moolu koca yanandan
Xayndr kild pr xati.
lerini yaptrd bir kere
7645 Xara irn stnde
Kara yerin stnde
Xara Mool, it xati aylaxtanp,
Kara Mool, yedi defa dnp,
Kz paspas tire palaxxa
nsann gitmedii derin batakla
Kksne teere toli tsken.
Gsne kadar batt.
490
Xan bek aaa xsxr tur:

7650 Oylap sapxanma, alp nanc,
Han ibek ona barr:

Gidip vurmaya, yiit dost,
Kz paspas palaxta
nsann gitmedii batakla
Paa li s rez.
Kurbaa gibi yzersin.
Snap sapxan xolmn
Gerekten vurduun elimin
knczn krp al, - tp,
Dierini gr, deyip,
7655 O xoln xan tigrzer kdrgen.
Sa elini ge kaldrd.
Tigr tb soolap irtken,
Gn dibi grldedi,
ir araz zl xalan.
Yerin alt paraland.
Xara sast, xan stlg
Kt niyetli, kan iici
Xara Mool, tn sp, irge tstr
Kara Moolun, can kp, yere dt
7660 Xul-alc polan xalx ona
Kul kle olan boya millete
Xan Orba xs ax pirgen:
Han Orba kz nasihat etti:
Ulu marn min uttm,
Byk mcadeleyi ben kazandm,
Srern paznan alptar ld.
Sizlere zulmeden yiitler ld.
Am, prdeezne xorxpin,
imdi, hibir eyden korkmayn,
7665 Ulu toy-pay ider.
Byk bir toy dzenleyin.
Xayda kem kilgen andar
Buraya gelenler
Aral maln srne,
Mal davar srerek
Xalx onn alna,
Boyunu milletini alarak,
Ara urtsar aylan nanzn.
Kendi yurtlarna dnsn.
7670 Xul-alc polan alptar
Kul kle olan yiitler
Undudlbasxa alstapalar,
Unutmamacasna verler,
Toozlbasxa anmcoxtasalar,
Bitmemecesine vedalarlar,
Toy-pay idp, tosxanca dler.
Zengin bir toy yapp, doyuncaya

dek yediler.
Alp-kstgler amda kp pu irde.

7675 Alp Altn Xarlx xs,
Gl yiitlerin hepsi imdi burada.

Yiit Altn Harlh kz,
Tos xrl sar xayan aza tartp,
Tokuz tepeli sar kayay ap,
Andar kire pasxan.
Oraya geldi.
Kn ss sarinda odran
Dou tarafnda oturan
491
Tos xrl alaas alpt

7680 Xan Orba xs kre pasxan.
Dokuz keli plak yiidi

Han Orba kz grd.
Xan bek kn ort tuz sarinzar
Han ibek, gn ortasndaki tarafta
Kk Pus alpt kre tutxan.
Gk Buz yiidi grd.
Xaan Xs kn xons sarinzar
Kaan Kz bat tarafnda
Timr Soynn kre tartxan.
Demir Soyn grd.
7685 annap kilp, Xan Orba
Han Orba, yanna yaklap
alaas alpxa xosti past,
plak yiidin yannda durdu,
Xol kdrp, salp irtt:
Elini uzatp, ilerledi:
Tos xrl alaas alpt
Dokuz keli plak yiidin
Toldra moyn ze saabltr.
Boynunu kopard.
7690 Pu irn ibre xarap turp,

Altn aaxt Xan Orba krze,
Bu yere dnp bakp,

Han Orba, Altn aah
grdnde,
Xays li tolattra,
Kay gibi dndrr,
Xap li szrtpe,
uval gibi dmler,
Ay saz sx partr.
Ay sakz kar.
7695 An krp, Xan Orba xs
Han Orba kz, onu grp
Altn aaxxa polzara,
Altn aaha yardm etmeye,
Andar tabrax oylap sxxan.
Oraya hzlca gitti.
idp turanda, krer polza,
Ulatnda grr ki,
Altn aaxt xan tigrge sara
Altn aah ge doru
7700 Xara alp tut saltr.
Kaldrp tutmaktadr Kara yiit.
Alp Xan Orba, gr kilp,
Yiit Han Orba, koup,
Xarbap xald aza-ze.
Yakalayverdi.
Xara alp Altn aaxt
Kara yiit, Altn aahn
Ar tnn sara sapxan.
Saf canna dek vurdu.
7705 An krp, Xan Orba xs
Han Orba kz, bunu grp
Xara alpt salp irtken, -
Kara yiide doru ilerledi, -
Xara pazn ze saatr.
Kara ban kopartt.
Azp-lgen Altn aaxt
Altn aahn lp giden
492
Aarl sgn aylandra rp,

7710 Tasta xat ree talala,
Deerli bedenini geri gtrp,

Tatan da kat yrei erir,
Pusta xat ree puzula.
Buzdan da kat yrei zlr.
Gn dibine yldrm dt,
ir araz ze sablan.
Yerin alt kopup paraland.
Kn xons sarinda
Bat tarafnda
7715 Xaan Xs Timr Soyn alpt
Kaan Kz, Demir Soyn yiidin
Ar tnn ze saaptr.
Saf cann ald.
Paza tudsa alp oxta
Savaacak baka yiit kalmad.
Xaan Xs ins tbn pas tsken.
Kaan Kz aaya doru indi.
7720 Tigr tb pazox soolaan.
Gn dibi tekrar grldedi.
Kn ort tuz sarinda
Bat tarafnda
Alp Xan bek Kk Pus alpt
Yiit Han ibek, Gk Buz yiidin
Ar tnn ze saptr.
Saf cann paralad.
Altn aax alp xst
Yiit Altn aah kzn
7725 Altna mngen ax oy ad
Bindii ak kula at
Ara urtna oylap sxxan.
Kendi yurduna ilerledi.
Tigr tb soolap xalan
Gkyz gmberdeyip durdu
Tos xrl sar xaya stnde
Dokuz katl sar kayann iinde
Artx kstgler lan poltr.
Pek gller topland.
7730 Alp Altn Xarlx, olarn
Yiit Altn Harlh, onlar
Arli toozp, aylantr.
Tamamen yok edip, geri dner.
Xostap rp, Altn Xarlx
Altn Harlh, birlikte gidip,
Xoln tuta tumalarna.
Kardelerinin elini tutar.
zere rp, alp xs
Yiit kz, ieri girip
7735 zen itre irkelerne.
Kymetlilerine selam verir.
Altn aax xst sgn
Altn aah kzn cansz bedenini
Aylandra rp, lasalar.
Geri getirip, alarlar.
Xomznp, alptar sxtasxanda,
Yiitler zlp aladnda,
Xrx l xaylbaan kk pustar,
Krk yl zlmeyen mavi buzlar,
7740 Xaylp, sua aylanp,
Eriyip, suya dnp,
493
Xara talaya xozlannar.
Kara denize karr.
Xacan daa uspas ott talay
Hi yanmayan ateli deniz
Xrx la kybeske usxan.
Krk yl boyunca yand.
Ax tor pladn sara tartp
Ak ipekten rty karp
7745 Alp Altn Xarlx xs ooxtand:
Yiit Altn Harlh kz konutu:
Alton lda lgennern
Altm yldan beri lmekte olanlar
Aylandrca min polam.
Ben geri dndrdm.
lg lda irtkennern
Elli yldr geenleri
brce polam tuzmda.
u vakitte dndreceim.
7750 Altn aaxt aylandr sxxan.
Altn aah geri getirdi.
m salza Altn Xarlx,
la verse Altn Harlh
rp tse Altn aax.
ryp der Altn aah
Tom salza Altn Xarlx,
la getirse Altn Harlh
Torl tse alp xs.
Yklp der Altn aah
7755 Altn aaxt aylanmazn plp
Altn aahn dnmediini anlayp
Paza ir stnde rbezn krp,
Yer stnde yryemediini anlayp
Altn Xarlx sxtap sxxan:
Altn Harlh alad:
Azr kze ayabin,
ifte gcne acyamadm,
Ar kze ayabin
Saf gcne acyamadm
7760 Alnbs alca polaz
nmze gemitin -
Aymax irnde ts xalaz,
Yurdunda dersin,
Am pske kem kilp polzar?
imdi bize kim gelir?
Artx slg sray
ok gzel yzn
Ax tor li xubuld.
Ak ipek gibi deiti.
7765 rtp-lce irbste inebs polp,
lp gideceimiz yurdumuzda
anamz olup,
lbek kzn salp,
Ulu gcn salp,
reege kirbin rbez -
Acya kaplmasn -
l irnde adp tst,
Kendi yurdunda ldn,
rkebs li kem polzar?
Bizim deerliimiz kim olacak?
7770 Undutpasps aymax irlern,
Unutulmaz memleketinde,
494
Xaydi aar-oba krgebs,
Elem strab nasl grrrz,
Undutpasps Altn aaxt,
Unutulmaz Altn aah
Xaydi pske pols rgenn.
Bize nasl yardm edersin.
st axayaxtar zp parza,
Kokulu iekler rdnde,
7775 z xalar ornnda.
Oralarda bozulur kalr.
axs poz l tee parza,
yi olan sen lrsen,
Ad tpes xacan daa.
Hibir zaman adn ulamaz.
Ayna knn xara
Ay ile gnein aydnl
Xarasx pola tsken.
Karanla dnt.
7780 Xara pulutt stnde
Kara bulutun stnde
Ax pulutt altnda
Ak bulutun altnda
Azr xanatt xara lan, uux kilp,
ifte kanatl kara ylan, uarak gelip
Altn aaxt xrinda tst.
Altn aahn yanna indi.
Xarax azna xarlxa,
Gzyana boulur,
7785 Xapax suuna purluxa,
Gz suyuna gark olur,
Timr xomd mnda idp,
Burada demirden bir tabut yapp,
Altn aax xst sgn,
Altn aahn cansz bedenini,
Azr xanatt lana salp,
ifte kanatl ylana bindirip,
Ara urtnzar stlar.
Kendi yurduna gnderdiler.
7790 Xara Mooln aral maln lezp,
Kara Moolun maln davarn

paylap,
Ara urtnzar xacanox
Kendi yurtlarna doru hemen
Xalx on nanp tarasxan.
Boy millet dnp dald.
Alp Altn Xarlx xs,
Yiit Altn Harlh kz,
Altn kk kibn kizp,
7795 Altn aaxt irnzer
Altn aahn yurduna
Aranp ala ol tutxan.
zntyle yol tuttu.
s alp, attarna mnp
yiit, atlarna binip
s atxa xamc sapxannar.
ata kam aklattlar.
Alnnda turan ax tasxllarn
nlerinde duran ak zirveleri
7800 Aya xus li azpalar.
Ayan ku gibi aarlar.
495
Kider turan kk tasxllarn
Batdaki mavi zirveleri
Ilan xus li azpalar.
Lain kuu gibi aarlar.
Aral sna sxxannar,
Attarn toxtada tutxannar.
Atlarn durdurdular.
7805 Alp s xarndas krzeler,
yiit karde grdler ki,
Xacan-da pu sn stnde
Bu tepe stnde her daim
Alp tnanp odrtr.
Yiit dinlenip oturur.
Xan Orba xs san krze,
Han Orba kz dnr ki,
Adn aza srzp,
Atlarn o tarafa srp,
7810 Xan Mirgen mnda tnantr.
Han Mirgen orada yatmaktadr.
An sanp, Xan Orba xst
Han Orba kz bunu dnp
Xarax az sara sapxan.
Gz yan dkt.
k tumazna ooxtap pirgende
ki kardeine de bunu sylediinde
k xarndas labox alan.

7815 Altn aaxt irnzer ittler.
ki kardei de alamaya balar.

Altn aahn yurduna ulatlar.
Altn Xarlx alp piceler,
Yiit Altn Harlh kardeleri,
Alnnca kilp, xadaran poltr.
Karlarna gelip beklemektedir.
Altn aax alp xst
Yiit Altn aah kz
Ara urtna kir saltrlar.
Kendi yurduna getirdiler.
7820 Mnda pr teeske las, sxtas alp,
Burada da bir alay szlay olup
Azr xanatt Xara lanna,
ifte kanatl Kara Ylandan
Ax oy adna xada alp xst
Ak doru atyla birlikte Altn aah
Altn taa kirgenner.
Altn daa getirdiler.
Paza sxpazxa pikteenner.
Daha sonra kilit vurdular.
7825 Altn aaxt aral maln,

Xalx onn aparar kirek.
Altn aahn maln davarn

Boyunu milletini gtrmek
gerekir.-
Teen Altn Xarlx piceler.
Dedi Altn Harlh ablalar.
Poz altn kk kibne krp,
Kendisi altn guguk donuna girip,
Toozlbasxa anmcoxtazp,
Bitmemecesine vedalap,
7830 Ara urtnzar uuxxan.
Kendi yurduna dnd.
496
Xan Orba, Xan bek, Xaan Xs,
Han Orba, Han ibek, Kaan Kz,
Altn aax alp xst
Yiit Altn aah kzn
Aral maln srne,
Maln davarn srerek,
Xalx onn alnan
Boyu mileti nne alarak
7835 Ara urtsar aylanannar.
z yurtlarna dndler.
Aral snn stnde
Yksek zirvenin stnde
Ay Arna Kk Nincl
Ay Ar ile Gk Nincil
Aral malna xalx onna
Mal davar ve boy milletle
Xacanox kilp, xadartrlar.
Hemen gelip, beklerler.
7840 Xucaxtazp, oxsans alannar.
Kucaklap, ptler.
Attarn altn sarna palap
Atlarn altn sarna baladlar.
Ara urtxa pazp krgenner.
Uzak yurda girdiler.
Timr xuyaxtarn suurnp ,
Demir zrhlarn soyunup,
Altn stol kistne odrannar.
Altn masann bana oturdular.
7845 Astaan xarnnarn tosxralar
Ackan karnlarn doyururlar
Araan postarn simrteler.
Zayf bedenlerini semirtirler.
Amdzn soona idp,
imdikini sonra yapp,
Soondazn am idp, ooxtasxannar.
Sonrakini imdi yapp, konutular
Tos la teere tudzp,
Dokuz yl boyunca savap,
7850 T mayx paran alptar
ok yorulan yiitler
Alt azaxt timr oranda
Tos knge uzubsxannar.
Ara urtta cez Ay Ar la
z yurdunda anas Ay Ar ise
Amrli, ipti xaynan.
Rahat ve dzgnce ev ileriyle

urat.
7855 As-taman pilennep salp,

Alptar turarn xadar rgen.
An yemeini hazrlayp,
Yiitlerin uyanmasn bekledi.
497
*
Alp uyuzn uzup, turdlar.
Yiitler uykularndan kalktlar.
Stol kistne odrannar.
Masann bana oturdular.
7860 Ay Ar, xayn rp, ooxtapa
Ay Ar, ilerle urap, konuur
Srer Xara Mool irnde
Sizler Kara Moolun yurdunda
Altn aaxxa lasxanda,
Altn aaha alarken,
Srern nner pu irde
Buras iniltilerinizle
Sa li sabl turan.
n n nlad.
7865 Srerne xada ib-irnde,
Sizlerle birlikte evde,
Aranp, lasabs
Biz de zlp alarz
Artx slg ayalan xs
ok iyi yaratml kz
Ar sast treen polan.
yi niyetli domutur.
Altn taa istg atrdar.
Altn daa gzelce konulur.
7870 Aral maln, xalx onn
Mal davarn, boyu milletini
Pst irzer sn aldar.
Bizim yurdumuza getirildi
Ay Ar, aar krze, lap,
Ay Ara g gelip, alayp,
Xarax azna xarlxa,
Gzyana boulur,
Gz suyuna gark olur.
7875 Peer krze, klmzrep,

Pularn sylap, xayn re.
Buray grdnde, glmseyip,

Bunlara ikramda bulunup, iini
grr.
An krp, Xan bek
Han ibek, bunu grp
cezne surp tur:
Anasna sorar:
Xaydi polp, nime plp,
Neyin nasl olduunu bilip
7880 Xarax aza xarlxaz,
Gz yana boulursun,
Xarax suua purlux turz?
Gz suyuna gark olursun
Alay pst preezbst
Yoksa herhangi birimizin
498
Azp-lern pld me?
lp gideceimizi mi anladn?
Alay Altn Xarlx picebst
Yoksa Altn Harlh ablamza
7885 Xaydi polarn pldn me?
Bir ey olacan m anladn?
Srerde nime azrbaspn.
Sizlerden hibir ey gizlemedim.
Srer Xara Mool irnde polanda,
Sizler Kara Moolun yurdundayken,
Sin ip Kk Nincl
Senin evdein Gk Nincil
Slg oolaas taap alan.
Sevimli olancn dourdu.
7890 An knn min kizp,
Onun gbeini ben kesip,
Alt orira manan xalam,
Alt defa doladm
Ar aza xaap xalam.
Temiz tarafndan tuttum.
Alt xadl kn oraanp,

Xuba alaas, nime kispin,
7895 Ara urtta sara
Alt boumlu gbek dolanp,

Solgun ve plak, bir ey giymedi,
Kendi yurdundan karak
Xara aza oylabsxan.
Kt niyetliyi gnderdi.
Azaan ornn kr xalabs.
Ayann izini grmekteyiz.
Azaa orn am daa par.
Ayak izi yeni yeni var.
Aral sna sxxanda,
Yksek zirveye ktnda,
7900 Ara urtsar krp,
Kendi yurdunu grp,
Pastazn ooxtanp
lk kez konuup
Adn poz adanan:
Kendi adn syledi:
Xara toraatt Xan bekt ool
Kara doru atl Han ibekin olu
Xan San polarbn. tp.
Han Sanm. deyip.
7905 s uyal timr tayaxt
boumlu demir asal
Oolax oylap parbsxan.
Olanck yryp gitti.
Xan San paranna peer,
Han San te tarafa gitti,
Alt l told.
Alt yl doldu.
Xazx tp sanzabs,
Salkl olduunu dnsek de,
7910 Aylanan am daa ox.
Hl daha dnm deil.
Azp-lgen tirge itse,
lp gitmi olsa bile
Maaa saba istlbeen.
Bana haberi gelmedi.
Mnna aar par polar
Bundan daha acs vardr
499
Ala arsaxt anar

7915 k palalap ider ir.

ki yavrulayp ulaaca yer
Azr xanatt xustar
ifte kanatl kular
Pr palalap ider ir.
Bir yavrulayp ulaaca yer.
Andar paran polar ol.
Oraya giden olur.
Axxan suu Ax talay polar.
Akan suyu Ak deniz olur.
7920 Ax talayn xaznda urtan
Ak denizin kysnda yaayan
Xara sast, xan stlg
Kara niyetli, kan iici
Ax pora att Ax Xarta alp.
Ak bora atl yiit Ak Harta.
Anna xosti Kk talay polar.
Onunla birlikte Mavi deniz olur.
Kk talayn xaznda urtaan
Mavi denizin kysnda yaayan
7925 Ax Xartan tumaz
Ak Hartann kardei
Kk pora att Kk Xarta.
Mavi bora atl Gk Hartadr.
Xazr, kstg, t kytk
Azgn, gl ve ok kurnaz
Xarndastar polca ol.
Kardetir onlar.
Xara irn stnde
Kara yerin stnde
7930 Xara kstg k alpxa
Kara gl iki yiide
Xul-alc polp rgelek
Kul kle olup yaamad
Altn Xarlx piceler
Altn Harlh ablanzn
Paza ps le xaldbs.
Artk bizimle kald.
Altn Xarlx picelern
Altn Harlh ablalar
7935 Aydas Kk Xarta alpxa,
Gl Gk Harta yiidi,
Amr pne kilspeze,
Gzellikle gelmezse,
Ar ksne al pirerge
Saf gle alp getirmeye
Anda-knge timneneler.
Bundan sonra hazrlanrlar.
ptg pne kilspeze,
Gzel nasihatle gelmezse,
7940 rge ksne aparara
Zor gle getirmeye
lbek ksne txtanalar.
Ulu glerini hazrlarlar.
Alton xann albann alalar olar,
Altm hann vergisini alrlar,
iton xann izn peler.
Yetmi hann yediini yerler.
An plp, Xan San ool
Bunu bilip, Han Sann oulcuu
500
7945 Ol irzer paran polar.
O yere gitti.
Olarn irn tobr parara
Onlarn yurdunu utan uca geebilen
Am daa alp treelek.
Bir yiit henz yaratlmad.
Andar alp kp para,
Oraya giden yiitlerin hibirinin
Aylanan alp pr dee ol.
Dn olmaz.
7950 Alay ba xul-alc polalar.
Yoksa kul kle mi olurlar?
Xara sast k xarndast ir
Kt niyetli iki kardein yurdu
T xat, kstg alpt ir.
ok kuvvetli ve yiitlerin olduu

yerdir.
Min axs plem,
Ben iyi bilirim.
Aarliim, palam, Xan bek,
Kymetlim, evladm, Han ibek,
7955 Andar paran ol par,
Oraya gidecein yolun olsa da
Aylan kilce ol ol.
Dnecein yol yoktur.
Anda saay tzerz.
Orada temelli kalrsn.
Xucaxtap xalim sin irkemn,
Deerlimi kucaklayaym,
Sin tosxanca krp alim.
Sana doyasya bakaym.
7960 Xulaama soon is xalim.
Sylediklerini kulamla iiteyim.
Ax Xartana Kk Xartan
Xara Sorxl xs tumalar
Kara Sarhl adl kz kardei
Artx kstg, aydas klk alp,
Pek gl, kuvvetli, becerikli

yiit(tir),
Aarl oolm, Xan bek,

7965 An xolna obalarz
Deerli olum, Han ibek,

Onun elinden ac ekersin
Artx ayalan Altn Xarlxxa
Gl yaratml Altn Harlha
As kstg ir dee kilbes.
Az gc olan yer dahi yoktur.
Altn min als oolm
Benim altn gibi deerli olum
Kk porol kk azlarn
Yeil iekli yeil ovalar
7970 Ax porol ax azlarn
Ak iekli ak ovalar
Ala xaraana krp al.
Al gzleriyle grmtr.
Xayran slg srayn
Gzel ve sevimli yzn
Paza krbessm xacan daa.
Bundan sonra grmeyeceim.
501
Xayran sin xara pazn

7975 Paza sbabaspn xacan daa.
Senin gzel kara ban

Bundan sonra okayamayacam.
Aymax irnde atxan sgn
Elin yurdunda yatan bedenini
Ala xaraamna krbespn.
Ala gzlerimle gremeyeceim.
l irnde lgen sgn
Baka yurtta len bedenini
k xaraamna krbespn.
ki gzmle gremeyeceim.
7980 Azp-lgen sgn, palam,

Xan Orba, Altn Xarlx piceler,
Xaan Xs tuma, kdrp,
lp giden bedenini, yavrum,

Han Orba ve Altn Harlh ablalarn,
Kardein Kaan Kz, gtrp,
Aymax irnde txtap salarlar.
El yurduna gmerler.
ce itken tadl ist
Anann yapt leziz a
7985 Astabasxa sin p al.
Ackmadan yiyiver.
ce xaynatxan zg sun
Anann kaynatt scak suyu
Suxsabasxa zp al.
Susamadan iiver.
Ay Ar cez,
Anas Ay Ar,
Xarax azn znp,
Gz yan silinip,
7990 Xz Xaan Xsxa ooxtad:
Kz, Kaan Kza syledi:
rkenceem, xzcaam Xaan Xs,
Sevgili kzcazm Kaan Kz,
Xara Sorxlna tudssa,
Kara Sorhl ile savarsan,
aba xucax, pil tartspin,
Postunu kucaklayp belini ekme,
ce pirgen sol xolna,
Anann verdii sol elinle
7995 br kilp, sabarz.
Dnp gelip, vurursun.
aba xucaxxa krp tudssar,
Postunu kucaklayp savarsan,
Sin ar kzn
Senin saf gcn
Arnap-surnap tartp alp,
Hile dzenle ekip
Sin ar tna ider.
Senin saf canna ular.
8000 Annaar o xolna sappin,
Bu yzden sa kolunla vurma,
Sol xolna na sabarz.
Sol kolunla vurursun.
An pr dee undutpa.
Bunu sakn unutma.
Sol xolna Xara Sorxln
Kara Sorhla sol elinle
Saay dre saap polbaza,
ldrrcesine vuramazsan,
502
8005 Sin, Xaan Xs, irke xzm,
Gzel kzm Kaan Kz,
Xara Sorxl xolna pararz.
Kara Sorhln eliyle gidersin.
Altn stolda sara pasxannar.
Altn masann bandan kalktlar.
Xat xuyaxtarn xatanannar.
Dayankl zrhlarn kuandlar.
Timr xuyaxtarn timneenner.
Demir zrhlarn hazrladlar.
8010 Ara urtta sxatxanda,
z yurtlarndan ktklarnda,
Ay Ar cez, ay-oozn saap,
Ay Ar annesi zntden dvnp,
Ilap-sxtap poztt.
Alayp szlayp brakt.
k palazn, an krp,
Bunu grp, iki evladnn
k xaraxta as toolaan.
Gzlerine yalar doldu.
8015 ce kzn ree
Analarn yrei
di paarsax polca poltr, - tp,
Byle yufka yrekli olur, -deyip,
ki xarndas san sald.
ki karde dnmeye balad.
Aral mal, xalx on
Mal davar ve boy millet
Aral snzar des paran.
Yksek zirveye yayld.
8020 Ay Ar paarsax cen,
Merhametli ana Ay Arn
Aarl xonan Kk Nincln
Deerli ei Gk Nincilin
Aras sd k xulaxt tundran.
Alayp szlamas kulaklar sar etti
ara paratxan irne Kk Nincl
Gk Nincil, uuruma atlan eine
apsra adp sxtapa:
Birlikte yatp alar:
8025 rek arast azlar
Yrek dalayan elemler
ln say azalp turarlar.
Her geen yl azalr.
asta xonan Xan bek irmn
Gen yata evlenen Han ibek erimi
reeme paza pazn polbaspn.
Sineme basamaz oldum.
Xarax oynatatxan azlar
Gz oynattn elemler
8030 l say azalp adarlar.
Her geen yl bitiyorlar.
Xara slg Xan bek irmn
Gzel gzl Han ibek erimin
Xara xaran paza krbespn
Kara gznden baka kimseninkini

grmedim.
Ay Ar cez Xan bekke,
Ana Ay Ar, Han ibeke,
Ax tor pladn
Ak ipekten rtsn
503
8035 s xati ori tartp,
defa dolayarak ekip,
Moynna palan, ooxtad:
Boynuna balad ve konutu:
Alptarna xarbasatsa,
Yiitlerle kaprsan,
Ar kz albinatsa,
Saf gcn alnmazsa,
Anna sray s turarz.
Bununla yzn svazlarsn.
8040 Azraan cen undutpin rerz,
Seni besleyen anan unutmazsn,
Xumartx pladm paran pirem.
Sana baladm rty getiririm
Alan xat Kk Nincl,
Han ibekin evdei Gk Nincil,
Kk tor pladn
Mavi ipekten rty
O xolna palan, teen:
Sa eline balad ve konutu:
8045 Aymax irne sin rze
Sen yurduna gittiinde
Aar daa knner polp,
ok g gnler geirip,
Ar kz itpinetse,
Saf gcn yetmezse,
Alan xatn undutpin r.
Aldn eini unutmayasn.
l irnde, Xan bek irm,

8050 lbek kz xappaza daa,
Memleketinde, Han ibek erim,

Ulu gcn muhafaza edemese de,
ptep xolan Kk Nincln
Evdei olan Gk Nincili
Pr dee sasta sarbin r.
Sakn ola aklndan karma.
as palam Xan San toassa,
Gen yavrum Han San ile

rastlatnda,
Xayrallap al rner an.

8055 Xara tor plattarn
Onu koruyup saklayasn.

Kara ipekten rtlerini
Xayldra lap, sxtaptrlar.
Eriterek alayp szlarlar.
s alp timr zeee tepkenner
yiit, demir zengiye ayak

koydular
s xra azra parannar,
tarlay getiler,
s ulat kizre pastrannar.
dereyi getiler.
8060 s tie xamc sapxannar.
at da kamladlar.
Xara ir, aar-peer ayxalp,
Kara yer, oraya buraya sallanp,
Xatap ornna kil turan.
Tekrar eski yerini buldu.
Aral sna sxsalar,
504
Altn Xarlx piceler,

8065 Tos Sar xsna toazp,
Ablalar Altn Harlh

Dokuz Sar kz ile karlap,
Tudst xatiina uruntr.
Savan devamna denk geldiler.
Xan San mnda ox poltr.
Han San burada yoktur.
Xaydar parann kiz plbed
Nereye gittiini de kimse bilemedi.
Attarna s xarnda tst.
birden atlarndan indi.
8070 At tnnern moynlarna palad.
Dizginlerle boyunlarndan balad.
Tbn inp, Xan bek
Han ibek aa inip
Trt Sar xst ara tartt.
Drt Sar kz uuruma ekti.
Nske moynlarn ze sapxan.
ncecik boyunlarn kopartt.
Trt Sar xs pr irde,
Drt Sar kz orackta,
8075 Xosti adp, l xaldlar.
Birlikte lp kaldlar.
Pazox tos Xara xs xolna,
Daha sonra dokuz Kara kzn

koluna,
Parp, krd Altn Xarlx.
Gidip girdi Altn Harlh.
Xan bek alp, an krp,
Yiit Han ibek, onu grp,
Trt Xara xs ara tartt.
Drt Kara kz uuruma ekti.
8080 Xan Orbana Xaan xs
Han Orba ile Kaan Kz
Kbk alp tastadlar
ok olup braktlar.
Kstgler krceen kreler.
Gllerin girecekleri yere girerler.
Geni topraklarn tepesinde mi,
Tillbes tigrn tz irde be
Paralanmayan gn ortasnda m
8085 Xat plektg ir saapa,
elik bilekli erkek vurur,
Xat azaxt mal oylapa.
Sert toynakl mal ilerler.
Asxan xarax apxanca
Ak gz kapanncaya
Nuan xarax asxanca,
Kapal gz alncaya dek,
Aral snn stnde
Yksek zirvenin stne
8090 Aran-ula ax pora at tura tst.

stnde odran alp klg,
Aran-ula ak bora at indi.

Aran-ulann stndeki yiidin
iyisi,
ir-albaxt snap krp,
Usuz bucaksz yeri grp,
505
Ax pora adna tzp,
Ak bora atndan inip,
bek tnn alt oraap,
pek dizginine alt defa dm atp,
8095 Moynna palan, poztt.
Boynuna balad ve brakt.
Alp ar kz sxxan tusta,
Yiidin saf gc ktnda,
lbek kz irtken timde
Ulu gc getiinde
Kilgen poltr pu irzer.
Buraya gelmi olur.
Xrx l tudsta polp,
Krk yl boyunca savap,
8100 Xann aan toosa xrp,
Kanl sava sona erdirip,
Altn Xarlxxa polzara kiltr.
Altn Harlha yardma gelir.
Alp xsxa ooxtap tur:
Yiit kza seslenir:
Sin paba Altn Xanna
Baban Altn Han ile
Min pabam Ax Xan
Benim babam Ak Han
8105 armn arp cener,
Yarm pay edip yiyen,
Pkln plcener nanclar.
Btn paylaan dosttular.
Pst palalarbs xacan polza
Bizim ocuklarmz olduu zaman
Andaox na polznnar tptrler.
Onlar da dost olsun dediler.
Annaar, aar oba daa krzem,
Bu yzden, dert sknt da yaasam,
8110 Alna turara kildm.
Huzuruna varmaya geldim.
Ar kzm min albin,
Saf gcm aldm,
Artx alp xolna
Gl yiit eliyle
Azp-lp parzam,
lp gitsem,
Ad-solaz ox tip sanmanar.
Adm sanm yok diye dnme.
8115 Ax pora att Ax Xann ool
Ak bora atl Ak Hann olu
At pora atxa mnce Ax lemn.
Ak bora ata binen Ak lenim.
Altn Purba celg polarbn, - tp
Anam Altn Purbadr, - deyip
Tos kzn xolna krgen.
Dokuz kiinin koluna girdi.
Xara xatt xolna krgen.
Kara zevcenin koluna girdi.
8120 Xsxr kilp, Ax le
Ak len, barp,
Xara poda Xara xatt,
Kara ve alml Kara at
Xara irde slgi tartp,
Kara yerden srayp,
Ge doru tutup,
506
Ara moynn ze sapxan.

8125 Aya tabz tarsli tsken.
Boynunu kopard.
Aya sesi aklayvermi.
Xarax salp krzeler,
Gz atp baktklarnda,
Xaar ta tznde odran
Kl olmu dan ortasnda oturan
Artx kstg Xara Sorxl xst
Pek gl Kara Sorhl kza
Alp Ax le, parp, saptr.
Yiit Ak len, gidip, vurdu.
8130 Xara Sorxl odran irne,
Kara Sorhl, oturduu yerden,
Alton xulas aylanp, turd.
Altm kula yuvarlanp, durdu.
Alp Xara Sorxl, kpelenp,
Yiit Kara Sorhl, fkelenip,
Alp Ax len saap irtken.
Yiit Ak lene vurdu.
Gn dibi gmbrdedi,
8135 ir araz ze sablan.
Yerin alt paraland.
Xara tuban araan soonda,
Kara duman daldktan sonra,
Ax len lgen sgne
Ak lenin cansz bedeninden
Ayna kn azra salbin turan.
Ay ile gnein geemedi.
Xada rce ax pora ad
Birlikte ilerleyen ak bora atn
8140 Xuzuruna xuyon kirgen,
Kuyruunda frtna esti,
ilnne il oynatxan,
Rzgrnda yeller esti,
Xara irn ara teep,
Kara yerin uurumuna koup,
Adaz Ax Xan irnzer oylabsxan.
Babas Ak Hann yurduna gitti.
An krp, Xan bek
Han ibek, bunu grp,
8145 Xola tutxan trt xst
Elinde tuttuu drt kz
Xara irde kdrp xapxan.
Kara yerden gtrp tuttu.
Alp Xara xst pastar
Yiit Kara kzlarn balar
Trt sarinzar teglengen.
Drt tarafa yuvarland.
Xan bek alp kpelg
fkeli yiit Han ibek
8150 Xara Sorxln alnnda turd:
Kara Sorhln karsna kt:
Alp xomay Ax len
Yiidin kts Ak leni
dr saldm tp,
ldrdm diye,
rnerge ox polzn,
vnmeyesin,
Xara Sorxl alp xs.
Yiit Kara Sorhl kz.
507
8155 Xan bekt xolna krze,
Han ibekin eline girdiinde,
Xolna an lerz.
Bu kez onun elinden lrsn.
aa-pasta xabzp,
Yaka paa dvp,
arm kn irtpeler.
Yarm gn geirdiler.
axs tudzp, xarbas sxxanda,
yice savap kaptklarnda,
8160 Tigr tb sooli tsken.
Gn dibi gmbrdedi.
Altn Xarlx picez
Ablas Altn Harlh
Alp pis Xara xst
Be yiit Kara kzn
Ara sgn s tastaptr.
Srt kemiklerini krp brakt.
Alp Altn Xarlx xs
Yiit Altn Harlh kz
8165 Ax Xarta alpt aada xapxan.
Ak Harta yiidi yakasndan tuttu.
Xara tubanna ol tusta
O vakit, kara dumandan
Alp Xan Orba sara sald.
Yiit Han Orba kz dar kt.
Artx kstg alpt tastaptr.
Pek gl yiidi oradan att.
Altn Xarlx picezn alp
Altn Harlh ablasn alp
8170 Xat idnerge sanp kilgen
E edinmeyi dnen
Kk Xartan aada xapxan.
Gk Hartay yakasndan tuttu.
Xan bek plp turza,
Han ibek anlad ki,
kpe-regn tre tutrtr.

Parasxan poz Xan bek,
8175 Par-ox kzn pasxa salp,
ox kzn odaa salp, tudsa.
fkesini iinde saklamaktadr.

Zavall Han ibekin kendisi,
Tm gcn aklna verip,
Az olan gcn ayaklarna salp,
savar.
Alan gz kapanncaya,
apxan xarax asxanca
Kapal gz alncaya (dek)
Aral snn stne
Yksek zirvenin stne
8180 Ax len ax pora ad ittr.
Ak lenin ak bora at kmtr.
Tos xara prler
Dokuz kara kurt
Soonca srs kiltrler.
Atn ardnca takip eder.
Trt xara prler
Drt kara kurt
O sarina xapxlaptrlar,
Sa tarafndan srrlar
508
8185 Pis xara prler
Be kara kurt
Sol sarina tutxlaptrlar.
Sol tarafndan srrlar.
Aral sn stnde turp,
Xarax azna xarlp,
Gz yana boulup,
Xarax suuna purlup,
Gz suyuna gark olup,
8190 ir stnde xalanczn
Yer stnde kalanlara
Kz oona ooxtand:
nsan diliyle konutu:
Altanp mngen Ax len
Atlanp binen Ak lenin
Azp-lgen irnzer,
lp gittii yere,
Anna ara rbeske tp,
Oradan baka yere gitmez deyip,
8195 Azp-lerge min ittim.
lp gemeye ben gittim.
ns tbn indre pasxan.
Aaya doru ilerledi.
Tos xara prler
Dokuz kara kurt
Xalanc idn tooza dler,
Kalan etini bitirine kadar yediler,
Xalanc xann tooza sordlar.
Kalan kann bitirene kadar itiler.
8200 Ar kz oxta ax pora at
Saf gc kalmayan ak bora at
Ax lene xosti ld.
Ak len ile birlikte ld.
An krp, Xan Orba xst
Onu grp, Han Orba kzn
Pusta xat reg puzula,
Buzdan kat yrei zlr,
Tasta xat reg talala.
Tatan kat yrei paralanr.
8205 Tuds rgen Kk Xartan
Savamakta olan Gk Hartay
Alt xra azra,
Alt tarla ararak,
Alt ulat kizre silgen.
Alt dere geirdi.
Kk Xarta alpt
Gk Harta yiidin
pe tn zlbin xalan,
Yenecek can yok olmad,
8210 beke tn trg xalan.
pek gibi can canl kald.
Aylan kilp, Xan Orba xs
Han Orba kz, dnp
Tos xara prlern,
Dokuz kara kurdu
Tazrada krp, sapxan.
Darda grp, onlara vurdu.
Tos xara prlern
Dokuz kara kurdun
8215 Tos paz ze sabltr.
Dokuz ba kopuverdi.
509
Tos xara prge xubulp,
Dokuz kara kurt deiip,
Tos xara alp rce poltr.
Dokuz kara yiit oluverdi.
Ax Xartana Kk Xartan
Artx smelg alptar poltr.
Pek kurnaz yiitleri oluverdi.
8220 Xanna aylxxan Kk Xarta
Kanna acd Gk Harta
Xan Orbana xatap tudsa.
Han Orbayla birlikte savar.
Xan bek, saz krze,
Han ibekin aklna girse,
Xara Sorxlnaox xarbasa.
Kara Sorhlla kapmak gelir.
Xayran Xan bek, saz tse,
Gzel Han ibekin aklna,
8225 Xap li szrtp, soxtr re.
uval gibi srkleyip, dvmek gelir.
Tnn ze tastir tusta
Cann ald vakit
Ulu xara toraad -
Byk kara doru at -
Ulu arz Xan bekt,
yi dostu Han ibeki
Tastira pirbin, trep re.
Brakmayarak, dayanyor.
8230 Aarl eezne xara toraat
Kara doru at kymetli sahibine
Ar kzn s xati pirgen.
defa saf gcn verdi.
Am pirce kz oxta,
imdi ise verecei g kalmad,
Xadar rp, pols pire.
Bekleyip, yardm eder.
Xara Sorxl ooxtan tur:
Kara Sorhl konutu:
8235 Adam irnde min ol
Baba yurdumuzda bir yiidi
Alpt tos kn tudara.
Dokuz gn yaattmz yoktur.
nem tlne min ol
Ana soyuna gl bir eri
r klgn it knne irtrerge .
Yedi gn geirdiim yoktur.
Alp aydazn Xan bekt
Kara Sorhl, gl Han ibeki
8240 Xara irde slgp xapxan,
Kara yerden silkeleyip tuttu,
Xan tigrge sara tutxan,
Ge doru kaldrd,
Xara pulutt stne,
Kara bulutun stne,
Ax pulutt altna teere tudp,
Ak bulutun altna dedirip,
Xan bekt saap irtken.
Han ibeke vurdu.
8245 Xan bekt xara paz, zlp,

Xara tloa kiptel xalan.
Han ibekin kara ba kopup,

Kara tepeye yapt.
510
Xuru kgz ax azda
Sert gs ak ovada
Tasxl li adbsxan.
Tepe gibi yld.
Xaan xs tumazn
Kardei Kaan Kz
8250 kpez turp, aynaz tudp,
fkelenip, kendini kaybedip,
Xola tutxan albn,
Eline ald Kara Sorhl
Xara irde slgi tartp,
Kara yerden ekip,
Ara-moynn ze sapxan,
Boynunun arkasndan kopard,
Alp Xara Sorxln kre pasxan.
Yiit Kara Sorhl grd.
8255 An krp, Xan Orba xs,
Han Orba kz, onu grp,
Aynaz krp, kpez tudp,
fkeden kendini kaybedip,
Alp Kk Xartan
Yiit Gk Hartay alp
Alp sapa azr xayaa
ifte kayalklara vurup
Ar tnn ze saap,
Saf cann alp,
8260 Say sgn saya xosxan,
Tm kemiklerini unufak etti,
Xum sgn xuma xosxan.
Tm kemiklerini kuma katt.
Xaan Xsxa Xan Orba teen:
Han Orba, Kaan Kza dedi:
Xara Sorxl xsna, tumam,
Kardeim; Kara Sorhl kz ile
aa-pasta tudspin,
Yaka paa dvtn,
8265 ce pirgen sol xolna sap.

e sanay dre saap polbaza,
Anann verdii sol elinle vur.

Eer ldrdklerinin tmne
vurmadysan,
Xara Sorxln xolna lerz.
Kara Sorhln elinden can verirsin.
An istp, Xaan Xs
Kaan Kz, Han Orbann

dediklerini iitip,
Xara Sorxl xsxa teen:

8270 Ar saa zlgen Xan bek acamn
Kara Sorhl kza dedi:

Saf tye dnen Han ibek aam
Adardm tp sin maxtanma.
Alt ettim diye vnme.
Artx kstg Xaan Xst
ok gl Kaan Kzn
cez pirgen sol xoln kr xal.

Min xolmna lbin xalza,
8275 Min tnma sin iderz.
Anasnn verdii sol eline bir bak.

Eer benim elimden lmez olursan,
Canma ularsn.
511
Xaan Xs sol xolna
Kaan Kz sol eliyle
Xara Sorxln saap irtken.
Kara Sorhla vuruverdi.
Tigr tb soolap irtken,
Gn dibi gmbrdedi,
ir araz zl kalan.
Yerin alt paraland.
8280 Xara Sorxln lgen sgne
Kara Sorhln cansz bedeninden
Ayna kn azra salbaan.
Ay ile gnein nuru gemedi.
Xara tubann aracna
Kara dumann iinden
Alp Xaan Xs sara pasxan.
Yiit Kaan Kz geti.
Alp Xan Orba xs,
Yiit Han Orba kz ile
8285 Xosti pazp, xoln tutxan,
Birlikte geip, elini tuttu,
zere rp, izenn pirgen.
Eyere oturup, selamn verdi.
Xan bekt xara toraad,
Han ibekin kara doru atnn,
Xuzuruna xuyon kirp,
Kuyruuna frtna girip,
ilnne il kirp,
Rzgrna yel karp,
8290 Xarax asna oylabsxan.
Gzndeki yala ilerledi.
Altn Xarlx piceler
Ablalar Altn Harlh
Xara tubanna sara pasxan,
Kara dumann iinden kt,
Ax Xartan tnn str.
Ak Hartann cann ald.
Pu alptara udur mnda
Burada bu yiitlere kar duracak
8295 Paza alp ox osxas.
Baka bir yiit yok gibidir.
Prayzn toosxan poltrlar.
Tmn bitirmilerdir.
Altn Xarlx piceler
Ablalar Altn Harlh
Azp-lgen Xan bekt
lp giden Han ibeki
Aylandra pas rgen.
Geri gtrd.
8300 rtp-lgen Xan bekt
lp geen Han ibeki
bre pazp, ooxtand:
Geri gtrp, konutu:
Azp-lgen alpt
lp geen yiidi
Alton ldan aylandrcanmn,
Altm yldr geri getirmekteyim,
rtp-lgen ir-klkt
lp geen kuvvetli eri
8305 lg ldan ibrcemn.

Ax tor pladn saran:
Elli yldr geri gtrmekteyim.

Ak ipekten rty kard:
512
Xan bekt sgne
Han ibekin cansz bedenine
m salza, rp tse,
la yapsa, bozulur,
Tom salza, torl tse.
Merhem yapsa, atlar.
8310 Xan bek alpt pu irde
Burada yiit Han ibekin
Azp-lgen sn poltr.
lp gittii gerektir.
Ar la paza aylbasta,
Ancak bundan sonra dirilmez,
Altn Xarlx tkrgende,
Altn Harlh tkrdnde,
Altn xomdlar pt paran.
Altn tabutlar meydana geldi.
8315 Xan bekne Ax len,
Han ibek ile Ak leni,
Altn k xomdaa salp,
ki altn tabuta koyup,
Xacana daa zbasxa
Hi bozulmamas iin
Xara xaya stne sup,
Kara kayann iine sokup,
Xacan daa aspasxa pikteenner.
Hi almasn diye kilitlediler.
8320 Alp Altn Xarlx xs,
Yiit Altn Harlh kz,
Altn kk kibne krp,
Anmcon k tumaa pirp,
ki kardee veda edip,
Ada urtnzar uuxxan.
Baba yurduna utu.
Alp Xan Orbana Xaan Xs
Yiit Han Orba ile Kaan Kz
8325 Attar tnn siste tartxannar,
Atlarnn dizginlerini zp ektiler,
zer ornna kire odrp,
Eyerlere yerleip,
Aral sna sxxannar.
Anda attarn toxtada tudp,
Orada atlarn durdurup,
Xan bek atxan xara tan
Han ibek yatt kara dadaki
8330 Xalanxzn kr turannar.
Kalanlar grdler.
Xarax astarn znp,
Gz yalarn silinip,
Xamc tie sapxannar.
Atlarn kamladlar.
Xara abal s xarndast
kardein ok kt bir ekilde
Xul-alc polan alptar
Kul kle olan yiitleri
8335 Xacanox ta-sularna tarastr
Hemen yurtlarna dalrlar
s xarndast urtaan irler
kardein yaadklar yerler
Een az polp at xald.
Bombo bir ovaya dnd.
513
Aymax irn aar iteler,
Gepgeni yeri deerli klarlar,
Altn Xarlx irnde iteler.
Altn Harlhn yurduna giderler.
8340 Aral snna inp,
Yksek zirveden inip,
At balanlan altn sarna
k att palan salannar.
ki at baladlar.
zk azp, izen pirgener,
eri girip, selam verdiler,
rkin altap, mind salannar.
Eii geip, esenlik dilediler.
8345 Alp Altn Xarlx, xacanox kilp,
Yiit Altn Harlh, her geldiinde,
As-tamax piletep xadartr.
Yiyecekler hazrlanr.
Alp piceler k xst
Yiit ablalar, iki kz
Xoltxta kilp xapxan,
Koltuklarna girip tuttu,
Xucaxtap altn stola odrtxan.
Kucaklayp altn masaya oturttu.
8350 Xan Orbana Xaan Xs
Han Orba ile Kaan Kz
Aarl pice urtnda,
Kymetli abla yurduna,
Am na krp, odralar.
Henz gelip oturdular.
Ara urtt st
Byk evin ii
Altn li palnap tur.
Altn gibi ldamaktadr.
8355 Altn stoln timneen pay.
Altn masa zengince hazrland.
Altn Xarlx, alp xs
Yiit kz, Altn Harlh
Alp tumalarna ooxtad:
Yiit kardelerine seslendi:
Adam-cemn urt maa
Ana ve babamn yurdu, bana
Ayast, tastap parbaspn.
Deerli braklmasn.
8360 Alp Xan bek tumamn ool
Yiit Han ibek kardeimin olu
Alp Xan San xazx tusta,
Yiit Han San, bu rahat vakitte,
Alpta xorp rbesps.
Yiitten korkup yaamayz.
Alp Xan San tumabs
Yiit Han San kardeimiz
Ax len irne paran.
Ak lenin yurduna gitti.
8365 Ax pora att Ax len
Ak bora atl Ak lenin
Tlg Ar xs tumaz par.
Tilki Ark adl bir kz kardei var.
Artx kstg ayalan xs.
Pek gl yaratlm bir kzdr.
is tasxln eez polp,
Bakrdan dan sahibi olup,
514
Kre att is Xan urtaan.
Burada yaz atl is Han

yaamaktadr.
8370 is Xan alpt ool
Yiit is Hann olu
Kk pora att Kgetey Mirgen
Mavi bora atl Kgetey Mirgen
Ksne alp Tlg Arn
Gcyle yiit Tilki Ark
Xat irnde itetkende.
Einin yurdunda yaptnda.
Xan San, an plp,
Han San, bunu bilip,
8375 Xat xarbasxa sbsxan.
iddetli kapmaya katlmad.
is Xan alpt irn toozp,
is Hann yurdunu bitirip,
Xat ala Xan San.
Han San, Tilki Ark e alr.
Xan San kdr tastira
Han San gtrmeye,
Xara past alp treelek.
8380 Ulu kstg, plgci ayalan ol.
ok gl ve lim yaratlmtr.
Aaa zenp, min
Ben, orada bekleyip,
Aar-peer paza parbazpn,
G ve skntyla gitmedim,
Aarlanp, lgence mnda urtirbn.
Burada sknt ekip, lene dek

yaadm.
Alndaznn am idp,
8385 Amdzn soonzar idp,
Amr ooxna odralar.
Astabasxa iis dler,
Eskisini imdi halledip,

imdikini sonraya brakp,
Gzel sohbetle oturdular.
Doyana kadar yediler,
Suxsabasxa su stler.
Kana kana su itiler.
Ara urtta sara pastlar,
Kendi yurtlarndan dar ktlar,
8390 Altn sarnda k att
Altn sarndaki iki atn
bek tinern siste tarttlar.
pek dizginlerini zp, ektiler.
Altn Xarlx piceler
Ablalar Altn Harlh
Alt xra azra,
Alt tarla aarak,
Alt ulat kizre dest.
Alt dereyi geirerek uurlad.
8395 Aral sna sxxanda,

arls polbin, arm kn,

Hi ayrlmadan, yarm gn,
515
Tastas polbin, kn irtrgenner.
Birbirlerini brakmadan, gn
boyunca ilerlediler.
k alp xs atxa mngenner.
ki yiit kz atlarna bindiler.
k atxa xamc sapxannar.
ki ata da kam aklattlar.
8400 Alp pice-tumalar
Yiit abla ve karde
Altn aax irne ittler.
Altn aahn yurduna gittiler.
Altn aaxt sg atxan
Altn aahn cansz bedeni

oradayd
Altn tan kr turdlar.
Altn da grdler.
Anda kms prlg s xazda
Oradaki gm yaprakl akaata
8405 Kms tktg iton xusxacax
Gm tyl yetmi kuuk
iton kgne kglese.
Yetmi yrla akyor.
Altn prlg tirekte lzp,
Altn yaprakl kavakta toplap,
Altn tktg alton xuzcax
Altn tyl altm kuuk
Alton kgne kglese.
Altm yrla akyor.
8410 Alp xstar mn istp,
Yiit kzlarn bu sesleri iitmesiyle,
Tas rekter talala,
Ta yrekleri paralanr,
Pus rekter puzula.
Buz yrekleri zlr.
Xarax astarna xarlxalar,
Gz yalarna boulurlar,
Xapax sularna purlup,
Gz sularna gark olup,
8415 k xamc sapxannar.
ki kam aklattlar.
Aymax irn aar iteler,
Geni yurdu deerli klarlar,
Ada urtna adapalar,
Baba yurduna yaklarlar,
l irn kider iteler,
Yurtlarna gider olurlar,
ne urtna idseler.
Ana yurduna ularlar.
8420 Ada irne adapadp,
Baba yurduna yaknlap,
Aar orxtara rp,
Ar admlarla ilerleyip,
Aarllarn drgenn sanp,
Ar ar gittiklerini dnp,
Alp Xan Orba sarnad:
Yiit Han Orba arkya balad:
Ps oylatxan slg azlarda
Bizim gittiimiz gzel ovalarda
8425 Parbax ottar zp xalay.
Dall otlar byyecek.
516
Alp pozbs grtken azlarda
Yiit olan bizlerin kotuu ovalarda
Ars past ottar tur xalay.
Ekin bal otlar olacak.
Ps asxan uzax snnarda
Bizim getiimiz yksek tepelerde
Pzk aastar ayxal turar.
Ulu aalar sallanr.
8430 Alp attar kisken sular
Yiit atlarn getii sular
Alndaox li ap turar.
nndekiler gibi akmaktadr.
st axanay zp taa parza,
Kokulu iekler kokularn

verdiklerinde,
z xalay albax azda.
Kokular usuz bucaksz ovada

kalacak.
Alp pozbs lp tee parzabs,

8435 Adbs xalay xalx onda.
Eer yiit olan bizler lp kalrsak,

Admz boyun milletin iinde
yaayacak.
Alp xr atna kg xara toraat
Yiit kr at ile kk kara doru at
Aral sna sara salannar.
Yksek zirveye doru ktlar.
Ay Arna Kk Nincl mnda
Ay Ar ile Gk Nincil, burada
Aral malna xalx onna
Mal davar ve boy milletle
8440 Xacanox kilp, xadartrlar.
Hep gelip, beklerler.
ona on xozltr.
Boya boy katlr.
Attarn palap,
Atlarn balayp,
Ara urtxa kire pasxannar.
Byk eve girdiler.
8445 Ay Arna Kk Nincln
As-tama timde poltr,
Karnlar ackr,
As-tamaxt tadliin eener.
Ayran suxsunn skenner.
Ayranlarn itiler.
8450 Astaan xarnlarn tosxrannarda,
Araan postarn simrtkennerde,
Altn stolda sp,
Altn masadan kalkp,
Attarn izerlern alannar.
517
Ott tan odn tallaar,

8455 Sttg kln sdn zer, - tp,

k alp att poztxannar.
Xalx onnar rinskenne
Boyu milletleri sevinlerinden
Ulu toy salp pastaannar.
Byk bir len dzenlediler.
Ara urtxa kire pazp,
Byk eve girip,
8460 Aar oba krgen k xs,
Ac ve sknt eken iki kz,
Alt azaxt orana adp,
Alp uyuzn uzaanar.
Tn xaraazn tne xonannar,
Gece karanlnda geceyi geirdiler,
Ay xaraazn ara xonannar,
Ay karanlnda gecelediler,
8465 Tazrada ta atxanda,
Darda tan attnda,
Xzarp kn sxxanda,
Gne kzarp doduunda,
Xan Orbana Xaan Xs,
Han Orba ile Kaan Kz,
Su ile ykanp, st ile temizlenip,
8470 Altn stol kistne odrdox,
Altn masann bana oturardu,
ir albaxt xri irde be,
Gepgeni yurdun tepesinde mi,
Tigr-tillbest tz irde be
Usuz bucaksz gn ortasnda m
Xat azaxt mal oylapa.
Sert toynakl hayvanlar ilerler.
An istp, Ay Ar teen:
Ay Ar, bunu iitip, dedi:
8475 Aylan polbad Xan bek oolm.
Olum Han ibek dnmedi.
Altan rgen ulu xara toraad
Bindii byk kara doru at
Aylan kilgen pu irge.
Buraya dnp geldi.
Ana Xan Sana polzara
Oradan Han Sana yardm etmeye
is Xan irnzer parbsxan.
is Hann yurduna gitti.
8480 Xan San, xat alp,
Han San, e edinip,
Tlg Arn alca tim
Tilki Ark alp geldii vakit
adap kilgen polar, neke.
Belki yaklamaktadr.
Ta olar, peer aylanp,
Sabah olduunda buraya dnp,
Xulaabs tundralar ba?
Kulaklarmz sar ederler mi?
518
8485 Xayran oolm, Xan bek,
Gzel olum Han ibek,
Xan San als ooln
Senin biricik olun Han San
Xaraxna krbin, lp xald.
lp kaldn gzyle grd.
Xan San, alp trp,
Kahraman yaratlm Han San,
Xan bet alnna rgey.
Han ibekin yanna varacak.
8490 Nuan xarax asxanca
Kapal gz alncaya
Ak gz kapanncaya (dek)
Aral snn stnde,
Alt uyal timr tayan
Alt boumlu demir asayla
Aar xolna sara tayanp,
Glkle dayanp,
8495 Alp Xan San sa salan.
Yiit Han San kt.
Anna xosti tie kilgen
Han San ile birlikte geldi
Toraatt Tlg Ar xs.
Doru atl Tilki Ark kz.
Ara urtta, olarn krp,
Yurtlarndan, onlar grp,
Trtle sara oylannar,
Drd birlikte dar gittiler,
8500 Aral sna sxxannar.
Yksek tepeye ktlar.
Xalx on, aral mal
Boy millet, mal davar
Xadox udur parannar.
Birlikte toplandlar.
Krzp, izen pirskenner.
Grp, selamlatlar.
Kk Nincl cez ooxtad:
Anas Gk Nincil konutu:
8505 as tuznda paran palam,
Gen yandaki yavrum,
as alp, ip altr.
Gen kahraman, e alp gelir.
rkem, oray tuznda parp,
Kymetlim, gen yanda gelip,
r sinne idp kiltr.
Erkek olur kar.
Alp polp aylantr,
Yiit olup dner gelir,
8510 Alca xatn altr,
Evlenecei eini alp getirir,
Xonca xonn taap kiltr.
Evlenecei kiiyi bulmutur.
Xan bek irm l tee parza,
Yiidim Han ibek lse bile,
An ornna alp xald.
Onun yerine yiit vardr.
Ana xalx onna aylanan,
Daha sonra halkna geri dnd,
8515 Altn tastarna ax pirgen:
Altn talarna emretti:
519
Tor asxrn rne
Doru aygrn srsnn
Tubaannarna soara polzn.
Yavrulamayanlar kesilsin.
Xr asxrn rne
Kr aygrn srsnn
Xzraxtarna sop,
Ksraklarn kesip,
8520 Toy-pay salara polzn.
Gsterili bir len dzenlensin.
Toya lan xalx onn
lene toplanan boy millete
Tosxra sylira polzn.
Yiyecekler verilsin.
Tas alptar tabranca,
Kul yiitler hzl bir ekilde,
Tor asxrn rne
Doru aygrn srsnden
8525 Tubaannarna tallap sop,
Yavrulamayanndan seip keserek,
Xr asxrn rne
Kr aygrn srsnden
Xzrlarna tallap sop,
Ksraklardan birini seip keserek,
Xn toy-pay salannar.
en akrak bir len yaptlar.
Tos xulaxt xazannarn
Dokuz kulplu kazanlarn
8530 Xosti-xosti turslap,
Tmn birlikte koyup,
Xalx onn sylaannar.
Boyu milleti arladlar.
ir-albaxt alptarn
Usuz bucaksz yurdun yiitleri
Xranna xr turlar.
Davet edidiler.
Altn stoln aylandra
Altn masay dndrerek
8535 Altn xuyaxt alptarn
Altn zrhl yiitleri
Alton xadl odrttlar.
Altm sral masaya oturttular.
is stoln ibre
Bakr masay evirerek
is xuyaxt alptarn
Bakr zrhl yiitleri
iton xadl odrttlar.
Yetmi sral masaya oturttular.
8540 Xrx stol knn timnele,
Krk masa, halk iin hazrlanr,
Xrx xati on odra.
Krk defa halk oturur.
Xan Sann toy-payna
Han Sann debdebeli toyuna
Altn Xarlx pice kilbktr.
Altn Harlh ablas da gelmitir.
Toyda polan xalx onda
Toya gelen boy millette
8545 Toy maktabas kz ol.

Tos la toy pold.
Toyu vmeyen kii yoktur.

Dokuz yl boyunca toy oldu.
520
Tos ln paznda
Dokuz yl getiinde
Toy torxa, pay parxa.
Toy biter, zengin gider.
Xazan tb xala.
Kazann dibi boalr.
8550 Xalx on tarapa.
Boy millet dalr.
Tostaz toozla,
Kaplar boalr.
Tooza on tarapa.
Halk azar azar dalr.
Xs klg Altn Xarlx
Yiit kz Altn Harlh
Xarndastarna ooxtas tur:
Kardelerine konuur:
8555 rkem-tumam, Xan San
Gzel kardeim, Han San
skr turam, oba polza.
znt olsa sylerim.
Altn toynda aralazp aldm
Altn gibi kymetli toyuna katldm.
Aranmaspn irge dee atsam.
zntmn olmad yurtta

kaldmda.
Ara urtt eez polp,

8560 Xan San tumam, sin xalarz
z yurdumun sahibi olup,

Kardeim Han San, sen varsn.
Alp Xan Orba pice
Yiit Han Orba ablan
s xra azra,
tarla aarak,
s ulat kizre
dere geerek
Altnna azalp idlgen
Altndan yaplan
8565 Ax payzada urtira ayalan.
Ak payzanda yaamak iin yaratld.
Aral maln krp,
Maln davarn grp,
Xalx onn ibr rer.
Boyunu milletini dndrr.
Paza bu irge kil polbaspn.
Bundan sonra buraya gelmene gerek

kalmaz.
Xazx polza, xaynzarbs.

8570 Trg polza, tezerbs.
Salkl olunduunda ilerle ilgilenir

Diri olunduunda ilgileniriz.
Ara urtta sxxannar.
Yurtlarndan ktlar.
Alp Altn Xarlx xs,
Yiit Altn Harlh kz,
Altn kk kibne kire segrp,
Altn guguk donuna girip srayarak,
Xan tigrzer uux sxxan.
Ge doru utu.
8575 Alt xati aylandra uuxxan,
Alt defa dnp dolaarak utu,
521
Alt knge namr aan.
Alt gn boyunca yamur yad.
Anz Altn Xarlx alp xst,
u yiit Altn Harlh kza,
Xalanczn lap, nanan polan, -
Oradakiler alayp, geri dndler, -
l lzp, ay alzp,
Yl kaynap, ay deiip,
8580 azn azap salanp sizngen.
mrn geirdiinin farkna vard.
Alp Xan Orba xs, dk
Yiit Han Orba kz ise
Xomznp, tumalarn oxsand,
Kederlenip, kardelerini pt,
Xzl xr adn xrp alp,
Kzl kr atna seslenip,
s xra asxanda,
tarla atnda,
dere getiinde,
Ayn knn altnda
Ayn ve gnein altnda
Altnna pazap itken
Altndan getii
Ax payza altrap turtr
Ak saray parldamaktadr.
Ax tigrge naari turan
Ak ge dayanmtr
8590 At palaca sarn idltr.
At balanan sarn dikilir.
Xzl xr att izern alp,
Kzl kr atn eyerini eline alp,
Xan Orba alp xs ooxtaan:
Yiit Han Orba kz konutu:
Xacan kirek polp, xrzam,
Ne zamanki seslenmek zorunda

kalsam,
Ux li ide tzerz,
8595 Ott tann odn p r.
Ok gibi yanma varrsn,

Ateli dan atei iptir
Aral maln krp,
Mal davar grp,
Xalx onn ibr rp,
Boyu milleti geri dndrp,
Xan Orba alp xs
Yiit Han Orba kz
Xara alsxan urtap tur.
Tek bana yaamaktadr.
8600 Alp Xan San Tlg Ar piczne
Yiit Han San ve Tilki Ark, Han

Orba ablalaryla
Amr, iptg urtap turlar,
Salkl ve rahat yaarlar,
Alp cez Kk Nincl
Yiit analar Gk Nincil
Ulu rde xayn r.
Byk bir neeyle i grr.
Alp Xaan Xsna Ay Ar cez
Yiit Kaan Kz ile anas Ay Ar
522
8605 Olarna xosti urtapalar.
Onlarla birlikte yaarlar.
Pu alp na xarndastar
Bu ok yakn yiit kardeler
Pkln pls p xalannar,
Btn paylap yediler,
armn arp p xalannar.
Yarm blp yediler.
Udur-tdr xrspin,
Karlkl dvmediler,
8610 Am daa na urtapalar.
Hl daha dostne yaarlar.
Ayna krbes amr irde,
eytann uramad huzurlu yurtta,
il krbes tmx irde.
Rzgr girmez skin yurtta.
Ta tznde turalar idp,
Dan ortasnda evler yapp,
Xas tznde xazaa xozp,
Kynn ortasnda iftlik kurup,
8615 ona on xozlp,
Boya boy eklenip,
Mala mal xozlp,
Mala mal eklenip,
Xazx, amr urtapalar,
Rahat ve huzurlu yaarlar,
Xan Orbazar aylanan.
Han Orbaya geri dnd.
8620 Alp xarndastarda sxxan on

Ay-kn altna tarapa,
8622 Aral mal azda ayla.
Yiit kardelerden kan halk

Ayn ve gnein altna dalr,
Mal davar da ovada yaylr.
523
SONU
Trk kltrne, diline, dinine, edebiyatna vd. birok nemli unsuruna ev
sahiplii yapm, bu saydklarmza kaynaklk etmi bir yer olan Altay ve Yenisey
blgesi kendi iinde asrlardan beri birok Trk boyunu saklam, bir ksmn tarihin
derinliklerine yolcu etmitir.
te birok kltr zenginliiyle tarihin gnmze armaan ettii Trk
boylarndan biri de Yenisey Krgzlar veya daha ok bilinen ismiyle Hakas Trkleridir.
Hakas Trkleri birok kltr disiplininden eserler mevcut ederek onlar gnmze kadar
koruyabilme becerisine sahip nemli; fakat saylar da gnbegn erimekte olan bir Trk
boyudur.
Birok alandan olduu gibi edeb ve zellikle de szl edeb gelenei epey
zengin ve henz tam anlamyla deifre edilememi olan Hakas Trkleri, Trk tarihinin
gemiteki yiitliklerini alpt nmahlaryla gnmze tevars ettirmilerdir.
Genel anlamda destanlar bir milletin bandan gemi olan ve gerek o milletin
yaaylarn gerekse de ortak bilinaltlarnn meydana kt edeb rnler olarak
grlebilir. Bu duyu ve dnler kendilerini kahramanlarn ve dier destan
kiilerinin mevcudiyetlerinde bulurlar. te bu yzden destanlar milletlerin tarih, arkaik
ve menkbev altyaplarn oluturan szl rnlerdir.
te biz de bu kahramanlk numunelerinden birini almamza konu edinerek
metin merkezli bir alma esasnda incelemeye altk. Hakas Trklerinin zengin
destan ve destanclk gelenei ierisinde bulunan almamzn temelini Han Orba isimli
destan oluturmaktadr. Bu alma ve lkemizde daha nce yaplm almalarn
nda, grdk ki mezkur blge insan ve kltr, asrlarn getirdii baskc
siyasetlerin ve asimilasyon politikalarna ramen, halen daha eski Trk kltrn
korumaya
almaktadr.
Arkaik
hususiyetlerle
bezenmi
olan
destan
Trk
anlatmalarnn epik dnem dairesini rahatlkla ve byk bir genilikle doldurmaktadr.

Destann bakahramannn dostlarn ve ailesini kurtarmak iin girdii
mcadeleler, bu mcadeleler srasnda tabiatst ve yer alt dnyasnn kt vasfl
yaratk ve dmanlaryla kapmas, olaylarn vuku bulduu corafyadaki farkl
524
hanlklarn kendi aralarndaki mcadeleleri Han Orba destannn genel izgisini ve

konularn oluturmaktadr. Bununla birlikte arkaik devrin zelliklerini tadn
sylediimiz destanda bakahraman Han Orba idealist bir izgide yrmekte kendisini
yalnzca dostlarnn, iyi alplarn, yurdunun ve ailesini korumakla ykml saymaktadr.
Bata Manas Destan olmak zere dier baz Trk destanlarndaki gibi evlenip oluk
ocua kararak kendi ideallerini ocuklar vastasyla devam ettirmek gayesi yoktur.
Han Orba yalnzca yukarda saydmz grup iin yaamakta onlar iin ter dkmektedir.
ncelememizde de bahsettiimiz gibi Gney Sibirya kahramanlk destanlarnn
bakahramanlarn genelde kadnlar oluturmaktadr. Yalnzca bilek gcne dayanan
deil ayn zamanda sihr glere sahip olmasndan dolay kadn bakahramanlarda
amanist zellikler de bulunmaktadr. Bu da bilhassa Han Orba destannn
bakahramanlar ve dier kahramanlar iin geerli olan bir durumdur.
Han Orba destan genel anlamyla arkaik devir destanlarnn zelliklerini
tamakta ve sadece nazm ekliyle karmza kmaktadr. Nazmdan nesre doru bir
gei bulunmamaktadr. Bunun yannda Trk destanlarnn ortak ve genel zellii
olarak grdmz formel ifadeler, balayc/gei kalplar, aheng unsurlar vb.
zelliklere Han Orba Destannda da rastlamaktayz.
Destanda dier Trk destanlarnda da olduu gibi birok ortak motif ve epizot
bulunmaktadr. Fakat bilhassa destan ve halk hikyelerimizde karlaabileceimiz
motiflerden bazlar da bulunmamaktadr. Bunlardan ilk gze arpan ise olaanst
doum motifidir. Ancak bunun yannda olaanst kahraman, olaanst zelliklere
sahip at, olaanst silahlar, yardmc kii ve varlklar, alp uykusu, din-mitoloji
motifler Han Orba destannn zengin motif ve epizot yapsnn salam harlarn
oluturmaktadr.
Destann geneli ve yukardaki grler nda Han Orba destannn ekl
zellikler bakmndan Trk destan geleneinin formel hususiyetlerine sahip olduunu,
bununla beraber sahip olduu epizot ve motif yapsyla arkaik ve kahramanlk
destannn zelliklerini gstermekte olduunu grmekteyiz.
525
KAYNAKA
Aa, Mehmet, Kazak Trklerinin Destanlar ve Destanclk Gelenei, Kmen Yaynlar,
1. Bask, Konya 2002, 338 s.
___________; Kne Epos (Arkaik Destan) Kavram ve Trk Halk Hikyelerindeki
Aklara Mahsus Evlilik Konusunun Kaynaklarndan Alplara Mahsus Evlilik, Mill
Folklor, S. 47, Gz 2000, s. 11-21
___________; Tva Destan ve Masallarnn Aratrlmasnda Tr Sorunu, Mill
Folklor K 72, 2006, s. 8594
___________; Trk Destanclk Geleneine Btncl Yaklaabilme ve Alp Kavram
zerine Baz Yeni Yaklam Denemeleri, Mill Folklor, S. 48 K 2000 s. 15-17
Alptekin, Ali Berat; Halk Hikyelerinin Motif Yaps, Aka Yaynlar, 2. Bask,
Ankara 2002, 368 s.
Anohin, A.V; Altay amanlna Ait Materyaller, ev. Dr. Zekeriya Karadavut-Jannet
Meyermanova, Kmen Yaynlar, Konya 2006, 161 s.
Arat, Reid Rahmeti; Makaleler I, yay. haz. Osman Fikri Sertkaya, TKAE Yay. 65,
Ankara 1987, 1056 s.
__________; Gney Sibirya Trkesi Metinleri, yay. Haz. Osman Fikri Sertkaya,
TKAE Yay, Ankara 1994, 217 s.
Arkolu, Ekrem; rnekli Hakasa-Trke Szlk, Aka Yaynlar, 1. Bask, Ankara
2005, 558 s.
526
___________; Hakas Destanlar I, TDK Yay, Ankara 2007, 729 s.

___________; Tuva Trkesinde Grtlaks nller, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat
Dergisi, S. 10 Gz 2000, s. 543-547
Atsz, Hseyin Nihal; Trk Tarihinde Meseleler, rfan Yaynevi, Drdnc Bask
stanbul 1997, 160 s.
Ay Huuin Hakasskiy Geroeskiy Epos, Novosibirsk Nauka Sibirskoe Predpriyatie
Ran, 1997, 477 s.
Barthold, V.V; Krgzlar, ev. Ufuk Deniz A, Kmen Yaynlar, 1. Bask, Konya,
Mays 2002, 99 s.
Baskakov,
N.A.-nkijekova,A.;
Hakkasko-Russkiy
Slovar;
Gosudartsvennoe
zdatelstvo nostrannh i Natsionalnh Slovarey; Moskova 1953, 488 s.

Bayat, Fuzuli; Ay Kltnn Din-Mitolojik Sisteminde Trk Boy Adlar Etimolojisi, 3OK
Yaynclk, Ankara 2005, 173 s.
__________; Ouz Destan Dnyas, Ouznamelerin Tarih, Mitolojik Kkenleri ve
Teekkl, tken Neriyat, stanbul 2006, 328 s.
Butanayev, Viktor Yakovlevi; Hakaslar Hooraylar-Koraylar I, Trk Dnyas Tarih
Dergisi, Kasm 1995, S. 107 s. 19-25
___________; Hakaslar Hooraylar-Koraylar II, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Aralk
1995, S.108 s. 34-40
___________; Mool Cungar Hkimiyeti Dneminde Yenisey Krgzlar, Trkler
Ansiklopedisi, 2. Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, s. 405411
527
Butanayev, Viktor Yakovlevi-Butanayeva, rina .; Hakas Halk Bilimi Aratrmalar

Tarihi, akt. Ulanbek Alimov, Prof. Dr. Fikret Trkmen Armaan, zmir 2005, s. 143
147
____________; Yenisey Krgzlar, akt. Yaar Gm, tken Yaynlar, stanbul ubat
2007, 214 s.
Caferolu, Ahmet, Abakan Trkleri (Hakaslar), Trk Kltr, S. 28, ubat 1965,
s.1923
ankov, D.; Russko-Hakasskiy Slovar; Gosudartsvennoe zdatelstvo nostrannh i
Natsionalnh Slovarey; Moskova 1961, 967 s.
obanolu, zkul; Trk Dnyas Epik Destan Gelenei, Aka Yaynlar, 1. Bask,
Ankara 2003, 480 s.
oruhlu, Yaar; Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, Haziran 2002, 237 s.
Davletov, Timur B; Hakas Kartal Han Mirgen; Yurt Kitap Yay, Ankara 2005, 204 s.
___________; Hakas Trklerinin Geleneksel nanc Kamlk (amanlk) Dn ve
Bugn, Anayurttan Atayurda Trk Dnyas Dergisi, Yl 10 S. 22, 2002 s. 413
___________; Hakas Trklerinin Sosyo-Politik, Ekonomik ve Dilsel Durumu,
Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, Yl 10 S. 23 2002, s. 5-33
___________; Huban Ar Destanlaan Kadn Kahraman, Yurt Kitap Yay, Ankara
2005, 394 s.
528
___________; Huban Ar, Hakas Trklerinin Kadn Yiitlik Destan, TRKSOY Yay,
Ankara 2006, 283 s.
Delimerolu, Yakup; Hakaslar ve Hakasya, Yeni Trkiye 16, Trk Dnyas zel
Says, s.15701587
____________; Hakaslar ve Tarihleri, Bilig Gz 1996, s. 53-60
Demir, Ercan; Hakas Kahramanlk Destanlarndan Altn Tayc nceleme-MetinAktarma, dan. Yard. Do. Dr. Ekrem Arkolu, (yaynlanmam yksek lisans tezi), Van
2001, 116 s.
Dilek, brahim; Altay Destanlar I, TDK Yay, Ankara 2002, 365 s.
___________; Altay-Trk Kaylk Gelenei ve Kay N.U. Ulagaev, Trk Dnyas
Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK Yay, S. 5 Bahar 1998, s. 308-360
Drompp, Michael R., Erken Dnemlerden Mool stilasna Yenisey Krgzlar,
Trkler Ansiklopedisi, 2. Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, s. 397-404
Duranl, Muvaffak; Leonid Pavlovi Potapov ve Sibirya Trk Topluluklarnn
nanlar zerine almalar, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, Yaz 2006, S. VI/1, s.
39-50
Duymaz, Ali; Destan ve ncelemeler II Destan ve Halk Hikyesi Yazlar, Balkesir
2001, 284 s.
Ekici Metin; Dede Korkut Hikyeleri Tesiri ile Teekkl Eden Halk Hikyeleri, AKM
Yay, Ankara 1995, 167 s.
529
__________; Trk Dnyasnda Krolu (lk Kol) nceleme ve Metinler, Aka Yay,
Ankara 2004, 367 s.
Elin, kr; Halk Edebiyat Aratrmalar 1, Aka Yay, Ankara 1997, 521 s.
Eliaede, Mircea; amanizm, ev. smet Berkan, mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara 2006,
560 s.
Demir, Ercan; Hakas Kahramanlk Destanlarndan Altn Tayc nceleme-MetinAktarma, dan. Yard. Do. Dr. Ekrem Arkolu, (yaynlanmam yksek lisans tezi), Van
2001, 116 s.
Ercilasun, Ahmet Bican; Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka
Yaynlar, 2. Bask, Ankara 2005, 488 s.
___________; Makaleler Dil-Destan-Tarih-Edebiyat, yay. haz. Ekrem Arkolu, Aka
___________; rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, Aka Yay, 6. Bask, Ankara 2005,
301 s.
Ergin, Muharrem; Dede Korkut Kitab I Giri-Metin-Faksimile, TDK Yay, Ankara
1997, 304 s.
____________; Orhun Kitbeleri, Boazii Yay, 25. Bask, Nisan 2000, 156 s.
Ergun, Metin- Aa, Mehmet, Tva Kahramanlk Destanlar 1, Aka Yaynlar, Ankara
2004, 600 s.
____________; Tva Kahramanlk Destanlar 2, Aka Yay, Ankara 2005, 399 s.
Ergun, Metin, Hakas Hayclar ve Hayclk Sanat, Mill Folklor, S. 19, Gz 1993,
530
___________; Hakas Hayclar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar

1996, s. 121-129
___________; or Kahramanlk Destanlar, Aka Yaynlar, Ankara 2006, s. 488
___________; Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi nceleme-Metinler I-II , ,
TDK Yaynlar, Ankara 1997, s. 919
Ergun, Metin-brahimov, Gaynislam; Bakurt Halk Destanlar, TRKSOY Yay,
Ankara 2000, 451 s.
Golden,. Peter B., Trk Halklar Tarihine Giri, ev. Osman Karatay, KaraM Yaynlar,
Geniletilmi 2. Bask, orum ubat 2007, 575 s.
Gme, Saadettin; Krgz Trkleri, Aka Yaynlar, Ankara 2002, 111 s.
___________; Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi, Aka Yaynlar, 2. Bask,
Ankara 2003, 456 s.
Gnay, Umay; Trkiyede Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yay, Ankara
1999, 292 s.
Grdal, rfan; Kopuz ve Trk Dnyas Halk alglar, Trkler Ansiklopedisi, Cilt 19,
s. 105-111
Han Orba Alpt Nmah, Hayc S.. ulbayatev, Hzl Kniga zdatelstvoznn
Hakasiyada Pligi, Abakan 1989, 208 s.
http://nbdrx.ru/chit/lm/sph.asp
531
Huban Ar I-II Alpt Nmah, Hayc S. ulbayev, Hakas Kniga zdatelstvoz, Abakan
19951996, 372 s.
brayev, akir, Destann Yaps, akt. Yrd. Do. Dr. Ali Abbas nar, AKMB Yay,
Ankara 1998, 318 s.
nan, Abdlkdir, Makaleler ve ncelemeler I, TTK Yay, Ankara 1998, 730 s.
____________; Makaleler ve ncelemeler II, TTK Yay, Ankara 1998, 417 s.
____________; Tarihte ve Bugn amanizm Materyaller Aratrmalar, TTK Yay,
Ankara 2006, 241 s.
Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, tken Yaynlar, 21. Basm, stanbul Ekim
2002, 466 s.
Kara, Mehmet; Altay ve Hakas Trkesindeki imdiki Zaman Kiplerinin Mula
Azyla Karlatrlmas, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 12/2 Gz 2 2001,
s. 689-703
___________; Hakas Trkesinde Arapa ve Farsa Alnt Kelimeler, Trk Dnyas
Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 11 Bahar 2001, s. 105-113
Karlatrmal Trk Leheleri Grameri I -Fiil- Basit ekim, TDK Yay, Ankara 2006,
802 s.
Katanov, N. F., Bilimsel Eserlerinden Semeler-Hakas Folkloru ve Etnografyas
Metinleri, TRKSOY Yaynlar, Ankara 2000, 550 s.
532
___________; Trk Kabileleri Arasnda, ev. Attila Bac, Kmen Yaynlar, 1. Bask,
Konya, ubat 2004, 156 s.
Kln Aziz; Trk Edebiyatnda Vasiyetnmeler, Aka Yay., Ankara 2006, 316 s.
Killi, Glsm; Hakas Trklerinde Taxpax, Mill Folklor, S. 48 K, 2000, s. 72-83
___________; lk Hakas Yazarlardan V.A. Kobyakov ve Vaftiz Hikyesi, Bilig K
2004, S. 28, s. 117-135
Kokova, rina; Nikolay Federovi Katanov; ev. Muvaffak Duranl, TDK Yay, Ankara
1998, 121 s.
Kprl, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yaynlar, 6. Bask, Ankara 2004, 446
s.
Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, TTK Yay, Ankara
1999, 551 s.
Lopsan, Mongu B. Kenin; Tuvalarn Eski Gelenekleri, akt. Ekrem Arkolu, Trk
Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK Yay, S. 5 Bahar 1998, s. 288-308
____________; Tuvalarn Eski Gelenekleri II, akt. Ekrem Arkolu, Trk Dnyas Dil
ve Edebiyat Dergisi, S. 8 Gz 1999, s. 438-468
Macit, mmglsm; Hakas Kahramanlk Destanlarndan Han Mirgen ncelemeMetin-Aktarma, dan. Yard. Do. Dr. Ekrem Arkolu, (yaynlanmam yksek lisans
tezi), Van 1999, 134 s.
Naskali, Emine Grsoy, Destann Tarifi, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten
1992, Ankara 1995, 213 s.
533
Naskali, Emine Grsoy-Duranl, Muvaffak; Altayca-Trke Szlk, TDK Yay, Ankara

1999, 266 s.
gel, Bahaeddin; Trk Mitolojisi I Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar - TTK
___________; Trk Mitolojisi II Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar, TTK Yay,
Ankara 2000, 610 s.
lmez, Mehmet; Tuvacann Sz Varl Eski Trke ve Moolca Denkleriyle,
Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, 516 s.
zerdim, Muhaddere N; Choular ve Trklerden Gelen Gk Dini, TTK Belleten, Cilt
XXVII, Ocak 1963, S. 105, s. 1-23
zkan Fatma; Altn Ar (Hakas Kahramanlk Destan), Bilig Yaynlar, Ahmet Yesev
niversitesine Yardm Vakf, Ankara 1997, 494 s.
Radlov, W; Sibiryadan II, MEB Yay, stanbul 1994, 241 s.
___________; Trklerin Kkenleri Dilleri ve Halk Edebiyat, EKAV Yay, Ankara
1999, 810 s.
Raglan, Lord; Geleneksel Kahraman, ev. Metin Ekici, Halkbiliminde Kuramlar ve
Yaklamlar, yay. haz. Metin Ekici vd. Mill Folkor Yay, s. 277-303
Reichl, Karl; Trk Boylarnn Destanlar, ev. Prof. Dr. Metin Ekici, TDK Yay, Ankara
2002, 441 s.
534
Roux, Jean Paul; Orta Asyada Kutsal ve Hayvanlar, Kabalc Yaynlar, stanbul Mays
2005, 440 s.
Sakaolu, Saim - Duymaz, Ali, slamiyet ncesi Trk Destanlar, tken Neriyat,
stanbul 2002, 256 s.
Saparaliyev, Dletbek, Krgzlar le Orta Asya Halklarnn Birlikte Cungar Hanlnn
stilalarna Kar Verdikleri Mcadeleleri (XVII. Yzyldan XVIII. Yzyla Kadar),
akt. Ulanbek Alimov, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, Yaz 2006 VI/1, zmir, s. 209
220
Saray, Mehmet; Krgz Trkleri Tarihi, Nesil Matbaas, stanbul 1993, 143 s.
Seyidolu, Bilge; Mitolojik Dnemde At, Umay Gnay Armaan, Ankara, 1996, s.
51-56
Sibirya Aratrmalar, haz. Emine Grsoy Naskali, Simurg Yay, stanbul 1997, 431 s.
Skobelev,. Sergey G Nechiporenko, Vladimir N., Arkeolojik Kaynaklara Gre Orta
Yenisey Krgzlar, Trkler Ansiklopedisi, 2. Cilt, Yeni Trkiye Yay, s. 391-396
Somuncuolu, Anar; Hakasya Cumhuriyeti, Trkler Ansiklopedisi, 20. Cilt, Yeni
Trkiye Yay, s. 195204
ahin, Erdal; Hakas Destan Altn s (Giri-Metin-Aktarma-Dizin), Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf, stanbul 2007, 239 s.
Tavkul, Ufuk; Karaay-Malkar Destanlar, TDK Yay, Ankara 2004, 551 s.
Tekin, Mehmet; Roman Sanat I romann unsurlar-, tken Neriyat, stanbul 2003,
294 s.
535
Temir, Ahmet; Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri Hayat-lmi-Kiilii-Eserleri,

TDK Yaynlar, Ankara 1991, XVI + 191 s.
Togan, A. Zeki Velidi; Ouz Destan Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili,
Enderun Kitabevi, stanbul 1982, 168 s.
Trk Dnyas El Kitab, I. Cilt Corafya-Tarih, TKAE Yay, 163, nc Bask, Ankara
2001, 847 s.
Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi, Cilt 5,
AKMB Yay, Ankara 2004, 713 s.
Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, Cilt 3, AKMB Yay,
Ankara 2003, 760 s.
Trk Halk Edebiyat El Kitab, edt. Prof. Dr. M. cal Ouz, Grafiker Yaynlar, 2.
Basm, Ankara 2004, 422 s.
Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi Cilt 25, Hakas Edebiyat, T.C. Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar, haz. Dr. Ekrem Arkolu, 424 s.
Trkmen, Fikret, k Garip Hikyesi nceleme-Metin, Aka Yaynlar, 2. Bask,
Temmuz 1995, 314 s.
___________; 75. lm Yldnmnde Trk Soylu lk Trkolog Nikolay Federovi
Katanov, Trk Dili Dergisi, S. 545, s. 483490
___________; Eski Trk nanlarnda Tabiat Klt, Trk Dnyas ncelemeleri
Dergisi III, zmir 1999, s. 175-181
536
___________; Tahir le Zhre, Kltr ve Turizm Bakanl Yay, Ankara 1983, 288 s.
Ulugbaev, Vyeeslav; Hakas Cumhuriyetinin Stats, (yaynlanmam yksek lisans
tezi), stanbul 2001, 89 s.
User, Hatice irin, Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri, Aka Yaynlar,
Ankara 2006, 406 s.
Yldrm, Dursun, Trk Bitii Aratrma/nceleme Yazlar, Aka Yaynlar, Ankara
1998, 326 s.
Yldz, Naciye; Manas Destan (W. Radloff) ve Krgz Kltr ile lgili Tespit ve
Tahliller, TDK Yay, Ankara 1995, 956 s.
Yololu, Gll; Hakas Destanlar ve Kitabi-Dede Gorgud, Trk Dili Aratrmalar
Yll Belleten, 1998/ II, Ankara 2004, s.124132
537
538

Han Orba-Hakas Kahramanlik Destani (Erhan Aktash) (2007)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Han Orba-Hakas Kahramanlik Destani (Erhan Aktash) (2007)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GR

Hakas Eli ya da resm adyla Hakas zerk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonuna

A. Hakas Trklerinin Tarihi

yzylda in kaynaklarnda Hyagas ekliyle Yenisey Krgzlar belirtilirmi. Kabul

Viktor Ya. Butanayev; Hakaslar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 107, s. 19

F. Bayat, age, s. 134

J.P. Roux, age, s. 319

dediini nakletmektedir, Butanayev.18 Leonid Kzlasov ise yukarda mezkr eserinde

V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; age, s. 13

nihayetinde Tanr Da eteklerine kadar yayldklar bilinmektedir.21 Krgzlar gerek

kendileriyle komu olan Din-lin/Tim-mllerle yaamaktayd. Ayn zamanda Hun

A. nan; Krgzlar, Makaleler ve ncelemeler I, Ankara 1998, s. 40

yazar.24 Yine in kaynaklarnda Krgzlarn M.. 21. asrlardaki olaylar anlatlrken

bahsetmektedir. zellikle Orhun Kitabelerinde Krgzlardan pek olumlu da olmasa

Kitabelerinden renmekteyiz. Bu kitabelerde (Bilge Kaan, Kl Tigin ve Tonyukuk)

kn togskda Bkli l(l)g il Tabga dousundan Bkli ll halk, in, Tibet,

alam, yas tutmu30

Yine Kl Tigin bidesinin dou ksmndaki on drdnc satrda, devletin

M. Ergin; Orhun Abideleri, Boazii Yay, 25. Bask, stanbul 200, s. 9

altndayken de yaanmtr: Orta Asyann asker ve siyas ynden eit olan

Bars bey idi. Kaan adn t g biz

V. Ya. Butanayev- I.I. Butanayeva; age, s. 103-104

tegi sevk ettik. Kgmeni aarak Krgz lkesine

lligig be defa ordu sevk ettik, on defa

ilsiretdimiz kaganlg kagansratdmz.

kod An suyuna vardk. O sudan aaya gittik.

bardmz. Krgzk uka basdmz.

gittik. Krgz uykuda bastk.

Uykusunu mzrak ile atk. Han, ordusu

lrtmz. Kaganka Krkz budun iikdi,

toplanm. Savatk, mzrakladk. Hann

yknti. Yanydmz, Kgmen yg ebir

ldrdk. Kaana Krgz kavmi teslim

oldu, ba edi. Geri dndk, Kgmen

A. 4. Uygur Kaanl Devrinde Yenisey Krgzlar

oynamaktaydlar.37 Dokuzuncu asrn ikinci eyreinden sonra Uygur kaanlnda

S. Gme; age, s. 115

A. 5. Mstakil Krgz Devleti

S. Gme; age, s. 116

V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; age, s. 133-134

saklanagelen halk edebiyat numunelerinden de bahsetmek gerekir. Bu tespiti V.V

(Cengiz Han) olu Cucinin onlara han verilmesini

Tayndan ayrlan kulan gibi yavrumdan ayrldm

Krgzlarnn ynetimi ise aataya verilmitir.1232 ylnda len Tuluydan sonra

gemitir. 12921293 senelerinde ise Altay ve Yenisey blgelerindeki Krgzlar

S. Gme; age, s. 124

adlandrlmaktayd. Hakas-Minusin blgesinin halk XV-XVIII. asrlardaki yazl

folklorunun verilerine dayanarak u ekilde aklamaktadr: Hakas folklorunun

V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; age, s. 49

V. Ya. Butanayev-I.I. Butanayeva; age, s. 142

Hongoray Devletinin halklar olarak gstermektedir.52 Bu merkez gcn ortadan

Cumhuriyetinde ikinci mill dalga son yllarda yenilenen ve bakanlna Vasiliy

V. Ulugbaev; agt, s. 12, 16, 63

B. Hakasyann Coraf Konumu

Blgede kmr, demir, altn ve

S. Gme; age, s. 299

Yukardaki veriler oranlanacak olursa Hakas Trklerinin %86,5i kendi

uygulamalar ve en yetkili mercilerin u ifadelerine baklacak olursa zaten Rusya

T. Davletov; agm, s. 17, 36 nulu dipnot

yaklak 3 bin kiilik bir nfus d gzlemlenmitir. Bununla birlikte Hakas

cumhuriyetlerinde 438.428 kiilik Rus nfusu arasnda bir aznlk durumundadr. Bu

Hakas Cumhuriyeti indeki Nfus Oran

u tabloda dikkati eken bir husus da or Trklerinin Hakas Trklerinden ayr

Metin Ergun, or Kahramanlk Destanlar, Aka Yay. Ankara 2005, s. 13

Bars bey idi. Kaan adn t g biz