Professional Documents
Culture Documents
+
6e s>
bs |d n_e~, |#TsD $T{
|< q sVD~]
oeT _. Xw e]
d+#\\T, sw $<,|]X<q, D d+d,
V <su<T.
|< q eeVssV\T
o. _. dT<sY
d+#\\T, |uT bs |d eTT<D\jT+
V <su<T.
ssV\T
& qqsT |+<sY s&
b|dsY, ]\+ bs|d $u>+
sw $<, |]X<q, D d+d,
V <su<T.
dV jT ssV\T
o. .j<]
ssY, sw $<, |]X<q, D d+d,
V <su<T.
]H sT
o. ..$. sjT\T, |Hd&T,
sh $<, |]X<q, D d+d,
V<su<
d+b< \T
oeT _. Xw e], d+#\\T, sw $<,|]X<q, D d+d, V<su<T.
o. . VjT, b|dsY, sw $<, |]X<q D d+d, V<su<T.
o. |. ~HsjTD, ]fsY ssY, q dH , nMTsY|{, V<su<.
eTTKd\V<sT
& V#Y. . ~yH, $< d\V<sT, $<ueH kd{, ]ksY d+sY, <jT|PsY, skH.
$<e\ m<>*
$qjT+ yT\>*
(i)
o
( ii )
s#sTT\T
&sY. |.syTwt, ssY, |uT .m.mdt., H\sT
o. myT. se+HjTT\T, ssY, &{, $su<, s+>s&
o. es+ sC+<sY s&, `]HsY, sh $<, |]X<q, D d+d, V<su<
o. {.$. seTesY, V&edsY, .|..b., eTT\TeT&, H\sT
o. |. +<s&, V& edsY, dsTT+{ |sY Vd, s+>HjT\|, H\sT
o. mdt. |k<uT, |..{, ]q >TsT\ bsX\, #+<XKs|s+ H\sT
o. .$._.dsHsjTDsE, d ndd+{, eTT| Vd, k, $jTq>s+.
o. |. dTswtesY, d ndd+{, |..b., $jTq>sY \, V<su<.
o. .$. dT+<sY s&, d ndd+{, |..b., \, n+|PsY eT+&, eTVuq>sY..
o. d.V#Y. syTX, d ndd+{, .b.b., H>s+ eT+&, >T+sT.
o. mdt. qsd+VeT], d ndd+{, .|..b eTT~e]b+, H\sT.
o. . y+fXsT, d ndd+{, .b..b., yeTT\, |X+.
o. |.&.m. >D| Xs, d ndd+{, |..b., $TkH|sY, eDXsYq>sY, V<su<.
o. |. nX, V&edsY .|..b., e], ~u<
esY|C &C+>
o .dT<s#], V&edsY, jTT.|.mdt.*], eT+.eT]|&, .es+>
( iii )
eTT+<Te
|\\ bsX\ J$+ y]<q+~q J$ eTT&|& +&\ sh |D[ |]~ |+
` 2011 (SCF-2011) ddTq ~. bsX \ #]q |r $<] j ksTT\ eX H| D\qT
deTTb]+#\ $<V #+ ` 2009 s++~. M{ <c, $< HDqT k~+#&+
d+ | bs $wjT+qT $< |eD\qT sb+~+#sT. CrjT$< |D[ #+
2005 eT[ <X+ neT\T jTT b<qqT <w +#T, sh $< |D[ |]~
|+ 2011 <s+> >D bs $wjT |D[ eT]jTT bs|d\T s|~<THsTT.
|\\T b<$T $<qT |P]#dT=, b<$Tq ksTT n&T&TsT. ksTT
d+& $<qT =qk+#& |eTTKyTq y]~> +T+~. |\\ T d#> |<\ , ke,
{y] |#s \T s|& + , $$< dyX\ |jT |sd s+ dV ]+#T+ bZH
neX+ \_+#&+ eT\+>, nHwD qq CH ]+#T>\s eTq+ >T]k+.
|\\T e\+ wj >V\T> +&, nudq+ u>keTT\T n u$+q|&T
y] dH, #=se\qT |+b+~+#&+ k<eTeT+~. |\\T <X T,
d, |+#+, VT<, TTEe\qT s&+, dyqT n+^]+#&+ e+{ \D\qT
* +{sT. n+<T# q+<<jT+> |\\T $$< ueq\qT nHw+#& eT k+
X* deTk k<q#jT& M\T> >DXg u<qqT n_e~ |s#*q eX +~.
neTsdue+ +& >D+ ueq\qT |\\T ns+ #d=, k++> >D CH
]+#T=H keTs && $<H\qT n_e~ |s# se eTq+ ls+ #T{+.
>D+ |<q $wjq d+Ueed, n+>D+, ;>D+, sU>D+, $T
eT]jTT k+K Xk\qT b<$Tq ksTT #ssT.
$wj \ d++~+q n+X\qT u~+#&+ e\ deTk |]cs+, ] #q\T,
d\qT >D uw e]+#&+, d]+q <+X $Xw+#&+, $$< sb
b+<T|s#&+, J$+ >D |j+#&+ e+{ $< |eD\T, H|D\T
n_e~ #+<TsTT. |d+ b+<T|sq $#jT+&, |jT+#+&, |\q\T e+{
n+X\ n~ b<q |\\T k++> HsTH #jT&, |jT+#&
bs|d+ neX+ *k+~.
( iv )
leT _. Xwe]
~ : 28`01`2012
V<su<
(v)
PREAMBLE
THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into a
SOVEREIGN SOCIALIST SECULAR DEMOCRATIC REPUBLIC and to
secure to all its citizens:
( vi )
>D+
6e s>
.d+.
|P]#j
*q \+ | d+K
$wjT+
pH
|Ps+\T
pH, p
16`28
d+K\ &T=+<+
29`48
p, >w
49`60
>w , d|+ sY
61`72
|Ps d+K\T
d|+ sY
73`84
<+X sVD
qe+sY
107`118
;>D |]#jT +
qe+sY, &d+sY
119`130
10
#TT=\\T eT]jTT yX \T
&d+sY, qe]
131`144
11
w eT]jTT nqTbeTT
qe], | e]
145`157
12
kwe +
| e], e]
158`167
13
bj C$T
e]
168`177
14
e], @|
178`185
( vii )
1-15
85`106
CrjT ^+
` sM+<H< s>sY
q>DeTq n~HjT jTV!
us u>$<!
|+C, d+<, >Ts, eTss,
<$&, , e+>!
$+<, Ve#\, jTeTTH, >+>!
#\ \~ s+>!
e XuHyT C>!
e Xu w e">
>V e jT><!
q>D eT+><jT jTV!
us u> $<!
jTV! jTV! jTV!
jT jT jT jTV!!
|
` |&eT] y+ dTuse
n<n<
jj
TeTTTeTT` `1 1
|]#jT+
:
es+>
>eT Hu
:
7,450
|sTw\ d+K
:
3,500
d\ d+K
:
3,950
|\\ d+K
:
1,320
>eT+ +& d+K
:
1,100
| +&T
:
1045
# +&T
:
55
eT s\jT+ >&| >\ $es\T n #~$ ns+#dTq~. s> b<jTT&T #|q
\\T, T >T]+ \qT n&+~. m+<T? +#+& MT dVT\ #]+#+&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
1.2
nud+ ` 1.1
1.
2.
2
3.
4.
5.
6.
ii)
ii)
iii)
iv)
72642
................................................................................
ii)
55345
................................................................................
iii)
66600
................................................................................
iv)
30301
................................................................................
............................................................
ii)
............................................................
iii)
=$T~ y\ @&Te+<\T
............................................................
iv)
nsyy\T
............................................................
7.
8.
sjT+&.
1.3
i)
ii)
iii)
iv)
6e s> ` >D+
| <VsD y&q |<\T <<|, dTesT ses$T |\T, $<sT\T < keT
n+#H d+K> \T| ]+~. jT<s+> #dq|&T |\ d+K =+#+ e> <
=+#+ me> +&e#T. K+> 25,000 qeds+<T. $<+> = d+K\qT y{ <>Zs>\
d+K\ de]+ sjT&+ nH~ syTq n+#H> u$+#e#TqT.
n+#H nH~ de<H\qT dT\u+> >T]+#&, de]+#& dVjT |&TT+~.
eTq+ k<sD+> d+K\qT <>Zs> >\ 10,100,1000, 10000 ....... yTT\>T kH\ de]+
n+#Hyk+.
+~ d+K\qT dMT| |<T\ kH\ de]+# $<H |]o*+#+&.
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
210
220
230
240
250
260
270
280
290
300
220 d+K e+<\ #d 300 H 200 d+K <>Zs> \<T. n+<T# 220 de]+# d+K
200 neT+~.
280 d+K e+<\ #d 200 H 300 d+K <>Zs> \<T. n+<T# 280 de]+# d+K
300 neT+~.
eTq+ <$<+> y\ >\ d+K\qT L& de]k+. MTsT y\ >\ = d+K\qT rdT+&.
<>Zs y\ de]+, MT dVT\ m de]+# >*>s #]+#+&.
$ #jT+&
+~ d+K\ de]+|&q d+K\T sjT+&.
1. 48, 62, 81, 94, 27 \qT <>Zs |<T\kH\ de]+#+&.
2. 128, 275, 312, 695, 199 \qT <>Zs e+<\ de]+#+&.
3.
7452, 8115, 3066, 7119, 9600 \qT <>Zs y\ de]+#+&.
4
1.4
kq$\Te\| |q]eTs
d+KqT kq $\Te\ |s+ @ $<+> $d]+ sjTe# MTsT ~es HsT= jTTHsT.
k] MTsT s+&+\, eT&+\, H\Z+\, nsTT<T n+\ d+K\qT m $d]+#s >TsT #T+&.
1. 64 $d]+#+&
|<T\T T
64 R
6
4
R (6I10) G (4I1)
R 60 G 4
2. 325 $d]+#+&.
e+<\T
|<T\T T
325 R
3
2
5
R (3I100) G (2I10) G (5I1)
R 300 G 20 G 5
3. 5078 qT $d]+#+&
y\T
e+<\T |<T\T T
5078 R
5
0
7 8
R (5I1000) G (0I100) G (7I10) G (8I1)
R 5000 G 0 G 70 G 8
R 5000 G 70 G 8
4. 29,500 $d]+#+& |~y\T y\T e+<\T |<T\T T
29,500 R
9
5
0
0
2
R (2I10,000) G (9I1000) G (5I100) G (0I10) G (0I1)
R 20,000 G 9000 G 500 G 0 G 0
R 20,000 G 9000 G 500
|jT+#+&.
~>Te |{ e&q d+K\qT #~$, kq $\Te\ $d] + sjT+&. <VsD |]o*+#+&.
d+K
$dsD
$dsD s|+
21504
20000+1000+500+4
38400
77888
20050
41501
6e s> ` >D+
nud+ ` 1.2
1.
2.
3.
4.
5.
1.5
6e s> ` >D+
T
|~T
y\T
|~y\T y\T
d+K
n+\ d+K
1 { R 100 \\T
R 10,000 y\T
8
\\ T
|~ \\T \\ T
e+<\T
|<T \T
1,000
100
10
1 \ R 100 y\T
R 1000 e+<\T
|~
T
|~ \\ T
\\ T
1
|~
y\T
3
#~y $<q+
H\T>T |<\T>T \\ eTT|
y\ H\T>T e+<\ =+u nsTT<T
304512031
241800240
69697100
100091409
$ #jT+&.
+~ d+K\qT e\ sd, $d]+#+&.
m) 999999999
_) 34530678
d) 510010051
6e s> ` >D+
$ #jT+&.
+~ d+K\qT #~$ ns\ sjT+&.
m) 5,06,45,075
_) 12,36,99,140
d) 2,50,00,350
nud+ ` 1.3
1.
11245670
ii) 22402151 iii) 30608712
iv) 190308020
+~ d+K\qT ns\ sjT+&.
i) 34,025
ii) 7,09,115
iii) 47,60,00,317
iv) 6,18,07,000
+~ y{ n+\ sjT+&.
i)
H\T>T \\ ju @&T y\ H\T>Te+<\T
ii)
nsy \\ s+&Ty\ @&Te+<\ &u<T
iii)
s+&T ju \\ q\uy\ eT&Te+<\ eT&T
iv)
nsy nsy\\ nsyy\ sTe+<\T
+~ d+K\qT $dsD s|+ sjT+&.
i) 6,40,156
ii) 63,20,500 iii) 1,25,30,275
iv) 75,80,19,202
+~ d+K\ $dsD d+| s|+ sjT+&.
i)
50,00,000 G 4,00,000 G 20,000 G 8,000 G 500 G 20 G 4
ii)
6,00,00,000 G 40,00,000 G 3,00,000 G 20,000 G 500 G 1
iii)
3,00,00,000 G 3,00,000 G 7,000 G 800 G 80 G 1
iv)
7,00,00,000 G 70,00,000 G 7000 G 70
+~ d+K\ @~|<~? '>' >TsTqT|j+ sjT+&)
i) 4,67,612 < 18,71.964
ii) 14,35,10,300 < 14,25,10,300
+~ d+K\ @~ q~? '<' >TsTqT |j+ sjT+&.
i) 2,00,015 < 99,999
ii) 13,50,050 < 13,49,785
5, \\ 2, |~y\ 1, |<T\ 6, kq+ 3 n+\qT + @yH 10
d+K\qT sjT+&. ($T*q kH @yH d+K\T+#e#T)
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1.6
eTq+ d+K\qT #~y $<q+, sd $<q+ ||+# <X\ _q+> +~. eTq+ 6 n+\T>\
d+KqT \\T >q, 7 n+\ d+KqT |~\\q n< $<+> T, |~T n s d+K\qT
#<Te+. n+srjT d+Ueq |< T, |<T\T, e+<\T, y\T, |~y\T s e+<y\T,
10
$T*jTqT n #<TesT. $T*jTH n+f ysTT y\T < |~\\ deq+. n<$<+> |~
$T*jTqT, e+<$T*jTqT s, _*jTH n+{sT. _*jTH n+f ysTT $T*jTq deq+.
kq+ yTT<*& | eT&T kH\ s e\T eksTT.
<VsD d+KqT |]o*<+. 45690255
V+<`nsu d+Ueq+
n+srjT (+>) d+Ueq+
4,56,90,255
45,690,255
H\T>T ju sT \\ =+u y\
q\u <T $T*jTq sT e+<\ =+u y\
s+&Te+<\ ju nsTT<T
s+&Te+<\ ju nsTT<T
s+&T d+Ueq |<T e+<\ kq+ es mTe+{ & < MTsT >eT+# +{sT. MTsT
|]o*+q s n+X\T #|+&.
eTq+ |&T k] s+&T d+Ueq |<T\ kH\qT b\T<+.
V+<`nsu
d+Ueq+
e+<
T
|~
T
\\ T
|~
y\T
y\T
e+<\T |<T\T T
n+srjT (+>)
e+< |~ $T*jTH e+<
_*jTH $T*j
d+Ueq+
TqT $T*jTqT
y\T
|~
y\T
y\T
e+<\T |<T\T T
|~
\\ T
nud+ ` 1.4
1.
97645315
ii)
iii) 476356
20048421
iv)
9490026834
2.
3.
4.
ii)
123115027
89643092
.......................
ii)
.......................
iii)
|~ $T*jTqT kq+ n+
.......................
iv)
.......................
6e s> ` >D+
11
1.7
b&e |eD+> MTsT (m), sTe |eD+ >eTT (kg), <y\ |]eD
|eD+ sT (l) eT]jTT |eD+> d+&T (s) y&TTHeTH $wjT+ MT *dq<.
<VsD eTq+ | b&eqT d+{MTs q, b&eqT MTs q =\Tk+.
n<$<+ > s +&T |<X \ eT< <s MTs dk+. + eT+< =*#|&T d+{MTsT
|eD+ |<<eT+< >eT+#e#T. d+<s+ eTq+ $T MTsT (mm) y&+.
10 $TMTsT
R 1 d+{ MTsT
100 d+{MTsT R 1 MTsT
1000 MTsT
R 1 MTsT
eT] 1 MTsT n+f m $T MTs #|>\s?
1 .MT. R 1000 MT.
R 1000 I 100 d+.MT.
R 1000 I 100 I 10 $T.MT
R 10,00,000 $T.MT.
< $<+ > eTq+ _jT+ < ><T eT\qT >eTT\ =+{+. eTk ~qTdT\T, s+b&,
e+{ y{ |< |eD\T neds+ <T. M{ >eTT (g) \ =\Tk+. 1000 >eTT\T R 1 >eTT
<! eT] 1 .> n+f m $T>eTT +#+&.
> { k<sD+> 20 s sT |&TT+~. =]qH, ueT\ s+>T\T yTT<\>T
y{ $T s\q, #eTTsT {+s >\ #eTTsT, {+ (]sjTsT) { eTq+ s (kl)
q \T|+.
1000 sT R 1 sT
eT] 1 sT m $T sT?
|jT+#+&.
1.
2.
3.
4.
12
nud+ ` 1.5
1.
2.
3.
4.
5.
q& ]q eTHy > yT yTT<{ H\T>T sE\ Vsq | \ d+K esTd> 15,290
14,181, 14,235 eT]jTT 10,578 n qy<+~. H\T>T sE\ Vsq yTT+ |\T
m+<sT?
du ]q m >\Tb+~q nu] 5,87,500 zT, z&q nu] 3,52,768 zT
e#sTT. >\Tb+~q nu] m zT ~ >\Tb+<& qT>=q+&.
5, 3, 4, 0 eT]jTT 7 \ @s& <+\n|< d+K, n q d+K >\ &qT \+&.
d\T j +| sE 3,125 dqT jsT#jT>*Zq#, p H\ +|
jsT #d yTT+ d m?
V*|sY 1 >+ 600 .MT. <s+ |jD+#>\<T. nsTTq n~ 4 >+\ |jD+#
<s+ m+? MTs \|+&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
13
6.
deq |]eD+ >\ nsTT<T _d{ b{ |f\ sTe 8 .>. 400 >. nsTTq | b{
sTe m+?
7.
|sp >jT +{qT+& bsX\ q&y[ ]edT+~. +{qT+& bsX\ >\ <s+
1 .MT. 875 MT. nsTTq 6 sE\ yT q&# yTT+ <s+ m+?
8.
9.
+, #]+ sjT+&.
1.
2.
ii)
eTq+ HsTq~
1.
2.
3.
4.
V+< d+Ueq+ & qT+& m&eT 3e, 5e, 7e, .......kH\ s e\T+q d+K\qT
dT\u+> #<ee#T. +> d+Ueq+ & qT+& m&eT |eT&T kH\ e\T+
#<TeeTT. e\qT 3e, 6e, 9e, ... kH\ sTy +#*.
5.
14
6.
7.
8.
9.
10.
k<sD |eD 1000 sqT qT, e+<e e+TqT d+{qT, yjTe e+TqT
$T\qT =\TksT.
1 .MT R 1000 MT., 1 MT. R 100 d+.MT < 1000 $T*MTsT.
= | d+<s\ KeTsTTq d+KqT #|eTT. }V+ d+K #|>\eTT. <VsD
n+srjT V m+eT+~ M\T e#s }V+ dTesT 51,000 n #|>\+.
J$+ sX\T $\Te\T *||&T y{ dMT| d+K\ de]+ \T|eTT. n+<T#
4, 117 nH d+K dTesT> 4, 100 < 4,000 e#T. <>Zs e+<\, y\ eTq neds\
nqT>TD+> d+K\qT de]k+.
d+U |jT\ = d+<s\ dT\u+> n+#H yjT& d+K\qT de]k+.
d+K\qT V+< ` ns_ |<qT, n+srjT |<qT #<e&+, sjT&+.
6e s> ` >D+
15
n<jTeTT ` 2
|Ps+\T
2.1 |]#jT+
eTq+ edTe\qT +#& + eTT+<T s>H HsTH+. edTe\qT +#|&T
1, 2, 3, ..... d+K\T nedseTsTT. d+K\ d$T dV d+K\T n+{sT. dV d+K\ d$T
N = {1, 2, 3, 4, .....} n dk+.
dV d+K\ >T]+ HsTH|&T, @<H dV d+K 1 *| s dV d+K
edT+< \THeTT. <VsD 16 1 *| 17 edT+~, ~ L& dVd+KjT
n< $<+> 1 | @<H dV d+K qT+& 1 rdyd, k<sD+> dV d+U edT+~.
<VsD 25 nH dV d+K qT+& 1 rdyd 24 edT+~, ~ L& dV d+KjT.
@<H dV d+K s >\ d+KqT s d+K n, n> d+K >\ eTT+<T
d+KqT |Ps d+K n n+{sT.
<VsD, 9 jTT s d+K 10
9 jTT |Ps d+U 8
|&T, q d+K\ |Ps d+K, s d+K\ +~ |{qT |P]+#+&.
.d+.
dV d+K
1.
2.
3.
4.
5
6
13
237
999
26
9
1
MT dVT\ #]+#+&.
1.
@ dV d+K s d+K <T?
2.
@ dV d+K |Ps d+K <T?
2.2
|Ps+\T
|Ps+\T
$ #jT+&
1.
w |Ps+yT~?
dV d+K\ |Ps+j?
|Ps+\ dV d+Kj?
10
...
...
d+K\T
1.
12, 8
2.
3.
4.
5.
12, 16
236, 210
1182, 9521
10046, 10960
10
...
...
6e s> ` >D+
17
d+UsK| ee\q+
6 qT+& 2qT rdyjT&+ d+U sK | m #b |]o*<+.
0
10
...
...
6 qT+& 2qT rdyj*, { |q #|q $<+> d+UsK| 6 s+_+, < m&eT y|q
|eD<s+ s+&T ksT ~* 4 #sT+{+. eq 6`2 R 4
nq> ee\q+ #j\+f d+UsK| m&eT y| <T\T+.
$ #jT+&.
+~ y{ d+UsK| d+#+&.
1. 5 + 3
2. 5 - 3
3. 3 + 5
4. 10 + 1
d+UsK| >TDs+
|&T d+UsK| |Ps+\ >TDs |]o*<+. 2I4 qT>=+<+. 2I4 nq> 2 |eD\T
4esT, B d+UsK| #<+.
2
10
...
...
0 e< s+_+, |k] 2 |eD\T, 4 ksT &y| <\ eqT. n|&T MTsT 8 #sT +{sT.
eq 2 4 = 8
|jT+#+&
d+U sKqT|j+ +~ y{ qT>=q+&.
1.
2.
3.
4.
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
sE eT]jTT >jT &TTHsT. >jT d+UsK | dTq e< bs+_+ eT&T ksT
eTT+<T <*. yTT<{k] 3 n&T>T\T s+&ek] 8 n&T>T\T eT]jTT eT&ek] 5 n&T>T\T #=|q
< es >jT d+UsK| m& #sTT+~? >jT 16 n&T>T\ de<q+ #|+~.
>jT de<q+ d]jTq< e u$dTHy? >jT esZeTTqT d+U sK| d+#TeTT.
d+\q, ee\H\ <s+> qT $TT *d &TeTT.
18
|Ps+\T
nud+ ` 2.1
1.
2.
3.
4.
ii)
18 - 9
iii)
53
5.
6.
6+7+7
895; 239
ii)
1001; 10001
iii)
10015678; 284013
8 .......... 7
0 .......... 1
ii.
iv.
5 .......... 2
10 .......... 5
7.
2.4
|Ps+\ <s\T
|Ps+\ <s \T eTq d+K\qT + u> ne>Vq #dT e& <V<|& sTT. |Ps+\
<s\qT =+{ |]o*<+.
@yH s+&T |Ps+\qT rdT= y{ \T|<+. eT] y{ yTT+ |Ps+eTeT+<? eT]
= <VsD\T rdT= d]#&+&.
MTsT #d L&\T +&* :
2
+
3
=
5, |Ps++
0
+
7
=
7, |Ps++
20
+
51
=
71, |Ps++
0
+
1
=
1, |Ps++
0
+
0
=
0, |Ps++
&, @ s+&T |Ps+\ yTTyTH m\|&T |Ps+eT >eTk+.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
19
6
=
30, |Ps++
11
0
=
0, |Ps++
16
5
=
80, |Ps++
10
100
=
1000, |Ps++
7
16
=
112, |Ps++
@ s+&T |Ps+\ \yTH |Ps+yTq \TdT+~. {, |Ps+\ d$T >TDs+
d+e <s * +T+~.
{ |Ps+\ d$T d+\q+ eT]jTT >TDs\ d+e+ <s b{dT+< #|e#T.
+, #]+, sjT+&.
1.
|Ps+\ d$T ee\q+ d+e <s b{dT+<? <VsD\qT |]o*+, U\qT
|P]+#+&.
7
5
=
2 |Ps++
5
7
= ` 2 |Ps++ <T
..... ..... -
2.
.....
.....
=
=
.....
.....
3
=
2, |Ps++
5
.....
.....
.....
.....
=
=
2
.....
.....
|Ps++ <T
|Ps+\T
6-2=4
4-2=2
2- 2 = 0
1e k]
2e k]
3e k]
eq, 62 R3
30 |]o*<+.
& eTq+ 0qT eT, eT 3 qT+ rdyj*.
3-0=3
3-0=3
3-0=3
15
15
4I3R12
3I4R12
6e s> ` >D+
21
|jT+#+&.
1.
2.
(3 + 4) + 5 = 7 + 5 = 12
3 + (4 + 5) = 3 + 9 = 12
eq (3 + 4) + 5 = 3 + (4 + 5)
eTq+ (i) yTT< 3, 4\qT L&, yTT 5 *b+. (ii) yTT< 4,5\qT L&, yTT
3 *b+. , s+&+{ yTT+ $<+> deq+> e+~.
BH |Ps+\ d+\q+ dV#s <s+ n n+{+. +{$ 10 <VsD\qT sdT= |
<s d]#&+&. |*\T deq+> qT >eT+#s?
+~ y{ |]o*+#+&.
32
32
4(32) = (32)
32
H\T>T sT
|+ (a)
32
43
43
2 (43) = (43)
s{+|
|+ (b)
|+ (a) eT]jTT |+ (b)\ #T\ >&T\qT +#+&. m+ e+~. s+&T |{\ >&T\
d+K deq+. |+ (a) | >~ 3I2 >&T\THsTT. { yTT+ >&T\ d+K 4(32) R 24.
|+ (b) | >~ 3I4 >&T\THsTT. eq yTT+ >&T\ d+K 2I(4I3) R 24.
eq, 4(32) R 2I(4I3)
>TDs+ L& |*+ f nH \TdT=H+.
BH |Ps+\ >TDs+ dV#s<s+ n n+{+.
eq |Ps+\T, d+\q+, >TDs+ dV#s<s b{kjT #|e#T.
$ #jT+&.
d] #&+&.
i.
ii.
22
(5 6) 2 = 5 (6 2)
(3 7) 5 = 3 (7 5)
|Ps+\T
<VsD`1
k<q :
196 + 57 + 4 qT>=q+&.
196 + (57 + 4)
= 196 + (4 + 57)
[d+s
<s+]
[dV#s <s+]
= (196 + 4) + 57
= 200 + 57 = 257
$ #jT+&
d+s, dV#s<s\qT|j+ +~ y d]+#+&.
i) 319G69G81
ii) 431G37G69G63
iii) 2I(71I5)
iv) 50I17I2
+, #]+, sjT+&.
(82)4 R 8(24) neT+<?
u>Vs, ee\H dV#s<s+ e]dT+<y d]#&+&.
+~ y{ |]o*+#+&.
=
54
+
24
34
> ]+#+&. &, 5I4 > 2I4 eT]jTT 3I4 nH s+&T eTT\T>
$u+#&+ ]+~.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
23
eq 5 I 4
R (2 I 4) G (3 I 4)
R 8 G 12 R 20 eT]jTT 5 R 2G3 eq
5 I 4 R (2G3) I 4 n #|>\+.
n< $<+>,
(5 G 6) I 7 R (5 I 7) G (6 I 7)
11 I 7 R 35 G 42 R 77
s+&T deqeT eTq+ #&e#T. BH $u> HjTeTT n+{sT.
<VsD 3 :
12I75 $u> Hj |j+ qT>=q+&.
k<q :
12 75
= 12 (70 + 5)
= (12 70) + (12 5) (<)
= 840 + 60 = 900
= 12 (80 - 5)
= (12 80) - (12 5)
= 960 - 60 = 900
$ #jT+&.
25 78; 17 26; 49 68 + 32 49
+
+
+
+
0
0
11
25
=
=
=
=
2
9
11
25
9
5
4
1
1
3
=
=
=
=
=
=
9
30
24
5
11
6
|Ps+\T
nud+ ` 2.2
1.
2.
19
=
532
nsTT
ii.
1
47
=
47
nsTT
iii.
a
b
=
c
nsTT
iv.
58
+
42
=
100
nsTT
nsTT
v.
85
+
0
=
85
vi.
a
+
b
=
d
nsTT
q $<+> ] esT= yTT qT>=q+&.
i.
3.
7.
8.
2.4
47
42
58
85
25 1963 4
ii.
20 255 50 6
79 4319 + 4319 11
6.
28
+~ y{ $\TeqT qT>=q+&.
i.
5.
ii.
4.
19
205 1989
ii.
1991 1005
|Ps+\ neT]\T
6e s> ` >D+
25
6 d+KqT #|e#T.
Bs #Tsd+ s+&T n&T esTd\T, eT&T \Te esTd\T HjT >eT+#+&.
4 < 9 e+{ = #Tsk\T> neTse#T.
uT+ s+&T uTC\T deq+> +&\ >eT+#+&. +~ qT+& | esTd #T\ d+K
4,3,2,1> +&*. m\|&, | esTd e+ { +T+~. ( os+ +~ {)
s neTs>*> uT+ @~? s @~? #|+&.
& @<H neT]qT >eT+#s? | esTd #T\ d+KqT |]o*+#+&, neT] >T]+
+#+&.
|&T, +~ |{qT |P]+#+&.
d+K
sK
Bs #Tsd+
#Tsd+
uT+
2
neqT
<T
<T
<T
3
neqT
<T
<T
<T
4
neqT
<T
neqT
<T
5
.....
25
26
|Ps+\T
|jT+#+&.
1.
@ d+K\qT sK> eyT #|e#T?
2.
@@ d+K\qT Bs #Tsk\T> #|e#T?
3.
@@ d+K\qT #Tsk\T> #|e#T?
4.
@@ d+K\qT uTC\T> #|e#T?
d+K\ neT]
neT]\T, deTd\ |]cs dT\us esZ\qT dksTT. +~ y{ |]o*+#+&.
1.
2.
3.
4.
4.
yTT q$.
&, d+KqT 9, 99, 999, ... s|+ qTq d+K dT\u $<q+ >TD+#&
>eT+#e#T. +{ dT\u esZ\T eTH>D deTd\qT k~+# keTs |+#TsTT.
+~ neT]qT |]o*+#+&. ~ d+KqT 5, 15, 25 ... \ >TD+# esZ ddT+~.
(B + eTT+<T $d]+#& +#+&).
a.
b.
c.
10 460
=
= 230 = 230 1
2
2
46 15 = 46 (10 + 5)
= 46 10 + 46 5 = 460 + 230 = 690 = 230 3
46 25 = 46 (20 + 5)
= 46 20 + 46 5 = 920 + 230 = 1150 = 230 5 .....
46 5 = 46
nudeTT ` 2.3
1.
+~ neT]qT |]o*+#+&.
18+1 =9
12 8 + 2 = 98
123 8 + 3 = 987
1234 8 + 4 = 9876
12345 8 + 5 = 98765
6e s> ` >D+
27
2.
+~ neT]qT |]o*+#+&.
91 11 1 = 1001
91 11 2 = 2002
91 11 3 = 3003
3.
13680347, 35702369, 25692359 d+K\qT 9 >TD+, mTe+{ neT] edT+ < |]o*+#+&.
eTq+ HsTq~.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
28
|Ps+\T
n<jT+ ` 3
d+K\ &T=+<+
3.1
|]#jT+
3.2
ujT d+
6e s> ` >D+
29
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
5 + 4 = ______
6 + 3 = ______
7 + 2 = ______
1 + 1 + 7 = ______
d+K\ &T=+<+
$ #jT+&
1.
+< e&q d+K\T 3# Xw+> u+|&j? u+|+&H
|]o*+ \|+&.
i) 45986
ii) 36129
iii) 7874
2.
3.
3.2.4
9 jTT ujT d+
) >TsT
3.2.5
5 jTT ujT d+
20,25,30,35,40,45,50 d+K\jT 5 # Xw+> u+|&j?
53, 5 # Xw+> u+|&TT+<? m+<T#?
6e s> ` >D+
31
3.2.6
10 jTT ujT d+
10 jTT >TDC\+{ d+U |{ '3' >TsT d+#+&.
MTsT @$T >eT+#sT?
1.
d+K\jT kq+ 0 qT *ZjTTq$.
2.
d+K\jT 2 eT]jTT 5# Xw+> u+#&q$.
nud+ 3.1
1.
2.
(ii) 197232
(vi) 800552
(iii) 972132
(vii) 4335
(iv) 1790184
(viii) 726352
3.
u+# d+K
3
4.
5.
6.
7.
32
................................................................
................................................................
................................................................
................................................................
988974
9 + 8 + 8 + 9 + 7 + 4 = 45
neqT neqT
1,9, 8 n+\qT k] eyT |jd sjT>\ eT&+\ d+K\qT sjT+&, d+K\T
9 # Xw+> u+|&j < |]o*+#+&.
2,3,5,6,9 n+\ 12345qT Xw+> u+# y{ sjT+&?
12345 qT yqT qT+& esTd eT+ sjT> @s&q d+KqT 2,3,5,6,9 \ @$ Xw+>
ukj \T|+&.
3,4,5 n+\qT|j+ sjTM\>T s+&+\ d+K\qT sjT+&, d+K\T 2,3,5,6 eT]jTT 9
\# Xw+> u+|&j, < |]o*+#+&.
+< e&q d+K\ U d\ + +|& n+ @s&q d+K 3 # Xw+> u+|&T
>]w < w $\Te *Zq n+\ |P]+#+&.
(i)
8.
9.
72
197
4689
79875
__ 6724
(ii)
4765__ 2 (iii)
7221__ 5
d+K\ &T=+<+
3.3
sD+\T
(i)
1, 2, 3, 4, 6, 12
1, 2, 3, 6, 9, 18
1, 2, 4, 5, 10, 20
1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24
6e s> ` >D+
33
(ii)
1
1, 2
1, 3
1, 2, 4
1, 5
1, 2, 3, 6
1, 7
1
2*
2*
3
2*
4
2*
d+K\ &T=+<+
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
6e s> ` >D+
35
<VsD 1:
e\ |<q d+K\T
2 u<+> >\ |<q d+K\qT e\ |<q d+K\T n+{sT. <VsD : (3,5) (5,7)
(11,13) (41,43) yTT<\>Tq$.
e\ |<q d+K\ k| |<q d+K\ej. $ MT $TT\ #]+#+&.
$ #jT+&.
+< jT&q d+K\ $$< k| |<q d+K\ \qT >T]+#+&.
2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 eT]jTT 10
nudeTT 3.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
36
36
ii)
23
iii)
96
iv)
115
+~ y{ k| |<q d+K$?
i)
18 eT]jTT 35 ii)
216 eT]jTT 215
17 eT]jTT 68
iii)
30 eT]jTT 415 iv)
1 eT]jTT 20 eT<qTq >]w |<q d+K @~?
10 eT]jTT 30 eT< qTq |<q eT]jTT d+jTT d+K\qT \+&.
17 eT]jTT 71 |<q d+K\T. s+&T d+K\T n+q 1 eT]jTT 7\qT *ZjTTq$.
1 eT]jTT 100\ eT< qTq $<yTq eTs s+&T \ |<q d+K\qT \+&.
20 +f e> q eT&T \ e\ |<q d+K\qT sjT+&.
s+&T |<q d+K\ \eTT 35 nsTTq d+K$?
36qT s+&T |<q d+K\ yTT+> \+&.
100 |>\ 7 esTd d+jTT d+K\qT sjT+&.
53qT eT&T ud |<q d+K\ yTT+> sjT+&.
ed+ 10> >\ s+&T |<q d+K\qT \+&?
20 +f e> +& y{ yTT+ 5 # Xw+> u+|& $<+> q eT&T \ |<q
d+K\qT sjT+&?
d+K\ &T=+<+
nud+ 3.3
1.
90
90
30
10
2
9
?
10
?
?
6e s> ` >D+
37
2.
3.
4.
3.6
keq sD+\T
+~ |{qT |]o*+#+&.
d+K
12
18
sD+\T
1, 2, 3, 4, 6, 12
1, 2, 3, 6, 9, 18
12, 18 jTT keq sD+\T 1,2,3, 6 ($ +& s+&+{ s sD+\T @yH
Hj? |{ |]o*+#+&).
q d+K\ sD+\ eT&> q sD+\qT s+&T d+K\ keq sD+\T
n+{sT.
20 eT]jTT 24 jTT keq sD+\qT \T|+&.
qT
12 = 2
12
6
3
1
3
2
3
5
30
15
5
1
30 = 2 3 5
36 = 2 3 2
3 36
3 12
2 4
2 2
1
d+K\ &T=+<+
2.
-56
8
$u+ 8) 56 (7
-56
Xw+ 0
e] $u+ 8, Xw+ 0
n+<T# 56 eT]jTT 64 jTT >.k. 8
<VsD3 : 40,56 eT]jTT 60 jTT >.k.qT qT>=qTeTT.
deTd k<q :
kbqeTT 1 : yTT<> @yH s+&T d+K\ >.k.qT qT>=H*.
40, 56 \ jTT >.k. qT qT>=+<+.
e]
40) 56 (1
-40
Xw+ 16) 40 (2
-32
$u+ 8)16 (2
16
Xw+ 0
8) 60 (7
-56
4) 8 (2
-8
0
Xw+
8 eT]jTT 60 \ jTT >.k. 4
kbq+ 3 : q eT&T d+K\ jTT >.k. 4
nq> 40,56 eT]jTT 60 \ jTT >.k. 4
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
39
$ #jT+&
28,35 eT]jTT 49 \ jTT >.k.qT qT+&.
+, #]+ sjT+&
(i)
s+&T esTd d+K\T
(ii) s+&T esTd d]d+K\T
(iii)
s+&T esTd ud d+K\T mqT= y{ >.k.qT qT=+&.
MTsT @$T >eT+#sT? MT dVT\ #]+#+&.
<VsD 4 : s+&T {+s esTd> 850 sT, eT]jTT 680 s sdH q~. s+&T {+s
q sdHqT =\e>*> >]w keTs+ >\ =\ b jTT keTs+ m+?
k<q : s+&T {+s q sdHqT =\e>*> b keTs+ {+s keTseTTqT K+> u+#
$ueTT y*. keTs + ($u+) >]w+ > +&*. nq> =\ b jTT >]w keTs +
850, 680 \ jTT >.k. y*. 850, 680 \ jTT >.k.170.
n+<T# s+&T {+s sdHqT =\e>*> b jTT >]w keTs+ 170 sT. yTT<{
{+sY sdHqT 5 ksT s+&e {+sY sdH 4 ksT =\e >\TZT+~.
nud+ 3.4
1.
+~ d+K\ jTT >.k. |<q sD+ $uq |< eT]jTT u>Vs |< <s
qT>=qTeTT.
i)
18, 27, 36
2.
3.
4.
504, 792 eT]jTT 1080 \ jTT eT& sD+\ >]w d+KqT qT+&.
>~ jTT =\\T esTd> b&e 12 MT., y&\T 15 MT. eT]jTT mT 18MT. >~ jTT
=\\+{ K+> =\e>*> f| jTT >]w b&eqT qT+&.
|sds |<q d+K\T 4 eT]jTT 15 jTT >.k.qT +~ $<+> qT>=qe#T.
4 R 2 I 2 eT]jTT 15 R 3 I 5
s+&+{ keq |<q sD++\T e. n+<T# 4 eT]jTT 15 \ jTT >.k. 0.
de<q+ d]jTq<H? dsq~ #, dsq >.k.qT \+&?
d+K\ &T=+<+
v) 4, 12, 24
vi) 3, 12
6e s> ` >D+
41
q s+&T d+K\ yTT<{ d+K s+&e < >TDyT d+K\ .k.>T yTT<{ d+K
neT+~.
2.
u>Vs |< .k.>T
24 eT]jTT 90 \ .k.>T qT qT+&.
2
24, 90
kbq+ 1 : q d+K\qT n&T esTd neTs+&.
12, 45
kbq+ 2 : d+ s +&T d+K\qT u+# >\ |< q d+K u+#*. u+|& 3
4, 15
d+KqT +~ n> rdTy*.
kbq+ 3 : n> |<q d+K\ ud, e] es 1 eyT keq sD++> +& es
u>Vs+ =qk+#*.
kbq+ 4 : ueTT\T eT]jTT es> $T*q d+K\ \+ q d+K\ .k.>T
eq .k>T R 2 3 4 15 = 360
<VsD 6 : 21,35, 42 \ .k.>T qT+&.
7
21, 35, 42
k<q :
3
3, 5, 6
1, 5, 2
nud+ 3.5
1.
2.
ii) 15, 25
v) 48, 56, 72
3.
4.
5.
6.
7.
42
iii) 14, 21
vi) 26, 14, 91.
d+K\ &T=+<+
3.8
8, 12
2, 3
8 12
=4
24
nud+ 3.6
1.
ii) 8, 25
iii) 12, 48
2.
3.
4.
s+&T d+K\ >.k.u 6 eT]jTT .k.>T 36. d+K\ d+K 12 nsTTq s+&e d+K
m+?
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
43
3.9
sd
100
100
600
6 100
1000
10 100
10000
100 100
100000
1000 100
4# Xw+> u+|&TT+<?
neqT
neqT
neqT
neqT
neqT
d+K\ &T=+<+
3.9.2
8 jTT ujT d+
4 jTT ujT d\qT HsT=H+. d+KqT $d]+ < <s+> |]o*+#eTT. 10,
4jTT >TD+ <T. n+<T# 100qT rdT= 100 +f |<yq d+K\qT 100 jTT >TDC\T>
e|]#+. n+<T# e] s+&\ d+K 4# u+|& d+K 4# Xw+> u+|&TT+~. n<
$<+> 10, 8 jTT >TD+ <T. 100qT >] <+.
8# 100, Xw+> u+|&TT+<? u+#&<T.
1000, 8# Xw+> u+|&TT+<? neqT.
eTq \TdT 1000 +f |< d+KqT 1000 jTT >TD+ >qT < 1000 >TD+q =+
yTT+ me>qT #| >\TZ+.
<VsD 4825 R 4I1000G825
n+<T# e] eT&T n+\ @s&q d+K 8 # u+|&, d+K 8# Xw+> u+|&TT+~.
<VsD 9 : 93624, 8 # Xw+> u+|&TT+<? |]o*+#+&.
k<q : 93624 = 90000 + 3000 + 600 + 20 + 4
1000, 8 # Xw+> u+|&TT+< eTq \TdT. <!
n< $<+> 90000 eT]jTT 3000, 1000 jTT >TDC\T {
s+&T d+K\T L& 8# Xw+> u+|&sTT.
n+<T# 8 jTT ujTqT |]o*+#\+f d+K jTT e] eT&T n+\ @s&q
d+KqT |]o*d d]bT+~.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
45
4 < n++f me n+\T >\ d+K jTT e+<\T, |<T\T, kqeTT n+\ @s&q
d+K 8 # Xw+> u+|&q# q d+K 4 # L& Xw+> u+|&TT+~.
$ #jT+&.
1. 76104, 8 # Xw+> u+|&TT+<?
2. 100 eT]jTT 200 \ eT< >\ d+K\ 8# u+|& d+K\qT sjT+&.
&
q d+K
11 # u+|&T
T+<?
29843
90002
80927
19091908
83568
8+9+9+9=35
0+1+0+1=2
35-2=33
neqT
d+K\ &T=+<+
|jT+#+&.
1221 nqTq~ ~eTTK d+K (b*H &yT d+K\T) ~eTTK d+K nq> @ y| qT+&
nq> & qT+& m&eT y| < m&eT qT+& &y| e] yjT> d+K es<T.
n+<T# |r d] n+\T >*Zq ~eTTK d+K, 11# Xw+> u+|&TT+~.
6 n+\ ~eTTK d+KqT sjT+&.
nud+ 3.7
1.
2.
iii)
14,560
9774
6136
ii)
v)
5,31,048
4152
iii)
5500
859484
ii)
10824
iii)
20801
5.
6.
7.
8.
9.
21,084
2,150
4.
ii)
v)
3.
572
1,700
2104
ii)
726352
iii)
1800
eTq+ HsT=q$
1.
2.
6e s> ` >D+
47
3.
4.
5.
6.
7.
8.
i)
1 |, $T*q d+K\ 1 eT]jTT n< d+K sD++> >\ d+K\qT |<q d+K\T
n+{sT. s+&T +f me sD+\qT *Zq d+K\qT d+jTT d+K\T n+{sT. 1
|<q d+K <T, d+jTT d+K <T.
ii)
2 w |<qd+K 2 d] |<q d+K. 2 $TqV $T*q n |<q d+K\T udd+K.
iii)
1 eyT eT& sD++> >*Zq d+K\qT |sds |<q d+K\T < k|
|<q d+K\T n+{sT.
iv)
d+KqT eTs d+K Xw+> ud s+&d+K sD+\ yTT<{ d+K L&
sD+\T.
v)
d+K s+&T |sds |<q d+K\# u+|&, y{ \+ L& d+K
u+|&TT+~.
2,3,4,5,8,9,11 \ jTT ujT d\qT >] HsT=HeTT.
i)
d+K e] n+ nq> kqeTT n+qT |]o*+ 2,5,10 jTT ujTqT
#| e#T.
ii)
d+K n+\ yTT+qT qT>= 3,9 jTT ujTqT #|e#T.
iii)
d+K e] s+&+\T, eT&+\T |]o*+ 4,8 jTT ujTqT #|e#T.
iv)
d+K, udkq+ q n+\ yTT+, d] kq+ q n+\ yTT+\ &qT
qT>= 11 jTT ujTqT #|e#T.
s+&T d+K\T d+K# u+|&, d+K\ yTT+, u<+ L& d+K# u+|&TT+~.
i)
s+&T < n++f me d+K\ jTT sD+\ >]w+> q $\TeqT >]w
keq u+ n+{sT.
ii)
s+&T < n++f me d+K\ jTT >TDC\ w+> q $\TeqT w
keq >TD+ n+{sT.
s+&T d+K\ { eTs=< >TD+ nsTTq, |< d+K d+K\ .k.>T. neT+~.
.k.>T., >.k.\ eT< d++< .k.>T. I >.k. R s+&T d+K\ \+> sjTe#T.
48
d+K\ &T=+<+
n<jTeTT ` 4
4.2. _+<Te
| +| #TqT |+&. |qT eT]+ |<TqT> # +| #TqT+
n~ eq|{<+f eT]+ q~> e+T+~. <<| +{ q&q+ q#TqT
|]o*+#+&. n+{ q#T _+<TeqT ddT+~. _+<Te\ = <VsD\qT
+#TeTT _+<Te nqTq~ kH ddT+~.
<s+> +& X+ q \T eTq _+<Te\e n|ks. \+>D sh|+ V <su<
kH eTq+ _+<Te dke. |+ < + _+<Te\ <s kH d+#
eT]= <VsD\T +#+&.
V<su<
A
B
C
$ #jT+&
|qTq Bs#Tsd+ H\T>T _+<Te\Tq$. y{ |s d+#+&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
49
4.3 sUK+&eTT
ER
AS
ER
4.4. dssK
A y|
ddT+ ~.
nq++> sUK+& sTy| b&+#{ eTq+ +| ^jTe. { sUK+&
sTy| s +&T uD+ >TsT\ qT +#T+. ds s K AB ( AB ) > yjTe#T.n< $<+ > ds s K\qT
l, m, n y<\>T +> q ns\ L& d+#e#T. dssKqT k<sD+> sK n L& n+{sT.
$ #jT+&.
jusTq T rdT+&. s +&TyT\qT mqT= y{ <s >{> + &.
MTsT |&T sUK+& @s]#sT. e& yjT&q s+&T yT\T sUK+&
s+&T e] _+<Te\T nes. |&T y+ <s+ dssKqT ddT+~.
m+<T+f <s s+&T yT\ es\ qT+& n< ~X s+&T y| b&+#e#T.
4.5. sDe
{]qT+& y\Te& + sD\T, dssD\T eT]j +sD\T
n sDe nH C$TrjT ueqqT dks. sDe nqTq~ sK
u>eqT ddT+~. sDe (=*) _+<Te qT+&
jT\T<] s ~X nq++> k>T bT+~.
{ sD e] _+<Te +T+~.
@<sH sK| A nqTq~ _+<Te nqT+<+.A sTy|
JJJG JJJG
B,C \T +f AB, AC \T s+&T sD\T nes.
C
50
+, #]+ sjT+&.
JJJG
JJJG
OA sD OB n yjTe#?
JJJG
nude - 4.1
1.
i.
ii.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
| #d +~y{ yjT+&.
A
D
i) @y <T _+<Te\T
O
ii) @yH <T sUK+&\T
iii) @yH e&T sD\T
B
C
iv) @yH s+&T sK\T.
+< q _+<Te\ >T+& m sK\qT ^jTe# *| < d]bjT T|e ^jT+&.
i) _+<Te
ii) s+&T $_q _+<Te\T
+~y{ @$ ]weTsq b&eqT * e+{s?
i) sK
ii) _+<Te
iii) sUK+&e iv) sDe
+< e&q y{ e] _+<Te\T m e+{s?
i) sUK+&e
ii) sD
e
iii) s K
de nde n >T]+ yjT+&.
i)
dssK T~ _+<Te\T+&e
(
)
sK sDe u>e
(
)
ii)
iii)
sUK+&e ]weTsq b&eqT * e+&<T
(
)
iv)
sUK+& e] _+<Te e+T+~
(
)
v)
_+<Te qT+ eTq+ m sK\sH ^jTe#T
(
)
|{ ^d |sT d+#+&.
i)
P _+<TeqT * q sK
ii)
R _+<Te >T+& bjT sK.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
51
4.6
ee
q |\\T ^dq +~ \qT >eT+#s? +~ y{ #&+&.
B
A
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
$ nj esK\, e\ <VsD\T.
(i) eT]j (ii) |{\qT |]o*+#+&. s+&+{ u< >T]+#+&. s+&e |{ d+e
ee n y<{ |{ $e ee n n+{e.
(iii) eT]j (vii) e |{\T |]o*+#+&. |{\ e\T y{qy K+&+#T+ <{
ys. (i), (ii), (iv), (vi) |{\ e\T y{qy K+&+#T= <{ y+ <T. @<sH ee
<q< K+&+ <{ y# e ds ee n n+{sT.
J$ |]uw ee nqTq~ dssKqT d+#<T. >D+ dssK L& eyT.
+ #]+ sjT+&.
1.
2.
|jT+#+&.
M{ @$ ds e\T? @$ e?
VQuTE\T
|{\qT >eT+#+&.
(i)
52
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
d]
V <
T
n+s+
uV+
nude - 4.2
1.
(i)
2.
(iii)
(iv)
(v)
(iv)
(v)
(i)
3.
(ii)
(ii)
(iii)
I
A
D
G
E
B
4.
6e s> ` >D+
53
4.7. De
\qT |]o*+#+&.
B
+ 1
+ 2
+ 3
e\\T q |# D\T @s&s. e + OA,OB \qT
12
sD\T> }V+#T+&. s+&T sD\T eT& _+<Te O qT * Hs. 1011 1 2
3
n|&T s+&T sD\T D @ssTdTHs n n+{+. e&e + 9
4
8
\T|qT >eT+#+&. \T|qT |P]> edq|&T n~ >&| m+{ D+qT @ssT#T
7 6 5
<T. \T|qT ]q|&T n~ >&| D+ #jT+ eTq+ >eT+#e#T. \T|
kq+ esTTq =~ D+ es{ eTq+ >eT+#e#T.
>& >&js rdT= deTjT+ esTTq|&T < e\T\ eT< D+ esT
+&{ eTq+ >eT+#e#T.
D @ssTdTq s+&T sD\qT De j uTC\T n n+{sT.
JJJG
JJJG
B
| |e OA eT]j OB sD\qT De j uTC\T n O qT
ose n n+{sT. 'O' e< De @s&+~. { < D+ AOB < D+
l < BOA
l )
O
BOA dksT .=ksT D AOB < BOA ( AOB
A
L& dksT. < O n+{sT.
| |+ X _+<Te D+ j n+s+q, Z _+<Te D+ j uV+q eT]j S
_+<Te PQR D+ |q +~ n n+{e.
eq De e&T u>\T $udT+< #|e#T. n$ De
j n+se, De j uTe\T, D+ j uVe.
Y
P
Y _+<TeqT >eT+#+&. _+<Te m& e+~?
Z
X
S
JJJG
JJJG
QP eT]j QR sD\qT b&+ #d Y _+<Te De j Q
R
n+s+ edT+ <? n< $<+ > DuT C\qT b&+ < n+s+ M qT >T]+#&+
k<yTH ?
nud+ - 4.3
1.
De
ose
uT C\T
54
ii
iii
iv
AOB
O
JJJG HJJG
OA , OB
C
O
2.
|+ D\qT |s d+#+&.
D
3.
4.
4.8. uTe
$ #jT+&.
= nZ|\\qT rdT= y{ dVjT+ +< #|q $<+> ds d+e
|{\qT >T]+ jsT #jT+&.
6e s> ` >D+
55
T nH
@$?
{ \+ uTe e&T u>\T> $udT+~. n$
(i) uT+ j n+s+ (ii) uT+ (iii) uT + j uV+
uT+ eT]j < n+s *| uTCs b++ n n+{sT.
$ #jT+&
ysTysT =\\T >\ = ke\qT rdT+&. e&T k\ eT< <s |+|
$$<s\ uTC\qT jsT #jT+&. uTC\ |{\qT H{|d+ yjT+&.
4.9. #TsTe
|q q dsd+e |{\qT |]o*<+ . e&T
sUK+&\# @s&q dsd+e |{ uTe n n+{eT
eTq \TdT. H\T>T sUK+&\# @s& dsd+e VQuT,
#TsTe n n+{e. |e (i) uTC, |e (ii)
#TsTC <VsD\T.
(i)
(ii)
AB
BC , CD
eT]jTT
AD
D
B
A jTT
AD
\# _+<Te\qT
A
nud+ 4.4
1.
2.
3.
A, B, C, D
4.10 eeTT
P
R
\qT #&+&.
6e s> ` >D+
57
AC
1.
2.
3.
4.
5.
e+ j s u>\T
#|e # eT]j s +&T yks\ # #T&q b+ ee j ds Y (C+se )
n n+{sT.
C eT]j #|e # #T&q eb+ ee j K+&e n n+{sT. e+
j C e s+&T K+&\T> $udT+~.
yde eT]j #|e # #T&q e b+ nse K+&e n n+{sT.
n\ eK+&+
A
n\dsY
nse K+&+
A
nse K+&+
n~ dsY
n~ eK+&+
nude 4.5
1.
2.
3.
4.
eTq+ HsTq~.
1.
2.
3.
6e s> ` >D+
59
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
jT& (^dT)
365 BC
60
n<jTeTT ` 5
|+ 5.1
nsTT n deTj ~ k<+ be#T. = sUK+&\T eT]jTT D\ =\\T +{
#d b\q+ <>Zs <>Zs> q|&T y{ K+> =\e& eTq |eTsTTq |]s\T
y*. n<jT+ eTq+ sUK+&\qT eT]jTT D\qT m =\y HsT+<+.
5.2
sUK+&+ jTT =\
s
UK+&
e
TT
CD
AB
A
C
sUK+&eTT +f me b&eqT *
|
+
5.3
e+~ n dT\u+> #|e#T.
|+ 5.3 AB , CD sUK+&\ \qT dT\u+> b\eTT. m+<Te\?
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
61
5.2.1
PQ, RS
s+&T sUK+&\ b&e\qT K+> b\& eTq d] nsTTq k<H\T neds+. MT CyT{
u =\e (d\T) eT]jTT $u |j+ b&eqT m =\y |&T \TdT+<+.
|]s\qT MTsT m|&sTTH #Xs? y{ |j+#s? M{ C>> |]o*+#+&.
10
11
12
13
14
15
SCALE
=\e
|+ 5.4
$u
d\T (=\e) jTT n+#T 15 deq |< $u>\T> $u+#& +T+~. +<T |r
$u>eTT 1 d+{MTsT (1 cm) qT ddT+ ~. |r d+.MT ] 10 deq q $u>\T> $u +#& +
T+~. |r q $u> 1 $TMTsT (1 mm) n n+{sT.
d\T qT|j+ sUK+&eTT b&eqT m =\Tks |&T HsT+<eTT.
A
4.5 d+.MT.
10
11
12
13
14
15
SCALE
>eT : y A _+<TeqT d\T| 1d+.MT e< + B _+<Te 5.5 d+.MT e< @u$dT+~.
n|&T AB b&e R 5.5`1 R 4.5 d+.MT neT+~.
+, #]+ sjT+&
d\TqT|j + s UK+&eTT jTT b&e qT>=H|&T
@ @ <c\T MTsT qT>=+{sT?
| j T T b& e qT eTq+ q T>=H* n
nqT+<+ ! n|&T |+ #|q $<+> eTq +{ <w d]jTsTTq
62
10
11
12
13
14
15
SCALE
|+ 5.5
$u se+&. $u jTT uTeTT es =qqT A e< + < s+&e uT+ jTT
e] =qqT B e< e# es se+&. $u C>> | | < uTC\ d es+& d\T|
=q 0 e< +&TqT. s+&e =q d\T| eTs= $u>+| +& $<+> +#*. s+&T e] =q\
eT< <s >T]+#+&. AB jTT b&e m+?
ysT ysT sUK+&\qT rdT= y{ b&e\qT =\e+&
|jT+#+&.
1.
bdTsTqT rdT= < b&e y&\T\qT d\T eT]jTT $u |j+
=\e+&. n bdtsT\T =\\ * e+{j?
2.
q |, ssY +{ @esTTH eT&T edTe\T rdT+&. y{ b&e\qT =\e+&.
nud+ 5.1
1.
2.
3.
4.
sUK+&eTT AB, AC, AD, AE, BC, BD, BE, CD, CE,
X eT]jTT sc\T AB sUK+&+ eT<_+<TeqT +~ $<+> d+#sT.
A
DE
s w
6e s> ` >D+
63
5.3
D+ jTT =\
J$+ eTq+ D\T * q nH edTe\qT #d +{+.
ii
iii
iv
11 12 1
10
2
9
3
4
8
7 6 5
11 12 1
10
2
9
3
4
8
7 6 5
iii
ii
1.
2.
eTT
s+&T k\qT rdT=+&.
JJJG
|+ 5.7
|+ 5.6
|+ 5.8
|jT+#+&.
1.
2.
(i)
3.
(ii)
(iii)
(iv)
6e s> ` >D+
65
JJJG
A
45
45
B
d (AOB = 450)
X (AOB = 450)
d eT]jTT X\T ^dq | D\T s+& d]jTsTTqy? y{eT< &$T{?
JJJG
JJJG
JJJG
45
+
1.
>EqT|j+ e ||sY| ^d < n+#Ty+& ]+#+&.
2.
e s+&T deq u>\T> eT&
]+#+&. $ nse u>+ edT+~.
b u>+
| + # | q $< + > ns e
eTs=k] (b u>) eT&e+&. B
90
eb<+ n+{sT.
3.
nse se+&. nse+
| + # | q $< + > eT& q T
<ssK
>eT+#e#T. eT& yk \++>
900 D+ +T+~. eT&| 900 n yjT+&.
4.
] nse b u> eT&e+&. b u> +=k] |+ #|q $<+>
eT&e+&.
450\ D+ eTs= eT&qT >eTksT. 900 G 450 R 1350 D+ eTs= eT&qT >eTksT.
5.
se ] se+&. 450 \qT >T]+#+&.
66
45
22
157
90
900 \ eTs= y| n|de~X q eT&qT 1350 \T> >T]+#+&.
5
3
1
se ] b u>, bu > ] s +&TksT eT&e+&.
90
] #&+&.
5
13
8. 450 D, u $T eT< eT& @s&TT+~. B 220 > >T]+#+&.
45
6.
7.
10
2
> >T]+#+&.
|&T eTq+ De jsT #X+. B dVjT+ <<|> = D\qT =\e>\+.
5.3.1 De
eTq+ k\q, \q jsT#d De, D\qT \+D+ <s+> b\&,
= s\ D\qT =\e& eyT |j>|&sTT.
n+<T# D\qT eT]+ K+> dT\u+> =\e{ eTq k<q+ neds+. D\qT
=*# k<H De n n+{sT.
De k ] C> > > e T+# + & . ~
ses+> e+T+~. +~ u>+ yd+ y+ sK
^jT& e+T+~. < <seTT n n+{sT. <ssK
\++> q sK e< 900 >T]+#& e+T+~. <ssK,
\+sK \TdTH #TqT +<_+<Te n n+{sT. De
#|eTT y+ 00 \ qT+ 1800 \ es D\T de~X eT]jTT n|de~X\ >T]+#& +{sTT.
de~X D\T >T]+#& q d\TqT jT{ d\T n, n|de~X D\T >T]+#& q d\TqT
|* d\T n n+{sT. jT{ d\T| 00 qT+ 1800\ es 180 deTu>\T> >T]+#& e+T+~.
= deTu> 10 (&^) n n+{sT. jT{ d\T| 100 DeTTqT |+#T $\Te\T 1800 <
>T]+#& e+{sTT. 00 \ D+qT <ssK sTy| ddT+~.
|&T eTq+ De |j+ D\qT m =\y HsT+<+.
de~X DeTT
kbqeTT
n|de~XDeTT
1. q DeTT n\De? n~ De?
B
B
>T]+#+&.
2. De +<_+<TeqT DeTT jTT oseTT
O
e< +#*.
A
O
A
3. De +<_+<Te D+ jTT oseTT|
qT+ | s>+&TqT>, De,
<ssK, q D+ jTT sDeTT
@u$+#TqT> De d]#j*.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
67
50
O
50
O
+~ |{ #<e+&.
DeTT
XSq DeTT
\+DeTT
dsDeTT
d+|PsDeTT
n\DeTT
n~DeTT
|sesq DeTT
D+ =\
00
900
1800
3600
00 eT]jTT 900 \ eT<
900 eT]jTT 1800 \ eT<
1800 eT]jTT 3600 \ eT<
|jT+#+&
1.
+~ y @~ |<DeTeT+< }V+#+&? MT dVT\ #]+#+&.
De qT|j+ |* d]#&+&.
2.
(i)
68
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
3.
(i)
4.
5.
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
1400, 900,
2100, 440,
890,
2700, 300,
1150, 1800
1200,
nudeTT 5.2
1.
2.
3.
ABC = ..........
4.
DEF = ..........
PQR = ..........
6e s> ` >D+
69
5.
70
5.4.2 \+sK\T
+~ K+&q sK\qT >eT+#+&. n$ $$<s\sTTq D\qT @ssTdTHsTT.
l
m
6e s> ` >D+
l
m
71
|jT+#+&.
+| +< d+q $<+> s+&T sK\qT ^jT+&. n$
< ={ K+&+#T+{j? y{ de+s sK\T n nqe#?
sD\T \|+&.
s +&T de+s s K\qT ^jT+&. y{eT< D+ m+? MT b<jTT&T, dVT\ #]+#+&.
nud+ 5.3
1.
2.
3.
eTq+ HsTq$
1.
2.
3.
4.
s +&T s UK+&\qT |]o\q, fd+ > #jT + eT]jTT C$T |]s\qT|j +#+ <s b\e#T.
s+&T sUK+&\qT d\T eT]jTT $u |j+ b\e#T.
sUK+&\ b&e\qT d+.MT. eT]jTT $T.MT \ =\TksT. 1 cm = 10 mm
De D\T =\e& |jkeTT. De nses| |]s+. B #|+
1800 deq u>\T> >T]+#& +T+~. = u> &^ (10) n+{sT.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
72
1
e
360
u>+.
n<jTeTT ` 6
|Ps d+K\T
6.1
|]#jT+
20
yTT+
keTT
`20
`30
`20
`50
4e ys+
3e ys+
2e ys+
10
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
` 50
2e H\ yTT<{ ys+
20
1.
2.
3.
10
10
20
30
40
eeTjT q &T\T
50
60
70
80
90
6e s> ` >D+
73
4.
5.
6.
6.2
TTD+
-4
-3
-2
-1
6.3
1.
| X+ deTT< \+ H 25MT. mT
m>TsTT+&> #| deTT<+ 2MT.
T <TTq~.
25 MT 2. | s + | q 500 MT. m T
C + & m> T s y j T & q ~. | s
deTT< eT+
2 MT b< ~>Teq 25MT. >T&s+
yjT& q~.
74
|Ps d+K\T
500 MT
|sb<+
25 MT
o\+ s & 50C c> qy<T > Ve# |<X >\ | q+<T dTH
H 60 &^\T e qy<T nsTT+~.
+#+& ` #]+#+&.
<q, sTD d+K\qT *| eT] J$ deTd\qT *| #]+#+&.
3.
eTq+ $<+> <q d+K\T, TTD d+K\T, eT]jTT dTq\qT *| |Psd+K\T n \T|+.
d+K\ d$T Z nH ns+ dk+. (= d+<s\ 'I' dksT)
Z = {..., -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ...}
|jT+#+&
us< X + qe] H\ $$< b+\ qy<jT c> $es\T d]+,
y{ |Psd + K\ d+#+&.
6.4
<q d+K\T
-10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0
9 10
dTq &y|q >\ d+K\ <q |Psd+K\T (dV d+K\T) n, m&eTy|q >\ d+K\
TTD d+K\ n+{sT. dTq nH~ <H+ <T, TTD+ <T. MTsT L& n+^]ks? m+<T?
|q #|q d+UsKqT{ y_e+&.
1.
dTq n<>Zs >\ <q|Psd+K@~?
2.
dTq m&eTy|q m TTD d+K\T+{sTT?
3.
(`2), (`1) \ @~ |<~?
4.
3, (`5) \ @~ q~?
5.
<H+, TTD+ |Psd+K @~?
$ #jT+&.
\Te sKqT ^, <| +~ |Psd+K\qT >T]+#+&.
`5,4,`7,`8,`2,9,5,`6,2
nud+ ` 6.1
1.
(
(
)
)
6e s> ` >D+
75
(
iv) 00 d+{>& c> e< sT |Tu$dT+~.
(
v) mesdT Ks+| qe] H\ d>T c> 00C H 36 &^\T e (
vi) +sZ$T deTT<eT{ 500 MT. ~>Teq \<T
(
vii) &]*+> p H\ d>T c> 00C H 190C e
(
viii) qe] H\ $XK|+ d>T n\ c> 180C
(
@yH <T sTD|Psd+K\qT sjT+&.
@yH <T <q|Psd+K\qT sjT+&.
-1, 5
~>Te |Psd+K\qT d+UsK| >T]+#+&. -4, 3, 2, 0,
2.
3.
4.
5.
6.5
(
(
(
(
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
|Psd+K\ eT+
-3
-2
-1
d+UsKqT { 4 > 2 n+f 4 d+K 2 &y|q \<T. 2 > 0 n+f 2 d+K, dTq
&y|q qT. n> 0 nH~ `3 & |q \<T. n+<T# 0> `3. B { d+UsK| &y|
be=\B d+K$\Te |sT>T q~ <! n<$<+> m&eTy| be =\B >TZTq< u$+#e#T.
n+<T# -3 < -2, -2 < -1, -1 < 0 eT]jTT 0 < 1, 1 < 2, 2 < 3 yjTe#T.
76
|Ps d+K\T
$ #jT+&
| ne>Vq <s+> +~ U\qT '< ' < ' > ' >TsT\ U\T |P]+#+&.
0.........`1
`3............`2
5........6
`4...........0
nud+ ` 6.2
1.
2.
+<e&q |Psd+K\ eT< ' > ' < ' < ' >TsT\qT+ b\+&.
i) `1 ....... 0
ii) `3 .......... `7
iv) 0 ....... `5
3.
iii) 1, 3, `6
4.
ii) `1, 3, 0
iv) `5 < 8
vi) `1 < `8
ii) `5 eT]jTT 0
iii) `6 eT]jTT `8
iv) 0 eT]jTT `3
5.
6e s> ` >D+
77
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
6.6
&T+<+
|+ #|q $<+> 10 L &+ eT\qT d]+#+&.
eT\qT |y|, +<y|\T> s+>Tyd |y|eT (G1) >q +~
y| eT (`1) >q >T]+#+&. |~ eT\qT *| k] yjT eT
dVT #|. eT\T +< |&>H, (G1) eT]jTT (`1) \T> +& \qT =\+#eTq+&.
$T*q eT\qT +#+&. <VsD 4 \T @s&>, $T*q eT\qT +#+&. <VsD 4
\T @s&>, $T*q s+&T eT\T |y| +f dVT (G2) bsTT+T eqT .
MT ]sT
d+UsK\qT |]o*+#s?
78
|Ps d+K\T
-4
MT dVT ]sT
i)
(-3) + (+2)
ii)
(+4) + (-2)
$<+> #jT&+ e\q d+UsK neds+ +&H <s dT\u+> d+\q+ #jT>\sT.
$ #jT+&.
+~ y $\Te\T qT>=q+&
i) `7 G 8 ii) `3 G 5
iii) `3`2
iv) G7`10
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
-6
-5
-3
-4
-3
-2
-1
-4
d+UsK| yTT<{ eTq+ dTq qT+& 4 kH\T m&eT y (`4), n& qT+& 3 kH\T eTs
m&eTy| y (`7) #s+. n+<T# (`4) G (`3) R (`7) n>TqT.
6e s> ` >D+
79
3.
(G6) eT]jTT (`2) \qT \T|<+. d+UsK| yTT< eTq+ dTq qT+& &y| 6kH\T
y[, n& qT+& 2 kH\T m&eTy| y 4 e< #s+. +6
-7
4.
-6
-5
-4
-3
-2
-1
-2
n+<T# (G6) G (`2) R (G4) n>TqT.
(`5) eT]jT (G3) qT \T|<+. d+UsK| yTT<{ 0 qT+& 5kH\T m&eTy| y (`5)
#s+. n&qT+& 3kH\T &y| y (G3) eTq+ `2 #s+.
n+<T# (`5) G (G3) R `2
+3
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
-5
5.
dT 3 `3qT *|+~. yTT< dTq qT+& &y| 3 kH\T (G3) y[+~. n& qT+&
m&eTy| 3kH\T (`3) y[+~. yT m& #]qT u$+#*?
+3
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
-3
|Ps d+K\T
+~y{ |]o*+#+&.
i)
3G2R5
8G16R24
20G6R26
30G22R52
9G10R19
20G14R34
`4`6 R (`4) G (`6) R `10 `8`12 R (`8) G (`12) R `20 `3`9 R (`3) G (`9) R `12
@$T >eT+#sT? s+&T TTD|Psd+K\ yTT+ eTs= TTD|Psd+K n>TqT.
iii)
`11G16 R 5
`12G12 R 0
nud+ ` 6.3
1.
2.
3.
6e s> ` >D+
81
4.
d]+#+&.
i) (`6) G (`10) G 5 G 17
-6
-5
-4
-3
-2
-1
-2
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
10 11
|Ps d+K\T
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
(-7)
6e s> ` >D+
83
nud+ ` 6.4
1.
2.
3.
4.
qT>=q+&
i) 40`(22)
ii) 84`98
iii) (`16)G(`17)
iv) (`20) ` (13)
v) 38 ` (`6)
vi) (`17) ` (`36)
+~ U\qT >, < < R >TsT\ +|+&.
i) (`4) G (`5) ............. (`5)`(`4)
ii) (`16) ` (`23) ........... (`6) G (`12)
iii) 44 ` (`10) ........... 47 G (`3)
iv) (`21) G (`22) ............ (`22) G (`21)
+~ U\qT |P]+#+&.
i) (`13) G .......... R 0
ii) (`16) G 16 R ................
iii) (`5) G .......... R `14
iv) .......... `16 R `22
d]+#+&.
i) (`6) ` (5) ` (G2)
ii) (`12) G 42 ` 7 ` 2
iii) (`3) G (`6) G (`24)
iv) 40 ` (`50) ` 2
eTq+ HsTq$
1.
2.
ybs+ qw+, dTq &^\ H e c>, |Ps\T, deTT< eT+q ~>Teq e+{
n+X\ d+K\T> \T|q|&T TTD|Psd+K\T y&T<+.
<q|Psd+K\T{1, 2, 3,..} TTD|Psd+K\T {`1, `2, `3,...} eT]jTT dTqqT |Psd+K\T
n+<TsT. |Psd+K\ d$T 'I' < 'Z' ns+ dksT.
Z = {..., -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ...}
3.
4.
5.
6.
7.
|Ps d+K\T
n<jTeTT ` 7
|]#jT+
7.2
_qeTT
_qeTT nq> yTTeTT =+u>+ deTV+ =.
5
12
\y eT]jTT 15 Vs \|+&.
|jT+#+&.
1.
+~ y{ |s|+ d+#+&.
i.
3
4
ii.
2
8
iii.
1
3
iv.
FRACTIONS AND DECIMALS
5
8
6e s> ` >D+
85
2.
(i)
(ii)
(iii)
2.
1
4
n|eT _H\T :
_q+ Vs+ H \e+ me> +f < n|eT _q+ n+{sT.
3 5 7 8
, , ,
2 2 3 2
yTT<\>Tq$ B
<VsD\T.
_H\ VseTT, \eeTT H my, < d]#&+&. @yH <T n|eT _H\qT yjT+&.
sT n|eT _H\qT |s|+ m dksT?
<VsD #<+.
B |r eeTT yTT ddT+~. eTqq s+&T
yTT\ |r yTTeTT s+&T deq u>\T #jT&sTT. @s&q
4 deq u>\ yTT+ eT&T deq u>\T w& #jT&HsTT.
eq B
3
2
86
(ii)
2.
(iii)
7.2.2
$TXeT _H\T
5
2
1
)
2
= u>eTT
1
.
2
B 2
1
2
deqeTT.
5
3
1
3
1
3
eT&T
1
3
\T yTTeTT neT+~. (3 I
eq
5
3
R1G
2
3
R1
5
3
2
3
1
3
1
)
3
1
3
1
3
1
3
R (5I )
R 1. $T*q s+&T
1
3
\T *|
2
3
n>TqT.
n>TqT.
8
,
5
9
,
4
13 17
,
5
3
6e s> ` >D+
87
2.
7
,
2
19
,
3
11
7
,
,
29 13
1
,
7
8
3
7.4
2
,
5
2
,
7
8
,
3
3
,
5
5
,
3
1
,
9
8
7
9
,
5
d+UsK| _H\T
eTqeTT _H\qT L& d+UsK| #|e#TqT.
1
2
eT< e+T+~.
0
1
2
2
1
2
#jT+&. u>
n< $<+>
1 2
3 3
1
2
n, s+&e u>
3
3
eT]jTT
2
2
n #|+&.
1
0
1
3
2
3
3
3
1
3
1 2 3 2
, , ,
5 5 5 2
5
5
1
5
2
5
eT]jTT
3
5
4
5
#jT &+~.]
2
,
3
88
eT&e u>+
3
3
R 1 neT+~.
j T { < T d e q u >\T>
4
3
qT d+UsK| m dkeTT?
4
3
4
3
H\T>T
1
3
1
3
1
3
eu>+ y*.
4
3
1
1
=
+
= 1 +
3
3
3
3
9
4
2
4
3
4
1
4
4
5
4
6
4
2
8
4
7
4
3
9
4
1
4
+~ y d+UsK| #|+&.
(i)
2.
7
6
(ii)
5
2
(iii)
+~ d+K\ d+UsK| @$
(i) 1 H eTT+<T e+{sTT?
17
,
8
11
,
4
1
,
3
7
,
9
7
5
(iv)
(ii)
7
,
5
9
6
1, 2\ eT< e+{sTT?
6
,
11
9
,
2
9
5
nud+ ` 7.1
1.
+~ y @$ eT_H\T?
(i)
2.
3
2
(ii)
2
5
(iii)
1
7
(iv)
8
3
(iii)
9
11
(iv)
13
2
+~ y @$ n|eT _H\T?
(i)
2
7
(ii)
7
11
(v)
7
3
6e s> ` >D+
89
3.
(i)
4.
7
3
(iii)
7
2
(iv)
3
5
(ii)
11
2
(iii)
9
4
(iv)
27
4
(iv)
(i)
7.5
2
7
5.
(ii)
2
7
(ii)
2
8
(iii)
10
2
9
7
9
deq _H\T
+< H\T>T _H\T d+#&q $<H #&+&.
1
4
2
8
3
12
3
12
1
4
4
16
1
2
3
4
=
=
=
4
8
12
16
nq> e
1
4
1
4
deq+.
deq _H\T.
7.6
q deq _H\T
2 6 9 12
, ,
,
.
6 9 12 16
_H\ w s|+
1 2 3 4
1
, , ,
, .... yTT<\>T deq _H\
3 6 9 12
3
90
2 7 17 1 3
, ,
, ,
3 3 7 5 11
5 2 16 3
, ,
,
10 4 36 9
yTT<qe w sb\T.
yTT<qe y{ w s|+ e.
|jT+#+&.
1.
w s|+qTq @yH 5 _H\qT yjT+&.
2.
w s|+ @yH 5 _H\qT yjT+&.
3.
+~ _H\qT y{ w s|+ es+&.
7
28
(i)
7.7
(ii)
15
90
11
33
(iii)
(iv)
7
22
5
25
> ykeTT.
dC, $C _H\T
>D | >]w esT\T 25. seTT 5 esT\T e#sTT. B eTq+
n> sE
10
25
eT]jTT s$
21
25
e#sTT.
1 1
,
3 7
2 6
,
4 12
\T $C _H\T. eT]jTT
2 6
,
4 12
\T $C _H\T.
\T deq _H $C_H\T.
nud+ ` 7.2
1.
2 3 4
, ,
7 7 7
(ii)
1 2 4
, ,
9 9 9
2.
3.
+~ y{ dC _H\qT >T]+#+&.
(i)
2 5 1 4
, , ,
3 3 3 6
(ii)
1 3 2 1
, , ,
7 5 5 9
(iii)
(iii)
3 4 7
, ,
7 9 11
7 8 2 7
, , ,
8 7 8 5
+, #]+ sjT+&
deq _H\e, dC _H\T L& njT _H\T e+&e n s| nH&T. MTsT
n @u$ks? MT de<H $esD sTTe+&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
91
7.8
10
10
9
7
nH~
H
10
10
10
9
|<~.
10
n+f 10 deq
u>\ 9 deq u>\T rdTe&+. ~ 10 deq u>\ 7 deq u>\T rdTe&+ H me.
& Vs\T deq+ eq dT\u+> #|>*>eTT.
<VsD
7 9
,
10 10
3 1
,
2 2
3
2
|<~. eTqeTT
7 9 5
, ,
10 10 10
5
,
10
$ #jT+&.
+~ _H+\ >]w eT]jTT w _H\qT >T]+#+&.
1
,
7
3
,
7
2
,
7
1
(iii) ,
3
5
,
3
17
,
3
(i)
7.8.1
5
7
(ii)
1
,
9
13
,
9
11
,
9
5
9
9
3
$C _H\qT b\T
|&T
2
3
eT]jTT
3
5
yTT<{< 2 u>\T, s+&e < 3 u>\T eHsTT. _q+ deq u>\T e+{sTT
ysTysT _H\ deq u>\T ysT ysT> e+{sTT.
Te+{ $C _H\qT b\& yTT<{ y{ dC _H\T> es*. {
eTq+ sT +~ $<+> esTkeTT.
2
2
5 10
=
=
3
3
5 15
3 3
3
9
=
=
5 5
3 15
eq
92
9
10
<
15 15
n+<Te\q
3
2
<
5
3
2
3
eT]jTT
3
5
\qT
7 3
,
9 11
\ @~ |<~?
77
99
3 9 27
=
11 9 99
|<~ n+f
7
9
|<~.
7 3
> .
9 11
M{+{ eTqeTT s +&T _H\ Vs\T deq+ #keTT. Vs\T deqyTq |&T, u>\ |]eD\T
L& deqeTesTT. n|&T eTq+ deq u>\qT b\e#TqT. @ _q+ \e+ deq u>\T
me e+{j n<|< _q+ n \TdT+~.
$ #jT+&.
+~ y @~ q _qeTT?
(i)
2
,
5
3
7
(ii) ,
7
8
7.8.2
5
4
(iii)
3
,
11
1
2
(iv)
5
,
6
2
3
eTq+ d+K\qT m&eTqT+& & eT+> $\Te |sT>T e+&T ykeTT. BH eTq+
sVD eT+ n+{sT.
<VsD 1, 3, 7, 8, 12 \T sVD eT+ eHsTT.
n<$<+>
2
,
5
3
,
5
1
,
7
n>
7
,
5
1
,
6
16
5
1
,
5
2 3 7 16
< < <
5 5 5 5
$ #jT+&.
+~ _H+\qT sVD eT+ sjT+&.
(i)
(iii)
1
,
7
2
,
3
13
,
7
11
,
7
1
,
2
5
,
6
5
,
7
7
12
15
(ii)
7
2
,
3
(iv)
1
,
5
5
,
6
1
,
2
3
,
9
1
,
8
1
,
3
24
18
1
12
eTqeTT sT d+K\qT m&eTqT+& & eT+> $\Te >TZ e+&T yd < nesVD
eT+ n+{sT.
<VsD 100, 85, 83, 74, 61 \T nesVD eT+ eHsTT.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
93
n>
11
,
2
1
,
4
7
,
2
5
,
2
1
,
5
1
,
6
3
,
2
1
7
1
2
MT dVT\ #]+#+&.
$ #jT+&.
+~ y nesVD eT+ yjT+&.
1
,
9
13
,
9
11
,
9
1
(iii) ,
5
9
,
5
3
,
5
(i)
15
,
9
3
9
9
5
(ii)
1
,
6
2
,
3
3
,
9
5
6
(iv)
1
,
6
2
,
3
3
,
9
5
6
1.
1
1
1
+
=
4
4
2
2.
1
1
2
+
= =1
2
2
2
$ #jT+&.
+~ y{ d]+#+&.
i.
7.9.1
1 5
+
4 4
ii.
1 2
+
3 3
iii.
1 2 3
+ +
7 7 7
iv.
13 5
+
6 6
$C _H\ d+\qeTT
+~ < #&+&.
1
1
+ =?
2
3
sTT& eTq+ \y\qT \|eTT. m+<Te\q? eT] eTq+ @+ #j*? sTTTe+{ _H\qT
\|& yTT< y{ VseTT *q deq _H\T> es*.
1 1 3 3
= =
2 2 3 6
eq
94
1 1 3 2 5
+ = + =
2 3 6 6 6
1 1 2 2
= =
3 3 2 6
s+&T |{\ u>\T deq+ <T. d+\q+ #j\+f eTq deq u>\T y*.
eq yTT<{ < eT]eT&T n&T u>\T> $ukeTT.
n|&T eTq
3
6
edT+~.
2
6
e edT+~.
5
6
edT+~.
qT |]>D+#+&.
5 10
=
3 6
n ykeTT. eq
1 5 1 10 11
+ = + =
6 3 6 6
6
$ #jT+&
+~ _H\qT L&+&.
(i)
1 1
+
2 5
7.9.2
(ii)
1 3 7
+ +
2 2 2
(iii)
1 2 5
+ +
3 6 6
(iv)
1 7
+
3 5
1
3
2
3
y{ n|eT _H\T
8
3
eT]jTT
5
3
& eTq+ |Ps+ u>\qT, _q u>\qT $&$&> d+\q+ #keTT. eTs\ s+&+{
d+\q+ #jT> eTq
3 +
3
=
3
3G1 R 4 edT+~
6e s> ` >D+
95
|&T eTq+
1e |< :
1
1
2 , 3
8
6
1
1
2 +3
8
6
1 1
= 2 +3+ +
8 6
= 5+
1 6 1 8
+
8 6 6 8
= 5+
6
8
+
48 48
= 5+
14
7
7
= 5+ =5
48
24
24
17 19
+
8 6
edT+~.
17 17 6 102
=
=
8
8 6 48
19
19 8 152
=
=
6
6 8 48
eT&T
1
7
3
7
1
7
e u>\qT+& rdyjT>
4 3
4-3 1
=
=
7 7
7
7
qT+&
2
9
rdyjT+&.
3 2
10 9
n|&T
96
27 20 27 20 7
=
=
90 90
90
90
2 2 10 20
=
=
9 9 10 90
edT+~.
1
7
e u>+ $T>T\TT+~.
$ #jT+&.
1.
(i)
2..
(ii)
7 2
+
10 10
(iii)
3 2
+
4 6
(i)
qT+
2
7
(ii)
2
5
qT+
1
9
nud+ ` 7. 3
1.
#je b+\qT _H\T> d+#+&. _H\ eT< '<', '=', '>' \ d]jTq >TsT\qT
|jd y{ sVD < nesVD eT+ sjT+&.
i)
ii)
2.
3.
2 4 8
, ,
6 6 6
eT]jTT
6
6
+< q |{\qT |]o*+ +< e&q deTd\ |r _H\ eT< '<' < '>', '='
>TsT\ d]jTq < e+#+&.
0
1
1
1
0
2
2
2
0
3
3
3
0
4
4
4
0
5
5
5
0
6
6
6
6e s> ` >D+
97
4.
5.
i)
1
6
1
3
ii)
3
4
2
6
iv)
6
6
3
3
v)
5
6
5
5
2
3
iii)
2
4
1
2
1
5
ii)
2
4
3
6
iii)
3
5
2
3
iv)
3
4
2
8
v)
3
5
6
5
vi)
7
9
3
9
5
9
nH~
4
5
iii)
4
5
nH~
16
20
deqe?
9
16
ii)
deqe?
iv)
1
15
nH~
nH~
4
30
5
9
deqe?
deqe?
6.
7.
8.
98
2
5
.....
ii)
.....
iii)
.....
d]+#+&.
i)
1
1
+
18 18
ii)
8
3
+
15 15
iii)
7
5
7
7
iv)
1
21
+
22
22
v)
12
7
15
15
vi)
5
3
+
8 8
vii)
2
3
1 1 =
3
3
viii)
1
0
+
4
4
ix)
3-
12
5
e+T
9.
i)
iii)
3
10
3
5
=
21
21
ii)
3
3
=
3
6
iv)
2
3
5
12
=
27
27
1
3
e+T >&
5
7
_H yjT+&.
12.
7
8
1
4
13. bsX\ esD #T q& se& sDT 2 5 $Tc\ \+ |&TT+~. n<| #jT&
d>
7
4
7.11 <X+X\T
10
11
12
13
14
15
10
11
12
13
14
15
6e s> ` >D+
99
2
2
u>eTT = 4 d+.MT.
10
10
1
1
1
1
1
1
1
1
8
+
+
+
+
+
+
+
=
10 10 10 10 10 10 10 10 10
10
11
12
d+.MT.
13
14
15
= 1 $T.MT. =
1
10
100
100
10
-1
|u>eTT 10 d+.MT. ($T.MT. qT d+.MT.\ yjT>) B eTq+ <X+X _+<Te &# y| ykeTT.
qT <X+X _+<Te & #y| yTT<{ kq+ $\Te
100
1
10
100
10
1
= 10 = 1
10
10
10
5
10
5
= 0.5.
10
|jT+#+&.
i)
ii)
iii)
0.9
+~ |{qT +|+&.
|<T\T (10)
T (1)
+~ |{qT +|+&.
<X+X
|Ps+
d+K
u>eTT
<X+X
u>+
<X+X d+K.
<X+X u>+
$\Te
|<\ yjT>
8.5
14.7
23.0
5.4
vi)
MTsT =*q~
d+.MT eT]jTT
$T.MT
b&e d+.MT\
b&e <X+X\
sUK+&eTT HM
sUK+&eTT PM
sUK+&eTT CM
MT. ssT
dT<eTT
MT # #|&T y\T
100 u> d+#\+f eTqeTT <X+X _+<Te & #y| s+&T kH\ es sj*.
5
<VsD
= .05 nq> 10eu>+
qT+& &#y| y> e+<e u>+
kq$\Te
100
10
100
edT+~.
1 MTsT 100 d+.MT +{sTT. eTqeTT 5 d+.MT \qT MTs yj\+f 0.05 MT n
ykeTT. n> 25 d+.MT \qT yj\+f < MTsYjTT 100 e u>\ yj\+f n~ 0.25
nq>
20
5
25
+
=
= 0.25
100 100 100
n<$<+ > 100|d \ T R 1sbsTT n eTq \TdT. eT] 10 |d \ T n+f sbsTT mHe+T?
1|k n+f sbjT mqe e+T?
475 |d\T n+f m sbjT\T?
75
3.
102
2050 |d\T R
nudeTT ` 7. 4
1.
2.
3.
U\qT |P]+#+&.
i)
0.8 jTT _q s|eTT .........................................
ii)
15.9 |Ps+ u>eTT .........................................
iii)
171.9 10e u>+ kq+ n+ .........................................
iv)
9.8 8 kq $\Te .........................................
v)
<X+X d+K |Ps+ u> eT]jTT <X+X u> ysT #d _+<TeqT
......................................... n+{sT.
+~ y{ <X+X s|+ sjT+&.
i)
q sy nsTT<T eT]jTT 4 |<e u>\T
ii)
sy eT]jTT s+&T |<e u>\T
iii)
m$T~ eT]jTT 6 |<e u>\T
+~ _H\qT <X+X _+<Te qT|j+ <X+X s|eTT sjT+&.
i)
iv)
vii)
4.
6.
278/1000
iii)
v)
16/1000
6/100
vi)
345/10
34.26
0.50
ii)
v)
8.88
3.03
iii)
vi)
0.91
6.74
+~ y @~ |<< qT>=q+&.
i)
0.2 eT]jTT 0.4
ii)
70.08 eT]jTT 70.7
iii)
6.6 eT]jTT 6.58
iv)
7.4 eT]jTT 7.35
+~ y sVD eT+ e] sjT+&.
i)
7.
ii)
5.
16/100
369/100
907/100
v)
0.76
eT]jTT 0.8
ii)
ii)
T |< e+T
+
0
0
.
.
4
7
3
4
7
0.39 + 0.26
ii)
0.8 + 0.07
iv)
3.44 + 1.58
0
0
1
.
.
.
3
5
9
.
.
.
6
4
0
3.64
+ 5.40
9.04
104
4
4
2
1
.
.
8
2
5
3
4
2
.
.
5
8
0
9
nudeTT ` 7.5
1.
2.
3.
4.
(iv)
2.3 + 18.94
(iii)
9.85 + 0.61
n_w 5 .MT. 28 MT. dTqT, 2 .MT. 265 MT. sTqT, $T*q 1 .MT. 30 MT. <s
q& |jD+ #k&T. nsTTq nqT |jD+ #dq yTT+ <syT+?
leT y+s+ q |<esTT =s 6.25 MTs qT, qesTT =s 5.75 MTs qT
=q~. nsTTq leT y+s+ q |\\ =s yTT+ m+ b&e >\ qT =q~?
\+>D |uT+ y]# |+|D
eTq+ HsTq$
1.
i)
_q+ n+f yTT+ =+ u> d+#&+. yTT+ nH~ edTe < = n+{
edTe\ deTV+ e#TqT.
= +q u>\qT _q s|+ sd d+<s+ yTT< n u>\T deqeT
s]+#Ty*.
ii)
2.
3.
4.
5.
6.
7.
5
7
8.
1
e
10
u>eTT.
100
9.
10.
11.
12.
13.
106
>
kq+
1
10
u>+ e+T+~. n> 100e u>+ qT+& sTT+ & y| y[q|&T, 100e
u>+
1
10
e e+T
100
n<jTeTT ` 8
<+X sVD
8.1
|]#jT+
2
2
3
yTs
2
2
3
Y
3
3
3
nsyT
3
2
3
FM s&j
>s+{ \eTT
1 d+eseTT
3 H\\T
6 H\\T
|{ m+<T jsT #j\ d] yT Hq>] |++~. < jTq HqT
yTTu bH =H\qT=HqT <! H neds\ @ bH d]bT+<, @jT bH\ @jT ks\T
Hj b\Ty\+f |{ s|+ $es\T sdT=+f d]>Z s+sTT+#T>\eTT n de<q
$T#&T. d] bjT+ m+q+~.
= d+<seTT\ d]jTq sjT+ rdT=qT $es\qT d]+#&+, $es\qT eT|s#&+
m+ neds+.
sjT+ rdT=qT dVjT|&T d+U $esD de#seTTqT <+X+ n+{eTT.
| <VsD\ ss\ yTTu bqT\ jTT <s\T, eT]jTT s \D\jTT $es\qT
n+{ *| <+X+ n+{+. < $<yTq ss\ <+X\qT MTsT J$+ >eT+#>\sT.
<+XeTT $$< d+<seTT\ mT |j>|&TT+< eTs= <VsD <s >eT<+.
b<s\T jsT#d s>seTT jTT jTe eT T\ neT\qT |+#T @
=\ b<s\T m nedseTTqy \TdT=qT ds sV+#&T. 500 eT+~ nedseTT\qT
d]+ $<+> |{ jsT #k&T.
b<s =\
7
8
9
10
11
yTT+
e\dq d+K 42
126
278
44
10
500
| <+X #d yTHsY @jT =\\T >\ b<s\T me, @ =\\T >\ b<s\T e>
jsT#j\H sjT+ #jT>\&T.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
107
8.2
8.3
<+X eedsD
108
>Dq V\T
T+eTTa\ d+K
2
3
4
5
6
19
23
5
<+X sVD
>Dq V\T
T+u\ d+K.
19
23
T+u\ d+K.
19
23
>Dq V\T
T+u\ d+K.
19
23
>Dq V\T
T+u\ d+K.
19
23
6e s> ` >D+
109
ii)
iii)
iv)
10
nudeTT 8.1
1.
HD\ d+K
ju |d\T
sbsTT
s+&T sbjT\T
<T sbjT\T
>Dq V\T |j+ <+X bq'|q $uq |{ sjT+&.
110
<+X sVD
2.
25 eT+~ $<sT\ weTsTTq s+>T\T esTd> Tq$ \+, msT|, |#, \T|, \+,
|#, \T|, msT|, H]+, |#, \+, \T|, \eTT, H]+, \+, \+ \T|,
msT|, \T|, \T|, msT|, |#, \+, \+, \T|. >Dq V\qT |j+ bq'|q
$uqeTTqT jsT#jT+&. n e eT+~ weTsTTq s+>T@~?
3.
ksw<+ | TV #H ysT SMS b sVd +~ y < zT yjTeT
]+~. A |P] w<eTT
B b w<eTT
C neT\T =qk+#*.
#H ysT yTT<{ >+ n+<T=q SMS \T $<+> q$.
A
A
A
C
A
A
A
B
B
C
A
B
C
C
B
B
A
B
B
A
B
A
C
A
B
A
C
A
C
C
A
A
A
B
A
A
A
A
C
C
{&T<+ :
bqT rdT=, <=]+, d+KqT sdT+&. 40 ksT bqT <=]+ d+K\qT
sdT+&. d+K\qT bq'|q $uq |{qT jsT #jT+&.
8.4
<+XeTTqT d+#T
6e s> ` >D+
111
i)
<+X sVD
&
fsTT{
u&+H
{
> d+K
iii)
= 2 {sT
{s d+K
A
B
C
D
E
i)
ii)
iii)
iv)
k<q :
i)
B, E >eTeTT\
ii)
iii)
iv)
6e s> ` >D+
113
nudeTT ` 8.2
1.
<+X sVD
5.
+~ |X\ yT*e+&.
i)
+| A jTT TV \T m neTT&T bsTTq$?
ii)
iii)
iv)
6.
@ +| TV \| |\ me yE \<T?
@ +| TV \T 15 neTT&T bsTTq$?
@ +| TV \ neT\T deTT> q$?
= 1000 sbjT\T
syTwt
$dt
y+{
~Hwt
dH
| | eTT qT+& +~ |X\ yT*e+&.
i)
iii)
iv)
ii)
bC |
$$< ~q |\T, |d\ $$< | \qT d]+#+&. y{ #~$, MT
$TT\ #]+, MT n_bjTeTT\qT \|+&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
115
8.4.2 MT sU eTT
wt q yd b+eTT 275 eT+~ |\ jTT $<s\ $es\T d]+ $uq |{ jsT
#k&T.
$<ksTT
b<$T $<
d+& $<
+&jT{
&^ ksTT
|. ksTT
|\ d+K
109
72
56
31
7
b<$ T
$<
d+&
$<
+&jT {
&^
ksTT
|.
ksTT
sD kbqeTT\T
ii)
iii)
116
<+X sVD
8
7
e\ d+K
i)
6
5
4
3
2
1
0
sT\T
ybs+
|y
T
<>T\T
|uT
<>T\T
] \T
x e
iv)
v)
sD kbqeTT\T
i)
ii)
iii)
iv)
v)
|uT
<>T\T
|yT
<>T\T
ybsT\T
s T \T
0
4
5
e\ d +K
nudeTT ` 8.3
1.
6e s> ` >D+
117
2.
bC |
1.
2.
eTq+ HsTq$
1.
2.
3.
4.
<+X sVD
n<jTeTT ` 9
;>D |]#jT +
9.1
|]#jT+
9.2
9.2.1 neT] ` 1
|MDY eT]jTT eT[ eTw s+ >\ eTTU\qT |{\ #|qT>
jsT#dTHsT. ysT #|+#& q\uT _\T y&sT. eT[ 2 uT
_\T rdT= eTTU jsT#d+~. |MDY L& 2 uT _\T rdT= eTTU
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
119
.......
y*q uT _\T
........
neT] m @s&+~!
2I1
2I2
2I3
..........
9.2.2 neT] ` 2
uT+ @ssT#T 3 nZ|\\T neds+.
s +&T uT C\T @ssT#T 6 nZ| \\T neds+ uT C\T @ss#T y*q
nZ|\\ d+KqT +~ |{ #<+.
120
;>D |]#jT+
.......
.......
9.2.3 neT] 3
#Tsd+ @ssT#T 4 nZ|\\T neds+
#Tsk\ d+K
....
12
....
4I1
4I2
4I3
....
n+<T# y*q nZ|\\ d+K R #Tsk\ d+K 4 sT. (4I #Tsk\ d+K)
9.3
#ss
eTs\ k] 1e neT] |]o*<+
eTTU\d+K
.......
y*q u d+K
.......
2I1
2I2
2I3
......
6e s> ` >D+
121
B dT\u+>, d+> yjT& eTq kss+ eTTU\d+KqT 'm' >, rdT+f e*q
uT _\ d+K R 2 I m B dT\u+> '2m' n yjTe#T.
2m
2.
'H'
d+ sjT+&.
122
;>D |]#jT+
'L' ns+
9.4
eT] neT]\T
+~ nZ|\\ neT] |]o*+#+&.
neT]`1
neT]`2
neT]`3
neT]`4
neT]`1
neT]`2
neT]`3
neT]`4
(i)
6e s> ` >D+
123
< 2 : VeT, e<$ <sT n#. e<$, VeTH 3 d+es\T q~. e<$ ejTdTqT VeT
ejTdT b* d+ sjT+&.
k<q : e<$, VeTH 3d+es\T q~ n e&+~.
VeT ejTdT 10 d+es\T nsTT e<$ ejTdT 10`3 R 7 d+es\T
VeT ejTdT 16 d+es\T nsTT e<$ ejTdT 16`3 R 13 d+
VeT ejTdT K+> *jTq|&T, @ ejTdTqT rdTqq, e<$ ejTdT \TdTy*.
VeT ejTdT 'p' d+es\T nsTT e<$ ejTdT "p-3" d+es\T n>TqT. # 'p' nH~
#ss <VsD. B 1, 2, 3, ... e+{ $\Te\T k+.
BqT+& 'p' = 10 nsTTq p - 3 = 7 eT]jTT p = 16 nsTTq p - 3 = 13 n \TdT+~.
nud+ 9.1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
...........
_)
...........
124
3x+2
........
5a-1
;>D |]#jT+
........
6
........
........
........
........
9
8
........
........
11.
+~ neT] |]o*+#+&.
neT]`1
i)
ii)
9.5
neT]`2
neT]`3
neT]`4
neT]`5
#ssX\ ded+
........................
...................
.........................
....................
..........................
.....................
1
e
3
6e s> ` >D+
125
<VsD 3 :
k<q :
(i) sE e< deT e< q &T s {+ | &T +~ < deT e< q &T s {+ | &T sE e< +~.
(ii) ~|t e< +f H e< 7 >\T me> HsTT.
<VsD 4 : eTHC &T $H\ H, ysTXq> $H\qT 5 me> H{&T. nsTTq ysTXq>
$H\T m?
k<q : H{q &T $H\T R m nqT=qTeTT
n+<T# H{q ysTXq> $H\ d+K R m + 5 n>TqT.
nud+ ` 9.2
1.
+~ y\ q dek\T sjT+&.
(i)
'q' nH d+KqT 5 >TDdTq~.
(ii)
'y' nH~ 4 # u+|&TTq~.
(iii)
p,q d+K\ \+ 4ee+T
(iv)
'z' jTT eT&T sd+K 5 \T|&+~.
(v)
'n' 9 s d+K 10 \|&+~.
(vi)
y jTT s{+| d+KqT+& 16 rdyjT&+~.
(vii)
10 # y qT >TD+ \u 'x' \T|&+~.
+~ dek\ d]|&T s+&T y\T sjT+&.
2.
(i) y - 11
(ii) 10a
(iii)
x
5
(iv) 3m + 11
(v) 2y - 5
|sY e< 'p' d+K >\ +T\T \e. &$& e< |sY H n<syTq +T\T eT&T sT \e.
B ded+> sjT+&.
^ e< q |d\ H de< 3 |d\T me> HsTT. d e< >\ |d\T m? (^
e< +& |d\ d+KqT @<H #ss >T]+#T)
yT | esTd 5 >TsT d\T HsT. yTT+ yT bZq d\ d+K
\TdTe& d+ qT>=qTeTT. (esTd\ d+KqT 'n' nH #ss >T]+#T)
3.
4.
5.
9.6
#Tsd #TT=\
@<H uVQuT jTT #TT=\ n+f, VQuT n uTC\ yTT+ b&e n \TdT.
#Tsd+ 4 uTC\ b&e\T deq+ eq,
#Tsd #TT=\ R #Tsd uTC\ b&e\ yTT+ (uT+GuT+GuT+GuT+)
R 4 I uT+ b&e R 4 I s R 4s
# #Tsd #TT=\ 4s nsTTq~. 's' jTT $\Te\T 1, 2, 3, ... rdT+f y*q #Tsd
#TT=\ edT+~. # 's' #ss $\Te esT +T+~. B $\Te ds+ <T. #ss L&q
ded+ e\q eTq+ d\qT dT\u+> >TsT+#Te#TqT. eTq+ #Tsd #TT=\ jTeT+ sX+.
deTuVQ uT+ #TT=\ jTeT+ @eTeT+~?
126
;>D |]#jT+
|jT+#+&.
1.
2.
3.
9.7
n+>D+ d++~+q d+
9.8
keq dMTsD\T
6e s> ` >D+
127
;>D |]#jT+
x=1
nsTT 2x + 5 = 2 1 + 5 = 7 n>TqT.
x = 2 nsTT 2x + 5 = 2 2 + 5 = 9 n>TqT.
x = 3 nsTT 2x + 5 = 2 3 + 5 = 11 n>TqT. 1, 2, 3, ... $\Te\qT x <T\T> sd
2x + 5 jTT $\TeqT d]#&& ||D n+{+. $<+> x jTT $$< $\Te\T 2x + 5 = 27
dMTsD+ ||+, LHS eT]jTT RHS \qT |]o*<+.
||+q $\Te
LHS $\Te
RHS $\Te
LHS, RHS \T
x
2xG5
27
deqyTH?
x=1
2I1G5 R 7
27
deq+ <T.
x=2
2I2G5 R 9
27
deq+ <T.
x=3
2I3G5 R 11
27
deq+ <T.
x=4
2I4G5 R 13
27
deq+ <T.
x=5
2I5G5 R 15
27
deq+ <T.
x=6
2I6G5 R 17
27
deq+ <T.
x=7
2I7G5 R 19
27
deq+ <T.
x=8
2I8G5 R 21
27
deq+ <T.
x=9
2I9G5 R 23
27
deq+ <T.
x = 10
2I10G5 R 25
27
deq+ <T.
x = 11
2I11G5 R 27
27
deq+
x = 12
2I12G5 R 29
27
deq+ <T.
| |{qT |]o*d x = 11 $\TeqT ||+#Tq|&T L.H.S. eT]jTT R.H.S. \T deq+
nsTTq$. n+<T# x = 11 nH $\TeqT 2x +5 = 27 dMTsD k<q n+{sT.
@ #ss $\Te dMTsD+ L.H.S. eT]jTT R.H.S. \T deq+ n>TH < dMTsD
k<q n+<TsT. BH dMTsD eT\+ n L& n+<TsT. |&T MT <$T dVT ejTdTqT w
m #b& nsyTe+T+~. >D+ qq kyT\T, |, J$ deTd\ k<q\ Xe+yTq
|sDyTq ;>D |j+ dT\u+> k~+#e#T.
< : 3m = 15 nH dMTsD |]o*<+.
'm' nH #ss jTT @ $\Te dMTsD+ L.H.S. eT]jTT R.H.S. \T deqyTHj #<+.
||+q
LHS $\Te
RHS $\Te
LHS eT]jTT
3 (m)
(15)
RHS deqyTH?
$\Te (m)
m=1
3I1 R 3
15
deq+ <T.
m=2
3I2 R 6
15
deq+ <T.
m=3
3I3 R 9
15
deq+ <T.
m=4
3I4 R 12
15
deq+ <T
m=5
3I5 R 15
15
deq+
m=6
3I6 R 18
15
deq+ <T.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
129
nud+ ` 9.3
1.
2.
3.
ii) l + 5 > 9
vi) 3x +5 > 13
iv) 5 + m = -6
viii) 2x - 5 = 3
ix) 7y + 1 < 22
x) -3z + 6 = 12
xi) 2x - 3y = 3
xii) z2 = 4
ii) 4y = 12
iii) 2z + 3 = 7
v) 4 = x - 2
vi) 2a - 3 = -5
iv) 3p = 24
ii) y - 2 = 7
v) 6n = 30
vi) 3z = 27
iii) a- 2 = 6
iv) 5p = 15
eTq+ HsTq$
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
130
;>D |]#jT+
n<jTeTT ` 10
10.2 #TT=\
1.
2.
+~ d+<s\qT |]o*<+.
nusTT |eTT #|q $<+> esu| |sT>TTH&T. n&T A qT+ bs+_+
] A e< eq|&T |sT > + |yd H & nqT=+<+. d+<s e TT nusTT |sT > q
yTT+ <seTTH e+ jTT #TT=\ n+{+.
|jT+#+&
#TT=\ nH ueqqT |j+# d+<s\qT ~+{ |s=qTeTT
#TT=\qT += $<+> |]o*<+.
+~ |{\qT |]o*+#+&.
B
E
D
D
C
C
A
C
B
$ #jT+&
= .......... MT
#TT=\
= AB + .......... + ..........
100 MT.
MT.
120
E
60 MT.
45
40 MT.
80 M
T.
ii)
40 MT.
10 MT.
10 MT.
i)
MT.
= .......... MT
90 MT.
sUK+&\# @s&q d+e |eTT jTT #TT=\qT qT>=qT < uTC\ b&e\ yTT+
qT>=qe.
= AB + BC + CD + DA
= 130 MT. + 90 MT. + 130 MT. + 90 MT. = 440 MT.
<VsD 2 :
k<q :
90 MT.
130 MT.
90 MT.
130 MT.
IJ = DC = 3 MT. EF = HG = 2 MT.
AB = LK = 4 MT.
AL
FG = KJ = CB = 1 MT.
= BC + DE + FG + HI + JK
L
I
#TT=\
E
2 MT
#TT=\\T eT]jTT yX \T
H 2 MT G
= AB + BC + CD + DE + EF + FG + GH + HI + IJ + JK + KL + LA
1 MT
2 MT
4 MT
D
A
F
3 MT
C
B
|jT+#+&
1.
2.
3.
+~ y #TT=\\T qT>=q+&?
fT | u>eTT jTT =\\T esTd> 30 d+.MT 15 d+.MT 30 d+.MT 15
d+.MT nsTTq < | u>eTT jTT #TT=\ m+?
\ fT yTT<{| jTT =\\T =\e+&? B #TT=\ m+?
100MT. 70 MT. =\\T>\ Bs#Tsks bsT #T r>qT k] #T{*. 1 MT. r>
K<T ` 20\ #=|q njT yTT+ KsT m+.
15 d+.MT.
10 d+.MT.
10 d+.MT.
15 d+.MT.
= AB + BC + CD + DA
= AB + BC + AB + BC
= 2 AB + 2 BC
= 2 (AB + BC)
= 2 (15 d+.MT + 10 d+.MT)
= 2 25 d+.MT
AB = CD, AD = BC
= 50 d+.MT
| #s qT+
Bs#Tsd+ jTT #TT=\ R b&e G y&\T G b&e G y&\T D
Bs#TsdeTT jTT #TT=\ R 2I(b&e G y&\T)
b
Bs#Tsd #TT=\ P = 2 (l + b)
A
# l = b&e b = y&\T P = #TT=\
C
b
|jT+#+&
+~ Bs#Tsk\ #TT=\\qT qT>=qTeTT.
Bs#Tsd+
uTC\ yTT+ qT>=qT
b&e
y&\T
<s #TT=\
20 d+.MT
15 d+.MT
= 20 d+.MT + 15 d+.MT
+ 20 d+.MT + 15 d+.MT
= 70 d+.MT
0.7 MT.
0.3 MT.
22 d+.MT
18 d+.MT
12.5 d+.MT
7.5 d+.MT
\+>D |uT+ y]# |+|D
2 (l + b) qT|j+#T
<s #TT=\
= 2(20 + 15)
= 2 (35)
= 70 d+.MT
<VsD 3 : 36 MT. b&e, 24 MT. y&\T >\ Bs#Tsks b\eTT jTT #TT=\qT qT>=qTeTT?
k<q : b\eTT jTT b&e
l
= 36 MT.
b\eTT jTT y&\T b
= 24 MT.
= 2 (l + b)
b\eTT jTT #TT=\
= 2 (36 + 24) MT.
= 2 60 MT.
= 120 MT.
<VsD 4 : Bs#TsdeTT jTT #TT=\ 76 d+.MT B b&e 26 d+.MT nsTTq y&\T m+?
k<q : Bs#Tsd jTT #TT=\ P = 76 d+.MT
= 26 d+.MT
Bs#Tsd b&e l
2 (b&e G y&\T)
R 76
2 (26 +y&\T)
= 76
= 76 2 = 38
26 + y&\T
y&\T
= 38 - 26 = 12 d+.MT
= 12 d+.MT
<VsD 5 : Bs#Tsks b\+ jTT b&e, y&\T\T esTd> 22.5 MT eT]jTT 14.5 MT. B
#T +# yjTT MTsT ` 6 e+Tq m+ KsT n>TqT?
k<q :
b\eTT jTT b&e l
= 22.5 MT
y&\T b
= 14.5 MT
b\eTT jTT #TT=\ (P) = 2 (l + b)
= 2 (22.5 + 14.5) MT
= 2 37 MT
= 74 MT
MTsT ` 6 e+Tq njT yTT+ KsT
= ` (6 74)
= ` 444
<VsD6 : #TT=\ 32 d+.MT njT $<+> ysTysT b&e\T, y&\T\T >\ Bs#Tsk\qT m+{
^jT>\eTT. (uTC\ b&e\T <q|Ps d+K\T)
k<q : #TT=\ R 32 d+.MT
#TT=\ d>eTT =
32
2
d+.MT = 16 d+.MT
#TT=\\T eT]jTT yX \T
$ #jT+&
1.
2.
3.
10.2.2
T.
4 d
+.M
T.
+.M
4 d
a
sU K+&\# @s&q d+e |{\qT VQuTE\T n+{eTT. VQuT
jTT n uTC\T, n D\T deqyTq < eTVQuT n+{sT.
a
a
deTuVQ uTeTH~ eT&T uTC\T *q eTVQuT
#TsdeTH~ H\T>T uTC\T *q eTVQuT
a
#TsdeTT uTC\ deq+ eq
#Tsd+ jTT #TT=\ R uTeTT G uTeTT G uTeTT G uTeTT
R a+a+a+a
R 4a
R 4 I uTeTT
|&T uT+ 4 d+.MT > >\ deTuVQ uTeTTqT |]o*<+. B jTT #TT=\CqT eTqeTT
qT>=q>\e?
deTuVQ uTeTT jTT #TT=\
= (4 + 4 + 4) d+.MT
A
B
4 d+.MT.
= 3 4 d+.MT = 12 d+.MT
nq> 'a' uT+> >\ @< deTuVQ uT+ jTT #TT=\ 3 a = 3a n ke]+#e#T.
deTuVQ uT+ jTT #TT=\ R 3IuT+ b&e
|jT+#+&
1.
G
Z
(i)
W (iv) X
B
E
P
2.
(ii)
(iii)
$ #jT+&
8 d+.MT. uT+> >\ eT|+#uT jTT #TT=\qT qT>=qTeTT.
<VsD 7 : 250 MT. uT+ >\ #Tsks bsT #T +#yjTT MTsT ` 20 e+Tq m+
KsT n>TqT?
k<q : #Tsks bsT jTT #TT=\ R 4 I uT+ b&e
R 4 250 = 1000 MT
1MT +#yjTT njT KsT
R ` 20
yTT+ njT KsT
R ` 1000 20 = ` 20,000
<VsD 8 : deTuVQ uT+ jTT #TT=\ 54 d+.MT nsTTq < uTeTTqT qT>=qTeTT
k<q : deTuVQ uT+ jTT #TT=\ R 3I uT+ b&e
#TT=\
54 d+.MT.
uT+ b&e =
=
= 18 d+.MT
3
3
<VsD 9 : 24 d+.MT b&e >\ r> +~ es T\qT jsT#dq | |+ jTT
uTC qT>=qTeTT?
i) deTuVQ uTeTT
ii) #TsdeTT
iii) eTw&T
k<q :
i)
deTuVQ uTeTT jTT #TT=\ R 3 I uTeTT b&e
24 d+.MT.
uT+ b&e =
= 8 d+.MT
3
ii)
#TsdeTT 4 uTC\T >\ eTVQuT qT B #TT=\ R 4I uT+ b&e
24 d+.MT.
= 6 d+.MT
4
iii)
eTw&T 6 uTC\T+{sTT. qT B #TT=\ R 6 I uT+b&e
24 d+.MT.
uT+ b&e =
R 4 d+.MT
6
136
#TT=\\T eT]jTT yX \T
nudeTT ` 10.1
1.
+~ s\ #TT=\\qT qT>=q+&?
6 d+.MT.
4 d+.MT.
6 d+.MT.
45
d+
.MT
.
9.
4 d+.MT.
8.
A 2 B
d+.MT.
40 d+.MT.
30 d+.MT.
7.
8 d+.MT.
2.
d+.MT.
6.
I
4 d+.MT. E
J
F
3 2d+.MT. 4 d+.MT. L
D
C
2 d+.MT.C K
D
20 d+.MT.
5.
35
d+.M
T.
55 d+.MT.
4.
3 d+.MT.
L
KD
3.
3 d+.MT.
J E
2
d+.MT.
A 40 d+.MT. B
2.
50 d
+.MT.
d+.
MT.
2
G
d+.MT. G
H
2 d+.MT.
2
F
d+.MT. E
F
2
d+.MT.
D 35
5 d+.MT.
.
+.MT
60 d
30 d+.MT.
24 d+.MT.
24 d+.MT b&e >\ r> b&e, y&\ T\T |Psd + K\T> \ ysT ysT =\\T >\ Bs# T sk\qT
m+{ e #jT>\e.
|P\#+ #T sks+ e+~. B uT + b&e 3.5MT B #T 4 esTd\T &T #Teqq
MTsT &T K<T ` 15 #=|q m+ KsT n>TqT.
60 d+.MT b&e >\ r> +~ es\qT @s]q y uT+ b&eqT qT>=q+&?
i)
deTuVQ uTeTT
ii)
#Tsd+
iii) eTw&T
iv) eT|+#uT
+{ eT]jTT ; |rsp <jTeTT C+> ysT. +{ 80 MT. uT+ >\ #Tsks
bsT #T |sT>T&T. ; 90 MT. b&e, 60 MT. y&\T >\ Bs#Tsks bsT #T
|sT>T+~. <s 3 ksT |sT>q me <seTT |sT>q ysT mesT? m+ <seTT me
|sT > sT .
Bs#TsdeTT jTT b&e < y&\T s+&T sT e+~. B #TT=\ 48 d+.MT nsTTq
Bs#TsdeTT jTT =\\qT qT>=qTeTT?
uTeTT jTT s+&T uTC\T esTd> 12 d+.MT, 14 d+.MT eT]jTT B #TT=\ 36 d+.MT
nsTTq eT&e uTeTTqT qT>=qTeTT?
+~ s\ #TT=\\qT qT>=qTeTT
i)
3 d+.MT 4 d+.MT 5 d+.MT \ uTC\T >\ uT+
ii)
uTeTT 9d+.MT \T> >\ deTuVQ uT+
iii)
s +&T deq uT C\ b&e 8 d+.MT, eT&e uT + b&e 6 d+.MT \T> >*q deT~uVQ
uT+
\+>D |uT+ y]# |+|D
10.3 yX\eTT
+~ d+e |{\qT |]o*<+. e deT\+| =+ |<X $TksTT. M @$
me |<XeTTqT $Tkj e #|>\y? |{\ \qT |]o*+, me |<XeTTqT $T+#
3 ) esT# >T]+#+&?
|{ (3
(a)
(a)
(b)
(a)
(b)
(b)
(a)
(b)
(i)
(ii)
>|t ||sT 1 d+.MTI 1 d+.MT =\\T >\ #Tsk\T+{jT eTq \TdT<! >|t ||sT|
| s + n+#T y+& ^jT+&.
s, 1 d+.MT uT+ >\ #Tsk\# |P]> +|&
m #T sk\T nedse Tj d+KqT s+ jTT yX \+ n+{eT
eTq \TdT.
(ii)
#TT=\\T eT]jTT yX \T
(iii)
(i)
(iv)
(v)
(ii)
(vii)
(vi)
(viii)
(ix)
$ #jT+&
1.
2.
10.3.1
Bs#Tsd yX\eTT
7 d+.MT.
4 d+.MT.
(i)
(ii)
(iii)
# 28qT Bs#TsdeTT jTT yX\eTT. 7qT Bs#TsdeTT jTT b&e, 4qT Bs#TsdeTT
jTT y&\T > >eT+#e#T.
+~ =\\ Bs#Tsk\qT > ||sT (>|t ||sT) | ]+ n~ $T+q >qT
(#Tsk\qT) +#T <s Bs#Tsk\ yX qT>=qTeTT eT]jTT Bs#Tsk\ b&e, y&\T\
\u qT>=qTeTT. |*\ qT+ y$T }V+#>\e.
.d+K b&e
y&\T
#<s\ d+K (yX\+)
b&e I y&\T
Bs #Tsd yX\+
1.
4
3
12
4 3 = 12 #. d+.MT.
2.
3.
#TT=\\T eT]jTT yX \T
4 d+.MT
4 d+.MT
4 d+.MT
4 d+.MT
ii)
6 d+.MT
iii)
2 d+.MT
iv)
8 d+.MT
= f jTT b&e
y&\T
= f jTT yX\eTT
d+.MT
= 12 d+.MT
= 5 d+.MT
= 12 d+.MT. 5 d+.MT
= 60 #.d+.MT
e\dq f d+K
14400
60
= 240 f
120
= 30 d+.MT
4
= (30)2 = 900 #. d+.MT
R b&e I y&\T
= 35 25 = 875 #.
d+.MT
nq> #Tsd yX\eTT, Bs#Tsd yX\+ +f (900 - 875) #. d+.MT = 25 #. d+.MT me.
<VsD 12 : 4 MT. b&e, 68 d+.MT.\ y&\T >\ Bs #TsdeTT jTT yX\eTTqT #. d+.MT.
\ qT>=qTeTT?
k<q : Bs #TsdeTT jTT b&e
R 4 MT. R 400 d+.MT
y&\T
R 68 d+.MT.
Bs#Tsd yX\eTT
R b&e I y&\T
R 400 I 68
R 27,200 #.d+.MT
<VsD 13 : 40 MT. b&e >\ Bs#TsdeTT jTT yX\eTT 1,120 #.MT. nsTTq < y&\TqT
qT>=qTeTT?
k<q : Bs#TsdeTT b&e
R 40 MT.
Bs#Tsd yX\eTT
R 1,120 #.MT
Bs#Tsd yX\eTT
R b&e I y&\T
yX \+ 1120
eq y&\T
=
=
= 28 MT
40
b&e
<VsD 14 : 5 MT. b&e, 4 MT.\ y&\T >\ d\eTT 5 yTT\ b<T\T rjT&HsTT. yTT\
b<T\ 1 MT. uT+ >\ #Tskq $T*q |<X+ jTT yX\eTTqT qT>=qTeTT?
k<q : d\eTT jTT yX\eTT
R b&e I y&\T
R 5 I 4 #.d+.MT
R 20 #.d+.MT
= yTT b<T jTT yX\eTT
R 1 I 1 R 1 #.d+.MT.
5 yTT\ b<T\ jTT yTT+ yX\eTT R 5 #.d+.MT.
$T*q |<XeTT jTT yX\eTT
R 20 ` 5 R 15 #.d+.MT.
142
#TT=\\T eT]jTT yX \T
nudeTT ` 10.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
eTq+ HsTq~.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
i)
ii)
iii)
144
1
2
*| {> +#TeTT.
Bs#Tsd yX\eTT = b&e I y&\T
#Tsd yX\eTT = uTeTT I uTeTT
#TT=\\T >\ Bs#Tsd+, #Tsd+\ #Tsd yX\+ me> e+T+~.
#TT=\\T eT]jTT yX \T
n<jTeTT ` 11
w eT]jTT nqTbeTT
11.1 b<+
J$+ eTq+ sX\qT $$< s\T> b\TkeTT. es{ # yTT<\>T $wj\qT
b\T+{+. = <VsD\qT #<+.
| sE d eT]jTT eT<T sY d
yeTT+<T b\T >TsT. d s+&T #+#\
#sqT | b\ \T|>, eT<TsY
#+# #sqT | b\ *bsT.
me] | b\T jT> +{sTT? sT#&+& eTq+ #|>\e?
Xs< 3 #+#\ #sqT 2
H e< e< q m$T~
zVA! e< H e< |d\T H
me |d\T HsTT.
s {+ | qf
|\ b\ *|+~. eTT>TZ] |
b\ jT<H b\+&?
+~ d+<s |]o*+#+&.
d ] e< 8 H{ | d \T
eT]jTT s$ e< 16 H{|d\T
HsTT.
b\& s$ y{ d+K &\ b*, d] u>Vs+ <s b*+~. s +=
sH m+ me, < m+ e n b\& ee\q+ b\&+ n+{+. n> seTs=
s m sT me < msT e n b\&yT u>Vs+ b\&+ n+{+.
sX\qT ee\q+ b\&+ eT]jTT u>Vs+ b\& d++~+ eT&T d+|Tq\qT
<V]+#+&. eTq+ $T&T eT]jTT NeT b&e\qT b\& y{ b&e\ &qT qTe&+
<s b\&+ k<+<T. 4 < 5 d+.MT. b&e+&
$T&TqT, # =~ $T.MT. b&e+& NeT b&e
b\&+ d]<T. y{ b&e\ & <<| 4 d+.MT.
eyT +T+~. ~ y{eT< |< & qT >T]+|Cj
T <T.
BH NeT yqT eTs= NeTqT neTs&+ <s
mNeT\ b&e $T&T b&e d]bT+< b\e#T.
15 qT+ 20 NeT\ b&e $T&T b&e
deqeTeT+< u$+#e#T.
\+>D |uT+ y]# |+|D
16 2
= =2
8 1
B 2 : 1 n #<TeeTT.
b* esTd e]q, d], s$ e< q |d\ w R
8 1
= =1
16 2
w eT]jTT nqTbeTT
:2
:1
|jT+#+&.
<VsDqT |]o*+ |{qT +|+&.
.d+. yTT<{
T
edTe \s
1. 2 |
2.
3.
11.2
s+&e
b* deTT
T |e#qeTT
edTe \s
6 | yTT<{ T |
d+K, s+&e T
| eT&e
e+T +T+~.
500 >.\ 1000 >.\
s
qTeTT
T wsY T
y\ ` 200 y\ `1000
esTdqT esT
<s b*
1:3
s+&e T
3:1
| d+K,
yTT<{ T
| d+K3 sT
#T b&e 13 MT.
|eTT #T 26d+.MT. > #|&q~.
|+ #T b&e yde b&e s{+| nqe#? nqL&< eTq \TdT. #T b&e 13MT.
n+f 13I100 R 1300 d+.MT.
|+ b&e R 26 d+.MT.
n+f |+ mT, yde mT >\ w R
26
1
=
1300 50
nudeTT ` 11.1
1.
|{qT +|+&.
.d+K. yTT<{ |]eDeTT
s+&e |]eDeTT
i)
w
3:5
ii)
iii)
iv)
v)
2.
3.
b\+&.
m)
\+ >&T\ d+K ms >&T\ d+K ........................... sT
_)
ms >&T\ d+K \+ s+>T >&T\ d+K .................... e+T.
d)
\+ >&T\ d+K, ms >&T\ d+K >\ w ....................
+~ y{ k~+#+&.
m)
b\ yb] | sT b\ 250 MT.. { \T|qT. nqT nyT b\ {,
b\ w qT>=qTeTT.
_)
d * 4 \ +~ ||qT, 50>. $Ts| b& =q~. $Ts| b&, +~|| sTe\
w m+? +~||, $Ts|b& sTe\ w m+?
d)
11.2
$$< d+<s\ w
w eT]jTT nqTbeTT
11.3
eTT
>~ b&e 30MT. eT]jTT y&\T 20MT. nsTTq >~ b&e, y&\T\ w
n+f 3 :2
24 3
=
16 2
n+f 3 : 2
| s+&T d+<s\q w 3 : 2 neT+~.
eq 30 : 20 eT]jTT 24 : 16 nqT wT\qT w |<\ *|q 3 : 2 neT+~. $ deq
< T\ wT\T.
w 3 : 2 njT d+<s\ eT]= <VsD\qT #|>\y?
]w w nqTL\yTq d+<s\qT sjT&+ ec> +T+~. 2 : 3 w +~ s+&T
<VsD\T jT&sTT. MTsT eTs eT&T <VsD\T sjT+&.
\ jTT y&\T, b&e\ w 2 : 3
wH e< 2 >\T, yT $TTs\T wyT e< 3 >\T\e. wH eT]jTT wyT e< >\ >\
w 2 : 3
\+>D |uT+ y]# |+|D
< 2 : >D s> 16 eT+~ u\TsT, 20 eT+~ u*\T \sT. s> u\Ts d+K,
u*\ d+K >\ w qT>= < w |<\ \+&.
k<q : n deTdH k~+#&T.
u\Ts d+K u*\ d+K >\ w R 16 : 20
R
16 2 2 2 2 4
=
=
20
2 25
5
n w |<\ *q w R 4 : 5
w |<\ 1 | eTs s eT& sD+eTT\T # w d s|+ <
w |<\ +~ n+{sT.
|jT+#+&.
1. +~ |{ U\qT |P]+#+&.
w
1:2
2:3
5:7
w 1sT 1:2
2sT
4:6
3 sT
15:21
4 sT
5 sT
2. |{qT |P]+#+&.
.d+. yTT<{ s
|P]+#+&.
s.1 R .......... |d\T
1. 20 |d\T
1000>. R .........>.
2. 800 >.
1 >+ R ...........$Tc\T
3. 1 >+
100 d+.MT. R ........MTsT. 4. 2MT.
1 $Tw+ R ........ d+&T
5. 3\T
1$TMTsT R ......... d+.MT. 6. 30 $T.MT.
3.
20:25
s+&e s w w |<\
w
`.1
1 .>.
30\T
125 d+.MT.
45d
1d+.MT.
>TsT+#T+&!
|eD\
q sX\qT
b\yT
w
(i)
150
12:16
w eT]jTT nqTbeTT
(ii)
(iii)
(vi)
(v)
(iv)
nud+ ` 11.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
ii) 16:20
iii) 5:6
iv) 20:60
v) 8:15
vi) 19:2
seTT q e< q &T <\ |d+| KsT|fqT. nsTTq seTT KsT |{q &T
5
eT]jTT yTT< n e< >\ &T >\w m+?
11.5 s q w $u+#T
< 3 : d> |{q sEq yT +& |P\ >T #qT. < yTT+ 18 |P\ msT| s+>T,
|dT| s+>T |P\ >\w 1 : 2 nsTTq msT|s+>T, |dT| s+>T |P\ d+KqT qT>=q+&.
k<q : msT| s+>T |P\, |dT| s+>T |P\ >\ w R 1 : 2
w u>\ yTT+
R1G2R3
yTT+ |P\ d+K
R 18
3 u>\T
R 18 |P\T
= u>+ R 18/3
R 6 |P\T
msT| s+>T |P\T R 1 u>+ R 1I6 R 6|P\T
|dT| s+>T |P\T R 2 u>\T R 2I6 R 12 |P\T
\+>D |uT+ y]# |+|D
15
= 3 d+.MT.
5
\TdT+&.
AX b&e
R 3 u>\T R 3 I 3 R 9 d+.MT.
XB b&e R 2 u>\T R 2 I 3 R 6 d+.MT.
< 6 : V] eT]jTT =+ keTTqT >*#sT. ysT < 5:3 w |+#T=q>
s.150 \T eq$. nsTTq V] e#T y{ m+? >*q yTT+ m+?
k<q : V] eT]jTT \T |+#T=q w R 5 : 3
y{ R 3 u>\T
R ` 150
150
3
R ` 50
1 u>+
eq V] y{
yTT+ keTT
nud+ ` 11.3
1.
2.
152
w eT]jTT nqTbeTT
3.
4.
5.
6.
7.
11.6 nqTbeTT
+~ ueT\qT #&+&. y{ s\ esTqT MTsT >eT+#+&?
3
2
(i)
(ii)
(iii)
\T
+~ <VsDqT >eT+#+&.
u$ e< 28 >\T $\ e< 180 |P\T \e. ysT M{ |+#T=HsT. u$ 14 >\qT
$\ +~. $\ qe< q 180 |P\ 90 |P\qT u$ +~. |+#Te+ <s
q d]jTq HjT+ \_+#< $\ nqT=+~. u$ q e >\qT +< $\ nqT=+~.
\+>D |uT+ y]# |+|D
n_bjT+ @$T{?
$\ #q d]jTH? $ eT]jTT u$\T |]cs+ d+ $\ neT |PqT n&>sT.
|P $e]++~.
u$ q e< q 28 >\ 14 >\qT $\ +~.
eq >\w 14:28 R 1:2
eT]jTT $\ q e< q 180 |P\ 90 |P\qT u$ +~. eq |P\ w 90 : 180 R 1:2
s+&T wT\T deq+ eq |+#T=qT nHjTyTMT <T. MTsT |P y<q $esD @u$ks?
+#+&!
< 7 : sE e< ` 12 eT]jTT usY e< ` 18 \e. ysT \d yTT+ &T 20 |qT =#sT.
i)
usY <] #] 10 | nH&T.
ii)
sE q 8, usY 12 | nHsT.
me] d]jTq~? $e]+#+&.
k<q : sE, eT]jTT usY\ &T\ w R 12 18
R 12 6 : 18 6
R 2:3
i) usY |s+ | w
R 10 : 10
R 10 10 : 1010
R 1:1
|qT deq w |+#T=+f n~ &T\ w nqTb+ <T.
ii) sE |s+ | w
R 8 : 12
R 84 : 124
(>.k.u R 4)
R 2:3
d]jTq |+|+ s>\+f &T\ w, | w deq+ y*. n+f sE $esD
d]jTq~. sE 8 |, usY 12 | se&+ d]jTq~.
|jT+#+&.
5 >&T\T *q > + rdT+&.
3 > msT|s+>T, 2 > |#s+>TqT yjT+&.
B nqTb+ +&TqT 10> , 15 > >\ + msT|, |# s+>T\
+|+&.
154
w eT]jTT nqTbeTT
11.7
@edT esZeTT
nud+ ` 11.4
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
w eT]jTT nqTbeTT
8
15
20
45
eTq+ HsTq~.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
d+ s|+ a : b
ii)
u>Vs s|+
a
b
iii)
ys|+ a, b \ w
a:b
n<jTeTT ` 12
kwe+
12.1 b<eTT
w m_wH y& n<+ eTT+<T \&
jse+~. yT q { wsY | eq y+ n<+
d s+> e+&& >eT++~.
yT { wsY | sd eq eT&T |<\T "THE
WOW FACTOR" \ e\+ "WOW" nH~
eyT n<+ wsY | q $<+> |k+~.
yT qe<qTq ns\ sT\qT jT
rd y{ @ ns \ n<+ n< |_+eTT+T+<
q |+#&+ yTT<\T|{+~.
w n<+ eTT+<T $$< ns\ qT+ y{ |_+u\qT #d &Tk+~.
$ #jT+&
+< q |r ns y{ n<+ |_++ |s#+&. #T\ ^ n<+ +q
kH ddT+~.
ns+
|_++
kwe +
|jT+#+&
1.
i.
ii.
iii.
12.2
sU kwe+
+~ \qT |]o*+#+& MTsT @$T >eT+#sT?
$ #jT+&
+< sTTq \ @$ kwe |{ qT>=q+&.
yVY #T\ ^
y+& n< e+,
|_++ e\q +
|PssTT+< < n
#dTH&T. yVY
sTT #jT&+
d]jTq< e
u$dTHy?
6e s> ` >D+
159
+~ \qT >eT+#+&.
(i)
(ii)
(iii)
ns\
*bs + | +> ns+ A sjT+&. B eT< \Te> #T\
^qT ^d, ^ y+& eT&e+&. s+&T u>\T @u$dTHj? #T\ ^
kwe sK neT+~ eT]jTT +> nseTT A \Te kwe sK e+T+~.
n< $<+ > +> ns e TT B kwe s KqT qT>=q+&. < n&T kwe s K e+T+<
>eT+#>\ +.
|jT+#+&
+> nse\qT A qT+& Z es sjT+&. y{ @ ns\T
i)
\Te kwesKqT
ii)
n&T kwesKqT
iii)
$ #jT+&
+< sTTq |{\ #T\ ^ kwe sK neT+<, < d] #&+&.
160
kwe +
A
B
|jT+#+&
sU kwy *q <T \qT ^jT+&.
kwe+> <T \qT ^jT+&.
eTT
rdT=, < eT< eT&e+&.
], = ds #T\qT #* eTs\ eT&e+&.
s+&T d>u>\qT <>Zs e eTs\ se+&.
+ eT& y+& kwe sK +~ <! @s&q |+ kwe+> +<! kwe sK m&
+T+< |]o*+#+&.
$$< s+>T ds\qT e|jd sTTTe+{ nH kwe |{\qT jsT#jT+&.
nud+ ` 12.1
1.
+< sTTq |{\T kwe |{ < d]#&+&. kwe |yTq# < kwe sKqT ^jT+&.
6e s> ` >D+
161
2.
3.
4.
+< eT&T $$< s\T e&sTT. MTH eT]jTT sVQ eT&T s\ $$<
kwys\qT jsT#jT{ |jT+#sT.
s\T
kwe s\T
(i)
162
kwe +
Bs#Tsd+
Bs#Tsks (bdtsY e+{~) rdT=+&. < b&e y+&
eT< eT&e> d>u>+ K+> @u$+#*. nsTT sT eT& y+&
@s&q sK kwesK neT+<? m+<T#?
+ eT&qT $| eTs\ y&\T y+& eT< eT&e+&. |&T @s&q
s+&e eT& y+& sK L& kwesK neT+<? m+<T?
@s&q s+&T sK\T kwe sK\ e qT>=Hy?
#T sks rdT+&. < eT< eT&e+&. eT& se +&.
eT& y+& kwe s K +T+<? m+<T#? s +&T d>\T ds deqeT >T]+#+&.
Mq $<\T> eT&e+&. @s&q kwe sK\qT qT>=q+&. m kwe sK\T +{sTT.
< $<+> deTuVQ uTeTT, deT~uVQ uTeTT\ m kwe sK\T @s&j
+#+&.
Te+{ m eT&\T k<|&sTT.
#Tsk H\T>T kwe sK\T e+{sTT.
#T sd
+
\Te
eT&
n&T
eT&
eT\
eT&
eT\
eT&2
n+eT s|+
+ ` kwe
MTsT k+~He+, >D+ ~Hy\ MT s> >~ m n\+]+#s >TsT # T =+&.
#Tsd+ +& \qT |\T &CH\ ]+ n+ e+{sT <! eT] sT &CH\qT m
]+# MT \Tk?
#Tsks| rdT= < \Te> eT< eT&e+&. |+ #|qT, eT&q
+ | &CHqT ^d n+#T\ y+& ]+#+&. s #&> kwe sKqT *q kwe
|{ #&e#TqT.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
163
+#+& ` #]+#+&
1.
2.
iii)
iv)
164
| |+ #|q ^jT+&.
s+&T kwe sK\T *q eTqeTT ^j*. ,m. \qT kwe
sK\T> rdT= |P]#j*.
|+ #|qT kwesK> e+&T e |_+u ^j*.
+ |P] y\+f n~ s K m <c L& kwe +> e+&*. eq <c |_+u
^jT+&. @s&q |{ s+&T kwe sK\T +{sTT.
< $<+> s+&T kwe sK\T *q |{\T ^jT{ |jT+#+&. sT kwe
sK\T >\ |{ ^jT& |jT+#+&.
kwe +
nud+ ` 12.2
1.
2.
s+&T < n+H me kwe sK\T *q @yH | \_+# <T edTe\ |sT sjT+&.
3.
4.
(i)
(ii)
(iv)
(v)
(iii)
(vi)
(i)
(ii)
deTuVQ uT+
(iii)
deT~uVQ uT+
(iv)
(v)
deTuT #Ts+
$weTuVQ uT+
(vi)
w&T
e+
6e s> ` >D+
165
5.
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
6.
s+
deTuVQ uTeTT
deT~uVQ uTeTT
$weTuVQ uTeTT
deTuT #TsTeTT (s+dt)
w&T
eeTT
+ \Te> eT&q|&T
s> >~ bC
> rdT+&. Te+{ \T \ |d MTsT +~ s> T \ >D nuk
|j+ e+{sT. |+ #|qT, + | eT< \Te> kwe sKqT ^jT+&.
\Te ^ y| #<s s+>T +|+&. $<] \Te ^ s+& y| #<s
kwe+> e+& #<s >T]+ s+>T +|eTq+&. sTy $<] eTs= #<s m+#T= s+>T
+b*. n|&T ys= $<] eTs\ kwe #<s >T]+ s+>T +b*.
166
kwe +
+{ bC
MT |]ds\ qT+& kwe *q s\qT d]+ k|t |d+ n+{+#+&. n> $$<
kwe *q eTT>TZ\qT d]+ k|t |d+ ^jT+&. neT]\ eq kwe sK\qT >T]+
^jT+&. +< MT = <VsD\T sjT&sTT.
eTq+ HsTq$
1.
2.
<VsD
$weTuVQ uTeTT
deT~uVQ uTeTT
Bs#TsdeTT
deTuVQ uTeTT
eeTT
3.
4.
6e s> ` >D+
167
n<jTeTT ` 13
bj C$T
13.1. |]#jT+
| qT|j+ +~ e&q s\qT MT H{ |deTT ^jTTeTT.
$u
De
13.2. sUK+&eTT
B
nH s +&T _+<Te\qT +| >T]+#+ nqT+<+. A
A eT]jTT B _+<Te\ eT< w TTEesZeTTqT sUK+&eTT n+<TsT. B AB # dksT. A, B
_+<Te\ eT< <seTT AB jTT b&e n+<TsT. n+<T# sUK+&eTT ]w b&eqT *Z jTT+T+~.
B eTqeTT =\e>\+.
168
eT]jTT
bj C$T
13.2.1
q =\ sUK+&eTTqT ]+#T
10
11
12
13
14
15
SCALE
nud+ ` 13.1
1.
2.
3.
4.
5.
b) DB
AE - CE = AC neT+<?
AB = 3.8 d+.MT. MN R 3AB njT
c) EA
d) AD
()
6.
$<+> e qT|j+
MN
sUK+&eTTqT
6e6es>s>` `>D>D++
169
13.3
eeTTqT ]+#&+
sDeTT
kbqeTT 1 : e jTT s+&T eTT\T\ eT< <seTTqT nedsyTq+> |+#*.
y{eT< <s+ <VsD 3.7 d+.MT. +& $<eTT> rdT=+<+.
kbqeTT 2 : | eTT\T _+<TeqT >T]+ < O > |sT |&<eTT.
kbqeTT 3 : e jTT V| eTT\TqT O | qT+#*.
kbqeTT 4 : V| eTT\T <\+& | eTT\TqT HeT~> #T <b*. (eeTTqT
^jT&eTT |jTeTT s>*)
|jT+#+&
s +&T ee TT\T +< d+#&q $<+ > $$<
ykseTT\ ^jT+&.
i)
s+&T _+<Te\ e< K+&+#T=H eeTT\T
(i)
(ii)
ii)
uVeTT> d]+#T=H s+&T eeTT\T.
nud+ ` 13.2
1.
bj C$T
13.4
\+sK\T
90
m
eTT
*bs eTTqT rdT= < MT< l nqT sKqT ^jT+&.
P
l
sK MT< P nqT _+<TeqT >T]+#+&. |&T eTq e\dq \+eTTqT l nqT
sK MT< P _+<Te <s ^j*.
P sTy| >\ sUK+&eTT\T < eTs={ @u$+#TqT> P e< \Te>
eT&e+&.
eTTqT ] #&> P e< @s&q eT&, ^q l nqT sK \++> +&Tq >eT+#+&.
nH sUK+&eTTqT n ^j*. A
B
jTT b&e d>eTT +f me b&eqT
ykseTT> rdTy*.
kbqeTT 3 : A qT +<eTT> rdT= sUK+&eTT |q, +< s+&T
#|eTT\qT e ^j*.
A
kbqeTT 4 : n+ ykseTT B +<eTT> #dT= e
s U K+& e TT| q + ~
u>eTT #|eTT\qT eTT+<T
^q #|eTT\qT K+&+# $<eTT>
^j*. K+&q +<Te\qT M,N n
A
B
|sT |{*.
kbqeTT 5 : M, N _+< T e\qT
A
\| sKqT ^j*. MN, AB
sUK+&eTT jTT \+ deT~ K+&q sK. l sK, AB qT P
e< K+&dT+~.
AB
AB
6e6es>s>` `>D>D++
171
+, #]+ sjT+&
sUK+&eTTq \+ deT~K+&qsK ^# $<qeTT kbqeTT`2 d>eTT
+f me b&eqT rdT= #|eTT\T ^#eTT. AB jTT b&e d>eTT +f e
b&eqT rdT=+f @+ sT>TT+~.
sD kbqeTT\T :
kbqeTT 1 :
kbqeTT 2 :
kbqeTT 4 :
B
nud+ ` 13.3
1.
2.
3.
172
PQ
bj C$T
DeTTqT ]+#TeTT.
sD kbqeTT\T :
kbqeTT 1 : =+ b&e *Zq
JJJG
QR
nH sDeTTqT ^jTTeTT.
40
R
BC
B
l
kbqeTT 5 : e jTT
V | eTT\T q T Q e< qT+
#| e TTqT K+& + #*. K+& q
_+<Te R n |sT |{*.
A
P
kbqeTT 3 : n< e
qT|j+ P +<eTT> sK
l | #|eTTqT ^ K+&q
_+<TeqT Q n |sT |{*.
kbqeTT 4 :
6e6es>s>` `>D>D++
l
173
kwesK
JJJG
AOC
AOB
sD eT+
kbqeTT 1 :
JJJG
bj C$T
nud+ ` 13.4
1.
2.
iii) Y= 45 iv)
O = 172
BOA = 600.
60
1200 DeTT, 600 DeTTq s {+ | <! n+<T# 1200 DeTTqT +~ $<e TT> ]+#e#T.
JJJG
6e6es>s>` `>D>D++
175
P
qT +<eTT> rdT= ykseTT (OM) Q
esT +& eTT+<T #|eTTqT K+&+#T eTs
#|eTTqT ^, #|eTT\ K+&q _+<TeqT P n
O
|sT |{*.
M
A
kbqeTT 4: P qT +<eTT> #dT=, OM = OP ykseTT
esT+& eTs #|eTTqT ^ K+&q _+<TeqT Q n |sT
P
|{*.
120
kbqeTT 5 : O, Q _+<Te\qT *| D es b&+#*. eTqeTT
M
]q AOD = 1200 DeTT ]eTeT+~.
A
kbqeTT 3 :
D
Q
$ #jT+&
1800, 2400, 3000 DeTT\qT ]+#+&.
S
R
sD kbqeTT\T :
60
600 DeTTqT ^jT&+ HsTHeTT < ! < AOR >
O
A
P
|sT|+&.
|&T 600 DeTTqT eTT+<T HsT q $<q+ <s deT~K+&q #d 300 D+qT @ss#+ &.
13.8.4
q |{ #&+&
B
P
900
Q
0
D ]+#* <! eT]jTT 90 R
P
Q
600G300 n eTq \TdT. +
O
M
A
900R1200`300, n+f 300
0
]+#& POQ qT deT~K+&q #j*. BOP = 30 eT]jTT
O
M
A
AOB = 900 + @ $<+> 900 D ]+#e# +#+&.
kbqeTT 1 : P qT +<eTT> #dT= eTq qq ykseTT #|eTTqT #|eTT PQ | u>eTT
^j*.
kbqeTT 2 : Q qT +<eTT> #dT= n+ ykseTT eTs #|eTT ^, K+&q _+<TeqT B n
|sT |{*.
kbqeTT 3 : OB sDeTTqT ^j*.
eTqeTT ]q AOB R 900 DeTT ]eTsTTq~.
176
bj C$T
#jT+&
1.
e |j+ 450 DeTTqT ]+#+&.
nudeTT ` 13.5
1.
2.
3.
4
5.
6.
eTq+ HsTq$
n<jTeTT C$TrjT seTT\ sD |<T\qT HsT=H+.
1.
C$TrjT sDeTTq +~ |]seTT\ qT|jk+.
i) d\T
ii) e
iii) $u iv) De
v) eT\eTeTT\T
2.
d\T, e dVjTeTT +~ sDeTT\T #jTe#T.
i) q ykseTT eeTT ]+#T
ii) q b&e sUK+&eTTqT ]+#T
iii) sUK+&eTT jTT q\TqT ]+#T
iv) \+sKqT ^jT&eTT
m. q sK| q _+<Te qT+& _. q sK| _+<Te qT+&
v)
q sUK+&eTT jTT \+ deT~K+&q sKqT ^jT&+.
vi)
q =\ *Zq DeTTqT ]+#&+
vii)
q DeTT jTT q\TqT ^jT&+.
viii)
q DeTT jTT deT~K+&q sK ^jT&+
ix)
= | DeTT\qT e ]+#&eTT
n. 900
. 450
.600
. 300
e\ ec
| |+ #|q $<+> \+u\T> #d s+&T sK\|
1
d+.MT $u>+> 10 _+<Te\qT >T]+#+&. 1 eT]jTT 10,
2 eT]jTT 9, 3 eT]jTT 8 ..... n _+<Te\qT 11 yTTeTT
11 e#T \|+&. |*+ eeTT. Te+{ eT] = |{\qT
|jT+#+&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e6es>s>` `>D>D++
177
14.1 |]#jT+
= edTe\ \T +< e&q$
|{ 14.1
seTT
edTe
nZ|fe +&$
+e +&$
=jT<\eTT e +&$
b\ e +&$
{| seTT +&$
n<jTeTT ` 14
14.2.1
Bs|TqeTT (CUBOID)
os\T
Vertices
n+#
T\T
Edge
\T
Face
|jT+#+&
1.
2.
3.
i)
14.2.3
d|eTT (CYLINDER)
|+. 1
6e s> ` >D+
179
14.2.4
mT
height
|fig.3
+. 3
X+KTe (CONE)
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
OA,OB \qT
14.2.5
>eTT (SPHERE)
$ #jT+&
+~ |{qT +|+&.
. d+U
edTe
seTT
e\+
sT>TT+~
e\+
<=sTT+~
sT>TqT eT]jTT
<=sTqT
1.
u
+
qH &u
_d{ b{
HDeTT
>
H]+ |+&T
db s+
2.
3.
4.
5.
6.
7.
d|eTT, X+e eT]jTT >eTT q n+#T\T (Straight edges) * jTT+&e. X+e jTT
u$T @ seTT +T+~? esyTH? d|eTTq s+&T ueTT\T +{sTT. < u$T @
s+ +T+~. eT], >eTTq mTe+{ \T +&e. +#+&.
14.2.6
|eTT (PRISM)
14.2.7
|eTT
|s$T& (PYRAMID)
|s$T&
eTT
#sT eTT | deq uTC\T >\ uTeTTqT
^jT+&. < ]+ ysT #jT+&. uTCqT|j+ <
=\\T >\ + eT&T uT C\qT ] +#+&. uT C\ n+#T\qT
< { n+ d+e b+<+&.
#TsT uTCs |s$T&.
\+>D |uT+ y]# |+|D
6e s> ` >D+
181
nud+ ` 14.1
1.
: ____________
n+#T\ d+K
: ____________
: ____________
os\ d+K
2.
: ____________
n+#T\ d+K
: ____________
: ____________
os\ d+K
3.
+~ |{qT |P]+|eTT
seTT
4.
e\ d+K
deT\ d+K
os\ d+U
: ____________
n+#T\ d+K
: ____________
os\ d+K
: ____________
14.3 VQuTE\T
b<$T C$TrjT ueq\T nH n<jT+ d+e |{\T, nd+e ($e) |{\T >T]+
HsTH+. +< e&q |{\qT |]o*+ @$ d+e |{? @$ nd+e |{ \+&?
(i)
182
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
$ #jT+&
1.
2.
uTC\ d+K
VQuT |sT
uTeTT
#TsTeTT
|+#uT
w&T
d|uT
nwuT
6e s> ` >D+
183
|jT+#+&
+< e&q |{\ eT< &\qT qT>=q+&.
D
E
C
(i)
(ii)
(i) eT]jTT (ii) |{\ uTC\ b&e\qT, D\qT, =\e+&. y$T qT>=He.
14.3.1 eTVQuT
n uTC\ =\\T, n D\ =\\T deq+> >\ VQuTH eT VQuT n+{+.
<VsD :
deTuVQ uTeTT : n uTC\T,
n D\T deq =\\T >\ uTeTT
nud+ ` 2
1.
(i)
184
(ii)
(ii)
2.
(i)
3.
(ii)
(ii)
(iv)
eTq+ HsTq$
1.
eTTU\T
n+#T\T
os\T
12
12
2.
3.
4.
5.
6.
6e s> ` >D+
185
yT\T
nud+ ` 1.1
1.
2.
3.
4.
n |< d+K
i
ii
iii
iv
v
i
i
i <
n q d+K
15892
15370
25800
25073
44687
44602
75671
75610
34899
34891
375, 1475, 4713, 15951
89715, 89254, 45321, 1876
ii >
iii >
5.
i
ii
iii
iv
6.
40270
ii
14064
7.
ii
q d+K 3047
8.
1000
ii
ii
ii
iv >
iii
9700
9999
iii
iv
60000
10000 iv
99999
nud+ ` 1.2
1.
iv
2.
3.
4.
5.
i
4410
i
i
i
i
iii
90
ii
700
ii
36200
3000
ii
70000
3407
ii
12351
4000 + 300 + 40 + 8
20000 + 2000 + 200 + 20 + 2
420
iii
iii
iii
iii
ii
iv
nud+ ` 1.3
1.
2.
186
i
iii
i
yT\T
1,12,45,670
3,06,08,712
ii
iv
2,24,02,151
19,03,08,020
3950
13600 iv
93600
9000
iv
4000
30525 iv
99999
30000 + 200 + 10 + 4
70000 + 5000 + 20 + 5
ii
iv
i
iii
i
ii
iii
iv
i
iii
i
i
4,57,400
ii
60,02,775
2,50,40,303
iv
60,60,60,600
600000 + 40000 + 100 + 50 + 6
6000000 + 300000 + 20000 + 500
10000000 + 2000000 + 500000 + 30000 + 200 + 70 + 5
700000000 + 50000000 + 8000000 + 10000 + 9000 + 200 + 2
54, 28, 524
ii
6, 43, 20, 501
3, 03, 07, 881
iv
7, 70, 07, 070
18, 71, 964 > 4, 67, 612
ii
14, 35, 10, 300 > 14, 25, 10, 300
99, 999 < 2, 00, 015
ii
13, 49, 785 < 13, 50, 050
iii
3.
4.
5.
6.
7.
nud+ ` 1.4
1.
i
iii
ii
iv
3.
4.
ii
iii
iv
2.
2,34,732
5.
2400 .MT,
nud+ ` 1.5
1.
54,284
3.
4.
6.
8.
7.
24,00,000 MT.
22 .MT 500 MT.
9.
` 45000
nud+ ` 2.1
1.
iii
vi
vii
18
3.
dV d+K\ |Ps+\T
iv
T
F d+U sK| m&eT y|q >\ |Ps++ < &y|q >\ d+K +f q~
F d+UsK | w |Ps+ d+#e#T
F d+UsK| >]w |Ps+ d+#eTT
2.
ii
6+7
6+7+7
i.
0
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
18
18-9
ii.
0
51
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
51
51
iii.
0
4.
8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
5x3
239
iii
6.
i>
ii >
iii <
iv >
iii C
iv 100
v 85
iii b
iv a
v d
nud+ ` 2.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
i 532
i. 1095
i 196300
i 11040
i 407745
`3000
`330
ic
ii
ii
ii
ii
ii
47
600
1530000
388710
2000955
ii e
nud+ ` 2.3
1.
188
123456 8 + 6 = 987654
1234567 8 + 7 = 9876543
12345678 8 + 8 = 98765432
123456789 8 + 9 = 987654321
yT\T
vi d
2.
91 11 4 = 4004
91 11 5 = 5005
91 11 6 = 6006
91 11 7 = 7007
91 11 8 = 8008
91 11 9 = 9009
91 11 10 = 10010
nud+ ` 3.1
1.
2.
5.
7.
8.
5#
i.
2
2, 8
ii.
9.
0, 9
6
iii.
1, 7
nud+ ` 3.2
1.
2.
i
iii
i, ii
1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36
1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 16, 24, 32, 48, 96
3.
19
ii
iv
1, 23
1, 5, 23, 115
4.
5.
13-31, 79-97
6.
7.
5 eT]jTT 7
8.
13, 23
9.
11.
90 qT+& 96
10. (31, 11, 11); (13, 17, 23); (3, 19, 31) yTTq$
(3, 13); (7, 17); (23, 13) yTTq$ 12. (2, 3); (3, 7); (7, 13) yTTq$
nud+ ` 3.3
1.
ii
90
90
30
10
10
9
5
3
5
2.
2237
3.
4.
nud+ ` 3.4
1.
i 9
ii 53
2.
72
3.
iii 5
iv 32
4.
No; 1
nud+ ` 3.5
1.
2.
3.
4.
i 60
i 2352
247
i 900
5.
576
ii 75
ii 2142
iii 42
iii 1980
iv 54
v 1008
vi 182
ii 904
6.
7.
nud+ ` 3.6
1.
.k.>T = 120
>.k.u = 3
.k.>T = 48
>.k.u = 12
iii
2.
25
ii
3.
546
.k.>T = 200
>.k.u = 1
4.
nud+ ` 3.7
1.
i, ii, iii, iv
3.
2.
ii, iv, v
4.
<T ii neqT
iii neqT
4# Xw+> u+|&$ - i, ii, iii, iv
8# Xw+> u+|&$ - i, ii, iii
5.
7.
8.
1
6.
1
1001, 1012, 1023, 1034, 1045, 1056, 1067, 1078, 1089
1243
9.
104
190
yT\T
18
13e sE
nud+ ` 4.1
1.
i.
AB, BC, AC
ii.
3.
i.
ii.
4.
iii.
5.
i.
+|q / #
sU K+&+
s+&T ii.
{
iii.
6.
i.
iii.
ii.
iv.
v.
nud+ ` 4.2
1.
i.,
2.
3.
ii
iv
nud+ ` 4.3
1.
ii.
iv.
JJJG JJJG
BOC, O, OB, OC
JJJG JJJG
AOD, O, OA, OD
JJJG JJJG
COD, O, OC, OD
iii.
2.
4.
i.,
iii.
nud+ ` 4.4
2.
i.
PS
ii.
3.
i.
S, R
ii.
A, B, C, D, E
iii.
PS
iv.
eT]jTT QR
iii.
T, P, Q
iv.
eT]jTT
nud+ ` 4.5
3.
i.
ii.
iii.
v.
nud+ ` 5.1
4.
sw >T]+q~ dsq~.
nud+ ` 5.2
1.
2.
3.
d+
ii
nd+
iii
nd+
iv
d+
v
d+
n\D\T 1, 3
n~ D\T 2, 4
\+D+ =\ 90o
dsD+ =\ 180o
ABC = 60o
DEF = 120o
PQR = 90o
DEF n
4.
5.
|< D+
i
\+D+
iii
XSq D+
v
|sesq D+
n\ D+ 45o
\+ D+ 90o
n~ D+ 150o
|sesq D+ 270o
ds D+ 180o
ii
iv
ds D+
n~ D+
nud+ ` 5.3
1.
3.
de+s sK\T
ii de+s sK\T
iv de+s sK\T
v \+ sK\T
de+s sK\T AB & CD , AD & BC
iii
yT\T
@~ <T
nud+ ` 6.1
1.
i.
+ 3000 MTsT
ii.
-10
iii.
+ 35C
iv.
0C
v.
-36C
vi.
-500
vii.
-19C
viii.
+18C
2.
3.
4.
-4
5.
i.
[nd+,
iii.
[d+]
-1
m&eTy|]
MTsT
MTsT
ii.
[nd+]
iv.
[d+]
nud+ ` 6.2
1.
2.
i. <
i.
ii. >
iii. <
(-7, -3, 5)
(-1, 0, 3)
(3, 0, -1)
(-6, 1, 3)
iv.
(3, 1, -6)
3.
4.
i.
(d+)
ii.
iii.
(d+)
iv.
(d+)
v.
i.
ii.
iii.
-7
iv.
-1, -2
-7
5.
| (-6
vi. <
-4
-3
vi.
-2
-1
C < 4 C)
nud+ ` 6.3
1.
2.
3.
4.
i.
iv.
i.
iv.
i.
i.
1
0
7
-115
-154
6
ii.
v.
ii.
v.
ii.
ii.
-10
-16
6
-132
-40
-78
iii.
vi.
iii.
vi.
iii.
iii.
-9
3
0
6
199
-64
iv.
iv.
140
25
nud+ ` 6.4
1.
2.
3.
4.
i.
iv.
i.
i.
i.
18
-33
<
13
-13
ii.
v.
ii.
ii.
ii.
-14
44
>
0
21
iii.
vi.
iii.
iii.
iii.
-33
19
>
-9
-33
iv.
iv.
iv
=
-6
88
nud+ ` 7.1
1.
ii, iii
2.
iv, v
3.
ii,
iv
4.
i. 2
1
26 13
92
79
=
ii.
iii.
iv.
3
8
4
9
9
13
2
7
3
ii. 5
1
2
1
iii. 2 4
2
5
iii
7 2
,
8 8
iv. 6
3
4
nud+ ` 7.2
1.
i,
ii
3.
2 5 1 4 2
, , , =
3 3 3 6 3
ii
3
5
eT]jTT
nud+ ` 7.3
1.
sVD eT+
i
1 3 4 6
< < <
8 8 8 8
ii
3 4 6 8
< < <
9 9 9 9
-2
2.
or
6 4 3 1
> > >
8 8 8 8
0
2
6
2 4 5 6 8
< < < <
6 6 6 6 6
194
nesVD eT+
yT\T
1
4 5 6
6 6 6
2
8
6
3.
4.
5.
1 1
<
6 3
ii
3 2
>
4 6
iv
6 3
=
6 3
5 5
<
6 5
1 1
>
2 5
ii
iv
3 2
>
4 8
<T m+<Tq>
ii
<T
5
9
5
9
9
16
4
5
iii
2 2
>
3 4
2 3
=
4 6
iii
3 2
<
5 3
3 6
<
5 5
vi
7 3
>
9 9
|<~
|<~
4
4 16 16 = 4
=
;
5
5 20 20
5
iii
neqT
iv
<T 15 H
4
2
1
4
=
>
|<
~
;
30 15 15
30
6.
2
5
7.
8.
2 1
=
18 9
ii
11
15
iii
2
7
iv
22
=1
22
5
15
vi
8
=1
8
vii
1
3
viii
1
4
9.
4
10
ii
8
21
iii
9
6
iv
7
27
10.
yTT+ >&
11.
2
7
12.
5
8
13.
ii
ix
9
20
3
5
$Tc\T
e deTjT+ |{+~.
nud+ ` 7.4
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8
10
8
10
ii 15
iii 7
iv
i 125.4
i .16
v .016
ii 20.2
ii .278
vi 34.5
iii 8.6
iii .06
iv 3.69
ii
8
100
3
100
vi
7
10
i
i
i
0.4
i i 70.7
iii 6.6
iv 7.4
0.04 < 0.14 < 1.04 < 1.14 ii .99 < 1.1 < 7 < 9.09
88 > 8.6 > 8.59 > 8.09
ii 8.68 > 8.66 > 8.06 > 6.8
9
10
iii
iv
|<e~
<X+X _+<Te
5
10
v. 0.8
nud+ ` 7.5
1.
2.
3.
4.
12 MT.
28.91
ii 1709
iii
10.46
iv
2124
nud+ ` 9.1
1.
2.
3.
4.
7.
11.
i 2x
3n
i 2s
7x
(x 2)
i 19
ii 4 x
ii
5.
8.
ii
iii
3x
3s
90 m
6.
2y + 3
9.
3 + 2 (n 1) = 2n + 1
` 23
6z
nud+ ` 9.2
1.
196
pq
4
5q
ii
y
4
iii
v 9n + 10
vi
2y 16
vii 10y + x
yT\T
iv 3z+5
632
nud+ ` 9.3
1.
2.
3.
R.H.S = 6
R.H.S = 12
R.H.S = 7
R.H.S = 24
R.H.S = x 2
R.H.S = 5
ii y = 9
iii
a=8
iv
vi
z=9
p=3
n=5
nud+ ` 10.1
1.
2.
#TT=\ 120, 120 d+.MT, 120 d+.MT, 144 d+.MT. eT]jTT r> K<T ` 1800, `1800,
`1800, `2160 yTT<\>Tq$
3.
5.
6.
9.
20
d+.MT
+{ 60 MT
i 12 d+.MT
ii
4.
` 840
15
8. 10 d+.MT
nud+ ` 10.2
1.
1000 d+.MT2
ii
2925 MT2
iii
2.
676 MT2
ii
289 .MT2
iii
2704 d+.MT2 iv
3.
45 d+.MT
4.
1800 MT2
5.
6.
8.
10.
64 d+.MT2
11.
13.
` 5,04,000
14.
yX\+ 4 sT |sT>TqT
ii
yX\+ 6 sT |sT>TqT
15.
yX\+ 4 sT |sT>TqT
ii
yTT<{ yX\+
1
4
u>+ +T+~.
nud+ ` 11.1
1.
ii
7 : 11
iii 2 : 3
iv
2.
ii.
3.
m.
1:4
_.
5:8
v
iii.
1/2
3:5
2:1
$Ts|b& : +~||
80 : 1
nud+ ` 11.2
1.
w |<\T i, iii, v, vi
ii
iv
16 : 20
20 : 60
4:5
1:3
2.
_jT+ : ><TeT\T
3.
5.
1 : 3
i. 5 : 3
4:1
6.
20 : 60,
_jT+ : yTT+
1 : 4
ii. 5 : 8
iii. 3 : 8
w |<\T 1 : 3
7.
2:5
nud+ ` 11.3
1.
2.
A X = 6 d+.MT XB = 8 d+.MT
3.
^ = ` 450, \ = ` 600
d = ` 1350, d] = ` 2250
d+K\T 60 eT]jTT 72
s& = ` 6534, b<T| = ` 1188
4.
6.
7.
15
ii
10
nud+ ` 11.4
1.
` 75
4.
20
6.
7.
` 210
8.
i.
9.
11.
15 5 10 25
= =
=
18 6 12 30
198
2.
` 25000
480 >=s\T
yT\T
` 24
5.
12 >+
ii
1 d+. 7 H\\T
ii.
8 : 11
3.
525 >.
iii. 11 : 3
o
10. 5 C
12.
13.
14.
15.
16.
y&\T
b&e
i.
i.
i.
i
10
20
40
25
50
100
3:1
5:4
3:1
4:5
ii.
ii.
ii.
ii.
1:4
4:5
24
12
iii. 3 : 4
iii. 8
iii. 30
iv. 30
iv. 25
v. 64
nud+ ` 12.2
3.
5.
i 4
v 4
i 3
ii 1
vi 2
ii 1
v 6
vi. +#eTT.
iii 2
iii 0
iv
iv
nud+ ` 14.1
1.
\T
n+#T\T os\T
2.
4
F
5
6
E
8
4
V
5
X+K+
d|+
>+
\T 5
n+#T\T9
os\T 6
e
e
3.
4.
nud+ ` 14.2
1.
2.
b<jTT\ d#q\T
|jTyTq b<sTT, b<jTT\,
$<_e+<H\T eT]jTT qq+> n_e~ |sq qq >D bs|d\ k>+ .
b<$Tq ksTT $<d+ SCF - 2011 eT[ d\T, >D <s |+, s+<
$<V #+ ` 2009 <s+> d\dtqT j sT#dT = |dT bs |d \qT sb+~+#sT.
>D $wj \qT HsT e&+ ns+ #dT e&+, y{ k<sD ] +#&+ |< qyTq $. $<sT\ T
yTT< HsT=H $wjT+ eXqT >T]+#&+, s ne>Vq #dTe&+ <s deTd\qT
eT eTT> |]w]+ n+<T d\qT k<sD]+#T=+{sT. |r n<jT+ |\\T
ueq\T @ss#T =H, y{ ns+ #dT <T |] nu dq+ $j+# | n<jT+
<w |{*.
n<j es> b+<|s q eTq+ HsT =q$ nH o] +< q n+X\T $< |eD\qT
<w |T= &] +#&sTT. { M{ |\\ +<s d+|Ps+ > k~+#*. HsT =q
H|D\+{ |\\+<s |<]+#>\s s]+#T=q sH <T|] n<jT+
bs+_+#*.
201
6e s>s d\dt
n<j\T
d+U eed
(60 >+\T)
(i) d+K\
|]#jT+
(ii) |Ps+\T
(iii) d+K\
&Te&+
(iv) |Ps
d+K\T
(v) _H\T
eT]jTT <X+X
_H\T
$wjT $esD
(i) d+K\ |]#jT +
99,999 es d+K\ duy ne>Vq #dT=qT. d+K\qT n+#H yjT+.
>TDs e+XeTT).
d+UsK : d+U e\qT |]o*+#+. d\qT >T]+#+, j sT #jT +.
#T ]< |jT \ <s \ $j>+.
(iii) d+K\ &Te&+
2,3,5,6,9 eT]jTT 10\ ujT d\qT &] +#+.
e\qT |]o*+#T <s 4, 8 eT]jTT 11\ ujT d\qT qT>=q+.
>TDC\T, sD+\T. d], ud d+K\T. |<q, d+jTT d+K\T. |sds |<q
d+K\T.
|< q sD+ $u q. { H |<< q | d+KqT |< q sD+\ \+>
yjT+.
>.k.u eT]jTT .k.>T. sD+ $u q |< , u>Vs |< .
<s + : s +&T d+K\ \eTT R y{ .k.>T. I >.k.u.
|sd s |< q d+K\ .k.>T eT]jTT >.k.u.
>\ d++<+ .
TTD d+K\ eqT>+ . d+K s U| TTD d+K\qT >T]+#+. d+U e\qT
|]o*+#+. d\qT >T]+#+, j sT #jT +.
|Ps d+K\ s#H ne>Vq #dT =q+. d+U s K| |Psd + K\qT >T]+#+.
|Ps d+K\ d+\q, eeH\T. d+U s K| |jT \qT d+#+. TTD |Ps
d+K\qT d+K\ *| y{ $\Te >T Z T +< ne>Vq #dT =q+.
|Ps d+K\qT b\+, eT+ +#+.
202
; >D +
(15 >+\T)
; >D |]#jT +
; >D |]#jT +
d+U e\T, |< deTd\T eT]jTT k<sDs D
\ <s ;C\ (#ss X\) |]#jT +.
(< : 5I1R5 yTTq$).
q <VsD\ neT]\T e\T j sT #jT &+.
<VsD\ <s nes X\ |]#jT + ( |jT L&q{$
)
d], ud d+K\ k<sD sb\T (2n, 2n+1).
jT<w |<
<s dMTsD \ k<q
w eT]jTT
nqTbeTT (15
>+\T)
w eT]jTT nqTbeTT
nqTb s +&T wT\
deq+> d+#&+
@edT ese
Z TT (nqTeqT b+ eyT )
|< deTd\T
n+ >D + w, nqTb\qT ne>Vq #dT =q+.
s U >D +
(65 >+\T)
(i) b<$
T
C$T ueq\T
DeTT\ =\\T
(iii) kweeTT
(|sesq +)
(iv) bj
C$T
(v) $TrjT
~$TrjT T\
ne>Vq
<+X sVD
(10 >+\T)
<+X sVD
<+X+ n+f @$T{?
<+X dsD
eT]jTT sVD. <+X sVD ` >Dq V\T ` |{ \ <VsD.
| \T. | \ d\T eX. | \ sDeTT eT]jTT, $esD.
MT s U \qT q <+XqT>TD+> ]+#+ MTsK \ $esD.
204
$wjT $esD
deTk k<q
deTd\T.
$T, <es |eD\ e]&
deTk k<q
____________
deTk k<q
qT>=qT.
205
deTk k<q
deTk k<q
____________
206
#ss $\TeqT | |
+ #&+ <s dedeTT\ $\Te\qT qT>=qTqT.
w `
nqTbeTT
deTk k<q
yjTTqT.
d+<q #jT&+ nqTb <s nqTd]+ \eTT |, \eTT ` <seTT, yjT+,
#<e&+ eT<>\ d++<\qT |]o*+#TqT.
J$ deTd\ w ` nqTbeTT\ $j> ne>Vq
#dT=qTqT.
b< |s#&+ ________________
207
b<$ T C$T
ueq\T
deTk k<q
________________
e|s#&+
deTk k<q
q sUK+&+qT =\T#TqT
e|s#&+
208
kweeTT
deTk k<q
deTk k<q
________________
___________________
$TrjT,
___________________
deTk k<q
~$TrjT s\
ne>Vq
sD\T #|&+ eTVQuT, k<sD VQ\ eT< u<\qT $e]+#TqT. q
s|D\T #jT &+ VQuT eTy < sD\T #|qT.
e|s#&+
___________________
209
deTk k<q
___________________
___________________
deTk k<q
k~+#TqT.
|< deTd\qT k~+#TqT.
e|s#&+
$e]+#TqT.
d+<q #jT&+ yX\ |eD\T eT]jTT eT< d++< H\=\TqT.
b< |s#&+ VQuT yX w& #jTT <s d+#TqT.
210
<+X sVD
deTk k<q
211
>|t +
212
> +
213
eT<V uq |<+
b<$Tq s>T\T (VI - VIII)
1. uq |<s\ d (Menu) :
sE (Day)
keTys+
eT+>y s+
T<ys+
>TsTys+
Xys+
Xys+
uq |<s\ d (Menu)
>T&T, k+usT
Ls>jT\T
||, Ls\T
>T&T, k+usT
Ls>jT\T
||, Ls\T
Vs<H\T (><TeT/_jT+)
(Food Grains)
||\T (Pulses)
Vs $es\T
(Food Items)
30
100
Ls>jT\T (Vegitables)
75
30
7.5
55
seTT\T (>T&T/ns{|+&T)
(Any other item [Egg/Banana])
ys s +&T ksT
160
12
yTT+
4.65
u\TsT
ejTdT
sTe
b&e
(d+ \)
(d+.MT.) (.>.\)
137.5
31.4
11
140.0
32.2
12
147.0
37.0
13
215
u*\T
sTe
b&e
(d+.MT.) (.>.\)
138.3
32.5
142.2
33.5
148.0
38.7
Total Population
INDIA
Persons
Males
Female
5
Sex ratio
(females per
1000 males)
6
1,210,193,422
623,724,248
586,469,174
940
12,548,926
6,665,561
5,883,365
883
Himachal Pradesh
6,856,509
3,473,892
3,382,617
974
Punjab
27,704,236
14,634,819
13,069,417
893
Chandigarh
1,054,686
580,282
474,404
818
Uttarakhand
10,116,752
5,154,178
4,962,574
963
Haryana
25,353,081
13,505,130
11,847,951
877
NCT of Delhi
16,753,235
8,976,410
7,776,825
866
Rajasthan
68,621,012
35,620,086
33,000,926
926
Uttar Pradesh
199,581,477
104,596,415
94,985,062
908
10
Bihar
103,804,637
54,185,347
49,619,290
916
11
Sikkim
607,688
321,661
286,027
889
12
Arunachal Pradesh
1,382,611
720,232
662,379
920
13
Nagaland
1,980,602
1,025,707
954,895
931
14
Manipur
2,721,756
1,369,764
1,351,992
987
15
Mizoram
1,091,014
552,339
538,675
975
16
Tripura
3,671,032
1,871,867
1,799,165
961
17
Meghalaya
2,964,007
1,492,668
1,471,339
986
18
Assam
31,169,272
15,954,927
15,214,345
954
19
West Bengal
91,347,736
46,927,389
44,420,347
947
20
Jharkhand
32,966,238
16,931,688
16,034,550
947
21
Orissa
41,947,358
21,201,678
20,745,680
978
22
Chhattisgarh
25,540,196
12,827,915
12,712,281
991
23
Madhya Pradesh
72,597,565
37,612,920
34,984,645
930
24
Gujarat
60,383,628
31,482,282
28,901,346
918
25
Daman &Diu
242,911
150,100
92,811
618
26
342,853
193,178
149,675
775
27
Maharashtra
112,372,972
58,361,397
54,011,575
925
28
Andhra Pradesh
84,665,533
42,509,881
42,155,652
992
29
Karnataka
61,130,704
31,057,742
30,072,962
968
30
Goa
1,457,723
740,711
717,012
968
31
lakshadweep
64,429
33,106
31,323
946
32
Kerala
33,387,677
16,021,290
17,366,387
1,084
33
Tamil Nadu
72,138,958
36,158,871
35,980,087
995
34
Puducher.ry
1,244,464
610,485
633,979
1,038
35
3,79,944
202,330
177,614
878
216