Мастерийн диплом

Магис
трант А.Мөнхсувд
ÌÀÃÈÑÒÐÈÉÍ ÄÈÏËÎÌÛÍ ÀÆËÛÍ ÒªËªÂËªÃªª
ДОРОМЖЛОХ, ГҮТГЭХ ГЭМТ

ХЭРГИЙГ НОТЛОХ АЖИЛЛАГААНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛ
Удиртгал
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: Доромжлох гүтгэх гэмт хэргийг нотлох
ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтын онцлог
1.1 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн болон кримнологи шинж,
түүхэн уламжлал
1.2 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотлох ажиллагаа, түүний хууль зүйн учир
холбогдол
1.3 Гадаадын зарим улсуудад энэ төрлийн гэмт хэргийг нотлох ажиллагааны
онцлог
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн нотлох

ажиллагааны онол, практикийн зарим асуудал
2.1 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг мөрдөн байцаах арга зүй
2.2 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотлож буй өнөөгийн байдал, тулгамдсан
асуудлыг шийдвэрлэх арга зам
ДҮГНЭЛТ
САНАЛ
1
Магис
НОМ ЗҮЙ, ХАВСРАЛТ
Уäèðòãàë
Ñýäâèéã ñîíãîí àâñàí ¿íäýñëýë: Монгол Улсын Үндсэн хуульд хүний хувийн
амьдрал, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүндийг хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөний нэг
бүрэлдэхүүн хэсэг хэмээн тодорхойлж хамгаалахаар заасан байна.
Эрх зүйт төрийн чухал зорилтуудын нэг бол иргэнийхээ зөрчигдсөн эрхийг
аль болох шуурхай, шударга байдлаар сэргээх, учруулсан хохирлыг нөхөн
төлүүлэх механизмыг боловсронгуй болгон хэрэгжүүлэх явдал юм.
Өнөө цаг үед тулгамдсан асуудлын нэг болоод байгаа хүний сэтгэл санааны
материаллаг бус гэм хор буюу нэр төр гутаах, гүтгэх гэмт хэрэг үйлдэх явдал,
түүнийг арилгах, нөхөн төлүүлэх эрх зүйн харилцааны талаар цогцоор нь авч үзэх
шаардлага гарч байна.
МУҮХ, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Эрүүгийн хуулиар хамгаалагдсан
хүний нэр төр, алдар хүнд гэсэн эрхэм үнэт зүйл өнөө үед ямар ч хамгаалалтгүй
мэт зөрчигдөн хохирсоор байгаа нь энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт болон
хэргийн өнгөөс харагдаж байна. Яагаад дээрх үнэт зүйлийг эрх зүйт төрт орны
хувьд хүчин төгөлдөр хуулиар хамгаалуулсан хэрнээ ямар ч хууль цаазгүй эрт үед
амьдарч байгаа юмшиг бид бүхэн гутаалгасаар, өөрсдөө үнэт зүйлээ зарим үед
алдсан ч мэдээгүй, сонсоогүй царайлсаар байна вэ? Яагаад гэвэл хамгаалсан
хуулийн тоо хэт олширч аль нь мөрдөгдөж аль нэг нь орхигдсоор байгааг өөрсдөө
ч мэдэхгүй будилж орхисноос тэр. Бидний дундаас нэр төр, алдар хүндээ хэн
нэгэнд муулуулж доромжлуулан гутаагдаагүй, мөн гүтгүүлж үзээгүй хүнийг олъё
гэвэл лав олдохгүй шүү дээ, тэгсэн хэрнээ энэ үнэт зүйлээ хуулийн дагуу
хамгаалуулж, зөрчигдсөн эрхээ нөхөн сэргээлгэсэн хүн байна уу гэвэл бараг л
олдохгүй ч цөөн тооны улс байж магадгүй, гэхдээ тэд нэр өөрсдийн нэр төрөө
хамгаалсаны төлөө зарим гэмт хүмүүсээс заргач, хэрүүлч, өөрийгөө өмөөрөх
дуртай зэрэг нэр хоч зүүсэн байх нь лавтай гэдгийг бүгдээрээ мэдэж л байгаа. Уг
2
Магис
нь бид чинь чөлөөт ардчилсан, хүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулахаар

зорьж яваа улсад амьдарч байгаа биздээ, хүний нэр төр, алдар хүнд гэдэг зүйл
гудамж талбай, нийтийн зорчигч тээврийн автобус унаа, шар ногоон сонины
нүүрэн дээр болон төрийн ордон дотор хууль тогтоогчдын дунд хүртэл зарим үед
санаатай, санаандгүй байдлаар гутаагдан доромжлогдож байгааг анхаарч, энэ
талаар хэрэгжих ёстой хуулиа хэрэгжүүлж, үнэ цэнээ алдсан биелэгдэхгүй байгаа
зарим хуулийн заалтыг хасахыг нь хасч, хуулиа бодитой хэрэгжүүлэн, хүний болон
өөрийн эрхэм үнэт зүйлсийг хайрлан хамгаалж хэвшин тэр хэвшлээ үр хойчдоо
өвлүүлэн үлдээх нь тийм ч хэцүү зүйл биш гэдгийг анхааран эрэгцүүлэх цаг
болжээ.
Цэцэн мэргэдийн үгэнд :
Эд хөрөнгөө алдвал багыг алдсан гэж тооц,
Нэр төрөө алдвал ихийг алдсанд тооц,
Эрүүл мэндээ алдвал бүгдийг алдсанд тооц” гэсэн зүйр үг бий билээ, иймээс
хүний үнэт зүйлс болсон нэр төр, алдар хүндээ зохих хуулийн дагуу өөрсдөө
хамгаалж, хамгаалуулж сурàõ íü ÷óõàë þì.
Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò: Ìîíãîë óëñàä æèëä äóíäæààð 20 ìÿíãà îð÷èì ãýìò
õýðýã á¿ðòãýãäýæ óëñ íèéãýì àðä èðãýäýä èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéãàà áºãººä
ýíý ãýìò õýðã¿¿ä äîòðîîñ õ¿íèé íýð òºð àëäàð õ¿íäýä õàëäñàí õè÷íýýí ãýìò õýðýã
áîäèòîé ¿éëäýãääýã, íóóãäìàë ãýìò õýðãèéí ò¿âøèí ÿìàð õàðüöààòàé áàéãàà õýäýí
õîõèðîã÷ áàéäàã, õîõèðîã÷ áîëîõ øàëòãààí íºõöºë þó áîëîõ, ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí
øàëòãààí íºõöºë, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàì, íîòîëãîîíû ¿íäñýí àñóóäàë, îíöëîãûí
òàëààð äàãíàí ñóäàëñàí ñóäàëãààíû àæèë ºíººã õ¿ðòýë õîìñ, äýýðõ íºõöºë áàéäëóóäûí
¿íäýñëýë, ìºí ÷àíàð, øàëòãààíûã ñóäàëñàíû ¿íäñýí äýýð ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí õîð
óðøãèéã àðèëãàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òýìöýõ, íîòëîõ àæèëëàãààã îíîâ÷òîé áîëãîõ
îíîâ÷òîé àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ íü ÷óõàë þì. Ò¿¿í÷ëýí óëàìæëàë õàðüöóóëñàí
ñóäëàëûã îð÷èí öàãòàé õàìòàòãàí àâ÷ ¿çýõ çàìààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õîëáîãäîõ
3
Магис
õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
÷èãëýëýýð ñàíàë äýâø¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí ãîë çîðèëãî, çîðèëò îðøèíî.
Ñóäàëãààíû àæëûí îíîë, ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë: Äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò

õýðãèéí ìºí ÷àíàð, á¿ðýëäýõ¿¿í, íîòëîõ àæèëëàãàà ò¿¿íèé îíöëîãûí òàëààð õóóëü÷èëæ
èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàë, íîòëîõ àæèëëàãàà, ãàäààäûí çàðèì îðíóóäûí õóóëü
òîãòîîìæèéã õàðüöóóëàí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð ºíººäðèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ
áàéãàà Ýð¿¿ãèéí áîëîí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóä
àìüäðàëä õýð íèéöýæ áàéãàà, õ¿íèé ýðõèéã õºíäñºí îëîí óëñûí ïðàêòèêààñ àíõààðàõ
ç¿éë, öààøèä ÿìàð çîõèöóóëàëò õýðýãòýé áàéãàà òàëààð ñóäëàà÷ûí ñàíàëûã
ãàðãàæ òàâèõûã õè÷ýýâ.
Ñýäâèéí ñóäëàãäñàí áàéäàë: Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä õàëäàæ äîðîìæëîõ,
ã¿òãýõ ãýìò õýðãèéí íîòëîõ àæèëëàãààíû òàëààð ìàíàé ¿å ¿åèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä
ººðèéí çîõèîë á¿òýýëäýý òîäîðõîé õýìæýýãýýð òóñãàæýý.
Òóõàéëáàë: Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ã.Ñîâä,

Ñ.Íàðàíãýðýë, Ñ.Æàíöàí, Í.Æàíöàí, Á.Áàò-ýðäýíý, äîêòîðàíò Ö.Öýëìýã íàðûã äóðüäàæ
áîëõîîñ ãàäíà äîêòîðàíò Ö.Öýëìýã ººðèéí 2005 îíä á¿òýýñýí “Êðèìèíîëîãè” íýðòýé íîìîíäîî
äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò õýðãèéí ãàðàëò, íîòëîõ àæèëëàãààíû ò¿¿õýí óëàìæëàë,
ãàäààä îðíû õàðüöóóëñàí ñóäàëãààã 1 á¿ëýã áîëãîí îðóóëñàí áàéäàã. Ýäãýýð íü ìèíèé
ñóäàëãààíû àæèëä çîõèõ ÷èã áàðèìæàà, òóëãóóð áîëñîíûã îíöîëæ áàéíà.
Ñóäàëãààíû àæëûí øèíýëýã òàë:
Íýãä¿ãýýðò: ýíý ñýäâýýð óðüä íü äàãíàñàí ñóäàëãààíû àæèë õàðüöàíãóé öººí,

áàðàã áàéõã¿éòýé èæèë áàéäàã.
Õî¸ðäóãààðò: Çºâõºí á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí õ¿ðýýíä ñóäàëãàà õèéäýã

óëàìæëàëò ñýòãýëãýýíýýñ òàòãàëçàæ, íóóãäìàë ãýìò õýðãèéí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ
îðîëäëîãî õèéñýíä.
4
Магис
Ãóðàâäóãààðò: Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä õàëäàæ äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò
õýðãèéí íîòëîõ àæèëëàãààíû òàëààð ãàäààäûí çàðèì îðíóóäûí òóðøëàãà, àðãà
õýðýãñýëèéã Ìîíãîëûí óëàìæëàëò çàí ¿éë, îíöëîãòîé õàðüöóóëàí ìàíàéä òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõûã îðîëäñîíä
Äºðºâä¿ãýýðò: Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä õàëäàæ äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò
õýðãèéí òàëààð çºâõºí ýð¿¿ãèéí òàëààñ áóñ èðãýíèé æóðìààð øèéäâýðëýãäýæ
áàéãàà õýðýã ìàðãààíûã ñóäëàí ¿çýæ àíàëèç ä¿ãíýëò õèéõýýð çîðüñîí çýðýã øèíýëýã
òàëóóä áèé.
Ñóäàëãààíû àðãà, àðãà ç¿é, ýõ ñóðâàëæ: Ñóäàëãààíû àæëûí îíîëûí àðãà,

ç¿éí ¿íäýñ íü äèàëåêòèê áºãººä ñóäàëãààã õèéõäýý àíêåòèéí àðãà, ÿðèëöëàãà
ÿâóóëàõ, òîî á¿ðòãýëèéí, ò¿¿õ÷ëýõ, õàðüöóóëàõ, àæèãëàëòûí, áè÷èã áàðèìò ñóäëàõ
çýðýã ñóäàëãààíä øààðäëàãàòàé á¿õèé ë àðãûã àøèãëàñàí.
Ñòàòèñòèêèéí òºâ ãàçàð, ÖÅÃ, ÓÄØ áîëîí ÓÅÏÃ-ààñ ãàðãàäàã ãýìò õýðãèéí
òàëààðõè òîî áàðèìòòàé òàíèëöñàí, òóõàéëàí àâñàí 5 îðíû Ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæèéã õàðüöóóëàëò õèéæ, ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ïðàêòèêò
ãàð÷ áàéñàí 35 õàâòàñò õýðýã áîëîí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëûí ¿íäýñëýë á¿ðèéã
ñóäëàí àâ÷ ¿çñýíýýñ ãàäíà ñóäàëãààíû àæèë íü õóóëü äýýäëýõ, îëîí óðãàë÷ ¿çýë, èë
òîä ýðõ òýãø áàéäàë,øóäàðãà ¸ñíû çýðýã íèéòëýã çàð÷ìóóäàä òóëãóóðëàñíààñ ãàäíà
ñóäàëãàà áîäèòîé òîäîðõîé áàéõ, íýýëòòýé áàéõ, ñóäàëãààíû ÷èãëýë, õýðýãæ¿¿ëýõ
àðãà õýëáýðèéã ÷ºëººòýé ñîíãîõ, áàéãàëü íèéãìèéí á¿õ ¿çýãäýë íýã íü íºãººòýéãºº
õîëáîãäîí ãàð÷ áàéãààã èëýðõèéëäýã äåòåðìèíèçìèéí çàð÷èì çýðýã òóñãàé
àðãà÷ëàëûã ìºí áàðèìòëаõûã õè÷ýýâ.
Äèïëîìûí àæëûí á¿òýö, õýìæýý: Ýíýõ¿¿ ìàãèñòåðèéí äèïëîìûí àæèë íü 2 á¿ëýã,

5 ç¿éëòýé.
Ýõíèé á¿ëýã íü: Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä õàëäàæ äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò
õýðãèéí íîòëîõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é áîëîí
êðèìèíîëîãè øèíæ, ò¿¿õýí óëàìæëàë, íîòëîõ àæèëëàãàà ò¿¿íèé õóóëü ç¿éí ó÷èð
5
Магис
õîëáîãäîë, ãàäààäûí çàðèì îðíóóäûí ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû
òàëààð õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà, ìàíàéä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ òóðøëàãà çýðýã áîëíî.
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã íü: Äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àðãà
ç¿é, óã ãýìò õýðãèéã íîòëîæ áóé ºíººãèéí áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
àðãà çàìóóäûí òàëààð àâ÷ ¿çñýí áîëíî.
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотлох

ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтын онцлог
1.1 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн болон кримнологи
шинж, түүхэн уламжлал
Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн шинж :
Монгол улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13 дахь хэсэгт: “Хэний ч нэр
төрийг гутаан доромжилж болохгүй.” ,
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд: “Хүн бүр өөрийн нэр төр, алдар хүндийг
хамгаалуулах эрхтэй” гэж тус бүр тунхаглан заасан байдаг бол Монгол улсын Эрүүгийн
хуулийн 16 дугаар бүлгийн “ Хүний эрх, эрх чөлөө, алдар хүнд, нэр төрийн эсрэг гэмт
хэрэг” гэсэн бүлэгт 110, 111 дүгээр зүйлд ангиудад ДОРОМЖЛОХ, ГҮТГЭХ гэмт
хэргүүдийн талаар хуульчилсан байдаг.
Эрүүгийн хуулийн 110 дугаар зүйл Доромжлох
110.1 Бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө доромжилсон бол
хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүүлсэнтэй тэнцэх
хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс гурван сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял
шийтгэнэ.
6
Магис
Доромжлох бусдын нэр төр, алдар хүндийг амаар, бичгээр, бусад хэлбэрээр
зориуд гутаах. Эрүүгийн эрх зүйд доромжлохыг гэмт хэрэг гэж үзнэ.1
Нэр төр бол хувь хүний нийгмийн үнэлгээ, нийгмийн гишүүн болохынх хувьд
түүний нийгэм, оюун санааны зан чанарын хэмжүүр мөн. Энэ нь тухайн хүний зан үйл,
түүний нийгэм, оюун санааны үнэт зүйлс, төр, хамт олон, бусад хүмүүст хандах
хандлагаас ихээхэн шалтгаалдаг.
Dignity /Menschenwьrde-герман, Достоинство-орос/ гэх хүний уг чанарын энэ

ойлголтыг бид нэр төр, эрхэмсэг оршихуй, хүнлэг байдал, хүндэтгэл хүлээх эрх гэх мэт
олон янзаар орчуулж хэрэглэдэг ба үнэхээр ч энэ үгэнд эдгээр олон шинж нэгэн зэрэг
агуулагдаж, хүний өөрийнх нь хүн байгаагийн учир утгыг илэрхийлж байдаг. Германчууд
Үндсэн хуулийнхаа 1.1-д "Хүний нэр төр, эрхэмсэг оршихуйьrde/-д халдаж болохгүй.
Хүний нэр төрийг хүндэтгэх нь төрийн үүрэг" хэмээн хүний энэ мөн чанар, түүний
үнэ цэнийг онцгойлон тодотгож, иргэний хүсэл, мөрөөдөл, нэр төр, эрхэм чанарыг
хүндэтгэхийг төрдөө хууль болгосон байдаг байна.
Алдар хүнд бол өөрийн зан чанар, авьяас чадвар, ертөнцийг үзэх үзэл, өөрийн
нийгмийн учир холбогдолд өгсөн өөрийн дотоод үнэлэлт юм. Алдар хүнд нь санаа
сэтгэл зовомтгой, хүмүүсийг өрөвдөж хайрлах сэтгэл, албан тушаал хөөцөлдөх,
зусардан бялдуучлахыг зэвүүцэх, ямар ч үнэ цэнээр хамаагүй эд хөрөнгөтэй болохыг
эрмэлзсээр ангид зэрэг зан чанарууд хүүхэд ахуйн үеийн хүмүүжилд суурилдаг хүний
өөрийн үнэлэлт юм. Алдар хүнд бол амьдралын ямар ч нөхцөл байдалд хүн чигээрээ
үлдэх чадвар мөн
Нэр төр, алдар хүнд гэсэн 2 зан суртахууны ойлголт нь харилцан уялдаатай. Хан
сайныг мэдэрч, шударга ба шударга бус зан үйлийн ялгааг ухамсарлаж чадсан хүн
алдар хүнтэй байдаг. Нэр төр алдар хүнд бол хувь хүний оюун санааны нэн чухал
1
“Монголын нэвтэрхий толь” Монгол улсын шинжлэх ухааны академи, ерөнхий редактор академич
Б.Чадраа хуудас 288-аас үзнэ үү.
7
Магис
баялаг юм. Энэ учраас салбар эрх зүйд тухайлбал Эрүүгийн эрх зүйгээр нэр төр, алдар
хүнд нь хамгаалагдаг. 2
Ч.Беккариа: Хүмүүс ганц нэгээрээ бас өөрийн эрхээр амьдарч байвч үргэлжийн
дайн самуун, нэгэнт баталгаажуулаагүй болохоор ямар ч үр ашиггүй эрх чөлөөнөөс
залхаад өөрсдийн уг язгуурт байх эрх чөлөөнийхөө өчүүхэн хэсгийг золиосолж хариуд
нь үлдсэн хэсгийг нь айх аюулгүй, тайван эдлэх боломжийг олж авсан. Хамтын зорилго,
нийгмийн ашиг сонирхолын төлөө өргөл болгосон эрх чөлөөний тэр хэсэг бүрээс нэгдэн
төрийн дээд эрх мэдэл бүрддэг. Тиймээс энэ эрхийг тэдний нэрийн өмнөөс хэрэгжүүлж
буй хэн ч байсан эрхээ өгсөн хүмүүсийн хяналтаас гарч, иргэнээс илүү эрх, нэр төртэй
байх ёсгүй гэж хэлсэн байдаг.
Олон нийт гэж заавал хоёр ба түүнээс дээш тооны хүн байхыг шаардахгүй, нэг
хүний дэргэд нэр хүндийг нь гутаасан байхад л гэмт хэрэг болно.
Нийтийн хүртээл болдог телевиз, радио, сонин хэвлэл, зурагт хуудас ашиглан
хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжилсон байх нь энэ гэмт хэргийн гол шинж
юм. Мөн субьект тодорхой хүний ажил төрөл, үйл ажиллагаанд бодитой илэрдэг ба энэ
нь хамт олонд илэрхий байдаг тодорхой бус доголдол, дуталдалыг шударгаар
шүүмжлэхдээ зүй бус үг хэллэг хэрэглэсэн байх тохиолдолд энэ нь доромжлох гэмт
хэрэг болохгүй.
Дээрх гэмт хэргийн обьект нь: бусад хүний нэр төр, алдар хүнд,
Халдлагын зүйл нь : нэр төр, алдар хүнд,
Обьектив тал нь: бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө, эсхүл
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр доромжилсон үйлдэл, эс үйлдэхүй байна. Доромжлох
нь идэвхитэй үйлдлээрилэрнэ. / амаар, бичгээр, дохио, зангаа, биеийн хөдөлгөөн
2
С.Нарангэрэл . Хүний нэр төр, алдар хүндийн иргэний эрх зүйн хамгаалалт
“Монголын төр эрх зүй” 1997 он. № 4-өөс үзнэ үү.
8
Магис
/Тухайлбал гадаад хэл, бие эрхтэний гажиг, яс үндэс, гарал үүслээр амаар
доромжилдог. Захидал, зургаар доромжлох тохиолдол байна.
Бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаах гэдэг нь тодорхой хувь хүний ёс суртахуун,
зан төлөвийн үнэн байдал, хүндэтгэлийг гуйвуулан үгүйсгэн эсэргүүцэж байгаа үйл
ажиллагаа юм. Энэхүү гэмт хэрэг нь хүний нэр төр, алдар хүндийг унагатасан үйлдэл
хийсний дараа / жишээ нь хохирогчид хоч өгч түүний алдар хүндийг унагасан/ төгссөнд
тооцно.
Субъектив тал нь: Гэм буруугийн шууд санаатай хэлбэрээр үйлдэгдэнэ. Өөрөөр
хэлбэл хохирогчийн нэр төр, алдар хүндийг гутааж байна гэдгээ ухамсарлан ойлгож
ингэхийг хүсэж байдаг. Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах, өшөөгөө авах, уур хорслоо
тайлах гэсэн сэдэлттэй байна. Доромжлох хэргийг үйлдэж байгаа этгээдийн санаа нь
олон нийтийн эсрэг биш тодорхой хувь хүний нэр хүндийн эсрэг чиглэсэн байдаг учраас
танхайрах хэргийн үйлдэл бусдыг доромжлох хэлбэрээр илэрсэн тохиолдлоос
ялгагдана.
Субъект нь: 16 насанд хүрсэн, хэрэг хариуцах чадвартай этгээд Монгол улсын
иргэн, гадаадын харьяат, аль ч улсын иргэн биш этгээд хэн ч байж болно.
Эрүүгийн хуулийн 111 дүгээр зүйл Гүтгэх
111.1 Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал гүжирдлэг
тараасан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй
тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс гурван сар хүртэл хугацаагаар
баривчлах ял шийтгэнэ.
111.2 Гүтгэлгийг олон нийтэд тараасан, эсхүл доромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт урьд
ял шийтгүүлсэн этгээд үйлдсэн бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг тавин нэгээс
нэг зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл гурваас
дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ.
9
Магис
111.3 Хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахаар гүтгэснээс хүнд хор
уршиг учирсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг зуун тавин нэгээс хоёр зуун
тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёроос таван
жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.
Гүтгэх бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаасан илт худал мэдээ тараах болон
бусад гэмт хэрэгт холбогдуулан эрүүгийн хэргийг үүсгэн явуулах эрх бүхий байгууллага,
албан тушаалтанд мэдээлэх. Гүтгэхийг Монгол улсын Эрүүгийн хуулинд гэмт хэрэг гэж
үздэг.3
Илт худал гүжирдлэг гэж бодит байдалд огт нийцээгүй мэдээ сэлт байна.
Энэхүү илт худал гүжирдлэг нь хохирогчийг гутаасан шинжийг агуулна.
Гутаасан гэж хүний нэр төр, алдар хүндийг басамжилсан мэдээ сэлтийг
хамааруулна. Эдгээр мэдээ сэлт нь үйл баримтанд үндэслэсэн байх бөгөөд
эрэгцүүлсэн бодлын байдлаар илрэх ёсгүй.
Тараасан гэж эдгээр мэдээ сэлтийг нэг ч гэсэн хүнд мэдээлсэнийг ойлгоно.
Худал боловч гутаагаагүй мэдээ сэлт тараасныг гүтгэх гэмт хэргээр зүйлчилж болохгүй.
Энэ гэмт хэргийг бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаасан илт худал гүжирдлэгийг
аливаа хэлбэрээр тараасан үеэс төгссөнд тооцох ба гэмт хэргийн хохирогч нь аливаа
хүн тэр ч байтугай бага насны, хэрэг хариуцах чадваргүй түүнчлэн таалал төгссөн
хүмүүс ч байж болно.
Хэвлэлд нийтлэх буюу бусад аргаар олшруулан тараасан гэж мэдээллийн

хэрэгсэлээр дамжуулсан өөрөөр хэлбэл хэвлэсэн, радио телевизээр нэвтрүүлсэнийг
ойлгоно.
Нэргүй захидлаар ирүүлсэн гэж илт худал гүжирдлэгт нэрээ бичээгүй боловч
олон тооны хүн мэдэх боломжтой болгосныг ойлгоно.
3
“Монголын нэвтэрхий толь” Монгол улсын шинжлэх ухааны академи, ерөнхий редактор академич
Б.Чадраа хуудас 341-ээс үзнэ үү.
10
Магис
Гүтгэх гэмт хэрэгт урьд ял шийтгүүлсэн этгээд гэж энэ гэмт хэрэгт ял
шийтгүүлсэн этгээд дахин гүтгэх гэмт хэрэг үйлдсэн нь ял шийтгэлгүй болох хугацаа
өнгөрөөгүй байсныг ойлгоно.
Дээрх гэмт хэргийн обьект нь : нэр төр, алдар хүнд, халдашгүй байх хүний
эрх.
Халдлагын зүйл нь: Хүний нэр төр, алдар хүнд байдаг.
Объектив тал нь: Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал
гүжирдлэг тараасан идэвхитэй үйлдэл, эс үйлдэхүй байна. Гүжирдлэг тарааснаар
төгсдөг хэлбэрийн бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг юм.
Субъектив тал нь: Субъект тодорхой хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаасан
худал гүжирдлэг тарааж байгаагаа ойлгож ингэхийг хүссэн байдаг.
Субъект нь: Хэрэг хариуцах чадвартай хэн ч байж болно.
Хүндрүүлэх нөхцөл байдал: 2 дахь хэсэг
Объектив тал: 1. Гүтгэлэгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр нийтэд тараасан.
2. Доромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт урьд шийтгүүлсэн этгээд

үйлдсэн бол ялыг хүндрүүлэх нөхцөл байдал болно.
Субъектив тал: Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилго нь энэ гэмт хэргийн
субъектив талын онцлог шинж юм.
Онц хүндрүүлэх нөхцөл байдал 3 дахь хэсэг
Объектив тал: Хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахаар гүтгэснээс
хүнд хор уршиг учирсан бол ялыг онц хүндрүүлэх нөхцөл байдал болгоно.4
4
“Монгол улсын эрүүгийн эрх зүй”, тусгай анги С.Жанцан \схемчилсэн тайлбар, зүйлчлэлийн
асуудлууд УБ хот 2002 он хуудас 178-аас үзнэ үү.
11
Магис
Ýð¿¿ãèéí õóóëèíä äîðîìæëîõ ãýìò õýðãèéí áàñ íýã òºðëèéã òóñãàéëàí çààæ ºãñºí íü
231 ä¿ãýýð ç¿éë: Òºðèéí àëáàí õààã÷, õýâ æóðàì õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéöààã÷èéã
äîðîìæëîõ
231.1. Òºðèéí àëáàí õààã÷, õýâ æóðàì õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéöààã÷èéã ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýæ áàéãààòàé íü õîëáîãäóóëàí îëíû ºìíº äîðîìæèëñîí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
õýìæýýã òàâààñ òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, íýã
çóóãààñ íýã çóóí òàâèí öàã õ¿ðòýë õ¿ðòýë õóãàöààãààð àëáàäàí àæèë õèéëãýõ, ýñõ¿ë
íýãýýñ ãóðâàí ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýíý.ãýæ çààñàí áà Ýð¿¿ãèéí
õóóëüä òàéëáàðëàñíààð “Òºðèéí àëáàí õààã÷” ãýäýãò ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷, öàãäàà, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷, ãààëü, òàòâàðûí àëáàíû
áàéöààã÷, õóóëü òîãòîîìæîîð òóñãàéëàí ýðõ îëãîñîí óëñûí áàéöààã÷ íàðûã õàìðóóëàí îéëãîíî
ãýñýí áàéäàã.
Дээрх гэмт хэргийн обьект нь : Ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí

áàéöààã÷, öàãäàà, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷, ãààëü, òàòâàðûí àëáàíû áàéöààã÷,
õóóëü òîãòîîìæîîð òóñãàéëàí ýðõ îëãîñîí óëñûí áàéöààã÷èéí нэр төр, алдар хүнд,
халдашгүй байх хүний эрх.
Халдлагын зүйл нь: Хүний нэр төр, алдар хүнд байдаг.
Объектив тал нь: Ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, öàãäàà,
ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷, ãààëü, òàòâàðûí àëáàíû áàéöààã÷, õóóëü òîãòîîìæîîð
òóñãàéëàí ýðõ îëãîñîí óëñûí áàéöààã÷èéã õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãààòàé íü
õîëáîãäóóëàí нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор îëíû ºìíº äîðîìæèëñîí идэвхитэй
үйлдэл, эс үйлдэхүй байна. Äîðîìæèëñîíîîð төгсдөг хэлбэрийн бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг
юм.
Субъектив тал нь: Субъект тодорхой хүний нэр төр, алдар хүндийг гутааí
äîðîìæèëæ байгаагаа ойлгож ингэхийг хүссэн байдаг.
Субъект нь: Хэрэг хариуцах чадвартай хэн ч байж болно.
12
Магис
ХҮНД, ОНЦ ХҮНД ГЭМТ ХЭРЭГТ ХОЛБОГДУУЛАН ГҮТГЭХ,
ЗОРИУД ХУДАЛ МЭДЭЭЛЭХ ГЭМТ ХЭРГҮҮДИЙН ХООРОНДЫН ЯЛГАА
Зориуд худал мэдээлэх Эрүүгийн хуулийн 252.2 дугаар зүйл
Тус гэмт хэргийн объект нь: хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, прокурор, шүүхийн
байгууллагын хэвийн үйл ажиллагаа.
Объектив тал нь: Хүнийг хүнд буюу онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулж буюу яллах
нотлох баримтыг хуурамчаар бүрдүүлж худал мэдээлсэн
Субъектив тал: Субъектийн санаа бодол, хохирогчийг хүнд онц хүнд гэмт хэрэгт
холбогдуулан худал мэдээлхэд чиглэгдэнэ.
Субъект нь: 16 насанд хүрсэн, хэрэг хариуцах чадвартай хүн байна.
Хүнд онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахаар гүтгэх Эрүүгийн

хуулийн 111.3
Тус гэмт хэргийн объект нь: Хүний нэр төр, алдар хүнд
Объектив тал нь: Хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахаар
гүтгэснээс хүнд хор уршиг учирсан
Субъектив тал: Субъектийн санаа бодол хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах
худал гүжирдлэг тараахад чиглэгдэнэ.
Субъект: 16 насанд хүрсэн хэрэг хариуцах чадвартай хүн байна.5
ДОРОМЖЛОХ, ГҮТГЭХ, ТАНХАЙРАХ ГЭМТ ХЭРГҮҮДИЙГ
ЯЛГАН ЗҮЙЛЧЛЭХ АСУУДАЛ

5
“Монгол улсын Эрүүгийн эрх зүй” тусгай анги С.Нарангэрэл УБ хот 1998 он хуудас 53-аас үзнэ үү.
13
Магис
ДОРОМЖЛОХ ГҮТГЭХ ТАНХАЙРАХ
Объект Хүний нэр төр, Хүний нэр төр, Нийгмийн хэв журам,
алдар хүнд алдар хүнд хүний эрүүл мэнд
Бусдын нэр төр, Хүний нэр төр, Олон нийтийг илтэд

алдар хүндийг олон алдар хүндийг үл хүндэтгэн хүч
нийтийн өмнө, эсхүл гутаах зорилгоор илт хэрэглэх буюу хүч
хэвлэл мэдээллийн худал гүжирдлэг хэрэглэхээр
хэрэгсэлээр тараасан идэвхитэй заналхийлж,
Объектив тал
доромжилсон үйлдэл байна. нийгмийн хэв журам
үйлдэл, эс үйлдэхүй бүдүүлгээр зөрчсөн
байна үйлдэл байна.
Субъектийн санаа Субъектийн санаа Субъектийн санаа

бодол хүний нэр төр, бодол хүний нэр төр, бодол олон нийтийг
алдар хүндийг олны алдар хүндийг илтэд хүндэтгэж
өмнө эсхүл хэвлэл гутаах худал үзэхгүй, нийгмийн
мэдээллийн гүжирдлэгийг хэв журмыг
Субъектив тал
хэрэгсэлээр тараахад чиглэгдэнэ бүдүүлгээр зөрчихөд
доромжлоход чиглэгдэнэ.
чиглэгдэнэ Танхайрах сэдэлттэй
байдаг
Хэрэг хариуцах Хэрэг хариуцах 16 насанд хүрсэн

чадвартай,16 насанд чадвартай,16 насанд нийтлэг субъект
хүрсэн, нийтлэг хүрсэн, нийтлэг байхаас гадна ЭХ-н
субъект байна субъект байна 181.2, 181.3 дугаар
зүйлд заасан
Субъект
хэргийн субъект нь
14 нас хүрсэн, хэрэг
хариуцах чадвартай
14
Магис
этгээд байна.6
Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн криминологи шинж:
Миний нэр төрд халдлаа, ажил хэргийн нэр хүндийг сэвтээлээ, намайг гүтгэн
доромжиллоо гэсэн үгс өнөөдөр хүн бүрийн амнаас шахуу дуулдах болжээ.
Нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд гэж бүхэлд нь ярьдагаас бус
тусад нь авч үздэггүй ба ажил хэргийн нэр хүнд нь иргэн ба хуулийн этгээд
нийгэмд оршин тогтнож, үйл ажиллагаагаа явуулахдаа бүтээлч хөдөлмөрөөрөө
тухайн нийгмийг цогцлон хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмэрийг нь үнэлж хамт олон,
нийгэм, иргэд, төрийн зүгээс өгч буй үнэлэмж юм. Нэр төр, алдар хүнд, ажил
хэргийн нэр хүндэд халдсан тохиолдолд түүнийг хамгаалах хэд хэдэн төрлийн
арга, хэрэгсэл байдаг.
Үүнд: 1. Шүүхийн бус хамгаалалт. Хууль бусаар хүний нэр төр, алдар хүндэд
халдсан тохиолдолд талууд харилцан тохирч асуудлыг хуулийн байгууллага,
шүүхэд хандалгүйгээр шийдвэрлэх хувилбар. Энэ тохиолдолд харилцан зохицох,
буруутай тал уучлалт гуйх, сонин хэвлэлээр залруулга, няцаалт өгөх зэрэг
хэлбэрээр хохирсон тал нь нэр төр, алдар хүндээ сэргээлгэнэ.
2. Иргэний журмаар шийдвэрлэх. Нэр төр, алдар хүнд нь гутаагдсан гэж

үзсэн этгээд шүүхэд иргэний журмаар нэхэмжлэл гаргаж хэргээ шүүхээр
шийдүүлнэ. Энэ тохиолдолд буруутай этгээдэд эд хөрөнгийн хариуцлага
оногдуулж, учруулсан хохиролыг нөхөн төлүүлнө.
6
“Монгол улсын эрүүгийн эрх зүй”, тусгай анги С.Жанцан \схемчилсэн тайлбар, зүйлчлэлийн
асуудлууд УБ хот 2002 он хуудас 180-аас үзнэ үү.
15
Магис
3. Эрүүгийн журмаар шийдвэрлэх. Бусдын нэр төр, алдар хүндэд хууль

бусаар халдаж гүтгэж, доромжилсон тохиолдолд гэмт хэрэг гэж үзэж эрүүгийн
хариуцлага хүлээлгэнэ.
Дээрх гурван хамгаалалтын алийг сонгох нь тухайн хувь хүний эрх боловч
асуудлаа шүүхээр шийдвэрлүүлэх үндэслэл нь нэр төр, алдар хүнд нь гутаагдаж,
эд хөрөнгийн бус хохирол хүлээсэн байх явдал юм.
Дэлхийн улс орнуудын Эрүүгийн хууль тогтоомжинд энэ талаар хэрхэн

тусгагдсан байдлыг судалж үзхэд 3 бүлэгт хувааж болхоор байна.
А. Хүний нэр төр, алдар хүндийг эрүүгийн болон иргэний хуулиар

хамгаалдаг улсууд. Энэ ангилалд ихэвчлэн тоталитар дэглэмтэй байсан улсууд
болох ОХУ, Украйн, Беларусь зэрэг ЗХУ-н бүрэлдэхүүнд байсан улсууд, мөн
БНХАУ, БНАСАУ, Куба, Вьетнам зэргийг хамааруулж болно. Эдгээр оронд хувь
хүн өөрийн нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжиллоо гүтгэгдлээ гэж үзвэл
эрүүгийн болон иргэний журмаар алинаар хандахаа өөрөө шийдвэрлэнэ.
Б. Зөвхөн хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан гүтгэхээс бусад үйлдлийг
гэмт хэрэгт тооцдоггүй улсууд. Энэ ангилалд Европын холбооны улсууд буюу Эх
газрын эрх зүйн тогтолцоотой орнуудыг хамааруулж болно.
В. Нэр төр, алдар хүндийг Эрүүгийн хуулиар хамгаалдаггүй, иргэний

шүүхээр асуудлыг шийдвэрлэдэг улсууд. АНУ, Их Британи тэдгээрийн
колони байсан буюу Англо-Саксоны эрх зүйн системтэй орнуудыг энэ
ангилалд хамааруулж болох юм. 7
Манай улсын хувьд эхний ангилалд буюу Эрүүгийн хуулиар хүний нэр төр,
алдар хүндийг хамгаалдаг улсуудын тоонд орно.
7
Ц.Цэлмэг “Криминологи “ 2005 он. Хуудас 206-аас үзнэ үү.
16
Магис
Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотолж ирсэн түүхэн уламжлал
МУ-д хүний нэр төр, алдар хүндийн асуудлыг хэрхэн хамгаалж, үндэсний
хууль тогтоомжид ямар байдлаар тусгаж ирсэн талаар түүхэн хөгжлийн доорх
баримтууд байна.
Тухайлбал: Монгол улс Манжийн эрхшээлд байх үед сэжиглэгдэн шалгагдаж

байгаа хүний өчиг мэдүүлэгт ихээхэн ач холбогдол өгч байсан бөгөөд зарга
зайлхайг шүүж байгаа этгээд хэрэг хүлээлгэхийн тулд элдэв аргыг хэрэглэдэг
байсны жишээ нь есөн эрүү шүүлт байдаг ба үүнд Шаахай эрүү, Туйван эрүү,
чавчрага эрүү, хүлэх эрүү, сараалж эрүү, дүүжин эрүү, хөшүүрэг эрүү,төөнүүр эрүү,
хавчуур буюу савслага эрүү зэрэг багтдаг байсны бүгдээрээ хүний биед маш
хортой, мах, шөрмөсийг тасалдаг, ясыг хугалдаг байсан бөгөөд ихэнх тохиолдолд
хүнийг үүрд тахир дутуу болгодог байжээ. 8
Хувьсгалаас өмнөх үеийн нотлох ажиллагааг тухайн үеийн “Халх журам”,

“Зүүн хүрээний шавь яамны халх журам”, “Улаан хацарт” , “Монгол цаазын бичиг”
зэрэг актаар зохицуулж байсан байна.9
Нөгөөтэйгүүр хүмүүсийн шашин шүтлэгт тулгуурласан тангарагийн эрүү

шүүлт буюу шахааг нотолгооны арга болгон хэрэглэж байсан түүхтэй.Тангарагийн
эрүү шүүлтийг нохой хөтөл гэдэг газар буюу шахаа явуулахыг хориглоогүй газарт
өндөрөөрөө мухар толгой, өргөнөөрөө чөдрийн хэмжээтэй хэцэнд буу 2, нум 2,
сэлэм 2, тэмээний толгой 2, морины толгой 2, шаахай 2, нохойн толгой 2, сүүжний
яс 2, чөдөр 1, бүгд 18 ширхэг зүйлийг өлгөж сүх барих буюу барихгүйгээр тангараг
өргөж доогуур нь ордог,мөн бэлэвсэн эм хүний өмд болон бусад хөсрий хувцасыг
шахаанд өлгөдөг байжээ. 10
8
“ Монгол улсын төр эрх зүйн түүхэн уламжлал” Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан УБ хот 1997 он
хуудас 155-аас үзнэ үү.
9
“Монгол дахь нотолгооны түүхэн уламжлал” Б.Батзориг УБ хот 2001 он
10
“Манж угсаатны товч түүх” Ж.Өлзий УБ хот 1995 он хуудас162-аас үзнэ үү.
17
Магис
Мөн тухайн үед өчиг мэдүүлэг авах, хүүрэнд үзлэг хийх, газар, эд зүйлийг
нэгжих, мөр мөшгих, шинжих зэрэг ажиллагааны сацуу эрүү шүүлт тулгах болон
шахааг голчлон хэрэглэдэг байсан нь манай түүхээс харагддаг.11
1921 оны 11 сарын 01-ны өдөр Ардын засгийн газраас Богд хаантай
“Тангарагийн гэрээ” байгуулж, энэ гэрээ ёсоор төрийн хэргийг ардын түр засгийн
газраас, шашны хэргийг Богд хаан эрхлэн явуулах болжээ. Тэр үед Монголын
нийгмийн амьдралыг Ардын засгийн газраас гаргасан хууль тогтоомж, Шүүх
Яамнаас гаргасан тогтоол, ардын төрийн бодлогод үл харшлах хуучин төрийн
хуулиар зохицуулж байжээ.
1924 онд МУ-н хэмжээт эрхэт хаан Богджавзандамба нас барсанаар ардын
төрөөс нийгэм төрийн байгууламждаа зохих өөрчлөлт хийх боломж бий болж, энэ
зорилгоор 1924 оны 11 сард улсын анхдугаар их хурал хуралдаж МУ-н анхны
Үндсэн хуулийг батлан гаргаж, нийгмийн харилцааг зохицуулж байсан хуучний
хууль тогтоомжийг түүнд нийцүүлэн өөрчлөх, мөн шинээр боловсруулан гаргах
шаардлагатай болсноор 1925 оны 12 сард хуралдсан анхдугаар их хурлаас
шүүхийн шинэчлэл явуулах журмыг батлан гаргаж, улмаар шинэ Үндсэн хууль
болон Шүүхийн шинэчлэл явуулах журамд нийцүүлэн МУ-н анхны Эрүүгийн хууль
болох “ Шүүх цаазын бичиг” –ийн Ерөнхий ангийг Засгийн газрын 1926 оны 01
сарын 15-ны өдрийн анхдугаар их хурлаар, Тусгай ангийг 1926 оны 11 сарын 11-ны
өдрийн улсын 3 дугаар хурлаах тус тус батлан гаргасан байна.12
Тус хуулинд доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн талаар дараах байдлаар

заажээ.
1926 оны “Шүүх цаазын бичиг”-ийн 123 дугаар зүйлд ... аливаа хүн цуу үг
тарааж, олны санааг үймүүлбээс 3 сар хүртэл хорино.
11
“ Хувьсгалын өмнөх Монголын төр, хууль цааз” Б.Содовсүрэн УБ хот 1989 он хуудас 42-оос үзнэ
үү.
12
“МУ-н 1921 оноос хойшхи Эрүүгийн хууль тогтоомжийн хөгжилт” Д.Адъяабазар УБ хот 1998
он хуудас 7-оос үзнэ үү.
18
Магис
1929 оны “Шүүх цаазын бичиг”-ийн 74 дүгээр зүйлд ... бусдыг аливаа хэрэгт
холбогдуулж яллуулахыг хичээж албаны газар худал хуурмагаар гүтгэн мэдүүлсэн
баримт болох зүйлийг хуурамчаар үйлдсэн бол 2 жил хүртэл хоривоос зохино.
1934 оны “Шүүх цаазын бичиг”-ийн 137 дугаар зүйлд ... Алив хүнийг ам,
бичгээр доромжилсон бол 150 төгрөгөөр торгоно, 138 дугаар зүйлд ... будын нэр
алдарыг гутаах худал мэдээг зориуд цуурхан тараасан бол 300 төгрөгөөр торгоно
гэх мэтээр зааснаас гадна 1942 оны 12 сарын 27-ны өдөр Улсын Бага хурлын 25
дугаар хурлаас БНМАУ-н Эрүүгийн хуулийг батлан гаргаж 1934 оны “ Шүүх цаазын
бичиг”ийг хүчингүй болгосон боловч, 1926, 1929, 1934 оны “ Шүүх цаазын бичиг”-
үүд нь 1921 оны хувьсгалаар түлхэн унагагдсан ангийн эсэргүүцлийг дархад гол
анхаарлаа чиглүүлж байжээ.13
1942, 1961 оны Эрүүгийн хуульд дээрх заалт өөрчлөгдөөгүй явсаар 1986
оны шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуулийн 117 дугаар зүйлд ... бусдын нэр төр,
алдар хүндийг гутаасан илт худал гүжирдлэг тараасан бол 1 жил хүртэл
хугацаагаар хорино. Түүнчлэн гүтгэлгийг хэвлэлд нийтлэх, бусад аргаар
олшруулан тараасан, гүтгэх гэмт хэрэгт урьд ял шийтгүүлсэн этгээд үйлдсэн бол
ялыг хүндрүүлнэ, мөн хуулийн 118 дугаар зүйлд ... бусдын нэр төр, алдар хүндийг
амаар, бичгээр, бусад хэлбэрээр зориуд доромжилсон бол ял шийтгэнэ гэжээ.
1921-194О оны хооронд манай улсад Ардын засгийн газар анхлан

байгуулагдаж, төр засгийн эрх мэдлийг нэг гарт төвлөрүүлэх хувьсгалт хууль ёсыг
бэхжүүлж улсын болон олон нийтийн өмч, ард иргэдийн эрх, эрх чөлөө, ашиг
сонирхолыг хамгаалах, аливаа хүнд эрүү шүүлтийг хасаж өөрчлөх, хуучин
нийгмийн бурангуй хуулийг халж хувьсгалт төрийн үйл ажиллагаанд нийцсэн
хууль тогтоомжийг боловсруулахыг зорьж байжээ. Тухайн үеийн хүмүүсийн ахуй
амьдрал маш дорой сул байснаас сэтгэл санаа тогтворгүйгээс гэмт хэрэг олноор
үйлдэгддэг мөн гэм буруутай этгээдийг олон нийтийн өмнө буудан хороох, дүүжлэн
13
“ Хүн амины гэмт хэрэгтэй явуулах эрүүгийн эрхийн тэмцэл” Ж.Авхиа УБ хот, 1972 он хуудас 21-
ээс үзнэ үү.
19
Магис
алах, толгойг нь шонд өлгөх гэх мэтээр ард олны сэтгэхүйд нөлөөлдөг байжээ,
гэхдээ энэхүү харгис үйл ажиллагаа нь Манжийн хааны Монголчуудын талаар авч
явуулсан харгис бодлогын үр дүнд бий болсон гэж хэлж болно.
Ардын засгийн газрын 1921.07.30-ны өдрийн 7 дугаар хурлын тогтоолын

11-р зүйлд хуучин хуульд байсан алах, цөлөх, дөнгө дөнгөлөх, пүнлүү хасах, золио
авах ялуудыг хорих, торгох болгон өөрчилсөн нь тухайн үед хуучин хуулийн харгис
зүйл заалтуудыг өөрчилж, шинэ журам тогтооход чиглэж байсныг харуулж байна.
1921 онд Ардын засгийн газраас “ хүнд эрүү шүүлтийг зогсоосон тухай”, 1922 онд
“хууль цаазыг зохиох тухай”, 1923 онд “эрүү шүүлт устгах тухай” тогтоолуудыг
гаргаж, 1923.О8 сард Шүүх таслах талаар заахдаа :
1.Эрүү шүүлтийн цааз хууль тогтоох,
2.Ялтанг хэрхэн байцаах, шийтгэх дүрэм зохиох
3.Хууль цаазны сургууль байгуулах заасан эрхийн актуудыг тус тус гаргаж
байжээ. 1921 оны О7.16-ны өдрийн Ардын засгийн газрын шийдвэрээр “Шүүх
явдлын яам”-ыг байгуулж, 1923.О7.18-нд баталсан “Монгол ардын намын
эрмэлзэх арван зүйл” нэртэй тунхаг бичгийн 9 дүгээр зүйлд “гэмтэн ялтаныг
байцаан шийтгэхэд эрхтэн, дархтан гэх зэргээр ялгахгүй цөм нэгэн адил үзэхээс
гадна эрүү хорыг устгаж, зүй зохисоор гэмтэн ялтны бие сэтгэлийг үйлдвэр, ажил
хийлгэх, гэгээрүүлэх зэргээр удирдан боловсруулсугай” хэмээн заасан байдаг нь
мөн аль ч хүмүүсийг угсаа гарал, боловсрол гэх мэт зүйлээр нь ялгаварлан
гадуурхахгүй гэсэн санааг заасан байна.
1924 оны үед тухайн үеийн цагдаа нарын ажлыг нилээд хөнгөлж цагдаагийн
байгууллага цагдаа нарын талаар тодорхой арга хэмжээ авсан бөгөөд цагдаа нь
зөвхөн эрүү, иргэний хэргийг дагнан хөөцөлддөг болжээ, үүнээс өмнө эрүү,
иргэний хэрэгтэнг бариад дараа нь тэдний хэргийг таслан шийдвэрлээд шорон
гянданд хүртэл хорьж цагддаг байсан байна.
20
Магис
1926 онд “Монгол улсын шүүн таслах газрууд дор аливаа хэргийг байцаан
шийтгэх тухай” нэртэй хууль батлагдсан нь одоогийн Эрүүгийн байцаан шийтгэх
хуулийн үндэс суурь нь байсан ба дээрх хуулийн 2 дугаар бүлэг “ Аливаа хэргийг
анх байцаах заавар” гэсэн нэртэй ба энэ бүлэгт урьдчилсан мөрдөн байцаалт
явуулах байгууллага, тэдгээрийн эрх хэмжээ, эрүүгийн хэргийг үүсгэх үндэслэл,
нотлох баримтын төрөл, ангилал, нотлох ажиллагааны талаар тодорхой хэмжээнд
тусгаж өгсөн бол 1927 оны “Монгол улсын шүүн таслах газрууд дор аливаа хэргийг
байцаан шийтгэх тухай” хуульд нотлох баримтын талаар шууд хуульчлаагүй
боловч “ хэрэгт холбогдогч, гэрч, экспертийн мэдүүлэг, анх хэрэг халдсан газрыг
байцаан үзсэн тэмдэглэл, хэрэгт тэмдэг болох эд мөр, зэвсэг багаж нэгжих, зэвсэг
багажийг хураан авах ажиллагааны үр дүн зэрэг нотлох баримт байж болохыг дам
байдлаар зааж өгсөн. Тус хуулийн 12 дугаар зүйлд ”Аливаа эрүүгийн хэргийг анх
байцаахад үүдсэн учир шалтгааныг цөмөөр байцаан тодорхойлхоос гадна хэрэгт
холбогдогсдыг яллахыг хэлэлцэхгүй болгох, ялыг хүндрүүлэх, хөнгөлөхийн зэрэг
учир шалтгааныг ялган салгаваас зохино” гэснээс гадна нотлох баримтыг
цуглуулахдаа хэрэгт холбогдогч, гэрч, экспертийг байцаах, анх хэрэг халдсан
газрыг байцаан үзсэн, хэрэгт тэмдэг болох эд мөр, зэвсэг багаж юу болох ба орон
савыг нэгжих, зэвсэг багажийг хураан авах зэрэг аргыг хэрэглэхээр хуульчилсан
байна.
Дээрх хуулийн 21 дүгээр зүйлд: “Харьяат албаны хүмүүс хэргийг айлган

дарлах ба эд хөрөнгө зэргийг алдагдуулхад хүргүүлж хэрхэвч үл болно”.
24 дүгээр зүйлд: “ Аливаа хэргийг байцаахад ялтан хүнийг айлган сүрдүүлэх,

өлсгөх зэргийн зовоох арга хэрэглэж өчиг мэдүүлгийг авч үл болно”.
23 дугаар зүйлд: “ Аливаа хэргийн учир бусдын гэр орныг нэгжин байцаах ба
аливаа хэрэгтэнийг барих учир тохиолдвол онц чухал хэрэг бус аваас шөнийн цагт
нэгжин барьж үл болно” гэх зэргээр нотлох баримтыг тэмдэглэл, протокол,
тодорхойлолтын ямар хэлбэрээр бэхжүүлэх талаар заагаагүй ч нотлох баримтыг
цуглуулах, ажиллагааг бичгэн хэлбэрт буулган оролцсон хүмүүсээр гарын үсэг
21
Магис
зуруулан баталгаажуулдаг, гэрчид худал мэдүүлэг өгвөл хариуцлага хүлээлгэх

талаар сануулдаг, нэгжлэг хийхэд хөндлөнгийн гэрч байлцуулдаг талаар зааж
хуульчилсан. Гэвч тухайн үед шалган шийдвэрлэсэн эрүүгийн хавтаст хэргийн
материалтай танилцаж байхад14 түүн дотор ихэвчлэн хэрэгтэний хэргээ хүлээн
мэдүүлсэн мэдүүлэг голлох үүрэг гүйцэтгэсэн байх ба цөөн тохиолдолд гомдол
гаргагчийн бичгээр гаргасан өргөдлийг хавсаргасан, бусдад гэмтэл учруулсан
эрүүгийн хэргүүдэд орос буюу монгол эмчээс гэмтлийн байдлыг тогтоосон актыг
хавсаргасан орос эмчийн дүгнэлтийн ард нь монголоор орчуулан бичсэн байхаас
гадна зарим хэрэгт нотлох баримтыг бэхжүүлэхдээ ямар оролцогчийг байцааж
байгаа талаар байхгүй, байцаасан тэмдэглэлд байцаасан, байцаагдсан хүн гарын
үсгээ буюу хурууныхаа хээг дарсан байх бөгөөд гарын үсэггүй тэмдэглэл огт
байхгүй байсан байна.
Мөн хуулийн 3О дугаар зүйлд: Аливаа хэргийг анх удаа байцаасан

тогтоолуудад тодорхойлбол зохих зүйлүүд нь:
-хэзээ ямар газар хэрэг үүдсэн,
-хэн ямар учраас сэжиглэглэгдсэн,
-хэрэг тохисон этгээдээс нэхэмжлэх зүйл буй, үгүй
-энэ хуулийн 27-р зүйл ёсоор шийтгэсэн бол хэрэг халдагсадыг хураасан
өдөр сар, эс хураасан бол суух газар,
-Аливаа хэргийг байцааж дуусгасан өдөр, сар гэж заасан нотлогдвол зохих
асуудал буюу нотолгооны зүйлийг тусгасан заалт гэж үзэж болохоор байдаг.
Монгол улсад 1924 онд баталсан шинэ үндсэн хуульд засаг захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн хуваарьт нэлээд өөрчлөлт орсон байна.
14
Улсын төв архив, Өмнөговь, Дундговь, Дорнод, Сүхбаатар, аймгийн архивийн 1932-1990 он
хүртэлх хугацаанд шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэргийн 800 материалыг судалсан докторант
Б.Батзориг багшийн судалгаанаас ашиглав.
22
Магис
1918 онд Халх 4 аймгийн хошууд 1О2 байсан бол 1924 онд 116 болж, 1923
онд харуулуудыг татан буулгаж, нутгийг нь язгууртаны харъяат хошуудад олгож,
харуулын албаныхны саналаар нь язгууртаны хошуудад буюу идээшсэн нутаг
хошуудад нь захируулжээ.
Тухайн үед хүн ардын сэтгэл зүй болон нийгэмд гарсан өөрчлөлтүүдээс
сэргийлэх ажиллагаа шат шатандаа амжилттай өрнөж байсан ба тэр үед шилийн
сайн эрчүүд нилээдгүй байсны дээр тэдгээр эрчүүд бусдаас дээрэмдэж тоносон
зүйлээ ядууст тараадаг байсан боловч энэ нь шинэ нийгэм төрийн үед гэмт хэрэгт
тооцогдож эхэлсэн.
Гэмт хэргийг тэр үед цагдаагийн байгууллага бус харин Засгийн газрын
Хянан байцаах хэлтэс илрүүлдэг байсан байна.
1925 оны 11 сард Засгийн газрын хянан байцаах хэлтсийг өргөтгөж Хянан
байцаах яам нэртэйгээр үйл ажиллагааг нь өргөтгөсөн бөгөөд энэ нь тухайн үед
төрийн хяналт шалгалтыг чангатгах зорилготой байсан ба өдгөө энэ байгууллага
нь Төрийн хянан шалгах хороо болон Эрүүгийн цагдаагийн газрын эдийн засгийн
гэмт хэрэгтэй тэмцэх албадын эх суурь нь болсон байна. Тухайн үед гэмт хэргийг
илрүүлсэн нотлох баримтын ихэнхийг гэрчийн мэдүүлэг эзэлж байсан ба гэрчийн
мэдүүлгийг үндэслэн шинжээчийн дүгнэлтийг нотлох баримт болгон ашиглаж
байжээ.
Нотлох баримтыг цуглуулах ажиллагааны хувьд ч ихэнх тохиолдолд үзлэг

нэгжлэгээр эсхүл сэжигтэн этгээд болон тухайн хэрэгт оролцож байгаа
субъектүүдээс ихэнх нь өөрсдийн хүсэлтээр хэрэгт ач холбогдол бүхий баримт
сэлтийг гаргаж ирдэг байжээ. Мөн тэр үед сэжигтэн яллагдагчийг байцаахдаа 24
дүгээр зүйлд :... айлган сүрдүүлэх, өлсгөх зэргийн зовоох арга хэрэглэж өчиг
мэдүүлэг авч үл болно гэж заасан боловч энэхүү заалтыг зөрчсөн этгээдэд
хүлээлгэх хариуцлагын талаар тодорхой заагаагүй бөгөөд үүнээсээ үүдэн энэ
заалт нь бараг тунхагын шинжтэй заалт байсан байна. 1931 онд шүүхийн
23
Магис
байгууллагын тогтолцоог анхлан шинээр тогтосоон боловч тэр нь голчлон ангийн

шинж чанарыг хатуу баримталсан, шүүн таслах зарчим, шүүх тус бүрийн эрх
хэмжээ, ажиллах журмыг нарийн зааглан тогтоосон боловч 1933, 1934 онуудад
Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн тогтолоор дээрх шүүхийн тогтолцоог хамардаг
байсан байгууллагын үйл ажиллагааг татан буулгасан нь шүүхийг олон түмэнд
ойртуулах, орон тоо хэмнэх шаардлагатай байсан гэж тэмдэглэгдэн үлджээ. 1922
оноос Монгол улсад Бодоогийн хэрэг гэгчээр эхэлсэн, 1937 онд П.Гэндэн, Г.Дэмид
нарын хувьсгалын эсэргүү бүлгийн хэрэг гэгчээр дээд цэгтээ хүрч, 1939 онд
А.Амар, Д.Лувсаншарав нарын бүлгийн хэрэг гэдгээр хязгаарлагдсан улс төрийн
залхаан цээрлүүлэлт- хэлмэгдэлт явагдсан нь манай улсын түүхэнд тохиолдсон
хамгийн аймшигтай эмгэнэлт явдал байсан юм.15 193О-аад оны үеэс ангийн
дайсны элдэв явуулгын эсрэг хайр найргүй тэмцэх нэрийдлээр хууль ёсыг ноцтой
зөрчиж, шүүн таслах ажиллагаа, прокурорын хяналтыг үндсэндээ үгүй болгосон
байна.
1935 онд Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн 3О-р хурлын тогтоолын 5-р
зүйлээр Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийг шинэчлэн “ БНМАУ-ын аливаа хэргийг
хэрхэн байцаах ба шийтгэх тухай хууль” –ийг батлан гаргасан бөгөөд энэ хууль нь
14 бүлэгтэй өмнөх хуулиа бодвол хуулиар зааж өгсөн журмыг улам нарийн
тодорхой болгож гэмт хэргийг ноттлох үүргийг прокурор, байцаагч нар, хороодын
нарийн бичгийн дарга нар, цагдан сэргийлэх байгууллагын ажилтан нар
хүлээлгэсэн байсан. Нотлох баримтуудыг тодорхойлон заасан нь :
-Аливаа хэргийг үүсгэн явуулахад баримт болгох зүйлүүд ба түүнийг хэрхэн

гүйцэтгэх журмын тухай,
-Шалган байцааж байгуулсан акт бичиг,
-гэрчийн этгээдийн мэдүүлэг,
-Экспертээс хянан гаргасан санал,

15
М.Ринчин “Улс төрийн талаар хэлмэгдэгсдийн дурсгал цагаан ном” УБ хот 1993 он. 3-ртал
24
Магис
-Аливаа юмыг шинжилж үзээд буюу нягталж үзээд бичсэн тодорхойлолт,
-Аливаа гэмт явдлыг үйлдэхэд хэрэглэсэн багаж зэвсгийн зүйл,
-Уул гэмт явдлын ул мөр буюу биедээ хадгалсан зүйл, тэрхүү гэмт явдлыг
үйлдсэн шалтгаан,
-Элдэв бусад зүйлийн эд юм ба бичих хуудсууд зэргийг хамруулахаар

тогтооосон байжээ.16
1945 оноос кирилл бичгээр нотлох баримтыг бэхжүүлж эхэлсэн боловч энэ
нь 1949 он хүртэл бүрэн хэвшээгүй, зарим хавтаст хэрэг нь дан уйгар байхад нөгөө
нэг нь дан кирилл, мөн кирилл, уйгар бичгээр хольж бичсэн байдаг байна.Мөн
байцааж байгаа хүмүүсийн биеийн байцаалтыг авсан хэрнээ ямар оролцогчоор
байцааж байгаагаа бичээгүй, мөн хавтаст хэрэгт хохирогч нарын мэдүүлэг
харьцангуй цөөн байсан талаар судлаач багш äîêòîðàíò Б.Батзориг судалгаандаа
дурдсан байна.
194О онд БНМАУ-н шинэ Үндсэн хуулийг баталсан ба уг хууль 12 бүлэг, 95

17
зүйлтэй хүний эрх, эрх чөлөөний талаар нилээд өргөн хүрээтэй тусгасан байсан
ба шинэ Үндсэн хуультай уялдуулан бусад хууль тогтоомжийг өөрчлөн улам
боловсронгуй болгох шаардлагын үүднээс 1942 онд БНМАУ-н Шүүх цаазын
бичгийг шинэчлэн боловсруулж, БНМАУ-н Эрүүгийн хууль нэртэйгээр Эрүүгийн
эрх зүйн хүрээн дэхь анхны төрөлжсөн эрүүгийн хуулийг батлан гаргажээ.
1949 оны О7 сарын 3О-ны өдөр Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн 4-р
зарлигаар шинээр БНМАУ-н Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль-ийг 5 хэсэг, 26 бүлэг,
16
Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан” Монгол улсын төр эрх зүйн түүхэн уламжлал” УБ хот. 1997
он.
283-р тал
17
Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан” Монгол улсын төр эрх зүйн түүхэн уламжлал” УБ хот. 1997
он.
284-р тал
25
Магис
44О зүйлтэй баталж, хуулийн 1-р хэсэгт хэргийн харьяалал, шүүх бүрэлдэхүүн
болон хэргийн зохигчидын татгалзал, нотлох баримтуудын төрөл, ангилалт,
протоколийн тухай, байцаан шийтгэх ажиллагааны хугацаа, шүүхийн зардлын
асуудал зэргийг тусгасан байдаг боловч энэ хууль нь тэр үеийн ЗХУ-н Эрүүгийн
байцаан шийтгэх хууль-ийг хуулбарласан гэж манай олон судлаачид үзсэн байна.
1963 оны 12 сарын 24-ны өдөр БНМАУ-н Ардын их хурлын чуулганаар

Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийг шинэчлэн 7 хэсэг, 35 бүлэг, 4О3 зүйлтэй
батлан мөрдөж байсан ба энэ хуулиар ЭБШАжиллагааны ерөнхий зарчим,
ЭБШАжиллагаа явуулж болохгүй нөхцөл байдал, оролцогчдын эрх үүрэг, нотлох
баримт, таслан сэргийлэх арга хэмжээ, шүүхийн зардал зэргийг нарийвчлан
тогтоож өгсөн байна.
198О оны дунд үеэс ЗХУ-д явагдсан улс төрийн өөрчлөн байгуулалт нь
Европын социалист орнууд болон Монгол улсад хүчтэй нөлөө үзүүлж, 1989 оны
сүүлээр С.Зориг нарын залуус нийлэн “Ардчилсан холбоо” –г байгуулж, манай
улсад ардчилал, эрх чөлөөг өрнүүлж, нийгмийг өөрчлөх үзэл бодол бий болж
улмаар МАХН-н Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч,
олон намын систем бүрэлдэж, нийгэмд ил тод байдал, чөлөөт эдийн засаг, хүний
эрх эрх чөлөө, олон ургалч үзэл бодол бий болж эхэлсэн.199О оны О4 сард
БНМАУ-н НАХЯам гэж байсныг татан буулгаж энэ үеэс Монголын цагдаагийн
байгууллага биеэ даасан үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. 1992 оны О1 сарын
13-ны өдөр Улсын их хурлаас МУ-н шинэ Үндсэн хуулийг батлан гаргаж, энэ
хуулиар хүнлэг ардчилсан нийгмийг байгуулахыг гол зорилго болгож, олон ургалч
үзэл болон хүн ардын үзэл бодлыг чөлөөтэй болгожээ. 18
Гүтгэх, доромжлохын эсрэг анхны хууль нь анх эзэн хаан, түүний албат,
хааны эрх мэдлийн бэлэг тэмдгийг хамгаалж гарч ирсэн гэж үзэл гадаадын зарим
хаант засаглалтай улсад байсан ба ийм учраас хаан, түүний албат, хааны бэлэг
тэмдгийг доромжилсон тохиолдолд Lese mageste буюу хааны эрхэм зориг, нэр
18
Хууль зүйн ухааны доктор, профессор Б.Бат-Эрдэнэ багшийн судалгааны ажлаас ашиглав.
26
Магис
хүндэд халдсан гэмт хэрэг гэж үзэж цаазаар авах, шоронд хорих шийтгэл
ноогдуулдаг байсан байна. Өөрөөр хэлбэл хаан бол бурханы элч, хүү, бурханаас
заяасан эрхийн дагуу хаан ширээнд суудаг тул хааныг доромжлох гэдэг бол
бурхан, шашинаа доромжлохтой адил гэж үздэг байжээ.19
Энэ үзэл баримтлал өнөөдөр ч хаант засаглал болон шашины засаглалтай

(Иран, Судан гэх мэт) улс орнуудын хуулинд байсаар байна.
Тухайлбал: 2007 онд Тайландын эзэн хаан Бумибол Адулядежийн хөрөгийг

доромжилсон хэргээр Швейцарийн иргэн 57 настай Оливер Жюфер 75 жилийн
хорих ял авсан юм. Тэрээр эзэн хааны таван зургийг хар харандаагаар будсан
бөгөөд шүүхээс зураг тус бүрд нь 15 жилийн хорих ял оноосон байдаг.
Эдүгээ 80 настай Тайландын эзэн хааныг ард түмэн нь бурхан мэт дээдэлдэг
бөгөөд гэр бүлийнх нь нэр төр, бүрэн эрхт байдлыг хуулиар хамгаалсан
байдаг. Түүнээс ямар ч шүүмжлэлийг хүлээн авдаггүй. Харин эзэн хаан Бумибол
Адулядеж төрсөн өдрөөрөө хэлсэн үгэндээ үүнийг буруу гээд “Би ямар ч
шүүмжлэлээс айхгүй байна. Би юуг буруу, юуг зөв хийснээ мэдэх хэрэгтэй. Хэрэв
хааныг шүүмжилж болохгүй гэж байгаа бол хаан хүн биш гэсэн үг болно.” гэжээ.
Харин шүүхээс ял авсаны дараа Швейцарийн иргэнийг Тайландын хаан өршөөл
гаргасан байдаг юм. 20
Дэлхийн олон улс оронд түүхийн жамаар засаглалын өөрчлөлт гарч хаант
засаглал бүгд найрамдах засаглалаар солигдож, төрийн тэргүүн нь эзэн хаан биш,
Ерөнхийлөгч болсонтой холбоотойгоор гүтгэх, доромжлох гэмт хэргийн үзэл
баримтлал бас өөр болжээ.
1963 онд батлагдсан ЭБШХуулийг шинэ Үндсэн хуульд нийцүүлэн 2ОО2 оны
О1 сард баталж, 2ОО2 оны О9 сараас эхлэн шинэчлэгдэн батлагдсан Эрүүгийн
хуулийн хамт мөрдөж эхэлсэн.
19
20
27
Магис
1.2 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотлох ажиллагаа, түүний хууль

зүйн учир холбогдол
Эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагааны гол цөм нь үл мэдэгдэх баримт,

үйл явдалыг танин мэдэхүйн нэг хэлбэр болох нотлох ажиллагаа юм. Үйл
явдалтай холбоотойгоор орчлонд бий болсон өөрчлөлтүүд нь тухайн үйл явдал
тойрон буй орчинд туссаны үр дүн мөн. Үйл явдал орчинд туссаны үр дүнд бий
болсон өөрчлөлтийг нотолгооны процесст авч үзвэл : энэ өөрчлөлт нь үйл
явдалын танин мэдэж болох бодит баримт юм.21
Профессор Г.Совд: ЭБША-ны гол цөм болох нотолгоо нь “ сэтгэхүйн болон

практик ажиллагааг хосолсон эрх зүйн нарийн төвөгтэй процесс, танин мэдэх нэг
арга юм” гэж тодорхойлжээ.22
Доктор К.Тажбакед, А.Даваадорж нарын үзэж байгаагаар нотолгоо бол

бидний хүрээнд байгаа ертөнцийн үзэгдэл, үйл явцыг танин мэдэх нэг арга мөн.
Гэхдээ энэ арга нь байгаль- нийгмийн үзэгдэл, үйл явцыг танин мэдэх бусад
аргуудаас өөрийнхөө хэмжээ хязгаар, нөхцөл байдал, арга хэрэгсэл зэргээр
ялгагдана.23
Профессор Ж.Бямбаа, Г.Баясгалан нар ” Нотолгоо нь ЭБШХ-н заалтад

үндэслэн эрүүгийн хэргийг үнэн зөв шийдвэрлэх, бодит үнэнийг илрүүлэхийн тулд
болж өнгөрсөн үйл явдалыг нотлох баримтын тусламжтайгаар тогтоох, танин
мэдэх, баримижуулах үйл ажиллагаа мөн” гэж үзсэн байна.24
21
“Криминалистик” Ж. Хурцгэрэл УБ хот 1985 он хуудас 7-оос үзнэ үү.
22
“ БНМАУ-н Эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүй” сурах бичиг Г.Совд УБ хот 1987 он хуудас 47-оос
үзнэ үү.
23
“БНМАУ-н Эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүй дэх нотлох баримтын онол” К.Тажбакед,
А.Даваадорж УБ хот 1989 он хуудас 44-өөс үзнэ үү.
24
“ МУ-н ЭБШЭЗ-н үндсэн асуудлууд” сурах бичиг Ж.Бямбаа, Г.Баясгалан УБ хот 1998 он хуудас
129-өөс үзнэ үү.
28
Магис
Профессор Б.Бат- Эрдэнэ үзэхдээ : “ Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч,

прокурор, шүүхээс хуулиар зөвшөөрсөн арга хэрэгсэлийн дагуу зохих нотлох
баримтын тусламжтайгаар тодорхой зарчимд тулгуурлаж хэргийн нөхцөл байдлыг
Дээрх тодорхойлолтууд нь танин мэдэх мөн чанарын хувьд ч тэр, обьектив

бодит үнэнийг тогтоох, зорилгын хувьд ч тэр нотолгооны ойлголтыг үндсэндээ
ижил төсөөтэйгөөр харуулж байна. Энэ талаар гадаадын эрдэмтэн, судлаачдын
дунд ч зарчмын зөрөлдөөн байхгүй болно.25
ЭБША-ны шүүхийн өмнөх шатны нотолгоо нь гэмт хэргийг түргэн шуурхай,

бүрэн дүүрэн илрүүлж, гэм буруутай этгээдийг олж тогтоохын тулд нотлох баримт
цуглуулах, бэхжүүлэх, шалгах, үнэлэх ажиллагаа юм.26
Нотолгоо нь ЭБША-ны бүхий л шатны амин чухал асуудал ба МУ-н ЭБШХ-н

80 дугаар зүйлд дүн шинжилгээ хийж үзхэд ЭБША-ны эхний шатанд буюу эрүүгийн
хэрэг үүсгэх үед нотолгоо явагддаггүй гэж үзхээр байна. Энд зөвхөн хэрэг
бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүх хуралдаан гэж хязгаарлан заасан байх боловч
эрүүгийн хэрэг үүсгэх, аль эсвэл эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзах шийдвэр
гаргах талаар эрх бүхий субъектээс хийж буй ажиллагаа нь нотолгооны үйл явцтай
салшгүй холбоотой27
2ОО2 оны Эрүүгийн хуулийн 110 зүйлд: “Бусдын нэр төр, алдар хүндийг
олон нийтийн өмнө доромжилсон бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос
тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс
гурван цаг хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ.
25
“Нотолгоо нь мэдрэх, сэтгэн бодох болон практик үйл ажиллагааг багтаасан нэгдсэн ойлголт юм”
В.Д.Арсеньев \Вопросы общей теорий судебных доказательстве м: Юрид 1964 г
26
“Мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх бодисыг хууль бусаар борлуулах гэмт хэргийг нотлох
ажиллагаа” Ж.Болдбаатар, Б.Болдбаатар УБ хот 2004 он хуудас 33-аас үзнэ үү.
27
29
Магис
111 дүгээр зүйлд: Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал
гүжирдлэг тараасан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин
нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсхүл нэгээс гурван сар
хүртэл хүртэл баривчлах ял шийтгэнэ
111.2.Гүтгэлгийг олон нийтэд тараасан, эсхүл доромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт

урьд ял шийтгүүлсэн этгээд үйлдсэн бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг
тавин нэгээс нэг зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр
торгох, эсхүл гурваас дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял
шийтгэнэ.
111.3 Хүнд, онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахаар гүтгэснээс хүнд
хор уршиг учирсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг зуун тавин нэгээс
хоёр зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл
хоёроос таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэж заасан байдаг.
Äýýðõ ãýìò õýðã¿¿äèéã íîòëîõ àæèëëàãàà áîëîí íîòëîõ áàðèìòûí òàëààð ìàíàé óëñûí
ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Ñóäëàà÷ Î.Íÿìäàâàà “ ýð¿¿ãèéí õýðãèéí íîòëîõ áàðèìò ãýæ õýðýã á¿ðòãýõ

áàéãóóëëàãà, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õýýñ íèéãýìä àþóëòàé õýðýã ãàðñàí
ýñýõ, ýíý õýðãèéã ¿éëäñýí ýòãýýäèéí ãýì áóðóóã õóóëüä çààñàí æóðìààð òîãòîîõîä
¿íäýñ áîëñîí ÿìàð íýãýí áàðèìò áîëîí õýðãèéã çºâ øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
áóñàä áàéäëûã õýëíý”28 ãýñýí áàéäàã.
Ñóäëàà÷ áàãø Á.Áàò-Ýðäýíý, Á.Áàòçîðèã íàðûí ¿çýæ áàéãààãààð ãýìò

õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó îëæ àâñàí
áàðèìò ñýëò ìýäýýëëèéã ýð¿¿ãèéí õýðãèéí íîòëîõ áàðèìò ãýíý.29
28
“ÁÍÌÀÓ-í ÝÁØÝÇ” Åðºíõèé àíãè Î.Íÿìäàâàà, Á.Áàò-Ýðäýíý ÓÁ õîò 1987 îí õóóäàñ 108-ààñ ¿çíý ¿¿.
29
“ÌÓ-í ÝÁØÝÇ” Åðºíõèé àíãè Á.Áàò-Ýðäýíý ÓÁ õîò 2000 îí õóóäàñ 108, “Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã íîòëîõ
àæèëëàãààí äàõü îíîë ïðàêòèêèéí àñóóäëóóä Á.Áàòçîðèã ÓÁ õîò 1999 îí õóóäàñ 30-ààñ ¿çíý ¿¿.
30
Магис
Á.Ãàëäàà “Íîòîëãîîíû ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ íîòëîõ áàðèìò ãýäýã íü ýð¿¿ãèéí
õýðãèéã øóóðõàé èëð¿¿ëæ, ¿íýí çºâ, áîäèòîé øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé íºõöºë
áàéäëûí òóõàé áàðèìò ñýëò ìýäýýëëèéã èëð¿¿ëýõ, öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, øàëãàõ,
¿íýëýõ òàëààð õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õýýñ ÌÓ-í ÝÁØÕ-ä
çààñàí ýðõ ¿¿ðãèéí äàãóó ÿâóóëæ áóé àæèëëàãààíû ä¿íä ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàëààð
õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, íºõöºë, æóðìûí äàãóó òîãòîîñîí íîòîëãîîã õýëíý.30
Äýýðõ ¿çë¿¿äèéã íýãòãýí ä¿ãíýâýë: “ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ýñýõ òàëààð

ÝÁØÕ-ä çààñàí æóðìûí äàãóó õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí
îëæ öóãëóóëñàí áàðèìò, ìýäýýëëèéí íèéëáýð¿¿äèéã íîòëîõ áàðèìò ãýíý” ãýæ ¿çýæ
áîëõîîð áàéíà.
Äоромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт дараах үндсэн чиглэлээр нотлох

ажиллагаа явагдана.
Эхний тохиолдолд хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч юуны түрүүнд өргөдөл

гомдол гаргагчийн гаргасан өргөдөл гомдол болон нэр төр алдар хүндээ гутаалган
доромжлуулж, гүтгүүлсэн хэлбэр, хэмжээтэй танилцана. Үүнд гэмт хэрэг
үйлдэгдсэн нөхцөл байдал, түүнд холбогдох этгээдийн талаархи баримт сэлт,
мэдээллийг ойлгоно. Уг баримт сэлт мэдээллийг ЭБШхуулийн дагуу олж авсан
байх ба авиа болон дүрс бичлэг, гэрэл зургаар бэхжүүлж авсан байвал зохино.
Мөн гэмт хэрэг хэзээ, хаана, ямар байдлаар үйлдэгдэн гарсан болон хохирогч
хэрэгтэн этгээдийн хоорондын харилцаа, гэмт хэрэг үйлдэгдэх болсон шалтгаан
нөхцөлийг цуглуулан бэхжүүлж 1 мөр дүгнэлт хийх нь эрүүгийн хэрэг үүсгэх болон
энэ талаар шийдвэр гаргах үед нотлох ажиллагааг богино хугацааны дотор
хэрэгжүүлэх боломжтой болгоõîîñ ãàäíà áàðèìò ñýëò ìýäýýëýëä ýöñèéí ¿íýëýëò ºã÷,
ÌÓ-í ÝÁØÕ-í äàãóó ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ, ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçàõ
òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ ¿íäýñëýë ¿¿ñíý.
30
“Ìîíãîë óëñûí íîòîëãîîíû ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” Á.Ãàëäàà ÓÁ õîò 2001 îí õóóäàñ 41-ýýñ ¿çíý ¿¿.
31
Магис
Íîòëîõ àæèëëàãàà áîë ÝÁØÀ-íû ¿íäñýí õýñýã ó÷ðààñ íîòîëãîîíû çîðèëò íü ÝÁØÀ-
íû çîðèëòòîé èæèë óòãàòàé. Íºãººòýéã¿¿ð õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ íü íýã
òàëààñ ãýìò õýðãèéí øèíæ òýìäýã èëýðñýí òîõèîëäîëä øèéäâýðòýé àðãà õýìæýý àâàõ,
íºãºº òàëààñ ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ ¿íäýñëýëã¿é áîë ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ
òàòãàëçàõ ¿¿ðýãòýé. ÝÁØÀ-íû ýíýõ¿¿ øàòàíä ãýìò õýðãèéã á¿ðýí íîòëîõ çîðèëò
òàâèãääàãã¿é31.
Äîðîìæëîõ ã¿òãýõ ãýìò õýðýãò ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ øàò äàõü íîòëîõ
àæèëëàãààíû çîðèëò íü öóãëàðñàí áàðèìò ñýëò ìýäýýëýëä ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºã÷
ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ, àëü ýñâýë ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçàõ òàëààð
çºâ øèéäâýð ãàðãàõàä îðøèíî.
Õýðýã á¿ðòãýã÷ ìºðäºí áàéöààã÷ààñ þóíû ºìíº ãýìò õàëäëàãûí ç¿éë áîëñîí õ¿íèé
íýð òºð, àëäàð õ¿íä ãóòààãäñàí, äîðîìæëîãäñîí, ã¿òãýãäñýí ýñýõèéã ýõýëæ íîòîëáîë
çîõèìæòîé áàéäàã áà ýíý õýðãèéã ºíººãèéí áàéäëààð ãîë÷ëîí áàéöààëò àâàõ çàìààð
íîòîëæ áàéãàà íü øèéäâýðëýãäñýí õàâòàñò õýðã¿¿äýýñ õàðàãääàã áîëîâ÷ çàðèì
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí õóâüä áàéöààãäàæ áóé ñýæèãòýí
ÿëëàãäàã÷òàé áîëñîí õýðãèéí òàëààð ñýòãýë ç¿éí õîëáîîã òîãòîîæ ÷àäààã¿éãýýñ
õàíãàëòòàé ñàéí õàðèóëò àâàëã¿é á¿äýãð¿¿ëñýí áàéäàëòàé õàðèóëò àâñàí, ìºí
àñóóëòàà îíîâ÷òîé òàâüæ ÷àäààã¿é, óëìààð äàðàà äàðààãèéí áàéöààëòóóäàä ìºðäºí
áàéöààëòûí òàêòèêèéí àëäàà ãàðãàñíààñ ìýä¿¿ëãèéí çºð¿¿í¿¿ä ãàð÷ èðñýí áàéäàë
õàðàãääàã. Ñóäëàà÷ áèäíèé ç¿ãýýñ ¿¿íä àíàëèç ä¿ãíýëò õèéæ, äàðààãèéí á¿ëýãò
äýýðõ òºðëèéí ãýìò õýðãèéí íîòëîõ àæèëëàãààã õýðõýí îíîâ÷òîé, çºâ ÿâóóëàõ òàëààð
òîäîðõîéëîõ çîðèëãîòîé áàéíà. Äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò õýðãèéí òàëààð Ýð¿¿ áà
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éãýýñ ãàäíà Ìîíãîë óëñûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éä äàðààõ
áàéäëààð òóñãàñíûã õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé þì. МУ-н Иргэний хуульд
дараах байдлаар заажээ.
31
32
Магис
1963 оны Иргэний хуулийн 6 дугаар зүйлд... Иргэн буюу албан байгууллагын
нэр төр, алдар хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийхээ үнэн зөвийг
нотолж чадахгүй бол уул мэдээг няцаахыг дээрх иргэн, байгууллага шүүхэд
шаардах эрхтэй.
1994 оны Иргэний хуулийн 7 дугаар зүйлд... Иргэн хуулийн этгээд өөрийн
нэр төр, алдар хүндийг ажил хэргийн нэр хүндээ гутаагдсан гэж үзвэл уг мэдээг
няцаалгах, ийнхүү гутаагдсанаас учирсан гэм хорыг арилгуулхаар шаардах эрхтэй.
2002 оны Иргэний хуулийн 21 дүгээр зүйлд ... иргэний нэр төр, алдар хүнд,
ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан мэдээ тараасан этгээд түүнийхээ үнэн зөвийг
нотолж чадахгүй бол эрх нь зөрчигдсөн этгээдийн шаардлагаар уг мэдээг
тараасан хэлбэр, хэрэгсэлээр няцаах үүрэг хүлээнэ.
497 дугаар зүйлд ... бусдын нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд, эд
хөрөнгөд хууль бусаар санаатай буюу болгоомжгүй гэм хор учруулсан этгээд уг
гэм хорыг хариуцан арилгах үүрэгтэй.
511 дугаар зүйлд... бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаасан мэдээ тараасан
этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцэж байгааг нотолж чадахгүй бол эд хөрөнгийн
хохирол арилгасныг үл харгалзан, эдийн бус гэм хорыг мөнгөн болон бусад
хэлбэрээр арилгах үүрэг хүлээнэ.
Эдийн бус гэм хорыг арилгах хэмжээг мэдээ тараасан арга хэрэгсэл, тарсан
хүрээ, хохирогчийн сэтгэл санаанд учирсан үр дагавар зэргийг харгалзан
нэхэмжлэгчийн шаардлагын хүрээнд мөнгөөр тооцож тогтооно гэж заасан байна.
Монгол улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13 дахь хэсэгт: “Хэний ч

нэр төрийг гутаан доромжилж болохгүй.” Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд: “Хүн
бүр өөрийн нэр төр, алдар хүндийг хамгаалуулах эрхтэй” гэж тус бүр тунхаглан
заасан байдаг бол Монгол улсын Эрүүгийн хуулийн 11О.1 дүгээр зүйлд заасан
Доромжлох, 111.1 дүгээр зүйлд заасан Гүтгэх гэмт хэргүүдэд цагдаагийн
33
Магис
байгууллагын хэрэг бүртгэгч, харин тус хуулийн 111.2, 111.3 дугаар зүйлд заасан
гэмт хэргүүдэд цагдаагийн байгууллагын мөрдөн байцаагч мөрдөн байцаалтын
ажиллагаа явуулж байгаа ба хуулинд заасан дээрх 2 төрлийн хөнгөн гэмт хэрэг
практикт ихээр үйлдэгддэг боловч хохирсон иргэдийн хуулийн мэдлэг сул,
өөрсдийн хайхрамжгүй байдлаас болоод хууль хяналтын болон цагдаагийн
байгууллагад хандан өөрийн зөрчигдсөн эрхээ сэргээн хамгаалуулах явдал их
цөөн тохиолддог.
Иргэд хэвлэл мэдлээллийн хэрэгсэлээр өөрийнх нь нэр төр, алдар хүндийг

доромжлон гүтгэсэн зарим тохиолдлуудад л зөрчигдсөн эрхээ хамгаалуулахаар
хуулийн байгууллагад ханддаг нь энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралтыг бууруулахад
болон доромжлох, гүтгэх гэмт хэрэг үйлддэг хүмүүсийн ухамсарт сөрөг нөлөөг
үзүүлдэг.
1995-2002 онд нэр төр, алдар хүндийг гутаалаа гэсэн нэхэмжлэлтэй нийт
292 хэрэг зөвхөн нийслэлд шүүхээр шийдэгдэж байсан байна.
Нэр төр, алдар хүндээ сэргээлгэхээр нэхэмжлэгчид дунджаар 5-3О сая

төгрөг, дээд хэмжээ нь 450 сая төгрөг 1995-2002 онд нэхэмжилсэн байсан ба шүүх
хохиролын дундаж хэмжээг 200,0-500,0 мянган төгрөгөөр тооцож нэхэмжлэлийг
хангаж шийдвэрлэсэн байна.
“Ãëîá Èíòåðíýøíë” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëü÷äûí õèéñýí ñóäàëãààãààð

2001-2005 îíä ã¿òãýëýã, íýð òºð, äîðîìæëîëòîé õîëáîîòîé 187 õýðýã ìàíàé óëñûí
ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí áàéíà.
¯¿íýýñ 178 íü èðãýíèé, 9 íü ýð¿¿ãèéí õýðýã áàéæýý. Õýâëýë ìýäýýëýë,

ñýòã¿¿ë÷äèéí ýñðýã õýðýã 151 áàéñíààñ 146 íü èðãýíèé, 5 íü ýð¿¿ãèéí õýðýã áàéíà.
Ýäãýýð õýðãèéí 92 áóþó 59.6 õóâü íü óëñ òºð÷, ºíäºð àëáàí òóøààëòàí, òºðèéí àëáàí
õààã÷, òºðèéí áàéãóóëëàãûí íýõýìæëýëýýð øèéäâýðëýãäæýý.
Èðãýíèé õýðãèéí 45 íü îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí, òýäíèé ñàíààã

çîâîîñîí àñóóäëààð, 32 íü óëñ òºð÷, àëáàí òóøààëòàí, àëáàí õààã÷äûí áóðóó ¿éëäýë,
34
Магис
àâèëãà, õýýë õàõóóëòàé õîëáîãäóóëàí, 10 íü òýäíèé õóâèéí àìüäðàëûí íü òóõàé

áè÷èæ íèéòýëñýí ìàòåðèàë áàéæýý.
Ýð¿¿ãèéí 5 õýðãèéí äºðºâò íýõýìæëýã÷ íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áàéíà. Ø¿¿õýýð

øèéäâýðëýãäñýí õýðãèéí 9.6 õóâüä õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ÿëñàí áîë 59.6 õóâüä
ÿëàãäñàí áàéíà. 31.5 õóâüä íýõýìæëýã÷, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë õîîðîíäîî
ýâëýð÷ýý. 32
Шүүхэд нэр төрөө сэргээлгэхээр хандсан нэхэмжлэлийн ихэнхи нь

хангагддаг, эдийн бус хохиролыг мөнгөөр тооцож олгохоор шийдвэрлэдэг тул
зарим хүмүүс мөнгө олох зорилгоор үндэслэлтэй, үндэслэлгүй нэхэмжлэл гаргах
явдал өсөх төлөвтэй байна. Нэр төр гутаасан, алдар хүнд буурсаны улмаас
учирсан хохиролыг төлүүлэх тохиолдолд бодит тооцоо гаргах боломжгүй шахам
бөгөөд хохирогч этгээд өөрөө ямар хэмжээгээр, яаж хохирсоноо нотлох хэрэгтэй
болдог.
Нэхэмжлэгчийн шаардсан мөнгөний хэмжээ шүүхийн тогтоосон хэмжээнээс

ямагт өндөр байдаг ба эдийн бус хохирол, нөхөн төлбөрийг тооцох тусгай арга
зүйн зөвлөмжүүд шаардлагатай нь харагдаж байна.
1.3 Ãàäààäûí çàðèì óëñóóäàä ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãààíû
îíöëîã
Гадаадын зарим улс орны хууль тогтоомжид гүтгэх, доромжлох гэмт хэргийн
íîòëîõ àæèëëàãààíû òàëààð дараах байдлаар заасан байна.
Өнөөгийн доромжлîë, ã¿òãýëãèéí тухай хуулийн уг үндэс нь МЭӨ V дугаар

зуунд үйлчилж байсан Ромын “Арван хоёр таблиц”-ийн хуулиас гаралтай гэж үздэг
байна. Уг хуульд “inuiria”-ийн тухай ойлголт орсон байдаг бөгөөд энэ нь
ерөнхийдөө “доромжлол, гэмтэл” гэж орчуулагдах заалт ажээ. Ромын их гүрний
үед хэд хэдэн цуврал нэмэлт өөрчлөлт орсон ба үүгээр “inuiria”-ийн үзэл
32
“Ãëîá Èíòåðíýøíë” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õóóëü÷äûí õèéñýí ñóäàëãàà 2001-2005 îí
35
Магис
баримтлал өргөжин, түүнд хэл амаар дайрч довтлох, доромжлол болон

эгдүүрхэхийг багтаасан байна. Эртний Ромын “inuiria”-ийн тухай хууль нь бүх
иргэний алдар нэрийг хамгаалахад чиглэсэн байдаг ч, түүн дотор өндөр албан
тушаалтан ордог байжээ.33
Оросын холбооны улсын Холбооны Эрүүгийн хууль
129 дүгээр зүйл: (1) Бусдын нэр хүндэд хор нөлөө учруулхуйц мэдээжийн
худал мэдээллийг түгээж гүтгэвэл ажлын хөлсний доод хэмжээг 50-100 дахин
нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх, эсхүл шийтгүүлсэн этгээдийн нэг сарын цалин буюу
бусад орлого, эхүл албадлагын хөдөлмөрийн 100-200 цагийн хөлстэй тэнцэх
торгууль ногдуулах буюу нэг жил засан хүмүүжүүлэх ажил хийлгэж шийтгэнэ.
(2) Олон нийтийн өмнө амаар, төрийн ажлыг гүйцэтгэх явцад буюу хэвлэл
мэдээллийн хэрэгслээр амаар доромжилсон бол ажлын (сарын) хөлсний доод
хэмжээг 100-200 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх, эсхүл шийтгүүлсэн этгээдийн хоёр
сарын цалин буюу бусад орлого, эсхүл албадлагын хөдөлмөрийн 180-240 цагийн
хөлстэй тэнцэх торгууль ногдуулах буюу хоёр жил засан хүмүүжүүлэх ажил
хийлгэнэ, эсхүл 3-6 сар хорих ял эдлүүлж шийтгэнэ.
(3) Ноцтой буюу төрийн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж гүтгэсэн этгээдийг эрх чөлөөг нь
гурван жил хүртэл хязгаарлах, эсхүл 4-6 сарын хугацаагаар хорих, эсхүл гурван
жил хүртэл хугацаагаар шоронд хорьж шийтгэнэ. 130 дүгээр зүйл
(1) Өөр нэг этгээдийн нэр хүнд, алдар нэрийг зохимжгүй хэлбэрээр гутаан
гүтгэвэл” ажлын (сарын) хөлсний доод хэмжээг 100 дахин нугалсантай тэнцэх,
эсхүл шийтгүүлсэн этгээдийн нэг сарын цалин буюу бусад орлого, эсхүл
албадлагын хөдөлмөрийн120 цагийн хөлстэй тэнцэх торгууль ногдуулах буюу
зургаан сар хүртэл засан хүмүүжүүлэх ажил хийлгэж шийтгэнэ.
Хятад улсын Эрүүгийн хууль (1997 он)
33
36
Магис
246 дугаар зүйл: Хүч хэрэглэх буюу өөр бусад аргаар аливаа этгээдийг олон
нийтийн өмнө доромжлох буюу гүтгэх зорилгоор баримтыг гуйвуулснаас байдал
ноцтой болсон бол гэмтэй этгээдийг гурав хүртэл жилийн хугацаанд шоронд хорих
буюу эрүүгийн хэрэг үүсгэн саатуулах, эсхүл олон нийтийн хяналтанд байх буюу
улс төрийн эрхийг нь хасан шийтгэнэ.
“Өмнөх заалтад дурдсан гэмт хэргийг гагцхүү гомдол гаргасан тохиолдолд

авч үзэж шийдэнэ. Гэвч үүнд нийгмийн журам болоод òөрийн сонирхолд ноцтой
хор хөнөөл учруулах үл хамаарна.
“250 дүгээр зүйл

Аливаа бага ястан үндэстнийг гадуурхсан, ёозгүй байдал буй болгосон буюу
ноцтой хор уршиг тарьсан хэвлэн нийтлэлийг шууд хариуцагч этгээдийг тодорхой
буюу гурав жил хүртэл хугацаатай шоронд хорих буюу эрүүгийн гэмт хэрэг үйлдсэн
гэж саатуулагдах, эсхүл олон нийтийн хараа хяналтанд байлгана.34
Япон Улсын Эрүүгийн хууль
Эзэн хааныг шүүмжилвэл шийтгэх заалтыг 1947 онд хүчингүй болгосон.

Эрүүгийн хууль 230 дүгээр зүйл: (1907 оны, 1947, 1991 онд тус түс нэмэлт
өөрчлөлт оруулсан) (1) Хэрэв аль нэг этгээд өөр нэг этгээдийг нийтийн өмнө
нотлогдоогүй баримтаар гэм бурууг тулгавал, баримт нь үнэн зөвөөс үл хамааран
түүнийг гурав хүртэл жилээр шоронд хорьж шийтгэхдээ албадан ажил хийлгэх
буюу хийлгэхгүй, эсхүл 500,000 хүртэл йенээр (3,500 ам.доллар)торгоно.
(2) Нас барсан хүнийг гүтгэвэл, хэрэв тэр нь худал биш байвал шийтгэхгүй.
”230.2 дугаар зүйл(1) Өмнөх зүйлийн нэгдүгээр заалтад дурдсан үйлдэл нь

төрийн сонирхлын асуудалд хамаарах бөгөөд гагцхүү төр, олон нийтийн ашиг
тусын төлөө хийсэн байж, энэ нь үнэн зөвийг шалган тогтооход үнэн гэж
34
37
Магис
нотлогдвол шийтгэл ногдуулахгүй. (2) Өмнөх заалтыг хэрэглэхэд тухайн этгээдээс

үйлдсэн шийтгэлийг нь хуульчлаагүй эрүүгийн үйлдэлтэй холбоотой асуудлыг
олон нийтийн сонирхлын асуудал гэж үзнэ.
(3) Өмнөх зүйлийн заалт 1-д дурдсан үйлдэл төрийн албан хаагч буюу төрийн
сонгуулийн байгууллагын нэр дэвшигчтэй холбоотой асуудалд хамааралтай
бөгөөд үнэн зөвийг тогтоохоор шалгахад үнэн гэж нотлогдвол шийтгэл
ногдуулахгүй.230.2 дугаар зүйлийг тайлбарлахдаа Дээд шүүхийн Их суудлаас 1969
онд шийдвэр гаргахдаа “хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хариуцагч гүтгэлгийн
мэдэгдлийг үнэн гэж нотлох шаардлагагүй, харин найдвартай материал, эх
үүсвэрт үндэслэсэн мэдэгдэл үнэн гэсэн итгэлтэй байх хэрэгтэй.63 “гэжээ.35
Өмнөд Солонгосын (Бүгд Найрамдах Солонгос улс)Эрүүгийн хууль
106 дугаар зүйл:[Бүгд Найрамдах Солонгос улсыг доромжлох] зорилгоор

үндэсний туг буюу үндэсний сүлд тэмдгийг гүтгэсэн аливаа этгээдийг нэг жилээс
хэтрэхгүй хугацаагаар эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу шоронд хорих, эсхүл тав
хүртэл жилийн хугацаанд иргэний эрхийг нь түтгэлзүүлэх, эсхүл 10,000 вонны
торгууль ногдуулан шийтгэнэ. (7 ам. доллар).”107 (2) дугаар зүйл
Гадаад улсын төрийн тэргүүнийг доромжилсон буюу гүтгэсэн аливаа этгээдэд
эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу тав хүртэл жилийн хугацаагаар шоронд хорих
шийтгэнэ.108 (2) дугаар зүйлГадаад улсын элч төлөөлөгчийг доромжилсон буюу
гүтгэсэн этгээдэд эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу гурав хүртэл жилийн
хугацаагаар шоронд хорин шийтгэнэ.307 дугаар зүйл
(1) Олон нийтийн өмнө өөр нэг хүнийг нотлох баримтгүйгээр гүтгэвэл, тус этгээдэд
эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу гурав хүртэл жилийн хугацаагаар шоронд хорин
шийтгэнэ, эсхүл 15,000 хүртэл вонноор (буюу 11 ам.доллар) торгон шийтгэнэ. (2)
35
38
Магис
Өөр этгээдийг олон нийтийн өмнө худал баримтаар гүтгэвэл ийм этгээдэд
эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу тав хүртэл жилийн хугацаагаар шоронд хорин
шийтгэх буюу иргэний эрхийг нь 10 хүртэл жилээр түтгэлзүүлэн шийтгэнэ.308
дугаар зүйл Нас барсан хүнийг олон нийтийн өмнө худал баримтаар гүтгэвэл, тус
этгээдэд эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу хоёр хүртэл жилийн хугацаагаар
шоронд хорин шийтгэнэ, эсхүл 25,000 хүртэл вонноор (буюу 18 ам.доллар) торгон
шийтгэнэ.309 дүгээр зүйл
(1) Өөр хүнийг гүтгэх санаатай Зүйл 307-ийн Хэсэг (1)-т дурдсан гэмт хэргийг
сонин, сэтгүүл, радио буюу бусад хэвлэлийн арга хэрэгслээр дамжуулан үйлдвэл
тийм этгээдэд эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу гурав хүртэл жилийн хугацаагаар
шоронд хорин шийтгэнэ, эсхүл 25,000 хүртэл вонноор (буюу 18 ам.доллар)торгон
шийтгэнэ. (2) Зүйл 307-ийн Хэсэг (2)-т заасан гэмт хэргийг өмнөх заалтад дурдсан
аргар үйлдвэл тийм этгээдэд эрүүгийн шийтгэл ногдуулах буюу долоо хүртэл
жилийн хугацаагаар шоронд хорин шийтгэнэ, эсхүл иргэний эрхийг нь 10 хүртэл
жилээр түтгэлзүүлэн шийтгэнэ.”
310 дугаар зүйл Зүйл 307-ийн Хэсэг (1)-т дурдсан баримт нь үнэн бөгөөд
гагцхүү олон нийтийн сонирхлын үүднээс үйлдэл хийсэн бол шийтгэл
ногдуулахгүй.36
Герман улсын Эрүүгийн хууль
90 дүгээр хэсэг:1) Хэн нэгэн хурал цуглаан дээр буюу бичиг тараан
Холбооны Ерөнхийлөгчийг гүтгэвэл, түүнийг 3 сараас 5 жил хүртэл хугацаагаар
шоронд хорин шийтгэнэ.
(2) Төдийлэн ноцтой бус хэргүүдийн хувьд шүүх өөрийн үзэмжээр, Хэсэг 187-ийн
36
39
Магис
“а”-ийн (доор үз) урьдчилсан нөхцлийг хангаж байвал шийтгэлийг зөөлрүүлж

болно.(3) Хэрэв хэрэг эрүүгийн шинжтэй хэвлэлээр гүтгэх (Хэсэг 187) хэмжээний
байвал, эсхүл хууль зөрчигч Холбооны Бүгд Найрамдах Герман улсын оршин
тогтнохын эсрэг эсхүл түүний Үндсэн хуулийн зарчмын эсрэг чиглэсэн хүч
чармайлтыг дэмжсэн бол түүнд 3 сараас 5 жил хүртэл хугацаагаар шоронд хорих
шийтгэл ногдуулна. (4) Гэмт хэргийн шийтгэлийг гагцхүү Холбооны
Ерөнхийлөгчийн эрх олгосноор ногдуулна.Хэсэг 90 в: “(1) Хэн нэгэн хурал цуглаан
дээр буюу бичиг тараан хууль тогтоох байгууллагыг гүтгэвэл...”Хэсэг 103: (1) Хэн
нэгэн гадаад улсын төрийн тэргүүнийг доромжлох буюу Холбооны Бүгд Найрамдах
Герман улсад өөрийн албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа гадаад улсын засгийн газрын
гишүүнийг түүний албан тушаалын хувьд доромжловол, эсхүл ХБНГУ-д суугаа
гадаад орны дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүнийг доромжилвол, түүнийг
гурван жил хүртэл хугацаагаар шоронд хорих буюу торгох, хэрэв гүтгэн
доромжилвол гурван сараас таван жил хүртэл хугацаагаар шоронд хорин
шийтгэнэ. (2) Хэрэв гэмт хэргийг хурал цуглаан дээр буюу бичгээр түгээн олон
нийтийн өмнө үйлдсэн бол доромжлуулсан тал буюу төрийн прокурор шийтгэлийг
хэвлэн нийтлэхийг захиалж болно. Хэсэг 185. Доромжилсны төлөө нэг жил хүртэл
хугацаагаар шоронд хорих буюу торгууль ногдуулан шийтгэнэ”. гэж заасан байдаг
байна. 37
Гадаадын зарим орнуудад эдийн бус хохирол, нөхөн төлбөрийн

хэмжээг дараах байдлаар тодорхойлñîí байна.
Үүнд: Австрали, Их Британи çýðýã îðîíä ãэм хор учруулагчийн гэм буруугийн
хэмжээ, хохирол учирсан этгээдийн хувийн онцлогтой холбоотой бие махбодийн
болоод ёс суртахууны зовлонгийн /гэм хорын/ хэмжээ бодит нөхцөл байдал болон
хохирогчийн хувийн онцлогийг тусгасан бие махбодийн болоод ёс суртахууны
37
40
Магис
зовлонгийн /гэм хорын/ шинж чанар шударга ёсны шаардлага зэрãèéã òîãòîîæ, ãэм
хор учруулагчийн гэм хорын хэмжээãýýð, хуулинд гэм буруу хариуцлага хүлээлгэх
үндэслэл болно гэж заасан нөхцөлд хэрэглэгдэх бололцоотой ãýæ ¿çäýã.
Ìºí “ñэтгэл санааны гэм хор” нь хууль бус үйлдлийн нийгмийн үнэлгээг
тусгадаг. Иймд нөхөн төлбөрийн хэмжээг тодорхойлохдоо ёс суртахууны болон
бие махбодийн зовлонгийн төрөл /шинж чанар биш/, харин эдгээр эд хөрөнгийн
бус гэм хор учирсан баялагийн ач холбогдол шинж чанарыг харгалзан үзэх нь
зүйтэй гэж үздэг áàéíà. 38
Äýýðõ îðíû èхэнх судлаачдын үзэж байгаагаар бодит сэтгэл санааны гэм
хорын нөхөн төлбөрийн хэмжээ “байж болохуйц сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн
төлбөр”-ийн хэмжээнээс дөрвөөс илүү дахин хэтрэхгүй байх нь тодорхой төрлийн
эрх зүйн зөрчлийн хувьд нөхөн төлбөрийн дээд түвшинг тогтоох бололцоог
бүрдүүлдэг гэж үздэг байна.
Австрали, Их Британиä хэн ч нэр төрөө сэргээх нэхэмжлэл гаргаж болîõ áà
шүүхээс дараах үндсэн 4 элементийг хангасан тохиолдолд тухайн гаргаж буй
нэхэмжлэлийг хүлээн авдаг байна. Үүнд:
-Бодит байдалд нийцээгүй мэдээлэл түгээсэн бол,
-Нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан бол,
-Тодорхой байгууллага, хувь хүний нэр зааж, танигдахаар бичсэн, дүрсэлсэн
/гэхдээ заавал шууд тусгахгүй байж болно/ бол ,
-Бодит баримт, болсон үйл явдал дээр тулгуурлаагүй бол гэсэн үндэслэлтэй байх
ёстой.39
Гэхдээ энэ нь цэвэр онолын асуудал бус, хууль зүйн практик ач холбогдол
талаасаа анхаарах зүйл юм. Тухайлбал, дээр дурдсан орны сэтгүүлчид дээрх 4
элементийн хууль зүйн үр дагаварыг мэддэг учраас аливаа материал
нийтлүүлэхдээ уг хүрээ, хязгаараас гажихгүйгээр бичиж, нийтэлдэг нь томоохон
ололттой тал юм.
38
ÓÄØ-í ñóäàëãààíû òºâèéí çàõèðàë, ñóäëàà÷-áàãø ×.Íÿìñ¿ðýíãèéí ñóäàëãààíû àæëààñ àøèãëàâ
39
ÓÄØ-í ñóäàëãààíû òºâèéí çàõèðàë, ñóäëàà÷-áàãø ×.Íÿìñ¿ðýíãèéí ñóäàëãààíû àæëààñ àøèãëàâ
41
Магис
Эндээс үзхэд шүүхээс нэр төр гутаах хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ
нэхэмжлэгчид эрүүл мэнд, сэтгэл санааны гутрал бий болсон эсэх, ашиг орлогын
тооцоо, гэм хорын хохирлын хэмжээ, үг хэллэгийн тайлбар зэрэг тусгай мэдлэг
шаардсан асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх боломжийг нарийвчлан зохицуулах нь
зүйтэй байгаа нь харагдаж байна. 40
Нэр төр, алдар хүндэд халдаж гүтгэсэн, доромжилсон тохиолдолд эрүүгийн

хариуцлага хүлээх ба гүтгэх, доромжлох хэрэг нь объектив талаараа ялгаатай
бөгөөд гүтгэх гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь илт худал мэдээлэл тарааж хүний нэр,
алдрыг гутаасан шинжтэй байдаг бол доромжлох үйлдэл нь бусдын нэр алдрыг
олон нийтийн өмнө болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр доромжилсоны улмаас
материаллаг бус хохирол учирсан байхаар илэрдэг.
Гүтгэх, доромжлох гэмт хэрэг манай улсын хэмжээнд 1997-2005 онд нийтдээ
75 бүртгэгдсэнээс 36 эрүүгийн хэрэг шүүхээр таслан шийдвэрлэгдсэн байна.
Гүтгүүлсэн, доромжлуулсан гэж үзсэн этгээд гомдлоо эрүү, иргэний журмын
алинаар нь гаргахаа өөрөө шийдвэрлэдэг бөгөөд хохирогч этгээдийн хүсэл
зоригоос хамаарч нэг бол эрүүгийн гэмт хэрэг, эсвэл иргэний хэрэг болон
хувирдаг.
Хүний нэр төр, алдар хүнд халдаж доромжилсон, гүтгэн гутаасан гэсэн 1
агуулгатай зүйлийг Эрүү, Иргэний, Захиргааны гэсэн 3 хуулинд зааж, 3 төрлийн
арга замаар шийдэж байгааг судлаачид болон хууль тогтоогчид ихээхэн анхаарах
хэрэгтэй төдийгүй энэ төрлийн гэмт хэргийг Монгол улсын Эрүүгийн хуулиас бүр
мөсөн хасч өгвөл цагдаагийн байгууллагын гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан
сэргийлэх ажилд ихээхэн тус нэмрийг үзүүлнэ.
Мөн материаллаг бус хохирол болох хүний нэр төр, алдар хүндийг үнэлэх
үнэлэмжийг тогтоох нь амар хялбар биш ч гэсэн энэ талаар жишиг тогтоох нь энэ
төрлийн хэрэг шийдвэрлэхэд их дөхөм болно. Материаллаг бус гэм хор,
40
ÓÄØ-í ñóäàëãààíû òºâèéí çàõèðàë, ñóäëàà÷-áàãø ×.Íÿìñ¿ðýíãèéí ñóäàëãààíû àæëààñ àøèãëàâ.
42
Магис
хохиролын талаар судлаач эрдэмтэд болон гадаадын зарим хууль тогтоомжид

дараах байдлаар авч үзсэн байна.
Үүнд: Доктор С.Нарангэрэл “Гэм хор гэж иргэний эрх зүйд иргэний субьектив
эрх буюу баялагийг багасгах, устгахыг хэлнэ. Хууль зүйн ном зохиол, шүүхийн
практикт “хохирол” гэсэн нэр томьёог хэрэглэдэг. Гэм хор ба хохирол гэсэн нэр
томьёо нь хоорондоо яг нийцдэггүй. Гэм хор нь нэлээд өргөн хүрээтэй ухагдахуун
бөгөөд эд хөрөнгийн ба эд хөрөнгийн бус гэж хуваагдана. Эд хөрөнгийн гэм хорын
мөнгөн үнэлгээг хохирол гэж нэрлэнэ. Эд хөрөнгийн бус буюу ёс суртахууны гэм
хор гэж бусад этгээдийн хууль бус үйлдлийн улмаас учирсан зан суртахууны ба
бие махбодийн зүдгүүр шаналал.” гэж тодорхойлсон байна. 41
Харин доктор Д.Наранчимэг: Гэм хор нь иргэний эрх зүйн хариуцлага үүсэх
нэг нөхцөл мөн. Гэм хор нь субьектын амин хувийн эрх болон эд хөрөнгийн эрхийг
зөрчсөн явдлаар илэрдэг гээд гэм хорыг материаллаг ба материаллаг бус гэж
ангилсан байна.
Материаллаг бус гэм хорыг дотор нь:
- хүний амь нас хохироосон,
- хүний эрүүл мэндийг сарниулсан,
-хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг гутаасан гэж ангилалт
хийжээ .42
Түүнчлэн Îросын иргэний эрх зүйн тайлбарт “Гэм хор гэдэг нь аливаа эд
хөрөнгийн эрх эсхүл материаллаг бус баялагт халдсан болон зөрчигдсөн байдлыг
ойлгоно.
41
,”Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é” òóñãàé àíãè Ñ.Íàðàíãýðýë ÓÁ õîò 1998 îí õóóäàñ 118-ààñ ¿çíý ¿¿.
42
Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é” òóñãàé àíãè Ñ.Íàðàíãýðýë ÓÁ õîò 1998 îí õóóäàñ 119-ººñ ¿çíý ¿¿.
43
Магис
Эд хөрөнгийн бус хохиролыг:

- бие махбодийн хохирол,
- ёс суртахууны хохирол гэж хуваадаг” гэсэн байдаг.43
Мөн Японы эрх зүйн тайлбарт Гэм хор буюу сэтгэл санааны хохирол гэж
зөрчил гаргасан, гэм буруутай этгээдийг шийтгэх зорилгоор гомдол гаргагчид шууд
учирсан хохиролоос илүү хэмжээний мөнгөн төлбөр олгох шийдвэрийг шүүхээс
гаргахыг хэлнэ.
Үүний үр дагавар болох гэм хор, хохирол нь эд хөрөнгийн бус ”өвчин зовлон”
учруулах нэмэлт нөхцөлтэйгээр л нэхэмжлэгчийн алдагдал, зардлыг нотолсны
үндсэн дээр тооцогдоно” гэсэн байдаг. 44
Өнөөгийн байдлаар практикт хүний нэр төр, алдар хүндэд халдсан мэдээ
мэдээлэл нэврүүлэн цацсан хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтаныг хэргийг
нотлох ажиллагааны явцад гэрчээр байцаан, хийсэн алдаатай ажлынх нь талаар
сануулах төдий өнгөрч байгаа нь шар хэвлэл болон чөлөөт ертөнц гэж зарлагдсан
телевиз болон сонины газрууд зарим үед худал мэдээлэл цацаж, үзэгч
сонсогчидын дунд сенсааци үүсгэн өөртөө ашигтайгаар ажиллан ямар ч
хариуцлага хүлээхгүй өнгөрч байгааг анхаарах хэрэгтэй болж байна.
Сүүлийн үед зурагт болон радиогоор явж байгаа заруудад “ зарлуулсан

зүйлийн бодит үнэнийг зарлуулсан байгууллага, хувь хүн өөрөө бүрэн хариуцана”,
“мэдээллийн эх сурвалжийг чанд нууцална” гэсэн үгнүүд цацагдах болсон нь дээрх
хэвлэл мэдээллийн байгууллага өөрсдөө худал зүйлийг нийтэд түгээн цацсан ч
бид хариуцахгүй, эх сурвалжаа ч нууцална гэж зарим иргэдийн хуулийн мэдлэг
сулыг далимдуулан мөн Монгол улсын Хэвлэл мэдээллийн тухай хуульд заасан ...
43
Хууль зүйн ухааны доктор, профессор, ÓÄØ-í ø¿¿ã÷ Б.Бат-Эрдэнэ, ÓÄØ-í ñóäàëãààíû òºâèéí
çàõèðàë, ñóäëàà÷-áàãø ×.Íÿìñ¿ðýí íàðûí ñóäàëãààíû àæëààñ àøèãëàâ
44
Хууль зүйн ухааны доктор, профессор, ÓÄØ-í ø¿¿ã÷ Б.Бат-Эрдэнэ, ÓÄØ-í ñóäàëãààíû òºâèéí
çàõèðàë, ñóäëàà÷-áàãø ×.Íÿìñ¿ðýí íàðûí ñóäàëãààíû àæëààñ àøèãëàâ
44
Магис
өөрийн нийтэлсэн зүйлийнхээ тухай хэвлэлийн байгууллага хариуцлага хүлээнэ...

гэсэн заалтыг зөрчин үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь харагддаг.
Хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтын шатанд доромжилсон, гүтгэсэн худал

мэдээлэл нийтэлсэн хэвлэлийн байгууллагыг иргэний хариуцагчаар татан,
шүүхийн шийдвэрээр дээрх байгууллагаас гэм буруугийн хэмжээгээр нөхөн төлбөр
гаргуулан хохирогч иргэнд өгөх болон улсын төсөвт оруулах талаар хуулинд зааж
өгвөл хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр нэвтрүүлэн цацаж байгаа мэдээллийн
чанар сайжирч, иргэдийн дунд ч хэвлэл мэдээллийн байгууллагын нэр хүнд өсч,
иргэдийг санаатай, санаандгүй байдлаар төөрөгдүүлэх нь багасах болно гэдийг
ýðäýìòýä болон хууль тогтоогчид анхаарах хэрэгтэй ãýæ ñóäëàà÷ áèä ¿çýæ áàéíà.
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн нотлох

ажиллагааны онол, практикийн зарим асуудал
2.1 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг мөрдөн байцаах арга зүй
“Хэний ч нэр төрийг гутаан доромжилж болохгүй.
“Хүн бүр өөрийн нэр төр, алдар хүндийг хамгаалуулах эрхтэй” гэж õóóëü
òîãòîîìæèä заасан байдаг45áà äоромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт мөрдөн байцаалтын
нотлох ажиллагаа явуулж байгаа хэрэг бүртгэгч мөрдөн байцаагч нар практикт
ихэвчлэн дараах ажиллагааг хийж гүйцэтгэн гомдол гаргасан хохирогчийг үнэхээр
доромжлуулж гүтгүүлсэн үү, эсхүл хохирогчийн үнэн бодит байдал уу гэдгийг
тогтоодог.
Үүнд:Õохирогч, гэрч, сэжигтэн, яллагдагчийн болон шинжээч нараас

байцаалт авах, зарим тохиолдолд гэрч, хохирогч нарыг нүүрэлдүүлэн байцаах,
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан доромжилж гүтгэсэн тохиолдолд уг хэвлэл
мэдээллийн газар болон нийтлэн цацсан ажилтаныг олж, түүнээс мэдээллийн эх
45
“Ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí” õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éë, Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýä òóíõàãëàëààñ ¿çíý ¿¿.
45
Магис
сурвалжаа хаанаас авсаныг олж тогтоон шалгах, нийтлэгдэн цацагдсан

материалыг хуулбарлан авч, үзлэг хийн баталгаажуулж өөрийн бүрдүүлж буй
хавтаст хэрэгт хавсаргадаг ба шаардлагатай материалаа цуглуулах явцдаа болон
цуглуулж дууссаныхаа дараа хэл шинжлэлийн хүрээлэнд хэл бичгийн шинжээч
нарт ЭБШХуулийн 46, Эрүүгийн хуулийн 254, 255 дугаар зүйлийг сануулан өөрийн
бүрдүүлсэн материалаараа хохирогчийн доромжлогдон, гүтгэгдсэн эсэх талаар
дүгнэлтийг гаргуулан уг дүгнэлт дээр тулгуурлан өөрийн саналыг хэргийн
материалын хамт прокурорын байгууллагад шилжүүлдэг боловч иргэдийн дунд
энэ төрлийн хэргийг иргэний журмаар шүүхээр шийдүүлэхээсээ илүүгээр өшөө
авах, доромжилсон, гүтгэсэн гэж үзсэн этгээдийг цагдаагийн байгууллагаар
эрүүгийн хэрэг үүсгүүлэн шалгуулж эргээд өөрийг нь сэтгэл зүйн хүнд дарамтанд
оруулах, түүнд чирэгдэл учруулах, цагдаагийн байгууллага шүүхийн байгууллага
шиг хохирогчоор өөрөөр нь нотлох баримтыг шаардан гаргуулдаггүй, хохирогчийн
өмнөөс, цагдаагийн албан хаагч өөрийн үүргийн дагуу бүхий л нотлох баримтыг
хуулийн дагуу бүрдүүлдэг учир цагдаагийн байгууллагаар эхэлж шалгуулах
сонирхол ихтэй байдаг нь судалгаанаас харагддаг.
Мөн хэрэг бүртгэлт явуулж байгаа энэ төрлийн хөнгөн хэрэг дээр хохирогч
нь сэжигтэн яллагдагчтай сайн дураар эвлэрсэнээр хэрэг хэрэгсэхгүй болох
үндэслэл гарч ирдэг ба энэ нь цагдаагийн алба хаагчийн болон цагдаагийн
байгууллагад ихээхэн цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө үрсэн асуудал болж хувирдаг.
Иргэн бүр Эрүүгийн хуулинд заасан зөрчигдсөн эрхээ хамгаалуулахаар

цагдаагийн байгууллагад гомдол гаргах эрхтэй, цагдаагийн байгууллага түүнийг нь
хүлээн авч шалгаж шийдвэрлэх үүрэгтэй боловч энэ тохиолдолд эргээд
цагдаагийн байгууллага түүний алба хаагч нарт ихээхэн дарамт, ажлын ачааллыг
хиймлээр ихэсгэж байдаг íü ó÷èð äóòàãäàëòàé.
Äоромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт мөрдөн байцаалтын нотлох ажиллагаа

явуулж байгаа хэрэг бүртгэгч мөрдөн байцаагч нарûí íîòîëãîîíû ç¿éëèéã ÌÓ-í ÝÁØÕ-
í 80 äóãààð ç¿éëä çààæ ºãñºí áàéäàã áà äýýðõ õýðãèéí õóâüä íîòîëãîîíû ç¿éëèéã
46
Магис
òîãòîîõîä áàéöààëò àâàõ àæèëëàãààã ºðãºí àøèãëàäàã áîëîâ÷ ìºðäºí áàéöààëòûí àëü
àæèëëàãààã ýõýëæ ÿâóóëàõ óó ãýäãèéã ñîíãîõ íü ÷óõàë. Çàðèì ¿åä áàéöààëòûã
ýõíèé àæèëëàãààãààð ñîíãîñîí áîëîâ÷ ìýä¿¿ëýã àâàõäàà òàêòèê àëäàà ãàðãàñíààñ
ýíý àæèëëàãààíû ýöñèéí ¿ð ä¿í çàðèì ýð¿¿ãèéí õýðã¿¿äýä õàíãàëòòàé ¿ð ä¿í
ºãººã¿é íü õàðàãääàã.
Èéìýýñ ãýìò õýðýãòýé òýìöýæ áàéãàà õýðýã á¿ðòãýã÷ ìºðäºí áàéöààã÷ íàð
ìààíü 2 òàëûí ãýð÷¿¿ä áîëîí ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷ààñ áàéöààëò àâàõäàà àëü ºäðèéí
àëü öàãò, õààíà, ÿìàð ãàçàðò áàéöààëòûã ÿâóóëàõ óó, áàéöààëò àâàõäàà ººðèéíõºº
ãàäíà òºðõ, äóóíû ºíãèéã ÿìàð áàéëãàõ óó, ÿìàð ÿìàð àñóóëòûã ÿìàð äýñ äàðààëàëààð
òàâèõ óó, áàéöààëòûí ÿâöàä äèêòîôîí áîëîí âèäåî àïïàðàòààð áè÷ëýã äàâõàð õèéõ ¿¿,
áàéöààëòûã ÿìàð áàéäëààð òºãñãºæ, òýð õ¿íòýé óóëçàëòàà õýðõýí äóóñãàõ âý çýðýã
òàêòèêèéí àðãóóä áèäýíä ¿¿ðýãò àæëàà àìæèëòòàé õèéõýä ìàø ÷óõàë áàéäàã.
Ñóäëàà÷ áèäíèé àæèãëàñíààð äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò õýðýãò ìºðäºí

áàéöààëòûí àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ìºðäºí áàéöààã÷ íàð äýýðõ õýðãèéã áóñàä
ãýìò õýðã¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä àìàð ìýòýýð òºñººëæ ìºðäºí áàéöààëòûí á¿õ ë
àæèëëàãààã ººðèéí àëáàí àæèë äýýðýý ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé ìýò ¿çýæ óã õýðãèéí
õîõèðîã÷ ãýð÷¿¿ä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã ºðººíäºº äàõèí äàõèí äóóäàæ íýã ë ÿíçààð
áàéöààëò ÿâóóëäàãààñ õýðãèéí ¿íýí áîäèò áàéäàë á¿äãýð÷ çàìõàðàõ, õîõèðîã÷ ãýð÷
íàðûã çàëõààõ, çàðèì òîõèîëäîëä õîõèðîã÷ ãýð÷ íàðûã õîîðîíä íü ñàíààòàé áîëîí
ñàíààíäã¿é áàéäëààð òààð÷ óóëçóóëñàíààñ òýä ººð õîîðîíäîî çàëõàñíààñàà áîëæ
õàðèëöàí òîõèð÷ íýãýí èæèë ìýä¿¿ëýã ºãºõ, õîõèðîã÷èéí ¿íýí áîäèò áàéäëûã
ãóéâóóëæ, õîõèðîã÷ ìýä¿¿ëãýýñýý áóöàõ, ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷òàé ýâëýðýõ, õýðýã
õýðýãñýõã¿é áîëîõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã íü èõýýõýí ó÷èð äóòàãäàëòàé, ýíý íü äýýðõ
àëáàí õààã÷äûí àæëûí à÷ààëàë èõ áàéäàãòàé çàðèì òàëààð õîëáîîòîé.
¯¿íèé îðîíä äîðîìæëîõ ã¿òãýõ ãýìò õýðãèéí ìºðäºõ àæèëëàãààã àíõíààñ íü

øóóðõàé, ò¿ðãýí, öàã àëäàëã¿éãýýð ºðãºäºë ãîìäîë ãàðãàã÷ áóþó õîõèðîã÷èéã ä¿ðñ
äóó áè÷ëýãèéí àïïàðàò àøèãëàí, õóóëü ñàíóóëæ íýã óäàà ÷àíàðòàé áàéöààõ, íýð òºð
àëäàð õ¿íä ãóòààãäñàí àñóóäàë íü õîõèðîã÷èéã ¿íýõýýð õîõèðîîñîí àñóóäàë óó, ýñâýë
47
Магис
ò¿¿íèé ¿íýí áàéäàë óó ãýäãèéã òîãòîîõûí òóëä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷
àëáàí ºðººíäºº äóóäàëã¿éãýýð õîõèðîã÷èéí îéð òîéðíû áîëîí õýðýã ãàðàõ ¿åä áàéñàí
ãýð÷ íàðûã òýäíèé áàéãàà ãàçàðò î÷èæ, 1 óäàà ÷àíàðòàé áàéöààëò àâàõ, ¿¿íèéãýý
ìºí äóó áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýãýýð áàòàëãààæóóëäàã áîëîõ, õýðýãò íîòëîõ áîëîí ýä ìºðèéí
áàðèìò áîëîõóéö ç¿éë áàéâàë ÿàðàëòàé õàéí îëæ õóðààí àâ÷ áýõæ¿¿ëýõ, ýð¿¿ãèéí
õýðýã ¿¿ñãýõèéí ºìíº áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñíèé äàðàà àëü ÷ ¿åä íîòëîõ
áàðèìòóóäûã áîãèíî õóãàöààíä õàíãàëòòàé, ÷àíàðòàé öóãëóóëæ, õýë øèíæëýëèéí
óõààíû øèíæýý÷ òîìèëæ äîðîìæèëñîí, ã¿òãýñýí àãóóëãà áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëàí
áàòàëãààæóóëñàí ä¿ãíýëòèéã ÿàðàëòàé ãàðãóóëàõ íü ÷óõàë, ¿¿íèé äàðààãààð òóñ
õýðãèéã ¿éëäñýí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷òàé õàðèëöààíû óóð àìüñãàë, ñýòãýë ç¿éí
õîëáîî òîãòîîí ò¿¿íä òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã îíîâ÷òîé àâ÷, íîòîëãîîíû
ç¿éë¿¿äèéã áîëîí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ áîëñîí øàëòãààí íºõöºëèéã öàã àëäàëã¿é
øóóðõàé òîãòîîæ ÷àäâàë ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà áîëîí õýðãèéí øèéäâýðëýëòýíä
÷óõàë à÷ òóñòàé þì.
2.2 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг íîòëîæ áóé ºíººãèéí áàéäàë,

òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì
Õ¿íèé íýð, àëäàð õ¿íäýä õàëäàæ ãóòààí äîðîìæèëñîí, ã¿òãýñýí ãýìò õýðãèéã
õýðõýí íîòîëæ, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà òàëààð äýýð ºã¿¿ëñýí
òóë îäîî òóëãàìäñàí àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ òàëààð îíîâ÷òîé àðãà çàìóóäûã îëæ
õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.
¯¿íèé òóëä äîðîìæëîõ ã¿òãýõ ãýìò õýðãèéã íîòëîõîä òîäîðõîéëîãäîîã¿é áàéãàà

ç¿éëñèéã ãàðãàæ øèéäýõ íü õýðýãòýé, ýíä Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä äîðîìæëîõ ã¿òãýõ íü ãýìò
õýðýã ¿¿ ýñâýë èðãýíèé, çàõèðãààíû çºð÷èë ¿¿ ãýäãèéã òîãòîîõîîñ ýõëýõ ¸ñòîé ãýæ
ñóäëàà÷ áèä ¿çýæ áàéíà, èíãýñíýýð íýã þìûã ãóðâàí ººð ºíöºãººñ õàðæ øèéääýã
áàéäàë öýãöðýõ, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷äûí àæëûí à÷ààëàë áàãàñàõ à÷
õîëáîãäîëòîé. Äàðààãààð íü õîõèðîã÷, èðãýíèé íýõýìæëýã÷èä ó÷èðñàí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðîëûã ¿íýëýõ ¿íýëýìæèéã õýðõýí òîãòîîõ áîëîí õîõèðîë òºëºëòèéí àñóóäàë, ýíý
õýñýãò ãàäààä îðíóóäûí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çàðèì àðãààñ ººðèéí îðíû õóóëü
48
Магис
òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí àâ÷ àøèãëàõ, òóðøèõ õýðýãöýý áîäèò áàéäàëä óðãàí ãàðñàíûã
øèéäâýðëýõ, \ õóóëü òîãòîîã÷äûí ç¿ãýýñ\ ãóðàâäóãààðò ºíººäðèéí áàéäëààð áóñäûã
äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ íü Ýð¿¿ãèéí õóóëèíä çààñàí ãýìò õýðýã ìºí ó÷ðààñ ò¿¿íèéã íîòëîõ
àæèëëàãààíä çîðèóëæ äóó ä¿ðñíèé áîëîí ïîëèãðàôèéí àïïàðòûã ºðãºí õýðýãëýõ
áîëîìæèéã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä íýýæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èíãýñíýýð
òýäíèé ìºðäºí áàéöààëòûí àæëûí ãîëîãäîëûã áàãàñàõ çýðýã àðãà çàìóóä áàéãààã
øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.
Ä¯ÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË
Ìàíàé óëñûí õýìæýýíä äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò õýðýã 2005-2009 îíû áàéäëààð
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä дараах байдлаар бүртгэгдсэн байна.
2005 онд доромжлох гэмт хэрэг -8, гүтгэх гэмт хэрэг -15,
2009 онд доромжлох гэмт хэрэг -6, гүтгэх гэмт хэрэг -6 бүртгэгдсэн байснаас
ЦЕГ-аас авсан дээрх мэдээнд цаг хугацааны хувьд дүгнэлт хийхэд дандаа
ажлын өдөр, 01 цагаас 20 цагийн хооронд үйлдэгдсэн, гэмт хэрэгт холбогдогсдын
зан төлөвийн онцлог, боловсролын түвшинг тусгаагүй, гэмт хэрэг бүртгэгдсэн
газрын хувьд 5 оны байдлаар УБ хотод 50, Хөвсгөл аймагт 2, Увс аймагт 4, Ховд
аймагт 5, Дархан-Уул аймагт 2, Дундговь аймагт 2, Завхан аймагт 1, Сэлэнгэ
49
Магис
аймагт 2, Баянхонгор аймагт 2, Баян-Өлгий аймагт 1, Архангай аймагт 3, Өмнөговь

аймагт 1, Өвөрхангай аймагт 1, Орхон аймагт 1 гэмт хэрэг тус тус бүртгэгдэж, гэмт
хэрэг үйлдсэн этгээдийн нийгмийн байдалыг тусгаагүй, давтан буюу бүлэглэж
үйлдсэнийг, уг гэмт хэргийн шалтгаан нөхцөл зэргийг тусгадагүй нь учир
дутагдалтай байв.
Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн нотлох ажиллагааг чанартай болгох, дээрх

гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэхийн тулд дараах байдлуудыг
хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.
Нýãä¿ãýýðò Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч нараас дуу дүрсний аппарат,

ïîëèãðàôûí àïïàðàòûã àøèãëàн áàéöààëò àâäàã áîëîõ нөхцөл боломжийг бүрдүүлж өгөх,
ïîëèãðàôûí àïïàðàò àøèãëàí àâñàí áàéöààëòûí òýìäýãëýëèéã çºâõºí ÁØÀ-íä ÷èãëýë ºãºõ
òºäèéõíººð áèø, íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä ¿íýëäýã áîëãîõыг судлаачдын зүгээс хийсэн ажлын
бодит үр дүнгээрээ хууль батлагчдын сонорт хүргэн хуульд нэмэлтээр тусгуулах.
Энэ нь ýð¿¿ ба захиргааны àëèâàà õýðýãò õîõèðîã÷, ãýð÷, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷

ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû ÿâöàä õóäàë õýëæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîñíîîð öàã õóãàöàà
õîæèõ, õºðºíãº ìºíãº õýìíýõ, õèëñ õýðýãò õ¿íèéã õýëìýãä¿¿ëýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
çýðýã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Õî¸ðäóãààðò Ñ¿¿ëèéí ¿åä õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àøèãëàí áóñäûã äîðîìæèëæ

ã¿òãýõ ãýìò õýðýã өсөх хандлагатай байна. Эíý õýðýãò õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí
àæèëтан çºâõºí õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàí õóäàë ìýäýýëýë ºãñºí ýòãýýäèéã
ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷ààð òîîöîí øàëãàæ, õàðèí õóäàë íèéòëýë õýâëýí íèéòýëñýí õýâëýë
ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷ûã èõýâ÷ëýí ãýð÷ýýð òîîöîí áàéöààж, түүнд нийтлэн
цацсан мэдээллийнх нь талаар анхааруулаад өнгөрч байгаа нь èõýýõýí ó÷èð äóòàãäàëòàé
ýíý нь Õýâëýë ìýäýýëëèéí тухай хуулинд заасан ... “өөрийн нийтэлсэн зүйлийн тухай
хэвлэлийн байгууллага хариуцлага хүлээнэ” гэсэн заалтыг хуулийн байгууллагын
ажилчид мэддэг ч мэдээгүй царайлан өнгөрдөг дутагдалтай байдлыг бий болгож,
Ýð¿¿ãèéí ба ÝÁØÕ õóóëèéн “Эрүүгийн хариуцлага гарцаагүй байх”, “Иргэний хувийн ба
гэр бүл, захидал харилцааны нууцыг хуулиар хамгаалах”, зэрэг зарчим хангагдахгүй
байхад хүрч байгаад õóóëü÷ судлаач нар àíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ãóðàâäóãààðò Õóóëü ñàõèóëàã÷äûí ç¿ãýýñ èðãýäýä õóóëü, ãýìò õýðýã çºð÷ëèéí

òàëààð болон таны нэр төр, алдар хүнд гэдэг эрхэм зүйлийг Хүний эрхийн түгээмэл
тунхаглал, МУҮХ, Эрүүгийн хуульд зааж өгч, хуулиар хамгаалсан байдаг, хуулиа зөрчвөл
гэмт хэрэг болдог гэдгийг ÿðèà òàíèóëãûн болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр ¿ð
ä¿íòýéãýýð õèéæ дээрх ãýìò õýðãүүдийн хор уршиг, нөхөн төлбөрийн асуудал, õýðгийг
50
Магис
хэрхэн ÿàæ øèéäâýðëýäýã, хүлээлгэх хариуцлагын хэмжээ ямар байдаг зэргийг çààæ
òàíèóëàõ àæëûã ºðãºí õ¿ðýýòýé ÿâóóëсанаар дээрх гэмт хэрэгтэй тэмцэх тэмцлийг
идэвхижүүлж, урьдчилан сэргийлэх нь хуульчид бидний болон цагдаагийн байгууллага
алба хаагчийн үүргийн нэг мөн.
Çàðèì îëíû òàíèë хүмүүс áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷ íàð, ÿëàíãóÿà õóóëü ñàõèóëàõ
áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷ ò¿¿í äîòðîî öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷èäûí íýð òºðèéã
àæèë ìýðãýæèëòýé íü õîëáîãäóóëàí ã¿òãýõ, äîðîìæëîõ ÿâäàë èõýýð ãàðäàã ÷ ¿¿íèéã òýâ÷èæ,
мэдээгүй царай гаргаж áàéãàà ìýò ç¿ãýýð ºíãºð¿¿ëýõ ÿâäàë цөөнгүй ажиглагдаж байна.
Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü ã¿òãýí äîðîìæëóóñàí íýð òºðºº õýðõýí ÿàæ ¿íýëýõýý
ìýääýãã¿é, ýíý òàëààð /ìàòåðèàëëàã áóñ / õîõèðîëûã õýðõýí òîîöîõ òàëààð ºíººã õ¿ðòýë òîãòñîí
ïðàêòèê áàéäàãã¿é íü ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé õèéõ òýìöëèéã ñóëðóóëäàã, èéìýýñ õ¿íèé
íýð òºð ãýõ ìýò эдийн áóñ õîõèðîëûã õýðõýí òîîöîõ òàëààð гадаадын зарим орны жишигээс
судлаж өөрийн орны хуульдаа тусгуулан боловсронгүй болгох нь хуульч бидний үүрэг юм,
гэм буруугийн хэмжээ, нөхөн төлбөрийн асуудлыг тодорхойлсон, өмнө хуудсуудад
тэмдэглэгдсэн Австрали, Их Британи орны туршлагаас судалж нэвтрүүлэх.
Мөн дээрх орны судлаачдын үзэж байгаагаар бодит сэтгэл санааны гэм хорын
нөхөн төлбөрийн хэмжээ “байж болохуйц сэтгэл санааны гэм хорын нөхөн төлбөр”-ийн
хэмжээнээс дөрвөөс илүү дахин хэтрэхгүй байх нь тодорхой төрлийн эрх зүйн зөрчлийн
хувьд нөхөн төлбөрийн дээд түвшинг тогтоох бололцоог бүрдүүлдэг гэж үздэг байна.
Дөрөвдүгээрт Хүний нэр төр, алдар хүндэд халдаж доромжилж гүтгэн гутаах
асуудлыг МУ-н Эрүүгийн хууль, Захиргааны хууль, Иргэний хуулиудад зааж өгч дээрх
гурван хуулийн алинаар нь асуудлаа шийдүүлэхийг хохирсон иргэний эрхийн асуудал
болгосон нь цагдаагийн байгууллага түүний алба хаагчдын ажлын ачааллыг дэндүү
нэмэгдүүлдэг учир хүний нэр төр, алдар хүндийг гутааж доромжилж, гүтгэсэн гэсэн 2 зүйл
ангийг МУ-н Эрүүгийн хууль болон Захиргааны хуулиас хасах нь зүйтэй гэсэн саналыг
судлаач бидний зүгээс дэвшүүлж байна.
51

Мастерийн диплом

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Мастерийн диплом

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Магис

ÌÀÃÈÑÒÐÈÉÍ ÄÈÏËÎÌÛÍ ÀÆËÛÍ ÒªËªÂËªÃªª

ДОРОМЖЛОХ, ГҮТГЭХ ГЭМТ

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн нотлох

2.1 Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг мөрдөн байцаах арга зүй

асуудлыг шийдвэрлэх арга зам

НОМ ЗҮЙ, ХАВСРАЛТ

нь бид чинь чөлөөт ардчилсан, хүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулахаар

Эд хөрөнгөө алдвал багыг алдсан гэж тооц,

Нэр төрөө алдвал ихийг алдсанд тооц,

Ñóäàëãààíû àæëûí îíîë, ïðàêòèêèéí à÷ õîëáîãäîë: Äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ ãýìò

Òóõàéëáàë: Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ã.Ñîâä,

Ñóäàëãààíû àæëûí øèíýëýã òàë:

Íýãä¿ãýýðò: ýíý ñýäâýýð óðüä íü äàãíàñàí ñóäàëãààíû àæèë õàðüöàíãóé öººí,

Õî¸ðäóãààðò: Çºâõºí á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí õ¿ðýýíä ñóäàëãàà õèéäýã

Ñóäàëãààíû àðãà, àðãà ç¿é, ýõ ñóðâàëæ: Ñóäàëãààíû àæëûí îíîëûí àðãà,

Äèïëîìûí àæëûí á¿òýö, õýìæýý: Ýíýõ¿¿ ìàãèñòåðèéí äèïëîìûí àæèë íü 2 á¿ëýã,

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотлох

Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн шинж :

Эрүүгийн хуулийн 110 дугаар зүйл Доромжлох

Dignity /Menschenwьrde-герман, Достоинство-орос/ гэх хүний уг чанарын энэ

Халдлагын зүйл нь : нэр төр, алдар хүнд,

Эрүүгийн хуулийн 111 дүгээр зүйл Гүтгэх

Хэвлэлд нийтлэх буюу бусад аргаар олшруулан тараасан гэж мэдээллийн

Халдлагын зүйл нь: Хүний нэр төр, алдар хүнд байдаг.

Субъект нь: Хэрэг хариуцах чадвартай хэн ч байж болно.

Хүндрүүлэх нөхцөл байдал: 2 дахь хэсэг

Объектив тал: 1. Гүтгэлэгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр нийтэд тараасан.

2. Доромжлох, гүтгэх гэмт хэрэгт урьд шийтгүүлсэн этгээд

Онц хүндрүүлэх нөхцөл байдал 3 дахь хэсэг

Дээрх гэмт хэргийн обьект нь : Ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí

Халдлагын зүйл нь: Хүний нэр төр, алдар хүнд байдаг.

Субъект нь: Хэрэг хариуцах чадвартай хэн ч байж болно.

ХҮНД, ОНЦ ХҮНД ГЭМТ ХЭРЭГТ ХОЛБОГДУУЛАН ГҮТГЭХ,

ЗОРИУД ХУДАЛ МЭДЭЭЛЭХ ГЭМТ ХЭРГҮҮДИЙН ХООРОНДЫН ЯЛГАА

Зориуд худал мэдээлэх Эрүүгийн хуулийн 252.2 дугаар зүйл

Субъект нь: 16 насанд хүрсэн, хэрэг хариуцах чадвартай хүн байна.

Хүнд онц хүнд гэмт хэрэгт холбогдуулан яллуулахаар гүтгэх Эрүүгийн

Субъект: 16 насанд хүрсэн хэрэг хариуцах чадвартай хүн байна.5

ДОРОМЖЛОХ, ГҮТГЭХ, ТАНХАЙРАХ ГЭМТ ХЭРГҮҮДИЙГ

ЯЛГАН ЗҮЙЛЧЛЭХ АСУУДАЛ

ДОРОМЖЛОХ ГҮТГЭХ ТАНХАЙРАХ

Бусдын нэр төр, Хүний нэр төр, Олон нийтийг илтэд

Субъектийн санаа Субъектийн санаа Субъектийн санаа

Хэрэг хариуцах Хэрэг хариуцах 16 насанд хүрсэн

Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн криминологи шинж:

2. Иргэний журмаар шийдвэрлэх. Нэр төр, алдар хүнд нь гутаагдсан гэж

3. Эрүүгийн журмаар шийдвэрлэх. Бусдын нэр төр, алдар хүндэд хууль

Дэлхийн улс орнуудын Эрүүгийн хууль тогтоомжинд энэ талаар хэрхэн

А. Хүний нэр төр, алдар хүндийг эрүүгийн болон иргэний хуулиар

В. Нэр төр, алдар хүндийг Эрүүгийн хуулиар хамгаалдаггүй, иргэний

Доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийг нотолж ирсэн түүхэн уламжлал

Тухайлбал: Монгол улс Манжийн эрхшээлд байх үед сэжиглэгдэн шалгагдаж

Хувьсгалаас өмнөх үеийн нотлох ажиллагааг тухайн үеийн “Халх журам”,

Нөгөөтэйгүүр хүмүүсийн шашин шүтлэгт тулгуурласан тангарагийн эрүү

Тус хуулинд доромжлох, гүтгэх гэмт хэргийн талаар дараах байдлаар

1921-194О оны хооронд манай улсад Ардын засгийн газар анхлан

Ардын засгийн газрын 1921.07.30-ны өдрийн 7 дугаар хурлын тогтоолын

1.Эрүү шүүлтийн цааз хууль тогтоох,

2.Ялтанг хэрхэн байцаах, шийтгэх дүрэм зохиох

Дээрх хуулийн 21 дүгээр зүйлд: “Харьяат албаны хүмүүс хэргийг айлган

24 дүгээр зүйлд: “ Аливаа хэргийг байцаахад ялтан хүнийг айлган сүрдүүлэх,

зуруулан баталгаажуулдаг, гэрчид худал мэдүүлэг өгвөл хариуцлага хүлээлгэх

Мөн хуулийн 3О дугаар зүйлд: Аливаа хэргийг анх удаа байцаасан