Οδυσσέας Ελύτης

«Ο ποιητής του Αιγαίου»

Εργασία Μαθητών Α΄ Τάξης Γυμνασίου

Ζαλόγγου 2005 -2006
Υπεύθυνη καθηγήτρια: Καραμπάτσα Βάγια,
Φιλόλογος
Περιεχόμενα

Σελ.

1. Εισαγωγή ………………………………………………………… 4

2. Βιογραφικά στοιχεία……………………………………………. 5

3. Εργογραφία ……………………………………………………… 8

4. Η ποιητική ταυτότητα του Ελύτη………………………………. 10

5. Το εικαστικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη…………………………. 14

6. Απήχηση του έργου του…………………………………………… 16

7. Επίλογος……………………………………………………………. 17

8. Παράρτημα………………………………………………………… 18

9. Βιβλιογραφία………………………………………………………. 25
 3
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Η εργασία αυτή εκπονήθηκε στα πλαίσια του πολιτιστικού προγράμματος

« Γνωρίζουμε τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη και εκφραζόμαστε καλλιτεχνικά

εμπνευσμένοι από το έργο του»

Για την εκπόνησή της ασχολήθηκαν οι παρακάτω ομάδες μαθητών, υπό την
επίβλεψη και καθοδήγηση της φιλολόγου Καραμπάτσα Βάιας:

Εισαγωγή: Αλικάι Αικατερίνη

Καρτεζίνης Παντελής

Βιογραφικά στοιχεία: Αλικάι Αικατερίνη , Ζαβιτσάνος Παναγιώτης

Καρτεζίνης Παντελής, Κασάρη Αρσέν

Μπάρκας Ξενοφών

Η ποιητική ταυτότητα του Οδυσσέα Ελύτη: Ζήση Δέσποινα

Ζήση Χριστίνα, Κασκάνη Αικατερίνη

Κασκάνη Καλλιρρόη

Ανάλυση του ποιήματος «Ο Ήλιος»: Αβραμίδου Παρασκευή,

Βασιλειάδης Άγγελος, Βασιλειάδης Νικόλαος

Ιορδανίδης Ιωάννης, Καρίπογλου Σάββας,

Λέσι Νεσλίε, Λιώλης Σπύρος

 4
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

1. Εισαγωγή

Συμπληρώνονται εφέτος
10 χρόνια από το θάνατο ενός από
τους σημαντικότερους ποιητές
που ανέδειξε η χώρα μας, του
Οδυσσέα Ελύτη.

Η προσφορά του και η

αξία του ποιητικού έργου του
συμπυκνώνεται με τρόπο
επιγραμματικό και καίριο στο
σκεπτικό της Σουηδικής
Ακαδημίας για την απονομή του
Νόμπελ Λογοτεχνίας, το 1979:
«Για την ποίηση του, που με φόντο
την ελληνική παράδοση, με αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική οξύνοια
ζωντανεύει τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργία».
 5
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

2. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Οδυσσέας Ελύτης, που

το πραγματικό του όνομα είναι
Οδυσσέας Αλεπουδέλης,
γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου του
1911 στο Ηράκλειο της Κρήτης,
είχε όμως καταγωγή από τη
Η μητέρα του ποιητή και ο ίδιος σε παιδική Λέσβο. Ήταν το έκτο και
ηλικία
τελευταίο παιδί της Μαρίας και
του Παναγιώτη Αλεπουδέλη, μιας
οικογένειας πλουσίων αστών της γνωστής σαπωνοποιίας.

Το 1914 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Ως μαθητής

στάθηκε τυχερός να έχει σπουδαίους δασκάλους, όπως ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος,
ο Ιωάννης Κακριδής και ο Γιώργος Αποστολάκης. Τότε εκδηλώνει και τα πρώτα
πνευματικά του ενδιαφέροντα. Στα δεκάξι του διαβάζει ελληνικά και γαλλικά
βιβλία και γνωρίζει την ποίηση του Καβάφη. Το 1929 είναι η χρονιά που
πραγματοποιείται η μεγάλη του στροφή στην ποίηση. Διαβάζει Ελυάρ και Λόρκα,
ανακαλύπτει τον υπερρεαλισμό και αρχίζει και τις πρώτες ουσιαστικές του
προσπάθειες στην τέχνη. Το 1930 γράφεται στη Νομική Σχολή, ενώ παράλληλα
μελετά σύγχρονη ελληνική ποίηση.

Το 1934 γνωρίζεται με τον ποιητή Ι. Σαραντάρη, που τον ενθαρρύνει στις

ποιητικές του προσπάθειες και τον συστήνει στον κύκλο του περιοδικού «Νέα
Γράμματα», που συγκεντρώνει τους περισσότερους λογοτέχνες της «Γενιάς του
’30». Την ίδια εποχή γνωρίζεται και συνδέεται με τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο,
μια γνωριμία που θα τον επηρεάσει και θα εξελιχθεί σε μια βαθιά, ισόβια φιλία
Το 1935, στο 11ο τεύχος των «Νέων Γραμμάτων» δημοσιεύει μια σειρά
ποιημάτων με το ψευδώνυμο «Ελύτης».
 6
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Το 1937 εγκαταλείποντας οριστικά τις

νομικές του σπουδές κατατάσσεται στο στρατό,
ενώ το 1939 τυπώνει την πρώτη του ποιητική
συλλογή, τους «Προσανατολισμούς». Κατά τον
ελληνοϊταλικό πόλεμο υπηρετεί ως έφεδρος
αξιωματικός. Η εμπειρία αυτή συγκλονίζει τον
ποιητή και τον εμπνέει στο έργο του «Άσμα
ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο
Ο Ελύτης στο αλβανικό ανθυπολοχαγό της Αλβανίας».
μέτωπο

Το 1945-46 διορίστηκε για ένα μικρό διάστημα Διευθυντής

Προγράμματος στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Ακόμα συνεργάστηκε με την
«Αγγλοελληνική Επιθεώρηση», την «Ελευθερία» και την «Καθημερινή», όπου
κράτησε ως το 1948 μια στήλη τεχνοκριτικής.

Το 1948 εγκαθίσταται στο Παρίσι, όπου παρακολουθεί μαθήματα

φιλοσοφίας στη Σορβόνη. Εκεί γνωρίζεται με τον Αντρέ Μπρετόν, τον Ελυάρ,
τον Καμύ, τον Τζαρά και συναντά μεγάλους ζωγράφους: Ματίς, Σαγκάλ,
Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Πικάσο.

Στο Παρίσι αρχίζει να γράφει και το έργο που απασχόλησε περισσότερο

την ελληνική αλλά και την ξένη κριτική, το «Άξιον εστί», το οποίο τελικά
τυπώνεται το 1959 και τον επόμενο χρόνο αποσπά το Α΄ Κρατικό βραβείο
Ποίησης. Με το έργο αυτό, στο οποίο ο ποιητής κατορθώνει να εκφράσει
ποιητικά τα πιο γόνιμα στοιχεία της νεοελληνικής μας παράδοσης, αρχίζει η
ώριμη περίοδος στην ποίηση του Ελύτη.

Στη συνέχεια ο Ελύτης δημοσίευσε μικρότερες ποιητικές συλλογές ( Το

Φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά, Ο μικρός Ναυτίλος, Τρία ποιήματα
με σημαία ευκαιρίας).

Εκτός από την ποίηση ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε αξιόλογες κριτικές

σελίδες και μετέφρασε με επιτυχία ξένους ποιητές και θεατρικά έργα. Τα πεζά
 7
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

του δοκίμια συγκεντρώθηκαν στον τόμο «Ανοιχτά χαρτιά» (1971) και «Εν
λευκώ» (1992).

Η αναγνώριση του Ελύτη σε διεθνές

επίπεδο έγινε το Δεκέμβριο του 1979, όταν
του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ
Λογοτεχνίας.

O Οδυσσέας Ελύτης, ο ποιητής του

Από την απονομή του βραβείου Αιγαίου, πέθανε στην Αθήνα στις 18
Νόμπελ Λογοτεχνίας
Μαρτίου 1996.
 8
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Εργογραφία

Ποιήματα

• Προσανατολισμοί (1940)

• Ηλιος ο πρώτος, παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα (1943)

• Ασμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας
(1946)

• Αξιον Εστί (1959)

• Εξη και μία τύψεις για τον ουρανό (1960)

• Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά (1971)

• Ο Ηλιος ο Ηλιάτορας (1971)

• Το Μονόγραμμα (1972)

• Τα Ρω του Ερωτα (1973)

• Τα Ετεροθαλή (1974)

• Το Σηματολόγιο (1977)

• Μαρία Νεφέλη (1978)

• Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1982)

• Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (1984)

• Ο μικρός ναυτίλος (1988)

 9
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

• Ελεγεία της Οξώπετρας (1991)

• Δυτικά της λύπης (1995)

Δοκίμια, μεταφράσεις

• H αληθινή φυσιογνωμία και η λυρική τόλμη του Ανδρέα Κάλβου -

"Δοκίμιο" (1942)

• Ανοιχτά Χαρτιά - "Συλλογή δοκιμίων" (1971)

• Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1979)

• Η Αποκάλυψη του Ιωάννου (1985)

• Δημόσια και Ιδιωτικά (1990)

• Ιδιωτική Οδός (1990)

• Εν Λευκώ (1992)

• Ο κήπος με τις αυταπάτες (1995)

• Δεύτερη γραφή (1971, μεταφράσεις ξένων ποιητών)

 10
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

4. Η ποιητική ταυτότητα του Ελύτη

α. Η θέση του Ελύτη στη Λογοτεχνία μας : οι προγενέστεροι

και οι σύγχρονοι με τον Ελύτη ποιητές - Επιρροές

Ο Ελύτης είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές που ανέδειξε η

χώρα μας. Εντάσσεται στην ποιητική «Γενιά του ’30», μια γενιά λογοτεχνών που
προσπάθησαν και κατόρθωσαν να ανανεώσουν τη λογοτεχνία μας.

Πριν από τη γενιά του ’30 στο χώρο της ποίησης κυριαρχεί ο
«καρυωτακισμός», μια τάση μίμησης του έργου του σημαντικότερου ποιητή της
γενιάς αυτής, του Κώστα Καρυωτάκη. Στα κείμενα των ποιητών αυτών
παρατηρείται μια στάση παραίτησης, αποξένωσης και απαισιοδοξίας. Τα
ποιήματά τους σκιάζουν οι εικόνες του θανάτου, της ήττας, της αρρώστιας, της
προσφυγιάς, της φτώχειας.

Όλοι οι λογοτέχνες της γενιάς του ’30 και ο ίδιος ο Ελύτης δηλώνουν στα
κείμενά τους την έντονη διαφοροποίησή τους από τους λογοτέχνες που
προηγήθηκαν, καθώς και την πεποίθησή τους πως φέρνουν κάτι καινούριο στο
χώρο της λογοτεχνίας. Αρνούνται τις παραδοσιακές μορφές και βρίσκονται σε
επικοινωνία με τα ευρωπαϊκά πνευματικά ρεύματα. Η ποίηση συγκεκριμένα
επηρεάζεται από τα ρεύματα του μοντερνισμού και του υπερρεαλισμού.

Ο Ελύτης διαμορφώνει μια ποίηση εντελώς ξεχωριστή. Τη διαστέλλει από

τον καρυωτακισμό της εποχής του, αλλά οδηγείται μακριά και από τις ποιητικές
προσπάθειες συγχρόνων του ποιητών, όπως ο Σεφέρης, μακριά ακόμα από την
πολιτικοποιημένη ποίηση άλλων ποιητών της γενιάς του.
 11
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Εφόδια του ποιητή από το ελληνικό παρελθόν είναι ο λόγος του

Μακρυγιάννη και του Παπαδιαμάντη, η λαϊκή τέχνη του Θεόφιλου και του Π.
Ζωγράφου και ο Ανδρέας Κάλβος. Από κει και πέρα είναι η Ευρώπη και το
κίνημα του Γαλλικού υπερρεαλισμού τον βοηθούν να δώσει μορφή στις ποιητικές
του ανησυχίες. Ωστόσο, όπως παραδέχεται και ο ίδιος, ποτέ δεν υπήρξε
ορθόδοξος υπερρεαλιστής.

Η γενιά του '30

β. Τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά – Θεματολογία

Ο ίδιος ο ποιητής, καθώς και άλλοι μελετητές του, διακρίνουν τρεις

περιόδους στη γραφή του:

• Η πρώτη περίοδος περιλαμβάνει τα δύο πρώτα βιβλία του , με

κεντρικό θέμα τη φύση και τις μεταμορφώσεις της. Σ’ αυτή κυρίως
την περίοδο η ποίηση του Ελύτη είναι μια ποίηση φωτεινή, αισιόδοξη,
εφηβική.
 12
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

• Η δεύτερη περίοδος εγκαινιάζεται με το Άξιον εστί και

χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ιστορική και ηθική συνειδητοποίηση.
Περιλαμβάνει τα υπόλοιπα βιβλία, μέχρι το «Φωτόδεντρο».

• Η τρίτη περίοδος περιλαμβάνει τις υπόλοιπες ποιητικές του συλλογές,

από το «Φωτόδεντρο» και πέρα.

Ο Ελύτης επηρεάστηκε από το ρεύμα του υπερρεαλισμού, τον οποίο

συνέδεσε με την ελληνική φύση, την ελληνική μυθολογική παράδοση και την
ιστορική μνήμη.

Η γλώσσα των ποιημάτων του λειτουργεί έτσι ώστε να φαίνονται και η

χρονική διάρκεια της ελληνικής, όπως την αντιλαμβανόταν ο ίδιος, και οι βασικές
καμπές της εξέλιξής της.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε ακόμα την αυστηρή τεχνική που

παρατηρείται στα ποιήματα του Ελύτη. Πρέπει να θεωρηθεί κατάλοιπο μιας
έμφυτης γοητείας που ανέκαθεν ασκούσε πάνω του ο κλασικισμός και οι
αυστηρές αρχιτεκτονικές μορφές.

Θεμελιακό στοιχείο και κεντρικό σύμβολο στο έργο του Ελύτη είναι ο
ήλιος (ταυτισμένο με τις
έννοιες της ελευθερίας, της
δικαιοσύνης, της χαράς, της
ευτυχίας, της διαφάνειας,
της ελληνικότητας).

Με κύριο στοιχείο
της ελληνικότητας τον
ήλιο, εμφανίζεται παντού
στην ποίηση του Ελύτη η
εμπειρία και η γοητεία της
 13
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

φύσης. Η φύση εκφέρεται πάντα σαν παράδεισος. Φύση των δέντρων, των
πουλιών και των ανέμων

Η θάλασσα, που αποτελεί το επίκεντρο της ποίησης ολόκληρης της γενιάς

του’30 αποτελεί βασικό πόλο και στην ποίηση του Ελύτη (περίφημος είναι ο
χαρακτηρισμός του Γιώργου Θεοτοκά: «μυστηριακό ξημέρωμα στο Αιγαίο»).
Ποτέ άλλοτε η θάλασσα δε δόθηκε μ’ αυτά τα χρώματα που δόθηκε από τη γενιά
του’30 και σίγουρα η άποψη του Ελύτη πάνω σ ’αυτό είναι μοναδική κι
ανεπανάληπτη.
 14
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»
 15
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

5. Το εικαστικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη

Αν ο Ελύτης δεν ήταν ποιητής, θα ήταν

σίγουρα ζωγράφος ή άλλου είδους
εικαστικός καλλιτέχνης. Ο Ελύτης
αγαπούσε πολύ τη ζωγραφική και την
τέχνη της χαρτοκολλητικής (κολάζ). Ο
ίδιος θεωρούσε τα κολάζ του ως μια
ακόμη έκφραση του λυρικού του λόγου.
Κάποιους από τους πίνακές του
παρουσίασε και στην «Α΄ Διεθνή
Υπερρεαλιστική Έκθεση» που
οργανώθηκε στην Αθήνα.

«Ναυτικό»
 16
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

«Η προσφορά»

«Στις ακρογιαλιές του Ομήρου…»

«Κόρη στο γυαλί»

 17
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

7. Απήχηση του έργου του

Η μεγάλη απήχηση του έργου του Ελύτη γίνεται φανερή από το γεγονός
ότι πολλοί καλλιτέχνες, μουσικοσυνθέτες και ζωγράφοι, έχουν αντλήσει την
έμπνευσή τους από αυτό.

Ο Μίκης Θεοδωράκης έχει μελοποιήσει πολλά ποιήματα του Οδυσσέα

Ελύτη: Το «Άξιον Εστί», το «Αρχιπέλαγος», τις «Μικρές Κυκλάδες». Ο Μάνος
Χατζιδάκις μελοποίησε τέσσερα τραγούδια από τον «Κύκλο με την κιμωλία». Ο
Γιάννης Μαρκόπουλος μελοποίησε την ποιητική συλλογή «Ήλιος ο Πρώτος»,
ενώ την ίδια συλλογή μελοποίησε και ο Δημήτρης Λάγιος.

Πολλοί σημαντικοί ζωγράφοι έχουν εικονογραφήσει τα βιβλία του ποιητή

( Γιάννης Τσαρούχης, Γιάννης Μόραλης) ή έχουν εμπνευστεί έργα τους από τους
στίχους του Ελύτη (Αλέκος Φασιανός, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Φαίδων
Πατρικαλάκις, Γιώργος Σταθόπουλος, Δημήτρης Μυταράς, Ν. Χατζηκυριάκος –
Γκίκας)

Ταπισερί του Γιάννη Τσαρούχη

για το «Άξιον Εστί»
 18
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

8. Επίλογος

Ο Ελύτης έφυγε από κοντά μας. Την τελευταία λέξη ωστόσο δεν την είπε
ο θάνατος, αφού όπως είπε ο ποιητής: « Η ποίηση είναι η μόνη οδός για να
υπερβούμε τη φθορά… Να γιατί γράφω. Γιατί η ποίηση αρχίζει από κει που την
τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος. Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας
άλλης, που είναι ίδια με την πρώτη, αλλά που πάει πολύ βαθιά, ως το ακρότατο
σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή, στα σύνορα των αντιθέτων, εκεί που ο
ήλιος και ο Άδης αγγίζονται».

Κι αν γράφοντας ο Ελύτης κατόρθωσε να ξεπεράσει τη φθορά και το

θάνατο, διαβάζοντας την ποίησή του εμείς ίσως μπορέσουμε να βρούμε τον εαυτό
μας:

«Εντολή σου, είπε, αυτός ο κόσμος

και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι

Διάβασε και προσπάθησε

και πολέμησε»

(Άξιον Εστί)
 19
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

9. Παράρτημα

Λόγος στην Ακαδημία της Στοκχόλμης" του Οδυσσέα Ελύτη, κατά

την τελετή απονομής του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας στις
8/12/1979 (εκφωνήθηκε στα γαλλικά - μετάφραση Νεοκλή Κουτούζη)

Κύριοι ακαδημαϊκοί

Κυρίες και κύριοι

Ας μου επιτραπεί, παρακαλώ, να μιλήσω στο όνομα της φωτεινότητας και

της διαφάνειας. Επειδή οι ιδιότητες αυτές είναι που καθορίσανε τον χώρο μέσα
στον οποίο μου ετάχθη να μεγαλώσω και να ζήσω. Και αυτές είναι που ένιωσα,
σιγά - σιγά, να ταυτίζονται μέσα μου με την ανάγκη να εκφρασθώ. Είναι σωστό
να προσκομίζει κανείς στην τέχνη αυτά που του υπαγορεύουν η προσωπική του
εμπειρία και οι αρετές της γλώσσας του. Πολύ περισσότερο όταν οι καιροί είναι
σκοτεινοί και αυτό που του υπαγορεύουν είναι μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη
ορατότητα. Δεν μιλώ για τη φυσική ικανότητα να συλλαμβάνει κανείς τ'
αντικείμενα σ' όλες τους τις λεπτομέρειες αλλά για τη μεταφορική, να κρατά την
ουσία τους και να τα οδηγεί σε μια καθαρότητα τέτοια που να υποδηλώνει
συνάμα την μεταφυσική τους σημασιολογία. 0 τρόπος με τον οποίο
μεταχειρίστηκαν την ύλη οι γλύπτες της Κυκλαδικής περιόδου, που έφτασαν ίσια-
ίσια να ξεπεράσουν τηv ύλη, το δείχνει καθαρά. Όπως επίσης, ο τρόπος που οι
εικονογράφοι του Βυζαντίου επέτυχαν από το καθαρό χρώμα να υποβάλλουν το
"θείο".

Μια τέτοια, διεισδυτική και συνάμα μεταμορφωτική επέμβαση μέσα στην

πραγματικότητα επεχείρησε πιστεύω ανέκαθεν και κάθε υψηλή ποίηση. Όχι να
αρκεστεί στο "νυν έχον" αλλά να επεκταθεί στο "δυνατόν γενέσθαι" . Κάτι που,
είναι η αλήθεια, δεν εκτιμήθηκε πάντοτε. Ίσως γιατί οι ομαδικές νευρώσεις δεν το
επέτρεψαν. Ίσως γιατί ο ωφελιμισμός δεν άφησε τα μάτια των ανθρώπων ανοιχτά
όσο χρειάζεται. Η ομορφιά και το φως συνέβη να εκληφθούν άκαιρα ή ανώδυνα.
 20
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Και όμως. Η διεργασία που απαιτείται για να φτάσει κανείς στο σχήμα του
Αγγέλου είναι, πιστεύω, πολύ πιο επώδυνη από την άλλη που εκμαιεύει όλων των
λογιών τους Δαίμονες.

Βέβαια υπάρχει το αίνιγμα. Βέβαια υπάρχει το μυστήριο. Αλλά το

μυστήριο δεν είναι μια σκηνοθεσία που επωφελείται από τα παιχνίδια της σκιάς
και του σκότους για να μας εντυπωσιάσει απλώς. Είναι αυτό που εξακολουθεί να
παραμένει μυστήριο και μέσα στο απόλυτο φως. Είναι τότε που προσλαμβάνει
την αίγλη εκείνη που ελκύει και που την ονομάζουμε Ομορφιά. Την Ομορφιά που
είναι μια οδός - η μόνη ίσως οδός προς το άγνωστο μέρος του εαυτού μας, προς
αυτό που μας υπερβαίνει. Επειδή αυτό είναι στο βάθος η ποίηση: η τέχνη να
οδηγείσαι και να φτάνεις προς αυτό που σε υπερβαίνει.

Από τα μυριάδες μυστικά σήματα, που μ' αυτά είναι διάσπαρτος ο κόσμος
και που αποτελούν άλλες τόσες συλλαβές μιας άγνωστης γλώσσας, να συνθέσεις
λέξεις και από τις λέξεις φράσεις που η αποκρυπτογράφησή τους να σε φέρνει πιο
κοντά στην βαθύτερη αλήθεια.

Πού λοιπόν βρίσκεται σε έσχατη ανάλυση η αλήθεια; Στην φθορά και

στον θάνατο που διαπιστώνουμε κάθε μέρα γύρω μας ή στη ροπή που μας ωθεί να
πιστεύουμε ότι αυτός ο κόσμος είναι ακατάλυτος και αιώνιος; Είναι φρόνιμο να
αποφεύγουμε τις μεγαλεπήβολες εκφράσεις, το ξέρω. Οι κατά καιρούς
κοσμολογικές θεωρίες τις χρησιμοποίησαv, ήρθαν σε σύγκρουση, ακμάσανε,
πέρασαν. Η ουσία όμως έμεινε, μένει. Και η Ποίηση, που εγείρεται στο σημείο
όπου ο ορθολογισμός καταθέτει τα όπλα του για να τ' αναλάβει εκείνη και να
προχωρήσει μέσα στην απαγορευμένη ζώνη, ελέγχεται να είναι ίσια-ίσια εκείνη
που προσβάλλεται λιγότερο από τη φθορά. Διασώζει σε καθαρή μορφή τα
μόνιμα, τα βιώσιμα στοιχεία που καταντούν δυσδιάκριτα μέσα στο σκότος της
συνείδησης όπως τα φύκια μέσα στους βυθούς των Θαλασσών. Να γιατί μας
χρειάζεται η διαφάνεια. Για να διακρίνουμε τους κόμπους στο νήμα που μες από
τους αιώνες τεντώνεται και μας βοηθεί να σταθούμε όρθιοι πάνω σ' αυτή τη γη.
 21
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Από τον Ηράκλειτο έως τον Πλάτωνα και από τον Πλάτωνα έως τον
lησού διακρίνουμε αυτό το "δέσιμο" που φτάνει κάτω από διάφορες μορφές ως
τις ημέρες μας και που μας λέει περίπου το ίδιο: ότι εντός του κόσμου τούτου
εμπεριέχεται και με τα στοιχεία του κόσμου τούτου ανασυντίθεται ο άλλος
κόσμος, ο "πέραν", η δεύτερη πραγματικότητα, η υπερτοποθετημένη επάνω σ'
αυτήν όπου παρά φύσιν ζούμε. Είναι μια πραγματικότητα που τη δικαιούμαστε
και που από δική μας ανικανότητα δεν αξιωνόμαστε.

Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι σε εποχές υγιείς το Κάλλος ταυτίσθηκε με το

Αγαθόν και το Αγαθόν με τον Ήλιο. Κατά το μέτρο που η συνείδηση καθάρεται
και πληρούται με φως, τα μελανά σημεία υποχωρούν και σβήνουν αφήνοντας
κενά που - όπως ακριβώς στους φυσικούς νόμους - τα αντίθετά τους έρχονται να
πληρώσουν τη Θέση τους. Κι αυτό, με τέτοιον τρόπο που τελικά το
δημιουργημένο αποτέλεσμα να στηρίζεται και στις δύο πλευρές, Θέλω να πω στο
"εδώ" και στο "επέκεινα". Ο Ηράκλειτος δεν είχε ήδη μιλήσει για μιαν "εκ των
διαφερόντων καλλίστην αρμονίην";

Εάν είναι ο Απόλλων ή η Αφροδίτη, ο Χριστός ή η Παναγία, που

ενσαρκώνουν και προσωποποιούν την ανάγκη να δούμε υλοποιημένο εκείνο που
σε ορισμένες στιγμές διαισθανόμαστε, δεν έχει σημασία. Σημασία έχει η αναπνοή
της αθανασίας που μας επιτρέπουν. Η Ποίηση οφείλει, κατά την ταπεινή μου
γνώμη, πέραν από συγκεκριμένα δόγματα, να επιτρέπει αυτή την αναπνοή .

Πώς να μην αναφερθώ εδώ στον Φρειδερίκο Χαίλντερλιν, τον μεγάλο

ποιητή που με το ίδιο πνεύμα εστράφηκε προς τους Θεούς του Ολύμπου και προς
τον Ιησού; Η σταθερότητα που έδωσε σ' ένα είδος οράματος είναι ανεκτίμητη.
Και η έκταση που μας αποκάλυψε μεγάλη. Θα έλεγα τρομακτική. Αυτή άλλωστε
είναι που τον έκανε, όταν μόλις ακόμη άρχιζε το κακό που σήμερα μας πλήττει, ν'
ανακράξει: Wozu Dichter in durftiger Zeit!

Oι καιροί, φευ, εστάθηκαν ανέκαθεν για τον άνθρωπο durftiger. Αλλά και
η ποίηση ανέκαθεν λειτουργούσε. Δύο φαινόμενα προορισμένα να συνοδεύουν
την επίγεια μοίρα μας και που το ένα τους αντισταθμίζει το άλλο. Πώς αλλιώς.
 22
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Αφού και η νύχτα και τ' άστρα μας γίνονται αντιληπτά χάρη στον ήλιο. Με τη
διαφορά ότι ο ήλιος, κατά τη ρήση του αρχαίου σοφού, εάν υπερβεί τα μέτρα
καταντά "ύβρις". Χρειάζεται να βρισκόμαστε στη σωστή απόσταση από τον
ηθικόv ήλιο, όπως ο πλανήτης μας από τον φυσικόν ήλιο, για να γίνεται η ζωή
επιτρεπτή. Mας έφταιγε άλλοτε η αμάθεια. Σήμερα μας φταίει η μεγάλη γνώση.
Δεν έρχομαι μ' αυτά που λέω να προστεθώ στην μακρά σειρά των επικριτών του
τεχνικού μας πολιτισμού. Μια σοφία παλαιή όσο και η χώρα που μ' εξέθρεψε, μ'
εδίδαξε να δέχομαι την εξέλιξη, να χωνεύω την πρόοδο μαζί με όλα της τα
παρεπόμενα, όσο δυσάρεστα και αν μπορεί να είναι αυτά.

Τότε όμως η Ποίηση; Τι αντιπροσωπεύει μέσα σε μια τέτοια κοινωνία;

Απαντώ: τον μόνο χώρο όπου η δύναμη του αριθμού δεν έχει πέραση. Και
ακριβώς, η εφετεινή απόφασή σας να τιμήσετε στο πρόσωπό μου την ποίηση μιας
μικρής χώρας δείχνει σε πόσο αρμονική ανταπόκριση βρίσκεστε με την χαριστική
αντίληψη της τέχνης, την αντίληψη ότι η τέχνη είναι η μόνη εναπομένουσα
πολέμιος της ισχύος που κατήντησε να έχει στους καιρούς μας η ποσοτική
αποτίμηση των αξιών.

Είναι, το ξέρω, άτοπο ν' αναφέρεται κανείς σε προσωπικές περιπτώσεις.

Και ακόμη πιο άτοπο να επαινεί το σπίτι του. Είναι όμως κάποτε απαραίτητο,
στον βαθμό που αυτά βοηθούν να δούμε πιο καθαρά μιαν ορισμένη κατάσταση
πραγμάτων. Και είναι σήμερα η περίπτωση. Μου εδόθηκε, αγαπητοί φίλοι, να
γράφω σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων.
Παρ' όλ' αυτά, μια γλώσσα που μιλιέται επί δυόμισι χιλιάδες χρόνια χωρίς
διακοπή και μ' ελάχιστες διαφορές. Η παράλογη αυτή, φαινομενικά, διάσταση,
αντιστοιχεί και στη υλικο-πνευματική οντότητα της χώρας μου. Που είναι μικρή
σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου. Και το αναφέρω όχι διόλου
για να υπερηφανευθώ αλλά για να δείξω τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας
ποιητής όταν χρησιμοποιεί για τα πιο αγαπημένα πράγματα τις ίδιες λέξεις που
χρησιμοποιούσαν μια Σαπφώ ή ένας Πίνδαρος π.χ. - χωρίς ωστόσο να έχει το
αντίκρισμα που είχαν εκείνοι επάνω στην έκταση της πολιτισμένης τότε
ανθρωπότητας. Εάν η γλώσσα αποτελούσε απλώς ένα μέσον επικοινωνίας,
 23
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Συμβαίνει όμως ν' αποτελεί και εργαλείο μαγείας και
φορέα ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα στο μάκρος των αιώνων ένα
ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις. Χωρίς να λησμονεί κανείς
ότι στο μάκρος εικοσιπέντε αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, επαναλαμβάνω ούτε
ένας, που να μην γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Nα τι είναι το μεγάλο
βάρος παράδοσης που το όργανο αυτό σηκώνει. Το παρουσιάζει ανάγλυφα η νέα
ελληνική ποίηση.

Η σφαίρα που σχηματίζει η νέα ελληνική ποίηση έχει, θα μπορούσε να πει

κανείς, όπως κάθε σφαίρα δύο πόλους: τον βόρειο και τον νότιο. Στον ένα
τοποθετείται ο Διονύσιος Σολωμός που από την άποψη της εκφραστικής επέτυχε -
προτού υπάρξει ο Mallarmé στα ευρωπαϊκά γράμματα - να χαράξει με άκρα
συνέπεια και αυστηρότητα την αντίληψη της καθαρής ποίησης με όλα της τα
παρεπόμενα: να υποτάξει το αίσθημα στη διάνοια, να εξευγενίσει την έκφραση
και να δραστηριοποιήσει όλες τις δυνατότητες του γλωσσικού οργάνου προς την
κατεύθυνση του Θαύματος. Στον άλλο πόλο, τοποθετείται ο K. Π. Καβάφης,
αυτός που παράλληλα με τον T. S. Eliot έφτασε στην άκρα λιτότητα, στη
μεγαλύτερη δυνατή εκφραστική ακρίβεια, εξουδετερώνοντας τον πληθωρισμό
στην διατύπωση των προσωπικών του βιωμάτων.

Ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους κινήθηκαν οι μεγάλοι μας άλλοι

ποιητές, ο Ανδρέας Κάλβος, ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νίκος
Καζαντζάκης, ο Γιώργος Σεφέρης, άλλος λιγότερο άλλος περισσότερο προς το
ένα ή το άλλο από τα δύο άκρα. Αυτή είναι μια πρόχειρη και όσο γίνεται πιο
σχηματική χαρτογράφηση του νεοελληνικού ποιητικού λόγου. Το πρόβλημα για
μας που ακολουθήσαμε, ήτανε να επωμιστούμε τα υψηλά διδάγματα που μας
κληροδότησαν και, ο καθένας με τον τρόπο του, να τ' αρμόσουμε πάνω στη
σύγχρονη ευαισθησία. Πέραν από τα όρια της τεχνικής, οφείλαμε να φτάσουμε σε
μια σύνθεση που από το ένα μέρος ν' αναχωνεύει τα στοιχεία της ελληνικής
παράδοσης και από το άλλο να εκφράζει τα κοινωνικά και ψυχολογικά αιτήματα
της εποχής μας. Με άλλα λόγια, να φτάσουμε να προβάλλουμε τον τύπο του
 24
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

"Ευρωπαίου - Έλληνα". Δεν μιλώ για επιτυχίες, μιλώ για προσπάθειες. Οι

κατευθύνσεις είναι που έχουν σημασία για τον μελετητή της Λογοτεχνίας.

Πώς όμως ν' αναπτυχθούν οι κατευθύνσεις αυτές ελεύθερα όταν οι

συνθήκες της ζωής είναι στις ημέρες μας εξοντωτικές για τον δημιουργό; Και πώς
να διαμορφωθεί η πνευματική κοινότητα, όταν οι φραγμοί των γλωσσών
ορθώνονται αξεπέραστοι; Σας γνωρίζουμε και μας γνωρίζετε από το 20 ή έστω το
30 % που απομένει ύστερα από την μεταγλώττιση. Ειδικά εμείς όλοι, όσοι
κρατάμε από μια συγκεκριμένη παράδοση και μένουμε βουβοί, αμετάδοτοι
πάσχουμε από την έλλειψη μιας κοινής γλώσσας. Και ο αντίκτυπος απ' αυτή την
έλλειψη - αν ανεβούμε την κλίμακα - σημειώνεται ακόμη και στην πολιτική και
κοινωνική πραγματικότητα της κοινής μας πατρίδας, της Ευρώπης.

Λέμε και το διαπιστώνουμε κάθε μέρα, ότι ζούμε σ' ένα χάος ηθικό. Κι
αυτό, τη στιγμή που ποτέ άλλοτε η κατανομή των στοιχείων της υλικής μας
ύπαρξης δεν έγινε με τόσο σύστημα, τόση στρατιωτική θα έλεγα τάξη, τόσον
αδυσώπητο έλεγχο. Η αντίφαση είναι διδακτική. Όταν σε δύο σκέλη το ένα
υπερτροφεί, το άλλο ατροφεί. Μια αξιέπαινη ροπή να συνενωθούν σε ενιαία
μονάδα οι λαοί της Ευρώπης, προσκόπτει σήμερα στην αδυναμία να συμπέσουν
τα ατροφικά και τα υπερτροφικά σκέλη του πολιτισμού μας. Οι αξίες μας ούτε
αυτές δεν αποτελούν μια γλώσσα κοινή.
Για τον ποιητή - μπορεί να φαίνεται παράξενο αλλά είναι αληθές - η μόνη κοινή
γλώσσα που αισθάνεται να του απομένει είναι οι αισθήσεις. Εδώ και χιλιάδες
χρόνια, ο τρόπος που αγγίζονται δύο σώματα δεν άλλαξε. Μήτε οδήγησε σε
καμία σύγκρουση όπως οι εικοσάδες των ιδεολογιών που αιματοκύλισαν τις
κοινωνίες μας και μας άφησαν με αδειανά χέρια.

Όμως όταν μιλώ για αισθήσεις δεν εννοώ το προσιτό, πρώτο ή δεύτερο,
επίπεδό τους. Εννοώ το απώτατο. Εννοώ τις "αναλογίες των αισθήσεων" στο
πνεύμα. Όλες οι τέχνες μιλούν με ανάλογα. Μια οσμή μπορεί να είναι ο βούρκος
ή η αγνότητα. Η ευθεία γραμμή ή η καμπύλη, ο οξύς ή ο βαθύς ήχος, αποτελούν
μεταφράσεις κάποιας οπτικής ή ακουστικής επαφής. Όλοι μας γράφουμε καλά ή
 25
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

κακά ποιήματα κατά το μέτρο που ζούμε και διανοούμαστε με την καλή ή την
κακή σημασία του όρου. Μια εικόνα πελάγους από τον Όμηρο φτάνει άθικτη ως
τις ημέρες μας. Ο Rimbaud την αναφέρει σαν mer melee au soleil και την ταυτίζει
με την αιωνιότητα. Ένα κορίτσι που κρατάει έναν κλώνο μυρτιάς από τον
Αρχίλοχο επιβιώνει σ' έναν πίνακα του Matisse και μας καθιστά πιο απτή την
αίσθηση, τη μεσογειακή, της καθαρότητας.

Εδώ αξίζει να σκεφτεί κανείς ότι ακόμη και μια παρθένος της βυζαντινής
εικονογραφίας, δεν διαφέρει πολύ. Παρά ένα κάτι ελάχιστο, συχνά, το εγκόσμιο
φως γίνεται υπερκόσμιο και τανάπαλιν. Μια αίσθηση που μας δόθηκε από τους
Αρχαίους και μια άλλη από τους Μεσαιωνικούς έρχονται να γεννήσουν μια τρίτη
που τους μοιάζει όπως το παιδί στους γεννήτορές του.

Μπορεί η ποίηση ν' ακολουθήσει έναν τέτοιο δρόμο; Οι αισθήσεις μες απ'
τον αδιάκοπο καθαρμό τους να φτάσουν στην αγιότητα; Τότε η αναλογία τους θα
επαναστραφεί επάνω στον υλικό κόσμο και θα τον επηρεάσει.

Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους. Είναι λίγο. Δεν αρκεί να

πολιτικολογούμε. Είναι πολύ. Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας
σωρός από υλικά. Θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες το
τελικό αποτέλεσμα. Ο Παράδεισος ή η Κόλαση που θα χτίσουμε. Εάν η ποίηση
παρέχει μια διαβεβαίωση και δη στους καιρούς τους durftiger είναι ακριβώς αυτή:
ότι η μοίρα μας παρ' όλ' αυτά βρίσκεται στα χέρια μας.
 26
Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου»

Βιβλιογραφία

Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Οδυσσέας

Αφιέρωμα στον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, Η λέξη, τεύχος 106, Νοέμβρης –

Δεκέμβρης ’91

Αφιέρωμα στον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, Νέα Εστία, τεύχος 1674 -1675, 1 και 15
Απριλίου 1997

Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΟΕΔΒ

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ

Ζωή Κ. Μπέλλα, Δημήτρης Πτολεμαίου, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,

ένα διδακτικό βοήθημα, Gutenberg

Πηνελόπη Παπαϊωάννου, Γλωσσολογικές προσεγγίσεις στη διδασκαλία της

Λογοτεχνίας, Εκδοτικές Τομές