ÌÓÈÑ-èéí Áóääûí Ñî¸ë Ëîíäîí äàõü

Ñóäàëãààíû òºâ Òºâäèéí ôîíä

ËÓÂÑÀÍÆÀÂÛÍ ×ÓËÓÓÍÁÀÀÒÀÐ (Äýä äîêòîð)

ͯ¯ÄÝË×ÈÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍ
ÁÈ×Èà ¯ÑÃÈÉÍ ÑΨË

/Ëîíäîí äàõü Òºâäèéí ôîíäûí õàìòûí

àæèëëàãààíû òºñëèéí õ¿ðýýíä õýâëýâ/

Óëààíáààòàð
2002 îí

1
The Research Centre for the Buddhist Tibet Foundation
Culture, National University of Mongolia in London

LUVSANJAVIIN CHULUUNBAATAR (Ph.D)

THE SCRIPT CULTURE OF

NOMADIC MONGOLS

/Published in co-operation with

Tibet Foundation, London/

Ulaanbaatar
2002

2
 Ãàð÷èã
Óÿëãà ¿ã 5
Óäèðòãàë 9
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã: Ìîíãîë íóòàãò òºð óëñàà áàéãóóëæ ÿâñàí ýðò öàãèéí
í¿¿äýë÷ àðä ò¿ìí¿¿äèéí ñî¸ëûí ò¿¿õýí äýõ áè÷èã ¿ñãèéí õýëáýð¿¿ä.

1. Ðóíè áè÷èã (Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý, Æóæàí, Òóðýã) 11

2. Ýðò öàãèéí ìîíãîë áè÷èã (Èõ Íèðóí/Æóæàí/, Óéãàð) 42

3. Õÿòàäûí ä¿ðñ ¿ñãýýñ ñýäýâëýæ çîõèîñîí áè÷èã ¿ñýã. /Ñ¿ìáý, Êèäàí/ 48

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã: Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åèéí

ñî¸ë, áè÷èã ¿ñýã (1206-1368)

1. Ìîíãîë áè÷èã 56

2. ĺðâºëæèí áè÷èã 84

Ãóðàâäóãààð á¿ëýã: XIV-XVIII ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéãýì,

ñî¸ëûí ò¿¿õýíä áè÷èã ¿ñãèéí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã.

1. XIV-XVIII ¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéí õºãæèë áîëîí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã 98

2. Ìîíãîë îðîíä Áóääûí øàøèí, ñî¸ë äýëãýðñýí õèéãýýä òºâä áè÷èã ¿ñãèéí
õýðýãëýý 112

3. Ãàëèã ¿ñãèéí ñèñòåì ¿¿ññýí õèéãýýä Áóääûí ñî¸ë äýëãýðýõýä ò¿¿íèé
ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã (Àþóø ÿ¿øèéí ãàëèã ¿ñýã) 147

4. Òîä ¿ñýã (Çàÿ-áàíäèäà Íàìõàé Æàìö) 160

5. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí Ñî¸ìáî áîëîí Õýâòýý äºðâºëæèí ¿ñýã,
ò¿¿íèé ñî¸ë, ò¿¿õèéí õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã 168

6. Ìîíãîë ¿ñãèéí ¿íäñýí äýýð Ìàíæ ¿ñãèéã çîõèîñîí õèéãýýä ò¿¿íèé õýðýãëýý
(XVI çóóíû II õàãàñ - XIX çóóíû ýõýí) 176

ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã. XIX-XX çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí

áè÷èã ¿ñýã ò¿¿íèé õàëàà ñýëãýý.

1. Âàãèíäàðàãèéí ¿ñýã áóþó ò¿¿íèé çîõèîã÷ Àãâààí Äîðæ 188

2. Ëàòèí ¿ñýãò øèëæèõ òºëºâëºãºº, ò¿¿íèé õýðýãæèëò 194

3. Êèðèë ¿ñãèéã àâñàí õèéãýýä ò¿¿íèé öààøäûí õºãæèëò 206

4. 1990 îíîîñ õîéøèõ Ñîíãîäîã ìîíãîë áè÷ãèéã ñýðãýýí õýðýãëýõ
õºäºë㺺í õèéãýýä ¿íäñýí ìàðãààí 213
Òºãñãºëèéí îðîíä 231
Íîì ç¿é 240

3
 Contents
Forward 5
Introduction 9
Part one. Scripts` shapes in the cultural history of ancient nomadic
people who had been establishing their states
in the territory of Mongolia
1. Runi script (Hunnu, Sumbe, Jujan, Turkye) 11
2. Ancient time`s Mongol script (Ikh Nirun/Jujan/, Uigar) 42
3. Script which was adapted from Chinese scripts (Sumbe, Kitan) 48

Part two. Scripts and Culture during the Mongolian Empire

1. Mongol script 56
2. Pagva`s script 84

Part three. Scripts` role in culture and society of Mongolia

during the XIV-XVIII centuries
1. Development of Mongolian script and its role in history
of XIV-XVIII centuries 98
2. Development of Buddhism and culture in Mongolian land and
consumption of Tibetan script 112
3. Origin of transliteration and its role for development of Buddhist culture
(Transliteration of Ayush güüsh) 147
4. Clear script (Zaya-pandita Namkhai Jamts) 160
5. Öndör Gegeen Zanabazar`s Soyombo and Horizontal square script and their

role in culture and history 168

6. Composition of Manju script on base of Mongol script and its consumption
(The 2nd part of XVI century and the beginning of XIX century) 176

Part four. Mongol script during the XIX-XX centuries and its change
1. Vagindra script and its composer Agvaan Dorj 188
2. Plan to adapt latin script and its process 194
3. Adapted cyrillic script and its further development 206
4. Movement of reusing Mongol script since 1990 and general argument 213
Conclusion 231
Bibliography 240

4
 Óÿëãà ¿ã
Àëü ÷ ñî¸ë èðãýíøëèéí íýãýí àäèë Ìîíãîë äàõü áóää,
òºâäèéí ñî¸ë ñóäëàë íü äîðíî äàõèíû èõ, áàãà óõààí ñóäëàë,
äýýðõ óõààíóóäàä ìîíãîë÷óóäûí îðóóëñàí õóâü íýìðèéí ò¿¿õ
ñóäëàë, áóðõàíû øàøèí ñóäëàë, áóðõàíû øàøíû óëáààòàé çàí
çàíøèë ñóäëàë, ýõ áè÷èã ñóäëàë ãýýä ºäèé òºäèé ÷èãëýë, òàëòàé
áàéõ ó÷èðòàé. ÌÓÈÑ-èéí Áóääûí ñî¸ë ñóäëàëûí òºâººñ àëü
áîëîõîîð áóääûí áîëîí òºâäèéí ñî¸ë ñóäëàëûã áîëîìæòîé á¿õ
÷èãëýëýýð ýðõëýæ õýâø¿¿ëýõèéã çîðèëãî áîëãîäîã áîëíî.
Äýä äîêòîð Ë. ×óëóóíáààòàð “Í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûí
áè÷èã ¿ñãèéí ñî¸ë” õýìýýõ ýë á¿òýýëýý áè÷èã ¿ñýã ñóäëàëûí
ò¿¿õèéí õ¿ðýýíä, á¿ð òîäðóóëâààñ ìîíãîë÷óóä Ìݪ III çóóíû
¿åýñ ýõëýí àâèàò áè÷èã ¿ñýãòýé áàéñàí òóõàé, öàãèéí àÿñò
òîõèðóóëàí íýã áè÷èã ¿ñãýý íºãººãººð õàëæ ñîëüæ áàéñàí òóõàé,
èéíõ¿¿ õàëàãäàí ñîëèãäîõ øààðäëàãà ç¿é òîãòëûí òóõàé,
ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýæ, çàðèìûã ººðñ人 çîõèîæ áàéñàí àðàâ
ãàðóé áè÷èã ¿ñýã äýõ óëàìæëàë, øèíý÷ëýëèéí õàðüöààíû òóõàé,
òýäãýýð áè÷èã ¿ñãèéí òîãòîëöîîíä òºâä áè÷èã ¿ñãèéí ýçëýõ áàéð
ñóóðèéí òóõàé, òýðõ¿¿ áè÷èã ¿ñãýýð äàìæèí, ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ë
èðãýíøèëä áóääûí, òºâäèéí øàøíû ¿ç¿¿ëñýí íºëººíèé òóõàé
íýí òîäîðõîé ãàðãàñàí áàéíà. Ë. ×óëóóíáààòàðûí ýë á¿òýýë íü
áóääûí ñóäëàëûã ýõ áè÷èã ñóäëàë òàëààñ íü, ìîíãîë äàõü òºâä
ñóäëàëûã áè÷èã ¿ñýã òàëààñ íü, òºâä áè÷èã ¿ñãèéí ñî¸ë ñóäëàëûã
ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýñýýð èðñýí óëàìæëàëò ººð áóñàä ýõ
áè÷èãòýé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çñýí, ýíý òàëààñàà óíøèã÷ îëíû
òºäèéã¿é ñî¸ë ñóäëàà÷ ýðäýìòýí ìýðãýäèéí ñîíèðõëûã ç¿é
¸ñîîð òàòàõóéö á¿òýýë áîëæýý. Í¿¿äýë÷ ìîíãîë÷óóä øèã òºð
óëñûíõàà ¿éë õýðýãò àðàâ ãàðóé áè÷èã ¿ñãèéí òîãòîëöîîã
õýðýãëýñýí óëñ ã¿ðýí äýëõèé åðòºíöèéí ò¿¿õýíä áàéõã¿é. Ìîíãîë

5
íóòàãò îðøèí áàéñàí í¿¿äýë÷ óëñ ã¿ðýí íü 2000 ãàðóé æèëèéí
òýðòýýãýýñ áè÷èã ¿ñýã õýðýãëýæ èðñýí áºãººä áóðõíû øàøèí ÷
ýíý öàãààñ òýäíèé äóíä äýëãýð÷ áàéñàí áàéíà. Áóðõíû øàøèí
Ýíýòõýã, Òºâäèéí áîëîí Äîðíî äàõèíû ñî¸ëûí îëîëòûã
Ìîíãîëûí òàë íóòàãò äýëãýð¿¿ëñýí þì. Ñî¸ëûã òýýã÷ õýðýãñýë
áîë áè÷èã ¿ñýã ìºí.
Ë. ×óëóóíáààòàð ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýæ áàéñàí á¿õ
áè÷èã ¿ñãèéã ñî¸ë, ò¿¿õ, áóðõíû øàøíû ñî¸ëûí õàðèëöàà
õàìààðàëä íü ãàðãàí ¿ç¿¿ëñýí ÿâäàë ò¿¿õ, áè÷èã ñî¸ëîî öîãöîîð
îéëãîõîä ÷óõàë ç¿éë áîëæýý. Ìîíãîë÷óóäûí îþóíû áîëîâñðîëûí
õºãæèëä Áóðõíû øàøèí õèéãýýä ò¿¿íèé áè÷èã ¿ñãèéí íºëºº çîõèõ
¸ñíû õóâü íýìýðòýé áàéñàí ãýäãèéã áàñ ãàðãàñàí ÿâäàë Áóðõíû
øàøíû ñî¸ë, äýâøèëòòýé á¿õíèéã ñóäëàí äýëãýð¿¿ëýõ ãýñýí
ìàíàé ñóäàëãààíû òºâèéí çîðèëãîä íèéöýæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ á¿òýýë íü Ëîíäîí äàõü Òºâäèéí ôîíäòîé õàìòàð÷
õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñëèéí õ¿ðýýíä òóñ òºâººñ ýðõëýí õýâë¿¿ëæ áóé
ãóðàâ äàõü íîì áîëíî.

Íîìûí áóÿí àðâèæèõ áîëòóãàé.

ÌÓÈÑ-èéí Áóääûí Ñî¸ëûí Ñóäàëãààíû Òºâèéí

çàõèðàë øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Í. Õàâõ

2002 îíû 05-ð ñàðûí 25-íû ºäºð

6
 Forward
The Studies of Buddhism and Tibetan culture in Mongolia
carries out research on the contribution of the Mongols to the bigger
five and smaller five sciences of the Buddhist philosophy along with
the investigation of Buddhism, Buddhist rituals and textology. The
Buddhist Research Centre, National University of Mongolia aims at,
in all possible ways, to develop and to deepen the studies of
Buddhism and tibetology.
“The script culture of Nomadic Mongolia” by Dr.
L.Chuluunbaatar presents you some idea on, within the framework of
scripture studies, phonemic scripture of the Mongols as early as III
BC, changing of script in accordance with the time, the reasons of
changing the script, the traditions and modification of over 10
different types of script, the influence of Buddhism and Tibetan
culture in the Mongolian civilization through scripts. In terms of
textology and scripture studies of Textology, the Tibetan studies in
Mongolia rightfully attracts attention of scholars of the world.
There is no other nation in the world that used over ten
different script at vaious times. The nomadic tribes and states
existed for over 2000 years had their own scripts and Buddhism was
practized among them. Thanks to Buddhism, Indian, Tibetan and
Oriental culture made its way to spread on tha Mongolian soil.
Script is a bearer of culture of any nation. Dr.
L.Chuluunbaatar wrote and noted that different kinds of script which
were used among the Mongols had close relations among
themselves in relation to culture, history and religions history. It is
important for comprehensive understanding of scripts. Also he
pointed out that in the development of spiritual education of Mongols,
Buddhism and script influence made their own contribution. It

7
corresponds to aim of the Buddhist Research Center which is aimed
to study and develop Buddhist Culture and its progressive heritage,
among the Mongols.

May the fruits of scholarship flourish!

Dr. N. Khavkh
Director, The Buddhist Research Centre,
National University of Mongolia

25 May, 2002

8
 Í¿¿äýë÷èí Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã
¿ñãèéí ñî¸ë

Óäèðòãàë
Íèéãìèéí õàðèëöàà ººð÷ëºãäºõèéí õèðýýð Ìîíãîë÷óóä
ººðèéí ýõ ò¿¿õ, ñî¸ë, áè÷èã ¿ñãèéí àñóóäàëä ¿çýë ñóðòëûí
¿¿äíýýñ áóñ áîäèò áàéäàë íèéãìèéí ºíººãèéí õýðýãöýý
øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ õàíäàõ áîëëîî. Óðüä ºìíº ìîíãîë÷óóäûí
áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õ áîëîí ãàðàë ¿¿ñëèéã òîâ÷ òºäèé õèéãýýä ¿ñýã
òóñ á¿ðèéíõ íü õóâüä ñàëàíãàä àâ÷ ¿çýæ áàéñíûã íýãýí ñýäýâò
áàãòààí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õ, ñî¸ëûí òàëààð îëîí ò¿ìýí áîëîí
îþóòàí çàëóóñò öýãöòýé ìýäëýã îëãîõûã çîðüæ, 2000 ãàðóé
æèëèéí õóãàöààã õàìðàí áè÷èõèéã îðîëäîâ.
Óëñ îðîí ¿íäýñòýí ÿñòíû îðøèí òîãòíîõ, ººðèéí
îíöëîãûã õàðóóëàõûí ¿íäýñ íü õýë ñî¸ë, çàí çàíøèë õèéãýýä
òýäãýýðèéã èëýðõèéëýã÷ ººðèéí óëàìæëàëò áè÷èã ¿ñýã áàéäàã
áèëýý. Îëîí çóóíû òóðø áè÷èã ¿ñãèéí àðàâ ãàðóé òîãòîëöîîã òºð
øàøèí áîëîí äèïëîìàò õàðèëöààíû õýðýãë¿¿ð áîëãîí õýðýãëýæ
áè÷èã ñî¸ëûí àðâèí áàÿí ò¿¿õèéã á¿òýýñýí Ìîíãîë í¿¿äýë÷ àðä
ò¿ìíèé áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õèéã çàëãàìæ õîëáîîíä íü íýãòãýí ä¿ãíýæ
äýëõèéí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä îðóóëñàí çîõèõ õóâü íýìðèé íü ç¿é
¸ñîîð òîâîéëãîí ãàðãàõ íü ºíººãèéí áèäíèé ÷óõàë çîðèëãî áîëæ
áàéíà. Ìîíãîë÷óóä áîë Òºâ Àçèéí ýðòíèé îðøèí ñóóã÷èä áºãººä
áèåý äààñàí ñî¸ë èðãýíøëèéã áóé áîëãîñîí àâúÿàñ áèëèãò àðä
ò¿ìýí áèëýý. Òýð áèåý äààñàí ñî¸ë èðãýíøëèéí íýã ÷óõàë õýñýã
áîë ìîíãîë íóòàãò îðøèí àìüäàð÷, òºð óëñàà áàéãóóëæ ÿâñàí
í¿¿äýë÷ óëñ ã¿ðýí á¿õýí òºð óëñûí áîëîí äèïëîìàò
õàðèëöààíûõàà õýðýãöýýíä áè÷èã ¿ñýã õýðýãëýæ ñî¸ë
áîëîâñðîëîî õºãæ¿¿ëæ, ¿¿õ ò¿¿õýý áè÷èæ òýìäýãëýí õîé÷ ¿åäýý

9
¿ëäýýæ èðñýí íàíäèí óëàìæëàëòàé áàéâ. Í¿¿äýë÷ ìîíãîë÷óóä
øèã òºð óëñûíõàà ¿éë õýðýãò àðàâ ãàðóé áè÷èã ¿ñãèéí òîãòîëöîîã
õýðýãëýñýí óëñ ã¿ðýí äýëõèé åðòºíöèéí ò¿¿õýíä áàéõã¿é. Òýð
÷èíýýãýýðýý ìîíãîëûí íèéãýì, ñî¸ëûí ò¿¿õýíä áè÷èã ¿ñãèéí
äîòîîä ãàäààä õîëáîî íºëººëºë ìàø èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áºãººä òýðõ¿¿ õàðèëöàà õîëáîî õàìààðëûã ¿å øàò áîëãîíä íü
ò¿¿õ ñî¸ëòîé íü õàðãàëäóóëàí ñóäëàæ ¿çýõ íü ìàø ÷óõàë þì.
ͺ㺺 òàëààñ íü ¿çýõ¿ë ìîíãîë÷óóä ¿ñýã áè÷èã àâ÷ õýëýíäýý
òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëæ õýðýãëýýä çîãññîíã¿é õºðø çýðãýëäýý
îðøèæ íóòàã ñàâëàí àæ òºðäºã, ñî¸ë áîëîâñðîë, óëñ òºðèéí
õóâüä õýëõýý õîëáîîòîé, Òºâ Àçèéí áóñàä àðä ò¿ìíèé ¿ñýã
áè÷ãèéí õºãæèëä ã¿íçãèé íºëººëæ áàéñàí íü åð íýãýí
òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé áóþó ãàíö íýãèéí òºäèé áàéãààã¿é òóë
ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí àíõààðëûã ýðòíýýñ çîõèõ ¸ñîîð òàòñààð
èðñýí áºãººä ¿ñýã ç¿éí ñóäàëãààíû òàëààð äîêòîð
Ö.Øàãäàðñ¿ðýí áîëîí áóñàä ýðäýìòäèéí ÷àíñàà ºíäºð
á¿òýýë¿¿ä ãàðñààð áàéíà. Ýäãýýð á¿òýýë¿¿ä íü Ìîíãîë÷óóäûí
áè÷èã ¿ñãèéí ñóäàëãààíû õîîñîí îðîí çàéã íºõºæ, ìîíãîëûí
ñóäëàëä òºäèéã¿é Òºâ Àçèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä á¿ð
öààøèëáàë äýëõèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä ÷óõàã ¿íýò õóâü
íýìýð áîëîõ íü ìàðãààíã¿é áèëýý.

10
 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã: Ìîíãîë íóòàãò òºð óëñàà
áàéãóóëæ ÿâñàí ýðò öàãèéí í¿¿äýë÷
àðä ò¿ìí¿¿äèéí ñî¸ëûí ò¿¿õýí äýõ
áè÷èã ¿ñãèéí õýëáýð¿¿ä.

1. Ðóíè áè÷èã (Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý, Èõ Íèðóí (Æóæàí), Òóðýã)

Õ¿í òºðºëõòíèé á¿òýýñýí óëàìæëàë áîëîí ò¿¿õèéí àðâèí
áàÿí õóóäàñíû íýã õýñýã íü ºâºðìºö í¿¿äëèéí ñî¸ëûã
öîãöëîîñîí í¿¿äýë÷ àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ õèéãýýä ìîíãîë ò¿ìíèé
ò¿¿õ, óëàìæëàë þì.(1) Òºâ Àçèéí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé õàíãàé,
ãîâü, òàë õýýð õîñîëñîí ¿ðæèë øèìò ýíý íóòàã ýðò ãàëàâûí
öàãààñ õ¿í îðøèí ñóóõ òààòàé îð÷èí áîëñîîð èðñýí áºãººä øèíý
óãñààòíóóä ¿¿ñýí áèé áîëîõ ãàçàð ç¿éí îíöëîã íºõöºë áîëñîîð
èðñýí áàéíà. Õ¿íí¿÷¿¿ä Èíü-Øàíü óóëûí îé ìîä á¿õèé ýíãýð
õîðìîé á¿ñ íóòàãò áèé áîëîîä äàðàà íü ìîíãîëûí òàë ðóó í¿¿æ
î÷ñîí. Óéãàðóóä Íàí-Øàíü óóëûí áýëä, Ò¿ðýã¿¿ä áîëîõîîð
Àëòàé óóëûí áýëä, Ìîíãîë÷óóä Õýíòèé, Õàíãàéí áýëä, Êèäàí÷óóä
Ìàíæóóðûí îé, ò¿¿íòýé çàëãàà õýýð òàëûí óóëçâàð íóòàãò,
Êàçàíû òàòàðóóä áîëîí ýðòíèé áîëãàðûí óäìûíõàí áîëîõîîð îé,
õýýð òàë õî¸ðûí óóëçâàð íóòàãò, Êèðãèç¿¿ä Åíèñåé Ñî¸í óóëûí
áýë, Ìèíóñûí òàëûí óóëçâàðò, Êðûìûí òàòàðóóä Êðûìûí òàë,
¿ðãýëæèëñýí èõ áàÿí á¿ðäèéí ºìíº ýðãèéí óóëçâàð íóòàãò áèé
áîëñîí ãýæ Ë.Í.Ãóìèëåâ áè÷æýý.(2) Ìîíãîë íóòàã áîë çºâõºí
ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ, ñî¸ëûí òºäèéã¿é äýëõèé äàõèíû ñî¸ë
èðãýíøèëä çîõèõ íºëººãºº îðóóëñàí Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷ ò¿ìíèé
ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëèéí ýðòíèé ºëãèé áºãººä ºðíºäèéí çàðèì
ñóäëàà÷èä õ¿í ¿¿ññýí ºëãèé íóòàã áîë Òºâ Àçè òýð äóíäàà
Ìîíãîë îðîí ãýæ ¿çýõ íü áóé. Õàìãèéí îéðûí ëàâòàé ìýäýýã

11
òóëãóóðëàí õýëýõýä ìîíãîë íóòàãò 700000 æèëèéí ºìíº õ¿í
àìüäàð÷ áàéñíûã íîòëîõ ¿íñ, í¿¿ðñ ãýõ ìýòèéí ãàë ò¿ëæ áàéñíû
óë ìºðèéã Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿíëèã ñóìûí Öàãààí àãóéãààñ
Ìîíãîë óëñûí ØÓÀ-ûí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí
Íîâîñèáèðñêèéí ñàëáàðûí Àðõåîëîãè, óãñààòíû ç¿éí õ¿ðýýëýí,
ÀÍÓ-ûí Àðèçîíû Èõ ñóðãóóëèéí õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààíû ñàëáàðûí
õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéíõíèé îëæ ñóäëàí øèíæèëæ ãàðãàñíûã
äóðüäàæ áîëíî.(3) Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé áè÷èã ¿ñãèéí õóëàíö
äýýä ºâãèéã ýðäýìòýä ñàíàà áè÷èã ãýæ íýãýí äóóãààð õ¿ëýýí
çºâøººð÷, òýðõ¿¿ ñàíàà áè÷ãèéã õºãæëèéíõ íü õóâüä õî¸ð øàò
áîëãîí õóâààæ, ýõëýýä ýðòíèé áîëçìîë òýìäýã ãýäýã õýëáýð áóé
áîëîîä, äàðàà íü çóðàã áè÷èã ãàðñàí õýìýýí ¿çäýã. Òýðõ¿¿
áîëçìîë òýìäýã áóþó “þì áè÷èã” íü òóõàéí õ¿í ººðèéí ñàíàà
áîäëûã ýä þìñààð òºëººë¿¿ëýí ººð íýãýíäýý èëãýýæ áàéñàí
õýëáýð þì. Çóðàã áè÷ãèéã ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ äºðºâäºã÷ ìÿíãàí
æèëèéí äóíäóóð Øóìåðò, äºðºâäºã÷ ìÿíãàí æèëèéí ýöñýýð
Åãèïåòýä, ãóðàâäàã÷ ìÿíãàí æèëèéí äóíäóóð Ýíýòõýãò, õî¸ðäîõ
ìÿíãàí æèëèéí äóíäóóð Õÿòàäàä òóñ òóñ õýðýãëýæ áàéñàí ìýäýý
áèé. Äýëõèé äàõèíû õýìæýýíä ñàíàà áè÷ãèéí ñîíãîäîã äóðñãàë
ãýâýë Ôðàíö, Èòàëè, Èñïàíè íóòãààñ îëäñîí ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí
îðîí áóóö íü áîëæ áàéñàí Ëà Ôåððàñè, Êàñèëüþ, Äîðäîíè, Ïýø
ìåðëü, Ëÿñêî, Ôîí äåãîì çýðýã ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí õàíûí
õºøèã çóðàã çýðýã áîëíî.(4) Ìîíãîë îðíîîñ ñ¿ã çóðàã áóþó çóðàã
áè÷ãèéí ýðòíèé óë ìºð àðâèí îëääîã áºãººä 15000-20000 æèëèéí
ºìíº õàðüÿàëàãääàã áîë Äîðíîò Ñèáèðýýñ îëääîã òèéìýðõ¿¿
òºðëèéí ñ¿ã çóðàã íü 10000-12000 æèëèéí ºìíºõºä
õàðüÿàëàãääàã áàéíà. Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí ñóìûí Õîéò
Öýíõýðèéí àãóéãààñ äýýð äóðäñàí îëîí ãàçðûí äóðñãàëòàé íýãýí
öàã ¿åèéí íýí ñîíèí ñóäëàãäõóóíûã îëñîí áèëýý. Àêàäåìè÷

12
À.Ï.Îêëîäíèêîâ Òºâ Àçèä òºäèéã¿é äýëõèé íèéòèéí ýðòíèé
ñóäëàëä øèíý ÷óõàã íýýëò áîëñîí ýë äóðñãàëûã ¿íýëæ “...Ôðàíö,
Èñïàíèéí àãóéí çóðàãòàé ÿã ä¿éõ òóóðãûí õºøèã çóðãèéã áàðóóí
Ìîíãîëûí Õîéò Öýíõýðèéí àãóéãààñ îëîõîä õÿëáàðõàí
þì...Íýìýð ÷èìýãã¿éãýýð õýëáýë Ìîíãîë áîë á¿õýëäýý ä¿ðñ
çóðãèéí îðîí ãýæ õýëæ áîëíî” ãýæ äóó àëäàí áè÷ñýí íü áóé.(5)
Ä¿ðñ çóðàã àðâèí èõòýé ãàçðûã äóðäâàë Àðøààí õàä, Ñ¿ìèéí ãîë,
Òýâø óóë, Áè÷èãòèéí àì, Öàãààí ãîë, ßìààí óñ, Èõ òýíãýðèéí àì
ãýõ ìýòýýð îëîí àðâûã äóðüäàæ áîëíî. Ýäãýýð ä¿ðñ çóðàã íü ò¿¿õ,
óãñààòíû ç¿é, çóðàã áè÷ãèéí ¿íýò õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ áàéãàà
áèëýý. Ýäãýýð çóðãóóä íü ñèñòåìòýé äàðààëñàí çóðàã áè÷ãýýð
óõàãäàõóóíûã èëýðõèéëäýãã¿é áîëîâ÷ òýð ýðò öàãò "Ìîíãîë íóòàãò
àðñëàí çààí àìüäàð÷ áàéæýý”, “Ìîíãîë íóòàãò òýìýýí õÿðóóë
àìüäàð÷ áàéæýý”, “Ìîíãîë÷óóä àí õèéõäýý íóì ñóìûã õýðýãëýæ
áàéæýý” ãýõ ìýòèéí ºã¿¿ëáýðèéí ò¿ìýí ãàðãàëãààã ãàðãàæ áîëîõ
áºãººä ýíý íü áèäýíä óõàãäàõóóí, ºã¿¿ëáýðèéí õýëáýðýýð
ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ áàéãàà íýãýí òºðëèéí çóðàã áè÷ãèéí
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ìîíãîë íóòàã äàõü õàäíû ýäãýýð çóðàã
íü ýðòíèé í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë èðãýíøëèéã ñóäëàõ ¿íäñýí ñóðâàëæ
ìºí. Ìîíãîë íóòàãò ýðò öàãààñ í¿¿äýë÷ îâîã àéìàã îðøèí ñóóæ
áàéñíûã àðõeëîãèéí îëîí òîîíû áàðèìò ãýð÷èëæ áàéãàà áºãººä
Ìîíãîë íóòàãò ºíº ýðò öàãààñ îðøèí íóòàãëàæ áàéñàí Õ¿íí¿ ,
Äóí õó íàð ÷óõàì õýäèéãýýñ ýõëýí ò¿¿õýíä íýð ãàðàõ áîëñîí
òóõàé õÿòàäûí àëäàðòàé ýðòíèé ñóðâàëæ áè÷èã, ò¿¿õèéí
òýìäýãëýëèéí áàòòàé ìýäýýãýýð 8 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº áóþó
ìeçîëèòûí òºãñãºë ¿eä Õ¿íí¿ íü Ñþíüþé ãýäýã íýðýýð îðøèí
áàéæýý.

13
 Õîéä Öýíõýðèéí àãóéí õàäíû çóðàã
Çóðàã ¹1

Áè÷èãò õàäíû çóðàã

Çóðàã ¹2
Õ¿íí¿ ãýäýã íýð èéì îëîí ìÿíãàí æèëèéí ºìíººñ íýð
ãàðñàí ÿâäàë íü ÷óõàìäàà õÿòàäûí àíõíû õààí Õóàí Äè, Ñþíüþé
/Õ¿íí¿/ õî¸ð ò¿¿õýíä íýãýí çýðýã íýð ãàð÷ òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí
ÿâäàë þì. ¯¿íýýñ ¿çýõýä Õ¿íí¿, Äóí õó ãýäýã õî¸ð ÿçãóóð àéìàã,
óëñ íü ìîíãîëûí ò¿¿õýíä îëîí ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õèéã õàìààð÷,

14
ýíý ìîíãîë íóòàã äýýð îðøèí àìüäàð÷ èðñýí ãýäãèéã õàðóóëæ
áàéíà. Ýíý òóõàé ò¿¿õèéí õîëáîãäîõ áàðèìòóóäûã ñºõâºë
Õÿòàäûí àíõíû íýâòýðõèé ò¿¿õ “Øè Öçè” ò¿¿õèéí òýìäýãëýë äýõ
òàâàí ýçýí õààíû òýìäýãëýëä áè÷èõäýý “Õóàíäè (øàð õààí)
Ñþíüþéã - /Õ¿íí¿ã/ óìàðò ç¿ãò õººâ” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Ýíý áîë
Õ¿íí¿ãèéí íýð àíõ óäàà ò¿¿õýíä íýð ãàð÷ òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí
ñóðâàëæ ìýäýý ìºí áèëýý. Õÿòàäûí Õóàíäè áîë õÿòàäûí àíõíû
õ¿é íýãäëèéí îâãèéí áàéãóóëëûí ¿eèéí äîìîãò õ¿í þì. Ýíý ¿éë
ÿâäàë áîëñîí îí öàã áàðàãöààëáàë Ìݪ 6 ìÿíãà îð÷èì æèëèéí
ºìíºõ ¿e ãýæ õÿòàäûí ñóäëàà÷èä íîòîëæ áàéíà.(6) Ìݪ IV
çóóíû ¿eä Õ¿íí¿ Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷ àðä ò¿ìíèé íèéãýì óëñ
òºðèéí ò¿¿õýíä àñàð èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ýõýëñýí áàéíà. Õ¿íí¿
ã¿ðýí Ìîäóí øàíüþéí ¿eä ºðãºí óóäàì íóòãèéã ýçýìøèæ
õ¿÷èðõýãèéí òóéëä õ¿ð÷ýý. Õ¿íí¿ íàðûí íóòàã áàðóóíààñ äîðíîò
Òóðêeñòàíû õîò óëñóóä ç¿¿í ç¿ãò äîðíîò õó àéìãèéí íóòàãëàæ
áàéñàí Ëÿ ãîëûí ýõíèé õýñýã ãàçàð, ºìíº ç¿ãò õÿòàäûí óðò öàãààí
õýðýì, õîéò ç¿ãò áàéãàëü íóóð õ¿ð÷ áàéâ.(7) Õ¿íí¿ãèéí àõóé
àìüäðàë, ñî¸ëûí äàâóó ñàéí ç¿éë¿¿ä õºðø çýðãýëäýý óëñ
îðíóóäàä íýâòðýõ õèéãýýä ìºí òýäíèé ñàéí ç¿éëñýýñ áàñ
ñóðàëöàæ èðæ î÷èõ çýðýã ºðãºí õàðèëöààòàé áàéæýý. Òýä ýðò
öàãààñ ìàëûã äàéí áàéëäààíû íàðèéí àæèëëàãààíä ñóðãàæ
õ¿÷èðõýã, çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé ìîðèí öýðýãòýé áàéñíû ó÷èð
Ìݪ XI-III çóóí õ¿ðòëýõ õóãàöààíä ×æîó óëñààñ Öèíü óëñ õ¿ðòýëõ
¿eä õÿòàä ¿íäýñòí¿¿ä òàñðàëòã¿é óìàðòûí í¿¿äýë÷ õ¿íí¿ãèéí
äîâòîëãîîíä ºðòºæ áàéñàí õèéãýýä òýð ¿eèéí áàéëäààí÷ “ßíü,
×æîó çýðýã óëñóóä öàãààí õýðìèéã áàðüæ õ¿íí¿ãèéí
ò¿ðýìãèéëëèéã õàëõàëæ áàéñàí” õýìýýí õÿòàäûí ò¿¿õ÷ Ëè Ñóíü
“Óìàðò õèëèéã ñ¿ðä¿¿ëæ áàéñàí õ¿÷èðõýã äàéñàí” ºã¿¿ëýëäýý
äóðäæýý. Õ¿íí¿ ã¿ðýí, õàí ¿íäýñòýí õî¸ðûí õîîðîíä îëîí

15
æèëèéí òóðø ¿ðãýëæèëñýí òýìöýëä Õàí óëñ íýðâýãäýí ñóëàð÷
Õ¿íí¿ ã¿ðíèé òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, òýäíèéã
àðãàäàí ¿e ¿e áýëýã áàðüäàã áîëñîí íü íýã ¸ñîíäîî àëáà áàéâ.
Õ¿íí¿ãèéí ãàðàë ¿¿ñëèéã Ãóìeëeâ áîëîí çàðèì íýãýí õ¿í
õÿòàäààñ ãàðàëòàé õýìýýí ¿çäýã íü áàðèìòûã íÿãòëàëã¿é íýã
òàëûí áàðèìòàä ø¿òñýíèéõ þì. Äîêòîð Æ.Áàòñóóðü
“Ìîíãîë÷óóäûí ãeíèéí ñàíãèéí ãîëîìò õ¿íí¿ óëñûí íóòàã
äýâñãýð, ò¿¿íèé óëñ òºðèéí òºâòýé ÿâ öàâ äàâõöàæ áàéãàà ÿâäàë
ºíººãèéí ìîíãîë÷óóäûí ãåíèéí ñàíãèéí ãîëîìò ÿìàð÷ áàéñàí
Òºâ Àçèä õàìãèéí ò¿ð¿¿í òºð óëñàà áàéãóóëàí ãàð÷ èðñýí õ¿íí¿
íàðààñ ºâëºí èðñýí áîëîõûã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà” õýìýýí
õÿòàäààñ îíäîîã ñóäëàí ãàðãàñàí õèéãýýä ìºí òýð÷ëýí
àìeðèêèéí èíäèàí÷óóäûí òîëãîéí ÿñ áîëîí àõóé çàíøëûí îëîí
ç¿éë íýã áàéãàà íü ýðò öàãò õ¿íí¿ãèéí çàðèì õýñýã Áåðèíãèéí
õîîëîéãîîð äàìæèí àìeðèêò íýâòýðñýí ãýæ ¿çäýã çàðèì
ñóäëàà÷èéí òààìàãëàëûã áàãà áîëîâ÷ áàòàëãààæóóëæ áàéãàà
áîëîé. Ìݪ 162 îíä Õàí óëñûí ýçýí õààí Ñÿî-Âýíüäè Õ¿íí¿ãèéí
Ìîäóí øàíüþéãèéí õ¿¿ Ëàîøàíä ÿâóóëñàí áè÷èãòýý “Óðò õîòîîñ
(öàãààí õýðìýýñ) õîéøèõ íóì ñóì áàðüñàí óëñ (í¿¿äýë÷äèéí
ýçýìøèë) øàíüþéí öààçûã äàãàñóãàé. Óðò õîòîîñ äîòîãø äýýë,
ìàëãàéí óëñûã áè çàõèðñóãàé” ãýæ àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäæýý. ̺í
ýíý áè÷èãò ”Õàí, Õ¿íí¿ õî¸ð ýí ÷àöóó çýðãýëäýý óëñóóä ìºí” ãýæ
äóðäñàí áàéäàã.(8) Á¿ð Ìݪ 90-ýýä îíû ¿åä Ëîóëàíû
(Êðîðàéíû) âàí Õ¿íí¿, Õàí óëñ õî¸ðûã èõ óëñ ãýæ áàéñàí, òýð ÷
áàéòóãàé Õàí óëñûí áóñàä õààä ÷ Õ¿íí¿ã òîì óëñ ãýæ õ¿ëýýí
çºâøººð÷ áàéæýý. Õ¿íí¿ óëñ áèåý äààñàí ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëæ
áàéñàí áîëîõîîð òóñãàé áîëîâñðóóëñàí äèïëîìàò ãîðèìòîé
áàéæýý. Õ¿íí¿ãèéí øàíüþé íàð Õÿòàä çýðýã îðíû õààíä èëòãýõ
çàõèäëàà òóñãàé ºðãºìæèëñºí ¿ãýýð ýõëýí áè÷äýã áàéñàí áºãººä

16
áè÷ýý÷ õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí ÷ áàéæýý. Ìݪ 119 îíä
Õÿòàäûí öýðãèéí æàíæèí Õî Öþé-áèí õ¿íí¿ãèéí áè÷ýý÷èéã àëæ
õîðîîñîí ìýäýý áàéäàã. Ìîäóíü øàíüþé Ìݪ 176 îíä Õàí
óëñûí õààíä èëãýýñýí çàõèäàëäàà ”Òýíãýðèéí èâýýëýýð ñóóñàí
Õ¿íí¿ãèéí èõ øàíüþé ýçýí õààíû àìãàëàíã àéëòãàæ áàéíà” ãýõ
¿ãýýð ýõëýí áè÷æýý. “Øè öçè”-ä Ìݪ 112 îíû ¿eèéí ÿâäëûã
áè÷èõäýý “Õ¿íí¿ãèéí õóóëèàð õÿòàäûí ýë÷ ãýðýãýýãýý ãàäàà
îðõèîä, í¿¿ðýý áýõýýð áóäàëã¿éãýýð (øàíüþéí) ºð㺺íä îðîõ
ýðõã¿é” ãýæýý. Õ¿íí¿ãèéí ýë÷ íàð ãàäààä îðîíä ÿâàõäàà øàíüþéí
ãýðýãýòýé ÿâäàã áàéâ. Ìݪ II çóóíû Õ¿íí¿ãèéí ýë÷ Áàðóóí
õÿçãààðûí (Äóíäàä Àçûí) îðíîîð ÿâàõäàà øàíüþéí ãýðýãýòýé
áàéæýý. Õ¿íí¿ ýë÷ á¿ð ñ¿¿ëä ÌÝ 125 îíä Õÿòàäàä î÷èõäîî ìºí ë
ãýðýãýòýé î÷èæ áàéâ. Õ¿íí¿ óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ãîë çàð÷èì
äàðàà÷èéí í¿¿äýë÷äýä ÿëàíãóÿà ìîíãîë÷óóäàä íýí èõýýð
óëàìæëàãäñàí áàéíà. Õ¿íí¿ íàðûí ººðñäèéí í¿¿äýë àìüäðàëûã
òóñãàñàí ñî¸ëûí á¿õýë á¿òýí îëäâîð ìîíãîë íóòãûí õºðñíººñ
îëäñîîð áàéíà. Õ¿íí¿ íàðûí ñî¸ëûí òóõàé àñóóäàë áîë òýäíèé
óòãà áà ýäèéí ñî¸ëûí îëîí òàëûã õàìàðñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé
íàðèéí öîãöîëáîð àñóóäàë þì. Òºâ Àçûí í¿¿äýë÷äýä áè÷èã ¿ñýã
¿¿ññýí òóõàé àñóóäàë áîë eðºíõèé àñóóäëûí ñàëøã¿é õýñýã ìºí
ó÷èð íèëýýä ñóäëóóøòàé àñóóäàë þì. Õÿòàä ñóðâàëæ áè÷èãò
Õ¿íí¿ íàð áè÷èãòýé áàéñàí òóõàé ìýäýý ¿íýõýýð áàéíà. Ìݪ I
çóóíû ýõýýð çîõèîãäñîí “ßíüòå ëóíü” çîõèîëä áè÷ñýí íü: ”Òýäýíä
¸ñ æóðìûí íîì áàéõã¿é áîëîâ÷ ÿñ ñèéëýí /êýìó/, ìîäîîð îðîîí,
îëîí ò¿øìýë òýìäýãëýëöýõ áºãººä ýçýí ò¿øìýä, äýýä äîðä
õýðýãëýëöýíý” ãýæýý. Ôýí Öçÿ-øýíü ýë ìýäýýã äóðäààã¿é áîëîâ÷
Õ¿íí¿ íàð õÿòàäûí õààíä çàõèäàë èëãýýæ áàéñàí, ãóâ÷óóð àâàõ
á¿ðòãýë õºòëºæ áàéñàí, ãàçðûí çóðàãòàé áàéñàí áîëîõîîð áè÷èã
õýðýãëýæ áàéñàí, ãýõäýý õÿòàä áè÷èãòýé áàéñàí ãýæ ¿çæýý.(9)

17
×æàí Öÿíü Äóíäàä Àçèéí îëîí óëñ îðíîîð àÿëæ èðýýä õààíäàà
àéëòãàõäàà Óñóíààñ Àíüñè õ¿ðòëýõ îðíóóä Õ¿íí¿ãèéí Øàíüþãèéí
ãýðýãýòýé ýë÷ íàðûã äîòíî÷ëîí ¿çýæ, óíàëãà õ¿íñýýð õàíãàõ
ìºðò뺺 òîðãî ºãºõã¿é áîë áèäýíä åð þì îëãîõã¿é áàéëàà ãýæ
áè÷ñýí áàéâ. Òýðõ¿¿ ãýðýãý íü ÿìàð íýãýí áè÷èãòýé áàéñàí áàéæ
òààðíà. Ãýòýë òýäãýýð îðîíä õÿòàä ÿìàð íýãýí íºëººã¿é áàéñàí
áîëîõîîð ãýðýãý íü õÿòàä áóñ áè÷èãòýé áàéñàí áàéìààð áàéíà.
Õ¿íí¿ íàð ãàçàð ç¿éí áàéðëàë áîëîí àõóé àìüäðàëûí
øàëòãààíààñ áîëîîä ýðòíèé õÿòàäûí ñèñòåìèéí áè÷ãýýñ ýñõ¿ë
Äóíäàä Àçèä õýðýãëýæ áàéñàí áè÷ãèéí àëü íýãíèé íü àâ÷
õýðýãëýõ áîëîìæòîé áàéâ. (10) Õ¿íí¿ãèéí áè÷ãèéí òàëààð àíõ
óäàà Å.Áëîøå òîäîðõîé ñàíàë òàâüæ “Õ¿íí¿ íàð Ìݪ III çóóíû
¿åä ÿìàð íýã àðìåé áè÷ãýýñ çýýëäýæ àâñàí áè÷èãòýé áàéñíûã
æóæàíààð äàìæóóëàí ò¿ðýã÷¿¿ä óëàìæëàí àâñàí þì” ãýæ áè÷æýý.
Åð íü Àçèéí í¿¿äýë÷èí àéìãóóä “êýìó” áóþó “ìîä ñèéëýí” ãýäãèéã
õýðýãëýæ áàéñíûã çàðèì ýðäýìòýä ìîä õýð÷èõ òºäèé ç¿éë ãýæ
¿çñýýð èðñýí íü èõýýõýí ýíä¿¿ ç¿éë þì. Ìàé ̺ðºí “Õ¿íí¿ãèéí
áè÷èã ¿ñãèéí òóõàé òóãòàì øèíæèëãýý” ºã¿¿ëýëäýý Õ¿íí¿÷¿¿ä
ººðñäèéí ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýãòýé áàéñàí ýñýõ òóõàé äîòîîä
ãàäààäûí ýðäýìòýä eðººñ ìàðãàñààð èðñýí õýìýýí äóðäààä
óìàðò eâðîï, ìîíãîë áîëîí äóíäàä óëñûí íóòàã äýâñãýðýýñ
ìàëòàæ ãàðãàñàí õ¿íí¿, àâàð÷óóäûí àðõeîëîãèéí îëäâîðóóäàä
èëýðñýí ðóí áè÷èã áîëîí îëîí ãàçðûí õàäíû çóðàã äàõü òàìãà
òýìäýã, áè÷ýýñ, ¿ñýã çýðãèéã ºðãºíººð õàéæ ø¿¿ãýýä íèéò 500
ãàðóé òýìäãèéí ä¿ðñèéã öóãëóóëæýý. Çîõèîã÷îîñ ýíýõ¿¿
ìàòeðèàëä òóëãóóðëàí Õ¿íí¿÷¿¿ä ººðèéí áè÷èã ¿ñýãòýé áàéëàà
ãýñýí ¿çýëò äýâø¿¿ëýõèéí äàãóó ýíýõ¿¿ ¿ñýã áè÷ãèéã õ¿íí¿ áè÷èã
õýìýýí íýðèéäñýí áàéíà. Õ¿íí¿÷¿¿ä ººðñäèéí ¿íäýñíèé áè÷èã
¿ñýãòýé áàéñàí ýñýõ òóõàé ãàäààä äîòîîäûí îëîí ýðäýìòýí àëü

18
õýäèéíýýñ ñóäëàí àíõààðñàí áîëîâ÷ ýä¿ãýý áîëòîë òîäîðõîé
áîëãîæ ÷àäñàíã¿é áàéíà. Õ¿íí¿ãèéí ¿eèéí ñî¸ëûí ýä ºëãèéí
ç¿éë ìîíãîë íóòãààñ àðâèí îëäîæ ñî¸ëûí äóðñãàëûí áàðèìò
áîëñîîð áàéíà. Õàðèí ò¿¿õèéí òóõàé ìýäýý çàíãè àãóóëñàí íîì
ñóäàð, õºøºº äóðñãàë, áè÷èã õàð áèäíèé ¿eä õ¿ð÷ èðñýíã¿é.
Ñóäàð ò¿¿õ øàñòèð äàõü òýìäýãëýë¿¿äèéã ¿çâýë Õ¿íí¿÷¿¿ä
Õÿòàäûí òºð çàñàãóóäòàé îëîí óäàà áè÷èã çàõèäàëààð õàðèëöàæ
áàéñàí íü òýä áè÷èã ¿ñýãòýé áàéñíû áàðèìò áîëíî. Õ¿íí¿ãèéí
¿eèéí õÿòàä áè÷èãòýé òàìãûí ç¿éëèéã ºíãºö ñóäëààä õÿòàäûí
çàðèì ñóäëàà÷èä õ¿íí¿ õÿòàä áè÷èãòýé áàéñàí õýìýýí òààìàãëàõ
íü áóé. ªâºðìîíãîëûí ýðòýìòýí Òîãòîõ “Ýñãèé òóóðãàòíû ò¿¿õ”
á¿òýýëäýý Õ¿íí¿÷¿¿ä áè÷èã ¿ñýãòýé áàéñàí ãýñýí ìýäýýã îëîíòîé
äóðäñàí áàéäàã. Òýð õ¿íí¿ãèéí áóëøíààñ ãàðñàí “Õ¿íí¿ õ¿ òàî
áèäãý÷èéí òàìãà” ãýñíèéã áîäèò áàðèìò áîëãîí ýíý òàìãà áîë
õ¿íí¿÷¿¿ä ººðñäèéí áè÷ãèéí ò¿øìýëòýé áàéñàí ãýñýí ñàíàë
äýâø¿¿ëñýí áàéíà. ̺í áàñ “Ñóäàð òýìäýãëýë Âeé Æàíæèí
Ïèþó ×è-ãèéí íàìòàð”-ò õ¿íí¿ áè÷ý÷è õýìýýõ öîëòîé ãýñýí
òýìäýãëýë áóé. Ýíýõ¿¿ áèäãý÷è, áè÷ý÷è õýìýýõ öîë áîë îäîîãèéí
áèäíèé õýðýãëýäýã áè÷ýý÷ õýìýýõ ¿ã áîëíî. Ãýõäýý òýð ¿eèéí
áè÷ýý÷ áîë àëáàí áè÷èã íîîðîãëîæ, íàéðóóëæ îð÷óóëæ áè÷äýã
áè÷ãèéí ºíäºð áîëîâñðîëòîé õ¿íèé íýð áàéñàí áîëîé. Áàñ Õóí
Ê¿íãèéí “Äàâñ Òºìºðèéí ºã¿¿ëýë, ãàâüÿà ç¿òãýëèéí òóõàé” õýìýýõ
çîõèîëä “Õýäèéãýýð ¸ñëîë æóðìûí íîì áàéõã¿é áîëîâ÷ ÿñàí
ñèéëìýë áà àðüñàí áè÷ãýýð îëîí ò¿øìýä íü õàðèëöàí áè÷èæ
òýìäýãëýõ áºãººä ýçýí ò¿øìýä äýýðä äîîðä õîîðîíäîîí
õýðýãëýëöýì¿é” õýìýýí òýìäýãëýæýý. ¯¿ãýýð ¿çýõýä õ¿íí¿÷¿¿ä
ººðñäèéíõºº ¿ñãýýð àäãóóñíû ÿñ áóþó ìàëûí àðüñàí äýýð ñèéëýí
áè÷èæ óëñûí èõ õýðýã ÿâäàë, çàñãèéí çàð òóíõàã, õóóëü ä¿ðìýýí
õàðèëöàí òýìäýãëýí, õîîðîíäîîí íýâòðýëöýæ áàéñíûã ãýð÷ëýí

19
áàéíà. Õàí óëñûí Þóâàí äè õààí óìàðò õ¿íí¿ã ò¿ðýìãèéëýí
ìºõººñíèé äàðàà òýäíèé ñóäàð áè÷ãèéã õîéò îðäíû ýðõì¿¿ääýý
àâàà÷èæ ãàéõóóëñàí ÿâäàë íü ìºí õ¿íí¿ íà𠺺ðñäèéí ¿ñýã
áè÷èãòýé áàéñíû ìýäýý áîëíî. ¯¿íèéã ýðäýìòýí Òîãòîõ
á¿òýýëäýý ”Õàí Þóâàí äè õààíû õîéò îðäíû ýðõì¿¿ääýý
¿ç¿¿ëñýí õ¿íí¿ãèéí íîì áè÷ã¿¿ä áîë ÿã òýðõ¿¿ ÿñ àðüñàíä
ñèéëñýí õ¿íí¿ ¿ñãèéí çîõèîë áîëíî. Òýð íü í¿äýíä íü îðìîîðã¿é
òèéì ýòãýýä ñîíèí çîõèîë áèø çºâõºí õÿòàäààð áè÷ñýí ýíãèéí
íîì çîõèîë áàéñàí áîë ò¿¿íèéã òýãæ íàíäèí ýðõýì áîëãîæ õîéò
îðäîíäîî àâàà÷èæ ãàéõóóëàõ ÿâäàë þó áàéõ âý” ãýæ ä¿ãíýñýí
áàéíà. Õ¿íí¿ãèéí áè÷ãèéí óëàìæëàë ìîíãîë òóóðãàòíû äýýäýñ
ñÿíüáè, æóæàí, õÿòàí íàðò óëàìæëààä çîãññîíã¿é õ¿íí¿ãèéí èõ
í¿¿äëèéã äàãàí ìîíãîë áóñ áóñàä àðä ò¿ìíèé ¿ñýã áè÷èãò
íºëººëñºí áàéíà. ªºðººð õýëáýë õ¿íí¿ãèéí í¿¿äýëëýñýí õýñýã
/öàãààí õ¿íí¿, åâðîïûí õ¿íí¿ ÷ ãýäýã/ ººðñäèéí áè÷èã ñî¸ëòîéãîî
ÿâñàí íü ýðãýëçýýã¿é áèëýý.(11) ×èí óëñûí ¿eèéí Õ¿í Æèþ¿íèé
òóóðâèñàí “Þàíü óëñûí ò¿¿õèéí îð÷óóëãûí íîòëîë, íºõâºðëºë”
çîõèîëäîî ºðíºäèéí çîõèîë á¿òýýëýýñ èøëýæ “Õ¿íí¿ãèéí Àòèëà
ºðíº äàõèíû óëñóóäòàé ýë÷èí ñîëèëöîõ áóþó òàâöàí áîñãîæ
ìàãòààë ºðãºõ, ø¿ëýã äóóëàë çîõèîí óÿíãàëóóëàõ á¿ð öºì ýðòíèé
õ¿íí¿ãèéí ¿ñýã áè÷ãýý õýðýãëýäýã áàéæ. Ðîìä õ¿íí¿ãèéí áè÷èã
¿ñýãò íýâòýðñýí õ¿í áàéäàã áºãººä õ¿íí¿ä ÷ ìºí ëàòèí õýë áè÷èãò
íýâòýðñýí õ¿ì¿¿ñ áàéâ” ãýñýí òýìäýãëýë áóé. ¯¿íèéã ìºí
Ô.Àëòõàéì ýðòíèé Ãðeêèéí ò¿¿õ÷ Ïðèñêààñ èø òàòàõäàà ”õ¿íí¿
íàð áè÷èã õýðýãëýæ áàéñàí òàëààð Ïðèñê òîä òîìðóóí áè÷èæ
áàéíà. Æèøýýëýõýä Àòèëûí îðäîíä æàãñààëò õºòëºæ, ò¿¿íèéãýý
÷àíãà äóóãààð ñîíñãîí õºòëºäºã áàéæýý. Ãýõäýý òýð æàãñààëòûã
äîòîîä õýðýãöýýíä çîðèóëàí õºòëºäºã áàéñàí áîëîõîîð ãðeê
áóþó ëàòèí áè÷ãýýð áàéãààã¿é áàéõ. Òýð íü àðìeé áóþó ïeðñ

20
áè÷ãèéí íýãýí õóâèëáàð áàéæ áîëîõ þì” ãýæýý.(12) Àòèëà áîë
õîéò õ¿íí¿ãèéí áàðóóí òèéø í¿¿äýëëýæ óìàðò eâðîïò õ¿ðñýíèé
ñ¿¿ëýýð äºðºâä¿ãýýð çóóíû ¿eýýð õ¿íí¿ãèéí õ¿÷èðõýã òºðèéã
áàéãóóëæ åâðîï äàõèíûã äîíñîëãîñîí äîãøèí õààí áàéñàí áèëýý.
Ò¿¿íèé ã¿ðýí ºðíº ç¿ãò Ðåéí ìºðºí, äîðíî ç¿ãò Èæèë ìºðºí,
óìàð ç¿ãò Áàëòèéí òýíãèñ, ºìíº ç¿ãò Àäðèàòûí òýíãèñ, Èðàíòàé
õèëëýæ, Ðîì÷óóäûí âàðâàð ãýæ íýðëýñýí ãåðìàí, ñëàâÿí, ñêèô
áîëîí áóñàä í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìíèéã çàñàãëàæ áàéëàà.(13)
Êàâêàçààñ óðàãø Áàêó, Òèáèëèñ õî¸ðûí äóíä áàéñàí Àððàí
íóòãèéí õàìáà ëàì VI çóóíû äóíä ¿eä áèáëè ñóäðûã õ¿íí¿ õýëýýð
îð÷óóëæ áàéæýý. Ô.Àëòõàéìûí ¿çýæ áàéãààð Êàâêàçûí õ¿íí¿ íàð
ðóí áè÷èã õýðýãëýæ áàéæýý.(14) Å.Áëîøå ÷ áàñ õ¿íí¿ íàðûí
òóõàé õÿòàä, ðîì ñóðâàëæóóäûã õàðüöóóëàí ñóäëààä õ¿íí¿ íàð
ðóí áè÷èãòýé áàéñàí õýìýýí ä¿ãíýñýí. Ñèðèéí îí äàðààëëûí
áè÷ãèéã çîõèîñîí Çàõàðè Ðèòîð /VI çóóí/ “Õîðèîä æèëèéí óðüä
õ¿íí¿÷¿¿ä ººðñäèéí áè÷ãýýð áè÷äýã áàéñàí” ãýæ
òýìäýãëýæýý.(15) Ñ.Äîí÷åâ ñêàíäèíî, ãåðìàíû ð¿í áà ìîíãîëûí
ìàëûí òàìãûã õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíûõàà ä¿íä ñêàíäèíîâ,
ãåðìàíû ð¿í, ºâºã áîëãàð áè÷èã íü õ¿íí¿ áè÷èãòýé õîëáîîòîé,
õ¿íí¿ íàð áè÷ãýý Òºâ Àçèàñ Òºâ Åâðîïîä àâàà÷ñàí” ãýñýí
ä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí áàéíà.(16) Çàðèì ò¿¿õ÷èä Àòèëàãèéí õ¿íí¿
áè÷èã ¿ñýãã¿é áàéñàí õýìýýí áè÷äýã íü åâðîïûí çàðèì ò¿¿õ÷äèéí
¿ã¿éñãýñýí áîäëîãûã õýò õºíãºíººð àÿëäàí äàãàñàí õýðýã þì.
Õ¿íí¿ãèéí òàìãà ¿ñýã õàìãèéí ýðòäýý XVIII çóóíû ¿eýð óìàðò
eâðîïûí îðîíä èëýð÷ýý. Eâðîïûí ýðäýìòýä ýíýõ¿¿ ¿ñãèéã
òàéëàãäàøã¿é, òààãäàøã¿é ãýñýí óòãààð ðóí õýìýýí àíõ íýðýëñýí
àæýý. ÁÍÕÀÓ-ûí ªâºðìîíãîëûí ýðäýìòýí Ìàé ̺ðºí
“Õ¿íí¿ãèéí áè÷èã ¿ñãèéí òóãòàì øèíæèëãýý” ºã¿¿ëýëäýý ºìíº
äóðäñàíààð “Õ¿íí¿ áè÷èã” õýìýýí íýðëýõ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý.(17)

21
 Äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí õ¿íí¿ãèéí
¿eèéí áè÷èã ¿ñãèéí òàëààð ñóäàëãàà
õèéñýí ýðäýìòýäèéí á¿òýýë áîëîí
àðõeîëîãèéí äóðñãàëóóäûã õàðüöóóëæ
ñóäëààä “õ¿íí¿ãèéí ¿eèéí áè÷èã ¿ñýã íü
õîæìûí æóæàíààð äàìæèí ò¿ðýã¿¿äýä
óëàìæèëñàí “ðóí áè÷èã” ãýñýí ä¿ãíýëò
õèéñýí áàéíà. Õ¿íí¿ãèéí ¿eèéí áè÷èã
¿ñãèéí îëäâîðóóäààñ òîâ÷ ¿ç¿¿ëáýë:
1. Äóíäàä àçè áîëîí óìàðò eâðîïûí
îðíîîñ îëäñîí õ¿íí¿ãèéí ¿eä
õîëáîãäîõ àðõeëîãèéí îëäâîðóóä.
À. Óíãàð äàõü Àâàðûí ¿eèéí àðõeëîãèéí äóðñãàë äýýðõ õ¿íí¿ãèéí
¿eèéí òýìäã¿¿ä.
À1 - À18 áîë Ìàæàðûí ßàíóøèäûí íýãýí ýðòíèé àâàðûí õ¿íèé
áóëøíààñ ìàëòàæ ãàðãàñàí ãóðâàëæèí õýëáýðòýé ç¿¿ óòàñíû
ìîäîí õàéðöàã äýýð ñèéëñýí òýìäã¿¿ä áîëíî. ¯¿íèéã ìàæàðûí
ýðäýìòýí ßàíóø Õàðìàòò 1884 îíä àíõ íèéòýëñýí áàéíà. À19 -
À30 áîë Óíãàðûí Ý.Òàðêàíü Ñþ÷ 1967 îíä íèéòýëñýí óíãàðûí
ºì÷èéí áà íóòãèéí çàõèðãààíû òóõàé òàìãà òýìäã¿¿äèéí
ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý íèéòýëæýý. Õîæèì Õ.Ïýðëýý “Ìîíãîë
ò¿ìíèé ãàðëûã òàìãààð õàéæ ñóäëàõ íü” õýìýýõ íîìäîî
ñèéð¿¿ëýí íèéòýëñýí þì.
B. Ãeðìàí áà Ñêàíäèíîâûí îðíîîñ èëýðñýí òýìäýã¿¿ä:
B1-B38 òýìäã¿¿äèéã Õ.Ïýðëýý äýýð äóðäñàí á¿òýýëäýý Áîëãàðûí
Ò.Äîí÷eâûí 1971 îíä “Èñòîðè÷eñêè ïðeãeä” ñýòã¿¿ëä
íèéòë¿¿ëñýí ¿ë óíøèãäàõ ðóí áè÷ãèéí òýìäã¿¿äèéã ñèéð¿¿ëýí
ìýäýýëñýí. B30-B44 Ñóìüÿàáààòà𠓪âºã ìîíãîë õýë áè÷ãèéí
÷óõàë äóðñãàë” íîìäîî íèéòë¿¿ëñýí.

22
C.Áîëãàðààñ îëäñîí òýìäã¿¿ä:

Õ.Ïýðëýý Áîëãàðûí Ò.Äîí÷eâûí 1971

îíä ýðòíèé íèéñëýëýýñ óõàæ ãàðãàñàí
ç¿éë äýýð áàéñàí òýìäã¿¿äèéã
õýâë¿¿ëñíèéã äýýðõ íîìäîî îðóóëæýý.

D.Øâeä, Íîðâeãèéí îðíîîñ îëäñîí òýìäã¿¿ä:

E. Äàíè îðíîîñ îëäñîí òýìäã¿¿ä:

23
D, E-èéã Ñóìüÿàáààòàð äýýð äóðäñàí íîìäîî õýâë¿¿ëñýí.
F. Îðîñûí íóòãààñ îëäñîí òýìäã¿¿ä:

2. Ìîíãîë íóòãààñ îëäñîí àðõeîëîãèéí îëäâîð áîëîí õàäíû

çóðàãò áàéãàà òýìäã¿¿ä:
G.Ðàøààí õàäíû òýìäã¿¿ä:

G1-G109 áîë 1968 îíä À.Ïýðëýý çýðýã àðõeëîãè÷èä Õýíòèé

àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã äàõü Áèíäýðüÿà óóëûí Ðàøààí
õàäíû äýðãýäýõ òîì ÷óëóóí ñàìáàð äýýðýýñ îëñîí òàìãà òýìäýã
áîëíî. Òýä ìîíãîë÷óóäûí îâãèéí òàìãà ãýæ ¿çýõèéí õàìò ÿìàð
íýãýí ¿ë òàíèãäàõ áè÷ãèéí ç¿éë áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Áóñàä
íü ðàøààí õàäíû õàâüä áàéãàà õàíàí õàä áà òóñãàé ÷óëóóí äýýð
ñèéëñýí òàìãà òýìäãýýñ ò¿¿âýðëýæ àâñàí ç¿éë áîëíî. Ýíä
íèéëìýë áóþó ÿìàð íýãýí æóðìààð õîëáîæ ñèéëñýí áè÷ýýñ
íèëýýä îëîí áèé. Æèøýýëáýë:

24
H. Öàãààí ãîëûí õàäíû çóðàã äàõü òýìäã¿¿ä:
Ýäãýýð íü Ãîâü-
Àëòàé àéìãèéí Öà-
ãààí ãîëûí õàäíû
çóðãààñ ñèéð¿¿ëæ
àâñàí ç¿éë þì.
H1-H18 áîë äîêòîð Á.Ðèí÷èí “Öàãààí ãîëûí õàäíû áè÷èã” íýðòýé
ºã¿¿ëëèéã 1966 îíä Ïèîíeðèéí íèéãýìëýãèéí ñýòã¿¿ëä íèéòë¿¿ëæ
ìýäýýëæýý. H19-H36 Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Ãîâü-Àëòàéí öàãààí
ãîëûí õàäíû áè÷èã” õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý íèéòë¿¿ëñýí ç¿éëñ áîëíî.
Äýýðõ õî¸ð õ¿íèé ºã¿¿ëýëä áàéãàà òýìäã¿¿ä äîòîð 20 ãàðóé
íèéëìýë áóþó õàðèëöàí õýëõýý õîëáîî á¿õèé áè÷ýýñ áóé.
Æèøýýëáýë:

J.Òºìñò óóëûí òýìäã¿¿ä.

Äýýðõ òýìäã¿¿ä áîë Õýíòèé àéìãèéí Èäýðìýã ñóìûí Òºìñò óóëûí
ç¿¿í ñóã Ä¿í-ãýíýäýãèéí õàâòãàé áèë¿¿í 8 ÷óëóóíóóä äýýð
ñèéëñýí òýìäýã òàìãûí ä¿ðñí¿¿ä áîëíî. Ýíýõ¿¿ õàäíû çóðàãò
íèéëìýë öîãöòîé áè÷ýýñ íèëýýä áèé.

25
K. Áè÷èãò óóëûí õàäíû çóðàã äàõü òýìäýã¿¿ä:

Äýýðõ òýìäã¿¿ä áîë

Õ.Ïýðëýýãèéí òóóðâèñàí “Ìîíãîë
ò¿ìíèé ãàðëûã òàìãààð õàéæ
ñóäëàõ íü” ãýäýã íîìûí 4-ð
õ¿ñíýãòýýñ ò¿¿âýðëýí àâñàí
òýìäã¿¿ä áîëíî. Ýäãýýð íü Òºâ
àéìãèéí áè÷èãò óóëûí õàäíû
çóðàãò èëýðñýí òýìäã¿¿ä þì.

L. Áàÿíëèãèéí õàäíû çóðàã äàõü áè÷ýýñ.

Ýíý á¿ëýã òýìäãèéã Í.Ñýð-Îäæàâûí òóóðâèñàí ”Áàÿí-ëèãèéí
õàäíû çóðàã íîìîîñ” ªâºðìîíãîëûí ýðäýìòýí Ìàé ̺ðºí
ò¿¿âýðëýí àâ÷ýý. Í.Ñýð-Îäæàâûí ñàíàëààð ýä-ãýýð õàäíû çóðàã

26
 äýýä òàë íü äýýä ýðòíèé ¿e áóþó
Ìݪ 1000 æèë äîîä òàë íü ÌÝ
V-X çóóíû ¿eä õàìààðíà
ãýæ ¿çæýý. Äýýðõ òýìäýã¿¿äèéí
40% íü ºìíº îëäñîí òýìäã¿¿äòýé
èæèë áàéíà.

M. Õ¿íí¿ãèéí “Àëòàí õ¿íèé” äýýðõ áè÷èã.

1983 îíä Áóëãàí àéìãèéí Á¿ðýãõàíãàé ñóìûí íóòàã äàõü

õ¿íí¿ãèéí ¿eèéí áóëøíààñ àðõeîëîãè÷ Ä.Íàâààí çýðýã ýðäýìòýä
ìàëòàæ ãàðãàñàí öýýæèí áèe á¿õèé öóë àëòàí ïàéçûí äýýðõ
áè÷ýýñ áîëíî. Ìàé ̺ðºí ºã¿¿ëýëäýý 1989 îíä îëñîí õýìýýí
áè÷ñýí íü îí öàãèéã íàðèéí íÿãòëàëã¿é àâ÷ öààø öààøäàà èøëýë
àâàõàä ýíäýë ãàðàõûí ¿¿ä áîëæýý. 1987 îíä Ä.Íàâààí,
Á.Ñóìüÿàáààòàð íà𠓪âºã ìîíãîë õýë, áè÷ãèéí ÷óõàë äóðñãàë”
õýìýýõ íîì áè÷èæ àðõeîëîãèéí òàëààñ íü Ä.Íàâààí, áè÷ãèéí
äóðñãàëûí òàëààñ íü Á.Ñóìüÿáààòàð ñóäëàí øèíæèëñýí áàéíà.
Ä.Ñóìüÿàáààòàð äýýðõ 7 òýìäãèéã ñóäëàí ¿çýæ óíøèõûã
îðîëäñîí íü õ¿íí¿ãèéí ¿eèéí áè÷èã ¿ñãèéã òàéëàí óíøèõ òàëààð
õèéñýí õàìãèéí ÷àíñààòàé á¿òýýë áîëñîí þì. Òýðýýð àëòàí
õ¿íèé äýýðõ áè÷ýýñèéí òàëààð:

27
à/ ýíý íü ñàëàíãàä îðøèõ òýìäýã, òàìãóóäòàé àäèëã¿é, òîäîðõîé
ìýäýýëýë ºã÷ áóé áè÷ýýñ áàéíà.
á/ óóë áè÷ýýñ ººð ººð ñèñòeìèéí áè÷ã¿¿ä õîëüöîëäîîã¿é, íýã
òîãòîëöîîíûõ áàéíà.
â/ áè÷ýýñèéã äýýðýýñ äîîø æóðàìëàñàí áàéíà.
ã/ õ¿íèé öýýæ ä¿ðñèéí áàðóóí ãàð òàë /óíøèã÷èéí áîë ç¿¿í ãàð
òàë/-ä äîîø öóâàðñàí òàâàí òýìäýã, ç¿¿í ãàð òàë /óíøèã÷èéí
áàðóóí ãàð òàë/-ä õî¸ð òýìäýã òîä áàéíà. Ç¿¿í ãàð òàëä 4 òýìäýã
áàéãàà ìýò çóðãààñ õàðàãäàõ áîëîâ÷,
- á¿õ òýìäýã ìàø òîä òîâãîð òîâèãäñîí áàéõ áà õàðèí äýýä äîîä
õî¸ð íü óóë ýõýä ¿çýãäýõã¿é áàéíà.
- õýâ äàðäàñ äýýð ãàðàõã¿é áàéíà.
- ìèêðîñêîïîîð 16,32 äàõèí ºñãºæ õàðàõàä òýìäýã ¿çýãäýõã¿é
áàéíà.
- àëèâàà ìeòàëë, ò¿¿íèé äîòîð íèìãýí àëòàí äýýð ¿ñýã òîâèõîä,
òóõàéí ãàçðûí àëò ñóíàæ ¿ñýã òîâîéõ òóë ºíãºí òàëààñ íü
õè÷íýýí äàðæ íèäýðëýý ÷ ãýñýí óã õýâäýý áóöàæ îðäîãã¿é, çààâàë
¿ð÷èéäýã õóóëüòàé. ¯ñýã íü ìýäýãäýõã¿é áîëëîî ãýõýä ¿ð÷ãýð
îðîì ¿ëäýæ äàðäàñò ãàðàõ ¸ñòîé. Ãýòýë òèéì óë ìºð ¿ã¿é áàéíà.
ͺ㺺 òàëààð, õ¿íèé ä¿ðñ, í¿ä, õàìàð, áóñàä ¿ñã¿¿ä îãò ýëýãäýæ
íóõàãäàæ ñýâ ñóóãààã¿é áàéõàä, îî÷èí öîî÷èí äýýð äîîðîîñ
õî¸ðõîí òýìäýã áàëàðñàí ãýõýä ýðãýëçýýòýé áîëîâ÷ eð ¿ã¿éñãýæ
áîëîõã¿é, öààøèä íÿãòëàõ õýðýãòýé:
- áàðóóí ãàð òàëûí òýìäã¿¿äòýé çýðãýö¿¿ëýõýä õºíäëºí õýì
àëäàãäñàí áàéíà.
- áàðóóí, ç¿¿í ãàð òàëûí òýìäã¿¿äòýé õýìíýõýä òýìäýã
õîîðîíäûí çàé àëñëàãäñàí, äýýø äîîø õýòèéäñýí, äýýä òàë íü
çàõ ðóóãàà øàõàæ òîâðóóíä òóëñàí, äîîä òàë íü òºâ ð¿¿ãýý
æèøñýí, ººðººð õýëáýë, áîñîî áà õºíäëºí õýì àëäàãäñàí áàéíà.

28
Óðëàãèéí õîñã¿é ýíý á¿òýýëèéí äàðõàí, õýðõýí õýì íèéö¿¿ëñýí
òóõàé óðüä íýãýíò ºã¿¿ëñýí áà î÷èæ î÷èæ ãàíö íýãýí ñàëàíãèä
òýìäãèéí òóõàéä äýýð äóðäñàí îëîí àëäàà ãàðãàíà ãýõýä ñàíààíä
áàãòàõã¿é ç¿éë. Ãýõäýý ñóäëàà÷ õ¿í õóâèéí áîäîëäîî
õºòëºãäºõººñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ íü ç¿éí äîòîðõè àñóóäàë:
- àëòàí õ¿íèé áàðóóí ìºð, õóâöàñíû çàõ ìàø òîä áàéãàà áà
ò¿¿íòýé õýì òààöóóëàí ¿çýõýä ç¿¿í äîîä ä¿ðñ ìýò ç¿éë íü
õ¿íèéõýý ìºð õàâüä áàéãàà çýðãýýñ ¿çýõýä òýð íü òýìäýã áèø
áîëîëòîé” õýìýýí íÿãòëààä ôèíèêýýñ ãàðàëò öàãààí òîëãîéí
ýðòíèé õýëáýð¿¿ä áîëîí Òóÿõòûí àëòàí õ¿íèé äýýðõ áè÷ýýñ,
ýðòíèé ýíýòõýãèéí òàìãèéí òýìäýã, ôeñòèéí õ¿ðäíèé òýìäã¿¿ä
áîëîí Ïàñõè àðëûí áè÷ýýñ òýìäã¿¿äòýé õàðüöóóëàí øèíæëýýä
õààíû áóþó øààíû òàìãà õýìýýí óíøèæ áîëîõ þì õýìýýí
òààìàãëàë äýâø¿¿ëñýí íü íèëýýä áîäòîé áîëñîí õýìýýí
ñàíàãäàíà.(18) Øààíû õýìýýõ íü øàíüþéí òàìãà ãýñýí ¿ã ãýæýý.
Õàðèí Ìàé ̺ðºí äýýðõ ñóäàëãààíû “ç¿¿í ãàð òàëä 4 òýìäýã
áàéãàà ìýò ãýðýë çóðãààñ õàðàãäàõ áîëîâ÷” ãýýä öààø áè÷ñýíèéã
àíçààðàëã¿é 9 ¿ñýã áàéñíû õî¸ðûã äóòóó óíøñàí ãýæ ¿çýýä íàðàí
óðãàõ ÷èãèéã áàðèìòëàí äºðâºí ÿíçààð óíøèæ áîëîõûã äóðäñàí
íü æààõàí òàøààðñàí ìýò ñàíàãäàíà.
3. ÁÍÕÀÓ-ûí íóòãààñ îëäñîí õ¿íí¿ áè÷ãèéí òýìäã¿¿ä.
N. Óëààíöàâûí õàäíû çóðàã äàõü òýìäýã.
Ýäãýýð òýìäãèéã Ãàé Øàé Ëèíãèéí “Óëààíöàâûí õàäíû çóðàã”-ààñ
Ìàé ̺ðºí ò¿¿âýðëýí àâ÷ýý. Ãàé Øàé Ëèí ýäãýýð òýìäãèéã òóðê
öàãààí òîëãîéòîé õîëáîãäîëòîé õýìýýí äóðäæýý. Ýíý íü çàðèì
ñóäëàà÷èéí õ¿íí¿ãèéí áè÷èã æóæàíààð äàìæèí òóðêýä
óëàìæèëñàí ãýäýã ¿çýëòýé îéð äºò ìýò ñàíàãäàíà.

29
O. Õàð õóíãèéí õàäíû çóðàã äàõü áè÷ã¿¿ä:

Ýäãýýðèéã ìºí Ãàé Øàé Ëèíãèéí “Õàð õóíãèéí õàäíû çóðàã”

õýìýýõ á¿òýýëýýñ õóóëáàðëàí àâ÷ýý. Ãàé Øàé Ëèí “Ýäãýýð íü
àíõíû ¿ñýã áè÷ãèéí øèíæòýé þì” õýìýýí äýìäýãëýæýý. Ìàé
̺ðºí ìºí ýäãýýð òýìäãèéã áóñàä ãàçðààñ îëäñîí òýìäã¿¿äòýé
õàðüöóóëàí ¿çýýä õàð õóíãèéí õàäíû òýìäã¿¿äèéí 85% ãàðóé íü
ÿã àäèë áàéãàà íü öºì ãàðàë íýãòýé ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà” ãýæ

30
¿çñýí áàéíà. Áàñõ¿¿ ò¿¿íèé àæèãëàñíààð òóðêèéí ðóí áè÷ãèéí
öàãààí òîëãîé íü öºì äýýðõ îëîí òýìäã¿¿ä äîòîð áàãòàæ áàéãàà
íü ðóí áè÷ãèéí àíõíû õýëáýð íü õ¿íí¿ãèéí áè÷èã áºãººä
õ¿íí¿÷¿¿ä ðóí áè÷èãòýé áàéñàí ãýñýí äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí
ä¿ãíýëòèéã áàòàëãààæóóëæ áàéíà.
P. Õ¿íí¿ãèéí õóòãàí äýýðõ áè÷èã òýìäýã¿¿ä:
1972 îíä À.Äàìäèíñ¿ðýí
“Àðõeîëîãèéí øèíæèëãýýãýýð
îëäñîí õ¿íí¿ãèéí áè÷èã äóðñãàë”
õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý õÿòàäûí ×ýí
äý-ãýýñ îëäñîí õ¿ðýë õóòãàíóóä
äýýðõ ¿ñãèéã ñèéð¿¿ëýí íèéòýëñýí
íü äýýðõ áîëîé. ¯¿íèéã Õ.Ïýðëýý
“Õ¿íí¿ãèéí òàìãà ÷ áàéæ áîëíî
ýñâýë ¿ñýã ÷ áàéæ áîëíî. Òèéì
áîëîõîîð àëü ÷ òàëààñ íü íÿãòëàí
øèíæëýõ õýðýãòýé” õýìýýí áè÷æýý.
Ìàé ̺ðºí 520-èîä òýìäãèéã 21
àíãè áîëãîæ ä¿ðñ èæèëèéí õýëáýðýýð àíãèëñàí íü øóãàì áóþó
çóðààñàí òýìäýã 44, ºíöºãò ä¿ðñ 56, àëõàí òýìäýã 12, ñýðýý
òýìäýã 26, íóìàí òýìäýã 9, ñýðýý áóþó ñàìàí òýìäýã 10,
òîîíîëæèí òýìäýã 28, õîøóóò áóþó ñóìàí ¿ç¿¿ðò òýìäýã 11, äóãóé
áóþó Ẻðºíõèéòýé òýìäýã 67, áóíäàí òýìäýã 9, íàõèà áóþó
ñàëààëñàí òýìäýã 11, ãîõ áóþó ãîãöîîò òýìäýã 8, õ¿í áîëîí õàñ
õýëáýðèéí òýìäýã 35, ãóðâàëæèí òýìäýã 22, äºðâºëæèí òýìäýã
15, õàãàñ äóãóé õýëáýðèéí òýìäýã 75, ýâýð òýìäýã 14, òýðãýí
òýìäýã 4, áóñàä ä¿ðñýò 12 ãýõ ìýòýýð àíãèëàí ãàðãàñàí íü
õàðüöóóëàí íÿãòëàõ õ¿íä õÿëáàð áîëãîñíîîðîî ñàéøààëòàé þì.
Õ¿íí¿ãèéí áè÷èã ¿ñãèéã òàéëàí óíøèõèéí òóëä äýëõèéí ýíä

31
òýíäýýñ îëäñîí ýðòíèé áè÷ýýñ¿¿äòýé õàðüöóóëàí ¿çýõ õèéãýýä
òýäãýýð áè÷èã ¿ñãèéã òàéëàí óíøèõ îðîëäëîãî õèéñýí ç¿éë¿¿äòýé
íýã á¿ð÷ëýí òàíèëöàõ õýðýãòýé þì. Æèøýýëáýë:
- 3000 -ãààä æèëèéí ò¿¿õòýé ãàçðûí äóíäàä òýíãèñèéí Êðèò
àðëûí Ôeñò õîòûí õààíû îðäíîîñ Èòàëûí øèíæèëãýýíèé
àíãèéíõàí 1908 îíä îëñîí àð ºâºðòºº áè÷ýýñ á¿õèé øàâàð
äóðñãàë
- Àëòàéí òóÿõòààñ îëäñîí àëòàí õ¿íèé áè÷ýýñ
- Äðàâèäûí òàìãèéí áè÷ýýñ
- Ïàñõè àðëûí äóðñãàëûí áè÷ýýñ
- Óìàðò àìeðèêèéí Áðàçèëûí õàäíû áè÷èã
- Èíäèàí÷óóäûí áýëãýäýë òýìäýã
- Êðèìûí òàòàðûí òàìãàíû ñóäàëãàà
- Òóðêûí Îãîñ õààíû 24 îâãèéí òàìãà òýìäýã çýðãèéã äóðüäàæ
áîëíî.
ªºð íýãýí ÷óõàë ç¿éë áîë ýäãýýðèéí ¿¿ññýí îí öàãèéã çºâ
òîãòîîõ õèéãýýä îâîã àéìãèéí òàìãà õèéãýýä öàãààí òîëãîéí
¿ñãèéã ÿëãàí òàíüæ óíøèõ ÿâäàë þì. Õ¿íí¿ãèéí áè÷èã ¿ñãèéí ýíý
óëàìæëàë ÌÝ I çóóíû ¿eä òºð óëñàà áàéãóóëñàí Ñÿíüáèä
óëàìæèëñàí áàéíà. Ñÿíüáèéí óãñààíû àéìàã áîë òîáà, ìóþí,
òóãóõóíü íàð áºãººä òýäãýýðèéí áàéãóóëñàí óëñ ìîíãîë íóòàãò I-III
çóóíû ¿åä áàéñàí Ñÿíüáè, ªâºðìîíãîë õèéãýýä õîéò õÿòàäàä
áàéñàí Ìóþí íàðûí Ò¿ð¿¿ ßíü /285-370/, Õîæóó ßíü /384-409/,
Áàðóóí ßíü /384-394/ çýðýã óëñ, Òîáàãèéí Äàé óëñ /338-376/, Èõ
Âýé óëñ /386-538/, Õºõ íóóð õàâü íóòàãò áàéñàí Òóãóõàíû óëñ /IV-
VII çóóí/ çýðýã áîëíî. Ñÿíüáèéí ýäãýýð óëñ Òºâ Àçèéí ò¿¿õýíä
ÿëàíãóÿà ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òîä óë ìºðºº ¿ëäýýæýý.(19) Ñÿíüáè
íàðûí òóõàé òîä òîìðóóí ìýäýý õÿòàä ñóðâàëæ áè÷ã¿¿ä áîëîí
õÿòàäûí òºðèéí ò¿¿õíýý áàéäàã. Õ¿íí¿, Ñÿíüáè õî¸ð áîë íýí ýðò

32
¿åýñ äàâõàð áàéãóóëàìæààð õîëáîîòîé áàéñàí, óãñàà ãàðëûí
õóâüä íýãýí óãñààòàí ìºí ãýñýí ãîë ä¿ãíýëòèéã ýðäýìòýä õèéäýã
áàéíà. ßî Âýé þàíü IV-V çóóíû ¿åèéí õó àéìãóóäûí îâãèéã
õàðøóóëàí ñóäàëñàí ãàíö ñýäýâò çîõèîëäîî òîáà, òåôó, òóôà
ãýäýã ãóðâàí ¿ãèéã íýã ¿ã ñóíæèðñàí íü õýìýýãýýä Òîáà áîë “õ¿íí¿
ñÿíüáèéí öóñ õîëèëäñîí àéìàã ìºí” ãýæ ä¿ãíýæýý. Ò¿¿õ÷äèéí
ìýäýýãýýð Òîáà 118 îâîã àéìàãòàé áàéñàí áàéíà. Òîáàãèéí
àéìãóóäûí äîòîð ÷èíó ãýäýã ìîíãîë àéìàã áàéãàà íü Òîáà,
Ñÿíüáè íàð ìîíãîë àéìàã áîëîõûí áàñ íýã äàâõàð áàòàëãàà
áèëýý. Ñÿíüáè íàð çýðãýëäýý îðøèõ í¿¿äýë÷èí áîëîí ñóóðüøìàë
àéìàã, óëñòàé íÿãò õàðèëöààòàé áàéñàí àæýý. Èéìä Ñÿíüáè íàð
áè÷ãèéí ñî¸ëòîé ìàø ýðò ¿åýñ òàíèëöàæ ýõýëñýí õýìýýí ¿çýæ
áîëíî. Ñÿíüáè íàð ìîä ñèéëýí òýìäýãëýæ áàéñàí áàéíà. Âýé
Øîóãèéí “Âýé øóãèéí” íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí îðøèëä “ìîä ñèéëýí
/êýìó/, òàíèõ òýìäýã òýìäýãëýæ õîë îéðûí õýðýã ÿâäëûã
óëèðóóëàí óëàìæèëñàí íü ò¿¿õ÷ ò¿øìýëèéí òýìäýãëýë ìýò
áîëñîí” ãýæýý.(20) Óõóíü, Òîáà, Æóæàíü, Ò¿ðýã, Êèäàí íàð ÿìàð
íýãýí õýðýã ÿâäëûã òýìäýãëýí ìîä ñèéëäýã áàéñàí íü “ò¿¿õ÷
ò¿øìýëèéí òýìäýãëýë” ìýò áîëäîã áàéñàí íü õ¿íí¿ãèéí ¿åýñ
óëàìæèëñàí õ¿íí¿ áóþó ðóí áè÷èã áàéñàí ãýæ ¿çýõýä áîëîõ þì.
Åð íü ðóí ìàÿãèéí ¿ñãèéã áè÷èõýä òýð öàãèéí õàìãèéí
òîõèðîìæòîé õýðýãñýë íü ìîä áàéñàí ãýæ ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.
Ã.Ñ¿õáààòàð îëîí ñóðâàëæèéã õàðüöóóëàí ¿çýýä “¿íýíäýý ìîä
ñèéëýõèéã áè÷èã õýìýýí õýëæ áóé íü èëõýí áàéíà. ¯¿íä ÿìàð íýã
çºð÷èë àëãà áàéíà. Èíãýõýýð òýð áîë çóðàã áè÷èã ÷ áóñ, ñàíàà
áè÷èã ÷ áóñ ÷óõàì ò¿ðýã áè÷èã áóþó îðõîíû áè÷èã ìºí áàéíà....
Áè÷èõ àðãûí õóâüä îðõîíû /ðóí/ áè÷èãòýé ÿã òîõèð÷ áàéíà”
õýìýýí ä¿ãíýæýý. Í¿¿äýë÷äèéí õºäºë㺺íò àõóéä òîðãî, áºñ,
öààñ çýðýã õýâðýã ìàòåðèàëûí îðîíä ìîä, ÷óëóó, ÿñ /ãîëëîí ìîä/

33
çýðãèéí áè÷ãèéí õýðýãñýë, ñàìáàð áîëãîõ íü õ¿ðòýýìæòýé
òºäèéã¿é áàò áýõ áàéâ. Ìîäîí äýýð õóðö ¿ç¿¿ðò ç¿éëýýð
áÿöàëñõèéæ áè÷èãëýõýä èë¿¿ äºõºìòýé õÿëáàð, ãàðàõ ä¿ðñ íü
õóðö øóëóóí ¿ñýãëýâýð áàéõ íü ýðãýëçýýã¿é. Áè÷ýý÷, áè÷èã ãýäýã
ýíý ¿ã áè÷è- ãýäýãòýé ÿçãóóð íýã ¿ã áîëíî. Õóðö ¿ç¿¿ðò ç¿éëýýð
ìîäûã áÿöàëæ áè÷èãëýäýã õ¿íèéã áÿöëàã÷ áóþó áè÷ýý÷ ãýæ
íýðëýæ áàéñàí íü óóë ¿ãèéí óóãóóë óòãà áàéíà. Ìîíãîë íóòàãò
áàéñàí ýðòíèé àéìãóóä á¿ð õ¿ðëèéí ¿åýñ õàäàí äýýð ýëäýâ ñ¿ã
çóðàã çîñîîð çóðäàã óëàìæëàëòàé áàéñàí áèëýý. Àëòàé ÿçãóóðûí
òóðê õýëíèé äóðñãàëä áè÷èã ñèéëýõ, õàäàõ, îãòëîõûã áè÷, ñèéëýõ,
ñèéëáýðëýõ õýðýãñýë õóòãûã áè÷ã¿ ãýäýã áàéñàí áàéíà. ×óõàìõ¿¿
ýíý “áè÷” ÿçãóóð á¿õèé áÿöëàõ, áè÷èõ, áè÷ýý÷ ãýäýã ¿ãñ á¿ãä íýã
ÿçãóóðòàé ¿ãñ þì. Áè÷èã ãýäýã ¿ã àíõ òîáà íàðààñ ãàðñàí ãýæ
ýðäýìòýäèéí ¿çäýãèéã õ¿íí¿ íàðààñ àíõ ãàðñàí ãýæ ¿çýõ íü
ç¿éòýé ìýò.(21) Ñÿíüáè õýëíèé ¿ãñèéí äîòîð ÷ áè÷ãèéí
ò¿øìýëèéã çààñàí áèäý÷æýíü ãýæ áàéãàà áà æóæàíä VI çóóíû
ýõýýð áè÷ãèéí ò¿øìýë “áè÷ýý÷” áàéñàí áàéíà.(22) ̺í òýð÷ëýí
ºâºã ìîíãîë÷óóä áè÷ãèéí òîäîðõîé á¿òýýë òóóðâèí ãàðãàæ
áàéñíûã ãýð÷ëýõ ìýäýý òýìäýãëýë ñÿíüáèéí ò¿¿õýíä õîëáîãäîí
¿ëäýæ õîöîð÷ýý. Òóõàéëáàë ñÿíüáè õýëýýðõ 13 íîìûí íýð
íàíãèàä áè÷èãò õÿòàäààð òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéíà.
1. Kouo-yu che-wou kiuan /Òºðèéí õýë, 15 á¿ëýã/
2. Kouo-yu che kiuan /Òºðèéí õýë 10 á¿ëýã/
3. Sien-pi yu won kiuan /Ñÿíüáè õýë, 5 á¿ëýã/
4. Kouo-yu wou-ming sseu kiuan /Òºðèéí õýëýýðõ çàõèà, çàðëèã, 4
á¿ëýã/
5. Kouo-yu tchen ko che kiuan /Òºðèéí õýëýýðõ æèíõýíý äóó, 10
á¿ëýã/

34
6. Kouo-yi tsa wou-ming san kiuan /Ýëäýâ ç¿éëèéí òºðèéí õýëýýðõ
íýð, 3 á¿ëýã/
7. Kouo-yu che-pa tchouan yi kiuan /Òºðèéí õýëýýð 18 äýâòýð/
8. Kouo-yu yu-ko che-yi kiuan /Ýçíèé äóó “òºðèéí õýëýýð”, 11
á¿ëýã/
9. Sien-pi yu che kiuan /Ñÿíüáè õýë, 10 á¿ëýã/
10. Kouo-yu hao-ling sseu kiuan /Òºðèéí õýëýýðõ ýëäýâ çîõèîë, 4
á¿ëýã/
11. Kouo-yu tsa wen che-wou kiuan /Òºðèéí õýëýýðõ ýëäýâ çîõèîë,
15 á¿ëýã
12. Sien-pi hao-ling yi kiuan /Ñÿíüáè õýëýýðõ çàõèà çàðëèã, 1
á¿ëýã/
13. Kouo-yo Hiao-king yi kiuan /Ààâ ýýæèä ºðãºõ õ¿íäýòãýëèéí äóó,
1 á¿ëýã/
¯¿íèé IV, VI íîì íü ñÿíüáè-õÿòàä õàäìàë òîëü, I-III, IX íü ñÿíüáè
õýëíèé ñóðàõ áè÷èã àæýý. VII íîìûã ò¿¿õèéí çîõèîë ãýæ ¿çäýã.
Ñÿíüáè íà𠺺ðñäèéí ò¿¿õ áè÷ëýãòýé áàéñàí òàëààð ñóðâàëæèä
òýìäýãëýñýí áàéíà. Òîáà íàð øèíý áè÷èã çîõèîñîí íü /øèíý
áè÷ãèéí òóõàé õîéíî äóðäàíà/ í¿¿äýë÷èí àéìãóóä ººðñäèéí íýã
òºð áàéãóóëàõààðàà òýð òºðèéí áè÷èãòýé áîëîõûã ýðìýëçäýã
áàéñàí óëàìæëàëòàé õîëáîîòîé áàéõ. (23) Òýãñýí õýäèé ÷
Ñÿíüáèéí áóñàä àéìãèéí àäèë òºðèéí ãîë õýðýãò ðóí áè÷èã
õýðýãëýæ áàéñàí áîëòîé. Òóãóõàíû áè÷ãèéí òóõàéä “Öçèíü
øóãèéí” 97-ð á¿ëýãò “òýä /òóãóõàíü/ áè÷èã ñàéí ìýääýã” ãýæýý.
Òîáàãèéí Èõ Âýé óëñûí ßí Ñþàíü÷æè çîõèîñîí “Ëîÿíû ñ¿ìèéí
òóõàé òýìäýãëýë” õýìýýõ íîìä “òýäíèé óëñ áè÷èãòýé, ãýõäýý
âýéãèéíõòýé àäèë” ãýæýý. Òóãóõàíü íàð áîë Ñÿíüáè óëñûí ç¿¿í
ãàðò áàãòàæ áàéãààä IV çóóíû ýõýýð áàðóóí òèéø í¿¿ñýí ñÿíüáè
àéìàã áèëýý. Ã.Ñ¿õáààòàðûí òààìàãëàëààð òýä îðõîíû áè÷èã

35
áóþó ðóí áè÷èã õýðýãëýæ áàéñàí áàéõ õýìýýæýý. 425 îíä
çîõèîñîí øèíý áè÷ãèéã õýðýãëýõýä îí öàãèéí õóâüä äýíä¿¿
äàâ÷óó õèéãýýä òýäíèé ºðãºí õàðèëöààòàé áàéñàí áàðóóí ç¿ãèéí
Ñîãä çýðýã îðíóóäààð çàíøëàõààð ÿâæ áàéñàí õÿòàäûí
ýë÷¿¿äèéí òýìäýãëýëä þó ÷ äóðäààã¿éã ¿çýõýä äýýðõ òààìàãëàë
¿íýíèé õóâüòàé áàéæ áîëíî. Õ¿íí¿ãèéí ðóí áè÷èã äýýðõ ìîíãîë
àéìãóóäààð óëàìæëàãäàí Òóðêèéí õààíò óëñûí ¿åä ò¿¿íèéã óëàì
áîëîâñðîíã¿é áîëãîí õýðýãëýñýí þì. Äóíäàä Àçè, Åâðîïûí
çàðèì õýñýãò õýðýãëýãäýæ áàéñàí Õ¿íí¿ãèéí Àòèëà õààíû ¿åèéí
ðóí áè÷èã îéð çýðãýëäýý îðøèæ áàéñàí Òóðêóóäýä óëàìæëàãäàí
òºð óëñàà áàéãóóëàõàä íü òºðèéí áè÷èã áîëæýý. 552 îíä Àëòàéí
ò¿ðýã òýðã¿¿ëñýí ò¿ðýã àéìãóóäûí õîëáîî Ìîíãîë íóòàãò Æóæàí
óëñûã áóò öîõèñíû äàðàà, ìîíãîë íóòàãò òºðèéí øèíý íýãäýë
áîëîõ Ò¿ðýãèéí õààíò óëñûã áàéãóóëæýý. Àíõ Æóæàíä õýðýãëýñýí
“Êàãàí” öîëûã õýðýãëýæ ýíý íü öààø ìîíãîë, ò¿ðýã õýëòýí
àéìãóóäàä òàðõàí óëñûã òýðã¿¿ëýã÷äèéí öîë áîëîí
óëàìæëàãäæýý. ÌÝ VI çóóíû 80-ààä îí áîëîõîä Ò¿ðýãèéí õààíò
óëñ èõýä ºðãºæèí ò¿¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íä ÿíç á¿ðèéí îâîã óãñààíû
îëîí àéìàã, ÿñòàí áàãòàí îðñîí áàéíà. Ç¿¿í ç¿ãò Ñîëîíãîñûí
áóëàíãààñ áàðóóí ç¿ãò Äîëîîí óñíû ãàçàð õ¿ðòýë, ºìíº ç¿ã
öàãààí õýðìèéí õàâü ãàçðààñ óìàðò ç¿ã Áàéãàë äàëàé õ¿ð÷
áàéæýý.Ò¿ðýãèéí õààíò óëñûí òºâ íü Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçàð
îðøèæ áàéñàí òóë íîì çîõèîëä Îðõîíû ò¿ðýã ãýæ íýðëýãäæýý.
Ò¿ðýãèéí ¿åä õîò áàéãóóëàõ, àðõèòåêòóðûí óõààí, ÷óëóóíû àæèë
óëàì ýð÷òýé õºãæèâ. Ñî¸ëûí ñàëáàðò îëñîí òîìîîõîí àìæèëò íü
àâèà òýìäýãëýõ áè÷ãèéã õýðýãëýæ áàéñàí ÿâäàë þì.(24) Ëè-
äàéãèéí òýìäýãëýëä “òýäíèé áè÷ãèéí ¿ñýã íü õó àéìãèéíõòàé
àäèë”(25) ãýæýý. Õýðýâ ò¿ðýãèéí ðóí áè÷èã õ¿íí¿ãèéí áè÷ãýýñ ººð
ÿëãààòàé ¿ñýã áè÷èã áàéñàí áîë “õó íàðûíõòàé òºñòýé” ãýõã¿é íü

36
îéëãîìæòîé. Òèéì áîëîõîîð õ¿íí¿ãèéí ¿ñýãòýé àäèë õýìýýñýí ¿ã
áîëîé. Ìîíãîë íóòàãò Îðõîí-Åíèñåéí áè÷èã áóþó ò¿ðýãèéí ðóí
áè÷ãèéí äóðñãàë îëîí àðàâ áóé áºãººä áóñàä îëîí áè÷èã ¿ñãèéí
äóðñãàëóóäûí äîòîð õ¿íäòýé áàéð ýçýëæ ãàäààä äîòîîäûí
ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí àíõààðëûã èõýýõýí òàòäàã áèëýý. Ýíý
áè÷èã ¿ñãèéí òàëààëõ ýõíèé ìýäýýí¿¿ä øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýíä
XVII çóóíû ñ¿¿ë÷, XVIII çóóíû ýõýýð ãàð÷ èðýõäýý þóíû ºìíº
Åíèñåéí ñàâ ãàçàð õàä, ÷óëóóíä ñèéëñýí áè÷èã ¿ñãèéí ìàòåðèàëä
òóëãóóðëàñàí áàéëàà. Ýíý òóõàé àíõíû ìýäýýã Àìñòåðäàì õîòûí
äàðãà Í.Ê.Ðèäÿí 1792 îíä íèéòë¿¿ëñýí áºãººä õàðèí ðóí áè÷ãèéí
äóðñãàë ìºí ýñýõ òàëààð òîäîðõîé þì äóðäààã¿é àæýý. Òýð
öàãààñ õîéø ýíý ¿ñãèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð ÿíç á¿ðèéí òààìàã
ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ø¿¿ìæëýëèéí õ¿ðýýíýýñ õýòýð÷ ÷àäààã¿é
áàéíà. Óã áè÷ãèéã ñóäëàà÷äûí äèéëýíõ íü ìîíãîë õàëèìàã
ãàðàëòàé ãýõ áóþó ýñâýë õ¿íí¿ ãàðàëòàé ãýæ, çàðèì íü á¿ð îíäîî
îâîã àéìãèéí òàìãààñ ãàðàëòàé ãýõ áîëîâ÷ ýäãýýð ñàíàëóóä íü
òààìàãëàë òºäèé㺺ñ õýòýð÷ áàéñàíã¿é. Øèíæëýõ óõààíä 1870-
ààä îíûã õ¿ðòýë ãàð÷ èðñýí ýíý ºðãºí ø¿¿ìæëýë, óðüä÷èëñàí
òààìàãëàëóóäûí àëü àëèíûõ íü õ¿ðýýíä ýä¿ãýý ìàíàé íóòãààñ
îëäîîä áàéãàà áè÷èã ¿ñãèéí äóðñãàëóóä õàìðàãäàæ ÷àäààã¿é
áàéëàà. 1871 îíä Ïàäåðèí ãýã÷ õ¿í Îðõîí ãîëûí õàâüä îëæ
àæèãëàí ¿çñýíýý íèéòýëñíýýñ õîéø òºäèé èõ óäàëã¿é “îðõîíû
äóðñãàëóóä” ãýäýã öîî øèíý íýð òîìü¸î øèíæëýõ óõààíä ãàðàõ
áîëæýý. Ýíý ¿éë ÿâäëààñ òºäèé ë õîæóóã¿é 1889 îíä Îðîñûí
ãàçàð ç¿éí íèéãýìëýãèéí Äîðíîò Ñèáèðèéí ñàëáàðûí
Í.Ì.ßäðèíöåâààð óäèðäóóëñàí øèíæèëãýýíèé àíãè Õàðõîðèí,
Õàðáàëãàñûã øèíæèæ, óëìààð Îðõîíû õºíäèé, Õºøºº
öàéäàìààñ Áèëãý õààí, õóíòàéæ Ê¿ë-òåãèí íàðò çîðèóëàí
áîñãîñîí ãýðýëò õºøººã íýýñýí ÿâäàë òýð ¿åäýý ýðòíèé ¿ë

37
òààãäàõ áè÷ýýñ¿¿äèéí äîòîð òýìäýãëýâýë çîõèõ òîìîîõîí áàéð
ýçýëñýí áàéæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí ¿ë òàéëàãäàõ áè÷ýýñ¿¿äèéã
“Îðõîí Åíèñåéí áè÷ýýñ” ãýäýã íýð òîìü¸îíû äîð àâ÷ ¿çýõ
áîëñîí þì.(26) Ìîíãîëä Ò¿ðýã ñóäëàëûí àæëûã “Ê¿ë-òåãåíèé
õºøºº” ãýæ àëäàðøñàí õºøººíèé ºðãºí òàëä ñèéëñýí ¿ãèéã îðîñ
õýëíýýñ îð÷óóëñàíààð ýõýëñýí ãýæ äîêòîð Ë.Áîëä ¿çñýí áàéíà.
Óã îð÷óóëãûã ò¿¿õ÷ Àìàðûí çîõèîñîí “Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” íîìä
õàâñðóóëàí îðóóëæýý. Ýðòíèé ò¿ðýã óëñûã íýãòãýí áàéãóóëàõ
¿éëñò “...øºíº íîéð õ¿ðýõã¿é, ºäºð àìðûã îëîõã¿é, óëààí öóñ, õàð
õºëñºº ãàðãàí...” õ¿÷èí ç¿òãýæ ÿâñàí ìýðãýí Òîíüþêóê, ìºí ¿éëñò
ç¿òãýí“...òîéãòíûã ñºãä¿¿ëæ, òîëãîéòíûã áºõèéëãýæ ÿâñàí...” õóí
òàéæ Ê¿ë-òåãåí íàðûí õºøººíèé ¿ãèéã îð÷óóëñàí íü íýã òàëààð
ìàíàé íóòàãò äýýð ¿åýñ èðãýíøèí ñóóæ áàéñàí, ôåîäàëûí ò¿ð¿¿
¿åèéí õ¿÷èðõýã óëñûí íýãýí áîëîõ ò¿ðýã óëñûí ò¿¿õòýé
òàíèëöóóëàõ çîðèëãîòîé áàéñàí íü èëýðõèé áîëîâ÷... õàðèéí
ò¿ðýìãèéëëèéí àþóë çàíàëààñ ñýðýìæëýí õîéò ¿åèéíõýíäýý
ñóðãàìæèëñàí ñàíóóëãûã àãóóëñàí áàéíà.(27) Ýëòýðýñ õààíû
ìýðãýí ñàéä Òîíüþêóêèéí õºøºº ÷óëóó Íàëàéõàä, Ò¿ðýãèéí
Áèëãý õààíû õºøºº ÷óëóó Àðõàíãàé àéìãèéí Õàøààò ñóìûí íóòàã
Îðõîíû Õºøºº Öàéäàìä áóé áºãººä ãàäààä äîòîîäûí îëîí
¿çýã÷äèéí ¿çýõ äóðòàé ãàçðûí íýã áîëæ îëíû í¿ä áàÿñãàæ áàéíà.
Ë.Áîëä ýðòíèé ò¿ðýã õýëíèé ýíý ãîë äóðñãàë áè÷ã¿¿äèéã À.Àìàð
“Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” çîõèîëäîî îðóóëñíààð ò¿ðýã ñóäëàëûí
àæèë ýõýëñýí ãýæ òýìäýãëýñíèéã äýýð äóðäñàí áºãººä ýíý öàãààñ
õîéø À.Ëóâñàíäýíäýâ, Õ,Ïýðëýý, Í.Ñýð-Îäæàâ, Õ.Ëóâñàíáàëäàí,
Á.Ðèí÷èí, Ì.Øèíýõ¿¿, Ì.Áàçûëõàí, Ñ.Õàðæóáàé, Ë.Áîëä,
Ö.Áàòòóëãà íàðûí ýðäýìòýä ìîíãîë íóòãààñ îëäñîí ðóí áè÷ãèéí
äóðñãàëóóäûã îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ çîðèëãîîð íèéòë¿¿ëýõ

38
áîëîí òàéëàí óíøèæ ýäãýýð àæëûíõàà ¿ð ä¿íã íèéòë¿¿ëñýýð
èðñýí áèëýý.

Íàëàéõûí Òîíüþê¿êèéí óðüä

õºøººíèé áàðóóí õàæóó
Çóðàã÷èí Äàãâàñàìáóó
Western side of the
Southern monument
to Tonyukuk in Nalaikha
Photo by Dagwasambuu
39
1970-ààä îíû ¿åýñ ò¿ðýã ñóäëàë ìàíàé îðîíä áèå äààñàí ñàëáàð
áîëîí õºãæèõ óðüä÷èëñàí íºõöºëèéã áàòòàé îëæýý. ¯¿íèé íýã
òîäîðõîé áàðèìò áîë ýðòíèé ò¿ðýã ñóäëàëûí ÷èãëýëýýð ìàíàé
ýðäýìòýä áèå äààñàí ãàíö ñýäýâò çîõèîë, ìºí õàìòûí á¿òýýë
òóóðâèí “Õýë çîõèîë“, ”Ìîíãîëûí ñóäëàë”, “Ò¿¿õèéí ñóäëàë“,
”Àðõåîëîãèéí ñóäëàë“ öóâðàëóóäàä ò¿ðýã ñóäëàë òîäîðõîé áàéð
ñóóðü ýçëýõ áîëñîí ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí á¿òýýë¿¿ä äîòðîîñ
1990 îíä ØÓÀ-èéí Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãèéí
ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ äîêòîð Ë.Áîëäûí óäèðäëàãààð ã¿éöýòãýñýí
“ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äàõü ò¿ðýã áè÷ýýñ” õýìýýõ õàìòûí á¿òýýë
áºãººä ýíý á¿òýýëäýý ìîíãîë íóòãààñ îëäñîí 40 ðóí áè÷ãèéí
äóðñãàëûí õóóëáàð áîëîí õºøºº õàäíû çóðãèéã íèéòë¿¿ëæ óðä
ºìíº òàéëæ óíøñàí áîëîí ººðèéí òàéëæ óíøñàíûã
ä¿ãíýëòòýéãýýð íýãòãýí ãàðãàñàí íü ìîíãîë õýëíèé áîëîí àëòàéí
õýëí¿¿äèéí õºãæëèéí ò¿¿õòýé õîëáîãäñîí åðºíõèé áà òóõàéëñàí
àñóóäëóóä, óëìààð ìîíãîë ò¿ðýã, ò¿ðýã ìîíãîë õýëíèé
õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà, ìºí òýð÷ëýí õ¿íí¿ãèéí ¿åèéí ðóí áè÷ãèéã
õàðüöóóëàí ñóäëàõ, ìîíãîë íóòàãò òºð óëñàà áàéãóóëæ ÿâñàí óëñ
ã¿ðí¿¿äèéí ò¿¿õèéã òîäî÷ëîõ, ìîíãîë áîëîí áóñàä îâîã
àéìãóóäûí õýëõýý õîëáîîíû ò¿¿õèéã íýãýí ìºð áîëãîõîä èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí íü ìàðãààíã¿é þì. Ðóí áè÷ãèéí äóðñãàëûí
ç¿éë ãàãö ò¿ðýãèéí ìàíäàæ áàéñàí ¿åýð õÿçãààðëàãäàõã¿é
ò¿ðýã¿¿äèéí äàðàà òºð óëñàà áàéãóóëñàí óéãàðóóäûí ¿åä
õàìààðàãäàõ áè÷ýýñ îëîí áàéäàã. Èéì áè÷ýýñ¿¿äèéí íýã íü íýðò
ýðäýìòýí Ã.È.Ðàìñòåäòèéí íýýí îëæ óëìààð ¿ã÷èëñýí ãàëèã,
îð÷óóëãûã íü õèéñýí Ñ¿¿æèéí äàâààíû ò¿ðýã áè÷ýýñ þì. Äîêòîð
Ë.Áîëä ýíý áè÷ýýñèéã íýìæ ñóäëààä “Ñ¿¿æèéí äàâààíû ò¿ðýã
áè÷ýýñèéã áè÷èõ ¿åýñ ñîãä, óéãàð íàðûí õàðèëöàà ºðãºæèí,
òºäèé ë óäàëã¿é óéãàð÷óóä ñîãä áè÷èã áóþó ºíººãèéí áèäíèé

40
íýðëýäãýýð áîë óéãàðæèí áè÷ãèéã àâñàí àæýý” õýìýýí òààìàã
äýâø¿¿ëæýý. ̺í òýð÷ëýí XIII çóóíû ¿åä áàñ ò¿ðýã áè÷ýýñ
õýðýãëýæ áàéñíû áàðèìò íü Áààõàí Áàíäèäà ãýäýã ìîíãîë
ýðäýìòýí 1686 îíä ýíýòõýã õýëíýýñ îð÷óóëñàí “Ãó÷èí õî¸ð ìîäîí
õ¿íèé ¿ëãýð” ãýäýã íîìûí áàðèíòàãèéí îîñîðò áóé ÷óëóóí òýýã
äýýðõ À.Ëóâñàíäýíäýâèéí óíøñàí “1.×èíèñ êàãàí, 2. àëï êàãàí
ýðìèñ” áóþó “×èíèñ õààí áààòàð õààí áàéñàí” ãýñýí ¿ã þì.
Çîõèîã÷ ýíä ãàðàõ ×èíèñ ãýäýã ¿ãèéã ìîíãîë ò¿ðýã õýëíèé íèëýýä
ìàòåðèàëòàé õàðüöóóëñíû ýöýñò ýíý ¿ã áîë ìîíãîëûí õààí
×èíãèñèéí íýð äàðóé ìºí ãýæ ¿çæýý.(28) Çàëóó ýðäýìòýí
Ö.Áàòòóëãà 1999 îíä “Ìîíãîë íóòàã äàõü ðóíè áè÷ãèéí äóðñãàëûí
çàðèì ñóäàëãàà” õýìýýõ íýðòýé äîêòîð (Ph.D)-ûí çýðýã ãîðèëñîí
çîõèîë áè÷ñýí íü Ò¿ðýã ñóäëàëûí ñàëáàðò ãàðñàí äîðâèòîé
á¿òýýë áîëæ, áàñ íýã øàò àõèóëñàí ñóäàëãàà áîëñîí þì. ¯¿íäýý
Ìîíãîë íóòàãò áóé ýðòíèé ò¿ðýãèéí áàãà äóðñãàëóóäûí ¿ñýã ç¿é
Åíèñåé, Òàëàññ, Õîéò Êàâêàç, Òóíà-Áóëãàð, Âîëãî Äîí, Ìàæàðûí
Ñåêëåðèéí äóðñãàëóóäûí ¿ñýã òýìäýãòýé õàðüöóóëàí íÿãòëààä
áàãà áè÷ýýñ¿¿äèéí íèéòëýã òàë, íýí ÿëàíãóà Åíèñåéí äóðñãàëûí
¿ñýã òýìäýã, ìàíàéä áóé áàãà áè÷ýýñ¿¿äèéí ¿ñýã òýìäýãòýé àäèë
îëîí õóâèëáàð áè÷ëýãòýé áîëîõûã òîãòîîí, ìºí öààøèëáàë
Ìîíãîë íóòàãò áóé ýðòíèé ò¿ðýã áè÷ãèéí äóðñãàëûí îí öàãèéí
õîëáîãäëûã òîäðóóëàí ¿å÷èëæ ãàðãàñàí íü íýí ÷óõàë ç¿éë áîëñîí
þì.(29) Øèíý ìÿíãàíû ýõýíä ÌÓÈÑ-èéí óäèðäëàãà, äîêòîð
(Ph.D) Ö.Áàòòóëãûí ñàíàà÷ëàãààð Ò¿ðýã ñóäëàëûí òºâ, Ò¿ðýã
ñóäëàëûí òýíõìèéã ÌÓÈÑ-èéí ÌÕÑÑ äýýð áàéãóóëæ øèíý àíãè
íýýæ, ìýðãýæèëòýí áàãø óðèí èð¿¿ëæ ñóðãàëò ñóäàëãàà ÿâóóëæ
áàéãàà íü Ò¿ðýã ñóäëàëûí øèíý ýðèí ýõýëñýíèéã õàðóóëæ áàéíà.
Õ¿íí¿ ã¿ðíèé òºðèéí àëáàí áè÷èã áîëîí õýðýãëýãäýæ áàéñàí
ðóíè áè÷èã äóíäàä àçè, åâðîï äàõèíàà ò¿ãýí äýëãýð÷ ñî¸ëûí

41
íýãýí õýðýãë¿¿ð áîëæ áàéñàí õèéãýýä õîæèì VI çóóíä òºð óëñàà
áàéãóóëñàí Ò¿ðýãèéí õààíò óëñûí àëáàí áè÷èã áîëæ ò¿¿ãýýð
áè÷ñýí õºøºº ÷óëóóíû îëîí áè÷èã äóðñãàë õîæìûí áèäýíä ò¿¿õ,
õýë øèíæëýë, í¿¿äýë÷ àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéí îëîí ÷óõàë ¿íý
öýíýòýé ìýäýýëëèéã îëãîæ áàéíà. Õ¿íí¿ãèéí áè÷ãèéã òàéëàí
óíøèõ ÿâäàë áàñ íýãýí ñóäëàà÷èéí õèéõ ¸ñòîé àæèë ìºíººñ ìºí
áîëíî. Ýíä ìºí öóõàñ äóðäàõàä Ìîíãîë íóòãààñ îëäñîí
ò¿ðýãèéí ¿åèéí áîëîí õîæèì õîéäûí õºøºº ÷óëóóíû áè÷ýýñ
õýäèéãýýð ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä îðæ îëíû õ¿ðòýýë áîëæ áàéãàà
áîëîâ÷ îëèãòîé õàäãàëàëò õàìãààëàëò ¿ã¿éãýýñ îí öàãèéí
óðñãàëä ñàëõè áîðîî ìºí òýð÷ëýí ìàë àäãóóñ, óõâàð ìº÷èä
õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààãààð ìóóäñààð áàéíà. 1924 îíä
Ä.Íàöàãäîðæ Íàëàéõàä áàéõ ìýðãýí Òîíüþêóêèéí õºøººíä
ñàðàâ÷ áàéð áàðèõ òºñºë õ¿ðòýë ãàðãàæ àíõààðàë òàâüæ áàéñàí
áîëîâ÷ çàðèì íýã õºøºº äóðñãàëä õàéñ áàðèõ òºäèé㺺ñ
õýòýðñýíã¿é íü õàðàìñàëòàé. Òàðèàòûí ò¿ðýã áè÷ýýñò “ìÿíãàí
æèë ò¿ìýí ºäºð äóóðñàõ áè÷ãèéíõýý áèëèã òýìäãèéã ýíä çàññàí
÷óëóóíàà ñèéð¿¿ëýâ áè” õýìýýí áè÷ñýí áóé. Ò¿ìýí æèë äóóðñãàæ
õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýõèéí òóëä ýäãýýð õºøºº äóðñãàëä îíöãîé
õàìãààëàëò ¿ã¿éëýãäñýýð áàéíà.

2. Ýðò öàãèéí ìîíãîë áè÷èã (Èõ Íèðóí /Æóæàí/, Óéãàðûí

áè÷èã)
Òîáàãààñ ãàäíà áè÷èã ¿ñãèéí ñî¸ëòîé áàéñàí áàñ íýã óëñ
áîë Èõ Íèðóí óëñ þì. ÌÝ 330 îð÷èì îíîîñ 555 îí õ¿ðòýë òºð
óëñàà áàéãóóëæ áàéñàí, Ñ¿ìáý íàðòàé óäìûí õîëáîîòîé, äîðíîò
õó íàðûí óäàì ìîíãîë õýëòýí àéìàã áàéñàí áîëîëòîé. /Ò¿¿õ÷
Ã.Ñ¿õáààòàð àíõ Æóæàí óëñ õýìýýí áè÷ñýíýý õîæìûí á¿òýýëäýý
Íèðóí óëñ õýìýýí íýðëýõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ Èõ Íèðóí õýìýýõ

42
íýãýí ñýäýâò çîõèîë áè÷ñýí áîëîé./ Èõ Íèðóí ºìíº ç¿ãò Ãîâü,
óìàð ç¿ãò Áàéãàëü íóóð, ºðíº ç¿ãò Õàð ñàéð, äîðíî ç¿ãò Ñîëîíãîñ
õ¿ðòëýõ íóòãèéã ýçëýí ñóóæ áàéâ. Òýä Ñ¿í óëñ, Áàðóóí ãàçðûí
îðíóóä áîëîí Ñîëîíãîñòîé õàðèëöàæ ãýðýãýòýé ýë÷èí èëãýýæ
áàéæýý. Æîóæàíü ñóäàðò “áè÷èã òýìäýãëýë ìýääýãã¿é, öýðãèéí
æàíæèí íü õîíèíû õîðãîëîîð öýðãèéí òîîã á¿ä¿¿â÷ëýí
òýìäýãëýäýã áàéâ. Õîæèì ìîä ñèéëýí òýìäýãëýë õèéõèéã ñàéí
ìýääýã áîëñîí...Óëñûí çàñãèéí ÿâäàë ýãýë æèðèéí, íîì çîõèîë
ìýääýãã¿é, ìîä ñèéëýí õýðýã ÿâäëûã òýìäýãëýäýã áàéâ. Õàðèí
õîæèì ÿâààíäàà áè÷èã ìýääýã áîëñîí. Ýä¿ãýý ýðäýìòýé õ¿ì¿¿ñ
îëîí áóé” õýìýýæýý. Âýé óëñûí ò¿¿õèéí ýíý òýìäýãëýë
áàñàìæèëñàí òàë áàéâ÷ áè÷èãòýé áîëñíû íü áîëîí áè÷èã
õýðýãëýæ áàéñíûã ¿ã¿éñãýýã¿é áàéíà. Å.Áëîøå 1898 îí
íèéòë¿¿ëñýí çîõèîëäîî “õîéò ñåìèòèéí /àðìåéí/ íýã áè÷ãèéã
àâñàí õ¿íí¿ãýýñ Èõ Íèðóíààð äàìæóóëàí ò¿ðýã÷¿¿ä ðóí áè÷èã
àâñàí” õýìýýí íîòëîõ îðîëäëîãî õèéñýí áàéíà. Âýé óëñûí Òîáà
Öçþíü õààíû (452-455) ¿åä Ñ¿í óëñûí áîëîí Íèðóíû áè÷ãýýð
òóíõàã çîõèîõûã áè÷ãèéí ò¿øìýä¿¿ääýý çàðëèã áóóëãàæ áàéñàí
áàéíà. Òýãýõýýð õÿòàä áè÷èã õýðýãëýæ áàéãààã¿é íü òîäîðõîé
áºãººä “ìîä ñèéëýí õýðýã ÿâäëûã òýìäýãëýæ áàéñàí” ãýñíýýñ
¿çâýë ðóí þìóó õóäàì áè÷èã õýðýãëýæ áàéñàí áîëîëòîé. Íèðóí
íàðûí áè÷ãèéí òàëààð äýýð èø òàòñàí ç¿éëñò Íèðóí íàð ìîä
ñèéëýí õýðýã ÿâäëàà òýìäýãëýõèéã ñàéí ìýääýã, òèéíõ¿¿
òýìäýãëýæ áàéñíàà áè÷èãòýé áîëñîí õýìýýí áè÷ñýíèéã áîäîõîä
óðüäûí íýãýí ç¿éë áè÷ãýý ººð áè÷ãýýð ñîëüñîí øèã áàéíà.
¯¿íýýñ óðãóóëàí áîäîõîä, Íèðóí íàð ìºí ë õ¿íí¿, ñÿíüáè
òîáàãèéí õýðýãëýæ áàéñàí ð¿í áè÷ãèéã õýðýãëýæ áàéãààä, Äóíäàä
Àçèéí ãàðàëòàé áè÷èã õýðýãëýñýí áîëîëòîé õýìýýí ò¿¿õ÷
Ã.Ñ¿õáààòàð òààìàãëààä õóäàì áè÷èã õýðýãëýæ áàéñàí ãýæýý.

43
ªä㺺 “Þàíü øè” /Þàí óëñûí ñóäàð/ äýõ íýãýí äîìîã ìýäýýã èø
áîëãîí XIII çóóíû ¿åä ë ìîíãîë÷óóä óéãóð áè÷èã àâ÷, áè÷èãòýí
àéìàã óëñ áîëñîí õýìýýõ ñàíàë èõýä äýëãýð÷ ëàâøðàí áàðàã
¿íýìëýõ¿é ¿íýí ìýò áîëæýý. Á.ß Âëàäèìèðöîâ òýðõ¿¿ äîìîã
ìýäýýíä ¿ë èòãýí áè÷èõäýý: “Èíãýýä XIII çóóíû ìîíãîë áè÷ãèéí
õýë áîë õýäèéí á¿ðýí áîëîâñîð÷èõñîí çºâ áè÷èõ ç¿éòýé õýë
áàéãààã áèä ¿çýæ áàéíà. Ýíý áîë ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íýëýýä
ò¿ð¿¿ ¿åä ÿìàð ÷ áàéñàí ×èíãèñ õààíààñ ºìíº ¿¿ñ÷ýý ãýäãèéã
ñàíàãäóóëæ áóé áàðèìòàò ç¿éë ìºí” ãýæýý. Àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí
XIII çóóíû ¿åä áè÷èãòýí áîëñîí ãýäýã ¿çëèéí òàëààð õýëýõäýý:
“×èíãèñ, ªãýäýé, ̺íõ õààíû ¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéí õýë, ä¿ðýì
íü ìàø áîëîâñîðñîí øèíæòýé íü îëîí òîîíû óëàìæëàëò áè÷ãèéí
òîãòñîí íàðèéí ä¿ðýìò áîëîâñîðñîí áè÷ãèéí õýëòýé áàéñíûã íýí
èëýðõèé ãýð÷èëýí áóé òóë....äýìèé ë òààìàãëàñàí íü óë ¿íäýñ
ìóóòàé õýðýã” ãýæýý. ̺í Á.Ðèí÷åí áàñ íý㠺㿿ëýëäýý
“Ìîíãîë÷óóä óéãóð áè÷ãèéã ×èíãèñýýñ á¿ð ºìíº Áóäàíöàð
äýýäñèéí ¿åä ìýääýã áàéñàí“ ãýæ ä¿ãíýñýí àæýý. Íèðóíû õààä
ãàäààä õàðèëöààíäàà ãýðýãýòýé ýë÷èí èëãýýæ, áè÷èã íîò
õýðýãëýæ áàéñàí íü áè÷èã ¿ñãèéí ºíäºð áîëîâñðîëòîé áàéñàí
õèéãýýä ò¿¿íèéã ýðõýëäýã áè÷ãèéí ìýðãýí ò¿øìýä¿¿äòýé áàéñàí
áàéíà. Ñîãä, Êàðàøàð çýðýã Äóíäàä Àçèéí îðîíòîé ñî¸ë, ýäèéí
çàñãèéí íèëýýä äýëãýð õàðèëöààòàé áàéñàí ìýäýý õÿòàä ñóðâàëæ
áè÷èãò àðâèí áóé. Èéìä Íèðóí íàð õóó÷èí õýðýãëýæ áàéñàí
áè÷ãýý îðõèîä, Äóíäàä Àçèàñ ñîãä áè÷èã àâ÷ õýðýãëýñýí áàéìààð
áîäîãäîíî. 420-478 îíû ¿åä Íèðóí óëñûí òºðèéí ñàéä Ñèëèíü
çóðõàéí òîî ìýääýã, ìýðýã òàéëæ ÷àääàã, õàðü õýë, õÿòàä õýëýýð
õýëýëöäýã áàéæýý. ̺í òýð÷ëýí õààí Øåëóíü îãòîðãóéí çóðõàé,
òîîíû óõààíààð îðîëäîæ áàéñàí íü ÷óõàë áàðèìòûí íýã
áèëýý.(30) Íèðóíû ìýðãýä äóíäàä àçèàð äàìæèí ýíýòõýã õ¿ð÷

44
äîðíî äàõèíû áîëîí áóääûí ºíäºð áîëîâñðîë îëäîã áàéñàí
áàéíà. Ýíýòõýãèéí ëàì Ðàòíàìàíòè Ýíýòõýãèéí òàâàí óõààí,
óðëàõóéí îíîëä ñàéí õ¿í áºãººä Òàáãà÷èéí Âýé óëñûí íèéñëýë
Ëîÿí õîòîä Àøèä àìãàëàí ñ¿ìä ñóóæ áàéæýý. Òýð ¿åä Âýé óëñûí
Ñèí ×æîó ìóæèéí çàõèðàã÷ Öèìè Õóéâýíü...òýð ýíýòõýã ëàìòàé
ÿðèëöàõûã õ¿ñíý, ¿ë òîîíî. Áàðóóí ãàçðûí îðíóóäàä áàéõ ¿åèéí
òàíèë, òýð ¿åä Ëîÿí õîòûí íýã áóóäàëä áàéñàí, ìîðü óíàñàí,
íýõèé äýýëòýé íýãýí íèðóí õ¿íòýé Ðàòíàìàíòè ñ¿ìä óóëçàí,
èíýýëäýí, àëãà õàâñðàí ºäºðæèí ÿðèëöäàã áàéâ. Òýð õÿòàä
ò¿øìýë òýä õàðü õýëýýð ÿðèëöàõûã ¿ë îéëãîí, õºíäëºí㺺ñ
ñîíñîí ñóóíà. Òýð ò¿øìýë “Òà îäîî áîëòîë íàäòàé ¿ã ÿðèõã¿é
ìºðò뺺 óìàð ç¿ãèéí àðààòàí ç¿ðõòýé, õ¿í í¿¿ðòýíòýé ÿàãààä
èíãýæ áàéíà?” ãýæ ëàìààñ àñóóõàä ëàì: “Òà ò¿¿íèéã á¿¿
áàñàìæëàãòóí, ò¿ìýí õóéëààñ íîì óíøñàí ÷ ò¿¿íèéã äàâøã¿é”
ãýõýä ò¿øìýë: “Ò¿¿íèé ìýääýã þì ãýâýë áºõ áàðèëäàõ, ìîðü
õàðàõ ë þì” ãýæýý. Ëàì: “Ò¿øìýë òà ººðºº þó ìýääýã âý? ãýõýä,
ò¿øìýë: “Áè óóëûí ºíäºð, óñíû ã¿íèéã õýìæèõã¿é òîäîðõîéëæ
÷àäíà” ãýæýý. Ëàì “Ýíý áîë õ¿¿õäèéí òîãëîîì” ãýæýý. Òýð ¿åä 7-ð
ñàð áàéñàí áîëîõîîð àñàð òîì ÷àâãàíû ìîäíû ¿ð áîëîâñîðñîí
áàéâ. “Ýíý ìîäíû ÷àâãàíû ¿ðèéí òîîã áîäîæ îëæ ÷àäàõ óó?” ãýæ
ëàì ò¿øìýëýýñ àñóóõàä ÷àäàõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. “Ýíý íèðóí õ¿í
áîäîæ ÷àäíà” ãýæ ëàì õýëýõýä ò¿øìýë ìîðèîðîî ìºðèé òàâüæýý.
Íèðóí õ¿í ¿ç¿¿ðò íü öàãààí ñóâä õýëõñýí òàâàí ºíãèéí óòàñòàé
äýíñíèé íóðóó øèã þìûã á¿ñýí äýõ øèðýí õàâòãàíààñàà ãàðãàæ
èðýýä, ìîäûã äýýðýýñ íü äîîø íü, õàæóó òèéø íü õýìæèí óäòàë
òîéðîí õàðæ áàéãààä ÷àâãàíû ¿ðèéí òîîã õýëñýí íü ÿã òààð÷ýý.
Èíãýýä õÿòàä ò¿øìýëèéí ìîðèéã àâ÷ áóöñàí áàéíà.(31)
Ýíýòõýãèéí àðâàí óõààíûã øóóä áîëîí Ñîãä ìýòèéí äóíäàä
àçèéí ñî¸ëò îðíîîð äàìæóóëàí ñóðàëöàõààñ ãàäíà òýä

45
ýíýòõýãèéí ìýðãýí áàãø íàðûã óðèí çàëäàã áàéñàí áàéíà.
Áóðõíû øàøíû ñóäàð, àâèäàðìà, ñàíêõüÿ ã¿í óõààíûã òàéëæ
÷àääàã, øèâøëýã ìýääýã ëàì Äàðìàïðèÿã (? -489) Íèðóíû òºðèéí
áàãøààð òîìèëîí, 3000 ºðõ ñî¸ðõîæ áàéñàí õèéãýýä óìàðò
Ýíýòõýãèéí Óäüÿàíà óëñûí ëàì Íàðåíäðàÿøàã (489-589)
çóðãóóëàà çàìäàà äîðíî ç¿ã Íèðóí óëñ õ¿ðñýí áàéíà. Òýäíèé ëàì
íàð áóðõíû øàøíû çàí ¿éëèéã òºãñ ýçýìøñýí òóë òýíãýð òàõüæ
àòèáëàí öàñàí øóóðãà òàâèóëæ äàéñíàà ìºðäºõºä ñààä õèéæ
÷àääàã áàéæýý.(32) Íèðóí÷óóäûí õýëíèé õÿòàä óòãà ¿ñãýýð
ãàëèãëàñàí ¿ãñ, çàðèì õ¿íèé íýðèéã Á.Êàðëãðåí, Ñ.Ô.Êèì íàðûí
íýõýí ñýðãýýëòèéí òýð ¿åèéí äóóäëàãààð ¿çýõýä ìîíãîëûí õóó÷èí
áè÷ãèéí õýëíèé äóóäëàãàòàé òóí îéðîëöîî äóóäëàãàòàé áàéãààã
“Íèðóí÷óóäûí õýëíèé õÿòàä óòãà ¿ñãýýð ãàëèãëàñàí ¿ãñ, çàðèì
õ¿íèé íýð íýõýí ñýðãýýëòèéí òýð ¿åèéí äóóäëàãààð ¿çýõýä
ìîíãîëûí õóó÷èí áè÷ãèéí õýëíèé äóóäëàãàòàé òóí îéðîëöîî
äóóäëàãàòàé áàéíà. Èíãýõýýð ìîíãîë ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãàà
Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ¿ë ìýäýãäýõ ¿åä õàìààðàãäàõ ýðòíèé ¿å
íü íààíà õýëýõýä íèðóíû ¿åä õîëáîãäîíî” ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé
õýìýýí ò¿¿õ÷ Ã.Ñ¿õáààòàðûí ¿çñýí íü Íèðóíû èä ìàíäàæ áàéñàí
500-ãààä îíû ¿å áîëîé.(33)
VIII çóóíû äº÷ººä îíä Ç¿¿í ò¿ðýãèéí õààíò óëñ ìºõñºíèé
äàðàà ò¿¿íèé ãàçàð íóòàã äýýð Ìîíãîë îðîíä Óéãàðûí õ¿÷èðõýã
í¿¿äýë÷èí ã¿ðýí òîãòæýý. Óéãàðûí õààíò óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä
îëîí òîîíû ìîíãîë, ò¿ðýã õýëòýí àéìãóóä áàãòàí îðñîí áºãººä
òýä íèéãýì ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õýì õýìæýýíèé õóâüä ººð ººð
áàéæýý. Óéãàðûí õààíò óëñûí ýçëýí ñóóñàí íóòàã íü áàðóóí ç¿ãò
Aëòàéí óóëíààñ, ç¿¿í ç¿ãò Õÿíãàíû íóðóó õ¿ðòýë, ºìíº ç¿ãò ãîâü
õ¿ðòýë, õîéò ç¿ãò Ñî¸í óóë õ¿ðòýë áàéæýý. 758 îíä
Îðäóáàëûêààñ íèëýýä çàéòàé Ñýëýíãý ìºðíèé õºâººíä Óéãàðóóä

46
Áàé-áàëûê õîòûã áàéãóóëàí ñî¸ëûí òºâ áîëãîæ, Ñîãäûí ëàì
íàðûã àâ÷èð÷ øàøíû íîì ñóäàð îð÷óóëóóëæ áàéæýý. Óéãàðóóä
îðõîí áè÷èã õýðýãëýæ áàéãààä Íèðóí÷óóäûí õýðýãëýæ áàéñàí
Ñèðè ãàðàëòàé ñîãä öàãààí òîëãîéä ¿íäýñëýí ¿ñýã áè÷èã çîõèîí
õýðýãëýñýí íü ñî¸ëûí íýã òîì ÷óõàë îëîëò áîëñîí þì. Óéãàðûí
ýðõøýýëä áàéñàí Ìîíãîë áîëîí áóñàä îëîí àéìãóóä ýíý áè÷ãèéã
àâ÷ íîì, äýâòýð, ñóäàð, ýðäýíý, ø¿ëýã çýðýã ñîãä ¿ã, ñ¿ì, ñóâðàãà,
õºðºã, ýðäýì çýðýã ýíýòõýã ¿ãñ ìîíãîë õýëýíä îðæýý. Ìîíãîëûí
ò¿¿õ÷ Çàâà Äàìäèí ãàâæ, òºâ人ð áè÷ñýí “Ìîíãîëûí ò¿¿õ” (Hor-
chos’ byun) çîõèîëäîî: ×èíãèñ õààíû ¿åýñ äàðóé 700 æèëèéí
óðäààñ ìîíãîë, óéãàð, ñîãä íàð èõ ë îéð õàðèëöààòàé áàéñíûã
äóðäààä “Ñîãäûí ìýðãýí áàãø íàð Óéãàð õèéãýýä Ìîíãîë÷óóäàä
¿ñýã áè÷èã óíøèõ áà áóðõíû äýýä çàðëèãóóäûã ººð ººðèéí õýëýýð
îð÷óóëàõ ¸ñûã ¿ç¿¿ëæ ñóðãàâ. Áàñ Ñîãä íàð Ýíýòõýã îðíîîñ
áóðõíû íîìûã Ìîíãîë îðîíä çàëæ èðñýí áºãººä ýíý øàëòãààíààð
íîìûí õýëýíä ýíýòõýã, óéãàð, ìîíãîë ¿ã õîëèìãîîð îðøñîîð
áàéíà” ãýæýý.(34) Ýíý íü ×èíãèñèéã õààí ñóóñàí îíîîñ óðàãø
õººâºë Èõ Íèðóíû èä ìàíäàí áàéñàí 500-ãààä îíû ¿åä î÷èæ
áàéãàà íü ìîíãîë áè÷ãèéã ñîãäîîñ àâñàí îí öàãèéí äàâõàð
áàòàëãàà áîëæ áàéíà. Ýíý ¿åèéí Ñîãä, Ìîíãîë, Óéãàð íàðûí
õàðèëöàà Óéãàðûí õààíò óëñûí ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýí áàéñàí
áîëòîé. Ýíý òàëààð Àêàäåìè÷ Á.Ðåí÷èí íý㠺㿿ëýëäýý
“Ìîíãîë÷óóä óéãàð áè÷ãèéã ×èíãèñýýñ á¿ð ºìíº Áóäàíöàð
äýýäñèéí ¿åä ìýääýã áàéñàí” ãýæ ä¿ãíýñíèéã äýýð äóðäñàí
áèëýý.(35) Íèðóíû ¿åä àâñàí áè÷ãèéã ìîíãîë íóòàãò îðøèí
áàéñàí òîì àéìãóóä Óéãàðûí õààíò óëñûí ¿å áîëæ èðýõýä óëàì
òºãºëäºðæ¿¿ëýí õýðýãëýæ áàéñàí ó÷èð íýã øèíý óëñ ã¿ðýí
ãàðàõàä ººðèéí áèå äààñàí ¿ñýãòýé áàéõ óëàìæëàëò çàð÷ìûí
¿¿äíýýñ õèéãýýä áèåý äààñàí òóñãààð óëñ áîëñíû íýã èëðýë

47
áîëîõûí ¿¿äíýýñ Ò¿ðýãèéí õààíò óëñûí òºðèéí áè÷èã áàéñàí
ðóíûã õýðýãëýæ áàéãààä ìîíãîë áè÷ãèéã õýðýãëýñýí áàéíà.
Óéãàðûí õààíò óëñûã ìºõºõºä ìîíãîëûí ãîë òîì õàíëèãóóä
áîëîõ Õàìàã ìîíãîë, Õýðýéä, Íàéìàí íàðò õýðýãëýãäñýýð áàéñàí
áºãººä ×èíãèñèéí ¿å áîëæ èðýõýä ýíý áýëýí áîëîâñðîíãóé
áè÷ãèéã àâ÷ õýðýãëýñýí íü äàìæèãã¿é þì.

3. Õÿòàäûí ä¿ðñ ¿ñãýýñ ñýäýâëýæ çîõèîñîí áè÷èã ¿ñýã.

/Ñ¿ìáý, Êèäàí/
Ìîíãîë÷óóäûí äýýä ºâºã õºãæëèéíõºº ÿâöàä ¿ñýã
áè÷èãòýý øèíý÷ëýë õèéñýýð èðñíèéã òîáà íàðûí øèíý áè÷èã
çîõèîñîí áàðèìòààñ õàðæ áîëíî. Òîáàãèéí Äàé õààí /424-452/
425 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí öàãààí áè÷ ºäºð...öçþõóàòàí îðäîíä
çàëàð÷, àíõ øèíý ¿ñýã ìÿíãà ãàðóéã çîõèîñíûã áîëãîîæ ¿çýýä,
çàðëèã áóóëãàñàí íü: “Óðüä Þàíü ýçýí õààíû ¿åä þìñ çîõèîí
á¿òýýõäýý Öàí Öçåä òóøààí, æèã¿¿ðòýí àðààòíû ìºðèéã
äóóðèàëãàí, ¿ñýã çîõèîëãîñîí àìîé. Ò¿¿íýýñ õîéø öàãèéí
óëèðëûã äàãàí ººð÷èëñíººð òóëãóóð áè÷èã /÷æóíü/, çàâñàðûí
áè÷èã /ëè/, òàòàëãàà áè÷èã /öàî/, ä¿ðýìò áè÷èã /êàé/ çîõèîí íèéòýä
á¿ãäèéã õýðýãë¿¿ëæýý...ºä㺺 çîõèîñîí ¿ñãèéã íèéòýä õýðýãëýõýýð
õîëõè, îéðõîä òàðààòóãàé. Õè÷ýýíã¿éëýí æóðàìëàãòóí” ãýæýý.(36)
Òîáàãèéí òýð øèíý áè÷èã ãýã÷èéí ¿ñãèéí òîî ìÿíãà ãàðóé, õÿòàä
áè÷èã çîõèîñîí òóõàé äîìãèéã äóðüäñàí çýðãýýñ ¿çýõýä õÿòàä
áè÷ãèéã ¿íäýñëýí çîõèîñîí íü ìàðãààíã¿é. Èíãýõëýýð ýíý áîë
êèäàíû èõ áè÷èãòýé àäèëàâòàð áàéñàí áîëîëòîé.
Óéãàðûí äàðàà ìîíãîëûí ò¿¿õ ñî¸ëä íýðýý ¿ëäýýñýí òîì
ìîíãîë àéìàã áîë äîðíîò õó-ãèéí ìîíãîë÷óóäòàé íýã ãàðàëòàé X
çóóíû äóíä ¿åýñ XII çóóíû ýõýí ¿å (907-1125) õ¿ðòýë Óìàð ç¿ã õàð
òýðýãòýí-øèáýé íàð, ºðíº ç¿ã Ñè /Êóìîñè/ çýðýã õºðø óëñóóä,

48
ìîíãîë íóòãààñ Êèðãèçèéã øàõàí õººæ, Óéãàð, Õàìíèãàí, Ìîõý,
Íþéæýíü /Æ¿ðæýíü/, Áîõàé óëñ, Õÿòàäûí óìàðò áà äîðíîò
õýñãèéã ýçëýí ºðãºí óóäàì íóòàãò îðøèí òîãòíîæ áàéñàí Êèäàí
ã¿ðýí þì. X çóóíû äóíä ¿å ãýõýä Êèäàí ã¿ðýí íýãýíò á¿ðýëäýí
òîãòîîä óëñàà Ëÿî õýìýýí íýðëýõ áîëæýý. Êèäàí ã¿ðíèé òîãòíîæ
áàéñàí òýð ¿å íü ìîíãîë îðîíä ìÿíãà ãàðóé æèëèéí òóðø îëîí
îâîã àéìãóóä òîâîéí ãàð÷, í¿¿äýë÷èä òºð óëñàà ýýëæëýí áàðèõ
¿éë ÿâö áèåëýëýý îëæ áàéñàí ¿å äóóñàæ, ò¿¿õèéí òàâöíàà óãèéí
ìîíãîë÷óóä, áóñàä ìîíãîë õýëòýí îâîã àéìãóóä Òºâ Àçèéí
ò¿¿õýíä ìýäýãäýõ¿éö ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñîí öàã áèëýý.(37)
Êèäàíû ñî¸ë ºìíºõ ¿åèéí ñî¸ëòîé õàðüöóóëáàë ºíäºð õºãæèëòýé
áàéæýý. Êèäàí íàðûí äóíä áóääûí øàøèí X çóóíààñ íèëýýä
äýëãýð÷, 942 îíä ëàì íàð òàâàí ò¿ì áàéñàí íü 1078 îíä ãóðâàí
áóì 6 ò¿ì áîëæýý. Áººãèéí øàøíààñ áóñàä á¿õ øàøèí ººðèéí
¿çýë, íîìëîëûã äýëãýð¿¿ëýõèéí òóëä áè÷èã ¿ñãèéí àñóóäàëä ìàø
íÿõóóð÷ õàíäàæ ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîã÷ õèéãýýä ò¿ãýýí
äýëãýð¿¿ëýã÷ áîëæ áàéñàí áèëýý. Êèäàí íàð óëñàà áàéãóóëàõààñ
ºìíº ººðèéí áè÷èã ¿ñýãòýé áàéâ. Ëÿî ã¿ðíèéã áàéãóóëñíû äàðàà
Êèäàíû ýðäýìòýä õî¸ð òºðëèéí áè÷èã çîõèîñîí áºãººä
òýäãýýðèéí íýãèéã /920 îíä/ Àìáàãÿíû à÷ Þëåé Ëóãóáó,
Òóéëþéáó õî¸ð íàíãèàä ä¿ðñ áè÷ãýýñ ¿ëãýð àâ÷ õýäýí ìÿíãàí
¿ñýãò “Èõ áè÷èã” ãýäãèéã çîõèîæýý. Ýíý áè÷èã íü Àëòàí óëñ äàÿàð
èõýä äýëãýðñýí áºãººä ò¿¿íèé äóðñãàëóóä Êèäàíû õààäûí áóëø,
×èí òîëãîéí áàëãàñ, Õýíòèéí ñàëáàð óóëñ îð÷ìîîñ îëäñîí áèëýý.
Õàðèí 925 îíä Àìáàãàíû õ¿¿ Åëåé Äýëàãèéí 400-ààä òýìäýãò
á¿õèé áàãà áè÷ãèéã óéãàðæèí áè÷èãò òóëãóóðëàí çîõèîñîí ãýæ
çàðèì ñóäëàà÷èä, ìàíàé ò¿¿õ÷èä ¿çñýýð èðñýí áèëýý.(38) Ýíý
òàëààð ñ¿¿ëèéí ¿åä çàðèì ñóäëàà÷èä ººð ñàíàëòàé áàéãàà
áºãººä ¿ñýã ç¿é ñóäëàà÷, íýðò ýðäýìòýí, äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí

49
ñ¿¿ëèéí ñóäàëãààíû íîìäîî “Îäîîãîîð áèäíèé ìýäýæ áóé õÿòàí
“Èõ áè÷èã”, ”Áàãà áè÷èã”-èéí äóðñãàëóóäûã àâ÷ ¿çýõýä óéãóð
¿ñãèéí õýëáýðò ø¿òýæ çîõèîñîí ãýìýýð áàðèìò, òóõàéëáàë ¿ñãèéí
õýëáýð, áàéäàë, òýäãýýðèéã õîëáîí áè÷èõ ¸ñîí õèéãýýä õÿòàí
áè÷ãèéí òàëààð ºíººã õ¿ðòýë ãàðñàí ñóäàëãààíû ä¿íä ñýðãýýí
òýíõð¿¿ëñýí äóóäëàãà çýðýãò íýãýýõýí áýýð ÷ õàðàãääàãã¿é áèëýý”
õýìýýãýýä “Áàãà áè÷èã” áîë “Èõ áè÷èã”-ýý áîëîâñðîíãóé áîëãîí
çîõèîñîí àâèà ¿åèéí áè÷èã ìºí õýìýýí ä¿ãíýñýí íü öààøèä
íàðèéâ÷ëàí ñóäëóóøòàé ¿íýíä îéð, áîäîæ ¿ç¿¿øòýé ñîíèí ñàíàë
áàéíà.(39) Áè÷ãèéí èõ ñî¸ëò êèäàí íàðûí õóâüä ìîäîí áàðààð
õýâëýõ, õàðü õýëýýñ îð÷óóëàõ, áóñàäòàé ñî¸ëûí òàëààð õàðèëöàõ
çýðýã ºðãºí õýëõýý õîëáîîòîé áàéñàí áàéíà. Æèøýýëáýë:
Ñîëîíãîñîîñ êèäàí õýë ñóð÷ ñóäëàõààð õ¿ì¿¿ñ èðæ áàéñàí
áàéíà. Êèäàí áè÷ãèéí òóí öººí äóðñãàë ºíºº õ¿ð÷ èðñýí áºãººä
íèéò 20 ãàðóé äóðñãàë áàéíà õýìýýí á¿ðòãýñýí õýäèé ÷ á¿ðýí
òàéëæ óíøààã¿é áàéíà. Êèäàí ¿ñýã áè÷ãèéí óëàìæëàë 1125 îíîîñ
áóþó Àëòàí óëñ, Ñ¿í óëñòàé õàâñàð÷ êèäàíû òºðèéã óíàãààñíààñ
õîéø ÷ òàñðàëã¿é óëàìæèëæýý. Òóõàéëáàë ç¿ð÷èä¿¿ä êèäàíû èõ
áàãà áè÷èãò äóëäóéäàæ ººðñäèéí èõ áàãà áè÷ãèéã çîõèîñîí
áàéíà. Èõ Ëÿî óëñ óíàæ õàëàãäñàí ÷ ò¿¿íèé çàðèì õýñýã áàðóóí
òèéø í¿¿äýëëýæ, Õàð Êèäàí óëñûã Äóíäàä Àçèä áàéãóóëæýý. Ýíý
óëñ XIII çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë îðøèí òîãòíîõäîî êèäàí ¿ñýã
áè÷ãèéí óëàìæëàëûã õàäãàëæ áàéñàí íü ãàðöààã¿é. ̺í òàíãàä
áè÷ãèéã (1047) êèäàí ¿ñãýýñ ¿ëãýð àâ÷ çîõèîæýý. ªíºº ¿åä
îëäîîä áàéãàà êèäàí ¿ñýã áè÷ãèéí äóðñãàë X-XII çóóíû ¿åä
õàìààð÷ áàéíà. Êèäàí íàð ìîíãîë õýëòýí áîëîõûã íàíãèàä
ñóðâàëæèä òýìäýãëýýñòýé õîöîðñîí êèäàí õýëíèé õýðýãëýãäýõ¿¿í
õàðóóëæ áàéíà. Êèäàí íàð ºíººãèéí äàãóóð íàðûí ºâºã äýýäýñ
áîëíî.(40) Êèäàí íà𠺺ðèéí òºðºëõ õýëýýð áè÷ñýí óòãà

50
Õýíòèéí àéìãèéí Ñàëáàðûí
Õàíàí õàäíû êèäàí áè÷ýýñ

51
çîõèîëòîé áàéñàí áºãººä Àìáàãÿíû à÷ Ëóíñÿíü “Öýöýãëýã
õ¿ðýýëýí” õýìýýõ óòãà çîõèîëûí öîìîðëèã áè÷ãèéã çîõèîí
ãàðãàæýý. Ýçýí õààí Øåíüçóí (983-1030) 500 ãàðóé ø¿ëýã áè÷èæ,
ìºí õÿòàäûí íýðò ÿðóó íàéðàã÷ Áî Öçþéí “¨ãò õîøèí öîìîðëèã”
ãýäãèéã êèäàí õýëíýý îð÷óóëæ áàéâ. Êèäàíû ýðäýìòýä ò¿¿õèéí
¿íýò îëîí çîõèîë áè÷èæ áàéñàí áºãººä ìàë àæ àõóé, ãàð
¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîé ìýäëýãýýñ ãàäíà ìàë ýìíýëýã, ãàçàð
ç¿é, àíàãààõ óõààí, îäîí îðîí, àãðîíîì çýðýã ñàëáàð êèäàí
íàðûí äóíä õºãæèæ áàéñíààñ ãàäíà óðàí çóðàã, áàðèìàë, ìîäîí
ñèéëáýð, õºãæìèéí áîëîâñðîë íèëýýä õºãææýý. Áóääèçì Ëÿî
ã¿ðýíä õàìãèéí èõ íºëººòýé íü áàéæýý.(41) Êèäàíä IX çóóíààñ
ýõëýí õýë ñóäëàë, ò¿¿õ, ã¿í óõààí, õóóëü èõ õºãæèæ, óëìààð áèåý
äààñàí øèíæëýë ñóäëàëûí ãàçàðòàé áîëæ ýðäýìòýí ìýðãýä íü èõ
òàâàí óõààíààð ñîðèëò øàëãàëò ºãäºã áàéñàí òóõàé ò¿¿õýí ìýäýý
áèé. Òýð ¿åèéí Êèäàíû ñýõýýòí¿¿ä ñàìãàðä, õÿòàä, ñîëîíãîñ
õýëèéã ìýääýã áàéæýý.

52
 Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò ýøëýñýí
ýõ ñóðâàëæ áîëîí íîì çîõèîë

1. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,

1991, õ.153
2. Ìîíãîë –Òàòàðóóä Àçè Åâðîïò. ÓÁ., 1984, õ. 63
3. Àðäûí ýðõ, 1996-8-2, Nî 153/1371
4. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí.
ÓÁ.,1991, õ.119
5. Ý.À.Íîâîãîðîäîâà. Ìèð ïåòðîãëèôîâ Ìîíãîëèè. 1984, õ. 3
6. À.Äàìäèíñ¿ðýí. Õ¿íí¿ ã¿ðýí 6-8 ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õòýé.
/Äýýæèñ/, 1997, 1 ñàð Nî.01
7. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. õ.114
8. ̺í òýíä õ.116
9. Ã.Ñ¿õáààòàð. Õ¿íí¿ íàðûí àæ àõóé, íèéãìèéí áàéãóóëàë,
ñî¸ë, óãñàà, ãàðâàë. ÓÁ.,1980. õ.112-113
10. ̺í òýíä õ.114-115
11. Æ.Áàÿíñàí, Ã.Îäîíòºð. Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìú¸îíû
ç¿éë÷èëñýí òîëü. ÓÁ.,1995. õ. 80-82
12. F.Altheim. Geschichte der Hunnen. Erster Band. Berlin, 1969,
s.283-284
13. Ë.̺íõ-Ýðäýíý, Åâðîïûí Õ¿íí¿ áà Àòèëà, ÓÁ., 2000, õ.15
14. F.Altheim. Geschichte der Hunnen. Erster Band. Berlin 1969,
s.286-288
15. Àðõåîëîãèéí ñóäëàë. ðåä. Í.Ñýð-Îäæàâ, XIII:I,1987, x.180
16. Ã.Ñ¿õáààòàð. Õ¿íí¿ íàðûí àæ àõóé, íèéãìèéí áàéãóóëàë,
ñî¸ë, óãñàà, ãàðâàë. ÓÁ., 1988, x.188

53
17. Ìàé ̺ðºí. Õ¿íí¿ãèéí áè÷èã ¿ñãèéí òóãòàì øèíæèëãýý.
ªâºðìîíãîëûí èõ ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã.
1996, Nî.6
18. Ä.Íàâààí, Á.Ñóìúÿàáààòàð. ªâºã ìîíãîë õýë, áè÷ãèéí ÷óõàã
äóðñãàë. ÓÁ., 1987, õ.84-99
19. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ñÿíüáè. ÓÁ., 1971, õ.3
20. ̺í òýíä õ.106
21. ̺í òýíä õ.116
22. Æ.Áàÿíñàí, Ø.Îäîíòºð. Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìú¸îíû
ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü. ÓÁ., 1995, õ.74
23. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. I, ÓÁ., 1992, x34
24. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ.ÓÁ.,1984, õ.124-126
25. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. ÓÁ.,1992, õ. 59
26. Ë.Áîëä. ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äàõü õàäíû áè÷ýýñ. ÓÁ., 1990, õ. 5
27. ̺í òýíä õ. 7-8
28. Ë.Áîëä. ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äàõü õàäíû áè÷ýýñ. ÓÁ., 1990, õ. 73
29. Ö.Áàòòóëãà. Ìîíãîë íóòàã äàõü ðóíè áè÷ãèéí äóðñãàëûí
çàðèì ñóäàëãàà. ÓÁ., 1999. Ò¿¿õèéí óõààíû äýä äîêòîðûí
çýðýã ãîðèëñîí çîõèîë.
30. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1984, õ.123.
31. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. ÓÁ.,1992, õ. 52-
53
32. ̺í òýíä õ. 54-55
33. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí äàõü ýðòíèé óëàìæëàë.
Mongolai, Vol 1 (22), 1990 õ.110

34. (
 
   Rtam din Hor-chos’ byun)

54
35. Yongsiyebu Rincen. Les inscription inconnues sur pierre et les
plaques d’or ornamentees du harnais de Toyoucouc. “Central
Asiatic Journal” vol 4, No 4, p 20
36. Âýéøó. 4-ð á¿ëýã
37. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1984, õ.136
38. Æ.Áàÿíñàí, Ø.Îäîíòºð. Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìü¸îíû
ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü, ÓÁ., 1995, õ. 97-98
39. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí ¿ñýã áè÷ãèéí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
2001, õ. 59
40. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1984, õ. 37
41. Ä.Òºìºðòîãîî. Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õýí õýëç¿é. ÓÁ., 1992, õ. 34

55
 Õî¸ðäóãààð á¿ëýã: Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé
¿åèéí ñî¸ë, áè÷èã ¿ñýã (1206-1368)

1. Ìîíãîë áè÷èã

Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí àíõíû õ¿÷èðõýã èõ ã¿ðýí Õ¿íí¿
óëñ áàéãóóëàãäàõ ¿åýñ ýõëýí ìîíãîë, ç¿¿í ò¿ðýã óãñààíû
àéìãóóäûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí íèéòëýã óëàìæëàë
òîãòñîí þì. Òýð íü XIII-XIV çóóíû Ìîíãîëûí ôåîäàëûí íýãäñýí
òºð óëñ, ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäàæ, óäòàë îðøèí òîãòíîõîä íýí
õ¿÷òýé èëðýí õýðýãæñýí ¿çýãäýíý. Ìîíãîë îðîí, ìîíãîë ¿íäýñòýí
ò¿¿õèéí òàâöàí äýýð òîäðîí ãàð÷, Ìîíãîëûí ñî¸ë, áè÷èã ¿ñýã,
ãàäààä õàðèëöàà ºðãºæèí õºãæèõ ¿éë õýðýãò XIII çóóíû ýõýýð
Ìîíãîë ¿íäýñíèé íýãäñýí òóëãàð òºð áîëîõ Èõ Ìîíãîë óëñ
áàéãóóëàãäàæ, Àçè, Åâðîïûã äàìíàñàí ýçýíò ã¿ðýí áîëîí õºãæñºí
ÿâäàë èõýýõýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Èõ Ìîíãîë óëñûã
áàéãóóëàõàä XII çóóíû ýõýýð ¿¿ññýí, Îíîí, Õýðëýí, Òóóë ãóðâàí
ãîëûí Õàìàã Ìîíãîëûí õàíëèã, ò¿¿íèé íýãäìýë áàéäëûã ñýðãýýí
áýõæ¿¿ëñýí Òýì¿æèí ×èíãèñ õààíû ¿éë àæèëëàãàà èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí áàéíà.(1) ×èíãèñ õààí áóòàðñàí ìîíãîë
àéìãóóäûã õóðààí íýãòãýæ, íýã õààíòàé, íýã òºðòýé, íýã õóóëüòàé,
íýãäìýë ¿ñýã áè÷èãòýé, íýãäìýë õ¿÷èðõýã àðìèòàé áîëãîí ìîíãîë
ò¿ìíèé íýðèéã åðòºíöèéí ÷èõíýý äóóðñãàñàí íü ò¿¿íèé òýðã¿¿í
çýðãèéí ãàâüÿà ìºí áèëýý.(2) Ãóðâàí ãîëûí ìîíãîë÷óóä áîë íèéò
ìîíãîë ¿íäýñòíèé ãîë õýñýã áóþó ìîíãîë ãåíèéí ãîë öºì íü
áàéñàí áèëýý. Íýãäñýí ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë áîë
ìîíãîë óãñààòàí á¿ðýëäýõèéí çýðýãöýýãýýð ìîíãîë õýë, ìîíãîë
òºðèéí áè÷èã ¿ñãèéí õºãæëèéí øèíý ¿å ýõýëæ íèéòýä äýëãýðñýí
íýãýí áè÷ãèéí õýë áèé áîëîõûí ãîë ¿íäýñ áèé áîëæýý. Ìîíãîëûí
ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäàõààñ îëîí çóóíû òýðòýý ìîíãîë íóòàãò
56
óëñ ã¿ðíýý áàéãóóëæ áàéñàí ìîíãîë àéìãóóä áè÷èã ¿ñýãòýé
áàéñàí áºãººä ×èíãèñ õààí áîëîí ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷ èõ õààä
ýíý íàíäèí ºâèéã ºâëºí àâ÷ öààøèä óëàì õºãæ¿¿ëýí
äýëãýð¿¿ëñýí áàéíà. Ìîíãîëûí íýãäñýí ã¿ðýí á¿ðýëäýí áóé áîëæ
óëìààð ò¿¿íä íýãäýí îðñîí îëîí îâîã àéìãóóä óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ë øàøíûõàà òàëààð ýðõáèø îéðòîæ èðýõèéí ñàöóó
íèéòèéã õàìàðñàí íýãýí íýãäìýë áè÷ãèéí õýë çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áîëæýý. Øèíý òóòàì ãàð÷ èðñýí ýíýõ¿¿
øààðäëàãûã õàíãàõûí òóëä óðüä öººí çàðèì àéìãèéíõíû äóíä
õýðýãëýãäýæ áàéñàí óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã íèéò ìîíãîë
àÿëãóóíóóäûí äóíäûí áàéäëûã àäèë òýãø òóñãàñàí èë¿¿
áîëîâñðîíã¿é áè÷ãèéí õýë áîëãîæ, ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí õºãæèëä
òóéëûí òîì øèíýòãýë õèéñýí þì. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë áîë ìîíãîë
óãñààòàí, ¿íäýñòíèé îëîí çóóí æèëèéí òóðø áèé áîëãîæ,
ãàðàìãàé çîõèîë÷, ã¿í óõààíòàí, ýðäýìòýí ìýðãýä, ñî¸í
ãèéã¿¿ëýã÷ çýðýã áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñèéí áàÿæóóëàí ñàéæðóóëñàí
¿íäýñíèé õýëíèé äýýä õýëáýð áîëñîí áºãººä òóñ îðíû ýðäýì,
ñî¸ë, óòãà çîõèîë, óðëàãûí õºãæëèéí ÷óõàë õýðýãë¿¿ð áîëñîí
áèëýý. Íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëààä, ×èíãèñ, õààí øèðýýíä
ñóóõäàà ìîíãîë áè÷ãèéã òºðèéí áè÷èã áîëãîîä, òºðèéí òàìãàà
ìîíãîë áè÷ãýýð ¿éëäýæ, òàìãàíûõàà ¿ãýíä ìîíãîë áè÷ãèéí
öàãààí òîëãîéí á¿õ ¿ñãèéã áàãòààæ ºã÷ýý. Ýä¿ãýý îëîí íîì
çîõèîëä ÿþã õààíû òàìãûí áè÷èã ãýæ äóðäàí áè÷èæ áàéãàà òýð
ç¿éë ×èíãèñ õààíû òàìãûí áè÷èã ìºí áºãººä “×èíãèñ õààíûã íàñ
áàðñíààñ õîéø ÿþãèéã õààí ñóóõ õ¿ðòýëõ 18 æèëèéí õóãàöààíä
Ìîíãîëûí ýçýíò óëñûí òàìãà ¿ðýãäýýã¿é” ãýæ ªâºð Ìîíãîëûí
ýðäýìòýí Ñàéøààëò “×èíãèñ õààíû òîâ÷îî” íîìäîî áè÷æýý.(3)
¯íýõýýð ýíý õóãàöààíä ìîíãîë÷óóä äàí ãàäàãø õàíäàæ áàéñàí
òóë òºðèéí òàìãà ¿ðýãäýõ ó÷èðã¿é ãýõ ¿íäýñòýé òóë ÿþã õààíû

57
áàðüæ áàéñàí òàìãà áîë ò¿¿íèé ºâºã ýöýã ×èíãèñ õààíû òàìãà
ìºí ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé.(4) Ìîíãîë÷óóäûí ýðò äýýðýýñ
óëàìæëàëòàé òºðèéí ýðõ ñ¿ð õ¿÷íèéã èëòãýäýã òºð ¸ñíû íýí
ýðõýì ç¿éë áîë òºðèéí òàìãà ó÷èð àíõíû ¿éëäñýí ç¿éë¿¿äèéí íýã
íü ýíý áºãººä ìîíãîë áè÷ãèéí öàãààí òîëãîéí 19 ¿ñãèéã òàìãûí
¿ãýíä áàãòààæ ÷àäñàí íü ÿàâ÷ ñàÿ áè÷èã ¿ñýã àâñàí óëñ ã¿ðíèé
õèéõ àæèë áèø þì. Òàìãûí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿ã áîëîõ feyodogek
“àþóòóãàé” õýìýýõ ¿ã íü ºìíº áàéãàà bisirdokek “áèøèðò¿ãýé”
õýìýýõ ¿ãýý óòãûí õóâüä äàâòñàí õèéãýýä ýçýíò ã¿ðíèé ñ¿ð
õ¿÷íèéã èëòãýõèéã çîðüæýý õýìýýí ¿çìýýð áîëîâ÷ ýíý íü ¿ãèéí
ýõíèé Fe “à” ¿ñãèéã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä îðóóëæ ºãñºí íü ýíý áîëîé.

58
¯ãèéí äóíä îðñîí “à,ý” õî¸ðûã äàâõàð ¿ç¿¿ëýýä, ýõýíä îðîõ à-ã
¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é òóë ýíý ¿ãèéã çîðèóä îðóóëæ ºãñºí íü èëò áàéõ
ìýò. Èíãýæ öàãààí òîëãîéí á¿õ ¿ñãýý òàìãàíäàà áàãòààñàí óëñ
ã¿ðýí òýð öàãò îãò áàéñàíã¿é íü ìîíãîë òàìãà áîëîí áè÷èã ¿ñãèéí
îëîí çóóíû íÿãò õîëáîîã õàðóóëàí áàéíà. Òàìãûí ãîë àãóóëãà íü
ò¿¿í äýýð ÿìàð íýãýí áè÷ãýýð ã¿í óòãà ñàíààã èëýðõèéëäýãò
îðøèíî. Òèéì ÷ ó÷ðààñ “̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð Èõ Ìîíãîë
Óëñûí äàëàé õààíû çàðëèã” õýìýýí ýõýëäýã íü òýíãýð ø¿òýýíò èõ
õààíû ñ¿ð õ¿÷íèéã õîëõè îéðûí îëîí ò¿ìýíä ¿ç¿¿ëæ òºðèéí
õàìãèéí äýýä õóóëü ¸ñíû áàòàëãàà áîëãîæ áàéñàí õýðýã þì.
Ò¿¿õ÷ ×.Äàëàéí ñàíàëààð Ìîíãîë óëñûí Èõ õàñáóó òàìãûã
ªãýäýé õààíû ¿åä á¿òýýæ Èõ Õóðàëäàéãààð áàòëóóëñàí ãýæ ¿çñýí
íü áàñ ÷ áîäîæ ¿çýõ, ñóäàëæ ¿çýõ ¸ñòîé ç¿éë þì. Ãýâ÷ ýðòíèé
ìîíãîëûí í¿¿äýë÷ óëñóóä õèéãýýä îâîã àéìãóóä ººð ººðñäèéí
îâãèéí òàìãàòàé áàéñàí õèéãýýä ãýðãý áóþó ïàéç õýðýãëýæ
áàéñàí óëàìæëàë, ×èíãèñèéí ¿åèéí õàíëèã óëñóóä òàìãà
õýðýãëýæ áàéñàí çýðýã íü Èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëààä ×èíãèñ
òºðèéí òàìãèéã áèé áîëãîñîí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñ á¿ðýí áàéãàà áîëîé.
×èíãèñ õààí 1205 îíä Íàéìàíû Òàÿí õààíû áè÷ãèéí ñàéä
Òàòàòóíãààã òºðèéí òàìãûí õàìò îëçëîí àâààä áè÷èãòýé òàìãûí
ó÷ðûã àñóóæ ìýäýí, òèéìýðõ¿¿ ìàÿãèéí òàìãûã òºðèéí õýðýãò
õýðýãëýõ áîëæ, ìºí óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã ººðèéí ¿ð õ¿¿õýä
óãñàà òºðëèéí íî¸äîä çààæ ñóðãàõûã Òàòàòóíãààä òóøààñàí(5)
õýìýýí Þàíü óëñûí ñóäàðò áàéäàã öóõàñ äîìîã ìýäýýã ãàäààäûí
çàðèì ýðäýìòýí ¿íäýñ áîëãîæ, Ìîíãîë÷óóä XIII çóóíû ¿åýñ óéãàð
áè÷èã àâ÷ õýðýãëýñýí õýìýýí ¿çýæ èðñýí áºãººä ýíý ñàíàë èõýä
äýëãýð÷ ëàâøðàí ¿íýìëýõ¿é ¿íýí ìýò áîëñîí íü èõýýõýí ó÷èð
äóòàãäàëòàé áºãººä ìîíãîëûí çàðèì àéìàã íýãýíò àâ÷ õýðýãëýýä
óäñàí ìîíãîë áè÷èã ×èíãèñèéí ¿åä íèéò Ìîíãîë äàÿàð òàðõàí

59
äýëãýð÷, íýãäñýí Ìîíãîë óëñûí àëáàí áè÷èã áîëñîí ãýæ
¿ç¿¿øòýé(6) ãýñýí Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷, íàíãèàäà÷ ýðäýìòýí
×.Äàëàéí ñàíàë èë¿¿ ¿íýìøèëòýé áàéíà. “Þàí óëñûí ñóäàð”-ûí
124 ä¿ãýýð áîòèä áàéãàà òýð äîìîãò “×èíãèñ ºðíºø äàéëæ,
Íàéìàí óëñ ýâäýðõ¿éä Òàòàòóíãà òàìãûã ºâºðëºí äàéæààä
áàðèãäàâ. ×èíãèñ õààí óõàâ÷ëàí àñóóðóóí: -Äàÿíû èðãýä, íóòàã
öºì ìèíèé áîëñîí áºãººòºë ÷è áýýð òàìãà ºâºðëºí õààø ý÷ì¿é
õýìýýõýä òýðáýýð: “Ò¿øìýëèéí òóøààë áîëîé. ¯õòýë ñàõèæ óãèéí
ýçýíä ºãñ¿ õýìýýì¿é. ßìàð àéìøèãã¿é ººðèéã ñýòãýõ àæ”
õýìýýæ¿õ¿é. Õààí çàðëèã áîëæ, “Øóäàðãà ýëáýðýëò õ¿í àæãóó”
õýìýýãýýä òàìãûã þóíä õýðýãëýõèéã àñóóâààñ, “Àìó öàëèíã
îðóóëàõ, ãàðãàõ ýðäýìòíèéã ºðãºìæëºõ àëèâàà ¿éëä õýðýãëýæ
èòãýìæ áîëãîìóé” õýìýýñýíä õààí òààëæ øàäàð áîëãîæóõóé.
Ò¿¿íýýñ õîéø çàñàã çàðëèã òýðã¿¿òýíä òàìãà õýðýãëýí ¿¿ñãýæ ìºí
ò¿¿ãýýð çàõèðóóëàâ. Õààí “×è òóñ óëñûí áè÷ãèéã íýâòýðõèé
ìýäì¿é” ãýõýä Òàòàòóíãàà ñóðñíàà º÷ñºí íü çàðëèãò íèéëýëöñýí
òóë äàðóé õºâã¿¿ä, ä¿¿ íàðò óéãàð ¿ñãýýð óëñûí õýëèéã
òýìäýãëýõèéã ñóðãàãòóí õýìýýí çàõèâ” ãýñýí áàéäàã.
Òàòàòóíãààãèéí ºâºðëºæ ÿâñàí òàìãûã ¿çýýä îãò ãàéõàëã¿é òàìãà
õýìýýí õýëæ áàéãàà íü òýð òàìãûã àëü ýðòíýýñ ìýääýã áàéñàí íü
èëýðõèé þì. ×èíãèñ õààí Íàéìàíûã 1204 îíä ýçýëæ àâñàí íü
¿íýí. Õàðèí ýíý ¿åä ìîíãîë÷óóä àíõ áè÷èã ¿ñýãòýé áîëñîí õýðýã
îãò áóñ áºãººä àëäàðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Á.ß.Âëàäèìåðöîâûí
áè÷ñýí÷ëýí ×èíãèñ õààí ººðèéí ýçýíò óëñûí õýðýãöýýíä èõýýõýí
áîëîâñîðñîí áýëýí óòãà çîõèîëûí õýëèéã àâ÷ õýðýãëýñýí àæýý.
ªºðººð õýëáýë ìîíãîëûí çàðèì àéìàãò õýðýãëýæ áàéñàí áè÷ãèéã
×èíãèñ õààí ýçýíò óëñûíõàà õ¿ðýýíä õýðýãëýæýý. Ǻâëºëòèéí
íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ã.Ä.Ñàíæååâ ýíý òóõàé “ßìàð ÷ ãýñýí
1204 îíä ×èíãèñ õààí Íàéìàíûã áóò öîõèæ, Íàéìàíû Äàÿí

60
õààíû òàìãûã áàðüæ áàéñàí íýãýí óéãàðûã îëçîëæ, ò¿¿íèé
òóñëàìæààð òºðèéíõºº áè÷èã õýðýãò óéãàð ¿ñýã äýýð ¿íäýñëýñýí
ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéã õýðýãëýñýí áîëîëòîé ãýñýí íýãýí äîìîã
áàéäàã. Ãýâ÷ õýðãèéí ãîë íü ×èíãèñ õààí òºðèéíõºº áè÷èã õýðãèéã
Ñîãäîîð äàìæèæ, Àðàìýéãýýñ èðñýí øèíý ¿ñãýýð ÿâóóëàõ òóõàé
òóøààë ãàðãàñàíä áóñ, õàðèí ×èíãèñ õààíû ¿åä ìîíãîë÷óóä
íýãýíò ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð áýëõýí áîëîîä áàéñàí óòãà
çîõèîëûí õýëèéã õýðýãëýæ ýõýëñýíä îðøèíî” ãýýä öààø íü
“ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íü á¿ð XIII çóóíû ¿åä ñàéòàð õýâøèí òîãòñîí
ä¿ðýìç¿é, õýë íàéðóóëãà á¿õ¿é áîëîâñðîíã¿é áè÷ãèéí õýë
áàéñíààñ ¿çâýë òýð íü ìîíãîë ã¿ðýí á¿ðýëäýí òîãòîõîîñ ÷ á¿ð
ºìíº ¿¿ñýí á¿ðýëäñýí áîëîëòîé” ãýæýý.(7) Äýýðõ äîìîã íü çºâõºí
áè÷èã çààæ ñóðãàõ òóõàé ìýäýý òºäèé áºãººä ýíý òóõàé Ðàøèä-
àä-äèíû çîõèîë, Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî çýðýã òýð ¿åèéí ãîë
ñóðâàëæèä áàéõã¿é áºãººä õàðèí Ìýðãýí ãýãýýíèé 1765 îíä
çîõèîñîí “Àëòàí òîâ÷”-ä “Õàñàð Òàòàòóíãààã áàãø áàðèí, áè÷èã,
õóóëü, öýðãèéí áîäëîãî òýðã¿¿òýí îëîí ç¿éë áè÷èã, óòãà çààëãàæ
óäàëã¿é ñóðàâ”(8) ãýñýí áàéäàã. Ï.Ïåëëèî “Òàòàòóíãàà ×èíãèñèéí
õ¿¿õä¿¿äýä áè÷èã ñóðãàñàí”(9) ãýæýý. Ä.Êàðà “Òàòàòóíãàà
ìîíãîë÷óóäàä óéãàð áè÷èã çààñàí. Ãýâ÷ òýð ìîíãîë áè÷ãèéã
çîõèîã÷ áàéñàí ãýäýã òóõàé òîäîðõîé íîòîëãîî ýíý äîìîãò
áàéõã¿é. Òýð ìîíãîë÷óóäòàé ÿìàð õýëýýð õàðèëöàæ áàéñàí íü
òîäîðõîéã¿é, òýð÷ëýí óðüä íü ò¿¿íèé àëáà õààæ áàéñàí
íàéìàíóóä ìîíãîë õýëòýí ¿¿, ò¿ðýã õýëòýí ¿¿ ýñâýë òýä õî¸ð
õýëýýð ÿðüäàã áàéñàí óó ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é áàéíà”(10) ãýæýý.
Èíãýõëýýð ýíý íü áè÷èã çîõèîñîí, áè÷èã çýýëäýæ àâñàí òóõàé
ìýäýý áóñ, çºâõºí áè÷èã çààñàí òóõàé ìýäýý áàéíà. ×èíãèñ
õààíààñ ºìíº áàéñàí Õàìàã Ìîíãîëûí õààä áîëîõ Õàáóë,
Àìáàãàé áîëîí ò¿¿íèé ýöýã Åñ¿ãýé áààòàðûí ¿åä ÷ òýð ¿åèéí

61
õ¿÷èðõýã õàíëèãóóäààñ ãàäíà Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñ ìýòèéí
äîðíûí óëñ îðîíòîé õàðèëöàæ áàéñàí íü òºðèéí õýðýã áîëîí
óãñàà ãàðëûí ò¿¿õèéã áè÷èæ òýìäýãëýæ áàéñàí áàéõ ãýõ
òààìàãëàë “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-ã óíøèõàä ººðèéí ýðõã¿é
òºðäºã áîëîé. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíû 203-ð ç¿éëä áè÷èã,
äýâòýð, öààñ ìýòèéí áè÷èã ñî¸ëûí õýâøñýí ¿ãñ áàéíà. Ýíý áîë
ìîíãîë÷óóä íýí ýðòíèé ¿åèéí áè÷ãèéí ñî¸ëûí óëàìæëàëòàéí
ãýð÷. Ðàøèä-Àä-Äèí Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî çîõèîãäîõîîñ ºìíº
Àëòàí äýâòýð õýìýýõ íóóö ò¿¿õ áàéñàí áºãººä ¿¿íèé ¿ðýýð íóóö
òîâ÷îîíä õààäûí óã ãàðëûã èéì òîäîðõîé ãàðãàñàí áîëîé
õýìýýñýí íü áóé. ̺í òýðýýð “Ìîíãîë÷óóä “¿íýí ò¿¿õèéã” ¿å
óëèðóóëàí ìîíãîë õýëýýð ìîíãîë áè÷ãýýð òýìäýãëýæ áè÷ñýí
áàéäàã áîëîâ÷, öóãëóóëæ öýãöëýýã¿é, òóñ òóñàä íü õýñýã õýñãýýð
ñàíä õàäãàëæ áàéñàí” ãýæ áàñ òýìäýãëýñýíýýñ ¿çâýë íèëýýä
áîëîâñîðñîí ìîíãîë áè÷ãýýð ò¿¿õ ñóäðàà õºòºëæ òýìäýãëýæ
áàéæýý. Òèéìýýñ ×èíãèñýýñ á¿ð ºìíº ò¿¿íèé ºâºã äýýäýñ
óäìûíõàà ò¿¿õèéã áè÷èæ òýìäýãëýñýí áàéñàí ãýæ çàðèì
ýðäýìòýä òààìàã ãàðãàäàã. Èéì áîëîõîîð ¿å äàìæèí
óëàìæèëñàí áè÷ãèéí ìýðãýä áàéñàí áàéæ òààðàõ ¸ñòîé. 1210 îí
ãýõýä Èõ Ìîíãîë óëñàä ìîíãîë áè÷ãèéí ñóðãóóëü õýä õýä
áàéãóóëàãäàæ ìîíãîë äýýäñèéí õ¿¿õä¿¿ä ñóðàëöàæ, ìîíãîë
áè÷ãèéí áàãø íü Òàòàòóíãà, Øèõèõóòóã íàðûí õýä õýäýí áè÷ãèéí
ºíäºð áîëîâñðîëò ìîíãîë õ¿í áàéæýý. Åð íü ×èíãèñ Ìîíãîëûí
òºðèéí àæèë õýðãèéã ýõýí ¿åäýý äàí ººðèéí ìîíãîë òºðèéí
ç¿òãýëòíèé õ¿÷èíä äóëäóéäàí ÿâóóëæ áàéñàí áºãººä õîæèì
Åëþé ×ó-öàé ãýõ ìýòèéí öººí òîîíû ãàäààäûí áè÷ãèéí õ¿í,
ýðäýìòýí íàðûã àøèãëàæ áàéñàí áºãººä òýä ×èíãèñèéí ¿åä
òºäèé ë îëîí áàéãààã¿é áºãººä íºëºº íü ÷ ÿëèìã¿é áàéæýý.
Òýãýõëýýð òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîí áè÷ãèéí ìýðãýäèéã ¿å

62
óëàìæëàí áýëääýã áàéñàí áàéõ ¸ñòîé. Òàòàòóíãààã áàðüæ
àâñíààñ õîéø õýäõýí ñàðûí äàðàà Øèõèõóòóãèéã òºðèéí
çàðãà÷ààð òîìèëæ àëèâàà õýðãèéã õºõ äýâòýðò áè÷èæ áàéõûã
äààëãàñàí íü ÿàâ÷ õýäõýí ñàð áè÷èã ¿ñýã ñóðñàí õ¿íèé õèéõ àæèë
áèø áîëîé. Íàéìàí àéìãèéã óéãàð ò¿ðýã ãàðàëòàé, ò¿ðýã õýëýýð
ÿðüæ áàéñàí ìîíãîë àéìàã, òýäíèé õýðýãëýæ áàéñàí áè÷ãèéã
óéãàð áè÷èã ãýõ ìýòýýð ñóäàëñàí çàðèì ýðäýìòýäèéí ñóäàëãààã
õàðààõàí çºâøººð÷ áîëîìã¿é ñàíàãäàíà.(11) Íàéìàí áîë îéðàä
ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí íýã õýñýã áàéñàí. Ìîíãîëûí íóóö
òîâ÷îîíä ×èíãèñ, Òàÿí õàí ÿðèëöàõäàà áîëîí Òàòàòóíãààã áàðüæ
àâààä ÿìàð íýã õýëìýð÷ õýðýãëýýã¿é. Íàéìàíûã ìîíãîë àéìàã
áàéñàí òóõàé Ðàøèä-àä-äèí “Õýðýéä, Íàéìàí, Îííèãóóäûã
ìîíãîë àéìãóóäààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òºð óëñòàé áàéñàí”(12)
ãýæýý. Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí ñóðâàëæèä óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã
óéãàð áè÷èã, óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èãòýé õ¿íèéã óéãàð õ¿í ãýõ
ìýòýýð õóòãàæ áè÷ñýí òàë áèé.(13) ¯¿íèéã óëàìæëàí ºðíºäèéí
ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íîì çîõèîëä ìîíãîë áè÷ãèéã óéãàð áè÷èã(14) ãýæ
áè÷èõ áîëñîí íü èõ õàðàìñàëòàé áºãººä ýíä¿¿òýé õýðýã þì.
1920-èîä îíû ¿åä ìîíãîë áè÷ãèéí õýëèéã ã¿íçãèé ñóäàëñàí
Á.ß.Âëàäèìåðöîâ “Óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã ìîíãîëûí ÿìàð
íýãýí íóòãèéí àÿëãóóã ò¿øèãëýí àâñàí íü äàìæèãã¿é. Ìîíãîë
áè÷ãèéí õýë àíõ Õýðýéä, Íàéìàíû äîòîð áèé áîëæ ×èíãèñ õààíû
¿å õ¿ðòýë õýâýýð õàäãàëàãäàí èðñýí áîëîëòîé. Ñàÿõàí áîëòîë
ýðòíèé ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé óã ¿íäýñ íü ýðòíèé Íàéìàí àÿëãóó
áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. XIII çóóíû ìîíãîë áè÷ãèéí õýë áîë
õýäèéí á¿ðýí áîëîâñîð÷èõñîí çºâ áè÷èõ ç¿éòýé õýë áàéãààã áèä
¿çýæ áàéíà. Ýíý áîë ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íèëýýä ò¿ð¿¿ ¿åä ÿìàð÷
áàéñàí ×èíãèñ õààíààñ ºìíº ¿¿ñ÷ýý ãýäãèéã ñàíàãäóóëæ áóé
áàðèìòàò ç¿éë ìºí”(15) ãýæ áè÷èæ áàéâ. Ìîíãîë ò¿ðýã õýëýí äýõ

63
èæèë ¿ãñèéí õîîðîíäûí á¿òýö, àâèàí ç¿éí òàëûí çºðººã
/Æèøýýëáýë: îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé “ýð”, “ ýðõ “ ìýòèéí ¿ã
íü ò¿ðýãèéí îðõîí- åíèñýéí áè÷èãò “ýð“, “ýðê“, õóó÷èí ìîíãîë
áè÷èãò f* t FrHt “ýð-ý“, “ýðê-ý “ ãýæ áàéíà ãýõ ìýò/ ñóäàëæ ¿çýýä
ìîíãîëûí õýëáýð íü îðõîíû ò¿ðýã áè÷ãèéí õýëáýðýýñ ýðòíèéõ þì
ãýæ Ã.Ðàìñòåäò, Á.ß.Âëàäèìîðöîâ, Í.Ïîïïå, Â.Áàíã, Ñ.Ìóðàÿìà,
Ó.Ïîø çýðýã óã àñóóäëûã ñóäàëñàí ìîíãîë, ò¿ðýã ñóäëàëûí
ýðäýìòýäèéí îëîíõè íü ¿çýæ áàéíà. Ðóíè áè÷ãèéí äóðñãàë äàõü
“î, ó”, “º, ¿”-ã ìîíãîë áè÷ãèéí “î, ó”, “º, ¿”-òýé àäèë íýã òýìäýãòýýð
òýìäýãëýñíèé íü õàðàõàä ÷ ìîíãîë áè÷ãýýñ ñàíàà àâñàí þìóó
ýñâýë ìîíãîë áè÷ãèéí áîëîí áðàõìà áè÷ãèéí áîëîâñðîëòîé õ¿í
çîõèîñîí áàéõ ãýæ áîäîãäìîîð áàéäàã. À.Ëóâñàíäýíäýâ òºâ
Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí áè÷ãèéí óëàìæëàëûã ñóäëààä “Óéãàð öàãààí
òîëãîé íü äàí ìîíãîë õýëýíä çîðèóëàí òóñãàéëàí çîõèîñîí þì
øèã áàéíà. Òýð íü äóíä ¿åèéí ìîíãîë õýëýíä ñàéí òîõèðäîã
øèãýý óéãàðò ÷ õóó÷èí óçáåê /öàãààäàéí/ õýëýíä ÷ òîõèðîõã¿é
áàéíà.(16) ãýæýý. Áèäýíä îäîîãîîð ìýäýãäýæ áàéãàà Ìîíãîë
áè÷ãèéí õàìãèéí ýðòíèé ãýæ õýëæ áîëîõ 1220-1225 îíä
õîëáîãäîõ“ ×èíãèñèéí ÷óëóóíû áè÷èã“-èéí áè÷èã íü òýð ¿åèéí
óéãàð áè÷èã áàðèìòûíõààñ æààõàí ÿëãààòàéã Ë.Ëèãåòè
àíõààðóóëæýý.(17) Äîêòîð Á.Ðåí÷èí “×èíãèñ, ªãººäýé, ̺íõ
õààíû ¿åèéí ìîíãîë áè÷èã òîãòñîí íàðèéí ä¿ðýìòýé,
áîëîâñîðñîí áè÷ãèéí õýëòýé áàéñíûã íýí èëýðõèé ãýð÷ëýí áóé
òóë ...äýìèé ë òààìàãëàñàí íü óë ¿íäýñ ìóóòàé õýðýã“(18) ãýæýý.
̺í Á.Ðåí÷èí áàñ íý㠺㿿ëýëäýý: “Ìîíãîë÷óóä óéãàð áè÷ãèéã
×èíãèñýýñ á¿ð ºìíº Áóäàíöàð äýýäñèéí ¿åä ìýääýã áàéñàí“(19)
ãýæ ä¿ãíýñýí àæýý. Áóäàíöàð äýýäýñ ãýäýã ìààíü ×èíãèñýýñ 9
¿åèéí ºìíºõ äýýäýñ áºãººä îéðîëöîîãîîð 650-700 æèëèéí ºìíºõ
¿å þì. Ýíý íü V çóóíû ¿åä õàìààð÷ áàéãàà õýðýã.

64
65
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Çàâà Äàìäèí ãàâæ, òºâ人ð áè÷ñýí “Ìîíãîëûí

ò¿¿õ” /
  8 Hor- chos’ byun/ çîõèîëäîî: ×èíãèñ õààíû ¿åýñ
äàðóé 700 æèëèéí óðäààñ ìîíãîë, óéãàð, ñîãä íàð èõ ë îéð
õàðèëöààòàé áàéñíûã äóðäààä “Ñîãäûí ìýðãýí áàãø íàð Óéãàð
õèéãýýä Ìîíãîë÷óóäàä ¿ñýã áè÷èã óíøèõ áà áóðõíû äýýä íîì,
çàðëèãóóäûã ººð ººðèéí õýëýýð îð÷óóëàõ ¸ñûã ¿ç¿¿ëæ ñóðãàâ.
Áàñ Ñîãä íàð Ýíýòõýã îðíîîñ áóðõíû íîìûã Ìîíãîë îðîíä çàëæ
èðñýí áºãººä ýíý øàëòãààíààð íîìûí õýëýíä, ýíýòõýã, óéãàð,
ìîíãîë ¿ã õîëèìãîîð îðøñîîð áàéíà“(20) ãýæýý. Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷
Ã.Ñ¿õáààòàð “Ñÿíüáè“ õýìýýõ ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý “ Ìîíãîëûí
ýðòíèé àéìàã áîëîõ Íèðóí íàð ÷ ìºí V çóóíû ¿åä áè÷èã àâñàí
áîëîëòîé. Èíãýõëýýð Ñîãä áè÷ãèéã Óéãàð, Ìîíãîë õî¸ð íýãýí
çýðýã àâñàí áàéæ áîëîõ þì “(21) ãýæ òààìàãëàæýý. Ìîíãîëûí õýë
øèíæëýë÷ äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí “Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é“ íîìäîî:
“Îëîí óëñûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä õ¿÷ýðõýãæèí áóé óëñ ìºõºæ
áàéãàà óëñûí áè÷èã ¿ñãèéã àâ÷ áàéñàí áàðèìò íýã ÷ ¿ã¿é” ãýýä
ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé çàðèì ¿ãèéã òàáãà÷ õýëíèé çàðèì ¿ãòýé
õàðüöóóëæ ñóäëààä “ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íü òàáãà÷ õýëíèé
îíöëîãòîé èõ ë îéð áàéãàà íü XIII çóóíä ìîíãîë áè÷ãèéã óéãàðààñ
àâñàí ãýæ ¿çýõýä èõ ë ýðãýëçýë òºð¿¿ëæ áàéíà”(22) ãýýä ýíý
íîìäîî Óéãàð, Ìîíãîë õî¸ð Ñîãäîîñ çýðýã áè÷èã ¿ñýã àâñàí áàéæ
áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà. Àêàäåìè÷ Ë.Ëèãåòè àâãàé
Ñÿíüáè õýëíèé íýãýí àÿëãóó áîëîõ òàáãà÷ õýë íü ýðòíèé ìîíãîë
õýëíèé áàéäëûã òóñãàæýý(23) õýìýýí ä¿ãíýñýí áèëýý. Ìîíãîëûí
õýë øèíæëýë÷, ñî¸ë ñóäëàà÷ À.Äàìäèíñ¿ðýí “Äºðâºëæèí ¿ñýã“
íîìäîî “Íóóö òîâ÷îîí äîòîð áàéãàà îëîí ø¿ëãèéí àéçàì õýìæýý,
òîëãîé õîëáîëò, ÿðóó ñàéõàí õýëëýã çýðãèéã ÷ èíãýæ íàðèéí
òààðóóëñàí, òèéì òîì õýìæýýíèé íîì òóóðâèõàä ìîíãîë õýë

66
áè÷ãèéã çºâõºí óíøèæ áè÷äýã òºäèé áîëîâñðîëòîé õ¿í
õàíãàëòã¿é, õàðèí á¿ð àñàð èõ ÿðóó íàéðàã, óòãà çîõèîëûí
áîëîâñðîë á¿õèé ìýðãýøñýí áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñ áèé áîëñíû ¿íäñýí
äýýð çîõèîãäñîí íü õàðàãäàæ áàéíà. Óðüä ºìíº ÿìàð÷ áè÷èã ¿ñýã
õýðýãëýæ áàéãààã¿é áýëòãýë ñóóðüã¿é, àíõ òóëãàð áè÷èã ¿ñýãòýé
áîëñîí àðä ò¿ìíèé îþóíû ñî¸ëûí ò¿âøèí íü èéì õýìæýýíèé íîì
áè÷èæ ÷àääàã áîëîõîä õýäèé õèðèéí õóãàöàà øààðäàõûã òýð
¿åèéí ÿðóó íàéðàã÷, çîõèîã÷, áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÷àäâàðûí
áàéäëààð áàðàãöààëàí òîéìëîæ ¿çýõýä 5-6 çóóí æèë
øààðäàãäàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà“(24) ãýæýý. Ìîíãîë÷óóä XIII çóóíààñ
õîë ýðò áè÷ãèéí õýëòýé áàéñíû ãîë áàðèìò áîë óéãàðæèí áè÷ãèéí
õýë XIII-XIV çóóíû ìîíãîë õýëíèé àìàí àÿëãóóíààñ èõýýõýí
ÿëãààòàé áàéãàà ÿâäàë þì. XIII-XIV çóóíû ìîíãîë àÿëãóóã áóñàä
õýëýíä ãàëèãëàí òýìäýãëýñýí íîì çîõèîë, òîëü, áè÷èã
òýðã¿¿òíýýñ áèä òóõàéí ¿åèéí ìîíãîë ¿ãñèéí äóóäëàãûã îëæ
ìýäýæ áîëäîã áèëýý. Õýë ãýäýã òèéì öººí æèëèéí äîòîð àìàðõàí
ººð÷ëºãääºã ç¿éë áèø áºãººä àëãóóð ààæèì õóâüñäàã ó÷ðààñ
áè÷ãèéí õýë íü àìàí àÿëãóóíààñàà èõýýõýí çºðººòýé áàéíà ãýäýã
áîë òýðõ¿¿ áè÷ãèéí õýë, áè÷èã ¿ñýã îëîí çóóí æèëèéí ºìíº
¿¿ññýí ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé þì. Ìîíãîë÷óóä ÕIII çóóíû ¿åä
áîëîâñîðñîí óòãà çîõèîëûí õýëòýé, áè÷èã õýðýã õºòëºõ òîãòñîí
óëàìæëàëòàé áàéñíû íýã íîòîëãîî áîë 1225 îíä áè÷ñýí
×èíãèñèéí ÷óëóóíû áè÷èã áîëîí ýíý ¿åèéí áè÷ãèéí äóðñãàëóóä
áîëîí ò¿¿íèé äàðààõ ¿åèéí Èë õààäûí Ðîìûí Ïàïàä èëãýýñýí
çàõèäàë çýðãèéí õýëíèé øèíæèéã àæèãëàõàä èëýðäýã áºãººä
äºíãºæ ñàÿ á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéãàà áè÷ãèéí õýë áóñ õàðèí
áè÷ëýãèéí ä¿ðýì ç¿é, õýë íàéðóóëãûíõàà òàëààð ñàéòàð
áîëîâñîðñîí áè÷ãèéí õýë áîëîõ íü òîäîðõîé áàéäàã. Òýãâýë
òýðõ¿¿ áîëîâñðîíã¿é áè÷ãèéí õýë àíõ ¿¿ñýæ á¿ðýëäýæ ýõýëñýí

67
öàã ¿å íü XIII çóóíààñ õýäýí çóóí æèëèéí ºìíºõ õýðýã ãýäýã íü
òîäîðõîé áîëíî. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íü àâèà, õýë ç¿éíõýý
øèíæèéã ìàø òîãòâîðòîé õàäãàëæ èðñýí òóë ò¿¿íèé àíõ ¿¿ñýæ
á¿ðýëäýæ áàéñàí ¿åèéí õýëíèé îíöëîã áàéäëûã ñýðãýýí
òîãòîîõîä òºäèé ë áýðõøýýëòýé áèø þì. Ò¿¿íèé ñóóðü áîëñîí
òóõàéí òýð àÿëãóóíû îíöëîã íü ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ñ¿¿ë÷ ¿å
áóþó áàðàãöààëáàë IX-X çóóíû ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé áàéäëûã
ìàø òîä òóñãàæ áàéíà. Èéì áîëîõîîð 400-500 æèëèéí õóãàöààíä
ÿðèàíû õýëíèé õºãæèëä ººð÷ëºëò ãàðñàí áîëîâ÷ áè÷ãèéí õýëýíä
íýã èõ ººð÷ëºëò ýíý õóãàöààíä ãàðàõã¿é íü 1000 ãàðóé æèëèéí
ìîíãîë áè÷ãèéã õýðýãëýæ èðñýí ò¿¿õ áýëõíýý ãýð÷èëæ áàéíà.
Ïðîô.Í.Ïîïïå, Ø.Ëóâñàíâàíäàí íàð ÷ ýíý òàëààð öóõàñ
òýìäýãëýñýí áèëýý.(25) Ä.Òºìºðòîãîîãèéí ñàíàëààð “Ìîíãîë
áè÷ãèéí õýë ¿¿ñýí á¿ðýëäñýí öàã ¿å íü ãàäààä íºõöºëººðºº ÷,
äîòîîä îíöëîãîîðîî ÷ áàðàãöààëáàë IX-X çóóíû ¿å õàìðàãäàæ
áàéíà” ãýæýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìîíãîë áè÷ãèéí õýëèéã Õýðýéä,
Íàéìàí àéìãèéíõíû äóíä áóñ, õàðèí Õÿòàí÷óóäûí àÿëãóóí äýýð
òóëãóóðëàí áóé áîëñîí ãýäýã øèíý òààìàãëàëûã Àêàäåìè÷
Ë.Ëèãåòè äýâø¿¿ëñíèéã îðîñûí ýðäýìòýí Ë.Ë.Âèêòîðîâà äýìæèæ
áàéíà. Òýäíèé ¿çýõýýð “Õÿòàíû áàãà áè÷ãèéã óéãàðààñ çýýëäýí
àâñàí” ãýæýý. Ãýâ÷ ýíý ñàíàà ýðãýëçýýòýéã äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí
ººðèéí ñóäàëãààíäàà äóðüäàæ áàéíà. Ìºí ºâºð Ìîíãîëûí
ýðäýìòýí Äàíçàí ”Ìîíãîë áè÷ãèéí ¿¿ñëèéí öàãèéí àñóóäàë” ãýäýã
øèíæèëãààíèé òîìîîõîí ºã¿¿ëýëäýý “Ýðòíèé ìîíãîëûí õýë
àÿëãóóíû áàéäàë, ýðòíèé ìîíãîë îðîí äàõü áè÷ãèéí ñî¸ëûí
áàéäàë, ýðòíèé ìîíãîë îðíû àéìàã óãñààòíû ñî¸ëûí õàðèëöààíû
áàéäàë áà õóó÷èí ìîíãîë áè÷èã äýõ õýëíèé áîëîí ¿ñýã ç¿éí
îíöëîã çýðãèéã åðºíõèéä íü øèíæèëæ ¿çâýë, ìîíãîë÷óóä ÕIII
çóóíààñ õîë ýðò ñîãä ãàðàëòàé óéãàð ¿ñãèéã àâ÷ õýðýãëýñýí

68
áºãººä áîäèòîé öàãèéí òàëààð 8Î5-84Î îíû õîîðîíä áóþó
ýñõ¿ë 971-1125 îíû õîîðîíä ãýõ õî¸ð öàã ¿åä õýðýãëýæ ýõýëñýí
áîëîìæ íü ººð ¿åýñ èë¿¿ áàéíà” ãýýä ¿¿íèéãýý îëîí áàðèìòààð
áàòëàõûã õè÷ýýñýí áàéíà. Åð íü áè÷ãèéí õýëíèé ãàðëûí òóõàé
àñóóäàë íü óãòàà ìîíãîë îâîã àéìãóóäûí óãñàà ãàðëûí
õàìààäàëòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéíà. Íàéìàí, Õýðýéä àéìãóóäûí
óãñàà ãàðëûí òóõàé àñóóäàëä ýðäýìòýä ººð ººð çºð÷èëòýé
ñàíàëòàé áàéíà. Ýäãýýð ýðäýìòýäèéí ñàíàë íü îéðõíû áàðèìòàä
ñóóðèëæ ìîíãîë áè÷ãèéã àâñàí îí öàã ¿åèéã õýòýðõèé íààøëóóëæ
áàéãàà íü ýðòíýýñ íààø ìîíãîë íóòàãò òºð ã¿ðíýý áàéãóóëæ
áàéñàí í¿¿äýë÷ óëñ ã¿ðí¿¿ä ìàø áîëîâñðîíã¿é áè÷èã ¿ñãèéí
ñèñòåì¿¿äèéã õýðýãëýæ, òýäãýýð áè÷èã ¿ñã¿¿ä íü õîîðîíäîî ìàø
íàðèéí ãèíæèí õîëáîîòîé áàéñàí ãýäãèéã àíõààð÷ ¿çýýã¿é õýðýã
þì. Èéíõ¿¿ ìîíãîë õýë øèíæëýëèéí äóðñãàëò áè÷ã¿¿ä áîëîí
ìîíãîë õýë, ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñóäàëñàí îëîí õ¿íèé ñàíàë
òààìàãëàë íü ìîíãîë áè÷ãèéí ãàðàë ¿¿ñëèéã ×èíãèñýýñ á¿ð ºìíº
¿åä àâàà÷èæ áàéãààã áèä ¿çýæ áàéíà. Þóíû ó÷èð õýë øèíæëýë÷
áîëîí ò¿¿õ÷èí íàðèéí ñàíàë òààìàãëàëûã õîëèìãîîð îðóóëàâ
õýìýýâýýñ áè÷èã ¿ñãèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí àñóóäëûã çºâõºí íýã òàëûã
íü áàðèìòëàí øèéäâýðëýõ àõóë ºðººñãºë ç¿éë áîëîõ áºãººä
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ã.Ñ¿õáààòàðûí “Åð íü áè÷ãèéí ¿¿ñýë, äýëãýðýëò,
õºãæëèéí òóõàé àñóóäàë áîë “Ò¿¿õ- õýë øèíæëýë“ ãýõ á¿õýë
ñèñòåì þì. Èéìä ò¿¿õèéí òàëûã íÿãòàëñàíû ¿íäñýí äýýð õýë
øèíæëýëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé ãýæ áîäíî“(26) ãýñíèéã áèä
ñóäàëãààíäàà ÿìàãò ñàíàæ áàéõ íü ç¿éòýé ìýò ñàíàãäàíà.
Äýëõèéí íýðò ìîíãîë÷ íàðûí á¿òýýëä ÷ ×èíãèñèéí ¿åä ìîíãîë
áè÷èã çýýëæ àâñàí õýìýýõ “Þàí óëñûí ñóäðûí” äîìîã ìýäýýã
¿íýìëýõ¿é ¿íýí õýìýýí áàòòàéãààð íîòîëæ áè÷ñýí íü ¿ã¿é áèëýý.
Ìîíãîë áè÷ãèéí ãàðàë ¿¿ñýë íü ×èíãèñýýñ á¿ð ºìíº ýðò öàãèéí

69
¿¿ñýëòýé ãýñýí ýíý ñàíàë òààìàãëàëûã áàòëàõàä óëòàé ñóäàëãàà,
ò¿¿õèéí ¿íýí áàðèìòóóäûã óõàí ãàðãàõ íü øààðäëàãàòàé íü
äàìæèãã¿é þì. ̺í ìîíãîë íóòàãò áàéãàà ðóíè, ñîãä áîëîí
áðàõìà ñîãä ¿ñýã õîëèëäñîí áè÷èãò õºøºº çýðãèéã òàéëàí óíøèõ
íü áàñ íýã ãîë ò¿ëõ¿¿ð áîëîõ ¸ñòîé. Ãýñýí õýäèé áîëîâ÷ äýýðõ
ñàíàë òààìàãëàëóóäûã ¿íäýñëýëã¿é ç¿éë ãýæ áîëîõã¿é áºãººä
Ìݪ IV çóóíû ¿åä òºð óëñàà ìàíäóóëæ ÿâñàí Ìîíãîëûí ýðòíèé
ºâºã Õ¿íí¿ ã¿ðýí õèéãýýä ò¿¿íèé äàðàà÷èéí ìîíãîë àéìãóóä
áîëîõ Ñ¿ìáý, Èõ Íèðóí, Ò¿ðýã, Óéãàð, Êèäàí íàðûí ¿åä ÷ áè÷èã
¿ñýã õýðýãëýæ áàéñíûã ýðäýìòýä áè÷èæ áàéãàà áºãººä ýíý òóõàé
ºìíºõ á¿ëýãò äóðüäñàí áèëýý. Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèéã
áàéãóóëñàí ýçýí ×èíãèñ õààíûã áè÷èã ¿ñýã ìýääýãã¿é áóëààí
ýçëýã÷ äàéí õèéã÷ õàðãèñ íýãýí áàéñàí õýìýýí çàðèì ñóäëàà÷èä
¿çñýí íü áóé. 1219 îíä Õîðåçìûã äàéëààð ìîðäîæ áàéõäàà óðüä
àëäàðû íü îëîíòîé ñîíññîí ªìíºò Ñ¿í óëñûí Áóìáûí øàøíû
ëàì ×àí÷óí áóìáûã óðèí çàëæ óóëçñàí ÿâäàë áóé áºãººä óðèí
çàëñàí çàðëèãèéí áè÷èãòýý “Ìýðãýä ýðäýìòýíèéã óðèí ñîíãîõ íü
äýëõèé äàõèíûã òºâøèòãýõ õýðýãöýý áîëîé” õýìýýí äóðäñàí íü
óëñ ã¿ðíèéã òîõèíóóëàõ òºðèéã æîëîîäîõîä ýðäýì áîëîâñðîë,
ýðäýìòýí ìýðãýä èõ ÷óõàë ãýäãèéã îíöëîí äóðäñàí õýðýã þì.
ªìíº ×àí÷óí áóìáà ò¿¿íèéã óðüñàí Àëòàí óëñûí áîëîí Ñ¿í
óëñûí õààíû óðèëãûã õ¿ëýýí àâñàí áîëîâ÷ î÷îîã¿é õèéãýýä
õàðèí ×èíãèñ õààíû óðèëãûã õ¿ëýýí àâ÷ Ìîíãîë íóòãààð äàéð÷
ò¿ìýí ãàçðûí óðò çàìûã òóóëàí Õîðåçìûí íóòàãò 1222 îíû 4
ñàðûí 5-íû ºäºð î÷èæ ×èíãèñ õààíòàé óóëçæýý. ×èíãèñ õààí
ò¿¿íòýé õýäýíòýý óóëçàí íîì íîìëîõûã íü ñîíñîõäîî óéãàð,
õÿòàä áè÷ãýýð áè÷èæ àâòóãàé õýìýýí äýðãýäèéí õ¿ì¿¿ñòýý
òóøààæ áàéñàí áàéíà. Ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëñýí çàðèì ñóäàð íîìûã
×èíãèñ õààí ò¿ð ¿çýõýýð ãóéí àâ÷ ¿ëäýæ áàéñàí íü ýðäýì

70
áîëîâñðîë áè÷èãò õ¿ì¿¿íèé øèíæ áîëîé. Ãóðâàí æèëèéí àÿíû
ýöýñò ×àí÷óí àðøèéã áóöàõ áîëîõîä ã¿í õ¿íäýòãýëèéã ¿ç¿¿ëæ
äîîðä øàâü íàðò íü ÷ “Àëáà ãóâ÷óóðààñ õýëòð¿¿ëýõèéã òóøààñàí
áè÷èã”-èéã ¿éëäýæ õààíû òàìãà äàðñàí çàðëèãèéí áè÷ãèéã
ñî¸ðõñîí áàéíà. ×àí÷óí àðøèéã óðèí çàëæ óóëçñàí ýíý ÿâäàë
áîë òºðèéí õýðãèéã òºâøèòãýõ áîëîí òàâàí ºí㺠ãóðâàí õàðèéã
íýãýí æîëîîíä îðóóëàõàä íîìûí õóòàãòûí ìýðãýí óõààíààñ
ñóðàëöàõûã çîðüñîí íü áîëîé. Èõ Ìîíãîë Óëñûí ¿åä òºðèéí
àëáàí õýðýã, á¿õ àëáàí áè÷èã, ãàäààäàä ÿâàõ áè÷èã, çàõèäàë,
õààä íî¸äûí õýí õ¿íòýé ÿðüñàí ÷óõàë ÿðèàíû òýìäýãëýë, ãýðýýñ
çàõèà ñýëòèéã á¿ãäèéã ìîíãîë áè÷ãýýðýý õºòºëæ áàéæýý. ªãºäýéã
õààíûã ñóóðèíä çàëàõàä Èõ õóðàëäàé äýýð Òóëóé, ×èíãèñ õààíû
áè÷ãýýð çàõèæ ¿ëäýýñýí ãýðýýñèéã óíøèí ñîíñãîæ áàéæýý. Åð íü
òºðä ç¿òãýõ áè÷ãèéí ñàéäóóäûã ýðòíýýñ áýëäýæ áàéñíû áàðèìò
íü 1206 îíä íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëààä Øèõèõóòóãèéã
òºðèéí çàðãà÷ààð òîìèëæ àëèâàà õýðãèéã öàãààí öààñàí äýýð
õºõ áýõýýð òýìäýãëýí áè÷èæ ¿ëäýýæ áàéõûã òóøààñíààñ ãàäíà
ò¿¿íèé òàñàëñàí õýðãèéã õýí áîëîâ÷ ººð÷ëºõ ýðõã¿é, ìºðäºí
äàãàæ áàéõààð òîãòîîñîí íü áè÷èã õýðãèéí á¿õ ç¿éëèéã ò¿¿ãýýð
àõëóóëàõààð äààëãàñàí õýðýã þì. Øèõèõóòóã ªºëºí ýõèéí ãýðò
õ¿ì¿¿æèõäýý áóñàä ºðãºìºë õºâã¿¿äýýñ íýí èë¿¿ áè÷èã õýðãèéí
ýðäýìä áîëîâñîðñîí áàéâ. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí öààç õóóëü íü
“Èõ çàñàã” áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã 1189 îíîîñ çîõèîæ ýõýëñýí
ãýñýí çàðèì ñóäëàà÷äûí òààìàã áàéäàã íü Òýì¿¿æèí õàìàã
ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæëºãäñºí ¿åèéã òîîöñîí õýðýã þì. ¯¿íèéã
¿íýí ãýæ ¿çâýë Èõ õààíû ñóóðèíä ñóóõ õ¿ðòýë 17 æèëèéí õýðýã
ÿâäàë áîëîí “Èõ çàñàã”-èéí çààëòóóäûã òýìäýãëýæ èðñýí áàéõ
¸ñòîé. “Èõ çàñàã”-ò äîòîîäûí äàãàæ ìºðäºõ æóðìààñ ãàäíà îëîí
óëñòàé õàðèëöàõ æóðìûã îðóóëæ ºãñºí íü äèïëîìàò õàðèëöààíû

71
íýãäñýí áîäëîãûí ýõèéã òàâüæ ºãñºí ÷óõàë ç¿éë áàéñàí áºãººä
ººðèé㺺 õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàë ºñºí íýìýãäýæ ìîíãîë÷óóä
äýëõèéí ò¿¿õèéí òàâöàíä áèå äààí ãàð÷ èðñíèé áàòàëãàà áàéñàí
þì. Øèõèõóòóã “Èõ çàñàã” õóóëèéã çîõèîõäîî Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí äàäàë çàíøèë, ¿çýë áîäëûí
óëàìæëàëä ¿íäýñëýæ, óëñ äàÿàð æóðàìëàí äàãàõ òºðèéí äýýä
õ¿÷ á¿õèé àëáàí ¸ñíû õóóëü áîëãîæýý. Ðàøèä-Àä-äèí ººðèéí
á¿òýýëäýý “×èíãèñ õààí Èõ õóðèëäàé çàðëàí õóðàëäóóëæ
óëàìæëàëò ¸ñ áîëîí õóóëü ýðõèéí øèíý òîãòîîìæóóä îðñîí
çàñãèéã áàòëóóëæ “Èõ çàñàã” õýìýýí íýðëýò¿ãýé õýìýýí çàðëèã
áîëîâ. Èéì øèíý õóóëü ¸ñ òîãòîîõ òóõàé øèéäâýð àíõ 1206 îíä
ãàð÷ýý” ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Äîêòîð È.Äàøíÿì: “Èõ çàñàã” áîë
Ìîíãîëûí òºðèéí õýëáýð, äýãëýì, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãóóäûí
òîãòîëöîî, ýðõ ¿¿ðýã, àæèëëàõ æóðàì, àëáàí òóøààëòíû
çýðýãëýë, äàðõ ÿìáà, õààíû ýðõ õýìæýý, ¸ñ òºð, óëñûí ãàäààä
äîòîîä áîäëîãî, óäèðäàõ ¸ñîí, çàñàã çàõèðãààíû õóâààðü, ãàçàð
íóòàã, ºì÷ õºðºíãº, ºâ çàëãàìæëàë, áàéãàëü åðòºíöºº àðèóñãàí
õàìãààëàõ ãîðèì, õ¿í íèéãìèéí õàðèëöààíä ìºðäºõ ¸ñ çàíøèë,
ýð¿¿ãèéí áîäëîãî, ÿë øèéòãýë, ø¿¿í òàñëàõ æóðàì çýðãèéã
òîãòîîæ áýõæ¿¿ëñýí õóóëü áàéñàí áàéæ áîëîõ þì”(27) ãýæ ¿çñýí
áàéíà. Ìîíãîë òºðèéí àíõíû õóóëü “Èõ çàñàã”-èéã ×èíãèñ õààíû
çàðëèãààð íýã õóâèéã áîëä ñàìáàð äýýð ñèéëæ ìºíõæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð òóñãàé õàäãàëñàí ãýäýã. Ãýâ÷ ýíý íü áèäíèé ¿å õ¿ðòýë
¿ëäýæ õîöîðñîíã¿é. ×èíãèñ õààíûã íàñ áàðñíû äàðàà Øèõèõóòóã
ªãºäýé õààíû ¿åä ÷ óëñûí èõ çàðãà÷ áàéæ õýâò¿¿ëèéí ä¿ðýì, èõ
õóðèëäàéí æóðàì, àëáàí òàòâàðûí õóóëü, ºðòººíèé õóóëü çýðýã
îëîí òîîíû õóóëü ä¿ðýì òîãòîîæýý. Øèõèõóòóã á¿õèé ë
àìüäðàëûíõàà òóðøèä óëñûí èõ çàðãà÷ áóþó òºðèéí õóóëü
öààçûí çºâëºõ áàéñíààð áàðàõã¿é öýðãèéí íýðò æàíæèí, áè÷èã

72
õýðãèéí òºðèéí íýðò ò¿øýý áàéëàà. Õóâèëàé ñýöýí õààí õÿòàä
çºâëºã÷ Æàí Äý Õóéãààñ öýðýã ýðõëýõ, èðãýíèé çàñàõ àðãûã
àñóóõàä “Õààíû óãñàà äîòðîîñ öýöýí ãýâýë Áýëã¿¿òýéí
ãóðàâäóãààð õ¿¿ ÿíáóõ áàéíà. Öýðýã ýðõëýõ àõìàä ñàéä ãýâýë
Øèõèõóòóã áàéíà. Äýëõèé äàõèíû èðãýíèé ýðõëýã÷èä öºì ò¿¿íèé
õèøãèéã õ¿ðòæýý. Ýðõýì ãàâüÿà íü èéì äýýäýä õ¿ð÷ýý” ãýæ
õàðèóëñàí íü ¿íýí áîëîé. Òýðýýð óëñûí äîòîð áè÷èã ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ, ýðäýì óõààíûã äýëãýð¿¿ëýõýä èõ àíõààð÷ õóóëü
ýðõèéí ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàí, õîò ñóóðèí áàéãóóëàõàä ÷ ñàíàà
òàâüæ áàéëàà. 1237 îíä óëñ äàÿàð áè÷ãèéí øàëãàëò ÿâóóëàõ
ä¿ðýì áîëîâñðóóëæ, áè÷ãèéí ìýðãýä òºäèéã¿é áîîë çàðäñàíûã
õ¿ðòýë îðîëöóóëàí 4030 õ¿íèéã øèëýí àâ÷ îëîí ãàçðûí çàðãà÷
ò¿øìýë, òºðèéí àëáàí òóøààëòàí áîëãîæ, ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýí áàéãóóëàí ò¿¿õ øàøòèð çîõèîëãîõ àæèëä îðîëöæýý.
Òýðýýð ªãºäýé õààíû çàðëèãààð Õàðõîðóìä Ìîíãîë ¿íäýñíèé
õî¸ð ñóðãóóëü áàéãóóëàí ìîíãîë íî¸äûí õºâã¿¿äèéã ñóðàëöóóëæ
áàéâ. ̺í õààäûí õýðãèéí íóóö àðõèâûí ãàçàð, íîìûí ñàí
áàéãóóëñàí áàéíà. ×èíãèñèéí òºðèéí èõ ñàéä Åëþé ×óöàé,
×èíãàé áîëîí Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí Ïàãâà áàãø, Ãàðìà áàãø çýðýã
áè÷ãèéí èõ ñî¸ëò õ¿ì¿¿ñòýé èõ îéð äîòíî áàéñàí áºãººä òýäíèé
õ¿íäýòãýëèéã ç¿é ¸ñîîð õ¿ëýýäýã áàéëàà.(28) Êèäàí ìîíãîëûí
ãàðëûí ìýðãýí ñàéä Åëþé ×óöàé áîë ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýíä 30-
ààä æèë ç¿òãýæ èõèéã õèéñýí áè÷ãèéí èõ ñàéä áàéâ. Òîëóé ýçýí
áîëîí ªãººäýé õààíû çàñàãëàëûí ¿åä Åëþé ×óöàéí òºðèéí
õýðýãò íºëººëºõ æèí èëòýä ºñ÷ óëìààð 1234 îíä Àëòàí óëñûã
ýçëýí àâñíû äàðàà ò¿¿íèé òºðèéí áàéãóóëàëòûí ¿ëãýð ìàÿãèéã
àøèãëàí “×æ¿íøóøýí” ãýäýã çàñãèéí õýðãèéã åðºíõèéëºí øèéòãýõ
ÿàìûã áàéãóóëæ åðºíõèé ñàéäààð íü òýðýýð òîìèëîãäîæ áàéâ.
Ýíý íü ýçýëñýí óìàðò õÿòàäûã çàõèðàí áàðèìòëàõàä àâ÷

73
õýðýãëýñýí ÿàì áºãººä Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðä øóóä ¿éë÷èëæ
áàéãààã¿é áàéíà. ×èíãèñ õààíû äýðãýä 9 æèë àëáà õààñàí
ò¿¿íèéã òýðýýð íàñ áàðàõààñàà ºìíº ªãºäýé õ¿¿äýý “Ñàéõàí
ñàõàëòûã òýíãýðýýñ ìàíä çàÿàæýý. Õîæèì òºð óëñûí òîì ¿éëýíä
òóøààí õýðýãëýâýýñ çîõèíî” õýìýýí ãýðýýñëýæ áàéñàí áèëýý.
Åëþé ×óöàéí èéíõ¿¿ çàñàã òºðèéí ºíäºð àëáàíä ç¿òãýæ áàéñíûã
çºâõºí ×èíãèñ õààíû ãýðýýñòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é,
áè÷ãèéí ìýðãýä õýðýãëýãäýõ äîòîîä ó÷èð øàëòãààí á¿ðýëäñýíèéõ
þì. Øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí òºð öýðãèéí
çàñàãëàëààñ èðãýíèé çàñàãëàëä øèëæèõ õºãæëèéí ò¿¿õýí ¿å
øàòàíä òýð àæèëëàæ áàéñàí áºãººä ªãºäýé õààíûã íàñ áàðñíû
äàðàà ÷ ãýñýí òºðèéí ¿éë õýðýã, áè÷èã ¿éëèéí àæèëä ÷èã÷
øóäàðãûã õàäãàëàí ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòàí äîð 3 æèë õ¿íä
àëáûã çàëãóóëæ õºõ ëóó æèë /1244/ òýíãýðò õàëüñàí áèëýý.
Òóðõàí õàòàí ò¿¿íèéã äóóäàæ òºðèéí òàìãàòàé ñóë öààñíóóäûã
Àáäóðõìàíä ºã. Òý𠺺ðèéí äóðààð ¿éëäýæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ
òóøààæýý. Åëþé ×óöàé ýñýðã¿¿öæýý. Òýãýõýä õàòàí ººð ç¿éëèéã
øààðäñàí áàéíà. “Èõ õààíûã íºã÷ñºíººñ õîéø Àáäóðõìàí òºðèéí
òºëºº àñàð èõèéã õèéâ. Èéìýýñ ò¿¿íèé ãàâüÿàã ñóäàðò áè÷èæ
¿ëäýý” ãýæýý. Åëþé ×óöàé ñ¿ðä¿¿ëãýýñ ÷ àéñàíã¿é ààíàé ë
õ¿ëýýæ àâñàíã¿é.(29) Èéíõ¿¿ ×èíãèñ õààí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýý
õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñ îðíû îëîí òàëò àìüäðàëûí àñóóäàë
ýðõýëñýí òºðèéí ñàéä íàðûã òîìèëæ áàéæýý. Ýíý ¸ñîîð Ìóõóëàé
Ãî âàí áóþó óëñûí âàí õýìýýõ õààíû äàðààõ äýýä àëáàí
òóøààëûã õ¿ëýýñýí àæ. Ýíý óòãààð Ìóõóëàéã Èõ Ìîíãîë óëìûí
àíõíû åðºíõèé ñàéä áàéñàí ãýæ çàðèì ýðäýìòýä ¿çæýý.(30)
Õàðèí îð÷èí öàãèéí çàñàãëàë õóâààõ îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿çâýë, òýð
¿åäýý èõ õààí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýý á¿ðýí ýäýëæ, åðºíõèé
ñàéäûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. ×èíãýâýýñ

74
Ìóõóëàé áîë õàðààõàí åðºíõèé ñàéä áèø, õàðèí õààíû òýðã¿¿í
øàäàð ñàéä áàéæýý. Òýðõ¿¿ òýðã¿¿í øàäàð ñàéä íü òºðèéí òàìãà,
áè÷èã õýðãèéã ýðõëýëöýæ, çàñãèéí òºâ áàéãóóëëàãûã ãàðäàí
óäèðäàæ áàéñàí áàéíà. Àðàé õîæèì ýíý àëáàí ¿¿ðãèéã ×èíãàé
ã¿éöýòãýæ áàéñàí áîëòîé. “Èõ õààíä áèäíèéã áàðààëõóóëàõ
áîëîõîä Òýðã¿¿í ò¿øìýë ×èíãàé áèäíèéã õýí áîëîõ, õýíèé ýë÷èí
áîëæ èðñýí áîëîõûã áàñ Ñîëîíãîñûí áîëîí áóñàä íî¸äûí íýð
óñûã ààí óóíã¿é áè÷èãëýæ àâààä èõ õààí áîëîí áóñàä íî¸äûí
ºìíº ºíäºð äóóãààð óíøèí ñîíñãîâ” õýìýýí Æèîâàííè
“Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ” íîìäîî áè÷ñýí áàéäàã.(31) Ýíý áîë ÿþ¿ã
õààíûã èõ õààí ñóóñíû äàðààõàí áîëñîí õýðýã þì. Òýðýýð
×èíãèñ, ªãºäýé, ÿþã õààíû ¿åä øàäàð ñàéä áàéæ, ìîíãîëûí
òºðèéí ¿éë õýðýãò 50 øàõàì æèë õ¿÷èí ç¿òãýæýý. Èõ áè÷ýý÷
õýìýýõ íü æèðèéí íýãýí áè÷èã õýðýã õºòëºã÷ áóñ, õàðèí òºðèéí
àëáàí õýðãèéã ãàðäàí õºòëºã÷, õààíû òºðèéí àïïàðàòûã á¿õýëä
íü óäèðääàã ãîë øàäàð ñàéä áàéæýý” ãýäãèéã òîäðóóëàí
òýìäýãëýìýýð áàéíà. ÿþãèéí äàðàà ̺íõ, õààí áîëìîãö
Áóëãàéã èõ áè÷ýý÷ áîëãîí óëñûí äîòîîä áîäëîãî, ýäèéí çàñãèéã
õàìðóóëæ áàéñíààñ ¿çýõýä òîäîðõîé áàéäàã. Òºðèéí èõ çàðãà÷
áîëñîí Øèõèõóòãûí àëáàí òóøààë áîë áàñ íýã òýðã¿¿í øàäàð
ñàéäûí õýìæýýíä áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é.(32) Èõ Ìîíãîë Óëñûí
õààäûí îðäîíä ìîíãîë, óéãàð, àðàâ, ïåðñ, õÿòàä, òàíãàä õýëòýé
íèëýýä áè÷ýý÷ íàð áàéæ, ãàäààä îðíóóäààñ èðñýí áè÷èã
çàõèäëûã îð÷óóëæ, õààä íî¸äîä òàíèëöóóëàõ, ãàäàãø èëãýýõ
áè÷ãèéã àíõ çîõèîñîí ìîíãîë ýõýýñ áóñàä õýëíýý õºðâ¿¿ëýõ áóþó
óã õýëýýð íü ýõ çîõèîõ àæèë õèéæ äèïëîìàò õàðèëöààíû íàðèéí
¿éëèéã çàëãóóëæ áàéâ. ÿþã õààí Ðîìûí Ïàïûí çàõèäëûã òóñãàé
áè÷ýý÷ýýð äóóäóóëàí óíøóóëæ ñîíñîîä, õýñýã äóóã¿é ñóóñíàà
Ïëàíî Êàðïèíèíààñ “Òàíàé òýíä ÷èíü ìîíãîë, îðîñ, àðàá õýë

75
ìýääýã õ¿ì¿¿í áàéãàà þó?” ãýæ àñóóæýý. Òýðýýð “Çà ýçýíòýí
¿íýíèéã õýëýõýä ìàíàé òýíä ýíý ãóðâàí õýëèéã ìýäýõ õ¿ì¿¿í
áàéõã¿é” ãýæ º÷æýý. ÿþã õààí “Òà íàð ÿàñàí òýíýã, áîëîâñðîëã¿é
óëñóóä âý” õýìýýí óóðëàñàí ä¿ð ¿ç¿¿ëýýä áè÷ãèéí ìýðãýí ñàéä
×èíãàéã äóóäàæ õàðèó çàõèäàë áè÷èõ çàðëèã áóóëãàæ áàéñàí
áàéíà. Ãàäààäàä ÿâóóëàõ áàðèìò áè÷ãèéã òýðýýð õàðèóöäàã
áàéñàí ó÷èð Ðîìûí Ïàïàä èëãýýõ áè÷ãèéã Êàäàê, Áàëà çýðýã
áè÷ýý÷ íàðòàé õàìòðàí çîõèîæ, óóë áè÷ãèéã Ïëàíî Êàðïèíèä
òàéëáàðëàí õýëæ ºã÷ îð÷óóëóóëààä õÿíàñíû äàðàà ëàòèí,
ñàðàöèí õî¸ð õýëýýð áè÷èæ èëãýýæ áàéæýý.(33) Ò¿¿õýíä ÿþã
õààíû áè÷èã õýìýýí àëäàðøñàí ýíý çàõèàíû óã ýõ íü Ïàðèæèä
õàäãàëàãäàæ áàéíà. Äèïëîìàò õàðèëöààíû õ¿ðýýíä èéìýðõ¿¿
áàéäëààð áè÷èæ èëãýýñýí, îäîî áèäýíä ¿ëäýæ õîöîðñîí
ìîíãîëûí èõ õààäûí áîëîí áàãà õààäûí áè÷èã çàõèäàë ãýâýë
äýýðõ ÿþã õààíû áè÷ãýýñ ãàäíà ìîíãîë áè÷ãýýð ìîíãîë õýëýýð
áè÷ñýí 1320 îíû Àáó Ñàéä, 1326 îíû Êåáåê, 1348 áóþó 1360,
1351 áóþó 1363, 1352, 1353 îíóóäûí Ò¿ãëýã Òºìºð, 1267 áóþó
1279 îíû Àáàêà, 1289 îíû Àðãóí, 1302 îíû Ìàõìóä Ãàçàí, 1305
îíû ªëçèéò õààíû áè÷èã çàõèäëûã íýðëýæ áîëîõ áºãººä òóðê,
äºðâºëæèí áè÷èã, õÿòàä àðàá, ïåðñýýð áè÷ñýí çàõèäàë áè÷ã¿¿ä
îëîí àðàâ áàéãàà áºãººä ìîíãîëûí ýðäýìòýäèéí ç¿ãýýñ ñóäëàõ
ýçíýý õ¿ëýýæ áàéíà. Ýíý òàëààð öóõàñ áîëîâ÷ ñóäàëñàí Îðîñûí
ýðäýìòýí À.Ï.Ãðèãîðüåâûí íîì áîëîí àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí
ºã¿¿ëë¿¿ä áèé. Õàðèí ñàÿõàí Âàòèêàíû íîìûí ñàíä àéë÷èëñàí
äîêòîð Ø.Áèðà, äîêòîð Ä.Öýðýíñîäíîì íàð ëàòèí õýëýýð áè÷ñýí
ìîíãîëûí õààäûí íèëýýä çàõèäàë îëñîí íü çàëóó ñóäëàà÷äàä
òóéëûí ñîíèðõîëòîé áºãººä õîðõîé õ¿ðãýñýí ìýäýý áîëæ áàéíà.
Òýð ¿åèéí àìüäðàëûã òîä òîìðóóí õàðóóëñàí á¿òýýë áîë
õÿòàä ¿ñãýýð ìîíãîë õýëýýð áèäýíä óëàìæèëæ èðñýí, ªãºäýé

76
õààíû ¿å áóþó 1240 îíä òóóðâèí äóóñãàñàí “Ìîíãîëûí íóóö
òîâ÷îî” õýìýýõ ò¿¿õ, óðàí ñàéõíû çîõèîë áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
çàðèì ñóäëàà÷èéí ñàíàëààð ìîíãîë÷óóä ò¿¿õýý ìýä¿¿ëýõèéí òóë
ººðñ人 õÿòàä ¿ñãýýð ìîíãîë õýëýýð çîðèóä õóóëàí áè÷èæ
¿ëäýýñýí õýìýýí ñàíàë ãàðãàæ áàéãàà íü ñîíèí áàéíà.
“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-ã ñóäàëñàí íýðò ýðäýìòýí Á.ß.
Âëàäèìèðöîâ “Õýýð òàëûí öýöãèéí ¿íýð õàíõàëñàí èéì ÿðóó
òàíñàã çîõèîë, á¿òýýëèéã òýð öàãèéí íýã ÷ í¿¿äýë÷ îâîã àéìàã
òóóðâèñàíã¿é” õýìýýí áàõàðõàí òýìäýãëýñýí íü áóé. Åð íü
ìîíãîëûí äîðíî òàëûí àéìãóóä õÿòàä áè÷ãèéã ýðòíýýñ õýðýãëýæ,
óëìààð XII-XIV çóóíû ¿å áîëæ èðýõýä õÿòàä ¿ñãýýð ìîíãîë ¿ãèéã
òýìäýãëýõ àðãûã íýãýíò íàðèéí íÿãò áîëîâñðóóëñàí áàéâ. Õÿòàä
¿ñãýýð áè÷ñýí “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”, “Õóà-è-è-þó” òîëü áè÷èã,
Ìîíãîë, Õÿòàä õààäûí õàðèëöàí èëãýýñýí 12 çàõèäàë áè÷èã
çýðýã äóðñãàëóóä ¿ëäæýý. Ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷èãäýæ ¿ëäñýí
äóðñãàë ÷ ãýñýí öººí òîîòîé áóé áºãººä Þàíü ã¿ðíèé ¿åòýé
õîëáîãäîõ ªëçèéò õààíû çàõèäàë, Òàòàðûí áè÷èã, Íýâòýðõèé
õóóëèéí õýñýã õóóäàñ, À÷ëàëò íîì, Òóðôàíààñ îëäñîí ºäºð ¿çýõ
ñóäàð, Êàéïèí ôóãèéí ñóâàðãûí áè÷èã, Òóðôàíààñ îëäñîí
çàõèäàë õàðèëöàà, çàðëèã òóøààëûí õîëáîãäîëòîé áè÷ã¿¿ä, Àðóã
âàíãèéí õºøººíèé áè÷èã, Õàðõîðóìûí õºøººíèé ìîíãîë áè÷ýýñ,
Äóíü-õóàíû õàäàí äýýðõ Òºëºã Òºãñèéí áè÷èã, Áîãä óóëûí õàäíû
áè÷èã, ×æàí Öçèíæ¿éí õºøººíèé áè÷èã, Æèã¿íòýéí õºøººíèé
áè÷èã çýðýã áîëíî.
Ìîíãîëûí ýðòíèé óëñ ã¿ðí¿¿äèéí áè÷èã ¿ñãèéí ñèñòåìä
Ôèíèê, Ñîãä, Ðóíýýð äàìæñàí ýðòíèé Ýíýòõýãèéí Ïàíèíû
õýëç¿éí, õýë øèíæëýëèéí óëàìæëàë õîæèì XIII çóóíààñ ýõëýýä
Òºâ人ð äàìæèí ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ñèñòåìèéã
áîëîâñðîíã¿é áîëãîõîä áîäèòîé òóññàí íü ¿çýãäýíý. Òóõàéëáàë

77
XIII çóóíû õýëç¿é÷ ýðäýìòýí Ñàæà áàíäèäà Ãóíãààæàëöàí ìîíãîë
áè÷ãèéí õýëíèé òàëààð óðüä ãàðñàí á¿õ òóðøëàãóóäûã íýãòãýí
ä¿ãíýæ, íýìýí áîëîâñðóóëñàí “Ç¿ðõíèé òîëüò” õýìýýõ õýëç¿éí
áè÷èã ãàðãàñàí íü ìîíãîë áè÷ãèéí õýë õýâøèí òîãòîõîä ÷óõàë
õóâü íýìýð áîëñîí áàéíà. Ò¿¿íèé õîéíî XIV çóóíû ýõýýð íýðò
õýëç¿é÷ ýðäýìòýí ×îéæè-Îäñýð áè÷ãèéí õýëýý óëàì
áîëîâñðîíã¿é áîëãîõûí ¿¿äíýýñ ìîíãîë ¿ñãèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã
íýìýí äýëãýð¿¿ëæ, ¿ñãèéí ä¿ðýì, õýëç¿é òýðã¿¿òíèéã óëàì
íàðèéâ÷ëàí òàéëáàðëàñàí “Ç¿ðõíèé òîëüòûí òàéëáàð” õýìýýõ
õýëç¿éí áè÷èã òóóðâèàä óëìààð “Áîäèñàäâà íàðûí ÿâäàëä
îðîõóé”, “Áàíçðàã÷” çýðýã ýðòíèé ýíýòõýãèéí ã¿í óõààíû àëäàðò
á¿òýýë¿¿äèéã îð÷óóëæ, ìîíãîë áè÷ãèéí õýëýýð õýðõýí ÿðóó
ñàéõàí íàéðóóëæ áîëîõûí áîäòîé æèøýýã ººðèéí áèåýð
¿ëãýðëýí ¿ç¿¿ëæýý.(34) XIII, XIV çóóíû ¿åýñ ìîíãîë ãàçàð áóðõíû
øàøèí äàõèí õ¿÷òýé äýëãýð÷, øàøèí ñóðãààë íîìëîë õèéãýýä
äóóí óõààí, àíàãààõ óõààí, îäîí çóðõàé, ó÷èð øàëòãààíû óõààíû
ºäèé òºäèé íîì çîõèîëûã ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëàí ãàðãàõ áîëñîí
íü áè÷ãèéíõýý õýëèéã öààøèä óëàì áîëîâñðîíã¿é áîëãîõîä ÷óõàë
ò¿ëõýö áîëñîí áàéíà. Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäàõààñ
ºìíº õÿòàäòàé õºðø çýðãýëäýý îðøèæ áàéñàí Ëÿî óëñ, Àëòàí
óëñ çýðãýýð óëàìæëàí ìîíãîëûí áè÷ãèéí ìýðãýä öààñ, áèéð,
ÿíòàé çýðãèéã îëæ àâäàã áàéñàí áºãººä Ìîíãîë ã¿ðýí
áàéãóóëàãäàæ äèïëîìàò õàðèëöàà, ñî¸ë áîëîâñðîë ºðãºæèõèéí
õèðýýð ýäãýýð áè÷èã õýðãèéí ç¿éëèéã ýçëýãäñýí óëñ îðíîîñ
òàòâàðûí æóðìààð àâäàã áîëæýý. Ñîëîíãîñ, Ìîíãîë, Æ¿ð÷èäèéí
õàìòûí õ¿÷èíä õ¿ðýýëýãäñýí êèäàí÷óóä 1219 îíä áóóæ ºã뺺.
Ñîëîíãîñûí ýðõ áàðèã÷èä ìîíãîë÷óóäòàé íàéðàìäàëò õàðèëöàà
òîãòîîõûã çºâøººð÷ýý. Ñîëîíãîñò ìîíãîë ýë÷ íàðûí î÷èõ íü
îëøèð÷ õààíûõàà íýðèéí ºìíººñ ... àëáàí òàòâàð áà áýëýã ñýëò

78
øààðäàõ áîëëîî. Èéíõ¿¿ 1221 îíä ìîíãîëûí ýë÷ Êýã¸íä î÷îîä
ìèíæèéí àðüñ 10 ìÿíãà, òîðãî 3 ìÿíãàí òîëãîé, ìºí òèéì
õýìæýýíèé á¿ñ äààâóó, òîì õýìæýýíèé öààñ 10 ìÿíãàí õóóäàñ ãýõ
çýðãèéã øààðäàâ.(35) Ñàðèòàé õîð÷è äàõèí øèíýýð èëãýýëò áè÷èã
ÿâóóëæ óëàì õàòóó øààðäëàãà òàâüñàí áàéíà ãýñíýýñ ¿çýõýä
áè÷èã íîìûí ¿éë èõýä äýëãýð÷ öààñíû õýðýãöýý èõýä ºññºíèéã
õàðóóëæ áàéâ.
Íýí ýðò öàãò ¿ñýã áè÷ãýý áîëîâñðóóëñàí ìýðãýä ìààíü
îëîí íóòãèéí àÿëãóóã íýí ñàéòàð àíõààð÷, íóòàã íóòàãò ñýëãýí
õýëäýã àâèàã àäèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí áàéäàã. Æèøýý íü ýðò
îäîîãèéí çàðèì àÿëãóóíä ¿ãèéí ýõýíä “æ” íü “ÿ” áîëäîã ¿çýãäëèéã
íàðèéí àæèãëàæ àäèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí òóë çàñàã, ÿñàã,
æàñàã ãýæ äóóäàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áàéäàã. ¯å ¿åèéí îëîí
ìýðãýä ìîíãîë áè÷ãèéã çàñàæ ººð÷ëºëã¿é ÿâæ èðñíèé ãîë
øàëòãààí áîë Òºâ Àçèéí ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõàí ñóóñàí îëîí
íóòãèéí àÿëãóóòàé ìîíãîë òóóðãàòíûõàà àëèíä ÷ áýðõøýýë
ò¿âýãã¿é îéëãîãäîõ íàðèéí óâäèñòàé áè÷èã áîëîõûã ìýäýðñíèéõ
áîëîé. ªºðººð õýëáýë áè÷ãèéí àâèàí ç¿éí òîãòîëöîîíä ìîíãîë
õýëíèé íóòãèéí îëîí àÿëãóóíû îíöëîãèéã áàõäóóøòàé ñàéõàí
òóñãàæ ÷àäñàíä ë õàìàã ó÷èð áàéãàà áèëýý. Ìîíãîë ¿ñãèéí áàñ
íýã îíöëîãèéí àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí áàãø òàéëàõäàà:
”Õóó÷èí ìîíãîë ¿ñãèéí íýã îíöëîã íü íýã ¿ñýã ¿ãèéí ýõýí, äóíä,
àäàãò ÿíç á¿ðýýð õóâèðäàãò îðøèíî. Èíãýæ íýã ¿ñýã ÿíç á¿ðýýð
õóâèðàõ íü ýðòíèé ñîãä, óéãàð ¿ñýãò ÷ íýãýí àäèë áàéñàí þì. Íýã
¿ñãèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áîëñîí íü ¿ñãýýð ¿ã ¿ñã¿¿äèéã áèå
áèåýñ íü ñàëàíãèä áèø, çàëãàæ áè÷èõòýé õîëáîãäîí ãàð÷ èðñýí
áàéíà. ¯ã õýëýõýä õ¿íèé àìíààñ öóâðàí ãàðàõ àâèà áèå áèåäýý
íºëººëæ, ìºí íýã àâèà ¿ãèéí ýõýí, äóíä, àäàãò ÿíç á¿ðýýð
õóâèëäãèéí àäèë ¿ñãèéã öóâðóóëàí çàëãàæ áè÷èõýä ìºí íýã

79
¿ñãèéí õýëáýð çýðýãöýý ¿ñãèéí áè÷ëýãýýñ áîëæ ÿíç á¿ðèéí
õýëáýðòýé áîëîõ íü ç¿éí õýðýã. Íýã àâèà íºãºº çýðýãöýý
àâèàíûõàà íºëººãººð õóâèðäàã áîë ìºíõ¿¿ àâèàã òýìäýãëýñýí
¿ñãèéí õóâèëáàðò çîõèõ òóñãàëàà îëæ áîëîõ þì. Ýíý ó÷ðààñ áèä
íýã àâèàã òýìäýãëýñýí ¿ñãèéí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðûã ìºí íýã
ôîíåìûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðòàé õàðüöóóëæ ¿çýõ á¿ðýí
¿íäýñòýé þì” ãýñýí áèëýý. Ìîíãîë áè÷èã îí öàãèéí óðòûã òóóëàí
áîëîâñîð÷ èðýõäýý ýðò öàãèéí ¿ãèéí á¿òöèéã º÷¿¿õýí ÷
àëäàãäóóëàëã¿éãýýð áèäýíä õ¿ðãýæ àâ÷èðñàí íü ÷óõàìäàà ìîíãîë
õýëíèé õºãæèë õóâüñàë á¿õíèéã òàøààã¿é ¿íýí òýìäýãëýñýí
ò¿¿õýí ñóðâàëæ áè÷èã ìýò áîëæýý. Óíãàðûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí
Ä.Êàðà “Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí íîì” á¿òýýëäýý “Ìîíãîë
áè÷èãòýé íîìîîñ àðö õ¿æ òýðã¿¿òýí àíõèëæ, ààãòàé øàðãàë öàé
õàìàð öîðãèëîí, àðãàëûí öýíõýð óòàà ¿íýðòäýã þì” õýìýýí
ñóäëàà÷ õ¿íèé áèëãèéí í¿äýýð ýíã¿é èõýýð áàõàðõàí áè÷ñýí íü
áóé.(36) Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé äóóäëàãààñ ººðººð áè÷èæ
áàéãàà ¿ã á¿ðèéí öààíà ýõ õýëíèé ìààíü ò¿¿õýí õóâüñàë ¿ãèéí
ãàðëûí ó÷èð øàëòãààí, ¿íäýñíèé õýë ñýòãýõ¿éí ìààíü á¿õýë
á¿òýí ò¿¿õ áàéãàà ãýäãèéã îíöëîí äóðäàõ õýðýãòýé þì. Ìîíãîë
áè÷ãýý ñóð÷ ñóäëàõûã õè÷ýýõ áîëñîí ºíºº ¿åä, çàðèì õ¿í ìîíãîë
áè÷ãèéã îäîîãèéí àÿëãóóíä òîõèðóóëàí ººð÷ëºõ ñàíàë ãàðãàõ íü
õààÿà òîõèîëääîã. Ýíý áîë òóéëûí àìèí÷õàí ¿çëèéí èëðýë
áºãººä õýë áîëîí áè÷èã ¿ñãèéí äîòîîä íàðèéí õîëáîî, áè÷èã
¿ñãèéí ñî¸ë ò¿¿õèéí ã¿í õîëáîîã îãò îéëãîäîãã¿éí øèíæ þì.
Ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷äýã ¸ñûã çºð÷èæ, õýëýõ àÿëãàà áàðèìòëàí
áè÷íý ãýäýã ýõ õýëíèéõýý ýä ýñèéã çýìäýãëýí òàéð÷ õàÿíà ãýñýí
¿ã áºãººä ò¿¿ãýýð õîé÷ ¿åèéíõíèéõýý ºìíº óó÷èëøã¿é í¿ãýëòýí
áîëæ ìýäíý. Ó÷èð íü ìîíãîë õýë, ìîíãîë áè÷èã ãýã÷ ãàíö
ºíººãèéí áèäíèé ºì÷ áèø. ªíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî ãóðâàí

80
öàãèéí ò¿ì áóìàí ìîíãîë÷óóäûí ºì÷ ó÷ðààñ íýãýí ¿åèéí áèä äóð
ìýäýí áè÷èã ¿ñãýý ººð÷èëæ çàñàìæëàí, õîé÷ ¿åèéíõíýý ýõ õýë-
ñýòãýõ¿éíõ íü ò¿¿õíýýñ õîëòãîõ ýðõã¿é.
Ìîíãîë áè÷èã áîë ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ò¿¿õ ãàðëûã
íÿãòëàí òîëüäîõ òîëü áè÷èã ìºí. Íààä çàõûí ¿ãýýð æèøýýëýõýä
õóòãà, õÿäàõ, õÿðãàõ, õºðºº, ÷àðãà, ÷èðýõ ãýõ ìýò ¿ãèéã ìîíãîë
áè÷ãýýð hido) t õèòóãà, hidoeeb õèäóõó, hirgeeeb õèðãàõó, hiRoHt
õèð¿ãý, cir)t ÷èðãà, cirK ÷èðõ¿ ãýæ áè÷íý. Ýõíèé äºðâºí ¿ãèéí

ÿçãóóð íü hi õè- áºãººä õÿäàæ, õÿðãàõ áóþó óã ¿éëèéã õèéäýã

çýìñãèéã çààñàí íü èëò õàðàãäàíà. ͺ㺺 õî¸ð ¿ãèéí ÿçãóóð íü
cir- ÷èð-áºãººä ÷èð÷ ÿâäàã þìûã ÷àðãà ãýäýã áîëîõ íü òîäîðõîé
áàéíà.
¯ñýã ç¿éí õóâüä àâ÷ ¿çâýë, XVI-XVII çóóíû ¿å õ¿ðòýëõ
áè÷ãèéí õýâ ìàÿã, ¿ñãèéí çóðëàãà óóãóóë ñîãä, óéãàð ¿ñýãòýé èõ
òºñòýé áàéñàí áºãººä òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý ¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéã
óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èã ãýæ íýðëýõ íü áèé. XVI-XVII çóóíààñ
õîéø, ºä㺺ãèéí ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéí õýâ ìàÿãèéã îëæ, ¿ñãèéí
çóðëàãà, íýìýëò òýìäýã ñýëò íü òîãòâîðæèæ áîëîâñîð÷, õàðü
õýëíèé ¿ãèéã òýìäýãëýõ ãàëèã ¿ñãèéí á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîîòîé
áîëæ çºâ áè÷èõ ä¿ðýì ÷ æèãäðýí öýãöýðñýí áàéíà.
XVI-XVII çóóíû ¿åä ìîíãîë÷óóäûí íîì áè÷ãèéí ¿éëñ íýí
ºðíºæ, íîì áàðëàõ, îð÷óóëàõ òóóðâèõ ¿éë ìàíäàí äýëãýð÷,
ñîíãîäîã áè÷ãèéí õýë á¿ðýëäýí òîãòæýý. Ìîíãîë áè÷ãèéí çºâ
áè÷èõ ä¿ðýì æèãäðýí öýãöðýõýä XIII çóóíààñ ýõëýí óäàà äàðàà
òóóðâèæ èðñýí îëîí àðâàí õýë ç¿éí áè÷èã, îëîí ç¿éëèéí òîëü
áè÷èã íýí ÷óõàë áàéâ. Ýäãýýð “Ç¿ðõýí òîëüò“ õýìýýõ õýë ç¿éí
á¿òýýë öàãààí òîëãîé, ¿ñãèéí ä¿ðìèéã õàìàðñàí òºäèéã¿é õýë
øèíæëýë áóþó äóóí óõààíû îëîí òàëûã áàãòààæ áàéæýý. Äýýð

81
äóðüäñàí áàíäèäà ×îéæè- Îäñýð ìîíãîë áè÷ãèéí õýë ç¿éí á¿òýýë
“Ç¿ðõýí òîëüò“- äîî ìîíãîë õýëíèé àâèà ç¿é, õýë ç¿éí îíöëîãèéã
ñàéí òóñãàæ, ¿ãèéí ýöýñò ¿å áèò¿¿ëýí îðæ ÷àäàõ ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéã
á¿ðòãýí òîãòîîæ 11 äýâñãýð ¿ñýã ãýæ íýðëýæýý. Ýðòíèé ìîíãîë
õýëíèé 11 äýâñãýð ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ 9 íü îð÷èí öàãèéí ìîíãîë
õýëýíä íýãýí àäèë äýâñãýðëýí îðæ áàéãààãààñ ¿çýõýä òýð ýðò
öàãò ìîíãîë õýëíèé ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàëáàðûí áàéðëàëûí ÷óõàë
õóóëèéã íýýñýí àæýý. XIII çóóíààñ ýõëýí Ñàæ Áàíäèä
Ãóíãààæàëöàí, ×îéæè-Îäñýð, Ðàáæàìáà Äàãçàíäàãâà, Àëøàà
Äàíäàð Ëõààðàìáà, Î.Æàìúÿí, Ñ.Øàãæ òýðã¿¿òýí îëîí ìýðãýä,
îëîí àðâàí öàãààí òîëãîé, “Ç¿ðõýí òîëüò” õýìýýõ õýë ç¿éí
ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëñààð èðñýí áèëýý. XX çóóíû ýõýí ¿åä Ñ.Øàãæ
áàãøèéí “¯ñãèéí ä¿ðìèéí òîëü” ãàð÷, ºä㺺 õ¿ðòýë ªâºð Ìîíãîë,
ÁÍÌÀÓ, Áóðèàä á¿ãä ë ýíý òîëèéã çºâ áè÷èõ ç¿éí õóâüä ìºðäëºã
áîëãîæ áàéíà. XIII, XIV çóóíû ¿åýñ ìîíãîë ãàçàð áóðõíû øàøèí
äàõèí õ¿÷òýé äýëãýð÷, øàøèí ñóðãààë íîìëîë õèéãýýä äóóí
óõààí, àíàãààõ óõààí, îäîí çóðõàé, ó÷èð øàëòãààíû óõààíû ºäèé
òºäèé íîì çîõèîëûã ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëàí ãàðãàõ áîëñîí íü
áè÷ãèéíõýý õýëèéã öààøèä óëàì áîëîâñðîíã¿é áîëãîõîä ÷óõàë
ò¿ëõýö áîëæ, îëîí çóóíû òóðø îþóíû ñî¸ëûí õîñã¿é àðâèí ºâ
ñàíã á¿òýýæýý. Öàã öàãèéí ãàìøèã, ¿å ¿åèéí ¿ðýãäëèéã òýñ÷
ºíãºðººñºí íü ë áèäýíä õ¿ð÷ èðæýý ãýæ áîäîõîä ºä㺺 Ìîíãîë
îðîíä áîëîí äýëõèéí îëîí îðíû íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ
áàéãàà ìîíãîë íîìûã ìýäñýí äóóëñíû õýðýýð õýìæýýëýí ñàíàõàä
ººðèéí ýðõã¿é áàõäàí áèøðýõ ñýòãýë òºðºõ àæýý. Ǻâõºí óëñûí
íèéòèéí íîìûí ñàíä ìîíãîë áè÷ãýýð òóóðâèñàí 20000 îð÷èì
ñóäàð øàñòèð õàäãàëàãäàæ áàéíà. ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, ÀÍÓ, Àíãëè,
ßïîí, ÁÍÃÓ, Øâåä, Ïîëüø, Óíãàð, Ôðàíö çýðýã äýëõèéí îëîí
îðíû íîìûí ñàíä ìîíãîë áè÷ãýýð òóóðâèñàí ñóäàð øàñòèð ¿ëýìæ

82
òîîòîé áàéãàà áºãººä çàðèì îðíû ýðäýìòýí ººðèéí îðîíä áàéãàà
ìîíãîë íîìûí ãàð÷ãèéã õýâë¿¿ëñýí íü òóñãàé òóñãàé íîì, òîì òîì
áîòü áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë òóóðãàòíû äîòðîîñ óõààí áèëãýýðýý
òîäðîí ãàðñàí îëîí ìýðãýä ç¿éë ç¿éëèéí óõààíû íýí àðâèí
øàñòèð ñóäàð òóóðâèñàí áàéõààñ ãàäíà ýðòíèé äîðíî äàõèíû
ñî¸ëò îðíóóäûí øèëäýã çîõèîëûí îð÷óóëãûí áàÿëàã ñàí õºìðºã
áóé áîëãîæýý. Ãàíöõàí æèøýý äóðäàõàä Ìîíãîëûí èõ õààäûí
íàìòàð, õàòàä, õºâã¿¿ä, ãàâúÿàòàí ñàéä, ò¿øìýäèéí øàñòèð
áîëîí Þàíü óëñûí ¿åèéí ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ò¿¿õèéã
ºðãºí õàìàð÷ áè÷ñýí “Þàíü óëñûí ñóäàð” õýìýýõ 210 äýâòýð
íîìûã ìîíãîëûí íýðò áè÷ãèéí õ¿í, õÿòàäà÷ Äàíäàà /÷óõàì íýð íü
Äýì÷èãäîðæ/ 1917- 1923 îíû õîîðîíä îð÷óóëñàí íü ãàð
áè÷ìýëýýð Óëñûí íèéòèéí íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéíà. ̺í
ýíýõ¿¿ “Þàíü óëñûí ñóäàð“-ûí 14 ä¿ãýýð äýâòýð ìàíæ õóðààíãóéã
îð÷óóëñàí íü áàñ áàéíà. Ãàíæóóð, Äàíæóóð òýðã¿¿òýé ºäèé òºäèé
ñóäàð øàñòèðûã òºâä õýëíýýñ îð÷óóëñíûã õýí á¿õýí ìýäýæ
áàéãàà áèëýý. Ìîíãîë áè÷ãýýð áàéãàà îð÷óóëãûí ñàí õºìðºãò
1921-1945 îí õ¿ðòýë ºðíº äàõèíû õýëíýýñ îð÷óóëñàí áàñ íèëýýä
àðâèí íîì çîõèîë áèé áèëýý. Ìîíãîë áè÷ãýýð áèäýíä
óëàìæëàãäàí èðñýí ñóäàð, øàñòèð, íàìòàð ò¿¿õ, èëòãýë, øàñòèð,
äàíñ õàðàà, àëáà àëáàí áè÷èã òýðã¿¿òýí íü ìîíãîë òóóðãàòíû
òóóëæ èðñýí çàì ìºð, òóóðâèæ á¿òýýñýí îþóí óõààí, ìàíäàæ
áóóðñàí ò¿¿õýí ¿íýí, ø¿òýæ áàðèìòàëñàí çàí ¿éëèéã òàíèí ìýäýõ
ãîë ò¿ëõ¿¿ð áºãººä ñîíãîäîã áè÷ãèéí íàéðóóëãûí óð ìàÿã, ýõ
õýëíèéõýý ÿðóó ñàéõàí, àðâèí áàÿëàã ¿ãèéí ñàíã ãàãöõ¿¿
ìîíãîëûí áè÷ãèéíõýý ñàí õºìðºãººñ ë ñóð÷ ìýäýæ áîëîõ áèëýý.
Òºãñãºëä òýìäýãëýõýä ìîíãîë áè÷èã íü ìîíãîë òóóðãàòíû òóñãààð
òîãòíîëûí áýëãý òýìäýã, îëîí àÿëãóóòíûã ñî¸ëîîð õîëáîõ ã¿¿ð,

83
äýëõèéí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä ìîíãîë÷óóäûí îðóóëñàí ¿ëýìæ
òîì ñî¸ë, ¿åèéí ¿åä Ìîíãîë÷óóäûí áàõàðõàæ ÿâàõ ç¿éë áèëýý.

2. Ìîíãîëûí äºðâºëæèí áè÷èã:

̺íõ õààíûã íàñ áàðñíû äàðàà Õóáèëàé 1260 îíä 46
íàñàíäàà Àðèãáºõòýé íýãýí çýðýã ººðèé㺺 Èõ Ìîíãîë óëñûí
õààíä ºðãºìæèëæ 1265 îí áóþó Àðèãáºõèéí òýìöýë ýöýñ áîëñîí
¿åýñ ººðèéí áèåèéã Ìîíãîëûí Èõ õààí òºäèéã¿é õÿòàäûí õààí
øèðýýã ç¿é ¸ñîîð çàëãàìæëàã÷ õýìýýí ¿çýæ óëñûí íýðèéã
ººð÷ëºí Èõ Þàíü Óëñ ãýæ íýðëýýä õÿòàäûí ýçëýãäýýã¿é ¿ëäñýí
ºìíºò õýñãèéã áàéëäàí äàãóóëæ, óëìààð õÿòàäààð òºâëºæ, íèéò
Ìîíãîë ã¿ðíèéã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò ãîë àíõààðëàà
õàíäóóëæýý. 1294 îíä íàñ ñ¿¿äýð íàÿ õ¿ðýýä òýíãýðò õàëüæýý.
Ò¿¿íèéã ºâºã äýýäñèéíõ íü ìºíõ íîéðññîí õàìàã ìîíãîëûí
óóãóóë íóòàã ãóðâàí ãîëûí ýõ, Õýíòèéí íóðóóíä íü àâ÷èð÷
îðøóóëñàí ãýäýã. Õóáèëàé õààíû äýðãýä 17 æèë àëáà õààñàí,
àëäàðò æóóë÷èí Ìàðêî Ïîëîãèéí áè÷ñýíýýð “Îëîí îëîí õàí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí èõ ýçýí áîëñîí Õóáèëàé õààíû ãàäààä ä¿ð
áàéäàë ÿìàð áóé õýìýýâýýñ òýðáýýð ºíäºð ÷ áóñ, íàìõàí ÷ áóñ,
äóíä çýðãèéí íóðóóòàé áèå áÿëäàð ñàéõàí ìàõëàã, ä¿¿ðýí ÷èéðýã
ñàéõàí ýð àæãóó. Í¿¿ð öàðàé íü òóÿàðàí ãýðýëòýõ íü ñàðíàéí
àäèë, í¿ä íü óõààëàã àãààä ìîéë õàð, õàìàð òýãø áºãººä ºíäºð”
õ¿í áàéñàí àæýý. Óõààëàã ìýðãýíýýðýý Ñýöýí õýìýýí àëäàðøñàí
Õóáèëàé õààí èõ ã¿ðýí áàéãóóëæ, 35 æèë òºð áàðèõäàà òºð ¸ñíû
øèíýòãýë, ìîíãîëûí íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ýíý çóóíû
ýõýí õ¿ðòýë óëàìæèëñàí åðòºíöèéí çàñàã õèéãýýä íîìûí çàñãèéã
òýãøèä ÿâóóëàõ çîðèëãî á¿õèé õî¸ð ¸ñíû íîìëîëûã áóé áîëãîñîí
þì. Õóáèëàé õàð áàãààñàà ýðäýì íîìûí àæëûã õè÷ýýíã¿éëýí
ñóðàëöàæ, õýä õýäýí õÿòàä ýðäýìòýí õ¿íèéã àøèãëàæ õÿòàä õýë

84
çààëãàæ, õÿòàäûí ò¿¿õ ñóäàð ÿðèóëæ áàéñíààñ ãàäíà õÿòàä
ýðäýìòýäèéí ¿ãýíä èõ èòãýæ êóíçûí ñóðãààëèéã çààëãàäàã
áàéæýý. Õÿòàä õýë áè÷èã çààëãàõààñ òàòãàëçäàã áàéñàí ãýæ
Ä.Ïåëëèï(37) áè÷ñýí áîëîâ÷ Õóáèëàé õÿòàä õýë ìýääýã áàéæýý.
Õóáèëàé õààí òºðèéã òºâõí¿¿ëýõ, õàðèéí óëñûã ýçëýí çàõèðàõ
îëîí ¿éëèéã çýðýãö¿¿ëýõèéí õàìò áè÷èã ñî¸ëä áàãàã¿é àíõààð÷
áàéæýý. Íýãýí æèøýý òàòàõàä Áýýæèíãèéí õîéä òàëä áàéãóóëñàí
Õàíáèëèã /õààíû õîò/ áóþó Äàéäó /Èõ íèéñëýëä/ õîòîä óëñûí
ñóäàð øàñòèð çîõèîõ õ¿ðýýëýí õýìýýõ ìîíãîë, õÿòàä, ïåðñ, òºâä
çýðýã îëîí ¿íäýñòíèé ò¿¿õ÷äèéã îðîëöóóëñàí òóñãàé áàéãóóëëàãà
àæèëëàæ áàéñàí áºãººä ýíý õ¿ðýýëýíã 1264 îíä Õóáèëàé õààíû
çàðëèãààð àíõ áàéãóóëæýý. Ýíýõ¿¿ õ¿ðýýëýíãèéí á¿òýýë íü àðàé
õîæóó Ìèí óëñûí ¿åä ýìõëýí çîõèîñîí “Þàí óëñûí ñóäàð” ãýäýã
210 äýâòýð òîì çîõèîëûí ¿íäñýí ñóðâàëæ íü áîëæýý. Ìîíãîëûí
äºðâºëæèí áè÷ãèéã Õóáèëàé õààí óëñûí áàãø Ïàãâà ëàì
Ëîäîéæàëöàíãààð çîõèîëãîñîí áºãººä ò¿¿ãýýðýý èõ Þàí ã¿ðíèé
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòñàí á¿õ óëñ ¿íäýñòíèé õýëèéã íýãýí çýðýã
¿éë÷èëæ ÷àäàõ áè÷èã áîëãîõûã çîðüæýý. Ìîíãîë õýëíèé àâèàíû
ò¿¿õýí õºãæëèéí óëìààñ XII-XIII çóóí áîëæ èðýõýä ìîíãîë
áè÷ãèéí õýë íü àìàí ÿðèàíû õýëíýýñ íèëýýä çºð¿¿òýé áîëñîí
áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ ÿðèàíû õýëýíä ãàðñàí çàðèì õóâüñëûã
áè÷ãèéí õýëýíäýý òóñãàõ õàíäëàãà çàðèì òàëààð èëýð÷ óðüä
íýãýíò õýâøèí òîãòñîí ä¿ðýì ç¿é ãàæóóäàõàä õ¿ðñýí òºäèéã¿é,
àìàí ÿðèàíû õýëýíä òîõèðñîí áè÷ãèéí õýëòýé áîëîõ ãýñýí øèíý
õàíäëàãà áóé áîëæýý. ͺ㺺 òàëààð XIII çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò
á¿ðýëäýí òîãòñîí Þàíü ã¿ðíèé äîòîðõè îëîí îâîã àéìãóóäûí õýë
àÿëãóóã àäèë òýãø òýìäýãëýæ ÷àäàõóéö “îëîí óëñ äóíäûí”
áè÷ãèéí õýëòýé áîëîõ ãýñýí ýçýíò óëñûí òºðèéí áîäëîãî
äàâàìãàéëàí ãàð÷ èðñýí áàéíà. Ïàãâà ëàì Ëîäîéæàëöàí /1235-

85
1280/ áîë òºâäèéí ñàæà íóòãèéí àëäàðò áàíäèä Ãóíãààæàëöàíû
à÷ õ¿¿ áºãººä ò¿¿íèé ýöãèéã Ñîäíîìæàëöàí ãýäýã áàéæýý. Òàâàí
óõààíä ìýðãýøñýí áàíäèä Ãóíãààæàëöàí /1182-1251/ áîë õýí
á¿õíèé ìýäýõ ÿðóó íàéðãèéí àëäàðò çîõèîë “Ñóáàøèäûã”
çîõèîñîí áºãººä XIII çóóíû äóíä ¿åä ªãºäýé õààíû õ¿¿ Ãîäàí
íî¸íû óðèëãààð Õºõ íóóðò èðæ, ìîíãîë áè÷ãèéí àíõíû õýë ç¿é
“Ç¿ðõýí òîëüò”-ûã çîõèîñîí áºãººä ýíý ¿åäýý à÷ Ëîäîéæàëöàíãàà
äàãóóëàí èðæ áàéæýý. Òºâä ýõ ñóðâàëæèä äóðäñàíààð õîæèì
Õóáèëàé õààí Ñàæà áàíäèäûã îðäîíäîî çàëàõ ãýæ ýë÷ ÿâóóëñàí
áîëîâ÷ íàñ áàðñàí òóë ò¿¿íèé à÷ õ¿¿ Ëîäîéæàëöàíã 18 íàñòàé
áàéõàä íü 1253 îíä çàëæ èðñýí àæýý. Ëîäîéæàëöàí áîë ìýðãýí
áàíäèäûí äýðãýä õ¿ì¿¿æñýíýýñ ãàäíà òºðºëõèéí ãîö àâüÿàñòàé
õ¿í áàéñíûã òýìäýãëýñýí áàðèìò îëîí áóé. Äîëîîí íàñòàéäàà
õýäýí àðâàí ò¿ìýí ¿ñýãòýé ñóäðûã óíøèí òºãñãºñºí áà 1258 îíä
Áóìáûí ¸ñíû ìýðãýäòýé íîì õàÿëöààä ÿëæ íýí èõýä àëäàðøñàí
áàéæýý. Ñàãàí ñýöýíèé “Ýðäýíèéí òîâ÷èä” äóðäñàíààð Õóáèëàé
õààí ò¿¿íèé ýðäìèéã èõýä áèøèð÷ áàãø øàâèéí áàðèëäëàãàà
áàðüæ, îãîîò òóóëñàí äºðâºí àâøèãèéã” õ¿ðòýæ, Ëîäîéæàëöàíä
“Ãóðâàí ãàçðûí íîìûí õààí Ïàãâà õóòàãò ëàì” öîëûã ºðãºæ, õàñ
òàìãà õ¿ðòýýæýý. Ìîíãîëûí äºðâºëæèí áè÷èã õýìýýõ øèíý ¿ñýã
áè÷ãèéã Õóáèëàé õààíû äààëãàâðààð Ïàãâà ëàì 9 æèëèéí òóðøèä
í¿äýýí ÷èëýýæ, ãàðààí ýöýýæ, çîõèîí äóóñãààä, äºðâºëæèí
¿ñãèéí àíõíû ñóðãóóëèéã ººðºº ãàðäàí ÿâóóëæ áàéâ. Ìîíãîëûí
äºðâºëæèí áè÷ãèéã òºâä ¿ñýãò òóëãóóðëàí óéãàðæèí ìîíãîë
¿ñãèéí ¿ã á¿òýõ, áè÷èõ ñèñòåìèéã ñóäàëæ çîõèîñîí áºãººä ýíý
òóõàé àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí “Äºðâºëæèí ¿ñãèéí äóðñãàëûí
ç¿éëèéã ¿çýõýä Ïàãâà ëàì òýð öàãèéí ìîíãîë ÿðèàíû õýëíèé
àâèà ç¿éã ñàéí àæèãëàñàí òºäèéã¿é óéãàðæèí ìîíãîë ¿ñãèéí
ñèñòåì, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã ñàéí ñóäàëæ áàéæ äºðâºëæèí ¿ñãýý

86
çîõèîñîí áîëîõ íü èëýðõèé áàéíà” õýìýýí ºã¿¿ëæýý. Øèíý òóòàì
çîõèîñîí äºðâºëæèí áè÷èã íü áè÷èëáýðèéí ñèñòåì, õýëíèé ç¿é,
¿ãñèéí ñàí, õýë íàéðóóëãûíõàà õóâüä óðüäààñ ñàéòàð õýâøèí
òîãòñîí ìîíãîë áè÷ãèéí õýëýíä òóëãóóðëàñàí ó÷èð òýð íü á¿õ
òàëààðàà áèåý äààñàí öîî øèíý áè÷ãèéí õýë áóñ, õàðèí ìîíãîë
áè÷ãèéí õýëíèé íýãýí õóâèëáàð áîëñîí þì. ªºðººð õýëáýë òýð
íü ñîíãîäîã ìîíãîë áè÷ãèéí ºìíºõ ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé íýãýí
á¿ðýëäõ¿¿í õýñýã íü áèëýý. Åð íü äºðâºëæèí áè÷ãèéí õýë íü
áè÷ëýãèéí ä¿ðýì, õýëç¿éíõýý òàëààð á¿ðýí õýâøèí òîãòîæ
õàðààõàí àìæààã¿é ÷ ãýñýí XIII-XIV çóóíû ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé
çàðèì íýã àÿëãóóíû îíöëîã øèíæèéã íèëýýä íàðèéí ñàéí
òóñãàñàí òóë ò¿¿íèé áè÷ãèéí äóðñãàëóóä íü äóíäàä çóóíû ¿åèéí
ìîíãîë õýëíèé ¿íýòýé ÷óõàë ìàòåðèàë áîëæ áàéíà. Ïàãâà ëàì
Ëîäîéæàëöàí Õóáèëàé õààíû çàðëèãààð ìîíãîëûí äºðâºëæèí
¿ñãèéã çîõèîæ äóóñìàãö, 1269 îíä ã¿ðýí äàÿàð õýðýãò õýðýãëýõ
òóõàé Õóáèëàé õààíû çàðëèã ãàð÷ýý. Óã çàðëèã íü “Áè ñàíàâààñ
¿ñãýýð ¿ãèéã áè÷ì¿é. ¯ãýýð õýðãèéã òýìäýãëýì¿é. Ýíý íü ýðò áà
ºä㺺ãèéí íýâòýðõèé õóóëü áîëîé. Ìàíàé óëñ óìàðä ãàçàð òóëãàð
áàéãóóëñàí òóë ñóðòàë íü õýìæýýòýé, ýðòíèéã ýðõëýõ òóë ä¿ðýì
òîãòîîë ¿¿ñãýæ çàâäñàíã¿é. Àëèâàà õýðýãëýõ ¿ñýã áè÷èã íü
õÿòàäûí õè÷ýýíã¿éëýõ áà æè÷ óéãàð ¿ñãèéã õýðýãëýæ, ìàíàé
óëñûí ¿ãèéã íýâòð¿¿ëæ¿õ¿é. Ëÿî óëñ, Àëòàí óëñ áà æè÷ õîëõè
îëîí óëñûí ä¿ðìèéã õÿíàâààñ òóñ òóñäàà ¿ñýã áóé àìóé. ªä㺺
áè÷ãèéí çàñàã óëìààð õºãæèõ áºãººä ¿ñýã áè÷ãèéã òîãòîîõ íü
äóòóó, á¿ðäýýã¿é òóë èéíõ¿¿ òóñãàéëàí óëñûí áàãø Ïàãâàä
òóøààæ, ìîíãîëûí øèíý ¿ñãèéã ¿¿ñãýí çîõèîëãîâ. Àëèâàà áè÷èã
¿ñãèéã îð÷óóëàí áè÷èõýä ¿ãèéã äàãàæ õýðãèéã íýâòð¿¿ëýõèéã
ýðìýëçýõ àìóé. ¯¿íýýñ õîéø àëèâàà õàñ òàìãà äàðæ, áè÷èã
òàðõààí áóóëãàõàä ìîíãîëûí øèíý ¿ñãèéã õýðýãëýæ, áàñõ¿¿

87
õàìòààð òóñ òóñàä íü ò¿¿íèé óëñûí ¿ñýã áè÷ãèéã
õàâñðóóëàãòóí”(38) õýìýýñýí áàéäàã. Ýíý çàðëèãààñ ¿çâýë
Õóáèëàé õààí ººðèéí áàéãóóëñàí èõ Þàí óëñûí õýìæýýíä
õýðýãëýõ òóñãàé øèíý áè÷èãòýé áîëîõûã ýðìýëçñýí ñàíàà òîä
õàðàãäàæ áàéíà. Îäîî îëäîîä áàéãàà äºðâºëæèí áè÷ãèéí
äóðñãàëûí ç¿éëñ äîòîð ìîíãîëîîñ ãàäíà õÿòàä, òºâä, ñàíñêðèò,
òóðê õýëíèé äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷ñýí ìàòåðèàë íýãýí àäèë
îëäîîä áàéãàà áºãººä àëäàðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí
Á.ß.Âëàäèìåðöîâ ìîíãîëûí äºðâºëæèí áè÷ãèéã “îëîí óëñûí
öàãààí òîëãîé” õýìýýí íýðëýñýí áèëýý. Øèíý ¿ñýã çîõèîõ áîëñîí
òóñëàõ øàëòãààí áîë òóõàéí ¿åýñ îëîí æèëèéí ºìíº
áîëîâñîðñîí óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èã íü XIII çóóíû ìîíãîëûí
àìàí àÿëãóóíààñ çîõèõ õýìæýýíèé çºðººòýé áîëñîí áàéñàí
áºãººä íºãºº òàëààð óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéí öàãààí òîëãîéí
¿ñã¿¿ä õÿòàä, òºâä, óéãàð çýðýã Þàíü óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä
áàéñàí óëñ, ¿íäýñòíèé õýëíèé àâèàã íàðèéí òýìäýãëýõýä
õ¿ðýëöýõã¿é áàéñàí ÿâäàë áîëîí òºâ人ñ óëàìæèëñàí áóðõíû
øàøíûã òºðèéí øàøèí áîëãîõûã çîðüñîíòîé ÷ áàñ õîëáîîòîé
áàéæ áîëîõ þì. ªìíºõ çàðëèãààñ ¿çýõýä ìîíãîëûí äºðâºëæèí
áè÷ãèéã õýðýãëýõäýý áóñàä ¿íäýñòíèé õýðýãëýæ áàéñàí óéãàðæèí
ìîíãîë, õÿòàä, òºâä çýðýã ¿ñýã áè÷ãèéã äîð íü õàëñàíã¿é, õàðèí
õàìòàä íü õýðýãëýõ øèëæèëòèéí àðãà õýðýãëýñýí íü òîäîðõîé
áàéäàã. Òèéìèéí òóë ìîíãîëûí äºðâºëæèí áè÷ãèéã ò¿ãýýí
äýëãýð¿¿ëýõ òàëààð Õóáèëàé õààí îëîí ç¿éëèéí àæèë çîõèîñîí
áºãººä òóõàéëáàë 1269 îíä Þàí óëñûí á¿õ 169 çàìä äºðâºëæèí
áè÷ãèéí ñóðãóóëèóäûã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ 1272 îíä äºðâºëæèí
áè÷ãèéã çààõ óëñûí òóñãàé ñóðãóóëèéã áàéãóóëæ ãîëäóó ìîíãîë
íî¸ä, ò¿øìýäèéí õºâã¿¿äèéã ñîíãîí àâ÷ ñóðãàæ áàéæýý.

88
89
1275 îíä äºðâºëæèí áè÷ãèéí õýðãèéã ýðõýëñýí ýðäìèéí òóñãàé
õ¿ðýýëýí áàéãóóëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ìîíãîë áè÷ãèéí, õÿòàä, àðàá,
òºâä çýðýã ãàäààä õýëíèé îëîí ñóðãóóëü áàéñíààñ ãàäíà
ýìíýëãèéí, çóðõàéí ñóðãóóëü áàñ áàéñàí áºãººä ìîíãîë áà
ýçëýãäñýí îðíû õºâã¿¿äýýñ áè÷èãòýé àâüÿàñòàéãèé íü øèëæ íîì
çààæ áàéæýý. ĺðâºëæèí áè÷èã íü òºâä, ñàíñêðèò ¿ñýãò
òóëãóóðëàí çîõèîñîí ¿åò ¿ñýã áºãººä Þàí óëñûí ¿åä àìüäàð÷
áàéñàí Øýí-Ñè-Ìèí ãýäýã õ¿íèé “Ô-Øó-Êàî” ãýäýã íîìä äº÷èí
ãóðâàí ¿ñýãòýé ãýæ äóðäñàí áîëîâ÷ á¿õ ¿ñãèéã ã¿éöýä
òîäîðõîéëîîã¿é áà “Þàí óëñûí ñóäàðò” 41 ¿ñýãòýé ãýæ
òýìäýãëýæýý.(39) ĺðâºëæèí áè÷ãèéí öàãààí òîëãîéí 41 ¿ñãýýñ
æèíõýíý ìîíãîë ¿ãèéã òýìäýãëýõýä õýðýãëýäýã íü 28-ààñ
õýòðýõã¿é þì. ¯ëäñýí ¿ñýã íü õàðü õýëíèé ¿ãèéã òýìäýãëýõ
øààðäëàãûã õàíãàñàí ¿ñã¿¿ä áàéæýý. ¯ñãèéí ä¿ðñ õýëáýðèéã òºâä
¿ñãýýð ¿ëãýð áîëãîñîí áîëîõîîð äºðâºëæèí ä¿ð áàéäàëòàé
õàðàãääàã õèéãýýä áè÷èõäýý ¿å ¿åýð òàñàëæ, óéãàðæèí ìîíãîë
áè÷èã øèã äýýðýýñ äîîø áóóëãàí áè÷äýã. ªºðººð õýëáýë Ïàãâà
ëàì äºðâºëæèí ¿ñãèéã òºâä ¿ñýãò òóëãóóðëàñàí áîëîâ÷ áè÷ëýãèéí
ñèñòåìèéã ìîíãîë áè÷èãò òóëãóóðëàæýý. ĺðâºëæèí áè÷èã íü
¿åèéí áè÷èã áºãººä ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñýã á¿ðèéã òºâä ¿ñãèéí àäèë ”à”
ýãøãýýð àìèëóóëæ óíøèõ áºãººä õàðèí ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà “à”-
ãààñ ººð ýãøèã õýëýãäâýë òýð ýãøãèéã çàëãàæ áè÷äýã áàéíà.
Õýðâýý ¿åèéí ýöýñò àðäàà ýãøèãã¿é ãèéã¿¿ëýã÷ õýëýãäâýë ò¿¿íèéã
äýýä ¿ñýãòýé íü çàëãàí áè÷íý. ªºðººð õýëáýë ìîíãîë áè÷ãèéí
äýâñãýð ¿ñãèéã äºðâºëæèí áè÷èãò òýìäýãëýõäýý òóõàéí äýâñãýð
ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéã ºìíºõ ¿ñýãòýé íü çàëãàí áè÷èõ àðãà àæýý.
Ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéí ¿ãèéí ýõýíä áîëîí òýðã¿¿í áèø ¿åä îðîõ
õýëáýð íü ÿëãààòàé áàéäàã. ĺðâºëæèí áè÷èãò ¿íäñýí äîëîîí
ýãøèã áàéõààñ ãàäíà óðàãøèëñàí “à” ýãøãèéã òóñãàé ä¿ðñýýð

90
òýìäýãëýñýí áàéäàã. ĺðâºëæèí ¿ñãèéí ñóäëàëààð ãàðñàí
õàìãèéí àíõíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë áîë Ãåðìàíû
ýðäýìòýí Õ.Ê.Ãàáåëåíöèéí 1839 îíä õýâë¿¿ëñýí “Ýðòíèé
Ìîíãîëûí íýãýí áè÷ýýñèéí òóõàé” õýìýýõ ºã¿¿ëýë þì.(40)
Çîõèîã÷ ýíý á¿òýýëäýý Áóÿíò õààíû íýãýí çàðëèãèéã ëàòèí ¿ñãýýð
ãàëèãëàí, ãåðìàí îð÷óóëãà, òàéëáàðûí õàìò õýâë¿¿ëñýí áàéíà.
Ýíý öàãààñ õîéø ÿíç á¿ðèéí ¿åä îëäñîí äóðñãàëò îëäâîðóóäàä
îëîí îðíû ýðäýìòýä ñóäàëãàà õèéñýí áºãººä Ã.Ïîòüå, À.Óàéëè,
Ï.Ð.Áîíàïàðò, Ë.Ä.Âàäåëë, Å.Õ.Âîëüø, äîêòîð À.Õ.Ôðàíêå,
À.Ì.Ïîçäíååâ, Ý.Øàâàíí, Ã.È. Ðàìñòåäò, Ï.Ààëòî, À.À. Äðàãóíîâ,
Õ..Îøèáó÷è, Ì.Ëåâèöêè, Ý.Õýíèø, Í.Ïîïïå, Ë.Ëèãåòè, Äàâèä
Ì.Ôàðêóõàð, Ì.Íàêàíî, ïðîôåññîð Çóóíàñò íàðûí ñóäàëãààíû
á¿òýýë¿¿ä ãàðñàí þì.
1911 îíä Ôèíèíèéí àëäàðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí
Ã.È.Ðàìòñåäò íýãýí íîìûí º÷¿¿õýí òàñàðõàé õóóäñûã äºðâºëæèí
¿ñãýýð áè÷ñýí íîìûí õóóäàñ ìºí õýìýýí ñóäàëñíûã 41 æèëèéí
äàðàà ò¿¿íèé øàâü Ï.Ààëòî “Ýðäýíèéí ñàí Ñóáàøèä”-ûí ìîíãîë
îð÷óóëãûí òàñàðõàé áîëîõûã íýýí ãàðãàñàí áàéíà. Ìîíãîë
ñóäëàëä ìºíõèéí îëîí á¿òýýëýý çîðèóëñàí ïðîôåññîð Í.Ïîïïå
“ĺðâºëæèí áè÷èã” õýìýýõ íîìûã 1941 îíä Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä
õîòíîî õýâë¿¿ëñýí áºãººä ýíý á¿òýýë äºðâºëæèí ¿ñãèéí ñóäëàëä
øèíý ýðèí ¿åèéã íýýñýí ìºíõèéí òóóðâèë áîëñîí þì.(41)
Ìîíãîëûí ýðäýìòýäýýñ äºðâºëæèí ¿ñãèéí òàëààð
õàìãèéí íóõàöòàé ñóäàëãàà õèéñýí õ¿í áîë àêàäåìè÷
Ø.Ëóâñàíâàíäàí þì. ĺðâºëæèí ¿ñãèéí ñóäëàëä çîõèõ õóâü
íýìðýý îðóóëñàí ýðäýìòýä ãýâýë àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî, äîêòîð
Ö.Øàãäàðñ¿ðýí, ýðäýìòýí Õ.Ëóâñàíáàëäàí, äîêòîð Õ.Ïýðëýý,
Æ.Íàäìèä, À.Äàìäèíñ¿ðýí íàð áîëíî. ĺðâºëæèí ¿ñãèéí õýëíèé
îíöëîã øèíæèéã àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî, ¿ñýã ç¿éí îíöëîãèéã

91
äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí ñóäàëñàí áàéõàä õî¸ð æèëèéí ºìíº çàëóó
ýðäýìòýí ¨.Æàí÷è⠓ĺðâºëæèí ¿ñãèéí ìîíãîë äóðñãàëûí
ñóäàëãàà” õýìýýõ ýðäìèéí çýðýã ãîðèëñîí çîõèîë áè÷èæ
äîêòîð(Ph.D) õàìãààëñàí áºãººä óã çîõèîëäîî äºðâºëæèí
áè÷ãèéí õýëíèé àâèàí ç¿éí ñóäàëãàà, ¿ãèéí á¿òýö, ¿ã á¿òýýõ
äàãàâðûí ñóäàëãààã øèíý øàòàíä ãàðãàæ îëîí ýðäýìòýäèéí í¿ä,
îþóíûã áàÿñààñàí á¿òýýë òóóðâèñàí þì. (42)
Àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí, äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí,
Ä.Òºìºðòîãîî íàðûí øèíæëýí áè÷ñýíýýð äºðâºëæèí ¿ñãèéí
íèéëìýë á¿òýö íü ìîíãîë áè÷ãèéí ¿ñãèéí á¿òýöòýé øóóä
õîëáîîòîé þì. ĺðâºëæèí áè÷ãèéí äóðñãàëûã àæèãëàõàä
åðºíõèé人 ìîíãîë áè÷ãèéí çºâ áè÷èõ ä¿ðýìòýé òîõèðîõ áîëîâ÷
äóíä ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé àìàí àÿëãóóíû îíöëîãèéã òóñãàñàí
áàéäàã òóë ñóäàëãààíû õóâüä òóí ñîíèí áàðèìò îëîí áàéäàã.
ĺðâºëæèí áè÷ãèéã õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí àíõíû ¿åä óéãàðæèí
ìîíãîë áè÷ãýýñ ÿëãàõûí òóë “Ìîíãîëûí øèíý ¿ñýã” õýìýýí
íýðèéäýæ áàéâ. Ãýòýë “¯¿íýýñ õîéø ìîíãîë ¿ñãèéã øèíý ¿ñýã
õýìýýí äóóäàæ áîëîõã¿é” ãýæ õààíû çàðëèã òóñãàéëàí ãàðñíû
óëìààñ “Ìîíãîëûí óëñûí ¿ñýã”, ”Þàí óëñûí ¿ñýã” ãýæ íýðèéäýõ
áîëæýý. Õîæìûí ñóäëàà÷äûí äóíä “Äºðâºëæèí áè÷èã”, “Ïàãâûí
¿ñýã” ãýæ àëäàðøñàí áèëýý. 1271 îíä Õóáèëàé õààí áàñ çàðëèã
íèéòýëæ, äºðâºëæèí ¿ñãèéã õýðýãæ¿¿ëñýí õî¸ð æèëèéí òóðø
àõèöã¿é áàéãààã çýìëýæ, öààøèä äýëãýð¿¿ëýõ òóõàé àðâàí íýãýí
çóðâàñ çàðëèãèéã ãàðãàæýý. Óã çàðëèãò äºðâºëæèí ¿ñãèéã çààí
ñóðãàõ ñóðãóóëèéã ò¿ãýýìýë áàéãóóëàõ, õîëáîãäîë á¿õèé ñàéä
ò¿øìýä, àëáàí õààã÷äàä “Çóóí ºäðèéí äîòîð ìîíãîë áè÷ãèéã
/äºðâºëæèí áè÷ãèéã/ çààâàë ñàéòàð ñóð÷ ýçýìøèõèéã” øààðäñàíû
õàìò õ¿ì¿¿ñèéí ñóðàõ äóð ñîíèðõëûã õºã溺õèéí òóëä
äºðâºëæèí ¿ñýã ñóðàã÷äûã “Àëáà óëààíààñ õýëòð¿¿ëýõ“, ñàéòàð

92
ñóð÷ áîëîâñîðñîí õ¿íä “Ç¿é çîõèñûã íü ¿çýæ àëáà òóøààë îëãîõ”
çýðýã çàðëèã òîãòîîë ãàðãàñàí áàéíà. Èíãýæ òºðèéí ç¿ãýýñ ç¿éë
ç¿éëèéí àðãà õýìæýý àâñàí õýäèé ÷ 100 ãàðóé æèë õýðýãëýãäýýä
çîãññîí áàéíà. ßàãààä ò¿ãýí äýëãýð÷ ÷àäààã¿éí ó÷èð ãýâýë:
1. Þàí óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí ìîíãîë, õÿòàä, òºâä, óéãàð
çýðýã óëñ íü öºì äàäàí õýâøñýí ýðòíèé áè÷èã ¿ñýãòýé,
áîëîâñîðñîí óòãà çîõèîëûí õýëòýé áàéñàí òóë øèíý ¿ñãèéã òèéì
àìàðõàí àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéëàà.
2. ĺðâºëæèí áè÷ãèéã óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èãòýé õàðüöóóëáàë
áè÷èõýä õÿëáàð áóñ, òàñëàí áè÷èæ öýã òýìäýã õýðýãëýäýãã¿é òóë
¿ã, ºã¿¿ëáýðèéí çààã òîäîðõîéã¿é áàéäàã äóòàãäàëòàé áàéëàà.
3. Óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èãò ìîíãîëûí îëîí àÿëãóóíä ñýëãýí
õýëäýã àâèàíóóäûã àäèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí áàéäãèéã Ïàãâà
ëàì äºðâºëæèí áè÷èãòýý ÿëãàí òýìäýãëýõ ¿ñýã çîõèîñîí áèëýý.
Ýíý íü ìîíãîë òóóðãàòíû äóíä ò¿ãýýìýë ò¿ãýõýä ñààä áîëñîí
áîëîëòîé.
ªä㺺 áèäýíä äºðâºëæèí áè÷ãýýð óëàìæëàí èðñýí,
îëäñîîð áàéãàà äóðñãàëóóä íü ìîíãîë, õÿòàä, òºâä, ò¿ðýã, àðàá
õýëýýð áàéãàà áèëýý. Ýíä çºâõºí äºðâºëæèí ¿ñãýýð ìîíãîë
õýëýýð òýìäýãëýñýí äóðñãàëûí òîéìû㠺㿿ëáýë:
1. Õààä áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí çàðëèã áè÷ã¿¿ä íýëýýä îëîí
îëäîîä áàéãàà áºãººä àãóóëãûí õóâüä îéðîëöîî áàéäàã. Ãîëäóó
õàäàíä ñèéëñýí çàðëèã áàéõ áºãººä õÿòàä áè÷ýýñèéã õàæóóä
ñèéëñýí ÷ áèé. Èéì äóðñãàë îäîî ÷ îëäîæ áàéãàà áºãººä ÁÍÕÀÓ-
ûí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ¿íäýñòíèé ñóäëàõ
ãàçðûí àæèëòàí Çóóí-íàñò õýäýí æèëèéí ºìíº Ãóàíäóí ìóæèéí
íýãýí ñ¿ìýýñ Áóÿíò õààíû /1285-1320/ õî¸ð çàðëèã îëæ
íèéòýëæýý.

93
2. Ýë÷, òºëººëºã÷èä îëãîñîí äºðâºëæèí áè÷ãèéí áè÷ýýñ á¿õèé
ïàéçóóä áàéõ áºãººä ãîëäóó òºìºðëºã ç¿éë áà õàñ ÷óëóóãààð
¿éëäñýí ä¿ãðýã, óðò äºðâºëæèí õýëáýðòýé, îîñîðëîí àâ÷ ÿâàõ í¿õ
á¿õèé áàéäàã. Ïàéçóóäûí ¿ã, àãóóëãà íü îéðîëöîî áºãººä
æèøýýëáýë ìîíãîë õýëýýð äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷ñýí áè÷ýýñ
á¿õèé íýãýí øèðìýí ïàéçûí ¿ã íü “̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷èíä õààíû
çàðëèã, õýí ýñ áèøýðâýýñ àëäòóãàé” ãýæýý.
3. Ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí ìýäýý, ýðäýìòäèéí ñóäàëãààã ¿çâýë Þàí
óëñûí ¿åä îëîí íîì ñóäðûã äºðâºëæèí ¿ñãýýð áè÷èæ, áàðëàæ
áàéñàí áºãººä ºä㺺 áèäíèé ¿åä óëàìæëàí èðñýí íü òóí õîâîð
àæýý. Ñàæà Áàíäèä Ãóíãààæàëöàíû çîõèîñîí “Ñóáàøèä” õýìýýõ
ÿðóó íàéðãèéí çîõèîëûã îð÷óóëààä äºðâºëæèí áè÷ãýýð áàðëàæ
áàéñíû áàðèìò äºðâºëæèí áè÷ãýýð áàðëàñàí íîìûí íýãýí
òàñàðõàé õóóäñûã Ôèíëÿíäûí íýã æóóë÷èí 1906 îíä Äîðíîä
Òóðêåñòàíààñ îëñíûã Ôèíëÿíäûí ýðäýìòýí Ã.Ðàìñòåäò ýõëýí
ñóäàëæ, ò¿¿íèé øàâü Ï.Àëòî Ñóáàøèäûí õóóäàñ áîëîõûã
áàòàëñíûã äýýð äóðüäñàí áèëýý.
4. Çîîñ ìºíãº, òàìãà, òýìäýã, ñ¿ì õèéäèéí áàðèëãà äýýðõ áè÷ýýñ
çýðýã îðíî.
Îäîîãîîð îëäîæ áàéãàà äºðâºëæèí áè÷ãèéí äóðñãàëóóä íü îí
öàãèéí õóâüä õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéíõ íü 1377, 1382 îíû äóðñãàë þì.
Èõ Þàíü óëñûí ¿åä íîì ñóäàð çîõèîæ, áóñàä õýëíýýñ îð÷óóëàí
áàðëàí õýâëýäýã áàéñíààñ ãàäíà ìºíãºí òýìäýãò öààñ
¿éëäâýðëýäýã áàéæýý. Ýíý òóõàé èõ õààí Õóáèëàéí äýðãýä óäààí
õóãàöààãààð ñóóæ áàéñàí Èòàëèéí æóóë÷èí Ìàðêî Ïîëî áè÷èõäýý
õààíû îðäíû îéðîëöîî “Ìºíãºíèé õàðø” õýìýýõ ìºíãºí òýìäýãò
öààñ áóñàä ç¿éë õýâëýäýã ãàçàð áàéñàí ãýæýý.

94
 Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò ýøëýñýí
ýõ ñóðâàëæ áîëîí íîì çîõèîë

1. Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ãàäààä õàðèëöàà. ÓÁ., 1995, õ.3-7

2. ×.Äàëàé. Èõ Ìîíãîë óëñ. 1206-1260, Äýä äýâòýð, ÓÁ., 1994,
õ.121
3. Ñàéøààëò. ×èíãèñ õààíû òîâ÷îîí. Õºõ õîò, 1985, Äýä äýâòýð,
õ.63
4. Í.Òîãòîõ. Ìîíãîë õààäûí òàìãèéí íóóö. /Ìîíãîëûí æàðàí
ñîíèí/, ¹1, 1990
5. ×.Äàíäààãèéí îð÷óóëãà. Þàíü óëñûí ñóäàð. ãàð áè÷ìýë,
Óëñûí íîìûí ñàí
6. ×.Äàëàé. Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí ìîíãîë. Óëààíáààòàð, 1973,
õ.162
7. Ã.Ä.Ñàíæàåâ. Ñòàðî-ïèñüìåííûé ìîíãîëüñêèé ÿçûê. Ì.,1964,
õ.89
8. Ï.Á.Áàëäàíæàïîâ. Altan Tobchi. Ìîíãîëüñêàÿ ëåòîïèñü XVIII
â. Óëàí-Óäý., 1970
9. P.Pelliot. Les syste’mes d’ecriture en usage chez les anciens
mongols. “AM” vol. Secumdum: 1925, p.285
10. Ä.Êàðà. Êíèãè ìîíãîëüñêèõ êî÷åâíèêîâ. Ìîñêâà, 1972, õ.18
11. ×.Äàëàé. Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí ìîíãîë. ÓÁ., 1973, õ.163
12. ̺í òýíä õ.163
13. ̺í òýíä õ.163
14. Robert L.Binnick. Modern Mongolian A Transformational Syntax.
University of Toronto, 1979, ð.19-20
15. Á.ß.Âëàäèìåðöîâ. Ìîíãîëüñêèå ëèòåðàòóðíûå ÿçûêè.
Çàïèñêè Èíñòèòóòà Âîñòîêîâåäåíèÿ Àêàäåìè Íàóê ÑÑÑÐ.
Òîì 1. Ëåíèíãðàä, 1939, ñòð.740

95
16. Ðîëü êî÷åâûõ íàðîäîâ â öèâèëèçàöèè Öåíòðàëüíîé Àçèé.
Óëààíáààòàð, 1974
17. A.Rona Tas. Some notes on the terminology of Mongolian
writing. “AON”, T18, 1965, p.121
18. Á.Ðåí÷èí. Ìîíãîë ¿ñãèéí ãàðàë, õºãæèë. Õºõ õîò, õ.5-6
19. Yongsiyebu Rincen. Les inscriptions inconnues sur pierre et les
plaques d’or ornamentees du harnais de Tonyoucouc. Central
Asiatic Journal, vol. 4. No.4, p. 2

20.
 
  8

21. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ñÿíüáè. ÓÁ., 1971, õ.113

22. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é. ÓÁ., 1981, õ.10
23. L.Ligeti. Le Tabghatch, un dialecte de la language sien-pi.
Mongolian Studies. Budapest, 1970, õ.265-308
24. À.Äàìäèíñ¿ðýí. Ìîíãîë äºðâºëæèí áè÷èã. ÓÁ., 1986, õ.3
25. Ä.Òºìºðòîãîî. Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õýí õýëç¿é, ÓÁ., 1992, õ.38
26. Ã.Ñ¿õáààòàð. Õ¿íí¿ íàðûí àæ àõóé, íèéãìèéí áàéãóóëàë,
ñî¸ë, óãñàà ãàðâàë. ÓÁ., 1980, õ.111-112
27. Ýçýí áîãä ×èíãèñèéí “Èõ Çàñàã”. ÓÁ., 1995
28. Ñ.Áàäàð÷. Óëñûí äýýä ø¿¿ã÷. ×èíãèñèéí òóã, 1990, õ.40
29. Ò.Ìàíäèð. Õºõ òºðèéí õºòº÷. ×èíãèñèéí òóã, 1990, õ.31-35
30. ×.Äàëàé. Ìîíãîëûí ò¿¿õ. Èõ Ìîíãîë óëñ. /1206-1260/, Äýä
äýâòýð, ÓÁ., 1994, õ.59-60
31. Æèîâàííè Äåëü, Ïëàíîêàðïèíè. Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ. ÓÁ.,
1988, õ.72
32. Æ.Áîëäáààòàð, Ä.Ë¿íäààæàíöàí. Ìîíãîë óëñûí òºð ýðõ ç¿éí
ò¿¿õýí óëàìæëàë. ÓÁ., 1997, õ.54-55
33. Ä.Òºìºðòîãîî. Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õýí õýëç¿é. ÓÁ., 1992, õ.37
34. Ìîíãîë -Òàòàðóóä Àçè Åâðîïîä. ÓÁ., 1984, õ.173

96
35. Joirnal of the American Oriental Society. vol., 83, 1963, No.2,
p.234
36. Ä.Êàðà. Êíèãè ìîíãîëüñêèõ êî÷åâíèêîâ. Ìîñêâà, 1972, õ.40
37. E.D.Phillips. The Mongols. London, 1969, p.100
38. Ä.×îéæèëñ¿ðýí. Ìîíãîë äºðâºëæèí ¿ñýã. ÓÁ., 1974, 12ò, õ.3
39. ×.Äàëàé. Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí Ìîíãîë. ÓÁ., 1973, õ.157-158
40. H.C.Gabelentz, Versuch uber eine alte mongolische Inschrift.
ZKM II.1, 1939, pp.1-21
41. Å.Æàí÷èâ. ĺðâºëæèí ¿ñãèéí ìîíãîë äóðñãàëûí õýëíèé
ñóäàëãàà. Äèññåðòàöè, ÓÁ., 2000. õ.18-22
42. ̺í òýíä. õ.18-22

97
 Ãóðàâäóãààð á¿ëýã. XIV-XVIII ¿åèéí Ìîíãîëûí
íèéãýì, ñî¸ëûí ò¿¿õýíä áè÷èã ¿ñãèéí
ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã.

1. XVI-XVII çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õýí äýõ ìîíãîë

áè÷ãèéí õºãæèë áîëîí ò¿¿íèé ¿¿ðýã.
XVII çóóí áîë Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ÷óõàë çààã ¿å áèëýý. Òýð
öàãò ìîíãîë÷óóä ôåîäàëûí áóòðàëûã äàâàí òóóëàõ ýöñèéí
îðîëäëîãî õèéæ íèéòèéí øèíý äàéñàí ìàíæ íàðûã ýñýðã¿¿öýí,
Ìîíãîëûí îëîí çóóí æèëèéí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã
õàìãààëàí òýìöñýí ¿å þì. XVII çóóíû ýõýíä Ìîíãîë îðîí õýä
õýäýí õààíò óëñ áîëæ õóâààãäñàí áàéâ. Áàòìºíõ äàÿí õààí îëîí
æèë ¿ðãýëæèëñýí ôåîäàëûí õÿìðàë òýìöëèéã çîãñîîæ ìîíãîë
îðíûã óëñ òºðèéí òàëààð ò¿ð õóãàöààíä íýãòãýñýí áîëîâ÷
çàõèðñàí ãàçàð îðîí, àëáàò àðäàà õºâã¿¿ääýý ºì÷ áîëãîí òàñäàí
õóâààñíû õàðãààãààð áèåý äààñàí æèæèã õààä, íî¸ä äàõèí
îëíîîð ãàð÷ èðæýý. Áàòìºíõèéí äàðàà ò¿¿íèé àõìàä õºâ¿¿íèé ¿ð
óãñààíààñ ìîíãîëûí èõ õààí áîëæ áàéâ. Ãýâ÷ æèæèã õàíëèã
óëñûí õààä èõ õààíä çàõèðàãäàõã¿é, õýðýã äýýðýý áèåý äààí
îðøèæ áàéæýý. Ìîíãîëûí ýðòíèé çàíøëààð ìîíãîë÷óóäûí ºëãèé
íóòàã, òºðèéí ãàë ãîëîìò Àð ìîíãîë Õàëõûã Äàÿí õààíû îòãîí õ¿¿
Ãýðñýíçýä ºì÷ áîëãîí îëãîæýý. Ãýðñýíçèéã íàñ áàðñíû äàðàà
ò¿¿íèé èõ õàòàí Õàòàíõàé õàëõûã äîëîîí õºâ¿¿íäýý õóâèàðëàí
ºã÷ çàõèðóóëàõ áîëñíîîð Õàëõ äîëîîí õýñýã áîëîí áóòàð÷ Õàëõ
äîëîîí õîøóó ¿¿ñ÷ýý. Ãýðñýíçèéí óãñààíû íî¸ä óãààñ õààí öîëûã
ç¿¿æ áàéãààã¿é, õàðèí ç¿¿í ãàðûã çàõèðñàí Ãýðñýíçèéí
ãóðàâäóãààð õºâ¿¿í Íîîíîõ ¿éçýíãèéí àõìàä õºâ¿¿í Àâòàé Äàëàé
ëàìààñ õàí öîë îëæ èðñíýýñ ýõëýí Ò¿øýýò õàí ãýæ íýðëýãäýõ

98
áîëæýý. Ò¿¿íèé äàðàà õàëõûí ç¿¿í ãàðûí áàñ íýãýí íî¸í
Ãýðñýíçèéí òàâäóãààð õºâ¿¿í Àìèí äóðàëûí à÷ Øîëîé áèåý õàí
ºðãºìæèëæ Ñýöýí õàí ãýæ àëäàðøæýý. Àøèõàéí à÷ õºâ¿¿í
Ëàéõóð áàñ áèåý õàí ãýæ äóóäàõ áîëæ, ò¿¿íèé õºâ¿¿í Ñóáàäàéí
¿åä Çàñàãò õàí ãýäýã áîëæýý. ªâºð ìîíãîë òýð ¿åä Öàõàð,
Õîð÷èí, Îðäîñ, Ò¿ìýä, Õàð÷èí çýðýã õýäýí æèæèã õàíëèã áîëîí
õóâààãäàæ áàéâ. Õàëõ áà ªâºðìîíãîëûí ýäãýýð õàíëèã óëñ áóþó
ç¿¿í ìîíãîëûã íèéòýä íü çóðãààí ò¿ìýí áóþó çóðãààí óëñ ãýæ òýð
öàãò íýðëýæ áàéâ. XVI çóóíû ñ¿¿ë, XVII çóóíû ýõýýð Áàðóóí
ìîíãîëä ìºí ë óëñ òºðèéí òàðõàé áóòàðõàé áàéäàë çîíõèëæ
áàéâ. Îéðàäóóäûã òîâ÷ëîí çàõèðñàí íýãýí õààí áàéñàíã¿é
õîøóóä, öîðîñ, äºðâºä, òîðãóóä çýðýã Îéðàäûí àéìãóóäûã ¿å
óëèðàí óãñàà çàëãàìæèëñàí íî¸ä òîëãîéëîí áàéâ. Ýíý ¿åä
îéðäûí íî¸äûí õ¿÷ èõýä ºñ÷ áàéâ. Ìîíãîëûí èõ õààí òýð ¿åä
Ëèãäýí /1592-1634/ áàéëàà. Ëèãäýí õààí áîëîîä õàíëèãóóäûí
áèåý äààñàí òóñãààð áàéäëûã óñòãàí, òýäãýýðèéã ýðõýíäýý á¿ðýí
îðóóëàí íýãòãýí çàõèðàõûã ÷óõàë÷èëæýý. Àëòàí õààí, Ò¿ìýí
çàñàãò õààíû íýãýí àäèë øàøèí òºðèéã õîñëîí òýòãýæ øàøíûã
ººðèéí òºðèéã íýãòãýõ áîäëîãîä àøèãëàõûã çîðüæýý. Ëèãäýí
óëñäàà øàøíû òºâ áóé áîëãîõûã ýðìýëçýí áàéæýý. Àëòàí õààíû
¿åä øèíý øàøíû òºâ íü Áàðóóí ò¿ìýíä îðøèæ áàéñàí áîë òýð íü
ç¿¿í ò¿ìýí Öàõàðò øèëæñýí áàéíà. Ëèãäýí øàøíûã ç¿éë á¿ðýýð
òýòãýí ñ¿ì äóãàí îëíûã áàéãóóëàí, Äàëàé ëàìûí ìîíãîë äàõü
òºëººëºã÷ Ìàéäàð õóòàãò ìýòèéí òîì ëàì íàðûã ºðãºí õ¿íäýëæ
òýäíýýð áèåý øàøèí òºðèéã õîñëîí òýòãýã÷ èõ õààí õýìýýí
çàðëóóëæ áàéæýý. Ç¿¿í, áàðóóí ò¿ìíèé æîíîíãóóä Ëèãäýíä ¸ñ
òºäèé çàõèðàãäàæ áàéâ. Ëèãäýí ýõíèé ¿åä ýâ ýåýð ýðõýíäýý
îðóóëàõûã ýðìýëçýæ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý á¿òýëã¿é áîëæ õ¿÷ýýð
íýãòãýõ áîäëîãîä îðñîí þì. Ãýâ÷ ªâºð Ìîíãîëûí Ìàíæèä äàãààð

99
îðñîí íî¸äòîé áîëîí Ìàíæèéí öýðýãòýé òóñãààð òîãòíîëîî
õàìãààëàí òýìöñýýð áàéñàí áîëîâ÷ õ¿÷èí ìºõºñòºí Õºõ íóóðò
áàéñàí Õàëõûí Öîãò õóí òàéæòàé íèéëýõýýð ÿâàõ çàìäàà
ºâ÷íººð íàñ áàðæ, ªâºð ìîíãîë ìàíæèéí ýðõýíä îðñîí íü íèéò
Ìîíãîë÷óóä Ìàíæèéí ýðõýíä îðîõûí ýõýí áîëñîí áèëýý. Ýíý öàã
¿åä ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íü ¿íäýñòíèé õýëíèé õýëáýðèéã òºãñ îëæ
õºãæñºí þì. Òýãýõäýý ìîíãîë ¿íäýñòíèé áè÷ãèéí õýë íü õàëõ,
áóðèàä, ºâºðëºã÷äèéí àÿëãóóíû àëü àëèíä íü áàéäàã ò¿ãýýìýë
øèíæ, ñîíãîäîã áè÷ãèéí õýëýíä îëîí çóóí æèëèéí òóðø
õóðèìòëàãäñàí õàìãèéí øèëäýã ç¿éëñèéã óëàìæëàí àâ÷ýý.(1)
Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéí õýë á¿ðýëäýí òîãòîõîä îëîí çóóí
æèëèéí ò¿¿õòýé ìîíãîëûí ñîíãîäîã áè÷ãèéí õýë ñàéí íºëºº
áîëæýý. Ñîíãîäîã áè÷ãèéí õýëíèé ¿åä îéëãîãäîõã¿é áîëñîí
õóó÷èí ¿ãñ õýðýãöýýíýýñ ãàð÷ íóòãèéí àÿëãóóíû íºëºº äàõèí
õ¿÷òýé áîëæ, òºâä õýëíýýñ çýýëäýí àâñàí ¿ãñ îëøèð÷ýý. ¯ñãèéí
õýëáýð íü óéãàð ¿ñãýýñ ÿëãàðàõã¿é áàéñàí íü öààøäàà
ººð÷ëºãäºæ, îäîî õ¿ðòýë õýðýãëýãäýæ áàéãàà æèíõýíý ìîíãîë
¿ñãèéí õýëáýð òîãòâîðæèæ, ¿ñãèéí ä¿ðýì, íàéðóóëãà íü íèëýýä
æóðàìøèí, ìîäîí áàðààð íîì ñóäàð àðâèí èõýýð õýâëýõ áîëæýý.
Ýðäýìòýäèéí ñóäàëñíààð ìîíãîëûí ñîíãîäîã áè÷ãèéí õýë íü XVI
çóóíû ýöñýýñ ýõëýí á¿ðýëäýæ, XIX, XX çóóíû ¿å õ¿ðòýë ìîíãîëûí
îëîíõè íóòàãò ¿ëýìæõýí òàðõàæ, ¿ñãèéí ä¿ðýì, õýë ç¿éí òàëààð
õàòóó òîãòâîðæèæ èðñýí áîëîâ÷ îëîí íóòãèéí ìîíãîë÷óóäûí
àÿëãóóíààñ õîöîð÷, øàøíû ñóäàð íîìûí õýë áîëîõîä õ¿ð÷ýý.
Èéìýýñ ìîíãîë÷óóä õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãèéí õýëýýð áè÷ñýí óòãà
çîõèîëûã óíøèõäàà óóë áè÷ãèéí õýëíèé àíõíû àâèàíû
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã îãò õàéõðàõã¿é ººð ººðèéí íóòãèéí àâèàíû çîõèõ
á¿ðýëäýõ¿¿íýýð ñîëüæ óíøäàã íóòãèéí àðäûí ÿðèàíû õýëýíä
èõýýõýí îéðòñîí íóòàã íóòãèéí, áè÷ãèéí õýë áîëñîí áàéíà. Ýíý

100
íü ¿ãèéã õýäèé õóó÷èí ¿ñãèéí ä¿ðìýýð áè÷èâ÷, äóóäàëãûã íóòàã
íóòãèéí àÿëãóóíû äóóäàëãààð õýëýõ çàíøèë òîãòîæ, àìüäðàëûí
õýðýãöýý íü ìîíãîë áè÷ãèéí õýëèéã ÿðèàíû õýëýíä îéðòóóëàõ
ºâºðìºö ñîíèí àðãûã îëæ ÷àäñàí áàéíà. Íóòàã, íóòãèéí
àÿëãóóãààð äóóäàõ ýíý çàíøèë íü ÿâàí ÿâñààð õóó÷èí ìîíãîë
áè÷ãèéí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã àëãóóðõíààð ýâäýæ íóòãèéí
àÿëãóóãààð áóþó ÿàæ õýëäýãýýðýý òýìäýãëýõ çóðøèëûã áèé
áîëãîæýý. Ýíý á¿ãä ìîíãîë÷óóäûí ÿðüäàã, áè÷äýã íü íýãäìýë
áè÷ãèéí õýëèéã áèé áîëãîõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãûí ºìíº õ¿ðãýæýý.
Ìîíãîë Äàíæóóðò äîðíî äàõèíû òàâàí óõààíû ãóðâàí ìÿíãà
äºðâºí çóó ãàðóé á¿òýýë îðñíû äîòîð ýðòíèé ýíýòõýã õýë
øèíæëýëèéí ñîíãîäîã çîõèîëóóä ÷óõàë áàéð ýçýëæ áàéíà.
Ìîíãîë Äàíæóóðûí 204, 205, 220-224-ð áîòèóäàä “Äîõèî
òîõèîëäóóëñàí Ïàíèí-èéí ñóäàð”, “Ñàéòàð áàðèëäóóëñàí ¿¿äíèé
ñóäàð, åðòºíöèéí èòãýë”, “Ýãøèãò ýõèéí äîõèî òàíèóëàã÷ ñóäàð”,
“¯ã¿¿ëýõ á¿õýíä îðîõ àÿëãûí øàñòèð, õàìãèéã àéëäàã÷”, “Ñàéòàð
íîìîëñîí ÷àíäìàíûã óäèðäàã÷ òýðýã”, “Ãîëûí ÷óóëãàí” çýðýã 50
ãàðóé àëäàðòàé çîõèîë îðñîí áàéíà. Õî¸ð ìÿíãà ãàðóé æèëèéí
òóðø ñàìãàðüä õýëíèé õàìãèéí íýâòýðõèé á¿òýýë áîëñîîð èðñýí
Ïàíèíè-èéí õýëç¿é áîëîí ò¿¿íèé òàéëáàðóóäàä õýëíèé àâèàíû
á¿òýõ áàéð, àðãà, ¿ãèéí á¿òýö äýõ àâèàíû áàéðëàë, õýëíèé õàì
á¿òýö, àíàëîãè, õóâüñàë, íóóö á¿òýýâýð, ºã¿¿ëáýðèéí äîòîðõè
¿ãñèéí õàðüöàà çýðýã îëîí òàëò ¿çýãäë¿¿äèéã íàðèéí òóñãàæýý.
Ìîíãîë õýëç¿é÷èä Ïàíèíè-èé õýëç¿é áîëîí ò¿¿íèé
òàéëáàðóóäòàé á¿ð XIII-XIV çóóíû ¿åýñ òàíèëöàæ, óëìààð
òýäãýýðèéã ýõ õýëíýý îð÷óóëàí õýâëýñýýð èðñýí íü ìîíãîë õýë
øèíæëýëèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä ÷óõëààð íºëººëæ, ìîíãîë õýë
øèíæëýë íü äîðíî äàõèíû õýë øèíæëýëèéí áèåý äààñàí
ºâºðìºö íýãýí ÷èãëýë áîëæýý. XIV çóóíû õýëç¿é÷ ×îéæè-Îäñýð,

101
XVIII çóóíû õýëç¿é÷ ðàâæàìáà Àãâààíäàíäàð, Ñóìàäèðàäíàà,
Äýëýãæóíàé íàðûí á¿òýýë¿¿äýä ýðòíèé ýíýòõýã õýë øèíæëýëèéí
çîõèîëóóäàä áàéäàã ºäèé òºäèé íýð òîìü¸î, ¿ã óõàãäàõóóí,
àíãèëàë ÿëãàë áàéäàã. Ãýâ÷ òýäãýýð ýðäýìòýä ýíýòõýã õýë
øèíæëýëèéí á¿òýýë¿¿äýýñ õóóëáàðëàñàí áóñ õàðèí ò¿¿íèé
îíîëûí ¿íäýñ, ñóäàëãààíû àðãà õýëíèéõýý ºâºðìºö îíöëîãò
òîõèðóóëàí á¿òýýë÷ýýð õºãæ¿¿ëæýý. (2) XVII çóóíû ¿åä Ãóíãàà-
Îäñýð “Ç¿ðõíèé òîëüò” çîõèîñîí ìýäýý áàéãàà áîëîâ÷ áèäýíä
óëàìæèëæ èðñýíã¿é. XVIII çóóíû ýõýí ¿åä Ìîëîì ðàâæàìáà
Äàíçàíäàãâà “Ç¿ðõíèé òîëüòèéí òàéëáàð ¿ñãèéí ýíä¿¿ðëèéí
õàðàíõóéã àðèëãàã÷ îãòîðãóéí ìààíü õýìýýã÷ îðøèâîé” õýìýýõ
õýëç¿éí çîõèîë, XVIII çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò Àëøàà
Àãâààíäàíäàðûí “Ìîíãîë ¿ñãèéí ¸ñûã ñàéòàð íîìëîñîí õýëíèé
÷èìýã”, 1789 îíä Äàì÷àé-Ðàâæààí “Ìîíãîëûí íýãýí çóóí òîëãîé
¿ñýã îðøèâ” 1864 îíä Õºëºíáóéðûí Òîãòîõòºðèéí “Îþóí áèëãèéí
ñîíèðõîë” ãýõ ìýòèéí õýëç¿éí á¿òýýë¿¿ä ãàð÷ ìîíãîë áè÷ãèéí
ä¿ðìèéã öýãöòýé áîëãîí öààøäûí õºãæèëä ÷óõàë ç¿éë áîëñîí
þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ìºí õóãàöààíä òîëü áè÷ãèéí àæèë èõýýõýí
õºãæèæ îëîí ç¿éëèéí òîëü áè÷èã ãàðñàí íü ìîíãîëûí óòãà
çîõèîëûí õýëíèé ¿ãñèéí ñàíãèéí áàÿæèëò, òîãòâîðæèëòîíä ÷óõàë
ç¿éë áîëñîí áèëýý.(3) ̺í òýð÷ëýí øàøèí íîìûí îëîí àðâàí
çîõèîëûã õóóëàõ áîëîí àìèí õóâü õèéãýýä àëáàíû ýëäýâ õýðýã
ÿâäëûã àëäàëã¿é ò¿ðãýí øóóðõàé òýìäýãëýõ, àëáàí áè÷èã
ñèéð¿¿ëýõ, òýìäýãëýõ, íîì çîõèîëûí ýõ íîîðîã õèéõ, ÿëàíãóÿà
õ¿íèé ÿðüñíûã ¿ã ãýýëã¿é ò¿ðãýí áè÷èæ àâàõ õýðýãöýýíýýñ ¿¿äýí
ìºí íºãººòýéã¿¿ð òºâäèéí øàð áè÷ãèéí íºëººãººð ìîíãîë
áè÷ãèéí òàòàëãàí áè÷èëãèéí õýëáýð ýíý ¿åä ¿¿ñ÷ýý.
Á.ß.Âëàäèìåðöîâûí ñàíàëààð ìàíæèéí õóðäàí áè÷ãèéí
íºëººãººð òàòàëãàí áè÷èã ¿¿ññýí ãýñýí íü ìàíæ íàð ìîíãîë áè÷èã

102
õýðýãëýæ áàéãààä ìîíãîë áè÷èãò òóëãóóðëàí áè÷èã ¿ñãýý
çîõèîñíûã õàðãàëçààã¿é õýðýã þì.(4),(5)

103
104
Ýíý õýëáýð íü Åâðîï çýðýã îðíû ñòåíîãðàôèòàé ä¿éõ áºãººä ýíý
íü åâðîï äàõèíä íèëýýä õîæóó ¿¿ññýí õèéãýýä ¿ãèéã òîâ÷èëñîí
òóñãàé îëîí òýìäýãòýýñ á¿ðäýæ ò¿¿íèéã çîðèóäààð õýäýí æèëèéí
õºäºëìºð çàðàí ñóðàëöàõ õýðýãòýé áîëäîã áºãººä èíãýæ ñóðñàí
õ¿í ë òýð áè÷ãýýð áè÷èæ ÷àäàõ áîëîí óíøèæ ÷àääàã áàéíà.
Õàðèí ìîíãîë òàòàëãàí áè÷èã áîë ñàéí ìîíãîëòîé õ¿í òºâºãã¿é
áè÷èæ óíøäàã. Àíãëè õýëýýð õóðäàí áè÷èõ ãýâýë äàâûí ºìíº
ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýõ 8000 ãàðóé ¿ãñèéí õóðààíã¿é òýìäýãòèéã
òîãòîîõ õýðýãòýé áîëäîã. Ìîíãîë áè÷ãýýð ñàéí òàòàëãàí áè÷äýã
õ¿í åâðîï äàõèíû òóñãàé ñóðãóóëü õèéñýí òàòàëãàí áè÷ãèéí
ìýðãýæèëòýí øèã õóðäàí áè÷èæ ãàíö õîðìûí äîòîð 90-100 ¿ã
áè÷èæ ÷àäàõ àæýý.(6) Ö.Øàãäàðñ¿ðýí “Ìîíãîë áè÷èã” íîìäîî
õè÷ýýíã¿é áè÷ãýýð àëáàí áè÷èã, ºðãºõ áè÷èã çýðãèéã, òàòàëãàí
áè÷ãýýð ýõ çîõèîõ, õóâèéí òýìäýãëýë, íàâòàðãà íîîðîã, öàã
äàâ÷óó ¿åä ¿ã ãýýëã¿é òýìäýãëýõ øààðäëàãààð õýðýãëýäýã, ýâõìýë
ÿíçûí òàìãà, çàõèðëàã, íîìûí òýìäýã áîëîí ãî¸ë ÷èìýãëýëèéí
ç¿éëä õýðýãëýäýã ÿëãàâàðòàé áàéñàí ãýæýý. Äýëõèéí îëîí îðîíä
Ìîíãîëûã òºëººëæ òºð óëñûíõàà íýð õ¿íäèéã ºíäºðò ºðãºæ
ÿâñàí àõìàä äèïëîìàòè÷ Á.Æàðãàëñàéõàí “Îëîí æèëèéí õóó÷”
íîìîíäîî “Ìîíãîë áè÷èã øèã òóñãàé òýìäýã õýðýãëýõã¿éãýýð
õ¿íèé õýëñíèéã ò¿ðãýí òýìäýãëýäýã õóðäàí áè÷ãèéã áè õóüäàà
¿çýýã¿é” õýìýýí îíöëîí òýìäýãëýæýý.(7) Ýâõìýë õýëáýðèéí óðàí
ãî¸ áè÷ëýã, áàðèëãûí çóðàã ÷èìýãëýë, òàìãûí äàðäàñ çýðýã
îëäñîîð áàéãàà áºãººä ãàäíà, äîòíûí ýðäýìòýä ñóäàëãààãàà
çîðèóëñààð áàéíà. Ä.Êàðà, Á.Ðåí÷èí, Ö.Øàãäàðñ¿ðýí,
×îé.Ëóâñàíæàâ, Ë.Äàðàìáàë íàðûã äóðüäàæ áîëíî. ̺í áàñ
äºðâºëæèí, ñî¸ìáî ¿ñãýýð ýâõýæ áè÷ñýí õýëáýð ÷ îëäîæ áàéíà.
Ýíý ¿åä ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ëûí àìüäðàëä îëîí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷
îëîí çóóí æèë ¿ðãýëæèëñýí äàéí äàæèí íàìæèæ, çàðèì çîõèîë

105
á¿òýýë õýâëýãäýæ áàéëàà. ̺í ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýãèéí òàëààð
èõýýõýí àìæèëò îëæ îëîí çîõèîë ãàð÷ áàéâ. ͺ㺺 òàëààð
áóðõíû øàøèí ìîíãîëä õ¿÷òýé äýëãýð÷, øàøíû òºðºë á¿ðèéí
çîõèîë, õóòàãò õóâèëãààäûí íàìòàð çîõèîëóóä çîõèîãäîí áîëîí
îð÷óóëàãäàí ãàðàõ áîëîâ. ¯¿íä Õàëõûí àíõäóãààð Æàáçàíäàìáà
õóòàãòûí “ªíäºð áîãäûí íàìòàð”, “ªíäºð ãýãýýíèé íàìòàð”,
“Äýýðõèéí óã ýõ” õýìýýõ îëîí ÿíçûí áè÷ìýëýýñ ãàäíà Çàÿ áàíäèä
Ëóâñàíïýðýíëýéí “Áîãä Æàáçàíäàìáàòàíû öàäèã îðøèáàé”
/áè÷ìýë, Óëñûí òºâ íîìûí ñàí/, “Äàëàé Ìàíçóøèðè Íýéæ Òîéíû
íàìòàð îðøèáàé” /áàð, Óëñûí íîìûí ñàí/, Ðàäíààáàäàðûí
“Ðàáæàìáà çàÿ áàíäèäûí òóóæ ñàðíû ãýðýë õýìýýãäýõ¿é”(8),
”Áóðèàä òîéí ã¿¿øèéí àõ ä¿¿ ãóðâàíä èðýýä¿é öàãèéí áàéäëûí
äóðòãàë îðøèáàé” /áè÷ìýë, óëñûí íîìûí ñàí/ çýðãèéã äóðäàõ
õýðýãòýé. Ýíý ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéí íýã íü
1617 îíû îð÷èì çîõèîñîí ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí òóõàé õóóëèéí
¿ëäýö 8 ç¿éë /Óëñûí íîìûí ñàí/ áîëîõ áà ìºí 1640 îíä Îéðàäûí
íóòàãò ĺ÷èí äºðâºí /Õàëõ, îéðàä/ õî¸ðûí ýðõ áàðèã÷èä, öýðãèéí
ç¿òãýëòýí íàðûí ÷óóëãàíààð òîãòîîñîí õóóëü öààçûí õóðààìæ
þì. XVII çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ, áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õèéí
àñóóäëûã ñóäëàõàä òýð öàãèéí æóóõ áè÷èã, ãýðýëò õºøºº, òàìãà
ìóòðûí òýìäýã áè÷ýýñ, õàä ÷óëóóíàà ñèéëñýí ìîíãîë, òºâä, ìàíæ
çýðýã õýëíèé áè÷ýýñ òîâ÷ õóðààíãóé áè÷ãèéí ç¿éëñèéã ¿çýõ íü
÷óõàë þì. Òºâä õýëýýð çîõèîñîí ”Õîð ÷îéíæóí” ìýòèéí ìîíãîëûí
ò¿¿õèéí íèëýýä çîõèîë á¿òýýë íü áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õèéí ãàðàë
¿¿ñýëä áàñ ë õîëáîãäîæ î÷íî. ªðíºäèéí ò¿¿õ÷èä ìîíãîë õýë
äýýðõ àðâèí ç¿éëñ õèéãýýä ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí ýä ºëãèéí
ç¿éëñèéã ¿çýëã¿éãýýð ºðíºäºä ãàðñàí öººí òîîíû
õýðýãëýãäýõ¿¿íèé òóõàé ìýäýýëëýýñ ìîíãîë÷óóä áè÷èã ñî¸ëûí
àñóóäàëä èõýýõýí ÿäóó áàéñàí ìýòýýð òàøàà îéëãîäîã áàéíà.

106
Æ.Æ.Ñàóíäåðñ “Ìîíãîëûí áàéëäàí äàãóóëàë” çîõèîëäîî “Òýä
áè÷ìýë äóðñãàë òóí áàãà ¿ëäýýæýý. Ìàø ýðòíèé ò¿ðýã õýëýí äýõ
íàéìäóãààð çóóíû ¿åèéí Îðõîíû áè÷ýýñ, XIII çóóíû ¿åèéí
“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” çýðýã íü áè÷èã ¿ñýãã¿é á¿ä¿¿ëýã
àéìãèéíõíû ò¿¿õèéí ãàíöõàí áàðèìòóóä þì. Òýäíèé á¿äýã áàäàã
îí äàðààëëûí áè÷ãèéã ñî¸ëò äàéñíóóä íü áè÷äýã áàéëàà” ãýõ
ìýòýýð áè÷ñýí íü áóé.(9) Òýð ¿åèéí íîì õýâëýëèéí àæèëëàãààíû
òîä íýãýí æèøýý íü Ñàæà áàíäèäà Ãóíãààæàëöàíû çîõèîë
“Ýðäýíèéí ñàí ñóáàøèä” ãýäýã ÿðóó ñàéõàí çîõèîëûã äàõèí
îð÷óóëàí õýâëýñýí ÿâäàë þì. 1906 îíä Ôèíëÿíäûí íýãýí
æóóë÷èí Òóðêåñòàíû äîðíîò õýñãýýñ õóó÷íû íîìûí ãàíö õóóäàñ
îëñíûã Ôèíëÿíäûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ðàìñòåäò ñóäëàí
øèíæèëæ, ìîíãîëûí äºðâºëæèí ¿ñãýýð õýâëýãäñýí íîìûí
òàñàðõàé áîëîõûã 1911 îíä íîòîëñîí áàéíà. 41 æèëèéí äàðàà
ò¿¿íèé øàâü Ï.Ààëòî “Ýðäýíèéí ñàí ñóáàøèä”-ûí ìîíãîë
îð÷óóëãûí òàñàðõàé áîëîõûã áàòàëæýý. Ìîíãîëûí äºðâºëæèí
¿ñýã 1269 îíä çîõèîãäñîíîîð ¿çýõýä òýð íîì òýð ¿åä
îð÷óóëàãäñàí íü òîäîðõîé þì. Ýíý íîì ò¿¿íýýñ õîéø ìîíãîë
õýëýíä õýä õýäýí óäàà îð÷óóëàãäàí õýâëýãäæýý. XIII çóóíû ýöýñ,
XIV çóóíû ýõýíä Ñîíîì Ãàðà îð÷óóëñíûã XVIII çóóíû ýöñýýð
öàõàð ãýâø Ëóâñàí÷¿ëòýì äàõèí îð÷óóëæ “Ñóáàøèäèéí òàéëáàð
×àíäìàíèéí ò¿ëõ¿¿ð” õýìýýí íýðëýæ 1878-1879 îíû ¿åä çîõèîí
ªâºðìîíãîëûí öàãààí óóëûí ñ¿ìä õýâëýí ãàðãàæ áàéñàí õèéãýýä
òýð íîìûã XIX çóóíû ýöýñò Áóðèàäûí Àãûí äàöàíä Ëóâñàíðýí÷èí
çàñàìæëàí õýâëýæ áàéæýý. XIII çóóíû ¿åä ìîäîí áàðààð ìîíãîë
õýëíýý õýâëýñýí Êóíçûí ñóðãààëûí À÷ëàëò íîì îäîî Áýýæèíãèéí
îðäíû íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Ýðäýìòýí ×îéæè-Îäñýð
1305 îíä Ýíýòõýãèéí ã¿í óõààíû ÿðóó íàéðãèéí íýã áîëîõ
“Áîäè÷àðà àâàäàðà” õýìýýõèéã îð÷óóëñàí íü 1312 îíä õýâëýãäýí

107
ãàð÷ 1748 îíä ÿ¿ø Áèëãèéí äàëàé äàõèí çàñàìæëàí õýâëýæýý.
1330 îíû ¿åä “Äîëîîí ºâãºí” õýìýýõ ñóäðûã ìîíãîë÷èëæ 2000
õóâèàð õýâëýæ áàéæýý. Òýð ¿åèéí íýðò îð÷óóëàã÷äûí íýã áîë
Øàðàâñýíãý þì. Ýíý õ¿íèé îð÷óóëãà áîëîõ “Áóðõíû 12
çîõèîíã¿é”, “Àëòàíãýðýë” çýðýã îëîí íîì õýä õýäýí óäàà ìîäîí
áàðààð õýâëýãäýæ áàéñíààñ ãàäíà áè÷ìýëýýð èõýýõýí òàðõñàí
áàéíà. XV çóóíû ¿åä ëàíç, òºâä, ìîíãîë ãóðâàí ¿ñãýýð ìîäîí
áàðààð õýâëýãäñýí “Æàìáàëöàíæèä” ãýäýã íîì áàéõààñ ãàäíà
Õºõ õîòûí ÿ¿ø Öîðæèéí îð÷óóëñàí “Ìîëîì òîéí ýõèéíõýý à÷èéã
õàðèóëñàí ñóäàð” 1708 îíä Áýýæèíä ìîäîí áàðààð õýâëýãäýæ
XIX çóóíä Áóðèàäûí Õàìáûí õ¿ðýýíä äàõèí õýâëýãäñýí ìýäýý
áàéäàã. Çàÿà áàíäèäà Íàìõàéæàìö 1648 îíä òîä áè÷èã
çîõèîãîîä 1650-1662 îíû õîîðîíä 170 ãàðóé íîì òºâä õýëíýýñ
îð÷óóëæýý. Ýäãýýð íîìûí èõýíõ íü áóðõíû øàøíû çîõèîë Èòãýë,
Áàíçðàã÷, Àëòàíãýðýë, Äîðææîäîâ, ¯ëãýðèéí äàëàé áîëîí
èðãýíèé çîõèîë ÷ íèëýýä áàéæýý. Ìîíãîëûí ñî¸ë, õýâëýëèéí
íýãýí òîì îëîëò áîë Ãàíæóóð, Äàíæóóð õýìýýõ Ýíýòõýãèéí îëîí
àðâàí áîòü àëäàðò çîõèîëûã ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàí õýâëýñýí
ÿâäàë þì. Ìîíãîë÷óóä Ãàíæóóðûí äîòîðõè çàðèì çîõèîëûã äýýð
¿åýñ îð÷óóëæ ýõýëñýí áîëîâ÷ á¿ðíýýð íýãòãýí îð÷óóëàõ àæëûã
Öàõàðûí Ëèãäýí õààíû /1604-1634/ çàðëèãààð áàíäèäà Ãóíãàà-
Îäñýð, äàðõàí ëàì Ñàìäàíñýíãý, Áèëèãò Ýðäýíý äàé ã¿¿ø, òîéí
Ñàíðàâ íàðûí 50 ãàðóé õýëìýð÷èä 1629 îíä îð÷óóëæ äóóñãàæýý.
Ëèãäýí õààíû ¿åä îð÷óóëàãäñàí ýíýõ¿¿ Ãàíæóóð /Çàðëèãèéí
îð÷óóëãà/ 100 øàõàì æèë ãàð áè÷ìýëýýð äýëãýð÷ áàéãààä Ýíõ-
Àìãàëàí õààíû çàðëèãààð 1717-1720 îíû õîîðîíä ìîäîí áàðààð
õýâëýãäñýí àæýý.(10) Ãàíæóóð íü èõýâ÷ëýí Áóðõàí áàãøèéí
àéëäñàí çàðëèã ñóðãààëûã ò¿¿íèé øàâü íàð õèéãýýä õîæìûí
ìýðãýö¿¿ë ñóäàð÷ëàí áóóëãàñàí áóääûí øàøíû íîìëîëûí èõ

108
öîìîðëèã þì. Ãýâ÷ ò¿¿íèé äîòîð àðäûí ¿ëãýð äîìîã, àìàí ÿðóó
íàéðãààñ ýõ ¿íäýñòýé ýëäýâ äîìîã, ñóðãààëûí ø¿ëýã òýðã¿¿òýí
óðàí çîõèîëûí ò¿¿õýíä àâ÷ õýëýëöýõ ç¿éë íèëýýä áàéäàã áàéíà.
Òóõàéëáàë æèíõýíý óðàí çîõèîëûí äóðñãàëä òîîöîæ áîëîõ 500
îð÷èì öàäèã Ãàíæóóðò áàéäàã òóõàé ñóäëàà÷èä òýìäýãëýñýí
áóé.(11) Äàíæóóð /Øàñòèðûí îð÷óóëãà/ íü ýðòíèé ýíýòõýã,
òºâäèéí ýðäýìòýí áàíäèäà íàðûí èõ áàãà òàâàí óõààíààð
òóóðâèñàí 3400 ãàðóé çîõèîëûí öîìîðëèã þì. Äàíæóóð íîìûí
èõ, áàãà òàâàí óõààíû çîõèîëîîñ XIII-XIV ¿åä òºâä õýëíýý
îð÷óóëæ ýõëýýä XIV çóóíû ýõýýð òóñãàé öîìîðëîã áîëãîñîí
áàéíà. Ìîíãîë÷óóä á¿ð XIV çóóíû ýõýí ¿åýñ îð÷óóëæ, òàéëáàð
ñóäàëãàà õèéæ áàéëàà. Á¿õýëä íü îð÷óóëæ õýâëýõ àæëûã XVIII
çóóíû òýðã¿¿í õàãàñò àíõäóãààð Æàíæàà õóòàãò Àãâààí÷îéíäîí
/1642-1714/, õî¸ðäóãààð Æàíæàà Ðîëáèéäîðæ /1717-1786/ íàðûí
óäèðäëàãààð ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ öóãëàðñàí 200 îð÷èì
õýëìýð÷èä àñàð áîãèíî õóãàöààíä àìæèëòòàé îð÷óóëàí
äóóñãàñàí àæýý.(12) Àðä ò¿ìíèé äóíä ãàð áè÷ìýëýýð òàðõàí
äýëãýð÷ áàéñàí ìîíãîëûí ýðòíèé óòãà çîõèîëûí øèëäýã
á¿òýýë¿¿ä áîë 1240 îíä çîõèîãäñîí “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”,
“Óâø õóí òàéæèéí òóóæ”, 1716 îíä ýõíèé 7 á¿ëýã íü õýâëýãäñýí
“Ãýñýðèéí òóóæ” 1910 îíä òîä áè÷ãýýð õýâëýãäñýí “Æàíãàðûí
òóóæ” çýðýã áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ÿíç á¿ðèéí ¿åä çîõèîãäñîí ò¿¿õèéí
¿íýò çîõèîëèóä îëîí áèé. XVII çóóíû ¿åèéí çîõèîë ”Àëòàí òîâ÷”
“Øàð òóóæ” XVIII çóóíû ¿åèéí “Àëòàí óðãèéí äºò ò¿¿õ”, ÕIÕ çóóíû
¿åèéí “Áîëîð òîëü”, “Ýðäýíèéí ýðõè” çýðýã óðàí ñàéõíààð
áè÷èãäñýí çîõèîëóóäûã íýðëýæ áîëíî. Òýð ¿åèéí íýëýýí îëîí
òîîíû çîõèîë íü àíãè õîîðîíäûí çºð÷ëèéã õàðóóëñàí, äàëä, ÿíç
á¿ðèéí óòãàòàé çîõèîëóóä áàéäàã áàéâ. Æèøýý íü: “Àëòàí îðäíû
¿éñýí äýýðõ áè÷èã“, “Ýð õî¸ð çàãàëûí òóóæ”, “Åñºí ºðëºãòýé

109
ºí÷èí õºâã¿¿íèé öýöýëñýí øàøäèð”, Èøäàíçàíâàíæèëûí
ñóðãààë ø¿ëýã, Èíæèíàøèéí ðîìàí, òóóæóóä îðîõ áºãººä ýäãýýð
íü ãàðààð áè÷èãäýí, ìîäîí áàðààð õýâëýãäýí òàðæ áàéâ.
Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åä çºâõºí îð÷óóëæ, çîõèîæ õýâëýýä
çîãñîîã¿é ìºí ä¿ðñëýõ óðëàãûã èõýýõýí õýìæýýãýýð õºãæ¿¿ëæýý.
Ýðò äýýð öàãààñ ýëäâèéí õýý óãàëç, õºðºã çýðýã ç¿éëñ àðä ò¿ìíèé
äóíä ºðãºí äýëãýðñíýýñ ãàäíà áóðõíû ÿíç á¿ðèéí çóðàã ñèéëýí
áàðëàæ áàéñàí áàéíà. Äýýð ¿åýýñ ýõëýí îäîî áîëòîë ìàíàéä
“Ýâòýé äºðâºí àìüòàí” ãýäýã óðëàë çóðàã ìîäîí áàðûí àðãààð
õýâëýãäýí òàðñàí áàéäàã. Ýíý çóðàã íü çºâõºí ìîíãîë÷óóäààñ
ãàäíà Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé äóíä èõýä òàðõñàí áºãººä Àçè,
Àôðèêèéí Áàíäóãèéí áàãà õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí ýíõ òàéâàíû
òàâàí çàð÷èìûí ¿íäñýí ¿çýë íü áîëñîí þì. Ìîíãîë÷óóä XIII
çóóíààñ ýõëýí ººðèéí áè÷èã ¿ñãèéã õýäýíòýý ººð÷èëæ çîõèîñîí
íü õýâëýëèéí àæèëëàãààíä çîõèõ íºëººãºº ¿ç¿¿ëñýýð èðñýí
áàéíà. Æèøýý íü äºðâºëæèí ¿ñãýýð íèëýýä îëîí îð÷óóëãûí
çîõèîë õýâëýæ áàéñàí áîë ìîíãîë ¿ñãýýð ìàíàé ãîë ò¿¿õ, óðàí
çîõèîëûí íîìûã õýâëýæ áàéñàí. Ò¿¿í÷ëýí “òîä” ¿ñãýýð ìîíãîëûí
óòãà çîõèîëûí ñîíãîäîã çîõèîëûí íýã áîëîõ Æàíãàðûí òóóæ
áîëîí áàñ áóñ íîìûã õýâëýñýí áàéäàã áèëýý. XVIII çóóíû ¿åä
Õÿòàäûí ñîíãîäîã óðàí çîõèîëûã ìîíãîë õýëíýý èõýä îð÷óóëæ
ãàð áè÷ìýëýýð áóþó ìîäîí áàðààð õýâëýí òàðõààæ áàéæýý.
Æèøýý íü “Ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ”, “Óëààí àñðûí ò¿¿õ”, “Òàíñàí
ëàìûí áàðóóí ýòãýýäýä çîð÷ñîí òýìäýãëýë” çýðýã áè÷ãèéã
îð÷óóëñíû äîòîð “Ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ”, “Ëÿî Çàé-æè” çýðýã íü õýä
õýäýí óäàà õýâëýãäýæ ìîíãîëûí ººðèéí çîõèîë ìýò äýëãýðñýí
áàéíà. XIX çóóíû ¿åýñ ø¿¿ìæëýëèéí îëîí àðâàí çîõèîë
çîõèîãäæýý. Ãýíäýí Ìýýðýíãèéí “Õàâ, ìóóð, õóëãàíà ãóðâûí
¿ëãýð”, “Èíãý áîòãîíû ¿ëãýð”, õóóëü÷ Ñàíäàãèéí “×îíûí ¿ã”,

110
“Õàâõàíä îðñîí çýýðèéí ¿ã”, “Èíãý áîòãîíû ¿ã”, Ðàâæààãèéí
ø¿ëã¿¿ä áè÷èãäýæ õýâëýãäýí òàðõàæ èðýâ. Ìîíãîëä XIII-XVIII
çóóíûã õ¿ðòýë ìîäîí áàðààð õýâëýæ XIX çóóíààñ ÷óëóóí áàð
äýëãýð÷ ýõýëæýý. Öààñ àíõ ¿¿ññýí õÿòàä îðîíòîé õèë çàëãàà
áàéñàí ÿâäàë õýâëýõ àæèëëàãààíä íºëººëæýý. Ìîäîí áàðààð
õýâëýõ ÿâäàëä XVII çóóíû ¿åýñ ìîíãîëä õ¿÷òýé äýëãýðñýí øàðûí
øàøèí èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áºãººä ñ¿ì õèéäèéí äýðãýä
Áàðõàí õýìýýõ íîì ñóäàð äàðìàëëàõ ãàçàð áàéãóóëàãäàæ
ýõýëñýí áàéíà. Ìîäîí áàðûí õýâëýë Õàëõ, Áóðèàä, ªâºðìîíãîëä
áàéñàí õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð äýëãýðýí õºãæñºí áàéëàà. Ýíý íü
ÿíç ÿíçûí þìààð íîìûí áàð õèéäýã òóñ òóñàä íü áîëîâñðóóëñàí
àðãààð õýâëýæ ÷àääàã áàéâ. Èõ õ¿ðýýí äýõ Ç¿¿í õ¿ðýýíèé öîã÷èí
äàöàíãèéí äýðãýä Èõèéí ñ¿ìá¿ì õýìýýõ ìîäîí áàðûí ãàçàð
áàéñàí íü Ìîíãîëûí õýâëýëèéí òºâ íü áîëæ áàéâ. Ýíä
õóâüñãàëûí ºìíº 1000 ãàðóé íîìûí áàð áàéñíû äîòîð “Ìîíãîë
¿ñãèéí öàãààí òîëãîé”, “Ǻâ áè÷ãèéí ä¿ðýì”, “Ìîíãîë Ãàíæóóð”,
“Äàíæóóð” áîëîí øàøíû ýëäýâ ñóðãààë çýðýã 30 ãàðóé çîõèîëûí
ìîíãîë íîìûí áàð áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí ¯éçýí âàíãèéí õ¿ðýýíä íýð
òºðëèéí òîîãîîð äýýðõýýñ äóòóóã¿é ìîäîí áàð áàéñíû 100 ãàðóé
íü òºâ人ñ îð÷óóëñàí ìîíãîë íîìûí áàð áàéæýý. Ìîíãîëûí
òîìîîõîí ñ¿ì õèéäèéí äýðãýäýõ ìîäîí áàðûí ãàçàð òèéç, çîîñíû
òýìäýã ãýõ ìýòèéí ìºíãºí òýìäýãò öààñûã õýâëýí ãàðãàæ
ã¿éëãýýíä õýðýãëýäýã áàéñàí áàéíà. 300 ãàðóé æèëèéí ºìíº òýð
õèéäèéã áàéãóóëñíû äàðàà öààñàí òýìäýãò ¿éëäâýðëýõ áîëæ
òàâèí æèë áîëîîä íýã óäàà òóñãàé òºëºâëºãººòýéãýýð
¿éëäâýðëýäýã áàéæýý. 1917-1918 îíû ¿åä òàâ äàõü óäààãèéí
õýâëýëò áîëñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí XVII-XIX çóóíààñ ýõëýí
ìîíãîë÷óóä íîì ñóäðûã ìîäîí äýýð ñèéëáýðëýõèéí õàæóóãààð
ÿñ, ìºí㺠çýðýã ç¿éëñ äýýð ñèéëýõ áóþó ÿíç á¿ðèéí ìåòàëë

111
áîäèñûí õîëèìãîîð áè÷èõ, òîðãîí äýýð õàòãàìàëëàæ î¸õ çýðãýýð
õèéõ ÿâäàë äýëãýð÷ýý. Ìàíàé óëñûí íîìûí ñàíä áàéãàà ¿íýò
ç¿éëñèéí äîòîð åñºí ýðäýíýýð áè÷ñýí “Ãàíæóóð” áàéäàã. XIX
çóóíû ¿åä äàí àëòààð áè÷ñýí òºâä “Äàíæóóð”, õàð òîðãîí äýýð
øàð óòñààð ç¿¿ îðîîæ óðëàñàí õàòãàìàë “Èòãýë” ãýäýã íîì áèé.
Ìºí ¿åä ìîíãîë äàðõàí Äàãâà òýðã¿¿òýé õýñýã õ¿ì¿¿ñ
“Ñàíäóéíæ¿ä” õýìýýõ ñóäðûã äàí ìºíãºí õóóäñàí äýýð òîâîéëãîí
õèéñýí áºãººä ìàíëàé, òºãñãºëèéí ¿ñãèéã øàð àëòààð
öîîëáîðëîí óõàæ õèéãýýä õàäàæ òîãòîîñîí áàéäàã. Ýíý íîì 222
õóóäàñòàé áºãººä ¿¿íä íèéò 52 êã 560 ã ìºí㺠îðñîí àæýý. XX
çóóíû ýõýýð äàðõàí Áîð ׿ëòýì, Ä¿íõèéí Øàð íàð çýñ õóóäñàí
äýýð óõàæ ñèéëáýðëýñýí “Íàéìàí ìÿíãàò” ãýäýã óðàí çîõèîëûí
1494 õóóäàñ íîì áèé. Îäîî íîìûí ñàíä áóé õóó÷íû áè÷ìýë áà
äàðìàë íîìûí á¿ðòãýëýýð áàðàãöààëàí ¿çýõýä 2320 ãàðóé íýð
òºðëèéí íîì áàéãàà áîëîé.(13)

2. Ìîíãîë îðîíä Áóääûí øàøèí, ñî¸ë äýëãýðñýí õèéãýýä

òºâä áè÷èã ¿ñãèéí õýðýãëýý
Áóðõíû øàøèí áîë ýðòíèé ýíýòõýã, õÿòàä, òºâä, ìîíãîë
çýðýã îðîíä îëîí çóóí æèëèéí òýðòýýãýýñ äýëãýð÷ èðñýí äýëõèéí
òîì øàøíû íýã þì. ªºðººð õýëáýë áóðõíû øàøèí ¿¿ññýí öàã
¿åèéíõýý õóâüä ÷, õàìààðàõ õ¿ðýý õýìæýýãýýðýý ÷ äýëõèéí òîì
øàøíû íýã áîëíî. Ýíý çóóíû ýõýí ¿åèéí áàéäëààð ãýõýä áóðõíû
øàøèí äýëõèéí á¿õ øàøèíòíû 40%, õðèñòîñ 26%, ìóñóëüìàí
äºíãºæ 12.5%-èéã ýçýëæ áàéæýý.(14) 2000 æèëèéí òýðòýýãýýñ
áóðõíû øàøèí Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí äóíä íýâòýð÷ ýõýëñýí
þì. ßçãóóð ìîíãîëûí óëñ áîëîõ Ìîíãîë-Íèðóí óëñàä 420-450
îíû ¿åä ëàì Äàðìàïðèÿã ñóäàð øàñòèð, çóðõàé ìýääýã áîëîõîîð
Ìîíãîë Íèðóí óëñûí òºðèéí áàãøààð òîìèëîí 3000 ºðõ

112
ñî¸ðõñîí áàéíà. Ýíý áîë ýðòíèé ýíýòõýãèéí òºðèéí óëàìæëàë
þì. Íèðóí óëñûí àðàâ ãàðóé õààí áóðõíû øàøíû óëàìæëàëààð
ººðèéí íýðýýñ ãàäíà ºðãºìæèëñºí íýð õýðýãëýæ áàéñíû æèøýý
íü Øýëóíü õààí /402-409/ “õóòàãòàé” ãýäýã ºðãºìæèëñºí íýðòýé
áàéâ. Çàðèì õààí ñàíñêðèò íýðòýé áàéñàí. 521-524 îíä òºð
áàðüæ áàéñàí õààí Áðàõìàí ãýäýã íýðòýé áàéñàí áàéíà. Ìîíãîë
Íèðóí óëñ V-VI çóóíû ¿åä Ìîíãîë îðíû áóðõíû øàøíû òºâ áîëæ
áàéâ. Áóðõíû øàøèí ìîíãîë îðîíä íýâòðýõèéí õàìò ìîíãîë,
íèðóí÷óóä ýíýòõýã÷¿¿ä õîîðîíäîî õàðèëöàæ, ýíýòõýãèéí ýðäýì
ñî¸ëûí ç¿éë Ìîíãîëä íýâòýð÷ ýõýëæýý. 552 îíä óìàðò
ýíýòõýãèéí Óäüÿàíà óëñûí ëàì Íàðåíäà-ßøà òàâàí íºõºäòýéãýý
Íèðóí óëñûí íóòãààð ÿâæ áàéæýý. Òàáãà÷èéí Âýé óëñûí íèéñëýë
Ëîÿí õîòûí íýã ñ¿ìä ñóóæ áàéñàí ýíýòõýãèéí òàâàí óõààíä
ìýðãýæñýí ëàì Ðàòíàìàíòè Äóíäàä àçèä áàéõ ¿åèéí ººðèéí
òàíèë áºãººä Ëîÿí õîòîä èðñýí íèðóí ìîíãîë õ¿íòýé ºäºðæèí
ÿðèëöäàã áàéâ. Òýð íèðóí õ¿í ÷àâãàíû ìîäíû áîëîâñîðñîí
¿ðèéí òîîã òààíà ãýýä õÿòàä ò¿øìýäòýé ìºðèé òàâèí, çºâ òààæ
ìîðèé íü õîæèæ áàéñàí áàéíà.(15)
Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé äîòîðõè àðä ò¿ìí¿¿ä íèéãìèéí
õºãæëèéí õàðèëöàí àäèëã¿é øàòàíä îðøèæ, ò¿¿íèé íèëýýä íü
õºãæëèéí õóâüä ìîíãîëîîñ äàâóó áàéñàí òóë Ẻãèéí øàøèí
íýãäìýë ¿çýë ñóðòàë áîëæ ÷àäàõã¿é áàéæýý. Ìîíãîëûí Þàíü
ã¿ðíèé ¿åä áóðõíû ñóðòàõóóíû ëàì íàð èõ íºëººòýé áîëæ, íîì
ñóäàð îð÷óóëàõ, õýâëýõ àæèëä èõ õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàõ áîëæýý.
Õààíû îðäîíä ëàì íàð èõýä õ¿íäëýãäýæ, àëèâàà àëáàí
òàòâàðààñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäºæ áàéâ. Ìîíãîëûí õààä ëàì íàðò
îíöãîé ýðõ ìýäýë îëãîñîí òýìäýãò çýðãèéã îëãîäîã áàéñàí
òºäèéã¿é çàðèì ëàì íàð “Óëñûí áàãø”, çàðèì íü á¿ð õààíû
çºâëºõ áîëäîã áîëæýý. Õóâèëàé õààí 1260 îíîîñ ýõëýí Òºâäèéí

113
Ïàãâà ëàì Ëîäîéæàëöàíã óëñûí áàãø áîëãîí ºðãºìæèëæ, áóðõíû
øàøíûã òºðèéí àëáàí ¸ñíû øàøèí áîëãîõ çàðëèã áóóëãàñàí
áèëýý. Ìîíãîë÷óóä èéíõ¿¿ áóðõíû øàøíûã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí
àâñàí íü òýð ¿åèéí ìîíãîëä äýâøèëò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿éë
ÿâäàë áîëæ ýíýòõýãèéí ºíäºð ñî¸ëûã Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýí,
äýëãýð¿¿ëýõýä õ¿ðãýñýí áèëýý. Ýíý íü ã¿ðíèé òºðèéã
áýõæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ, äîðíî äàõèíû áóðõíû
ñóðòàõóóíòàé îðíóóäòàé Ìîíãîëûí õýëõýý õîëáîîã áýõæ¿¿ëæ
ºã÷ýý. Òýð ¿åèéí áóðõíû ñóðòàõóóíû ñ¿ì õèéä øèíý ñî¸ë,
íèéãìèéí ñýòãýëãýý õºãæèõ òºâ áîëæ èðæýý.(16)
Þàíü ã¿ðýí ìºõñºíèé óëìààñ áóðõíû øàøíûã
äýëãýð¿¿ëýõ ãîë òºâ áîëæ áàéñàí Òºâä, Ìîíãîëûí õîîðîíäûí
õàðèëöàà õýñýã çóóð òàñàëäæýý. Òèéìýýñ íèéò ìîíãîë÷óóäûí
ø¿òëýã ààíàé ë Ẻãèéí ìºðãºë õýâýýð áàéñààð áàéæýý. Ãýâ÷ Ẻ
ìºðãºë íü Ìîíãîë ãàçàð 200 ãàðóé æèë ¿ðãýëæèëñýí íî¸ä,
ÿçãóóðòíû äàæèí õÿìðàëûã òàñëàí çîãñîîõ, íèéò ìîíãîë÷óóäûí
íýãäëèéã õàíãàõ ¿çýë ñóðòëûí õýðýãñýë áîëæ ÷àäàõã¿é íü óëàì
á¿ð ìýäýãäýõ áîëîâ. ¯¿íèéã Ò¿ìýí çàñàãò õààí, Àëòàí õààí íàð
á¿ð èë¿¿ óõààð÷ íèéò ìîíãîë÷óóäûã ýðõýíäýý îðóóëàí íýãòãýí
çàõèðàõ õýðýãò íºëººëºõ ¿çýë ñóðòëûí ¿ëýìæ íàðèéí õýðýãñýë
áîë áóðõíû øàøèí õýìýýí ñàíàë íýãòýé ¿çýõ áîëæýý. Ò¿ìýí
çàñàãò õààí àíõ 1576 îíû óëààí õóëãàíà æèë Òºâäèéí áóðõíû
øàøíû óëààí ìàëãàéòíû óðñãàëûí èõ ëàì, èëä çàíãèäàã÷ Ãàðìà
áàãøèéã óðüæ àâ÷èð÷, øàâü îðæ Öàõàð, Õàëõ ò¿ìíèé äóíä
áóðõíû øàøíûã äýëãýð¿¿ëýõ àæëûã çîõèîæýý. Ýíý íü
ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø áºãººä ºìíºõ èõ õààäûí òºð, øàøíû
õàðèëöààíû óëàìæëàëûã õàðãàëçàí ¿çñýíèé çýðýãöýý òýð ¿åä
Òºâä îðîíä áóðõíû óëààí ìàëãàéòíû óðñãàë óëñ òºðèéí òàëààð
÷, øàøèí ñóðòàõóóíû õóâüä ÷ õ¿÷èðõýã áàéñíûã òîîöîæ ¿çñýí

114
õýðýã þì. Äàðàà æèë íü 1577 îíä Ò¿ìýäèéí Àëòàí õààí, Õóòóãòàé
Ñýöýí õóíòàéæ íàð Òºâäèéí áóðõíû øàøíû øàð ìàëãàéòíû
òýðã¿¿í ëàì Ñîäíîìæàìöûã /1542-1588/ Ìîíãîëä èðýõèéã
óðüæýý. Òýãýýä õºõ íóóðûí Öàâ÷ààë ãýäýã ãàçàð ñ¿ì áàéãóóëæ,
Àëòàí õààí, Õóòóãòàé Ñýöýí õóíòàéæ íà𠺺ðñ人 ìàíëàéëàí
ºìíºò ìîíãîëûí îëîí íî¸ä áóðõíû øàøèíä îðæýý. Àëòàí õààí,
Ñîäíîìæàìö ëàìòàíä “Äàëàé ëàì” õýìýýõ öîë ºðãºìæèëæýý. III
Äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìö õàðèóä íü Àëòàí õààíûã Õóáèëàé õààíû
á¿õ öîë ãóíøèíã õýðýãëýõèéã çºâøººð÷ýý. Íýã õî¸ðõîí æèëèéí
äîòîð áîëñîí ýäãýýð ¿éë ÿâäëûã øèíæëýýä, àêàäåìè÷ Í.Èøæàìö
“...Ñîäíîìæàìöûã Äàëàé ëàìä ºðãºìæ뺺ä ò¿¿íòýé áàãø øàâûí
áàðèëäëàãàà áàðüæ, Ò¿ìýä, Îðäîñûã øàðûí øàøèíä îðóóëñàí
íü ÷óõàìäàà Ò¿ìýí çàñàãò õààíòàé ñàíàà íèéëýõã¿é, ºðñºëäºæ
çºðñºí人 áèø áîëîâ óó. Ìîíãîë õààä íî¸ä Ò¿âäòýé øàøèí,
òºðèéí ýâñýë õîëáîî áàéãóóëàõûí òóëä õàìãèéí íºëºº á¿õèé
óëààí, øàð ìàëãàéòíû àëü àëèíûã òàëäàà òàòàæ, ýöýñòýý àëü
èë¿¿ àøèãòàé ãýñíýý á¿ðýí äýìæèæ àøèãëàõ áîäëîãî áàðèìòëàí,
àæëàà õóâààðèëæ ÿâóóëñàí áîëîëòîé áàéäàã. Ó÷èð íü Ò¿ìýí
çàñàãò õààíûã óëààíû øàøèíä îðæ áàéõàä íü Àëòàí õààí,
Õóòóãòàé Ñýöýí õóíòàéæ íàð äóðãóéöýýã¿é, ñ¿¿ë÷èéí õî¸ðûã
øàðûí øàøèíä îðîõûã Ò¿ìýí çàñàãò õààí ýñýðã¿¿öýýã¿é áàéíà.
Ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì, Ò¿ìýí çàñàãò õààí, Àâòàé Ñàéí õàí íàð
öààøäàà Äàëàé ëàìä óðèëãà çàëëàãà èð¿¿ëæ, íýí ò¿ð¿¿í Öàõàð,
Õàëõûã áàñ øàðûí øàøèíä îðóóëñàí áàéäàã” ãýæ áè÷æýý. ̺í
ýíý ¿åä Îéðàäûí Ìýðãýí Òýâíý íî¸í øàðûí øàøèíä îðæ, õ¿¿ãýý
Ò¿âäèéí Ëõàñ õîòíîî èëãýýæ 1580-1590-ýýä îíä áóðõíû íîì
¿ç¿¿ëæýý. Õ¿¿ íü áóðõíû íîìä íýâòýð÷, Íýéæ òîéí õýìýýí
àëäàðøèæ, áàðóóí ìîíãîëä øàðûí øàøíûã äýëãýð¿¿ëñýí áàéíà.
Èéíõ¿¿ íèéò Ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíä áóðõíû øàøèí áàòòàé

115
¿ð ¿íäñýý ñóóëãàæ, óëìààð õààí òºðèéí ¿çýë ñóðòëûí ãîë
õýðýãñýë áîëîí àøèãëàãäàõ áîëñîí áèëýý.(17) 1586 îíä Õàëõûí
Àâòàé Ñàéí õàí Ýðäýíýçóó õèéäèéã àíõ áàéãóóëæýý. Ìîíãîë
ãàçàð òîì õ¿ðýý õèéä, æèæèã õóðëûí ñ¿ì¿¿ä ºäèé òºäèé㺺ð
áàéãóóëàãäàí áóðõíû õºðºã çóðàã, áàðèìàë öóòãàìàë ¿éëäýõ, íîì
áàðëàõ àæëûã ºðí¿¿ëæýý. XX çóóíû ýõýýð 600 îð÷èì òîì õ¿ðýý,
1000 ãàðóé æèæèã äóãàí, õóðëóóä áàéñàí áºãººä òýäãýýðò 113000
ëàì íàð, 160 îð÷èì õóòàãò õóâèëãààä áàéæýý. XIV-XVII çóóíû ¿åä
óðüä ºìíèéí õóóëü öààçûí áàÿëàã óëàìæëàëä òóëãóóðëàí “Àëòàí
õàíû öààçûí áè÷èã”, “Õóòóãòàé Ñýöýí õóí òàéæèéí øàøíû öààç”,
“Õàëõûí öààç ýðõýìæèéí áè÷èã”, “Ìîíãîë-Îéðàäûí õóóëü” òºð,
øàøíû õî¸ð ¸ñûã òîäîðõîéëîí òóñãàñàí öààçûí áè÷ã¿¿ä
íèéãìèéí øààðäëàãààð óðãàí ãàð÷ýý. ªâºðìîíãîë Ìàíæèä
ýçëýãäýæ õàðèéí ò¿ðýìãèéëëèéí àþóë íºìðºí èðñýí ¿åä Õàëõûí
çàðèì íî¸ä õ¿÷ýý íýãòãýæ, ìàíæèéí ýñðýã òýìöýõ, àðãà çàì
ñ¿âýã÷ëýõ áîëîâ. Îéðàäûí íî¸ä ÷ òýäíèéã äýìææýý. ¯¿íèé òîä
èëðýë íü Îéðàäûí Áààòàð õóíòàéæèéí ñàíàà÷ëàãààð 1640 îíû
Õàëõ, Îéðàäûí íî¸äûí ÷óóëãàí õèéæ, öààçûí áè÷èã áàòàëñàí
ÿâäàë þì. Õàëõûí òîì íî¸ä õ¿í àðäûí îþóí ñàíààíû íýãäëèéã
õàíãàõûí òóëä Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæèéí õ¿¿ Çàíàáàçàðûã Õàëõ
Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿íä ºðãºìæëºâ. Òýðáýýð ò¿¿õýíä
àíõäóãààð Áîãä Æèáçàíäàìáà õóòàãò áóþó ªíäºð ãýãýýí õýìýýí
àëäàðøñàí áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí ªâºðìîíãîëûí çàðèì íî¸äûã
òàëäàà òàòàõ, Îðîñòîé õîëáîî òîãòîîõ îðîëäëîãî õèéæ áàéëàà.
Ãýòýë 1650-èàä îíä ýë ¿éë õýðãèéí íî¸í íóðóóã ò¿øèæ áàéñàí
òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ, Ñýöýí õàí
Øîëîé íàð áèå áàðæ, îðîíä íü áààõàí òàâüòàð ìóóòàé çàëóó
íî¸ä ãàð÷ èðæýý. Ýíý íü õàëõ, îéðäûí óëñ òºðèéí áàéäàëä
òààã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëæ, äàæèí õÿìðàë äýãäýõýä õ¿ðãýñýí þì.

116
Áóðõíû øàøèí Ìîíãîëä äýëãýðñýí ÿâäàë áîë ìîíãîë÷óóäûí
îþóíû áîëîí áè÷èã ¿ñãèéí ñî¸ëä ãàðñàí òîì ººð÷ëºëò áàéñàí
þì. Ìîíãîëûí îëîí çóóí ìýðãýä áóðõíû øàøíû ãîë òºâ áîëæ
áàéñàí Òºâäºä àðâàí óõààíû ýðäýìä ìýðãýæèí ò¿¿íèé ¿ð
øèìèéã ìîíãîë íóòãèéí õºðñºíä ñî¸îëóóëæ, áóðõíû øàøèí,
ñî¸ëûã èõýä äýëãýð¿¿ëýí ìîíãîë äàõü áóðõíû øàøíû áèåý
äààñàí ñàëáàðûã áèé áîëãîñîí áèëýý. Òýä àðâàí óõààíûã öààø
íýìýí äýëãýð¿¿ëæ òºâä õýëò óòãà çîõèîëûã áèé áîëãîí íîìò
ãóðâàí óëñûí ìýðãýäèéí äóíä àëäàðàà äóóðñãàñàí íü íýí îëîí.
Òýð öàãò òºâä õýë ìîíãîë÷óóäûí äóíä èõýä äýëãýð÷ çºâõºí
øàøíû òºäèéã¿é íîì á¿òýýë òóóðâèõ ýðäìèéí õýëíèé ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýõ áîëñîí þì. Òºâä õýëýýð ìîíãîë ìýðãýäèéí áè÷èæ
¿ëäýýñýí çîõèîë á¿òýýë àðâèí èõ áºãººä ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ë,
øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õèéã ñóäëàõ õýðýãò øàâõàãäàøã¿é èõ áàÿëàã
õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîõèîë á¿òýýëèéã øèíæëýõ
óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàí øèíæëýõ àæëûã Ä.¨íäîí, ×.Æ¿ãäýð,
Ä.Àëòàíãýðýë íàð õèéæ áàéñàí áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä èäýõæèæ
Ø.Áèðà, Ä.Öýðýíñîäíîì, Õ.Ãààäàí, Ë.Õ¿ðýëáààòàð,
Ï.Ëóâñàíöýðýí, Ò.Ñîäíîìäàðãèà, Ø.×îéìàà, Ø.Ñîíèíáàÿð,
Ð.Áÿìáàà, Ä.Á¿ðíýý. Ë.Öýäýâ, Î.Ñ¿õáààòàð, Ë.Òýðáèø,
Á.Áîëäñàéõàí íàðûí ýðäýìòýä õ¿÷ îþóíàà äàé÷ëàí áàéãàà íü
ñàéøààëòàé áàéíà. Îðîñûí ýðäýìòýäýýñ ìîíãîë÷óóä òºâä
õýëýýð íîì çîõèîë áè÷èæ áàéñíûã ñîíèðõîí òýìäýãëýæ áàéñàí
óäàà áèé. Àêàäåìè÷ Á.ß.Âëàäèìèðöîâ “Òºâ人ð çîõèîë áè÷èæ
áàéñàí áºãººä Òºâäºä õ¿ðòýë èõ íýðòýé áîëñîí îëîí òîîíû
ãàðàìãàé çîõèîë÷, óòãà çîõèîëûí ç¿òãýëòýí õ¿ì¿¿ñ ñ¿¿ëèéí õî¸ð
çóóí æèëä ìîíãîë÷óóä äîòðîîñ òºðºí ãàð÷ýý”(18) ̺í Þ.Í.Ðåðèõ
1961 îíä áè÷ñýí Òºâä õýë íîìäîî “Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí äóíä
òîìîîõîí ýðäýìòýí, çîõèîë÷èä òºðºí ãàðñàí áºãººä òºâä õýëýýð

117
òóóðâèñàí ¿ëýìæ èõ õýìæýýíèé çîõèîë á¿òýýëèéã ¿ëäýýñýí þì.
Ýäãýýð á¿òýýëèéí îëîíõ íü øèíæëýõ óõààíû àøèã ñîíèðõîëä
íèéöíý ãýäýã íü ìàðãààíã¿é” ãýñýí áàéäàã.(19) Òýäãýýð ìýðãýä
òºâä õýëýýð çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõààñ ãàäíà ìàø îëîí òîîíû
çîõèîëûã òºâä õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëñàí þì. Áóääûí
øàøèí, ñî¸ëûí òàéëáàð òîëü çîõèîõäîî áèä òºâ人ð çîõèîë
á¿òýýë áè÷ñýí 300 ãàðóé ìýðãýäèéí íýðñèéã îðóóëñàí áèëýý. Ýíä
áè æèøýý áîëãîí õî¸ð õ¿íèé òîâ÷ íàìòðûã îðóóëàâ.

Àãâààíáàëäàí  /1797-1864/ Áóääûí ã¿í óõààíààð

ìýðãýøñýí Èõ õ¿ðýýíèé òàâàí Àãâààíû íýã, Çàíûí Àãâààíáàëäàí

Õàëõ Öýöýí õàí àéìãèéí Õàðäàë æàíæèí áýéñèéí õîøóó,
ºä㺺ãèéí Õýíòèé àéìãèéí Ãàëøèð ñóìûí íóòàãò 1797 îíû 10-ð
ñàðûí 24-íû ºäºð àðä Çàíûí ãýðò ìýíäýëñýí áºãººä òýðýýð 6
íàñòàéãààñàà òºâä áè÷èã çààëãàæ, öààø áóðõíû íîìîíä øàìäàí
ñóðàëöàæ, çîõèõ ø¿¿ëýã øàëãàëòûã àìæèëòòàé ºãñººð Èõ
õ¿ðýýíèé Ãàíäàí õèéäýä èõ, áàãà àðâàí óõààíû ýðäìèéã äýñ
äàðààëàí ñóäàëæ òºâä, ñàíñêðèò õýë ÷àäàìãàé ýçýìøèí ýðòíèé
Ýíýòõýãèéí Íàãàðæóíà, Àñàíãà, Âàñóáàíäè, Äèãíàãà, Äàðìàêèðòè
áîëîí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òºâäèéí íýðò ñýòãýã÷ Áîãä Çîíõîâà,
Æàìüÿàíøàäàâ íàðûí çýðýã èõ ýðäýìòýäèéí á¿òýýë¿¿äèéã
øàìäàí ñóäàëñààð ã¿í óõààíû ºíäºð áîëîâñðîë îëæ Òºâä,
Õÿòàä, Õºõ íóóð, ªâºðìîíãîëîîð óäàà äàðàà àÿëàí ÿâæ, íîìûí
ìýðãýäýýñ ýðäýì óõààí ñóð÷, ìýäëýãýý áàéíãà ã¿íçãèéð¿¿ëýí
áàÿæóóëæ áàéæýý. Òýðýýð 1831 îíä Ëõàñ õîòíîî áóääûí ã¿í
óõààíû “Ëèíñðýé ãàâæ”-èéí äàìæàà áàðüæ, íîìûí äàëàéí òèòýì
õ¿ðòæýý. Áàãøèéíõàà õýðõýí õàìãààëñàí òóõàé ò¿¿íèé øàâü
Æèãìýääîðæ áè÷èõäýý: “Ãàâæèéí çýðýã õàìãààëæ áàéõ ¿åä íü
îëîí ìýðãýä ñ¿ñýãëýõ, áèøðýõ, äóðëàõ, òóðøèõ çýðãýýð îðîëäñîí

118
áîëîâ÷ òýð íýðòýé ìýðãýä¿¿ä ë¿ãýý îëîí õîíîãèéí òóðø íîì
õàÿëöàõäàà ººðèéí õýëñýí ¿íäýñëýë¿¿äòýé õàðøèëæ ýðãýæ
áóöñàí ç¿éë îãò ¿ã¿é òóë õîë îéðûí äàöàíãààñ èðñýí îëîí ìýðãýä
öºì øàãøèí ìàãòàæ áàéâ. Õàðèó ºãºõ人 ò¿ðãýí øàëàìãàé, õóðö
òîäîðõîé, áèåèéí áàéäàë, äóóíû ºí㺠òýðã¿¿òýí àëü íýã òàëààð
ãàéõàìøèã ñýðãýëýí öîãòîé áàéâ. Ìýðãýí òýíýã á¿ãäèéí ñýòãýëèéã
õºäºëãºæ, òýä íàðûí ñàéøààí õàøãèðàëäàõ íü õºãæìèéí ýãøèã
ìýò” ãýæýý.
Ýíý ¿åèéí ìîíãîëûí íýðò ýðäýìòýí Øèæýý, áàãø
Àãâààíáàëäàíãûíõàà ìýäëýãèéí ã¿í ã¿íçãèé, ÿìàðâàà íýã þìûã
ó÷èð øàëòãààíû óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýõäýý ìàø ÷àäàìãàé,
øàøíûõàà ¸ñ æóðìûã áèåë¿¿ëýõäýý íàðèéí íÿãò, ýðäýì
ìýäëýãèéí òºëºº á¿õèé ë àìüäðàëàà çîðèóëàã÷, õ¿íä ÷èí
ñýòãýëýýñýý òóñàëäàã çýðãèéã íü ç¿éë ç¿éëýýð òîäîñãîæ áè÷ýýä
ò¿¿íèéã Çàìáóó òèâèéí çóðãààí ÷èìýã ãýæ àëäàðøñàí ýðòíèé
Ýíýòõýãèéí íýðò ñýòãýã÷ Íàãàðæóíà, Àðúÿàäýâà, Àñàíãà,
Âàñóáàíäó, Äèãíàãà, Äàðìàêèðòè íàðòàé ç¿éðëýæýý. Òºâäèéí
Øàðàâæàìö ìààðàìáà ò¿¿íèé òóõàé “Áè ìîíãîë ëàì íàðûí ã¿í
óõààíû çîõèîëóóäààñ íýëýýäèéã óíøñàí õ¿í. Ìîíãîëä
Àãâààíõàéäàâ, Àãâààíáàëäàí, Øèæýý ãàâæ ãýõ ìýò îëîí ñàé÷óóä
áàéæýý. Òºâäèéí ëàì íàð áèä òýäíèé çîõèîëûã öºì õ¿íäýòãýí
óíøäàã þì. Àãâààíáàëäàí áîë áóääûí ã¿í óõààíû òîãòîëöîîò
¸ñûã á¿õýëä íü ã¿íçãèé ýçýìøñýí ó÷ðààñ á¿õ òàëààðàà òýãø
áîëîâñîðñîí õ¿í ãýæ ìàíàé òºâäèéí ìýðãýä ¿çäýã þì. Òºâäèéí
áóääûí ã¿í óõààíû ñ¿ì õèéä¿¿ä Àãâààíáàëäàíãèéí çîõèîëóóäûã
íýãýí ÷óõàë ñóðàõ áè÷ãèéí æóðìààð õýðýãëýäýã þì. Ò¿¿ãýýð ÷
áàðàõã¿é ÿìá¿ìýýñ õîëã¿é îðøäîã Äèñàãîìáî õýìýýõ õèéäèéí
ã¿í óõààíû ñóðãóóëü áîë äàí ãàíö Àãâààíáàëäàíãèéí çîõèîñîí
ã¿í óõààíû íîìóóäûã ñóäëàõàä çîðèóëàí áàéãóóëàãäñàí þì”

119
ãýæýý. ̺í Ëõàñûí ëõààðàìáà Ëóâñàíïýðýíëýé “Ìîíãîëûí
Àãâààíáàëäàíãèéí çîõèîñîí íîìûã òºâäèéí øàøíû á¿õ ñàëáàð
÷èãëýë¿¿ä äóðòàé õýðýãëýäýã. Àãâààíáàëäàí áîë ã¿í óõààíû
¿ðãýëæèëñýí èõ ìàðãààíä øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé îëîí
íîì áè÷ñýí õ¿í þì. Áóääûí îëîí ñàëáàð óõààíûã ã¿íçãèé
óõààðñàí õ¿í ãýæ ò¿¿íèéã ìàíàé áàãø íàð õýëäýã áàéñàí. Áè÷ñýí
íîìóóä íü ¿íýõýýð ã¿í ã¿íçãèé áºãººä èõ óõààí ìýäëýã øààðäàæ
áàéæ ñàÿ ó÷ðûã íü îëäîã áàéæ áèëýý” õýìýýí îíöëîí äóðäæýý.
Øàðûí øàøíûã ¿íäýñëýã÷ Òºâäèéí ëàì Çîíõàâûí XIV
çóóíû ¿åä áè÷ñýí “Èõ áîäü ìºðèéí çýðýã” (ëàìðèì ÷ýí áî) õýìýýõ
àëäàðò çîõèîëûã Àãâààíáàëäàí ¿ã ¿ñãèéí õóâüä ÷ óòãà àãóóëãûí
õóâüä ÷ íàðèéí ñàéí ìýääýã áàéæýý. Ãýòýë óã çîõèîëä ¿ã óòãûí
õóâüä ýðãýëçýýòýé õýäýí ç¿éë áàéâ. Ò¿¿íèéã ó÷èð øàëòãààíû
óõààíû ¿¿äíýýñ Àãâààíáàëäàí, Áîãä Çîíõàâà èíãýæ áè÷ñýí áàéõ
¸ñã¿é ãýæ áîäîîä ÿíç á¿ðèéí ¿åä, ÿíç á¿ðèéí îðîíä òýð ¿å õ¿ðòýë
õýâëýãäñýí óã íîìûí 25 óäààãèéí õýâëýëèéã íýã á¿ð÷ëýí ø¿¿í
¿çýõýä öºì òýðõ¿¿ ýðãýëçýýòýé ¿ã óòãààðàà áàéæ áàéæýý. Òýãýõýä
íü Àãâààíáàëäàí áîãä Çîíõàâà ç¿é íü èéì ¿ã, óòãààð ë áè÷ñýí
áàéõ ¸ñòîé ãýñýí òîìú¸îëîëóóäûã çîõèîí áè÷ýýä ººðòºº
õàäãàëæýý. Òàâäóãààð áîãä Æàâçàíäàìáà òààëàë òºãñºæ, ò¿¿íèé
õîéò çóðãàà äàõü ä¿ðèéã çàëàõ àñóóäëààð 1843 îíä
Àãâààíáàëäàí Òºâä îðæ, óã àñóóäëûã ñîíèðõîõ àÿòàéõàí äàëèì
ãàð÷ýý. Òýð ¿åèéí òºâäèéí øàøíû óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿ä óã íîìûí
òàëààð Àãâààíáàëäàíãèéí òàâüñàí àñóóäëûã èõýä ñîíèðõîæ,
Çîíõàâûí ººðèéí íü àíõíû ãàð áè÷ìýëòýé òóëãàæ ¿çýõ øèéäâýð
ãàðãàæýý. Ãýòýë òýðõ¿¿ àíõíû ãàð áè÷ìýëèéã Çîíõàâàòàé õàìò
îðøóóëààä îëîí çóóí æèë áîëñîí áàéæýý. Ãýâ÷ òýðõ¿¿
îðøóóëñàí ñóâàðãûã óõàæ, àíõíû ýõèéã ãàðãàæ ¿çýõýä
Àãâààíáàëäàíãèéí ººðèéí íü òîìú¸îëæ áàéñàí ¿ã, óòãààðàà ÿã

120
òîõèð÷, óã íîìûí òýðõ¿¿ 25 óäààãèéí õýâëýë öºì àëäààòàé
áàéñàí íü áàòëàãäæýý. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí òºâäèéí íýðò
ýðäýìòýí Ëõàñûí Ëîñîëèí õèéäèéí òýðã¿¿í ׿ëòýìíàìæèë “Äà
Õ¿ðýýíèé èõ ãýâø Àãâààíáàëäàí Òºâä îðíîî èðñýí ÿâäàë
òºâäèéí øàøèí íîìûí ¿éëñýä ìàø èõ òóñ íýìýð áîëëîî” ãýæ
ºíäºð äóóãààð õýëæ áàéæýý.
Àëáàí òóøààë, ºíäºð ñóóäàë, íýð çýðýãò óãèéí äóðã¿é
çºâõºí íîìûí ìºð õººñºí ýíý ëàì öîðæèéí àëáàí òóøààëààñ
óäàà äàðàà ÷ºëºº ãóéæ áàéñàí áîëîâ÷ çºâøººðºãäºõã¿é ÿâñààð
àðàâ ãàðóé æèë áîëñîí áºãººä ýíý õóãàöààíä äîîä ñóóäàë áàðüæ,
æèðèéí ëàìûí ÿäóó äàðæèí àìüäðàëààð àìüäàð÷, äîîðä ëàì
íàð áîëîí ñ¿ñýãòýí îëîíòîé îéð äîòíî áàéæ, íîì ¿çýõ, íîìëîõ,
áóñäûí íîìëîñíûã ñîíñîõ, ººðºº òóóðâèõ çýðãýýð ýðäýì íîìûí
àæèëäàà øàìäàí õè÷ýýñýýð áàéæýý.
Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí áîëîí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òºâäèéí íýðò
ìýðãýä¿¿äèéí õèéñýí áóääûí ã¿í óõààíû õàìãèéí íàðèéí
òºâºãòýé çîõèîëóóäàä ¿ã, óòãûí òîì æèæèã õýìæýýíèé îëîí
òàéëáàð, ìºí ìîíãîë, òºâäèéí áóðõíû ñ¿ì õèéäèéí äýðãýäýõ ã¿í
óõààíû ñóðãóóëèóäàä ¿çäýã áàðàã á¿õ ñóðàõ áè÷èãò òàéëáàð
õèéõýä Àãâààíáàëäàíãèéí á¿òýýëèéí ãîë ÷èãëýæ áàéâ. Ãýõäýý òýð
çºâõºí òàéëáàðëàã÷ áàéñàíã¿é, ìºí ººðºº ã¿í óõààíû áèåý
äààñàí îëîí çîõèîë á¿òýýñýí òîìîîõîí ñýòãýã÷, ìýðãýæëèéí ã¿í
óõààíòàí õ¿í áàéñàí àæýý.
1832 îíä áè÷èæ, Èõ Õ¿ðýýíä õýâë¿¿ëñýí 98 õóóäàñ
“×èðäàí æè íàìøàã” õýìýýõ çîõèîëäîî Àãâààíáàëäàí ýðòíèé
ýíýòõýã, òºâäèéí îëîí ìýðãýäýýñ áóääûí çàí ñóðòàõóóíû óõààíä
õîëáîãäóóëàí òóóðâèñàí çîõèîëóóäûã ººðèéí ¿åèéí ¿çëèéí
¿¿äíýýñ ø¿¿ìæëýí áîëîâñðóóëæ, áóääûí øàøíû ñ¿ì õèéä, ëàì
íàðûí äàãàæ ìºðäºõ äýã æóðàì, çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàõèëãà

121
áàòûí òóõàé ñóðãààëûã òàéëáàðëàí õºãæ¿¿ëæ, áóääûí ººðèéí íü
áàðèìòëàí áèåë¿¿ëæ, íîìëîí äýëãýð¿¿ëæ áàéñàí ¸ñ ñóðòàõóóíû
õàòóó õýì õýìæýýã íàðèéí ÷àíä ñàõèæ, íèéãìèéí äóíä áèåý çºâ
àâ÷ ÿâàõ íü øàøèí þóãààí àðèóí òóíãàëàã áàéëãàæ, ýðäýì íîì
ñàéí ñóð÷, øàøèí àìüòíû òóñ ¿éëäýõ ÷óõàë íºõöºë ìºí ãýäãèéã
òîä òîìðóóí ãàðãàæýý.
1835 îíä áè÷èæ, Èõ Õ¿ðýýíä õýâë¿¿ëñýí 112 õóóäàñ
“Äóáòà-øè-ãèé äýíü íè” áóþó (ĺðâºí òîãòñîí òààëëûí ¸ñîí äàõü
õî¸ð ¿íýíèé òàéëáàð) õýìýýõ çîõèîë áîë Àãâààíáàëäàíãèéí ã¿í
óõààíû èõ àëäàðøñàí íýã ÷óõàë á¿òýýë áºãººä ò¿¿íäýý òýð
áóääûí ã¿í óõààíû íýã òîì çàíãèëàà àñóóäàë áîëîõ ¿íýíèé òóõàé
àñóóäëûã õýðõýí ÿàæ àâ÷ ¿çäýãèéã òóñãàéëàí ñóäëàí
áîëîâñðóóëæýý.
Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí íýðò ñýòãýã÷ Åéãíýíãèéí
(Âàñóáàíäóãèéí) òóóðâèñàí “Àáõèäõàðìàêîøà” õýìýýõ ã¿í óõààíû
ãîë íîìûã òºâäèéí ìýðãýä, ÿëàíãóÿà Æàìúÿíøàäàâ óëèðóóëàí
ñóäàëæ, ººðèéí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñò òóñ áîëîõ çîðèëãîîð áóääûí ñ¿ì
õèéäèéí äýðãýäýõ ã¿í óõààíû ñóðãóóëèóäàä ¿çýõ àáõèäàðìûí
ñóðàõ áè÷èã õèéæýý. Òýðõ¿¿ ñóðàõ áè÷ãèéí óòãà àãóóëãûã ó÷èðëàí
òàéëáàðëàæ, îéëãîæ ìýäýõýä õÿëáàð äºõºì áîëãîæ, ã¿í óõààíû
õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ìàðãàõ õýëáýðò îðóóëñàí 107 õóóäàñ “×îé
îíáà çîäæè äîãæàä” õýìýýõ çîõèîëûã Àãâààíáàëäàí 1846 îíä
áè÷èæ, äàðàà íü Èõ Õ¿ðýýíä õýâë¿¿ëæýý.
1848 îíä Àãâààíáàëäàí “Ä¿é öèãæè ÷àíäýë” áóþó “Öàã
óëèðëûí òàéëáàð, áýðõ îíüñûí çóóí ¿¿äèéã íýýã÷ ò¿ëõ¿¿ð” õýìýýõ
íýðòýé 30 õóóäàñ òîî, îäîí îðíû ñóäëàëûí ñîíèðõîëòîé íýãýí
çîõèîë áè÷æýý. Ýíý çîõèîë áîë òºâäèéí ýðäýìòýí
Æàìúÿíøàäàâûí âèíàéí ñóðàõ áè÷èãò îðóóëñàí öàã óëèðëûí
òóõàé õýñãèéã äýëãýð¿¿ëæ òîäîòãîñîí á¿òýýë áºãººä ýíý òóõàé

122
òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí çîõèîë á¿òýýë òºâä, ìîíãîëä óðüä ºìíº ãàð÷
áàéãààã¿é ó÷èð ìýðãýäèéí äóíä èõýä äýëãýðýí àëäàðøæýý.
Àãâààíáàëäàíãèéí 1857 îíä áè÷èæ Èõ Õ¿ðýýíä
õýâë¿¿ëñýí 184 õóóäàñ “Ïàð÷èí æèäîí æè ñ¿ð÷àí” õýìýýõ çîõèîë
áîë áóääûí øàøíû ã¿í óõààíû ñóðãóóëèóäàä ¿çýõýýð çîðèóëæ
òºâäèéí ýðäýìòýí Âàí÷èí Ñîäíîìäàãâà (1478-1554)-ûí áè÷ñýí
”Ïàð÷èí-õóòàãò áèëãèéí öààä õÿçãààðò õ¿ðýõ îþóí óõààí, îþóí
áîäëûí îíîëûí ñóðàõ áè÷èã”-ò õèéñýí òóñãàé òàéëáàð þì.
Íàéìàí á¿ëýã á¿õèé ýíý íîìäîî Àãâààíáàëäàí õóòàãòûí äºðâºí
¿íýí, ñýòãýë òºäèéòíèé á¿õíèé ñóóðü õýìýýõ ñýòãýë ñàíààã
àíõäàã÷ áîëãîí ¿çäýã ¿çýë, òºâ ¿çëèéí ðàíæ¿äâèéí ¸ñíû õî¸ð
¿íýí, õóòàãòûí íàéìàí ãèø¿¿íò ìºð, 12 ø¿òýí áàðèëäàõóé
õýìýýõ øàëòãààíò ÷àíàð çýðýã èõ áàãà õºëãºíèé ã¿í óõààíû ¿çýë
ñóðãààëóóäûã äýëãýð¿¿ëýí òàéëáàðëàæýý. Èéì á¿õíèéã õàìàðñàí
øèíæòýé áºãººä óòãà ñàíààã ã¿íçãèé ãàðãàñàí òàéëáàð çîõèîë
óðüä ºìíº Òºâä, Ìîíãîëä òºäèé ë ãàð÷ áàéãààã¿é ó÷èð ýíý
çîõèîëûã ìýðãýä èõýä õ¿íäýòãýí ¿çýæ, áóääûí ã¿í óõààíû íýãýí
÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëãîí õýðýãëýñýýð èðæýý. “Àãâààíáàëäàíãèéí
ýíý íîì áîë ýíýòõýã, òºâäèéí õýäýí çóóí ìÿíãàí øàøäèðûí
õàìãèéí áýðõ îíüñûã á¿ðýí ã¿éöýä õàðóóëñàí òîëü ìýò þì.
Òºâäºä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ã¿í óõààíû õèéñâýð ¿ãýýð õººöºëäºæ
áàéãàà îäîî öàãò õàëõ Ìîíãîë îðíîîñ òºâäèéí øóäàðãà ìýðãýäýä
óðüä ºìíº ãàðààã¿é ñîíèí ãàéõàëòàé íîìëîëûí øèíý èõ áýëãèéã
èð¿¿ëñýí íü áèøðýëòýé. Ýíý íîì áîë Çîíõàâà áà ò¿¿íèé øàâü
íàðûí ñóðãààëûã ã¿í ã¿íçãèé áºãººä ýðýìáý äàðààòàé îéëãîõîä
¸ñòîé í¿ä íü áîëîõ áºãººä ãýõäýý õîîñîí ÿðèà ìàðãààíààð ºäºð
ºíãºð¿¿ëæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñò ýíý íîì îãò õýðýã áîëîõã¿é, õàðèí
ýíýòõýã, òºâäèéí îëîí ìýðãýäèéí çîõèîñîí ã¿í óõààíû ¿é ò¿ìýí
íîì ñóäðûí äîòîðõ ÷óõàì ¿íýíèéã ýðæ îëîõûí òºëºº ç¿òãýí

123
ìýðèéæ áóé òèéì ¿íýí÷ ìýðãýäýä ¿ëýìæèéí èõ òóñ áîëîõ íü
ãàðöààã¿é” ãýæ óã çîõèîëûã Òºâäºä õýâë¿¿ëýõýä Øààìàðöàí
ººðèéí õèéñýí òºãñãºëèéí ºã¿¿ëýëäýý ¿íýëæýý.
Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí íýðò ñýòãýã÷ Ãîìáîë¿äýâ (Íàãàðæóíà)
áóääûí èõ õºëãºíèé ã¿í óõààíûã ¿íäýñëýñýí 6 íîì áè÷æýý.
Ò¿¿íèé íýã “Ìóëàìàäõüÿìàêàêàðèêà” áóþó “Äóíäàä ¿çýëä îðîõûí
õóðààíãóé” õýìýýõ íîìä Ýíýòõýãèéí áàíäèäà Äàâààäàãâà
“Ìàäõüÿìàêàâðèòòè” õýìýýõ òàéëáàðûã ìàíàé òîîëëûí VI çóóíû
îð÷èì õèéæýý. Òýð òàéëáàðò Àãâààíáàëäàí 1861 îíä 188 õóóäàñ
“Âóìà ëà æóãïè öèãäýë” õýìýýõ èõ òàéëáàð áè÷èæ Èõ Õ¿ðýýíýý
õýâë¿¿ëæýý.
Àãâààíáàëäàíãèéí ýíýõ¿¿ çîõèîëûí ãîë óòãà íü àìüòàí
á¿õíýýñ óðüäàæ îþóí óõààí ¸ñ ñóðòàõóóíàà áîëîâñðîíãóé
áîëãîäîã áîäèñàòâà íàðûí ¿çýë áîäîë, ¿éë àæèëëàãààíû îíîë
ïðàêòèêèéí îëîí òàëûã àðâàí ãàçðûí áîäèñàòâà íàðûí ÿâäàë,
òóõàéëáàë 6 áàðàìèäàä õóðààíãóéëæ ºã¿¿ëñýíä îðøèíî. ¯¿íä
ÿäóó õîîñîí õ¿íä ýä àãóóðñûí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ñýòãýë
õàðàìã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ºãëºã áàðàìèä, áóñäûí òóñûí òóëä
õ¿÷èí ç¿òãýõäýý ÿìàð íýãýí õàðàìñàõ ñýòãýë, øóíàëã¿éãýýð ÷èí
ñýòãýëýýñ ç¿òãýõ øàãøààáàä áàðàìèä, áóñäûí òóñûí òóëä õ¿÷èí
ç¿òãýõäýý óóðëàõ õèëýãíýõèéã òýâ÷ñýí õ¿ëöýíã¿é áàðàìèä,
áóñäûí òóñûí òóëä ç¿òãýõäýý ÿìàð íýãýí çàëõóóðàõ õîéðãîøèõûã
òýâ÷ñýí õè÷ýýíã¿é áàðàìèä, áóñäûí òóñûí òóëä õ¿÷èí ç¿òãýõäýý
ñýòãýë ñàíààãàà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õî¸ðäóóëàõã¿é íýãýí ç¿ãò
á¿ãäèéã òºâëºð¿¿ëýõ äèÿàí áàðàìèä, áóñäûí òóñûí òóëä õ¿÷èí
ç¿òãýõäýý ìóíõàãèéí õàðàíõóéã àðèëãàæ, åðòºíöèéí æàì, õîîñîí
÷àíàðûí îíîëûã òàíèí ìýäýõ áèëýã áàðàìèäóóäû㠺㿿ëæýý.
Òýðýýð 1836-1847 îíä Èõ õ¿ðýýíèé öîðæèéí ýðõýì
òóøààë õ¿ëýýæ áàéñàí áºãººä øàøèí íîìûí á¿õèé ë õýðãèéã

124
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, îëíû äóíä Áàëäàí öîðæ, Òóíãàëàã
öîðæ, Íàìäèëàíãèéí ëàì ãýõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí íýðýýð àëäàðøèæ
áàéñàí áàéíà. Àãâààíáàëäàí öàãã¿é èõ àæëûíõàà ÷ºëºº çàâàíä
òºâä õýëýýð òîì æèæèã õýìæýýíèé 96 çîõèîë òóóðâèñàí íü
çóðãààí áîòü ñ¿ìá¿ìýýð áàðëàãäæýý. Ò¿¿íýýñ îäîî ÓÒÍ ñàíä 30
ãàðóé çîõèîëîîñ á¿ðäñýí 4 áîòü ñ¿ìá¿ì íü õàäãàëàãäàæ
áàéíà.(20),(21),(22),(23)

Äàìäèí
 /1867-1937/ Çàâà Äàìäèí ãàâæ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí

Äàé÷èí áýéñèéí õîøóóíû õ¿ðýýíèé ãàâæ, Øèíæëýõ óõààíû

õ¿ðýýëýíãèéí ãèø¿¿í õ¿í áàéâ. /Ýíýõ¿¿ çàâà õýìýýõ íü 5 óõààíû
íîìûã òàéëàí ìýäýã÷ ãýñýí óòãà á¿õèé öîë/. Äóíäãîâü àéìãèéí
Áàãà ãàçðûí ×óëóó õýìýýõ óóëûí îéðîëöîî Äýëãýð óóëûí ºâºðò
ã¿í øàíäûí îéðîëöîî Äýëãýðèéí õèéäèéã áàéãóóëñàí íü “×îéðûí
õèéä” õýìýýí àëäàðøæýý. XV æàðíû Óëààã÷èí òóóëàé æèëèéí
öàãààí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíû ºäºð áóþó 1867 îíû õî¸ðäóãààð
ñàðûí äîëîîíä ààâ Øàãäàð, ýýæ Ñîäíîìïèë íàðûí äºðºâä¿ãýýð
õ¿¿ áîëîí ìýíäýëæýý. ĺðºâ, òàâàí íàñòàé áàéõäàà àõ ëàì
Æèíáà çóðõàé÷ààð öàãààí òîëãîé çààëãàí òºâä áè÷èã ¿ñãèéã
õîðîìõîí çóóð ñóð÷, ººðºº “Ëàìààäàí”, “Èòãýë”, “Ãàíäàíëõàâæàà”
ñýëòèéã öýýæèëñýí áºãººä àõ ëàì íü äýìæèí ºã÷ ×îéæèä áîëîí
Àðâàí õàíãàë, ÿíðèã, Ñóíäóé, Äýì÷îã òýðã¿¿òýí õ¿ðýýíèé
óíøëàãûã ã¿éöýä öýýæèëæ íóòãèéíõàí ò¿¿íèé àâúÿàñ áèëãèéã
ìàãòàæ áàéëàà. Äàìäèí àðâàí äîëîîòîéäîî Äà õ¿ðýýíèé
Ãóíãàà÷îéëèí äàöàíä èðæ ñóðàëöàí ã¿í óõààíû äîëîîí èã÷ààíû
ýýäðýýòýé áýðõ îíîëûã ñàéòàð íÿãòëàí ñóðàëöààä, äîìûí
äàìæààã 1891 îíä àìæèëòòàé áàðüæ, äàöàíãèéí ãàâæ ìýðãýäýä
ãàéõàãäàæ áàéâ. Áóääûí ã¿í óõààíû îõü øèì áîëîã÷ õàìãèéí
áýðõ óòãàòàé äóíäàä ã¿í óõààíûã Áîðæèãèí Æàìö, Ìèíæ¿¿ð

125
àãðàìáà, Õàíä âàíãèéí Äàíäàð àãðàìáà íàðààð çààëãàí
ñóäàëæýý. Õîðèí õýäýí íàñíààñ ýõëýí òºâä õýëýýð íîì çîõèîë
áè÷èæ, íèéò àðâàíäîëîîí áîòü çîõèîë òóóðâèñàí íü ºíºº áèäíèé
¿åèéã õ¿ðòýë óëàìæëàí èðñýí áºãººä ìîíãîëûí ñî¸ë øèíæëýõ
óõààíä ò¿¿íèé îðóóëñàí ãàéõàìøèãò õóâü íýìýð áîëîí ¿ëäæýý.
Áóääûí ã¿í óõààíû òàâàí áîòü ãýæ àëäàðøñàí Íàìäýë, Ïàð÷èí,
Óì, Çîä, Ä¿ëáàà õýìýýõ äàëàé ìýò ã¿í îíîëûã ñóäëàí ñóðàëöààä
1905 îíä 39 íàñàíäàà ãàâæ õýìýýõ ýðäìèéí ºíäºð ìÿíäàã öîëûã
õ¿ðòñýí áàéíà. 1984 îíä Ýíýòõýã îðíû Äàðìàñàëà õîòîä áàéõ
“Òýã÷èí ÷îéëîí ç¿ãëýã õàí” äóãàíä 500 ëàìûí ä¿í÷¿¿ð ìààíü
õóðæ, ¿ðýë á¿òýýõ ¸ñëîëûí íýýëò áîëæ áàéëàà. Ñóäàð òàðíèéí
øàøíû ýçýí, ìóòàðòàà öàãààí ëÿíõóàòûí õóâèëãààí XIV Äàëàé
ëàì Ìîíãîëûí ×îéðûí õèéäèéí õàìáà ëàì Çàâà Äàìäèí àãñíû
“Èõ íèã¿¿ëñýõ¿éã ìàãòñàí çóóí íàéìàí áàäàã áîëîð ýðäýíý ýðõ
îðøèâîé” õýìýýõ íîìûã õóâèéí ñàíãààñàà õºðºí㺠ãàðãàí íýãýí
ò¿ìýí õóâü õýâë¿¿ëñíýý õóâðàã íàðò òàðààãààä “Ýíý áîë ìîíãîë
ëàìûí àéëäñàí íîì áîëîé. Óëààíáààòàð õîòîä ýíý íîìûã íýã
ëàì íàäàä ºãºõºä íü óíøààä óéëñàí þì àà. ¯íýõýýðèéí
íèã¿¿ëñýõ¿é ñýòãýëèéã îëæ, ýíýðýõ¿éí ýðäìèéí ÷èíàä õ¿ðñýí õ¿í
ë èíãýæ áè÷èæ ÷àäàõ àìîé. Ýíý íîìûã ìèíèé áèå òà á¿õýíä çààõ
ãýæ áàéãàà áóñ, õàðèí õàìò óíøèõ ãýñýí áèëýý” ãýæ àéëäàí,
ººðºº äàãóóëàí íîìëîâîé. Ýíý äýëõèéí àìüä á¿õíèéã ýíýðýõ
ýðìýëçýë, òýäíèéã ýíýðýõ¿é ñýòãýëòýé áîëãîõ õ¿ñëýý ãàäààä
õýëýýð áè÷ñýí ø¿ëãýýð èëýðõèéëýýä òýð õýëòíèé ºð ç¿ðõèéã
óÿðààíà ãýäýã õ¿íä òýð á¿ð ¿ë çàÿàõ àâüÿàñ þì. Ø.Äàìäèíû 364
çîõèîë á¿òýýëèéã áàãòààñàí 17 áîòü ñ¿ìá¿ìèéã ÿðäàâà ðèíá¿÷è
Äåëè õîòíîî õýâë¿¿ëñíèéã Àçè, Àìåðèêèéí îëîí íîìûí ñàí
çàõèàëàí àâ÷ýý. Çàâà Äàìäèíã ¿íýëñýí äýëõèéí óõààíòàí îëîí.
ªä㺺 Íîáåëèéí øàãíàëò Äàëàé ëàì 1986 îíä Ýíýòõýãèéí

126
Áîäãàÿà õîòíîî íîì àéëäàõäàà “Ìîíãîëûí Çàâà Äàìäèí ëàìûí
“Ä¿éíõàðûí ñàëàì” õýìýýõ íîìûã ¿çýæ áàéæ áè áàí òàâüñàí”
ãýæýý. Ýíý íîìûã Ýíýòõýãèéí Íàìæèë äàöàíä Ä¿éíõàðûí íîì
¿çäýã õ¿íä çîðèóëàí ñóðàõ áè÷èã áîëãîí õýâëýæýý. Áóðõíû
øàøíû ãóðâàí èã÷ààíû íýã Áàí÷èí Ñîíîìäàãâûí òàâàí óõààíû
íîìûã ñóäàëäàã 1000 ëàìòàé ªìíºä Ýíýòõýãèéí Áóääûí ã¿í
óõààíû èíñòèòóò /Ëîñîîëîí äàöàí/-ä “Áèëèã áýëãèéí ÷èíàä
õ¿ðýõèéí ºã¿¿ëýãäýõ¿¿í íàéìàí áîäîò áà äàëàí óòãûã ýöýñò íü
øèíæëýã÷ ýø óõààíû òýíãýðèéí äóó õýìýýã÷ îðøâîé” íîìûã íü
ñóðàõ áè÷èã áîëãîæ, Ýíýòõýãò îëäîõîî áîëüñîí Ñîíîìäàãâûí
èã÷ààíû íîìûã îðëóóëæ, Ñîíîìäàãâûí ¿çýë õèéãýýä áàí÷èí
èã÷ààíû ¿íäñèéã ñóäàëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí “Èõ íèã¿¿ëñýõ¿éí
ìàãòààëûã” íü àíãëè õýëýýð îð÷óóëàí ãàðãàæýý. Òýðýýð 1910
õýäýí îíû äóíäóóð “Öàãààí ëàâàéí äóóí ýãøèã” ãýäýã ò¿¿õýí
á¿òýýëýýðýý Öàñòûí îðîí õýìýýõ Òºâä õèéãýýä áóñàä îëîí ãàçàð
îðîíä ñîãâó Ëóâñàíäàÿí õýìýýí àëäàðøæýý. Äàëàé ëàìûí áàãø,
Âàãèíäðàãèéí ¿ñýã çîõèîã÷ áóðèàä ëõààðàìáà Àãâààíäîðæ óã
á¿òýýëèéí òàëààð íàéìàí àñóóëò á¿õèé çàõèäàë èð¿¿ëæ áàéæýý.
Îðîñûí àêàäåìè÷ Øåðáàòñêèé, Òóáÿíñêèé íàð Äàìäèíã èõýä
òîîäîã áàéæýý. Äàìäèí, ýðòíèé Ýíýòõýãèéí àëäàðò ã¿í óõààíòàí
áºãººä äóíäàä ¿çëèéí ãîë òºëººëºã÷ Íàãàðæóíàéí á¿òýýëèéã
ñóäàëæ, “Һ⠿çëèéí åðºíõèé óòãûí òàéëáàð, ã¿í óòãûã ìàøèä
òîäðóóëàã÷ çóë” íîì òóóðâèæýý. XIV Äàëàé ëàìûí õî¸ð áàãø ýíý
íîìûã èõýä ¿íýëæ, Ýíýòõýãò õýâë¿¿ëñýí áàéíà. ̺í
Äàðìàñàëàãèéí Êàìòóë Äîíäîâ ðèíá¿÷è õóâèëãààí Äàìäèíã
“Ìîíãîëûí Øàíòèäýâà” ãýæ íýðëýí, äóíäàä ¿çëèéí òîì
òºëººëºã÷ ãýãääýã Ýíýòõýãèéí òýð èõ ñýòãýã÷òýé /VIII/ ç¿éðëýñýí
íü èéì ó÷èðòàé áóþó. Äàìäèí ýðòíèé Ýíýòõýãèéí ñýòãýë
òºäèéòºí /éîãà÷àð/ ÷èãëýëèéí íýðò ó÷èð øàëòãààíû óõààíòàí

127
Äàðìàêèðòè, ìºí Òºâäèéí Áàí÷èí Ñîíîìäàãâûí ëîãèêèéí ¿çëèéã
áàðèìòàëæ “Îþóí ñóäëàëûí ¸ñîí” á¿òýýë òóóðâèæýý. Äàìäèí
ã¿í óõààíòàí, ó÷èð øàëòãààíû óõààíòàí òºäèéã¿é íýðò ò¿¿õ÷
áàéëàà. Çàâàà Äàìäèíû ò¿¿õ, ã¿í óõààíààð òóóðâèñàí îëîí
á¿òýýë áîëîõ 17 áîòü ñ¿ìá¿ìýýñ ãîë “Òºâ ¿çëèéí åðºíõèé óòãûí
òàéëáàð, ã¿í óõààíûã ìàøèä òîäðóóëñàí çóë”, “Áèëãèéí ÷àíä
õ¿ðýõ¿éí ºã¿¿ëýãäýõ¿¿í íàéìàí áîäèò áà äàëàí óòãûã ýöýñò íü
øèíæëýã÷ ýø óõààíû òýíãýðèéí äóó õýìýýã÷ îðøèâ”, “Äóíäàä
¿çëèéí øàñòèðûí óòãà ñàíààã íÿãò ÿëãàñàí òàéëáàð”, ò¿¿õ
ñóäëàëûí òàëààð “Îþóí ñóäëàëûí ¸ñ ç¿ðõíèé ÷èìýã”, “Ãóíãà-
×îéëèíãèéí ò¿¿õ”, ”Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû ò¿¿õ”, 1919-1931
îíû õîîðîíä áè÷ñýí “Õîð÷îéíæóí” áóþó “Çàìáó òèâèéí óìàð
ç¿ãèéí èõ ìîíãîë óëñ îðíû äîìãèé㠺㿿ëñýí øàñòèð, óõààíòíûã
áàÿñãàã÷ àëòàí äýâòýð” çýðýã ò¿¿õèéí çîõèîë þì. Ýíýòõýã,
Òºâäèéí õààä, øàøíû ò¿¿õèéã ýõýëæ ºã¿¿ëäýã áàéñàí óðüäûí
ìîíãîë ò¿¿õ÷èéí óëàìæëàëûã ýâäýæ, Ìîíãîëûí ò¿¿õèé㠺㿿ëñýí
íü òºâä õýëýýð áè÷ñýí Ìîíãîëûí ò¿¿õýí óòãà çîõèîëä øèíý
¿çýãäýë áîëñîí ãýæ àêàäåìè÷ Ø.Áèðà Ø.Äàìäèíû “Àëòàí
äýâòýð”-èéí òóõàé á¿òýýëäýý äóðäñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ “Àëòàí
äýâòýð”-ò ìîíãîë áè÷ãèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð îíöëîí
òýìäýãëýñýí ç¿éë áàéäàã áèëýý. Äàìäèí äóóí óõààí, ÿðóó
íàéðãèéí îíîëûã òºãñ ýçýìøñýí ø¿ëýã÷ áàéñíûã ñóäëàà÷
Ø.Ñîíèíáàÿð áàòëàí áè÷èæ áàéíà. Òýðýýð áàñ äóóí õºðâ¿¿ëýã÷
áàéëàà. Õÿòàäûí ýðòíèé íýðò æóóë÷èí Ôà Ñÿíèé çàìûí
òýìäýãëýë áîëîõ “Áóðõíû íîì äýëãýðñýí óëñóóä òóð æóóë÷èëñàí
áè÷èã”-èéã 1918 îíä ìîíãîë õýëíýýñ òºâäºä îð÷óóëæýý. ̺í
Æèéäààí Õóóøààíû íàìòðûã õýñýã÷ëýí òºâä õýëýýð îð÷óóëæ,
õÿòàäààñ “Èõ Þàíü óëñûí ò¿¿õ”-èéã ìîíãîë÷èëæ áàéæýý. Òýðýýð
áàñ îðîñ õýë ìýääýã áàéñíû äýýð ñàìãàðüä õýëíèé ã¿íçãèé

128
ìýäëýãòýé áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí
ñóðâàëæëàã÷ áîëîí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð ñîíãîæ áàéñíû áàðèìò
1924 îíû Õ¿ðýýëýíãèéí òîãòîîëä áóé àæ. Ìîíãîëûí øàøèí
ñî¸ëûí ò¿¿õýíä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí ýíý èõ ýðäýìòýí
ëàì áèå ÷èëýýðõýí áàéñààð 70 íàñàíäàà Óëààíáààòàð õîòîä,
Ãàíäàíãèéí äýíæ äýýð 1937 îíû çóí òààëàë òºãñ÷ýý.(24),(25),(26)
Àãâààíáàëäàí áîë ã¿í óõààíû çîõèîë á¿òýýë òóóðâèã÷äûí
òºëººëºã÷ áîëæ áàéõàä Çàâà Äàìäèí ã¿í óõààí áîëîí ò¿¿õèéí
çîõèîë á¿òýýë òóóðâèã÷äûí øèëäýã òºëººëºã÷ áèëýý. Çàâà
Äàìäèíãèéí àäèë òºâ人ð ò¿¿õèéí çîõèîë áè÷ñýí íèëýýä ìýðãýä
áèé. ¯¿íä: Çàÿà áàíäèäà Ëóâñàíïýðýíëýéí /1642-1715/
“Òîäîðõîé òîëü” /Ñàëáà ‘è ìýëîí/, Ñ¿ìáý õàìáà Èøáàëæèðûí
/1704-1784/ “Ãàëáàðâàñàí ìîäîí” /Ïàã ñàì æîíñàí/ ãýäýã Ýíýòõýã,
Õÿòàä, Òºâä, Ìîíãîëä øàøèí äýëãýðñýíèé ò¿¿õ, “Õºõ íóóðûí
äîìîã”, ã¿í Ãîìáîæàâûí /XVIII çóóí/ “Õÿòàäàä áóðõíû øàøèí
äýëãýðñýíèé ò¿¿õ” /Æàíàã ÷îéíæóí/, öàõàð ãýâø Ëóâñàí÷¿ëòýìèéí
/1740-1810/ ò¿¿õèéí çîõèîëóóä, Öýìáýë ã¿¿øèéí /XVIII çóóíû
ýöýñ XIX çóóíû ýõ/ “Ìîíãîëä áóðõíû øàøèí äýëãýðñýí ò¿¿õ” /Õîð
÷îéí-æóí/, Äàðìàäàëàéí “Ìîíãîëä áóðõíû øàøèí äýëãýðñýí
ò¿¿õ” /Õîð ÷îéí-æóí/ çýðýã òîìîîõîí çîõèîëóóäûã íýðëýæ
áîëíî.(27) Ìîíãîë îòî÷ íàðûí àíàãààõ óõààíû ñàëáàðò òºâä
õýëýýð òóóðâèñàí àæèë ¿ëýìæ áóé. Ìîíãîë ýì÷ íàð îíîë
òóðøëàãààðàà îëæ ìýäñýí ç¿éëýýðýý ìîíãîë òºäèéã¿é òºâä
ýìíýëãèéí óõààíûã õºãæ¿¿ëñýí þì. Ìîíãîëä õ¿í ýìíýëãèéí áèåý
äààñàí äýã ñóðãóóëü áàéñàí áºãººä Þàíü óëñûí ñóäðûí 81-ð
á¿ëýãò “Õóáèëàé õààí Æóí òóíãèéí 2-ð îíû 5-ð ñàðä...ýì÷èéí
ñóðãóóëü áàéãóóëàâ...” ãýñýí ìýäýý áàéäàã. Ýíý íü 1261 îí þì.
¯¿íýýñ ãàäíà ìîíãîëä áàéñàí á¿õ õ¿ðýý õèéäýä ìàíáà äàöàí
ìîíãîë ýì÷ íàðûã òóñãàéëàí áýëòãýäýã ñóðãóóëèéí ãàçàð áàéñàí

129
áèëýý. Èõ ýì÷, òºâäº÷ Í.Äàøçýâýã àâãàéí áè÷ñýíýýð ìîíãîëä
áàéñàí ñ¿ì õèéäèéí 70-80 îð÷èì õóâüä óóë äàöàí áàéñàí
õýìýýæýý.(28) Ìîíãîë ýì÷ íàð õ¿íèé ýð¿¿ë áèåèéí òîãòîö, ýëäýâ
ºâ÷íèé ¿¿ñýõ øàëòãààí, ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã, àíàãààõ àðãà áîëîí
ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ àðãà çàì, ýìèéí íàéðëàã, ýì áýëòãýõ àðãà
óõààí çýðýã àñóóäëûã ñóäëàí øèíæëýæ òóõàéí öàãò Òºâ Àçèéí
îëîí îðíû õóâüä Lingua Franca áîëæ áàéñàí òºâä õýëýýð áè÷äýã,
áàñ ýì÷èëãýýíèé á¿õ àðãà áàðèëä áèåýðýý ¿ëãýðëýí äàãóóëæ
øàâü íàðàà ñóðãàí áýëòãýäýã óëàìæëàëòàé áàéñàí áèëýý.
Ìîíãîëûí óóãàí îòî÷ Ëóâñàíäàíçàíæàíöàíû “Àíàãààõ óõààíû
ÿçãóóð ¿íäýñíèé òàéëáàð, òîäîðõîé çóë” /Çàæ¿äèéí äýëáà ñàëáè
äîíìý/, “ªâ÷íèé ÿëãàëòûã ñàéòàð ºã¿¿ëæ òîäîðõîéëñîí íü”
/Íàäæè åâà íàì øàä ñàëæèä/, ªâ÷íèé ¿íäñèéã àðèëãàã÷ òóóëãûí
á¿ëãèéí òîâ÷ëîë” /Øàëà ëà äîí äîâó/, “Ðàøààíû öàöðàë” /Ä¿çè
ñýãìà/, “Õîðèí òàâò ýìèéí àéìàã õýñýã” /Íýðà äýöàí/, ã¿í
Ãîìáîæàâûí ”Íîìëîëûí ¿íäýñíèé òàéëáàð” /Øàäæ¿äèéí äàäîë/,
“Àíàãààõ çàñàë äýëãýðýõèéí ñàí” /Ñî ÷àä æàéâèé ãîð æîä/, “Áîäü
ºâ÷íèéã íîìõîòãîí çàñàõ” /Áð¿ìá¿ ä¿ëáà è òàâàé/, Èøáàëæèðûí
“Ðàøààíû óíäðàë” /Ä¿çè ÷¿æ¿í/, “Ðàøààíû öàãààí ø¿¿äýð” /Ä¿çè
ñýëãàð/, “Ðàøààíû äóñàë” /Ä¿çè òèãâà/, “Ðàøààíû õóðèì” /Ä¿çè
äýð/, “Ýìèéí íýð áà ýìò áîäèñûã òàíèõ áîëîð òîëü” /Îéíçèí
øèëãàð ìýëîí/, Èøáàëæèðûí øàâü Ëóâñàíâàíæèëûí “Ëõàíòàâ
÷àíäàë”, Öàõàð ãýâø Ëóâñàí÷¿ëòýìèéí “Ýì òàíèõ óõààí” /Ìàí î
øýé æèä/, “Áàãñàìûí òîñîí ýìèéã õèéõ ¸ñîí” /Áàãñàì ìàìàð öýð
ñ¿ë/, “Ñóäàë øèíæëýõ òîâ÷õîí” /Çàäàã ñ¿ë äîð äîé/, Õºõ íóóðûí
Ìèíäîë Æàìáàëûí “Óâäèñûí äàëàé” /Ìàíàã ðèí÷èíæóíàé/,
“Í¿äíèé ¿çýñãýëýíò ÷èìýã” /Çýöýðìèãæàí/, Äàëàé âàíãèéí
×îéìáîëûí “Ò¿¿âýðëýí õóðààñàí ç¿ðõíèé ÷àíäìàíü” /Æèä¿é íèí
íîð/, Ëîâîí Ìèæèääîðæèéí “Á¿õíýý òóñëàõ ðàøààí ç¿ðõíèé øèì”

130
/Øàíïàí ä¿çèé íèíõó/, Èøäàíçàíâàíæèëûí “Ø¿ðýí óíæëàãà”
/Æ¿ðäîøàë/, ¨íäîí îòî÷èéí “Öîãò äºðâºí ¿íäýñíèé ò¿¿âýð íýð
í¿¿ð öàðàéã òîäîðõîéëîã÷ òîëü” /Áàëäàí æ¿ä øè ä¿éìýí øèíðàé
ñàëáè ìýëîí/, Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû Ë¿íðýã Äàíäàðûí “Ýìèéí
äºðâºí ¿íäýñíèé çàðèì äîõèîíû óòãûã òàéëñàí” /íàìæàë àð¿ðè
ïðýíáà çýé æàí/, Èõ õ¿ðýýíèé îòî÷ ×îéæàìöûí “Ãàéõàìøèãò
áàÿñãàëàíò õóðèìûí ñàí” /Îíöîð ãàäîí äýð çîä/ çýðýã îëîí
á¿òýýë¿¿äèéã äóðüäàæ áîëíî.(29) Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä òýð
öàãò òºâä õýë Åâðîï äàõèíàà ëàòèí õýë íîì ñóäðûí õýë áîëæ
áàéñàíòàé íýãýí àäèë Òºâ Àçèéí îëîí îðíû õóâüä íîì áè÷ãèéí
õýë áîëæ áàéñàí òóë ìîíãîëûí áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñ ýõ õýëíèéõýý
õàæóóãààð òºâä õýëýýð èõ áàãà òàâàí óõààíû íîìûã ºäèé òºäèé
áîòèîð çîõèîæ ìîíãîëäîî òºäèéã¿é òºâä, ýíýòõýãò ãàéõàãäàæ
èðñýí” õýìýýí äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí îíöëîí òýìäýãëýñýí
áèëýý.(30) XIV çóóíû ýöñýýñ Ìîíãîëä èõ õºëãºíèé áóääèçì
øàðûí øàøíû õýëáýðýýð õ¿÷òýé äýëãýð÷ýý. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð
áóðõíû øàøíû íîì ñóäðûí õàìò àíàãààõ óõààíû íèëýýä çîõèîë
ìàíàé îðîíä îðæ èðæýý. Ìîíãîë îòî÷ íàðûí ãîë ãàðûí àâëàãà
áîëæ áàéñàí “Æ¿äøè” íîìûã òºâ人ð íü õýðýãëýæ áàéñíû
çýðýãöýý ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëæ îëîí äàõèí õýâëýñýí áàéíà.
Ãýõäýý ýíý íîìûã õýäèéä õýí ãýã÷ õ¿í àíõ îð÷óóëñàí áîëîõ íü
òîäîðõîéã¿é ¿ëäæýý. Ãåðìàíû ýðäýìòýí Õàéññèã áè÷èõäýý “Æ¿ä
øè”-ã XIV çóóíû ¿åä ×îéæè-Îäñýð îð÷óóëæ äàðàà íü Ëèãäýí
õààíû /1604-1634/ ¿åä äàõèí çàâñàðëàí îð÷óóëñàí áîëíî ãýæýý.
Ñ¿¿ëä íü Îéðäûí Ãàëäàíöýðýí õààíû /1727-1745/ ¿åä òîä ¿ñãýýð
îëîí õóâü áàðëàñàí áàéíà. Áèäíèé ¿å õ¿ðòýë äàìæèæ èðñýí
îð÷óóëãûí òºãñãºëä “Ñóäàð òàðíèéí óõààíûã îëîíòîî ñîíññîí èõ
áóÿíû ñàäàí Ìèíæ¿¿ð öîðæ òºâ人ñ ìîíãîëä îð÷óóëàâ” ãýñýí àæ.
XVI çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîëûí óóãàí îòî÷ Äàíçàíæàíöàí

131
îäîîãèéí Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿíç¿ðõ ñóìûí íóòàãò 1685 îíä
ýì÷èéí ñóðãóóëü áàéãóóëàí ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí àíàãààõ
óõààíû äºðâºí ¿íäñèéí áàðûã øèíýýð õèéëãýæ îëíîîð
áàðëàæýý. Èéíõ¿¿ “Àíàãààõ óõààíû äºðâºí ¿íäýñ” íîì ìîíãîë
îðíîî óëàìæëàãäàí èðæ óã íîìîíä òóõàéí ¿åèéí ìîíãîë ýì÷ íàð
òàéëáàð õèéõ, àãóóëãà ñàíààã óëàì áàÿæóóëñàí íîì çîõèîëóóä
îëíûã á¿òýýõ áîëæýý. Ìîíãîë îòî÷ íàð äýýð äóðüäñàí
Ëóâñàíäàíçàíæàíöàíã ìîíãîëûí óóãàí îòî÷ ãýæ íýðëýõ áîëñîí
áºãººä ò¿¿íèé áè÷ñýí ýìèéí íîìûã ñóðãóóëü á¿õýíä çààâàë çààæ
ñóðãàõ çàð÷ìûã òîãòîîæýý. XIV çóóíààñ XX çóóí õ¿ðòýë
ìîíãîë÷óóäûí çîõèîæ á¿òýýñýí óëàìæëàëò ýìíýëãèéí íîì
çîõèîëóóä ýíý ìýò íèëýýä áàéãàà áºãººä ìàíàé óëàìæëàëò
àíàãààõ óõààí ñóäàëäàã îð÷èí öàãèéí íîìòîé îòî÷ äîêòîð
Ö.Õàéäàâ, ×.Áààâãàé, äîêòîð Á.Áîëäñàéõàí, Í.Äàøçýâãý, äîêòîð
Ã.Äàâãàöýðýí íàð ñóäëàí øèíæèëæ îëíû õ¿ðòýýë áîëãîæ áàéãàà
õèéãýýä áîëãîõîîð ÷àðìàéñààð áàéíà. Ýíýòõýãýýñ òºâäºä
óëàìæëàí èðñýí ýðòíèé àíàãààõ óõààíû ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äèéã
ìîíãîë÷óóä óëàì áàÿæóóëàí çîõèõ õóâü íýìðèéã îðóóëñíààð
àðäûí óëàìæëàëò ýìíýëãèéí áàÿëàã ñàí õºìðºãòýé áîëæýý.(31)
Ìàë ýìíýëãèéí óëàìæëàëûí òàëààð Õàëõûí ñàéí íî¸í õàí
àéìãèéí ¯éçýí âàíãèéí õîøóóíû Ìýðãýí áàíäèäà õóâèëãààí
õýìýýí íèéòýä àëäàðøèæ èðñýí àðâàí áîòü ñ¿ìá¿ìòýé, ñî¸ëûí
èõ ç¿òãýëòýí Øàãäàðöýâýýíèé Öýâýëâàí÷óãäîðæ /1836-1894/-èéí
“Ìàë÷èí ñ¿ñýãòýí òýðã¿¿òýíä òóñ õ¿ðãýõýä ¿éëäýõ ó÷èð ìàë
ñ¿ðãèéã òýòãýõ äàðààëàë íóãóóäààñ íèéò õèéãýýä ÿëãàë ÿìàà,
õîíü, òýìýý áà õàéíàã, ¿õýð, ìîðèíû ºâ÷íèéã çàñàõûí àéìàã
áîëîé” õýìýýõ çîõèîë áîëîé. ̺í òýð÷ëýí óòãà çîõèîë, õýë
øèíæëýëèéí ñàëáàðò òºâäèéí ººðñäèéí ìýðãýäýýñ äóòóóã¿éãýýð
òýðã¿¿ëýõ á¿òýýë òóóðâèæ áàéñíû æèøýý íü Àëøààãèéí

132
Àãâààíäàíäàðûí çîõèîñîí “Òºâä õýëíèé ç¿é”-í íîìûã íü îäîî
áîëòîë Ëõàñûí òºâä¿¿ä áîëîí Äàðìàñàëàãèéí òºâä¿¿äèéí äóíä
äàõèí äàõèí õýâëýí ñóðàõ áè÷èã áîëãîí õýðýãëýñýýð áàéãàà
ÿâäàë þì. Äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí ýíý òóõàé “Òºâä áè÷ãèéí
õýëíèé õºãæèë õèéãýýä èõ áàãà òàâàí óõààíû ñàëáàðò
ìîíãîë÷óóäûí îðóóëñàí áîäòîé õóâü íýìýð èõ áàéñàí ãýäãèéã
òºâä, ýíýòõýãèéí áè÷ãèéí èõ õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýí çºâøººðñººð èðñýí
áàéíà.” õýìýýí îíöëîí äóðüäñàí.(32) Èíãýæ òºâ人ð çîõèîë
á¿òýýë òóóðâèõ çàíøèë ìàíàé ¿åèéã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ èðæýý.
Áóääûí ñî¸ëûã äàãàí òºâä õýë Ìîíãîëä íýâòðýõäýý
êîëîíè÷ëîëûí õýëòýé àäèë õ¿÷èðõèéëëèéí çàìààð áèø, áàðàã
öýâýð ãýæ õýëæ áîëîõ îþóí ñàíààíû õºðñºí äýýð äýëãýðñýí
áèëýý. Ýíý ó÷ðààñ òºâä õýë íü ìîíãîë÷óóäûí íèéãýì, óëñ òºðèéí
àìüäðàë, ìîíãîë õýëíèé îðøèõóéä òºäèéëºí ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëýýã¿é, õàðèí ÷ çàðèì òàëààðàà ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Ýíý
¿åä Ãàíæóóð, Äàíæóóð çýðýã Ýíýòõýã, Òºâäèéí øàøèí, øèíæëýõ
óõààíû õºëãºí èõ ñóäðóóäûã ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëæ, ìîíãîëûí
áè÷èã íîìûí ìýðãýä á¿òýýë òóóðâèëàà òºâä õýëýýð áè÷èæ áàéõ
ÿâöàä òºðºë á¿ðèéí øèíæëýõ óõààíû ìîíãîë íýð òîìú¸î
áîëîâñðîí õºãæñºí áàéíà.(33) Áººãèéí ìºðãºëòýé æèøèæ ¿çýõýä
áóðõíû øàøèí XVI çóóíû ìîíãîëûí àæ áàéäàëä òîäîðõîé
õóãàöààíä ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Áººãèéí
ìºðãºëèéí çýðëýã á¿ä¿¿ëýã çàí ¿éëèéã õàëæ ººð÷ëºõèéí õàìò
ìîíãîëûí òàë íóòàãò Ýíýòõýã, Òºâäèéí ñî¸ëûí çàðèì îëîëòûã
àâ÷ðàí äýëãýð¿¿ëñýí áàéíà. Òàðõàé áóòàðõàé ìîíãîë÷óóä íýãýí
ø¿òëýãòýé áîëñíîîð îþóí ñàíààíû áàðèëäëàãààð õîëáîãäîæ
çàðèì ¿åä òýð íü òýäíèé óëñ òºðèéí òàëààð íýãäýõýä íü ÷óõàë
õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéæýý. Áóðõíû øàøíûã õ¿ëýýí àâñàí íü îâãèéí
áàéãóóëëûí ¿åèéí ¿ëäýöèéã óñòãàõàä íºëººëñºíººð áàðàõã¿é

133
ìîíãîëûí íèéãìèéí ôåîäàëæèõ ïðîöåññûã öààøèä ò¿ðãýòãýñýí
áàéíà. Øàðûí øàøèí íü ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ë áîëîâñðîëûí
àìüäðàëä òîìîîõîí ¿éë ÿâäàë áàéëàà. Ñàíñêðèò, òºâä õýëíýýñ
øàøíû îëîí ñóäàð íîìûã îð÷óóëñàí íü ìîíãîë áè÷èã ñî¸ëûí
õºãæèëä ¿ëýìæõýí ò¿ëõýö áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë õýëíýý
õºðâ¿¿ëñýí íîì ñóäðûí äîòîð çºâõºí øàøíû òºäèéã¿é òºð ¸ñíû,
øèíæëýõ óõààíû çîõèîë áàãàã¿é áàéñàí áºãººä òýäãýýð íü èõ,
áàãà àëèí áîëîâ÷ ìîíãîë õ¿íèé îþóíûã íýýãä¿¿ëýõ òóñûã
¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð öàãààñ òºâä, ñàíñêðèòûí
îëîí óõààíû íîì çîõèîëûã îð÷óóëæ èðñýí áàÿëàã óëàìæëàëòàé
áºãººä îäîîãîîð äýýðõ õýëí¿¿äýýñ 6000 ãàðóé íîìûã ýõ õýëýíäýý
îð÷óóëñíûã 10-ààä æèëèéí ºìíº Ýíýòõýãò áîëñîí òºâä, ñàíñêðèò
íîì îð÷óóëàã÷äûí èõ õóðàë äýýð ýíýòõýã ýðäýìòýí àëáàí ¸ñîîð
çàðëàñàí. …ªíººäºð äýëõèé äýýð ìàíàéõààñ ººð èéì îëîí
íîìûã òºâä, ñàíñêðèò õýëíýýñ ýõ õýëýíäýý îð÷óóëñàí îðîí
äýëõèéä áàéõã¿é áàéíà. Ýíý íü òºâä, ñàíñêðèò îð÷óóëãûí òºâ
¿íýíäýý ìàíàé ýõ îðîíä áàéíà ãýñýí ¿ã þì.(34) Ýíýòõýã, Òºâäèéí
ñî¸ëûí íºëººãººð Ìîíãîëä ¿íäýñíèé óðëàã, óòãà çîõèîë õºãæèæ,
õ¿ðýý õèéäèéí õºãæëèéã äàãàëäàí óðàí áàðèëãà, ãàðûí óðëàë
òýðã¿¿òýí èõýä õºãæèæ äýëãýðñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ áóðõíû øàøèí
íü òîäîðõîé õóãàöààíä ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ò¿¿õýí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëæ, ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òýìöëèéí
çàðèì ¿åä çîõèõ õýìæýýíèé ýåðýã ¿éëäëèéã ¿ç¿¿ëæ áàéñàí.(35)
Áè÷èã ¿ñýã ñóðàõ, ñóðãàõûí õóâüä áóðõíû øàøèí õ¿÷òýé
íýâòýðõèéí õèðýýð XVI çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñààñ òºâäèéí
áè÷ãèéí õýë ìîíãîë áè÷ãèéí õýëòýé ýí çýðýãöýí ãàð÷ èðæ,
ààæèìäàà øàøèí ñóðòàõóóí, øèíæëýõ óõààíû àñàð èõ íîì
ñóäàð, çàñàã ñ¿ì õèéäèéí õ¿÷òýé ò¿ðýëò, äýìæëýãòýéãýýð ìîíãîë
áè÷ãèéí õýëòýé ýí çýðýãöýõ äàâàìãàéëàõ áàéðûã ýçëýõ áîëñîí

134
áàéíà. Ýíý ¿åèéí ìîíãîë îðíû áàéäëûã Ôèíëÿíäûí ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Ðàìñòåäò “Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë, Õàëõûí Õ¿ðýýíèé àìàí
àÿëãóó õî¸ðûã õàðøóóëàí øèíæèëñýí áè÷èã” õýìýýõ íîìäîî “Á¿ð
õîæèì ¿åýñ øàðûí øàøèí ìîíãîë ãàçàð äàíãààðàà íî¸ðõîæ
ìîíãîë÷óóäûí àæ àìüäðàëûí çàâñàð áîëãîíä íýâòðýí øèíãýýä,
ìîíãîë àðäûí áè÷èã ¿ñãèéã áîëîâñðîë, õºãæëèéí õýðýãë¿¿ðèéí
õóâüä îãòõîí ÷ õýðýãöýýã¿é áîëãîîä îðîíä íü òºâä íîì çîõèîëûã
ýðäýì ñóðàõ, äýâøèí äýýøëýõèéí ãàíö çàì áîëãîæýý. Èéì
áàéäëààñ áîëæ ºä㺺 Ìîíãîë áè÷ãýý ñàéí ìýääýã ãýõèéã áàéÿ
ãýõýä ÿäàæ ìîíãîë õýë öàãààí òîëãîéãîî ìýääýã õ¿í òóí ÷ õîâîð
òîõèîëäîõ áîëæýý. Ãýòýë á¿õ ýð÷¿¿äèéí 5/8 õóâèéã ýçëýõ ëàì íàð
öºìººðºº òºâä íîì çîõèîëûã áóþó íààä çàõ íü òºâä öàãààí
òîëãîé, îéð çóóðûí õýäýí òºâä óíøëàãàòàé áàéäàã. Ìîíãîëòîé
ãýäýã òèéì õ¿í ÷ ãýñýí ãàíö ¿ã çºâ áè÷ýýä àðâàí ¿ãèéã àëäààòàé
áè÷äýã áàéíà”(36) ãýæýý. Ýíý òóõàé Ǻâëºëòèéí íýðò ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Á.ß. Âëàäèìåðöîâ ÷ àæèãëàí òýìäýãëýñýí ç¿éë áóé. 30
æèëèéí ºìíº ýðäýìòýí Ïàãâà “Òºâä ¿ñãýýð ¿ã÷èëñýí ìîíãîë íîì
çîõèîë” õýìýýõ á¿òýýëäýý ”Ìîíãîë íóãàí õºâ¿¿ä 5-6 íàñíààñàà
õèéä, ñ¿ìä øàâèëàí ñóóæ þó þóíû ò¿ð¿¿íä òºâä öàãààí òîëãîé
çààëãàí ò¿¿íèéãýý áîäèñàäûí ìºðò ýí òýðã¿¿íèé òàíãàðãèéã
îëîõ ãàíö çºâ çàì õýìýýí ¿çäýã áàéñàí òóë ìîíãîë áè÷èãò
ñóðàëöàõûí áîëîëöîî ¿ã¿é áàéâ. Òºâäèéí áè÷ãèéí õýëýíä
íýâòýðõèé ìýðãýæñýí ìîíãîë õ¿í õýäýí àðâàí æèë òºâäèéí áè÷èã
çîõèîëä íàñ áèåý çîðèóëààä ìîíãîë áè÷ãýý ñóðàõûã ýðìýëçýõ íü
öººí áàéâ”(37) õýìýýí äóðäñàí áàéíà. Ãýâ÷ öàãààí òîëãîé
òºäèéõºíèéã ìýääýã ëàìààñ àâàõóóëààä òºâä áè÷ãèéí õýëýíä
ìýðãýæñýí áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñò õ¿ðòýë õàðèëöààíû ãîë õýðýãë¿¿ð
áîëñîí õýëýý áè÷ãýýð èëýðõèéëýõ øààðäëàãà àÿíäàà ãàð÷ èðæýý.
Ýíý òóõàé ýðäýìòýí Ïàãâà “Òºâä õýëíèé ¿ã, õýëëýãèéí óòãà ó÷ðûã

135
ìàðòàõã¿éí òóë, îð÷óóëãû íü õàäàõäàà ìîíãîë áè÷èã ìýäýõã¿é
ó÷èð òºâä ¿ñãýýð ¿ã÷èëæ òýìäýãëýõ íü àðãàã¿é øààðäàãäàâ”
õýìýýñýí áàéíà. Îäîî áèäíèé ¿åä õ¿ð÷ èðñýí òºâä ¿ñãýýð
ìîíãîë õýëýýð áè÷ñýí òºâäèéí ã¿í óõààí, óðàí çîõèîë, øàøíû
çîõèîë, òºâä ìîíãîë òîëü çýðýã îëîí àðâàí íîì á¿òýýë íü ¿ã÷èëæ
áè÷èõ ÿâäàë íèéòýä ºðãºí äýëãýð÷ áàéñíû áàòàëãàà áîëæ áàéíà.
Ä.Êàðà “Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí íîì”-äîî Èøäîðæèéí òîëü, àìàí
çîõèîëûí ç¿éëñ, ëàì íàðûí ñýòã¿¿ë ãàð÷ áàéñíûã òîâ÷ äóðüäæýý.
Ýäãýýð ñàëáàðûí íîì ñóäðûí äîòîðõ õóó÷èðñàí ¿ãñ, õàòóó ¿ãñèéã
ò¿¿âýðëýí àâ÷ òàéëáàðëàí îð÷óóëñàí ä¿éìýí õýìýýõ
ò¿¿âýðëýñýí íýðèéí íîì îëîí áîëñîí áàéíà. ¯ã÷èëñýí çîõèîëûí
òîî, íýð òºðºë óëàì óëìààð îëøèð÷ ñ¿ì õèéäèéí äàíñ õàðàà,
õóâèéí çàõèäàë áè÷ãýýñ àâàõóóëààä ã¿í óõààí, óðàí çîõèîë,
øàøíû íîì ñóäàð, òýð÷ëýí àðäûí àìàí çîõèîëûí ç¿éë ÷ ¿ã÷ëýí
òýìäýãëýõ áîëæýý. Ýíý óëàìæëàëûí ¸ñîîð àðäûí õóâüñãàëûí
äàðàà 30-ààä îíä íàìûí òºâ õîðîîíû òîãòîîëîîð òºâä ¿ñãýýð
ìîíãîë õýëýýð ëàì íàðò çîðèóëñàí ëàì íàðûí ñýòã¿¿ëèéã ãàðãàæ
áàéñàí áèëýý. Ýíý òóõàé “Ëàì íàðò çîðèóëæ òóñãàé ñîíèí ãàðãàõ
ÿâäëûã ýðõýëæ ã¿éöýòãýâýýñ çîõèõ áºãººä ýíýõ¿¿ ñîíèíû çîðèëãî
áîëáîîñ ëàì íàðûã óëñ òºðèéí õ¿ì¿¿æëýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä
îðøèíî. ¯¿íèéã õî¸ð äîëîî õîíîãò íýãýí óäàà ìîíãîë õýë äýýð
ìîíãîë áà òºâä ¿ñãýýð ãàðãàæ áîëíî” õýìýýí òîäîðõîé
çààæýý.(38) Æèøýý áîëãîæ åðººë÷ Ãýëýãáàëñàíãèéí íààäìûí
åðººëèéã îðóóëàâ.

Áàÿð áýëãèéí ìàãíàéä


 
Áàðèëäàõûí íààäàì íü

136

 
Áàõòàé ñàéõàí õýìýýëöýõýä

 
Áàãà íàñòàé çàëóó÷óóä íü

 !

Áàðèó äàâ÷óóõàí çîäãóóäûã ÷èíü


     !
Áàãòàæ ÿäàí ºìñºëöººä

A1 %%A1

Áàðüæ äààñàí çàñóóë íü


&& !
Áàðóóí ç¿¿í òàëààñ íü

'& !

Áàðàà áàðààãààð íü òàâèëöààä

''A3
!A1
Áà÷èì ò¿ðãýí äýâýëöýýä

&
A1
Áàðèëöñàí òºäèéä äàâàëöààä

137

%)A1
Áàéíãà òîãòìîë èäýýãýýí õ¿ðòýýä

    *&

A3
Áàðàã òºëºâ ã¿éöýëäýæ áàéõ íü


%&)!
Õîéãóóð óðäóóð ñºí㺺í òàâüæ

 +
 &
,
-).) 
Õîíèí ø¿¿ñ èäýýãýýí ºðæ

 !/) ,. %

&
Õîë õýòèéí áàðààã õàðàëöàæ

   '

Õîë÷ ìîðèéã àÿëàí äóóëæ áàéòàë

   
 ,
Òýíä ýíäýýñ äóóäàëöààä

 ,A1

Òýðã¿¿í ìîðü íü àéñóé õýìýýõýä


) 
! -)(39)

138
Òºâä ¿ñãýýð ¿ã÷ëýí áè÷èõ ýíý ¸ñíû òóõàé Á.ß.Âëàäèìåðöîâîîñ
ãàäíà Ëèãåòè, ïðîôåññîð Á.Ðèí÷èí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí íàð çîõèîë
á¿òýýëäýý çààí äóðüäñàí áàéäàã. Ýíý ¸ñíû ãèéã¿¿ëýã÷ áîëîí
ýãøèã àâèàíû òýìäýãëýõ áàéäëûí òàëààð ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà
áîëîí ÌÓÈÑ-èéí áàãø Ë.×óëóóíáààòàð íàðûí ñóäàëãààíóóä áóé
áîëîé. Ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà äýýð äóðäñàí á¿òýýëäýý ýíý ¿ã÷ëýõ
áàéäëûí òóõàé òîäîðõîéëîí áè÷èæ òºâä ¿ñãèéí ìîíãîë
äóóäëàãûã ìîíãîë àâèàíû áàéäàëòàé õàðüöóóëàí øèíæèëñýí íü
ñóäàëãààíû ýðõýì ç¿éëèéí ýõëýë áîëñîí þì. ̺í ìîíãîëûí
ýãøèã àâèàã òºâäèéí ýãøèã àâèàãààð õýðõýí òýìäýãëýñíèéã òîâ÷
òºäèé ¿ç¿¿ëýí ëàòèí ãàëèãààð çàðèì ¿ñãèéã õàäìàëëàí ¿ç¿¿ëñýí.
Ãýâ÷ õàäìàëëàí îíîîãîîã¿é áîëîí ëàòèí ãàëèãààð çàðèì ¿ñãèéã
ãàëèãëàñàí íü òºâä öàãààí òîëãîé ìýäýõã¿é ñóäëàã÷ òºâä ¿ñãýýð
¿ã÷èëñýí íîì çîõèîëûã óíøèí ñóäëàõàä òóñàëæ ÷àäàõã¿é þì.
Äàøðàìä õýëýõýä õóó÷èí ìîíãîë áè÷èã áîëîí òºâä õýë, òºâä
¿ñãýýð ¿ã÷èëñýí íîì çîõèîë çýðãýýñ ýø òàòàõäàà òýð ¿ñãýýð íü
áóóëãàí àâàõ íü õîé÷ õîé÷èéí ñóäëàã÷äûí ñóäëàí øèíæëýõýä
äºõºìèéã ¿ç¿¿ëæ óã ç¿éëèéã ýõýýð íü õàäãàëàí ¿ëäýýõ à÷
õîëáîãäîëòîé. Áóñàä ãàëèãààð áóóëãàõ íü áóðóóòàé áóñ áîëîâ÷
òýð ãàëèãààð áè÷ñýíýýñ ýðã¿¿ëýýä òýð ¿ñýãò áóóëãàõàä áóðóó
áóóëãàæ òýð ç¿éëèéí óòãà àãóóëãûã àíäóó áîëãîõ òàëòàé.
Òºâä õýë òàâàí ýãøèãòýé áºãººä “à” ãýñýí ýãøèã íü ¿íäñýí
ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý ÿìàãò õàìò õýëýãäýíý. ͺ㺺 äºðºâ íü ãèã¿ áóþó

/è/, øàáæó áóþó & /¿/, äýíá¿ áóþó  /ý/, íàðî áóþó /î/ ýäãýýð

áîëîé. Ýäãýýð íü ìîíãîë õýëíèé äîëîîí à, ý, è, î, ¿-òýé ä¿éöíý.

Èíãýæ ÷ ä¿éö¿¿ëýí ¿ã÷èëñýí áàéíà. Ãýòýë º, ¿, àâèàëáàðûã
òýìäýãëýõ ¿ñýã õýðýãòýé áîëñîí áàéíà. Ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà
“Ìîíãîë õýëíèé “º” àâèàã ãîëäóó “ou”, “u”, “eu” ãýæ òýìäýãëýñýí

139
¿çýãäýíý” õýìýýí òýìäýãëýæýý. Ýíý íü 0 , 0, 0 ãýæ áè÷ñýí ¿ã

þì. ¯¿íýýñ ãàäíà áàñ “º”-ã 0 õýìýýí ¿íäñýí ¿ñãèéí äîð âàñàðò

¿ñãèéí ¿ñýãò ç¿¿äýã õýëáýðèéã ç¿¿ãýýä ìºí äîð íü äàõèí øàáæó

ç¿¿æ òýìäýãëýñýí íü Ãýëýãáàëñàíãèéí “Íààäìûí åðººë” çîõèîëä
òààðàëäàæ áàéíà. “Ó”-ã òýìäýãëýñýí áàéäëûã ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà
âàñàðò ¿ñãèéí ç¿¿äýã õýëáýðýýð ãîëäóó òýìäýãëýñýí õýìýýí
äóðäæýý. Ýíý íü èéì õýëáýðòýé. Ãýâ÷ Ãýëýãáàëñàíãèéí çîõèîë,

ëàì íàðûí ñýòã¿¿ë¿¿äýä ýíý àâèàëáàðûã 0 , , õýìýýí

ººð ººðººð òýìäýãëýñýí ìºðò뺺 õîéøõè ¿åä íàðèéí ÿëãààã¿é

áè÷ñýíýýñ áîëæ èéì îëîí ÿíç áîëæýý. ¯¿íèéã ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà
“õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãèéí î, ó, º, ¿ àâèàëáàðûã õî¸ð ¿ñãýýð
òýìäýãëýäýã áîëîí ìîíãîë íóòãèéí îëîí àÿëãóóíû î, ó, º, ¿
ýãøãèéã õóòãàõ íü ò¿ãýýìýë áàéñíààñ øàëòãààëñàí” õýìýýí ç¿éòýé
ä¿ãíýñýí áàéíà.

Áîãèíî ýãøãèéã ¿ã÷èëñíèéã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë:

Áîãèíî ýãøèã
à ý è î ó º ¿
Çîõèîë÷
Ãýëýãáàëñàí
“Íààäìûí åðººë”   0 % 0
Èøäîðæ
“Òºâä ìîíãîë òîëü”   0 0
Ëàì íàðûí ñýòã¿¿ë 0 0
1937  

140
 Ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà “Õóó÷èí áè÷ãèéí õýëíèé äóóäëàãûí
äàãóó ¿ã÷ëýí áè÷ñýí ãàçàð óðò ýãøãèéã àÿíäàà òýìäýãëýõ õýðýãöýý
ãàðààã¿é áàéíà” õýìýýãýýä bayidzsan õýìýýõ õóó÷èí ìîíãîë ¿ãèéã
spas-,ag-san ãýæ ¿ã÷èëñýí æèøýý òàòæýý. Èéì æèøýý

Ãýëýãáàëñàíãèéí çîõèîëä íààäàì -  /íà-ãà-äàì/, Èäîðæèéí

òºâä ìîíãîë ¿ã÷èëñýí òîëüä ãàäààä -  7 /ãàä-ãàà-äó/ ãýõ ìýò

îëîí àðàâ áàéíà. Ýíý íü àìàí áè÷ãèéí óëàìæëàëûã äàãàñàí ãýæ

¿çýõ òàëòàé áîëîâ÷ ýäãýýð çîõèîë÷èä óã õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãýý
ñàéí ìýääýã áàéñàí áºãººä òóõàéí ¿åèéí ìàíæ ÷èí óëñûí
áîäëîãûí óëìààñ áîëîí îëîí çóóí ìÿíãàí õ¿í òºâä ¿ñýã
ìýääýãèéã áîäîëöîí òýäíèéã ýíýòõýã òºâäèéí ýðäýì óõààí, óðàí
çîõèîëûí ÿðóó ñàéõàíòàé òàíèëöóóëàõ ýõ îðîí÷ ñýòãýëèéí
¿¿äíýýñ òºâä ¿ñãýýð ¿ã÷ëýí çîõèîë á¿òýýëýý áè÷èæ áàéæýý ãýæ
¿çýæ áîëîõ òàëòàé. ̺í òóõàéí ¿ñãèéí äýýð ýãøãèé íü áè÷ýýä àðä

íü áàñ øàíàãàí à / /-ã ýãøèãòýé íü äàâõàðëàí áè÷èæ òýìäýãëý-

æýý. Ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà “ßðèà õýëíèé äàãóó ¿ã÷èëñýí ãàçðàà óðò

ýãøãèéã õî¸ð ¿ñýã äàâõàðëàí òýìäýãëýñýí áàéâ” õýìýýñýí áîëîâ÷
ÿìàð ¿ñãèéã ÿàæ äàâõàðëàí áè÷ñýíèéã ¿ç¿¿ëýýã¿é íü
õàðàìñàëòàé.

141
 Óðò ýãøãýýð ¿ã÷èëñíèéã ¿ç¿¿ëáýë:
Áîãèíî ýãøèã
àà ýý Èè îî óó ºº ¿¿
Çîõèîë÷

Ãýëýãáàëñàí
“Íààäìûí
   ) &
åðººë” &
Èøäîðæ  &
“Òºâä ìîíãîë
   3 3 &
òîëü”
2 3 &
Ëàì íàðûí    4 &
ñýòã¿¿ë
3 &
1937
      &
Õîñ ýãøãèéã òýìäýãëýñýí áàéäëûã àâ÷ ¿çüå.

Ýðäýìòýí Ò.Ïàãâà “çîõèõ ýãøãèéí àðä øîðîîí “ñà” çàëãàí

“as”-ààð àé, “os”-îîð îé, “us”, “es”-ýýð ýé-ã òýìäýãëýõ” çýðãýýð
òýìäýãëýñýí íü àðâèí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí “ÿìàð íýãýí ýãøãèéí àðä
“gigu” çàëãàæ “ai”-àé, “oi”-îé, “ui”-¿é ãýõ çýðãýýð òýìäýãëýñýí íü ÷
ìºí õààÿà òîõèîëäîæ áàéíà” õýìýýæýý. Ìîíãîë÷óóä äàõèí îðäîã

 äàãàâðûã õîñ ýãøèã àé ìýò äóóääàã òóë ÿìàð íýãýí ýãøèãòýé

ãèéã¿¿ëýã÷èéí àðààñ áè÷èæ óðò ýãøãèéã  - àé,  - îé, &-

¿é õýìýýí òýìäýãëýñýí íü îëîí áàéíà. Õàðèí ãèã¿ áóþó  /è/-ã

çàëãàæ áè÷èæ óðò ýãøãèéã òýìäýãëýñýí íü õîâîð áºãººä óóë

142
ýãøèãòýé ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà  /è/-òýé øàíàãàí “à”-ã äàâõàðëàí

áè÷èæ ¿ç¿¿ëñýí íü àðâèí áàéíà. Æèøýýëáýë: àé-ã , ýé-ã  ,

¿é-ã   ãýõ ìýòýýð áè÷æýý.

Õîñ ýãøãèéã ¿ã÷èëñýí áàéäëûã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë:
Áîãèíî ýãøèã
Çîõèîë÷
àé ýé îé óé ¿é èó


%
Ãýëýãáàëñàí
“Íààäìûí åðººë”   3  &

Èøäîðæ   
“Òºâä ìîíãîë   & 
òîëü”
  

Ëàì íàðûí
ñýòã¿¿ë 1937  3  3

×èíãýâ÷ çàðèì íîìä æèøýýëáýë: “Äîëîîí ãàðèãèéí ìýðýã

áîëîé”   

  õýìýýõýä óðò õîñ ýãøãèéã îãò

òýìäýãëýýã¿é äàí òºâäèéí òàâàí ýãøãýýð ìîíãîë õýëíèé á¿õ

ýãøãèéã ¿ã÷èëñýí áàéíà. Ýíý ÿëäàìä ãèéã¿¿ëýã÷èéí ¿ã÷èëñýí

áàéäëûã äóðäâàë: á-, â-, ãà-, ã-, ä-, ç-, ë-, ì-, í-, íã-,

143
ï-5, ð-
, ñ-, ò-, ÷-, ö-, ø-/, ÿ- õýìýýí îíîîñîí áàéíà. Òºâä

¿ñãýýð ¿ã÷ëýõ çàð÷èì àëãóóð íàðèéñàí ñàéæèð÷ áàéñàí áîëîâ÷

òóñãàé ä¿ðýì, áè÷èã áàéãààã¿é, ãàãöõ¿¿ óëàìæëàëààð òîãòñîîð
èðñýí ó÷èð õºäëºøã¿é çàð÷èì á¿ðìºñºí òîãòîæ ÷àäààã¿é áºãººä
çîõèîã÷ á¿ð ººðèéí îþóíû õýðýýð îíîëäóóëàí áè÷èæ áàéñàí
áàéíà. Èéíõ¿¿ ìîíãîë÷óóä òºâ人ð îëîí àðâàí çîõèîë á¿òýýë
òóóðâèõûí çýðýãöýý òºâä ¿ñãýýð ìîíãîë õýëýýð çîõèîë á¿òýýë
çîõèîæ ìºí õîîðîíäîî áè÷èã çàõèäàë ñîëèëöîí õàðèëöààíû
õýðýãë¿¿ð áîëãîæ áàéñàí íü íèéò îëíûã õàìðààã¿é áîëîâ÷ òºâä
¿ñýã ìýäýõ õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû õýðýãöýýã õàíãàæ
ÿâöóó õ¿ðýýíä áè÷ãèéí õýëíèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
¯íäýñíèé áè÷èã ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëæ áàéñàí ýðäýìò
ìýðãýäèéí õàæóóãààð ýíý ìýò òºâä ¿ñãýýð íîì çîõèîë ¿ã÷ëýí
áè÷èæ, ãýãýýð÷ àìü àëáàíû áè÷èã çîõèîë áè÷èëöýí ñîëèëöîæ
áàéñàí õèéãýýä òºâäèéí öàãààí òîëãîé ìýäýæ íààä çàõûí õýäýí
ìààíü òºâºãã¿é óíøäàã áàéñàí òýð õ¿ì¿¿ñèéã áè÷èã ¿ñýãòýí
õýìýýí òîîöîõîä òóõàéí öàãò ìîíãîë÷óóäûí íèéò îëîíõè íü
áè÷èã ¿ñýã ìýääýã áè÷èãòýí àðä ò¿ìýí áàéæýý.

144
145
146

3. Ãàëèã ¿ñãèéí ¿¿ñýë áîëîí Ìîíãîëä áóðõíû øàøíû ñî¸ë
äýëãýðýõýä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã /Àëè Ãàëè ¿ñýã/
Ìîíãîë÷óóä ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº òóðøèä ¿ñýã áè÷ãèéí
àðàâ ãàðóé òîãòîëöîîã õýðýãëýæ èðñýí áºãººä áàðàã òýð áîëãîíû
íèéòëýã íýãýí îíöëîã ãýâýë òºâä, ñàìãàðüä, õÿòàä, ò¿ðýã, îðîñ
çýðýã îëîí õýëíèé íýð òîìü¸î áîëîí áóñàä øààðäëàãàòàé
õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã òóõàéí õýëýýð òýìäýãëýæ ÷àääàã ãàëèã ¿ñãèéí
òóñãàé õýñýãòýé áàéñàí ÿâäàë áèëýý. Ýíý íü ýðò öàãààñ ìàíàé
ìîíãîë÷óóä îëîí õýëíèé àðä ò¿ìíèé ñî¸ë áîëîâñðîëûã ýðõ òýãø
õ¿íäýòãýæ, ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýæ èðñýí áè÷èã ¿ñýã íü ÷ îëîí
àðä ò¿ìíèé áèå áèåñýý áàÿæóóëàõ ñî¸ëûí ºâºðìºö çóó÷ áîëñîîð
áàéñíû íóòëàãàà áóþó.(40) Áóðõíû øàøèí ìîíãîëä äýëãýðñíèé
óëìààñ ìîíãîë÷óóäûí çàí çàíøèë àõóé àìüäðàëûí îëîí ç¿éëä
òºâä ¿ãñ íýâòðýí îðîõîîñ ãàäíà ñ¿ì õèéä áîëîí îíãîí ø¿òëýãòýé
óóë óñíû íýðèéã òºâ人ð íýðëýæ, ýõëýýä õóòàãò õóâèëãààä
õèéãýýä öààøäàà æèðèéí õ¿íèé íýð õ¿ðòýë òºâ人ð íýðëýõ
áîëñîí íü òýäãýýð íýðñèéã ìîíãîëîîð çºâ áóóëãàí áè÷èõ
õýðýãöýýã áóé áîëãîñîí þì. Ìîíãîëä òºâä õýë øàøíû õýëíèé
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ ìîíãîë óòãà çîõèîëûí õýëèéã ò¿ðýí ãàðãàõ
øàõàæ, ¿¿ãýýðýý òºâä õýë ìîíãîë óòãà çîõèîëûí çàðèì ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýäýã áîëîîä, õ¿í àìûí äîòîð ò¿¿íèé äýëãýðýõèéí
øàëòãààí áîëæ, àðäûí ÿðèàíû õýëýíä ÷ òºâä ¿ã íèëýýí îðæ,
ãàçàð óñíû íýð ÷ òºâ人ð íýðëýãäñýí íü îëîíòîé áîëæýý. Ýíý
¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéí õýëýíä ñàìãàðüä, õÿòàä, òºâä çýðýã ãàäààä
õýëíèé ¿ã óõàãäàõóóí, íýð òîìü¸î îëíîîð íýâòðýí îðñîí íü òýð
á¿õíèéã íàðèéí çºâ òýìäýãëýí áè÷èõ øààðäëàãûã áóé áîëãîæýý.
Ãýòýë óðüä çºâõºí ìîíãîë õýëíèé ¿ã àâèàã òýìäýãëýõýä çîðèóëàí
çîõèîñîí 123 ¿ñýã íü òýðõ¿¿ øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàæ ÷àäàõã¿é
áàéëàà. Òèéì ó÷ðààñ Õàð÷èíû Àþóø ã¿¿ø ãàäààä ¿ãèéã

147
òýìäýãëýõ ãàëèã ¿ñãèéã àíõ çîõèîñîí áºãººä õîæèì XVIII çóóíû
äóíäóóð ã¿í Ãîìáîæàâ ò¿¿íèéã öààø äýëãýð¿¿ëýí íýìæ çàññàí
áèëýý.(41) Ìîíãîë ¿ñýãò ýë ãàëèã ¿ñýã íýìýí çîõèîñíîîð äàðóé
øèíæëýõ óõààíû íàðèéí òýìäýãëýë õèéõ ¿ñýã á¿ðäýæ Àþóø
ã¿¿øèéí çîõèîñîí ãàëèã ¿ñãýýð ýíýòõýã, òºâä ¿ñãèéã íàðèéí
òýìäýãëýõ áîëñîí íü õîæóó õîéíî Åâðîïûí ýðäýìòýí ýíýòõýã÷,
òºâäº÷èéí çîõèîí áîëîâñðóóëæ ëàòèí ãàëèã õèéñýíòýé çàð÷èì ÿã
èâ èæèë. Ýíýòõýã Òºâä ¿ñãýýð áè÷ñýí ç¿éëèéã Àþóø ã¿¿øèéí
ãàëèãààð òýìäýãëýõ íü Åâðîïûí ëàòèí ãàëèãààð òýìäýãëýõ ë¿ãýý
øèðõýãèéí ÷ çºðººã¿éã ¿çýõýä ñîíèí áºãººä ìîíãîë÷óóäûí
ýíýòõýãèéí ñóäëàë, òºâäèéí ñóäëàë òóõàéí ¿åä ºíäºð áàéñíûã
ãýð÷ëýí ¿ç¿¿ëæ, XVI çóóíû ¿åèéí õýëíèé øèíæëýëòýí Àþóø ã¿¿ø
åâðîï íºõ人ñºº áàðàã 200-ãààä æèëèéí ºìíº ãàëèãëàõ çàð÷ìûã
ìîíãîë ¿ñýãòýý õýðýãëýñýí áàéíàì. Àþóø ã¿¿øèéí ýíýòõýã ¿ñýã
òýìäýãëýõ ãàëèã ¿ñýã íü ýíýòõýã, åâðîï õýëòýí á¿ãäèéí ¿ã ¿ñãèéã
òýìäýãëýõýä íýãýí àäèë õ¿ðýëöýýòýé áºãººä Ýíýòõýãýýñ ¿ëãýð
àâ÷ Òîìè Ñàìáàäààãèéí VI-VII çóóíû ¿åä çîõèîñîí òºâä ¿ñãèéã
íàðèéâ÷ëàí òýìäýãëýõýä á¿ðýí òîõèðîõîîð ¿ë áàðàì íàíãèàä ¿ã
¿ñãèéã áàñ íàðèéâ÷ëàí òýìäýãëýõ áîëîëöîîòîé áîëæ ºãñºí ó÷èð,
ýë ãàëèã ¿ñýã ìýäýõ õ¿í Ýíýòõýã ¿ñýã ò¿¿íýýñ ¿íäýñëýí Áèðì,
Êàìáîæ çýðýã óëñûí ¿ñýã, òºâä ¿ñýã, íàíãèàä ¿ã, Íàíãèàäààñ óòãà
¿ñýã àâ÷ õýðýãëýñýí áóþó õýë òºðºë á¿õèé óëñ Âüåòíàì, Ëàîñ,
Ñîëîíãîñ, ßïîí çýðýã óëñûí ¿ã ¿ñýã òýìäýãëýõýýñ ãàäíà ýíýòõýã
õýëíèé ¿ñýã àâèà òýìäýãëýõ ¿ñýã á¿ðäñýíýýð öààøëààä Ýíýòõýã
åâðîï õýëòýí ãýæ îäîîíû õýëíèé øèíæëýëä ¿çäýã åâðîïûí îëîí
óëñûí õýðýãëýäýã ëàòèí ¿ñýãòýí á¿õ óëñûí ¿ã ¿ãñãèéã òýìäýãëýõ
íàðèéí ¿ñýã Àþóø ã¿¿øèéí à÷ààð á¿ðäñýí áèëýý.(42) Åâðîï
íºõ人ñ ºìíº áàéñàí ãýäãèéí áàòàëãàà Áóðèàäûí ýðäýìòýí
Á.Ä.Áàäàðàåâûí “Îá îñíîâàõ òðàíñêðèïöèè è òðàíñëèòåðàöèè

148
äëÿ Òèáåòñêîãî ÿçûêà” õýìýýõ íîìä áàéíà. 1720-îîä îíä Èðòûø
ìºðíèé ýðýã äýýð îðøèõ Àáëàéí-Õèò õýìýýõ õóó÷èí õèéäèéí
íóðàíãàí äîîðîîñ ìîäîí áàðûí ãàíö õóóäàñ òºâä áè÷âýð îëäæýý.
Ýíý òóõàé Ǻâëºëòèéí íýðò äîðíî äàõèí ñóäëàà÷ À.È.Âîñòðèêîâ
òýìäýãëýí áè÷èõäýý: “Ïåòð I õààíû íîìûí ñàí÷ Øóìàõåð ýíýõ¿¿
ãàíö õóóäàñ áè÷ãèéí ó÷èð óòãûã îëîõîîð Åâðîïûí íóòãèéí ýíä
òýíäã¿é õýðýí ÿâæ òóõàéí ¿åäýý “Äýëõèéí íèéñëýë” õýìýýí
àëäàðøèæ áàéñàí Ïàðèñò î÷èæ òºâä õýëèéã áóóëãàí áè÷äýã
àâèàíû õèéãýýä ¿ñãèéí ÿìàð íýãýí ãàëèã ¿ñýã îëîîã¿éãýýð ¿ë
áàðàì òºâä õýë, áè÷èã ãàäàðëàäàã ãàíöûí òºäèé ÷ õ¿íèéã ¿ë îëîí
àðãà ìóõàðäæýý. Õîæèì íèëýýä õýäýí æèëèéí äàðàà àëäàðò
æóóë÷èí, Ñèáèðü ñóäëàà÷, ò¿¿õ÷ Ìèëëåð ýíýõ¿¿ Àáëàé-Õèòýýñ
îëäñîí áè÷ýýñèéã áóðèàäûí áóðõàíû øàøíû õèéäèéí õàìáà,
Öîíãîëûí äóãàíûã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí àëäàðò öîðæ ëàìòàí
Àãâààí-Ïóíöàãò ºðãºí áàðèõàä áóðõàí÷ ëàìòàí áè÷ãèéã òºâä
õýëíýýñ ìîíãîë õýëýíä ìîíãîë ãàëèã ¿ñãýýð áóóëãàí áè÷èæ
ºãñíèéã ìîíãîëã¿é Ìèëëåð äîòíûí àíä Ïåòð Ñìèðíîâò ¿ç¿¿ëæ,
óóë áè÷ãèéã ìîíãîë õýëíýýñ îðîñ õýëýíä îð÷óóëãàí, îðîñ ¿ñãýýð
ãàëèãëóóëàí áè÷èæ àâñàí áàéíà. ¯¿íèéãýý 1747 îíä ëàòèíààð
ãàëèãëàí áè÷èæ õýâë¿¿ëæýý. Èéíõ¿¿ òºâä õýëò áè÷âýðèéã ìîíãîë,
îðîñ õýëýýð äàìæóóëàí áóóëãàæ ëàòèí÷èëñàí ò¿¿õòýé áºãººä
òºâäèéí áóðõàíû øàøíû íîì çîõèîë ìîíãîë õýë, ìîíãîë ãàëèã,
ìîíãîë áè÷ãýýð äàìæèæ Åâðîï äàõèíä ò¿ãýí äýëãýð÷ýý. Àþóø
ã¿¿øèéí ãàëèãèéã õîæìûí õýëíèé øèíæëýëòýí, ìîíãîëûí òºâäº÷
ýðäýìòýí íàð àøèãëàæ õàðü ¿ñãèéã ò¿¿ãýýð òýìäýãëýí áè÷ñýí
ñîíãîäîã îëîí òîëü áè÷èã çîõèîñîí íü Ìîíãîëûí äîðíî äàõèíû
ñóäëàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, õîæìûí ýðäýìòýäèéí øèíæëýí
ñóäëàõ èõ ºâ áîëîí ¿ëäæýý. Àþóø ã¿¿ø ñàíñêðèò ¿ñýã áîëîí òºâä

149
 ¿ñãèéã ãàëèãëàõ ãàëèãèéã òóñ òóñàä íü çîõèîæýý. Ñàíñêðèò ¿ñãèéí
ãàëèã íü:

A AA1 A AA1 A& AA1&

7
7A1 7 7A1 A A2 A  A2  A9

,Ft
ft
Ftt
Fh
fih
Fb
Fob
Rh
rih
Lh
Lih
FwA
FwwA
Fowa
Fowwa
A:  * 
It
;    < = ! > ? @ @
\t
Ht
I~t
Nit
ct
]t
[t
[~t
Wt
dt

wt
w~t
Ft .

Fowwa
,Ft
Ft .
A B   C   5  D  
  E
Dt
dt
d~t
Nt
pt
pt
bt
b~t
Mt
Yt
dt
~t

Rt
Lt
wt

wt
Zt
Lt
/ F   G ýäãýýð áîëîé.
Zt

st
F~t
kst
t

Òºâä ¿ñãèéí ãàëèã íü:

A A& A A   *      ! B  

fit
fb
fwA
fowa
kt
\t
Ht
Nt
jt
Ct
Jt
Wt
~t
Dt
dt

pt

Ot
qt
  5     < E I J  
 
Nt
pt
qt
Ot
vt
jt
}t
[t
wt
ot
ct
ht
Yt
Rt
&t
/   A ýäãýýð áîëíî.
zt
st
F~t
Ft

Àþóø ã¿¿ø áîë òóõàéí ¿åèéíõýý õýëíèé øèíæëýëèéí ã¿í

ìýäëýãòýí áàéñàí ó÷èð ñàíñêðèò, òºâä õî¸ð õýëíèé àäèë
áè÷ëýãòýé áîëîâ÷ àâèàëáàðûí õóâüä íàðèéí ÿëãààòàé ¿ñãèéã

150
øèíæëýí ìýäýæ ñàíñêðèò õýëíèé -ã pt ààð, 5 -ã pt ààð, òºâä

õýëíèé -ã pt ààð, 5-ã qt ààð òóñ òóñ òýìäýãëýí ÿëãàñàí áàéíà.

Àþóø ã¿¿øèéí ººð íýã îíöãîé àæèãëàñàí ç¿éë áîë ìîíãîë õ¿íä

íýãýí èæèë àâèàëáàðààð äóóäàãäàõ  /æà/  /çà/ - äºðâèéã

¿ãèéí óòãà ÿëãàõ äºðâºí ººð àâèàëáàð þì ãýäãèéã ìýäñýí ÿâäàë

þì. ×èíãýýä ìîíãîë õýëýíä æ, ç-ã ¿ãèéí ýõýíä J- -ààð, ¿ãèéí äóíä

j- -ààð òýìäýãëýäýã ýðòíýýñ àâààä ×îéæè-Îäñýðýýñ èíàãø

óëàìæèëæ èðñýí ýíý õî¸ð ä¿ðñýýð ãîë áîëãîí  -ã j-,  -ã J-,  -ã

j-, < -ã j- õýìýýí äºðâºí ÿëãààòàé òýìäýãëýí ºã÷ýý. Ó÷èð íü òºâä

õýëíèé ¿ñýã -ã  îðëîõã¿é, ¿ñýã  -ã < îðëîõã¿é áºãººä ¿ãèéí óòãà
ÿëãàõ òóñ òóñ áèå äààñàí àâèàëáàðûí ¿¿ðýãòýé þì. ̺í ìîíãîë
õýëýíä õî¸ð ººð àâèàëáàðààð äóóäàãäàõ áîëîâ÷ íýã ä¿ðñýýð

òýìäýãëýäýã ÷à, öà àâèàëáàðòàé òîõèðîõ  õî¸ðûã, ýíý õî¸ðûã

òýìäýãëýäýã ¿íäñýí ä¿ðñ c- -ã àøèãëàí  -ã c-,  -ã ]- õýìýýí

ÿëãàæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ìîíãîë õ¿í èæèë äóóäëàãààð äóóääàã I/

/øà/, J /ñà/ äºðâèéã äýýðõèéí àäèë óòãà ÿëãàõ àâèàëáàðûí

151
îíöëîãûã õàðãàëçàí o- z- c- S- õýìýýí ÿëãàí òýìäýãëýñýí áàéíà.
Èíãýñýí íü èæèë äóóäëàãàòàé îëîí ¿ñãèéã ¿ñýã÷ëýí áóóëãàõàä îãò
àíäóóðàõ ÿâäàëã¿é áîëãîæ òºâä ¿ãèéã ìîíãîë ¿ñãýýð òýìäýãëýõ
áýðõøýýëèéã á¿ðýí àðèëãàæýý. Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèã ¿ñãýýñ 60-
ààä æèëèéí äàðàà Îéðàäûí Çàÿà áàíäèäà Íàìõàéæàìö òîä
¿ñãèéã çîõèîõäîî òºâä ¿ñãèéã ãàëèãëàõ ãàëèãèéã äàâõàð çîõèîñîí
áàéíà. ×èíãèõäýý òºâäèéí 30 ãèéã¿¿ëýã÷èéã ãàëèãëàõ áàéäëûã

Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèãëàñíààð áàðàã õýâýýýð õýðýãëýæ  ãóðâàí

¿ñãèéí ãàëèãèéã gt ct jt áîëãîí ººð÷ëºí ãàëèãëàæýý. ̺í çàðèì

ç¿¿ëòýò ¿ñýãò ººðººð õàíäàæ K ç¿¿ñýí ¿ñãèéã òºâäèéí ç¿¿äýã

õýëáýðèéã õýâýýð íü ç¿¿æ òýìäýãëýñýí áàéíà. Æèøýýëáýë: +

¿ñãèéã H- ãýõ ìýò. Íàìõàéæàìö îéðàä ìîíãîëûí àÿëãóóíä

òààðóóëæ òîä ¿ñãèéã çîõèîñîí áîëîõîîð òºâä ¿ñãèéã ãàëèãëàõäàà
ýë àÿëãóóíä òîõèðóóëæ çàðèì ç¿éëèéã ººð÷èëñºí íü îéëãîìæòîé
þì. Ò¿¿íýýñ õîéøèõ ¿åèéí ýðäýìòýä æèøýýëáýë: “Òºâä ìîíãîë
äîõèîíû áè÷èã íýð, ¿ã, óòãà ãóðâàíûã òîäîòãîã÷ îðøâîé” õýìýýõ
òºâä ìîíãîë òîëü çîõèîñîí Ãèðäáàçàð áóþó Äàãâàäîðæ, “Òºâä,
ìîíãîë äîõèîíû áè÷èã íýð, ¿ã, óòãà ãóðâàíûã òîäðóóëàí
õàðàíõóéã àðèëãàã÷ çóë îðøâîé” íýðò òºâä, ìîíãîë òîëü çîõèîñîí
Ñóìàäè Ðàäíàà áóþó Ëóâñàíðèí÷èí íàð Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèãëàõ
áàéäëûã ¸ñ÷ëîí äàãàæ õýðýãëýæ èðæýý. Æèøýýëáýë:

Ãèðäáàçàðûí òîëüä  õýìýýõ ¿ãèéã jendea <A1B õýìýýõ ¿ãèéã jedh

õýìýýí ãàëèãëàñàí áàéíà. Ñóìàäèðàäíààãèéí òîëüä  

õýìýýõ
152
¿ãèéã jeKwera <LM õýìýýõ ¿ãèéã jevb~exa õýìýýí áóóëãàñàí áàéäàã.
Ãýâ÷ ýäãýýð ýðäýìòýä áîëîí çàðèì ìîäîí áàðûí òºâä ¿ñãèéã

ãàëèãëàñàí ãàëèã, áè÷ìýë ãàëèãóóäàä  õî¸ð ¿ñãèéã j- õýìýýí

ãàíö ¿ñãýýð òýìäýãëýñýí áàéõ þì. Ýíý íü ýíý õî¸ð ¿ñãèéí àäèë
äóóäëàãûã õàðãàëçñàíààñ áóñ ¿ãèéí óòãà ÿëãàõ àâèàëáàðûí
îíöãîé ¿¿ðãèé íü àæèãëààã¿é áàéíà. Íýã ¿ñãýýð õî¸ð àâèàã
òýìäýãëýñýí ýíý àëäàà õîéøõè ¿åèéí ýðäýìòäýä äàâòàãäñàí íü

õàðàìñàëòàé. Õàðèí ýíý õî¸ð ýðäýìòýí òºâä ¿ñãèéí 5 õî¸ðûã p-

q- õýìýýí Àþóø ã¿¿øèéí àäèë çºâººð òýìäýãëýí áè÷æýý. Ãýòýë

ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìàíàé ýðäýìòýäèéí á¿òýýëä èõýíõ ¿ñãèéã çºâººð

áóóëãàñàí áîëîâ÷ 5< çóðãààí ¿ñãèéí ãàëèãèéã Àþóø

ã¿¿øèéí ãàëèãààñ ººðººð ÿíç á¿ð ãàëèãëàñàí íü ¿çýãäýõ áîëëîî.

Ïðîôåññîð Ö.Äîðæ 1961 îíû “Òºâä õýë áè÷èã äîð ñóðàëöàõ

äýâòýð” íîìäîî  ¿ñãèéã j- -ààð, < ¿ñãèéã j- -ààð ãàëèãëàæ ýíý

õî¸ð ¿ñãèéí ãàëèãëàõ áàéðûã ñîëüæýý. Ýíý íü Äîðæ áàãøèéí

ñàíàìñàðã¿é àëäàà áóþó õýâëýëèéí àëäàà áàéæ áîëîõ òàëòàé.
Ó÷èð þóí õýìýýâýë óã íîìûí ºìíºõ îðøëûí ¿ãýíä ãàð÷ áàéãàà

N O  ! õýìýýõ ¿ãí¿¿äèéã Sroweeit bjea S\evKwa Leeja õýìýýí

çºâ áóóëãàñàí áàéõ þì. ̺í -ã p-, 5-ã p- õýìýýí Àþóø ã¿¿øèéí

òºâä ¿ñãèéã ãàëèãëàñíûã àâàëã¿é, ñàíñêðèò ¿ñãèéã ãàëèãëàñíûã

153
àâ÷ áè÷ñýí áàéíà. Ýäãýýð àëäàà íü 1967 îíû Á.Ä.Áàäàðàåâûí
“Îá îñíîâàõ òðàíñêðèïöèè è òðàíñëèòåðàöèè äëÿ òèáåòñêîãî
ÿçûêà”, 1978 îíû Ä.×îéæèëñ¿ðýíãèéí “Ìîíãîë õóó÷èí áè÷ãèéí
öàãààí òîëãîé, çºâ áè÷èõ ä¿ðýì”, 1979 îíû Ñ.̺ºìººãèéí
“Ìîíãîë õýëíèé àâèà ç¿é”, 1986 îíû ×îé.Ëóâñàíæàâ,
Æ.Ëóâñàíäîðæ íàðûí çîõèîñîí “Ìîíãîë áè÷èã” íîìóóäàä äàâòàí
îðñîí áàéíà. ̺í 1964 îíä çîõèîñîí Á.Ðèí÷èí çîõèîñîí “Ìîíãîë

áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é” íîìä  ¿ñãèéã c- -ààð,  ¿ñãèéã j- -ààð

ãàëèãëàæ Çàÿáàíäèäà Íàìõàéæàìöûí òºâä ¿ñãèéã òîäîîð

ãàëèãëàñàí áàéäëûã õóóëàí àâ÷ýý. Áàñ 5 õî¸ð ¿ñãèéã Ö.Äîðæ

ïðîôåññîðûí àäèë àâñàí áàéíà. Ýäãýýð àëäàà íü 1981 îíä

Ö.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí áè÷ñýí “Ìîíãîëûí ¿ñýã ç¿é”, 1986 îí
×îé.Ëóâñàíæàâ, Æ.Ëóâñàíäîðæ íàðûí “Ìîíãîë áè÷èã”, 1995 îíä
Ø.×îéìàà, Ä.Á¿ðíýý íàðûí áè÷ñýí “Òºâä õýë áè÷èãò ñóðàëöàõ
äýâòýð” íîìóóäàä äàâòàí îðñîí áàéíà. Ñàíñêðèò ¿ñãèéí ãàëèãààð

5 õî¸ð ¿ñãèéã p- p- õýìýýí ãàëèãëàñàí íü õî¸ð õýëýíä áàéäàã

õî¸ð ¿ñãèéã àíäóóðàõã¿é òàíüæ ÷àäàõ áîëîâ÷ ýäãýýð ¿ñãýýð

áè÷èæ, äýýðõ àëäààòàé ìîíãîë ãàëèãààð áóóëãàñàí òºâä ¿ãèéã
óíøààä ñàíñêðèò ¿ã õýìýýí àíäóó áîäîõ ìóó òàëòàé. Ãàëèãèéí
áàéðûã ñîëüñîí Ö.Äîðæèéí ýíý àëäàà íü ìîíãîëîîð ãàëèãëàí
áè÷ñýí ¿ãèéã òºâ人ð áóóëãàõàä ººð ¿ñãýýð áóóæ ¿ãèéí óòãà
ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðýõ þì. Æèøýý íü: Rjwbcoedempt ãýñíèéã òºâ人ð

¿ñýã÷ëýí áóóëãàâàë P<& áîëíî. Ãýâ÷ ýíý ¿ã èéì áóñ

154
Q& áàéõ ¸ñòîé þì. Ýíý íü äóóäëàãà ººð÷ëºãäºõã¿é áîëîâ÷
¿ãèéí óòãà ººð áîëíî. Á.Ðåí÷èíãèéí ãàëèãëàñàí áàéäàë òîä
¿ñãèéí ç¿éëä òààðàëäàõààñ áóñ òºâä ¿ãèéã ìîíãîë ãàëèãààð
áè÷ñýí ç¿éëä òààðàëäàõã¿é áàéíà. Õýäèéãýýð ãàëèãëàõ ¸ñûã óëàì
òîäîðõîé áîëãîõ îðîëäëîãî ãýæ ¿çýõ òàëòàé áîëîâ÷ ºìíºõ ¿åèéí
ýðäýìòýäèéí 400-ãààä æèëèéí òóðø ìºðäºæ èðñýí ãàëèãëàõ ¸ñûã
çºð÷èæ òýäíèé çîõèîë á¿òýýëèéã ñóäëàõ, ìîíãîë ãàëèãèéã
òºâ人ð áóóëãàõ çýðýãò ýíä¿¿ ãàðãàæ áîëîõ òàëòàé þì. ̺í
õî¸ðäàõü àíõààðëàà õàíäóóëáàë çîõèõ àíäóóòàé ç¿éë áîë

òºâäèéí K ç¿¿ñýí ¿ñãèéã ìîíãîëîîð ãàëèãëàñàí áàéäàã þì. 1960

îíîîñ õîéøèõ ìàíàé ýðäýìòýäèéí á¿òýýëä ýë ¿ñãèéã ãàëèãëàñàí

áàéäàë áàñ ë îëîí ÿíç áàéíà. Àþóø ã¿¿øèéí çîõèîñîí ãàëèã ¿ñýã
áóþó õîæìûí ìýðãýäèéí õóóëæ áè÷ñýí õàäìàë ãàð áè÷ìýë
õóóëáàð, ìîäîí áàðûí “Òºâäèéí ãèéã¿¿ëýã÷ 30 ¿ñýã õèéãýýä

äºðâºí ýãøèã îðøâîé” õýìýýõ æèæèã ñóäðóóäàä E ç¿¿ñýí ¿ñãèéã

äîîðõè áàéäëààð ãàëèãëàæýý.

+ R . S T U , V  W X '  Y
I-b t
t
\-b
H-b t
j-b t

~-b t
d-b t
c-b t
]-b t

C-b t
R-b t
&-b t
Z-b t
`-b t

o-b t

- Z

SEb t
F~b t
S-b t
F~-b t

Ïðîôåññîð Ö.Äîðæ 1961 îíû “Òºâä õýë áè÷èãò ñóðàëöàõ äýâòýð”

íîìûíõîî 73-ð í¿¿ðò:

155
 + R . T U ,  W X '  Y Z

kob t
\ob t
K-b t

~-b t
d-b t
]-b t

c-b t
R-b t
&-b t
Z-b t
F~-b t
`-b t

o-b t
ãýæ ãàëèãëààä 138-ð õóóäñàíä ìºí ýäãýýð ¿ñãèéã

+ R . T U ,  W X '  Y Z

F~-b t
k-b t
\-b t
H-b t

~-b t
d-b t
c-b t

j-b t
R-b t
&-b t
Z-b t
`-b t

o-b t
ãýæ ãàëèãëàñàí áàéíà.

kob t

\ob t

Kb t
Ýõíèéõäýý + R . ¿ñãèéã ãýæ áóðóóãààð

ãàëèãëàæýý. 138-ð õóóäàñíû ãàëèã á¿ãä çºâ áîëîâ÷  ¿ñãèéã J ã

ãàëèãàëäàã c- -ààð X ¿ñãèéã  -ã ãàëèãàëäàã j- -ààð áóðóó ãàëèãëàí

àíäóó ãàðãàñàí áàéíà. Ö.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí 1981 îíû “Ìîíãîëûí
¿ñýã ç¿é” íîìä ýäãýýð ¿ñãèéí çàðèìûã æèøýý áîëãîí ãàëèãëàõäàà
äàðààõ áàéäëààð áè÷æýý.

+ V ] \
Kbt
Hobt

Rjbt

krbt

pybt /124- ð òàëä áóé/.

Õýðýâ ýäãýýð ãàëèãèéã òºâ人ð ¿ñýã÷ëýí áóóëãàâàë [P\

áîëîí áóóíà. Ýíý íü Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèãëàõ çàð÷ìààñ èõýýõýí
çºðæ ¿ãèéã îãò ººðººð óõààðàõààð áîëæýý.
̺í ×îé.Ëóâñàíæàâ, Æ.Ëóâñàíäîðæ íàðûí çîõèîñîí 1986
îíû “Ìîíãîë áè÷èã” íîìä Áîäèñàäâà õýìýýõ òºâä ¿ãèéã õóó÷èí

ìîíãîëîîð ãàëèãëàõ áàéäëûã Bwa d~I St d- ( CU) Bwed~iseoewt

( CU) õýìýýí õî¸ð ÿíçààð ãàëèãàëñàí áàéíà. Ýõíèéíõ íü ç¿¿ñýí

156
¿ñãèéã ¿ñýã÷ëýí ãàëèãëàõ òîä ìîíãîëûí ãàëèã þì. Ðåí÷èí äîêòîð
Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é íîìûíõîî 165-ð òàëä Îéðäûí
Çàÿáàíäèäàãèéí òºâä ¿ñãèéã òîäîîð ãàëèãëàñàí áàéäëûã

¿ç¿¿ëýýä  CU õýìýýõ òºâä ¿ãèéã òîäîîð Bd~isedo õóó÷èí

ìîíãîëîîð Bwed~isedb t õýìýýí ãàëèãëàæ æèøýý òàòñàí íü áóé.

Õî¸ðäóãààð õýëáýð áîëîõ Bwed~isoewt õýìýýõ íü ìîíãîëîîîñ ä¿ðñ

àâ÷ áè÷èã ¿ñãýý çîõèîñîí ìàíæ íàðûí òºâä ¿ãèéã ãàëèãëàäàã

áàéäàëòàé òºñººòýé áàéíà. Æèøýýëáýë: ,-ã ìàíæààð

ãàëèãëàõäàà DoWa õýìýýí òàâàí õýëíèé òîëüä áè÷æýý. Ìàíæ íàð

ìîíãîë ãàëèãèéí çàð÷èìä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é òóë òºâä íýã ¿ñãèéã ÿíç
ÿíçààð áè÷èõ çýðãèéí äóòóó áîëîâñðóóëñàí ç¿éë ìàíæ áè÷ãèéí
áàðèìòàíä ¿çýãääýã õýìýýí Á.Ðåí÷èí äîêòîð äóðäñàí áàéäàã.
¯ãèéã òýìäýãëýõ Àþóø ã¿¿øèéí íàðèéí ãàëèãèéí çýðýãöýý çºâõºí
ìîíãîë ¿ãýý òýìäýãëýæ, ãàëèãã¿é öàãààí ¿ñãèéí òºäèéõíèéã ìýäýõ
ò¿øìýë áè÷ýý÷, ¿ñýã áàðàãòàéõàí ìýääýã õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãýä
òîõèðóóëàí äóóäëàãà äàãóó îéðòóóëñõèéí áè÷äýã áàñ íýã ¸ñ
áàéñàí áàéíà. Á.Ðåí÷èí äîêòîð ýíý òóõàé ”Ìîíãîë áè÷ãèéí
õýëíèé ç¿é” íîìäîî: “Òýð ¸ñ íü ñàíñêðèò, òºâä íýðòýé õ¿íèé
íýðèéã áè÷èõ àëáàí áè÷èã, àìèí õàðèëöààíû çàõèäàë çýðýã àæ
òºðºõ áàéäàëä äýëãýðýýä óã ¿ñãèéí äàãóó òýìäýãëýõ íàðèéí
æóðàì, äóóäëàãà äàãóó òýìäýãëýõ á¿ä¿¿í æóðàì õî¸óëàà áèå
áèåäýý ñààä õàðøã¿é çýðýãöýí ººð ººðèéíõºº ç¿éëä çýðýãöýí
îðøèñîîð èðæ íýã íü õºëãºí ñóäàð íîì, íºãºº íü àìü àëáàíû
áè÷èã õàðèëöààíû õ¿ðýýíä õýðýãëýãäýæ áàéëàà” õýìýýí äóðäñàí
íü áóé. Òºâä ¿ñãèéã ìîíãîëîîð ãàëèãëàõ Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèãëàõ
çàð÷èì õýë øèíæëýëèéí íàðèéí ¿íäýñòýé áºãººä åâðîïûí

157
ãàëèãëàõ ñèñòåìòýé ÿã òààðäàã îíöëîãòîé ó÷èð öààøèä áè÷ãèéí
ìýðãýä ãàëèãëàõäàà ýíý çàð÷ìûã áàðèìòëàæ ó÷ðûã îëîõ ¸ñòîé
áîëæ áàéíà. Ýíý íü àâèàíû áóñ ¿ñãèéí ãàëãèéí òóõàé ÿðüæ
áàéãàà ¿ã þì. Õàðèí Æ.Áàÿíñàí, Ø.Îäîíòºð íàðûí 1995 îíä
çîõèîñîí “Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìü¸îíû ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð
òîëü”-ä Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèãëàñàí õýëáýðýýð àëäàà ìàäàãã¿é çºâ
áè÷èæ îðóóëñàí íü öààøèä ñóðàëöàõ îþóòàí, ñóäëàà÷ íàðò çºâ
÷èãèéã çààæ ºãºõ áóÿíò àæèë áîëæýý ãýäýãò ã¿íýý òàëàðõàí
áàéíàì. Àëè Ãàëè õýìýýõ ãàëèã ¿ñãèéí ñèñòåì çîõèîãäñîí íü ñ¿ì
õèéä áîëîí îíãîí ø¿òëýãòýé óóë óñíû íýð, õóòàãò õóâèëãààä
áîëîí áóðõäûí íýð, íîì ñóäðûí íýðñèéã ìîíãîëîîð çºâ áóóëãàí
áè÷èõ õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàæ ìîíãîë áè÷ãèéí õºãæèëä øèíý
¿åèéã áèé áîëãîñîí þì. Õàðèí àâèàíû ãàëèãèéí ñèñòåì òýð
á¿ä¿¿í æóðàì äîòîð áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã öààøèä íàðèéí
ñóäëóóøòàé.

158
159

4. Òîä áè÷èã (Çàÿ-áàíäèäà Íàìõàé Æàìö)
XVII çóóíû äº÷ººä îí áîë ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí
ò¿¿õýíä ò¿ãø¿¿ðòýé ¿å áàéëàà. 1635 îíîîñ ýõëýí Áààòàðõóí
òàéæèéí óëñ òºðèéí ýðõ íºëºº ºñºæ, øèíý áàéãóóëàãäñàí
Ç¿¿íãàð óëñûí ýçýí áîëñîí áàéíà. Áààòàð õóí òàéæèéí óëñ
òºðèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãî íü øèíý ìàíäñàí Îéðàä óëñûã
áýõæ¿¿ëæ, ìîíãîë óãñààòíû íýãäñýí ÷àðìàéëòààð õàðèéí
ò¿ðýìãèéëëèéã ýñýðã¿¿öýí òóëàõ, Îðîñòîé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã
ÿëàíãóÿà õóäàëäààíû íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõîä ÷èãëýãäæýý.
Òýð ¿å Îéðàäûí äîòîîäûí äàéí ñàìóóí íàìæèí, òºâëºðñºí çàñàã
áàòæèæ, àæ àõóé íü ñýðãýýä öýðãèéí õ¿÷íèé õóâüä ñ¿ðõèé
áýõýææýý. Ýíý ¿å áîë Ìàíæ ×èí óëñûí áóëààí ýçëýã÷èä ªâºð
ìîíãîëûã ýçëýí àâ÷ Õàëõ, Ç¿¿í ãàðûã çàíàëõèéëæ áàéñàí ¿å þì.
Òýð ¿åä Õàëõ, Ç¿¿í ãàðûí íî¸ä ººðñäèéí äîòîîäûí áóòðàë
ñàìóóíûã íàìæààæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã íýãäýí
òýìöýõ îðîëäëîãî ãàð÷ áàéñàí áèëýý. 164Î îíû 9-ð ñàðä
Õàëõààñ çàñàãò õàí, Ò¿øýýò õàí áèåýð, Öýöýí õàíû õî¸ð õ¿¿, Õºõ
íóóðààñ ÿ¿ø õàí, Èæèë ìºðíººñ Õîî ºðëºã, Ç¿¿í ãàðûí Ýðäýíý
áààòàð õóí òàéæ, Î÷èðò òàéæ çýðýã íýðòýé òîìõîí íî¸ä Ç¿¿íãàð
óëñûí íóòàã Òàðâàãàòàéä õ¿ðýëöýí èðæ ÷óóëààä “Äº÷èí äºðâºí
õî¸ðûí èõ öààçûã” òîãòîîñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ “Èõ öààçûí“
íýãä¿ãýýð ç¿éëä Ìîíãîë, Îéðàä õî¸ðûí íýãäëèéí òóõàé ç¿éëèéã
îðóóëñàí áàéíà, “Àëèâ õ¿í ýíý òºðèéã ýâäýí, èõ àéìàã óëñûã àëæ
òàëæ àâáàë ìîíãîë îéðä õî¸ð íýãäýýä ò¿¿íýýñ ãàíö áèåèé íü
òàâèàä, áèø á¿õíèéã öºì àâ÷, òàâèã÷èä õàãàñûã íü ºãººä ¿ëäñýí
õî¸ð õàãàñûã àâàõ áîëîâ“(42) ãýæýý. ̺íõ¿¿ õóóëèéí äàðàà÷èéí
ç¿éë¿¿äýä õàðèéí äàéñíûã /Ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýëèéã/
ñýðãýìæëýõ àñóóäëûã ÷óõàë÷ëàí çààñàí áàéíà. “Ìîíãîë Îéðàäîä
äàéñàí èðâýë õýë ºã. Òýð õýë ñîíñîæ áàéæ çàõûí èõ íî¸ä ýñ

160
èðâýë çóóí õóÿã, çóóí òýìýý, ìÿíãàí àäóó àâàõ. Áàãà íî¸ä ýñ
èðâýë àðâàí õóÿã, àðâàí òýìýý, çóóí àäóó àâàõ áîëîâ”(43) ãýæýý.
Öààø íü “Èõ äàéñíûã ¿çýæ ñîíñîæ áàéæ ýñ õýëáýë ¿ðèéí ¿ð õººæ
àëúÿà, òàëúÿà”(44) ãýæ òîãòîîñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ Õàëõ îéðàäûí
íýãäëèéã èõýä àíõààðñàí 164Î îíû “Èõ öààç”-ûã õýí ñàíàà÷èëæ
çîõèîñîí áý ãýäýã àñóóäëûí òóõàé ýðäýìòýí ò¿¿õ÷ È.ß.Çëàòêèí
áè÷èõäýý óã õóóëèéí ýõ íîîðãèéã çîõèîæ ÷óóëãàíûã çàðëàí
õóðàëäóóëàã÷ íü Ç¿¿í ãàðûí õàí Áààòàð õóí òàéæ ìºí áîëîëòîé
ãýæýý.(45) Áàñ 164Î îíû íî¸äûí ÷óóëãàíûã Õàëõ, Õºõ íóóð, Èæèë
ìºðºíä áóñ Ç¿¿í ãàð óëñûí íóòàã Òàðâàãàòàéä õèéñýí ÿâäàë áîë
Áààòàð õóí òàéæèéí ñàíàà÷èëñàí ãýäýã áàðèìòûã áàòëàõ íýìýëò
ç¿éë áîëîõûã ò¿¿õ÷ È.ß.Çëàòêèí áè÷ñýí áàéíà.(46) Íàìõàéæàìö
Èë Òàðâàãàòàéí ÷óóëãàíä îðîëöîæ “Èõ çàñàã”-èéã áàòëàõàä
áàéëöñàí õèéãýýä òýíä Õàëõûí íî¸äûí ñýòãýëèéã òàòàæ, äàðàà
æèë íü Çàñàãò õàí, Ò¿øýýò õàí, Öýöýí õàí íàðò çàëàãäàæ íîì
òàâüæ áàéæýý. 1642 îíä îéðàäîä áóöàæ èðñíèé äàðààõàí 1645
îíä Èæèë ìºðíèé õàëèìàãò çî÷èëæ áàéñàí íü ò¿¿íèé íàìòðààñ
òîäîðõîé áàéäàã. Òèéì áîëîõîîð Òàðâàãàòàéí ÷óóëãàíä
Íàìõàéæàìö îðîëöñîí õèéãýýä Áààòàð õóí òàéæèéí óäèðäëàãààð
óã õóóëèéã ãàðäàí çîõèîëöñîí õèéãýýä áè÷èã õýðãèéí àæëûã
ãàðäàí ã¿éöýòãýëöñýí õ¿í áàéæ áîëîõ òàëòàé áàéíà. ×óóëãàíû
äàðàà Õàëõ, Îéðàä, Õàëèìàãò çî÷èëæ áàéñàí íü äàðóé óã
ãýðýýíèé øèéäâýð áèåëýëòèéã áàòàëãààæóóëàõ, öààøèä
äýëãýð¿¿ëýí ò¿ãýýõ àæèë õèéæ ÿâñàí áîëîëòîé. Ýíý ¿åä íî¸ä
ò¿øìýäèéí õîîðîíä áîëîí ãýðýý áîëîâñðóóëàõ çýðýãò íèéò
ìîíãîë äàÿàð ìîíãîë áè÷èã íýí ºðãºíººð õýðýãëýãäýæ áàéñàí
áîëîé. Ç¿¿íãàðûí óëñûã áàéãóóëñàí ÿâäàë áîë äºðâºí îéðàäûã
íýãýí æîëîîíä íýãòãýí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã óðàãø õºãæ¿¿ëæ,
øàøèí ñî¸ëûã äýëãýð¿¿ëýõýä èõ ò¿ëõýö áîëñîí þì. Îéðàäûí

161
Çàÿ áàíäèä Íàìõàéæàìö /1599-1662/ 1648 îíä òîä ¿ñãèéã
çîõèîñîí ÿâäàë ¿¿íèé íýã ãýð÷ þì. Òîä ¿ñãèéã Ç¿¿íãàðûí
äèïëîìàò õàðèëöàà õèéãýýä áè÷èã ñî¸ëûí õýðýãöýýíä áîëîí
ĺðâºí îéðàäîä çîðèóëàí çîõèîñîí ìýò áîëîâ÷ ò¿¿íèé çîõèîñîí
“¯ñãèéí íàéðëàãà” õýìýýõ öàãààí òîëãîéä “Îìîã ìîíãîë óëñûí
õóâüòàíä” çîðèóëàí çîõèîñîí ãýæ áè÷ñýí áîëîõîîð ìîíãîë
òóóðãàòíûã íýãòãýñýí öàãò íèéò ìîíãîë äàÿàðûí áè÷èã áîëãîõûã
çîðüæ áàéñàí áîëîëòîé. Òýðýýð äºðâºëæèí ¿ñãèéã çîõèîñíû
àäèë õàðèéí ¿ñãýýñ ¿ëãýð àâñàíã¿é áºãººä ìîíãîë ¿ñãýý òîäîðõîé
áîëãîæ ÿðèàíû õýëýíä îéðòóóëñàí òîä ¿ñýã çîõèîõ ÷èãèéã
áàðèìòàëæýý. Òîä ¿ñýã õýäèéãýýð Îéðàäûí äîòîð ÷ ìîíãîë
áè÷ãèéã øàõàí ãàðãàæ ÷àäààã¿é áîëîâ÷ Ç¿¿íãàðûí óëñûí äîòîîä
íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé îþóíû áîëîâñðîëûí õýìæýýã
äýýøë¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëñýí áºãººä Áàðóóí ìîíãîëûí ñî¸ëûí
ò¿¿õýíä ãàðñàí íýãýí äýâøèë áàéëàà. Òýðýýð Þàíü ã¿ðíèé ¿åèéí
òºâäèéí ìýðãýí áàãø Ïàãâà ëàìûí äºðâºëæèí ¿ñýã çîõèîñíîîñ
379 æèëèéí äàðàà àíõ óäàà ìîíãîë õ¿í äóóí óõààíû îíîëûã
ãàðàìãàé ýçýìøèí ¿ñýã áè÷ãýý çàñàí ñàéæðóóëæ àìüä ÿðèàíû
õýëýíä îéðòóóëàõ îðîëäëîãî áàéñàí õèéãýýä õîæìûí îëîí áè÷èã
¿ñýã çîõèîãäîí ãàðàõûí îðîí áîëñîí áèëýý. Îéðàäûí àÿëãóóíä
òîõèðîõ øèíý öàãààí òîëãîé çîõèîñíîîð îéðàäûí áè÷ãèéí õýë
áóþó óòãà çîõèîëûí õýë õºãæèõ ¿¿ñëèéã òàâüæýý. Ò¿¿íèé îëîí
æèëèéí õºäºëìºð á¿òýýë íü îéðàäûí áè÷ãèéí õýëèéã õºãæ¿¿ëýí
ºðãºæ¿¿ëýõ ¿íäýñ ñóóðèéã áóé áîëãîõûí òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýæ
áàéñíûã èëòãýí õàðóóëæ áàéíà. ¯¿íèé òîä áàðèìò íü òýðýýð
ººðèéí øàâü íàðûí õàìò 1650-1662 îíû õîîðîíä ãîë òºëºâ
áóðõàí øàøíû õîëáîãäîëòîé 177 íîì çîõèîëûã òºâä õýëýýñ
îð÷óóëàí òîä ¿ñãýýð áóóëãàæýý. ̺í ò¿¿íèé øàâü íàð
áàãøèéíõàà ¿¿ñãýñýí ¿éëèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëæ 37 çîõèîë íýìýí

162
îð÷óóëæýý. Ýäãýýð îð÷óóëãûí çîõèîë íü áàðàã òºëºâ Ìàíæèéí
ýçëýí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õºë ¿éìýýíýýð ¿ðýí òàðàí áîëæ ¿ëäñýí
öººí íü îäîî Ìîíãîë óëñûí Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí, Óëñûí
íîìûí ñàí, Õîâäûí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëü, õóâü õ¿í áîëîí
Ñàíêòïåòðáóðã õîòûí íîìûí ñàí, Óëààí-¯¿ä õîòûí ìîíãîë, òºâä,
áóääûí ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ìîíãîë íîìûí ñàí õºìðºãò
õàäãàëàãäàæ áàéíà. Íàìõàéæàìöûí øàâü íàð îð÷óóëãà õèéãýýä
çîãñîîã¿é áàãøèéíõàà íàìòðûã áè÷ñýí íü îéðàäûí óòãà çîõèîë
ºðãºæèõºä ÷óõàë õóâü íýìýð áîëñîí áàéíà. Èíãýñíýýðýý äóíäàä
çóóíû ¿åä áóñàä óëñ ã¿ðíèé óòãà çîõèîëûí íýãýí òºðºë áîëæ
áàéñàí õóâü õ¿íèé íàìòàð áóþó àæ áàéäëûí òºðºë ç¿éë
Îéðàäûí óòãà çîõèîëä øèíýýð áóé áîëîõûí ýõëýëèéã òàâüñàí
áàéíà. Ýíýõ¿¿ íàìòðûã ò¿¿íèé äîòíûí øàâü Ðàäíàáàäðà
áè÷æýý.(47) Øàøíû ç¿òãýëòýí íàðûí áóñàä áè÷ìýë íàìòàðòàé
òºñòýé ýíýõ¿¿ íàìòàð àíõ òºâ人ð çîõèîãäîîä õîæèì îéðàä
áîëîí ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëàãäñàí áàéõ ãýæ àêàäåìè÷ Á.Ðåí÷èí
¿çñýí áàéíà.(48) Ýíý òààìàãëàë íü Çàÿ Áàíäèäà ººðºº òºâ人ð
áè÷äýã, øàâü íàð íü ÷ ýíý õýëèéã òºãñ ýçýìøèæ áàéñíààñ ¿çýõýä
¿íäýñòýé áàéæ áîëîõ þì. Åð íü àðèóí õýë ãýæ òîîöîãääîã áàéñàí
òºâä õýëýýð øàøíû ãýãýýíòí¿¿äèéí íàìòðûã áè÷äýã áàéñàí
óëàìæëàë ÷ çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéæ áîëîõ ¿íäýñòýé þì.
Îãòîðãóéí äàëàé Íàìõàéæàìö áîë Áàðóóí ìîíãîëûí èõ ñî¸í
ãýãýýð¿¿ëýã÷, áóðõíû øàøíû ñîíãîäîã áîëîâñðîëòîí, ýíýðýíã¿é
¿çýëòýí áàéâ. 1599 îíä ĺðâºí Îéðàäûí íýð íºëºº á¿õèé
ÿçãóóðòàí Áààâõàíû 5-ð õ¿¿ áîëîí ìýíäýëæýý. Ðàâæàìáà Çàÿ
Áàíäèäà óã ãàðëààðàà Îéðàäûí úðºº÷èí îòãèéí Øàíãàñ îâîãò
õ¿í þì. Òýðýýð 17 íàñàíäàà Ìàíæøèð õóòàãòààñ ãýöëèéí
ñàíâààð, 19 íàñàíäàà Áîãä ëàìààñ ãýëýíãèéí ñàõèë õ¿ðòæýý.
1616 îíä Öàñòûí îðîíä /Òºâäºä/ î÷èæ öàíèäûí íîìä 20-èîä æèë

163
ñóðàëöàí, çóóãèéí ðàâæàìáà öîë õàìãààëñàí àæãóó. 1639 îíû
íàìàð Ìîíãîë íóòàãòàà ýðãýí èðýýä 1662 îí õ¿ðòýë Ìîíãîë îðíû
íèéãýì, óëñ òºð, øàøèí, ñî¸ëûí àìüäðàëä èäýâõèéëýí îðîëöîæ
óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ, øàðûí øàøíûã
äýëãýð¿¿ëýõ, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð íèëýýä èõ ç¿éë õèéæ,
øàøèí íîìûí ¿éëèéã èõýä òýòãýæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý Õàëèìàã, Èë
òàðâàãàòàé, Àëòàéí ç¿¿í ãàðûí íóòãààð ÿâæ, øàøèí íîìûí ¸ñûã
íîìëîæ,, øàøíû ¿éëñò èõýýõýí õ¿÷èí ç¿òãýæýý. Çàÿ áàíäèäûí
íàìòàðò, “Íàéìàí ò¿ì 4 ìÿíãàí íîìûí öîãöèéí óòãûã íàðèéí ã¿í
óõààíààð äîòðîî ñàéòàð õè÷ýýí îðóóëæ, íàðìàé îëîí ñàéí
õóâüòíû ¿íäñýíä ÿëãàí ¿ç¿¿ëýã÷ íàðàí ìýò øàæíûã òîäðóóëàã÷
Ðàâæàìáà Çàÿ Áàíäèäà” ãýñýí áóé. Òýð “Àëòàíãýðýë”, “Æàäàìáà”,
“Áàíçðàã÷”, “Öàãààí ø¿õýðò”, “¯ëãýðèéí äàëàé”, “̺ðèéí çóë”,
“Òºâ äîð îðîõóé”, “Ýðäýíý øàñòèð” çýðýã øàøèí ñóðòàõóóíû îëîí
çîõèîë îð÷óóëñàí õèéãýýä íîìûí èõ áàãø õ¿íèé õóâüä Îéðàäûí
èõ õ¿ðýýíèé äýðãýä íîì÷ ìýðãýäèéí äóóí õºðâ¿¿ëýã, ýðäýì
óõààíä ñóðãàõ “Áè÷ãèéí ñóðãóóëü”-èéã áàéãóóëæ Ðàäíààáàäðàà,
Ýðõ Öîðæ áóþó Îãòîðãóéí ÿëãóóñàí áèëýãò, À÷èò Öîðæ, Íàíñ
íàðûí áèëýã îþóí õóðö, áè÷èã íîìûí ìýðãýäèéã òºð¿¿ëýí
ãàðãàñàí þì.(49),(50),(51) Õîâäûí Áàãøèéí Äýýä Ñóðãóóëèéí
áàãø Æàìúÿíãèéí õóóëáàðëàí àâñàí òîä ¿ñãèéí öàãààí òîëãîéã
ýíä õàâñàðãàâ.

164
165
166
167

5. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí Ñî¸ìáî áîëîí Õýâòýý
äºðâºëæèí ¿ñýã, ò¿¿íèé ñî¸ë, ò¿¿õèéí õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýñýí
¿¿ðýã
ªâºðìîíãîë Ìàíæèä ýçëýãäýæ õàðèéí ò¿ðýìãèéëëèéí
àþóë íºìðºí èðñýí ¿åä Õàëõûí çàðèì íî¸ä õ¿÷ýý íýãòãýæ,
ìàíæèéí ýñðýã òýìöýõ, àðãà çàì ñ¿âýã÷ëýõ áîëîâ. Îéðàäûí íî¸ä
÷ òýäíèéã äýìææýý. ¯¿íèé òîä èëðýë íü Îéðàäûí Áààòàð
õóòàéæèéí ñàíàà÷ëàãààð 1640 îíû Õàëõ, Îéðàäûí íî¸äûí
÷óóëãàí õèéæ, öààçûí áè÷èã áàòàëñàí ÿâäàë þì. Õàëõûí òîì
íî¸ä õ¿í àðäûí îþóí ñàíààíû íýãäëèéã õàíãàõûí òóëä Ò¿øýýò
õàí Ãîìáîäîðæèéí õ¿¿ Çàíàáàçàðûã Õàëõ Ìîíãîëûí øàðûí
øàøíû òýðã¿¿íä ºðãºìæëºâ. Òýðáýýð ò¿¿õýíä àíõäóãààð Áîãä
Æèáçàíäàìáà õóòàãò áóþó ªíäºð ãýãýýí õýìýýí àëäàðøñàí
áèëýý. Õàëõûí øàøíû òýðã¿¿í àíõäóãààð Áîãä Æàâçàíäàìáà
õóòàãò Ëóâñàíäàìáèéæàëöàí /1635-1723/ áóþó “ªíäºð ãýãýýí”
õýìýýõ ñîíñãîëîí ÿðóó àëäàð íü õîòîëä ò¿ãýýìýë, Ìîíãîëûí
áóðõíû øàøíû íýðò ç¿òãýëòýí, ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷ Çàíàáàçàð
Î÷èð Ò¿øýýò õàí õýìýýõ, øàøèí, òºð õî¸ðûã àóãàà èõýä òýòãýñýí
Ãîìáîäîðæèéí ºðãººíºº Ìîäîí ãàõàé æèë /1635/ -èéí 9-ð ñàðûí
25-íû ºã뺺 ºä㺺ãèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ç¿éë ñóìûí íóòàã
“Óñàí ç¿éë” õýìýýõ ãàçàð îëîí ãàéõàìøèãò ºëçèé áýëãý ¿ç¿¿ëýí
ìýíäýëæýý. Çàíàáàçàðûã 5 íàñòàéä Ìîíãîëûí øàøíû òýðã¿¿í
ãýãýýíèé øèðýýíä çàëæ, Ëóâñàíäàìáèéæàëöàí àëäàð ºðãºæýý.
Çàíàáàçàð øàøèí íîìûí ¸ñûã äýëãýð¿¿ëýõ ¿éëñýä èõýä õè÷ýýí
ç¿òãýæ, îëíû äóíä àëäàð ò¿ãæýý. Á¿ð õ¿¿õýä àõóé öàãààñ ýðäýì
íîìûí ìºð õººæ, îëîí ç¿éë ¿ñýã áè÷ãèéí ÿçãóóð ñàíñêðèò, òºâä
õýëýíä ãèéí ñàéæèð÷ýý. 15 íàñòàéäàà Áàðóóí çóó /Ëõàñ/-ä
ìîðèëîí Äàëàé ëàìä øàâü îðæ, ñóðàëöñàí áà V Äàëàé ëàì
ò¿¿íèéã Æàìúÿí öîðæèéí õóâèëãààí õýìýýæ Æàâçàíäàìáà

168
õóòàãòààð ºðãºìæëºí øàð òîðãîí ø¿õýð, òàìãà øàãíàæýý. Òýðýýð
13 íàñòàéäàà “Áàðóóí õ¿ðýý” áóþó Øàíõûí õ¿ðýýã áàéãóóëæ,
ìºðãºëèéí òºâ áîëãîñîí áºãººä 20 íàñòàéäàà 7 àéìàã á¿õèé Èõ
õ¿ðýý, ººðèéí íóòãèéí îéðîëöîî Õàíãàé õàíû Òºâõºí íýðòýé
ãàçàð á¿òýýëèéí ñ¿ì, 75 íàñòàéäàà Õýðëýíèé ç¿¿í õ¿ðýýã
áàéãóóëæ, Èõ õ¿ðýýíèé öîã÷èí äóãàíû çóðàã òºñëèéã çîõèîæýý.
Æàâçàíäàìáà íèéãýì óëñ òºðèéí õýðýãò èäýâõòýé îðîëöîí, òºð
ò¿ìýíäýý ýâ ýåèéã òóíõàãëàæ áàéñàí óëñ òºðèéí õîë÷ ìýðãýí
áîäëîãîòîí, ýõ îðîí÷ áºãººä Ìîíãîë îðîíä áóðõàí øàøíû ¸ñ
äýã, çàí ¿éë, õóðàë íîìûí óíøëàãà, àÿ äàí, ãîðèì æóðìûã
òîãòîîí äýëãýð¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò ¿ëýìæ ãàâúÿà áàéãóóëàí
Ýíýòõýãèéí Áóðõàíû øàøèí, Òºâäèéí Ãýë¿ãáààãèéí øàøíûã
ìîíãîë õºðñºí äýýð øèíý÷ëýí çîõèöóóëæ, öààøèä áîëîâñðóóëàí,
Ìîíãîë Áóðõíû øàøèí áîëãîí õºãæ¿¿ëñýí øàøíû íýðò ç¿òãýëòýí
òºäèéã¿é Äîðíî äàõèíû èõ, áàãà òàâàí óõààíä ìýðãýøñýí,
ÿëàíãóÿà óðëàõóé õèéãýýä äóóí óõààíû ýðäýìä ãàðøñàí äàõèí
äàâòàãäàøã¿é àóãàà èõ àâüÿàñ áèëýãòýí, ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, óðàí
áàðèìàë÷, íîìûí ìýðãýí áàãø áàéæýý. Òýðýýð õ¿í òºðºëõòíèé
îþóíû ñàíä ìºíõðºõ îëîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë òóóðâèñàí áèëýý.
Áóääûí ã¿í óõààíû òàéëáàð, øàøíû çàí ¿éëèéí òàëààð íýãýí
áîòü çîõèîëûã òºâä õýëýýð àéëäñàí áà “Çîõèñò àÿëãóóíû” îíîë
óõààíààð çîõèîë á¿òýýëýý ÷èìýãëýí íîìëîæ áàéæýý. Ò¿¿íèé
çîõèîñîí “Ñî¸ìáî ñ¿ëä” áîë 36 æèë áÿñàëãàí á¿òýýñýí á¿òýýë
áºãººä Ìîíãîë Óëñ ¿¿ðä ìºíõ òóñãààð òîãòíîí îðøèæ, øàøèí
íîì àðèóí áàéõ, ýíý äýëõèéí õ¿í àðä ýíõ àìãàëàí àæ òºðºõèéí
áýëãýäýë áîëîõ àñàð ã¿í óòãà àãóóëñàí ñ¿ëä ø¿òýýí áèëýý. 1686
îíä Ýíýòõýã ëàíç ¿ñãýýñ ¿ëãýð àâ÷ ò¿¿íèé çîõèîñîí “Ñî¸ìáî
áè÷èã” áîë 90 îð÷èì ¿åò ¿ñýãòýé, ä¿ðñ õýëáýð òºãºëäºð, áîñîî,
õýâòýý àëü ÷ ÷èãëýëýýð áè÷èæ áîëäîã, Ìîíãîë, Òºâä, Ýíýòõýã

169
íîìò ãóðâàí õýëýýð áè÷èõ á¿ðýí áîëîìæòîé, óëñ òºð õèéãýýä
øàøèí íîìûí òóñãàé çîðèëãîîð çîõèîñîí ¿ñýã áèëýý. Óëñ òºðèéí
ó÷èð õîëáîãäîë íü Ìàíæèéí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã
¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîë, ºíº ìºíõèéí áèå äààñàí áàéäëûã
áèëýãäýæ, øàøèí íîìûí õóâüä ãýâýë ìîíãîëûí òºð øàøíû á¿õèé
ë àëáàí õýðýã õºòëºõ, íîì õýâëýõ, ÿëàíãóÿà Äîðíî äàõèíû ñî¸ë
øèíæëýõ óõààíû á¿òýýëèéã áè÷èæ áàéõ çîðèëãî òàâüñàí õèéãýýä
íîìò ãóðâàí óëñûí õýëíèé ¿ãèéã òýìäýãëýæ ÷àäàõóéö áè÷ãèéí
òîãòîëöîîã áóé áîëãîõûã çîðüñîí íü ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä
òîì áàéð ýçýëæ ¿ëäñýí þì. Ñî¸ìáî ãýñýí íü ñàíñêðèòèéí sva-
yan-bhu ãýäãýýñ ¿¿ññýí áºãººä “ººðºº ãèéñýí ãýãýýí ¿ñýã” ãýñýí ¿ã
àæýý. Ñî¸ìáî ¿ñýã òýð öàãèéí ñóäëàà÷ íàðûí àíõààðëûã èõýä
òàòàæ áàéñàí áºãººä ýíý òàëààð áè÷ñýí îëîí íîì çîõèîë áèäíèé
¿åèéã õ¿ð÷ èðñýí áàéíà. 1952 îíä àêàäåìè÷ Á.Ðåí÷èí “XVII çóóíû
ìîíãîëûí ¿ë ìýäýãäýõ õî¸ð áè÷èã” ãýäý㠺㿿ëýë áè÷èæ Óíãàðûí
“Acta Oriental” ñýòã¿¿ëä íèéòýëæ ñî¸ìáî ¿ñãèéí öàãààí òîëãîé,
áàðûí ñî¸ìáî Èòãýëèéí ãýðýë çóðãûí õóóëãûã õàâñàðãàæ,
äýëõèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýäèéí àíõààðàëä òîëèëóóëñàí áèëýý.
Äàðààõàí íü Ëèãåòè ñî¸ìáî ¿ñãèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð
“ñî¸ìáî ¿ñãýýð áè÷ñýí íîì áàéäàã óó ãýäãèéã íàðèéâ÷ëàí øàëãàæ
¿çìýýð áàéíà” ãýæ áè÷èæ áàéâ. Ñî¸ìáî ¿ñãýýð áàðëàñàí “Èòãýë”–
èéí ñóäàëãààã 1959 îíä Óíãàðûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ä.Êàðà
õèéñýí áàéíà. 1967 îíä Æ.Íàäìèä “Ìîíãîë õýë, ò¿¿íèé áè÷ãèéí
ò¿¿õýí õºãæëèéí òîâ÷ òîéì” íîìäîî ñî¸ìáî ¿ñýã áîëîí ò¿¿ãýýð
áè÷ñýí Èòãýëèéí õýëíèé çàðèì îíöëîãûí òóõàé áè÷ñýí. Ýíýõ¿¿
Èòãýëèéí îð÷óóëãûí îíöëîãûã äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí 1975 îíä
ñóäàëæ õýâë¿¿ëñýí áèëýý. Õîæèì 1981 îíä äîêòîð
Ö.Øàãäàðñ¿ðýí “Ìîíãîë ¿ñýã” íîìäîî ñî¸ìáî ¿ñãèéí öàãààí
òîëãîéí îíöëîãóóä áîëîí ò¿¿íèé òóõàé òýìäýãëýí áè÷èæ 12

170
íîìûí íýð äóðüäñàí áºãººä öààøèä ñóäëàõ ç¿éëèéí îíöëîãûã
çààí äóðüäñàí áèëýý. Ñóäëàà÷ Îòãîíáààòàð ñî¸ìáî ¿ñãýýð
îëäñîí ìàòåðèàëäàà ò¿øèãëýí íèëýýä õýäýí ºã¿¿ëýë áè÷ñýí
áîëîé. Ñî¸ìáî ¿ñãýýð áè÷ñýí äóðñãàë ãàãö ìîíãîë õýë äýýð áóñ
áàñ ñàíñêðèò, òºâä õýëýýð îëäîæ áàéãàà áèëýý. Ñî¸ìáûã õýâòýý,
áîñîî õî¸ð ÿíçààð áè÷äýã áàéñàí áºãººä áè÷èõ ãîðèì õîîðîíäîî
àäèëã¿é áàéäàã áàéíà. Ñî¸ìáî áè÷èã çîõèîã÷èéí áîäîæ
áàéñàí÷ëàí ò¿ãýí äýëãýð÷ ÷àäñàíã¿é çºâõºí ñ¿ì õèéäèéí õàÿã,
øàøíû çàðèì íýã íîì çîõèîëûã áè÷èõýýñ õýòýðñýíã¿é. Ýíý
áè÷ãýýð áè÷ñýí ç¿éëèéí èõýíõ íü õàëõ àÿëãóóíû îíöëîãûã
õàäãàëñàí áàéäãèéã àêàäåìè÷ Á.Ðåí÷èí îíöëîí òýìäýãëýæýý.
Ýíý íü ýíý ¿åèéí àâèàí ç¿éí ñóäàëãàà õèéõýä ¿íýò
õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîõ þì. Ñî¸ìáî ¿ñýã íü òóõàéí ¿åäýý óòãà
çîõèîëûí õýëíèé àâèàëáàðûí òîãòîëöîîã äîðíî äàõèíû õýë
øèíæëýëèéí ñîíãîäîã óëàìæëàë, Ýíýòõýãèéí õýë øèíæëýëèéí
àðãà áèëãèéí çàð÷èì, àâèà ¿ñãèéí äàéñàãíàõ ñàäàãíàõ ¸ñ, òàâàí
ìàõáîäûí îíîëä òóëãóóðëàí ìºíõäºõ òàñàðõàéäàõûí õî¸ð
õýòèéäýëä ýñ óíàí, õàìãèéí çºâ óõààð÷, õýäýí çóóíû äàðààõ õýë
øèíæëýëèéí òºâøèíä õ¿ðòýë õ¿ðãýæ øèéäñýí øèíæëýõ óõààíû
¿íý öýíý áàéëàà. Ýíý áîë òóõàéí ¿åäýý XIV çóóíû ¿åèéí Ñàæèéí
Ïàãâà ëàìûí äºðâºëæèí ¿ñýã, XVI çóóíû Õàð÷èí Àþóø ã¿¿øèéí
àëè ãàëè ¿ñýã, XVII çóóíû Õîøóóäûí Çàÿ áàíäèäûí òîä ¿ñãèéí
äºõºì îëîëò á¿õíèéã áàãòààæ, ÷óõàìõ¿¿ ºìíºõ îëîí çóóíû òóðø
“Ìîíãîë ¿ñãèéã çàñàí ñàéæðóóëàõààð èðýãñäèéí” æèíãèéí
öóâààíû ñ¿¿ë÷èéí õîíõîí äóóã õîë õîæìûí îëîí ìýðãýäèéí
ñîíîðò õ¿ðãýæ äýëäñýí õýðýã áàéëàà.(52) ªíäºð ãýãýýí
Çàíàáàçàðûí çîõèîñîí áàñ íýã ¿ñýã áîë ñî¸ìáî ¿ñãèéã çîõèîñîí
òýð öàã ¿åä ìºí íýãýí àäèë çîõèîñîí õýâòýý äºðâºëæèí ¿ñýã
áîëîé. Ýíý ¿ñãèéí òóõàé Ï.Ñ.Ïàëëàñ 1803 îíä àíõ äóðüäàæ

171
È.Êëàïðîò, Áàíçàðûí Äîðæ, À.Áîáðîâíèêîâ. À.Óéëè íàðûí
á¿òýýëä “hor-yig” õýìýýõ íýðèéäýí äóðüäàæ áàéñàí õèéãýýä 1952
îíä ïðîôåññîð Á.Ðåí÷èí ýíý ¿ñãèéí òóõàé àíõíû ìýäýýã
øèíæèëãýýíä îðóóëæ Çàíàáàçàð çîõèîñîí áîëîõûã òîäîðõîé
äóðüäñàí. 1972 îíä Ä.Êàðà “Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí íîì”-äîî
õýâòýý äºðâºëæèí öàãààí òîëãîéã àâèà ç¿éí ëàòèí ãàëèãèéí õàìò
ñóäàëãààíä îðóóëæ Æ.Öýâýýíèé öóãëóóëãààñ îëäñîí íýãýí
òàìãûí äàðäñûã õàâñàðãàæýý. 1981 îíä äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí
“Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é” íîìäîî ñóäëàãäñàí áàéäëûã òîâ÷ äóðüäàí
öàãààí òîëãîéí îíöëîã òóñ á¿ðèéã ãàðãàæ À.Ïîçäíååâèéí óíøñàí
áîëîí Ä.Êàðàãèéí õýâë¿¿ëñýí òàìãèéí çóðàã, ìºí øèíýýð íýã
õàíûí ÷èìýã çóðãûã Ãàíäàíòýã÷ýíëýí õèéäèéí ëàì àãñàí ãàâæ
Äàíçàí-Îäñýðèéí /1907-11978/ öóãëóóëãààñ îëæ õýâë¿¿ëýí òîâ÷
òàéëáàð õèéñýí áàéíà.(53) 1997 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëýí õèéäèéí
ëàì Ð.Áÿìáàà “Õýâòýý äºðâºëæèí ¿ñýã, ò¿¿íèé äóðñãàëóóä”
õýìýýõ íîì áè÷èæ õýâë¿¿ëýâ. Ò¿¿íäýý ºìíºõ ýðäýìòýäèéí
ñóäàëñàí áàéäëûã òîâ÷ äóðüäààä Óãàëçûí ëàì
Ëóâñàíñîäîâæàìöûí /1878-1961/ “¯ñãèéí íîìëîë òîäîðõîé òîëü”
õýìýýõ øèíýýð îëäñîí òºâä õýëýýðõ çîõèîëûã óã ýõýýð íü
õýâëýõèéí õàìò, ëàòèí ãàëèã õèéí, ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëæ,
òàéëáàð ñýëòèéã õèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä îðóóëæ, çîõèîã÷èéí
íàìòðûí õýñãèéã òîäîòãîí îðóóëæ ºãñºí õèéãýýä õýâòýý
äºðâºëæèí ¿ñãýýð áàéãàà 4 äóðñãàë, ñàíñêðèò õýëýýð áàéãàà 9
äóðñãàë, òºâä õýëýýð áàéãàà 3 äóðñãàëûã îðóóëàí òóñãàé íýã
á¿ëýã áîëãîí õýâëýæ òóñ á¿ðò íü òàéëáàð õèéñýí íü õýâòýý
äºðâºëæèí ¿ñãèéí ñóäëàë, ýõ áè÷ãèéí ñóäëàëä òºäèéã¿é
ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí ò¿¿õýíä òîäîðõîé õóâü íýìýð áîëñîí
á¿òýýë áîëæýý ãýäýãò Ìîíãîëûí óòãà ñî¸ë, ¿ñýã áè÷ãèéí ñóäëàà÷
ýðäýìòýä ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Ãàìøèãò õýëìýãä¿¿ëýëòèéí äàðàà

172
ýíý ìýòýýð ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ îëîí
õýðýãëýãäýõ¿¿í îëäîæ áàéãàà íü òýð öàãò õè÷íýýí îëîí çóóí
ñàéõàí ñî¸ëûí ¿íýò á¿òýýë¿¿ä õóâüñãàë÷ íàðûí ãàðààð óëààí
ãàëä øàòàí óñòàà áîë õýìýýõ õàðóóñëûã ººðèéí ýðõã¿é òºð¿¿ëíý.
Ýíý õî¸ð ¿ñãýýð óðàí áàðèëãûí ÷èìýãëýë õèéæ áàéñàí íü óðàí
áàðèëãûí ãî¸ìñîã ºí㺠òºðõèéã ÷èìýõ áîëîí õýý óãàëç óðëàë
÷èìýãëýëèéí õºãæèëä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. ªíäºð
ãýãýýíèé “Æàíëàâ Öîãçîë” õýìýýõ ýíõ àìãàëàíãèéí åðººë íü òºâä
óòãà çîõèîëä èõýä àëäàðøñàí áàéíà. Ò¿¿íèé öóòãàìàë, áàðèìàë,
çóðìàë, õººìºë îëîí ñîíãîäîã á¿òýýë äýëõèéí àíõààðëûã òàòàæ,
øàãøèõ ìàãòàõûí îðîí áîëñîîð áàéãàà áèëýý. Ò¿¿íèé óðëàãèéí
á¿òýýë íü Àçè, Äîðíî äàõèíû ã¿í óõààí, ¿ëãýð äîìãîîñ ýõ
ñóðâàëæòàé ìîíãîë ¿íäýñòíèé óðëàãèéí ºâºðìºö áàéäëûã
õàäãàëñíààðàà îíöãîé þì. (54),(55),(56)

173
174
175

6. Ìîíãîë ¿ñãèéí ¿íäñýí äýýð Ìàíæ ¿ñãèéã çîõèîñîí
õèéãýýä ò¿¿íèé õýðýãëýý. (XVI çóóíû II õàãàñ–XIX çóóíû ýõýí)
Ìàíæ íàðûí ºâºã Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñ /1115-1234/ èõ,
áàãà õî¸ð áè÷èãòýé áàéâ. 1191 îíîîñ èõ áè÷ãýý á¿ðýí õàëñàí
áèëýý. Ýíýõ¿¿ èõ, áàãà õî¸ð áè÷ãèéã õýë, ñî¸ëûí ºðãºí õýëõýýò
Õÿòàí íàðûí èõ, áàãà áè÷ãýýñ ¿¿äýí ãàðãàæýý. Õÿòàí áè÷èãò
ñóóðèëñàí ¿ñýã áè÷ãèéí çýðýãöýý õºðø çýðãýëäýý íàíãèàäûí ä¿ðñ
¿ñãèéã ìºí àâ÷ õýðýãëýæ áàéâ. Ç¿ð÷èä áè÷ãèéí äóðñãàë 40 èë¿¿
îëäîîä áàéãààãèéí õàìãèéí òîì äóðñãàë íü Ñýðâýí õààëãàíû
áè÷ýýñ /Õýíòèé, Áàÿíõóòàã ñóì/ þì. ¯¿íèéã 1196 îí ò¿¿õýí ¿éë
ÿâäëûí äóðñãàëä çîðèóëàí ìºí æèëä áè÷èãëýæ áîñãîæýý.
Ç¿ð÷èäèéí ¿ñýã áè÷èã Àëòàí óëñûí ìºõ뺺ð öóã õàëàãäñàí
áàéíà.(57) XVII çóóíû ¿å áîë Ìîíãîë îðîíä Áóääûí øàøèí
õ¿÷òýé íýâòýðýí îðîõûí çýðýãöýý Ìàíæ ×èí óëñûí õ¿÷èðõýãæèí
ìàíäàæ áàéñàí ¿å áàéëàà. Øàøíû ñî¸ëûã äàãàæ áè÷èã ¿ñãèéí
ñî¸ë øèíý øàòàíä ãàðñàí õèéãýýä ýíý íü ìàíæèéí ýõýí ¿åèéí
õààäûí àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàòàæ áàéâ. 1616-1911 îíû õîîðîíä
îðøèí òîãòíîæ èðñýí Äàé÷èí /Èõ ÷èí/ óëñûí àëáàí ¸ñíû áè÷èã
áîëîõ ìàíæ áè÷èã íü ìîíãîë áè÷ãýýñ ¿¿ññýí áèëýý. Ìàíæèéí
òºðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷ Íóðõà÷è õààíû çàðëèãààð Ýðäýíý
áàãø, Ãàãàé çàðãà÷ õýìýýõ õî¸ð õ¿í 159Î îíä ìîíãîë áè÷ãèéã
ìàíæ õýëýíä òààðóóëàí ººð÷ëºí çîõèîæ 1634 îíä àëáàí ¸ñíû
õýðýãëýýíä îðóóëñàí áàéíà. Ýðäýìòýí ñóäëàà÷ íàð ìàíæ áè÷èã
çîõèîñîí ýíý õî¸ð õ¿íèéã ìîíãîë õ¿í áàéñàí ãýæ ¿çäýã. Ýäãýýð
ìîíãîë ìýðãýä ýõýí ¿åäýý ìîíãîë áè÷ãèéã Ìàíæèéí òºðèéí
àëáàíä õýðýãë¿¿ëæ, ººðñ人 ýíý ¿éë õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýæ ÿâñàí
áºãººä ìîíãîë áè÷ãèéí ¿íäñýí ýëåìåíòèéã àâ÷ íýã ¿ñýãò íýã
àâèàëáàð, õîñ àâèàëáàð òýìäýãëýäýã ìîíãîë ¿ñýãò äóñàë áèíò
íýìýõ, ãèéã¿¿ëýã÷èéí çóðëàãûã ÿëèìã¿é ººð÷ëºõ çàìààð ìàíæèéí

176
øèíý ¿ñãèéã çîõèîæýý. ͺ㺺 òàëààð Íóðõà÷è õ¿¿õýä àõóé öàãòàà
ìîíãîëûí áàÿí àéëûí ìàë àäóóëæ, ìîíãîë õýë òýð÷ëýí ìîíãîë
áè÷èã ñóðñàí íü ò¿¿íèé åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëä ÷óõëààð íºëººëñºí
õèéãýýä Ìàíæèéí îëîí îâãèéã íýãòãýæ óëñ áàéãóóëàõäàà ìîíãîë
áè÷èã ìýääýã áîëîí òàëàðõäãèéí õóâüä ìîíãîë áè÷èãòýé
ìýðãýäèéã óðüæ òºðèéí õýðýãò õýðýãë¿¿ëýõ áîëñîí áèëýý.
Ìîíãîë÷óóä øèíý óëñ ã¿ðýí áàéãóóëàõäàà òºðèéí òóñãààð
òîãòíîëûí áàòàëãàà áîëãîí øèíý áè÷èã ¿ñýã çîõèîäîã óëàìæëàë
÷ ýíä íºëººëæýý. 1599-1632 îíû õîîðîíä áóþó ìàíæ ¿ñãèéã
á¿ðýí áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ õ¿ðòýë ¿éë÷èëæ áàéñàí ¿ñãèéã
äóñàë áèíòã¿é áè÷èã /tongki fuqa xergen-I bidxe/ ãýäýã. Óóë áè÷ãèéã
4 äýâòýð íýãýí èæ áè÷ìýë ýõèéã Corpus scriptorum mongolorum
öóâðàëä Á.Ðåí÷èí ýðõëýí ãàðãàæýý. /Tom V, 1959/ Ìàíæ íàð
òóõàé á¿ðòýý ìîíãîëîîñ ¿ñýã áè÷èã àâ÷ ººðñäèéí õýë ÿðèàíä
çîõèöóóëàí õýðýãëýæ èðñýí íü ìîíãîë, ìàíæ õýëíèé îéðûí òºðºë
áîëäîãòîé õîëáîîòîé.(58) XVII çóóíààñ XX çóóí õ¿ðòýë ìàíæ,
ìîíãîëûí ýðäýìòýä Ìàíæ-Ìîíãîë, Ìîíãîë-Ìàíæ, Ìîíãîë-Õÿòàä-
Ìàíæ, Ìàíæ-Ìîíãîë-Òºâä-Õÿòàä, Ìàíæ-Ìîíãîë-Òºâä-Óéãàð-
Õÿòàä ãýõ ìýòèéí õî¸ð, ãóðàâ, äºðºâ, òàâàí õýëíèé òîëü çîõèîí
õýâëýí ãàðãàæ áàéâ. Æèøýýëáýë: “Õààíû áè÷ñýí Ìàíæ-Ìîíãîë-
Õÿòàä ¿ãíèé ç¿éëèéí àÿëãóó íèéëñýí òîëü áè÷èã”, “Õààíû áè÷ñýí
Ìàíæ-Ìîíãîë ¿ãèéí òîëü” ãýñýí 21 äýâòýð òîëü çýðýã XVIII çóóíä
õýâëýãäýí ãàð÷ýý.(59) Óëñ òºðèéí õàðèëöàà, çàñàã çàõèðãààíû
àëáàí õýðãèéí øààðäëàãà çýðãýýñ áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîëòîé
õ¿íèé õýðýãöýý ãàð÷, ñóðâàëæèò ãýðèéí ¿ð õ¿¿õýä, ä¿¿ íàðûã
ñóðãóóëüä îðóóëæ ìîíãîë ìàíæ áè÷èã, ìàíæèéí õóóëü öààç
çýðãèéã çààäàã áàéæýý. Òýð ¿åèéí ñóðãóóëü íü àðä ò¿ìíèé
õºðºí㺺ð áàéãóóëàãäàæ áàéñàí áîëîâ÷ äýýä àíãèéí ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ ñóðâàëæèò ãýðèéí ¿ð õ¿¿õäèéã ò¿øìýë áîëãîõ çîðèëãîîð

177
ñóðãàäàã áàéñàí áºãººä ñóðãóóëü íü íèéò îëíûã õàìààðóóëàõ
çîðèëãî òàâüäàãã¿é áàéâ. Áè÷èã ¿ñãèéí ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ öººí
áàéñíààñ àëáàíû áè÷ýý÷ íàð õîìñäîæ, áè÷ýý÷ áîëãîõ çîðèëãîîð
áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã ìîíãîë, ìàíæ áè÷èãò ñóðãàäàã áîëæýý. 1767
îíä Õîâä õîòíîî õîðèí õ¿¿õýäòýé áè÷ãèéí òàíõèì áàéãóóëæ, òýð
ñóðãóóëüä ĺðâºäèéí 8, Òîðãóóäûí 2, Àëòàéí Óðèàíõàéí 4,
ªºëäèéí 2, Çàõ÷èíû 2, á¿ãä 20 õ¿¿õýä ñóðàëöàæ áàéæýý. Ýíý
ñóðãóóëèéí òóõàé ýðäýìòýí À.Ì.Ïîçäíååâ, Ãðóìì-Ãðæèìàéëî íàð
ººðñäèéí çîõèîëä òýìäýãëýñýí íü áàñ áèé. Áàäðóóëò òºðèéí ¿åýñ
çàñàã çàõèðãààíû àëáàí õàðèëöàà óëàì íýìýãäñýíýýñ ìàíæ
ñàéäóóäûí çýðýã ãàçðûí àëáàí õýðýãò õÿòàä áè÷èã èõ õýðýãëýãäýõ
áîëæ, ìàíæààð áè÷èãëýõèéí õàæóóãààð õÿòàä áè÷èã, õýë ìýääýã
õ¿íèé õýðýãöýý èõ áîëñíîîñ 1898 îíä Õ¿ðýý ñàéäûí ÿàìíàà
ìàíæ õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ, Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí
õî¸ð àéìàã, øàâèàñ õºâã¿¿äèéã àâ÷ ñóðãàõ áîëæýý.
Îðîñ ìîíãîëûí õîîðîíä õîëáîãäñîí õýðýã ¿ëýìæ áàéñíû
óëìààñ Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóëààñ Õ¿ðýýíèé ãàçðàà îðîñ
áè÷ãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ ìîíãîë õºâã¿¿äèéã ñóðãàÿ ãýõ çýðãýýð
õýä õýäýí óäàà ñàíàë òàâüñíûã Õ¿ðýýíèé /ìàíæ/ ñàéäóóä óäàà
äàðàà ýëäâýýð ñààòóóëàí ºíãºðººñºí áàéíà. Ìàíæ íàð ìîíãîëä
îðîñûí ñî¸ë íºëºº íýâòðýõýýñ àéí áîëãîîìæèëæ, õàðäàí
ñýæèãëýæ, õÿõàí õàâ÷èæ, îðîñ ìîíãîë õî¸ðûã óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûí ÿìàð ÷ õàðèëöàà õîëáîîã¿é áàéëãàõ ãýñýí
áîäëîãûã áàðèìòàëæ áàéæýý. Òýíãýð òýòãýñíèé 41 /1776/ îíä Õàí
óóëûí ÷óóëãàíû äàðãààñ æàñààíû áè÷ýý÷ íàð íàñ ºòºëæ àëáàí
õýðýãò ç¿òãýæ ÷àäàõã¿é áîëñîí çýðýã øàëòãààíààñ öººðñíèé ó÷èð
õóøóó á¿ðä, òýðã¿¿í, äýä ãóòãààð çýðãèéí òàéæ íàð áà àëáàò
õàðöñûí õºâã¿¿äèéã áè÷ýý÷ íàðò äàãàëäóóëàí ìîíãîë áè÷èãò
ñóðãàæ ìýä¿¿ëýí èð¿¿ë ãýõ çýðãýýð òóøààñàí ¸ñîîð îëîí

178
õóøóóíû ãàçðàà áàãà íàñíû õºâã¿¿äèéã ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàæ
áàéæýý. Òýíãýðèéí òýòãýñíèé 46 /1781/ îíîîñ Õàí óóëûí
÷óóëãàíû ãàçðààñ îëîí õóøóóíû ñóðãóóëèéí õºâã¿¿äèéí äîòðîîñ
íàñ áàãà õºâã¿¿äèéã ñîíãîí ìàíæ áè÷èã ñóðãàõààð òîãòîîæ,
æàñààíû ãàçàðò ãýð, õºòºë õ¿í ãóðâàí ñàðûí õýðýãëýëèéí õàìò
èð¿¿ëýí ñóóëãàæ, ìàíæ áè÷èã ñóðãàõ áîëæýý. 1785 îíä Õàí óóëûí
÷óóëãàíû äàðãààñ õàðüÿàò àéìãààñ ìàíæ áè÷èã ñóðãàõààð 17
íàñíààñ äîðîãø ñóðâàëæèò òàéæ áà õàðöñûí õºâã¿¿äýýñ ñîíãîæ 3
ñàðûí õýðýãëýëòýéãýýð æàñààíû ãàçðàà ñóóëãàæ ìàíæ ìîíãîë
áè÷èã ñóðãàæ áàéæýý.1790 îí 6-ð ñàðûí 9-íä Õàí óóëûí ÷óóëãàíû
äàðãààñ õàðüÿàò æàñààíû ãàçðàà õºâã¿¿äèéã ñóóëãàæ ìàíæ
ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàõ íü óóë õóøóóíäàà ÷èðýãäýëòýé áàéíà,
èéìýýñ æàñààíû ãàçðàà ñóðãàõûã áàéæ, õóøóó õóøóóíä íü ñóðãàÿ
ãýæ õè÷ýýíã¿é ñàéíààð ñóðãàæ, ñóðñàí öàãò íü ìýä¿¿ëýí èð¿¿ë
ãýæ òóøààæ áàéæýý. Õ¿ðýý ñàéäûí ÿàìíû ãàçðàà ìàíæ áè÷ãèéí
ñóðãóóëüä õ¿¿õäèéã ñóðãàæ, õýðýãëýë ç¿éëèé íü õàðüÿàò
õóøóóíààñ íü ãàðãàäàã áàéæýý. Ñàéøààëò åðººëòèéí 16 /1811/
îíä Õ¿ðýýíèé ñàéäûí ÿàìíààñ áóóõèà çàìûí õàëõûí 14
ºðòººíèé ñóóðü á¿ãäýä äºðâºí õ¿íèéã ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàòóãàé
ãýæ òóøààñíààð çààñàí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéã ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàæ
áàéæýý. Ò¿ãýýìýë ýëáýãòèéí /1851-1861/ ¿åä Õ¿ðýýíèé ñàéäûí
ãàçðààñ àéëòãàæ Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí 2 àéìãèéí âàí, ã¿í,
çàñãóóäûí õ¿¿õäýýñ ñîíãîæ òàìãûí ãàçðàà ìàíæ áè÷èã ñóðãàæ
áàéæýý. Õ¿ðýýíèé ñàéäóóäààñ 1898 îí 10-ð ñàðûí 1-íä òàìãûí
ãàçðàà ñóðãóóëü áàéãóóëæ, 2 àéìàã, øàâü, âàí, ã¿í, õóøóóíû
ò¿øìýä ìîíãîë õ¿íèé õºâã¿¿äýýñ ñîíãîæ ñóðãóóëüä îðóóëæ, ìàíæ
õÿòàä áè÷èã ñóðãàÿ ãýæ àéëòãàñàíä, çàðëèãààð 1898 îíû 10-ð
ñàðûí 24-íä ¸ñîîð áîëãîæýý. Èíãýýä Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí
àéìãèéí âàí, ã¿í, ò¿øìýä, òàéæ, àðä ìºí øàâèéí ò¿øìýä àðäûí

179
õºâã¿¿äýýñ àâ÷ ñóðãóóëüä ñóðãàõ áîëæýý. 1908 îí 8-ð ñàðûí 16-
íä Õ¿ðýýíèé ñàéäóóäààñ çºâëºëäºí àëáàí õýðýãò õÿòàä áè÷èã
ãîëëîõ áîëæ, õÿòàä áè÷èã, õýë ìýääýã õ¿íèé õýðýãöýý èõ
áîëñíîîñ õÿòàä áè÷èã, õýë ìýääýã õ¿í áýëòãýõ çîðèëãîîð Õ¿ðýýíä
ìàíæ, õÿòàä, ìîíãîë áè÷èã ¿ñýã ñóðãàõ ñóðãóóëü áàéãóóëæ, ñóðàõ
áè÷èã íü “Õààíû áè÷ñýí äºðâºí ç¿éëèéí ¿ñýã õàâñàðìàë òîëü
áè÷èã”-èéã ãîë áîëãîí ...ñóðãàÿ ãýõ çýðãýýð àéëòãàñàíä ¸ñîîð
áîëãîæ, “Ñóðãàí òýæýýõ ñóðãóóëü”-èéã áàéãóóëæýý. Ýíý ìàíæ,
/ìîíãîë/ õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëèéã 40 õ¿íèé îðîíòîé òîãòîîí,
øàâèàñ 14, Ò¿øýýò õàí Ñýöýí õàí àéìãààñ òóñ òóñ 13-ûã ñîíãîí
àâ÷ ñóóëãàæýý. Õýâò ¸ñíû 2-ð îíä Óëèàñòàéí ñàéäààñ Óëèàñòàéí
ãàçðàà ñóðãóóëèéí òýíõèì áàéãóóëæ Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í õî¸ð
àéìãààñ 40 õºâã¿¿äèéã èð¿¿ëæ ñóðãàõààñ ãàäíà áàñ ººð ººðèéí
àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãûí ãàçðàà òóñ á¿ð 30 õºâã¿¿äèéã 2 ñàðûí
äîòîð õóðóóëæ, áàãø 2 ò¿øìýäèéã òîìèëîí ñóóëãà ãýæ òóøààæýý.
Çàñàãò õàí àéìãèéí õóøóó öººí òóë ñóðãóóëèéí õºâã¿¿í 25
íàñíààñ äîðîãø 15 íàñíààñ äýýø 17 õ¿íèéã ñîíãîí òîìèëæ
Óëèàñòàéí ãàçðàà ñóðãóóëüä ñóóëãàÿ, æè÷ îëîí õóøóóíä
ñóðãóóëèéí òàíõèì íýã íýãèéã áàéãóóëæ áàãà íàñíû õºâã¿¿äèéã
ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàñóãàé õýìýýí Óëèàñòàéí ñàéäààñ òóøààñíûã
äàãàæ, Õýâò ¸ñíû 2 /1910/ îíä Çàñàãò õàí àéìãààñ Óëèàñòàéí
ìàíæ, ìîíãîë õÿòàä áè÷ãèéã õàâñàðãàí ñóðãàõ ñóðãóóëüä 17
õ¿íèéã òîìèëæ, àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãûí ãàçðàà ìàíæ ìîíãîë
áè÷èã ñóðãàõààð 30 õºâã¿¿íèéã ñóðãàñàí áàéíà. 1911 îíû 1-ð ñàð
ãýõýä íàñ áàãà õºâã¿¿äèéã ìîíãîë áè÷èã ñóðãàõ ñóðãóóëèéí
òàíõèì Çàñàãò õàí àéìãèéí 20 õîøóó, Æàëõàíö õóòàãò, ßëãóóëñàí
õóòàãò, Íîìóí õàíûí øàíçóäáà 3 øàâüä áàéãóóëàãäàæ, á¿ãä 23
ñóðãàã÷ áàãøòàé, 220 õ¿¿õýäòýé áàéæýý. Õýâò ¸ñíû 3 /1911/ îíä
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí õýìæýýãýýð ìîíãîë áè÷ãèéí ñóðãóóëèéí

180
õ¿¿õýä 23, ìàíæ /ìîíãîë/ õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëèéí õ¿¿õýä 10
áàéæýý. Ñýöýí õàí àéìãèéí õýìæýýãýýð ìîíãîë áè÷ãèéí
ñóðãóóëèéí õ¿¿õýä 129, ìàíæ /ìîíãîë/ õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëèéí
õ¿¿õýä 12 áàéæýý. Çàñàãò õàí àéìàãò 7 íàñíààñ äýýø ñóðãóóëèéí
õ¿¿õýä 230 áàéâ. ªâºð Ìîíãîëä ÷ ýíý ìýòýýð ñóðãóóëèéí òàíõèì,
áè÷ãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ áàéñàí áàéíà. Òóõàéëáàë:
ÿíñýííîðîâ íî¸í 1902 îíîîñ ýõëýí õàðüÿàò õîøóóíäàà àíõíû
øèíý ìàÿãèéí ñóðãóóëü, îõèäûí ñóðãóóëü, öýðãèéí ñóðãóóëü
áàéãóóëæ Õÿòàä áà ßïîíîîñ òîî, áàéãàëèéí øèíæëýë, õºãæèì,
áèåèéí òàìèð, óðëàã, ãàäààä õýëíèé çýðýã ìýðãýæëèéí áàãø íàð
óðüæ áàãøëóóëàõ áîëñíîîñ ãàäíà àâüÿàñëàã Ìîíãîë çàëóó÷óóäûã
äîòîð ãàçàð, áîëîí ßïîíä áàãø, öýðýã, íýõìýë, áóäàã ãýõ çýðýã
ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä ÿâóóëæ áàéæýý. Òýð õàðüÿàò õîøóóíäàà
øóóäàí öàõèëãààí õîëáîîíû ãàçàð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéñàí
áºãººä 1905 îíîîñ ñóðãóóëèéí òàíõèìäàà ñîíèíû õýâëýëèéí
ãàçàð áàéãóóëæ “Èíáàî” ãýäýã ñîíèíã ÷óëóóí áàðààð õýâëýí
òàðààõ áîëñîí àæýý. Îëíîî ºðãºãäñºíèé òýðã¿¿í îíä Õ¿ðýý
ñàéäûí ÿàìíû ìàíæ, /ìîíãîë/ õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëü òàðààã¿é
áàéñàí, õàðèí Óëèàñòàéí ñóðãóóëü íü Óëèàñòàéí ìàíæ ñàéäûã
õººí çàéëóóëàõ ¿åä òàðñàí àæýý.(60) Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëñûí
àëáà èõñýæ áè÷èã ¿ñãèéí ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ èõýýð øààðäàãäàõ
áîëñîí òóë çààâàë óãñàà òºðëèéí íî¸ä ãýõ øààðäëàãà ñóëàðñàí
áàéíà. Ýíý òóõàé “...òºðëèéí òàéæ íàð áà àëáàò õàðöñûí äîòðîîñ
óõààí ñàéòàé, íîìõîí òºëºâ, áàãà íàñòàé õ¿í íàðûã òàìãàíûõàà
ãàçðààñ ñîíãîí òîìèëæ, áè÷ãèéí õýðýãò áîëîâñîðñîí ò¿øìýë
áè÷ýý÷ íàðûã äàãóóëàí ñóóëãàæ ÷àíäëàí òóøààæ, õýäýí æèëèéí
äîòîð ýðõã¿é áè÷èãò ñóðãàãòóí” õýìýýí àìáàí ñàéäûí ÿàìíààñ
òóøààæ áàéæýý.(61) Àìáàí ñàéäûí ÿàì, àéìãèéí ÷óóëãàí, õîøóó
òàìãèéí ãàçðûí áè÷ýý÷ýýñ ãàäíà íèéò ìîíãîë äàõèíû 150-èàä

181
ºðòºº òóñ á¿ðò áè÷ýý÷ àæèëëàæ áàéâ. Ýäãýýð áè÷ýý÷ íàð á¿ãä
ìîíãîë, ìàíæ áè÷èã ¿ñýã ìýääýã áàéâ. ªðòººíèé ñóóðèéí áè÷ýý÷
íü ºðòººëºí ÿâàõ, ýë÷, àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí óëàà õýðýãëýõ ýðõ
îëãîñîí ¿íýìëýõ, çàð áè÷ãèéã øàëãàí ¿çýæ óóë çàð áè÷èãò
äóðüäñàí ¸ñîîð óëàà õ¿íñ íèéë¿¿ëýõýýñ ãàäíà õýäèéä õààíààñ
ÿìàð àëáàí õýðãýýð àëü ãàçàð î÷èõ, ýë÷ áè÷ãèéã íàðèéí òîäîðõîé
á¿ðòãýõ õèéãýýä àëèâàà ýë÷, áè÷èãò íèéë¿¿ëñýí ãýð ìàéõàí, õ¿íñ
óíàëãà, à÷ëàãûí òýìýý, óëàà÷ õýä õè÷íýýí áîëîõûã òóõàé á¿ð
á¿ðòãýíý. ßëàíãóÿà áóóõèà íýâòð¿¿ëýõýä ººðèéí ºðòººíèé ãàçàð
õýçýý, õ¿ëýýí àâñàí îí, ñàð, ºäºð, ÿìàð öàãò ÷óõàì àëü ºðòººíèé
õýí ãýã÷ õ¿íýýñ àâñàí õèéãýýä ººðèéí ºðòººíººñ àëü îí, ñàð,
ºäºð, öàãò õýí ãýäýã õ¿íä õ¿ëýýëãýí ºã÷ íýâòð¿¿ëñýí çýðãèéã ìàø
òîäîðõîé á¿ðòãýæ áàéñàí áàéíà. Òýð÷ëýí àëèâàà áè÷èã
ºðòººãººð íýâòð¿¿ëýõýä àëü ºðòººíèé õýíýýñ àëü îí, ñàð, ºäºð
õ¿ëýýí àâñàí õèéãýýä õàðüÿàò ºðòººíèé õýíä õ¿ëýýëãýí ºã÷
íýâòð¿¿ëñýí çýðãèéã òîäîðõîé á¿ðòãýæ áàéæýý. ªðòººíèé çàíãè,
áè÷ýý÷ íàð ºðòººëºí çîð÷èã÷äîä íèéë¿¿ëñýí ãýð, õ¿íñ, óíàëãà,
à÷ëàãûí ìîðü, òýìýý õýä õè÷íýýí áîëîõûã òîäîðõîéëîí òàéëàí
öýñ ¿éëäýæ ººð ººðèéí õàðüÿàò çàõèðàëä óëèðàë òóòàì áà
æèëèéí ýöýñò òîãòìîë ìýäýýëæ áàéæýý.(62) Ìàíæ, õÿòàä áè÷ãèéí
ñóðãóóëü 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºæ
Ìîíãîë òóñãààð óëñ áîëñíîîð çîãññîí þì. Îäîî ìàíàé óëñûí
íîìûí ñàí áîëîí Óëñûí òºâ àðõèâò ìàíæ áè÷ãèéí òýìäýãëýë,
àëáàí áè÷èã äàíñ îëîí áàéíà. Òýäãýýð íü ñóäëàõ ýçíýý õ¿ëýýñýýð
áàéíà.

182
183
 Ãóðàâäóãààð á¿ëýãò èøëýñýí
ýõ ñóðâàëæ áîëîí íîì çîõèîë

1. Æ.Öîëîî. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèà ç¿é. ÓÁ., 1976,

õ.5
2. Ä.Òºìºðòîãîî. Ìîíãîë äàíæóóð äàõü ýðòíèé ýíýòõýã õýë
øèíæëýëèéí çîõèîëóóä. Ìîíãîë áà Ýíýòõýã. ÓÁ., 1989, õ.232
3. Æ.Íàäìèä. Ìîíãîë õýë, ò¿¿íèé áè÷ãèéí õýëíèé ò¿¿õýí òîéì.
ÓÁ., 1967, õ.88
4. Ä.×îéæèëñ¿ðýí. Áóðèàä ìîäîí áàðûí íîìûí òàâàí ãàð÷èã.
ÓÁ., 1959
5. B.Rinchin. Four Mongolian historical records. New Delhi, 1959
6. È.Áàëæèííÿì. Ìîíãîë áè÷ãèéí íýãýí ãàéõàìøèã. Çàñãèéí
ãàçðûí ìýäýý, 1993-11-7, ¹256
7. Á.Æàðãàëñàéõàí. Îëîí æèëèéí õóó÷. /Ýë÷èí ñàéäûí
òýìäýãëýë/ ÓÁ., 1997, õ.15
8. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. Ìîíãîë óðàí çîõèîëûí äýýæ çóóí áèëèã
îðøèáàé. ÓÁ., 1959, õ.320-335
9. Æ.Æ.Ñàóíäåðñ. Ìîíãîëûí áàéëäàí äàãóóëàë. ÓÁ., 1992, õ.21
10. Ä.Öýðýíñîäíîì. Ìîíãîëûí áóðõíû øàøíû óðàí çîõèîë. ÓÁ.,
1997, õ.23
11. ̺í òýíä õ.26
12. ̺í òýíä õ.29
13. Ò.Ñîäíîìäàðæàà. Ìîíãîë àðä óëñûí íîì õýâëýëèéí
õóðààíã¿é ò¿¿õ. ÓÁ., 1965, õ.5-14
14. Áóääèçì. Ìîñêâà, 1983, ñ.3
15. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ýðò ¿åä áóðõíû øàøèí ìîíãîëûí òºðèéí
óëàìæëàëä íºëººëæ áàéñàí òóõàé. Ìîíãîë áà Ýíýòõýã. ÓÁ.,
1989, õ.76

184
16. ×.Æ¿ãäýð. Ìîíãîëä ôåîäàëèçì òîãòîõ ¿åèéí íèéãýì óëñ òºð,
ã¿í óõààíû ñýòãýëãýý. ÓÁ., 1987, õ.195-196
17. Æ.Áîëäáààòàð, Ä.Ë¿íäààæàíöàí. Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõç¿éí
ò¿¿õýí óëàìæëàë. ÓÁ., 1997, õ.114-115
18. Á.ß.Âëàäèìèðöîâ. Ìîíãîëüñêàÿ ëèòåðàòóðà. Ëèòåðàòóðà
Âîñòîêà, Ñáîðíèê ñòàòåé, Âûï. II, 1920
19. Þ.Í.Ðåðèõ. Òèáåòñêèé ÿçûê. Ìîñêâà, 1961, ñ.35
20. ×.Æ¿ãäýð. Ç.Àãâààíáàëäàíãèéí ã¿í óõààíû ¿çýë. Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéí Õýâëýë, ÓÁ., 1978, õ.40-50
21. ×.Äàâãàäîðæ. Ìîíãîëûí øàøèí ñóðòàõóóíû òàéëáàð òîëü.
ÓÁ., 1995, õ.7
21. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ. I áîòü, ÓÁ., 1995, õ.494
22. ×.Äàãâàäîðæ. Ìîíãîëûí ã¿í óõààíû ìýðãýäèéí çîõèîëûí
öîìîðëèã. ÓÁ., 1998, õ.154-155
23. Ã.Àêèì. Äèâààæèíä î÷èõûí õóâü. õ.1-44
24. Ø.Ñîíèíáàÿðûí îð÷óóëãà. Ìîíãîëûí èõ áàíäèä Çàâà
Äàìäèíû íàìòàð öýäýã îðøâîé.
25. Èõ áàíäèä Çàâà Äàìäèí. /Çàñãèéí ãàçðûí ìýäýý/, Nî. 227,
1996
26. Ø.Áèðà. ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ë, ò¿¿õèéí áè÷ëýãèéí àñóóäàëä. ÓÁ.,
1977, õ.28-29
27. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
1991, õ.18
28. ×.Áààâãàé, Á.Áîëäñàéõàí. Ìîíãîëûí óëàìæëàëò àíàãààõ
óõààí. ÓÁ., 1990, õ.30-37
29. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
1991, õ.20
30. ×.Áààâãàé, Á.Áîëäñàéõàí. Ìîíãîëûí óëàìæëàëò àíàãààõ
óõààí, ÓÁ., 1990, õ.30-37

185
31. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
1991, õ.18
32. Á.Ñóìüÿà. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë. Îðøèõóé, ýñ
îðøèõóé. ÓÁ.,1998, õ.37
33. Ñ.Ëî÷èí. Õýëíèé ýçýí õ¿íäýò öîë õ¿ðòýâ. /¯íýí/. 1990-3-18,
¹59,
34. Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí çàðèì àñóóäàëä.
ÓÁ., 1997, õ.28-29
35. Ã.È.Ðàìñòåäò. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë. Õàëõûí õ¿ðýýíèé àìàí
àÿëãóó õî¸ðûã àâèàí ç¿éãýýð õàðüöóóëñàí íü. Õýë çîõèîë,
1967, õ.1-2
36. Ò.Ïàãâà. Òºâä ¿ñãýýð ¿ã÷èëñýí ìîíãîë íîì çîõèîë. ÓÁ., 1969,
õ.5
37. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1966, õ.426
38. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæ çóóí áèëèã
îðøâîé. ªÌÀÕÕ, 1982, õ.1966-1969
39. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
1991, õ.12
40. Ä.Òºìºðòîãîî. Ìîíãîë õýë øèíæëýëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàë áà
îíîëûí ¿íäýñ. Õýë çîõèîë ñóäëàë, XVII áîòü, 1-20 áîòü, õ.40
41. Á.Ðåí÷èí. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é. ÓÁ., 1964, õ.99-102
41. Ê.Ô.Ãîëñòóíñêèé. Ìîíãîëî-Îéðîòñêèå çàêîíû 1640 ãîäà,
äîïîëíèòåëüíûå óêàçû Ãàëäàí-õóí òàéäæèÿ è çàêîíû,
ñîñòàâëåííûå äëÿ Âîëæñêèõ êàëüìûêîâ ïðè êàëìûöêîì õàíå
Äîíäóê-äàøè. Ñàíêòïåòåðáóðã, 1880, õ.2
43. ̺í òýíä õ.3
44. ̺í òýíä õ.4
45. È.ß.Çàëàòêèí. Èñòîðèÿ Äæóíãàðñêîãî õàíñòâà. Ìîñêâà, 1964,

186
 õ.176-177
46. ̺í òýíä õ.177
47. Ðàâæàìáà Çàÿ áàíäèäûí òóóæ ñàðíû ãýðýë õýìýýõ ýíý ìýò
áîëîé. ÓÁ., 1959
48. Ðàâæàìáà Çàÿ áàíäèäûí òóóæèéí õýâëýëèéí îðøèëä. ÓÁ.,
1959
49. ×.Äàâãàäîðæ. Ìîíãîëûí øàøèí ñóðòàõóóíû òàéëáàð òîëü
ÓÁ., 1995, õ.67
50. Á.Áàòìºíõ. Îãòîðãóéí äàëàé. /Èë òîâ÷îî/, 1998, Nî. 26-27
51. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí òîéì. II äýâòýð, ÓÁ., 1977, õ.250-252
52. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð. ÝØÁ, 1998, Ë.Õ¿ðýëáààòàð, õ.11-12
53. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é. ÓÁ., 1981, õ.98-110
54. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæ. I áîòü, ÓÁ., 1996, õ.499
55. ×.Äàãâàäîðæ. Ìîíãîëûí øàøèí ñóðòàõóóíû òàéëáàð òîëü.
ÓÁ., 1995, õ.48
56. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð. ØÓÀ, ÎÓÌÑÕ, Ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áè÷èã, ÓÁ., 1998
57. Æ.Áàÿíñàí, Ø.Îäîíòºð. Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìü¸îíû
ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü. ÓÁ.,1995, õ.60
58. ̺í òýíä õ.64
59. Æ.Íàäìèä. Ìîíãîë õýë, ò¿¿íèé áè÷ãèéí õºãæëèéí ò¿¿õýí
òîéì. ÓÁ., 1967, õ.89
60. Ìàíæèéí äàðàíãóéëëûí ¿åèéí ìîíãîëûí ñóðãóóëü. 1776-
1911, Óëñûí õýâëýëèéí õýðýã ýðõëýõ õîðîî, ÓÁ.,1965, õ.4-7
61. Ìýí òýíä õ.10
62. Ö.Íàñàíáàëæèð. Àð ìîíãîëîîñ Ìàíæ ÷èí óëñàä çàëãóóëæ
áàéñàí àëáà, 1691-1911, ÓÁ.,1964, õ.68

187
 ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã. ÕIÕ-ÕÕ çóóíû ¿åèéí
ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã ò¿¿íèé
õàëàà ñýëãýý.

1. Âàãèíäàðàãèéí ¿ñýã áóþó ò¿¿íèéã çîõèîã÷ Àãâààí Äîðæ

XIX çóóíû äóíä ¿åýñ Áóðèàä ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû
öýöýãëýëòèéí ¿å ýõýëñýí áºãººä XX çóóíû ¿å áîëîõîä óëàì ýð÷
õ¿÷ýý àâ÷ Í.Ì.Õàíãàëîâ, Ø.Ë.Áàçàðîâ, Ã.Öûáèêîâ, Áàçàð
Áàðàäèí, Öýâýýí Æàìñðàí çýðýã íýðò ýðäýìòýä òºðæ ãàðñíûã
Ä.Êàðà “Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí íîì”-äîî äóðüäñàí áàéäàã.(1)
Ýäãýýð ìýðãýä íèéò ìîíãîë òóóðãàòíû ñî¸ë áîëîâñðîëûã
õºãæ¿¿ëýõýä íýãýí ìºðíèé õ¿÷ áîëæ ÿâñíûã Öýâýýí Æàìñðàíãèéí
¿éë àìüäðàë õàðóóëäàã. Òýðýýð Áîãä õààíò ìîíãîë óëñûí
õýâëýëèéí àæëûã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, “Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ë, “Íèéñëýë
õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” õýìýýõ ñîíèí ãàðãàæ, ò¿¿íäýý ìîíãîë
ò¿ìíèé ¿íäýñíèé óõàìñàð, óðàì çîðèã, ýõ îðîí÷ ¿çëèéã ñýðãýýõýä
÷èãëýñýí “Õºõ Ìîíãîëûí õºõ òóã”, Ôèíëÿíäûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí
Ðàìñòåäòèéí “Óéãàð óëñûí õóðààíã¿é ò¿¿õ” çýðãèéã îð÷óóëàí
õýâëýæ, îð÷èí öàãèéí ìýäëýã óõààí, ñî¸ë áîëîâñðîëûí ¿ð
õºðºíãèéã öàöàí äýëãýð¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã öîõîí
òýìäýãëýâýýñ çîõèíî.(2) Õîæèì àðäûí õóâüñãàëûí äàðàà ìîíãîë
òºðèéí ¿éë õýðýãò ç¿òãýæ, ñî¸ë áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä áîëîí
ìîíãîëûí ñýõýýòí¿¿äèéã ãàäààä îðîíä ÿâóóëæ áýëòãýõýä èõ
õ¿÷èí ç¿òãýë ãàðãàñàí áèëýý.(3) Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ñî¸ëûí
ãàðàìãàé ýðäýìòäèéí íýã áîë Àãâààíäîðæ /1854-1937 áîëîé.
/Ðîññèéñêèå Ìîíãîëâåäû-ä 1853-1938 ãýæýý/ “Àãâààí ëõàðàìáà”,
“Áàíäèä õàìáî”, “Öàíøàâ Äîðæ”, “Öàíøàâ Àãâààíäîðæèåâ” ãýõ
çýðýã íýðýýð àëäàðøñàí Àãâààíäîðæ Áóðèàäûí Õîðèéí òàëûí
Õàð øèâýðò ìýíäýëæ 14 íàñòàéäàà Èõ õ¿ðýýíä çàëðàí íîì
188
ñóðñàí õèéãýýä 18 íàñòàéäàà 1876 îíä Òºâäºä î÷èæ Áýðýýâýí
õèéä, Ãîìîí äàöàíä öàíèä ÷îéðûí ñóðãóóëü ¿éëäýí, 1888 îíä
ëõàðàìáûí äàìæàà áàðüæ, Áóääûí íîìä ã¿í íýâòýðñýí òýðýýð
1889 îíä XIII Äàëàé ëàìûí öàíøàâ ëàì áîëæ àðâààä æèë øàäàð
áàðàà áîëñíû õóâüä Òºâäèéí çàñãèéí ãàçàð, õààíò Îðîñûí
õîîðîíä çóó÷èëæ áàéñàí áàéíà. Òýðýýð Îðîñò Äàëàé ëàìûí
çàñãèéí ãàçðûã òºëººëæ áàéñàí áºãººä Òºâ Àçèéí óëñ ò¿ìí¿¿ä
áîëîí Õÿòàä, Àíãëè, Îðîñûí àðä ò¿ìí¿¿äèéí õàðèëöààíä èõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. “Öàíøàâ” ãýäýã Áóääûí ã¿í óõààíä
ñóðàëöàõàä òóñëàã÷ íºõºð áîëîã÷èéí àëäàð àæãóó. Àãâààí
ëõààðàìáà Áóðèàäûí Áóðõàí øàøíû òýðã¿¿í áàéëàà. Òºâä,
ìîíãîë õýëýýð ã¿í óõààí, ÿðóó íàéðàã, õýë øèíæëýëèéí õýä
õýäýí çîõèîë òóóðâèñíû äîòîð ãîë á¿òýýë íü áîëîõ “Áîäüñàäûí
ÿâäàëä îðîõóé õýìýýõèéí òàéëáàð õóâü çàÿà ñàéíò” õèéãýýä 1921
îíä “Äýëõèéã ýðãýæ áÿäñàí äîìîã ñîíèðõëûí áè÷èã òºäèé õýìýýõ”
íýðòýé ººðèéí íàìòðûã ìîíãîë, òºâä õýëýýð ø¿ëýãëýí àéëäñàí
íü èõýýõýí àëäàðøñàí áîëîé. Íàìòàð ýõëýõäýý:
“Õàðæ ¿çýãäýõ ºìíº ç¿ãýýñ
Õàí ãàðüä æèã¿¿ð äýëñýí ìýò
Õàä äàâõàð öàãààíû ç¿¿í ñóãààñ
Õàð Øèâýð õýìýýõ ãîðõè áóóñàí ò¿¿íä
Ýöýã Äîðæ õýìýýõ áà
Ýõ Äîëãîð íàðààñ
Ýð ìîäîí áàðñ æèë òºðºâ
Ýðòíèé ìóó çàÿàíû ýðõýýð
Ãýðãèé àâ÷ 18 íàñàí õ¿ðòýë
Ãýìò ÿâäëààð öàã íºãöººâ
Ãýâ÷ àðâàí äºðâºí íàñàíä
Àð Áîãäûí õ¿ðýýíèé äýä õàìáààñ

189
 Àëãàñàëã¿é óâøèéí ñàíâààð àâààä
Àðõè òàìõè òýðã¿¿òíèéã
Àìèí ëóãàà ñàöóóëàí òýâ÷èâ õýìýýæýý.
̺í 53 íàñàí äýýðýý 1905 îíû íàìàð Ñàíêòïåòåðáóðã õîòíîî
ìîíãîë, òîä ¿ñãýýñ ýõ àâ÷ áóðèàä áîëîí áóñàä ìîíãîë õýë àÿëãóó,
ò¿¿í÷ëýí îðîñ õýëíèé õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã òýìäýãëýæ áîëîõóéö
íýãýí ç¿éë ìîíãîë ¿ñýã çîõèîñîí íü “Âàãèíäðàãèéí ¿ñýã” õýìýýí
îëîíä àëäàðøæýý. Âàãèíäðàãèéí ¿ñýã õýìýýñíèé ó÷èð ãýâýë
çîõèîã÷ ýíý á¿òýýëäýý ººðèéí òºâä íýð Àãâààí ãýäýã ¿ãèéã
ñàìãàðüäààð îð÷óóëàí âàãèíäðà õýìýýí ìóòàðëàñàí íü ÿâñààð
“Âàãèíäðàãèéí ¿ñýã” áîëæýý. Àêàäåìè÷ Á.Ðåí÷èí “Ìîíãîë ¿ñãèéí
ç¿éëýýñ óëàìæëàí ãàðñàí ¿ñãèéí ñ¿¿ë÷ íü” ãýýä “àìèí õàðèëöàà,
ãàð áè÷ìýë òýìäýãëýë çýðýã ç¿éëä õýðýãëýæ, òýäíèé ñî¸ëûí
õýðýãöýýã çàëãóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ õýâëýñýí çîõèîë òºäèé ë
îëîíã¿é, åðººñ óòãàçîõèîëûí óëàìæëàëã¿é îð÷èíä áàãà ñàãà
õýðýãëýãäýýä öààøäàà õºãæèõ íºõöºë ýñ á¿ðäæýý” ãýñýí
áàéäàã.(4) Ýíýõ¿¿ áè÷ãèéí îíöëîã ãýâýë ìîíãîë, òîä ¿ñãèéí àäèë
¿ãèéí ýõýí, äóíä, àäàãò ä¿ðñ õóâèðäàãã¿é áºãººä ºðíº äàõèíû
áè÷ãèéí òîãòîëöîîíû íºëºº îðñîí áàéäàã. Âàãèíäðà ¿ñýãò íýã
àâèàëáàðò íýã ¿ñýã îíîîæ áóðèàä áîëîîä ìîíãîë õýë àÿëãóó, ìºí
îðîñ õýëíèé îíöëîãûã òóñ òóñ ¿ñýãëýâýðýýð ÿëãàæ ¿ç¿¿ëñýí
áàéíà. Áè÷èõ òîãòîëöîîíû õóâüä ìîíãîë, òîä áè÷èã øèã äýýðýýñ
äîîø áè÷èõ áºãººä óãàëç õýý ìýò çóðëàãà, äºðâºëæèí ãýäýñ,
íýìýëò îëîí òýìäýã çýðýã íü ìîíãîë áè÷èã øèã ò¿ðãýí áè÷èõ
áîëîìæèéã ýñ á¿ðä¿¿ëæýý. Ýíý áè÷ãèéã õýðýãëýæ èðñýí õ¿ðýý
òºäèé ë ºðãºí äýëãýð áóñ. 1905-1910 îíä Ñàíêò-Ïåòðáóðã õîòíîî
÷óëóóí áàðûí àðãà õèéãýýä òóñãàé õýâëýëèéí ¿ñãýýð íèëýýä
õýäýí òîâõèìîë Âàãèíäðàãèéí ¿ñãýýð õýâëýí ãàðãàæýý. ¯¿íä
“Âàãèíäðà øèíý õóó÷èí ¿ñýã òýðã¿¿òíèéã áè÷ñýí äýâòýð îðøèâ”,

190
“Áóðõàí áàãøèéí ãýãýýíèé õóðààíã¿é íàìòàð”, “Áóÿíò õàí
õºâã¿¿íèé íàìòàð îðøèâ” ãýõ ìýò áàéíà. 1908 îíä Âàãèíäðàãèéí
¿ñãýýð “Ç¿ðõýí òîëüò”-ûã çîõèîí ÷óëóóí áàðààð Ñàíêò-Ïåòðáóðãò
õýâë¿¿ëæýý. Ýíýõ¿¿ õýëç¿éí áè÷ãèéã á¿õýëä íü àâààä ¿çâýë
ýðòíèé Ýíýòõýã, Òºâä õýëç¿éí áè÷ãýýñ óëáààëñàí ìîíãîë áè÷ãèéí
óëàìæëàëò ç¿ðõýí òîëüòóóä áîëîí îðîñ çýðýã ºðíºäèéí õýëç¿éí
íºëºº àëü àëü íü òóññàí ìîíãîëûí óðüä ¿åèéí õýëç¿é÷äèéí
çîõèîñîí á¿òýýëýýñ íèëýýä ºâºðìºö íîì áîëæýý. Äýýð äóðüäñàí
íàìòàðò ºã¿¿ëñíýýð Àãâààí Ëõààðàìáà “Íàðàí” õýìýýõ
õýâëýëèéí ãàçàð áàéãóóëñàí áºãººä ò¿¿íèéãýý “Ìîíãîë áóðèàä
íîì áè÷èã ãàðàõ îðîí” ãýæ íýðëýñýí áàéäàã. ×óëóóí áàðààð íîì
õýâë¿¿ëýõýýñ ãàäíà âàãèíäðàãèéí ¿ñýãò ñàéòàð ñóðàëöàãñàäààð
çàðèì íîìûã õóóëóóëàí áè÷¿¿ëäýã áàéñàí áîëîëòîé. Áóðèàäûí
õîâîð íîìûí ñàí õºìðºãò áàéãàà “Óõààí ñóðãàæ, ñýòãýë
ñàéæðóóëàõ ¿ëãýðí¿¿ä îðøèâ” õýìýýõ 33 õóóäàñ íîìûí
òºãñãºëèéí ¿ãýíä “Ëõààðàìáà Àãâààí Äîðæèéí ñóðãóóëèéí áàãø
Áàÿðò, Âàíïèëàé õî¸ð 1907 îíä Äåêàáðûí 20-íä áè÷èáý. /Íàðàí/
Ìîíãîë áóðèàä íîì áè÷èã ãàðàõ îðîí. Ïåòðãðàä õîòîä” ãýñýí
áàéãàà áîëîé. Íîìûí ãàð÷èã, ýõ, òºãñãºëèéí õýñãèéã õàâñàðãàâ.
Íàñàí çàëóóãààñàà õàðü õîëûí îëîí ãàçðààð ÿâæ þì ¿çýæ
í¿ä òàéëñàí Àãâààíäîðæ øèíý ¿ñýã áè÷èã áîëîí ç¿ðõýí òîëüò
çîõèîñîí ÿâäàë íü äîðíûí áóþó Ïàíèíû õýë øèíæëýëèéí
îíîëûã ºðíèéí õýë øèíæëýëèéí îíîëòîé õîñëîí õýðýãëýñíýýðýý
óðüä ¿åèéí áè÷èã ¿ñýã çîõèîñîí ìýðãýäýýñ õîë äàâæ ãàðñàí õýðýã
áàéâ. ¯¿ãýýðýý ìîíãîë áè÷ãèéí õºãæëèéí ò¿¿õýíä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ, íèéò áóðèàä õýë àÿëãóóíû óòãà çîõèîëûí õýë áèé
áîëãîõ ãýñíýýðýý øèíæëýõ óõààíû ÷óõàë ¿íý öýíýòýé
þì.(5),(6),(7)

191
192
193

2. Ëàòèí ¿ñýãò øèëæèõ òºëºâëºãºº, ò¿¿íèé õýðýãæèëò
1911-1912 îíû ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿ð
ä¿íä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ìàíæèéí 200 ãàðóé æèëèéí äàðëàëûã
ò¿ëõýí óíàãàæ, òóñãààð òîãòíîëîî õýìæýýã¿é ýðõò ýçýí õààíò
òºðèéí àãóóëãààð ñýðãýýí òîãòîîâ. Õî¸ðäóãààðò: ×èíãèñ õààíû
¿åèéí çàñàã çàõèðãààíû àìèí ÷óõàë íýãæ á¿õèé èæèë òºñòýé
¿¿ðýã ýðõòýé óëñûí äýýä, äîîä òàíõèì á¿õèé õóðàë áàéãóóëàí
àæèëëàñàí ÿâäàë þì. Ãóðàâäóãààðò: “Èõ Çàñàã õóóë”-èà ÷èã
áîëãîõûí çýðýãöýý Äýëõèéí òýðã¿¿íèé îðíóóäûí ¿íäñýí õóóëèéã
ñóäàëæ, Ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã
ýõë¿¿ëñýí, ĺðºâä¿ãýýðò: Öýðýã, àðä, ¿ð õ¿¿õäèéã ñóðãàõ, ò¿ð
õèéãýýä óðò õóãàöààòàé ñóðãóóëü áàéãóóëàõ, ýðäýì
áîëîâñðîëòîé, òºðèéí àëáà õàøèõ òîõü ñóóðüòàé õ¿ì¿¿ñèéã
áýëòãýõ, èõ ñóðãóóëü íýýõ àñóóäëûã õ¿ðòýë áîëîâñðóóëàõ,
òàâäóãààðò: ìàë àæ àõóéí, ãàçàð òàðèàëàí, àõóéí õýðýãöýýíèé
á¿òýýãäõ¿¿í, ¿éëâýðëýõ óëàìæëàëò àðãàà ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõèéí
çýðýãöýý çàì òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî, îíüñîí òåõíèê õºãæ¿¿ëýõ
àðãà ñ¿âýã÷èëýõ, ò¿¿õèé ýä áàéãàëèéí áàÿëãèéã ¿éëäâýðëýëèéí
àðãààð áîëîâñðóóëàõ àæèë ýõë¿¿ëýõèéã á¿õèé ë òàëààð ÷àðìàéõ
çýðýã àæèëä øèëæèõ çîðèëò òàâüñàí íü Ìîíãîë óëñ äýëõèéí
õºãæëèéí çàìààð ÿâàõ, øèíý ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõèéí ýõýí áîëñîí
þì.(8) Ìîíãîë õýâëýë áàéãóóëàõ àñóóäëûã 1911 îíû ºâºë Ãàäààä
ÿâäëûí ÿàì ñýäýæ áóñàä 5 ÿàìàíä áè÷èã èëãýýæ îðîñ ñóðãóóëèéí
áàãø Æàìñðàíãààð óäèðäóóëàí äàðìàë äàðàõûã çààí ñóðãàõ, ìºí
Îðîñ óëñûí íèéñëýëýýñ òºìºð õýâèéí ìîíãîë ¿ñýã 5 ï¿¿, äàðìàë
äàðàõ ýðã¿¿ëýã ìàøèí íýãèéã çàõèàëàí àâàõààð çºâëºëäºæ
áàéæýý. ¯¿íèéã áóñàä ÿàìä ç¿éòýé õýìýýí îëíîî ºðãºãäñºíèé 2-ð
îíû ºâºë õàðèó èëãýýæ 1500 öåëüêîâ Ñàíãèéí ÿàìíààñ ãàðãóóëàí
àâ÷ áàéâ. 1912 îíä àëòàí ø¿äýò Íàìñðàé, õÿëààç Íàìñðàé íàðûã

194
Õàðáèí õîòûí Þàí Áî òàí ãýäýã ãóäàìæíû õýâëýëèéí ãàçàðò
ÿâóóëæ ìýðãýæèëòýé àæèëòàíûã áýëòãýæýý. 1913 îíû 3-ð ñàðûí
5-íä “Øèíý òîëü” õýìýýõ ñýòã¿¿ë, 1915 îíû 9-ð ñàðûí 1-ýýñ
“Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” õýìýýõ ñîíèí Õ¿ðýýíä
õýâëýãäýí ãàðàõ áîëæýý. Ýäãýýð òîãòìîë õýâëýëèéã ¿¿ñãýí ãàðãàõ
¿éëñò Æ.Öýâýýí òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí äýâøèëòýò ¿çýëòýé
ñýõýýòýí èõ ¿¿ðýãòýé áàéæýý. ̺í áàñ áóñ íîì òîâõèìîë õýâëýæ
ýõýëæýý. Ñóðãóóëèóäàä çîðèóëàí “Ìîíãîë ¿ñãèéí öàãààí òîëãîé”,
“Îþóí ò¿ëõ¿¿ð”, “Öààñàí øóâóóíû òóóæ”, “Ãàäààä óëñûí òîâ÷
ò¿¿õ”, Õî¸ð çàãàëûí òóóæ”, “Îð÷ëîíãèéí ñàâ øèì” çýðýã íîì
çîõèîëóóäûã õýâëýí ãàðãàæýý. 1918-1919 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðààñ çîðèóä ýðõëýí “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí
øàñòèð” õýìýýõ 11 äýâòýð óëñûí àëáàí ò¿¿õèéã çîõèîëãîæýý.
̺í ýíý ¿å Ø.Äàìäèíû “Øàøíû îí öàã”, “Óìàð ç¿ãèéí ìîíãîë
îðîíä øàøèí õýðõýí äýëãýðñýí íü”, “Àëòàí äýâòýð” çýðýã
Ìîíãîëûí øàøèí, ò¿¿õèéí òîìõîí çîõèîëóóäûã áè÷èæ
ãàðãàæýý.(9) Øàíçàâûí ÿàìíû äýðãýä áàéãóóëàãäñàí õýâëýëèéí
ãàçàð áîë äºðâºí àæèë÷èíòàé, õýâëýëèéí ãàð ìàøèí, ÷óëóóí
õîðûí áàð òóñ á¿ð íýãòýé áàéñàí áºãººä èõýâ÷ëýí Áîãä õààíû
ñóðãààë ë¿íäýí çýðýã àëáàí ç¿éëèéã õýâëýäýã áàéñàí áàéíà.(10)
Ìîíãîë÷óóäûí äóíä îð÷èí öàãèéí õºãæèëòýé îðíóóäààñ ñóð÷
ãýãýýðýõ, òýäãýýð îðíû ¿ëãýð çàãâàðààð óëñ îðíîî òîõèíóóëàí
çàñàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýë èõ áîëæýý. Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð
þóíû óðüä èðãýíèé ñóðãóóëü, ãýãýýðëèéí àæëûã ¿¿ñãýí ÿâóóëæýý.
Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíààñ 1914 îíä Áîãä õààíä àéëòãàñàí íýãýí
íóãàëáàð áè÷èãò óëñ îðíûã òîõèíóóëàí çàñàõ ¿éë õýðýãò “õ¿í á¿ð
ýðõã¿é áè÷èã ýðäýì ñóðâààñ çîõèõ”-ûã îíöëîí çààæ Îðîñ, Ôðàíö,
Àíãëè çýðýã óëñóóäûí ¿ëãýð æèøýýãýýð èðãýíèé òºðºë á¿ðèéí
ñóðãóóëü áàéãóóëàõûí ÷óõëûã öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýð ¿åä

195
øàøíû õóó÷èí îëîí ñóðãóóëèéí çýðýãöýýãýýð îð÷èí öàãèéí
èðãýíèé ñóðãàëòûí ýõ ¿¿ñâýð àíõ áèé áîëæýý. Ñóðãóóëü
ãýãýýðëèéí àæëûã óëñààñ òóñãàéëàí ýðõëýí øèéòãýæ, º÷¿¿õýí
áàãà áîëîâ÷ òºñºâ çàðäëûã /æèëä 52000 ðóáëü/ ýíý õýðýãò
çîðèóëàí ãàðãàõ áîëæýý. Ìîíãîëûí õààíò óëñûí ¿åä áàãà, äóíä,
äýýä ñóðãóóëèóäûí ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí íü òýð öàãò
îëîí çýðýã øàòíû ñóðãóóëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ áîäëîãîòîé
áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà. Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí àíõíû
ñóðãóóëèéã 1912 îíû 3-ð ñàðûí 24-íä äºðâºí àéìàã, øàâü òàâàí
ãàçðààñ çàðëàí èð¿¿ëñýí 47 õ¿¿õäèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð
Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýðãýä íýýæýý. Óëñûí òºâ àðõèâûí ìýäýý
áàðèìòààñ ¿çýõýä òýð ¿åä àéìàã, õîøóóäàä óäàà äàðààëàí
áàéãóóëñàí áàãà ñóðãóóëèéí òîî 60 ãàðóé áîëñîí áàéæýý.(11)
Ìîíãîë óëñûí öààøäûí ñî¸ë áîëîâñðîëûí õºãæèëòºä 1921 îíû
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë øèíý ÷óõàë ¿å øàòûã íýýñýí þì.
Ýíý õóâüñãàë íü àëü ÷ óòãààðàà 1911 îíû ¯Ý×Õ-íèé øóóä
¿ðãýëæëýë áàéñàí õèéãýýä àìèí ñ¿íñ íýãòýé áèëýý. Ýíý íü
íýãä¿ãýýðò: óëñ ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí òîãòîîõ;
õî¸ðäóãààðò: òºð çàñãèéã øèíý÷ëýí áàéãóóëæ áîñãîõ,
ãóðàâäóãààðò; íèéãýì-ýäèéí çàñàã, îþóí ñàíààíû àìüäðàëä
øèíýòãýë, õóâüñãàë õèéõ çîðèëòòîé ãýõ ìýòèéí ãîë ãîë
íèéòëýãòýé. 1911 îíû ÿëãóóëñàí õºäºë㺺í Ìîíãîë óëñûíõàà
òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí òîãòîîñîí áîë 1921 îíû õóâüñãàë íü
òóñãààð òîãòíîëîî ýðã¿¿ëýí îëæ Ìîíãîë óëñûíõàà õóó÷èí òºð,
çàñãèéã çóãóóõàí õàëæ øèíý çàñàã òºðèéã ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíä ýðñ òýñ ººð÷ëºëò õèéæ, ôåîäàëûí íèéãìèéí
õàðèëöààã õàëæ õºðºíãºëºã íèéãýì ¿¿ñ÷ õºãæèõ, áîëîâñðîí
ãýãýýðýõ øèíý çàì íýýæ ºãñºí. Ýäãýýð ò¿¿õýí ¿çýãäëèéí íèéòëýã
òàë íü Ìîíãîë óëñûíõàà ýðõ àøãèéã äýýäýëñýí íýã ë àðä ò¿ìýí

196
ººðèéí òýðã¿¿íèé, ñîðãîã óõààëàã õ¿ì¿¿ñèéí óäèðäëàãààð áîñîí
òýìöýæ ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé áà 1921 îíû õóâüñãàëûí
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëñýí ÿâäàë þì.(12) Àðäûí çàñàã
áàéãóóëàãäñàíû äàðààõàí 1921 îíû 8-ð ñàðûí 14-íä çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿äèéí õóðàëäààíààñ áàãà ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òóõàé
òîãòîîë ãàðãàæ “Îëîí õºâã¿¿ä îõèäûã áàãàä ýëäýâ ç¿éëèéí áè÷èã
çààí ñóðãàæ, îþóíûã ñóäëóóëàí îëîí ò¿ìíèé õýðýãò òóñëóóëàõûã”
çààæ óäàëã¿é áàãà ñóðãóóëèéí ä¿ðìèéã áàòàëæýý. 1921 îíû 11-ð
ñàðä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõ òîãòîîë ãàðãàæ “Ãàäààä
îëîí óëñûí ç¿éë á¿ðèéí óõààíû áà óëñ òºðä õýðýãëýãäýõ ñóäàð
áè÷ãýýñ õýðýãòýéãèé íü ìîíãîë ¿ñãýýð îð÷óóëæ àâàõ áà óóë
ìîíãîëûí õýëýýð çîõèîæ äýëãýð¿¿ëýõ”-èéã çààí óäàëã¿é ä¿ðìèéã
áàòàëæýý. 1925 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí IV èõ õóðëààð áàòàëñàí
íàìûí ìºðèéí õºòºëáºðò “Ìîíãîë ¿ñýã áè÷ãèéã øèíýòãýí àìàð
äºõºì áîëãîõ”-îîð çààñàí áàéíà. Ìàíàé óëñûí õýë áè÷ãèéí
ýðäýìòýí ñýõýýòýí íàð äýýðõ àñóóäëûí òàëààð íýãäñýí ñàíàëòàé
áàéãààã¿é áàéíà. Æ.Öýâýýí, Îíõîäûí Æàìúÿí, Ñ.Øàãæ íàðûí
çýðýã ýðäýìòýä ìîíãîë áè÷ãýý õýðõýâ÷ ñîëüæ áîëîõã¿é áºãººä
îëíû ñóðàõàä äºõºìòýé áîëãîõ, ãàäààä ¿ãèéã òýìäýãëýõ ¿ñýã
áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ çýðãýýð çàñàìæèëæ áîëîõ þì õýìýýí ¿çýæ
áàéæýý. Òýäíèé íýã Ñ.Æàìúÿí “Ìàíàé ìîíãîë óëñ ýðäýì ñî¸ëûã
áàäðóóëàõûã íýí èõýä õè÷ýýæ, áàãà÷óóäûã ãàäààäûí îëîí óëñûí
áè÷ãèéí ñóðãóóëüä ÿâóóëæ áóé íü ñàéøààëòàé áºãººä ãàãöõ¿¿
ìîíãîë áè÷ãèéã øàìäàí ñóðâààñ çîõèíî. Ó÷èð þóí õýìýýâýýñ
ãàäààä óëñûí áè÷èãò õýäèé áîëîâñîðñîí áîëîâ÷ ìîíãîë ¿ñãèéã
òºñººëºí ìýäýõã¿é áîëâîîñ ãàäààä óëñàä ýëýãëýãäýõ òºäèéã¿é,
áàñ ÷ íýãýí ç¿éëèéí õýðýã äóòàãäàõ áóé çàà” ãýæ áè÷èæ áàéâ.
1920-èîä îíû ¿åýñ çºâëºëòèéí àðàá, ò¿ðýã ¿íäýñòýí ÿñòàí îëîí
¿åèéí òóðø õýðýãëýñýýð èðñýí àðàá áè÷ãýý õàëæ ëàòèí áè÷èã

197
õýðýãëýæ ýõýëæýý. Ýíý áîë Ñòàëèíû áîäëîãûí èëðýë áàéñíààñ
áèø ýäãýýð àðä ò¿ìýí ¿íäýñíèéõýý áè÷èã ¿ñãýýñ ñàéí äóðààðàà
òàòãàëçñàí íü áóñ ãýäãèéã îðîñûí ýðäýìòýä áè÷èæ áàéíà. Ñòàëèí
áîëîí ò¿¿íèé õ¿ðýýëýã÷èä ýíý òóðøëàãàà çºâëºëòèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áàéñàí ìîíãîë óãñààòàí, óëìààð ÁÍÌÀÓ-ä
äýëãýð¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéñàí íü èëýðõèé áàéäàã áèëýý. Ǻâëºëò
Áóðèàäàä ìîíãîë áè÷ãýý ñîëèõ ýñýõ òàëààðõ àñóóäëààð
ýðäýìòýä, ñýõýýòí¿¿äèéí äîòîð øèð¿¿í òýìöýë ºðíºæ, ñîëüæ
õàëàõ òàëûíõàí äýýðýýñýý äýìæëýãòýéãýýð äèéëæ, ýñðýã
òàëûíõíàà ¿íäýñíèé ¿çýëòýí, ñîöèàëèçìûí áîëîí àðäûí äàéñàí
õýìýýí õ¿íä ÿëä óíàãàí áóðóóøààæýý. 1930 îí ãýõýä Ìîíãîë
óëñûí ñî¸ë áîëîâñðîëûí ýõèéã òàâüæ , ìîíãîë óëñàä õýðýãòýé
áîëîâñîí õ¿÷íèéã ãàäààäûí îðíóóäàä òýð äóíäàà åâðîïûí ºíäºð
õºãæèëòýé îðíóóäàä áýëòãýæ, Ãåðìàíààñ èõ, áàãà Íàöàãäîðæ,
Áàò-Î÷èð, Ñàíæàà, Áàäàð÷èí, Ñýäýä, Ãîìáî, Áàòñ¿õ, Ãàëàà,
Öýðýí, Áàâóó, Íàìõàéöýðýí, Ä.Íàìäàã, Íàâààí-Þ¿íäýí,
Ïàãìàäóëàì, Ôðàíöààñ Ìýðãýí ã¿íèé Ãîìáîæàâ íàðûí 30-ààä
ñýõýýòýí òºãñºí èðýýä øèíý ñî¸ëûã íýâòð¿¿ëýõ, äýëãýð¿¿ëýõýä
ç¿òãýæ ýõýëñýí ¿å áèëýý. Òýä ñî¸ë áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ, øèíý
óðëàã óòãàçîõèîëûã áèé áîëãîõ õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýæ, øèíý
õóâüñãàëò ¿çýë ñóðòëûí íºëººãººð õóó÷íûã õàëæ, øèíýýð
õóâüñãàõûí æèã¿¿ðýýð àìüñãàëæ áàéëàà. Ìîíãîë áè÷ãýý ñîëüæ
õàëàõ òóõàé ñàíàë, ìàðãààí ýíý ¿åýñ ýð÷èìòýé ºðíºæ ýõýëñýí
áàéâ. Íèëýýä ñýõýýòí¿¿ä ò¿¿íèé äîòîð Á.Èøäîðæ, Á.Äóãàðæàâ
íàðûí çýðýã ñýõýýòýí õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãýý õàëæ, Áóðèàä
Ìîíãîëûí òóðøëàãààð ëàòèí ¿ñãèéã àâ÷ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çýæ áàéæýý. Ýä áîë íàìûí IV èõ õóðëûí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàéä õîëáîãäîõ õî¸ð äàõü ñàíàëûí ãîë
òºëººëºã÷èä þì. Ǻâëºëò îðîñûí òóðøëàãàä çîðèãæèí

198
ñîöèàëèçìûã ò¿ðãýí øóóðõàé áàéãóóëàõ äýâýðãýí õ¿ñýëä àâòñàí
ç¿¿íèé õóãàëààòàí íàð äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàëûã äýìæèí ÌÀÕÍ-
ûí VIII, óëñûí IV èõ õóðëûí øèéäâýðò ëàòèí ¿ñãèéã àâ÷ øèíý
áè÷èã çîõèîí, ¿íäýñíèé áè÷ãýý õàëàõ òóõàé çààëòóóäûã îðóóëæýý.
Òýä “Ìîíãîë õóó÷èí öàãààí òîëãîé áà áè÷èã ¿ñýã íü õîöîðñîí
áºãººä ò¿¿íèé äîòîð ýðòíèé á¿ä¿¿ëýã öàãèéí ç¿éë îëîí áîëîõûí
äýýð ôåîäàëûí ¸ñò õ¿íä ñóðòëûí ¿çýëòýé áàðèëäñàí, áàñ ¿ñãèéí
ä¿ðýì íü ìàíæ, õÿòàä, òºâä çýðýã óëñûí ¿ñãèéí ä¿ðýì ìàÿãòàé
õîëèëäîí áóäëèàíòñàí áîëîõ àæãóó…Õóó÷èí ¿ñýã áîë ¿íýíäýý
øàð, õàð ôåîäàë íàð àíãèéí òàëààð íî¸ëîí äàðàíãóéëàõ çýâñýã
ìºí áºãººä àæèë÷èí àðä îëíûã áè÷èã ¿ñýãò áîëîâñðóóëàõàä îíö
ñààä áîîãäîë ó÷ðóóëäàã áîëîé” õýìýýí õýò èõ ¿çýë ñóðòëûí
òàëûã áàðèí ò¿¿íèé îëîí ñàéõàí ÷àíàðûã îð òàñ ¿ã¿éñãýí áè÷ñýí
íü àðä îëíûã áè÷èã ¿ñýã ñîëèõ êîìïàíèä íýãòãýí îðóóëæ,
¿íäýñíèé ñî¸ë áîëîâñðîëûí òºëºº ãýñýí çàðèì íýãýíä õàð, øàð
ôåîäàëûí õàìààòàí ãýæ õî÷ ç¿¿õ àðãà õýðýãñýëýý áýëäñýí íü ýíý
áàéâ. Òýãýýä íàì, Ýâëýëèéí òºâ õîðîî, ¯éëäâýð÷íèé òºâ çºâëºë,
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí, Öýðãèéí óëñ òºðèéí ãàçðààñ çîõèõ
õ¿ì¿¿ñèéã îðóóëàí ëàòèí ¿ñãèéí çºâëºëèéã áàéãóóëæ, ëàòèí ¿ñýã
àâ÷ õýðýãëýõ àæèëä 1930 îíä îðîõîîð øèéäñýí áîëîâ÷ íàìûí
VIII õóðëûí òîãòîîëä “…ñàíàë ø¿¿ìæëýëèéã ãàðãóóëàí,
äàðààãààð ñóðàëöàí õýðýãëýõýä áýëòãýë òóðøëàãûã á¿ðòãýí àâ÷
ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð” çààñàí áàéíà. Àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí
äóðñàìæèíä “ìèíèé áè÷ñýí ìîíãîë õýë áè÷ãèéã ñàéæðóóëàõ
áîäëîãûí ºã¿¿ëëèéã Àìàð ãóàé óíøèæ ¿çýýä “ëàòèí ¿ñýã õýðýãëýæ
áîëîõ þì” ãýæ áè÷ñýíèéã çýìëýýä äàðàà íü “çàëóó õ¿í áàñ èéì
¿ã õýëæ ÿâàõ íü ÷ ç¿éòýé þì. Õýâýýð ¿ëäýý” ãýæ áàéñàí õýìýýí
äóðäñàí íü áàéäàã. 1930 îíû 10-ð ñàðûí 17-íä Çàñãèéí ãàçðûí
66-ð òîãòîîëîîð äîëîî õîíîã á¿ðèéí áÿìáà ãàðèãò àæëûí áóñ

199
öàãààð ëàòèí ¿ñãèéí õè÷ýýëèéã õî¸ð öàã ÿâóóëæ áàéõààð áîëæ,
Óëààíáààòàð õîòîä õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý. Àðäûí ãýãýýð¿¿ëýõ
ÿàìíû äýðãýä áàéãóóëàãäñàí “Ëàòèí ìîíãîë ¿ñãèéí çºâëºë” ëàòèí
¿ñãýýð ìîíãîë õýëíèé àâèàã òýìäýãëýõ öàãààí òîëãîéí ¿ñýã 26
áàéõààð òºëºâëºí áîëîâñðóóëæ, çàñãèéí ãàçàð îðóóëæ
áàòëóóëæýý. 1931 îíû 1-ð ñàðä Ìîñêâà õîòíîî áè÷èã ¿ñãèéã
ëàòèí÷ëàõ àñóóäëààð òóñãàé çºâëºãººí çîõèîí áàéãóóëàõàä
ò¿¿íä Áóðèàä ìîíãîë, Õàëèìàãèéí òºëººëºã÷人ñ ãàäíà ÁÍÌÀÓ-
ûí òºëººëºã÷èä îðîëöæýý. Ǻâëºãººíººð ìîíãîë áè÷ãèéã õàëàõ
òóõàé õýëýëöýæ “Ìîíãîë áè÷èã áîë ýä¿ãýý ¿åä íýãýíò öàãèéí
õºãæ뺺ñ õîöðîãäñîí” õýìýýí ø¿¿ìæëýýä ò¿¿íèé îðîíä “àðä
ò¿ìíèé ñóðàõ, òàíèõàä õÿëáàð äºõºì áºãººä ä¿ðñ çóðàì íü îð÷èí
öàãèéí äýëõèéí îëîí óëñ àéìàã íèéòýýð õýðýãëýæ áóé
èíòåðíàöèîíàëûí ÷àíàð á¿õèé ëàòèí ¿ñãèéã àâàõ” øèéäâýð
ãàðãàæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð áàñ òóñãàé òîãòîîë ãàðãàæ,
áàãà, äóíä ñóðãóóëü, òåõíèêóìä 1931 îíîîñ ýõëýí ëàòèí ¿ñãýýð
áè÷¿¿ëýõ, ò¿ð ñóðãóóëü, áè÷èã ¿ñãèéí äóãóéëàí çýðýãò ìîíãîë
áè÷ãèéã òàíèóëàõ òºäèé㺺ð õÿçãààðëààä, ëàòèí ¿ñãèéã ãîë
áîëãîí ñóðãàõ, ñîíèí ñýòã¿¿ëä ëàòèí ¿ñãèéí áóëàí áèé áîëãîõ,
ëàòèí ¿ñãèéí õýâëýëèéí ìàøèí, ¿ñýã ºðºã÷, õÿíàã÷ íàðûã áýëòãýõ,
àëáàí ãàçàð, äýëã¿¿ð õîðøîîíû õàÿã, àëáàí áè÷ãèéí çàãâàð,
í¿¿ð, íîì çîõèîëûí íýð, òàìãà òýìäãèéí ¿ñãèéã 1931 îíû 11-ð
ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ëàòèí ¿ñãýý𠺺ð÷ëºõ, íàì, óëñ, àæ àõóéí
àæèëòàí, àæèë÷äûã 1932 îíû 5-ð ñàðûí 1 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä
ëàòèí ¿ñýãò àëáàí æóðìààð ñóðãàõ, 1933 îíû 5-ð ñàðûí 1-ýýñ á¿õ
àëáàí áè÷èã õýðãèéã ëàòèí ¿ñãýýð õºòëºõ øèéäâýð ãàðãàí
äîâòîëãîæýý. 1932 îíû 4-ð ñàðûí 13-íä À.Àìàð íàðûí ãàðûí ¿ñýã
çóðæ, ØÓÕ-ýýñ ëàòèí ¿ñãèéí çºâëºëä ÿâóóëñàí íýãýí àëáàí
áè÷èãò áóðèàä àÿëãóóíä òîõèðóóëàí çîõèîñîí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã

200
Á.Èøäîðæ õ¿÷ýýð õàëõ àÿëãóóíä àâ÷ õýðýãëýñýí íü òîõèðîìæã¿é
áàéãààã ø¿¿ìæëýí, ñàíàë ø¿¿ìæëýëèéã ÿâóóëàõ õýðýãòýé õèéãýýä
ØÓÕ-íä øèíý áè÷ãèéí òóðøëàãûí ä¿ðìèéã õàëõ àÿëãóóíä
îéðòóóëàí çîõèîõ àæëûã õàðèóöóóëàõ ñàíàëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
õîðîîíä îðóóëàí øèéä¿¿ëæ ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý. Ýíý íü ìîíãîë áè÷ãýý
ñîëüæ áîëîõ áîëîâ÷ ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí õýëíèé ¿íäýñ
áîëñîí õàëõ àÿëãóóíä òîõèðóóëàí çîõèîõûã ñàíàë áîëãîñîí
ãóðàâäàõü õýñãèéí òºëººëºã÷èä áàéâ. ÌÀÕÍ-ààñ ç¿¿íèé àëäàà
çàâõðàëûã çàñàõ àæëûí õ¿ðýýíä ëàòèí ¿ñãèéí àñóóäëûã ÷
õàìðóóëàí àâ÷ ¿çýýä 1932 îíû 7-ð ñàðä ëàòèí ¿ñãèéí çºâëºëèéã
òàòàí áóóëãàæ òýíä àæèëëàæ áàéñàí Ø.Ëóâñàíâàíäàí íàðûã óã
àæëààñ íü ÷ºëººëæ, çºâëºëèéí õàðèóöàæ áàéñàí àæëûã Àðäûí
ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû àðäûã áîëîâñðóóëàõ õýëòýñò õàâñàðãàæýý.
Óëìààð Óëñûí Áàãà Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí
çºâëºëººñ 1932 îíû 11-ð ñàðûí 1-íä õºäºëìºð÷äèéã áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàõ àæëûã ìîíãîë ¿íäýñíèéõýý áè÷ãýýð ã¿éöýòãýõ, õàðèí ëàòèí
¿ñýã ñóðàõ ÿâäëûã àðä îëíû ñàéí äóðûí õýðýã áîëãîí òîãòîîæýý.
Ýíý òîãòîîë ãàðàõàä òýð ¿åä Óëñûí Áàãà Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà áîëîîä áàéñàí äîðíûí ºíäºð áîëîâñðîëòîé À.Àìàðûí
ç¿òãýë èõýýõýí îðñîí þì. Á¿õ íèéòèéã ýð÷èìòýé áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàõûí òóëä ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîñîí öàãààí òîëãîéã
æèãäëýí 29 ¿ñýãòýé áàéõààð òºëºâëºæ Øàãæèéí òîëü çýðýã çºâ
áè÷èõ ä¿ðìèéí òîëü ãàðàâ. ̺í áàñ ëàòèí ¿ñãèéí ä¿ðýì
áîëîâñðóóëàõ àæëûã ÷ õèéæ áàéâ. 1934 îíä Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààñ òîãòîîë ãàðãàõäàà
Ä.Íàöàãäîðæèéí çîõèîñîí ëàòèí ¿ñãèéí øèíý ä¿ðìèéã äóóí
óõààíû êàáèíåòýä øèëæ¿¿ëæ õÿíóóëàõààð øèéäâýðëýñýí
áàéíà.(13) 1932 îíä õýâëýãäñýí “ªºrºº suraad busadiig surga”

201
õýìýýõ ñóðàõ áè÷ãýýñ ¿çýõýä öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéã äàðààõ
áàéäàëòàé îíîîñîí áàéíà.

Aa, Bb, Gg, Dd, Zç, ƕƖ, Ii, Ll, Mm, Nn, ªº, Oo, Pp, Rr, Ss,

Tt, Uu, Yy, Kk, Cc, ÇÇ, Şş, Ee, Jj.

Áè÷èõ áàéäàë íü ¿ã á¿òýýõ çàð÷ìûã èõ ãîë áîëãîõûã
çîðüæ áàéñàí áàéíà. Æèøýýëáýë: Aradiig Gegeeryylke Jaama,
biyede kyregsediig surgaka, KuuÇin şine yseg kabsarsan 5 daki

keblel, sedkyyl, saƖin ãýõ ìýòýýð áè÷ñýí áàéíà. Ýíä íýã îíöëîã
ç¿éë áîë òèéí ÿëãàëûí íºõöëèéã ýð, ýì ¿ãèéí ãýæ ÿëãààã¿é
áàéãààã äýýðõ ¿ãí¿¿äýýñ õàðæ áîëíî. ß-ãèéí òºðëèéí ¿ñãèéã ãàíö
j-ààð òýìäýãëýæ õîéíî íü çîõèõ ýãøãèéã äàãóóëäàã áàéíà. Õýðýâ
óðò ýãøèã ýíý ¿ñãèéí äàðàà îðâîë äàâõàð ¿ñýã áè÷èõýýð áîäñîí
áàéíà. Æèøýý íü: Jààma, Tujaa ãýõ ìýò. Ǻºëºí ãèéã¿¿ëýã÷èéã
òýìäýãëýõ i-èéí äàðàà óðò ýãøèã áè÷èõýýð áîäîæ áàéñàí íü áàñ ë
ñîíèí áàéíà. Æèøýý íü: tariaaÇnar, Proletarinar ãýõ ìýò. Ýíä áàñ
îëîí òîîíû äàãàâàðûã ÷ õîéíîîñ íü çàëãàí áè÷èæ áàéñàí áàéíà.
Åð íü íàðèéâ÷ëàí ñóäàëáàë àâèàã õýðõýí îíîîæ áàéñíûã íàðèéí
ãàðãàæ áîëîõ þì. Ýíä èéì çîðèëãî òàâüñàíã¿é.
Ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéí àñóóäàëä áàéíãà àíõààðàë òàâüæ
áàéñàí áºãººä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1935 îíû
3-ð ñàðûí 11-íä õóðàëäñàí 10-ð õóðëûí òîãòîîëä “Õýë áè÷ãèéã
ñóäëàõ àæëûã äýëãýð¿¿ëýí ÿâóóëæ, õýë áè÷ãèéã áàÿëàã áîëãîõ áà
ä¿ðýì æóðàìòàé õýðýãëýõ áîëãîæ, ÿëàíãóÿà áè÷ãèéí íàéðóóëãûã
õÿëáàð ìýäýöòýé áîëãîõ áà ôåîäàë ò¿øìýä íàðûí òóñã¿é
çàíøèë íàéðóóëãûã àðèëãàõ õèéãýýä àðäûí ¿ã ÿðèàíä îéðòóóëàõ
áà ìîíãîë õýëáè÷ãèéã áàÿëàã áîëãîõûí òóë ÿðèàíû õàð ¿ã áà
áè÷ãèéí ¿ã, íèéòýýð õýðýãëýõ ãàäààäûí ¿ãèéã á¿ðòãýí õýðýãëýõ íü
÷óõàë áºãººä îäîî çîõèîí áóé òàéëáàð òîëü áà íýð òîìü¸îíû

202
òîëèéí ¿ðãýëæëýëèéã ÿàðàâ÷ëàí ãàðãàâàë çîõèõ áà áàñ ÷ õýë
áè÷èã áà ¿ñãèéã ä¿ðýìòýé áîëãîõ áà ñàéæðóóëàõûí òóë ¿¿í òóõàé
òîëü áè÷ã¿¿ä áà ñýòã¿¿ëèéã õýâëýæ, íèéòýëáýë çîõèíî õýìýýõýýñ
ãàäíà ãàëèã ¿ñãèéí òóõàé äàõèí ñàéíààð áîëîâñðóóëæ, èð¿¿ëýõ
ÿâäëûã Øèíæëýõ Óõààíû Õ¿ðýýëýíãèéí òîâ÷îîíû ãèø¿¿äýä
äààëãàñàí áàéíà. Ìîíãîë áè÷ãèéí íýãäñýí öàãààí òîëãîéã 1936
îíû ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð ñàéøààæ,
ìºí îíû 8-ð ñàðûí 14-íä Àðäûí ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õóðëààð
õýëýëöýí áàòàëæ, õýâëýõ çàðäëûã çîõèõ ãàçðóóäààñ ãàðãóóëàõààð
òîãòæýý. “Ìîíãîë õýë áè÷ãèéã ñàéæðóóëàõ áîäëîãûí ºã¿¿ëýë”
ñýòã¿¿ë, Ø.Ëóâñàíâàíäàíãèéí “Ìîíãîë õýë ç¿é” áîëîí íèéãýì óëñ
òºð, øèíæëýõ óõààí, óðàí çîõèîëûí îëîí íîìûã õýâëýí
ãàðãàæýý. 1932-1940 îíä ñóðãàëòûí àæèë áîëîí á¿õèé ë àëáàí
õýðãèéã ¿íäýñíèé áè÷ãýýðýý ÿâóóëæ áàéëàà. Íèéò àðä ò¿ìíèéã
áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæëûí õ¿ðýýíä ëàì íàðûã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ
àæëûã ýð÷èìòýé õèéæ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí
1936 îíû 2-ð ñàðûí 10-íä õóðàëäñàí 46-ð õóðëûí òîãòîîëûí
äàãóó 1936 îíîîñ õî¸ð äîëîî õîíîãò íýã óäàà ìîíãîë õýëýýð
ìîíãîë, òºâä ¿ñãýýð ëàì íàðûí ñýòã¿¿ë ãàðãàæ íàì çàñãèéí
áîäëîãûã òàíèóëàí 1935-1937 îíä á¿ãä 20000 ãàðóé äîîðä ëàì
íàðûã ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ ÿâäëûã õàìðóóëæ áàéæýý.
Ãýâ÷ ëàì íàðûí èõýíõèéã áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëò, ñîð áîëñîí
¿íäýñíèé ñýõýýòí¿¿äèéíõýý èõýíõèéã åã¿¿òãýñýí èõ
õýëìýãä¿¿ëýëòèéí äàðàà ¿íäýñíèé áè÷ãýý õàðààõ, ìóó÷ëàõ ÿâäàë
äàõèí äýãäýâ. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû 1937 îíû 10-ð ñàðä
õóðàëäñàí III á¿ãä õóðëûí òîãòîîëûí àðäûí ñî¸ë áîëîâñðîëûí
òàëààðõ õýñýãò “Ñî¸ë áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ áà àðä ò¿ìíèéã
¿ñýã áè÷èãò ñóðãàõ ÿâäëûã çîõèîæ òàâàí æèëèéí äîòîð ëàòèí
¿ñãèéã ñóðãàõààñ ãàäíà àðàá òîîã õýðýãëýõ æóðìûã äýëãýð¿¿ëýí

203
ÿâóóëñóãàé” õýìýýæýý. Ýíý òîãòîîëûã áàòàëãààæóóëæ 1940 îíä
õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí X, Óëñûí VIII èõ õóðëààñ “Òàâàí æèëèéí
äîòîð ëàòèí ¿ñãèéã ñóðãàõààñ ãàäíà, àðàá òîîã õýðýãëýõ æóðìûã
äýëãýð¿¿ëýí ÿâóóëàõ” çààëò ºã÷ýý. ØÓÕ-èéí õóó÷èí òóðøëàãûã
õóóëàí õýðýãëýæ 26 ¿ñýãòýé ëàòèí ¿ñãèéí öàãààí òîëãîéã
ãàðãàæýý. 1940 îíû 5-ð ñàðûí 3-íû ÌÀÕÍ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
õóðàëä ØÓÕ-ýýñ èëòãýë îðóóëæ ¿¿íèé äàãóó “Ñî¸ë áîëîâñðîë,
äýëõèéí îëîí óëñ îðíû áè÷èã ¿ñãýýñ ìàøèä õîöîðñîí…ñî¸ëûí
õóðö çýâñýã áîëæ ÷àäàõã¿é…øèíæëýõ óõààíû íýð òîìü¸îã áè÷èæ
áîëîõã¿é” ãýõ ìýòýý𠺺÷ëºí ìóóëæ äóðäààä õîëáîîò óëñûí ò¿ðýã
õýëòýí óëñóóäûí òóðøëàãààð ëàòèí ¿ñýã äýëãýð¿¿ëæ àðäûí
äàéñíóóäûí ñààðóóëñàí àæëûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõýýð çààæýý.
ØÓÕ-èéí áîëîâñðóóëñàí èëòãýë, íàìûí X õóðàë äýýð
Õ.×îéáàëñàíãèéí õýëñýí ¿ãòýé óòãà íýã áàéâ. 1940 îíû 6-ð ñàðûí
16-íä ØÓÕ-èéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð ØÓÕ, Àðäûí ãýãýýðëèéí
ÿàì, Õýâëýëèéí ãàçðààñ õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí øèíý áè÷èãò
øèëæèí îðîõ òºëºâëºãººã õýëýëöæýý. Òýð òºëºâëºãººãººð 1941
îíû 5-ð ñàðûí 15-ààñ ýõëýí 1944 îíû 1-ð ñàð õ¿ðòýë á¿õ
õ¿ì¿¿ñèéã ¿å øàòòàéãààð ëàòèí ¿ñýãò ñóðãàõ, õýâëýëèéí àæëûã
ìºí ¿ñãýýð ã¿éöýòãýñíèé ¿íäñýí äýýð 1944 îíû 1-ð ñàðààñ ýõëýí
õóó÷èí ìîíãîë áè÷ãèéã õýðýãëýõèéã çîãñîîõîîð çààñàí áàéíà.
Òºëºâëºãººã 1940 îíû 7-ð ñàðûí 26-íä Àðäûí Ñàéä íàðûí
çºâëºëä õýëýëöýí ¿íäñýíä íü ñàéøààí áàòàëæýý. Ýíäýýñ ýíý
àæèë áàãà áóñ àæèë òóë êîìèññ òîìèëîõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ óã
êîìèññûí äàðãàä Þ.Öýäýíáàë, îðëîã÷èä Ò.Ìàøëàé, íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãàä Õ.Äàëõæàâ, ãèø¿¿äýä Ö.Äàìäèíñ¿ðýí,
Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Áàíçðàã÷, Ä.Öýâýãìèä, Ñ.Òàìæèä,
Ä.Ñóðìààæàâ, Ìèíæ¿¿ð, Á.Äîðæñ¿ðýí íàðûí 17 õ¿íèéã òîìèëæýý.

204
1941 îíû 2-ð ñàðûí 21-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä
áà Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòðàí õóðàëäñàí
XVII/XIII õóðëààð øèíý áîëîâñðóóëñàí ëàòèí ¿ñãèéí
òºëºâëºãººíèé òóõàé êîìèññûí äàðãà Þ.Öýäýíáàëûí èëòãýëèéã
ñîíñ÷ýý. Õóðàëä áàñ íàì, òºðèéí îëîí áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áàéíà. Õóðëààñ ãàðãàñàí òîãòîîëä
êîìèññûí èð¿¿ëñýí ëàòèí ¿ñãèéí öàãààí òîëãîéí 29 ¿ñýã íü
ìàíàé äóó àâèàã òýìäýãëýõýä õ¿ðýëöýõ áà òîõèðîõ òóë áàòëàõààð
çààãààä óðò áîëîí áàëàðõàé ýãøãèéã òýìäýãëýõ çàð÷ìûã òîãòîîæ,
çºâ áè÷èõ ä¿ðýì áîëîâñðóóëæ ãàðãàõûí íààíà 1941 îíû 3-ð
ñàðûí 20-îîñ ºìíº ò¿ð ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõûã ØÓÕ-íä
äààëãàæýý. Òîãòîîëä Þ.Öýäýíáàë, Õ.×îéáàëñàí íàð ãàðûí ¿ñýã
çóðæýý. Õîò, õºäººä ëàòèí ¿ñýã ñóðãàõ èõ àæëûã ýõë¿¿ëýâ. Ãýòýë
ãàíöõàí ñàðûí äàðàà 1941 îíû 3-ð ñàðûí 25-íû ºäºð Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
ãèø¿¿äèéí õàìòàðñàí XV/XVIII õóðàë áîëæ, ëàòèí ¿ñãýý áîëüæ,
îðîñ /êèðèëë/ ¿ñýã àâàõ íü ç¿éòýé ãýñýí èëòãýëèéã Þ.Öýäýíáàë
òàâüæ õýëýëö¿¿ëýí áàòëóóëæýý. Òóñ õóðëûí òîãòîîëä “Ìîíãîë
¿ñãèéí ëàòèí÷ëàõàä ìºíõ¿¿ ëàòèí ¿ñýãò ìîíãîë õýëýíä õýðýãëýõ
òýìäýã äóòàãäàëòàé áà ìºí õýâëýëèéí òàëûí áýðõøýýë
òîõèîëäîæ áàéíà. ̺í òóñ îðíû ñî¸ë áîëîâñðîëûí öààøäûí
õºãæèëò íü ãàãöõ¿¿ ÇÕÓ-ûí àðä ò¿ìýíòýé àõàí ä¿¿ñèéí õîëáîî
áàéãóóëæ ò¿¿íèé áýëõýí ñî¸ëûã ýçýìøèõ çàìààð ÿâàõ áîëíî.
Ìàíàé ýðõ ÷ºëººãºº îëñîí àðä ò¿ìýíä ÷óõàì õýðýãëýãäýõ á¿õèé
ë õóâüñãàëûí çîõèîë áè÷èã îðîñ õýë äýýð õýâëýãääýã áà ìîíãîë
àðä óëñûí á¿õèé ë àæ àõóéí ñàëáàðóóäàä õýðýãëýãäýõ ¿íäýñíèé
õ¿÷íèéã òºëºâ ÇÕÓ-ä ÿâóóëæ áîëîâñðóóëäàã áàéíà” ãýæ
òýìäýãëýýä ìîíãîë áè÷ãèéã îðîñ ¿ñýã äýýð øèëæ¿¿ëýí àâàõûã
íèéòýä çàðëàí õýðýãæ¿¿ëýõ, ëàòèí ¿ñýã çààõ ÿâäëûã çîãñîîõ, íýã

205
ñàðûí äîòîð îðîñ ¿ñýã äýýð ¿íäýñëýñýí ìîíãîë øèíý áè÷ãèéí
ýöñèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ãèø¿¿äèéí õóðàëä
îðóóëàí áàòëóóëàõûã Þ.Öýäýíáàë òýðã¿¿òýé êîìèññò äààëãàæ,
ëàòèí ¿ñãèéí òàëààð óðüä ãàðãàñàí òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.
Èíãýæ ëàòèí ¿ñýãò øèëæèõ õºäºë㺺í á¿ðìºñºí çîãñîâ. Ëàòèí
¿ñýã øèëæèõ ýíý õºäºë㺺í áîë õýò õóâüñãàëò ººð÷ëºëòèéí
äàâàëãààí ÿäóó áóóðàé ìîíãîë îðíûã äàéð÷ ¿íäýñíèé ñî¸ë
áîëîâñðîëûí îëîí ñàéõàí ç¿éëèéã óñòãàõûí ýõýí áîëñîí þì.

3.Êèðèëë ¿ñãèéã àâñàí õèéãýýä ò¿¿íèé öààøäûí õºãæèëò

1941 îíû 3-ð ñàðûí 25-íû ºäºð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí ãèø¿¿äèéí
õàìòàðñàí XXV/XVIII õóðàë áîëæ, ëàòèí ¿ñãýý áîëüæ, îðîñ
/êèðèëë/ ¿ñýã àâàõ íü ç¿éòýé ãýñýí èëòãýëèéã Þ.Öýäýíáàë òàâüæ
õýëýëö¿¿ëýí áàòëóóëæýý. 1941 îíû 4-ð ñàðûí 25-íû Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
õàìòàðñàí õóðëûí äàðàà 4-ð ñàðààñ ýõëýí õîò õºäººä øèíý
áè÷ãèéí áàãø íàðûã ò¿ð áýëòãýõ ò¿ð ñóðãóóëèóäûã ÿàðàâ÷ëàí
áàéãóóëæ, àíõíû 258 áàãøèéã áýëòãýæýý. 1941 îíû 5-ð ñàðûí 9-
íä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí ãèø¿¿äèéí õàìòàðñàí XXV/XXVII õóðëààñ øèíý
¿ñãèéí öàãààí òîëãîéã Ç5 ¿ñýãòýé áàéõààð áàòëààä çºâ áè÷èõ
ä¿ðìèéã äîëîî õîíîãèéí äîòîð áàãòààí áîëîâñðóóëæ, íèéòýä
çàðëàõ, öàãààí òîëãîé, ñóðàõ áè÷èã çýðãèéã îéðûí õóãàöààíä
áýëòãýí õýâëýõèéã ØÓÕ, Àðäûí ãýãýýðëèéí ßàìàíä äààëãàæýý.
̺í àðä îëîí, àæèëòàí, àëáàí õààã÷äàä øèíý ¿ñýã ñóðãàõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõûã íàì, óëñ îëîí íèéòèéí á¿õ áàéãóóëëàãóóäàä
¿¿ðýã áîëãîæ á¿ëãýì äóãóéëàí áàéãóóëæ õè÷ýýëë¿¿ëýõ, áàãà

206
ñóðãóóëèéí 1, 2 äóãààð àíãèä 1941-1942 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ
ýõëýí á¿õ õè÷ýýëèéã øèíý ¿ñãýýð ÿâóóëàõ, á¿õ ñîíèíóóäàä øèíý
¿ñãýýð òóñãàé áóëàí ãàðãàõààð øèéäýæ, óëñ äàÿàð øèíý ¿ñãýýð
àëáàí õýðãèéã õºòëºí ÿâóóëàõ õóãàöààã íýã ñàðûí äîòîð áàãòààí
áîëîâñðóóëàõûã ØÓÕ, Àðäûí ãýãýýðëèéí ßàìàíä äààëãàñàí
òîãòîîë ãàðãàæ Õ.×îéáàëñàí, Þ.Öýäýíáàë íàðûí ãàðûí ¿ñýã çóðæ
áàòàëæýý. 1941 îíû 5-ð ñàðä Øèíý ¿ñãýýð ¿ã õîëáîõ òóõàé ãýäýã
àíõíû ò¿ð ä¿ðýì íèéòëýãäýæ, óëìààð 1941 îíû 11-ð ñàðûí 19-íä
óëñûí êîìèìññ øèíý ¿ñãýýð çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã õýëýëöýí
ñàéøààãààä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí õóðàëä áàòëóóëàõààð îðóóëæýý. Àêàäåìè÷
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí ãóàé 1980-ààä îíû ýõýýð óíøèã÷èäòàé õèéñýí
íýãýí óóëçàëò äýýð “Ìîíãîë áè÷ãýý ÿàãààä ñîëüñîí þì áý?”
õýìýýõ àñóóëòàä “Áè øèíý ¿ñãèéí ä¿ðìèéã çîõèîñîí õ¿í. Õàðèí
òýãýõäýý áè àíõ ýíý øèíý áè÷ãèéã áóþó îðîñ ¿ñãèéã õýðýãëüå
ãýýã¿é þì ø¿¿. Íýã ºäºð Òºâ õîðîîí äýýð äóóäààä ë ÷è øèíý
¿ñãèéí ä¿ðýì çîõèî ë ãýñýí. Áè òýãýõýä íü ëàòèí ¿ñýã õýðýãëýâýë
ç¿ãýýð þì áèø ¿¿ ãýñýíä ¿ã¿é, ¿ã¿é, áèä øèéäñýí. Øèíý ¿ñãèéí
ä¿ðýì çîõèî ãýñýí. Òýãýýä ë áè òýð òóøààëûã áèåë¿¿ëñýí.
Òóøààëûã äàãàõã¿é, äàâàõ áèø. ßàãààä ÷ ìîíãîë áè÷ãèéã ººð÷ëºõ
áîëñîí þì. Áèä ãýäýã õýí õýí ÷ þì. Áè îäîî õ¿ðòýë ¿¿íèéã
îéëãîîã¿é ë ÿâàà” õýìýýí õàðèóëñàí áàéäàã. Øèíý ¿ñýã àâàõàä
àëñ õîëûí Ìîñêâàãèéí çààâàð, äýëõèé äàÿàð êîììóíèçì ÿëíà
ãýñýí õóâüñãàë÷ õýòýðõèé ºðººñãºë èòãýë ¿íýìøèë íºëººëñºí íü
äàìæèãã¿é þì. Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí 80-ààä õóóäàñòàé øèíý
¿ñãèéí ä¿ðýì 1941 îíû ñ¿¿ëýýð õýâëýãäýí ãàðàâ. Ò¿¿íä “îðîñ
¿ñãèéí öàãààí òîëãîé äýý𠓺”, “¿” õî¸ðûã íýìñýí õèéãýýä “å”, “¸”
õî¸ðûã îðîñ ¿ñýãò íýãýí ¿ñýãò òîîëäîã õèéãýýä ìîíãîë÷èëæ
àâàõàä õî¸ð ÿëãàâàðòàé ¿ñýã áîëîõ òóë õî¸ð ¿ñýãò òîîëæ á¿ãä 35

207
¿ñýã áîëãîñîí ãýýä ÿðèàíû õýëýýð áè÷íý” ãýæýý. Îðîñ õýëýíä óðò
ýãøãèéã òýìäýãëýõ òýìäýãëýãýý õèéãýýä ìîíãîë áè÷èãò ÷ èéì
òýìäýãëýãýý ¿ã¿é òóë òîä ¿ñýã áîëîí âàãèíäðàãèéí ¿ñãèéí
óëàìæëàëààð òóõàéí ýãøãèéí äýýð çóðààñ òàâüæ òýìäýãëýõýýð

çîõèîæýý. Æèøýý íü: ÿìàɷ, ãýæýɷ, áàðàɷí, âàɷð ñàâ àâàɷä, äîëîɷí àäóɷ

óɷëàíä ÿâíà, åɷ õºɷðõèé õ¿ɷå áàéç, ìàðãàɷø ÿâìàɷð þì, àþɷëòàé þì

ìîãîé þɷ ãýõ ìýòýýð òýìäýãëýñýí áºãººä õàðü ¿ãíèé óðòààð

äóóäàãäàõ õýñãèéã ìºí àäèë äýýð íü óðòàòãàëûí òýìäýã òàâüæ

òýìäýãëýæ áàéñàí áàéíà. Êàɷðë Ìàɷðêñ, êîììóɷíèçì, ïðîëåòàɷðè,

ìîíîïîɷëè ãýõ ìýò. Õàðèí õîñ ýãøèã áîëîí “è”-èéí òºðëèéí óðò
ýãøãèéã îäîîãèéí áèäíèé áè÷èæ áàéãàà õýëáýðýýð áè÷èõýýð

õèéñýí áàéíà. Æèøýý íü: õèéæýɷ, ñàéí íîõîé àéëä õýðýãòýé, öàéãàɷ
áóöëàãà ãýõ ìýò. ̺í òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðààõü óðò
ýãøãèéã “è” áè÷ýýä óðòààð äóóäàõ, äàí ýãøãèéã áè÷èæ óðòàòãàëûí

òýìäýã òàâèõààð òºëºâëºñºí áàéíà. Æèøýý íü: çîõèîɷë÷, ìîðèîɷð

ãýõ ìýò. Òèéí ÿëãàëòàé õàìààòóóëàõ íºõöºëòýé æèøýý áè÷ñýí

áàéäëûã ¿ç¿¿ëüå. Áóɷíûõàɷ, áóɷíäàɷ, áóɷãàɷ, áóɷíàɷñàɷ, áóɷãàɷðàɷ, áóɷòàéãàɷ

ãýõ ìýò. Ýíý öàãààí òîëãîéä íýã àíõààðàë òàòàõ ç¿éë íü êèðèëëûã
ìîíãîë ¿ñãýýð ãàëèãëàñàí áàéäàë þì. Òýð ¿åä íàìûí èõ õóðëûí
ìàòåðèàë áîëîí áóñàä èëòãýëä ãàäààä ¿ãèéã òýìäýãëýõýä ýëäýâ
ÿíçààð á¿ä¿¿ëýãääýã õýìýýí áè÷èæ áàéñàí áîëîâ÷ ìàíàé
áè÷ãèéí ìýðãýä áîëîí ò¿¿íèé çàëãàìæ õàëàà çàëóó ýðäýìòýä
ãàëèã ¿ñãèéí òóõàé ñàéí ìýäýõýýð áàðàõã¿é ¿ñãèéí áîëîí àâèàíû
ãàëèãèéí ¿¿äíýýñ ÿìàð ãàëèã òààðàõûã õýë øèíæëýëèéí ¿¿äíýýñ
íàðèéí òààðóóëñàí áàéãàà áîëîé. “” ¿ñãèéã Àþóø ã¿¿øèéí

208
ãàëèãò ¿íýãíèé E “âà” ¿ñãèéã òýìäýãëýäýã ãàëèã W -ààð, “Ä” ¿ñãèéã

áºãòºð B “äà”-ã òýìäýãëýäýã d -ýýð, “Å”-ã ìîíãîë áè÷ãèéí “è” áîëîí

òîä áè÷ãèéí Fw “ý”-ãýýð, “¨”-ã ìîíãîë áè÷ãèéí io “è”, “î” õî¸ðîîð,

“æ”-ã ìîíãîë áè÷ãèéí j- “æ”-ýýð, “ç”–ã Àþóø ã¿¿øèéí ãàëèã ¿ñãèéí

ñàðàâãàð < [- “çà”-ãààð, “Ê”-ã ãàëèã ¿ñãèéí áóðóó õàðñàí \- “õà”-

ãààð, “Ï”-ã ãàëèã ¿ñãèéí ýíýòõýã ¿ñãèéã òýìäýãëýõ “ïà”-ãààð, “Ô”-

èéã ãàëèã ¿ñãèéí òºâä ¿ñãèéí q- “ïà”-ãààð, “Ò”-ã ãàëèã ¿ñãèéí

òºâäèéí á¿ñòýé D- “òà”-ãààð, “Ö”-ã ãàëèã ¿ñãèéí õîäîîäîí  ]-

“çà”-ãààð, “Þ”-ã ìîíãîë ¿ñãèéí “è” áîëîí “¿”, “ó”-ã Fio Fioi
íèéë¿¿ëýí ãàëèãëàñàí áàéãàà íü ¿ñãèéí ãàëèãëàõ îíîîëòûã
èõýýõýí çºâ ãàðãàñàí áàéãàà áîëîé. Øèíý áè÷èãò ñóðãàõûí òóë
øèíý áè÷èãò òàéëàãäñàí øàâü íàðûíõ íü òîîãîîð áàãø íàðò íü
øàãíàë óðàìøóóëàë îëãîõ, 1Ç-19 íàñíû õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã
øèíý áè÷èãò ñóðãàõ ¿¿ðãèéã øóóä ýöýã ýõýä íü õàðèóöóóëàõ,
ìîíãîë áè÷èã ìýäýã÷äýä øèíý áè÷èã ñóðàõ ÿâäëûã õóãàöàà çààí
¿¿ðýã áîëãîõ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä
õÿíàëòûí òîî, òºëºâëºãºº íîãäóóëàõ, ñóì á¿ðò îðîí òîîíû áàãø
àæèëëóóëàõ, àéìàã, ñóìäûí óðàëäààíû àæëûí íýã ãîë ¿ç¿¿ëýëò
áîëãîõ, øèíý áè÷èãò ñóðãàõ àæëûã õàðèóöñàí òóñãàé êîìèññ
áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ çýðãýýð á¿õèé ë àðãà õýðýãñëèéã àøèãëàí
øàâäóóëæ áàéæýý. 1945 îíä óëñûí õýìæýýãýýð øèíý áè÷èã
ìýäýã÷äèéí òîî 65 ìÿíãàä õ¿ðñýí ãýäýã àëáàí ¸ñíû òîî ìýäýý
áàéäàã. 1945 îíû 5-ð ñàðûí 8-íû ºäºð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû

209
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí áîëîí Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õàìòàðñàí
õóðëààð á¿õ àëáàí õýðãèéã 1945 îíû 10-ð ñàðûí 1-íýýñ ýõëýí
øèíý ¿ñãýýð ÿâóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæýý. 1946 îíû 4-ð ñàðä
õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë 1947 îíîîñ ýõëýí
16-4Î íàñíû á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã ÿëàíãóÿà íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿äèéã
øèíý ¿ñýãò çààâàë ñóðãàõ æóðàì òîãòîîæýý. ̺í áè÷èãòýí á¿õýíä
æèëä ãóðâààñ äîîøã¿é õ¿íèéã øèíý áè÷èãò ñóðãàõ îðîí òîîíû
áàãø íàð 5Î-6Î õ¿íèéã áè÷èã ¿ñýãò òàéëñàí áàéõûã ¿¿ðýã
áîëãîæýý. 1947 îíû 7-ð ñàðûí 14-íä íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã øèíý
áè÷èãò ñóðãàõ óëñûí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëñýí ñóìä, ýíý òàëààð
ñàéí àæèëëàñàí õ¿ì¿¿ñ, óã àæëûã õàðúÿàëàõ íóòàã äýâñãýð
äýýðýý ñàéí çîõèîí áàéãóóëñàí ñóìäûí äàðãà, íàìûí ¿¿ðèéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûã øàëãàðóóëàí ºíäºð øàãíàë îëãîõ
áîëçîë çàðëàæ, óëñûí êîìèññ áàéãóóëæýý. 1941-1948 îíä
õºäºëìºð÷äèéã øèíý áè÷èãò ñóðãàõ õýðýãò óëñààñ 6Ç14Î7Î
òºãðºã çàðöóóëæýý. 1949 îíû 12-ð ñàðûí 1-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî õºäºëìºð÷äèéã øèíý áè÷èãò ñóðãàæ áàéãàà àæëûí ÿâöûã
õýëýëöýýä òóñãàé òîãòîîë ãàðãàæýý. Òýð òîãòîîëä íàñàíä
õ¿ðãýã÷äèéí 55 õóâü íü øèíý áè÷èãò ñóðàëöñàí áîëîâ÷ 45 õóâü íü
ìýäýõã¿é áàéãààã äóðäààä øèíý áè÷ãèéí ìýäöèéã óëñûí
õýìæýýãýýð øàëãàõ, 195Î îíû 7-ð ñàðûí 1-íýýñ àëáàí á¿õ
õýðãèéã çààâàë øèíý ¿ñãýýð õºòëºí ÿâóóëàõûã ÿàì, òóñãàé ãàçàð,
àéìàã, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãàä ¿¿ðýã áîëãîæýý. Øèíý áè÷èãò
ñóðãàõ àæèëä òîîíû õîéíîîñ èõ õººöºëäºæ áàéñàí ó÷èð óðüä
ñóðñàí õýìýýí òàéëàí ìýäýýíä îðñîí õ¿ì¿¿ñýý äàõèí äàâòàí
ñóðãàõàä èõýýõýí õ¿÷ õºðºí㺠çàðöóóëàõ õýðýã áàéíãà ãàðñààð
áàéëàà. Òýð ¿åä ¿íäýñíèé áè÷ãýý õàìãààëàí õîöðîõ ãýñýí
ýðìýëçëèéã “Áèä ¿íäýñíèé ¿çýëòýí, áóò öîõèãäñîí ôåîäàë, ëàì
íàðûí ¿ëäýãäëèéí ç¿ãýýñ øèíý áè÷ãèéã àâ÷ õýðýãëýõ ÿâäëûã

210
¿íäýñíèé áèå äààñàí áàéäëààñ óõàð÷, Ìîíãîë îðíûã îðîñ÷ëîõ
ãýñýí îðîëäëîãûí èëðýë ãýæ ¿çýæ áàéãàà àëèâàà îðîëäëîãîä
øèéäâýðòýé íÿöààëò ºãºõ ¸ñòîé“(14) ãýæ óëñ òºðèéí íîöòîé õýðýã
áîëãîí, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ àðãààð íÿöààæ áàéæýý. Áèä êèðèëë
¿ñãèéã àâàõ áîëñíûã ç¿éë á¿ðýýð òàéëáàðëàõûã îðîëäîæ,
øèíæëýõ óõààíû ä¿ð òºðõòýé áîëãîõûã á¿õ õ¿÷ýýðýý ÷àðìàéñààð
èðñýí áèëýý. ¯¿íä: á¿õ íèéòèéã ò¿ðãýí õóãàöààíä áè÷èã ¿ñýãòýé
áîëãîõ íü ìàíàé îðíû öààøäûí õºãæëèéí ÷óõàë àñóóäàë
áàéñíûã çààí òýìäýãëýäýã. Ýíý ¿íýõýýð ÷óõàë áàéñàí íü
ìàðãààíã¿é, ãýâ÷ ìîíãîë áè÷ãýýñ ÷ ò¿âýãòýé áè÷èã ¿ñýãòýé óëñ
îðîí ò¿¿íèéãýý õàëæ ñîëèëã¿éãýýð äýýðõ çîðèëòûã àìæèëòòàé
øèéäñýí òóðøëàãà ÇÕÓ-ûí çàðèì á¿ãä íàéðàìäàõ óëñàä áàéñàí.
Ìàíàéä õýðýãëýæ áàéñàí ¿ñýã áè÷ãýý õàÿæ, îãò ìýäýõã¿é îðîñ
¿ñãèéã àâ÷ õýðýãëýýä ¿ñýã áè÷èã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ ãýñíýýñ
¿íäýñíèéõýý áè÷èã ¿ñãèéã áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýã÷äýä çààñàíäàà
çààãààä, ãàãöõ¿¿ òýð àæëûã ýð÷èìòýé ÿâóóëñàí áîë äýýðõè
çîðèëòûã íýëýýä õÿëáàð øèéäýõ áàéñàí ÷ áàéæ ìýäíý. Ìîíãîë
áè÷ãèéí áè÷ëýã, äóóäëàãà õî¸ð áè÷ãèéí áà ÿðèàíû õýë çºð¿¿òýéã
øàëòãààí áîëãîäîã. Ãýòýë àíãëè õýë áè÷èã ìàíàéõààñ ÷ èë¿¿
çºð¿¿òýé. Ãýâ÷ àíãëè÷óóä ¿íäýñíèé áè÷ãýý ñîëèëã¿éãýýð äýëõèéí
îëîí óëñûí õàðèëöààíä õàìãèéí èõ äýëãýðñýí õýë áè÷èã áîëîîä
àíãëè õýë, áè÷ãèéí òýð çºð¿¿ã ãàäààäûí õ¿í, ò¿¿íèé äîòîð
ìîíãîë õ¿í ÷ ó÷ðûã íü îëæ ñóðààä ë áàéíà. Øèíý áè÷ãèéã àâààã¿é
áîë îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õºãæëèéí ¿ð øèìèéã
õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ìýòýýð áè÷äýã. Ãýòýë ÿïîí áè÷èã ìîíãîë
áè÷ãèéã áîäâîë ò¿ìýí áýðõøýýëòýé àòàë ßïîíûã äýëõèéí
òýðã¿¿íèé îðíû íýã áîëæ õºãæèõºä íü ñààä òîòãîð áîëñîíã¿é.
Ä¿ðñ ¿ñýãòýé, õýäýí ìÿíãàí õàíç òîãòîîæ áàéæ òºãñ ñóðàõ
õýðýãòýé áîëäîã õÿòàä ¿ñýãòýé Õÿòàäûí àðä ò¿ìýí ñî¸ë

211
áîëîâñðîëîî õºãæ¿¿ëæ õýäýí ìÿíãàíû óëàìæëàëàà
çàëãàìæèëñààð XXI çóóíä õºãæ뺺𺺠äýëõèéí îëîí îðíûã
ã¿éöýõýýð òýì¿¿ëæ ÿâíà. Ìîíãîë áè÷ãýýð ãàäààä ¿ã íýð òîìú¸î,
øèíæëýõ óõààíû òýìäýãëýýã òýìäýãëýæ áîëäîãã¿é ìýòýýð ÿðüäàã.
Ãýòýë ìîíãîë õýëýíä áàéõã¿é ãàäààä õýëíèé àâèàã òýìäýãëýõ
ìàø áîëîâñðîíã¿é ãàëèã ¿ñãèéã àëü ýðòíýýñ çîõèîæ áîëîâñðîíãóé
áîëãîñîîð èðñýí áºãººä ýíýòõýã, òºâä, õÿòàä çýðýã äîðíî äàõèíû
õýëíýýñ îëîí àðâàí çîõèîëûã îð÷óóëàõäàà ÿíç á¿ðèéí óõààíû
íýð òîìü¸î, ãàçàð óñíû áîëîí õ¿íèé íýðñèéã àìæèëòòàé
òýìäýãëýñýýð èðñýí áèëýý.(15) Åð áè÷èã ¿ñãèéí õºãæëèéí äýýä
øàò áóþó õàìãèéí áîëîâñðîíãóé õýëáýð íü àâèàíû áè÷èã áàéäàã.
Áèäíèé ºâºã äýýäýñ 1500 ãàðóé æèëèéí òýðòýýãýýñ ýíý
áîëîâñðîíãóé õýëáýðèéã õýðýãëýæ èðñýí íü áóóðàë ò¿¿õèéí
øàðàëñàí õóóäàñíààñ õàðàãäàæ áèäýíä ãàéõàìøãèé㠺㿿ëñýýð
áàéäàã áèëýý. Îäîî Ìîíãîë óëñûí á¿õ àëáàí õýðýã áîëîí ñîíèí,
ñýòã¿¿ë¿¿ä êèðèëë ¿ñãýýð õýâëýãäýæ áàéíà. 1970–ààä îíû ýöñýýð
Ìîíãîë óëñ á¿õ íèéòýýðýý áè÷èã ¿ñýãòýí áîëñîí õýìýýí
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí øàãíàë õ¿ðòñýí. Ãýâ÷ ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí
ñàíãèéí áàÿëàã áàéäàë àëäàãäàæ, îð÷óóëãûí ìîäîí õýë ¿ãñèéí
ñàíä îëøèð÷, ýãøèã ãèéã¿¿ëýã÷èéí õàðüöàà ýâäýãäýí õýëíèé ÿðóó
ñîíñãîëîíò áàéäàë àëäàãäñàí þì. Ǻâ áè÷èõ ç¿éí ýýäðýýòýé
ä¿ðýì íü îäîî áîëòîë öýãöýð÷ íýã ìºð áîëæ ÷àäààã¿é áàéíà.
¯íäýñíèé õýìæýýíèé áè÷èã ¿ñãèéí áîëîí ýõ õýëíèé öýãöòýé
áîäëîãîã¿é ÿâæ èðñíèé óëìààñ ýõ õýëýýðýý ÿðóó ñàéõàí ñýòãýæ,
áè÷èõ ÿâäàë ìýðãýæëèéí õ¿íýýð õÿçãààðëàãäàõ áîëñîí áàéíà.
Äóíä ñóðãóóëüä ÷ äàí ä¿ðìèéí ñóðãàëòûã ãîëëîí ÿâóóëæ
ºðººñãºë õàíäñàíààñ áîëîîä ýõ õýëíèéõýý òàíñàã ñàéõàíä
äóðëàõ ÿâäàë àëãà áîëñîí áèëýý. Àðä÷èëàë ýõýëñýíýýñ õîéø
íèéãìèéí àìüäðàëä îëîí ñàéõàí ººð÷ëºëò áîëñîí áîëîâ÷ ýõ

212
õýëíèé áîäëîãî ýçýíã¿é áîëæ ÿðóó òàíñàã íàéðóóëãà ãýæ ÿðèõàä
á¿ð ÷ õýö¿¿ áîëîîä áàéíà. Ìîäîí õýëòýé, óíøèõ ÿðóó ñàéõàí
ç¿éëã¿é îëîí àðâàí ñîíèíû ¿åð áóóëàà.

4.1990 îíîîñ õîéøèõ Ñîíãîäîã ìîíãîë áè÷ãèéã ñýðãýýí

õýðýãëýõ õºäºë㺺í õèéãýýä ¿íäñýí ìàðãààí
1941 îíä ò¿¿õèéí ýýäðýýò íºõöºë øàëòãààí, òºð çàñãèéí
õàòóó øèéäâýðýýð êèðèëë ¿ñãèéã àëáàí ¸ñíû áè÷èã áîëãîí
õýðýãëýñýí áîëîâ÷ ìîíãîëûí óëàìæëàëò õóäàì ìîíãîë áè÷èã
óòãà ñî¸ëûí õýðýãëýýíýýñ á¿ðýí ãàðñàíã¿é. 1990 îíîîñ ìîíãîë
áè÷èãòýý ýðãýæ îðîõ òóõàé õóðö ìàðãààí ¿¿ñýæ, ò¿¿íèéã òºðèéí
áè÷èã áîëãîõ îëîí íèéòèéí ñàíàë õ¿÷òýé áîëñîîð èðýâ. Ìîíãîë
áè÷ãèéã êèðèëëýýð ñîëüñíû äàðàà õàìãèéí èõ áýðõøýýëòýé
òóëãàðñàí õ¿ì¿¿ñ áîë çîõèîë÷èä áàéñàí. Ìîíãîë áè÷ãýýð
çîõèîëûíõîî ýõ äýýð àæèëëàõ íü õýë íàéðóóëãà, äóóäëàãà
áîëîîä áè÷ëýãèéí òàíñàã áàéäëûã ýðõýìëýõýä èë¿¿ òºõºìòýé
ó÷ðààñ òýð þì. 1962 îíä ÌÇÝ-èéí III èõ õóðëûí ºìíº Óëñ òºðèéí
òîâ÷îîíä çîõèîë÷äûã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçñàí áàéíà. Ýíý ¿åä
“Òóíãàëàã òàìèð” ðîìàíàà áè÷èæ áàéñàí íýðò çîõèîë÷
×.Ëîäîéäàìáà ãàð áè÷ìýëýýñýý æèøýý òàòàæ ÿðèõäàà:
Ìîíãîëîîð áè÷èæ, äàðàà íü øèíý ¿ñãýýð áóóëãà÷èõààä ýðãýýä
óíøèõàä ñàéõàí íü àëãà áîë÷èõäîã áîëîõûã òàéëáàðëàæ, áàãà
öàã àëäñàí äýýðýý ýðãýæ ìîíãîë áè÷ãýý õýðýãëýå ãýñýí ñàíàë
òàâèõàä íü Þ.Öýäýíáàë íÿöààæýý. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé
ñîíãîäîã óëàìæëàëûã ºâëºí çàëãàìæèëñàí Á.Ðåí÷èíãèéí õýë
íàéðóóëãûã òààøààõã¿é áàéñíààð ¿ë áàðàì ò¿¿íèé íºëºº
çàëóó÷óóäàä õàëäâàðëàõààñ àéæ áàéñàí. Õóó÷èðñàí ¿ã õýðýãëýæ,
õóó÷èí áè÷ãèéí õýâ ìàÿãààð õººöºëä뺺 ãýæ çàëóó ø¿ëýã÷ íàðûã
õ¿ðòýë çýìëýæ áàéæýý.(16) 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ ººð÷ëºí

213
áàéãóóëàëòûí ¿çýë ñàíààãààð öýíýãëýãäñýí ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñíèé óõàìñàð èëòýä ñýðãýæ, ¿íäýñíèé ìîíãîë áè÷ãýý ñóðàõ
õºäºë㺺í ãàçàð ñàéã¿é ºðíºñºí áèëýý. Òýð ÷ á¿¿ õýë äóíä
ñóðãóóëüä 50-èàä îíû ñ¿¿ëýýñ îãò ¿çýõýý áàéñàí ìîíãîë áè÷ãèéí
õè÷ýýëèéã äóíä ñóðãóóëèéí 7, 8-ð àíãèä ¿çýõ áîëæ, äóíä
ñóðãóóëèéí áîëîí îëîí íèéòýä ¿çýõýä çîðèóëñàí ìîíãîë áè÷ãèéí
ñóðàõ áè÷ã¿¿ä çîõèîãäîí ãàð÷ ýõëýâ. 1970-ààä îíä çîõèîãäñîí
Ä.×îéæèëñ¿ðýí, Õ.Äàëõæàâ íàðûí ìîíãîë áè÷ãèéí ñóðàõ áè÷ãèéí
äàðàà 1986 îíä ×îé.Ëóâñàíæàâ, Æ.Ëóâñàíäîðæ íàðûí äóíä
ñóðãóóëüä ¿çýõ ìîíãîë áè÷ãèéí ñóðàõ áè÷èã ãàð÷, õîò õºäººä
àëáàí áàéãóóëëàãà, ñî¸ë ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäàä ìîíãîë
áè÷ãèéí äóãóéëàí, äàìæàà õè÷ýýë¿¿ëæ ýõë¿¿ëýí, òåëåâèçýýð
ÌÓÈÑ-èéí áàãø Ø.×îéìàà ìîíãîë áè÷ãèéí õè÷ýýë çààæ,
ñóðãàëòûí çàðèì ìàòåðèàë õýâëýãäýí ãàðëàà. ¯¿íèé õàæóóãààð
ìîíãîë ¸ñ çàíøèë, øàøèí ñî¸ëûí çàí ¿éë ñýðãýæ ýõëýâ. 1990 îí
ãýõýä ¿íäýñíèé ñýõýýòí¿¿äèéí äóó õîîëîé ñîíèí áîëãîíîîð
öóóðèàòàæ áàéëàà. 1990 îíû 6-ð ñàðä Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí
285 òîîò òîãòîîë ãàð÷ 1990-1995 îíä áàãòààæ á¿õ íèéòèéã õîñ
áè÷èãòýí áîëãîõ, óëìààð ìîíãîë áè÷ãèéã òºðèéí àëáàí áè÷èã
áîëãîõîîð çààâ. Ýíý òîãòîîëûí äàãóó Àðäûí áîëîñðîëûí ÿàìíû
ñàéäûí òóøààëóóä ãàð÷ íýãä¿ãýýð àíãèàñ ìîíãîë áè÷ãýýð ñóðãàëò
ÿâóóëàõ øèéäâýð ãàðãàâ. Àðä÷èëñàí õîëáîî áîëîí àðä÷èëëûí
óäèðäàã÷ íàð èëòãýë, ºã¿¿ëýë, ìºðèéí õºòºëáºðòºº ýí òýðã¿¿íä
òóñãàæ, àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí íýã ãîë óðèà íü ìÿíãàí æèëèéí
óëàìæëàëò ¿íäýñíèé áè÷ãýý ñýðãýýõ ÿâäàë áàéâ. Ñîíèí
ñýòã¿¿ë¿¿äýä “Ìîíãîë÷óóä áèä 1941 îíä ìîíãîë áè÷ãýý êèðèëë
¿ñãýýð ñîëüæ ãó÷ààä æèëèéí äîòîð àðä ò¿ìíýý áè÷èã ¿ñýãòýí
áîëãîæ, òèâ äýëõèéä ãàéõàãäàæ áàéñàí áîëîâ÷ äýëõèéí áè÷èã
¿ñãèéí ñî¸ëûí ñàíä îðóóëñàí îþóíû ¿íýò ñî¸ëîî îðõèæ òîì

214
àëäàà õèéñýí þì. …Õîé÷ ¿åäýý áèä ìîíãîë áè÷ãýý á¿ðýí
ºâë¿¿ëýõèéí òóëä á¿õ íèéòèéí ñóðãàëòûí áîäëîãî ÿâóóëàõ íü
ç¿éòýé”(17) “Ìàíàé çàðèì çîõèîë÷ õîðüäóãààð çóóíä õîñ ìîðüòîé
îðîõûã óðèàëñàí áèëýý. Ìèíèé áîäîõîä ìîíãîë áè÷èã ãýäýã
õ¿ëýãò ìààíü õºòºë㺺 õýðýãã¿é áèçýý. Áè÷èã ìèíü, õ¿ëýã ìèíü
áèä ÷èíü Òàíûãàà äàðóé äýýäëýí çàëúÿ”(18) “Ìîíãîë áè÷ãèéí
ò¿¿õýí óðò ¿éë ÿâöòàé ñàëøã¿é íýãäýæ áèé áîëñîí ìîíãîë ø¿ëýã
ìààíü ýðãýýä òºðºëõ áè÷ãýý ¿ã¿éëæ áàéãàà íü çàéëøã¿é
áàéíà”(19). “Òàâèàñ äîîø íàñíû èðãýäèéí äîòîð õóó÷èí
ìîíãîëîîð áè÷èõ áàéòóãàé, óíøèæ ÷àäàõ õ¿í íýí õîâîðäæýý.
¯íäýñíèé áè÷ãýý ìýäýõã¿éí áàëãààð çàëóó÷óóä àðä ò¿ìíèéõýý
á¿òýýñýí ñî¸ëûí ºâòýé òàíèëöàí ýçýìøèõ áîëîìæîîð èõ ë
ãà÷èãäàí áîîãäîõ áîëñîí áèëýý.”(20) “1990 îíä íèéòýýð áè÷èæ
óíøèæ ñóðààä 1991 îíîîñ ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëòàä îðæ áîëîõ
þì. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýõ îðîí÷ óõàìñàð, ¿íäýñíèé áàõàðõàë
áàäðàí äýãæèæ áàéãàà ýíý ¿åä ¿íäýñíèéõýý ñî¸ëûã ñýðãýýí
ìàíäóóëàõûí òºëºº çîðèìîã àëõàì õèéõýýñ õîéø ñóóõ ìîíãîë
õ¿í ¿ã¿é ãýäýãò ã¿í èòãýëòýé áàéíà.”(21) ãýõ ìýòýýð áè÷èæ áàéñàí
áºãººä ýðäýìòýí Ö.Øàãäàðñ¿ðýí “Ìîíãîë áè÷èã, ò¿¿íèéã ¿çýæ
ñóðàõûí ó÷èð” õýìýýõ ãàð÷èãòàé õýë øèíæëýëèéí íàðèéí
¿íäýñòýé òàéëáàðëàñàí ºã¿¿ëýë õýâë¿¿ëñýí áàéíà.(22) ̺í
îíîîñ Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð ìîíãîë áè÷ãýýð íîì õýâëýõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ çàðèì ñóðàõ áè÷èã, “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”
çýðãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð õýâëýýä áàéâ. Ìîíãîë áè÷èãòýé
õîëáîîòîé ãàçðóóäûí ñàíàà÷ëàãààð 21 õ¿íèé á¿ðýëäõ¿¿íòýé
Ìîíãîë áè÷ãèéí àðäûí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàãäàæ ìîíãîë áè÷ãýý óëñ
äàÿàð äýëãýð¿¿ëýí ñóðãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ñàëàíãè
õýñã¿¿äèéí àæëûã íýãòãýí ÷èãë¿¿õýä ¿éë÷ëýíý ãýæ òóíõàãëàñàí
áàéíà. 1991 îíä îëîí íèéòèéí ýð÷èìòýé õºäºë㺺í, ìîíãîëûí ýõ

215
îðîí÷ äýâøèëò ñýõýýòí¿¿äèéí ÷àðìàéëò ç¿òãýëýýð àëáàí õýðãèéã
1994 îíîîñ ìîíãîë áè÷ãýýð õºòëºí ÿâóóëàõ 36-ð òîãòîîëûã Óëñûí
áàãà õóðëûí óõààëàã ýðõýì ãèø¿¿ä ãàðãàâ. ¯¿íèé äàãóó ÁÍÌÀÓ-
ûí çàñãèéí ãàçàð 1991 îíû 6-ð ñàðûí 21-íû ºäºð “ÁÍÌÀÓ-ä
àëáàí õýðãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð õºòëºí ÿâóóëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ
òóõàé” 186-ð òîãòîîë ãàðãàâ. Òîãòîîëä õàâñðàëòààð áýëòãýëèéã
óäèðäàí ÿâóóëàõ êîìèññûí á¿ðýëäõ¿¿íèéã Çàñãèéí ãàçðûí
øàäàð ñàéä Ä.Äîðëèãæàâ äàðãàòàé, Áîëîâñðîëûí ñàéä
Í.Óðòíàñàí, Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äàðãà
Ä.Ìîëîìæàìö íàðûí îðëîã÷ äàðãàòàé áàéãóóëæ ãèø¿¿äýä
Áîëîâñðîëûí òýðã¿¿í äýä ñàéä Á.Ýíõò¿âøèí, Õóóëü ç¿éí ñàéä
Æ.Àìàðñàíàà, ¯íäýñíèé õºãæëèéí ñàéä Æ.Áàòñóóðü, Õóäàëäàà
¿éëäâýðèéí ñàéä Ñ.Áàÿðáààòàð, Ñàíãèéí ñàéä À.Áàçàðõ¿¿, Ñî¸ë
óðëàãûí õîðîîíû äàðãà Á.Áàäàð-Óóãàí, Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí åðºíõèéëºã÷ Ä.Áààòàð, Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýäýõ
ðàäèî, òåëåâèçèéí åðºíõèé çàõèðàë Õ.Öýâëýý, Óëñûí àðõèâûí
õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äàðãà Ë.Ìýíäñàéõàí íàðûí ëóò èõ õ¿÷òýé
êîìèññûã áàéãóóëæýý. Ýíý òîãòîîë íü: íèéò õ¿í àìûã 1991-1993
îíä ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàõ, õºòºëáºð, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà,
ìîíãîë áè÷ãèéí çºâ áè÷èõ ç¿éí òîëü áîëîâñðóóëàí ãàðãàõ,
òóðøëàãàòàé, ìîíãîë áè÷ãèéã òºãñ ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñýýð çààëãàõ,
èõ äýýä ñóðãóóëèéí ìîíãîë õýëíèé àíãèéí áîëîí áàãøèéí
ñóðãóóëèéí îþóòíóóäààð 1992 îíîîñ õºäºëìºð÷äèéí äóíä
ìîíãîë áè÷èã çààëãàõ, òºðèéí çàõèðãàà, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ ìîíãîë áè÷ãèéí áè÷ýý÷ íàðûã óã
áàéãóóëëàãóóäûí çàðäëààð íü ñóðãàæ áýëòãýõ, îðîí íóòàãò ñóðãàõ
àæëûã îðîí íóòãûí çàñàã çàõèðãààíä äààëãàõ, òºâ, îðîí íóòãèéí
õýâëýëèéí òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýí òîíîãëîæ, õýðýãöýýò
áè÷ãèéí ìàøèíààð 1992-1993 îíä õàíãàõ, øààðäàãäàõ õºðºíãèéã

216
ãàðãàõ, õýâëýë ìýäýýëëýýð ñóðòàë÷ëàõ, ñîíèí ñýòã¿¿ëä í¿¿ð
áóëàí ãàðãàõ, çàðèìûã ìîíãîë áè÷ãýýð äàãíàí õýâëýõ ãýõ çýðãèéí
òóñ òóñûí ÿàìàíä õàðèóöóóëñàí á¿õ òàëûã õàìàðñàí, ìîíãîë
ò¿ìíèé ñýòãýë ç¿ðõèéã áàÿñààñàí òîãòîîë áîëæ ãàðñàí þì.(23)
1991 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí áàãà ñóðãóóëüä îðñîí
ñóðàã÷äàä ìîíãîë áè÷ãýýð õè÷ýýë çààæ ýõëýí ñóðàõ áè÷ã¿¿äèéã
õýâëýí ãàðãàæ ýõýëëýý. ×îé.Ëóâñàíæàâ áàãøèéí õè÷ýýë
ç¿òãýëýýð ßïîí óëñàä òóñãàé çàõèàëàí õèéëãýñýí 1000 øèðõýã
öàõèì áè÷ãèéí ìàøèí õ¿ðýëöýí èðæ áè÷ýý÷ íàðûí êóðñ çîõèîí
áàéãóóëàâ. Øàãæèéí “Çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí òîëü”-èéã ªâºðìîíãîëä
äàõèí õýâë¿¿ëæ ×îé.Ëóâñàíæàâ, Æ.Áàò-Èðýýä¿é íàðûí çºâ áè÷èõ
ä¿ðìèéí òîëèóä ãàðàâ. 1991-1993 îí áîë ìîíãîë áè÷èã ñóðàõ èõ
ºðíºëòèéí ¿å áàéëàà. Íýðò ñýòã¿¿ë÷ Ò.Ãàëäàíãèéí ñàíàà÷ëàãààð
ìîíãîë óëñàä öîð ãàíö “Õ¿ì¿¿í áè÷èã” õýìýýõ ñîíèí ãàð÷, îäîî
õ¿ðòýë òàñðàëòã¿é õýâëýãäñýýð áàéíà. Ãýâ÷ 1993 îíîîñ
ñóðãàëòûí ýð÷ íü ñààð÷ ýõýëñýí áàéíà. Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ìîíãîë
áè÷ãýýð ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéãàà ñóðàã÷äûí ýöýã, ýõ, òýä íàðò çààæ
áàéãàà áàãø íàðààñ ýñýðã¿¿öýë ãàð÷ ýõýëëýý. Ìîíãîë áè÷ãýý
áàéòóãàé ýõ ò¿¿õýý ìýäýõã¿é åâðîïæñîí ñî¸ëò çàëóó ýöýã ýõ÷¿¿ä
õ¿¿õäýäýý òóñàëæ ÷àäàõã¿éí áóõèìäàë, ¿ñýã í¿äë¿¿ëýõ õÿëáàð
àðãàä äàñàæ ñóðñàí, ¿åèéí àðãààð ñóðãàäàã óëàìæëàëò àðãûã
ìýäýõã¿é áàãø íàðûí çàëõóóðàë íýãäýí íèéëæ ìîíãîë áè÷ãèéã
ìóó÷ëàõûí ýõèéã òàâèâ. ¯¿íèéã óóõàéí òàñ ø¿¿ðýí àâ÷ Ìîíãîëûí
àðä÷èëñàí õ¿÷íèé ñîíèíóóä ìîíãîë áè÷ãèéã ñýðãýýõèéí ýñðýã
êîìïàíè äýãäýýæ äº÷ººä îíûã äàâòàæ ýõëýâ. Ýíý òóõàé “Èë
òîâ÷îî” ñîíèíä ×åõ óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Äàâèä Ëóêàø
“Îäîîãèéí ìîíãîëûí ñýõýýòí¿¿ä ò¿¿íèé äîòîð îïïîçèö õ¿÷íèé
ñýõýýòí¿¿äèéí îëîíõ íü îðîñ äóíä ñóðãóóëèàð äàìæèæ, ÇÕÓ
àãñàíä äýýä áîëîâñðîë îëñîí, êîììóíèñò íîìåíêëàòóðûí

217
õ¿¿õä¿¿ä ìºí íü íóóö áèø. Òýä íýãýíò ýõ õýë, ýõ ñî¸ëîîñîî á¿ðýí
òàñëàãäñàí ó÷ðààñ äóóäëàãà áè÷ëýãèéí çàðèì çºðººòýé /àíãëè,
ôðàíö øèã èõ äºðººòýé áèø/ áîëñîí ìîíãîë áè÷ãèéã ñóðàõààñ
¿íýíõ¿¿ áýðõøýýæ ìîíãîë áè÷ãýý ñýðãýýõ áàéòóãàé õàðàõûã ÷
õ¿ñýõã¿é áàéíà. Ìîíãîë áè÷ãèéí ýñðýã òýäíèé äýãäýýæ áàéãàà
êîìïàíèéã Ñòàëèí, ×îéáàëñàíãèéí à÷ààð ýðäìèéí ºíäºð
çýðýãòýé áîëæ àâñàí õóó÷èíñàã ¿çýëòýé çàðèì õ¿í ºäººí
äýâýðãýæ, çàñãèéí ýðõèéã áàðèã÷ êîììóíèñò ÌÀÕÍ ÷èìýýã¿éõýí
ñàõàë äîòðîî áèò¿¿ èíýýìñýãëýí õàðæ áàéíà” õýìýýí áè÷èæ
áàéâ.(24) 1941 îíä êèðèëë áè÷ãèéã àâààä ñýõýýòí¿¿ä õàìãèéí
õîéðãî õàíäàæ, äàëäóóð ýñýðã¿¿öýí áàéñàí áîëîâ÷ íàì òºðèéí
õ¿÷òýé íóäàðãûí øààðäëàãààð ñóðñàí áîë ºíººãèéí ìîíãîëûí
ñýõýýòí¿¿ä áàñ ë ìîíãîë áè÷ãýý ñýðãýýõ øèéäâýðèéã ýð÷èìòýé
ýñýðã¿¿öýæ àðä÷èëñàí íèéãýì ãýäýã ¿çëèéí äîð, íºãºº òàëààñ
óãààñàà ìîíãîë ñýòãýõ¿éãýýñýý õýò õîëäñîí ó÷èð îãò
îéëãîõã¿éãýýñýý áîëæ ººðñºä øèãýý ìóíõàðñàí îëíûã õººðºãäºí
äàãóóëæ ìîíãîë áè÷èã ñýðãýýõ êîìïàíèò àæëûã òºð îëîí íèéòèéí
á¿õèé ë õýðýãñýëýýð ýñýðã¿¿öýí òýìöñýí þì. Ýíý íü õ¿í àìûí
òîãòâîðã¿é õýñýã áîëîõ çàëóó÷óóäûã óðóó òàòàæ òýäíèé ñóðàõ
ýð÷èéã ñààðóóëàâ. ̺í íºãººòýéã¿¿ð Óëñûí èõ õóðëûí çàðèì
ãèø¿¿ä ëàòèí ¿ñãèéã àëáàí õýðýãò õýðýãëýõ òºñºë ºðãºí áàðèõ
çýðãýýð îëîí íèéòèéí àíõààðëûã èõýýõýí ñààðìàãæóóëñàí áîëîé.
“Êèðèëë áè÷èã àâàõ ¿åèéí ñýõýýòí¿¿äèéí ýñýðã¿¿öýë áîë ÿðóó
òàíñàã áàÿëàã ñàéõàí íàéðóóëãàò äýëõèéä õààíà ÷ áàéõã¿é
¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñãýý ãýýæ îðõèõûí ýñðýã áóõèìäàë áàéñàí.
Õàðèí ýíý öàãèéí ñýõýýòí¿¿äèéí ýíý ýñýðã¿¿öýë áîë çàëõóóðàë,
óõààí ìóëãóóãèéí øèíæ õèéãýýä óëàìæëàëò ñî¸ë, çàí çàíøèë,
õýë ñýòãýõ¿éãýýñýý õýðõýí õîëäîæ, áèå íü ìîíãîë, óõààí íü
õàðèéíõ áîëñíûã õàðóóëñàí òîä æèøýý áîëñîí þì. ͺ㺺 òàëààð

218
õóó÷èí áèäíèéã á¿õ ç¿éëýýð õÿíàæ áàéñàí óëñ, ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñíèé óõàìñàð íýí èõýýð ºðíºí äýëãýðýõýýñ ýìýýñýí áîäëûí
áîëãîîìæèëñîí ñàíàà áîäîë ÷ òýäíýýð äàìæèí õýðýãæñýí íü ýíý
áîëîé. Ñîíãóóëüä ÿëàõûí òóëä ñîíãîã÷äîîñ õàìãèéí èõ îíîî àâàõ
ãýæ ¿íäýñíèé ¿çëèéã õóóðàì÷ õººðºãäºæ áàéñíû èëðýë áàñ
áîëîâ” õýìýýí ìîíãîë áè÷ãèéí õºäºë㺺íèéõºí ä¿ãíýæ áàéâ.
1993 îíä õèéñýí Àëáàí õýðãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð õºòëºí ÿâóóëàõ
áýëòãýë àæëûã ýðõëýõ óëñûí êîìèìññûí õóðëûã Ìîíãîë óëñûí
øàäàð ñàéä Ë.Ýíýáèø äàðãàëàí õèéëãýæ “Ìîíãîë áè÷èã ñóðãàõ
àæèë ¿íýí ÷àíàðòàà èõ ¿ëáýãýð ÿâæ, òºâ îðîí íóòãèéí òºðèéí
áàéãóóëëàãóóä æèãä àæèëëàæ ÷àäñàíã¿é” ãýñýí ä¿ãíýëò õèéñýí
áàéíà. Òýãýýä 1994 îíä ñóðãàëòûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, ìîíãîë áè÷èã
ñàéí ìýääýã áàãø, îþóòàí, ñóðàã÷èä, õ¿ì¿¿ñèéã äàé÷ëàí
îðîëöóóëàõ íü ç¿éòýé áºãººä çàñãèéí ãàçàðò öààøäûí áîäëîãî
÷èãëýëèéã îðóóëæ øèéäâýð ãàðãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ òîãòæýý. ̺í
ýíý ¿åä ìîíãîë áè÷ãèéã äýìæèã÷ ýðäýìòýí, çîõèîë÷, ñýõýýòí¿¿ä
íèéãýìëýã áàéãóóëæ òºðèéí îðäîíä èõ õóðëàà õèéæ òºð çàñãèéí
óäèðäëàãàä ºðãºõ áè÷èã èëãýýâ. ¯¿íèé äàãóó 1994 îíû 3-ð ñàðûí
16-íä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí Àëáàí õýðãèéã ìîíãîë
áè÷ãýýð õºòëºõ áýëòãýë õàíãàõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ òàëààð àâàõ
çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé 64 òîîò òîãòîîë ãàðàâ. ¯¿íä: Òºðèéí
ÿàì, ãàçàð, áàéãóóëëàãóóäûí àëáàí õààã÷äûã 1994 îíä áàãòààí
ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàæ, 1995 îíä òºðèéí àëáàí õýðãèéã ìîíãîë
áè÷ãýýð ýðõëýõ ò¿âøèíä õ¿ðòýë ÷àäâàðæóóëàõ, 16-49 íàñíû á¿õ
õ¿íèéã 1995-1996 îíä áàãòààí ìîíãîë áè÷èãò òàéëàõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõ, çîõèîí áàéãóóëàëò çàõèðàìæëàëûí áàðèìò
áè÷ãèéã ñòàíäàðòûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí 1994
îíä áàãòààí áîëîâñðóóëàõ, Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí
I-IV àíãèéí á¿õ õè÷ýýëèéã ìîíãîë áè÷ãýýð, V-X àíãèóäàä

219
íèéãìèéí óõààíû õè÷ýýë¿¿äèéã ìîíãîë áè÷ãýýð, áóñàä õè÷ýýëèéã
êèðèëë ¿ñãýýð òóñ òóñ ÿâóóëæ áàéãààã ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ öààøèä
ìîíãîë áè÷èã õýðýãëýõ ÿâäëûã áîëîâñðîëûí á¿õ øàòíû
ñóðãàëòàä ã¿íçãèéð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ, á¿õ ñîíèí õýâëýëèéí
çàðèì ìàòåðèàëûã ìîíãîë áè÷ãýýð ãàðãàõ, áàòëàãäàí ãàð÷
áàéãàà õóóëèóäûã ìîíãîë êèðèëë áè÷ãýýð õàìò õýâëýæ áàéõ, ÿàì
òóñãàé ãàçðóóä áàòëàí ãàðãàæ áàéãàà íèéòëýã øèíæ ÷àíàðòàé ýðõ
ç¿éí àêòóóäûã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷èæ õàðúÿà áàéãóóëëàãóóääàà
õ¿ðãýæ áàéõ, ðàäèî, òåëåâèçûí õºòºëáºð, ¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé
çàðëàë, óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû íîò áè÷èã, ãýðýý õýëöýë
çýðãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð ¿éëäýæ áàéõ, 1994 îíîîñ ìîíãîë áè÷ãýýð
õºòºëæ ýõëýõ àëáàí áè÷ãèéí òºðºë, ò¿¿íèé æàãñààëòûã ýíý îíû
ýõíèé õàãàñò áàãòààí áàòàëæ õîëáîãäîõ ãàçðóóäàä õ¿ðã¿¿ëæ
ìºðä¿¿ëýõ, áýëòãýëèéã õàíãàõ óëñûí êîìèññûí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãûã òîìèëæ àæèëëóóëàõ çýðýã çààëòóóäûã òóñ òóñûí
õàðèóöñàí ãàçàðò íü äààëãàæýý. Ýíý òîãòîîëûã ãàðñíû äàðàà
Æ.Ìÿãìàðñ¿ðýí íàðûí ñýòã¿¿ë÷èä “Ñýðýõã¿é áîë ñàéõàí ç¿¿ä”
õýìýýí òàâëàí Ìîíãîëûã äóíäàä çóóíòàé íü õàäàõ ãýëýý õýìýýí
áóõèìäàí áè÷èæ óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿äèéã ñýíõðýõèéã óðèàëæ
áàéâ. Çàðèì ñýòã¿¿ë÷ ººðñäèéí ñàíàñàí áîäñîíîîðîî öýöýðõýæ
çàðèì íýã ýðäýìòýä ÷ èíýýäòýé õºãèéí þì áè÷èæ íèéòëýõ áîëîâ.
Ýäãýýð õºãèéí þìíû õàðèóä Ñ.Äóëàì íàðûí ýðäýìòýä èõ õóðëûí
ýðõýì ãèø¿¿äýä èëãýýëò ÿâóóëæ “Èðýýä¿éãýý õàðæ øèéäýõ ¸ñòîé
àñóóäàë ãýæ áàñ áàéäàã áºãººä òýäíèé íýã íü ìîíãîë áè÷èã ìºí.
Ìîíãîë áè÷èã áîë èðýýä¿é îëîí óëèðàëä òîäðîí ãýðýëòýõ õ¿íèé
îþóíû ýðõýì ¿íýò ç¿éëñèéí íýãýí áºãººä ºíººäºð ¿¿ñýë ãàðëûã
íü ìîíãîë áèø ãýæ ø¿¿ìæèëæ áàéãàà óëñ èðýýä¿éä õàðèí ÷
äýëõèéí îëîí ¿åèéí îëîí ¿íäýñòíèé îþóí áèëãýýð ø¿¿í
òóíãààãäàæ, òýð äóíäàà ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýëãýýíèé ìºí ÷àíàðûã

220
ãàéõàëòàé õàäãàëñíààðàà óëàì ÷ ãàéõàãäàõ áîëíî ãýäãèéã
ñýõýýðýõ íü ñî¸ëò õ¿íèé ºìíº õ¿ëýýõ áèäíèé íýã áè÷èãäýýã¿é
¿¿ðýã íü þì” õýìýýí õàðàìñàí àíõààðóóëæ 64-ð òîãòîîëûã õýâýýð
¿ëäýýõèéã óðèàëæ áàéâ. Ãýâ÷ 1994 îíû ÓÈÕ-ûí õàâðûí ÷óóëãàíû
ñ¿¿ë÷èéí ºäºð áàòàëñàí 66-ð òîãòîîë íü ìÿíãà ãàðóé æèëèéí
ò¿¿õòýé õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí ºâèéã óëàìæëàí ñóðàëöàõ ¿ð
¿íäñèéã ýðõ ç¿éí õóâüä á¿ðýí òàñàëæ ò¿¿õýíä ¿çýãäýýã¿é èõýýð
òóéëøðàâ. Åðºíõèéëºã÷ õîðèã òàâèàä ÷ äèéëñýíã¿é. “Òºðèéí
òîëãîéä óëàìæëàë, çàí çàíøèë, ò¿¿õ ñî¸ë, ¿íäýñíèé õýëáè÷èã,
àðä ò¿ìíèéõýý àõóé àìüäðàëûã ìýäýõã¿é õ¿ì¿¿ñ ãàðâàë ÿìàð
àþóëòàé ãýäãèéã ÿðóó òîä õàðóóëàâ. Ýðã¿¿ òýíýã¿¿äèéã ýçýí íî¸í
ñóóëãàâàë ýðõã¿é ò¿ìýí àðäûã çîâîîþó õýìýýñýí ýðäýíèéí ñàí
ñóáàøèäèéí äîòîðõ ñóðãààë þóòàé ¿íýí áý. Ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéí
ò¿¿õ íü ýõíýýñýý àâààä ýöñýý õ¿ðòýë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áèåý
äààñàí áàéäàë, òóñãààð òîãòíîëûí ò¿¿õòýé õàìãèéí íÿãò
õîëáîîòîé áàéäàã ãýäãèéã òýä îãò îéëãîñîíã¿é.”(25) Òýð ¿åèéí
ìîíãîë áè÷ãèéã äýìæèã÷ ñýòã¿¿ë÷èä, ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñãèéã
ñýðãýýõèéí òºëºº õºäºë㺺íèéõºí Óëñûí èõ õóðàë àðõè÷èíä
ãàðãààã¿é ààãàà ìîíãîë áè÷èãò ãàðãàëàà õýìýýí õàëàãëàí áè÷èæ
áàéâ. Óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøèë,
øèíý ñî¸ë ìàø ÷óõàë íü ìýäýýæ áîëîâ÷ óëàìæëàëò ñî¸ë, çàí
çàíøèë, áè÷èã ¿ñãýý ãýýíý ãýäýã óëñ ¿íäýñòýí ìºõºõèéí øèíæ
áîëîé. Õàðèí îðõèãäñîíûã áóþó ìàðòàãäñàíûã ñýðãýýí áèé
áîëãîæ øèíýòýé õîñëîõ íü óëñ ¿íäýñòýí ìàíäàí áàäðàõûí ýõýí
þì. Ñî¸ë, çàí çàíøèë õèéãýýä õýë, ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýã íü
òóõàéí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí áèëýã òýìäýã áîëæ áàéäàã.
Øàøèí ÷ ãýñýí àðä ò¿ìíèé èòãýë áèøðýë ñî¸ë çàíøëûí îëîí
ç¿éëèéã õàäãàëæ ÿâäãààðàà òóõàéí àðä ò¿ìíèé îþóí ñàíààíû
¿íýò ç¿éë áîëæ áàéäàã. Õýë, áè÷èã ¿ñýã, ñî¸ë, øàøíààñ íü

221
õ¿ì¿¿ñèéã ñàëãàæ ººðèéí ñýòãýõ¿éä îðóóëíà ãýäýã áàãà õóãàöàà
øààðäàõ ç¿éë. Åâðîïæóóëàõ 50 æèëèéí èõ àÿíû ýöýñò ìîíãîëîîð
ñýòãýíý ãýäýã áîë ìîäîí òîëãîéí áîäîë ãýæ áîäîõäîî õ¿ðòýë áèä
ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Òóõàéí àðä ò¿ìíèé ñýòãýëãýý áîë ýõ îðîí,
ýðõ ÷ºëººò òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà áîëñîí ò¿¿õ, õýë õèéãýýä
õýë áè÷èã, çàí çàíøèë, øàøèí, ñî¸ë, àõóé àìüäðàëûí äýã æàÿã,
áàéãàëü öàã óóð, àæ òºðºõ ¸ñòîé íÿãò õîëáîîòîé á¿õýë á¿òýí öîãö
áàéäàã. Ýäãýýðèéã ìýäýõ áóþó ¿çýæ ñóäëàõã¿éãýýð þìûã
õÿëáàðõíààð ¿ã¿éñãýí áîäîõ íü óõààíò õ¿íèé áóñ õàðèí òýíýã
õ¿íèé áîäîë áîëîé. Îëîí çóóíû ò¿¿õòýé áè÷èã ñî¸ëûí äóðñãàë
áîëîõ Ìîíãîë áè÷èã ìààíü õóó÷èð÷ îéëãîìæã¿é áîëñîíäîî áóñ
áèäíèé óõààí ìóíõàð÷ îéëãîõûã õ¿ñýõã¿éäýý, îéëãîæ ÷àäàõã¿é
áîëñîíäîî áàéãàà áèëýý. 50-èàä æèë ÿâöóó õ¿ðýýíä õýðýãëýæ
áàéñàí áè÷ãèéí õýëáýðèéã àìàðõàí ñýðãýýí õýðýãëýæ áîëîõûí
æèøýý áîë Åâðåé õýë, áè÷èã ¿ñãèéã ñýðãýýñýí Èçðàèëü óëñûí
òóðøëàãà áàéíà. Åâðåé õýë áè÷èã ¿ñãèéí ñýðãýí ìàíäàëò îëîí
àðâàí æèëèéí óéãàã¿é õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä ÿðèàíû õýëíýý XX
çóóíû ýõýýð õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ëûí ÷óõàë ç¿éëèéí íýã áîëîí
çîõèõ áàéðàà ýçýëæýý. Îäîî åâðåé õýë Èçðàèëü óëñûí àëáàí
¸ñíû õýë áºãººä òóñ óëñûí àìàí áîëîí áè÷ãèéí õàðèëöààíû
¿íäñýí õýðýãë¿¿ð áîëæ áàéíà.
Èçðàèëü óëñûí õýëíèé ãàðàìãàé ýðäýìòýí Ýëèýçåð Áåí-
Èåãóäà, Ýððåö Èñðàýëü íàð áîëîí îð÷èí öàãèéí õýëíèé îëîí
óõààëàã ýðäýìòýä õèéãýýä óëñ ¿íäýñòýí, óëàìæëàëò ñî¸ëîî ãýñýí
àðä ò¿ìíèé àðèóí õ¿ñýë ç¿òãýëýýð ýíý õýë õèéãýýä áè÷èã ¿ñýã
ñýðãýí ìàíäñàí þì. 1953 îíä Åâðåé õýëíèé àêàäåìè áàéãóóëñàí
íü ¿¿íèé íýã òîä æèøýý áîëîé. Ýíý àêàäåìè ýõ õýëýý õºãæ¿¿ëýõ
ò¿¿íèéã öýâýð àðèóí áàéëãàõ, æóðàìëàõ àæèë ýðõýëäýã áàéíà.
Ãýòýë áèä õýë áîëîîä áè÷èã ¿ñãèéíõýý õºãæèë, ò¿¿õ, ç¿é òîãòëûã

222
ñóäàëäàã ãàíö Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíãýý ººä òàòàæ ÷àäàæ áàéíà
óó äàà. Ìàðòàãäàí ñºíºñºí ýíý õýëíèé îëîí àðâàí ìÿíãàí ¿ãèéã
ñóäàð íîìûí õýëíýýñ øèíýýð ñýðãýýõ áóþó áèé áîëãîæýý. XIII
çóóíû Õàí-àíàãèéí áàéëäàí äàãóóëàëòààñ ýõëýýä Áàð-Êîõáûí
áîñëîãûí ñ¿¿ë õ¿ðòýë Èçðàèëü÷óóä åâðåé õýëýýð áàãà ñàãà ÿðüæ
áàéñàí áèëýý. Ò¿¿íèé äàðàà åâðåé õýë àìüä ÿðèàíû õýëíýýñ
á¿ðìºñºí õàñàãäàæ á¿ð çóóí æèëèéí ºìíº ãýõýä ÷ åâðåé õýë
àìüä ÿðèàíû õýë áîëíî ãýõýä õýí ÷ èòãýõã¿é áàéñàí áóé çàà.
Âàâèëîíû õààí÷ëàëûí ¿åä òýä àðìåéíààð ìºí áàñ ãðåêýýð ÿðüæ
áàéñàí áàéíà. ¯íýíäýý ÌÝ 70 îíîîñ 1948 îí õ¿ðòýë åâðåéí àðä
ò¿ìýí íèéòýýð åâðåé õýëýýð îãò ÿðüæ áè÷èæ áàéñàíã¿é. Ýíý õýë
ãàãö Èóäèéí ñóðãààëä ë ¿ëäýæ õîöîðñîí áàéíà. Ýíý õýëèéã óñòàæ
áàéõ ¿åä ýíý õýëýýð øàøèí, áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààí õèéãýýä
ÿðóó íàéðàã, óðàí çîõèîëûí àðâèí èõ á¿òýýë¿¿äèéã òóóðâèí
ãàðãàñàí áàéæýý. Çàðèì îðîíä åâðåé÷¿¿ä õýëýý ìàðòàõã¿éí òóëä
áè÷èã çàõèäàë áîëîí áè÷èã áàðèìòàà åâðåé õýëýýð áè÷èæ áàéñàí
áàéíà. Æèøýýëáýë äóíäàä çóóíû Àíãëè îðîíä áàðàã çóóãààä æèë
äàíñ äàðàà åâðåé õýëýýð õºòºëæ áàéñàí áàéíà. ̺í çàðèì
îðîíä íàéìàà÷äûí õýë ÷ áîëæ áàéâ. ßëàíãóÿà ñ¿ñýãòýí îëîí
õàãàñ ñàéí ºäºð ýíý õýëýýð ÿðüäàã áàéñàí íü áóé. Ãýâ÷ Åâðåéí
àðä ò¿ìýí çºâõºí íîìîíä áè÷èãäñýí ë àðä ò¿ìýí áàéëàà. Åâðåé
õýë äóíäàä çóóíû ¿åýñ ýíý àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí áèëýã
òýìäýã áàéõàà áîëüñîí áàéâ. ¯ãèéí õýëáýðèéí õóâüä øèíý ¿ã
õóó÷èí õî¸ðûí ÿëãàà ìýäýãäýõã¿é áîëñîí áàéíà. ßíç á¿ðèéí ¿åä
çîõèîãäñîí ñóäàð íîìûã ñóäëàõ çàìààð îäîîãèéí òýäíèé
õýðýãëýæ áàéãàà ¿ãñèéí ñàíã á¿ðýëä¿¿ëæýý.
Åâðåéí áèáëèéí ¿ãñèéí ñàíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í 30000 ãàð÷
áàéñàí áºãººä õîæèì áèáëèéí ¿ãñèéí ñàíä 8000 áîëæ ¿ëäñýí
áàéâ. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä àëèâàà õýëíèé 1000 ¿ãèéí 85 õóâü íü

223
åðäèéí ¿ãýýð á¿òäýã áàéíà. Åâðåé õýëíèé 1000 ¿ãèéí 800 ¿ã íü
ñóäðûí ¿ãñ áàéñàí áàéíà. Îð÷èí öàãèéí 120000 ¿ãñèéí ñàíãèéí
60000-ààñ èë¿¿ îëîí ¿ã ñóäðûí õýëíèé ¿ã áàéíà.
Ñîíèíû ìýäýýëëèéí åðäèéí òåêñòèéã àíãèëàë õèéæ
¿çýõýä 60-70 õóâü íü áèáëèéí ñóäðûí ¿ãñ áºãººä 20 õóâü íü
Ìèøíûí íîìä äàéðàëääàã ¿ãñ õèéãýýä ¿ëäñýí æààõàí õóâü íü
äóíäàä çóóíû áóþó îð÷èí ¿åä á¿ðýëäýí áèé áîëñîí ¿ãñ áàéíà.
Èçðàèëü óëñûí áè÷èã ¿ñýã õèéãýýä àìüä ÿðèàíû õýëýý
ñýðãýýí õºãæ¿¿ëñýí ò¿¿õ áîë óëñ ¿íäýñíèéõýý ò¿¿õ ñî¸ëûã
äýýäëýí õ¿íäýëæ öýöýãë¿¿ëñýí äýëõèéí ò¿¿õýíä áàéõã¿é
ãàðàìãàé ãàâúÿàò ¿éëñ áèëýý.
Øèìîíà Áåðíôåëüä ýíý òóõàé õýëýõäýý “Àìüä ÿðèàíû
õýë áîëíî ãýäýã ìèíèé áîäëîîð áàðàã á¿òýøã¿é ç¿éë áàéëàà.
Òèéì òóðøëàãà ÷ áàéãààã¿é.
Õàãàðñàí ñàâûã á¿òýí áîëãîæ áîëäîãã¿éòýéí àäèë
õºãæèõºº áîëüæ ìàðòàãäñàí õýëèéã ñýðãýýíý ãýäýã áîë ò¿¿õ, óòãà
çîõèîë, øàøíû õýëýíä ò¿¿õýí ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëñíîîñ ãàäíà
àìüä ÿðèàíû õýëã¿é àðä ò¿ìýíä ÷ ¿ëãýð äóóðèàëò ÿâäàë áîëñîí
þì” ãýæýý. Ïðîôåññîð Õàéì Ðàáèí “Åâðåé õýëíèé õóâüä óòãà
çîõèîëûí õýë õèéãýýä àìüä ÿðèàíû õýë áîëíî ãýäýã ìèíèé õóâüä
¿çñýí öîðûí ãàíö òîõèîëäîë” õýìýýæýý.
Óõààíò óëñ ¿íäýñòýí ìàðòàãäàæ ìºõñºíºº ñýðãýýæ
ìàðãààøèéí èðýýä¿é ð¿¿ ò¿¿íèéõýý õàìò îðîõîîð ç¿òãýæ ÿâàõàä
àìüä áàéãàà áè÷èã ¿ñãèéí ñî¸ëîî àä ¿çýí áóñäûí ¿ñãýýð ÿâíà
õýìýýí ç¿òãýõèéí ó÷èð áàéíà óó? ¿ã¿é þó. 1990-ýýä îíû ýõýí,
äóíä ¿åä òºð çàñãûí òîãòîîë, øèéäâýðèéí äàãóó òºð, çàõèðãààíû
áîëîí îëîí íèéòèéí á¿õ áàéãóóëëàãûí õàÿãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð
õèéæ áàéñàí áîëîâ÷ îäîî ýðãýýä õîâõ òàòàí õàÿæ îðîíä íü
àíãëè, êèðèëëýýð áóþó äàí àíãëèàð áè÷èõ áîëñîí áàéíà. 70,80-

224
ààä îíóóäàä Óëààíáààòàðò èðæ áàéñàí õºäººíèé õ¿í; -Áè ººðºº
î÷èõ ãàçðàà îëíî ãýæ ÿâààä îðîé òóéëûí óðàì ìóóòàé èðýýä:
-Äàí ãàäààä ¿ãýýð áè÷ñýí õàÿãààð î÷èõ ãàçðàà îëæ ÷àäñàíã¿é ãýæ
õýëæ áàéñàí òîõèîëäîë ãàð÷ áàéâ.
̺í ìîíãîë õýë ñî¸ëûí ñóðãàëò, ýõ õýëíèé öýâýð àðèóí áàéäëûí
òàëààð áîäëîãî îãò áàéõã¿é áîëæ òºðèéí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ÷ ÿðóó
ñàéõíààð èëòãýë íîìëîë òàâèõàà áàéñàí áàéíà. Ãàäààä õýë òºãñ
ýçýìøñýí èõ ñàéõàí çàëóóñ ýðëèéç áîëîí ìîäîí õýëýýð ÿðèõ,
îð÷óóëãà õèéõ íü îëøðîâ. Äîêòîð Ý.Ðàâäàí “Ãàäààä õýë, ò¿¿íèé
äýë ñóë ¿ã, õýëëýãýýð ÷àìèðõàõ ºâ÷èí ÓÈÕ-ûí óõààíò ãèø¿¿äèéã
÷ õàðàìñàëòàé íü òîéðñîíã¿é” õýìýýí “ªíººäºð” ñîíèíä áè÷ñýí
íü òóéëûí ¿íýí áèëýý.(26)
Àëèâàà ¿íäýñòýí ÿñòíû õýë íü ò¿¿õèéí ÿíç á¿ðèéí ó÷èð
øàëòãààíààð áóñàä õýëòýé ñ¿ëýëäýæ, òýäãýýðòýé õàðèëöàí áèå
áèåý áàÿæóóëæ áàéäàã íü ñî¸ëûí àìüäðàëûí íèéòëýã ç¿é
òîãòëûí èëðýë þì. Õàðèéí õýëèéã òºðèéí òîäîðõîé óõààëàã
áîäëîãîã¿é, óðñãàëààð íýâòð¿¿ëýõ íü ºíººäºð òºäèéëºí õîð
óðøèãã¿é ìýò ñàíàãäàâ÷, óðüä áóñàä àðä ò¿ìíèé óíàãàí õýëýíä
òîõèîëäñîí ýìãýíýëò ÿâäëûã äàâòàæ áîëîõ ¿ð õºðºíãèéã ººðòºº
àãóóëæ áàéõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. ¯¿íèéã ºíººäºð ë ñàéí óõààð÷
ìýäýð÷ òºðºëõ õýëýý õàäãàëæ õàìãààëàõ òàëààð ñàíàà òàâèõã¿é
áîë ìàðãààø õè÷íýýí îéëãîëîî ÷ ãýñýí íýãýíò õîæèìäñîí áàéõ
áîëíî. Ìîíãîëûí òºðººñ áàðèìòëàõ õýëíèé áîäëîãûã æèíõýíý
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí ñàíàë ä¿ãíýëòýä
òóëãóóðëàí ã¿íçãèé óë ¿íäýñòýé áîëîâñðóóëæ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí õýìæýýíä òàâüæ ìºðäºõèéí ÷óõàë íü ýíäýýñ õàðàãäàõ
áèç ýý.(27) Ýõ õýë, áè÷èã ¿ñãèéí ¿íäýñíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ
öàã íýãýíò áîëñîí áàéíà.

225
 “Ôèíèêýýñ ¿¿ñýëòýé, àðìåéãýýð äàìæèí ñàëáàðëàñàí
áè÷ãèéã õýðýãëýæ áàéñàí ñîãäóóä VIII çóóíä, óéãàðóóä XI çóóíä
àðàáûí áóþó ëàëûí õ¿ðýýíä îðæ àðàá áè÷èã àâñíû ó÷èð
ò¿ð¿¿÷èéí õýðýãëýæ áàéñàí áè÷ãýý îðõèñîí áèëýý. Õàðèí
ìîíãîë÷óóä áèä ñîãäîîñ àâñàí õóäàì ìîíãîë áè÷ãýý îðõèæ
ìàðòñàíã¿é, õàðèí ÷ ìîíãîë õýëýíäýý òààöóóëàí áîëîâñðóóëæ
ºíººäðèéã õ¿ðòýë õýðýãëýæ áàéãàà íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíýýñ
äýëõèéí ¿ñýã áè÷ãèéí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí íýãýí ÷óõàã õóâü íýìýð
äàðóé ìºí” ãýæ äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí áè÷ñýíòýé(28) ñàíàë
íèéëýõã¿é áàéõûí àðãàã¿é þì. Ìàíàé àðä ò¿ìýí óéãàð áè÷ãèéã
çºâõºí õóóëáàðëàí õýðýãëýñýí áèø ò¿¿íèéã ìîíãîë õýëíèé
îíöëîãò òîõèðóóëàí óëàì áîëîâñðîíã¿é áîëãîí çàñàæ õýðýãëýñýí
íü ÷ áàñ ìàíàé óëàìæëàëò ñî¸ëûí íýãýí òîì îëîëò ìºí. ”XVI
çóóíû ýöýñ õ¿ðòýë õýðýãëýæ áàéñàí ýðòíèé óéãàð ìîíãîë áè÷èã,
ò¿¿íýýñ õîéø õýðýãëýæ áóé øèíý ìîíãîë áè÷èã õî¸ð íü áèå
áèåòýéãýý èõýýõýí îéðîëöîî áîëîâ÷ ìàø èõ ÿëãààòàé” ãýæ
Á.ß.Âëàäèìåðöîâ òýìäýãëýñýí áàéäàã.(29) ªíººãèéí øàòàíä
ìîíãîë÷óóä áèäíèéã áîëîí áèäíèé çàðèì íü ººðñäèé㺺 ñàÿ ë
íýã äýëõèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí çàìä õºë òàâüæ ýõýëæ áàéãàà
óãèéí á¿ä¿¿ëýã õîöðîãäñîí óëñ ãýæ õî÷ëîí, èíãýñíýýðýý ººðñ人
ºíäºð ñî¸ëòîí áîëæ õàðàãäàõûã îðîëääîã. Ãýòýë òýäãýý𠓪íäºð
ñî¸ëòíóóä” ìààíü ò¿¿õýíäýý àðâààä áè÷èã, ò¿¿íèé äîòîð òîä,
äºðâºëæèí, ñî¸ìáî çýðýã íýí áîëîâñðîíãóé àâèàíû áè÷èã ¿ñãèéã
çîõèîí õýðýãëýæ òýäãýýðèéí äóðñãàë íü õ¿í òºðºëõòíèé áè÷ãèéí
ñî¸ëûí ò¿¿õíýý áàòòàé áàéð ñóóðûã àëü õýäèéíýý ýçýëñýí
õèéãýýä ýä¿ãýý íýãýíò äýëõèéæñýí îëäìîë áè÷ãèéí çýðýãöýýãýýð
ººðèéí ÿçãóóðûí óëàìæëàëò áè÷ãýý õýðýãëýñýýð áàéãàà
ìîíãîëîîñ ººð ÿìàð àðä ò¿ìíèéã íýðëýæ ÷àäàõñàí áîë. Áîñîî
ìîíãîë áè÷èã íü òºðºëõ ìîíãîë õýëíèé îíöëîãò ãàéõàìøèãòàé

226
çîõèöñîí íýí áîëîâñðîíãóé áè÷èã ìºí áºãººä ãàäààä ¿ã, ãàçàð óñ
õ¿íèé íýð, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû íýð òîìü¸î, òýìäýã
òîìü¸îëîë ñýëòèéã òýìäýãëýõýä ÷ ñààä áýðõøýýë ó÷ðàõã¿éãýýð
çîõèîñîí ìàø áîëîâñðîíã¿é ãàëèã ¿ñãèéí ñèñòåìòýé áèëýý. Îëîí
óëñûí àìüäðàë óëàì á¿ð äýëõèéæèæ, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí îëîëò ò¿ðãýí íýâòýð÷, ìýäýýëëèéí îëîí óëñûí
ñòàíäàðò òºëºâøèæ àíãëè õýë íü ëàòèí ¿ñýã õýìýýõ “Óíààòàéãàà”
õ¿í òºðºëõòíèé èõýýõýí õýñãèéã áàéëäàí äàãóóëæ áàéãàà õèéãýýä
Ìîíãîë óëñ ºðíºäèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí íºëººíä õ¿÷òýé òàòàãäàí
îðæ áóé áîäèò áàéäàë íü ÿçãóóðûí ìîíãîë áè÷ãèéí õóâü çàÿàã
èõýýõýí ýýäðýýòýé áîëãîæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí äîòîð
íýí õ¿÷òýé áîëæ áàéãàà òºðºëõ õýë ýðëèéçæèõ ¿éë ÿâö óã õýëòýé
àìèí ñóäñààð õîëáîãäñîí ìîíãîë áè÷èãò ýðñ òýñ õàðøèëæ áàéíà.
Òýãëýý ãýýä õóäàì ìîíãîë áè÷èã á¿ðýí îðõèãäîõ áîäèòîé íºõöºë
øàëòãààíûã ìîíãîëûí ýðäýìòýí ìýðãýä îäîîõîíäîî îëæ
õàðàõã¿é áàéíà. Õ¿í àìûí ñóóðü áîëîâñðîë, àëáàí áà àëáàí áèø
ñóðãàëòàä óëàìæëàëò ìîíãîë áè÷ãèéíõýý ýäëýõ äàâóó ýðõ, áàéð
ñóóðèéã õàíãàæ, òºðèéí çàðèì õýðýã, æèøýýëáýë ¸ñëîë,
õ¿íäýòãýëèéí áàðèìò áè÷ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýðýý ¿éëäýæ,
ìîíãîëûí ò¿¿õ, óðàí çîõèîëûí íîì øàøòèðàà ýë áè÷ãýýð õýâëýæ,
àðä èðãýäèéí õàðèëöààíä õóäàì ìîíãîë áè÷èã ºðãºí õýðýãëýõèéã
¿íäýñíèé áàõàðõàë, ýõ îðîí÷ ¿çýë, ¸ñ ç¿éí àñóóäàë ãýæ ¿çýõ
ñýòãýë ç¿éí óóð àìüñãàëûã òºëºâø¿¿ëýõ, îð÷èí ¿åèéí øèíý
øààðäëàãàä òîõèðóóëàí óã áè÷èãò ñóðãàõ òàëààð çàðèì øèíý÷ëýë
õèéõ òàëààð ìîíãîë áè÷ãèéí ýðäýìòýí ìýðãýä ñàíàà òàâèõ
çýðãýýð ìîíãîë áè÷ãèéíõýý õýðýãëýýíèé òàëáàðûã ºðãºòãºõ
áîëîëöîî á¿ðýí áàéíà. Ãàãöõ¿¿ òºðººñ áàðèìòëàõ õýëíèé áà
áè÷èã ¿ñãèéí áîäëîãî íýãäìýë áàéõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
õýëáýð, îíüñ õýðýãñëýë íü áîëîâñðîíãóé áàéõ øààðäëàãàòàé

227
áºãººä òýð áîäëîãî íü ÿçãóóð óëàìæëàëàà îðõèæ ãýýõã¿éí
çýðýãöýý îð÷èí ¿åèéí øèíý õýðýãöýýã ÷ äàâõàð áîäîëöñîí
øèíæëýõ óõààíû ã¿í ã¿íçãèé ¿íäýñòýé, óõààëàã ìýðãýí áàéâàë
çîõèëòîé.(30)
¯çýë ñóðòëûí õàòóó õÿíàëòûí öàãò õýë øèíæëýëèéí çºâ
áîäëîãî, ø¿¿ìæëýë çºâ ãîëüäðîëîîðîî õºãæèæ ÷àäààã¿é íü îäîî
áîëòîë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. Áàéãàà þìûã ºº÷ëºí ìóó÷èëæ,
ñºíººí óñòãàõ ãýäýã òóéëûí õÿëáàð õýðýã áèëýý. Áàéõã¿é áîëñîí
áóþó áîëãîñîí ç¿éëèéã ñýðãýýí áèé áîëãîõ ãýäýã ìàø õ¿íä õ¿÷èð
áºãººä àñàð èõ õºäºëìºð çàðäàã ¿éë ÿâäàë þì.
Áè Ìîíãîë õ¿í ãýæ öýýæ äýëäýæ ë áàéãàà áîë òýð õ¿íèéã
á¿õíýýñ èë¿¿ èëýðõèéëýã÷ õýë, áè÷èã ñî¸ë, çàí çàíøèë, ò¿¿õ
ñî¸ëîî á¿õíýýñ èë¿¿ ìýäýæ, õàäãàëæ, õàìãààëàã÷ áàéõ ¸ñòîé þì.
Ýíä òýíä ÿâàõàä áè ìîíãîë õ¿í ãýñýí ìºðò뺺 ãàíö ÷ ìîíãîë ¿ã
ìýäýõã¿é õ¿í òààðàëäàõàä àçèéíõíû öàðàé àäèë þì ÷èíü õýí
ìýäëýý ë ãýæ áîäîãäîíî.
Áèä õýë, ñî¸ëûíõîî òºëºº àíõààðàë òàâüæ ÿâàõã¿é áîë
èõ ÷ óäàõã¿é õýäýí çóóíû äàðàà òýäýí øèã áîëæ õè÷íýýí ÷ áè
ìîíãîë õ¿í ãýæ öýýæýý äýëäýýä õýí áèäíèéã ¿íýìøèõ þì áý?
¯íäýñíèé áè÷èã, ÿðóó ñàéõàí ìîíãîë õýëòýéãýý áàéñàí öàãò áèä
ýíý åðòºíöºä ìºíõºä îðøèõ áîëíî. ¯íäýñòýí áàéãàà öàãò
¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýã áîëîí õýë áàéñààð áàéõ áîëíî.

228
 ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýãò èøëýñýí
íîì çîõèîë

1. Ä.Êàðà. Êíèãè Ìîíãîëüñêèõ êî÷åâíèêîâ. Ìîñêâà, 1972, ñ.95-97

2. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. II áîòü, ÓÁ., 1968, õ.591-592
3. Á.Öûáèêîâ, Ø.×èìèòäîðæèåâ. Öûáåí Æàìöàðàíî. Óëàí-Óäý,
1997, ñ.23
4. Á.Ðåí÷èí. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é. Óäèðòãàë, ÓÁ., 1964,
õ.160
5. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é. ÓÁ., 1981, õ.113
6. Ð.Áÿìáàà. Õàíä ÷èí âàíãèéí Äàíäàð àãðàìáàä XIII Äàëàé
ëàì Ò¿âäýíæàìö øàâü îðñîí íü. Ëàâàéí ýãøèã.
Ãàíäàíòýã÷èëýí õèéä, 1996, õ.8-9
7. Ðîñèéñêèå Ìîíãîëâåäû. (XVIII -íà÷àëî XX â.), Óëàí-Óäý,1997,
ñ.91-95
8. Ë.Áàò-Î÷èð, Ñ.Îòãîíæàðãàë. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë äàõü óëñ
òºðèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâö. ÓÁ., 1996, õ.13-15
9. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. II áîòü, ÓÁ., 1968, õ.590-591
10. Ò.Ñîäíîìäàðæàà. Ìîíãîë àðä óëñûí íîì õýâëýëèéí
õóðààíã¿é ò¿¿õ. ÓÁ., 1965, õ.5-14
11. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. II áîòü, ÓÁ., 1968, õ.588-589
12. Ë.Áàò-Î÷èð, Ñ.Îòãîíæàðãàë. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë äàõü óëñ
òºðèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâö. ÓÁ., 1996, õ.29-30
13. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ. ÓÁ., 1996, õ.225
14. ÓÒÒÀ.Ô. 2Ç, õí 426. 25-ð òàë
15. Ñ.Èäøèííîðîâ, Ã.Öýðýíäîðæ. ¯íäýñíèé áè÷ãýý õàëñàí
ò¿¿õýýñ ãýð÷ëýõ íü. /¯íýí/, 1990-3-3, ¹53
16. Ã.Ìýíä-Îî¸î. Ñîíãîäîã óëàìæëàëàà ¿ã¿éëñýýð. /Óòãà çîõèîë/,
1990-2-9,¹7

229
17. Ë.×óëóóíáààòàð. Ìîíãîë áè÷ãýý ÿàõ âý. /Óòãà çîõèîë/, 1990-2-
9, ¹ 7
18. Ã.Àêèì. Áè÷èã ìèíü, õ¿ëýã ìèíü. /Óòãà çîõèîë/, 1990-2-9, ¹ 7
19. Ã.Ìýíä-Îî¸î. Ñîíãîäîã óëàìæëàëàà ¿ã¿éëñýýð. /Óòãà çîõèîë/,
1990-2-9, ¹7
20. Ñ. Èäøèííîðîâ, Ã.Öýðýíäîðæ. ¯íäýñíèé áè÷ãýý õàëñàí
ò¿¿õýýñ ãýð÷ëýõ íü. /¯íýí/, 1990-3-3, ¹53
21. Æ.Áÿìáàà. ¯íäýñíèé ñî¸ë ñýðãýíý. /Óòãà çîõèîë/, 1990-3-23,
¹13
22. ̺í òýíä.¹13
22. ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, øèéäâýðèéí ýìõòãýë.
ÁÍÌÀÓ-ä àëáàí õýðãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð õºòëºí ÿâóóëàõ
áýëòãýëèéã õàíãàõ òóõàé. 1991 îí, õ.320-323
23. Äàâèä Ëóêàø. Ìîíãîë áè÷ãèéí ýìãýíýëò õóâü çàÿà. /Èë
òîâ÷îî/, 1993-6-1-10, ¹14
25. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é. ÓÁ., 1981, õ.5
26. Ý.Ðàâäàí. Ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí àñóóäàëä. /ªíººäºð ñîíèí/,
1999 îíû 3-ð ñàð
27. Á.Ñóìüÿà. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë. Îðøèõóé, ýñ
îðøèõóé. ÓÁ.,1998, õ.40
28. Ö.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
1991, õ.137
29. Á.ß.Âëàäìåðöîâ. Ñðàâíèòåëüíàÿ ãðàììàòèêà ìîíãîëüñêîãî
ïèñüìåííîãî ÿçûêà è õàëõàñêîãî íàðå÷èÿ.1987, ñ.67
30. Á.Ñóìüÿà. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë. Îðøèõóé, ýñ
îðøèõóé. ÓÁ.,1998, õ.42-43

230
 Òºãñãºëèéí îðîíä

Äýëõèé äàõèíû ñàíàà áè÷ãèéí äóðñãàëóóäòàé àäèë

äóðñãàë áè÷èã Ìîíãîë íóòàãò àðâèí áóé áºãººä òýð íü ò¿¿õ,
óãñààòíû ç¿é, õýë øèíæëýë, ¿ñýã áè÷ãèéí ýðòíèé äóðñãàë áîëæ
áàéíà. Õ¿íí¿ãýýñ Êèäàí ã¿ðýí õ¿ðòýëõ (Ìݪ VI çóóíààñ ÌÝ XII
çóóí) ìîíãîë íóòàãò òºð óëñàà áàéãóóëæ ÿâñàí ìîíãîë ¿íäýñòí¿¿ä
ººð ººðèéí òºðèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí áè÷èã ¿ñýã àâàõ áóþó
çîõèîí õýðýãëýæ òºð, ñî¸ë áîëîí äèïëîìàòûí ¿éë õýðýãòýý
õýðýãëýæ áàéñàí áàéíà. Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý, Æóæàí /Íèðóí/, Ò¿ðýã íàð
ðóí áè÷èã õýðýãëýæ áàéæýý. Õ¿íí¿, Æóæàíû Àâàð íàð ðóíè
áè÷ãèéã Åâðîï äàõèíä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ñ¿ìáý, Êèäàí õî¸ð
õÿòàäûí ä¿ðñ ¿ñãýýñ ñàíàà àâñàí ººðèéí áè÷èã ¿ñãèéã çîõèîí
õýðýãëýæýý. Ýðòíèé ìîíãîë àéìàã, óëñóóäûí õýðýãëýæ áàéñàí
ýäãýýð áè÷èã ¿ñýã íü ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä
õîëáîãäîõ áîëîâ÷ ìîíãîë õýëíèé á¿òýö ñèñòåìèéã òóñãàñàí
¿íäýñíèé áè÷ãèéí õýë áîëîí íèéòýä äýëãýð÷ ÷àäñàíã¿é, òóõàé
òóõàéí ¿åäýý áè÷ãèéí õýëíèé õýðýãöýýã õàíãàõ òºäèé áàéæýý.
Æóæàí /Íèðóí/ àíõ óéãàð àéìãèéí õàìò ñîãäîîñ ìîíãîë áè÷ãèéã
àâñàí áºãººä ×èíãèñèéí ¿å õ¿ðòýë ìîíãîë îâîã àéìãóóäààð
äàìæèí, òºãºëäºðæ¿¿ëýí óëàìæèëæ ÷àäñàí áàéíà. Íýã øèíý óëñ
ã¿ðýí áàéãóóëàãäàõàä ººðèéí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí
îíöëîãûã õàðóóëàõûí òóëä ººðèéí õýëýíä çîõèöñîí áè÷èã ¿ñýã
àâàõ áóþó øèíýýð çîõèîí õýðýãëýõ ÿâäàë îëîí îâîã àéìãèéã
çàõèðàí óäèðäàõ áîëîí ãàäààä ã¿ðýí óëñòàé õàðèëöàõ çàéëøã¿é
øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ Ñÿíüáè ã¿ðíèé ¿åýñ ýõýëñýí áàéíà. Ìîíãîë
íóòàãò òºð óëñàà áàéãóóëæ ÿâñàí ìîíãîë àéìãóóäûí á¿òýýñýí
áè÷èã ñî¸ëûí äóðñãàë õàä ÷óëóó, õºøºº äóðñãàë äýýð ¿ëäýæ
õîöîðñîí áîëîâ÷ àðâèí èõ ç¿éëñ í¿¿äýë÷äèéí äàéíû õºëä

231
¿ðýãäýí óñòæýý. ¯ëäýæ õîöîðñîí õºøºº äóðñãàëûã õàäãàëàí
õàìãààëàõ, á¿ðýí ã¿éöýä ñóäëàí øèíæëýõ àæèë ºíººãèéí áîëîí
õîé÷èéí õýë øèíæëýë÷, ò¿¿õ÷ íàðûí ¿¿ðýã áîëæ áàéíà.

2. Ìîíãîëûí íýãäñýí ã¿ðýí áèé áîëñîí íü íèéòèéã õàìàðñàí

íýãýí íýãäìýë áè÷ãèéí õýëòýé áîëîõ øààðäëàãûã áèé áîëãîæ,
ýíýõ¿¿ øààðäëàãûã õàíãàõûí òóëä óðüä öººí àéìãèéí õýðýãëýæ
áàéñàí ìîíãîë áè÷ãèéã íèéò ìîíãîë àÿëãóóíóóäûí äóíäûí
áàéäëûã àäèë òýãø òóñãàñàí èë¿¿ áîëîâñðîíãóé áè÷ãèéí õýë
áîëãîæ ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí õºãæèëä òóéëûí òîì øèíýòãýë
õèéõèéí ýõëýëèéã òàâüæýý. Ìîíãîë áè÷ãèéã XIII çóóíä àâààã¿é íü
ýðäýìòýäèéí ñóäàëãààíààñ òîäîðõîé áàéíà. Áè÷èã ¿ñãèéí
õºãæèë íü áè÷ãèéí ãàðàìãàé ìýðãýäèéã òºð¿¿ëñýí áºãººä ìîíãîë
í¿¿äýë÷äèéí ò¿¿õ, óðàí çîõèîëûí õîñã¿é äóðñãàëóóäûã òóóðâèí
¿ëäýýñýí áàéíà. Ìîíãîëûí ýðòíèé óëñ ã¿ðí¿¿äèéí áè÷èã ¿ñãèéí
ñèñòåìä Ôèíèê, Ñîãä, Ðóíýýð äàìæñàí ýðòíèé Ýíýòõýãèéí
Ïàíèíû õýëç¿é, õýë øèíæëýëèéí óëàìæëàë õîæèì XIII çóóíû
¿åä áîëæ èðýõýä äàõèí Òºâ人ð äàìæèí ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã
¿ñãèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä áîäòîé òóññàí íü
¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë: Ñàæ áàíäèäà Ãóíãààæàëöàí, ×îéæè-Îäñýð
íàð “Ç¿ðõýí òîëüò” õýìýýõ õýëíèé ç¿éí áè÷èã çîõèîñîí õèéãýýä
Ïàãâà ëàì äºðâºëæèí ¿ñãèéã çîõèîæ, ä¿ðìèéã çîõèîñîí ÿâäàë
þì. ͺ㺺òýéã¿¿ð íýã øèíý òºð ã¿ðýí ¿¿ñýõýä øèíý áè÷èã ¿ñýãòýé
áîëäîã óëàìæëàëûí äàãóó áîëîí îëîí õýëèéí óëñ îðíû íèéòëýã
ýðõ àøèãò íèéöýõ íýãýí áè÷ãèéã çîõèîõ øààðäëàãà óðãàí
ãàðñàíààñ äºðâºëæèí áè÷èã çîõèîãäîí ãàð÷ýý.

3. XVII çóóíû ýõýí ãýõýä ìîíãîë áè÷ãèéí õýë ¿íäýñíèé õýëíèé

òºãñ õýëáýðèéã îëæ, íóòãûí àÿëãóóíóóäûã òºãñ èæèëñ¿¿ëýí

232
õºãæñºí õèéãýýä ¿ñãèéí õýëáýð òîãòâîðæèæ, ¿ñãèéí ä¿ðìèéí
òàëààð õàòóó òîãòâîðæñîí áàéíà. Õàòóó òîãòâîðæñîí ÿâäàë
ìîíãîë÷óóäûí àÿëãóóíààñ õîöðîõ øàëòãààí áîëæýý. Ãýâ÷ íóòàã
íóòãèéí àÿëãóóãààð äóóäàæ áîëîõ ò¿ãýýìýë õýëáýðèéã îëñîí þì.
Øàøèí íîìûí îëîí àðâàí çîõèîëûã õóóëàõ áîëîí àìèí õóâü
õèéãýýä àëáàíû ýëäýâ õýðýã ÿâäëûã ò¿ðãýí øóóðõàé òýìäýãëýõ,
àëáàí áè÷èã ñèéð¿¿ëýõ, òýìäýãëýõ, íîì çîõèîëûí ýõ íîîðîã õèéõ,
ÿëàíãóÿà õ¿íèé ÿðüñíûã ¿ã ãýýëã¿é áè÷èæ àâàõ õýðýãöýýíýýñ
íºãººòýéã¿¿ð òºâäèéí øàð áè÷ãèéí íºëººãººð ìîíãîë áè÷ãèéí
òàòàëãàí áè÷ãèéí õýëáýð ýíý ¿åä ¿¿ñ÷ýý. Áóääûí øàøèí, ñî¸ëûí
íºëººãººð áàðûí áîëîí ÷èìýãëýëèéí áè÷ëýãèéí îëîí õýëáýð
¿¿ñ÷ îëîí çóóí áîòü íîìûã îð÷óóëàí õýâëýæ ãàðãàñàí áàéíà.
Ìîíãîë îðîíä øàðûí øàøèí ºðãºí äýëãýðñýí ÿâäàë íü òºâä
õýëèéã õýðýãëýõ õýðýãöýýã èõýñãýæ, òóõàéí ¿åäýý øàøèí íîìûí
õýë áîëæ äîðíî äàõèíû îëîí óõààíûã öààø õºãæ¿¿ëñýí îëîí
á¿òýýëèéã áèé áîëãîæýý. Ìîíãîë áè÷èã ìýäýõã¿é õ¿ì¿¿ñ òºâä
¿ñãèéã àøèãëàí ìîíãîë õýëýýð õàðèëöàõ, íîì çîõèîë áè÷èõ
ñèñòåìèéã áèé áîëãîæýý. Ìîíãîë õýëýíä îðñîí ñàìãàðüä, òºâä,
õÿòàä çýðýã õàðü õýëíèé ¿ã óõàãäàõóóí, íýð òîìü¸î îëíîîð
íýâòðýí îðñíîîñ íàðèéí çºâ òýìäýãëýõ øààðäëàãûã áóé áîëãîæ,
ýíý øààðäëàãûí óëìààñ äýëõèéí îëîí õýëíèé àâèà, ¿ñãèéã
òýìäýãëýí ÷àäàõ ãàëèã ¿ñãèéí ñèñòåìèéã ìîíãîë÷óóä áèé
áîëãîæýý. Ýðòíèé Ýíýòõýãèéí áîëîí äîðíî äàõèíû õýë
øèíæëýëèéí îíîëûã òºãñ ýçýìøñýí ìîíãîë ìýðãýä ÿðèà áè÷ãèéí
õýëíèé çºð¿¿ã àðèëãàõ ººðèéí ãýñýí øàøèí íîìûí ¿ñýã áè÷èã áóé
áîëãîõûí ¿¿äíýýñ òîä, ñî¸ìáî, õýâòýý äºðâºëæèí áè÷ãèéã çîõèîí
ãàðãàñàí áàéíà. Äîðíî äàõèíû íîìò ìýðãýä ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã
¿ñãèéã ñàéæðóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõýä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëæ
áàéñàí áîë XVI çóóí áîëæ èðýõýä ìîíãîë ìýðãýä ººðñ人 òýð

233
óõààíààñ ñóðàëöàí äýëõèéí ò¿¿õýíä îðîõ õîñã¿é á¿òýýë¿¿äèéã
òóóðâèñàí þì. ¯¿íä: Àþóø ã¿¿ø, Íàìõàéæàìö, ªíäºð ãýãýýí
Çàíàáàçàð, Àãâààíäàíäàð, Àãâààíäîðæ íàðûí îëîí ìýðãýäèéí
íýðèéã äóðüäàæ áîëíî. Ñî¸ìáî, õýâòýý äºðâºëæèí õî¸ð ¿ñãýýð
óðàí áàðèëãûí ÷èìýãëýë õèéæ áàéñàí íü óðàí áàðèëãûí ãî¸ìñîã
ºí㺠òºðõèéã ÷èìýõ áîëîí õýý óãàëç, óðëàë ÷èìýãëýëèéí õºãæèëä
çîõèõ õóâü íýìðèéã îðóóëñàí þì. Ìàíæèéí òºðèéí àëáàíä
ìîíãîë ìýðãýä àæèëëàæ, ìîíãîë áè÷ãýýð òºðèéí àëáûã çàëãóóëæ
áàéãààä, ìîíãîë áè÷èãò òóëãóóðëàí ìàíæèéí øèíý ¿ñãèéã çîõèîí
ãàðãàñàí íü ìîíãîë áè÷ãèéí õºãæëèéí ãàäààä íºëººëëèéí íýã
÷óõàë ¿å áîëæ áàéíà. Ìàíæèä äàãààð îðñíû äàðàà ìîíãîë íóòàãò
ìàíæ áè÷ãèéã òºðèéí àëáà, ºðòºº óëàà, ñóðãàëòûí çàðèì
ãàçðóóäàä ÿâöóó õ¿ðýýíä õýðýãëýæ áàéâ. Ìàíæ áè÷ãèéã òºðèéí
àëáàíû õýðýãöýýíä õýðýãëýõýä ìºí ë ìîíãîë ìýðãýä ç¿òãýæ áàéâ.
Ýíý íü 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíººð çîãññîí
áºãººä àðâèí áàÿí áè÷ãèéí äóðñãàëóóä ¿ëäýæ õîöîð÷ýý.

4. Âàãèíäðàãèéí ¿ñýãò ºðíº äàõèíû áè÷ãèéí òîãòîëöîîíû íºëºº

îðñîí áºãººä ýíý ¿ñãýýð çîõèîñîí “Ç¿ðõýí òîëüò” íü ýðòíèé
Ýíýòõýã, Òºâäèéí õýëç¿éí áè÷ãýýñ óëáààëñàí ìîíãîë áè÷ãèéí
óëàìæëàëò ç¿ðõýí òîëüòóóä áîëîí îðîñ çýðýã ºðíºäèéí õýëç¿éí
íºëºº àëü àëü íü òóññàí, ºðíº äîðíûí õýë øèíæëýëèéí îíîëûã
õîñëîí õýðýãëýñýí õýëç¿éí ºâºðìºö á¿òýýë áîëñîí þì. Ëàòèí,
êèðèëëä øèëæèõ õºäºë㺺í áîë õóâüñãàë÷ ¿çýë ñóðòëûí íºëºº
áàéñàí õèéãýýä êèðèëë ¿ñýãò øèëæñýíýýð ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
á¿õ íèéòýýð áè÷èã ¿ñýãòýí áîëæ, óòãà çîõèîëûí íýã íýãäìýë
õýëòýé áîëñîí õèéãýýä ÿðèàíû õýëýíä îéðòñîí ãàâüÿàòàé áîëîâ÷
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí ¿çýë ñóðòëûí àðãààñ áîëîîä
óëàìæëàëò ìîíãîë áè÷ãèéí ÿðóó òàíñàã íàéðóóëãà àëäàãäàæ

234
ñîíèí, ñýòã¿¿ëèéí ìîäîí õýëíèé íàéðóóëãà çîíõèëæ õýë
ÿäóóðàõàä õ¿ðñýí þì. Ìîíãîë áè÷èã á¿õýëäýý îþóí óõààíûã
äàé÷èëæ ìàòåìàòèê øèã ñýòãýí áîäóóëäàã, ¿ãèéí ¿íäýñèéã
ýâäýõã¿éãýýð ¿ã á¿òýýæ áîëäîã õèéãýýä äýëõèéä õàìãèéí õóðäàí
áè÷èæ áîëäîã áè÷èã áîëîé. Ìîíãîë áè÷èã áîë ìîíãîë÷óóäûí
ò¿¿õýíä õàìãèéí óðò óäààí õýðýãëýãäñýí, õýë, ñî¸ë, ò¿¿õ, çàí
çàíøèëòàé íÿãò õîëáîãäîæ, õýë, ñýòãýõ¿éãýýñ ñàëãàæ
áîëøã¿éãýýð íÿãò õîëáîãäñîí äýëõèéí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õýíä
çîõèõ ¸ñíû áàéðàà áàò ýçýëñýí ìîíãîëæñîí áè÷èã ¿ñýã þì. Òèéì
÷ ó÷ðààñ ìîíãîë áè÷ãèéã ñýðãýýõ õºäºë㺺í ýð÷èìòýé ºðíºñºí
áîëîâ÷ ¿íäýñíèé áóñ ñýòãýëãýý áîëîí õÿëáàð÷ëàõ ñýòãýëãýýã
äàâàí ãàð÷ ÷àäààã¿é þì. Ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õ íü ýõíýýñýý
àâààä ýöñýý õ¿ðòýë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áèå äààñàí áàéäàë,
òóñãààð òîãòíîëûí ò¿¿õòýé íÿãò õîëáîîòîé ÿâæ èðñýí áèëýý.

5. Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õ íü äýëõèéí áè÷èã ¿ñãèéí

ò¿¿õýíä îðóóëñàí ñàëøã¿é íýãýí ¿íýò õýñýã áºãººä í¿¿äýë÷èí
ìîíãîë÷óóäûí ºíäºð ñî¸ëòîé áàéñíû áàòàëãàà áîëæ áàéíà.

6. Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéã çîõèîõ, áîëîí áîëîâñðîíãóé

áîëãîõîä Ýíýòõýã, Òºâäèéí ìýðãýí áàíäèäà íàð îðîëöîæ áàéñàí
õèéãýýä õîæèì äîðíûí ýðäýì óõààíûã ýçýìøñýí ìîíãîë ìýðãýä
ººðñ人 ¿ñýã áè÷ãýý ñàéæðóóëàõ áóþó çîõèîí òóóðâèõ áîëñîí
áàéíà. Ýíý íü àëäàðò Ïàíèíû õýë øèíæëýëèéí îíîëûã ìîíãîë
ìýðãýä ìîíãîë íóòàãò á¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëñýíèé áàòàëãàà þì.

7. Ìîíãîë÷óóäûí ¿ñýã áè÷èã áîëîí ò¿¿ãýýð áè÷ñýí õºøºº ÷óëóó,

õàäíû îëîí àðâàí áè÷ýýñ¿¿ä áîëîí ñóäàð íîìóóä íü í¿¿äýë÷èí

235
ìîíãîë÷óóäûí ¿íýí áîäèò, äýëãýðýíã¿é ò¿¿õèéã äýëãýí õàðóóëàõ
òîëü áîëæ áàéíà.

8. Ìîíãîë áè÷ãýý ñóð÷ ñóäëàõ ÿâäàë ìîíãîë õ¿íèé ¿íäýñíèé

óõàìñàð, ýõ îðîí÷ ¿çëèéí ÿðóó òîä èëðýë ìºí.

9. Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õèéã õàðàõàä òºâ, õ¿ðýýíèé

çàð÷èì áóþó àðãà, áèëãèéí ø¿òýëöýýãýýð áèå áèåý ýýëæëýí
õàëàõ ººðººð õýëáýë, äàõèí øèíýýð õ¿÷òýé áîëîâñðîíãóé áîëîí
õýðýãëýãäýæ áàéñàí áàéíà.

236
 HUNNU SIYAMBI

Runi Siyambi

Chinese Chinese
Sogd Runi

JUJAN TUREG

Sogd
Mongol
script Runi

Brahma
Runi Mongol
Chinese

UIGAR KIDAN

Mongol Uigar Siyambi

Brahma Chinese
Runi Mongol

237
 MONGOLIAN EMPIRE YANI DINASTY

Pagva`s
Mongol script

Chinese Mongol Tibet

Latin

Chinese Arabian
Arabian

XVII-XX centeries MONGOLIA ALI GALI 1587

Transcription,
Mongol Transliteration

Soyombo Vertical square script

Mongol

Tibet Sanskrit Tibet Sanskrit

JUNGARY CHIN DINASTY

Clear script Manju

Mongol Mongol

Tibet Sanskrit Clear script Chinese

238
MONGOLIA 1911-1941 BURIYAT 1905-1930

Mongol Bagindra

Mongol
Cyrillic Clear script

Latin Latin Cyrillic

MONGOLIA 1941-

Cyrillic
Mongol

Cyrillic

latin

239
 ÍÎÌ Ç¯É

Ìîíãîë õýëýýðõ íîì, ºã¿¿ëë¿¿ä.

1. Àêèì Ã. Äèâààæèíä î÷èõûí õóâü. 1998

2. Àêèì Ã. Áè÷èã ìèíü, õ¿ëýã ìèíü. /Óòãà çîõèîë/, 1990-2-9, ¹ 7
3. Àëòàíãýðýë ×. Ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí òºâ人ð áè÷ñýí á¿òýýë.
I, II äýâòýð. ÓÁ., 1967
4. Àðäûí ýðõ. 1996-8-2, Nî 153/1371
5. Àðõåîëîãèéí ñóäëàë. Ðåä. Í.Ñýð-Îäæàâ. XIII:I,1987
6. Áààâãàé ×., Áîëäñàéõàí Á. Ìîíãîëûí óëàìæëàëò àíàãààõ
óõààí. ÓÁ., 1990
7. Áàäàð÷ Ñ. Óëñûí äýýä ø¿¿ã÷. ×èíãèñèéí òóã. 1990
8. Áàçûëõàí Á. Ìîíãîë-êàçàê òîëü. ÓÁ., 1984
9. Áàëæèííÿì Í. Ìîíãîë áè÷ãèéí íýãýí ãàéõàìøèã. /Çàñãèéí
ãàçðûí ìýäýý/, 1993-11-7, ¹256
10. Áàòìºíõ Á. Îãòîðãóéí äàëàé. /Èë òîâ÷îî/, 1998, Nî. 26-27
11. Áàò-Î÷èð Ë., Îòãîíæàðãàë Ñ. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë äàõü óëñ
òºðèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâö. ÓÁ., 1996
12. Áàÿíñàí Æ., Îäîíòºð Ø. Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìú¸îíû
ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü. ÓÁ., 1995
13. Áèðà Ø. ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ë, ò¿¿õèéí áè÷ëýãèéí àñóóäàëä. ÓÁ., 1977
14. ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, øèéäâýðèéí ýìõòãýë.
ÁÍÌÀÓ-ä àëáàí õýðãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð õºòëºí ÿâóóëàõ
áýëòãýëèéã õàíãàõ òóõàé. 1991
15. Áîëä Ë. ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äàõü õàäíû áè÷ýýñ. ÓÁ., 1990
16. Áîëäáààòàð Æ., Ë¿íäààæàíöàí Ä. Ìîíãîë óëñûí òºð ýðõ ç¿éí
ò¿¿õýí óëàìæëàë. ÓÁ., 1997

240
17. Áÿìáàà Æ. ¯íäýñíèé ñî¸ë ñýðãýíý. /Óòãà çîõèîë/, 1990-3-23,
¹13
18. Áÿìáàà Ð. Õàíä ÷èí âàíãèéí Äàíäàð àãðàìáàä XIII Äàëàé
ëàì Ò¿âäýíæàìö øàâü îðñîí íü. /Ëàâàéí ýãøèã.
Ãàíäàíòýã÷èëýí õèéä/, 1996
19. Äàâèä Ëóêàø. Ìîíãîë áè÷ãèéí ýìãýíýëò õóâü çàÿà. /Èë
òîâ÷îî/, 1993-6-1-10, ¹14
20. Äàãâàäîðæ ×. Ìîíãîëûí øàøèí ñóðòàõóóíû òàéëáàð òîëü.
ÓÁ., 1995
21. Äàãâàäîðæ ×. Ìîíãîëûí ã¿í óõààíû ìýðãýäèéí çîõèîëûí
öîìîðëèã. ÓÁ.,1998
22. Äàëàé ×. Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí ìîíãîë. ÓÁ., 1973
23. Äàëàé ×. Ìîíãîëûí ò¿¿õ. Èõ Ìîíãîë óëñ. /1206-1260/, Äýä
äýâòýð, ÓÁ., 1994
24. Äàìäèíñ¿ðýí À. Õ¿íí¿ ã¿ðýí 6-8 ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õòýé.
/Äýýæèñ/, 1997, 1 ñàð, ¹01
25. Äàìäèíñ¿ðýí À. Ìîíãîë äºðâºëæèí áè÷èã. ÓÁ., 1986
26. Äàìäèíñ¿ðýí Ö. Ìîíãîë óðàí çîõèîëûí äýýæ çóóí áèëèã
îðøèáàé. ÓÁ., 1959
27. Äàìäèíñ¿ðýí Ö. Ìîíãîë õýë áè÷ãèéí òóõàé. ÓÁ., 1957
28. Äîðæ Ä. Òºâ õýë áè÷èãò ñóðàëöàõ äýâòýð. ÓÁ., 1961
29. ¨íäîí Ä. Òºâä ìîíãîëûí óòãà çîõèîëûí õàðèëöààíû
àñóóäàëä. ÓÁ., 1980
30. Æàðãàëñàéõàí Á. Îëîí æèëèéí õóó÷. Ýë÷èí ñàéäûí òýìäýãëýë,
ÓÁ., 1997, õ.15
31. Æèîâàííè Äåëü, Ïëàíî Êàðïèíè. Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1988
32. Æ¿ãäýð ×. Ç.Àãâààíáàëäàíãèéí ã¿í óõààíû ¿çýë. Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèéí Õýâëýë. ÓÁ., 1978

241
33. Æ¿ãäýð ×. Ìîíãîëä ôåîäàëèçì òîãòîõ ¿åèéí íèéãýì óëñ òºð,
ã¿í óõààíû ñýòãýëãýý. ÓÁ., 1987
34. Èäøèííîðîâ Ñ., Öýðýíäîðæ Ã. ¯íäýñíèé áè÷ãýý õàëñàí
ò¿¿õýýñ ãýð÷ëýõ íü. /¯íýí/, 1990-3-3, ¹53
35. Èõ áàíäèä Çàâà Äàìäèí. /Çàñãèéí ãàçðûí ìýäýý/. ¹227, 1996
36. Ëî÷èí Ñ. Õýëíèé ýçýí õ¿íäýò öîë õ¿ðòýâ. /¯íýí/, 1990-3-18, ¹59
37. Ëóâñàíáàëäàí Õ. Òîä ¿ñýã, ò¿¿íèé äóðñãàëóóä. ÓÁ., 1975
38. Ëóâñàíáàëäàí Õ. Îéðàäûí Çàÿ áàíäèäûí îð÷óóëãûí òóõàé
ìýäýý. /Õýë çîõèîë/. Ò.6. facs.6
39. Ëóâñàíâàíäàí Ø. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ç¿é. ÓÁ., 1966
40. Ìàíäèð Ò. Õºõ òºðèéí õºòº÷. ×èíãèñèéí òóã, 1990
41. Ìàíæèéí äàðàíãóéëëûí ¿åèéí ìîíãîëûí ñóðãóóëü. 1776-
1911, Óëñûí õýâëýëèéí õýðýã ýðõëýõ õîðîî. ÓÁ.,1965
42. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ñóðãóóëü, 1911-1920, ÓÁ., 1966
43. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1966
44. Ìîíãîë –Òàòàðóóä Àçè Åâðîïò. ÓÁ., 1984
45. Ìîíãîëûí èõ áàíäèä Çàâà Äàìäèíû íàìòàð öýäýã îðøâîé.
/Ñîíèíáàÿðûí îð÷óóëãà/
46. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. Õî¸ð äàõü óäààãèéí õýâëýë. Õóó÷èí
ìîíãîë õýëíýýñ îäîîãèéí ìîíãîë õýëíýý Ö.Äàìäèíñ¿ðýí
îð÷óóëàâ. ÓÁ., 1947
47. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ. ÓÁ., 1996
48. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ. I áîòü, ÓÁ., 1995
49. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí òîéì. II äýâòýð. ÓÁ., 1977
50. Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ãàäààä õàðèëöàà. ÓÁ., 1995
51. Ìýíä-Îî¸î Ã. Ñîíãîäîã óëàìæëàëàà ¿ã¿éëñýýð. /Óòãà çîõèîë/,
1990-2-9, ¹7

242
52. Íàâààí Ä, Ñóìúÿàáààòàð Á. ªâºã ìîíãîë õýë, áè÷ãèéí ÷óõàã
äóðñãàë. ÓÁ., 1987
53. Íàäìèä Æ. Ìîíãîë õýë, ò¿¿íèé áè÷ãèéí õýëíèé ò¿¿õýí òîéì.
ÓÁ., 1967
54. Íàìíàíäîðæ Î. ̺íõ õààíû ãýðýëò õºøºº áà îðäûã îëæ
ñóäàëñàí òóõàé. ÓÁ., 1956
55. Íàñàíáàëæèð Ö. Àð ìîíãîëîîñ Ìàíæ ÷èí óëñàä çàëãóóëæ
áàéñàí àëáà. 1691-1911, ÓÁ.,1964
56. ªâºðìîíãîëûí èõ ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã.
1996, ¹6
57. Ï¿ðýâæàâ Ñ. Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû õóðààíãóé ò¿¿õ, ÓÁ., 1978
58. Ïàãâà Ò. Òºâä ¿ñãýýð ¿ã÷èëñýí ìîíãîë íîì çîõèîë. SM. T.1,
facs. 25, ÓÁ., 1969
59. Ïýðëýý Õ. Õÿòàí íàð òýäíèé ìîíãîë÷óóäòàé õîëáîãäñîí íü.
ÓÁ., 1959
60. Ïýðëýý Õ. Õÿòàí áè÷ãèéã óíøèí òóðøñàí íü. SH.1965. V áîòü.
7-ð äýâòýð
61. Ïýðëýý Õ. Ãóðâàí ºã¿¿ëýë. ×èíãèñèéí ÷óëóóíû áè÷èã. SM. Ò.3.
facs.13. ÓÁ., 1962
62. Ðàâäàí Ý. Ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí àñóóäàëä. /ªíººäºð ñîíèí/,
1999 îíû 3-ð ñàð
63. Ðàâæàìáà Çàÿ áàíäèäûí òóóæ ñàðíû ãýðýë õýìýýõ ýíý ìýò
áîëîé. ÓÁ., 1959
64. Ðàìñòåäò Ã.È. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë, Õàëõûí õ¿ðýýíèé àìàí
àÿëãóó õî¸ðûã àâèàí ç¿éãýýð õàðüöóóëñàí íü. /Õýë çîõèîë/,
1967
65. Ðåí÷èí Á. Ìîíãîë ¿ñãèéí ãàðàë, õºãæèë. Õºõ õîò. 1956
66. Ðåí÷èí Á. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é. ÓÁ., 1964
67. Ñàéøààëò. ×èíãèñ õààíû òîâ÷îîí. Õºõ õîò, 1985

243
68. Ñàíäåðñ Æ.Æ. Ìîíãîëûí áàéëäàí äàãóóëàë. ÓÁ., 1992
68. Ñîäáèëýã. Øàøíû òîëü. ªâºð ìîíãîëûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æëèéí
õýâëýëèéí õîðîî. Õºõ õîò, 1996
69. Ñîäíîìäàðæàà Ò. Ìîíãîë àðä óëñûí íîì õýâëýëèéí
õóðààíã¿é ò¿¿õ. ÓÁ., 1965
70. Ñóìüÿà Á. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë. Îðøèõóé, ýñ
îðøèõóé. ÓÁ.,1998
71. Ñ¿õáààòàð Ã. Õ¿íí¿ íàðûí àæ àõóé, íèéãìèéí áàéãóóëàë,
ñî¸ë, óãñàà, ãàðâàë. ÓÁ.,1980.
72. Ñ¿õáààòàð Ã. Ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ºâºã. ÓÁ., 1988
73. Ñ¿õáààòàð Ã. Ñÿíüáè íàðûí óãñàà ãàðàë, ñî¸ë, àæ àõóé,
íèéãìèéí áàéãóóëàë. ÓÁ., 1971
74. Ñ¿õáààòàð Ã. Èõ Íèðóí. ÓÁ., 1983
75. Ñ¿õáààòàð Ã. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. I, ÓÁ., 1992
76. Ñ¿õáààòàð Ã. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí äàõü ýðòíèé
óëàìæëàë./Mongolica/. Vol. 1(22), 1990
77. Ñ¿õáààòàð Ã. Õ¿íí¿ áè÷èãòýé áàéñàí áàéñàí òóõàé. ØÓÀ-èéí
ìýäýý. 1967. ¹2
78. Ñ¿õáààòàð Ã. Êèäàíû ýðòíèé áè÷ãèéí òóõàé ìýäýý. 1969. Ò.7.17
79. Ñ¿õáààòàð Ã. Ñÿíüáè íàðûí áè÷ãèéí òóõàé õýäýí ìýäýý.
/ØÓÀ-èéí ìýäýý/. 1969. ¹2
80. Ñ¿õáààòàð Ã. Ýðò ¿åä áóðõíû øàøèí ìîíãîëûí òºðèéí
óëàìæëàëä íºëººëæ áàéñàí òóõàé. /Ìîíãîë áà Ýíýòõýã/. ÓÁ.,
1989
81. Òîãòîõ Í. Ìîíãîë õààäûí òàìãèéí íóóö./Ìîíãîëûí æàðàí
ñîíèí/, ¹1, 1990
82. Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí çàðèì àñóóäàëä.
ÓÁ., 1997
83. Òºìºðòîãîî Ä. Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õýí õýëç¿é. ÓÁ., 1992

244
84. Òºìºðòîãîî Ä. Ìîíãîë äàíæóóð äàõü ýðòíèé ýíýòõýã õýë
øèíæëýëèéí çîõèîëóóä. /Ìîíãîë áà Ýíýòõýã/. ÓÁ., 1989
85. Òºìºðòîãîî Ä. Ìîíãîë õýë øèíæëýëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàë áà
îíîëûí ¿íäýñ. /Õýë çîõèîë ñóäëàë/, XVII áîòü, 1-20 áîòü
86. Óòãà çîõèîë. 1990-3-23, ¹13
87. Õ¿ðýëáààòàð Ë. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð. /ØÓÀ, ÎÓÌÑÕ,
Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã/, ÓÁ., 1998
88. Õ¿ðýëáààòàð Ë. Òºâä ìîíãîë äàíæóóðûí äîòîðõ òºð ¸ñíû
íàéìàí øàñòèð. /SM. T. 9. Facs/. 15. 1982
89. Öîëîî Æ. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèà ç¿é. ÓÁ., 1976
90. Öýíä Ä. XIII-XIV çóóíû ¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéí äóðñãàëààñ.
SLL. T.2 /Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëë¿¿ä/ f.10. ÓÁ., 1964
91. Öýðýíñîäíîì Ä. Ìîíãîëûí áóðõíû øàøíû óðàí çîõèîë. ÓÁ., 1997
92. ×îéæèëñ¿ðýí Ä. Áóðèàä ìîäîí áàðûí íîìûí òàâàí ãàð÷èã.
ÓÁ., 1959
93. ×îéìàà Ø. Òºâä õýë ñóðàõ äýâòýð. ÓÁ., 1993
94. ×îéìàà Ø., Òýðáèø Ë., Á¿ðíýý Ä., ×óëóóíáààòàð Ë. Áóääûí
øàøèí ñî¸ëûí òàéëáàð òîëü. I, II áîòü. ÓÁ., 1999, 2000
95. ×óëóóíáààòàð Ë. Ìîíãîë áè÷ãýý ÿàõ âý. /Óòãà çîõèîë/, 1990-2-9
96. ×óëóóíáààòàð Ë. Ìîíãîë ÿðèàíû õýë I , II äýâòýð ÓÁ., 1996
97. ×óëóóíáààòàð Ë. Òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí áè÷èã ¿ñãèéí
òîâ÷îîí. Õàìòûí á¿òýýë, ÓÁ., 2001
98. ×óëóóíáààòàð Ë. Ãýðäáàçàðûí Òºâä- Ìîíãîë òîëèéí òóõàé.
ÌÓÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã. 1983 îíû ¹1, 2
99. ×óëóóíáààòàð Ë. Òºâä ¿ñãèéã ãàëèãëàõ Ìîíãîë ãàëèãèéí
àñóóäàëä. ÌÓÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã. 1989 ¹6,
100. ×óëóóíáààòàð Ë.Òºâä ¿ñãýýð áè÷ñýí çîõèîë á¿òýýëä
Ìîíãîë õýëíèé ýãøèã àâèàã òýìäýãëýñýí áàéäàë. ÌÓÈÑ-èéí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷èã, 1990 îí, ¹2

245
101. ×óëóóíáààòàð Ë. Ñàíñêðèò ¿ñãèéã ãàëèãëàõ Ìîíãîë ãàëèã.
Ìîíãîë áà Ýíýòõýã 1989
102. ×óëóóíáààòàð Ë. Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé áè÷èã ¿ñýã.
Ìîíãîë ñóäëàëûí ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áè÷èã, ýðõýëñýí äîêòîð Ö.Øàãäàðñ¿ðýí 1992, ¹2
103. ×óëóóíáààòàð Ë. Ìàðòàæ áîëøã¿é ñî¸ë. ÌÓÈÑ-èéí
“Ìýäëýã” ñîíèí 1989.1. 24, ¹1
104. ×óëóóíáààòàð Ë.Ìîíãîëîîð ñýòãýíý ãýäýã ìîäîí òîëãîéí
áîäîë. /Èë òîâ÷îî/ ñîíèí 1998.2.10-20
105. Øàãäàðñ¿ðýí Ö. Ìîíãîë÷óóäûí óòãà ñî¸ëûí òîâ÷îîí. ÓÁ.,
1991
106. Øàãäàðñ¿ðýí Ö. Ìîíãîë ¿ñýã ç¿é. ÓÁ., 1981
107. Øàãæ. Ìîíãîë ¿ñãèéí ä¿ðìèéí òîëü áè÷èã. ÓÁ., 1938
108. Øèðýíäýâ Á. Ýðòíèé ìîíãîë áè÷ãèéí õóóëáàð èíãýæ
ìàíàéä øèëæèæ èðýâ. ØÓÀÌ, 1968. ¹2
109. Ýçýí áîãä ×èíãèñèéí “Èõ Çàñàã”. ÓÁ., 1995

Îðîñ õýëýýðõ íîì çîõèîë.

1. Àëòàí òîâ÷. Ëóâñàíäàíçàí. Ïåðåâîä ñ ìîíãîëüñêîãî,

ââåäåíèå, êîììåíòàðèé è ïðèëîæåíèÿ Í.Ï.Øàñòèíîé. Ì.,
1973
2. Áàäàðàåâ Á.Ä. Îá îñíîâàõ òðàíñêðèïöèè è òðàíñëèòåðàöèè
äëÿ òèáåòñêîãî ÿçûêà. Óëàí-Óäý, 1967
3. Áàëäàíæàïîâ.Ï.Á. Altan Tobci.Ìîíãîëüñêàÿ ëåòîïèñü XVIII â.
Óëàí-Óäý., 1970
4. Áàíçàðîâ Ä. Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé. Èçä. ÀÍ ÑÑÑÐ. Ì., 1955
5. Áåðòàãàåâ Ò.À.Öûäåíäàìáàåâ Ö.Á. Ãðàììàòèêà áóðÿòñêîãî
ÿçûêà. Ñèíòàêñèñ. Ì., 1962
6. Áèðà Ø. Ìîíãîëüñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ (XIII-XVII ââ). Ì., 1978

246
7. Áîáðîâíèêîâ À. Ãðàììàòèêà ìîíãîëüñêîãî-êàëüìûöñêîãî
8. Âèêòîðîâà Ë.Ë. Ìîíãîëû. Ïðîèñõîæäåíèå íàðîäà è èñòîêè
êóëüòóðû. Ì., 1981
9. Âëàäèìåðöîâ Á.ß. Ñðàâíèòåëüíàÿ ãðàììàòèêà ìîíãîëüñêîãî
ïèñüìåííîãî ÿçûêà è õàëõàñêîãî íàðå÷èÿ. Ì., 1987
10. Âëàäèìåðöîâ Á.ß. Ìîíãîëüñêàÿ ëèòåðàòóðà /Ëèòåðàòóðà
Âîñòîêà/. Ñáîðíèê ñòàòåé. Âûï. II, 1920
11. Âëàäèìåðöîâ Á.ß. Ìîíãîëüñêèé ìåæäóíàðîäíûé àëôàâèò
XIII âåêà. /Êóëüòóðà è ïèñüìåííîñòü Âîñòîêà/. Ì., 1931
12. Âëàäèìåðöîâ Á.ß. Ìîíãîëüñêèå ëèòåðàòóðíûå ÿçûêè.
Ëåíèíãðàä., 1939
13. Âîðîáüåâ Ì.Â. Êóëüòóðà ÷æóð÷æåíåé è ãîñóäàðñòâà Öçèíü.
Ì., 1983
14. Ãîëñòóíñêèé Ê.Ô. Ìîíãîëî-Îéðàòñêèå çàêîíû 1640 ãîäà,
äîïîëíèòåëüíûå óêàçû Ãàëäàí-õóí òàéäæèÿ è çàêîíû,
ñîñòàâëåííûå äëÿ Âîëæñêèõ êàëìûêîâ ïðè êàëìûöêîì õàíå
Äîíäóê-äàøè. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã., 1880
15. Æóêîâñêàÿ Í.Ë. Ëàìàèçì è ðàííèå ôîðìû ðåëèãèè. Ì., 1977
16. Çàÿòóåâ Ã.Í. Öàíèä-õàìáî Àãâàí Äîðæèåâ (1853-1938). Óëàí-
Óäý., 1991
17. Çëàòêèí È.ß. Èñòîðèÿ Äæóíãàðñêîãî õàíñòâà. Ìîñêâà., 1964
18. Èñòðèí Â.À. Âîçíèêíîâåíèå è ðàçâèòèå ïèñüìà. Ì., 1965
19. Êàðà Ä. Êíèãè ìîíãîëüñêèõ êî÷åâíèêîâ. Ìîñêâà., 1972
20. Êîðíåâ.Â.È. Áóääèçì è åãî ðîëü â îáùåñòâåííîé æèçíè ñòðàí
Àçèè. Ì., 1983
21. Êî÷åòîâ À.Í. Áóääèçì. Ìîñêâà., 1983
22. Íîâîãîðîäîâà Ý.À. Ìèð ïåòðîãëèôîâ Ìîíãîëèè. Ìîñêâà., 1984
23. Ïîçäíååâ À.Ì. Áóääèçì â Ìîíãîëèè. Ýëèñòà., 1993

247
24. Ïîïïå Í.Í. Êâàäðàòíàÿ ïèñüìåííîñòü. Òðóäû Ìîñêîâñêîãî
èí-òà Âîñòîêâåäåíèÿ. Ì-Ë., 1941
25. Ïîïïå Í.Í. Ìîíãîëüñêèé ñëîâàðü Ìóêàääèìàò àë-Àäàá. ÷. I-II,
Ì-Ë., 1938
26. Ïóáàåâ Ð.Å. Àãâàí-Äîðæèåâ – îðãàíèçàòîð îáíîâëåí÷åñêîãî
äâèæåíèÿ â áóðÿòñêîì áóääèçì â 30-å ãã. /Íàöèîíàëüíî-
îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå áóðÿòñêîãî íàðîäà/. Óëàí-Óäý., 1989
27. Ïóáàåâ Ð.Å. “Ïàãñàì-÷æîíñàí” - ïàìÿòíèê òèáåòñêîé
èñòîðèîãðàôèè XVIII âåêà. Íîâîñèáèðñê., 1981
28. Ïó÷êîâñêèé Ë.Ñ. Íåêîòîðûå âîïðîñû íàó÷íîãî îïèñàíèÿ
ìîíãîëüñêèõ ðóêîïèñåé. /Ñîâåòñêîå âîñòîêâåäåíèå/. II. Ì-Ë., 1941
29. Ïó÷êîâñêèé Ë.Ñ. Çàêëþ÷èòåëüíàÿ ôîðìóëà â ïèñüìàõ Èëü-
õàíîâ Àðãóíà /1289/ è Óëçåéòó /1305/. /Ñîâåòñêîå
âîñòîêâåäåíèå/. 1949. ¹6
30. Ðàøèä-àä-äèí. Ñáîðíèê ëåòîïèñåé. 1,2. Ïåðåâîä ñ
ïåðñèäêîãî Þ.Ï.Âåðõîâñêîãî. Ì., 1960
31. Ðåðèõ Þ.Í. Òèáåòñêèé ÿçûê. Ìîñêâà., 1961
32. Ðîññèéñêèå Ìîíãîëîâåäû. (XVIII -íà÷àëî XX â.). Óëàí-Óäý.,1997
33. Ðîëü êî÷åâûõ íàðîäîâ â öèâèëèçàöèè Öåíòðàëüíîé Àçèè.
Óëààíáààòàð., 1974
34. Ñàíæååâ Ã.Ä. Ñòàðîïèñüìåííûé ìîíãîëüñêèé ÿçûê. Ì.,1964
35. Ñàíæååâ Ã.Ä. Ìîíãîëüñêèé ÿçûê. Ì., 1960
36. Ñàíæååâ Ã.Ä. Ñèíòàêñèñ ìîíãîëüñêèõ ÿçûêîâ. Ì., 1934
37. Ñòàðèêîâ. Ìàòåðèàëû ïî äåøèôðîâêå êèäàíüñêîãî ïèñüìà.
Ì., 1970
38. Ñ¿õáààòàð Ã. Ê âîïðîñó î âðåìåíè ïîÿâëåíèÿ ïèñüìåííîñòè
ó íàðîäîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè. / SM. 1970. Ò.8.f.9/
39. Òàõî-Ãîäè À.À. Àìàçîíêè. / Ìèôû íàðîäîâ ìèðà/. 1980

248
40. Öûáèêîâ Á., ×èìèòäîðæèåâ Ø. Öûáåí Æàìöàðàíî. Óëàí-
Óäý., 1997
41. Öûáûêîâ Ã.Ö. Ìîíãîëüñêàÿ ïèñüìåííîñòü êàê îðóäèå
íàöèîíàëüíîé êóëüòóðû. Âåðõíåóäèíñê., 1928
42. Øàðìà Ð.Ø. Äðåâíåèíäèéñêîå îáùåñòâî. Ì., 1987

Áóñàä ãàäààä õýëä äýýðõ íîì çîõèîë.

1. Altheim F. Geschichte der Hunnen. Erster Band. Berlin, 1969

2. Bawden Ch. Modern History of Mongolia. L., 1966
3. Ligeti L. Le Tabghatch, un dialecte de la language sien-pi
/Mongolian Studies/. Budapest, 1970
4. Pelliot P. Les systemes d’ecriture en usage chez les anciens
mongols /Asia Major/, vol. Secundum, 1925
5. Phillips E.D. The Mongols. London, 1969
6. Poppe N. The Mongolian Monuments in ‘Phags-pa script.
Second Edition Translated and Edited by John R.Krueger.
Wiesbaden 1957
7. Rinchen B. Four Mongolian historical records. New Delhi, 1959
8. Robert L.Binnick. Modern Mongolian. A Transformational Syntax.
University of Toronto, 1979
9. Rona Tas A. Some notes on the terminology of Mongolian
writing /Acta Orientalia Hungarica/, t. 18, 1965
10. Shiro Hattori. The Mongolian Monuments found in Olon-Sume.
/The Toho Gakuho ¹11/. Part 2. Tokyo, 1940
11. Yongsiyebu Rincen. Les inscription inconnues sur pierre et les
plaques d’or ornamentees du harnais de Toyoucouc /Central
Asiatic Journal/, vol 4, No 4
12. Kenneth Katzner. The languages of the World. London, 1999

249
Ñóðâàëæ áè÷èã.
1. Àëòàíãýðýë ×. Ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí òºâ人ð áè÷ñýí á¿òýýë.
I, II äýâòýð. ÓÁ., 1967

2.
 
   Rtam din Hor-chos’ byun

3. Âýéøó. 4-ð á¿ëýã

4. Ìîíãîëûí èõ áàíäèä Çàâà Äàìäèíû íàìòàð öýäýã îðøâîé.
Ø.Ñîíèíáàÿðûí îð÷óóëãà
5. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ. ÓÁ., 1996
6. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ. I áîòü, ÓÁ., 1995
7. Îþóí ò¿ëõ¿¿ð. Ãàð áè÷ìýë. Ìîíãîë óëñûí Óëñûí òºâ íîìûí
ñàí.
8. Ðàâæàìáà Çàÿ áàíäèäûí òóóæ ñàðíû ãýðýë õýìýýõ ýíý ìýò
áîëîé. ÓÁ., 1959
9. Ñ¿õáààòàð Ã. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. I, ÓÁ., 1992
10. Þàíü óëñûí ñóäàð. Ãàð áè÷ìýë. ×.Äàíäààãèéí îð÷óóëãà.
Óëñûí íîìûí ñàí

Äèññåðòàö áîëîí àâòîðåôåðàò.

1. Äóëàì Ñ. Îáðàçû ìîíãîëüñêîé ìèôîëîãèè è ëèòåðàòóðíàÿ

òðàäèöèÿ. Àâòîðåô. êàíä. äèñ. Ì., 1982
2. ¨íäîí Ä. Ìîíãîëüñêèå è òèáåòñêèå êîììåíòàðèè ê Ëàìîèìó.
Àâòîðåô. êàíä. äèñ. ÓÁ., 1976
3. Áàòòóëãà Ö. Ìîíãîë íóòàã äàõü ðóíè áè÷ãèéí äóðñãàëûí
çàðèì ñóäàëãàà. Àâòîðåô. êàíä. äèñ. ÓÁ., 1999
4. Æàí÷èâ Å. Ìîíãîë äºðâºëæèí áè÷ãèéí ñóäàëãàà,
Àâòîðåô.êàíä.äèñ.ÓÁ., 2000

250
 Ëóâñàíæàâûí ×óëóóíáààòàð

Í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ñî¸ë

Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí Á. Àðèóíçóë

Õýâëýëòýíä 2002 îíû 05-ð ñàðûí 25

Öààñíû õýìæýý 60õ90

Õýâëýëèéí õóóäàñ 15,6

Õýâëýñýí òîî 1000ø

ÌÓÈÑ-èéí õýâëýõ ¿éëäâýðò õýâëýâ.

251
 Ëóâñàíæàâûí ×óëóóíáààòàð

Õºâñãºë àéìãèéí ×àíäìàíü-ªíäºð ñóìàíä 1952 îíä

òºðñºí. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ìîíãîë õýëíèé àíãè, Àíãëè
õýëíèé 2 æèëèéí îðîéí êóðñ, ÎÕÓ-ûí Óëààí-¯äèéí Ìîíãîë-Òºâä
áóääûí ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí àñïèðàíòóðò òóñ òóñ ñóðàëöñàí.
Òºâä, àíãëè õýë, ìîíãîë õýë-óðàí çîõèîëèéí áàãøèéí
ìýðãýæèëòýé.
Ãàäààä õ¿íä ìîíãîë õýë çààõ ÷èãëýëýýð Ìîíãîë ÿðèàíû õýë
I,II äýâòýð; Áóääûí øàøèí, ñî¸ëûí òàéëáàð òîëü I,II äýâòýðèéí
áîëîí Òºâ Àçèéí áè÷èã ¿ñãèéí òîâ÷îîí íîìûí õàìòûí çîõèîã÷
õèéãýýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 30 ãàðóé ºã¿¿ëýë áè÷èæ, äîòîîä,
ãàäààäàä õýâë¿¿ëýâ. Îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé 6 õóðàëä
îðîëöîæ, èëòãýë òàâüñàí. Àíãëè óëñûí Ëîíäîí, Êåìáðèæèéí èõ
ñóðãóóëüä Ìîíãîë õýëíèé áàãøààð, ÌÓÈÑ-ä áàãø, àñïèðàíòóð
õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí, ãàäààä õàðèëöààíû õýëòñèéí äàðãà,
òýíõìèéí ýðõëýã÷ çýðýã àæëûã 1981 îíîîñ õîéø õèéæ áàéíà.

252
253