You are on page 1of 14

TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK

MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ


bachantoan@gmail.com
CHÖÔNG X: TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
58. CAÙC HAÏT SÔ CAÁP
1.Haït sô caáp
Cho ñeán nay, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc caùc haït coù kích thöôùc vaø khoái löôïng raát nhoû,
chaúng haïn nhö eâlectron, proâtoân, nôtron, meâzoân, muyoân, pioân. Taát caû caùc haït naøy ñöôïc goïi laø haït
sô caáp (ñoâi khi coøn goïi laø haït cô baûn). Noùi chung, haït sô caáp coù kích thöôùc vaø khoái löôïng nhoû hôn
haït nhaân nguyeân töû.
2. Caùc ñaëc tröng cuûa haït sô caáp
Sau ñaây laø nhöõng ñaëc tröng chính cuûa caùc haït sô caáp :
a) Khoái löôïng nghæ m0
Phoâtoân coù khoái löôïng nghæ baèng khoâng. Ngoaøi phoâtoân, trong töï nhieân coøn coù caùc haït
khaùc coù khoái löôïng nghæ baèng 0, nhö haït nôtrinoâ v, haït gravitoân. Thay cho m 0 ngöôøi ta coøn thöôøng
duøng ñaïi löôïng ñaëc tröng laø naêng löôïng nghæ E 0 tính theo heä thöùc Anh-xtanh E 0 = m0c2. Chaúng haïn,
eâlectron coù m0 = 9,1.10-31kg vaø E0 = 0,511 MeV ; proâtoân coù m0 = 1,6726.10-27kg vaø E0 = 938,3MeV.
b) Ñieän tích
Haït sô caáp coù theå coù ñieän tích Q = +1 ( tính theo ñôn vò ño ñieän tích nguyeân toá e). Hoaëc Q = -1,
hoaëc Q = 0 (haït trung hoaø). Q ñöôïc goïi laø löôïng töû ñieän tích, bieåu thò tính giaùn ñoaïn cuûa ñoä lôùn
ñieän tích caùc haït.
c) Spin
Moãi haït sô caáp coù momen ñoäng löôïng rieâng vaø momen töø rieâng ñaëc tröng cho chuyeån ñoäng
noäi taïi vaø baûn chaát cuûa haït. Momen naøy ñöôïc ñaëc tröng baèng soá löôïng töû spin, kí hieäu laø s. Momen
h
ñoäng löôïng rieâng cuûa haït baèng s ( h laø haèng soá plaêng). Chaúng haïn, proâtoân vaø nôtron coù spin s =
2
1
, nhöng poâtoân coù spin baèng1, pioân coù spin baèng 0.
2
d) Thôøi gian soáng trung bình
Trong caùc haït sô caáp, chæ coù boán haït khoâng phaân raõ thaønh caùc haït khaùc, goïi laø caùc haït
beàn (proâtoân, eâlectron , phoâtoân, nôtrinoâ). Taát caû caùc haït coøn laïi laø caùc haït khoâng beàn vaø phaân
raõ thaønh caùc haït khaùc. Tröø nôtron coù thôøi gian soáng daøi, khoaûng 932s, coøn caùc haït khoâng beàn
ñeàu coù thôøi gian soáng raát ngaén, côõ töø 10-24s ñeán 10-6s.
3. Phaûn haït
a) Phaàn lôùn caùc haït sô caáp ñeàu taïo thaønh caëp, moãi caëp goàm hai haït coù khoái löôïng nghæ m 0
nhö nhau, coøn moät soá ñaëc tröng khaùc thì coù trò soá baèng nhau nhöng traùi daáu. Chaúng haïn, eâlectron vaø
1
poâzitron coù cuøng khoái löôïng nghæ baèng m e vaø spin baèng , nhöng coù ñieän tích töông öùng baèng +1
2
vaø -1, taïo thaønh moät caëp.
Trong moãi caëp, coù moät haït vaø moät phaûn haït cuûa haït ñoù. Chaúng haïn, poâzitron laø phaûn haït

cuûa eâlectron. Phaûn haït cuûa proâtoân (goïi laø antiproâtoân, kí hieäu p ), coù Q = -1.
b) Trong quaù trình töông taùc cuûa caùc haït sô caáp, coù theå xaûy ra hieän töôïng huyû moät caëp “haït
+ phaûn haït” coù khoái löôïng nghæ khaùc 0 thaønh caùc phoâtoân, hoaëc cuøng moät luùc sinh ra moät caëp
“haït + phaûn haït” töø nhöõng phoâtoân. Ví duï nhö quaù trình huyû caëp hoaëc sinh caëp “ eâlectron + poâzitron”
(xem Hình 58.1):
e  e         e  e
4. Phaân loaïi haït sô caáp
Ngöôøi ta thöôøng saép xeáp caùc haït sô caáp ñaõ bieát thaønh caùc haït sau, theo khoái löôïng nghæ m0 taêng
daàn.
a) Phoâtoân (löôïng töû aùnh saùng ) coù m0 = 0.
b)Leptoân, goàm caùc haït nheï nhö eâlectron, muyoân (   ,   ), caùc haït tau (      ),…
c)Meâzoân, goàm caùc haït coù khoái löôïng trung bình trong khoaûng ( 200  900)me, goàm hai nhoùm:
Meâzoân  vaø mezoân K.
d) Barion, goàm caùc haït naëng coù khoái löôïng baèng hoaëc lôùn hôn khoái löôïng proâtoân. Coù hai
nhoùm barion laø nucloân vaø hipeâron, cuøng caùc phaûn haït cuûa chuùng. Naêm 1964, ngöôøi ta ñaõ tìm ra
moät hipeâron môùi ñoù laø haït oâmeâga tröø (   ). Taäp hôïp caùc meâzoân vaø caùc barion coù teân chung
laø caùc hañroân.
5. Töông taùc cuûa caùc haït sô caáp
1
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
Caùc haït sô caáp töông taùc vôùi nhau nhö theá naøo ñeå taïo neân caáu truùc vaät chaát, taïo neân vuõ
truï ? coù boán loaïi töông taùc cô baûn ñoái vôùi haït sô caáp:
a) Töông taùc haáp daãn. Ñoù laø töông taùc giöõa caùc haït vaät chaát coù khoái löôïng. Baùn kính taùc
duïng cuûa löïc haáp daãn lôùn voâ cuøng, nhöng so vôùi caùc töông taùc khaùc thì cöôøng ñoä cuûa töông taùc
haáp daãn laø raát nhoû.
b) Töông taùc ñieän töø. Ñoù laø töông taùc giöõa caùc haït mang ñieän, giöõa caùc vaät tieáp xuùc gaây
neân ma saùt … Cô cheá töông taùc ñieän töø laø söï trao ñoåi phoâtoân giöõa caùc haït mang ñieän. Baùn kính
taùc duïng cuûa töông taùc ñieän töø xem nhö lôùn voâ haïn. Töông taùc ñieän töø maïnh hôn töông taùc haáp
daãn khoaûng 1037laàn.
c) Töông taùc yeáu. Ñoù laø töông taùc giöõa caùc haït trong phaân raõ  .Chaúng haïn, phaân raõ  
laø do töông taùc yeáu cuûa boán haït nôtron, proân, eâlectron vaø phaûn nôtrinoâ theo phöông trình:

n  p  e   v . Töông taùc yeáu coù baùn kính taùc duïng côõ 10-18 m vaø coù cöôøng ñoä nhoû hôn töông taùc
ñieän töø khoaûng 1012 laàn.
d) Töông taùc maïnh. Ñoù laø töông taùc giöõa caùc hañroân, nhö töông taùc giöõa caùc nucloân trong
haït nhaân, taïo leân löïc haït nhaân, cuõng nhö töông taùc daãn ñeá söï sinh haït hañroâ trong caùc quaù trình va
chaïm cuûa caùc hañroân, töông taùc giöõa caùc haït quac. Töông taùc maïnh lôùn hôn töông taùc ñieän töø
khoaûng 100 laàn vaø coù baùn kính taùc duïng côõ 10-15m (baèng baùn kính haït nhaân).
6. Haït quac (quark)
a) Lieäu caùc haït sô caáp coù ñöôïc caáu taïo bôûi caùc haït nhoû hôn khoâng ? Naêm 1964, nhaø vaät lí
Ghen- Man ñaõ neâu ra giaû thuyeát : Taát caû caùc hañroân ñeàu caáu taïo töø caùc haït nhoû hôn , goïi laø
quac ( tieáng Anh : quark).
b) Coù saùu haït quac kí hieäu u, d, s, c, b vaø t. cuøng vôùi caùc quac, coù saùu phaûn quac vôùi ñieän
e 2e
tích coù daáu ngöôïc laïi. Ñieàu kì laï laø ñieän tích caùc haït quac vaø phaûn quac baèng  ,  traùi ngöôïc
3 3
vôùi quan nieäm tröôùc ñaây cho raèng ñieän tích nguyeân toá e laø ñieän tích nhoû nhaát. Caùc haït quac ñaõ
ñöôïc quan saùt thaáy trong thí nghieäm, nhöng ñeàu ôû traïng thaùi lieân keát ; chöa quan saùt ñöôïc haït quac töï
do.
c) Caùc barion laø toång hôïp cuûa ba quac. Chaúng haïn proâtoân ñöôïc taïo neân töø ba quac (u,u,d),
nôtron ñöôïc taïo neân töø ba quac (u,d,d) (Hình58.2).

a) b)
Hình 58.2. Caá
u taïo cuû
a proâtoân (a) vaønôtron (b)

d) Moät trong caùc thaønh coâng cuûa giaû thuyeát veà haït quac laø ñaõ döï ñoaùn ñöôïc söï toàn taïi
cuûa haït oâmeâga tröø (   ) (s,s,s), maø sau ñoù ñaõ tìm ra ñöôïc baèng thöïc nghieäm vôùi ñaày ñuû ñaëc tröng
nhö döï ñoaùn.
Cho ñeán nay, nhieàu nhaø vaät lí ñaõ thaø nhaän söï toàn taïi cuûa haït quac vaø nhö vaäy, caùc haït thöïc
söï laø sô caáp (hieåu theo nghóa laø haït khoâng theå taùch ñöôïc thaønh) caùc phaàn nhoû hôn ) chæ goàm caùc
quac, caùc leptoân vaø caùc haït truyeàn töông taùc.
BAØI TAÄP
1. Caùc loaïi haït sô caáp laø
A. phoâtoân, leptoân, meâzoân vaø hañroân. B. phoâtoân, leptoân, meâzoân vaø
barion.
C. phoâtoân, leptoân, barion vaøhañroân. D. phoâtoân, leptoân, nucloân, hipeâron.
2. Ñieän tích cuûa moãi quac, hay phaûn quac laø moät trong soá caùc giaù trò naøo sau ñaây?
e 2e e 2e
A.  e . B.  . C.  . D.  vaø  .
3 3 3 3

2
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
59. MAËT TRÔØI HEÄ MAËT TRÔØI
1. Caáu taïo vaø chuyeån ñoäng cuûa heä maët trôøi
a. Heä maët trôøi bao goàm
- Maët Trôøi ôû trung taâm Heä (vaø laø thieân theå duy nhaát noùng saùng) ;
- Taùm haønh tinh lôùn: xung quanh ña soá haønh tinh naøy coøn coù caùc veä tinh chuyeån ñoäng
(Traùi ñaát coù moät veä tinh laø maët traêng) ;
- Caùc haønh tinh tí hon goïi laø tieåu haønh tinh, caùc sao choåi,
thieân thaïch … giöõa quyõ ñaïo hoaû tinh vaø moäc tinh ngöôøi
ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc haøng ngaøn tieåu haønh tinh. ....
....
....
.... .... .... .... .... ....
- Neáu keå töø maët trôøi ra xa, thì taùm haønh tinh ....
.... ....
lôùn laàn löôït coù teân goïi laø: Thuyû tinh (coøn goïi laø sao .... ....
thuyû), kim tinh (sao kim), Traùi ñaát, Hoaû tinh (sao Hoaû), .... ....
.... 2 1 ....
Moäc tinh (sao moäc), Thoå tinh (sao thoå), Thieân vöông tinh ........ ....
(hay thieân tinh), vaø Haûi vöông tinh (hay haûi tinh). ....
....
.... ....
Ñeå ño khoaûng caùch töø caùc haønh tinh ñeán Maët trôøi, .... .... 8
3 ....
ngöôøi ta duøng ñôn vò thieân vaên (kí hieäu ñvtv). 1ñvtv baèng .... ....
....
....
khoaûng caùc töø Traùi ñaát ñeán Maët trôøi, xaáp xæ baèng150 trieäu kiloâmeùt. .... .... 4 ....
.... ....
b) Ñieàu ñaùng chuù yù laø taát caû caùc haønh tinh ñeàu chuyeån .... .... .... ....
.... .... .... ....
.... ....
ñoäng quang Maët trôøi theo cuøng moät chieàu (chieàu thuaän), vaø gaàn nhö
trong cuøng moät maët phaúng. Maët trôøi vaø caùc haønh tinh ñeàu quay quanh 5 7
6
mình noù vaø ñeàu quay theo chieàu thuaän (tröø kim tinh). Toaøn boä heä Maët
trôøiquay quanh trung taâm thieân haø cuûa chuùng ta (xem baøi 60).
c) Bieát chu kì vaø baùn truïc lôùn cuûa quyõ ñaïo cuûa caùc haønh tinh Hình(59.1. xaùc Heäñònh
Maët trôø ñöôïc
i baèng phöông
phaùp thieân vaên ño löôøng) töø ñònh luaät III Keâ-ple ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy raèng khoái löôïng cuûa Maët
trôøi lôùn hôn khoái löôïng cuûa Traùi ñaát 333 000 laàn, töùc laø baèng 1,99.10 30kg (!).
2. Maët trôøi
a) Caáu truùc cuûa maët trôøi: Nhìn toånh quaùt, Maët trôøi ñöôïc caáu taïo goàm hai phaàn laø quang
caàu vaø khí caàu.
* Quang caàu. Nhìn töø Traùi ñaát ta thaáy Maët trôøi coù daïng moät ñóa saùng troøn vaø baùn kính
goùc 16 phuùt ( Hình 59.5). khoái caàu noùng saùng nhìn thaáy naøy ñöôïc goïi laø quang caàu ( coøn goïi laø
quang quyeån, coù baùn kính khoaûng 7.105 km).
Khoái löôïng rieâng trung bình cuûa vaät chaát trong quang caàu laø1400kg/m 3. Caên cöù vaøo ñònh luaät
böùc xaï nhieät ngöôøi ta tính ñöôïc nhieät ñoä hieäu duïng cuûa quang caàu vaøo khoaûng 6000 K, coøn nhieät
ñoä trong loøng Maët trôøi vaøo côõ treân chuïc trieäu ñoä.
* Khí quyeån Maët trôøi. Bao quanh quang caàu coù khí quyeån Maët trôøi. Khí quyeån Maët trôøi ñöôïc
caáu taïo chuû yeáu bôûi hiñroâ, heli… vì coù nhieät ñoä raát cao neân khí quyeån coù ñaëc tính raát phöùc taïp.
Khí quyeån ñöôïc phaân ra hai lôùp coù tính chaát vaät lí khaùc nhau laø saéc caàu vaø nhaät hoa.
Saéc caàu laø lôùp khí naèm saùt maët quang caàu coù ñoä daøy treân 10 000 km vaø coù nhieät ñoä
khoaûng 4500k.
Phía ngoaøi saéc caàu laø nhaät hoa (Hình 59.6). Vaät chaát caáu taïo nhaät hoa ôû traïng thaùi ion hoaù
maïnh (goïi laø traïng thaùi plaxma). Nhieät ñoä khoaûng 1 trieäu ñoä. Nhaät hoa coù hình daïng thay ñoåi theo
thôøi gian.
b) Naêng löôïng cuûa Maët trôøi
Maët trôøi lieân tuïc böùc xaï naêng löôïng ra xung quanh. Löôïng naêng löôïng böùc xaï cuûa Maët trôøi
truyeàn vuoâng goùc tôùi moät ñôn vò ñieän tích caùc noù moät ñôn vò thieân vaên trong moät ñôn vò thôøi gian
ñöôïc goïi laø haèng soá Maët trôøi H. Keát quaû ño H ôû caùc ñaøi vaät lí ñòa caàu treân theá giôùi vaø treân caùc
traïm vuõ truï ngoaøi khí quyeån cho thaáy H coù trò soá nhö nhau vaø H = 1360W/m2 . Töø ñoù suy ra ñöôïc
coâng suaát böùc xaï naêng löôïng cuûa Maët trôøi laø P= 3,9.10 26W !
Keát quaû ño haèng soá Maët trôøi töø nhieàu naêm nay cho thaáy trò soá cuûa H khoâng thay ñoåi theo
thôøi gian. Sôû dó Maët trôøi duy trì ñöôïc naêng löôïng böùc xaï cuûa mình laø do trong loøng Maët trôøiñang
dieãn ra phaûn öùng nhieät haïch.
c) Söï hoaït ñoäng cuûa maët trôøi
* Qua caùc aûnh chuïp maët trôøi trong nhieàu naêm, ngöôøi ta thaáy quang caàu saùng khoâng ñeàu, coù
caáu taïo daïng haït, goàm nhöõng haït saùng bieán ñoåi treân neàn toái, do söï ñoái löu töø trong loøng Maët trôøi
ñi leân maø thaønh ( Hình 59.5). tuyø theo töøng thôøi kì coøn xuaát hieän nhieàu daáu veát khaùc : veát ñen,
buøng saùng, tai löûa.
Veát ñen coù maøu saãm toái, nhieät ñoä veát ñen vaøo khoaûng 4000k (Hình 59.7 a). Thöôøng thì töø
khu vöïc xuaát hieän veát ñen coù keùo theo nhöõng buøng saùng. Töø caùc buøng saùng naøy phoùng maïnh ra
3
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
tia X vaø doøng haït tích ñieän (ñöôïc goïi laø “gioù Maët trôøi”). Ngoaøi ra coøn coù nhöõng tai löûa, ñoù laø
nhöõng “löôõi” löûa phun cao treân saéc caàu (Hình 59.7b).
* Naêm Maët trôøi coù nhieàu veát ñen nhaát xuaát hieän ñöôïc goïi laø naêm Maët trôøi hoaït ñoäng.
Naêm Maët trôøi coù ít veát ñen xuaát hieän nhaát goïi laø naêm Maët trôøi tónh.
Qua theo doõi töø ñaàu theá kæ XIX ñeán nay, ngöôøi ta thaáy söï hoaït ñoäng cuûa maët trôøi dieãn ra theo
chu kì vaø coù lieân quan ñeán soá veát ñen treân Maët trôøi. Chu kì hoaït ñoäng cuûa Maët trôøi coù trò soá trung bình
laø 11 naêm.
3. Traùi ñaát:
Traùi ñaát chuyeån ñoäng quanh Maët trôøi theo moät quyõ ñaïo gaàn troøn. Truïc quay cuûa Traùi ñaát
quanh mình noù nghieâng treân maët phaúng quyõ ñaïo moät goùc 23027’.
a) Caáu taïo cuûa Traùi Ñaát
Traùi Ñaát coù daïng phoûng caàu ( hôi deïp ôû hai cöïc ), baùn kính cuûa xích ñaïo baèng 3678 km, baùn
kính ôû hai cöïc baèng 6357 km. Khoái löôïng rieâng trung bình laø 5520 kg/m 3 (Hình 59.8). Döïa vaøo caùc
nghieân cöùu tính chaát truyeàn soùng ñòa chaán, ngöôøi ta cho raèng Traùi Ñaát coù moät caùi loõi baùn kính
vaøo khoaûng 300 km, coù caáu taïo chuû yeáu laø saét, niken (nhieät ñoä ôû phaàn naøy vaøo khoaûng 3000 
4000 0C ). Bao quanh loõi laø lôùp trung gian, vaø ngoaøi cuøng laø lôùp voû daøy khoaûng 35 km ñöôïc caáu
taïo chuû yeáu bôûi ñaù granit.Vaät chaát ôû trong voû coù khoái löôïng rieâng 3300 kg/m 3.
b) Maët Traêng- veä tinh cuûa Traùi ñaát
Maët traêng caùch Traùi Ñaát 384 000 km coù baùn kính 1738 km, coù khoái löôïng 7, 35.10 22 kg (Hình
59.9). Gia toác troïng tröôøng cuûa Maët traêng laø 1,63 m/s 2. Maët traêng chuyeån ñoäng quanh Traùi ñaát vôùi
chu kì 27,32 ngaøy. Trong khi chuyeån ñoäng cuûaTraùi Ñaát, Maët Traêng coøn quay quanh truïc cuûa noù vôùi
chu kì ñuùng baèng chu kì chuyeån ñoäng quanh Traùi Ñaát. Hôn nöõa, do chieàu töï quay cuøng chieàu vôùi
chieàu quay quanh Traùi ñaát, neân Maët Traêng luoân höôùng moät nöûa nhaát ñònh cuûa noù veà phía Traùi
ñaát.
Do löïc haáp daãn beù neân Maët Traêng khoâng giöõ ñöôïc khí quyeån. Noùi caùc khaùc, Maët Traêng
khoâng coù khí quyeån.
Beà maët Maët traêng ñöôïc phuû moät lôùp vaät chaát xoáp. Treân beà maët Maët Traêng coù caùc daõy
nuùi cao, coù caùc vuøng baèng phaúng ñöôïc goïi laø bieån (bieån ñaù, khoâng phaûi laø bieån nöôùc), ñaëc bieät
laø coù raát nhieàu loã troøn ôû treân caùc ñænh nuùi (coù theå laø mieäng nuùi löûa ñaõ taét, hoaëc veát tích va
chaïm cuûa caùc thieân thaïch).
Nhieät ñoä trong moät ngaøy ñeâm treân Maët Traêng cheânh leäch nhau raát lôùn ; ôû vuøng xích ñaïo
cuûa maët Maët Traêng, nhieät ñoä luùc giöõa tröa laø treân 100 0C nhöng luùc nöûa ñeâm laïi laø-150 0C .
Maët Traêng coù nhieàu aûnh höôûng ñeán Traùi Ñaát, maø roõ reät nhaát laø gaây ra hieän töôïng thuyû
trieàu. Caàn löu yù raèng khí quyeån Traùi Ñaát cuõng bò taùc duïng cuûa löïc trieàu (trieàu), daâng leân vaø haï
xuoáng vôùi bieân ñoä lôùn hôn bieân ñoä cuûa thuyû trieàu raát nhieàu laàn.
4. Caùc haønh tinh khaùc. Sao choåi. Thieân thaïch.
a) Caùc ñaëc tröng chính cuûa taùm haønh tinh lôùn ñöôïc neâu ôû baûng döôùi ñaây ( Baûng 59.1).
Baûng 59.
Khoaûng Khoái khoái Chu kì Chu kì Soá veä
Baùn
caùch ñeán löôïng (so löôïng quay chuyeån tinh
Thieân theå kính
maët trôøi vôùi Traùi rieâng quanh ñoäng quanh ñaõ
(km)
(ñvtv) ñaát) 103kg/m3 truïc Maët trôøi bieát(1)
Thuyû tinh 59 ngaøy
0
Kim tinh 0,39 2440 0,055 5,4 243 87,9 ngaøy
0
Traùi Ñaát 0,72 6056 0,81 5,3 ngaøy 224,7 ngaøy
1
1 6375 1 5,5 23h56ph 265,25 ngaøy
Hoaû tinh (1 naêm)
2
Moäc tinh 1,52 3395 0,11 3,9 24h37ph 1,88 naêm
63
Thoå tinh 5,2 71490 318 1,3 9h50ph 11,86 naêm
34
Thieân vöông 9,54 60270 95 0,7 14h14ph 29,46 naêm
27
tinh 19,19 25760 15 1,2 17h14ph 84,00 naêm
13
Haûi vöông 30,07 25270 17 1,7 16h11ph 164,80 naêm
tinh
b) Sao choåi
Sao choåi laø loaïi ( haønh tinh) chuyeån ñoäng quanh Maët trôøi theo nhöõng quyõ ñaïo elip raát deïp
( vieãn ñieåm coù theå vöôït ra ngoaøi quõy ñaïo cuûa haønh tinh xa nhaát ). Hình 59.10 laø aûnh chuïp cuûa sao
choåi Ha- laây (Halley). Ñaëc ñieåm cuûa caùc sao choåi laø coù kích thöôùc vaø khoái löôïng nhoû (thöôøng coù
baùn kính vaøi kiloâmeùt)
4
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
Ñöôïc caáu taïo bôûi caùc chaát deã boác hôi nhö tinh theå baêng, amoâniac, meâtan…. Chu kì chuyeån ñoäng
cuûa sao choåi quanh Maët Trôøi khoaûng töø vaøi naêm ñeán treân 150 naêm.
Khi sao choåi tieán gaàn ñeán Maët Trôøi, do sao choåi coù khoái löôïng beù, caùc phaân töû hôi chòu
taùc ñoäng cuûa aùp suaát aùnh saùng Maët Trôøi lôùn hôn löïc haáp daãn neân bò “thoåi” ra taïo thaønh caùc
ñuoâi (Hình 59.11). Coù nhöõng sao choåi thuoäc loaïi thieân theå khoâng beàn vöõng.
c) Thieân thaïch
Thieân thaïch laø nhöõng khoái ñaù chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi vôùi vaän toác treân haønh chuïc
kiloâmeùt treân giaây theo nhöõng quyõ ñaïo raát khaùc nhau. Khi moät thieân thaïch bay gaàn moät haønh tinh
naøo ñoù thì noù seõ bò huùt vaø coù theå xaûy ra söï va chaïm cuûa thieân thaïch vôùi haønh tinh. Ban ñeâm ta
coù theå nhìn thaáy nhöõng veät saùng keùo daøi vuùt treân neàn trôøi, goïi laø sao baêng. Ñoù chính laø thieân
thaïch bay vaøo khí quyeån Traùi Ñaát, bò ma saùt maïnh, noùng saùng vaø boác chaùy.
BAØI TAÄP
1. Ñöôøng kính Traùi Ñaát ôû xích ñaïo coù giaù trò naøo sau ñaây ?
A. 1600 km. B. 3200 km. C. 6400 km. D. 12756 km.
2. Traùi Ñaát chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi theo quyõ ñaïo gaàn troøn coù baùn kính vaøo khoaûng
A. 15.105km. B. 15.107km. C. 15.108km. D. 15.109km.

5
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
60. SAO THIEÂN HAØ
1.Sao: Sao laø moät khoái khí noùng saùng, gioáng nhö Maët Trôøi. Vì caùc sao ôû xa neân ta thaáy chuùng nhö
nhöõng ñieåm saùng. Ngoâi sao gaàn nhaát (sao caän tinh trong choøm baùn nhaân maõ) cuõng caùch ta ñeán
haøng chuïc tæ kiloâmeùt. Coøn ngoâi sao ôû xa nhaát hieän nay ñaõ bieát ñöôïc caùch xa ta ñeán 14 tæ naêm
aùnh saùng (!) ( moät naêm aùnh saùng  9,46.1012km). Xung quanh moät soá sao coøn coù caùc haønh tinh
chuyeån ñoäng, gioáng nhö heä Maët Trôøi. Khoái löôïng cuûa caùc sao coù giaù trò naêm trong khoaûng töø 0,1
laàn khoái löôïng Maët Trôøi ñeán vaøi chuïc laàn (ña soá khoaûng 5 laàn ) khoái löôïng Maët Trôøi. Baùn kính
cuûa caùc sao coù giaù trò naèm trong moät khoaûng raát roäng, töø khoaûng moät phaàn nghìn laàn baùn kính
Maët Trôøi ( ôû sao keành).
2. Caùc loaïi sao
a) Ña soá caùc sao toàn taïi trong traïng thaùi oån ñònh, coù kích thöôùc, nhieät ñoä … khoâng ñoåi trong
moät thôøi gian daøi. Maët Trôøi laø moät trong soá caùc sao naøy.
b) Ngoaøi ra, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän thaáy coù moät soá sao ñaëc bieät.
* Sao bieán quang laø sao coù ñoä saùng thay ñoåi. Coù hai loaïi :
- Sao bieán quang do che khuaát laø moät heä sao ñoâi (goàm sao chính vaø sao veä tinh), moãi sao coù
ñoä saùng khoâng ñoåi, nhöng do sao veä tinh chuyeån ñoäng quanh, neân khi quan saùt trong maët phaúng
chuyeån ñoäng cuûa sao veä tinh che khuaát sao chính hoaëc bò khuaát do sao chính. Vì vaäy, ñoä saùng toång
hôïp maø ta thu ñöôïc seõ bieán thieân coù chu kì.
- Sao bieán quang do neùn daõn coù ñoä saùng thay ñoåi thöïc söï theo moät chu kì xaùc ñònh.
* Sao môùi laø sao coù ñoä saùng taêng ñoät ngoät leân haøng ngaøn, haøng vaïn laàn, hoaëc moät trieäu
laàn (sao sieâu môùi), sau ñoù töø töø giaûm. Lí thuyeát cho raèng sao môùi, sieâu sao môùi laø moät pha ñoät
bieán trong quaù trình tieán hoaù cuûa moät heä sao.
* Punxa, sao nôtron laø sao böùc xaï naêng löôïng döôùi daïng nhöõng xung soùng ñieän töø raát maïnh (Hình
60.2).
Sao nôtron ñöôïc caáu taïo bôûi caùc haït nôtron vôùi maät ñoä cöïc kì lôùn ( 10 14g/cm3).
Puxa ( pulsar) laø loõi sao nôtron ( vôùi baùn kính 10km) töï quay vôùi toác ñoä coù theå tôùi 640voøng/s
vaø phaùt ra soùng ñieän töø maïnh. Böùc xaï thu ñöôïc treân Traùi Ñaát coù daïng töø xung saùng gioáng nhö
aùnh saùng cuûa moät ngoïn haûi ñaêng maø taøu bieån nhaän ñöôïc.
c) Ngoaøi ra, trong heä thoáng caùc thieân theå trong vuõ truï coù caùc loã ñen vaø caùc tinh vaân.
Loã ñen laø moät thieân theå ñöôïc tieân ñoaùn bôûi lí thuyeát, cuõng ñöôïc caáu tao bôûi caùc nôtron, coù
tröôøng haáp daãn lôùn ñeán noãi thu huùt moïi vaät theå, keå caû aùnh saùng. Vì vaäy, thieân theå naøy toái ñen
khoâng phaùt baát kì soùng ñieän töø naøo. Ngöôøi ta chæ phaùt hieän ñöôïc moät loã ñen nhôø tia X phaùt ra, khi
loã ñen ñoù huùt moät thieân theå gaàn ñoù.
d) Ngoaøi ra, ta coøn thaáy nhöõng “ñaùm maây saùng”, goïi laø tinh vaân. Ñoù laø caùc ñaùm buïi
khoång loà ñöôïc roïi saùng bôûi caùc ngoâi sao ôû gaàn ñoù, hoaëc laø caùc ñaùm khí bò ion hoaù ñöôïc phoùng
ra töø moät sao môùi hay sao sieâu môùi.
3. Khaùi quaùt veà söï tieán hoaù cuûa caùc sao
Taát caû caùc sao ñeà coù lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa chuùng.
Caùc keát quaû nghieân cöùu thieân vaên cho bieát caùc sao ñöôïc caáu tao töø caùc ñaùm maây “maây”
khí vaø buïi. Ñaùm maây naøy vöøa quay vöøa co laïi do taùc duïng cuûa löïc haáp daãn vaø sau vaøi chuïc ngaøn
naêm, vaät chaát daàn daàn taäp trung ôû giöõa, taïo thaønh moät tinh vaân daøy ñaëc vaø deïp nhö moät caùi
baùnh daøy. ÔÛ trung taâm tinh vaân, nôi maät ñoä cao nhaát, moät ngoâi sao nguyeân thuyû ñöôïc taïo thaønh. Vì
môùi “ra ñôøi”, sao chöa noùng neân chæ phaùt ra böùc xaï ôû mieàn hoàng ngoaïi. Sao tieáp tuïc co laïi vaø
noùng daàn (trong loøng sao baét ñaàu xaûy ra phaûn öùng nhieät haïch), trôû thaønh moät ngoâi sao saùng toû.
Trong tröôøng hôïp sao laø maët trôøi thì vaät chaát ôû phía ngoaøi ñaùm buïi khí ngöng tuï vaø ñoïng laïi thaønh
moät vaønh ñai, nôi nhöõng haønh tinh seõ ñöôïc taïo ra vaø quay xung quanh Maët trôøi. Trong “ thôøi gian toàn
taïi” cuûa sao, caùc phaûn öùng nhieät haïch xaûy ra trong loøng ngoâi sao laøm tieâu hao daàn hiñroâ coù trong
sao, taïo thaønh heli vaø caùc nguyeân toá (cabon,oâxi, saét...).
Khi “nhieân lieäu” trong sao caïn kieät, sao bieán thaønh caùc thieân theå khaùc. Lí thuyeát cho thaáy caùc
sao coù khoái löôïng côõ Maët Trôøi coù theå “ soáng” tôùi 10 tæ naêm, sau ñoù bieán thaønh sao chaét traéng
(hay sao luøn ), laø sao coù baùn kính chæ baèng moät phaàn traêm hay moät phaàn nghìn baùn kính Maët Trôøi
nhöng laïi coù nhieät ñoä beà maët tôùi 50 000 K. Coøn caùc sao coù khoái löôïng lôùn hôn maët trôøi (töø naêm
laàn trôû leân) thì chæ “soáng” ñöôïc khoaûng 100 trieäu naêm, nhieät ñoä cuûa sao giaûm daàn vaø sao trôû
thaønh sao keành ñoû, sau ñoù laïi tieáp tuïc tieán hoaù vaø trôû thaønh moät sao nôtron (punxa), hoaëc moät loã
ñen.
4. Thieân haø: Caùc sao toàn taïi trong vuõ truï thaønh nhöõng heä thoáng töông ñoái ñoäc laäp ñoái vôùi nhau.
Heä thoáng sao
goàm nhieàu loaïi sao vaø tinh vaân goïi laø thieân haø.

6
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
a) Caùc loaïi thieân haø.
* Qua caùc kính thieân vaên, caùc thieân haø hieän ra döôùi nhieàu daïng. Tuy nhieân, veà ñaïi theå coù ba loaïi
thieân haø chính:
_ Thieân haø coù hình daïng heïp nhö caùi ñóa coù nhöõng caùnh tay xoaén oác, chöùa nhieàu khí, goïi laø thieân
haø xoaén oác.
_ Thieân haø hình elip, chöùa ít khí vaø coù khoái löôïng traûi ra treân moät daûi roäng, goïi laø thieân
haøelip. Coù moät loaïi thieân haø elip lôùn laø nguoàn phaùt soùng voâ tuyeán ñieän raát maïnh.
_ Thieân haø khoâng coù hình daïng xaùc ñònh, troâng nhö nhöõng ñaùm maây, goïi laø thieân haø
khoâng ñònh hình (hay thieân haø khoâng ñeàu ), ví duï hai thieân haø Ma- gien-laêng.
Ñöôøng kính cuûa caùc thieân haø vaøo khoaûng 100 000 naêm aùnh saùng .
Toaøn boä caùc sao trong moãi thieân haø ñeàu quay xung quanh trung taâm thieân haø.
b) Thieân haø cuûa chuùng ta. Ngaân haø
Thieân haø cuûa chuùng ta (Thieân haø vieát hoa) laø loaïi thieân haø xoaén oác, coù ñöôøng kính
khoaûng 100 nghìn naêm aùnh saùng vaø coù khoái löôïng baèng khoaûng 150 tæ laàn khoái löôïng Maët Trôøi.
Noù laø moät heä phaúng gioáng nhö moät caùi ñóa, daøy khoaûng 330 naêm aùnh saùng, chöùa vaøi traêm tæ
ngoâi sao ( xem hình 60.4a,b). Heä Maët Trôøi naèm trong moät caùnh tay xoaén ôû rìa thieân haø, caùch trung
taâm treân 30 nghìn naêm aùnh saùng vaø quay quanh taâm thieân haø vôùi toác ñoä khoaûng 250 km/s. Giöõa
caùc sao coù buïi vaø khí. Phaàn trung taâm thieân haø coù daïng moät hình caàu deïp, goïi laø vuøng loài trung
taâm (daøy khoaûng 15 000 naêm aùnh saùng ), ñöôïc taïo bôûi caùc sao “giaø” khí vaø buïi. Ngay ôû trung taâm
thieân haø coù moät nguoàn phaùt xaï hoàng ngoaïi vaø cuõng laø nguoàn phaùt xaï soùng voâ tuyeán ñieän ;
nguoàn naøy phaùt ra naêng löôïng töông ñöông vôùi ñoä saùng cuûa chöøng 20 trieäu ngoâi sao nhö maët trôøi
vaø phoùng ra moät luoàng gioù maïnh.
* Töø Traùi ñaát. Chuùng ta chæ nhìn ñöôïc hình chieáu cuûa Thieân Haø treân voøm trôøi, nhö moät daûi saùng
traûi ra treân baàu trôøi ñeâm, ñöôïc goïi laø daûi Ngaân Haø. Maët phaúng trung taâm cuûa daûi Ngaân Haø trôû
neân toái do moät laøn buïi daøi. Vaøo ñaàu ñeâm muøa heø, ta thaáy daûi Ngaân Haø naèm treân neàn trôøi sao
theo höôùng Ñoâng Baéc- Taây Nam .
c) Nhoùm thieân haø. Sieâu nhoùm thieân ha
* Vuõ truï coù haøng tæ thieân haø, caùc thieân haø thöôøng caùch nhau khoaûng möôøi laàn kích thöôùc
cuûa chuùng. Caùc thieân haø coù xu höôùng hôïp laïi vôùi nhau thaønh nhoùm thieân haø (hay ñaùm thieân haø)
goàm töø vaøi chuïc ñeán vaøi nghìn thieân haø. Thieân haø ñòa phöông, goàm khoaûng 20 thaønh vieân, chieám
moät theå tích khoâng gian coù ñöôøng kính gaàn moät trieäu naêm aùnh saùng. Nhoùm naøy ñöôïc chi phoái chuû
yeáu bôûi ba thieân haø xoaén oác lôùn. Moät laø thieân haø tieân nöõ (coøn goïi laø vaân tieân nöõ, kí hieäu M31
hay NGC224), laø thaønh vieân coù khoái löôïng töông ñöông vôùi thieân haø cuûa chuùng ta ( baèng khoaûng
200 tæ khoái löôïng ( xem hình 60.5). Hai laø, Thieân haø cuûa chuùng ta. Ba Thieân haø Tam giaùc, kí hieäu
M33. Caùc thaønh vieân coøn laïi cuûa nhoùm laø caùc thieân haø elip vaø caùc thieân haø khoâng ñònh hình tí
hon vôùi khoái löôïng nhoû hôn nhieàu. Moät soá thieân haø cuûa nhoùm ñòa phöông ñaõ ñöôïc phaùt hieän nhôø
söï phaùt böùc xaï voâ tuyeán cuûa chuùng.
* Khoaûng naêm chuïc nhoùm nhoû caùc thieân haø ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû xung quanh nhoùm thieân
haø ñòa phöông. ÔÛ xa hôn, ôû khoaûng caùch côõ 50 trieäu naêm aùnh saùng, laø nhoùm Trinh Nöõ (virgo)
chöùa haøng ngaøn thieân haø ñaõ traûi daøi treân baàu trôøi trong choøm sao Trinh nöõ. Caùc nhoùm thieân haø
laïi taäp hôïp thaønh sieâu nhoùm thieân haø hay ñaïi thieân haø. Chaúng haïn sieâu nhoùm thieân haøñòa phöông
coù taâm naèm ôû nhoùm Trinh nöõ vaø chöùa taát caû caùc nhoùm bao quanh, trong ñoù coù nhoùm thieân haø
ñòa phöông cuûa chuùng ta( Hình 60.6).
* Moät thieân haø coù theå va chaïm vôùi thieân haø laùng gieàng trong nhoùm thieân haø. Ñaëc bieät laø
ôû trong caùc nhoùm thieân haø khoaûng caùch giöõa caùc thieân haø nhoû neân xaùc suaát töông taùc giöõa caùc
thieân haø khaù lôùn. coù thuyeát cho raèng, caùc thieân haø elip ñöôïc taïo ra do söï va chaïm giöõa thieân haø
xoaén oác trong nhoùm thieân haø. Sau khi va chaïm, khí trong thieân haø bò thoaùt ra ngoaøi neân thieân haø elip
ít chöùa khí.
Vieäc tìm hieåu söï hình thaønh cuûa thieân haø vaãn ñang laø moät vaán ñeà nghieân cöùu coù tính thôøi
söï. Nhieàu giaû thuyeát cho raèng, trong vuõ truï nguyeân thuyû khoâng ñoàng ñeàu coù hình thaønh nhöõng
ñaùm maây vaät chaát nguyeân thuyû coù khoái löôïng baèng vaøi traêm trieäu laàn khoái löôïng Maët trôøi, ñoù
laø thieân haø tí hon , laø maàm moáng cuûa nhöõng thieân haø sau naøy. Caû heä thieân haø quay xung quanh
truïc thaúng goùc vôùi maët phaúng thieân haø.
BAØI TAÄP
1. Maët trôøi thuoäc loaïi sao naøo sau ñaây ?
A. Sao chaét traéng. B. Sao nôtron. C. Sao khoång loà ( hay sao keành ñoû).
D. Sao trung bình giöõa sao chaét traéng vaø sao khoång loà.
2. Ñöôøng kính cuûa moät thieân haø.

7
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
A. 10 000 naêm aùnh saùng. B. 100 000 naêm aùnh saùng.
C. 1000 000 naêm aùnh saùng. D. 10 000 000 naêm aùnh saùng.
61. THUYEÁT BIG BANG
1. Caùc thuyeát veà söï tieán hoaù cuûa vuõ truï.
Khi nghieân cöùu nguoàn goác vaø söï tieán hoaù cuûa vuõ truï (vuõ truï luaän), ñaõ coù hai tröôøng phaùi
khaùc nhau.
a) Moät tröôøng phaùi do nhaø vaät lyù ngöôøi Anh Hoi-lô (Fred Hoyle, 1915-2000) khôûi xöôùng, cho raèng vuõ
truï ôû trong “traïng thaùi oån ñònh”, voâ thuyû voâ chung, khoâng thay ñoåi töø quaù khöù ñeán töông lai. Vaät
chaát ñöôïc taïo ra moät caùch lieân tuïc.
b) Tröôøng phaùi khaùc laïi cho raèng vuõ truï ñöôïc taïo ra bôûi moät vuï noå “cöïc lôùn. Maïnh” caùch ñaây
khoaûng 14 tæ naêm, hieän nay ñang tieáp tuïc daõn nôû vaø loaõng daàn. Vuï noå nguyeân thuyû naøy ñöôïc ñaët
teân laø Big Bang (vuï noå lôùn). Naêm 1948, caùc coâng trình nghieân cöùu lyù thuyeát cuûa nhaø vaät lyù
ngöôøi Mó goác Nga Ga-moáp ñaõ tieân ñoaùn veát tích cuûa böùc xaï vuõ truï nguyeân thuyû, luùc ñaàu noùng ít
nhaát haøng trieäu tæ ñoä, ngaøy caøng nguoäi daàn vì vuõ truï daõn nôû.
Ñeå khaúng ñònh xem, “trong soá hai thuyeát neâu treân, thuyeát naøo mieâu taû söï tieán hoaù cuûa vuõ truï
ñuùng hôn”, caàn phaûi caên cöù vaøo keát quaû nghieân cöùu vaø quan saùt thieân vaên nhôø caùc phöông tieän vaø
thieát bò hieän ñaïi.
2. Caùc söï kieän thieân vaên quan troïng
a) Vuõ truï daõn nôû
Quan saùt ñöôïc caùc thieân haø caøng xa bao nhieâu, chuùng ta caøng thaêm doø ñöôïc traïng thaùi trong
quaù khöù xa xöa baáy nhieâu. Caùc quan saùt thieân vaên döïa vaøo caùc phöông tieän vaø duïng cuï hieän ñaïi
cho thaáy, soá caùc thieân haø trong quaù khöù nhieàu hôn hieän nay. Ñieàu ñoù chöùng toû raèng, vuõ truï
khoâng coù ôû traïng thaùi oån ñònh maø ñaõ coù bieán ñoåi: Vuõ truï trong quaù khöù “ñaëc” hôn baây giôø.
Naêm 1929, nhaø thieân vaên hoïc ngöôøi Mó Hôùp-bôn (Edwin Powell Hubble, 1889-1953), döïa vaøo hieäu
öùng Ñoáp-ple ñaõ phaùt hieän thaáy raèng, caùc thieân haø xa xaêm raûi raùc khaép baàu trôøi ñeàu chaïy ra xa
heä Maët Trôøi cuûa chuùng ta. Hôn nöõa, oâng coøn tìm thaáy raèng, toác ñoä chaïy ra xa cuûa thieân haø tæ leä
vôùi khoaûng caùch d giöõa thieân haø vaø chuùng ta (ñònh luaät Hôùp-bôn)
v= Hd (61.1)
vôùi H laø moät haèng soá, goïi laø haèng soá Hôùp-bôn coù trò soá H =1,7.10-2 m/s ( naêm aùnh saùng ) ( moät
naêm aùnh saùng = 9,46.1012km).
Ñieàu phaùt hieän cuûa Hôùp-bôn ñaõ chöôùng toû caùc thieân haø dòch chuyeån ra xa nhau, ñoù laø
baèng chöùng cuûa söï kieän thieân vaên quan troïng : vuõ truï ñang daõn nôû.
b) Böùc xaï “vuõ truï”
Naêm 1965, hai nhaø vaät lí thieân vaên ngöôøi Mó, Pen-di-aùt vaø Uyn-xôn ñaõ tình côø phaùt hieän ra
moät böôùc xaï “laï” khi hoï ñang thöû maùy ño tín hieäu treân böôùc soùng 3cm. Sau ñoù, hoï ñaõ khaúng ñònh
ñöôïc raèng, böùc xaï naøy ñöôïc phaùt ñoàng ñeàu töø phía trong khoâng trung vaø töông öùng vôùi böùc xaï phaùt
ra töø vaät coù nhieät ñoä khoaûng 3K (chính xaùc laø 2,735K); böùc xaï naøy ñöôcï goïi laø böùc xaï 3K. Keát quaû
thu ñöôïc ñaõ chöùng toû böùc xaï ñoù laø böùc xaï ñöôïc phaùt ra töø moïi phía trong vuõ truï (nay ñaõ nguoäi) vaø
ñöôïc goïi laø böùc xaï “neàn” vuõ truï.
c) Keát luaân.
Hai söï kieän thieân vaên quan troïng neâu treân vaø moät soá söï kieän thieân vaên khaùc ñaõ minh
chöùng cho tính ñöùng ñaén cuûa thuyeát Big- Bang.
3. Thuyeát Big- Bang
Chuùng ta haõy xem ñieàu gì ñaõ xaûy ra ôû caùc khoaûng thôøi gian khaùc nhau, keå töø thôøi ñieåm
baét ñaàu Vuï noå lôùn (Big-Bang).
Theo thuyeát Big-Bang, vuõ truï baét ñaàu daõn nôû töø moät “ñieåm kì dò”. Muoán tính tuoåi cuûa vuõ
truï , ta phaûi laäp luaän ñeå ñi ngöôïc thôøi gian ñeán “ñieåm kì dò”, luùc tuoåi vaø baùn kính cuûa vuõ truï laø
soá khoâng ñeå laøm moác (goïi laø ñieåm zero Big-Bang) taïi ñieåm nay caác ñònh luaät vaät lí ñaõ bieát vaø
thuyeát töông ñoái roäng (thuyeát haáp daãn) khoâng aùp duïng ñöôïc. Vaät lyù hoïc hieän ñaïi döïa vaøo vaät lyù
haït sô caáp ñaõ giuùp ta trôû laïi quaù khöù, nhöng chæ öôùc ñoaùn ñöôïc nhöõng söï kieän ñaõ xaûy ra baét ñaàu
töø thôøi ñieåm tp= 10-43s sau Vuï noå lôùn; thôøi ñieåm naøy ñöôïc goïi laø thôøi ñieåm Plaêng. ÔÛ thôøi ñieåm
Plaêng, kích thöôùc vuõ truï laø 10-35m, nhieät ñoä laø 1032K vaø khoái löôïng rieâng laø 1091kg/cm3! Caùc trò soá
cöïc nhoû vaø cöïc lôùn naøy ñöôïc goïi laø trò soá Plaêng (vì chuùng ñöôïc tính töø haèng soá cô baûn Plaêng h).
Caùc trò soá naøy ñöôïc coi laø ñaõ mieâu taû ñaày ñuû vaø ñuùng nhöõng ñieàu kieän vaät lyù, hoaù hoïc ban
ñaàu cuûa vuõ truï nguyeân thuyû. Töø thôøi ñieåm naøy, vuõ truï daõn nôû raát nhanh, nhieät ñoä cuûa vuõ truï
giaûm daàn. Taïi thôøi ñieåm Plaêng, vuõ truï bò traøn ngaäp bôûi caùc haït coù naêng löôïng cao nhö eâlectron,
nôtrinoâ vaø quac. Naêng löôïng cuûa vuõ truï vaøo thôøi ñieåm Plaêng ít nhaát phaûi baèng 10 15GeV.
Theo nucloân ñöôïc taïo ra sau vuï noå moät giaây.

8
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
Ba phuùt sau ñoù môùi xuaát hieän caùc haït nhaân nguyeân töû ñaàu tieân.
Ba traêm nghìn naêm sau môùi xuaát hieän caùc nguyeân töû ñaàu tieân.
Ba trieäu naêm sau môùi xuaát hieän caùc sao vaø thieân haø.
Taïi thôøi ñieåm t= 14 tæ naêm, vuõ truï ôû traïng thaùi hieän nay, vôùi nhieät ñoä trung bình T=2,7K.
Nhöõng söï kieän vaø nhöõng soá lieäu ñaõ neâu treân ñaây chöa phaûi laø hoaøn toaøn chính xaùc, coøn
coù nhöõng choã seõ phaûi boå sung hoaëc hieäu chænh. Tuy nhieân, veà ñaïi theå quaù trình treân ñaây ñöôïc coi
laø ñaùng tin caäy.
Thuyeát Big Bang chöa giaûi thích ñöôïc heát caùc söï kieän quan troïng trong vuõ truï vaø ñang ñöôïc
caùc nhaø vaät lyù thieân vaên phaùt trieån vaø boå sung.
BAØI TAÄP
1. Theo thuyeát Big Bang, caùc nguyeân töû ñaàu tieân xuaát hieän vaøo thôøi ñieåm naøo sau ñaây?
A. t= 3000 naêm B. t= 30000 naêm
C. t= 300000 naêm D. t= 3000000 naêm.
2. Caùc vaïch quang phoå cuûa caùc thieân haø
A. Ñeàu bò leäch veà phía böôùc soùng ngaén. B. Ñeàu bò leäch veà phía böôùc soùng daøi.
C. Hoaøn toaøn khoâng bò leäch veà phía naøo caû.
D. Coù tröôøng hôïp leäch veà phía böôùc soùng ngaén, coù tröôøng hôïp leäch veà phía böôùc soùng
daøi.

9
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
TOÙM TAÉT CHÖÔNG X. TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
1. Haït sô caáp
- Haït sô caáp laø nhöõng haït coù kích thöôùc vaø khoái löôïng nhoû hôn haït nhaân nguyeân töû. Ñaëc tröng
chính cuûa caùc haït sô caáp laø:
+ Khoái löôïng nghæ m0 hat naêng löôïng nghæ E0 = m0c2.
+ Soá löôïng töø ñieän tích q cuûa haït sô caáp coù theå laø +1, -1, 0 (tính theo ñieän tích nguyeân toá e).
+ Soá löôïng spin s laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho chuyeån ñoäng noäi taïi cuûa haït sô caáp.
+ Thôøi gian soáng trung bình. Chæ coù 4 haït sô caáp khoâng phaân raõ thaønh caùc haït khaùc, ñoù laø proâtoân,
eâlectron, phoâtoân, nôtrinoâ; coøn laïi laø caùc haït khoâng beàn coù thôøi gian soáng raát ngaén, côõ töø 10 -24s
ñeán
10-6s, tröø nôtron coù thôøi gian soáng laø 932s.
+ Phaàn lôùn caùc haït sô caáp ñeàu taïo thaønh caëp: haït vaø phaûn haït.
Phaûn haït coù cuøng khoái löôïng nghæ, cuøng spin, ñieän tích coù cuøng ñoä lôùn nhöng traùi daáu.
- Caùc haït sô caáp ñöôïc phaân thaønh 4 loaïi: phoâtoân, leptoân, meâzoân vaø barion. Meâzoân vaø barion ñöôïc
goïi chung laø hañroân.
Coù 4 loaïi töông taùc cô baûn ñoái vôùi haït sô caáp laø: töông taùc haáp daãn, töông taùc ñieän töø, töông taùc
yeáu, töông taùc maïnh.
- Taát caû caùc hañroân ñeàu coù caáu taïo töø haït quac.
e 2e
Coù 6 loaïi quac laø u, d, s, c, b vaø t. Ñieän tích caùc haït quac laø  ,  .
3 3
Caùc barion laø toå hôïp cuûa ba quac.
Quan nieäm hieän nay veà caùc haït thöïc söï laø sô caáp goàm caùc quac, caùc leptoân vaø caùc haït truyeàn
töông taùc laø gluoân, phoâtoân, W  , Z0 vaø gravitoân.
2. Heä Maët Trôøi
- Heä Maët Trôøi goàm Maët Trôøi ôû trung taâm heä; 8 haønh tinh lôùn vaø caùc veä tinh cuûa noù goàm Thuyû
tinh, Kim tinh, Traùi Ñaát, Hoaû tinh, Moäc tinh, Thoå tinh, Thieân Vöông tinh vaø Haûi Vöông tinh. Caùc haønh
tinh naøy chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi theo cuøng moät chieàu vaø gaàn nhö trong cuøng maët phaúng. Maët
Trôøi vaø caùc haønh tinh coøn töï quay quanh mình noù.
Khoái löôïng Maët Trôøi baèng 1,99.10 30kg, gaáp 333000 laàn khoái löôïng Traùi Ñaát. Khoaûng caùch töø Traùi
Ñaát ñeán Maët Trôøi xaáp xæ 150 trieäu km, baèng 1 ñôn vò thieân vaên.
- Maët Trôøi goàm quang caàu vaø khí quyeån Maët Trôøi.
Maët Trôøi luoân böùc xaï naêng löôïng ra xung quanh. Haèng soá Maët Trôøi laø H= 1360W/m 2. Coâng suaát
böùc xaï naêng löôïng cuûa Maët Trôøi laø P = 3,9.1026W. Nguoàn naêng löôïng cuûa Maët Trôøi chính laø caùc
phaûn öùng nhieät haïch. ÔÛ thôøi kì hoaït ñoäng cuûa Maët Trôøi, treân Maët Trôøi xuaát hieän caùc veát ñen,
buøng saùng nhieàu hôn luùc bình thöôøng.
- Traùi Ñaát coù daïng phoûng caàu coù baùn kính xích ñaïo baèng 6378km, coù khoái löôïng laø 5,98.10 24kg.
Maët Traêng laø veä tinh cuûa Traùi Ñaát coù baùn kính 1738km vaø khoái löôïng laø 7,35.10 22kg. Gia toác troïng
tröôøng treân Maët Traêng laø 1,63m/s2.
3. Sao. Thieân haø
- Sao laø moät khoái khí noùng saùng gioáng nhö Maët Trôøi nhöng ôû raát xa Traùi Ñaát. Ña soá sao ôû traïng
thaùi oån ñònh. Ngoaøi ra coù moät soá sao ñaëc bieät nhö sao bieán quang, sao môùi, sao nôtron.
Khi nhieân lieäu trong sao caïn kieät, sao trôû thaønh sao luøn, sao nôtron hoaëc loã ñen.
- Thieân haø laø heä thoáng goàmnhieàu loaïi sao vaø tinh vaân.
Ba loaïi thieân haø chính laø thieân haø xoaén oác, thieân haø elip, vaø thieân haø khoâng ñònh hình.
Thieân Haø cuûa chuùng ta laø thieân haø xoaén oác coù ñöôøng kính khoaûng 100 ngaøn naêm aùnh saùng, daøy
khoaûng 330 naêm aùnh saùng, khoái löôïng baèng 150 tæ laàn khoái löôïng Maët Trôøi. Heä Maët Trôøi naèm ôû
rìa Thieân Haø, caùch trung taâm khoaûng 30 000 naêm aùnh saùng vaø quay vôùi toác ñoä khoaûng 250km/s.
4. Thuyeát Big Bang
Theo Thuyeát Big Bang, vuõ truï ñöôïc taïo ra bôûi moät vuï noå “cöïc lôùn, maïnh” caùch ñaây khoaûng 14 tæ
naêm, hieän ñang daõn nôû vaø loaõng daàn. Hai hieän töôïng thieân vaên quan troïng laø vuõ truï daõn nôû vaø
böùc xaï “neàn” vuõ truï laø minh chöùng cuûa thuyeát Big Bang.

10
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
BAØI TAÄP VAÄN DUÏNG
10.1. Choïn caâu ñuùng. Phoâtoân coù khoái löôïng nghæ
A. Nhoû hôn khoái löôïng nghæ cuûa eâlectron. B. Khaùc 0.
C. Nhoû khoâng ñaùng keå. D. Baèng 0.
10.2. Khoái löôïng cuûa Maët Trôøi vaøo côõ naøo sau ñaây?
A. 1,99.1028kg. B. 1,99.1029kg. C. 1,99.1030kg. D. 1,99.1031kg.
10.3. Choïn caâu ñuùng.Khoaûng caùch giöõa Maët Traêng vaø Traùi Ñaát baèng
A. 300000 km. B. 360000 km. C. 390000 km. D. 384000 km.
10.4. Choïn caâu ñuùng.Truïc quay cuûa Traùi Ñaát quanh mình noù nghieâng treân maët phaúng quyõ ñaïo cuûa
noù quanh Maët Trôøi moät goùc baèng
A. 21027’. B. 22027’. C. 23027’. D. 24027’.
10.5. Tính toác ñoä luøi xa cuûa sao Thieân Lang ôû caùch chuùng ta 8,73 naêm aùnh saùng.
10.6. Coâng suaát böùc xaï toaøn phaàn cuûa Maët Trôøi laø P = 3,9.10 26W.
a) Moãi naêm, khoái löôïng Maët Trôøi bò giaûm ñi moät löôïng laø bao nhieâu vaø baèng bao nhieâu
phaàn khoái löôïng cuûa noù?
b) Bieát phaûn öùng haït nhaân trong loøng Maët Trôøi laø phaûn öùng toång hôïp hiñroâ thaønh heli.
Bieát raèng cöù moät haït heli ñöôïc taïo thaønh thì naêng löôïng giaûi phoùng laø 4,2.10 -12J. Tính löôïng heli
ñöôïc taïo thaønh vaø löôïng hiñroâ tieâu hao haøng naêm trong loøng Maët Trôøi.

11
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
BAØI TAÄP
10.1. Ñeå phaân loaïi caùc haït sô caáp, ngöôøi ta caên cöù vaøo
A. Ñoä lôùn cuûa ñieän tích cuûa caùc haït sô caáp. B. Khoái löôïng nghæ cuûa caùc haït sô
caáp.
C. Momen ñoäng löôïng rieâng cuûa caùc haït sô caáp. D. Thôøi gian soáng trung bình cuûa caùc haït sô
caáp.
10.2. Keát luaän naøo sau ñaây sai khi noùi veà spin cuûa haït sô caáp?
A. Moãi haït sô caáp ñeàu coù moâmen spin ñaëc tröng cho chuyeån ñoäng noäi taïi cuûa noù.
B. Spin ñöôïc ñaëc tröng baèng soá löôïng töû spin, kí hieäu laø s.
C. Spin laø moâmen ñoäng löôïng rieâng cuûa haït sô caáp.
D. Taát caû caùc haït sô caáp ñeàu coù spin baèng 1 hoaëc baèng 0.
10.3. Coù caùc loaïi haït sô caáp nhö sau
A. phoâtoân; leptoân; meâzoân; barion. B. phoâtoân; leptoân; meâzoân; proâtoân.
C. phoâtoân; leptoân; nôtron; barion. D. phoâtoân; eâlectron; meâzoân; proâtoân.
10.4. Caùc haït sô caáp beàn laø
A. proâtoân; eâlectron; phoâtoân; nôtron. B. proâtoân; eâlectron; phoâtoân;
nôtrinoâ.
C. proâtoân; eâlectron; nôtron; nôtrinoâ. D. proâtoân; nôtron; phoâtoân; nôtrinoâ.
10.5. Keát luaän naøo sau ñaây sai khi noùi veà haït vaø phaûn haït?
A. Haït vaø phaûn haït coù khoái löôïng nghæ gioáng nhau. B. Haït vaø phaûn haït coù spin nhö
nhau.
C. Haït vaø phaûn haït coù cuøng ñieän tích.
D. Haït vaø phaûn haït coù cuøng ñoä lôùn ñieän tích nhöng khaùc nhau veà daáu.
10.6. Keát luaän naøo sau ñaây ñuùng khi noùi veà haït vaø phaûn haït?
Trong quaù trình töông taùc cuûa caùc haït sô caáp, coù theå xaûy ra hieän töôïng
A. Huyû moät caëp “haït + phaûn haït” coù khoái löôïng nghæ khaùc 0 thaønh caùc phoâtoân hoaëc cuøng
moät luùc sinh ra moät caëp “haït + phaûn haït” töø nhöõng phoâtoân.
B. Huyû “haït” vaø sinh “phaûn haït” C. Huyû “phaûn haït” vaø sinh “haït” D. Chæ sinh
“phaûn haït”
10.7. Thôøi gian soáng trung bình cuûa haït naøo trong caùc haït sau laø lôùn nhaát?
A. pioân   B. oâmeâga   C. nôtron D. nôtrinoâ.
10.8. Coù caùc loaïi töông taùc cô baûn ñoái vôùi caùc haït sô caáp laø
A. Töông taùc haáp daãn, töông taùc ma saùt, töông taùc ñieän töø, töông taùc ñaøn hoài.
B. Töông taùc haáp daãn, töông taùc Cu-loâng, töông taùc ñieän töø, töông taùc ma saùt.
C. Töông taùc ñieän töø, töông taùc haáp daãn, töông taùc maïch, töông taùc yeáu
D. Töông taùc ñieän töø, töông taùc ñaøn hoài, töông taùc maïch, töông taùc yeáu.
10.9. Löïc haït nhaân xuaát hieän trong töông taùc naøo?
A. Töông taùc yeáu. B. Töông taùc haáp daãn
C. Töông taùc maïnh. D. Töông taùc ñieän töø.
10.10. Keát luaän naøo sau ñaây sai khi noùi veà caùc haït quark?
A. Caùc haït quark nhoû hôn caùc haït sô caáp.
B. Ñieän tích cuûa caùc haït quark nhoû hôn ñieän tích cuûa nguyeân toá e.
C. Caùc haït quark chöa ñöôïc quan saùt thaáy trong thöïc nghieäm.
D. Hieän nay, ngöôøi ta chöa quan saùt ñöôïc caùc haït quark töï do.
10.11. Ñieän tích cuûa caùc haït quark baèng
e e 2e
A.  e B.  2e C.  D.  ; .
2 3 3
10.12. Caùc hañroâ laø taäp hôïp
A. Caùc meâzoân vaø caùc barion. B. Caùc meâzoân vaø caùc leptoân
C. Caùc phoâtoân vaø caùc barion. D. Caùc phoâtoân vaø caùc leptoân.
10.13. Phaùt bieåu naøo sau ñaây sai khi noùi veà caáu taïo heä Maët Trôøi?
A. Maët Trôøi ôû trung taâm cuûa heä vaø laø thieân theå duy nhaát noùng saùng.
B. Heä Maët Trôøi coù 8 haønh tinh lôùn quay quanh Maët Trôøi.
C. Heä Maët Trôøi coù nhieàu caùc haønh tinh nhoû vaø caùc sao choåi, thieân thaïch.
D. Xung quanh Maët Trôøi coù nhieàu veä tinh nhoû.
10.14. Phaùt bieåu naøo sau ñaây ñuùng khi noùi veà caáu truùc cuûa Maët Trôøi?
Maët Trôøi caáu taïo goàm hai phaàn laø

12
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
A. Saéc caàu vaø nhaät hoa. B. Quang caàu vaø khí quyeån Maët Trôøi.
C. Saéc caàu vaø khí quyeån Maët Trôøi. D. Quang caàu vaø nhaät hoa.
10.15. Quang caàu laø
A. Khoái caàu noùng saùng khi nhìn Maët Trôøi töø Traùi Ñaát. B. Khoái khí quyeån bao quanh
Maët Trôøi.
C. Lôùp saéc caàu. D. Lôùp nhaät hoa.
10.16. Lôùp khí quyeån Maët Trôøi ñöôïc caáu taïo chuû yeáu bôûi
A. Caùc kim loaïi naëngB. Khí clo vaø oâxi. C. Khí hiñroâ vaø heâli D. Khí hieám.
10.17. Maët Trôøi duy trì ñöôïc naêng löôïng böùc xaï cuûa mình laø do
A. Kích thöôùc cuûa Maët Trôøi raát lôùn. B. Maët Trôøi coù khoái löôïng lôùn.
C. Maët Trôøi lieân tuïc haáp thuï naêng löôïng ôû xung quanh.
D. Trong loøng Maët Trôøi ñang dieãn ra phaûn öùng nhieät haïch.
10.18. Keát luaän naøo sau ñaây sai khi noùi veà söï chuyeån ñoäng cuûa Traùi Ñaát?
A. Traùi Ñaát chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi theo moät quyõ ñaïo gaàn troøn.
B. Traùi Ñaát töï quay quanh mình noù.
C. Trong quaù trình chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi, Traùi Ñaát chuyeån ñoäng quay quanh Maët
Traêng.
D. Truïc quay cuûa Traùi Ñaát quanh mình noù nghieâng treân maët phaúng quyõ ñaïo moät goùc 23 027’.
10.19. Phaùt bieåu naøo sau ñaây sai khi noùi veà caáu taïo cuûa Traùi Ñaát?
A. Traùi Ñaát coù daïng hình caàu hôi deït ôû hai cöïc.
B. Baùn kính cuûa Traùi Ñaát ôû xích ñaïo lôùn hôn baùn kính cuûa Traùi Ñaát ôû hai cöïc.
C. Baùn kính cuûa Traùi Ñaát baèng nhau ôû moïi vò trí.
D. Traùi Ñaát coù moät caùi loõi ñöôïc caáu taïo chuû yeáu laø saét vaø niken.
10.20. Phaùt bieåu naøo sau ñaây sai khi noùi veà Maët Traêng?
A. Maët Traêng laø veä tinh cuûa Traùi Ñaát. B. Maët Traêng töï quay quanh truïc cuûa
noù.
C. Gia toác troïng tröôøng treân Maët Traêng nhoû hôn gia toác troïng tröôøng treân Traùi Ñaát.
D. Maët Traêng luoân höôùng moät nöûa nhaát ñònh cuûa noù veà phía Maët Trôøi.
10.21. Maët Traêng khoâng giöõ ñöôïc khí quyeån vì
A. Maët Traêng chuyeån ñoäng quanh Traùi Ñaát. B. Löïc haáp daãn cuûa Maët Traêng nhoû.
C. Maët Traêng töï quay quanh mình noù. D. Beà maët Maët Traêng ñöôïc phuû moät lôùp vaät
chaát xoáp.
10.22. AÛnh höôûng roõ reät nhaát cuûa Maët Traêng leân Traùi Ñaát laø
A. Hieän töôïng thuyû trieàu B. Hieän töôïng baõo töø.
C. Hieän töôïng xa maïc hoaù D. Hieän töôïng haïn haùn keùo daøi.
10.23. Maët Traêng luoân höôùng moät nöûa nhaát ñònh cuûa noù veà phía Traùi Ñaát vì
A. Maët Traêng töï quay quanh truïc cuûa noù vôùi chu kì baèng chu kì chuyeån ñoäng quanh Traùi Ñaát.
B. Maët Traêng caùch Traùi Ñaát 384000 km
C. Löïc haáp daãn cuûa Maët Traêng nhoû.
D. Nhieät ñoä trong moät ngaøy ñeâm treân Maët Traêng cheânh leäch nhau raát lôùn.
10.24. Maøu saéc khaùc nhau cuûa sao theå hieän ñaëc tröng naøo cuûa traïng thaùi sao?
A. Nhieät ñoä B. AÙp suaát C. Khoái löôïng D. Kích thöôùc.
10.25. Sao môùi laø sao coù
A. Khoái löôïng taêng ñoät ngoät leân raát nhieàu laàn. B. Nhieät ñoä giaûm xuoáng nhieàu laàn.
C. Theå tích giaûm xuoáng nhieàu laàn. D. Ñoä saùng taêng ñoät ngoät leân
nhieàu laàn.
10.26. Sao bieán quang laø
A. Sao coù ñoä saùng thay ñoåi B. Sao coù ñoä saùng khoâng ñoåi
C. Sao coù khoái löôïng thay ñoåi D. Sao coù khoái löôïng khoâng ñoåi.
10.27. Phaùt bieåu naøo trong caùc phaùt bieåu sau ñaây sai khi noùi veà tinh vaân?
A. Tinh vaân laø ñaùm buïi khoång loà ñöôïc roïi saùng bôûi caùc ngoâi sao gaàn ñoù.
B. Tinh vaân laø caùc ñaùm khí bò ion hoaù ñöôïc phoùng ra töø moät ngoâi sao môùi.
C. Tinh vaân laø heä thoáng khoång loà caùc sao.
D. Tinh vaân laø caùc ñaùm khí bò ion hoaù ñöôïc phoùng ra töø moät ngoâi sao sieâu môùi.
10.28. Keát luaän naøo sau ñaây sai khi noùi veà loã ñen?
A. Loã ñen laø moät thieân theå ñöôïc phaùt hieän nhôø quan saùt qua kính thieân vaên.
B. Loã ñen coù tröôøng haáp daãn raát lôùn.
C. Thieân theå ñöôïc goïi laø loã ñen khoâng phaùt xaï ra baát kì moät loaïi soùng ñieän töø naøo.

13
TRUNG TAÂM BOÀI DÖÔÕNG VAÊN HOÙA VAØ LUYEÄN THI ÑAÏI HOÏC ÑOÀNG TAÂM - ÑAÊKLAÊK
MOÂN VAÄT LYÙ TÖØ VI MOÂ ÑEÁN VÓ MOÂ
bachantoan@gmail.com
D. Ngöôøi ta phaùt hieän ra loã ñen nhôø tia X phaùt ra khi loã ñen huùt moät thieân theå gaàn ñoù.
10.29. Phaùt bieåu naøo sau ñaây ñuùng khi noùi veà sao choåi?
A. Sao choåi laø loaïi haønh tinh gioáng nhö Traùi Ñaát.
B. Sao choåi coù kích thöôùc lôùn hôn kích thöôùc Traùi Ñaát nhöng nhoû hôn kích thöôùc cuûa Maët
Trôøi.
C. Chu kì chuyeån ñoäng cuûa sao choåi quanh Maët Trôøi baèng chu kì chuyeån ñoäng cuûa Traùi Ñaát.
D. Sao choåi coù kích thöôùc nhoû vaø ñöôïc caáu taïo bôûi caùc chaát deã boác hôi.
10.30. Khi sao choåi chuyeån ñoäng tôùi vò trí treân quyõ ñaïo gaàn Maët Trôøi thì ñuoâi sao choåi coù höôùng
A. Veà phía Maët Trôøi. B. Ngöôïc phía Maët Trôøi.
C. Tieáp tuyeán vôùi quyõ ñaïo chuyeån ñoäng. D. Baát kì.
10.31. Phaùt bieåu naøo sau ñaây sai khi noùi veà caùc thieân thaïch?
A. Thieân thaïch laø khoái khí noùng saùng chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi.
B. Thieân thaïch laø nhöõng khoái ñaù chuyeån ñoäng quanh Maët Trôøi.
C. Khi thieân thaïch bay gaàn haønh tinh naøo ñoù, noù coù theå huùt vaø xaûy ra va chaïm vôùi haønh
tinh.
D. Sao baêng laø nhöõng thieân thaïch bay vaøo vuøng khí quyeån cuûa Traùi Ñaát.
10.32. Keát luaän naøo sau ñaây ñuùng khi noùi veà caáu taïo thieân haø? Thieân haø ñöôïc caáu taïo
A. Heä thoáng nhieàu loaïi sao. B. Heä thoáng nhieàu loaïi haønh tinh.
C. Heä thoáng nhieàu tinh vaân. D. Heä thoáng goàm nhieàu loaïi sao vaø tinh
vaân.
10.33. Thieân haø coù daïng hình deït nhö caùi ñóa coù nhöõng caùnh tay xoaén oác, chöùa nhieàu khí, goïi laø
A. Thieân haø elip B. Thieân haø khoâng ñònh hình.
C. Thieân haø xoaén oác D. Thieân haø troøn.
10.34. Ñöôøng kính cuûa thieân haø vaøo khoaûng
A. 10 000 naêm aùnh saùng B. 100 000 naêm aùnh saùng
C. 1 000 000 naêm aùnh saùng D. 10 000 000 naêm aùnh saùng.
10.35. Phaùt bieåu naøo sau ñaây sai khi noùi veà Thieân Haø cuûa chuùng ta? Thieân Haø cuûa chuùng
ta
A. coù daïng xoaén oác.
B. coù ñöôøng kính khoaûng 100 nghìn naêm aùnh saùng.
C. coù heä Maët Trôøi laø trung taâm.
D. coù khoái löôïng baèng khoaûng 150 tæ laàn khoái löôïng Maët Trôøi.
10.36. Daûi ngaân haø laø
A. Hình chieáu cuûa thieân haø treân voøm trôøi ñöôïc nhìn töø Traùi Ñaát.
B. Hình chieáu cuûa thieân haø treân voøm trôøi ñöôïc nhìn töø Maët Traêng.
C. Hình chieáu cuûa thieân haø treân voøm trôøi ñöôïc nhìn töø Maët Trôøi.
D. Hình chieáu cuûa thieân haø treân voøm trôøi ñöôïc nhìn töø sao hoaû.
10.37. Coâng thöùc bieåu dieãn toác ñoä luøi ra xa cuûa thieân haø
H d
A. v= B. v= Hd. C. v= D. v= H d
d H
10.38. Hai söï kieän thieân vaên quan troïng laø vuõ truï daõn nôû vaø böùc xaï neàn vuõ truï ñaõ minh chöùng
cho tính ñuùng ñaén cuûa thuyeát naøo trong caùc thuyeát sau ñaây?
A. Thuyeát eâlectron B. Thuyeát ñieän li
C. Thuyeát Big Bang D. Thuyeát ñoäng löïc hoïc phaân töû chaát khí.
10.39. Phaùt bieåu naøo sau ñaây sai khi noùi veà thuyeát Big Bang?
A. Theo thuyeát Big Bang, vuõ truï taïo ra bôûi moät vuï noå lôùn.
B. Hieän nay, vuõ truï ñang nôû ra vaø loaõng daàn.
C. Hieän nay, vuõ truï ñang co laïi.
D. Vuï noå Big Bang caùch ñaây 14 tæ naêm.

14

You might also like