Energy Efficiency Building

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà
Ãàð÷èã Õóóäàñ
Á¿ëýã 1.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé òºëºâ áàéäàë, 4-15
ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ øàëòãààí
Àãààðûí áîõèðäîë
Ò¿ëøíèé õîìñäîë
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò
Á¿ëýã 2. 16-23
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí àðõèòåêòóð òºëºâëºëò
Á¿ëýã 3.
24-42
Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òåõíèê
Äóëààí ñîëèëöîî
×èéã ÷èéãøèëò
Àãààð íýâòð¿¿ëýëò
Á¿ëýã 4. 43-62
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàøèõ
á¿òýýöèéí òºëºâëºëò, ñîíãîëò
Äóëààëãûí ìàòåðèàë
Áàðèëãûí ¿íäñýí ìàòåðèàë
Ãàäíà õàíûí äóëààí òóñãààðëàëò
Õó÷èëòûí äóëààí òóñãààðëàëò
Öîíõíû äóëààí òóñãààðëàëò
Óãñðàëò, àøèãëàëò, çàñâàðýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé
áàðèëãûí ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
ÕÎÑÒÕÏÎ 1.0 ïðîãðàìì
Á¿ëýã 5. 63-77
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàëààëò, àãààð ñýëãýëò
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàëààëò,
õàëààëòûí ñèñòåìèéí äóëààíû ÷àäàë
Õàëààëòûí ñèñòåìèéí äóëààí ýõ ¿¿ñâýð
Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåì
Á¿ëýã 6.
78-91
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷
Íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷
Íàðíû öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
Ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷
Óñíû ýð÷èì õ¿÷
Áèîìàññ
Á¿ëýã 7. 92-96
Óñíû õýìíýëò
Á¿ëýã 8. 96-97
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé ñóóöíû ñ¿ðëýí áàðèëãà
Àøèãëàñàí íîì áîëîí äýëãýð¿¿ëæ ¿çýõ ýõ ñóðâàëæóóä 98
Äóëààíû õýìíýëòòýé õóâèéí îðîí ñóóöûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ ÌÎÍ/99Æ35 òºñºë. 3
Îðøèë
Áàéãàëü õàìãààëàõ òóõàé õ¿í á¿õýí ÿðüäàã ÷ ÷óõàì õàìãààëàõ äýýðýý

òóëàõààðàà þó õèéõýý ìýääýãã¿é õ¿í îëîí áàéäàã. Áàñ áàéãàëü ãýäýã
óõàãäàõóóíûã ººðººñºº àíãèä àâ÷ ¿çäýã õ¿ì¿¿ñ ÷ öººíã¿é áèé. ªíººäºð
áèäíèé àìüäðàí áóé äýëõèé õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ óðüä ºìíº
áàéãààã¿é èõ õýìæýýãýýð áîõèðäîæ, ãàìøãèéí áàéäàëòàé áîëîîä áàéãàà áèëýý.
¯¿íèéã äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, öàã àãààðûí îéð ìº÷èä îãöîì
ººð÷ëºëò, áàéãàëèéí òîìîîõîí ãàìøãóóäûí äàëàéö, õóãàöààíû äàâòàìæèéí
èõñýëò çýðãýýñ õàðæ áîëíî.
Ýíäýýñ ýíý ãàìøãèéã àðèëãàõûí òóëä áèä þó õèéæ ÷àäàõ âý ãýäýã àñóóëò ãàð÷
èðíý. Õàðèí ¿¿íä íýí òýðã¿¿íä ýð÷èì õ¿÷ýý õýìíýæ, ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ,
ãàðãàí àâàõ ÿâöàä ÿëãàð÷ áóé õîðò áîäèñûí õýìæýýã áàãàñãàõ õýðýãòýé þì
ãýäãèéã õ¿í òºðºëõòºí óõààðñàí áºãººä ¿¿íèé òóëä îëîí àðãà õýìæýý àâ÷
áàéãààãèéí íýã íü áàðèëãûã àíõíààñ íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèõ,
áàðüñàí áàðèëãûã äóëààëàí ñàéæðóóëàõ çàìààð ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéã
íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàì þì.
Õ¿íèé àìüäðàëûí ãîë õýðýãöýý áîëîõ îðîí ñóóöàà ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé,
ººðººð õýëáýë äóëààíû àëäàãäàë áàãàòàé áàðèõ íü ò¿ëø áàãà õýðýãëýõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, àøèãëàëòûí ÿâöàä ºðõèéí òºñâºº õýìíýõýä òóñòàéãààñ
ãàäíà áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõàä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà þì. Àéë
ºðõ á¿ð ººðèéí àõóéí õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýæ ñóðàõ íü öààøëààä
íèéãìèéí áóñàä ñàëáàðûã õàìàð÷ ãàðàõ ¿ð ä¿í íü èë¿¿ öàð õ¿ðýýòýé áîëîõ
¸ñòîé þì. Ýíýõ¿¿ èðýýä¿éã õàðñàí, õ¿í áàéãàëèéí çîõèëäîëãîîíä íèéöñýí
¿éëèéã àíõëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ãàçðóóä áîë Í¯ÁÕÕ-èéí “Äóëààíû
õýìíýëòòýé õóâèéí îðîí ñóóöûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ” ÌÎÍ/99/Æ35 òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýã÷ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áîëîí äýìæèí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷
Äýëõèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñàí çýðýã áàéãóóëëàãóóä þì.
Ýíýõ¿¿ òºñëèéí õ¿ðýýíä ØÓÒÈÑ-èéí Áàðèëãûí Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí
îþóòíóóäàä 2002-2003 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí “Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé
áàðèëãà” õè÷ýýëèéã áýëòãýí çààõ áîëñîí áºãººä óã õè÷ýýëèéã ¿çýæ áóé
îþóòíóóä, öààøëààä ýíý ñýäâèéã ñîíèðõîæ áàéøèí ñóóöàà äóëààí, òîõü òóõòàé,
õàìãèéí ÷óõàë íü ýð÷èì õ¿÷, ò¿ëøíèé õýìíýëòòýé áàðèõààð çýõýæ áóé õ¿ì¿¿ñò
ãàðûí àâëàãà áîëãîõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ íîìûã áè÷ñýí áîëíî.
Ýíýõ¿¿ íîìûí òàëààðõè ñàíàë áîäëîî çîõèîã÷èéí õàÿãààð èëãýýâýë áèä
áàÿðòàé áàéõ áîëíî.
Ýíýõ¿¿ íîìûã áè÷èõ, ìºí õýâë¿¿ëæ ìýðãýæëèéí õ¿ðýýíèé õ¿ì¿¿ñ, íèéò îëíû
õ¿ðòýýë áîëãîõ ¿ëäýöòýé áºãººä ¿ð íºëººòýé àæèëä òåõíèêèéí áîëîí
ñàíõ¿¿ãèéí ã¿í òóñëàëöàà, äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí “Äóëààíû õýìíýëòòýé õóâèéí îðîí
ñóóöûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ” ÌÎÍ/99/Æ35 òºñëèéí õàìò îëîíä òàëàðõëàà
èëýðõèéëüå.
Á. Ìºíõáàÿð.
Á¿ëýã 1.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé òºëºâ áàéäàë, ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ øàëòãààí
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý õýçýý ÷ ºíºº ¿åèéíõ øèã èõ áàéãààã¿é áèëýý. Õ¿í
àìûí ºñºëò áîëîí íýã õ¿íä íîîãäîõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ìàø õóðäàöòàé ºñºëò
¿¿íä ãîëëîí íºëººëäºã. Äýëõèéí õ¿í àìûí 25 õóâü íü ¿éëäâýðëýæ áàéãàà íèéò ýð÷èì
õ¿÷íèé 85 õóâèéã õýðýãëýäýã. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿í àìûí
áîëîí àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ºñºëò íýìýãäýõèéí õýðýýð òýäãýýðèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
õýðýãëýý ýðñ õóðäàöòàé íýìýãäýæ áàéãàà þì. 1970-2000 îíû õîîðîíä äýëõèéí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýý 2.5 äàõèí ºññºí íü ¿¿íèé òîä æèøýý þì.
1860 îíä 550 ñàÿ òîíí æèøìýë ò¿ëø îëáîðëîæ íýã õ¿íä 0.45 òí æ.ò. íîîãäîæ
áàéñàí áîë 2000 îíä 20 ìëðä.òí æ.ò. áîëæ íýã õ¿íä 4.2 òí æ.ò. íîîãäîõ áîëîâ.
Îí 1960 1970 1980 1990 2000
Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë

5.05 8.2 11.2 15.6 20.6
(ò¿ëøíèé íýãæýýð) ìëðä.òí æ.ò.
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé

2.4 5.1 9.3 17.0 26
¿éëäâýðëýë, ìÿí.ìëðä. êÂò*ö
Õ¿ñíýãò 1.1. Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí ñ¿¿ëèéí 50 æèëèéí ºñºëò
ªíººãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã:

• Í¿¿ðñ, õ¿ëýð, íåôòü, áàéãàëèéí õèé çýðýã îðãàíèê ò¿ëøíèé øàòàëòûí äóëààí;
• Àòîìûí öºìèéí çàäðàëûí óðâàëûí äóëààí;
• Äàëàé, òýíãèñ, ãîëûí óñíû ìåõàíèê ýíåðãè;
• Ãàçðûí ã¿íèé äóëààí;
• Íàðíû öàöðàãèéí äóëààí;
• Ñàëõèíû ýíåðãè çýðýã áàéãàëèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã àøèãëàí õàíãàæ áàéíà.
Õýäèéãýýð ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíä òîõèðñîí ¿éëäâýðëýë áàéõ ¸ñòîé ÷ ýíýõ¿¿

ºñºëòèéã çîãñîîæ, óëìààð áóóðóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãàà íü àãààðûí
áîõèðäëîîñ ¿¿äýëòýé äýëõèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì. Íºãºº
íýã õàðãàëçàæ ¿çýõ ¸ñòîé ¿ç¿¿ëýëò áîë îëáîðëîìîë ò¿ëøíèé õîìñäîë þì.
Àãààðûí áîõèðäîë
Íåôòü, áàéãàëèéí õèé, í¿¿ðñ çýðýã îëáîðëîìîë ò¿ëø íü ºíººãèéí ýð÷èì
õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí ãîëëîõ ò¿¿õèé ýä áóþó ò¿ëø áîëæ áàéíà.
Ò¿ëøèíä íåôòü (äèçåëü, êåðîñèí, áåíçèí, ìàçóò), øàòäàã õèé, ÷óëóóí í¿¿ðñ, õ¿ðýí
í¿¿ðñ áóþó îëáîðëîìîë ò¿ëø ìîä óðãàìëûí ãàðàëòàé íºõºí ñýðãýýãääýã ò¿ëø¿¿ä
áàãòàõ áà òýäãýýðèéã òýýâýð, ¿éëäâýðëýë, õàëààëò, õàëóóí óñ õàíãàìæ, öàõèëãààí
¿¿ñã¿¿ð çýðýãò àøèãëàäàã. Ò¿ëøèéã øàòààõ ÿâöàä îëîí òºðëèéí õîðò õèéí¿¿ä ÿëãàðäàã.
Îëáîðëîìîë ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ¿¿äýëòýé àãààðûí áîõèðäîë íü äýëõèéí äóëààðàë, öàã

óóðûí ººð÷ëºëòèéí ãîëëîõ øàëòãààí áîëæ áàéíà ãýæ ¿çäýã. Ò¿ëøíèé øàòàëòààñ
¿¿äýëòýé õèéí¿¿äèéí çîíõèëîõ õýñýã íü (CO2, CH4, N2O) õ¿ëýìæèéí õèéã á¿ðä¿¿ëäýã
áà íàðíû öàöðàãèéã øèíãýýæ õàëñàí ãàçðûí ãàäàðãààñ öàöàðñàí óðò äîëãèîíòîé
äóëààíû öàöðàãóóä õ¿ëýìæèéí õèéí äàâõàðãàä îéæ ãàçðûí ãàäàðãûí îð÷èì äàõü
àãààðûí òåìïåðàòóðûã íýìýãä¿¿ëäýã. Õ¿ëýìæèéí õèéí 70 îð÷èì õóâèéã CO2, 20 ãàðóé
õóâèéã CH4, 7 õ¿ðòýë õóâèéã N2O ýçýëäýã.
Ýð÷èì
Ò¿ëøíèé Õîðò Áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë,
Ò¿ëø õ¿÷íèé
òºðºë õèé ãàìøèã
õýðýãëýý
Öàã àãààðûí ººð÷ëºëò
íºõºí ñýðãýýãäýõ ò¿ëø
Îëáîðëîìîë áóþó ¿ë Íåôüò (ìàçóò, Òåìïåðàòóð
êåðîñèí, Áàéãàëèéí ãàìøèã
äèçåëü, Äàëàéí ò¿âøíèé ºñºëò
áåíçèí,) Íºëººëºõ ñàëáàð
Áàéãàëèéí Òýýâýð Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîé íºëºº
øàòäàã õèé ¯éëäâýðëýëèéí ¿ç¿¿ëíý. (Öàã àãààðûí îãöîì
Í¿¿ðñ (÷óëóóí CO2
ïðîöåññ ººð÷ëºëò, àãààðûí áîõèðäîë)
í¿¿ðñ, õ¿ðýí N2O
Áàðèëãûí Õºäºº àæ àõóé ãàçàð
í¿¿ðñ, êîêñ) CH4
õàëààëò òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò õºíººë
SO2
Õàëóóí óñ ó÷ðóóëíà. (Ãàí ãà÷èã, ¿åð,
NOX
áýëòãýë öºëæèëò)
CO
Íºõºí ñýðãýýãääýã
Öàõèëãààí Îéä õîð õºíººë ó÷ðóóëíà. (Á¿òýö,

CxHy
¿¿ñã¿¿ð òàðõàö, ºâ÷ëºë, óðãàëòàíä
Ìîä, íºëººëíº)
ò¿ëø
áèîäèçåëü, Óñíû íººöºä õîð õîõèðîë

áèîõèé ¿ç¿¿ëíý. (Óñ õàíãàìæ, óñíû ÷àíàð,
óñàí äàõü õîëüöóóä)
Àìüòàí, óðãàìëûí ýêîëîãèéí
òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàíà.
Õ¿ñíýãò 1.2 Ò¿ëø òýäãýýðèéí õýðýãëýý, ¿ð äàãàâàð
Çóðàã 1.1 Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëººëºë. Õ¿ëýìæèéí õèéí äàâõàðãà áîëîíõ¿ëýìæ íü óðò
äîëãèîíòîé äóëààíû öàöðàãèéã ìóó íýâòð¿¿ääýã.
Ýíý øàëòãààíààð äýëõèéí òåìïåðàòóð äàðààãèéí 10 æèëä 2îÑ-ýýð íýìýãäýæ

àãààðò àãóóëàãäàõ ÑÎ2 -èéí õýìæýý îäîî áàéãàà 379 ppm -ýýñ æèëä äóíäæààð 2
ppm-ýýð íýìýãäýæ 400 ppm õ¿ðýõ áºãººä ýíý íü äýëõèéä í¿¿ðëýõ áàéãàëèéí
òîìîîõîí ãàìøãóóä îéð îéðõîí äàâòàãäàæ, õ¿í òºðºëõòºíä òîìîîõîí ñ¿éðýë ó÷ðóóëàõ
áîäèòîé íºõöºë áîëíî õýìýýí îëîí óëñûí ýðäýìòýä òîîöîîëæ ãàðãàñàí áàéíà.
Çóðàã 1.2 Äýëõèéí àãààðûí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò (1861-1996)

áîëîí àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õýìæýý, õýòèéí òºëºâ.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé

Á¿ñ íóòàã (quadrillion btu) (ñàÿ òîíí)
1990 2001 2010 2025 1990 2001 2010 2025
¯éëäâýðæñýí
182.8 211.5 236.3 281.4 10,462 11,634 12,938 15,643
îðíóóä
Ç¿¿í Åâðîï/õóó÷èí
76.3 53.3 59.0 75.6 4,902 3,148 3,397 4,313
ÇÕÓ
Õºãæèæ áóé îðíóóä
Àçè 52.5 85.0 110.6 173.4 3,994 6,012 7,647 11,801
Ç¿¿í òºâ åâðîï 13.1 20.8 25.0 34.1 846 1,299 1,566 2,110
Àôðèê 9.3 12.4 14.6 21.5 656 843 971 1,413
Òºâ áîëîí ºìíºä
14.4 20.9 25.4 36.9 703 964 1,194 1,845
àìåðèê
Õºãæèæ áóé
89.3 139.2 175.5 265.9 6,200 9,118 11,379 17,168
îðíóóäûí íèéò ä¿í
Äýëõèéí
348.4 403.9 470.8 622.9 21,563 23,899 27,715 37,124
õýìæýýíä
Õ¿ñíýãò 1.3 Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý áîëîí ò¿ëøíèé øàòàëòààñ

¿¿ñýëòýé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ºñºëò, õýòèéí òºëºâ
Äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿äèéí äàâòàãäàë îéðòîæ öàð
õ¿ðýý íü óëàì íýìýãäýæ áàéãàà íü ¿¿íèé òîìîîõîí áàòàëãàà áîëæ áàéãàà þì.
Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä öàã óóðûí àæèãëàëò õèéñýí ñ¿¿ëèéí 62 æèëèéí õýìæèëòèéí
ìýäýýíýýñ ¿çýõýä æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 1.56îÑ õýì, ºâëèéí óëèðàëä
3.6 Ñ õýì, õàâàð, íàìðûí óëèðàëä 1.4-1.5îÑ õýì, çóí 0.3îÑ õýìýýð òóñ òóñ äóëààðñàí
î
òºëºâ áàéäàëòàé áàéíà. Àãààð ìàíäëûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ìàòåìàòèê çàãâàðààð

ãàðãàñàí ¿íýëãýý, òîîöîîíû ä¿íãýýñ ¿çâýë 2020 îíû ¿åä çóíû ñàðóóäûí äóíäàæ
òåìïåðàòóð 1.0-3.0îÑ, ºâëèéí ñàðóóäûíõ íü 1.4-3.6îÑ õýì, æèëèéí äóíäàæ íü 1.8-
2.8îÑ õýìýýð òóñ òóñ äóëààðàõ òºëºâòýé, 2040-2069 îíä äóëààðàëòûí ýð÷ óëàì
õóðäàñ÷ çóíû ñàðóóäàä 2.0-5.00Ñ, ºâëèéí ñàðóóäàä 2.2-5.50Ñ õýìýýð, æèëèéí äóíäàæ
íü 2.8-4.60Ñ õýìýýð òóñ òóñ äóëààðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ºíäºð óóëûí á¿ñ,
óóëñ õîîðîíäûí õîòãîðò ýð÷èìòýé, ãîâü òàëûí á¿ñýä ýð÷èì áàãàòàé áàéõ áóþó
íóòãèéí õîéä áîëîí áàðóóí õýñýãò èë¿¿ èõýýð äóëààðíà.
Æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 0oÑ õýìýýñ áàãà áàéäàã íóòàã îäîî ìàíàé îðíû
íóòãèéí 50 õóâèéã ýçýëäýã áîë ýíý íü 2020 îíä 33.4 õóâü, 2050 îíä 22.6 õóâü
áîëæ áóóðíà. ¯¿íýýñ áîëæ òîãòâîðòîé öàñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéõ ãàçàð íóòàã, öàñ òîãòîæ
áàéõ õóãàöàà áàãàñàæ, õàðûí çóä áîëîõ ìàãàäëàë èõñýæ áîëçîøã¿é áºãººä íèéò
íóòãààð òîãòâîðòîé öàñàí á¿ðõ¿¿ë ýðò õàéëæ, õàâðûí õóð òóíäàñíû õýìæýý áóóðñíààð
òàðèà òàðèõ, íîãîî öóõóéõ ¿åèéí õºðñíèé ÷èéãèéí íººö õîìñäîõ áîëíî õýìýýí ýíý
÷èãëýëýýð ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð òîãòîîãäæýý.
Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äîð äóðüäñàí 3 ýõ ¿¿ñâýðýýñ ãîëëîí áîõèðääîã. ¯¿íä:
à) äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöóóä,
á) ãýð õîðîîëëûí àéë ºðõ áîëîí æèæèã óóðûí çóóõ,
â) àâòîìàøèí, áóñàä òýýâðèéí õýðýãñýë.
Äóëààíû ãóðâàí öàõèëãààí ñòàíö æèëäýý 5 îð÷èì ñàÿ òîíí í¿¿ðñ, ãýð õîðîîëëûí 92
ìÿíãàí ºðõ 51 ìÿíãàí õàøààíä 300 ãàðóé ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ, 250 ìÿíãà îð÷èì
øîîìåòð ìîä, 250 îð÷èì æèæèã óóðûí çóóõíóóä 400 ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ õýðýãëýæ
200 ãàðóé íýð òºðëèéí õîðò õèéã àãààðò ÿëãàðóóëæ áàéäàã.
Çóðàã 1.3. Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîë õàëààëòûí

óëèðàëä ìàíàí ìýò áîëæ, õàðàãäàõ îð÷èíã áàãàñãàäàã.
Õîòûí àãààðûí áîõèðäëûí ò¿âøèí íü áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýðèéí áàéðøèë, òýäãýýðèéí

õ¿÷èí ÷àäàë, õàÿãäëûí íàéðëàãà áà á¿òýö, áàéð ç¿éí áîëîí öàã àãààðûí íºõöëººñ
øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é ÿâö, òàðõàëòòàé áàéäàã. Óëààíáààòàðûí îðøèí ñóóã÷äûí
òýí õàãàñ íü àìüäàðäàã õîòûí çàõûí óóëñûí ýíãýð äàãàæ áàéðëàñàí ãýð õîðîîëëûí
óòàà óíèàð íü îð÷íûõîî àãààðûã èõýýõýí áîõèðäóóëààä çîãñîõã¿é ãîëûí õºíäèé äàãàæ
õàðüöàíãóé íàì äîð ãàçàð áàéðëàñàí õîòûí òºâ õýñãèéí àãààðûã áîõèðäóóëàõ ãîë ýõ
¿¿ñâýð íü áîëäîã. ßëàíãóÿà ºâëèéí óëèðàëä óóë õºíäèéí ñàëõèíû ãîðèìòîé óÿëäàí
õîòûí çàõààñ òºâ ð¿¿ ÷èãëýñýí àãààðûí óðñãàëààð ãýð õîðîîëëûí óòàà óíèàð
ñàðíèëã¿é øèëæèí èðæ òóíàðàí, àãààðûã áîõèðäóóëàõ ãîë íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
Óëààíáààòàð õîòûí àãààðò í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õýìæýý õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áîëîõ
õýìæýýíýýñ 1.5-2.6 äàõèí, õ¿õðèéí àíãèäðèä 1.3-2.8 äàõèí èõ áàéíà.
Áàéãàëèéí áîõèðäëûã òóõàéí á¿ñ íóòãèéí àñóóäàë ãýæ ¿çýõ õ¿ì¿¿ñ îëîí áàéäàã. Ãýâ÷
äýëõèéí öàã óóð íü á¿õ ë ãàçàð íóòãèéã õàìàðñàí íàðèéí óÿëäàà õîëáîîòîé áàéäàã.
Çóðàã 1.4 ¯éëäâýðæñýí îðíóóäûí áèé áîëãîñîí àãààðûí áîõèðäîë íü òóõàéí á¿ñ íóòàã
òºäèéã¿é äýëõèé íèéòèéã õàìðàí òàðõàæ, ñºðºã íºëººãºº ¿ç¿¿ëæ áàéäàã.
¯¿íèé íýã òîìîîõîí æèøýý íü DSS õýìýýí íýðëýãääýã øîðîîí øóóðãà þì. 2002 îíû
3 ñàðûí 17- 21-íä Àðâàéõýýð õîòûí îð÷ìîîð õ¿÷òýé øîðîîí øóóðãà òàâüæ, 6 öàãèéí
äàðàà Ñàéíøàíä õîò õ¿ð÷, 12 öàãèéí äàðàà Æàí÷õ¿¿ãèéí äàâààã äàâæ, 18 öàãèéí
äàðàà Áýýæèí õîòûã íºìºð÷, 24 öàãèéí äàðàà Ñº¿ëèéã äàéð÷, ýöýñò íü ßïîíû
Ôóêóîêàä õ¿ð÷ ãàçàðäæýý.
Çóðàã 1.5 Ìîíãîëûí õàìãèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðûí íýã Õºâñãºë íóóðààñ 100 îð÷èì êì çàéä
áàéõ Ìºðºí õîòîä öºëæèëòèéí àþóë áîëîõ ýëñíèé í¿¿äýë áîäèò ç¿éë áîëîîä áàéíà.
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí îëîí óëñûí êîíâåíöýä íýãäñýí îðíóóäûí òàëóóäûí

óóëçàëòààð 1997 îíû 12 ñàðä ãàðãàñàí Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä äýëõèéí ¿éëäâýðæñýí
îðíóóä 2008-2012 îíä õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýýã 5.2 õóâü õ¿ðòýë áóóðóóëæ 1990
îíîîñ ºìíºõ ò¿âøèíä õ¿ðãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí þì. Ýíä òîìîîõîí ¿éëäâýðæñýí îðíóóäûí
íèëýýä íü íýãäýí îðñîí áºãººä Åâðîïûí õîëáîî ýíý òàë äýýð õàìãèéí èõ àíõààðàë
òàâèí àæèëëàæ áàéíà.
Îëáîðëîìîë ò¿ëøíèé õîìñäîë

Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí 88 õóâèéã õàíãàæ áàéãàà õèé áîëîí
øèíãýí ò¿ëøíèé òîäîðõîéëîãäñîí íººö áàðàãäàæ áàéãàà áºãººä íººö íü 40-60 æèë
áàéíà. Í¿¿ðñíèé õóâüä 250 æèëèéí íººöòýé ãýæ ¿çäýã.
¯¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàì, òýäãýýðèéã îðëîõ ò¿ëøíèé ýõ ¿¿ñâýðèéã ºíººäºð äýëõèé
äàõèíàà ýðæ õàéæ áàéãàà áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð ãîë øèéäýõ àðãà çàì áîë
ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìàíàé îðíû õóâüä öàõèëãààí
äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã áàðàã 100 õóâü í¿¿ðñíýýñ ãàðãàí àâäàã. Ãýõäýý í¿¿ðñèéã
àíõäàã÷ (ò¿¿õèé) áàéäëààð, ÿëàíãóÿà õóâèéí îðîí ñóóöàíä õýðýãëýõ íü áàéãàëü îð÷èíä
¿ç¿¿ëýõ õîð õºíººë èõòýé, õàòóó ò¿ëøíèé çóóõàíä øàòàëòûã òîõèðóóëàõ, àâòîìàòæóóëàõ
áîëîìæ õîìñ çýðãýýñ ¿íäýñëýí õýðýãëýýíýýñ øàõàí çàéëóóëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä
õàðèí òîäîðõîé áîëîâñðóóëàëò õèéñíèé äàðàà àøèãëàõ áîëîìæòîé þì.
Õèé áîëîí øèíãýí ò¿ëøíèé õîìñäîë ºíººäºð áîäèòîé í¿¿ðëýýä áàéãàà áºãººä 1970
îíîîñ õîéø òàñðàëòã¿é ºñºæ áàéãàà ¿íý ¿¿íèéã õàðóóëæ áàéíà.
Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéí íººöèéí õýìæýýã îéðîëöîîãîîð òîãòîîæ áîëîõ
áºãººä ýíý íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð ¿ðãýëæ íýìýãäýæ áàéäàã. Ñóäëàà÷äûí
òîîöîîëñíîîð äýëõèéí îëáîðëîìîë ò¿ëøíèé ãåîëîãèéí íèéò íººö 14 ìÿí. ìëðä.òí,
ò¿¿íèé 50 îð÷èì õóâèéã îëáîðëîí àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ýõ ¿¿ñâýðèéí Ãåîëîãèéí íººö, ìëðä. Îëáîðëîõ íººö

òºðºë òí æ.ò. ìëðä. òí æ.ò. Õóâü
Í¿¿ðñ áà áóñàä
13000.0 6000...6500 85
õàòóó ò¿ëø
Íåôòü 850.0 250...650 6
Áàéãàëèéí õèé 490.0 300...450 5
Ãîëûí óñíû
- 300...350 4
ýíåðãè
Á¯ÃÄ 14000.0 7000...8000 100
Õ¿ñíýãò 1.6 Ýð÷èì õ¿÷íèé çàðèì ýõ ¿¿ñâýðèéí äýëõèéí íººö
Ãåîëîãèéí íººö – àëèâàà ò¿ëøíèé ãàçðûí õýâëèéä áàéãàà á¿õ íººöèéí õýìæýý áà
¿¿íä ºìíº íü îëáîðëîñîí õýìæýýã õàìààðóóëàí îéëãîäîã.
¯éëäâýðëýëèéí íººö - õàéãóóë õèéãäñýí, îëáîðëîëò õèéãäýæ áàéãàà íººöèéã
õàìààðóóëäàã.
Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýö ìàø èõýýð ººð÷ëºãäºæ áàéãàà áà 1900 îíä 50%-
í¿¿ðñ, 50%-ìîä, õºäºº àæ àõóéí ãàðàëòàé áèîìàññûí ò¿ëø, 1990 îíä 27%-í¿¿ðñ,
36%- íåôòü, 20%- áàéãàëèéí õèé, 11%- ãîëûí ýð÷èì õ¿÷, 5%-ìîä, õàðèí õýòäýý
ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéã íýì¿¿ àøèãëàõ ÷èã õàíäëàãàòàé áàéíà.
Çóðàã 1.6 Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý, ò¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí òºëºâ áàéäàë.
Ò¿ëøèéã õýìæèõ íýãæ íü óëñ îðîíä ìºðäºãäºæ áàéãàà õýìæèëòèéí ñòàíäàðòààñ

õàìààð÷ ÿëãààòàé áàéäàã. Ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã çàðèì íýãæèéã äóðüäâàë:
Õàòóó ò¿ëø – áîäèò æèíãèéí íýãæýýð èëýðõèéëýãäýíý. Çàðèì îðîíä (ÀÍÓ) short ton
1sh.tn=2000pounds=907.18êã; 1êã æ.ò.=29.31*103êÄæ; Áðèòàíèé äóëààíû íýãæ
1Btu=0.252êàë=1.055Äæ
Íåôòü – áàððåëü (íººöèéã ìëðä.áàððåëèàð, îëáîðëîëò, áîëîâñðóóëàëòûã ñàÿ
áàððåëèàð òîîöäîã) barrel, 1bbl=42.2 gallons=138.97ë. 1 òîíí íåôòèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
ýêâèâàëåíò (íÿãò íü 0.945êã/ì3) 1òí = 41.869ÃÄæ=107êêàë
Áàéãàëèéí õèé – ìëðä.ì3, òðèëëèîí êóá ôóò (1Ft=304.88ìì) Áàéãàëèéí õèéí ÷àíàð,
ò¿¿íèé ¿¿ññýí ãàçðûí ã¿íèé äàðàëò, òåìïåðàòóð, àãóóëàãäàõ èíåðòèéí õèéí
àãóóëàìæààñ õàìààðàí õýëáýëçäýã áîëîâ÷ äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí ¿íýëãýýíä
1245ì3 áàéãàëèéí õèé=1 òîíí íåôòüòýé àäèëòãàí òîîöäîã.
Õàòóó ò¿ëø
Í¿¿ðñ
XX çóóíû ýõíèé õàãàñ õ¿ðòýë äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé íººöºä í¿¿ðñ çîíõèëîõ
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ èðñýí. Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðààãààð îëîí îðíóóäàä àñàð
èõ íººöòýé íåôòèéí îðäóóäûã íýýí àøèãëàæ ýõýëñíýýð í¿¿ðñíèé òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðü
àëäàãäñàí. Ìºí ¿¿íä íºëººëñºí áàñ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîë ýêîëîãèéí õóâüä öýâýð,
àøèãëàõàä õÿëáàð áàéãàëèéí õèéí îëáîðëîëò ò¿ðãýí õóðäàöòàé íýìýãäýæ ýõýëñýí ÿâäàë
þì. Ãýâ÷ 1973 îíû ýð÷èì õ¿÷íèé õÿìðàë îëîíõ îðíóóäàä ººðèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ ýðìýëçëýëèéã òºð¿¿ëñíýýð ýð÷èì õ¿÷íèé íººöºä
í¿¿ðñíèé ýçëýõ õóâèéí æèí äàõèí íýìýãäñýí.
Äýëõèé äýýðõ í¿¿ðñíèé òàðõàëò íåôòü, áàéãàëèéí õèéòýé õàðüöóóëàõàä èõ. Ãýâ÷
äýëõèé äýýðõ í¿¿ðñíèé íººö æèãä áèø òàðõñàí áàéäàã. Íèéò íººöèéí 97 îð÷èì õóâü
íü àðâààäõàí îðîíä íîîãääîã. ÎÕÓ, ÀÍÓ, Õÿòàä óëñàä äýëõèéí í¿¿ðñíèé ãåîëîãèéí
íººöèéí 90 øàõàì õóâü, ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéí 60 îð÷èì õóâü íîîãäîæ áàéíà.
1860-ààä îíîîñ ýõëýí äýëõèéä í¿¿ðñèéã ýð÷èìòýé îëáîðëîæ ýõýëñíýýñ õîéø îäîîã
õ¿ðòýë õóãàöààíä í¿¿ðñíèé ãåîëîãèéí íººö åðäºº ë 1%-èàð áóóðñàí ãýñýí òîîöîî
áàéäàã.
Õàéãóóë õèéãäñýí, îëáîðëîæ

Ãåîëîãèéí íººö
áóé íººö
Óëñ
×óëóóí Õ¿ðýí ×óëóóí Õ¿ðýí
Á¿ãä % Á¿ãä %
í¿¿ðñ í¿¿ðñ í¿¿ðñ õ¿¿ðñ
ÎÕÓ 3993 867 4860 48 83 27 110 17.3
ÁÍÕÀÓ 1425 13 1438 14.2 99 - 99 15.5
ÀÍÓ 1190 1380 2570 25.4 113 64 177 27.5
ÕÁÍÃÓ 230 17 247 2.4 24 11 35 5.5
Ïîëüø 121 5 126 1.2 20 1 21 3.3
Àâñòðàëè 214 48 262 2.6 18 9 27 4.2
Êàíàä 96 19 115 1.1 9 1 10 1.6
ªÀÁÍÓ 58 - 58 0.6 27 - 27 4.2
Àíãëè 164 - 164 1.6 45 - 45 7.1
Áóñàä 237 50 287 2.9 55 31 86 13.5
Á¯ÃÄ 7728 2399 10127 100 493 144 637 100
Õ¿ñíýãò 1.5 Äýëõèéí í¿¿ðñíèé ãåîëîãèéí áà õàéãóóë õèéãäñýí,

îëáîðëîæ áàéãàà íººö, ìëðä.òí æ.ò.
Ìàíàé îðíû ºìíºä íóòàãò ñàéí ÷àíàðûí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé íººöòýé, äîðíîä
õýñýãò õ¿ðýí í¿¿ðñ, áàðóóí á¿ñýä ÷óëóóí í¿¿ðñíèé îðä, èëýðö¿¿ä ãîëëîäîã. Ìîíãîëûí
í¿¿ðñíèé ãåîëîãèéí íèéò íººöèéã 150 ìëðä. òí ãýæ òîãòîîñîí áàéäàã áºãººä 20
ìëðä.òí îð÷èì íü íàðèéâ÷èëñàí õàéãóóë õèéãäñýí íººöºä õàìðàãääàã.
Ìîíãîëûí ýð÷èì õ¿÷íèé àíõäàã÷ íººöèéí çîíõèëîõ õóâèéã (ò¿ëøíèé áàëàíñûí

63%) í¿¿ðñ ýçýëäýã. Óëñûí õýìæýýíä öàõèëãààí, äóëààíû ýíåðãèéí ¿éëäâýðëýëèéí 93%
í¿¿ðñýí äýýð òóëãóóðëàæ áàéíà. Ìàíàé óëñ 20 ãàðóé îðä ãàçðûã àøèãëàæ áîäèò
õýìæýýãýýð æèëä 5 ñàÿ ãàðóé òîíí í¿¿ðñ îëáîðëîæ áàéíà. (2001 îíä 5.3 ñàÿ òîíí,
2002 îíä 5.6 ñàÿ òîíí.)
Íåôòü
Íåôòü ãàçðûí õºðñºíä øèíãýí áàéäëààð àãóóëàãäàõ áà ò¿¿íèéã øóóä
õýðýãëýõã¿é, áîëîâñðóóëàëò õèéñíèé äàðàà õýðýãëýäýã.
1992 îíä ÄÝÕÁÕ-ààñ äýëõèéí øèíãýí íåôòèéí ãåîëîãèéí íººöèéã 430 ìëðä.òí æ.ò.,
õàéãóóë õèéæ òîãòîîñîí ¿éëäâýðëýëèéí íººö – 310 ìëðä. òí æ.ò. ãýæ ¿íýëñýí.
Íåôòèéí ãåîëîãèéí íººö äýëõèé äýýð æèãä áóñ òàðõàëòòàé. Õàìãèéí èõ íººöòýé á¿ñ
íóòàãò Îéðõè äîðíîä îðäîã – 45.7%.
Õ¿íä ºòãºí íåôòèéí ãåîëîãèéí íººö – 1240 ìëðä. òí æ.ò., ¿éëäâýðëýëèéí íººö –
70 ìëðä. òí æ.ò. Íåôòèéí íÿãò íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã áà 800êã/ì3-ñ áàãà áîë
– õºíãºí; 850...950 êã/ì3 – äóíä; 900 êã/ì3 –ñ äýýø áîë õ¿íä ãýæ àíãèëäàã.
Ìîíãîë óëñ øèíãýí ò¿ëøíèéõýý õýðýãöýýã ãàäààäààñ èìïîðòîîð àâñàí íåôòèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàäàã. Íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ò¿ëøíèé áàëàíñûí 32%-èéã ýçýëäýã.
Øèíãýí ò¿ëøèéã òýýâðèéí ñàëáàðò àøèãëàõûí çýðýãöýý öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé
ñèñòåìä õîëáîãäîîã¿é á¿ñ íóòàãò öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõýä õýðýãëýäýã. 2003
îíû áàéäëààð 135 ñóìûí òºâ ÒÝÕÑ-ä, 19 ñóìûí òºâ Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé
ñèñòåìä, 8 ñóìûí òºâ Äîðíîä á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîãäîîä áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí 335 ñóìûí 161 ñóìûí òºâä 120...1000 êÂò-ûí ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí
÷àäàëòàé ÄèçåëüÖÑ àæèëëàäàã.
Áàéãàëèéí õèé
Ãàçðûí õýâëèéä àãóóëàãäàõ õèéí òºëºâ áàéäàëòàé áàéãàëèéí í¿¿ðñ óñòºðºã÷èéí
íººöèéã áàéãàëèéí õèé ãýíý. Í¿¿ðñ, íåôòüòýé õàðüöóóëàõàä ¿¿íèéã íýëýýä õîæèì
õýðýãëýæ ýõýëñýí. Áàéãàëèéí õèéí íººöèéã òîîöîõäîî ò¿¿íèé îðäûí ã¿íýýñ
õàìààðóóëàí:
• “Õýâøìýë” íººö – îð÷èí ¿åèéí åðäèéí òåõíîëîãè õýðýãëýí ñòàíäàðòûí
ºðºìäëºãèéí òºõººðºìæººð îëáîðëîæ áîëîõ ã¿íä îðøèõ îðäóóäûí íººö
• “Õýâøìýë áèø” íººö – îëáîðëîëòûí öîî øèíý òåõíîëîãè, ò¿¿íä òîõèðñîí
òîíîã òºõººðºìæ øààðäàãäàõààð èõ ã¿íä îðøèõ îðäóóäûí íººö
ÄÝÕÁÕ-ààñ (1984) áàéãàëèéí õèéí äýëõèéí íººö –462 òðëí.ì3. ¯¿íèé 33% íü
õàéãóóëààð òîãòîîñîí ¿éëäâýðëýëèéí íººö.
Öºìèéí ò¿ëø
Ýðäýìòäèéí òîîöîîëñíîîð ãàçðûí õºðñíèé äýýä äàâõàðãûí 1 êì çóçààíä
4,2⋅10 Äæ, äàëàéí óñàíä 1,26⋅1025 Äæ ýíåðãè ÿëãàðóóëàõ óðàíû íººö àãóóëàãäàæ
25
áàéíà. Öºìèéí ò¿ëø íü ìàíàé ãàðèãèéí õàìãèéí èõ íººöòýé ò¿ëøíèé íýã. Ò¿¿íèé
äèéëýíõ õýñãèéã óðàíû õ¿äýð ýçýëíý. Ãýâ÷ õ¿äðèéí íýãæ ìàññàä àãóóëàãäàõ óðàíû
õýìæýý ìàø áàãà áºãººä æèãä áóñ. Õ¿äðýýñ ãàðãàæ áóé áàéãàëèéí óðàí U235 áà U238
ãýñýí õî¸ð èçîòîïîîñ òîãòäîã. 1ã U235 íü 2,7 òîíí æèøìýë ò¿ëøòýé òýíö¿¿
10
õýìæýýíèé äóëààí (8,3⋅10 Äæ) ÿëãàðóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã.
1992 îíä ÄÝÕÁÕ-ààñ óðàíû õ¿äðèéí ãåîëîãèéí íººöèéã 20.4 ñàÿ òí, ¿éëäâýðëýëèéí
íººöèéã 3.3 ñàÿ òí ãýæ ¿íýëñýí. Áàéãàëèéí õ¿äýðò 0.001...0.03% óðàíû àãóóëàìæòàé
òóë èõ áàÿæóóëàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Õ¿äýðò àãóóëàãäàæ áàéãàà áàéãàëèéí
óðàíû 99.3% -èéã U238, 0.7%-èéã U235 òóñ òóñ ýçýëäýã.
U235 ººðºº öºìèéí óðâàëä îðîõ ÷àäâàðòàé. Èéìä ¿éëäâýðëýëèéí çîðèëãîîð èçîòîïûí
áàÿæóóëàëò õèéæ U235-ûí àãóóëàìæèéã 3%-ä õ¿ðãýäýã. Èéì óðàíûã (UO2) îð÷èí ¿åèéí
äóëààíû íåéòðîí äýýð àæèëëàõ öºìèéí ðåàêòîðò àøèãëàäàã. 1êã óðàí öºìèéí
ðåàêòîðûí èäýâõòýé á¿ñýä 65ÒÄæ õ¿ðòýë äóëààíûã ãàðãàäàã. Ýíý íü 2300 ò í¿¿ðñèéã
øàòààñàíòàé òýíöýíý.
Õóðäàí íåéòðîí äýýð àæèëëàäàã ºñãºõ ðåàêòîðò U238 ïëóòîíèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé
áîëñíîîð öºìèéí ò¿ëø îðãàíèê ò¿ëøíèé ¿éëäâýðëýëèéí íººöººñ 2.5 äàõèí èõ.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò

Ò¿ëøíèé øàòàëòààñ øàëòãààëàí áèé áîëñîí áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, ò¿¿íèé
õîð õºíººëººñ ¿¿äýí ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãàà
áºãººä ºíººäºð ýíý àñóóäàë äýëõèéí óëñ îðîí á¿ðèéí òºð çàñãèéí áîäëîãîä ÿìàð
íýã õýìæýýãýýð òóñãàãäàæ áàéãàà þì.
Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ ãóðâàí ¿íäñýí àðãà áàéíà ãýæ ¿çäýã.
1. Õ¿í àìûã ýð÷èì õ¿÷íèé çºâ óõààëàã õýðýãëýýíä ñóðãàæ, õýâø¿¿ëýõ
2. Õýìíýëòòýé äýâøèëòýò òåõíèê òåõíîëîãè àøèãëàõ
3. Ñýðãýýãäýõ áóþó áàéãàëü îð÷èíä õàë áàãàòàé öýâýð ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàõ
Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõýä ýõëýýä ýð÷èì õ¿÷èéã õààíà èõ çàðöóóëæ áàéíà âý ãýäãèéã
òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé áîëäîã. Ýð÷èì õ¿÷èéã õààíà èõ çàðöóóëæ áàéíà òýíä ýð÷èì õ¿÷
õýìíýõ áîëîìæ èõ áàéäàã ãýñýí áè÷èãäýýã¿é õóóëü áàéäàã. Ñýð¿¿í á¿ñ íóòãèéí îðíóóä
áîëîí ìàíàé îðíû õóâüä áàðèëãûí õàëààëò, òýýâýð õî¸ðò õàìãèéí èõ ýð÷èì õ¿÷
çàðöóóëæ áàéäàã. Ìàíàé îðíû õóâüä ºðõèéí àõóéí ýð÷èì õ¿÷íèé íèéò õýðýãëýýíèé 75
îð÷èì õóâèéã çºâõºí õàëààëòàíä çàðöóóëäàã. Ýíý íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà
íýí òýðã¿¿íä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. Áàðèëãûí ñàëáàðò,
ÿëàíãóÿà ¿éëäâýðæñýí õºãæèíã¿é îðíóóäàä ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà ãýñýí íýð
òîìú¸î, íîðì, ñòàíäàðò, çàãâàð÷ëàë áèé áîëñîí. Ýíý òºðëèéí áàðèëãûã äîòîð íü
ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà, ïàññèâ ñóóö, òýã ýð÷èì õ¿÷íèé ñóóö çýðãýýð
àíãèëàí àâ÷ ¿çäýã.
Çóðàã 1.7 Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí çàãâàð
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà.

Á¿õ òºðëèéí îðîí ñóóö, îëîí íèéò, ¿éëäâýðëýëèéí áàðèëãûí õàëààëòàíä
øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý åðäèéí áàðèëãóóäûí äóíäæààñ áàãà áóþó æèëèéí
õýðýãëýý íü 100êÂò/ì2æèë-ýýñ áàãà áàéõ áàðèëãóóä ýíý àíãèëàëä õàìðàãääàã.
Õàëààëòûí çàðäàë õýìíýõýýñ ãàäíà áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õîðò íºëººëºë
áàãàñäàã. Òóõàéëáàë ìàíàé îðîíä 1997 îíîîñ ºìíº áàðüñàí áàðèëãóóäûí õàëààëòàíä
øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàðüñàí áàðèëãóóäûíõààñ 2-3
äàõèí èõ áàéíà. Ýíý íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéí øààðäëàãûã 1997 îíä Áàðèëãûí
äóëààí-òåõíèêèéí íîðìä (ÁÍáÄ 2.01.03-92) íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð

òóñãàñíààð áèé áîëñîí.
Ïàññèâ áàðèëãà.
Ýíý áàðèëãûí õàëààëòûí æèëèéí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýý íü òºâ Åâðîïûí îðíóóäàä
15êÂò/ì2æèë-ýýñ áàãà áàéõ áàðèëãóóä
õàìðàãääàã. Ýíý áàðèëãàä íàðíû äóëààíû
èäýâõèã¿é ñèñòåì áîëîí õàøèõ á¿òýýöèéí
äóëààíû ìàññëàã ÷àäâàðûã åðäèéí áàðèëãóóäààñ
íèëýýä èõ õýìæýýòýéãýýð òºëºâëºäºã. Ìºí
ýäãýýð áàðèëãóóäûí õàëààëò, àãààð ñýëãýëò,
õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåì¿¿äýä õýìíýëòòýé
ñèñòåì òîíîã òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàäàã.
Èõýâ÷ëýí íýã áîëîí îëîí àéëûí îðîí ñóóö
çýðýã æèæèã áàðèëãóóäàä õýðýãëýäýã. Ìàíàé
îðíû õóâüä ýíý òºðëèéí áàðèëãà õàðààõàí
áàðüæ ýõëýýã¿é áàéíà.
Òýã ýð÷èì õ¿÷íèé áàðèëãà

Èéì òºðëèéí áàðèëãóóäàä óëàìæëàëò ò¿ëø àøèãëàäàãã¿é áºãººä õàëààëòàíä
øààðäàãäàõ äóëààíû õýìæýý ìàø áàãà, ò¿¿íèéã íàðíû êîëëåêòîð, íàðíû çàé – óñ
òºðºã÷èéí çóóõ àøèãëàí õàíãàäàã áà áàðèëãàä øààðäàãäàõ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã
íàðíû çàé, ñàëõèí ñýíñ çýðýã ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàí õàíãàäàã. Èéì áàðèëãûã
çºâõºí ñóäàëãàà ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð áàðüæ áàéãóóëæ áàéãàà áºãººä
èõýýõýí õºðºíãº îðóóëàëò øààðäàãääàã ó÷èð îäîîãîîð ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãã¿é
áîëîâ÷ áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãóóä íü åðäèéí áàðèëãààñ íèëýýä îíöëîã ÿëãààòàé
áàéäàã áºãººä àðõèòåêòóð òºëºâëºëò, äóëààí-òåõíèê, õàëààëò, àãààð ñýëãýëò çýðãýýðýý
íèëýýä ºíäºð øààðäëàãà òàâèãääàã. Ýäãýýðèéã äàðààãèéí á¿ëã¿¿äýä òóñãàéëàí àâ÷ ¿çüå.
Õóðààíãóé
1. Õ¿í òºðºëõòºíèé ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý óðüä áàéãààã¿é õýìæýýãýýð èõ

áîëñîí áà õýðýãëýýíèé ºñºëò àñàð õóðäàöòàé íýìýãäýæ áàéíà.
2. Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã õàíãàã÷ ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ÿëãàðäàã õîðò õèéí¿¿ä íü
äýëõèéí äóëààðàë, öàã àãààðûí ººð÷ëºëòèéí ãîëëîõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ýíý
õýâýýð ¿ðãýëæëýõ àâààñ õ¿í òºðºëõòºíä àñàð èõ àþóë í¿¿ðëýõ áîëíî.
3. Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ íü ¿¿íýýñ ãàðàõ ãîë àðãà çàì þì. ¯¿íèé òóëä õýìíýëòòýé
õýðýãëýýíä äàäàõ, õýìíýëòòýé òåõíèê òåõíîëîãè õýðýãëýõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì
õ¿÷èéã àøèãëàõ õýðýãòýé. ¯¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë ñàëáàð áîë ýð÷èì õ¿÷íèé
õýìíýëòòýé áàðèëãà þì.
4. Åðäèéí áàðèëãàòàé õàðüöóóëàõàä õàëààëòàíä øààðäàãäàõ äóëààíû õýìæýý áàãà
áàéõ áàðèëãûã ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà ãýíý. Èéì áàðèëãà íü ò¿ëøíèé
õýðýãëýýã áóóðóóëàõ, ò¿¿íèé øàòàëòààñ ¿¿äýëòýé õîðò õèéí õýìæýýã áàãàñãàõ
õàìãèéí õÿëáàð ¿ð ä¿íòýé ãîë àðãà çàì þì.
Ò¿ëø íü øàòñàíààð äóëààí ÿëãàðóóëæ ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàäàã ÷

áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëæ áàéäãèéã ñàíàõ õýðýãòýé !
Á¿ëýã 2
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí àðõèòåêòóð òºëºâëºëò
Áàðèëãûí àðõèòåêòóð òºëºâëºëò íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õóâüä
òîìîîõîí ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Àðõèòåêòóð òºëºâëºëòèéã ñàéí õèéñíýýð äóëààíû ýð÷èì
õ¿÷èéã 40 õ¿ðòýë õóâü õýìíýõ áîëîìæ á¿ðääýã.
Àðõèòåêòóð òºëºâëºëòèéã õèéõèéí òóëä ýõëýýä áàðèëãûíõàà òóõàé ñàéòàð òºñººëºëòýé
áîëîõ íü ÷óõàë. Áàðèëãà íü ãàäíà îð÷íû íºëººëëººñ õ¿íèéã òóñãààðëàõ ¿¿ðýãòýé
áàéäàã. Áàðèëãà áàðèõ áîëîí ò¿¿íèéã àøèãëàõàä òîäîðõîé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áà ýäãýýð íü îðøèí ñóóã÷äûí òàâ òóõ áîëîí áóñàä õýðýãëýýã õàíãàõ
çîðèóëàëòòàé.
Çóðàã 2.1 Áàðèëãûí ÷àíàð ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä
Äàðààõ ¿íäñýí øààðäëàãóóäûã àðõèòåêòóð òºëºâëºëòºíä àíõààðàõ õýðýãòýé áàéäàã:

- Ãàäíà ãàäàðãóóãèéí òàëáàéí õýìæýý áóþó áàðèëãûí õýëáýð îâîð áàãàòàé áàéõ
- ªìíº ç¿ã ð¿¿ õàðñàí õàøèõ á¿òýýöèéí òàëáàéã àëü áîëîõ èõ áàéëãàõ
- Ìàòåðèàëûí ñîíãîëò, áàéãàëèéí ãàðàëòàé áàðèëãûí ìàòåðèàë õýðýãëýõ
- Áàðèëãàä äóëààí òóñãààðëàëò áîëîí äóëààí íººöëºõ ºíäºð ÷àíàðòàé ìàòåðèàë,
õèéö á¿òýýö õýðýãëýõ
- Áàðèëãûí íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ. Íàðíû èäýâõèã¿é áà
èäýâõèòýé ñèñòåì àøèãëàõ áîëîìæòîé áàéõ
- ªðººíèé çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿ñ÷ëýë. ªðººíèé çîõèîí áàéãóóëàëòàíä äóëààí
ñîëèëöîî áîëîí àãààð ñýëãýëòèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàõ
- Áàéãàëèéí ãýðýëò¿¿ëãèéã àëü áîëîõ èõ óðò õóãàöààòàé áàéõààð òîîöîîëîõ
Àëèâàà áàðèëãûã òºëºâëºõºä õýä õýäýí ñóóðü ìýäýýëë¿¿ä òîäîðõîé áàéõ
øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:
- Òóõàéí áàðèëãà áàðèãäàõ ãàçðûí øààðäëàãàòàé ¿íäñýí íºõöë¿¿äèéã òîãòîîõ áà
òóõàéëáàë:
o Öàã àãààð (àãààðûí ñàð, æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð, ÷èéãëýã, íàðíû
öàöðàãèéí ýð÷èì, íàðíû ºíäºð áîëîí àçèìóò, ¿¿ëøèëò, õóð òóíàäàñ,
ñàëõèíû õóðä ÷èãëýë, òýäãýýðèéí äàâòàìæ)
o Ãàçðûí çóðàãëàë áóþó òîïîãðàô (ãàçðûí ºíäºðæèëò, õýâãèé)
o Óðãàìàë (ìîä, óðãàìëûí á¿òýö, òàðõàëò)

o Áàéãàëèéí áà çîõèîìîë ñààä (áàéøèí áàðèëãóóäûí ºíäºðæèëò, áàéðøèë,)
o Õºðñíèé á¿òýö, õºðñíèé óñíû ò¿âøèí, öýâäýãøèëò
- Áàðèëãàä øààðäëàãàòàé äóëààí öàõèëãààíû ýð÷èì õ¿÷íèé îéðîëöîî íººö, ýõ
¿¿ñâýð áàéãàà ýñýõ. (òºâëºðñºí öàõèëãààí, äóëààí õàíãàìæ, áèîìàññûí ýõ
¿¿ñâýð¿¿ä)
- Ýð÷èì õ¿÷íèé õóâüä õýìíýëòòýé, áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é áàéõ çîðèëãîîð
òºëºâëºëòèéí áîëîí õèéö á¿òýýöèéí áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã áîëîâñðóóëæ,
õàðüöóóëàõ
- Ñàíõ¿¿æèëòèéí áîëîìæèò ýõ ¿¿ñâýðèéã ñóäëàõ
- Àøèãëàëòûí çàðäëûã óðüä÷èëàí òîîöîîëîõ
- Öýâýð óñàí õàíãàìæ áîëîí áîõèð óñ çàéëóóëàõ ñèñòåìèéí òºëºâëºëò çýðýã
áîëíî.
Áàðèëãûí àðõèòåêòóð òºëºâëºëòºíä õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé çàðèì íýã õ¿÷èí ç¿éë
äýýð æèøýý àâ÷ òàéëáàðëàÿ.
Òîïîãðàô áóþó ãàçðûí ãàäàðãóóãèéí ººð÷ëºëò èõòýé ¿åä õîòãîð áîëîí õ¿éòýí àãààð
õóðñàí õýñã¿¿äýä òýãø ãàäàðãóóòàé ãàçðûíõààñ 6 õ¿ðòýë ãðàäóñ öåëüñèéí íàì
òåìïåðàòóðòàé áàéäàã.
Çóðàã 2.2 Áàðèëãûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíä òîïîãðàôèéí áàéðëàë íºëººëºõ íü
Ñàëõèíû õóðä èõ áàéõ òóñàì äóëààí ñîëèëöîî èäýâõèæäýã òóë õ¿éòíèé óëèðàëä
áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàë èõñýõ øàëòãààí áîëäîã. ªíäºðëºã ãàçàð ñàëõèíû õóðä èõ
áàéäàã áà ýíý íü ñàëõèíû õóðäíû ¿å¿¿ä íàðèéñäàãòàé õîëáîîòîé þì. ªíäðººñ
õàìààðàí ñàëõèíû õóðä ÿëãààòàé áóþó òýãø ãàçàðò íàì, ºíäºðëºã ãàçàð àõèó õóðäòàé,
õàðèí 20ì-ýýñ äýýø ºíäºðò õàðüöàíãóé èõ õóðäòàé áàéäàã. Ñàëõèíû çîíõèëîõ ÷èãëýëä
áàéãàëèéí áîëîí çîõèîìîë ñààä áàéõ íü äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëàõàä ãîëëîõ õ¿÷èí
ç¿éë áîëäîã. Ìîíãîë îðíû õóâüä áàðóóí, áàðóóí õîéä, õîéä ç¿ã ñàëõèíû äàâòàãäàë
áóñàä ç¿ã ÷èãýýñ ºíäºð áàéäàã.
Çóðàã 2.3 Áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàëä ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýëèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë
Áàðèëãà á¿ð õàëààëòûí óëèðàëä ãàäíà õàøèõ õèéöýýðýý äàìæóóëàí äóëààí àëäàæ
áàéäàã. Ýíý äóëààí äàìæóóëàëòààð àëäàãäàæ áàéãàà äóëààí íü áàðèëãûí ãàäíà õàøèõ
á¿òýýö¿¿äèéí ãàäàðãóóí òàëáàéí õýìæýýíýýñ õàìààðäàã. Ýçýëõ¿¿í íü àäèë áîëîâ÷ ãàäíà
ãàäàðãóóí òàëáàé áàãàòàé áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàë áàãà áàéíà. Ãåîìåòðèéí õóâüä
áºìáºðöºã áîëîí êóá õýëáýðòýé íü áàãà ãàäàðãóóòàé áàéäàã. Áàðèëãûí õýëáýð
òºâºãòýé, ºíöºã áóëàí èõ áîëîõ òóñàì ãàäàðãóóí òàëáàé èõñýæ òýð õýìæýýãýýð äóëààí
àëäàãäàë íýìýãääýã. Ãàäíà ãàäàðãóó áîëîí ýçýëõ¿¿íèé õàðüöààãààð (F/V) ýíý õàìààðëûã
òîäîðõîéëäîã áºãººä ýíý õàðüöàà áàãà áàéõ òóñàì áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàë áàãà
áàéíà.
350
300
Q (кВт.цаг/м жил)
250
2
200
150
100
50
0
1.75 1.5 1.25 1
Барилгын гадна гадаргуун талбай ба эзэлхүүний

харьцаа
Çóðàã 2.4 à. Áàðèëãûí ãàäíà ãàäàðãóó áîëîí

ýçýëõ¿¿íèé õàðüöààíààñ äóëààí àëäàãäàë
õàìààðàõ íü;
á. Ãàäíà ãàäàðãóóã áàðèëãóóäûã õîîðîíä íü
çàëãàæ áàðüñàíààð áàãàñãàæ áîëíî.
Õºðñºí äîîðõè òåìïåðàòóð íü ãàäíà

àãààðûí òåìïåðàòóðààñ õ¿éòíèé óëèðàëä
ºíäºð, äóëààíû óëèðàëä íàì áàéäàã.
Òóõàéëáàë Óëààíáààòàð õîòîä õºðñíèé
õºëäºëòèéí ã¿í 2.7 - 2.9ì áàéäàã. Ýíý
ã¿íýýñ äîîøõè õºðñíèé òåìïåðàòóð 0îÑ-
ýýñ äýýø áàéíà. Áàðèëãûí õàøèõ
á¿òýýöèéí òîäîðõîé õýñãèéã ãàçðûí
ãàäàðãààñ äîîø áàðüñíààð òóõàéí õýñãýýð àëäàõ äóëààí èë áàéõ õýñãèéíõýýñ
õàðüöàíãóé áàãà áîëíî. Æèøýý íü: õàçãàé, õýâãèé èõòýé ãàçàð áàðèëãûí çàðèì
õýñãèéã õºðñíººñ äîîø áàðüñíààð äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîé þì. Õàðèí
ýíý õýñýãòýý ÷èéãíýýñ òóñãààðëàõ ¿åèéã õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
Çóðàã 2.5 Áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàë áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí

õºðñíèé ã¿íä áàéðëàõ õýñãýýñ õàìààðàõ íü
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí àðõèòåêòóð òºëºâëºëòºíä àíõààðàõ íýã ãîë ç¿éë
áîë íàðíû “èäýâõèã¿é” (ïàññèâ) áóþó õèéö á¿òýýöèéí òºëºâëºëòèéí àðãààð íàðíû
äóëààíû ñèñòåìèéã àøèãëàõ ÿâäàë þì. Ýíý íü òóíãàëàã õàøèõ á¿òýýö áóþó öîíõîîð
îðæ èðæ áàéãàà íàðíû öàöðàãèéã ºðºº òàñàëãààíû õàëààëòàíä áîëîìæòîé õýìæýýãýýð
àøèãëàõ àðãà þì. Èíãýõäýý öîíõîîð àëäàãäàõ äóëààíûã àëü áîëîõ áàãà áàéëãàõ
¿¿äíýýñ ãýðëèéí íýâòð¿¿ëýëò ºíäºðòýé öîíõûã àøèãëàíà.
Çóðàã 2.6 Íàðíû èäýâõèã¿é äóëààí àøèãëàëò, õàðüöóóëàëò.
Íàðíû èäýâõèã¿é ñèñòåìèéã òºëºâëºõèéí òóëä òóõàéí ãàçðûí íàðíû çàì, ºäºðò èðýõ
íàðíû öàöðàãèéí ñàð áîëîí æèëèéí äóíäàæ õýìæýýã ìýäýõ íü ÷óõàë. ªäºðò èðýõ
íàðíû öàöðàãèéí õýìæýýã òîîöîîíû àðãà÷ëàë áîëîí óñ öàã óóðûí ñòàíöóóäûí
õýìæèëòèéí ¿ð ä¿íã àøèãëàí òîäîðõîéëíî. Íàðíû çàìûí õóâüä íàðíû ºíäºð áîëîí
àçèìóòààð áàéãóóëàãääàã.
Çóðàã 2.7. Íàðíû çàìûí

äèàãðàìì
Áàðèëãà íü àëü áîëîõ æèëèéí òóðøèä, ¿ã¿éäýý õ¿éòíèé óëèðàëä á¿õýë ºäºðòºº íàð
òóñ÷ áàéõààð áàéðëàõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã çºâ òîãòîîõûí òóëä 12 ñàðûí 21-íèé 12:00
öàãèéí íàðíû öàöðàãààð òîîöîîëæ ýíý ¿åèéí íàðíû öàöðàã áàðèëãûí ºìíº õýñýãò
ñ¿¿äýðëýãäýõã¿é òóñ÷ áàéõààð òºëºâëºõ õýðýãòýé.
450
400
Q (кВт.ц/м жил)
350
2
300
250
200
Өмнө цонх бүрэн Хойд цонх Өмнө цонх хагас Өмнө цонх бүрэн
сүүдэрлэгдсэн сүүдэрлэгдээгүй сүүдэрлэгдсэн Б.З сүүдэрлэгдээгүй
цонх сүүдэрлэгдээгүй
Çóðàã 2.8 Öîíõîîð àëäàãäàõ äóëààíû àëäàãäàë ñ¿¿äýðëýëòýýñ õàìààðàõ íü
Çóðàã 2.9 à. Áàðèëãûí ºìíº õýñýãò áàéðëàõ ñ¿¿äðýâ÷èéã ºâëèéí öàãò íàì áàéðëàëòàé íàðûã
á¿ðýí íýâòð¿¿ëýõýýð, õàðèí çóí ºíäºð áàéðëàëòàé íàðûã ñ¿¿äýðëýæ áàéõààð òºëºâëºíº;
á. ªìíº õýñýãò íàâ÷èò ìîä òàðüñíààð çóí ñ¿¿äýðëýæ õàðèí ºâºë íàâ÷ñàà óíàãààñíààð íàðûã
÷ºëººòýé íýâòð¿¿ëíý.
Ýíý õî¸ð àðãà íü ºâëèéí öàãò õàëààëòûí äóëààíû çàðäëûã, õàðèí çóí õºðãºëòèéí
çàðäëûã áóóðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Çóðàã 2.10 ªìíº òàëä áàéðëàõ áàðèëãûí ñ¿¿äýðëýëò áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàëä íºëººëºõ íü
Øèëýí ãàäàðãóóãèéí äóëààí àëäàãäàë åðäèéí õàíà, õó÷èëò çýðýã õèéö¿¿äýýñ èõ áàéäàã.
Öîíõíû øèëëýã ãàäàðãóó íü àëü áîëîõîîð ºìíº ç¿ã õàðñàí õàíàíä òîìîîõîí
òàëáàéòàéãààð áàéðëàæ, á¿õ ºâëèéí òóðøèä ñ¿¿äýðëýãäýõã¿é áàéëãàæ ÷àäâàë õàëààëòûí
óëèðàëä ýð÷èì õ¿÷èéã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé õýìíýæ ÷àäíà. Öîíõûã ºìíº ç¿ãýýñ 20
ãðàäóñààð õàçàéëãàí áàéðëóóëàõàä ë ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ áîëîìæ 5 õóâèàð áóóðäàã
áàéíà. Õîéä ç¿ãò õàðñàí öîíõûã àëü áîëîõ áàãà òàëáàéòàéãààð òºëºâëºæ áàéõ
õýðýãòýé.
Çóðàã 2.11 Öîíõíû áàéðøëààñ õàìààðàõ äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò
Öîíõíû áàéðøèë Õóâèëáàð 1 Õóâèëáàð 2

ªìíº í¿¿ðýí òàëûí öîíõíû ýçëýõ õóâü 40% 5%
Áàðóóí ç¿¿í òàëûí 10% 10%
Õîéä òàëûí 5% 40%
Äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý 100% 130%
Íàðíû øóëóóí áîëîí ñàðíèñàí öàöðàãèéã øèíãýýñíýýð ãàäíà õàíà áîëîí õó÷èëòûí
ãàäíà ãàäàðãóóãèéí òåìïåðàòóð ºñäºã. Òèéìýýñ áàðèëãûí ãàäíà ºíãºíä áàðààíäóó ºíãº
ñîíãîõ íü äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ áàñ íýã àðãà çàì þì. Ãýõäýý áàðèëãûí ãîî
ç¿é, ãàäíà ºíãº ¿çýìæ çýðãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Çóðàã 2.12 ªâëèéí öýöýðëýã õýìýýãäýõ øèëýí òàãò íü íàðíû èäýâõèã¿é äóëààíû
ñèñòåìèéí íýã òºðºë áºãººä äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ ñàéí íºëººòýé.
Öîíõíû õóâüä òîì æèæèã áàéõ óó ãýäýãò àñóóëò áàéíãà òîõèîëääîã. Õýäèéãýýð ìàíàé
îðîíä òóñãààðëàëò ñàéòàé öîíõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèä òîäîðõîé õýìæýýãýýð
àøèãëàãäàæ áàéãàà ÷ òýð á¿ð äóëààí òåõíèêèéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéíà. Äàí ãàíö
òîéðñîí õ¿ðýýòýé òîì æèæèã öîíõíû õóâüä äóëààíû ã¿¿ð áóþó òåìïåðàòóðûí óíàëòààñ
õàìààð÷ æèæèã öîíõíû 1 ì2-ààð àëäàõ äóëààí èõ áàéäàã. Íºãººòýéã¿¿ð ºìíº ç¿ãò
áàéðëóóëñàí íºõöºëä òîì öîíõ íü èë¿¿òýé ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýäýã. Öîíõíû õóâüä íýã
òîìîîõîí àñóóäàë áîë áèò¿¿ìæëýë áàéäàã. Ìóó ÷èãæýýñ áóþó áèò¿¿ìæëýëòýé ¿åä òîì
õ¿ðýýòýé öîíõîîð àëäàõ äóëààí èõ áàéíà. Òèéìýýñ öîíõíû ðàì íü àëü áîëîõ áàãà,
øèëëýãýýíèé òàëáàé èõ áàéõ íü áèò¿¿ìæëýëýýðýý ÷, íàðíû ãýðëèéí íýâòð¿¿ëýõ
òàëààðàà ÷ èë¿¿ ñàéí áàéäàã.
Öîíõíû øèëëýã ãàäàðãóó íü ºäðèéí öàãò íàðíû ãýðëèéã íýâòð¿¿ëæ ýð÷èì õ¿÷ àâäàã
õýäèé ÷ áàñ äóëààí àëääàã. Øºíèéí öàãò íàðíû ãýðýë áàéõã¿é áºãººä ãàäíà àãààðûí
òåìïåðàòóð áóóð÷ öîíõîîð àëäàõ äóëààí èõýñäýã.
¯¿íèéã áàãàñãàõûí òóëä øºíèéí öàãò ò¿ð çóóðûí äóëààí òóñãààðëàõ àðãà õýìæýýã
àâäàã. ¯¿íä õóéëìàë, æàëþçàí, õàâòàñò öîíõíû õààëò áîëîí õºøèãí¿¿ä îðäîã.
Õààëò íü ìîäîí áîëîí äóëààëãûí ¿åòýé ìåòàë áîëîí õóâàíöàð ìàòåðèàëààð õèéãäñýí
áàéäàã áà öîíõíû ãàäíà òàëààñ íýã òàëûí äóëààí òóñãààðëàõ ¿åèéã áèé áîëãîäîã.
Ìºí ýíý õààëò íü çóíû öàãò íàðíû õýò õàëàëòààñ ÷ õàìãààëæ ºðººíä øààðäàãäàõ
õºðãºëòèéã áàãàñãàäàã.
Çóðàã 2.13 Öîíõíû ò¿ð çóóðûí äóëààí òóñãààðëàã÷èä öîíõîîð

àëäàõ äóëààí àëäàãäàëä íºëººëºõ íü.
Ò¿ð äóëààí Óðò Áîãèíî Ãàäíà Ãàäíà õààëò

Åðäèéí
òóñãààðëàã÷ õºøèãòýé õºøèãòýé õààëòòàé áîãèíî õºøèãòýé
Äóëààí
100% 140% 90% 80% 70%
àëäàãäàë
Îðîí ñóóöíû ºðººíèé òåìïåðàòóð 18-20îÑ áàéõ íü òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çäýã. Ãýõäýý
øºíèéí öàãò òóõàéëáàë óíòëàãûí ºðººíä 15îÑ õ¿ðòýë áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. Ýíý íü
ìºí äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ìýäýýæ ºäºð á¿ð ¿¿íèéã
òîõèðóóëàõ áîëîìæã¿é áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àâòîìàò òîõèðóóëãàòàé õàëààëòûí ñèñòåìä
ºðºº áîëîí íèéò ñóóöíû òåìïåðàòóðûã ºäðèéí öàãóóä áîëîí äîëîî õîíîãèéí
ãàðèãóóäààð íü ïðîãðàìì÷èëàí òîõèðóóëæ áîëäîã. ªðººíèé òåìïåðàòóðûã 2 õýìýýð
áóóðóóëàõàä æèëèéí õàëààëòûí äóëààíû õýðýãöýýã 3 - 5 õóâü áóóðóóëæ áîëíî.
ªðººí¿¿ä á¿ãä èæèë òåìïåðàòóðòàé áàéõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã. Òèéìýýñ ºðººí¿¿äèéã
äóëààí ñýð¿¿í ãýæ àíãèëàí õóâààõ íü òîõèðîìæòîé. Èíãýñíýýð äóëààí äàìæóóëàëòààð
ºðºº õîîðîíä àëäàõ äóëààíûã áóóðóóëäàã. Çî÷íû áîëîí àæëûí ºðººã àëü áîëîõ
áàðèëãûí òºâ áîëîí ºìíº õýñýãò áàéðëóóëæ, õàðàíõóé ºðºº, óíòëàãûí ºðºº, ¿¿äíèé
ºðºº çýðãèéã áàðèëãûí õîéä õýñýãò áàéðëóóëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé.
Çóðàã 2.14
Ïàññèâ
áàðèëãûí çàãâàð
Çóðàã 2.15 Ïàññèâ áàðèëãûí äàâõðûí áàéãóóëàëò
Ãàäíà õààëãûã ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýëèéí ýñðýã òàëä áàéðëóóëàõ íü õààëãà îíãîéëãîõîä
ñàëõèíû äàðàëò áàãà áàéæ àãààð ñîëèëöîîã áàãàñãàõ áà óëìààð äóëààí àëäàãäëûã
õàðüöàíãóé áóóðóóëíà.
Õóðààíãóé 1. Áàðèëãûí ãàäíà õàøèõ á¿òýýöèéí òàëáàé, ýçýëõ¿¿íèé

õàðüöààã àëü áîëîõ áàãà áàéõààð òºëºâëºõ. Èíãýñíýýð ãàäíà õàøèõ
á¿òýýöýýð àëäàõ äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëíà.
2. Àëü áîëîõ èõ øèëýí ãàäàðãóóã ºìíº òàëä, õàðèí áàãèéã õîéä òàëä òºëºâëºõ.
Öîíõ íü áóñàä õàøèõ á¿òýýöýýñ èë¿¿òýé äóëààí àëääàã òóë íàð òóñàõ òàëä
òºëºâëºñíººð íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã èë¿¿òýé àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.
Øºíèéí öàãò áàéãàëèéí ãýðýëò¿¿ëýã áîëîí íàðíû öàöðàã àøèãëàõ áîëîìæã¿é ó÷èð
öîíõíû ãàäíà òàëä íýìýëò õààëò õèéñíýýð öîíõíû äóëààí àëäàãëûã áóóðóóëíà.
3. Íàðíû ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàõ áîëîæèéã àëü áîëîõ ò¿ëõ¿¿ òóñãàõ. Íàðíû èäýâõèòýé
èäýâõèã¿é äóëààíû ñèñòåì àøèãëàõ áîëîìæòîé áàéõ. Íàðíû öàöðàã ºâëèéí
óëèðàëä áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöýä ñààäã¿é òóñàõ, õàðèí çóíû óëèðàëä ñ¿¿äýðëýãäýæ
áàéõààð òºëºâëºõ.
4. Ñàëõèíû õóðä èõñýõ òóñàì áàðèëãûí äóëààí àëäàãäëûí õýìæýý íýìýãääýã òóë
ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýëä áàéãàëèéí ñààäûã àøèãëàõ, ¿ã¿é áîë çîõèîìîë ñààäûã
áàðèõ. Õààëãûã ìºí ýñðýã òàëä íü áàéðëóóëàõ.
Ãàäíà õàøèõ á¿òýýöýä äóëààëãûí ¿åèéã òºëºâëºõ

çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
Á¿ëýã 3
Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òåõíèê
Áàðèëãûí íîðì ä¿ðìèéí çààëòóóä íü òóõàéí áàðèëãàä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿íèé

òàâ òóõ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîòîé áàéäàã. ¯¿íýýñ õàìãèéí íýí
òýðã¿¿íèéøààðäëàãà áîë áè÷èë óóð àìüñãàëûí øààðäëàãàò íºõöºë áóþó äîòîð àãààðûí
÷àíàð
áàéäàã. ªºðººð õýëáýë äóëààíû òàâ òóõ /êîìôîðò/ þì.
Çóðàã 3.1. à. Äóëààíû òàâ òóõàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ, á. Äóëààíû òàâ òóõ ºðººíèé
àãààðûí òåìïåðàòóð áîëîí ãàäàðãóóãûí òåìïåðàòóðààñ õàìààðàõ íü
Ýíýõ¿¿ òàâ òóõ íü òóõàéí ºðººíä áàéãàà õ¿íèé õóâöàñëàëò, àæëûí à÷ààëàë, õàøèõ
á¿òýýöèéí äîòîð ãàäàðãóóãûí òåìïåðàòóð, ºðººíèé àãààðûí ÷àíàðààñ õàìààðäàã.
Òóõàéëáàë îðîí ñóóöíû ºðººí äýõ àãààðûí òåìïåðàòóð 18-20îÑ àãààðûí õàðüöàíãóé
÷èéãëýã íü 40%-60% áàéõ íü òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çäýã. Ýäãýýð çºâøººðºãäºõ
õýìæýýíýýñ èõ çºð¿¿òýé ¿åä õ¿íèé äóëààíû
òàâ òóõ àëäàãäàæ óëìààð ýð¿¿ë ìýíäýä
ñºðãººð íºëººëäºã. Ìàíàé îðíû õóâüä
æèëèéí íèéò õóãàöààíû ãóðàâíû õî¸ðîîñ èõ
õóãàöààíä äóëààíû òàâ òóõûã õàíãàõûí òóëä
õàëààëòûí ñèñòåì øààðäàãääàã. Õàëààëòûí
ñèñòåìä àõóéí õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷íèé 70-
80 õóâü çàðöóóëàãääàã. Óã ýð÷èì õ¿÷èéã
áàãàñãàõ ãîë àðãà çàì áîë áàðèëãûí äóëààí
àëäàãäëûã áóóðóóëàõ ÿâäàë ººðººð õýëáýë
ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí ¿íäñýí
øààðäëàãà áîë òóõàéí áàðèëãûí äóëààí
àëäàãäàë àëü áîëîõ áàãà áàéõ. Áàðèëãûí
õàøèõ á¿òýýöýýð äóëààí õýðõýí àëäàãäãèéã
äàðààõ çóðãàí äýýð æèøýýëýí àâ÷ ¿çüå.
Çóðàã 3.2 Õàøèõ á¿òýýöýýð àëäàãäàõ äóëààíû

õýëáýð¿¿ä
Äóëààí ñîëèëöîî
Äóëààí ñîëèëöîî íü ¿íäñýí 3 àðãà çàìààð ÿâàãääàã. ¯¿íä:
1. Äóëààí äàìæóóëàëòààð ÿâàãäàõ äóëààí ñîëèëöîî. Ìàòåðèàëûí ôèçèê øèíæ
÷àíàðààñ õàìààðàõ áà öóëëàã õýñãýýð ÿâàãääàã. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü òóõàéí ìàòåðèàëûí
äóëààí äàìæóóëàëòûí êîýôôèöåíòýýð òîäîðõîéëîãäîã áà λ [Âò/ìîÑ] ãýæ òýìäýãëýãääýã.
2. Êîíâåêöèéí äóëààí ñîëèëöîî. Õàøèõ á¿òýýöèéí ãàäàðãóó áîëîí àãààðûí õîîðîíä

ÿâàãäàíà. Àãààðûí óðñãàëûí ãîðèìîîñ ãîëëîí õàìààðíà. Äóëààí ºãºëòèéí
êîýôôèöåíòýýð òîäîðõîéëîãäîíî. α [Âò/ì2îÑ]
3. Öàöðàãèéí äóëààí ñîëèëöîî. Àëèâàà õàëñàí ãàäàðãóó íü ººðººñºº äóëààíû öàöðàã
ÿëãàðóóëäàã. Ýíý ÷ ÷àíàðààðàà ºðººíèé õàëñàí ãàäàðãóóãààñ ÿëãàðñàí äóëààíû öàöðàã
òóíãàëàã õàøèõ á¿òýýöýýð àëäàãääàã. Ãýõäýý ýíý íü õàðüöàíãóé áàãà ãýæ ¿çýæ áîëíî.
ªºð íýã äóëààí àëäàãäëûí ýõ ¿¿ñâýð áîë àãààð íýâòð¿¿ëýëò. Áàðèëãûí õàøèõ
á¿òýýöèéí íÿãò áóñ õýñã¿¿ä í¿õ ñ¿âýýð ãîë÷ëîí àëäàãääàã. Ýíý äóëààí àëäàãäàë ìàíàé
îðíû õóâüä íèëýýä ºíäºð áîëîõûã ñóäàëãààãààð òîãòîîñîí áàéãàà.
Çóðãàí äýýð òóñãàãäààã¿é íýã ç¿éë áîë ÷èéã áóþó óóð äàìæóóëàëò. ×èéã íü õàøèõ
á¿òýýöèéí äîòîð õýñýãò õóðèìòëàãäñàíààð þóíû ò¿ð¿¿íä òóõàéí õàøèõ á¿òýýöèéí
äóëààí òóñãààðëàëòûã áóóðóóëàõààñ ãàäíà ãýìòýýæ óëìààð áàò áºõ ÷àäâàðûã áóóðóóëàõ
íýã øàëòãààí áîëäîã. Ýäãýýðèéã òóõàé òóñ á¿ð äýýð íü äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çüå.
Äóëààí äàìæóóëàëò
Àëü ÷ îðíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí íîðì ñòàíäàðòàä õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí
äàìæóóëàëòûã õÿçãààðëàñàí çààëò áàéäàã. Ñýð¿¿í á¿ñèéí îðíóóäàä äóëààí äàìæóóëàëò
¿ç¿¿ëýëò íü ìàø áàãà ìàòåðèàë áóþó äóëààëãûí ìàòåðèàëûã õàøèõ á¿òýýöýä àøèãëàõ
çàìààð äýýðõ çààëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã.
Ìàíàé îðíû õóâüä äóëààí äàìæóóëàëòûã õàøèõ á¿òýýö á¿ð äýýð äóëààí äàìæóóëàëòûí
ýñýðã¿¿öýë R áóþó äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöåíòèéí øààðäëàãàòàé õýìæýýã
òîäîðõîéëîõ àðãà÷ëàë çààâðûã ÁÍáÄ -ä (Áàðèëãûí íîðì áà ä¿ðýì) çààæ ºãñºí áàéãàà.
Ýíýõ¿¿ ýñýðã¿¿öëèéí äîîä õýìæýýã øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéí áîëîí õºðâ¿¿ëñýí
ýñýðã¿¿öëèéí àðãààð òîäîðõîéëäîã. Ýñýðã¿¿öëèéí óòãà á¿ñ íóòàã á¿ðä áàãà õýìæýýíèé
ÿëãàà áèé. Øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéí óðâóó õýìæèãäýõ¿¿íèéã äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí
êîýôôèöåíò ãýíý. Ýíý êîýôôèöåíòèéã ìàíàé îðîíä áîëîí õóó÷èí ÇÕÓ, áàðóóí
åâðîïûí îðíóóäàä ê ¿ñãýýð, Èõ áðèòàíè áîëîí õîéä àìåðèêò U ãýñýí ¿ñãýýð
òýìäýãëýäýã. Âò/ì2îÑ ãýñýí íýãæòýé.
Áàðèëãûí äóëààí òåõíèê.
Íèêèéí òîîöîî
Ãàäíà õàøëàãà á¿òýýöèéí äóëààí òåõíèêèéí òîîöîîãîîð ãàäíà õèéö¿¿äèéã (õàíà,
øàë, õó÷èëò, öîíõ, õààëãà) õèéõ ìàòåðèàë, òýäãýýðèéí çóçààíûã ñîíãîæ, óëìààð äóëààí
øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöèåíò, ºðºº òàñàëãààíààñ àëäàãäàõ äóëààíû òîî õýìæýýã
òîäîðõîéëíî.
Ñîíãîæ àâñàí õàøëàãà á¿òýýö íü äóëààí äàìæóóëàëòûí áà äààöûí øààðäëàãûã
õàíãàõààñ ãàäíà áàðèëãà àðõèòåêòóðûí õóâüä çîõèìæòîé, ýäèéí çàñãèéí õóâüä
õýìíýëòòýé áàéâàë çîõèíî. Õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òåõèíêèéí òîîöîîã ÕÎÑÒÕÒÏ
áóþó GHWFU 1.0 ïðîãðàììûã àøèãëàí ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé.
Óã ïðîãðàììûí 1, 2 äóãààð øàò áîëîí öîíõ õààëãà ãýñýí á¿ëã¿¿äýä äýýâýð õàíà øàë
áîëîí öîíõ õààëãàíû äóëààí äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öëèéã òîîöîõ áîëîí íîðìûí
çààëòòàé õàðüöóóëàõ òîîöîî áàãòñàí áàéãàà.
Çóðàã 3.3 Õóâèéí îðîí ñóóöíû ò¿ëøíèé õýðýãëýýíèé òîîöîîíû

ïðîãðàììûí äóëààí äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öýë òîîöîõ õýñýã
Óã ïðîãðàìì íü ýíý íîìíû õàâñðàëò CD -íä (ýíý íîìûã óã CD –íä ìºí îðóóëñàí
áîëíî) îðñîí áàéãàà òóë àøèãëàõ áîëîìæòîé. Õàðèí êîìïüþòåð áàéõã¿é íºõöºëä
äàðààõ òîîöîîíû àðãà÷ëàëààð áîäîæ áîëíî. Ãàäíà õàøëàãà á¿òýýöèéí ¿åèéí çóçààí
áîëîí äóëààí øèëæèëòèéí êîýôôèöèåíòûã îëîõ òîîöîîã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íîðì ä¿ðýìä
íèéö¿¿ëýí òîîöîîíû õî¸ð àðãààð ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
o Øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéí àðãà
o Õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öëèéí àðãà
Äóëààí òåõíèêèéí òîîöîîã øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéí àðãààð òîîöîõ

Ýíý òîîöîî íü ãàäíà õàíà, àäàðòàé (÷åðäàê) áà õàâòãàé õó÷èëò, äóëààëãàã¿é
çîîðèéí õó÷èëò, øàëíû äóëààí òåõíèêèéí òîîöîîíóóäààñ á¿ðäýíý. Ãàäíà õàøëàãà
á¿òýýöèéã õèéõ ìàòåðèàëûã óðüä÷èëàí ñîíãîæ, ò¿¿íèéõýý äóëààí òåõíèêèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí
òîîöîîíû óòãóóäûã (4) íîìûí 1. 2. 3-ð õàâñðàëòóóäààñ àâáàë çîõèíî. Ýíý
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä íÿãò ρ0; õóâèéí äóëààí áàãòààìæ c0; äóëààí äàìæóóëàëòûí êîýôôèöèåíò
λÀèÁ; ìàòåðèàëûí ÷èéãëýã w îðîõ áà ýäãýýðèéã áàðèëãà áàðèõ ãàçðûí áîëîí ºðººíèé
äîòîð áàéõ íîðì÷ëîãäñîí ÷èéãøèëýýñ õàìààðóóëàí àâíà.
à. Äóëààí äàìæóóëàëòûí øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öýë íü :
ø Rä ⋅ (tä − t ã ) ⋅ n ì 2 îÑ
Rî = ;
∆t í Âò
R − ªðºº òàñàëãààíû äîòîðõ àãààðààñ ãàäíà õàøëàãà á¿òýýöèéí
ä
äîòîðõ ãàäàðãàä äóëààí äàìæèõ ¿åèéí èë÷èéí ýñýðã¿¿öýë
ì 2 îÑ
R = 1 ;
ä α Âò
ä
α − Õàøëàãà á¿òýýöèéí äîòîð ãàäàðãóóãèéí äóëààí ºãºëòèéí
ä
êîýôôèöèåíò. Õàíà áà òýãø ãàäàðãóóò õó÷èëòàíä :
Âò
α = 8.7
ä ì 2 îÑ
t - Áàðèëãûí äîòîð àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð (0Ñ),
ä
tã - Ãàäíà àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð (0Ñ). ÁÍáÄ 2.01.01- 93- èéí 5-ð
õ¿ñíýãòýýñ àâíà. Õàðèí õó÷èëò áà øàëûã öóëëàã õèéöòýé ãýæ òîîöíî.
n − Òîîöîîíû òåìïåðàòóðóóäûí (tä − t ã ) ÿëãàâðûí áîäèò áóóðàëòûã òîîöñîí
êîýôôèöèåíò.
∆t í − ªðºº òàñàëãààíû äîòîð àãààðûí áà õàøëàãà á¿òýýöèéí äîòîð ãàäàðãóó äýýðõ
òåìïåðàòóðóóäûí íîðì÷èëñîí ÿëãàâàð (îÑ)
∆t í = tä − τ ä (îÑ)
τä − Õàøëàãà á¿òýýöèéí äîòîð ãàäàðãóó äýýðõ òåìïåðàòóð. ¯¿íèéã øóóä àâ÷
òîîöîõ áîëîìæã¿é ó÷èð ∆t − èéã

í íîðì÷èëñîí óòãààð àâ÷ òîîöîîä óã õèéöýý
òîîöñîíû äàðàà òîäîðõîéëæ øàëãàíà.
Òåìïåðàòóðóóäûí íîðì÷ëîãäñîí çºð¿¿
∆t í
Áàðèëãà áà Õîíãèë
¹ ºðººíèé íýð Ãàäíà Àäðûí õó÷èëò çîîðü,
õàíà áà äýýâýð ãàðöûí
õó÷èëò
Îðîí ñóóö, ýì÷ë¿¿ëýõ ãàçàð, òºðºõ,
1 õ¿¿õäèéí áàðèëãà, äîòóóð áàéð,
4 3 2
åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü
1-ä çààñíààñ áóñàä îëîí íèéòèéí
2 áàðèëãà, íîéòîí áà ÷èéãòýéãýýñ áóñàä 4,5 4,0 2,5
ãîðèìòîé çàõèðãàà àæ àõóéí áàðèëãà
Õóóðàé áà åðäèéí ãîðèìòîé (tä- t õ)×0.8
3 tä-tõáà >7 2,5
¿éëäâýðèéí áàðèëãà áà >6
¯éëäâýðèéí áîëîí áóñàä íîéòîí áà
4 tä-tõ (tä-tõ)×0.8 2.5
÷èéãòýé ãîðèìòîé ºðºº
Õ¿ñíýãò 3.1 Òåìïåðàòóðóóäûí íîðì÷ëîãäñîí çºð¿¿
tä- äîòîð àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð

t õ- õºëðºëò ¿¿ñýõ òåìïåðàòóð. Áàðèëãûí çóðàã òºñºë çîõèîõ íîðìîîð àâàõ äîòîð
àãààðûí òåìïåðàòóð, õàðüöàíãóé ÷èéãøèëýýñ õàìààðíà.
á.Áîäèò ýñýðã¿¿öëýýñ ¿íäýñëýí ñîíãîñîí õàøëàãà á¿òýýöèéí äóëààí øèëæèëòèéí
êîýôôèöèåíòèéã îëíî.
1 Âò
Ê= ;
RîÁ ì 2 îÑ
Óëààíáààòàð õîòûí õóâüä õàíûí õèéö äýýð øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéã òîäîðõîéëü¸
Rîø=0.115(18-(-30))⋅1/4=1.38 ì 2 îÑ
Âò
Õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öëèéí àðãààð òîîöîõ
Õºðâ¿¿ëñýí (íîðì÷ëîãäñîí) ýñýðã¿¿öýë íü òóõàéí õàøëàãà á¿òýýöèéí àøèãëàëòûí

¿åä äóëààí äàìæóóëàëòûã ýñýðã¿¿öýõ õàìãèéí áàãà íîðì÷ëîãäñîí ýñýðã¿¿öýë áºãººä
øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öýëòýé ÷àíàðûí õóâüä àäèë þì. Õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öëèéã áàðèëãûí
òºðºë, õèéö á¿òýýöýä õàëààëòûí óëèðëûí õýì õîíîãîîñ õàìààðóóëàí òîäîðõîéëíî.
Õýì õîíîãèéã îëîõäîî:
Ò õõ = (t ä − t ãä ) ⋅ n
Ýíä t ä − Äîòîð àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð; (îÑ) òóõàéí áàðèëãûí ãîëëîõ ºðºº
òàñàëãààíû íîðì÷ëîãäñîí òåìïåðàòóðààð àâíà.
t ãä − Òóõàéí áàðèëãà áàðèãäàõ îðîí íóòãèéí ãàëëàãààíû ¿åèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð;
î
( Ñ)
Õàøëàãà á¿òýýöèéí äóëààí

Õàëààë
äàìæóóëàëòûí õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öýë
òûí
Rîõ ; ì2 îÑ/Âò
ä/ä óëèðëûí
õýì Àäðûí
Áàðèëãà áà ºðºº õîíîã áà çîî
Tõõ ; Öîíõ
Õàíà Õó÷èëò ðèéí
î
Ñ⋅õîíîã Õààëãà
õó÷èëò
Îðîí ñóóö, ýì÷èëãýý
4000 2.8 4.2 3.7 0.4
ñóâèëãàà, õ¿¿õäèéí
1 6000 3.5 5.2 4.6 0.53
áàðèëãà, ñóðãóóëü, äîòóóð
8000 4.2 6.2 5.5 0.55
áàéð
1-ä çààñíààñ áóñàä îëîí
íèéòèéí áàðèëãà, íîéòîí
4000 2.4 3.2 2.7 0.38
2 áà ÷èéãòýé ãîðèìîîñ
6000 3.0 4.0 3.4 0.43
áóñàä çàõèðãàà àæ àõóéí
8000 3.6 4.8 4.1 0.48
áàðèëãà
0.27
4000 1.8 2.5 1.8
Õóóðàé áîëîí åðäèéí 0.31
3 6000 2.2 3.0 2.2
ãîðèìòîé ¿éëäâýð 0.39
8000 2.6 3.5 2.6
Õ¿ñíýãò 3.2 Õàøëàãà á¿òýýöèéí äóëààí äàìæèëòûí õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öýë
Òàéëáàð: Õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öëèéí çàâñðûí óòãûã èíòåðïîëÿöèéí àðãààð îëíî. Íýãýíò

äóëààí äàìæèëòûí õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öýë íü øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öýëòýé ä¿éöýõ ó÷ðààñ
áîäèò ýñýðã¿¿öýëòýé äýýðõèéí àäèë õàìààðàëòàé áàéíà.
Õàøèõ á¿òýýöèéí õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öýë íü õàëààëòûí óëèðëûí õýì õîíîãîîñ

õàìààðíà. Óëààíáààòàð õîòûí ãàëëàãààíû óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð –10.1îÑ,
õàëààëòûí óëèðëûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà 240 õîíîã ýíäýýñ õýì õîíîã íü
Òõõ=(18-(-7.7))⋅240= 6168 Îðîí ñóóöíû áàðèëãûí õóâüä õàíûí õºðâ¿¿ëñýí
ýñýðã¿¿öýë íü Rox= 3.56 ì2 îÑ/Âò.
Äóëààí òåõíèêèéí øààðäëàãà ¸ñîîð:
RîÁ ≥ RîÕ áàéõ áà ýäèéí çàñãèéí àøèãòàé áàéäëààð RîÁ = RîÕ áàéíà.
Äàðàà íü ãàäíà õàíàíû äîòîð áà ãàäíà ãàäàðãóó äýýðõ òåìïåðàòóð áîëîí õºëðºëò
¿¿ñýõ ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä: Õàíûí äîòîð ãàäàðãóó
äýýðõ òåìïåðàòóðûã îëáîë:
τ ä = tä −
Rä
(tä − tã ) ; (0 Ñ)
Roá
Õàíûí ãàäíà ãàäàðãóó äýýðõ òåìïåðàòóðûã îëâîë:
τ ã = tä −
Rä - x
(tä − tã ) ; (0 Ñ)
Roá
Rä - õ -Õàøëàãà á¿òýýöèéí äîòîð àãààðààñ ãàäàðãóó õ¿ðòýëõ äóëààí äàìæèëòûí
ýñýðã¿¿öýë
Rä - õ = Rä + R1 + R2 + ... + Rn
R1; R2; Rn- ¿å¿äèéí äóëààí äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öýë
3. Äóëààí òåõíèêèéí òîîöîîíä àøèãëàäàã ººð íýã øàëãóóð áîë õàøèõ á¿òýýöèéí
óóëçâàð õýñýã áîëîõ áóëàíãèéí òåìïåðàòóðûã øàëãàõ ÿâäàë þì. Áóëàíãèéí òåìïåðàòóð
ºðººíèé àãààðûíõààñ õýò íàì áàéõ íü àãààð îãöîì õºð÷ ººðò àãóóëàãäàæ áàéãàà
÷èéãèéã àëäàæ óëìààð òýð õýñýãò öàíòàëò ¿¿ñäýã. Ýíý íü õàíûí äóëààí òóñãààðëàõ
( )
÷àäâàðààñ õàìààðäàã. ªðººíèé áóëàíãèéí òåìïåðàòóðûã îëáîë:
τ á = τ ä − 0.18 − 0.036 ⋅ RîÁ ⋅ (t ä − t ã ) ; (0Ñ)
Õºëðºëò ¿¿ñýõ öýãèéí òåìïåðàòóðûã îëáîë :
t ö = 20.1 − (5.75 − 0.00206 ⋅ å ä )2 ;

åä − ªðººíèé àãààð äàõü óñíû óóðûí íàëàðõàé äàðàëò
ϕº
å ä = Åt =18 Ñ
î ; ìì ìºíãºí óñíû áàãàíà
ä
100
ϕ º − ªðººíèé äîòîð àãààðûí õàðüöàíãóé ÷èéãëýã; (%)
Å - Õàíàñàí óñíû óóðûí íàëàðõàé äàðàëò
Å = 477.7 + 133 ⋅ (1 + 0.14 ⋅ t ä )2 ; ìì ìºí. óñ. áàãàíà.

Òîîöîîíû ä¿íä: t ä >τ ä >τ á > t ö áàéõ ¸ñòîé.
Ýíä τ ä > t ö áàéõ ¸ñòîé áà τ á > t ö áàéõ òîõèîëäîëä áóëàíä öàíòàëò

¿¿ñãýõã¿é áàéõ àðãà õýìæýý àâíà. Äýýðõè äóëààí òåõíèêèéí íîðì íü óëñ îðîí á¿ðò
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
Åâðîïûí áàðèëãûí äóëààëãûí íîðì, ñòàíäàðò (W/0Ñm2) [REHVA 2004]

Õ¿ñíýãò 3.3
U
U U
Óëñ Õóóëèéí Áàðèëãûí max. U max. U max.
max. max. Notes
(Îí) çààëò òºðºë Ãàäíà Ñóóðü Õó÷èëò
Øàë Öîíõs
õàíà
Øàëíû
òàâèëòààñ
NBN B62- õàìààðíà.
Áåëãè Îðîí 0.60 0.40- 2.5-
002 NBN 0.6 0.9 Õó÷èëòûí
(1987) ñóóö -1.2 0.60 3.5
B62-004 á¿ñ
íóòãààñ
õàìààðíà.
Blding
Äàíè Regul. Îðîí 0.40-
0.3 0.3 0.25 2.9
(1995) §8.2. section ñóóö 0.30
1
Îðîí 0.40- 1.0- 2.70-
Ôðàíö - -
ñóóö 0.60 1.35 6.7
Ýð÷èì íàëóó:0.
Îðîí 0.40
Ãåðìàí õ¿÷íèé 0.45- 3 2.0-
ñóóö / - 0.5
(2002) õýìíýëòèéí 0.35 õàâòãàé: 1.7
çàõèðãàà 0.50
æóðàì 0.25
Îðîí
ñóóö /
çàõèðãàà
TEK §8-2 Äîòîð
Øàëíû
(Technical òåìï 0.22 Õàëààëòã¿é 0.15 1.6
0.15 õóâüä
Íîðâåã Regulations T>20°C 0.28 çîîðèíä 0.2 2
- áàðèëãûí
(1997) under the 20°>T>15 0.4 Umax=0,8 0.3 2.5
0.60 îíöëîãîîñ
Planning and °C 0.6 0.6 3
õàìààðíà.
Building Act) 15°>T>10
°C
10°>T>0°
C
Õó÷èëòûí
Èõ 0.45
SI 1994 Îðîí 0.25- 4.2- õèéöèéí
Áðèòàíè 0.45 - -
N°1850 ñóóö 0.20 2.2 îíöëîãîîñ
(1995) 0.35
õàìààðíà
Ç¿¿í Åâðîï :
U
U U
Óëñ Õóóëèéí Áàðèëãûí max. U max. U max.
max. max. Òàéëáàð
(Æèë) çààëò òºðºë Ãàäíà Ñóóðü Õó÷èëò
Øàë Öîíõ
õàíà
Áàëòûí
PHARE
îðíóóä 0.28 - - 0.22 2.1
Guidelines
(1999)
Czech 0.34 0,34
0.53 0.23
×åõ norm 0.30 0.63
0.76 0.18
Project -0.24 -0.95
2000 Õ.Õ 0.83 0.63 0.56 3.33 Öîíõíû
4000 Õ.Õ 0.63 0.45 0.4 2.22 ãàäàðãóó
6000 Õ.Õ 0.5 0.36 0.31 1.66 õàíûí
Îðîñ 8000 Õ.Õ 0.42 0.29 0.26 1.43 Ãàäàðãóóí
10000 Õ.Õ 0.36 0.25 0.22 1.33 25 õóâèàñ
12000 Õ.Õ 0.31 0.22 0.19 1.25 èõã¿é
áàéíà.
Êàíàäûí ýð÷èì õ¿÷íèé íîðìûí îðîí ñóóöíû äóëààëãûí øààðäëàãà

Õ¿ñíýãò 3.4
Õàëààëòûí õýì Ãàäíà õàíà Çîîðèéí Äýýâýð áóþó Øàë (õàëààëòã¿é
õîíîã Umax õàíà òààçíû Umax òàëáàé äýýðõ) Umax
(18oC - ààñ äîîøõè) Umax
3500 õ¿ðòýë 0.33 0.33 0.22 0.21
3500-5000 0.28 0.33 0.18 0.21
5000-6500 0.24 0.33 0.15 0.15
6500-ààñ äýýø 0.19 0.33 0.11 0.11
Ìîíãîë îðíû ñóóðèí ãàçðóóäàä áóé çàðèì áàðèëãóóäàä õèéñýí ñóäàëãààãààð àìèíû îðîí
ñóóöíû áàðèëãóóäûí äèéëýíõè íü äóëààí äàìæóóëàëò áóþó èë÷èéí ýñýðã¿¿öëèéí õàìãèéí áàãà
øààðäëàãûã ÷ õàíãààã¿é áàéñàí.
Øèíý÷èëñýí Áàðèëãûí äóëààí-òåõíèêèéí íîðì ÁÍáÄ 2.01.01-92 äàãóó áàðèëãûí
õàøèõ õèéöèéí äóëààí òóñãààðëàëòàíä òàâèãäàõ øààðäëàãa
Õ¿ñíýãò 3.5
Äóëààí Äóëààëãûí
Äóëààëãà øèëæ¿¿ëýëòèéí
Áàðèëãûí õèéö ìàòåðèàëûí
õèéõ ãàçàð ýñýðã¿¿öýë “R”
(ì2.°Ñ/Âò) çóçààí (ñì)
Ãàäíà õàíûí äóëààëãà 3.5 – 4.2 10 - 15
Íàëóó äýýâðèéí 5.2 – 6.2 20 - 25

äóëààëãà, æèøýý íü
øóâóó íóðóóíû
õîîðîíä
Àäðûí áóþó äýýä 4.6 – 5.5 15 - 20

äàâõðûí òààç /õó÷èëòûí
äóëààëãà
Çîîðèéí õó÷èëòûí 4.6 – 5.5 15 - 20

äóëààëãà
Øàëíû äóëààëãà - 5 - 10
/çîîðèéí äàâõàðã¿é
¿åä/
Öîíõ, õààëãàíû 0.53 – 0.55 Ãóðâàí

¿ç¿¿ëýëò äàâõàð
øèëòýé
ýñâýë áóñàä
Òàéëáàð: -Äóëààëãûí ìàòåðèàëûí çóçààíûã ñîíãîõäîî äóëààí äàìæóóëàëòûí èëòãýëö¿¿ð

λ=0.04 Âò/ì°Ñ ¿ç¿¿ëýëòòýé äóëààëãûí ìàòåðèàëûã ñóóðü áîëãîâ, æèøýý íü 25-30
êã/ì3 ýçëýõ¿¿í æèíòýé õººñºíöºð õàâòàí.
Çóðàã 3.4 Õóâèéí îðîí ñóóöíóóäûí õàíûí èë÷èéí ýñýðã¿¿öýë õàìãèéí áàãàäàà
3.58 áàéõ ¸ñòîé /óëààí øóãàìààð õàìãèéí áàãà øààðäàãäàõ õýìæýýã çààñàí/
Æèøýý áîëãîæ íýã õàíàí äýýð òîîöîî õèéæ ¿çüå.
Çóðàã 3.5 Åðäèéí ä¿íçýí õàíà, ò¿¿íèéã äóëààëñàí õóâèëáàðóóä
Òîîöîî õèéõèéí ºìíº ìàòåðèàëóóäûí äóëààí òåõíèêèéí øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéã

òîäîðõîéëü¸.
Ìàòåðèàëóóäûí äóëààí òåõíèêèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Õ¿ñíýãò 3.6
Äóëààí ¯åèéí äóëààí
Çóçààí äàìæóóëàëòûí
Ä/ä Ìàòåðèàë Ýçýëõ¿¿í æèí äàìæóóëàëòûí
ì ýñýðã¿¿öýë
êîýôôèöåíò
1 Ýëñ öåìåíòýí 1600 0.76 0.01 0.013
ºíãºëãºº
2 Ä¿íç /íàðñ/ 500 0.14 0.15 1.07
3 Øèëýí õºâºí 50 0.06 0.05
4 Õººñºíöºð 100 0.041 0.05
5 Áàíç 500 0.14 0.02
6 Ñàâõ ìîä 500 0.14 0.05
7 Àñáåñòîí õàâòàí 1600 0.35 0.01 0.028
8 Ñàâõ 2 ººð ìàòåðèàë
õîëèëäîæ îðñîí òóë (0.14⋅1+0.041⋅11)
ìîä+Õººñºíöºð 0.05 1.02
òýäãýýðèéí ýçëýõ /12=0.049
1:11 òàëáàéíààñ
9 Ñàâõ ìîä+øèëýí õàìààðóóëæ äóíäàæ (0.14⋅1+0.06⋅11)
äóëààí äàìæóóëàëòûí 0.05 0.75
õºâºí 1:11 êîýô. òîäîðõîéëíî /12=0.066
10 Àãààðûí ¿å Çóçààíààñ õàìààðóóëæ (2. Õàâñðàëò 4) 0.05 0.14
11 Rä 0.115
12 Rã 0.043
Õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öýë íü ãàäíà áîëîí äîòîð ãàäàðãóóãûí

äóëààí äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öýë áîëîí õàíûí ¿å òóñ á¿ðèéí äóëààí äàìæóóëàëòûí
ýñýðã¿¿öë¿¿äèéí íèéëáýðýýð òîäîðõîéëîãääîã.
Rõ=Rä+ΣRìàò+Rã Õàíà òóñ á¿ðèéí õóâüä òîäðõîéëü¸. Ýõíèé õàíûí õóâüä ìàíàé
îðîíä ò¿ãýýìýë áàéäàã õàíà. ¯¿íèéã ñàéæðóóëñàí 2 õóâèëáàð àâ÷ ¿çüå.
Õàíûí 3 õóâèëáàðààð õèéñýí äóëààí òåõíèêèéí òîîöîî

Õ¿ñíýãò 3.7
Õàíûí òºðºë a b c
Áàíçàí ºíãºëãºº
Àãààðûí ¿å /àãààð
Ýëñ öåìåíòýí Ýëñ öåìåíòýí
ñýëãýëòòýé/
ºíãºëãºº ºíãºëãºº
Øèëýí õºâºí 2
Õàíûí á¿òýö Ä¿íç Ä¿íç
äàâõàð
Àãààðûí ¿å /áèò¿¿/ Õººñºíöºð
Ä¿íç
Àñáåñòîí õàâòàí Àñáåñòîí õàâòàí
Õººñºíöºð
Àñáåñòîí õàâòàí
R12+R1+ R2+ R10+ R12+R1 +R2+ R8+ R12+2õR9 +R2+ R8+
Äóëààí äàìæóóëàë-
R7+ R11 = 1.409 R7+ R11 = R7+ R11 = 3.776
òûí ýñýðã¿¿öýë
ì2 îÑ/Âò 2.019 ì2 îÑ/Âò ì2îÑ/Âò
Äóëààí øèëæ¿¿ëýë-
0.71 Âò/ì2 îÑ 0.49 Âò/ì2 îÑ 0.26 Âò/ì2 îÑ
òèéí êîýôôèöåíò
Àãààðûí Ãàäíà áàíçàí ºíãºëãºº
øèëýí õºâºí ¿åèéí
áèò¿¿ìæëýãäñýí
çàâñðààð ãàäíà àãààð
¿å íü äóëààíû
îðæ áàéõ òóë áàíçíû
òîäîðõîé
äóëààí òóñãààðëàëòûã
õýìæýýãýýð òîîöîõã¿é. Àãààð
òóñãààðëàíà. ñýëãýëòòýé àãààðûí ¿å
íü äóëààí òóñãààðëàõ-
ã¿é õàðèí äóëààëãûí
÷èéãèéã çàéëóóëàõ ñàéí
íºëººòýé.
Õàëààëòûí óëèðàëä
õàíûí 1 ì2
105102 Âò.ö 72535 Âò.ö 38488 Âò.ö
òàëáàéãààð àëäàõ
äóëààíû õýìæýý
Q=Ê⋅ (18 îÑ - (-
273% 188% 100%
7.7îÑ)) ⋅240õîí⋅24
öàã= 148032⋅ ê
Ýð¿¿ë àõóéí áîëîí
äóëààí òåõíèêèéí
Õàíãààã¿é Õàíãààã¿é Õàíãàñàí
øààðäëàãà õàíãàñàí
ýñýõ
Äóëààíû ã¿¿ð áóþó òåìïåðàòóðûí îëîí õýìæýýñò îðîí

Õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí äàìæóóëàëòààð àëäàõ àëäàãäëûã íýìýãä¿¿ëäýã õ¿÷èí
ç¿éë áîë õàøèõ á¿òýýöèéí óóëçâàð õýñã¿¿äýýð òåìïåðàòóðûí óíàëò ¿¿ñ÷ óëìààð äóëààí
åðäèéí øóãàìàí õýñãèéíõýýñ èë¿¿òýé àëäàãääàã. Ìºí äóëààíû ôèçèê øèíæ ÷àíàð íü
ÿëãààòàé ìàòåðèàëóóäûã õîëáîæ àøèãëàñàí íºõöºëä ýíý èë¿¿äýë äóëààí àëäàãäàë áèé
áîëäîã. ¯¿íèéã òåìïåðàòóðûí îëîí õýìæýýñ îðîí áóþó äóëààíû ã¿¿ð ãýæ íýðëýäýã.
Çóðàã 3.6 Äóëààíû ã¿¿ðèéí

òºðºë à. õàíûí áóëàí áóþó
õî¸ð õýìæýýñò äóëààíû
ã¿¿ðò, á. ÿëãààòàé
ìàòåðèàëûí óóëçâàðò ¿¿ñýõ
äóëààíû àëäàãäàë
Òóõàéí øóãàìàí õýñãèéí äóëààíû ã¿¿ðèéí äóëààí àëäàãäëûã QTB = Σl ⋅ψ TB ãýñýí

òîìú¸îãîîð îëîõ áà ýíý íü òóõàéí õýñã¿¿äèéí óðò áîëîí äóëààíû ã¿¿ðèéí äóëààí
øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöèåíòýýñ õàìààðíà.
¯¿íèéã òóõàéí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöèåíòýä íýìýëò
áàéäëààð òîîöîæ ºã÷ áîëäîã. ¯¿íä äóëààíû ã¿¿ðíýýñ øàëòãààëàõ äóëààí
øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöèåíòèéí ººð÷ëºëòèéã àøèãëàäàã áà äàðààõ àðãààð îëäîã.
∆K TB = Σ (l ⋅ψ TB ) / A [W/(m2K)]
ψ TB − =øóãàìàí äóëààíû ã¿¿ðèéí äóëààí àëäàãäëûí êîýôôèöèåíò [W/(m2 K)]
l = Äóëààíû ã¿¿ðèéí óðò [ì]
A = Òîîöîæ áóé õàøèõ á¿òýýöèéí òàëáàé [m2]
Öóë áëîêîí ºðëºã äýõ äàâõàð õîîðîíäûí õó÷èëò áîëîí ò¿¿íèé îãòëîë äàõü
òåìïåðàòóðûí òàðõàëòûí çóðãèéã äîîð ¿ç¿¿ëëýý. ªíãº èæèë áàéõ õýñã¿¿ä íü èæèë
òåìïåðàòóðòàé áàéíà.
Çóðàã 3.7 Ãàäíà õàíà áîëîí äàâõàð õîîðîíäûí õó÷èëòûí óóëçâàð

õýñãèéí òåìïåðàòóðûí òàðõàëòûí ãðàôèê
ψTB[W/(m K)]/ f [ - ]
Äóëààí äàìæóóëàëò Õàíûí çóçààí S
[ W/(m K) ] 30,0 cm 36,5 cm
42,5 cm
0,12 0.023 0,911 0,046 0,908 0,058 0,907
0,16 0,017 0,892 0,043 0,890 0,056 0,889
0,21 0,007 0,871 0,038 0,870 0,054 0,869
Õ¿ñíýãò 3.8. Çóðàã 3.7 äýýðõ çàíãèëààíû õàíûí çóçààíû ¿ç¿¿ëýëòýýñ

õàìààðñàí äóëààí ã¿¿ðèéí äóëààí àëäàãäëûí êîýôôèöåíò
Çóðàã 3.8 Õºíãºí áëîêîí ºðëºãòýé ñóóöíû äóëààíû ã¿¿ð ¿¿ñýõ óóëçâàð õýñã¿¿ä
Äóëààíû ã¿¿ðýýð àëäàõ äóëààí àëäàãäëûã

áóóðóóëàõûí òóëä òóõàéí õýñãèéí äîòîð
áîëîí ãàäíà òàëààñ äóëààëãûí ìàòåðèàëûã
íýìýëò áàéäëààð òºëºâëºæ ºãäºã.
Çóðàã 3.9 Äóëààíû ã¿¿ðèéã áàãàñãàõûí

òóëä íýìýëò äóëààëãà òºëºâëºäºã.
×èéã, ÷èéãøèëò
Áàðèëãûí ìàòåðèàë á¿ð ººðèéí õóâèéí ÷èéãòýé áàéäàã. Õàðèí ýíýõ¿¿ ÷èéãèéí èõñýæ,
áàãàñàõ íü îð÷íû àãààðûí õàðüöàíãóé ÷èéãøèëýýñ õàìààðäàã. Ìàòåðèàë á¿ð ÷èéãëýã
àãààðààñ ººðòºº ÷èéã òàòàæ àâàõ áà ìºí õóóðàé àãààðò ÷èéãýý àëääàã øèíæ ÷àíàðòàé
áàéäàã. Îðîí ñóóöíû òàñàëãààíû òåìïåðàòóð 18-220Ñ áàéõàä ºðººíèé àãààðûí ÷èéã
40-60% áàéõûã õýâèéí ãýæ ¿çíý. (ÁÍáÄ 2.01.03-92/2003-ã õàðàõ)
Áàðèëãûí äîòîðõè ÷èéã õýðõýí á¿ðýëääýãèéã äîîðõè çóðàã äýýð ¿ç¿¿ëýâ.
Çóðàã 3.10 Áàðèëãûí ÷èéãøèëòèéí á¿ðäýë

Ìàòåðèàëûí õóâèéí ÷èéãøèëèéí õýìæýý W-ã îëîõäîî òóõàéí ìàòåðèàëûí õ¿íäèéí
G1 æèíã æèãíýæ îëñîíû äàðàà óã ìàòåðèàëàà òîãòìîë æèíòýé áîëòîë íü õàòààæ
õ¿íäèéí æèí G-ã îëîîä
G1 − G
W= * 100% òîìú¸îãîîð áîäîæ ãàðãàíà.
G
Æèøýý íü: - Ìîä íü óñûã õàìãèéí èõýýð ñîðæ àâäàã áàðèëãûí ìàòåðèàëóóäûí íýã
áºãººä àãààðûí ÷èéãëýã 50-èàñ 60% õ¿ðýõýä ë 1ì 3 ìîä 5ë õ¿ðòýë óñûã ñîðæ àâàõ
÷àäâàðòàé áàéäàã.
Áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ÷èéãèéã ÷èéã õýìæèã÷ ýëåêòðîí áàãàæààð õýìæèæ òîäîðõîéëîõ
íü öàã õýìíýñýí, áàñ ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Äîîð ¿ç¿¿ëæ áóé áàãàæóóä íü
2ø òºìºð ç¿¿òýé áºãººä òýäãýýðèéã øàëãàõ ìàòåðèàë ðóóãàà õàòãàí îðóóëæ ÷èéãèéí
õýìæýýã òîäîðõîéëíî.
Çóðàã 3.11. ×èéã õýìæèã÷ ýëåêòðîí áàãàæóóä
Àëèâàà ìàòåðèàë íü ÷èéã àâ÷, àëäàæ áàéõäàà õººëò áîëîí ñóóëòûí äåôîðìàöèä
áàéíãà îðæ áàéäàã òóë áàðèëãûí ìàòåðèàëóóä, á¿òýýö, ýäëýë¿¿äèéã áàðèëãà áàðüæ
áàéõ áîëîí àøèãëàëòûí ÿâöàä àãààð, õºðñíèé áîëîí õóðûí óñ, ÷èéãíýýñ ñàéòàð
õàìãààëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. ×èéãøèëò öààø óäààí ¿ðãýëæëýõ þì áîë äîîð çóðàãò
¿ç¿¿ëñýí ñºðºã íºëººëë¿¿ä ¿¿ñ÷, áàðèëãûí ÷àíàð ìóóäàæ àøèãëàëòûí õóãàöàà
áîãèíîñîõ àþóëòàé áîëíî.
Çóðàã 3.12 Áàðèëãàä ÷èéãèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº
Óñ òóñãààðëàõ ÷àíàð ãýæ òîäîðõîé äàðàëòòàé óñûã ìàòåðèàëûí çóçààíû äàãóó

íýâòð¿¿ëýõã¿é áàéõ ÷àíàðûã õýëíý.
Çóðàã 3.13 ×èéã òóñãààðëàõ ìàòåðèàë áîëîí óãñðàëò
Îð÷èí ¿åä áàðèëãàä óñ, ÷èéã òóñãààðëàõ ìàòåðèàëóóäûã ºðãºí àøèãëàõ áîëñîí. Æèøýý
íü: õóéëìàë õóâàíöàð (ïîëèýòèëåí) ìàòåðèàëóóä, øèë, òºìðèéí òºðëèéí ìàòåðèàëóóä,
õàð äàâèðõàé (õàð òîñ), õàð öààñ, óñ òóñãààðëàã÷ ò¿ðõëýã áà ºíãºëãººíèé çóóðìàãóóä
îðíî. Öàíòàëò íü ºâëèéí óëèðàëä (-50Ñ – ààñ áàãà òåìïåðàòóðòàé óëèðàë) èõýâ÷ëýí
öîíõ, õààëãàíû áîëîí õ¿éòýí àãààð ñèéãýí îðæ èðæ áóé õàíûí áóëàí, øàë, õàíà
òààçíû çàëãààñóóäààð ¿¿ñäýã ìºñºí äàâõàðãà þì. Öàíòàëò íü áàðèëãûí ìàòåðèàëûí
÷àíàð áîëîîä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººòýé òóë ¿¿ññýí äàðóéä íü äîîðõè
àðãóóäààð çàñâàðëàí àðèëãàæ áàéõ õýðýãòýé.
Öîíõíû øèëèéã öîíõíû õ¿ðýýíä ñóóðèëóóëàõäàà çàìàñê, ðåçèíýí æèéðãýâ÷ áîëîí
ñèëèêîíîí öàâóóã ÿìàð ÷ çàé çàâñàðã¿éãýýð øàõàæ õèéñýí áàéõ ¸ñòîé. Ìºí õààëãà,
öîíõíû áàéíãà íýýãäýæ, õààãäàæ áàéäàã õýñãèéí ðåçèíýí æèéðãýâ÷¿¿äèéã çºâ õèéæ,
àãààð ñèéãýæ áóé ýñýõèéã áàéíãà øàëãàæ áàéâàë çîõèíî. Õàíà, øàëíû áîëîîä õàíà,
òààçíû çàëãààñóóäààð äóëààí àëäàæ áóé òîõèîëäîëä 5ìì-ýýñ äýýø àí öàâ áàéâàë
çîðèóëàëòûí ñàâòàé õººñºðäºã äóëààëàã÷èéã øàõàõ áà 5ìì-ýýñ áàãà àí öàâ,
öóóðàëòàíä öåìåíò, øîõîéí øèíãýí çóóðìàãèéã øàõóóðãààð øàõàæ áèò¿¿ëíý.
Åð íü ãàäíû óñ ÷èéãíýýñ õàìãààëàõûí òóëä äýýâýð, õàíà, ñóóðèéí õýñã¿¿äýä óñ
òóñãààðëàã÷èéã ñàéí õèéõ õýðýãòýé. Ñóóðèéí îðîéã õàð òîñîîð 2-3 óäàà õóëäàæ
õàìãààëíà. Áîðîîíû óñ çàéëóóëàã÷ õîîëîéíîîñ ñóóðèéí îð÷èì õºðñºíä èõ õýìæýýíèé
óñ õóðèìòëàãäàõààñ ñýðãèéëæ íýìýëò óÿí õîîëîéã íýìæ çàëãàñíààð óñûã ñóóðèàñ
õîëäóóëæ áîëíî
Çóðàã 3.14 Õóðûí óñ çàéëóóëàõ õîîëîé
Ìºí áåòîíîí áîëîîä ãºëãºð ãàäàðãóóòàé

õàíàíä äàâèðõàéí õîëüöòîé óñ òóñãààðëàã÷èéã
ò¿ðõýæ áîëîõ áà 1:2, 1:4 õàðüöààòàé öåìåíòýí
çóóðìàãààð õàíàíä 2 - 3.5 ñì çóçààí ¿åòýé óñ
òóñãààðëàã÷èéã õèéæ áîëíî. Ìºí õºëääºãã¿é
ïîëèìåð, ïîëèýòèëåí, ïîëèïðîïèëåí,
ïîëèâèíèëõëîðèä õóéëìàë õóóäñàí
ìàòåðèàëóóäûã õàíà áîëîîä äýýâðèéí õýñýãò óñ
òóñãààðëàã÷ áîëãîí àøèãëàíà.
Çóðàã 3.15 Óñ òóñãààðëàã÷èéã õèéõ áàéäàë
Àãààð íýâòð¿¿ëýëò
Àãààð íýâòð¿¿ëýëò (èíôèëüòðàöè) áóþó áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýö¿¿äèéí íÿãò áóñ
õýñýã, í¿õ ñ¿âýýð ãàäàãøèëæ áóé õàëóóí àãààð íü äóëààí àëäàõ íýã ¿íäñýí øàëòãààí
áîëäîã. Áàðèëãûí áèò¿¿ìæëýëèéã ñàéæðóóëñíààð ýíý àëäàãäëûã áóóðóóëæ áîëíî. Àãààð
íýâòð¿¿ëýëòèéã òîäîðõîé õýìæýýíä áàéõûã çºâøººðäºã. Ýíý íü äîòîð àãààðûí
÷àíàðòàé õîëáîîòîé. Èõýíõ îðîí ñóóö îëîí íèéòèéí áàðèëãàä ºðººíèé ýçýëõ¿¿íòýé
òýíöýõ¿éö àãààðûã öàãò íýã óäàà ñýëãýæ, ãàäíààñ öýâýð àãààð îðóóëæ äîòðîîñ
áîõèðäñîí àãààðûã çàéëóóëàõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã òîäîðõîéëîõ õýìæèãäýõ¿¿íèéã àãààð
ñýëãýëòèéí äàâòàìæ ãýíý. Îð÷èí ¿åèéí õèéöèéí ñóóöàíä òàâèãäàõ ÷óõàë øààðäëàãûí
íýã íü àãààðûí íýâòð¿¿ëýëò áóþó èíôèëüòðàöèéã õÿíàõ ÿâäàë þì. Ýíý íü äàðààõ
àøèãòàé òàëòàé.
o Äóëààí àëäàãäàë áóóðñíààð ò¿ëøíèé çàðöóóëàëò áàãàñíà.
o Õ¿éòýí îð÷èíã¿é, ñàëõè ñèéãýõã¿é áîëæ, îðîí ñóóöíû àÿ òóõ íýìýãäýíý.
o Áàðèëãûí õèéö, õýñýãëýë ÷èéãýíä ãýìòýõýýñ õàìãààëíà.
o Ñóóö èë¿¿ öýâýð, äóó ÷èìýý áàãàòàé íàì ã¿ì áîëíî
Àãààð íýâòð¿¿ëýëòèéã õÿíàõ õàðüöàíã¿é ýíãèéí 3 àðãà áèé. ¯¿íä:
o Áàðèëãûí õàøëàãà õèéöèéí íÿãò áóñ õýñãèéã áèò¿¿ìæèëæ àãààð íýâòð¿¿ëýëòèéã
áàãàñãàõ çàéëñõèéõ,
o Öýâýð àãààð îðóóëæ, áîõèðäñîí àãààðûã çàéëóóëàõ,
o Õàëààëòûí çóóõíû òàòàëòûã ñàéæðóóëñíààð ò¿ëøèéã ã¿éöýä øàòààõ.
Áàðèëãà, ºðºº òàñàëãààíû áèò¿¿ìæëýëèéã øàëãàæ òîãòîîäîã îëîí àðãà áàéõ áà

ýäãýýðýýñ õàìãèéí ýíãèéí, òîõèðîìæòîé íü ‘Blower Door’ õýìýýõ òóðøèëòûí áàãàæààð
òîäîðõîéëäîã àðãà þì. ¯íäñýí àðãà íü ãàäíà áîëîí äîòîð àãààðûí äàðàëòûí çºð¿¿ã
50 Ðà áîëãîõîä øààðäàãäàõ àãààðûí óðñãàëûí òîî õýìæýýã òîäîðõîéëîõ. Ýíý
òóðøèëòûí íºõöºë íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòààð áàòàëãààæñàí áàéäàã. 50Ïà äàðàëòûí
çºð¿¿ îéðîëöîîãîîð 9ì/ñ õóðäòàé ñàëõè õàíàíä ýãö ÷èãëýëýýð ¿éë÷ëýõýä áèé áîëäîã.
Ìàíàé îðîíä ò¿¿âýðëýæ àâñàí 110 ñóóöíû áàðèëãàä õèéñýí ñóäàëãààãààð àãààð
ñýëãýëòèéí äàâòàìæ íü èõýíõ àéëûí õóâüä äóíäæààð 24 áàéñàí. Äýýðõè äóíäàæ ãýýä
áàéãàà àãààð ñýëãýëòèéí äàâòàìæ 24 íü 10 õ¿ðòýë áàéõàä õàíãàëòòàé ãýæ ¿çäýã.
Çóðàã 3.16 Ìàíàé îðíû 110 àéëûí àìèíû îðîí ñóóöíû áàðèëãàä
õèéñýí áèò¿¿ìæëýë øàëãàñàí õýìæèëòèéí ä¿í
Áàðèëãûí õàøëàãà õèéöýä àí öàâ, í¿õ ñ¿â áàéõ, ìºí ñóóöíû ãàäíàõ áîëîí äîòîðõè
àãààðûí äàðàëò çºð¿¿òýé áàéñíààð õàøëàãà õèéöýýð àãààð õºäºëãººíä îðäîã áàéíà.
Àãààðûí äàðàëòàíä çºð¿¿ ¿¿ñýõ ¿íäýñ øàëòãààíóóä íü: ñàëõè, òåìïåðàòóðûí çºð¿¿,
íàñîñ áîëîí ñýíñ þì
Çóðàã 3.17 Àãààðûí äàðàëòûí
çºð¿¿ ¿¿ñýõ õýëáýð. à. Ãàäíà àãààðûí
òåìïåðàòóð äîòîð àãààðààñ íàì ¿åä
òåìïåðàòóðûí çºð¿¿íýýñ ¿¿ñýõ äàðàëò
Ðt íü ºðººíèé äýýä õýñãýýð
ñèéðýãæèëòòýé äîîä õýñãýýð èë¿¿äýë
äàðàëò áèé áîëãîñîí áàéíà.
á. Ñàëõèòàé ãàäíà äîòîð àãààðûí
òåìïåðàòóð èæèë ¿åä. Ñàëõèíû õóðä
ν ¿åä ò¿¿íýýñ ¿¿ñýõ äàðàëòûí õýìæýý
P íü ñàëõèíû ÷èãëýëä áóé õàíàíä
èë¿¿äýë õàðèí ýñðýã òàëä /íºìºð
òàëä/ õàíàíä ñèéðýãæèëò ¿¿ñãýñýí
áàéíà. â. Äýýðõ õî¸ð òîõèîëäëûí àëü
àëèíä íü ¿éë÷èëæ áàéõàä
ã. Òåìïåðàòóðûí çºð¿¿ ñàëõèíààñ
ãàäíà äîòîð òàëä çàéëóóëàõ ñýíñ
àæèëëàæ áàéãàà ¿åä.
×èéã íü óóð õýëáýðýýð àãààðò àãóóëàãäàæ áàéäàã. Ýíý ÷èéãòýé àãààð ñóóöíû õàøëàãà
õèéöýä íýâòýðâýë èë¿¿äýë ÷èéã íü êîíäåíñàöëàãäàæ õóðèìòëàãäàíà. Óñíû ÷èéã ìºí
ìàòåðèàëä øóóä íýâ÷èõ áàéäëààð íýâòýðíý. ×èéã íýâ÷èëòýýñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð
õ¿éòýí ñýð¿¿í óóð àìüñãàëòàé îðíóóäàä óóð òóñãààðëàã÷èéã õýðýãëýõ áà èíãýõäýý õàøèõ
õèéöèéí äîòîð òàëä áàéðëóóëíà. Õýðýâ ò¿¿íèéã õàøèõ õèéöèéí ãàäíà òàëä
áàéðëóóëáàë ÿëçðàë áîëîí çýâðýëò ¿¿ñãýõ ýðñäýëòýé. Óóð íýâòð¿¿ëäýãã¿é ìàòåðèàëûã
(òºìºð, õºíãºí öàãààí á¿ðõýâ÷, ïîëèýòèëåí çýðýã) àãààðæóóëàëòã¿éãýýð õàøëàãà
õèéöèéí ãàäíà òàëä õýðýãëýæ áîëîõã¿é. Õ¿éòýí óóð àìüñãàëòàé áàðóóíû îðíóóäàä
ïîëèýòèëåíèéã óóð òóñãààðëàã÷ áîëãîí õýðýãëýäýã. Ýíý íü ìºí àãààð íýâòðýëòèéã
õààõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Àãààð òóñãààðëàã÷ / áèò¿¿ìæëýã÷

Äóëààëãà íü ãàäíààñ ñàëõè îðæ èðýýä áóöàæ ãàäàãøëàõ (ñàëõè òóñãààðëàã÷),
àãààð ãàäíààñ äîòîãø ýñâýë äîòðîîñ ãàäàãø óðñàõààñ (àãààð òóñãààðëàã÷) õàìãààëàãäñàí
áàéõ ¸ñòîé. Ãàäíààñ àãààð íýâòðýõýýñ äóëààëãûã õàìãààëàõûí òóëä ñàëõè
òóñãààðëàã÷èéã õàøèõ õèéöèéí ãàäíà òàëä õèéäýã. Áàðèëãûí ãàäíà á¿ðõýâ÷, áàðèëãûí
õàð öààñ çýðýã áàðèëãûí ñòàíäàðò ìàòåðèàë íü ãàäíà ñàëõèíû òóñãààðëàã÷ áîëäîã.
Àãààð òóñãààðëàã÷ íü õàøëàãà õèéöýýð àãààðûí óðñãàë íýâòðýõýýñ (äîòðîîñ ãàäàãø,
ãàäíààñ äîòîãø íýâòðýõ àãààðûí óðñãàë)ñýðãèéëæ, õààæ ºãäºã. Èíãýñíýýð àãààð
òóñãààðëàã÷ äàðààõ 2 ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
- Õàøèõ õèéöýýð àãààðûí ãàäàãø, äîòîãø óðñãàë ÿâàãäàõààñ ñýðãèéëñíýýð
äóëààí àëäàãäëûã áàãàñãàäàã.
- Õàøèõ õèéöýä óóðûí êîíäåíñàöààð õºëðºëò ÿâàãäàæ ÷èéã ¿¿ñýõýýñ äóëààëãà
áà á¿òýýöèéã õàìãààëäàã.
Àãààð òóñãààðëàã÷èéã õàøèõ õèéöèéí äîòîð òàëä õèéâýë òýðýýð äóëààí áàéíà. Ò¿¿íèéã
ìºí óóð òóñãààðëàã÷òàé õîñëóóëàí õèéæ áîëîõ áà èíãýñíýýð äîòîð àãààð õàøëàãà
õèéöýýð íýâòðýí ãàäàãøèëæ êîíâåêöèéí äóëààí àëäàãäàõààñ ñýðãèéëäýã. Ñàéí ÷àíàðòàé
àãààð òóñãààðëàã÷ äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä:
- Á¿õ óóëçâàð, ºíöºã, àí öàâ, í¿õ, óðàãäàëò çýðãèéã ñàéòàð áºãëºõººð
¿ðãýëæýýð õèéñýí áàéõ
- Àãààð íýâ÷äýãã¿é
- Ýäýëãýýòýé
- Àãààðûí äàðàëòûí ÿëãààã òýñâýðëýõ õàòóó, áàò áºõ áàéõ.
Àãààð òóñãààðëàã÷èéí ¿¿ðãèéã ñàéí ã¿éöýòãýõèéí òóëä àãààð òóñãààðëàã÷èéí ñèñòåì íü
õîîðîíäîî íèéëñýí óóëçâàðààðàà áèò¿¿ìæëýãäñýí îëîí õýñãýýñ òîãòäîã. Àãààð
òóñãààðëàã÷èéí á¿òöèéí æèøýýí¿¿ä:
Õàíà, òààçíû èõ õýìæýýíèé ãàäàðãóóä õèéäýã ãèïñýí õàâòàí, øàâàðäëàãà áîëîí äîòîð
ºíãºëãººíèé áóñàä ìàòåðèàë (óóëçâàðóóäûã áèò¿¿ìæèëñýí áàéõ ¸ñòîé).
Øàëíû õóâüä áåòîí áîëîí øàëíû ºíãºëãººíèé õàòóó ìàòåðèàë.
Öîíõ, õààëãà, ëþê, ñàëõèâ÷èéí òàã çýðýã õàøëàãà õèéöèéí íýýëõèéã õààäàã àëèâàà
õýñýã (óóëçâàðóóäûã áèò¿¿ìæèëñýí áàéõ ¸ñòîé). Áàðèëãûí á¿òýýöèéí õýñã¿¿ä, òóõàéëáàë:
öîíõíû õºíäëºâ÷, õààëãàíû õ¿ðýý, õºíäëºâ÷ ìºí õºäºëãººíã¿é õýñã¿¿äèéí óóëçâàðûã
áýõýëñýí çóóðìàã, æèéðãýâ÷ ã.ì.
ªíãºëãººíèé ìàòåðèàë íü åðºíõèéäºº íýã íýãýíäýý ýâýëæ
îðäîã õàòóó õàâòàí ìàòåðèàë áàéäàã. Ãýõäýý àãààð
òóñãààðëàã÷ áàéõûí òóëä óóëçâàðóóäûã íü ÷èãæèæ
áèò¿¿ìæèëñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Ìàíàé îðîíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã õººñºíöºð äóëààëãûí
ìàòåðèàë õîîðîíä íü õîëáîõ õîâèë áàéäàãã¿éãýýñ èõýýõýí
çàé çàâñàðòàé õèéãääýã. Ìºí ¿¿íä òîîñãîí ºðëºã ÷
õàìààðíà. Òèéìýýñ àëü áîëîõ õîâèë ãàðãàæ óãñðàõ çàé
çàâñðûã õîëáîæ áýõëýõ çýðýã àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé.
Çóðàã 3.18. Äóëààëãûí ìàòåðèàëûí óóëçâàðûã õîâèë ãàðãàæ áýõýëñíýýð áèò¿¿ìæëýë ñàéæèðíà.
Õóðààíãóé
1. Áàðèëãûí äóëààí àëäàãäëûí ãîëëîõ õýñýã íü õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí

äàìæóóëàëòààð àëäàãäàõ äóëààí áàéäàã. Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí
òóñãààðëàëò õàìãèéí áàãàäàà äóëààí òåõíèêèéí íîðìûí øààðäëàãà õàíãàñàí
áàéõ. Ýíý íîðìîîñ ¿¿äýí äóëààëãûí ìàòåðèàëûã õàíà õó÷èëò áîëîí øàëàíä
õýðýãëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéäàã.
2. Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí áèò¿¿ìæëýë ìóóãààñ àãààð íýâòð¿¿ëýëò èõýñäýã

áºãººä äóëààí àãààðûã ãàäàãø íü àëäàæ îðîíä íü õ¿éòýí àãààð îðæ èðäýã.
Òýðõ¿¿ õ¿éòýí àãààðûã õàëààõûí òóëä èõýýõýí ýð÷èì õ¿÷ øààðäíà. ¯¿íèéã
áàãàñãàõûí òóëä áàðèëãûí áèò¿¿ìæëýëèéã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé. Áàðèëãûí àãààð
ñýëãýëòèéí äàâòàìæ íü 10- ààñ áàãà áàéõ íü òîõèðîìæòîé.
3. Áàðèëãûí àãààð íýâòð¿¿ëýëò íü ÷èéã íýâòð¿¿ëýëòèéí íýã øàëòãààí áîëäîã. ×èéã

íü õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òóñãààðëàëòûã áóóðóóëàõààñ ãàäíà òýäãýýðèéí áºõ
áàò ÷àíàðò ÷ íºëººëäºã. ×èéã áîëîí óóð òóñãààðëàõ ìàòåðèàëûã çºâ òºëºâëºõ
íü ÷èéãòýõýýñ ñýðãèéëýõ ãîë àðãà çàì þì.
Ñ¿ðëýí ñóóö íü ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé

áàðèëãûí ñîíãîäîã æèøýý þì.
Á¿ëýã 4
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí
òºëºâëºëò, ñîíãîëò
Àëèâàà áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýö áîëîí ò¿¿íä øààðäàãäàõ ìàòåðèàëûã òºëºâëºí

ñîíãîõäîî àøèãëàëòûí ºíäºð ÷àíàðòàé áàéäàë, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õîðã¿é áàéõ
çýðãèéã ãîë÷ëîí àíõààð÷, äàðààõ íºõöë¿¿äèéã çààâàë áîäîëöîõ õýðýãòýé.
- Ìåõàíèê ýñýðã¿¿öýë áóþó äààöûí òîãòâîðòîé áàéäàë
- Äóëààí òóñãààðëàëò
- Ãàëûí àþóëã¿é áàéäàë
- Ýð¿¿ë àõóéí áîëîí ýêîëîãèéí àñóóäëóóä
- Àøèãëàëòûí àþóëã¿é áàéäàë
- Äóó ÷èìýýíèé òóñãààðëàëò
- Àøèãëàëòûí ¿åèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöýä õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàëûã àëü
áîëîõîîð õºíãºí, ñèéðýã áóþó àãààðûí àãóóëàìæ èõòýé ìàòåðèàëûã ñîíãîâîë çîõèíî.
Ó÷èð íü àãààðûí äóëààí äàìæóóëàëòûí èòãýëö¿¿ð ìàø áàãà (λ=0.02 Âò/ì 0Ñ) òóë
ìàòåðèàëûí í¿õ ñ¿âýíä áàéãàà àãààð íü äóëààíû óðñãàëûã èõýýõýí ñààòóóëäàã áîëíî.
Õàðèí óñ, ÷èéã àìàðõàí ñîðæ àâäàã ìàòåðèàëûã àëü áîëîõîîð ñîíãîõã¿é áàéâàë çîõèõ
áà ñîíãîñîí òîõèîëäîëä óñ, ÷èéãíèé òóñãààðëàëòûã ñàéí õèéõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü óñíû
äóëààí äàìæóóëàëòûí èòãýëö¿¿ð (λ=0.52 Âò/ì 0Ñ) íü àãààðûíõààñ áàðàã 25 äàõèí èõ
òóë ÷èéãëýã èõñýõ òóñàì äóëààí äàìæóóëàëò èõýñäýã.
Ìºí ñîíãîëòîíä õàøèõ á¿òýýöèéí ìàòåðèàëûí ¿íý ºðòºã èõýýõýí ÷óõàë áîëîâ÷
èðýýä¿éí àøèãëàëòûí ÿâöàä ãàðàõ ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí ò¿ëøíèé õýìíýëòèéí ¿ð àøãèéã
òîîöîõ õýðýãòýé.
Óã ¿íäýñëýë¿¿äýýñ ¿¿äýýä ñàíàë áîëãîõ áàðèëãûí ìàòåðèàëóóä ãýâýýñ í¿õòýé òîîñãî,
õººñºíöºðòýé õºíäèé áëîê, çîðãîäñîí áëîê, ñ¿ðëýí áîîäîë, ãèïñýí áîëîí øîõîéí
òºðëèéí áëîêóóä, ìºí õººñºíöºð äóëààëãàí áîëîí ãèïñýí õàâòàíãóóä, ýðäýñ õºâºí,
ýñãèé, êåðàìçèòûí òºðëèéí ìàòåðèàëóóä çýðýã áîëíî.
Äóëààëãûí ìàòåðèàë
Äóëààí äàìæóóëàëòûí èòãýëö¿¿ð íü 0,21 Âò/ì 0Ñ -ýýñ áàãà, ýçýëõ¿¿íèé ìàññ íü
700 êã/ì3-ýýñ áàãà , áºõ áàò íü 1,5 ÌÏà-ààñ èõ, óñ øèíãýýëò áàãàòàé, õ¿éòýí
òýñâýðëýëò ñàéòàé ìàòåðèàëûã äóëààëãûí ìàòåðèàë ãýæ ¿çäýã. Õ¿éòýí òýñâýðëýëò ãýæ óñ
øèíãýýñýí ìàòåðèàëûã îëîí óäàà õºëäººæ, ãýñãýýõýä ýâäðýõã¿é áàéõ øèíæèéã õýëíý.
Çóðàã 4.1 Äóëààëãûí çàðèì ìàòåðèàëóóä. à. ýðäýñ õºâºí, á.ñ¿ðëýí áîîäîë, â. õººñºíöºð
Òàéëáàð: Ñ¿ðëýí áîîäîë íü ºíäºð ÷àíàðûí äóëààë áîëîõûí õàìò õàíûí õàøèõ õèéöèéí
ä¿¿ðãýã÷ áîëîí äààöûí ìàòåðèàë áîëäãîîðîî äàâóó òàëòàé.
Äóëààëãûí ìàòåðèàë, ýäëýëèéí íýð òºðºë ºíººäðèéí áàéäëààð 300 ãàðóéä õ¿ðýýä
áàéíà. Çàðèì ìàòåðèàëóóäûã äóðüäâààñ:- ýðäýñ áà øèëýí õºâºí, òýäãýýðýýð õèéñýí
ýäëýë¿¿ä, õººñºí øèë, õººñºíöºð ïîëèñòèðîëîí ýäëýë¿¿ä, ñ¿ðëýí áîîäîë, òðåïåëü,
äèàòîìèòîí, êåðàìèê ýäëýë¿¿ä, âåðìèêóëèò, ïåðëèò, êåðàìçèò, òåðìîçèò, àãëîïîðèò,
ñýâñãýð áåòîí, ìîäíû ¿ðòñýí áà çîðãîäñîí áëîê, õàâòàíãóóä, õ¿ëðýí áà ôèáðîëèò
õàâòàí, çýãñýí çóëõàé õàâòàí, ñèéðýãæ¿¿ëñýí õóâàíöàð õàâòàí, ãºëòãºíºí (ãèïñýí) áëîê
áà õàâòàí, ýñãèé áîëîí ýñãèéí òºðëèéí ìàòåðèàëóóä çýðýã áîëíî.
(õàâñðàëò CD-íýýñ MUST Final Report MON-í õóóäàñ. 86-ã ¿çýõ)
Äóëààëãûí ìàòåðèàëûí äóëààí òåõíèêèéí áîëîí ºðòãèéí ¿ç¿¿ëýëò

Õ¿ñíýãò 4.1
äóëààí-ôèçèêèéí øèíæ
¯ÍÝ, ¥
÷àíàð
ìàòåðèàëûí îâîð øèðõýãèéí
¹ õóâèéí äóëààí ¿íý
òºðºë õýìæýý,ñì
æèí äàìæóóëàëò õ/í òºãðºãººð
kg/m3 Âò/ì oC (2004 îíû 10
ñàðä)
1 50-150 0,06-0,064 100*55*8 Áîîä 5000
2 Øèëýí õºâºí 50-150 0,06-0,064 140*100*8 Áîîä 19000
3 50-150 0,06-0,064 270*100*8 Áîîä 3000
4 Ýðäýñ õºâºí 75-150 0.07-0.08 270*100*8 Øèðõ. 3000

5 Ìîäíû ¿ðòýñ* 250* 0.08* ìàøèí (5òí) 6000
6 Óóðûí çóóõíû ¿íñ 900 0,19 ìàøèí (5òí) 2000
7 Ñ¿ðëýí áîîäîë* 125* 0.15* 90*50*35 Áîîä 550
8 200*100*15 Øèðõ. 5500
9 200*100*10 Øèðõ. 3500
Õººñºíöºð õàâòàí* 15-30* 0.035-0.04*
10 200*100*5 Øèðõ. 2000
11 200*100*3 Øèðõ. 1800
12 Êåðàìçèò 200-800 0,12-0,21 30êã Øóóä 1500
Ïåíîïîëèóðåòàí
13 40-100 0,04-0,05 100*100*5 1 ì2 20000
õàâòàí
14 Ïåíîèçîë 33,8 0,037 100*100*10 1 3300
15 Ýñãèé á¿ä¿¿í 7 áàëë* 100-300* 0.05* 240*100*1.5 Øèðõ. 9000
ýñãèé á¿ä¿¿í 8 áàëë

16 100-300* 0.05* 240*100*1.5 Øèðõ. 5000-6000
íîîñòîé*
17 Öààñ /êàðòîí/* 1000* 0.21* 0,1 Êã 5
2 òàëäàà òóãàëãàí ðàäèàöèéí

18 öààñ á¿õèé äóëààëãà äóëààíû 98% 100*100*0.08 1 ì2 4900
“ rFoil” õààäàã**
19 Õºâºí* 20* 0.04* Kg 800
Èçîâåð ÊÒ-11/ÊÒ
20 1 ì2
øèëýí õºâºí***
Èçîâåð ÊËÊ-Ñ
21 100*100*25, 1 ì2
õàâòàíöàð
10.0 - 100*100*50,
Èçîâåð ÑÊ-Ñ øèëýí 0,061 2600-15000
22 96.0*** 100*100*75, 1 ì2
íýõìýë ñèëèêîíîí 100*100*100
Èçîâåð ÒÊ
23 ïîëèýòèëåíýí 1 ì2
õàëüñàí ãàäàðòàé
Çàõèàëàã÷èéí
24 Õººñºí ïåðëèò**** 300-500 0,1-0,26 1ì3 55000
õ¿ñýëòýýð
Áàðèëãûí ¿íäñýí ìàòåðèàëóóä

Ýíý ìàòåðèàëóóäàä òîîñãî, õºíãºí áëîê, öóë áîëîí õºíäèéò áåòîíóóä, ìîäîí
ìàòåðèàëóóäûã îðóóëëàà. Àëèâàà ìàòåðèàëûã ñîíãîõûí òóëä ¿íý ºðòãººñ ãàäíà
ò¿¿íèé äóëààí òóñãààðëàõ ÷àíàðûã çàéëøã¿é õàðãàëçàí ¿çýõ õýðýãòýé.
Çóðàã 4.2 Õàíûí ìàòåðèàëóóä. à. òîîñãî, á. ä¿íç, â. õèéò áåòîí ãóëäìàé,

ã. õºíäèéò ãóëäìàé.
Õàøèõ á¿òýýöèéí ò¿ãýýìýë ìàòåðèàëóóäûí äóëààí òåõíèêèéí áîëîí ºðòãèéí ¿ç¿¿ëýëò
Õ¿ñíýãò 4.2
Äóëààí-ôèçèêèéí øèíæ ÷àíàð ¯ÍÝ, ¥

Îâîð Øèðõýãèéí ¿íý
¹ Ìàòåðèàëûí òºðºë Äóëààí
Õóâèéí æèí õýìæýý,ñì òºãðºãººð
äàìæóóëàëò Õ/í
kg/m3 (2004 îíû 10
Âò/ì oC
ñàðä)
Óëààí òîîñãî Ì-
1 1800 0.66-0,7 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 81,65
100
2 1600 0,7 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 85,1
125
3 1800 0,7 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 88,55
150
Õÿòàä óëààí
6 òîîñãî /ñòàíäàðò 1800 0,56 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 95
áóñ/
Í¿õòýé óëààí
7 1600 0,64 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 380-500
òîîñãî
Õºíãºí ñ¿âýðõýã
8 1200 0,35 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 85
òîîñãî
9 Ñ¿ðëýí áîîäîë* 125* 0.15* 90*50*35 Áîîä 550

Ãºëòãºíº öåìåíò
10 áàðüöàëäóóëàã÷òàé 1100 0,47 60*40*15 ì3 29000
õºíäèéò áëîê
Í¿õòýé ¿íñýí
11 800-1000 0.35-0.52 50*24*19 Øèðõ. 650
áåòîí ãóëäìàé
Í¿õòýé êåðàìçèò
12 1800 0,36 50*24*24 Øèðõ. 980
ãóëäìàé
Í¿õòýé êåðàìçèò
13 1800 0,36 50*24*19 Øèðõ. 1300
ãóëäìàé
14 12*48*59 ì3 53705
Àâòîêëàâûí õèéò
3
15 /öàðóóö/ õºíãºí 600-700 0,25 24*36*59 ì 53705
áåòîí Ì-700
16 24*24*59 ì3 53705
17 Àâòîêëàâûí õèéò 500 0,25 36*60*24 ì3 47000

/öàðóóö/ õºíãºí
18 áåòîí 1-ð çýðýã 500 0,25 36*60*15 ì3 47000
Àâòîêëàâûí õèéò
çàõèàëàã÷èéí
19 /öàðóóö/ õºíãºí 600-700 0,25 ì3 45000
õ¿ñýëòýýð
áåòîí 2-ð çýðýã
20 Çîðãîäñîí áëîê** 1200-1800 0,23 36*50*25 ì2 26$=30000
Àâòîêëàâûí áóñ
21 õºíãºí áåòîí 600-800* 0.19-0.23* 1ì3 ì3 34000
ãóëäìàé
Àâòîêëàâûí áóñ çàõèàëàã÷èéí
22 700-900 0,25-0,32 ì3 49000
õèéò áåòîí õ¿ñýëòýýð
Àâòîêëàâûí áóñ çàõèàëàã÷èéí

23 500-700 0.18-0.26 ì3 49000
õººñºí áåòîí õ¿ñýëòýýð
Åðäèéí áåòîí
24 1800-2500 1,4-1,63 1ì3 ì3 47000
ãóëäìàé
Í¿õòýé áåòîí
25 1600-1700 0,41 1ì3 ì3 28400
ãóëäìàé
26 Êåðàìçèò 600-900 0,35-0,4 1ì3 ì3 34000
ä¿¿ðãýã÷òýé í¿õòýé
27 ãóëäìàé 600-900 0,35-0,4 1ì3 ì3 39000
28 Ãàëò óóëûí 45724
øààðãàí áåòîí 850-950 0.26-0.38 1ì3 ì3
29 ãóëäìàé**** 43202
30 700 0,18-0,31 400*100*5 ì3 43.000-45.000

Õàð ìîäîí áàíç
3
31 700 0,18-0,31 400*100*3 ì 40.000-45.000
32 Íàðñ, õóøàí áàíç 500 0,18-0,29 400*100*5 ì3 38000
33 Ä¿íç/ áàëê 500 0,18-0,29 400*15*15 Øèðõ. 4000-5000

34 çàõ áàíç 500 0,18-0,29 400*15*3 ì3 33000
1áîîä=9øè
35 Áðóññ 500 0,18-0,29 380*5*5 4800
ðõ
36 Äðàíê ìîä 500 0,18-0,29 200*3*1 Áîîä. 1800-2000
37 Ãóàëèí 500 0,18-0,29 600*20*20 Øèðõ. 8600
2
38 Õàíàíû ðåéê ìîä 500 0,18-0,29 400*20*3 ì 6500
2
39 Øàëíû áàíç 500 0,18-0,29 400*15*3 ì 6800
Ìîäîí ðàìòàé çàõèàëàã÷èéí 3
40 200** 0,08** ì 2500
¿ðòñýí õàâòàí** õ¿ñýëòýýð
40 Èñëýã õàâòàí /ÄÂÏ/ 650 0,15 170*275*0.3 Øèðõ. 3800
41 Ôàíåð 600 0,15 90*190*0.5 Øèðõ. 6000
42 Èñëýã õàâòàí 1000 0,21 270*175*0.3 Øèðõ. 4500
43 Èñëýã õàâòàí 1000 0,21 244*122*0.3 Øèðõ. 3000
44 ÄÑÏ õàâòàí 1000 0,23 244*122*1.5 Øèðõ. 4800
45 300*120*1 Øèðõ. 4500
Ãèïñýí õàâòàí* 900* 0.21*
46 300*120*0.8 Øèðõ. 3500
ªíãºëãººíèé óëààí
47 1800 0,7 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 370
òîîñãî Ì-150
ªíãºëãººíèé óëààí
48 1800 0,7 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 370
òîîñãî Ì-125
ªíãºëãººíèé øàð
49 1800 0,7 12* 25 * 6.5 Øèðõ. 380-500
òîîñãî Ì-125
Ãàäíà õàíûí äóëààí òóñãààðëàëò

Õàíûí õèéö á¿òýýöèéã õèéöèéí øèéäýë áîëîí ãåîìåòð õýëáýðèéí õóâüä àëü
áîëîõ áàãà äóëààíû ã¿¿ð (3 äóãààð á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿) ¿¿ñãýõýýð òºëºâëºâºë çîõèíî.
Ìºí äóëààí íººöëºõ ÷àäâàð ºíäºðòýé áàéõ íü ç¿éòýé. Çóíû öàãò óäààí õóãàöààãààð
ñýð¿¿í, ºâëèéí öàãò äóëààí áàéëãàõ ÷àäâàðûã äóëààí íººöëºõ ÷àäâàð áóþó äóëààíû
ìàññ ãýäýã. Ýíý íü ìàòåðèàëûí äóëààí áàãòààìæààñ õàìààðäàã. Õàíûí õèéö íü ýð÷èì
õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí íîðìûí çààëòûã õàíãàõûí òóëä çàéëøã¿é äóëààëãûí
ìàòåðèàë áóþó äóëààëãàòàé òºëºâëºãäñºí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Áàðèëãà îðîí ñóóöûã ãàäíà òàëààñ äóëààëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ó÷èð íü
äîòðîîñ íü äóëààëàõàä êîíñòðóêöèéí øèéäýë, õýëáýðýýñ øàëòãààëààä äóëààíû ã¿¿ð
¿¿ñýõ, õàíûí èõýíõ õýñýãò öàí òîãòîõ, ìºí äîòîð õàíà, õó÷èëò ãàäíà õàøèõ á¿òýýöòýé
óóëçñàí õýñã¿¿ä, ñàíòåõíèêèéí èë õîëáîëòîîñ ãàðàõ í¿õ ñ¿â çýðãýýñ áîëæ á¿ðýí
äóëààëãà áîëæ ÷àääàãã¿é. Õèéöèéí äîòîð òàëä õºëðºëò, öàíòàëò ¿¿ñãýõã¿éí òóëä óóð
òóñãààðëàã÷èéã õàøèõ õèéöèéí äîòîð áóþó äóëààí òàëä íü õèéíý. Àãààð íü õºðºõ
ÿâöäàà òîäîðõîé òåìïåðàòóðò õ¿ðýýä ÷èéã ÿëãàðóóëàõ áà òýð ¿åèéí òåìïåðàòóðûã
õºëðºëò ¿¿ñýõ òåìïåðàòóð ãýäýã. Ýíý òåìïåðàòóð íü ìºí ºðººíèé àãààðûí õàðüöàíãóé
÷èéãøëýýñ õàìààðíà. Äîîðõ çóðãàí õ¿ñíýãò 4.3 -ä äóëààí òåõíèêèéí øààðäëàãà
õàíãàñàí õàíûí õóâèëáàðóóäûã ¿ç¿¿ëýâ. Õàíûí äóëààíû äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öëèéí
ñòàíäàðòûí óòãà R=3.6 … 4.35 ì2 0Ñ/Âò áàéíà.
Äóëààí òåõíèêèéí øààðäëàãà õàíãàñàí õàíûí õèéö¿¿ä
Õ¿ñíýãò 4.3
Õàíûí äóëààí Õàëààëòûí Õàëààëòûí
1ì2 õàíû
øèëæ¿¿ëýëò-í óëèðàëä óëèðëûí
¿íý, òºã.
No Õàíû òºðºë, õýìæýýñ ýñýðã¿¿öýë
(2004 îíû
àëäàõ íèéò æèøìýë
R, ì2 0Ñ/Âò äóëààí, ò¿ëøíèé
10 ñàðä )
ÌÄæ/ì2 õýðýãëýý, êã/ì2
1 4.0 15650 156.36 7.09
2 3.22 12600 192.25 8.7
3 4.0 12600 156.36 7.09
4 4.54 19300 136.35 6.1
5 4.34 13900 142.6 6.46
6 3.84 21400 161.34 7.3
7 3.22 26700 188.08 8.5
8 4.0 22200 151.55 6.8
9 3.7 15700 165.56 7.5
10 3.03 12200 202.46 9.1
11
3.33 13150 183.29 8.3
12 3.5 16800 169.3 7.6
13 3.5 12500 176.3 7.9
14 3.57 15600 170.5 7.73
15 3.44 10550 177.1 8.02
16 3.22 16450 192.87 8.7
17 3.44 3250 174.93 7.9
18 3.5 9900 172.7 7.8
19 3.57 14250 170.83 7.7
20 4.16 25700 149,96 6,8
21 3.57 7900 172.6 7.8
22 3.3 7250 183.0 8.3
23 3.55 5000 173.5 7.8
24 3.57 4100 171.3 7.7
Õó÷èëòûí äóëààí òóñãààðëàëò.

Õ¿éòýí àäðûí õºíäèéí áîëîí
(õàëààëòã¿é) çîîðèéí õó÷èëòûã
äóëààëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Øóâóó íóðóóòàé áàðèëãûí
äýýâðèéí õºíäèéã õàëààëòòàé
õàëààëòã¿é 2 ÿíçààð àøèãëàäàã.
Õàëààëòã¿é äýýâðèéí õºíäèéí
õóâüä îëîí äàâõàð áàðèëãûí
õàâòãàé õó÷èëòûí äóëààëãûã
äýýä äàâõðûí òààçàíä õèéäýã.
Çóðàã 4.3 à. Íàëóó äýýâðèéí õýñýã, á. ªíãºí õýñýãòýý õàìãààëàëòûí ¿åòýé õàâòãàé õó÷èëò
Õàðèí õàëààëòòàé íºõöºëä íàëóó äýýâðèéí õýñýãò äàì íóðóóíû äýýä, äîîä òàëä
áîëîí ò¿¿íèé çàâñàð õîîðîíä äóëààëãà õèéäýã. Äýýâýð áîëîí õó÷èëòàíä äóëààëãààñ
ãàäíà ÷èéã òóñãààðëàõ øààðäëàãà ºíäºð áàéíà. Ãàäíà òàëààñ õóð òóíäàñíû, äîòîð
òàëààñ àõóéí ÷èéãíýýñ õàìãààëàõ õýðýãòýé áîëäîã. Ìàíàé îðîíä õóâèéí îðîí
ñóóöàíä õàâòãàé äýýâðèéã íýã èõ ºðãºí õýðýãëýäýãã¿é ÷ òîäîðõîé õýìæýýãýýð áèé.
Ãàäíà á¿ðýõ ìàòåðèàë íü íàëóó äýýâðèéíõýýñ ÿëãààòàé. Èéì áàðèëãûí õóâüä óóð
òóñãààðëàõ ¿åèéí äýýä õýñýãò õàìãààëàõ ¿å íýìýõ íü òîõèðîìæòîé.
Õàëààëòã¿é äýýâðèéí õºíäèéí òààçíû õó÷èëòûí õóâèëáàðóóä.
(Òààçûí äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí ýñýðã¿¿öëèéí ñòàíäàðòûí óòãà R=5.31 … 5.88 ì2 oÑ/Âò)
Õ¿ñíýãò 4.4
Òààçíû
Õàëààëòûí
1ì2 òààçíû
(2004 îíû
äóëààí Õàëààëòûí
¿íý, òºã.
10 ñàðä)
óëèðëûí
äàìæóóëàëòû óëèðàëä àëäàõ
No Òààçíû òºðºë, õýìæýý
í ýñýðã¿¿öýë íèéò äóëààí,
æèøìýë
ò¿ëøíèé
R, ì2 oÑ/Âò ÌÄæ/ì2
õýðýãëýý, êã/ì2
1 5.18 4850 118.475 5.373
2 5.1 4800 120.568 5.468
3 5.12 5200 119.533 5.421
4 4.6 4800 132.496 6.009
5
5.88 5450 107.38 4.87
6
4.29 5450 143.174 6.493
7 4.76 8050 128.58 5.83
8 1.3 3250 470.5 21.338
9 3.4 6200 178.588 8.099
Øàëíû äóëààí òóñãààðëàëò

Ìîíãîëä ñóóðèéí õèéö íü øóãàìàí ñóóðü áîëîí øàëíû äîîðõ õºíäèé õýñãýýñ
á¿ðäýõ áºãººä ãîëäóó 40 ñì ºðãºíòýé öóòãàìàë áåòîí øóãàìàí ñóóðüòàé áàéäàã. Øàë
áîëîí ñóóðèàð äàìæèí õºðñºíä, ìºí ñóóðèéí ïåðèìåòðèéí äàãóó àãààðò äóëààí
àëääàã ó÷èð ñóóðèéí äóëààí àëäàãäëûã òîîöîîëîõ íü òààç, õàíûíõààñ èë¿¿ òºâºãòýé
áàéäàã.
ÁÍáÄ-èéí øààðäëàãà õàíãàõ øàëíû á¿òöèéí çóðàã, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä.
(Øàëíû äóëààíû äàìæóóëàëòûí ýñýðã¿¿öëèéí ñòàíäàðòûí óòãà R=4.6 … 5.5 ì2 oÑ/Âò)
Õ¿ñíýãò 4.5
Øàëíû
1ì2 øàëíû Õàëààëòûí
äóëààí Õàëààëòûí
¿íý, óëèðëûí
øèëæ¿¿ëýë- óëèðàëä àëäàõ
No Øàëíû òºðºë, õýìæýý òºã. æèøìýë
òèéí íèéò äóëààí,
(2004 îíû 2 ò¿ëøíèé
ýñýðã¿¿öýë ÌÄæ/ì
10 ñàðä) õýðýãëýý, êã/ì2
R, ì2 oÑ/Âò
1 1.79 13300 341.5 15.48
2 3.73 7100 164.4 7.45
3 4.87 3500 125.95 5.7
4 3.40 8250 180.28 8.17
5 3.18 4400 192.73 8.74
6 4.25 4400 144 6.5
7
2.87 4100 213.6 9.69
8 4.76 2500 128.947 5.84
9 4.11 8850 103.66 4.7
Öîíõíû äóëààí òóñãààðëàëò

Öîíõíû ãàäàðãóó äóëààíûã àëü áîëîõ áàãà àëäàæ, èõ ÿëãàðóóëäàã áàéõ ¸ñòîé.
Äóëààí ÿëãàðóóëàëò èõ áàéíà ãýäýã íü íàðíû öàöðàã àëü áîëîõ èõ òóñ÷ áàéõ ¸ñòîé
ãýñýí ¿ã. Öîíõ áîëîí øèëýí õààëãàíû õóâüä äóëààí àëäàãäàë íü à, êø
êîýôôèöèåíò¿¿ä áîëîí õ¿ðýýíèé ìàòåðèàëûí òºðëººñ õàìààðäàã. à êîýôôèöèåíò íü
öîíõíû çàëãààñ õýñã¿¿äèéí 1ì óðòààð öàãò õè÷íýýí ì3 àãààð íýâòýð÷ áàéãààã
òîäîðõîéëäîã. Ýíý íü àãààð ñýëãýëòèéí äàâòàìæèä øóóä íºëººëäºã íýã ¿ç¿¿ëýëò
áºãººä áàãà áàéõ òóñàì àãààð õàëààõàä øààðäàãäàõ ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý áàãàñíà. à
êîýôôèöèåíò íü 2 -îîñ áàãà áàéõ íü òîõèðîìæòîé.
êø -öîíõíû øèëëýã õýñãèéí äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöåíò. Ýíý êîýôôèöèåíò
áàãà áàéõ òóñàì öîíõíû øèëëýã õýñãýýð äóëààí áàãà àëäàãäàíà. Öîíõ ¿éëäâýðëýã÷èä
¿¿íèéã òóðøèëòààð òîäîðõîéëäîã. Öîíõíû õ¿ðýýã äóëààí òóñãààðëàõ ÷àäâàðààð íü 3
á¿ëýãò õóâààí àâ÷ ¿çäýã áºãººä 1 ä¿ãýýð á¿ëýãò ìîäîí, ìîä õóâàíöàð õîñîëñîí áîëîí
äóëààëãàòàé õºíãºí
öàãààí õ¿ðýýí¿¿ä îðäîã.
êø êîýôôèöèåíò áîëîí
õ¿ðýýíèé ìàòåðèàëààñ
õàìààð÷ öîíõíû äóëààí
øèëæ¿¿ëýëòèéí
êîýôôèöèåíò êö –ã
òîäîðõîéëîãääîã.
Çóðàã 4.4
Öîíõíû õèéö¿¿ä. à. åðäèéí ìîäîí õ¿ðýýòýé á, õóâàíöàð õ¿ðýýòýé øèëýí áàãö

Ìàíàé îðîíä åðäèéí ñàëàíãèä õàâòàñòàé ìîäîí öîíõ ¿íäñýíäýý õýðýãëýýíýýñ õàñàãäàæ
áàéíà. Õàðèí òóñãààðëàãäìàë øèëýí áàãö á¿õèé öîíõûã (âàêóóì öîíõ ãýæ íýðëýãäýõ)
ºðãºí õýðýãëýõ áîëñîí. Ýíý öîíõ íü äóíäàà õóóðàéøóóëñàí àãààð á¿õèé õî¸ð øèëýí
¿åýñ á¿ðääýã. Èíãñýíýýð óëàìæëàëò ñàëàíãèä õàâòàñòàé öîíõíîîñ à êîýôôèöèåíò íü
ýðñ áàãà áîëñîí.
Öîíõíû äóëààí òóñãààðëàëòàíä ò¿¿íèé çàëãààñ õýñã¿¿äèéí áèò¿¿ìæëýë ìàø ÷óõàë
¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ìàíàé îðíû ¿éëäâýðëýã÷èä áîëîîä óãñðàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí
öîíõíû õèéö á¿òýýöõèéõäýý ýíý áèò¿¿ìæëýëèéã ìóó õèéñíýýñ àëääàã.
Öîíõíû äóëààí øèëæ¿¿ëýëòèéí êîýôôèöèåíò áîëîí ¿íý
Çóðàã 4.6
Íýãæèéí ¿íý.
Öîíõíû òºðºë Ê (Âò/ì2îÑ) Òàéëáàð
Òºã/ì2
Ìîäîí õ¿ðýýòýé äàí øèëëýãýýòýé 5.05
Ìîäîí õ¿ðýýòýé äàâõàð

2.85 20000-40000 Íîðìîîð
øèëëýãýýòýé
Ìîäîí õ¿ðýýòýé 3 äàâõàð

1.81
øèëëýãýýòýé
Õóâàíöàð õ¿ðýýòýé øèëýí áàãö
Õºíãºí öàãààí õ¿ðýýòýé øèëýí Ãåðìàíû íîðì DIN

2.6-2.9 60000-150000
áàãö 4106 (ìàíàé îðíû
õóâüä áàòàëãààæóóëñàí
Ìîäîí õ¿ðýýòýé øèëýí áàãö òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëò
áàéäàãã¿é)
Äàâõàð øèëýí áàãö (10-16 ìì
2.9
àãààðûí ¿åòýé)
Äàðààõ ¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãàñàí áàéâàë öîíõ íü õýìíýëòòýé áîëíî:

1. Àëü áîëîõ îëîí øèëýí ¿åòýé áàéõ. 3 ¿åòýé íü õàìãèéí òîõèðîìæòîé.
2. Ìîäîí áîëîí äóëààëãàòàé ìîäîí, õóâàíöàð, ìåòàëë õ¿ðýýòýé áàéõ
3. Öîíõíû çàëãààñ õýñã¿¿ä ñàéí áèò¿¿ìæëýãäñýí áàéõ
4. Öîíõ íü øºíèéí öàãò õýðýãëýäýã õààëòòàé áàéõ (2 äóãààð á¿ëýãò ¿ç)
Óãñðàëò, àøèãëàëò áà çàñâàð

Áàðèëãûí óãñðàëò, çàñâàðûí àæëûí ÿâöàä äóëààëãà, óóð óñ òóñãààðëàã÷èéã ÿã
çóðàã, çààâðûí äàãóó õèéæ áàéãààã ñàéí õÿíàæ, çàé çàâñàð ãàðãàñàí ýñýõèéã àëõàì
á¿ðä øàëãàæ áàéõ íü ç¿éòýé. Àøèãëàëòûí ÿâöàä ÷èéãøèëòýýñ áîëæ áàðèëãûí á¿òýýöýä
îâîéëò, ñóóëò ãàð÷ àí, öàâ ¿¿ñýí äóëààí àëäàæ áóé ýñýõèéã æèëäýý 2 óäàà (ºâºë,
çóíäàà) øàëãàæ áàéõ õýðýãòýé. Øàëãàõäàà ÷èéã õýìæèã÷ áàãàæ, ìºí Blower-door ãýäýã
àãààð ñýëãýëòèéí äàâòàìæèéã òîäîðõîéëäîã áàãàæèéã òóñ òóñ àøèãëàâàë èë¿¿ ¿ð
ä¿íòýé áîëíî. Äóëààíû õýìíýëòòýé áàðèëãàä çºâ òºëºâëºñºí çóðãèéí äàãóó ÿã
òåõíîëîãèéí ãîðèìûã ìºðäºæ áàðèëãà óãñðàëòûí àæëûã õèéõ íü íýí ÷óõàë áºãººä
÷àíàðûí øàëãàëòûã óãñðàëòûí àæëûí ¿å øàòààð ÿâóóëæ áàéõ íü ç¿éòýé. Ìºí õóó÷èí
áàðèëãûã çºâ äóëààëæ, çàñâàðëàõ íü ýäèéí çàñãèéí áîëîîä ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä
àøèãòàé áàéõ íü îéëãîìæòîé áèëýý.
Äóëààíûã õýð õýìíýõ íü áàðèëãûí õàíûí çóçààí, äóëààí òóñãààðëàõ ÷àíàðààñ
øàëòãààëàõ áºãººä óëàìæëàãäàí èðñýí òîîñãîí õàíûí äóëààí òóñãààðëàëò áàãà, õàíà
ºðºõ õºäºëìºð áîëîí ìàòåðèàë çàðöóóëàëò èõòýé, ìºí ãàçàð õºäëºëòºíä òýñâýðã¿é
áºãººä ºðòºã íü òèéì ÷ õÿìä áèø. Èéìä îð÷èí ¿åä òºìºð áåòîí êàðàêàñ öóòãàæ
íèìãýí õàíà ºðæ, ò¿¿íèéãýý äóëààëãûí ìàòåðèàëààð äóëààëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé
áàéãàà áèëýý. Õàíûí óãñðàëòûí òåõíîëîãèéí òàëààð Æ. Ãýðýëõ¿¿, “Áàðèëãûí
ïðîöåññûí òåõíîëîãè”. 2002 îí íîìíîîñ ¿çýõèéã çºâëºæ áàéíà. Îäîî äóëààëãûí
óãñðàëòûí òàëààð ãîë÷ëîí àâ÷ ¿çüå.
Äóëààëãûã ãàäíà òàëä õèéõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýéã ºìíº äóðüäñàí áºãººä äóëààëãà
õèéõ ¿íäñýí 2 àðãà áàéäàã.
Çóðàã 4.5. Ãàäíà äóëààëãûí õóâèëáàðóóä à. Àãààð ñýëãýëòòýé,

á. Õîëáîëòòîé ñèñòåì
Äîîðõ çóðãóóäàä äóëààëãûí óñðàëò áîëîí çàñâàðûí àæëûã õýðõýí õèéõèéã ¿ç¿¿ëýâ.
Çóðàã 4.6 Òîîñãîí õàíàíä õººñºíöºð äóëààëãà õèéõ. 1. Õººñºíöºð, øàâàðäëàãûí õóâàíöàð
òîð, öàâóóòàé çóóðìàã õýðýãëýãäýíý. 2. Õàíûí åðºíõèé áàéäàë. 3. çýâýðäýãã¿é ãàí ñóóðü
õàíàíä ñóóëãàíà. ¯¿íèé îðîíä ñàâõ ìîä àøèãëàæ áîëíî. 4. Õººñºíöºð õàâòàíäàà öàâóóòàé
çóóðìàãàà ò¿ðõýæ õàíûí ºðëºãò íààíà. 5. Ìºí õººñºíöºðºº ãàäíà òàëààñ íü íýìýëò
áàéäëààð õóâàíöàð áàðèã÷òàé õàäààñààð áýõýëíý. 6. Õººñºíöºð õàâòàí äýýðýý öàâóóòàé
çóóðìàãàà æèãä ò¿ðõýýä òîðîî íààæ äàðàà íü äàõèí öàâóóòàé çóóðìàãàà ò¿ðõýíý. ¯¿íèé
äàðàà ýëñ öåìåíòýí áîëîí áóñàä òºðëèéí çóóðìàãààð ãàäíà ºíãºëãºº õèéíý.
Çóðàã 4.7. ×óëóóí áîëîí øàâàð õàâòàí ºíãºëãººòýé õàíà. 1. ×óëóóí áîëîí øàâàð
õàâòàí. 2. õàíûí åðºíõèé áàéäàë. 3-6. Äýýð äóðäñàí õàíàòàé èæèë áºãººä õàðèí õóâàíöàð
òîðîî öàâóóòàé çóóðìàã äýýð áýõýëñýíèé äàðàà õàâòàí íààõ çîðèóëàëòûí çóóðìàã ò¿ðõýæ
ò¿¿í äýýðýý õàâòàíãàà íààíà.
Ýíý õî¸ð àðãà÷ëàë íü äýýð äóðäñàí õàíûí äóëààëãûí õîëáîëòòîé ñèñòåìä
õàìààðàãäàíà. Îäîî àãààð ñýëãýëòòýé õóâèëáàðóóäûã àâ÷ ¿çüå.
Çóðàã 4.8 Õóâàíöàð õàâòàí ºíãºëãººòýé õàíà. 1. Õóâàíöàð õàâòàí. 2. Õàíûí åðºíõèé
áàéäàë. 3. Õàâòàí ç¿ñýã÷. 4. Õàíàíä òîãòîîñîí ñàâõ ìîäíû õîîðîíä øèëýí áîëîí ýðäýñ
õºâºí äóëààëãûã õèéæ äàðàà íü ñàâõ ìîäîíäîî õóâàíöàð õàâòàíã ñóóëãàõ íèìãýí ñàâõ
ìîäûã áýõýëíý. 5. Áóëàíãèéí õýñýãò õºíãºí öàãààí áóëàí òºìºð õèéâýë òîõèðîìæòîé. 6.
Õàâòàíãóóäàà äîîðîîñ íü äýýø íü àì äàðóóëàí õàäàæ áýõýëíý. Õóâàíöàð õàâòàí áîëîí
äóëààëãûí ¿åèéí õîîðîíä àãààð óðñàõ çàâñàð ¿¿ñíý.
Çóðàã 4.9. à. Áàíçàí ºíãºëãººòýé õàíà. 1. Õàíûí ¿íäñýí õýñýã áóþó ºðëºãòºº ñàâõ
ìîäîî äóëààëãûí ìàòåðèàëûí ºðãºíòýéãýýð õàäàæ áýõýëíý. 2. Ñàâõ ìîäîîð òóñãààðëàãäñàí
õ¿ðýýíä äóëààëãûí ìàòåðèàëàà õèéæ, õàíûí õóâàíöàð áàðèã÷òàé õàäààñààð áýõýëíý. 3.-6.
Ñàâõ ìîäíóóä äýýðýý áàíçíóóäàà áàíçíû ºðãºíººñ 2-3 ñì áàãà çàé ¿ëäýýí õàäàæ äàðàà íü
òýð çàéí äýýð äàðààãèéí áàíçûã àì äàðóóëàõ áàéäëààð õàäíà.
á. Õàíûí áàíçàí ºíãºëãººã äàðààõ õóâèëáàðóóäààð õèéæ áîëíî. 1. Ìàíàé îðîíä ñ¿¿ëèéí
¿åèéí ìîäîí õèéöèéí áàðèëãóóäàä ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ áàéãàà õèéö. Óãëóóðãàí õîëáîîñîîð
õîëáîãäîíî. 2. Íàëóó õèéöòýé. Ìºí óãëóóðãàí õîëáîëòòîé áàéíà. 3. Ìàíàé îðîíä áàíçàí
ºíãºëãººíä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã õèéö. 4. Óãñàðëòàíä àëü áîëîõ òýãø áîñîî
ñóóðèëóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ýíãèéí õÿëáàð õèéö.
Ìîäîí ºíãºëãººíä áóäàã ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Òèéìýýñ àëü áîëîõ çîðèóëàëòûí
ñàéí áóäãààð áóäàõ íü ÷óõàë èíãýæ ÷àäâàë ìîä õýâ ãàæèëòàíä îðîõã¿é õàíûí
ñàéí õàìãààëàõ ãàäàðãóó áîëæ ºãäºã. Äóëààëãûí ìàòåðèàëûã õóâàíöàð áàðèã÷òàé
õàäààñààð áýõëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Íýí ÿëàíãóÿà øèëýí õºâºí ýðäýñ õºâºí
çýðýã íü çººëºí òóë ñóóëò ºã÷ äýýä õýñãýýðýý çàé çàâñàð ãàð÷ äîîä õýñãýýðýý
íÿãòàðøäàã. Ìºí õàíàíäàà ñàéòàð áýõëýãäýæ ºãºõºä áàðèã÷òàé õàäààñ ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã.
Çóðàã 4.10 Äóëààëãûí õàâòàíãóóäûã

áýõýëãýýíèé õàäààñóóäààð áýõëýí òîãòîîõ
áàéäàë
Îäîî äýýâðèéí äóëààëãûí òàëààð çàðèì íýã æèøýý àâ÷ ¿çüå. Àìèíû îðîí ñóóöàíä
äàâõàð õîîðîíäûí õó÷èë÷ áîëîí äýýâýðò ¿íäñýíäýý ìîäîí íóðóó õèéäýã. Õàðèí
äýýâðèéí õºíäèéí õàíà íü ºðëºãºí õèéö áàéäàã. Òèéìýýñ äýýâýðèéí õîíãèëä
¿íäñýíäýý õî¸ð ººð òºðëèéí õèéöèéã äóëààëäàã. Äýýâðèéí äóëààëãûã äàì íóðóó
áàíçíóóäûí çàâñàð õîîðîíä õèéõ íü õÿëáàð áàñ õÿìä áàéäàã. Äóëààëãûí ãîë÷ëîí
äîòîð òàëààñ íü õèéäýã.
Çóðàã 4.11 Äýýâðèéí õîíãèëûí äóëààëãà. 1. Äóëààëãûí ìàòåðèàëàà äàì íóðóóíû çàâñðûí
õýìæýýãýýð ç¿ñýæ (õºðººäºæ) áýëòãýíý. 2. Äóëààëãûí õàâòàí íü äàì íóðóó õîîðîíäûí
õýìæýýíýýñ 2 ñì ºðãºí áàéõ õýðýãòýé. Èíãýâýë èë¿¿ íÿãòàðíà. 3. Äóëààëãûí ìàòåðèàëûã
õÿëáàðõàí ç¿ñýæ áîëäîã òóë õîâèë çýðýãò òîõèðóóëàõàä äºõºìòýé. 4. Äóëààëãûí ¿åý
òîãòîîñîíû äàðàà óóð òóñãààðëàõ ¿å áóþó ïîëèýòåëèí õóóäàñûã äîòîð òàëààñ íü áýõýëíý. 5.
Äîòîð ºíãºëãººíèé õàâòàí ñóóðèëóóëàõ áàíçûã óóð òóñãààðëàõ ¿åèéí äàðàà äàì íóðóóíä
õàäàæ áýõýëíý. 6. Àñáåñòîí õàâòàíã áýõëýã÷ áàíçàíäàà òîõèðóóëàí áýëòãýæ õàäàæ òîãòîîíî.
Ìºí øðóï ÷ õýðýãëýñýí áîëíî. 7. Õàäààñ áîëîí øðóï îðîõ í¿õèéã óðüä÷èëàí ºðºìäºæ
ãàðãàõ òóë áýõýëãýý ìîäíû õîîðîíäûí çàéã õýìæèæ áàéõ õýðýãòýé. 8. Õàâòàí õîîðîíäûí
çàéã çóóðìàãààð ºíãºëæ áèò¿¿ëíý. 9. Õàíûí õýñãèéã ìºí äýýðõèéí àäèë áýõëýõ áà õýðýâ
òºðºë á¿ðèéí øóãàì õîîëîé ÿâàõ áîë óðüä÷èëàí òîîöîæ õèéíý. 10. Èéì òºðëèéí
ºíãºëãººíä öàõèëãààí, ñàíòåõíèêèéí õýðýãñýë ñóóëãàõàä õÿëáàð áàéäàã. Àñáåñòîí õàâòàíãààñ
ãàäíà õóâàíöàð áîëîí ìîäîí ºíãºëãººã ÷ õèéæ áîëíî.
Çàðèì ¿éëäâýðëýã÷èä äóëààëãûí õººñºíöºð õàâòàíã ºíãºëãºº õèéæ ¿éëäâýðëýäýã.
Çóðàã 4.12 Äýýâðèéí õºíäèéí õàíàíä äóëààëãàòàé ºíãºëãººíèé õàâòàíã ñóóðèëóóëàõ. 1.

Äóëààëãàòàé õàâòàí, öàâóóòàé çóóðìàãèéí áýëäýö, öàõèëãààí çóóðàã÷ øààðäàãàíà. 2. Õàâòàíã
øààðäëàãàòàé õýëáýð õýìæýýòýéãýýð õºðººäºæ áýëòãýíý. 3. Õàâòàíãèéíõàà äîòîð òàëä öàâóóòàé
çóóðìàãàà ò¿ðõýæ áýëòãýíý. Ñóóðèëóóëàõàä ðåçèí àëõ, ÷èã áàðèã÷ øààðäëàãàòàé. 4. Õàíàä
õàâòàíãàà íààãààä ÷èã áàðèã÷ààð õýìæèí òýãø õàçãàéã ðåçèíýí àëõààð àÿàðõàí öîõèæ
òîõèðóóëíà. 5. Öîíõíû õ¿ðýýíä ÷ ãýñýí ìºí äýýðõ ìàÿãààð áýõýëíý. 6. Õàâòàí õîîðîíäûí
çàâñàð çàéã ºíãºëãººíèé çóóðìàãààð øàâæ áèò¿¿ëíý.
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí
õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Ýäèéí çàñãèéí áóþó õàëààëòûí çàðäëûã òîîöîõäîî òóõàéí áàðèëãûí ýçëýõ¿¿í,
ìºí àãààð ñýëãýëòèéí äàâòàìæ, á¿òýýö ýäëýë¿¿äèéí äóëààí äàìæóóëàëòûã òîîöîîëñíû
¿íäñýí äýýð õîíîãò øààðäëàãàòàé äóëààíû õýìæýýã îëîîä äóëààíû ¿¿ñã¿¿ðýý ñîíãîæ,
çàðöóóëàãäàõ ò¿ëøíèé õýìæýýã ãàðãàíà. Òýãýýä õîíîãò øààðäàãäàõ ò¿ëøíèé õýìæýýã 30
õîíîãîîð ¿ðæ¿¿ëæ ñàðûíõàà ò¿ëøíèé õýìæýýã îëîîä íýãæ ò¿ëøíèé çàõ çýýëèéí ¿íýýð
¿ðæ¿¿ëæ ñàðûí ò¿ëøíèé çàðäëûã ãàðãàíà. (õàâñðàëò CD-íýýñ MUST Final Report
MON-í õóóäàñ. 54 -ã ¿çýõ)
Ìºí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã õýðõýí òîîöäîãèéã õàâñðàëò CD-íèé MUST Final
Report -îîñ ¿çýýðýé.
Óã ãàðûí àâëàãàä õàâñàðãàñàí CD-íä áè÷ñýí GHWFU 1.0 MON áóþó ÕÎÑÒÕÒÏ 1.0
ïðîãðàìì íü õóâèéí îðîí ñóóöíû äóëààí àëäàãäàë, ò¿ëøíèé õýðýãëýý, ¿¿äýí ãàðàõ
õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýý, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ºðòºã áîëîí ñàéæðóóëàí äóëààëñàí
ñóóöíû çàðäëûí ýðãýí òºëºëòèéí õóãàöààã óðüä÷èëàí òîîöîîëæ ãàðãàäàã. ¯¿íèéã
àøèãëàñíààð áîãèíî õóãàöààíä áàéøèíãàà çºâ òºëºâëºõººñ ãàäíà ýäèéí çàñàã,
ýêîëîãèéí ¿ð àøãàà òîîöîí õàðæ áîëíî. Àøèãëàõ çààâðûã õàâñðàëòààñ ¿çíý ¿¿.
Æèøýý áîëãîí 160 ì2 òàëáàéòàé áàðèëãûã ÿíç á¿ðèéí ò¿ãýýìýë á¿òýýöòýé õàíóóäààð
òºëºâëºí õàðüöóóëæ òîîöîõîä ãàðñàí ¿ð ä¿íã äîîðõè õ¿ñíýãòýíä ¿ç¿¿ëýâ.
Ãàäíà õàøèõ á¿òýýöýä äóëààëãûí ¿åèéã òºëºâëºõ

çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
160ì2 òàëáàé á¿õèé 2 äàâõàð õóâèéí îðîí ñóóöíû áàðèëãûí ýêîëîãè,

ýäèéí çàñãèéí õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Õ¿ñíýãò 4.8
Õàíûí
á¿òýýöèéí
çóðàã
Áàëêà, õººñºíöºð,
Õàíûí òºðºë Òîîñãî õººñºíöºð, òîîñãî Ñ¿ðýë
òîîñãî
Æèëèéí äóëààíû
àëäàãäàë (MÆ/ì2) 1 400 1 520 1 400
õýðýãëýý (MÆ/ì2) 1 030 1 150 1 040
Ò¿ëøíèé õýðýãëýý :
(êã)
9 480 10 540 9 520
-æèøìýë ò¿ëøýýð 18 760 20 870 18 840
-Íàëàéõûí í¿¿ðñ
Æèëèéí ÑÎ2
ÿëãàðàëò (êã) 25 140 27 970 25 250
Íèéò ò¿ëøíèé
çàðäàë (òºã) 562 800 626 100 565 200
Õàíûí
á¿òýýöèéí
çóðàã
Õàíûí òºðºë Õººñºí áåòîí, õººñºíöºð Õºíäèéò áåòîí, ýðä.õºâºí Áåòîíäñîí õººñºíöºð
àëäàãäàë 1 430 1 430 1 330
(MÆ/ì2)
õýðýãëýý 1 060 1 060 970
(MÆ/ì2)
Ò¿ëøíèé
õýðýãëýý : (êã)
-æèøìýë ò¿ëøýýð 9 750 9 750 8 900
-Íàëàéõûí í¿¿ðñ 19 300 19 300 17 630
Æèëèéí ÑÎ2 25 860 25 860 23 620

ÿëãàðàëò (êã)
Íèéò ò¿ëøíèé 579 000 579 000 528 900

çàðäàë (òºã)
Äóëààíû õýìíýëòòýé õóâèéí îðîí ñóóöûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ ÌÎÍ/99Æ35 òºñºë 61
Õóðààíãóé
1. Äóëààëãûí ìàòåðèàëóóä ýçëýõ¿¿í æèí áàãàòàé, äóëààí òóñãààðëàëò ºíäºðòýé

áàéäàã. Äóëààí òåõíèêèéí íîðì ñòàíäàðòûã õàíãàñàí õàøèõ á¿òýýöýä çàéëøã¿é
äóëààëãûí ¿å òºëºâëºæ ºãºõ øààðäëàãà ãàðäàã.
2. Áàðèëãûí ¿íäñýí ìàòåðèàëóóä íü îðîí íóòãèéí îëäîö ñàéòàé, ¿íý õÿìä,
áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é, äàõèí àøèãëàõ áîëîìæòîé çýðýã øèíæ ÷àíàðûã
àãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Ìºí äóëààí òóñãààðëàëò ñàéòàé áàéõààñ ãàäíà äóëààíû
èíåðöè áóþó ìàññëàã ÷àíàð ºíäºðòýé áàéõ õýðýãòýé.
3. Óñ ÷èéãíèé õàìãààëàëòûí ¿åèéí øààðäëàãàòàé õàøèõ õèéöýä òºëºâëºõ.
Èíãýñíýýð ÷èéãíýýñ ãàäíà àãààð íýâòð¿¿ëýëòèéã áóóðóóëæ áàðèëãûí
áèò¿¿ìæëýëèéã ñàéæðóóëäàã.
4. Öîíõ íü ãóðâààñ äýýø øèëýí ¿åòýé áàéõ íü äóëààí òóñãààðëàëòûí øààðäëàãà
èë¿¿òýé õàíãàäàã. Ìºí öîíõíû õ¿ðýýíèé óðòûã àëü áîëîõ áàãà, õ¿ðýýíèé
ìàòåðèàë íü ìîä ýñâýë äóëààëãàòàé ìåòàë áîëîí õóâàíöàð áàéõ øààðäëàãàòàé.
5. Áàðèëãûí ìàòåðèàëóóäûã õàøèõ á¿òýýöýä óãñðàõäàà òåõíîëîãèéí øààðäëàãûí
äàãóó çîðèóëàëòûí ìàòåðèàëóóäûã àøèãëàõ íü óãñðàëòàíä òîõèðîìæòîéãîîñ
ãàäíà ýäýëãýýíèé õóãàöààã óðòàñãàäàã.
ÕÎÑÒÕÒÏ 1.0 ïðîãðàìì
Óã ïðîãðàìì íü ñóóöíû äóëààí àëäàãäàë, ò¿ëøíèé õýðýãëýý, ¿¿äýí ãàðàõ õ¿ëýìæèéí
õèéí õýìæýý, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ºðòºã áîëîí ñàéæðóóëàí äóëààëñàí ñóóöíû
çàðäëûí ýðãýí òºëºëòèéí õóãàöààã óðüä÷èëàí òîîöîîëîí ãàðãàíà.
Ïðîãðàìì àøèãëàõ çààâàð
1. Ñóóöíû ¿íäñýí ºãºãäëèéã "I ¯å øàò, II ¯å øàò, Öîíõ Õààëãà, Áóñàä" çýðýã
õóóäñàíä ºãºãäë¿¿ä áàéðëàñàí í¿äýí äýýð äàðàõàä áýëýí îðóóë÷èõñàí
áàðèëãûí ìàòåðèàëóóäûí íýðñ ãàðàõ áà òýäãýýðýýñ ñîíãîí àâ÷ îðóóëíà.
2. Ò¿ëøíèé õýðýãëýýíèé óðüä÷èëñàí òîîöîîã "¯ð ä¿í" õóóäàñíààñ õàðíà.
3. Äóëààëàí ñàéæðóóëàõ ñóóöíû ºãºãäëèéã "Äóëààëàõ, Ä Öîíõ Õààëãà, Ä Áóñàä"
çýðýã õóóäñàíä ºãºãäë¿¿ä áàéðëàñàí í¿äýí äýýð äàðàõàä áýëýí îðóóë÷èõñàí
áàðèëãûí ìàòåðèàëóóäûí íýðñ ãàðàõ áà òýäãýýðýýñ ñîíãîí àâ÷ îðóóëíà.
4. Äóëààëàí ñàéæðóóëñàí ñóóöíû õàðüöóóëñàí ¿ð ä¿íã "Ä ¯ð ä¿í" õóóäàñíààñ
õàðíà.
** Ìàòåðèàëûí ¿íèéí ºãºãäºë, õàøèõ õèéöèéí á¿òýýö áîëîí öàã óóðûí ºãºãäëèéã
ñ¿¿ëèéí 3 õóóäñàíä çàñâàðëàí ººð÷ëºõ áîëîìæòîé. 2004 îíä Í¯ÁÕÕ-èéí Ýð÷èì
õ¿÷íèé õýìíýëòòýé ñóóöíû ÌÎÍ/99/Æ35 òºñºëä çîðèóëñàí Âàí Ñòðîîòåí Ð,
Ñòðîîá Æ, Âåíåìà Õ. íàðûí õèéñýí Ìîíãîëûí õóâèéí îðîí ñóóöíû ò¿ëøíèé
õýðýãëýýíèé ñóäàëãààíû òàéëàíã í¿¿ðíèé õóóäàñíû òåêñòýí äýýð äàðæ ¿çýæ áîëíî.
Ìºí 2004 îíä Í¯Á-ûí ÕÕ-èéí Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé ñóóöíû ÌÎÍ/99/Æ35
òºñºëä çîðèóëñàí ØÓÒÈÑ-èéí ÝÕÑ-èéí õèéñýí Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò, ìàòåðèàëûí
ñóäàëãààíû òàéëàíã òåêñòýí äýýð äàðæ ¿çýæ áîëíî.
Öîíõíû õýëáýð õýìæýý, áàéðøèë íü äóëààí õýìíýõýä èõýýõýí

íºëººòýé òóë òºëºâëºëòºíä îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé.
Á¿ëýã 5
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàëààëò
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàëààëòûí ñèñòåìèéí òºëºâëºëò, àøèãëàëò
íü åðäèéí áàðèëãààñ íèëýýä ÿëãààòàé. Äóëààíû à÷ààëàë íü áàãà ó÷ðààñ èõ
õóâèñàìòãàé áîëäîã. Õàìãèéí èõ ìýäðýãääýã ¿¿ñã¿¿ð áîë àãààð ñýëãýëò, íàðíû öàöðàã
õî¸ð áàéäàã. Àãààð ñýëãýëòýíä øààðäàãäàõ äóëààíû õýìæýý àëü ÷ áàðèëãûí õóâüä
èæèë áàéõ ÷ áàðèëãûí íèéò õàëààëòûí à÷ààëàëä ýçëýõ õóâü õýìæýý íü ýðñ ÿëãààòàé.
Íàðíû öàöðàã íü ºãëºº ç¿¿í òàëûí ºðººí¿¿äèéã, ºäºð ºìíº ç¿ãèéí, îðîé áàðóóí
òàëûí ºðººí¿¿äèéã õàëààõ áºãººä ìºí äýýðõèéí àäèë øàëòãààíààð ýð÷èì õ¿÷íèé
õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàëààëòàíä èõýýð íºëººëíº. Ýäãýýð øàëòãààíààñ ¿¿äýí õàëààëòûí
ñèñòåì íü èë¿¿ óÿí õàòàí, ñàéòàð àâòîìàòæóóëñàí òîõèðóóëãàòàé áàéõûã øààðääàã.
Õàëààëòûí ñèñòåìèéí äóëààíû ÷àäàë

Õàëààëòûí ñèñòåì íü õ¿íèé òààëàìæèò áàéäàëä òîõèðîõ áà òåõíîëîãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû øààðäëàãàä íèéöýõ, ìºí àãààðûí îð÷íû òåìïåðàòóðûí áàéäëûã õàíãàõ
çîðèóëàëò á¿õèé èíæåíåðèéí èæ á¿ðýí õèéö þì.
ªðººíèé òåìïåðàòóðûí áàéäàë íü õàëààëòûí äóëààíû ÷àäàë, ãàäíà õàøëàãà á¿òýýöèéí
äóëààí áàðèõ øèíæ ÷àíàð, õàëààõ òºõººðºìæèéí áàéðëàë, äóëààí ÿëãàðóóëàëòûí ýõ
¿¿ñâýð çýðãýýñ õàìààðíà. Õ¿éòíèé óëèðàëä ãàäíà õàøèõ á¿òýýöýýð äóëààí àëäàãäàíà.
Äóëààíû àëäàãäàë íü ãàäíà õàøèõ õèéö, àãààð, ìàòåðèàë, òîíîã òºõººðºìæèéã õàëààõ
çýðýãò àëäàãäàæ áàéõàä ºðºº òàñàëãààíä õ¿ì¿¿ñ, òåõíîëîãèéí òîíîã òºõººðºìæ,
çîõèîìîë ãýðýëò¿¿ëýã, öàõèëãààí õºäºëã¿¿ð çýðãýýñ äóëààí ÿëãàð÷ áàéäàã.
Çóðàã 5.1 ªðººíèé äóëààí ÿëãàðóóëàëò áà àëäàãäàë
ªðººíä ÿëãàð÷ áóé äóëààíû òîî õýìæýý íü:

Qäÿ = Qõ¿í + +Qõàë + Qí.ý + Qö.õ + Qã + ..... Âò ¯¿íä:
Qõ¿í - Õ¿ì¿¿ñýýñ ÿëãàðàõ äóëààí

Qòò - Òåõíîëîãèéí òîíîã òºõººðºìæººñ ÿëãàðàõ äóëààí
Qõàë - Õàëààëòààñ ÿëãàðàõ äóëààí
Qíý - Íàðíû ýíåðãýýñ õàøëàãà õèéöýýð äàìæèí îðîõ äóëààí
Qöõ - Öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðýýñ ÿëãàðàõ äóëààí
Qu - Ãýðýëò¿¿ëýãýýñ ÿëãàðàõ äóëààí ãýõ ìýò
ªðººíººñ àëäàãäàæ áóé äóëààíû òîî õýìæýý íü:
Qà = Qõ.õ + Qø + Qà.ñ + Qòò Âò ¯¿íä:
Qõ.õ - Õàøèõ õèéöèéí äóëààí àëäàãäàë

Qø - Ø¿¿ðýëòèéí àãààðûã õàëààõ äóëààí
Qà.ñ - Àãààð ñýëãýëòýýð îðóóëàõ àãààðûã õàëààõ äóëààí
Qòò - Òîíîã òºõººðºìæ, ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí äóëààí øèíãýýëòýíä
àëäàãäàõ äóëààí ãýõ ìýò.
ªðººíä ø¿¿ðýëòýýð îðîõ àãààð áà ìàòåðèàë, òýýâðèéí õýðýãñýë, ýä ç¿éëñèéã

õàëààõàä òîäîðõîé õýìæýýíèé äóëààíûã çàðöóóëíà. Èéìä õàëààëò íü ýäãýýðò
øààðäàãäàõ äóëààíûã çîõèîìîë àðãààð íºõºí ºãºõ çîðèóëàëòòàé áèåý äààñàí ñèñòåì
þì.
Õàëààëòûí ñèñòåìèéí äóëààíû ÷àäëûã òîäîðõîéëîõûí òóëä æèëèéí õ¿éòíèé õóãàöààíû
äóëààíû öàãèéí çàðöóóëàãûí áàëàíñûã çîõèîõ øààðäëàãàòàé.
Äóëààíû ÷àäëûã îëîõäîî:

Qõ = Qõõ + Qø( à.ñ ) ± QTA, Âò
QTA, - Òåõíîëîãèéí àõóéí äóëààí ÿëãàðóóëàëò áà àëäàãäàë
ªðºº áà áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàë òîäîðõîéëîõ

ªðºº òàñàëãààíààñ ãàäíà õàøëàãà á¿òýýöýýð àëäàãäàõ äóëààíû òîî õýìæýýã
äóëààí àëäàãäëûí òîîöîîãîîð òîäîðõîéëîõ áºãººä ýíý íü òóõàéí ºðººíä õàëààëòààð
ºãºõ äóëààíû òîî õýìæýýã òîäîðõîéëæ áàéãàà õýðýã þì. Äóëààí àëäàãäëûã á¿õ ºðºº,
øàòíû õîíãèë åð íü õàëààëò øààðäëàãàòàé á¿õ ºðººíä òîîöíî.
Íýã òºðëèéí õàøëàãà á¿òýýö òóñ á¿ðýýð àëäàãäàõ äóëààíû òîî õýìæýýã îëîõäîî:
(
Qxx = F ⋅ k ⋅ tä − t5 ⋅ n ⋅ η ;)Âò (1.38)
F - Õàøëàãà á¿òýýöèéí äóëààí àëäàãäàõ òàëáàé (ì2)
t5 – Ãàäíà àãààðûí òàâ õîíîãèéí òîîöîîíû äóíäà÷ òåìïåðàòóð (0Ñ)
n - (3 2- á¿ëýã) òîìú¸îíû òàéëáàðò ¿ç.
η - Íýìýãäýë äóëààí àëäàãäëûã òîîöñîí êîýôôèöèåíò
η = 1+ ∑
P
; (1.39)
100
∑P- Õàøëàãà á¿òýýöèéí íýìýãäýë äóëààí àëäàãäëûí õóâèóäûí íèéëáýð,
¿íäñýí äóëààí àëäàãäëûí òîäîðõîé õóâèàð àâíà.
ªðºº òàñàëãààíààñ àëäàãäàõ äóëààí àëäàãäëûã õ¿ñíýãòèéí àðãààð õèéõ íü òîõèðîìæòîé

áºãººä õ¿ñíýãòèéí ýõëýëèéã äîîð ¿ç¿¿ëýâ.
Õ¿ñíýãò 5.1
Íýìýã-
ªðººíèé äóãààð, çîðèóëàëò,
Õàøëàãà äýë
Íýìýãäýë äóëààí àëäàãäëûí
Õàøëàãà á¿òýýöèéí äóëààí
ªðººíèé äóëààí àëäàãäàë,

äîòîð àãààðûí òîîöîîíû
á¿òýýöèéí äóëààí
¯íäñýí äóëààí àëäàãäàë
õóâèóäûí íèéëáýð, ΣÐ
àëäàã-
äàë %
/ ì
Ñ
0
Òàëáàé F ; ì2
ÂÒ/ ì2
Ç¿ã ÷èãèéí
∆t =tÄ - t5
Q¿íä , Âò
àëäàãäàë
Õýìæýý
×èãëýë
Áóñàä
Qïîì
Íýð
K ;
õýì
η
n
/
Ãõ Á
101
ñóóö Äö ç
íû, tÂ Ø Áõ
Õò Õ
Äõ
Òàéëáàð: Ãàäíà õàøëàãà á¿òýýöèéí íýð, ÷èãëýëèéã õóðààíãóéëàí äàðààõ

áàéäëààð òýìäýãëýíý. ¯¿íä:
Ãõ – Ãàäíà õàíà, Äõ – Äàâõàð õààëãà, Äö – Äàâõàð öîíõ, Á – Áàðóóí ç¿ã, Ø –
Øàë, Áõ – Áàðóóí õîéä, Õò – Õó÷èëò, Õ – Õîéä, ª – ªìíº ã.ì
ªðººíä ø¿¿ðýëòýýð îðîõ àãààðûã õàëààõ äóëààíû òîî õýìæýýã

òîäîðõîéëîõ
ªðºº, òàñàëãààíä íÿãò áóñ ãàäíà õàøëàãà õèéöèéí çàâñàð çàé í¿õ ñ¿âýýð
ãàäíààñ õ¿éòýí àãààðûí ø¿¿ðýëò ÿâàãäàõ áà ò¿¿íèéã õàëààõ äóëààíû çàðöóóëàëòûí òîî
õýìæýýã îëîõäîî: -Íàðèéâ÷èëñàí òîîöîîíä:
Qω = (K ⋅ GΟ ⋅ AΟ + 0.7ΣG ⋅ A) ⋅ C t∂ − tΓ5 ; ( )
Àî, À-öîíõ, òàãòíû õààëãà áà áóñàä õàøëàãà á¿òýýöèéí
òîîöîîíû òàëáàé
ñ - àãààðûí õóâèéí äóëààí áàãòààìæ, c= 1.005 êÄæ/êã⋅0Ñ.
Go; G-1ì2 òàëáàéòàé öîíõ, òàãòíû õààëãà áóñàä ãàäíà õàøëàãà
õèéöýýð ø¿¿ðýëòèéí çàìààð ÿëãàðàõ àãààðûí òîî õýìæýý. êã/öàã⋅ì2.
-Õÿëáàð÷èëñàí òîîöîîíä:
Qω = 0.278 ⋅ K ⋅ C ⋅ Gω t∂ − tΓ5 ; ( )
Gω - ºðººíä ø¿¿ðýëòýýð îðîõ àãààðûí òîî õýìæýý. êã/öàã,
ñ - àãààðûí õóâèéí äóëààí áàãòààìæ 1.005êÄæ/êã0Ñ
tä - ºðººíèé äîòîð àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð, 0Ñ
tã - æèëèéí õ¿éòíèé óëèðëûí ãàäíà àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð 0Ñ
(ïàðàìåòð Á)
Ê - õàøèõ õèéöèéí çºðºëäºõ äóëààíû óðñãàëûí íºëººã òîîöîõ êîýôôèöèåíò.
Ãàäíààñ ºðººíä àãààð çºâõºí öîíõ, òàãòíû õààëãà, ãýãýýâ÷, õààëãà, îíãîðõîé
íýýëõèéãýýð ø¿¿ðýëòèéí çàìààð îðíî ãýæ òîîöäîã.
Åðºíõèé òîõèîëäîëä ø¿¿ðýëòèéí àãààðûí íèéò çàðäëûã îëîõäîî:

⎛ 23 ⎞ ⎛ 12 ⎞
⎜
0.21Σ ∆P1 ⋅ A1 ⎟ Σ⎜⎜ ∆P2 ⋅ A2 ⎟⎟
⎜ ⎟
ΣGi = ⎝ ⎠+ ⎝ ⎠ + Σ(∆P3 ⋅ A3 ) ; êã/öàã
Ru1 Ru2 Ru3
Ýíä: ∆Pi − ãàäíà õàøëàãà õèéöèéí äîòîð áà ãàäíà ãàäàðãóó äýýðõ äàðàëòûí
òîîöîîíû ÿëãàâàð. Àëü íýã äóðûí äàâõàðò øààðäëàãàòàé äàðàëòûí çºðºº:
∆Pi = (H − hi )( ρΓ − ρ ∂ ) + 0.05VΓ2 ⋅ ρΓ (CΓ − C∂ )K − P0 ;
H− áàðèëãûí ºíäºð. Ãàçðûí ãàäàðãóóãààñ áàðèëãûí õó÷èëòûí äýýä êàðíèç
õ¿ðòýëõ áîñîî çàéãààð àâíà.
hi − ãàçðûí ãàäàðãóóãààñ öîíõ, õààëãàíû äóíä õ¿ðòýë ºíäºð. /ì/
Ai − õèéöèéí òàëáàé.
Ru i − õèéöèéí àãààð íýâòð¿¿ëýëòèéí ýñýðã¿¿öýë.
P0 − Áàðèëãà äàõü àãààðûí òîãòìîë äàðàëò, Ïà
P0 = 0.5Hg ( ρΓ − ρ ∂ ) + 0.5VΓ2 ⋅ ρΓ (CΓ − C∂ )K1;
ρΓ ; ρ ∂ − ãàäíà áà äîòîð àãààðûí òåìïåðàòóðûí ¿åèéí íÿãò. êã/ì3 ¯¿íèéã äàðààõ
òîìú¸îãîîð îëäîã.
353
ρã =
(273 + tã )
0
tã - ãàäíà àãààðûí òåìïåðàòóð Ñ.
ρi - ãàäíà àãààðûí íÿãò êã/ì3
CΗ ; C∂ − áàðèëãûí õàøèõ õèéöèéí ãàäàðãóóãèéí ñàëõèíû áà ýñðýã òàëûí
àýðîäèíàìèêèéí êîýôôèöèåíò.
Ñàëõèíû ÷èãëýëèéí í¿¿ð òàëä - C=0.4 ÷ 0.8;
Ñàëõèíû ýñðýã òàëä - C=(-0.3)÷(-0.6);
Ê1 - áàðèëãûí ºíäðººð ñàëõèíû õóðäíû äàðàëòûí ººð÷ëºëòèéã òîîöîõ êîýôôèöèåíò.
K = 0.65;
VΓ − ñàëõèíû õóðä. ì/ñåê
-Ø¿¿ðýëò öîíõîîð ÿâàãäàõ ¿åä àãààðûí áàëàíñûí òýãøèòãýëýýñ ºðººíèé íºõöºëò
äàðàëòûã îëîõäîî.
0.21(P − Px )3 = (Px − P0 )2 2 ;
2 A1 1 A
R1 R2
Ýíä; A1 − öîíõíû òàëáàé. ì2
A2 − òàãòíû áà äîòîð õààëãàíû òàëáàé.ì2
Ru i = 0.13 ;-öîíõîíä.
Ru = 0.3; -äîòîð õààëãàíä.
Ýíäýýñ äàâõðóóäûí ºðººíä áàéõ äàðàëòûí ÿëãàâðûã îëíî:
1-äàâõàðò: ∆PI = PI − PIx ;
2-äàâõàðò: ∆PII = PII − PIIx ; ãýõ ìýò òîäîðõîéëíî.
Îðîí ñóóöíû áàðèëãûí ñóóöíû áà ãàë òîãîîíû ºðººíä ø¿¿ðýëòèéí àãààðûã õàëààõ
äóëààíû çàðäëûã îëîõäîî:
(
Qω = L ⋅ ρ ⋅ C ⋅ t∂ − tΓ5 ⋅ Aω ;)
Ýíä: L= 3.0ì3/öàã⋅ì2 ºðººíèé 1ì2 øàëíû òàëáàéí íîðì÷ëîãäñîí àãààðûí çàðäàë.

ρ − ãàäíààñ îðóóëàõ àãààðûí íÿãò.
Aω − øàëíû òàëáàé.
tΓ5 − ãàäíà àãààðûí òîîöîîíû 5 õîíîãèéí õýì.
ªðººíèé äóëààí ÿëãàðóóëàëò

ªðººíèé äóëààíû áàëàíñ çîõèîõîä õàëààëòûí ñèñòåìèéí äóëààíû ÷àäëûí
òîîöîîíä äóëààí ÿëãàðóóëàëòûã çàéëøã¿é òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé.
- Õ¿íýýñ ÿëãàðàõ äóëààí íü ã¿éöýòãýæ áóé àæëûí ýð÷èì, õóâöàñíû äóëààí áàðèõ
øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðíà. Íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé õ¿íèé èë äóëààí ÿëãàðóóëàëòûã
îëîõäîî:
(
QXVH = β ∋ ⋅ β x 2.15 + 8.87 Va ⋅ (35 − tθ ); )
Ýíä: β ∋ − àæëûí ýð÷èìèéã òîîöñîí êîýôôèöèåíò.
β x − õóâöàñíû äóëààí áàðèõ øèíæ ÷àíàðûã òîîöñîí êîýôôèöèåíò.
Ýìýãòýé õ¿íèé äóëààí ÿëãàðóóëàëòûã äýýðõèéí 85%-èàð, õ¿¿õäèéíõèéã 75%-èàð
àâíà.
Va − ºðººíèé àãààðûí õºäºëãººíèé õóðä.
- Çîõèîìîë ãýðýëò¿¿ëýãòýé áà öàõèëãààí õýðýãñëýëýýñ ÿëãàðàõ äóëààí.
QΓ = N ø ⋅ η ;
Ýíä: N ø − øààðäëàãàò öàõèëãààíû ÷àäàë.
η − çàðöóóëàãäàõ áîäèò ÷àäëûã òîîöñîí êîýôôèöèåíò.
η = 0.15 − 0.95;
- Îðîí ñóóöíû áàðèëãûí ºðººíèé àõóéí äóëààí ÿëãàðóóëàëò:
Qa = q1 ⋅ Aω ;
Ýíä; q1 − 1ì øàëíû òàëáàéä íîîãäîõ äóëààí ÿëãàðóóëàëò.
2
Aω − ñóóöíû ãàë òîãîîíû ºðººíèé òàëáàé.

Íàðíû ðàäèàö, òîíîã òºõººðºìæ, õàëñàí ãàäàðãóó çýðãýýñ ÿëãàðàõ äóëààíûã
øààðäëàãàòàé ºðºº òàñàëãààíä îëæ òîäîðõîéëæ äóëààíû áàëàíñàä òóñãàíà.
Äóëààíû òýíöýë
ªðººíä ÿëãàðàõ áà àëäàãäàõ äóëààíû òîî õýìæýýã òîäîðõîéëñîíû ¿íäñýí
äýýð äóëààíû òýíöëèéã äîîðõ õ¿ñíýãòýýð õèéíý.
Äóëààíû òýíöýë áàëàíñ õèéõ õ¿ñíýãò

Õ¿ñíýãò 5.2
Äóëààí ÿëãàðóóëàëò Äóëààí àëäàãäàë Äóëààí
ãýðýëò¿¿ëýã
Çîõèîìîë
ªðººíèé
Äóòàãäàë
Ø¿¿ðýëò
Õàøëàãà
õýðýãñýë
Èë¿¿äýë
Ä/ä
Õàëààõ
Õ¿íýýñ
íýð
á¿òýýö
Á¿ãä
Á¿ãä
0. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

1.
2.
Òàéëáàð: Õàëààëòûí ñèñòåì òîîöîõ ¿åä äóëààíû òýíöëèéã çºâõºí æèëèéí õ¿éòíèé
óëèðàëä òîîöîæ áîëíî.
Áàðèëãûí íèéò äóëààí àëäàãäëûã / Qáàð / îëîõäîî á¿õ ºðºº, øàòíû õîíãèëûí
äóëààí àëäàãäëûã íýìýõ çàìààð òîäîðõîéëíî.
Á¿õ ñóóö n
Qáà ð = Q101 + Q102 + ... + Q n + Qøõ = ∑ Q º ; Âò
i =1
Àãààðûí
ýíä: Q101 ; Q n - ªðººíèé äóëààí àëäàãäàë
Q øõ
èíôèëòðàö Õàíà,
24% - Øàòíû õîíãèëûí äóëààí àëäàãäàë
27%
Õààëãà,,
110 õóâèéí ñóóöàíä õèéñýí ñóäàëãààãààð àéëûí õóâüä
2%
Ñóóðü, Öîíõ, õàøèõ á¿òýýöèéí äàìæóóëàëòààð àëäàãäàõ äóëààí 73
10% , 14% õóâèéã, àãààð íýâòð¿¿ëýëòýýð àëäàõ äóëààí 27 õóâèéã
Òààç, ýçýëæ áàéíà. Ýíäýýñ òààçíû äóëààí òóñãààðëàëò
22% õàðüöàíãóé ìóó ãàðñàí íü èðãýä áàðèëãûí ýíý õýñãèéã
òºäèéëºí àíõààðäàãã¿éã õàðóóëæ áàéíà. Ìºí òààçíû
àãààðûí íýâòð¿¿ëýëò ÷ ãýñýí ºíäºð áàéíà.
Çóðàã 5.2 Äóëààí àëäàãäëûí õàøèõ õèéöýä ýçëýõ õóâü
Áàðèëãûí õóâèéí äóëààíû ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ

Áàðèëãûí õóâèéí äóëààíû ¿ç¿¿ëýëò íü áàðèëãûí íýãæ ýçëtõ¿¿íýýñ àëäàãäàõ
äóëààíû çºâøººðºãäºõ õýìæýýã çààõ áºãººä áàðèëãûí íèéò äóëààí àëäàãäàë áà
ýçýëõ¿¿íýýñ íü õàìààðóóëàí òîäîðõîéëæ äóëààí àëäàãäëûã òîîöîæ ¿íýëíý.
qx =
Qáàð Âò
VÃ ⋅ (t ä − t ã ) ⋅ β
;
ì 3 0Ñ
VÃ - Áàðèëãûí ãàäíà õýìæýýñýýð àâñàí ýçëýõ¿¿í (çîîðèéã îðóóëàõã¿é), ì3
tä - Áàðèëãûí äîòîðõ àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð, °Ñ
tã - Õàëààëòûí ãàäíà àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð, °Ñ t ã = t5 ãýæ àâíà.
β - Òåìïåðàòóðûí çàñâàðûí êîýôôèöèåíò β = 0.54 +

22 ;
tä − t ã
Áàðèëãûí çîðèóëàëò, ýçýëõ¿¿íýýñ õàìààðóóëæ qx - èéí çºâøººðºãäºõ óòãûã
òîãòîîñîí áàéõ áà ò¿¿íòýé æèøèæ ¿çýõýä çºð¿¿ íü 15% - èàñ èõã¿é áàéíà. Îðîí
ñóóöíû áàðèëãàä ìºí íýãæ òàëáàéä íîîãäîõ äóëààíû õýìæýýã íèëýýä ò¿ãýýìýë
õýðýãëýäýã.
Õàëààëòûí ñèñòåì íü äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð, äàìæóóëàõ øóãàì õîîëîé, õàëààõ õýðýãñýë,
ñýíñ íàñîñ, äóëààí ñîëèëöóóëàã÷, ò¿ëø áîëîí ¿íñíèé òîíîãëîë, óòàà çàéëóóëàõ ñóâàã
ÿíäàí çýðãýýñ á¿ðäñýí áàðèëãûí ºðºº òàñàëãààíä àëäàãäñàí áóþó øààðäëàãàòàé
äóëààíûã ºãºõ ñèñòåìèéã õýëäýã.
Åâðîïûí îðíóóäûí îðîí ñóóöíû áàðèëãûí õàëààëòûí õóâèéí äóëààíû à÷ààëëûã íýãæ
òàëáàéä íîîãäîõ áàéäëààð òîäîðõîéëäîã. Ýíý íü ýçýëõ¿¿íèéõýýñ îíö ÿëãààã¿é áºãººä
ºðººíèé ºíäºð íü õàðüöàíãóé îéðîëöîî áàéäàã òóë îíö ÿëãàà ãàðäàãã¿é. Ãýõäýý
ýçýëõ¿¿íýýð òîîöîõ íü èë¿¿ áîäèò ¿ð ä¿íä îéðõîí áàéäàã.
Õàëààëòûí ñèñòåìèéí äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð

Äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðéã óñàí, óóðûí, ïèéøèíò, öàõèëãààí õàëààëòûí ñèñòåì,
åðäèéí çóóõ ãýæ àíãèëæ áîëíî. Ìàíàé îðíû õóâüä, íýí ÿëàíãóÿà ãýð õîðîîëëûí
àìèíû îðîí ñóóöàíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ áàéãàà õàëààëòûí ñèñòåì íü çóóõ, õàíàí
ïèéøèí, áàãà îâðûí íàì äàðàëòûí çóóõ, õàíàí ïèéøèí óãñàðñàí óñàí öàìöòàé çóóõ
çýðýã áîëíî.
Çóðàã 5.2 Ãýðèéí çóóõ à. Åðäèéí á. Õàíàí ïèéøèíòýé
Çóðàã 5.3 à. Áàãà îâðûí íàì äàðàëòûí çóóõ á. óñàí öàìöòàé õàíàí ïèéøèí õîñîëñîí çóóõ.
Àìèíû îðîí ñóóöíû õàëààëòûí ñèñòåìèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýä õèéñýí ñóäàëãààãààð 12 ñóóö
íü áàãà îâðûí íàì äàðàëòûí çóóõòàé, 16 ñóóö äàí çóóõòàé, 10 ñóóö óñàí öàìöòàé
õàíàí ïèéøèíòýé, áóñàä íü ýíãèéí õàíàí ïèéøèíòýé áàéæýý. Óðüä õèéñýí öººí
òîîíû ñóäàëãààíû ìàòåðèàë áîëîí ‘Ñàéæðóóëñàí ãýðèéí çóóõ’ òºñºëòýé õàìòðàí
õèéñýí òóðøèëòààñ À¯Ê-èéí ìýäýýëëèéã àâàâ. Õ¿ñíýãòýíä õàðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã
àøèãëàí òîîöîõîä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí á¿õ ñóóöíû õàëààõ õýðýãñëèéí äóíäàæ àøèãò
¿éëèéí êîýôôèöèåíò íü /À¯Ê/ 60% áàéâ.
Ìàíàé îðîí àøèãëàæ áóé çàðèì çóóõíû À¯Ê-èéí òàëààð áàéãàà ìýäýýëýë
Õ¿ñíýãò 5.3
Зуухны төрөл АҮК % Эх сурвалж Тайлбар

Дакон 74 Зуухны үзүүлэн материал Хамгийн бага утгаар
ТТ-03 54.8 Зуухны үзүүлэн материал Ханан пийшинтэй
Г2-2000 78.6 Зуухны үзүүлэн материал Ханан пийшинтэй
БОНА-2 67.6 Зуухны үзүүлэн материал Ханан пийшинтэй
ТТ-03 55.1 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
Г2-2000 46.3 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
Тоноглолтой зуух 47.9 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
ЕТS-хурдан 56.6 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
ЕТS-удаан 44.8 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
ST-1 45.5 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
Ердийн зуух 41.2 Дашпунцагийн илтгэл 2004.05.12 Ханан пийшингүй
Õàòóó ò¿ëøíèé, íýí ÿëàíãóÿà í¿¿ðñ ò¿ëæ áàéãàà çóóõíû õóâüä àøèãëàëòûí ÿâöàä ãàðàõ
àëäàãäàë èõ áàéäàã. Åð íü èéì òºðëèéí ãàëëàãààíààñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ
øààðäëàãàòàé ÷ ºíººäºð ìàíàé îðîíä àøèãëàëòûí çàðäàë áîëîí í¿¿ðñíèé ºðòºã õÿìä
áàéãàà íü ººð òºðëèéí çóóõ àøèãëàõ áîëîìæèéã áàãàñãàæ áàéíà. Öààøäûí ÷èã
õàíäëàãà áîë àëü áîëîõ ò¿¿õèé í¿¿ðñíýýñ òàòãàëçàæ, îð÷èí ¿åèéí äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð,
çóóõ òîãîîíóóä àøèãëàõ ÿâäàë þì. Ãýõäýý ýíý òàëààð õèéæ áàéãàà àæèë, àâ÷ áàéãàà
äàðààõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã äóðäàæ áîëíî.
1. Åðäèéí çóóõíû àøèãò àæèëëàãààã èõýñãýõ. Ýíý íü õàðüöàíãóé èõ çàðäàë îðæ
áàãà ¿ð ä¿í ãàðäàã òóë òèéì ÷ ¿ð ä¿íòýé áèø. Òýãýýä ÷ ñàéæðóóëñàí áîëîí åðäèéí
çóóõíû òàëààð õèéñýí èíæåíåðèéí òîîöîî ñóäàëãàà õîìñ, õèéñýí òóðøèëòûí ¿ð ä¿í
èõýýõýí ýðãýëçýýòýé áàéãàà. Åð íü åðäèéí çóóõûã õàëààëòàíä, ÿëàíãóÿà õàíàí
ïèéøèíã¿éãýýð àøèãëàõûã àëü áîëîõ õÿçãààðëàõ õýðýãòýé þì. Õàíàí ïèéøèí áîëîí
óñàí öàìö çýðýãòýé õàìò õèéñíýýð ñèñòåìèéí àøèãò àæèëëàãàà ºñºæ, óëìààð äóëààíû
èíåðöëýã ÷àíàð äýýøèëäýã.
2. Øàõìàë ò¿ëøíèé ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëæ, õýðýãëýýíä õýâø¿¿ëýõ. Ìàíàé îðíû
õóâüä ýõëýë òºäèé áàéãàà ýíý ò¿ëøíèé õóâüä ¿ð ä¿íãèéí òàëààðõè ìýäýýëýë õîìñ, áàñ
çºð¿¿òýé áàéíà. Åðäèéí í¿¿ðñèéã áîäâîë øàòàëò æèãä óäààí ÿâàãääàã. Ìàíàé îðîíä
ãîë÷ëîí í¿¿ðñ, øàð øàâðûã 80:20 õàðüöààãààð õîëüæ øàõìàë ò¿ëø áýëòãýäýã. Õ¿éòíèé
óëèðàëä õàòààëãà õèéõýä ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãã¿é, ò¿ëøíèé ÷èéãëýã èõ áàéäãààñ
ò¿ëøíèé äóëààí ãàðãàõ ÷àäâàðûã áóóðóóëàõ øàëòãààí áîëäîã. Ò¿ëøíèé õýðýãëýýã áîäèò
áàéäëààð ä¿ãíýõ áîëîìæ èë¿¿òýé.
3. Õèéí ò¿ëøíèé õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ. Õºãæèíã¿é îðíóóäûí õóâüä õîò ñóóðèí
ãàçðûí àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëñíàà õèéí ò¿ëø àøèãëàñàíòàé õîëáîí òàéëáàðëàäàã.
Ìàíàé îðíû õóâüä õèéí õýðýãëýý õàëààëòûí ñèñòåìä õàðààõàí íýâòýð÷ îðæ èðýýã¿é
áàéãàà áà ºðòãèéí õóâüä í¿¿ðñíýýñ õýò ºíäºð ãýñýí ¿íýëýëò áèé. Äýâøèëòýò
òåõíîëîãè, õýòèéí òºëºâ ãýäýã ¿¿äíýýñ äóëààíû õýä õýäýí îíöëîã ýõ ¿¿ñâýðèéí òàëààð
àâ÷ ¿çüå. Õºãæèíã¿é îðíóóäàä ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿éëäâýðëýæ áàéãàà õàëààëòûí çóóõíóóäûí
íèëýýä õýñãèéã íàì òåìïåðàòóðûí õàëààëòûí çóóõ ýçëýõ áîëñîí. Õàëààëòûí ñèñòåìèéí
óñíû òåìïåðàòóð ºíäºð áàéõ òóñàì çóóõíû áîëîîä ñèñòåìèéí àøèãò ¿éëèéí
êîýôôèöåíòèéã èõýñãýõ áîëîìæ áàãàñäàã. Õàëààëòûí äóëààíû ¿¿ñã¿¿ð áóþó çóóõ íü ¿ð
ä¿íòýé, öýâýð, õýìíýëòòýé àæèëëàäàã áàéõ ¸ñòîé. Õàëààëòûí äóëààíû à÷ààëàë íü
ÿëàíãóÿà ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãàä õýò õóâèðàìòãàé áàéäàã òóë çóóõàíä
ººðºº àñàõ óíòðàõ, ýñâýë øàòàëòûí ýð÷ìèéã èõýñãýõ, áàãàñãàõ òîõèðóóëãà çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé.
Õèéí áîëîí øèíãýí ò¿ëøíèé óñàí õàëààëòûí çóóõ

Õèéã òºâëºðñºí áîëîí çººâðèéí áàéäëààð ò¿ãýýæ áîëäîãîîðîî áóñàä ò¿ëøíýýñ
äàâóóòàé. Íºãººòýéã¿¿ð çóóõíû àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöåíò ºíäºð, øàòàëòûã òîõèðóóëæ
áîëäîã ó÷ðààñ á¿ðýí àâòîìàòæóóëàõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý ýäãýýð ò¿ëø íü íºõºí
ñýðãýýãääýãã¿é, õ¿í òºðºëõòºíèé íýã çóóíû õýðýãëýýã õàíãàõ
÷ íººöã¿é áîëîîä áàéãàà. ¯¿íýýñ øàëòãààëàí ¿íý ºñºõ
õàíäëàãà áîäèòîé í¿¿ðëýýä áàéíà. Ìàíàé îðíû õóâüä 100
õóâü èìïîðòîîð àâäàã òóë õàíãàìæèéí íàéäâàðòàé áàéäàë,
áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ õîð õîõèðîë çàðèì òàëààð ýðñäýë
èõòýé. Íåôòü òýýâýðëýõ ÿâöàä îñîëäîõ áîëîí äàìæóóëàõ
õîîëîéíîîñ õèé àëäàãäàõ çýðãýýñ ¿¿äýõ óðøèã áèé. Ãýõäýý
ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õóâüä øààðäàãäàõ
äóëààíû õýìæýý åðäèéí áàðèëãààñ ýðñ áàãà (îéðîëöîîãîîð
50-70% õýìíýëòòýé), çóóõíû àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöåíò 100
õóâüä äºõºæ î÷ñîí çýðýã íü èéì ò¿ëøíèé àøèãëàëòûã
çºâòãºæ áàéãàà áà øàòàëòààñ ÿëãàðàõ õîðò õèéí õýìæýý
ýðñ áàãàñíà.
Çóðàã 5.4 Õèéí ò¿ëøíèé íàì äàðàëòûí çóóõ.
Õèé áà øèíãýí ò¿ëøíèé äóëààíû ãàðãàëò

Õ¿ñíýãò 5.4
Ò¿ëøíèé Øàòäàã /áàéãàëèéí/ õèéí Øèíãýð¿¿ëñýí õèéí Øèíãýí ò¿ëøíèé

òºðºë çóóõ çóóõ çóóõ
L òºðëèéí H òºðëèéí Propan Butan êã ëèòð
Äóëààí 9.14 25.88 34.32 11.86 10.07
10 êÂò.ö/ì3
ãàðãàõ ÷àäâàð êÂò.ö/ì3 êÂò.ö/ì3 êÂò.ö/ì3 êÂò.ö/êã êÂò.ö/ë
Ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ¿¿ñýõ õîðò õèéí ÿëãàðàë

Õ¿ñíýãò 5.5
¯ç¿¿ëýëò Õèéí çóóõ Øèíãýí ò¿ëøíèé çóóõ
Øèíý Õóó÷èí Øèíý Õóó÷èí
À¯Ê 96 65 85 65
Äóëààíû á¿òýýë 23600 êÂò.ö 23600 êÂò.ö 23600 êÂò.ö 23600 êÂò.ö
Äóëààíû çàðöóóëàëò 24500 êÂò.ö 36308 êÂò.ö 27765 êÂò.ö 36308 êÂò.ö
ÝÕ õýðýãëýýíèé
100% 148% 113% 148%
õàðüöóóëàëò
ÑÎ2 5285 êã 7764 êã 7545 êã 9867 êã
NOX 0.71 êã 4.58 êã 4.5 êã 5.9 êã
SO2 < 0.53 êã 0.73 êã 30.54 êã 40.00 êã
Øèíãýð¿¿ëñýí õèé ïðîïàí, áóòàí çýðýã íü áàéãàëèéí õèéã îëáîðëîõ áîëîí

áîëîâñðóóëàëòûí ÿâöàä ÿëãàðäàã. Àòìîñôåðèéí äàðàëòûí ¿åä ýäãýýð õèéí¿¿ä íü õèé
õýëáýðòýé áàéäàã áà áàãà õýìæýýíèé èë¿¿ äàðàëòàíä øèíãýí õýëáýðò øèëæäýã.
Òèéìýýñ òýýâýðëýõ áîëîìæòîé áîëäîã.
Õàòóó ò¿ëøíèé çóóõ

Ìîä áîëîí í¿¿ðñèéã õàòóó ò¿ëø ãýíý.
Äàðààõ ¿íäýñëýëýýð ìîäûã õàìãèéí ñàéí ò¿ëø ãýæ ¿çäýã.
- Ìîä îðîí íóòàãò õàðüöàíãóé îëäîöòîé ò¿ëø. Ò¿¿íèéã õýäýí çóóí êèëîìåòðýýñ çººõ
øààðäëàãà áàãà. Àíõäàã÷ ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ îéãîîñ ò¿ëøíèé ìîä áýëòãýõ çàðäàë
áóñàä ò¿ëøèéã áîäâîë ìàø áàãà ó÷èð ýêîëîãèéí ãýæ õýëæ áîëíî.
- Ìîä áîë íºõºí ñýðãýýãääýã ò¿ëø. ªíººãèéí îé ìîä íü áèäíèé õýðýãëýæ
áàéãààãààñ èë¿¿ íººö áîëîìæòîé. Ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèéã
íºõºí ñýðãýýõ àñóóäàë õîéø òàâèãäñàíààñ õîìñäîë
áèé áîëæ ýõýëæ áàéíà.
- Íºõºí ñýðãýýãääýã ó÷èð íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýð áàéæ
÷àääàã.
- Ìîä íü õ¿ëýìæèéí õèéí õóâüä ñààðìàã. Øàòàõàä
ÿëãàðóóëäàã ÑÎ2 -èéí õýìæýý íü ò¿¿íèéã óðãàõäàà
øèíãýýäýã õýìæýýíýýñ áàãà áàéäàã.
- Ìîä íü ººðòºº õ¿õýð àãóóëäàãã¿é. Òèéìýýñ õºðñíèé
õ¿÷èëëýã îð÷èí áîëîí õ¿÷ëèéí áîðîî çýðýãò
íºëººëäºãã¿é. Ìýäýýæ äóòãàäàëòàé òàëóóä áèé.
Çóðàã 5.5 Õàòóó ò¿ëøíèé óñàí õàëààëòûí çóóõ
- Ìàíàé îðíû õóâüä îéí ìîä íü íóòàã äýâñãýðèéí 8

õ¿ðýõã¿é õóâèéã ýçýëäýã, íóòãèéí õîéä õýñýãò òºâëºðñºí ó÷ðààñ àøèãëàõàä
òîäîðõîé õ¿íäðýë¿¿ä ãàðäàã. Ìºí ìàíàé ìýðãýæèëòí¿¿ä îéãîî õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ
ò¿¿íèéã àøèãëàõ ¸ñã¿é ãýæ ¿çýõ íü ÷ áèé.
- Èë÷ëýã ìóó òóë ºðòãèéí õóâüä ºíäºð áàéäàã. Ãýõäýý ýíý íü òóõàéí á¿ñ íóòãèéí
îíöëîãîîñ õàìààðäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿éëäâýðæñýí îðíóóäàä øàõìàë ìîäîí
ò¿ëøèéã ¿éëäâýðëýí õýðýãëýõ áîëæýý.
Ýíä í¿¿ðñíèé òóõàé äýëãýðýíã¿é äóðäàõã¿é áàéõ íü ýíý íîìûí àãóóëãàä èë¿¿ òîõèðîõ
áîëîâ óó. ªíººäðèéí áàéäëààð ò¿ëøèíä ãîëëîí õýðýãëýæ áàéãàà í¿¿ðñòýé ºðñºëäºõ
ò¿ëø îéðûí èðýýä¿éä ãàðàõã¿é íü ëàâòàé. Ãàäíààñ îðóóëæ èðæ áàéãàà õèéí áîëîí
øèíãýð¿¿ëñýí ò¿ëøèéã ãààëü, òàòâàðûí õºíãºëºëòººð õÿìäðóóëñàí ÷ 1êã-èéí ¿íý íü
1êã í¿¿ðñíýýñ ºíäºð áàéõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Èéìýýñ öààøäàà ýð÷èì õ¿÷íèé
¿éëäâýðëýë, áèäíèé ãýð õîðîîëîë ãýæ íýðëýýä áàéãàà, õýòäýý àìèíû îðîí ñóóöíû
õîðîîëîë áîëîõ ãàçàðò í¿¿ðñèéã ãîëëîí õýðýãëýõ íü îéëãîìæòîé áàéíà. Òºðººñ çºâ
áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâàë í¿¿ðñèéã òîäîðõîé øàòàíä áîëîâñðóóëàí
àøèãëàõ áîëîìæ áèé.
Öàõèëãààí õàëààëò
Öàõèëãààí ýñýðã¿¿öëèéí õàëààëò íü õàìãèéí ýíãèéí, ººðèéí ºðòºã íü õÿìä
äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð þì. Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ íü õàìãèéí ºíäºð äóëààíû á¿òýýëòýé ÷
àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöåíò áàãà àøèãëàëòûí çàðäàë õàìãèéí ºíäºðòýé ýõ ¿¿ñâýð áóþó
ò¿ëø. Òèéìýýñ èéì õàëààëòààñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ õýðýãòýé. Öàãèéí õóâèàðòàé
òîîëóóðààð õÿìä öàõèëãààí àøèãëàæ áîëîõ ÷ äóëààíû íººöë¿¿ð øààðäëàãàòàé áîëîõ
áà ìºí ýíä õýðýãëýæ áàéãàà öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã ¿éëäâýðëýõýä öààíà íü áàñ ë
í¿¿ðñ ò¿ëæ áàéãàà òóë ÿëãàð÷ áàéãàà õîðò áîäèñûí õýìæýý áóóðàõã¿é ãýäãèéã ñàíàõ
õýðýãòýé.
Äóëààíû íàñîñ
Äóëààíû íàñîñ íü áàãàõàí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýí òóõàéí îð÷íîîñîî
äóëààíû ýíåðãèéã àâ÷ ò¿¿íýýñýý õýä äàõèí èë¿¿òýé äóëààíû ýíåðãèéã ÿëãàðóóëäàã,
òºâëºðñºí ñèñòåìòýé àäèë ò¿ãýýõ ñèñòåì øààðäëàãàã¿é äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð þì.
Çóðàã 5.6 Äóëààíû íàñîñíû àæèëëàãààíû åðºíõèé çàð÷èì
Äóëààíû íàñîñûã áàðèëãûí õàëààëò áîëîí õàëóóí óñ

õàíãàìæèíä õýðýãëýäýã. Äóëààíû íàñîñíû ÷àíàðûã
÷àäëûí êîýôôèöåíòýýð òîäîðõîéëäîã áà ÿëãàðóóëñàí
äóëààíûã àøèãëàñàíòàé íü õàðüöóóëæ èëýðõèéëäýã.
Òóõàéëáàë ÷àäëûí êîýôôèöåíò 4 ãýâýë äóëààíû
íàñîñ íü õýðýãëýñýí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íýýñýý 4
äàõèí èë¿¿ äóëààíû ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýñýí ãýñýí
¿ã. 1990 -ýýä îíîîñ ºìíº ÷àäëûí êîýôôèöåíò 3
áàéõàä ìàø ñàéí ç¿¿ëýëòòýéä òîîöîãäîæ áàéñàí áîë
ºíººäºð ýíý òîî 8 õ¿ðòýë ºñæýý.
Çóðàã 5.7 Óñ óñíû äóëààíû íàñîñíû åðºíõèé á¿òýö
Òóõàéí öàã õóãàöààíû òóðøèä (ãîë÷ëîí æèëýýð
áàéäàã) õàðãàëçàõ äóíäàæ ÷àäëûí êîýôôèöåíòèéã
àæëûí òîî ãýæ íýðëýäýã.
Æèëèéí àæëûí òîî ãýäýã íü íýã òàëààð æèëèéí àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèí þì.
×àäëûí êîýôôèöåíò íü àæëûí òîîíîîñ áàéíãà íàì áàéäàã. Ýíý íü äàðààõ
øàëòãààíóóäààñ ¿¿äýëòýé:
- Àìüäðàë äýýð àæèëëàãààíû ãîðèì íîðìä çààñíààð áàéäàãã¿é. Äóëààíû ¿¿ñâýð
áîëîí õàëààëòûí òåìïåðàòóðûí áàéíãûí õýëáýëçýë ¿¿íèé øàëòãààí áîëäîã.
- Äóëààíû íàñîñ íü õýðýãëýýíèé ò¿âøèíãýýñ õàìààð÷ òîäîðõîé õóãàöààíä ë
òîõèðîìæòîé ãîðèìä àæèëëàäàã. Ýíäýýñ òîäîðõîé õýìæýýíèé àëäàãäëóóä áèé
áîëäîã.
Àëü áîëîõ ºíäºð àæëûí òîîòîé áàéõûí òóëä
- Äóëààíû íàñîñíû ÷àäëûí êîýôôèöåíò ºíäºð áàéõ
- Äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð àëü áîëîõ ºíäºð òåìïåðàòóðòàé áàéõ
- Õàëààëòûí òåìïåðàòóð íàì áàéõ
- Òîõèðóóëàõ, õàìãààëàõ òºõººðºìæòýé áàéõ.
Äóëààíû íàñîñ íü õàÿãäàë äóëààí, õºðñíèé óñ, ãàçðûí
ã¿íèé äóëààí, ãàäíà àãààð çýðãèéã ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí
àøèãëàäàã.
Õàÿãäàë äóëààí. Õàÿãäàë äóëààí ãýäýãò àõóéí
õýðýãëýýíä õºðãºã÷íººñ ÿëãàðàõ äóëààí, õàÿãäàë õàëóóí
óñ, ¿éëäâýðëýëä ¿éëäâýðèéí ïðîöåññîîñ ÿëãàð÷ õàÿãäàæ
áàéãàà äóëààí îðäîã. Ìºí àãààð ñýëãýëòèéí çàéëóóëàõ
ñèñòåìèéí õàëóóí àãààðûí àøèãëàëò ìºí ýíý ýõ
¿¿ñâýðò áàãòàíà.
Çóðàã 5.8 Äóëààíû íàñîñíû òºðë¿¿ä
Õºðñíèé óñ. Ãàäàðãûí óñ íü íýí ÿëàíãóÿà õ¿éòíèé

óëèðàëä èõ õ¿éòýí áàéäàã òóë äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð
áîëãîí àøèãëàäàãã¿é. Òèéìýýñ æèëèéí òóðøèä
òåìïåðàòóð íü 8 õýì îð÷èìä áàéõ õºðñíèé óñûã
äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí àøèãëàäàã.
Ãàçðûí ã¿íèé äóëààí –ûã öîîíîã áîëîí õºðñíèé

ðåãèñòð ìàÿãààð àøèãëàäàã. Öîîíîãèéí ã¿í 50-250 ì
õ¿ðòýë áàéõ áà äóëààí ºãºëò íü îéðîëöîîãîîð 55Âò/ì
áàéäàã. Õºëäºëòººñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð ¿ë õºëäºõ
øèíãýíèéã äóëààí çººã÷ººð õýðýãëýäýã.
Ãàäíà àãààð. Äóëààíû õýðýãëýý õàìãèéí èõ ¿åä

õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðòàé áàéäàã ó÷ðààñ ºâëèéí
óëèðàëä àøèãòàé áèø äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð þì. Ãàäíà
àãààðûí òåìïåðàòóð ÎîÑ îð÷èìä ÷àäëûí êîýôôèöåíò
1 áîëäîã.
Õàëààëòûí äóëààí çººã÷èéí òåìïåðàòóð

Äóëààí çººã÷èéí òåìïåðàòóð íàì áàéõ ýõ
¿¿ñâýðèéí òåìïåðàòóð ºíäºð áàéõ õî¸ð àäèë àøèãòàé
¿ð ä¿íòýé áàéäàã. ªãºõ óñíû òåìïåðàòóðûã äàðààõ
íºõöºëä íàì áàéëãàæ áîëäîã.
- Õóâèéí äóëààíû à÷ààëàë áàãà
- Òîì õàëààõ ãàäàðãóóòàé (øàë õàâòàíãèéí õàëààëò)
Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õóâèéí äóëààíû à÷ààëàë áàãà áàéäàã òóë
õàëààëòûí ºãºõ øóãàìûí óñûã 26 îÑ / 22îÑ áîëòîë áóóðóóëàõ áîëîìæòîé.
Õàëààëòûí ñèñòåìèéã õýìíýëòòýé òºëºâëºõèéí òóëä äàðààõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâàõ

õýðýãòýé. ¯¿íä:
1. Õàëààëòûí ñèñòåìèéã òºëºâëºõ, ñóóðèëóóëàõ, àøèãëàõ, çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéõäýý
àëü áîëîõîîð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ çààâàð çºâëºãºº àâ÷ ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéõ. Ýíý
íü òàíû áîäîæ áàéãààãààñ èë¿¿ àøèãòàé áàéõ áîëíî.
2. Õýò òºâëºðñºí ñèñòåìýýñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ, á¿ëýãëýñýí, õýñýã÷èëñýí áîëîí
ãàíöààð÷èëñàí äóëààí õàíãàìæèéí ñèñòåì èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Ýíý íü ò¿ãýýëòèéí
øóãàì õîîëîéí çàðäàë áîëîí ò¿¿ãýýð àëäàõ äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëíà.
3. Ñèñòåì íü ñàéòàð àâòîìàòæñàí áàéõ áóþó ººðººð õýëáýë òîõèðóóëãà õèéõ
áîëîìæòîé áàéõ áºãººä õàëààõ õýðýãñýëä òåðìîñòàò âèíòåëü, ñèñòåìèéí áîñîî
øóãàìóóäûí äàðàëòûí òîõèðóóëãà,
çóóõíû ò¿ëø áà ò¿ëøíèé øàòàëòûí
òîõèðóóëãà çýðýã òºõººðºìæ¿¿ä
õýðýãëýõýä íèéöñýí áàéíà.
Çóðàã 5.9 Òºâëºðñºí äóëààí
õàíãàìæèéí ñèñòåì.
4. Õàëààõ õýðýãñýëèéã áàãà
òàëáàéòàéãààð ºíäºð òåìïåðàòóðòàé
äóëààí çººã÷ àøèãëàõààð òºëºâëºõººñ
àëü áîëîõ çàéëñõèéæ, õàëààõ òàëáàé
èõòýé õàâòàíãèéí áóþó òóõàéëáàë
øàëíû õàëààëòûã õýðýãëýõ. Èéì
õàëààëòûí ñèñòåìèéí àøèãò
àæèëëàãàà äýýøëýõýýñ ãàäíà íàðíû
êîëëåêòîð, äóëààíû íàñîñ çýðãèéã
àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëíî.
Çóðàã 5.10 Õàëààõ õýðýãñýë áîëîí áîñîî

øóãàì äýýðõè òîõèðóóëãóóä
5. Õàëààëòûí øóãàì õîîëîéã àëü áîëîõ

áàðçãàðæèëò áóþó ãèäðàâëèê ýñýðã¿¿öýë
áàãàòàé óäààí ýäýëãýýòýé, òóõàéëáàë õóâàíöàð õîîëîé áàéõààð òºëºâëºõ
6. Õàëààëòûí ñèñòåìèéí àøèãëàëòûí ãîë çàðäàë áîëîõ íàñîñíû öàõèëãààíû
õýðýãëýýã àëü áîëîõ áàãà áàéõààð òºëºâëºõ, áîëæ ºãâºë ººðèéí ýðãýëòýýð
àæèëëàæ, øààðäëàãàòàé ¿åä ë íàñîñ õýðýãëýõýýð áàéõ íü òîõèðîìæòîé.
7. Õ¿éòýí ºðºº òàñàëãààíä áàéðëàæ áàéãàà õàëààëòûí øóãàì õîîëîéã ñàéòàð
äóëààëæ áàéõ, èíãýñíýýð òýýâýðëýëòýýð àëäàõ äóëààí àëäàãäëûã áóóðóóëíà.
8. Ñóóðèëóóëñàí õàëààëòûí ñèñòåìýý àøèãëàëòûí ÿâöàä áàéíãà õÿíàæ, øààðäëàãòàé
çàñâàð ¿éë÷èëãýýã öàã òóõàéä íü õèéæ áàéõ.
9. Çóóõíû óòààíû õèéòýé öóã àëäàãäàæ áàéãàà äóëààíûã àëü áîëîõ á¿ðýí àøèãëàõ
çýðýã áîëíî.
Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåì

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãàä òàâèãääàã ¿íäñýí øààðäëàãà áîë
áèò¿¿ìæëýë. Áàðèëãà äîòîðõè àãààð íü õ¿í, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, àæèëëàæ áàéãàà
òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ çýðãýýñ ¿¿äýí áîõèðäîæ áàéäàã áºãººä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí
òóëä òýäãýýðèéã çàéëóóëæ îðîíä íü öýâýð àãààð îðóóëæ áàéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
ßìàð áàðèëãà, ºðºº òàñàëãààíä õýð õýìæýýíèé àãààðûã ñýëãýõ ¸ñòîéã àëü ÷ óëñûí
áàðèëãûí íîðì ñòàíäàðòàä òîäîðõîé çààñàí áàéäàã. Àãààð ñîëèëöîîã ìåõàíèê áîëîí
åðäèéí àðãààð õèéäýã áºãººä ìàíàé îðîíä àìèíû îðîí ñóóöàíä á¿õýëäýý åðäèéí
àðãààð (àãààðûí òåìïåðàòóðûí çºð¿¿íýýñ ¿¿ñýõ äàðàëòûí çºð¿¿ áîëîí ñàëõèíû
¿éë÷ëýëýýð) ñîëèëöîõîîð òºëºâëºäºã. Àãààð ñýëãýëòèéã õýò çàìáàðààã¿é õèéñíýýð
ÿëàíãóÿà õ¿éòíèé óëèðàëä ãàäíààñ îðæ èðæ

áàéãàà õ¿éòýí àãààðûã õàëààõàä èõ õýìæýýíèé
äóëààíû ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëäàã. Ñóäëàãààãààð
Ìîíãîëä áàðüñàí àìèíû îðîí ñóóöíû áàðèëãûí
àãààð ñýëãýëòèéí äàâòàìæ äóíäæààð 24 áàéãàà íü
ìàø èõ õýìæýýíèé äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã ãàäíà
õ¿éòýí àãààðûã õàëààõàä ¿ðã¿é çàðöóóëæ áàéíà
ãýñýí ¿ã. Ãýòýë èæèë öàã óóðûí íºõöºëòýé
Êàíàäàä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 5-7 áàéãàà íü áºãººä
Ìîíãîëûí õóâèéí ñóóöíû áàðèëãûí áèò¿¿ìæëýë
ìóó áàéãààãèéí æèøýý þì.
à.
Çóðàã 5.11 à. Áàãà îâðûí ìåõàíèê

àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåì,
á. Àãààð ñîëèëöîîíû åðäèéí àðãà
á.
Èéì òîõèîëäîëä õ¿éòýí àãààðûã õàëààõàä øààðäàãäàõ äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýý
õàøèõ á¿òýýöýýð äóëààí äàìæóóëàëòààð àëäàãäàõ äóëààí àëäàãäëààñ ÷ èõ ãàð÷ áàéãàà
þì. ¯¿íòýé óÿëäààòàéãààð áàðèëãûí ºðºº òàñàëãààíóóäàä çàéëøã¿é ÿâàãäàõ àãààð
ñîëèëöîî åðäèéí àãààð ñýëãýëòýýð ÿâàãäàõ áîëîìæã¿é áîëäîã. Àãààð ñýëãýëòèéí
ìåõàíèê ñèñòåìä ºâëèéí óëèðàëä àãààð õàëààã÷èéã ºðãºí õýðýãëýäýã áºãººä ãîë÷ëîí
öàõèëãààí áîëîí òºâëºðñºí ñèñòåìä õîëáîãäñîí óñ óóðûí äóëààí çººã÷òýé áàéäàã.
Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåìä äàðààõ øààðäëàãóóä òàâèãäàíà.
1. Àãààð ñýëãýëòèéí äàâòàìæ: Ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãààð òóõàé ºðººíèé îíöëîãîîñ
õàìààð÷ øààðäëàãàò äàâòàìæèéí òîîã íîðìîîð òîãòîîäîã.
2. Àãààðûí ÷àíàð: Ãàäíààñ îðóóëæ áàéãàà àãààðûã àëü áîëîõ ø¿¿æ áàéõ. Äîòîð
àãààðûí ÷àíàð íü ýð¿¿ë àõóéí íîðìä çààñàí ò¿âøèíä áàéõ
3. Äóëààíû òàâ òóõ: Àãààð ñýëãýõ ÿâöàä ºðººíèé àãààðûí òåìïåðàòóð áóóðàõã¿é
áàéõ
4. Äóó ÷èìýý òóñãààðëàëò: Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåì íü äóó ÷èìýý òóñãààðëàã÷òàé
áàéæ, äóó ÷èìýý íü õ¿íèé òàâ òóõ àëäóóëàõã¿é áàéõ
5. Àãààð ñýëãýëòèéí äóëààí: Àëäàãäàë àëü áîëîõ áàãà áàéõ, çàéëóóëàãäàæ áàéãàà
àãààðûí äóëààíûã àøèãëàõ
6. Àøèãëàëò: Àæèëëàãàà íü àëü áîëîõ àâòîìàò áàéõ, öàãèéí áîëîí àæèëëàãààíû
øàòëàë íü áèå äààñàí òîõèðóóëãàòàé áàéõ. Ø¿¿ëò¿¿ðèéã æèëä 2-4 óäàà ë
ñîëüäîã áàéõ.
7. Òåõíèê: Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåìèéí òîíîãëîëóóä óäààí õóãàöààíä íàéäâàðòàé
àæèëëàäàã áàéõ
Ãàäíààñ îðæ èðæ áàéãàà öýâýð àãààðûã õàëààõàä äàðààõ øèíý äýâøèëòýò
òåõíîëîãèóäûã àøèãëàæ áàéíà.
- Áàãà îâðûí àãààð-àãààðûí äóëààí ñýëãýã÷. Õ¿éòíèé óëèðàëä çàéëóóëæ áàéãàà
àãààð íü îðæ èðæ áóé öýâýð àãààðààñ ºíäºð òåìïåðàòóðòàé áàéäàã áºãººä ýíý
äóëààí ñýëãýã÷ýýð îðîõ àãààðûã òîäîðõîé òåìïåðàòóðò õ¿ðòýë õàëààæ ìºí
ìåõàíèê õîëüöîîñ öýâýðëýíý. Èíãýñíýýð õàÿãäàæ áóé äóëààíûã ýðã¿¿ëýí
àøèãëàæ ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýíý.
- Ìºí çàéëóóëæ áàéãàà àãààðûí äóëààíààð äóëààíû íàñîñ àøèãëàí õàëóóí óñ

õàëààëòûí ñèñòåìèéí óñûã õàëààäàã.
- Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåìèéí äàìæóóëàõ õîîëîé àëü áîëîõ áîãèíî áàéâàë
àíõäàã÷ çàðäëûí õóâüä ÷ àøèãëàëòûí çàðäëûí õóâüä ÷ õÿìä áàéäàã. Õîîëîé óðò
áàéõ òóñàì ò¿¿ãýýð àãààðûã äàìæóóëäàã ñýíñýíä èë¿¿ èõ ýð÷èì õ¿÷ çàðíà.
- Õºðñíèé õºëäºëòèéí ã¿íýýñ äîîø õºðñíèé ðåãèñòðèéã áàéðëóóëæ, îðóóëàõ
àãààðûã óðüä÷èëàí õàëààõàä àøèãëàäàã.
Çóðàã 4.12 Õóâèéí îðîí ñóóöíû àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåìèéí õóâèëáàðóóä. 1. àãààð
çàéëóóëàõ ñàðààëæ áîëîí õîîëîé, 2. àãààð îðóóëàõ ñàðààëæ áîëîí õîîëîé, 3. àãààð àãààðûí
äóëààí ñîëèëöóóëàã÷, 4. õàëóóí óñíû íººöë¿¿ð ñàâ, 5. àãààð-óñíû äóëààíû íàñîñ, 6. õºðñíèé
ðåãèñòð, 7. àãààð õàëààã÷, 8. ñýíñ, 9. àãààð ø¿¿ã÷.
Õóâèéí îðîí ñóóöàíä àøèãëàõ áîëîìæòîé äýýðõ àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåìèéí

õóâèëáàðûã àâ÷ ¿çüå:
À. Äóëààíûã äàõèí àøèãëàõ áàãà îâðûí àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåì. Åâðîïûí îðíóóäàä
ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ áàéãàà ñèñòåì áºãººä øèíý õóó÷èí àëü ÷ áàðèëãàä òºëºâëºõ
áîëîìæòîé. Íèéòèéí áîëîí õóâèéí îðîí ñóóöíóóäàä á¿ëýã÷èëñýí áîëîí ãàíöààð÷èëñàí
áàéäëààð àøèãëàäàã. Íýã áîëîí îëîí øàòíû àæèëëàãààòàé.
Â. Äóëààíûã äàõèí àøèãëàõ, íýìýëò áàéäëààð çàéëóóëàõ àãààðûí äóëààíûã àøèãëàæ

äóëààíû íàñîñ, îðóóëàõ àãààðûã óðüä÷èëàí õàëààõ õºðñíèé ðåãèñòðòýé.
Ñ. Ìàíàé îðîíä ñ¿¿ëèéí ¿åä õýðýãëýæ áàéãàà ñèñòåìèéí íýã ãýæ áîëíî. Ãàäíààñ
àãààðûã öàõèëãààí õàëààã÷ààð õàëààæ îðóóëíà.
D. Çàéëóóëæ áàéãàà àãààðûí äóëààíûã äóëààíû íàñîñ àøèãëàí õàëóóí óñ áýëòãýõýä
àøèãëàíà.
E. Òóõàéëñàí ºðººíä çîðèóëñàí, äóëààí äàõèí àøèãëàõ áàãà îâðûí àãààð õàëààã÷òàé
ñèñòåì. Õýðýãëýã÷èéí áèå äààñàí áàéõ íºõöëèéã èë¿¿òýé õàíãàíà.
F. Àâòîìàò öîíõ íýýã÷òýé ñèñòåì. Òèéì àøèãòàé áèø ÷ äîòîð àãààðûí ÷àíàðûã
ñàéæðóóëàõàä ñàéí íºëººòýé.
Ýäãýýð ñèñòåì¿¿ä íü ÿëàíãóÿà ñýíñ áàéðëàæ áàéãàà íºõöºëä äóó ÷èìýý áàãà ãàðàõ
¸ñòîé áàéäàã. Äóóíû ò¿âøèí ºäðèéí öàãò 55 äÁ, øºíº 45 äèöèáàëëýýñ áàãà áàéõ íü
òîõèðîìæòîé.
Õóðààíãóé
1. Áàðèëãûí õàëààëòàíä õýðýãëýõ äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýìæýýã òóõàéí áàðèëãûí

áîëîí ºðºº òàñàëãààíû äóëààíû áàëàíñààð òîäîðõîéëîõ áà ò¿¿íèéã äóëààí
àëäàãäëûã áóóðóóëñíààð õýìíýõ íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé.
2. Õàëààëòûí ýõ ¿¿ñâýðò ò¿¿õèé í¿¿ðñ õýðýãëýõýýñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ, øàõìàë
áîëîí õèé, øèíãýí ò¿ëø íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, áàéãàëüä ó÷ðóóëàõ õîð íºëºº áàãà
áàéäãèéã àíõààðàõ.
3. Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí õàëààëòûí ñèñòåìä õàëààõ ãàäàðãóó èõòýé
íàì òåìïåðàòóðûí õàëààëòûí ñèñòåì õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé.
4. Äóëààíû íàñîñ áîë õàëààëòûí õàìãèéí èðýýä¿éòýé, áàñ îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ õîð
íºëºº áàãàòàé äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð.
5. Àãààð ñýëãýëòèéí ñèñòåì íü áèò¿¿ìæëýë ºíäºðòýé áàðèëãàä çàéëøã¿é ìåõàíèê
àæèëëàãààòàé áàéõ áà áàãà îâðûí àãààð ñýëãýëòèéí òºõººðºìæ àøèãëàí
õàÿãäàë äóëààíûã àãààð õàëààõàä àøèãëàíà. Ìºí õºðñíèé ðåãèñòð, äóëààíû
íàñîñûã õîñëóóëàí àøèãëàæ áîëíî.
Íºõºí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ áîëîí ò¿ëøèéã àøèãëàõ íü

õýìíýëòèéí ãîë àðãóóäûí íýã þì.
Á¿ëýã 6
Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷
2050 îí ãýõýä äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé 50-èàñ èë¿¿ õóâèéã ñýðãýýãäýõ
ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàõ òºëºâòýé áàéãàà áèëýý. ªíººãèéí áàéäëààð ýíý íü 10- ààñ áàãà
õóâüòàé áàéãàà. Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü íàð. Äýëõèéí ýð÷èì
õ¿÷íèé õýðýãëýýíä àøèãëàæ áàéãàà ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ ãàçðûí ã¿íèé äóëààí áîëîîä
äàëàéí òàòëàãà ò¿ðëýãíýýñ áóñàä íü íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé øóóä áîëîîä íººöëºãäñºí ýõ
¿¿ñâýð¿¿ä áàéäàã. Îëáîðëîìîë ò¿ëø áîëîõ í¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé, ãàçðûí òîñ çýðýã íü
íàðíû íºëººãººð áèé áîëñîí àìüòàí óðãàìàëààñ ãàðàëòàé òóë íàðíû íººöëºãäñºí
ýð÷èì õ¿÷ þì. Òèéìýýñ íàðíû ýð÷èì õ¿÷èéã íººöëºãäìºë áà øóóä ÷ ãýæ àíãèëæ
áîëîõ þì. Îëáîðëìîë ò¿ëøíèé õóâüä ¿íäñýíäýý õ¿í òºðºëõòºíèé 200 æèëèéí ë
õýðýãëýýã õàíãàõ íººöòýé ãýæ ¿çäýã. ¯¿íýýñ ºìíº áîëîîä õîéíî øóóä ýð÷èì õ¿÷èéã
àøèãëàæ áàéñàí, öààøèä ÷ àøèãëàñààð áàéõ áîëíî.
Ìàíàé îðíû õóâüä áîë ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàõ ÿâäàë ýõëýëèéí øàòàíä áàéíà.
ªºðººð õýëáýë ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèéõýý 99 ãàðóé õóâèéã îëáîðëîìîë ò¿ëøýýð
õàíãàäàã. Ìàíàéä óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàðèõ òàëààð íèëýýä äàëàéöòàé ÿðèãäàæ
áàéãàà áîëîâ÷ òîìîîõîí óñàí öàõèëãààí ñòàíöóóä íü ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàëä
ñºðãººð íºëººëäºã òóë ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ ãýäýã àíãèëàëä õàìààðóóëàõã¿é áîëñîí.
Íàð áîëîí ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷èéã èõýíõ òîõèîëäîëä ãýðýëò¿¿ëýãò ë àøèãëàæ áàéíà.
Òîìîîõîí ñàëõè, íàðíû áîëîí áèîìàññûí äóëààí öàõèëãààí ñòàíöóóä áàéãóóëàõ
òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí äîðâèòîé, áîäèòîé ñóäàëãàà îäîîõîíäîî õîìñ áàéíà. ¯¿íä
õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõîë õàíäëàãààñ ãàäíà óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí áîëîîä ýð÷èì õ¿÷íèé
ñàëáàðûí õ¿÷èí ÷àäàë, ÷àäàâõè ìóó áàéãàà çýðýã íü íºëººëæ áàéíà. Ýíý á¿ëýãò
ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí òóõàé áîëîí òýäãýýðèéã àøèãëàõ áîëîìæèéí
òàëààð äóðäàõ áîëíî.
Íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷

Íàð íü ìàíàé äýëõèéí 149.6 õ106 êì ãàäèóñòàé 2.812 õ 1023 ì2 òàëáàéä
1369 Âò/ì2 öàöðàãèéí ýð÷èìòýéãýýð íèéòäýý 3.85 õ 1023êÂò ýð÷èì õ¿÷íèé óðñãàëûã
ºã÷ áàéäàã.
Íàðíû ýð÷èì õ¿÷èéã àøèãëàõ òºõººðºìæ íü
íàðíû öàöðàãèéã øèíãýýæ äóëààí áîëãîí
õóâèðãàõ øèíãýýã÷ ãàäàðãóó áîëîí àâñàí
äóëààíàà àæëûí áèå áîëîõ øèíãýíä ºã÷
òýðõ¿¿ õàëóóí øèíãýíèéã øóóä áîëîí
õî¸ðäîã÷ êîíòóðààð äàìæóóëàí õýðýãëýã÷èä
õàëñàí øèíãýíèéã ºãäºã. Íàðíû öàöðàãèéã
õ¿ëýýí àâ÷ äóëààíä õóâèðãàõ ýíýõ¿¿
òºõººðºìæ íü õóâèàðëàõ áîëîí õî¸ðäîã÷
êîíòóðòàé õîëáîõ ãýñýí ¿íäñýí õýñãýýñ
á¿ðäýõ áà ¿¿íèéã êîëëåêòîð ãýíý.
Çóðàã 6.1 Íàð
Êîëëåêòîðûã äóëààí çººã÷ íü 100îÑ õ¿ðòýë

òåìïåðàòóðòàé áîë íàì, èë¿¿ áîë ºíäºð
òåìïåðàòóðûí ãýæ àíãèëäàã.
ªíäºð òåìïåðàòóðûí êîëëåêòîð íü îïòèê
ëèíçèéí çàð÷ìààð öàöðàãèéí òºâëºðëèéã àøèãëàõ áà ãîë÷ëîí áºìáºðöãºí áà øóãàìàí
òîëèí ôîêóñëàõ àðãûã õýðýãëýäýã.
Çóðàã 6.2 Íàðíû äóëààíû ñòàíöûí òºðë¿¿ä. à. Ïàððàáîë îéëãîã÷òîé øóãàìàí øèíãýýã÷òýé,
á. Á¿ëýã îéëãîã÷òîé øóãàìàí øèíãýýã÷òýé, ñ. òàâãàí îéëãîã÷òîé òºâëºð¿¿ëñýí øèíãýýã÷òýé
ä. á¿ëýã îéëãîã÷òîé òºâëºð¿¿ëñýí øèíãýýã÷òýé.
Õèéö áîëîí àæèëëàõ çàð÷ìààð íü øóãàìàí ïàðàáîë êîëëåêòîð, òºâëºðñºí øóãàìàí

ïàðàáîë, ïàðàáîë òàâãàí êîëëåêòîð, òºâëºðñºí õ¿ëýýí àâàã÷òàé íàðíû ñòàíö ãýñýí
òºðºëä õóâààäàã. Èéì òºðëèéí êîëëåêòîðóóäûã Èñïàíè áîëîí ÀÍÓ-í ºìíºä ìóæóóäàä
ãîë÷ëîí òóðøèëò ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð àøèãëàæ áàéíà.
Õàâòãàé êîëëåêòîð. Íàì òåìïåðàòóðûí
êîëëåêòîðûã õàâòãàé áà âààêóóì õîîëîéò
ãýæ õî¸ð àíãèëäàã. Àæèëëàõ ãîë çàðèì íü
íàðíû öàöðàãèéã øèíãýýã÷ õàâòàí õ¿ëýýí
àâ÷ äóëààí áîëîí õóâèðãààä óã äóëààíàà
ò¿¿íä íÿãò áýõëýãäñýí õîîëîé äîòîðõè
øèíãýí àæëûí áèåä øèëæ¿¿ëäýã.
Õàâòãàé èõ áèåòýé áàéõ àð áîëîí õàæóó
õýñãýýðýý äóëààëãàòàé í¿¿ðýí õýñýã íü
íàðíû öàöðàã îéëãîäîãã¿é ñàéí íýâòð¿¿ëýõ
øèëýí õýñýã áàéäàã.
Çóðàã 6.3 Õàâòãàé êîëëåêòîð
Íàðíû êîëëåêòîð íü íàðíààñ àëü áîëîõ èõ ýíåðãè àâ÷ àëü áîëîõ áàãûã àëäàõ
çàð÷ìààð àæèëëàíà. Øèëýí í¿¿ð íü äóëààí àëäàõ ãîë õýñýã áîëäîã ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä
¿¿íèéã àðèëãàõ õýä õýäýí òåõíîëîãèéã àøèãëàõ áîëñîí. Øèëèéã ñåëåêòèâ á¿ðõ¿¿ëòýé
áîëãîæ íàðíû ãýðëèéí 400-800íì ñïåêòðèéã ñàéí íýâòð¿¿ëæ õàðèí øèíãýýã÷ýýñ
öàöðàõ 1100-1700íì ñïåêòðèéã îéëãîäîã. Ìºí ãýðýë íýâòýðäýã (íýâòðýëòòýé) äóëààí
òóñãààðëàã÷, øèíãýýëò ºíäºðòýé, îéëãîëò áàãàòàé ñåëåêòèâ øèíãýýã÷ õýðýãëýæ áàéíà.
Âàêóóì õîîëîéò êîëëåêòîð. Âàêóóì êîëëåêòîð íü àãààðûí äàðàëòààñ ¿¿ñýõ õ¿÷èéã

ººðèéí õîîëîéò õýëáýðýýðýý ýñýðã¿¿öýí áàðüæ áàò áºõ áàéäëûã íü õàíãàæ áàéäàã.
Íºãºº òàëààñ øèíãýýã÷ õàâòàí íü õºäºëãººíò ó÷èð áàéðëàëûã òîõèðóóëàõ áîëîìæòîé.
Çóðàã 6.4 Âàêóóì õîîëîéò êîëëåêòîð
Àæëûí òåìïåðàòóð íü ºíäºð, À¯Ê ÷ ºíäºð

áàéäàã. Øèíãýýã÷ ãàäàðãóó íü õàãàñ äóãóé
áîëîí õàâòãàé õýëáýðòýé. Ãîëëîí õýðýãëýäýã
òºðºë íü õàëóóí õîîëîéí çàð÷ìààð àæèëëàäàã
êîëëåêòîð þì.
Ìàíàé îðíû õóâüä àøèãëàõ áîëîìæ èõòýé
áºãººä àæëûí øèíãýí íü õºëääºãã¿é,
õàðüöàíãóé íàì òåìïåðàòóðò áóöàëäàã.
Ýäãýýð êîëëåêòîðóóäààñ ãàäíà àãààðûí
êîëëåêòîð, óñàí ñàíãèéí êîëëåêòîð çýðýã
êîëëåêòîðóóäûã ºðººíèé àãààð õàëààõ áîëîí
óñàí ñàíãèéí óñ õàëààõàä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã.
Íàðíû êîëëåêòîðûí ÷àíàð. Êîëëåêòîðûí ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò íü ò¿¿íèé àøèãò ¿éëèéí
êîýôôèöåíò áàéäàã. Íàðíààñ èðæ áàéãàà öàöðàãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýäýí õóâèéã
äóëààí áîëãîí õóâèðãàæ ÷àäàæ áàéãààãààð ýíý õýìæèãäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëíî.
Çóðàã 6.5 Íàðíû êîëëåêòîðûí äóëààíû áàëàíñ
Îðòèê À¯Ê.
Öàõèëãààí ñîðîíçîí íàðíû öàöðàãèéã äóëààíä õóâèðãàõàä õàìãèéí ýõýíä îðòèê
àëäàãäàë ãàðàõ áà ýíý íü îéëò, äàìæóóëàëò, øèíãýýëòèéí àëäàãäëóóäààñ á¿ðääýã.
¯¿íèéã îðòèê À¯Ê-îîð èëýðõèéëýõ áà äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.
E abs
ηo = ≈ τ ⋅α
Etotal
Eabs-Êîëëåêòîðûí øèíãýýñýí öàöðàãèéí õýìæýý
Etotal-Êîëëåêòîðò òóññàí íèéò öàöðàãèéí õýìæýý
τ- Øèëýí í¿¿ðíèé íýâòð¿¿ëýëòèéí êîýôôèöèåíò
α- Øèíãýýëòèéí êîýôôèöèåíò.
Õîîëîéò êîëëåêòîð íü õàâòãàéãàà áîäâîë îðòèê àëäàãäàë áàãàòàé. Óñàí ñàíãèéí
êîëëåêòîð íü øèëýí í¿¿ðã¿é òóë τ=1 áàéäàã.
Äóëààíû À¯Ê.
Äóëààíû ¿ç¿¿ëýëò íü êîëëåêòîðûí äóëààí àëäàãäëààñ õàìààðíà. Êîëëåêòîð íü
äîòîð òàëäàà äàìæóóëàëò, êîíâåêö, öàöðàãèéí, ãàäíà òàëäàà öàöðàãèéí áîëîí
êîíâåêöèéí äóëààí ñîëèëöîîãîîð äóëààí àëääàã.
Çóðàã 6.6 Íàðíû êîëëåêòîðûí À¯Ê òîîöîõ ãàðôèê
Äóëààíû À¯Ê íü:

∆T ∆T 2
η = η o − k1 − k2
E E
∆T = Tcollector − Tout - êîëëåêòîð áîëîí ãàäíà àãààðûí òåìïåðàòóðûí çºð¿¿
k1- äóëààí àëäàãäëûí êîýôôèöèåíò. Õàâòãàé êîëëåêòîðò 3.3-3.7 Âò/ì2Ê, âàêóóì
êîëëåêòîðò 1.0-1.4 Âò/ì2Ê.
k2- äóëààí àëäàãäëûí êîýôôèöèåíò. Õàâòãàé êîëëåêòîðò 0.014-0.018 Âò/ì2Ê, âàêóóì
êîëëåêòîðò 0.07-0.011 Âò/ì2Ê áàéíà.
Êîëëåêòîðûí èæ á¿ðäýë. Íàðíû äóëààíû ñèñòåì íü ¿íäñýí 4 ýëåìåíòýýñ á¿ðäýíý.
Íàðíû êîëëåêòîð, Äóëààí àâàõ õýñýã, Òîõèðóóëãà, íàñîñ á¿õèé äàìæóóëàõ õýñýã,
Õààëò àðìàòóðóóä áîëíî. Äóëààí àâàõ õýñýã íü êîëëåêòîðîîñ èðñýí äóëààíûã
õàäãàëàõ, õýðýãöýýòýé ãàçàð íü ò¿ãýýõ õýðýãñýë (õàëààõ õýðýãñýë, õàëóóí óñíû õîëèã÷)
çýðãýýñ á¿ðäýíý. Äóëààí õàäãàëàõ ¿¿ðãèéã äóëààíû íººöë¿¿ð áóþó áàê àêêóìóëÿòîð
ã¿éöýòãýíý. Àêêóìóëÿòîð íü äóëààí àëäàãäàë áàãàòàé (2Âò/Ê -ýýñ áàãà ) òåìïåðàòóðûí
¿åèéã òîîöîîëñîí áàéõ ¸ñòîé. Òåìïåðàòóðûí ¿å ãýäýã íü íººöë¿¿ð ñàâàíä ºíäºð
òåìïåðàòóðòàé õýñýã íü äýýä òàëä, íàì òåìïåðàòóðòàé õýñýã íü äîîä òàëäàà áàéðëàæ
òåìïåðàòóðûí çºð¿¿òýé ¿å¿äèéã áèé áîëãîäîã. Íººöë¿¿ð ñàâàí äàõü óñíû òåìïåðàòóð
60°Ñ-ýýñ äýýø áàéõ ¸ñã¿é. Ýíý íü íýãä¿ãýýðò õýðýãëýýíèé õàëóóí óñàíä òàâüäàã
íºõöºë, õî¸ðäóãààðò äóëààíû àëäàãäàë èõýñäýãòýé óÿëäààòàé.
Çóðàã 6.7 Íàðíû õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåì
Íàðíû äóëààíû ñèñòåìèéã áàðèëãûí õàëóóí óñ õàíãàìæèíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýõ áà

ìàíàé îðíû õóâüä, ÿëàíãóÿà õàëààëòûí áóñ óëèðàëä íàðíû êîëëåêòîð àøèãëàí, ººð
íýìýëò ýõ ¿¿ñâýðã¿éãýýð õàëóóí óñ áýëòãýõ áîëîìæ áèé. Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé
áàðèëãà áèé áîëæ, êîëëåêòîðûí À¯Ê äýýøèëñíýýð ìàíàé îðîí íàðíû äóëààíû
ñèñòåìèéã íýìýëò äóëààíû ýõ ¿¿ñâýðòýéãýýð õàëààëòàíä àøèãëàõ áîëîìæ áèé áîëæ
áàéãàà þì. Ãýõäýý îëîí öàãèðàãòàéãààñ áîëæ òîíîã òºõººðºìæèéí ºðòºã ºñäºã òóë
àíõäàã÷ çàðäàë íü åðäèéí çóóõûã áîäâîë íèëýýä ºíäºð ãàðäàã.
Õàëóóí óñ õàíãàìæèéí òºëºâëºëò

Íàðíû õàëóóí óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìèéã òºëºâëºõºä þóíû ò¿ð¿¿íä õàëóóí óñíû
õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. Äóíäæààð 45°Ñ õàëóóí óñ áýëòãýõ áà äºðâºí àì á¿ëòýé
àéëûí íýã õ¿íèé õàëóóí óñíû õýðýãëýý 50 ë, íèéòäýý 200 ë õîíîã ãýæ ¿çüå. Íàðíû
íººöë¿¿ð íü 1.5 - 2 äàõèí èõ áàéõ ¸ñòîé òóë ¿éëäâýðëýã÷ýýñ 300-400 ëèòðèéí
áàãòààìæòàé íººöë¿¿ð íèéë¿¿ëäýã.
Øààðäàãäàõ äóëààíû õýìæýýã Q = m ⋅ c ⋅ ∆T òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî. Êîëëåêòîðò îðîõ
óñíû òåìïåðàòóðûã äóíäæààð 10°Ñ ãýæ ¿çâýë äóëààíû õýìæýý íü õîíîãò 8.1êÂò.ö,
ñàðä 243.6êÂò.ö áîëíî. Õàâòãàé êîëëåêòîðûí À¯Ê=35% ãýâýë ñàðä õàìãèéí áàãàäàà
696êÂò.ö, æèëäýý 8352êÂò.ö áîëíî. Íàðíû öàöðàãèéí ºäºð, ñàð, æèëä èðýõ õýìæýýã
öàã óóðûí ºãºãäëººñ àâ÷ áîëîõîîñ ãàäíà êàäàñòðèéí çóðãààð þìóó òîîöîîíû àðãààð
ãàðãàíà. Òóõàéëáàë æèëä èðýõ íèéëáýð öàöðàãèéí õýìæýý 1000êÂò.ö áàéíà ãýæ ¿çâýë
øààðäàãäàõ êîëëåêòîðûí òàëáàé íü À=0.6 õ 8352êÂò.ö/1000êÂò.ö/ì2=5ì2 áîëæ
áàéíà. Áîäèò áàéäàë áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ íèéò à÷ààëëûí 60 õóâèàð òîîöîîã
õèéäýã. Õàëóóí óñíû íàðèéâ÷èëñàí òîîöîîã õàâñðàëò CD-ä áàéãàà ïðîãðàììûã
àøèãëàí òîîöîîëæ áîëíî.
Íàðíû öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷

Íàðíû öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áîëãîí õóâèðãàäàã
òºõººðºìæèéã íàðíû çàé ãýíý. Ãîëëîõ ìàòåðèàë íü öàõèóð. Ãýðëèéí íºëººãººð õàãàñ
äàìæóóëàã÷èéí øèëæèëòèéí ¿éë÷ëýëýýð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áèé áîëäîã. Á¿òöèéí
õóâüä øèëýí í¿¿ð, í¿¿ðýí õýñãèéí ìåòàë òîðîí êîíòàêò, õàãàñ äàìæóóëàã÷ ð, n ¿å¿ä,
õàâòãàé ìåòàë êîíòàêòààñ á¿ðäýíý. Ìàíàé îðîíä íàðíû çàéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý,
¿éëäâýðëýë 1980 -ààä îíîîñ ýõòýé. Öàõèóðàí íàðíû çàéã äîòîð íü ìîíî, ïîëè,
àìîðô ãýæ àíãèëäàã. Ýíý íü òýäãýýðèéí á¿òýöèéí îíöëîãòîé õîëáîîòîé.
Çóðàã 6.8 à. Íàðíû êîëëåêòîðûí á¿òýö, á ìîíîêðèñòàë öàõèóðàí íàðíû çàé
Íàðíû çàéã öóâàà áîëîí çýðãýöýý õîëáîæ íýã õàâòàíä ñóóëãàæ óãñàðñíûã äýëãýö áóþó
ìîäóë, õàðèí îëîí ìîäóëèéã íýãýí çýðýã õîëáîñíûã íàðíû çàéí áàãö ãýíý. Íàðíû
çàéí òåõíèêèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã íàðíû öàöðàãèéí õýìæýý 1000Âò/ì2, àãààðûí ìàññ 1.5,
àãààðûí òåìïåðàòóð 25îÑ òàé íºõöºëä òóðøèæ ò¿¿íèé ã¿éäýë, õ¿÷äýëèéí õàìààðëûí
ãðàôèêèéã àøèãëàí òîãòîîäîã.
Çóðàã 6.9 Íàðíû çàéí ã¿éäýë, õ¿÷äýëèéí õàìààðëûí ìóðóé. à. Íàðíû öàöðàãèéí ýð÷ìýýñ
õàìààðñàí áàéäàë. á. îð÷íû òåìïåðàòóðààñ õàìààðñàí áàéäàë
ñ. õàìãèéí èõ ÷àäàëòàé ¿åèéí óòãà.
Àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöèåíò íü íàðíû çàé áîëîí äýëãýöèéí õóâüä

Pmax U ⋅I
η= = max max
PAM 1.5 E AM 1.5 ⋅ A
Pmax PAM 1.5 - íàðíû çàéí õàìãèéí èõ ÷àäàë, àãààðûí ìàññ 1.5 ¿åèéí íàðíû
öàöðàãèéí ÷àäàë
Umax Imax - Õàìãèéí èõ ÷àäàëòàé ¿åèéí õ¿÷äýë ã¿éäëèéí õýìæýý
EAM1.5, A - Àãààðûí ìàññ 1.5 ¿åèéí íàðíû öàöðàã áîëîí íàðíû çàéí òàëáàé.
¯¿íýýñ ãàäíà ä¿¿ðãýëòèéí õýìæýýñ ãýñýí õýìæèãäýõ¿¿í áèé. ¯¿íèéã çàäãàé ¿åèéí
õ¿÷äýë, áîãèíî õîëáîëòûí ¿åèéí ã¿éäëèéí ¿ðæâýðèéã õàìãèéí èõ ÷àäàëä õàðüöóóëñàí
õàðüöààãààð òîäîðõîéëíî.
Íàðíû çàéí õýðýãëýý

Íàðíû çàéã õýðýãëýýíèé îíöëîãîîð íü áèå äààñàí áà òºâëºðñºí ãýæ àíãèëäàã.
Áèå äààñàí ñèñòåìèéí õóâüä ãýðýëò¿¿ëãèéí áîëîí õîñîëñîí ñèñòåì¿¿äèéã ºðãºí
àøèãëàäàã. Ìàíàé îðíû õóâüä 5000-7000 îð÷èì ìàë÷èí àéë ºðõ íàðíû çàéã
ãýðýëò¿¿ëýãò àøèãëàæ áàéíà.
Çóðàã 6.10 Íàðíû çàéí áèå äààñàí ñèñòåì (òºâëºðñºí áóñ ñèñòåì)
Ìºí òóõàéëñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áîëîí áàãà õýìæýýíèé ñóóðèí ãàçðûã ýð÷èì
õ¿÷ýýð áèå äààí õàíãàõàä íàð-ñàëõèíû, íàð- ñàëõè-äèçåëèéí õîñîëñîí ñèñòåìèéã ºðãºí
õýðýãëýäýã. Ãîë ýëåìåíò¿¿ä íü íàðíû çàé, öýíýã õóðèìòëóóëàã÷ áóþó àêêóìóëÿòîð,
öýíýã òîõèðóóëàã÷ààñ á¿ðäýíý. Õîñîëñîí ñèñòåìèéí õóâüä íýìæ øóëóóòãàã÷ áîëîí
èíâåðòåð¿¿äèéã àøèãëàäàã. Òýäãýýð íü òîãòìîë ã¿éäëèéã õóâüñàõ, õóâüñàõ ã¿éäëèéã
òîãòìîë ã¿éäýë áîëãîõ ¿¿ðýãòýé. Íàðíû çàé íü òîãòìîë ã¿éäýë ãàðãàäàã òóë
õýðýãëýã÷èä åðäèéí õóâüñàõ ã¿éäëèéí öàõèëãààí õýðýãñýë àæèëóóëàõûí òóëä
èíâåðòåðèéã íýìýëò áàéäëààð àøèãëàäàã.
Çóðàã 6.11 Àðõàíãàé àéìãèéí Òàðèàò ñóìàí äàõü íàð ñàëõèíû õîñîëñîí ñèñòåì
Íàðíû çàéí ñòàíöûã ¿éëäâýðëýñýí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ýý òºâëºðñºí öàõèëãààí

õàíãàìæèíä ºã÷ áàéõààð áàéãóóëäàã. Ãåðìàí, ßïîí, ÀÍÓ-ä èéì òºðëèéí òîìîîõîí
ñòàíöóóä îëîí áèé. Íàðíû çàéí àøèãëàëòûí çàðäàë áóñàä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé
¿¿ñâýðèéã áîäâîë áàãà áîëîâ÷ àíõäàã÷ ºðòºã íü õýò ºíäºð ãàðäãààñ ¿éëäâýðëýñýí
ýð÷èì õ¿÷íèé ºðòºã ìºí ºíäºð ãàðäàã.
Çóðàã 6.12 Íàðíû òºâëºðñºí öàõèëãààí ñòàíö
Áèå äààñàí íàðíû çàéí ñèñòåìä øààðäàãääàã ãîë ýëåìåíò áîë àêêóìóëÿòîð þì.
ªðòãèéí íèëýýäã¿é õýñãèéã ÷ ¿¿íä çàðöóóëäàã. Òèéìýýñ ò¿¿íèéã àëü áîëîõ çîõèìæòîé
ñîíãîõ øààðäëàãàòàé. Àêêóìóëÿòîðûí ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò íü ò¿¿íèé áàãòààìæ C þì.
C = R ⋅ I ⋅ t áàãòààìæ íü äàðààëàí á¿ðõýã áàéõ ºäðèéí òîî, òóõàéí õ¿÷äýëä õàðãàëçàõ
ã¿éäýë áîëîí õóãàöààíû ¿ðæâýðýýð òîäîðõîéëîãäîõ õîíîãèéí õýðýãëýýíýýñ øóóä
õàìààðíà. Íàðíû öàöðàã íàðíû çàéí ãàäàðãóóä àëü áîëîõ ýãö òóñàõ íü ò¿¿íèé
á¿òýýëèéã íýìýãä¿¿ëäýã òóë çóí 30, õàâàð íàìàð 45, ºâºëäºº 60 õýìèéí íàëóóòàéãààð
ñóóðèëóóëàõ íü òîõèðîìæòîé.
Ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷. Õ¿í òºðëºõòºí ñàëõèíû ýð÷èì
õ¿÷èéã àøèãëàæ ýõýëñýí îëîí ìÿíãàí æèëèéí ºìíººñ
óëáààòàé. Äàëáààò óñàí çàâèíààñ ýõëýýä ãóðèëûí
òýýðýì, óñàí òàòóóðãà çýðãèéã ýíä äóðüäàæ áîëíî.
Ñàëõèíû ýíåðãèéí õýìæýý íü àãààðûí ìàññ áîëîí
ñàëõèíû õóðäíû êâàäðàòûí ¿ðæâýðèéí õàãàñòàé òýíö¿¿.
P = 0.5 ⋅ mair ⋅ v o
2
Çóðàã 6.13 Ñàëõèí òýýðýì

Ñàëõèí ñýíñíèé õóâüä ò¿¿íèé ðîòîðûí ãàäàðãóóãèéí
òàëáàé áóþó ñàëõèíû óðñãàëûí ïåðïåíäèêóëÿð ÷èãëýëä
áóé ýðãýëäýõ ñýíñíèé òàëáàéã À ãýâýë ò¿¿íä ¿éë÷ëýõ
ñàëõèíû ÷àäàë íü
P = 0.5 ⋅ ρ ⋅ A ⋅ vo3 áîëíî.
Ðîòîðûí äàðàà ñàëõèíû õóðä, äàðàëò, óðñãàëûí ãîðèì íü ººð÷ëºãääºã áºãººä
ðîòîðûí ºìíº õýñýãò èë¿¿äýë õàðèí àðä õýñýãò íü ñèéðýãæèëò ¿¿ñäýã. Ðîòîðò ¿éë÷èëæ
áàéãàà ñàëõèíû ÷àäàëä ðîòîðûí äàðààõ ñàëõèíû õóðä v0 –ã íýìæ òîîöäîã.
1
Protor = ⋅ ρ ⋅ A ⋅ (v 0 + v 2 ) ⋅ (v02 − v 22 )
4
Ýíäýýñ ñàëõè áîëîí ðîòîðûí ÷àäàëûí õàðüöàà ãàðàõ áºãººä ýíý íü îíîëûí àøèãò
àæèëëàãàà áîëîõ ÷àäëûí òîî cp –ã èëýðõèéëäýã. Áîëîìæèò õàìãèéí èõ õàðüöàà íü
õóðäíû õàðüöààãààð òîäîðõîéëîãäîõ áà v2/v0=1/3, cp=16/27 áàéíà. ¯¿íèéã Áåòöèéí
ôàêòîð ãýæ íýðëýäýã.
Ñàëõèí ñýíñíèé èæ á¿ðäë¿¿ä

Íýí òýðã¿¿íä àâ÷ ¿çýõ õýñýã áîë ðîòîðûí õýñýã áóþó ñýíñ, äàëáàà ÷ ãýæ
íýðëýäýã õýñýã. Äàëáàà íü óÿí õàòàí, áàò
áýõ, ýäýëãýý óäààíòàé áàéõ øààðäëàãàòàé.
¯¿íýýñ ãàäíà äóó ÷èìýýíä ÷ õÿçãààðëàëò
òàâüäàã. Ñýíñíèé äàâøèëòûí ºíöºã íü
ñàëõèí ñýíñíèé ãîëëîõ òîõèðóóëãà áîëíî.
Äàëáààíû òîî õýä áàéõ íü ìàø èõ
íºëººòýé. Äàëáààíû òîî öººí áàéõ òóñàì
ò¿ðãýí ýðãýëòèéí òîî λ = vu / vo èõñýæ
õàðèí îëîí áàéõ òóñàì ðîòîðûí ãîëûí
ýðãýëòèéí ìîìåíò èõýñäýã. Èõýíõ ñàëõèí
öàõèëãààí ñòàíöûí äàëáààíû òîî 3 áàéõ
áºãººä ¿¿íèéã õàìãèéí òîõèðîìæòîé íü ãýæ
¿çäýã.
Çóðàã 6.14 Áàãà ÷àäëûí ñàëõèí ñòàíö
Ðîòîð íü öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðòýé øóóä áóþó õóðäíû õàéðöàãààð äàìæèí õîëáîãäîíî.
Òîãòìîë ã¿éäëèéí, õóâüñàõ ã¿éäëèéí ñèíõðîí, àñèíõðîí õºäºëã¿¿ðèéã ºðãºí
Ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíöûí òºëºâëºëò

Ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ áàéãóóëàõûí ºìíº òóõàéí ãàçðûí ñàëõèíû
ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéã òîãòîîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Öàã óóðûí ºãºãäºë áîëîí
íýìýëò ñóóðèí õýìæèëòýýð ñàëõèíû õóðä, ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëíî.
Çóðàã 6.15 Ñàëõèíû à. õóðäíû äàâòàãäëûí ìóðóé á. Ç¿ã ÷èãèéí äàâòàãäëûí ìóðóé
Òîìîîõîí ñàëõèí ñýíñèéã íýã ë óäàà ñóóðèëóóëíà. Ñóóðèëóóëàëòûí çàðäàë íü ìàø

ºíäºð áàéäàã òóë õýðýâ òóõàéí ãàçàð íü àøèãã¿é áàéâàë çººõ áîëîìæã¿é. Òåõíèêèéí
õóâüä áîëîìæòîé ÷ ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãã¿é áîëæ õóâèðíà. Ñàëõèíû íººöèéã
ñàëõèíû õóðäíû äàâòàãäàë áîëîí ÷èãëýëèéí äàâòàãäëààð òîäîðõîéëíî. Õóðäíû
äàâòàãäàëûã ãðàôèê àðãààð ¿ç¿¿ëäýã áà ò¿¿í äýýðýý Âåéáóë áîëîí Ðåëåé òàðõàëòûí
ìóðóéã áàéãóóëæ, òýäãýýðèéí õýëáýðèéí áîëîí õóâèàðûí ôàêòîðóóäûã õÿëáàð÷èëñàí
òîîöîîíä àøèãëàäàã.
Õóðäíû äàâòàãäàë íü ºíäºð õóðäòàé õýñýãò èõ áàéõ, ãðàôèêèéí õýëáýð çºâ áàéõ
çýðýã íü òóõàéí ãàçàð íóòàãò ñàëõèíû íººö èõ áàéãààã õàðóóëäàõ ¿ç¿¿ëýëò áîëíî.
Íºãºº íýã ¿ç¿¿ëýëò áîë ñàëõèíû ç¿ã ÷èã. ¯¿íèéã ‘ñàëõèí ñàðíàé’ ãýæ íýðëýãäýõ
õóðäíû äàâòàãäëûí ãðàôèê àøèãëàí òîäîðõîéëíî.
Çóðàã äýýðýýñ õàðàõàä ýíý ºãºãäëèéí õóâüä áàðóóí, áàðóóí õîéä ç¿ã íü ñàëõèíû
ãîëëîõ ÷èãëýë áàéíà. Ãýõäýý ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíöóóäûí äèéëýíõ íü 3ì/ñ -ýýñ äýýø
õóðäàä àæèëëàäàã òóë ýíý ¿ç¿¿ëýëòýíä ìºí 3 ì/ñ-ýýñ äýýø õóðäíû äàâòàãäëûã èë¿¿
àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé áîëäîã.
Ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýë íü îëîí ñàëõèí ñýíñ õàìòàä íü áàéðëóóëñàí ñàëõèí ôåðì
áàéãóóëàõàä èõýýõýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ñàëõèí ñýíñíèé ðîòîðûí àð õýñýãò õóéëðàë ¿¿ñýõ
áà ýíý íü òîäîðõîé çàéíä î÷îîä çàìõàðäàã. ¯¿íèé íºëººëëèéã äàðààãèéí ýãíýýíèé
ñàëõèí ñýíñýíä ¿ç¿¿ëýõã¿éí òóëä ãîëëîõ ÷èãëýëýýñ õàìààð÷ áàéðøëûã òîãòîîäîã. Áóñàä
íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áîë òóõàéí ñýíñ ñóóðèëóóëàõ ãàçðûí ãàäàðãóóãèéí
áàðçãàðæèëòûí ºíäºð, áàéãàëèéí áîëîí çîõèîìîë ñààäóóä áàéäàã. Òóõàéëáàë óðãàìàë
íü ºíäºð óðãàñàí ýñâýë ñóóðèí ãàçàð, îé ìîäíû îð÷èìä áàðçãàðæèëò ºíäºð áàéõ áà
òýð õýðýýð ñàëõèíû ºíäºð õóðäíû ¿å íü õàðüöàíãóé ºíäºðò áàéíà. Õàðèí óñàí
ãàäàðãóóòàé áîëîí ìàø íàìõàí óðãàìàëòàé òýãø òàë ãàçàð ñàëõèíû õóðä èõòýé ¿å íü
íàì ºíäºðò áàéäàã. Ýíý íü ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíöûí ðîòîðûí òýíõëýã áàéðëàõ
ºíäºðò áóþó ñàëõèí ñýíñíèé áàãàíûí ºíäºðò èõýýõýí íºëººòýé.
Çóðàã 6.16 WKA 2/500 Ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíöûí ÷àäëûí ìóðóé
Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò áàéõàä ñàëõèí ñýíñíû ÷àäëûí ãðàôèê àøèãëàí ñàëõèí öàõèëãààí
ñòàíöûí ãîëëîõ òåõíèêèéí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ òóõàéí ñàëõèí ñýíñ õè÷íýýí õýìæýýíèé
ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîéã òîãòîîäîã. Ñàëõèíû õýìæèëòèéã àëü áîëîõ îëîí
æèëèéí ºãºãäëººð õèéâýë èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.
Ñàëõèí öàõèëãààí
ñòàíöûí àøèãëàëò
Çóðàã 6.17
Ñàëõèí ïàðê / òºâëºðñºí
ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí
á¿ëýã÷èëñýí ñàëõèí
öàõèëãààí ñòàíöóóä.
Ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíöûã áèå äààñàí, òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîñîí ñèñòåì ãýñýí 2
¿íäñýí áàéäëààð àøèãëàäàã. 5 êÂò õ¿ðòýëõ ÷àäàëòàéã áàòàðåé öýíýãëýõ áóþó õýä
õýäýí àéëûí õýðýãëýýã õàíãàõààð àøèãëàäàã áîë 250 êÂò õ¿ðòýëõ ÷àäàëòàé ÑÖÑ-ûã
äèçåëü áîëîí áóñàä öàõèëãààí ýõ ¿¿ñâýðòýé õîñëóóëàí á¿ëýã õýðýãëýã÷ áóþó æèæèã
ñóóðèí ãàçðûã õàíãàõààð òºëºâëºäºã. 250 êÂò-ààñ äýýø ÷àäàëòàé ÑÖÑ-óóäûã ¿íäñýíäýý
òºâëºðñºí öàõèëãààí õàíãàìæèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîí àøèãëàäàã. Îëîí óëñàä 1990-ýýä
îíîîñ 100-500 êÂò ÷àäàëòàé ÑÖÑ-óóäûã àøèãëàæ áàéñàí áîë ºíººäºð 1-3 ÌÂò
÷àäàëòàé ÑÖÑ ºðãºí àøèãëàæ áàéíà. Åð íü ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ
õàìãèéí õóðäàöòàé õºãæèæ áàéãàà íü ÑÖÑ þì.
Óñíû ýð÷èì õ¿÷

Óñíû ýð÷èì õ¿÷ íü íàð ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷èéã áîäâîë á¿ñ íóòãèéí ÷àíàðòàé
áàéäãààðàà ÿëãààòàé. Ïîòåíöèàëü ýíåðãè íü ìàññ áîëîí ºíäðèéí çºð¿¿íýýñ õàìààðíà.
1 êÂò.ö ýð÷èì õ¿÷èéã àëäàãäàëã¿éãýýð àøèãëàæ ÷àäâàë 370,000 ë óñûã 1ì ºíäºðò
ºðãºõ, ýñâýë 3,700 ë óñûã 100ì ºíäºðò ºðãºõ áîëîìæòîé þì. Ýíäýýñ àæèë õèéõèéí
òóëä óñ íü àëü áîëîõ ºíäºð áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áàéíà.
Çóðàã 6.18 à. Áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëò, á. Õ¿ðõðýý áîë áàéãàëèéí

áèé áîëãîñîí óñíû óíàëò èõòýé ãàçàð.
Óñíû ýð÷èì õ¿÷ íü íàðíû íºëººãººð, óóðøèëòààð áèé áîëäîã òóë íàðíû íººöëºãäñºí
ýð÷èì õ¿÷ ãýæ îéëãîæ áîëíî. Äýëõèéí õýìæýýíä æèëä 500 áèëëèîí ìåòð êóá óñ
ýðãýëäýæ áàéäàã. Óñíû óíàëò áàãàòàé òàë íóòàãò óñíû óðñàö ºíäºð áàéãàà íºõöºëä
ìºí àøèãëàæ áîëíî.
Çóðàã 6.19
Õîâä àéìàã äàõü óñàí

öàõèëãààí ñòàíöûí òóðáèíû
ºðºº.
Ìàíàé îðíû õóâüä áàðóóí á¿ñèéí àéìãóóäààð íèëýýä õýäýí ãàçàðò ñóäàëãààíû àæèë
õèéñýí áà áàãà îâðûí ÓÖÑ öººí òîîãîîð àæèëëàæ áàéíà. Óñíû õ¿÷íèé òåõíèê íü
óðñãàëûí ýð÷èì õ¿÷èéã ìåõàíèê ýðãýëòèéí
ýð÷èì õ¿÷ áîëãîí õóâèðãàäàã. Õýðýãëýõäýý
õºäºëãººíèé (èäýâõòýé), áàéðëàëûí
(èäýâõã¿é), õîëèìîã ãýñýí áàéäëààð
àøèãëàäàã. Àæëûí äóãóéíû ºìíº áîëîí
äàðààõ äàðàëòààñ õàìààðóóëæ èë¿¿ áà
òýíö¿¿ äàðàëòòàé ãýæ àíãèëíà. Òýíö¿¿
äàðàëòòàé òóðáèí íü óðñàö áóþó óðñãàëûí
õóðäûã àøèãëàõàä èë¿¿òýé çîõèöñîí áîë
èë¿¿ äàðàëòòàé òóðáèí íü óíàëò èõòýé ¿åä
òîõèðîìæòîé. Òóðáèíû ººð íýã ¿ç¿¿ëýëò
áîë õóðäàí ýðãýëò áóþó õóâèéí ýðãýëòèéí
òîî þì.
n P
ns = n- ýðãýëòèéí òîî,
H H
H- óíàëòûí ºíäºð, P - ÷àäàë
Óäààí ýðãýëòòýé íü ns=60-160, åðäèéí
ýðãýëòòýé íü ns=160-260, õóðäàí ýðãýëòòýé
íü ns=260-400 áàéäàã.
Çóðàã 6.20 Óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí
òóðáèíóóäûí àíãèëàë, àæèëëàõ îíöëîã.
Ôðàíöèñ áîëîí äàëáààò òóðáèíû õóâüä
À¯Ê íü óñíû çàðöóóëàëò áóþó óðñàöûí
õýìæýýíèé ººð÷ëºëòººñ øóóä õàìààðäàã
áîë ïåëòîíû òóðáèí óñíû óðñãàëûí
õóðäààñ áàãà õàìààðäàã. ÓÖÑ -ûã óíàëòûí
ºíäºðººñ õàìààðóóëæ 10-15ì áîë íàì
äàðàëòûí, 50ì -ýýñ äýýø áîë ºíäºð äàðàëòûí, ýäãýýðèéí çàâñðûíõûã äóíä äàðàëòûíõ
ãýæ àíãèëíà. Ãîë òºëºâ ñèíõðîí ãåíåðàòîð àøèãëàäàã áà àñèíõðîíûã ÷ ìºí
àøèãëàäàã. ÓÖÑ òºëºâëºõäºº óäààí õóãàöààíû ñóäàëãààíû ìàòåðèàë äýýð òóëãóóðëàí
õèéäýã. Ýäèéí çàñãèéí õóâüä ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò íü óñíû óðñàöûí õýìæýý, äýýä áîëîí
äîîä óñíû ò¿âøíèé çºð¿¿ áóþó óíàëò, òóðáèí áîëîí ãåíåðàòîðûí àøèãò àæèëëàãààíû
ò¿âøèí áàéäàã. Óñíû óðñàöûí õýìæýý èõýâ÷ëýí óëèðëûí ÷àíàðòàéãààð ººð÷ëºãäºíº.
Ìàíàé îðíû õóâüä 5-8 ñàð õàìãèéí èõ óðñàöòàé ¿å þì. Õýìæýý íü æèëèéí á¿õ ë
õóãàöààíû òóðøèéí óðñàöûí õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé, óðñàöûí õóðäíû ¿ðæâýðýýð
òîäîðõîéëîãäîíî. Óíàëòûã ãîë÷îí ñóâàã áîëîí äàëàíãààð çîõèîìëîîð áèé áîëãîäîã.
Òóõàéí ãîëûí ãàçðûí õýâãèé ºíäºð áàéõ òóñàì óíàëò ºíäºð áàéõ áîëîìæ èõòýé.
Çóðàã 6.21 Óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí á¿òýö
Áèîìàññ
Àìüòàí, óðãàìàë òýäãýýðèéí îðãàíèê õóâèðàëòûí á¿òýýãäýõ¿¿í, õàÿãäàë çýðýã íü
áèîìàññûí ãîëëîõ ýõ ¿¿ñâýð þì. Óðãàìàë íü àãààðààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, õºðñíººñ óñ,
ýðäýñ àâ÷ íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé òóñëàìæòàéãààð á¿ðýëäýæ áèé áîëäîã.
6CO2 + 6 H 2 O + hv → C 6 H 12 O6 + 6O2
Ýíý ÷àíàðààðàà óðãàìàë íü íàðíû ýð÷èì õ¿÷èéã íººöëºã÷ þì. Íýã ìîëü ãëþêîç
C 6 H 12 O6 á¿òýýõèéí òóëä 0.8êÂò ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëäàã áºãººä ¿¿íèéã íàðíû ãýðýë
(Ôîòîí hv ) áèé áîëãîäîã. Ýíý ìàÿãààð ýð÷èì õ¿÷ óðãàìàëûí ìàññàä õóðèìòëàäàíà.
Èéì íýã êã õóóðàé áîäèñ äóíäæààð 4.65êÂò ýð÷èì õ¿÷ àãóóëíà. Äýëõèéí õýìæýýíä
150-200 òýðáóì òîíí áèîìàññ á¿ðýëäýí áèé áîëäîã áºãººä ¿¿íýýñ îéðîëöîîãîîð 7-9
õ 1015 êÂò.ö ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàæ àâàõ áîëîìæòîé þì. Ýíý íü îäîîãèéí äýëõèéí íèéò
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíýýñ 7-8 äàõèí èõ.
Áèîëîãèéí õàòóó ò¿ëø. Ìîä. Ìîä íü õàìãèéí ýðòíèé ò¿ëø áóþó ýð÷èì õ¿÷
òýýã÷. Øàòàõ ÿâöäàà íàðíû íººöºëñºí ýð÷èì õ¿÷ýý àëäàæ ôîòîñèíòåçèéí ýñðýã óðâàë
ÿâàãäàíà.
Ãàë
C 6 H 12 O6 + 6O2 → 6CO2 + 6 H 2 O
0.8 êÂò.ö
Ìîäûã õàãàëñàí, çîìãîë, ¿ðòýñ õýëáýðýýð àøèãëàäàã. Øèíý ìîäíû 85 õóâèéã óñ

ýçýëäýã. Áàéãàëèéí çºâ íºõöºëä õàòààõàä æèëä ÷èéãèéíõýý 15-20 õóâèéã àëäàíà.
Íîéòîí ìîä ò¿ëíý ãýäýã íü óñ áóöàëãàæ óóðøóóëíà ãýñýí ¿ã. Íýã ëèòð óñàíä 700
Âò.ö äóëààí çàðöóóëäàã.
Ñ¿ðýë. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò õàìãèéí èõ õýìæýýãýýð ãàðäàã á¿òýýãäýõ¿¿í.

Õèìèéí ÷àíàð, äóëààí ãàðãàõ ÷àäâàð íü ìîäòîé àäèë. Õàðèí ¿íñ èõòýé.
Õóëñ. Ò¿ëøíèé óðãàìàë ãýæ õýëæ áîëíî. Ó÷èð íü ìàø õóðäàí óðãàäàã, æèí
èõòýé. Æèëä 35 òí/ãà óðãàö àâàõ áîëîìæòîé.
Ñïèðò. Ñàõàðûí àãóóëàìæ ºíäºðòýé áèîìàññààñ ñïèðòèéã 11000 æèëèéí

ºìíººñ ãàðãàí àâ÷ àøèãëàæ áàéñàí ÷ 19-ð çóóíä àíõ óäàà õèìèéí ïðîöåññûã
òîìú¸îëñîí. Ýòàíîëü ¿¿ñýõ ÿâö íü:
C 6 H 10 O5 + H 2 O → C 6 H 12 O6 → 2C 2 H 5 OH + 2CO 2
Öàðäóóë Óñ Ãëþêîç Ýòàíîëü í¿¿ðñõ¿ ÷ ëèéíõèé
Íÿãò íü 0.79êã/ë, äóëààí ãàðãàõ ÷àäâàð íü 7.5êÂò.ö/êã. Ãîë òºëºâ áåíçèí ìîòîðò
Áèîõèé. Îðãàíèê õàÿãäëûã áèîõèé ãàðãàí àâàõàä àøèãëàäàã. Õàÿãäëûã

áèò¿¿ìæèëñýí ñàâàíä õèéæ, àãààðã¿é îð÷èíä áèîõèé ¿¿ñãýã÷ áè÷èë áèåò¿¿ä
(ìèêðîîðãàíèçì) -èéã àøèãëàí áèîõèé ãàðãàí àâäàã. Áè÷èë áèåò¿¿äèéí àìüäðàõ îð÷èí
ÿëãààòàé áàéäàã. Òèéìýýñ òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷íû òåìïåðàòóðûã çàéëøã¿é òîãòìîë
áàðèõ øààðäëàãàòàé.
Áè÷èë áèå Òåìïåðàòóð ßëçðàõ õóãàöàà Òàéëáàð

Ïñèõðîôèë 15°Ñ 90-120 õîíîã Õýò óäààí
Ìåçîôèë 35°Ñ 25-30 õîíîã Òîõèðîìæòîé
Òåðìîôèë 55°Ñ 10 îð÷èì õîíîã Äóëààí àëäàãäàë èõ
Ãîëëîõ ò¿¿õèé ýä íü òýæýýìýë ìàë àìüòíû ÿëãàäàñ. Íýãæ áîä ìàë ãýñýí îéëãîëòîîð
ÿíç á¿ðèéí àìüòàäûã õîîðîíä íü õàðüöóóëäàã. Ýíý íü áèå ã¿éöñýí íýã ¿õýð, ýñâýë 5
òóãàë, 6 áîðäìîë ãàõàé, 250 òàõèàòàé òýíöäýã.
Çóðàã 6.22 Áèîõèéí òºõººðºìæèéí á¿ä¿¿â÷
ªäºðò íýã áîä ìàëààñ 1.5 ì3 áèîõèé ãàðãàí àâàõ áîëîìæòîé. Óã õèé íü 2/3 ìåòàí,
1/3 Ñ02, 1% õ¿õýðò óñ òºðºã÷ çýðãýýñ á¿ðäýíý. Áèîõèéí äóëààí ãàðãàõ ÷àäâàð íü
20-25ÌÆ/ì3 áóþó 5.5-7.0 êÂò.ö/ì3.
Õóðààíãóé
1. Á¿õ òºðëèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä íü íàðíû øóóä áîëîí íººöëºãäñºí

ýð÷èì õ¿÷ áàéäàã. Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ áîë øàâõàãäàøã¿é ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ
¿¿ñâýð.
2. Íàðíû äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã õàëààëò, õàëóóí óñ õàíãàìæèíä àøèãëàõàä
õàìãèéí òîõèðîìæòîé ýõ ¿¿ñâýð. Õîîëîéò áîëîí õàâòãàé êîëëåêòîðûã ºðãºí
àøèãëàäàã. Êîëëåêòîðûí ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò áîë îïòèê áîëîí äóëààíû àøèãò
àæèëëàãàà áàéäàã.
3. Íàðíû çàé íü õàãàñ äàìæóóëàã÷ ýëåìåíòýýñ á¿ðääýã áºãººä ôîòîýôôåêòèéí
¿çýãäýë äýýð òóëãóóðëàãäñàí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿¿ñã¿¿ð. Òºâëºðñºí áîëîí
áèå äààñàí áàéäëààð àøèãëàäàã. Áàãà îâðûí ãýðýëò¿¿ëãèéí ñèñòåìä íýí
òîõèðîìæòîé. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã áóñàä òºðëèéí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé
¿¿ñã¿¿ð¿¿äýýñ õàìãèéí ºíäºð íü.
4. Ñàëõèí ñýíñèéã öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõýä ò¿ãýýìýë àøèãëàäàã. 50Âò -ñ
5ÌÂò õ¿ðòýë õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàéäàã. Áèå äààñàí áîëîí òºâëºðñºí öàõèëãààí
õàíãàìæèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîõ áàéäëààð àøèãëàíà. Ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé
íººöèéã ñàëõèíû õóðä áîëîí ç¿ã ÷èãèéí äàâòàãäëààð òîäîðõîéëäîã.
5. Óñíû ýð÷èì õ¿÷ íü óíàëò áîëîí óñíû çàðöóóëàëòààñ (óðñàöààñ) õàìààðàõ áà
ãîëëîõ ýëåìåíò íü àæëûí òóðáèí. Óñàí öàõèëãààí ñòàíöàä ò¿ðýëòèéã
çîõèîìîëîîð äàëàí áîëîí ñóâàã àøèãëàí áèé áîëãîäîã. Òîìîîõîí óñàí
öàõèëãààí ñòàíöóóä íü áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òàëòàé.
6. Áèîìàññ áîë õàìãèéí õÿëáàð áàñ èðýýä¿éòýé ýõ ¿¿ñâýð. Áèîìàññûã øóóä õàòóó
ò¿ëøèíä, òîäîðõîé áîëîâñðóóëàëò õèéñíèé äàðàà õèé áîëîí øèíãýí ò¿ëø
ãàðãàí àâ÷ àøèãëàäàã. Óðãàìàë íü óðãàõäàà ººðòºº í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã
øèíãýýäýã áºãººä øàòàõäàà ÿëãàðóóëäàã ó÷èð ýíý õèéí õóâüä ñºðºã íºëººã¿é
ãýæ õýëæ áîëíî.
Á¿ëýã 7
Óñíû õýìíýëò
Óñ íýã òàëààñàà õ¿íèé çàéëøã¿é àõóéí õýðýãëýýíèé ç¿éë. Õ¿íèé õ¿íñíèé ãîëëîõ
á¿òýýãäýõ¿¿í ÷ ãýæ õýëíý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ºíäºð øààðäëàãà òàâèãääàã. Áàéãàëü îð÷íû
áîõèðäîëîîñ àãààð, õºðñ, óñ áîõèðäîæ ìºí óñíû íººöèéí õîìñäîë áèé áîëíî. Ýíý
æèøýý ìàíàé îðíû õóâüä ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë áîäèò ç¿éë áîëñîí ãýõýä õèëñäýõã¿é.
ªºðººð õýëáýë íººö íü õîìñäîæ áàñ ÷àíàð íü ìóóäàæ áàéíà. Ýíä õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë
ìàø èõ ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Áàñ íýã àñóóäàë áîë óñàíä àãóóëàãäàæ áàéãàà ýð÷èì
õ¿÷. Óñûã îëáîðëîõ, ò¿¿íèéã àõóéí õýðýãëýýíèé øààðäëàãà õàíãàõûí ò¿ëä öýâýðëýõ,
õýðýãëýã÷äýä ò¿ãýýõ, áîõèðäñîí óñûã çàéëóóëàõ, öýâýðëýõ çýðýãò ìàø èõ õýìæýýíèé
ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëäàã. Òèéìýýñ óñûã õýìíýõ íü
1. Óñíû íººöèéã õàìãààëàõ
2. Ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýõ
3. Áàéãàëèéí áîõèðäëûã áàãàñãàõ ãýñýí îëîí ñàéí òàëòàé.
Óñûã àõóéí õýðýãëýýíä þì óãààõ áîëîí õîîë õ¿íñ áýëòãýõ, óñàíä îðîõ çýðýãò õàìãèéí
èõ õýðýãëýäýã. Òýãâýë òýäãýýðèéã õýìíýõ õýä õýäýí àðãà áàéíà.
Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë. Åð íü àëü ÷ ñàëáàðò õýðýãëýã÷ ººðºº õýìíýëòèéí ãîëëîõ

ñóóðü þì. Õè÷íýýí õýìíýëòòýé äóëààí áàðèëãà áàðèàä òýð õ¿í õàëààëòàà õàìãèéí
èõýýð àæèëëóóëàõ ìºðòëºº öîíõîî íýýãýýä ñóóãààä áàéâàë òýð áàðèëãûí óòãà ó÷èð
àëäàãäàíà. Òèéìýýñ õ¿í àìûí áîëîâñðîë, õýðýãëýýíèé ñî¸ë áóþó óõààëàã õýðýãëýý ýíä
ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. ßëàíãóÿà, õýðýãëýñíèéõýý õýðýýð òºëäºã áàéõ çàð÷ìûã
õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâààñ ýíä áàãà ãýëòã¿é àõèö ãàðäàã.
Òåõíèêèéí õ¿÷èí ç¿éë. Óãààëãûí ìàøèíû óñíû çàðöóóëàëò ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí
äîòîð 20 õ¿ðòýë õóâèàð áóóðñàí. Ýíý áîë äýâøèëòýò áàñ õýìíýëòòýé òåõíîëîãèéí à÷
òóñ þì. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà àõóéí õýðýãëýýíèé óñ ò¿ãýýõ òºõººðºìæ¿¿äèéã óñíû
çàðöóóëàëò áàãàòàéãààð õèéõ áîëñîí. Ìàíàé îðîíä 1990 -ýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ îðîí
ñóóöíû àéëóóäûã óñíû òîîëóóðààð õàíãàæ ýõýëñýí áºãººä ýíý íü õýðýãëýã÷äèéí áîäèò
õýðýãëýýã ¿íýëýõ áîëîìæ îëãîæ óëìààð óñûã õýìíýæ ýõýëñýí.
Çóðàã 7.1 Óñ õàíãàìæèéí òºâëºðñºí ñèñòåì
Òºð çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éë. Ýíý íü òºð çàñàã, óñíû àæ

àõóéí áàéãóóëëàãóóäààñ ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîîòîé þì. Òóõàéëáàë äýëõèéí óëñ îðíóóäûí óñíû
õýðýãëýý íü ¿íý òàðèôûí áîäëîãîîñ øóóä õàìààð÷
áàéãààã ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Ýíäýýñ óñíû áàéãóóëëàãóóä
òîõèðñîí ¿íý òîãòîîõ øààðäëàãà õàðàãäàæ áàéíà.
Íèéãìèéí àñóóäàëäàà èë¿¿ àíõààð÷ ýêîëîãèéí àñóóäëûã
õîéø òàâèõ íü àëñäàà ÿâóóðã¿é ó÷ðààñ õ¿íèé íèéãìèéí
õàðèëöààíû ãîë õóóëü áîëîõ õýðýãëýñíèéõýý õýðýýð
òºëºõ çàð÷èìä öàã àëäàëã¿é øèëæèõ íü ç¿éòýé. Ìàíàéä
óñ áîë íýã èõ ¿íýòýé ç¿éë áèø ãýñýí îéëãîëò íèëýýä
ò¿ãýýìýë áàéäàã.
Óñíû õýìíýëòèéí òàëààð æèøýý àâ÷ ¿çüå. Òóõàéëñàí
áàðèëãûí óñíû õýðýãëýýã òºâëºðñºí ñèñòåìä õîëáîãäñîí
íºõöëººð àâ÷ ¿çüå. (Çóðàã6.1) Ýíý áàðèëãûí õóâüä òºâëºðñºí óñ õàíãàìæèéí
ñèñòåìýýñ 158ë óñ àâ÷ ãàë çóóõ, óãààëãà, õàëóóí óñ, ñóóëòóóð, öýâýðëýãýý, íîãîî óñëàõ
çýðýãò àøèãëàäàã. Ýíýõ¿¿ õýðýãëýñýí óñ íü á¿ãä áîõèð óñ çàéëóóëàõ ñèñòåì ð¿¿
õàÿãäàíà. Ìºí ¿¿í äýýð íýìýãäñýí õóðûí óñûã òºâëºðñºí ñ¿ëæýýãýýð çàéëóóëíà. Ýíý
áàðèëãààñ íèéòäýý 285 ë áîõèð óñ õàÿãäàæ áàéíà. Ýíý íü çºâõºí õàÿãäàë áèø,
¿¿íèéã öýâýðëýõ áàãóóëàìæèä òýýâýðëýæ õ¿ðãýýä óñûã 95 õóâü õ¿ðòýë öýâýðëýäýã.
¯¿íä ìºí èõýýõýí õýìæýýíèé ýð÷èì õ¿÷èéã çàðöóóëíà.

Óñ õàíãàìæèéí ñèñòåìä õýìíýëòòýé òåõíèê òåõíîëîãèéã
íýâòð¿¿ëñíýýð õýðýãëýýíèé óñûã 158- ààñ 84 ë õ¿ðòýë
áóóðóóëàõ áîëîìæòîé þì. Óñíû õýðýãëýýã áóóðóóëàõ
áîëîìæ èõ áàéäàã áà òýäãýýðèéã òåõíèêèéí áîëîí
õ¿íèé õýìíýëòòýé õýðýãëýýíèé òóñëàìæòàéãààð
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Èíãýñíýýð óñíû õýðýãëýýã 50
õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëàõààñ ãàäíà óñ õàíãàìæèíä
çàðöóóëàãäàõ ýð÷èì õ¿÷èéã òýð õýìæýýãýýð õýìíýíý.
Áîðîîíû óñûã òºâëºðñºí áîõèð óñíû øóãàìààð áóñ
õºðñºíä ø¿¿ð¿¿ëýõ çàìààð çàéëóóëäàã.
Çóðàã 7.2 Óñ õàíãàìæèéí òºâëºðñºí õýìíýëòòýé òîíîã

òºõººðºìæ á¿õèé ñèñòåì
Ýíý íü áîõèð óñ çàéëóóëàõ çàðäëûã õýìíýõýýñ ãàäíà
ýíýõ¿¿ ø¿¿ðñýí áîðîîíû óñ íü õºðñíèé áîëîí ã¿íèé
óñûã òýæýýæ áàéäàã. Õîòæèëò èõñýõ òóñàì õàòóó
õó÷èëòòàé çàìûí õýìæýý èõñýæ, õóð òóíäàñíû ãàçðûí
ãàäàðãóóä øèíãýõ õýìæýý áàãàñàæ óëìààð ¿åðèéí àþóë
í¿¿ðëýäýã. Õóðûí óñíû ø¿¿ð¿¿ëýõ òàëáàé áîëîí
óðãàìàëæñàí òàëáàéí õýìæýýã èõýñãýõ íü ýíý àþóëûã
áàãàñãàõ àðãà õýìæýý þì. Ìºí áîðîîíû óñûã
íººöºëæ, óëìààð öýâýðëýæ àõóéí õýðýãëýýíä õýðýãëýõ
ýñâýë õóóðàéøèëòòàé ¿åä ç¿ëýã íîãîî óñëàõ çýðãýýð
àøèãëàæ áîëäîã. Ìºí áàãà áîõèðäîëòîé óãààëãûí
áîëîí õýðýãëýñýí õàëóóí óñûã ñóóëòóóðò àøèãëàñíààð
öýâýð óñíû õýðýãëýýã 84- ººñ 60 ë áîëãîæ õýìíýíý.
Áîõèð óñûã äîòîð íü áàãà áîõèðäîëòòîé ñààðàë óñ, èõ
áîõèðäîëòòîé õàð óñ ãýæ íýðëýäýã. Õàð óñ íü õàòóó
áîõèðäîë áîëîí íàòðè ôîñôîðèéí õýìæýý èõòýé
áàéäàã.
Çóðàã 7.3 Áàãà áîõèðäîëòîé óñûã äàõèí àøèãëàäàã

áîðîîíû óñíû ø¿¿ðýëòòýé òºâëºðñºí ñèñòåì
Äàðààãèéí õóâèëáàð áîë á¿ðýí áèå äààñàí ñèñòåì.

Áîõèð óñ çàéëóóëàõ ñèñòåìèéã áàéðàí áàéãàëèéí
àðãààð öýâýðëýæ ò¿¿íýýñ í¿¿ðñòºðºã÷, àçîò,
ôîñôîð, êàëè çýðãýýð áàÿëàã ëàã áîëîâñðóóëàí
áîðäîîíä àøèãëàíà.
Çóðàã 7.4 Àõóéí áîõèðäîëòîé óñûã áàéãàëèéí àðãààð

öýâýðëýæ äàõèí àøèãëàõ áîõèð óñíû áèå äààñàí
ñèñòåì.
Óñíû õýìíýëòòýé òºõººðºìæ¿¿ä

Àõóéí õýðýãëýýíèé óñíû ãóðàâíû íýãèéã ñóóëòóóð
çàéëàõàä àøèãëàäàã. Ýíý íü ñóóëòóóðûí çàéëàõ
ñàâíû ýçýëõ¿¿í (6, 9, 12ë), áîëîí àøèãëàëòààñ
õàìààðäàã. Îð÷èí ¿åèéí ñóóëòóóð íü óñûã 100
õóâü õ¿ðòýë õýìíýõ áîëîìæòîé.
Çàðèì íýã òåõíîëîãèîñ äóðäâàë:

1. Çàéëàõ ñàâíû çîãñîîõ òîâ÷ëóóð
Íèéòèéí áîëîí àõéóí õýðýãëýýíä àøèãëàäàã áà õýðýãëýã÷ýýñ øóóä õàìààðäàã. Çàéëàëò
õàíãàëòòàé ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä óñûã õààõ ¿¿ðýãòýé.
Çàéëàõ ñàâíû çîãñîîõ òîâ÷ëóóð
50
Õîíîãûí óñíû çàðöóóëàëò ë/õîí

40
30
45
20
29 30
10 18
0
9ë Ñóóëòóóð 9 ë Ñóóëòóóð 6ë Ñóóëòóóð 6ë ñóóëòóóð
Çîãñîîõ çîãñîîõ
òîâ÷ëóóðòàé òîâ÷ëóóðòàé
Çóðàã 7.5 Ñóóëòóóðûí çàéëàõ ñàâíû çîãñîîõ òîâ÷ëóóð
2. Õîñ ýçýëõ¿¿íòýé ñèñòåì

Ñàëàíãèä òîâ÷ëóóðòàé òîì íü 6-9 ë æèæèã íü 3-4 ë áàãòààìæòàé.
Õîñ ýçýëõ¿¿íòýé ñèñòåì

Õîíîãûí óñíû çàðöóóëàëò ë/õîí
50
40
30
45
20
25
10 20 18
0
9ë ÕÝÑ ã¿é 9ë-4ë ÕÝÑ òàé 6ë-3.5ë ÕÝÑ 6ë-3ë ÕÝÑ òýé
òýé
Çóðàã 7.6 à. Ñóóëòóóðûí çàéëàõ ñàâíû õîñ ýçýëõ¿¿íòýé òîâ÷ëóóð,

á. óñíû õàðüöóóëñàí çàðöóóëàëò
Õýìíýõ áîëîìæ 40-60 õóâü.

3. Íýã áàðèóëòàé öîðãî, õîëèã÷
Óñíû çàðöóóëàëò áîëîí òåìïåðàòóðûã åðäèéí õààëòûã áîäâîë ìàø õóðäàí
òîõèðóóëäàã.
Çóðàã 7.7 Íýã áàðèóëòàé õîëèã÷èéí à. çàðöóóëàëò áîëîí á. òåìïåðàòóðûí òîõèðóóëãà

Õýäèéãýýð õýìíýëòèéí õýìæýý áàãà ÷ ãýñýí ýíãèéí ò¿ãýýìýë òºõººðºìæ þì.
4. Òåðìîñòàò
Óñíû òåìïåðàòóðûã òîõèðóóëàõàä èõ õýìæýýíèé óñ çàðöóóëäàã. Òåðìîñòàò íü
õýðýãëýã÷èéí ñîíãîñîí òåìïåðàòóðûã 2-4 ñåêóíäýíä òîõèðóóëæ ÷àääàãààðàà åðäèéí
õîëèã÷èéí õààëòààñ ýðñ äàâóó òàëòàé.
Õî¸ð õààëòòàé õîëèã÷èä óñíû òåìïåðàòóð òîõèðóóëàõàä 18 ñåê, íýã ãàðòàé õîëèã÷èä
10 îð÷èì ñåê, òåðìîñòàò õîëèã÷èä 2 ñåê çàðöóóëäàã.
Çóðàã 7.8 Õàëóóí óñíû òåðìîñòàò õààëò

5. Óðñàö òîõèðóóëàã÷ áóþó àãààðæóóëàã÷
Öîðãîîð ãàð÷ áóé óñíû çàðäëûã áàãàñãàõ õýä õýäýí àðãà áàéäàã.
Àãààðæóóëàëòòàé óðñãàë: Àãààðæóóëàã÷ íü óñíû óðñãàëä àãààð õîëüæ óðñãàëûí
õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, çàðäëûã áóóðóóëäàã.
Ëàìèíàð óðñãàë: Ëàìèíàð òºõººðºìæ íü óðñãàë äàõü àãààðûã áàãàñãàí óñíû óðñãàëûã
òîãòâîðæóóëæ, óñíû öàöàëòûã áàãàñãàäàã.
Ø¿ðøèõ: Ãàðûã íýëýíõ¿éä íü óãààõàä òîõèðîìæòîé áà àðèóí öýâðèéí ºðººíû óñíû
çàðöóóëàëòûã áàãàñãàäàã.
Çóðàã 7.9 Öîðãîíîîñ ãàðàõ óñíû óðñàöûí õýëáýð

à. àãààðæóóëàëòòàé, ëàìèíàð, ø¿ðøèëòòýé óðñàö
6. Îïòî-ýëåêòðîíèê õààëò
Ãîë òºëºâ îëîí íèéòèéí ãàçàð õýðýãëýäýã. Õýðýãëýã÷èéã ìýäðýõ èäýâõòýé èíôðà óëààí
ìýäðýã÷èéí òåõíîëîãèòîé.
Õýðýãëýã÷ ìýäðýõ õ¿ðýýíä îðæ
èðýõýä óñíû öîðãî íýýãäýæ
ãàðàõàä õààãäàíà.
Òºõººðºìæèéí õÿíàëòûí
ãàäàðãóóí õýìæýý áîëîí àæèëëàõ
õóãàöààã õÿíàõ ñàìáàð áîëîí
àëñûí óäèðäëàãûí
òóñëàìæòàéãààð õÿíàæ
òîõèðóóëäàã.
Çóðàã 7.10 Îïòèê ìýäðýã÷òýé öîðãî
7. Òîâ÷ëóóðò õààëò
Òîâëóóð äàðàõàä öîðãî íýýãäýõ áºãººä äàõèí äàðàõàä õààãääàã. Õààæ íýýõýä ãîîæäîã
óñíû ¿ð àøèãã¿é çàðöóóëàëòûã áàãàñãàäàã. Ìºí èéìýðõ¿¿ òîâ÷ëóóðûã íèéòèéí áèå
çàñàõ ãàçàðò õºòºâ÷ (óíèòàç) áàéðëàõ õýñãèéí õàíàíä ñóóðèëóóëäàã. Ãýõäýý çºâõºí
äàðæ áàéõ ¿åä óñ ãàðíà.
Çóðàã 7.11 Òîâ÷ëóóðò õààëò
Èéìýðõ¿¿ óñ ò¿ãýýõ òºõººðºìæòýé õîëáîîòîé õýìíýëòòýé äýâøèëòòýé òåõíèê

òåõíîëîãèóäûã îëíûã äóðäàæ áîëíî. Òóõàéí õýðýãëýã÷ ººðèéí ñóóöàíä òîõèðîõûã íü
ñîíãîæ àâàõ íü ÷óõàë.
Õóðààíãóé: 1. Óñ ººðòºº òîäîðõîé õýìæýýíèé ýð÷èì õ¿÷èéã øèíãýýñýí

áàéíà. Ýíý íü ò¿¿íèéã ãàçðûí ã¿íýýñ îëáîðëîõ, àðèóòãàæ öýâýðëýõ,
õýðýãëýã÷äýä ò¿ãýýõ, áîõèðäñîí õîéíî íü öýâýðëýõ çýðýãò çàðöóóëàãäàíà.
2. Óñûã äýâøèëòýò òåõíèê òåõíîëîãè àøèãëàí õýìíýæ áîëíî
3. Óñûã õýìíýõýä õýðýãëýã÷ ººðºº ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé
4. Áîðîîíû óñûã äàõèí àøèãëàõ áîëîí õºðñºíä ø¿¿ð¿¿ëýõ íü ò¿¿íèéã öýâýðëýõýä
ãàðàõ çàðäëûã õýìíýõýýñ ãàäíà õºðñíèé óñûã òýòãýæ áàéäãààðàà ¿ð ä¿íòýé
5. Áàãà áîõèðäîëòîé (ñààðàë óñ) óñûã äàõèí àøèãëàõ íü óñíû çàðöóóëàëòûã õýìíýõ
áàñ íýã àðãà.
* * *
Ýíý íîìîíä ºã¿¿ëñýí ç¿éëñèéí òàëààðõè äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã äàðààõ ýõ

ñóðâàëæóóäààñ àâ÷ áîëíî.
1. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ýìõòãýë, òàéëàí
1. Áàëàíñåä Ñîëþøí /Balanced Solutions/: Ìîíãîëûí õóâèéí îðîí ñóóöíû ýð÷èì

õ¿÷íèé õýìíýëòèéí ñóäàëãààíû òàéëàí. Óëààíáààòàð 2003
2. ÁÍáÄ: 2.01.01-93/2003 Áàðèëãûí äóëààí òåõíèê
3. Ãýðýëõ¿¿.Æ: Áàðèëãûí ïðîöåññûí òåõíîëîãè.Óëààíáààòàð 2002
4. Äàøäîðæ.Ö: Õàëààëò. Óëààíáààòàð. 2004
5. Çîêîëåé: Ñîëíå÷íàÿ ýíåðãèÿ è ñòðîéòåëüñòâî. Ìîñêâà. 1979
6. Êîëüìîðãåí: Òåïëî è óþò âàøåãî äîìà. Ìîñêâà. 1998
7. ÌÓÁÎß. Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýý. ÓÁ 2003
8. Ìºíõáàÿð.Á: Àõóéí õýðýãëýýíèé ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò
9. Íàìõàéíÿì.Á: Õóâèéí ñóóöíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý, áàðèëãûí õàøëàãà õèéö áà
äóëààëãûí ìàòåðèàëûí ñóäàëãàà. Óëààíáààòàð 2004
10. Broesicke: Sonnen Energie. Berlin 2000.
11. BSWVT: Hinweise zum Energiesparen. Muenchen 1999
12. Fraefel: Heizen und Lueften im Niedrigenergiehaus. Freiburg 2000
13. Gribi: Niedrigenergiebauten. Bern 2001
14. Hadamovsky: Solaranlagen. Wuerzburg 2000
15. Ireton: Energy-Efficient Building. Newtown. 1999
16. Lutz: Lehrbuch der Bauphysik. Stuttgart. 2002
17. Oberlaender: Das Niedrigeneriehaus. Sttutgart 1997
18. Pecknagel: Tashenbuch fuer Heizung Klima technics. Muenchen 2003
19. Schwaller: Transportation energy and power technology
2. Ñýòã¿¿ë
1. ÅÐÒªÍÖ. Óëààíáààòàð 4. PHOTON INTERNATIONAL. Aachen

2. ÀÂÎÊ. Ìîñêâà 5. RENEWABLE ENERGY WORLD. London
3. NEW ENERGY. Osnabrueck
3. Âýá õóóäàñ
1. www.ashrae.org 8. www.empa.ch 15. www.must.edu.mn

2. www.bp.com 9. www.eren.doe.gov 16. www.nrel.gov
3. www.caddet.org 10. www.flumrock.ch 17. www.retscreen.net
4. www.ces.edu.mn 11. www.iea.org 18. www.shell.com
5. www.crest.org 12. www.ises.org 19. www.wec.org
6. www.danfoss.com 13. www.isover.fi 20. www.worldenergy.org
7. ww.darkwing.uoregon.edu 14. www.minergie.ch
Çîõèîã÷èä:
Íîìûí òàëààðõè ñàíàë
Á. Ìºíõáàÿð, áàãø. Á. Íàìõàéíÿì. Äîêòîð, áîäëîî òà á¿õýí
Øèíæëýõ Óõààí Ïðîôåññîð. bbbmunkh@yahoo.com
Òåõíîëîãèéí Èõ ØÓÒÈÑ ÝÕÈÑ õàÿãààð áè÷ýýðýé.
Ñóðãóóëü, ÁÈÑ Ìºí ýð÷èì õ¿÷íèé
Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû Á. Òºðáîëä, áàãø. õýìíýëòòýé áàðèëãûí
èíæåíåðèéí ñàëáàð. ØÓÒÈÑ ÁÈÑ Áàðèëãûí òàëààð çºâëºãºº àâàõààð
ìåíåæìåíòèéí ñàëáàð. áîë òà çîõèîã÷äîä
õàíäàæ áîëíî.

Energy Efficiency Building

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Energy Efficiency Building

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà

Áàéãàëü õàìãààëàõ òóõàé õ¿í á¿õýí ÿðüäàã ÷ ÷óõàì õàìãààëàõ äýýðýý

Îí 1960 1970 1980 1990 2000

Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë

Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé

Õ¿ñíýãò 1.1. Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí ñ¿¿ëèéí 50 æèëèéí ºñºëò

ªíººãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã:

Õýäèéãýýð ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíä òîõèðñîí ¿éëäâýðëýë áàéõ ¸ñòîé ÷ ýíýõ¿¿

Îëáîðëîìîë ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ¿¿äýëòýé àãààðûí áîõèðäîë íü äýëõèéí äóëààðàë, öàã

Öàõèëãààí Îéä õîð õºíººë ó÷ðóóëíà. (Á¿òýö,

áèîäèçåëü, Óñíû íººöºä õîð õîõèðîë

Õ¿ñíýãò 1.2 Ò¿ëø òýäãýýðèéí õýðýãëýý, ¿ð äàãàâàð

Ýíý øàëòãààíààð äýëõèéí òåìïåðàòóð äàðààãèéí 10 æèëä 2îÑ-ýýð íýìýãäýæ

Çóðàã 1.2 Äýëõèéí àãààðûí òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò (1861-1996)

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé

Õ¿ñíýãò 1.3 Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý áîëîí ò¿ëøíèé øàòàëòààñ

òºëºâ áàéäàëòàé áàéíà. Àãààð ìàíäëûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ìàòåìàòèê çàãâàðààð

Çóðàã 1.3. Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîë õàëààëòûí

Õîòûí àãààðûí áîõèðäëûí ò¿âøèí íü áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýðèéí áàéðøèë, òýäãýýðèéí

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí îëîí óëñûí êîíâåíöýä íýãäñýí îðíóóäûí òàëóóäûí

Îëáîðëîìîë ò¿ëøíèé õîìñäîë

Ýõ ¿¿ñâýðèéí Ãåîëîãèéí íººö, ìëðä. Îëáîðëîõ íººö

Õ¿ñíýãò 1.6 Ýð÷èì õ¿÷íèé çàðèì ýõ ¿¿ñâýðèéí äýëõèéí íººö

Ò¿ëøèéã õýìæèõ íýãæ íü óëñ îðîíä ìºðäºãäºæ áàéãàà õýìæèëòèéí ñòàíäàðòààñ

Õàéãóóë õèéãäñýí, îëáîðëîæ

Õ¿ñíýãò 1.5 Äýëõèéí í¿¿ðñíèé ãåîëîãèéí áà õàéãóóë õèéãäñýí,

Ìîíãîëûí ýð÷èì õ¿÷íèé àíõäàã÷ íººöèéí çîíõèëîõ õóâèéã (ò¿ëøíèé áàëàíñûí

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëò

Çóðàã 1.7 Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãûí çàãâàð

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà.

äóëààí-òåõíèêèéí íîðìä (ÁÍáÄ 2.01.03-92) íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð

Òýã ýð÷èì õ¿÷íèé áàðèëãà

1. Õ¿í òºðºëõòºíèé ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý óðüä áàéãààã¿é õýìæýýãýýð èõ

Ò¿ëø íü øàòñàíààð äóëààí ÿëãàðóóëæ ýð÷èì õ¿÷ ãàðãàäàã ÷

Çóðàã 2.1 Áàðèëãûí ÷àíàð ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

Äàðààõ ¿íäñýí øààðäëàãóóäûã àðõèòåêòóð òºëºâëºëòºíä àíõààðàõ õýðýãòýé áàéäàã:

o Óðãàìàë (ìîä, óðãàìëûí á¿òýö, òàðõàëò)

Çóðàã 2.2 Áàðèëãûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíä òîïîãðàôèéí áàéðëàë íºëººëºõ íü

Барилгын гадна гадаргуун талбай ба эзэлхүүний

Çóðàã 2.4 à. Áàðèëãûí ãàäíà ãàäàðãóó áîëîí

Õºðñºí äîîðõè òåìïåðàòóð íü ãàäíà

Çóðàã 2.5 Áàðèëãûí äóëààí àëäàãäàë áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí

Çóðàã 2.6 Íàðíû èäýâõèã¿é äóëààí àøèãëàëò, õàðüöóóëàëò.

Çóðàã 2.7. Íàðíû çàìûí

Çóðàã 2.8 Öîíõîîð àëäàãäàõ äóëààíû àëäàãäàë ñ¿¿äýðëýëòýýñ õàìààðàõ íü

Çóðàã 2.11 Öîíõíû áàéðøëààñ õàìààðàõ äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò

Öîíõíû áàéðøèë Õóâèëáàð 1 Õóâèëáàð 2

Çóðàã 2.13 Öîíõíû ò¿ð çóóðûí äóëààí òóñãààðëàã÷èä öîíõîîð

Ò¿ð äóëààí Óðò Áîãèíî Ãàäíà Ãàäíà õààëò

Çóðàã 2.15 Ïàññèâ áàðèëãûí äàâõðûí áàéãóóëàëò

Õóðààíãóé 1. Áàðèëãûí ãàäíà õàøèõ á¿òýýöèéí òàëáàé, ýçýëõ¿¿íèé

Ãàäíà õàøèõ á¿òýýöýä äóëààëãûí ¿åèéã òºëºâëºõ

Áàðèëãûí õàøèõ á¿òýýöèéí äóëààí òåõíèê

Áàðèëãûí íîðì ä¿ðìèéí çààëòóóä íü òóõàéí áàðèëãàä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿íèé

Çóðàã 3.2 Õàøèõ á¿òýýöýýð àëäàãäàõ äóëààíû

2. Êîíâåêöèéí äóëààí ñîëèëöîî. Õàøèõ á¿òýýöèéí ãàäàðãóó áîëîí àãààðûí õîîðîíä

Áàðèëãûí äóëààí òåõíèê.

Çóðàã 3.3 Õóâèéí îðîí ñóóöíû ò¿ëøíèé õýðýãëýýíèé òîîöîîíû

Äóëààí òåõíèêèéí òîîöîîã øààðäëàãàò ýñýðã¿¿öëèéí àðãààð òîîöîõ

òîîöîõ áîëîìæã¿é ó÷èð ∆t − èéã

Òåìïåðàòóðóóäûí íîðì÷ëîãäñîí çºð¿¿

Õ¿ñíýãò 3.1 Òåìïåðàòóðóóäûí íîðì÷ëîãäñîí çºð¿¿

tä- äîòîð àãààðûí òîîöîîíû òåìïåðàòóð

Õºðâ¿¿ëñýí ýñýðã¿¿öëèéí àðãààð òîîöîõ

3 50-150 0,06-0,064 2701008 Áîîä 3000

4 Ýðäýñ õºâºí 75-150 0.07-0.08 2701008 Øèðõ. 3000

15 Ýñãèé á¿ä¿¿í 7 áàëë* 100-300* 0.05* 2401001.5 Øèðõ. 9000

9 Ñ¿ðëýí áîîäîë* 125* 0.15* 905035 Áîîä 550

17 Àâòîêëàâûí õèéò 500 0,25 366024 ì3 47000

30 700 0,18-0,31 4001005 ì3 43.000-45.000

32 Íàðñ, õóøàí áàíç 500 0,18-0,29 4001005 ì3 38000

33 Ä¿íç/ áàëê 500 0,18-0,29 4001515 Øèðõ. 4000-5000