Ýíý óäààãèéí íèéòëýëýý Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí Ǻâëºãºº ìýäýýëëèéí òºâèéí òýðã¿¿í Á.

̺íõäàëàéòàé õàìòðàí áýëòãýëýý. Òà á¿õýí ýíäýýñ àðõèíû õîð õºíººëèéí òàëààð, ò¿¿íýýñ
øàëòãààëàõ ºâ÷ëºë¿¿ä, àðõè õýðýãëýõã¿é áàéâàë ýð¿¿ë ìýíä òàíü õè÷íýýí ñàéõàí áàéõ
òóõàé óíøèõ

ÀÐÕÈÍÛ ÍªËªª  
Àðõè áîë õàð òàìõèòàé àäèë òèéì ÷ èõ õîðòîé ç¿éë áèø ãýæ çàðèì õ¿ì¿¿ñ áîääîã. Ãýâ÷ ¿íýí
õýðýãòýý àðõè áîë ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí íýã õýëáýð þì.  

ÀÐÕÈ ÁÀ ÁÈÅ ÌÀÕÁÎÄÜ  

Àðõè íü ìýäðýëèéí ñèñòåìä íºëººëæ, òàðõèíû ¿éë àæèëëàãààã áóóðóóëäàã äàðàíãóéëàõ
¿éë÷èëãýýòýé áîäèñ þì. Àðõè íü õ¿íèé õîäîîäîíä õîîë õýðõýí îðäãèéí àäèëààð øóóä îðäîã. 20
îð÷èì õóâü íü õîäîîäíû ñàëñò á¿ðõýâ÷ýýð äàìæèí øèìýãäýæ öóñàíä îðäîã. ¯ëäñýí õýñýã íü
íàðèéí ãýäñýýð äàìæèí öóñ ðóó îðäîã. Öóñààð äàìæèí òàðõèíû ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëæ,
ò¿¿íèé áèå áèå ìàõáîäèéã õÿíàõ, óäèðäàð ÷àäâàðûã áóóðóóëäàã. Èéì ó÷ðààñ àðõè óóñàí õ¿í
ÿìàð íýã ç¿éëèéã õèéõäýý õýâèéí áóñ áîëäîã. Æèøýýëáýë: äóó öººòýé õ¿í ãýíýò äóó îðæ
ýõýëäýã. Àëèâàà íýã ç¿éëèéã õàðàõàä áîëîí þì ÿðèõàä áýðõøýýëòýé áîëæ, èë¿¿ ýðýý
öýýðã¿é áàéäàëäòàé áîëäîã. Ò¿¿í÷ëýí áèå ìàõáîäèéí áóñàä õýñýãò ÷ íºëººëíº. Áèåèéí
õýñã¿¿ä ¯éë÷ëýë, íºëººëºë
Ìýäðýõ¿é  Ñîíñîõóéí, õàðààíû, ¿íýðëýõ¿éí, õ¿ðòýõ¿éí, àìòëàõóéí ìýäðýõ¿é àëäàãääàã.
Àþóëààñ õàìãààëàõ õàðèó óðâàë ìýäðýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà áóóðäàã.  
Òàðõè, ìýäðýëèéí ñèñòåì  Àðõè íü öóñàíä îðñíîîð öóñíû ñóäñûã ºðãºñãºäºã. Èíãýñíýýð ñóäñàíä
öóñ èë¿¿òýé þ¿ëýãäýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëíý. Èíãýñíýýð àðõè óóñàí õ¿ì¿¿ñ õàëóóöàæ ýõýëäýã.
Ó÷èð íü àðõèíû íºëººãººð àðüñíû ãàäàðãóó îð÷ìûí öóñíû ýðãýëò èõýñäýã. Ãýâ÷ ýíý äóëààöàëò
íü õóóðàì÷ äóëààí þì. Àðüñíû ãàäàðãóó îð÷èìä öóñ èðñíýýð áèå ìàõáîäü äóëààíàà ìàø õóðäàí
àëäàæ, áèåèéí òåìïåðàòóð õóðäàí óíàäàã. ¯¿íèé óëìààñ õóóðàì÷ äóëààí àþóëòàé. Ýíý íü õ¿í
õàíãàëòòàé äóëààí õóâöàñ ºìñºõã¿é ýñâýë öàã àãààð õ¿éòýí áàéõàä ãàäàà óäààí
õóãàöààãààð áàéõàä õ¿ðãýäýã.  
Öóñíû ýðãýëò  Àðõè íü òàðõèíû ýñýä íºëººëäºã. Àðõèíû óëìààñ óõàìñàðò óõààíûã
ñààðóóëäàã.  
Ýëýã  Àðõèíû áàðàã èõýíõ õýñýã íü ýëãýýð äàìæèí áèå ìàõáîäèä î÷äîã. Ó÷èð íü ýëýã áîë áèå
ìàõáîäèéí ìàø îëîí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áóë÷èðõàé þì. Àðõè íü ýëãýíä î÷èæ èñýëäýõ óðâàëä
îðäîã. ¯¿íèé ä¿íä àðõè íü óñ áóþó í¿¿ðñõ¿÷ëèéí äàâõàð èñýë áîëîí õóâèðíà. Ãýõäýý ýëýã íü
àðõèíû äºíãºæ õàãàñ óíöè (28.3ã- òàé òýíöýíý) -òýé òýíöýõ õýñãèéã ë íýã öàãèéí äîòîð
èñýëäýõ óðâàëä îðóóëæ ÷àäíà. Ãýòýë ýíý õ¿÷èí ÷àäëààñ õýòýðñýí èñýëäýëò ÿâóóëàõ
øààðäëàãàòàé áîëñíîîð ýëýãíèé öèððîç áóþó ýëýãíèé õàòóóðàë ºâ÷èí ¿¿ñäýã. Ýíý íü ¿õýëä
õ¿ðãýäýã ºâ÷èí þì.  
Áººð  Àðõèíû íºëººãººð øýýñíèé ÿëãàðàëò èõýñäýã. Øýýñ îéð îéðõîí õ¿ð÷, àðõè óóñàí õ¿í áàéí
áàéí øýýñíýýð áèåä áàéõ ¸ñòîé øèíãýí àëäàãäàæ, øèíãýíèé äóòàãäàëä îðäîã.  
Õîäîîä  Àðõè íü õîäîîäíû õ¿÷ëèéã èõýñãýäýã. ¯¿íèé óëìààñ õîäîîäíû øàðõëàà ¿¿ñäýã. Óäààí
õóãàöààãààð àðõè õýðýãëýñíýýð õîäîîäíû ñàëñò á¿ðõýâ÷ õ¿÷ëèéí íºëººãººð øàðõàëæ õîäîîäíû
øàðõëàà ¿¿ñäýã.  
Óóøãè  Àðõè íü õ¿íèé àìüñãàëàõàä ÷ õ¿÷òýé ¿íýðòäýãèéã áèä ìýäíý. Òýãýõëýýð àðõèíû çàðèì
õýñýã íü óóøãààð äàìæèí àìüñãàëààð ãàäàãøëàäàã.  
  
Õóðä: Áîãèíî õóãàöààíä èõ õýìæýýíèé àðõè óóõ íü àðõè íü öóñàíä óäààí õóãàöààãààð
õàäãàëàãäàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
Óóñàí àðõèíû õýìæýý: Óóñàí àðõèíû õýìæýý íü õ¿íèé áèåä èëðýõ õàðèó óðâàëä íºëººëäºã.
Õîîë: Àðõè óóõûí ºìíº õîîë èäñýí, õîäîîäîíäîî õîîëòîé áàéâàë àðõèéã öóñàíä äàìæèí îðîõûã
óäààøðóóëäàã.
Áèåèéí æèí: Òóðàíõàé õ¿ì¿¿ñò àðõèíû íºëºº íü õ¿íä òîì áèåòýé õ¿ì¿¿ñèéã áîäâîë ò¿ðãýí
èëýðäýã. Ó÷èð íü õ¿íä òîì áèåòýé õ¿ì¿¿ñèéí öóñ áîëîí áèåèéí øèíãýí íü èë¿¿ èõ áàéäàã íü
àðõèíû áèåä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áàãàñãàäàã.
Ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë. Àðõè óóõûí ºìíºõ ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë àðõè óóñíû äàðààõü ñýòãýë
ñàíààíû áàéäàëä íºëººëäºã. Æèøýý íü: àðõè óóõäàà ñýòãýë ãóòðàëòàé áàéñàí õ¿í óóñíû
äàðàà á¿ð èë¿¿ ãóòðàëä îðäîã.
Ýì, áýëäìýë: Àðõè çàðèì ýìèéí áîäèñòîé íýãäýõýä àðõè áîëîí ýìèéí íºëººëºë íü èõýñäýã. Òýð ÷
áàéòóãàé àñïèðèí õ¿ðòýë àðõèíû áèå ìàõáîäèä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã ººð÷èëäºã.

Öóñàí äàõü àðõèíû õýìæýýã öóñàí äàõü ñîãòóóðóóëàõ áîäèñûí ò¿âøèíãýýð õýìæäýã. Ýíý íü
öóñàí äàõü ñîãòóóðóóëàõ áîäèñûí õóâü õýìæýý þì. ¯¿íèé öóñíû ººðèéíõ íü ýçýëõ¿¿íä
ñîãòóóðóóëàõ áîäèñûí ýçýëæ áàéãàà õýìæýýã õàðüöóóëàí ãàðãàäàã. Èõýíõ òîõèîëäîëä æîëîî
áàðüæ ÿâàà õ¿íèé öóñàí äàõü ñîãòóóðóóëàõ áîäèñ 0.1% áóþó ò¿¿íýýñ äýýø áàéâàë àðõè
õýðýãëýñýí áàéíà. 84.9 ãð äàðñ óóõàä ë öóñàíä ñîãòóóðóóëàõ áîäèñ èëýðäýã áàéíà.

Öóñàí äàõü ñîãòóóðóóëàõ áîäèñ Îéðîëöîîãîîð 2 öàãèéí äàðàà ñîãòóóðóóëàõ áîëîìæòîé õýìæýý
80 êã æèíòýé õ¿íä íºëººëºõ íºëººëºë
0.05%  30-60 ãð äàðñ, ëèêîð ýñâýë 1-2 ëààç áóþó 350ãð ïèâî óóñíû äàðàà  Àëèâààä õàðèó
¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõ, ø¿¿í òóíãààõ ÷àäâàð áóóð÷, öàëãàð, íàçãàé áîëæ, ººðºº ººðèé㺺 õÿíàõ
÷àäâàð áàãà çýðýã àëäàãääàã.  
0.1%  90-120ãð äàðñ ýñâýë 3-4 ëààç ïèâî óóñíû äàðàà  ªºðòºº õÿíàëò òàâèõ, àëüâàà ç¿éëèéã
õàðàõ áîëîí çîõèöóóëàõ ÷àäâàð íü àëäàãääàã.  
0.2%  150-180ãð äàðñ ýñâýë 5-6 ëààç ïèâî óóñíû äàðàà  ººðòºº òàâèõ õÿíàëò á¿ð ìºñºí
àëäàãäàæ, þìûã áîäîõ ñàíàõ, ñýòãýë õºäëºëèéí çàí ¿éë íü åðäèéíõººñ ººð÷ëºãäºæ, áóë÷èíãèéí
¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàíà.  
0.3%  210-250ãð äàðñ ýñâýë 7-8 ëààç ïèâî óóñíû äàðàà  Õàðàõ ñîíñîõ ìýäðýõ¿é áîëîí
áàðèìæààëàõ ÷àäâàð àëäàãäàæ õºäºë㺺íèé áàðèìæàà àëäàãäàí, õºäºë㺺í õèéõýä òºâºãòýé
áîëäîã.  
0.4%  270-300ãð äàðñ ýñâýë 9-10 ëààç ïèâî óóñíû äàðàà  Òàðõèíû ¿éë àæèëëàãàà
äàðàíãóéëàãäàæ áèå çàñàõ, Ẻëæèõ çýðýã ¿éëäëýý õÿíàõ ÷àäâàðã¿é áîëíî. Õºäºëæ ÷
÷àäàõã¿é áîëíî.  
0.5%  300ãð -ààñ äýýø õýìæýýíèé äàðñ áîëîí 10-ààñ äýýø ëààç ïèâî óóõàä  Áèå ìàõáîäü óõààí
àëäàëòûí áàéäàëä îðíî. Óóðàã òàðõè íü áèåèéí òåìïåðàòóð, àìüñãàëûã çîõèöóóëàõ ÷àäâàðã¿é
áîëæ àìüñãàë äàðàíãóéëàãäàíà. Öààøëààä ¿õýëä ÷ õ¿ð÷ áîëçîøã¿é.  

ÑÎÃÒÓÓÐÀË ÁÀ ªÂ×ÈÍ  
Àðõè íü õ¿íèéã äîíòóóëäàã. Áèå ñýòãýë ç¿éí õóâüä àðõèíààñ õàìààðàëòàé áîëîõûã àðõèíä
äîíòîõ ºâ÷èí ãýæ íýðëýäýã. Àðõèíä äîíòîõ ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ àðõèã¿éãýýð áàéæ ÷àääàãã¿é. Íýã ë
óóæ ýõýëñýí áîë èõýâ÷ëýí çîãñîîæ ÷àääàãã¿é. Òýä ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäýý õîõèðîîæ áàéíà
ãýýäãýý ìýäýæ áàéâ÷ àðõè óóõàà çîãñîîæ ÷àääàãã¿é.  

ÀÐÕÈÍÄ ÕÀÌÀÀÐÀËÒÀÉ ÁÎËÎÕ ¯Å ØÀÒÓÓÄ  

Ìýðãýæèëòí¿¿ä àðõè÷èí áîëîõ íü "¿å øàò"-ûã äàìæäàã ãýæ ¿çäýã. Äýýðõ ¿å øàòóóä íü
òîäîðõîé õóãàöààíä ÿâàãääàã. I ¿å øàò: Èõýíõ íýñýíä õ¿ðýã÷èä òîäîðõîé òîõèîëäîëä àðõè
óóäàã. Õàðèí áóõèìäàë, àëæààëàà òàéëàõûí òóëä àðõè õýðýãëýñíýýð áýðõøýýë ýõýëäýã.
Èíãýñíýýð àìüäðàëûí ºäºð äóòìûí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä àðõè óóäàã áîëäîã. Òýä
ýõëýýä ãýð á¿ë, íàéç íºõ人ñºº àðõè óóæ áàéãààäàà ºðøººë ãóéäàã. Ãýâ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëýí
óóñààð ÿâààíäàà áàéíãà óóäàã áîëäîã. II ¿å øàò: Àðõèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí óóñíààð áèå ìàõáîäü
íü àðõèéã óëàì èõýýð øààðääàã áîëäîã. Àðõè óóõ íü òóõàéí õ¿íèé àìüäðàëûí ÷óõàë õýñýã
áîëäîã. Àðõèéã ÿàæ îëæ óóõ âý? ãýäýãò õàìàã àíõààðàë, õ¿÷ýý çîðèóëäàã. Àæèë ñóðãóóëèà
òàñàëæ ýõýëäýã. Ãýâ÷ òýä ººðèé㺺 àðõè÷èí áîëæ áàéíà ãýäãýý õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é. III ¿å
øàò: Õàìãèéí ýöñèéí ¿å øàò áºãººä àðõèéã õýòð¿¿ëýí õýðýãëýæ áàéãàà íü òîäîðõîé áîëíî.
Àðõè óóõ íü ÿìàð ÷ õÿíàëòã¿é áîëäîã. Áèå ìàõáîäü íü àðõèíä ìàø õ¿÷òýé äîíòäîã. Àðõè óóõã¿é
áîë áèå áîëîí ñýòãýë ñàíàà íü ºâäºæ çîâîîäîã. Ãýð á¿ë íàéç íºõ人ñºº àëü áîëîõîîð çóãòàæ
àìüäàðäàã áîëíî.  

ÀÐÕÈÍÀÀÑ ÒÀÒÃÀËÇÀÕ ØÀËÒÃÀÀÍÓÓÄ  

Àðõè õýðýãëýäýã áàéñàí îëîí õ¿í àðõèíààñ ãàð÷ áàéíà. Áèå ìàõáîäü áîëîí ñýòãýë ç¿éí õóâüä
àðõè õýðõýí õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýãèéã îéëãîñíîîð àðõèéã áàãà õýðýãëýäýã áîëñîí. Îëîí
çàëóó÷óóä àðõèã¿é àìüäðàëûã ñîíãîæ áàéíà. Àðõèíààñ òàòãàëçàõ øàëòãààíóóä:
Ýíý áîë õóóëü áóñ àæèëëàãàà: Ìîíãîë óëñûí á¿õ íóòàã äýâñãýðò 21 íàñ õ¿ðýýã¿é õ¿í àðõè
õýðýãëýõèéã õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéäàã. Õóóëèíä çàõèðàãäñàíààð òàíû áîëîí áóñäûí
àþóëã¿é áàéäàë õàíãàãäàíà.
ªºðèé㺺 çàâã¿é áàéëãàõ: ªºðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ, ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ øèíý ìýäýýëýë îëæ ìýäýõ,
íàéç íºõºä人 òóñëàõ ãýõ ìýò àëü áîëîõ çàâã¿é áàéëãàõ õýðýãòýé.
Ýíý áîë áàÿðëàæ áàõàðõìààð ç¿éë áèø. Àðõè óóñíààñ áîëæ, òîëãîé áîëîí ãýäýñ õîäîîä ºâääºã.
Àðõè óóñíààñ áîëæ è÷ãýâòýð ¿éëäýë õèéæ áîëîõ þì. Ìàø îëîí çàëóó÷óóä àðõè óóõã¿éãýýð
õºãæèëòýé áàéæ ÷àäíà ãýäãèéã õàðóóëæ ÷àäàõã¿é.
Àðõè õýçýý ÷ ñàéõàí àìòàãäàõã¿é. Ïèâî áîëîí äàðñ íü àÿòàéõàí ¿íýðòäýãã¿é. Ýíý ¿íýðèéã
ìýäñýíýýð èéìýðõ¿¿ àìòòàé ç¿éë óóõûã õ¿ñýí øóíàõã¿é.
Àðõè íü àñóóäëûã øèéäýõ àðãà çàì áèø. Èõýíõ çàëóó÷óóä àðõè íü àñóóäëûã øèéäýæ
÷àääàãã¿é. Õàðèí ÷ àñóóäëûã óëàì õóðöàòãàäàã ãýäèéã îéëãîäîã.
Àðõè íü õýðýãëýñýí õ¿íýý áóðóóòàé þì øèã áîëãîõîîñ ãàäíà áóñäûã ýâã¿é áàéäàëä îðóóëäàã.
Èéì ó÷ðààñ îëîí õ¿í àðõèíààñ õîë áàéõûã ýðõýìëýäýã.

ÀÐÕÈÍÀÀÑ ÒÀÒÃÀËÇÀÕ ÀÐÃÓÓÄ  

ßìàð íýã óð ÷àäâàð øààðäñàí ç¿éëèéã õèéõ: Õºçðººð ý
Àðõèã¿é ñàí á¿ðä¿¿ëýõ: Àðõèíààñ òàòãàëçàõ "¯ã¿é" ãýæ õýëýõ á¿ðòýý áîëîí ººð ÿìàð íýã
õîðò çóðøëààñ òàòãàëçàõ ¿åäýý ò¿¿íýýñ õýìíýñýí ìºí㺺 õàà íýãòýý õàäãàëæ áîëîõ áºãººä
¿¿íèéãýý "Àðõèã¿é ñàí" ãýæ íýðëýæ áîëíî. Õýäýí ñàðûí äàðàà õàäãàëñàí ìºí㺺𺺠ººðòºº áýëýã
àâàõ õýðýãòýé.
Àðõè õýðýãëýäýãã¿é íàéç íºõºäòýé㺺 öàãèéã ¿ð á¿òýýëòýé õºãæèëòýé ºíãºðººõ. Àðõè óóõûí
îðîíä ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ, ñàãñ, õºë áºìáºã òîãëîõ, á¿æèãëýõ, çýðãýýð àðõèã¿éãýýð öàãèéã
¿ðð á¿òýýëòýé õºãæèëòýé ºíãºðººæ áîëíî.
Ñàéí äóðààðàà áóñäàä òóñëàõ: Õýí íýãýí õ¿íä òóñëàæ ñàéí ¿éëñ õèéæ, ¿¿íèéãýý õàðóóëàõ
áîëîìæ îëãîõ áþó òýä ÿìàð íýã ñîíèðõóóøòàé ºâºðìºö õºòºëáºð, òºñºë áîëîâñðóóëàõ, êîìïàíèò
àæèë çîõèîí áàéãóóëæ áîëîõ þì. ̺í ýìíýëýã áîëîí ñóâèëàëûí ãàçðóóäàä î÷èæ, ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ
áîëîí àõìàä íàñòàé õ¿ì¿¿ñèéã àñàð÷ ñóâèëàí òýäýíä òóñëàõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ áîëíî.
Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ: ªºðèéí ¿åèéíõýíäýý áîëîí ººðººñºº ä¿¿ õ¿¿õä¿¿ä çàëóóñò àðõèíû õîð
õîëáîãäëûí òàëààð áîëîí àðõèíààñ òàòãàëçñàíààð ãàðàõ à÷ òóñûí òàëààð îéëãóóëàõ
ñóðòàë÷èëãàà õèéæ áîëîõ þì.
Ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ ýñâýë áàã á¿ðä¿¿ëýõ: Ñàãñ, õºë áºìáºëãèéí áàã á¿ðä¿¿ëýõ ýäãýýð
ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ, àâúÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Àðõèäàí ñîãòóóðàëòûí ºíººãèéí áàéäàë  

Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîëûã
õàíãàõ ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöºë áàòàëãààòàé õàíãàãäñàí áàéäëûã õýëíý. ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí á¿òýöýä õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë õàìààðàãääàã. Òýãâýë ÌÖ-ûí
¯ÁÀ-ûí äîòîîäûí àþóë ãýæ õýëýõýä õ¿ðýýä áàéãàà àðõèäàí ñîãòóóðàëòûí ÿâäàë õàìãààñ
÷óõàë áàéíà. Ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèë ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý õºãæèíã¿é îðíóóäàä
áóóð÷, õàðèí õºãæèæ áóé îðíóóäàä íýìýãäýí äýëõèéí õýìæýýíä æèë á¿ð 1.8 ñàÿ õ¿í
ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýñýíòýé õîëáîîòîéãîîð íàñ áàðæ áàéãàà íü ºâ÷èí, ýìãýãèéí óëìààñ
íàñ áàðñàí íèéò òîõèîëäëûí 3.2 %-èéã ýçýëæ áàéíà.
Àðõèäàí ñîãòóóðñíààñ áîëæ õ¿ì¿¿ñ íýã íü íºãººãèéíõºº àìü íàñûã á¿ðýëãýæ, öààøèëáàë ýõíýð
íü íºõºðºº, íºõºð íü ¿ð õ¿¿õýä, ýõíýðýý, àõ ä¿¿ñ íýãíèéãýý, ìºí àâòîìàøèí ñîãòóóãààð æîëîîäîæ
ÿâààä ººðèéíõºº áîëîîä áóñäûí àìü íàñûã õîõèðîîõ, äýýðýì òàíõàé, õ¿÷èðõèéëýë, õ¿÷èíãèéí ãýýä
îëîí ãýìò õýðýã ãàðàõûí ýõ ¿¿ñâýð íü áîëæ áàéíà. Ýöñèéí ýöýñò ýíý á¿õíèé àðä õàðóóñàë,
õàãàöëûí íóëèìñ ë áàéäàã. ¯¿íèéã äàðààõ ñòàòèñòèê ìýäýýëë¿¿äýýñ áîäèòîé õàðæ áîëíî.  

Àðõèäàëò áà ãýìò õýðýã  

2007 îíû 1-ð ñàðä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä 1831 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäýí, õýòýðòëýý óóæ
ñîãòóóðñàí 14 673 õ¿í ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäýæ, õýâ æóðàì çºð÷ñºí 1326 õ¿í ø¿¿õèéí æóðìààð
áàðèâ÷ëàãäñàí íü óðä îíû ìºí ¿åýñ ãýìò õýðýã 45.3% -ààð íýìýãäýí, ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäñýí
áàðèâ÷ëàãäñýí õ¿íèé òîî 11.9-23.6% õóâèàð ºññºí ä¿í ãàðàâ. Ýíý íü óëñûí õýìæýýíèé
ýð¿¿ãèéí áîëîí õýâ æóðìûí íºõöºë áàéäàë óëàì õ¿íäýð÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Èéì îãöîì
ºñºëò ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áîëæ áàéãààã¿é þì áàéíà. Õàìãèéí îéðûí æèøýý áîë ñàÿ ºðãºí
äýëãýð òýìäýãëýæ ºíãºð¿¿ëñýí øèíý æèëèéí áàÿðûí ºäð¿¿ä þì. Øèíý æèëèéí ºäð¿¿äýýð çîëã¿é
áàéäëààð 35 õ¿í çîëã¿é áàéäëààð íàñ áàðñàí áàéíà. 2005 îíä ñîãòóóãààð õ¿íèéã ñàíààòàé
àëñàí - 183, õîëáîãäîã÷ íü 194 áàéñàí áîë 2006 îíä õ¿íèéã ñàíààòàé àëñàí õýðýã - 199,
õîëáîãäîã÷ íü 217 áàéíà. (Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí àðâààä æèë ãýìò õýðýã, ñîãòóóãààð ¿éëäñýí ãýìò
õýðýãèéí òîî ìàíàé óëñàä ìàø èõýýð ºññºí ó÷èð äýýðõ òîî òèéì ÷ áàãà òîî áèø þì.) Íèéò ãýìò
õýðýãò õîëáîãäîãñäûí 30.6% íü àðõèäàí ñîãòóóðàëòàé õîëáîîòîé þì.  
Àðõèäàëò áà ýð¿¿ë ìýíä  
Àðõèäàí ñîãòóóðñíû óëìààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí õîõèðîë æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ, õàëäâàðò áóñ
ºâ÷èí, îñîë ãýìòýë, õ¿í àìûí ºâ÷ëºë, íàñ áàðàëòûí çîíõèëîõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. 1995 îíîîñ õîéø
õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí øàëòãààíä öóñíû ýðãýëòèéí òîãòîëöîîíû ºâ÷èí, õàâäàð, îñîë ãýìòëèéí
øàëòãààíò íàñ áàðàëò òîãòìîë ýõíèé áàéðóóäûã ýçýëæ æèë èðýõ òóòàì ýäãýýð ºâ÷íèé óëìààñ
íàñ áàðñàí õ¿íèé òîî íýìýãäñýýð áàéíà. 2005 îíû áàéäëààð õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ 5
øàëòãààíä
1. Ç¿ðõ, ñóäàñíû òîãòîëöîîíû ºâ÷èí (10 000 õ¿í àìä 23.25 )
2. Õàâäàð (10 000 õ¿í àìä 11.45)
3. Îñîë, ãýìòýë, õîðäëîãûí øàëòãààíò ¿ð äàãàâàð (10 000 õ¿í àìä 10.08)
4. Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé ºâ÷ëºë (10 000 õ¿í àìä 4.90)
5. Àìüñãàëûí òîãòîëöîîíû ýìãýã (10 000 õ¿í àìä 2.74) îðæ áàéíà.
Õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí ò¿âøèí 10 000 ýðýãòýé õ¿í àìä 76.6, 10 000 ýìýãòýé õ¿í àìä 46.2 íîãäîæ
áàéíà. Òóõàéëáàë ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ç¿ðõ ñóäàñíû ýìãýãýýð íàñ áàðàõ ÿâäàë 4-5 äàõèí
íýìýãäýæ, õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí øàëòãààíû äîòîð 1-ðò , õàâäàð 2 äóãààðò îðîõ áîëæ, íàñ áàðæ
áàéãàà íü 6 õ¿í òóòìûí íýã íü õàâäàð ºâ÷íèé óëìààñ ýíäýõ áîëëîî. Õàâäðûí á¿òöýíä ýëýã, õîäîîä,
óëààí õîîëîéí õàâäàð çîíõèëæ, íèéò õàâäðûí 60 ãàðóé õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Öóñíû ýðãýëòèéí
òîãòîëöîîíû ºâ÷íèé óëìààñ æèë á¿ð 5500-6000 õ¿í áóþó 3 õ¿íèé íýã íàñ áàðæ áàéãàà áºãººä
õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí áîëñîí õýâýýð áàéíà.
Õîðò õàâäðûí ºâ÷ëºë íàñ áàðàëò ñ¿¿ëèéí 10 æèëä íýìýãäýæ, õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí 2 äàõü
òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí áîëñîîð áàéíà. 2005 îíû áàéäëààð õàâäðûí íàñ áàðàëò 10 000 ýðýãòýé
õ¿í àìä 13.03, 10 000 ýìýãòýé õ¿í àìä 10.08 íîãäîæ áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ýëýã, õîäîîä,
óóøãè, óëààí õîîëîé, ò¿ð¿¿ áóë÷èðõàéí õàâäàð, ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ýëýã, óìàéí õ¿ç¿¿,
õîäîîä, óëààí õîîëîé, óóøãèíû ºìºí õàâäðûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ 5 øàëòãààí áîëæ áàéíà. Îñîë
ãýìòýë, õîðäëîãî, ãàäíû øàëòãààíò ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðàõ òîõèîëäîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðñ
íýìýãäýæ, 1990 îíä íàñ áàðàëòûí 5-ðò, 1994 îíä 4-ä¿ãýýðò áàéñàí áîë 2000 îíîîñ õîéø òîãòìîë 3
äàõü øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ǻâõºí 2005 îíû áàéäëààð îñîë, ãýìòëèéí óëìààñ ãàðñàí íèéò íàñ
áàðàëòûí 52.5% íü ñîãòóóãààð îñîëä ºðòºí íàñ áàðñàí òîõèîëäîë áàéíà.
Ãýìòýë Ñîãîã Ñýðãýýí Çàñàõ Êëèíèêèéí Ýìíýëýãèéí 2006 îíû 12 ñàðûí 20-ààñ 2007 îíû 01 ñàðûí
10 õîîðîíäîõ ñòàòèñòèê òîî áàðèìòààñ õàðàõàä 2959 õ¿í áýðòýæ ãýìòýæ èðñýíýýñ àðõè
ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû óëìààñ 373 (12.6%) ãýìòýæ èðñýí áàéíà. Ýíý íü áóñàä æèðèéí
ºäð¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä 2-3 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. Õîðäëîãûí ÿàðàëòàé òóñëàìæèéí
¿íäýñíèé òºâä 2006 îíä 499 õ¿í ã¿í õîðäëîãîíä îðæ èðñýíýýñ àðõèíû øàëòãààíòàé 79 (15.8%)
õ¿í èðñýí áàéíà. 16 õîðäëîãûí óëìààñ íàñ áàðñàíààñ àðõèíû ã¿í õîðäëîãûí øàëòãààíòàéãààð 2
õ¿í íàñ áàðæýý. ªíãºðñºí øèíý æèëèéí áàÿðûí ºäð¿¿äýä 11 õ¿í àðõèíû ã¿í õîðäëîãîíä îðæ èðñýí
áºãººä ýäãýýðýýñ 2 õ¿í íàñ áàðñàí áàéíà.  

Äýëõèé äàõèíàà…  
Àðõèäàí ñîãòóóðñíû óëìààñ õîðäîõ, àðõèíä äîíòîõ ºâ÷òýé áîëîõîñ ãàäíà ç¿ðõíèé òèòýì ñóäàñíû
ºâ÷èí, òàðõèíä öóñ õàðâàõ, ÷èõðèéí øèæèí çýðýã 60 ãàðóé ºâ÷èí àðõèäàëòòàé ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð õîëáîîòîé ¿¿ñ÷ äààìæèð÷ áàéãààãèéí äîòîð ýëýãíèé õàâäàð, ýïèëåïñè áîëîí îñîë
ãýìòýë, ñàíààòàéãààð õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä àþóë ó÷ðóóëæ áàéãàà òîõèîëäëûí 20-30%
íü àðõèäàëòààñ ¿¿äýëòýé áàéíà ãýæ Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà /ÄÝÌÁ/ òîîöîëæýý.
Òºð çàñãààñ àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àñóóäëûã
àíõààðàëäàà àâ÷ ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Çàõèðãààíû
õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü, Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü, Ãààëèéí áîëîí
ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü, Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé áîëîí áóñàä
õóóëèóäààð òóñ òóñ çîõèöóóëæ áàéãààãèéí äýýð ýäãýýð õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð
ãàðñàí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí òóøààë,
øèéäâýð ãýýä á¿õýë á¿òýí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäæýý. Ãýâ÷ ýäãýýð õóóëü òîãòîîìæèéí
õýðýãæèëò, õÿíàëò øàëãàëòûí ÷àíàð, ¿ð íºëºº õàíãàëòã¿é, õèë ãààëü, ìýðãýæëèéí õÿíàëò,
õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí óÿëäàà õîëáîî ìóó áàéãààãààñ àðõèäàëò, ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ
õîð õîõèðëûí õýìæýý áóóðàõã¿é, õàðèí ÷ íýìýãäñýýð áàéíà.
Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä òàâèõ õÿíàëòûã òàòâàð, ¿íèéí áîäëîãîîð çîõèöóóëàõ ÿâäàë
õàíãàëòã¿é, ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ çºâøººðëèéã õàâòãàéðóóëàí îëãîæ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààã
ÿìàð ÷ çºâøººðºëã¿éãýýð èìïîðòëîõ áîëñíîîñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýë, èìïîðò
íýìýãäýæ, ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý, çàð
ñóðòàë÷èëãàà, äýìæëýã, èâýýí òýòãýõ ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò ñóë, õóóëü
çºð÷èã÷äºä àâàõ àðãà õýìæýý ¿ð íºëºº ìóóòàé, àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
àæèëä çàðöóóëàõ òºñºâ, õºðºí㺠äóòàãäàëòàé, õîð õºíººë, àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ ñýðãèéëýõ
òàëààð îëîí íèéò, ÿëàíãóÿà õ¿¿õýä ºñâºð ¿åèéíõíèé ìýäëýã ìóó, àðõèíä äîíòîõ ºâ÷íèéã ýðò
èëð¿¿ëýõ, õÿíàëò òàâèõ íèéãýì, õàìò îëîíä òóëãóóðëàñàí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý áàéõã¿é áàéíà.
Àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäààã èõýýð õýðýãëýæ áàéãàà õýðýãëýã÷äèéí òîî óëàì á¿ð ºññººð
áàéíà. Ýíý á¿õýí íü áèäíèé õýëýýä ÿðèàä áè÷ýýä áàéäàã ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä àþóëûí
õàðàíãà äýëäýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîëä Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí, ñî¸ë èðãýíøèë îðøèí òîãòíîäîã. Àðõèäàí ñîãòóóðàõ ÿâäàëä ºíººäºð ýìýãòýé÷¿¿ä ÷
áàãàãã¿é õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ìîíãîëä 2005 îíû áàéäëààð 25000 ãàðóé àðõàã àðõè÷èí
áàéãààãèéí 8% íü áóþó 2000 ãàðóé ýìýãòýé÷¿¿ä áàéæýý. "Õîðâîîãèéí èõýíõ òýíýã ìóíõãóóä
ñîãòóó ýöýã ýõýýñ òºðäºã" ãýæ Àíãëèéí ã¿í óõààíòàí Ô.Áåêîíû õýëñýí ¿ã ãàøóóí áîëîâ÷ ¿íýí þì.
Ýöýã ýõèéí áýëãèéí ýñýýð óäàìøëûí ìýäýýëýë ¿ð óäàìä äàìæäàã. Ãýòýë àðõèäàëòûí óëìààñ
áýëãèéí ýñ äýõü õðîìîñîì ãåí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ óäàìøëûí ºâ÷èí ýìãýãèéã ¿¿ñãýäýã. Ãåí
õðîìîñîì õ¿÷òýé õóâüññàí òîõèîëäîëä ¿ð õºâðºë àìüäàð÷ ÷àääàõã¿é çóëáàäàã.
Ôðàíöûí ýì÷ Ïèêàðäûí áè÷ñíýýð àðõè÷èí íºõºðòýé 11 õ¿¿õýä ãàðãàñíààñ 10 íàñ áàðæ, àìüä
¿ëäñýí ãàíö õ¿¿õýä íü óíàæ òàòäàã ºâ÷òýé áàéæýý. Ýíý ýìýãòýé àðõè÷èí íºõ𺺠íàñ áàðñíû
äàðàà õ¿íòýé ñóóæ 3 õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí íü á¿ãä ýð¿¿ë ºñ÷ òîðíèæýý. Æèðýìñýí õ¿í àðõè
óóâàë "Àðõèíû ýìáðèîïàòè" ãýäýã ãàæèãòàé õ¿¿õýä òºðäºãèéã äýëõèé äàÿàð ìýäýõ áîëæýý.
Ýíý ãàæèã íü áèå áÿëäðûí äóòóó õºãæèë, îþóíû õîìñäîë, ýðõòýí ñèñòåìèéí ñîãîãîîð èëýðäýã
õ¿íä ýìãýã þì. Æèðýìñýí õ¿í àðõèäàõûí õîð óðøãèéã áàòëàõ çîðèëãîîð òóðøëàãûí îëîí çóóí
õóëãàíû õýýëèéí 9-14 äýõ õîíîãò àðõè ºã÷ áàéãààä òºðºõººñ íü ºìíºõºí óìàéã íü íýýæ ¿çýõýä
¿õñýí áà äóòóó õºãæèëòýé çóëçàãàíû òîî àðõè ºãººã¿é õóëãàíûõòàé õàðüöóóëàõàä õàìààã¿é
ºíäºð ãàð÷ áàéíà. Òèéìýýñ "Àðõèíû ýìáðèïàòè" ãàæèãòàé õ¿¿õýä àðõè àëäàã îíîã óóäàã
ýìýãòýé÷¿¿äýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéí 9%-ä, àðõè áàéíãà óóäàã ýìýãòýé÷¿¿äýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéí
74%-ä òîõèîëääîã ãýæ ãàäíû ñóäëàà÷èä òîîöîîëñîí áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýõýä àðõèäàí ñîãòóóðàõ ÿâäàë þóíààñ áîëîîä áàéíà âý? ãýæ õ¿í á¿ð ºíººäðèéí
íèéãìèéí àìüäðàë áèäýíä íºëººëæ áàéíà. Ýíý àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëààñ ãýæ õàðèóëàõ áàéõ.
Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ àæèëã¿é áîëîõîîð àðõè óó÷èõëàà, àæèëòàé áàéñàí áîë ÿàëàà ãýæ óóõ áèëýý
ãýæ òàéëáàð òàâüäàã. Ãýòýë àæèëòàé õ¿ì¿¿ñ íü àæèë òàðñíû äàðàà õàà íýãýí ãàçàð î÷èæ,
õýí íýãíèé òºðñºí ºäºð, ¿äýëò, óãòàëò, áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëýõ ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí
øàëòàã øàëòãààíààð óóäàã. Ñàéõàí ýõýëñýí áàÿð, ¿äýëò, óãòàëò, òàëàðõàë ÿìàð íýãýí
õýð¿¿ë ìàðãààí, õýðýã òºâãèéã àðààñàà äàãóóëàí òºãñºæ áàéíà. Èéìä äîð äóðäñàí ç¿éëñèéã
÷èí ñýòãýëýýñýý àíõààð÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã á¿õ àðä ò¿ìýíäýý äàõèí õ¿ñ÷, ýíýõ¿¿ óðèàëãûã
ãàðãàæ áàéíà.  

ÀÍÕÀÀÐÀÕ Ç¯ÉË  
Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí Ǻâëºãºº ìýäýýëëèéí òºâººñ äàðààõ óðèàëãûã ãàðãàñàí áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä äàðààõ ç¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëáýë àðõèíû õîð õºíººëººñ õîë áàéõ íü ýý.
1. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ýð¿¿ë ñàðóóë îþóí óõààí, ýíõ òóíõ, óðò íàñàí, óëñ îðíûõîî àþóëã¿é áàéäàë,
îðøèí òîãòíîõóéí áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä àðõèäàëòòàé ¿ë ýâëýðýõ, àðõèíû ýñðýã õàìòðàí
òýìööãýýå
2. Çî÷íîî ÿìàð ÷ íºõöºëä ÿëãààã¿é çààâàë ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð äàéëàõûã óðüòàë áîëãîõ,
àðõè äàðñààð øàõàõ, ººðºº çî÷èíòîéãîî õàìòðàí àðõèäàõ ãàæ çóðøëààñ ñàëöãààÿ.
3. Ãýð á¿ëèéí íàíäèí õîëáîîã òàñëàã÷ àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäààã õýðýãëýõã¿é áàéõûã ¿ð
õ¿¿õýääýýí çààæ, çºâëºæ ºãºõ:
4. Àõìàä íàñòàí, ºòãºñ áóóðëóóä Ìîíãîë ¸ñ æóäàãàà äýýëýí àðõèäàëòûã æèãøèí öýâýð àðèóí ¸ñ
ñóðòàõóóíààð ¿ð õ¿¿õä¿¿ääýý ¿ëãýðëýí äóóðèàëàë áîëîõ:
5. Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã àðõèäàí ñîãòóóðàõ æèãø¿¿ðò äàäàë çàíøèë óðóó òàòàõûã õàòóó
öýýðëýõ
6. Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóóëëàãà º÷¿¿õýí àøèã õîíæîîã áîäîæ ¿ð õîé÷äîî ãýòëýøã¿é ãýì
õîðûã òàðèã÷ àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäààã ñóðòàë÷èëàõã¿é áàéõ:
7. ªðõ ãýðèéí ãàë ãîëîìòûã áóñüíóóëæ, áóñäûí àìü íàñûã òàñëàã÷ õîðòîé àðõè, ñïèðòèéã ç¿é
áóñààð ¿éëäâýðëýõ, íàéìààëàõ íü õîé÷ ¿å, ¿ð õ¿¿õäýý õºíººæ áóé ¿éëäýë ãýäãèéã
óõààðöãààÿ. Õ¿íèé çîâëîíãîîð æàðãàë õèéã÷ õýí ÷ ãýñýí ñàéí ñàéõàí àìüäàðäàãã¿é ãýäãèéã
¿ðãýëæ ñàíöãààÿ.
8. Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ àñóóäàëòàé õîëáîãäîæ ãàðñàí òºðèéí õóóëü, çàõèðàìæ,
òóøààë øèéäâýðèéã èðãýí á¿ð, òºð, òºðèéí áóñ, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóä
õàðèóöëàãàòàé áèåë¿¿ëöãýýå
9. Àðõèíä òîëãîéãîî ìýä¿¿ëæ, óõààí ìýäðýëýý ººðèéí áóðóóãààñ õîðäóóëæ óëìààð õ¿í àðä ,
öààøëààä íèéãýìä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõ àþóëûã ñºðæ çîãñîõ çîðèã òýâ÷ýýð, õîðèã öýýðèéí
óõàìñàðò öîîæèéã õ¿í á¿ð îþóí ñàíààíäàà áàòòàé ñóóëãàöãààÿ.  

Эрүүл мэндээ сахих нь хэний асуудал вэ? Энэ асуултыг уншигч х үн бүрт үлдээе. Харин зүрхний
тухай мэдээллээ үргэлжлүүлье.

Эрүүл зүрх 4 танхимаас бүрдэх томхон атгын чинээ

булчинлаг эрхтэн юм. Дээд хоёр танхимыг зүүн ба баруун
ховдол, доод хоёр танхмыг баруун ба зүүн тосгуур гэж
тусгайчлан ангилна.
Зүрх гэдэг эрхтнийг ойлгохын тулд эхлээд бид хүний биен дэх цусны эргэлтийн зүй тогтлыг ойлгох
хэрэгтэй болов уу. Яагаад гэвэл зүрх бол хүний бие дэх цусны эргэлтийг зогсоочихгүй тогтоосоор
байдаг гол эрхтэй билээ. Нэг үгээр хэлбэл зүрх бол бие организмын мотор юм.

Хүний биед үндсэн вен ба артерын гэсэн 2 янзын судас байдгийг бид мэднэ. Вений судас нь бие
эрхтнээс зүрх рүү чиглэсэн байдаг байхад артерын судас зүрхнээс бие эрхтнүүд рүү чиглэсэн
байдаг. Үүгээр нь бид вений судсыг хураагуур судас, артерын судсыг тараагуур судас гэж нэрлэдэг.
Вений судыг шинжлэх ухааны ном товхимолд цэнхэр өнгөөр, артерын судсыг улаан өнгөөр зурж
ялгасан байдаг.

За одоо зүрхний бүтэц байгуулалтыг товч тайлбарлая.

Aorta-Гол судас
Pulmonary artery-уушигны артер
Pulmonary vein-уушигны вэн
atrium-зүрхны ховдол
ventricle-зүрхны тосгуур
superior vena cava-дээд хөндийн хураагуур судас
inferior vena cava-доод хөндийн хураагуур

Амьд хүн хүчилтөрөгч амьсгална. Амьсгалсан хүчилтөрөгч уушгинд ирж, шинээр төлжсөн цусны
улаан эс ( RBC-red blood cell) хүчилтөрөгчийг хүлээн авч зүрхэнд хүрэхийн тулд зүрх ба уушгийг
холбосон уушигны вений судсаар дамжин зүрхний зүүн ховдолд хүрнэ. Хүчилтөрөгчөөр баян
цусыг зүрхний зүүн ховдол хүлээж аваад, зүрхний зүүн тосгуур луу дамжуулна. Хүчилтөрөгчөөр
баян цус зүүн тосгуураас aorta буюу гол судас руу орж, гол судаснаас бусад салбар судаснууд руу
дамжин хүний биед тархана. Ингэж хүний эд эс хүчилтөрөгчөөр тэжээгдэж байна. Үүгээр энэ цогц
ажил дуусахгүй. Хүний биед тархсан бүх эд эсээс waste product буюу ялгадас бүтээгдэхүүн болох
нүүрсхүчлийн хий ялгарна. Үүнийг нүүрсхүчлийн хийгээр баян цус гэх ба вен буюу хураагуур
судаснуудаар дамжин зүрхийг чиглэнэ. Дээд ба доод хөндийн хураагуур судас нь дээрх
нүүрсхүчлийн хийгээр баян цусыг хүлээн авч баруун ховдол руу оруулна. Цус баруун ховдлоос
pump буюу агшилтын нөлөөгөөр баруун тосгуурт шилжнэ. Дараа нь нүүрсхүчлийн хийгээр баян
цус тосгуураас уушигны артерын судас руу орж уушгинд хүрнэ. Ингээд бид нүүрсхүчлийн хийг
агаар амьсгалсныхаа дараа амаараа гаргадаг билээ.

Зүрхний тухай сонин хачин:

Хэвийн зүрх минутанд 70-80 удаа, өдөрт 100000 удаа цохилж (агшилт ба тэлэлт).
нэг хүн амьдралынхаа хугацаанд 2000 gallon буюу 756 тонн цусыг шахдаг. Энэ үнэхээр гайхамшиг
биш гэж үү?!
Хэрвээ таны биед буй бүх судсыг нэг эгнээнд ар араас нь залгахад дэлхий 2 удаа бүтэн орооно.

Улам илүү сонирхолтой мэдээллүүдийг хүргэх тул энэ дэд сэдвээр долоо хоногтоо нэг шагайж
байхаа мартваа. Өнөөдрөөс эхлээд зүрхээ бага зэрэгч болов хайрлаж эхлэж байгаа байхаа гэж
найдаж байна.