Á.

Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Á.ÝÍÕÒªÐ

ÌÀË ÝÌÍÝËÃÈÉÍ ÀÆËÛÍ

ÁÈÇÍÅÑ ÁÀ Ҫ˪Â˪ËÒ

(Íýìæ çàñâàðëàñàí II õýâëýë)

Óëààíáààòàð õîò
2009 îí

1
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

DDC
636.089’068
Ý-661

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí ýçýä,

ìàëûí ýì÷, ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàðûí îþóòàí,
ìàãèñòðàíò, áàãø, ñóäëàà÷ íàðò çîðèóëàâ.

Á.ÝÍÕÒªÐ

ÌÀË ÝÌÍÝËÃÈÉÍ ÀÆËÛÍ

ÁÈÇÍÅÑ ÁÀ Ҫ˪Â˪ËÒ

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ò.Ýíõæàðãàë

Ìîíãîë óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ áóé Åâðîïûí Õîëáîîíû

ÅUROPEAID Õºòºëáºð ASIE/2007/146-568

Ýíýõ¿¿ õýâëýëòèéã Åâðîïûí Õîëáîîíîîñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ õýâëýëòèéí àãóóëãàä “çºâõºí çîõèîã÷” õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
áºãººä Åâðîïûí Õîëáîîíû ¿çýë ñàíàà, áîäëîãî òóñãàãäààã¿é
áîëíî.

Öààñíû õýìæýý: 60x84/16

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 4.0

© Çîõèîã÷èéí ýðõ õàäãàëàãäàíà.

“ADMON” êîìïàíèä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ.

Óëààíáààòàð, 2009 îí

ISBN 978-99929-0-883-1
2
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

ÃÀÐ×ÈÃ

Îðøèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Ìàë ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

Ìàë ýìíýëãèéí áèçíåñèéí ÷èãëýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Ìàë ýìíýëãèéí áèçíåñ ýðõëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ . . . . . . . . . . . . . . . . .8

Õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ . . . . . . . . .11

Áèçíåñ òºëºâëºãºº ãýæ þóã õýëýõ âý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Áèçíåñ òºëºâëºãººã ÿìàð òîõèîëäîëä áîëîâñðóóëàõ âý . . . . . . . .13
Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé çîðèëãî, õóãàöàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé à÷ õîëáîãäîë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé á¿òýö, àãóóëãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé çàãâàð . . . . . . . . . . . . .23

Íîì ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

3
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

ÎÐØÈË

Ìàíàé óëñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýíýýð ñóì, ä¿¿ðãèéí ìàë

ýìíýëãèéí íýãæ¿¿ä õóâü÷ëàãäàí ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëèéí
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õýëáýðò øèëæñýí áèëýý.
Èíãýñíýýð õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí íýãæ¿¿ä íü ººðèéí ãýñýí áèçíåñ
òºëºâëºãººòýé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí þì.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé îðîíä íèéãìèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàí
áèçíåñ, ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíã, ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëèéí îëîí íîì,
ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà øèíýýð õýâëýãäýí, ìºí îð÷óóëàãäàí çàõ çýýëä
ãàð÷ áàéíà. Ãýâ÷ òîäîðõîé ñàëáàð, òóõàéëáàë ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàðûí
îíöëîãòîé õîëáîãäñîí ýíý ÷èãëýëèéí íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà
ìàòåðèàë õàðüöàíãóé õîâîð áàéíà. ßëàíãóÿà ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí
àæèë, ¿éë÷èëãýýã õóâèéí áèçíåñèéí íýãæ õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàí
õýðýãæ¿¿ëæ áóé ìàëûí ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿äýä ººðèéí àæ àõóé, áèçíåñýý
ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàé ýðõëýí õºòëºõºä çîðèóëàãäñàí áèçíåñ
òºëºâëºãººíèé àðãà÷ëàë ìàòåðèàë äóòàãäàëòàé áàéíà.
¯éëäâýðëýëä áîëîí ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàðûí ñóðãàëòàíä
òîõèîëäîæ áóé ýíýõ¿¿ ýðýëò, õýðýãöýýíä òóëãóóðëàí àëü áîëîõ ýíãèéí
áºãººä ìýðãýæëèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí òóñ ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàëûã
áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã çºâõºí õóâèéí ìàë
ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý òºäèéã¿é ìàë ýìíýëýã, ìàë àæ àõóéí ÷èãëýëèéí
ÿìàð ÷ áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ þì.
Òóñ ãàðûí àâëàãà íîìûã õýâë¿¿ëýõýä Åâðîïûí Õîëáîîíû òåõíèê
òóñëàëöààíû õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóé “Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä, ìàë àæ àõóéí
çàõ çýýë” òºñºë ¿éë àæèëëàãààíûõàà íýã õýñýã áîëãîí èâýýí òýòãýñýí
áîëíî.
Òà á¿õíèé ìýäëýã, îþóíû ñàí, áèçíåñèéã ýðõëýí õºòëºõ àðãà óõààíä
áàãà ÷ ãýñýí òóñ íýìýð áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàòàé õîëáîîòîé àëäàà ìàäàã, öààøèä çàñ÷
ñàéæðóóëàõ òàëààð óíøèã÷ òà ñàíàë, áîäëîî äàðààõ õàÿãààð èð¿¿ëíý ¿¿.

Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàì

Çàñãèéí ãàçðûí 9-ð áàéð, 14 áîëîí 26 òîîò
Ýíõ òàéâíû ºðãºí ÷ºëºº - 16 à, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã,
Óëààíáààòàð õîò
Óòàñ: 976 11 451850
Ôàêñ: 976 11 451850
Å-ìýéë: ahlm@ahlmproject.mn
Âåáñàéò: www.ahlmproject.mn

4
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

ÌÀË ÝÌÍÝËÃÈÉÍ ÀÆÈË, ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÁÈÇÍÅÑ

Ìàíàé îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ñàëáàð, òîäðóóëáàë

ÿìàð÷ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, õ¿í á¿ð çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíä òàòàãäàí îðñîí áèëýý. ¯¿íèé íýãýí òîä æèøýý íü ñóì,
ä¿¿ðãèéí ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýãæ áàéãóóëëàãóóä
õóâü÷ëàãäàí õóâèéí ìàë ýìíýëýã õýëáýðýýð àæèë, ¿éë÷èëãýýãýý
ÿâóóëæ áàéíà. Èéíõ¿¿ íèéãìèéí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèæ õóâèéí
õýâøëèéí ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà õóâèéí ºì÷èéí ìàë ñ¿ðýãò
¿éë÷èëãýý òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áóé ºíºº ¿åä ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé
áèçíåñ õýìýýõ îéëãîëòûã ñóäàëæ ìýäýõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà íèéò ìàë
ýì÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
Çàõ çýýë äýýð àëèâàà áàéãóóëëàãûã ¿éë àæèëëàãààíûõ íü øèíæ
÷àíàðààð õî¸ð àíãèëæ ¿çäýã. ¯¿íä:
- áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà
- áèçíåñèéí áóñ áàéãóóëëàãà
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ãýäýã íü ¿íäñýí çîðèëãî íü àøãèéí òºëºº
áàéãóóëëàãûã õýëíý. ¯¿íä íºõºðëºë, êîìïàíè, õîðøîî çýðýã îðîõ
áºãººä ýäãýýðèéã õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä ÷ ãýæ íýðëýäýã áàéíà.
Áèçíåñèéí áóñ áàéãóóëëàãà ãýäýã íü ¿íäñýí çîðèëãî íü àøãèéí
òºëºº áóñ öýðýã, öàãäàà, ø¿¿õ, ïðîêóðîð, òºðèéí ºì÷èéí ÿñëè öýöýðëýã,
ýìíýëýã, ñóðãóóëü çýðýã áàéãóóëëàãà, ãàçðóóäûã õýëíý. Ýäãýýð íü òóñãàé
õóóëèàð çîõèöóóëàãääàã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä þì.
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûã çàõ çýýë äýýð ýðõýëæ áóé ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð íü :
- ¿éëäâýðëýëèéí
- ¿éë÷èëãýýíèé
- õóäàëäààíû
- áàíê ñàíõ¿¿ãèéí
- ìàðêåòèíãèéí ãýõ ìýòýýð àíãèëäàã.
¯¿íýýñ àâ÷ ¿çâýë ìàíàé îðíû ñóì, ä¿¿ðãèéí õóâèéí ìàë ýìíýëã¿¿ä
íü ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëèéí, ìàëûí ýì ¿éëäâýðëýäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä
¿éëäâýðëýëèéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä ãýõ ìýòýýð õàìààðàãäàæ
áàéíà.
Áèçíåñ ãýäýã íü ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, àðèëæàà ýðõëýã÷èä
áóñäûí õýðýãöýýòýé ç¿éëèéã ¿éëäâýðëýõ áóþó ¿éë÷èëãýýíèé õýëáýðýýð
õàíãàñíû ¿ð ä¿íä ººðòºº àøèã îðëîãî îëîõ ¿éë àæèëëàãààã õýëíý.
Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà íü çàõ çýýëèéí ¿íý õàíøíû áîäëîãîîñ

5
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

ãàäíà ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, ¿íý ãýñýí îéëãîëòûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýð

çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã.
Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñ ãýäýã íü ìàë, àìüòíûã
ýëäýâ ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ, ýì÷èëæ ýð¿¿ëæ¿¿ëýõèéí òóëä ìàëûí ýì÷
íàð ìýäëýã ÷àäâàð, àæèë õýðýã÷ ÷àíàð, òóðøëàãà, òýâ÷ýýð, àæèëëàõ
÷àäâàðààðàà çàõ çýýëä ºðñºëäºíº ãýñýí óòãà á¿õèé àøãèéí òºëººõ
÷ºëºº çàâã¿é, èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíý óòãààð íü àâ÷
¿çâýë õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí ýçýä, ìàëûí ýì÷ íàðûã áèçíåñìåí¿¿ä
ãýæ îéëãîõ íü ç¿éä íèéöíý. Òýä áèçíåñ ýðõëýã÷èéí îâñãîî ñàìáàà,
àðãà óõààí, á¿õèé ë íàíäèí ÷àíàðûã îþóí óõààíäàà øèíãýýæ àæèë,
¿éë÷èëãýýãýý ÿâóóëíà.
Áèçíåñ ýðõýëæ áàéãàà õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí çîðèëãî
íü íýì¿¿ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýýã õàíãàæ
õàìãèéí èõ àøèã îëîõîä ÷èãëýãääýã. Ãýõäýý ¿¿íèéã çºâõºí àøãèéí òºëºº
ãýæ ºðººñãºë îéëãîæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü àëèâàà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà
àøèã îëîõ çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ÷àíàð ñàéòàé á¿òýýãäýõ¿¿í
¿éëäâýðëýæ, ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë ººðèéí
ýðõýëæ áóé áèçíåñýý õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýý, õýì õýìæýýíä íü ÷àíàðòàé,
õ¿ðòýýìæòýé ÿâóóëæ ¿éë÷ëýã÷, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ õî¸ð õàðèëöàí õîëáîîòîé,
õýí õýíäýý àøèã, ¿ð ºãººæòýé àæèëëàõ áîëíî.

Ìàë ýìíýëãèéí áèçíåñèéí ÷èãëýë

Ìàíàé îðíû íºõöºëä ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàðò äàðààõü ÷èãëýëýýð
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë:
- Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñ:
Ñóì, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ
¿éë÷èëãýýã ìàëûí ýì÷ íàð õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí õýëáýðýýð
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü ìàíàé îðíû õóâüä ìàë ýìíýëãèéí
áèçíåñèéí õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýëáýð íü þì. Ìàíàé îðíû ìàë
ýìíýëãèéí àíõàí øàòíû íýãæèä îäîîãîîð 740 ãàðóé õóâèéí ìàë
ýìíýëýã ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ, áèçíåñèéí òàëáàðò ºðñºëäºæ
áàéíà. Ýíý íü íèéò 331 ñóì, 9 ä¿¿ðýãò àâ÷ ¿çâýë íýã ñóìàíä äóíäæààð
2 õóâèéí ìàë ýìíýëýã íîîãäîæ áàéíà. Ãýõäýý ýíý ºðñºë人í íü á¿õ
àéìàã, ñóìäàä æèãä áèø, òóõàéëáàë çàðèì ñóìàíä äýýä òàë íü 8 - 10
ìàë ýìíýëýã áàéõàä íèëýýä îëîí ñóì åð人 õóâü÷ëàãäñàí ãàíö ìàë
ýìíýëýãòýé áàéíà. Òýãýõýýð öààøèä ÷ àíõàí øàòíû íýãæ¿¿äýä õóâèéí
ìàë ýìíýëýã øèíýýð ¿¿ñ÷ ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýãýýð áèçíåñ ýðõëýõ
íü íýýëòòýé þì.

6
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

- Ìàëûí ýì ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí èìïîðòëîõ ÷èãëýëèéí áèçíåñ:

Ìàë, àìüòíû õàëäâàðò, ïàðàçèòòàõ, õàëäâàðã¿é ºâ÷íèé ýì
áýëäìýëèéã äîòîîääîî ¿éëäâýðëýõ áîëîí ãàäààäààñ ýì, áàãàæ
õýðýãñýë èìïîðòëîõ ÷èãëýëýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý áèçíåñ íýëýýä
ºðãºæèæ áàéíà. Òóõàéëáàë, “Áèîêîìáèíàò” Òª¯Ã, “Öàãààí çàëàà
àãâåò”, “ÑÂÑ”, “Ìîíâåòìåä”, “Øèíý ýõëýë-Ò¿ì” çýðýã ìàëûí ýì
¿éëäâýðëýëèéí 10-ààä, èìïîðòëîõ ýðõ á¿õèé 30 ãàðóé áèçíåñèéí àæ
àõóéí íýãæ¿¿ä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.
- Ìàë ýìíýëãèéí ýìèéí ñàíãèéí ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñ:
Ìàë, àìüòíû ýëäýâ ºâ÷èí, ÿëàíãóÿà ïàðàçèòòàõ áîëîí
õàëäâàðã¿é ºâ÷íèé îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, ñýðãèéëýëòèéí ºðãºí
õýðýãëýýíèé ýì áýëäìýë, îíîøëóóð, îðîîõ áîîõ ìàòåðèàë, àðèóòãàë,
õàëäâàðã¿éòãýëèéí áîäèñ, øèë ñàâ, áàãàæ õýðýãñýë çýðãèéí
æèæèãëýíãèéí áîëîí Ẻíèé õóäàëäààíû áèçíåñ ýíý ÷èãëýëä
õàìààðàãäàæ áàéíà. Ýíý ÷èãëýëèéí áèçíåñèéã ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð
áîëîí àéìãèéí òºâ¿¿äýä ñ¿ëæýý õýëáýðýýð àæèëëóóëàõ ýõëýë
òàâèãäàæ áàéíà. ͺ㺺 òàëààð àëü ÷ õóâèéí ìàë ýìíýëã¿¿ä ººðèéí
ýìèéí ñàíòàé áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý íü ìàë ýìíýëãèéí
¿éë÷èëãýýíèé ¿íäñýí õýðýãñýë, îðëîãûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëíî.
- Ìàë ýìíýëãèéí ëàáîðàòîðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñ:
Ìàë ýìíýëãèéí ýíý ÷èãëýëèéí áèçíåñ íü ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé
á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäýýð ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, ýêñïîðò, èìïîðòûí
¿éë àæèëëàãàà ýðõëýã÷ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà áîëîí òýäãýýðò
ìàë ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ìàãàäëàí øèíæèëãýý õèéäýã çàðèì
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, ãàçðóóäàä õýðýãæèæ áàéíà. Òóõàéëáàë,
õ¿íñíèé áîëîí ò¿¿õèé ýäèéí çàõûí ëàáîðàòîðè, ìàõ, ìàõàí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä, ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé
áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, àéìàã, íèéñëýë, óëñûí ìàë ýìíýëãèéí
ëàáîðàòîðèóä çýðýã áàéãóóëëàãóóäàä ëàáîðàòîðèéí ¿éë÷èëãýýíèé
áèçíåñ èë¿¿ ò¿ëõ¿¿ õºãæèæ áàéíà.
- Æèæèã àìüòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñ:
Ìàíàé îðíû áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä ¿íäñýíäýý òîì àìüòíû
áóþó áîä, áîã ìàëûí ìàë ýìíýëãèéí ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýý õèéãäýæ
èðñýí óëàìæëàëòàé. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé îðîíä ÿíç
á¿ðèéí ¿¿ëäðèéí íîõîé, ìóóð, ãàõàé, øóâóó çýðýã ãýðèéí òýæýýâýð
æèæèã àìüòàí ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ, òýæýýõ íü ¿ëýìæ íýìýãäýæ áàéíà.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð ýäãýýð æèæèã àìüòíû ýëäýâ ºâ÷íèéã îíîøëîõ,
ýì÷ëýõ, ñýðãèéëýõ ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý, õîîë òýæýýëèéí æîð

7
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

íîðì, àð÷èëãààíû áîëîí ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí äýãëýì çýðãèéí

èæ á¿ðýí ìýðãýæëèéí çààâàð çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí áèçíåñ
¿éë÷èëãýý ýõëýë ñóóðü íü òàâèãäààä áàéíà. Òóõàéëáàë, Óëààíáààòàð
õîò, Äàðõàí, Ýðäýíýò çýðýã àéìàã, õîò, òºâ ñóóðèí ãàçðóóäàä æèæèã
àìüòíû ýìíýëýã öººí òîîãîîð øèíý òóòàì áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ
áàéíà. Ìàíàé îðîíä æèæèã àìüòíû õóâèéí ýìíýëýã àæèëëóóëàõàä
ìàëûí ýì÷ íàðûí õóâüä õàðüöàíãóé òóðøëàãà äóòìàã, õóó÷èí
óëàìæëàëã¿é, íºãºº òàëààñ íýëýýä íàðèéí áàãàæ õýðýãñýë, òîíîã
òºõººðºìæ, ýì áýëäìýë øààðäëàãàòàé øèíý õýëáýðèéí áèçíåñ þì.
Öààøäàà àéìàã, õîòóóäàä ýíý ÷èãëýëèéí ýìíýëýã ¿éë÷èëãýýã èë¿¿
ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý íü ìàëûí ýì÷, æèæèã
àìüòíû ýì÷ íàðûí áèçíåñèéí çàõ çýýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî.

Ìàë ýìíýëãèéí áèçíåñ ýðõëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ

Çàõ çýýëèéí íºõöºëä íèéãìèéí ìàòåðèàë áàÿëàãèéí ¿éëäâýðëýë,
õýðýãëýý, õóâààðèëàëò, ñîëèëöîîíû õ¿ðýýíä àæ àõóé ýðõëýí õºòëºõ
ÿâöàä àæ àõóéí òîäîðõîé õàðèëöàà ¿¿ñýõ áºãººä ¿¿íèéã áèçíåñèéí
õàðèëöàà ãýíý. Òýãýõëýýð ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí ¿éë÷èëãýýíèé
÷èãëýëýýð áèçíåñ ýðõýëæ áóé íýãæ¿¿ä áèçíåñèéí õàðèëöààíä çîõèõ
õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä îðîëöîõ áîëíî.
Äýýðõ ìàë ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé áèçíåñèéí àëü ÷
õýëáýðýýð íü áèçíåñ ýðõëýõýä òîäîðõîé ýðõ ç¿éí ¿íäýñ øààðäëàãûã
õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä:
1. Ìàëûí ýì÷èéí ìýðãýæèëòýé áºãººä èòãýìæëýë àâñàí áàéõ.
Ýíý çààëò “Ìàëûí óäìûí ñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òóõàé”,
“Ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí òóõàé” õóóëèíä òóñ òóñ çààñàí.
2. Ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéõ. Ýíý òàëààð “Ñóì,
ä¿¿ðãèéí ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýãæèéí á¿òýö,
¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðò”, “Ìàë ýìíýëãèéí ýìèéí ñàí
àæèëëóóëàõ á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðò ”-ä òóñ òóñ
çààñàí.
3. Òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áàéõ. Ýíý òàëààð “Ìàëûí óäìûí ñàí,
ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òóõàé”, “Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû
òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé”, “Ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí òóõàé”
õóóëèíä òóñ òóñ çààñàí.
4. Õóóëèéí ýòãýýä áîëñîí áàéõ. Ýíý òàëààð “ͺõºðëºëèéí
òóõàé”, “Êîìïàíèé òóõàé”, “Õîðøîîíû òóõàé”, “Èðãýíèé”
õóóëèóäàä òóñ òóñ çààñàí.

8
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã áèå äààí ýðõýëæ áèçíåñèéí

õàðèëöààíä îðîëöîõûí òóëä òîäîðõîé àæ àõóéí íýãæ áóþó õóóëèéí
ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ¸ñòîé.
Àæ àõóéí íýãæ ãýäýã íü ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý òîãòâîðòîé ýðõýëæ, ¿éë àæèëëàãààòàéãàà õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
¿¿ðãèéã ýä õºðºí㺺𺺠õàðèóöàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý.
Ìàíàé óëñàä ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëýýð áèçíåñ
ýðõëýõ äàðààõü àæ àõóéí íýãæèéí òºðºë, õýëáýð¿¿ä áàéíà. ¯¿íä:
1. ͺõºðëºë
2. Õîðøîî
3. Êîìïàíè
ͺõºðëºë ãýäýã íü ãèø¿¿äèéí îðóóëñàí õóâü õºðºíãºíººñ á¿ðäýõ
ýä õºðºíãºòýé, õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ýíýõ¿¿ ýä õºðºí㺠áîëîí ãèø¿¿äèéí
õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺ð õóóëüä çààñíû äàãóó õàðèóöäàã õóóëèéí
ýòãýýäèéã õýëíý. ͺõºðëºë íü äîòðîî ¿íäñýí 2 õýëáýðòýé.
Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýäýã íü
íºõºðëºëèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã ãèø¿¿ä íü íºõºðëºëä îðóóëñàí ýä
õºðºí㺠áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺𺺠õàìòðàí õàðèóöäàã
íºõºðëºëèéã õýëíý. Ýíý õýëáýðèéí íºõºðëºëèéã ò¿¿íèé ãèø¿¿í
á¿ð óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð õ¿í á¿ð
íºõºðëºëºº òºëººëæ áóñàäòàé ãýðýý õýëöýë õèéæ, ººð ººð øèéäâýð
ãàðãàí áóäèëàõã¿éí òóëä èõýâ÷ëýí íýã ãèø¿¿íäýý íºõºðëºëèéã
òºëººëºõ ýðõ îëãîõîîð ãýðýýíäýý çààäàã áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä
òºëººëºõ ýðõòýé ãèø¿¿í íü ººðºº ãàðãàñàí øèéäâýðýý õàðèóöíà.
Áóñàä ãèø¿¿ä íü õÿíàëò òàâèíà. ͺõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä
ãèø¿¿ä íü çààâàë îðîëöîõ ¸ñòîé.
Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýäýã íü
íºõºðëºëèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã íààä çàõ íü íýã ãèø¿¿í íºõºðëºëä
îðóóëñàí ýä õºðºí㺠áîëîí õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺ðºº, áóñàä ãèø¿¿ä
íü ãàãöõ¿¿ íºõºðëºëä îðóóëñàí ýä õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöäàã
õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý. Ýíý õýëáýðèéí íºõºðëºëèéã ãàãöõ¿¿ á¿ðýí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íü óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé áàéíà.
Õàðèí ãèø¿¿äèéí õàðèóöëàãûã ÿëãàæ çààãëàæ ºãºõ ¸ñòîé. Îðóóëñàí
õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéí
¿éë àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîõã¿é áàéæ áîëîõ çýðýã íü á¿õ ãèø¿¿ä
íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëººñ ÿëãààòàé þì.
Õîðøîî ãýäýã íü ýäèéí çàñàã, íèéãýì ñî¸ëûí íèéòëýã õýðýãöýýãýý
õàíãàõ çîðèëãîîð õ¿ì¿¿ñ ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, àðä÷èëñàí, õàìòûí

9
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

óäèðäëàãà, õÿíàëò á¿õèé õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºí㺠äýýð

¿íäýñëýí àæ àõóé ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààã õýëíý. Õî¸ð áà ò¿¿íýýñ
õîðøîî íýãäýæ äóíäûí õîðøîî áàéãóóëæ áîëíî
Õîðøîîã ¿éë àæèëëàãààíûõ íü ÷èãëýëýýð:
Ò¿¿õèé ýä áîðëóóëàëòûí, ¿éëäâýðëýëèéí, áîðëóóëàëò, õàíãàìæ,
áýëòãýëèéí, ¿éë÷èëãýýíèé, ýä õýðýãëýã÷äèéí, õàäãàëàìæ çýýëèéí,
áàðèëãà îðîí ñóóö áàðèõ çîðèóëàëòûí ãýõ çýðãýýð àíãèëíà. Õîðøîîã
9-ñ äîîøã¿é ãèø¿¿íòýéãýýð áàéãóóëíà. Õàðèí õàäãàëàìæ çýýëèéí
õîðøîîã 20-ñ äîîøã¿é ãèø¿¿äòýéãýýð áàéãóóëíà. Õîðøîîíû óäèðäàõ
äýýä áàéãóóëëàãà íü á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë áàéíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí
õóðëûí ÷ºëººò öàãò õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààã òýðã¿¿ëýã÷èä óäèðäàíà.
Òýðã¿¿ëýã÷ õîðøîîã òºëººëíº. Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà íü õîðøîîíû
äàðãà áàéíà. ̺í õîðøîîíû õÿíàëòûí çºâëºë àæèëëàíà.
Êîìïàíè ãýäýã íü ãèø¿¿äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü õóâüöààíä
õóâààãäàæ, ººðèéí òóñãààðëàñàí ýä õºðºíãºòýé, ¿íäñýí çîðèëãî íü
àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý. Êîìïàíè íü äîòðîî õóâüöààò
êîìïàíè, õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè ãýñýí 2 õýëáýðòýé.
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè ãýäýã (ÕÕÊ) íü ãèø¿¿äèéí
îðóóëñàí ýä õºðºí㺠íü õóâüöààíä õóâààãäàæ, õóâüöàà íü ãàãöõ¿¿
êîìïàíèé ä¿ðìýýð àðèëæààëàãääàã êîìïàíèéã õýëíý. ÕÕÊ-ã íýã áà
ò¿¿íýýñ äýýø ãèø¿¿íòýéãýýð, íýã ñàÿ òºãðºãººñ äîîøã¿é ä¿ðìèéí
ñàíòàéãààð áàéãóóëæ áîëíî. Åð íü ìàë ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýãýýð
áèçíåñ ýðõëýõ ìàëûí ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿ä “Íºõºðëºëèéí òóõàé” õóóëü
(1995, 1999 ), “Õîðøîîíû òóõàé” õóóëü (1998, 2002), “Êîìïàíèé
òóõàé” õóóëü (1999)-èéã òóñ òóñ óíøèæ ñóäëàí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé
çàõ çýýëèéí áàãòààìæ, îíöëîã, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ ìàòåðèàëëàã áààç,
áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàìæ õ¿ðýëöýý çýðýãòýý òîõèðóóëàí áèçíåñèéí
àæ àõóéí íýãæèéí òºðºë, õýëáýðýý ñîíãîæ àæèëëàõ íü ÷óõàë þì.
Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýãýýð áèçíåñèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä
áèçíåñèéí ¸ñ ç¿éã ñàéòàð áàðèìòëàí àæèëëàõ íü àìæèëò, àøèã, îðëîãîî
íýìýãä¿¿ëýõ íýã ¿íäýñ áîëîõûã öàã ÿìàãò áîäîæ àæèëëàõ íü ç¿éòýé.
Ìàëûí ýì÷ íàð àæèë, ¿éë÷èëãýýãýý ¿íýí÷ øóäàðãà, íèéòýä òýãø,
õ¿ðòýýìæòýéãýýð ÿâóóëàõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéãýý õ¿íäëýõ, íýð òºðèéã
íü õàìãààëàõ, õ¿íëýã, ýíýðýíã¿é õàíäàõ, ÿìàãò ñàéí ¿éë á¿òýýæ áàéõ
íü õ¿íèé ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýý þì. ªºðººð õýëáýë áèçíåñ íü àëèâàà
õóóëüä çàõèðàãäàõààñ ãàäíà ººðèéí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýíä çàõèðàãäàõ
ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã.

10
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

ÕÓÂÈÉÍ ÌÀË ÝÌÍÝËÃÈÉÍ ÁÈÇÍÅÑ

Ҫ˪Â˪êª ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ

Õóâèéí ìàë ýìíýëýã íü òóõàéí îðîí íóòàãòàà ìàë ýìíýëýã,

¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýí ÿâóóëäàã áèçíåñèéí íýãæ þì.
Èéì ó÷ðààñ õóâèéí ìàë ýìíýëýã íü áèçíåñ òºëºâëºãººòýé àæèëëàõ
øààðäëàãàòàé.
Áèçíåñ òºëºâëºãºº íü èðýýä¿éí áèçíåñèéí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñã¿¿äèéã òàéëáàðëàí ãàð÷ áîëîõ õ¿íäðýë¿¿äèéã ñóäàëæ ò¿¿íèéã
õýðõýí äàâæ ãàðàõ àðãóóäûã áè÷ñýí áèçíåñèéí áàðèìò áè÷èã þì.
Õ¿í óõàìñàðò ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿ð ä¿íä àëèâàà ¿éë
àæèëëàãààã óðüä÷èëàí áîäîæ òºëºâëºñíèé ¿íäñýí äýýð øèéäâýð
ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý òóóøòàé áàðèìòëàí àæèëëàí àæèë ¿éëñäýý
àìæèëò ãàðãàí, äýâøèë õºãæèëä õ¿ð÷ áàéäàã. ßëàíãóÿà çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíû íºõöºëä áèçíåñ ýðõëýã÷ áèå õ¿í, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä
¿éë àæèëëàãààãàà íàðèéâ÷ëàí òîîöîæ òºëºâëºí ÿâóóëàõ øààðäëàãà
ãàðäàã áàéíà. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õýí áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòëîîñ
ãàäóóð àëèâàà ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ íü ¿ð ä¿íä òºäèéëºí
õ¿ðäýãã¿éã çàõ çýýë õºãæñºí îðíóóä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã àæýý.
Èéì ó÷ðààñ áèçíåñò àìæèëò ãàðãàõûí íýã ¿íäñýí íºõöºë íü áèçíåñ
òºëºâëºãºº þì.
Áèçíåñ òºëºâëºãºº íü íýã òàëààñ øèíæëýõ óõààíû îëîëò àìæèëòûã
áîäèò ýäèéí çàñàãò íýâòð¿¿ëýí õýðýãëýõ, íºãºº òàëààñ ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààã õàìãèéí îíîâ÷òîé øèéäýõ óðüäà÷ íºõöºë áîëîëöîî
á¿ðä¿¿ëäýã óäèðäëàãûí àðãà õýðýãñýë áîëäîã. Àëèâàà õ¿ì¿¿ñ áèçíåñ
òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ÿìàð çàõ çýýëä õýðõýí ãàðàõ,
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã õýðõýí ¿ð àøèãòàé çîõèîí áàéãóóëàõ, àøèã
îðëîãûã õýäèéä îëîõ, ºðñºë人íä õýðõýí ÿëàõ, ýðñäëèéã ÿàæ áàãàñãàõ,
ìåíåæìåíò, ìàðêåòèíã, ñàíõ¿¿, áîðëóóëàëòàà õýðõýí ñàéæðóóëàõ
àðãà, õýëáýðýý îëæ àâäàã à÷ õîëáîãäîëòîé. Áèçíåñ òºëºâëºãºº íü
òóõàéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õýòèéí çîðèëãî, òºëºâèéí òàëààð
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, çýýëä¿¿ëýã÷äèéí îíöãîé àíõààðàëòàé òàíèëöàõ
áèçíåñèéí ÷óõàë áàðèìò áè÷èã þì. ªºðººð õýëáýë áàíê, ñàíõ¿¿ áîëîí
áóñàä áàéãóóëëàãà, ãàäààä, äîòîîäûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷äýýñ õºðºíãº
îðóóëàëò õ¿ñýõ, çýýë àâàõ, òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàæ õàðèëöàà
¿¿ñãýõ çýðýãò áèçíåñ òºëºâëºãºº íýí ÷óõàë õýðýãòýé.
Áèçíåñ òºëºâëºãººã çîðèóëàëòààð õî¸ð àíãèëæ áîëíî. ¯¿íä:
1. ªºðèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòòàé
2. Áàíê áîëîí ãàäíû õºðºí㺠îðóóëàã÷äààñ çýýë õ¿ñýõ
çîðèóëàëòòàé

11
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

Àëü ÷ çîðèóëàëòààð íü áè÷ñýí òóõàéí áàéãóóëëàãà ¿éëäâýðëýë,

¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, çàõ çýýëýý ºðãºòãºõ,
¿éë÷ë¿¿ëýã÷ õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýýã õàíãàñíû ¿íäñýí äýý𠺺ðèéí
àøèã, îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãääýã. Ãýõäýý ãàäíààñ õºðºíãº
îðóóëàëò õ¿ññýí áèçíåñ òºëºâëºãººã áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà,
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä þóíû ºìíº çýýëèéí çîðèóëàëò, çýýëèéí õýìæýý,
ýðãýí òºëºãäºõ õóãàöàà, çýýëèéí áàòàëãàà, ººðèéí ñàíõ¿¿æèëò áàéãàà
ýñýõ çýðýã ìýäýýëëèéã èë¿¿ ñîíèðõîí ìýäýõèéã õ¿ñäýã. Èéì ó÷ðààñ ýíý
÷èãëýëèéí áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàã÷ íü ýäãýýð ìýäýýëëèéã
íàðèéí òîäîðõîé òóñãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Áèçíåñ òºëºâëºãºº ãýæ àæèë õýðýã÷ õ¿íèé øèíý áèçíåñ íýýõ
áîëîí îäîîãèéí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä
áîëîâñðóóëñàí áàðèìò áè÷èã ãýæ îéëãîæ áîëíî. Áèçíåñ òºëºâëºãººíä
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýë, ìàðêåòèíãèéí á¿õ àñóóäëûã
áàéãóóëëàãûí ãàäààä, äîòîîä îð÷íû íºëººëëèéí õàðãàëçàë,
ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîîòîé õàìòàòãàí èæ á¿ðíýýð íü òóñãàõ ¸ñòîé.
Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä, òóõàéëáàë õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí
íýãæ¿¿ä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà ͺõöºë áàéäëûí “SWOT”
øèíæèëãýý õèéõ íü ç¿éòýé. SWOT ãýäýã íü:
Strengths - ÷àäàë
Weakness - ñóë òàë
Opportunities - áîëîìæ
Threats - àþóë ãýñýí óòãàòàé þì.
Ýíý øèíæèëãýý íü áàéãóóëëàãûí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ äàâóó
áîëîí ñóë òàë, ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ áîëîìæ áîëîí àþóëûã
òîäîðõîéëæ ºãäºãººðºº à÷ õîëáîãäîëòîé. Òóõàéí áàéãóóëëàãûí
ýäãýýð íºõöºë áàéäëûã ñóäàëæ òîäîðõîéëñîíû ¿íäñýí äýýð áèçíåñ
òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ íü èë¿¿ àøèãòàé áàéõ áîëíî.
Àëèâàà áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû àìæèëò íü ¿íäñýí 3
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä:
1. Îäîîãèéí íºõöºë áàéäëûã ñóäàëæ ìýäýõ
2. Èðýýä¿éä õ¿ðýõ çîðèëãî òîäîðõîé áàéõ
3. Îäîîãîîñ èðýýä¿éä õ¿ðýõ ¿éë ÿâöûã òºëºâëºõ çýðýã áîëíî.
Áèçíåñ òºëºâëºãººòýé àæèëëàõ íü àæèë ýìõ öýãöòýé, õýìæèõ
õýìæ¿¿ðòýé, ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ øàò äàðààëàë áîëæ ºãäºã.

12
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Áèçíåñ òºëºâëºãºº ãýæ þóã õýëýõ âý?

Áèçíåñ òºëºâëºãºº ãýäýã íü ºðãºí óòãààðàà áàéãóóëëàãûí áèçíåñò

íºëººëæ áóé îð÷íû íºõöºë áàéäëûã øèíæèëæ, ýðõýì çîðèëãî,
ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ, øààðäàãäàõ íººö áîëîí
¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿ð ä¿íãýý ¿íýëæ ä¿ãíýõ
óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû öîãö þì. ¯¿íèéã ìàë ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãàä ýíãèéí óòãààð àâ÷ ¿çâýë äàðààõü áàéäëààð òîìú¸îëæ
áîëíî.
Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãºº ãýäýã íü ìàë
ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé çîðèëãî, ìàðêåòèíã, ìåíåæìåíò,
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãûã òóñãàñàí áèçíåñèéí
áàðèìò áè÷ãèéã õýëíý.
Áèçíåñ òºëºâëºãºº íü ¿ð àøèãòàé áàéõ áºãººä òóõàéí áàéãóóëëàãà
áóþó çîõèîã÷èéí îþóíû ºì÷èä òîîöîãäîõ ¿íäýñòýé.

Áèçíåñ òºëºâëºãººã ÿìàð òîõèîëäîëä áîëîâñðóóëàõ âý ?

Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãººã äàðààõ
òîõèîëäëóóäàä áîëîâñðóóëæ õýðýãëýíý. ¯¿íä:
o Òóõàéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã øèíýýð
ýõëýõ ¿åä, òóõàéëáàë õóâèéí ìàë ýìíýëýã øèíýýð áàéãóóëàõ
áîëñîí ¿åä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áèçíåñ òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé.
o Òóõàéí àæèëëàæ áóé áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëæ
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿÷èí ÷àäëûã á¿ðýí àøèãëàõ áîëñîí
òîõèîëäîëä æèøýý íü: ÿìàð íýãýí ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà
àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé íýð, òºðºë, ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýãýý ºðãºòãºæ,
àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ áîëñîí ¿åä áèçíåñ òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëæ àæèëëàíà.
o Òóõàéí ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàä ÿìàð íýãýí øèíý òºñºë
õýðýãæ¿¿ëæ, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ áîëñîí òîõèîëäîëä áèçíåñ
òºëºâëºãººã òóñ òóñ áîëîâñðóóëíà.

Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé çîðèëãî, õóãàöàà

Àëèâàà áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí çîðèëãî íü
òóõàéí áàéãóóëëàãûí ºìíº òàâèãäàæ áóé ýðõýì çîðèëãî, ñòðàòåãèéí
çîðèëòûã õàíãàí áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýãääýã. Òýãýõëýýð ìàë ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé ãîë çîðèëãî íü ìàë ýìíýëãèéí
òºðºë á¿ðèéí àðãà õýìæýý, àæèë, ¿éë÷èëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë
ñ¿ðãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõûí çýðýãöýý ººðèéí áàéãóóëëàãûí
àøèã, îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

13
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãººã áóñàä ñàëáàðûí

áàéãóóëëàãûí íýãýí àäèë áîãèíî õóãàöààíû áóþó æèëèéí, äóíä
õóãàöààíû áóþó 2 - 3 æèëèéí õóãàöààãààð ÷ áîëîâñðóóëæ àøèãëàæ
áîëíî. Áèçíåñ òºëºâëºãººã ÿìàð÷ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áóé
áàéãóóëëàãà, õàìò îëíîîñ ãàäíà òîäîðõîé íýã õóâü õ¿íèé ÿâóóëàõ ¿éë
àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ÷ áîëîâñðóóëæ àøèãëàæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàéãóóëëàãûí öàð õ¿ðýýíýýñ ¿ë
õàìààð÷ óã òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëíà.
Àëèâàà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûã áèçíåñ ýðõýëæ áóé õýëáýðýýð íü
æèæèã, äóíä, òîì ãýæ åðºíõèéä íü 3 àíãèëæ ¿çäýã. Ìàíàé îðíû ñóì,
ä¿¿ðãèéí íºõöºëä ìàë ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áóé íýãæ¿¿ä
íü æèæèã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä õàìààðàãäàíà. Èéì ó÷ðààñ ýäãýýð
ìàë ýìíýëã¿¿ä íü æèæèã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëæ àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì.
Áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä òóõàéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ
àæèëòíóóä á¿ãä îðîëöîíî. ̺í ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, õóâü
õ¿ì¿¿ñýýñ çºâëºãºº àâ÷ áîëíî. Ýíý óòãààðàà áèçíåñ òºëºâëºãºº íü
õàìòûí á¿òýýë, õàìòûí àìæèëò þì.
Õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí áèçíåñ òºëºâëºãºº íü äóíäæààð 20 - 25
õóóäàñ áàéæ áîëíî.

Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé à÷ õîëáîãäîë

- Áèçíåñ ýðõëýã÷èä çàõ çýýëä íýâòðýõ àðãà çàìàà îëæ àâàõ
- Îäîîãèéí áàéäàëäàà çºâ øèéäâýð ãàðãàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ
- Áàéãóóëëàãûí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààã óðüä÷èëàí õàðàõ
- Õºðºí㺠îðóóëàã÷, çýýëäýã÷èéã òàòàõ
- Áèçíåñèéí ýðñäýëèéã áàãàñãàõ
- Áèçíåñèéã ñýòãýë õºäëºëººð õèéõýý áîëèõ
- ªðñºë人íä ÿëàõ, áèçíåñèéã óäèðäàõ àðãà õýëáýðýý îëæ àâàõ
- Áàéãóóëëàãûã õºãæ¿¿ëýõ ÷èã õàíäëàãà, ñòðàòåãè áîëãîí
àøèãëàõ çýðýã îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé.

Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé á¿òýö, àãóóëãà.

Áèçíåñ òºëºâëºãººíä òóõàéí áèçíåñò õîëáîãäîõ á¿õ ìýäýýëëèéã
àëü áîëîõ áàãòààõ íü ç¿éòýé. Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé á¿òýö íü
òîäîðõîé æèøèã çàãâàðûí äàãóó õèéãääýã ïðàêòèê àëü ÷ îðîíä òîãòñîí
áàéäàã. Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãºº ÷ ýíý ë
æèøèã çàãâàðûí äàãóó õèéãäýõ ¸ñòîé þì. Àëèâàà áèçíåñ òºëºâëºãºº
íü äàðààõ åðºíõèé á¿òýöòýé áàéíà.
1. Í¿¿ð õóóäàñ
2. Ãàð÷èã

14
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

3. Áèçíåñèéí òàíèëöóóëãà
4. Çàõ çýýëèéí îð÷èí
5. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº
6. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº
7. ¯éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº
8. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº
9. Ýðñäýë (ðèñê) - èéí ¿íýëãýý
10. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº
11. Áóñàä áàðèìò ìàòåðèàëûí õàâñðàëò
Õàðèí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé àãóóëãà ÿìàð áàéõ íü òóõàéí
áàéãóóëëàãûí áèçíåñèéí îíöëîã, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé òîî
õýìæýý, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íºõöºë çýðãýýñ õàìààð÷ ÿíç á¿ð áàéíà.

Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé äýýðõè

á¿òöèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéí àãóóëãûã òîâ÷ àâ÷ ¿çâýë:
1. Í¿¿ð õóóäàñ. Ýíý õýñýãò òóõàéí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí
á¿ðýí íýð, ýìáëåì, áèçíåñ òºëºâëºãººíèé íýð, õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà,
áîëîâñðóóëñàí õ¿ì¿¿ñ, óòàñ, ôàêñ, Å-ìýéë, îãíîî ãýõ ìýò îðíî.
2. Ãàð÷èã. Ýíý õýñýãò áèçíåñ òºëºâëºãººíèé á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñýã, àãóóëãûã õóóäàñíû äóãààðòàéãààð òîéìëîí õàðóóëíà.
3. Áèçíåñèéí òàíèëöóóëãà. Ýíý õýñýãò òóõàéí ìàë ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãûí áàéðøèë, àæ àõóéí íýãæèéí õýëáýð, îäîîãèéí ¿éë
àæèëëàãàà, õýòèéí òºëºâ, áèçíåñèéí çîðèëãî, íºõöºë áàéäëûí
øèíæèëãýý, ñàíõ¿¿æèëòèéí õýëáýð, èðýýä¿éí ¿ð ä¿í çýðãèéã òóñãàí
õàðóóëíà. Òóõàéëáàë:
- Òóõàéí íýãæèéí ¿¿ñýë, õºãæëèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà, àæ àõóéí
íýãæèéí òºðºë, óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð, ýçíèé íýð, õàÿã,
áàéðøèëûã áè÷íý.
- Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, ã¿éöýòãýæ áóé ìàë
ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëèéí
îäîîãèéí ÿâö áàéäàë, àðãà õýëáýð, ººðèéí áàéãóóëëàãûí
àìæèëòàíä õ¿ð÷ áàéñàí áàéäàë, ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí áàéäàë,
äàâóó òàë, ºì÷èéí õýëáýð çýðãèéã òóñãàíà.
- Ìàëûí ýì÷, àæèëëàãñàäûí îðîí òîî, áèçíåñèéí õàðèëöàã÷
ò¿íø¿¿äèéí òàëààð ìýäýýëëèéã îðóóëíà.
- Ìàë ýìíýëãèéí áîëîí áóñàä àæèë ¿éë÷èëãýý, ¿éëäâýðëýë,
õóäàëäàà ÿâóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã òóñãàí
õàðóóëíà.
- Ìàë ýìíýëãèéí íýãæèéí àëñûí õàðàà áóþó õýòèéí òºëºâèéã
íýãýýñ õî¸ð ºã¿¿ëáýðýýð òîâ÷ èëýðõèéëíý.

15
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

- Ìàë ýìíýëãèéí íýãæèéí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé çîðèëãûã ìàø

òîâ÷, òîäîðõîé áè÷íý.
- ªºðèéí áàéãóóëëàãûí íºõöºë áàéäàëäàà SWOT-øèíæèëãýý
õèéæ äàâóó áîëîí ñóë òàë, áîëîìæ, àþóëûã òîäîðõîéëíî.
- Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé ñàíõ¿¿æèëòèéí õýëáýð, õºðºí㺠îðóóëàõ
íºõöºë, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í, ¿ð àøèã çýðãèéã òîäîðõîé áè÷íý.
Äýýðõè õýñã¿¿äèéã áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áîëîí óã
áèçíåñ òºëºâëºãººã ñîíèðõîã÷ õ¿ì¿¿ñ, õºðºí㺠îðóóëàã÷èä õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä óíøèæ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãäºã ó÷èð ¿íýí áîäèòîé, áèçíåñ
òºëºâëºãººíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àëü áîëîõ òîäîðõîé îðóóëàõ õýðýãòýé.
4 Çàõ çýýëèéí îð÷èí. Ýíý õýñýãò ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé
õýðýãëýã÷èä, ºðñºëäºã÷èä, íèéë¿¿ëýã÷èä çýðãèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã
îðóóëíà.
à. Õýðýãëýã÷èä. Òóõàéí íýãæèéí õàðúÿà íèéò ìàë÷èä, ìàë á¿õèé
èðãýä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí òîî, òýäãýýðèéí
ìàë, àìüòíû òîî, òºðºë, ò¿¿íèé õýäýí õóâüä íü ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí
àæèë, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òóõàé òîäîðõîé áè÷íý.
¯¿íýýñ ãàäíà ìàë÷èä, õýðýãëýã÷äèéí çàí òºðõ, çàõ çýýëä ¿ç¿¿ëæ
áóé àæèë, ¿éë÷èëãýý, ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ çàõ
çýýëèéí öàð õ¿ðýý, áîëîìæ, çýðãèéã òóñãàæ ºãíº.
á. ªðñºëäºã÷èä. Òóõàéí îðîí íóòàãò (áàã, ñóì, ä¿¿ðýã) çýðýãöýí
àæèëëàæ áóé ºðñºëäºã÷äèéí òîî, òýäãýýðèéí áàéðøèë, ºðñºëäºã÷èéí
áèçíåñèéí àìæèëò, õ¿÷òýé áà ñóë òàë, íýð õ¿íä çýðãèéã ººðèéí
áàéãóóëëàãàòàé õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò çýðýã îðíî.
â. Íèéë¿¿ëýã÷èä. Ýì, òàðèëãà, áîäèñ, áàãàæ õýðýãñýë çýðãèéã
íèéë¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà, ãàçðóóäûã áè÷íý. ̺í íèéë¿¿ëýã÷ àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãàòàé ãýðýýòýé àæèëëàäàã ýñýõ, ýñâýë àëáàí ¸ñíû
ãýðýýò áîðëóóëàã÷ ýñýõ, æèëèéí àëü óëèðàë, ñàðä ýì, áîäèñîî õýðõýí
ÿàæ òàòàæ àâäàã òóõàé çýðãèéã áè÷íý.
5. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº. Àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýíèé áîðëóóëàëòàíä çàõ çýýë íýí ÷óõàë íºëººòýé. Çàõ
çýýëèéã ìàðêåòèíãèéí óõààí ñóäëàíà. Ìàðêåòèíã ãýäýã íü çàõ çýýëèéí
ýðýëò õýðýãöýýã ìýäýð÷, ò¿¿íä çîõèöóóëàí õýðýãëýã÷äýä õàíäñàí
àæ àõóéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëàõ àðãà óõààí þì.
Ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ òîìú¸îëîí àâ÷ ¿çâýë ìàë ýìíýëãèéí àæèë,
¿éë÷èëãýýíèé ìàðêåòèíã ãýäýã íü ìàë÷äûí ìàë ñ¿ðãèéíõýý ýð¿¿ë
ìýíäèéã õàìãààëàõ, õýðýãëýã÷äèéí ç¿ãýýñ ìàë ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí
øààðäëàãà õàíãàñàí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í õ¿ëýýí àâàõ ãýñýí ýðýëò,
õýðýãöýýã ñóäëàí ìýäýð÷ ò¿¿íä çîõèöóóëàí ìàë÷èä, õýðýãëýã÷äýä
õàíäñàí ìàë ýìíýëãèéí á¿õ òºðëèéí àðãà õýìæýý, ¿éë÷èëãýýã ýðõëýí

16
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

ÿâóóëàõ àðãà óõààí ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Market ãýäýã íü çàõ çýýë
ãýñýí àíãëè ãàðàëòàé ¿ã áºãººä ýíý íü õýðýãëýã÷, íèéë¿¿ëýã÷ õî¸ð
áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèéõýý ¿íý, òîî õýìæýýã òîõèðîëöîæ, ñîëèëöîî
õèéäýã ýäèéí çàñãèéí ìåõàíèçì þì. Áèä ¿¿íèéã ìýðãýæèë äýýðýý
õàìãèéí ýíãèéí æèøýýãýýð àâ÷ ¿çâýë ìàë÷èí, ìàëûí ýì÷ õî¸ð
ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèéõýý ¿íý, òîî õýìæýýã òîõèðîëöîæ ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõûã õýëíý.
Çàõ çýýëèéí íºõöºëä ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý òºäèéã¿é
¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ýðõýëäýã ÿìàð÷ áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí
¿éë àæèëëàãàà íü äºðâºí ãîë ç¿éë äýýð òóëãóóðëàí ÿâàãääàã. ¯¿íä:
1. Á¿òýýãäýõ¿¿í (¿éë÷èëãýý) - Products
2. ¯íý - Price
3. Õóâààðèëàëò - Place
4. Èäýâõæ¿¿ëýëò - Promotion
Ýíý äºðâèéã ìàðêåòèíãèéí èæ á¿ðäýë áóþó 4 Ð ãýäýã.
Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº íü ¿íäñýí 6 õýñãýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä:
- Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý. Ýíý õýñýãò ººðèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàõ
çýýëèéã õàíãàõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã íýð òºðºë, òîî õýìæýýãýýð
íü òîäîðõîé áè÷íý. Æèøýý íü õàëäâàðò ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òºðºë á¿ðèéí âàêöèíæóóëàëò, îíîøëîãîî, øèíæèëãýý, ïàðàçèòòàõ
ºâ÷íººñ ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ óãààëãà, òóóëãàëò, áîëîâñðóóëàëò, ºðãºí
õýðýãëýýíèé ýìèéí õóäàëäàà, õàøàà, áàéðíû õàëäâàðã¿éòãýë çýðãèéí
òàëààð îðóóëíà.
- Áîðëóóëàëòûí ñóâàã. Çàõ çýýëä áîðëóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýíèé áîðëóóëàëòûí ñóâãóóäûã òîäîðõîéëîí áè÷íý. Æèøýý
íü: ìàë÷èäòàé ãýðýýãýýð ¿éë÷ëýõ, Çàñàã äàðãàòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ãýðýý áàéãóóëàõ, çàõèàëãà õ¿ñýëòýýð ¿éë÷ëýõ, äóóäëàãààð ¿éë÷ëýõ,
¿éë÷èëãýýã ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿í, áàðàà ñîëèëöîîãîîð õèéõ,
îðîí íóòãèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëò, òºð, çàõèðãàà, õ¿í ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ ãýõ ìýò.
- ¯íèéí áîäëîãî. Ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý áîëîí
á¿òýýãäýõ¿¿íäýý ¿íèéí ÿìàð áîäëîãî áàðèìòëàõûã òîäîðõîéëîí
áè÷íý. Òóõàéëáàë, àéìàã, ñóìààñ òîãòîîæ áàòàëñàí òàðèôààð, ýñâýë
òóõàéí öàã ¿åä ìàëûí ýì÷, ìàë÷èí õàìòàð÷ ¿íý õºëñºº òîãòîîõ, áýëýí
ìºí㺺ð, çýýëýýð, ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íýýð ñîëèëöîî õèéõ çýðãýýñ
àëü õýëáýðèéã àøèãëàõàà áè÷íý.
- Èäýâõèæ¿¿ëýëò. Ìàë÷èä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã ººðèéí ¿éë÷èëãýýíäýý
òàòàõ, ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé äàâóó òàë, àøèã òóñ,
à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëàõ ÷èãëýëèéí ñóðòàë÷èëãàà, èäýâõæ¿¿ëýëòèéí
àæëûã äóðüäàæ áè÷íý. Æèøýý íü ìàë ýìíýëãèéí áèå äààñàí ºäºðëºã

17
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

çîõèîí áàéãóóëàõ, ìàë÷èäòàé ãàíöààð÷èëàí óóëçàõ, ìàë÷äûí

çºâëºõòýé õàìòàð÷ àæèëëàõ, ñàéí ìàë÷èäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ,
áàéíãûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ¿íèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, ñóðòàë÷èëãààíû
ìàòåðèàë òàðààæ îëãîõ, ýì, áýëäìýë, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàâ, áàãëàà
áîîäîë, õàÿã, øîøãûí ºí㺠¿çýìæèéã ñàéæðóóëàõ çýðýã îëîí àðãà
õýëáýðýýñ àæèë, ¿éë÷èëãýýíäýý õýðýãëýõèéã îðóóëíà.
- Õóâààðèëàëò. Ýíý õýñýãò ìàë÷èä, õýðýãëýã÷äýä ìàë ýìíýëýã,
¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ àðãà õýëáýðýý áè÷íý. Æèøýý íü
ìàë÷èí ºðõ á¿ðèéí õîòîíä î÷èæ ¿éë÷ëýõ, ýñâýë òîäîðõîé òîîíû
ìàë÷äûí äóíä íýãäñýí õàøàà áàéðòàé ãàçàð ¿éë÷ëýõ ãýõ ìýò àðãà
õýëáýð õàìààðàãäàíà.
- Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè. Ýíý õýñýãò ìàë÷èä, õýðýãëýã÷äèéí
ñîíèðõîëûã õýðõýí òàòàõ, ìàë ýìíýëãèéí ÿìàð àæèë, ¿éë÷èëãýý
áîëîí ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ýðõýëáýë àøèãòàé, ¿íèéí ÿìàð áîäëîãî
áàðèìòëàõ, øèíýýð ¿éëäâýðëýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý, çàõ çýýë
äýýð íýìæ ýçëýõ áàéðøèë, ÷èãëýë, ñòðàòåãè çýðãèéã òóñãàí ºãíº.
Åðºíõèé人 ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè ãýäýã íü ÿìàð íýãýí
áàéãóóëëàãà (ñóì, àéìàã, óëñ îðîí) çàõ çýýëä áóñäààñ õýðõýí èë¿¿
ãàð÷ ºðñºëäºæ ÷àäàõàà òîìú¸îëîõûã õýëíý.
6. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº. Ýíý õýñýãò óäèðäëàãûí
á¿ðýëäýõ¿¿í, ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿äèéí îðîí òîî, öàëèí õºëñ, íèéãìèéí
áà ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë çýðãèéã õ¿ñíýãòýýð ãàðãàíà.
̺í ìàëûí ýì÷, àæèëëàãñàäûí çýðýã äýâ, äàäëàãà, òóðøëàãà,
àìæèëòàíä õ¿ð÷ áàéñàí ýñýõ, àæèë÷äàà óðàìøóóëàõ, èäýâõæ¿¿ëýõ
ÿìàð àðãà õýðýãëýäýã, öàëèí õºëñ îëãîõ ÿìàð çàð÷èì, äàâòàí ñóðãàëò
ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýëò çýðãèéã òîäîðõîé òóñãàíà. ̺í áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, çàãâàðûí òóõàé òîäðóóëæ
òóñãàõ øààðäëàãàòàé.
7. ¯éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº. ¯éëäâýðëýëèéí
òºëºâëºãºº íü òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã àæ àõóé íýãæ,
áàéãóóëëàãàä ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè, òîíîã òºõººðºìæ, õ¿÷èí
÷àäàë çýðãýýð èë¿¿ òîäîðõîé òºëºâëºãäºíº. Õàðèí ¿éë÷èëãýýíèé
÷èãëýëèéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà, òóõàéëáàë õóâèéí ìàë ýìíýëãèéí
íýãæèä áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ áóé á¿õ òºðëèéí ìàë
ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã õàìààðóóëíà.
ªºðººð õýëáýë ¿éëäâýðëýëèéí áàéãóóëëàãàä ýõëýýä
á¿òýýãäýõ¿¿íýý ¿éëäâýðëýýä äàðàà íü áîðëóóëäàã. Õàðèí
¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãàä áîë ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàëò íü õàìò
ÿâàãääàã îíöëîãòîé.

18
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Òóñ òºëºâëºãººíä õàëäâàðò, ïàðàçèòòàõ, õàëäâàðã¿é ºâ÷íèé

¿éë÷èëãýý, ìàë ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ¿çëýã øèíæèëãýý, ìàë ¿ðæëèéí
àæèë, ¿éë÷èëãýý òóñ á¿ðèéí íýãæèéí ¿íý, íèéò õàìðàãäàõ ìàë, àìüòàí,
ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý, ýìèéí ñàíãèéí õóäàëäàà
çýðãýýð íü òîäîðõîéëæ òóñãàíà. Ýíý õýñãýýñ ìàë ýìíýëãèéí íýãæèéí
òóõàéí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýõ á¿õ àæèë, ¿éë÷èëãýý òîäîðõîé
õàðàãäàõ áºãººä õýçýý, àëü ñàð, óëèðàëä õýðõýí ÿàæ, ÿìàð àðãà
çàìààð ¿éë÷èëãýýãýý õ¿ðãýõèéã òàéëáàðëàí áè÷èõ íü ç¿éòýé.
Áèçíåñ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õèéãäýõ õºðºí㺠îðóóëàëò,
ò¿¿íèé íýð òºðºë, òóõàéëáàë, ìàë ýìíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæ, ìàøèí,
¿ðæëèéí ìàë ãýõ ìýòýýð òîî õýìæýý, çàðäàë çýðãèéã òóñãàíà. ̺í
áàéãóóëëàãûí ìàòåðèàë òåõíèêèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, òºðëèéã îëøðóóëàõ àëñ õýòèéí
ÿìàð àðãà õýìæýý øààðäëàãàòàéã çààæ ºãºõ õýðýãòýé.
8. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº íü á¿ãä
õ¿ñíýãòýýð ãàðíà. Òóñ òºëºâëºãººíä ìàë ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý
áîëîí áóñàä ¿éëäâýðëýë, õóäàëäààíû áîðëóóëàëòûí îðëîãî,
áàéãóóëëàãûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà áóþó ìàë ýìíýëãèéí àðãà
õýìæýý, ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõàä ãàðàõ çàðäàë, õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë
áà çýýëèéí õ¿¿, àøèã, àëäàãäëûí òîîöîî, áàëàíñûí õ¿ñíýãò, áýëýí
ìºíãºíèé ýðãýëò çýðãèéã òîäîðõîé òîîöîæ òóñãàæ ºãíº.
Çàðäàë ò¿¿íèé àíãèëàë
Òîäîðõîé á¿òýýìæèéã ãàðãàõàä îðîëöîæ áóé ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéí çàðöóóëàëòûã çàðäàë ãýíý. Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé
çàðäëûã äîòîð íü òîãòìîë áà õóâüñàõ çàðäàë ãýñýí 2 àíãèëàëä
õóâààíà.
Ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà, ìàëûí ýì÷èéí ¿ç¿¿ëæ áóé
¿éë÷èëãýýíèé òîî, õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààð÷ òîäîðõîé ¿éë÷èëãýý
ÿâóóëñàí ÷, ýñ ÿâóóëñàí ÷ áàéíãà ãàðäàã çàðäëûã òîãòìîë çàðäàë ãýíý.
Òîãòìîë çàðäàëä áàðèëãà, áàéãóóëàìæ, ìàøèí òåõíèêèéí ýëýãäýë,
õîðîãäëûí øèìòãýë, àâòî òýýâðèéí áîëîí ººðºº ÿâàã÷ õýðýãñýëèéí
àëáàí òàòâàð, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí àëáàí òàòâàð, ãàçðûí òºëáºð,
ò¿ðýýñèéí òºëáºð, çýýëèéí õ¿¿, ýä õºðºí㺠áîëîí ìàëûí äààòãàë,
òîãòìîë öàëèíòàé àæèëòíû öàëèí õºëñ çýðýã çàðäëóóä õàìààðàãäàíà.
Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé òîî, õýìæýýíýýñ õàìààð÷
ººð÷ëºãääºã çàðäëûã õóâüñàõ çàðäàë ãýíý. ªºðººð õýëáýë ýì÷èëãýý,
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé ìàë, àìüòíû òîî õýìæýý íýìýãäýõ áóþó
áàãàñàõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã äàãàæ õóâüñàæ ººð÷ëºãääºã çàðäëóóä

19
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

õàìààðàãäàíà. ¯¿íä ìàë ýìíýëãèéí ýì òàðèëãà, óãààëãà, òóóëãàëò,

áîëîâñðóóëàëòûí áîäèñ, îðîîõ áîîõ ìàòåðèàë, íýã óäààãèéí
çîðèóëàëò á¿õèé áàãàæ õýðýãñýë, áåíçèí øàòàõóóí, õèéñíýýð îëãîõ
öàëèí õºëñ çýðýã çàðäëóóä îðíî.
¯íäñýí õºðºíãºíä áàéøèí, áàðèëãà, áàéãóóëàìæ, ìàøèí, òåõíèê,
òîíîã òºõººðºìæ, êîìüïþòåð çýðýã õºðºíã¿¿ä õàìààðàãäàíà. ¯íäñýí
õºðºíãèéí ýëýãäýë, õîðîãäëûí øèìòãýëèéã øóëóóí øóãàìûí àðãààð
áàéãóóëíà.

Àøèãëàõ õóãàöàà
¹ ¯íäñýí õºðºíãèéí á¿ëýã
/æèëýýð/
1 Áàéøèí, áàðèëãà, áàéãóóëàìæ 40
2 Ìàøèí, ìåõàíèçì, òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ,
êîìïüþòåð: 10
¯¿íýýñ: øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãàà
øèíæèëãýý, òóðøèëòûí áîëîí òýðã¿¿íèé 5
òåõíîëîãè, ýêñïîðòûí áîëîí áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ, äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí
òóñãàé çîðèóëàëòûí ìàøèí, òåõíèê, òîíîã
òºõººðºìæ
3 Áóñàä ¿íäñýí õºðºí㺠10

Æèøýý íü: Ìàë ýìíýëãèéí áàðèëãà 20.0 ñàÿ, ìàøèí 8.0 ñàÿ,
õºðãºã÷ 200.0 ìÿíãà, àâòîêëàâ 250.0 ìÿíãà, êîìüïþòåð 1200.0 ìÿíãàí
òºãðºãèéí ºðòºãòýé ãýæ ¿çâýë ýäãýýð ¿íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäëèéã
øóëóóí øóãàìûí àðãààð òîäîðõîéëú¸.
Áàðèëãà – 20.0 ñàÿ òºãðºã : 40 æèë = 500.0 ìÿíãàí òºãðºã
Ìàøèí - 8.0 ñàÿ òºãðºã : 10 æèë = 800.0 ìÿíãàí òºãðºã
Õºðãºã÷ - 200.0 ìÿíãàí òºãðºã : 10 æèë = 20.0 ìÿíãàí òºãðºã ãýõ
ìýòýýð òîîöíî.
Îðëîãî ò¿¿íèé àíãèëàë
Àëèâàà áàéãóóëàãûí îðëîãûã ¿íäñýí áà òóñëàõ ¿éë àæèëëàãààíû
îðëîãî ãýæ 2 àíãèëíà. Ñóì, ä¿¿ðãèéí ìàë ýìíýëãèéí ¿íäñýí ¿éë
àæèëëàãààíû îðëîãîä õàëäâàðò ºâ÷íèé ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ,
ïàðàçèòòàõ ºâ÷íèé óãààëãà, òóóëãàëò, áîëîâñðóóëàëòûí îðëîãî, ìàë

20
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ¿çëýã, øèíæèëãýýíèé îðëîãî, õàëäâàðã¿é

ºâ÷íèé ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýý, ýìèéí õóäàëäàà çýðýã ìàë ýìíýëãèéí
òºëáºðò àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé îðëîãóóä õàìààðàãäàíà. ¯¿íýýñ õàëäâàðò
ºâ÷íèé òàðèëãûí áîëîí øèíæèëãýý õèéõýä øààðäàãäàõ ¿éë÷èëãýýíèé
õºëñèéã õóâèéí ìàë ýìíýëã¿¿ä îðîí íóòãèéí òºñ⺺ñ àâíà.
Òóñëàõ ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãîä ººðèéí ìýäëèéí ¿íäñýí
õºðºíãèéí ò¿ðýýñ, áàéð, îðîí ñóóö, òýýâðèéí õýðýãñýë, öàéíû ãàçàð,
òóñëàõ ¿éëäâýðëýë, òóñëàõ àæ àõóé çýðýã òºëáºðò àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé
îðëîãûã õàìààðóóëíà. Ìºí ¿íäñýí õºðºí㺠õóäàëäàí áîðëóóëñàíû,
áàéãàëèéí ºãººæ àøèãëàñíû áîëîí õàíäèâ òóñëàìæààð àâñàí ç¿éëèéí
îðëîãûã ýíý õýñýãò îðóóëíà
Çýýë, çýýëèéí õ¿¿ òºëºëò
Ìàë ýìíýëãèéí íýãæ¿¿ä áàéð, òîíîã òºõººðºìæ çýðãèéí õ¿÷èí
÷àäëàà ñàéæðóóëàõàä õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí äóòàãäàëòàéãààñ òîäîðõîé
õýìæýýíèé çýýëèéã õ¿¿òýéãýýð àâàõ áîëäîã. Õ¿¿ ãýäýã íü ìºíãºí
õºðºíãèéã àøèãëàñíû òºëáºð þì. Áèçíåñ òºëºâëºãººíä õºðºíãº
îðóóëàëòûí çýýëýýð ñàíõ¿¿æèõ õýñýãò çîðèóëæ àâñàí ¿íäñýí çýýë
áà ò¿¿íèé õ¿¿ã òºëºõ òîîöîîã òîäîðõîé òóñãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé.
Ýäèéí çàñàãò ¿íäñýí çýýëèéã áóöààæ òºëäºã õýä õýäýí àðãà áàéäàã.
Òóõàéëáàë:
- Òýíö¿¿ õóâààæ òºëºõ
- Æèãä òºëºõ
- Õóãàöààíû ýöýñò íýã ìºñºí òºëºõ
- Òàòâàðûí äàðààõü àøãààñ òºëºõ çýðýã àðãóóäûã õýðýãëýäýã.
Òóõàéí îíû çýýëèéí õ¿¿ãèéí òºëáºðèéã õèéõäýý òºëºã人ã¿é
¿ëäñýí çýýëýýñ òîãòîîñîí çýýëèéí õ¿¿ãèéí õóâèàð áîäîæ òºëíº.
9. Ýðñäýë (ðèñê)- èéí ¿íýëãýý. Ýíý õýñýãò áèçíåñ òºëºâëºãººã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýë, ñààä áýðõøýýëèéí
æàãñààëò, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ àâàõ àðãà õýìæýý, ò¿¿íä
øààðäàãäàõ õºðºíãº, ñàíõ¿¿ã òîäîðõîéëîí òóñãàíà. Òóõàéëáàë äàðààõ
òºðëèéí ýðñäýë¿¿äèéã òîîöîæ ¿çíý. ¯¿íä:
- Òåõíèêèéí ýðñäýë
- Ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäýë
- Çàõ çýýëèéí ýðñäýë
- Áàéãàëü, öàã óóðûí ýðñäýë
- ¯éëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûí ýðñäýëèéã òóñ òóñ òîîöíî.

21
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

Ýðñäýëèéí ¿íýëãýýã ãàðãàõäàà òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã ë

àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Õàðèí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä òîõèîëäîõ áóþó îãò
òîõèîëäîõã¿é ýðñäýëèéã òîîöîõ øààðäëàãàã¿é.
10. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº. Ýíý õýñýãò òóõàéí áèçíåñèéã
ýõëýõ áóþó óã òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõýýñ äóóñàõ õ¿ðòýëõ á¿õ ¿å
øàòóóäàä õèéãäýõ àæëóóäûã òîéìëîí á¿ëýãëýæ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
ñàð, óëèðàë, æèëýýð íü ãàðãàí, õàðèóöàõ ýçýí òóñ á¿ðèéã òîäîðõîé
áîëãîñîí áàéíà.
11. Áóñàä áàðèìò áè÷ãèéí õàâñðàëò. Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé
òºãñãºëèéí ýíý õýñýãò óã òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàñàí
áàðèìò ìàòåðèàëóóä, ãýðýý õýëýëöýýð, õóóëèéí ýòãýýäèéí ãýð÷èëãýý,
òóñãàé çºâøººðºë, ëèöåíç çýðýã áàðèìò áè÷ãèéí õóóëáàð, õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ñîíèðõîëûã òàòàõóéö õîëáîãäîõ ñòàòèñòèê òîî áàðèìò,
ãýðýë çóðàã, õ¿ñíýãò, ãðàôèê çýðýã ìàòåðèàëóóäûã õàâñàðãàíà.
Ìàëûí ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿ä áèçíåñ òºëºâëºãººã ¿íýí áîäèòîé, òîâ÷,
òîäîðõîé, ëîãèê äýñ äàðààëàë ñàéòàé, íÿãò íÿìáàé áè÷èæ õýâëýñýí
áàéõûí äýý𠺺ðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé äàâóó
òàë, îíöëîãèéã ñàéí ãàðãàæ áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé.

22
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

(Çàãâàð)

Ìàë ýìíýëãèéí íýð........................................................................

Óòàñ: ......................... Ôàêñ: ......................... E-mail ………………
Àéìàã: ..........................................................
Ñóì: .............................................................

Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí

áèçíåñ òºëºâëºãºº
Õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà: 20.... - 20.... îí

Áîëîâñðóóëñàí: ................................. ..........................

(Àëáàí òóøààë) (íýð)
Õÿíàñàí: ................................. ..........................
(Àëáàí òóøààë) (íýð)

.......................................... àéìàã ............................................ ñóì

20.... îí

23
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

24
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Ãàð÷èã

1. Áèçíåñèéí òàíèëöóóëãà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.1. Áàéãóóëëàãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
1.2. ¯¿ñýë, õºãæëèéí òîâ÷ ò¿¿õ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
1.3. Îäîîãèéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
1.4. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
1.5. Àëñûí õàðàà áóþó õýòèéí çîðèëãî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
1.6. Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé çîðèëãî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
1.7. Õýðýãæèõ ¿íäýñëýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
1.8. ͺõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
1.9. Ñàíõ¿¿æèëòèéí õýëáýð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
1.10. Õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

2. Çàõ çýýëèéí îð÷èí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1. Õýðýãëýã÷èä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
2.2. ªðñºëäºã÷èä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
2.3. Íèéë¿¿ëýã÷èä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

3. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.1. Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
3.2. Áîðëóóëàëòûí ñóâàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
3.3. ¯íèéí áîäëîãî. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
3.4. Èäýâõæ¿¿ëýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
3.5. Õóâààðèëàëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
3.6. Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

4. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
4.1. Áîëîâñîí õ¿÷èí, öàëèí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
4.2. Ñóðãàëò, ñåìèíàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

5. ¯éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº . . . . . . . . . . . . . 44

5.1. ¯éëäâýðëýëèéí òºëºâëºãºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
5.2. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

25
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

6. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
6.1. Áîðëóóëàëòûí îðëîãî. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
6.2. ¯éëäâýðëýëèéí óðñãàë çàðäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
6.2.1. Ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí çàðäàë . . . . . . . . . . . . . . . . .52
6.2.2. ¯éëäâýðëýëèéí íèéò çàðäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
6.3. Çýýë áà çýýëèéí õ¿¿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
6.3.1. Çýýëèéí áàðüöàà õºðºí㺠. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
6.4. Õºðºí㺠îðóóëàëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
6.5. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí øèíæèëãýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
6.6. Àøèã, àëäàãäëûí òîîöîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
6.7. Áàëàíñûí òîîöîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
6.8. ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òîîöîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
6.9. Àëäàãäàëã¿é àæèëëàãààíû òîîöîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

7. Ýðñäýëèéí ¿íýëãýý. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

8. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

9. Íîì ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

26
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

1. Áèçíåñèéí òàíèëöóóëãà

1.1. Áàéãóóëëàãà
Ìàë ýìíýëãèéí íýãæèéí íýð: ...........................
Àæ àõóéí íýãæèéí òºðºë, õýëáýð: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: ...........................
Àæ àõóéí íýãæèéí çàõèðàë (äàðãà): . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Áàéðøèë áóþó õàÿã: ...........................
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................

Áèçíåñèéí ÷èãëýë:
- Ìàë ýìíýëãèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý
- Ìàë ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý
- Ìàëûí ýìèéí õóäàëäàà
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

1.2. ¯¿ñýë, õºãæëèéí òîâ÷ ò¿¿õ:

..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................

27
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

1.3. Îäîîãèéí áàéäàë: (Îðîí òîî, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýý,

ºì÷èéí õýëáýð, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí ãýõ ìýò)
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................

1.4. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë: (àæëûí áàéð, óíàà çýðýã

ìàòåðèàëëàã áààç, ¿íäñýí áîëîí ýðãýëòèéí õºðºíãº, ºð, àâëàãà,
ñ¿¿ëèéí æèëèéí àøèã, îðëîãî, àëäàãäàë çýðãèéí òàëààð)
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................

1.5. Àëñûí õàðàà áóþó õýòèéí çîðèëãî:

..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................

28
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

1.6. Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé çîðèëãî:

..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................

1.7. Õýðýãæèõ ¿íäýñëýë: (Óðüä ºìíº ÿìàð àìæèëòàíä õ¿ð÷

áàéñàí, öààøèä õýðõýí ¿ð àøèãòàé àæèëëàõ ¿íäýñëýë áàéãàà çýðãèéã
áè÷íý)
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................

29
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

1.8. Áàéãóóëëàãûí ãàäààä áà äîòîîä îð÷íû SWOT øèíæèëãýý

Äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

Äàâóó òàë Ñóë òàë

Ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

Áîëîìæ Àþóë

30
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

1.9. Ñàíõ¿¿æèëòèéí õýëáýð

¹ Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð Ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýý

(òºã)
1 ªºðèéí ñàíõ¿¿æèëò
2 Îðîí íóòãèéí òºñºâ
3 Øààðäëàãàòàé çýýë
4 Áóñàä ýõ ¿¿ñâýð
5 Íèéò ñàíõ¿¿æèëòèéí ä¿í

1.10. Õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í (òºã)

¹ ¯ç¿¿ëýëò 20.... îí 20.... îí

1 Áîðëóóëàëòûí îðëîãî
2 Íèéò çàðäàë
3 Öýâýð àøèã

2. Çàõ çýýëèéí îð÷èí

2.1. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä

¹ ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä Òîî
1 Ìàë÷èí ºðõ
2 Ìàë á¿õèé ºðõ
3 Ìàë á¿õèé àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãà
4 Íèéò

31
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

Áóñàä: Çýðãýëäýýõ áàã, ñóìûí îòîð í¿¿äëýýð èðñýí ìàë÷äàä

¿éë÷ëýõ ãýõ ìýò.
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

Îíû ýöñèéí ä¿íãýýð òîîëîãäñîí ººðèéí õàðúÿà îðîí íóòàã (áàã,

õîðîî)-èéí ìàë, àìüòíû òîî, òºð뺺ð

Á¿ãä Òýìýý Àäóó ¯õýð Õîíü ßìàà Àìüòàí

Çàõ çýýëèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ:

Áèçíåñ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éë

àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ çàõ çýýë õýð çýðýã õýìæýýòýé, öààøèä ýíý
õýìæýý õýðõýí ÿàæ ººð÷ëºãäºõèéã òîîöîõ íü ç¿éòýé. Çàõ çýýëèéí
õýìæýýã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîîöíî. ¯¿íä:

Q=N•A•P

Q - á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý

N - ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîî
A - íýã óäààãèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ äóíäàæ òîî
P - ¿éë÷èëãýýíèé äóíäàæ ¿íý /òºã/

32
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

2.2. ªðñºëäºã÷èä

ªðñºëäºã÷ 1. 2. 3. Ìàíàé
àæ àõóéí àæ àõóéí
íýãæ íýãæ
Áàéðøèë

Çàõ çýýëä
ýçýëæ áóé
õóâü

Õ¿÷òýé áà
äàâóó òàë

Ñóë òàë

Áóñàä

33
 34
2
¹

ÕÕÊ

4 ÑÂÑ - ÕÕÊ

5 ÂÈ.ÒÈ.ÍÅÒ
2.3. Íèéë¿¿ëýã÷èä

3 Ìîíâåòìåä ÕÕÊ
Íèéë¿¿ëýã÷

1 Áèîêîìáèíàò Òª¯Ã

Öàãààí çàëàà àãâåò

Õýìæèõ íýãæ
Âàêöèí
Èéëäýñ
Îíîøëóóð
Óãààëãûí áîäèñ
Òóóëãàëòûí áîäèñ
Áîëîâñðóóëàëòûí ýì
òàðèà
ªðãºí õýðýãëýýíèé
ýì áýëäìýë
Îðîîõ áîîõ ìàòåðèàë
Áàãàæ õýðýãñýë, øèë
ñàâ
Àðèóòãàëûí áîäèñ
Õàëäâàðã¿éòãýëèéí
áîäèñ
Õºä/ õàì/õóâöàñ
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò
 6 Àéìãèéí ÌÝÀ
Á.Ýíõòºð

7 ÓÌÝÀÖÒË

8 ÌÝÝØÕ

ÅÕ – íû ÌÝÌÌÀÀÇÇ
9
òºñºë

10

35
-.....................................................................................

-.....................................................................................

-.....................................................................................
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

3. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº

3.1. Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý

Îðîí íóòãèéí ìàë, àìüòàíä äàðààõü òºðëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýã

æèë á¿ð òîäîðõîé òºëºâëºãºº ãðàôèêèéí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýíý.
Òóõàéëáàë:
- Õàëäâàðò ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ âàêöèíæóóëàëò
- Áðóöåëë¸ç, àäóóíû õàëäâàðò öóñ áàãàäàëò, ÿì çýðýã çîîíîç
ºâ÷í¿¿äèéí òºëºâëºãººò øèíæèëãýý
- Ïàðàçèòòàõ ºâ÷íººñ ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ óãààëãà, áîëîâñðóóëàëò,
òóóëãàëòûí àðãà õýìæýý
- Õàëäâàðò, ïàðàçèòòàõ, õàëäâàðã¿é ºâ÷íèé îíîøëîãîî,
øèíæèëãýý
- Á¿õ òºðëèéí ºâ÷íèé äóóäëàãà ¿éë÷èëãýý
- ªðãºí õýðýãëýýíèé ìàëûí ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí ¿éë÷èëãýý
- Á¿õ òºðëèéí ºâ÷íèé êëèíèê ýì÷èëãýý òóñëàìæèéí ¿éë÷èëãýý
- Ìàë ýìíýëãèéí õàëäâàðã¿éòãýëèéí àðãà õýìæýý
- Ìàë, àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ìàë ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ¿çëýã, øèíæèëãýý,
áàòàëãààæóóëàëò
- Ìàë ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý
- Ìàë ýìíýëãèéí ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãàà, çºâëºãºº
- Óðãàìëûí ãàðàëòàé ýì áýëòãýõ, áîðëóóëàõ
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

36
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

3.2. Áîðëóóëàëòûí ñóâàã

-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

3.3. ¯íèéí áîäëîãî

Ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýã àéìàã, íèéñëýëèéí
Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí Õóðëààð áàòëàãäñàí æèøèã òàðèôûí
¿íýëãýýã áàðèìòëàí õèéíý.

Ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí æèøèã òàðèô

Àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé Õýìæèõ Íýãæèéí ¿íý

¹ Òàéëáàð
òºðºë íýãæ (òºã)
1 Õàëäâàðò ºâ÷íººñ
ñýðãèéëýõ òàðèëãà:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
- íîõîé Òîëãîé
- øóâóó Òîëãîé
2 Ïàðàçèòòàõ ºâ÷íèé
óãààëãà:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
3 Òóóëãàëò:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
- íîõîé Òîëãîé

37
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

Àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé Õýìæèõ Íýãæèéí ¿íý

¹ Òàéëáàð
òºðºë íýãæ (òºã)
4 Áîëîâñðóóëàëò:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
5 Ýð¿¿ë ìýíäèéí
¿çëýã, øèíæèëãýý:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
- íîõîé Òîëãîé
- øóâóó Òîëãîé
- Ñ¿ðãèéí
äèñïàíñåð÷èëñàí 100
¿çëýã òîëãîé
6 Ìàëûí ýðã¿¿ àâàõ
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
7 Êåñîðîâûí õàãàëãàà
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
8 Ýõ áàðèõûí òóñëàìæ
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
9 Õàã ñàëãàõ
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
10 Ìàë, àìüòàí
õºíãºëºõ
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- áîäîí Òîëãîé

38
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé Õýìæèõ Íýãæèéí ¿íý

¹ Òàéëáàð
òºðºë íýãæ (òºã)
11 Èæ á¿ðýí ýì÷èëãýý
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- òºë Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
- íîõîé, ìóóð Òîëãîé
12 Ëàáîðàòîðèéí
øèíæèëãýýíä äýýæ
àâàõ
öóñíû äýýæ:
- áîä Íýã äýýæ
- áîã Íýã äýýæ
áóñàä äýýæ Íýã äýýæ
13 ÌÝÀÖ-èéí ¿çëýã,
øèíæèëãýý:
Ãóëóóçàíä ìýäðýõ¿éí
ýðõòíèé ¿çëýã:
- áîä òîëãîé
- áîã òîëãîé
- õýñýãëýñýí ìàõ êã òóòàì
- ñ¿¿ öàãààí èäýý êã òóòàì
- ºíäºã øèðõýã
Àðüñ, øèð:
- áîä øèðõýã
- áîã øèðõýã
- Òàðâàãà øèðõýã
- Íîîëóóð êã òóòàì
- Íîîñ êã òóòàì

39
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

Àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé Õýìæèõ Íýãæèéí ¿íý

¹ Òàéëáàð
òºðºë íýãæ (òºã)
14 Õàëäâàðã¿éæ¿¿ëýëò:
- Õàøàà, áàéð,
ñàðàâ÷ ì2
- Õ¿íñíèé áà ò¿¿õèé
ýäèéí çàõ,
àãóóëàõûí òàëáàé ì2
Òýýâðèéí õýðýãñýë:
- à÷ààíû ìàøèí øèðõýã
- ñóóäëûí ìàøèí øèðõýã
15 Ø¿¿õ ìàë ýìíýëãèéí
ìàãàäëàí øèíæèëãýý
Ìàëûí íàñûã ø¿äýýð
íü òîäîðõîéëîõ:
- áîä òîëãîé
- áîã òîëãîé
Ýõ, òºëèéí
õàìààðëûã
òîäîðõîéëîõ:
- áîä òîëãîé
- áîã òîëãîé
Ìàë, àìüòíû òºðºë
òîäîðõîéëîõ
- áîä òîëãîé
- áîã òîëãîé
- ãàõàé òîëãîé
- íîõîé, ìóóð òîëãîé

40
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé Õýìæèõ Íýãæèéí ¿íý

¹ Òàéëáàð
òºðºë íýãæ (òºã)
16 Ìàë ¿ðæëèéí àæèë,
¿éë÷èëãýý
Ìàë õýýëò¿¿ëýõ:
- ÿí õºë人ñºí
¿ðýýð çîõèîìîë
õýýëò¿¿ëýõ
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- Ãàðäàí õýýëò¿¿ëýõ
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
Ìàëä èì òýìäýã
òàâèõ:
- Ýâýð, áèåèéí
õýñýãò õàéðàõ Òîëãîé
- Õ¿éòýí àðãààð
òàìãàëàõ (àçîò) Òîëãîé
Ìàë ýýìýãëýõ:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
Ìàë, àìüòàíä ¿çëýã,
çààçëàëò õèéõ:
- áîä Òîëãîé
- áîã Òîëãîé
- ãàõàé Òîëãîé
Õýýëò¿¿ëýã÷
ìàë ò¿ðýýñýýð
àøèãëóóëàõ:
- áóõ Òîëãîé
- õóö Òîëãîé
- óõíà Òîëãîé
- áîäîí Òîëãîé

-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

41
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

3.4. Èäýâõæ¿¿ëýëò
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

3.5. Õóâààðèëàëò
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

3.6. Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè

-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

42
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

4. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº

4.1. Áîëîâñîí õ¿÷èí, öàëèí

Àëáàí Îðîí Çýðýã, Ñàðûí Æèëèéí Íèéãìèéí

¹
òóøààë òîî öîë öàëèí öàëèí áà ÝÌÄ
1 Çàõèðàë
2 Ìàëûí áàãà
ýì÷
3 Òóñëàõ
àæèë÷èí
4
5
6
Íèéò
-.......................................................
-.......................................................
-.......................................................

4.2. Ñóðãàëò, ñåìèíàð, ò¿¿íèé çàðäàë

Ñóðãàëò, Îðîëöîõ
Çàðäàë Íèéò ä¿í
¹ çºâëºãººíèé Õààíà Õýçýý õ¿íèé
(òºã) (òºã)
íýð òîî
ÌÝ-èéí áèçíåñ
1
òºëºâëºãºº
ÌÝ-èéí
2
ýïèäåìèîëîãè
ÌÝ-èéí àðèóí
3
öýâýð
4 Ýìèéí ñàí
Íèéò

43
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

5. ¯éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº

5.1. ¯éëäâýðëýëèéí òºëºâëºãºº

à. Õàëäâàðò ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý

ìàë, àìüòíû òîî

¿íý /òºã/
íýãæèéí
õýìæèõ
íýãæ
Àðãà õýìæýýíèé ìàëûí /òîëãîé/
ää
íýð òºðºë
20.... îðëîãî /òºã/
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò

44
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

á. Ïàðàçèòòàõ ºâ÷íèé ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý

ìàë, àìüòíû òîî

¿íý /òºã/
íýãæèéí
õýìæèõ
íýãæ
Àðãà õýìæýýíèé ìàëûí /òîëãîé/
ää
íýð òºðºë
20.... îðëîãî /òºã/

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò

45
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

â. Õàëäâàðã¿é ºâ÷íèé ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýý

íýãæèéí ¿íý
ìàë, àìüòíû òîî

õýìæèõ
/òîëãîé/

íýãæ

/òºã/
Àðãà õýìæýýíèé ìàëûí
ää
íýð òºðºë
20.... îðëîãî /òºã/

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò

46
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

ã. Ìàë ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ¿çëýã øèíæèëãýý

øèíæèëãýýíèé
Òîî õýìæýý

õýìæèõ íýãæ

íýãæèéí ¿íý
àðãà

/òºã/
Ìàë áîëîí ò¿¿õèé
ää îðëîãî
ýä, á¿òýýãäýõ¿¿í 20.....
/òºã/

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò

47
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

ä. Ìàëûí ¿ðæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý

ìàë, àìüòíû òîî

¿íý /òºã/
íýãæèéí
õýìæèõ
/òîëãîé/

íýãæ
Àðãà õýìæýýíèé ìàëûí
ää
íýð òºðºë
20.... îðëîãî /òºã/

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò

48
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

å. Ýìèéí ñàíãèéí ¿éë÷èëãýý

Ýì, Íèéò Íèéò îðëîãî

ýìíýëãèéí Íýãæèéí áîðëóóëàëò (òºã)
¹ õ/í
õýðýãñëèéí ¿íý (òºã)
íýð 20.... 20.... 20.... 20....

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò ä¿í

49
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

5.2. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº

Òåõíèê, òîíîã Ìàðê Õýìæèõ Íýãæèéí Á¿ãä ¿íý

¹
òºõººðºìæ çàãâàð íýãæ ¿íý (òºã) (òºã)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Íèéò ä¿í

50
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

6. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº

6.1. Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

20.... îí 20.... îí
Àæèë,
¹
¿éë÷èëãýý
õ/í Òîî Îðëîãî Òîî Îðëîãî
õýìæýý (òºã) õýìæýý (òºã)
1 Ó/Ñ-ëýõ òàðèëãà òîë
2 Óãààëãà òîë
3 Òóóëãàëò òîë
4 Áîëîâñðóóëàëò òîë
Êëèíèê
5 òîë
¿éë÷èëãýý
Çîîíîç ºâ÷íèé
6 òîë
øèíæèëãýý
7 ÌÝÀÖÌØ-ãýý
Ýìèéí
8
õóäàëäàà
9 Õàëäâàðã¿éòãýë
¯ðæëèéí àæèë,
10 òîë
¿éë÷èëãýý
11
12
13
14
15
Íèéò ä¿í

51
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

6.2. ¯éëäâýðëýëèéí óðñãàë çàðäàë

6.2.1. Ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí çàðäàë (ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýä)

Ýì, Íèéò çàðäàë

ýìíýëãèéí Íýãæèéí Íèéò õýðýãöýý (òºã)
¹ õ/í
õýðýãñëèéí ¿íý (òºã)
íýð 20.... 20.... 20.... 20....

10

11

12

13

14

15

16

17

Íèéò ä¿í

52
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

6.2.2. ¯éëäâýðëýëèéí íèéò çàðäàë

Íèéò çàðäàë
Çàðäëûí ç¿éë Íýãæèéí Íèéò õýðýãöýý (òºã)
¹ õ/í
àíãè ¿íý (òºã)
20.... 20.... 20.... 20....
1 Öàëèí õºëñ òºã
Íèéãìèéí áà
2 òºã
ÝÌÄ
Ãýðýë
3 êâò
öàõèëãààí
4 Ò¿ëø õàëààëò òí,ì2
Òýýâýð,
5 ë
øàòàõóóí
Àëáàí
6 òºã
òîìèëîëò
Çàñâàð
7
¿éë÷èëãýý
8 Áè÷èã õýðýã
9 Ò¿ðýýñ, ëèçèíã òºã
10 Øóóäàí õîëáîî
Ñóðãàëòûí
11 òºã
çàðäàë
Õºäºëìºð
12
õàìãààëàë
Ýëýãäëèéí
13 òºã
çàðäàë
Çàð
14 òºã
ñóðòàë÷èëãàà
Ìàòåðèàë,
15 òºã
ò¿¿õèé ýä
16 Áóñàä çàðäàë
17
Íèéò çàðäàë

Ãýðýë öàõèëãààí, ò¿ëø, õàëààëò, öýâýð, áîõèð óñ çýðýã çàðäëûã

“Àøèãëàëòûí çàðäàë” ç¿éë àíãèä îðóóëæ òîîöíî.

53
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

6.3 Çýýë áà çýýëèéí õ¿¿

(õýìæýý . . . . . òºã, õ¿¿ . . . õóâü, õóãàöàà . . . æèë )
Çýýëèéí

îãíîî
Õ¿¿ãèéí Çýýëèéí Òºëñºí õ¿¿,
¹ õýìæýý
ýðãýí òºëºëò ýðãýí òºëºëò çýýë (òºã)
(òºã)

10

11

12

6.3.1. Çýýëèéí áàðüöàà õºðºíãº

Òîî Íýãæèéí Íèéò ¿íý

¹ Õºðºí㺠áàéðøèë
õýìæýý ¿íý (òºã) (òºã)
1
2
3
Íèéò

54
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

6.4. Õºðºí㺠îðóóëàëò

¹ ¯ç¿¿ëýëò Õýìæýý (òºã)

1 ªºðèéí õºðºí㺠îðóóëàëò

2 Çýýëèéí õºðºí㺠îðóóëàëò

Íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûí ä¿í

6.5. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí øèíæèëãýý (òºã)

Õºðºíãº
¹ Îí Öýâýð àøèã ¯ëäýãäýë
îðóóëàëòûí ä¿í
1

6.6. Àøèã, àëäàãäëûí òîîöîî (òºã)

¹ ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä 20.... îí 20.... îí

1 Áîðëóóëàëòûí îðëîãî
2 ¯éëäâýðëýëèéí çàðäàë
3 Çýýëèéí õ¿¿
4 Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî
5 Òàòâàð
6 Íèéò àøèã (àëäàãäàë)
7 Çýýë
8 Öýâýð àøèã (àëäàãäàë)

55
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

6.7. Áàëàíñûí òîîöîî (òºã) (çýýë àâàõàä øààðäàãäàõ áàðèìò)

ªð òºëáºð áà
Õºðºí㺠¯íýëãýý ä¿í ýçýìøèã÷äèéí ¯íýëãýý ä¿í
ºì÷
Ýðãýëòèéí Áîãèíî õóãàöààò ºð
õºðºí㺠(ìºí㺠òºëáºð
áîëîí áóñàä)
Ýðãýëòèéí áóñ Óðò õóãàöààò ºð
õºðºí㺠òºëáºð

Áàðèëãà áàéøèí Ýçýìøèã÷äèéí ºì÷

Òîíîã Õºðºíãº
òºõººðºìæ íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õóâüöàà
Ãàçà𠪺ðèéí õºðºíãº
(ºì÷)

Ìàë. àìüòàä Õóðèìòëàãäñàí

àøèã

Áèåò áóñ
õºðºíãº

Íèéò Íèéò ºð òºëáºð

õºðºíãèéí ä¿í áà ýçýìøèã÷äèéí
ºì÷èéí ä¿í

56
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

6.8. ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òîîöîî (òºã)

¹ ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä 20.... îí 20.... îí

1. ̺íãºí îðëîãî

1.1. Áýëýí ìºíãºíèé ¿ëäýãäýë

1.2. Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

1.3. Ýëýãäýë, õîðîãäëûí øèìòãýë

1.4. Òàòààñ

1.5. Çýýë

1.6. Áóñàä

2 ̺íãºí çàðëàãà

2.1. Õºðºí㺠îðóóëàëò

2.2. ¯éëäâýðëýëèéí íèéò çàðäàë

2.3. Çýýë òºëºëò

2.4. Çýýëèéí õ¿¿ òºëºëò

2.5. Òàòâàð

3 Öýâýð ìºíãºí ã¿éëãýý

57
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

6.9. Àëäàãäàëã¿é àæèëëàãààíû òîîöîî

Ýíý íü ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé àøèã, àëäàãäëûí øèíæèëãýý

õèéæ òóõàéí áèçíåñèéã èðýýä¿éä ó÷ðàõ àëäàãäëààñ ñýðãèéëýõèéí
òóëä ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, ñàíõ¿¿ãèéí ò¿âøèíã
òîäîðõîéëîõ çîðèëãîòîé. ªºðººð õýëáýë òóõàéí ¿éëäâýðëýëèéí
àøèã ÷ ¿ã¿é, àëäàãäàë ÷ ¿ã¿é öýãèéã îëæ, ò¿¿íýýñ ¿íäýñëýí ÿìàð
íºõöºëä àøèã îëæ áîëîõ âý ãýäãèéã ìýäýõ áîëîìæ îëãîäîã.
Ýíýõ¿¿ àøèã, àëäàãäàëã¿é áàéõ öýãèéã õóãàðëûí öýã ãýæ íýðëýäýã.
Àëäàãäàëã¿é àæèëëàãàà (õóãàðëûí öýã) – íû öýãèéã á¿òýýãäýõ¿¿íýýð
òîäîðõîéëîõûí òóëä õýä õýäýí íºõöëèéã õàíãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Òóõàéëáàë:
- Íýã òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã áóþó íýã òºðëèéí
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéõ
- Õýðýâ õýä õýäýí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã áîë
òýäãýýðèéã àëü íýã ñóóðü á¿òýýãäýõ¿¿íä øèëæ¿¿ëýí òîîöîõ
áîëîìæòîé áàéõ çýðýã áîëíî.
Õóãàðëûí öýãèéã äàðààõü òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.

BEP - àëäàãäàëã¿é àæèëëàãààíû öýã

FC - òîãòìîë çàðäàë
Pn - íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý
VCn - íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüñàõ çàðäàë

Æèøýý íü: Íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëàõ ¿íý íü 200 òºãðºã,

íýãæèéí õóâüñàõ çàðäàë íü 130 òºãðºã, ¿éëäâýðëýëèéí íèéò òîãòìîë
çàðäàë íü 700000 òºãðºã ãýæ ¿çâýë àëäàãäàëã¿é àæèëëàãààíû
¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áóþó õóãàðëûí öýãèéã äàðààõü áàéäëààð
îëíî.

58
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

òîìú¸îíä îðëóóëáàë:

¯¿íýýñ àâ÷ ¿çâýë òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í (¿éë÷èëãýý)-èéã 10000

øèðõýã ¿éëäâýðëýõýä àøèã ÷, àëäàãäàë ÷ ¿ã¿é áàéíà. Õàðèí ¿¿íýýñ
èõ õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýæ áàéæ àøèã îëíî, õýðýâ ¿¿íýýñ áàãà
¿éëäâýðëýâýë àëäàãäàë õ¿ëýýíý ãýñýí ¿ã þì.

59
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

7. Ýðñäýëèéí ¿íýëãýý

Áîëçîøã¿é Áóóðóóëàõ àðãà

¹ Ýðñäýëèéí òºðºë
ýðñäýë çàì
1 Òåõíèêèéí
ýðñäýë
(¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýýíèé
áýëòãýë ÿâöàä
òîíîã òºõººðºìæ,
ýì, áàãàæ, ò¿¿õèé
ýä íèéë¿¿ëýã÷èä,
áàðèëãà
áàéãóóëàìæ
çýðýãòýé
õîëáîîòîé)
2 Ñàíõ¿¿ãèéí
ýðñäýë
(ñàíõ¿¿ãèéí ýõ
¿¿ñâýð, ¿íý ºñºõ,
áóóðàõ, âàëþòûí
õàíø ººð÷ëºãäºõ,
çàðäàë õýòðýõ,
òºëáºðèéí ÷àäâàð,
áîðëóóëàëò
òºëºâëºñºí
õýìæýýíä õ¿ðýõã¿é
áàéõ ã.ì.)
3 Çàõ çýýëèéí
ýðñäýë
(ºðñºëäºã÷èä,
ýðýëò, õýðýãöýý,
çàõ çýýëèéí
íºõöºë áàéäàë,
õóóëü ýðõ ç¿éí
îð÷èí, òàòâàð ã.ì.)

60
Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

Áîëçîøã¿é Áóóðóóëàõ àðãà

¹ Ýðñäýëèéí òºðºë
ýðñäýë çàì
4 Áàéãàëü öàã
óóðûí ýðñäýë
(ãàí, çóä, ¿åð óñ,
ãàçàð õºäëºëò,
ò¿éìýð, ãîö
õàëäâàðò ºâ÷èí
ãýõ ìýò)

5 ¯éëäâýðëýë,
áîðëóóëàëòûí
ýðñäýë,
(õýðýãëýã÷èä,
ìàëûí ýì÷
àæèëëàãñàä, ýì
áà ¿éë÷èëãýýíèé
÷àíàð, ¿éë÷èëãýý
õ¿ðãýõ ñóâàã
çýðýãòýé
õîëáîîòîé)

61
 8. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº - 20....

20.... îí
¹ ¯éë àæèëëàãàà Õàðèóöàõ ýçýí
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Ìàë÷èä áîëîí Çàñàã
1 äàðãàòàé ãýðýý
áàéãóóëàõ
ÌÝÓÑÀÕ-íèé
2 òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëàõ
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò

62
ÌÝ-èéí áèçíåñèéí
3
ñóðãàëò
Ýì, òàðèëãà, áîäèñîî
4
òàòàí àâàõ
Õàëäâàðò ºâ÷íººñ
5 óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
âàêöèíæóóëàëò
Çîîíîç ºâ÷íèé
6
øèíæèëãýý
Ïàðàçèòòàõ ºâ÷íèé
7
óãààëãà
Á.Ýíõòºð
 8 Òóóëãàëò
Á.Ýíõòºð

9 Áîëîâñðóóëàëò
ÌÝÀÖ-í ¿çëýã,
10
øèíæèëãýý
11 Êëèíèê ¿éë÷èëãýý
12 Õàëäâàðã¿éòãýë
¯ðæëèéí àæèë,
13
¿éë÷èëãýý
ÌÝ-èéí ìýäýý,
14
òàéëàí ãàðãàõ

63
Áèçíåñèéí æèëèéí
15
àæëûã ä¿ãíýõ
16
17
18
19
20
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò
Ìàë ýìíýëãèéí àæëûí áèçíåñ áà òºëºâëºëò Á.Ýíõòºð

ÍÎÌ Ç¯É

1. Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí ìåíåæìåíò, ýäèéí çàñàã Óëààíáààòàð

õîò. 2006 îí
2. Á.Ýíõòºð Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ìåíåæìåíò, áèçíåñ
Óëààíáààòàð õîò. 2005 îí
3. Á.Ýíõòºð (ýìõòãýñýí) Ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàðûí ¿éë
àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë
Óëààíáààòàð õîò. 2006 îí
4. È.Í.Íèêèòèí, Â.Ô.Âîñêîáîéíèê è äð. Îðãàíèçàöèÿ è ýêîíîìèêà
âåòåðíàðíîãî äåëà Ìîñêâà “Êîëîñ” 1999, 1998
5. Ä.Áàòäîðæ Áèçíåñ òºëºâëºãºº Óëààíáààòàð õîò, 2006 îí
6. À.Áàêåé, Ð.Îðîñîî Ýäèéí çàñãèéí óõààí Óëààíáààòàð õîò.
2000 îí
7. Ä.Áîëîðìàà Ìåíåæìåíò Óëààíáààòàð õîò. 2000 îí
8. Ã.Áèçúÿà Ìàðêåòèíã Óëààíáààòàð õîò. 1997îí
9. Ä.Ä¿ãýðæàâ Áèçíåñèéí ¸ñ ç¿é Óëààíáààòàð õîò. 1998 îí
10. Í.Öýíä, ß.Øóóðàâ íàð Ìåíåæìåíò Óëààíáààòàð õîò. 2000 îí
11. Ì.Õàñáààòàð Áèçíåñ òºëºâëºëò Óëààíáààòàð õîò. 2000 îí
12. Ìîíãîë Âè. È. Òè. Íåò. ÒÁÁ – ûí Veterinary Business
Management’ ñóðãàëòûí ìàòåðèàë. Óëààíáààòàð õîò. 2007 îí
13. Ìåðñè Êîð áàéãóóëëàãûí պ人ãèéí Àãðè-áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ
õºòºëáºðèéí Áèçíåñ òºëºâëºãºº-íèé ìàòåðèàë 2006 îí.
14. Gunter Kleemann Service management in livestock development
Wiesbaden 1999
15. Ìîíãîëûí Õîðøîîëëûí Ñóðãàëò, ìýäýýëëèéí òºâ Ñóðãàëòûí
ìàòåðèàë Óëààíáààòàð õîò. 2003 îí
16. Æ.¯íýíáàò (îð÷óóëñàí) Áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ
ãàðûí àâëàãà
17. È.Í.Íèêèòèí Îðãàíèçàöèÿ âåòåðèíàðíîãî äåëà Ìîñêâà,
ÊîëîñÑ, 2004
18. Ö.Àëòàíáàò Õîðøîîíû òàéëàí òýíöýë. Óëààíáààòàð 2008

64