‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭘﺪﯾﺪه ﺷﻬﺮ‬
‫در ﻫﻨﺮوﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ اﻏﻠﺐ ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻤﺪن ﯾﮑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﻬﺮ را ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺎص از‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﮕﯽ زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻓﻀﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻔﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ‬
‫را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ . 2‬ﻧﺤﻮه ﻣﻌﯿﺸﺖ ‪..‬اﻗﺘﺼﺎد‬ ‫‪ . 1‬ﻧﻮع زﯾﺴﺘﮕﺎه ‪..‬ﻣﺴﮑﻦ‬
‫‪. 4‬ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر‬ ‫‪ . 3‬ﻧﻮع ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪..‬راﺑﻄﻪ ﻗﺪرت ‪ /‬ﻓﻀﺎ‬
‫‪. 6‬ﻧﻮع ﻓﺮﻫﻨﮓ و رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬ ‫‪. 5‬ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻓﻀﺎ‬
‫"ﺷﻬﺮ زﯾﺴﺘﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺖ و در زﯾﺮ ﯾﮏ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺸﺨﺺ‪،‬ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﭘﺎﯾﺪاري‬
‫را درون ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽ دﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ وﯾﮋه ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺨﺼﺺ ﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪ اي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ آورد‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ ﻣﺸﺨﺺ و ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﻣﯿﺎن ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ و ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﮐﺎري اﯾﺠﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺧﺎص را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺣﺎﺻﻠﯽ از رواﺑﻂ دروﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽ آورد ﮐﻪ درون ﺧﻮد ﺧﺮده ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎي ﺑﯽ ﺷﻤﺎري را ﺣﻤﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ"‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه اي ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻬﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن‬
‫دارﯾﻢ ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ روﯾﮑﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮ را در ﯾﮑﯽ ازاﺑﻌﺎد ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳﯽ آن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮐﺮده واز آن ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ آن ﻣﯽ ﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ »ﺣﻘﻮﻗﯽ‪-‬ﺳﯿﺎﺳﯽ « ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯿﺸﻮد‪.‬در اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ از ﺷﻬﺮ ‪،‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺗﺒﻠﻮري از ﻧﻮﻋﯽ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي در رواﺑﻂ ﻗﺪرت ﺑﻮده اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﭘﺪﯾﺪه‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﻄﺒﺎق دارﻧﺪ‬

‫‪3‬‬
‫روﯾﮑﺮد اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫‪ . 1‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻬﺮي‪،‬ﻧﺸﺮﻧﯽ‪29،1383،‬‬

‫‪ . 2‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪30،‬‬
‫‪ . 3‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪31،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ آﻏﺎز ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﺷﺮاﯾﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺪم در اﯾﻦ راه ﻃﺒﻌﺄ اﻧﻘﻼب ﻧﻮﺳﻨﮕﯽ و ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن‬
‫اﺷﮑﺎل اوﻟﯿﻪ ﮐﺸﺎورزي و دام داري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوت و اﻧﺒﺎﺷﺘﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺑﻼﻓﺼﻞ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻫﺎ اﻣﮑﺎن‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫روﯾﮑﺮى ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ‪-‬ﮐﺎﻟﺒﺪي و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮ در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺎﻣﻞ راﺑﻄﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻪ‬
‫‪3‬‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽ آورد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺷﻬﺮ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﺤﯿﻄﯽ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﻣﻌﻨﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬
‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ واﻗﻌﯿﺘﯽ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ و ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ زﻣﺎﻧﯽ‪/‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽ آورد ﮐﻪ از ﺧﻼل ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺗﺒﻠﻮر ﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻬﺮي اﻋﻢ از اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ‪،‬ﮔﺮوه ﻫﺎ‪ ،‬راﺑﻄﻪ‬
‫ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎ‪ ،‬اﺷﯿﺎ و‪ ...‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﻨﺎ دار وﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮدرﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺒﮑﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ ﮔﺴﺘﺮده اي را ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﺎ درون اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽ‬
‫دﻫﻨﺪ و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫اﯾﻦ ﮐﻨﺶ ﻫﺎي ﻧﻤﺎدﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در ﺷﻬﺮ اﺣﺴﺎس و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮد را در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬
‫دراﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ازاﯾﻨﺠﺎ ﺷﻬﺮ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺣﺎﺻﻠﯽ اﺳﺖ از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﺑﺎزﯾﮕﺮان اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎور وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻓﻀﺎﻫﺎ و رواﺑﻂ ﺷﻬﺮي‬
‫ازاﯾﻦ رواﺑﻂ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺑﻪ ﺗﺒﺒﯿﻦ ﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫‪6‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻋﻼم ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺧﻮد از واﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﺑﺮودل‪،‬ﻓﺮﻧﺎن‪،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري وﺣﯿﺎت ﻣﺎدي‪،‬ﺑﺎﺷﯽ‪،‬ﺑﻬﺰاد‪،‬ﻧﺸﺮﻧﯽ‪1372،‬‬

‫‪ . 2‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪32،‬‬

‫‪ . 3‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪،‬ﮔﻨﺎﺑﺎدي‪،‬ﭘﺮوﯾﻦ‪،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪1369،‬‬

‫‪ . 4‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪33،‬‬

‫‪ . 5‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪34،‬‬

‫‪ . 6‬ادﯾﺒﯽ‪،‬ﺣﺴﯿﻦ‪،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻬﺮي‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﺒﮕﯿﺮ‪2536،‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﺷﻬﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺎص از ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﮕﯽ زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻓﻀﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد؛ ﻧﻮع زﯾﺴﺘﮕﺎه ﻧﺤﻮه‪،‬ﻣﻌﯿﺸﺖ‪،‬ﻧﻮع ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬راﺑﻄﻪ ﻗﺪرت ‪ /‬ﻓﻀﺎ‪،‬ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر‪،‬ﻧﻮع‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻓﻀﺎ‪،‬ﻧﻮع ﻓﺮﻫﻨﮓ و رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺣﺎﺻﻞ از رواﺑﻂ دروﻧﯽ ﭘﻮﯾﺎ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯿﺸﻮد ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﻌﯽ ﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻮده ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ روﯾﮑﺮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﺑﺎزﯾﮕﺮان‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪،‬ﺗﺎﺛﯿﺮي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ رواﺑﻂ و ﻧﺤﻮه ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي و ﺑﺨﺼﻮص ﻧﻀﺎم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮي‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‬
‫ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف اﺑﺘﺪا ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ ي ﺷﻬﺮي در ﻣﻌﻤﺎري وﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي آن ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺸﻮد و آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ‪،‬ﻫﻨﺪ‪،‬ﭼﯿﻦ‪،‬ﯾﻮﻧﺎن و روم ‪،‬ﺷﻬﺮ ﻣﺴﯿﺤﯽ وﺳﭙﺲ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﺎﺛﯿﺮ اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺑﻨﺪي ﻓﻀﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫در اﺧﺮ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‪ -‬اﺳﻼﻣﯽ اﯾﻦ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺎﺛﯿﺮاﺗﺸﺎن در ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ –اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺸﻮد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ھﻨﺮ‪....‬ھﻨﺮ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎس‬

‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ھﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت ﺷﺎﺧﮫ ای از ﻋﻠﻢ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ ﺳﺎﺧﺖ و ﮐﺎر ﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ھﻨﺮ‬
‫و ادﺑﯿﺎت و ﺗﺒﺎل ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﮫ و ھﻨﺮ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آﻧﮭﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.1‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﮐﺎرﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ھﻨﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ارﺗﺒﺎط ھﻨﺮ و ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﮫ ﭼﺎﻟﺶ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﺷﺶ ﻧﻮع راﺑﻄﮫ ﻣﺘﻨﻮع ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ از ﻃﺮ ﯾﻖ ھﻨﺮ‪-‬ھﻨﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪-‬ھﻨﺮ ﺑﺮای ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪-‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﺮای ھﻨﺮ‪-‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ھﻨﺮ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﮫ ﻣﻨﻈﻮر از راﺑﻄﮫ ﺑﯿﻦ ھﻨﺮ و ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ در واﻗﻊ ﻣﻔﮭﻮم ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ھﻨﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ھﻨﺮ‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﻄﺎﻟﻌﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ‪ ،‬رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪه‬
‫ھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﮭﺎدھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮھﻨﮓ ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ھﻨﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﮫ ﻣﻄﺎﻟﻌﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ و ھﻨﺮ ﺑﭙﺮ دازﯾﻢ‪ .‬ﻟﻮﺋﯿﺲ ﮐﻮزر‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎس ﻣﺸﮭﻮر ﮐﮫ ﻣﺎ در اﯾﺮان او را اﻏﻠﺐ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮐﻼﺳﯿﮏ در » زﻧﺪﮔﯽ و اﻧﺪﯾﺸﮫ ﺑﺰرﮔﺎن ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ « ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽ دھﺪ ﮐﮫ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ ﻃﺒﻘﮫ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮھﻨﮓ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﻧﻘﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ھﻨﺮ و در آﺛﺎر ھﻨﺮی ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﮐﻮزر در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻻﺑﮫ ﻻی ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ ﺑﺰرگ ﺷﺎﻣﻞ اﺷﻌﺎر‪ ،‬رﻣﺎن ھﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﮫ ھﺎ و ادﺑﯿﺎت‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻧﻤﻮﻧﮫ ھﺎی اراﺋﮫ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗﻮان در اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺷﺪه ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﻨﺶ ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﺗﻠﻘﯽ از ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪی ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﮫ ﮐﮫ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﯽ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺷﺪه ‪،‬ھﻮﺷﻤﻨﺪ و ﻣﻨﻈﻢ از راﺑﻄﮫ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻣﻌﮫ اراﺋﮫ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ھﻨﺮ ﻣﻨﺪان ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﯽ اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺑﯿﻨﺶ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﮫ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮات ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ھﻨﺮو ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫در ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﮫ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ھﻨﺮو ﺟﺎﻣﻌﮫ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﻧﮕﺎه ﻣﺎرﮐﺲ ﺷﻠﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﺮط ﺗﺤﻘﻖ ھﻨﺮ ھﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻠﺖ ﺗﺎﻣﮫ ھﻨﺮھﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﮫ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﮫ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ ﯾﮏ‬
‫ﺻﻮرت ھﻨﺮی ﺑﮫ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺪه ای و ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﮫ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ واﻗﻌﯽ ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ھﻤﺨﻮاﻧﯽ و ﺳﺎزﮔﺎری ﺑﮫ وﺟﻮد آﯾﺪ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﯾﮏ ﺷﺎھﮑﺎر ھﻨﺮی ﺷﮑﻞ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﺮط ﻻزم ﺗﺤﻘﻖ ھﻨﺮ ھﺎﺳﺖ وﻟﯽ ﺷﺮط ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی‬
‫ﺧﺎص ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﻧﺒﻮغ و ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺪه ای ھﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﮫ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻧﮕﺎه ﺷﻠﺮ در واﻗﻊ ﯾﮏ ﺗﻌﺎﻣﻞ و دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮏ ﺑﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﮫ و ھﻨﺮ وﺟﻮد دارد و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﮫ‬
‫ھﺮ دو ﺑﺮ ھﻢ ﺗﺎ ﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﮫ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﮫ ﻟﺰوﻣﺎً اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺪه ای ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻓﻘﻂ وﺿﻌﯿﺖ‬

‫‪ . 1‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ھﻨﺮ اﻣﯿﺮﺣﺴﯿﻦ آرﯾﺎن ﭘﻮر ‪١٣۵٣‬‬

‫‪ . 2‬ﻓﺎﺿﻠﯽ‪،‬ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ‪،‬ﺟﺰوه درﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﻨﺮ‬

‫‪http://www.farhangshenasi.com/persian/node/664 3‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ھﻨﺮی را ﺧﻠﻖ ﮐﻨﺪ و اﯾﻨﮕﻮﻧﮫ ھﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﮫ اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺪه ای ﺑﮫ ﺗﻨﮭﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫وﻟﯽ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪادھﺎی درﺧﺸﺎن ﺑﻮﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ازﻧﮕﺎه ﺷﻠﺮ اﯾﻦ دو ﻻزم و‬
‫ﻣﻠﺰوم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي‬

‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻗﺪﺳﯽ و ﻧﺎﻗﺪﺳﯽ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﻬﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺪﯾﺪه ﻫﺎي ﻗﺪﺳﯽ و ﻓﺎﻗﺪﺳﯽ در ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﺎ درﺟﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ از ﺗﻘﺪس ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻘﺪس را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ آورد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﮑﺎل ﺗﻘﺪس ﮐﺎﻣﻶ ﻫﻨﺠﺎر ﻣﻨﺪ و ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻀﺎﻫﺎي دﭘﻨﯽ )ﻣﻌﺒﺪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ(‪.‬ﺑﺮﺧﯽ د ﯾﮕﺮ داراي ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻘﺪس ﻣﺤﺪود ﺗﺮي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽ رﺳﻨﺪ )ﻗﺼﺮ‪ ،‬ﮐﺎخ ‪ ،(...‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻀﺎﻫﺎ در ﺷﺮا ﯾﻂ و زﻣﺎن ﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬ﯾﮏ »دﺻﺤﻨﻪ ﻣﻘﺪس« ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ‬
‫اورﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﻄﻊ اﯾﺠﺎد ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ )ﺟﺸﻦ و اﻋﯿﺎد دﭘﻨﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻏﯿﺮه( ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺎرﮔﺬاري ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪/‬ﻧﺸﺎﻧﻪ اي داراي ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﻘﺪس ﻣﯽ ﺷﻮن )ﺑﻨﺎﻫﺎي ﯾﺎدﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎي ﺷﻬﺮي ‪.(...‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪذ ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﺎي ﺗﻘﺪس زداﯾﯽ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺷﺪن ﻧﯿﺰ در ﺷﻬﺮ روﺑﻪ رو‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرﺛﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﻣﺤﻠﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر داﺋﻢ ﯾﺎ در زﻣﺎن ﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ اﻧﮓ ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ ‪،‬ﺧﻄﺮ ﻧﺎك ﯾﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑﻮدن ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ اﺳﺖ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﭘﯿﭽﯿﺪه در ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﺪاﺧﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ )ﺑﺮﺧﻼف ﺷﯿﻮه زﯾﺴﺘﯽ روﺳﺘﺎﯾﯽ( در ﻓﺎﺻﻠﻪ اي اﻧﺪك از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻓﺮاد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢ ﻧﻮﻋﯽ اﻣﺘﯿﺎز‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺸﮑﻞ در ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﯾﺪ‪ .‬اﻣﺘﯿﺎز از آن روﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮدن را ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﺮده و ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮارد ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪي ﺧﻮد وارد ﻓﻀﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ورود ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺷﻬﺮ ﻟﺰوﻣﺄ ﺳﺒﺐ‬
‫از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ اﻓﺮاد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ زﯾﺮا ﺗﻤﺎس ﻫﺎ در ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﻫﺎﯾﯽ اﺗﻔﺎﻗﯽ وﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻣﺪت وﮔﺬراﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺸﮑﻞ از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮدن ﻓﻀﺎﻫﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺗﺎب آورد و اﻓﺮاد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﺷﻨﺎ ﺑﻪ رﻓﻢ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﻮد داﺛﻤﺂ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ اﺛﺮات ﺑﯿﺮوﻧﯽ‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ )ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ( را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﻀﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺣﺪ‬

‫‪ . 1‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪243،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ آرﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﯿﻦ ﺟﺎﮐﻮﺑﺰﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﺷﻬﺮ را از ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز آن ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد‪ :‬ﭘﯿﺎدﻫﺮوﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اوﮐﺎرﮐﺮد اﯾﺠﺎد ﺟﻮ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ ﯾﮏ ﻣﺤﻠﻪ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯿﺂورﻧﺪ ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺗﻌﻬﺪي )ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﮑﻠﻞ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﮔﺮوﻫﯽ( اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﮐﺎرﮐﺮدي‬

‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي را از ﻟﺤﺎظ ﮐﺎر ﮐﺮدي ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺣﻮزه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﺒﻌﺄ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رواﺑﻄﯽ ﭘﻮﯾﺎ‬
‫دارﻧﺪ‬
‫ﻓﻀﺎﻣﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﮐﺎري‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺣﻤﻞ وﻧﻘﻠﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ ﮐﺎﻣﻸ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﺪ ﯾﮕﺮ و ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﯾﮏ ﻓﻀﺎي‬
‫اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻓﻀﺎي ﮐﺎري اﺳﺖ‪ .‬درواﻗﻊ آﻧﭽﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎر ﮐﺮد ﯾﮏ ﻓﻀﺎ‬
‫را ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﮐﺮد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻨﺠﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺮاي آن اﺳﺖ و ﯾﺎ ﮐﺎر ﮐﺮد اﺻﻠﯽ اي ﮐﻪ ﺑﺮاي آن‬
‫ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﻀﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮﮐﺎر ﮐﺮد اﺻﻠﯽ داراي ﮐﺎ ﮐﺮدﻫﺎي ﻓﺮﻋﯽ‬
‫‪2‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دش ﮐﺎر ﮐﺮدﻫﺎ ﯾﺎ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪. .‬‬

‫‪3‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ وﻣﺼﺮي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪداﻧﺪ و ﻋﻤﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﺰاره‬
‫ﭼﻬﺎرم ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﻣﯽ رﺳﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 6‬ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاز ﺑﻪ ارﯾﺪو‪،‬ﻻرك‬
‫و ﺑﺎﺑﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬اﻏﻠﺐ اﯾﺰ ﺷﻬﺮ ﻫﺎ ﺑﯿﻦ ‪ 0‬ا ﺗﺎ ‪ 2 0‬ﻫﺰارﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﻮاراي اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﻮﺣﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽ رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪244،‬‬

‫‪ . 2‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪254،‬‬

‫‪http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php . 3‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ روﺷﻬﺎي ﻋﻤﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬روش ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪﻣﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ا ﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺣﺠﻢ و ﭘﻬﻨﻪ اي ﺑﺴﯿﺎرﮔﺴﺘﺮدد را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﻻﯾﻪ ﻫﺎي ﺗﻮدرﺗﻮ ﯾﯽ از ﺳﺎﺧﺖ ﻫﺎ را در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﯾﺎ اﺟﺰاي ﻣﻬﻤﯽ از ا ﯾﻦ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ )از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮاد ﺧﺎم ﮐﻢ دوام( ﺳﺒﺐ آن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺮوي ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ در ا ﯾﻦ ﺣﻮزه ﺑﺴﯿﺎرﮐﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ؛ﮐﺎخ ‪ ،‬ﻣﻌﺒﺪ‪. ،‬دروازه ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺪرﻫﺎ‪،‬دﯾﻮارو ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‪.‬‬
‫ﮐﺎخ ﻫﺎ‪ ،‬از ﻧﯿﻤﻪ اول ﻫﺰاره ﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﺎه ﻫﻤﭽﻮن در اور و آﺷﻮر‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰ دﯾﻨﯽ )ﻣﻌﺒﺪ( اﻧﻄﺒﺎق داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﻫﻤﺠﻮار ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ ﺑﻮدن دو ﻧﻬﺎد‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﮐﺎخ و ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ دو‬
‫ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﮐﺎخ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﮐﺎخ ﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺄ در ﻧﻘﻄﻪ اي ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺮاﮐﻦ دﯾﻨﯿﮑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺧﺪاي ﺷﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽ آﻣﺪه اﻧﺪ وﮔﺎه ﻧﯿﺰ از اواﺧﺮ ﻫﺰاره ﺳﻮم ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﯾﮕﻮرات دﯾﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎي‪ ،‬در ﺑﺎره اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺪود آﻧﻬﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در اﻃﺮاف ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺗﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽ ﺧﻮرده اﻧﺪ و اﻓﺮاد‬
‫ﻣﯿﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﮔﺎه ﺗﻨﻬﺎ در در دروازه ﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺗﺠﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬دروازه ﻫﺎي ﺷﻬﺮ از اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎرزﯾﺎدﮐﺎرﮐﺮدي و‬
‫ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ و درواﻗﻊ ﭘﻞ ﻫﺎي راﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﺷﻬﺮ و ﺟﻬﺎن ﺑﺒﺮوﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ أﻣﺪﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ‬
‫دروازه ﻫﺎ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻓﻀﺎي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻨﺪرﻫﺎ‪،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻞ ورود ﮐﺎﻻ ﻫﺎ و اﻓﺮاد ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻮا ره ﺗﺠﻤﻊ ﻫﺎﯾﯽ را درون ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽ اﻧﮕﯿﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ دﯾﮕﺮ و ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮاﻫﻤﯿﺖ در ﺷﻬﺮ اي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻨﯽ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺷﻬﺮ‬
‫ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ دﯾﻮار ﺑﻮد‪ .‬دﯾﻮارﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ از ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﮕﯽ ﺷﻬﺮي و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﯿﮏ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮي از ﻓﻀﺎي ﺑﯿﺮون از ﻫﺮ )ﯾﺎ ﻓﻀﺎي وﺣﺸﯽ(ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻫﻨﻮز ﮐﺎﻣﻸ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي‬
‫ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ)ﻧﻈﯿﺮ ﺷﻬﺮ ﺗﻞ اﺳﻤﺎر در ﻋﺮاق( درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺜﻸ در اور‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻷ ﮔﻮﯾﺎي آﻏﺎز ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﻫﻨﺪي‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ‪،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي آﺳﯿﺎ در دره رود ﻫﻨﺪو وﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻨﺠﺎب ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﻨﺪي ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﻮاره ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻏﺮب ﺷﻬﺮ ﯾﮏ ﻗﻠﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺎﯾﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﻮارﻫﺎي ﮐﻨﮕﺮه دار ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽ ﺷﺪ و درون آن ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬درﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ اﺻﻠﯽ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد داراي دﯾﻮار ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺑﻮد و ﺑﺮ روي ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﮑﺘﺎر زﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻫﺎي اﺻﻠﯽ در زاوﯾﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻗﻄﻊ و ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺑﻠﻮك ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻊ و ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ درون ﻫﺮﮐﺪام ﮐﻮﭼﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪون ﻧﻈﻢ دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ اﺛﺮي از ﺳﻨﮓ‬
‫دﯾﺪه ﻧﻤﯽ ﺷﺪ و ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺄ دو ﻃﺒﻘﻪ داﺷﺘﻨﺪ و از اﻟﮕﻮ ﯾﯽ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﺣﯿﺎط ﻣﺮﺑﻊ ﺷﮑﻞ ﮐﻪ در اﻃﺮاﻓﺶ اﻃﺎق ﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ورودي ازﮐﻮﭼﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻮر داﺷﺖ‪ .‬در ﺧﺎﻧﻪ اﻃﺎﻗﮑﯽ ﺑﺮاي ﺷﺴﺖ وﺷﻮ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در آﻧﺠﺎ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺸﻮﭘﻨﺪ‪ .‬آب ﻫﺎي ﻣﺼﺮف ﺷﺪه از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺎﻧﺎل ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از زﯾﺮ ﮐﻮﭼﻪ ﻫﺎ ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺖ و در آﻧﻬﺎ ﻓﯿﻠﺘﺮﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻣﯽ رﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺪود ه ه ‪ 7‬ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮﺧﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﺮ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺗﺠﺎر ﺑﺰرگ داراي ﭼﺎه ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮد‪ .‬ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد داراي ﮐﺎرﮔﺎه و اﻧﺒﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﻫﻨﺪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺻﻨﻒ ﻫﺎ داراي ﺑﺎزار ﯾﺎ ﮐﻮﭼﻪ ﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ دو ﺷﻬﺮ ﻫﺎراﭘﻪ و‬
‫ﻣﻮﻫﻨﺠﻮدارو اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻏﻠﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯿﺨﻮرد‪.‬در ﻣﻮﻫﻨﺠﻮ دارو ﯾﮏ اﺳﺘﺨﺮ ﺑﺰرگ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﺎ ﻣﺼﺎرف دﯾﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯿﺨﻮرد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﭼﯿﻨﯽ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﺛﺎر ﻧﻮﺳﻨﮕﯽ در ﭼﯿﻦ در ﻓﺎﺻﻸ ‪ 0000‬ا ﺗﺎ ‪ 5 000‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼ د در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﭼﯿﻦ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻨﻮز ﺷﮑﺎر وﮔﺮدآوري ﺟﻨﺒﻪ ﮐﺎﻣﻶ ﻏﺎﻟﺐ داﺷﺖ‪ .‬در ﻃﻮل ﻫﺰاره ﺳﻮم ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي‬
‫ﺗﻔﺎوت ﯾﺎﺑﯽ در ﺛﺮوت از ﻃﺮﯾﻖ اﺧﺘﻼف در ﻗﺒﺮ ﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﻤﺪن ﺷﻬﺮي ﻋﺼﺮ ﺑﺮﻧﺰ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎ ﯾﺪ ﻇﻬﻮر د ﯾﻮارﻫﺎي ﺷﻬﺮي داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در واﻧﺸﻨﮓ ﮔﺎﻧﮓ و ﭘﯿﻨﮕﻠﯿﺎﻧﮕﺘﺎي‬
‫دﯾﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬ﻫﻤﺎن‪49،‬‬

‫‪ . 2‬ﺟﺮاﻟﺪز‪،‬ﻓﯿﺘﺰ‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭼﯿﻦ‪،‬دوﻟﺘﺸﺎﻫﯽ‪،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ‪1367،‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭼﯿﻦ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ راه ﻫﺎي آﺑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺎ د ﯾﻮارﻫﺎ ﯾﯽ ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ 0‬ا ﺗﺎ ‪ 5‬ا ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ وﮔﺎه ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﺎط ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻄﯿﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬داﺧﻞ اﯾﻦ د ﯾﻮارﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺎخ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻮري ﺷﻬﺮ را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ داد‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از د ﯾﻮارﻫﺎي ﺷﻬﺮ رو ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺟﻬﺎت ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ و دري در آن ﺑﺎز ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪس ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ زﯾﺮا ﺗﺼﻮر ﺑﺮآن ﺑﻮد ﮐﻪ دروازه ﻫﺎ ﻣﺤﻞ ورود و ﺧﺮوج ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ و ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺎخ در آﻧﻬﺎ در ﯾﮏ ﻣﺤﻮر ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ درﺑﺎر ﭘﯽ در ﭘﯽ‬
‫ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬ﻣﻌﺒﺪ ﻧﯿﺎﮐﺎن و ﻣﺤﺮاب ﺧﺪاي زﻣﯿﻦ در اﯾﻦ ﮐﺎخ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ‪.‬در ﺟﻨﻮب ﮐﺎخ ﭘﯿﺸﻪ وراﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎ ﺷﮑﺎر و ﺟﻨﮓ ﺿﺮوري ﺑﻮد ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و روﻣﯽ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي دوران ﻧﻮﺳﻨﮕﯽ در ﯾﻮﻧﺎن از ﻫﺰاره ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ )آﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ( ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﻪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ ﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ دﻓﺎﻋﯽ زﯾﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺧﻮد ﺣﺎﺻﻞ اﺗﺤﺎد و اﺳﮑﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﻫﺎي ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ ﺑﺰرﮔﯽ ازﻗﺒﺎﯾﻞ وﮐﻼن ﻫﺎي ﭘﺪرﺳﺎﻻرا ﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﺑﺘﺪاي ﻫﺰاره اول ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﯾﺴﺘﮕﺎه ﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮدﮐﺮدﻧﺪ ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻫﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ و آداب وﺑﺎورﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮداﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ را ازﺧﻼل اﯾﺠﺎد‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺘﻌﺪد د دردوﻟﺖ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﺘﺒﻠﻮرﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آﮐﺮوﭘﻮ ﻟﯿﺲ ﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬درواﻗﻊ ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و درون ﺧﻮد ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﯾﺎ ﻣﻌﺎﺑﺪ ﺷﻬﺮ را ﺟﺎي ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬آﮐﺮ وﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﻦ ﻣﻌﺮوف ﺗﺮﯾﻦ آﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫ﭘﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪ ﮐﻪ دردرون ﺧﻮد ﻣﻌﺒﺪ ﭘﺎرﺗﻨﻮن )ﺳﺎﺧﺖ از ‪ 447‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد( و ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮي‬
‫ﭼﻮن ﻣﻌﺒﺪ آﺗﻨﺎ و ﻣﻌﺒﺪ ارﺧﺘﺌﻮم را ﺟﺎي ﻣﯽ داد‪.‬‬
‫آﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ ﻫﺎ در واﺗﻊ ﻧﻤﺎدي روﺷﻦ ازﻣﺤﻮرﯾﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎي دﯾﻨﯽ درﺣﯿﺎت ﺷﻬﺮي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎي ﺑﺴﯿﺎرﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮدرﺷﻬﺮ_دوﻟﺖ ﻫﺎي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﯿﺪان ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ ﯾﺎ آﮔﻮرا ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ و ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﮐﺎﻻ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪ‪،‬ﻋﻤﻮﻣﺄ در اﻃﺮاف ﺧﻮد اﻣﺎﮐﻨﯽ ﭼﻮن ﺷﻮرا‬
‫ژﯾﻤﻨﺎزﯾﻮم و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻌﺎﺑﺪ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽ داد‪ .‬در دوران ﻃﻼﯾﯽ ﯾﻮﻧﺎن ﮐﻪ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ در اوج ﺧﻮد ﺑﻮد‪،‬‬
‫آﮔﻮرا ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺎﺳﯽ و آرﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ آﻣﺪ زﯾﺮا ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ درون ﺧﻮ د ﺻﺪﻫﺎ‬
‫وﮔﺎه ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ را ﮔﺮد آورد و ﺑﺤﺚ و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ درﺑﺎره اﻣﻮر‬
‫ﺷﻬﺮ زا ﻣﻤﮑﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﺑﻨﻪ وﻟﻮ‪،‬ﻟﺌﻮﻧﺎردو‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ‪،‬ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﺮداﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪1369،‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﻓﻀﺎي ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ در ﺷﻬﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﮋﯾﻤﻨﺎزﯾﻮم ﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺎﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺮﯾﻦ و ورزش ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ورزش و زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻣﻬﺎرت ﻫﺎي ﮐﺎﻟﺒﺪي ﻣﯽ دادﻧﺪ از‬
‫اﻣﺎﮐﻦ و ﻧﻘﺎط ﭘﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺷﻬﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﺎم ه ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا واﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ژﯾﻤﻨﺎزﯾﻮم ﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ از ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺮاي ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ روﻣﯽ درواﻗﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب و ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺟﺰا ﯾﺮ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ آن ﺑﻮدﮐﻪ از ﻗﺰن ﻫﺎ ﭘﯿﺶ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﯿﻮﯾﺘﺎس رﻣﯽ در آﻏﺎز ﯾﮏ واﺣﺪ اداري‪-‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮد و از ﺟﻤﻊ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎ ﭘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﻗﺪرﺗﯿﺎﺑﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ روم ﯾﺎ ﺷﻬﺮاﺻﻠﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫روﻣﯽ ﻫﺎ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاﺳﺎس دو ﻣﺤﻮر ﺷﮑﻞ ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﺤﻮر ﺷﻤﺎل‪ -‬ﺑﻪ ﺟﻨﻮب و د ﯾﮕﺮي ﻣﺤﻮر‬
‫ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب ﮐﻪ در ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻼﻗﯽ اﯾﻦ دو ﻣﺤﻮري ﻣﺮﮐﺰ ﺷﻬﺮ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﯿﺪان ﻣﺮﮐﺰي ﺷﻬﻮ ﯾﺎ ﻓﻮروم‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪي از آﮔﻮرا ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﺑﺎزار ﺑﻮد و‬
‫ﺗﺎﺳﯿﺴﺎت آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺖ‪ :‬آﻣﻔﯽ ﺗﺌﺎﺗﺮﻫﺎ ‪،‬ﺳﯿﺮك ﻫﺎ ‪،‬ژﯾﻤﻨﺎزﯾﻮم ﻫﺎ ‪،‬اﺳﺘﺎدﯾﻮم ﻫﺎ ‪،‬ﺣﻤﺎم ﻫﺎ‬
‫و ﮐﺘﺎﺑﺨﻮاﻧﻪ ﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﺳﯿﺴﺎت ﺷﻬﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺴﯿﺤﯽ‬

‫دوران ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﻣﺴﯿﺤﯽ را ﻣﯿﺘﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دوره ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪.‬‬

‫دوره اول دوره اي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن دو ﻧﻬﺎد اﺳﺎﺳﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دادن اروﭘﺎ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ‪.‬ﻧﺨﺴﺖ‪،‬ﻧﻬﺎد ﻧﻈﺎم ارﺑﺎﺑﯿﻮ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﻬﺎد ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻬﺎد ارﺑﺎﺑﯽ رﯾﺸﻪ در دوران ﭘﯿﺶ از ﻗﺮون وﺳﻄﯽ واﻣﭙﺮاﻃﻮري روم دارد‪.‬در اﯾﻦ زﻣﺎن‪،‬زﻣﯿﻦ ﻫﺎ داراي ﺗﻘﯿﻢ‬
‫ﺑﻨﺪي ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻮده و زﻣﯿﻦ داران ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎت را در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﻨﺎر ﻧﻈﺎم ارﺑﺎﺑﯽ ‪،‬ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻮد‪.‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﻤﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ارﺑﺎب ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ارﺑﺎﺑﺎن دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺪاد‪.‬‬
‫در دوره دوم ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪،‬اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎزﺳﺎزي‬
‫ﺷﺪ‪.‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻧﺴﺒﯽ وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ اروﭘﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮي‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﺑﻨﻪ وﻟﻮ‪،‬ﻟﺌﻮﻧﺎردو‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‪،‬ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﺮداﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪1369،‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﺎﺋﯽ در اﯾﻦ دوره ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﺧﻮد را در ﻧﻬﺎد ارﺑﺎﺑﯽ ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ‪.‬ارﺑﺎب ﺑﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ در‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ ﻫﺎي ﮐﺸﺎورزي ﺧﻮﯾﺶ ‪،‬ﻫﺴﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰي و در واﻗﻊ ﻧﻄﻔﻪ ﺷﻬﺮي را ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯿﺪاد‪.‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﺎﺋﯽ ‪،‬ﻣﺤﯿﻂ ﻫﺎﯾﯽ ﺑﺴﺘﻪ و ﮐﻢ ﺣﺠﻢ ﺑﺎ دﯾﻮارﻫﺎﯾﯽ ﺑﻠﻨﺪ در اﻃﺮاف و ﻓﺎﻗﺪ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﺎز‬
‫دروﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﯿﺪان ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﻬﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ –اﻗﺘﺼﺎدي ارﺑﺎﺑﯽ ‪،‬ﻧﻬﺎد دﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي اﺳﻘﻒ ﻧﺸﯿﻦ و ﭼﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺻﻮﻣﻌﻪ ﻫﺎ در ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮارد ﻧﻄﻔﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﻮﺟﻮد آورده اﻧﺪ‪.‬‬
‫در دوره ﺳﻮم ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﺑﺎ رﻗﺎﺑﺖ و ﺗﻌﺎرض ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯿﺎن ﮐﻠﯿﺴﺎ و دوﻟﺖ ﻫﺎ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ ‪.‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻬﺮ‬
‫ﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ در اﯾﻦ دوره ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ رﺷﺪ ﺳﺮﯾﻊ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در اروﭘﺎ در ﻧﯿﻤﻪ ﻗﺮﻧﭽﻬﺎردﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻇﻬﻮر اﺳﻼم در ﺷﺒﻬﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻏﯿﺮ ﺷﻬﺮي ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﻼم و ورود آن ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺑﻮﯾﮋه اﯾﺮان و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺳﻤﺘﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺣﺮﮐﺘﯽ ﺗﻤﺪن ﺳﺎز وﺷﻬﺮﺳﺎز ﻣﺘﺒﻠﻮر ﮐﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎرﮐﺮد ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ ‪،‬ﮐﺎرﮐﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ –ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎرﮐﺮد ﺑﻮﯾﮋه در ﭘﺎﯾﺘﺨﺘﻬﺎي اﺳﻼﻣﯽ و اﻣﯿﺮ ﻧﺸﯿﻦ ﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺎدﮔﺎﻧﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻗﺪرت ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽ آﻣﺪﻧﺪ و دﯾﻮارﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮔﻮﯾﺎي وﺟﻮد ﻗﺪرت ﻣﺸﺨﺼﯽ در آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪.‬ﻗﻠﻌﻪ اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﺤﻞ‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد و ﮔﺮداﮔﺮد او اﺷﺮاﻓﯿﺖ ﺷﻬﺮ اﻋﻢ از ﻧﻈﺎﻣﯿﻮ ﻏﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺎرﮐﺮد دﯾﻨﯽ ﺑﻮد‪.‬ﮐﺎرﮐﺮد دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را در ﻓﻀﺎي ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺷﻬﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪاد‪.‬ﻣﺴﺠﺪ داراي ﮐﺎرﮐﺮدي آﻣﻮزﺷﯽ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯿﻮ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺎرﮐﺮدي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬دراﻃﺮاف‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻓﻀﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ ‪،‬داراﻟﺤﺪﯾﺚ ﻫﺎ ‪،‬ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻫﺎ ‪،‬ﺗﮑﯿﻪ ﻫﺎ ‪،‬ﺧﺎﻧﻘﺎه ﻫﺎ و زاوﯾﻪ ﻫﺎ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﺮد دﯾﮕﺮ در ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺎرﮐﺮد اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻮدﺗﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎزارﻫﺎ و ﯾﺎ ﺳﻮق ﻫﺎ ﻣﺘﺒﻠﻮر‬
‫ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬ﺗﺮاﮐﻢ و ﺑﯿﻨﻈﻤﯽ ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺷﺪه از‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﺗﺠﺎري و ﭘﯿﺸﻪ وري ‪،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮐﻮﭼﻪ ﻫﺎي ﺗﻨﮓ و ﭘﯿﭽﺎﭘﯿﭻ از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ رﻏﻢ وﺟﻮد ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺷﻬﺮي ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﻤﺘﺮ ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻊ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﺑﻨﻪ وﻟﻮ‪،‬ﻟﺌﻮﻧﺎردو‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‪،‬ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﺮداﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪1369،‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ از ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗﺮﯾﻦ اﻋﺼﺎر ﺗﺎ دوره اي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺎﺧﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫وﮐﺎﻣﻶ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺘﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﻰ از‪:‬‬
‫ا‪ .‬ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﺑﺎ ﺣﺼﺎر ﻫﺎي وﯾﮋه و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺮﮐﻪ رأس ﻗﺪرت در آن ﻗﺮار ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺎم ﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﮐﻬﻦ دژ‪ ،‬ﻗﻬﻨﺪز ﯾﺎ ارگ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺤﻮﻃﻪ اي ﻧﺴﺒﺘﺎ وﺳﯿﻊ در اﻃﺮاف و ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ ازﮐﻨﺎره ﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪ ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫و اﻗﺸﺎرﻣﺘﻮﺳﻂ ﺷﻬﺮي و اﺳﺘﻘﺮار ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﻮﻃﻪ را ﺑﮫ ﻧﺎم ﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺷﺎر ﯾﺎ ﺷﺎرﺳﺘﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﺮج وﺑﺎروﻫﺎ و ﺣﺼﺎر ﻫﺎي ﺷﻬﺮ آن را اﺣﺎﻃﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ . 3‬ﻣﺤﻮﻃﻪ ﺑﯿﺮون ازﺣﺼﺎر ﻫﺎي ﺷﻬﺮﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﻗﺸﺎرﻓﻘﯿﺮو ﻋﻤﻮﻣﺎ روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﺣﺎﺷﯿﻪ اي داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻫﻤﯿﺖ آن در دوره ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬دوﮐﺎﻧﻮن اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزار‬
‫)ﺑﻌﺪ اﻗﺘﺼﺎدي( و ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ )ﺑﻌﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ( در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺤﺪوده ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﺪوده را ﺑﺎ ﻧﺎم ﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﺎر ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﯾﺎ رﺑﺾ ﻣﯿﺸﻨﺎﺳﯿﻢ ‪.‬‬
‫ﮐﻬﻦ دژﮐﻪ ﻫﺴﺘﻪ اﺻﻠﯽ وﻣﻘﺎﻣﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻬﺮ ﭼﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﻮرش ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و ﭼﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮرش ﻫﺎي‬
‫داﺧﻠﯽ ﺑﻮد‪،‬ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻬﺮ و ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﻪ او و ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮار ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮ از دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﻬﺮي اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دژ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎخ ﻫﺎ ‪،‬آﺗﺸﮕﺎه اﺻﻠﯽ‪،‬دﯾﻮان ﻫﺎ ‪،‬ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ و‪...‬در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻬﺮ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﺳﻮق اﻟﺠﯿﺸﯿﺒﺎ دﯾﻮارﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬ﺷﺎر ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻣﺤﻼت ﺧﺺ ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻤﺘﺎز‬
‫ﺑﻮد‪...‬وﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﯾﻮاري ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر دروازه ﺑﻪ ﭼﻬﺮﺳﻮي ﻋﺎﻟﻢ ‪ ...‬و ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺎزار ﺷﻬﺮ را در ﺧﻮد دارد‪...‬ﺷﺎر‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﺤﻼت‪،‬ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ‪،‬ﺑﺎزار ﻫﺎ ‪،‬ﺑﺎﻏﺎت و ﻣﺰارع ﭘﺮاﮐﻨﺪه در اﻃﺮاف ﺷﺎر ﻣﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖ«‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه اي ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ازدوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ رﺑﺾ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺷﺎر اﺳﺖ‪ .‬درواﻗﻊ‬
‫ﺳﺮداران ﻋﺮب ﺧﻮ د درﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮارد ﺧﺎرج ازﺷﻬﺮ اردوﮔﺎه ﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻮزه‬

‫‪ . 1‬اﺷﺮف‪،‬اﺣﻤﺪ‪،‬وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮ ﻧﺸﯿﻨﯽ در اﯾﺮان‪،‬وﯾﮋه ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬داﻧﺸﮑﺪه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻌﺎون‪1353،‬‬

‫ﻣﺤﺴﻦ‪،‬از ﺷﺎر ﺗﺎ ﺷﻬﺮ ‪،‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻬﺮ و ﺳﯿﻤﺎي ﮐﺎﻟﺒﺪي آن‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪4380،‬‬ ‫‪ . 2‬ﺣﺒﯿﺒﯽ‪،‬ﺳﯿﺪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﻗﺪرت ﺧﻮد را از درون ﺑﻪ ﺑﺮون ﺷﻬﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ وﮔﺎه ﺣﻮﻣﻪ را ﺑﻪ ﭼﻨﺎن رﺷﺪي ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪﮐﻪ ﻋﻤﻶ ﺟﺎي‬
‫ﺷﻬﺮ ﺳﺎﺑﻖ را ﻣﯽ ﮔﺮﻧﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﻣﺒﺎدﻻت ﺗﺠﺎري در دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎي‬
‫ﺷﻬﺮﻧﯿﺰﻋﻤﻶ ﺑﻪ رﺑﺾ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ودر آن اداﻣﻪ ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻗﺪﺳﯽ و ﻧﺎﻗﺪﺳﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ از اﺑﺘﺪا ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻀﺎي ﻗﺪﺳﯽ را درون ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﺒﺪ ﯾﺎ آﺗﺸﮑﺎه درﮐﻬﻦ دژ ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺪرت ﺟﺎي داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﮫ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻓﻀﺎي ﻗﺪﺳﯽ اﺻﻮﻵ در ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺴﯿﺎري از آﺗﺸﮑﺪﻫﺎي ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮارﺗﻔﺎﻋﺎت‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﻨﺎﺳﮏ وﯾﮋه دﯾﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻗﺪﺳﯽ ﮐﻞ ﻓﻀﺎي ﯾﮏ ﺷﻬﺮ را اﺷﻐﺎل ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪه‬
‫ﺷﻬﺮ_ﻣﻌﺒﺪ ﯾﺎ ﺷﻬﺮ ﻗﺪﺳﯽ روﺑﻪ رو ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮ ﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﯾﯽ ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﺑﻮد‪.‬اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﺜﻞ ﭼﻐﺎزﻧﺒﯿﻞ درﺧﻮزﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻨﻮز ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﯿﻮن در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫ﻫﻤﻮاره ﯾﮑﯽ ازﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن و دﺑﯿﺮان ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ءﮐﺸﺎورزان و ﻣﻨﻌﺘﮕﺮان در ﻗﺪرت ﺳﻬﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪ روﺣﺎﻧﯿﻮن ازﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻃﺒﻘﺎت‬
‫‪1‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﺗﻌﯿﯿﻦ رأس ﻫﺮم ﻗﺪرت ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻠﯿﺪي داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻗﺪﺳﯽ درﻋﯿﻦ ﺣﺎل در ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻫﻤﻮاره ﭘﯿﻮﻧﺪي ﻣﯿﺎن ﺣﻮزه ﺳﯿﺎﺳﯽ )ﮐﺎخ(‪ ،‬ﺣﻮزه دﯾﻨﯽ )ﻣﻌﺒﺪ(‬
‫را در ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﻮﺷﺎه‪-‬روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮي ﻋﺎم در ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪس ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﺪن ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽ اﻧﺠﺎ ﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﻘﺪس دﯾﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻘﺒﺮه ﻫﺎ و زﯾﺎرﺗﮕﺎه ﻫﺎء ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎي‬
‫ﻗﺪﺳﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬درﮔﺬار از آن ﺑﻪ دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﺎﮐﻦ ﻗﺪﺳﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮارد ﺷﺎﻫﺪ آن ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ اﻣﺎﮐﻦ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻓﻀﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ ﻓﻀﺎي ﻣﺴﺠﺪ درﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﻫﯿﭻ رو ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﻌﺒﺪ ﯾﺎ آﺗﺸﮑﺪه ﻣﺰداﯾﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد زﯾﺮا‬
‫در ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﯽ اﻧﺤﺼﺎري ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺘﻮﻟﯿﺎن آن و اﺣﺘﻤﺎﻷ رده ﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺴﯽ راﺑﺪان‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺒﻮده‪ .‬ﻣﻌﻤﺎري آﺗﺸﮑﺪه اﺻﻮﻻ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪﮐﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوردن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻧﺎم آن ﺑﺮﻣﯽ آﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ وﮔﺮدآوردن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺘﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺮدم ﮔﺮا داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫آﺗﺸﮑﺪه ﻓﺎﻗﺪ آن ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ از رو اﯾﻦ ﻓﻀﺎ در ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم آﻣﺪه و ازﮐﻬﻦ دژ ﺟﺪا ﻣﯽ ﺷﺪ‪2 .‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‪،‬‬

‫‪ . 1‬ﭘﺮﯾﺨﺎﻧﯿﺎن‪،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﻗﺎﻧﻮن اﯾﺮان ‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪١٣٨٠،‬‬

‫‪ . 2‬ﺣﺒﯿﺒﯽ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﻧﻘﻄﻪ اي ﻣﺮﮐﺰي در ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ اﻣﺪﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﻣﺮ ﻗﺪﺳﯽ در آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺒﺎدﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪.‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺣﺘﯽ آن را ﺑﺎ ﺣﻮزه اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻗﺪﺳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻶ درون ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻏﯿﺮﻗﺪﺳﯽ و‬
‫روزﻣﺮﮔﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮي ﺟﺎي ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ادﻏﺎم ﻣﯽ ﺷﺪ‪1 .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ ازﺳﺎدﮔﯽ اوﻟﯿﻪ‬
‫ﺻﺪر اﺳﻼم ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ دور ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﮑﻮه و ﺟﻼل اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ در دوره ﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪي در ﻋﯿﻦ آﻧﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﺎﯾﯽ ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ و ﻧﻤﺎد ﻗﺪرت ﻣﯽ ﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺨﺸﯽ از زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﮔﺮوﻫﯽ از ﻓﻀﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ )ﭘﺲ ازدوره اي ﮐﻮﺗﺎه در‬
‫اﺑﺘﺪاي اﺳﻼم( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻀﺎي ﺑﺴﺘﻪ ارك ﯾﺎ ﻣﻘﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ )داراﻻﻣﺎره( ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮ ﻓﺖ‪ .‬ﮐﺎﺳﺘﻠﻠﻮ در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در ﺧﺎور ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ زﯾﺮ را ا ز اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﯽ دﻫﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫دادﮔﺎه و ﻣﺮﮐﺰ ﻓﮑﺮي و آﻣﻮزﺷﯽ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد وﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي اﻣﻮر دﻧﯿﻮي ﭼﻮن ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن وﮔﺸﺖ وﮔﺬار ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ داراي ﮔﻨﺒﺪ و ﻣﻨﺎره ﺑﻮد و ﻣﻌﻤﻮﻵ ﺑﻠﻨﺪ ﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ أﻣﺪ‪ .‬ﻣﺪارس ﻃﻼب و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺠﺪ و دارا ﻟﺤﮑﻮﻣﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي رﺳﻤﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ روي ﺧﻠﻖ اﻟﻨﺎس ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻗﺎﺿﯽ و دارا ﻟﺤﮑﻮﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﻧﻈﺮﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺗﺠﺎر ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺗﻔﺎوت ﭼﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬ﮐﺎه‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ )زﯾﺮا ﻃﺐ ﺷﺎﺧﻪ ﻣﻬﻤﯽ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ آﻣﺪ( و در ﻫﻤﺎن‬
‫ﺣﻮاﻟﯽ ﮔﺎه ﺣﻤﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺑﺮﯾﺰﮔﺎه ﮐﻪ اﻗﺘﺒﺎﺳﯽ از ﺳﻨﺖ ﺷﻬﺮي روم و ﺑﯿﺰاﻧﺲ ﺑﻮد ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻤﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺣﺜﺮوﻧﺸﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ ﺑﻮد و در آن ﻣﺮدد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻓﺖ ‪ ،‬ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ‪،‬ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺠﺎري در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯿﺸﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻣﯿﺰان و ﺗﻨﻮع آن ﺑﺎ وﺳﻌﺖ ﺷﻬﺮ و ﮐﺎرﮐﺮد آن در ﻧﻮﺳﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺠﺎري ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺧﺎن ﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺎرواﻧﺴﺮاﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻼﻗﺎت ﺗﺠﺎر ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و اﻧﺒﺎر ﮐﺎﻻ‬
‫‪3‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺪارس اﻏﻠﺐ در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺎزار و ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬ﺳﻠﻄﺎﻧﺰاده‪،‬ﺣﺴﯿﻦ‪،‬روﻧﺪ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺷﻬﺮ وﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺬﻫﺒﯽ در اﯾﺮان‪،‬آﮔﺎه‪1362،‬‬

‫‪ . 2‬ﺣﺒﯿﺒﯽ ﻫﻤﺎن‬

‫‪ . 3‬ﺳﻠﻄﺎﻧﺰاده‪،‬ﺣﺴﯿﻦ‪،‬ﺑﺎزار در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان‪،‬آﮔﺎه‪1366،‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‪:‬‬
‫در ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در دوره اﺳﻼﻣﯽ ‪،‬اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ ﺑﺎزﯾﮕﺮان‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪،‬و ﻧﻘﺶ و ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺷﻬﺮ اﺳﻼﻣﯽ –اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻗﻌﯿﺘﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ وﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺎﻟﺒﺪي آن درﻧﺘﯿﺠﻪ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻠﻮل ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪،‬رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﯿﺪا ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي اﯾﺮان‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪ .‬ﻓﮑﻮﻫﯽ‪،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻬﺮي‪،‬ﻧﺸﺮﻧﯽ‪29،1383،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ .‬ﺑﺮودل‪،‬ﻓﺮﻧﺎن‪،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري وﺣﯿﺎت ﻣﺎدي‪،‬ﺑﺎﺷﯽ‪،‬ﺑﻬﺰاد‪،‬ﻧﺸﺮﻧﯽ‪1372،‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪ .‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪،‬ﮔﻨﺎﺑﺎدي‪،‬ﭘﺮوﯾﻦ‪،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪1369،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪ .‬ادﯾﺒﯽ‪،‬ﺣﺴﯿﻦ‪،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻬﺮي‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﺒﮕﯿﺮ‪2536،‬‬ ‫‪.4‬‬
‫‪ . .5‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻨﺎﺳﯽ ھﻨﺮ اﻣﯿﺮﺣﺴﯿﻦ آرﯾﺎن ﭘﻮر ‪١٣۵٣‬‬
‫‪ . .6‬ﻓﺎﺿﻠﯽ‪،‬ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ‪،‬ﺟﺰوه درﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﻨﺮ‬
‫‪http://www.farhangshenasi.com/persian/node/664 .٧‬‬
‫‪http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php . .8‬‬
‫‪ . .9‬ﺟﺮاﻟﺪز‪،‬ﻓﯿﺘﺰ‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭼﯿﻦ‪،‬دوﻟﺘﺸﺎﻫﯽ‪،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ‪1367،‬‬
‫‪.١٠‬ﺑﻨﻪ وﻟﻮ‪،‬ﻟﺌﻮﻧﺎردو‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ‪،‬ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﺮداﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪1369،‬‬
‫‪ . .١١‬ﺑﻨﻪ وﻟﻮ‪،‬ﻟﺌﻮﻧﺎردو‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‪،‬ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﺮداﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪1369،‬‬
‫‪.١٢‬اﺷﺮف‪،‬اﺣﻤﺪ‪،‬وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻬﺮ ﻧﺸﯿﻨﯽ در اﯾﺮان‪،‬وﯾﮋه ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬داﻧﺸﮑﺪه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻌﺎون‪1353،‬‬
‫‪ .13‬ﺣﺒﯿﺒﯽ‪،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪،‬از ﺷﺎر ﺗﺎ ﺷﻬﺮ ‪،‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻬﺮ و ﺳﯿﻤﺎي ﮐﺎﻟﺒﺪي آن‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪4380،‬‬
‫‪ .14‬ﭘﺮﯾﺨﺎﻧﯿﺎن‪،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﻗﺎﻧﻮن اﯾﺮان ‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪١٣٨٠،‬‬
‫‪.١۵‬ﺳﻠﻄﺎﻧﺰاده‪،‬ﺣﺴﯿﻦ‪،‬روﻧﺪ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺷﻬﺮ وﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺬﻫﺒﯽ در اﯾﺮان‪،‬آﮔﺎه‪1362،‬‬
‫‪.١۶‬ﺳﻠﻄﺎﻧﺰاده‪،‬ﺣﺴﯿﻦ‪،‬ﺑﺎزار در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان‪،‬آﮔﺎه‪1366،‬‬