Θεωρία & Πράξη της Βυζαντινής Μουσικής (Μέρος Πρώτο)

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΤΡΑΣ & ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ
ΣΧΟΛΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΘΕΩΡΙΑ & ΠΡΑΞΗ

ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ŧŞЃЃчЃтЃссЃЃŨşЃЃцЃтЃЃéЃЃтòёçèЃЃŧŞæ
ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Επιµέλεια Σηµειώσεων
Πρεσβύτερος Βασίλειος Περουλάκης
Μουσικοδιδάσκαλος Βυζαντινής Μουσικής
ΝΕΑΠΟΛΙΣ 2010
1
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
Η παρασηµαντική γραφή που
περιλαµβάνει τους χαρακτήρες
ποσότητας, ποιότητας & χρόνου
Α) Τάξη
2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
1.1 Σύντοµη ιστορική αναδροµή

Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική, είναι η µουσική που
ψάλλονται οι ύµνοι (τροπάρια) της Εκκλησίας, αλλά και τραγουδιούνται
τα δηµοτικά τραγούδια. Η Βυζαντινή Μουσική, είναι συνέχεια της
αρχαίας Ελληνικής µουσικής. Είναι λοιπόν η παράδοσή µας, άρα είναι
καθαρά Ελληνική.
Ονοµάζεται Βυζαντινή, γιατί άνθισε στο Βυζάντιο και ιδιαίτερα
στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί διαδόθηκε σ’ ολόκληρη τη Βυζαντινή
Αυτοκρατορία.
Ονοµάζεται και Εκκλησιαστική, γιατί αυτή τη µουσική
χρησιµοποιεί η Εκκλησία µας στη λατρεία της. Μ’ αυτό τον τρόπο
ξεχωρίζει από την άλλη µουσική που αναπτύχθηκε στη Ευρώπη, δηλ. την
Ευρωπαϊκή Μουσική.1
Η Βυζαντινή Μουσική έχει ξεχωριστό σύστηµα γραφής, ανάγνωσης,
απαγγελίας, µελωδίας και ορθογραφίας.
1.2 Η ονοµασία των φθόγγων

Φθόγγος ονοµάζεται ο ήχος που παράγεται από την ανθρώπινη
φωνή ή από τα διάφορα µουσικά όργανα και έχουν ορισµένη φωνητική
οξύτητα. Όταν ψάλλουµε (τραγουδήσουµε) τώρα αυτούς τους φθόγγους
έχουµε ένα µελωδικό ήχο2. Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική έχει 7
φθόγγους: ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι – ΚΕ – ΖΩ
Επαναλαµβάνουµε τον πρώτο φθόγγο ΝΗ µετά το φθόγγο ΖΩ και
έτσι φτιάχνουµε την κλίµακα (σκάλα) της Βυζαντινής Μουσικής, που είναι:
1
Περισσότερα για την ιστορία της Βυζαντινής µουσικής, θα δούµε σε µεγαλύτερες τάξεις.
2
Κατά την Φυσική, ο ήχος οφείλεται στην αρµονική ταλάντωση ενός σώµατος (π.χ. χορδής), δηλ. της
περιοδικής κίνησης του σώµατος µε κατάλληλη συχνότητα. Τα χαρακτηριστικά ενός µουσικού ήχου (ή
φθόγγου) είναι τρία: το ύψος, η ένταση και η χροιά (ποιότητα). Λέγοντας ύψος εννοούµε την οξύτητα
(υψηλό) ή βαρύτητα (χαµηλό) ενός φθόγγου. Λέγοντας ένταση, εννοούµε τον χαρακτηρισµό ενός ήχου ως
ασθενούς ή ισχυρού. Λέγοντας χροιά, εννοούµε την διαφορά (διάκριση) δύο ήχων του ίδιου ύψους και της
ίδιας έντασης, οι οποίοι όµως προέρχονται από δύο διαφορετικές πηγές (π.χ. η διάκριση του ΛΑ του
βιολιού από το ΛΑ του πιάνου)…
3
ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι – ΚΕ – ΖΩ – ΝΗ΄
η οποία ονοµάζεται κλίµακα3 µε βάση το φθόγγο ΝΗ.

Οι φθόγγοι αυτοί διαφέρουν µεταξύ τους στην οξύτητα (ύψος).
∆ηλαδή ο ΝΗ είναι ο βαρύτερος (χαµηλότερος) φθόγγος και οι επόµενοι
ψηλώνουν διαδοχικά µέχρι τον πάνω
πάνω ΝΗ, που είναι ο ψηλότερος φθόγγος.
1.3 Η µουσική κλίµακα

Μουσική Κλίµακα ονοµάζεται η διαδοχή όλων των οκτώ
φθόγγων,, αρχίζοντας από τον κάτω ΝΗ ως βάση και φτάνοντας µέχρι την
αντιφωνία της βάσης, δηλ. µέχρι να ξαναβρούµε τον ίδιο φθόγγο ψηλότερα
ή χαµηλότερα4.
Η κλίµακα (σκάλα) αυτή φαίνεται παραστατικά στο παρακάτω
σχήµα:
κορυφή
κλίµακας
ανέβασµα κατέβασµα
βάση βάση
κλίµακας κλίµακας
Ο κάτω ΝΗ λέγεται βάση της κλίµακας και ο πάνω ΝΗ λέγεται

κορυφή (αντιφωνία) της κλίµακας.
κλίµακας. Το ανέβασµα της κλίµακας λέγεται
και ανάβαση,, και το κατέβασµα λέγεται κατάβαση.
Η κορυφή της κλίµακας, δηλ. ο πάνω ΝΗ, µπορεί να γίνει βάση
νέας κλίµακας που πηγαίνει ακόµα πιο ψηλά. Το ίδιο και η βάση ΝΗ της
κλίµακας, µπορεί να γίνει η κορυφή µιας νέας κλίµακας που πηγαίνει
ακόµα πιο χαµηλά.
3
Παλαιότερα η κλίµακα της Βυζαντινής Μουσικής ξεκινούσε από το ΠΑ και συνέχιζε χρησιµοποιώντας
τα γράµµατα του ελληνικού αλφαβήτου:
Α–Β–Γ–∆–Ε–Ζ–Η
ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι – ΚΕ – ΖΩ Ζ – ΝΗ
Αργότερα για να υπάρχει αντιστοιχία µε την Ευρωπαϊκή Μουσική, οι δάσκαλοι καθόρισαν ως ξεκίνηµα
της κλίµακας τον φθόγγο ΝΗ που αντιστοιχεί στον φθόγγο ΝΤΟ της Ευρωπαϊκής Μουσικής.
4
Μπορούµε να πάρουµε ως βάση όποιο φθόγγο θέλουµε, αλλά για να έχουµε µουσική κλίµακα,
ανεβαίνουµε µέχρι την αντιφωνία του φθόγγου αυτού. Π.χ. αν πάρουµε ως βάση τον ΠΑ τότε έχουµε την
κλίµακα: ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι ∆ – ΚΕ – ΖΩ – ΝΗ – ΠΑ, κ.ο.κ.
4
∆ηλαδή:
βασική κλίµακα
ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι – ΚΕ – ΖΩ – ΝΗ – ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι – ΚΕ – ΖΩ – ΝΗ΄– ΠΑ – ΒΟΥ – ΓΑ – ∆Ι – ΚΕ – ΖΩ –
ΝΗ
Όταν ανεβαίνουµε (ή κατεβαίνουµε) την κλίµακα χωρίς να

παραλείπουµε κάποιο φθόγγο, τότε το ανέβασµα (ή το κατέβασµα) λέγεται
συνεχόµενο.
Όταν ανεβαίνουµε από το ΝΗ και πηγαίνουµε στο ΒΟΥ ή
κατεβαίνουµε από το ΒΟΥ και πηγαίνουµε στο ΝΗ, παραλείπουµε ένα
ενδιάµεσο φθόγγο (ή φθόγγους). Τότε το ανέβασµα πλέον δεν είναι
συνεχές, αλλά υπερβατό.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. Να απαγγείλετε πολλές φορές απ’ έξω την κλίµακα, ανεβαίνοντας και
κατεβαίνοντας. Μόνο έτσι θα µπορέσετε να συνηθίσετε τη σειρά των
φθόγγων και να µάθετε την κλίµακα.
2. Πόσους τρόπους έχουµε για να ανεβαίνουµε και να κατεβαίνουµε την

κλίµακα; Ποιοι είναι αυτοί; Τι σηµαίνει ο καθένας τρόπος;]
3. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

α) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΝΗ µια φωνή
β) Ανεβείτε από τον φθόγγο ∆Ι µια φωνή
γ) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΓΑ µια φωνή
δ) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΒΟΥ µια φωνή
ε) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΠΑ µια φωνή

α) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΠΑ µια φωνή
β) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΖΩ µια φωνή
γ) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΓΑ µια φωνή
δ) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΝΗ µια φωνή
ε) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΚΕ µια φωνή

α) Ανεβείτε από τον ΖΩ µια φωνή
β) Κατεβείτε από τον ΝΗ µια φωνή
γ) Ανεβείτε από τον ΚΕ µια φωνή
δ) Κατεβείτε απόν ΖΩ µια φωνή
5

α) Ανεβείτε από τον ∆Ι µια φωνή
β) Κατεβείτε από τον ∆Ι µια φωνή
γ) Ανεβείτε από τον ΒΟΥ µια φωνή
δ) Κατεβείτε απόν ΒΟΥ µια φωνή
ε) Ανεβείτε από τον ΝΗ µια φωνή
στ) Κατεβείτε απόν ΝΗ µια φωνή

α) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΝΗ δύο φωνές
β) Ανεβείτε από τον φθόγγο ∆Ι τρεις φωνές
γ) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΓΑ τρεις φωνές
δ) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΒΟΥ τέσσερις φωνές
ε) Ανεβείτε από τον φθόγγο ΠΑ πέντε φωνές

α) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΠΑ δύο φωνές
β) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΖΩ τρεις φωνές
γ) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΓΑ τρεις φωνές
δ) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΝΗ δύο φωνές
ε) Κατεβείτε από τον φθόγγο ΚΕ τέσσερις φωνές

α) Ανεβείτε από τον ∆Ι δύο φωνές
β) Κατεβείτε από τον ∆Ι δύο φωνές
γ) Ανεβείτε από τον ΒΟΥ τρεις φωνές
δ) Κατεβείτε απόν ΒΟΥ τρεις φωνές
ε) Ανεβείτε από τον ΝΗ τέσσερις φωνές
στ) Κατεβείτε απόν ΝΗ πέντε φωνές
10. Συµπληρώστε στα κενά τους φθόγγους που λείπουν:

α) Το φθόγγο που βρίσκουµε αν ανέβουµε από την κλίµακα ένα σκαλί
ΝΗ ΒΟΥ ΚΕ ∆Ι
β) Το φθόγγο που βρίσκουµε αν ανέβουµε από την κλίµακα δύο σκαλιά
ΠΑ ΓΑ ∆Ι ΝΗ
γ) Το φθόγγο που βρίσκουµε αν κατέβουµε από την κλίµακα ένα σκαλί
ΖΩ ΒΟΥ ΓΑ ΚΕ
6
Η ΓΡΑΦΗ ΤΗΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Η γραφή της Βυζαντινής Μουσικής λέγεται παρασηµαντική και

τα σηµάδια που χρησιµοποιεί λέγονται χαρακτήρες ή φθογγόσηµα.
Τους χαρακτήρες τους χωρίζουµε σε τρεις (3) κατηγορίες:
• Ποσότητας
• Χρόνου
• Ποιότητας
2.1 Χαρακτήρες Ποσότητας

Για να διαβάσουµε τα µουσικά µαθήµατα (κείµενα) χρησιµοποιούµε
κάποια σηµάδια που λέγονται χαρακτήρες ποσότητας, γιατί όπως το λέει
και η λέξη, µας καθορίζουν πόσο θα ανέβουµε ή θα κατέβουµε όταν
ψάλλουµε.
Έχουµε συνολικά δέκα (10) χαρακτήρες ποσότητας που τους
χωρίζουµε σε τρεις (3) κατηγορίες: Χαρακτήρες Ισότητας, σ’ αυτούς
δηλαδή που µας δείχνουν ότι η φωνή θα µείνει εκεί που είναι, ούτε θα
ανέβει, ούτε θα κατέβει.
• Χαρακτήρες Ανάβασης, σ’ αυτούς δηλαδή που

µας δείχνουν ότι η φωνή πρέπει ν’ ανέβει.
• Χαρακτήρες Κατάβασης, σ’ αυτούς δηλαδή που
µας δείχνουν ότι η φωνή πρέπει να κατέβει.
Α. Χαρακτήρες Ισότητας
Στην κατηγορία αυτή ανήκει µόνο ένας χαρακτήρας. Λέγεται ίσο
και γράφεται ч . Το ίσο ούτε ανεβάζει ούτε κατεβάζει τη φωνή.
Επαναλαµβάνει τον προηγούµενο φθόγγο.
∆ηλαδή, αν είµαστε στο φθόγγο ΝΗ και ακολουθεί ч λέµε πάλι
ΝΗ: ∆ηλαδή ччччч .
Νη Νη Νη Νη Νη
7
Ενώ, αν είµαστε στο φθόγγο ΠΑ και ακολουθεί ч λέµε πάλι ΠΑ:

∆ηλαδή: ччччч
Πα Πα Πα Πα Πα
Β. Χαρακτήρες Ανάβασης
Για να δείξουµε ότι ανεβαίνουµε στην κλίµακα, χρησιµοποιούµε
πέντε (5) διαφορετικούς χαρακτήρες.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΑΝΑΒΑΣΗΣ
ΣΥΜΒΟΛΟ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΑΝΕΒΑΙΝΕΙ
с Ολίγο 1 φωνή
ц Πεταστή 1 φωνή
х Κεντήµατα 1 φωνή
у Κέντηµα 2 φωνές υπερβατά
и Υψηλή 4 φωνές υπερβατά
Ας ξεκινήσουµε µε τους τρεις πρώτους χαρακτήρες ανάβασης 1

φωνής. Το ολίγοс το χρησιµοποιούµε για να ανεβαίνουµε µια φωνή
από προηγούµενο φθόγγο. Π.χ. Όταν είµαστε στο ΝΗ και ακολουθεί
ολίγο ανεβαίνουµε µια φωνή και συναντάµε τον φθόγγο ΠΑ:
Π.χ. чс
Νη Πα
Κατά τον ίδιο τρόπο, αν είµαστε στον ΓΑ και ανεβούµε µια φωνή,
βρίσκουµε τον φθόγγο ∆Ι: чс , κ.λπ.
Γα ∆ι
Ας δούµε πως γράφεται η κλίµακα µε βάση τον φθόγγο ΝΗ που
είδαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο, όταν ανεβαίνουµε:
8
чссссссс
Νη Πα Βου Γα ∆ι Κε Ζω Νη
Εκτός από το ολίγο που ανεβαίνει µια φωνή, έχουµε και άλλους
δύο χαρακτήρες ανάβασης5, που και αυτοί ανεβαίνουν µια φωνή. Αυτοί
είναι η πεταστή
ц και τα κεντήµατα х . Η πεταστή6, όπως το λέει
και λέξη, κάνει ένα ελαφρό πέταγµα στη φωνή τείνοντας να ακουµπήσει
τον επόµενο φθόγγο.
Γ. Χαρακτήρες Κατάβασης
Για να δείξουµε ότι κατεβαίνουµε στην κλίµακα χρησιµοποιούµε
τους χαρακτήρες κατάβασης, οι οποίοι είναι τέσσερις (4).
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΚΑΤΑΒΑΣΗΣ
ΣΥΜΒΟΛΟ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΑΤΕΒΑΙΝΕΙ
т Απόστροφος 1 φωνή
ш Υπορροή 2 φωνές συνεχώς
ф Ελαφρό 2 φωνές υπερβατά
щ Χαµηλή 4 φωνές υπερβατά
Ας µιλήσουµε τώρα για την απόστροφο, καθώς τους άλλους χαρα-

κτήρες θα τους δούµε σε παρακάτω κεφάλαια. Η απόστροφος т ,
χρησιµοποιείται για να κατέβουµε µια φωνή από προηγούµενο φθόγγο,
δηλαδή για να γυρίσουµε πίσω ένα σκαλοπάτι στη κλίµακα.
∆ηλαδή όταν για παράδειγµα είµαστε στο ΒΟΥ και ακολουθεί α-

πόστροφος κατεβαίνουµε µια φωνή και συναντάµε τον φθόγγο ΠΑ:
чт
Βου Πα
5
Οι λόγοι που χρησιµοποιούνται τρεις (3) χαρακτήρες για να ανεβαίνουµε µια φωνή, είναι καθαρά για
λόγους ορθογραφίας.
6
Περισσότερα για την ανάλυση της πεταστής αλλά και των κεντηµάτων, στο κεφάλαιο 14 του Α΄ µέρους
περί χαρακτήρων ποιότητας & έκφρασης.
9
Κατά τον ίδιο τρόπο, αν είµαστε στον ΖΩ και κατεβούµε µια φωνή,
βρίσκουµε τον φθόγγο ΚΕ: Π.χ. чт , κ.λπ.
Ζω Κε
Ας δούµε τώρα την κλίµακα συµπληρωµένη, ανεβαίνοντας και
κατεβαίνοντας:
чсссссссчттттттт
Νη Πα Βου Γα ∆ι Κε Ζω Νη Νη Ζω Κε ∆ι Γα Βου Πα Νη
Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν για την επανάληψη του προηγούµενου
φθόγγου αλλά και για την ανάβαση και κατάβαση 1 φωνής έχουµε τον
παρακάτω πίνακα:
ΣΥΜΒΟΛΟ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΧΡΗΣΗ
Επανάληψη
ЃЃЃЃЃЃЃЃч Ίσο
προηγούµενου φθόγγου
с
Χαρακτήρες Ανάβασης
Ολίγο Ανεβαίνει µια (1) φωνή
ц Πεταστή Ανεβαίνει µια (1) φωνή
х Κεντήµατα Ανεβαίνει µια (1) φωνή
ЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃт Απόστροφος Κατεβαίνει µια (1) φωνή
2.2 Μαρτυρίες των φθόγγων

Μαρτυρίες είναι τα σηµάδια που µαρτυρούν τους φθόγγους. Τις
χρειαζόµαστε για να ξέρουµε από πού αρχίζουµε, που βρισκόµαστε και που
τελειώνουµε κάθε µουσικό κείµενο. Άρα µπαίνουν στην αρχή, στη µέση και
στο τέλος κάθε µουσικού κειµένου. Το πάνω µέρος της µαρτυρίας, µας
δείχνει το φθόγγο που βρισκόµαστε.
Ας δούµε ποιες είναι οι µαρτυρίες των φθόγγων7:
7
Τώρα θα ασχοληθούµε µε τις µαρτυρίες του διατονικού γένους. Για τα γένη αναλυτικά θα µιλήσουµε
στο δεύτερο µέρος του παρόντος βιβλίου.
10
ŧŞ Ũş ũŠ Ūš ūŃŞ ŬŃş ŭŠŮ ŧŮš
ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ∆Η ΚΕ ΖΩ ΝΗ΄
Οι µαρτυρίες µας βοηθούν να καταλαβαίνουµε αν διαβάζουµε

σωστά, χρησιµοποιούνται δηλ. ως οδηγοί. ∆εν ψάλλονται. Οι µαρτυρίες
που υπάρχουν ενδιάµεσα στα µουσικά κείµενα χρησιµοποιούνται και για
να παίρνουµε αναπνοή. Αναπνοή ακόµη παίρνουµε και µε ένα άλλο σηµείο
το + που λέγεται σταυρός. Ας δούµε µερικά παραδείγµατα µε χρήση του
ίσου, του ολίγου και της αποστρόφου, οι οποίες περιέχουν µαρτυρίες και
σταυρούς:
Παράδειγµα 1ο
ŧŞ ч чсчсчсчсчūŃ Ş с ч
Νη Νη Πα Πα Βου Βου Γα Γα ∆ι ∆ι Κε Κε
счсчŧŮ š Ѓ ЃччтчтчтчūŃ Ş т ч
Ζω Ζω Νη Νη Νη Νη Ζω Ζω Κε Κε ∆ι ∆ι Γα Γα
тчтчтчŧŞ
Βου Βου Πα Πα Νη Νη
Παράδειγµα 2ο
ŧŞЃчссЎтссЎтссūŃŞЃтссЎт
Νη Πα Βου Πα Βου Γα Βου Γα ∆ι Γα ∆ι Κε ∆ι
ссЎтссŧŮ š Ѓ ЃчттЎсттЎсттЎ
Κε Ζω Κε Ζω Νη Νη Ζω Κε Ζω Κε ∆ι Κε ∆ι Γα
сттЎсттЎсттЎчччŧŞ
∆ι Γα Βου Γα Βου Πα Βου Πα Νη Νη Νη Νη
11
2.3 Ο ρυθµός & τα µέτρα

Ο ρυθµός γίνεται µε την κίνηση του χεριού πάνω και κάτω, δεξιά
και αριστερά. Καθένας από τους χαρακτήρες ποσότητας έχει αξία ενός
χρόνου, δηλαδή µιας κίνησης του χεριού. Ανάλογα τώρα µε τις κινήσεις
έχουµε και τα µέτρα. Τα µέτρα ξεχωρίζουν µε µικρές κάθετες γραµµές που
λέγονται διαστολές. Οι βασικοί ρυθµοί που έχουµε στην Βυζαντινή
Μουσική, και µε τους οποίους θα ασχοληθούµε στην συνέχεια, είναι: ο
δίσηµος (2 κινήσεις), ο τρίσηµος (3 κινήσεις) & ο τετράσηµος (4 κινήσεις).
Α. ∆ίσηµος ρυθµός
Το µέτρο που έχει 2 κινήσεις (πάνω & κάτω)
2
1 λέγεται δίσηµος ρυθµός. Η κάτω κίνηση λέγεται θέση
και η πάνω κίνηση λέγεται άρση. Η θέση τονίζεται
περισσότερο και αποτελεί το ισχυρό µέρος του
Άρση µέτρου. Η θέση συµπίπτει µάλιστα µε τη συλλαβή της
λέξης που παίρνει τον τόνο. Η άρση, το σήκωµα του
Θέση
χεριού προς τα πάνω, συµπίπτει µε τις άτονες
συλλαβές και είναι το ασθενές µέρος του µέτρου.
ŧŞЃчсЃé
1 2
ЃссЃé
1 2
ЃттЃé
1 2 1
ЃтчŧŞ2
Ѓé
Νηο Πα Βου
ο
Γα Βου
ο
Πα Νηο Νη
1 µέτρο 2 µέτρο 3 µέτρο 4 µέτρο
Οι δύο γραµµές που µπαίνουν στο τέλος του µουσικού κειµένου,

ονοµάζονται διπλή διαστολή.
Β. Τρίσηµος ρυθµός
Κάθε µέτρο που έχει 3 χρόνους – κινήσεις λέγεται
τρίσηµος ρυθµός. Π.χ.
1 άρση
ŧŞЃчЃЃчЃчЃé
3
Θέση ∆εξιά Άρση
2
Στα µουσικά κείµενα ο τρίσηµος ρυθµός συµβολίζεται
Θέση δεξιά µε τον αριθµό 3 στην αρχή του µέτρου όπως στην
12
άσκηση 23.
Γ. Τετράσηµος ρυθµός
άρση Κάθε µέτρο που έχει 4 χρόνους – κινήσεις λέγεται

4
τετράσηµος ρυθµός. Π.χ.
3 δεξιά
ŧŞЃчЃЃччЃчЃé
2 1 θέση Θέση Αριστερά∆εξιά Άρση
αριστερά Στα µουσικά κείµενα ο τετράσηµος ρυθµός
συµβολίζεται µε τον αριθµό 4 στην αρχή κάθε µέτρου
όπως στην άσκηση 27. Αφού αναγνωρίσουµε τους
φθόγγους, ας τους πούµε και παραλλαγή:
ŧŞччéЃчсéстЃéЃтчŧŞЃé
Νη Νη Νη Πα Βου Πα Νη Νη
Αν τώρα, αντί να κάνουµε παραλλαγή, βάλουµε λόγια κάτω από
τον κάθε χαρακτήρα έχουµε το µέλος:
ŧŞччéЃчсéстЃéЃтчŧŞЃé
Κυ ρι ε Ε λε η σο ον
Παρατηρούµε δηλ. ότι σε κάθε χαρακτήρα αντιστοιχεί και από µια

συλλαβή της φράσης «Κύριε Ἐλέησον». Μπορεί όµως και ένα φωνήεν να
περνάει από περισσότερους χαρακτήρες όπως συµβαίνει στο τελευταίο µέτρο
του παραδείγµατος, όπου το φωνήεν (ο) περνάει και από την απόστροφο
και από το ίσον. Αν τώρα πάρουµε και αναπνοή µετά τη λέξη «Κύριε»,
τότε το µέλος γίνεται και πιο άνετο:
ŧŞччéЃчЎсéстЃéЃтчŧŞЃé
Κυ ρι ε Ε λε η σο ον
13
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
11)ŧŞЃччéсчéсчéсчéсчūŃŞæс
чéсчéсчŧŮšæЃЃччéтчéтчéтчūŃŞæт
чéтчéтчéтчŧŞé
ŧŞЃчсéссéссéссŧŮšЃЃéЃчтéттéé
12)
ттéттŧŞЃé
ŧŞчсéстéссéсчūŃŞæстéттéттé
13)
счŨş é ЃчсéстéссéсчŬŃ ş é Ѓстéт
чéссéсчŧŮšЃé
ŧŞ Ѓ чсéссéссéтчūŃ Ş Ѓ éстéттé
14)
ссéттũŠ Ѓ éчсéсчéттéтчŨş Ѓ éЃтсé
éстéттéсчŧŞЃé
ŧŞчсéссéттéтЃЎЃсéссéссéт
15)
тéтчũŠЃéЃтсéссéттéтчŨşЃéЃссéстé
ттéтчŧŞЃé
14
ŧŞ Ѓ ччéцтéсчéцтéсчéцтéс
16)
чéцтŪšЃéЃцтéчтéцтéчтŨşЃéЃцтéчтéц
тéчтéŭŤЃцтéчтéссéччŧŞЃé
17)ŧŞчтéсчéцтéсчŨşЃéЃцтéсчéц
тéччũŠ Ѓ éЃцтéссéцтéсчŬŃ ş Ѓ éЃстéт
чéссéсчŧŮšЃЃéé
ŧŞ ч хéчхéчхéчхūŃŞ Ѓéчхéчхéчхé
18)
ччŧŮšЃé
ŧŞЃчхéчхéчхéчхūŃŞЃéстéчтéчтé
19)
чтéчтŧŃŞ
20)ŧŞ ч я ч чéся ч чéся ч чéся ч

чéŪšЃчяччéтюччéтюччéтюччŧŞé
21)ŧŞчяттéсссéттчéсссéчт
тŧŞ æ с ссéттчŨş æс ссéттчũŠ æс
ссéттчŪšæ с ссéттчūŃŞæс ссé
15
ттчŬŃşæсссéттсŧŮšæЃчттéсттéс
ттéсттũŠ æс ттéсттéсттŭŤ æс тсé
чччŧŞé
ŧŞ ч ђ ч ччéсђ ч ччéсђ ч ч
22)
чéсђ ч ччŪš æ ч ђ ч ччéтёч ччéЃ
éтёчччéтёчччŧŞЃé
16
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΧΡΟΝΟΥ
Μέχρι τώρα είδαµε ότι κάθε χαρακτήρας ποσότητας έχει ένα χρόνο:
Π.χ. ŧŞЃчЃЃчЃé
Θέση Άρση
Έχουµε όµως και τους χαρακτήρες που αυξάνουν τον χρόνο. Και αυτοί
είναι:
3.1 Το Κλάσµα Ø(сØ)

Κάθε χαρακτήρας που έχει κλάσµα, διαρκεί 2 χρόνους:
ŧŞЃчЃЃчЃéчØé
Νη Νη Νη-η
3.2 Η Απλή Ø( ) .
Η απλή είναι µια τελεία που µπαίνει κυρίως κάτω από την
απόστροφο, και προσθέτει και αυτή έναν επιπλέον χρόνο:
ŧŞЃчЃЃчЃЃЃЃЃéЃЃЃтðЃЃЃЃéЃЃЃсØЃЃé
Νη Νη Ζω-ω Νη-η
Άρα, κάθε χαρακτήρας µε απλή, εκτελείται σε 2 χρόνους. Να
σηµειώσουµε εδώ ότι тÚ=
ЃЃЃЃЃЃтð
3.3 Η ∆ιπλή Ø( ..)

Η διπλή είναι 2 τελείες µαζί, και µπαίνει κάτω από ορισµένους
χαρακτήρες. Π.χ. στο ίσο Øчήñ στο ολίγο Øсñ ή στην απόστροφο Øтò και
17
προσθέτει 2 ακόµη χρόνους στον χαρακτήρα που µπαίνει. ∆ηλαδή, κάθε

χαρακτήρας µε διπλή, εκτελείται σε 3 χρόνους: ØŧŞЃчñé
Νη-η-η
3.4 Το υφέν Ѓ
Το υφέν είναι µια καµπύλη γραµµή, η οποία ενώνει δύο χαρακτήρες

της ίδια οξύτητας, δηλ. Νη µε Νη, Πα µε Πα:
ØŧŞччпéччŧŞé
Νη …η Νη Νη
Το υφέν µπορεί να µπει και κάτω από τους χαρακτήρες, όπως στο
προηγούµενο παράδειγµα, αλλά και πάνω από αυτούς. Κάνει ακριβώς την
ίδια δουλειά:
Άρα παρατηρούµε ότι το υφέν
ØŧŞччоéччŧŞé ισοδυναµεί µε το κλάσµα. Είναι δηλ.:
Νη …η Νη Νη ŧŞч=
ØЃЃЃЃЃЃччо
Νη-η Νη - η
3.5 Παύσεις ή Σιωπές
Χρησιµεύουν για να σταµατούν το µέλος για ορισµένο χρόνο.

Παύση 1 χρόνου
çè Παύση 2 χρόνων çèè Παύση 3 χρόνων çèèè
Όλες οι παύσεις γράφονται µε βαρεία8 και τελείες ανάλογα µε το πόσους
χρόνους θέλουµε να σταµατήσουµε.
Εκτός όµως από τις παραπάνω παύσεις, έχουµε και τον σταυρό (+)
που είναι παύση για αναπνοή.
3.5 Παύσεις ή Σιωπές

Σε πολλά εκκλησιαστικά µέλη το πρώτο (1ο) µέτρο δεν είναι πλήρες.
Λείπει δηλαδή τη θέση & υπάρχει µόνο η άρση. Αυτό το µέτρο λέγεται
ελλιπές µέτρο. Για να εκτελέσουµε το ελλιπές µέτρο ή κάνουµε σιωπή (1
8
Για την βαρεία θα µιλήσουµε στο 14ο κεφάλαιο, περί χαρακτήρων ποιότητας.
18
χρόνου) ή ξεκινάµε κατευθείαν µε άρση. Εάν για παράδειγµα είχαµε την

παρακάτω παράδειγµα ØŧŞчéччéчч τότε θα εκτελούσαµε
µε παύση στην θέση και θα ξεκινούσαµε να ψάλλουµε από την άρση:
ØŧŞçèчéччéчч
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
23)ŧŞчØéсØéсØéсØéсØéЃтÚЃéЃтÚЃéтÚЃéтÚЃéтÚЃéЃсØŧŞé
ŧŞчØéччéсØéччéсØéччéсØЃŪšЃéч
24)
чéЃтÚЃéччéЃтÚЃéччéЃтÚЃéчтéсØŧŞé
25) ŧŞччéЃтðЃéссéЃтðЃŧŞæссéЃтðЃéцтéсØũŠæ
стéЃтðЃéстéЃтðЃéстéЃтðéцтéсØŧŞé
26)ŧŞ ч я Ø ч éсØ ч éсØ ч éсØ ч Ūš æ ч Ø ч éтÚ

чéтÚчéтÚчŧŞé
ŧŞчñéсñéсñéсñŪšæчñéЃтòЃéЃтòЃéтòЃŧŞé
27)
28)ŧŞ чØ с éсØт éсØс éсñū Ń Ş æс Øт éЃтÚт éЃтÚт é
сñŨ şæЃчØ сéс Øт éс Øс éс ñŬ Ńşæс Øт ЃéЃтÚт ЃéЃтÚт éЃ
éтòŧŞé
19
ŧŞ ч Ø ђ ч чéсØ ч чéсØ ч чéсØ ч

29)
чŪš æ ч Ø ч чéЃтÚ ч чéЃтÚ ч чéЃтÚ ч чŧŞ æ
éчØтÚéсччØŧŞЃé
ŧŞŞчñïéсïñéсïñéтðòéтðòéтòðéсñïŧŞЃé
30)
ŧŞ ч чп é счп é счп é счп é счп ū Ń Ş é
31)
ччпéЃЃЃтчЃЃЃпéЃЃЃтчЃЃЃпéЃЃЃтчЃЃЃпéЃЃЃтчЃЃЃпŧŞé
ŧŞччéччоéсчéччпéсчé
32)
ччоéтчéччпéтчéччпŧŞЃéтчéччпé
éцтéсчпŧŞЃé
33)ŧŞчэçèЃéЃсçЃèЃéсçèЃéЃтçèЃéЃтçèéЃтçèЃéЃсçèŧŞé
34)ŧŞчяçèèЃéЃсçЃèèЃéсçèèЃéЃтçèèЃéЃтçèèéЃтçèèЃéЃсçèèŧŞé
ŧŞчђçèèèЃéЃсçЃèèèЃéсçèèèЃéЃтçèèèЃéЃтçèèèéЃтçèèèЃéЃсçèèèŧŞé
35)
ŧŞ ч хéчсéцтéсхūŃ Ş æ т хéцтéсхé
36)
éсчŧŮš æ ЃчØ é чтéчтéчтéчтŪšæ ч Ø éчтé
чтéчтéччéчØŧŞ
ŧŞ чю ссéчссéчссéтссé
37)
20
éсñŧŮšæЃчттéсттéчñūŃŞæцттéсттéчттé
ŧæŞчхсéчттéчттéссчéчñŧŞé
ŧŞ ч хё ч хéчхчсūŃ Ş æ ч хчхéч
38)
сñŧŮšæЃçèèчтéчтчтéчтчтũŠæчтчтé
éчñïŧŞé
ŧŞ ч чп é счп é счп é счп é счп ū Ń Ş é

39)
ччпéЃЃЃтчЃЃЃпéЃЃЃтчЃЃЃпéЃЃЃтчЃЃЃпéЃЃЃтчЃЃЃпŧŞé
21
ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ∆ΙΑΦΟΡΩΝ ΓΡΑΦΩΝ
4.1 Ίσο µε στηρίγµατα από κάτω гЃЃ&

ЃЃЃЃЃЃЃЦ
Και στις δύο περιπτώσεις µετράει µόνο το ίσον ч . ∆ηλ. ούτε
ανεβαίνουµε ούτε κατεβαίνουµε, αλλά επαναλαµβάνουµε τον προηγούµενο
χαρακτήρα. Είναι δηλ.:
гЃ=
ЃЃЃЃЃЃЃч και
ЦЃЃЃЃЃЃЃч
=
4.2 Απόστροφος µε στήριγµα από κάτω Г

Η πεταστή παίζει το ρόλο στηρίγµατος. ∆εν χάνει όµως την
ποιοτική της αξία, δηλαδή το τίναγµα που κάνουµε στη φωνή µας. Είναι
δηλαδή:
ГЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃт
=
4.3 Ολίγο µε κεντήµατα από πάνω Л

Στην περίπτωση αυτή διαβάζεται πρώτα το ολίγο с και στη
συνέχεια τα κεντήµατα х . Ισχύει δηλαδή:
ЛЃ=
ЃЃЃЃЃЃЃсх
Π.χ. ŧŞчэчéЛéũŠ
Νη Νη Πα-Βου
22
4.4 Ολίγο µε κεντήµατα από κάτω Х

Στην περίπτωση αυτή διαβάζονται πρώτα τα κεντήµατα х και στη
συνέχεια το ολίγο с . Ισχύει δηλαδή:
ХЃ=
ЃЃЃЃЃЃЃхс
Π.χ. ŧŞчэчéХéũŠ
Νη Νη Πα-Βου
Η διαφορά των γραφών αυτών θα γίνει κατανοητή σε παρακάτω

κεφάλαιο, όταν θα µιλήσουµε για τους χαρακτήρες που διαιρούν τον χρόνο.
4.5 Απόστροφος µε κεντήµατα & στήριγµα Й

Στην περίπτωση αυτή το ολίγο δεν διαβάζεται και χρησιµοποιείται
ως στήριγµα. ∆ιαβάζουµε δηλαδή µόνο την απόστροφο και τα κεντήµατα.
Ισχύει δηλαδή:
ЙЃ=
ЃЃЃЃЃЃЃтх
ŧŞчэчéЙéŧŞ
Π.χ.
Νη Νη Ζω-Νη
4.6 Ίσο µε κεντήµατα & στήριγµα М

Στην περίπτωση αυτή το ολίγο δεν διαβάζεται και χρησιµοποιείται
ως στήριγµα. ∆ιαβάζουµε δηλαδή µόνο το ίσο και τα κεντήµατα. Ισχύει
δηλαδή:
МЃ=
ЃЃЃЃЃЃЃчх
23
Π.χ. ŧŞчэчéМéŨş
Νη Νη Νη-Πα
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
40)ŧŞчØЛ
ђ éчØЛéчØчхéчñïŬŃşЃéчØЙéтÚЙé
тÚттéтÚçèèЃŧŞé
41)ŧŞ ç èь ч éчтéссéсђ ñ Ў чéчэ т éссé

Πα τε ε ρα Υι ον και Α α γι ον
ЛéтÚЃūŃŞéçèчéсчéттéстéтÚЃũŠéтчéсØéЃЃтÚЃЃéЃЃ
Πνευ µα Τρι α δα ο µο ου σι ον και α χω ρι
тÚŧŞЃé
στον
ŧŞчэтéссéЛéтÚũŠЃéЃçèчéсØéттéсØéтÚéтÚŧŞé
42)
Ε λε ον ει ρη νης θυ σι αν αι νε σε ως
43) ŧŞ ч я Х éЃтХЃéЃтХЃéчñ ū Ń Ş Ѓ éЃтХЃéЃтттéЃт
ХéЃтттŧŞéЃтХéЃчттéЃсчтéЃсñЃŧŞé
44) ŧŞМђтÚéсØсØũŠéМтÚéсØсØéūŃŞМтÚéсØ
чØŬŃşéМтÚéЙтÚūŃŞéМтÚéЙтÚŪšéЙтÚéттсØŨşé
МтÚéттсØŧŞé
24
ΣΥΝΕΧΗΣ ΚΑΤΑΒΑΣΗ 2 ΦΩΝΩΝ
5.1 Η υπορροή ш
Με την υπορροή ш κατεβαίνουµε 2 φωνές συνεχώς (1+1).

Αντιστοιχεί δηλαδή µε δύο αποστρόφους:
шЃЃЃЃЃЃЃЃЃтт
=
Άρα η υπορροή έχει 2 χρόνους.
Π.χ.
ØŧŞчяччéчЃЃшЃéЃЃссØŧŞé
Νη Νη Νη Νη Ζω-Κε Ζω Νη-η
Για να δούµε το παραπάνω παράδειγµα αναλυµένο:
ØŧŞчяччéчттЃéссØŧŞé
Νη Νη Νη Νη Ζω Κε Ζω Νη-η
5.2 Η υπορροή µε απλή
Όταν η υπορροή ш έχει απλή από κάτω, τότε οι χρόνοι γίνονται 3

(2 για την υπορροή και 1 για την απλή). ∆ηλαδή:
шðЃЃЃЃЃЃЃЃЃттЃð
= ЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃшð
ή
ЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃттÚ
=
Π.χ. ØŧŞчђчччéчЃЃЃшðЃЃЃéЃЃссчØŧŞé
Νη Νη Νη Νη Νη Ζω-Κε-ε Ζω Νη Νη-η
ØŧŞчђчччéчЃттÚЃéЃЃссчØŧŞé
Νη Νη Νη Νη Νη Ζω Κε-ε Ζω Νη Νη-η
25
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
45)ŧŞчђХтéЃчшсéЃчñçèŧŞéЃсХтéчшсé
чñçèŨşЃéЃсХтéЃсштéсñçèЃũŠéЃсØсØéсштéЃсØ
чØ Ū š Ѓ éЃсштéЃсØ ч Ø éЃсштéЃсØ ч Ø éЃсштéЃсØ
чØŧŞé
ŧŞ ч я Х éтХéтХéчñ Ѓ ūŃ Ş Ѓ éЃсшéсшЃéсшЃéЃ
46)
тÚçèŧŞЃé
ŧŞчяссéсØсéсØсéсñŧŮšЃéЃчшЃéЃтÚтЃéЃ
47)
чшéЃЃтòЃЃŧŞЃé
ŧŞ ч ђ ш ð é сØ с Ø ŧ Ş é сшð é сссØ é ũŠ с шð é с
48)
ссØūŃŞЃéсшðéсшðéсшðéсшðéсшðéцтсØŧŞé
26
ΥΠΕΡΒΑΤΗ ΑΝΑΒΑΣΗ & ΚΑΤΑΒΑΣΗ
6.1 Υπερβατή ανάβαση 2 φωνών

Είδαµε 1ο Κεφάλαιο, ότι η υπερβατή ανάβαση είναι αυτή που
παραλείπουµε κάποιους ενδιάµεσους φθόγγους. Έτσι για να ανεβούµε 2
φωνές υπερβατώς, έχουµε 3 σηµάδια:
ΣΥΜΒΟΛΟ ΟΝΟΜΑΣΙΑ
су Ολίγο µε Κέντηµα από δεξιά
Ё Ολίγο µε Κέντηµα από κάτω
О Πεταστή µε Ολίγο από πάνω
Το κέντηµα у δεν θα το δούµε ποτέ µόνο του. Γράφεται πάντα

µαζί µε άλλους χαρακτήρες και ιδιαίτερα µαζί µε το ολίγο, όπως φαίνεται
στον παραπάνω πίνακα.
Π.χ. ØŧŞчсуЃéũŠ ή ØŧŞчЁЃéũŠ ή ØŧŞчОЃéũŠ

Νη Βου Νη Βου Νη Βου
6.2 Υπερβατή κατάβαση 2 φωνών

Για να κατέβουµε 2 φωνές υπερβατώς, χρησιµοποιούµε το ελαφρόν
ф
(που είναι σαν µια ανάποδη πεταστή).
Π.χ. ØūŃŞчфЃéũŠ και ØŨşчфЃéŭŤ

∆ι Βου Πα Ζω
27
6.3 Υπερβατή ανάβαση & κατάβαση 3 φωνών

Ђ Ολίγο µε κέντηµα από πάνω Ανάβαση (3) φωνών
П Πεταστή µε κέντηµα από πάνω Ανάβαση (3) φωνών
Є Ελαφρό µε απόστροφο µέσα Κατάβαση (3) φωνών

Ολίγο µε υψηλή
си από πάνω και δεξιά
Ανάβαση (4) φωνών
Πεταστή µε υψηλή
ци από πάνω και δεξιά
щ Χαµηλή Κατάβαση (4) φωνών

Ολίγο µε υψηλή
сж από πάνω και αριστερά
Πεταστή µε υψηλή
цж από πάνω και αριστερά
Χαµηλή µε απόστροφο
І από κάτω
Κατάβαση (5) φωνών
28

Ολίγο µε κέντηµα από πάνω
Ђи και υψηλή από πάνω δεξιά
Ολίγο µε κέντηµα δεξιά

сжу και υψηλή πάνω αριστερά
Πεταστή µε κέντηµα από πάνω

Пи και υψηλή από πάνω δεξιά
Χαµηλή µε ελαφρό
Ї από κάτω

Ολίγο µε κέντηµα από πάνω
Ђз και πάνω απ’ αυτό, υψηλή
Πεταστή µε κέντηµα από πάνω

Пз και πάνω απ’ αυτό, υψηλή
Χαµηλή µε ελαφρό από κάτω

Ј και απόστροφο κάτω απ’ αυτό
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
49)ŧŞчэсéсØéфØéсØуéũŠЃтсéсØéфØéсØуЃŪšЃéЃт
сéсØ éфØ é сØу éūŃŞ ЃтсéсØ éфØ éсØ уŬŃ ş Ѓ éЃтсéсØ é
фØéсØуŭŮŠЃЃéЃтсéсØфØéЃсØуЃŧŮšЃЃéçèèЃéЃчтéЃтÚЃéЁØéфØé
29
ŬŃşстéЃтÚЃéЁØéфØūŃŞЃéстéЃтÚЃéЁØЃéфØŪšЃéЃстéЃтÚЃéЁØé
фØũŠéстЃéЃтÚЃéЃЁØéфØŨşéстéЃтÚЃéЁØéфØŧŞéстéЃтÚЃé
ЁØéфØŭŤЃЃéЃсØéЃтÚЃéЃсØŧŞé
50)ŧŞчэчéОтЃéччéОтЃéũŠччéЃОтЃé
ччéОтЃūŃŞéЃччéОтЃéЃччéсØуŧŮšЃéЃчф
éччéцфéЃчØЃūŃŞéЃцфéччéцфéчØũŠéц
фéччéцфéчØ ŧŞ Ѓ éцфéччéцтéсØ ŧ Ş éé
ŧŞ ч чéссéсØ éЄØ éЂ чéч Ø Ūšæч чé

51)
ттéтÚéЂÙéЄØŧŞæсчéссéсØéЄØéЂчéчØūŃŞæ
ччéттéтÚéЂÙéЄчéчØŨşæсчéссéсØé
ЄØéЂчéчØŬŃşæччéттéтÚéПÙéЄчéчØũŠæс
чéссéсØéЄØéЂчéчØŭŮŠæЃччéттéтÚéПÙé
ЄØŪšæЃсчéссéсØéЄØéЂчéчåØŧŮšæЃччéт
тéтÚéПÙéЄØūŃŞæЃсучéттéтÚéПÙéЄØŪšæЃсучéттé
30
тÚ é ПÙ é ЄØ ũ Š æ Ѓ сучéттéтÚ é ПÙ é ЄØ é сучéттéтÚ é
éЂÙéЄØЃéччéчØåŧŞé
ŧŞ ч сéссéсØ ū Ń Ş æ Ѓ щÚ é си Ø ū Ń Ş æ ч тéттéтÚ é
52)
си Ø é ЃщÚ ŧ Ş æ ЃссéссéсØ é щÚ é сиØ Ŭ Ń ş æ т тéттéтÚ é
éсиØéщÚŧŞæЂтéттéтÚéсчéтчéсØåŧŞé
31
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΥ
∆ΙΑΙΡΟΥΝ ΤΟ ΧΡΟΝΟ (Α))
7.1 Το Γοργό (ч°)

Το γοργό ενώνει 2 χαρακτήρες και διαιρεί στο µισό τη χρονική
αξία τους. Ισχύει δηλαδή:
чч°Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃЃч
1

Π.χ. ØŧŞччé µε χωρίς γοργό και ØŧŞчч°чé

µια κίνηση µαζί
Νη Νη Νή - Νη Νη
∆ηλαδή, το γοργό µειώνει την αξία των 2 ίσων στο παραπάνω
παράδειγµα και λέγονται και τα δύο σε 1 χρόνο ( στη θέση). Εποµένως, το
γοργό ενώνει πάντα το χαρακτήρα πάνω στον οποίο µπαίνει µαζί µε
τον προηγούµενό του. Γράφεται είτε πάνω είτε κάτω από τους
χαρακτήρες.
7.2 Χρήση του γοργού στη γραφή Л°

Στην περίπτωση το γοργό ανήκει στα κεντήµατα х . Εκτελούµε
πρώτα το ολίγο с , έπειτα τα κεντήµατα ενωµένα σ’ ένα χρόνο (µία
κίνηση). Είναι δηλαδή:
Л°=
ЃЃЃЃЃЃЃЃсх¡
Π.χ. ŧŞчэчéЃЃЛ°чéũŠ
Νη Νη Πά-Βου Βου
32
7.3 Χρήση του γοργού στη γραφή Х°

Στην περίπτωση αυτή το γοργό ανήκει πάλι στα κεντήµατα х .
Εκτελούµε όµως πρώτα τα κεντήµατα, άρα το γοργό θα ενώσει τα
κεντήµατα µε τον προηγούµενο απ’ αυτά, χαρακτήρα, σ’ ένα χρόνο (µία
κίνηση).
Είναι δηλαδή:
Х°Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃЃх¡с
Π.χ.
ŧŞчэчéчХ°éũŠ διότι τα κεντήµατα θα ειπωθούν σ’ ένα
Νη Νη Νή-Πα - Βου
µαζί µε το ίσον που προηγείται απ’ αυτά: ŧŞчэчéчх¡сéũŠ
Νη Νη Νή - Πα Βου
7.4 Χρήση του γοργού στη γραφή Й¿

Στην περίπτωση αυτή όπως έχουµε πει το ολίγο с δεν
διαβάζεται και χρησιµοποιείται ως στήριγµα. ∆ιαβάζουµε δηλαδή µόνο
την απόστροφο т και τα κεντήµατα х . Το γοργό ανήκει στα
κεντήµατα, και τα ενώνει µε την απόστροφο σε ένα χρόνο.
Й¿Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃЃтх¡
Π.χ. ŧŞчэчéЙ¿чéŧŞ
Νη Νη Ζώ-Νη Νη
7.5 Χρήση του γοργού στη γραφή М¿

Στην περίπτωση αυτή το ολίγο с δεν διαβάζεται και
χρησιµοποιείται ως στήριγµα. ∆ιαβάζουµε δηλαδή µόνο το ίσο ч και
33
τα κεντήµατα х. Το γοργό πηγαίνει στα κεντήµατα και τα ενώνει µε

το ίσον σε µια κίνηση. Είναι δηλαδή:
М¿Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃЃчх¡
ŧŞчэчéМ¿чéŨş
Π.χ.
Νη Νη Νή-Πα Πα
7.6 Χρήση του γοργού στην υπορροή ш¯

Όπως έχουµε δει η υπορροή ш είναι δύο απόστροφοι συνεχόµενοι.
Έτσι στην υπορροή µε γοργό
ш¯ , θεωρείται ότι το γοργό µπαίνει στην 1η
απόστροφο. Εποµένως θα ενώνει σε ένα χρόνο (µία κίνηση) την 1η
απόστροφο µε τον προηγούµενο απ’ αυτήν χαρακτήρα.
ш¯ЃЃЃЃЃЃЃЃЃт¡
= т
Π.χ. ØŧŞчэчéчЃЃш¯ЃЃéЃЃссŧŞé
Νη Νη Νή- Ζω Κε Ζω Νη
ØŧŞчэчéЃчт¡ЃтЃéссŧŞé
Νη Νη Νή - Ζω Κε Ζω Νη
7.7 Ρυθµικό σχήµα чØЃч°ЃЃЃ

Στην περίπτωση αυτή παρατηρούµε ότι υπάρχει κλάσµα στο 1ο ίσο
και γοργό στο 2ο ίσο. Το γοργό διαιρεί τη χρονική αξία του 2ου ίσου και
τη χρονική αξία του κλάσµατος που έχει το 1ο ίσο. Είναι δηλαδή:
чØЃч°ЃЃЃЃЃЃЃЃччЭч°
=
1 χρόν.

χρόν.
°
34
Ακριβώς το ίδιο ισχύει και σε παρόµοιες περιπτώσεις όπως αυτές

που ακολουθούν:
чØЃт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃччЭ
= т¡ тÚч°ЃЃЃЃЃЃЃЃтчЭ
= ч°
1 χρόν.

χρόν. 1 χρόν.

χρόν.
° °
тÚт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃтчЭ
= т¡ сØт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃсчЭ
= т¡
1 χρόν.

χρόν. 1 χρόν.

χρόν.
° °
7.8 Ρυθµικό σχήµα чØЃш¯ðЃЃЃ
Στην περίπτωση αυτή παρατηρούµε ότι υπάρχει κλάσµα στο ίσο και
γοργό µε απλή στην υπορροή. Όπως έχουµε δει η υπορροή είναι δύο
απόστροφοι συνεχόµενοι. Έτσι το γοργό θα µπει στην 1η απόστροφο
οπότε θα γίνει ένας χρόνος µε το κλάσµα του ίσου, και η απλή θα γίνει
κλάσµα στη 2η απόστροφο. Είναι δηλαδή ένας τετράσηµος ρυθµός:
чØЃш¯ðЃЃЃЃЃЃЃЃчØ
= т¡тÚЃЃЃЃЃЃЃччп
= т¡ЃтÚ
µία κίνηση
.
7.9 Ρυθµικό σχήµα чт¡ðЃЃЃЃЃЃ

Η απόστροφος µε το γοργό πηγαίνει σ’ ένα χρόνο µε το ίσο και
στην ουσία η άλλη κίνηση είναι ένα ίσο συνδεδεµένο µε την απόστροφο µε
υφέν. Είναι δηλαδή ένας δίσηµος ρυθµός:
чт¡ðЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃчт¡
= чЭ

χρόν. 1 χρόν. µια κίνηση
35
7.10 Ρυθµικό σχήµα чñч°ЃЃЃЃ

Στην περίπτωση αυτή παρατηρούµε ότι υπάρχει διπλή στο 1ο ίσο
και γοργό στο 2ο ίσο. Το ίσο µε διπλή είναι σαν να είναι ενωµένα 3 ίσα µε
υφέν. Το γοργό διαιρεί τη χρονική αξία του 2ου ίσου και την ενώνει µε
ένα από τα 3 ίσα σε µια κίνηση. Είναι δηλαδή ένας τρίσηµος ρυθµός:
чñч°ЃЃЃЃЃЃЃЃччЭ
= чЭч°
2 χρόν.

χρόν. µια κίνηση
° και σε παρόµοιες περιπτώσεις, όπως για παράδειγ-

Ακριβώς το ίδιο ισχύει
µα:
чñЃт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃччЭ
= чЭт¡ тòч°ЃЃЃЃЃЃЃЃтчЭ
= чЭч°
2 χρόν.

χρόν. µία κίνηση 2 χρόν χρόν. µία κίνηση
тòт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃтчЭ
= чЭт¡ сñт¡Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃЃсчЭчЭ т¡
2 χρόν.

χρόν. µία κίνηση 2 χρόν.

χρόν. µία κίνηση
°
7.11 Ρυθµικό σχήµα чñïч°ЃЃЃЃ
Στην περίπτωση αυτή παρατηρούµε ότι υπάρχει τριπλή στο 1ο ίσο
και γοργό στο 2ο ίσο. Το ίσο µε τριπλή είναι σαν να είναι ενωµένα 4 ίσα µε
υφέν. Το γοργό διαιρεί τη χρονική αξία του 2ου ίσου και την ενώνει µε
ένα από τα 4 ίσα σε µια κίνηση. Είναι δηλαδή ένας τετράσηµος ρυθµός:
чïñч°Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃЃччЭчЭчЭч°
3 χρόν.

χρόν. µια κίνηση
Ακριβώς το ίδιο ισχύει και σε παρόµοιες περιπτώσεις, όπως στα πα-

ραδείγµατα που ακολουθούν:
36
чñïЃт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃччЭ
= чЭчЭт¡
3 χρόν.

тðòч°ЃЃЃЃЃЃЃЃтчЭ
= чЭчЭч°
3 χρόν χρόν. µία κίνηση
°
. тòðт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃтчЭ
= чЭчЭт¡
3 χρόν.

°
сñïт¡ЃЃЃЃЃЃЃЃсчЭ
= чЭчЭ т¡
3 χρόν.

°
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
ŧŞ ч э ч ° ч ч° é сч° ч ч° é сч° ч
53)
ч°éтч°чч°éтч°чч°éчтéсØŧŞé
54)ŧŞчэс°сс°éсс°сс°éст¡тт¡éтт¡
тт¡éттéсØŧŞé
55)ŧŞчэсч°éчØŨşЃчсч°éчØũŠéчсч°
éчØŪšЃéчсч°éчØūŃŞéчст¡ЃéЃтÚŪšéЃчст¡ЃéЃтÚé
ũŠЃчст¡ЃéтÚЃéŨşчст¡ЃéЃтÚŧŞé
56)ŧŞчч°с éсØũ Šé Ѓтч°с éсØŪ š éЃтч°с é

37
сØūŃŞéчч°чéЃтÚЃéŪšЃчч°чéЃтÚЃéũŠЃчч°чé
ЃтÚЃŨşЃéЃчч°чéЃтÚЃéЃчч°тч°éсØŧŞé
57)ŧŞчђЛ°тÚéЃчЛ°тÚЃéũŠчЛ°тÚЃéчЛ°тÚūŃŞЃé
Ѓчш¯сØéчш¯сØũŠЃéЃчш¯сØéчш¯сØŧŞé
58)ŧŞчђХ°тÚЃéЃчХ°тÚéЃчХ°тÚЃéчХ°тÚéЃМ¿
ттÚéЃМ¿ттÚũŠЃéЃМ¿ттÚéЃМ¿ттÚŧŞé
59)ŧŞчэХ°éтХ°éтХ°ūŃŞéтХ°éтХ°éтХ°éŧŮšЃЃч
ш¯ЃЃЃéсш¯ЃЃéсш¯ЃЃЃéсш¯ЃЃЃéũŠсш¯ЃЃЃéсш¯ЃЃЃéсш¯ЃЃЃéсØŧŞé
ŧŞчØч°éсØч°éсØч°éсØŪšéчØч°éтÚч°éтÚ
60)
ч°éтÚЃŧŞé
61)ŧŞчØс°éсØс°éсØс°éЃтÚūŃŞéЃчØт¡ЃéтÚт¡ЃéтÚт¡Ѓé
сØŧŞé
ŧŞчэчéЛ°тéттéсØŧŞЃéЃчсéсЛ°éтш¯ЃЃé
62)
Αλ λη λου ου ι ι α Αλ λη λου ου ι ι
сØ ũ Š é Ѓфчéсх** éЛ° т т¡ é ЃМ¿ т ш¯ æ с ° т éчØ ŧ Ş é é
α Αλ λη λου ου ου ου ου ι ι ι ι ι α
Προσέχουµε Ø*éсх¡тт¡éМ¿тт¡ЃЃéтс°тéчØŧŞé
την ανάλυση
ου ου ου ου ι ι ι ι ι ι α
38
63)ŧŞчØс°уéсучéсØс°éфØūŃŞéЃтÚч°ЃéЃтчéЃтÚ
с°ЃéЃфØŧŞé
64)ŧŞчØђш¯ðЃЃЃéЛ°тсØŧŞéсØш¯ðЃЃЃéЛ°тсØŨşЃéЃсØш¯сé
сØЛ°т éЃсñïūŞŃ ЃéЃсØш ¯ ЃЃчéЃсØш ð¯ ЃЃéЃЃсØш ¯ ЃЃчéс Øш ¯ð ЃЃЃé
сØш¯ЃЃсéчтсØŧŞé
ŧŞчØэéтт¡ðЃéЛ°тéсØŧŞЃéЃс
ЃсØéцт¡ðЃéсс°Л°éЃтÚūŃŞé
65)
ЂÙéтт¡ðЃЃéЃчт¡ðЃéЃтт¡ðЃéũŠЃсуст¡éтт¡ðЃéчт¡М¿ЃéЃ
фØŧŞé
66)ŧŞчñяч°éсñч°éсñч°éсñŪšéсñт¡ЃéЃтòч°éЃтò
ч°éЃтòŧŞé
67)ŧŞчñяс°éсñс°éсñс°éЃтòūŃŞéсñт¡Ѓéтòт¡éтòч°é
éтòŧŞé
39
ΣΥΝΕΧΕΣ ΕΛΑΦΡΟΝ
Ќ
Στην περίπτωση έχουµε µια απόστροφο και ένα ελαφρό το ένα

δίπλα στο άλλο. Γνωρίζουµε ότι από µόνα τους, η απόστροφος κατεβαίνει 1
φωνή και το ελαφρό 2 φωνές. Όµως το συνεχές ελαφρό κατεβαίνει 2
φωνές συνεχώς, δηλ. 1+1. Είναι δηλαδή σαν να έχουµε 2 αποστρόφους
ενωµένες, από τις οποίες η 1η έχει γοργό. Είναι δηλαδή το ίδιο µε την
υπορροή µε γοργό. Εποµένως έχουµε:
ЌЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃш¯
= ЃЃЃЃЃЃЃЃт¡= т
Εκείνο που πρέπει να προσέξουµε είναι ότι στο συνεχές ελαφρόν, η

απόστροφος δεν παίρνει συλλαβή, αλλά συνεχίζει την προηγούµενη. Τη
νέα συλλαβή την παίρνει το ελαφρό. Να σηµειώσουµε εδώ ότι, µε το συ-
νεχές ελαφρό, έχουµε και 2 νέα συµπλέγµατα χαρακτήρων (βλ. παρακάτω
πλαίσια), που εκτελούνται όπως ακριβώς το συνεχές ελαφρό.
ЪЃЃЃЃЃЃЃЃЌх
= рЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЌ
=
και
Το ολίγο είναι στήριγµα Η πεταστή είναι στήριγµα
και χάνει την αξία του και χάνει την αξία της
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
68)ŧŞ ч э с éсЌŧŞ é ссéсЌŨş é ссé

сЌéũŠссéсЌéŪšЃтсéсЌũŠéЃтсé
сЌéЃтсéсЌŧŞéЃтсéсЌéЃцтéсØŧŞé
69)ŧŞчђЌцЌéсХ°с°тчŧŞéсх®с
40
чЌéсХ°с°тчūŃŞéЂÙчЌéсØчЌ
éсØ Ŭ Ń ş ч Ќéсñ ï ū Ń Ş é сЌчЌéЂЌч
ЌéЂт¡тт¡тчŭŤЃéст¡Л°тÚŧŞé
ŧŞ ч Х° é чЌéсХ° é чЌéсХ° é ч
70)
ЌũŠ æ с Х° é чЌéсХ° é чЌéсХ° é ч
ЌéЁØ å ŧ Ů š æ Ѓ чЌéсЌéсЌéсЌũŠ é с
ЌéсЌŧŞéсЌéст¡Л°тÚåŧŞé
ŧŞчёчЌсéсØŧŞсчЌêссØŨşæсч
71)
ЌсéсØũŠсчЌêссØŪšæсчЌсéсØūŃŞ
счЌêссØ Ŭ Ń ş æ с чЌсéсØ ŭ Ů Š Ѓ счЌê
ссØŧŮšЃæЃччш¯ЃтéсØŬŃşçèèéсчш¯ЃтéсØūŃŞсчЌ
êтсØŪšсчш¯ЃтéсØũŠсчЌêтсØŨşæсчш¯Ѓтé
сñçèŧŞé
ŧŞчёХ°ЌØéсХ°ЌØéсХ°ЌØũŠæсХ°
72)
ЌØ éс Х°ЌØ ūŃŞæ сХ°ЌØ éс Х°ЌØ éс Х°
ЌØŧŮšæЃтХ°ЌØéтХ°ЌØŬŃşæтХ°ЌØéтХ°ЌØŪšæ
éтХ°ЌØéтХ°ЌØéтХ°ЌØéчñçèŧŞé
41
∆ΙΑΙΡΟΥΝ ΤΟ ΧΡΟΝΟ (Β))
9.1 Το ∆ίγοργο (т¤ЃЃЃ )

Το δίγοργο ενώνει 3 χαρακτήρες και διαιρεί στο τη χρονική
αξία του καθενός. Μπαίνει πάντα στον δεύτερο χαρακτήρα. Είναι δηλαδή:
чч³чЃЃЃЃЃЃЃЃч
=

1
Π.χ.
ØŧŞччé χωρίς δίγοργο και
ØŧŞчч³ччé
Νη Νη (Νή - νη - νη) Νη
µε δίγοργο. Εποµένως, το δίγοργο ενώνει πάντα το χαρακτήρα πάνω
στον οποίο µπαίνει µαζί µε τον προηγούµενό του και τον επόµενό του.
9.2 Το Τρίγοργο (т΄ЃЃЃЃЃ Ѓ)

Το τρίγοργο ενώνει 4 χαρακτήρες και διαιρεί στο τη χρονική
αξία του καθενός. Μπαίνει πάντα στο δεύτερο χαρακτήρα. Είναι δηλαδή:
чч¸ччЃЃЃЃЃЃЃЃч

=
1

Π.χ.ØŧŞччé χωρίς τρίγοργο και

ØŧŞчч¸чччé
Νη Νη (Νή - νη - νη - νη) Νη
Εποµένως, το τρίγοργο ενώνει πάντα το χαρακτήρα πάνω στον
οποίο µπαίνει µαζί µε τον προηγούµενό του και τους δύο επόµενούς
του.
42
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
73)ŧŞчэч³ччч³чéсч³ччч³ч
éсч³чч³чũŠéтч³ччч³чéтч³ч
чч³чéчтЃéсØŧŞé
74)ŧŞ ч э ч ³ ч чéсч³ ч чéсч³ ч

чéсч³ ч чŪš é Ѓтч³ ч чéтч³ ч чéЃ
éтч³ччéчтéсØŧŞé
75)ŧŞ ч э ч ч³ ч éсчч³ ч éсчч³

чéсØŪšéЃстч³чéтчч³чéтчч³чé
éтÚŧŞé
76)ŧŞчэХ³тХ³éтХ³чūŃŞéсч³ттч³чé
тт¤тсéŨşЃчХ³тХ³éЃтХ³чŬŃşéЃчш˚ЃЃЃчш˚ЃЃЃé
éчш˚ЃЃсŧŞé
ŧŞ ч э ч ¸ ч ччéсч¸ ч ччéс
77)
ч¸ ч ччéсч³ ч ччŪš é Ѓтч¸ ч ч
чéтч¸чччéтч¸чччéчтéсØŧŞé
43
78)ŧŞ ч э ч ч¸ ч чéсчч¸ ч чéс

чч¸ ч чéсØ Ū š é Ѓстч¸ ч чéтчч¸
ччéтчч¸ччéтÚŧŞé
44
∆ΙΑΙΡΟΥΝ ΤΟ ΧΡΟΝΟ (Γ))
(ЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃт±) ή (Ѓ(ЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃт²)
10.1 Το παρεστιγµένο9 γοργό (Ѓ
Το παρεστιγµένο είναι µια τελεία (·) η οποία τίθεται αριστερά ή
δεξιά του γοργού, του διγόργου, του αργού και του δίαργου. Επιτυγχάνε-
ται έτσι µε τον τρόπο αυτό, η διαίρεση του χρόνου σε άνισα µέρη, ενώ ξέ-
ρουµε ότι µε την χρήση των γνωστών χαρακτήρουν (γοργού, γίγοργου,
τρίγοργου) γινόταν η διαίρεση του χρόνου σε ίσα µέρη. Ας δούµε όµως µε-
ρικά παραδείγµατα για να καταλάβουµε τη χρήση του:
чч± чч²

σχ. 1 σχ. 2
Στην γραφή του (σχ. 1), όταν δηλ. το παρεστιγµένο είναι από
αριστερά, τότε µας ζητά να καθυστερήσουµε τον χρόνο από αριστερά.

Γι’ αυτό το λόγο ο χρόνος στο πρώτο ίσο είναι και ο χρόνος στο δεύτερο

ίσο είναι .

Στην γραφή τώρα του (σχ. 2), που το παρεστιγµένο είναι από
δεξιά, τότε µας ζητά να καθυστερήσουµε τον χρόνο από δεξιά. Γιαυτό

το λόγο ο χρόνος στο πρώτο ίσο είναι και ο χρόνος στο δεύτερο ίσο είναι

. Αυτός ο χρόνος που χάνεται την ώρα που καθυστερούµε στο αριστερό

παρεστιγµένο ή που τρέχουµε στο δεξιό παρεστιγµένο, στην ουσία
προστίθεται αµέσως στους επόµενους χαρακήρες.
10.2 Το παρεστιγµένο δίγοργο

Εκτός από τα παρεστιγµένα γοργά, έχουµε και παρεστιγµένα
δίγοργα, είτε από αριστερά, είτε από δεξιά. Τα παρακάτω σχήµατα είναι
αναλυτικά:
9
Η συγκεκριµένη θεωρία περί των παρεστιγµένων γοργών και δίγοργων, προϋποθέτει προχωρηµένους
µαθητές στην Βυζαντινή Μουσική, γι’ αυτό και προτείνεται, η θεωρεία αυτή να διδαχθεί σε µεγαλύτερες
τάξεις.
45
Το παρεστιγµένο δίγοργο από αριστερά, παρου-

чч´ч σιάζεται σε δύο µορφές. Στο (σχ. 3), παρουσιάζε-
ται η πρώτη µορφή, όπου το παρεστιγµένο βρί-

σχ. 3
σκεται στο κάτω µέρος του δίγοργου. Τότε καθυ-
στερούµε στο πρώτο ίσο (1ος χαρακτήρας που ε-

νώνει το δίγοργο) κατά ενώ µοιράζεται ο χρόνος στα άλλα δύο ίσα κατά

και .

Στο (σχ. 4), παρουσιάζεται η δεύτερη µορφή του
ччµч παρεστιγµένου δίγοργου από αριστερά, όπου το

παρεστιγµένο βρίσκεται στο πάνω µέρος του. Σ’
αυτή την περίπτωση καθυστερούµε στο δεύτερο ί-
σχ. 4
σο (2ος χαρακτήρας που ενώνει το δίγοργο) κατά

του χρόνου ενώ 1ο & 3ο ίσο µοιράζονται εξίσου τον χρόνο κατά .

Το παρεστιγµένο δίγοργο από δεξιά έχει µόνο
ччǾч την µορφή του (σχ. 5). Σ’ αυτήν την περίπτωση,
καθυστερούµε στο τρίτο ίσο (3ος χαρακτήρας που

σχ. 5 ενώνει το δίγοργο) κατά του χρόνου, ενώ τα υ-

πόλοιπα ίσα, µοιράζονται εξίσου τον χρόνο κατά

.

Υπάρχουν και τα παρεστιγµένα τρίγοργα, τα οποία όµως είναι εξε-
ζητηµένες περιπτώσεις. Μπορούµε όµως ένα τρίγοργο, να το συµπτύξουµε
σε ένα δίγοργο παρεστιγµένο, όπως δείχνουν τα παρακάτω σχήµατα:
чч¸ччЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃчч´
= ч

чч¸ччЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃччµ
= ч

чч¸ччЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃччǾ
= ч

Σπανίως συναντάµε σε κάποια µουσικά µαθήµατα το δις παρεστιγ-

µένο γοργό (περιέχει 2 τελείες), είτε από αριστερά είτε από δεξιά.
46
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΥ ∆ΙΑΙΡΟΥΝ

ΚΑΙ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΤΟ ΧΡΟΝΟ
11.1 Το Αργό (с‾ )

Το αργό γράφεται πάντα επάνω από το ολίγο που έχει από
κάτω κεντήµατα. ∆ηλαδή: ØХ‾
Το αργό ισούται µε γοργό το οποίο µπαίνει στα κεντήµατα και
θα ενωθεί σε ένα χρόνο µε τον προηγούµενο χαρακτήρα και µ’ ένα
κλάσµα που µπαίνει στο ολίγο. Έχει ισχύ σε 3 χαρακτήρες ποσότητας σε
3 χρόνους. Είναι δηλαδή:
чХ‾Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃчх¡сØ
11.2 Το ∆ίαργο (чÛ )

Το δίαργο γράφεται πάντα επάνω από το ολίγο που έχει από
κάτω κεντήµατα. ∆ηλαδή: ØХÛ
Το δίαργο ισούται µε γοργό το οποίο µπαίνει στα κεντήµατα και
θα ενωθεί σε ένα χρόνο µε τον προηγούµενο χαρακτήρα και µε µία διπλή
που µπαίνει στο ολίγο. Έχει ισχύ σε 3 χαρακτήρες ποσότητας σε 4
χρόνους. Είναι δηλαδή:
чХÛЃ=
ЃЃЃЃЃчх¡сñ
11.3 Το Τρίαργο (ч¾)

Το τρίαργο γράφεται πάντα επάνω από το ολίγο που έχει από
κάτω κεντήµατα. ∆ηλαδή: ØХ¾
47
Το τρίαργο ισούται µε γοργό το οποίο µπαίνει στα κεντήµατα

και θα ενωθεί σε ένα χρόνο µε τον προηγούµενο χαρακτήρα και µε µια
τριπλή που µπαίνει στο ολίγο. Έχει ισχύ σε 3 χαρακτήρες ποσότητας σε
5 χρόνους. Είναι δηλαδή:
чХ¾Ѓ=
ЃЃЃЃЃЃчх¡сñï
Να σηµειώσουµε εδώ ότι, όπου υπάρχει παρεστιγµένο αργό, δίαργο

ή τρίαργο, τότε εννοείτε ότι στην ανάλυση, το γοργό γίνεται παρεστιγµένο
κάθε φορά (είτε από αριστερά είτε από δεξιά).
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
79)ŧŞ ч я Х ‾ é тХ‾ é тХ‾ é тш¯ ð Ũ ş é ЃтХ‾ é тш¯ ð Ѓ ЃéЃтХ‾ é

чñŧŞé
80)ŧŞ ч ђ Х Û éтХÛ é тХÛ éтш¯ òŨ ş é ЃтХÛ é тш¯ ò Ѓ ЃЃéЃтХÛ é

чïñŧŞé
81)ŧŞчэØéЃтчЃэХêЃЃё¾éŨşЃчьсéттХêЃёЃ¾éЃũŠЃсуьМ¿é
éтш¯ЃЃЃéЃсМ¿ЃЃéЃЃтш¯ЃЃéЃŨşЃчсéЃттéЃттХêЃЃё¾ŧŞé
48
∆ΙΑΤΟΝΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ
ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΦΘΟΓΓΟ (ΝΗ)
Είδαµε στα πρώτο µάθηµα10, ότι κλίµακα είναι η ανάβαση και

κατάβαση 8 συνεχόµενων φθόγγων που έχουν διαφορετική οξύτητα.
Είδαµε την κλίµακα µε βάση τον φθόγγο ΝΗ, την οποία τον ονοµάζουµε:
φυσική ή διατονική κλίµακα µε βάση ΝΗ.
ŧŮš
8
ŭŮŠ
10
ŬŃş 2ο Τετράχορδο (οξύ)
12
30 µόρια
ūŃŞ
12
∆ιαζευκτικός Τόνος
Ūš
12 µόρια
8
ũŠ
10
1ο Τετράχορδο (βαρύ)
Ũş
30 µόρια
12
ŧŞ
Η κλίµακα αποτελείται από 2 τετράχορδα: το οξύ (περιέχει τις

υψηλές νότες) και το βαρύ (περιέχει τις χαµηλές νότες της κλίµακας). Το
διάστηµα µεταξύ 2 συνεχόµενων φθόγγων λέγεται τόνος. Σύµφωνα µε τον
Πυθαγόρα, η Κλίµακα χωρίζεται σε 72 ίσα τµήµατα, που λέγονται µόρια.
Έτσι έχουµε:
10
Βλ. σελ. 2
49
• Μείζονας τόνος 12 µόρια

• Ελάσσονας τόνος 10 µόρια
• Ελάχιστος τόνος 8 µόρια
Η απόσταση ΓΑ – ∆Ι που ενώνει τα 2 τετράχορδα µεταξύ τους

είναι 12 µόρια και λέγεται διαζευκτικός τόνος.
Αναλυτικά όλες οι κλίµακες της Βυζαντινής Μουσικής στο ∆εύτερο
Μέρος του παρόντος βιβλίου.
ΣΗΜΕΙΑ ΑΛΛΟΙΩΣΗΣ
Τα σηµεία αλλοίωσης είναι σηµάδια που µπάινουν πάνω ή κάτω
από τους χαρακτήρες ποσότητας και έχουν σαν σκοπό τους να ανεβάζουν ή
να κατεβάζουν τους φθόγγους. Αυτά τα σηµάδια είναι η ύφεση & η δίεση.
13.1 Η Ύφεση (Ø ЃЃЃĥ)

Όταν σ’ ένα φθόγγο σηµειώνεται η ύφεση, σπρώχνει το φθόγγο
προς τα κάτω και τον βαρύνει. Στο παρακάτω παράδειγµα, έχει µπει ύ-
φεση στον φθόγγο ΠΑ. Αυτό σηµαίνει ότι το διάστηµα µεταξύ ΝΗ – ΠΑ έ-
γινε µικρότερο από τα 12 µόρια (βλ. προηγούµενο κεφάλαιο περί της
κλίµακας) που ήταν αρχικά.
ŧŞчсĥéссŪš
Αντιθέτως το διάστηµα µεταξύ ΠΑ – ΒΟΥ , έγινε µεγαλύτερο από

10 που ήταν αρχικά. Εποµένως, όταν η ύφεση µπει στο φθόγγο της κο-
ρυφής το διάστηµα µικραίνει, ενώ όταν µπει στο φθόγγο της βάσης, το
διάστηµα µεγαλώνει.
Έχουµε 4 ειδών υφέσεις:
απλή Ø ЃЃЃĥ -2 µόρια
µονόγραµµη Ø ЃЃЃł -4 µόρια
δίγραµµη Ø ЃЃЃĽ -6 µόρια
τρίγραµµη ЃЃЃý -8 µόρια
50
Βλέπουµε δηλ. ότι σε κάθε γραµµή στην ύφεση αφαιρούνται περίπου

2 µόρια. Και λέµε περίπου, διότι η ανθρώπινη φωνή δεν είναι όργανο για
να µετρούµε µε µαθηµατική ακρίβεια πόσο θα κατέβουµε. Απλά κατεβά-
ζουµε την φωνή µας, έτσι ώστε να ακουστεί κάτι διαφορετικό, αλλοιωµένο.
13.2
13.2 Η γενική ύφεση Ø( ЃЃЃēЃЃЃ)ē
Σε ορισµένες τώρα περιπτώσεις έχουµε και την γενική ύφεση η
οποία δεν ενεργεί µόνο σ’ ένα φθόγγο όπως οι υφέσεις της προηγούµενης
παραγράφου, αλλά σε ολόκληρη µουσική γραµµή, µέχρι να επέλθει η
λύση. Τίθεται στον φθόγγο ΚΕ και ζητά τον πρώτο ανιόντα φθόγγο,
δηλ. τον ΖΩ µε απλή ύφεση (2 µορίων). Επεκτείνει την ενέργεια αυτή
σ’ ολόκληρη την µουσική γραµµή, όπου υπάρχει ο φθόγγος ΖΩ. Όπως
καταλαβαίνουµε, η γενική ύφεση δηµιουργεί στο µέλος µία δέηση, µία
ικεσία.
Ας δούµε ένα παράδειγµα:
Ũş Ђ с ē Х сçттçттсØ с ö т тã т ¡ ç чт¡
στε ρε ε ε ω ω ω ω σον Κυ υ ρι ι ε ε
ссхМÁчЪтãт¡çчтçчтòŨş
ε τη ην Ε εκ κλη σι ι ι ι α αν
Στην µουσική αυτή γραµµή, η γενική ύφεση είναι πάνω από τον
ΚΕ και απαιτεί τον ΖΩ µε ύφεση, όπου κι αν βρεθεί µέσα στην πορεία του
µέλους. Και εξακολουθεί η ενέργειά της µέχρι τέλους του µέλους ή µέχρις
ότου βρεθεί ένα άλλο σηµείο, το οποίο να παύση την ενέργεια της ύφεσης.
13.3 Η ∆ίεση (ЃЃЃ

Ø(ЃЃЃ ЃЃЃ′)
Όταν σ’ ένα φθόγγο σηµειώνεται η δίεση, σπρώχνει το φθόγγο
προς τα πάνω και τον οξύνει. Π.χ. στο παρακάτω παράδειγµα, έχει µπει
δίεση στον φθόγγο ΓΑ. Αυτό σηµαίνει ότι το διάστηµα µεταξύ ΒΟΥ – ΓΑ
έγινε µεγαλύτερο από τα 8 µόρια που ήταν αρχικά.
ũŠчсŇéссŬŃş
51
Αντιθέτως το διάστηµα µεταξύ ΓΑ – ∆Ι , έγινε µικρότερο από 12

που ήταν αρχικά. Εποµένως, όταν η δίεση µπει στο φθόγγο της κορυφής
το διάστηµα µεγαλώνει, ενώ όταν µπει στο φθόγγο της βάσης, το διά-
στηµα µικραίνει.
Έχουµε 4 ειδών διέσεις:
απλή ЃØЃЃ′ЃЃŃ +2 µόρια
µονόγραµµη Ø ЃЃĿ +4 µόρια
δίγραµµη ЃЃЃЃÿ +6 µόρια
τρίγραµµη +8 µόρια
Βλέπουµε δηλ. ότι σε κάθε γραµµή στην δίεση προστίθενται περίπου

2 µόρια. Ανεβάζουµε δηλ. κάθε φορά την φωνή µας, έτσι ώστε να ακουστεί
κάτι διαφορετικό, αλλοιωµένο.
13.4 Η γενική δίεση (Ø ЃЃЃëЃЃЃ)ë

Σε ορισµένες τώρα περιπτώσεις, όπως έχουµε την γενική ύφεση,
έχουµε ανάλογα και την γενική δίεση η οποία δεν ενεργεί µόνο σ’ ένα
φθόγγο, αλλά σε ολόκληρη µουσική γραµµή, µέχρι να επέλθει η λύση.
Τίθεται στον φθόγγο ΓΑ και ζητά τον πρώτο κατιόντα φθόγγο, δηλ. τον
ΒΟΥ µε απλή δίεση (2 µορίων). Επεκτείνει την ενέργεια αυτή σ’
ολόκληρη την µουσική γραµµή, όπου υπάρχει ο φθόγγος ΓΑ. ∆ηµιουργεί
έτσι κατά αυτόν τον τρόπο, µία δέηση του µέλους.
Να σηµειώσουµε εδώ, ότι και η γενική δίεση, αλλά και η γενική

ύφεση που είδαµε στην ' 11.2, δεν είναι πολύ εύχρηστες και τις συναντούµε
συνήθως σε εκκλησιαστικά µέλη του Γ΄ ήχου.
52
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΙΟΤΗΤΟΣ ή ΕΚΦΡΑΣΗΣ

Οι χαρακτήρες ποιότητος ή έκφρασης, µπαίνουν κάτω ή πριν από
τους χαρακτήρες ποσότητας και µας χρησιµεύουν για τον καλλωπισµό και
τον τρόπο απαγγελίας των φθόγγων χωρίς να έχουν σχέση µε το µέτρηµα
του χρόνου. Ανάλογα µε τη χρήση τους χωρίζονται σε δύο (2) κατηγορίες:
στους τονικούς (ψηφιστό, βαρεία) & στους καλλωπιστικούς (αντικένωµα,
οµαλό, σύνδεσµος, ενδόφωνο).
14.1 Τονικοί χαρακτήρες

ö
Α. ΤΟ ΨΗΦΙΣΤΟ
Γράφεται κάτω από χαρακτήρες ποσότητας που παίρνουν

τονιζόµενη συλλαβή, ενώ µετά από το χαρακτήρα που παίρνει ψηφιστό,
ακολουθούν υποχρεωτικά δύο τουλάχιστον χαρακτήρες κατάβασης.
сö
Το ψηφιστό που γράφεται στο ίσον чö ή στο ολίγο προσδίδει
στο φθόγγο δύναµη, που βαθµιαία εξασθενεί στους επόµενους φθόγγους, οι
οποίοι πρέπει να είναι ισόχρονοι. Τα κεντήµατα παίρνουν το ψηφιστό, όταν
είναι επάνω στο ολίγο µόνα τους ή σε συνδυασµό µε άλλους χαρακτήρες:
π.χ. ЛöМö Мö, Ъö, Иö, Йö, Зö
Στις περιπτώσεις αυτές ο φθόγγος των κεντηµάτων προφέρεται πιο έντονα.

Хö
Μόνο όταν τα κεντήµατα είναι κάτω από το ολίγο τότε το ψηφιστό
ανήκει στο ολίγο. Να σηµειώσουµε επίσης ότι το ψηφιστό µπορεί να γραφεί
και στην πεταστή µε κλάσµα, όταν όµως ακολουθεί απόστροφος µε γοργό:
цÙöт¡ . Παρατηρείται κυρίως παλαιότερα µουσικά µαθήµατα, όπου είναι
σύνηθες το φαινόµενο, να παρατηρείται η σύνθεση πεταστής µε κλάσµα &
ψηφιστό. Απλά οι παλιοί διδάσκαλοι δεν εξήγησαν την σηµασία αυτής της
γραφής, αλλά φαίνεται ότι, στην ποιότητα της πεταστής, το ψηφιστό
προσδίδει µια ζωηρότερη έκφραση. Πολλοί από τους νεότερους
διδασκάλους, αντί της πεταστής µε κλάσµα & ψηφιστό, προτιµούν το ολίγο
µε αντικένωµα και απλή. ∆ηλαδή, αντί της γραφής цöÙт¡ χρησιµοποιούν
τη γραφή сøïт¡
53
ç
Β. Η ΒΑΡΕΙΑ
Γράφεται πριν από ένα χαρακτήρα ποσότητας, και θέλει τον

χαρακτήρα που είναι µετά από τη βαρεία να προφέρεται µε ιδιαίτερο
τονισµό, ενώ ακολουθεί χαρακτήρας κατάβασης. Η διαφορά µε το
ψηφιστό, είναι ότι στη βαρεία η ένταση είναι πιο ήπια. Η βαρεία χάνει την
εκφραστική της αξία όταν µε µία ή περισσότερες απλές σχηµατίζει τις
παύσεις ενός ή περισσοτέρων χρόνων που µιλήσαµε στην '3.5 στη σελ. .
14.2
14.2 Καλλωπιστικοί χαρακτήρες
ø
Α. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΝΩΜΑ
Το αντικένωµα γράφεται κάτω από χαρακτήρες ποσότητας και µετά

από αυτό ακολουθεί πάντα χαρακτήρας κατάβασης. Το συναντούµε σε 2
περιπτώσεις:
1ον) Κάτω από ολίγο στην άρση & κάνουµε ένα τίναγµα της
φωνής µας προς τα επάνω.
2ον) Κάτω από ολίγο ή πεταστή ή απόστροφος µε απλή µαζί &
ακολουθεί µετά πάντα απόστροφος µε γοργό. Π.χ. сøïтή¡ЃЃЃЃЃЃЃцõâЃЃт¡ήЃЃЃЃЃЃтãт¡
Στις περιπτώσεις αυτές, το αντικένωµα εκτελείται στη θέση (στο ισχυρό
µέρος του µέτρου) και θέλει ένα ελαφρό κυµατισµό της φωνής στο
χαρακτήρα που έχει το αντικένωµα αλλά στο δεύτερο χρόνο κατά τη
διάρκεια της απλής.
à
Β. ΤΟ ΟΜΑΛΟ
Σηµειώνεται κάτω από 1 χαρακτήρα που έχει κλάσµα ή ανάµεσα

από 2 χαρακτήρες ποσότητας ισόχρονους, όπου ο δεύτερος είναι ίσο. Με το
οµαλό κάνουµε ένα κυµατισµό στη φωνή, σαν να θέλουµε να
προσεγγίσουµε τον αµέσως οξύτερο φθόγγο. Είναι δηλαδή:
счáЃЃЃЃЃЃсх®т
=
Επίσης σε συνθετικούς χαρακτήρες όπως: ХØà και έχει ενέργεια στο
ολίγον.
54
Ý
Γ. ΣΥΝ∆ΕΣΜΟΣ ή ΕΤΕΡΟΝ
Ενώνει 2 χαρακτήρες ποσότητας και θέλει ένα ελαφρό κυµατισµό

της φωνής και για τους 2 χαρακτήρες, κάτι ανάλογο µε το οµαλό.
чч÷ЃЃЃЃЃЃМ¿т
=
Οι φθόγγοι που συνδέονται µε σύνδεσµο, δεν προφέρονται µε
ζωηράδα αλλά κάπως άτονα. Σε καµία περίπτωση δεν παίρνουµε αναπνοή
όταν έχουµε σύνδεσµο. Οι 2 χαρακτήρες που παίρνουν σύνδεσµο, παίρνουν
πάντα την ίδια συλλαβή και ποτέ διαφορετική, και συνήθως γράφεται στον
πρώτο χαρακτήρα.
ŝ
∆. ΤΟ ΕΝ∆ΟΦΩΝΟ
Το ενδόφωνο το συναντάµε σπάνια στα µουσικά κείµενα11. Γράφεται

κάτω από χαρακτήρα ποσότητας (κυρίως κατάβασης) και µας ζητάει
να προφέρουµε τον χαρακτήρα αυτό µε κλειστό το στόµα και λίγο
παρατεταµένα. ∆ηλαδή σαν να βγαίνει ο ήχος από τη µύτη. Είναι το
λεγόµενο «µπους φερµέ» της Ευρωπαϊκής Μουσικής.
14.3
14.3 Ποιοτική εκτέλεση των
ποσοτικών χαρακτήρων
Α. Η ΠΕΤΑΣΤΗ
Η πεταστή, όταν ακολουθείται από χαρακτήρα κατάβασης, τότε

λέγει τον φθόγγο µ’ ένα µικρό πέταγµα προς τα επάνω. ∆ηλαδή, η
ανάλυση σ’ αυτήν την περίπτωση είναι:
цтЃЃЃЃЃЃЃЃЃЛ´
= Ытт
11
Το ενδόφωνο το συναντούµε κυρίως σε συλλαβές που έχουν (εµ) και στα κρατήµατα. Κράτηµα είναι
ένα µέλος, που χρησιµοποιεί άσηµες συλλαβές, όπως, τεριρεµ, τορορο, νενενα κι άλλες, που
χρησιµοποιούνται συνήθως σε ∆ύναµις, Κοινωνικά, Καλοφωνικούς Ψαλµούς, κ.ά.
55
Όταν η πεταστή έχει κλάσµα και ακολουθεί χαρακτήρας κατάβασης

τότε αναλύεται ως εξής:
цÙтЃЃЃЃЃЃЃЃЃЛ±Ытт
=
Όταν υπάρχουν συµπλέγµατα χαρακτήρων µε την πεταστή, όπως
αυτά που ακολουθούν:
ЦЃ,О
ЦЃ О,ЃПЃЃПЃ,ГЃ
ЃПЃ ГЃ,ци
ГЃ циЃ, цжЃ,ЃП
ЃП,з
ЃП зЃр,ЃкЃ
ЃП р ЃкЃ,ДЃ
ЃкЃ ДЃ,ЕЃ
ДЃ ЕЃ,дЃ
ЕЃ дЃ,лЃ
дЃ лЃ
τότε η ποιότητα της πεταστής, µεταφέρεται σ’ όλους τους υπόλοιπους χαρα-
κτήρες.
Β. ΤΑ ΚΕΝΤΗΜΑΤΑ
Τα κεντήµατα δεν δέχονται ξεχωριστή συλλαβή, αλλά συνεχίζουν
την προηγούµενη συλλαβή. Εποµένως εξαρτώνται από τον προηγούµενο
απ’ αυτούς χαρακτήρα. Τα κεντήµατα προφέρονται µε λιγότερη ζωηράδα,
χωρίς να χωρίζεται η φωνή από τον προηγούµενο χαρακτήρα. Εξάλλου
γι’ αυτό και δεν µπαίνουν ποτέ σε θέση χρόνου, που όπως ξέρουµε είναι το
ισχυρό µέρος του µέτρου.
Ας δούµε ένα παράδειγµα: ччЛтт . Τα κεντήµατα
εξαρτώνται από το ολίγο & όταν ψάλλουµε, η φωνή µας δεν χωρίζεται
από την φωνή του ολίγου. Προφέρονται όµως ασθενέστερα από ότο το
ολίγο αλλά και της αποστρόφου που ακιολουθεί των κεντηµάτων.
Γ. Η ΥΠΟΡΡΟΗ
Η υπορροή, δεν δέχεται δική της συλλαβή, αλλά συνεχίζει αυτήν
που έχει ο προηγούµενος χαρακτήρας. Άρα η ενέργειά της εξαρτάται από
τον προηγούµενο χαρακτήρα. Εποµένως οι δύο φθόγγοι της υπορροής (2
απόστροφοι), θα ψαλλούν χωρίς διακοπή από τον προηγούµενο αυτής
φθόγγο, αλλά ασθενέστερα.
56
ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1ου ΕΤΟΥΣ
ŧæŞччéстé
ст счéстéсчéстé
ст с
1)
чéстŪšæсчé
сч стéсчéстéсчé
сч с
тéсчéчђñçèЃŧŮ
èЃ šæЃЃччéтсéтчéтсé
тс тчŬŃæş
éтсéтчéтсé
т с тчéт сéтчũŠ æтсé
т с тчé
éтсéтчéчØ
чéØ чтéсñђçèЃŧŞé
ŧŞæчсé
чсéстéчсéстéчсéстéч
2)
сéцтéчсéцтéчсéстéчсéцютÚЃŧŮšæ
éчтéтсéчтéтсéчтéтсéчтéтсé
éчтéтсéчтéтсéчтéтсéчñђçèЃŧŞ
ŧŞé
ŧŞчтéтсé
тс ссéтÚŧæт
Ş сéссé
сс ттéсØ
3)
Ũşæссéттéссé
сс сØūæŃŞттéтсéссé
сс с ØŬ Ńş æ
éттéтсéссé
сс сØŭŮŠЃæттéтсéссé
сс сØŧæŮšЃЃçèè
57
éттéттéссéсŭ
Ø ŮŠæЃттéттéссéсØЃŬæŃşЃттéт
тéссéсçèЃūæŃŞттéттéссéсŪ
Ø šæттéттéс
сéсũ
Ø ŠæттéттéссéччéчñђçèЃŧŞé
Στις παρακάτω Ασκήσεις, ο ρυθµός που θα εκτελείται θα είναι

δίσηµος, εκτός και αν σηµειώνεται άλλος ρυθµός (3-σηµος ή 4-σηµος).
∆ιότι µ’ αυτό τον τρόπο είναι γραµµένα τα µουσικά κείµενα που θα
συναντήσουµε στα επόµενα έτη σπουδών.
ŧŞ ч ХтчХтчХтчХтūŃ Ş ч
4)
ХтчХтчХтéч ñђçèЃŧŮšæЃчттХтч
ттХтчттХтчттХтŪšчттХ
тчттХтŨşчттХтчтсчоéчØŧŞé
ŧŞ ч чЛтчЛтчЛтчЛтūŃŞ
5)
чЛтчЛтчЛтéчñђçèЃŧŮšæЃчØттЛт
чттЛтŬŃşчттЛтчттЛтŪšчт
тЛтчттЛтчттЛтŧŞчтсч
чéчŧ
ñя Şé
ŧŞчссшхЛшЃŨşсхцшхЛшсх
6)
58
цшūŃх
Ş ЛшсхцшсéчñђçèЃŧŮæЃš ЃчшХтттūŃŞ
чХтттчХтттũŠчхцштчхцш
тŧŞчХтттчхцшсчéчñђçèЃŧŞé
ŧŞ Ѓ чХХтЛтūŃ Şт ЛтттцтчũŠ
7)
чшсчшсччéчђñçèЃŧŞé
ŨşЃчХХтЛтŬŃşт ЛтттцтчŪš
8)
чшсчшсччéчђñçèЃŨşé
ũŠ ЃчХХтЛтŭŮŠЃтЛтттцтчūŃŞ
9)
чшсчшсччéчђñçèЃũŠé
ŧŞ ч тсхцтсттсссстŪš
10)
чттсчхсūŃŞчшсчшсшŧŞсч
счсчсчūŃŞттчтхцтчттŧŞ
счттсчéчñяЃŧŞé
Ũş ч тсхцтсттсссстūŃ Ş
11)
59
чттсчхсŬŃşчшсчшсшŨşсч
счсчсчŬŃşттчтхцтчттŨş
счттсчéчñяЃŨşé
ŭŤ ч тсхцтсттсссстũŠ
12)
чттсчхсŪšчшсчшсшŭŤсч
счсчсчŪšЃттчтхцтчттŭŤ
счттсчéчñяЃŭŤé
ŧŞ ч ссчсттчŨş с ссч
13)
стттũŠ с сссстттūŃ Ş с сс
сттéсђчñŧŮšæЃЃчттттссчŬŃşстт
ттссчūŃŞс ттттссчŪšс тт
тттсчéчñђçèЃŧŞé
ŧŞч сцтсстчũŠ ч сцтс

14)
стчūŃŞссцтцтéсђчñŧæŮšЃчтцт
сттчŬŃşцтцтсттчūŞц
Ń тцтс
60
ттчŪš ц тцтсттчũŠ ц тцтст
тчŨşцтцтсттчŧŞцтцтчтс
чччоŧŞé
ŧŞ ч тсчцтсчŨş ц тсчц
15)
тччо ũŠ цтссцтсчоŬ Ńşсттч
сссчоŧŮš
ŧŞччтðŭŤсстðŧŞсстðЎсстðũŠ
16)
сстð Ў сстð ū Ń Ş с чтð Ў сстð Ŭ Ń ş с
чтðЎтчтðŪšччтðЎччтðŨşччтðЎ
чтчØŧŞé
ŧŞ ч хцтчхцтũŠ ч хцтчхц
17)
тūŃŞсхцтсстчЬŧŮšЃЃчттсстт
тūŃ Ş ц тчхстттŪš ц тчхстттũŠ
цтчхстттŨşцтчхстттŧŞцт
чхстттŭŤсттссчччоŧéŞ
61
ŧŞ ч чп Л тÚ Ũ ş ч Ø Л тÚ ũ Š ч хЛстūŃ Ş
18)
чØ ч чтÚ Ū š ч чп ч чтÚ ũ Š ч чп ч ч
чØЃтÚŨч
ş ØччтÚŧЃŞ чтЛéтòçèђЃŧŞé
ŧŞчтттéсђñïŹŐæсчтсéсñïђЃŧŞæссц
19)
тéсђñïŪšæтсссéЃтðòёЃūŃŞæЃссссéЃтòðёЃŧŮšæЃЃтт
ттЃéЃтðòёЃũŠæЃссттЃéЃтðòёЃŨşæЃстттЃéЃсђñïЃŧŞé
ŧŞ ч ссстÚ т Ú Ѓ éЃтё ò ð Ѓ ŧŞ æ с сçèèЃũŠ ч с

20)
сстÚтÚЃéЃтðòёЃũŠæчтттсØсØЃéЃтðòёЃŧŞé
ŧæŞчђñïéчØттéсïñђéсïñŧ
ђ æс
Ş чочØЎчØсс
21)
éсïñђūŃŞæчØттéсïñђŪšæчч
ччочØЎтÚттéсñïђŨşæчØтт
ччочçèЃŧŞé
ŧŞчØОтОтОтŪšОтОтсØуŧŮšЃЃч
22)
ЌцЌūŃŞцЌцЌũŠцЌцЌŧŞц
Ќéсñçђ èЃŧŞé
ŧŞчéсуссØцтчтсттÚũŠчс
23)
62
счтттÚŨЃş тсстттéсђñçèЃŧŞé
ŧŞчéЂзттттцфссØЃūŃŞЃщчЂт
24)
тÚЃéЃтòçèђЃŧŞé
ŧŞЦÙЙтÚсØсŨ
Ø şЦÙЙтÚсØсØũŠЦÙЙ
25)
тÚсØсØŪšОÙЙтÚсØсØūŃŞцЩтÚŪšЦЩтÚ
ŨşЦЩтÚсŧ
Ø Şé
ŧŞчØЛтЛтЛūŃŞтЛтЛтЛтЛ
26)
тÚЃŧŮЃš ЦÙЃшЃтÚЃЎЃцÙЃшЃтÚЃũŠЃцÙЃшЃтÚЃЎЃцÙЃшЃтÚЃсØЃéЃсђñçèЃŧŞé
ŧŞчХХХсéЃчђñïЃŧŮšæЃЃГÙЃшЃчØЃЎЃГÙЃшЃчØ
27)
ŨşЃЦÙЃшЃчØЃсчоéчñçђ èЃŧŞé
Στις παρακάτω Ασκήσεις, το γοργό ανήκει στα κεντήµατα.

Εποµένως, όταν τα Κεντήµατα είναι κάτω από το Ολίγο, το γοργό
ισχύει για τα Κεντήµατα και τον προηγούµενο απ’ αυτά φθόγγο, ενώ
όταν τα Κεντήµατα είναι πάνω από το Ολίγο, ισχύουν γι’ αυτά και το
Ολίγο.
ŧŞчХ°тХ°тХ°тХ°ЃŬŃşЃтс°ттс°тт
28)
с°ттс°ттс°тчт¡ЃЛ°тÚŧéŞ
63
ŧŞчЛ°тЛ°тЛ°тЛ°тÚūŃŞЦтт¡цтт¡
29)
цтт¡цтт¡ЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞ ч х® Л ° т Ú Ѓ ũŠ Ѓ тх® Л ° т Ú Ѓ Ūš Ѓ тх® Л ° т Ú Ѓ ūŃ Ş т х®
30)
Л° т Ú ЃŬŃşт х® Л° т Ú ЃŭŮŠЃЃтх® Л° т Ú Ѓ ŧŮšЃ Ѓчт¡ т т¡ с Ø Ŭ Ńş
ст¡тт¡сØūŃŞст¡тт¡сØŪšст¡тт¡сØũŠс
т¡тт¡сØŨс
ş т¡тт¡ЃéЃсñђçèЃŧŞé
Ακολουθεί η ίδια ακριβώς άσκηση µε την 30, αλλά σε διαφορετική

γραφή µ’ αυτήν. Το αποτέλεσµα είναι το ίδιο.
ŧŞч Х°с °т Ú ũŠт Х°с °т Ūš тХ° с °т Ú ūŃŞт

31)
Х°с°тÚŬŃт
ş Х°с°тÚŭŮŠЃтХ°с°тÚŧЃŮš чш¯ЃЃт®сŬŃş
сш¯ЃЃт¡сØūŃŞсш¯ЃЃт¡сØŪšсш¯ЃЃт¡сØũŠсш¯ЃЃт¡сØ
Ũşсш¯ЃЃт¡ЃЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞ Ц Ù т ¡ ЛЛтÚ ũŠ Ц Ù т ¡Л ЛтÚ ū Ń ŞЦ Ù т ¡ Л
32)
ЛтÚŭ ŮŠЃ ЃЦÙ т ¡ с ХтчØ ŧŮšЃ ЃЦÙ т ¡ ЛтÚ Ѓ ŧŮšЃ ЃГÙ т ¡
ЛтÚŭŮŠЃЃГÙт¡ЛтÚŬŃşГÙт¡ЛтÚūŃŞГÙтЛтÚŪšГÙ
т¡ЛтÚũŠГÙт¡ЛтÚŨГ
ş Ùт¡ЛтÚéЃчђч°чñŧéŞ
64
ŧŞЦÙш¯ЃхсØŧŞцÙш¯ЃхсØŨşцш¯ЃхсØũŠцÙш¯Ѓх
33)
сØŪš цш¯ЃхсØūŃŞЦÙш ¯ЃтсØũŠцш¯ЃтсØŨşцÙш ¯Ѓт
éсñђçèЃŧŞé
ŧŞ Ц Ù ш ¯ ð Л ° т сØ ŧ Ş ц Ù ш ¯ ð Л ° т сØ Ũ ş ц Ù ш ¯ Л ° т
34)
сØũŠцÙш¯ðЛ°тсØŪšцÙш¯ðЛ°тсØūЦ
ŃŞ Ùш¯ðЙ¿тсØ
ũŠцÙшðЃ¯ ЃЙ¿тсØŨц
ş ÙшðЃ¯ ЃЙ¿тЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞ ч сссчØ Є Ø ŧ Ş Ђ тттЂÙ Є Ø ŧ Ş
35)
чссссØЄØŨ şцттссØũŠ çèèЃчс
ЛтÚчØūŃŞсссЄПÙЄØūŃŞттттПÙЄØŧŞ
ччЂЄéчñçђ èЃŧŞé
ŧŞ ч Ø Л ° т Л° т Л° т т¡ с хчØ ū Ń Ş ч с
36)
Л°тт¡тÚчтЛ°тш¯ðЃũŠЃчтЛ°тт¡ттéсñђçèŧæŞ
ŧŞ ч чЌссØ ŧ Ş Ѓ счЌссØ Ũ ş
37)
счЌссØ Ѓ ũŠ с чЌссØ Ū š с ч
ЌссØūŃŞсчЌссØŬŃşсчЌс
65
сØ ŭ Ů ŠЃ ЃсчЌссØ ŧ Ůš Ѓ ЃЃсчш¯ ЃтсØ ŭ Ů ŠЃ Ѓс
чЌтсØŬŃşсчш¯ЃтсØūŃŞсчЌтсØ
Ūš с чш¯ Ѓ тсØ ũ Š с чЌтсØ Ũ ş с чш¯ Ѓ т
éсñђçèЃŧŞé
ŧŞчђХ°ЌØéсђХ°ЌØéсђХ°ЌØũŠæсђХ°
38)
ЌØéсђХ°ЌØūŃŞæчђ Х°ЌØéсђХ°ЌØéсђХ
ЌØéсђХ°ЌØŧŮšæЃЃтёХ°ЌØéтёХ°ЌØéтёХ°ЌØūŃŞæ
éтёХ°ЌØ éтё Х°ЌØ ũŠæ т ё Х°ЌØ éтёХ° ЌØ éчђт
сØЃŧŞé
ŧŞЦÙЌхсØцÙЌхсØŨц
ş ÙЌхсØцÙ
39)
ЌхсØŪš цÙЌхсØ цÙЌхсØ ŬşŃцÙЌх
сØцÙЌхсØŧŮšЃЃЦЌсØЦЌсØЦЌ
сūŃŞØЦЌсØЦЌсØũŠЦЌсØЦЌ
сØчтсØŧŞé
ŧŞЦЌх®Л°тт¡сØŧŞцЌх®Л°тт¡сØ
40)
66
ŨşцЌх® Л° т т¡ с Ø ũŠ Л° т éсñ ђç èЃūŃ Şæ Ѓ цÙ ЌØ цÙ
ЌØũŠцÙЌØцÙЌØцÙЌØЃéсђñçèЃŧŞé
ŧŞЦÙ Ѓш¯ ЃЛ°тсØ ŧŞЃцÙт ¡т ÚЛ°тсØŨ şцÙЌØ

41)
Л°тсØũŠцÙЃш¯ЃЛ°тсØŪšЃцÙт¡тÚЛ°тсØūŞŃцÙ
ЌØЛ°тсØŬŃц
ş ÙЃш¯ЃЛ°тсØŭŮŠЃЃцÙт¡тÚЛ°тсØŧŮš
чтЌХтш¯ Ѓ ЃŪš Ѓ ЃХтт¡т ХтЌŨş ЃХтш¯
Хтт¡тсéчñђçèЃŧŞé
ŧŞ Ц ш˚ЃхсØ Ѓ цш˚ЃхсØ Ũ ş Ѓ цш˚ЃхсØ ц ш˚Ѓх

42)
сØ Ѓ ЎЃцш˚ЃхсØ Ѓ ūŃ Ş Ѓ Ѓчш˚ЃчсØ Ū š Ц ш˚ЃчсØ ũ Š
Цш˚ЃчсØŨЦ
ş ш˚ЃчéсñяŧéŞ
ŧŞ ч тт¤ с сØ ŧ Ş Ѓ стт¤ с сØ Ũ ş с тт¤

43)
ссØũŠстт¤ссØŪšстт¤ссØūŃŞцтш˚
сØŪšЃцтш˚сØũŠЃцтш˚сØŨЃş цтш˚ЃЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞ ч тш΄ЃЃхсхсØ Ũ ş ч тш΄ЃЃхсхсØ ũ Š
44)
чтш΄ЃЃхсхсØŪšЃчтш΄ЃЃхсхсØūŃŞчтш΄
67
хсчŪš ч тш΄хсчũŠ ч тш΄хсчŨş
чтш΄хсчŧŞé
ŧŞччХ‾счХ‾ччХ‾ŧЃŮš ЃЄч
45)
Х‾ŭЃŮŠ ЃЄчХ‾ŬЄ
Ńş чХ‾ūЃŃŞ тчш¯ðЃЎЃсчш¯ðЃŧŞ
счш¯ðЃстЛ°тÚЃŧŞé
ŧæŞчђХ‾тéЛтÚũŠæчХ‾тЛтÚūŃŞфХ‾ч
46)
тттччХ‾ ч тттÚ Ѓ ŧŞ Ѓ чХ‾ ч тттÚ ŭ Ť
сØтÚЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞæч ђ ХÛ éчђ ХÛūŃŞæт ё ХÛ é чђ ХÛŧŮšæЃЃЄђ ХÛ éЄђ

47)
ХÛŬæЃŃş тёшòЃ¯ ЃéЃЃчђш¯òЃЃŧŞé
ŧŞчхЛсØūŃŞçчтçчтçчтçчтŧŞ
48)
чöттÚсöттÚсхЛтÚŧŞсХöттÚЎЛЛö
ттсØūч
ŃŞ öттÚЎсöттÚЎсöтЃéЃтòçèђЃŧŞé
ŧŞччáтÚЛтÚЃŧŞЃсХØàтÚЃЎЃчхЛЃéЃтòёçèЃūŃŞæ
49)
68
ччáтÚЎччáтÚũŠччáтÚттсØŧéŞ
ŧŞçччáтÚсхтÚŧŞсхЛтÚçччáтÚũŠ
50)
çччáтÚçччáтÚЎтХØàéЃтòçèђЃŧŞé
ŧŞч сøт Хсøт Хсøт Ú ū ŃŞч с°ø т тÚ Ў

51)
чс°øттÚũŠЃчс°øттÚЎчс°øтéЃтòçèђЃŧŞé
ŧŞсчáтхсчáттŧŞЂчáтхсчá
52)
ттũŠЂчáт хсчáттūŃŞЂчáтхсчá
тÚЃŧŮšЃЃчч°áчт¡тÚЃŬŃşсчá°чЌØЎсчá°ч
ш¯ðЃЃŪšЃсчáчт¡тÚЎсчá°чЌØŨс
ş чá°чш¯ðЃ
сч°áчт¡тÚх®ЃéЃчñђçèЃŧŞé
ŧŞçчøïт¡сØçсïøт¡сØŨşçсïøт¡сØçсïøт¡сØ
53)
çсïøт¡сØūЃŃŞ ЃЦâõт¡чøïт¡çЦâõт¡чøïт¡ЃéЃчђñçèЃЃŧŞé
ŧŞçчт¡чÞх®сØŨçş чт¡чÞх®сØũŠçч
54)
т¡чÞх®сØŪšçчт¡чÞх®сØūЃŃŞ ЦЙ¿ÜтÚЦЙ¿ÜтÚ
69
ЦЙ¿ÜтÚЦЙ¿тÚŧéŞ
ŧŞчМ¿ÜтÚсМ¿ÜтŨ
Ú с
ş М¿ÜтÚсМ¿ÜтÚŪš
55)
сМ¿ÜтÚсМ¿ÜтÚŬс
Ńş М¿ÜтÚсМ¿ÜттЃéЃсñïђŧŮš
тМ¿ÜтÚЃЎЃЃтМ¿ÜтÚŬşŃтМ¿ÜтÚЎтМ¿ÜтÚŪšтМ¿ÜтÚ
тМ¿ÜтÚŨт
ş М¿ÜтÚЎчтсØŧéŞ
ŧŞчсссссŬŃІ
ş сжŬч
Ńş тттт
56)
тцжІЃéЃсñïђŨæч
ş сссссŭŮЃŠ ЃІсжŭŮŠ
чтттттцжІЃéЃсñïũ
ђ ŠæчсссссŧŮš
ІсжŧšŮЃЃІсжŧŮšЃЃчтттттцжІЃéЃсñïђŪšæч
сссссŨŮЃş ЃІсжŨЃŮş ЃчттттцжІт
ттÚЃŧŞé
ŧŞчссссссØŭæЃŮŠ ЇÚёЂиÙЃŭŮæЃŠ Ѓчт

57)
тттттПиЃéЃЇÚђсØЃŨşæЃчссссссØ
ŧŮæЃš ЇÚђЂиÙЃŧŮšæЃЃчттттттПиЃéЃЇÚђсØũŠæчс
сссссØЃŨŮæЃş ЃЇÚђЃЂиÙЃЃŨŮæЃş чттттттПи
70
éЃЇёттÚЃŧŞé
ŧŞчсссссссŧæŮšЃЃЈÚђЂзÙЃŧŮšæЃч
58)
тттттттЃéЃчñ ђ ç èЃЃŧŞ æ ч сссссс
ссŨş Ů Ѓ æ ЃЈÚ ђ Ђ з Ѓ ŨŮ ş æ Ѓ чтттттттŨş æ ЃПз ђ Ù Ј Ú Ѓ Ũşæ
чссссссссũŠŮæЃЈђÚЂзũŮŠæЃЃчт
ттттттЃéЃПзђÙЈÚũŠæЃЃчттÚŧéŞ
ŧæ Ş ч Ø ђ П з Ù é ЃчтттттттŧŞ ч Ø с сс
59)
ссссØЃéЃЈÚђçèèŧŞé
Ũş æ ч Ø ђ Ђ з Ù é ЃчтттттттŨş ч Ø с сс
60)
ссссØЃéЃЈÚђçèèŨşé
ŧŞчéсуссØцтчтстЃéЃтòюЃũŠæчс
61)
счтттÚŨЃş тсстттЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞ ч éЂз т тттЃЎЃцфсЃéЃсñ я ū Ń Ş æ Ѓ чс
62)
чттцттÚЃũŠсØуЃфсéсñяūŃŞæщчЂттÚЃ
71
éЃтòçèђЃŧŞé
ŧŞчéсуссØЃЎЃттсссхфØūŃŞч
63)
тсчфчсттхфØЃŧŞсуЃхттсс
чхчØūŃŞс ØтттссØūŃŞçèЃччтттЛ
ттЃéЃтòçèђЃŧŞé
ŧŮšЃЃчéсттстÚŭŮŠЃЃтстÚЃŬŃşЃтстÚтс
64)
тÚЃŪšЃтстÚЃЎЃтстÚЃЎЃтсЃéЃтòçèђЃŧŞé
ŧŞæЃЦёЌñЃéЃсђХ°Х°Х°éЃчђЌñЃéЃсñђçèЃūŃŞæГђ
65)
ЌñЃéЃчђсХ°ш¯т®ЃéЃчђЌñЃéЃсñђçèЃЃŧŞé
ŧŞчхсхсхŬŃс
ş ĥттттттÚŧéŞ
66)
ŧŞчхсĥхсØūч
ŃŞ ттĥттÚЃŧŞé
67)
ŧŞчхсхсхĥЃéЃтòюūæс
ŃŞ ĥтттттЃéЃчђñçèŧŞé
68)
ŧŞчхĥсхЃéЃсñђçèЃūŃæЃŞ чтттĥЃéЃтòçèђЃŧŞé
69)
72
ŧŞчссĥтŨşсстсĥтũŠссĥтс
70)
тŪš с сĥ т сттŪš т ссĥ т тссĥ т Ūš
стссĥтсЃéЃтòçèђЃūŃæЃŞ ттĥстĥттЃéЃчñђçèЃŧŞé
ŧŞч сстĦс сЃéЃсñ ђç èЃūŃ Şæ фсттĦц

71)
фØŧŞЃчхсöтттĦЃéЃсñђçèЃŧŞé
ŧŞчсссцтĦЃéЃсñђçèЃūŃŞæЃсöттĦстĦт
72)
ттЃéЃчñђçèЃŧŞé
ŧŞчстĦсстĦссстĦсØūŃŞтттĦ
73)
стĦстттĦсЃéЃчñђçèЃЃŧŞé
ŧŞч хЛсö т çттĦс Ø ũ Š ч хсØ ū Ń Şс Øà ĥт Ú

74)
чхсöĥттÚЃūŃЃŞ чöтĦçтĥтçттĦЃéЃсñђçèЃŧŞé
Οι παρακάτω ασκήσεις έχουν ως βάση τον φθόγγο ΠΑ, και

αντιστοιχούν σε Ειρµολογικά µέλη του Πρώτου (Α΄) Ήχου.
Ũş ч чсссö т тссØ ū Ń Ş ч ссö ĥ

75)
тттцтЦтЛчØūŃŞцтЦтчöттÚŨşци
73
тсчсöĥттÚūŃŞчöттхЛöттчтЁöтт
тчØŨéş
ŨşЂссöĥттÚūŃŞцтччçттсчт
76)
ссХ° ф Ø ū Ń Ş ч тсчтЌсссØ ū Ń Ş
çèчсчтчЦЌсссфчхчØ
ūŃЃŞ тÚсØттЁöттãт¡чØŨéş
ŨşчсссцÙш¯ЃЎЃсПтттЁöĥттÚūŃŞ
77)
тссчтсМ¿Ыçчт¡чØŬŃşцĥттсГõâ
ЌсГõâ т ¡Лтт¡ð ч çèЃЃŨşЃЂт¡ Л°Þ çфт¡ с
М¿тЌс°øтЃéЃчñђçèЃŨşé
ŨşччцÙфЂМ¿ тЌс°øт чØŨ şси

78)
сссöттĥтãт¡чт¡ссØŬŃşцĥтт¡чØЎЛ°
тсЛ°çтÚш¯с°øтчØŬц
Ńş ĥфЛ°ттттссØ
ūŃЙ
Ş ¿тЌссЛ°тЙ¿çтÚш¯с°øтЃéЃчñђçèЃŨşé
Οι παρακάτω ασκήσεις έχουν ως βάση τον φθόγγο ΚΕ, και

αντιστοιχούν σε Ειρµολογικά µέλη του Πλαγίου Πρώτου (πλ. Α΄)
Ήχου.
74
ŬŃ ş ц ĩ т Мö т тссçсчá т цтчт
79)
тЛ° т тÚ ūŃŞЦтсссö ттччтцÙ тт
тчсуХ°чØŬéŃş
ŬŃşч éЦтссЛö ттОтчччт

80)
сöттссŧŮšЃЃччЌчхччсöттÚ
ŬŃşтÚсссчЌØŬşŃчХ°фчЁöттч
чöттсЛçчтчØŬéŃş
ЃЃЃŬŃ ş Ё ö т тчЦтсссØ ŧ Ů š Ѓ Ѓцтчт

81)
Л°тЌссØŧŮšЃЃЄтсчссчхчØ
ŧŮЃš ЃттсучттЛ°ттÚŬéŃş
Οι παρακάτω ασκήσεις έχουν ως βάση τον φθόγγο ΒΟΥ, και

αντιστοιχούν σε Ειρµολογικά µέλη του Τετάρτου (∆΄) Ήχου.
ũŠЃтĦчсХ°чØЃūŃЃŞ щÚссцтЂöттт
82)
суччö т тÚ ũ Š Ѓ ЃтĦ ч сссччö т ттĦ
сØ ũ Š Ѓ ЃтĦ с цÙ т сцÙ т ттÚ Ũ ş с ссØ Ѓ ЎЃс
чсöттчтÚсØūс
ŃŞ öтттЁöттÚũŠé
75
ũŠ с уçсчá т чччцЌсØ ū Ń Ş ч
83)
ссöттччтсöттũŠЃЃтĦсссучтÚ
ūŃŞччтхчфЛ°ттÚũŠциÙттсöтттЁö
ттÚũŠé
ũŠЃЃтĦссцÙтсЛ°ттÚūŃŞчттЁч
84)
ЌЛ°ттÚũŠттссцтцтсчцÙтт
тÚ Ѓ Ũş ч чсссчтсЛ° т тÚ Ѓ ūŃ Ş Ѓ тч
цÙттЁöттÚЃũŠé
Οι παρακάτω ασκήσεις έχουν ως βάση τον φθόγγο ΓΑ, και

αντιστοιχούν σε Ειρµολογικά µέλη του Τρίτου (Γ΄) Ήχου, αλλά και
του Βαρέως Ήχου. ∆ιαφέρουν όµως ως προς τους δεσπόζοντες
φθόγγους. Παρατηρείστε και µόνοι σας.
ŪšфчссЛфссØŬŃşцфсØф
85)
сччтттÚ Ũ ş с и с счтЌсØ Ŭ Ń ş т
чсцтЌЛфØŪšé
Ūš О тччсà Ø т ччччöттс
86)
ЛчØ Ŭ Ńş ч ччö т ттОÙ т ттÚ Ũ şс сс
ссöттÚЃūŃŞсттÚЃЎЃтсссчØŬŃşчс
76
сöттŬŃччçттсчсö
чş чçттсчсöтçттĦ
çттсØсØŪš
Ūšсцтчссĩ
сцтчсс фЛ°
фЛ°ттцтччö
87)
тЌØ Ũ ş ссцтссЛö
с сцтссЛö т тттсØ ū Ń Ş т
чсссöттчсöтттттсХ°чØŪš
ŪšчéПÙĩттчхчЌсØ
ттчхчЌс ūŃŞцÙтÚ
т Úт ÚЁ öт
88)
ттЃéЃсñђЃŪš ЃсЃé
ЃсЃ сöт çттсöтттсХ°
тттсХ чØŪš
сØЛ°ттÚЃЎЃттсö
ЃЎЃттс тттсХ°чØЃŪšé
Ūš чтЛчччö
ч тЛчччö ттссØūŃŞтчс
т чс
89)
ссĩ чттЁö
ч ттЁö т тÚ ū Ń Ş ттсö
т тсö т ттЃЎЃсХ°
ттЃЎ
чØŪšé
ŪšчéПÙĩЙö
ЙöттччтЌсссØūŃŞт
90)
ссссЦтЌсчтÚūŃŞттсö
ттсöттт
сХ°чØŪš
77
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΜΕΛΗ
Για την γνωριµία µε τους ήχους της Βυζαντινής Μουσικής αλλά
και για εφαρµογή των όσων µάθαµε, παρατίθενται τα παρακάτω µέλη (α-
πό διάφορους ήχους και όχι µε την σειρά), τα οποία έχουν ληφθεί από το
Αναστασιµατάριο του Πέτρου Λαµπαδαρίου του Πελοποννησίου (έκδοση
Ιωάννου Πρωτοψάλτου), και όπου κρίνεται σκόπιµο γίνονται οι απαραίτη-
τες αλλαγές προς ευκολία των µαθητών. Όλα τα µέλη είναι 2-σηµος ρυθ-
µός, και θα σηµειώνονται όπου χρειάζονται οι 3-σηµοι και οι 4-σηµοι ρυθ-
µοί, ανάλογα µε την αναγκαιότητα του τονικού ρυθµού του µέλους, αλλά
στις τελικές καταλήξεις προστίθενται οι µαρτυρίες των φθόγγων.
ΗΧΟΣ ΠΛΑΓΙΟΣ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ (πλ. δ΄)

ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΣΠΕΡΙΝΟΝ
ẅЃЃỲЃЃ”ЃЃΝη‘
ŧŞцжтчссöттчттссЛ°ттЎч
Κυ ρι ε ε κε κρα ξα προς σε ει σα κου σο ον µου ει
ЦтЌх® с ö т ттÚ ŧ Ń Ş Ѓ Отсссчч
σα κου σο ον µου Κυ ρι ε Κυ ρι ε ε κε κρα ξα
чттссЛ° т тÚ Ў Ёö ĥ т ттсØ Є ссö
προς σε ει σα κου σο ον µου προ σχες τη φω νη της δε η
тЙфØŧŃŞЃччсуссöттссччö
σε ως µου εν τω κε κρα γε ναι µε προς σε ει σα
тттЁöттãт¡ЃéЃчђñŧŞ
κου σον µου Κυ υ ρι ι ε
ŧŞчéсусЛ°тттссЛ°ттÚūŃŞЃчтс
Κα τευ θυν θη η τω η προ σευ χη η µου ως θυ µι
78
чЄссöтЙ¿тт¡чØŧŃŞéЂöяттéссЛ
α µα ε νω πι ο ο ον σου ε παρ σις των χει ρων
тчЛ° т тттссЎччö т ттЁö т тÚ é
µου θυ σι ι αν ε σπε ρι νη ει σα κου σον µου Κυ υ ρι
éтòçèђ ŧŞé
ε
ŧŞчéсуссØЎЛфччччтцтт¡
Ε σπε ρι νον υ µνον και λο γι κην λα τρει ει ει
чØЎсучфсöтттÚŧŞЂхчтсöттт
αν σοι Χρι στε προ σφε ρο µεν ο ο τι ηυ δο κη σαςτου
ссЛчфéсђ ñ Ў чéчö т ттЁö т тã т ¡
ε λε η σαι η µας δι α της Α να στα α σε ε
чØŧŞé
ως
ŧŞЂхччéЁöĥяттéсячтéчхчфсØūŃŞ
Κ υ υ ρι ε Κυ ρι ε µη α πορ ρι ι ψης η µας
ччфсö т тéтÚ ŧ Ş я ч éсуссö т ттс
α πο του προ σω που σου αλ λα ευ δο κη σον του ε
сЛчфсØūŃŞс°øттттЁöттãт¡ЃéчñђçèŧŞé
λε η σαι η µας δι α της Α να στα α σε ε ως
ΕΚ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ
ŧŞчéЛиöтттссØЎчссöĥттчтЌ
Α νηλ θες ε πι Σταυ ρου Ι η σου ο κα τα βας εξ
79
сссØūŃŞцтчтсöттÚчтсØЎтх®сö
ου ρα νου ηλ θες ε πι θα να τον η ζω η η α α
ттéЃтÚŧŞячéсусéсяччéМöтттсéсØя
θα να τος προς τους εν σκο τει το φως το α λη θι νον
ūŃ Ş Є éссéся ч чçéчтсссö ĥ т éЃтÚ ю ū ŃŞ
προς τους πε σον τας η πα αν των Α να στα σις
чéччцтчччöтттЁöтçтт
ο φω τι σµος και ο Σω τη ηρ η µων δο ο ξα α
éчñçђ èŧŞé
σοι
ΘΕΟΤΟΚΙΟΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ – ∆ΟΞΑ. ΚΑΙ ΝΥΝ.
ŧŞчéОтссЛöтттссччöттт
Α νυµ φευ τε Παρ θε νε η τον Θε ον α φρα στως συλλα
Ёöт ттчØŧŞ éЂяччéс ö ђтттéЛöт ттÚ ŧŞ é
βου ου σα σαρ κι Μη τηρ Θε ου του ου Υ ψι ι ι στου
циюфсéсяччéцфсØфсöттéЃтÚючé
σων ι κε των πα ρα κλη σεις δε χου Πα να µω µε η
ОтссЛтчччЄхсöттÚ т Ú ŧ Ş
πα σι χο ρη γου σα κα θα ρι σµο ον των πται σµα των
éПю т сéся ч чéсö т ттссЛ° т тūŃ Ş
νυν τας η µων ι κε σι ι ας προ σδε χο µε ε νη
сЁöтттттéсяöттé(*)чяñш¯æтьХê‾çèё èŧŞé
δυ σω ω πει σω θη ναι παν τας η µα α α ας
80
Ας δούµε λίγο η κατάληξη του παραπάνω Θεοτοκίου, πως αναλύεται για να

µην κάνουµε λάθος στο µέτρηµα:
(*)чØячЭт¡éтьтх¡ЃéсØç
ђ èèŧŞ
µα α α α α α ας
ΕΙΣ ΤΟΝ ΟΡΘΡΟΝ
ΑΝΤΙΦΩΝΟΝ Α΄
ŧŞ ч чсуссчччçттссЛ
Ε κ νε ο τη τος µου ο εχ θρο ος µε πει ρα
фЎччтЛöтттЎчЦтсссØч
ζει ταις η δο νες φλε γει µε ε γω δε πε ποι θως εν
сöттЌссöтЙфØŧŞé
σοι Κυ ρι ε τρο που µαι του τον
ΑΝΤΙΦΩΝΟΝ Β΄
ŧŞ с уссчччттссЛö ф Ø Ў ч
Η καρ δι α µου τω φο βω σου σκε πε σθω τα
ччтéцю т т¡ ч éЎцж т я Ќ éЛ° т тÚ Ў фс
πει νο φρο νου ου ου σα µη υ ψω θει ει σα α πο
ЛтЎчЄхчфЛфØŧŃŞé
πε ση εκ σου ου Πα νοι κτιρ µων
ΑΝΤΙΦΩΝΟΝ Γ΄
ŧŞ ч éОтссéся ч чéЎцтЁö ĥ т тч
Ε κε κρα ξα σοι Κυ ρι ε προ σχες κλι νον µοι το
çттссЛ°ттЎссчттЁöттÚЎЄ
ου ου σου βο ω ων τι και κα θα ρον πριν α ρης µε α
81
счфЛфØŧŞé
πο των εν θεν δε
ΑΝΤΙΦΩΝΟΝ ∆΄
ŧŞчéОтсссчцфсЎчцтч
Ι δου δη τι κα λον η τι τερ πνον αλλ η το κα
чттссЛ° т тЎсЁö т ттЁö т тÚ ū Ń Ş
τοι κειν α δελ φους α α µα εν του ου τω γαρ Κυ ρι ος
чссöттчЄхчфЛфØŧŃŞé
ε πηγ γει λα το ζω η ην αι ω νι ως
Η ΤΜΙΩΤΕΡΑ
ŧŞ ч чсусЛтттссØ Ў Цтсс
Την τι µι ω τε ραν των Χε ρου βιµ και εν δο ξο
сö т ттсØ ф сö т ттÚ ŧ Ş ч чсусс
τε ραν α συγ κρι τως των Σε ρα φιµ την α δι α φθο
чччçттссЛфūŃ Ş ч сĥ у чтт
ρως Θε ον Λο ο γον τε κου σαν την ον τως Θε ο
цтчöтттЁöттãт¡éчñёçèŧŞé
το κον σε ε µε γα λυ υ νο ο µεν
ΠΑΣΑ ΠΝΟΗ – ΑΙΝΕΙΤΕ
ŧŞцюжтчéсöюттéсØфсöттéтÚŧŞясиéЛ°тт
Π α σα πνο η αι νε σα τω τον Κυ ρι ον Αι νει ει ται
сЁöтттчöттссØūŃŞЃЃч½Л°ттчЦ
τον Κυ υ ρι ον εκ των Ου ρα νων αι νει ει ται Αυ τον
82
ЌссЛфūŃŞччöтттЁöттãт¡éчяØŧŞ
εν τοις υ ψι στοις σοι πρε πει υ µνος τω ω Θε ε ω
ŧŞчéЛичфсØЎЛффЁöтттéтÚŧŞючé
Αι νει τε Αυ τον παν τες οι Αγ γε λοι Αυ του αι
ОтсссØЎцтччтш¯сссūŃŞч
νει ει τε Αυ τον πα σαι αι ∆υ να α µεις Αυ του σοι
чöтттЁöттÚéтòçèёŧŞé
πρε πει υ µνος τω ω Θε ω
ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΑΙΝΟΥΣ
ŧŞсуХ°ччцтччçттссЛ°ттÚ
Κ υ υ ρι ε ει και ως νε κρο ον εν µνη µει ει ω
ūŃŞччЦтЌх®сöтттÚŧŞчччсéцю
Ι ου δαι οι σε ε κα τε θεν το αλλ ως Βα σι λε
тсçéст¡стÚчсцтЌх®сöттéтÚŧŃŞя
α υ πνου ου ουν τα στρα τι ω ται σε ε ε φυ λατ τον
чéсуссöттсéсØяЎчéцтчтсöтé
και ως ζω η ης θη σαυ ρον σφρα γι δι ε σφρα γι σαν
éтÚũŠючéЂчтЌссЛ°ттÚЎчччö
το αλ λα Α νε στης και πα ρε ε σχες α φθαρ σι
тттЁöтçттéчñёçèŧŞé
αν ταις ψυ χαι αις η η µων
83
ΣΤΙΧΟΙ ΕΚ ΤΗΣ ∆ΟΞΟΛΟΓΙΑΣ
ŧŞ с ж ч á т Ú ч ччö т тссØ Ў цтчч

∆ο ο ξα σοι τω δει ξαν τι το φως δο ξα εν υ
сХ°ттéтÚūŃŞющéсусцтцтт¡чØЎтс
ψι ι στοις Θε ω και ε πι γης ει ρη η η νη εν αν
сöтттЛéфØŧюŞ
θρω ποις ευ δο κι α
ŧŞсиçéсчáтчччцфсØūŃŞ ччц
Υ µνου ου µεν σε ευ λο γου µεν σε προ σκυ νου
тчччтсö т ттсссучтÚ ū Ń Ş ч
µεν σε δο ξο λο γου µεν σε ευ χα ρι στου µεν σοι δι
чччЄхчфЛфØŧŞ
α την µε γα α λην σου δο ξαν
ŧŞсиéПÙттт¡чсцфЛ°ттÚЎфчсöт
Πα ρα τει ει ει νον το ε λε ο ος σου τοις γι νω σκου
ЙфØŧŞЛ°жттттссØЎЛ°ттттссØūŃŞ
σι σε Α α γι ος ο Θε ος Α α γι ος Ι σχυ ρος
цтчтсöтттсучттçчт¡ðŧŞé
Α γι ος Α θα να τος ε λε η σον η µα ας
∆είτε περισσότερα µαθήµατα του Όρθρου & του Εσπερινού στον ήχο
Πλάγιο του Τετάρτου, στο «ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ» του Πέτρου
Λαµπαδαρίου, σελ. 382-440 για τα αργά & 528-537 για τα σύντοµα.
84
ΣΤΗΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ
«Τῇ Ὑπερµάχῳ» ẅЃЃỲЃЃ”ЃЃΝη‘

éсØчéØ
ŧŞæчюччéЂöттÚЃЎЃччсöЌсс
Τη Υ περ µα α χω στρα τη γω τα νι κη
éсØчØé
чХ°тш¯ЃЃéсñёũŠЃфéЃччЂöттÚЃЎЃччсö
τη η ρι ι α Ως λυ τρω θει ει σα των δει νων
ЌссчХтЃш¯ Ѓ ЃсЃЃũŠ Ѓ чссчч
ευ χα ρι στη η ρι ι α α να γρα φω σοι
éсØчØé
тсØ Є х® с çтЌЛЃЃфØ Ѓ ŧŞ ч чЂö т тÚ
η πο λι ις σου Θε ο το κε Αλλ ως ε ε χου
чЃЎЃчсöЌссчХ°тЃш¯ЃЃсØũŠЃчс
σα το κρα τος α προ σµα α χη η τον εκ παν
сччччö т ттЁö т тã т ¡ ч ŧŞ с и ч
τι ων µε κιν δυ νων ε λευ θε ε ρω ω σον ι να
ПÙ т ттÚ ЃЎЃЁö ĥ т тттЎЃЃ(*)ЃтЁö т тã т ¡ Ѓ éчñä ç èŧŞ ђ
κρα ζω ω σοι χαι ρε Νυ υµ φη Α νυ υµ φε ευ τε
é το τέλος ччХ°тш¯ЃчØш¯тх®ЃéЃсñёçèЃЃŧŞ
α νυ υµ φε ε τε ε ε ε ε
«Χαῖρε Νύµφη Ἀνύµφευτε». Ἦχος ὁ αὐτός.
ŧŞсучцâõт¡ЛфØũŠс½уЂöтш¯ðЃтЁâЃéЃтòёçèé
Χ αι ρε Νυ υ υµ φη Α νυ υ υµ φε ευ τε
ūŃŞщãш¯Х°Х°ф°сØàЃéЃтòçèђЃЃŧŞ
ε ε ε ε ε ε ε
85
«Ἀλληλούϊα». Ἦχος ὁ αὐτός.
ŧŞсучцâõт¡ЛфØũŠччсжöтЃЃш¯ðЃЃЃтЁâЃЃ
Α λ λη λου ου ου ι Αλ λη λου ου ου ι ι
éтòёçèéЃЃūŃŞЃЃЃщãЃш¯ЃХ°Х°ф°сØàЃéЃтòçèђЃЃŧŞ
α α α α α α α α
86

Θεωρία & Πράξη της Βυζαντινής Μουσικής (Μέρος Πρώτο)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Θεωρία & Πράξη της Βυζαντινής Μουσικής (Μέρος Πρώτο)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΤΡΑΣ & ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΘΕΩΡΙΑ & ΠΡΑΞΗ

1.1 Σύντοµη ιστορική αναδροµή

1.2 Η ονοµασία των φθόγγων

η οποία ονοµάζεται κλίµακα3 µε βάση το φθόγγο ΝΗ.

1.3 Η µουσική κλίµακα

Ο κάτω ΝΗ λέγεται βάση της κλίµακας και ο πάνω ΝΗ λέγεται

Όταν ανεβαίνουµε (ή κατεβαίνουµε) την κλίµακα χωρίς να

2. Πόσους τρόπους έχουµε για να ανεβαίνουµε και να κατεβαίνουµε την

3. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

4. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

5. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

6. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

7. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

8. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

9. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:

10. Συµπληρώστε στα κενά τους φθόγγους που λείπουν:

Η γραφή της Βυζαντινής Μουσικής λέγεται παρασηµαντική και

2.1 Χαρακτήρες Ποσότητας

• Χαρακτήρες Ανάβασης, σ’ αυτούς δηλαδή που

Ενώ, αν είµαστε στο φθόγγο ΠΑ και ακολουθεί ч λέµε πάλι ΠΑ:

у Κέντηµα 2 φωνές υπερβατά

и Υψηλή 4 φωνές υπερβατά

Ας ξεκινήσουµε µε τους τρεις πρώτους χαρακτήρες ανάβασης 1

ш Υπορροή 2 φωνές συνεχώς

ф Ελαφρό 2 φωνές υπερβατά

щ Χαµηλή 4 φωνές υπερβατά

Ας µιλήσουµε τώρα για την απόστροφο, καθώς τους άλλους χαρα-

∆ηλαδή όταν για παράδειγµα είµαστε στο ΒΟΥ και ακολουθεί α-

Ολίγο Ανεβαίνει µια (1) φωνή

ц Πεταστή Ανεβαίνει µια (1) φωνή

х Κεντήµατα Ανεβαίνει µια (1) φωνή

ЃЃЃЃЃЃЃЃЃЃт Απόστροφος Κατεβαίνει µια (1) φωνή

2.2 Μαρτυρίες των φθόγγων

Ας δούµε ποιες είναι οι µαρτυρίες των φθόγγων7:

ŧŞ Ũş ũŠ Ūš ūŃŞ ŬŃş ŭŠŮ ŧŮš

Οι µαρτυρίες µας βοηθούν να καταλαβαίνουµε αν διαβάζουµε

2.3 Ο ρυθµός & τα µέτρα

Οι δύο γραµµές που µπαίνουν στο τέλος του µουσικού κειµένου,

άρση Κάθε µέτρο που έχει 4 χρόνους – κινήσεις λέγεται

Παρατηρούµε δηλ. ότι σε κάθε χαρακτήρα αντιστοιχεί και από µια

20)ŧŞ ч я ч чéся ч чéся ч чéся ч

ссéттчŪšæ с ссéттчūŃŞæс ссé

ттéсттũŠ æс ттéсттéсттŭŤ æс тсé

3.1 Το Κλάσµα Ø(сØ)

3.3 Η ∆ιπλή Ø( ..)

προσθέτει 2 ακόµη χρόνους στον χαρακτήρα που µπαίνει. ∆ηλαδή, κάθε

Το υφέν είναι µια καµπύλη γραµµή, η οποία ενώνει δύο χαρακτήρες

3.5 Παύσεις ή Σιωπές

Χρησιµεύουν για να σταµατούν το µέλος για ορισµένο χρόνο.

3.5 Παύσεις ή Σιωπές

χρόνου) ή ξεκινάµε κατευθείαν µε άρση. Εάν για παράδειγµα είχαµε την

26)ŧŞ ч я Ø ч éсØ ч éсØ ч éсØ ч Ūš æ ч Ø ч éтÚ

ŧŞ ч Ø ђ ч чéсØ ч чéсØ ч чéсØ ч

ŧŞ ч чп é счп é счп é счп é счп ū Ń Ş é

ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ∆ΙΑΦΟΡΩΝ ΓΡΑΦΩΝ

4.1 Ίσο µε στηρίγµατα από κάτω гЃЃ&

4.2 Απόστροφος µε στήριγµα από κάτω Г

4.3 Ολίγο µε κεντήµατα από πάνω Л

4.4 Ολίγο µε κεντήµατα από κάτω Х

Η διαφορά των γραφών αυτών θα γίνει κατανοητή σε παρακάτω