Diplom 2010

Б.
Даваасүрэн BA09E020 “Бизнесийн байгууллагын санхүүгийн шинжилгээний арга зүйн харьцуулсан судалгаа”
УДИРТГАЛ
Аж ахуйн нэгж, байгууллагын хувьд санхүүгийн шинжилгээ нь байгууллагын одоо хэр

ашигтай явж байна цаашид хэрхэн яаж өсөх талаар үнэлэлт дүгнэлт өгдөг. Санхүүгийн
тайлангаас үндэслэн санхүүгийн шинжилгээ гардаг. Санхүүгийн шинжилгээнд:
1. Санхүүгийн босоо шинжилгээ
2. Санхүүгийн хөндлөн шинжилгээ
3. Санхүүгийн харьцааы шинжилгээ
4. Ирээдүйн шинжилгээ
5. Орлого төсөвлөлтийн шинжилгээ
6. Хандлагын шинжилгээ зэрэг орно
Аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайланд шинжилгээ хийх мэдээллийн бааз нь:
1. Тайлант болон өнгөрсөн мөн үеийн санхүүгийн тайлан
2. Санхүүгийн тайлангийн нэмэлт тодруулга
3. Байгууллагын бизнес төлөвлөгөө, орлого зарлагын төсөв, эдийн засгийн бусад
төлөвлөгөөт болон нормативт үзүүлэлт
4. Удирдлагын шийдвэр, гэрээ хэлэлцээ
5. Бусад тооцоо судалгаа зэрэг болно.
Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний ажлын дэс дараалал, хамрах хүрээ

1. Тухайн шинжилгээний зорилго, хамрах хүрээ, хугацааг тодорхойлох
2. Урьдчилсан тойм гаргах
- Аж ахуй нэгж, байгууллагын үйл ажиллагааны чиглэл, онцлогийг тодорхойлох
- Санхүүгийн тайлан түүний тайлбар, тодруулгыг уншиж ололт дутагдлыг урьдчилан
тоймлох
- Санхүүгийн хүндрэлд орж болзошгүй байдлыг урьдчилан тооцох
3. Санхүүгийн гүйцэтгэлийг үнэлж дүгнэх
- Хөрөнгө, капиталын байдлыг үнэлэх
- Санхүү, төлбөрийн чадварыг үнэлэх
- Хөрөнгө, капиталын ашиглалтыг үнэлэх
- Ашиг, ашигт ажиллагааны үзүүлэлтүүдийг үнэлэх
- Эдийн засгийн тогтворжилт, өсөлт хөгжлийн хандлага динамикийг тодорхойлох
- Хөрөнгө оруулалтын томоохон шийдвэрүүдийг үнэлэх
- Бизнесийн үйл ажиллагааг бүхэлд нь иж бүрэн үнэлэх
4. Санхүү, аж ахуйн үйл ажиллагаанд нэгдсэн дүгнэлт өгөх
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ
1.1 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний арга зүй
1.1.1 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний онолын хандлагууд
Санхүүгийн шинжилгээний судалгааны үндсэн бааз суурь нь санхүүгийн бүртгэл,

тайлангийн мэдээлэл юм. Иймээс санхүүгийн шинжилгээний хөгжлийн чиг хандлагыг нягтлан
бодох бүртгэлийн хэв загвар, төрөл онцлогийг харгалзахгүйгээр авч үзэх боломжгүй юм.
Олон улсын байгууллагууд түгээмэл мөрддөг бүртгэлийн стандарттай уялдуулан нягтлан
бодох бүртгэлийн системийг дэлхийн түвшинд ижилшүүлэх оролдлогыг хийж байгаа боловч
1
Б.Даваасүрэн BA09E020 “Бизнесийн байгууллагын санхүүгийн шинжилгээний арга зүйн харьцуулсан судалгаа”
ялангуяа зах зээл өндөр хөгжсөн улс орнуудын нягтлан бодох бүртгэл системд ихээхэн ялгаа
байсаар байна.
Улс орнууд нь ингэж бүртгэлийн онцлогоо хадгалсаар байгаа нь санхүүгийн
шинжилгээний нэг хэв маяг стандартыг бий болгох боломжгүй болгож байгаа юм. Өнөөдөр
дэлхий дахинаа нягтлан бодох бүртгэлийн 2 загвар, түүнээс үүдэн салбарласан хэмээн үздэг 2
загвар бүхий нийт 4 төрлийн бүртгэлийн загвар хэрэглэгдэж байгаа юм. Үүнд:
1. Англи-Саксоны загвар
i. Олон Улсын нягтлан бодох бүртгэлийн стандарт
2. Европ тивийн загвар
i. Зүүн Европын социалист загвар
Дээрх бүртгэлийн загваруудад тулгуурлан хийгдэх санхүүгийн шинжилгээний арга зүй нь мөн
харилцан адилгүй байна. Үүнийг Хүснэгт-1.1-т харуулъя.
Хүснэгт-1.1
Бүртгэл шинжилгээний загвар
Загвар Бүртгэлийн төрөл Шинжилгээний Шинжилгээний арга зүй
төрөл
Олон Улсын Санхүүгийн бүртгэл -Борлуулсан бүтээгдэхүүний зардлыг
НББ-ийн Удирдлагын бүртгэл Санхүүгийн харьцуулах, зардлын функцүүдийг үнэлэхэд
стандарт шинжилгээ гол төлөв анхаарахын зэрэгцээ төлбөрийн
Англи- Санхүүгийн бүртгэл чадвар, санхүүгийн тогтворжилт зэрэг
Саксоны Удирдлагын бүртгэл санхүүгийн чухал харьцаануудыг
Европын Ерөнхий бүртгэл Санхүү эдийн тодорхойлон бусад компаниудтай харьцуулах
засгийн -Гарал үүслээрээ ангилагдсан янз бүрийн
шинжилгээ зардлуудыг нийт бүтээгдэхүүнтэй нь
Зүүн Европын Нэгдсэн бүртгэл Аж ахуйн үйл харьцуулах нэмэгдсэн өртгийг үнэлэх,
социалист ажиллагааны түүнийг ажилчид албан хаагчид,
шинжилгээ зээлдүүлэгчид компани, төр зэрэг янз бүрийн
талуудын хооронд хуваарилахад гол төлөв
анхаарахын зэрэгцээ үндсэн ба эргэлтийн
хөрөнгийн ашиглалт, зах зээлийн идэвхижил
зэрэг харьцаануудыг тодорхойлсон бусад
компаниудтай зэрэгцүүлэхэд оршино
Нягтлан бодох бүртгэлийн загваруудын ялгаатай талуудаас ялангуяа санхүүгийн

тайлангуудын бэлтгэх арга зүйн зөрүүтэй байдал нь түүнд тулгуурлан хийж байгаа хийж байгаа
санхүүгийн шинжилгээний арга зүйд нөлөөлөх нь гарцаагүй юм. Үүнийг дээрх харьцуулалтаас
хялбархан харж болох юм. Бүртгэлийн ямар загвар сонгосноос хамаарч түүнд тохирсон
шинжилгээний арга зүйг ашигладаг байна.
Хүснэгт-1.2
Санхүүгийн шинжилгээний хөгжлийн чиг хандлагын талаарх эрдэмтдийн үзэл бодол
№ Эрдэмтдийн нэр /улс/ Арга зүйн үзэл бодол Арга зүй
1 Эрик Хелферт /АНУ/ -аливаа бизнес бол ямар нэг удирдлагын шийдвэрээр
идэвхждэг санхүүгийн нөөцүүдийн хөдөлгөөнтэй
харилцан холбоотой систем юм. Бизнесийн системийг
тайлбарлах санхүүгийн шинжилгээний үндсэн зарчим
нь санхүүгийн нягтлан бодох бүртгэл, хөрөнгө
оруулалтын шинжилгээ, капиталын удирдлага байна.
2 В.В Ковалев /ОХУ/ -санхүүгийн шинжилгээний судлах зүйл нь
санхүүгийн нөөц ба түүний урсгал юм. Санхүүгийн
шинжилгээний үндсэн зорилго ба агуулга бол
санхүүгийн оновчтой бодлогын тусламжтайгаар аж
ахуйн субъектийн үйл ажиллагааны үр ашгийг
дээшлүүлэх боломжийг илрүүлэх ба санхүүгийн
2
байдлыг үнэлэх явдал юм. Санхүүгийн
3 Леопольд Бернстайн -санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний судлах зүйл шинжилгээний судлах
/АНУ/ нь 2 үндсэн урьдчилсан нөхцөл дээр тулгуурладаг. зүйл, хамрах хүрээ,
1. НББ-ийн загвар, санхүүгийн мэдээллийн утга санаа, зорилго
ач холбогдол, хязгаарлагдмал байдлыг бүрэн ойлгох
явдал юм. Энэ нь санхүүгийн тайлангийн
шинжилгээний арга хэрэгслийг зөв ашиглахад чухал
ач холбогдолтой.
2. Дүгнэлт гаргах зорилгоор санхүүгийн ба
үйлдвэрлэлийн нэн чухал хүчин зүйлүүдийг
тодорхойлох, нарийвчлан шинжлэхийн тулд
санхүүгийн шинжилгээний арга хэрэгслүүдийг
чадварлаг ашиглах явдал юм
4 Япон судалгааны -санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ нь компани, аж
хандлага ахуйн нэгжийн өнөө үеийн хүчин чадал, сул талуудыг
санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдээр нь төрөл
бүрийн аргачлалаар харьцуулан тооцож, судалж
тодорхойлох үйл ажиллагаа юм.
5 Жак Ришар /Франц/ -баруунд удаан хугацааны туршид, одоо ч бас
үйлдвэрийн газрын аж ахуйн үйл ажиллагааны
шинжилгээг санхүүгийн байдлын шинжилгээгээр
байнга хязгаарлаж ирлээ. Харин санхүүгийн Аж ахуйн үйл
шинжилгээний хэвлэлүүд элбэг байдаг. Эдгээрт бүгдэд ажиллагааны
нь маш төстэй схем, ашигт ажиллагаа ба төлбөрийн шинжилгээний хамрах
чадварын үзүүлэлтүүдийг сонирхолтойгоор хүрээ, зорилго
тайлбарлаж үйлдвэрийн газрын аж ахуйн үйл
ажиллагааны үр дүнгийн бусад үзүүлэлтүүдийг маш
даруухан харуулсан байдаг.
6 М.И Баканов, -эдийн засгийн шинжилгээний судлах зүйлд эдийн
А.Д Шеремет /ОХУ/ засгийн мэдээллийн системээр дамжуулан авч байгаа Эдийн засгийн
обьектив болон субъектив хүчин зүйлийн нөлөөллөөр шинжилгээний хүрээ,
бүрэлдэн бий болсон үйлдвэр аж ахуйн газар, нэгдэл зорилго судлах зүйл
холбоодын аж ахуйн үйл явц, нийгэм эдийн засгийн үр
ашиг зэргийг ойлгож болно.
Орчин үед санхүүгийн зах зээлийн түргэн хурдацтай хөгжилтэй уялдаж санхүүгийн
нөөцүүдийг оновчтой байршуулах, түүнийг цаг алдалгүй уян хатан хуваарилж ашиглах явдал
чухлаар тавигдаж байгаа билээ. Үүнтэй уялдаж эдийн засгийн шинжилгээний санхүүгийн
чиглэл нь давамгайлах хандлагатай болж байна. Үүнээс гадна өнөө үед санхүүгийн
шинжилгээний үндсэн 2 асуудлыг нилээд анхаарч үзэж байна гэж хэлж болох юм. Үүнд:
1. Шинжилгээний арга зүйн хувьд шинэ шинэ коэффициентуудыг боловсруулан гаргах
2. Шинжилгээний мэдээллийн баазыг өргөжүүлж чанаржуулахад оршино.
Харин манай орны хувьд нягтлан бодох бүртгэлийн Олон Улсын Стандартын загварыг ашиглаж
байгаа хэдий ч түүнийг чиглэл болгон өөрийн орны онцлогт тохируулан санхүүгийн
шинжилгээний арга зүйг боловсруулах асуудад зөвхөн онолын түвшинд яригдсаар байгаа билээ.
Санхүүгийн шинжилгээ нь санхүүгийн менежментийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг
удирдлагын шийдвэр гаргах хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлийг үнэлж дүгнэхэд хэрэглэгддэг арга
барилын нэгдэл юм. Санхүүгийн шинжилгээний мэдээллийн үндсэн бааз нь санхүүгийн
бүртгэлийн тайлангийн мэдээлэл байдаг.
Эдийн засгийн шинжилгээнд хэрэглэгддэг үзүүлэлтүүдийн системийг дараах байдлаар
ерөнхийлөн авч үздэг.
1. Өртгийн болон биет үзүүлэлтийн систем
Энэ нь биет хэмжээс болон мөнгөн хэмжээгээр илэрхийлэгдэх үзүүлэлтийн систем. Өөрөөр
хэлбэл, мөнгөөр илэрхийлэгдэх бүхий л үзүүлэлтүүдийн өртгийн үзүүлэлт. Энэ илэрхийллийг
биет хэмжээгээр тайлбарлаж байвал биет үзүүлэлт гэж үздэг.
3
2. Тооцооны болон чанарын үзүүлэлтийн систем

Энэ нь тухайн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны харьцангуй болон туйлийн түвшинг
харуулахад хэрэглэгддэг. Энэ тооны үзүүлэлт нь өртгийн болон биет хэмжээний аль алинаар нь
илэрхийлэгдэж болно. Харин чанарын үзүүлэлт нь тооны үзүүлэлтээс хамаарч байдаг.
3. Туйлийн болон харьцангуй үзүүлэлтийн систем
Энэ нь тухайн үзүүлэлтийг дангаар нь эсвэл харьцуулах байдлаар судалж байгаа эсэхээс
хамаарч байдаг систем. Туйлийн үзүүлэлт нь абсолют цаг хугацаанд байгаа бодит хэмжээс,
харин харьцангуй үзүүлэлт нь туйлийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлдог систем.
Бүртгэлийн мэдээллийн эх сурвалжид НББ-ээр бэлтгэгдэн нийтлэгддэг болон
нийтлэгддэггүй санхүүгийн тайлангуудаас бүрдэнэ. Тухайлбал: санхүүгийн гадаад
тайлангуудад шуурхай бүртгэлийн тайлан болон дотоод тайлангууд өөрөөр хэлбэл НББ-ийн
бусад түүвэрлэсэн мэдээллийн тайлангууд орно. Бүртгэлийн бус мэдээллийн эх сурвалжид НББ-
ээр бэлтгэгддэг мэдээ тайлангуудаас бусад тайлангууд бүрддэг. Тухайлбал татварын албаны
хяналт шалгалтын тайлан, ажилчид албан хаагчдын хурлын протокол, үйлдвэрийн газрын
удирдлагуудаас авсан аман судалгааны материал, аудиторын тайлан, тухайн ААН-ийн хуулийн
зөвлөхийн мэдээ материал гэх мэт тайлангуудыг нэрлэж болно. Санхүү эдийн засгийн
шинжилгээнд хэрэглэгдэх мэдээллийн системийн эх сурвалж нь хэр зэрэг үнэн бодитой байхаас
шинжилгээний үр дүнд шууд хамаарна. Ийм учраас мэдээллийн эх сурвалжийн шинжилгээг
хийхээс өмнө үнэ бодитой эсэхийг нь шалгаж байх хэрэгтэй. Эх сурвалжийн үнэн бодитой
эсэхийг тодорхойлохын тулд шинжилгээний ямар ч шалгуурыг хэрэглэж болно. Өөрөөр хэлбэл
эх сурвалжийн үнэн бодитойг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлт болон арга аргачлалууд нь
нээлттэй байна. Практикт дараах шалгуур үзүүлэлтүүдийг ихэвчлэн ашигладаг байна. Үүнд:
 Тайлан балансын маягт зөв бөглөгдсөн байх
 Тайланд тусгагдсан тоо мэдээлэл зөв эсэх
 Тайланд тусгасан хөрөнгийн тооллого үнэн зөв эсэх
 Тайлан мэдээ нь хуулийн хүрээнд зөв хийгдсэн эсэх гэх мэт
Шинжилгээний зорилго, хамрах хүрээнээс нь хамаарч мэдээллийн эх сурвалж нь
харилцан адилгүй байж болно. Санхүүгийн шинжилгээний мэдээллийн үндсэн дийлэнх хэсгийг
эзэлдэг НББ-ийн тайлан мэдээлэл эзэлдэг. Эдгээр мэдээллийг зөв зохион байгуулалттайгаар
ашиглахын тулд тухайн тайланг уншиж судлахад суралцсан байх хэрэгтэй.
Санхүүгийн тайлангийн гадаад шинжилгээнд СТ-1,2,3 ба дотоод шинжилгээнд СТ-1
маягтыг шууд ашиглах боломжтой. Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний мэдээллийн бааз нь:
 Тайлант болон өнгөрсөн, мөн үеийн санхүүгийн тайлан
 Санхүүгийн тайлангийн нэмэлт тодруулга
 Байгууллагын бизнес төлөвлөгөө, орлого зардлын төсөв, эдийн засгийн бусад
төлөвлөгөөт болон нормативт үзүүлэлтүүд
 Удирдлагын шийдвэр гэрээ хэлцэл
 Үйлдвэрлэл санхүүгийн үзүүлэлтүүд бусад тооцоо судалгаа зэргээс бүрдэнэ.
1.1.2 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний арга зүйн үндэс
Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний арга зүйг авч үзэхэд зах зээл хөгжсөн орнуудад
санхүүгийн тайлан мэдээлэл хэрэглэгч субъектуудын ашиг сонирхолд нийцүүлэн олон тооны
томьёолол, харьцаануудыг ашигладаг байна.
Санхүүгийн шинжилгээний зорилго. Хэрэглэгч үр дүнтэй ач холбогдол бүхий шийдвэр
гаргахад чиглэсэн мэдээлэл боловсруулахад оршино. Санхүүгийн тайлангийн мэдээллийг
хэрэглэгчид нь дараах зорилгоор санхүүгийн тайлангийн шинжилгээг сонирхдог:
1 Хувьцаа эзэмшигчид, хөрөнгө оруулагчид-эзэмшиж буй хувьцаа, ногдол хувиа
цаашид хэвээр нь хадгалах эсэх талаар шийдвэр гаргахад ашигладаг.
4
2 Байгууллагын удирдлага-байгууллагын үйл ажиллагааг цаашид удирдан зохион

байгуулах , хэтийн төлөвлөгөө, төсөв боловсруулах, ойрын зорилтыг
тодорхойлоход ашиглана.
3 Зээлдүүлэгчид, харилцагчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид, худалдан авагчид, санхүүгийн
бусад байгууллагууд тухайн байгууллагын санхүүгийн байдал, төлбөрийн
чадварыг судалж мэдсэнээр харилцаагаа цаашид үргэлжлүүлэх эсвэл шинээр
харилцаа тогтоох эсэх шийдвэр гаргадаг.
4 Засгийн газрын байгууллагууд-Татварын байгууллага, гаалийн алба зэрэг
байгууллагууд цаашид баримтлах бодлогоо тодорхойлох зорилгоор санхүүгийн
тайланг ашиглана.
Санхүүгийн шинжилгээг хамрах хүрээ, цаг хугацааны хувьд экспресс болон гүнзгийрүүлсэн
шинжилгээ гэж 2 ангилдаг.
1. Санхүүгийн тайлангийн экспресс шинжилгээ (хэвтээ ба босоо) буюу цөөн үзүүлэлтээр
энгийн аргаар харьцангуй бага хугацаанд бага хөдөлмөр зарцуулж санхүүгийн байдалд
дүгнэлт өгөх шинжилгээ
Хүснэгт 1.3
Шинжилгээний Үзүүлэлт Тооцох журам 2001 он 2002 он
зорилго
1. Хөрөнгийн 1.Үндсэн хөрөнгө эзлэх1.Үндсэн хөрөнгө/Нийт91.4% 93.1%
байдлын үнэлгээ хувь хөрөнгө*100% 31.7% 35.9%
2.Нийт хөрөнгө элэгдэл 2.Хур.элэгдэл/ 100% 99.6%
3.Нийт хөрөнгө өсөлт Анхны өртөг*100%
3.Нийт хөрөнгө/Нийт
хөрөнгө*100%
2 Санхүүгийн 1.Өөрийн капитал %-ийн1.Өөрийн кап /Нийт эх42.8% 43.1%
байдлын үнэлгээ жин үүсвэр *100% 2.026 1,833
2.Эргэлтийн харьцаа 2.Эргэлтийн хөрөнгө/БХӨТ 586488471.07 5601622505,3
3.Ажлын капитал 3.Эргэлтийн хөрөнгө-БХӨТ 50,64% 45.46%
4.АК эргэлт хөрөнгөд4.Ажлын капитал/Эргэлтийн38.65%
эзлэх %-ийн жин хөрөнгө*100%
5.УХӨТ-ийн нийт эх5.УХӨТ/Нийт эх
үүсвэр эзлэх %-ийн жин үүсвэр*100%
3 Ашигт ажиллгааны1.Цэвэр ашиг 1.ЦА абсолют хэлбэлзэл 9591882.37 7754944.83
үнэлгээ 2.Нийт ашгийн түвшин 2.Нийт ашиг/Бор-тын10.85% 13.48%
3.Үйл ажиллгааны ашгийнорлого*100% 1.39% 1.5%
түвшин 3.Үйл ажиллгааны ашиг/Бор-
тын орлого*100%
4 Өсөлтийн үнэлгээ 1.ЭХ- ийн эргэц 1.БО / ЭХ 17.98 15.27
2.Авлагын эргэц -ийн дундаж 23.37 16.72
3.ӨК ашигт ажиллагаа 2.БО / Авлагын (0.007) 0.005
4.ГК ашигт ажиллагаа дундаж (0.005) 0.004
5.Э/з-ийн тогтвортой3.Цэвэр ашиг
өсөлтийн коэффициен /Ө К
4.Цэвэр ашиг /Гадны
капитал
5.(Цэвэр ашиг* Ногдол
ашиг)/ Ө К
Дүгнэлт
1. -Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин буурсан нь эргэлтйин хөрөнгийн бууралт элэглдлийн түвшин
нэмэгдсэнтэй холбоотой. Нийтхөрөнгө 10230628.73 буюу 0.4%-иар буурсан байна.
2. Хөрөнгийн бууралтыг нарийвчласан нэмэлт тооцоолол:
3. Эргэлтийн хөрөнгө бууралт -73957040.08 -46.8%
4. Үндсэн хөрөнгө------------------84151669.12 -53.2%
5. Нийт бууралт---------------------158108709.2 -100%
5
6. -Өөрийн капиталын хувийн жин буурсан нь гадны капитал ил хэмжээгээр ашигласан буюу хараат байдал
буурсантай холбоотой, эргэлтийн харьцаа ажлын капитал буюу цэвэр эргэлтийн хөрөнгө ажлын капиталын
эргэлтийн хөрөнгөд эзлэх хувь буурсан нь төлбөрийн чадвар буурч байгааг харуулж байна. Эндээс үзвэл
санхүүгийн хараат байдал нүүрлэж байна.
7. -Нийт ашигаар , үйл ажиллагааны түвшин өссөн нь цэвэр ашиг үйл ажиллагааны бус зардал буурсантай
холбоотой.
8. -Өөрийн капитал болон зээлийн капиталын ашигт ажиллагаа өссөн нь зээл ашиглалт үр дүн сайтайг
харуулж байна.
2. Санхүүгийн тайлангийн гүнзгийрүүлсэн шинжилгээ буюу санхүүгийн тайлангийн

үзүүлэлт тус бүрээр бүхэлд нь эсвэл тодорхой үзүүлэлт болон сэдвийг илүү дэлгэрэнгүй
байдлаар нөлөөлсөн хүчин зүйл, харилцан холбоо хамааралд судалж, дүгнэлт гаргах
шинжилгээ гэж 2 ангилна.
Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний гүнзгийрүүлсэн арга зүйг авч үзвэл мэдээллийг
хэрэглэгчдийн ашиг сонирхолд нийлүүлэн олон тооны томъёолол харьцаануудыг ашиглаж
болдог. Санхүүгийн тайланд шинжилгээ хийж үнэн зөв бодитой үнэлэлт дүгнэлтийг өгөхийн
тулд тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагын хөрөнгө капиталын байдал, бүтэц, өсөлт бууралт,
ашиглалт, үйл ажиллагааны үр дүн, хэтийн төлөв байдал гэх мэтчилэн тал бүрээс нь цогцолбор
байдлаар нэгдсэн үзүүлэлтийн системийг ашиглах шаардлагатай. Шинжилгээнд хамаарах
сэдвүүдийг эдийн засгийн агуулгаар нь дараахь байдлаар ангилсан байна. Үүнд:
1. Хөрөнгө, өр төлбөр эзэмшигчийн өмчийн бүрэлдэхүүн динамикийн шинжилгээ
2. Төлбөрийн чадварын шинжилгээ
3. Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
4. Эргэцийн шинжилгээ
5. Бүтээмжийн шинжилгээ
6. Үндсэн хөрөнгийн шинжилгээ
7. Орлого, үр дүнгийн шинжилгээ
8. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ
9. Зах зээлийн идэвхижлийн шинжилгээ
10. Мөнгөн урсгалын шинжилгээ
1.1.2.1 Хөрөнгө, өр төлбөр эзэмшигчийн өмчийн бүрэлдэхүүн

динамикийн шинжилгээ
Балансын үндсэн бүлэг, зүйл ангиудын бүрэлдэхүүн (хувийн жин), динамик (абсолют ба
харьцангуй өөрчлөлт)-ийг тайлант үеийн эцэс болон эхний үлдэгдлээр зэрэгцүүлэн тодорхойлж
үндсэн өөрчлөлтийн эерэг ба сөрөг нөлөө, үүссэн шалтгаан, нөлөөлсөн хүчин зүйлээр нь
дүгнэлт өгнө. Ингэхдээ бүтэц бүрэлдэхүүний өөрчлөлтийг тайлангийн хугацаанд дэвшүүлсэн
зорилт, хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн бодлого, тэдгээрийн үр
дүнтэй холбон тайлбарлах, дүгнэлт өгөх нь зүйтэй.
Хүснэгт-1.4
Хөрөнгө капиталын байдлын үнэлгээ
Хөрөнгө Эх үүсвэр
Эргэлтийн хөрөнгө Богино ба урт хугацаат зээл
 Мөнгө ба үнэт цаас Цаг үеийн төлбөр тооцоо
 Авлага Өөрийн хөрөнгө
 Материаллаг нөөц  Хувьцаат капитал
 Урьдчилж төлсөн зардал  Хувь нийлүүлсэн капитал
 НТК, хуримтлагдсан ашиг
 Бусад
Капитал орлуулалт
6
Эргэлтийн бус хөрөнгө Урт хугацаат зээл өглөг
Аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө капиталын байдалд үнэлэлт өгөх шинжилгээний олон аргууд байдаг
бөгөөд санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн шинжилгээг хийхэд харьцангуй өргөн хэрэглэгддэг арга нь:
1. Хандлагын шинжилгээний арга
2. Бүтцийн өөрчлөлтийн шинжилгээний арга орно.
1.1.2.2 Төлбөрийн чадварын шинжилгээ
Төлбөрийн чадвар гэдэг нь хүлээгдэж байгаа санхүүгийн үүрэг хариуцлага буюу өр

төлбөрүүдийг хугацаанд нь төлж барагдуулахад шаардлагатай санхүүгийн нөөц нь хэр зэрэг
хүрэлцээтэй байгааг тодорхойлдог үзүүлэлтүүдийг хэлдэг. Аж ахуй нэгжийн төлбөрийн
чадварыг авч үзэхдээ санхүүгийн нөөцийн хүрэлцээг нэн тэргүүнд авч үздэг. Санхүүгийн
нөөцийн хүрэлцээг авч үзэхдээ тухайн санхүүгийн нөөцөд багтаж байгаа хөрөнгүүдийн хөрвөх
чадвар болон эргэцээр нь тодорхойлж өр төлбөр барагдуулах хугацаатай нь уялдуулж
тодорхойлдог. Төлбөрийн чадварыг цаг хугацааны хамаарлаар нь өнөөгийн болон ойрын,
хэтийн боломж гэж ангилдаг. Төлбөрийн чадварыг илэрхийлэхдээ төлбөрийн хэрэгсэл болж
ашиглагддаг мөнгө болон түүнтэй адилтгах хөрөнгийн хэмжээг тодорхойлдог. Өөрөөр хэлбэл
мөнгө болон түүнтэй адилтгах хөрөнгө хэдийчинээ хүрэлцээтэй байна төдийчинээ төлбөрийн
чадвар сайтай байна гэсэн үг. Гэхдээ мөнгө болон түүнтэй адилтгах хөрөнгийн хэмжээг
тодорхойлох түвшинд л авч үзэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл төлбөрийн чадвар сайтай байхын тулд
мөнгө болон түүнтэй адилтгах хөрөнгийг эргэлтэнд оруулахгүйгээр хадгалж байна гэсэн үг.
Төлбөрийн чадварыг илэрхийлдэг өөр нэг үзүүлэлт бол хугацаа хэтэрсэн өрийн асуудал. Өөрөөр
хэлбэл хугацаа хэтэрсэн өрийн хэмжээ хэдийчинээ их байна тэр хэмжээгээр төлбөрийн чадвар
муутай байна гэсэн үг.
Төлбөрийн чадварыг үнэлэхдээ үндсэн 3 аргыг хэрэглэдэг. Үүнд:
1. Төлбөрийн чадварыг балансын хөрвөх чадварт үндэслэж үнэлэх
2. Төлбөрийн чадварыг төлбөрийн баланс үйлдэх аргаар үнэлэх
3. Төлбөрийн чадварыг харьцангуй үзүүлэлтийн системээр буюу харьцаагаар үнэлэх
Төлбөрийн чадварыг балансын хөрвөх чадварт үндэслэж үнэлэх арга. Төлбөрийн

чадварыг илэрхийлэгч гол үзүүлэлт нь төлбөрийн хэрэгсэл юм. Төлбөрийн хэрэгсэлд активууд
ордог. Тийм учраас энэ аргын үед активуудын хөрвөх чадварыг авч үздэг. Эргэлтийн активыг
хөрвөх чадвараар нь 3 хэсэг авч үзнэ. Үүнд:
1. Хөрвөх чадвар хамгийн өндөртэй гүйлгээнд чөлөөтэй хэрэглэгдэх мөнгөн хөрөнгүүд
2. Хөрвөх чадвараар харьцангуй түргэнд тооцогддог мөнгөтэй адилтгах хөрөнгүүд (үнэт
цаас, авлагын бичиг, бусад авлагууд)
3. Хөрвөх чадвараар харьцангуй удаанд тооцогддог бараа материал үнэ бүхий зүйлс
Гэхдээ энд зөвхөн хөрвөх чадварын буюу мөнгө болж хувирах чадвараас гадна эдийн засгийн
агуулга бүхий харилцан уялдааг зайлшгүй авч үзэх шаардлагатай, өөрөөр хэлбэл өөрийн
эргэлтийн капитал эх үүсвэрийн санхүүжилт, ажлын капитал, байнгын капитал, эх үүсвэрийн
хувьсах болон тогтмол хэсэг гадны капитал зэргийг тооцож үнэлэлт дүгнэлт өгч байх ёстой.
Өөрийн эргэлтийн капитал = (УХӨТ + ӨК) – УГХ
Байнгын капитал = УХӨТ + өөрийн капитал
Ажлын капитал = Эргэлтийн хөрөнгө – БХӨТ
Гадны капитал = БХӨТ + УХӨТ = гадаад эх үүсвэр
Нийт хөрөнгө – Үндсэн хөрөнгө = Эргэлтийн хөрөнгө
Эргэлтийн хөрөнгө – БХӨТ = ЦЭХ
Нийт хөрөнгө – БХӨТ –УГХ = Эргэлтийн хөрөнгийн санхүүжилт
7
Эдгээр үзүүлэлтүүдээс гадна төлбөрийн чадварт үнэлгээ өгөхөд балансын зүйл ангиудын
уялдаагаар холбогдож илэрдэг эргэлтийн хөрөнгийн хувьсах хэсэг үйлдвэрлэлийн потенциал,
материаллаг нөөц зэрэг ойлголтуудыг мөн авч үздэг.
Үйлдвэрлэлийн потенциал = материаллаг нөөц + үндсэн хөрөнгө
Материаллаг нөөц = ТЭМ + ДҮ
Төлбөрийн чадварыг балансын хөрвөх чадварт үндэслэж үнэлэхдээ
төлбөрийн баланс үйлдэх урьдчилсан суурийг энэ аргын үед тавьж өгдөг. Өөрөөр хэлбэл хөрвөх
чадвараар нь ангилсан активуудыг төлөгдөх хугацаагаар нь ангилсан пассивуудтай урьдчилан
авч үзэж үнэлдэг.
Актив
А1. Нэн хурдан хөрвөх актив (Мөнгө, түүнтэй адилтгах хөрөнгө)
А2. Түргэн хөрвөх актив (Авлагууд)
А3. Удаан хөрвөх актив (БМ, ДҮ, бүтээгдэхүүн, үйлдвэрийн нөөц)
А4. Хөрвөх чадвар муутай актив (ҮХ, элэгдэл, биет бус хөрөнгө, хөрөнгө оруулалт)
Пассив
П1. Яаралтай өр төлбөр (татварын болон цалингийн өглөгүүд)
П2. Ойрын өр төлбөр (бусад өглөгүүд)
П3. БХӨТ-ийн үлдсэн хэсэг + УХӨТ хэсэг (урт хугацаатай зээллэгүүд)
П4. УХӨТ-ийн үлдсэн хэсэг (өөрийн хөрөнгө)
А1>П1 яаравчилсан өр төлбөр төлөх хэмжээнд
А2>П2 төлбөрийн чадвар өр төлбөр төлөх хэмжээнд байна
А3>П3 урт хугацаат өр төлбөрийг барагдуулаад илүү гарах
А4>П4 энэ харьцаа хангаж байвал төлбөрийн чадвар хангагдсан балансын бүтэц зохистой
харьцаа байна гэж үзнэ.
Энэ аргын үед тухайн аж ахуйн нэгж төлбөрийн чадварыг ижил үйл ажиллагаа бүхий аж ахуйн
нэгж болон салбарын дундажтай харьцуулж болно. Ингэж харьцуулахдаа пассивуудын нийт эх
үүсвэрт эзлэх хувийн жингээр нь, активуудын мөн адил хувийн жингээр нь тодорхойлж
харьцуулах замаар үнэлж өгдөг.
Төлбөрийн баланс гэдэг нь төлбөрийн хэрэгслүүдийг төлөгдөх өр төлбөрүүдийн
хэмжээтэй зэрэгцүүлж авч үздэг ойлголт юм. Төлбөрийн баланс гаргахын тулд авлага болон өр
төлбөрийн талаархи мэдээлэл хангалттай байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл тухайн авлагыг ямар
хугацаанд цуглуулж чадах тухайн өр төлбөрийг яг хэдийд буцааж төлөх талаарх мэдээлэл
тодорхой байх ёстой. Төлбөрийн балансыг 2 аргаар бэлтгэдэг.
1. Авлага болон өр төлбөрийн хугацаанд үндэслэж төлбөрийн хэрэгслийг тооцоолох
2. Авлага болон өр төлбөрийн эргэцийг тооцоолж түүнд үндэслэж төлбөрийн хэрэгслийг
тооцоолох
Хүснэгт-1.5
Өр төлбөрийн хэрэгслүүд
Төлбөрийн хэрэгслүүд Дүн Өр төлбөрүүд Дүн
Мөнгөн хөрөнгө Төлбөрийн нэхэмжлэх (1 сард)
Авлага (1 сард авах) Төлбөрийн илүүдэл
Төлбөрийн хомсдол
Дүн = Дүн =
Төлбөрийн чадварыг тодорхойлогч харьцангуй үзүүлэлтүүдийн систем

Төлбөрийн чадварыг илэрхийлэгч үзүүлэлтүүдийн хооронд нь харьцуулж үздэг систем юм.
Төлбөрийн чадварын үнэлгээнд дараах харьцангуй үзүүлэлтүүдийг ихэвчлэн ашигладаг. Үүнд:
1. Төлбөрийг барагдуулах өнөөгийн боломж. Төлбөр барагдуулах өнөөгийн байдалд 2
үндсэн харьцааг ашигладаг. Бас төлбөрийн чадварын ерөнхий коэффициент ч гэж
8
нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ коэффициент нь өр төлбөрөө эх үүсвэрээр нөхөх чадварыг

харуулдаг учраас нөхөлтийн коэффициент ч гэж нэрлэдэг.
a. Төлбөр барагдуулах өнөөгийн боломж. КТБӨ = (мөнгө + үнэт цаас) / БХӨТ
Энэ нь 0.2-оос багагүй байвал зохимжтой гэж үздэг
b. Кнөх = ЭХ / БХӨТ
Энэ коэффициент нь 2-3-ын хооронд байвал зохимжтой гэж үздэг. Өөрөөр
эргэлтийн харьцаа ч гэж нэрлэдэг.
2. Төлбөрийг барагдуулах ойрын боломж. Ктч ойр = (МХ + ҮЦ + авлага)/ БХӨТ
Энэ нь 0.8-1.0, түүнээс багагүй байвал зохимжтой гэж үзнэ.
3. Дээрхи харьцаануудаас гадна зах зээл хөгжсөн орнуудад ихэвчлэн хэрэглэдэг хэд хэдэн
харьцаанууд байдаг. Эдгээрээс хэрэглэж болох дараах харьцаануудыг авч үзье. Үүнд:
• Мөнгөн хөрөнгө хуримтлалын коэффициент
Кмх = (МХ + ҮЦ) / БО
• Хөрвөх чадвар бүхий хөрөнгийн (бэлэн байгаа төлбөрийн хэрэгслийн) хувийн жин
Хувийн жин = (МХ + ҮЦ) / Баланс дүн
• Цэвэр орлогын норм буюу цэвэр мөнгөн гүйлгээ
Цэвэр мөнгөн гүйлгээ = (Цэвэр ашиг + Элэгдлийн зардал) / БО
• Хүү төлөх чадварын коэффициент
Кхтч = (ТТӨА + Хүүний зардал) / Хүүний зардал
Эдгээр харьцаануудаас гадна капиталын өсөлтүүдийг мөн адил төлбөрийн чадварын үнэлгээн
дээр ашигладаг. Тухайлбал, хувь нийлсэн хөрөнгийн өсөлт, ашгийн өсөлт гэх мэтчилэнгээр...
Эргэлтийн хөрөнгийг хэдий чинээ өөрийн хөрөнгөөр санхүүжүүлнэ төдий чинээ төлбөрийн
чадвар сайжирна гэсэн үг. Төлбөрийн чадварын шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу
тайлант үеийн эхэн ба эцсийн байдлаар хийнэ. Үүнд:
1 Цэвэр эргэлтийн хөрөнгө Нийт эргэлтийн хөрөнгө – Богино хугацаат өр төлбөр

2 Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн Мөнгөн хөрөнгө +ТБҮЦ
харьцаа Богино хугацаат өр төлбөр
3 Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа Мөнгөн хөрөнгө + ТБҮЦ +Авлага
Богино хугацаат өр төлбөр
ТБҮЦ –түргэн хөрвөх үнэт цаас
4 Түргэн хөрвөх хөрөнгө Мөнгөн хөрөнгө + ТБҮЦ +Авлага
Түргэн хөрвөх хөрөнгөнд бараа материал үнэ бүхий зүйлийг оруулдаггүй. Учир нь
а) Хөрвөх чадвар удаан
б) Балансын өртөгөөрөө төлбөрийн хэрэгсэл болж чаддаггүй
5 Эргэлтийн харьцаа Нийт эргэлтийн хөрөнгө

6 Эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин Нийт эргэлтийн хөрөнгө
Балансын цэвэр дүн
7 Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн Цэвэр эргэлтийн хөрөнгө
жин Нийт эргэлтийн хөрөнгө
8 Он дамжсан болон хугацаа хэтэрсэн Хугацаа хэтэрсэн өр төлбөр
өр төлбөрийн хувийн жин Нийт өр төлбөр
1.1.2.3 Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
9
Санхүүгийн тогтворжилт гэдэг нь аж ахуйн нэгж бизнесийн байгууллагын санхүүгийн үйл

ажиллагаа хэвийн явагдаж улмаар үйл ажиллагаандаа хийж байгаа санхүүжилт нь өөрийн
хөрөнгөөр мөн өөрийн өр төлбөрөө ч бас өөрийн хөрөнгөөр төлж барагдуулах чадвартай
эсэхийг харуулж байдаг шинжилгээний гол үзүүлэлт юм. Байгууллагын санхүүгийн тогтвортой
байдлаар санхүүгийн ерөнхий байдлыг шинжилж гол үзүүлэлт болгон ашигладаг. Энэ хөрөнгө
оруулагчид, хувь нийлүүлэгчид, зээлдүүлэгчид зэрэг харилцагчид нь аж ахуй нэгжийн
санхүүгийн тогтвортой байдлыг ихээхэн сонирхдогтой холбоотой. Санхүүгийн тогтвортой
байдал тухайн байгууллагын төлбөр төлөх чадвар санхүүгийн бэл бэнчинг тодорхойлж байдаг.
Аж ахуйн нэгж байгууллагын санхүүгийн тогтвортой байдлыг тодорхойлохдоо хөрөнгийн
байршил түүний ашиглалт эх үүсвэрийн бүтцээр гол төлөв тодорхойлдог. Санхүүгийн байдлыг
тодорхойлох хүчин зүйлсийг ерөнхий хэлбэрээр авч үздэг. Үүнд:
1. Санхүүгийн төлөвлөгөөний биелэлт болон ашгийн өсөлт
2. Эргэлтийн хөрөнгийн эргэцийн хурдац
Санхүүгийн тогтвортой байдлыг болон санхүүгийн тогтворжилтийг зах зээл өндөр хөгжсөн
орнуудад хэд хэдэн үзүүлэлтүүдээр илэрхийлдэг байна. Эдгээр үзүүлэлтээс манай оронд
түгээмэл ашигладаг дараах үзүүлэлтийг дурьдаж болох юм. Үүнд:
9 Бие даах чадварын коэффициент Өөрийн капитал (Эзэмшигчийн өмчийн дүн)

10 Санхүүгийн хамаарлын Балансын цэвэр дүн
коэффициент Өөрийн капитал
11 Зохицуулалтын коэффициент Өөрийн эргэлтийн капитал
Өөрийн капитал
12 Өөрийн эргэлтийн капитал Өөрийн капитал + урт хугацаат өр төлбөр – үндсэн хөрөнгө ба
хөрөнгө оруулалт, биет бус хөрөнгө
13 Гадны капиталын хувийн жин Гадны капитал
Нийт капитал (Балансын пассивийн дүн)
Энэ нь тухайн компанийн нийт хөрөнгийн ямар хэсгийг гадны хөрөнгөөр санхүүжилж байгааг
харуулна. Гадны капитал Богино болон урт хугацаат өр төлбөрийн нийлбэр дүн юм.
14 Урт хугацаат зээл болон өөрийн Урт хугацаат зээл

капиталын харьцаа Өөрийн капитал
15 Гадны болон өөрийн капиталын Гадны капитал
харьцаа Өөрийн капитал
1. Бие даалтын коэффициент. Энэ нь тухайн байгууллага санхүүгийн хувьд хэр зэрэг бие
даасан бэ? гэдгийг харуулдаг бөгөөд эдийн засгийн утга нь 0.6-с их байвал зохистой гэж
үздэг.
2. Хараат байдлын коэффициент. Энэ нь бие даалтын коэффициентийн урвуу үзүүлэлт
бөгөөд нэгж өөрийн эх үүсвэрт (өөрийн хөрөнгө) ноогдох хөрөнгийн дүн юм. Энэ
үзүүлэлтийг ихэнх тохиолдолд 1-2 хооронд байвал зохистой гэж үздэг. Гэхдээ
санхүүжилтийн нөхцөлөөс хамаарч энэ зохистой хэмжээ нь өөр өөр байж болно
3. Өөрийн хөрөнгийн зохицуулалтын коэффициент. Энэ нь өөрийн эх үүсвэрийн 1₮-ийн
тутамд ноогдож байгаа эх үүсвэрийн санхүүжилтийн хэмжээг харуулдаг. Энэ
коэффициентийн утга хэдий чинээ өсөх хандлагатай байна төдий чинээ өөрийн
хөрөнгөөр өөрийгөө санхүүжүүлсэн байдал харагддаг.
4. Гадны капиталын оролцооны коэффициент. Энэ нь гадны капиталын нийт хөрөнгөнд
эзлэх хувийн жингээр тодорхойлогдох бөгөөд эдийн засгийн утга нь 0.4-с бага буюу
тэнцүү байвал зохимжтой гэж үздэг.
10
5. Энд дурдагдах өрийн хөрьцааны коэффициент нь бусад үзүүлэлтүүдээс нэлээд чухлаар

тавигддаг. Энэ харьцаа нь гадны капитал өөрийн хөрөнгийн харьцаагаар
тодорхойлогддог бөгөөд эдийн засгийн утга нь буурах тусам сайн гэж үздэг.
Бараа материалын нөөцийн үзүүлэлттэй холбоотойгоор санхүүгийн тогтворжилтийн дараах
төрөл хэлбэрүүд тайлбарлагддаг. Үүнд:
 Туйлийн тогтвортой байдал. Энд материаллаг нөөц нь цэвэр эргэлтийн хөрөнгөөс бага
байгаа тохиолдол. Материаллаг нөөц өөрийн эх үүсвэрээ эргэлтийн хөрөнгөөр
санхүүжүүлж чадаж байгааг харуулдаг бөгөөд гадны хамаарлаас хол байна гэж үздэг.
 Хэвийн тогтвортой байдал. Энэ нь материаллаг нөөц нь цэвэр эргэлтийн хөрөнгөөс их
материаллаг нөөцийн эх үүсвэрээс бага байвал тухай компани үйл ажиллагаа нь
амжилттай зохион байгуулагдсан байна гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл материаллаг нөөцийг
ба гадны эх үүсвэрээр зохистой хэмжээнд санхүүжүүлэх чадвартай байна гэж үздэг.
 Санхүүгийн тогтворгүй байдал. Энэ нь материаллаг нөөц нь материаллаг нөөцийн эх
үүсвэрээс их байгаа тохиолдолд тухайн байгууллага үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулахын
тулд материаллаг нөөцийн хэвийн хэмжээнээс гадна нэмэлт эх үүсвэр дайчилсаныг
илтгэж өгдөг. Иймээс тухайн байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагаа тогтворгүй байна
гэж үздэг.
 Санхүүгийн хямралын байдал буюу хэт тогтворгүйжилт. Энэ нөхцөлд материаллаг нөөц
нь материаллаг нөөцийн эх үүсвэрээс их байх тохиолдол бөгөөд материаллаг нөөцийн эх
үүсвэрт шаардагдсан (үлдсэн эх үүсвэр болон нэмэлт эх үүсвэр) өр төлбөрүүд нь хугацаа
хэтэрсэн яаравчлагдсан тохиолдолд санхүүгийн хямралтай байдалд оршиж байна гэж
дүгнэдэг.
Төлбөрийн хэтийн боломжийн үзүүлэлт:

16 Хүү төлөх чадвар Хүү + ТӨЦА
Хүүний зардал
ТӨЦА –татварын өмнөх цэвэр ашиг

17 Хүү ба үндсэн өрийг төлөх чадвар Хүү+ТӨЦА+Байгуулсан элэгдлийн шимтгэл
Хүүний зардал + Үндсэн өр (анх авсан зээл)
18 Хүүтэй зээлийн хувь хэмжээ Хүүтэй зээл, Өр төлбөрүүд
Гадны капитал
19 Хүүний дундаж хувь Хүүний зардал
20 Альтманы индекс Z 3.3K1 + 1.0K2 +0.6K3 + 1.4K4 + 1.2K5
1. Дампуурал болон түүний шалтгаан үр дагавар

Зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд харьцангуй түгээмэл тохиолддог үзэгдэл бол дампуурал юм.
Дампуурах үзэгдэл ихсэх тусам нийт эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж янз бүрийн сөрөг
үр дагавруудыг бий болгодог. Тухайлбал, ажилгүйдэл өсөхөд ядуурлын түвшин, бараа
бүтээгдэхүүний хомсдол улмаар инфляци өсөх гэх мэт. Аж ахуй нэгжийн дампуурал нь ихэнх
тохиолдолд аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагаанд бодлогын алдаа гаргах хөрөнгийн
санхүүжилтэнд гадны капиталын оролцоо давамгайлсаар байх улмаар өр төлөх чадваргүй
хэвшмэл үзэгдэлтэй байх зэргээс тохиолдоно. Байгууллагын дампууралд хүргэдэг
санхүүжилтээс гадна хөрөнгө оруулалтын зохистой хуваарилалт болон үнийн бодлого ихээхэн
нөлөөтэй байдаг. Аж ахуй нэгжийн дампуурлыг зах зээл өндөр хөгжсөн орнуудад төрөөс
зохицуулж байдаг. Тухайлбал:
• Татаас санхүүжилтийн дэмжлэг олгох
• Хуулиар зохицуулалт хийх
11
• Аж ахуй нэгжийг дахин зохион байгуулах гэх мэт үйл ажиллагааг дампуурлаас
урьдчилан сэргийлж хийдэг.
Дампуурсан тохиолдолд нэн тэргүүнд гадаад санхүүжүүлэгчийн эрх ашиг хөндөн тавигддаг.
Өөрөөр хэлбэл өр төлөөсийг нөхөн барагдуулж байж дотоод санхүүжүүлэгч буюу
эзэмшигчдийг хохиролгүй болгох тал дээр анхаардаг.
2. Дампуурлаас урьдчилан сэргийлэх шинжилгээний аргууд
Дампуурлаас урьдчилан сэргийлэх оношлогоо буюу шинжилгээ хийхэд Эдвард Альтманы
индексийг буюу төлбөрийн чадварын индексийг эдийн засаг өндөр хөгжсөн оронд ашигладаг.
Төлбөрийн чадварын индексийг 1968 онд нэрт эдийн засагч Эдвард Альтман 1946-1965 оны үед
үйл ажиллагаа явуулж байсан 66 үйлдвэр аж ахуйн газрын үйл ажиллагаанд үнэлэлт өгч 22
үндсэн үзүүлэлтийг авч ашигласан. Энэ 22 үндсэн үзүүлэлт буюу коэффициент нь дампуурлыг
урьдчилан тааварлахад хэрэглэгдэж болох харьцаанууд гэж үздэг. Эдгээр үзүүлэлтүүдээс нэлээд
чухал гэж үзсэн 5 үзүүлэлт буюу коэффициентийг судлан олон хүчин зүйлийн регрессийн
тэгшитгэл зохиож улмаар судалгааны явцад эдгээр тэгшитгэлүүдийн параметрүүдийг
тодорхойлсон. Альтманы индексийн гол тэгшитгэл нь Z юм.
Z > 2.675 байвал дампуурлаас хол (сайн байна)
Z < 2.675 байвал дампуурч болзошгүй байна гэж үзнэ
Индекс нь 2.675-c бага гарвал ойрын 2-3 жил дампуурах магадлалтай гэж тодорхойлдог. Энэ
индексийн сул тал нь 3-р коэффициент буюу өөрийн капиталын зах зээлийн үнийг
тодорхойлоход нэлээд төвөгтэй байдаг. Хувьцаат компанийн хувьд илүү тохиромжтой бусад
тохиолдолд өөр өөрийн шалгуур үзүүлэлтээр өөрийн капиталын зах зээлийн үнийг
тодорхойлдог учраас оновчтой тодорхойлолт болж чаддаггүй гэж үздэг. Дампуурлыг
оношлоход төлбөрийн чадварын индексээс гадна янз бүрийн үнэлгээний системийг тодорхойлж
дампуурлыг оношлох бас нэгэн арга байдаг. Энэ аргыг үнэлгээний системийн арга гэж нэрлэнэ.
Үнэлгээний системийн аргыг зах зээл өндөр хөгжсөн аудитын томоохон байгууллагууд
хэрэглэж ирсэн. Мөн түүнчлэн дээрх коэффициент нь:
1. 1.8-с бага байвал дампуурах магадлал маш их
2. 1.9-2.7 хооронд байвал дампуурах магадлал дунд зэрэг
3. 3-аас их байвал дампуурах магадлал бага гэсэн үнэлгээг өгдөг.
Дараах үзүүлэлтээр аж ахуй нэгжийн дампуурлыг таамаглаж болно гэж үзсэн. Үүнд:
• Хугацаа хэтэрсэн зээлийн байдал түүний хувийн жингийн өсөлт үйлдвэрлэлийн үйл
ажиллагаанд гарч байгаа томоохон доголдол давтагддаг.
• Урт хугацаат санхүүжилтийн богино хугацаатай зээллэг ихээхэн хэмжээнд ашиглах
• Эргэлтийн хөрөнгийн байнгын дутагдал
• Богино хугацаат өр төлбөр төлөгдөхгүй хэлбэр дахин дахин давтагдах
• Нийт хөрөнгө нь эзлэх гадны капиталын хувийн өндөр түвшинд байнга давтагдах ба
өсөх хандлагатай байх
• Материалын нөөцийн эргэлт удаашрах. Нөөцийн үлдэгдэл ихээр хуримтлагдах
• Ашиглалтын хугацаа дууссан тоног төхөөрөмжийг үндсэн хөрөнгийн байршилд ихээр
байршуулах.
21 К1 Хүү + ТӨЦА
Нийт хөрөнгө
22 К2 Борлуулалтын орлого
23 К3 Өөрийн капитал
24 К4 Ногдол ашиг төлсөний дараах цэвэр ашиг
12
25 К5 Өөрийн эргэлтийн капитал
1.1.2.4 Эргэцийн шинжилгээ
Эргэц нь эргэлтийн хөрөнгийн нэг хэлбэрээс нөгөөд шилжих хөдөлгөөний илэрхийлдэг. Эргэц
түргэсэхийн хэрээр үйлдвэрлэлийн үр ашиг нэмэгддэг. Эргэцийн шинжилгээг дараах
үзүүлэлтийн дагуу хийнэ. Үүнд:
26 Авлагын эргэц (удаа) Борлуулалтын орлого

Авлагын дундаж үлдэгдэл
27 Авлагын эргэц (өдөр) 360 хоног
Авлагын эргэц (удаа)
28 Нөөцийн эргэц (удаа) Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг (ББӨ)
БМҮБЗ-ийн дундаж өртөг
БМҮБЗ-бараа материал, үнэ бүхий зүйл

ББӨ = ДҮ1 + ШМ +ШХ + ҮНЗ – ДҮ2 + ББ1 – ББ2
29 Нөөцийн эргэц (өдөр) 360 хоног

Нөөцийн эргэц (удаа)
30 Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (удаа) Борлуулалтын орлого
Эргэлтийн хөрөнгийн дундаж үлдэгдэл
31 Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (өдөр) 360 хоног
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (удаа)
32 Нийт хөрөнгийн ачаалал Нийт орлого (борлуулалтын орлого)
33 Өглөгийн эргэц (удаа) Зээлээрх худалдан авалт
Өглөгийн дундаж үлдэгдэл
34 Өглөгийн эргэц (өдөр) 360 хоног
Өглөгийн эргэц (удаа)
35 Эдийн засгийн өсөлтийн Цэвэр ашиг + Ногдол ашиг
тогтворжилт Өөрийн капитал
36 Үйлдвэрлэлийн цикл Авлагын эргэц (өдөр) + Нөөцийн эргэц (өдөр)
37 Санхүүгийн цикл Авлагын эргэц (өдөр) + Нөөцийн эргэц (өдөр) - Өглөгийн
эргэц (өдөр)
1.1.2.5 Бүтээмжийн шинжилгээ
Бүтээмжийн шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу өмнөх ба төлөвлөсөн хэмжээтэй нь

зэрэгцүүлэн хийж дүгнэлт өгнө.
38 Хөдөлмөрийн бүтээмж Борлуулалтын орлого

Ажиллагсадын дансны дундаж тоо
39 Хөдөлмөрийн бүтээмж Нэмэгдсэн өртөг
Ажиллагсадын тоо
40 Үндсэн хөрөнгийн ачаалал (фонд Борлуулалтын орлого
өгөмж) Үндсэн хөрөнгийн дундаж өртөг
41 Материал өгөмж Борлуулалтын орлого
БМҮБЗ-ийн дундаж өртөг
42 Эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийн Цэвэр ашиг – Төлсөн ногдол ашиг
коэффициент Өөрийн капитал
43 Хөдөлмөрийн зардлын өрсөлдөх Нэмэгдсэн өртөг
чадвар Хөдөлмөрийн зардал
1.1.2.6 Үндсэн хөрөнгийн шинжилгээ

13
Үндсэн хөрөнгийн шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу оны эхэн ба эцсийн байдлаар
хийж зэрэгцүүлсэн дүгнэлт өгнө. Үүнд:
44 Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин Нийт үндсэн хөрөнгийн өртөг

45 Үндсэн хөрөнгийн нийт дүнд Үйлдвэрлэлийн зориулттай үндсэн хөрөнгө
үйлдвэрлэлийн зориулалттай үндсэн Нийт үндсэн хөрөнгийн өртөг
хөрөнгийн эзлэх хувийн жин
46 Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн Үндсэн хөрөнгийн хуримтлагдсан элэгдэл
коэффициент Үндсэн хөрөнгийн балансын өртөг
47 Үндсэн хөрөнгийн шинэчлэлтийн Тайлант хугацаанд шинээр ашиглалтанд орсон үндсэн
коэффициент хөрөнгийн анхны өртөг
Тайлант хугацааны эцэст байсан үндсэн хөрөнгийн анхны
өртөг
48 Үндсэн хөрөнгийн хасагдалтын Тайлант хугацаанд ашиглалтаас хасагдсан үндсэн хөрөнгийн
коэффициент анхны өртөг
Тайлант хугацааны эхэнд байсан үндсэн хөрөнгийн анхны
өртөг
1.1.2.7 Орлого, үр дүнгийн шинжилгээ
Компаний нийт ба борлуулсан бүтээгдэхүүний бүрэлдэхүүн (хувийн жин), тэдгээрийн

хэлбэлзлийг өмнөх он, төлөвлөгөөтэй нь зэрэгцүүлэн судалж, орлогын хичнээн хувь нь юунд
хэрхэн зарцуулагдсанд дүгнэлт өгнө. Компаний орлогын өсөлтөнд нөлөөлсөн хүчин зүйл
(бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээ, бүрэлдэхүүн, худалдах үнэ, валютын ханшны
өөрчлөлт, борлуулалтын буцаалт, үнэ хямдруулалт гэх мэт)-ийн нөлөөллийг тулгуур үетэй нь
зэрэгцүүлэн тодорхойлж дүгнэлт өгнө. Компаний үйлдвэрлэлийн болон удирдлага
үйлчилгээний нийт зардал, үйлдвэрлэсэн болон борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгийн
харьцангуй хэлбэлзэл, зардлын хуваарилалт, нэгжийн өртөгийн тооцоог батлагдсан төсөвтэй нь
зэрэгцүүлэн дүгнэлт гаргана. Компаний нэмэгдсэн өртөг, түүний хуваарилалт:
49 Нэмэгдсэн өртөг Борлуулалтын болон Бусад орлогын нийлбэр – Гаднаас

худалдан авалтын өртөг
50 Нэмэгдсэн өртөг Хөдөлмөрийн зардал + Элэгдлийн зардал + Цэвэр ашиг
Борлуулалтын болон татварын өмнөх ашигт нөлөөлсөн хүчин зүйл (борлуулалтын тоо хэмжээ,
худалдсан үнэ, борлуулалтын өртөг, үйл ажиллагааны зардал гэх мэт)-ийн нөлөөллийг
тооцоолж үнэлэлт өгч, санал боловсруулна.
1.1.2.8 Ашигт ажиллагааны шинжилгээ
Бизнесийн эцсийн зорилго нь ашиг олох явдал бөгөөд оруулсан хөрөнгийг илүү үр бүтээлтэй
ашиглаж, орлогоороо зардлаа нөхөөд ашигтай ажилласан нөхцөлд үйл ажиллагаагаа өргөтгөх
боломжтой болно. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ нь эдийн засгийн үр ашгийн нэгдсэн
үзүүлэлт бөгөөд оруулсан хөрөнгийн нэгж тутмаас олсон ашгийн хэмжээг мөнгөөр илэрхийлдэг
чухал үзүүлэлт юм. Ашигт ажиллагааны шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийж,
өнгөрсөн он болон төлөвлөгөөтэй нь зэрэгцүүлэн дүгнэлт өгнө. Үүнд:
51 Борлуулалтын ашигт ажиллагаа Нийт ашиг

Борлуулалтын орлого
14
52 Өртгөөр тооцсон борлуулалтын АА Нийт ашиг
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг
53 Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа Цэвэр ашиг
54 Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа Цэвэр ашиг
Өөрийн капитал
(51) Борлуулалтын ашигт ажиллагаа нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг төлөөд

борлуулалтаас үлдэж буй орлогын хэмжээг харуулна. Борлуулалтын ашигт ажиллагаа нь өндөр
байвал борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг бага, ахиуц нийт ашиг нь бага байвал борлуулсан
бүтээгдэхүүний өртөг өндөр байгааг илэрхийлдэг.
(53) Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг мөн нийт хөрөнгийн өгөөж гэж нэрлэдэг. Нийт хөрөнгийн
нэг төгрөг тутамд ногдож байгаа цэвэр ашгийн хэмжээг хилэрхийлнэ. Хөрөнгө орулалтын
өгөөж өсвөл ашигт ажиллагаа мөн өснө.
Дээрхи үзүүлэлтийг банкны хувьд өөрийн хөрөнгийн өгөөж (ROE) гэж нэрлэдэг. Банкны үйл
ажиллагааны гүйцэтгэлийг түүний өөрийн хөрөнгийн өгөөж болон хөрөнгийн өгөөжөөр (ROA)
тодорхойлдог. Өөрийн хөрөнгийн өгөөж өндөр байх нь банкны хуваарилагдаагүй ашиг болон
нийт их буйг илтгэнэ.
55 ROE Цэвэр ашиг * Нийт актив = ROA * мултипликатор
56 Мултипликатор Нийт актив
Нийт өөрийн хөрөнгө
Банкны хөрөнгийн мултипликатор нь өрийн санхүүжилт буюу санхүүгийн хөшүүргийг

харуулах бөгөөд эрсдэл өгөөжийг нэгэн зэрэг хэмждэг үзүүлэлт юм.
Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг нь үйл ажиллагааны зардлуудыг төлсний дараагаар үлдэж буй
борлуулалтын орлогын хэсгийг харуулна.
ҮААА = үйл ажиллагааны ашиг / борлуулалт (101)
Ахиуц цэвэр ашиг нь татвар болон бусад бүх зардлуудаа төлөөд үлдсэн борлуулалтын орлогын
хэсгийг илэрхийлнэ.
АЦА = татварын дараах цэвэр ашиг / борлуулалт (102)
Хувьцаат капиталын өгөөж (ROE). Энэ харьцаа нь хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийн 1 төгрөг
тутамд ноогдож буй ашгийн хэмжээг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл хувьцаат капиталын
өгөөгжийн харьцаа юм.
ROE = татварын дараах цэвэр ашиг / хувьцаат капитал (103)
Нэгж хувьцаанд ногдох ашиг (EPS) нь эргэлтэнд байгаа нэгж хувьцаанд ноогдож буй цэвэр
ашгийн хэмжээ юм. Компанийн ашигт ажиллагааны хамгийн чухал үзүүлэлтүүийн нэг болдог.
EPS = энгийн хувьцаанд хуваарилах боломжит ашиг / гаргасан энгийн хувьцааны тоо (104)
Нэгж хувьцаанд ногдож буй ашгийн харьцаа нь нэгж хугацаанд олгох ногдол ашгийн хэмжээ
биш юм. Ихэнх тохиолдолд нэгж хугацаанд ногдох ашгийн тодорхой хувийг л ногдол ашигт
олгодог байна.
Үнэ ашгийн харьцаа (Р/Е). Үнэ ашгийн харьцаа нь зах зээл компанийн 1 төгрөгийн ашгийн
төлөө төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээг илэрхийлнэ. Мөн зах зээл компанийн хэтийн
төлөвийг үнэлж байгаа үнэлгээний хэмжүүр болдог. Үнэ ашгийн харьцаа өндөр байх тусам
15
компани зах зээлд нэр хүндтэй, хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтанд итгэх итгэл өндөр
байгаагийн илрэл болно.
Үнэ ашгийн харьцаа = хувьцааны зах зээлийн үнэ / нэгж хувьцаанд ногдох ашиг (105)
Харьцааны нэгдсэн шинжилгээ

Зөвхөн ганц харьцаа компанийн санхүүгийн байдалд үнэлэлт дүгнэлт өгөх хангалттай мэдээлэл
өгч чадахгүй бөгөөд харин дээрх бүлэг харьцаануудыг нэгтгэн шинжилбэл компанийн талаарх
бодит үнэлгээнд хүрэх боломжтой. Нэгдсэн шинжилгээг хийдээ:
1. Шинжилгээний Du Pont загвар
2. Нэгдсэн чиг хандлагын шинжилгээг ашиглана.
Шинжилгээний Du Pont загвар

Анх Америкийн "Du Pont" компанийн менежерүүд хөрөнгө оруулалтын өгөөж, нийт хөрөнгийн
эргэц, цэвэр ахиуц ашиг ба хөшүүргийн хоорондын уялдаа холбоог илэрхийлсэн нэгдсэн
шинжилгээний аргыг боловсруулан гаргасан нь тэр дороо нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөж
санхүүгийн шинжилгээнд өргөнөөр хэрэглэгдэх болсог бөгөөд уг компанийн нэрээр "Du Pont
загвар" хэмээн нэрлгдэх болжээ. Энэ загвар нь санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүдийн
хоорондын уялдаа, холбоо, хамаарлыг нэгтгэн үзүүлдэгээрээ онцлогтой. Компаниуд энэ
загварыг өөрийн онцлогт тохируулан боловсруулж хэрэглэдэг. Du Pont томъёо нь.
ROA= ахиуц цэвэр ашиг * нийт хөрөнгийн эргэц (106)
Du Pont загвар нь хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн өгөөжийг ашигт ажиллагаа, хөрөнгийн
ашиглалтын өгөөж, өр зээлийн түвшингээр задлан шинжлэх боломжийг олгодгоороо давуу
талтай.
Нэгтдсэн чиг хандлагын шинжилгээ
Нэгдсэн чиг хандлагын шинжилгээг компанийн хөрөнгө эх үүсвэрийн бүтэц хоорондын
харьцаа, цаг хугацааны туршид хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг буюу ерөнхий хандлагыг харах,
шинжлэхийн тулд хийдэг. Мөн өрсөлдөгчдийн болон салбарын дундаж үзүүлэлтүүдтэй
харьцуулан шинжилнэ. Салбарын тэргүүлэх болон хангалтгүй үзүүлэлтүүдтэй харьцуулан
шинжилж тухайн нэг компани ямар түвшинд явааг тодорхойлж болох юм. Гэхдээ харьцуулж
буй үзүүлэлтүүдийг сонгохдоо анхааралтай хандах нь чухал. Харьцуулахдаа бодит тоон
үзүүлэлтүүдийг авч болохоос гадна индексчлэн тооцож хувиар илэрхийлэн тооцож шинжилж
болно.
1.1.2.9 Зах зээлийн идэвхижлийн шинжилгээ
Үйл ажиллагааны идэвхижлийн шинжилгээ нь байгууллагын үйл ажиллагааг цогц байдлаар

хэрхэн идэвхжүүлсэнийг тодорхойлж байдаг шинжилгээ юм. Өөрөөр хэлбэл тухайн
байгууллагын эрхэлж байгаа үйл ажиллагаа нь хэр зэрэг үр ашигтай явагдаж улмаар хөрөнгө
капиталын хэр зэрэг зохистой ашиглаж орлого болон ашгийг боломжит хамгийн их түвшинд
олж байгаа эсэхийг үйл ажиллагааны идэвхижлийн шинжилгээ буюу хөрөнгө капиталын
ашиглалтын шинжилгээгээр тодорхойлдог байна. Байгууллагын үйл ажиллагааны идэвхитэй
хэсгийг цогц байдлаар тодорхойлохын тулд хангалттай мэдээлэл шаардлагатай болно.
Удирдлагын шинжилгээгээр хийгдэх үйл ажиллагааны идэвхижлийн шинжилгээнд дараах
шинжилгээнүүдийг гол төлөв хийдэг. Эдгээр нь байгууллагын дотоод шинжилгээнүүд юм.
Үүнд:
•Маркетингийн шинжилгээ
•Байгууллагын үйл ажиллагааны иж бүрэн шинжилгээ
•Бизнес төлөвлөгөөний төлөвлөлт болон гүйцэтгэлийн шинжилгээ
•Үйлдвэрлэлийн нөөц ашиглалтын шинжилгээ
16
•Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл болон ашиглалтын хамтын шинжилгээ

•Бүтээгдэхүүний өртгийн шинжилгээ
•Үйлдвэрлэлийн техник технологийн зохион байгуулалт болон үйлдвэрлэлийн бусад
нөхцлийн шинжилгээ
Үйл ажиллагааны идэвхижлийн шинжилгээнд хийгддэг гадаад түвшний буюу шинжилгээгээр
дараах шинжилгээнүүд гол төлөв хийгддэг.
• Оруулсан капиталын өгөөжийн шинжилгээ
• Хөрөнгө капиталын абсолют үзүүлэлтүүдийн шинжилгээ
• Ашигт ажиллагааны түвшин буюу ашгийн харьцангуй үзүүлэлтийн шинжилгээ
• Зах зээлийн идэвхижлийн шинжилгээ
• Байгууллагын байр суурь буюу нэр хүндийн шинжилгээ гэх мэт.
Гадаад шинжилгээний эдгээр үзүүлэлтүүдийг тухайн байгууллагын үйл ажиллагааны идэвхитэй
байдал болон үйл ажиллагааны чиглэлийг үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний ажил үйлчилгээний тоо
хэмжээ, нэр төрөл, борлуулалтын орлогод эзлэх хувийн жин зэргийг тодорхойлж өгдөг. Үйл
ажиллагааны идэвхижил буюу хөрөнгө капиталын ашиглалтын шинжилгээг дараах үндсэн
харьцаа биелэж байгаа эсэхэд тулгуурлан хийдэг (энд гадаад болон дотоод түвшний
шинжилгээ). Энэ харьцааны үндсэн агуулга нь ашгийн өсөлт, борлуулалтын өсөлт,
үйлдвэрлэлийн чадавхийн өсөлтийг хамааралтайгаар авч үзэхэд оршдог. Энэ харьцааг
үйлдвэрлэлийн өсөлтийн алтан дүрэм гэж нэрлэдэг. Энэ харьцаанд тулгуурлан хийгддэг гадаад
шинжилгээг эдийн засгийн үр ашгийн шинжилгээ гэж нэрлэдэг.
Ашгийн өсөлтийн > БО-ын өсөлтийн хурдац > үйл ажиллагааны идэвхи > 100%
хурдац жилийн өсөлтийн хурдац (үйлдвэрийн потенциал)
Зах зээлийн идэвхижлийн шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийнэ. Үүнд:
57 Зах зээлийн үнэ ба ашгийн харьцаа Нэгж хувьцааны зах зээлийн үнэ
Нэгж хувьцаанд ногдох цэвэр ашиг
Дээрхи үзүүлэлт нь тухайн компанийн хувьцааны эрэлтийг харуулдаг гол үзүүлэлт бөгөөд
хувьцааны нэгжид ногдох нэг төгрөгийн ашигт хөрөнгө оруулагчид хэдэн төгрөг төлж байгааг
харуулдаг.
58 Зах зээлийн үнэ ба бүртгэлийн үнийн Нэгж хувьцааны зах зээлийн үнэ
харьцаа Нэгж хувьцааны бүртгэлийн үнэ
Дээрхи үзүүлэлт нь тухайн үед хувьцааны нэгжид ногдох бодит хөрөнгийн, бүртгэлийн үнээс
давуулж төлсөн үнэ буюу хөрөнгө оруулагчдын зүгээс компаний ирээдүйд хэр итгэж байгааг
харуулдаг чухал үзүүлэлт юм.
59 Нэгж хувьцааны бүртгэлийн үнэ Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч

Энгийн хувьцааны тоо
60 Ногдол ашгийн олголт Нэгж хувьцааны ногдол ашиг
Нэгж хувьцааны цэвэр ашиг
Дээрхи үзүүлэлт нь тухайн компани цэвэр ашгийнхаа хэдэн хувийг хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол
ашгийн хэлбэрээр хуваарилж байгааг харуулдаг.
61 Хувьцаа эзэмшигчдийн ашигт Нэгж хувьцааны ногдол ашиг

ажиллагаа Нэгж хувьцааны зах зээлийн үнэ
17
Дээрхи үзүүлэлт нь тухайн компанид оруулсан хөрөнгөнөөс хувьцаа эзэмшигчдийн хүртэж

байгаа өгөөжийг харуулдаг.
62 Хувьцааны нэгжид ногдох ногдол Цэвэр ашиг – ДХ – ХА

ашиг Гаргасан энгийн хувьцаа
ДХ-давуу эрхтэй хувьцаанд хуваарилсан ногдол ашиг

ХА-хуримтлагдсан ашгийг нэмэгдүүлсэн хэсэг
Дээрхи үзүүлэлт нь хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарилсан ногдол ашгийн хэмжээг харуулдаг.

Гэхдээ хөрөнгө оруулагчид хувьцааг худалдан авахдаа ногдол ашгийн төлөө бус тухайн
компаний үр ашигтай ажиллагаа, ирээдүйн найдвартай байдлыг чухалчилдаг. Иймээс
хувьцааны нэгжид ногдох ашиг өсөх нь үнэт цаасны зах зээл дээр тухайн компаний нэгж
хувьцааны үнэ өсөх үндсэн шалтгаан болдоггүй.
1.1.2.10 Мөнгөн урсгалын шинжилгээ
Байгууллагын санхүү төлбөрийн чадварын өнөөгийн байдал, хэтийн төлөвийг тодорхойлж

үнэлэлт өгөхөд мөнгөн урсгалын шинжилгээ чухал мэдээллийг багтаадаг. Мөнгөн урсгалын
шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийнэ. Үүнд:
63 Ажлын капитал ба борлуулалтын Ажлын капитал

харьцаа Борлуулалтын орлого
64 Ажлын капитал Эргэлтийн хөрөнгө – богино хугацаат өр төлбөр
65 Ажлын капитал ба хөрөнгийн Ажлын капитал
харьцаа Балансын цэвэр дүн
66 Мөнгөн орлого ба Үйл ажиллагааны цэвэр орлогын гүйлгээ
борлуулалтынхарьцаа Борлуулалтын орлого
67 Мөнгөн орлого ба хөрөнгийн Үйл ажиллагааны цэвэр орлогын гүйлгээ
харьцаа Балансын цэвэр дүн
68 Мөнгөн зарлага ба борлуулалтын Үйл ажиллагааны мөнгөн зарлага
харьцаа Борлуулалтын өртөг
Ажлын капитал болон мөнгөн сангийн эх үүсвэр (нэмэгдсэн), зарцуулалтыг үйл ажиллагааны
төрөл, зүйл тус бүрээр тодорхойлж тэдгээрийн цэвэр өсөлт, бууралтанд хэрхэн нөлөөлсөн
тухайд дүгнэлт өгнө.
1.1.3 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ хийхэд тулгардаг бэрхшээлүүд
Харьцаануудын үр дүн нь салбарын онцлогоос ихээхэн хамааралтай байдаг. Нэлээд

тооны компаниуд, ялангуяа томоохон компани корпорациуд ихэвчлэн нэг биш хэд хэдэн
салбарт үйл ажиллагаа явуудаг. Энэ тохиолдолд олон салбарт явуулсан үйл ажиллагааны үр
дүнг үнэлж хэмжихэд тохиромжтой оновчтой дундаж үзүүлэлтийг тооцож гаргахад
бэрхшээлтэй, маргаантай байдаг. Хамгийн үр дүнтэй оновчтой шалгуур үзүүлэлтүүд зөвхөн
тухайн нэг салбарын хувьд л тооцогдож гарах боломжтой байдаг. Нөгөө талаар салбарын
дундаж гэдэг нь хамгийн оновчтой үзүүлэлт биш байж болох талтайн дээр үүнээс хэр зэрэг
хазайвал сайн эсвэл муу болохыг тодорхойлоход бэрхшээлтэй байдаг.
Санхүүгийн тайлангууд нь компанийн үнэн бодитой дүр зургийг гаргах боломжгүй байх.
Тухайн тайлан гарч байгаа цаг үе болон гаргаж байгаа талын сонирхлоос хамааран үнэн
бодитой мэдээлэл өгөх боломжгүй байх тохиолдол байдаг. Иймээс нилээд урт хугацааны
хандлагыг ажиглах хэрэгтэй болно.
18
Үнийн түвшний өөрчлөлт. Ямарч санхүүгийн тайланд тухайн хугацаанд гарсан үнийн
өөрчлөлтийг тусгадаггүй.
Үр дүнг тайлбарлахтай холбоотой бэрхшээлүүд. Ихэнх санхүүгийн харьцаануудад
салбарын дундаж болон оновчтой түвшин тогтоосон байдаг боловч зарим нэгэн харьцааны үр
дүнг сайн эсвэл муу гэж үнэлэхэд бэрхшээлтэй байдаг. Жишээ нь хөрвөх чадварын харьцаа
өндөр байх нь хөрвөх чадвар сайтай байгааг илэрхийлдэг боловч энэ нь нөгөө талаар илүүдэл
нөөц их байгааг илтгэдэг.
Харьцаануудын харилцан хамаарал. Зарим харьцаануудын хоорондын хамаарлын
түвшин нилээд өндөр байдаг. Энэ нь тэдгээрийг тооцоход ашигладаг аль нэг үзүүлэлтүүд нь
ижил байдагтай холбоотой. Иймээс хэт олон биш оновчтой сонгож авсан цөөн тооны харьцааг
шинжилгээнд ашиглах нь чухал. Үүний тулд харьцаануудын талаар хангалттай мэдлэгтэй байх
шаардлагатай болдог.
1.2 Зардлын шинжилгээний арга зүй
1.2.1 Зардлын динамик шинжилгээ
Зарим зардал нь үйлдвэрлэлийн өөрчлөлтөөс шууд хамаарч өөрчлөгддөг бол зарим нь

харьцангуй тогтмол байдаг. Бизнесийн хувирамтгай динамик шинж чанараас хамаарч
компаниуд үйл ажиллагааныхаа түвшин ба бүтцийг өөрчлөх шаардлагатай үе үе тулгардаг.
Удирдлага нь компанийн үйл ажиллагааг ухаалгаар төлөвлөх болон зардлыг үр ашигтайгаар
хянах тэрчлэн үйл явц өөрчлөгдөхтэй уялдаж үүсэх зардлын харьцааг сайтар мэдрэх
шаардлагатай. Зардлын төлөвлөлт болон хяналтын үр ашиг нь гарч байгаа зардал болон
бизнесийн үйл ажиллагааны хоорондын харилцан хамаарлыг хэр зэрэг ойлгосноос хамаарна.
Бизнесийн үйл ажиллагаанаас зардал хэрхэн шалтгаалахыг анхааралтай судлан шинжлэх нь
зардлын төрөл нэг бүрийг тогтмол, хувьсах болон хэсэгчлэн хувьсах шинж чанараас ангилахаас
эхэлнэ.
1.2.1.1 Тогтмол зардал
Бизнесийн үйл ажиллагаа өсөх буюу буурахад нийт дүн нь өөрчлөгддөггүй зардлын тэр
хэсгийг тогтмол зардал гэнэ. Зардлын зарим төрөл нь тогтмол юм шиг байх боловч бүхий л
зардал урт хугацаанд хувьсан өөрчлөгддөг. Хэрвээ бүх бизнесийн үйл ажиллагаа 0 болтлоо
хорогдох юм бол энэ нь цаашид өсөх төлөвгүй болж, пүүсийг татан буулгахад хүрэх бөгөөд
ингэснээр бүх зардал гарахаа болино. Хэрвээ үйл ажиллагаа нь одоо байгаа үйлдвэрлэлийн хүч
чадлын дагуу цаашдаа өсөхөөр хүлээгдэж байгаа бол энэ өсөлтийн дагуу тогтмол зардал
нэмэгдэнэ. Жишээлбэл, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардалд ихэвчлэн тогтмол гэгдэх хяналтын,
элэгдлийн, түрээсийн, даатгалын, өмч хөрөнгийн татварын гэх мэт зардал ордог. Удирдлага
одоо байгаа үйлдвэрлэлийн нөөцийн хүчин чадлыг ашигласнаар компанийн бүтээгдэхүүнийг
эрэлтэд зохицуулан нэмэгдүүлэхээр шийдвэрлэж байгаа бол шинээр машин тоног төхөөрөмж,
хүн хүч уг шаардлагыг хангаж чадахуйц чадвартай хянан шалгагч нарыг нэмж авах хэрэгтэй.
Энэ бүхэн нь үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын төрөл тус бүрээрх зардлын төвшинг өсгөхөд
хүргэнэ.
Ийм шалтгааны улмаас зардлын зарим нь зөвхөн хязгаарлагдмал хүрээний дотор тогтмол
зардлын ангилалд хамаарна. Үйл ажиллагааны энэхүү хязгаарлагдмал хүрээг холбогдлын хүрээ
гэнэ. Тогтмол зардлын дүн нь үйл ажиллагааны холбогдлын хүрээний гадна өөрчлөгдөнө. Үйл
ажиллагааны янз бүрийн түвшин дэх тогтмол зардлын өөрчлөлт болон холбогдлын хүрээг
дараах графикт дүрслэн харуулав.
19
Зураг 1.1
Тогтмол зардал
1000
$ Холбогдлын хүрээ
800$
Зардлын дүн
600$
400$
200$
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Үйл ажиллагааны хэмжигдэхүүн (хувиар)
Зарим нь зардал нь удирдлагын хүсэл, саналаар тогтмол шинжтэйд хамаардаг. Жишээлбэл,

сурталчилгааны зардлын түвшин, хувь хандивын (буюу нийтийн үйлчилгээний бусад төслийн
өртөг гэх мэт) бүртгэлд тусвал зохих дүн зэргийг удирдлагын зүгээс тодорхойлох бөгөөд
тэдгээр нь борлуулалтад буюу, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас шууд хамаардаггүй. Ийм
зардлыг заримдаа төлөвлөгдсөн тогтмол зардал гэнэ. Цаг хугацааны удаан үеийн турш
төлбөрийг нь үе үе хийх шаардлагатай зардлыг санхүүжигдсэн тогтмол зардал гэж нэрлэдэг.
Үүний жишээнд урт хугацааны өрийн хүү, урт хугацаатай гэрээний түрээсийн төлбөр орно.
1.2.1.2 Хувьсах зардал
Үйл ажиллагаа өсөхөд дүн нь харьцангуйгаар нэмэгдэж, буурахад харьцангуйгаар

хорогдож байдаг зардлыг хувьсах зардал гэнэ. Шууд материалын өртөг, шууд хөдөлмөрийн
зардал, зарим төрлийн хангамжийн материал, шууд бус хөдөлмөрийн зардлын зарим хэсэг,
түргэн элэгдэх багаж хэрэгсэл, дахин засварласны зардал, хэвийн хэмжээний гологдлын өртөг
зэрэг нь хувьсах зардалд багтана. Зардал гаргаж байгаа үйл явцын шинжээр хувьсах зардлыг
шууд тодорхойлж болно.
Бизнесийн үйл ажиллагаа болон түүний хувьсах зардал хоорондын харилцан хамаарлыг
практик дээр шугаман хамааралтай гэж гол төлөв үздэг бөгөөд энэ нь үйл ажиллагаан дахь
өсөлтийн нэгж тус бүртээ уялдаж хувьсах зардлын хэмжээ тогтмол дүнгээр нэмэгдэнэ гэсэн
төсөөлөл юм. Гэхдээ боломжит үйл ажиллагааны түвшин, зардлын бодит харьцаа шууд
шугаман хамааралтай байх нь ховор. Ажлын ачаалал хэвийнхээс хөнгөрөхөд үйлдвэрлэлийн үр
өгөөж ихэвчлэн буурах бөгөөд харин үүний сөргөөр хөдөлмөрийн болон тоног төхөөрөмжийн
хүч боломжийг хязгаарлагдмал хэмжээнд ашиглахад хүрдэг. Үйл ажиллагааны хэмжээг
тодорхой түвшингээр өсгөхийн тулд удирдлага нь шинэлэг бөгөөд үр ашигтай тоног төхөөрөмж
нэмж авч ашиглах эсвэл үйлдвэрлэлийн хүч чадлаараа илүү машин төхөөрөмжөөр одоо байгааг
солих шаардлагатай. Энэ хүчин зүйлсийн үр дагавар нь үйл ажиллагааны нэгж тутамд ногдох
зардлын хэмжээ үйл ажиллагааны янз бүрийн холбогдлын хүрээний түвшинд янз бүрээр илэрнэ.
Гэхдээ үйл ажиллагааны хязгаарлагдмал түвшин дэх холбогдлын хүрээнд холбогдох үйл
ажиллагаа, түүний зардал хоорондын харилцан хамаарал нь хамгийн илүү шугаман
хамааралтай. Энэ харилцан хамаарлыг дараах графикт дүрслэн үзүүлэв. Нягт шугам (B)-аар үйл
ажиллагааны янз бүрийн түвшин дэх хувьсах бодит зардлыг, тасалдсан шугам (А)-аар үйл
ажиллагааны янз бүрийн түвшингийн тооцоолсон хувьсах зардлыг тус тус төлөөлүүлж, уг
харьцааг үйл ажиллагааны холбогдлын хүрээн дэх ажиглалтаар тодорхойлжээ.
20
Зураг 1.2
Тооцоолсон хувьсах зардал
1000
$ Холбогдлын хүрээ А шугам
В
800$ шугам
600$
400$
200$
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Энэ тохиолдолд графикт дүрслэн харуулсан шиг хувьсах зардал, холбогдлын хүрээн дэх үйл
ажиллагаа хоёрын хооронд харилцан хамаарал нь хоёр хувьсах зардлын түвшин хоорондоо
ойртож өөрчлөлт нь жигдэрч байгаагаар харагдаж байна. Гэвч хувьсах зардлыг үр ашигтайгаар
төлөвлөж хянах үндсэн нөхцөл нь үйл ажиллагааны нэгж тутмын хувьсах зардлын өөрчлөлтийг
үе үе авч үзэж тодорхойлоход оршино. Нөхцөл буюу үйл ажиллагааны түвшингийн өөрчлөлт нь
холбогдлын хүрээний гадна болж байгаа бол хувьсах зардлын шинэ түвшинг тооцоолж олоход
хүргэх болно.
1.2.1.3 Хэсэгчлэн хувьсах зардал
Тогтмол ба хувьсах зардлын аль алиных нь шинжийг агуулсан зардлыг хэсэгчлэн

хувьсах зардал гэнэ. Үүний жишээнд цахилгааны зардал, ус уур, дулаан, зарим хангамжийн
зүйлийн зардал, засварын зардал, шууд бус хөдөлмөрийн зардлын зарим хэсэг, ажиллагсдын
амь даатгал, тэтгэмжийн зардал, цалин хөлсний татвар, аялал болон цайллага, дайллагын зардал
орно. Зарим төрлийн зардал хэсэгчлэн хувьсах шинжийг дараах 3 үндэслэлээр тодорхойлж
болно. Үүнд:
1. Үйл ажиллагаанд бэлэн байлгахад шаардагдах засварт зориулж зохион байгуулалтын
наад захын шаардлагыг хангах, эсвэл хэрэглэгдэх хэрэгцээтэй хангамжийн зүйл болон
үйлчилгээний тоо хэмжээг хамгийн бага байлгах шаардлага гарч болно. Мөн чанараараа
тогтмол байдаг зардлын түвшингийн энэхүү дотоод хязгаараас гадна бусад зардал нь
дүнгээрээ хэлбэлздэг.
2. Зардлын бүртгэлийн зорилгоор эсвэл гүйцэтгэх үүрэгт нь голдуу тулгуурласан
бүртгэлийн ангиллаар зардлын тогтмол ба хувьсах хэсгийг хамтатган бүртгэх тохиолдол
элбэг байдаг. Жишээлбэл, цаг уураас шалтгаалдаг, дулаалцуулгад зориулсан уурын
халаалтын зардал бүтээгдэхүүний хэмжээнээс хамаардаг уурын зардал зэрэг нь ийм
хэсэгчлэн хувьсах шинжтэй байдаг.
3. Тоо томшгүй жижиг нэгжүүдэд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс хуваагддаг. Ийм нөхцөлд
зардал нь холбогдох үйл явцын тоо хэмжээтэй сөрөг байгаа бол тэдгээрийн өөрчлөлт нь
үргэлжилсэн шулуун шугамаар бус хэд хэдэн үе шаттай дүрслэлээр илэрхийлэгдэнэ. Нэг
ээлжийн ажлаас хоёр ээлжид, хоёр ээлжээс гурван ээлжид гэхчлэн шилжихэд ийм байдал
үнэхээр ажиглагдан байдаг. Ийм шилжилт нь ажилчдын бүрдэл хэсгийг нэг цэгт
төвлөрүүлэх учраас зардлын шугамын алхамыг тодорхойлоход нөлөөлдөг.
21
Хэсэгчлэн хувьсан зардлыг дараах графикт харуулав. Үйл ажиллагааны бүхий түвшин дэх
бодит зардлыг энэ графикт нягт шугам төлөөлнө. График дахь бодит зардлын (C) шугам шулуун
биш байна. Үйлдвэрлэлд хэрэглэж байгаа арга ажиллагаа болон машин тоног төхөөрөмж янз
бүр байгаа. Эсвэл үйл ажиллагааны янз бүрийн түвшин дэх хүчин чадлын ашиглалтын түвшин
ялгаатай байгаагаас ийм нөхцөл үүсдэг. Шулуунаар илэрхийлэгдсэн тасархай шугам (А,B) энэ
үйл ажиллагааны бүхий л түвшин дэх хэсэгчлэн хувьсах зардлын тооцоолсон тогтмол (А) ба
хувьсах (В) бүтцийг харуулах бөгөөд эдгээрийг холбогдлын хүрээгээрх ажиглалтаар
тодорхойлно. Тухайн харилцан хамаарлын бодит байдал шугаман байх төсөөлөл нь В, С шугам
давхардсан хэсэгт ихээхэн ойртоно. Давхацлын энэ талбай нь холбогдлын хүрээ юм.
Холбогдлын хүрээний гаднах үйл ажиллагааны аливаа түвшингээрх зардлын үнэлгээнд энэхүү
тооцоолсон тогтмол ба хувьсах зардлыг ашиглах нь уг үнэлгээг найдвартай бус болгох талтай.
Зураг 1.3
Хэсэгчлэн хувьсах зардал
1000
$ С шугам
В
800$ шугам
600$ Хэсэгчлэн хувьсах зардлын

тооцоологдсон хувьсах А
элемент шугам
400$
Хэсэгчлэн хувьсах зардлын тооцоологдсн
тогтмол элемент
200$
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
1.2.1.4 Тогтмол хувьсах зардлыг ангилан ялгах нь
Үйл явцын янз бүрийн түвшнээр төлөвлөх, шинжлэх, хянах, хэмжих, үнэлэн
тодорхойлох зорилгоор зардлыг тогтмол ба хувьсахаар нь ялган салгах хэрэгтэй. Үйл явцын
хүрээн дэх зардал бүхэлдээ тогтмол эсвэл дан хувьсах шинж чанартай нь урьдчилан
мэдэгдэхээр байгаа бол тэр шинжийг нь тодорхойлж, хэсэгчлэн хувьсах зардлын бүтцийг
тогтмол ба хувьсах гэж ангилан ялгах нь чухал. Зардлыг тогтмол ба хувьсах гэж заавал ялгахын
зорилго нь:
1. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын урьдчилан тодорхойлсон түвшинг тооцох болон
хэлбэлзлийн шинжилгээ хийх
2. Уян хатан төсөв бэлтгэх болон хэлбэлзлийн шинжилгээ хийх
3. Шууд зардлаар өртөг тооцох болон хувь оролцооны хязгаарын шинжилгээ хийх
4. Хугарлын цэгийн ба зардал-үйлдвэрлэлийн хэмжээ-ашгийн шинжилгээ хийх
5. Ялгаварт зардлын болон зардлын зэрэгцүүлэлтийн шинжилгээ хийх
6. Богино хугацааны ашиг нэмэгдүүлэлтийн болон зардал хорогдуулалтын шинжилгээ хийх
7. Капитал төсөв боловсруулалтын шинжилгээ хийх
8. Нутаг дэвсгэр, бүтээгдэхүүн, захиалагчийн төрлөөр борлуулалтын үр ашгийн шинжилгээ
хийх зэрэгт түүнийг ашигладагтай холбоотой.
Зардлын ангилал ба үнэлэмжийг илүү найдвартай болгоход ашигладаг тооцооллын аргууд нь
нэгдүгээрт, дээд ба доод цэгийн арга, хоёрдугаарт, хэлбэлзлийн графикийн статистикийн арга,
22
гуравдугаарт, хамгийн бага квадратын арга болно. Хэсэгчлэн хувьсах зардлыг тогтмол ба
хувьсах бүтцээр ялгахад төдийгүй, бас үйл явцын холбогдлын хүрээн дэх зардлын тодорхой
төрөл нь дан тогтмол, эсвэл дан хувьсах зардал мөн эсэхийг тодорхойлоход энэ аргуудыг
ашиглана. Тооцооллын аргаар зардлын динамикийг шинжлэх нь удирдлагын хүсэл санаачлагаар
зардлыг ангилж байгаа ангиллыг бодвол илүү найдвартай ч гэсэн гарсан үр дүн нь анхны
мэдээллийн санд ердийн биш эсвэл хэвийн бус нөхцөл орсон бол тийм хэвийн бус нөхцөл орсон
бол тийм хэвийн бус мэдээллийг ажиглагдсан тохиолдолд тооцооллоос хасах ёстой.
Удирдлагын хүсэл санал, зардлын динамикийн шинжилгээнд чухал үүрэг гүйцэтгэх болно.
Жишээлбэл, шинэ ажиллагсадын сургалт, ажил хаялт эсвэл хөдөлмөрийн бүтээмж бууралт,
машин, тоног төхөөрөмжийн эвдрэл юмуу ажиллагааны түр зуурын саатал, худалдан авсан
материалын багц юмуу хэсэг нь стандартын бус байгаа зэрэг тохиолдол нь үйл явц болон түүнд
холбогдох зардал хоорондын харилцан холбоог гажуудуулахад хүргэдэг. Энэ тооцооллыг бодит
байдалд зохицуулахын тулд дадлага бүхий удирдлагын хүмүүс анхны мэдээллийг хянаж,
хэвийн бус үзүүлэлтийг тооцооллоос хассан байх шаардлагатай.
Анхны мэдээнд үндэслэсэн тогтмол ба хувьсах зардлын тооцолтыг хүлээгдэж буй
ирээдүй үеийн туршид учирч болох өөрчлөлтөөр зохицуулж ашиглана. Технологи юмуу шинэ
хүч чадлыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх нь зардлын байдалд бодитой нөлөөлж болох юм. Тодорхой
төрлийн зардлыг тогтмол ба хувьсах элементээр тодорхойлоход дээр дурьдсан тооцооллын 3
аргаар тооцоо хийх зорилгоор А компани өнгөрсөн оны тайланд тусгагдсан дараах үзүүлэлтийг
ашиглана.
Хүснэгт 1.6
Сар Шууд Цахилгааны
хөдөлмөрийн цаг зардал
1 34000 $640
2 30000 620
3 34000 620
4 39000 590
5 42000 500
6 32000 530
7 26000 500
8 26000 500
9 31000 530
10 35000 550
11 43000 580
12 48000 680
Дүн 420000 $6840
Сарын дундаж 35000 $570
1.2.1.4.1 Дээд ба доод цэгийн арга
Зардлын тогтмол ба хувьсах элементийг хоёр цэгээрх үзүүлэлтээр тооцоолоход энэхүү

дээд ба доод цэгийн аргыг хэрэглэдэг. Үзүүлэлтийн цэг (цаг хугацааны үе)-ийг үйл явцын
түвшинд хамаарах их үзүүлэлттэй үе (дээд цэг), бага үзүүлэлттэй (доод цэг) үеэр нь анхны
мэдээллээс сонгон авч шинжилнэ. Ердийн үзүүлэлттэй, өгөгдсөн хугацаануудын зардлын
хамгийн их ба бага үзүүлэлтийг шинжилгээнд сонгож ашигладагтай энэ нь холбоотой. Тухайн
үеүдийн үйл ажиллагааны түвшин хамгийн их эсвэл хамгийн бага байсан бол шинжлэгдвэл
зохих зардал нь бас хамгийн их юмуу хамгийн бага байх албагүй бөгөөд энд үйл ажиллагааны
түвшинг сонголт хийж зохицуулдаг. Онолын үүднээс авч үзвэл үйл явц нь зардлыг дагуулах
ёстой. Дээд ба доод үеийг сонгож авдаг нь нэг үйл явцын хоёр үеийн түвшний нэг нь
нөгөөгөөсөө алслан оршигч нөхцөлийг илтгэх учраас ийнхүү дээд ба доод үеийг нь сонгон
авдаг. Гэхдээ энд хэвийн бус нөхцөлөөс үүдсэн гажуудалтай цэгийн мэдээллийг сонгож авахгүй
23
байх нь чухал. А компанийн үзүүлэлтийг ашиглан тодорхойлсон зардлын тогтмол ба хувьсах

бүтэц дараах байдалтай байна. Үүнд:
69). Үйл явцын Зардал
түвшин
Дээд 48000 680
Доод 26000 500
Ялгавар 22000 180
70). Хувьсалтын итгэлцүүр: $180 / 22000 = $0.00818 (шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох)
71). Дээд Доод
Зардлын дүн $ 680 $ 500
Хувьсах зардал* (орон дэвшүүлснээр) 393 213
Тогтмол зардал $ 287 $ 287
*шх-ийн цаг× $0.00818
Дээд ба доод цэгийн арга энгийн боловч зардлын динамикийн үнэлэлтэд зөвхөн хоёр цэгийн
мэдээлэл ашиглаж, бусад үзүүлэлт нь их ба бага цэг хоорондох шулуун дээр оршиж байгаагаар
төсөөлөгдөх учраас тааламжтай биш нөхцөлд хүргэх талтай. Тогтмол ба хувьсах зардлыг дээд
ба доод цэгийн аргаар тооцсон үнэлгээний үр дүн нь олон цэгийн их хэмжээний үзүүлэлт
ашиглан тооцсон бусад аргынхаас нилээд зөрүүтэй гардаг.
1.2.1.4.2 Хэлбэлзлийн графикийн статистик арга
Хэлбэлзлийн графикийн статистик аргаар зардлын динамикийг шинжилнэ. Шинжилж

буй (хувьсалтаас хамаарах) зардлыг босоо шугам (Y тэнхлэг)-д, нэгтгэгдсэн үйл явцын үзүүлэлт
(үл хамаарах хувьсах хэмжигдэхүүнийг буюу шууд хөдөлмөрөөрх мөнгөн зардлын дүн, шууд
хөдөлмөрийн цаг, машин-цаг, гаргасан бүтээгдэхүүний нэгж, хүчин чадлын хувь гэх мэт)-ийг
хэвтээ шугам (Х тэнхлэг)-д дүрслэн энэ графикийг байгуулна. График дахь цэг бүр нэг сарын
зардлыг илтгэнэ. Шууд хөдөлмөрийн цагийг Х тэнхлэг, цахилгааны зардлыгY тэнхлэг агуулна.
Зураг 1.4
Нүдээр ажигласнаар В шугамыг зурна. Энэ шугам цэгүүдийн зонхилох хандлагыг илтгэнэ. Энэ
шугамын дээгүүр ба доогуур олох цэгийн мэдээлэл байрлажээ. Нөгөө шугам (A)-ыг
ойролцоогоор 440 доллараар хэмжигдэх Ү тэнхлэг дээрх В шугам тэнхлэг хоёрын огтолцлын
цэгээс хэвтээ тэнхлэг буюу “Х” тэнхлэгтэй параллелиар татна. Энэ шугам нь хамаарлын түвшин
дэх бүх үйл явцад холбогдох цахилгааны зардлын тогтмол элементийг илтгэнэ.
72). Сарын дундаж зардал – Тогтмол зардал = Сарын хувьсах зардлын дундаж
24
Тогтмол зардал 440$ гэж тооцоолбол: 570 – 440 = 130$.
73). Шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох = Зардлын хувьсах элементийн сарын дундаж
хувьсах зардал Шууд хөдөлмөрийн цагийн сарын дундаж
Шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардал = 130$ / 35000 цаг = 0.0037$
Ийнхүү цахилгааны зардал нь сар тутмын 440 долларын тогтмол зардал ба шууд
хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох 0.0037 долларын хувьсах зардлаас бүрдэж байна.
Ихэнх шинжилгээнд холбогдлын хүрээн дэх зардлын динамикийн ойролцоо
хэмжигдэхүүнийг зохистой илэрхийлэхэд шулуун шугам хамгаас илүү тохиромжтой байдаг.
Хэлбэлзлийн графикийн статистик арга нь зөвхөн хоёр цэгийнхийг бус боломжит бүх
мэдээллийг ашигладгаараа дээд ба доод цэгийн аргаас илүү боломжтой. Тэрчлэн энэ арга нь
тухайн үйл явцад холбогдож гарсан зардал болон зардал үйл явцын харилцан хамаарал нь
ойролцоогоор шугаман эсэх талаарх мэдээллийг нүдэн багцаагаар ажиглаж мэдрэх боломж
өгнө. Энэхүү нүдэн багцаагаар хийсэн ажиглалт нь хэвийн бус (заримдаа ихээхэн зөрүүтэйд
хамаарах) мэдээллийг илрүүлэхэд дөхөм болдог. Гэхдээ хэлбэлзлийн графикийн статистик
аргыг зардлын динамикийн шинжилгээнд ашиглах нь зардлын шугамыг нүдэн багцааны
ойлголтод тулгуурласан мэдээллийн хуваарийн дагуу дүрслэн харуулдагаас хэлбэлзэлтэй гарах
тал бий.
1.2.1.4.2 Хамгийн бага квадратын арга
Хамгийн бага квадратын арга (заримдаа регрессийн шинжилгээ гэж нэрлэдэг) нь

үзүүлэлтүүдийн хамаарлыг хамгийн сайн илэрхийлэх шугамыг тодорхойлдог ерөнхий арга
бөгөөд регрессийн тэгшитгэлээс ашиглалтын жинхэнэ утгуудын хазайх хэлбэлзлийн
квадратуудын нийлбэр нь хамгийн бага байхаар хамаарлыг тогтоодог арга юм.
Шулуун шугамын тэгшитгэлийн томъёо нь y=a+bx; Иймээс регрессийн тэгшитгэл yi

=a+bxi+ei
Энд: yi = i хамааран хувьсагчийн утга (зардал)
xi= i дугаар үл хамааран хувьсагчийн утга (үйл явц)
a= хамааран хувьсагч Xi-ээс үл хамаарах тогтмол утга шугам
b=У-ийн Х-ээс хамаарах ахиу үзүүлэлт буюу налалт
ei=Регрессийн тэгшитгэлийн алдаа, өөрөөр хэлбэл (еi=Уi-(a+bxi))
Регрессийн шугам нь график дээр тэмдэглэсэн yis цэгүүд хуваагдах тэр хэсэг дэх
шугамын дээр орших eis цэгүүдийн үнэлэмжийн дүн нь мөн шугамын доор орших eis цэгүүдийн
үнэлэмжийнхтэй тэнцүү байх бөгөөд тэдгээрийн нийлбэр 0-тэй тэнцэнэ. Ажлын үнэлгээ
гаргахын тулд eis цэгүүдийн утгыг квадрат зэрэгт дэвшүүлсний дараа дүнг нь олно. Энэ дүн нь
алдааны нөхцөлийг квадрат зэрэгт дэвшүүлсэн SSE бөгөөд үүнийг дараах байдлаар илэрхийлнэ.
SSE=∑(yi-a-bxi)2=∑y21-2b∑xiyi+2ab∑xi+b2∑xi2+na2-2a∑yi
Энд y,a,b,x-ийг урьдчилан тодорхойлсон байх ба n нь өгөгдсөн загварын эн хэмжээ
болно. Илэрхийллийг хөнгөвчлөх үүднээс x,y-ийн i үсгэн зүүлт тэмдгийг орхив. SSE-ийн
хамгийн бага үнэлэмжийг олохын тулд SSE-ээс а ба b-гээр тухайн уламжлал авч тэгтэй
тэнцүүлнэ. Энэ нь:
25
∂S S E
= 2b∑ x + 2n a− 2∑ y = 0
∂a
∂S S E
= 2b∑ x y + 2a∑ x + 2b∑ x 2 = 0
∂b
Нөхцлийг өөрчлөн эмхэтгэж 2-т хувааснаар:

∑y=na+b∑x
∑xy=a∑x+b∑x2 нормаль тэгшитгэл гарна.
Нормаль тэгшитгэлийн аль аль нь а ба b хоёр үл мэдэгдэгчтэй бөгөөд нэгдүгээр тэгшитгэлийг

∑х/n-ээр үржүүлж, хоёрдугаар тэгшитгэлээс хасвал зөвхөн b-гээс хамаарсан хамаарлын
тэгшитгэл гарна.
∑xy=a∑x+b∑x2
∑x∑ y = −a b∑ x ∑ y
n
∑x − n
буюу n∑xy-∑x∑y=nb∑x2-b∑x∑y
∑x∑ y = b b∑ x ∑ y
∑xy − n
∑x 2
−
n
Эндээс үл мэдэгдэгч b-гийн холбогдлыг олбол:
∑ x∑ y
n∑ xy − ∑ x ∑ y ∑ xy −
n ∑( x − x ) ( y − y )
b= = = (74)
n∑ x − ∑ x ∑ y
2
∑ x∑ y ∑ ( x − x) 2
∑ x 2
−
n
Энд x =∑x/n бөгөөд y =∑y/n болно. y=a+bx учир b-гийн утгыг үндэслэж үлдсэн үл мэдэгдэх а-
г дараах байдлаар тооцоолж олно.
a = y −b x (75)
Хүснэгт 1.7
1 2 3 4 5 6 7
xi ( xi −x ) yi ( yi − y) ( xi − x ) 2 ( xi − x)( y i − y ) ( yi − y ) 2
35000 Цахилгааны
Шууд цагийн зардлын
Сар хөдөлмөрийн дундажаас Цахилгааны $570-ын (2)-ын (2)×(4) (4)-ын
зардал хэлбэлзэх зардал дундажаас квадрат квадрат
хэлбэлзэл хэлбэлзэх
хэлбэлзэл
1 34000 -1000 $640 $70 1000000 -$70000 $4900
2 30000 -5000 620 50 25000000 250000 2500
3 34000 -1000 620 50 1000000 -50000 2500
4 39000 4000 590 20 16000000 80000 400
5 42000 7000 500 -70 49000000 -490000 4900
6 32000 -3000 530 -40 9000000 120000 1600
7 26000 -9000 500 -70 81000000 630000 4900
8 26000 -9000 500 -70 81000000 630000 4900
9 31000 -4000 530 -40 16000000 160000 1600
10 35000 0 550 -20 0 0 400
26
11 43000 8000 580 10 64000000 80000 100
12 48000 13000 680 110 16900000 1430000 12100
0
Дүн 420000 0 $6840 0 51200000 $2270000 $40800
0
Дундаж 35000 $570
b=
∑( x − x)( y − y ) = $2270000 = 0.0044 (шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох
∑( x − x) 2 512000000
хувьсах зардал)
Тогтмол зардал а= 570 –0.0044×35000 = 416$
Хэлбэлзлийн график статистик аргаар тодорхойлсон үзүүлэлт зарим талаар зөрүүтэй

байгаагийн учир нь цэгүүдэд мэдээ сэлтийг нүдэн баримжаагаар тавьснаас математик
агуулгатайгаар яв цав нийцээгүйнх. Хамгийн бага квадратын арга нь тухайн шинжилгээний
бодит байдлын түвшингийн математик тооцооллыг маш сайн нарийвчлалтайгаар тодорхойлдог.
Хэвийн бус мэдээ сэлт илэрвэл хамгийн бага квадратын томьёонд мэдээ сэлтийг байрлуулахаас
өмнө түүний уг үзүүлэлтийг хасах хэрэгтэй.
Корреляцийн шинжилгээ. Хэлбэлзлийн графикийн статистик аргыг ашиглах нь шинжилж буй

үйл явц болон түүний зардал хоорондын хамаарлын түвшин мэдэгдэхүйц байгаа эсэхийг нүдэн
баримжаагаар тодорхойлох боломж олгоно. Корреляци нь статистикийн ойлголтоор хоёр
хувьсагч хоорондын, тухайлбал, үл хамаарах хувьсагч (xi буюу шууд хөдөлмөрийн зардал)
болон хамаарах хувьсагч (yi буюу цахилгааны зардал) хоорондын харилцан хамаарлыг
тодорхойлно.
Математик хэмжигдэхүүнийг харилцан хамаарлын тоо илэрхийллийг олоход ашиглаж
болно. Статистикийн онолд корреляцийн коэффициентийг r-ээр тэмдэглэх бөгөөд энэ нь
хувьсагч хоёр үзүүлэлт хоорондын шугаман хамаарлын хүчний хэмжүүр юм. Харилцан
хамаарал үгүй бол r=0, яг шугаман харилцан хамаарал байгаа бол r=±1 байх болно. Хамаарал
нэмэх тэмдэгтэй (+r) байвал хамаарах хувьсагч yi үл хамаарах хувьсагч xi хоорондын хамаарал
мөн нэмэх тэмдэгтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, у-ийн хэмжээ өсөх хэрээр х-ийнх бас нэмэгдэхийг
илтгэх бөгөөд хамаарлын шугам баруун дээд чигт налуу байршина. Хамаарал хасах тэмдэгтэй (-
r) байвал хамаарах хувьсагч yi ба үл хамаарах хувьсагч хi хоорондын хамаарал мөн хасах
тэмдэгтэй буюу сөрөг хэмжигдэхүүн байна. Өөрөөр хэлбэл, у-ийн хэмжээ багасах хэрээр х-ийнх
нэмэгдэж, хамаарлын шугам баруун доод чигт нална.
Корреляцийн коэффициентийг квадрат зэрэгт дэвшүүлснээр детерминацийн
коэффициентийг (r2) тодорхойлно. Энэ нь үл хамаарах хувьсагчаар тайлбарлагдах хамаарах
хувьсагчийн хэлбэлзлийн хувиар илэрхийлэгддэг учраас корреляцийн коэффициент (r)-оос
хялбар ойлголт юм. Детерминацийн коэффициент ихсэх тутам харилцан хамаарлын хүч
нэмэгдсээр энэ хоёр итгэлцүүр 1-тэй тэнцэтлээ ойртдог. Корреляцийн болон детерминацийн
коэффициент нь хамаарлын хүчийг математик аргаар тодорхойлдог хэдий ч тэдгээр нь хамаарах
хувьсагч ба үл хамаарах хувьсагч хоорондын шалтгаан үр дагаврын харилцан хамаарлын
үнэлэмж биш юм. Корреляцийн коэффициентийг дараах томьёогоор тооцоолно.
∑( x − x' )( y − y )
r= (76)
∑( x − x) ∑( y − y )
2 2
Корреляцийн болон детерминацийн коэффициент:
27
∑( x − x' )( y − y ) =
2270000
=
2270000
= +0.49666
r=
∑( x − x) ∑( y − y )
2 2 512000000 * 40800 4570514 .2
2
r = 0.24667
Детерминацийн коэффициент 0.25-аас бага байгаа нь шууд хөдөлмөрийн цагийн

өөрчлөлтөд хамаарах цахилгааны зардлын өөрчлөлт 25 хувиас бага байгааг харуулж байна. Энэ
тохиолдолд тухайн зардал нь шууд хөдөлмөрийн цагаас төдийгүй бас үйлдвэрлэл явагдах
өдрийн цаг, жилийн улирлын байдал гэх мэтчилэн бусад хүчин зүйлсээс хамаарах нь илт байна.
Тооцооллын хэвийн (стандарт) алдаа. А компанийн жишээгээр регрессийн тэгшитгэл

yi=416+0.0044xi байсан бөгөөд үүнийг үйл явцын өгөгдсөн түвшин дэх зардлын прогнозчилолд
ашиглаж болох юм. Гэвч регрессийн тэгшитгэлийг хязгаарлагдмал үзүүлэлтээс тодорхойлсны
улмаас, тэрчлэн уг хэлбэлзлийг регрессийн тэгшитгэлд оруулаагүйн улмаас урьдчилан тооцсон
зардалд нөлөөлж, тэрхүү тооцоологдсон зардал нь үйл явцын нэгэн үеийн түвшингийн бодит
зардлынхаас гол төлөв ялгаатай байдаг. Үнэлгээний хэвийн (стандарт) алдааг регрессийн
шугамын орчин дахь ердийн хэлбэлзлээр тодорхойлдог. Үнэлгээний хэвийн алдаа бага байгаа
бол тэр нь сайтар зохицож байгааг илтгэнэ. r2 нь нэгтэй тэнцэж байвал хэвийн алдаа тэгтэй
тэнцүү.
Хүснэгт 1.8
1 2 3 4 5
xi yi (yi’=a+bxi) (yi-y’) (yi-y’)2
Регрессийн
Шууд Зарцуулсан тэгшитгэлээр
Сар хөдөлмөрийн цахилгааны тооцсон (2)-ын (2)×(4)
зардал (цаг) зардал цахилгааны квадрат
зардал
1 34000 $640 $566 $74 $5476
2 30000 620 548 72 5184
3 34000 620 566 54 2916
4 39000 590 588 2 4
5 42000 500 601 -101 10201
6 32000 530 557 -27 729
7 26000 500 530 -30 900
8 26000 500 530 -30 900
9 31000 530 552 -22 484
10 35000 550 570 -20 400
11 43000 580 605 -25 625
12 48000 680 627 53 2809
Дүн 420000 $6840 $6840 0 $30628
Үнэлгээний хэвийн алдааг дараах томьёогоор тооцоолно.
s =
i ∑( y i − y' ) 2
=
30628
=
3062 .80
= 55.34 $ (77)
n−2 12 − 2 10
Регрессийн тэгшитгэлийн гол алдаа нь гол төлөв нормаль тархалтад захирагдана. Гэвч
бага түүврийн хувьд тухайлбал, студентын тархалт t-д холбогдох таамаглалын тоо хэмжээ илүү
их байх болно. Доор өгөгдсөн хүснэгтэд t тархалтын холбогдлыг сонгон авчээ. Прогнозчилсон
зардлын орчин дахь бодит зардлын байж болохуйц түвшинг түүврийн хэвийн (n) хэмжээгээр
олохын тулд үнэлгээний хэвийн (стандарт) алдааг итгэмжлэлийн шаардагдах түвшин (tp) дэх
чөлөөний (n-2) зэргийн хэмжигдэхүүн, бага түүврийн засварын хүчин зүйлсээр үржүүлж дараах
байдлаар тодорхойлно.
1 ( xi − x) 2
y 'i ±t p s i 1 + +
n ∑( xi − x ) 2 28
(78)
Дээрх бүх хэлбэлзлийг өмнө тодорхойлсноор авна.

Үйл явцын бодит түвшин шууд хөдөлмөрийн 40000 цагаар илэрхийлэгдэж байгаагаар
хийсэн тооцоолол болон байж болох итгэмжлэлийн заагийн ашиглалтыг жишээ болгож үзүүлье.
Регрессийн тэгшитгэлийг өмнөх жишээнд 592$ (416+0.0044×40000) гэж тодорхойлсноор
төсөвлөсөн цахилгааны зардлыг тооцоолсон.
Хүснэгт 1.9
Чөлөөний Итгэмжлэлийн шаардагдах түвшин
зэрэглэл 90% 95% 99% 99.8%
1 6.314 12.705 63.657 318.310
2 2.920 4.303 9.925 22.326
3 2.353 3.182 5.841 10.213
4 2.132 2.776 4.604 7.173
5 2.015 2.571 4.032 5.893
6 1.943 2.447 3.707 5.208
7 1.895 2.365 3.499 4.785
8 1.860 2.306 3.355 4.501
9 1.833 2.262 3.250 4.297
10 1.812 2.228 3.169 4.144
11 1.796 2.201 3.106 4.025
12 1.782 2.179 3.055 3.930
13 1.771 2.160 3.012 3.852
14 1.761 2.145 2.977 3.787
15 1.753 2.131 2.947 3.733
20 1.725 2.086 2.845 3.552
25 1.708 2.060 2.787 3.450
30 1.697 2.042 2.750 3.385
40 1.684 2.021 2.704 3.307
60 1.671 2.000 2.660 3.232
120 1.658 1.980 2.617 3.160
∞ 1.645 1.960 2.576 3.090
Хүлээн зөвшөөрч болохуйц хэлбэлзлийн хязгаарлал дахь цахилгааны зардлын ирээдүйн хэмжээ
нь цахилгааны бодит зардлын 95 хувь болно гэдэгт менежер нар итгэж байгаагаар төсөөлье.
Дээрх хүснэгт 1.7-д өгөгдсөн хүчин зүйлээс үндэслэн 95 хувийн магадлалтай, чөлөөний зэрэг нь
df=12-2 үед t хэмжигдэхүүний холбогдол 2.228 гарчээ энэ үзүүлэлт болон өмнө тооцож олсон
үнэлгээний хэвийн алдаа (s`=55.34$)-д үндэслэн алдааны хязгаарыг тодорхойлбол:
1 ( 40000 − 35000 ) 2
592 .00 $ ± 2.228 × 55 .34 1 + +
12 512000000
592.00$ ± 2.228×55.34×1.064
592.00$ ± 131.19$
Тухайн үеийн цахилгааны зардлын 95 хувь орчин нь 460.81(592.00$-131.19$) доллар

болон 723.19(592.00$+131.19$) долларын хооронд байна гэж удирдлагынхан хүлээх болно. Энэ
хязгаарлалтын гаднах түвшинд гарч болох цахилгааны зардал нь тухайн үед зөвхөн 5 хувь байх
боломжтой гэж авсан болно. Цахилгааны зардлын бодит хэмжээ нь 460.81 доллараас бага эсвэл
723.19 доллараас их байвал удирдлага тухайн нөхцөлийг судлан үзэж холбогдох зохицуулалт
хийх шаардлагатай болно.
Студентын t тархалт нь их түүвэрт ердийн стандарт тархалтад ойртох бөгөөд бага түүвэр
(квадрат язгуурын нөхцөл)-ийн зохицуулалтын хүчин зүйл ч мөнхүү стандартынхад ойртоно.
29
Иймээс их түүврийн хувьд зардлын прогнозчилолыг бодит зардлын хүлээн зөвшөөрөгдөх

түвшингийн орчинд тооцоолохдоо засварын итгэлцүүрийг хэрэглэхгүйгээр, харин ердийн
стандарт тархалтын z хэмжигдэхүүнийг ашиглан хялбарчилж болох юм. Регрессийн
тэгшитгэлийн тооцоонд ашигласан түүврийн хэмжээ болон мөнхүү жишээн дэх үнэлгээний
хэвийн (стандарт) алдаа нь их байвал шууд хөдөлмөрийн 40000 цагаарх цахилгааны зардлыг 95
хувийн алдааны хязгаараар тооцвол дараах тооцоолол гарч байна.
592.00$ ± 1.960×55.34
592.00$ ± 108.47$
Зардлын тогтмол ба хувьсах бүтцийг бас хамгийн бага квадратын аргаар тооцоолж
регрессийн шугамыг өгөгдсөн сонголтын мэдээллийн эсрэг байрлуулах бөгөөд энэ нь
хэлбэлзлийн бодит шинжийг регрессийн шугамд хамаарах үнэлгээг үндэслэн хянахад зохистой
байх болно.
Олон хүчин зүйлийн нөлөөллийг тодорхойлох хамгийн бага квадратын арга

Зардлын динамик нь гол төлөв тухай үзүүлэлт дэх зөвхөн нэгнийх нь хэмжээнээс, эсвэл
үл хамаарах хувьсагч бусад үзүүлэлтээс хамаардгийг харуулж байна. Хамаарах хувьсагчийн
динамик нь өмнө авч үзсэнээр, жишээлбэл, цахилгааны зардал нь үл хамаарах хувьсагчаар буюу
шууд хөдөлмөрийн цагаар илэрхийлэгдэж байв. Гэхдээ олон хүчин зүйлээс болж зардал
хэлбэлздэг.
Олон хүчин зүйлийн регрессийн шинжилгээ бол хамгийн бага квадратын аргын цаашдын
хэрэглээ ба өргөжүүлэлт болж улмаар нэгээс олон тоо бүхий үл хамаарах хувьсагчийн талаарх
төсөөллийг харуулдаг. Олон хүчин зүйлийн регрессийн шинжилгээнд хамгийн бага квадратын
аргаар тооцогдох энгийн шулуун шугамын тэгшитгэл yi=a+bxi+ei-ийн үл хамаарах хувьсагч нь
нэгээс олон хувьсагчийг багтааснаар илэрхийлэгдэнэ. Жишээлбэл, yi=a+bxi+czi+ei тэгшитгэл дэх
с нь өөр нэг үл хамаарах хувьсагч z-ийн нөлөөллийн зэрэглэл юм. Хоёр хэмжигдэхүүнт
дүрслэлээр зардлын харьцааг дандаа илэрхийлэх болохгүй. Тэгээд ч арифметик тооцоолол нь
нүсэр байдгаас олон хэмжүүрт регрессийн шинжилгээнд цахим тооцоолуурын программын
ашиглалт өргөн боломж олгоно.
1.2.2 Хугарлын цэгийн шинжилгээний арга зүй
Аливаа байгууллагын удирдлага бизнесийн үйл ажиллагааныхаа

- Орлого
- Өртөг
- Үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны цар хүрээ, тоо хэмжээ
- Ашиг эдгээрийн хоорондын харилцан хамаарлыг судалж, бүртгэж тооцоолж байх нь
хамгийн энгийн мөртлөө маш чухал юм.
Зардал-тоо хэмжээ-ашгийн харилцан хамаарлын шинжилгээний зорилго нь ашгийн төлөвлөсөн
түвшинд хүрэхэд шаардагдах бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн бүтэц болон борлуулалтын түвшинг
тодорхойлоход оршино. Үүнийг тодорхойлоход хугарлын цэгийн шинжилгээг ашиглана.
Хугарлын цэгийн шинжилгээний тусламжтайгаар тайлант хугацааны туршид гарсан бүх
зардлыг эргүүлж нөхөхөд шаардагдах бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн бүтэц болон
борлуулалтын түвшинг тодорхойлно.
Хугарлын цэг гэдэг нь нийт зардлын шугам нийт орлогын шугамтай огтолцсон тэр цэг
буюу нийт ашиг нийт зардалтай тэнцүү байх тэр цэг юм. Хугарлын цэгийн шинжилгээ нь
түүхэн мэдээлэл болох өнгөрсөн үйл ажиллагааны буюу төсөвлөгдсөн зардал, борлуулалтын
төлөвлөгөөнд үндэслэнэ. Хугарлын цэгийн шинжилгээний уламжлалт загвар нь нийт орлого
болон зардлыг шулуун шугамаар илэрхийлдэг. Энэ төсөөлөл нь үйлдвэрлэл ба борлуулалт нь
үнийн өөрчлөлтгүйгээр өсөн нэмэгдэж чадах ба бизнесийн үйл ажиллагаа бүх төвшинд адил үр
30
дүнтэй байна. Түүнчлэн зөвхөн борлуулалтын тоо хэмжээ нэмэгдсэнээр ашиг зайлшгүй өснө
гэж үздэг.
Уламжлалт загварын зорилго нь дараах хамаарлыг хайсан байж болох юм. Энэ нь тогтмол
зардлууд үйлдвэрлэлийн боломжит хязгаарт хоёр үр шаттайгаар өснө. Нийт зардлын шугам нь
Орлого Ашиг
зардал ($)
Нийт орлого
Нийт зардал
Алдагдал
Т3
Тоо
Qb хэмжээ
Зураг 1.5. Хугарлын цэгийн шинжилгээний уламжлалт загвар
эдгээр үе шатуудын хоорон дахь шулуун шугамаар ойролцоогоор тодорхойлогдоно гэж үзэх
хандлага нийтлэг байдаг. Зураг 1.6-д үзүүлснээр ашиг хамгийн их байх үе дэх ахиуц орлого нь
ахиуц зардалтай тэнцүү байх үйл ажиллагааны тэр түвшинд компани үйлдвэрлэлээ явуулах
ёстойг харуулна.
Нийт
орлого
Орлого
зардал ($)
Ашиг алдагдлын зааг
Холбогдох Нийт
завсар зардал
Qb1 Qb Qb2 Тоо хэмжээ
Зураг 1.6. Ашиг алдагдлын заагийн шугаман шинжилгээ

Энэ нь мөн хугарлын хоёр цэг байж магадгүйг харуулдаг. Хугарлын цэгийн уламжлалт
графикийн хэвтээ тэнхлэгт үнэ тогтмол байхад борлуулсан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг
харуулсан. Зураг 1.6-гийн хэвтээ тэнхлэгт борлуулсан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ болон уг
бүтээгдэхүүнийг борлуулахад шаардлагатай үнийг харуулна. 1.6 зураг нь ахиуц зардал, ахиуц
31
орлого болон дундаж орлогын бүдүүвч зураг юм. Ахиуц зардал ахиуц орлоготой тэнцэхэд
бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлого нь нийт орлого ба нийт зардлын муруйнуудын хамгийн
дээд хэмжээнд байх үеийн хоорондын ялгаа болно (Энэ нь ашиг хамгийн их, нийт зардлын
муруйн зам нийт орлогын муруйн замтай тэнцүү (ижил) байна гэсэн үг юм). Хугарлын цэгийн
графикт ашиг хамгийн их байх үнэ (P) нь ахиуц зардал, ахиуц орлого тэнцэх В цэгийг дайрсан
босоо шугамын дундаж орлогын муруйтай огтлолцсон цэгээр тодорхойлогдсон үнэ юм. Нийт
орлого хамгийн их утгандаа хүрч буй А цэг нь ахиуц орлого нь тэгтэй тэнцэх цэгт харгалзана.
Энэ цэгээс цааш нийт орлого буурч эхэлнэ. Qb1, Qb2 гэсэн хугарлын хоёр цэг нь үйл
ажиллагааны боломжит төвшинг хязгаарлана. Үнийн өөрчлөлттэй хугарлын зураг нь уламжлалт
хугарлын зургийн тогтмол үнүүд нь хэрэгцээгүй гэж харуулахыг зориогүй юм. Олон
тохиолдолд энэ нь хэрэгцээтэй байдаг. Гэсэн хэдий ч хэрвээ хэрэгцээтэй бол өөр төрлийн
боломжит үнийн тоо хэмжээний хамаарлыг ашигласан үр дүнг харуулж буй зураг нь 1.6
зурагтай адилаар хэрэглэгдэж болох юм. Уламжлалт хугарлын цэгийн шинжилгээ нь боломжит
үйлдвэрлэлийн хэмжээ ба үнийг тодорхойлоход төдийлөн хангалтгүй байдаг. Жишээ нь : Зураг
1.7-д хугарлын P1, P2 үнээс хамаарсан R1, R2 үр дүнтэй хоёр боломжит шулууныг харуулсан.
Бусад бүх хүчин зүйлс тэнцүү байхад R1 орлогын шугамыг тодорхойлж буй үнэ илүү хүсүүштэй
харагдаж байна. Яагаад гэвэл нэгэнт энэ нь бүтээгдэхүүн борлуулалтын цэг бүрт өндөр ашиг,
доогуур хугарлын цэг өгдөг шулуун юм. Гэсэн ч санал болгож буй хоёр үнийн бодлогын аль нь
өндөр орлого өгөх боломжтойг тодорхойлох нь бараг боломжгүй юм. R1 орлогын муруйд буй B
хугарлын цэгийг хангах P1 үнийн бодлогыг баримталж байна гэж үзье. Тэгвэл P1 үнээр компани
хүчин чадлаа тохируулан Q хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн борлуулна. Энэ тохиолдолд
олж авсан хугарлын цэг маань уг үнэтэй авч үзэхэд өндөр байгаа учраас R2 орлогын муруйн С
хугарлын цэгийг хангах P2 үнэ илүү хүсүүштэй үнэ болох нь харагдаж байна.
Орлого
зардал
($) R2
R1
H3
T3
C Тоо хэмжээ
Зураг 1.7. Үнийн түвшингүүдийн хамаарсан хугарлын цэг

B
Мөн түүнчлэн үнэ нь нэгж бүтээгдэхүүний нийт хувьсах зардал ба нийт тогтмол зардлын
нийлбэртэй тэнцүү гэж өгвөл хугарлын цэг бага байна. Энэ нь нэгж бүтээгдэхүүн бүр
хугаралтай болохоор борлуулахад хүнд байх болно.
Хугарлын бүдүүвч зураг, Ex post шинжилгээ ба зардлын хяналт

Хугарлын бүдүүвч зургууд нь тааламжтай эсвэл тааламжгүй хувьсал оршин байгааг
харуулснаар өмнөх үр дүнгүүдийг шалгах ба өргөн ашиглагддаг. Зураг 1.8-д шинжилгээний энэ
төрөлд хэрэглэгддэг хугарлын бүдүүвч зургийн нэг түгээмэл хэлбэрийг харуулав.
32
1 сар Төсөвлөгдсөн ашиг
2 сар
Төсөвлөгдсөн ашиг
0 Qb
Зураг 1.8. Төсөвлөгдсөн зардал ба орлогын борлуулалтын янз бүрийн

түвшин дэх ялгаа
Энэ төсөвлөгдсөн зардал ба орлогын борлуулалтын янз бүрийн түвшин дэх ялгаа (төсөвлөгдсөн
ашгийн) нь хоёр сард дүрслэгдсэн байна. Нэгдүгээр сард илүү төсөвлөгдсөн ба хоёрдугаар сард
дутуу төсөвлөгдсөн байна. Энэ нь зардлууд нь борлуулалтын бууралтад, хангалттай хурдан
буураагүй. Бодит зардал ба борлуулалтын янз бүрийн төвшинд, янз бүрийн хугацаанд
төсөвлөгдсөн зардлуудыг Зураг 1.9-д харуулсан.
Төсөвлөгдсөн
Н3
1 сар 2 сар
Төсөв тогтмол
зардал
Борлуулалт
Зураг 1.9. Төсөвлөгдсөн зардал ба бодит зардал
Төсөвлөгдсөн ба нийт бодит зардлыг тодорхойлоход нийт зардлын дүнг зардлын хэлбэрүүдээр,
тасаг хэлтэсээр, мөн бүтээгдэхүүний шугамаар бууруулах нь хүсүүштэй зүйл гэдэг нь
бэлтгэгдсэн байж болох бө төсөвлөгдсөн ба бодит үр дүнгүүдийг үйл ажиллагааны аль нэг
төвшинд харьцуулж үзнэ. Графикууд нь хувьсах хэмжигдэхүүн бүрийн цэвэр үр ашгийг
харуулахад хэрэглэгдэж болно. Тэгээд шууд зардал нь бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнээс хамаарах
буюу чухамдаа машиныг үйлдвэрлэлд оруулсан ба хэрэглэсэн цагаас хамаарна.
Тодорхой бус байдлын хугарлын цэгийн шинжилгээ

Зураг 1.10-т байгаа хоёр өөр хугарлын график өгөгджээ гэж бодьё. Шугамын налуу нь
нэгж бүрийн ахиуц орлогыг илэрхийлнэ. Нөхцөл нь (a), (b).
33
Ашиг
BEP Ашиг
BEP
Борлуулалт Борлуулалт
T3 T3
(a) (b)
Зураг 1.10. Тодорхой бус байдлын хугарлын цэгийн график
Ашгийн шугам нь өндөр үнэ ба доогуур хувьсах зардлаас шалтгаалахаас бусдаараа ижил мэт
санагдаж магадгүй. Хугарлын цэг нь доогуур байх нь өндөр ахиуц орлогын үр дүн боловч энэ
нь аль аль үнийн янз бүрийн боломжит ашгийн талаар юуг ч баталдаггүй. Хугарлын цэг дэх
өөрчлөлт нь шийдвэр гаргах үндэслэл болж чадахгүй байж ч магад.
$ fx
Ашиг a+bx
0 BEP Борлуулалт (E(x) )
Зураг 1.11. Тодорхой бус байдлын график
Зураг 1.11-т зүүн гар талын босоо тэнхлэг нь одоо, баруун гар талын босоо шугам уг цэгт
борлуулалтын боломжийг өгч байхад байх мөнгөний хэмжээг зааж байна. Муруйн доторхи нийт
талбай нь 1-тэй тэнцүү ба борлуулалтын аль ч интерал дээрх бүтээгдэхүүний боломжтой
тэнцүү. Энэ муруй нь түүхийн өгөгдлөөс өгөгдсөн байж болох ба нөхцөл байдалд бодитойгоор
хувирч өөрчлөгдөж чадах ба шийдвэр гаргагчид түүхийн өгөгдлөөр хангалттай холбогдоогүй
гэж ингэдэг. Хэрэв шийдвэрийн сонголт нь үйлдвэрлэхээр хийгдсэн бол ашиг Y=a+bx болж,
тооцоолсон ашиг E(y)=a+bE(y) байна. а-үе нь 0-тэй тэнцүү буюу 0-ээс бага байж тогтмол
зардлын тэг төвшинд заана. Хэрэв энэ үед үйлдвэрлэл явуулахгүй гэсэн шийдвэр гаргасан бол
ашгийг төлөвлөн тооцох хэрэгтэй ба төлөвлөгдсөн ашиг нь 0-ээс их бол үйлдвэрлэл явуулна.
Зардлын функууд нь үйл ажиллагаатай ямагт шугаман хамааралтай байна. Жишээ нь: Х
борлуулалтын үед хоёр өөр, шийдвэрт зардлын функц нь дараах байдлаар өгөгдсөн гэж үзье.
Үйл ажиллагаа Зардал

Үйлдвэрлэлийн a1+b1x
Үйлдвэрлэлийн бус a2+b2x
34
Энэ нь b2<b1, a1<a2 байхад “Х” үйлдвэрлэл бодит зардал дээрх үйл ажиллагаанаас ангид
бие даасан байна. Дараа нь ялгаагүй борлуулалтын Хb төвшин хоёр тэгшитгэлд тэнцүү байхаар
олдоно.
Энэ нь Хb=(a2-a1)/(b1-b2); ашигтай.
Хэрэв 1-р хувилбарын магадлал 2-р хувилбараас их бол 1-р хувилбарыг сонгоно.
E(a1+b1x)>E(a2+b2x) эсвэл a1+b1E(x)>a2+b2E(x)
Иймээс: E(x)>(a1-a2)/(b1-b2)=X0 бол 1-р хувилбар илүү хүсүүштэй байна. Энэ тэнцэтгэл нь хэрэв
магадлал ялгаагүй төвшинөөс өндөр бол 1 дүгээр хувилбарын төлөвлөсөн зардал 2 дугаар
хувилбарын төлөвлөсөн зардлаас илүү байна. хэрэв “Х”-ийн үнэ Хn-ээс бага бол 2-р хувилбарыг
сонгоа болно. Энэ үр дүн нь хуваарилалтын хэлбэрийн бие даасан байдал бөгөөд зөвхөн
магадлалын үнэ цэнээс хамаарна. Энэ жишээнд, үйлдвэрлэх шийдвэрээс гарсан цалингийн
зардал нь 0-ээс их налуутай хувилбар 1-ийн тэнцэтгэлээр илэрхийлэгдэнэ. Үйлдвэрлэхгүй гэсэн
шийдвэрээс гарсан цалингийн зардал нь Х тэнхлэг ба 0-ийн налуугийн давхацсан шугамаар
илэрхийлэгдэнэ. Энэ бүгдийг тодорхойлоход хялбар боловч төлөвлөсөн хэмжээ буюу утга нь
гарахгүй байж магадгүй. Борлуулалтын модаль үнэ нь хамгийн тохиромжтой ба медиан үнэ нь
ахиуц орлого нь тэнцүү бөгөөд энэ нь хэтэрсэн буюу хэтрээгүй борлуулалтын төвшин юм.
Шугаман бус ашгийн функц

Өмнөх жишээнд ашиг борлуулалтын нэгжийн шугаман функц болж байгааг үзсэн бөгөөд
борлуулалтын эсрэг тэмдэглэгдсэн ашиг шулуун шугам байсан. Энэ нь нэгэнт төлөвлөсөн
ашигтай тэнцүү юм. Дараах жишээ нийт ашиг борлуулалтын шугаман утга биш болохыг
харуулж байна. Жишээ нь: борлуулалтад харгалзах боломжит масс утга хүснэгтээр өгөгджээ
гэж үзвэл:
Áîðëóóëàëò ¯íý(áîð) ¯íý*Áîð($)

1200 0.30 360
700 0.50 350
0 0.20 0
710
Төлөвлөгдсөн ашиг:
Áîðëóóëàëò Àøèã($) ¯íý(áîð) Àøèã*¯íý
1200 20000 0.30 6000
700 0 0.50 0
0 -35000 0.20 -7000
-1000
Энд 1000 долларын алдагдал байгаа бөгөөд ийм шийдвэр гаргахыг хүсэхгүй. Дундаж
борлуулалт болох 710 нэгж нь шийдвэр гаргахад хэрэглэгдэж чадахгүй. Учир нь ашиг нь
борлуулалтын хэмжээтэй шугаман хамааралгүй байна.
1.2.2.1 Өртөг зардал-Тоо хэмжээ-Ашгийн шинжилгээний график арга
Хугарлын шинжилгээний график нь ойлгоход хялбар. Зураг 1.12-т уламжлалт хугарлын

цэгийн графикийг хялбарчлан зардал-тоо хэмжээ-ашиг эдгээрийн уялдаа холбоо, харилцан
хамаарлыг илэрхийлж, хугарлын цэг (BEP)-ийг мөн тодорхойлж байна. Энэ хугарлын
шинжилгээ нь компанийн зардал болон хэв загварыг судлах шинжилгээ юм.
35
16
Боломжит хязгаар Н
0
14 О
0
12
Ашиг
01
0 Н
08 BEP
З
0
6 Н
Алдагдал Х3
0
4
0
2 НТ
0 3
0 1 1 1
Тоо
2 4 6 8 хэм
0 0 0 2 4 жээ
0 0 0 0
0 0
Зураг 1.12 “А” Компанийн зардал-тоо хэмжээ-ашгийн уялдаа холбоо
А компани нэг төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг бөгөөд нэг бүрийг нь 1.25$-аар борлуулдаг
гэж үзье. Компанийн тогтмол зардал жил бүр 30000$, хувьсах зардал нь нэгж тус бүрт 0.75$,
үйлдвэрлэх боломжит хязгаар жилд 40000-100000 нэгж. Хугарлын цэг нь борлуулалтын
орлогын шулуун нийт зардлын шулуунтай огтолцсон тэр цэг юм. Энэ үед нийт ашиг нийт
зардал хоорондоо тэнцүү байна. үйлдвэрлэлийн ийм түвшинд байгууллага ашиг ч үгүй,
алдагдал ч үгүй ажиллана. А компанийн хугарлын цэг бүтээгдэхүүний үнэ 0.75$ байхад 60000
ширхэг бүтээгдэхүүн борлуулсан үед тодорхойлогдож байна. Хэрэв компанийн борлуулалтын
тоо хэмжээ хугарлын цэгээс зүүн гар талд буюу 60000 ширхэгээс бага байвал компани
алдагдалтай ажиллана. Харин баруун гар талд 60000 ширхэгээс их байвал компани ашигтай
ажиллахыг харуулж байна. Хэрэв компаний борлуулалт 40000 ширхэг бол:
Борлуулалтын орлого 40000*1.25$ = 50000$
Нийт зардал 40000*0.75+30000 = 60000$
Ашиг /алдагдал/ /10000$/
1.2.2.2 Өртөг зардал-тоо хэмжээ-ашиг шинжилгээ тэгшитгэлийн арга
Өртөг зардал-Тоо хэмжээ-Ашиг (Cost-Volume-Profit) шинжилгээний графикийн арга нь

тэдгээрийн харилцан хамаарлыг судлах, дүгнэхэд хялбар ойлгоход амархан. Гэвч хугарлын
цэгийг тооцоход төдийлөн хялбар биш байдаг. Тэгшитгэлийн аргыг ашиглан хугарлын цэгийг
тооцоход хурдан бөгөөд илүү нарийвчлалтай байдаг. Тэгшитгэлийн аргын ерөнхий загвар нь
дараах хэлбэртэй байна.
Sp(x)- FC – VC = NI (79)
S(x) = NI + FC + VC
Sp-борлуулалтын үнэ
FC-тогтмол зардал
VC-хувьсах зардал
NI-цэвэр ашиг
x-борлуулалтын тоо хэмжээ
Нийт тогтмол зардлыг нэгж бүтээгдэхүүний ахиуц орлогод хуваахыг ахиуц орлогын арга гэдэг.
BEP тоо хэмжээ = НТЗ / АО (80)
36
1.2.2.3 Өртөг зардал-Тоо хэмжээ-Ашгийн шинжилгээний

Ахиуц орлогын арга
Ихэнх шийдвэр гаргагчид өртөг зардал-тоо хэмжээ-ашгийн шинжилгээг хийхийн тулд

орлогын тайланг бэлтгэдэг гэж боддог. Орлогын тайлан ахиуц орлогын аргыг хэрэглэхэд нэн
тохиромжтой байдаг гэж үзвэл нийт ашиг борлуулалтын тоо хэмжээнээс шууд хамааралтай
байна. Нэгж бүтээгдэхүүний борлуулалтаас орох орлого тогтмол, мөн нэгж бүтээгдэхүүнд
ноогдох хувьсах зардал тогтмол байвал ахиуц орлого мөн л тогтмол байна. А компанийн нэгж
ахиуц орлогыг тодорхойлбол:
$ %
Борлуулалтын үнэ 1.25 100%
Нэгжийн хувьсах зардал 0.75 60%
Нэгжийн ахиуц орлого 0.50 40%
Хэрэв ахиуц орлого=0 байвал энэ нь мэдээжээр байгууллага хугарлын цэг байхгүй, хувьсах
зардал нь нийт ашгаас үргэлж их байна. Энэ үед компани алдагдалтай ажиллах нь ойлгомжтой.
Орлогын тайлангийн нэгж доллар бүрт шинжилгээ хийе. Хэрэв борлуулалт 100% гэж үзвэл
борлуулалтын нэгж доллар бүрт хувьсах зардал 60%-ийг нь эзэлнэ. Энэ хамаарлыг “Хувьсах
зардлын харьцаа” (Variable Cost ratio) гэдэг. Борлуулалт хувь хэмжээнээс хувьсах зардлын
хувь хэмжээг хассаныг (100%-60%=40%) “Ахиуц орлогын харьцаа” (Contribution margin ratio)
гэх ба зарим тохиолдолд (Variable Profit ratio) гэдэг. Тогтмол зардлыг ахиуц орлогын харьцаанд
хуваахад (30000/40$) BEP нь борлуулалтын мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэнэ. Энэ нь дараах
томьёогоор тодорхойлогдоно.
BEP доллар = ТЗ / (1 – ХЗ/бор) (81)
(1 – ХЗ/бор) –ахиуц орлогын харьцаа
Эндээс: ВЕР тоо хэм.= ТЗ / Нэгжийн АО
ВЕР доллар.= ТЗ / АО-ийн харьцаа
Ахиуц орлого ба ахиуц зардлын харьцаа “Ашиг-Тоо хэмжээ”-ний графикт ашиглаж болно.
Зураг 1.13-т А компанийн ашиг, тоо хэмжээний хамаарлыг харуулав.
Нийт орлого
(мян.долл)
+
3 Боломжит хязгаар
+ 0
2
+
0 А
1 ш
00 иг
-
1 Алдагдал Хугарлын
-0 цэг
2
00 1 1 1 1 Нийт
2 4 6 78
0 5 0 2 2 4 борлуулал
0 0 0 50 т
Зураг 1.130А компаний ашиг
0 тоо0хэмжээний
5 0 (мян.долл)
хамаарал
Босоо тэнхлэгт нийт орлогыг харуулав. Хэвтээ тэнхлэгийн орлогын тэг түвшний шулуунтай
огтолцсон цэгт ашиг ч үгүй алдагдал ч үгүй байна. диогонал шугам нь компанийн нийт ахиуц
орлогыг илэрхийлнэ. ВЕР нь ахиуц орлогын шугам тэг түвшний орлогын шулуунтай
37
огтлолцсон тэр цэг юм. Ашиг-тоо хэмжээний график нь бусад аргуудын нэгэн адил 40000 нэгж
борлуулалттай үед алдагдал нь 10000 доллар гэдгийг харуулж чадаж байна.
Үйлдвэрлэлийн бус үйл ажиллагаанд ахиуц орлогын аргыг хэрэглэх

Ахиуц орлогын аргыг үйлдвэрлэлийн бус үйл ажиллагаанд, тухайлбал худалдааны
барааны бүртгэл болон түүнтэй холбогдон гарах хувьсах зардлын хувьд хэрэглэх нь хялбар
байдаг. Энэ үед тогтмол зардлуудын хамаарлуудыг тооцдоггүй.
Хүснэгт 1.10
“Б” компанийн дэлгүүрийн орлого үр дүнгийн мэдээ:
Нийт борлуулалт $200000

Борлуулалтын зардал 120000
Орлого $ 80000
Үйл ажиллагааны зардал:
Цалин $30000
Хангамж 10000
Үйлчилгээ 5000
Элэгдэл 13000
Бусад 2000 60000
Нийт ашиг $20000
Зардал-Тоо хэмжээ-Ашгийн харилцан холбоог судлахын тулд дэлгүүрийн зардлын хэв загварыг
тодорхойлох хэрэгтэй.
Хүснэгт 1.11
Хувьсах зардал Тогтмол зардал
Борлуулалтын зардал $120000 Цалин $10000
Цалин 20000 Үйлчилгээ 5000
Хангамж 10000 Элэгдэл 130000
Бусад 2000
Хүснэгт 1.12
“Б” компанийн дэлгүүрийн орлого үр дүнгийн мэдээ:
Нийт борлуулалт $200000 100%

Борлуулалтын зардал 120000 60%
Орлого $80000 40%
Үйл ажиллагааны хувьсах зардал:

Цалин $20000
Хангамж 10000
Бусад 2000 32000 16%
Үйл ажиллагааны ахиуц орлого: $48000 24%

Цалин тогтмол $30000
Үйлчилгээ 5000
Элэгдэл 13000 28000
Цэвэр орлого 20000
1. Тоо хэмжээ 10% нэмэгдүүлсний үр дүнд ямар хэмжээний нэмэлт орлого орох вэ? Үүнээс
шалтгаалан орлого ба хувьсах зардлууд тус тус 10% өснө. Тогтмол зардал
38
өөрчлөгдөхгүй, ахиуц орлого 4800$-аар өсөх ба нийт орлого мөн 4800$-аар өснө. Энэ
асуултад худалдааны орлогын тайлангаас хариулт өгч чадахгүй.
2. Хугарлын цэг дээр хэдэн долларын борлуулалт харгалзаж байна вэ?
BEP доллар = ТЗ / АО-ын харьцаа = 28000/24% = 116667$
Ахиуц орлогын арга нь ямар далд түвшинг эрж хайж байдаг. Ашгийн бус байгууллагуудын
хувьд ахиуц орлогын аргыг хэрэглэх нь ашигтай байдаг. Жишээлбэл: “В” эрүүл мэндийн төвийн
(ашгийн бус) орлого үр дүнгийн мэдээг харуулав.
Хүснэгт 1.13
“А” эрүүл мэндийн төвийн орлого үр дүнгийн мэдээ
8-р сар 9-р сар
Үйлчилгээний орох орлого $20000 $24000
Ажилтнуудын зардал:
Зөвлөх эмч 10000 12000
Сувилагчид болон лаборант нар 6500 6500
Захиргааны зардал 3200 3200
Эмнэлгийн хангамж 2000 2400
Рент ба түрээсийн зардал 1800 1800
Амбулаторийн зардал 600 700
Нийт зардал $24100 $26600

Үйл ажиллагааны ашиг /алдагдал/ $(4100) $(2600)
Наймдугаар сард тус төв нийт 2000 үйлчлүүлэгчид үйлчилсэн, есдүгээр сард 2400
үйлчлүүлэгчид үйлчилсэн гэж үзье.
Хүснэгт 1.14
Нэгжийн хувьсах зардал Сарын тогтмол зардал
Зөвлөх эмч нар $5.00 Сувилагчид болон лаборант нар $6500
Эмнэлгийн хангамж 1.00 Захиргааны зардал 3200
Амбулаторийн зардал 0.25 Түрээсийн зардал 100
Нийт дүн $6.25 Нийт дүн $11600
Амбулаторийн үйлчилгээний зардал нь тогтмол, хувьсах зардлыг хоёуланг агуулсан сарын

тогтмол зардал 100$ нэгжийн хувьсах зардал 0.25$ байна. Орлого үр дүнгийн мэдээ магадгүй
ахиуц орлогыг өөрчилж болох юм. Доорхи хүснэгтэд ахиуц орлогын аргыг танилцуулав.
Хүснэгт 1.15
“А” эрүүл мэндийн төвийн орлого үр дүнгийн мэдээ
8-р сар 9-р сар
Нийт Нэгж Нийт Нэгж
Үйлчилгээнээс орох орлого $20000 $10 $24000 $10
Үйл ажиллагааны хувьсах зардал
Ажилтнуудын зардал:
Зөвлөх эмч $10000 $5.00 $12000 $5.00
Эмнэлгийн хангамж 2000 1.00 2400 1.00
Амбулаторийн зардал 500 0.25 600 0.25
Нийт хувьсах зардал $12500 6.25 $15000 6.25
Ахиуц орлого $7500 $3.75 $9000 $3.75
Тогтмол зардал:
Сувилагчид болон лаборант нар $6500 $6500
Захиргааны зардал 3200 3200
Рент ба түрээсийн зардал 1800 1800
Амбулаторийн зардал 100 100
39
Нийт тогтмол зардал $11600 $11600
Үйл ажиллагааны ашиг /алдагдал/ $(4100) $(2600)
1. Эрүүл мэндийн төвийн нэг зорилго бол санхүүгийн хувьд өөрийн даах асуудал гэж үзье.
Дээрх зардал-тоо хэмжээний хамаарал өөрчлөгдөхгүй гэвэл тус төв хичнээн
үйлчүүлэгчид үйлчилгээ үзүүлснээр үйл ажиллагааны нэг тэг түвшин /BEP/-д хүрэх вэ?
2. Эрүүл мэндийн төвийн зардлын хэмжээ дээрх зардлын бүтэцтэй ижил, мөн хэвийн үйл
ажиллагаатай үед сард дундажаар 2500 үйлчлүүлэгчид үйлчилдэг гэж үзье. Тэгвэл нэгж
үйлчилгээний үнэ ямар байхад тус төв үйл ажиллагааны тэг түвшин /BEP/-д хүрэх буюу
санхүүгийн өөрийнхөө ашиг алдагдалгүй байх вэ?
Орлого = TЗ + ХЗ
2500(x) = 11600 + 6.25(2500)
x = 10.89$ нэгжийн үнэ
Эндээс дараах дүгнэлтэд хүрнэ. Хэрэв эрүүл мэндийн төв ийм зардлын бүтцээр сард 2500 хүнд
үйлчилж санхүүгийн хувьд биеэ даана гэвэл үйлчилгээнийхээ үнийг 10.89$ болгох
шаардлагатай.
1.2.2.4 Борлуулалтын хольц ба хугарлын цэгийн шинжилгээ
Хэрвээ компани олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байвал хугарлын цэгийг хэрхэн
тодорхойлох вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Учир нь тэдгээр бүтээгдэхүүнүүд нэгжийн үнээрээ ч,
нэгж өртгөөрөө ч, ахиуц ашгаараа ч ялгаатай. Ийм учраас ашгийн төлөвлөсөн түвшин болон
хугарлын цэгт хүрэхэд шаардагдаж байгаа борлуулалтын түвшин нь өөр өөр бүтээгдэхүүний
бүтэц бүхэнд ялгаатай байна. Олон тооны бүтээгдэхүүний хувьд математик тооцоолол нь нэг
бүтээгдэхүүнийхтэй үндсэндээ ижил боловч зөвхөн шинжилгээнд ашиглаж байгаа
борлуулалтын бүтцээр үр дүнгийг нь тооцно. Энэ бүтцийг тогтоохдоо борлуулалтын багц гэдэг
үзүүлэлтийг ашиглана.
Борлуулалтын багц гэдэг нь төлөвлөгөөгөр үйлдвэрлэн борлуулах бүтээгдэхүүний
хамгийн бага тоотой бүтээгдэхүүнтэй бусдынх тоог харьцуулан тогтоосон харьцаа юм. Энэ
харьцааг нэг багц бүтээгдэхүүн гэж үзэж тэдгээрт ноогдох хувьсах зардал, үнийг тооцож,
түүгээр нэг бүтээгдэхүүний хугарлын цэг болон ашгийн хүссэн түвшинд хүрэх борлуулалтын
хэмжээг тооцно. Хэрвээ борлуулалтын бүтцийг өөрчлөхөөр тооцсон бол үр дүнг нь шинэ
бүтцээр ахин тооцоолох хэрэгтэй болно. “В” компаний тайлант хугацаанд доорх бүтэц бүхий
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж, борлуулахаар тооцоолсон гэж үзээд тооцооллыг хийе. Тогтмол
зардал нь 32000$.
Бүтээгдэхүүн Нэгжийн борлуулах үнэ Нэгжийн хувьсах зардал Борлуулахаар тооцсон

бүтээгдэхүүний бүтэц
А 360$ 200$ 1
Б 220$ 140$ 3
Олон төрлийн бүтээгдэхүүний хамаарлын шинжилгээг хийхдээ нэг төрлийн бүтээгдэхүүний

загварт хэмжигдэхүүнээ оруулах хэрэгтэй. Борлуулалтын нэгжийг тодорхойлохын тулд
нэгжийн ахиуц ашгийг олох хэрэгтэй.
Бүтээгдэхүүн Нэгжийн Нэгжийн Ахиуц ашиг Багц Багцын ахиуц

борлуулах үнэ хувьсах зардал ашиг
А 360$ 200$ 160 1 160
Б 220$ 140$ 80 3 240
Нийт 400
40
Тоо хэмжээ = ТЗ / Багцын ахиуц ашиг = 32000/400 =80 багц
“Зардал-Тоо хэмжээ-Ашиг”-ийн харилцан хамаарлын шинжилгээнд хэд хэдэн хязгаарлагдмал

тал байдаг.
1. Орлого болон зардлын төлөв байдал нь холбогдлын хүрээндээ бүхэлдээ шулуун
шугамаар тодорхойлогдоно. Эдийн засагчид энэ үзэл онолоос өөр өөр ойлголттой
байдаг. Тэд тоо хэмжээний өөрчлөлт орлого болон зардал хоёуланд нь ихээхэн өөрчлөлт
оруулж болох бөгөөд ийм арга замаар үүсэх харилцан холбоо нь шугаман хамааралтай
байж чадахгүй гэж үздэг. Учир нь нэгжийн үнэ болон хувьсах зардал, нийт тогтмол
зардлын хэмжээнд өөрчлөлт гарах нь элбэг тохиолддог.
2. Ямар ч зардал хувьсах болон тогтмол элементүүдэд хуваагдах боловч зарим хувьсах
зардал нь төгс хувьсах шинж чанартай байдаггүй. Гэтэл хугарлын цэгийн шинжилгээнд
хувьсах зардал үе шаталсан хувьсах шинж чанартай байдаг.
3. Хугарлын цэгийн шинжилгээнд борлуулалтын бүтэц буюу хольц тогтмол гэж үздэг
боловч парктик дээр ихэвчлэн өөрчлөгдөх шинж чанартай байдаг.
4. Бараа материал нь хугарлын цэгийн тооцоололд өөрчлөгддөггүй. Учир нь үйлдвэрлэсэн
нэгжийн тоо борлуулсан нэгжийн тоотой тэнцүү гэж авч үздэг. Бодит амьдрал дээр
өмнөх үеийн үйлдвэр бүтээгдэхүүний зарим хэсэг нь тухайн тайлант хугацаанд дамжин
борлогдох, тухайн тайлант хугацааны үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний зарим хэсэг нь
дараагийн тайлант хугацаанд шилжин борлогдох, мөн зарим хэсэг нь гэмтэж муудах
зэргээр үйлдвэрлэл, борлуулалтын тоо хэмжээ тэнцдэггүй.
5. Ажиллагсадын болон тоног төхөөрөмжийн үр ашиг, үр бүтээл холбогдлын хүрээн дотор
өөрчлөгдөхгүй гэж үздэг. Гэтэл энэ нь зохих хэмжээний өөрчлөлттэй байдаг.
6. Өнөөдрийн мөнгөн үнэлгээ нь ирээдүйн ямар нэгэн цаг хугацааны мөнгө үнэлгээний
дүнтэй адилхан гэж тооцдог. Өөрөөр хэлбэл хугарлын цэгийн шинжилгээнд цаг
хугацааын үнэ цэнийг харгалзан үздэггүй.
1.3 Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн шинжилгээний арга зүй
1.3.1 Хөрөнгө оруулалт, түүний мөн чанар
Хөрөнгө оруулалт гэдэг нь үндсэн хөрөнгийг шинээр олж бэлтгэх ба нөхөх, шинэчлэх,
өргөтгөхөд чиглэгдсэн мөнгөн хөрөнгө юм. Үйлдвэрлэлд шинжлэх ухаан, техникийн ололтыг
нэвтрүүлэхэд хөрөнгө оруулалт нь ихээхэн ач холбогдолтой. Байгууллага өөрийнхөө ашиг
орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд капиталаа шинэчилж, шинэ технологи хэрэглэхийг хичээдэг.
Үйлдвэрлэлийн үндсэн капиталыг (машин, техник, байшин, барилга) шинэчлэх, шинээр авч
өргөтгөхөд зориулж буй хөрөнгийг хөрөнгө оруулалт илтгэн харуулна. Хөрөнгө оруулалтыг
эзэмшигдэх хугацааны хамаарлаар нь хоёр ангилна.
1. Богино хугацааны хөрөнгө оруулалт (1-12 сар хүртэл)
2. Урт хугацааны хөрөнгө оруулалт (1-ээс дээш хүртэл)
Богино хугацааны хөрөнгө оруулалт: байгууллага үйл ажиллагааны үр ашгийн өсөлтөөр
эргэлтийн хөрөнгийн эргэц, ашиг сайжирч богино хугацаанд мөнгөн хөрөнгө эргэлтээс
чөлөөлөгддөг. Үүнийг үр ашигтай хэрэглэхээр хөрөнгө оруулалтанд ашигладаг. Ийм түргэн
эргэлтээр зохицуулагдсан хөрөнгө оруулалтыг богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт гэж
ойлгодог. Богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт нь нэг жил хүртэл хугацаагаар эзэмшигдэх
хөрөнгө оруулалт юм. Богино хугацаатай хөрөнгө оруулалтанд дараах хэлбэрийн хөрөнгө
оруулалт байна. Үүнд:
• Хугацаат хадгаламж
• Арилжааны бичиг, засгийн газрын үнэт цаас
41
• Капитал, хөрөнгийн болон өрийн баталгаа болох үнэт цаас

• Урт хугацаат хөрөнгө оруулалтын тайлант үед ногдох хэсгийг санхүүжүүлэх
Урт хугацаат хөрөнгө оруулалт: Удаан хугацаагаар байгууллагын дотоод эргэлтэнд
ашиглагдахгүй илүүдэж байгаа мөнгөн хөрөнгийг урт хугацаат хөрөнгө оруулалтанд ашиглаж
аль нэг хэлбэрээр ашигтай эргэлтэнд оруулдаг. Нэг жилээс дээш хугацаагаар эзэмшигдэх
хөрөнгө оруулалтыг урт хугацаат хөрөнгө оруулалт гэнэ. Урт хугацаат хөрөнгө оруулалтанд
дараах хөрөнгүүд орно. Үүнд:
• Давуу эрхийн болон энгийн хувьцааны хөрөнгө оруулалт
• Бонд, барьцаадсан хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт
• Өр нөхөн төлөх, хувьцаагаа буцаан худалдан авах зориулалттай эсвэл тусгай
зорилгоор бий болгосон хөрөнгө оруулалт
Хөрөнгө оруулалтыг оруулж буй хөрөнгийн хэлбэрээр нь:
1. Бэлэн мөнгөөр оруулах хөрөнгө оруулалт. Үүнд: мөнгө хадгалуулах, хамтарсан үйлдвэрт
мөнгөн хөрөнгө оруулах зэрэг хэлбэрээр хамаарна.
2. Үнэт цаасны хөрөнгө оруулалт. Үүнд: хувьцаа, бонд, өрийн бичиг зэрэг үнэт цаасыг
худалдан авах хэлбэрээр оруулах хөрөнгө оруулалт хамаарна.
3. Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт. Газар, барилга, тоног төхөөрөмж зэрэг биет
хөрөнгийг худалдан авах замаар оруулах хөрөнгө оруулалт хамаарна.
Аливаа үйлдвэрлэл байгууллага зах зээлийн өрсөлдөөнд өөрийн байр суурийг хадгалан
бататгах, бодит байдлаар өсч дэвжихийн тулд өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэл явуулж хөрөнгө
оруулалт хийх нь чухал. Үндсэн капиталыг шинэчлэн өргөтгөхөд их хэмжээний хөрөнгө
оруулалт шаардагдана. Үүнийг янз бүрийн эх үүсвэрээр хангаж болно.
• Хөрөнгө оруулагчийн өөрийнх нь санхүүгийн эх үүсвэр ба бусад хөрөнгө (ашиг,
элэгдэл хорогдлын шимтгэл, хуулийн этгээд болон иргэдийн хуримтлал ба
хадгаламж, бусад хөрөнгө)
• Хөрөнгө оруулагч бусдаас зээлсэн санхүүгийн эх үүсвэр (банк болон бусад
байгууллагын зээл, өрийн бичиг зэрэг хөрөнгө)
• Хөрөнгө оруулагч бусдаас татан авсан санхүүгийн эх үүсвэр (хувьцаа, ногдол ашгийг
борлуулах замаар бий болгосон хөрөнгө бусад шимтгэл, хураамж)
• Тогтоосон журмын дагуу байгууллага өөрөө хуримтлуулсан мөнгөн хөрөнгө, улс
орон нутгийн төсөвт тусгагдсан хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх эх үүсвэр
• Гадаадын байгууллага, хувь хүний хөрөнгийн оролцоотой хийх хөрөнгө оруулалтыг
санхүүжүүлэх эх үүсвэр зэрэг болно.
Ийнхүү хөрөнгө оруулалт хийснээр аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд хоёр чиглэлээр
нөлөөлнө.
1. Ирээдүйн ашиг орлогыг өсгөн нэмэгдүүлэх
2. Өөрийн хөрөнгийн хэмжээг өсгөх
Байгууллага одоогийн хэрэглэээнээс татгалзаж ирээдүйн орлогоо нэмэгдүүлэхийн
тулд хөрөнгө оруулалтанд тодорхой хэмжээний зардал гаргана. Урт хугацаат хөрөнгө
оруулалтын түгээмэл хэлбэр нь үндсэн хөрөнгөд хийх хөрөнгө оруулалт байдаг. Байгууллагууд
бие биедээ хөрөнгө оруулах нөхцөл бий болгодог нь чөлөөт эдийн засгийн харилцааны онцлог
юм. Байгууллага нь илүүдэл мөнгөн хөрөнгийг бусдад ашиглуулах боломжийг бий болгоно.
Тэдгээрийн мөн чанар нь санхүүгийн ашгаа өсгөн нэмэгдүүлэхэд оршино. Хөрөнгө оруулагч
оруулсан хөрөнгийнхөө эзэмшүүлэлтийн хугацаанд хүү төлбөр авахын зэрэгцээ, үр ашгийн
болон цаг хугацааны тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн үед хөрөнгө оруулалтаа худалдан борлуулж,
борлуулалтын орлого, өртгийн зөрүүгээр нэмэгдэл ашиг хүртэж болдог.
42
Хөрөнгө оруулалтыг шууд ба шууд бус гэж ангилна. Шууд хөрөнгө оруулалтын
объект нь биет болон оюуны үнэт зүйлийн хэлбэртэй байх бөгөөд хөрөнгө оруулагч хөрөнгийг
объектод шууд оруулна. Хөрөнгө оруулагч объект болон түүнд зориулагдах хөрөнгийг эх
үүсвэрээ өөрөө шилж сонгоно. Шууд бус хөрөнгө оруулалтын объект нь санхүүгийн хэлбэртэй
байх бөгөөд хөрөнгө оруулагч ийм объектод зуучлагчаар дамжуулж хөрөнгө оруулна. Өрсөлдөх
чадвараа дээшлүүлж, үйл ажиллагааныхаа тогтвортой байдлыг хангаж байх шаардлага
үйлдвэрлэл ба ажил, үйлчилгээ эрхлэгчдэд байнга тавигдаж байдаг. Биет зүйлсийн өргөтгөсөн
нөхөн үйлдвэрлэл нь үндэсний баялаг болон ашгийн өсөлт бий болгодог учир хөрөнгө оруулалт
хийснээр үйлдвэрлэл, ажил, үйлчилгээ эрхлэгчдэд ийм боломж бүрдэнэ. Эдгээр зах зээл
өөрсдийн өвөрмөц үйл ажиллагаа, хэрэгжүүлэх арга болон хэлбэр, судалгаа шинжилгээ,
найдвартай байдал, эрсдэлийн түвшин, үр ашгаараа ялгагдана.
Хөрөнгө оруулалтыг бодит болон санхүүгийн гэж ангилна. Бодит хөрөнгө оруулалт
гэдэг бол хөрөнгийг биет болон шинэлэг хөрөнгө оруулалт хэмээх оюуны хөрөнгө оруулалт
хийхэд зориулах явдал юм. Бодит хөрөнгө оруулалт нь
• Бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний хэмжээг өсгөн нэмэгдүүлэх замаар үр өгөөжийг
арвижуулах зорилгоор өөрийн өмчилж байгаа үйлдвэрт (ажил, үйлчилгээ) шинэ тоног
төхөөрөмж болон технологи нэвтрүүлэхтэй холбогдсон хөрөнгө оруулалт
• Шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, эсвэл шинэ ажил, үйлчилгээ гүйцэтгэж борлуулалт
хийх, шинэ зах зээл эзлэх зорилгоор үйлдвэрийн (ажил, үйлчилгээ) газар шинээр
байгуулахтай холбогдсон хөрөнгө оруулалт
• Өөрийн өмчлөлийн бус үйлдвэрлэлийн зориулалт бүхий объект (жишээлбэл: Засгийн
газраас зарласан төслийн объект)-д бусдын хөрөнгийг татан оруулж захиалга биелүүлэх
үйл ажиллагаа явуулахтай холбогдсон хөрөнгө оруулалтын хүрээнд хэрэгжинэ.
Санхүүийн хөрөнгө оруулалт гэдэг бол хөрөнгийг санхүүгийн янз бүрийн хэрэгсэлд оруулах
явдал юм.
• Үнэт цаасанд оруулах хөрөнгө
• Банкны депозит болон сертификатад байршуулах хөрөнгийн хүрээнд хэрэгжинэ.
Үнэт цаасанд оруулах хөрөнгө оруулалт санхүүгийн хөрөнгө оруулалтын ихэнх хэсгийг эзэлнэ.
Хөрөнгө оруулалтын субъект гэдэг бол хөрөнгө оруулагч, захиалагч, төсөл зохиогч,
гүйцэтгэгч, объектийг ашиглагч, бэлтгэн нийлүүлэгч, хуулийн этгээд (банк, даатгал,
жуулчлалын байгууллага, хөрөнгө оруулалтын бирж, бусад) болон хөрөнгө оруулалттай
холбоотой үйл ажиллагаа явуулдаг хувь юм. Мөн гадаадын байгууллага, гадаадын иргэн,
харьяалалгүй хувь хүн хөрөнгө оруулалтын субъект байж болно. Хөрөнгө оруулалтын үндсэн
субъект нь хөрөнгө оруулагч юм. Хөрөнгө оруулагч өөрийн хөрөнгө буюу бусдаас татан авсан
хөрөнгийг зохих зориулалтын дагуу хөрөнгө оруулалтын хэлбэрээр ашиглана. Хөрөнгө
оруулагч ба захиалагчийн хооронд байгуулсан гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол захиалагч зөвхөн
хөрөнгө оруулалтын төслийг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээж, үйл ажиллагаагаа явуулна.
Компани дэвшүүлсэн зорилгодоо хүрэхийн тулд хөрөнгө оруулалтын талаар шийдвэр
гаргах болдог. Энэ шийдвэр нь хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтийн дагуу хэрэгжиж байдаг.
Хөрөнгө оруулалтын талаар шийдвэр гаргахдаа хөрөнгөө байршуулах төслийг шинжилж,
үнэлж, тэндээсээ сонголт хийх шаардлагатай болдог. Үүний тулд:
1. Төслийн ирээдүйн мөнгөн урсгалыг тодорхойлж
2. Түүнд үнэлгээ өгөх
3. Капиталын нийт өртгийг тодорхойлох сонголт хийж шийдвэр гаргах гэсэн 3 асуудлыг
шийдэх шаардлагатай.
43
Түүнчлэн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтийг капиталын төсөвлөлт гэдгээр ч ойлгож болно.

Учир нь хөрөнгө оруулалттай холбогдон ирээдүйд бий болгох мөнгөн урсгалыг төлөвлөх үйл
ажиллагааг капитал төсөвлөлт гэж үздэг. Хөрөнгө оруулалтын талаар үндсэн хоёр шийдвэр
гаргаж болно.
1. Сонголт хийх шийдвэр. Энэ нь шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, эсвэл үйлдвэрлэж буй
бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээг нэмэгдүүлэхтэй холбогдуулан шинээр үйлдвэрлэлийн хүчин
чадал худалдаж авах уу эсвэл байгаа хүчин чадлаа өргөтгөх үү гэсэн асуудлыг шийдэх
шийдвэр юм.
2. Солих буюу шинэчлэх шийдвэр. Энэ нь байгаа хүчин чадлаа нэмэгдүүлэхгүйгээр тоног
төхөөрөмжийг шинэчлэх асуудалтай холбоотой байдаг бөгөөд бизнесийн хэвийн үйл
ажиллагааг хангах, зардлыг бууруулах, үр ашгийг дээшлүүлэх зорилготой байдаг.
Áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëòèéã òîîöîîëîõ àðãà

Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ¿ð àøãèéí á¿õ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òîîöîîíû ¿íäýñ ñóóðü íü
áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëòèéã òîîöîîëîõ ÿâäàë ãýæ áîëíî. Áýëýí ìºíãºíèé îðîõ ãàðàõ
óðñãàë, áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëò íü õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí øèíæèéã á¿ðýí
õàðóóëäàã ó÷ðààñ òîîöîõ íü ÷óõàë þì.
Áýëýí ìºíãºíèé îðîõ óðñãàëûí òàéëàíò ¿åä ãàäíààñ îðñîí á¿õ ìºíãºí îðëîãî
á¿ðä¿¿ëäýã. ¯¿íä :
• Á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëñíààñ îëîõ îðëîãî
• Çýýë àâàõ
• Àâëàãà àâàõ
• ¯íäñýí õºðºíãº áàéðøóóëñíààñ îðîõ îðëîãî
• Ò¿ðýýñèéí òºëáºð àâàõ çýðýã þì.
Ãàðàõ óðñãàëûã êîìïàíèàñ ãàäàãøèëñàí ìºíãºí çàðäëóóä á¿ðä¿¿ëäýã. ¯¿íä:
• Ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë õóäàëäàí àâàõ
• Õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ
• Ò¿ðýýñèéí òºëáºð òºëºõ
• Çýýë ºð òºëáºðèéã òºëºõ
• Öàëèí îëãîõ
• Ñýëáýã ìàòåðèàë õóäàëäàí àâàõ
Áýëýí ìºíãºíèé îðîõ ãàðàõ óðñãàëûí çºð¿¿ã áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëò (Cash Flow)ãýæ
íýðëýäýã. Áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëò CF íü t õóãàöààíä
CF=ÖÀt + ÝÕØt + ÁØt + KVt + ÁÎ +ÁÇ (82)
Ýíä : ÖÀt – t æèë äýõ öýâýð àøèã
ÝÕØt – ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë
ÁØt – áóñàä øèìòãýë
KVt – t õóãàöààíä õèéñýí õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäàë
ÁÎ – áóñàä òºðëèéí îðëîãî
ÁÇ – áóñàä òºðëèéí çàðäàë
ÖÀt = ÁÎt - ¯Çt – ÒÀt (83)
Ýíä : ÁÎt – t æèëèéí íèéò áîðëóóëàëòûí õýìæýý
¯Çt – t æèëèéí ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë
ÒÀt - t æèëèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð
ÁÎt= ÁÎtäîò+ ÁÎtýêñ (84)

Ýíä : ÁÎt - äîòîîäûí çàõ çýýëä t õóãàöààíä áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé îðëîãî
äîò
ÁÎtýêñ – ýêñïîðòîä ãàðãàñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé t õóãàöààíû îðëîãî
44
=ÀÇt+ ¯ÀÇt
¯Çt (85)
Ýíä : ÀÇt – àøèãëàëòûí çàðäàë
¯ÀÇt - ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë
¯éëäâýðëýëèéí çàðäëûã òîîöîõäîî ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõòàé õîëáîãäîí ãàð÷ áàéãàà
á¿õ òºðëèéí çàðäëûã õàìààðóóëàí òîîöíî. ¯¿íèéã äîòîð íü ¿éë àæèëëàãààíû áà
àøèãëàëòûí çàðäàë ãýæ õóâààíà.
1. Àøèãëàëòûí çàðäàëä :
• Ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýä
• Öàëèí õºëñ, øàãíàë íýìýãäýë
• ÍÄØ (òýòãýâýð, òýòãýìæ, ýð¿¿ë ìýíä, àæèëã¿éäýë, ¿éëäâýðèéí îñëûí
äààòãàë ãýõ ìýò)
• Õýðýãëýñýí ýð÷èì õ¿÷, ò¿ëø øàòàõóóí
• Ñýëáýã õýðýãñýë çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë
• Òîíîã òºõººðºìæ, ¿íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë
• Áýëòãýë àæëûí çàðäëóóä (óóëûí ¿íäñýí àæèë áóþó õºðñ õóóëàëò)
2. ¯éë àæèëëàãààíû çàðäàëä
• Áè÷èã õýðýã, àëáàí òîìèëîëòûí çàðäàë
• Óäèðäëàãûí çàðäàë
• Õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàãààíû çàðäàë
• Íîðìûí õóâöàñ, õîîëíû õºíãºëºëò
• Çàõèðãààíû áóñàä íýìýãäýë çàðäëóóä îðíî.
3. Òîãòìîë òºëáºð¿¿äýä
• Íººö àøèãëàñíû òºëáºð
• Çýýëèéí õ¿¿ãèéí òºëáºð
• Ò¿ðýýñèéí òºëáºð
• ÍªÒ
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõäîî :
ÒÍÎt = ÁÎt - ¯Çt – ÒÒ= ÁÎt - ÀÇt -¯ÀÇt – ÒÒ (86)
ÒÀt= ÒÍÎt õ Êt (87)
Ýíä : ÒÒ- òîãòìîë òºëáºð¿¿ä
Êt – òàòâàðûí õóâü õýìæýý (òàòâàðûí äàãóó 100.0 ñàÿ òºãðºã õ¿ðòëýõ
îðëîãîîñ 15%, 100.0 ñàÿ òºãðºãººñ äýýø äàâñàí îðëîãîîñ 40%-èàð áîäíî)
Ýðýëò õýðýãöýýã ñóäëàõ çàãâàð

Çàõ çýýëèéí íºõöºëä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò õýðýãöýý íü ¿éëäâýðëýëèéí
òºëºâëºëòèéí ¿íäýñ áîëäîã. Õýòèéí òºëºâëºëòºä èðýýä¿éí ýðýëò õýðýãöýýã
òîäîðõîéëîõ ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãààíû àðãóóäûã õýðýãëýäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà èæèë
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã ñàëáàðûí áóñàä ¿éëäâýðëýã÷-ºðñºëäºã÷èéí áîëîí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ñóäàëãààã çààâàë õèéõ øààðäëàãàòàé
Ýðýëò áîë òóõàéí çàõ çýýë äýýð ¿éë÷èëæ áàéãàà ¿íýýð õýðýãëýã÷èéí
õóäàëäàí àâàõ áîëîìæ á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý þì. Õýðýãëýý áà ýðýëò íü
ïðîãíîçûí ãîë îáúåêò íü áîëîõ áîëîâ÷ ¿éëäâýðëýã÷èéí òàëààñ àâ÷ ¿çâýë òóõàéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ òîî õýìæýý, íýð òºðëèéã òîäîðõîéëîõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä îðøèíî. Çàõ çýýëèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð ÿìàð çàõ çýýë äýýð
ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýäèé õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýí íèéë¿¿ëæ, ÿìàð ¿íýýð
áîðëóóëàõ áîëîìæ áàéãààã óðüä÷èëàí òîãòîîíî. Èíãýõèéí òóëä ººðèéí êîìïàíèéí äàâóó
ñóë òàë, ãàäààä áîëîìæ, ó÷èð÷ áîëîõ àþóë çàíàëûã òîäîðõîéëæ ºðñºëäºã÷ººñ
45
þóãààðàà äàâóó, þóãààðàà äóòàãäàëòàé áàéãààã îëæ òîãòîîæ öààøäûí ¿éë

àæèëëàãààãàà òºëºâëºíº.
Á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýýíèé ïðîãíîçûã òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàðöóóëàëòûí
á¿ä¿¿â÷ íîðìàòèâààð òîäîðõîéëíî. Õýòèéí íîðìàòèâûã òîäîðõîéëîõ ïðîãíîç íü ýíý
íîðìàòèâûã á¿ðýëäýí áèé áîëîõîä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü øèíæëýõ óõààí
òåõíèêèéí äýâøèë þì.
Çàõ çýýëèéí ðèñê áà ò¿¿íèéã òîîöîõ íü

Õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøèãò íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí íýã íü ðèñê þì.
Èéìýýñ ¿ð àøèãò íºëººëºõ ðèñêèéã ¿íýëæ, ò¿¿íýýñ çàéëñõèéõ, õàìãààëàõ, ãàð÷
áîëîõ õîõèðëûã òîîöîæ ¿çýæ áàéæ øèéäâýð ãàðãàõ ¸ñòîé. Ðèñêèéí öýâýð áà
çîõèîìîë ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýëáýð áèé.
Öýâýð ðèñê áóþó ýðñäýë ãýäýã íü çºâõºí àëäàãäàë (ãàðç õîõèðîë)-ûí
ìàãàäëàë á¿õèé ðèñêèéã õýëíý. Ýíý íü àøèã õîíæîî îëîõ ÿìàð÷ áîëîìæã¿é çºâõºí
ººðòºº õîõèðëûã àãóóëäàã. Èéì àþóë áîëîõã¿é áàéëàà ÷ ãýñýí àøèã íü áàñ
íýìýãäýõã¿é.
Çîõèîìîë ðèñê (àç òóðøèõ) íü àøèã àëäàãäëûí àëèíû íü ÷ ìàãàäëàëûã
àãóóëäàã. ßìàð÷ áèçíåñ ìºíãèéã îëîîä ò¿¿íèéãýý àëäàæ áîëäîã ãýñýí îéëãîëò þì.
Õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áàéãàà ðèñêèéí õ¿ðýýã áîëçîøã¿é àëäàãäëûí
á¿ñ ãýíý. Áîëçîøã¿é àëäàãäëûí á¿ñèéã äàðàõ äºðâºí çýðýãëýëä õóâààíà. ¯¿íä:
1. ªì÷ºº àëäàõ (àêòèâûã èäýæ àøèãëàõ, óñòãàñíààñ ¿¿ñíý)
2. Îðëîãîî àëäàõ (íèéë¿¿ëýëò áàãàñàõ áóþó çîëã¿é ÿâäëààñ áîëæ çàðäàë ºñºõ)
3. Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýõ õóóëèéí õàðèóöëàãà
4. Êîìïàíè òýðã¿¿íèé àæèëòíàà àëäàõ ãýõ ìýò.
Ðèñê òîîöîõ àðãóóäààñ õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýäýã àðãà íü öàã õóãàöààíû
äèñêàóíòûí õóâü õýìæýýí äýýð ðèñêèéí õóâèéã íýìæ òîîöîõ àðãà þì. Ýäãýýð õóâü
õýìæýý íü òîãòìîë áàéäàãã¿é áà ðèñê òîõèîëäîõã¿é ¿åä ÷ áàéæ áîëîõûã
¿ã¿éñãýõã¿é.
Öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éëèéã òîîöîõ àðãà

Òºñëèéí òîîöîî õèéõýä àøãèéí õàìãèéí áàãà ò¿âøíèéã óðüä÷èëàí òîãòîîæ ºãºõ
íü ¿íèéí ºñºëò, èíôëÿöè, áýëýí ìºíãºíèé ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, òóõàéí òºñëèéí ðèñê
çýðýã òîäîðõîé áóñ áàéäëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òºñºëä õàðãàëçàí ¿çýæ áóé
õýðýã þì. Èéì ó÷ðààñ àøãèéí íîðìàòèâ áóþó (min IRR) –èéã èðýýä¿éä ãàð÷ áîëîõ
òîäîðõîé áóñ áàéäëóóäûã õàðãàëçàí ¿íäýñëýëòýé òîãòîîõîä èõ àíõààðàõ ó÷èðòàé.
ßíç á¿ðèéí öàã õóãàöààíä îðîõ îðëîãî áà ãàðàõ çàðäëûí ñóóðü õóãàöààíû ¿åä
øèëæ¿¿ëýõ àðãûã äèñêàóíò÷ëàõ ãýäýã áà èíãýõèéí òóëä öàã õóãàöààíû õ¿÷èí
ç¿éëèéí èëòãýëö¿¿ðèéã çºâ, áîäèòîé òîãòîîõ íü ÷óõàë þì. Öàã õóãàöààíû õ¿÷èí
ç¿éëèéí èëòãýë¿¿ð íü èíôëÿöûí ò¿âøèí, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ººð÷ëºëò çýðãèéã
òóñãàñàí ¿ç¿¿ëýëò áàéõ ó÷èðòàé. Åð íü öàã õóãàöàà íü ìºíãººð õýìæèõ, õóãàöàà
ºíãºðºõ òóñàì ìºíãºíèé ¿íý öýíý áóóð÷ áàéäàã ãýñýí óòãûã ýíý ¿ç¿¿ëýëò àãóóëæ
áàéãàà þì.
¯íäñýí öàã õóãàöàà ãýäýã íü òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí õóãàöàà,
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ ýõýëñýí õóãàöàà áóþó òîîöñîí õóãàöàà áàéõ áºãººä òýð
íü òºñëèéí ¿ð àøãèéã òîîöîîëñîí öàã ¿åòýé òóí îéðõîí áàéõ õóãàöàà þì.
Çýýëèéí õ¿¿ãèéí õóâü õýìæýýã äèñêàóíòûí íîðì ãýõ áà ¿¿íèéã “d” ¿ñãýýð
òýìäýãëýíý. Äèñêàóíòûí íîðìûí õýìæýý áàíêíû çýýëèéí õ¿¿ãèéí îäîîãèéí áóþó èðýýä¿éí
õ¿¿ãèéí äóíä÷èëñàí õóâü õýìæýýòýé îéðîëöîî, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýñýí áàéäàã
èðýýä¿éí ìºíãºíèé ºíººãèéí ¿íý öýíèéã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëíî.
46
FV
PV = (88)
(1 + d ) t
Ýíä: PV – (present value) ºíººãèéí ¿íý öýíý
FV – (future value) èðýýä¿éí ¿íý öýíý
d – öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éëèéí èëòãýëö¿¿ð
t – õóãàöàà (t æèëèéí äàðààõ ìºíãèéã ºíººãèéí ºíººãèéí õàíøèíä
øèëæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã)
Ýíý òîìü¸îíîîñ ºíººäðèéí ìºíãèéã èðýýä¿éí ìºíãºíä øèëæ¿¿ëæ áîëíî.
FV = PV ⋅ ( 1 + d )
t
(89)
Òàíàäàõ áóþó ìýäðýìæèéí øèíæèëãýý

Òºñëèéí ðèñêýä ¿íýëãýý ºãºõ ººð àðãà ìýäðýìæèéí ä¿í øèíæèëãýý þì. Ýíý
àðãààð ðèñêèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã ñóäëàõäàà òºñëèéí àøèãò àæèëëàãààíû
ò¿âøèí, ºíººãèéí ¿íý öýíèéã ¿íäñýí õóâèëáàðóóäààð òîäîðõîéëäîã. Äàðàà íü ðèñêèéí
áàéæ áîëîõ õóâü õýìæýýã òîîöñîí õóâèëáàðóóäûã áîëîâñðóóëíà. Íºëººëºã÷ äîòîîä
áîëîí ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ººð÷ëºëòºä òºñëèéí ¿ð àøãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õýðõýí
õóâüñàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã òîîöîí ãàðãàæ èðñíýýð òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ
õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ººð÷ëºëòèéí èíòåðâàë, çààãèéã òîäîðõîéëæ øèéäâýð ãàðãàõ
ìº÷èéã òîãòîîõ þì.
¯íý áîëîí ìºíãºíèé õàíø, àíõíû õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý ÿíç á¿ð áàéõ
òîõèîëäîëä îðîõ ¿ð àøãèéí õýìæýýã óðüä÷èëàí òîîöîæ ä¿ãíýëò ºãºõ àðãûã òàíàäàõ
áóþó ìýäðýìæèéí øèíæèëãýý ãýæ íýðëýäýã. Íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ÿìàð õóâü
õýìæýýãýýð ºñºæ áóóðàõàä òºñëèéí ¿ð àøèã õýðõýí ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã
òîîöîõ çîõèõ ä¿ãíýëò ºãíº ãýñýí ¿ã þì.
Ìàãàäëàëûí àðãààð øèíæëýõ

Ýíý àðãààð èðýýä¿éí õ¿ëýýãäýæ áàéãàà ¿ð ä¿íã òîîöîõäîî ò¿¿íèéã õýðýãæèõ
ìàãàäëàëûã õàðãàëçàí ¿çäýã þì. Èðýýä¿éä õ¿ëýýãäýæ áàéãàà àøèã íü òºñëèéã
çîãñîîõã¿é õîëáîãäîí ãàð÷ áàéãàà çàðäëûí çºð¿¿ã õ¿ëýýãäýæ áóé ¿íý öýíý ãýæ
íýðëýäýã.
EV = ∑P ( Îð-Çàð ) − ( 1 − P ) ⋅ Çàð* (90)
Ýíä : EV - õ¿ëýýãäýæ áóé ¿íý öýíý
Ð – áàéæ áîëîõ ìàãàäëàëûí ò¿âøèí
(Îð-Çàð)- îí òóñ á¿ðèéí îðëîãî áà àøèãëàëòûí çàðäëûí çºð¿¿ áóþó
õ¿ëýýãäýæ áóé àøèã
(1-Ð) Çàð*- òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çâýë çîãñîîõòîé õîëáîãäîí
ãàðàõ õ¿ëýýãäýæ áóé íýìýãäýë çàðäàë
Õ¿ëýýãäýæ áóé ¿íý öýíèéã ººð ººð õóâèëáàðóóä òîäîðõîé ìàãàäëàëòàéãààð
ìýäýãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëíî.
n
EV = p1 k 1 + p 2 k 2 + ... + p n k n = ∑ p n k n (91)
i =1
Ýíä : k1- 1-äýõ ¿éë ÿâäàë
ð1- i-äýõ ¿éë ÿâäëûí ìàãàäëàë
n – ãàð÷ áîëîõ ¿éë ÿâäëûí òîî
1.3.2 Хөрөнгө оруулалтын төслийн үр ашгийн шинжилгээ
47
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèí îðîõ õ¿ðòýë õºðºíãº

îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéí øàëãóóð íü óëñ àðäûí àæ àõóéí ¿ð àøèã (ñàëáàðûí ò¿âøèíä
áîë ñàëáàðûí ¿ð àøèã) áàéñàí.
Õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã òîîöîõ ¿íäñýí àðãà íü øèëæ¿¿ëñýí çàðäëûí
àðãà áàéñàí áºãººä òýð íü õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëàà íºõºõ òîãòîîñîí íîðìàòèâò
¿íäýñëýæ áàéñàí þì. Ìýäýýæ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû íºõöºëä õºðºíãº îðóóëàëòûí
¿ð àøãèéã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿éí ¿íäñýíä ººð øàëãóóð áà àðãóóä áàéäàã. Çàõ çýýë
õºãæñºí îðíóóäàä õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ¿ð àøãèéã (àøèãò àæèëëàãààíû)
õîîðîíä íü õàðüöóóëàí øàëãàðóóëàõàä ¿íäýñëýñýí áàéäàã. Òóõàéëáàë õºðºíãº
îðóóëàëòûã áóñàä ¿éëäâýðëýëèéí îáúåêòóóäàä îðóóëàõ ýñâýë ìºíãºº áàíêèíä
õàäãàëæ õ¿¿ã òîîöîõ áóþó ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâ÷ ýðã¿¿ëýõ ãýõ ìýò
õóâèëáàðóóäûã õàðüöóóëàí ¿çýæ áîëîõ þì.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí íºõöºëä õºðºíãº îðóóëàëòààñ îëîõ ¿ð àøãèéã
òîäîðõîéëîõ ¿íäýñ íü òýñ ººð øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàéõ ¸ñòîé. Çàõ çýýë ºíäºð
õºãæñºí îðíóóäàä õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã òîîöäîã áîëîâñðîíãóé àðãóóäûã
ºðãºí õýðýãëýäýã.
Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí øèíæèëãýýíèé àðãóóä íü áîëîìæèò õºðºíãº
îðóóëàëòûí òºñë¿¿äýä ¿íýëãýý õèéæ, ñîíãîëò õèéõýä àøèãëàãääàã. Òºñëèéí
øèíæèëãýýíèé àðãà á¿ð íü ººðèéí ãýñýí õàðüöóóëàõ õýìæ¿¿ðòýé áàéäàã áºãººä
ýíý íü óã òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëýõ ýñýõèéí øàëãóóð áîëäîã. ¯ð àøãèéí ¿íýëãýýã
òîäîðõîéëîõäîî õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ¿ð àøãèéí øàëãóóðóóä áóþó
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîîëîõ çàìààð ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä :
- ªíººãèéí öýâýð ¿íý öýíý (NPV, Net present value)
- Àøãèéí äîòîîä íîðì (IRR, Internal rate of return)
- Õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëûí íºõºí òºëºãäºõ õóãàöàà (Tn, Payback
method)
- Àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèí (R, Benefit cost ratio)
ªíººãèéí öýâýð ¿íý öýíý (NPV, Net present value)
ªíººãèéí öýâýð ¿íý öýíý (NPV) íü èðýýä¿éä îëîõ öýâýð îðëîãûã ñóóðü õóãàöààíä
øèëæ¿¿ëñýí ¿ç¿¿ëñýí áà àíõíû õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëûí ÿëãàâðààð
èëýðõèéëýãäýíý. Öýâýð îðëîãî ãýäýã íü òîäîðõîé öàã õóãàöààíû èíòåðâàëä
¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí îðëîãîîñ ìºí õóãàöààíä ãàðñàí á¿õ çàðäàë,
òºëáºð, òàòâàðûã õàññàí ä¿í þì. Õºðºíãº îðóóëàëòûí îðëîãî áà çàðäàë íü NPV-ä ÿàæ
íºëººëäãèéã äàðààõ òîìü¸îãîîð èëýðõèéëæ áîëíî.
tn
T
Pt KVt
NPV = ∑ −∑ (92)
t =0 (1 + d ) t
t =0 (1 + d ) t
Ýíä : tn – á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë ýõëýõ îí
tñ – êàïèòàë áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðüæ äóóñàõ îí
KVt- t æèë äýõ õºðºíãº îðóóëàëò
tn>tñ áàéõ òîõèîëäîëä áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðüæ äóóññàíû äàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë ò¿ð ñààòàæ áàéãàà õàðèí tn<tñ áàéõ òîõèîëäîëä
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðüæ äóóñàõààñ ºìíº á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ
ýõýëëýý ãýäãèéã òýìäýãëýæ áàéíà. Ýíý àðãûã õýðýãëýõäýý äàðààõ ç¿éëèéã
àíõààðíà. ¯¿íä :
1. Èðýýä¿éä îðæ ãàðàõ ìºíãºí óðñãàë á¿ðèéã ºíººäðèéí õóãàöààíä øèëæ¿¿ëíý.
48
2. ªíººäðèéí ¿íýýð òîäîðõîéëñîí áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëò á¿ðèéã íýìýõýä òºñëèéí

ºíººãèéí öýâýð ¿íý öýíý òîäîðõîéëîãäîíî. NPV
3. Õýðâýý ºíººãèéí ¿íý öýíý NPV>0 ¿åä òºñºë àøèãòàé áàéíà ãýñýí ¿ã. ªºðººð
õýëáýë :
NPV>0 áîë òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü àøèãòàé,
NPV<0 áîë òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü àøèãã¿é,
NPV=0 áîë òºñºë àøèã ÷ ¿ã¿é àëäàãäàë ÷ ¿ã¿é.
Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí ãàðñàí çàðäàë íü ìºíãºíèé ñºðºã óðñãàëûã
á¿ðä¿¿ëäýã.
Àøãèéí äîòîîä íîðì (IRR, Internal rate of return)
Àøãèéí äîòîîä íîðì (IRR) íü õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ºíººãèéí öýâýð ¿íý öýíý
òýãòýé òýíö¿¿ áàéõ àøãèéí òîîöîîëîãäñîí íîðì áóþó ººðººð õýëáýë àøèãëàëòûí
æèë¿¿äýä óã òºñëººð îëîõ öýâýð îðëîãî íü àíõíû õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëàà íºõºõ
õýìæýýíèé áàéõ àøãèéí ò¿âøèí þì. Áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæîîñ õàìààðàí
àøãèéã öàã õóãàöààãààð õóâààðëàõ íü õºðºíãº îðóóëàëòûí áîäëîãî ÷óõàë
¿¿ðýãòýé áà õóãàöààíû ººð ººð ¿åä ÿíç á¿ðèéí àøãèéã íîðì áàéõ õóãàöààíû õóâüä
õºðºíãº îðóóëàëòààð óäèðäàíà ãýñýí ¿ã.
Çýýëèéí õ¿¿ãèéí õóâü íü äîòîîä íîðìòîé òýíö¿¿ áàéâàë ñàíõ¿¿ãèéí õºðºíãèéã
òºñºëä õºðºíãº îðóóëàõààð çàðöóóëàõàä îðîõ îðëîãî íü áàíêèíä õàäãàëóóëñàíòàé
èæèë áàéíà. Õýðýâ çýýëèéí õ¿¿ãèéí áîäèò õóâü íü òºñëèéí àøãèéã äîòîîä íîðìîîñ
áàãà áàéâàë õºðºíãº îðóóëàëò õèéõýä àøèãòàé áàéõ áà ýñðýã òîõèîëäîëä
àøèãã¿é áàéíà. IRR íü ¿ð àøèãòàé áà àøèãã¿é òºñëèéã ÿëãàæ áàéãàà çýýëèéí
õ¿¿ãèéí õÿçãààðûí õóâü þì.
IRR –èéí ò¿âøèí íü õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí øèíæèéã èëýðõèéëýã÷ äîòîîä
ºãºãäë¿¿äýýð á¿ðýí òîäîðõîéëîãäîíî. Ãàäààä îðíóóäàä àøãèéí äîòîîä íîðìûã òîîöîîã
õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ñàíõ¿¿ãèéí øàëãàðóóëàëòûí àíõíû àëõàì áîëãîí
àøèãëàäàã. Àøãèéí äîòîîä íîðìûã òîäîðõîéëîõ àðãà÷ëàë íü õºðºíãº îðóóëàëòûí àøãèéí
õóâààðëàëòûí îíöëîã áîëãîí õºðºíãº îðóóëàëòààñ ººðººñ íü õàìààðíà. Åðºíõèéä íü
àâ÷ ¿çâýë õºðºíãº îðóóëàëò, ò¿¿íèé ºãººæèéã áýëýí ìºíãºíèé ýðãýëòèéí õýëáýðýýð
ºãºãäºíº.
f ( d1 )
IRR = d 1 + ⋅(d − d ) (93)
[ f ( d1 ) − f ( d 2 ) ] 1 2
Ýíä : d1 , d2 íü NPV-ã ýåðýã óòãàòàé áàéëãàõ öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éëèéí òîîöîîíä
õýðýãëýãäýõ èòãýëö¿¿ð
Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõäîî èíòåðïîëÿöûí àðãààð òºñººòýé ãóðâàëæíû ÷àíàð àøèãëàí
òîãòîîõ þì.
IRR àøãèéí õàìãèéí áàãà íîðìîîñ (MROR, Minimum rate of return) èõ áàéãàà ¿åä òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü àøèãòàé ãýæ ¿çíý. ªºðººð õýëáýë :
IRR >MROR áîë òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü àøèãòàé,
IRR< MROR áîë òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü àøèãã¿é,
IRR= MROR áîë òºñºë àøèã ÷ ¿ã¿é àëäàãäàë ÷ ¿ã¿é.
Òºëºâëºæ áàéãàà õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã øèíæëýõýä ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéí óòãà
íü IRR õàìãèéí èõ áàéæ áîëîõ çàðäëóóäûí õàðüöàíãóé ò¿âøèíã èëýðõèéëíý.
Õýðýâ òºñºë á¿õýëäýý àðèëæààíû áàíêíû çýýëýýð ñàíõ¿¿æäýã áîë IRR –èéí
óòãà çýýëèéí õ¿¿ãèéí áàéæ áîëîõ äýýä õÿçãààðûã èëýðõèéëýõ áà ¿¿íýýñ çýýëèéí
49
õ¿¿ èõ áàéñàí òîõèîëäîëä òºñºë àøèãã¿é áîëîõ þì. Ïðàêòèêò ¿éëäâýð àæ àõóéí
ãàçðóóä ¿éë àæèëëàãààãàà, òýð äóíäàà õºðºíãº îðóóëàëòàà ÿíç á¿ðèéí ýõ
¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã. Òóõàéí õºðºíãººð ¿éë àæèëëàãààãàà ñàíõ¿¿æ¿¿ëñíèé
òºëºº ¿éëäâýð íü õ¿¿, íîãäîë àøèã, óðàìøóóëàë çýðãèéã òºëäºã áà ýíý íü ººðèéí
ýäèéí çàñãèéí ïîòåíöèàëàà áàðüæ áàéõàä ¿íäýñëýñýí çàðäàë þì.
Õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëûí íºõºí òºëºãäºõ õóãàöàà (Tn, Payback method)
Õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëûí íºõºí òºëºãäºõ õóãàöàà (Tn) áîë òºñëèéí ¿ð àøãèéã
¿íýëýõ óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýíèé õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã ¿ç¿¿ëýëò þì. Ýíý íü
òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýñ îëîõ öýâýð îðëîãîîð àíõíû õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëàà
íºõºæ äóóñãàõ õóãàöàà áóþó öýâýð îðëîãûí äèñêàóíò íèéëáýð íü àíõ îðóóëñàí
õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëûí õýìæýýòýé òýíöýæ èðýõ ìº÷èéã èëýðõèéëíý. Æèøýý
íü: øèíý òîíîã òºõººðºìæèéã ñóóðèëóóëñíààð ò¿¿íèé õÿçãààð íü óã òîíîã
òºõººðºìæèéí á¿ðýí ýëýãäýëòýé òýíöýõ þì. Òºñëèéí àìüäðàõ õóãàöààíû åðºíõèé
øàëãóóð íü õºðºíãº îðóóëàã÷èéí ç¿ãýýñ òýäýíä èðýõ ìºíãºí îðëîãî þì. Áàíêíû õèéñýí
ñóäàëãààíû ä¿íãýýð òºñëèéí àìüäðàõ õóãàöàà ºðºº òºëæ äóóñàõ õóãàöààòàé
òýíö¿¿ áàéõ áà õºðºíãèéí öààøäûí õóâü çàÿàã çýýëä¿¿ëýã÷ ñîíèðõääîãã¿é.
Çàðäëûí íºõºí òºëºãäºõ õóãàöàà ¿éëäâýðëýëèéí àìüäðàõ á¿õ õóãàöààã èëòãýõã¿é,
õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäàë íºõºãäñºíèé äàðàà ¿éëäâýðëýë ÿâàãäàæ áàéõ áîëíî. Ýíý
¿ç¿¿ëýëò òºñëèéí ñîíãîëò õèéõ ãîë øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëäîãã¿é áà øèéäâýð
ãàðãàõàä õýðýãëýãäýíý.
Á¿ð íàðèéí òîäîðõîéëîõ þì áîë íºõºõ õóãàöàà ãýäýã íü õºðºíãº îðóóëàëò
õèéãýýä äóóñàõàä äèñêàóíò÷ëàãäñàí öýâýð àøãèéí íèéëáýð íü íèéò õºðºíãº
îðóóëàëòàé òýíö¿¿ áîëñîí ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà þì.
Õºðºíãº îðóóëàëòàà íºõºõ õóãàöàà òîäîðõîéëîõ òýãøèòãýëèéã äàðààõ áàéäëààð
áè÷èæ áîëíî.
T
P1 kv − ∑Pn
K =∑ / T =n+
(94)
t =0 ( 1 + d ) Pn+1
Ýíä : T – íºõºí òºëºãäºõ õóãàöàà
n – õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëàà íºõºõèéí ºìíºõ æèëèéí òîî
kv- àíõíû õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäàë
∑Pn - çàðäëàà íºõºõèéí ºìíºõ æèë¿¿äèéí öýâýð àøãèéí õýìæýý
Pn+1 – çàðäëàà á¿ðýí íºõºæ äóóñàæ áàéãàà æèëèéí öýâýð àøèã
Òýãøèòãýëèéí t=0 áàéõ òîõèîëäîë íü áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðüæ äóóñàõ
õóãàöààòàé òààð÷ áàéãàà þì.
n- õýìæèãäýõ¿¿íèéã äèñêàóíòëàãäñàí îðëîãûí çýðýãöýý ãèø¿¿äèéã äýñ äàðààëàí
íýìýõ çàìààð òýäãýýðèéí íèéëáýð íü õºðºíãº îðóóëàëòûí íèéò õýìæýýòýé
òýíö¿¿ áîëîõ áóþó ò¿¿íýýñ èë¿¿ ãàðàõ õ¿ðòýë íýìæ òîäîðõîéëíî.
m
P( t )
∑t =0
Sm =
(1 + d ) /
(95) ãýæ òýìäýãëýâýë S m < kv < S m+1
Òýãâýë íºõºõ õóãàöàà îéðîëöîîãîîð

 ( ( kv − S m ) ) 
 ⋅ ( 1 + D)
m+ 1
h= m+  (96)
 PM +1 
¯¿íýýñ õàðàõàä íºõºõ õóãàöàà ãýäýã íü îðëîãî õóðäàí îðîõîîñ õàìààðàõààñ ãàäíà
àøèãëàæ áàéãàà îðëîãûí äèñêàóíòûí íîðìîîñ ìýäýãäýõ¿éö õàìààðíà. Õàìãèéí áàãà
50
íºõºõ õóãàöàà íü îðëîãûí äèñêàóíò÷ëààã¿é áàéõ òîõèîëäîë áºãººä õ¿¿ãèéí õóâü

õýìæýýíèé ºñºëòèéã äàãàí àñàð èõ ºñäºã. Îðëîãûí äèñêàóíòëàãäñàí áàéõàä íºõºõ
õóãàöàà åðººñºº áàéõã¿é áàéæ áîëîõ áºãººä ýíý íü õºðºíãº îðóóëàëò, àøèã áà
äèñêàóíòûí íîðìûí õîîðîíäîõ òîäîðõîé õàðüöààíä ¿¿ñýõ þì.
Àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèí (R, Benefit cost ratio)
Àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèí (R, Benefit cost ratio) íü öýâýð àøãèéí ñóóðü
õóãàöààíû ¿åä äèñêàóíò÷ëàãäñàí íèéëáýðèéã òóõàéí öàã õóãàöààíä ãàðãàñàí
õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäàëä õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò þì. ªºðººð õýëáýë õºðºíãº
îðóóëàëòûí çàðäëûí íýã òºãðºãò íîãäîõ öýâýð àøãèéí õýìæýýã èëýðõèéëíý.
Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ýäãýýð øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îðîõ, ãàðàõ,
ìºíãºíèé óðñãàëûí äèñêàóíòëàãäñàí õýìæýýãýýð òîîöîãääîãîîðîî ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí
óÿëäààòàé áàéæ òºñëèéí ¿ð àøãèéã òîäîðõîéëîõîä íýã ¿ç¿¿ëýëò íºãººãººñºº
õàìààð÷ áàéäàã. Õºðºíãº îðóóëàëòûí àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèíã òîäîðõîéëäîã (R)
òîìü¸î äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà.
T
Pt
∑ (1 + d )
t =t0
/
R= T
(97)
KV
∑
t =0 ( 1 + d )
/
Ýíä : Pt – t õóãàöààíä îðæ èðýõ öýâýð àøèã
KV – õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý

Õýðýâ äèñêàóíòûí ÿìàð íýã íîðì d* áàéõàä òºñëèéí àøèãò àæèëëàãàà íýãòýé
òýíö¿¿ áàéíà ãýâýë òýð øèëæ¿¿ëñýí àøèã íü õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäàëòàé
òýíö¿¿ áàéõ áà øèëæ¿¿ëñýí öýâýð àøèã íü òýãòýé òýíö¿¿ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä d*
òºñëèéí àøãèéí äîòîîä íîðì áîëíî. Äèñêàóíòûí íîðì íü IRR-ýýñ áàãà áàéâàë àøèãò
àæèëëàãàà íü íýãýýñ èõ áàéíà. Èíãýæ òºñëèéí àøèãò àæèëëàãàà íýãýýñ èõ áàéõ
íü àâ÷ ¿çñýí õ¿¿ãèéí õóâü õýìæýýíä ò¿¿íèéã íýìýëò àøèãòàé áàéãààã ¿ç¿¿ëæ
áàéíà. Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé
áàéäàã. Èéìýýñ ÷ õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñºë íü ýäãýýðèéí àëü íýãèéã èë¿¿òýé
òýðã¿¿ëýõ áàéæ áîëîõûã ¿ã¿éñãýäýãã¿é. Æèøýý áîëãîí øèëæ¿¿ëñýí öýâýð àøèã
áà àøèãò àæèëëàãààíû õîîðîíäûí õàìààðëûã àâ÷ ¿çüå.
1 + NPV
R= (98)
KV d
tc
KVt
Ýíä : KVd = ∑ (99) -äèñêàóíòëàãäñàí íèéò õºðºíãº îðóóëàëò
t =0 (1 + d ) t
Ýíý òîìú¸îíîîñ ¿çýõýä õýðýâ õºðºíãº îðóóëàëò íü øèëæ¿¿ëñýí öýâýð àøãààñ èõ
õýìæýýãýýð áóóð÷ áàéâàë àøèãò àæèëëàãàíû èõ óòãà íü ºíººãèéí öýâýð ¿íý
öýíèéí óòãûã áàãà áàéõàä ãàðíà. Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñëèéí ¿íýëãýýíä ÿëãàà
ãàðàõ íü àæèãëàãäàõ áºãººä ¿ð àøãèéã õýìæèæ áàéãàà õýìæ¿¿ðèéí àëèíä íü
èë¿¿òýé ¿íýëãýý ºãºõ àñóóäàë ãàð÷ áàéíà. Õÿçãààðëàëòûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàðäëàà
íºõºõ õóãàöààã õ¿ðýýëýí áàéãàà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ øààðäëàãà,
àæèëëàãñàäûí àþóëã¿é àæèëëàãàà ãýõ ìýò àëáàí áóñ øààðäëàãàä
á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí èðýýä¿éí á¿õèé çàõ çýýëä îëæ àâàõ, çàõ çýýëä
ºðñºëäºã÷ êîìïàíèéã øàõàæ çàéëóóëàõ, ìºí óëñ òºðèéí øàëòãààí çýðýã àñóóäëóóä
51
îðäîã. Õºðºíãº îðóóëàëòûí àøèãò àæèëëàãààíû èíäåêñ òîîöîõ àðãà íü ºìíºõ øàëãóóð
¿ç¿¿ëýëòèéí äàðàà õèéãääýã.
Pt
R=∑ ÷ KV (100) ãýæ áè÷èæ áîëíî.
t (1 + d )
/
R>1 áîë òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àøèãòàé,

R<1 áîë òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àøèãã¿é,
R=0 áîë òºñºë àøèã ÷ ¿ã¿é àëäàãäàë ÷ ¿ã¿é.
ªíººãèéí öýâýð ¿íý öýíèéã áîäîõîä àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèí õàðüöàíãóé

¿ç¿¿ëýëò þì. Àøãèéí õàìãèéí áàãà ò¿âøèí áóþó MROR íü ÿìàð ÷ àç òóðøèëò ðèñê
ãàðãàõã¿éãýýð îðæ áîëîõ àøãèéí äîîä õýìæýýã õóâèàð èëýðõèéëñýí ¿ç¿¿ëýëò þì.
Õºðºíãº îðóóëàëò íü àëèâàà òºñëèéí óðüä÷èëñàí òîîöîîã õèéõäýý àøãèéí íîðìàòèâûã
MROR-îîð àâ÷ òîîöäîã.
Àøèãò àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò òîäîðõîéëîõ àðãà íü 2 ¿íäñýí øèíæ ÷àíàðòàé.
1. Îðëîãûí ¿ç¿¿ëýëòèéã óðüä÷èëàí òîîöäîãã¿é.
2. Îðëîãî íü öýâýð àøãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëîãääîã.
Õºðºíãº îðóóëàëòààñ îðîõ àøèã òýíö¿¿ æèë¿¿äèéí äóíäàæ àøãèéã õºðºíãº
îðóóëàëòûí äóíäàæ óòãàä õóâààíà. ªºðººð õýëáýë õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðäëûí íýã
òºãðºã íü õè÷íýýí òºãðºãèéí öýâýð àøãèéã áèé áîëãîæ áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà
õýðýã.
ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ.
2.1 Монголын макро эдийн засаг, салбарын үзүүлэлтийн судалгаа
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний (ДНБ) анхдагч мэдээллийн эх үүсвэр нь аж ахуйн нэгж,

байгууллагуудын албан ёсны мэдээ, тайлан тэнцэл юм. ДНБ гэдэг нь тухайн нутаг дэвсгэрийн
хүрээнд тухайн хугацаанд дотоод, гадаадын эдийн засгийн харьяатуудын (аж ахуйн нэгж,
байгууллага, иргэд) шинээр бий болгосон нэмэгдэл өртөг буюу эцсийн бүтээгдэхүүний нийлбэр
юм.
Хүснэгт 2.1
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн
Жил ДНБ /сая Бодит ДНБ /1995 ДНБ-ний Нэг хүнд
төгрөгөөр/ оны зэрэгцүүлэх жилийн өсөлт, ноогдох ДНБ
үнээр/ бууралт %
1990 1,065.00 280,641.90 4.87
1991 1,809.60 189,349.20 -9.2
1992 4,789.00 171,365.40 -9.5
1993 166,219.10 166,219.10 -3.0
1994 283,263.00 170,042.30 2.3
1995 550,253.70 550,253.70 6.4 237.43
1996 646,559.30 567,186.00 2.4 274.74
1997 832,635.60 585,903.10 3.3 348.82
1998 817,393.40 606,409.80 3.5 337.69
1999 925,345.80 625,910.20 3.2
2000 1,044,580.60 632,640.70 1.0
2001 1,029,542.40 1,029,542.40 1.0
2002 1,240,800.00 1,070,681.00 4.0
2003 1,479,677.90 1,134,519.00 6.1 594.32
2004 2,152,094.90 1,256,758.70 10.8 854.50
52
2005 2,779,578.30 1,346,101.90 7.1 1,091.00
2006 3,714,952.80 1,459,029.50 8.4 1,440.70
2007 4,557,512.10 3,325,892.50 10.2 1,742.80
2008 6,130,325.50 3,620,532.50 8.9 2,305.20
2009 6,055,794.30 3,564,278.10 -1.6 2,212.76
2010* 7,108,865.50 3,767,241.10 5.7
Эх үүсвэр: Статистикийн эмхэтгэл
Хүснэгтээс нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, мөн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний
бодит хэмжээ өсөлттэй байгаа нь харагдаж байна. Гэвч 2009 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн
өмнөх оныхтой харьцуулахад оны үнээр 0.6 хувиар өсч, зэрэгцүүлэх үнээр 1.6 хувиар буурч
байна. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний (зэрэгцүүлэх үнээр) 1.6 хувийн бууралтанд өмнөх
оныхоос бөөний болон жижиглэн худалдааны салбарын нэмэгдэл өртөг 26.6%, санхүүгийн
гүйлгээ хийх үйл ажиллагааны салбарынх 20.4%, барилгын салбарынх 48.8%, бүтээгдэхүүн
үйлчилгээний татварын нийт хэмжээ 16.6%-иар тус тус буурсан нь голлон нөлөөлсөн. ДНБ
(2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр) 2010 оны эхний 3 улиралд 2646.5 тэрбум төгрөгт хүрч өмнөх оны
мөн үеэс 156.6 тэрбум төг буюу 6.3 хувиар өслөө. Уг өсөлтөд аж үйлдвэр, барилгын салбарын
үйлдвэрлэл болон үйлчилгээний салбар, бүтээгдэхүүний татварын хэмжээ нэмэгдсэн нь голлон
нөлөөлсөн байна.
Зураг 2.1. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жилийн өсөлт, бууралт
Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийг ДНБ-ээр хэмжихэд ДНБ 2005 онд буурсан үзүүлэлттэй
боловч цаашид тогтворжих хандлагатай байна. 2006 оны жилийн эцсээс 2010 оны 9 сарын
урьдчилсан байдлаар ДНБ-ний салбарын хувь хэмжээг доорхи байдлаар авч үзэв.
Хүснэгт 2.2
Дотоодын Нийт бүтээгдэхүүн, салбараар, оны үнээр, сая төгрөг
Салбар 2006 2007 2008 2009 2010*
Хөдөө аж ахуй, ан агнуур, ойн аж
ахуй, загасны аж ахуй 723,181.00 943,150.80 1,297,694.80 1,284,804.60 1,143,465.50
Уул уурхай, олборлох үйлдвэр 1,112,604.70 1,337,457.30 1,325,975.80 1,337,983.70 1,704,510.50
Боловсруулах үйлдвэр 128,891.00 184,466.70 257,774.40 254,301.80 308,156.70
Цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэл,
усан хангамж 95,076.10 102,278.60 129,805.70 144,222.60 194,801.50
Барилга 63,187.70 78,600.80 89,945.70 49,439.20 48,861.00
53
Бөөний болон жижиглэн худалдаа,
гэр ахуйн барааны засварлах
үйлчилгээ 274,243.10 321,313.60 472,493.40 363,255.60 493,417.50
Зочид буудал, зоогийн газар 22,954.50 29,117.60 38,978.60 34,903.20 41,695.80
Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 334,975.20 438,741.10 567,942.00 644,602.60 702,162.20
Санхүүгийн гүйлгээ хийх үйл
ажиллагаа 106,265.70 150,575.20 208,196.90 179,285.30 132,179.30
Үл хөдлөх хөрөнгө, түрээс,
бизнесийн бусад үйл ажиллагаа 240,664.60 257,671.80 479,122.90 543,472.40 701,288.20
Төрийн удирдлага, батлан
хамгаалах, албан журмын нийгмийн
даатгал 117,960.80 144,469.20 252,316.40 270,066.10 298,562.90
Боловсролын салбарын үйл
ажиллагаа 121,147.50 171,161.40 273,122.40 296,862.80 324,711.90
Эрүүл мэнд, нийгмийн халамжийн
үйл ажиллагаа 54,113.40 75,090.60 123,210.40 134,471.00 149,123.60
Нийгэм бие хүнд үзүүлэх бусад
үйлчилгээ 35,183.80 44,859.10 66,600.60 82,403.80 89,239.70
Санхүүгийн байгууллагын шууд бус
үйлчилгээ (120,750.20) (171,278.40) (236,158.70) (155,906.30) (198,312.80)
Бараа, үйлчилгээний цэвэр татвар 405,253.90 491,866.00 672,817.00 591,625.90 975,002.00
3,714,952.80 4,599,541.40 6,019,838.30 6,055,794.30 7,108,865.50
ДНБ-ийг салбаруудын хувьд авч үзэн графикаар илэрхийлэхэд нийт салбарын өсөлт харьцангуй
тогтмол хурдтайгаар өсч байна. Хөдөө аж ахуйн салбар 2006 оноос 2008 оны хооронд өсч
байснаа 2009 оноос эхлээд буурсан. Харин уул уурхайн олборлх салбарын хувьд нилээд
өсөлттэй байна.
Зураг 2.2 ДНБ-ий зарим салбарын үзүүлэлт
54
ДНБ-д 2010 оны 9-р сарын байдлаар хамгийн их нь уул уурхайн салбар 23.98%, хөдөө аж ахуйн
салбар 16.09%, бөөний болон жижиглэн худалдаа 6.94%, боловсруулах аж үйлдвэр 4.33%-ийг
эзэлж байна.
Зураг 2.3. ДНБ-д салбаруудын эзлэх хувь, 2008 оны байдлаар
55
56
Зураг 2.4. ДНБ-д салбаруудын эзлэх хувь, 2009 оны байдлаар
57
Зураг 2.5. ДНБ-д салбаруудын эзлэх хувь, 2010 оны 9-р сарын байдлаар
58
Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг илэрхийлэх үзүүлэлтүүдийн нэг бол инфляци юм.
1991 оны 1-р сард засгийн газрын 20-р тогтоол гарч мөнгөний масштабыг хоёр дахин
өөрчилсөнөөс хойш үнэ түргэн хурдтайгаар тасралтгүй өсч ирсэн бөгөөд 1992 онд үнийн нийт
өсөлт 325% болсон.
Зураг 2.6. Инфляцийн түвшин
Эх үүсвэр: Монгол банк
Графикаас харахад зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжих явцын эхний жилүүдэд
инфляцийн түвшин харьцангуй өндөр байна. Үүний шалтгаан нь зээлийг ямар ч хяналт
баталгаагүйгээр их хэмжээгээр олгож байсан ба үүний улмаас хүмүүсийн гар дээрх бэлэн
мөнгөний тоо хэмжээ хурдан өсч, банкны систем гүн хямралд орсон явдал байв. Статистикийн
судалгаанаас харахад инфляцийн түвшин жилээс жилд буурч, тогтворжиж байгаа нь Монгол
улсын эдийн засагт гарч буй эерэг хандлагыг харуулж байна.
Инфляцийн түвшин нь мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлттэй шууд холбоотой гэж сонгодог эдийн
засгийн онолчид үздэг. Энэ зүй тогтол нь манай орны хувьд тохирдог ба зарим тохиолдолд
зөрөх явдал бас байсан. Манай орны хувьд инфляцийн зохих түвшинд байлгахад бараа
бүтээгдэхүүн, ялангуяа өдөр тутмын хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэгцээг тасралтгүй хангах нь
чухал нөлөөтэй. Инфляци бууран зохих түвшинд байх нь гадаадын хөрөнгө оруулалт
нэмэгдсэнээр ажлын байр нэмэгдэж улмаар иргэдийн амжиргааны түвшин дээшлэн эдийн засагт
эерэгээр нөлөөлөхөд чухал ач холбогдолтой.
Монгол банкны мэдээгээр мөнгөний нийлүүлэлт (M2) 2010 оны 9-р сарын эцэст 3851.7
тэрбум төгрөг болж, өмнөх сарын эцсийнхтэй харьцуулахад 194.3 тэрбум төгрөг буюу 5.3 хувь,
өмнөх оны мөн үеийнхээс 1198.3 тэрбум төгрөг буюу 45.2 хувиар өсчээ. Гүйлгээнд байгаа бэлэн
мөнгө 2010 оны 9-р сарын эцэст 452.6 тэрбум төгрөг болж, өмнөх сарын эцсийнхээс 14.9 тэрбум
төгрөг буюу 3.2 хувь, харин өмнөх оны мөн үеийнхээс 89.1 тэрбум төгрөг буюу 24.5 хувиар
өсчээ.
Мөнгөний нийлүүлэлт өссөн нэг гол шалтгаан нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс банкинд
байршуулах харилцах, хадгаламжийн хэмжээ өнгөрсөн онынхоос өссөн үзүүлэлттэй байна.
Хүснэгт 2.3
Мөнгөний нийлүүлэлт, сая төгрөгөөр
Гүйлгээнд гарсан Мөнгө (M1) Бараг мөнгө Мөнгө (M2)
бэлэн мөнгө
59
сарын сарын сарын сарын

өөрчлөлт өөрчлөлт өөрчлөлт өөрчлөлт
% % % %
1990 742.70 4,749.90 883.20 5,633.10
9,914.8
1991 2,003.00 7,313.70 2,601.10 0
7,640.2 5,412.1 13,052.3
1992 2,896.40 0 0 0
18,548.2 24,215.8 42,764.2
1993 10,786.10 13.2 0 -8.8 0 -10.6 0 1.2
32,871.2 43,905.8 76,777.0
1994 21,804.80 3.1 0 -0.4 0 2.6 0 -1.7
42,636.5 102,044.6
1995 29,755.70 0.8 0 -0.4 59,408.10 -4.7 0 2.8
64,301.6 64,093.7 128,395.3
1996 46,095.80 11.8 0 14.7 0 -4.0 0 4.5
76,108.9 93,956.6
1997 56,816.50 3.1 0 4.0 0 13.0 170,065.50 8.8
82,582.0 84,667.6 167,249.6
1998 61,754.20 5.7 0 9.4 0 -0.5 0 4.2
114,825.7 105,341.3 220,167.0
1999 91,567.50 13.8 0 14.9 0 -1.6 0 6.3
130,775.0 128,067.7 258,842.6
2000 107,394.40 7.8 0 8.9 0 2.1 0 5.4
156,155.3 174,908.9 331,064.3
2001 119,205.80 5.7 0 6.9 0 3.0 0 4.8
187,727.8 282,397.8 470,125.6
2002 134,642.80 0.5 0 6.9 0 3.8 0 5.0
212,833.4 490,499.0 703,332.4
2003 152,826.60 1.1 0 4.4 0 15.8 0 12.1
221,327.6 625,704.9 847,032.4
2004 168,521.10 1.7 0 0 -0.2 0 0.9
269,124.4 871,014.4 1,140,138.8
2005 191,688.30 3.1 0 6.3 0 1.6 0 2.7
331,903.4 1,204,590.0 1,536,493.3
2006 245,098.80 5.1 0 2.1 0 -4.5 0 -3.1
590,471.6 1,810,778.1 2,401,249.7
2007 364,074.40 12.5 0 13.6 0 5.6 0 7.4
647,335.3 1,622,666.1 2,270,001.4
2008 407,210.50 23 0 18.1 0 -4.2 0 1.3
651,247.0 2,228,786.8 2,880,033.9
2009 371,831.90 2.2 0 8.4 0 0.3 0 6.1
959,096.3 2,892,619.1 3,851,715.3
2010* 452,599.20 -3.2 0 2.9 0 6.1 0 5.3
Мөнгөний нийлүүлэлтийн бүтцийг эх үүсвэр талаас нь авч үзвэл бараг мөнгө 75.1 хувь (үүнд
төгрөгийн хадгаламж 41.8 хувь, гадаад валютын хадгаламж 17.3 хувь, гадаад валютын харилцах
16.0 хувь), бага мөнгө буюу М1 мөнгө 24.9 хувь (үүнд банкнаас гадуурх мөнгө 8.9 хувь,
төгрөгийн харилцах 16.0 хувь) тус тус эзэлж байна.
Зураг 2.7
60
Бараг мөнгө
Бараг мөнгө өмнөх оны мөн үеэс 42.4 хувь буюу 861.9 тэрбум төгрөг, өмнөх улирлаас 7.8
хувь буюу 208.9 тэрбум төгрөгөөр өсч 2892.6 тэрбум төгрөгт хүрэв. Бараг мөнгөний жилийн
өсөлт нь өмнөх оны мөн үеэс 36.8 нэгж хувь, өмнөх улирлаас 0.8 нэгж хувиар нэмэгдсэн байна.
Нийт хадгаламж өнгөрсөн оны мөн үеэс 37.6 хувь буюу 621.6 тэрбум төгрөг, өмнөх улирлаас
9.9 хувь буюу 204.5 тэрбум төгрөгөөр өсч 2274.6 тэрбум төгрөгт хүрчээ. Тайлант улиралд
төгрөгийн хадгаламж 9.7 хувь буюу 143.0 тэрбум төгрөг, гадаад валютын хадгаламж 10.2 хувь
буюу 61.6 тэрбум төгрөгөөр тус тус өссөн. Гадаад валютын харилцах өмнөх оны мөн үетэй
харьцуулахад 63.6 хувь буюу 240.3 тэрбум төгрөг, өмнөх улирлаас 0.7 хувь буюу 4.4 тэрбум
төгрөгөөр нэмэгдсэн байна.
Нийт хадгаламжийн 70.8 хувь нь төгрөгийн 29.2 хувь нь валютын хадгаламж байсан бөгөөд
төгрөгийн хадгаламжийн нийт хадгаламжинд эзлэх хувь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад
5.9 нэгж хувиар өсчээ.
Бага мөнгө
Бага мөнгө (М1) өмнөх оны мөн үеэс 54.0 хувь буюу 336.4 тэрбум төгрөг, өмнөх
улирлаас 14.2 хувь буюу 119.2 тэрбум төгрөгөөр өсч 959.1 тэрбум төгрөгт хүрсэн байна. Бага
мөнгөний жилийн өсөлтийн хурд 2009 оны мөн үеийнхээс 50.8 нэгж хувиар өсч, харин өмнөх
улирлынхаас 0.3 нэгж хувиар буурчээ. Төгрөгийн харилцах өмнөх оны мөн үеэс 80.8 хувь буюу
275.0 тэрбум төгрөг, өмнөх улирлаас 25.3 хувь буюу 124.3 тэрбум төгрөгөөр өсч 615.3 тэрбум
төгрөгт хүрсэн байна. Банкнаас гадуурх мөнгө гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний 76.0 хувийг
эзэлж байгаа нь өнгөрсөн оны мөн үеэс 1.7 нэгж хувиар бага байв. Мөн банкнаас гадуурх мөнгө
М2-ийн харьцаа 8.9 хувьтай байгаа нь өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 1.7 нэгж хувиар бага байв.
Зураг 2.8
61
Ажиллах хүч буюу 15 ба түүнээс дээш насны эдийн засгийн идэвхитэй хүн 2010 оны
эхний 8 сарын байдлаар 1155.1 мянга байгаагаас 607.3 мянга буюу 52.6 хувь нь эрэгтэй, 547.8
мянга буюу 47.4 хувь нь эмэгтэй байна. Эдийн засгийн идэвхитэй хүн амын 626.0 мянга буюу
54.2 хувь нь хот суурин газарт, 529.1 мянга буюу 45.8 хувь нь хөдөө орон нутагт амьдарч байна.
15 ба түүнээс дээш насны 703.7 мянга буюу 37.9 хувь нь эдийн засгийн идэвхигүй хүн амын
бүлэгт багтаж байгаагийн 41.2 хувь нь эрэгтэйчүүд, 58.8 хувь нь эмэгтэйчүүд байна.
Зураг 2.9
2008-2009 оны хооронд зах зээл өндөр хөгжсөн болон хөгжиж буй орны санхүүгийн зах зээлийн
хувьд ихээхэн хямралтай байсан. Монголын санхүүгийн зах зээл дээр мөнгөний эрэлт ихсэж
нийлүүлэлт багассанаас инфляци 2008 онд 22.1 хувь болж өссөн байна. Ажилгүйдлийн түвшин
2009 оноос эхлэн огцом өсч 11.60% болов. Энэ нь өмнөх жилийн хямралаас үүдэлтэй. 2010 оны
9 сарын байдлаар ажилгүйдэл өмнөх 2009 оныг бодвол 22.5 хувиар буурсан.
Зураг 2.10 Ажилгүйдлийн түвшин (1997 оноос 2010 оны 9-р сарын байдлаар)
62
Манай улсын хувьд ажил эрхлэлтийн түвшин болон ажиллах хүчний оролцооны түвшин
харьцангуй тогтмол үзүүлэлттэйгээр байгаа боловч 2008, 2009, 2010 онуудын байдлаар
ажилгүйдэл буурах хандлага харагдахгүй байна.
Зураг 2.11 Ажиллах хүчний оролцооны түвшин, Ажил эрхлэлтийн түвшин (1997 оноос 2010 оны 9-р сарын
байдлаар)
Төгрөгийн ам доллартай харьцах ханш 2010 оны 3 дугаар улирлын эцэст 1325.59 төгрөг
болсон. Доорхи зурагнуудад доллар, евро, фунт, рубль, юанын ханшийг 2000 оноос 2010 оны 3-
р улирлын эцэс хүртэлх ханшаар гаргасан. Энд долларын ханш 2009 оны нэгдүгээр улирлаас
эхлэн огцом өсч эхэлсэн. Төгрөгийн ам доллартай харьцах хамгийн өндөр ханш 1590.70 болжээ.
Инфляцийн өсөлт болон мөнгөний нийлүүлэлтийн дутмаг байдлаас болж ханш огцом өссөн
байна.
Зураг 2.12 Зураг 2.13
63
Зураг 2.14 Зураг 2.15
2.2 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ
2.2.1 “NAB Трейд” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ
“NAB Трейд” ХХК нь Монгол улсын барилгын салбарт чанартай бараа бүтээгдэхүүн
нийлүүлж, өрсөлдөхүйц үйлчилгээ үзүүлэх, улмаар энэ салбартаа тэргүүлэгч байр суурьтай
байгууллага болох эрхэм зорилготойгоор 2004 онд анх үүсгэн байгуулагдаж одоогоор нийт 18
ажилтантай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь гадаад, дотоод
барилгын материал худалдаа бөгөөд дэлхийд тэргүүлэгч, барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн
бараа бүтээгдэхүүнүүдийг импортлон эх орныхоо зах зээлд ханган нийлүүлдэг. Одоогоор
борлуулалтын голлох бүтээгдэхүүнүүд нь ХБНГУ-ын “Хоерманн” фирмийн бүх төрлийн
хамгаалалтын ган хаалганууд, Чех улсын “Корадо” фирмийн хэвлэмэл ган радиаторууд,
БНХАУ-ын “Рифенг” фирмийн хуванцар хоолой, холбох хэрэгслүүд зэрэг бүтээгдэхүүнүүд нар
зонхилдог.
Эрхэм зорилго:
Харилцагч үйлчлүүлэгчдийн эрэлт хэрэгцээг бүрэн хангасан ажил үйлчилгээг, борлуулалтын
оновчтой системээр, цаг хугацаанд нь хийж гүйцэтгэх, хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийг өндөр
түвшинд хадгалах чадвар бүхий бүтээлч хамт олон байх нь бидний эрхэм зорилго оршино.
2.2.1.1 Санхүүгийн тайлангийн хандлагын болон бүтцийн шинжилгээ

64
“NAB Трейд” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр үлдэгдэл балансад

харуулав.
Хүснэгт 2.6
2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009
ХӨРӨНГӨ Өөрчлөлт Өөрчлөлт Өөрчлөлт Өөрчлөлт
Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 80.46 (1,120.39) 96.78 (38.68)
Дансны авлага (53.23) 87.33 (255.33) (100.00)
Найдваргүй авлагын хасагдуулга 99.79
Бараа материал 40.13 94.91 34.76 (12.21)
Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо 100.00 9.05 23.89
Эргэлтийн хөрөнгийн дүн 4.66 90.53 (1.89) (1.74)
Үндсэн хөрөнгө 59.29 9.41 0.10 -
Хуримтлагдсан элэгдэл 44.76 50.75 7.70 7.69
Бусад хөрөнгө - - 56.14 -
Хуримтлагдсан элэгдэл 24.00 24.24 9.39 50.00
Барилга байгууламж 100.00 - -
Хуримтлагдсан элэгдэл 100.00 50.00 50.00
Биет бус хөрөнгө 63.99 26.13 24.20 -
Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн 62.57 66.17 (1.30) (2.69)
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН 43.62 81.63 (1.67) (2.08)
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧ
Өр төлбөр
Дансны өглөг 91.60 14.63 (70.60) 47.11
Цалингийн өглөг 100.00
Орлогын татварын өглөг 80.85 (154.39) 52.96 (38.11)
НӨАТ-ын өглөг
Бусад татварын өглөг 100.00 (343.81) 84.75
ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 100.00 34.54
(674.47
Урьдчилж олсон орлого ) 97.24 5.91 (58.05)
Өр төлбөрийн нийт дүн 45.37 69.47 (8.11) (17.67)
Дахин үнэлгээний нөөц 100.00
Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 51.28 89.40 2.83 6.93
Тайлант үеийн 35.28 (141.47) 22.79 61.94
Өмнөх үеийн 68.12 94.72 2.25 2.83
Эзэмшигчийн өмчийн дүн 40.22 89.67 2.18 5.42
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН ДҮН 43.62 81.63 (1.67) (2.08)
“NAB Трейд” ХХК-ийн бүтцийн шинжилгээгээр үлдэгдэл балансад харуулав.
Хүснэгт 2.7
ХӨРӨНГӨ 2005 2006 2007 2008 2009
Эргэлтийн хөрөнгө
Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 3.53% 10.20% 0.15% 4.85% 3.57%
Дансны авлага 46.28% 17.03% 24.69% 7.07% 3.61%
Найдваргүй авлагын хасагдуулга 0.30%
Бараа материал 5.51% 5.19% 18.73% 29.18% 26.55%
Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо 19.89% 22.23% 29.82%
Эргэлтийн хөрөнгийн дүн 55.33% 32.72% 63.46% 63.33% 63.54%
Эргэлтийн бус хөрөнгө
Үндсэн хөрөнгө 59.76% 82.75% 16.78% 17.08% 17.44%
65
Хуримтлагдсан элэгдэл -16.29% -16.62% -6.20% -6.83% -7.55%

Бусад хөрөнгө 0.98% 0.56% 0.10% 0.24% 0.24%
Барилга байгууламж 25.87% 26.30% 26.85%
Хуримтлагдсан элэгдэл -0.16% -0.33% -0.67%
Биет бус хөрөнгө 0.53% 0.83% 0.21% 0.28% 0.28%
Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн 44.67% 67.28% 36.54% 36.67% 36.46%
100.00 100.00 100.00 100.00
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН % % % % 100.00%

Өр төлбөр
Дансны өглөг 8.58% 57.56% 12.39% 7.38% 14.25%
Цалингийн өглөг 0.66%
Орлогын татварын өглөг 0.62% 1.83% 0.13% 0.29% 0.21%
НӨАТ-ын өглөг 1.58%
Бусад татварын өглөг 2.89% 0.12% 0.80%
ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 0.69% 1.07%
Урьдчилж олсон орлого 53.35% 3.88% 25.83% 27.91% 18.03%
Өр төлбөрийн нийт дүн 64.13% 66.17% 39.82% 37.45% 32.49%
Эзэмшигчдийн өмч 12.94% 7.30% 1.34% 1.36% 1.39%
Дахин үнэлгээний нөөц 12.87% 13.08% 13.36%
Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 22.93% 26.53% 45.97% 48.10% 52.76%
Эзэмшигчийн өмчийн дүн 35.87% 33.83% 60.18% 62.55% 67.51%
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН 100.00 100.00 100.00 100.00
ДҮН % % % % 100.00%
Үлдэгдэл баланс 2009 онд нийт хөрөнгө 100% гэвэл нийт эргэлтийн хөрөнгийн дүн нь 63.54%,
нийт эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн нь 36.46% байсан. Өр төлбөр ба эзэмшигчдийн өмчийн
хувьд нийт өр төлбөр 32.49%, эзэмшигчдийн өмч 67.51%.
66
67
“NAB Трейд” ХХК-ийн хувьд хандлагын шинжилгээгээр мөнгөн хөрөнгө 2006 онд 80.46
хувиар өссөн байхад 2007 онд огцом буурсан. Гэтэл 2008 онд 96.78 өсч 2009 онд 38.68 болж
буурав. Нийт хөрөнгө 2006, 2007 онд өсөлттэй байсан бөгөөд 2008, 2009 онд 1.67, 2.08 хувиар
буурсан байна.
Эргэлтийн хөрөнгө 2009 онд нийт дүнгээрээ 9689.4 мянган төгрөг буюу 1.74 хувиар
буурч 557341.3 мянган төгрөгт хүрчээ. Эргэлтийн хөрөнгийн бүтцээр нь урьд оныхтой
харьцуулахад мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 38.68% буюу 12105.8 мянган төгрөгөөр,
дансны авлага 100% буюу 31633.9 мянган төгрөгөөр, 12.21% буюу 28428.2 мянган төгрөөр тус
тус буурч, харин урьдчилж төлсөн зардал 23.89% буюу 62478.5 мянган төгрөгөөр өссөн
үзүүлэлттэй байна. Нийт эргэлтийн хөрөнгийг бүтцийг урьд оны үетэй харьцуулан авч үзэхэд
урьдчилж төлсөн зардлын хэмжээ өсч, бусад үзүүлэлтүүдийн хувийн жин буурчээ. Мөнгөн
хөрөнгө нийт дүнгээрээ 38.68% буюу 12105.8 мянган төгрөгөөр буурч, 31296.4 төгрөгт хүрсэн.
Мөнгөн хөрөнгийг бүтцээр авч үзвэл:
- Касс дахь бэлэн мөнгө 10953.74 мянган төгрөг
- Харилцах 20342.66 мянган төгрөг тус тус болсон байна.
Бараа материалын үлдэгдэл 2009 оны эхэнд 261317.7 мянган төгрөг байсан бөгөөд тайлант
хугацаанд 28428.2 мянган төгрөгний зарцуулалт хийжээ. Тайлант оны эцэст 232889.5 мянган
төгрөгний бараа материалын үлдэгдэлтэй байна.
Нийт үндсэн хөрөнгийн дүн өмнөх оны дүнгээс 2.08% буюу 18288.0 мянган төгрөгөөр
буурч, 319800.0 мянган төгрөгт хүрсэн. 2007 онд өөрийн үндсэн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх
зорилгоор дуусаагүй барилга худалдан авсан. Иймээс сүүлийн 2008, 2009 онуудад тус компани
үндсэн хөрөнгө худалдан аваагүй.
Зураг 2.19
Нийт өр төлбөр дүнгээрээ 284989.1 мянган төгрөгт хүрч, өмнөх оныхоос 17.67% буюу
50353.9 мянган төгрөгөөр буурчээ. Харин эзэмшигчдийн өмчийн дүн 592151.7 мянган төгрөгт
хүрч өмнөх оноос 5.42% буюу 32066.0 мянган төгрөгөөр өсөв. Эзэмшигчдийн өмчийн өсөлт нь
тайлант хугацаанд цэвэр ашигтай харьцангуй өссөнтэй холбоотой.
“NAB Трейд” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр орлогын тайланд

харуулав.
Хүснэгт 2.8
Үзүүлэлт 2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009
68
Өөрчлөлт Өөрчлөлт Өөрчлөлт Өөрчлөлт

Үндсэн үйл ажиллагааны орлого
Борлуулалтын орлого 55.28 (58.41) (131.36) 51.76
Борлуулалтын орлогын дүн 55.25 (58.46) (131.28) 51.76
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 55.02 (74.09) (346.24) 54.49
Нийт ашиг 57.52 15.09 29.23 49.51
Үйл ажиллагаа (борлуулалтын, ерөнхий удирдлага)-ын зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 57.99 20.72 17.16 68.83
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 58.38 (4.99) (5.25) 68.83
Засвар үйлчилгээний зардал 12.22 (50.99) (104.03) 49.80
Ашиглалтын зардал 78.66 (93.44) (1,423.86) 82.80
Түрээсийн зардал - 24.55 (36.86) (58.37) 32.43
Албан томилолтын зардал 88.99 (52.83) (112.01) (970.11)
Тээврийн зардал 93.35 (94.70) (1,788.41) 50.00
Түүхий эд материалын зардал 91.23 87.30 46.61 8.35
Элэгдлийн зардал - 34.38 (0.42) (0.42) 71.26
Зар сурталчилгааны зардал 71.00 (77.08) (336.33) 51.21
Шуудан, холбооны зардал 45.38 (31.11) (45.16) 82.94
Шатахууны зардал 79.17 27.74 21.72 53.12
Шагнал, урамшууллын зардал 100.00 (33.76) 82.81
Бусад зардал 96.29 (28.04) (38.96) 76.20
Үйл ажиллагааны зардлын дүн 56.54 38.14 26.01 49.11
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 59.75 (449.56) 62.33 53.29
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг (алдагдал) 100.00 (84.21) (533.14) 2,481.30
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг (алд) 100.39 (128.18) 629.62 19.98
Бусад 100.00 11.54 10.34 -
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын дүн 100.08 (326.22) 144.87 18.66
Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) 40.70 (163.52) 18.24 61.94
Орлогын татварын зардал 59.77 (288.46) (22.63) 61.94
Татвар дараах ашиг (алдагдал) 35.28 (141.47) 22.79 61.94
“NAB Трейд” ХХК-ийн бүтцийн шинжилгээгээр орлогын тайланд харуулав.
Хүснэгт 2.9
Үзүүлэлт 2005 2006 2007 2008 2009

Борлуулалтын орлого 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%
Борлуулалтын хөнгөлөлт 0.06%
100.00 100.00 100.00
99.94%
Борлуулалтын орлогын дүн % % % 100.00%
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 91.15% 90.61% 82.46% 42.75% 45.30%
Нийт ашиг 8.92% 9.39% 17.51% 57.25% 54.70%
Үйл ажиллагаа (борлуулалтын, ерөнхий удирдлага)-ын
зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 2.05% 2.18% 4.35% 12.16% 18.81%
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 0.41% 0.44% 0.66% 1.46% 2.26%
Засвар үйлчилгээний зардал 0.30% 0.16% 0.16% 0.18% 0.18%
Ашиглалтын зардал 0.24% 0.49% 0.40% 0.06% 0.17%
Түрээсийн зардал 1.21% 0.43% 0.50% 0.73% 0.52%
Албан томилолтын зардал 0.06% 0.25% 0.26% 0.28% 0.01%
Тээврийн зардал 0.02% 0.14% 0.11% 0.01% 0.01%
69
Түүхий эд материалын зардал 0.11% 0.57% 7.13% 30.89% 16.25%

Элэгдлийн зардал 1.26% 0.42% 0.66% 1.52% 2.55%
Зар сурталчилгааны зардал 0.08% 0.13% 0.11% 0.06% 0.06%
Шуудан, холбооны зардал 0.38% 0.31% 0.38% 0.60% 1.71%
Шатахууны зардал 0.16% 0.33% 0.73% 2.16% 2.22%
Шагнал, урамшууллын зардал 0.40% 0.69% 1.93%
Бусад зардал 0.05% 0.66% 0.82% 1.36% 2.75%
Үйл ажиллагааны зардлын дүн 6.33% 6.52% 16.68% 52.17% 49.45%
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 2.58% 2.87% 0.83% 5.08% 5.25%
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг (алдагдал) 1.20% 1.03% 0.38% -0.01%
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг (алд) 0.18% 0.12% -0.05% -0.03%
Бусад -0.45% -0.81% -2.09% -1.01%
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын дүн 0.92% 0.34% -1.77% -1.05%
Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) 2.58% 1.95% 1.17% 3.31% 4.20%
Орлогын татварын зардал 0.39% 0.43% 0.18% 0.33% 0.42%
Татвар дараах ашиг (алдагдал) 2.20% 1.52% 1.00% 2.98% 3.78%
Орлогын тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр нийт борлуулалт 2006 онд 55.25% өсч, 2007
онд 58.41%, 2008 онд 131.36%-иар буурсан боловч 2009 онд 51.76%-аар өссөн. 2008 онд
санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй байсан боловч мөнгөн хөрөнгө нэмэгдсэн нь тухайн байгууллага
тогтвортой байдлаа хадгалж байна. Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг болон үйл ажиллагааны
зардал 2007 онд огцом буурсан байгаа нь зардлын хуваарилалтаа буруу хийснээс болсон.
Татварын дараах цэвэр ашиг 2007 онд буурсаныг эс тооцвол байгууллага сүүлийн 2 жилд
ашигтай ажиллаж байгаа нь харагдаж байна.
2.2.1.2 Санхүүгийн харьцааны шинжилгээ
“NAB Трейд” ХХК-ийн төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийг авч үзвэл доорхи байдалтай.
2005 болон 2006 онуудад үйл ажиллагаа тогтворжоогүй улмаас эргэлтийн харьцаа доогуур
байснаа 2007 оноос огцом өссөн үзүүлэлттэй байна.
Хүснэгт 2.10
2005 2006 2007 2008 2009
Цэвэр эргэлтийн (8,295,220. (55,955,354.2 215,203,407. 231,687,675. 272,352,175.2
хөрөнгө 36) 6) 69 21 6
Үнэмлэхүй хөрвөх 0. 0.1 0.0 0. 0.1
хөрөнгийн харьцаа 06 5 04 13 1
Түргэн хөрвөх 0. 0.4 0. 0. 0.2
хөрөнгийн харьцаа 78 2 62 32 2
Эргэлтийн харьцаа 0. 0.4 1. 1. 1.9
86 9 59 69 6
Эргэлтийн хөрөнгийн 0. 0.3 0. 0. 0.6
хувийн жин 55 3 63 63 4
Цэвэр эргэлтийн
хөрөнгийн хувийн (0. (0.3 0. 0. 0.3
жин 09) 3) 24 26 1
Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа өр төлбөрийг хугацаанд төлөх чадварыг харуулахаас гадна эх
үүсвэр үлдэж байгааг харуулна. “NAB Трейд” ХХК нь хэдийгээр төлбөрийн чадвар сайтай
боловч хөрвөх чадварын хувьд 2007 оноос эхлэн буурсан үзүүлэлттэй байна.
Зураг 2.20
70
Бие даах чадварын түвшин 2005, 2006 онуудад сул байснаа 2007 оноос эхлэн өссөн байгаа нь
гадны эх үүсвэрээс хараат бусаар, өөрийн санхүүжилтээр бие дааж үйл ажиллагаагаа явуулах
чадвартай болсныг харуулж байна.
Хүснэгт 2.11
Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
2005 2006 2007 2008 2009
Бие даах чадварын
коэффициент 0.36 0.34 0.60 0.63 0.68
Санхүүгийн
хамаарлын
коэффициент 2.79 2.96 1.66 1.60 1.48
Зохицуулалтын
коэффициент -0.68 -1.47 0.72 0.72 0.74
Өөрийн эргэлтийн (23,021,636.4 (83,218,833.5 393,222,502. 404,666,366. 436,732,322.6
капитал 1) 2) 13 57 7
Гадны капиталын
хувийн жин 0.64 0.66 0.40 0.37 0.32
Гадны болон
өөрийн капиталын
харьцаа 1.79 1.96 0.66 0.60 0.48
Альтманы индекс
Z 7.98 9.45 2.52 2.07 3.00
К1 0.18 0.17 0.01 0.02 0.04
К2 7.11 8.97 1.04 0.46 0.97
К3 0.56 0.51 1.51 1.67 2.08
К4 0.16 0.14 0.01 0.01 0.04
К5 -0.24 -0.50 0.43 0.45 0.50
Гадны капиталын эх үүсвэрээр санхүүжихээ больж өөрөө бие даах чадвартай болсоныг дараах
зураг дээр тод харж болно. Дампуурлын индекс 2.675-с их байх ёстой гэх боловч 2005, 2006
онуудад хараахан тогтворжоогүй байсан ч уг индекс өндөр гарсан нь
Зураг 2.21
71
Хүснэгт 2.12
Эргэцийн шинжилгээ
2005 2006 2007 2008 2009
Авлагын эргэц (удаа) 15.37 52.67 4.21 6.47 26.82
Авлагын эргэц (өдөр) 23.42 6.83 85.46 55.65 13.42
Нөөцийн эргэц (удаа) 117.6
2 156.55 4.58 0.67 1.65
Нөөцийн эргэц (өдөр) 3.06 2.30 78.60 537.63 218.08
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (удаа) 12.86 27.41 1.64 0.72 1.52
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (өдөр) 28.00 13.13 219.63 498.72 236.45
Нийт хөрөнгийн ачаалал 7.11 8.97 1.04 0.46 0.97
Үйлдвэрлэлийн цикл 26.48 9.13 164.06 593.28 231.50
Санхүүгийн цикл 26.48 9.13 164.06 593.28 231.50
Зураг 2.22
Зураг 2.23
72
Зураг 2.24
Зураг 2.25
Тус компанийн үйл ажиллагааны идэвхижил хэр зэрэг байгааг эргэцийн шинжилгээ болон нийт
хөрөнгийн ачаалал, үйлдвэрлэлийн циклийн коэффициентуудаар тодорхойллоо. Зураг 2.24-т
байгаа графикаас харахад эргэлтийн хөрөнгийн эргэлт өмнөх онд 498.7 хоног байснаа 236.5
хоногоор буурсан үзүүлэлттэй. Мөн Зураг 2.2З дахь нөөцийн эргэлт 2008 онд 537.53 хоног
байснаа 218.1 хоногоор буурсан үзүүлэлттэй байна. Авлагын үзүүлэлт 2007 онд өссөнийг эс
тооцвол 2008 оноос эхлэн авлага цуглуулах хугацаа түргэн болсон. Нийт хөрөнгийн ачаалал
жилээс жилд буурах хандлагатай байгаа нь хөрөнгийн ашиглалт зориулалтын дагуу ашиглаж
чадаагүй нь харагдаж байна.
Хүснэгт 2.13
Үндсэн хөрөнгийн шинжилгээ
2005 2006 2007 2008 2009
Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин 0.45 0.67 0.37 0.37 0.36
Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн коэффициент (0.37) (0.25) (0.18) (0.20) (0.23)
73
Тус компанийн ашигт ажиллагааны хувьд 2005-2006 онуудын хооронд борлуулалтын өгөөж
байгаа нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг бага байсантай холбоотой. 2007 оноос эхлэн жил
ирэх бүр орлогын хэмжээ нэмэгдсэнээр худалдаатай холбоотой гарах зардал ихсэнэ.
Хүснэгт 2.14
Ашигт ажиллагааны шинжилгээ
2005 2006 2007 2008 2009
Борлуулалтын ашигт ажиллагаа 0.09 0.09 0.18 0.57 0.55
Өртгөөр тооцсон борлуулалтын АА 0.10 0.10 0.21 1.34 1.21
Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 0.16 0.14 0.01 0.01 0.04
Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа 0.44 0.40 0.02 0.02 0.05
ҮААА 0.03 0.03 0.01 0.05 0.05
АЦА 0.02 0.02 0.01 0.03 0.04
Зураг 2.26
Тухайн байгууллагын нийт ашигт 2005 онд 9₮, 2006 онд 9₮, 2007 онд 18₮, 2008 онд 57₮, 2009
онд 55₮-ийн борлуулалт байна. Харин цэвэр ашигт ногдох борлуулалтын орлого жил ирэх тусам
өсч байгаа нь борлуулалт өссөнтэй холбоотой. Өөрийн хөрөнгөд ногдох цэвэр ашиг бага байгаа
нь тайлант хугацаанд олсон ашиг өөрийн хөрөнгөд хуримтлагдсан ашгаас бага байгаатай
холбоотой.
Хүснэгт 2.15
Мөнгөн урсгалын шинжилгээ
2005 2006 2007 2008 2009
Ажлын капитал ба
борлуулалтын харьцаа (0.01) (0.04) 0.23 0.57 0.32
Ажлын капитал 215,203,407.6
(8,295,220.36) (55,955,354.26) 9 231,687,675.21 272,352,175.26
хөрөнгийн харьцаа (0.09) (0.33) 0.24 0.26 0.31
Мөнгөн орлого ба
борлуулалтынхарьцаа 0.026 0.029 0.008 0.051 0.052
хөрөнгийн харьцаа 0.184 0.257 0.009 0.023 0.051
Мөнгөн зарлага ба
борлуулалтын харьцаа 0.069 0.072 0.202 1.220 1.091
74
NAB Трейд ХХК-ийн ажлын капитал өсч байгаа нь мөнгө болж хувирах чадвар сайн байгаагаас
гадна төлбөрийн чадвар өндөр байгаатай холбоотой. 2005-2006 онуудад үйл ажиллагаа
тогтворжиж эхлүүлээгүй бөгөөд 2007 оноос эхлэн бие даан үйл ажиллагаа явуулахад
боломжтой таатай нөхцөл бүрдэж байна.
2.2.2 “Эй Би Си Монос” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ
Тус компани нь 2004 оны 12 сард байгуулагдсан. Хятад улсын сантехник, цахилгааны
бараа, барилгын бүх төрлийн материалыг бөөний болон жижиглэнгийн үнээр худалдаалдаг.
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр үлдэгдэл

балансад харуулав.
Хүснэгт 2.16
2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009
Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 83% 7% 48% 36%
Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт 100% -693% -157%
Дансны авлага -69% 63% 10% 45%
Бараа материал -7% 7% 64% -75%
Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо 99% -4398% 55% 11%
Эргэлтийн хөрөнгийн дүн 53% -42% 31% 24%
Үндсэн хөрөнгө -2% 51% 31% 2%
Хуримтлагдсан элэгдэл 21% 34% 30% 27%
Бусад хөрөнгө 100% 23%
Хуримтлагдсан элэгдэл 100% 14%
Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө 100%
Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн -10% 55% 30% -6%
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН 33% 15% 30% 9%

Өр төлбөр
Дансны өглөг 21% -13% -39% 17%
Цалингийн өглөг -27% 20% 39% 55%
Орлогын татварын өглөг 100% -293% 92%
Бусад татварын өглөг 65% -8744% 71% 91%
ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг -73% -55% -786% 87%
Ногдол ашгийн өглөг 0% 32% 0% -47%
Банкны богино хугацаат зээл 100% 60% -33% -48%
Бусад өглөг -91145% 0% 100% 56%
Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн 45% 27% -15% 10%
Урт хугацаат өр төлбөр
Урт хугацаат зээл 100% -12%
Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн 100% -12%
Өр төлбөрийн нийт дүн 45% 27% 36% 1%
Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 58% 80% 37% -247%
Тайлант үеийн 152%
Өмнөх үеийн 37%
75
Эзэмшигчийн өмчийн дүн -6% -76% -122% 70%

ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН ДҮН 33% 15% 30% 9%
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн бүтцийн шинжилгээгээр үлдэгдэл балансад харуулав.
Хүснэгт 2.17
ХӨРӨНГӨ 2005 2006 2007 2008 2009
Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт 13.15% 1.44% 0.39% 0.35%
Үнэлгээний хасагдуулга 0.00%
Дансны авлага 33.18% 13.15% 30.01% 23.30% 38.69%
Бараа материал 14.07% 8.84% 8.08% 15.47% 8.03%
Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо 0.44% 32.06% 0.60% 0.93% 0.94%
Үндсэн хөрөнгө 63.42% 41.78% 72.19% 72.59% 67.49%
Бусад хөрөнгө 1.04% 1.14%
Хуримтлагдсан элэгдэл -0.56% -0.55%
Биет бус хөрөнгө 1.04%
Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө 0.02% 0.02%
100.00 100.00
100.00% 100.00%
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН % % 100.00%

Өр төлбөр
Дансны өглөг 51.76% 44.16% 33.05% 16.61% 18.27%
Цалингийн өглөг 0.43% 0.22% 0.24% 0.27% 0.55%
Орлогын татварын өглөг 0.24% 0.04% 0.46%
Бусад татварын өглөг 0.03% 4.30% 0.04% 0.10% 1.03%
ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 0.03% 0.93% 0.51% 0.04% 0.28%
Ногдол ашгийн өглөг 0.03% 1.29% 1.61% 1.12% 0.69%
Банкны богино хугацаат зээл 24.73% 52.56% 27.54% 16.93%
Бусад өглөг 0.04% 0.002% 0.002% 7.56% 15.72%
Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн 61.44% 75.63% 88.25% 53.28% 53.95%
Урт хугацаат зээл 43.02% 34.77%
Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн 43.02% 34.77%
Эзэмшигчдийн өмч
Өмч: а. Төрийн
б. Хувийн 2.51% 1.69% 1.43% 1.00% 0.91%
Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг 37.67% 25.28% 21.44% 14.95% 13.59%
Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ -1.62% -2.60% -11.12% -12.25% -3.21%
100.00 100.00
100.00% 100.00%
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН ДҮН % % 100.00%
76
Зураг 2.27
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн хувьд хандлагын шинжилгээгээр мөнгөн хөрөнгө 2006-2009

онуудад өсөлттэй байна. Нийт хөрөнгө тогтмол хэмжээгээр өссөөр байна.
77
Эргэлтийн хөрөнгө 2009 онд нийт дүнгээрээ 1365.0 мянган төгрөг буюу 24.0 хувиар өсч
5578.3 мянган төгрөгт хүрчээ. Эргэлтийн хөрөнгийн бүтцээр нь урьд оныхтой харьцуулахад
мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 36.0% буюу 57.8 мянган төгрөгөөр, дансны авлага 45%
буюу 1976.3 мянган төгрөгөөр, урьдчилж төлсөн зардал 11% буюу 11.1 мянган төгрөгөөр тус
тус өсч, харин бараа материал 75% буюу 680.3 мянган төгрөгөөр буурсан үзүүлэлттэй байна.
Нийт үндсэн хөрөнгийн дүн өмнөх оны дүнгээс 2% буюу 170.8 мянган төгрөгөөр өсч,
харин эргэлтийн бус хөрөнгө 6% буюу 337.6 мянган төгрөгөөр буурчээ.
Нийт өр төлбөр дүнгээрээ 284989.1 мянган төгрөгт хүрч, өмнөх оныхоос 1% буюу 133.4
мянган төгрөгөөр өсчээ. Харин эзэмшигчдийн өмчийн дүн 592151.7 мянган төгрөгт хүрч өмнөх
оноос 70% буюу 893.9 мянган төгрөгөөр өсөв. Эзэмшигчдийн өмчийн өсөлт нь тайлант
хугацаанд цэвэр ашигтай өссөнтэй холбоотой. Гэвч тухайн байгууллага 2005-2008 онуудад
алдагдалтай ажиллаж байгаад 2009 оноос эхлэн үйл ажиллагаа тогтворжиж эхэлж байна. Өр
төлбөрийн дүн бага хэмжээгээр өсч байгаа нь байгууллага 1 жилээс доош өглөгүүдээ бүрэн
төлж чадахгүй байгааг харуулж байна.
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр орлогын

тайланд харуулав.
Хүснэгт 2.18
2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009
Үзүүлэлт
Борлуулалтын орлого 11.78% 8.49% 73.89% -3.23%
Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт 42.72% 11.76% 0.01% -49.95%
Борлуулалтын хөнгөлөлт -29.34% 15.40% 0.003% 89.22%
Борлуулалтын орлогын дүн 12.04% 8.42% 74.11% -5.30%
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 13.10% 9.43% 74.11% -25.05%
Нийт ашиг -29.83% -62.87% 74.60% 91.23%
зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин -8.74% 6.45% 0.002% 94.11%
Нийгмийн даатгалын шимтгэл -8.06% 17.66% 0.01% -83.10%
Засвар үйлчилгээний зардал -21.72% -356.36% 0.05% 87.35%
Ашиглалтын зардал 100.00%
Түрээсийн зардал -4484.35% 97.27% 0.19% 10.17%
Албан томилолтын зардал -142.58% 2.36% 0.02% -73.98%
Тээврийн зардал 100.00%
Элэгдлийн зардал -19.46% -1.00% 0.003% -91.51%
Зар сурталчилгааны зардал 9.22% 97.53% 0.004% -64.91%
Шуудан, холбооны зардал 100.00%
Шатахууны зардал 100.00%
Бусад зардал -778.59% 99.86% 0.0003% 58.60%
Үйл ажиллагааны зардлын дүн -25.69% 79.44% 0.002% 70.85%
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 63.44% 98.96% -67.45% 126.49%
Торгууль хөнгөлөлтийн ашиг 98.78% 2650.60% 0.22%
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг (алд) 100.00% 9222.58% 0.10%
Бусад 100.00% 0.001% 3379.12%
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын дүн 261.07% 56.66% 0.0001% 3358.28%
Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) -54.86% 85.74% -38.29% 146.38%
Орлогын татварын зардал 100.00% 100.00%
Татвар дараах ашиг (алдагдал) -53.42% 85.60% -38.29% 151.59%
78
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн бүтцийн шинжилгээгээр орлогын тайланд харуулав.
Хүснэгт 2.19
Үзүүлэлт 2005 2006 2007 2008 2009

100.00
100.00% 100.00% 100.00% 100.00%
Борлуулалтын орлого %
Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт 0.16% 0.25% 0.26% 0.07% 0.05%
Борлуулалтын хөнгөлөлт 1.20% 0.82% 0.89% 0.23% 2.21%
Борлуулалтын орлогын дүн 98.64% 98.93% 98.85% 99.70% 97.74%
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 95.04% 96.49% 97.48% 98.29% 81.14%
Нийт ашиг 3.60% 2.44% 1.37% 1.41% 16.60%
Үйл ажиллагаа (борлуулалтын, ерөнхий
удирдлага)-ын зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 1.20% 0.97% 0.95% 0.25% 4.36%
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 0.24% 0.20% 0.22% 0.06% 0.03%
Ашиглалтын зардал 0.04%
0.0004
0.02% 0.01% 0.00% 0.00%
Түрээсийн зардал %
Тээврийн зардал 0.01%
Зар сурталчилгааны зардал 0.02% 0.02% 0.58% 0.15% 0.09%
Шуудан, холбооны зардал 0.02%
Шатахууны зардал 0.16%
Бусад зардал 0.13% 0.01% 8.54% 2.23% 5.56%
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) -0.05% -0.11% -10.01% -1.56% 6.08%
Торгууль хөнгөлөлтийн ашиг -0.004% -0.29% 0.01% 0.00%
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг
-1.87% 0.02% 0.00%
(алд)
Бусад 3.94% -4.58% -1.20% 0.04%
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын
3.94% -2.16% -4.55% -1.19% 0.04%
дүн
Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) -3.98% -2.27% -14.56% -2.75% 6.12%
Орлогын татварын зардал 0.02% 0.62%
Татвар дараах ашиг (алдагдал) -3.98% -2.29% -14.56% -2.75% 5.50%
Орлогын тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр нийт борлуулалт 2006 онд 11.78%, 2007 онд
8.49%, 2008 онд 73.89%-иар өссөн боловч 2009 онд 3.23%-аар буурсан. 2005-2008 онд
санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй байсан боловч мөнгөн хөрөнгө болон авлага нэмэгдсэн нь тухайн
байгууллага тогтвортой байдлаа хадгалж байна. Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 2008 онд
өссөн боловч үйл ажиллагааны зардал буурчээ. Харин 2009 онд борлуулсан бүтээгдэхүүний
өртөг огцом буурч, үйл ажиллагааны зардал өссөн нь зардлын хуваарилалтаа буруу хийснээс
болсон. Тайлант хугацаанд цэвэр ашиг 894.0 мянган төгрөг болж 151.6% буюу 1355.0 мянган
төгрөгөөр өсч эхэлж байна. Орлогын бүтцийн шинжилгээгээр 2009 онд борлуулалтын цэвэр дүн
97.7% байхад борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 81.1% , нийт ашиг 16.6% байв. Нийт
борлуулалтын орлогод эзлэх нийт ашгийн хувийн жин 2005 онд 3.6%, 2006 онд 2.4%, 2007 онд
79
1.4%, 2008 онд 1.4% байсан. Борлуулалтын орлогод ногдох цэвэр ашгийн хувийн жин 2009 онд
өмнөх онуудыг бодвол өссөн үзүүлэлттэй.
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийг авч үзвэл доорхи

байдалтай.
Хүснэгт 2.20
2005 2006 2007 2008 2009
Цэвэр эргэлтийн (551, (444,8 (3,387,5 (1,251,8 (509,1
хөрөнгө 201.80) 66.40) 28.90) 52.00) 77.00)
Үнэмлэхүй хөрвөх
Түргэн хөрвөх
Эргэлтийн харьцаа
0.78 0.90 0.46 0.77 0.92
Эргэлтийн хөрөнгийн
хувийн жин 0.48 0.68 0.41 0.41 0.49
хөрөнгийн хувийн
жин (0.14) (0.07) (0.47) (0.12) (0.05)
Цэвэр эргэлтийн хөрөнгө хасах байгаа боловч түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа өндөр байгаа нь
тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахад боломжтой. Энэ үйл ажиллагаа явуулахад мөнгө болон
түүнтэй адилтгах хөрөнгө түргэн хугацаат орж гарж байдагтай холбоотой.
Зураг 2.28
Эргэлтийн харьцаа 2007 онд буурсаныг эс тооцвол өсөх хандлагатай байна. Эргэлтийн
хөрөнгийн хувийн жин тогтмол өсч, цаашид үйл ажиллагаа 2009 оноос эхлэн тогтворжих
хандлага ажиглагдсан.
Хүснэгт 2.21
2005 2006 2007 2008 2009
80
коэффициент 0.39 0.24 0.12 0.04 0.11
хамаарлын
коэффициент 2.59 4.10 8.51 27.05 8.86
коэффициент -0.67 -0.71 -5.14 -7.00 -1.90
Өөрийн эргэлтийн (1,053,9 (1,055,8 (4,322,6 (2,653,3 (2,419,0
капитал 89.20) 33.40) 25.50) 28.70) 66.60)
хувийн жин 0.61 0.76 0.88 0.96 0.89
Урт хугацаат зээл
болон өөрийн
капиталын харьцаа 11.64 3.08
харьцаа 1.59 3.10 7.51 26.05 7.86
Z 0.77 0.57 -0.45 1.14 1.66
К1 -0.03 -0.01 -0.09 -0.04 0.09
К2 0.87 0.66 0.61 1.64 1.44
К3 0.63 0.32 0.13 0.04 0.13
К4 -0.03 -0.02 -0.09 -0.04 0.08
К5 -0.26 -0.17 -0.60 -0.26 -0.21
Бие даах чадварын түвшин 2005, 2006 онуудад өндөр байснаа 2007 оноос эхлэн буурсан байгаа
нь гадны эх үүсвэрээс хараат, өөрийн санхүүжилтээр бие дааж үйл ажиллагаагаа явуулах чадвар
сул болсныг харуулж байна. Санхүүгийн хамаарлын коэффициент 2008 онд хамгийн өндөр
27.05 болсон. Хэрэв энэ байдал удаан үргэлжилвэл дампуурах магадлал өндөр.
Зураг 2.29
Дампуурлын индекс 2.675-с их байх ёстой. Гэтэл 2007 онд -0.45 болж 2008, 2009 онуудад өсч
эхэлж байна. Хэдийгээр санхүүгийн хувьд хараат, бие даах чадвар сул байгаа боловч мөнгөн
хөрөнгө, зардал зэргээ зөв зохицуулж чадвал дампуурах аюулаас хамгаалж болно.
81
Хүснэгт 2.22
2005 2006 2007 2008 2009
Авлагын эргэц (удаа) 2.62 5.03 2.04 7.02 3.72
Авлагын эргэц (өдөр) 137.5
0 71.63 176.43 51.29 96.73
Нөөцийн эргэц (удаа) 5.87 7.21 7.39 10.39 14.55
Нөөцийн эргэц (өдөр) 61.35 49.91 48.74 34.64 24.74
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (өдөр) 198.5
1 372.08 240.32 90.42 123.57
Үйлдвэрлэлийн цикл 198.8
6 121.54 225.17 85.93 121.46
Санхүүгийн цикл 198.8
6 121.54 225.17 85.93 121.46
Зураг 2.30
Зураг 2.31
Зураг 2.32
82
Зураг 2.33
хөрөнгийн ачаалал, үйлдвэрлэлийн циклийн коэффициентуудаар тодорхойллоо. Зураг 2.З1 дахь
нөөцийн эргэлт 2008 онд 34.6 хоног байснаа 24.7 хоногоор буурсан үзүүлэлттэй байна. Мөн
Зураг 2.32-т байгаа графикаас харахад эргэлтийн хөрөнгийн эргэлт өмнөх онд 90.4 хоног
байснаа 123.6 хоногоор өссөн. Авлагын үзүүлэлт 2008 онд хамгийн өндөр байгаа боловч 2009
оноос авлага цуглуулах хугацаа 96.7 хоногоор өссөн байна. Нийт хөрөнгийн ачаалал 2008 онд
1.64 байснаа 2009 онд 1.44 болж буурах хандлагатай байгаа нь хөрөнгийн ашиглалт
зориулалтын дагуу ашиглаж чадаагүй нь харагдаж байна.
Хүснэгт 2.23
Бүтээмжийн шинжилгээ
2005 2006 2007 2008 2009
Хөдөлмөрийн бүтээмж 1,767,779.20 801,562.96 875,955.36 5,591,822.17 4,062,744.95
Үндсэн хөрөнгийн
ачаалал (фонд өгөмж) 1.67 2.08 1.04 2.78 2.85
Материал өгөмж 6.17 7.48 7.58 10.57 17.94
Эдийн засгийн
тогтвортой өсөлтийн
коэффициент -0.09 -0.06 -0.76 -1.22 0.70
Хүснэгт 2.24
2005 2006 2007 2008 2009
83
Тус компанийн ашигт ажиллагааны хувьд 2005-2006 онуудын хооронд борлуулалтын өгөөж
байгаа нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг бага байсантай холбоотой. 2007 оноос эхлэн жил
ирэх бүр орлогын хэмжээ нэмэгдсэнээр худалдаатай холбоотой гарах зардал ихсэнэ.
Хүснэгт 2.25
2005 2006 2007 2008 2009
Өртгөөр тооцсон борлуулалтын АА 0.04 0.03 0.01 0.01 0.20
Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа (0.03) (0.02) (0.09) (0.04) 0.08
Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа (0.09) (0.06) (0.76) (1.22) 0.70
ҮААА (0.0005) (0.0011) (0.10) (0.02) 0.06
АЦА (0.04) (0.02) (0.15) (0.03) 0.06
Нэг төгрөгт ногдох борлуулалтын ашиг 2005 онд 4₮, 2006 онд 2₮, 2007 онд 1₮, 2008 онд 1₮,
2009 онд 17₮ болж өссөн. Өмнөх жилүүдийг бодоход цэвэр ашиг 2009 онд өссөнөөр үйл
ажиллагаа тогтворжих хандлага ажиглагдаж байна.
Хүснэгт 2.26
2005 2006 2007 2008 2009
Ажлын капитал ба (
борлуулалтын харьцаа (0.16) (0.11) (0.77) (0.07) 0.03)
Ажлын капитал (551,201.80) (444,866.40) (3,387,528.90) (1,251,852.00) (509,177.00)
Ажлын капитал ба (
хөрөнгийн харьцаа (0.14) (0.07) (0.47) (0.12) 0.05)
борлуулалтынхарьцаа -0.0005 -0.0011 -0.1001 -0.0156 0.0608
хөрөнгийн харьцаа -0.0004 -0.0007 -0.0613 -0.0255 0.0876
борлуулалтын харьцаа 0.04 0.03 0.12 0.03 0.13
2009 оноос эхлэн бие даан үйл ажиллагаа явуулахад боломжтой таатай нөхцөл бүрдэж эхэлж
байна. Хэдийгээр тус компанийн ажлын капитал сөрөг байгаа боловч үйл ажиллагаагаа хэвийн
явуулахад гарах боломжууд нэмэгдэж эхэлсэн.
2.2.3 “Зууннайман суврага” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ
1991 оны 5-р сард Франц улсын иргэн зохион бvтээгч ноён Ли Контэтэй хамтарч Монгол
гэр болон амины орон сууц халаах хатуу тvлшний халаалтын тогоо vйлдвэрлэх Монгол
Францын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай "Франц тулга" ХХК үүсгэн байгуулсан түүхтэй.
Тус компани нь барилгын халаалтын системийн угсралт, цэвэр болон бохир усны системийн
угсралт, барилгын материалын импорт, аялал жуулчлал зохион байгуулах гэсэн үйл ажиллагааг
эрхлэн явуулдаг. Герман, Дани, Голланд, Финлянд, Чех, Канад, Испани, Австри, Англи, Хятад,
Польш улсуудын тэргүүлэгч фирмүүдтэй тогтмол харилцаатай хамтран ажилладаг. Мөн Герман
улсын "KERMI", "OVENTROP", "WILO", "OSTENDORF-KUNSTSOFFE", "KAIMANN",
"REFLEX", "GRUNBECK", "WEDI", "STIEBEL ELTRON", "SCHOTT", Дани улсын "DEVI",
Швед улсын "SWEP" "PAHLEN", Чех улсын "VIADRUS", Финлянд улсын "PLANNJA",
Испани улсын "AZTECA", "BELLAVISTA" "COMPAC" "TRES" "VENUS" "SONIA"
84
"ARCO", Голландын "WALRAVEN", Австри улсын "HIRSCH - DAMMSTOFFE", Канад

улсын "TYM", Англи улсын "GREATIVE-IMPRESSIONS", ОХУ-ын "ALYANS",
"TOMSKKAБЕЛЬ", Хятад улсын "BURTON FLOOR", Польш улсын "EKOFINN", Солонгос
улсын "HANDOK" зэрэг компаниудын тоног төхөөрөмж, бараа материалуудыг импортлож
байна.
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр үлдэгдэл

балансад харуулав.
Хүснэгт 2.27
2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009
Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө -303.39% 99.35% -163.20% -41.20%
Дансны авлага 100.00% 90.64%
Бусад авлага 100.00%
Бараа материал 100.00% 38.92% 27.70% 1.99%
Эргэлтийн хөрөнгийн дүн 33.82% 96.27% -93.19% 58.60%
Үндсэн хөрөнгө -151.42% 93.25% -439.52% 74.71%
Хуримтлагдсан элэгдэл -12.24% 91.85% -115.86% 50.06%
Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн -162.06% 93.33% -495.35% 76.70%
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН -93.16% 94.78% -194.11% 65.35%
Өр төлбөр
Дансны өглөг 100.00%
Цалингийн өглөг
Орлогын татварын өглөг 100.00% 100.00%
ХАОАТ-ын өглөг 100.00% -6.87% 100.00%
НӨАТ-ын өглөг 100.00% 98.21% -1278.83% 89.90%
ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 100.00%
Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн -1432.62% 98.74% -2690.92% 91.61%
Бусад урт хугацаат өглөг 100.00%
Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн 100.00%
Өр төлбөрийн нийт дүн -1432.62% 98.74% -2690.92% 96.76%
б. Хувийн 0.00% 0.00% 0.00% 0.00%
Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 75.42% 93.77% -82.17% 38.30%
Тайлант үеийн 100.00% 94.99% 307.95% 232.35%
Өмнөх үеийн 100.00% 75.30% 93.80% -82.17%
Эзэмшигчийн өмчийн дүн 57.21% 91.94% -79.30% 37.47%
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН ДҮН -93.16% 94.78% -194.11% 65.35%
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн бүтцийн шинжилгээгээр үлдэгдэл балансад харуулав.
Хүснэгт 2.28
ХӨРӨНГӨ 2005 2006 2007 2008 2009
Дансны авлага 12.50% 46.26%
Бусад авлага 0.01%
Бараа материал 29.40% 2.51% 10.23% 3.62%
85

Үндсэн хөрөнгө 90.83% 69.78% 53.97% 29.42% 40.32%
100.00 100.00 100.00 100.00
100.00%
НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН % % % %

Өр төлбөр
Дансны өглөг 78.65% 15.00%
Орлогын татварын өглөг 1.43% 5.96% 2.21%
ХАОАТ-ын өглөг 3.04% 0.15% 0.78%
НӨАТ-ын өглөг 7.05% 20.61% 4.40% 15.09%
ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 0.07%
Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн 80.08% 10.09% 41.72% 4.40% 18.15%
Бусад урт хугацаат өглөг 28.88%
Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн 28.88%
Эзэмшигчдийн өмч
Өмч: а. Төрийн
б. Хувийн 11.24% 21.70% 1.13% 3.33% 1.16%
Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 8.68% 68.20% 57.15% 92.27% 51.82%
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН 100.00 100.00 100.00 100.00
100.00%
ДҮН % % % %
Зураг 2.34
86
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн хувьд хандлагын шинжилгээгээр мөнгөн хөрөнгө 2006

онд буурсан байхад 2007 онд 99%-иар огцом өссөн. Гэтэл 2008 онд 163%-иар буурч 2009 онд
87
өмнөх оныхоос 41% болж буурав. Нийт хөрөнгө харьцангуй өсч буурсан байна. 2008 онд
буурсан үзүүлэлттэй байхад 2009 онд өсч эхэлсэн байна.
Эргэлтийн хөрөнгө 2009 онд нийт дүнгээрээ 31795.7 мянган төгрөг буюу 59 хувиар өсч
мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 41% буюу 4566.0 мянган төгрөгөөр буурч харин дансны
авлага 91% буюу 36294.6 мянган төгрөгөөр, бараа материал 2% буюу 62.5 мянган төгрөгөөр
өссөн үзүүлэлттэй байна. Нийт эргэлтийн хөрөнгийг бүтцийг урьд оны үетэй харьцуулан авч
үзэхэд мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ буурч, бусад үзүүлэлтүүдийн хувийн жин өсчээ. Мөнгөн
хөрөнгийг бүтцээр авч үзвэл:
- Төгрөгийн харилцах 3928.2 мянган төгрөг
- Долларын харилцах 65.9 мянган төгрөг тус тус болсон байна.
Бараа материалын үлдэгдэл 2009 оны эхэнд 3068.4 мянган төгрөг байсан бөгөөд тайлант
хугацаанд 62.5 мянган төгрөгний худалдан авалт хийжээ. Тайлант оны эцэст 3130.8 мянган
төгрөгний бараа материалын үлдэгдэлтэй байна.
Нийт үндсэн хөрөнгийн дүн өмнөх оны дүнгээс 75% буюу 26077.1 мянган төгрөгөөр өсч,
34902.2 мянган төгрөгт хүрсэн.
Нийт өр төлбөр дүнгээрээ 86565.2 мянган төгрөгт хүрч, өмнөх оныхоос 65% буюу
56571.6 мянган төгрөгөөр өсчээ. Харин эзэмшигчдийн өмчийн дүн 45856.4 мянган төгрөгт хүрч
өмнөх оноос 37% буюу 17181.3 мянган төгрөгөөр өсөв. Эзэмшигчдийн өмчийн өсөлт нь тайлант
хугацаанд цэвэр ашигтай харьцангуй өссөнтэй холбоотой. Урт хугацаат зээлийн хувьд
бизнесийн үйл ажиллагаагаа өргөтгөхийн тулд Голомт банкнаас 25 сая төгрөгний зээл авсан.
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр орлогын

тайланд харуулав.
Хүснэгт 2.29
2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009
Үзүүлэлт
Борлуулалтын орлого 59.44% 89.75% -481.66% 86.21%
Борлуулалтын орлогын дүн 59.44% 89.75% -481.66% 86.21%
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 100.00%
Нийт ашиг 59.44% 89.75% -481.66% 36.56%
зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 100.00% 70.71% 37.97% -19.57%
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 100.00% 49.42% 37.97% -19.57%
Засвар үйлчилгээний зардал -176.60% 89.23% -439.24% -319.68%
Ашиглалтын зардал -7.96% 100.00%
Түрээсийн зардал 76.79% 19.78% -30.42% -19.45%
Албан томилолтын зардал 48.55% -0.28% 17.81% -12.52%
Түүхий эд материалын зардал 65.92% 97.40% -1009.79% -55.67%
Элэгдлийн зардал 64.63% 71.85% 63.95% -448.68%
Зар сурталчилгааны зардал 100.00% 97.40% -8066.12% 56.14%
Шуудан, холбооны зардал 78.22% 82.59% -205.21% -1.66%
Шатахууны зардал 48.91% 77.31% -31.31% -5.73%
Шагнал, урамшууллын зардал 100.00% 88.91% -608.99%
Бусад зардал 80.91% -2842.81% 99.65% -47.55%
Үйл ажиллагааны зардлын дүн 58.79% 88.46% -202.37% -34.16%
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 65.38% 94.93% 316.72% 225.20%
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг (алдагдал) 100.00%
88
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг (алд) 100.00% -215.77% -1426.42%

Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжээгүй ашиг (алд) 100.00% 100.00%
Бусад 100.00%
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын дүн 100.00% 98.96% 31.59% -8023.19%
ТТӨАшиг (алдагдал) 65.48% 94.99% 331.06% 219.11%
Орлогын татварын зардал 48.23% 94.99% 100.00%
Татвар дараах ашиг (алдагдал) 67.40% 94.99% 307.95% 232.35%
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн бүтцийн шинжилгээгээр орлогын тайланд харуулав.
Хүснэгт 2.30
Үзүүлэлт 2005 2006 2007 2008 2009

100.00
100.00% 100.00% 100.00% 100.00%
Борлуулалтын орлого %
100.00
100.00% 100.00% 100.00% 100.00%
Борлуулалтын орлогын дүн %
Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 78.26%
100.00
100.00% 100.00% 100.00% 21.74%
Нийт ашиг %
удирдлага)-ын зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 12.40% 4.34% 40.67% 4.69%
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 2.36% 0.48% 4.47% 0.52%
Ашиглалтын зардал 6.50% 2.44% 0.10%
Түрээсийн зардал 12.98% 22.68% 2.90% 12.92% 1.49%
Тээврийн зардал
Түүхий эд материалын зардал 10.72% 12.76% 50.28% 26.35% 2.33%
Зар сурталчилгааны зардал 0.99% 3.88% 0.28% 0.09%
Шуудан, холбооны зардал 3.80% 7.08% 4.17% 7.94% 1.08%
Шатахууны зардал 19.91% 15.81% 7.14% 31.61% 4.12%
Найдваргүй авлагын зардал
Шагнал, урамшууллын зардал 1.34% 1.24% 1.02%
Зээлийн хүүний зардал
Бусад зардал 0.40% 0.85% 4.91% 0.46%
Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 8.47% 9.92% 20.05% -53.80% 5.93%
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг
2.02%
(алдагдал)
0.30% 0.56% 0.01%
(алд)
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжээгүй ашиг
0.03% 0.00%
(алд)
Бусад 0.00%
0.03% 0.30% 2.58% 0.00%
дүн
Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) 8.47% 9.96% 20.35% -51.23% 5.93%
Орлогын татварын зардал 1.27% 1.00% 2.03% 0.59%
Татвар дараах ашиг (алдагдал) 7.20% 8.96% 18.31% -51.23% 5.34%
89
онд 89.75%-иар өссөн боловч 2008 онд эдийн засгийн уналтаар 481.66%-иар буурсан. Гэхдээ
2009 онд 86.21%-аар өссөн. 2008 онд алдагдалтай байсан боловч 2009 оноос ашигтай ажиллаж
эхэлж байна. 2009 оноос эхлэн зардлаа зөв хуваарилж тооцох болсон. Татварын дараах цэвэр
ашиг 2008 онд буурсаныг эс тооцвол байгууллага сүүлийн жилд ашигтай ажиллаж байгаа нь
харагдаж байна.
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийг авч үзвэл доорхи

байдалтай.
Хүснэгт 2.31
2005 2006 2007 2008 2009
хөрөнгө (6,055,086.54) 1,155,722.44 6,603,337.91 21,148,210.46 38,553,603.81
Үнэмлэхүй хөрвөх
Түргэн хөрвөх
Эргэлтийн харьцаа 0.15 3.49 1.18 17.04 3.45
Эргэлтийн хөрөнгийн
хувийн жин 0.12 0.35 0.49 0.75 0.63
хөрөнгийн хувийн
жин (0.68) 0.25 0.07 0.71 0.45
2005 онуудад үйл ажиллагаа тогтворжоогүй улмаас эргэлтийн харьцаа доогуур байснаа 2007
оноос огцом өссөн үзүүлэлттэй байна. Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа өр төлбөрийг
хугацаанд төлөх чадварыг харуулахаас гадна эх үүсвэр үлдэж байгааг харуулна. “Зууннайман
суврага” ХХК нь төлбөрийн чадвар сайн, хөрвөх чадварын хувьд 2007 оноос эхлэн өссөн
үзүүлэлттэй байна.
Зураг 2.35
2008 оны эргэлтийн харьцаа, түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа өндөр байгаа нь богино хугацаат
өр төлбөрөө бүрэн төлж дуусгасан. Өөрийн бүх боломжоо дайчлан төлжээ.
90
Хүснэгт 2.32
2005 2006 2007 2008 2009
коэффициент 0.20 0.90 0.58 0.96 0.53
хамаарлын
коэффициент 5.02 1.11 1.72 1.05 1.89
коэффициент -3.56 0.22 0.07 0.69 0.24
Өөрийн эргэлтийн (6,311,3 927,3 3,800, 19,850, 10,954,2
капитал 86.54) 78.44 995.91 007.46 06.81
хувийн жин 0.80 0.10 0.42 0.04 0.47
Урт хугацаат зээл
болон өөрийн
капиталын харьцаа 0.55
харьцаа 4.02 0.11 0.72 0.05 0.89
Z 0.96 13.93 6.53 11.76 5.55
К1 0.10 0.57 0.60 -0.76 0.22
К2 1.21 5.74 2.93 1.48 3.72
К3 0.25 8.91 1.40 21.75 1.13
К4 0.09 0.51 0.54 -0.76 0.20
К5 -0.71 0.20 0.04 0.66 0.13
Бие даах чадварын түвшин 2005 онд сул байснаа 2006 оноос эхлэн өссөн байгаа нь гадны эх
үүсвэрээс хараат бусаар, өөрийн санхүүжилтээр бие дааж үйл ажиллагаагаа явуулах чадвартай
болсныг харуулж байна. Санхүүгийн хамаарлын коэффициент 1-2-ын хооронд байгаа нь
байгууллага зохистой ажилладаг. Гэхдээ “Зууннайман суврага” ХХК-ийн 2005 оны хамаарлын
коэффициент 5.02 байсан, санхүүгийн хувьд бие даагаагүй ч гэсэн өндөр гарсан байна.
Зураг 2.36
Гадны капиталын эх үүсвэрээр санхүүжихээ больж өөрөө бие даах чадвартай болсоныг дараах
зураг дээр тод харж болно. Дампуурлын индекс 2.675-с их байх ёстой гэх боловч 2006, 2008
91
онуудад 13.93, 11.76 гарсан байна. Дампуурлын индекс их юмуу бага гарч байгаа нь тухайн
байгууллага дампуурч байгаа гэж үзэх боломжгүй юм.
Хүснэгт 2.33
2005 2006 2007 2008 2009
Авлагын эргэц (удаа) 11.84 8.04
Авлагын эргэц (өдөр) 30.41 44.78
Нөөцийн эргэц (удаа) 80.47
Нөөцийн эргэц (өдөр) 4.47
Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц (өдөр) 35.99 22.06 60.52 182.21 60.69
Үйлдвэрлэлийн цикл 30.41 49.26
Санхүүгийн цикл 30.41 49.26
Зураг 2.37
Зураг 2.38
хөрөнгийн ачаалал, үйлдвэрлэлийн циклийн коэффициентуудаар тодорхойллоо. Тухайн
байгууллага дансны авлагаа 2008 оноос эхлэн цуглуулж эхэлсэн. Эргэлтийн хөрөнгийн эргэлт
2008 онд 182.21 хоног байснаа 60.69 хоногоор буурсан үзүүлэлттэй байна. нөөцийн хувьд
борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгийг 2009 оноос эхлэн тооцож эхэлсэн
Хүснэгт 2.34
92
2005 2006 2007 2008 2009

Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин тогтмол өсөлттэйгээр явагдаж байна. Хэдийгээр 2005-2008
онуудад буурсан ч гэсэн үндсэн хөрөнгөө зөв зохистой ашиглаж эхэлсэн.
Хүснэгт 2.35
2005 2006 2007 2008 2009
Өртгөөр тооцсон борлуулалтын АА 0.28
Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 0.09 0.51 0.54 (0.76) 0.20
Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа 0.44 0.57 0.92 (0.79) 0.37
ҮААА 0.08 0.10 0.20 (0.54) 0.06
АЦА 0.07 0.09 0.18 (0.51) 0.05
Тус компанийн ашигт ажиллагааны хувьд 2005-2008 онуудад зардлаа зөвхөн үйл ажиллагааны
зардалд шингээн тооцдог байсан. 2009 оноос эхлэн нягтлан бодох бүртгэлийн дагуу зардлын
хуваарилалтаа зөв тооцдог болсон. 2009 оны нэг борлуулалтын орлогод ногдох ашиг 22 төгрөг
болсон байна. 2008 онд борлуулалтын орлого бага олсоноос алдагдалтай ажилласан боловч
2009 онд 7 дахин өсч их ашигтайгаар ажилласан эхэлсэн.
Хүснэгт 2.36
2005 2006 2007 2008 2009
борлуулалтын харьцаа (0.56) 0.04 0.03 0.48 0.12
Ажлын капитал (6,055,086.54) 1,155,722.44 6,603,337.91 21,148,210.46 38,553,603.81
хөрөнгийн харьцаа (0.68) 0.25 0.07 0.71 0.45
борлуулалтынхарьцаа 0.085 0.099 0.200 -0.538 0.059
хөрөнгийн харьцаа 0.102 0.570 0.587 -0.796 0.220
борлуулалтын харьцаа 0.076
Мөнгөн урсгалын шинжилгээнд мөнгөөр орж гарч байгаа урсгал хэдий хэмжээний байгааг
харуулдаг. Орлого өсөхийн хэрээр зардал нэмэгддэг боловч тус байгууллага орлого зарлагаа зөв
удирдаж байгаа нь дээрх хүснэгтээс харагдаж байна. 2008 онд алдагдалтай ажилласныг эс
тооцвол тус байгууллага жил ирэх тусам ашигтай ажиллаж байна.
2.3 Зардлын шинжилгээ
2.3.1 NAB Трейд ХХК-ийн зардлын шинжилгээ
NAB Трейд ХХК-ийн 2005-2009 оны зардлыг доорхи хүснэгтэд харуулжээ.
Хүснэгт 2.37
2005 2006 2007 2008 2009
93
611,475,039.0
1,359,323,319.00
ББӨ 0 780,832,690.55 174,978,567.89 384,442,376.00
Үйл ажиллагааны зардал
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 13,729,001.00 32,678,649.00 41,217,742.50 49,756,836.00 159,609,196.00
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 2,745,800.00 6,597,739.20 6,284,279.76 5,970,820.32 19,153,101.84
Засвар үйлчилгээний зардал 2,043,870.00 2,328,362.29 1,542,082.33 755,802.36 1,505,617.50
Ашиглалтын зардал 1,581,044.00 7,408,645.63 3,829,990.58 251,335.53 1,461,099.72
Түрээсийн зардал 8,098,400.00 6,502,088.00 4,751,044.00 3,000,000.00 4,440,000.00
Албан томилолтын зардал 414,240.00 3,762,210.00 2,461,641.00 1,161,072.00 108,500.00
Тээврийн зардал 140,300.00 2,110,500.00 1,083,950.00 57,400.00 114,791.00
Түүхий эд материалын зардал 752,435.00 8,575,033.01 67,495,063.54 126,415,094.06 137,933,811.73
Элэгдлийн зардал 8,440,661.00 6,281,264.65 6,255,045.37 6,228,826.08 21,672,569.99
1,896,543 1,070,9 245,4 503,1
550,000.00
Зар сурталчилгааны зардал .00 98.50 54.00 17.00
2,570, 4,706,315 3,589,5 2,472,7 14,493,0
Шуудан, холбооны зардал 609.00 .83 22.60 29.36 43.98
1,040, 4,997,650 6,916,1 8,834,6 18,845,8
Шатахууны зардал 957.00 .39 55.67 60.95 79.13
Шагнал, урамшууллын зардал 3,769,014.83 2,817,826.92 16,395,627.67
Бусад зардал 367,177.00 9,888,380.00 7,722,971.46 5,557,562.92 23,353,608.91
Үйл ажиллагааны зардлын дүн 42,474,494.00 97,733,381.00 157,989,502.12 213,525,420.50 419,589,964.47
Тайлант хугацаанд
Үйл ажиллагааны зардлыг регрессийн тэгшитгэлээр авч үзвэл:
y=a0 + a1x1 + a2x2 + a3x3 + … + anxn
y – үйл ажиллагааны нийт зардал
a1,a2,a3, …,an – x1,x2,x3,…,xn-ын үзүүлэлтүүд
x1,x2,x3,...,xn – үйл ажиллагааны зардлууд (үндсэн болон нэмэгдэл зардал, нийгмийн даатгалын
шимтгэл, засвар үйлчилгээний зардал, ашиглалтын зардал түрээсийн зардал, албан томилолтын
зардал тээврийн зардал гэх мэт)
Frequencies
S t a t is t i c s
SALARY FEE R E P A IR U S E R E N T T R A V E L M A T T R A F F IC D E P ADS P O S T P IS T O L B O N U S O T H E R S

N V a lid 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 3 5
M is s in g 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0
M ean 5 9 3 9 8 .2861 5 0 .3 4 01 06 3 5 . 1 6 02 09 0 6 .4 0 05 03 5 8 . 3 0 01 05 8 1 .5 2 0 60 8 2 3 4 .2 87 0 1 . 4 0 0907 7 5 .6 8 0 80 5 3 . 2 2 0505 6 6 .4 2 08 01 2 7 .1 0 07 06 6 0 . 8 0 09 03 7 7 .9 6 0 0
M e d ia n 4 1 2 1 7 .7602 8 4 .3 0 01 05 4 2 . 1 0 01 05 8 1 .0 0 04 07 5 1 . 0 0 01 01 6 1 .1 0 0 60 7 4 9 5 .1 01 4 0 . 3 0 0602 8 1 .3 0 0 50 5 0 . 0 0 0305 8 9 .5 0 06 09 1 6 .2 0 03 07 6 9 . 0 0 07 07 2 3 .0 0 0 0
M ode a 0 2 7 4 5 .8
1 3 7 2 9 .0 a 0 7 5 5 . 8a 0 2 5 1 .3a 0 3 0 0 0 . a0 0 1 0 8 .5a 0 7 5 2 .4a 0 5 7 . 4a0 6 2 2 8 .8a 0 2 4 5 . 5a 0 2 4 7 2 .7a 0 1 0 4 1 . a0 0 2 8 1 7 .8a 0 3 6 7 .2a 0
S td . D e v ia t io n 5 7 5 8 7 .6 46 3 4 2 .5 7640 1 . 3 2 5 6 23 8 2 9 .2 2 11 9 7 4 . 2 1 51 5 1 9 .7 9 36 3 9 4 6 .4889 5 . 2 1 1 4 68 7 1 7 .6 1605 5 .6 8 8 8 51 0 7 1 .4 3 76 6 4 9 . 5 4 17 5 7 9 .4 9 58 5 7 4 .7 7 3
V a r ia n c e 3 . 3 E + 0 9 4 .0 E + 0 73 6 1 5 9 2 . 58 0 0 4 4 9 43 8 9 7 5 2 32 3 0 9 7 7 1 4 .1 E + 0 98 0 1 4 0 3 . 64 . 5 E + 0 74 2 9 9 2 7 . 82 . 6 E + 0 7 4 .4 E + 0 7 5 . 7 E + 0 7 7 .4 E + 0 7
M in im u m 1 3 7 2 9 .0 0 2 7 4 5 .8 0 7 5 5 . 8 0 2 5 1 .3 0 3 0 0 0 . 0 0 1 0 8 .5 0 7 5 2 .4 0 5 7 . 4 0 6 2 2 8 .8 0 2 4 5 . 5 0 2 4 7 2 .7 0 1 0 4 1 . 0 0 2 8 1 7 .8 0 3 6 7 .2 0
M a x im u m 1 5 9 6 0 9 .2 10 9 1 5 3 .1 0 2 3 2 8 . 4 0 7 4 0 8 .6 0 8 0 9 8 . 4 0 3 7 6 2 .2 10 3 7 9 3 3 .8 02 1 1 0 . 5 02 1 6 7 2 .6 0 1 8 9 6 . 5 01 4 4 9 3 .0 01 8 8 4 5 . 9 01 6 3 9 5 . 6 02 3 3 5 3 .6 0
a .M u ltip le m o d e s e x is t . T h e s m a lle s t v a lu e is s h o w n
Frequency Table
94
SAL ARY F EE
Cum ula tive Cum ulative

F re que ncy Pe rce nt Valid Percen t Percent F requency Percent Valid Percent Percent
Va lid 1 37 29.00 1 20.0 2 0.0 20 .0 Valid 2745.80 1 20.0 20.0 20.0
3 26 78.60 1 20.0 2 0.0 40 .0 5970.80 1 20.0 20.0 40.0
4 12 17.70 1 20.0 2 0.0 60 .0 6284.30 1 20.0 20.0 60.0
4 97 56.80 1 20.0 2 0.0 80 .0 6597.70 1 20.0 20.0 80.0
1 59 609 .20 1 20.0 2 0.0 100 .0 19153.10 1 20.0 20.0 100.0
T ota l 5 1 00 .0 10 0.0 T otal 5 100.0 100.0
RENT REPAIR
Cumulative Cumulative
Frequency Percent Valid Percent Percent Frequency Percent Valid Percent Percent
Valid 3000.00 1 20.0 20.0 20.0 Valid 755.80 1 20.0 20.0 20.0
4440.00 1 20.0 20.0 40.0 1505.60 1 20.0 20.0 40.0
4751.00 1 20.0 20.0 60.0 1542.10 1 20.0 20.0 60.0
6502.10 1 20.0 20.0 80.0 2043.90 1 20.0 20.0 80.0
8098.40 1 20.0 20.0 100.0 2328.40 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
USE TRAVEL
Valid 251.30 1 20.0 20.0 20.0 Valid 108.50 1 20.0 20.0 20.0
1461.10 1 20.0 20.0 40.0 414.20 1 20.0 20.0 40.0
1581.00 1 20.0 20.0 60.0 1161.10 1 20.0 20.0 60.0
3830.00 1 20.0 20.0 80.0 2461.60 1 20.0 20.0 80.0
7408.60 1 20.0 20.0 100.0 3762.20 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
MAT TRAFFIC
Valid 752.40 1 20.0 20.0 20.0 Valid 57.40 1 20.0 20.0 20.0
8575.00 1 20.0 20.0 40.0 114.80 1 20.0 20.0 40.0
67495.10 1 20.0 20.0 60.0 140.30 1 20.0 20.0 60.0
126415.10 1 20.0 20.0 80.0 1084.00 1 20.0 20.0 80.0
137933.80 1 20.0 20.0 100.0 2110.50 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
DEP ADS
Valid 6228.80 1 20.0 20.0 20.0 Valid 245.50 1 20.0 20.0 20.0
6255.00 1 20.0 20.0 40.0 503.10 1 20.0 20.0 40.0
6281.30 1 20.0 20.0 60.0 550.00 1 20.0 20.0 60.0
8440.70 1 20.0 20.0 80.0 1071.00 1 20.0 20.0 80.0
21672.60 1 20.0 20.0 100.0 1896.50 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
PO ST
P IS T O L
C u m u la tiv e
F re q u e n cy P e rce n t V a lid P e r c e n t P e r c e n t C u m u la tive
V a lid 2 4 7 2 .7 0 F re q u e n cy P e rce n t V a lid Pe r ce n t P e rce n t
1 2 0 .0 2 0 .0 2 0 .0
V a lid 1 0 4 1 .0 0 1 2 0 .0 2 0 .0 2 0 .0
2 5 7 0 .6 0 1 2 0 .0 2 0 .0 4 0 .0 4 9 9 7 .7 0 1 2 0 .0 2 0 .0 4 0 .0
3 5 8 9 .5 0 1 2 0 .0 2 0 .0 6 0 .0 6 9 1 6 .2 0 1 2 0 .0 2 0 .0 6 0 .0
4 7 0 6 .3 0 1 2 0 .0 2 0 .0 8 0 .0 8 8 3 4 .7 0 1 2 0 .0 2 0 .0 8 0 .0
1 4 4 9 3 .0 0 1 2 0 .0 2 0 .0 1 0 0 .0 1 8 8 4 5 .9 0 1 2 0 .0 2 0 .0 1 0 0 .0
T o ta l 5 1 0 0 .0 1 0 0 .0 T o ta l 5 1 0 0 .0 1 0 0 .0
95
BO NUS
O T H ER S
C u m u la tive
C um ula tive
F re q u e n cy Pe rce n t Va lid Pe rce n t Pe rce n t
F re qu e n cy Percen t Valid Perce nt Pe rce nt
Va lid 2 8 1 7 .8 0 1 2 0 .0 3 3 .3 3 3 .3
Va lid 36 7.20 1 2 0 .0 20 .0 20 .0
3 7 6 9 .0 0 1 2 0 .0 3 3 .3 6 6 .7 55 57 .6 0 1 2 0 .0 20 .0 40 .0
1 6 3 9 5 .6 0 1 2 0 .0 3 3 .3 1 0 0 .0 77 23 .0 0 1 2 0 .0 20 .0 60 .0
T o ta l 3 6 0 .0 1 0 0 .0 98 88 .4 0 1 2 0 .0 20 .0 80 .0
M issin g Syste m 2 4 0 .0 23 35 3.6 0 1 2 0 .0 20 .0 100 .0
T o ta l 5 1 0 0 .0 T ota l 5 10 0 .0 100 .0
Histogram
SALARY FEE
3.5 5
REPAIR
2.5
3.0
4
2.0
2.5
3
2.0 1.5
1.5
2
1.0
1.0
Frequency
Frequency
Frequency
Std. Dev = 57587.64 Std. Dev = 6342.57 .5

.5 Std. Dev = 601.33
Mean = 59398.3 Mean = 8150.3 Mean = 1635.2
0.0 N = 5.00 0 N = 5.00 N = 5.00
0.0
0.0 50000.0 100000.0 150000.0 5000.0 10000.0 15000.0 20000.0 1000.0 1500.0 2000.0 2500.0
SALARY FEE REPAIR
USE RENT TRAVEL

2.5 1.2 2.5
1.0
2.0 2.0
.8
1.5 1.5
.6
1.0 1.0
.4
Frequency
Frequency
Frequency
.5 .5
Std. Dev =2829.22 .2 Std. Dev = 1974.21 Std. Dev = 1519.79
Mean=2906.4 Mean = 5358.3 Mean = 1581.5
0.0 N=5.00 0.0 N = 5.00 0.0 N = 5.00

0.0 2000.0 4000.0 6000.0 8000.0 3000.0 4000.0 5000.0 6000.0 7000.0 8000.0 0.0 1000.0 2000.0 3000.0 4000.0
USE RENT TRAVEL
MAT DEP
2.5
TRAFFIC
3.5
3.5
3.0
2.0 3.0
2.5
2.5
1.5
2.0
2.0
1.0 1.5
1.5
Frequency
1.0 1.0
.5 Std. Dev = 63946.48
Frequency
Frequency
Mean = 68234.3 Std. Dev = 895.21 Std. Dev = 6717.61

.5 .5
0.0 N = 5.00 Mean = 701.4 Mean = 9775.7
0.0 50000.0 100000.0 150000.0 0.0 N = 5.00 0.0 N = 5.00
25000.0 75000.0 125000.0 0.0 500.0 1000.0 1500.0 2000.0 5000.0 10000.0 15000.0 20000.0
MAT TRAFFIC D EP
ADS POST PISTOL

2.5 3.5 2.5
3.0
2.0 2.0
2.5
1.5 1.5
2.0
1.5
1.0 1.0
1.0
Frequency
Frequency
Frequency
.5 .5
Std. Dev = 655.69 Std. Dev = 5071.44 Std. Dev = 6649.54
.5
Mean = 853.2 Mean = 5566.4 Mean = 8127.1
0.0 N = 5.00 0.0 N = 5.00 0.0 N = 5.00
0.0 500.0 1000.0 1500.0 2000.0 2500.0 5000.0 7500.0 10000.0 12500.0 15000.0 0.0 5000.0 10000.0 15000.0 20000.0
ADS POST PISTOL
96
BONUS
2.5
OTHERS
2.5
2.0
2.0
1.5
1.5
1.0
1.0
Frequency
.5
Frequency
Std. Dev = 7579.49 .5
Std. Dev = 8574.77
Mean = 7660.8 Mean = 9378.0
0.0 N = 3.00 0.0 N = 5.00
5000.0 10000.0 15000.0 0.0 5000.0 10000.0 15000.0 20000.0 25000.0
BONUS OTHERS
Regression
b
Variables Entered/Removed
Variables Variables
Model Entered Removed Method
1 PISTOL,
MAT, a . Enter
SALARY
a. All requested variables entered.
b. Dependent Variable: TOTAL
Model Summaryb
Adjusted Std. Error of

Model R R Square R Square the Estimate
1 1.000 a 1.000 1.000 1926.99030
a. Predictors: (Constant), PISTOL, MAT, SALARY
ANOVAb
Sum of
Model Squares df Mean Square F Sig.
1 Regression 8.45E+10 3 2.816E+10 7584.738 .008 a
Residual 3713292 1 3713291.618
Total 8.45E+10 4
a. Predictors: (Constant), PISTOL, MAT, SALARY
Coefficientsa
Unstandardized Standardized
Coefficients Coefficients
Model B Std. Error Beta t Sig.
1 (Constant) 18842.693 1789.292 10.531 .060
SALARY 1.102 .115 .436 9.567 .066
MAT .570 .043 .251 13.394 .047
PISTOL 7.762 1.262 .355 6.153 .103
a. Dependent Variable: TOTAL
97
Residuals Statisticsa
Minimum Maximum Mean Std. Deviation N

Predicted Value 42474.50 419590.0 186262.6 145338.42205 5
Residual -786.6913 1573.3812 .0000 963.49515 5
Std. Predicted Value -.989 1.605 .000 1.000 5
Std. Residual -.408 .816 .000 .500 5
Charts
Histogram
Dependent Variable: TOTAL
2.5
2.0
1.5
1.0
Frequency
.5 Std. Dev = .50

Mean = 0.00
0.0 N = 5.00
-.50 -.25 0.00 .25 .50 .75
Regression Standardized Residual
Дээр бүх зардлаар шугаман бус регрессийн шинжилгээ хийсэн бол зардлын нэг жижиг хэсгийг
авч шинжилгээ хийе. 2009 оны шууд хөдөлмөрийн цаг болон цалингийн зардлаар тогтмол
болон хувьсах зардлаар ангилав.
Хүснэгт 2.38
Сар Шууд Цалингийн зардал
хөдөлмөрийн
цаг
1 3,024.00 15,248,675.00
2 3,420.00 13,478,958.00
3 3,564.00 15,247,901.00
4 3,160.00 14,257,632.00
5 3,213.00 15,785,455.00
6 3,744.00 16,578,621.00
7 4,114.00 13,842,545.00
8 3,956.00 15,521,352.00
9 4,752.00 17,516,354.00
10 3,927.00 18,844,751.00
11 3,078.00 16,522,156.00
12 2,754.00 15,414,224.00
Нийт 42,706.00 188,258,624.00
Сарын дундаж 3,558.83 15,688,218.67
Дээд ба доод цэгийн аргаар NAB Трейд ХХК-ийн тогтмол ба хувьсах зардал дараах байдалтай
байна.
98
Үйл явцын Зардал
түвшин
Дээд 4752 18,844,751.00
Доод 2754 13,478,958.00
Ялгавар 1998 5,365,793.00
Хувьсалтын итгэлцүүр= 5,365,793.00₮/1998 =2,685.58₮

Дээд Доод
Зардлын дүн 18,844,751.0 13,478,958.0
Хувьсах зардал* (орон дэвшүүлснээр) 0 0
12,761,886.0 7,396,093.05
5
Тогтмол зардал 6,082,864.95 6,082,864.95
Хэлбэлзлийн график аргаар тооцвол:
Зураг 2.39
Зураг 2.26 дахь графикнаас харахад тогтмол 13,000,000.00 төгрөг гэж тооцоолон авч үзье.
Сарын хувьсах зардлын дундаж = 15,688,218.67₮ - 13,000,000.00₮ = 2,688,218.67₮
Шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардал = 2,688,218.67₮ / 3558.83 цаг = 755.37₮
Ийнхүү цалингийн зардал нь сар тутам 13,000,000.00 төгрөгийн тогтмол зардалтай үед шууд
хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох 755.37 төгрөгийн хувьсах зардлаас бүрдэж байна.
Хамгийн бага квадратын аргаар тооцвол:
Хүснэгт 2.39
Сар 1 2 3 4 7
5 6
xi yi
( xi − x ) ( yi − y) ( xi − x) 2 ( xi − x)( y i − y ) ( yi − y) 2
Шууд 3558.83 Цалингийн Цалингийн (2)-ын (2)×(4) (4)-ын квадрат
хөдөлмөр цагийн зардал зардлын квадрат
ийн Цаг дундажаас 15688218.67₮-
хэлбэлзэх ийн дундажаас
хэлбэлзэл
1 3,024.00 (534.83) 15,248,675.00 (439,543.67) 286,046.69 235,082,604.39 193,198,634,906.19
2 3,420.00 (138.83) 13,478,958.00 (2,209,260.67) 19,274.69 306,719,022.55 4,880,832,693,277.50
3 3,564.00 5.17 15,247,901.00 (440,317.67) 26.69 (2,274,974.61) 193,879,647,578.19
99
4 3,160.00 (398.83) 14,257,632.00 (1,430,586.67) 159,068.03 570,565,648.88 2,046,578,210,842.53
5 3,213.00 (345.83) 15,785,455.00 97,236.33 119,600.69 (33,627,565.28) 9,454,904,520.24
6 3,744.00 185.17 16,578,621.00 890,402.33 34,286.69 164,872,832.06 792,816,315,206.63
7 4,114.00 555.17 13,842,545.00 (1,845,673.67) 308,210.03 (1,024,656,497.28) 3,406,511,283,824.31
8 3,956.00 397.17 15,521,352.00 (166,866.67) 157,741.36 (66,273,877.78) 27,844,484,444.22
9 4,752.00 1,193.17 17,516,354.00 1,828,135.33 1,423,646.69 2,181,270,141.90 3,342,078,796,984.22
10 3,927.00 368.17 18,844,751.00 3,156,532.33 135,546.69 1,162,129,987.40 9,963,696,371,382.99
11 3,078.00 (480.83) 16,522,156.00 833,937.33 231,200.69 (400,984,867.78) 695,451,475,928.22
12 2,754.00 (804.83) 15,414,224.00 (273,994.67) 47,756.69 220,520,040.89 75,073,077,361.41
Дүн 42,706.00 0.00 188,258,624.00 0.00 3,522,405.67 3,313,342,495.33 25,627,415,896,256.70
Дундаж 3,558.83 15,688,218.67
Шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардал

b=
∑( x − x)( y − y ) = 3,313 ,342 ,495 .33 = 940 .65
∑( x − x) 2 3,522 ,405 .67
Эндээс тогтмол зардал: a = y −b x =15 ,688 , 218 .67 −940 .65 * 3,558 .83 =12 ,340 ,610 .57
y=12,344,610.57 + 940.65* xi
Корреляцийн коэффициент
r =
∑( x − x' )( y − y ) =
3,313 ,342 ,495 .33
= 0.35
∑( x − x) ∑( y − y )
2 2 3,522 ,405 .67 ∗25 ,627 ,415 ,896 ,256 .70
r2 = 0.122
Корреляцийн коэффициент 0.35 байгаа нь хоорондоо дунд зэргийн хамааралтайг харуулж

байна. Үнэлгээний хэвийн (стандарт) алдааг регрессийн шугамын орчин дахь ердийн
хэлбэлзлээр тодорхойлдог.
Хүснэгт 2.40
1 2 3 4 5
Шууд Зарцуулсан Регрессийн (2)-ын (2)×(4)
хөдөлмөрийн цалингийн зардал тэгшитгэлээр квадрат
Сар зардал (цаг) тооцсон
цалингийн
зардал
1 3024 15,248,675.00 15,185,128.97 63,546.03 4,038,098,393.26
2 3420 13,478,958.00 15,557,625.42 (2,078,667.42) 4,320,858,253,573.98
3 3564 15,247,901.00 15,693,078.68 (445,177.68) 198,183,166,193.99
4 3160 14,257,632.00 15,313,057.04 (1,055,425.04) 1,113,922,019,731.92
5 3213 15,785,455.00 15,362,911.37 422,543.63 178,543,122,720.25
6 3744 16,578,621.00 15,862,395.25 716,225.75 512,979,324,453.95
7 4114 13,842,545.00 16,210,434.87 (2,367,889.87) 5,606,902,429,474.48
8 3956 15,521,352.00 16,061,812.55 (540,460.55) 292,097,600,800.89
9 4752 17,516,354.00 16,810,568.05 705,785.95 498,133,810,083.21
10 3927 18,844,751.00 16,034,533.76 2,810,217.24 7,897,320,912,342.31
11 3078 16,522,156.00 15,235,923.94 1,286,232.06 1,654,392,918,227.61
12 2754 15,414,224.00 14,931,154.11 483,069.89 233,356,518,777.93
Дүн 42706 188,258,624.00 188,258,624.00 0.00 22,510,728,174,773.80
Үнэлгээний хэвийн алдаа:
100
si =
∑( y i − y' ) 2
=
22 ,510 ,728 ,174 ,773 .80
= 1,500 ,357 .56
n −2 12 − 2
Үүнийг SPSS статистикийн программ дээр шинжилгээ хийж үзвэл доорхи маягтай байна.
Regression
Variables Entered/Removed b
M o d e l Su m m a ry
Variables Variables
Model Entered Removed Method A d ju ste d Std . Erro r o f
1 LABORa . Enter M odel R R S q u a re R Sq u a re th e E stim a te
a. All requested variables entered. 1 .3 4 9a .1 2 2 .0 3 4 1 5 0 0 .3 5 7 5 6
b. Dependent Variable: SALARY a . Pre d icto rs: (C o n sta n t), L ABO R
ANOVAb
Sum of
1 Regression 3116688 1 3116687.721 1.385 .267a
Residual 22510728 10 2251072.817
Total 25627416 11
a. Predictors: (Constant), LABOR
b. Dependent Variable: SALARY
Coefficientsa
1 (Constant) 12340.611 2877.782 4.288 .002
LABOR .941 .799 .349 1.177 .267
a. Dependent Variable: SALARY
Тогтмол зардал болон шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардлыг гаргавал (мянган
төгрөгөөр):
y=12340.611 + 0.941* xi
Харин стандарт алдаа: s i = ∑( y i − y' ) 2

= 2877 .782
n−2

Predicted Value 14931.15 16810.57 15688.22 532.29245 12
Residual -2367.89 2810.2173 .0000 1430.53481 12
Std. Predicted Value -1.422 2.109 .000 1.000 12
Std. Residual -1.578 1.873 .000 .953 12
Charts
101
Histogram
Dependent Variable: SALARY
5
2
Frequency
1 Std. Dev = .95

Mean = 0.00
0 N = 12.00
-1.50 -1.00 -.50 0.00 .50 1.00 1.50 2.00
Онолын хувьд дээд ба доод цэгийн арга, хэлбэлзлийн график аргаар тооцох нь өөр өөрийн гэсэн
шинж чанартай боловч практикт хамгийн бага квадратын аргыг өргөн хэрэглэдэг. Энэ нь
ирээдүйд болох ашиг үр дүнг гаргах тохиромжтой аргын нэг юм.
Компанийн 2010 оны хугарлын цэгийн шинжилгээ хийхийн тулд 2010 онд гарах
зардлуудын прогноз боловсруулах шаардлагатай. Зардлуудын прогноз боловсруулахдаа нийт
зардалд эзлэх хувийн жин нь хамгийн их байгаа зардлуудын прогнозыг боловсруулж, хугарлын
цэгийг тодорхойлж болно.
Хүснэгт 2.41. Хуванцар турбаны үнийн шинжилгээ /1м/

Жил (улирал) Нэгжийн үнэ T t2 y*t y(t)=a+bt (y-y(t))2
2007. 2 2510 -5 25 -12550 2710.11 40044.01
3 2534 -4 16 -10136 2729.76 38321.98
4 2550 -3 9 -7650 2749.41 39764.35
2008.1 2564 -2 4 -5128 2769.06 42049.6
2 2578 -1 1 -2578 2788.71 44398.7
3 2618 0 0 0 2808.36 36236.93
4 2636 1 1 2636 2828.01 36867.84
2009.1 2654 2 4 5308 2847.66 37504.2
2 2618 3 9 7854 2867.31 62155.48
3 2704 4 16 10816 2886.96 33474.36
4 2718 5 25 13590 2906.61 35573.73
Нийт 30892 0 110 2162 30991.96 446391.2
11*à=30892 => a=2808.36 => yt = 2808.36 + 19.65*t

110*b=2162 => b=19.65
Дээрх регрессийн тэгшитгэлээр 2010 оны нэг метр хуванцар турбаны үнийн прогнозыг тооцвол
2965.56 төгрөг байна. регрессийн тэгшитгэлийн тооцооны нарийвчлалын хэмжээг тооцооны
алдааны стандарт хазайлтыг тооцох замаар тодорхойлъё.
s`=
∑( y − y ( x) )2
=
446391 .2
= 222 .70
n−2 11 − 2
2010 оны нэг метр хуванцар турбаны стандарт алдаа нь 222.70 төгрөг байна. Өөрөөр хэлбэл
222.7 төгрөгөөр нэмэх, хасах хэлбэлзэлтэй тооцогдсоныг харуулж байна. 2010 оны хуванцарын
прогноз завсар {2742.86–3188.26} болно.
Хүснэгт 2.42. Шилэн хөвөнгийн үнийн хандлагын шинжилгээ /1м2/

2007. 2 15470 -5 25 -77350 15459.81 103.8361
102
3 15638 -4 16 -62552 15600.83 1381.758
4 15750 -3 9 -47250 15741.85 66.48772
2008.1 15848 -2 4 -31696 15882.86 1215.498
2 15946 -1 1 -15946 16023.88 6065.606
3 16226 0 0 0 16164.9 3733.21
4 16352 1 1 16352 16305.92 2123.551
2009.1 16478 2 4 32956 16446.94 964.9721
2 16352 3 9 49056 16587.95 55674.29
3 16828 4 16 67312 16728.97 9806.545
4 16926 5 25 84630 16869.99 3137.12
Нийт 177814 0 110 15512 177813.9 84272.87
11*a = 177814 => a = 16,164.90 => yt = 16,164.90 + 141.018*t

110*b = 15512 => b = 141.018
Дээрх регрессийн тэгшитгэлээр 2010 оны нэг метр2 шилэн хөвөнгийн үнийн прогнозыг тооцвол
17293.04 төгрөг байна.
s`=
∑( y − y ( x) )2
=
84272 .87
= 96.76
n−2 11 − 2
2010 оны нэг метр шилэн хөвөнгийн стандарт алдаа нь 96.76 төгрөг байна. Өөрөөр хэлбэл, 96.76
төгрөгөөр нэмэх, хасах хэлбэлзэлтэй тооцогдсоныг харуулж байна. 2010 оны шилэн хөвөнгийн
прогноз {17196.28 – 17389.8} завсар болно.
Хүснэгт 2.43. Туслах материалын үнийн хандлагын шинжилгээ /1 ширхэг/

2007. 2 19890 -5 25 -99450 19884.27 32.8329
3 20106 -4 16 -80424 20061.16 2010.626
4 20250 -3 9 -60750 20238.05 142.8025
2008.1 20376 -2 4 -40752 20414.94 1516.324
2 20502 -1 1 -20502 20591.83 8069.429
3 20862 0 0 0 20768.72 8701.158
4 21024 1 1 21024 20945.61 6144.992
2009.1 21186 2 4 42372 21122.5 4032.25
2 20862 3 9 62586 21299.39 191310
3 21636 4 16 86544 21476.28 25510.48
4 21762 5 25 108810 21653.17 11843.97
Нийт 228456 0 110 19458 228455.9 259314.9
11*a = 228456 => a = 20768.72 => yt = 20768.72 + 176.89*t

110*b = 19458 => b = 176.89
2010 оны нэг ширхэг туслах материалын зардал 22183.846
s`=
∑ ( y − y( x) ) 2
=
259314 .9
= 169 .74
n−2 11 − 2
2010 оны нэг ширхэг туслах материалын стандарт алдаа нь 169.74 төгрөг байна. Өөрөөр хэлбэл
169.74 төгрөгөөр нэмэх, хасах хэлбэлзэлтэй тооцогдсоныг харуулж байна. 2010 оны туслах
материалын прогноз {22014.1-22353.58}завсар болно.
103
NAB Трейд ХХК-ийн 2010 оны хугарлын цэгийн шинжилгээ хийхийн тулд тогтмол
зардлыг бас прогнозчлох хэрэгтэй. Нийт тогтмол зардлын бүтцийг авч үзвэл:
Хүснэгт 2.44. Нийт тогтмол зардлын бүтэц

Тогтмол зардал 2007 2008 2009
Цалин /шууд хөдөлмөр/ 37,311,642.00 37,005,207.00 33,657,447.00
ҮНЗ /тогтмол/ 29,238,370.00 28,384,196.00 45,527,171.00
Бор.Удирдлагын зардал 38,086,639.00 31,649,806.00 32,054,804.00
Нийт 104,636,651.00 97,039,209.00 111,239,422.00
Хүснэгт 2.45. Нийт тогтмол зардлын шинжилгээ

Жил (улирал) Тогтмол t t2 y*t y(t)=a+bt (y-y(t))2
зардал
2007. 2 29298262 -5 25 -146491310 26861980.67 5.93547E+12
3 36622827 -4 16 -146491308 26893526.08 9.46593E+13
4 23020065 -3 9 -69060195 26925071.49 1.52491E+13
2008.1 14555881 -2 4 -29111762 26956616.9 1.53778E+14
2 27170978 -1 1 -27170978 26988162.31 33421576510
3 33963723 0 0 0 27019707.72 4.82193E+13
4 21348627 1 1 21348627 27051253.13 3.25199E+13
2009.1 17798307 2 4 35596614 27082798.54 8.62018E+13
2 33371826 3 9 100115478 27114343.95 3.91561E+13
3 35596615 4 16 142386460 27145889.36 7.14148E+13
4 24469674 5 25 122348370 27177434.77 7.33197E+12
Нийт 297216785 0 110 3469996 297216784.9 5.54499E+14
11*a = 297,216,785.00 => a = 27,019,707.72

110*b = 3469996 => b = 31,545.41
yt = 27,019,707.72 + 31,545.41*t
Дээрхи тэгшитгэлээр 2010 оны нийт тогтмол зардлыг тооцоолбол:

ТЗ(2010.1)=27,177,434.05 ТЗ(2010.2)=27,366,706.51
ТЗ(2010.3)=27,240,525.59 ТЗ(2010.4)= 27,272,071,00
Нийт Тогтмол Зардал =109,056,737.15
s`=
∑( y − y ( x) )2
=
5.54499E + 14
= 7,849 ,270 .00
n −2 11 − 2
2010 оны нэг ширхэг нийт тогтмол зардлын стандарт алдаа нь 7,849,270.00 төгрөг байна. 2010
оны нийт тогтмол зардлын прогноз {101,270,467.15-116,906,007.15}хооронд байна.
2.3.2 “Эй Би Си Монос” ХХК-ийн зардлын шинжилгээ
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн 2005-2009 оны зардлыг доорхи хүснэгтэд харуулжээ.
Хүснэгт 2.46
2005 2006 2007 2008 2009
104
ББӨ 3,360,221.90 3,866,970.70 4,269,405.60 16,488,522.60 13,185,714.10

Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 42,461.80 39,049.10 41,740.10 41,741.10 709,232.00
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 8,565.00 7,925.80 9,625.20 9,626.20 5,257.40
Засвар үйлчилгээний зардал 10,322.10 8,480.00 1,858.20 1,859.20 14,700.30
Ашиглалтын зардал 6,777.60
Түрээсийн зардал 673.90 14.70 538.00 539.00 600.00
Албан томилолтын зардал 13,611.10 5,610.90 5,746.30 5,747.30 3,303.50
Тээврийн зардал 1,379.30
Түүхий эд материалын зардал
Элэгдлийн зардал 48,067.60 40,237.10 39,839.20 39,840.20 20,803.60
Зар сурталчилгааны зардал 564.50 621.80 25,192.90 25,193.90 15,277.00
Шуудан, холбооны зардал 3,511.10
Шатахууны зардал 26,080.60
Шагнал, урамшууллын зардал
Бусад зардал 4,510.70 513.40 373,891.10 373,892.10 903,125.40
Үйл ажиллагааны зардлын дүн 128,776.70 102,452.80 498,431.00 498,439.00 1,710,047.80
Тайлант хугацаанд
y=a0 + a1x1 + a2x2 + a3x3 + … + anxn
Frequencies
Statistics
SALARY F EE REPAIR USE RENT T RAVEL T RAF F IC DEP ADS POST PISTO L O T HERS
N Valid 5 5 5 1 4 5 1 5 5 1 1 5
M issing 0 0 0 4 1 0 4 0 0 4 4 0
M ean 174.6200 8.1800 7.4600 6.8000 .5750 6.7900 1.4000 37.740 0 13.3800 3.5000 26.1000 331.1800
M edian 41.7000 8.6000 8.5000 6.8000 .5500 5.7000 1.4000 39.800 0 15.3000 3.5000 26.1000 373.9000
M ode 41.70 9.60 1.90 6.80 .50 3.30a 1.40 39.80 .60a 3.50 26.10 373.90
Std. Deviation 298.84442 1.81439 5.55410 .09574 3.94468 10.10980 12.34674 369.73354
Variance 89307.99 3.29200 30.84800 .00917 15.56050 102.20 800 152.44200 136702.9
M inim um 38.00 5.20 1.90 6.80 .50 3.30 1.40 20.80 .60 3.50 26.10 .50
M axim um 709.20 9.60 14.70 6.80 .70 13.60 1.40 48.10 25.20 3.50 26.10 903.10
Sum 873.10 40.90 37.30 6.80 2.30 33.95 1.40 188.70 66.90 3.50 26.10 1655.90
a. M ultiple m odes exist. T he sm allest value is shown
Frequency Table
SALARY FEE
Valid 38.00 1 20.0 20.0 20.0 Valid 5.20 1 20.0 20.0 20.0
41.70 2 40.0 40.0 60.0 7.90 1 20.0 20.0 40.0
42.50 1 20.0 20.0 80.0 8.60 1 20.0 20.0 60.0
709.20 1 20.0 20.0 100.0 9.60 2 40.0 40.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
105
REPAIR USE
Cumulative
Frequency Percent Valid Percent Percent C u m u la tiv e
Valid 1.90 2 40.0 40.0 40.0 F r e q u e n c y P e r c e n t V a lid P e r c e n t P e r c e n t
8.50 1 20.0 20.0 60.0 V a lid 6 .8 0 1 2 0 .0 1 0 0 .0 1 0 0 .0
10.30 1 20.0 20.0 80.0
M is s in g S y s te m 4 8 0 .0
14.70 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0
T o ta l 5 1 0 0 .0
RENT TRAVEL
Valid .50 2 40.0 50.0 50.0 Valid 3.30 1 20.0 20.0 20.0
.60 1 20.0 25.0 75.0 5.60 1 20.0 20.0 40.0
.70 1 20.0 25.0 100.0 5.70 1 20.0 20.0 60.0
Total 4 80.0 100.0 5.75 1 20.0 20.0 80.0
Missing System 1 20.0 13.60 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 Total 5 100.0 100.0
DEP
T R A F F IC
Cumulative
C u m u la tiv e Frequency Percent Valid Percent Percent
Valid 20.80 1 20.0 20.0 20.0
F r e q u e n c y P e r c e n t V a lid P e r c e n t P e r c e n t
39.80 2 40.0 40.0 60.0
V a lid 1 .4 0 1 2 0 .0 1 0 0 .0 1 0 0 .0
40.20 1 20.0 20.0 80.0
M is s in g S y s te m 4 8 0 .0 48.10 1 20.0 20.0 100.0
T o ta l 5 1 0 0 .0 Total 5 100.0 100.0
ADS
PO ST
Cumulative
Frequency Percent Valid Percent Percent Cu m u la tive
Valid .60 2 40.0 40.0 40.0 F re qu ency Percen t Valid Percen t Pe rce nt
15.30 1 20.0 20.0 60.0
Va lid 3.50 1 2 0.0 10 0.0 1 00 .0
25.20 2 40.0 40.0 100.0 M issing System 4 8 0.0
Total 5 100.0 100.0 T o ta l 5 10 0.0
OTHERS
PIST O L
Cumulative
Cum u lative Frequency Percent Valid Percent Percent
Valid .50 1 20.0 20.0 20.0
F reque ncy Percent Valid Percent Percent
4.50 1 20.0 20.0 40.0
Valid 26.10 1 20.0 100 .0 1 00.0
373.90 2 40.0 40.0 80.0
M issing System 4 80.0 903.10 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 Total 5 100.0 100.0
Histogram
SALARY FEE
5
2.5
REPAIR
2.5
4 2.0
2.0
3 1.5
1.5
2 1.0
1.0
Frequency
Frequency
1
Frequency
.5
Std. Dev = 298.84 Std. Dev = 1.81 .5
Std. Dev = 5.55
Mean = 174.6 Mean = 8.2
Mean = 7.5
0 N = 5.00 0.0 N = 5.00
0.0 N = 5.00
0.0 200.0 400.0 600.0 800.0 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0 10.0 2.5 5.0 7.5 10.0 12.5 15.0
SALARY FEE REPAIR
106
RENT TRAVEL
2.5 3.5 DEP
3.5
3.0
2.0 3.0
2.5
2.5
1.5
2.0
2.0
1.5
1.0 1.5
1.0
1.0
Frequency
Frequency
Frequency
.5
Std. Dev = .10 Std. Dev = 3.94
.5 Std. Dev = 10.11
Mean = 6.8 .5
Mean = .57 Mean = 37.7
0.0 N = 4.00 0.0 N = 5.00 N = 5.00
0.0
.50 .56 .63 .69 2.5 5.0 7.5 10.0 12.5 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0 45.0 50.0
RENT TRAVEL DEP
ADS OTHERS
2.5
2.5
2.0
2.0
1.5 1.5
1.0 1.0
Frequency
Frequency
.5 .5
Std. Dev = 12.35 Std. Dev = 369.73
Mean = 13.4 Mean = 331.2
0.0 N = 5.00 0.0 N = 5.00
0.0 10.0 20.0 30.0 0.0 250.0 500.0 750.0 1000.0
ADS OTHERS
Regression
b
Variables Variables
1 REPAIR,
DEP, a . Enter
SALARY
Model Summary b
Adjusted Std. Error of

1 1.000 a 1.000 1.000 .00000
a. Predictors: (Constant), REPAIR, DEP, SALARY
ANOVA b
Sum of
1 Regression 1721514 3 573838.163 . .a
Residual .000 1 .000
Total 1721514 4
a. Predictors: (Constant), REPAIR, DEP, SALARY
Coefficients a
1 (Constant) -121.117 .000 . .
SALARY 3.369 .000 1.535 . .
DEP 14.852 .000 .229 . .
REPAIR -58.996 .000 -.499 . .
y = -121.1 + 3.369a1+ 14.852a2-58.996a3

y –нийт зардал
107
a1 –цалингийн зардал
a2 –элэгдлийн зардал
a3 –засвар, үйлчилгээний зардал
Residuals Statistics a

Predicted Value 102.5000 1710.0000 587.6200 656.03249 5
Residual .0000 .0000 .0000 .00000 5
Std. Residual . . . . 0
Хүснэгт 2.47
Шууд
Сар хөдөлмөрийн Цалингийн зардал
цаг
1 504.00 231,582.00
2 540.00 240,763.00
3 792.00 308,776.00
4 474.00 200,565.00
5 567.00 213,424.00
6 936.00 315,262.00
7 484.00 296,772.00
8 624.00 345,634.00
9 594.00 366,545.00
10 693.00 208,567.00
11 684.00 299,879.00
12 486.00 364,299.00
Нийт 7,378.00 3,392,068.00
Сарын дундаж 614.83 282,672.33
Дээд ба доод цэгийн аргаар “Эй Би Си Монос” ХХК-ийн тогтмол ба хувьсах зардал дараах
байдалтай байна.
түвшин
Дээд 936 366,545.00
Доод 474 200,565.00
Ялгавар 462 165,980.00
Хувьсалтын итгэлцүүр= 165,980.00₮/462 =359.26₮

Дээд Доод
Зардлын дүн 366,545.00 200,565.00
Хувьсах зардал* (орон дэвшүүлснээр) 336,271.17 170,291.17
Тогтмол зардал 30,273.83 30,273.83
Зураг 2.40
108
Зураг 2.40 дахь графикнаас харахад тогтмол 190,000.00 төгрөг гэж тооцоолон авч үзье.
Сарын хувьсах зардлын дундаж = 282,672.33₮ - 190,000.00₮ = 92,672.33₮
Шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардал = 92,672.33₮ / 614.83 цаг = 150.73₮
Ийнхүү цалингийн зардал нь сар тутам 190,000.00 төгрөгийн тогтмол зардалтай үед шууд
Хүснэгт 2.48
Сар 1 2 3 4 7
5 6
xi yi
ийн Цаг дундажаас 282672.33₮-ийн
хэлбэлзэх дундажаас
хэлбэлзэл
1 504 (110.83) 231,582.00 (51,090.33) 12,284.03 5,662,511.94 2,610,222,160.11
2 540 (74.83) 240,763.00 (41,909.33) 5,600.03 3,136,215.11 1,756,392,220.44
3 792 177.17 308,776.00 26,103.67 31,388.03 4,624,699.61 681,401,413.44
4 474 (140.83) 200,565.00 (82,107.33) 19,834.03 11,563,449.44 6,741,614,187.11
5 567 (47.83) 213,424.00 (69,248.33) 2,288.03 3,312,378.61 4,795,331,669.44
6 936 321.17 315,262.00 32,589.67 103,148.03 10,466,714.61 1,062,086,373.44
7 484 (130.83) 296,772.00 14,099.67 17,117.36 (1,844,706.39) 198,800,600.11
8 624 9.17 345,634.00 62,961.67 84.03 577,148.61 3,964,171,469.44
9 594 (20.83) 366,545.00 83,872.67 434.03 (1,747,347.22) 7,034,624,213.78
10 693 78.17 208,567.00 (74,105.33) 6,110.03 (5,792,566.89) 5,491,600,428.44
11 684 69.17 299,879.00 17,206.67 4,784.03 1,190,127.78 296,069,377.78
12 486 (128.83) 364,299.00 81,626.67 16,598.03 (10,516,235.56) 6,662,912,711.11
Дүн 7,378.00 0.00 3,392,068.00 0.00 219,669.67 20,632,389.67 41,295,226,824.67
Дундаж 614.83 282,672.33
109
b=
∑( x − x)( y − y ) = 20 ,632 ,389 .67 = 93 .92
∑( x − x) 2 219 ,669 .67
Эндээс тогтмол зардал: a = y −b x =282 ,672 .33 −93 .92 * 614 .83 =224 ,924 .35
y=224,924.35 + 93.92* xi
r =
∑( x − x' )( y − y ) =
20 ,632 ,389 .67
= 0.22
∑( x − x) ∑( y − y )
2 2 219 ,669 .67 ∗41,295 ,226 ,824 .67
r2 = 0.047

Хүснэгт 2.49
1 2 3 4 5
Сар хөдөлмөрийн цалингийн зардал тэгшитгэлээр квадрат
зардал (цаг) тооцсон
цалингийн
зардал
1 504.00 231,582.00 272,262.35 (40,680.35) 1,654,891,264.07
2 540.00 240,763.00 275,643.64 (34,880.64) 1,216,659,119.29
3 792.00 308,776.00 299,312.64 9,463.36 89,555,089.10
4 474.00 200,565.00 269,444.62 (68,879.62) 4,744,401,529.15
5 567.00 213,424.00 278,179.61 (64,755.61) 4,193,288,475.03
6 936.00 315,262.00 312,837.79 2,424.21 5,876,794.04
7 484.00 296,772.00 270,383.86 26,388.14 696,333,806.23
8 624.00 345,634.00 283,533.31 62,100.69 3,856,495,822.17
9 594.00 366,545.00 280,715.57 85,829.43 7,366,690,977.71
10 693.00 208,567.00 290,014.11 (81,447.11) 6,633,631,351.02
11 684.00 299,879.00 289,168.79 10,710.21 114,708,681.31
12 486.00 364,299.00 270,571.71 93,727.29 8,784,804,584.65
Дүн 7,378.00 3,392,068.00 3,392,068.00 0.00 39,357,337,493.76
si =
∑( y i − y' ) 2
=
39 ,357 ,337 ,493 .76
= 62 ,735 .43
n −2 12 − 2
Regression
110
b
M od el Summary
Variables Variables Adjusted Std. Error of

Model Entered Removed Method M odel R R Square R Square the Estim ate
1 LABORa . Enter 1 .217a .047 -.048 62735.42659
a. All requested variables entered. a. Predictors: (Constant), LABO R
b. Dependent Variable: SALARY b. Dependent Variable: SALARY
ANOVAb
Sum of
1 Regression 1.94E+09 1 1937889331 .492 .499 a
Residual 3.94E+10 10 3935733749
Total 4.13E+10 11
Coefficientsa
1 (Constant) 224924.3 84266.315 2.669 .024
LABOR 93.925 133.853 .217 .702 .499
Тогтмол зардал болон шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардлыг гаргавал:
y=224924.3 + 93.925* xi

= 84,266 .315
n −2

Predicted Value 269444.6 312837.8 282672.3 13272.97093 12
Residual -81447.1 93727.29 .0000 59815.88227 12
Std. Residual -1.298 1.494 .000 .953 12
Charts
Histogram
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
Frequency
1.0
Std. Dev = .95
.5
Mean = 0.00
0.0 N = 12.00
-1.50 -1.00 -.50 0.00 .50 1.00 1.50
111
2.3.3 “Зууннайман суврага” ХХК-ийн зардлын шинжилгээ
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн 2005-2009 оны зардлыг доорхи хүснэгтэд харуулжээ.
Хүснэгт 2.50
2005 2006 2007 2008 2009
251,933,22
ББӨ 6.00
3,280,000. 11,200,000. 18,054,500. 15,100,000.
Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 00 00 00 00
623,200. 1,232,000.0 1,985,995.0 1,661,000.0
Нийгмийн даатгалын шимтгэл 00 0 0 0
3,144,990.0 1,137,000. 10,556,129. 1,957,610.0
466,450.00
Засвар үйлчилгээний зардал 0 00 00 0
646,250.
697,662.54 313,476.00
Ашиглалтын зардал 00
1,392,000.0 5,998,440. 7,477,739.0 5,733,600.0 4,800,000.0
Түрээсийн зардал 0 00 0 0 0
1,149,000. 1,145,800.0 1,394,100.0 1,238,950.0
591,120.00
Албан томилолтын зардал 00 0 0 0
Тээврийн зардал
1,150,000.0 3,374,405. 129,829,909 11,698,575. 7,515,046.0
Түүхий эд материалын зардал 0 00 .00 37 0
724,544. 2,573,998.0 7,139,389.0 1,301,194.0
256,300.00
Элэгдлийн зардал 00 0 0 0
261,000. 10,028,000.
122,800.00 280,000.00
Зар сурталчилгааны зардал 00 00
1,873,099. 10,757,365. 3,524,525.0 3,466,840.0
408,000.00
Шуудан, холбооны зардал 82 94 0 0
2,136,400.0 4,181,610. 18,425,787. 14,031,993. 13,271,112.
Шатахууны зардал 0 00 00 00 00
355,000. 3,202,500.0
451,700.00
Шагнал, урамшууллын зардал 00 0
223,541. 2,177,298.2 1,475,635.9
42,670.00 7,596.20
Бусад зардал 75 3 6
9,819,142. 23,827,09 206,436,82 68,272,085 50,889,703
Үйл ажиллагааны зардлын дүн 54 0.57 4.14 .60 .96

y=a0 + a1x1 + a2x2 + a3x3 + … + anxn
Frequencies
112
Statistics
SALARY FEE REPAIR USE RENT TRAVEL MATERIAL DEP ADS POST PISTOL BONUS OTHERS
N Valid 4 4 5 3 5 5 5 5 4 5 5 3 5
Missing 1 1 0 2 0 0 0 0 1 0 0 2 0
Mean 1.2E+07 1375549 3452436 552462.8 5080356 1103794 30713587 2399085 2672950 4005966 1.0E+07 1336400 785348.4
Median 1.3E+07 1446500 1957610 646250.0 5733600 1149000 7515046 1301194 270500.0 3466840 1.3E+07 451700.0 223541.8
Mode 3280000a 623200.00a 466450.00a 313476.00a 1392000a 591120.00a 1150000a 256300.00a 122800.00a 408000.00a 2136400a 355000.00a 7596.20a
Std. Deviation 6400833 588999.7 4094778 208559.0 2274842 303804.0 55554534 2788461 4903867 3987428 6942675 1616813 985661.9
Variance 4.1E+13 3.5E+11 1.7E+13 4.3E+10 5.2E+12 9.2E+10 3.09E+15 7.8E+12 2.4E+13 1.6E+13 4.8E+13 2.6E+12 9.7E+11
Minim um 3280000 623200.00 466450.00 313476.00 1392000 591120.00 1150000 256300.00 122800.00 408000.00 2136400 355000.00 7596.20
Maximum 1.8E+07 1985995 1.1E+07 697662.54 7477739 1394100 1.30E+08 7139389 1.0E+07 1.1E+07 1.8E+07 3202500 2177298
Sum 4.8E+07 5502195 1.7E+07 1657389 2.5E+07 5518970 1.54E+08 1.2E+07 1.1E+07 2.0E+07 5.2E+07 4009200 3926742
a. M ultiple modes exist. The sm allest value is shown
Frequency Table
SALARY FEE
Valid 3280000.00 1 20.0 25.0 25.0 Valid 623200.00 1 20.0 25.0 25.0
11200000.00 1 20.0 25.0 50.0 1232000.00 1 20.0 25.0 50.0
15100000.00 1 20.0 25.0 75.0 1661000.00 1 20.0 25.0 75.0
18054500.00 1 20.0 25.0 100.0 1985995.00 1 20.0 25.0 100.0
Total 4 80.0 100.0 Total 4 80.0 100.0
Missing System 1 20.0 Missing System 1 20.0
Total 5 100.0 Total 5 100.0
REPAIR USE
Valid 466450.00 1 20.0 20.0 20.0 Valid 313476.00 1 20.0 33.3 33.3
1137000.00 1 20.0 20.0 40.0 646250.00 1 20.0 33.3 66.7
1957610.00 1 20.0 20.0 60.0 697662.54 1 20.0 33.3 100.0
3144990.00 1 20.0 20.0 80.0 Total 3 60.0 100.0
10556129.00 1 20.0 20.0 100.0 Missing System 2 40.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0
RENT TRAVEL
Valid 1392000.00 1 20.0 20.0 20.0 Valid 591120.00 1 20.0 20.0 20.0
4800000.00 1 20.0 20.0 40.0 1145800.00 1 20.0 20.0 40.0
5733600.00 1 20.0 20.0 60.0 1149000.00 1 20.0 20.0 60.0
5998440.00 1 20.0 20.0 80.0 1238950.00 1 20.0 20.0 80.0
7477739.00 1 20.0 20.0 100.0 1394100.00 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
MATERIAL DEP
Valid 1150000.00 1 20.0 20.0 20.0 Valid 256300.00 1 20.0 20.0 20.0
3374405.00 1 20.0 20.0 40.0 724544.00 1 20.0 20.0 40.0
7515046.00 1 20.0 20.0 60.0 1301194.00 1 20.0 20.0 60.0
11698575.37 1 20.0 20.0 80.0 2573998.00 1 20.0 20.0 80.0
129829909.00 1 20.0 20.0 100.0 7139389.00 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0 100.0
ADS
POST
Cumulative
Frequency Percent Valid Percent Percent Cumulative
Valid 122800.00 1 20.0 25.0 25.0 Frequency Percent Valid Percent Percent
261000.00 1 20.0 25.0 50.0
Valid 408000.00 1 20.0 20.0 20.0
280000.00 1 20.0 25.0 75.0 1873099.82 1 20.0 20.0 40.0
10028000.00 1 20.0 25.0 100.0 3466840.00 1 20.0 20.0 60.0
Total 4 80.0 100.0 3524525.00 1 20.0 20.0 80.0
Missing System 1 20.0 10757365.94 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 Total 5 100.0 100.0
113
PISTOL BONUS
Valid 2136400.00 1 20.0 20.0 20.0 Valid 355000.00 1 20.0 33.3 33.3
4181610.00 1 20.0 20.0 40.0 451700.00 1 20.0 33.3 66.7
13271112.00 1 20.0 20.0 60.0 3202500.00 1 20.0 33.3 100.0
14031993.00 1 20.0 20.0 80.0 Total 3 60.0 100.0
18425787.00 1 20.0 20.0 100.0 Missing System 2 40.0
Total 5 100.0 100.0 Total 5 100.0
OTHERS
Cumulative
Frequency Percent ValidPercent Percent
Valid 7596.20 1 20.0 20.0 20.0
42670.00 1 20.0 20.0 40.0
223541.75 1 20.0 20.0 60.0
1475635.96 1 20.0 20.0 80.0
2177298.23 1 20.0 20.0 100.0
Total 5 100.0 100.0
Histogram
SALARY FEE
1.2 1.2 REPAIR
2.5
1.0 1.0
2.0
.8
.8
1.5
.6
.6
1.0
.4
.4
Frequency
Frequency
Std. Dev = 588999.7

Frequency
.2 .5 Std. Dev = 4094778

.2 Std. Dev = 6400833 Mean = 1375548.8 Mean = 3452435.8
Mean = 11908625.0 0.0 N = 4.00 N = 5.00
0.0
0.0 N = 4.00 500000.0 1000000.0 1500000.0 2000000.0 0.0 5000000.0 10000000.0
5000000.0 10000000.0 15000000.0 20000000.0 750000.0 1250000.0 1750000.0 2500000.0 7500000.0
SALARY FEE REPAIR
RENT
USE 2.5 TRAVEL
1.2 3.5
2.0 3.0
1.0
2.5
.8 1.5
2.0
.6
1.5
1.0
.4 1.0
Frequency
Frequency
.5 Std. Dev = 303804.0

Frequency
Std. Dev = 2274842 .5

.2 Std. Dev = 208559.0 Mean = 1103794.0
Mean = 552462.8 Mean = 5080355.8 N = 5.00
0.0
N = 3.00 0.0 N = 5.00 600000.0 1000000.0 1400000.0
0.0
300000.0 400000.0 500000.0 600000.0 700000.0 2000000.0 4000000.0 6000000.0 8000000.0 800000.0 1200000.0
USE RENT TR AVEL
MATERIAL DEP
5 ADS
2.5
3.5
4 2.0 3.0
2.5
3 1.5
2.0
2 1.0 1.5
1.0
Frequency
Frequency
1 .5
Frequency
Std. Dev = 55554534 Std. Dev = 2788461 Std. Dev = 4903867

Mean = 30713587.1 Mean = 2399085.0 .5
Mean = 2672950.0
0 N = 5.00 0.0 N = 5.00 N = 4.00
0.0
0.0 50000000.0 100000000.0 0.0 4000000.0 8000000.0 0.0 5000000.0 10000000.0
25000000.0 75000000.0 125000000.0 2000000.0 6000000.0 2500000.0 7500000.0
MATERIAL DEP ADS
114
PISTOL
POST 2.5
B ONU S
3.5 2.5
3.0 2.0
2.0
2.5
1.5
2.0 1.5
1.5 1.0
1.0
1.0
Frequency
Frequency
.5 Std. Dev = 6942675

Std. Dev = 3987428
.5 Mean = 10409380.4 .5
Frequency
Mean = 4005966.2 Std. Dev = 1616813
N = 5.00 0.0 N = 5.00 Mean = 1336400.0
0.0
0.0 5000000.0 10000000.0 0.0 10000000.0 20000000.0 0.0 N = 3.00
2500000.0 7500000.0 5000000.0 15000000.0 0.0 1000000.0 2000000.0 3000000.0
POST PISTOL BONU S
OTHERS
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
Frequency
1.0
Std. Dev =985661.9

.5
Mean=785348.4
0.0 N=5.00
0.0 1000000.0 2000000.0
500000.0 1500000.0
OTHERS
Regression
b
Model Summary

1 PISTOL,
1 1.000a 1.000 1.000 .
SALARY, a . Enter
MATERIAL
a. Predictors: (Constant), PISTOL, SALARY, MATERIAL
b. Dependent Variable: TOTAL b. Dependent Variable: TOTAL
ANOVA b
Sum of
1 Regression 1.99E+16 3 6.637E+15 . .a
Residual .000 0 .
Total 1.99E+16 3
a. Predictors: (Constant), PISTOL, SALARY, MATERIAL
Coefficients a
1 (Constant) 1.9E+07 .000 . .
SALARY 4.615 .000 .363 . .
MATERIAL 1.577 .000 1.185 . .
PISTOL -3.742 .000 -.275 . .
y = 1.9E+07 + 4.615a1+ 1.577a2-3.742a3

y –нийт зардал
a1 –цалингийн зардал
a2 –материалын зардал
a3 –шатахууны зардал
115

Predicted Value 2.4E+07 2.1E+08 8.7E+07 81466049.26 4
Residual .0000 .0000 .0000 .00000 4
Std. Residual . . . . 0
Хүснэгт 2.51
Шууд
Сар хөдөлмөрийн Цалингийн зардал
цаг
1 3,360.00 7,724,886.03
2 3,780.00 8,111,130.33
3 3,762.00 7,338,641.73
4 3,792.00 9,269,863.23
5 3,969.00 8,309,238.00
6 4,446.00 7,607,144.00
7 6,050.00 9,656,107.53
8 4,580.63 8,497,374.63
9 4,752.00 9,896,232.00
10 5,082.00 8,497,374.63
11 3,420.00 8,545,988.00
12 3,078.00 8,619,027.00
Нийт 50,071.63 102,073,007.10
Сарын дундаж 4,172.64 8,506,083.93
Дээд ба доод цэгийн аргаар “Зууннайман Суврага” ХХК-ийн тогтмол ба хувьсах зардал дараах
байдалтай байна.
түвшин
Дээд 6050 9,896,232.00
Доод 3078 7,338,641.73
Ялгавар 2972 2,557,590.27
Хувьсалтын итгэлцүүр= 2,557,590.21₮/2972 =860.56₮

Дээд Доод
Зардлын дүн 9,896,232.00 7,338,641.73
Хувьсах зардал* (орон дэвшүүлснээр) 5,206,400.12 2,648,809.85
Тогтмол зардал 4,689,831.88 4,689,831.88
Зураг 2.41
116
Зураг 2. дахь графикнаас харахад тогтмол 7,000,000.00 төгрөг гэж тооцоолон авч үзье.
Сарын хувьсах зардлын дундаж = 8,506,083.93₮ - 7,000,000.00₮ = 1,506,083.93₮
Шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардал = 1,506,083.93₮/ 4172.64 цаг = 360.94₮
Ийнхүү цалингийн зардал нь сар тутам 7,000,000.00 төгрөгийн тогтмол зардалтай үед шууд
Хүснэгт 2.52
Сар 1 2 3 4 7
5 6
xi yi
ийн Цаг дундажаас 8506083.93₮-ийн
хэлбэлзэх дундажаас
хэлбэлзэл
1 3,360.00 (812.64) 7,724,886.03 (781,197.90) 660,377.00 634,829,402.82 610,270,152,453.91
2 3,780.00 (392.64) 8,111,130.33 (394,953.60) 154,162.90 155,072,934.10 155,988,342,861.42
3 3,762.00 (410.64) 7,338,641.73 (1,167,442.20) 168,621.79 479,393,598.57 1,362,921,280,611.38
4 3,792.00 (380.64) 9,269,863.23 763,779.30 144,883.64 (290,721,771.67) 583,358,825,473.83
5 3,969.00 (203.64) 8,309,238.00 (196,845.93) 41,467.55 40,084,884.08 38,748,318,517.05
6 4,446.00 273.36 7,607,144.00 (898,939.93) 74,727.97 (245,737,964.01) 808,092,990,256.64
7 6,050.00 1,877.36 9,656,107.53 1,150,023.60 3,524,496.22 2,159,013,105.67 1,322,554,290,141.26
8 4,580.63 407.99 8,497,374.63 (8,709.30) 166,459.24 (3,553,341.90) 75,851,833.91
9 4,752.00 579.36 9,896,232.00 1,390,148.07 335,662.84 805,401,981.00 1,932,511,668,110.22
10 5,082.00 909.36 8,497,374.63 (8,709.30) 826,943.19 (7,919,921.55) 75,851,833.91
11 3,420.00 (752.64) 8,545,988.00 39,904.07 566,460.70 (30,033,236.10) 1,592,335,135.13
12 3,078.00 (1,094.64) 8,619,027.00 112,943.07 1,198,227.61 (123,631,536.07) 12,756,138,002.29
Дүн 50,071.63 0.00 102,073,007.11 0.00 7,862,490.63 3,572,198,134.92 6,828,946,045,230.92
Дундаж 4,172.64 8,506,083.93

b=
∑( x − x)( y − y ) = 3,572 ,198 ,134 .92 = 454 .33
∑( x − x) 2 7,862 ,490 .63
Эндээс тогтмол зардал: a = y −b x =8,506 ,083 .93 −454 .33 * 4,172 .64 =6,610 ,312 .90
117
y=12,344,610.57 + 940.65* xi
r=
∑( x − x' )( y − y ) =
3,572 ,198 ,134 .92
= 0.49
∑( x − x) ∑( y − y )
2 2 7,862 ,490 .63 ∗6,828 ,946 ,045 ,230 .92
r2 = 0.238

Хүснэгт 2.53
1 2 3 4 5
Сар хөдөлмөрийн цалингийн зардал тэгшитгэлээр квадрат
зардал (цаг) тооцсон
цалингийн
зардал
1 3,360.00 7,724,886.03 8,136,875.70 (411,989.67) 169,735,488,843.19
2 3,780.00 8,111,130.33 8,327,696.05 (216,565.72) 46,900,711,624.70
3 3,762.00 7,338,641.73 8,319,518.04 (980,876.31) 962,118,328,142.60
4 3,792.00 9,269,863.23 8,333,148.06 936,715.17 877,435,307,323.54
5 3,969.00 8,309,238.00 8,413,565.21 (104,327.21) 10,884,166,531.04
6 4,446.00 7,607,144.00 8,630,282.61 (1,023,138.61) 1,046,812,609,120.90
7 6,050.00 9,656,107.53 9,359,034.61 297,072.92 88,252,318,552.70
8 4,580.63 8,497,374.63 8,691,449.62 (194,074.99) 37,665,100,191.04
9 4,752.00 9,896,232.00 8,769,308.86 1,126,923.14 1,269,955,758,213.97
10 5,082.00 8,497,374.63 8,919,239.14 (421,864.51) 177,969,662,852.41
11 3,420.00 8,545,988.00 8,164,135.75 381,852.25 145,811,140,171.10
12 3,078.00 8,619,027.00 8,008,753.47 610,273.53 372,433,786,928.31
Дүн 50,071.63 102,073,007.11 102,073,007.11 0.00 5,205,974,378,495.50
s =
i ∑( y i − y' ) 2
=
5,205 ,974 ,378 ,495 .50
= 721,524 .38
n −2 12 − 2
Regression
b Model Summary b

Model Entered Removed Method Model R R Square R Square the Estimate
1 LABORa . Enter 1 .488 a .238 .161 721524.385
a. All requested variables entered. a. Predictors: (Constant), LABOR
b. Dependent Variable: SALARY b. Dependent Variable: SALARY
118
ANOVAb
Sum of
1 Regression 1.62E+12 1 1.623E+12 3.118 .108a
Residual 5.21E+12 10 5.206E+11
Total 6.83E+12 11
Coefficientsa
1 (Constant) 6610313 1093712 6.044 .000
LABOR 454.334 257.318 .488 1.766 .108
Тогтмол зардал болон шууд хөдөлмөрийн цаг тутамд ногдох хувьсах зардлыг гаргавал:
y=6,610,313.00 + 454.334* xi

= 1,093 ,712 .00
n −2
Residuals Statistics a

Predicted Value 8008754 9359035 8506084 384113.10677 12
Residual -1023139 1126923 .0000 687946.50813 12
Std. Predicted Value -1.295 2.221 .000 1.000 12
Std. Residual -1.418 1.562 .000 .953 12
Charts
Histogram
5
2
Frequency
1 Std. Dev = .95

Mean = 0.00
0 N = 12.00
-1.50 -1.00 -.50 0.00 .50 1.00 1.50
119
ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ
3.1Бизнесийн байгууллагын санхүүгийн шинжилгээ, харьцуулалт
“NAB Трейд” ХХК, “Эй Би Си Монос” ХХК, “Зууннайман суврага” ХХК-ийн

санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, зардлын шинжилгээ, хөрөнгө оруулалтын шинжилгээг
хийсний үндсэн дээр худалдааны байгууллагад тохирох санхүүгийн шинжилгээний арга зүйг
гаргахыг хичээлээ.
3.1.2 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, харьцуулалт
Санхүүгийн тайлангийн бүтцийн болон хандлагын шинжилгээгээр 3 байгууллагын өсөлт

бууралтыг санхүүгийн үлдэгдэл баланс ба орлогын тайлангуудын үзүүлэлтээр гаргасан. Аливаа
үзүүлэлтийн орон зайн болон цаг хугацааны хэлбэлзлийг үнийн дүн ба хувиар тодорхойлолт
өгөх ба байгууллагын мэдэлд ашиглагдаж байгаа хөрөнгө, эх үүсвэрийн бүрэлдэхүүн хэрхэн
өөрчлөгдсөн, дотоод бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хувь хэмжээ зохистой түвшинд байгаа эсэхийг
мэдэхийн тулд балансын цэвэр дүнд бүлэг, зүйл анги тус бүрийн эзлэх хувийн жинг хугацааны
эхэн ба эцсийн байдлаар зэрэгцүүлж гаргана. Эрдэм шинжилгээний судалгаа дээр
гарсан санхүүгийн бүтцийн болон хандлагын шинжилгээний давуу тал:
1. Тухайн тайлант хугацаанд гарах өөрчлөлтийг үнэн зөв гаргах
2. Тухайн тайлант хугацаанд нийт орлого хэдий хэмжээний зардлуудыг гаргасан эсэхийг
хувийн жингээр илэрхийлэх боломжтой
Сул тал:
1. Өмнөх жилээс тухайн тайлант жилд үлдэгдэл баланс юмуу орлогын тайлангийн нэг
үзүүлэлт харьцангуй ихээр өсөх юмуу буурахад үүсэх өөрчлөлт их эсвэл бага байж
болно.
2. Ирээдүйд хэдий хэмжээний өсөх эсвэл буурахыг таамаглахад хэцүү.
3. Хэрэв тухайн тайлант хугацаанд ашиг бага олвол гарсан зардал орлогоосоо хамаарна.
120
NAB Трейд ХХК-ийн хувьд хандлагын шинжилгээгээр нийт хөрөнгө 2006, 2007 онд
өсөлттэй байсан бөгөөд 2008, 2009 онд 1.67, 2.08 хувиар буурсан байна. Эргэлтийн хөрөнгө
2009 онд нийт дүнгээрээ 9689.4 мянган төгрөг буюу 1.74 хувиар буурч 557341.3 мянган төгрөгт
хүрчээ. Эргэлтийн хөрөнгийн бүтцээр нь урьд оныхтой харьцуулахад мөнгө ба түүнтэй
адилтгах хөрөнгө 38.68% буюу 12105.8 мянган төгрөгөөр, дансны авлага 100% буюу 31633.9
мянган төгрөгөөр, 12.21% буюу 28428.2 мянган төгрөөр тус тус буурч, харин урьдчилж төлсөн
зардал 23.89% буюу 62478.5 мянган төгрөгөөр өссөн үзүүлэлттэй байна. Нийт эргэлтийн
хөрөнгийг бүтцийг урьд оны үетэй харьцуулан авч үзэхэд урьдчилж төлсөн зардлын хэмжээ
өсч, бусад үзүүлэлтүүдийн хувийн жин буурчээ. Мөнгөн хөрөнгө нийт дүнгээрээ 38.68% буюу
12105.8 мянган төгрөгөөр буурч, 31296.4 төгрөгт хүрсэн. Мөнгөн хөрөнгийг бүтцээр авч үзвэл:
- Харилцах 20342.66 мянган төгрөг тус тус болсон байна.
Нийт үндсэн хөрөнгийн дүн өмнөх оны дүнгээс 2.08% буюу 18288.0 мянган төгрөгөөр буурч,
319800.0 мянган төгрөгт хүрсэн. 2007 онд өөрийн үндсэн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх зорилгоор
дуусаагүй барилга худалдан авсан. Иймээс сүүлийн 2008, 2009 онуудад тус компани үндсэн
хөрөнгө худалдан аваагүй. Нийт өр төлбөр дүнгээрээ 284989.1 мянган төгрөгт хүрч, өмнөх
оныхоос 17.67% буюу 50353.9 мянган төгрөгөөр буурчээ. Харин эзэмшигчдийн өмчийн дүн
592151.7 мянган төгрөгт хүрч өмнөх оноос 5.42% буюу 32066.0 мянган төгрөгөөр өсөв.
Эзэмшигчдийн өмчийн өсөлт нь тайлант хугацаанд цэвэр ашигтай харьцангуй өссөнтэй
холбоотой.
онд 58.41%, 2008 онд 131.36%-иар буурсан боловч 2009 онд 51.76%-аар өссөн. 2008 онд
санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй байсан боловч мөнгөн хөрөнгө нэмэгдсэн нь тухайн байгууллага
тогтвортой байдлаа хадгалж байна. Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг болон үйл ажиллагааны
зардал 2007 онд огцом буурсан байгаа нь зардлын хуваарилалтаа буруу хийснээс болсон.
Татварын дараах цэвэр ашиг 2007 онд буурсаныг эс тооцвол байгууллага сүүлийн 2 жилд
ашигтай ажиллаж байгаа нь харагдаж байна.
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн хувьд хандлагын шинжилгээгээр нийт хөрөнгө тогтмол
хэмжээгээр өссөөр байна. Эргэлтийн хөрөнгө 2009 онд нийт дүнгээрээ 1365.0 мянган төгрөг
буюу 24.0 хувиар өсч 5578.3 мянган төгрөгт хүрчээ. Эргэлтийн хөрөнгийн бүтцээр нь урьд
оныхтой харьцуулахад мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 36.0% буюу 57.8 мянган төгрөгөөр,
дансны авлага 45% буюу 1976.3 мянган төгрөгөөр, урьдчилж төлсөн зардал 11% буюу 11.1
мянган төгрөгөөр тус тус өсч, харин бараа материал 75% буюу 680.3 мянган төгрөгөөр буурсан
үзүүлэлттэй байна.
Нийт үндсэн хөрөнгийн дүн өмнөх оны дүнгээс 2% буюу 170.8 мянган төгрөгөөр өсч, харин
эргэлтийн бус хөрөнгө 6% буюу 337.6 мянган төгрөгөөр буурчээ.
Нийт өр төлбөр дүнгээрээ 284989.1 мянган төгрөгт хүрч, өмнөх оныхоос 1% буюу 133.4 мянган
төгрөгөөр өсчээ. Харин эзэмшигчдийн өмчийн дүн 592151.7 мянган төгрөгт хүрч өмнөх оноос
70% буюу 893.9 мянган төгрөгөөр өсөв. Эзэмшигчдийн өмчийн өсөлт нь тайлант хугацаанд
цэвэр ашигтай өссөнтэй холбоотой. Гэвч тухайн байгууллага 2005-2008 онуудад алдагдалтай
ажиллаж байгаад 2009 оноос эхлэн үйл ажиллагаа тогтворжиж эхэлж байна. Өр төлбөрийн дүн
бага хэмжээгээр өсч байгаа нь байгууллага 1 жилээс доош өглөгүүдээ бүрэн төлж чадахгүй
байгааг харуулж байна.
Орлогын тайлангийн хандлагын шинжилгээгээр нийт борлуулалт 2006 онд 11.78%, 2007 онд
8.49%, 2008 онд 73.89%-иар өссөн боловч 2009 онд 3.23%-аар буурсан. 2005-2008 онд
санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй байсан боловч мөнгөн хөрөнгө болон авлага нэмэгдсэн нь тухайн
байгууллага тогтвортой байдлаа хадгалж байна. Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 2008 онд
өссөн боловч үйл ажиллагааны зардал буурчээ. Харин 2009 онд борлуулсан бүтээгдэхүүний
121
өртөг огцом буурч, үйл ажиллагааны зардал өссөн нь зардлын хуваарилалтаа буруу хийснээс
болсон. Тайлант хугацаанд цэвэр ашиг 894.0 мянган төгрөг болж 151.6% буюу 1355.0 мянган
төгрөгөөр өсч эхэлж байна. Орлогын бүтцийн шинжилгээгээр 2009 онд борлуулалтын цэвэр дүн
97.7% байхад борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 81.1% , нийт ашиг 16.6% байв. Нийт
борлуулалтын орлогод эзлэх нийт ашгийн хувийн жин 2005 онд 3.6%, 2006 онд 2.4%, 2007 онд
1.4%, 2008 онд 1.4% байсан. Борлуулалтын орлогод ногдох цэвэр ашгийн хувийн жин 2009 онд
өмнөх онуудыг бодвол өссөн үзүүлэлттэй.
“Зууннайман суврага” ХХК-ийн хувьд хандлагын шинжилгээгээр нийт хөрөнгө
харьцангуй өсч буурсан байна. 2008 онд буурсан үзүүлэлттэй байхад 2009 онд өсч эхэлсэн
байна. Эргэлтийн хөрөнгө 2009 онд нийт дүнгээрээ 31795.7 мянган төгрөг буюу 59 хувиар өсч
мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 41% буюу 4566.0 мянган төгрөгөөр буурч харин дансны
авлага 91% буюу 36294.6 мянган төгрөгөөр, бараа материал 2% буюу 62.5 мянган төгрөгөөр
өссөн үзүүлэлттэй байна. Нийт эргэлтийн хөрөнгийг бүтцийг урьд оны үетэй харьцуулан авч
үзэхэд мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ буурч, бусад үзүүлэлтүүдийн хувийн жин өсчээ. Мөнгөн
хөрөнгийг бүтцээр авч үзвэл:
- Төгрөгийн харилцах 3928.2 мянган төгрөг
- Долларын харилцах 65.9 мянган төгрөг тус тус болсон байна.
Нийт өр төлбөр дүнгээрээ 86565.2 мянган төгрөгт хүрч, өмнөх оныхоос 65% буюу 56571.6
мянган төгрөгөөр өсчээ. Харин эзэмшигчдийн өмчийн дүн 45856.4 мянган төгрөгт хүрч өмнөх
оноос 37% буюу 17181.3 мянган төгрөгөөр өсөв. Эзэмшигчдийн өмчийн өсөлт нь тайлант
хугацаанд цэвэр ашигтай харьцангуй өссөнтэй холбоотой. Урт хугацаат зээлийн хувьд
бизнесийн үйл ажиллагаагаа өргөтгөхийн тулд Голомт банкнаас 25 сая төгрөгний зээл авсан.
Санхүүгийн тайлангийн харьцааны шинжилгээ нь санхүүгийн чадвар, түүний тогтворжилт,

активийн менежментийн харьцаа, өр төлбөрийн менежментийн харьцаа, ашигт ажиллагааны
түвшний харьцаануудыг хооронд нь зэрэгцүүлж судлан компанийн санхүүгийн байдлыг үнэлэх,
хэтийн төлвийг тогтоох хандлагын шинжилгээ хийдэг.
• Төлбөрийн чадварын шинжилгээ
Судалгаан дээр 3 ижил үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагын хувьд авч үзсэн. Хэдийгээр
санхүүгийн харьцаан дээр өөр өөр үр дүн гарах боловч нэг ижил үйл ажиллагаа явуулдаг ижил
салбарын хувьд он онуудын салбарын индексийг гаргах боломжтой юм.
Хүснэгт 3.1
2005
Үзүүлэлтүүд NAB Трейд Зууннайман ABC Монос Салбарын
ХХК суврага ХХК ХХК индекс
Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа 0.06 0.15 0.003 0.07
Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа 0.78 0.15 0.54 0.49
Эргэлтийн харьцаа 0.86 0.15 0.78 0.60
Эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин 0.55 0.12 0.48 0.38
Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин (0.09) (0.68) (0.14) (0.30)
Салбарын индексийг харахад NAB Трейд ХХК-ийн эргэлтийн хөрөнгийн харьцаа болон түргэн
хөрвөх хөрөнгийн харьцааны хувьд бусад 2 байгууллагаас өндөр үзүүлэлттэй байна. гэсэн ч
цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин бага байгаа нь тухайн байгууллага үйл ажиллагаа
тогтворжиж эхэлж байгаа нь харагдаж байна. Харин Зууннайман суврага ХХК нь үйл ажиллагаа
122
нь хэвийн явагдаж байгаа компани бөгөөд хөрвөх чадвар, эргэлтийн харьцаа дунд зэргийн
үзүүлэлттэй байна. ABC Монос ХХК шинээр эхэлж байгаа компани ч гэсэн хөрвөх чадвар
хурдан, мөнгө нь эргэлтэнд орж гарч байдаг зэргийг дээрх харьцаануудаас харж болно. 2005
оны хувьд төлбөрийн чадварын шинжилгээнд түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа, эргэлтийн
харьцаа, эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин зэрэг үзүүлэлтүүд байгууллагын гол мөн чанар, үйл
ажиллагаа хэрхэн явагдаж байгааг харуулж байна.
Хүснэгт 3.2
2006

Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин (0.33) 0.25 (0.07) (0.05)
2006 онд өмнөх 2005 оныгоо бодоход төлбөрийн чадварын харьцааны үзүүүлэлтүүд бага зэрэг
өөрчлөгдсөн байна. NAB Трейд ХХК-ийн хувьд хөрвөх чадвар, мөнгөн эргэлт буурсан
үзүүлэлттэй. Зууннайман Суврага ХХК-ийн хөрвөх чадвар нэмэгдсэн байна. Мөн эргэлтийн
харьцаа өндөр гарчээ. Энэ нь тухайн байгууллага өөрийн өр төлбөрөө цаг хугацаанд нь төлж
эхэлсэнтэй холбоотой. ABC Монос ХХК мөн адил нэмэгдсэн. Эргэлтийн харьцааны салбарын
үзүүлэлт 1.63 болж өмнөх оныхоос 63 хувиар нэмэгдсэн байна.
Хүснэгт 3.3
2007

Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин 0.24 0.07 -0.47 (0.055)
Төлбөрийн чадварын шинжилгээнд хөрвөх хөрөнгийн харьцаа, эргэлтийн харьцаа, эргэлтийн

хөрөнгийн хувийн жин голлох үүрэг хүлээж байгааг дээрх хүснэгтээс харж байна. Мөн
үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа 2006 оныхоос 21.67 хувиар нэмэгдсэн. Байгууллагууд
хэвийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь харагдаж байна.
Хүснэгт 3.4
2008
Үзүүлэлтүүд
NAB Трейд Зууннайман ABC Монос Салбарын
Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин 0.26 0.71 -0.12 0.28
123
Зууннайман суврага ХХК-ийн үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа огцом өсч 11.87 хүрчээ.
Энэ ч утгаараа салбарын индекс нэмэгдсэн байна. 2008 онд Зууннайман Суврага ХХК нь бүх
богино хугацаат өр төлбөрөө төлж барагдуулсан. Төлбөрийн чадварын үзүүлэлтүүд харьцангуй
өндөр байх нь боломжгүй юм.
Хүснэгт 3.5
2009
NAB Трейд Зууннайман ABC Монос Салбарын
Цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин 0.31 0.45 -0.05 0.237
2009 оны жилд Зууннайман Суврага ХХК мөн адил хөрвөх чадвар, төлбөрийн чадвараараа
өндөр гарчээ. Эндээс үндэслэн худалдааны байгууллагын хувьд төлбөрийн чадварын
шинжилгээний гол үзүүлэлтийн хэмжээ нь:
 Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа 0.5-1.0
 Эргэлтийн харьцаа 1.0-2.0
 Эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин 0.5-аас дээш байвал зохистой гэж үзэж
байна.
• Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
NAB Трейд ХХК, Эй Би Си Монос ХХК, Зууннайман Суврага ХХК-ийн санхүүгийн тогтвортой
байдлын шинжилгээг он оноор гаргалаа.
Хүснэгт 3.6
2005
NAB Трейд ABC Монос Зууннайман Салбарын
ХХК ХХК суврага ХХК индекс
Бие даах чадварын коэффициент 0.36 0.39 0.20 0.32
Санхүүгийн хамаарлын коэффициент 2.79 2.59 5.02 3.47
Зохицуулалтын коэффициент -0.68 -0.67 -3.56 (1.64)
Гадны капиталын хувийн жин 0.64 0.61 0.80 0.68
Гадны болон өөрийн капиталын харьцаа 1.79 1.59 4.02 2.47
Альтманы индекс Z 7.98 0.77 0.96 3.24
Санхүүгийн тогтвортой байдлын хувьд NAB Трейд ХХК, ABC монос ХХК, Зууннайман
Суврага ХХК-иуд тогтмол үзүүлэлттэй байна. бие даах чадвар, санхүүгийн хамаарлын
коэффициентууд, гадны капиталын хувийн жин, гадны болон өөрийн капиталын харьцаа чухал
үүрэг гүйцэтгэж байна. Тухайн байгууллага биеэ даан үйл ажиллагаагаа явуулж чадах эсэхийг
харуулдаг бөгөөд үүгээрээ үндэслэн төлбөр төлөх чадварыг бататгаж өгдөг. Санхүүгийн хараат
байдлаараа хамгийн өндөр Зууннайман суврага ХХК болж байна. Дампуурлын индекс өндөр
байх тусам дампуурах магадлал бага байдаг. 2.675-с их байвал зохистой гэх боловч худалдааны
байгууллагын хувьд хэр их ашигтай ажиллаж, өр төлбөрөө хугацаанд төлж байгаа эсэхээс
хамааран өндөр байж болно
124
Хүснэгт 3.7
2006
Зохицуулалтын коэффициент -1.47 -0.71 0.22 (0.65)
ABC Монос ХХК-ийн хараат байдал мөн адил өндөр болжээ. Тус компани шинээр эхэлж үйл
ажиллагаа явуулж буй компани учраас үйл ажиллагаа хараахан тогтворжоогүй нь харагдаж
байна. Мөн дампуурлын индекс буурсан үзүүлэлттэй. Хэрэв энэ байдал удаан үргэлжилвэл
дампуурах магадлал өндөр байна. Харин Зууннайман Суврага ХХК-ийн хувьд 2005 онд
дампуурлын индекс 0.96 байснаа 13.93 болж өссөн байна. Энэ нь тухайн байгууллага биеэ даан
үйл ажиллагаа явуулахад ямар нэг хүндрэл бэрхшээл байхгүй. NAB Трейд ХХК-ийн хувьд
гадны капитал 66 хувийг эзэлж байхад Зууннайман Суврага ХХК нь 10 хувийг эзэлсэн.
Хүснэгт 3.8
2007
Зохицуулалтын коэффициент 0.72 -5.14 0.07 (1.450)
Альтманы индекс Z 2.52 -0.45 6.53 2.867
ABC Монос ХХК-ийн хувьд бие даан үйл ажиллагаа явуулахад бэрхшээлтэй болж байна. учир
тус байгууллага богино хугацаат өр төлбөрөө хугацаанд төлж чадахгүй. Харин мөнгөний эргэлт
хурдан учир дампуурах аюулаас хол байгаа нь ажиглагдаж байна.
Хүснэгт 3.9
2008
Зохицуулалтын коэффициент 0.72 -7.00 0.69 (1.86)
Урт хугацаат зээл болон өөрийн капиталын
харьцаа 11.64 3.88
125
Зууннайман Суврага ХХК-ийн хувьд үйл ажиллагаа тогтвортой хэвийн сайн явагдаж байна.
Харин ABC Монос ХХК-ийн гадны капиталын хувийн жин улам бүр өссөөр байна. Гэхдээ
дампуурлын индекс хасах байснаа 1.14 болж өссөн.
Хүснэгт 3.10
2009
Зохицуулалтын коэффициент 0.74 -1.90 0.24 -0.307
Урт хугацаат зээл болон өөрийн капиталын
харьцаа 3.08 0.55 1.210
ABC Монос ХХК-ийн гадны капиталын хувийн жин буурч, бие даах чадвар нэмэгдэж байна.
Энэ нь урт хугацаат зээл авсантай холбоотой. Бусад 2 байгууллагын хувьд хэвийн үйл
ажиллагаа өргөжин тэлж байна. Худалдааны байгууллагын хувьд санхүүгийн тогтвортой
байдлын шинжилгээний үзүүлэлтүүд нь:
 Бие даах чадварын коэффициент 0.5-1.0
 Санхүүгийн хамаарлын коэффициент 1.0-3.0
 Гадны капиталын хувийн жин 0.5-аас бага
 Альтманы индекс 2.659-аас дээш байвал хамгийн тохиромжтой гэж үзэж байна.
• Ашигт ажиллагааны шинжилгээ
NAB Трейд ХХК, Эй Би Си Монос ХХК, Зууннайман Суврага ХХК-ийн ашигт ажиллагааны
шинжилгээг нэгтгэн он оноор гаргав.
Хүснэгт 3.11
2005
Борлуулалтын ашигт ажиллагаа 0.09 0.04 1.00 0.38
Өртгөөр тооцсон борлуулалтын АА 0.10 0.04 0.05
Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 0.16 -0.03 0.09 0.07
Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа 0.44 -0.09 0.44 0.26
ҮААА 0.03 -0.0005 0.08 0.04
АЦА 0.02 -0.04 0.07 0.02
Зууннайман Суврага ХХК нь 2005-2008 онуудад зардлаа Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгт

шингээдэггүй Үйл ажиллагааны зардалд бүртгэдэг байжээ. Ийм учраас тус байгууллагын
борлуулалтын ашигт ажиллагаа 1-тэй тэнцүү. NAB Трейд ХХК болон Зууннайман суврага ХХК
өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа ижил түвшинд явагдаж байна.
Хүснэгт 3.12
Үзүүлэлтүүд 2006
126

ҮААА 0.03 -0.0011 0.10 0.04
АЦА 0.02 -0.02 0.09 0.03
Хүснэгт 3.13
2007
ҮААА 0.01 -0.10 0.20 0.037
АЦА 0.01 -0.15 0.18 0.013
Хүснэгт 3.14
2008
Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 0.01 -0.04 -0.76 (0.26)
Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа 0.02 -1.22 -0.79 (0.66)
ҮААА 0.05 -0.02 -0.54 (0.17)
АЦА 0.03 -0.03 -0.51 (0.17)
Хүснэгт 3.15
2009
Өртгөөр тооцсон борлуулалтын АА 1.21 0.20 0.28 0.563
Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 0.04 0.08 0.20 0.107
Өөрийн капиталын ашигт ажиллагаа 0.05 0.70 0.37 0.373
ҮААА 0.05 0.06 0.06 0.057
АЦА 0.04 0.06 0.05 0.050
NAB Трейд ХХК, ABC Монос ХХК, Зууннайман Суврага ХХК-иудын нэг төгрөгний
борлуулалтан дахь ашиг 55₮, 17₮, 22₮ болжээ. 2009 оноос эхлэн Зууннайман Суврага ХХК нь
зардлаа зөв бүртгэж эхэлсэн. Дээрх байдлаас үндэслэн худалдааны байгууллагын ашигт
ажиллагааны шинжилгээнд
 Борлуулалтын ашигт ажиллагаа
 Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа
 Өөрийн хөрөнгийн ашигт ажиллагаа
127
 Ахиуц цэвэр ашиг зэрэг нь илүү үр дүнтэй байгааг харуулж байна.
ЕРӨНХИЙ ДҮГНЭЛТ
Өнөөдөр Монгол улс төдийгүй дэлхий нийтээр даяарчлалын эринд амьдарч зах зээл дээр аж
ахуйн нэгж байгууллагууд нь өөрсдийн үйл ажиллагаагаа явуулахад ил болон далд ямар нэгэн
хэлбэрээр гадаад дотоод хүчин зүйлсийн нөлөөнд нэрвэгдэж өрсөлдөөний орчинд байгууллагын
оршин тогтнох эсэх нь маш олон хүчин зүйлээс хамаарах боллоо. Энэ нөхцөл байдалд зохицож
оновчтой шийдвэрийг гаргаж чаддаг байх явдад нь аль ч байгууллагын удирдлага, хөрөнгө
оруулагчид, зээлдүүлэгчид, засгийн газрын байгууллагууд зэрэг эдийн засгийн субьектуудээс
шаардах болж энэ ч хэмжээгээрээ үнэн зөв, бодитой, цаг үеэ олсон, шуурхай мэдээллийн үнэ
цэнэ нэмэгдсээр байна. Энэ мэдээллийг байгууллагын санхүүгийн бүртгэлээр бэлтгэгдсэн
тайлан, түүнд хийсэн судалгаа шинжилгээгээр олж авах боломжтой юм. Эрдэм шинжилгээний
судалгааны ажлаар дараах дүгнэлтүүд гарлаа. Ñóäàëãààíû øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãýýñ
äàðààõ ä¿ãíýëòèéã ºã÷ áàéíà.
 Êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë, ÷àäàâõè ñàéí áàéíà
 Òºëáºðèéí ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò íýëýýä ñàéí áàéãàà íü ñóäàëãààíû
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàðàãäàæ áàéíà
 Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã ¿íýëýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü çîõèñòîé ò¿âøèíä
áàéãàà íü òóõàéí êîìïàíè ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òîãòâîðòîé áàéãààã èëòãýí
õàðóóëæ áàéíà
 Àëüòìàíû èíäåêñèéí ¿ç¿¿ëýëò ºíäºð áàéãàà íü ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ
áàéíà. Èéìýýñ òóñ êîìïàíèéí õóâüä òºëáºð áàðàãäóóëàõ õýòèéí áîëîìæ áîëîí
ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëä îðîõ ìàãàäëàë áàéõã¿é áàéíà
 ¯éë àæèëëàãààíû èäýâõæëèéí õóâüä óäààøðàëòàé áàéíà. Ýðãýöèéí
õºðºíãèéí ýðãýö æèëä 2 óäàà ýðãýëòýíä îðæ áàéíà. Íººöèéí ýðãýëò
äóíäæààð 4.4 æèë áàéíà. Íèéò õºðºíãèéí à÷ààëàë æèëýýñ æèëä áóóðàõ
õàíäëàãàòàé áàéãàà íü õºðºíãèéí àøèãëàëò çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàæ
÷àäàõã¿é áàéíà
128
 Àøèãò àæèëëàãààíû õóâüä áîðëóóëàëòààñ îëîõ àøèãò àæèëëàãààíààñ

õàìààðàí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàìààð÷ õàðüöàíãóé ãàéã¿é áàéíà.
Ñóäàëãààãààð ãàðñàí ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåìèéã ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõäàà
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, ãàäààä áîëîí äîòîîä õºðºíãº îðóóëàã÷, çýýëä¿¿ëýã÷èä,
áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà øóóä àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé. Б¿òýýãäэõ¿¿í
¿éëäâýðëýëò íü äîðâèòîé ºñººã¿é áàéõàä çàðäàë ºñºõ íü ò¿ãýýìýë áàéíà. Ýíý íü
¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Èéìýýñ öààøèä òóñ
êîìïàíè äýýð ºðòãèéí òîîöîîëîëò, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí çàðäëûí òºëºâëºëò,
øèíæèëãýýíèé àðãà÷ëàëûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, çàðäëûí óäèðäëàãûã
ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí äàðààõ àðãà õýìæýýã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.
 Çàðäëûí òºñâèéã óÿí õàòàí áàéäëààð ¿íäýñëýëòýé çîõèîæ, ò¿¿íèé ¿¿ðýã à÷
õîëáîãäëûã ºíäºðæ¿¿ëýõ;
 Çàðäëûí ã¿éöýòãýëä òàâèõ õÿíàëòûí òîãòîëöîîã óëàì ñàéæðóóëæ, çàðäëûí
ººð÷ëºëòèéã á¿òýýãäõ¿¿í ¿éëäâýðëýëò áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéí
¿ç¿¿ëýëòòýé õîëáîí øèíæëýõ àðãà ç¿éã õýâø¿¿ëýõ;
 Çàðäëûã óðñãàëààð íü òàâüñíààñ áîëæ ãàðñàí àëäàãäëûí òàëààð õ¿ëýýõ
õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ;
 Çàðäëûã ¿ð àøãèéí òºâòýé õîëáîñîí óäèðäëàãûí èæ á¿ðýí òîãòîëöîîã
íýâòð¿¿ëæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýã ¿éëäâýðèéí
óäèðäëàãûí áîëîí àæèëëàãñäûí õóðëààð ¿å ¿å õýëýëöýæ, òîäîðõîé àæèë
çîõèîõ õýðýãòýé.
Çàðäëûí òºëºâëºãººã ¿íäýñëýëòýé çîõèîõûí òóëä òåõíèê òåõíîëîãè, ¿éëäâýðëýëèéí
ìàðêåòèíã, ñóäàëãàà øèíæèëãýý, ñàíõ¿¿ á¿ðòãýëèéí àæèëòàíóóäûã òàòàí
îðîëöóóëæ, òýäãýýðèéí ¿¿ðãèéã çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
ХАВСРАЛТ
NAB Трейд ХХК-ийн үйл ажиллагааны чиглэл
Хоерманн ган хаалга

Хоерманн үйлдвэр нь анх 1935 онд үүсгэн байгуулагдсан. Олон жилийн арвин туршлагатай
европын №1 тэргүүлэгч компани юм. Өнөөг хүртэл Хоерманны 4 дэх үедээ залгамжлагдан явж
байгаа чанартай хаалганууд хэрэглэгчдэд хүргэхээр нарийн шалгуур тавин ажилладаг.
Бүтээгдэхүүнүүд нь жилээс жилд өсөн хөгжиж олон улсын үзэсгэлэн яармагаас тухай бүр
шагнал өргөмжлөл хүртдэг. Өнөөдөр тус үйлдвэрлэгч нь 20 гаруй оронд өөрийн салбар
үйлдвэртэй, боловсруулдаг бүтээгдэхүүн бүртээ чанарын өндөр шаардлага тавин ажиллаж олон
улсаас итгэмжлэгдсэн жинхэнэ герман чанарыг үйлдвэрлэсээр байна.
Бүтээгдэхүүний онцлог давуу тал:
• ISO олон улсын чанарын сертификаттай
• Ган бэлдэц бүхий дээд зэргийн хамгаалалт
• Цас бороо нэвтрэхгүй, наранд халахгүй
• Салхи шороо, гал утаа нэвтрүүлэхгүй
• Дулаан хадгалалт, дуу чимээ тусгаарлалт
• Өнгө загвар дизайнын өргөн сонголтой
• Хулгайч халдахгүй нууцлал өндөртэй
• Герман улсын технологийн дэвшилтэт олон улсад нэртэй брэнд бүтээгдэхүүн
• Бүтээгдэхүүний өргөн хэрэглээ хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээнд тохирсон
129
Одоогоор Хоерманн бүтээгдэхүүний хувьд манай байгууллага, орон сууцны бүх төрлийн
зориулалтын гадна дотно хаалга, аваарын болон галын хаалга, үйлдвэрийн зориулалттай том
эвхэгддэг хаалга болон албан газар болон хувийн орон сууц хаусын гаражын угсармал
хаалгануудыг зах зээлд нийлүүлдэг.
Hormann Орон сууцны хаалга HAD, HAS
Hormann компаний орон сууцны хаалга нь бат бөх, найдвартай хамгаалалт, дулаалга, дуу чимээ
тусгаарлах гэсэн шинжүүдийг агуулсан хаалга юм. Мөн эдгээр нь утаа нэвтрүүлдэггүй, галд
тэсвэртэй гэсэн шинжүүттэй үйлдвэрлэгддэг. Hormann орон сууцны зориулалтын хаалганыхаа
гадаад өнгө үзэмжийг ч хүртэл гоёмсог шийдэлтэй байхаар үйлдвэрлэдэг. Хэрэглэгч таны
шаардлагад тохируулан хаалганы өнгийг янз янзын гоёмсог өнгөөр санал болгодог бөгөөд
хавтасны загварыг сэтгэл татам хээ дүрсээр чимэглэсэн байгалийн модны өнөтэйгөөр ч
үйлдвэрлэх боломжтой.
Hormann Галд тэсвэртэй хаалга HC 36/54/72
Олон арван судалгаа шинжилгээ, технологийн дэвшилтэн дээр суурилсан туршлагаасаа
үндэслэн өндөр чанартай Аюулын үед гарах хаалга буюу Галд тэсвэртэй хаалгыг үйлдвэрлэж
байна.
Hormann олон төрлийн зориулалттай хаалга HM 1/2
Чанарыг зарчимаа гэж үздэг Барилга эзэмшигч хүн бүрийн мэддэг нэг л зүйл бол Hormann олон
төрлийн зориулалттай хаалгыг барилгын гадна, дотно аль ч хэсэгт суурилуулсан байхад урт
удаан эдэлгээтэй, бат бөх барилга гэдгийг илтгэж байдаг юм.
Дээрхи барилгын элемэнт нь өндөр чанартай материал, оновчтой шийдэл бүхий
үйлдвэрлэлтийн ачаар урт удаан хугацааны бат бөх чанарыг өөртөө шингээж чаддаг байна. Ган
төмөр материалаар үйлдвэрлэгдсэний хувьд эдгээр хаалга нь бат бөх хаалганы шийдэл
шаардлагатай байдаг дараахь газруудад ашиглагддаг: Энэ нь Үйлдвэрийн барилга байгууламж,
Олон нийтийн барилга байгууламж, хөдөө аж ахуйн барилга байгууламж зэрэгт тохирох юм.
Hormann Дотор хаалга ZKS/D
Hormann компани олон төрлийн дотор хаалгыг орон сууцны болон оффисын хэрэглээнд
тохируулан янз бүрийн шил, гэгээвчний загвартайгаар үйлдвэрлэдэг. Хаалганы бүрэлтийн
материалын хувьд өндөр зэрэглэлийн, байгаль орчинд ээлтэй өнгө будгийн сонголт, мөн модны
өнгөтэй хальсан бүрэлттэйгээр гарах боломжтой.
Үйлдвэрийн угсармал хаалга Series 40
Угсармал хаалгын гол давуу тал нь дээшээ онгойлттой байдгаас хамааран гаражийн хаалганы
урд болон дотор талд зай талбай үлдээдэг ач холбогдолтой. Хаалганы хэсгүүд нь таазны доор
эвхигдэх ба барилгынхаа бүтцийн онгойлтын дээгүүр, таазныхаа өндөрийн налуугаар хөндлөн
онгойх бололцоотой. Хэвийн хэмжээнээс том хэмжээтэй хаалганы бэлдсэн нүхэнд хамгийн
тохирох аюулгүй загвар бол SPU 40 загварын хаалга юм. Хурдан шуурхай онгойдог угсармал
хаалганы хамгийн хэрэгцээтэй барилгуудын жишээнээс авч үзвэл гал командын машины гараж,
шуурхай үйлдвэрлэл явуулдаг үйлдвэрийн заал зэрэг орох юм.
Ороож эвхэгддэг хаалга
Rolling shutters хаалга нь барилгын бүтцийн онгойх хэсгийн дээд талд буюу тотгоны дээд талд
хуулигддаг учир онгойлтын маш бага талбай шаардагддаг. Энэ төрлийн хаалга нь өргөгч кран
байрласан, өргөгч машин идэвхитэй ажилдаг, өргөгч тавцан суурилсан, эсвэл суурин тоног
төхөөрөмжүүд нь хаалга онгойх талбайд байрласан барилга, үйлдвэрийн танхимд хамгийн
хэрэгцээтэй хаалга юм.
Угсармал гаражийн хаалга
Hormann гаражийн хаалгыг сонгосноор олон улсын брэнд бүтээгдэхүүн, түүгээр ч барахгүй
олон арван жилийн туршлага шингэсэн бүтээгдэхүүний үр ашгийг мэдрэх болно. Hormann
үйлдвэрийн угсармал гаражийн хаалгыг өндөр чанартай материалаар хийдэг бөгөөд ур чадвар
шингэсэн бүтээл, үйл ажиллагааны цогц шийдэл, аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангасан хаалга
130
гэж хэлж болох юм. Энэхүү өндөр чанартай гаражийн хаалга нь гаражийн дотор талаар дээшээ
хэлбэртэй онгойх тул гаражийн дотор болон гадна талдаа хангалттай зай үлдэх юм.
Корадо радиатор
Уг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгч Korado компани нь Чех улсын хамгийн том үндэсний хүчирхэг
үйлдвэрлэгч бөгөөд хэвлэлмэл ган радиаторын үйлдвэрлэлтээрээ европт тэргүүлдэг фирм юм.
Энэхүү үйлдвэр нь анх Чех улсын Требова хотноо 1990 онд үүсгэн байгуулагдсан түүхтэй.
Өнөөг хүртэл Корадо нь хөгжил дэвшлийн эринд, эрч хүчтэйгээр өргөжин тэлсээр дэлхийд
тэргүүлэгч үйлдвэрлэгч хэмээх өргөмжлөлийг зүй ёсоор хүртэх болсон.
• Чанарын өндөр түвшинд нарийн шалгуур үзүүлэлттэй бүтээгддэг
• Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан
• Ган хавтас нь зэвэрдэггүй удаан хугацааны эдэлгээтэй
• Халаалтын дээд хэмжээ 110С хүртэл хүлээж авдаг
• Чех улсын технологийн дэвшилтэт олон улсад нэртэй брэнд бүтээгдэхүүн
• Бүтээгдэхүүний өргөн хэрэглээ хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээнд тохирсон
Radik хэвлэмэл ган радиатор нь барилга байгууламжийн төвийн дулаан системийг хангахад
чиглэгдсэн бөгөөд 10 үечлэл бүхий халаалтын түвшинтэй усны эргэлтийн системтэй
бүтээгдэхүүн юм. Халаалтын хамгийн дээд хэмжээ нь 110C0 цельс бөгөөд холболтын шугам нь
1 ба 2 хоолойн оролттой. Өрөөний дулааныг температурынхаа хамгийн бага даралтад ч гэсэн
хадгалж чаддаг давуу талтай. Радиаторын (Panel) загвар нь өвөрмөц шийдэл бүхий дизайнтай
төдийгүй айл гэр албан тасалгааны дотоод өнгө үзэмжийг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдол
үзүүлдэг.
Рифенг хуванцар хоолой холбох хэрэгслүүд

Foshan Rifeng байгууллага нь 1996 оноос хойш сантехникийн шугам хоолойн үйлдвэрлэлтийн
чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн түүхтэй. Одоогоор 13000м2 талбай бүхий том
үйлдвэрт 160 гаруй бүрэн автоматчлагдсан тоног төхөөрөмжөөр бүтээгдэхүүнүүд үйлдвэрлэдэг.
Найдвартай бараа бүтээгдэхүүн гаргахын тулд шат дамжлага бүрийн тогтолцоонд чанар
хяналтын өндөр шаардлага тавьдаг. Хэрэглэгчдэд зөвхөн чанарыг хүргэж өгөх бодлого
баримталдаг, үйлчлүүлэгчдийн хүсэл шаардлагад нийцсэн иргэний болон аж ахуйн
зориулалттай шугам хоолой болон холбох хэрэгслүүдийг ханган нийлүүлдэг. Олон улсад нэр
хүндтэй, бүтээгдэхүүнүүд нь дэлхийн 90 гаруй оронд экспортлогддог энэ салбар
үйлдвэрлэлтээрээ дэлхийд 3-т тооцогддог хүчирхэг үйлдвэрлэгч юм.
• Олон үе давхаргатай, сайн чанарын материалаар хийгддэг
• Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан
• Усны чанарт нөлөө үзүүлэхгүй, бактер үржихгүй
• Өндөр даралт температурт тэсвэртэй
• Дулааны урсгалын энергийг хадгалдаг, халуунд тэсвэртэй
• Зэвэрдэггүй, давс, кали зэрэг элементэд тэсвэртэй
• Холбоход тохиромжтой, найдвартай
• Хөнгөн угсарч тээвэрлэхэд хялбар
• Усны гулсах чадвар сайн, үзэмжтэй
• Энгийн нөхцөлд 50 жил хэрэглэх боломжтой
Манай байгууллага нь эдгээр бүтээгдэхүүнүүдийг үндсэндээ 2004 оноос эх орныхоо зах зээлд
нэвтрүүлсээр ирсэн. Бид харилцагч хэрэглэгчдийнхээ харилцан ашиг тусыг харгалзан, ажил
131
үйлчилгээг үр дүнтэй явуулж, хамтран ажилдаг. Тухайн байгууллага бүрийн итгэлийг даан
борлуулалтын оновчтой аргаар худалдаа үйлчилгээг үзүүлдэг
132
NAB Трейд ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд
NAB Трейд ХХК

Үлдэгдэл баланс (2005-2009)
1 ХӨРӨНГӨ 2005 2006 2007 2008 2009

1.1 Эргэлтийн хөрөнгө
1.1.1 Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 3,331,631.96 17,054,260.58 1,397,445.70 43,402,213.38 31,296,387.91
1.1.2 Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт
1.1.3 Үнэлгээний хасагдуулга
1.1.4 Дансны авлага 43,642,504.00 28,481,144.87 224,808,349.34 63,267,836.08 31,633,918.04
1.1.5 Найдваргүй авлагын хасагдуулга 1,060.00 506,714.82
1.1.6 Бусад авлага
1.1.7 Бараа материал 5,198,624.61 8,682,921.00 170,484,716.21 261,317,746.31 232,889,518.39
1.1.8 Мал амьтад
1.1.9 Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо 181,037,970.25 199,042,905.25 261,521,452.63
1.1.10
1.1.20 Эргэлтийн хөрөнгийн дүн 52,173,820.57 54,725,041.27 577,728,481.50 567,030,701.02 557,341,276.96
1.2 Эргэлтийн бус хөрөнгө
1.2.1 Үндсэн хөрөнгө 56,344,358.31 138,407,278.13 152,779,847.86 152,939,847.86 152,939,847.86
1.2.2 Хуримтлагдсан элэгдэл (15,360,906.08) (27,805,117.00) (56,462,050.55) (61,169,203.01) (66,266,636.59)
1.2.3 Бусад хөрөнгө 928,521.74 928,521.74 928,521.74 2,116,944.74 2,116,944.74
1.2.4 Хуримтлагдсан элэгдэл (294,031.71) (386,884.00) (510,686.75) (563,610.37) (1,127,220.74)
1.2.5 Барилга байгууламж 235,532,060.00 235,532,060.00 235,532,060.00
1.2.6 Хуримтлагдсан элэгдэл (1,468,750.00) (2,937,500.00) (5,875,000.00)
1.2.7 Биет бус хөрөнгө 500,000.00 1,388,440.00 1,879,590.00 2,479,590.00 2,479,590.00
1.2.8 Хуримтлагдсан элэгдэл
1.2.9 Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө
1.2.20 Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн 42,117,942.26 112,532,238.87 332,678,532.30 328,398,129.22 319,799,585.27
1.3 НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН 94,291,762.83 167,257,280.14 910,407,013.80 895,428,830.24 877,140,862.23
2 ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧ

2.1 Өр төлбөр
2.1.1 Богино хугацаат өр төлбөр
2.1.1.1 Дансны өглөг 8,091,405.00 96,280,396.03 112,784,507.72 66,112,033.55 125,000,000.00
2.1.1.2 Цалингийн өглөг 5,999,245.30
2.1.1.3 Орлогын татварын өглөг 586,871.93 3,064,164.00 1,204,533.21 2,560,518.15 1,854,021.82
133
2.1.1.4 ХАОАТ-ын өглөг

2.1.1.5 НӨАТ-ын өглөг 1,490,764.00
2.1.1.6 Бусад татварын өглөг 4,841,105.62 1,090,793.97 7,150,506.50
2.1.1.7 ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 6,275,983.82 9,586,987.74
2.1.1.8 Ногдол ашгийн өглөг
2.1.1.9 Банкны богино хугацаат зээл
2.1.1.10 Бусад өглөг
2.1.1.11 Урьдчилж олсон орлого 50,300,000.00 6,494,729.88 235,170,009.79 249,932,979.87 158,135,079.87
2.1.1.12
2.1.1.20 Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн 60,469,040.93 110,680,395.53 362,525,073.81 335,343,025.81 284,989,101.69
2.1.2 Урт хугацаат өр төлбөр
2.1.2.1 Урт хугацаат векселийн өглөг
2.1.2.2 Урт хугацаат зээл
2.1.2.3 Урт хугацаат бондын өглөг
2.1.2.4 Бусад урт хугацаат өглөг
2.1.2.5 Урт хугацаат өглөгийн хасагдуулга
2.1.2.6
2.1.2.20 Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн
2.2.20 Өр төлбөрийн нийт дүн 60,469,040.93 110,680,395.53 362,525,073.81 335,343,025.81 284,989,101.69
2.3 Эзэмшигчдийн өмч
2.3.1 Өмч: а. Төрийн
2.3.2 б. Хувийн 12,205,250.00 12,205,250.00 12,205,250.00 12,205,250.00 12,205,250.00
2.3.3 Халаасны хувьцаа
2.3.4 Хувьцаат капиталын дүн
2.3.5 Нэмж төлөгдсөн капитал
2.3.6 Дахин үнэлгээний нөөц 117,162,175.00 117,162,175.00 117,162,175.00
2.3.7 Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг
2.3.8 Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 21,617,471.90 44,371,634.61 418,514,514.99 430,718,379.43 462,784,335.53
2.3.8.1 Тайлант үеийн 14,725,807.61 22,754,162.71 9,423,127.85 12,203,864.44 32,065,956.10
2.3.8.2 Өмнөх үеийн 6,891,664.29 21,617,471.90 409,091,387.14 418,514,514.99 430,718,379.43
2.3.20 Эзэмшигчийн өмчийн дүн 33,822,721.90 56,576,884.61 547,881,939.99 560,085,804.43 592,151,760.53
2.4 Үүнээс: Цөөнхийн оролцоо
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН
94,291,762.83 167,257,280.14 910,407,013.80 895,428,830.24 877,140,862.22
2.5.20 ДҮН
134
NAB Трейд ХХК

Орлогын тайлан (2005-2009)
Үзүүлэлт 2005 2006 2007 2008 2009
1.1 Үндсэн үйл ажиллагааны орлого

1.1.1 Борлуулалтын орлого 670,864,347.00 1,500,121,832.00 946,966,256.85 409,306,773.81 848,565,300.12
1.1.2 Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт
1.1.3 Борлуулалтын хөнгөлөлт 420,135.00
1.1.2
671,284,482.00 1,500,121,832.00 409,306,773.81 848,565,300.12
0 Борлуулалтын орлогын дүн 946,658,417.54
1.2 Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 611,475,039.00 1,359,323,319.00 780,832,690.55 174,978,567.89 384,442,376.00
1.3 Нийт ашиг 59,809,443.00 140,798,513.00 165,825,726.99 234,328,205.92 464,122,924.12
1.4 удирдлага)-ын зардал
1.4.1 Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 13,729,001.00 32,678,649.00 41,217,742.50 49,756,836.00 159,609,196.00
1.4.2 Нийгмийн даатгалын шимтгэл 2,745,800.00 6,597,739.20 6,284,279.76 5,970,820.32 19,153,101.84
1.4.3 Засвар үйлчилгээний зардал 2,043,870.00 2,328,362.29 1,542,082.33 755,802.36 1,505,617.50
1.4.4 Ашиглалтын зардал 1,581,044.00 7,408,645.63 3,829,990.58 251,335.53 1,461,099.72
1.4.5 Түрээсийн зардал 8,098,400.00 6,502,088.00 4,751,044.00 3,000,000.00 4,440,000.00
1.4.6 Албан томилолтын зардал 414,240.00 3,762,210.00 2,461,641.00 1,161,072.00 108,500.00
1.4.7 Тээврийн зардал 140,300.00 2,110,500.00 1,083,950.00 57,400.00 114,791.00
1.4.8 Түүхий эд материалын зардал 752,435.00 8,575,033.01 67,495,063.54 126,415,094.06 137,933,811.73
1.4.9 Элэгдлийн зардал 8,440,661.00 6,281,264.65 6,255,045.37 6,228,826.08 21,672,569.99
1.4.1 1,896,54 1,070,998. 245,454. 503,117.
550,000.00
0 Зар сурталчилгааны зардал 3.00 50 00 00
1.4.1 2,570,60 4,706,31 3,589,522. 2,472,729. 14,493,043.
1 Шуудан, холбооны зардал 9.00 5.83 60 36 98
1.4.1 1,040,95 4,997,65 6,916,155. 8,834,660. 18,845,879.
2 Шатахууны зардал 7.00 0.39 67 95 13
1.4.1
3 Найдваргүй авлагын зардал
1.4.1
4 Шагнал, урамшууллын зардал 3,769,014.83 2,817,826.92 16,395,627.67
1.4.1
5 Зээлийн хүүний зардал
1.4.1
367,177.00 9,888,380.00
6 Бусад зардал 7,722,971.46 5,557,562.92 23,353,608.91
1.4.2
42,474,494.00 97,733,381.00 213,525,420.50 419,589,964.47
0 Үйл ажиллагааны зардлын дүн 157,989,502.12
135
1.5 Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 17,334,949.00 43,065,132.00 7,836,224.87 20,802,785.42 44,532,959.65
2 Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг 17,976,40 9,758,872. 1,541,345. (64,727.
2.1 (алдагдал) 0.00 62 24 01)
2.2 Торгууль хөнгөлөлтийн ашиг
2.3 Ногдол ашгийн орлого
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг (10,469 2,666,89 1,168,779. (220,684. (275,794.
2.4 (алд) .00) 2.00 15 55) 85)
2.5 (алд)
2.6 Хувьцаа, бондын зардлын хасагдуулга
2.7 Хараат болон хамтарсан үйлдвэрээс олсон ашиг
2.8 Бусад (6,792,091.00) (7,677,843.87) (8,563,596.73) (8,563,596.73)
(10,469.00) 13,851,201.00 (7,242,936.04) (8,904,118.59)
2.2 дүн 3,249,807.90
3 Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) 17,324,480.00 29,213,931.00 11,086,032.77 13,559,849.38 35,628,841.06
3.1 Орлогын татварын зардал 2,598,672.00 6,459,769.00 1,662,904.92 1,355,984.94 3,562,884.10
4 Татвар дараах ашиг (алдагдал) 14,725,808.00 22,754,162.00 9,423,127.85 12,203,864.44 32,065,956.96
“Эй Би Си Монос” ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд
“Эй Би Си Монос” ХХК

1 ХӨРӨНГӨ 2005 2006 2007 2008 2009

1.1.1 Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 8,374.70 49,407.00 53,306.80 101,867.70 159,624.10
1.1.2 Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт 814,690.90 102,673.30 40,000.00 40,000.00
1.1.4 Дансны авлага 1,350,408.10 797,395.50 2,146,464.20 2,390,041.40 4,366,353.50
1.1.5 Найдваргүй авлагын хасагдуулга
1.1.6 Бусад авлага
1.1.7 Бараа материал 572,670.50 536,114.50 578,008.50 1,586,371.20 906,086.30
1.1.9 Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо 18,104.60 1,944,717.70 43,239.10 95,104.60 106,277.70
1.1.10
136

1.2.1 Үндсэн хөрөнгө 2,581,453.70 2,533,769.80 5,162,876.20 7,445,118.60 7,615,897.40
1.2.2 Хуримтлагдсан элэгдэл (502,787.40) (640,103.20) (977,190.50) (1,403,551.80) (1,911,964.70)
1.2.3 Бусад хөрөнгө 62,959.10 81,409.40
1.2.4 Хуримтлагдсан элэгдэл (33,822.90) (39,315.50)
1.2.5 Барилга байгууламж
1.2.7 Биет бус хөрөнгө 42,269.50
1.2.9 Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө 2,075.10 2,075.10

2.1.1.1 Дансны өглөг 2,106,884.00 2,678,465.70 2,363,397.80 1,703,461.70 2,062,050.00
2.1.1.2 Цалингийн өглөг 17,373.50 13,637.00 17,018.20 27,932.30 62,252.50
2.1.1.3 Орлогын татварын өглөг 17,041.00 4,337.60 51,872.70
2.1.1.4 ХАОАТ-ын өглөг
2.1.1.5 НӨАТ-ын өглөг
2.1.1.6 Бусад татварын өглөг 91,588.70 260,521.30 2,945.70 10,082.90 116,407.50
2.1.1.7 ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 97,774.40 56,449.20 36,459.90 4,117.20 31,749.30
2.1.1.8 Ногдол ашгийн өглөг 78,193.00 77,999.40 115,087.30 114,559.60 78,117.20
2.1.1.9 Банкны богино хугацаат зээл 1,500,000.00 3,759,151.50 2,825,021.10 1,911,000.00
2.1.1.10 Бусад өглөг 108,946.10 119.40 119.40 775,724.50 1,774,069.40
2.1.1.11 Урьдчилж олсон орлого
2.1.1.12
2.1.1.20 Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн 2,500,759.70 4,587,192.00 6,311,220.80 5,465,236.90 6,087,518.60
2.1.2.2 Урт хугацаат зээл 4,412,661.40 3,923,813.00
137
2.1.2.4 Бусад урт хугацаат өглөг

2.1.2.6
2.1.2.20 Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн 4,412,661.40 3,923,813.00
2.2.20 Өр төлбөрийн нийт дүн 2,500,759.70 4,587,192.00 6,311,220.80 9,877,898.30 10,011,331.60
2.3.2 б. Хувийн 102,370.30 102,370.30 102,370.30 102,370.30 102,371.30
2.3.6 Дахин үнэлгээний нөөц
2.3.7 Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг 1,533,270.50 1,533,270.50 1,533,270.50 1,533,271.50 1,533,270.50
2.3.8 Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ (65,906.80) (157,704.40) (795,390.10) (1,256,513.30) (362,624.00)
2.3.8.1 Тайлант үеийн (140,833.70) (91,797.60) (637,685.70) (461,123.20) 893,889.30
2.3.8.2 Өмнөх үеийн 74,926.90 (65,906.80) (157,704.40) (795,390.10) (1,256,513.30)
2.3.20 Эзэмшигчийн өмчийн дүн 1,569,734.00 1,477,936.40 840,250.70 379,128.50 1,273,017.80
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН 4,070,493.7 6,065,128.4 7,151,471.5 10,257,026.8 11,284,349.4
2.5.20 ДҮН 0 0 0 0 0
Эй Би Си Монос ХХК
Үзүүлэлт 2005 2006 2007 2008 2009

1.1.1 Борлуулалтын орлого 3,535,558.40 4,007,814.80 4,379,776.80 16,775,466.50 16,250,979.80
1.1.2 Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт 5,807.40 10,138.30 11,490.10 11,491.10 7,663.30
1.1.3 Борлуулалтын хөнгөлөлт 42,411.70 32,791.60 38,761.80 38,762.80 359,526.00
1.1.2
3,964,884.90 4,329,524.90 15,883,790.50
0 Борлуулалтын орлогын дүн 3,487,339.30 16,725,212.60
1.2 Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 3,360,221.90 3,866,970.70 4,269,405.60 16,488,522.60 13,185,714.10
1.3 Нийт ашиг 127,117.40 97,914.20 60,119.30 236,690.00 2,698,076.40
138
1.4.1 Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 42,461.80 39,049.10 41,740.10 41,741.10 709,232.00
1.4.2 Нийгмийн даатгалын шимтгэл 8,565.00 7,925.80 9,625.20 9,626.20 5,257.40
1.4.3 Засвар үйлчилгээний зардал 10,322.10 8,480.00 1,858.20 1,859.20 14,700.30
1.4.4 Ашиглалтын зардал 6,777.60
1.4.5 Түрээсийн зардал 673.90 14.70 538.00 539.00 600.00
1.4.6 Албан томилолтын зардал 13,611.10 5,610.90 5,746.30 5,747.30 3,303.50
1.4.7 Тээврийн зардал 1,379.30
1.4.8 Түүхий эд материалын зардал
1.4.9 Элэгдлийн зардал 48,067.60 40,237.10 39,839.20 39,840.20 20,803.60
1.4.1
621.80 25,192.90
0 Зар сурталчилгааны зардал 564.50 25,193.90 15,277.00
1.4.1
1 Шуудан, холбооны зардал 3,511.10
1.4.1
2 Шатахууны зардал 26,080.60
1.4.1
1.4.1
4 Шагнал, урамшууллын зардал
1.4.1
1.4.1
513.40 373,891.10
6 Бусад зардал 4,510.70 373,892.10 903,125.40
1.4.2
102,452.80 498,431.00 1,710,047.80
0 Үйл ажиллагааны зардлын дүн 128,776.70 498,439.00
1.5 Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) (1,659.30) (4,538.60) (438,311.70) (261,749.00) 988,028.60
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг
2.1 (алдагдал)
2.2 Торгууль хөнгөлөлтийн ашиг (141.00) (11,554.20) 453.00 454.00
(74,850.80) 820.50
2.4 (алд) 821.30
2.5 (алд)
2.8 Бусад 139,315.40 (200,647.50) (200,649.50) 6,119.00
139
(86,405.00) (199,374.00) 6,119.00
2.2 дүн 139,174.40 (199,374.20)
3 Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) (140,833.70) (90,943.60) (637,685.70) (461,123.20) 994,147.60
3.1 Орлогын татварын зардал 854.00 100,258.30
4 Татвар дараах ашиг (алдагдал) (140,833.70) (91,797.60) (637,685.70) (461,123.20) 893,889.30
Зуун найман суварга ХХК-ийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд
Зуун найман суварга ХХК

1 ХӨРӨНГӨ 2005 2006 2007 2008 2009

1.1.1 Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 1,072,564.46 265,886.26 41,186,072.54 15,648,430.46 11,082,425.81
1.1.2 Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт
1.1.4 Дансны авлага 3,750,000.00 40,044,552.00
1.1.5 Найдваргүй авлагын хасагдуулга
1.1.6 Бусад авлага 4,658.00
1.1.7 Бараа материал 1354900.00 2,218,400.00 3,068,380.00 3,130,835.00
1.1.9 Урьдчилж төлсөн зардал / тооцоо
1.1.10
1.2.1 Үндсэн хөрөнгө 8,084,000.00 3,215,345.00 47,613,290.00 8,825,054.00 34,902,154.00
1.2.2 Хуримтлагдсан элэгдэл -256,300.00 -228,344.00 -2,802,342.00 -1,298,203.00 -2,599,397.00
1.2.3 Бусад хөрөнгө
1.2.5 Барилга байгууламж
1.2.7 Биет бус хөрөнгө
1.2.9 Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө
140

2.1.1.1 Дансны өглөг 7,000,000.00 13,234,800.00
2.1.1.2 Цалингийн өглөг
2.1.1.3 Орлогын татварын өглөг 127,651.00 5,254,063.00 1,909,033.00
2.1.1.4 ХАОАТ-ын өглөг 140,000.00 131,000.00 676,000.00
2.1.1.5 НӨАТ-ын өглөг 325063.82 18,181,271.63 1,318,600.00 13,061,334.00
2.1.1.6 Бусад татварын өглөг
2.1.1.7 ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг 62,500.00
2.1.1.8 Ногдол ашгийн өглөг
2.1.1.9 Банкны богино хугацаат зээл
2.1.1.10 Бусад өглөг
2.1.1.11 Урьдчилж олсон орлого
2.1.1.12
2.1.1.20 Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн 7,127,651.00 465,063.82 36,801,134.63 1,318,600.00 15,708,867.00
2.1.2.2 Урт хугацаат зээл
2.1.2.4 Бусад урт хугацаат өглөг 25,000,000.00
2.1.2.6
2.1.2.20 Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн 25,000,000.00
2.2.20 Өр төлбөрийн нийт дүн 7,127,651.00 465,063.82 36,801,134.63 1,318,600.00 40,708,867.00
2.3.2 б. Хувийн 1,000,000.00 1,000,000.00 1,000,000.00 1,000,000.00 1,000,000.00
141
2.3.6 Дахин үнэлгээний нөөц

2.3.7 Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг
2.3.8 Хуримтлагдсан ашиг /алдагдал/ 772,613.46 3,142,723.44 50,414,285.91 27,675,061.46 44,856,360.81
2.3.8.1 Тайлант үеийн 2,370,109.98 47,286,562.47 -22,739,224.45 17,181,299.35
2.3.8.2 Өмнөх үеийн 772,613.46 3,127,723.44 50,414,285.91 27,675,061.46
2.3.20 Эзэмшигчийн өмчийн дүн 1,772,613.46 4,142,723.44 51,414,285.91 28,675,061.46 45,856,360.81
ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗЭМШИГЧИЙН ӨМЧИЙН
8,900,264.46 4,607,787.26 88,215,420.54 29,993,661.46 86,565,227.81
2.5.20 ДҮН
Зуун найман суварга ХХК

Үзүүлэлт 2005 2006 2007 2008 2009

10,728,100.0 26,452,412. 258,195,020. 44,389,091 321,899,182
1.1.1 Борлуулалтын орлого 0 00 00 .00 .00
1.1.2 Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт
1.1.3 Борлуулалтын хөнгөлөлт
1.1.2 10,728,100. 26,452,41 258,195,02 44,389,09 321,899,18
0 Борлуулалтын орлогын дүн 00 2.00 0.00 1.00 2.00
251,933,226
1.2 Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг .00
10,728,100. 26,452,41 258,195,02 44,389,09 69,965,95
1.3 Нийт ашиг 00 2.00 0.00 1.00 6.00
3,280,000. 11,200,000. 18,054,500 15,100,000
1.4.1 Үндсэн болон нэмэгдэл цалин 00 00 .00 .00
623,200 1,232,000. 1,985,99 1,661,000
1.4.2 Нийгмийн даатгалын шимтгэл .00 00 5.00 .00
1,137,000. 10,556,129. 1,957,61 466,45
3,144,990.00
1.4.3 Засвар үйлчилгээний зардал 00 00 0.00 0.00
646,250 313,47
697,662.54
1.4.4 Ашиглалтын зардал .00 6.00
5,998,440. 7,477,739. 5,733,60 4,800,000
1,392,000.00
1.4.5 Түрээсийн зардал 00 00 0.00 .00
1.4.6 Албан томилолтын зардал 591,120.00 1,149,000. 1,145,800. 1,394,10 1,238,950
142
00 00 0.00 .00
1.4.7 Тээврийн зардал
3,374,405. 129,829,909. 11,698,575 7,515,046
1,150,000.00
1.4.8 Түүхий эд материалын зардал 00 00 .37 .00
724,544 2,573,998. 7,139,38 1,301,194
256,300.00
1.4.9 Элэгдлийн зардал .00 00 9.00 .00
1.4.1 261,000 10,028,000. 122,80 280,00
0 Зар сурталчилгааны зардал .00 00 0.00 0.00
1.4.1 1,873,099. 10,757,365. 3,524,52 3,466,840
408,000.00
1 Шуудан, холбооны зардал 82 94 5.00 .00
1.4.1 4,181,610. 18,425,787. 14,031,993 13,271,112
2,136,400.00
2 Шатахууны зардал 00 00 .00 .00
1.4.1
1.4.1 355,000 3,202,500. 451,70
4 Шагнал, урамшууллын зардал .00 00 0.00
1.4.1
1.4.1 223,541 7,59 2,177,29 1,475,635
42,670.00
6 Бусад зардал .75 6.20 8.23 .96
1.4.2 9,819,142.5 23,827,09 206,436,82 68,272,08 50,889,70
0 Үйл ажиллагааны зардлын дүн 4 0.57 4.14 5.60 3.96
-
2,625,32 51,758,19 19,076,25
908,957.46 23,882,994.6
1.43 5.86 2.04
1.5 Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 0
Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг 895,98
2.1 (алдагдал) 2.00
2.2 Торгууль хөнгөлөлтийн ашиг
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг 782,429 247,78 16,23
2.4 (алд) .61 8.15 3.28
Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжээгүй ашиг 8,288
- 2,152.97
2.5 (алд) .45
-
2.8 Бусад 153.90
Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын 8,13 782,42 1,143,7 14,0
2.2 дүн 4.55 9.61 70.15 80.31
143
-
2,633,45 52,540,62 19,090,33
908,957.46 22,739,224.4
5.98 5.47 2.35
3 Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) 5
263,34 5,254,06 1,909,03
136,344.00
3.1 Орлогын татварын зардал 6.00 3.00 3.00
-
2,370,10 47,286,56 17,181,29
772,613.46 22,739,224.4
9.98 2.47 9.35
4 Татвар дараах ашиг (алдагдал) 5
144

Diplom 2010

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diplom 2010

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Б.

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын хувьд санхүүгийн шинжилгээ нь байгууллагын одоо хэр

Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний ажлын дэс дараалал, хамрах хүрээ

1.1 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний арга зүй

1.1.1 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний онолын хандлагууд

Санхүүгийн шинжилгээний судалгааны үндсэн бааз суурь нь санхүүгийн бүртгэл,

Нягтлан бодох бүртгэлийн загваруудын ялгаатай талуудаас ялангуяа санхүүгийн

2. Тооцооны болон чанарын үзүүлэлтийн систем

1.1.2 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний арга зүйн үндэс

2 Байгууллагын удирдлага-байгууллагын үйл ажиллагааг цаашид удирдан зохион

2. Санхүүгийн тайлангийн гүнзгийрүүлсэн шинжилгээ буюу санхүүгийн тайлангийн

1.1.2.1 Хөрөнгө, өр төлбөр эзэмшигчийн өмчийн бүрэлдэхүүн

1.1.2.2 Төлбөрийн чадварын шинжилгээ

Төлбөрийн чадвар гэдэг нь хүлээгдэж байгаа санхүүгийн үүрэг хариуцлага буюу өр

Төлбөрийн чадварыг балансын хөрвөх чадварт үндэслэж үнэлэх арга. Төлбөрийн

Төлбөрийн чадварыг тодорхойлогч харьцангуй үзүүлэлтүүдийн систем

нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ коэффициент нь өр төлбөрөө эх үүсвэрээр нөхөх чадварыг

1 Цэвэр эргэлтийн хөрөнгө Нийт эргэлтийн хөрөнгө – Богино хугацаат өр төлбөр

ТБҮЦ –түргэн хөрвөх үнэт цаас

4 Түргэн хөрвөх хөрөнгө Мөнгөн хөрөнгө + ТБҮЦ +Авлага

5 Эргэлтийн харьцаа Нийт эргэлтийн хөрөнгө

1.1.2.3 Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ

Санхүүгийн тогтворжилт гэдэг нь аж ахуйн нэгж бизнесийн байгууллагын санхүүгийн үйл

9 Бие даах чадварын коэффициент Өөрийн капитал (Эзэмшигчийн өмчийн дүн)

14 Урт хугацаат зээл болон өөрийн Урт хугацаат зээл

5. Энд дурдагдах өрийн хөрьцааны коэффициент нь бусад үзүүлэлтүүдээс нэлээд чухлаар

Төлбөрийн хэтийн боломжийн үзүүлэлт:

ТӨЦА –татварын өмнөх цэвэр ашиг

1. Дампуурал болон түүний шалтгаан үр дагавар

26 Авлагын эргэц (удаа) Борлуулалтын орлого

БМҮБЗ-бараа материал, үнэ бүхий зүйл

29 Нөөцийн эргэц (өдөр) 360 хоног

1.1.2.5 Бүтээмжийн шинжилгээ

Бүтээмжийн шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу өмнөх ба төлөвлөсөн хэмжээтэй нь

38 Хөдөлмөрийн бүтээмж Борлуулалтын орлого

1.1.2.6 Үндсэн хөрөнгийн шинжилгээ

44 Үндсэн хөрөнгийн хувийн жин Нийт үндсэн хөрөнгийн өртөг

1.1.2.7 Орлого, үр дүнгийн шинжилгээ

Компаний нийт ба борлуулсан бүтээгдэхүүний бүрэлдэхүүн (хувийн жин), тэдгээрийн

49 Нэмэгдсэн өртөг Борлуулалтын болон Бусад орлогын нийлбэр – Гаднаас

1.1.2.8 Ашигт ажиллагааны шинжилгээ

51 Борлуулалтын ашигт ажиллагаа Нийт ашиг

(51) Борлуулалтын ашигт ажиллагаа нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг төлөөд

Банкны хөрөнгийн мултипликатор нь өрийн санхүүжилт буюу санхүүгийн хөшүүргийг

Харьцааны нэгдсэн шинжилгээ

Шинжилгээний Du Pont загвар

1.1.2.9 Зах зээлийн идэвхижлийн шинжилгээ

Үйл ажиллагааны идэвхижлийн шинжилгээ нь байгууллагын үйл ажиллагааг цогц байдлаар

•Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл болон ашиглалтын хамтын шинжилгээ

Зах зээлийн идэвхижлийн шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийнэ. Үүнд:

59 Нэгж хувьцааны бүртгэлийн үнэ Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч

61 Хувьцаа эзэмшигчдийн ашигт Нэгж хувьцааны ногдол ашиг

Дээрхи үзүүлэлт нь тухайн компанид оруулсан хөрөнгөнөөс хувьцаа эзэмшигчдийн хүртэж

62 Хувьцааны нэгжид ногдох ногдол Цэвэр ашиг – ДХ – ХА

ДХ-давуу эрхтэй хувьцаанд хуваарилсан ногдол ашиг

Дээрхи үзүүлэлт нь хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарилсан ногдол ашгийн хэмжээг харуулдаг.

1.1.2.10 Мөнгөн урсгалын шинжилгээ

Байгууллагын санхүү төлбөрийн чадварын өнөөгийн байдал, хэтийн төлөвийг тодорхойлж

63 Ажлын капитал ба борлуулалтын Ажлын капитал

1.1.3 Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ хийхэд тулгардаг бэрхшээлүүд

Харьцаануудын үр дүн нь салбарын онцлогоос ихээхэн хамааралтай байдаг. Нэлээд

1.2 Зардлын шинжилгээний арга зүй

1.2.1 Зардлын динамик шинжилгээ