ชุดหนังสือ

การสำรวจองคความรูเพื่อการปฏิรูปประเทศไทย
àÃ×่ͧ
á¹Ç¤Ô´Ç‹Ò´ŒÇ¡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂÒ¡ÃËÇÁ:
»ÃÐʺ¡Òó¨Ò¡μ‹Ò§»ÃÐà·È
áÅÐá¹Ç¤Ô´ã¹»ÃÐà·Èä·Â
ISBN: 978-616-7374-23-9

ที่ปรึกษา : นพ.สมศักดิ์ ชุณหรัศมิ์

ดร.สมเกียรติ ตั้งกิจวานิชย ยุวดี คาดการณไกล
บรรณาธิการ : ปกปอง จันวิทย
กองบรรณาธิการ : สกลฤทธิ์ จันทรพุม
ภัทชา ดวงกลัด
หนังสือชุดนี้เปนสวนหนึ่งของโครงการการสำรวจ
องคความรูเพื่อการปฏิรูปประเทศไทย
โดยคณะทำงานเครือขายวิชาการเพื่อการปฏิรูป
คณะกรรมการสมัชชาปฏิรูป
จัดพิมพและเผยแพรโดย
สำนักงานปฏิรูป (สปร.) 126/146 ชั้น 4 อาคาร 10 ชั้น
สถาบันบำราศนราดูร ซอยติวานนท 14 ถนนติวานนท
อำเภอเมือง จังหวัดนนทบุรี 11000
โทรศัพท 0 2965 9531-3 โทรสาร 0 2965 9534
www.reform.or.th
á¹Ç¤Ô´Ç‹Ò´ŒÇ¡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂÒ¡ÃËÇÁ:
»ÃÐʺ¡Òó¨Ò¡μ‹Ò§»ÃÐà·È
áÅÐá¹Ç¤Ô´ã¹»ÃÐà·Èä·Â

โดย ชล บุนนาค
คณะเศรษฐศาสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
Ph.D. Researcher
Institute for Environmental Studies
Faculty of Earth and Life Sciences (FALW)
VU University Amsterdam
º·¹Ó
แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม (Common-
Pool Resources) เปนแนวคิดที่ไดรับการพิสูจนแลววา
มีความสำคัญอยางยิ่งในโลกและในประเทศไทย เห็นได
จากการทีคณะ
่ กรรมการรางวัลโนเบลสาขาเศรษฐศาสตร
ได เลือก Elinor Ostrom นัก วิชาการ ชั้น แนว หนา ใน
ประเด็น นี้ ขึ้น รับ รางวัล โน เบล สาขา เศรษฐศาสตร ใน ป
2009 นอกจากนี้ ประเด็นนี้มีความสำคัญมากยิ่งขึ้น
4 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ในระดับโลกเนื่องดวยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
ซึ่ง เปน สมบัติ สาธารณะ ใน ระดับ โลก และ ความ จำกัด
ของทรัพยากรที่มีมากขึ้นทุกขณะในหลายพื้นที่ ความ
จำกัดสวนหนึ่งอาจมาจากความตองการที่มากเกินกวา
ทรัพยากรที่มีอยู ในขณะเดียวกันความจำกัดก็อาจมา
จากการดูแลทรัพยากรทีไม ่ ดีพอจนทำใหระบบทรัพยากร
(Resource System) ที่ทำการผลิตทรัพยากรนั้นเสื่อม
สภาพลง การจัดการทรัพยากรที่ดี ซึ่งสงผลจำกัดความ
ตองการใชทรัพยากรใหเหมาะสมกับความสามารถใน
การผลิตทรัพยากรของระบบการผลิตทรัพยากร หรือ
การเพิม่ ความสามารถในการผลิตของระบบทรัพยากร จึง
เปนสิง่ ทีจำเป
่ นเพือ่ ใหทรัพยากรสามารถถูกใชประโยชน
ไดอยางยั่งยืน
ความจำกัดของทรัพยากรดังกลาวก็เกิดขึน้ เชนกัน
ใน ประเทศไทย ทรัพยากร สวน หนึ่ง เปน ทรัพยากร ที่
เกี่ยวของ กับวิถี ชีวิต และ ความ เปน อยู ของ ผูคน จำนวน
มาก โดยเฉพาะผูมีรายไดนอยที่มีที่ดินทางการเกษตร
ไม มาก และ พึ่งพา ทรัพยากรธรรมชาติ ใกล ตัว ใน ดาน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 5

อาหารและรายไดบางสวน ทรัพยากรดังกลาวไดแก ปา

หรือปาชายเลน ที่ดินทำกิน ทรัพยากรน้ำ เปนตน ใน
อดีต ประเทศไทยใชวิธจัี ดการทรัพยากรเหลานีอย ้ างนอย
3 ลักษณะ คือ 1) รัฐเปนผูจัดการดูแลทรัพยากรรวม
เหลานีเ้ อง เชน มีการจัดตัง้ เขตปาสงวนเพือ่ อนุรกั ษปาไม
และทรัพยากรอืน่ ๆ ภายในปา โดยกันมิใหมีผูใด  เขาไปใช
ประโยชนใดๆ จากปาไดเลย เปนตน 2) รัฐใหสัมปทาน
กับเอกชนในการใชประโยชนและดูแลทรัพยากร 3) ผู
ใชทรัพยากรเปน ผูกำหนดกติกาในการใชและการดูแล
ทรัพยากรเหลานั้นเอง เชน กรณีของปาชุมชน หรือการ
จัดการน้ำระหวางหมูบานที่ใชแหลงน้ำรวมกัน
อยางไร ก็ ดี ใน ปจจุบัน ผล การ ดำเนิน การ เพื่อ
จัดการทรัพยากรและอนุรักษของ 2 วิธีแรกนั้นเปนที่
ประจักษแลววาไมมประสิ
ี ทธิภาพในการดูแลและจัดการ
ทรัพยากรดังที่เห็นไดจากการเสื่อมโทรมลงของสภาพ
แวดลอม และ ทรัพยากร ใน ประเทศไทย เชน พื้นที่ ปา
สภาพน้ำ เปนตน การจัดการในลักษณะที่ 3 นั้นยังไมได
รับการยอมรับอยางเปนทางการจากภาครัฐมากนัก และ
6 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

มักนำไปสูการ  เกิดขอพิพาทระหวางภาครัฐและชาวบาน
บอยครั้ง เนื่องจากปญหาเรื่องการทับซอนระหวางที่ดิน
ทำกินหรือบริเวณทรัพยากรที่ชาวบานใชดำรงชีวิตกับ
พืน้ ทีถู่ กประกาศใหเปนของรัฐ เชน เขตปาสงวน เปนตน
หรือมีการใหโฉนดทีด่ นิ กับเอกชนรายอืน่ ทับซอนกับพืน้ ที่
ดังกลาว ปญหานีส้ งผลตอความสามารถในการดำรงชีวติ
ของ ชาว บาน และ เกี่ยว โยง กับ ประเด็น ความ เปน ธรรม
ในสังคม ปจจุบันปญหาเหลานี้ก็ยังคงอยู ภาครัฐยังคง
ไม สามารถหา วิธี การ จัดการ ทรัพยากร ที่ เหมาะ สม คือ
สามารถ ตอบ ทั้ง โจทย เรื่อง การ อนุรักษ และ โจทย เรื่อง
ความเปนธรรมและความเหลื่อมล้ำในสังคมได
องค ความ รู ใน การ จัดการ สมบัติ สาธารณะ จึง มี
ความ จำเปน อยาง ยิ่ง เพื่อ รักษา ทรัพยากรธรรมชาติ
อัน เปน สมบัติ สาธารณะ ให ยัง ดำรง อยู ได และ เพื่อ ให
ชาวบานทีเป ่ นผูใช
 และพึง่ พิงทรัพยากรธรรมชาติสามารถ
ใชทรัพยากรดังกลาวเพื่อยังชีพไดอยางยั่งยืน ซึ่งจะเปน
จุดเริ่มที่จะลดความเหลื่อมล้ำและสรางความเปนธรรม
ในสังคมใหมากขึ้นได ความเขาใจและการประยุกตใช
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 7

องคความรูดานนี้อยางเหมาะสมของภาคสวนตางๆ ที่
เกี่ยวของนาจะทำใหการจัดการทรัพยากรธรรมชาติอัน
เปนทรัพยากรรวมนั้นเปนไปอยางเปนธรรม สันติ และ
ยั่งยืนได
รายงานนี้มีจุดมุงหมายเพื่อสรางฐานองคความรู
เกี่ยวกับการจัดการทรัพยากร เพื่อเปนขอมูลและองค
ความ รู ให ภาค สวน ที่ เกี่ยวของ ทำความ เขาใจ และ นำ
ไปประยุกตใช โดยจะทำการสำรวจสภาพแนวคิดและ
ประสบการณ จาก ต า ง ประเทศ และ สถานการณ และ
สภาพปญหาในประเทศไทย อยางไรก็ดี ในบทความนี้
จะ ไม กลาว ถึง ประเด็น เรื่อง ความ เปน ธรรม และ ความ
เหลื่อมล้ำในสังคมที่เกี่ยวของกับประเด็นความไมเปน
ธรรมในการ ถือครองสิทธิ์เหนือทรัพยากร เพราะเปน
อีกประเด็นหนึ่งที่เปนประเด็นใหญและมีความสำคัญที่
สำคัญไดรับการพิจารณาศึกษาเปนการเฉพาะแยกไป
จากบทความนี้
บทความนี้จะเรียงลำดับหัวขอการนำเสนอดังนี้
สองหัวขอแรกจะพิจารณาแนวคิดของ Elinor Ostrom
8 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

เจาของรางวัลโนเบลสาขาเศรษฐศาสตรจากการเปนผูน ำ
ในการพัฒนากรอบการวิเคราะหเกีย่ วกับพฤติกรรมรวม
หมูที่เกิดขึ้นดวยตนเอง (Self-Organizing Collective
Action) ในการจัดการทรัพยากรรวม (Common-Pool
Resources) ผลงานของเธอในป 1990 อันเปนหนังสือ
เลมหลักที่นำมาสูการไดรับรางวัลโนเบล และผลงานใน
ป 2010 อันเปนปาฐกถาที่เธอกลาวในพิธีมอบรางวัล
โนเบล เปนงานที่มีพื้นฐานมาจากการสำรวจกรณีศึกษา
จาก ทวีป ตางๆ ทั่ว โลก และ นำ กรณี ตางๆ เหลานั้น
มาสกัดเพือ่ หากรอบการวิเคราะหและทฤษฎีเพือ่ อธิบาย
พฤติกรรมการจัดการทรัพยากร ผูเขียนเห็นวามีความ
เหมาะ สม ที่ จะ นำ มา เปน ฐาน องค ความ รู สำหรับ การ
จัดการทรัพยากรรวมในประเทศไทย หัวขอที่ 1 กลาว
ถึงองคความรูดั้งเดิมในการจัดการทรัพยากรรวมและ
แนวคิดของ Ostrom ที่ไมเห็นดวยกับองคความรูเดิม
ดังกลาว และองคความรูใหม
 ที่ Ostrom นำเสนอ หัวขอ
ที่ 2 นำเสนอประสบการณจากตางประเทศ โดยเฉพาะ
หลักการจัดการทรัพยากรรวมที่ Ostrom สกัดไดจากการ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 9

ศึกษากรณีศึกษาตางๆ ทั่วโลก ในตอนทายของหัวขอนี้

ไดนำเสนอแนวการศึกษาเกี่ยวกับการจัดการทรัพยากร
รวมในปจจุบันใหทราบกันพอสังเขปอีกดวย
จาก นั้ น หั ว ข อ ที่ 3 จะ นำ เสนอ แนวคิ ด การ
จัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทยโดยพยายามสรุป
แนวคิด การ จัดการ ทรัพยากร ดัง กลาว จาก การ สำรวจ
ขอเขียนเชิงวิชาการ ทั้งวิทยานิพนธ บทความวิชาการ
หรือบทความที่อยูบนเว็บไซตขององคกรที่ทำงานเกี่ยว
กับการจัดการทรัพยากร รวมถึงขาวตางๆ จากนั้นจึง
นำ แนวคิด ดังกลาว มา เปรียบ เทียบ กับ แนวคิด จากตาง
ประเทศในหัวขอกอนเพือ่ พิจารณาวามีความเหมือนหรือ
ตางกันอยางไร เกี่ยวของกันอยางไร อนึ่ง การจัดการ
ทรัพยากร ชุมชน กับ การ จัดการ ทรัพยากร รวม นั้น ไมใช
สิ่ง เดียวกัน แต เหตุ ที่ เรียก แนวคิด จาก การ สำรวจ งาน
วิชาการในประเทศไทยวาเปนการจัดการทรัพยากรชุมชน
ก็เพราะวา งานแทบทั้งหมดที่ไมใชงานเชิงเทคนิคเกี่ยว
กับการชลประทาน วิศวกรรม หรือผังเมืองจะมุงเนนไป
ที่การจัดการทรัพยากรโดยชุมชน ตางจากงานลักษณะ
10 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

นี้ในตางประเทศที่จะมีการศึกษาการจัดการทรัพยากร
รวมเขตชุมชนเมืองหรือเขตอุตสาหกรรมโดยความรวม
มือ ของ กลุม ผู ใช ทรัพยากร ดวย พูด อีกอยาง หนึ่ง ก็ คือ
ในบทความนี้แนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชน ก็คือ
แนวคิดการจัดการทรัพยากรรวมที่มีชุมชนเปนตัวละคร
หลักในการจัดการทรัพยากรนั่นเอง หัวขอที่สี่ เปนการ
สรุปและตั้งขอสังเกตและขอเสนอแนะเกี่ยวกับแนวคิด
การจัดการทรัพยากรรวมในประเทศไทย การศึกษาเพิ่ม
เติม และแนวทางในการนำแนวคิดที่ไดนำเสนอมาไปใช
พอสังเขป

1. ·ŒÒ·ÒÂͧ¤¤ÇÒÁÃÙŒ´Ñ้§à´ÔÁ㹡ÒèѴ¡ÒÃ
·ÃѾÂÒ¡Ã

Elinor Ostrom เปนนักวิชาการในสาขาระบบการ

จัดการทางเศรษฐกิจ (Economic Governance) ประจำ
อยูที่ Indiana University และ Arizona State Univer-
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 11

sity ประเทศสหรัฐอเมริกา เว็บไซตอยางเปนทางการ

ของรางวัลโนเบลสรุปใจความสำคัญของคุณประโยชนที่
Ostrom มีตอวงวิชาการเศรษฐศาสตรวา เธอได ‘ทาทาย
องคความรูดั ง้ เดิมโดยการแสดงใหเห็นวาระบบกรรมสิทธิ์
ชุ ม ชน สามารถ จั ด การ ทรั พ ยากร ร ว ม ได สำเร็ จ โดย
ปราศจากการควบคุมโดยอำนาจจากสวนกลาง หรือการ
ทำใหทรัพยากรรวมกลายเปนทรัพยสนิ เอกชนไดอยางไร’
(Nobelprize.org) เนื้อหาในหัวขอนี้จะนำเสนอแนวคิด
การจัดการทรัพยากรรวมของ Ostrom เพื่อใหเกิดความ
เขาใจในแนวคิดดังกลาว โดยนำเสนอใหเห็นวา องคความ
รูดั้งเดิมคืออะไร และสิ่งที่เธอนำเสนอนั้นคืออะไร

1.1 ÅѡɳТͧ·ÃѾÂÒ¡ÃËÇÁ
(Common-Pool Resources)

ในทางเศรษฐศาสตร สินคาที่ไดรับการพิจารณา
อยู บ อ ย ครั้ ง ใน ทฤษฎี ทาง เศรษฐศาสตร คื อ สิ น ค า
เอกชน (Private Goods) และสินคาสาธารณะ (Public
12 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

Goods)
สิ น ค า เอกชน คื อ สิ น ค า ที่ มี ลั ก ษณะ สำคั ญ 2
ประการคือเปนสินคาที่สามารถกีดกันได (Excludable)
และ ต อ ง มี การ แข ง ขั น กั น เพื่ อ ให ได มา ซึ่ ง การ บริ โ ภค
(Rivalrous) เพราะ การ บริ โ ภค สิ น ค้ า หน่ ว ย หนึ่ ง จะ
ลด ความสามารถในการบริโภคของคนถัดไปเนื่องจาก
จำนวนสินคาลดนอยลง ลักษณะ 2 ประการนี้ทำให
สินคาเอกชนสามารถถูกจัดสรรโดยตลาดได เพราะผู
ผลิต สามารถ ขาย สินคา ให แก ผู ซื้อ และ กีดกัน ผู ที่ ไม ได
ซื้อออกจากการบริโภคได ผูบริโภคก็ตองแขงขันกันและ
แสดง ความ ยินดี จาย เพื่อ ให ได มา ซึ่ง สินคา หากอยู ใน
ตลาดแขงขันสมบูรณ ราคาที่แสดงในตลาดก็จะแสดง
ตนทุนที่แทจริงของสินคาและระดับความยินดีจายของ
ผูบริโภค
สวน สินคา สาธารณะ มี ลักษณะ ตรง กัน ขาม กับ
สินคาเอกชน กลาวคือ ไมสามารถกีดกันได (Non-ex-
cludable) และไมจำเปนตองแขงขันเพื่อใหไดมาซึ่งการ
บริโภค (Non-rivalrous) ลักษณะดังกลาวทำใหตลาดลม
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 13

เหลว (Market Failure) คือ ไมมการ ี ผลิตและแลกเปลีย่ น

ซื้อขายกันโดยเอกชน เพราะผูผลิตขาดแรงจูงใจในการ
ผลิต เนือ่ งจาก เมือ่ ผลิตแลวไมสามารถกีดกันคนทีไม
่ ซือ้
จากการบริโภคได ผูบริโภคก็ไมยินดีจาย เพราะสามารถ
บริโภคฟรีได ตัวอยางของสินคาสาธารณะ เชน บริการ
การปองกันประเทศ สภาพแวดลอมทีดี่ เปนตน เมือ่ เปน
เชนนี้รัฐจึงตองเขาแทรกแซงดวยการเปน ผูผลิตสินคา
สาธารณะนีเอง ้ และบังคับใหเอกชนรับภาระรายจายผาน
กลไกภาษีและกลไกอื่นๆ ที่เกี่ยวของ
ทรัพยากรรวม (Common-pool Resources)
เปน ประเภท ของ สินคา ทาง เศรษฐศาสตร อีก ลักษณะ
หนึ่ง มีลักษณะบางประการเหมือนสินคาเอกชน และ
บางประการเหมือนสินคาสาธารณะ กลาวคือ ทรัพยากร
รวมมีลักษณะกีดกันไดยากมาก เนื่องจากขอบเขตของ
ทรัพยากรมีขนาดใหญ (แตใชวาจะเปนไปไมได ขึ้นอยู
กับ กติกา การ ใช และ เทคโนโลยี) ใน ขณะ เดียวกัน ตัว
ทรัพยากรเองมีลักษณะตองแขงขันเพื่อใหไดมาซึ่งการ
บริโภค (Rivalrous) ยิง่ บริโภคหรือเก็บเกีย่ วมาก จำนวน
14 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ทรัพยากรทีใช ่ ไดก็จะนอยลงเรือ่ ยๆ (ในงานของ Ostrom

ใชคำวา Subtractability คือเมื่อใชแลวสามารถลดลง
ได) ตัวอยางของทรัพยากรรวม ไดแก ปาและทรัพยากร
จากปา ปลาชนิดตางๆ น้ำ เปนตน ฉะนั้น ปญหาอัน
เกิดจากการที่มีผูใชทรัพยากรมากไป และปญหาการใช
ทรัพยากรเกินพอดี จึงเปนปญหาของการใชประโยชน
ในทรัพยากรรวม ขณะเดียวกัน ผูใชก็ไมมีแรงจูงใจที่จะ
ดูแลรักษา เพราะไมสามารถกีดกันคนอืน่ ทีไม ่ ไดรวมแบง
ปนตนทุนการดูแลรักษาจากการใชทรัพยากรได อนึ่ง
จุดสำคัญที่แบงแยกทรัพยากรรวมกับสินคาสาธารณะก็
คือปญหาการใชทรัพยากรเกินพอดีนั่นเอง เพราะสินคา
สาธารณะนั้น คน สามารถ บริโภค รวม กัน ได ใน ขณะ ที่
ทรัพยากรรวมนัน้ เมือ่ มีคนบริโภคตัวทรัพยากรแลวทำให
ทรัพยากรที่เหลืออยูลดลง
อนึง่ Ostrom (1990)ไดชีประเด็
้ นทีน่ าสนใจเอาไว
วา ผูคนมักจะสับสนระหวางทรัพยากรรวม (Common-
pool resources) กับทรัพยากรทีเป ่ นกรรมสิทธิส์ วนรวม
(Common Property Resources) กลาวคือ ทรัพยากร
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 15

รวมเปนสินคาทางเศรษฐศาสตรที่มีลักษณะเฉพาะดังที่
ไดกลาวไปแลว ในขณะที่คำวากรรมสิทธิ์สวนรวมเปน
เรื่องของกรรมสิทธิ์เหนือสินคานั้น คือ สินคาเอกชนอาจ
จะอยูภาย
 ใตกรรมสิทธิส์ วนรวมก็ได หรือ ทรัพยากรรวม
อาจจะตกเปนกรรมสิทธิ์ของเอกชนก็ไดเชนกัน การเอา
สองคำนี้มารวมกันเปน ‘ทรัพยากรที่เปนกรรมสิทธิ์สวน
รวม’ อาจทำใหสับสนเมื่อตองการวิเคราะหทรัพยากร
รวมที่อยูภายใตระบบกรรมสิทธิ์ประเภทอื่นดวย

1.2 ÍÐää×ͤÇÒÁÃÙŒ´Ñ้§à´ÔÁà¡Õ่ÂǡѺ¡ÒèѴ¡ÒÃ
·ÃѾÂÒ¡Ã

ความรูดั ง้ เดิมเกีย่ วกับการจัดการทรัพยากรอยูบน


ฐานความเชือ่ ทีว่ า หากปลอยใหทรัพยากรธรรมชาติถูกใช
ไปโดยไมมีการควบคุมจากรัฐ หรือมีการมอบกรรมสิทธิ์
เหนือทรัพยากรนั้นใหแกเอกชน ทรัพยากรธรรมชาตินั้น
จะถูกใชจนหมดสิ้นเพราะไมมีใครสนใจดูแลรักษา และ
16 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ผูใ ชแตละคนก็จะพยายามใชประโยชนจากทรัพยากรนัน้
ใหมากที่สุดเทาที่เปนไปได เพราะไมรูวาหากเฝารอถึง
อนาคตแลว วันขางหนาจะมีทรัพยากรนัน้ ใหใชประโยชน
อีกหรือไม แนวคิดนี้เรียกสั้นๆ วา ‘โศกนาฏกรรมของ
ทรัพยากรรวม’ (The Tragedy of the Commons)
ผู ที่ นำ เสนอ แนวคิด นี้ จน เปน ที่ สนใจ และ อางอิง
กันอยางกวางขวางคือ Garrett Hardin ในป 1968
Hardin ยกตัวอยางคลาสสิกของกรณีทุงหญาเลี้ยงสัตว
ที่เปดกวางใหทุกคนเขามาใชได (Open Access to All)
หลักการเบื้องตนของเรื่องนี้ก็คือ คนเลี้ยงสัตวแตละคน
จะไดประโยชนโดยตรงจากทุงหญา แตจะตองแบกรับ
ตนทุนจากการใหสัตวเขามากินหญามากเกินไปในภาย
หลัง เพราะทุง หญาเสือ่ มสภาพลงจากการถูกใชประโยชน
ซึ่งคนเลี้ยงสัตวทุกคนตองแบกรับตนทุนดังกลาวเทาๆ
กัน ฉะนั้น หากเราสมมุติวาคนเลี้ยงสัตวมีเหตุมีผลทาง
เศรษฐศาสตร ก็ยอมนำสัตวเขามากินหญาใหมากที่สุด
เทาที่จะเปนไปไดกอนที่ทุงหญาจะเสื่อมโทรมลง ทาย
ที่สุด ทุงหญาก็ถูกใชประโยชนเกินศักยภาพที่ทุงหญาจะ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 17

รับไหว และเสื่อมสภาพลงอยางรวดเร็วเกินควร
มิใชเพียง Hardin เทานัน้ ทีเห็
่ นแนวโนมของการใช
ทรัพยากรจะเปนไปในลักษณะนี้ นักปรัชญาในอดีตอยาง
เชน Aristotle หรือ Thomas Hobbs หรือนักวิชาการ
ใน ชวง ทศวรรษ ที่ 1970-80 ก็ มี ความ เห็น ในทำนอง
เดียวกัน กลาวคือ หากมีคนจำนวนหนึ่งสามารถเขาถึง
ทรัพยากร รวม ได อยาง เสรี ปริมาณ ทรัพยากร ที่ ถูก ใช
ประโยชนจะมากเกินกวาระดับที่เหมาะสมและนำไปสู
การสูญสลายของทรัพยากรนั้นเปนแน (Clark 1976,
1980; Dasgupta and Heal 1979; Gordon 1954
อางอิงจาก Ostrom 1990) นอกจากนี้ แนวคิดนี้ถูกนำ
ไปใชอธิบายปรากฏการณตางๆ ทีเป ่ นโศกนาฏกรรมของ
ทรัพยากรชนิดตางๆ เชน ฝน ไมฟน จนถึงปญหาความ
รวมมือระหวางประเทศ
คำ อธิบาย ทาง เศรษฐศาสตร ของ ปรากฏการณ
นี้มักใชทฤษฎีเกม (Game Theory) กรณี Prisoner
Dilemma (PD) กลาวคือ ในสถานการณทีผู่ ต องหา 2 คน
ที่รวมมือกันกระทำความผิดและถูกตำรวจสืบสวนแบบ
18 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

แยกหอง แตละคนมีทางเลือก 2 ทาง คือ จะสารภาพ

หรือไมสารภาพ ทางเลือกที่ดีที่สุดคือ ไมสารภาพทั้งคู
เพราะตำรวจจะไมสามารถเอาเรือ่ งไดหรืออยางนอยก็ได
รับโทษสถานเบา แตถาหากคนใดคนหนึ่งสารภาพ คนที่
สารภาพจะไดรับโทษสถานเบาในขณะคนที่ไมสารภาพ
จะไดรับโทษอยางหนัก และหากสารภาพทัง้ คู ก็จะไดรับ
โทษหนักเชนกัน แตนอยกวากรณีทีไม่ สารภาพแตอีกฝาย
หนึ่งสารภาพ ในกรณีที่ตางฝายไมสามารถสื่อสารกันได
ตางฝายตางตองเลือกที่จะสารภาพแนนอน เพราะตาง
ฝายตางไมรูวาอีกฝายจะสารภาพหรือไม หากตนเลือก
ที่จะไมสารภาพอาจไดรับโทษหนักได เมื่อทั้งสองฝาย
สารภาพ ทั้งคูก็ตองรับโทษสถานหนัก แทนที่จะไดรับ
โทษสถานเบาหากไมสารภาพทั้งคู
ใน กรณี การ จัดสรร ทรัพยากร รวม Hardin ยก
ตัวอยางวา สมมุติวามีคนเลี้ยงสัตว 2 คน แตละคนมีฝูง
สัตวของตน ทุงหญามีศักยภาพในการรองรับฝกสัตวได
L ตัว ฉะนั้น ถาใหพอดี แตละคนควรจะเลี้ยงสัตว L/2
ตัว ไดผลผลิตคนละ 10 หนวย ก็จะทำใหสามารถใช
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 19

ทุง หญานีเลี้ ย้ งสัตวไดตอไปเรือ่ ยๆ แตหากคนหนึง่ เลือกที่

จะเลีย้ ง L/2 ตัว แตอีกคนกลับเพิม่ จำนวนมากขึน้ เรือ่ ยๆ
ประโยชน ก็ จะ ตก อยู กับ คน นั้น สมมุติ วา 11 หนวย
ในขณะที่คนที่เลี้ยง L/2 ก็จะไมไดประโยชน พรอมทั้ง
เสียทุงหญาไปดวย สมมุติวา −1 หนวย และทายที่สุด
หากทัง้ สองคนตางเลือกทีจะ ่ เลีย้ งสัตวมากทีส่ ดุ ทีเป
่ นไป
ได ทั้งสองคนจะไมไดผลผลิตอะไรเลย (0 หนวย) หาก
คนเลีย้ งสัตวทัง้ สองคนไมสามารถเจรจาตกลงกันได ตาง
คนตางยอมเลีย้ งสัตวใหมากทีส่ ดุ เพราะไมรวู าอีกฝายจะ
หักหลังดวยการเลี้ยงสัตวเพิ่มมากขึ้นหรือไมและเทาใด
สิง่ นีถื้ อเปน ความขัดกันของความมีเหตุมีผล (Dilemma
of Rationality) คือ การกระทำอยางมีเหตุมีผลในระดับ
ปจเจกกลายเปนความไมมีเหตุผลเลยหากมองในระดับ
สังคมสวนรวม ซึ่งทางเลือกที่มีเหตุมีผล ไดแก แตละคน
เลือกเลี้ยงสัตว L/2 ตัว
สาร ที่มา จาก แนวคิด นี้ ทำให ผู กำหนด นโยบาย
หลงเขาใจวา ไมควรปลอยใหทรัพยากรเปนทรัพยสิน
สาธารณะไดเลย เพราะปจเจกชนจะตกอยูภาย  ใตกับดัก
20 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ของความมีเหตุมีผลและจะใชประโยชนจากทรัพยากรจน
สูญไปอยางแนนอน วิธีการเดียวสำหรับการดูแลจัดการ
ทรัพยากรธรรมชาติคือ การแทรกแซงและควบคุมจาก
ภายนอก ผานกลไกอยางนอย 2 ประการ คือ 1) การ
ดูแลควบคุมโดยตรงจากรัฐ หรือ 2) การใหสัมปทาน
กับเอกชน
สำหรับวิธีการแรก การควบคุมโดยรัฐนั้นมาจาก
ความเชื่อที่วาหากเราปลอยใหปจเจกชน ผูใชทรัพยากร
ทำการใชทรัพยากรโดยไมมีการควบคุม ทรัพยากรจะ
ถูก ใช จน หมด สิ้น ฉะนั้น รัฐ ควร จะ มี บทบาท เปน แรง
บังคับจากภายนอกใหปจเจกชนเลือกทางเลือกทีถู่ กตอง
และลงโทษหากมีการทำผิดกติกา อยางไรก็ดี แนวคิดนี้
อยูบนฐานความเชื่อวารัฐมีขอมูลสมบูรณและสามารถ
บังคับใชกฎกติกาไดอยางแมนยำและทั่วถึง ซึ่งในความ
เปน จริง แลว หา เปน เชน นั้น ไม เพราะ รัฐ คอน ขาง ออน
ประสิทธิภาพ ใน การ บังคับ ใช กติกา และ ใน บาง กรณี
กลับลงโทษคนที่ทำตามกติกา ในขณะที่ไมสามารถจับ
และ ลงโทษ คน ที่ ไม ทำตา มก ติ กา ได ทาย ที่สุด แลว จึง
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 21

ไมมี คน ทำตา มก ติ กา และ ทรัพยากร ก็ ตก อยู ใน สภาพ

เปดกวาง ไมมีกรรมสิทธิ์ และจบลงดวยโศกนาฏกรรม
ขางตนเชนเดิม
สวน วิธี การ ที่ สอง หรือ การ ให สัมปทาน นั้น ก็
คือ การที่รัฐแกปญหาของทรัพยากรรวมโดยการทำให
กลาย เปน สินคา เอกชน โดย การ มอบ สิทธิ์ ให แก เอกชน
หนึ่ง (บุคคล หรือบริษัทเอกชน) ใหทำการใชประโยชน
และ ดูแล รักษา ไป เลย โดย เชื่อวา เมื่อ กลาย เปน สินคา
ของเอกชนแลว เอกชนจะมีแรงจูงใจในการดูแลรักษา
ระบบทรัพยากรนั้นใหอยูในสภาพดี การใหสัมปทานมี
ขอดีตรงที่ตัดปญหาของทรัพยากรรวมไปได แตขอเสีย
คือ หากธรรมชาติของทรัพยากรรวมมีความไมแนนอน
ก็เปนหนาที่ของเอกชนที่จะตองแขงกับธรรมชาติแทน
เชน ทุง หญาเลีย้ งสัตวถูกแบงเปนสองสวนใหคนเลีย้ งสัตว
แตละคน แตทุงเลี้ยงสัตวนี้บางฤดูฝงหนึ่งมีหญา ฝงหนึ่ง
แหงแลงสลับกันไป ถาปไหนรายใดโชครายที่พื้นที่ของ
ตนแหงแลงก็อาจขาดทุนจนไมสามารถเลี้ยงสัตวไดอีก
นอกจากนี้ ประสบการณจริงในประเทศตางๆ ก็พิสูจน
22 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ใหเห็นแลววา การใหสัมปทาน หรือแมแตการดูแลโดย

รัฐเอง ก็ไมไดชวยใหการอนุรักษทรัพยากรรวมเปนไป
อยางมีประสิทธิภาพแตอยางใด

1.3 ÁØÁÁͧãËÁ‹áÅÐÊÔ่§·Õ่à¡Ô´¢Ö้¹¨ÃÔ§ã¹ÀҤʹÒÁ

องค ความ รู ดั้ ง เดิ ม นั้ น ตั้ ง อยู บน ข อ สมมุ ติ บาง
ประการของวิชาเศรษฐศาสตร ไดแก ความมีเหตุมีผล
ในทางเศรษฐศาสตร (Rationality) ความสมบูรณของ
ขอมูลขาวสาร (Perfect Information) ความสัมพันธ
ของการกระทำของผูคน รวมถึงความแนนอนคงที่ของ
สภาพ แวดลอม (Certainty) เปนตน กลาว โดย สรุป
องค ความ รู ดั้งเดิม ดาน นี้ เชื่อ วา ผู ใช ทรัพยากร มี เหตุ
มี ผล ใน ทาง เศรษฐศาสตร หาก การก ระ ทำ ใด ทำให ได
ประโยชนมากกวาตนทุน เขายอมเลือกทีจะ ่ กระทำสิง่ นัน้
การกระทำของแตละคนแยกขาดออกจากกันไมสัมพันธ
กัน ขอมูลขาวสารมีความสมบูรณ สภาพแวดลอมที่คน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 23

เหลานี้อาศัยและกระทำการตางๆ นั้นมีความแนนอน
หากพิจารณาภายใตเงือ่ นไขเหลานี้ โศกนาฏกรรม
ของทรัพยากรรวมก็จะเกิดขึน้ ปจเจกชนผูใช  ทรัพยากรจะ
ไมสามารถหลุดออกจากกับดักของความขัดกันของความ
มีเหตุมีผลได การแทรกแซงจากภายนอกไมวาจะจากรัฐ
นักวิชาการ หรือนักพัฒนา จึงเปนสิ่งจำเปน การควบคุม
ดูแลจากรัฐก็จะเปนไปอยางมีประสิทธิภาพและสามารถ
บังคับใชกฎกติกาการใชทรัพยากรไดอยางมีประสิทธิภาพ
เอกชนที่ไดรับสัมปทานก็จะใชประโยชนจากทรัพยากร
และดูแลระบบทรัพยากรตามที่ไดสัญญากันไว
อยางไรก็ดี ตลอดชวงเวลาที่ผานมา นักวิชาการ
จำนวนมากในหลากหลายสาขาใหความสนใจศึกษาวา
แทจริงแลว ผูใชทรัพยากรตกอยูภายใตกับดักของความ
มี เหตุ มี ผล จริง หรือ ไม งาน ศึกษา จำนวน มาก เกี่ยว กับ
การจัดการทรัพยากรขนาดเล็กและขนาดกลางพบวา ใน
หลายกรณี ผูใชทรัพยากรสามารถจัดการทรัพยากรรวม
ไดอยางมีประสิทธิภาพ Schlager (1994 อางอิงจาก
Ostrom 2010) และการจัดการทรัพยากรโดยภาครัฐ
24 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

จะ มี ประสิทธิภาพ ต่ำ กวา การ จัดการ โดย องคกร ชุมชน

Blomquist และคณะ (1994 อางอิงจาก Ostrom 2010)
พบวา โครงสรางการจัดการทรัพยากรรวมที่ออกแบบ
โดยผูใช
 เองมีแนวโนมทีจะ่ มีประสิทธิภาพมากกวาเชนกัน
อยางไรก็ดี เนือ่ งจากกรณีศึกษาเหลานีกระจั
้ ดกระจายอยู
ตามสาขาตางๆ และไมมการ ี รวบรวม กรณีโศกนาฏกรรม
จึงไดรับความสนใจมากกวา จนกระทั่งหลังป 1986
หลังการประชุมวิชาการของ National Academy of
Sciences ในสหรัฐอเมริกาในหัวขอเกี่ยวกับการจัดการ
ทรัพยากรกรรมสิทธิร์ วม (Panel on Common Property
Resource Management) ทีมของ Ostrom ที่ Indiana
University จึงไดทำการรวบรวมกรณีศึกษาเหลานี้จาก
หลากหลายสาขาและสังเคราะหกรณีศึกษาเหลานี้ งาน
ของ Ostrom ก็อยูบนฐานของชุดขอมูลนี้เชนกัน
Ostrom (1990) เห็นวาสภาพความเปนจริงเชิง
ประจักษแตกตางอยางมากกับองคความรูดั้งเดิมเพราะ
องคความรูดั้งเดิมนั้นมีขอสมมุติเกี่ยวกับปจเจกชนและ
สถานการณที่ปจเจกชนเผชิญที่แคบเกินไป กลาวคือ ผู
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 25

ใช ทรัพยากร อยู ใน สภาพ แวดลอม ที่ ไม แนนอน มี การ

เปลี่ยนแปลงอยางตอเนื่อง นอกจากนี้ พวกเขายังมีเหตุ
มีผลจำกัด เนื่องจาก มีความรูเกี่ยวกับสภาพแวดลอม
และผูใช
 ทรัพยากรคนอืน่ อยางจำกัด แตเพราะวาพวกเขา
เรียนรูได
 และพยายามทีจะ ่ หาทางออกทีดี่ ขึน้ เรือ่ ยๆ เมือ่
มีโอกาส ฉะนั้น ผูใชทรัพยากรในชุมชนเดียวกันและอยู
กับทรัพยากรมานานยอมมีความรูเกี่ยวกับสภาพพื้นที่
และ ผูคน ที่ มาก พอ จะ มี แนว โนม ที่ จะ สามารถ จัดการ
ทรัพยากร รวม ได อยาง มี ประสิทธิภาพ ทั้งนี้ ขึ้น อยู กับ
สถานการณที่ผูใชทรัพยากรเหลานั้นกำลังเผชิญอยูดวย
หากพวกเขากำลังเผชิญสภาวะวิกฤติทางดานเศรษฐกิจ
สังคมเปนการสวนตัว เขาอาจตัดสินใจไมดูแลทรัพยากร
และเลือกทางเลือกทีจะ ่ ใชทรัพยากรอยางสิน้ เปลืองแทน
ก็ได หรือพูดอีกอยางหนึ่งคือ ถาอัตราคิดลด (Discount
Rate) ในการใชทรัพยากรของผูใชทรัพยากรสูงขึ้นก็อาจ
จะ ทำให พวก เขา เลือก ที่ จะ ใช ทรัพยากร อยาง ไม ยั่งยืน
แทนที่ จะ รวม กัน ใช ประโยชน จาก ทรัพยากร ใน แบบ ที่
ยั่งยืนกวา
26 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

นอกจากนี้ ผูใชทรัพยากรยังมีพฤติกรรมที่มีแนว
โนมจะปฏิบัติตามบรรทัดฐาน (Norm) ของชุมชนที่ตน
อยู ดวย บรรทัดฐาน เปน มาตรการ ที่ กำกับ พฤติกรรม
ของผูใชทรัพยากรวาสิ่งใดคือสิ่งที่ถูก ควรทำ ควรอยูใน
ชุดทางเลือกของการกระทำที่จะเลือกทำ สิ่งใดเปนสิ่งที่
ผิด ไมควรทำ ไมควรอยูในชุดทางเลือกของการกระทำ
เลย การมีพฤติกรรมที่สอดคลองกับบรรทัดฐานนี้ทำให
เห็นวาหากมีการตัง้ กฎกติกาบางอยางขึน้ และชุมชนผูใช
ทรัพยากรนัน้ มีบรรทัดฐานทีให ่ ความสำคัญกับการรักษา
คำพูด ปฏิบตั ตาม
ิ กติกา ก็มีความเปนไปไดวาหากกติกา
ที่รางขึ้นมามีประสิทธิภาพในการจัดการทรัพยากร การ
จัดการนั้นก็มีโอกาสที่จะสัมฤทธิ์ผลมาก แตหากชุมชน
มีบรรทัดฐานในแบบทีหา ่ ประโยชนใสตัวและฉวยโอกาส
ก็ยากที่การจัดการทรัพยากรจะสัมฤทธิ์ผลได เมื่อผูใช
ทรัพยากรปฏิบัติตามกฎเปนเวลานานเขามีโอกาสที่จะ
รับเอากติกานั้นเขามาเปนบรรทัดฐานภายในตัวของเขา
(Internal Norm) อยางไรก็ดี เปนความจริงที่ในทุกๆ
สังคม ยอม มี ทั้งคน ดี และ คน ไม ดี กลไก การ ตรวจ ตรา
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 27

(Monitoring) และการลงโทษทางสังคม (Social Sanc-

tion) จึงมีบทบาทมากในการทำใหการจัดการทรัพยากร
มีประสิทธิภาพ
พูดอีกแบบหนึ่งคือ Ostrom ไดขยายขอสมมุติ
เกี่ยวกับพฤติกรรมของผูใชทรัพยากรใหกวางขึ้นไปกวา
ขอ สมมุติ เกี่ยว กับ พฤติกรรม มนุษย ใน เศรษฐศาสตร
กระแสหลักมาตรฐาน โดยการตัดสินใจทำสิ่งตางๆ ของ
ปจเจกชนมิไดเปน ผลมาจากการเทียบกันระหวางผลได
และ ตนทุน ที่ เปน เงื่อนไข และ อัตรา คิด ลด สวน บุคคล
เทานั้น ยังมีบรรทัดฐานภายใน และการเรียนรูจากผล
ของการกระทำที่จะชวยทำใหขอมูลเกี่ยวกับตนทุนและ
ผล ไดที่ คาด หวัง ได จาก การก ระ ทำ ชัดเจน ขึ้น หรือ นำ
ไปสูการสรางทางเลือกใหมที่จะใหผลดีกวาไดดวย ดัง
แผนภาพที่ 1 ที่แสดงขางลางนี้
28 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

á¼¹ÀÒ¾·Õ่ 1: กระบวนการตัดสินใจของปจเจกชน

External world

Internal world Expected

benefits

Internal norms Choice of

strategies Outcomes
Discount rate

Expected
costs

·Õ่ÁÒ: Ostrom 1990 หนา 37

การ ทดลอง ใน หอง ทดลอง และ ภาค สนาม จริงๆ

ก็พบวา ปจเจกชนสามารถแกไขปญหาความขัดกันของ
ความมีเหตุมีผลได การสื่อสารกันตอหนาเพื่อนัดแนะ
หรือตกลงกติกามีสวนชวยในการแกไขปญหานี้ นอกจาก
นี้ ผูเขารวมการทดลองยังยินดีแบงทรัพยากรสวนหนึ่ง
เพื่อการตรวจตราดูแลและลงโทษใหความรวมมือเปน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 29

ไป ตาม ที่ ตกลง กัน อีก ดวย หาก ผู เขา รวม การ ทดลอง
มี ลักษณะ ตาม ขอ สมมุติ ของ องค ความ รู ดั้งเดิม ยอม มี
พฤติกรรมในทางตรงกันขาม คือไมยินดีแบงทรัพยากร
เพื่อ ตรวจ ตรา และ จะ หัก หลัง ตั้งแต เริ่ม ตน Ostrom
(2010) เห็นวา พฤติกรรมแบบ Prisoner Dilemma
(PD) นั้นเปนเพียงกรณีพิเศษที่จะเกิดขึ้นเมื่อปจเจกชน
ไมรูจักกันและไมสามารถสื่อสารกันได ซึ่งหากพวกเขา
สามารถ สื่อสาร กัน ได เขา ยอม สามารถ ออกแบบ และ
สรางขอตกลงที่จะทำใหพวกเขาไดผลประโยชนรวมกัน
เพิ่มขึ้นได ยิ่งไปกวานั้นการทดลองภาคสนามยังพบวา
การ บังคับ ใช กติกา ที่มา จาก ภายนอก จะ มี ผล ลด ความ
รวมมือกันโดยสมัครใจของชุมชนอีกดวย
สภาพแวดลอมที่ผูใชทรัพยากรเผชิญยังมีความ
สลับซับซอนและมีความเชื่อมโยงกันทั้งในเชิงนิเวศและ
ในเชิงสังคม การกระทำหนึ่งๆ ของผูใชทรัพยากรยอม
สงผลกระทบกับบริบทตางๆ ทั้งทางสังคม เศรษฐกิจ
การเมือง ระบบทรัพยากร และตัวทรัพยากรเอง จาก
แผนภาพ ที่ 2 การ ปฏิ สั ม พั น ธ และ ผลลั พ ธ ของ ผู ใช
30 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ทรัพยากรจะสงผลตอทั้งระบบทรัพยากร (Resource
System) ตัวทรัพยากร (Resource Unit) ระบบการ
จัดการ และตัวผูใช สิ่งตางๆ เหลานี้จะสงผลยอนกลับ
ไปทีการ
่ ปฏิสมั พันธและผลลัพธของการกระทำนัน้ ๆ ใน
ขณะเดียวกันการปฏิสัมพันธและผลของการกระทำนี้ยัง
มีความเชื่อมโยงกับบริบทที่ใหญกวานั้นคือ ระบบนิเวศ
ที่ทรัพยากรตั้งอยูหรือเกี่ยวของดวย และบริบททางดาน
เศรษฐกิจ สังคม การเมือง ซึง่ ความเปลีย่ นแปลงในบริบท
ที่ใหญกวาทั้งสองนี้ก็ยอมสงผลตอการจัดการทรัพยากร
อยางเลี่ยงไมได
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 31

á¼¹ÀÒ¾·Õ่ 2: สถานการณการจัดการทรัพยากรตั้งอยู
ในระบบนิเวศและสังคมที่กวางกวา
Social, economics, and political settings (S)

Resource Governance
system system
(RS) (GS)

Action Situation
Interactions (I) Outcomes (O)

Resource units (RU) Users (U)

Direct casual link Feedback

Related ecosystems (ECO)

·Õ่ÁÒ: Ostrom 2010 หนา 663

จากมุมมองใหมดังกลาวทำให Ostrom (1990,

2010) ย้ำวา การจัดการทรัพยากรนั้นสามารถเปนไป
ได และมีประสิทธิภาพดีกวา หากการจัดการและกฎ
กติกาในการจัดการนัน้ ดำเนินการโดยผูใช
 ทรัพยากรอยาง
32 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

สมัครใจเอง ทั้งนี้เนื่องจากในความเปนจริง คนสามารถ

รวมมือกันเพื่อใหบรรลุเปาหมายรวมที่ดีสำหรับทุกฝาย
ไดหากมีโอกาสไดคุยกัน และเนื่องจากผูใชทรัพยากร
มี ความ รู ใน เชิง พื้นที่ ของ ระบบ นิเวศ และ รูจัก กับ ผู ใช
ทรัพยากรคนอื่น ทำใหสามารถออกแบบกติกาที่เปนที่
ยอมรับและเหมาะกับบริบทในพื้นที่ดวย
อย า งไร ก็ ดี ไม จำเป น เสมอ ไป ที่ การ จั ด การ
ทรัพยากรโดยชุมชนจะตองมีประสิทธิภาพหรือสัมฤทธิ์
ผลเสมอไป การจัดการทรัพยากรโดยชุมชนทีล่ มเหลวก็มี
ใหเห็นไมนอย สิ่งที่ Ostrom ศึกษาก็คือ อะไรเปนปจจัย
ทีทำให
่ การจัดการทรัพยากรโดยชุมชนผูใช  ทรัพยากรนัน้
สำเร็จและดำรงอยูไดนาน อันจะเปนประเด็นหลักใน
หัวขอถัดไป อนึ่ง คุณูปการของ Ostrom ในเชิงวิชาการ
นัน้ มิใชเพียงกรอบการวิเคราะหและบทเรียนทีได ่ จากการ
เรียนรูกรณีศึกษาที่จะกลาวตอไปนี้เทานั้น แตเธอยังได
เสนอกรอบการวิเคราะหและคาดการณการเปลีย่ นแปลง
เชิง สถาบัน (Institutional Change) ของ ชุมชน ผู ใช
ทรัพยากร และประเด็นดานวิธีวิทยา (Methodology)
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 33

เอา ไว อีก ดวย อยางไร ก็ ดี บทความ นี้ จะ ไม พิจารณา

ใน 2 ประเด็นหลังเนื่องจากเปนประเด็นที่เกี่ยวของกับ
นักวิชาการที่จะทำการศึกษาเรื่องนี้มากกวาจะที่จะเปน
ประโยชนในเชิงการใหความรูทั่วไปและเชิงนโยบาย

2. »ÃÐʺ¡Òó¨Ò¡μ‹Ò§»ÃÐà·È

Ostrom ไดศึกษาชุมชนผูใช
 ทรัพยากรจำนวนมาก
จากทั่วโลกพรอมสกัดบทเรียนเปนองคความรูที่สำคัญ
ผูเขียนขอนำเอาองคความรูและหลักการที่ Ostrom ได
นำเสนอไวในหนังสือและบทความของเธอในป 1990
และ 2010 มานำเสนอ โดยจะกลาวถึงความรูพื้นฐาน
เกี่ยว กับ การ จัดการ ทรัพยากร ตาม ดวย ความ เขาใจ
เกี่ยว กับ ระดับ ตางๆ ของ กฎ กติกา ที่ เกี่ยวของ กับ การ
จัดการทรัพยากร ประเภทของกรรมสิทธิ์ในการจัดการ
ทรัพยากร และหลักการในการออกแบบกติกาวาดวย
การจัดการทรัพยากร ซึง่ เปนบทเรียนสรุปจากกรณีศึกษา
34 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ตางๆ ในตอนทายจะกลาวถึงแนวโนมของการศึกษาดาน
นี้ ซึ่งกำลังมุงไปใหความสำคัญกับเรื่องความสามารถใน
การกลับสูสภาพ เดิม (Resilience) และความสามารถใน
การปรับตัว (Adaptive Capacity)

2.1 Åѡɳо×้¹°Ò¹áÅÐμÑÇÅФ÷Õ่à¡Õ่ÂÇ¢ŒÍ§¡Ñº
·ÃѾÂÒ¡ÃËÇÁáÅСÒèѴ¡ÒÃ

ทรัพยากรรวมที่ Ostrom สนใจศึกษาและกลาว

ถึงในรายงานนี้เปนทรัพยากรรวมที่สามารถเกิดขึ้นใหม
ได (Renewable) ตัวทฤษฎีไมไดพูดถึงทรัพยากรที่ใช
แลวหมดไป (Non-renewable) ทีด่ นิ ทำกินและปาชุมชน
จัดอยูในสวนของทรัพยากรรวมที่เกิดขึ้นใหมได กลาว
คือ ที่ดินทำกินนั้นเปนทรัพยากรที่เกิดขึ้นใหม ไดหาก
พิจารณาในแงของหนาดินและสารอาหารที่จำเปนตอ
การเจริญเติบโตของพืช หรือพูดรวมๆ คือผลิตภาพของ
ผืนดินในการสรางผลิตผลทางการเกษตรนัน่ เอง สวนปา
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 35

นั้นคอนขางชัดเจนวาเปนทรัพยากรรวมที่เกิดขึ้นใหม
ลั ก ษณะ สำคั ญ ประการ หนึ่ ง ที่ เกี่ ย วข อ ง กั บ
ทรัพยากร รวม ที่ เกิด ขึ้น ใหม ได และ เกี่ยวของ กับ การ
จัดการทรัพยากร ก็คือ ทรัพยากรรวมมีองคประกอบ
สำคัญ 2 ประการ คือ ระบบทรัพยากร (Resource
System) กับตัวทรัพยากรเองที่คนเก็บเกี่ยวไปใชเพื่อ
การบริโภค (Resource Unit) ระบบทรัพยากรมีลักษณะ
เปน Stock ของทรัพยากรที่จะตองดำรงอยูเพื่อใหเกิด
การผลิตตัวทรัพยากรออกมาได เชน จำนวนปลาในฝูง
ทีจะ
่ ทำใหอัตราการเกิดของปลาคงทีหรื ่ อเพิม่ ขึน้ ปาชาย
เลนและพืชทีเกี่ ย่ วของทีจะ
่ เปนระบบอนุบาลใหชาวบาน
สามารถเก็บเกี่ยวไมฟนและสัตวน้ำตางๆ ในบริเวณปา
ชายเลน สวนตัวทรัพยากรมีลักษณะเปน Flow ทีม่ าจาก
ระบบทรัพยากร สวนนีคื้ อสวนทีชาว ่ บานจะเก็บเกีย่ ว ยก
ตัวอยางเชน ในกรณีของปาชายเลน การทีชาว ่ บานไปรวม
กันดูแลรักษา ปกรัว้ แตงกิง่ คือการดูแลระบบทรัพยากร
ในขณะทีการ่ กำหนดกติกาการเก็บเกีย่ วเปนเรือ่ งของการ
กำหนดกติกาทีเกี ่ ย่ วกับตัวทรัพยากร ระบบทรัพยากรกับ
36 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ตัวทรัพยากรไมจำเปนจะตองเปนสิ่งเดียวกันก็ได
ผูที่เกี่ยวของกับการจัดการและใชประโยชนจาก
ทรัพยากร รวม มี อยู หลาย ตำแหนง แตละ ตำแหนง มี
บทบาทแตกตางกันไป บางคนอาจจะมีหลายบทบาท
ก็ได บทบาทดังกลาวเชน
- ‘ผูใช’ (Appropriator) ในที่นี้หมายถึงผูเก็บเกี่ยว
ตัวทรัพยากรไปเพือ่ ใชประโยชน อาจจะหมายถึงคนเลีย้ ง
สัตว ชาวประมง ผูใชน้ำชลประทาน หรือใครก็ตามที่ใช
ตัวทรัพยากรจากระบบทรัพยากร ผูใชทรัพยากรอาจใช
ทรัพยากรทีเก็ ่ บเกีย่ วไดเพือ่ การบริโภคหรือการผลิตของ
ตน หรือจะถายโอนกรรมสิทธิให ์ แกคนอืน่ ตอไป ขอบเขต
ของผูใช
 ทรัพยากรในทฤษฎีของ Ostrom นีไม ้ ครอบคลุม
ถึงผูใชทรัพยากรที่มีอำนาจในตลาดสินคาและบริการ
หรือมีผลตอสิ่งแวดลอมนอกบริบทของทรัพยากรรวม
ที่พิจารณา
- ‘ผูจัดการ’ (Provider) คือ ผูเปนเจาภาพจัดการ
ใหเกิดการจัดการทรัพยากร อาจจะเปนผูใชเอง เปนรัฐ
เปน NGO ทีเป ่ นผูประสาน
 งานใหเกิดการออกกฎกติกา
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 37

การบำรุงรักษาระบบทรัพยากร
- ‘ผูผลิต’ (Producer) คือ ผูทำหนาที่จริงในการ
สราง ซอม ทำนุบำรุงระบบทรัพยากร ผูจัดการและผูใช
อาจจะเปนคนคนเดียวกันหรือไมก็ได
สิ่ง ที่ ควร เนน ย้ำ ก็ คือ ผู ใช ทรัพยากร สามารถ ใช
ระบบ ทรัพยากร รวม กัน ได เชน ชาว บาน ทั้ง หมูบาน
สามารถ ใช ป า ชุ ม ชน ร ว ม กั น ได แต ไม สามารถ ใช ตั ว
ทรัพยากรรวมกันได เชน ถานาย ก ตัดไมไปทำฟนแลว
ไมที่ถูกตัดไปนั้นก็ถูกใชไปแลว นาย ข ไมสามารถตัดไม
ตนนั้นมาทำฟนไดอีก
เนือ่ งจากตัวทรัพยากรนัน้ ไมสามารถถูกผลิตออก
มาไดหากไมมีระบบทรัพยากร ฉะนั้น การดูแลรักษา
ระบบทรัพยากรจึงเปนสิง่ สำคัญทีควร ่ ทำ อยางไรก็ดี คน
ยอมขาดแรงจูงใจที่จะดูแลรักษาระบบทรัพยากร หาก
ไมสามารถกีดกันคนที่ไมไดมี สวนรวมกับการแบงเบา
ภาระการดูแลรักษาจากการใชทรัพยากรในระบบได ใน
แงนี้ระบบทรัพยากรมีลักษณะเหมือนสินคาสาธารณะ
ใน ระดับ ชุมชน ที่ เผชิญ ปญหา การ กีดกัน ผู ใช ประโยชน
38 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ในขณะเดียวกัน ตัวทรัพยากรที่ถูกใชประโยชนก็จำเปน
ตองมีการจัดการที่เปนธรรมเชนกัน เพราะเนื่องจากตัว
ทรัพยากรจะมีลักษณะเหมือนกับสินคาเอกชนมากกวา
การ จัดสรร ตัว ทรัพยากร ที่ ไม เปน ธรรม ก็ สง ผล ตอ แรง
จูงใจของผูใช
 ทรัพยากรในการมีสวนรวมบำรุงรักษาระบบ
ทรัพยากรเชนกัน แตกลไกในการจัดสรรตัวทรัพยากรก็มี
ความแตกตางกันไปตามลักษณะภูมิสังคม

2.2 ¡®¡μÔ¡Ò㹡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂҡêØÁª¹

จากกรณีศึกษาตางๆ พบวา กติกาในการจัดการ

ทรัพยากรชุมชนนั้นมีความซับซอนในตัวของมัน กลาว
คือ กติกามีอยูอยางนอย 3 ระดับ ไดแก
1) กติการะดับปฏิบัติการ (Operational Rules)
คือ กติกาทีผู่ ใช
 ทรัพยากรจะตองเผชิญทุกๆ วัน เปนกติกา
ที่กำหนดวา ผูใชทรัพยากรสามารถใชเครื่องมืออะไรใน
การใชประโยชนจากทรัพยากร ใชประโยชนไดเมื่อใด ใน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 39

ปริมาณเทาไร เปนตน
2) กติกากำกับทางเลือกรวม (Collective-Choice
Rules) เปนก ติ กา ที่ ใช โดย ผู ใช ทรัพยากร ผู มี อำนาจ
ภายนอก หรือเจาหนาทีใน ่ การออกนโยบายวาทรัพยากร
จะถูกบริหารจัดการอยางไร กติการะดับนี้จะมีผลทาง
ออมตอกติกาในระดับปฏิบัติการ
3) กติการะดับธรรมนูญ (Constitutional Rules)
เปนกติกาที่กำหนดวาใครบางที่มีสิทธิ์เขามามีสวนรวม
ในการกำหนดกติกากำกับทางเลือกรวมบาง และกติกา
ที่ใชในการออกแบบและสรางกติกากำกับทางเลือกรวม
นอกจากนี้ ยังมีผลทางออมเชนกัน
ลักษณะของสิทธิ์ที่สืบเนื่องมาจากกติกาขางตน
นัน้ จากกรณีศึกษาตางๆ Ostrom พบวาสามารถจำแนก
สิทธิ์ในการจัดการทรัพยากรออกเปน 5 ประเภท ดังนี้
1) สิทธิ์ในการเขาใชทรัพยากร (Access)
2) สิทธิ์ในการใชประโยชนจากระบบทรัพยากร
(Withdrawal)
3) สิทธิในการจัดการ (Management) คือ สิทธิ์
40 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ทีอนุ
่ ญาตใหผูมี สิทธิสามารถ
์ ปรับเปลีย่ นสภาพของระบบ
ทรัพยากรได รวมถึงกำหนดรูปแบบการใชประโยชนจาก
ทรัพยากรดวย
4) สิทธิ์ ใน การ กีดกัน (Exclusion) คือ สิทธิ์
ที่ กำหนด ว า ใคร สามารถ เข า ใช ประโยชน จาก ระบบ
ทรัพยากรไดหรือไมได
5) สิทธิ์ในการขายหรือใหยืมสิทธิ์ทั้ง 4 ประเภท
กอนหนานี้ ซึ่งสิทธิแตละประเภทนั้น ผูกำหนดอาจไม
จำเปนตองเปนกลุมเดียวกันก็ได เชน สิทธิบางประเภท
ชุมชนอาจเปน ผูกำหนด ในขณะที่สิทธิอีกประเภทอาจ
ถูกกำหนดโดยเจาหนาที่ รัฐ เปนตน

2.3 ËÅÑ¡¡ÒÃÍ͡Ẻ¡μÔ¡Ò㹡ÒèѴ¡ÒÃ
·ÃѾÂÒ¡Ã (Design Principle)

Ostrom พยายาม ค น หา กฎ กติ ก า สากล บาง

ประการจากกรณีศึกษาเพื่ออธิบายวา เพราะเหตุใดการ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 41

จัดการทรัพยากรของชุมชนผูใชทรัพยากรในพื้นที่ตางๆ
จึงประสบความสำเร็จ อยางไรก็ดี ความพยายามไมเปน
ผล เธอจึงเปลีย่ นโจทยมาทำความเขาใจและหาลักษณะ
รวม ใน เชิง สถาบัน ของ ชุมชน ผู ใช ทรัพยากร ที่ ประสบ
ความสำเร็จในการจัดการทรัพยากร ซึ่งมีลักษณะคงทน
ถาวรและยั่งยืน ลักษณะรวมที่วานี้ เรียกวา หลักการ
ออกแบบกติกา (Design Principle) เธอนำเสนอหลักนี้
ใน Ostrom (1990 และ 2005) และไดรับการพัฒนาตอ
จากนักวิชาการรุน หลัง (Cox, Arnold, and Villamayor-
Tomas 2009 - อางอิงจาก Ostrom 2010 หนา 653)
หลักการออกแบบกติกามีทั้งสิ้น 8 ประการ ไดแก
ประการแรก ความชัดเจนของขอบเขต (Boundar-
ies) ขอบเขตในที่นี้มี 2 สวนคือ 1) ขอบเขตเกี่ยวกับผูใช
คือ ชุมชนที่ประสบความสำเร็จในการจัดการทรัพยากร
สามารถแยกแยะกันเองในชุมชนไดวาใครคือคนที่มีหรือ
ไมมสิี ทธิใน
์ ทรัพยากรนัน้ และ 2) ขอบเขตของทรัพยากร
คือ ทรัพยากรที่ถูกจัดการนั้นมีขอบเขตชัดเจน สามารถ
แยกแยะไดระหวางขอบเขตของระบบทรัพยากรที่ชุมชน
42 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ดูแลกับระบบนิเวศเชิงสังคมที่ใหญกวานั้น
ประการที่สอง ความสอดคลอง (Congruence)
มี 2 สวนเชนกัน คือ 1) ความสอดคลองระหวางกติกา
วาดวยการใชประโยชนจากทรัพยากร และบำรุงรักษา
ระบบทรัพยากรกับเงื่อนไขทางสังคมและสิ่งแวดลอมใน
พื้นที่ 2) ความสอดคลองกันระหวางประโยชนที่สมาชิก
จะไดตองสอดคลองกับตนทุนที่ลงไปดวย
ประการที่สาม คนสวนใหญที่ไดรับผลจากการ
จัดการ ทรัพยากร มี สิทธิ์ รวม ตัดสิน ใจ และ ปรับปรุง กฎ
กติกา ใน การ จัดการ ทรัพยากร (Collective Choice
Arrangements)
ประการที่สี่ การสอดสองดูแล (Monitoring) มี
2 สวนดังนี้คือ 1) มีการสอดสองดูแลพฤติกรรมการ
ใช ประโยชน จาก ทรัพยากร และ การ บำรุง รักษา ระบบ
ทรัพยากรของผูใช
 ทรัพยากรวาเปนไปตามกติกาทีวาง ่ ไว
หรือไม และ 2) มีการสอดสองดูแลสภาพของทรัพยากร
อยางสม่ำเสมอ
ประการที่หา การลงโทษอยางคอยเปนคอยไป
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 43

(Graduated Sanctions) คือ หากสอดสองดูแลแลว

พบผูกระทำผิด การลงโทษในครั้งแรกๆ จะคอนขางเบา
มาก ในขณะที่การลงโทษผูกระทำผิดละเมิดกฎซ้ำซาก
จะมีความรุนแรงเพิ่มขึ้น
ประการ ที่ หก มี กลไก ใน การ จั ด การ ความ ขั ด
แยง (Conflict Resolution Mechanisms) ชุมชนที่
ประสบความสำเร็จในการจัดการทรัพยากรจะมีกลไก
ในการจัดการความขัดแยงระหวางผูใช  กันเองหรือผูใช
 กับ
เจาหนาที่รัฐที่รวดเร็วและมีตนทุนต่ำ
ประการ ที่ เจ็ด รัฐบาล รับ รู และ ให สิทธิ์ แก ผู ใช
ทรัพยากรในการวางกติกาการใชและจัดการทรัพยากร
(Minimal Recognition of Rights)
ประการที่แปด กติกาและการจัดการทรัพยากร
เชื่อมโยงและสอดคลองกับระบบที่ใหญกวา (Nested
Enterprises) ทั้งนี้เนื่องจากระบบทรัพยากรและการ
จัดการทรัพยากรเองก็ตัง้ อยูและ
 เชือ่ มโยงกับระบบนิเวศ
เชิงสังคมที่ใหญกวานั้น ระบบการจัดการและกติกาจึง
จำเปนตองสอดคลองกับระบบที่ใหญกวา
44 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

จะ เห็ น ได ว า หลั ก การ 2 ข อ แรก สะท อ น ว า

การ จัดการ ทรัพยากร ที่ ประสบ ความ สำเร็จ จะ มี ความ
ชัดเจนในแงของผูใชและทรัพยากรที่จะถูกดูแล มีความ
เหมาะสมกับสภาพของทรัพยากรและเปนธรรมกับผูใช
ทรัพยากรที่เปนทั้งผูดูแลและผูไดรับผลประโยชนจาก
ทรัพยากร ปจจัยที่ทำใหเกิดสิ่งเหลานี้ไดคือ ความรูทอง
ถิ่น ซึ่งผูใชทรัพยากรมีเกี่ยวกับระบบทรัพยากรและผูใช
ทรัพยากรคนอื่นๆ นั่นเอง
หลัก การ ขอ 3 ที่ ให ผู ใช มี สวน รวม ใน การ ปรับ
กฎกติกาสะทอนวา ชุมชนที่ประสบความสำเร็จในการ
จัดการเปดโอกาสใหผูใชทรัพยากรใชความรูที่มีในการ
ปรับกติกาใหมีความชัดเจน เหมาะสมและเปนธรรม หลัก
การขอ 3 นี้เชื่อมโยงกับหลักการขอ 7 คือการไดรับการ
ยอมรับจากรัฐ หากรัฐไมยอมรับสิทธิ์และไมเปดโอกาส
ใหผูใช
 กำหนดกติกาไดเอง จะทำใหการจัดการทรัพยากร
ไม สามารถ ปรับ ตัว ได ตาม การ เปลี่ยนแปลง ของ สภาพ
เศรษฐกิจและสังคม ณ ขณะนั้น ซึ่งจุดนี้เปนสาเหตุให
ชุมชนหลายแหงทีเคย ่ จัดการทรัพยากรไดดีประสบความ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 45

ลมเหลวในภายหลัง (Ostrom 1990 บทที่ 5)

กติกาขอ 4 ถึง 6 เกี่ยวของกับการสอดสองดูแล
การลงโทษ และกลไกในการจัดการความขัดแยง ซึง่ แสดง
ใหเห็นวา การทีคน ่ จะตัดสินใจรวมกันลงมือลงแรงบริหาร
จัดการทรัพยากรรวมนั้นตองเกิดจากความเชื่อใจกันวา
อีกฝายหนึ่งจะไมผิดสัญญา กติกา 3 ขอนี้ทำใหคนใน
ชุมชน สามารถ เชื่อ ใจ กัน ได วา สมาชิก จะ ทำตา มกติ กา
และเนื่องดวยผูคุมกติกามักเปน ผูใชดวยกันและมีความ
รูเกี่ยวกับผูใชคนอื่นๆ หากมีการละเมิดกติกาขึ้นครั้ง
แรก ซึ่งอาจจะเกิดจากเหตุจำเปนในชีวิตบางประการ
การลงโทษแบบคอยเปนคอยไปก็จะทำใหผูละเมิ  ดภายใต
ในเงื่อนไขเชนนี้ไมเดือดรอนจนเกินไปอีกดวย กลไกการ
จัดการความขัดแยงทีต่ นทุนต่ำยังทำใหการตรวจตราและ
ลงโทษผูละเมิ
 ดกฎเปนไปไดโดยงาย นอกจากนี้ หากเกิด
ความขัดแยงขึ้นก็จะไมทำใหบานปลายจนกระทบความ
สัมพันธในชุมชนและความไวเนื้อเชื่อใจกัน
กรณีศึกษาที่การจัดการทรัพยากรประสบความ
สำเร็ จ และ คงทน ต อ การ เปลี่ ย นแปลง ภายนอก นั้ น มี
46 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ลักษณะกฎกติกาที่สอดคลองกับหลักการขางตนทุกขอ
ในขณะที่ กรณีศึกษาทีขาด ่ กลไกการจัดการความขัดแยง
ไมไดรับการยอมรับจากรัฐ และไมไดเชื่อมโยงกับระบบ
นิเวศ เชิง สังคมที่ ใหญ กวา จะมี ความ เปราะบาง ตอ การ
เปลี่ยนแปลงและเสี่ยงตอการลมสลาย สวนกรณีศึกษา
ที่ลมเหลวมีลักษณะสอดคลองกับหลักการขางตนเพียง
1 หรือ 2 ขอเทานั้น (Ostrom 1990; ตาราง 5.2 หนา
180) ขอสังเกตที่ผูเขียนเห็นวานาสนใจก็คือ แมในกรณี
ศึกษาที่การจัดการทรัพยากรไดรับการยอมรับจากรัฐ มี
กลไกการจัดการความขัดแยงที่ดี และผูใชทรัพยากรมี
สวนรวมกับการ กำหนดกติกา แตขาดความชัดเจนใน
เรื่องของพื้นที่และสมาชิก กติกาที่สอดคลองกับสภาพ
แวดลอม การกระจายผลประโยชนที่เปนธรรม และการ
ตรวจตราและลงโทษทีมี่ ประสิทธิภาพ ก็สามารถลมเหลว
ไดเชนกัน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 47

2.4 á¹Ç⹌Á¡ÒÃÈÖ¡ÉÒàÃ×่ͧ¡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂÒ¡Ã
ËÇÁã¹»˜¨¨ØºÑ¹

ในป 2003 Ostrom ไดเขียนบทความชิน้ หนึง่ รวม

กับ Thomas Dietz และ Paul C. Stern เรือ่ ง Struggle to
Govern the Commons ลงในวารสารวิชาการ Science
บทความ นี้ เปน หนึ่ง ใน บทความ ที่ มี ผู อางอิง มาก ที่สุด
บทความหนึ่งเมื่อคนหาบทความวิชาการใน Google
Scholar ดวยคำสำคัญ Adaptive Capacity (ความ
สามารถในการปรับตัว) และ Resilience (ความยืดหยุน
หรือความสามารถในการคืนสูสภาพปกติ) การศึกษา
ในชวงหลังจากบทความนี้ตีพิมพ วงวิชาการเรื่องการ
จัดการทรัพยากรรวมหันมาใหความสำคัญกับประเด็น
ศึกษาวา ชุมชน ผูใชทรัพยากรจะสามารถรักษาระบบ
การจัดการของตนเอาไวในสภาพแวดลอมทางนิเวศเชิง
สังคมที่ผัน ผวนเชนปจจุบันไดอยางไร ยกตัวอยางเชน
International Human Dimensions Program on Global
48 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

Environmental Change (IHDP) เครือขายนานาชาติที่

ศึกษาเรื่องการเปลี่ยนแปลงทางสิ่งแวดลอมที่เกี่ยวของ
กับมนุษยไดทำการวิจัยอยางเปนระบบโดยอาศัยความ
รวม มือ จาก นัก วิจัย ใน สถาบันวิจัย และ มหาวิทยาลัย
หลายแหงทั่วโลก ก็ถือเอาเรื่อง Adaptive Capacity
และ Resilience เปนหนึ่งวิธีคิดพื้นฐานในประเด็นที่
เกี่ยวกับสถาบันการจัดการสิ่งแวดลอม (โครงการวิจัย
Institutional Dimensions of Global Environmental
Change (IDGEC) ตีพิมพในป 2008 (Young, King
and Schroeder 2008) และโครงการที่กำลังดำเนินอยู
ในปจจุบนั คือ โครงการวิจยั Earth System Governance
(Biermann et al. 2009) ผูเขียนเห็นวาควรนำประเด็น
เรื่องนี้รวมไวในรายงานนี้ดวยพอสังเขป โดยสรุปเนื้อหา
ของบทความที่ไดอางถึงขางตน ในสวนที่เกี่ยวของกับ
ประเด็นเชิงนโยบาย
ประเด็นหลักของการศึกษานีก็้ คือ นักวิชาการเริม่
ตระหนักวาความสำเร็จของการจัดการทรัพยากรรวมมี
โอกาสเกิดขึ้นนอย มีเพียงบางพื้นที่เทานั้นที่มีลักษณะ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 49

ตรง ตาม เงื่อนไข แหง ความ สำเร็จ เชน การ สอด สอง
ดูแลการใช และการไดมาซึ่งขอมูลเกี่ยวกับสภาพของ
ทรัพยากรมีตนทุนต่ำ การเปลีย่ นแปลงของทรัพยากรและ
การเปลี่ยนแปลงในเชิงประชากร เทคโนโลยี เศรษฐกิจ
และสังคมที่เกี่ยวของกับผูใชทรัพยากรเปนไปในอัตราที่
ไมเร็วเกินไป ทุนทางสังคมยังคงสามารถดำรงอยูได มี
ตนทุนในการกีดกันคนภายนอกต่ำ และผูใชสนับสนุน
และทำตามกติกา นอกจากนี้ ความกดดันทางเศรษฐกิจ
ที่มาจากภายนอกชุมชน เชน ความตองการของตลาด
โลกตอทรัพยากรรวมชนิดหนึ่งเพิ่มสูงขึ้น เปนตน หรือ
กติกาหรือเงือ่ นไขทางเศรษฐกิจโดยรอบทีเปลี่ ย่ นไปก็สง
ผลรบกวน ทำใหการรักษาระบบการจัดการทรัพยากร
ของชุมชนผูใชทรัพยากรเปนไปไดยาก ฉะนั้น ประเด็น
ทีสำคั
่ ญตอจากประเด็นศึกษาวาดวยปจจัยทีทำให
่ ชุมชน
ผูใช
 ทรัพยากรหนึง่ ๆ สามารถจัดการทรัพยากรไดสำเร็จ
คือประเด็นศึกษาวาดวยปจจัยทีทำให
่ ชุมชนสามารถปรับ
ตัวและอยูรอดในระบบนิเวศเชิงสังคมที่ซับซอนตอไปได
ซึ่งไดแก
50 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

1) ระบบ การ จัดการ ตอง มี ขอมูล ที่ ดี เกี่ยว

กับ ระบบ ทรัพยากร และ รู วา ตัว ระบบ ได รับ ผลก ระ ทบ
จากการปฏิสัมพันธกับมนุษยอยางไร มีความ ผัน ผวน
อยางไร นอกจากนี้ ยังตองมีขอมูลเกี่ยวกับคานิยมของ
ผูใชทรัพยากรในภาพรวมดวย ทั้งนี้ในการปรับตัวอาจ
จำเปน จะ ตอง เลือก ละทิ้ง บาง สิ่ง ที่ เคย ทำ มา การ รู วา
คนใหความสำคัญกับอะไรทำใหผูจัดการระบบสามารถ
ตัดสินใจไดดีขึ้น
2) ระบบ การ จัดการ ตอง สามารถ จัดการ ความ
ขัดแยงที่จะเกิดขึ้นได ความขัดแยงเปนเรื่องที่เลี่ยงไมได
เมือ่ จำเปนตองมีการเลือกใชทรัพยากรในสภาพแวดลอม
หนึ่งๆ เพราะความตองการของผูใชอาจขัดกัน ระบบ
ตองสามารถจัดการความขัดแยงไดดวยตนทุนที่ต่ำ และ
หากเปนไปได แตละฝายอาจจะสามารถเรียนรูรวมกัน
และชวยกันหาทางออกในการปรับระบบใหดำรงอยูตอ
ไปไดดวย อนึ่ง การใชอำนาจรัฐอาจไมสามารถแกไขขอ
ขัดแยงได ทางออกหนึ่งๆ จะมีความเหมาะสมกับบริบท
หนึง่ ๆ ผูจั ดการทรัพยากรอาจจะตองทดลองหาทางออก
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 51

หลายๆ ทางเพื่อใหไดทางออกที่เหมาะสม
3) ระบบ ตอง เหนี่ยว นำ ให เกิด การ ปฏิบัติ ตาม
กฎ ให ได ซึ่ง ใน สวน นี้ จำเปน ตอง อาศัย การ จัดการ ที่ มี
ประสิทธิภาพ การ เหนี่ยว นำ ให ปฏิบัติ ตาม กฎ ทำได
หลายวิธี ทัง้ วิธการ
ี สัง่ การและควบคุม (Command and
Control) โดยรัฐ ซึ่งจะมีประสิทธิภาพหากองคกรของ
รัฐมีทรัพยากรที่เพียงพอและแรงจูงใจที่จะบังคับใชกฎ
นั้น ในหลายบริบท วิธีการนี้ขาดประสิทธิภาพ การใช
เครื่องมือทางการเงินและกลไกตลาดก็เปนอีกแนวทาง
หนึ่ง ที่ สราง แรง จูงใจ ให ผู ใช ทรัพยากร ปฏิบัติ ตาม ได
อยางไร ก็ดี วิธีการนี้ใชไดกับสิ่งที่สามารถซื้อขายแลก
เปลี่ยน กัน ได เทานั้น เชน สิทธิ์ ใน การ ปลอย มลภาวะ
เปนตน แตทรัพยากรรวมอีกหลายอยางจำเปนตองใช
ระบบการจัดการชุมชนเขามาชวย บริบททีต่ างกันมีความ
เหมาะสมที่จะใชระบบการจัดการแบบตางๆ ขางตนใน
สัดสวนที่แตกตางกัน
4) ระบบตองไดรับการพัฒนาโครงสรางพื้นฐาน
เชิงเทคโนโลยีและสถาบันอยางสม่ำเสมอ ทัง้ นีเนื ้ อ่ งจาก
52 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

เทคโนโลยี ใน การ ใช ทรัพยากร พัฒนา ขึ้น อยาง ไม หยุด

ยั้ ง ระบบ การ จั ด การ ทรั พ ยากร จึ ง มี ความ จำเป น ที่
จะ ตอง รู เทา ทัน และ สามารถ ปรับ ตัว ให เหมาะ สม กับ
เทคโนโลยี การ ใช ทรัพยากร ที่ พัฒนา ขึ้น ดวย อาจ จะ
ตอง นำ เทคโนโลยี ใหมๆ เขา มา ชวย ใน การ ดูแล รักษา
ทรัพยากร กติกาจำเปนตองปรับปรุงอยางตอเนื่องเพื่อ
ใหครอบคลุมการใชเทคโนโลยีใหมๆ ดังกลาว
5) ระบบ ตองเต รี ยม ตัว รับมือ การ เปลี่ยนแปลง
โดยเปดใหกติกามีความยืดหยุนมากกวามีความเขมงวด
แมวาในบางบริบทอาจจะไมเหมาะสมในระยะสั้น แต
ใน ระยะ ยาว การ มี กติกา ที่ ยืดหยุน จะ ทำให ระบบ การ
จัดการสามารถปรับตัวใหเขากับการเปลี่ยนแปลงของ
สภาพแวดลอมไดสะดวกขึ้น
เพือ่ ใหไดมาซึง่ เงือ่ นไขทีจำเป
่ น 5 ประการขางตน
บทความนี้ไดนำเสนอยุทธศาสตร 3 ประการ ไดแก
ประการแรก ควรจะมีการกระตุนใหเกิดการแลก
เปลีย่ นเรียนรูระหว
 างผูใช  ทรัพยากร นักวิทยาศาสตร ภาค
รัฐ และผูอื่นที่เกี่ยวของกับการจัดการระบบทรัพยากร
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 53

ขอมูลเกี่ยวกับสิ่งแวดลอมในพื้นที่และการปฏิสัมพันธ
กันระหวางคนกับระบบสิง่ แวดลอมนัน้ มีความสำคัญและ
ควรนำมาใชในการแลกเปลีย่ นเรียนรู การสนทนาเหลานี้
จะเปนการสรางทุนสังคมใหเกิดขึน้ ระหวางผูเกี
 ย่ วของ ซึง่
จะเปนปจจัยทำใหระบบทรัพยากรพรอมที่จะปรับตัว
ประการ ที่ สอง การ ออกแบบ โครงสราง สถาบัน
(Institutional Arrangement) ที่รองรับกับความซับซอน
ของระบบและเชื่อมโยงกับสถาบันอื่นๆ และระบบนิเวศ
ที่เกี่ยวของ
ประการที่สาม รูปแบบการจัดการไมจำเปนตอง
มี เพียง แบบ เดียว แต อาจ เปนการ ผสม ผสาน ระหวาง
การจัดการโดยชุมชนกับกลไกตลาด หรือแบบรวมศูนย
เหมือนกลไกของรัฐ แตเปาประสงคก็คือทำใหผูใชมีแรง
จูงใจทีจะ่ ปฏิบตั ตาม
ิ กติกา แบงปนขอมูลความรู และชวย
กันสอดสองดูแลทรัพยากรและการใชทรัพยากร
54 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

3. á¹Ç¤Ô´¡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂÒ¡ÃËÇÁ
ã¹»ÃÐà·Èä·ÂáÅСÒÃà»ÃÕºà·Õº¡Ñº
á¹Ç¤Ô´¨Ò¡μ‹Ò§»ÃÐà·È

แนวคิดการจัดการทรัพยากรรวมในประเทศไทย
นั้ น มี อยู อย า ง น อ ย 2 แนวคิ ด ที่ กำลั ง ดำเนิ น อยู ใน
สังคมไทย แนวคิดหนึ่งเชื่อวาการจัดการทรัพยากรที่มี
ประสิทธิภาพคือการทำใหทรัพยากรอยูภาย  ใตกรรมสิทธิ์
ไมของรัฐก็ของเอกชน อีกกระแสหนึ่งคือ การจัดการ
ทรัพยากรโดยชุมชน ทรัพยากรเปนกรรมสิทธิ์รวมของ
ชุมชน
กระแส แรก มี ความ สอดคลอง กับ แนวคิด ดั้งเดิม
ของการจัดการทรัพยากร ตัวอยางที่เห็นไดชัด เชน การ
ประกาศเขตปาสงวนอนุรักษพันธุสัตวปา และพื้นที่ปา
ของรัฐอืน่ ๆ ระบบชลประทาน การใหสัมปทานปาไมกับ
บริษัทเอกชน เปนตน อยางไรก็ดี แนวคิดนี้ไดรับความ
นิยมในสังคมนอยลงไปมากแลว เพราะไดพิสูจนชัดวา
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 55

ในหลายกรณี เชนการดูแลทรัพยากรปาชายเลน วาการ

ดำเนินการของรัฐไมมีประสิทธิภาพมากพอ และการให
สัมปทานกับเอกชนก็ทำใหสภาพปาชายเลนเสื่อมโทรม
เนื่องจาก รัฐ ไมมี ทรัพยากร และ แรง จูงใจ มาก พอที่ จะ
บังคับ สัญญา สัมปทาน ให เอกชน ดูแล ทรัพยากร ตาม
สัญญา ในขณะเดียวกัน กระแสการจัดการทรัพยากร
โดยชุมชนก็มีความสำคัญขึ้นเปนลำดับ ทั้งนี้เนื่องจาก
ประสบการณในหลายพื้นที่พิสูจนใหเห็นแลววา ชุมชน
สามารถจัดการทรัพยากรไดอยางมีประสิทธิภาพ ทัง้ ใน
แงการดูแลทรัพยากร (ชาญยุทธ สุดทองคง และพรเทพ
วิรัชวงศ 2548, Sahirathai 1998, Sudtongkong
and Webb 2008) และการกระจายผลประโยชนจาก
ทรัพยากร (เบญจภา ชุติมา 2546)
การจัดการทรัพยากรแตละประเภทนั้นมีสัดสวน
แนวคิดที่ไดรับความนิยมแตกตางกัน ยกตัวอยางเชน
กรณี การ จัดการ ปา สัดสวน ความ นิยม ใน กระแส การ
จัดการทรัพยากรโดยชุมชนมีมากกวากระแสการจัดการ
โดยรัฐ ความนิยมดังกลาวเห็นไดจากการเคลื่อนไหวใน
56 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

วงกวางของเครือขายปาชุมชนทั่วประเทศ นักวิชาการ
และ นัก พัฒนา จำนวน มาก สนับสนุน แนวคิด ปา ชุมชน
และการลดบทบาทของรัฐจากทีรวม ่ ศูนยอำนาจการดูแล
ปาไวแตเพียงองคกรเดียวมากระจายลงไปสูทองถิ่นโดย
เฉพาะในระดับชุมชนใหมากขึ้น (สำรวม บุญลน 2553,
ผูจั ดการ 2551) ในขณะทีประเด็
่ นเรือ่ งการจัดการน้ำ ยัง
ใหความสำคัญของภาครัฐอยู (ทินกร เหลือลน 2548,
วรศักดิ์ บุญพวง คมศักดิ์ สุระผัด และนัฐพงศ สิทธิวงศ
2544) พรอมกับรูปแบบการจัดการน้ำโดยชุมชนผูใช  น้ำ
(เบญจภา ชุติมา 2546) ทั้งนี้ขึ้นอยูกับขนาด (Scale)
ของพื้นที่ที่พิจารณา อยางไรก็ดีการใชเครื่องมือในการ
จัดการ ทรัพยากร ที่ ไม เหมาะ กับ ขนาด พื้นที่ และสภาพ
ปญหาก็อาจเปนบอเกิดของปญหาใหมได (ดวงพร ภูแ กว
2548) ในกรณีของการจัดการทรัพยากรชายฝงทะเล
หรือทรัพยากรทางน้ำ ความรวมมือของชุมชนกับรัฐนั้น
เปนปจจัยที่ทำใหการจัดการและดูแลทรัพยากรประสบ
ความสำเร็จได ความรวมมือของรัฐกับชุมชนมีรูปแบบ
ตั้งแต รัฐ ยอมรับ กติกา ของ ชุมชน และ รัฐ ให ความ ชวย
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 57

เหลือในการบังคับใชกฎเมื่อมีเหตุขัดแยงที่เกี่ยวของกับ
กฎหมาย (ชาญยุทธ สุดทองคง และพรเทพ วิรัชวงศ
2548, สุภาพ สังขไพฑูรย 2548)
ความแตกตางทางดานแนวคิดเกีย่ วกับการจัดการ
ทรัพยากรรวมเปนหนึง่ ในสาเหตุสำคัญของความขัดแยง
ระหวางรัฐกับผูใชทรัพยากรในทองถิ่นหนึ่งๆ แมทั้งภาค
รัฐและเอกชนจะเริ่มเห็นความสำคัญของการรวมมือกัน
ในดานตางๆ ในการอนุรกั ษทรัพยากร และไดรวมมือกัน
แลวในหลายพืน้ ที่ แตก็ยังมีอีกหลายพืน้ ทีที่ ยั่ งคงมีความ
ขัดแยงอยูและสภาพปญหาก็แตกตางกันตามลักษณะ
ของ ทรัพยากร อีก ดวย (ตัวอยาง งาน เพื่อ ความ เขาใจ
เรื่องความขัดแยงในการจัดการทรัพยากร เชน งานของ
เลิศชาย ศิริชัย 2548 และ 2549 เปนตน)
ถึงแมวาการจัดการทรัพยากรรวมในประเทศไทย
จะมีอยู 2 แนวทางดังที่ไดกลาวไปแลว หัวขอนี้จะให
ความ สนใจ เฉพาะ แนวคิด ที่ เนน การ จัดการ ทรัพยากร
โดยชุมชนมากกวา เพราะแนวคิดการจัดการทรัพยากร
โดยรัฐนั้นมีลักษณะไมตางกันมากกับความรูดั้งเดิมใน
58 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

การจัดการทรัพยากรที่ไดนำเสนอไปแลวขางตน กลาว
คือ อยูบนฐานคิดที่เชื่อวาคนไมสามารถรวมมือกันใน
การดูแลรักษาหรือจัดการการใชทรัพยากรรวมได แตจะ
แยงกันใชทรัพยากรจนกระทั่งทรัพยากรหมดหรือเสื่อม
สภาพไป รัฐจึงตองเขามาทำหนาที่จัดการดวย นอกจาก
นี้ แนวคิดการจัดการทรัพยากรโดยชุมชนในประเทศไทย
ยังมีความนาสนใจเปนพิเศษ เพราะมีที่มาที่ไปและราย
ละเอียดบางประการทีแตก ่ ตางจากแนวคิดของ Ostrom
ที่ไดนำเสนอไปแลวในหัวขอที่ 1 และ 2
หัวขอนี้จะนำเสนอแนวคิดการจัดการทรัพยากร
รวมในประเทศไทยที่สรุปไดจากการสำรวจขอมูลและ
งานวิชาการตางๆ ทัง้ วิทยานิพนธ บทความวิชาการ และ
บทความตามเว็บไซตขององคกรที่ดำเนินการเกี่ยวกับ
การจัดการทรัพยากรรวมตางๆ ครอบคลุมการจัดการปา
น้ำ ที่ดิน และทรัพยากรชายฝงทะเล อยางไรก็ดี เนื่อง
ดวยความจำกัดของพืน้ ทีนำ ่ เสนอ หัวขอนีจะ
้ ไมสรุปและ
นำเสนอเนื้อหาของแตละงาน แตจะนำเสนอความคิด
เกีย่ วกับแนวคิดการจัดการทรัพยากรรวมในประเทศไทย
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 59

ที่สรุปไดจากงานวิชาการเหลานั้น (หัวขอ 3.1) พรอม

ทั้งจะทำการเปรียบเทียบแนวคิดดังกลาวกับแนวคิดการ
จัดการทรัพยากรรวมจากตางประเทศทีได ่ นำเสนอไปใน
หัวขอกอน (หัวขอ 3.2)

3.1 á¹Ç¤Ô´¡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂÒ¡Ãâ´ÂªØÁª¹ã¹
»ÃÐà·Èä·Â

แนวคิ ด การ จั ด การ ทรั พ ยากร โดย ชุ ม ชน ใน

ประเทศไทย ไม ได มี การ ศึกษา เชิง ทฤษฎี ในวง วิชาการ
หาก แต เกิด ขึ้น และ พัฒนา จาก การ ปฏิบัติ จริง ใน พื้นที่
ของชาวบานและหนวยงานทั้งภาครัฐและองคกรพัฒนา
เอกชน (Non-governmental Organizations) จากการ
ปฏิบัติ ตางๆ เหลา นั้น เรา สามารถ สืบ สาว ไป ถึง ฐาน
ความคิดอันเปนทีม่ าของกิจกรรมเหลานัน้ ได ซึง่ เปนหนึง่
ในทางเลือกของการอธิบายแนวคิดการจัดการทรัพยากร
โดยชุมชนในประเทศไทย
60 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ลักษณะสำคัญของแนวคิดดังกลาวคือ มีเรื่องวิถี
ชีวิต ของ ชาว บาน และ การ แก ปญหา ความ ยากจน เปน
แกนกลาง และเชื่อมโยงกับเรื่องวัฒนธรรมชุมชนทอง
ถิ่น การมีสวนรวมของสมาชิกชุมชน การสรางเครือขาย
แลกเปลี่ยนเรียนรู เศรษฐกิจพอเพียง และสิทธิชุมชน
การ เยียวยา ปญหา ความ ยากจน และ รักษา วิถี ชีวิต ของ
ชาวบานดูจะเปนจุดประสงคหลักของการที่ชุมชนจะเขา
มามีสวนรวมกับการจัดการทรัพยากรที่มีอยูในพื้นที่ ซึ่ง
ชุมชนก็ไดใชประโยชนจากทรัพยากรในการดำรงชีวติ ใน
ขณะเดียวกันก็ตองดูแลระบบทรัพยากรใหอยูในสภาพ
ดีเชนกัน เพื่อใชประโยชนจากทรัพยากรดังกลาวตอไป
(สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย 2546) เปนไปได
มากวาแนวคิดดังกลาวไดรับอิทธิพลมาจากองคกรพัฒนา
เอกชนตางๆ ที่เนนเรื่องการพัฒนาชุมชนใหเขมแข็งเพื่อ
แก ปญหา ความ ยากจน เชน มูลนิธิ พัฒนา ชนบท แหง
ประเทศไทยในพระบรมราชูปถัมป หรือสภาคาทอลิก
แหงประเทศไทย เปนตน (อานันท กาญจนพันธุ 2543)
เครือ่ งมือทีองค
่ กรพัฒนาเอกชนใชตัง้ แตชวงทีทำ
่ ประเด็น
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 61

แกไข ปญหา ความ ยากจน แต ยัง ไม ได เชื่อม โยง ถึง เรื่อง
ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม คือเรื่องวัฒนธรรม
ชุมชนทองถิ่น และการสรางเครือขายแลกเปลี่ยนเรียนรู
ในขณะเดียวกันแนวคิดการทำเกษตรยั่งยืนและเกษตร
ผสม ผสานตางๆ ได ประสาน เขา กับ แนวคิด เศรษฐกิจ
พอเพียงที่ถูกนำเสนอในสังคมไทยในชวง 10 ปใหหลัง
นี้ไดเปนอยางดี

á¼¹ÀÒ¾·Õ่ 3: แนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชนใน
ประเทศไทย

ÇѲ¹¸ÃÃÁªØÁª¹·ŒÍ§¶Ô่¹ ÊÔ·¸ÔªØÁª¹

»˜ÞËÒ¤ÇÒÁÂÒ¡¨¹
áÅзÃѾÂҡøÃÃÁªÒμÔ

¡ÒÃÁÕʋǹËÇÁ àÈÃÉ°¡Ô¨¾Íà¾Õ§

¡ÒÃáÅ¡à»ÅÕ่¹àÃÕ¹ÃÙŒ
62 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

แนวคิดเรือ่ งวัฒนธรรมชุมชนทองถิน่ เปนแนวคิดที่

มีความเกี่ยวของกับการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและ
สิง่ แวดลอม และการแกปญหาความยากจน การสงเสริม
เรื่องวัฒนธรรมทองถิ่นสงผลเรื่องอัตลักษณของชุมชน
เมื่อคนในชุมชนมีความภูมิใจในอัตลักษณของตน และ
รูส กึ วามีเรือ่ งราวทีเป
่ นภูมหลั
ิ งรวมกัน ชุมชนจะสามารถ
รวม ตัว กัน ได งาย ขึ้น ดวย ความ รูสึก เปน พวก เดียวกัน
และ ควร ชวย เหลือ เกื้อกูล กัน ฉลาด ชาย รมิ ตา นนท
อานันท กาญจนพันธุ และสัณฐิตา กาญจนพันธุ (2536)
ยั ง มอง เรื่ อ ง วั ฒนธรรม ชุ ม ชน ท อ ง ถิ่ น ใน การ จั ด การ
ทรัพยากรเปนเรื่องของมุมมองตอโลกที่มีลักษณะเปน
องครวมและเปนธรรมชาติ มีการปฏิสัมพันธอยางเปน
ระบบ และ ซับ ซอน มุม มอง ดัง กลาว เปน ฐาน การ มอง
ความสัมพันธและวิธีการปฏิสัมพันธระหวางคนกับคน
และคนกับสิ่งแวดลอม ซึ่งฉลาดชายและคณะ (2536)
มองวา วิถีชีวิตแบบพออยูพอกิน และมุงรักษาความ
อุดมสมบูรณของระบบทรัพยากรรอบๆ เปนผลมาจาก
มุมมองตอโลกดังกลาว นอกจากนี้ มุมมองดังกลาวยัง
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 63

เปนฐานของการพัฒนาภูมิปญญาทองถิ่นที่เกี่ยวของกับ
ธรรมชาติ ของ ระบบ ทรัพยากร และ ทรัพยากร ใน พื้นที่
ซึ่งแมจะไมไดผานกระบวนการทดลองทางวิทยาศาสตร
แบบมาตรฐาน การทีองค ่ ความรูเหล านีผ้ านกาลเวลามา
และยังสามารถใชไดก็อาจเปนเครือ่ งยืนยันความถูกตอง
ขององคความรูเหลานี้ระดับหนึ่ง
การ มี ส ว น ร ว ม เป น แนวคิ ด สำคั ญ อี ก ประการ
หนึ่งที่มาพรอมกับแนวปฏิบัติขององคกรพัฒนาเอกชน
ตั้งแตชวงมุงเนนการแกปญหาความยากจนและสงเสริม
ชุมชนเขมแข็ง (ดิเรก เครือจันลิ 2545) การมีสวนรวม
ที่วานี้ครอบคลุมตั้งแตการเปนสมาชิกชุมชนและปฏิบัติ
ตาม กติกา ของ ชุมชน รวม ลงแรง และ สละ เวลา ใน การ
ดำเนินการตางๆ ที่เกี่ยวของกับกิจกรรมอนุรักษ และมี
สวนรวมในการกำหนดกฎกติกาและการตัดสินใจทีสำคั ่ ญ
เกี่ยวกับการดำเนินการเพื่ออนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ
และสิ่งแวดลอมในชุมชน หากเปนไปได ชุมชนควรจะมี
สวนรวมในการเขาไปกำหนดนโยบายระดับภูมิภาคหรือ
ระดับชาติทีจะ ่ สงผลตอการจัดการทรัพยากรของเขาดวย
64 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

การมีสวนรวมของสมาชิกชุมชนในการจัดการทรัพยากร
ระดับชุมชน และการมีสวนรวมของชุมชนในการกำหนด
กติการะดับภูมิภาคและระดับชาติ จะทำใหเกิดความ
รูสึก เปน เจาของ และ กระตุน ให เกิด ความ รวม มือ และ
ปฏิบัติตามกติกามากยิ่งขึ้น นอกจากนี้ การมีสวนรวม
ยังชวยใหการจัดการทรัพยากรใชประโยชนจากภูมปิ ญ  ญา
ทองถิ่นไดเต็มที่อีกดวย ผานกลไกการเรียนรูชุมชน
การเรียนรูชุ มชนเปนอีกแนวคิดทีเป
่ นองคประกอบ
หนึง่ ของการจัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทย เปน
ทัง้ เครือ่ งมือในการเรียนรู และเครือ่ งมือในการสรางการมี
สวนรวมของชุมชน การเรียนรูชุ มชนมักจะทำเปนลักษณะ
ของเครือขายเรียนรูรวมกันระดับปจเจกชนในหมูบาน
โดยการทำเวทีและมีวิทยากรกระบวนการทัง้ ทีเป ่ นคนใน
หมูบ า นหรือเจาหนาทีจาก ่ องคกรพัฒนาเอกชนเขาไปจัด
กระบวนการ
บาง แหง จะ เปน ลักษณะ ของ การ ทำ วิจัย ชุมชน
ซึ่งสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) ใหการ
สนับสนุน ซึ่ง การ วิจัย ใน ลักษณะ นี้ มัก จะ ดึง เอา คนใน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 65

ชุมชนเขามามีสวนรวมดวย นอกจากนี้ ยังมีเครือขาย

เรียนรูในระดับระหวางหมูบาน และขามพื้นที่ในระดับ
จั ง หวั ด และ ระดั บ ประเทศ อี ก ด ว ย เครื อ ข า ย เรี ย น รู
ระหวางหมูบานนั้นมีประโยชนทั้งในแงการแลกเปลี่ยน
ประสบการณ และ วิธี การ แก ปญหา ที่ ตน เผชิญ ใน พื้นที่
และ ใน แง ของ การ ให กำลัง ใจ กัน และ กัน ใน การ ทำงาน
สิ่งแวดลอม ตอ ไป การ มี เครือ ขาย ระหวาง หมูบาน ยัง
ทำใหการบริหารจัดการระบบทรัพยากรที่มีความเชื่อม
โยงกันเปนไปอยางมีประสิทธิภาพดวย ยกตัวอยางเชน
เครือขายชุมชนบริเวณลุมน้ำปะเหลียน ซึ่งเปนเครือขาย
ของหมูบานกวา 40 หมูบาน ประสานงานโดยสมาคม
หยาดฝน เพื่อบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู
ตลอดแมน้ำปะเหลียน ตั้งแตเขตปาตนน้ำ ที่ราบลุมน้ำ
จืดปาสาคู ที่ราบลุมน้ำกรอยปาชายเลน และเขตชายฝง
ทะเล เปนตน (ปทมาวดี ซูซูกิ และชล บุนนาค 2549)
ใน ระดับ ประเทศ ก็ มี การ จัด ทำ เวที ใน ลักษณะ
สมัชชา ที่ รวบรวม เอา เครือ ขาย ชาว บาน นัก วิชาการ
ขาราชการ สมัชชาทีเพิ ่ ง่ เกิดขึน้ คือ สมัชชาปาชุมชนระดับ
66 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ประเทศ ซึ่งในเวทีก็มีการพูดคุยถึงสถานการณโลกและ
สิง่ ทีเครื
่ อขายและคนทีทำงาน
่ เกีย่ วกับการจัดการปาควร
จะเตรียมพรอมรับมือเชนกัน (ThaiNGO.org 2551)
แนวคิดเศรษฐกิจพอเพียงเปนอีกแนวคิดหนึง่ ทีมั่ ก
จะมาคูกับการจัดการทรัพยากรชุมชน แตเดิมการแกไข
ปญหาความยากจนขององคกรพัฒนาเอกชนมักจะดึง
เอาวิธีการทำการเกษตรแบบยังชีพ เกษตรอินทรีย และ
เกษตรผสมผสานแบบตางๆ เขามาเปนเครื่องมือในการ
จัดการ กับปญหาความยากจน โดยมุงเนนใหชาวบาน
สามารถพึ่งตนเองไดกอน ตอมาหลังจากแนวความคิด
เศรษฐกิจพอเพียงในพระบาทสมเด็จพระเจาอยูห วั ไดถูก
นำเสนอและเปนทีรู่ จ กั แนวคิดนีก็้ กลายเปนแนวคิดทีเป
่ น
ฐานของการปฏิบัติในการจัดการทรัพยากรชุมชนตอมา
เศรษฐกิจพอเพียงเปนเสมือนฐานคิดทีครอบคลุ
่ ม
เกษตร แบบ ยังชีพ ที่ กลาว ขาง ตน เอา ไว ดวย ใน ขณะ
เดียวกันก็ไดนำเสนอและใหความสำคัญกับปจจัยอื่นที่
จะ เปน ประโยชน ตอ การ ปฏิบัติ ตน ของ ชาว บาน ใน การ
ดำรงชีวิตและการจัดการทรัพยากร เชน เรื่องของความ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 67

มีเหตุมีผล ความพอประมาณ การเตรียมพรอมกับความ

เสีย่ งและเหตุไมคาดฝน (มีภูมคิ มุ กัน) พรอมทัง้ เนนเรือ่ ง
ของคุณธรรมและการใชความรูอีกดวย (อภิชัย พันธเสน
2549, อภีษฎา คุณาพรธรรม 2551) ในทางหนึ่งเรา
อาจมองไดวา ชาวบานสวนหนึง่ ทีสามารถ
่ บริหารจัดการ
ทรัพยากรไดเปนอยางดี และใชชีวิตรวมกับธรรมชาติได
อยางกลมกลืน ก็ดำเนินวิถชีี วติ สอดคลองกับวิถเศรษฐกิ
ี จ
พอเพียงอยูแล  ว แตการทีมี่ แนวคิดนีสรุ
้ ปเปนหลักการให
เห็นชัดเจนมากขึน้ ก็สามารถเปนเครือ่ งชวยเตือนชาวบาน
เกี่ยวกับสิ่งที่ควรพิจารณาได
งานวิชาการบางชิน้ เชือ่ มโยงการจัดการทรัพยากร
ชุมชน กับ เรื่อง สิทธิ มนุษย ชน และ สิทธิ ชุมชน ใน แง ที่
วา ชุมชน ควร จะ มี สิทธิ เขา ถึง ฐาน ทรัพยากร ที่ ตน ดูแล
มา หลาย ชั่ ว คน และ ใช ฐาน ทรั พ ยากร ใน การ ดำรง
ชีวิต ประเด็นนี้กลายเปนประเด็นสำคัญในการจัดการ
ทรัพยากร ชุมชน เพราะ วา ชาว บาน จำนวน มาก ได รับ
ผลกระทบจากปญหาที่ดินทำกินมีกรรมสิทธิ์ทับซอนกับ
ทีด่ นิ ของรัฐ โดยเฉพาะทีด่ นิ ปาสงวน เขตรักษาพันธุสั ตว
68 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ปา และเขตอื่นๆ เกี่ยวกับการอนุรักษปาไม หรือในบาง

กรณีโฉนดที่ดินที่ราชการออกใหเอกชนกลับไปทับกับ
พืน้ ทีทำ
่ กินทีชุ่ มชนหนึง่ ใชสอยมาหลายชัว่ คน สิทธิชุมชน
มีความสำคัญตอการจัดการทรัพยากรชุมชนที่มุงใชการ
จัดการทรัพยากรเปนเครื่องมือในการอนุรักษทรัพยากร
และแกปญหาความยากจน ทั้งนี้เปนเพราะชุมชนตองมี
สิทธิ์ที่จะใชประโยชนจากทรัพยากรที่เขาดูแล เขาจึงมี
แรงจูงใจที่จะรวมกันดูแลทรัพยากรนั้น ยิ่งถาทำใหเขา
ไดประโยชนโดยตรง เชน เปนแหลงรายไดยังชีพสำคัญ
ชาวบานก็จะชวยกันดูแลทรัพยากรโดยไมจำเปนตองมี
การจางวานใดๆ (เพ็ญพิชญา เตียว 2546, ปทมาวดี
ซูซูกิ และชล บุนนาค 2549)
นอกจากนี้ สิทธิชุมชนยังเปนเครื่องสนับสนุนให
ชุมชนสามารถจัดการทรัพยากรที่เขาดูแลไดอยางเต็ม
ที่ อีก ดวย เพราะ เขา มี สิทธิ ที่ จะ บังคับ ใช กติกา ชุมชน
เหนือทรัพยากรนั้นๆ ไดอยางเต็มที่ หากชุมชนไมได
รับสิทธิที่เปนทางการจากรัฐ เขาจะไมสามารถบังคับ
ใชกติกานั้นกับคนนอกชุมชนไดและไมสามารถปองกัน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 69

การเขามาหาประโยชนแบบไมยั่งยืนจากคนนอกชุมชน
ได การไมสามารถบังคับใชกติกานั้นมิไดสงผลตอสภาพ
ของ ทรัพยากร เทานั้น แต ยัง สง ผล ตอ การ ตัดสิน ใจ ที่
จะทำตามกติกาของสมาชิกในชุมชนอีกดวย กลาวคือ
สมาชิกในชุมชนจะมีแรงจูงใจในการทำตามกติกานอยลง
เพราะเห็นวาชุมชนชวยกันดูแลไป คนอื่นที่ไมเกี่ยวของ
ก็ยังเขามาใชไดอยูดี สงผลใหอาจเกิดการตัดสินใจที่จะ
ใชประโยชนจากทรัพยากรเพียงอยางเดียวโดยไมชวย
ลงแรงได (Free Riding Problem) ในบางพื้นที่การเขา
มาของเอกชนภายนอกทำใหชุมชนรวมตัวกันเพือ่ ตอตาน
และขับไลคนนอกซึ่งอาจนำไปสูการใชความรุนแรงได
เนือ่ งจากกลไกของรัฐไมยอมรับสิทธิชุมชน ทำใหการยุติ
ขอขัดแยงไมสามารถทำผานกระบวนการตามกฎหมาย
ได แตหากชุมชนมีสิทธิเหนือทรัพยากรดังกลาว เขาจะ
สามารถ ใช กระบวนการ ทาง กฎหมาย ใน การ ยุติ ขอ ขัด
แยงไดงายขึ้น ความพยายามผลักดันพระราชบัญญัติปา
ชุมชนที่เคลื่อนไหวขึ้นมาจากเครือขายชาวบานเอง หรือ
เสียงสนับสนุนนโยบายโฉนดชุมชนของรัฐบาลในชวงนีน้ า
70 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

จะเปนตัวสะทอนถึงความสำคัญของสิทธิชุมชนในการ
จัดการทรัพยากรไดเปนอยางดี
โดย สรุป แลว แนวคิด การ จัดการ ทรัพยากร โดย
ชุมชน ใน ประเทศไทย เปน แนวคิด ที่ มี รากฐาน มา จาก
กิจกรรม การ พัฒนา เพื่อ แกไข ปญหา ความ ยากจน ของ
ชาวบานในพืน้ ทีใกล
่ เคียงระบบทรัพยากรหนึง่ ๆ และเพือ่
ดูแลรักษาระบบทรัพยากรนั้นดวย แนวคิด วัฒนธรรม
ชุมชนทองถิน่ การมีสวนรวม การเรียนรูชุ มชน เศรษฐกิจ
พอเพียง และสิทธิชุมชน เปนแนวคิดที่เปนฐานของการ
ปฏิบัติในการอนุรักษทรัพยากรของชุมชนและเครือขาย
ที่จัดการทรัพยากรชุมชน ในหัวขอถัดไป แนวคิดการ
จัดการทรัพยากรรวมในตางประเทศจะถูกนำมาเปรียบ
เทียบกับแนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชน 2 แนวคิด
นีมี้ จุดรวมหลายประการ แตในขณะเดียวกันก็มีจุดทีต่ าง
กันเชนกันเนื่องดวยบริบทที่ตางกัน การนำ 2 แนวคิดนี้
มาเปรียบเทียบกันจะชวยใหเรามองทัง้ 2 แนวคิดไดรอบ
ดานมากขึ้น
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 71

3.2 à»ÃÕºà·Õºá¹Ç¤Ô´¡ÒèѴ¡Ò÷ÃѾÂÒ¡Ã
ËÇÁã¹μ‹Ò§»ÃÐà·ÈáÅÐá¹Ç¤Ô´¡ÒèѴ¡ÒÃ
·ÃѾÂҡêØÁª¹ã¹»ÃÐà·Èä·Â

แนวคิด การ จัดการ ทรัพยากร รวม ของ Ostrom

มีทั้งความแตกตางและความเหมือนกันกับแนวคิดการ
จัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทย จุดเริ่มของทั้ง
2 แนวคิด มี ความ แตกตาง กัน ทำให แนวคิด ที่ ถูก สรุป
ออกมาหรือสะทอนออกมาในกิจกรรมที่สำคัญในการ
จัดการทรัพยากรมีความแตกตางกัน อยางไรก็ดี ในความ
แตกตางนัน้ ก็มีความสอดคลองกันในหลายประการแมจะ
มีการใชคำหรือจัดหมวดหมูแตกตางกันก็ตาม
จุดเริ่มของแนวคิดการจัดการทรัพยากรรวมของ
Ostrom มาจากจุดประสงคทางวิชาการที่ตองการจะ
ทำความเขาใจปรากฏการณทีเกิ ่ ดขึน้ จริงในโลก ซึง่ ขัดกับ
ทฤษฎีดัง้ เดิมทางสังคมศาสตรทีอธิ
่ บายพฤติกรรมมนุษย
ในขณะแนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทย
เกิดขึ้นจากบทเรียนและประสบการณขององคกรพัฒนา
72 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

เอกชนและชาวบานทีดำเนิ ่ นการจัดการทรัพยากรชุมชน
มาเปนเวลานาน ผนวกกับลักษณะปญหาทีองค ่ กรพัฒนา
เอกชนตองการจะแกไขเยียวยาดวย
ความแตกตางดานจุดเริม่ ตนของแนวคิดทำใหการ
มุงเนนใหความสำคัญแตกตางกัน แนวคิดของ Ostrom
จะเนนการอธิบายพฤติกรรมการรวมมือในการจัดการ
ทรั พ ยากร ร ว ม พร อ ม ทั้ ง ถก เถี ย ง กั บ แนวคิ ด ดั้ ง เดิ ม ที่
อธิบาย วาการ รวม มือ กัน ใน การ จัดการ ทรัพยากร รวม
ของ ผู ใช ทรัพยากร นั้น เปน ไป ไม ได นอกจาก นี้ เธอ ยัง
พยายามอธิบายวา สถาบันการจัดการทรัพยากรรวมที่
ประสบความสำเร็จมีลักษณะเปนเชนไร แนวคิดของการ
จัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทยในอีกทางหนึ่งจะ
เนนไปในทางแนวคิดพื้นฐานที่จะทำใหเปาหมายทั้งการ
จัดการทรัพยากรและการแกปญหาความยากจนสามารถ
บรรลุไปได แนวคิดตางๆ ที่ไดนำเสนอไปในหัวขอที่แลว
เปน เสมือน เครื่อง มือ ใน ทาง ปฏิบัติ เพื่อ ใหการ จัดการ
ทรัพยากรของชาวบานเกิดขึน้ และดำเนินไปได พรอมทัง้
บรรลุเปาหมายไปในเวลาเดียวกัน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 73

á¼¹ÀÒ¾·Õ่ 4: ความเกีย่ วเนือ่ งกันของแนวคิดการจัดการ

ทรัพยากรชุมชนในประเทศไทย และ หลักการออกแบบ
กติกาในการจัดการทรัพยากรของ Ostrom

Ostrom’s Design Principles

á¹Ç¤Ô´¡ÒèѴ¡ÒÃ
• Boundaries
·ÃѾÂҡêØÁª¹ã¹»ÃÐà·Èä·Â
• Congruence
• ÇѲ¹¸ÃÃÁªØÁª¹·ŒÍ§¶Ô่¹
• Collective Choice Arrangement
• ¡ÒÃÁÕʋǹËÇÁ
• Monitoring
• à¤Ã×Í¢‹ÒÂáÅ¡à»ÅÕ่¹àÃÕ¹ÃÙŒ
• Graduated Sanction
• àÈÃÉ°¡Ô¨¾Íà¾Õ§
• Conflict Resolution Mechanism
• ÊÔ·¸ÔªØÁª¹
• Minimal Recognition of Rights

• Nested Enterprises

หาก นำ หลัก การ ออกแบบ กติกา ใน การ จัดการ

ทรัพยากร (Design Principle) ที่นำเสนอไปในหัวขอที่
2.3 มาเชือ่ มโยงกับแนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชนใน
ประเทศไทยจะพบวา แนวคิดของประเทศไทยมีลักษณะ
เป น เหมื อ น เครื่ อ ง มื อ ที่ ทำให ลั ก ษณะ และ กติ ก า การ
จัดการทรัพยากรชุมชนดำเนินไปตามหลักการออกแบบ
74 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

กติกาดังกลาว
วัฒนธรรม ชุมชน ทอง ถิ่น ซึ่ง ครอบคลุม ถึง เรื่อง
อัต ลักษณ การ เอื้อเฟอ เผื่อ แผ ทุน สังคม วัฒนธรรม
ประเพณีทองถิ่น องคความรูและภูมิปญญาชาวบาน นา
จะมีสวนชวยใหการกำหนดเขตของทรัพยากรและผูที จะ ่
มีสิทธิใชทรัพยากรมีความชัดเจน (Boundaries) กติกา
ที่กำหนดขึ้นมีความสอดคลองกับลักษณะทางธรรมชาติ
ของทรัพยากร (Congruence) นอกจากนัน้ ยังอาจมีสวน
ชวยในกลไกการจัดการความขัดแยง (Conflict Resolu-
tion Mechanism) และการลงโทษแบบคอยเปนคอยไป
(Graduated Sanctions) ผานทุนสังคมที่มีในชุมชนได
กลไก การ มี ส ว น ร ว ม จะ ช ว ย เติ ม เต็ ม หลั ก การ
ออกแบบ ที่ เกี่ยวของ กับ ความ สอดคลอง ของ กติกา กับ
ลักษณะทางธรรมชาติ (Congruence) การมีสวนรวมใน
การกำหนดกติกา (Collective Choice Arrangement)
การสอดสองดูแลทรัพยากร (Monitoring) และสงเสริม
กลไกการจัดการความขัดแยงใหมีความเปนธรรมมากขึน้
(Conflict Resolution Mechanism)
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 75

เครื อ ข า ย แลก เปลี่ ย น เรี ย น รู เป น กลไก ส ง ผ า น

ขอมูลทีจำเป
่ นเพือ่ ทำใหกติกาสอดคลองกับลักษณะของ
ธรรมชาติของทรัพยากรและผูใช  มากขึน้ (Congruence)
ใน ขณะ เดียวกัน ก็ สง เสริม โครงสราง กติกา ให มี ความ
สอดคลองและเชื่อมโยงกับระบบที่ใหญกวา (Nested
Enterprises) ตัวอยาง ที่ เห็น ได ชัด คือ เครือ ขาย แลก
เปลีย่ นเรียนรูระดั
 บลุม น้ำ หรือสมัชชาปาชุมชนระดับชาติ
ที่เชื่อมประสานชาวบาน NGO นักวิชาการ ขาราชการ
และ ภาค เอกชน ที่ เกี่ยวของ มา แลก เปลี่ยน เรียน รู และ
กำหนดทิศทางรวมกัน เปนตน
สวน แนวคิด และ การ ผลัก ดัน เรื่อง สิทธิ ชุมชน จะ
มีสวนสำคัญที่จะทำใหชุมชนไดรับการยอมรับในกติกา
ชุมชนจากรัฐ (Minimal Recognition of Rights)
จุดหนึ่งที่มีความแตกตางชัดเจนและดูจะหาจุด
เชื่อม โยง ได ลำบาก ระหวาง แนวคิด ของ Ostrom กับ
แนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทยก็คือ
แนวคิด เศรษฐกิจ พอ เพียง เรา อาจม อง ได วา แนวคิด
เศรษฐกิจพอเพียงทีเน ่ นเรือ่ งการใชความรูและ  ภูมคิ มุ กัน
76 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

อาจ มี ความ เชื่อม โยง กับ ประเด็น เรื่อง โครงสราง กติกา

ที่ สอดคลอง เชื่อม โยง กับ ระบบ ที่ ใหญ กวา (Nested
Enterprise) ได แตก็ไมชัดเจนนัก จุดที่ผูเขียนคิดวามี
ความชัดเจนทีแนวคิ
่ ดเศรษฐกิจพอเพียงมีอิทธิพลตอการ
จัดการทรัพยากรชุมชนในประเทศไทยคือการทีเศรษฐกิ ่ จ
พอเพียงเปนแนวคิดที่เปนฐานของการผลิตและบริโภค
เพื่อใหตนเองอยูได (หลักเรื่องความพอประมาณและ
ความมีเหตุผล) โดยไมเบียดเบียนคนหรือสิ่งมีชีวิตอื่นๆ
(เงือ่ นไขคุณธรรม) มิใชบริโภคเพือ่ ใหไดความพอใจสูงสุด
หรือมุงใชประโยชนจากทรัพยากรโดยคำนึงถึงแตรายได
สูงสุดหรือกำไรสูงสุดสวนตน ในแงนี้เศรษฐกิจพอเพียง
เปนแนวคิดที่มีอิทธิพลตอบรรทัดฐานภายในตัวของผูใช
ทรัพยากรใหใชประโยชนจากทรัพยากรอยางพอดี เทา
ที่จำเปน ซึ่งหากผูใชทรัพยากรมีวิธีคิดเชนนี้ก็จะทำให
ปญหาการละเมิดกติกา และใชทรัพยากรจนเกินพอดี
แกไขไดงายขึ้นหรือเปนปญหานอยลง นอกจากนี้ ยังจะ
สงผลตอการแกไขปญหาความยากจนอีกดวย เพราะ
เศรษฐกิจพอเพียงสงเสริมพฤติกรรมการกินอยูที่มุงให
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 77

สามารถ ยังชีพ ได กอน แลว จึง คอย พัฒนา ไป ใน ระดับ ที่
กาวหนามากขึ้น สงผลใหรายจายของครัวเรือนลดลง
และเพิ่มโอกาสที่จะมีเงินเก็บเพื่อใชลงทุนหรือใชในยาม
ฉุกเฉินไดมากขึ้น
ความแตกตางอีกจุดหนึง่ จากการสำรวจงานศึกษา
ตางๆ คือ แนวคิด การ จัดการ ทรัพยากร ชุมชน ใน เมือง
ไทย ขาด การ ตั้ง คำถาม และ ศึกษา อยาง ลึก ซึ้ง เกี่ยว กับ
แนวคิดการจัดการทรัพยากรแบบดั้งเดิมในประเทศไทย
วามีลักษณะเปนอยางไร ขอเสียเปนอยางไร ทั้งในทาง
ปฏิบตั และ
ิ ทางทฤษฎี จึงอาจทำใหขาดขอมูลความรูที จะ ่
นำไปคัดคานการดำเนินนโยบายจัดการทรัพยากรแบบ
เดิม ในขณะเดียวกัน การศึกษาการจัดการทรัพยากร
ชุมชน ยัง มี แนว โนม จะ เนน ย้ำ ถึง ความ สำเร็จ ของ การ
จัดการทรัพยากรโดยชุมชน แตละเลยกรณีที่การจัดการ
ลมเหลว ทำใหอาจไมสามารถชี้ชัดไปไดวา เหตุใดบาง
กรณีการจัดการโดยชุมชนจึงลมเหลว และปจจัยที่ทำให
ลมเหลวคืออะไร ทำอยางไรจึงจะปองกันความลมเหลว
ได กระทัง่ การศึกษาในระดับกรณีศึกษา (Case Studies)
78 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

ก็ยังหาไดยากยิง่ จึงทำใหการสรุปในระดับแนวคิดยิง่ เปน

ไปไดยากยิ่งขึ้น สิ่งนี้ตางจากแนวคิดของ Ostrom ที่มา
จากการศึกษากรณีศึกษาที่หลากหลาย ทั้งที่สำเร็จและ
ลมเหลว
โดย สรุป แลว แนวคิด การ จัดการ ทรัพยากร โดย
ชุมชนในประเทศไทย แมจะมีความแตกตางจากแนวคิด
ของ Ostrom อยูในบางระดับ แตโดยสาระสำคัญแลวก็
มีความสอดคลองกับแนวคิดที่ Ostrom นำเสนอ โดย
เฉพาะ ใน เชิง ของ แนวคิด ที่ เกี่ยวของ กับ วิธี การ จัดการ
ทรั พ ยากร หนึ่ ง ๆ แนวคิ ด ของ ไทย จะ มี ลั ก ษณะ เป น
เครื่องมือเพื่อนำไปสูลักษณะของกติกาที่สงผลใหการ
จัดการ ทรัพยากร ประสบ ความ สำเร็จ ตาม ที่ Ostrom
นำ เสนอ ความ แตก ตาง ดัง กลาว เกิด จาก จุด ประสงค
ของ การ พัฒนา แนวคิด และ แนว ปฏิบัติ เกี่ยว กับจัดการ
ทรั พ ยากร นั้ น ไม เหมื อ น กั น ดั ง ที่ กล า ว มา แล ว ข อ ดี
ประการหนึ่งของแนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชนใน
ประเทศไทยคือ แนวคิดดังกลาวสามารถเปนฐานสำหรับ
การปฏิบตั จริ
ิ งทัง้ ในระดับชุมชนและระดับปจเจกชน (สืบ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 79

เนื่องจากแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง) อยางไรก็ดี ในแง

การศึกษาเกีย่ วกับแนวคิดการจัดการทรัพยากรชุมชนใน
ประเทศไทยควรจะมีการศึกษากรณีทีล่ มเหลวและปจจัย
ทีส่ งผลตอความลมเหลวนัน้ ใหมากขึน้ เพือ่ เปนประโยชน
ในการกำหนดนโยบายและแนวปฏิบัติเกี่ยวกับการดูแล
และสนับสนุนการจัดการทรัพยากรโดยชุมชนตอไป

4. ¢ŒÍÊѧà¡μáÅТŒÍàʹÍá¹Ð

ขอสังเกตประการหนึ่งจากการศึกษางานวิชาการ
ในประเทศไทยที่เกี่ยวกับการจัดการทรัพยากรรวมนั้น
เมื่อประเด็นมีความเกี่ยวของกับระดับชุมชน ชุมชนมัก
จะถูกชูโรงใหเปนตัวละครหลักที่มีความสำคัญอยางยิ่ง
เสมือนสันนิษฐานไวตัง้ แตตนแลววา หากใหชุมชนจัดการ
ทรัพยากรดวยตนเองแลว จะเปนไปอยางมีประสิทธิภาพ
เพราะพวกเขาไดดำเนินการจัดการทรัพยากรนั้นๆ มา
นานแลว และเปนวิถีชีวิตของเขา
80 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

อยางไรก็ดี เมื่อไดศึกษางานของ Ostrom และ

งานทีเกี ่ ย่ วของกับสถาบันดานการจัดการทรัพยากรและ
สิง่ แวดลอมในปจจุบนั แลว พบวา การฝากความคาดหวัง
ไวกับชุมชนเพียงสถาบันเดียวคอนขางมีความเสี่ยงตอ
การที่ชุมชนอาจจะไมสามารถปรับตัวไดดีพอในโลกที่
สภาพสิง่ แวดลอมและบริบทเชิงสังคมเศรษฐกิจการเมือง
มีการเปลีย่ นแปลงอยูอย  างตอเนือ่ ง การพิจารณาบทบาท
ของตัวละครอื่นๆ ในการจัดการทรัพยากรเปนสิ่งที่งาน
วิชาการไทยควรจะใหความสำคัญมากขึ้น และควรจะ
พิจารณา ถึง ลักษณะ ของ โครงสราง สถาบัน การ จัดการ
สิง่ แวดลอมทีมี่ ความเชือ่ มโยงกันทัง้ ในระดับเดียวกันและ
ตางระดับกันใหมากขึ้น เพื่อใหทราบถึงลักษณะที่ควร
จะเปนและแนวปฏิบัติที่ควรจะทำเพื่อทำใหการจัดการ
สิ่งแวดลอมโดยเฉพาะในระดับทองถิ่นสามารถปรับตัว
ใหทันกับสถานการณโลกที่เปลี่ยนแปลงอยางรวดเร็วได
นอกจาก นี้ จาก บท เรียน จาก ตาง ประเทศ พบ
วา การจัดการทรัพยากรรวมหนึ่งๆ ไมจำเปนจะตอง
มี วิ ธี การ จั ด การ เพี ย ง แบบ เดี ยว เท า นั้ น แต สามารถ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 81

ผสม ผสานระหวาง ระบบ ตลาด การ ทำงาน รวม กัน ใน

ชุมชน หรือระบบการแนวตั้งแบบรัฐ เขาไวดวยกันให
เหมาะกับลักษณะการจัดการทรัพยากรประเภทหนึ่งๆ
ในพื้นที่หนึ่งๆ ได ผูเขียนคิดวาการศึกษาประเด็นนี้
ใน ประเทศไทย ยัง มี อยู นอย มาก งาน สวน ใหญ มัก จะ
คอนขางใหความสำคัญกับชุมชนมากเปนพิเศษ
งานศึกษาในบางพื้นที่ เชน กรณีหมูบานแหลม
อำเภอกันตัง จังหวัดตรัง ที่ทำการอนุรักษหอยนางรม
และปาชายเลน (ปทมาวดีและชล 2549) ก็มีวิธีการ
จัดการทรัพยากรและกระจายผลประโยชนของทรัพยากร
ผานกลไกหลายลักษณะ ยกตัวอยางเชน การบำรุงรักษา
แนวเขตอนุรกั ษหอยนางรม การทำนุบำรุงปาชายเลนโดย
การแตงสางปลูกเสริม และการสอดสองดูแลทรัพยากร
และการใชทรัพยากรจะเปนลักษณะการทำงานรวมกันใน
ชุมชน ในขณะที่เมื่อถึงวันจับหอยนางรมประจำป (บาง
ปจัดเปนเทศกาลหอยนางรม) คณะกรรมการอนุรักษ
หอยนางรมจะจับหอยนางรมขึ้นมาและขายทั้งแบบสด
และ แปรรูป ใน ราคา ถูก ให แก ชาว บาน เปน หลัก ใน แง
82 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

นี้คณะ กรรมการ อนุรักษฯใชกลไกตลาด ใน การ จัดสรร

หอย ให คนใน หมูบาน ไดรู ถึง ประโยชน ของ การอนุรักษ
หอยนางรม เงินที่ไดจากการขายหอยประจำปจะถูกนำ
มาใชเปนกองทุนสวัสดิการสังคมของหมูบาน ใหทุนการ
ศึกษา ชวยงานศพ และกิจกรรมอืน่ ๆ ของหมูบ า น โดยมี
กรรมการพิจารณาจัดสรรทุนเปนกรณีๆ ไป ซึ่งอาจมอง
ไดวาเปนการใชกลไกแบบแนวตั้งแบบรัฐ เปนตน หากมี
การศึกษามากขึน้ กรณีเหลานีก็้ อาจสามารถเปนบทเรียน
ทีจะ
่ เปนประโยชนในเชิงวิชาการ ในการกำหนดนโยบาย
หรือในทางปฏิบัติในทองถิ่นอื่นๆ ตอไป
อยางไรก็ดี แมจะยังไมไดมีการศึกษาตามที่ตั้งขอ
สังเกตไวขางตน แนวคิดของ Ostrom และแนวคิดการ
จัดการทรัพยากรชุมชนที่ถูกนำเสนอไวในบทความนี้ก็
อาจสามารถนำไปพัฒนาและใชประโยชนในเชิงนโยบาย
และ ใน การ ปฏิบัติ ได หลัก การ ออกแบบ กติกา ใน การ
จัดการทรัพยากร (Design Principles - หัวขอ 2.3)
สามารถนำมาปรับใชเปนมาตรวัดหรือขอเสนอแนะเกีย่ ว
กับลักษณะพืน้ ฐานของลักษณะกติกาทีควร ่ จะเปนในการ
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 83

จัดการทรัพยากรหนึ่งๆ ในพื้นที่หนึ่งๆ ได การจำแนก

ประเภทของสิทธิ์ (หัวขอ 2.2) ทำใหเห็นไดวาสิทธิแต ์ ละ
แบบอาจจะมีผูใหสิทธิ์หรือรับรองสิทธิ์แตกตางกันก็ได
เชน สิทธิ์ประเภทหนึ่งอาจใหชุมชนตัดสินใจปรับเปลี่ยน
หรือมอบสิทธิ์นั้นใหแกผูใชทรัพยากรไดเอง ในขณะที่
สิทธิประเภท
์ อืน่ อาจจะจำเปนตองผานการกลัน่ กรองของ
คณะกรรมการรวมหลายฝาย เชน นักวิชาการ องคกร
พัฒนาเอกชน ขาราชการ เครือขายชุมชนอื่นๆ เปนตน
การจำแนกแยกแยะประเภทสิทธิ์ลักษณะนี้อาจชวยให
ประเด็น ขัด แยง ระหวาง รัฐ กับ ชุมชน เกี่ยว กับ สิทธิ์ ของ
ชุมชนในการจัดการทรัพยากรมีความชัดเจนและหาจุด
ทีลงตั
่ วไดงายขึน้ ก็ได เพราะคำถามจะเปลีย่ นจาก ‘จะให
สิทธิชุ์ มชนในการจัดการหรือไม’ มาเปน ‘สิทธิส์ วนไหนจะ
ใหแกชุมชนและสิทธิส์ วนไหนจะตองมีการกลัน่ กรองและ
พิจารณาจากรัฐหรือหนวยงานอื่นๆ ประกอบดวย’
ในทายที่สุด งานของ Ostrom และการจัดการ
ทรัพยากรรวมที่ประสบความสำเร็จทั้งในประเทศไทย
และ ตาง ประเทศ เปน สิ่ง ที่ ทำให โลก ยัง มี ความ หวัง อยู
84 ชล บุนนาค แนวคิดวาดวยการจัดการทรัพยากรรวม:

วา แนวคิดที่เชื่อวา คนไมสามารถรวมมือกันได มุงแต

หาประโยชนจากการลงแรงของคนอื่น และใชประโยชน
จากทรัพยากรรวมอยางไมยั้งคิดจนกระทั่งสูญสิ้นไป ไม
เปนจริงเสมอไป หากผูใชทรัพยากรสามารถสื่อสารกัน
และ ตกลง กติกา เพื่อ ประโยชน ใน ระยะ ยาว รวม กัน ได
การจัดการอนุรักษและใชประโยชนจากระบบทรัพยากร
อยางยั่งยืนก็สามารถเปนไปได ระบบตลาดและกลไก
รัฐไมจำเปนตองเปนผูรายในการจัดการทรัพยากรเสมอ
ไป ในขณะเดียวกันวิธีการทำงานแบบชุมชนก็ไมจำเปน
ตองเปนพระเอกเสมอไป บทเรียนจากตางประเทศและ
ในประเทศไทย เอง ตาง ชี้ ให เห็นวา การ เลือก ใช เครื่อง
มือ หรือ สวน ผสม ของ เครื่อง มือ แบบ ตางๆ ให เหมาะ
กับ บริบท เชิง นิเวศ และ สังคม และ ผูคน ของ แตละ พื้นที่
จะ ชวย ใหการ จัดการ ทรัพยากร รวม และ การก ระ จาย
ผล ประโยชน ของ การ จัดการ ทรัพยากร เปน ไป อยาง มี
ประสิทธิภาพและเปนธรรมมากขึน้ ความรวมมือของภาค
สวนตางๆ ไมเฉพาะชุมชนผูใชทรัพยากร แตรวมถึงนัก
วิชาการ ขาราชการ องคกรพัฒนาเอกชน และภาคเอกชน
ประสบการณจากตางประเทศ และแนวคิดในประเทศไทย 85

ทีเกี
่ ย่ วของ จะทำใหการจัดการทรัพยากรเปนไปไดอยาง
ยัง่ ยืนและสามารถปรับตัวใหเขากับการเปลีย่ นแปลงของ
โลกยุคในปจจุบันได
ºÃóҹءÃÁ

ÀÒÉÒÍѧ¡ÄÉ

Biermann, Frank, Mitchele M. Betsill, Joyeeta Gupta,

Norichika Kanie, Louis Lebel, Diana Liverman, Heike
Schroeder, and Bernd Siebenhüner. 2009. Earth
System Governance: People, Places and the Planet.
Science and Implementation Plan of the Earth System
Governance Project. , Earth System Governance Report
1, IHDP Report 20 Bonn, IHDP: The Earth System
Governance Project.

Dietz, Thomas, Elinor Ostrom, and Paul C. Stern. 2003.

“The Struggle to Govern the Commons”. Science,
Special section: Tragedy of the Commons?-Review.
Vol. 302. p.1907-1012.
Hardin, Garrett. 1968. “The Tragedy of the Commons”.
Science, 162(3859): 1243-48.

Ostrom, Elinor. 1990. Governing the Commons: The

Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge,
UK: Cambridge University Press.

Ostrom, Elinor. 2005. Understanding Institutional

Diversity. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Ostrom, Elinor. 2010. “Beyond Markets and States:

Polycentric Governance of Complex Economic
Systems.” American Economic Review. Vol. 100
(June 2010) p.641-672

Sathirathai, Suthawan. 1998. “Economic Valuation

of Mangroves and the Role of Local Communities in
the Conservation of Natural Resources: Case Study
of Surat Thani, South of Thailand. Research Report.”
http://203.116.43.77/publications/research1/ACF9E.
html

Sudtongkong, Chanyut, and Edward L. Webb. 2008.

“Outcome of State- vs. Community-Based Mangrove
Management in Southern Thailand”. Ecology and
Society. Vol.13 Issue 2.

Young, Oran R., Leslie A. King, and Heike Schroeder.

2008. Institutions and Environmental Change:
Principal Findings, Applications, and Research
Frontiers. Cambridge, US: MIT Press.
ÀÒÉÒä·Â

ฉลาด ชาย รมิ ตา นนท, อานันท กาญ จน พันธ, สัณฐ ตา

กาญ จน พันธุ. 2536. รายงาน การ วิจัย เรื่อง ปา ชุมชน ใน
ประเทศไทย: แนวทางการพัฒนา, เลม 2. กรุงเทพมหานคร:
สถาบันชุมชนทองถิ่นพัฒนา

ชาญยุทธ สุดทองคง และพรเทพ วิรชั วงศ. 2548. การจัดการ

ทรัพยากรชายฝง โดยชุมชน กรณีศึกษาปาชายเลนชุมชนบาน
ทุงตะเซะ จังหวัดตรัง. รายงานวิจัย: คณะวิทยาศาสตรและ
เทคโนโลยี การ ประมง มหาวิทยาลัย เทคโนโลยี ราช มงคล
ศรีวิชัย

ดวงพร ภูแกว 2548. การจัดการทรัพยากรน้ำ: กรณีศึกษา

บาน ปง ไคร อำเภอ แมริม จังหวัด เชียงใหม. วิทยานิพนธ
ศิลปศาสตร มหา บัณฑิต สาขา วิชาการ จัดการ มนุษย กับ
สิ่งแวดลอม, บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม.
ดิเรก เครือจินลิ 2545. การจัดการทรัพยากรธรรมชาติของ
เครือขายลุมน้ำแมแรก ตำบลทาผา อำเภอแมแจม จังหวัด
เชียงใหม. วิทยานิพนธ ศึกษา ศาสตร มหา บัณฑิต สาขา
วิชาการศึกษานอกระบบ มหาวิทยาลัยเชียงใหม.

ทินกร เหลือลน. 2548. การจัดการทรัพยากรน้ำลุมน้ำลำ

เซบายตอนบน. วิทยานิพนธ วิศวกรรมศาสตรมหาบัณฑิต
(วิศวกรรมชลประทาน) มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร.

เบญจภา ชุติมา. 2546. การจัดการทรัพยากรน้ำในระดับลุม

น้ำและการกระจายประโยชนทางเศรษฐกิจของเกษตรกรลุม
น้ำแมวาง จังหวัดเชียงใหม. วิทยานิพนธ วิทยาศาสตรมหา
บัณฑิต (เกษตรศาสตร) มหาวิทยาลัยเชียงใหม

ปทมาวดี ซูซูกิ และชล บุนนาค 2552. โครงสรางอำนาจ

ในการจัดสรรทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอมของไทย.
ใน เศรษฐศาสตรการเมืองและสถาบันสำนักทาพระจันทร.
กรุงเทพมหานคร: สำนักพิมพ Openbooks.
วรศักดิ์ บุญพวง, คมศักดิ์ สุระผัด และ นัฐพงศ สิทธิวงศ.
2544. การจัดการทรัพยากรน้ำผิวดินเพือ่ การอุปโภคบริโภค
ในลุมน้ำแควนอย. การศึกษาคนควาดวยตนเอง วท.ม. (การ
จัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม) มหาวิทยาลัย
นเรศวร

เลิศ ชาย ศิริชัย 2548. การ เคลื่อนไหว ของ ประชาชน กับ

อำนาจในการจัดการทรัพยากร เอกสารประกอบการสัมมนา
เวทีนโยบายสาธารณะเพื่อการจัดการทรัพยากรอยางเปน
ธรรม และ ยั่ง ยืน: กรณี การ จัดการ พื้นที่ ชุม น้ำ วัน ที่ 19
ธันวาคม 2548 โรงแรมเกษศิริ จ.ศรีสะเกษ

เลิ ศ ชาย ศิ ริ ชั ย 2549. ขบวนการ เคลื่ อ นไหว เพื่ อ สร า ง

เศรษฐกิจแบบพอเพียงของชุมชนในเขต ปาชายเลนลุมน้ำ
ปะเหลียน จังหวัด ตรัง. เอกสาร ทาง วิชาการ เสนอ มูลนิธิ
ธรรมรัฐ
สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย 2546. สรุปการประชุม
สัมมนา “การเมืองภาคประชาชนกับความเปนธรรมทางสังคม
และการแกไขปญหาความยากจน” วันเสารที่ 22 กุมภาพันธ
พ.ศ. 2546 ณ หอประชุมแหงชาติสิริกิติ์ จัดโดยสำนักงาน
กองทุนสนับสนุนการวิจัย เว็บไซต http://www.tdri.or.th/
poverty/4.TRF.pdf (ดูเมื่อวันที่ 10 กุมภาพันธ 2554)
สุภาพ สังขไพฑูรย 2548

อภีษฎา คุณาพรธรรม. 2551. การจัดการทรัพยากรธรรมชาติ

และ สิ่ง แวดลอม ของ เครือ ขาย องคกร ชุมชน: กรณี ศึกษา
กลุม อนุรักษ และ พัฒนา ปา ชาย เลน บาน เปร็ ด ใน จังหวัด
ตราด. วิทยานิพนธ ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณ
มหาวิทยาลัย.

อานันท กาญจนพันธุ (บรรณาธิการ) 2543. “พลวัตของ

ชุมชนในการจัดการทรัพยากร สถานการณในประเทศไทย”.
กรุงเทพมหานคร: สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย
อภิชยั พันธเสน (บรรณาธิการ) 2549. สังเคราะหองคความรู
เกี่ยวกับเศรษฐกิจพอเพียง. กรุงเทพมหานคร: สำนักงาน
กองทุนสนับสนุนการวิจัย พิมพครั้งที่ 3

àÇ็ºä«μáÅТ‹ÒÇ

"Elinor Ostrom - Biographical". Nobelprize.org. 10 Mar

2011 http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/
laureates/2009/ostrom.html

ผู้ จั ด การ. 2551. “สสส.หนุ น “ป่ า ชุ ม ชน” ยั่ ง ยื น ”

หนังสือพิมพ์ผู้จัดการออนไลน์. http://www.thaihealth.
or.th/healthcontent/article/5679

เพ็ญพิชญา เตียว. 2546. “ธนาคารไขกุง กามกรามสรางการมีสวน

รวมในชุมชน” หนังสือพิมพไทยรัฐ. ประจำวันที่ 13 ตุลาคม 2546.
http://www.environnet.in.th/index.php?view=article&catid=2
6&id=69&format=pdf&option=com_content&Itemid=19
สำรวม บุญลน. 2553. “ปาชุมชนตนแบบเฉลิมพระเกียรติ
เมื่อทองถิ่นขอมีบทบาทกับการอนุรักษ” หนังสือพิมพคมชัด
ลึก, ภูมิภาค-ประชาคมทองถิ่น: ขาวทั่วไป. วันพฤหัสบดี
ที่ 9 กันยายน 2553. http://www.komchadluek.
net/detail/20100909/72573/ป า ชุ ม ชน ต น แบบ
เฉลิมพระเกียรติ เมื่อ ทอง ถิ่น ขอ มี บทบาท กับ การ อนุรักษ.
html

“สมั ช ชา ป า ชุ ม ชน ทาง เลื อ ก ทาง รอด ของ สั ง คม ไทย”.

ThaiNGO.org 29 ตุลาคม 2551 http://www.thaingo.
org/story/thidamon_recorf2.htm
 ดำเนินการผลิต
เปนไท พับลิชชิ่ง 0 2736 9918 waymagazine@yahoo.com