Tatvariin Mehanizm

Íýýëòòýé
Íèéãýì
Ôîðóì
ÁÎÄËÎÃÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÝÒÃÝËÝÃÒ ÕªÒªËÁªÐ
ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀÕ ÌÅÕÀÍÈÇÌ
ÁÎÄËÎÃÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ
Áîäëîãûí ñóäëàà÷: Ã.ÀËÒÀÍÇÀßÀ (Äîêòîð (Ph.D)),

2006 îíû Áîäëîãûí ñóäàëãààíû
òýòãýëýãò õºòºëáºðèéí ñóäëàà÷,
Õ¯ÄÑ-èéí áàãø,
ÒÈÍÇ íèéãýìëýãèéí
ã¿éöýòãýõ çàõèðàë
Ñóäàëãààíû çºâëºõ: Î.ÖÎÃ (Ìàãèñòð)

ÒÅÃ-ûí òàòâàð õóðààëòûí
õýëòñèéí äàðãà
Óëààíáààòàð õîò, 2007 îí

DDC
352,44
À-486
ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÝÌ ÔÎÐÓÌ
Õàÿã: Æàìúÿí ã¿íèé ãóäàìæ-5/1,

Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð-48,
Ìîíãîë Óëñ
Óòàñ: 976-11-313207
Ôàêñ: 976-11-324857
Âýá: http://www.forum.mn
È-ìýéë: osf@forum.mn
Óã ñóäàëãààãààð ãàðãàñàí ä¿ãíýëò, ñàíàëóóä íü

ñóäëàà÷èéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëíý.
© Ýíýõ¿¿ íîìûã õýñýã÷ëýí áîëîí á¿òíýýð íü õýâëýõèéã õ¿ñâýë ÍÍÔ-ûí õàÿãààð

õàíäàæ çîõèõ çºâøººðºë àâíà óó.
Ýíý ñóäàëãààíû òàéëàíã ñîíèðõñîí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò õÿìäðàëòàé ¿íýýð

õóäàëäàíà.
ISBN 978-99929-0-317-1
“ADMON” êîìïàíèä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ.

ÀÃÓÓËÃÀ
1. Óäèðòãàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí øóäàðãà, ¿ð àøãèéí øàëãóóð. . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

2.1. Øóäàðãà áàéõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
2.2. ¯ð àøèãòàé áàéõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
2.3. Òàòâàð õóðààëòûí çàðäàë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
3. Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäàë, õàìðàõ õ¿ðýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

3.1. Òàòâàðûí õàðèëöàà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
3.2. Òàòâàð õóðààëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èí, ºíººãèéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
3.3. Òàòâàðûí ìåõàíèçìûí îéëãîëòóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.4. Òàòâàð õóðààëòûí çîõèîí áàéãóóëàëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
3.5. Òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãºº, òàòâàð õóðààëòûí óÿëäàà . . . . . . . . . . . . . . . .49
3.6. Òàòâàð õóðààëòàä õÿíàëòûí ¿¿ðýã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
3.7. Òàòâàð õóðààëòàä ìýäýý, ìýäýýëëèéí íºëºº. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
3.8. Òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí ¿¿ðýã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
3.9. Òàòâàðààñ çàéëñõèéõ õàíäëàãà, õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
4. Ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
5. Áîäëîãûí õóâèëáàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

5.1. Áîäëîãûí õóâèëáàðûí øèíæèëãýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
5.2. Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ áîëîìæèò áîäëîãûí õóâèëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
5.3. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã á¿ðòãýõ,
òàéëàãíàõ õóâèëáàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
5.4. Áîäëîãûí çºâëºìæ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Õàâñðàëòóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
3
Õ¿ñíýãòèéí æàãñààëò
Õ¿ñíýãò 1. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õàðüöóóëàëò

Õ¿ñíýãò 2. ¯ÒÅÃ-èéí çàðäëûí á¿òýö
Õ¿ñíýãò 3. Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýë
Õ¿ñíýãò 4. Òàòâàðûí ºðèéí òºëºëòèéí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 5. Òàòâàðûí ºð
Õ¿ñíýãò 6. Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð èëýðñýí çºð÷èë
Õ¿ñíýãò 7. ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òàéëàí òóøààëòûí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 8. ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàòâàðûí ò¿âøèí
Õ¿ñíýãò 9. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ, òàòâàð
íîãäóóëàëòûí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 10. 2005 îíä Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
õóóëèéí äàãóó ¿ç¿¿ëñýí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò
Õ¿ñíýãò 11. Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ÷èã ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 12. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õ¿ðýýí äýõ
òàòâàðûí ìåõàíèçìûí ÷èã ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 13. Óëñûí òºñâèéí òàòâàðûí íèéò îðëîãîä ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 14. ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëò
Õ¿ñíýãò 15. Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí òîî
Õ¿ñíýãò 16. Òàòâàð õóðààõ áîäëîãûí òàëáàð
Õ¿ñíýãò 17. ¯ð ä¿íãèéí ìàòðèö
Õ¿ñíýãò 18. Òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí á¿ðýëäýõ¿¿í
Õ¿ñíýãò 19. ÍÁÁ-èéí, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîñ çºð¿¿ ¿¿ñýõ íºõöºë
Õ¿ñíýãò 20. ÍÁÁ-èéí çîðèëãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîñ ¿¿ñýõ çºð¿¿ãèéí
øèíæ áàéäàë, íºëººëºë
Õ¿ñíýãò 21. Òàéëàíãóóäûí óÿëäàà /1-ð õóâèëáàð/
Õ¿ñíýãò 22. Òàéëàíãóóäûí óÿëäàà /2-ð õóâèëáàð/
Õ¿ñíýãò 23. ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí á¿òöèéí õàðüöóóëàëò
4
Ãðàôèêèéí æàãñààëò
Ãðàôèê 1. Ìîíãîë Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí îðëîãîä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

Ãðàôèê 2. Òàòâàð õóðààëò, õÿíàëò øàëãàëòûí áàéöààã÷
Ãðàôèê 3. 2006 îíû ìàðãààíòàé ºð
Ãðàôèê 4. Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ
Ãðàôèê 5. Õÿíàëò øàëãàëòûí çºð÷èë, õàðèóöëàãà
Ãðàôèê 6. ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàí òóøààëò
Ãðàôèê 7. Òàòâàðûí à÷ààëàë
Õàâñðàëòûí æàãñààëò
Õàâñðàëò 1. ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí çàãâàð

Õàâñðàëò 2. ÍÁÁ-èéí çîðèëãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãûí çºð¿¿ ¿¿ñýõ íºõöë¿¿ä
Õàâñðàëò 3. Òàòâàð öóãëóóëàõ ìåõàíèçì ôîêóñ ÿðèëöëàãûí íýãòãýë
Õàâñðàëò 4. Ñàíàë àñóóëãà
5
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ
1. ÓÈÕ Óëñûí Èõ Õóðàë

2. ¯ÑÃ ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð
3. ¯ÒÅÃ ¯íäýñíèé Òàòâàðûí Åðºíõèé Ãàçàð
4. ÎÓÂÑ Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí
5. ÌÁÀÕ Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò àâòîìàòæóóëàëòûí õýëòýñ
6. ÀÀÍÁÎÀÒ Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàð
7. ÀÀÍÎÀÒ Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð
8. ÕÇÄÕß Õóóëü ç¿é Äîòîîä Õýðãèéí ßàì
9. ÓÒÎÕÃ Óëñûí òºñâèéí îðëîãî õÿíàëòûí ãàçàð
10. ÍÒÃ Íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàð
11. ÍÄÅÃ Íèéãìèéí Äààòãàëûí Åðºíõèé Ãàçàð
12. ÃÅÃ Ãààëèéí Åðºíõèé Ãàçàð
13. ÒÅÕ Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü
14. ÍÁÁÎÓÑ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðò
15. ÒÇÀÒ Òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàð
16. ÍÁÁ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë
6
ÓÄÈÐÒÃÀË
1. ÓÄÈÐÒÃÀË
ÁÎÄËÎÃÛÍ ÀÑÓÓÄËÛÍ ÀÃÓÓËÃÀ
¯íäýñëýë
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 17-ð ç¿éëèéí 3-ð çààëò1, Òàòâàðûí åðºíõèé
õóóëèéí 10-ð ç¿éëèéí 1-ð çààëò2, Òàòâàð íîãäóóëàëò òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð
õóðààõ òóõàé õóóëèéí 9-ð ç¿éëèéí 1-ð çààëò3, 15-ð ç¿éëèéí 1-ð çààëò4-ä çààñàí
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä Ìîíãîë óëñàä òàòâàð òºëºã÷ íü ººðºº òàòâàðàà òîäîðõîéëîí
òºëäºã òîãòîëöîî ¿éë÷èëäýã. Ýíý íü íèéò òàòâàð òºëºã÷äººñ òàòâàðûí õóóëèóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëýõ, òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî, ç¿éëñ,
òàòâàðàà òîîöîîëîõ, ò¿¿íèéãýý á¿ðòãýæ, òàéëàãíàõ àæèëáàðóóäûã õóóëèéí õ¿ðýýíä
õýðýãæ¿¿ëýõèéã ¿¿ðýã áîëãîñîí ãýñýí ¿ã.
Ýíý íºõöºëä òàòâàðàà õóðààõ ìåõàíèçìûí õýðýãæèëò íü òàòâàð òºëºã÷äèéí
òàòâàðûí òàéëàíãàà ãàðãàí òóøààæ áóé ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæèãäýõ þì. Ñóäàëãààíààñ
¿çâýë, 2003, 2004, 2005 îíóóäàä íèéò õóóëèéí ýòãýýäèéí 90 îð÷èì õóâü íü àæ
àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíãàà òàòâàðûí àëáàíä
òóøààäãààñ 50 îð÷èì õóâü íü “Õ”5 áîëîí àëäàãäàëòàé àæèëëàñàí ãýæ òàéëàãíàæýý.
Çºâõºí ¿ëäñýí õýñýã íü îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òºñºâò
òºëäºã áàéíà. Áóñàä òàòâàðóóäûí òàéëàí òóøààëò, ÿëàíãóÿà èðãýíèé áîëîí òºëáºð,
õóðààìæèéí òóõàéä ¿ç¿¿ëýëò á¿ð õàíãàëòã¿é áàéãàà.
Òàòâàð òºëºã÷èä òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãýý øóäàðãààð
õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã õàíãàæ ÷àäàõóéö ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ íü íèéãìèéí
õýðýãöýý þì.
1
Õóóëèàð íîãäóóëñàí àëáàí òàòâàðàà òºëºõ
2
Òàòâàð íîãäîõ ç¿éë, òàòâàðàà ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, òîãòîîñîí õóãàöààíä òºëºõ
3
Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí òàéëàí, îðëîãî, òàòâàð òîäîðõîéëîõ õóóäàñ /öààøèä “òàòâàðûí òàéëàí” ãýõ/-ûã
õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä, áàòëàãäñàí çàãâàð, çààâðûí äàãóó áºãëºæ, õàðúÿàëñàí òàòâàðûí àëáàíä
òóøààíà
4
Òàòâàð òºëºã÷ õîëáîãäîõ áàðèìò, á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîí òàòâàðûí
òàéëàíä òóñãàíà. Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí íîãäëûã áóðóó òîäîðõîéëñîí ãýæ ¿çâýë òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí
áàéöààã÷ øàëãàí òîãòîîíî.
5
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é 7
• Òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë íü:

Òàòâàð õóðààëòàä äàðààõ øàëòãààíààñ ¿¿äýëòýé òýãø øóäàðãà áóñ, ¿ð àøèãã¿é
òàòâàðûí òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéãààä îðøèíî:
- Ìîíãîë óëñàä òàòâàð òºëºã÷äèéí äèéëýíõ íü òàòâàðàà ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ
òºëºõã¿é áàéãàà;
- Òàòâàðûã øóäàðãààð òºëºõ íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é á¿ðäýýã¿é áóþó òàòâàðûã
íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã ãýäýã îéëãîëò òºëºâøººã¿é, òàòâàð òºëºõ
ÿâäëûã çºâõºí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, àæ àõóéí íýãæèä
õàìààðàëòàé ìýòèéí îéëãîëò èðãýäèéí äóíä õàâòãàéðñàí;
- Òàòâàðûí àëáà íü ÷ çºâõºí á¿ðòãýëòýé öººí òîîíû òàòâàð òºëºã÷äººñºº ë
òàòâàð õóðààõ ÿâäëààð àæëàà õÿçãààðëàäàã;
- Òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é íºõöºëä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí
òîãòîëöîî ñóë;
- Òàòâàðûí ìýäýýëýë, á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî õºãæººã¿é.
ÁÎÄËÎÃÛÍ ÀÑÓÓÄËÛÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ
• Áîäëîãûí àñóóäàë íü:

Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òàòâàð òºëºã÷èä íèéòýýðýý òàòâàðàà
øóäàðãààð ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì ¿éë÷èëæ
÷àäàæ áàéíà óó?
• Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäëûí ¿ð äàãàâàð íü:

- Òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ èäýâõ, ñàíàà÷ëàãûã
àëäàãäóóëàõ òºäèéã¿é òàéëàí ìýäýýãýý òàòâàðò çîðèóëàí ¿éëäýõ çàìààð
òàòâàðààñ çàéëñõèéõ õàíäëàãà áèé áîëñîí;
- Òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàð òºëºõã¿é áàéõ, áàãà òºëºõ ñýòãýëãýý á¿ðäñýí;
- Òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿éãýýñ ÿìàð íýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é
áàéõ áîëîìæ èõòýé;
- Òàòâàð òºëºã÷ àëü áîëîõ á¿ðòãýëã¿é ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ áîëîìæèéã õàéõ
ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ;
- ¯¿ðãýý øóäàðãààð õýðýãæ¿¿ëýõèéí îðîíä õàÿã áàéðøëàà ººð÷ëºõ,
çàéëñõèéõ áîëîìæóóäûã ýðýëõèéõ, àâèëãàëä ºðòºõ.
• Òàòâàð õóðààõ àñóóäëûã ñîíèðõîã÷ òàëóóä íü:

Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü òºð, òàòâàð òºëºã÷èéí õîîðîíäîõ øóóä
õàðèëöààíä ÿâàãäàíà. Òºð íü òàòâàðààð á¿ðäýõ òºñâèéí îðëîãîî öóãëóóëàõ,
òàòâàð òºëºã÷ íü ººðò íîãäîõ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãýý
8
õýðýãæ¿¿ëýõ. Ãýâ÷ òàòâàð íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýí äýõ òºðèéí
ÓÄÈÐÒÃÀË
çîõèöóóëàëò, õÿíàëòûí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ õýðýãñýë íü òóë õàìðàãäàõã¿é

ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õ¿ðýý ¿ã¿é òóë ñîíèðõîã÷ õ¿ðýý ºðãºíòýé àæýý. ¯¿íä:
- Òàòâàðûí áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðóóëàõ,
áàòëàõ ñóáúåêò¿¿ä (Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð, Ñàíãèéí ßàì);
- Òàòâàð íîãäóóëàõ, öóãëóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà
áóþó òàòâàðûí àëáà;
- Òºð, òàòâàð òºëºã÷äºä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà;
- Òàòâàð òºëºã÷èä (èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä);
- Òàòâàðûí ¿ð àøãèéã õ¿ðòýã÷èä.
• Ñóäàëãààíû àñóóäëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü:

- Òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðàà øóäàðãààð òºëºõ íºõöëèéã õàíãàõ ìåõàíèçì
¿éë÷ëýõ;
- Òàòâàðûí àëáà íü òàòâàðûí õóóëèéã íèéò òàòâàð òºëºã÷äºä òýãø, øóäàðãà
õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ;
- Òàòâàð õóðààëò òýãø, øóäàðãà áàéõàä òóñëàõ ìåõàíèçìûã íýâòð¿¿ëýõ.
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ Ç¯É
Ñóäàëãààíû çîðèëãî
Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð öóãëóóëàõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäëûã ñóäëàí,

ò¿¿íä íºëººëæ áóé øàëòãààí, ¿ð äàãàâðûã òîäîòãîæ, òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðàà ñàéí
äóðààðàà òºëºõ äàäëûã õýâø¿¿ëýõ áîëîìæèò õóâèëáàð á¿õèé áîäëîãûí çºâëºìæ
ãàðãàõàä îðøèíî. Òàòâàðûí òºðºë ç¿éë á¿ðä òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûã ñóäëàõ
áîëîìæ ýíý àæëûí õ¿ðýýíä õÿçãààðëàãäìàë òóë çºâõºí àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí
àëáàí òàòâàðûí õóóëèéã ñóäàëãààíû àæëûí îáúåêò áîëãîí àâàâ.
Ñóäàëãààíû çîðèëò
- Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäëûã ýðõ ç¿éí

îð÷èíòîé óÿëäóóëàí ñóäëàõ;
- Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí òàòâàð òºëºã÷ íü
òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéäëûã ñóäëàí
¿íýëýõ;
- Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòýä íºëººëæ
áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîäîðõîéëîí öààøèä òàòâàð öóãëóóëàõ ìåõàíèçìûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áîäëîãûí çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõ.
9
Ñóäàëãààíû àñóóäëûí õ¿ðýý
Ñóäàëãààíû àñóóäàë íü Ìîíãîë Óëñàä äàãàæ ìºðäºæ áóé òàòâàðûí õóóëèóäûí

õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ìåõàíèçìóóäûí ÷èã
¿¿ðãèéã òîäîòãîæ àâ÷ ¿çñýí áºãººä íèéò òàòâàð òºëºã÷äºä íèéòëýã ¿éë÷ëýõ òàòâàð
õóðààëòûí ìåõàíèçìûí àñóóäëûã õàìàðñàí áîëíî.
Ñóäàëãààíû àæëûã çºâõºí àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
õ¿ðýýíä ¯ÑÃ, ¯ÒÅÃ-ûí òîî ìýäýýíä òóëãóóðëàí õèéñýí áà ñàíàë àñóóëãûã òàòâàð
òºëºã÷, òàòâàðûí áàéöààã÷ ãýñýí àíãèëëààð áîëîâñðóóëàí àâñàí.
Òàòâàð òºëºã÷äººñ ñàíàë àñóóëãûã òàòâàðûí àëáàäààð òàðààí 2006 îíû
3-ð óëèðëûí òàéëàí òóøààëòûí ¿åýð Óëààíáààòàð õîò, Áàÿíõîíãîð àéìãààñ
àâñàí. Ñàíàë àñóóëãàä íèéò 799 òàòâàð òºëºã÷, ¿¿íä Õóâüöààò êîìïàíè 7%,
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè 73%, Íºõºðëºë 7%, Õîðøîî 5%, Òºñâèéí
áàéãóóëëàãà 7%, Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí 1%-èéí òºëººëºë îðîëöñîí.
Òàòâàðûí áàéöààã÷äààñ ñàíàë àñóóëãûã ÍÒÃ áîëîí ä¿¿ðã¿¿ä, Áàÿíõîíãîð
àéìãèéí 159 áàéöààã÷ààñ àâñàí. Ñàíàë àñóóëãàä õàìðàãäñàí òàòâàðûí
áàéöààã÷äûí 94% íü äýýä áîëîâñðîëòîé, 67% íü ýìýãòýé, 33% íü ýðýãòýé, 40% íü
40-50, 32% íü 30-40, 17% íü 20-30, 11% íü 50-èàñ äýýø íàñíû õ¿ì¿¿ñ áàéâ.
Ñóäëàãäñàí áàéäàë
1998-2002 îíä ßïîíû Îëîí óëñûí Õàìòûí Àæèëëàãààíû Àãåíòëàã

“Æàéêà”-ààñ á¿õ òàëûã õàìàðñàí “Òàòâàðûí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ ñóäàëãàà”
ñýäâýýð 2 øàòòàé ñóäàëãààíû àæèë õèéãäñýí. Ýíý ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî
íü Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîîíä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëòýé àñóóäëûã
ñóäëàí, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóäûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýñýí
áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýä òàòâàðûí õóóëèóäàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ,
øèíýýð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ìåõàíèçìóóäûã ñàíàë, çºâëºìæ áîëãîí ãàðãàñàí
áºãººä òàòâàðûí òîãòîëöîî òýãø øóäàðãà áóñ, ¿ð àøèãã¿é áîëñîí, õóóëü íü çîõèõ
ò¿âøèíä áîëîâñðîãäñîí ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýðýý ìàø èõ ñààä áýðõøýýëòýé
áàéãàà, òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òàéëàãíàäàã ÷ ò¿¿íèé ¿íýí çºâèéã øàëãàõ
áîëîìæ íºõöºë ìóó ãýñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã ºãñºí áàéíà. Ýíý ñóäàëãààãààð òàòâàðûí
òîãòîëöîîíä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýí øèéäâýðëýõ
àðãà çàìóóäûã äàðààõ ÷èãëýëýýð çºâëºìæ áîëãîæýý. ¯¿íä:
1. Õºõ òàéëàíãèéí ñèñòåì íýâòð¿¿ëýõ;
2. Àëáàí êâèòàíöûí ñèñòåì íýâòð¿¿ëýõ;
3. Òàòâàðûí íîãäëûã æèøãýýð òîäîðõîéëîõ;
4. Òàòâàðûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ;
10 5. Òàòâàðûí ìýäýý áàðèìò öóãëóóëàõ, õÿíàëò øàëãàëòûí áýëòãýë øàòíû àæèë;
ÓÄÈÐÒÃÀË
6. Õýðýã á¿ðòãýëèéí ñèñòåì;

7. Òàòâàðûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã òºëºâø¿¿ëýõ;
8. Òàòâàð òºëºëòèéí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ãýõ ìýò á¿õ òàëûã õàìàðñàí îëîí
çºâëºìæ ºãºõèéí çýðýãöýý òàòâàðûí õóóëèóäàä îðîõ ººð÷ëºëò, òàòâàðûí
ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷èéí õóóëèéí òºñëèéã áýëäýæ ºãñºí áîëíî.
Ýíý ñóäàëãààíû àæèëä ºãºãäñºí ñàíàë çºâëºìæººñ íèëýýä íü õýðýãæèæ áàéãàà

÷ òàòâàð õóðààëòàä øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä øèéäâýðëýãäýýã¿é áàéãàà íü
òàòâàð òºëºã÷äèéí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóé ºíººãèéí áàéäëààñ òîäîðõîé õàðàãäàæ
áàéãàà áèëýý.
Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õóâüä
õÿëáàðøóóëñàí òîãòìîë òàòâàðûí õýëáýðèéã õýðýãëýõ, õÿíàëò øàëãàëòàíä òóëãàð÷
áóé áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóä áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãº
áîðëóóëñàí îðëîãîä àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõ àñóóäëûã ººð÷ëºõ ãýñýí çºâëºìæ¿¿äèéã
ºãñíººñ õÿíàëò øàëãàëòûí õ¿ðýýíä íèëýýä íü õýðýãæèæ áàéãàà òºäèéã¿é òàòâàðûí
íÿãòëàí áîäîã÷èéí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ àæèë ýõëýëèéí øàòàíäàà ÿâàãäàæ áàéíà.
Óã ñóäàëãààíû àæèëä Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
õóóëèéí õóâüä òàòâàð òºëºã÷èéí òàéëàãíàæ áóé òàòâàðûí òàéëàíãèéí ¿íýí çºâèéã
øàëãàõ áîëîìæã¿é ¿ð àøèã ìóóòàé òîãòîëöîî áàéãàà áîëîõûã ä¿ãíýæ õÿíàëò
øàëãàëòàíä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëòýé àñóóäëûã ñóäëàí, øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóäûã
äàðààõ çºâëºìæ¿¿äýýð ãàðãàñàí. ¯¿íä:
• Õÿíàëò øàëãàëòûí îáúåêòèéã ñîíãîõ àðãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Õÿíàëò øàëãàëòûí áýëòãýë àæëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Õÿíàëò øàëãàëòàíä õàìðàãäàõ àæ àõóéí íýãæèéã ýöýñëýí òîãòîîõ;
• Òàòâàð òºëºëòèéí õ¿ñíýãòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Õÿíàëò øàëãàëòûí àðãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Õÿíàëò øàëãàëòûí áàéöààã÷èéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ;
• Òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàäàãã¿é òàòâàð òºëºã÷èéã èëð¿¿ëýõ ãýñýí
çºâëºìæ¿¿äèéã ºãñºí.
Ìîíãîë óëñûí òºñºâ, ñàíãèéí áîäëîãî, çàñàãëàë õîîðîíäûí õàðèëöààíä

õèéãäñýí äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà, òºñë¿¿äýýñ
õèéãäñýí îëîí ñóäàëãààíä òàòâàðûí òîãòîëöîîíû àñóóäàë ÿìàð íýã áàéäëààð
õºíäºãäºæ òàòâàðûí áîäëîãûí íºëººëëèéã àâ÷ ¿çäýã íü òîäîðõîé áîëîâ÷ òàòâàð
õóðààëòûí òîãòîëöîîíä òóõàéëàí õèéãäñýí ñóäàëãàà Æàéêàãèéí ñóäàëãààíààñ ººð
õàðààõàí ¿ã¿é þì.
ÎÓÂÑ-ãèéí òºñâèéí õýðãèéí ãàçðààñ 2001 îíä çàñàãëàë õîîðîíäûí òºñâèéí
õàðüöààíû òàëààð çºâëºìæ ãàðãàõäàà òàòâàðûí á¿òýö, óëñ, îðîí íóòãèéí òàòâàðûí
õóâààðèëàëòûã àæ àõóéí íýãæýýð áóñ òàòâàðûí òºðëººð õóâààðèëàõ çîõèîí 11
áàéãóóëàëòûã çºâëºæ áàéñàí áàéíà. Ìºí òàòâàðûí àëáàíû ¿ð àøèãã¿é áàéãààã

õóðààâàë çîõèõ òàòâàðàà õóðààæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áàéäàë, òàòâàðûí óäèðäëàãûí
¿éë àæèëëàãààã ñóäëàí ä¿ãíýæ, ñàéæðóóëàõ òàëààð çºâëºìæ¿¿ä ºãºãäñºíèé ¿ð ä¿íä
2003 îíîîñ òàòâàð õóðààëòàä çîõèõ õýìæýýãýýð àõèö äýâøèë ãàðñíààð òºñºâ
àøèãòàé ãàð÷ áàéãàà ¿ç¿¿ëýëò õàðóóëæ áàéíà.
Ñóäëàãäàõóóíûã òîäîðõîéëæ áóé õóâüñàã÷
Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí áîäëîãî íü õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí

íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäàæ, ¿ð ä¿íä íü ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.
Îðîëöîã÷ Õóâüñàã÷
Íºõöºë áàéäëûí Áîäëîãûí õóâüñàã÷ ¯ð ä¿íãèéí õóâüñàã÷

õóâüñàã÷
Èðãýí Òàòâàð òºëºëòèéí Èðãýíèé íèéãìèéí Òºðèéí ¿éë

îð÷èí, ¿ð àøèã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí àæèëëàãààíä
õàðèëöààã á¿ðä¿¿ëýõ èðãýíèé îðîëöîî
Òàòâàðûí çàðäàë
ªðõ, ãýð á¿ë
ººðèéíõºº õ¿÷ýýð
õºãæèõ
Àæ àõóéí Òàòâàð òºëºëòèéí Áèçíåñ ýðõëýõ Áèçíåñèéí õºãæèë

íýãæ îð÷èí, ¿ð àøèã îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ äýâøèë
øèéäâýð¿¿ä
Òºðèéí áóñ Òàòâàðûí ýðõ ç¿é Òàòâàðûí õóóëèóäûí Òàòâàð òºëºã÷ ¿¿ðãýý
áàéãóóëëàãà õýðýãæèëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ
Òàòâàð òºëºëòèéí
õàíãàõàä òóñëàõ ýðõ
îð÷èí Òàòâàðûí õóóëèéí
ç¿éí çîõèöóóëàëò
õýðýãæèõ íºõöºë
Òàòâàðûí Òàòâàðûí áîäëîãî Õóóëèéí Òºñâèéí òàòâàðûí

àëáà õýðýãæèëòèéã îðëîãî, Òàòâàðûí
Òàòâàðûí îðëîãî
õàíãàõ, òàòâàðàà á¿ðòãýë, ìýäýýëýë,
Òàòâàðûí ýðõ ç¿é õóðààõ ìåõàíèçì õÿíàëò, òàòâàðûí ºð
Áàðèìò áè÷ãèéí á¿òýö
Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçì ñýäýâò áîäëîãûí ñóäàëãààíû àæëûã óäèðòãàë,

òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí øóäàðãà, ¿ð àøãèéí øàëãóóð, òàòâàð õóðààëòûí
ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäàë, õàìðàõ õ¿ðýý, ä¿ãíýëò, áîäëîãûí õóâèëáàðóóä,
çºâëºìæ, õàâñðàëò ãýñýí á¿òöýýð áîëîâñðóóëàí òîëèëóóëæ áàéíà.
12
ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌÛÍ ØÓÄÀÐÃÀ, ¯Ð ÀØÃÈÉÍ ØÀËÃÓÓÐ
2. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌÛÍ

ØÓÄÀÐÃÀ, ¯Ð ÀØÈÃÒÀÉ ÁÀÉÕ ØÀËÃÓÓÐ
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæóóäàä òóõàéí óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí

îð÷èí á¿õýëäýý õàìðàãääàã íü ìàø ºðãºí õ¿ðýýíèé õàðèëöààã çîõèöóóëäàã
áîëîõûã õàðóóëäàã áèëýý. Èéìýýñ õóóëèéí õýðýãæèëòèéã òýãø øóäàðãà áàéëãàõ
¿¿äíýýñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû ýëåìåíò á¿ðò òîõèðñîí íàðèéí çààëòóóäûã õóóëüä
òóñãàõ øààðäëàãà áàéíãà ãàðäàã. Çàõ çýýëèéí õàðèëöàà óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ
ýäèéí çàñãèéí öàð õ¿ðýý ºðãºæèõ òóñàì òàòâàðûí òîîöîî, òàéëàíä òóñãàõ ç¿éëñ
íýìýãäýõèéí çýðýãöýý òàòâàð òºëºã÷äèéí òàòâàðààñ çóãòàõ àðãà ÷ íàðèéñäàã àæýý.
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä òýãø øóäàðãà íºõöëèéã õàíãàõ,
òàòâàðàà ¿íýí çºâººð íîãäóóëàí òºëºõ õàðèëöààã òºëºâø¿¿ëýõýä òàòâàðûí ¿íäñýí
çàð÷ìóóäûí àãóóëãûã ñóäàëæ, òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìòàé óÿëäóóëàõ íü ÷óõàë þì.
2.1. ØÓÄÀÐÃÀ ÁÀÉÕ
Òàòâàðûí øóäàðãà áàéõ çàð÷èì íü íèéãýìä íèéò òàòâàð òºëºã÷èä íü èæèë

íºõöºë áàéäàëä èæèë ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõèéã õýëýõ áºãººä àäèë õºðºíãº
îðëîãîòîé ë áîë á¿ãä àäèë òàòâàð òºëºõ ýñâýë õºðºíãº îëñîí îðëîãîòîéãîî
óÿëäóóëàí òºëºõ ãýñýí ¿ã þì. ªºðººð õýëáýð îðëîãî îëæ, õºðºíãº ýçýìøèæ, àæèë
¿éë÷èëãýýíä îðîëöîæ áàéãàà ë áîë íèéãìýýðýý á¿ãä òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Õýðýâ
òºëººã¿é áîë õóóëèéí äàãóó á¿ãä èæèë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãýñýí ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ
¸ñòîé. Èéìýýñ íèéòýýðýý òàòâàðàà òºëäºã áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òàòâàð
õóðààõ ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áºãººä íýã õýñýã íü òºëäºã áàéõàä íºãºº õýñýã íü
ÿìàð íýã àðãà çàìààð òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ áîëîìæòîé íü òýãø
øóäàðãà áàéäàë àëäàãäàæ áàéãààãèéí èëýðõèéëýë áîëíî.
Òàòâàðûí øóäàðãà áàéõ çàð÷èì íü òàòâàðûí à÷ààëëûã òàòâàð òºëºã÷äºä
æèãä òýãø õóâààðèëàõ, òàòâàð òºëºã÷ íü ¿¿ðãýý øóäàðãààð ã¿éöýòãýõ óòãûã
èëýðõèéëíý. Òºðèéí òàòâàð íîãäóóëàëòûí áîäëîãî òàòâàð òºëºã÷äèéí àëü íýã
õýñãèéã ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõ, òºëºãäºõ¿éö áîëîìæèò ò¿âøèíä áàéõ, òàòâàð òºëºõ,
13
òàéëàãíàõ àðãà ç¿é íü ýíãèéí òîäîðõîé áàéõ çýðýã íü òàòâàðûí òîãòîëöîîíû

øóäàðãà áàéäëûã õýìæèíý.
Òàòâàðûí òîãòîëöîîíû øóäàðãà áàéäàë íü òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
òàëóóäûí àëü àëèíû ¿éë àæèëëàãààíààñ øóóä õàìààðàëòàé. Òºðèéí òàòâàðûí
òºâ ãîë÷ áîäëîãî, òàòâàðûí àëáàäûí çºâ ¿éë àæèëëàãàà, òàòâàð òºëºã÷äèéí òºðºº
äýýäëýõ, ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ õàíäëàãà, òàòâàðàà òºëºõ ÷àäâàð íü òóõàéí òàòâàðûí
òîãòîëöîîíû øóäàðãà áàéäëûã òîäîðõîéëîõ øàëãóóð ãýæ ¿çíý.
Òºðèéí òàòâàðûí òºâ ãîë÷ áîäëîãî íü òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
òàëóóäûí ýðõ àøãèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõ
ò¿âøèíä òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä òàòâàðûí òîãòîëöîîíû øóäàðãà áàéäëûã õàíãàõ
¿íäýñ íü þì.
Òàòâàðûí áîäëîãî íü òàòâàðûí õóóëèóäàä òóñàæ àìüäðàëä õýðýãæèíý.
Èéíõ¿¿ áîäëîãûí õýðýãæèëò õýðõýí ÿâàãäàæ áóéã ñóäàëãààíû àæëûí îáúåêò áîëîõ
ÀÀÍÎÀÒ õóóëèéí çàðèì çààëòóóäààð àâ÷ ¿çüå.
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õàðüöóóëàëò
Õ¿ñíýãò 1
¯ç¿¿ëýëò ªìíºõ õóóëèéí õóâèëáàð Øèíý÷ëýãäñýí õóóëèéí õóâèëáàð
Òàòâàðûí õºíãºëºëò, Õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéã íýã ×ºëººëºëò, õºíãºëºëòèéã çààãëàæ

÷ºëººëºëò ç¿éëä õàìðóóëñàí áàãàñãàñàí, òîäîðõîé áîëãîñîí
7-ð ç¿éë íü 17 çààëòòàé. ×ºëººëºëò 18-ð ç¿éë íü 2
17.1-ð ç¿éë íü 10 çààëòòàé çààëòòàé, 18.1 íü 3 çààëòòàé
Õºíãºëºëò 19-ð ç¿éë íü 9 çààëòòàé
Òàòâàðûí õóâü õýìæýý 100 ñàÿ õ¿ðòýë 15%, 100 3 òýðáóì õ¿ðòýë 10%, 3 òýðáóìààñ
ñàÿààñ äýýø áîë 15 ñàÿ + äýýø áîë 300 ñàÿ + 3 òýðáóìààñ
100 ñàÿààñ äýýø 30% äýýø 25%
Òàòâàð íîãäîõ Õàñàõã¿é çàðäàë, Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà
îðëîãîîñ õàñàõ çàðäàë õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäëûí ÿâóóëàõòàé õîëáîãäîí ãàðñàí
õ¿ðýý ºðãºí çàðäëûã õàñàõ
Íîãäóóëàõ, òàéëàãíàõ Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã Òàòâàð íîãäîõ îðëîãûã àêêóðýëü
òîäîðõîéëîõ ñóóðü çàð÷èì ñóóðüä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëíî
òîäîðõîé áóñ
ªìíºõ õóóëèéí õ¿ðýýíä òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò ºðãºí ó÷èð òàòâàðààñ

çàéëñõèéõ áîëîìæ èõòýé, øàòëàëûí áîñãî îéð áàéãàà íü òàòâàð òºëºã÷ºº
æèæèãð¿¿ëñýí, á¿ðòãýëòýé õýñýã íü òàòâàðàà òºëäºã, òºëººã¿é áîëîí õóãàöàà
õýòð¿¿ëñýí, õóäàë ìýäýýëñýí òàòâàð òºëºã÷èä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ìåõàíèçì
ñóë, òàòâàðûí òàéëàíã õýí ÷ õàìààã¿é ¿éëääýã, õóäëàà òàéëàí ãàðãàñàí ýòãýýäýä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã òîãòîëöîîã¿é, ìýäýýëýë á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî õºãæººã¿é
14 íü òàéëàíãèéí ¿íýí çºâèéã òîãòîîõ áîëîìæã¿é çýðãýýñ ¿¿äýí òºëäºã õýñýãòýý
äàðàìòòàé, òºëºõã¿é áàéõ áîëîìæ èõòýé øóäàðãà áóñ òàòâàð õóðààõ òîãòîëöîî
¿éë÷èëæ èðæýý. ßëàíãóÿà ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷èä õýò äàâóó òàë îëãîñîí
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéí áîäëîãî ¿éë÷èëæ áàéâ.
Øèíý÷ëýãäñýí õóóëèéí àãóóëãàä ºìíºõ õóóëèàñ íèëýýä ÿëãààòàé áºãººä
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéí õ¿ðýýã õóìèñàí, òàòâàðûí õóâü õýìæýýã áóóðóóëñàí,
øàòëàëûí áîñãûã õîëäóóëñàí, çàðäëóóäòàé õîëáîîòîé çààëòóóä òîäîðõîé áîëæ
íàðèéññàí, á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ àðãà ç¿éã çàðèì òàëààð òîäîðõîé áîëãîñîí çýðýã
íü òàòâàð õóðààëòûã øóäàðãà áîëãîõîä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ îëîí äàâóó òàëóóäûã
òóñãàñàí. Ãýâ÷ øèíýýð îðñîí çààëòóóä, çàðèì íàðèéñãàñàí îéëãîëòóóä õýðõýí
õýðýãæ¿¿ëýõ íü òîäîðõîé áóñ, çàðèì çààëòóóä ¿íäñýí çàð÷ìààñàà õàçàéñàí çýðýã
ñàéæðóóëæ çàñàõ ç¿éë íèëýýä áàéãààã àíõààðàõã¿é áàéõ àðãàã¿é. Òóõàéëáàë:
Òºëººíèé ãàçàð, áàãà ¿íýòýé ò¿ðãýí ýëýãäýõ ç¿éëèéí àâñàí çàðäàë, ¿íäñýí
õºðºíãºíººñ áóñàä èìïîðòûí áàðàà ìàòåðèàëä òºëñºí ãààëèéí àëáàí òàòâàð,
õºðºíãèéã àøèãëàõàà çîãñîîâîë óã õºðºíãèéã ¿ëäýãäýë ºðòºã, çàõ çýýëèéí ¿íèéí
àëü èõ ¿íýýð õóäàëäàí áîðëóóëñàí ãýæ ¿çýæ àëáàí òàòâàð íîãäóóëíà ãýõ ìýòèéí
çààëòóóäûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü àðãà÷ëàëä ÷ òîäîðõîé áóñ áàéíà.
Òàòâàðûí õàðèëöàà òýãø øóäàðãà ÿâàãäàõ íýã íºõöºë íü õóóëèéí çààëò
õî¸ðäìîë óòãàã¿é, ÿàæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ìàø òîäîðõîé áàéõûã øààðääàã. Èéìýýñ
øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí õóóëèéí õ¿ðýýíä òîäîðõîé áóñ ç¿éë íèëýýä áàéãààã àíõààðàõ
íü ç¿éòýé þì.
2.2. ¯Ð ÀØÈÃÒÀÉ ÁÀÉÕ
¯ð àøèã ãýäýã íü òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí àëü àëèíû àøèã

ñîíèðõîëä íèéöýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàéãààð õºðºíãèéã áàéðøóóëàõ óõàãäàõóóí þì.
Òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã ¿ð àøèãòàé àðãà õýëáýðýýð õóðààõ,
çàðöóóëàõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çýðýã íü
òàòâàðûí ¿ð àøèãò áàéäëûã èëýðõèéëíý.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ýäèéí çàñàãò õ¿íäðýë ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ, òàòâàð òºëºõ,
õóðààõàä çàðäàë õÿìä áàéõ, ýíãèéí áàéõ, òºñâèéí çàðöóóëàëò íü íèéãìèéí õ¿ðýýí
äýõ àìèí ÷óõàë õýðýãöýýã øèéäâýðëýæ áàéãàà áàéäàë, óëñ îðíû õºãæëèéí ò¿âøèí
çýðýã íü òàòâàðûí õàðèëöààíû ¿ð àøèãò áàéäëûã òîäîðõîéëíî. Íèéãìèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í, òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä òàòâàðûí áîäëîãî ñºðºã ¿ð
äàãàâàð áàãàòàé áàéõ, òàòâàðàà òºëºõ ìåõàíèçì íü ýíãèéí õÿëáàð, õóðààõ çàðäàë
íü ºìíºõ ¿åýñýý áóóð÷ áàéõ çýðýã íü òàòâàðûí ¿ð àøãèéã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëò þì.
Òàòâàð íü òàòâàð òºëºã÷èéí õóðèìòëàëä ñºðãººð íºëººëäºã ÷ ýöñèéí ä¿íäýý
ýäèéí çàñãèéí íººöèéã ¿ð àøèãòàé áàéðøóóëàõ, ýäèéí çàñãèéã ºñãºõ, íèéãìèéí
15
õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëæ, àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõýä áàãà ÷ ãýñýí ýåðýãýýð íºëººëæ

áàéõ ó÷èðòàé.
Òàòâàð òºëºãäºõ äîòîîä íººö, áîëîìæèéã èëð¿¿ëýí ãàðãàõàä òàòâàðàà òºëºõ
íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé áàéäàë, òºðººñ ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî, òºðèéí íýð õ¿íä
çýðýã íü òàòâàðàà õóðààí àâàõ ìåõàíèçìûí ¿ð àøèãò áàéäàëä øóóä íºëººëíº.
Òàòâàpûí áîäëîãî íü òàòâàðûã íîãäóóëàõ, õóðààõ ¿éë àæèëëàãààã
õýpýãæ¿¿ëýõ ýíãèéí õÿëáàp ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýíý. Òàòâàð òºëºã÷èä
òàòâàðàà òºëºõ, òàéëàãíàõ õàìãèéí ýíãèéí, ìºpäºõºä õÿëáàp ñèñòåìèéã òàòâàðàà
ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ãýäãèéã äýëõèé íèéòýýðýý øàõóó õ¿ëýýí çºâøººð÷
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ãýâ÷ ýíý ñèñòåì ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèõ íü õóóëü ýðõ ç¿éí
îð÷èí, çîõèîí áàéãóóëàëò á¿òöèéí îíîâ÷òîé áàéäàë, ¿ð ä¿íòýé ìåõàíèçì, òàòâàð
òºëºã÷äèéí òàòâàðàà òºëºõ ñýòãýëãýýíèé òºëºâøèë çýðãýýñ èõýýõýí õàìààðíà.
Òàòâàð òºëºã÷äºä îéëãîìæã¿é, òîäîðõîé áèø, õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéâàë
òàòâàðûí òýãø, øóäàðãà áàéõ çàð÷èì àëäàãäàõàä õ¿ðýõ áºãººä èéì òîãòîëöîîíä ¿ð
àøãèéí àñóóäàë ÿðèõûí ÷ õýðýãã¿é áèëýý.
Òàòâàðûí òîãòîëöîîíû øàëãóóð áîëîõ øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé áàéõ çàð÷èì
íü òàòâàðûí îíîâ÷òîé áîäëîãî, ñàéí ñòðàòåãè á¿õèé óäèðäëàãà, áîëîâñðîíãóé ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëò, çºâ çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿ð ä¿íòýé á¿ðòãýë, õÿíàëò, ìýäýýëýë,
òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðàà òºëºõ ñýòãýëãýýíèé òºëºâøèë çýðãèéí òóñëàìæòàéãààð
òàòâàðàà õóðààí àâàõ øóäàðãà ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõýä îðøèíî.
Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçðûí
àãåíòëàãóóäûí òàòâàðûí îðëîãîä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã àâ÷ ¿çüå.
Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãîä ýõëýõ õóâü
Ãðàôèê 1
70.00%
60.00% ÍÄÅÃ
50.00% ÃÅÃ
40.00% ¯ÒÅÃ
30.00%
20.00% ¯ÒÅÃ
10.00%
ÃÅÃ
0.00%
2004 ÍÄÅÃ
2005
2006
Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí îðëîãîä 2004, 2005 îíä ÍÄÅÃ 14, ÃÅÃ 34 îð÷èì
õóâü, ¯ÒÅÃ 50 ãàðóé õóâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëæ áàéñàí áîë 2006 îíä ¯ÒÅÃ-ûí
á¿ðä¿¿ëäýã òàòâàðûí îðëîãî 64,6% áîëæ ºñ÷ýý. Ýíýõ¿¿ ºñºëò íü ÀÀÍÁÎÀÒ, àøèãò
16 ìàëòìàëûí áîëîí àí àãíóóðûí íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãî íýìýãäñýí
íü çàðèì íýã øèíý òàòâàðûí îáúåêò ñîíãîæ õóóëü õýðýãæ¿¿ëñýíòýé õîëáîîòîéí

çýðýãöýý òàòâàðûí àëáàäûí òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý,
ñóðòàë÷èëãààã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð àõèö äýâøèë ãàð÷ áóéã ÷ äóðüäàõ íü ç¿éòýé þì.
2.3. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÇÀÐÄÀË
Òàòâàðûí àëáàíû çàðäàë
Òàòâàðûí àëáàíû çàðäàë íü ÷èã ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäîõ áºãººä

òàòâàðûí àëáàäûí íèéò çàðäëûí ä¿íã öóãëóóëñàí íèéò òàòâàðûí îðëîãîòîé
õàðüöóóëàí íýã òºãðºãíèé òàòâàðûí îðëîãûã öóãëóóëàõàä ÿìàð õýìæýýíèé çàðäàë
ãàð÷ áàéíà ãýäãýýð õýìæèíý.
¯ÒÅÃ6-ûí çºâõºí óðñãàë çàðäëûí õýìæýýãýýð òàòâàð õóðààëòûí çàðäëûã
òîäîðõîéëîõîä 2005 îíä 0,012; 2006 îíä 0,007 ãýñýí òîîí ¿ç¿¿ëýëò ãàð÷ áàéíà.
Ýíý íü íýã òºãðºãíèé òàòâàðûã õóðààõàä èéì õýìæýýíèé óðñãàë ìºíãºí çàðäàë
(õºðºíãèéí áîëîí ìàòåðèàëûí çàðäàë îðîîã¿é) ãàðñàí ãýñýí ¿ã. Ýíý òîîí ¿ç¿¿ëýëò
áóóð÷ áàéãàà õàðàãäàâ÷ òàòâàð õóðààëòûí ÷àíàðûí òàëààñ ¿ð àøãèéí ¿ç¿¿ëýëò áîë
òàòâàð òºëºã÷äºä ¿ç¿¿ëæ áóé òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ä¿ð òºðõººð õýìæèãäýíý.
¯ÒÅÃ-ûí çàðäëûí á¿òýö
Õ¿ñíýãò 2 /õóâèàð/
¯ç¿¿ëýëò 2005 2006
Öàëèí õºëñ 59.6 60.8

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë 15.8 15.9
Áè÷èã õýðãèéí çàðäàë 2.1 2.4
Àøèãëàëòûí çàðäàë 5.7 4.9
Ò¿ðýýñèéí çàðäàë 2.9 2.5
Øàòàõóóíû çàðäàë 2.4 2.3
Õîëáîîíû çàðäàë 3.9 3.4
Òîìèëîëòûí çàðäàë 1.0 1.7
Óðñãàë çàñâàðûí çàðäàë 0.4 1.4
Ñóðãàëò, ñåìèíàðûí, íîì õýâëýõ 2.4 2.8
Íîðìûí õóâöàñ 0.2 0.7
Áóñàä 3.6 1.2
¯éë àæèëëàãààíû çàðäëûí ä¿í 100 100
17
6
¯ÒÅÃ-ûí 2005, 2006 îíû ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä ¿íäýñëýí òîîöîâ.
Òàòâàðûí àëáàíû óðñãàë çàðäëûí 60 îð÷èì õóâü íü öàëèí õºëñºíä, 16%

íü íèéãìèéí äààòãàëûí çàðäàëä, áóñàä çàðäëóóä íü 6-ààñ äîîø õóâèéã ýçýëæ
áàéíà. Òàòâàðûí àëáà ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áóé çàðäëûí 70 ãàðóé
õóâü íü õ¿íèé íººöèéí õºäºëìºðèéí çàðöóóëàëò áàéíà. Òàòâàðûí àëáà 2007
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð íèéò 1517 àæèëëàãñàäòàé, ¿¿íèé 1296 íü
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷òàé áºãººä òàòâàð õóðààëò, õÿíàëò øàëãàëòàä 90 ãàðóé
õóâü íü àæèëëàäàã. Òàòâàðûí àëáàíû õ¿íèé íººöèéí á¿òöýä òºñâèéí òàòâàðûí
îðëîãûã öóãëóóëàõàä áèå÷ëýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã òàòâàð õóðààëò, õÿíàëò øàëãàëòàä
àæèëëàäàã áàéöààã÷äûí íèéò àæèëëàãñàä, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷äûí ä¿íä ýçëýõ
õóâü õýìæýýã äàðààõ ãðàôèêààñ õàðúÿ.
Òàòâàðûí õóðààëò, õÿíàëò øàëãàëòûí áàéöààã÷
Ãðàôèê 2
120.00%
21.10% 22.20%
100.00%
18.00%
80.00%
õÿíàëò øàëãàëò
60.00%
40.00% 73.70% 77.80% õóðààëò
63.00%
20.00%
0.00%
íèéò íèéò õóðààëò, õÿíàëò
àæèëëàãñàä áàéöààã÷èä øàëãàëòûí íèéò
áàéöààã÷
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ìýäýý
Òàòâàðûí àëáàíä àæèëëàæ áóé íèéò àæèëëàãñäûí 63%, íèéò áàéöààã÷äûí

74 õóâü íü òàòâàð õóðààëò, õÿíàëò øàëãàëòàä àæèëëàäàã áàéöààã÷äûí 78% íü
òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíä àæèëëàæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë òàòâàðûí
àëáàíû õ¿íèé íººöòýé õîëáîîòîé ãàð÷ áóé çàðäëûí 80 îð÷èì õóâü íü òàòâàð
õóðààëòàä çàðöóóëàãäàæ áàéãàà íü òàòâàðûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãàà òàòâàð
òºëºã÷òýé õàðüöàæ òàéëàí àâàõ àæèëä èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð çàðöóóëäàã ãýæ
¿çýõýýð áàéíà. Òàòâàðûí àëáà ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ íü Òàòâàðûí õóóëèéí
õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ ÿâäàë áèëýý. ¯ð àøèã á¿õèé òàòâàð õóðààëòûí òîãòîëöîî
íü òàòâàðàà íîãäóóëàõ, òºëºõ íü òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðýã òóë ò¿¿íèéãýý öàã õóãàöààíä
íü õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëæ áóéã íü õÿíàõàä îðøèíî. Èéìä
òàòâàðûí àëáàíû áàéöààã÷äûí äèéëýíõ íü õÿíàëò øàëãàëòàä àæèëëàæ õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä ÷èãëýõ ó÷èðòàé.
Òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðûí çàðäàë
Òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðûí çàðäàëä øóóä áîëîí øóóä áóñ çàìààð òºëæ
18
áóé àëáàí òàòâàð, òºëáºð, õóðààìæèéí õýìæýý, òàòâàðûã íîãäóóëæ òºëºõ àæèëëàõ
õ¿÷íèé áîëîí ìàòåðèàëûí çàðöóóëàëòóóä õàìðàãäàíà. Òàòâàð òºëºã÷èä õóóëèéí

äàãóó òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ íü òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ, ò¿¿íòýé
õîëáîîòîé çààâàð, àðãà÷ëàë, æóðìûã ìýäýõ, òàéëàí ãàðãàõ àðãà ç¿éä ñóðàëöàõ,
õàðèëöàã÷ òàòâàðûí àëáàíäàà òàòâàðàà òºëºõ, òàéëàãíàõ, õÿíàëò øàëãàëòàä
õàìðàãäàõ çýðãýýð îëîí ç¿éë¿¿äýä ñóðàëöàõ ýñâýë ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí
òóñëàëöàà àâàõàä òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãºí áîëîí ìºíãºí áóñ çàðäëóóä ãàðíà.
Òàòâàð òºëºã÷äèéí øóóä çàðäëûã òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîîñ áîëîí
ýçýìøèæ áóé òàòâàð íîãäîõ ç¿éëñýýñ òàòâàðûí õóâü õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîí
õýìæèõ áîëîìæòîé. Ãýâ÷ îðëîãî á¿ðèéí õóâüä òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî, òàòâàðàà
òîîöîõ õóâü õýìæýý ÿã àäèë áàéäàãã¿é. Èéìýýñ òàòâàðûí áîäèò õóâü õýìæýýã
òîîöîõîä òàòâàð òºëºã÷èéí áîäèò òàòâàðûí çàðäëûí ò¿âøèíã òîäîðõîéëíî. Àæ
àõóéí íýãæ¿¿äèéí òàòâàðûí áîäèò õóâü õýìæýýã ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-ûí 2005 îíû
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí íýãòãýëèéí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí òîîöîõîä 22%
ãàð÷ áàéíà. Ýíý õóâü õýìæýý íü ÀÀÍÎÀÒ-ûã òºñºâò òºëæ áóé áàéãóóëëàãóóäûí
òàòâàðûí çàðäëûí áîäèò ò¿âøèíã èëýðõèéëíý. ªºðººð õýëáýë òàòâàð òºëºã÷äèéí
îëñîí îðëîãîîñîî õýäèéã òºñºâò òºëæ áóéã èëýðõèéëíý. ªíººäºð àæ àõóéí íýãæèéí
äèéëýíõ íü õóóëèéí 1-ð øàòëàëä õàìðàãäàí òàòâàð òºëäºã ÷ îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí îðëîãûã öººí òîîíû òàòâàð òºëºã÷èä òºëäºã áîëîõûã äýýðõ òîîí ¿ç¿¿ëýëò
íîòîëæ áàéíà.
Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé òàòâàð òºëºã÷èä
òàòâàðûí àëáàíä ò¿ãýýìýë ãàðãàäàã 15 òàéëàíãààñ íýã áàéãóóëëàãà æèëä äóíäæààð
5-ààñ äýýø òàéëàí ãàðãàæ òóøààäàã, òîäîðõîé õýìæýýíèé öàã õóãàöàà çàðöóóëäàã,
òàòâàðûí òàéëàí òîîöîîã ãàðãàõ àæèëä èõýíõ áàéãóóëëàãàä 1-ýýñ äýýø õ¿í
àæèëëàäàã, òàéëàí ãàðãàõ õóãàöààã 24% íü õîæèìäóóëäàã ÷ òºäèéëºí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýæ áàéãààã¿é çýðãýýð ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä òàòâàð òºëºã÷äººñ àâñàí
ñàíàë àñóóëãàä õàðèóëñàí áàéíà.
• Òàòâàðûí òîîöîîëîë õèéæ, òàéëàí ãàðãàõàä ÿìàð õýìæýýíèé öàã õóãàöàà

øààðäàãääàã ãýæ Òà áîäîæ áàéíà âý?
à. Èõ öàã øààðäàíà 21% á. Òèéì èõ áèø 22%,
â. Åðºíõèéäºº ãàéã¿é 52% ã. Ìýäýõã¿é 5%
• Òàòâàðûí àëáàíä òàòâàðûí òàéëàíãóóäûã ãàðãàæ òóøààõàä õýäýí õ¿í
îðîëöäîã âý?
à. 1 - 49% á. 2 - 39%
â. 3-5 - 11% ã. 5-ààñ äýýø - 4%
• Òàòâàðûí á¿õ òàéëàíãóóäûã õóóëèéí õóãàöààíä íü ãàðãàæ òóøààäàã óó?
à. Òèéì 74% á. Çàðèìäàà õîæèìäóóëäàã 24%
â. Åð íü ¿ã¿éäýý 2%
19
Òàòâàð òºëºã÷èéí ç¿ãýýñ òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé

¿¿ñýõ òàòâàðûí çàðäàëä òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä øàëãóóëàõàä öàã õóãàöààíû,
ñýòãýëç¿éí çýðýã ìºíãºí áóñ áîëîí ìºíãºí çàðöóóëàëòóóä ãàðíà. Ìºíãºí
áóñ çàðäàë íü øóóä õýìæèõ áîëîìæã¿é ÷ òàòâàðûí õàðèëöààíû ä¿ð òºðõººð
òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé þì. Ìàíàé óëñûí òàòâàðûí õàðèëöààíä çàðèì òàòâàðûí
áàéöààã÷èéí òºðèéí õ¿í ãýñýí ä¿ð çóðàã, çàíäàðñàí, èõýðõñýí áàéäàë íü òàòâàð
òºëºã÷èéí òàòâàðûí àëáàíäàà èòãýõ èòãýë àëäðàõ, òºâºãøººõ, çàéì÷ñàí áàéäàë ðóó
ò¿ëõäýã íü òàòâàðààñ çàéëñõèéõ àðãà çàìûã ñîíãîõîä õ¿ðãýäýã òàëààð ñóäàëãààíû
ÿâöàä õ¿ì¿¿ñòýé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ àæèãëàãäñàí. Ìºí ò¿¿í÷ëýí èõ õýìæýýíèé
ä¿í á¿õèé çºð÷èë èëýðñýí ãýæ äàëàéëãàí ò¿¿ãýýðýý íàéìààëöàõ îðîëäëîãî õèéõ
áàéäëààð ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò øàõàëòàä îðóóëäàã òàëààð ÷ íèëýýä ò¿ãýýìýë
ÿðüæ áàéâ. Òºðèéí íýð áàðèí ¸ñ áóñ ç¿éëýýð òàòâàð òºëºã÷èä õàíäàõ íü òàòâàðûí
íîãäóóëàëòûí çàðäëûã ºñãºõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã àëäàãäóóëàõ, òºðèéí
íýð õ¿íäèéã óíàãàõ, àâèëãàë ¿¿ñýõ çýðãýýð òàòâàð õóðààëòàä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
20
ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀÕ ÌÅÕÀÍÈÇÌÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ÕÀÌÐÀÕ Õ¯ÐÝÝ
3. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀÕ ÌÅÕÀÍÈÇÌÛÍ

ºÍººÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ÕÀÌÐÀÕ Õ¯ÐÝÝ
3.1. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
Òàòâàðûí õàðèëöàà òºð íü òàòâàðàà õóðààí àâàõ, òàòâàð òºëºã÷ íü

ººðò íîãäîõ òàòâàðàà òºëºõººñ ãàäíà òàòâàðûí çîõèöóóëàëò, õÿíàëòûí ¿¿ðãèéã
õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîéãîîð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë õ¿ðýýíä ÿâàãäàíà.
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí èðãýíèéõýý ºìíº òºðèéí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã7,
èðãýí íü òºðèéíõºº áîëîí áóñäûí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã8-èéí íýã èëðýë íü òàòâàðûí
õàðèëöààãààð èëðýõ áºãººä ýöñèéí õýìæ¿¿ð íü òàòâàðûí òîãòîëöîîíû òýãø
øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé áàéõ çàð÷èì þì.
Òºð ººðèéí àëáààðàà äàìæóóëàí òàòâàð òºëºã÷òýéãýý õàðüöàõûí çýðýãöýý
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóñëàëöàà, õàìòûí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä òàòâàðûí õàðèëöàà õýðýãæèõ ó÷èðòàé ÷ çºâõºí òºð, òàòâàð
òºëºã÷èéí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöààíä òóëãóóðëàæ èðæýý.
Òºðèéí ñàíãèéí áîäëîãîä òàòâàðûí áîäëîãî ãîë ¿¿ðýãòýé áºãººä òºðèéí
ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýõ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõ
áîäëîãî íü òàòâàðûí ìåõàíèçìààð õýðýãæèæ òàòâàðûí õàðèëöààíä áèåëëýý îëäîã
áàéíà. Èéìýýñ òºð áîë òàòâàðûí õàðèëöààíû ãîë ñóáúåêò íü ó÷èð ò¿¿íèé òýãø,
øóäàðãà áàéõ íü òºðèéí áîäëîãîîñ øóóä õàìààðàëòàé þì.
Òàòâàðûí õàðèëöààíû íºãºº íýã ãîë ñóáúåêò íü òàòâàð òºëºã÷ áîëîõ áºãººä
òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü þì. Õàðèí òàòâàðûí àëáà íü òºðèéí ã¿éöýòãýõ
àëáà áóþó òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã
á¿ðä¿¿ëýã÷ íü áèëýý.
7
¯íäñýí õóóëèéí 19-ð ç¿éëèéí 3-ð çààëò Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì,
õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã
ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà.
8
¯íäñýí õóóëèéí 17-ð ç¿éë. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí øóäàðãà, õ¿íëýã ¸ñûã ýðõýìëýí äàðààõü ¿íäñýí ¿¿ðãèéã
¸ñ÷ëîí áèåë¿¿ëíý: 21
3/ õóóëèàð íîãäóóëñàí àëáàí òàòâàð òºëºõ;
Òàòâàðûí õàðèëöààíä çºâõºí òºð, òàòâàð òºëºã÷èéí îðîëöîîãîîð çîãñîõã¿é

õóóëü, ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºëãºº ºãºõ, òàòâàð òºëºã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
çýðýã òºðèéí áóñ áóþó îëîí íèéòèéí, ýðäýì øèíæèëãýý, èõ, äýýä ñóðãóóëü ãýñýí
ñóáúåêò¿¿äèéí îðîëöîî, òýäíèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë þì.
Òàòâàðûí õàðèëöààíû ¿ð ä¿íä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýíä àëèâàà
òýíöâýðèéã õàíãàõ, òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã öóãëóóëæ íèéãìèéí çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé ¿éë÷èëãýýíèé õýâèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Èéìýýñ òàòâàðûí
õàðèëöàà íü òàòâàðûí çîõèöóóëàëòûí, õÿíàëòûí, ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷
òàëáàð íü àæýý.
Çîõèöóóëàëò íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí îáúåêò, ñóáúåêòèéã õàðèëöàí
óÿëäóóëæ òºðèéí ºìíº òàâèãäñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã ó÷èð ýäèéí
çàñãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõ, íèéãìèéí õºãæèëä ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, îðëîãî
õóâààðèëàëòûã òýãøèòãýõ çýðýã ¿¿ðýãòýé.
Çîõèöóóëàõ ìåõàíèçì íü ýåðýã, ñºðºã óðñãàëûã áèå áèåð¿¿ íü òàòàõ,
íèéö¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áºãººä õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò ¿ç¿¿ëýõ, óðàìøóóëàõ
ýñâýë ¿éë àæèëëàãààã íü õÿçãààðëàõ, õîðèã òàâèõ çýðãýýð îëîí ÿíçûí àðãà çàìûã
õýðýãëýíý.
Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí õàðèëöàà çºâõºí òºð òàòâàð òºëºã÷èéí õ¿ðýýíä
ÿâàãäàõ ãýäýã îéëãîëò äàâàìãàéëæ òºðèéí àëáà íü îëîí íèéòèéí áîëîí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ñóðãóóëèóäûí ¿¿ðýã îðîëöîîíä òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîë
ºãäºãã¿éãýýñ ýíý õ¿ðýýíä õèéãäýõ àæèë çàðèì íü ýõëýë òºäèé, çàðèì íü îãò
ñóðàãã¿é áàéíà. Òàòâàðûí áîëîâñðîë, ñóäàëãààíû àñóóäëûí òàëààð òºðèéí áîäëîãî
¿ã¿é áàéãàà íü òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ òîãòîëöîî æèíõýíý óòãààðàà
õýðýãæèõ ñóóðü íºõöºë á¿ðäýýã¿é áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàíà.
3.2. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÐ×ÈÍ, ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
Òàòâàð õóðààõ ýðõ ç¿éí îð÷èí
Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü, Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ,

òàòâàð õóðààõ òóõàé õóóëü, òîäîðõîé òºðëèéí òàòâàðûí õóóëèóä áîëîí ýäãýýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ãàðñàí ä¿ðýì, çààâàð, æóðàì, àðãà÷ëàë íü òàòâàð õóðààõ
ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëíý.
Òàòâàðûí àëáà ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõäýý ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002
îíû 231-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì”-èéã
ìºðäºí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý ä¿ðìýýð òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü:
22 • Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýë õºòëºõ, ò¿¿íä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ;
• Òàòâàð òºëºã÷äºä çºâëºãºº ºãºõ;

• Òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãººíèé òºñºë áýëòãýõ;
• Òàòâàðûí òàéëàíã õ¿ëýýí àâàõ;
• Íîãäñîí òàòâàðûã õóðààõ;
• Òàòâàðûí ºð áàðàãäóóëàõ;
• Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷äºä õàðèóöëàãà òîîöîõ ãýñýí ÷èã ¿¿ðãýýð
òóñ òóñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòóóäààð õýðýãæèæ áàéíà.
Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî íü òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã

á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèõ òóë òàòâàð òºëºã÷äººñ öàã õóãàöààíä íü òàéëàíã íü ¿íýí çºâ
ãàðãóóëæ, òàòâàðûã òºë¿¿ëñíýýð ¿ð ä¿í íü õýìæèãäýíý.
Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýë õºòëºõ, ò¿¿íä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 119-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàð

òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí æóðàì”-ûã øèíý÷èëæ 2006 îíû 258-ð òóøààëààð áàòëàí
2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ ìºðäºæ ýõýëñýí. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõäàà Óëñûí á¿ðòãýëèéí àëáàíä á¿ðòã¿¿ëæ õóóëèéí ýòãýýä áîëîõûí
çýðýãöýý òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëæ òàòâàðûí õàðèëöààíä
îðîëöîõ ¿¿ðýãòýé.
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéã òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòãýõäýý õóâü
õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýðýýð á¿ðòãýõýýñ ãàäíà òàòâàðûí ç¿éë òóñ á¿ðýýð
íàðèéâ÷ëàí á¿ðòãýæ óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíèé ðåãèñòðèéí äóãààðààð òàòâàð
òºëºã÷èéí äóãààð îëãîíî.
Òàòâàðûí àëáàä òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéã /áàéãóóëëàãûí îðøèí
áàéãàà áîëîí ýçíèé îðøèí áàéãàà õàÿãèéí àëü íýãíýýð/ áàéðøèëä íü òóëãóóðëàí
õàðúÿàëóóëàí á¿ðòãýõ áºãººä 500 ñàÿààñ äýýø ä¿ðìèéí ñàíòàé áîë ¯ÒÅÃ-ûí
äýðãýäýõ Óëñûí òºñâèéí îðëîãî, õÿíàëòûí ãàçàðò, 250.0-500.0 ñàÿ òºãðºãèéí
ä¿ðìèéí ñàíòàé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä Íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçàðò á¿ðòã¿¿ëýõ
æóðàìòàé. Ìºí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, öàð õ¿ðýýã õàðãàëçàí õàðúÿàëëûã
òîãòîîñîí áºãººä òàòâàðûí àëáà á¿ðèéí õóâüä áàðèìòëàâàë çîõèõ çàð÷èì, õ¿ðýýã
æóðàìä çààæýý.
Òàòâàðûí àëáàíû íýã ¿¿ðýã íü òàòâàð òºëºã÷èä òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààã, íºãºº òàëààñ òàòâàðûí àëáà íü òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ ¿¿äíýýñ òàòâàð òºëºã÷äºº á¿ðòãýëæ¿¿ëýõèéí òóëä òàòâàð òºëºã÷èéí äóãààð
á¿õèé ìýäýýëëèéí áààçûã á¿ðä¿¿ëýõ íü òàòâàðàà õóðààí àâàõ ìåõàíèçìûí ¿íäýñ þì.
Ýíý ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í íü òàòâàð òºëºã÷ á¿ð òàòâàðàà õýðõýí íîãäóóëæ,
òºëæ áóéã ìýäýõ ìýäýýëëèéí áààç áîëîõ áºãººä ¿¿íèéã ¯ÒÅÃ-ûí òîî ìýäýýëýëä
¿íäýñëýí àâ÷ ¿çüå. 23
Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýë
Õ¿ñíýãò 3
Òºðºë Õàðèóöëàãûí õýëáýð 2004.12.31 2005.12.31 2006.12.31
ÕÊ 389 382 384

ÕÕÊ 24793 29709 35165
ÁÁÍ 2051 2007 1916
ÇÁÍ 1481 1500 1423
Õîðøîî 2370 2197 2088
ÀÀÍ Õàä.çýýëèéí õîðøîî 556 835 838
Òª¯Ã 208 199 200
ÎÍª¯Ã 146 152 151
Ñàëáàð 1299 1356 1606
Òºëººëºã÷èéí ãàçàð 18 24 32
Ä¿í: 33311 38361 43803
Òºñºâò áàéãóóëëàãà 4170 4219 4219
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà 805 1189 1688
Òºñºâò áîëîí Øàøíû áàéãóóëëàãà 182 211 245

ÒÒÁ Ñàí 117 135 153
Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà 1352 1392 1378
Ä¿í : 6626 7146 7683
Íèéò ä¿í: 39937 45507 51483
Ýõ ñóðâàëæ:¯ÒÅÃ, Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò, àâòîìàòæóóëàëòûí õýëòñèéí ìýäýý. 2007 îí
Ìîíãîë Óëñàä àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà ãýäýãò õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿õ

òºðºë õàìðàãäàæ áàéâ. Èéìýýñ õóóëèéí ýòãýýäèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ Òàòâàðûí
àëáàíû Óëñûí á¿ðòãýëèéí àëáà, Õóóëü Ç¿é Äîòîîä Õýðãèéí ßàìàíä á¿ðòã¿¿ëñýí
ýòãýýä íü Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí äàãóó àëáàí òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëæ òàòâàðûí
àëáàòàé õàðüöàí òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ó÷èðòàé.
Òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæèéí òîî æèëä äóíäæààð 5000 ãàðóéãààð
íýìýãäýæ áàéãàà íü øèíýýð áèçíåñèéí íýãæ ¿¿ñýõýýñ èë¿¿òýéãýýð õóó÷íàà ñàëãàõ,
æèæèãëýõ çàìààð àæ àõóéí íýãæ ¿¿ñãýõ õàíäëàãà èë¿¿ áàéäàãòàé õîëáîîòîé àæýý.
Øèíý÷èëñýí àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü íü àøèã
îëîõ çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãààã õàìðóóëàõ àãóóëãààð áàòëàãäñàí òóë òºðèéí áîëîí
àøãèéí áóñ õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð òºëºã÷ººð
á¿ðòã¿¿ëýõã¿é. Õàðèí áóñàä òàòâàðûã òºëºõ òóë òóõàéí òàòâàðûí òºðëººð òàòâàðûí
àëáàíäàà á¿ðòã¿¿ëíý. ªìíº íü á¿õ õóóëèéí ýòãýýä òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòã¿¿ëýõ
24 àãóóëãàòàé áàéñàí ÷ óëñûí á¿ðòãýëòýé ìºðòëºº òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòãýëã¿é îëîí
àæ àõóéí íýãæ áàéãàà íü ÕÇÄÕß-íä á¿ðòãýëòýé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ ìÿíãà

ãàðóé íü òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòã¿¿ëñýí áàéãààãààñ òîäîðõîé áîëíî.
Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëä á¿ðòãýãäñýí ýòãýýä íü òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºõ
¿¿ðãýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áóéãàà òàéëàãíàõ òóë óã á¿ðòãýë íü òàéëàí õ¿ëýýí àâàõ ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäýñ áîëîõ ó÷èð ¿íýí çºâ áàéõ øààðäëàãàòàé. Ãýòýë òàòâàð òºëºã÷èéí
òîî ÿã õýä âý? ãýäãèéã òîäîðõîéëîõ àðãàã¿é áàéãààã äàðààõ òîîíóóäààñ õàðúÿ.
2005 îíû òàòâàð Çºð¿¿

òºëºã÷èéí òîî
• ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí èðöèéí ìýäýý 30411

• Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí õºäºëãººíèé ìýäýý 45774 +15363
• Òàòâàð òºëºã÷ õóóëèéí ýòãýýäèéí òîî 42853 -2921
• Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëèéí òîâ÷îî 45991 +3138
• Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýë 45507 -484
Äýýðõ ñòàòèñòèê òîî íü ¯ÒÅÃ-ûí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò

àâòîìàòæóóëàëòûí õýëòñèéí ìýäýý áºãººä ¯ÑÃ-ûí ìýäýýãýýð Õóóëèéí ýòãýýä, àæ
àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí òîîã 39677 ãýæ òàéëàãíàæýý. Ýíäýýñ òàòâàð òºëºã÷èéí
òîî ÿã õýä âý? ãýäãèéã õýðõýí òîäîðõîéëîõ âý?
Òàòâàðàà õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ýõíèé øàò áîëîõ òàòâàð òºëºã÷èéí
á¿ðòãýë íü õýðõýí ÿâàãäàæ áóéã ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä àâñàí ñàíàë àñóóëãûí
ä¿íãýýñ õàðúÿ.
Òàòâàð òºëºã÷äèéí õàðèóëò:

• Òàíàé áàéãóóëëàãûí óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð, òàòâàð òºëºã÷èéí äóãààð àäèë
áàéäàã óó?
à. Òèéì 50,5%
á. ¯ã¿é 49,5%
• Òàíàé áàéãóóëëàãûí õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõã¿é ñàëáàð, òºëººëºã÷èéí ãàçàð
íü òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòã¿¿ëæ òàòâàð òºëºã÷èéí äóãààð á¿õèé ñàëáàðûí
ãýð÷èëãýýòýé àâñàí óó?
à. Òèéì 48,8%
á. ¯ã¿é 51,2%
• ¯ã¿é áîë ÿàãààä?
à. Øààðäëàãàã¿é 63,5%
á. Øààðäëàãàòàé ýñýõèéã ìýäýõã¿é 23,6%
â. Øààðäëàãàòàé ãýäãèéã ìýäíý, ãýõäýý õýðõýí á¿ðòã¿¿ëýõèéã ìýäýõã¿é 5,5%
ã. Øààðäëàãàòàé ãýäãèéã ìýäíý, ãýõäýý òºâºãòýé àñóóäëààñ
çàéëñõèéõèéã õ¿ñäýã 7,4%
25
• Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëààã¿éãýýñ Òà ÿìàð

õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí âý?
à. õàðèóöëàãà õ¿ëýýãýýã¿é 72,5%
á. òîðãóóëü 20%
â. ñàíóóëãà 7,5%
• Òàíàé áàéãóóëëàãà òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëýõäýý àëü
õàÿãèéã ñîíãîñîí âý?
à. Àæ àõóéí íýãæèéí îðøèí áàéãàà õàÿã 74%,
á. Óäèðäëàãûí îðøèí áàéãàà ãýðèéí õàÿã 26%
• Òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëñýí õàÿã ººð÷ëºãäºõ òîõèîëäîë
á¿ðò òàòâàðûí àëáàíä øèëæèõ õºäºëãººí õèéëãýõ øààðäëàãàòàé ãýæ Òà
¿çýæ áàéíà óó?
à. Øààðäëàãàã¿é 25%
á. Øààðäëàãàòàé ýñýõèéã ìýäýõã¿é 15%
â. Øààðäëàãàòàé 47%
ã. Øààðäëàãàòàé, ãýõäýý òºâºãòýé àñóóäàë èõòýé 13%
ãýæ òóñ òóñ õàðèóëñàí.
Òàòâàðûí áàéöààã÷ íàðûí õàðèóëò

Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé ºíººãèéí ïðàêòèêààñ
òàòâàð õóðààëòàä ÿìàð íýã ñºðºã íºëºº ãàðäàã óó? ãýñýí àñóóëòàä 54% íü òèéì;
Òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðûí àëáàíä õàðúÿàëàãäàõ õàÿã àëü íü áàéâàë
èë¿¿ çîõèñòîé âý? ãýñýí àñóóëòàä 49% íü àæëûí áàéðíû, 21% íü ýçíèé îðøèí
áàéãàà, 22% íü ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéí õàÿã;
Òàòâàð òºëºã÷èéí øèëæèõ õºäºëãººíèé ºíººãèéí ïðàêòèêèéã àñóóñàí
àñóóëòàä æóðìûí äàãóó ÿâàãääàã 40%, òàòâàð òºëºã÷èéí õ¿ñýëòýýð 39%,
èõýâ÷ëýí òàíèëûí íºëººãººð õèéãääýã 21%;
Øèëæèõ õºäºëãººíèéã õýðõýí áàòàëãààæóóëäàã âý? ãýñýí àñóóëòàä
47% íü àëáàíû äàðãûí òóøààëààð, 28% íü àëáàíû äàðãûí öîõîëòîîð, 5%
íü àì øèéäâýðýýð, 9% íü ÿìàð íýã áàòàëãààæóóëàëò øààðäàõã¿é ãýæ òóñ òóñ
õàðèóëñàí.
Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëòýé õîëáîîòîé ó÷èðäàã áýðõøýýëòýé àñóóäàëä

á¿ðòã¿¿ëñýí õàÿãàíäàà áàéäàãã¿é, õàÿãàà áóðóó á¿ðòã¿¿ëäýã, øèëæèæ õºäºëãººíºº
õèéëãýäýãã¿é, õîðîîíû á¿ðòãýë áóðóó áàéäàã çýðãèéã äóðüäæýý.
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýñ õàðàõàä òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ýõíèé
26
øàò áîëîõ òàòâàð òºëºã÷äèéã á¿ðòãýõ ¿éë àæèëëàãàà òîäîðõîé öýãöýð÷ íýãäñýí
íýã àãóóëãààð õýðýãëýãääýãã¿é, òàòâàðûí àëáàäûí õîîðîíäîõ øèëæèõ õºäºëãººí

æóðìûí äàãóó õýðýãæäýãã¿é íü òàòâàð òºëºã÷èéí òîî ìýäýý ¿íýí çºâ ãàðàõ
áîëîìæã¿é áîëäîã áàéíà. Òàòâàðûí àëáàíû çîõèîí áàéãóóëàëò õýäèéãýýð îðîí
íóòãèéí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí ÷ òàòâàð òºëºã÷ íü òàíèë òàëàà äàãàõ
áàéäëààð õàðúÿàëàãäàõûã èë¿¿ä ¿çýõ, õàÿãàà áóðóó á¿ðòã¿¿ëæ òàòâàðààñ çàéëñõèéõ
ïðàêòèê õýðýãæäýã íü òàòâàð õóðààëòàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òàòâàð
òºëºã÷èéí õàðúÿàëàë æóðìûí äàãóó õýðýãæäýãã¿é òàòâàðûí õýëòñèéí äàðãà íàðûí
õîîðîíä íàéìààëöàë ìàÿãààð ÿâàãääàã, àëáàíû äàðãà ººð ä¿¿ðýã ð¿¿ øèëæèõäýý
ººðèéí ãýñýí ãàçðóóäàà àâààä øèëæäýã ïðàêòèêèéã ÷ äóðüäàæ áàéãààãààñ õàðàõàä
òàòâàð òºëºã÷èéí õàðúÿàëëààð æóðàì ãàðãàõ øààðäëàãà áàéíà óó, õýðýâ áàéâàë
ò¿¿íèé õýðõýí äàãàæ ìºðäºõ âý ãýäãèéã ÷ áîäîõ öàã áîëæýý.
ªºð÷ëºãäñºí æóðàì íü òàòâàð òºëºã÷èéí äóãààð îëãîõ, á¿ðòã¿¿ëýõ õóãàöàà,
õàðúÿàëëûã òîãòîîõ, á¿ðòãýõ ¿éë àæèëëàãàà, íýìýëò ººð÷ëºëò, øèëæèõ õºäºëãººí,
á¿ðòãýëýýñ õàñàëò õèéõ, òàòâàðûí àëáàäàä õàðúÿàëóóëàõ øàëãóóðûã õàÿã, ¿éë
àæèëëàãààíû õ¿ðýýãýýð çààãëàõ àãóóëãûã òóñãàñàí. Ãýâ÷ òàòâàð òºëºã÷èéí
õàðúÿàëëûã õàÿã, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð çààãëàñàí ÷ õýðõýí
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ýíý æóðàì õýðýãæýýã¿é òîõèîëäîëä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà, õÿíàëò
òàâèõ òàëààð òîäîðõîé ç¿éëã¿é áàéãàà íü ºìíºõ ïðàêòèê öààøèä ¿ðãýëæëýõýýð
áàéíà.
Òàòâàð òºëºã÷äºä çºâëºãºº ºãºõ
Òàòâàð òºëºã÷äºä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ àæèëä øèíý÷ëýëò õèéæ, òàòâàðûí àëáà,

òàòâàð òºëºã÷äèéí õîîðîíäûí èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä
òàòâàð òºëºã÷äºä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002
îíû 111-ð òóøààëààð “Àñóóëò, õàðèóëòûí ñàí áàéãóóëàõ, àøèãëàõ æóðàì” áàòëàí
ìºðäºæ áàéãàà áºãººä òàòâàð òºëºã÷èéí ºäðèéã òýìäýãëýõ, ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàë
áýëòãýæ òàðààõ, óòàñ àæèëëóóëàõ çýðãýýð àæèëëàæ èðæýý. Òàòâàð òºëºã÷äèéí õ¿ñýæ
áóé ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð ñàíàë àñóóëãàä äàðààõ áàéäëààð õàðèóëñàí áàéíà.
Òàòâàð òºëºã÷èéí õàðèóëò:

Òàòâàðûí àëáàíààñ ÿìàð ¿éë÷èëãýý áèé áîëîîñîé ãýæ Òà õ¿ñ÷ áàéíà âý?
ãýñýí àñóóëòàä õ¿íä ñóðòàëã¿é øóäàðãà íýýëòòýé ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ, ñóðãàëò,
ñåìèíàð òîãòìîë ÿâóóëàõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, îíëàéí, èíòåðíåòýýð òàéëàí àâàõ,
ãàðûí àâëàãà, ìàÿãòààð õàíãàõ, íÿãòëàí áîäîã÷èéã óðàìøóóëàõ çýðãýýð ñàíàëàà
ãàðãàñíààñ ñóðãàëò, ñåìèíàð òîãòìîë ÿâóóëàõ ãýæ íèéò îðîëöîã÷äûí 64% íü
õàðèóëæýý.
27
Òàòâàðûí áàéöààã÷èéí õàðèóëò:

Òàòâàð òºëºã÷èä òàòâàðûí áàéöààã÷ààñ ÿìàð çºâëºëãºº õ¿ñäýã âý? ãýñýí
àñóóëòàä òàòâàðûí õóóëèéí òàëààð, îðëîãî çàðäëûí àíãèëëûí òàëààð, òàòâàðûí
òàéëàí ãàðãóóëàõ, õîëáîãäîõ ìàÿãò áºãëºõ ãýõ çýðãýýð õàðèóëæýý
Òàòâàðûí àëáà “Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì, çààâàð,

àðãà÷ëàë ãàðãàõ, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ”9 ãýñýí ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîîòîé æóðàì, çààâàð, àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàí áàòàëæ ìºðä¿¿ëäýã áºãººä
ºíººãèéí áàéäëààð òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ¯ÒÅÃ-
ààñ 180 ãàðóé æóðàì, çààâàð, àðãà÷ëàë, ä¿ðìèéã áàòëàí ìºðäºæ áàéãàà. Ò¿¿í÷ëýí
Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð á¿õèé òîãòîîë, Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Ñàíãèéí ñàéäûí
òîãòîîëóóä ÷ íèëýýä áàéãàà áèëýý.
Ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ àæèë íèéò òàòâàð òºëºã÷äºä õ¿ðòýýìæ ìóóòàé
áàéäàã òóë òàòâàð òºëºã÷äºä ýíý õýðýãöýý áàéäàã íü ñàíàë àñóóëãûí õàðèóëòààñ
õàðàãäàæ áàéíà. Òàòâàðûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä òàòâàðòàé õîëáîîòîé á¿õ õóóëü, òîãòîîë,
æóðàì, àðãà÷ëàë, ä¿ðìèéã òàòâàð òºëºã÷èä õ¿ðãýõ íü çºâõºí òºñâèéí õºðºíãººð,
òàòâàðûí àëáàäààñ õèéãýýä õ¿÷ðýõã¿é íü òîäîðõîé òóë ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãûí îðîëöîî çàéëøã¿é ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ àæèëëàõ áîëîìæèéã íü
îëãîõ øààðäëàãà áàéãààã îéëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé þì.
Òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãººíèé òºñºë áýëòãýõ
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí 21-èéí 3-ð çààëò,

¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 148-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàðûí îðëîãûí
á¿ðòãýë õºòëºõ æóðàì” ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 17-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí
“Îðîí íóòãèéí òàòâàðûí àëáàäààñ óëñûí òºâëºðñºí òºñºâò òºâëºð¿¿ëýõ òàòâàðûí
îðëîãûã á¿ðòãýõ, ìýäýýëýõ æóðàì”, ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 231-ð òóøààëààð
áàòëàãäñàí “Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì”-èéí 5-ð çààëò çýðýã ýðõ ç¿éí
àêòóóäûã ìºðäºæ áàéíà.
Òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò íü òàòâàðûí
àëáà áîëîí áàéöààã÷èéí àæëûã ä¿ãíýõ íýã ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ òóë òºñâèéí òàòâàðûí
îðëîãûí òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëýõ íü òàòâàð õóðààëòûí íýã ìåõàíèçì ãýñýí àãóóëãààð
õàíääàã íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ººðò íîãäîõ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ
çàð÷èìòàé çºð÷èëääºã àæýý. Ýíý íü øèíý÷ëýãäñýí õóóëèíä á¿ð òîäîðõîé çààëò
áîëîí îðñîí áàéãàà áºãººä õýò òºëºâëºãººíä òóëãóóðëàí õýëáèéõ íü îëîí òàëûí
ãàæóóäàë ¿¿ñãýäýã áîëîõûã ºìíºõ ïðàêòèêààñ áèä ìýäíý. Ñàíàë àñóóëãàä
îðîëöîã÷äûí òîäîðõîé õýñýã íü òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãºº íü òàòâàð õóðààõ ¿éë
28
9
Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 23-ûí 2 äàõü çààëò
àæèëëàãààíä ñºðºã íºëººòýé, ¿¿íèéã öààøèä ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí íü

äýýðõ ¿çëèéã áàòàëíà.
Òàòâàðûí áàéöààã÷èéí õàðèóëò

• Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òºëºâëºãºº íü òàòâàð òºëºã÷
íàðààñ òàòâàðûí îðëîãûã öóãëóóëàõàä íýã ìåõàíèçì áîëæ íºëººëäºã ãýæ Òà
áîäîæ áàéíà óó? ãýñýí àñóóëòàä 19% íü òèéì, 72% íü òàòâàð öóãëóóëàõàä
òºäèéëºí õàìààðàëã¿é, 9% íü òºëºâëºãºº íü òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðàà
òºëºõ ñýòãýëãýýíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã;
• Òàòâàðûí àëáàäûí ¿éë àæèëëàãààã òºñºâò îðóóëàõ òàòâàðûí îðëîãûí
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëñíýýð õýìæäýã íü õèð çîõèñòîé óäèðäëàãûí àðãà áàðèë
ãýæ Òà áîääîã âý? ãýñýí àñóóëòàä 16% íü çîõèñòîé, 23% íü çîõèñã¿é, 15%
íü ººð àðãà áàéõã¿é, 46% íü öààøèä ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé;
• ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä Òà õàðèóöñàí áàéãóóëëàãóóä-
ûíõàà õýä îð÷èì õóâüòàé íü õàðüöàæ õóóëüä çààñíû äàãóó òàòâàðàà ººðººð
íü òîäîðõîéëóóëàí òºë¿¿ëæ ÷àääàã âý? ãýñýí àñóóëòàä 18% íü 50-èàñ äîîø
îð÷èì, 50% íü 51-75 îð÷èì, 23% íü 76-99 îð÷èì ãýæ òóñ òóñ õàðèóëæýý.
Òàòâàðûí àëáàíû àæëûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü ÿìàð õýìæýýíèé òºëºâëºãººã

ÿàæ áèåë¿¿ëñýíä òóëãóóðëàõ áóñ íîãäóóëñàí òàòâàðûíõàà õýäýí õóâèéã õóðààí àâ÷
áóé, õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä õýðõýí õÿíàëò òàâüæ õóóëèéí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõàä òàòâàð òºëºã÷äºä õýðõýí òóñëàâ ãýäýã êîíöåïö áàðèìòëàõ íü àëáàíû
¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýãòýéãýý íèéöýõ þì. Ó÷èð íü ÒÅÕ-ä òàòâàðûí àëáàíû ÷èã ¿¿ðýã
íü õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, òàòâàð òºëºã÷äºä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çàìààð òºñâèéí îðëîãûã
á¿ðä¿¿ëýõèéã çààñàí áàéãàà.
Òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãºº áîë óëñ îðíû õóâüä òºñâèéí îðëîãûí
÷èã áàðèìæàà áîëãîí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõ ¿íäýñëýë
áîëîõîîñ òàòâàð òºëºã÷äèéí çààâàë áèåë¿¿ëýõ äààëãàâàð áîëîõ áîëîìæã¿é ãýñýí
òàòâàð íîãäóóëàëòûí ¿íäñýí çàð÷èìòàé íèéöýõ îéëãîëòûã òºëºâø¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.
Òàòâàðûí òàéëàí õ¿ëýýí àâàõ
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 134-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Àëáàí òàòâàðûí

òàéëàí õ¿ëýýí àâàõ æóðàì”-ûã ìºðäºæ áàéñàí áîë øèíý÷èëñýí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîîòîéãîîð ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäðèéí 267 òîîò
òóøààëààð áàòëàãäñàí “Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíãèéí ìàÿãò
29
íºõºõ çààâàð”, ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 235
òîîò òóøààëààð áàòëàãäñàí “Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàë”–ûã 2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàð 1-íýýñ ìºðäºæ áàéíà.
Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ãîë àæèë òàòâàð òºëºã÷äººñ òàéëàíã íü õ¿ëýýí
àâ÷ íîãäóóëñàí òàòâàðûã íü öàã õóãàöààíä íü òºë¿¿ëýõ áóþó õóóëèéã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ
áóéä íü õÿíàëò òàâèõ ÿâäàë þì. Òàòâàð òºëºã÷ á¿ð òàòâàð íîãäîõ îðëîãîòîé ÷ áàé,
îðëîãîã¿é ÷ áàé òàòâàðûí òàéëàíãàà ãàðãàí òàòâàðûí àëáàíä òîãòîîñîí õóãàöààíä
òóøààõ ¿¿ðýãòýé. Èéìýýñ òàòâàðûí àëáà íü òàòâàð òºëºã÷èéí òàéëàíã õ¿ëýýí àâàõ
õºíãºí øóóðõàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýãæ þì.
Òàòâàð òºëºã÷èéí òàéëàí íü òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðõýí
õýðýãæ¿¿ëñíýý èëýðõèéëýõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ òóë òàòâàðûí àëáà õ¿ëýýí àâñàí
òàéëàíäàà ¿íäýñëýí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ òàòâàð òºëºã÷èéã àíãèëàí, õÿíàëò øàëãàëò
õèéõ õ¿ðýýãýý òîäîòãîí, òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæóóäûã øóäàðãààð õýðýãæ¿¿ëýõ
íºõöºë áîëîìæèéã õàíãàõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ àæëûã ã¿éöýòãýíý.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éëäñýí òàéëàíã ¿íýí çºâ ãàðãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü
òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìóóäûã îíîâ÷òîé õîñëóóëàí õýðýãëýõýä ìýäýýëýë, á¿ðòãýë,
õÿíàëò, õàðèóöëàãûí ç¿é çîõèñòîé óÿëäààã õàíãàñàí òîãòîëöîî õýðýãæèõ ¸ñòîé.
Òàòâàðûí òàéëàí õ¿ëýýí àâàëòûí ºíººãèéí áàéäàë, òàòâàðûí àëáàäûí ¿éë
àæèëëàãààã òàòâàðûí áàéöààã÷äààñ àâñàí äàðààõ ñàíàë àñóóëãûí õàðèóëòààñ
õàðúÿ.
• 2005 îíä àëäàãäàëòàé áîëîí Õ òàéëàí ãàðãàñàí òàòâàð òºëºã÷èéí õýä îð÷èì
õóâüä íü òàòâàðûí íîãäëûã øóóä áóñ àðãààð õèéñýí âý? ãýñýí àñóóëòàä
1-20% ãýæ 60%;
• Òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðûí íîãäîë, òàéëàíã õ¿ëýýí àâ÷ áóé ºíººãèéí
çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð Òà ÿìàð áîäîëòîé áàéäàã âý? ãýñýí àñóóëòàä
åðºíõèéäºº áîëîìæèéí ãýæ 37%, ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé ãýæ 34%;
• 2005 îíä àëäàãäàëòàé ãýæ òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàñàí áàéãóóëëàãóóäàä
óðüä÷èëñàí õÿíàëò õèéñýí ¿¿? ãýñýí àñóóëòàä ¿ã¿é ãýæ 13%, áàðàã ¿ã¿é ãýæ
32%, èõýíõýä íü õèéñýí ãýæ 46%;
• Õ òàéëàí ãàðãàæ áóé òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä á¿ðýí õÿíàëò
òàâüæ ÷àääàã óó? ãýñýí àñóóëòàä ¿ã¿é ãýæ 25%, áàðàã ¿ã¿é 37%, èõýíõýä íü
òàâüäàã ãýæ 36%;
• Òàòâàðûí òàéëàíä òóëãóóðëàí òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé
ÿìàð íýã ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ àæèëëàäàã óó? ãýñýí àñóóëòàä 52% íü
òèéì, 48% íü ¿ã¿é ãýæ òóñ òóñ õàðèóëñàí áàéíà.
30
Ìîíãîë Óëñûí òàòâàðûí àëáàäûí òàòâàðûí òàéëàí õ¿ëýýí àâàõ ¿éë

àæèëëàãàà íü “Õ” áîëîí àëäàãäàëòàé òàéëàí ãàðãàã÷äàà òýð á¿ð õÿíàëò òàâüæ
÷àääàãã¿é, òàòâàðûí òàéëàíä ¿íäýñëýí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ àæèëëàõ ¿éë àæèëëàãàà
òºëºâøººã¿é áàéãàà íü ºíººãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð
ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Òàòâàðûí àëáà íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëæ òàòâàðûí òàéëàíã
õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýã õºíãºí øóóðõàé áîëãîõîä ÷èãëýñýí
ñàéí ¿éë÷èëãýý áîëñîí ãýäãèéã ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷èä ¿íýëñýí. Ãýâ÷ òàòâàð
òºëºã÷äººñ òàéëàíãàà á¿ðýí õ¿ëýýæ àâàõ, òàòâàðûí òàéëàíãèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã
õàíãàõ, òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äèéí õ¿ðýýã õóìèõ, òàòâàðàà öàã õóãàöààíä íü òºëäºã
áîëîõòîé õîëáîîòîé õîîðîíäîî óÿëäàà á¿õèé ìåõàíèçì ¿ã¿éëýãäñýýð áàéãàà áîëíî.
Íîãäñîí òàòâàðûã õóðààõ
Òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ òóë òàòâàðûí àëáàíû

çîðèëãî íü ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 231-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàðûã
õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì”-èéí äàãóó íîãäñîí òàòâàðûã íü õóðààõàä îðøèíî.
Íîãäñîí òàòâàðûã õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü òàéëàíãèéí õóãàöààíä òºëñºí òàòâàðûí
ã¿éöýòãýë, èë¿¿ áîëîí äóòóó òºëºëò, áóöààí îëãîëò, áóñàä òàòâàðûí ç¿éë õîîðîíäûí
ñóóòãàë çýðýã ¿éë àæèëëàãààã õÿíàæ õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä
÷èãëýíý.
Òàòâàðûí íîãäëèéã õèéõäýý òàòâàðûí àëáà:
- ªºðºº òîäîðõîéëñîí íîãäëûí ¿íýí çºâèéã õÿíàõ
- ªºðºº òîäîðõîéëîõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òàòâàðûí àëáàíààñ
òîäîðõîéëæ òºë¿¿ëýõ ãýñýí õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëäýã.
ªºðºº òîäîðõîéëñîí òàòâàðûí íîãäëûí ¿íýí çºâèéã òàéëàí õ¿ëýýí àâàõ

ÿâöàä àðèôìåòèê ¿éëäëèéí õóâüä íü øàëãàí òàòâàðûí äóòóó òºëºëòèéã òºë¿¿ëýõýä
ãîëëîí àíõààð÷ áàéãàà íü òàòâàð õóðààëòàä ãîë õ¿÷ýý òºâëºð¿¿ëýõýä õ¿ðãýäýã.
Õàðèí ýíý ¿¿ðãèéã èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ººð õýðýãæ¿¿ëæ, òàòâàðûí àëáà
íîãäñîí òàòâàðûã õóðààõ, òàòâàðûí òàéëàíãàà èð¿¿ëýýã¿é, Õ áîëîí àëäàãäàëòàé
òàéëàí ãàðãàæ áóé òàòâàð òºëºã÷äºä õºíäëºíãèéí ìýäýýëýë àøèãëàõ, æèøãýýð
òàòâàð íîãäóóëàí òºë¿¿ëýõ àðãà çàìóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ õóóëèéí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõ íü ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýãòýéãýý ¿éë àæèëëàãààãàà
íèéö¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
31
Òàòâàðûí áàéöààã÷äûí õàðèóëò:

• 2005 îíä òàòâàðûí òàéëàíãààð íîãäóóëæ òàéëàãíàñàí òàòâàðûí òºëáºðèéí
õýä îð÷èì õóâü íü òàéëàíãèéí õóãàöààíä òºëºãäñºí âý? ãýñýí àñóóëòàä 50-ààñ
äîîø ãýæ 11%, 50-75 îð÷èì ãýæ 40%, 75 îð÷èì 46% íü ãýæ õàðèóëæýý.
Äýýðõ ñàíàë àñóóëãûí õàðèóëò íü òàéëàíãèéí õóãàöààíä íîãäñîí òàòâàðàà

ÿìàð ò¿âøèíä õóðààí àâ÷ áóéã õàðóóëæ áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí òàòâàðàà ººðºº
íîãäóóëàí òºëºõ ¿¿ðãèéã íèéò òàòâàð òºëºã÷ ÿìàð ò¿âøèíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé íü
òàéëàí òóøààëòûí ñóäàëãààíààñ òîäîðõîé áàéãàà.
Íîãäóóëñàí òàòâàðàà öàã õóãàöààíäàà õóðààí àâààã¿é íü òóõàéí òàéëàíò
õóãàöààíä òàòâàðûí ºðèéí ¿ëäýãäýë áîëæ áàéãàà áîëíî. 2006 îíû òàéëàíãèéí
íîãäóóëàëòààñ 45894 ñàÿ òºãðºã áóþó íèéò íîãäóóëàëòûí 7,2%-èéí òàòâàð
õóãàöààíäàà òºëºãäººã¿é áîë õÿíàëò øàëãàëòûí íîãäóóëàëòààñ 6474,1 ñàÿ òºãðºã
áóþó 28,9% íü õóãàöààíäàà òºëºãäººã¿é áàéíà.
Òàòâàðûí ºðèéí òºëºëòèéí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 4 /Ñàÿ òºãðºãººð/

2005-12-31 Òºëºëò Ýçëýõ õóâü 2006-12-31
Òàéëàíãààð 92164,5 74169,8 95,3% 17994,7
Õÿíàëò øàëãàëò 13634,5 3664,2 4,7% 9970,3
Ä¿í 105799,0 77834.0 73% 27965
2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 31-íèé áàéäëààð 2005 îíû 12 äóãààð ñàðûí
31-íèé ºðèéí ¿ëäýãäëýýñ 26,4% íü òºëºãäººã¿é áàéãààãèéí 65 õóâü íü òàéëàíãèéí
íîãäóóëàëòààðõ òàòâàðûí ºð áàéíà. Òàòâàð òºëºã÷ ººðºº òàòâàðàà òîäîðõîéëîí
òºëæ áóé òîãòîëöîîíä òàòâàðûí òºëáºð õóãàöààíäàà òºëºãäºõ ýðõ ç¿é ¿éë÷èëäýã.
Õýðýâ õóãàöààíäàà òºëºãäººã¿é òîõèîëäîëä õóãàöàà õýòýðñíèé õ¿¿ã õóóëèéí äàãóó
íîãäóóëàõ ¸ñòîé. Ãýòýë 28 îð÷èì òýðáóì òºãðºãíèé òàòâàðûí òºëáºð á¿òýí íýã æèë
òºëºãäººã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã.
Íîãäñîí òàòâàðûã öàã õóãàöààíä íü õóðààí àâ÷ äóóñãàõ íü òàòâàðûí àëáàíû
¿íäñýí ¿¿ðýã áºãººä õýðýâ öàã õóãàöààíäàà òºëººã¿é áîë õ¿¿ òîîöîæ õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýäýã ìåõàíèçì ÿìàð÷ òàòâàðûí àëáàíû àæèëòíààñ õàìààðàëã¿é õýðýãæäýã
áàéõ íü ºíººãèéí òàòâàðûí àëáàíû òîãòîëöîîíä ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Òàòâàðûí ºðèéí ñóäàëãàà
Òàòâàðûí ºðèéã áàðàãäóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä ¯ÒÅÃ-ûí

32
äàðãûí 2001 îíû 142-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàðûí ºð áîëîí áóöààí
îëãîëòûí á¿ðòãýë õºòëºõ, ºð áàðàãäóóëàõ æóðàì”; Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ñàéäûí

2002 îíû 272-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí Òàòâàðûí ºðèéã “Ìýäýãäýõ õóóäàñ”-
ààð õóðààí áàðàãäóóëàõ òóõàé æóðàì, Òàòâàðûí ºðèéã òàòâàð òºëºã÷èéí áàíêèí
äàõü õºðºíãºíººñ ¿ë ìàðãàõ æóðìààð ãàðãóóëàõ òóõàé æóðàì; Ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçàð, ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 134/192 –ð òóøààëààð
áàòëàãäñàí “Ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé òàòâàðûí ºð òºëáºð áàðàãäóóëàõ òóõàé”; ¯ÒÅÃ-ûí
äàðãûí 2002 îíû 219-ð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàðûí ºðèéã òàòâàð òºëºã÷èéí
ýä õºðºíãº, öàëèí õºëñ, áóñàä îðëîãîîñ ãàðãóóëàõ òóõàé æóðàì”, “Òàòâàðûí
ºðºíä àâñàí ýä õºðºíãèéã äóóäëàãûí õóäàëäààãààð õóäàëäàõ æóðàì”, “Ýä õºðºíãº
áèò¿¿ìæëýõýä áàðèìòëàõ æóðàì”, “Òàòâàð òºëºõ õóãàöààã ñóíãàõàä áàðèìòëàõ
æóðàì”, “¯çëýã õèéõýä áàðèìòëàõ æóðàì” çýðýã îëîí ýðõ ç¿éí àêòóóä áàòëàãäæýý.
Òºëºãäººã¿é òàòâàð íü òàòâàðûí àëáàíä òàòâàðûí àâëàãà áîëîí
õóðèìòëàãäàõ áºãººä òàòâàð òºëºã÷äèéí õóâüä õóðèìòëàãäñàí ºð òºëáºð áîëíî.
Òàòâàðûí ºð õýäèé èõ õóðèìòëàãäàíà òóõàéí òàòâàðûí òîãòîëöîî òàòâàð õóðààõ ¿éë
àæèëëàãààãàà ç¿é çîõèñòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã èëýðõèéëíý. Èéìýýñ
òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü íîãäñîí òàòâàðûã õóðààõ, òàòâàðûí ºðèéã õóðààí
áàðàãäóóëàõàä ÷èãëýäýã. Òàòâàðûí ºðèéã õóðààí áàðàãäóóëàõ íü òóõàéí òàòâàðûí
àëáàíû õ¿ðýýíä õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó àëáàäëàãûí àðãûã õýðýãëýõèéã øààðäàõ
òóë ò¿¿íèé õ¿ðýýíä äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ ýðõ ç¿éí àêòóóä ºðãºíòýé áèëýý.
Òàòâàðûí ºð
Õ¿ñíýãò 5 /Ñàÿ òºãðºãººð/

2004-12-31
¯ç¿¿ëýëò Òàéëàí Õÿíàëò øàëãàëò Ä¿í
ªðèéí ¿ëäýãäýë 61245,3 12711,4 73956,7
Ýçëýõ õóâü 82,8 17,2 100
2005-12-31
ªðèéí ¿ëäýãäýë 92164,5 13634,5 105799,0
Ýçëýõ õóâü 87,1 12,9 100
2006-12-31
ªðèéí ¿ëäýãäýë 58386,8 15175,6 73562,4
Ýçëýõ õóâü 79,4 20,6 100

33
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí Òàòâàð õóðààëò, ¿éë÷èëãýýíèé õýëòñèéí ìýäýýëýë. 2007 îí
Òàòâàðûí àëáàíû òàòâàðûí ºðèéí ¿ëäýãäëèéã ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð

àâ÷ ¿çýõýä íèéò ºðèéí 80 îð÷èì õóâèéã òàéëàíãèéí ¿åèéí òàòâàð íîãäóóëàëòààñàà
òºëºãäººã¿é ¿ëäýãäýë ýçýëæ áàéíà. Òàòâàð òºëºõ, òàéëàãíàõ õóãàöàà àäèë òóë
òàéëàíãèéí òàñàëáàð áîëãîõ õóãàöààãààð ºðèéí ìýäýýëýë ãàðãàõ íü òàéëàíã
òóøààõ õóãàöàà õ¿ðòýë òºëºãäñºí òàòâàð íü ºð áîëæ õàðàãäàæ áàéãàà íºëººëºë
áèé. Òàéëàíãèéí ºðèéí ¿ëäýãäëèéã óðüä îíû áîëîí òàéëàíò ¿åèéí ãýäãýýð ñàëãàí
¿çýõýä 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 31-íä óðüä îíû (2006 îíû 2 äóãààð ñàðûí 10
ãýõýä òºëºãäñºí áàéõ ¸ñòîé) 17994,7 ñàÿ òºãðºã, õÿíàëò øàëãàëòààð íîãäóóëñàí
òàòâàðààñ 9970,0 ñàÿ òºãðºãíèé ¿ëäýãäýëòýé ãýæ ìýäýýëýãäñýí íü íèéò
íîãäóóëàëòààñàà õóðààæ àâ÷ ÷àäààã¿é ºðèéí õýìæýýã õàðóóëíà.
Òàòâàðûí òºëáºð õóãàöààíäàà òºëºãäººã¿é òîõèîëäîëä òàòâàðûí àëáà
õýðõýí àæèëëàäàã òàëààð òîäðóóëàõàä õóãàöààíäàà òºëºãäººã¿é òàòâàðò õ¿¿ã çºâõºí
õÿíàëòûí áàéöààã÷ òîîöîæ àêò òàâüäàã áàéíà. Òàòâàðûí àëáà íîãäóóëñàí òàòâàðàà
õóãàöààíäàà õóðààõ ìåõàíèçì ¿éë÷èëäýãã¿é, íºãºº ë õÿíàëòûí áàéöààã÷èéí
ñóáúåêòèâ íºëººëºë á¿õèé ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæäýã àæýý.
Òàòâàðûí àëáàäàä õàìààðàõ ºðèéí ¿ëäýãäëèéí õýìæýýã ñóäëàí ¿çýõýä 30-
50 îð÷èì õóâèéã íü ÓÒÎÕÃ, 12-15 îð÷èì õóâèéã ÍÒÃ, Ñ¿õáààòàð, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã,
Äàðõàí-Óóë, Ñýëýíãý àéìãóóäûí òàòâàðûí ºð óäààëæ áàéãàà áºãººä òàòâàðûí àëáà
á¿ð çîõèõ õýìæýýãýýð ºðèéí ¿ëäýãäýëòýé áàéíà.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð èëýðñýí çºð÷èë, òîãòîîãäñîí àêòíû òîäîðõîé
õýñãèéã òàòâàð òºëºã÷èä õ¿ëýýí çºâøººðºëã¿é ìàðãààí ¿¿ñãýäýãýýñ øèéäâýðëýâýë
çîõèõ ºðèéí àñóóäàë öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõýä õ¿ðãýäýã. 2006
îíä 200 ãàðóé àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãà ìàðãààí ¿¿ñãýñíèé 30 ãàðóé íü ø¿¿õèéí
øàòàíä, 10-ààä íü öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä, ¿ëäñýí íü òàòâàðûí àëáàíä õÿíàãäàæ
áàéãàà áºãººä íèéò ìàðãààíòàé ºðèéí áàéäëûã äàðààõ ãðàôèêààð õàðóóëàâ.
2006 îíû ìàðãààíòàé ºð /ñàÿ òºãðºãººð/
Ãðàôèê 3
100%
Òàéëàíò îíû ýöýñò
109753 12871.5 7201
80%
Òàéëàíò îíä øèéäâýðëýñýí
60% 64436.1 3486.8 3772
40% 7453.8 Òàéëàíò îíä íýìýãäñýí

94358.7 5351
20% Òàéëàíò îíû ýõýíä
79830.4 8904.4 5622
0%
çºð÷ëèéí íºõºí õ¿¿
ä¿í òàòâàð òîðãóóëü

34
Òàòâàðûí õóóëü çºð÷èã÷äºä

çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýæ áóé õàðèóöëàãà
• ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 168-ð ò¿øààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàðûí õÿíàëò

øàëãàëòûí àæëûí ä¿ðýì”-èéí äàãóó òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áóé
áàéäàëä õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëàõ áºãººä èõýâ÷ëýí ÒÅÕ-èéí 13-ð ç¿éëèéí
çààëòóóäûí äàãóó õàðèóöëàãà íîãäóóëíà.
• Ìºí “Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð õóðààõ òóõàé õóóëü”-
èéí 3.5, 5.1, 5.2, 5.4, 5.5, 8.1, 8.3, 25.1.2, 25.1.3, 25.1.4, 31, 32, 33.2, 34
ä¿ãýýð ç¿éëèéí çààëòûã çºð÷ñºí òàòâàð òºëºã÷ áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ýòãýýäýä
òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ ìºí õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëä çààñàí
õàðèóöëàãûã õ¿ëýýëãýíý.
• Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàíä Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèéí 44 ç¿éëä çààñàí
õàðèóöëàãûã òóñ òóñ õ¿ëýýëãýíý.
• Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí çºð÷èë íü ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí
øèíæòýé áîë “Ýð¿¿ãèéí õóóëü”-èéí 166, 167-ð ç¿éëèéí çààëòûí äàãóó
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ

Ãðàôèê 4
100%
90%
80%
70%
39951 42853 51486 Íèéò òàòâàð òºëºã÷
60%
50%
40% Õÿíàëò øàëãàëòàä
30% õàìðàãäñàí
20%
10% 11769 13542 15541
0%
2004 2005 2006
Òàòâàðûí àëáàäûí ãîë ÷èã ¿¿ðýã íü “Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí

õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ” áèëýý. Òàòâàðûí àëáàíû áàéöààã÷äûí 20 îð÷èì õóâü íü
ýíý ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä òóõàéí òàéëàíò õóãàöààíä íèéò òàòâàð
òºëºã÷èéí 20 ãàðóé õóâèéã õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðóóëäàã àæýý.
Õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðóóëàõ òàòâàð òºëºã÷èéã ñîíãîõ îëîí àðãûã àøèãëàäàã
÷ ñóáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëºº èõ áàéäàã òàëààð òàòâàð òºëºã÷, òàòâàðûí àëáà
àëü àëü íü õ¿ëýýí çºâøººðäºã íü àæèãëàãäñàí. Óëñ òºðèéí íºëºº, óäèðäëàãûí
íºëºº, íýã íü íºãººãèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã øàëãóóëàõ ãýæ ìýäýýëýõ ìýòèéí ¿éë
àæèëëàãàà òàòâàðûí àëáàíû õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë ÿâöàä ãàðäàã íü íýã òàëûã
áàðüñàí øèéä ãàðãàõàä õ¿ðãýõ òºäèéã¿é, òàòâàð òºëºõ ñýòãýëãýýíä ñºðºã ¿ð äàãàâàð
¿¿ñãýäýã áàéíà. Õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ èëýðñýí
çºð÷ëèéí õýìæýýã ñ¿¿ëèéí 3 æèëýýð ñóäëàí ¿çýõýä 2004 îíîîñ 2005 îíä 47,1%,
2006 îíä 72,6%-èéí ºñºëòòýé áàéíà. 35
2004 2005 2006*

Çºð÷ëèéí ºñºëò 100 147.1 117.4
Õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí ÀÀÍ-èéí ºñºëò 100 115 117
Çºð÷èë èëýðñýí ÀÀÍ 100 114.6 125.2
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-ûí ìýäýý (* - óðüä÷èëñàí ìýäýýãýýð òîîöñîí)
Õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí òîî ºñºõèéí çýðýãöýý

çºð÷èë èëýðñýí àæ àõóéí íýãæ, çºð÷ëèéí õýìæýý ÷ ºñ÷ áàéãàà íü òàòâàðûí õóóëèéí
õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ àëáàíû ÷èã ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòèéã íýã òàëààñ õàðóóëàõ
÷, íºãºº òàëààñ òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí ¿íýí çºâ òºëºõ ¿¿ðãýý
õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áóéã ÷ èëýðõèéëíý.
Õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí 80 îð÷èì õóâüä íü ÿìàð
íýã õýìæýýãýýð çºð÷èë èëýðäýã áºãººä, íèéò çºð÷ëèéí ä¿íãèéí 10 ãàðóé õóâüòàé
òýíöýõ õýìæýýíèé íºõºí òºëáºð, õ¿¿ íîãäóóëäàã àæýý. Èëýðñýí çºð÷èëä íîãäîõ
õàðèóöëàãûí õýìæýý òîîí ä¿íãýýð ºññºí áàéãàà ÷ õóâü õýìæýýíèé õóâüä ÿëèõã¿é
ººð÷ëºëòòýé áîëîõûã äàðààõ ãðàôèêààñ õàðúÿ.
Õÿíàëò øàëãàëòûí çºð÷èë, õàðèóöëàãà

Ãðàôèê 5
2006*
2005
Õ¿¿ òîðãóóëü
2004
Íºõºí òàòâàð
0% 50% 100% 150%
Çºð÷ëèéí ä¿í
2004 2005 2006*
Õ¿¿ òîðãóóëü 4.50% 5.80% 4.50% Çºð÷èë èëýðñýí ÀÀÍ
Íºõºí òàòâàð 5.50% 7.40% 6.80%
Õÿíàëò øàëãàëòàä
Çºð÷ëèéí ä¿í 100% 100% 100%
õàìðàãäñàí ÀÀÍ
Çºð÷èë 73% 72.70% 77.80%
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð èëýðñýí çºð÷ëèéí ä¿íã òàòâàð òºëºã÷èéã õÿíàëò

øàëãàëòàä õàìðóóëñàí ¿íäýñëýë áóþó ñîíãîëòûí ¿íäýñëýëýýð àâ÷ ¿çâýë 80 îð÷èì
õóâü íü ãðàôèêò áîëîí ýýëæèò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí òàòâàð òºëºã÷äººñ èëýð÷ýý.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð èëýðñýí çºð÷èë
Õ¿ñíýãò 6 /õóâèàð/
¯ç¿¿ëýëò 2004 2005 2006
Ñîíãîëòîîð 0.24 0.03 0.001

Òàòâàðàà òºëººã¿é 0.01 0.002 0.09
Òàéëàíãàà èð¿¿ëýýã¿é,Õ òàéëàí 0.09 1.5 0.62
Òàéëàíä õèéñýí ä¿ãíýëòýýð 1.28 3.27 3.43
36 Áóñàä áàéãóóëëàãàûí õ¿ñýëòýýð 2.02 2.09 7.92
Õ¿ñíýãò 6.¯ðãýëæëýë /õóâèàð

¯ç¿¿ëýëò 2004 2005 2006
Ìýäýýëýë,ºðãºäºë,ãîìäëîîð 4.62 7.91 0.91

Õºíäëºíãèéí ìýäýýëëýýð 3.95 1.71 2.98
Ñýäýâ÷èëñýí 0.42 0.69 1.43
Ãðàôèêò 79.02 81.30 79.39
Á¿ðòãýëýýñ õàñàãäàõ, òàòàí áóóãäàõ 1.93 1.27 1.2
Áóñàä 6.42 0.19 2.04
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-ûí ìýäýý
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð èëýð÷ áóé çºð÷ëèéí õýìæýý íü õÿíàëò

øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí òîîòîé óÿëäàõ áºãººä íèéò øàëãàãäñàí
àæ àõóéí íýãæèéí 68% íü ãðàôèêò øàëãàëòààð øàëãàãäñàí áàéíà. Òàòâàðûí ºðèéí
õýìæýý ºññºí, ìàðãààíòàé ºðèéí øèéäâýðëýëò òºäèéëºí áóóðààã¿é áàéãàà íü
òàòâàðûí õàðèóöëàãà òîîöîõ òîãòîëöîî ñóë áàéãààãèéí èëýðõèéëýë þì.
Òàòâàð õóðààëòûí ºíººãèéí áàéäàë
Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð õóðààõ àðãà íü ¿¿ðãèéí áóþó àëáàäëàãûí ãýñýí

õýëáýðýýð õýðýãæäýã, ¿¿ðãèéí àðãà íü òàòâàð òºëºã÷ ººðºº òàòâàðàà òîäîðõîéëîí
òºëºõ ãýñýí ¿çýëä òóëãóóðëàäàã ÷ óðüä÷èëàí òºëºõ, ñóóòãàí òºëºõ, öóãëóóëàí òºëºõ
õýëáýð¿¿äýýð òàòâàð íü òºëºãäºíº. Õàðèí òàòâàð òºëºã÷ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é
áîëîí áóðóó õýðýãæ¿¿ëñýí òîõèîëäîëä òºð àëáàäëàãûí àðãàà õýðýãëýõ áóþó æèøãýýð
ýñâýë õÿíàëò øàëãàëòààð íýìýëò òºëáºð, õ¿¿, òîðãóóëü íîãäóóëàõ õýëáýð¿¿äýýð
õýðýãæèíý. Òàòâàð öóãëóóëàõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí ìýäýýëýë, á¿ðòãýë, õÿíàëò,
õàðèóöëàãûí ìåõàíèçìóóä áîëîâñðîíãóé áóñ, òîäîðõîé áóñ, õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí
òàòâàð òºëºõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ìåõàíèçì òºëºâøººã¿é çýðýã íºõöºë áàéäëóóä íü
òàòâàð òºëºã÷äºä ¿¿ðãýý ¿íýí çºâººð õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ, õýðýãæ¿¿ëñýí ÷ òàòâàðò
çîðèóëàí õóäàë ìýäýýëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã íü ñóäàëãàà áîëîí ñàíàë àñóóëãûí
ä¿íãýýñ òîäîðõîé áàéíà.
Òàòâàð òºëºã÷èéí õàðèóëò

Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíã ¿íýí çºâ ìýäýýëýëä
òóëãóóðëàí ãàðãààã¿éãýýñ ÿìàð íýã õóóëèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéñàí óó? ãýñýí
àñóóëòàä 82% íü ¿ã¿é; Òàòâàðûí àëáàíä òàéëàíã ãàðãààã¿é áîëîí õîæèìäóóëñíû
òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí òîõèîëäîë áèé þó? ãýñýí àñóóëòàä 79% ¿ã¿é ãýæ
õàðèóëñàí áîë Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíã ãàðãàõäàà
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿íýí çºâ ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí á¿õ àæèë
ã¿éëãýýãýý áîäèòîîð íü õàìðóóëàí òàéëàãíàäàã óó? ãýñýí àñóóëòàä 65% íü òèéì,
28% íü áîëîìæã¿é ç¿éë, 4% íü òýãýõ øààðäëàãàã¿é, 3% íü ¿ã¿é ãýæ õàðèóëæýý. 37
Ñàíàë àñóóëãàä õàðèóëñàí òàòâàð òºëºã÷äèéí 35 õóâü íü òàòâàðûí àëáàíä

¿íýí çºâ ìýäýýëýë ºãºõ áîëîìæã¿é áºãººä øààðäëàãàã¿é, òàéëàíãàà ¿íýí çºâ
ãàðãààã¿é, õîæèìäóóëñíû òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéãààã¿é ãýæ 80 îð÷èì õóâü íü
õàðèóëñàí íü òàòâàðûí àëáà íü òýð á¿ð õàðèóöëàãà òîîöîæ, òàòâàð òºëºã÷äºº õ¿ð÷
÷àääàãã¿é áîëîõûí èëýðõèéëýë þì. Ýíý íü òàòâàðàà ººðºº ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîí
òºëºõ ìåõàíèçì õýðýãæèõ ÷àäâàðã¿é òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéãààãèéí èëðýë þì. Ìºí
òàòâàð òºëºõã¿é áàéõ áîëîìæòîé ãýäýã òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áóéã ÷ áàòàëæ áàéíà.
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òàéëàí òóøààëòûí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 7
¯¿íýýñ Ýçëýõ õóâü
Òàòâàðûí àëáàíä
Òàéëàí èð¿¿ëñýí
òàéëàí èð¿¿ëáýë
¯¿íýýñ
Àëäàãäàëòàé
èð¿¿ëýýã¿é
çîõèõ
èð¿¿ëñýí
òºëºõººð
Õ òàéëàí
Òàéëàí
Òàéëàí
Òàòâàð
Îí
îðëîãîòîé
Õ òàéëàí
Àëäàã-
Òàòâàð
äàëòàé
òºëºõ
2002 21096 19794 5183 3079 11532 93,8 26,2 15,6 52 6,2
2003 22414 21291 4795 3423 13092 95 22,5 16,1 56,4 5
2004 26431 24990 6286 3957 14747 94,5 25,2 15,8 50,5 5,5
2005 30401 27746 7593 4582 15571 91,3 27,4 16,5 47,4 8,7
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-èéí ìýäýýëýë
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òàéëàí òóøààëòûí áàéäàë

Ãðàôèê 6
60
50
òàòâàð òºëºõ îðëîãîòîé
40
Õ òàéëàí ãàðãàñàí
30
àëäàãäàëòàé òàéëàí ãàðãàñàí
20
òàéëàí èð¿¿ëýýã¿é
10
0
2002 2003 2004 2005
Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí õýðýãæèëò íü òàòâàð òºëºã÷äèéí òàòâàðûí

òàéëàíãàà ãàðãàí òóøààæ áóéãààð õýìæèãäýíý. Ýíý òàëààð ãàðñàí òîî áàðèìòààñ
õàðàõàä íèéò àæ àõóéí íýãæèéí 90,0 ãàðóé õóâü íü òàòâàðûí àëáàíä òàéëàíãàà
38
èð¿¿ëäýã ¿¿íèé 30,0 îð÷èì õóâü íü Õ òàéëàí ãàðãàäàã, 20 îð÷èì õóâü íü àëäàãäàëòàé
àæèëëàñàí ãýæ òàéëàãíàäàã, 10 îð÷èì õóâü íü òàéëàí èð¿¿ëäýãã¿é áàéíà.
Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü òàòâàðàà ººðºº ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãèéí
õýðýãæèëò ÿìàð ò¿âøèíä õýðýãæèæ áóéã èëýðõèéëæ áàéãàà áºãººä á¿ðòãýãäñýí àæ
àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí 40 ãàðóé õóâü íü òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîòîé àæèëëàæ
ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã òºëäºã áàéõàä
¿ëäñýí õýñýã íü ÿìàð íýã áàéäëààð îðëîãûí àëáàí òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýýñýý ººðèéãºº
÷ºëººëäºã ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà.
Òàòâàðûí à÷ààëàë
Ãðàôèê 7
35
30
25 Òàòâàðûí ò¿âøèí
20 Îðëîãûí àëáàí
15 òàòâàðûí ò¿âøèí
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí
10
ò¿âøèí
5
0
2001 2002 2003 2004 2005
ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàòâàðûí ò¿âøèí

Õ¿ñíýãò 8
2001 2002 2003 2004 2005
1 Òàòâàðûí ò¿âøèí 29,4 28,9 28,6 30,3 27,7

2 Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
5,8 5,8 6,6 7,5 7,1
ò¿âøèí
Òàòâàðûí íèéò ò¿âøèíä ýçëýõ
19 20 23 25 25,6
õóâü
3 ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí ò¿âøèí 3,9 3,7 4,7 5,1 4,8
Îðëîãûí àëáàí òàòâàðò ýçëýõ
67 64 71 68 67
õóâü
Ýõ ñóðâàëæ: Ì¯ÑÒÃ-ûí ýìòãýë ÓÁ, 2005.
Äýýðõ õ¿ñíýãò íü Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí íèéò à÷ààëàë, ò¿¿í äîòðîîñ

îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí áîëîí ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí à÷ààëàë, ò¿¿íä ýçëýõ õóâèéí æèíã
òîäîðõîéëáîë íèéò òàòâàðûí îðëîãûí 20 îð÷èì õóâèéã îðëîãûí àëáàí òàòâàð,
¿¿íèé 70 îð÷èì õóâèéã àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðààð á¿ðä¿¿ëæ
áàéãàà íü øóóä òàòâàð ò¿¿í äîòðîî àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
¿¿ðýã áàãà áàéãààã èëýðõèéëýõ áºãººä íèéò òàòâàðûí îðëîãîä øóóä áóñ òàòâàðûí
¿¿ðýã äàâàìãàéëæ áóéã èëýðõèéëæ áàéíà. 39
40
Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ,
òàòâàð íîãäóóëàëòûí áàéäàë /2005 îíû ìýäýýëýë/
Õ¿ñíýãò 9 (Õóâèàð)
Áîðëóóëàëòûí îðëîãî Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî Íîãäóóëñàí òàòâàð
¹ Õàðèóöëàãûí õýëáýð
Íèéò
Íèéò
Íèéò
äýýø
äýýø
äîîø
äîîø
10 ñàÿ
100-ààñ
äýýø ñàÿ
10-50 ñàÿ
100 ñàÿààñ
100 ñàÿààñ
100 ñàÿààñ
100 ñàÿààñ
50-100 ñàÿ
1 Õóâüöààò êîìïàíè 56,6 33,3 6,1 5,8 100 83,2 16,8 100 2,75 97,25 100
1,1 3,3 3,3 1,1 0,72 9,32 3,2 4,4
2 Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé 71,9 14,3 3,9 9,9 100 98,3 1,7 100 3,4 96,6 100
êîìïàíè
75,8 80 78,5 97,6 72,25 83,05 84,2 91,1
3 ÁÁÍºõºðëºë 81,8 17,4 0,6 0,2 100 99,9 0,1 100 50,4 49,6 100
6,3 7,2 0,8 0,1 6,83 0,42 1,6 0,06
4 ÇÍÁÍºõºðëºë 90 9,7 0,3 100 100 100 100 100
4,7 2,7 0,4 5,27 1,0
5 Õîðøîî 94,4 4,2 1,4 100 100 100 100 100
7,6 1,8 2,2 6,91 1,1
6 Õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîî 78,1 11,9 8,8 1,2 100 98,8 1,2 100 48,7 51,3 100
2,4 1,9 5,0 0,3 2,67 2,12 2,6 0,1
7 Òºðèéí ºì÷òýé ¿éëäâýðèéí ãàçàð 23,5 12,5 56,6 7,4 100 89,2 10,8 100 1,9 98,1 100
0,2 0,4 8,1 0,5 0,38 2,96 2,1 4,1
8 Îëîí íèéòèéí ºì÷òýé ¿éëäâýðèéí ãàçàð 46,5 27,3 21,9 4,4 100 96 4 100 47,8 52,2 100
0,3 0,8 2,3 0,2 0,32 0,84 0,6 0,02

¯ðãýëæëýë Õ¿ñíýãò 9
Áîðëóóëàëòûí îðëîãî Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî Íîãäóóëñàí òàòâàð
¹ Õàðèóöëàãûí õýëáýð
Íèéò
Íèéò
Íèéò
äýýø
äýýø
äîîø
äîîø
10 ñàÿ
100-ààñ
äýýø ñàÿ
10-50 ñàÿ
100 ñàÿààñ
100 ñàÿààñ
100 ñàÿààñ
100 ñàÿààñ
50-100 ñàÿ
9 Ñàëáàð 67,2 23,0 9,8 100 100 100 100 100
0,2 0,4 0,6 0,19 2,3
10 Òºñºâò áàéãóóëëàãà 45,5 27,3 9,1 18,1 100 50 50 100 0,3 99,7 100
0,02 0,08 0,1 0,1 0,01 0,84 0,02 0,22
11 Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà 77 19 4 100 100 100 100
0,4 0,5 0,6 0,27 0,32
12 Øàøíû áàéãóóëëàãà 75,5 20,8 2,5 1,2 100 98,9 1,1 100 65,7 34,3 100
0,6 0,8 0,4 0,1 0,62 0,42 0,67 0,01
13 Ñàí 100 100 100 100 100 100
0,02 0,02 0,02
14 Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà 100 100 100 100 100 100

0,32 0,44 0,32
15 Äàâõàð íýãæ 100 100 100 100 100 100
0,04 0,04 0,001
Íèéò ä¿í Òîîãîîð 20597 3872 1089 2213 27771 14970 236 15206 14970 236
Õóâèàð 74,2 13,9 3,9 8,0 100 98,4 1,6 3,7 96,3 100
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-èéí 2005 îíû ìýäýýëýë.
Æè÷: õàðèóöëàãûí õýëáýð á¿ðò 2 ìºð áàéãàà. Äýýä ìºð íü òóõàéí õàðèóöëàãûí õýëáýðò ýçëýõ õóâèéã õàðóóëæ áàéãàà áîë äîîä ìºð íü (áè÷ìýë) òàòâàð
òºëºã÷äèéí íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâü áîëíî.
41
Äýýðõ õ¿ñíýãò íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã õàðèóöëàãûí

õýëáýð á¿ðýýð áîðëóóëàëòûí îðëîãî, òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîîð õàðóóëàâ.
Òàòâàð òºëºã÷äèéí 74% íü 10 ñàÿ õ¿ðòýë áîðëóóëàëòûí îðëîãîòîé, 98,4% íü
100 ñàÿ õ¿ðòýë òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîòîé, íèéò íîãäóóëñàí òàòâàðûí 3,8%-
èéã ýíý õ¿ðýýíèé òàòâàð òºëºã÷èä òºëäºã áîë 100 ñàÿààñ äýýø òºãðºãíèé òàòâàð
íîãäîõ îðëîãîòîé òàòâàð òºëºã÷ 236 áóþó íèéò òàòâàð òºëºã÷èéí 1,6%-èéã, íèéò
íîãäóóëñàí òàòâàðûí 96,2%-èéã òºñºâò òºëäºã áàéíà. Ìîíãîë óëñûí îðëîãûí àëáàí
òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàìæ õàðèëöàí àäèëã¿é, òîîíû
òàëààñàà áîë õýò æèæèã àæ àõóéí íýãæ çîíõèëäîã, òºñâèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
îðëîãûã á¿ðòãýëòýé íèéò òàòâàð òºëºã÷äèéí 1,6% íü ¿¿ð÷ áàéãàà íü òàòâàðûí òýãø
øóäàðãà áàéõ çàð÷èìòàé íèéöýõã¿é áèëýý. Òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòãýëòýé íèéò àæ
àõóéí íýãæèéí 74% íü 10 ñàÿàñ äîîø áîðëóóëàëòûí îðëîãîòîé, íèéò àæ àõóéí
íýãæèéí 40 îð÷èì õóâü íü òàòâàð íîãäîõ îðëîãîòîéãîîð òàéëàíãàà ãàðãàäàã íü
ÍªÀÒ-ûí áîñãî äàâàõã¿é áàéõ ñîíèðõîëòîé áàéäãèéã áàòëàõûí çýðýãöýý òàòâàð
òºëºõ ¿¿ðãýýñýý çàéëñõèéõ õ¿ðýý ºðãºí áàéãàà ãýäãèéã ÷ õàðóóëæ áàéíà.
2005 îíä Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí äàãóó
¿ç¿¿ëñýí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò /ìÿíãàí òºãðºãººð/
Õ¿ñíýãò 10
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ ÷ºëººëºãäºõ îðëîãî Îðëîãûí àëáàí òàòâàðààð ýäýëñýí
õºíãºëºëòèéí ä¿í
¯ç¿¿ëýëò ò/ò Ä¿í ¯ç¿¿ëýëò ò/ò Ä¿í

òîî òîî
Çàñãèéí ãàçðûí 12 1826107 Ãàçðûí òîñíû 5 2919898,7

çýýëëýãèéí õ¿¿ ñàëáàðò
áîðëóóëàëòààñ
îëñîí îðëîãîä
Òºðèéí áóñ 20 545566,6 Ãàçðûí òîñíû 1 10871,2
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä ñàëáàðò ãàäààäàä
äýìæèã÷äèéí òàòâàð ãóéâóóëàõ ¿åä
õàíäèâ
Äîíîðûí öóñ, öóñàí 1 8678 ¯ð òàðèà, òºìñ, 141 1963603,3
á¿òýýãäýõ¿¿í, ýä õ¿íñíèé íîãîîíû
ýðõòýíèéã ýì÷èëãýýíä ¿éëäâýðëýë
õýðýãëýñíýýñ îëîõ
îðëîãî
Íèéãìèéí äààòãàëûí 6 488596,4 Ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ 30 28573851,7
áîëîí íèéãìèéí ¿¿ñâýð, øóãàì
õàëàìæèéí ñàíãèéí ñ¿ëæýý
îðëîãî
Ìîíãîë áàíêíû 1 398,3 Öàõèëãààí, äóëààíû 5 600667,5
îðëîãî ñòàíö
42
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ ÷ºëººëºãäºõ îðëîãî Îðëîãûí àëáàí òàòâàðààð ýäýëñýí

õºíãºëºëòèéí ä¿í
¯ç¿¿ëýëò ò/ò Ä¿í ¯ç¿¿ëýëò ò/ò Ä¿í

òîî òîî
Íèéãýìä ¿éë÷èëäýã 50 736432,1 Íåôòü, õàòóó ò¿ëø, 1 4629480,9

òºðèéí áóñ òºìºðëºã, ìåòàëáóðã
áàéãóóëëàãûí îðëîãî
Ãàäààäûí õºðºíãº 4 3151560,8 Ãàäààäûí õºðºíãº 16 7369?39,8
îðóóëàã÷ îðóóëàëò- ýêñïîðò
Ä¿í 94 6757339,2 Ä¿í 199 46067413,1
Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-èéí 2005 îíû ìýäýýëýë.
2005 îíä íèéò 293 àæ àõóéí íýãæèä 52824752,3 òºãðºãíèé õºíãºëºëò,

÷ºëººëºëò ¿ç¿¿ëñýí íü íèéò òàòâàð òºëºã÷èéí íýã îð÷èì õóâü áóþó òóõàéí æèëä
íîãäóóëñàí òàòâàðûí 8 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé ÷ºëººëºëò, 25,8 õóâüòàé òýíöýõ
õýìæýýíèé õºíãºëºëò ýäýëñýí áàéíà. Õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò õýäèé ÷èíýý ºðãºí
áàéíà òàòâàðûí áààç ñóóðü áàãàñàõ, ÿëãàâàðëàë ¿¿ñýõ ñºðºã íºëººòýé.
Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà
“Òºâëºðñºí òºñâèéí îðëîãî, õÿíàëòûí ãàçàð, àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí

òàòâàðûí õýëòýñ (ãàçàð)-èéí ¿éë àæèëëàãàà, ã¿éöýòãýëèéí ñòàíäàðò” íü òàòâàðûí
àëáàäûí ¿éë àæèëëàãààã ä¿ãíýõýä áàðèìòëàõ ýðõ ç¿éí áàðèìò þì. Òàòâàðûí àëáà
íü òàòâàð òºëºã÷äèéã òàòâàðûí òàéëàí òóøààëò, òàòâàð òºëºëò, òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààãààð íü À, Â, Ñ, D, E, F10 ãýæ àíãèëàí,
àíãèëàë òóñ á¿ðò õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàòàé õýðõýí àæèëëàõ
÷èãëýëýý òîãòîîí àæèëëàäàã. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ òºëºõ îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí õóâààðèéã òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýòýé íü óÿëäóóëàõ,
òºëºõ òàòâàðûã õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä òºëºõèéã òàòâàð òºëºã÷èä ñàíóóëàõ
áºãººä òàòâàðûí òºëºëòºä íü õÿíàëò òàâèí àæèëëàäàã.
Òàòâàðûí òàéëàí õ¿ëýýí àâàõ ¿åä òàòâàðûí óðüä îíû ºð, òàéëàíò æèëèéí
íîãäóóëàëòûí òîîöîîã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áàðèìò, áè÷ã¿¿äòýé òóëãàí øàëãàõ,
ºìíºõ òàéëàí òóøààëòûí ¿åä òàòâàð òºëºëò, áàðàãäóóëàëòûí òàëààð ºãºãäñºí ¿¿ðýã,
äààëãàâàð, õýëýëöýí òîõèðîëöñîí àðãà õýìæýýíèé áèåëýëòèéã ãàðãàõ, õýðýâ äóòóó
õèéãäñýí àæèë, òàòâàðûí òºëáºð áàéâàë øàëòãààíûã íü òîãòîîõ, øèéäâýðëýõ áîëîí
òàéëàíò æèëèéí òàéëàíãààð ãàðñàí òàòâàðûí íîãäëûí äóòóóã õóóëèéí õóãàöààíä
10
Òºâëºðñºí òºñâèéí îðëîãî, õÿíàëòûí ãàçàð, àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí õýëòýñ (ãàçàð)-èéí ¿éë 43
àæèëëàãàà, ã¿éöýòãýëèéí ñòàíäàðò
õýðõýí áàðàãäóóëàõ òàëààð òîõèðîëöîõ, øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë òàòâàðûí äóòóó

òºëºëòèéã òºëæ áàðàãäóóëàõ ãðàôèê ãàðãàí òºë¿¿ëýõ çýðãýýð àæèëëàäàã.
Àëäàãäàëòàé òàéëàí ãàðãàñàí àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñóäàëãàà,
ä¿ãíýëò õèéõ, èæèë òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éë
àæèëëàãàà, ¿ð àøèãòàé íü õàðüöóóëàí ñóäëàõ, àëäàãäàëòàé àæèëëàõàä íºëººëñºí
õ¿÷èí ç¿éëèéã ñóäëàí òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé.
¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é áóþó «Õ» òàéëàí ãàðãàñàí àæ àõóéí íýãæèéí
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëààã¿é øàëòãààíûã òîãòîîõ, óã àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð õºíäëºíãèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çàìààð òýäýíòýé àæèëëàõ
÷èã áàðèìòàëäàã áàéíà.
Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëä áàéãàà áîëîâ÷ á¿ðòã¿¿ëñýí áàéðøèë, õàÿãòàà
áàéäàãã¿é, òàòâàðûí òàéëàíãàà òóøààäàãã¿é àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã ýðýí ñóðâàëæèëæ
îëîõ, õàÿãàà ñîëüñîí, òàéëàí òóøààõã¿é áàéãàà íºõöºë, øàëòãààíûã íü òîãòîîæ,
õîëáîãäîõ àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàõûã óäèðäëàãààñ ÷èãë¿¿ëäýã àæýý.
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãî, çàðëàãûã ¿íýí çºâ, áîäèòîé áîëãîõ, ýöñèéí
ýöýñò òàòâàðûã øóäàðãààð íîãäóóëàí òºë¿¿ëýõ ¿íäñýí íºõöºë áîëñîí íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýëèéí àíõàí øàòíû á¿ðòãýëèéã õºòºëäºã áîëãîõ, áýëýí ìºíãººð
õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý õèéæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä êàññûí ìàøèí íýâòð¿¿ëýí
àøèãëóóëàõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ èðæýý. Åð íü òàòâàðàà
ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä äàðààõ íºõöë¿¿äèéã
á¿ðä¿¿ëýõèéã øààðääàã áàéíà. ¯¿íä:
• Õóóëü òîãòîîìæèéí çààëòóóä îéëãîìæòîé, òîäîðõîé áàéõ;
• Òàòâàðûí àëáà íü òàòâàð òºëºã÷äºäºº ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã àëáà áàéõ;
• Òàòâàð òºëºã÷èéã á¿ðòãýõ, òàéëàí àâàõ, áóöààí îëãîëò õèéõ ¿éë àæèëëàãàà
õºíãºí øóóðõàé çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ;
• Òàòâàð òºëºã÷ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ººð ãàðöã¿é áàéõ õóðààëòûí õ¿÷òýé
ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ;
• Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýñ ººð àðãàã¿é õÿíàëòûí òîãòîëöîîòîé áàéõ;
• Òºð, òàòâàð òºëºã÷äºä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîîòîé áàéõ
çýðýã.
44
3.3. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌÛÍ ÎÉËÃÎËÒÓÓÄ
Òàòâàðûí óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòâàðûí ìåõàíèçìûí ¿¿ðãèéã

õ¿÷òýé áîëãîõ çàìààð íèéãýì ýäèéí çàñãèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëæ áàéæ ñàÿ ò¿¿íèé õºðñºí
äýýð òºñâèéí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé, íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýõ íºõöëèéã
õàíãàæ ÷àäíà.
Ìåõàíèçì ãýäýã ¿ãèéã ìàøèí, áàãàæ õýðýãñýë, àïïàðàò çýðýã þìñûã
õºäºëãºæ ÷àäàõ îíüñ11 ãýæ òàéëáàðëàæýý. Òýãâýë òàòâàðûí ìåõàíèçì íü òàòâàðûí
îáúåêòîä óäèðäëàãûí ñóáúåêòýýñ ¿éë÷ëýõ õýðýãñýë, òàòâàðûí óäèðäëàãûã ïðàêòèêò
õýðýãæ¿¿ëýõ îíüñ áîëîõ òóë òàòâàðûí ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä òàòâàðûí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ òºðèéí ç¿ãýýñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë
àæèëëàãààíû öîãö ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Òàòâàðûí ìåõàíèçì íü àðãà ç¿éí
áîëîí àðãà÷ëàëûí øèíæ ÷àíàðòàé îéëãîëò áºãººä ¿íäýñíèé îðëîãûí íýã õýñãèéã
íèéãýì÷ëýõ, äàõèí õóâààðèëàëòûí õàðèëöààã óäèðäàõ áîäèò ¿éë ÿâö áîëäîã òóë
çîõèîí áàéãóóëàëò, çîõèöóóëàëòûí òàëààñ èë¿¿ ¿¿ðýãòýé.
Òàòâàðûí ìåõàíèçìûí ¿éë÷èëãýý íü ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä òàòâàð õóðààõ,
çîõèöóóëàõ ãýñýí õî¸ð äýä ñèñòåìýýñ á¿ðäýíý. Òýäãýýðèéí õîîðîíä çîõèñòîé
õàðüöààã á¿ðä¿¿ëýõ íü òàòâàðûí îíîâ÷òîé ìåõàíèçì á¿ðäñýíèé èëðýë áîëíî.
Òàòâàðûí ìåõàíèçì íü ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí ø¿òýëöýý á¿õèé óäèðäëàãûí
¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýýð õýðýãæèíý. Òàòâàðûí óäèðäëàãà íü óëñ òºð, ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí õàðèëöààã íýãòãýõ ¿éë àæèëëàãàà ãýâýë ò¿¿íèé ìåõàíèçì íü òàòâàðûí
òîãòîëöîîíû îáúåêòîä óäèðäëàãûí ñóáúåêòýýñ ¿éë÷ëýõ õýðýãñýë, òàòâàðûí ¿¿ðãèéã
àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëò, çîõèöóóëàëò, òºëºâëºëò, õÿíàëòûí ÷èã
¿¿ðýã þì.
Òàòâàðûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìåõàíèçì íü òàòâàðûí îðëîãîî ÿàæ õóðààõ,
òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðàà òºëºõ ýíãèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, òàòâàðûí òºðºë,
ç¿éëèéí ñîíãîëò, àëáàäóóäûí àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò çýðãèéã ýìõëýí öýãöëýõ
¿¿ðýãòýé.
Òàòâàðûí òºëºâëºëòèéí ìåõàíèçì íü ñòðàòåãè, òàêòèê, ¿éë àæèëëàãààíû
áîäëîãûã òîäîðõîéëíî. Èéìä òàòâàðûí îðëîãûã àëü òºðºëä òóëãóóðëàí, ÿìàð õóâü
õýìæýýãýýð, ÿìàð àðãà çàìààð õóðààí óëñ, îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãîî á¿ðä¿¿ëýõ
âý ãýäýãò òºëºâëºëòèéí ¿¿ðýã èõ þì.
Òàòâàðûí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àëèâàà
õ¿ðýýíèé òýíöâýðèéã õàíãàõàä ÷èãëýäýã òóë òàòâàðûí óðàìøóóëàë, õÿçãààðëàëòûí
õºø¿¿ðãèéã èë¿¿ õýðýãëýíý. Ãýõäýý õÿíàëòûí ìåõàíèçìòàé íýãäìýë áàéäëààð
õýðýãæèõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã òóë òàòâàðûí á¿õýë õ¿ðýýíä ýíý õî¸ð ìåõàíèçìûí
¿¿ðýã èõýýð èëýðíý.
45
11
ß.Öýâýë. Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü. 336õ
Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ÷èã ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 11
¯ç¿¿ëýëò Çîõèîí áàéãóóëàëò Òºëºâëºëò Çîõèöóóëàëò Õÿíàëò
Òºñâèéí îðëîãî Òàòâàðûí ç¿éëýýð Òºñâèéí Òºñâèéí Òºñâèéí

òºëºâëºãºº ñàíõ¿¿æèëò çàðöóóëàëò
Òàòâàðûí àëáà Óëñûí òºñºâ áîëîí Àëáà á¿ðýýð, Òàòâàð õóðààõ Õóóëèéí
îðîí íóòãèéí òºñºâ òàòâàðûí íýãæ¿¿ä õýðýãæèëò
ç¿éë á¿ðèéí
òºëºâëºãºº
Òàòâàð òºëºã÷ - ªºðºº òîäîð- Òàòâàðûí Ìýäýýëýë ¯éë àæèë-
òàòâàðàà òºëºõ õîéëîí òºëºõ àëáàäààñ Á¿ðòãýë ëàãààíû
òºëºâëºãºº ºãºõ Õºíãºëºëò ¿ð ä¿í
- Ñóóòãàí àâ÷ òºëºõ
×ºëººëºëò Òàòâàðûí
- Öóãëóóëàí òºëºõ çàðäàë
Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ÷èã ¿¿ðãèéí åðºíõèé ä¿ð òºðõèéã äýýðõ

õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ. Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü òàòâàð òºëºã÷ººñ õóóëèéí
õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò òàâèõ çàìààð íîãäóóëñàí òàòâàðûã íü öóãëóóëàõàä
òàòâàð òºëºã÷, òàòâàðûí àëáàíä ¿ð àøèã á¿õèé, õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîòîé
ìåõàíèçìóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õ¿ðýýí äýõ

òàòâàðûí ìåõàíèçìûí ÷èã ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 12
¯ç¿¿ëýëò
1 Çîõèîí Õýí ýíý òàòâàðûã òºëºõ âý?

áàéãóóëàëò Þóíä òàòâàð íîãäóóëàõ âý?
ßàæ òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî, òàòâàðàà òîîöîõ âý?
ßìàð õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò ýäëýõ âý?
ßìàð õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ âý?
Õýçýý, õýðõýí òºëæ òàéëàãíàõ âý? ãýäýãò õàðèóëò ºãºõ
2 Òºëºâëºëò Ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ
áàòàëñàí õóâààðèéã ¿íäýñëýí õàðúÿàëàõ òàòâàðûí àëáà òóõàéí
òàòâàðûí æèëä òºëºõ àëáàí òàòâàðûí ñàð, óëèðëûí õóâààðèéã àëáàí
òàòâàð òºëºã÷èä õ¿ðã¿¿ëíý
3 Çîõèöóóëàëò Àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ 3 íºõöºë, õºíãºëºõ 3 íºõöºë, àëäàãäëûã
øèëæ¿¿ëýõ, çàðäëûí õÿçãààðëàëò, òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîõ áîëîí
ñóóòãàëààð òºëºõ
4 Õÿíàëò Òàòâàð òºëºã÷èéí àíãèëàë, îðëîãûí àíãèëàë, õàñàõ çàðäàë, ýëýãäëèéí
çàðäàë, çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäàë, õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé ýòãýýä,
ñóóòãàí òºëºëò
46
Øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü íü

òàòâàðûí ìåõàíèçìûí ¿¿ðãèéã íàðèéñãàí òóñãàæ, íèëýýä òîäîðõîé áîëãîñíîîðîî
ºìíºõ õóóëèàñàà äàâóó òàëòàé ÷ öààøèä ìåõàíèçìûí õ¿ðýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
ç¿éë íèëýýä áàéãàà áîëíî.
3.4. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ
Òºñâèéí îðëîãî á¿ðä¿¿ëýëòýýð òàòâàðûã Óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí

òàòâàð ãýæ àíãèëíà. Òàòâàðûí àëáà óëñûí òàòâàðûã òºâëºðñºí òºñâèéí äàíñàíä,
îðîí íóòãèéí òàòâàðûã îðîí íóòãèéí òºñâèéí äàíñàíä öóãëóóëàõ áºãººä Ìîíãîë
Óëñûí òàòâàðûí àëáàíû çîõèîí áàéãóóëàëò ¯íäýñíèé Òàòâàðûí Åðºíõèé Ãàçàð,
Íèéñëýëèéí Òàòâàðûí Ãàçàð, Ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí õýëòýñ, Àéìãèéí òàòâàðûí õýëòýñ,
Ñóìûí òàòâàðûí áàéöààã÷ ãýñýí íýãæòýé. Òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðûí àëáàíäàà àæ
àõóéí íýãæèéí áîëîí íóòàã äýâñãýðèéí õîëèìîã õýëáýðýýð õàðúÿàëàãääàã.
Ìàíàé óëñ òàòâàðàà öóãëóóëàõäàà òàòâàð òºëºã÷ íü ººðºº òàòâàðàà
òîäîðõîéëîí òºëºõ, ñóóòãàí àâ÷ òºëºõ, öóãëóóëàí òºëºõ õýëáýð¿¿äýýð õýðýãæèæ
áàéíà. Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ñèñòåìèéã äýëõèéí èõýíõ îðíóóä
õýðýãëýäýã íü òàòâàðûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãàà ¿ð àøèãòàé áàéõ çàð÷èìòàé
óÿëäàíà. Ýíý ¿¿ðýã íü òàòâàð òºëºã÷äººñ:
• òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîî çºâ òîîöîæ, òîäîðõîéëîõ
• òàéëàíãàà òîãòîîñîí õóãàöààíä íü ãàðãàæ òóøààõ
• òàòâàðàà õóãàöààíä íü á¿ðýí òºëºõèéã øààðäàíà.
Ýíý ñèñòåì íü òàòâàð òºëºã÷èä íü òºðºº äýýäëýõ, òºð íü òàòâàð òºëºã÷äºº

õ¿íäëýõ çàð÷èìä òóëãóóðëàí õýðýãæèõ áºãººä òàòâàð òºëºõ íü íýð òºðèéí õýðýã
áóþó èðãýíèéõýý ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé õýëáýð þì ãýäýã ¿çýëä ¿íäýñëýäýã àæýý.
Òaòâað òºëºã÷ íü ººðèéí ÿâóóëæ áaéãaa ¿éë aæèëëaãaaíaañ ÿìað õýìæýýíèé
îðëîãî îëæ áaéãaa, ò¿¿íèéã îëîõòîé õîëáîãäóóëaí ÿìað õýìæýýíèé çaðäaë ãað÷
áaéãaaã áaðèìòæóóëaí á¿ðòãýæ òàòâàðûí àëáàíä òàéëàãíàõ ¿¿ðýãòýé. Îðëîãî
çaðëaãaa á¿ðòãýñíýýð áèçíåñèéíõýý ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýý õèð õýìæýýíèé
aøèãòaé áaéãaa öaaøèä ºðãºòãºõ áîëîìæòîé ýñýõ, ¿éë aæèëëaãaaíû ÷èãëýëýý
ººð÷ëºõ ¿¿ ãýäãýý áèçíåñ ýðõëýã÷ íàð ìýäýõ áîëîìæòîé áîëíî. Ãýâ÷ òàòâàð
òºëºã÷äèéí äèéëýíõ íü ýíý ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéã ìýääýãã¿é, òàéëàí á¿ðòãýëèéí à÷
õîëáîãäëûã òºäèéëºí îéøîîäîãã¿é áàéäëààñ òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð ÿìàð íýã
çºð÷èë èëýðäýã áàéíà.
Òàòâàðûí õàðèëöàà ÿâàãäàõ ¿íäýñ íü òaòâað òºëºã÷ îðëîãî, òaòâaðaa ººðºº
¿íýí çºâ òîäîðõîéëîí òºëºõ òóë òaòâaðûí òaëaað çºð÷èë ãaðãaõã¿é áàéõ, õýðýâ
ãàðâàë ò¿¿íèéãýý ººðºº õaðèóöaõ ¿¿ðýãòýé àæýý. 47
Òàòâàð õóðààõ åðºíõèé çîõèîí áàéãóóëàëò íü ¿¿ðãèéí áîëîí àëáàäëàãûí

àðãààð ººðºº ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîí òºëºõ, ñóóòãàí àâ÷ òºñºâò òºëºõ, öóãëóóëàí
òºëºõ, õÿíàëò øàëãàëòààð íîãäóóëæ òºëºõ ãýñýí õýëáýð¿¿äýýð õýðýãæèæ áàéíà.
ªíººäºð ìºðäºãäºæ áóé òàòâàðûí 20 ãàðóé õóóëü, òýäãýýðòýé õîëáîîòîé òîãòîîë,
ä¿ðýì, àðãà÷ëàëûí òàëààð òàòâàð òºëºã÷ îéëãîëò ñàéíã¿é, òàòâàðàà òîäîðõîéëæ
òºëºõ àðãà ç¿é ýçýìøýýã¿é áàéäàã íü òàòâàð õóðààëòàä áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã àæýý.
Òàòâàð íîãäóóëàëò íü øóóä áîëîí øóóä áóñ àðãà çàìààð õýðýãæäýã. Øóóä
òàòâàðóóä íü òàòâàð òºëºã÷ íü ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõèéí çýðýãöýý áóñäàä îðëîãî
øèëæ¿¿ëýõ ¿åäýý ñóóòãàí àâàí òºñºâò òºëíº. Øóóä áóñ òàòâàðóóäûã àæèë ¿éë÷èëãýý
ýðõýëæ áóé òàòâàð òºëºã÷ öóãëóóëàí òºñºâò òºëíº. Òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã
øàëãàñàí ¿ð ä¿íãýýð òàòâàð òºëºã÷ íü õ¿¿, òîðãóóëü, íýìýëò òºëáºð áàéäëààð òºëºõ
áîëäîã. Ýíý íü òàòâàðûí àëáàíû øàëãàëòààð àêò òîãòîîí àâäàã òóë àëáàäëàãûí
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð þì.
Òàòâàðûí ýðõ ç¿éí çîõèîí áàéãóóëàëò íü òàòâàðûí àëáà, òàòâàð õóðààëò,
òàòâàð íîãäóóëàëò, òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ÷èãëýëýýð á¿ðäñýí. Òàòâàð
òºëºã÷äèéí ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, òàòâàðûã õóðààõ çýðýã íü òóñ òóñûí õýì
õýìæýýíèé äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áºãººä õóóëèàð íîãäîõ òàòâàðàà òºñºâò
òºëºõ, òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õàðèëöààíä ¿íäýñëýíý.
Òàòâàð õóðààëòàä óëñ, îðîí íóòãèéí òàòâàðûí õóâààðèëàëò, òºñâèéí îðëîãî
á¿ðä¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëò, òàòâàðûí àëáàäûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ çàìààð îëîí ç¿éëèéã øèéäýæ áîëîõ áºãººä ¿¿íèéã äàíãààð ñóäàëæ
øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé þì. Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí íýã áîäëîãî íü îðîí
íóòãèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ ãýæ òóíõàãëàñàí íü òàòâàðûí òºðºë ç¿éëýýð
ýñâýë îðîí íóòãèéí àëü íýã çîõèîí áàéãóóëàëòààð óëñ, îðîí íóòãèéí òºñâèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, òàòâàðûí àëáà õóóëèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëòàä øèëæèõ çýðãýýð îëîí õóâèëáàðóóäûã ãàðãàæ
Ìîíãîë Óëñàä íèéöýõ çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñîíãîõ çàìààð ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîãîî
øèíý÷ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéãàà íü ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä
àæèãëàãäëàà.
48
3.5. ÒÀÒÂÀÐÛÍ ÎÐËÎÃÛÍ ÒªËªÂËªËÒ, ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÓßËÄÀÀ
Òàòâàðûí àëáàäóóä òàòâàð òºëºã÷äèéí òóõàéí æèëèéí òºñºâò òºëñºí îðëîãûí

àëáàí òàòâàðûí ã¿éöýòãýëä òóëãóóðëàí òàòâàðûí îðëîãûí òºñºâ áýëòãýí õàðúÿà
ãàçðûíõàà ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä ÿâóóëàõ áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí àëáà öààø íü òºñºâ
áýëòãýí õýëýëö¿¿ëæ áàòëóóëñàíààð óã òºñâèéã òàòâàðûí àëáàäóóäàä õóâààðèëæ
ã¿éöýòãýâýë çîõèõ àæëûí òºëºâëºãºº áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ áóþó ò¿¿íèé áèåëýëòýýð
òàòâàðûí àëáà áîëîí òàòâàðûí áàéöààã÷èéí àæëûã ¿íýëýõ íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí
õýðýãëýäýã. Ýíý òîãòîëöîî íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ººð÷ëºëòèéã
òóñãàäàãã¿é òóë òºëºâëºëò ¿íäýñëýë ìóóòàé áàéõ òàëòàé òºäèéã¿é òàòâàðûí
àëáàíààñ òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëýõèéí òóëä òàòâàð òºëºã÷ººð òàòâàð òºë¿¿ëýõ íýã
õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàäàã íü òàòâàð õóðààëòàä ñºðãººð íºëººëäºã àæýý.
Òºëºâëºëò íü çîðèëãîî òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íäýý õ¿ðýõèéí òóëä þó õèéõ, íººöºº
õýðõýí îíîâ÷òîé àøèãëàõ, ÿàæ õàìãèéí õýìíýëòòýéãýýð, ÿìàð àðãà çàìààð õ¿ðýõ
âý? ãýäãèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýõ óäèðäëàãûí àðãà õýðýãñýë þì.
Óëñûí òºñâèéí òàòâàðûí íèéò îðëîãîä ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 13
2001 2002 2003 2004 2005
1 Óëñûí òºñâèéí îðëîãî 100 100 100 100 100
Òàòâàðûí îðëîãûí ýçëýõ õóâü 74,7 75,3 76 81,8 82,8
2 Òàòâàðûí îðëîãî 100 100 100 100 100
Îðëîãûí àëáàí òàòâàð 19,6 20,2 23,2 24,7 25,7
ÀÀÍÁÎÀÒ 13,3 12,9 16,3 16,9 17,2
Õ¿í àìûí îðëîãûí ÀÒ 6,3 7,3 6,9 7,8 8,5
Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë 16,4 15,2 15,5 14,1 13,5
Õºðºíãèéí ÀÒ 0,6 0,9 1,0 1,0 0,9
Õýðýãëýýíèé ÀÒ 58,9 56,6 52,9 49,6 47,5
Òºëáºð, õóðààìæ 4,5 7,1 7,3 10,6 12,4
Ýõ ñóðãàëæ: Ì¯ÑÃ-ûí ýìòãýë 2005 îí
Ìîíãîë Óëñûí òºñâèéí îðëîãîä òàòâàðûí îðëîãûí ýçëýõ õóâü ñ¿¿ëèéí

æèë¿¿äýä íýìýãäýõèéí çýðýãöýý òàòâàðûí îðëîãîä ýçëýõ ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí õóâü
õýìæýý íýìýãäýæ áàéíà.
49
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëò
Õ¿ñíýãò 14
2000 2001 2002 2003 2004 2005
1 Òàòâàðûí îðëîã- 158495,7 188281,5 143524,1 160892,6 296979,7 355538,6

ûí íèéò ä¿í
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí ä¿í 49091,2 46017,8 46521,5 51860,7 102326,5 111117,0
Ýçëýõ õóâü 31,0 24,4 32,4 32,2 34,4 31,2
2 ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí 48284,9 51330,8 45383,6 44000,0 52252,6 87213,7
òºëºâëºãºº
ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí 49091,2 46017,8 46521,5 51860,7 102326,5 111117,0
ã¿éöýòãýë
Òºëºâëºãººíèé 101,7 89,6 102,5 117,8 195,8 127,4
ã¿éöýòãýëèéí
õóâü
Ýõ ñóðâàëæ: Ì¯ÑÃ-ûí ýìõòãýë 2005 îí
ÀÀÍÁÎÀÒ -ûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëò 2001 îíä 89%, 2004 îíä 196%,
áóñàä îíóóäàä 100-ààñ äýýø õóâèàð áèåëæ áàéñàí íü òºëºâëºãºº õèð ¿íäýñëýëòýé
âý ãýäýãò ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ áàéíà.
Òàòâàðûí àëáà, áàéöààã÷ àæëûíõàà ¿ð ä¿íãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéã òºëºâëºãºº
áîëãîäîã íü çºâõºí òºñâèéí îðëîãûí òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëýõ çîðèëãîîð àæèëëàæ
áàéãàà ìýò îéëãîëòûã òàòâàð òºëºã÷èä òºð¿¿ëýõýýð òàòâàð õóðààëòûí õàðèëöàà
ÿâàãääàã. Ýíý íü ýðãýýä òàòâàð òºëºã÷äèéí òºðºº äýýäëýõ ñýòãýëãýýíä ñºðºã
íºëººëäºã ïðàêòèê áàéãààã ôîêóñ ÿðèëöëàãàä îðîëöñîí íýãýí òàòâàð òºëºã÷èéí
ÿðèàíààñ õàðúÿ.
Òàòâàðûí áàéöààã÷òàé áàéíãà ìàðãàëääàã íýã ç¿éë áàéäàã. Ýíý ñàðä ìàíàé
îðëîãûí òºëºâëºãºº áèåëýõã¿é íü, Òà ÿìàð ÷ ãýñýí òºäèéã òºë ãýíý. Áè ÍªÀÒ-ä
òºëºõ ¸ñòîé áàéäàã. Ãýòýë ÍªÀÒ-ò áèòãèé òºë, îðëîãûí àëáàí òàòâàðò òºë, ýñâýë
îðëîãûí òàòâàðò áèòãèé òºë, îíöãîé òàòâàðò òºë ãýäýã. ßàæ áàéãàà þì áý ãýæ
àñóóõààð ìàíàé òºëºâëºãºº òàñðààä áàéíà ãýäýã.
Òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëíý ãýäýã îéëãîëò ýðãýýä òàòâàðûí õàðèëöààíä îëîí

ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàðäàã íü ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä õàðàãäëàà. ¯¿íä.
• Òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðûí òºëºâëºãºº òàñàðëàà ãýäãýýð çààâàë òºëºõ
àëáàí äààëãàâàð áîëãîäîã;
• Òàòâàð òºëºã÷ õóóëèàð íîãäîõ òàòâàðàà òîîöîõ òºëºõ ãýñýí ¿¿ðãèéã íü
ãàæóóäóóëäàã;
50 • Òàòâàðûí òºðºë, ç¿éëèéí õîîðîíäûí õàðüöààã àëäàãäóóëàõ;
• ßìàð ÷ àðãààð õàìààã¿é òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëýõ õàíäëàãààð ¿íäñýí àæèë

¿¿ðãýý óìàðòàõ çýðýã.
Èéìä òàòâàðûí àëáàíû áîëîí òàòâàð òºëºã÷èéí àæëûã ¿íýëýõäýý òàòâàðûí

òºëºâëºãººã áóñ, õàðèí õýäýí òàòâàð òºëºã÷ººñ òàéëàíãàà õóãàöààíä íü àâ÷
íîãäóóëñàí òàòâàðûíõàà õýäýí õóâèéã õóðààæ ÷àäàæ áàéíà ãýäãèéã ãîë ¿ç¿¿ëýëò
áîëãîõ çàìààð òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
3.6. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÀÄ ÕßÍÀËÒÛÍ ¯¯ÐÝÃ
Òàòâàðûí õÿíàëòûí ìåõàíèçì íü óëñ îðíû õýìæýýíä ºì÷èéí ººð÷ëºëò,

õºðºíãèéí õºäºëãººí, àøèãëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õóâààðèëàëò, àæèë
¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, õ¿í àìûí á¿òýö, òàòâàð òºëºã÷äèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýëò
çýðýã ºðãºí õ¿ðýýíä áóñàä ìåõàíèçìòàé íÿãò õàìààðàëòàéãààð ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã.
Óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàëä ãààëèéí áîäëîãîîð òàòâàðûí õÿíàëòûí ¿¿ðýã
õýðýãæèõ áºãººä ãààëèéí òàòâàð òºëºõ ìýä¿¿ëýã íü îðóóëñàí áîëîí ãàðãàñàí
áàðààíû òîî õýìæýý, ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ òóë õÿíàëò òàâèõ ¿íäýñ íü áîëíî.
Íèéãýì, ýäèéí çàñàã áîëîí áàéãàëü ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàëä ÷ òàòâàðûí
õÿíàëòûí ìåõàíèçì ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Îðëîãûí òºðëèéí àëáàí òàòâàð íü íèéãìèéí õ¿ðýýíä îðëîãî øèëæèëò,
õóâààðèëàëòàä õÿíàëò òàâèõ àãóóëãàòàé áºãººä ó÷èð íü îëñîí îðëîãîî òîäîðõîéëîõ
íü óã òàòâàð òºëºã÷èéã ÿìàð õ¿ðýýíèé àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áóéã èëòãýíý.
Õºðºíãèéí àëáàí òàòâàð íü óëñ îðíû õýìæýýíä áàéãàà õºðºíãèéã á¿ðòãýõ,
ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé òóë õºðºíãèéí õºäºëãººí, áàéðëàë, àøèãëàëòûí áàéäàëä
õÿíàëò òàâèõ áîëîìæèéã òàòâàðûí ìåõàíèçìûã àøèãëàí áèé áîëãîæ áàéíà.
Õýðýãëýýíèé àëáàí òàòâàðóóä íü òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ÷
õýðýãëýýíä õÿíàëò òàâèõ, ¿éë àæèëëàãààíäàà áàðèìò á¿ðä¿¿ëäýã íü õÿíàëò òàâèõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäãýýðýý äàâóó òàëòàé áîëíî.
Õýðýãëýã÷èéí òºëáºð, õóðààìæóóäàä á¿õýëäýý òºðèéí õÿíàëòûí ¿éë
àæèëëàãàà øèíãýñýí áîëíî. Òýìäýãòèéí õóðààìæ íü õ¿í àìûí õºäºëãººí, ø¿¿õýýð
àñóóäëàà øèéä¿¿ëýõ, áè÷èã áàðèìòàà á¿ðä¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ¿íýí áîëîõûã ãýð÷ë¿¿ëýõ,
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë àâàõ çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýýã àâàõ ÿâöàä
á¿ðòãýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ áºãººä ñòàòèñòèê ìýäýý, ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä
à÷ õîëáîãäîëòîé. Òºð ººðèéí ºì÷èíäºº õÿíàëò òàâèõäàà òºëáºð íîãäóóëàõ áºãººä
àøèãò ìàëòìàë, àí àìüòàí, îé ìîä, óñ ðàøààí àøèãëàñàí òóõàé ìýäýýëëèéí áààçûã
á¿ðä¿¿ëæ õÿíàõ çîðèëãîòîé.
Òàòâàðûí õÿíàëòûí ìåõàíèçì íü óëñ îðíû õýìæýýíä äýýðõ ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýõèéí çýðýãöýý òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõàä ãîë ¿¿ðýãòýé 51
áèëýý. Òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóä õóóëèà õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áóéã àëü
àëü òàëààñ íü õÿíàõàä õÿíàëòûí ìåõàíèçì ¿éë÷èëíý. Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàð òºëºõ
¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóéã òºðèéí ç¿ãýýñ õÿíàäàã ìåõàíèçì òàòâàðûí àëáàäûí ¿éë
àæèëëàãààãààð õýðýãæäýã áîë òàòâàð òºëºã÷èéí òºëñºí õºðºíãèéã çîðèóëàëòûí
äàãóó ¿ð àøèãòàé çàðöóóëæ áóéã òàòâàð òºëºã÷èä áóþó îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí
¿éë àæèëëàãààãààð õÿíàäàã ìåõàíèçì íèéãýìä òºëºâøèæ ¿ð ä¿íãýý ºãäºã.
Òàòâàðûí õÿíàëòûí ìåõàíèçìûí ¿¿ðãèéã àðä èðãýä, îëîí íèéòèéí
îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýëòèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü íèéãýì ýð¿¿ëæèõ ¿íäýñ áîëîõ
òºäèéã¿é øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ õºø¿¿ðýã áºãººä òàòâàð õóðààëòàä ýåðýã íºëººòýé.
Õóóëü ç¿éò òºðò ¸ñíû àðä÷èëñàí íèéãýìä òàòâàð òºëºõ íü øóäàðãà ¸ñíû
àñóóäàë, íýð òºðèéí õýðýã òóë òºðèéí óäèðäëàãààñ ýõëýí îðëîãîî ¿íýí çºâ
òîäîðõîéëîí òàòâàðàà òºëñºí íü óëñ òºð, íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã íü èëýðõèéëýõ
ãîë øàëãóóð þì. Èéìýýñ òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëñýí íü óëñ òºð, òºðèéí
óäèðäëàãàä äýâøèõ õ¿ì¿¿ñèéã òàíüæ ìýäýõ íýã øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò òóë ñîíãîã÷
îëîíäîî ººðèéãºº ýíý ¿ç¿¿ëýëò òàëààñàà òàíèëöóóëàõ, ìºðèéí õºòºëáºðòºº òàòâàð
òºëºã÷äèéí ìºíãèéã òýãæ çàðöóóëíà, èéì þì õèéíý ãýæ òóñãàäàã àæýý.
Õÿíàëò øàëãàëòûã ÿìàð ¿íäýñëýëýýð õèéäýã, òàòâàð òºëºã÷äºä ÿìàð
íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã òàëààð òàòâàð òºëºã÷äººñ àâñàí ñàíàë àñóóëãûí õàðèóëòààñ
õàðúÿ.
• Òàòâàðûí àëáàíààñ õèéäýã òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò òàíàé áàéãóóëëàãàä

õàìãèéí ñ¿¿ëä ÿìàð ¿íäýñëýëýýð õèéãäñýí âý?
à. Òºëºâëºãººíèé äàãóó 78%, á. Àâòîìàò ñîíãîëòîîð 3%,
â. Ìýäýýëëèéí äàãóó 4% ä. Ìýäýõã¿é 12%
• Ìýäýýëëèéí ¿íäñýíä òàíàé áàéãóóëëàãàä òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò ñ¿¿ëèéí
3 æèëä õèéãäýæ áàéñàí óó?
à. Òèéì ãýæ íèéò ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí áàéãóóëëàãûí 23% íü
õàðèóëñàí áºãººä 17% íü 1 óäàà, áóñàä íü 2-5 óäàà õàìðàãäñàí áàéíà.
• Ýíý øàëãàëòûí ýöýñò ÿìàð ¿ð ä¿í ãàðñàí âý?
à. ßìàð÷ çºð÷èë èëðýýã¿é 20%
á. Ìýäýýëèéí õ¿ðýýíä çºð÷èë ãàðààã¿é ãýõäýý áàéöààã÷ àêò òàâüñàí 11%
â. Áàãà õýìæýýíèé çºð÷èëä àêò òàâèãäñàí 59%
ã. Èõýýõýí õýìæýýíèé àêò òàâèãäñàí 6%
ä. Òàâèãäñàí àêòûã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é ó÷èð ìàðãààí
òàñëàõ øàòàíä áàéãàà 2%
å. Òàâèãäñàí àêòûã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é ó÷èð ø¿¿õèéí øàòàíä áàéãàà 1%
¸. Áèçíåñèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäñàí 2%
52
• Òàíàé áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñýíýýñ õîéø

òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòààð ÿìàð íýã çºð÷èë èëðýýã¿é òîõèîëäîë áèé þó?
à. Òèéì 32% á. ¯ã¿é 68%
• Òàòâàðûí àëáàíààñ õèéãääýã õÿíàëò øàëãàëòûí ¿ð ä¿íã Òà õýðõýí ¿íýëýõ
âý?
à. Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áèçíåñýý ýðõýëæ ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäëýýñ
õàìãààëàõàä ìàø èõ òóñòàé áàéäàã 46%
á. Øàëãàëòûí çîðèëãî, õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà ç¿é, òàòâàðûí
áàéöààã÷èéí ÷àäâàðààñ õàìààðààä ÿíç á¿ð áàéäàã 34%
â. Òàòâàð òºëºã÷èéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñºðºã
íºëºº ¿ç¿¿ëäýã 5%
ã. ¯ð ºãººæ íü òýð á¿ð ìýäýãääýãã¿é 15%
Õÿíàëò øàëãàëòûã ãîëëîí òºëºâëºãººíèé äàãóó ÿâóóëäàã, ãýõäýý

ìýäýýëëèéí äàãóó øàëãàëòàä ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí íèéò òàòâàð òºëºã÷èéí
23% íü õàìðàãäñàí, áàãà õýìæýýíèé àêò òàâèãäñàí ãýæ 59% íü õàðèóëñàí, õÿíàëò
øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã ÿíç á¿ðýýð ¿íýëñýí áàéíà. Øàëãàëòûí ¿ð ä¿í
íü çîðèëãî, õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà ç¿é, áàéöààã÷èéí óð ÷àäâàðààñ õàìààðíà ãýæ 34%,
¿ð ºãººæ íü ìýäýãääýãã¿é ãýæ 15% íü õàðèóëñàí áîëîí ñóäàëãààíû ÿâöàä õèéãäñýí
ÿðèëöëàãààñ õàðàõàä òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðàà õýðõýí òºëºõºä íü òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ, õóóëèà õýðýãæ¿¿ëýõ äàäàë ñóóëãàõàä òóñëàõàä òàòâàðûí áàéöààã÷èéí óð
÷àäâàðààñ èõýýõýí õàìààðàõûí çýðýãöýý áóñàä ñóáúåêòèâ íºëººëºë èõòýé áîëîõ íü
òîäîðõîé áàéíà.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò õèéñýí ë áîë çààâàë ÿìàð íýã õýìæýýíèé çºð÷èë
èëð¿¿ëñýí áîëæ àêò òàâèõ ¿çýë òàòâàðûí áàéöààã÷äûí äóíä ò¿ãýýìýë áàéõ, òàòâàð
òºëºã÷ íü áàãàõàí õýìæýýíèé òºëáºð òàâèóëñàí áîëæ ñàëàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã àæýý.
Ìºí õÿíàëò øàëãàëòûí áàéöààã÷ òýäèéã íýõýýä òºäèéã ºãººä ãýäýã ÿðèà ò¿ãýýìýë
áàéõ òºäèéã¿é áîäèò àæèë ÷ ÿâàãääàã ãýäãèéã áàòàëæ ÿðüæ áàéâ. Ýíý íü òàòâàðûí
õÿíàëò øàëãàëòûã ÿâóóëàõ ¿íäñýí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ìýäýýëýë á¿ðòãýëèéí õ¿÷òýé
àâòîìàòæóóëñàí òîãòîëöîîã¿é òîõèîëäîëä áîäèòîîð îðøèí áàéõààñ ººð àðãàã¿é,
ìºí òàòâàð òºëºã÷èä ººðñäºº òàòâàðàà íóóí äàðàãäóóëñàí áóðóóòàé ¿éë èõ áàéäãààñ
ýäèéí çàñãèéí àøèã ñîíèðõëîîð íü øèéäâýðëýõýä õ¿ðãýäýã íü îéëãîìæòîé þì.
Òºðèéí ç¿ãýýñ òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãèéí õýðýãæèëò, òàòâàðûí õÿíàëòûí
ìåõàíèçìûã îíîâ÷òîé àøèãëàõ íü áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë ò¿ëõ¿¿ð áîëîõ þì
ãýäãèéã óäèðäëàãà áîëãîí òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ
ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, óã òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëýõýä àíõààðëàà õàíäóóëàõ íü
íèéãýì ýäèéí çàñãèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä òóñòàé áèëýý.
53
3.7. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÀÄ ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÍªËªª
Òàòâàðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì íü ÿíç á¿ðèéí ìýäýýëëèéã àãóóëàõ áºãººä

òàòâàðûí óäèðäëàãûí øèéäâýð çºâ çîõèñòîé ÿâàãäàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
Òàòâàðûí ìýäýýëýëä:
• Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí ìýäýýëýë
• Òàòâàðûí îðëîãûí ìýäýýëýë
• Òàòâàðûí òàéëàí õ¿ëýýí àâàëòûí ìýäýýëýë
• Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûí ìýäýýëýë
• Òàòâàðûí ºðèéí ìýäýýëýë ãýõ ìýò îëîí ç¿éëèéí ìýäýýëë¿¿ä õàìðàãäàíà.
Õýðýãëýã÷äèéã øèéäâýð ãàðãàõàä íü øààðäëàãàòàé ¿íýí çºâ ìýäýýëëýýð

õàíãàõ íü àëèâàà øèéäâýð çºâ áàéõ ¿íäñýí íºõöºë íü áàéäàã. Øààðäëàãàòàé ¿íýí
çºâ ìýäýýëëýýð õàíãàãäààã¿éãýýñ øèéäâýð ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîõ íü õóóëèéí
õýðýãæèëòýíä õ¿íäðýë ó÷ðàõààñ ãàäíà òàòâàð õóðààëòàä ñºðãººð íºëººëíº. Òàòâàð
õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä ó÷èðäàã õ¿íäðýë¿¿ä íü:
1) Áèçíåñèéí õ¿ðýýíä õàìðàãäàæ áàéãàà ÷ òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëýýã¿é
ýñâýë õóóëü áóñààð ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà, òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý ìýäýõã¿é
áàéõ.
2) Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîî ¿íýíýýð òîäîðõîéëîõã¿é áàéõ. Òàòâàðûí òàéëàíãàà
öàã õóãàöààíä íü ºãºõã¿é, ºãñºí ÷ áóðóó ìýäýýëýë ºãºõ, òàòâàð íîãäîõ îðëîãûã
òîäîðõîéëîõîä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí äàâõàð
áè÷èëòèéí àðãààð á¿ðòãýæ òàéëàãíàõã¿é áàéõ.
3) Òàòâàð òºëºã÷ íü ¿íýí õýðýãòýý òºëºõ ¸ñòîé òàòâàðàà òºëäºãã¿é, òºëñºí
÷ õóãàöààíäàà òºëºõã¿é áàéõ çýðýã áîëíî. Ýíý á¿õýí íü òàòâàð õóðààëòûí àæèëä
õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ, õÿíàëò øàëãàëòûí àæëûí õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, òàòâàð õóðààëòûí
çàðäëûã ÿìàãò íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã.
Ìýäýýëýë, á¿ðòãýë, õÿíàëòûí àâòîìàòæóóëñàí õ¿÷òýé òîãòîëöîî
òºëºâø¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä õóóëèéí õýðýãæèëò çºð÷èãäºõ, òàòâàð òºëºõººñ
çàéëñõèéõ íºõöºë ÿìàãò íýýëòòýé áàéõ òóë òàòâàð õóðààëòàä òºäèéëºí ýåðýã ¿ð
äàãàâàð ãàðàõã¿é. Èéìýýñ òàòâàðûí àëáàíû óäèðäëàãà ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí
äýýðõ õ¿íäðýë¿¿äèéã àðèëãàõàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõ íü òàòâàð õóðààëòûí
ìåõàíèçìàà ñàéæðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðíý. Òàòâàðûí òîãòîëöîîíû
òýãø øóäàðãà áàéõ íºõöëèéã õàíãàõ íü òàòâàðûí àâòîìàòæóóëñàí ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîîíä òóëãóóðëàí õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì.
Òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ, òàòâàð õóðààëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àðãà çàì íü ìýäýý ìýäýýëëèéí ¿íý öýíèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿íýí çºâ áàéõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õºäºëøã¿é ¿íýí çºâ ìýäýýëýëä ¿íäýñëýäýã àðãà õýëáýð¿¿äèéã
54
õýðýãëýõ, õºíäëºíãèéí ìýäýýëëýýð õÿíàõ õÿíàëòûí ¿¿ðãèéã ºíäºðæ¿¿ëýõ çýðýã îëîí

àæëóóä õèéõèéã øààðäàíà. Òàòâàð òºëºã÷ áèçíåñèéí áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí
àëèâàà õàðèëöààíä îðîõäîî óëñ îðíû õýìæýýíä òóõàéí òàòâàð òºëºã÷èéí äóãààðààð
õàðüöäàã áîëîõ íü ¿¿íèé ýõëýë áîëîõ ¿íäýñòýé þì. Áèçíåñèéí àëèâàà ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íýëýìæòýé òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòèéã õîëáîõ íü íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýëä ¿íäýñëýñýí ìýäýý ìýäýýëëèéí ¿¿ðãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ
õýðýãëýýã òºëºâø¿¿ëýõýä òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí ¿¿ðýã èõ áèëýý.
Ìýäýý ìýäýýëýë øóóðõàé, ¿íýí çºâ áàéõ íü òàòâàðûí ñèñòåìèéí ¿éë
àæèëëàãààíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà òàòâàðûí íîãäëûã õÿíàí øàëãàõ, òàòâàð
õóðààëòàä ãàðäàã õ¿íäðýëèéã áàãàñãàõ áîëîìæ áèé áîëíî.
Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí ñèñòåìèéí ºíººãèéí áàéäàëä õ¿÷òýé íàðèéí çîõèîí
áàéãóóëàãäñàí ìýäýýëëèéí ñèñòåì á¿ðäýæ ÷àäààã¿éãýýñ òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷èã÷äèéã èëð¿¿ëýõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ ¿éë àæèëëàãàà ñóë áàéãàà íü òàòâàðààñ
çàéëñõèéã÷äýä òààòàé áîëîìæ áèé áîëãîñîîð áàéãàà áèëýý.
ªíººãèéí òàòâàðûí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãàà íü äîòîîä
ìýäýýëëèéã íýãòãýõ çàìààð òîîí ¿ç¿¿ëýëò òàëààñ íü õèéãäýæ áàéãàà íü ìýäýýëëèéí
òîîíóóä õîîðîíäîî çºð¿¿òýé áàéõ òàë èõ áàéãàà áºãººä çºâõºí íýãòãýë õèéãäýõ
òºäèé øèíæòýé áàéíà. Òàòâàð õóðààëòûí ýõíèé øàòíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîõ òàòâàð
òºëºã÷èéí òîîí ìýäýýëýë ÿìàð çºð¿¿òýé áàéãààã äýýð ºã¿¿ëñýí. Òàòâàð òºëºã÷äèéí
òàòâàð íîãäîõ (áîðëóóëàëòûí îðëîãî) îðëîãûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã ¯ÒÅÃ-ûí 2005
ñòàòèñòèê ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí àâ÷ ¿çúå.
1. ÀÀÍÁ-ûí áîðëóóëàëòûí îðëîãûí ìýäýý 4154169,9 ñàÿ òºãðºã
2. ÀÀÍÁ-ûí òàéëàíãèéí íýãòãýë 4150359,0 ñàÿ òºãðºã
3. ÀÀÍÁÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí õóâü õýìæýýíèé
òîâ÷îî 627820,7 ñàÿ òºãðºã
¯ÒÅÃ-ûí Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò àâòîìàòæóóëàëòûí õýëòñèéí ¿éë

àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèéãäñýí òîî ìýäýýëë¿¿ä èéíõ¿¿ õîîðîíäîî àâöàëäàõã¿é,
çºâõºí íýãòãýë øèíæòýé áàéãàà íü ìýäýýëëýýð õÿíàõ òîãòîëöîî ¿ã¿é, ìýäýýëëèéí òîî
áàðèìòûã äàíñíû äàâõàð áè÷èëòûí ñèñòåìýýð õÿíàäàãã¿é áîëîõûã èëýðõèéëæ áàéíà.
Òàòâàðûí àëáàíû ìýäýýëëèéí áààçààñ ãàð÷ áóé òîî áîë àëáàí ¸ñíû ìýäýýëýë
áàéõ ó÷èð õýí ÷ àâààä øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä õýðýãëýõýä ¿íýí çºâ áàéõ òºäèéã¿é
òàòâàðàà õóðààõ áààç ñóóðèéã ºðãºòãºõ, òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, õàðèóöëàãà òîîöîõîä íîòîëãîî áîëîõ ìýäýýëýë áàéõ ¸ñòîé áèëýý.
Òàòâàð òºëºã÷ õóóëèéí ºìíº ÿàãààä ãýäãýý ìýäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýý ìýäýðäýã øèã òàòâàðûí áàéãóóëëàãà ÿàãààä ãýäýãò õàðèóëò
áîëîõóéö íîòîëãîîã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäñàí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîòîé áîëñîí ¿åä òàòâàð
òºëºã÷èéí õóóëü áóñ ¿éëäëèéã èëð¿¿ëæ, õàðèóöëàãà òîîöîõ íºõöëºº á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõ
55
òóë ýíý ¿íäñýíä òàòâàðàà õóðààí àâàõ áîëíî. Èéìä òàòâàðûí àëáàíû ìýäýýëëèéí
òîãòîëöîî òàòâàð òºëºã÷äºä õóóëèà öàã òóõàéí ¿åä íü õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæîîð
õàíãàñàí áàéõ òºäèéã¿é õóóëèà õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ, õóãàöàà õîæèìäóóëàõàä
õàðèóöëàãà øóóä õ¿ëýýäýã ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ, ìýäýýëëèéí òåõèíîëîãîîð äàìæóóëàí
õÿíàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ þì.
Òàòâàðûí àëáà äîòîîä ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã õàíãàõ, ¿íý öýíèéã
íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð øèéäâýð ãàðãàëòàà ¿íäýñëýëòýé áîëãîõ òºäèéã¿é ãàäààä
ìýäýýëëèéí õºíãºí øóóðõàé, èë òîä áàéäëûã õàíãàõ çàìààð òàòâàð õóðààëòûã
àâòîìàòæóóëàõ öàã íü áîëæýý. Òàòâàðûí á¿õ òàéëàíã êîìïüþòåðýýð áîëîâñðóóëàõ
ïðîãðàìòàé áîëîõ, òàéëàíã îíëàéíààð àâ÷ ìýäýýëýë øóóä òýíäýýñýý äàìæèí
áîëîâñðîãäîã áàéõ íü íèéãìèéí õýðýãöýý áîëæýý.
3.8. ÒÀÒÂÀÐ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ¯¯ÐÝÃ
Õààíà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òîîöîî ñóë áàéíà òýíä ñàëàí çàäãàé, ¿ðýëãýí,
ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë íî¸ëæ óäèðäëàãûí øèéäâýð ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ ¿ð äàãàâàðòàé
ãýäãèéã õýí á¿õýí ìýäíý. Òîî ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã õàíãàæ ÷àäàõ á¿ðòãýë
òîîöîîíû òîãòîëöîîíä òºð òàòâàðàà öóãëóóëæ àâàõ íºõöëºº á¿ðä¿¿ëýõ áºãººä ¿íýí
çºâ ìýäýýëëèéí áààçòàé áàéæ òàòâàð õóðààëòûã ñàéæðóóëíà ãýäýã íü îéëãîìæòîé.
Á¿ðòãýë íü ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ð àøèã, ¿ð ä¿íòýé õºòëºí óäèðäàõ íýã
ìåõàíèçì áºãººä òàòâàðûí òîãòîëöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ñàéæðàõ íýã ¿íäýñ þì. Åð
íü ìýäýýëýë, á¿ðòãýë, õÿíàëòûí íÿãò óÿëäàà á¿õèé ìåõàíèçìã¿éãýýð àëèâàà ñºðºã
íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, äóòàãäëûã àðèëãàõ, çàðäëûã õàìãèéí áàãà õýìæýýíä áàéëãàõ
øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áèëýý.
Òàòâàðûí á¿ðòãýë òàòâàðûí àëáàíä ÷, òàòâàð òºëºã÷èéí õóâüä ÷ òºëºâøëºº
îëæ õºãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Òàòâàðûí àëáàíû ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí çºâõºí òºñâèéí
õºðºíãèéí çàðöóóëàëòûã òàéëàãíàõ òºäèé áàéãàà, îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã á¿ðòãýõ
òàéëàãíàõ àæèë òºäèéëºí öýãöðýýã¿é, ìýäýý òàéëàíãèéí òîîíóóä çºð¿¿òýé áàéãàà
çýðýã íü àëü ÷ ò¿âøèíä á¿ðòãýëèéí àñóóäàë øèéäëýý îëîîã¿é áàéãààã èëýðõèéëýõ ÷
íèéãìèéí õýðýãöýý áàéíà ãýäýã íü òàòâàð òºëºã÷äººñ àâñàí ñàíàë àñóóëãûí
õàðèóëòààñ òîäîðõîé áàéíà.
Òàòâàðûí àëáà, òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã õºíãºâ÷ëºõºä ÿìàð òîãòîëöîîã

á¿ðä¿¿ëýõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé âý? ãýñýí àñóóëòàä òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí
òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ ãýæ 45% íü, òàòâàð òºëºã÷èéí òàëààð ìýäýýëëèéí áààçòàé
áîëîõ ãýæ 44% íü òàòâàð òºëºã÷äºä ¿ç¿¿ëýõ óðàìøóóëûí ñèñòåì áèé áîëãîõ ãýæ
10% íü õàðèóëæýý.
56
Òàòâàðûí á¿ðòãýëèéã òàòâàðòàé õîëáîîòîé àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã á¿ðòãýõ

òàéëàãíàõ àðãà ç¿é ãýæ ¿çâýë òàòâàð òºëºã÷èéí õ¿ðýýíä ÷, òàòâàðûí àëáàíû õ¿ðýýíä
÷ õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà õàìðàãäàíà. ªºðººð õýëáýë òàòâàðûí
àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëýýð òàâèõ õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
çàìààð ìýäýý ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã õàíãàõ, ãàðàõ øèéäâýð ¿íäýñëýëòýé áîëîõ,
àæèëëàãñäûí õºäºëìºðèéí õºëñèéã ã¿éöýòãýñýí àæëûí ¿ð ä¿í, á¿òýýëòýé íü õîëáîí
¿íýëýõ òîãòîëöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áèé áîëãîõ áèëýý.
Òàòâàðûí àëáàíû õýìæýýíä á¿òýýæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í íü þó áîëîõ ò¿¿íèéã
áàòëàãäñàí íýãäñýí íýã çàãâàðààð íýãæ á¿ðýýð ãàðãàæ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí ìýò
àëáàí ¸ñíû áàòàëãàà á¿õèé áàðèìò áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ íü “Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãà ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëü”-èéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çàð÷èìòàé íèéöíý.
Òàòâàðûí àëáà òàòâàð òºëºã÷èéí òºëæ áóé àëáàí òàòâàð, òºëáºð,
õóðààìæóóäûã ç¿éë á¿ðýýð, òàòâàð òºëºã÷ á¿ðýýð á¿ðòãýæ ìýäýýëýõ íü òàòâàð
òºëºã÷èéí òàòâàðàà òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóéã èëýðõèéëýõ ìýäýýëýë þì. Ýíý
ìýäýýëýë ¿íýí çºâ, ÿìàð íýã àëäàà ìàäàãã¿é ãýäãèéã ÿàæ áàòëàõ âý?, Òàòâàðûí
ºðèéí ìýäýýëýë çàñàãäàõã¿é áàéõ ìàãàäëàë áèé þó?, Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàð íîãäîõ
ç¿éëñýý ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ áóéã õýðõýí õÿíàõ âý? ãýõ ìýòýýð îëîí àñóóäàë
òàòâàðûí ìýäýýëëèéã àâòîìàòæóóëàõûã øààðäàæ áàéíà.
Òàòâàð àëáàíû áàéöààã÷äûí ¸ñ ç¿éí àñóóäëóóäûã ìºðä¿¿ëýõ, àâèëãàëààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä äîòîîä ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã õàíãàõ ñàéí á¿ðòãýë,
õÿíàëòûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ íü òàòâàðàà øóäàðãààð õóðààõ ìåõàíèçìûí
íýã íºõöºë áèëýý. Ìýäýýëýë, á¿ðòãýë, õÿíàëòûí íÿãò óÿëäàà á¿õèé ìåõàíèçìûã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü àëèâàà õàðèëöààíä ýåðýã ¿ð äàãàâàð àâ÷ðàõ áºãººä òàòâàð òºëºã÷
òàòâàðàà òºëºõººñ ººð àðãàã¿é, òàòâàðûí àëáàíû àæèëòàí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã
õóóëèéí äàãóó õàíãàõààñ ººð ãàðöã¿é áàéõ ìåõàíèçìûã õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã.
ªíººãèéí òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî íü ìýäýý ìýäýýëýë çîõèõ õýìæýýíä
áàéãàà ÷ á¿ðòãýë, õÿíàëòòàé óÿëäààã¿é áàéãàà íü òîî ìýäýýíèé ¿íýí çºâ áàéäëûí
áàòàëãàà ¿ã¿é, á¿ðòãýëýýð òàâèãäàõ õÿíàëòûí òîãòîëöîîã¿é ÿâàãäàæ áàéíà. Ìýäýý
ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã õàíãàõ ãîë àðãà íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí äàâõàð
áè÷èëòèéí àðãûã àøèãëàæ íýãèéã íü íºãººãººð íü áàòàëãààæóóëàõ á¿ðòãýëèéí
òîãòîëöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ þì. Òóõàéëáàë: Òºñâèéí îðëîãûí õàðèëöàõ äàíñûã òºâëºðñºí
áîëîí îðîí íóòãèéí õàðèëöàõ äàíñäóóäààð òàòâàðûí ç¿éë á¿ðýýð, òàòâàð òºëºã÷
á¿ðýýð ìýäýýëëèéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí äàíñíû äàâõàð áè÷èëòýýð íàðèéâ÷ëàí
áîëîâñðóóëàõ çàìààð òàòâàð òºëºã÷èéí òºñºâò òºëñºí ãýæ òàéëàãíàæ áóé ä¿íã
áàòàëãààæóóëàõ ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èéìýýñ òàéëàí
õ¿ëýýí àâñàí áàéöààã÷èéí òàéëàíãèéí íýãòãýëèéí òºëºãäñºí òàòâàðûí ä¿í íü òºñâèéí
îðëîãûí õàðèëöàõ äàíñíû îðëîãûí ä¿í áîëíî. Îëîí òàòâàð òºëºã÷èéí ìýäýýëýë îëîí
ç¿éëèéí òàòâàðûí òºëáºð òºëºãääºã ó÷èð ýíä áîëîâñðîãääîã ìýäýýëýë íÿãòëàí áîäîõ 57
á¿ðòãýëèéí çàð÷èì, òîãòîëöîîãîîð õýðýãæèæ àëáà á¿ðèéí õóâüä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä

¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí òàéëàãíàæ áàòàëãààæèæ áàéõ ó÷èðòàé.
Èéìýýñ òàòâàðûí àëáà “Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà ñàíõ¿¿æèëòèéí
õóóëü”-èéí äàãóó ººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýý íýãæ á¿ðýýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéã ¿íýëýõ
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýý òîãòîîæ, õèéñýí ¿éë àæèëëàãààãàà òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòòýé
óÿëäóóëàí á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ çàìààð äîòîîä õÿíàëòàà ñàéæðóóëàõ íü òàòâàð
õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíû îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ þì.
Õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí áàðàã á¿ãäýä íü ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð çºð÷èë ãàðäàã íü òàòâàð òºëºã÷èä òàòâàðûí òàéëàíãàà ¿íýí çºâ õèéõ
á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî á¿ðäýýã¿é áàéãààã íîòîëíî.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí òàòâàð òºëºã÷äèéí 80 îð÷èì õóâüä
íü ÿìàð íýã áàéäëààð çºð÷èë èëýð÷ áàéãàà íü òàòâàðòàé õîëáîîòîé àæèë ã¿éëãýýã
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä òóñãàõ, á¿ðòãýõ òàéëàãíàõ àñóóäëûã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíòàé
õýðõýí óÿëäóóëàõ, çààã ÿëãààã íü ãàðãàõ, òàòâàðûí ¿¿äíýýñ á¿ðòãýë òàéëàíã õýðõýí
ãàðãàõûã íýã ìºð øèéäâýðëýæ, òîäîðõîé áîëãîîã¿éòýé õîëáîîòîé þì.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä òºñºâò òºëæ áóé òàòâàðàà õýðõýí
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëäýý òóñãàõ íü òîäîðõîé öýãöðýýã¿é áàéãàà, ýíý òàëààð
òºðººñ òîäîðõîé áîäëîãî õýðýãæèõã¿é áàéãàà íü øèíý÷èëñýí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
àðãà÷ëàëä òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòèéã õýðõýí á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ òàëààð òîäîðõîé
ç¿éë òóñààã¿é áàéãààãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü òàòâàðûí àëáà òàòâàðûí
òàéëàíãóóäàà íºãºº ë ìýäýýëýë øèíæýýð ãàðãàñàí íü á¿ðòãýëèéí òàëààð òºäèéëºí
îéëãîëòã¿é, à÷ õîëáîãäîë ºãºõã¿é áàéãààãèéí èëýðõèéëýë þì.
Òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîîíû õºãæèëä òºäèéëºí àõèö ãàðàõã¿é áàéãàà
íü òàòâàðûí àëáàíä òàòâàðòàé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãààíû ìýäýý, òàéëàíã ¿íýí
çºâ ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ãàðãàõ, ýíý íü èéì ìýäýýëýëòýé èíãýæ óÿëäàæ íîòëîãäîõ
òóë ¿éë àæèëëàãààãàà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí çàð÷èì, ñòàíäàðòûí äàãóó á¿ðòãýæ
òàéëàãíàõ ãýñýí îéëãîëò, á¿ðòãýëýýð òàâèõ õÿíàëòûí àðãà ç¿éã òºëºâø¿¿ëýõýä
òàòâàðûí àëáàíû ç¿ãýýñ äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.
Òàòâàðûí òàéëàí íü òàòâàðàà ¿íýí çºâ ººðºº òîäîðõîéëîí òºëæ áóéã èëòãýõ áàðèìò
ó÷èð ò¿¿íä òóññàí òîî áàðèìò íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éãýýð õèéãäýæ,
íýã íü íºãººãººðºº áàòàëãààæñàí áàéõ ó÷èðòàé.
3.9. ÒÀÒÂÀÐÀÀÑ ÇÀÉËÑÕÈÉÕ ÕÀÍÄËÀÃÀ, ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ Õ¯ËÝÝËÃÝÕ
Òàòâàð òºëºã÷èä õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ, õóóëèàð õ¿ëýýëãýñýí ¿¿ðãýý

áèåë¿¿ëýõ íü ººðèéí á¿òýýñýí áàÿëãèéíõàà òîäîðõîé õýñãèéã òºðèéí ñàíõ¿¿ ð¿¿
øèëæ¿¿ëýõ áîëäîã. Èéìä òºäèéëºí äóðòàé áàéäàãã¿é òóë õóóëèéí ñèéìõèéãýýð
58
çàéëñõèéõ, áîëâîë òºëºõã¿é áàéõûã õè÷ýýäýã õýñýãò õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà

íîãäóóëàõàä õ¿ðäýã. Ìºí ñàíààòàéãààð çóãòàõ àðãà çàìûã ÷ ñîíãîäîã áîëîõ
íü òîäîðõîé. Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýäýã íü õóóëèéí õ¿ðýýíä òàòâàðûí
à÷ààëëàà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áàãàñãàõ áîëîí òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýý ñàíààòàéãààð
õýðýãæ¿¿ëýýã¿é ¿éëäë¿¿äèéã õýëíý. Òàòâàð íîãäîõ èõ õýìæýýíèé îðëîãî, ýä õºðºíãº,
àæèë, ¿éë÷èëãýý, áóñàä ç¿éëèéã íóóõ, òýäãýýðèéí òîî õýìæýýã çîðèóä áóóðóóëàí
ìýäýýëýõ, áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàçàð, õàÿãàà ººð÷ëºõ çýðãýýð àëáàí òàòâàð
òºëºõººñ ñàíààòàé çàéëñõèéõ ¿éëäë¿¿ä îðíî.
Òàòâàðààñ çàéëñõèéõäýý á¿ðòãýëã¿éãýýð áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ,
îðëîãîî áóóðóóëàõ, çàðäëàà íýìýãä¿¿ëýõ, õóóëèéí òîäîðõîé áóñ ç¿éë çààëòûã
àøèãëàõ çýðãýýð òºëºõ òàòâàðàà áóóðóóëàõàä ÷èãëýõ áºãººä ýíý íü àëáàí áóñ
ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ ñºðºã òàëòàé. Èéìýýñ ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû
¿ð ä¿íãýý õóäàë ìýäýýëýõ, òàòâàðò çîðèóëàí òàéëàí ãàðãàõàä õ¿ðãýõ òóë òàòâàð
òºëºã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîãîîð õÿíàõ, õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýäýã õ¿÷òýé ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ ó÷èðòàé.
Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ àëõàì íü áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààãàà
á¿ðòãýëã¿éãýýð ýðõëýõ, á¿ðòãýñýí ÷ õóäàë ìýäýýëýõ ÿâäàë Ìîíãîë Óëñûí
òàòâàð õóðààëòàä ñºðãººð íºëººëæ òàòâàðûí òîãòîëöîîã øóäàðãà áóñ áîëãîæ
áóéã íèéãìýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí íü òàòâàðûí õóóëèóäûí øèíý÷ëýëèéí
õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä èëýðñýí. Èéìýýñ àëáàí áóñ ýäèéí çàñãèéã òàòâàðò õàìðóóëàõ,
òàòâàðûí òàéëàí ìýäýýã ¿íýí çºâ ãàðãàõ ìåõàíèçì ¿ã¿éëýãäýæ áàéãààã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òàòâàðûí øèíý÷ëýãäñýí õóóëèàð òàòâàðûí à÷ààëëûã
áóóðóóëñàí íü òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðàà ¿íýí çºâ òàéëàãíàõ íýã òààòàé îð÷èí á¿ðäñýí
ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé ÷ ò¿¿íèéã íü õÿíàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ òîãòîëöîîã õàìòàä íü
øèéäâýðëýí õýðýãæ¿¿ëýõã¿é ë áîë òºäèéëºí ¿ð ä¿í õàðàãäàõã¿é.
Òàòâàðûí àëáà õóóëèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ áóé áàéäëûã äàðààõ
õ¿ñíýãòýýñ õàðúÿ.
Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí òîî
Õ¿ñíýãò 15
ÕØ-ä õàìðóóëàõ ¿íäýñëýë 2004 2005 2006
1 Ñîíãîëòîîð 74 110 133
2 Òàòâàðàà òºëººã¿é 118 161 148
3 Òàéëàíãàà èð¿¿ëýýã¿é, Õ òàéëàí 661 1434 2044
4 Òàéëàíä õèéñýí ä¿ãíýëòýýð 85 456 349
5 Áóñàä áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëòýýð 89 62 85

59
Õ¿ñíýãò 15 /¿ðãýëæëýë/
ÕØ-ä õàìðóóëàõ ¿íäýñëýë 2004 2005 2006
6 Ìýäýýëýë, ºðãºäºë, ãîìäîë 63 76 178
7 Õºíäëºíãèéí ìýäýýëëýýð 51 133 195
8 Ñýäýâ÷èëñýí 171 91 180
9 Ãðàôèêò 6823 6942 8315
10 Á¿ðòãýëýýñ õàñàãäñàí, òàòàí áóóãäñàí 148 126 169
11 Áóñàä 596 599 1077
Ä¿í 8879 10190 12873
Òàòâàð òºëºã÷äèéí òîî 39951 42853 51486
22% 24% 25%
Ýõ ñóðãàëæ: ¯ÒÅÃ-ûí ÌÁÀÕ-èéí ìýäýýëýë
Òàòâàðûí àëáà õóóëèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõäàà òàòâàð òºëºã÷äèéã

îëîí ¿íäýñëýëýýð ñîíãîæ õàìðóóëàõ áºãººä íèéò òàòâàð òºëºã÷èéíõºº 20 ãàðóé
õóâüä íü õ¿ð÷ àæèëëàäàã àæýý. Ýäãýýð õÿíàëò øàëãàëòàä õàìðàãäñàí òàòâàð
òºëºã÷èä ÿìàð íýã áàéäëààð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áàéíà. Òóõàéëáàë; ¯ÒÅÃ-ûí
ÌÁÀÕ-èéí 2004 îíû Õÿíàëò øàëãàëòûí ººð íýã ìýäýýëýëä Õÿíàëò øàëãàëòàä
íèéò 15882 òàòâàð òºëºã÷ øàëãàãäñàíààñ 9847 àêò ¿éëäñýí, 2 ø¿¿õèéí øèéäâýð
ãàðñàí, 2959 òîðãóóëü øèéäâýðèéí õóóäàñ, 3712 èëòãýõ õóóäàñ áè÷èãäñýí ãýæýý.
Õàðèóöëàãà ãýäýã íü íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áóé ñóáúåêò á¿ðèéí
ººðèéí ¿¿ðãýý ýðõèéí õýì õýìæýýíä ã¿éöýòãýæ áóé ¸ñ ç¿é, ýðõèéí êàòåãîðè þì.
Õàðèóöëàãàä õ¿í á¿ðèéí ºìíºº òàâüñàí çîðèëò, òîäîðõîé øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ
¿éëäýëä îðîëöîõ àðãà ÷àäâàð, áîëîëöîî, ¸ñ ç¿éí ñîíãîëò, ñàéøààõ, ìóóøààõ,
øàãíàõ, øèéòãýõ çýðýã òîäîðõîé àñóóäëóóä áàãòàíà.
Èðãýíèé íèéãýìä èðãýí, áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéã íü òàòâàð
òºëºã÷èéí ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòýýð õýìæäýã íü òîãòñîí õýâøèë àæýý. Òóõàéëáàë; Îíû
øèëäýã áàéãóóëëàãûã øàëãàðóóëàõ, òîì àæ àõóéí íýãæèéã øàëãàðóóëàõ, øèëäýã
áèçíåñ ýðõëýã÷èéã øàëãàðóóëàõ çýðýã àëèâàà øàãíàõ, ñàéøààõ õýëáýð íü ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëæ áóéã óðàìøóóëàõ õàðèóöëàãûí ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì. Øàëãàðóóëàõ,
ñàéøààõ, ìàãòàõàä òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü íýã
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã íü èðãýíèé íèéãýìä òàòâàð òºëºõ íü íýð òºðèéí õýðýã
ãýäýãòýé óòãà íýã áàéíà. Èéìýýñ íýð òºðºº ýðõýìëýäýã õýí ÷ òàòâàðàà òºëºõ ¸ñ ç¿é,
óõàìñðûã ýçýìøñýí áàéäàã íü àìæèëò îëîõ íýã ãàðàà íü áîëäîã àæýý.
Òàòâàð íü íýãýíò õóóëèàð áàòàëãààæèí çààâàë òºëºõ ¿¿ðýã áîëæ ¯íäñýí
õóóëèàð çºâøººðºãäñºí íºõöºëä õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é óã òºëáºðèéã áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé
60
áîëäîã áºãººä õýðýâ òºëºõã¿é áîë õóóëèéí õ¿ðýýíä çîõèõ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ áîëíî.
Õàðèóöëàãà íü:
• îðëîãûã íü õóðààõ (òýíöýõ õýìæýýíèé òîðãóóëü íîãäóóëàõ)
• õ¿¿ íîãäóóëàõ
• òàòâàðûã íü íºõºí òºë¿¿ëýõ çýðãýýð õóóëü òîãòîîìæèíä çààñàí áóñàä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
Òàòâàðûí íîãäëûã òîäîðõîéëîõ‚ õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä

õóóëü òîãòîîìæ íîöòîé çºð÷ñºí íü òîãòîîãäâîë òàòâàð òºëºã÷èéí ¿éëäâýðëýë‚
¿éë÷èëãýýã òàòâàðûí àëáà óã çºð÷èë áîëîí ò¿¿íä íºëººëñºí øàëòãààí‚ íºõöëèéã
àðèëãàí øèéäâýðëýõ õ¿ðòýë ò¿ð çîãñîîõ ÷ àðãà õýìæýý àâíà. Òàòâàðûí íîãäóóëàëò‚
òºëºëòºíä õÿíàëò òàâèõ‚ òàòâàðûã õóðààõ òàëààð õóóëü çºð÷ñºí íü èðãýí‚ àëáàí
òóøààëòàíä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áàéâàë çàõèðãààíû øèéòãýë
íîãäóóëíà.
Õýðýâ òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðàà òºëºõººñ ñàíààòàéãààð çàéëñõèéñýí‚
òàòâàðûí òºëáºðò ýä õºðºíãº ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààã ñààòóóëñàí, òàòãàëçñàí áîë
òàòâàðûí àëáà òàòâàðûí õýðýã á¿ðòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëæ‚ õýðãèéã çîõèõ æóðìûí
äàãóó øèéäâýðëýíý.
Àëáàí áóñ ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýã òàòâàðò õàìðóóëàõûí òóëä òàòâàð òºëºõ
îð÷èíã ñàéæðóóëàõ, òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàð íóóõûí õîð íºëººëëèéã îéëãóóëàõ,
òàòâàð òºëºã÷äºä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ îð÷èí áèé áîëãîõ, òàòâàð òºëºã÷äèéí òàëààð
õºíäëºíãèéí ìýäýýëëèéí áààç ¿¿ñãýæ òàòâàðûí òàéëàíòàé òóëãàäàã íýãäñýí
ñèñòåìòýé áîëîõ, õÿíàëò øàëãàëò, ìýäýýëýë, á¿ðòãýëèéí óÿëäàà õîëáîî á¿õèé
ìåõàíèçì áèé áîëãîõ íü ç¿éòýé þì.
61
4. Ä¿ÃÍÝËÒ
Íýãä¿ãýýðò. Òàòâàð õóðààõ àæèë íü çºâõºí òàòâàðûí àëáà, òàòâàð òºëºã÷èéí

õîîðîíä ÿâàãäàõ õàðèëöàà ìýò îéëãîëò äàâàìãàéëñàí, íèéò òàòâàð òºëºã÷äºä õ¿ð÷
àæèëëàõ áîëîìæã¿é ó÷èð á¿ðòãýëòýé òºëäºã õýñýãòýý äàðàìòòàé, òàòâàð òºëºã÷
íü òàòâàðàà øóäàðãààð òºëºõ ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é ó÷èð òàòâàðò çîðèóëàí òàéëàí
ãàðãàõ ýñâýë îðëîãûí àëáàí òàòâàð òºëºõã¿é áàéõ áîëîìæèä íèéö¿¿ëýí òàéëàãíàõ
ñýòãýëãýý á¿ðäñýí, íèéò àæ àõóéí íýãæèéí 40 îð÷èì õóâü íü îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûã èõ áàãà õýìæýýãýýð òºëäºã, íèéò òºëºãäºæ áóé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
96,2%-èéã íèéò òàòâàð òºëºã÷äèéí 1,6% íü òºëæ áóé øóäàðãà áóñ òàòâàð õóðààõ
ìåõàíèçì ¿éë÷èëæ áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò. Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí áîëîâñðîíãóé áóñ, òîäîðõîé áóñ áàéäàë

íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààã æèæèãð¿¿ëñýí, íèéò á¿ðòãýãäñýí òàòâàð
òºëºã÷èéí äèéëýíõ íü òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýýñýý ÿìàð íýã àðãà çàìààð çàéëñõèéæ áóé,
òàòâàðûí àëáà íü õóðààâàë çîõèõ òàòâàðûíõàà çîõèõ õóâèéã õóãàöààíä íü õóðààæ
÷àääàãã¿é, øèéäâýðëýâýë çîõèõ ìàðãààíòàé ºðèéí ¿ëäýãäýë èõòýé òîãòîëöîî
¿éë÷èëæ áàéíà. Ýíý íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò àëáàí áóñ ýäèéí çàñãèéã íýìýãä¿¿ëýõ
ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé àæýý. Ãýâ÷ òàòâàðûí õóóëèóäàä õèéãäñýí øèíý÷ëýë íü 2007
îíîîñ òàòâàðûí òîãòîëöîîíä ¿¿ññýí ãàæóóäëûã çàëðóóëàõàä ýåðýãýýð íºëººëíº ãýæ
¿çýæ áàéãàà ÷ òàòâàðàà çàéëøã¿é òºëäºã áàéõ ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ ó÷èðòàé.
Ãóðàâäóãààðò. Òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãàà íü çºâõºí òàòâàðûí àëáà, òàòâàð

òºëºã÷èéí õîîðîíä ÿâàãäàõ íü ñóáúåêòèâ íºëººëºë èõòýé, òîäîðõîé çàðèì òàòâàð
òºëºã÷äèéã õààöàéëàõ, õàìãààëàõ, çàðèì õýñýãò íü øàõàëò äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð
ÿëãàâàðòàé õàíäàõ ¸ñ áóñ ¿éëäë¿¿ä ãàðäàã íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿éë àæèëëàãààã
ãàæóóäóóëàõ, òºðèéí àëáàíû àæèë÷äûí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýý àëäàãäàõàä õ¿ðãýõ
òºäèéã¿é òàòâàðûí àëáàíä àâèëãà áèé ãýäýã õàíäëàãûã íèéãýìä áàòàòãàäàã àæýý.
Äºðºâä¿ãýýðò. Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ºíººãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò

íü çºâõºí òàòâàðûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààãààð õýðýãæèõ ò¿âøèíä ÿâàãäàæ
áàéãàà íü íèéò òàòâàð òºëºã÷äºº òàòâàðûí àëáà õ¿ð÷ àæèëëàõ øààðäëàãààñ íèéò
62
áàéöààã÷äûí 80 îð÷èì õóâèéã òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíä àæèëëàõàä
Ä¯ÃÍÝËÒ
õ¿ðãýñýí íü òàòâàðûí àëáàíä íººöºº ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ, òîãòîëöîîíû íàéäâàðòàé

àæèëëàãààíû ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ óäèðäëàãà çîõèöóóëàëòûí íººöèéí õóóëèéã
àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Òàâäóãààðò. Òàòâàðûí àëáàíû ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòýä

õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð òºëºã÷äºä ¿éë÷ëýõ çàìààð òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã
á¿ðä¿¿ëýõ áàéòàë ýñðýãýýð òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ íü
íýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîëæ áàéãàà íü òàòâàðûí ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ðãèéã íýí òýðã¿¿íä
òàâüñàí áîäëîãûí ¿ð äàãàâàð ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.
Çóðãàäóãààðò. Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ çàð÷èìä íèéöýõ ç¿é çîõèñòîé

ìåõàíèçì (Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä ìýäýýëýë, á¿ðòãýë,
õÿíàëò, õàðèóöëàãûí çîõèñòîé àâòîìàòæóóëñàí ìåõàíèçìã¿é) ¿éë÷ëýõã¿é áàéãàà
íü òàòâàðààñ çàéëñõèéõ àðãà çàìûã õàéõ, ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ íü òºäèéëºí à÷
õîëáîãäîëã¿é ó÷èð òàòâàðò çîðèóëàí òàéëàãíàõ, òàòâàðàà öàã õóãàöààíä íü òºëºõã¿é
áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Äîëäóãààðò. Òàòâàðûí àëáàíû ìýäýýëýë íü îëîí ÿíçûí õ¿ñíýãò, õîîðîíäîî

óÿëäàà õîëáîî àâöàëäààã¿é òîî ìàòåðèàëààñ á¿ðäýæ áàéãàà íü óäèðäëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä òàòâàð õóðààëòûí çºâ çîõèñòîé ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ øèéäâýð
ãàðãàõ áîëîìæèéã á¿ðõýãä¿¿ëæ áàéíà. Òàòâàðûí àëáà 14 æèëèéí õºãæëèéí
ò¿¿õèéí õóãàöààíä ìýäýý ìýäýýëëèéã ¿íýí çºâ áîëãîõ, ìýäýýëëèéã íîòëîõ, áàòëàõ
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òîî ìýäýýëëýýð õÿíàãäàõ áîëîìæòîé áàéõ, õóóëèà
õýðýãæ¿¿ëýýã¿é, çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õýí íýã õ¿íýýñ õàìààðàëã¿é øóóä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã àâòîìàòæóóëñàí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ¿íäýñ íü òàâèãäñàí ÷
õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà.
Íàéìäóãààðò. Õÿíàëò øàëãàëòûí àæèë íü òàòâàðûí àëáàíû ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã ãýäýã
óòãààðàà òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð
áóñ òàéëàãíàñàí ¿ç¿¿ëýëò äýýð íü òºëºâëºãººíä ¿íäýñëýí òàòâàðàà òºëäºã õýñýãò
÷èãëýäýã íü òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðûí àëáàíû äàðàìò ãýñýí ñýòãýëãýýã òºð¿¿ëæ,
òºâºãøººõ õàíäëàãûã ¿¿ñãýäýã àæýý.
Åñä¿ãýýðò. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàðûí ºìíºõ àøèã, òàòâàðûí òàéëàíãèéí

òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ òàëààðõ îéëãîëò, ìýäëýã òàòâàðûí
àëáà, òàòâàð òºëºã÷èä õàíãàëòã¿é äóòóó äóëèìàã áàéãààãààñ òàéëàíãóóäûí óÿëäààã
õàíãàõ, çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ õàíäëàãàä ººð÷ëºëò ãàðàõã¿é áàéíà.
Àðàâäóãààðò. Òàòâàð õóðààëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èíä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ, ò¿¿íèéã
äàãàëäàí ãàðñàí æóðàì, çààâàð, àðãà÷ëàë íü òàòâàð õóðààõ ¿éë ÿâöûí õ¿ðýýã õàìàð÷
63
ã¿éöýòãýâýë çîõèõ àæèëáàðóóäàä ÷èãëýñýí áàéãàà ÷ ¿éë ÿâöóóäûí óÿëäààã õàíãàõ

ìåõàíèçìûí õ¿ðýý á¿ðýí òóñààã¿éãýýñ òàòâàðàà õóóëèéí äàãóó øóäàðãààð òºëºõººñ
èë¿¿ òºëºõã¿é áàéõ, òºëñºí ÷ áàãà òºëºõ àðãà çàì èõòýé ìåõàíèçì ¿éë÷èëæ áàéíà.
Àðâàííýãä¿ãýýðò. Òàòâàð õóðààëòûí ýõíèé ¿éë àæèëëàãàà áîëîõ òàòâàð òºëºã÷èéã

á¿ðòãýõ, òàòâàðûí àëáàäûí õîîðîíä øèëæèõ õºäºëãººí áàòëàãäñàí æóðìûí äàãóó
õýðýãæäýãã¿é, òàòâàð òºëºã÷äèéã òàòâàðûí àëáàäàä õàðúÿàëóóëàõ àñóóäëûã íýãäñýí
æóðìààð ìºðääºãã¿é, òàòâàð òºëºã÷èéí øèëæèõ õºäºëãººíä íýãäñýí øèéäâýð
ãàðäàãã¿é çýðýã íü òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà öýãöòýé ÿâàãäàõ áîëîìæèéã
àëäàãäóóëæ áàéíà.
64
ÁÎÄËÎÃÛÍ ÕÓÂÈËÁÀÐ
5. ÁÎÄËÎÃÛÍ ÕÓÂÈËÁÀÐ
5.1. ÁÎÄËÎÃÛÍ ÕÓÂÈËÁÀÐÛÍ ØÈÍÆÈËÃÝÝ
Àëü ÷ óëñ îðíû òºðèéí áîäëîãûí íýã õýñýã áîëîõ òàòâàðûí áîäëîãî íü
íèéãýì ýäèéí çàñàãò øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòûã õèéõ, õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
çàìààð òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýíý. Òàòâàð òºëºõ íü òàòâàð
íîãäîõ ç¿éëñèéã ýçýìøèæ îëæ áàéãàà õýí á¿õíèé ¿¿ðýã áîëîõ òóë ò¿¿íèéã õýðõýí
õóðààí àâ÷ õóóëèéí õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò òàâèõ íü òàòâàðûí àëáàíû ÷èã ¿¿ðýã
þì. Èéìä òàòâàðûí òýãø øóäàðãà, ¿ð àøèãòàé áàéõ çàð÷ìûã õàíãàõ òàòâàð õóðààõ
ìåõàíèçìûí áîäëîãûí õóâèëáàð íü òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ìåõàíèçì
þì. Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõºä òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí
ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí õ¿ðýý ìàø òîäîðõîé áàéõ íü òàòâàðûí çàð÷ìóóäûí
õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
¯íäñýí õóóëèíä çààñàí ¿¿ðãýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü òàòâàð òºëºã÷äººñ
èõýýõýí õàìààðàëòàé ÷, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿é áàéõ ýíãèéí ìåõàíèçì
¿éë÷ëýõ íü òºðèéí òàòâàðûí áîäëîãîîñ øóóä õàìààðàëòàé àæýý. Òàòâàð õóðààí
àâàõ ¿éë àæèëëàãàà íü õýäèéãýýð òºðèéí ¿¿ðýã ÷ òºð ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ººð
õîîðîíäîî óÿëäàà á¿õèé îíîâ÷òîé ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ òàòâàðûí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷ ñóáúåêò¿¿äèéã òàòàæ îðîëöóóëíà òýð õýìæýýãýýð ýåðýã ¿ð äàãàâàð èðíý.
Èéìýýñ òàòâàð õóðààõ áîäëîãûí òàëáàðûí øèíæèëãýýã õèéå /Õ¿ñíýãò 16/.
Òàòâàð õóðààõ áîäëîãûí òàëáàðò òºð, òàòâàð òºëºã÷ººñ ãàäíà òàòâàðûí
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áóñàä áàéãóóëëàãà, èðãýíèé îðîëöîî
÷óõàë áàéäàã íü õºãæèíã¿é óëñ îðíóóäàä òºëºâøèí òîãòæýý. Òàòâàð õóðààõ áîäëîãûí
çîðèëãî íü íèéò òàòâàð òºëºã÷ººñºº íîãäîõ òàòâàðûã íü õóðààõ (òýãø øóäàðãà),
òàòâàð õóðààõ íü òàòâàðûí àëáà, òàòâàð òºëºã÷äºº õ¿íäðýëã¿é áàéõ (ýíãèéí õÿëáàð),
òàòâàð õóðààõ çàðäàë áàãà áàéõ (¿ð àøèã) çàìààð òàòâàðûí õóóëèóäûí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ, òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ íèéò ýäèéí çàñàãò ¿ð ºãººæ àâ÷èð÷
áàéõ ÿâäàë þì. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàëä òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òàòâàð
òºëºã÷èéí çàðèì õýñýã íü ¿¿ðãýý òýãø æèãä ã¿éöýòãýõã¿é áàéõ, òàòâàð òºëºõººñ
65
Òàòâàð õóðààõ áîäëîãûí òàëáàð
Õ¿ñíýãò 16
Ñîíèðõîã÷ òàë Àñóóäëûí Ãîë ó÷èð Øàëãóóð ¯çýë
òîäîðõîéëîëò øàëòãààí ¿ç¿¿ëýëò áàðèìòëàë
Òºðèéí Òàòâàðûí Íèéãýì ýäèéí Òýãø áîëîí Íèéãýì ýäèéí

çàõèðãààíû çîõèöóóëàëò, çàñãèéí øóäàðãà, ¿ð çàñãèéí
àëáàä õÿíàëò, îðøèí òîãòíîõ àøèãòàé áàéõ òýíöâýðèéã
ñàíõ¿¿ãèéí íºõöëèéã õàíãàõ çàð÷èì õàíãàõ, òºñâèéí
¿¿ðãèéí òàòâàðûí
òýíöâýð îðëîãûã
Òºð
íýìýãä¿¿ëýõ
Òàòâàðûí Òàòâàð òºëºã÷ Òàòâàð òºëºõ Íîãäóóëñàí Òàòâàðûí

àëáà íü òàòâàðàà íü á¿õ àæ àõóéí òàòâàðàà õóðààí õóóëèéí
ººðºº íýãæèéí ¿¿ðýã àâ÷ áóé ò¿âøèí õýðýãæèëòèéã
òîäîðõîéëîí Òàòâàð õóðààõ õàíãàõ
òºëºõ çàðäàë
Àæ àõóéí Áèçíåñèéí Îðëîãî, àøãàà Òàòâàðûí Òàòâàðûí

íýãæ õ¿ðýýãýý íýìýãä¿¿ëýõ çàðäàë çàðäëàà òºëºâëºõ
áàéãóóëëàãà òýëýõ, ¿ð
Òàòâàð òºëºã÷
àøãàà
íýìýãä¿¿ëýõ
Èðãýí Íèéãýì äýõ ªºðèéí áîëîí Òàòâàðûí Èðãýíèé ¿¿ðãèéã

èðãýíèé ºðõ ãýðèéí çàðäàë íèéãìèéí
îðîëöîî îðøèí òîãòíîõ ¿éë÷èëãýýòýé
íºõöëºº õàíãàõ óÿëäóóëàõ
Òºðèéí áóñ Òàòâàðûí Òàòâàð òºëºõ Òýãø áîëîí Òàòâàðûí

áàéãóóëëàãà áîëîí èõ, õóóëèéã íü á¿õ íèéòèéí øóäàðãà áàéõ õóóëèéí
äýýä ñóðãóóëü, ÝØÁ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã çàð÷èì õýðýãæèëòýä
áèçíåñ ýðõëýã÷ òóñëàõ
çàéëñõèéõ õàíäëàãà áàéíãà ãàðäàã íü òàòâàðûí òîãòîëöîîã òýãø øóäàðãà áóñ áîëãîõ
áºãººä ¿¿íèéã çàëðóóëàõ àðãà çàìûã áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áàéíãà ýðýëõèéëæ
áàéäàã. Èéìýýñ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä òàòâàðûí áîäëîãûí ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí
àñóóäàëä õàíäàõ áàéð ñóóðü, øàëãóóð, ¿çýë áàðèìòëàëûã àâ÷ ¿çýõ íü òàòâàð õóðààõ
ìåõàíèçìàà îíîâ÷òîé ñîíãîí õýðýãæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý.
Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü íèéãìèéí á¿õèé ë õ¿ðýýã õàìðàõ ó÷èð
ò¿¿íèé ýöñèéí ¿ð ä¿íã õýìæèõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü òàòâàðûí òîãòîëöîîíû
çàð÷ìóóä áîëíî.
66
¯ð ä¿íãèéí ìàòðèöèéí çàãâàð
Õ¿ñíýãò 17
Çîðèëãî Øàëãóóð ªìíºõ õóóëèàð Øèíý÷èëñýí Áîëîìæèò
/2005 îíû õóóëèàð õóâèëáàð
áàéäëààð/ /òààìàãëàë/
Òýãø áàéõ Òàéëàí òóøààëòûí õóâü 91,3 ªñíº 95
ÀÀÍÎÀÒ-ûí îðëîãîä 1- 3,7 ªñíº 100

ð øàòëàëààð íîãäóóëñàí
òàòâàðûí ýçëýõ õóâü
ÀÀÍÎÀÒ-ûí îðëîãîä 2- 96,3 Áàãàñíà -

ð øàòëàëààð íîãäóóëñàí
òàòâàðûí ýçëýõ õóâü
Øóäàðãà áàéõ 1-ð øàòëàëààð òàòâàð òºëºõ 98,4 ªñíº 100

ÀÀÍ-èéí ýçëýõ õóâü
2-ð øàòëàëààð òàòâàð òºëºõ 1,6 Áàãàñíà -

Àëäàãäàëòàé òàéëàí ãàðãàäàã 16,5% Áóóðíà Áóóðàõ

Õ òàéëàí ãàðãàäàã ÀÀÍ-èéí 27,4% Áóóðíà Áóóðàõ

ýçëýõ õóâü
Õºíãºëºëòèéí íîãäóóëñàí 25,8% Áóóðíà Áàãàñàõ

òàòâàðò ýçëýõ õóâü
×ºëººëºëòèéí íîãäóóëñàí 8% Áóóðíà Áàãàñàõ

òàòâàðò ýçëýõ õóâü
Òîäîðõîé áàéõ Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî ¯éë àæèëëàãààíû Îðëîãûí Á¿ðòãýõ

Õàñàãäàõ çàðäàë ÷èãëýëýýð òºðëººð àðãà ç¿éã
Õàñàõã¿é çàðäàë Õàñàõ çàðäàë òîäîðõîé
áîëãîõ
Îðëîãî çàðäëûã õ¿ëýýí Òîäîðõîé áóñ Àêêðóýë ñóóðü Àêêðóýë

çºâøººðºõ çàð÷èì ñóóðü
Òºëºãäºõ¿éö áàéõ ÀÀÍ-èéí áîðëóóëàëòûí 10 ñàÿ – 74,2% ÀÀÍ-¿¿äèéí ÍªÀÒ-ûã

îðëîãî 10-50 ñàÿ ÁÎ íýìýãäýõ íèéòýýð
– 13,9% áîëîìæòîé ÷ òºëºõ, õóâü
50-100 ñàÿ ÍªÀÒ- áîñãî õýìæýýã
– 3,9% íºëººëíº áóóðóóëàõ
100-ààñ äýýø
8%
¯ð àøèãòàé áàéõ Òàòâàðûí àëáàíû òàòâàð 0,012 Áóóðíà 0,010

õóðààõ çàðäàë (óðñãàë
çàðäëààð)
Òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðûí 22% Áóóðíà 10%

çàðäàë
67
ÀÀÍÎÀÒ-ûí õóóëèàð òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí õ¿ðýýã íü ñóäàëñàí

ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí ¿ð ä¿íãèéí ìàòðèö õèéõäýý ºìíºõ õóóëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
2005 îíû ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí òîîöñîí. Õàðèí øèíý÷èëñýí õóóëèéí õóâüä õóóëüä
îðñîí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóäàí ëîãèê ¿¿äíýýñ òààìàãëàë äýâø¿¿ëëýý. Ó÷èð íü õóóëü
äºíãºæ õýðýãæèæ áàéãàà òóë òîîí ìýäýýëýë õàðààõàí ãàðààã¿éãýýñ òààìàãëàëàà
áàòëàõ òîîöîîëîë õèéãýýã¿é áîëíî. Áîëîìæèò õóâèëáàðûã òîäîðõîéëîõäîî õóâü
õýìæýýã íýã øàòëàëä øèëæ¿¿ëýõ, õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéã íýìýõ áóñ áóóðóóëàõ,
òàòâàðûí òàéëàí ãàðãàäàã õàíäëàãûã ñóäàëãààíû ÿâöàä àâñàí ñàíàë àñóóëãûí
õàðèóëòàä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëñîí áîëíî. Öààøèä òàòâàðûí õóóëèéí ýíý
øèíý÷ëýëýý õàäãàëàõ áîëîí çàðèì ç¿éëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, íîãäóóëñàí
òàòâàðûã íü öóãëóóëæ ÷àäàõ ìýäýýëýë, á¿ðòãýë, õÿíàëòûí óÿëäàà á¿õèé ìåõàíèçìûã
õýðýãæ¿¿ëñíýýð áîëîìæèò õóâèëáàðò äºõºæ î÷èõ áîëîìæòîé áîëíî. Àæ àõóéí
íýãæèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàìæèéí õóâüä òàòâàðûí õóâü õýìæýý, ÍªÀÒ-ûí áîñãî
èõ íºëººòýé òóë 10 ñàÿààñ äýýø áîðëóóëàëòûí îðëîãîòîé ãàðãàõã¿é áàéõ õàíäëàãà
èõ áàéãààã öààøèä àíõààðàõ íü ç¿éòýé þì.
Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòèéí ºíººãèéí

áàéäàëä íºëººëæ áóé øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð
Àëèâàà óëñ îðíû òàòâàðûí ñèñòåì íü íèéò òàòâàð òºëºã÷äºº à÷ààëàë íü

òýãø øóäàðãààð õóâààðèëàãäàæ áàéõ, íèéò ýäèéí çàñàãò ¿ð àøèã àâ÷èð÷ áàéõ
áîäëîãî áàðèìòëàõ íü àðä èðãýäèéíõýý äýìæëýãèéã õ¿ëýýõ òºäèéã¿é òàòâàð
õóðààëòàä ó÷ðàõ áýðõøýýë, ñààä áàãàòàé áàéõ ¿íäýñòýé áèëýý. Òàòâàðûí áîäëîãî
õýäèé ñàéí áîëîâñðîãäñîí ÷ ò¿¿íèéã õóðààí àâàõ á¿ðòãýë òîîöîî, õÿíàëò øàëãàëò,
õàðèóöëàãûí õ¿÷òýé ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ çºâ ç¿é çîõèñòîé óäèðäëàãààð õàíãàõã¿é
áîë òàòâàðûí òýãø áóñ, øóäàðãà áóñ, ¿ð àøèãã¿é áàéäàë, ãàæóóäëûã çàëðóóëæ
÷àäàõã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé þì.
Ìîíãîë óëñûí òàòâàð õóðààëò òýãø øóäàðãà áóñ áàéãààä íºëººëæ áóé
øàëòãààíóóäûã ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õèéñýí àæèëäàà ¿íäýñëýí äóðäâàë:
- Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ áîëîâñðîíãóé áóñ (4 õóóëü øèíý÷ëýãäýí
ìºðäºãäºæ áàéãàà);
- Òàòâàðûí õóâü õýìæýýíèé îíîâ÷òîé áóñ áàéäàë (Øèíý÷èëñýí õóóëèóäààð
áóóðñàí);
- Òàòâàð òºëºã÷èéí òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ñýòãýëãýý
òºëºâøººã¿é;
- Òàòâàðûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààíû ¸ñ áóñ ¿éëäýë (òàòâàðûí àëáàíû çàðèì
óäèðäëàãààñ çàðèì íýã òàòâàð òºëºã÷èéã õààöàéëàõ, øàëãàõã¿é áàéõûã
68 áàéöààã÷ íàðò àíõààðóóëàõ, òàòâàðûí áàéöààã÷ òàòâàð òºëºã÷èéí òàéëàí
ãàðãàõ, õÿíàëò øàëãàëòûí áàéöààã÷ èõ õýìæýýíèé çºð÷èë èëð¿¿ëýõ ãýæ

îðîëäîõ, ò¿¿ãýýðýý øàõàëò äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ ã.ì);
- Òàòâàðûí áàéöààã÷äûí ìýäëýã óð ÷àäâàð ìóó áàéõ;
- Õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ òîãòîëöîî ñóë òóë
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýñ ýìýýõ ñýòãýëãýý òºëºâøººã¿é;
- Òàòâàðûí ìýäýýëëèéí èæ á¿ðýí ñèñòåì á¿ðäýýã¿é;
- Òàòâàðûí àëáà òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äýä õ¿ð÷ àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà;
- Òàòâàð òºëºã÷äèéí òîäîðõîé õýñýãò íü òàòâàðûí õóóëèéí ìýäëýã
õàíãàëòã¿é;
- Êîìïàíè áàéãóóëàõ øàëãóóð ñóë áàéãàà íü öààñàí äýýðõ êîìïàíèéí
òîî íýìýãäñýí, òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ¿¿äíýýñ õóó÷íàà òàòàí áóóëãàëò
õèéëãýõã¿é øèíýýð êîìïàíè ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ;
- Òàòâàðàà øóäàðãààð òºëñºí, òºëººã¿éí ÿëãàà íèéãýìä òýð á¿ð
õàðàãääàãã¿é;
- Á¿ðòãýëã¿é ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, áýëýí ìºíãººð ã¿éëãýý õèéõ ñîíèðõîë
äàâàìãàé áàéäàã;
- Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä ìýäýýëëýýð òàòâàðûí àëáûã õàíãàõ àæëûí
õýðýãæèëò õàíãàëòàé áóñ;
- Áàéãóóëëàãûí õàÿãæóóëàëò çàìáàðààã¿é;
- Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé êîìïàíèä õÿíàëò òàâèõàä õ¿íäðýëòýé
/Õÿòàä/ çýðýã îëîí øàëòãààíóóäûã ôîêóñ ÿðèëöëàãà áîëîí ÿðèëöëàãàä
îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñ äóðüäàæ áàéâ.
Ýíý á¿õ øàëòãààíûã íýãòãýí ä¿ãíýâýë òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíä

ìýäýýëýë, á¿ðòãýëýýð òàâèõ õÿíàëò, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýýã¿é ë áîë õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýäýã ìåõàíèçì ¿ã¿éëýãäýæ áóéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºí àæ àõóéí íýãæ ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ, òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëýõ, òàòàí áóóëãàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä
íýãäñýí óÿëäàà á¿õèé õÿíàëòûí ìåõàíèçì øààðäëàãàòàé áàéãààã ÷ èëýðõèéëæ
áàéíà.
Òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí íèéãýì ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã ¿ð
äàãàâàð:
- Ýäèéí çàñàã àëáàí áà àëáàí áóñ ãýæ õóâààãäàõàä õÿíàëòã¿é, õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ ìåõàíèçìã¿é òàòâàð õóðààõ òîãòîëöîî øóóä íºëººòýé. Àëáàí áóñ
ýäèéí çàñàã íü õóóëèéí äàãóó, õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíä õóâààãäàõ áºãººä
òàòâàðààñ íóóí äàðàãäóóëàõ, á¿ðòãýëã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ
¿éë ÿâö þì. Õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà íü îðëîãî áîëîí òàòâàð íîãäîõ
ç¿éëýý áàãàñãàõ, çàðäàë áîëîí òàòâàðààñ õàñàãäàõ ç¿éëýý íýìýãä¿¿ëýõ,
áàðàà ¿éë÷èëãýýãýýð ñîëèëöîõ, õàæóóãèéí îðëîãî, ¿íý øèëæèëò, ýëåêòðîí
69
õóäàëäàà ãýõ ìýò ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæèí õýðýãæäýã. Á¿ðòãýëã¿éãýýð

¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã ýðõýìëýõ õàíäëàãà áýëýí ìºíãºíèé ã¿éëãýýã
íýìýãä¿¿ëýõ áºãººä ýíý íü òàòâàð õóðààëòàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Á¿ðòãýëòýé
÷ õóäàë òàéëàí ìýäýý ãàðãààä ºãºõºä ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ ìåõàíèçì ñóë òóë
õàðèóöëàãà òîîöîæ ÷àääàãã¿é òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéíà.
- Òàòâàðûí òîãòîëöîî òýãø, øóäàðãà áóñ áîëñîí. Òàòâàðûã òºëäºã õýñãýýñ
íü öóãëóóëäàã, öººí òîîíû òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí à÷ààëëûã ¿¿ðäýã,
õºíãºëºëò ÷ºëººëºëòèéí õ¿ðýý ºðãºí, òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äýä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýäýã ìåõàíèçì ñóë, õÿíàëò øàëãàëòààð çºð÷èë èëýðñýí òàòâàð
òºëºã÷èéí íèëýýä õýñýã íü ìàðãààí ¿¿ñãýæ ìàðãààí òàñëàõ çºâëºë,
ø¿¿õèéí øàòàíä ÿëäàã çýðýã íü òàòâàðûí òîãòîëöîî øóäàðãà áóñ áîëîõîä
íºëººëæ áàéíà.
- Àæ àõóéí íýãæ õýò æèæãýðñýí ¿ð àøèãã¿é òîãòîëöîî áîëñîí. Áàãà òàòâàð
òºëºõ ãýñýí õàíäëàãà íü äîîä øàòëàëä õàìðàãäàõ, áîñãî õýòð¿¿ëýõã¿é
áàéõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ òóë àæ àõóéí íýãæèéí òîî õýò îëøèðñîí. Ýíý íü
òàòâàðûí àëáà õýò îëîí àæ àõóéí íýãæèéã á¿ðòãýõ, ò¿¿íèé õîéíîîñ òàòâàð
òºë¿¿ëýõ ãýæ õººöºëäºõ ¿ðã¿é çàðäàë ãàðãàõ áîëäîã. Íèéò á¿ðòãýãäñýí àæ
àõóéí íýãæèéí 40 îð÷èì õóâü áóþó 10000 ãàðóé íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð
îðëîãûí àëáàí òàòâàð òºëæ áàéãàà ñóäàëãàà íü òàòâàð òºëºõã¿é áàéõ
áîëîìæ èõòýé òîãòîëöîî áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
- Òàòâàð òºëºõ íü çàéëøã¿é ãýñýí ñýòãýëãýýíèé òºëºâøèëä ñºðãººð
íºëººëæ áàéíà. Òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äèéí õóâüä õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é
áóþó õ¿ëýýñýí ÷ òàòâàð òºëºõ ä¿íãýýñ õàìààã¿é áàãààð òºëºõ òóë òàòâàðàà
òºëºõã¿é áàéõ ñýòãýëãýý òàòâàð òºëºã÷äèéí äèéëýíõ õýñýãò áèé áîëæýý.
- Òàòâàðààñ çàéëñõèéõ õ¿ðýý ºðãºæñºí. Òàòâàðûí òîîöîî òàéëàíã ¿íýí çºâ
á¿ðòãýõ õýðõýí òàéëàãíàõ àñóóäàë íýã ìºð øèéäýãäýýã¿é ó÷èð òàòâàðò
çîðèóëàí òàéëàí ãàðãàõ, ìºí õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõã¿éãýýð äàõèí
àæ àõóéí íýãæ ¿¿ñãýõ, ¿éë àæèëëàãààãàà æèæèãëýõ, ñàëáàð íýãæ ¿¿ñãýõ
çýðãýýð îëîí àðãà çàìûã õýðýãëýäýã áàéíà. Åð íü àçã¿é, òàíèëã¿é íü õÿíàëò
øàëãàëòàä õàìðàãäàæ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëäîã ãýñýí îéëãîëòûí õàíäëàãà
÷ áàéãàà àæýý. Èéìýýñ òàòâàðûí àëáàíû äàðãà, áàéöààã÷èéí èâýýëä áàãòàõ
¿éëäýë ÷ áîäèòîîð îðøèí áàéãààã ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ÿðüæ áàéâ.
Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ñèñòåìèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òàòâàðûí õóóëü

òîãòîîìæèä òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçì õýðõýí òóññàí, çºð÷èãäºæ áóé áàéäëûã àâ÷
¿çüå.
70
Òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí á¿ðýëäýõ¿¿í
Õ¿ñíýãò 18
Á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ¯éë÷èëæ áóé áîäëîãî, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò Çºð÷èãäºæ áóé
áîëîí ñóë òàëóóä
Óëñ îðîí íóòãèéí Ìîíãîë Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí õóóëüä 2 õóóëèéí ýíý çààëò
òºñºâ óëñûí òàòâàðò 6 àëáàí òàòâàð, 2 òºëáºðèéí çºð¿¿òýé áàéãàà íü
õóóëü, îðîí íóòãèéí òàòâàðò 5 àëáàí òàòâàð, õóóëèóäûí óÿëäàà
6 òºëáºð, 3 õóðààìæèéí õóóëü àëäàãäñàí
ÒÅÕ-ä 16,17-ð ç¿éëä Óëñûí òàòâàðò 7 Ýíý àíãèëàë íü
àëáàí òàòâàð, 1 òºëáºðèéí õóóëü, îðîí òàòâàð õóðààëòàä
íóòãèéí òàòâàðò 6 àëáàí òàòâàð (3 õóóëü òàòâàðûí îðëîãûí ýõ
íü õýðýãæýýã¿é áàéãàà), 3 õóðààìæ, 5 ¿¿ñâýðèéã èëð¿¿ëýõ,
òºëáºðèéí õóóëü íýìýãä¿¿ëýõýä
ìîòèâàöè áîëäîãã¿é
Òàòâàðûí àëáà ÒÅÕ-èéí 19-1-ä Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëüä Áîäëîãûí, õÿíàëòûí,
¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáà íü ¯íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààíû
òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð, íèéñëýë, àéìàã, çààã ÿëãàà òîäîðõîé
ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí ãàçàð, õýëòýñ, ñóìûí áóñ
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ààñ á¿ðäýíý.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ÒÅÕ-èéí 6.1-ä Òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí Òàòâàð òºëºã÷èéí
á¿ðòãýë íýãæ, áàéãóóëëàãà òàòâàðûí àëáàíä á¿ðòãýëèéí
á¿ðòã¿¿ëíý. áààçûí òîî ìýäýý
çºð¿¿òýé áàéõ,
ÒÍÒÕÒÒÕÒÕ-ûí 5.1-ä.... øèíýýð òàòâàð òºëºã÷èéí
áàéãóóëàãäñàí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà á¿ðòãýëèéí àñóóäàë
Çîõèîí áàéãóóëàëò
íü á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãààñ ãýð÷èëãýý á¿õýëäýý öýãöðýýã¿é

àâñíààñ õîéø àæëûí 3 õîíîãèéí äîòîð
õàðúÿàëàãäàõ òàòâàðûí àëáàíä õóâèéí
õýðýã íýýëãýí á¿ðòã¿¿ëíý.
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 119-ð òóøààë
”Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí æóðàì”-
ûã ººð÷ëºí 2006 îíû 258-ð òóøààëààð
áàòëàí 2007 îíû 1-1-ýýñ ìºðäºæ
áàéíà. Ýíý æóðìààð ÀÀÍÁ-ûí õóâüä
óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíä áè÷èãäñýí
ðåãèñòðèéí äóãààð íü ÒÒÄ áàéíà.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 119-ð òóøààë Òàòâàð òºëºã÷èéã
õàðúÿàëàë ”Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí æóðàì”- òàòâàðûí àëáàíä
ûã ººð÷ëºí 2006 îíû 258-ð òóøààëààð õàðúÿàëóóëæ áóé
áàòëàí 2007 îíû 1-1-ýýñ ìºðäºæ áàéãàà. ïðàêòèê íü òàòâàð
òºëºã÷äºä òàòâàðààñ
¯ÒÅÃ-ûí äýðãýäýõ Óëñûí òºñâèéí îðëîãî, çàéëñõèéõ áîëîìæ
õÿíàëòûí ãàçàðò 5 øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð, áèé áîëãîäîã
ÍÒÃ-ò 3 øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð, Àéìàã, áàéíà. Õàðúÿàëëûã
ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí õýëòýñò ººðèéí æóðìààð òîãòîîñîí
ýçýìøëèéí àæëûí áàéð áîëîí àëáàí ÷ ò¿¿íèéãýý
êîíòîðòîé òîõèîëäîëä òóõàéí õóóëèéí õýðýãæ¿¿ëäýãã¿é,
ýòãýýäèéí àëáàí êîíòîðûí áàéðøëûí àëáàäûí äàðãààñàà
äàãóó, ººðèéí àæëûí áàéðã¿é, ò¿ðýýñèéí ýõëýýä çºð÷äºã,
áîëîí ººðèéí àìüäðàí ñóóäàã îðîí áàéðàíä çºð÷ñºí òîõèîëäîëä
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà
òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí çàõèðàë, ýçíèé õ¿ëýýëãýäýãã¿é
îðøèí ñóóãàà íóòàã äýâñãýðèéí òàòâàðûí
àëáà òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòãýíý.
71
Àæ àõóéí Ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí Òàòâàð òºëºã÷
íýãæèéí îðëîãûí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ººðºº òàòâàðàà
àëáàí òàòâàðûí õóâààðèéã ¿íäýñëýí õàðúÿàëàõ òàòâàðûí òîäîðõîéëîí òºëíº
õóóëèéí 21-èéí àëáà òóõàéí òàòâàðûí æèëä òºëºõ àëáàí ãýñýí çàð÷èì áèé.
3-ä òàòâàðûí ñàð, óëèðëûí õóâààðèéã àëáàí Òàòâàð òºëºã÷äºä
òàòâàð òºëºã÷èä õ¿ðã¿¿ëíý. èéì òàòâàð òºëíº
ãýäýã òºëºâëºãºº
ãàðãàæ ºãºõ áîëæ
áàéãàà
Òºëºâëºëò
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí ¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáàä ººðèéí íóòàã Òºëºâëºãººíèé

2002 îíû äýâñãýðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà äàãóó òàòâàðàà
231-ð òóøààë áîëîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð òºë, òºëºâëºãºº
“Òàòâàð õóðààõ õàðúÿàëóóëñàí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, òàñðàõ ãýæ áàéíà.....
¿éë àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãààñ èðýõ æèëä òºâëºðñºí áîëîí òºãðºãèéã... òàòâàðò
ä¿ðýì” 31-ä îðîí íóòãèéí òºñºâò òºâëºð¿¿ëýõ òàòâàðûí òºë ãýäýã íü òàòâàð
îðëîãûí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã òàòâàðûí òºëºã÷äèéã òàòâàðûí
íýð òºðºë á¿ðýýð íü áýëòãýæ, Ñàíõ¿¿, àëáàíä äóðã¿éöýõ
ýäèéí çàñãèéí ÿàìíû Òºñâèéí áîäëîãî, íºëººã íýìýãä¿¿ëýõ
çîõèöóóëàëòûí ãàçàð, àéìàã, íèéñëýë, ñºðºã òàëòàé
ä¿¿ðãèéí Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí
õýëòýñò òóñ òóñ õ¿ðã¿¿ëýí, òýäãýýðòýé
òîõèðîëöîæ, òºñâèéí òºëºâëºãººíèé
òºñëèéí íýãòãýëä òóñãóóëíà
Òàòâàðàà ººðºº ¯íäñýí õóóëü: 17-ûí 3: õóóëèàð íîãäóóëñàí Òàòâàðàà ººðºº
òîäîðõîéëîí àëáàí òàòâàðàà òºëºõ òîäîðõîéëîí òºëºõ
òºëºõ íü õ¿÷òýé õÿíàëò,
ÒÅÕ 10-ûí 1: òàòâàð íîãäîõ ç¿éë, òàòâàðàà á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí
¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, òîãòîîñîí õóãàöààíä òîãòîëöîîã
òºëºõ á¿ðä¿¿ëñýí òàòâàð
ÒÍÒÕÒÒÕÒÕ-ûí 15-ûí 1. Òàòâàð òºëºã÷ õóðààõ ìåõàíèçìûã
õîëáîãäîõ áàðèìò, á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí øààðääàã.
òàòâàðûí íîãäëîî ººðºº òîäîðõîéëîí Òàòâàðààñ
òàòâàðûí òàéëàíä òóñãàíà. çàéëñõèéõ, òàòâàðûí
Çîõèöóóëàëò
ÀÀÍÎÀÒÕ-èéí 21.1.Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ ìýäýý òàéëàíãèéí

íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àêêðóýë ¿íýí çºâèéã øàëãàõ
ñóóðèàð ãàðãàñàí óëèðàë, æèëèéí òàòâàðûí õ¿÷òýé õÿíàëò,
òàéëàíã ¿íäýñëýí æèëèéí ýõíýýñ ºññºí õàðèóöëàãûí
ä¿íãýýð îðëîãî áîëîí òºëºõ àëáàí òàòâàðàà òîãòîëöîî ¿ã¿é ó÷èð
ººðºº ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ òºñºâò òºëíº. òºëäºã õýñýãòýý
äàðàìòòàé, òºëºõã¿é
áàéõ áîëîìæ
èõòýé øóäàðãà áóñ
òîãòîëöîî áîëñîí.
Ñóóòãàí àâ÷ Îðëîãûã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ ÿâöàä íîãäîõ Òàòâàðàà ººðºº
òºñºâò òºëºõ òàòâàðûã íü ñóóòãàí àâ÷ òºñºâò òºëºõèéã òîäîðõîéëîí
ÀÀÍÎÀÒÕ, ÕÕÎÀÒ-ûí õóóëèóäàä çààñàí òºëºõ ¿¿ðãèéí
õýðýãæèëòèéã
ñóðëóóëàõ òàëòàé
72
Öóãëóóëàí òºñºâò Õýðýãëýýíèé áîëîí õýðýãëýã÷èéí òºëáºð Òàòâàð òºëºã÷èéí
òºëºõ õóðààìæèéí õóóëèóäàä íîãäîõ òàòâàðûã òàòâàð òºëºõ
àæèë ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ áóé òàòâàð ÷àäàìæèä
òºëºã÷ íü öóãëóóëàí òºñºâò òºëºõèéã ¿¿ðýã ¿íäýñëýõã¿é ó÷èð
Çîõèöóóëàëò
áîëãîäîã. òîãòîëöîîã øóäàðãà

áóñ áîëãîõ ñóë
òàëòàé
Íîãäóóëàõ òºëºõ ÒÅÕ-èéí 9.5-ä Àæ àõóéí íýãæ, Òàòâàðûí
òîîöîî áàéãóóëëàãûí òàòâàð íîãäóóëàõ, òºëºõ èòãýìæëýãäñýí
òîîöîîã òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí ýòãýýäèéí ¿éë
áîäîã÷ ã¿éöýòãýíý. àæèëëàãàà ýõëýëèéí
øàòàíäàà áàéãàà.
Òàòâàðûí õÿíàëò ÒÍÒÕÒÒÕÒÕ-ûí 15-ð ç¿éë òàòâàðûí
Òàòâàðûí
øàëãàëò íîãäëûã òîäîðõîéëîõ, õÿíàí øàëãàõ.
àëáàíû õóóëèéí
... Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðûí íîãäëûã áóðóó õýðýãæèëòýä õÿíàëò
Õÿíàëò
òîäîðõîéëñîí ãýæ ¿çâýë òàòâàðûí àëáà, òàâèõ ÷èã ¿¿ðãèéã

òàòâàðûí áàéöààã÷ øàëãàí òîãòîîíî. õýðýãæ¿¿ëýõýä
íèéò àæèëëàãñäûí
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 168-ð
20 îð÷èì õóâü íü
ò¿øààëààð áàòëàãäñàí “Òàòâàðûí õÿíàëò
àæèëëàæ áàéãàà.
øàëãàëòûí àæëûí ä¿ðýì”
Òàòâàðûí ÒÍÒÕÒÒÕÒÕ-ûí 9(òàòâàðûí òàéëàí, ¯íýí çºâ òîî
ìýäýýëýë, îðëîãî, òàòâàð òîäîðõîéëîõ õóóäñûã áºãëºõ, ìýäýýíä òóëãóóðëàí
á¿ðòãýë òóøààõ), 10(Ìýäýý, áàðèìò öóãëóóëàõ)-ð ãàðãàæ áóéã õÿíàõ
ç¿éë¿¿ä ìåõàíèçì ñóë
Õÿíàëò
ÒÍÒÕÒÒÕÒÕ-ûí 16.1-ä Òàòâàðûí àëáà Çºâõºí ñòàòèñòèê

òàòâàðûí íîãäîë, òºëºëòèéí á¿ðòãýëèéã ìýäýýãýýð õèéãääýã
õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí òàòâàð òºëºã÷
á¿ðýýð õºòºëíº.
ÒÍÒÕÒÒÕÒÕ-ûí 6-ð á¿ëýã. Áóñàä Õýðýãæèëòýä çºð÷èë
ýòãýýäèéí ¿¿ðýã ãàðäàã
5.2. ÒÀÒÂÀÐÀÀ ªªÐªª ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÍ ÒªËªÕ ¯¯ÐÃÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÃ

ÕÀÍÃÀÕ ÁÎËÎÌÆÈÒ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÕÓÂÈËÁÀÐ
Çîõèîí áàéãóóëàëò
Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í òºñºâ á¿ðä¿¿ëýëò áîëîí òàòâàðûí

àëáàíû çîõèîí áàéãóóëàëòààñ õàìààðàëòàé áèëýý. Òàòâàðûí àëáà íü íóòàã
äýâñãýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí, òºñâèéí îðëîãî á¿ðä¿¿ëýëò íü òàòâàðûí
ç¿éëýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ õýðýãæèæ áàéãàà íü òàòâàðûí àëáàä òàòâàð
òºëºã÷ºº áóëààöàëäàõ, îðîí íóòàãò òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ, îðëîãîî
íýìýãä¿¿ëýõ ñîíèðõîëä ìîòèâàöè áîëæ íºëººëäºãã¿é ñóë òàëóóä áàéíà. 73
Òàòâàðûí àëáàíä äîòîîä íýãæ¿¿äèéí àæèë ¿¿ðãèéí óÿëäààã õàíãàõ çàìààð

òàòâàðûí àëáàíû “òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ” ÷èã
¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòàä øèëæèõ íü ç¿éòýé þì.
Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòýä óëñ, îðîí íóòãèéí
òàòâàð, òàòâàðûí àëáà, òàòâàðàà õóðààõ, òàòâàð òºëºã÷èéí õàðúÿàëëûí çîõèîí
áàéãóóëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîõ çàìààð õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ýòãýýä¿¿ä áèå
áèåíýýñýý õàìààðàëã¿éãýýð òóñ òóñûí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëäýã òîãòîëöîî ¿ã¿éëýãäýæ
áàéíà. ¯¿íèé òóëä òàòâàð òºëºã÷èéã òºëººëºõ èòãýìæëýãäñýí ýòãýýäèéí ¿éë÷èëãýý,
êîìïüþòåðèéí ïðîãðàì÷ëàë á¿õèé òàòâàðûí ìýäýýëýë, á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî,
õóóëü çºð÷ñºí, ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òàòâàðûí àëáàíû àæèë÷äààñ
õàìààðàëã¿éãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëñíûã ìýäýãääýã àâòîìàòæóóëñàí õ¿¿
òîðãóóëü íîãäóóëäàã òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîîð ºíººãèéí òàòâàðûí àëáàíû çîõèîí
áàéãóóëàëòàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ õýðýãòýé þì.
Òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãàà

Ñõåì - 1
Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà
Òºñºâ
Òàòâàðûí Òºðèéí
àëáà ñàí
Òàòâàð Áàíê
òºëºã÷
ìºíãºíèé óðñãàë
ìýäýýëëèéí óðñãàë
Äýýðõ ñõåì íü òàòâàð õóðààëòûí ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé ä¿ð çóðãèéã

õàðóóëæ áàéãàà. Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ñèñòåìä ¿íäýñëýí
òºëäºã ó÷èð òàòâàðàà òºëºõ ìåõàíèçìûã íü òàòâàðûí óäèðäëàãà òîäîðõîéëæ
òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ íºõöëºº á¿ðä¿¿ëæ àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé.
Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõºä ÿìàð íýã õ¿íäðýëã¿éãýýð
õýðýãæ¿¿ëýõ, òàòâàðûí àëáà íü òàòâàð òºëºã÷ºº ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóéã õÿíàõ
áîëîìæòîé çîõèîí áàéãóóëàëòàé áàéõ íü ºíººãèéí øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäàë
áºãººä òàòâàð òºëºã÷ íü ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã, õýðýâ õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áîë õàðèóöëàãà
74 õ¿ëýýäýã òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ìåõàíèçì õýðýãòýé þì.
Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí çîõèîí áàéãóóëàëò

Ñõåì - 2
Òàòâàð áîëîí Àæèë ã¿éëãýý ÍÁÁ-èéí Òàòâàðûí Òàòâàðûí

Áèçíåñèéí ¿éë (òàòâàðûí õóóëü) áàðèìò ÍÁÁ ÍÁÁ-ä ñóóðèëñàí
Òàòâàðûí
àæèëëàãàà òàéëàí òàéëàíãóóä
ìýäýýëýëèéí
áààç
Òàòâàðûí Òàòâàðûí
ñòàòèñòèê ñòàòèñòèê
ìýäýý
Ìýäýýëëèéí
Òàòâàð õóðààëòûí Òºëºâëºëò
àâòîìàòæóóëñàí
ìåõàíèçì Çîõèöóóëàëò
ñèñòåì
Õÿíàëò
- Ìýäýýëëèéí ¿íýí
çºâ õàíãàõ
- ¯¿ðãýý õýðýãæ¿¿ë-
ýýã¿é ¿åä øóóä
Òàòâàð Òàòâàðûí Èòãýìæëýãäñýí õàðèóöëàãà íîãäîõ
Òàòâàð íîãäóóëàëò
òºëºã÷ àëáà ¿éë÷èëãýý
Òàòâàð õóðààõ
Õóðààõ àðãà
ªºðºº òîäîðõîéëîí
òºëºõ Íºõºí òºëáºð
Àëáàäëàãà
¯¿ðýã
Ñóóòãàí òºëºõ Òîðãóóëü
Öóãëóóëàí òºëºõ Õ¿¿
Òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààã çºâ çîõèñòîé ÿâóóëàõûí ¿íäýñ íü ìýäýýëýë

óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã àâòîìàòæóóëæ á¿ðòãýëýýð òàâèõ õÿíàëòûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ
ÿâäàë þì. Òàòâàðûí ºíººãèéí ìýäýýëýë íü îëîí ÿíçûí õ¿ñíýãò, õîîðîíäîî
àâöàëäààã¿é òîî ìàòåðèàëààñ á¿ðäýæ áàéãàà íü òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä
çîõèöóóëàõ çîõèõ øèéäâýð¿¿ä ãàðãàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéíà.
Îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóóëèàð áîë çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõäýý
àøèãëàæ áóé íººöºº õàìãèéí ¿ð àøèãòàéãààð çàðöóóëàõ ¿¿äíýýñ ñèñòåìèéí
á¿òöèéã îíîâ÷òîé áîëãîõîä îðøèíî. Èéìýýñ äýýðõ ñõåìä òàòâàð õóóðàõ ìåõàíèçìä
¿ã¿éëýãäýæ áóé 3 ¿íäñýí ñàíààã ãàðãàñàí áîëíî.
• Èòãýìæëýãäñýí ¿éë÷èëãýýã àøèãëàõ
• Òàòâàðûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã íýâòð¿¿ëýõ
• Òàòâàðûí ìýäýýëýë, óäèðäëàãûí àâòîìàòæóóëñàí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ
Ñèñòåìèéã ¿ð àøèãòàé áîëãîõ ãîë ¿íäýñ íü ìýäýýëëèéã á¿ðýí çºâ, õóãàöààíä

íü õ¿ëýýí àâ÷ àâòîìàòæóóëàëò, íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éãýýð áîëîâñðóóëæ
øààðäëàãàòàé øèéäâýðèéã òóõàéí öàã õóãàöààíä íü ãàðãàõàä îðøèíî. Óäèðäëàãûí
75
îíîëîîð áîë ìýäýýëýë á¿ðýí çºâ, öàã õóãàöààíäàà èðýõã¿é òîõèîëäîëä ñèñòåìèéí
äîòîîäîä òîäîðõîé áóñ áàéäàë ¿¿ñýõ áºãººä ýíý íü òóõàéí ñèñòåìèéí øèíæ òºëâèéã
àëäàãäóóëæ ¿ð àøèãã¿é áîëãîäîã ãýäãèéã òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä ÿìàãò ñàíàæ,
ãàðãàõ øèéäâýðòýý ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì.
Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ äàäëûã òºëºâø¿¿ëýõ
Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéã õóðäàñãàõ íýã ÷óõàë çàíãèëàà àñóóäàë íü óëñ

îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí
ýõ ¿¿ñâýðýý á¿ðä¿¿ëýõýä òàòâàð òºëºã÷ á¿ð ¿íäñýí õóóëèíäàà çààñàí ¿¿ðãýý
øóäàðãààð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ èðãýäèéí îðîëöîîã
íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäàë þì. Õýäèéãýýð òàòâàðûí øèíý÷ëýëä òàòâàð òºëºã÷èéí
à÷ààëëûã õºíãºëºõ òàëààñ ººð÷ëºëò õèéãäñýí ÷ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ
¿¿ðãèéí õýðýãæèëòýíä òàòâàð òºëºã÷äèéã äàäëàãàæóóëàõ, ò¿¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü ÷óõàë áºãººä ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí
òîãòîëöîîíä ¿íýëæ áîëîìã¿é ¿ð ºãººæ ºãºõ íü òîäîðõîé áèëýý.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åä öàëèíãèéí àøèã îðëîãûí
òàòâàðààñ ººðèéã òºëæ áàéãààã¿é ó÷èð òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ òàëààð
á¿ðýëäýí òîãòñîí íèéãìèéí ñýòãýëãýý òºäèéëºí òºëºâøººã¿é áîëîõ íü òàòâàð
òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéäëààñ òîäîðõîé áàéíà. Çºâõºí òàòâàðûí
áàéãóóëëàãà òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷, çóãòàã÷èéí ýñðýã òºðºë á¿ðèéí àðãà õýìæýý
àâàõ, òîðãóóëü, øèéòãýë íîãäóóëàõ, òàòâàðûí õÿíàëòûã ÷àíãàòãàõ, õºíäëºíãèéí
õÿíàëòûí ñèñòåì íýâòð¿¿ëýõ, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ çýðãýýð íèéò òàòâàð
òºëºã÷èä ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áèëýý.
Òàòâàðûí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ õàìãèéí ñàéí àðãà íü òàòâàð òºëºã÷äèéí
òàòâàðàà òºëºõ íèéãìèéí çºâ ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð õóóëèéí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ ÿâäàë ãýäãèéã õºãæèíã¿é óëñ îðíóóäûí òóðøëàãà õàðóóëñàí áºãººä ãàäíû
çºâëºõ¿¿ä ÷ çºâëºäºã. Òàòâàðàà òºëºõ íèéãìèéí ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõ àæèëä
òàòâàðûí àëáà ÷àðìàéõ íü ¿ð íºëºº áàãàòàé áºãººä õàðèí ÷ ýñðýãýýð îëîí íèéòèéí
äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã áàéíà. Ìîíãîë óëñûí á¿õ øàòíû
òàòâàðûí áàéãóóëëàãà òàòâàð òºëºõèéã òºðèéí ºìíººñ øàõàæ øààðäàõûí çýðýãöýý
îëîí íèéòèéã óõàìñàðëóóëàí îéëãóóëàõ, ñýíõð¿¿ëýõ àæëûã äàâõàð ã¿éöýòãýõ ãýæ
÷àðìàéæ áàéãàà íü ýñðýã òýñðýã àæëûã íýã äîð õèéõ ãýñýí îðîëäëîãî áîëäîã ó÷èð
òºäèéëºí ¿ð íºëºº áàãàòàé àæèë áîëäîã íü òîäîðõîé. Èéìýýñ ýíý àæëûã îëîí
íèéòèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð ¿¿ññýí, ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû ãàäààä áîëîí äîòîîäûí
áàéãóóëëàãûí îðîëöîî äýìæëýãòýé ã¿éöýòãýõ íü èë¿¿ ¿ð íºëººòýé áºãººä õóóëèéí
äàãóó ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëäýã äàäàë òºëºâøèõ íü òàòâàð õóðààëòûí çàðäàë áàãàñàõ
òºäèéã¿é òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõ äýýøëýõ, òàòâàð òºëºã÷èä ÷ íèéãýìä ã¿éöýòãýõ
èðãýíèé ¿¿ðýã, îðîëöîîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ ñî¸ë òºëºâøèõ çýðýã îëîí ýåðýã ¿ð äàãàâàð
76 àâ÷ðàõ ó÷èðòàé.
Èéìýýñ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ äàäëûã òºëºâø¿¿ëýõ àæèë íü

äàðààõ õî¸ð õóâèëáàð áàéæ áîëíî.
1-ð õóâèëáàð. Îäîîãèéí áàéãàà ò¿âøèíä òàòâàðûí àëáàäààð äàìæóóëàí
çºâõºí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, òàòâàðàà òºë ãýñýí ñàíóóëãà, øààðäëàãûí ñýòãýëãýýíä
òóëãóóðëàñàí õóâèëáàð. Ýíý íü òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãèéã øààðäàõ, ñàíóóëàõ íü òàòâàðûí
àëáàíû ¿¿ðýã ãýñýí ¿çýë. Èéìýýñ òàòâàð òºëºã÷äºä õýäèéãýýð òàòâàð òºëºõ íü òàíû
¿¿ðýã ãýäãèéã õýëñýí ÷ õýí íýãíèé òºëºº òºëæ áàéãàà ãýñýí ñýòãýëãýýã òºð¿¿ëäýã
ó÷èð òºäèéëºí ¿ð ä¿íòýé áóñ ãýäýã íü òîäîðõîé áîëñîí.
2-ð õóâèëáàð. Òàòâàð íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë õ¿ðýýòýé õàìàðñàí
òºðèéí óäèðäëàãûí àðãà õýðýãñýë òóë òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü íèéãìýýñ
õ¿ðòýæ áàéãàà ¿ð ºãººæèéíõºº òºëºº òºëºõ á¿õ íèéòèéí ¿¿ðýã ãýñýí ¿çýëä
òóëãóóðëàñàí õóâèëáàð. Èéì ó÷èð òàòâàð õóðààõ àæëûã èðãýäèéí íèéãìýýñ õ¿ðòýæ
áóé ¿ð ºãººæòýé íü óÿëäóóëàõ çàìààð õºíãºâ÷èëæ áîëîõ áºãººä á¿õ íèéòýýð
¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ýíýõ¿¿ õóâèëáàðûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä òàòâàðûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà
ãàðíà. Ìîíãîë óëñàä ¿íäñýí õóóëèíäàà òîäîðõîéëñîí õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé, àðä÷èëñàí
íèéãìèéã áàéãóóëàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ¿íäýñíèé òàòâàðûí òîãòîëöîîã
áýõæ¿¿ëýõ, òàòâàð õóðààëòûã ñàéæðóóëàõ, òàòâàðûí õóóëèóäèéí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ, òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ¿íäýñ íü òàòâàðûí áîëîâñðîëûí
àñóóäàë ìºí.
Òàòâàðûí ¿íäñýí ìýäëýãèéã á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîãîîð
äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð õèéæ ñèñòåìòýéãýýð îëãîõ íü òàòâàðûí õàðèëöàà
øóäàðãà ÿâàãäàõ ¿íäýñ áîëíî. Ýíý íü:
• Áàãà /ÿñëè, öýöýðëýã, òîãëîîì çýðýã íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºíãººð (Ààâ,
ýýæèéí òºëñºí òàòâàðààð) àâñàí ç¿éëèéã õýðýãëýæ áàéãàà ãýñýí ñýòãýëãýýã
áàãààñ íü õ¿¿õäýä òºð¿¿ëýõ/
• Äóíä /çàì òàëáàé, öàõèëãààí, ýìíýëýã, ñóðãóóëü íü òàòâàð òºëºã÷äèéí
ìºíãººð ñàíõ¿¿æäýã, áè òàòâàð òºëíº ãýñýí ñýòãýëãýýã òºð¿¿ëýõ/
• Äýýä /ìýðãýæèë ýçýìøèõ/
• Ìýðãýø¿¿ëýõ ÷èãëýë, êîíöåïöèîð õýðýãæèõ þì.
Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ñèñòåìèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü à) òàòâàð

òºëºã÷ ÿàæ òàòâàðàà òºëºõºº òýð á¿ð ìýäýõã¿é áàéõ, á) ìýäñýí ÷ àëü áîëîõ òºëºõã¿é
áàéõ, â) åð íü òàòâàð òºëºõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çäýã íèéãìèéí õàíäëàãà áàéäàã.
Èéìýýñ õóóëü õýðýãæ¿¿ëýýã¿éãýýñ ¿¿äýõ ýðñäëèéã îéëãóóëàõ, á¿ðòãýëã¿é ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õóäàë ìýäýýëýõèéí õîð óðøãèéã ìýäð¿¿ëýõ, õóóëèéã õýðõýí
õýðýãæ¿¿ëýõèéã çààæ ñóðãàõ øààðäëàãà çàéëøã¿é ãàðíà. Ãýõäýý òàòâàð òºëºã÷äºä
õàíäñàí ñóðãàëòàä òýð á¿ð ìºíãºº òºëººä ñóðàëöàõ õ¿ñýë ò¿ãýýìýë òºðäºãã¿é íü
òàòâàð òºëºõ äóðòàé õ¿í áàéäàãã¿éòýé õîëáîîòîé þì. 77
Èéìýýñ òºðººñ òàòâàð òºëºã÷äºä ñóðãàëò, ñåìèíàð ÿâóóëàõàä òîäîðõîé

õýìæýýíèé õºðºíãº òºñºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõäýý çºâõºí òàòâàðûí àëáààð áóñ, õàðèí
ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûí òóñëàëöààã àâàõ, òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð íèéò
òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðûí áîëîâñðîë îëãîõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áèëýý.
Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð

òàòâàð õóðààëòûã ñàéæðóóëàõ íü
Òàòâàðûí ìåõàíèçì íü òºð, òàòâàð òºëºã÷èéí ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõëóóäûí

õîîðîíä õàðüöàíãóé òýíöâýðò áàéäëûã áèé áîëãîõ çàìààð òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ, òàòâàðàà õóðààõàä ÷èãëýíý.
Òàòâàð òºëºã÷ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ñèñòåì íü òýäíýýñ õóóëèéí
äàãóó òàòâàðàà òîîöîõ, á¿ðòãýõ, òàéëàãíàõ àæèëáàðóóäûã ã¿éöýòãýõ õýðýãöýý ãàðäàã
áîë òàòâàðûí àëáà íü òàòâàðûí õóóëèéã òàòâàð òºëºã÷ øóäàðãààð õýðýãæ¿¿ëæ áóéã
õÿíàõ õýðýãòýé áîëäîã. Èéìýýñ òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãàà íü òàòâàðûí àëáàíû
¿¿ðýã, òàòâàðàà òºëºõ íü òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðýã áàéäàã ÷ ýíý õî¸ð àøèã ñîíèðõëûí
õîîðîíä òàòâàðàà õýðõýí òîîöîæ íîãäóóëàõ ìýäëýã, àðãà ç¿é äóòàõ, òàòâàð
òºëºã÷èéí òàéëàí ìýäýý ¿íýí çºâ ýñýõèéã õÿíàõ, òîãòîîõ áîëîìæã¿é áàéõ çýðãýýñ
òàòâàðûí õàðèëöààíä ãàæóóäàë ¿¿ñäýã.
Èéìýýñ òàòâàð õóðààõ íýã ìåõàíèçì íü òºð, òàòâàð òºëºã÷èéí õîîðîíä ã¿¿ð
áîëîí àæèëëàõ òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà þì. “Òàòâàðûí
èòãýìæëýãäñýí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà” ãýæ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ àâñàí
çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð øóäàðãà áàéð ñóóðèéã áàðèìòëàí òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààã õýëýõ
áºãººä ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîã 1919 îíä Ãåðìàí óëñ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýñ õîéø óëñ
îðíóóä òºðèéí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºë ãýäýã óòãààð õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí òóðøëàãàòàé
áèëýý. Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæñýíýýð òàòâàðûí àëáàíä:
• Òàòâàðûã íîãäóóëàõ, òºëºëòèéí àæëóóäûã èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ººð
ã¿éöýòã¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëîõ;
• Òàéëàí ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã õàðèóöàõ ýçýíòýé áîëîõ;
• Òàòâàðòàé õîëáîîòîé àëèâàà ìàðãààí, çºð÷ëèéã èòãýìæëýãäñýí
òºëººëºã÷èéí îðîëöîîòîé øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëîõ;
• Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí ìýäëýã ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöàõ íü
òàòâàðûí õàðèëöààíä ýåðýã ¿ð äàãàâàð áèé áîëîõ;
• Òàòâàðûí àëáàíû àæèë÷äûí èðýýä¿éí íèéãìèéí áàòàëãàà á¿ðäýõ;
• Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòèéí ¿éë àæèëëàãàà õóóëèéí äàãóó çîõèõ õýìæýýíä
õýðýãæèõ íü òàòâàð õóðààõ çàðäàë õýìíýãäýõ çýðãýýð òàòâàðûí àëáàíû ¿éë
àæèëëàãàà íèëýýä õºíãºëºãäºõ áîëíî.
78
Òàòâàð òºëºã÷ íü ýíý ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý íàðèéí ìýðãýøñýí

ìýðãýæèëòíèé òóñëàëöàà àâàõ, èíãýñíýýð õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ¿¿ñ÷
áîëîõ àëèâàà ýðñäëýýñ ººðèéãºº õàìãààëàõ áîëîìæòîé áîëîõîîñ ãàäíà ýíý àæèëä
çàðöóóëàõ öàã õóãàöààãàà ººð áóñàä ç¿éëäýý çàðöóóëàõ á¿ðýí áîëîìæ á¿ðäýíý.
Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òîãòîëöîî íü ìàíàé óëñàä 2005
îíîîñ ýõýëñýí áºãººä ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëýí íèéãìèéí õýðýãëýý áîëãîí
á¿ðä¿¿ëýõ íü óëñûí òºðèéí ñàíõ¿¿, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýý, òàòâàðûí àëáàíû
òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä îëîí òàëûí ýåðýã ¿ð äàãàâàð àâ÷ðàõ þì.
Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû ºíººãèéí áàéäàëä õèéñýí

SWOT øèíæèëãýý
Äàâóó òàë Ñóë òàë

1. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààð çîõèîí 1. Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ
áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýä ç¿éí îð÷èí
2. Çààâàë áîëîí ñàéí äóðûí ãèø¿¿ä 2. Ò¿ðýýñèéí áàéðàíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
äýìæèã÷òýé áàéãàà
3. Òàòâàðûí òàëààð ýðäìèéí çýðýã 3. Òåõíèê õýðýãñýë, ìàòåðèàëëàã áààç
õàìãààëñàí áîëîí õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ìýäëýã 4. Øèíý òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëýõ áîëîâñîí
÷àäâàð á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã íýãòãýñýí õ¿÷íèé ÷àäâàð
4. Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé 5. Ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, íîì ñóðàõ áè÷èã áîëîí

õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîñîí íîìûí ñàí
5. Îëîí íèéòýä òàòâàðûí òàëààð 6. Òàòâàðûí ìàðãààí, çºð÷ëèéã ìýðãýøñýí õ¿íèé

ìýäýýëýë õ¿ðãýõ àæèë õýâøñýí òóñëàëöààòàéãààð øèéäâýðëýæ õýâøýýã¿é
7. Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýõ ýðõ àâñàí íÿãòëàí áîäîã÷ öººí
8. Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû
õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãàã¿é
9. Íèéãýìä ýíý òàëûí íýãäñýí îéëãîëò
òºëºâøººã¿é
10. Ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî
Áîëîìæ Àþóë
1. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí äýìæëýã 1. Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû ñàíõ¿¿æèëò

2. Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí 2. Ýðõ á¿õèé áóñ ýòãýýä¿¿ä ýíý ¿éë àæèëëàãààã
áîäîã÷ áýëòãýõ, øàëãàëò àâàõ, ýðõ õýðýãæ¿¿ëýõ
îëãîõ àæëûí ñóóðü òàâèãäñàí
3. Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ áàéãóóëëàãà
¿¿ññýí
4. Òºð, òàòâàð òºëºã÷èéí õîîðîíä
èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ áàéõ
íèéãìèéí õýðýãöýý
5. Äîíîð áàéãóóëëàãûí òóñëàëöàà
àâàõ 79
Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû ºíººãèéí òîãòîëöîîíû çîðèëãî

íü áîëîìæäîî òóëãóóðëàí äàâóó òàëàà àøèãëàí ñóë òàëàà ñàéæðóóëàõ, àþóëàà
àðèëãàõ çàìààð Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 9-èéí 5 äàõü çààëòûí õýðýãæèëòèéã
õàíãàõàä îðøèíî.
Èéìýýñ òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òóñëàëöààòàéãààð
òàòâàð õóðààëòûã ñàéæðóóëàõ áîäëîãûí õóâèëáàð íü:
• Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ;
• Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí áîäîã÷äûí ñóðãàëòûã õºäºº, îðîí íóòàãò
ÿâóóëàõ, ÷àäâàðòàé òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí áîäîã÷äûã áýëòãýõ;
• Õóóëü÷äûí òàòâàðûí õóóëèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ;
• Òàòâàðûí òîîöîî, òàéëàíã òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí áîäîã÷äîîð
ãàðãóóëäàã áîëîõûã øàò äàðààòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ;
• Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí áîäîã÷äûã “Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä
õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð õóðààõ òóõàé õóóëü”-èéí äàãóó òàòâàð õóðààõ, ìàðãààí,
çºð÷ëèéã øèéäâýðëýõýä òàòàí îðîëöóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áèé áîëãîõ;
• Òàòâàðûí õóóëèéã ñóðòàë÷ëàõ, òàíèóëàõ, òàòâàðàà òºëºõ äàäëûã òºëºâø¿¿ëýõ
àæëóóäûã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ
Ýíýõ¿¿ õóâèëáàð íü òºð, òàòâàð òºëºã÷èéí õýðýãöýýã õàíãàõóéö èòãýìæ-

ëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð òàòâàð õóðààëòûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñ
íü þì. Òàòâàðûí òîîöîî, òàéëàíã òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí íÿãòëàí áîäîã÷îîð
ã¿éöýòã¿¿ëýõ íü òàéëàí ìýäýýíèé ¿íýí çºâ áàéäëûã õàíãàõ, ýðãýýä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ ìåõàíèçì á¿ðäýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Èéìýýñ èòãýìæëýãäñýí ãýäýã íü òºð,
òàòâàð òºëºã÷èéí àëü àëèíû èòãýëèéã õ¿ëýýñýí òºëººëºã÷ ãýäýã óòãààð îëîí óëñûí
ò¿âøèíä õýðýãæäýã àæýý.
5.3. ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÍÝÃÆÈÉÍ ÎÐËÎÃÛÍ ÀËÁÀÍ ÒÀÒÂÀÐÛÃ

Á¯ÐÒÃÝÕ, ÒÀÉËÀÃÍÀÕ ÕÓÂÈËÁÀÐ
Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí çîðèëãî, òàòâàðûí çîðèëãûí çºð¿¿, ò¿¿íèéã óÿëäóóëàõ íü
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí äàãóó îðëîãî çàðäëûã

õ¿ëýýí çºâøººð÷ á¿ðòãýõ íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîð á¿ðòãýõýýñ
çºð¿¿òýé áàéäàã òóë ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøèã,
òàòâàðûí òàéëàíãèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî àäèë áàéäàãã¿é. Èéìýýñ çºð¿¿òýé
ç¿éëñèéã òîõèðóóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàðûí çàðäàë, òàòâàðûí
80
òàéëàíä òîäîðõîéëñîí òàòâàðûí ºãëºãèéã òîõèðóóëàí á¿ðòãýõ øààðäëàãà ç¿é

¸ñîîð òàâèãääàã. Îëîí óëñûí ïðàêòèêò ÍÁÁÎÓÑ-12-îîð õýðõýí á¿ðòãýõèéã
çààñàí áàéäàã ÷ óëñ îðîí á¿ðèéí òàòâàðûí õóóëü ººðèéí îíöëîãòîé òóë ÿã íýã
õýâ çàãâàðûí äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ íü òóéëûí áýðõøýýëòýé áèëýý. Ìàíàé óëñûí
õóâüä àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí á¿ðòãýë, òàéëàíã íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëòýé óÿëäóóëàõ àñóóäàë ýöýñëýí øèéäâýðëýãäýõã¿éãýýð 15 æèëèéí ò¿¿õèéã
òóóëæýý.
Ìîíãîë Óëñûí Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí øèíý÷ëýãäñýí
õóóëü áîëîí àðãà÷ëàëä àêêðóýëü ñóóðèàð îðëîãî çàðäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
á¿ðòãýõýýð çààñàí íü ñóóðü çàð÷ìûí ñîíãîëòîîñ çºð¿¿ ãàðãàõã¿éãýýð òîîöñîí
áîëíî. ÍÁÁÎÓÑ-12 íü ìºíãºí ñóóðüò òóëãóóðëàõ òóë ìàíàé íºõöºëä íèéöýõã¿é
áºãººä õàðèí õóóëèéí íàðèéí çààëòóóäòàé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ çºð¿¿ã õýðõýí á¿ðòãýæ
òàéëàãíàõ àðãà ç¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà áèëýý.
Òàòâàðûí á¿ðòãýë íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä á¿ðòãýãäñýí àæèë ã¿éëãýýíèé
ä¿í íü òàòâàðûí õóóëèéí äàãóó òàòâàðûã òîîöîõ ñóóðü áîëîõ ä¿íãýýñ çºðæ áóé
çºð¿¿íèé íºëººëëèéã á¿ðòãýæ òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøèã, òàòâàð íîãäóóëàõ
îðëîãûí óÿëäààã õàíãàõ çîðèëãîòîé þì. Èéìýýñ òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó
òàòâàðòàé õîëáîîòîé àæèë ã¿éëãýýã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä òóëãóóðëàí òîîöîæ,
á¿ðòãýæ, òàéëàãíàõ àæëóóä õèéãäýíý.
Ìàíàé óëñûí àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí çààëòóóäûí
äàãóó òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõîä ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýëèéí òàòâàðûí
ºìíºõ àøãààñ çºðºõ ¿íäñýí íºõöë¿¿äèéã àâ÷ ¿çüå.
ÍÁÁ-èéí çîðèëãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîñ çºð¿¿ ¿¿ñýõ íºõöºë
Õ¿ñíýãò 19
¹ ¯ç¿¿ëýëò Ñàíõ¿¿ãèéí Òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí Çºð¿¿ ¿¿ñýõ
á¿ðòãýëèéí çîðèëãî øàëòãààí
çîðèëãî
1 ×ºëººëºãäºõ Îðëîãîîð Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîð Òàòâàð íîãäóóëàëòààñ

îðëîãî á¿ðòãýíý á¿ðòãýõã¿é ÷ºëººëæ áàéãàà
2 Òóñãàéëñàí Îðëîãîîð Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîð Òóñãàéëñàí õóâüòàé ó÷èð

õóâü õýìæýýòýé á¿ðòãýíý á¿ðòãýíý, çàðèì òàòâàð òàòâàð òîîöîõ ñóóðèéã
îðëîãî íü òºëºãäñºí ó÷èð ÒÍÎ ÿëãàíà, çàðèì îðëîãîîñ
áîëîõã¿é òàòâàð íü ñóóòãàñíààð
òºëºãäºíº
3 Õºäëºõ õºðºíãº Îëç, ãàðçûã ¯ëäýãäýë ºðòãèéã Áîðëóóëàõòàé õîëáîãäîí

áîðëóóëñàí òîäîðõîéëæ õàññàí ä¿íã ÒÍÎ ãýæ ãàðñàí çàðäëûã
îðëîãî á¿ðòãýíý á¿ðòãýíý õàñàõã¿é
81
¹ ¯ç¿¿ëýëò Ñàíõ¿¿ãèéí Òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí Çºð¿¿ ¿¿ñýõ
çîðèëãî
4 Õÿçãààðëàëò Çàðäëààð Õÿçãààðààñ õýòýðñýí Õÿçãààðààñ õýòýðñýí

á¿õèé çàðäàë á¿ðòãýíý ä¿íã çàðäàë ãýæ ä¿í íü ÒÍÎ áîëíî
á¿ðòãýõã¿é
5 Çàðäàëä Çàðäëààð Õóóëüä çààñàí íºõöëèéã Çàðäàëä õ¿ëýýí

òàâèãäàõ á¿ðòãýíý õàíãàõã¿é áîë çàðäëààð çºâøººðºõã¿é õýñýã íü
õÿçãààðëàëò á¿ðòãýõã¿é ÒÍÎ áîëíî
6 ¯ë õàñàãäàõ Îðëîãî îëîõòîé ÒÍÎ-îîñ õàñàãäàõ Ýíý çàðäëûí ä¿íãýýð

çàðäàë õîëáîîòîé áîë çàðäàë ãýæ õ¿ëýýí ÒÍÎ-ûã íýìýãä¿¿ëíý
çàðäàë ãýæ çºâøººðºõã¿é
á¿ðòãýíý
7 Çýýëèéí õ¿¿ãèéí Çàðäëààð Çàðèì õýñãèéã íü ÒÍÎ- Õóóëèéí çààëòûí

çàðäàë á¿ðòãýíý îîñ õàñàõ çàðäàë ãýæ äàãóó õ¿ëýýí
õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é çºâøººðºãäºõã¿é òóë
ÒÍÎ-ûã íýìýãä¿¿ëíý
8 Ýëýãäëèéí Çàðäëààð Õºðºíãèéí àøèãëàëò, Õóóëèéí çààëòûí

çàðäàë á¿ðòãýíý ÒÍÎ-òîé óÿëäóóëíà äàãóó õ¿ëýýí
çºâøººðºãäºõã¿é òóë
ÒÍÎ-ûã íýìýãä¿¿ëíý
9 Õºíãºëºëò Îðëîãî, çàðäëûã Îðëîãî, çàðäëûã Õºíãºëºãäºõ òàòâàðûã

á¿ðòãýíý á¿ðòãýíý òîîöîõûí òóëä òóñàä íü
á¿ðòãýõ øààðäëàãàòàé
10 Áàãà ¿íýòýé Õàíãàìæèéí Õóäàëäàí àâñàí ä¿íãýýð Àêêóðýëü, ìºíãºí ñóóðüò

ò¿ðãýí ýëýãäýõ çàðäàë íýðýýð çàðäëààð õ¿ëýýí çàð÷ìûí çºð¿¿
ç¿éë çàðöóóëàëòààð çºâøººðºõ
á¿ðòãýíý
11 ¯íäñýí õºðºí- Òóõàéí áàðàà Òóõàéí òàéëàíò ¿åä íü Àêêóðýëü, ìºíãºí ñóóðüò
ãººñ áóñàä ìàòåðèàëûí òºëñºí íèéò ä¿íãýýð çàð÷ìûí çºð¿¿
èìïîðòûí áàðàà, ºðòãººð õàñíà
ìàòåðèàë, ò¿¿õèé á¿ðòãýíý
ýäèéí ãààëèéí
àëáàí òàòâàð
Çºð¿¿ã ¿¿ñ÷ áóé øèíæ áàéäëààñ íü áàéíãûí øèíæòýé áîëîí ò¿ð øèíæòýé
ãýæ àíãèëàõ áºãººä õóóëü òîãòîîìæèéí çààëò, àðãà àðãà÷ëàëûí ñîíãîëòîîñ
õàìààðíà. Áàéíãûí çºð¿¿ íü èðýýä¿éí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîä íºëººëºõã¿é
çºâõºí òóõàéí òàéëàíò ¿åèéí òîîöîîíä õàìààðíà. Õàðèí ò¿ð øèíæòýé çºð¿¿ íü
òóõàéí òàéëàíò ¿å áîëîí èðýýä¿éí òàéëàíò ¿åèéí àëü àëèíû òîîöîîíä íºëººëíº.
ªºðººð õýëáýë òóõàéí òàéëàíò ¿åä ¿¿ññýí çºð¿¿ íü èðýýä¿éí òàéëàíãèéí ¿å¿äýä
íºõºãäºõ õîéøëîãäñîí òàòâàðûí ºãëºã, õºðºíãº äàíñóóäààð çîõèöóóëàí á¿ðòãýõèéã
îëîí óëñûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí 12-ð ñòàíäàðòàä çààñàí. Õóóëèíä õýäèéãýýð
82 àêêóðýëü ñóóðüò çàð÷ìûã õýðýãëýõýýð çààñàí ÷ çàðèì çààëòóóäûí õóâüä ìºíãºí
ñóóðüò çàð÷ìààð õýðýãæèõýýð áàéãààã àíõààðàõ òºäèéã¿é çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ àðãà

ç¿éã òîäîðõîé áîëãîæ òàéëàí ìýäýýíèé ¿íýí çºâ áàéäëûã õàíãàõ íü òºðèéí ç¿ãýýñ
àíõààðâàë çîõèõ àñóóäàë þì.
ÍÁÁ-èéí çîðèëãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîñ ¿¿ñýõ çºð¿¿ãèéí

øèíæ áàéäàë, íºëººëºë
Õ¿ñíýãò 20
¹ ¯ç¿¿ëýëò Áàéíãûí Ò¿ð
Èðýýä¿éä òàòâàð Èðýýä¿éä
íîãäîõ çºð¿¿ õàñàãäàõ çºð¿¿
1 ×ºëººëºãäºõ îðëîãî Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é

íºëººëíº
2 Òóñãàéëñàí õóâü Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
õýìæýýòýé îðëîãî íºëººëíº
3 Õºäëºõ õºðºíãº Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
áîðëóóëñàí îðëîãî íºëººëíº
4 Õÿçãààðëàëò á¿õèé Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
çàðäàë íºëººëíº
5 Çàðäàëä òàâèãäàõ Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
õÿçãààðëàëò íºëººëíº
6 ¯ë õàñàãäàõ çàðäàë Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
íºëººëíº
7 Çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäàë Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
íºëººëíº
8 Ýëýãäëèéí çàðäàë Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëíº Íºëººëíº
íºëººëíº Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
Èðýýä¿éí òàéëàíä ÷
íºëººëíº
9 Õºíãºëºëò Òóõàéí òàéëàíä Íºëººëºõã¿é Íºëººëºõã¿é
íºëººëíº
10 Áàãà ¿íýòýé ò¿ðãýí Òóõàéí òàéëàíä
ýëýãäýõ ç¿éë íºëººëíº Íºëººëºõã¿é Íºëººëíº
Èðýýä¿éí òàéëàíä ÷
íºëººëíº
11 ¯íäñýí õºðºíãººñ Òóõàéí òàéëàíä
áóñàä èìïîðòûí áàðàà, íºëººëíº Íºëººëíº Íºëººëíº
ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýäèéí Èðýýä¿éí òàéëàíä ÷
ãààëèéí àëáàí òàòâàð íºëººëíº
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí çààëòòàé õîëáîãäîí

ãàðàõ èõýíõ çºð¿¿ íü òóõàéí òàéëàíò ¿åä õàìààðàõ ó÷èð áàéíãûí øèíæòýé çºð¿¿
¿¿ñ÷ áàéíà. Õàðèí ýëýãäëèéí çàðäàë íü àðãûí ñîíãîëòûí çºð¿¿òýé áàéäëààñ
õàìààðàí ò¿ð øèíæòýé çºð¿¿ ¿¿ñ÷ áîëîõ þì. Ýëýãäëèéí çàðäëûã òîîöîõ øóëóóí
øóãàìûí àðãààñ ººð àðãà õýðýãëýâýë ò¿¿íýýñ ¿¿ñýõ çºð¿¿ èðýýä¿éí òàéëàíò ¿å¿¿äýä
83
õýðõýí íºëººëºõèéã òîîöîæ çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Òàòâàðûí
çîðèëãîîð ýëýãäëèéí çàðäëûã øóëóóí øóãàìûí àðãàä ñóóðèëæ áàéãàà ãýæ ¿çýõýýñ
ãàäíà óðñãàë çàñâàðûí çàðäëûí õýòýðñýí õýñãèéí íºëººëºë ãàðàõ òºäèéã¿é
õºðºíãèéí àøèãëàæ áóé áàéäàë ÷ çºð¿¿ ¿¿ñýõýä íºëººëíº ãýæ îéëãîõ áîëæ áàéíà.
¯¿ñ÷ áóé çºð¿¿ãýýñ øàëòãààëàí èðýýä¿éä òîîöîõ òàòâàðûí ºãëºã èõñýõ,
áàãàñàõ íºëººëëèéã õºðºíãº, ºð òºëáºðòýé íèéö¿¿ëýí á¿ðòãýõ íü “Òàòâàðûí
íºëººëºë”-èéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä òóñãàõ ¿çýë áàðèìòëàë þì. Áîäèò õºðºíãº,
ºð òºëáºðèéí äàíñíû ä¿íä ººð÷ëºëò îðîõã¿é áîëîâ÷ èðýýä¿éä òºëºõ òàòâàðûí
õýìæýýíä ãàðàõ ººð÷ëºëòèéã ¿íýí çºâººð èëýðõèéëýõýä îðøèíî.
Áàéíãûí çºð¿¿ íü àëü ÷ òàéëàíãèéí ¿åä îðøèí áàéäàã ó÷èð òàòâàðûí
íºëººëëèéã á¿ðòãýëä òóñãàõ òàëààð ÍÁÁÎÓÑ-12-ä àâ÷ ¿çäýãã¿é. Ýíý çºð¿¿ íü
òàéëàíãèéí ¿å á¿ðä òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøèã, òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî çºðºõ íºõöºë
áîëäîã ó÷èð ò¿¿íèéã õýðõýí íèéö¿¿ëýí á¿ðòãýõ íü øèéäâýðëýõ àñóóäëûí íýã þì.
Îëîí óëñûí ïðàêòèêò çºð¿¿ã çîõèöóóëàí á¿ðòãýõ 3 àðãûã õýðýãëýäýã áàéíà.
1. Õîéøëóóëàõ àðãà
2. Õºðºíãº, ºð òºëáºðèéí àðãà
3. Öýâýð ä¿íãèéí àðãà (Òàòâàð òîîöñîíû äàðààõ àðãà)
1,2-ð àðãà íü Õîéøëîãäñîí òàòâàðûí õºðºíãº, õîéøëîãäñîí òàòâàðûí

ºãëºãèéí äàíñûã õýðýãëýíý. Õîéøëóóëàõ àðãà íü îðëîãûí òàéëàíä, Õºðºíãº,
ºð òºëáºðèéí àðãà íü áàëàíñàä çºð¿¿ã òóñãàõàä òóëãóóðëàäàã áîë 3-ð àðãà
íü òàòâàðûí íºëººëëººñ ¿¿ñ÷ áóé çºð¿¿ã íýã ýëåìåíò áîëãîí íýìýõ, õàñàõ
¿ç¿¿ëýëòýýð òàéëàãíàõ ¿çýë áàðèìòëàë þì. ªºðººð õýëáýë çºð¿¿ ¿¿ñãýýä áàéãàà
íºëººëëèéã íýìýõ áóþó õàñàõ òîõèðóóëãà áîëãîí òàéëàãíàæ ýöñèéí ä¿íäýý çºð¿¿
¿¿ñãýýä áàéãàà ä¿íã áàëàíñàä õºðºíãº, ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õîðîãäóóëàõ
óòãààð èëýðõèéëäýã áàéíà.
Ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí äàãóó
¿¿ñ÷ áóé çºð¿¿ã öýâýð ä¿íãèéí àðãààð á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîæ
áàéíà. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òàòâàðûí õóóëèíä îðëîãî, çàðäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
á¿ðòãýõ àêêðóýëü ñóóðüò çàð÷ìûã õýðýãëýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ¿¿ñýõ çºð¿¿ èõýíõ
íü áàéíãûí øèíæòýé áàéãàà ãýäýã íü èðýýä¿éí òàéëàíò ¿åèéí òàòâàðûí õýìæýýíä
íºëººëºõã¿é áîëîõîîð õîéøëîãäñîí òàòâàðûí õºðºíãº, ºð òºëáºðèéí äàíñûã
õýðýãëýõã¿éãýýð çºð¿¿íèé íºëººëëèéã òàòâàðûí çàðäëààð çîõèöóóëàõ íü á¿ðòãýëèéã
èë¿¿ õÿëáàð áîëãîíî. Ãýâ÷ ñóóðü çàð÷ìûí çºð¿¿ãýýð ¿¿ñýõ çàðèì ç¿éëèéã õàðãàëçàí
áóñàä àðãàòàé õîñëóóëàí õýðýãëýõ áîëîìæòîé áèëýý.
Çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ õî¸ð õóâèëáàð áàéíà.
1 äýõ õóâèëáàð íü òàòâàðûí ºìíºõ àøãààñ òîîöñîí òàòâàðûí çàðäàë,
òºëáºë çîõèõ òàòâàðûí ä¿í 2-ûí çºð¿¿ã õàðàõ áîëîìæòîé áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíãèéí òàòâàðûí ºãëºãò áîäèòîîð òºëºõ ä¿í á¿ðòãýãäýõ áîëîìæòîé áîëíî. Ýíý
àðãà íü òàòâàðûí çàðäàë, òºëáºë çîõèõ òàòâàðûí ºãëºãººñ ¿¿ñýõ çºð¿¿ã ºì÷èéí
84
ººð÷ëºëòèéí òàéëàíä òàéëàíãèéí ¿åèéí àøãèéã çîõèöóóëàõ áàéäëààð õàðóóëíà.
2 äàõü õóâèëáàð íü òàòâàðûí òàéëàíãèéí òºëáºë çîõèõ òàòâàðûí ä¿íãýýð

îðëîãûí òàéëàíãèéí òàòâàðûí çàðäëûã á¿ðòãýæ áîëíî. Ýíý õóâèëáàð íü îðëîãûí
òàéëàíä áîäèò òàòâàðûí à÷ààëëûã õàðóóëàõààðàà äàâóó òàëòàé òºäèéã¿é
òàéëàíãóóäûí óÿëäààã õàíãàæ ÷àäàõ þì. Ñóäëàà÷èéí õóâüä õî¸ð äàõü õóâèëáàðûã
ñàíàë áîëãîæ áàéãàà áºãººä ÍÁÁ, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîñ ¿¿äýõ çºð¿¿ã
òàòâàðûí çàðäëààð øóóä çîõèöóóëàõ áîëîìæòîéãîîðîî äàâóó òàëòàé áîëíî.
Õýðýâ çºð¿¿ã áîäèò ä¿íãýýð íü áàëàíñàä òóñãàí õàðóóëíà ãýâýë 1-ð õóâèëáàðààð
çîõèöóóëàëòûã õèéæ áîëíî.
Çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ 1-ð õóâèëáàð:
Òàéëàíãóóäûí óÿëäàà
Õ¿ñíýãò 21
Îðëîãûí òàéëàí Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
òàéëàí
Áîðëóóëàëò (¿éë÷èëãýýíèé) îðëîãî Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã (àëäàãäàë)

- õºíãºëºëò, áóöààëò Õàñàõ íü:
Öýâýð áîðëóóëàëò • ×ºëººëºëò, õºíãºëºëò, òóñãàé õóâü
- Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã õýìæýýòýé îðëîãóóä
Íèéò àøèã Íýìýõ íü:
- ¯éë àæèëëàãààíû çàðäàë • Õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäàë, ¿ë õàñàãäàõ
• Çàõèðãààíû çàðäàë çàðäàë
• Áîðëóóëàëòûí çàðäàë Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
¯éë àæèëëàãààíû àøèã + Ñàéí äóðûí äààòãàëûí õóðààìæèéí õýòýðñýí ä¿í
+ ¯éë àæèëëàãààíû áóñ îðëîãî Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
- ¯éë àæèëëàãààíû áóñ çàðäàë - ªìíºõ æèëèéí òàéëàíãèéí àëäàãäàë
Åðäèéí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî Ýöñèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
+ Îíöãîé øèíæòýé îðëîãî Íîãäóóëñàí òàòâàð
- Îíöãîé øèíæòýé çàðëàãà - Õºíãºëºãäºõ òàòâàðûí ä¿í
Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã (àëäàãäàë) Øàòàëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ àëáàí
Òàòâàðûí çàðäàë òàòâàð
Òàéëàíãèéí ¿åèéí àøèã + Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ
Íèéò òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàðûí ä¿í
Áàëàíñ ªì÷èéí õºäºëãººíèé òàéëàí
Õºðºíãº ªð òºëáºð Ýõíèé ¿ëäýãäýë õõ

Ýðãýëòèéí õºðºíãº Áîãèíî õóãàöààò Íýìýõ:
Òàòâàðûí àâëàãà õõ Òàòâàðûí ºãëºã õõ Òàéëàíãèéí ¿åèéí àøèã õõ
Ýðãýëòèéí áóñ õºðºíãº Ýçíèé ºì÷ Õàñàõ:

Íîãäîë àøèã õõ
Ýöñèéí ¿ë õõ
Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí íºëººëºë (+, -) õõ
Õºðºíãèéí ä¿í õõõ ªÒ áà Ýª ä¿í õõõ Ýöñèéí ¿ëäýãäýë õõ
Çºð¿¿ = Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí íºëººëºë (+,-)
Òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàð
Îðëîãûí òàéëàíãèéí òàòâàðûí çàðäëûí ä¿í, òàòâàðûí òàéëàíãèéí òºëáºë

çîõèõ àëáàí òàòâàðûí(ÒÇÀÒ) ä¿í òýíö¿¿ áóñ áàéõ òîõèîëäîëä òàòâàðûí ºãëºãèéã 85
ÒÇÀÒ-ààð á¿ðòãýâýë áàëàíñèéí òýíöâýð õàíãàãäàõã¿é. Èéìýýñ ýíý õî¸ð ä¿íãèéí

çºð¿¿ íü îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí íºëººëëººñ ¿¿ñýõ ó÷èð ýçíèé ºì÷èéí òàéëàíä
á¿ðòãýõ íü òàòâàðûí òàéëàí, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí óÿëäààã õàíãàõ ¿íäñýí íºõöºë
áîëíî.
Òàéëàíò õóãàöààíû äóíäóóð òºëáºð òºëºãäººã¿é áîë íèéò òºëáºë çîõèõ àëáàí
òàòâàðûí ä¿í íü áàëàíñàä òàòâàðûí ºãëºãººð á¿ðòãýãäýõ áºãººä óðüä÷èëàí òºëñºí
òîõèîëäîëä:
• Óðüä÷èëæ òºëñºí àëáàí òàòâàð íü Òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàðààñ èõ áàéâàë
òàòâàðûí àâëàãà áîëíî.
• Óðüä÷èëæ òºëñºí àëáàí òàòâàð íü Òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàðààñ áàãà
áàéâàë òàòâàðûí ºãëºã áîëíî.
Çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ 2-ð õóâèëáàð:
Òàéëàíãóóäûí óÿëäàà
Õ¿ñíýãò 22
Îðëîãûí òàéëàí Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
òàéëàí
Áîðëóóëàëò (¿éë÷èëãýýíèé) îðëîãî Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã (àëäàãäàë)

- õºíãºëºëò, áóöààëò Õàñàõ íü:
Öýâýð áîðëóóëàëò • ×ºëººëºëò, õºíãºëºëò, òóñãàé õóâü
- Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã õýìæýýòýé îðëîãóóä
Íèéò àøèã Íýìýõ íü:
- ¯éë àæèëëàãààíû çàðäàë • Õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäàë, ¿ë õàñàãäàõ
• Çàõèðãààíû çàðäàë çàðäàë
• Áîðëóóëàëòûí çàðäàë Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
¯éë àæèëëàãààíû àøèã + Ñàéí äóðûí äààòãàëûí õóðààìæèéí õýòýðñýí ä¿í
+ ¯éë àæèëëàãààíû áóñ îðëîãî Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
- ¯éë àæèëëàãààíû áóñ çàðäàë - ªìíºõ æèëèéí òàéëàíãèéí àëäàãäàë
Åðäèéí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî Ýöñèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
+ Îíöãîé øèíæòýé îðëîãî Íîãäóóëñàí òàòâàð
- Îíöãîé øèíæòýé çàðëàãà - Õºíãºëºãäºõ òàòâàðûí ä¿í
Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã (àëäàãäàë) Øàòàëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ àëáàí
Òàòâàðûí çàðäàë òàòâàð
Òàéëàíãèéí ¿åèéí àøèã + Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ
Áàëàíñ ªì÷èéí õºäºëãººíèé òàéëàí
Õºðºíãº ªð òºëáºð Ýõíèé ¿ëäýãäýë õõ

Ýðãýëòèéí õºðºíãº Áîãèíî õóãàöààò Íýìýõ:
Òàòâàðûí àâëàãà õõ Òàòâàðûí ºãëºã õõ Òàéëàíãèéí ¿åèéí àøèã õõ
Ýðãýëòèéí áóñ õºðºíãº Ýçíèé ºì÷ Õàñàõ:

Íîãäîë àøèã õõ
Ýöñèéí ¿ë õõ
Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí íºëººëºë (+, -) õõ
Õºðºíãèéí ä¿í õõõ ªÒ áà Ýª ä¿í õõõ Ýöñèéí ¿ëäýãäýë õõ
86
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ

àðãà÷ëàëûã ñàéæðóóëàõ
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 235 òîîò
òóøààëààð “Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ
àðãà÷ëàë”-ûã áàòëàí 2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ ìºðäºæ áàéíà. Àðãà÷ëàë
íü òàòâàðûí õóóëèéí çààëòóóäûã íýã ìºð îéëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íä íü ÿìàð íîòëîõ
áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ, þóíä ¿íäýñëýí õýðõýí òîîöîõ çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí òàéëáàðëàæ
õýðýãæèëòýä ó÷ðàõ àëèâàà áýðõøýýëòýé àñóóäëûã íýãäñýí íýã îéëãîëòîîð
øèéäâýðëýõ àðãà ç¿é áîëîõ ó÷èðòàé.
ÀÀÍÎÀÒ-ûí õóóëèéí àðãà÷ëàëä áàéãàà çàðèì íýã äóòàãäàëòàé òàëûã
äóðüäâàë:
1. Õóóëèéí ç¿éë çààëòûã òàéëáàðëàõäàà íýãäñýí íýã á¿òýö õýðýãëýýã¿é íü
çàðèì ç¿éëèéã îéëãîõîä òºâºãòýé áàéíà. /Çàðèì õýñýãò íü õóóëèéí...-ä
çààñíû äàãóó ãýñíýý, çàðèì ãàçàð íü õóóëèéí...-ä çààñàí òèéì òèéì þì
ãýýä òóõàéí çààëòûã õóóëñàí, ¿ã ¿ñãèéí àëäàà çýðýã/
2. Øèíýýð îðæ áóé îéëãîëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é, õýðõýí á¿ðòãýõ,
íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ òàëààñ òóñãààã¿é áàéíà. /Áàéíãà áàéðëàäàã,
áàéðëàäàãã¿é òàòâàð òºëºã÷èéã ÿëãàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò, ¿íäñýí õºðºíãººñ
áóñàä èìïîðòûí áàðàà, ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýäèéí ãààëèéí àëáàí òàòâàð,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä, òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ñàëáàð ãýõ ìýò./
3. Äàíñíû õàðüöàà õèéñýí íü ñàéøààëòàé ÷ ÿã òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòòýé
õîëáîãäñîí àæèë ã¿éëãýýíä õèéãäýõ õ¿ðýýã îðõèãäóóëñàí.
4. Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæòîé íèéö¿¿ëýõ òàëààð çàðèì íýã çààëòàä
àøèãëàñàí áîëîâ÷ çàðèìä íü ÿìàð õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ãýäãýý
äóðüäàëã¿é òèéì õóâü õýìæýýãýýð ãýýä çààñàí áàéãàà íü õóóëüä áàéõã¿é
çààëòóóäûã àðãà÷ëàëä òóñãàæ áàéãàà ìýò õàðàãäàæ áàéíà. /Ìýðãýæëýýñ
øàëòãààëñàí ºâ÷íèé óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 30 õóâü õ¿ðòýë
àëäñàí àæèëòàíä îëãîæ áàéãàà 5 ñàð, 31-50 õóâü àëäñàí àæèëòàíä îëãîæ
áàéãàà 7 ñàð, 51-70 õóâü àëäñàí àæèëòàíä îëãîæ áàéãàà 9 ñàð, 71 õóâèàñ
äýýø àëäñàí àæèëòàíä îëãîæ áàéãàà 18 ñàðûí äóíäàæ öàëèíòàé òýíöýõ
õýìæýýíèé íýã áà ò¿¿íýýñ äýýøõè óäààãèéí íºõºí òºëáºð; Õàðèëöàà
õîëáîîíû ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæèéí àëáàí òàòâàð
íîãäóóëàõ îðëîãûí 2 õóâüòàé òýíö¿¿ õýìæýýãýýð á¿õ íèéòèéí ¿¿ðãèéí ñàíä
òºâëºð¿¿ëñýí õºðºíãº ãýõ ìýò./
5. Õóóëèíä áàéãàà îéëãîìæòîé çààëòóóäûã ÿìàð÷ òàéëáàðã¿é õóóëæ àðãà÷ëàëä
îðóóëñàí íü òºäèéëºí à÷ õîëáîãäîëã¿é áàéíà.
87
6. Ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýëòýé õýðõýí óÿëäóóëàõ, çºð¿¿ã õýðõýí òîäîðõîéëîõ òàëààð

òóñãààã¿é.
7. ÍÁÁ-èéí çîðèëãîîð çàðäàë ãýæ õ¿ëýýí çºâøººð÷ á¿ðòãýäýã çàðèì
çàðäëóóä õóóëèíä òîäîðõîé áóñ áàéãààã àðãà÷ëàëààð òîäðóóëæ
òàéëáàðëààã¿é.
8. Õºðºíãèéí çîðèóëàëò ººð÷ëºãäºõ, àøèãëàõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä ýëýãäýë
õîðîãäëûí øèìòãýë òîîöîõã¿é ãýñýí çààëòóóäûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü
òîäîðõîé áóñ.
Òàòâàðûí õóóëèóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ àæèë íü íýãäñýí

àðãà ç¿éä ñóóðèëñàí, õóóëèéí çààëòóóäûí îéëãîëò, ïðàêòèêèéí íýãäëèéã õàíãàõ,
òîäîðõîé áóñ ç¿éëèéã òîäðóóëàõ, õóóëèéí õýðýãæèëòýä òóñëàõ çîðèëãîä ÷èãëýõ
øààðäëàãàòàé áèëýý. ÀÀÍÎÀÒ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàë íü áîëîâñðóóëàëòûí õóâüä
áîëîâñðîíãóé áóñ áàéãàà íü äýýðõ æàãñààëòààñ òîäîðõîé áàéíà. Òàòâàðûí õóóëèéí
àðãà÷ëàë íü õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îð÷èíã áèé áîëãîõîä ýðõ ç¿éí çààëòóóäûã òîäîðõîé
áîëãîí òàéëáàðëàæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ìåõàíèçìóóäûã çààæ òîäðóóëñàí ç¿é
çîõèñòîé ìåíåæìåíòýýð õàíãàõ áàðèìò áè÷èã þì.
ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü
Àæ àõóéí íýãæ íü õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä àæèë ã¿éëãýýãýý áàðèìòæóóëàí

ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó íÿãòëàí áîäîõ á¿ðãýëèéí
çàð÷èì, àðãà àðãà÷ëàëààð á¿ðòãýæ òàéëàãíàí õýðýãëýã÷äèéã ìýäýýëëýýð õàíãàõ
¿¿ðýãòýé. Ìºí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä ñóóðèëàí òºëºõ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí
òºëæ, òàéëàãíàõ áºãººä ýíýõ¿¿ òàéëàí íü òàòâàðûí àëáàíä òàòâàð òºëºã÷èéí
¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëñíèé íîòîëãîî áîëíî. Èéìýýñ òàéëàí ìýäýý ãàðãàõ, òàòâàð òºëºõ,
òàéëàãíàõ ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü äàðààõ ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàãääàã. ¯¿íä.
• Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí 93,94-ð ç¿éë
• Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õóóëü
• Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí 9-ð ç¿éë
• Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð õóðààõ òóõàé õóóëèéí 8, 9,
10-ð ç¿éë
• Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí 21-ð ç¿éë
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí

õ¿ðýýíä òàéëàíã øèíý÷ëýí ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 28-íû
ºäðèéí 267 òîîò òóøààëààð áàòëàí 2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ ìºðäºæ
áàéíà.
88
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíãèéí îðëîãî, çàðäëûí

õ¿ëýýí çºâøººðºëò, òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõ íü íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëèéí çàð÷èì, ñòàíäàðòòàé íèéöýõã¿é áàéõ íºõöë¿¿ä íèëýýä ãàðäàã. Èéìýýñ
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó
òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõ, òàòâàðòàé õîëáîîòîé àæèë ã¿éëãýýã íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éí äàãóó á¿ðòãýæ òàéëàãíàõàä ¿íýëýëò ºã÷, øèéäâýð ãàðãàõ
íü ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã áèëýý.
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí øèíý÷èëñýí òàéëàí íü ºìíºõ
òàéëàíãèéí ¿íäñýí àãóóëãàà õàäãàëñàí áºãººä õóóëèéí çààëò, àðãà÷ëàëä òóññàí
çàðèì çààëòóóä íü çºð¿¿òýé òóññàí, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíòàé óÿëäààã¿é áîëîâñðîíãóé
áóñ ìýäýýëýë øèíæòýé áîëñîí òºäèéã¿é òîäîðõîé áóñ ç¿éë íèëýýä áàéíà.
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíã ººð÷ëºõ øààðäëàãà íü:
• Ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã õàíãàõ
• Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíòàé íèéö¿¿ëýõ (ÍÁÁ-ýý ¿íýí çºâ õºòëºõ)
• Òàòâàðòàé õîëáîîòîé àæèë ã¿éëãýýã äàâõàð áè÷èëòèéí ä¿ðìýýð á¿ðòãýõ
• Õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ
• Ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýë, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ çýðãýýñ
¿¿äýëòýé áîëíî.
ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàíã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøãààñ

õººí çîõèõ çîõèöóóëàëòóóäûã õèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýõ
íü òàòâàðûí çàðäàë, òàòâàðûí ºãëºãèéã áîäèòîîð òîäîðõîéëæ íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éãýýð á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Èíãýñíýýð
òàòâàðûí àëáà òàòâàð òºëºã÷èéí ìýäýýëýëä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éãýýð
¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ, øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæ á¿ðäýõ áºãººä ìýäýýëëèéí ¿íýí
çºâ áàéäëûã õàíãàõàä òóñòàé þì. Òàéëàíã ººð÷ëºõ õóâèëáàðûã õèéí õàâñðàëòààð
õàðóóëàâ.
89
ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí á¿òöèéí õàðüöóóëàëò
Õ¿ñíýãò 23
Îäîîãèéí ìºðäºæ òàéëàíãèéí õóâèëáàð ªºð÷ëºõ õóâèëáàð
I. Íèéòëýã õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ I. Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî, òàòâàðûí

òàòâàðûí òîîöîîëîë ºãëºãèéí òîîöîîëîë
1. Íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãî Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàðûí ºìíºõ àøèã
1.1 ×ºëººëºãäºõ îðëîãî Õàñàõ íü:

1.2 Òàòâàð íîãäîõ îðëîãî 1. Òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ îðëîãûí ä¿í
2. Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ õàñàãäàõ çàðäëûí 2. Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýòýé îðëîãî
ä¿í
3. Õºíãºëºãäºõ îðëîãî
3. Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí çàëðóóëãà
4. Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
5. ªìíºõ òàéëàíãèéí àëäàãäàë Íýìýõ íü:
6. Ýöñèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í 1. Õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäàë
7. Íîãäóóëñàí òàòâàð 2. Çàðäàëä òàâèãäàõ õÿçãààðëàëò, ¿ë õàñàãäàõ

çàðäàë
8. Õºíãºëºãäºõ òàòâàð
3. Èìïîðòîëñîí ¿íäñýí õºðºíãèéí ãààëèéí
9. Íèéòëýã õóâü õýìæýýãýýð òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàð
òàòâàð
4. Çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäàë
II. Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ 5. Ýëýãäëèéí çàðäàë
òàòâàðûí òîîöîîëîë
Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
10. Ýðîòèê õýâëýë, íîì çîõèîë, ä¿ðñ áè÷ëýã
õóäàëäñàí áóþó òºëáºðòýé àøèãëóóëñàí, Íýìýõ íü: Ñàéí äóðûí äààòãàëûí õóðààìæèéí
ýðîòèê òîãëîëò ÿâóóëñàí ¿éë÷èëãýýíèé õýòýðñýí ä¿í
îðëîãîä íîãäóóëñàí òàòâàð
11. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº áîðëóóëñíû - ªìíºõ æèëèéí òàéëàíãèéí àëäàãäàë
îðëîãîä íîãäóóëñàí òàòâàð
Ýöñèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í
12. Òºëáºðò òààâàð, áîîöîîò òîãëîîì, ýä
ìºíãºíèé õîíæâîðò ñóãàëààíû îðëîãîä Íîãäóóëñàí òàòâàð
íîãäóóëñàí òàòâàð Õºíãºëºãäºõ òàòâàðûí ä¿í
13. Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýãýýð òºëáºë Øàòàëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ àëáàí
çîõèõ òàòâàðûí ä¿í òàòâàð
14. Íèéò òºëáºë çîõèõ òàòâàðûí ä¿í Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ àëáàí
III.Òàòâàðûí òîîöîîëîë òàòâàð
II. Òàòâàðûí òîîöîîëîë
III. ªðòºã çàðäëûí äýëãýðýíã¿é òàéëàí
Ýíý õî¸ð òàéëàíãèéí ýöñèéí çîðèëãî íü òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã ¿íýí

çºâ òîäîðõîéëîõîä îðøèíî. Èéìýýñ òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõäîî
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàõ íü òîîí
90
ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã áàòëàõ íîòîëãîî áîëîõîîðîî äàâóó òàëòàé.
ªíººãèéí ìºðäºæ áóé òàéëàíãèéí äóòàãäàëòàé òàë íü:

- Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî òîäîðõîéëîõòîé õîëáîîòîé îðëîãî, çàðäëûí
ìýäýýëýë íü ¿íýí çºâ áîëîõûã òîãòîîõîä áýðõøýýëòýé. Ó÷èð íü ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíä òóññàí îðëîãî, çàðäëûí íèëýýä íü òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã
òîîöîõòîé íèéöäýãã¿é.
- Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä òóññàí òàòâàðûí ºãëºã, òàòâàðûí òàéëàíãèéí òºëáºë
çîõèõ òàòâàðûí ä¿í íü çºð¿¿òýé áàéäàã.
- Ýíý çºð¿¿í¿¿ä þóíààñ õýðõýí ¿¿ñ÷ áóéã ìýäýõ áîëîìæ áàéõã¿é.
- Òîî ìýäýýëýë íü á¿ðòãýëýýð õÿíàãäàõ áîëîìæã¿é ìýäýýëýë øèíæòýé
õèéãääýã ó÷èð òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã áóðóó òîäîðõîéëîõ ìàãàäëàëòàé.
- Õóóëèéí çàðèì íàðèéí çààëòóóäûí ìýäýýëýë òóñààã¿é.
- ÀÀÍÎÀÒ-ûí õóóëü áîëîí àðãà÷ëàëä ¯ë õºäëºõ õºðºíãº áîðëóóëñíû
îðëîãî, Ýðîòèê õýâëýë, íîì çîõèîë, ä¿ðñ áè÷ëýã õóäàëäñàí áóþó òºëáºðòýé
àøèãëóóëñàí, ýðîòèê òîãëîëò ÿâóóëñàí ¿éë÷èëãýýíèé îðëîãîä òóñãàéëñàí
õýìæýýãýýð òàòâàðûã íîãäóóëàí ñóóòãàã÷ íü àâ÷ òºñºâò òºëíº ãýñýí áàéòàë
òàéëàíä òàòâàð òºëºã÷ ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõººð òóññàí.
- Õàñàãäàõ çàðäàë ãýæ íàðèéâ÷ëàí òàéëàíä ãàðãàñàí ÷ ýëýãäëèéí çàðäàë,
õ¿¿ãèéí çàðäàë, õàñàõã¿é çàðäëóóäòàé õîëáîîòîé çàðèì ç¿éë¿¿ä îðõèãäñîí.
- ¯ë õºäëºõ õºðºíãººñ áóñàä èìïîðòûí áàðàà, ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýäèéí ãààëèéí
àëáàí òàòâàðûã õàñíà ãýäýã íü ÍÁÁ-ä ºðòºãò íü øèíãýýí õàññàí ç¿éëèéã
äàõèí õàñàõ ãýõ ìýò îéëãîìæã¿é, òîäîðõîé áóñ ç¿éë¿¿ä íèëýýä áàéíà.
ªºð÷ëºõººð ñàíàë áîëãîæ áóé õóâèëáàðûí äàâóó òàë íü:

• Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøãààñ õººí òàòâàð
íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõ íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òàòâàðûí
á¿ðòãýëèéí óÿëäààã õàðóóëàõ áîëîìæòîé áîëíî;
• Ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òîîí ìýäýýëýëòýé
òóëãàí øàëãàõ áîëîìæòîé áîëíî;
• Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí, òàòâàðûí òàéëàíãèéí çîðèëãîîñ õàìààðàí ¿¿ñ÷ áóé
çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý;
• Óã çºð¿¿ þóíààñ ¿¿ñ÷ áóé íü òîäîðõîé áîëíî;
• Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõîä õàìààðàõ îðëîãî, çàðäëûí çààã
ÿëãàà òîäîðõîé áîëíî;
• Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ õàñàõ ºðòºã çàðäëûí ¿íýí çºâ ìýäýýëëýýð
õàíãàãäàíà ãýõ ìýò.
Òàéëàíãèéí òîîí ìýäýýëýë ¿íýí çºâ áîëîõûã íîòëîõ íîòîëãîî áîëîõóéö

áîëãîõûí òóëä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîîí ìýäýýëýëòýé óÿëäñàí áàòàëãàà á¿õèé
áàéõûã ìýäýýëýë õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýý ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéãàà áèëýý. 91
5.4. ÁÎÄËÎÃÛÍ ÇªÂËªÌÆ
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèíä “íîãäóóëñàí àëáàí òàòâàðàà òºëºõ”, Òàòâàðûí

åðºíõèé õóóëèàð “òàòâàð íîãäîõ ç¿éë, òàòâàðàà ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, òîãòîîñîí
õóãàöààíä òºëºõ”-èéã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
ìåõàíèçì áîäëîãûí õóâüä á¿ðýí òîäîðõîéëîãäîæ òàòâàð õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíä
õýðýãæèëò çîõèõ ¸ñîîð òºëºâøººã¿é áàéãààãèéí çýðýãöýý õºãæëèéí øààðäëàãààð
ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, çîõèõ çîõèöóóëàëòóóä ¿ã¿éëýãäñýýð áàéíà.
1. Òàòâàð õóðààëòûí ºíººãèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä

ñàéæðóóëàõ äàðààõ çºâëºìæ¿¿äèéã
ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:
• Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí øàëãóóðûã ººð÷ëºõ, òàòâàð òºëºã÷èéí
á¿ðòãýë, òýäíèé øèëæèõ õºäºëãººíèé òàëààð öýãöòýé ìýäýýëëèéí áààçûã
áèé áîëãîõ, çºð÷ñºí ¿åä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ;
• Àëäàãäàëòàé áîëîí Õ òàéëàí ãàðãàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã õºíäëºíãèéí
ìýäýýëëýýð õÿíàõ õ¿÷òýé ìåõàíèçì áèé áîëãîõ, òàòâàðûí àëáà òàéëàí
ìýäýý ¿íýí çºâ áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàí
õýðýãæ¿¿ëýõ (àâòîìàòæóóëñàí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ);
• Òàòâàð òºëºã÷èéí õàðúÿàëëûã æóðìûí äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ðòãýëèéí
ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ (õýí íýã àëáàíû äàðãûí áîëîí àæèëòíû
íºëººã¿éãýýð çºâõºí æóðàìä çààñàí õàðúÿàëëûí çàð÷ìààð òàòâàðûí
àëáàäàä õàðúÿàëàãäàõ);
• Òàòâàðàà ººðºº íîãäóóëæ òºëºõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä òàòâàðûí
ìýðãýæèëòíèé òóñëàëöàà àâäàã òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ;
• ¯¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõã¿é õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã
ìåõàíèçì ¿éë÷ëýõ òîãòîëöîîòîé áîëîõ;
• Òàòâàðûí àëáàíû ¿éë÷èëãýýã æèíõýíý óòãààð íü òºðèéí ¿éë÷èëãýý
áîëãîõ, òàòâàðûí áàéöààã÷äûí ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîäëîãî
áîëîâñðóóëàõ;
• Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí çààëòûã áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé íèéö¿¿ëýõ,
õóóëèóäûí õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàõ.
2. Òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãººã óëñûí òºñâèéí îðëîãûí ÷èã áàðèìæàà ãýñýí

¿çëèéã òºëºâø¿¿ëýõ. Òàòâàðûí àëáà, òàòâàðûí áàéöààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã
òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòýýð ¿íýëýõ áóñ õóðààâàë
çîõèõ òàòâàðûí õýäýí õóâèéã õóðààí àâñíààð, ã¿éöýòãýâýë çîõèõ àæëûã ÿìàð
ò¿âøèíä ã¿éöýòãýñýí, àæëûí ¿ð àøèã, ¿ð ä¿íã õàðãàëçäàã ìåõàíèçìä øèëæèæ.
ªºðººð õýëáýë òàòâàðûí àëáàíû àæëûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü ÿìàð õýìæýýíèé
92 òºëºâëºãººã ÿàæ áèåë¿¿ëñýíä òóëãóóðëàõ áóñ íîãäóóëñàí òàòâàðûíõàà õýäýí
õóâèéã õóðààí àâ÷ áóé, õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä õýðõýí õÿíàëò òàâüæ
àæèëëàâ ãýäýã êîíöåïö áàðèìòëàõ íü òàòâàðûí àëáàíû ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýãòýé
íèéöýõ þì.
3. Òàòâàðûí àëáà òºðèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã àëáà áîëîí òºëºâøèõ. Òàòâàðûí

õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä òóñëàõ ¿¿äíýýñ óðüä÷èëñàí õÿíàëòûã õèéõ,
íîãäóóëñàí òàòâàðàà õóðààí àâàõàä ÷èãëýñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàä øèëæèõ.
¯¿íèé òóëä òàòâàðûí íîãäîë õèéõ, òàéëàí ãàðãàõ àæèëä òàòâàðûí ìýðãýæèëòíèéã
òàòàí îðîëöóóëàõ, ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûí òóñëàëöààã àâàõ àæëûã
ýð÷èìæ¿¿ëýõ çàìààð òàòâàð õóðààõ çàðäëàà õýìíýõ òºäèéã¿é õóóëèéí
õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ.
4. Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûã òàòâàð òºëºã÷äºä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý

áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõ. Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò íü “Õ” áîëîí àëäàãäàëòàé òàéëàí
ãàðãààä áàéãàà, îãò òàéëàíãàà èð¿¿ëäýãã¿é, òàéëàíãàà õóäàë ìýäýýëäýã õýñýãò
÷èãëýõ íü ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýãòýéãýý íèéöýõ þì. ªºðººð õýëáýë õÿíàëò øàëãàëòûã
ñóáúåêòèâ íºëººëëèéí ¿¿äíýýñ ÿìàð íýã çºð÷èë èëð¿¿ëýõ ¿çýëä òóëãóóðëàæ
áóñ õàðèí òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðàà òºëºõºä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çàìààð
òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äèéí õ¿ðýýã õÿçãààðëàõ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä
÷èãëýõ ãýñýí êîíöåïöèéã áàðèìòëàõ íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé çîðèëãîòîé
íèéöíý.
5. Òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é, ÿìàð íýã áàéäëààð çºð÷ñºí

òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã, õ¿ëýýëãýäýã ìåõàíèçì ¿éë÷èëäýã áîëîõ.
Òàòâàð òºëºã÷èéí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëæ áóéã õÿíàõ àâòîìàòæóóëñàí ìýäýýëëèéí
ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ. Òàòâàðûí ºð òºëáºð ¿¿ññýí òîõèîëäîëä õóãàöàà
õýòýðñíèé õ¿¿ òîîöîãääîã, òàéëàí òóøààõ õóãàöàà õîæèìäóóëñàí áîë òîðãóóëü
øóóä áîäîãääîã, òàòâàðûí àëáàíû àæèë÷äûí ¿éë àæèëëàãàà íü èë òîä áàéõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí ïðîãðàì á¿õèé àâòîìàòæóóëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ íü
ìýäýýëýë, á¿ðòãýë, õÿíàëòûí óÿëäààã õàíãàñàí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ áîëíî.
6. Òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ äàäëûã òºëºâø¿¿ëýõ. Òàòâàðàà ººðºº

òîäîðõîéëîí òºëºõ äàäëûã òºëºâø¿¿ëýõýä òàòâàðûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã
õºãæ¿¿ëýõýýñ ýõëýõ õýðýãòýé þì. Ìîíãîë Óëñûí ñòðàòåãè òºëºâëºãººòýé
óÿëäñàí òàòâàðûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íºõöºë áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõýä ¯ÒÅÃ áîëîí Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì õàìòðàí
øèéäâýðëýæ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ öàã íü áîëæýý. Ýíý àðãà õýìæýýíä
èðýýä¿éí òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðûí ìýäýãäýõ¿¿í îëãîõ, òàòâàðûí õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ìýðãýæèëòí¿¿äèéã ìýðãýø¿¿ëýõ, òàòâàðûí ñóðàõ áè÷èã,
áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷íèé àñóóäëûã õàìòàä íü øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé þì. 93
Òºðèéí áàòëàí ãàðãàñàí òàòâàðûí õóóëèóäèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü á¿õýëäýý

õóóëü ýðõ ç¿é, òîîöîîëîë, á¿ðòãýë, òàéëàíãèéí àæèëáàðóóäàä òóëãóóðëàñàí
ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã, õóóëü ýðõ ç¿éí íàðèéí ìýäëýã, óð ÷àäâàð øààðäñàí
àñóóäàë áîëîõ íü ºíººäºð ïðàêòèêò óëàì òîäîðõîé áîëæ áàéíà. Èéìýýñ “Òàòâàð
òºëºã÷äèéí íèéãìèéí ñýòãýëãýýã á¿ðä¿¿ëýõ, òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ
äàäëûã òºëºâø¿¿ëýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ” òºñºë áîëîâñðóóëñíàà ñàíàë áîëãîæ
áàéíà (Òºñëèéí àãóóëãà, õýðýãöýýã õàâñàðãàâ.)
7. Òàòâàðûí á¿ðòãýëèéã õºãæ¿¿ëýõ. Òàòâàðûí õóóëèóäûí õýðýãæèëò íü á¿ðòãýë,

òîîöîîëîë, òàéëàãíàëûí àæèëáàðóóäààð õèéãäýõ òóë òàòâàðòàé õîëáîîòîé
àæèë ã¿éëãýýã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éãýýð á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ íü
òàòâàðûí àëáà, òàòâàð òºëºã÷èä àëü àëèíä íü õàìààðàëòàé òºäèéã¿é òàòâàðûí
õÿíàëò øàëãàëò õèéõ, àëèâàà ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ, ìýäýý òàéëàí ¿íýí çºâ
áîëîõîä òóñòàéã áîäîëöîí òàòâàðûí á¿ðòãýëèéã õºãæ¿¿ëýõ, çºð¿¿ã çîõèöóóëàõ
àñóóäëààð òºðººñ áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì. ÀÀÍÎÀÒ-
ûí òàéëàíãèéí õ¿ðýýíä ¿¿ñ÷ áóé çºð¿¿íèé íºëººëëèéã ñóäëàí íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëä õýðõýí á¿ðòãýõ àðãà ç¿éã òàòâàð òºëºã÷äºä ýçýìø¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé
áàéíà (Çºð¿¿íèé íºëººëèéã ñóäëàí õàâñðàëòààð õàâñàðãàâ.)
8. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíã ººð÷ëºõ. ÀÀÍÎÀÒ-ûí

òàéëàíã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøãààñ õººí çîõèõ
çîõèöóóëàëòóóäûã õèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýõ íü
òàòâàðûí çàðäàë, òàòâàðûí ºãëºãèéã áîäèòîîð òîäîðõîéëæ íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éãýýð á¿ðòãýæ òàéëàãíàõ áîëîìæòîé áîëíî. Èíãýñíýýð
òàòâàðûí àëáà òàòâàð òºëºã÷èéí ìýäýýëýëä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà
ç¿éãýýð ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ, øèéäâýð ãàðãàõ íºõöºë á¿ðäýõ òºäèéã¿é
ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã õàíãàõàä òóñòàé áèëýý. Èéìýýñ ñàíõ¿¿ãèéí
ìýäýýëëèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ òàéëàíã áàòëàí ìºðäºõ íü òàòâàð
õóðààëòàä øèéäâýðëýâýë çîõèõ îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëíî (Òàéëàíãèéí
çàãâàðûã õàâñðàëòààð õàâñàðãàâ.)
9. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàëûã

áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
ÀÀÍÎÀÒ-ûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä:
• Àðãà÷ëàëûí àãóóëãûã á¿òöèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðóóëàõ (êîä÷ëîõ).
Øààðäëàãàã¿é ãàçàð õóóëèéí çààëòûã õóóëæ îðóóëàëã¿éãýýð õàðèí õóóëèéí
....–ð çààëòûí äàãóó ãýäãýýð òàéëáàðàà æèøýýãýýð áàÿæóóëàõ áàéäëààð
îðóóëàõ.
94
• Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ýíãèéí àæèë ã¿éëãýýíèé äàíñíû õàðèëöààíààñ

òàòâàðòàé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ àæèë ã¿éëãýýí¿¿äèéí õàðèëöààã òóñãàõ íü
íýãäñýí îéëãîëò ºãºõ, á¿ðòãýëèéí àðãà ç¿éã õºãæ¿¿ëýõýä òóñòàé áîëíî.
• Áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé õîëáîîòîé çààëòóóäûã îðóóëàõäàà ÿìàð õóóëü,
ä¿ðýì, çààâàð áîëîõûã íü çààæ øèãòãýý áîëãîí îðóóëàõ.
• Çàéëøã¿é ìýäâýë çîõèõ ç¿éëñèéí ýõ ñóðâàëæèéã òîäîðõîé çààæ îðóóëàõ.
Òóõàéëáàë: Òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñàëáàðûí æàãñààëò, Õýâèéí
õîðîãäîë òîîöîõ æóðàì íü õýäýí îíû ÿìàð ýðõ ç¿éãýýð áàòëàãäñàí þó
áîëîõûã íü òîäîðõîé çààõ.
• Õóóëüä çààñàí çàðèì çààëòûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü àðãà÷ëàëä òóñààã¿é
òîäîðõîé áóñ áàéãààã àíõààðàõ. ¯¿íä:
- Õóóëèéí 11.1-èéã ÿìàð òîõèîëäîëä ãàðàõ, ÿàæ íîòëîõ
- Òºëººíèé ãàçàð ÿàæ òàòâàðàà òºëºõ
- 13.4 - òàòâàð òºëºã÷ á¿õ õºðºíãºº òàòâàð íîãäîõ îðëîãîä àøèãëàæ
áàéãàà ë ãýæ òàéëàãíàíà, ÿàæ õýðýãæ¿¿ëýõ âý?
- 13.7 – àøèãëàõàà çîãñîîâîë ãýäãèéã ÿìàð õºðºíãºíä ÿàæ
òîäîðõîéëîõ âý? Àâòîìàøèí ýâäýðñíýýñ çîãñâîë ÿàõ âý?
- ÍÁÁ-èéí ç¿ãýýñ òîîöîîëëîîð á¿ðòãýäýã çàðäëóóäûã áàðèìòààð
íîòëîãäñîí ãýæ ¿çýõ ¿¿? ãýõ ìýò.
Àðãà÷ëàë íü õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é áîëîõ òóë õóóëèéí çààëòûã õóóëàí
îðóóëàõààñ èë¿¿ òóõàéí çààëòûã ÿàæ îéëãîæ, õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã
òîäîðõîé áîëãîí íýã ìºð ìºðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëèéí çààëòóóäûã íàðèéñãàí
òàéëáàðëàæ, á¿ðòãýë, òàéëàíä òóñãàõ àðãà ç¿éãýýð õàíãàõ ¿¿äíýýñ áîëîâñðóóëàõ
õýðýãòýé þì. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, òàòâàðûí á¿ðòãýë íü ÿã íèéöýõã¿é, ÿëãààòàé ÷
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü áàéãóóëëàãûí
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä ñóóðèëàõ òóë óÿëäàõ ó÷èðòàé ãýäãèéã áîäîëöîí àðãà÷ëàëä
òàéëáàð îðóóëàõ õýðýãòýé þì.
10. Òàòâàðûí òîãòîëöîîíä ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî

áîëîâñðóóëàõ. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õ¿ðýýíä òàòâàð ¿¿ñëèéí õóâüä ýõíèéõ
áàéäãèéí àäèë õºãæëèéí õóâüä òýðã¿¿ëæ áàéæ óëñ îðíû çîõèöóóëàõ õ¿ðýý
çîõèöóóëàãäàæ òºðèéí áîäëîãî õýðýãæèõ ó÷èð òàòâàðûí òîãòîëöîîíä
ñóäàëãààíû àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ
íü ç¿éòýé þì. Èéìýýñ ñóäëàãäâàë çîõèõ ÷èãëýë¿¿äèéã çºâëºìæ áîëãîæ áàéíà.
¯¿íä:
- Òàòâàðûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî
- Òàòâàðûí áîäëîãîä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ
- Òàòâàðûí àâèëãàëûí àñóóäàë 95
- Òàòâàðûí ýðõ ç¿éí àêòóóä, áóñàä õóóëü ýðõ ç¿éí íèéöýëò

- Òàòâàðûí àëáàíû áîëîí óëñ, îðîí íóòãèéí òàòâàðûí çîõèîí áàéãóóëàëò
- Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà
- Õóóëü á¿ðèéí õóâüä õýðýãæèëòèéí áàéäàë
- Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâøèë
- Òàòâàð òºëºã÷äèéí íèéãìèéí ñýòãýëãýý
- Òàòâàðûí àëáàíû õ¿íèé íººöèéí àñóóäàë
- Òàòâàðûí àëáàíû ¿éë÷èëãýý ãýõ çýðãýýð íàðèéñãàñàí ñóäàëãàà õèéæ
ò¿¿íèé äàãóó øèéäâýð ãàðãàõ íü óëñ îðíû õºãæèëä òóñòàé áîëíî.
96
ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ
Õàâñðàëò 1 /Çàãâàð/
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí

àëáàí òàòâàðûí òàéëàí
1. ÒÒÄ: |__|__|__|__|__|__|__| 2. Íýð: _______________________________________
3. Òàòâàð òºëºã÷èéí îäîîãèéí õàÿã :
|__|__| Àéìàã, õîò: _____________________ Óòàñ1: __________ Óòàñ 2: ________________

|__|__| Ñóì, ä¿¿ðýã: ____________________ Ôàêñ : ______________
|__|__| Áàã, õîðîî: _____________________ Øóóäàíãèéí õàéðöàã No.: ________________
|__|__|__| Ãóäàìæ, õîðîîëîë: _____________ Å-mail õàÿã: ___________________________
|__|__|__| Áàéøèí: _____________
|__|__|__| Õàøàà, õààëãà: ________
4. Ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãàà: ¯íäñýí: |__|__|__|__|__|__| - ______________________________

5. Òàéëàíò õóãàöàà: îí |__|__|__|__| óëèðàë |__|
( ) Òóõàéí òàéëàíãèéí õóãàöààíä ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ, áîðëóóëàëò õèéãýýã¿é áîë

(õ)- ýýð òýìäýãëýíý
I. Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî, òàòâàðûí ºãëºãèéí òîîöîîëîë

(ìÿíãàí òºãðºãººð)
Ò.Ò-èéí Òàò.àëáà
¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Ìºð òîäîð- Õÿíàñàí
õîéëñîí
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøèã 1
1 Òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ îðëîãûí ä¿í ( ìºð 3+4+5 ) 2
Çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí áè÷ãèéí /áîíä/ õ¿¿ 3
Ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ
çàð÷ìààð ÌÓ-ûí ÇÃ-òàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé
äàãóó ÌÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà îðøèí ñóóã÷ áóñ àëáàí òàòâàð
¯¿íýýñ
5
òºëºã÷èéí ººðò íü íîãäîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé
áîðëóóëàëòààñ îëñîí ýíý õóóëèéí 16.1., 16.2.1.
äýõ õýñýãò çààñàí õóâèàð àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõ
Õàñàõ íü
îðëîãî
Ãèø¿¿äèéíõýý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàõ ¿éë
àæèëëàãààíû çóó÷ëàëûí ¿íèéí çºð¿¿ãýýñ îëñîí 5
õîðøîîíû îðëîãî
2 Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýòýé îðëîãî
6
(ìºð 7+19 )
2.1. Òàòâàð íü ñóóòãàëààð òºëºãäñºí îðëîãûí ä¿í
7
¯¿íýýñ
(ìºð 8+9+...+18)
• Íîãäîë àøãèéí îðëîãî 8
• Ýðõèéí øèìòãýëèéí îðëîãî 9 97
õîéëñîí
• Ýðõ áîðëóóëñíû îðëîãî 10
• ¯ë õºäëºõ õºðºíãº áîðëóóëñíû îëç 11
• Õ¿¿ãèéí îðëîãî 12
- Çýýëèéí õ¿¿ 13
- Õàðèëöàõ äàíñíû ¿ëäýãäëèéí õ¿¿ 14
- Õàäãàëàìæèéí õ¿¿ 15
- Áàòëàí äààëò ãàðãàñíû òºëáºð 16
¯¿íýýñ
- ªðèéí áè÷ãèéí õ¿¿ /áîíäûí õ¿¿/ 17

• Ýðîòèê õýâëýë, íîì çîõèîë, ä¿ðñ áè÷ëýã
õóäàëäñàí áóþó òºëáºðòýé àøèãëóóëñàí,
18
ýðîòèê òîãëîëò ÿâóóëñàí ¿éë÷èëãýýíèé
îðëîãî
Õàñàõ íü
2.2. Òàòâàðûã íü òîîöîîëæ òºëºõ îðëîãûí ä¿í

19
(ìºð 20-21-22)
1. Òºëáºðò òààâàð, áîîöîîò òîãëîîì, ýä
20
ìºíãºíèé õîíæâîðò ñóãàëààíû îðëîãûí ä¿í
2. Áàðèìòààð íîòëîãäîõ çàðäàë 21
3. Õîíæâîðò îëãîñîí ìºíãº áîëîí áàðààíû ¿íý 22
3. Õºíãºëºãäºõ îðëîãî 23
1. ¯ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî; ñ¿¿; æèìñ
æèìñãýíý; òýæýýëèéí óðãàìàë ¿éëäâýðëýæ, 24
òàðèàëæ áîðëóóëñàí îðëîãûí ä¿í
2. Õîëáîãäîí ãàðñàí áàðèìòààð íîòëîãäîõ
25
çàðäëûí ä¿í
3. Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãî (ìºð 24-25 ) 26
27
1. Õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäàë (ìºð 29+32+33) 28

1. Óðñãàë çàñâàðûí çàðäëûí õýòýðñýí õýñãèéí
29
ä¿í
- ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéí ¿ëäýãäýë
30
ºðòºã............... õ 2% =...................
Íýìýõ íü
¯¿íýýñ
- Áóñàä õºðºíãèéí ¿ëäýãäýë

31
ºðòºã............... õ 5% =...................
2. Àëáàí òîìèëîëòûí çàðäëûí õýòýðñýí ä¿í
/ òºðèéí àëáàí õààã÷äûí àëáàí òîìèëîëòûí 32
çàðäëûí ä¿íãýýñ 2 äàõèíààñ èë¿¿ã¿é áàéíà /
3. Òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ õýòýðñýí õýâèéí
33
õîðîãäîë
98
õîéëñîí
2.Çàðäàëä òàâèãäàõ õÿçãààðëàëò, ¿ë õàñàãäàõ çàðäàë
34
(ìºð 35+36+ ... +48)
1. Àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ îðëîãî îëîõîä
35
ãàðñàí çàðäàë
2. Õóóëüä çààñíû äàãóó àëáàí òàòâàð ñóóòãàõ
36
øààðäëàãàòàé áîëîâ÷ ñóóòãààã¿é òºëáºð
3. Àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí áóðóóòàé ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîãäîí òºëñºí òîðãóóëü,
37
áóñäàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºëñºí
òºëáºð
4. Áàíê, áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí
çýýë òºëºãäºõºä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é àëäàãäëààñ
õàìãààëàõ ñàí, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîíû 38
çýýëèéí ýðñäëèéí ñàíãèéí òàòâàð íîãäîõ
îðëîãîîñ õàñàãäñàí çýýëèéí òºëºãäñºí ä¿í
¯¿íýýñ
5. Õýâèéí áóñ çýýëèéí ¿ëäýãäýëä áàéãóóëñàí

39
ñàí
6. Õºäëºõ õºðºíãº áîðëóóëàõòàé õîëáîãäîí
40
ãàðñàí çàðäàë
7. Íàéäâàðã¿é àâëàãûí çàðäàë 41
Íýìýõ íü
8. Ìýðãýæëèéí ñîíèí, ñýòã¿¿ëýýñ áóñàä

42
õýâëýëèéí çàõèàëãà
9. Ã¿¿äâèëèéí ýëýãä¿¿ëýëò 43
10. Õýâèéí áóñ õîðîãäîë 44
11. 45
46
47
48
3.¯íäñýí õºðºíãºíººñ áóñàä õºðºíãºíä òºëñºí
49
ãààëèéí àëáàí òàòâàð
4.Çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäàë (ìºð 51+52+53+54) 50
1. ¯íäñýí áîëîí òóñëàõ ¿éëäâýðëýë, àæèë,
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ, ò¿¿í÷ëýí ýä õºðºíãº
51
õóäàëäàí àâàõààñ ººð çîðèëãîîð àâñàí çýýëèéí
õ¿¿ãèéí òºëáºð
¯¿íýýñ
2. Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæèéã

õÿíàëòàíäàà áàéëãàäàã ÌÓ-ä áàéíãà îðøèí
52
ñóóã÷ õóâü õ¿íýýñ àâñàí çýýëèéí õ¿¿ãèéí
òºëáºð
3. Áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, òîíîã òºõººðºìæ
óãñðàõ, ñóóðèëóóëàõ õóãàöààíä óã çýýëèéí õ¿¿ä 53
òºëñºí òºëáºð 99
õîéëñîí
4. Õºðºíãº îðóóëàã÷ààñ àëáàí òàòâàð òºëºã÷èä
¯¿íýýñ
ñ¿¿ëä îëãîñîí çýýëèéí ä¿í ºìíº íü îðóóëñàí

õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýýíýýñ ãóðàâ 54
äàõèíààñ èë¿¿ ãàðñàí ä¿íä òºëñºí õ¿¿ãèéí
òºëáºð
5. Ýëýãäëèéí çàðäàë (ìºð 56+57+58) 55
1. Àëáàí òàòâàð íîãäîõ îðëîãî îëîõòîé
õîëáîîã¿é àøèãëàãäàæ áàéãàà õºðºíãºä
56
áàéãóóëñàí ýëýãäýë, õîðîãäëûí øèìòãýëèéí
Íýìýõ íü
ä¿í
2. Àëáàí òàòâàð íîãäîõ îðëîãî îëîõ
çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãààä àøèãëàõã¿é
¯¿íýýñ
áîëñîí áîëîí ººð çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ¿åä 57

áàéãóóëñàí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéí
ä¿í
3. Àøèãëààã¿é áàéãàà ¿íäñýí õºðºíãºä
áàéãóóëñàí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéí 58
ä¿í
4. 59
6. 60
61
(ìºð 1-2-6-26-27+28+34+49+50+55)
Íýìýõ íü: Ñàéí äóðûí äààòãàëûí õóðààìæèéí õýòýðñýí
62
ä¿í
Òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í ( ìºð 61+62 ) 63
- ªìíºõ æèëèéí òàòâàðûí òàéëàíãààð ãàðñàí àëäàãäàë /
òóõàéí æèëèéí àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿íãèéí 64
50 õóâèàñ õýòðýõã¿é/ ( 1 äýõ æèë, 2 äàõü æèë)
Ýöñèéí òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãûí ä¿í (ìºð 63-64) 65
Íîãäóóëñàí òàòâàð 66
Õºíãºëºãäºõ òàòâàðûí ä¿í 67
1. ¯ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî; ñ¿¿; æèìñ
æèìñãýíý; òýæýýëèéí óðãàìàë ¿éëäâýðëýæ, 68
òàðèàëæ áîðëóóëñàí îðëîãîä íîãäîõ àëáàí òàòâàð
- Õºíãºëºãäºõ àëáàí òàòâàðûí ä¿í 69
2. Òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñàëáàðò îðóóëñàí
70
õºðºíãº îðóóëàëòûí ä¿í (1-ð æèë, 2 -ð æèë, 3-ð æèë)
- Õºíãºëºãäºõ àëáàí òàòâàðûí ä¿í 71
3. 50-èàñ äýýø õóâèàð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
àëäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéò 72
àæèëëàã÷äàä ýçëýõ õóâü
100 - Õºíãºëºãäºõ àëáàí òàòâàðûí ä¿í 73
õîéëñîí
Øàòàëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ àëáàí òàòâàð
74
(ìºð 66-69,71,73)
Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýãýýð íîãäóóëàõ àëáàí òàòâàð
Òºëáºðò òààâàð, áîîöîîò òîãëîîì, ýä ìºíãºíèé
õîíæâîðò ñóãàëààíû îðëîãîä íîãäóóëñàí òàòâàð (19* 75
40%)
Íèéò òºëáºë çîõèõ àëáàí òàòâàðûí ä¿í (ìºð 74+75) 76
Òàòâàðûí çàðäàë (Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí)
Îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí íºëººëºë (+, -)
II. Òàòâàðûí òîîöîîëîë Äåáåò Êðåäèò
Èë¿¿ 1
Òàéëàíãèéí ýõíèé ¿ëäýãäýë
Äóòóó 2
Íîãäóóëñàí àëáàí òàòâàð 3
Ã¿éöýòãýë 4
Äàíñààð òºëñºí
ªºð÷ëºëò /+,-/ 5
Áýëýí áóñààð òºëñºí 6
Èë¿¿ òºëºëòºä ñóóòãàñàí 7
Áóöààí îëãîñîí 8
Õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí 9
Èë¿¿ 10
Òàéëàíãèéí ýöñèéí ¿ëäýãäýë
Äóòóó 11
III. ªðòºã çàðäëûí äýëãýðýíã¿é òàéëàí
Ò.Ò-èéí
Òàò.àëáà
¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Ìºð òîäîð-
Õÿíàñàí
õîéëñîí
I. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí îðëîãûí òàéëàí äàõü: 1
1. Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã 2
2 ¯éë àæèëëàãààíû çàðäëûí ä¿í 3
- Áîðëóóëàëòûí çàðäëûí ä¿í 4
- Çàõèðãààíû çàðäëûí ä¿í 5
3 ¯éë àæèëëàãààíû áóñ çàðäëûí ä¿í 6
4 Îíöãîé øèíæòýé çàðäëûí ä¿í 7
Íèéò ºðòºã, çàðäëûí ä¿í 8
101
Ò.Ò-èéí
Òàò.àëáà
Õÿíàñàí
õîéëñîí
II. Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ õàñàãäàõ çàðäàë 9
Öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñ, íýìýãäýë õºëñ 10
Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë 11
Ò¿¿õèé ýä, ¿íäñýí áîëîí òóñëàõ ìàòåðèàë, õàãàñ
12
áîëîâñðóóëñàí ç¿éë
Ýðãýëòèéí áóñ ñàâ áàãëàà áîîäëûí çàðäàë 13
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷, äóëààí, óóð óñ 14
Áàðàà, ìàòåðèàëûí õýâèéí õîðîãäîë 15
Ò¿ëø øàòàõóóí, òýýâðèéí õºëñ, ñýëáýã
16
õýðýãñëýë
Àæèëëàã÷äàä îëãîñîí øàãíàë, óðàìøóóëàë,
áàéð, îðîí ñóóöíû õºëñíèé áîëîí óíàà, õîîë, 17
ò¿ëøíèé ¿íèéí õºíãºëºëò
¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë 18
Óðñãàë çàñâàðûí çàðäàë 19
Ýíý õóóëèéí 16.2 ò çààñíààñ ãàäíà ¿íäñýí áîëîí
òóñëàõ ¿éëäâýðëýë, àæèë ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõ,
20
õºðºíãº õóäàëäàí àâàõ çîðèëãîîð àâñàí çýýëèéí
õ¿¿ãèéí çàðäàë
Õºðºíãº îðóóëàã÷ààñ îëãîñîí çýýëä òºëñºí
21
õ¿¿ãèéí çàðäàë
Ãàäààä âàëþòèéí õàíøèéí çºð¿¿ãèéí áîäèò
22
àëäàãäàë
Áóñäààð ã¿éöýòã¿¿ëñýí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé
23
õºëñ
Ò¿ðýýñèéí òºëáºð 24
Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí òºëáºðèéí õ¿¿ 25
Ìýðãýæëèéí ñîíèí, ñýòã¿¿ëèéí çàõèàëãà 26
Çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàëûí õóðààìæ 27
Ñàéí äóðûí äààòãàëûí õóðààìæ 28
Òºñºâò òºëºõººð òàéëàãíàñàí îíöãîé àëáàí
29
òàòâàð
Òºñºâò òºëºõººð òàéëàãíàñàí ¿ë õºäëºõ ýä
30
õºðºíãèéí àëáàí òàòâàð
Òºñºâò òºëºõººð òàéëàãíàñàí çàðèì
31
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ºñºëòèéí àëáàí òàòâàð
Òºñºâò òºëºõººð òàéëàãíàñàí ÀÒÁªßÕ àëáàí
32
òàòâàð
Òºñºâò òºëºõººð òàéëàãíàñàí ãàçàð, áàéãàëèéí
102 33
íººö àøèãëàñíû òºëáºð, õóðààìæ
Ò.Ò-èéí
Òàò.àëáà
Õÿíàñàí
õîéëñîí
Çýýëèéí ýðñäëèéí ñàí, áîëçîøã¿é àëäàãäëûí
ñàí, çýýë òºëºãäºõºä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é àëäàãä-
ëààñ õàìãààëàõ ñàíä òºâëºð¿¿ëñýí õºðºíãº, 34
äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí òóõàéí æèëä
áàéãóóëñàí íººöèéí ñàí
Çàð ñóðòàë÷èëãààíû çàðäàë 35
Àæèëëàãñäûí ñóðãàëò, äàâòàí ñóðãàëòûí
36
ã¿éöýòãýëýýð íü òîîöñîí çàðäàë
Àëáàí òîìèëîëòûí çàðäàë 37
¯ð áîðäîî, ìàë àìüòíû òýæýýë, ýì òàðèëãà,
óðãàìàë õàìãààëëûí àðãà õýìæýýíä çàðöóóëñàí 38
çàðäàë
Òýýâðèéí çàðäàë 39
Áàãà ¿íýòýé ò¿ðãýí ýëýãäýõ ç¿éëèéí çàðäàë 40
Õºäºëìºð õàìãààëëûí çàðäàë 41
Õîëáîî, áè÷èã õýðýã, öýâýðëýãýý, õàðóóë
42
õàìãààëàëòûí çàðäàë
Ãàìøãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðîë 43
Áàðàà, ìàòåðèàëûí õýâèéí õîðîãäîë 44
Áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð
45
òºâëºð¿¿ëñýí ìºíãºí õºðºíãº
46
47
48
49
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ õàñàãäàõ çàðäëûí ä¿í

(10+11+... +49) 50
III Òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àønã ãàðãàõàä õàñàãäñàí

51
ºðòºã çàðäëûí ä¿í
Õàñàõ íü: 1. Õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäëûí
52
õýòýðñýí ä¿í
2. Çàðäàëä òàâèãäàõ õÿçãààðëàëò, ¿ë õàñàãäàõ
53
çàðäëûí ä¿í
3. Çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäëûí òîõèðóóëãà 54
4. Ýëýãäëèéí çàðäëûí òîõèðóóëãà 55
5. ¯íäñýí õºðºíãºíººñ áóñàä õºðºíãºíä òºëñºí
56
ãààëèéí àëáàí òàòâàð
103
Ò.Ò-èéí
Òàò.àëáà
Õÿíàñàí
õîéëñîí
57
58
59
Òàòâàð íîãäîõ îðëîãîîñ õàñàãäàõ çàðäëûí ä¿í
60
(51-52-...-59); (50=60)
Òàéëàíã ¿íýí çºâ ãàðãàñàí: Òàéëàíã õ¿ëýýí àâñàí:
Äàðãà /Çàõèðàë/: .............. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷: . . . . . . . . . . . .
200.. îíû .. ñàðûí ... 200.. îíû ... ñàðûí ....
Åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷: . . . . . . . . . . . . . .
200.. îíû .. ñàðûí ...
Òàòâàðûí èòãýìæëýãäñýí
íÿãòëàí áîäîã÷: . . . . . . . . . . . . . .
200.. îíû ... ñàðûí ...
104
Õàâñðàëò 2
Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü

(ÍÁÁ-èéí çîðèëãî, òàòâàðûí á¿ðòãýëèéí çîðèëãûí çºð¿¿)
¹ Ñàíõ¿¿ãèéí Òàòâàðûí Çºð¿¿ ¿¿ñýõ

çîðèëãî
1. ×ºëººëºãäºõ îðëîãî
Çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí Õ¿¿ãèéí îðëîãî ÒÍÎðëîãîîñ Ñàíõ¿¿ãèéí
áè÷ãèéí õ¿¿ ãýæ á¿ðòãýíý ÷ºëººëíº òàéëàíä îðëîãî
ãýæ á¿ðòãýñýí
Ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò Áîðëóóëàëòûí ÒÍÎðëîãîîñ
ó÷èð òàòâàðûí
á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ îðëîãî ãýæ ÷ºëººëíº
òàéëàíä ÒÒªÀ-
ãýðýýíèé äàãóó òóñ á¿ðòãýíý
ààñ õàñ÷ ÒÍÎ-
óëñûí íóòàã äýâñãýðò ¿éë
ûã òîäîðõîéëíî
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà
ÌÓ-ä áàéðëàäàãã¿é
àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí
ººðò íü íîãäîõ
á¿òýýãäýõ¿¿íèé
áîðëóóëàëòûí îðëîãî
Ãèø¿¿äèéíõýý Áîðëóóëàëòûí ÒÍÎðëîãîîñ
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðëîãî ãýæ ÷ºëººëíº
õóäàëäàõ ¿éë á¿ðòãýíý
àæèëëàãààíû çóó÷ëàëûí
¿íèéí çºð¿¿ãýýñ îëñîí
õîðøîîíû îðëîãî
2 Òóñãàéëñàí õóâü õýìæýýòýé îðëîãî
• íîãäîë àøãèéí îðëîãî; ¯íäñýí áóñ ¿éë ÒÍÎðëîãîîð Òóñãàéëñàí
• ýðõèéí øèìòãýëèéí àæèëëàãààíû á¿ðòãýíý õóâüòàé,
îðëîãî; îðëîãî ãýæ òàòâàðûã ¿íèéí
• ýðõ áîðëóóëñíû á¿ðòãýíý ä¿íãýýñ íü
îðëîãî; òîîöíî, òàòâàð
íü ñóóòãàëààð
òºëºãäºíº
-õ¿¿ãèéí îðëîãî ¯íäñýí áîëîí ÒÍÎðëîãîîð
ÒÒªÀ-ä
(çýýëèéí õ¿¿, õàðèëöàõ ¿íäñýí áóñ ¿éë á¿ðòãýíý
á¿ðòãýãäñýí
äàíñíû ¿ëäýãäëèéí õ¿¿, àæèëëàãààíû
ó÷èð õàñ÷ ÒÍÎ-
ìºíãºí õàäãàëàìæèéí îðëîãî ãýæ
ûã òîäîðõîéëîõ
õ¿¿, áàòëàí äààëò á¿ðòãýíý.
áºãººä
ãàðãàñíû òºëáºð, ºðèéí Õ¿¿ãèéí
òàòâàðûí
áè÷èã/áîíä/-èéí õ¿¿) îðëîãî, çàðäëûí
ºãëºãèéã
çºð¿¿ãýýð
òîäîðõîéëîõîä
ººð õóâü
õýðýãëýíý
105

çîðèëãî
-ýðîòèê õýâëýë, íîì ¯íäñýí áîëîí Íèéò ä¿íãýýð Îðëîãûí
çîõèîë, ä¿ðñ áè÷ëýã ¿íäñýí áóñ ¿éë îðëîãîîð íèéò ä¿íãýýñ
õóäàëäñàí áóþó àæèëëàãààíû á¿ðòãýíý òóñãàéëñàí õóâü
òºëáºðòýé àøèãëóóëñàí, îðëîãî ãýæ õýìæýýãýýð
ò¿¿í÷ëýí ýðîòèê òîãëîëò á¿ðòãýíý òîîöîí òàòâàð
ÿâóóëñàí ¿éë÷èëãýýíèé ñóóòãàëààð
îðëîãî òºëºãäºíº
-¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãº ¯íäñýí áóñ ¿éë Áîðëóóëàëòûí Áîðëóóëñàí
áîðëóóëñíû îðëîãî; àæèëëàãààíû îðëîãî íü ÒÍÎ ¿íèéí ä¿íãýýñ
îëç, ãàðçûã áîëíî òóñãàéëñàí
õ¿ëýýí õóâèàð òîîöîæ
çºâøººðíº òàòâàð íü
ñóóòãàëààð
òºëºãäºíº
-Òºëáºðò òààâàð, ¯íäñýí áîëîí Óã îðëîãûã Òóñãàéëñàí õóâü
áîîöîîò òîãëîîì, ýä ¿íäñýí áóñ ¿éë îëîõòîé õýìæýý
ìºíãºíèé õîíæâîðò àæèëëàãààíû õîëáîãäîí
ñóãàëààíû îðëîãî îðëîãî ãàðñàí
áàðèìòààð
íîòëîãäîõ
çàðäàë,
õîíæâîðò
îëãîñîí ìºíãºí
õºðºíãº áîëîí
áàðààíû ¿íèéã
õàñíà
3 Õºäëºõ õºðºíãº ¯íäñýí áóñ ¿éë ¯ëäýãäýë Õîëáîãäîí
áîðëóóëñàí îðëîãî àæèëëàãààíû ºðòãèéã õàñíà ãàðàõ çàðäàë íü
îëç, ãàðçûã ÒÍÎ áîëíî
õ¿ëýýí
çºâøººðíº
4. Õÿçãààðëàëò á¿õèé çàðäàë
Óðñãàë çàñâàðûí çàðäàë Ñòàíäàðòûí ¿ë õºäëºõ ýä Òîãòîîñîí
äàãóó õºðºíãèéí õýìæýýíýýñ
Êàïèòàëæèõã¿é çàðäàë -Õºðºíãèéí õóâüä ¿ëäýãäýë õýòýðñýí
àøèãëàëòûí ºðòãèéí 2 õóâü, çàðäëûã èõ
õóãàöààã áóñàä õºðºíãèéí çàñâàðûí
íýìýãä¿¿ëýõ õóâüä ¿ëäýãäýë çàðäëààð
- Õ¿÷èí ÷àäëûã ºðòãèéí 5 õóâèàñ á¿ðòãýíý
íýìýãä¿¿ëýõ õýòðýõýýðã¿é
- Á¿òýýãäýõ¿¿íèé
÷àíàð ñàéæðàõ
íºõöºëººñ áóñàä
íü õàìààðóóëæ
á¿ðòãýíý
106

çîðèëãî
Ñàéí äóðûí äààòãàëûí Ã¿éöýòãýëýýð ÒÍÎ-ûí 15%- Õýòýðñýí ä¿íã
õóðààìæ á¿ðòãýíý èàñ õýòðýõã¿é ÒÍÎ-ä íýìæ
òàòâàðàà òîîöíî
Àëáàí òîìèëîëòûí Ã¿éöýòãýëýýð Òºðèéí àëáàí Õýòýðñýí ä¿íã

çàðäàë á¿ðòãýíý õààã÷èéí ÒÍÎ-ä íýìæ
çàðäëûã 2 äàõèí òàòâàðàà òîîöíî
íýìýãä¿¿ëýõýýñ
õýòðýõã¿é
Áàðàà ìàòåðèàëûí Õýâèéí ÇÃ-ààñ òîãòîîñîí Çºâøººðºãä-
õýâèéí õîðîãäîë õîðîãäîë, õýìæýýíä ñºíººñ õýòýðñýí
õýâèéí áóñ õýñýã íü
õîðîãäîë ãýæ
á¿ðòãýíý.
Õýâèéí
õîðîãäîë çàðäàë,
õýâèéí áóñ íü
òàòâàðûí äàðààõ
öýâýð àøãèéã
áóóðóóëíà
5 Çàðäàëä òàâèãäàõ
õÿçãààðëàëò
Àëáàí òàòâàðààñ Çàðäëààð õ¿ëýýí Çàðäàë ãýæ Á¿ðòãýãäñýí

÷ºëººëºãäºõ îðëîãî çºâøººð÷ òîîöîõã¿é çàðäëûã
îëîõîä ãàðñàí çàðäàë; á¿ðòãýíý áóóðóóëæ ÒÍÎ-
îî òîîöíî
Àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí Ñòàíäàðòûí Çàðäàë ãýæ
áàðèìòààð íîòëîãäîîã¿é äàãóó çàðäëûã òîîöîõã¿é
çàðäàë; á¿ðòãýíý
Ñóóòãàí òîîöîõ Çàðäëààð õ¿ëýýí Çàðäàë ãýæ Çàðäëûã
øààðäëàãàòàé áîëîâ÷ çºâøººðíº òîîöîõã¿é áóóðóóëíà
àëáàí òàòâàð ñóóòãààã¿é
òºëáºð.
6 ¯ë õàñàãäàõ çàðäàë
Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí Áàëàíñàä Õ¿¿ãèéí Çºð¿¿ ¿¿ñýõã¿é

òºëáºð á¿ðòãýí õ¿¿ãèéí çàðäëûí
çàðäëûã á¿ðòãýíý
á¿ðòãýíý
Àëáàí òàòâàð ¯íäñýí áóñ ¿éë Çàðäëààð õ¿ëýýí ÒÍÎ-îîñ
òºëºã÷èéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû çºâøººðºõã¿é õàñàãäàõã¿é
àæèëëàãààòàé õîëáîãäîí îëç, ãàðçûã
òºëñºí òîðãóóëü, õ¿ëýýí
àëäàíãè, áóñäàä çºâøººðíº
ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã
íºõºí òºëñºí òºëáºð.
107

çîðèëãî
7 ÒÍÎ-îîñ õàñàãäàõ
¯íäñýí õºðºíãººñ Òóõàéí áàðàà Òóõàéí òàéëàíò Áîðëîãäîîã¿é
áóñàä èìïîðòûí áàðàà, ìàòåðèàëûí ¿åä íü íèéò áàðààíû ºðòºãò
ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýäèéí ºðòãººð ä¿íãýýð õàñíà øèíãýñýí
ãààëèéí àëáàí òàòâàð á¿ðòãýíý õýìæýýãýýð
çºð¿¿ ¿¿ñíý
Áàíê, áàíê áóñ Çýýëèéí ÒÍÎ-îîñ Õýâèéí áóñ
ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäëèéí ñàí õýâèéí çýýëèéí çýýëèéí
áàéãóóëëàãûí õýâèéí ãýæ á¿ðòãýíý ¿ëäýãäýëä ¿ëäýãäýëä
çýýëèéí ¿ëäýãäýëä áàéãóóëñàí ñàíã áàéãóóëñàí
áàéãóóëñàí ñàíä õàñíà ä¿íãýýð çºðíº
òºâëºð¿¿ëñýí õºðºíãº
8 Çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäàë
¯íäñýí áîëîí òóñëàõ Ñòàíäàðòûí Àëáàí òàòâàð Òàéëàíò ¿åèéí
¿éëäâýðëýë, àæèë, øààðäëàãà íîãäîõ îðëîãîîñ çàðäëààð
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ, õºðºíãèéã õàñ÷ òîîöíî. á¿ðòãýñýí,
ò¿¿í÷ëýí ýä õºðºíãº áýëòãýõ êàïèòàëæóóë-
õóäàëäàí àâàõ çîðèëãîîð àæèëëàãàà ñàí õ¿¿ãèéí
àâñàí çýýëèéí õ¿¿ãèéí õóãàöàà çàðäëûí
òºëáºð øààðäàãäàõ çºð¿¿ãýýñ ¿¿ñýõ
õºðºíãèéí òîõèðóóëãà
ºðòºãò õ¿¿ãèéí
çàðäëûã
êàïèòàëæóóëíà
Àëáàí òàòâàð òºëºã÷ Õààíààñ çýýëñýí Òóõàéí àëáàí ÒÍÎ-îîñ
àæ àõóéí íýãæèéã íü õàìààðàõã¿é òàòâàð òºëºã÷èéí õàñàõã¿é
õÿíàëòàíäàà áàéëãàäàã Ñòàíäàðòûí àëáàí òàòâàð
Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà øààðäëàãà íîãäîõ îðëîãîîñ Íîãäîë àøãààð
îðøèí ñóóã÷ õóâü õ¿íýýñ õºðºíãèéã õàñ÷ òîîöîõã¿é òîîöîæ
àâñàí çýýëèéí õ¿¿ãèéí áýëòãýõ áºãººä ýíý òàòâàðûã íü
òºëáºð àæèëëàãàà çàðäëûã çýýë ñóóòãàí àâ÷
õóãàöàà îëãîñîí òºñºâò òºëíº
øààðäàãäàõ òóõàéí õóâü
õºðºíãèéí õ¿íèé íîãäîë
ºðòºãò õ¿¿ãèéí àøèãò òîîöîæ
çàðäëûã àëáàí òàòâàð
êàïèòàëæóóëíà íîãäóóëíà.
Õºðºíãº îðóóëàã÷ààñ Ñòàíäàðòûí Àëáàí òàòâàð ÒÍÎ-îîñ
àëáàí òàòâàð òºëºã÷èä øààðäëàãà íîãäîõ îðëîãîîñ õàñàõã¿é
ñ¿¿ëä îëãîñîí çýýëèéí õºðºíãèéã õàñ÷ òîîöîõã¿é
ä¿í ºìíº íü îðóóëñàí áýëòãýõ áºãººä ò¿¿íèéã Íîãäîë àøãààð
õºðºíãº îðóóëàëòûí àæèëëàãàà òóõàéí õºðºíãº òîîöîæ
õýìæýýíýýñ ãóðàâ õóãàöàà îðóóëàã÷èéí òàòâàðûã íü
äàõèíààñ èë¿¿ ãàðñàí áîë øààðäàãäàõ íîãäîë àøèãò ñóóòãàí àâ÷
èéíõ¿¿ èë¿¿ ãàðñàí çýýëä õºðºíãèéí òîîöîæ òºñºâò òºëíº
òºëñºí õ¿¿ãèéí òºëáºð ºðòºãò õ¿¿ãèéí àëáàí òàòâàð
çàðäëûã íîãäóóëíà.
108 êàïèòàëæóóëíà

çîðèëãî
Çýýëèéí õºðºíãººð Ñòàíäàðòûí Òóõàéí Çºð¿¿ ¿¿ñýõã¿é
áàðèëãà áàéãóóëàìæ øààðäëàãà õºðºíãèéí
áàðèõ, òîíîã òºõººðºìæ õºðºíãèéã ºðòãèéí õýñýãò
óãñðàõ, ñóóðèëóóëàõ áýëòãýõ îðóóëæ òîîöîõ
õóãàöààíä óã çýýëèéí àæèëëàãàà áºãººä ò¿¿íèéã
õ¿¿ä òºëñºí òºëáºð õóãàöàà àøèãëàëòàä
øààðäàãäàõ îðóóëñàí
õºðºíãèéí ¿åýñ çýýëèéí
ºðòºãò õ¿¿ãèéí õ¿¿ä òºëñºí
çàðäëûã òºëáºðèéã àëáàí
êàïèòàëæóóëíà òàòâàð íîãäîõ
îðëîãîîñ õàñ÷
òîîöíî
9 Õºíãºëºëò
¯ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé Îðëîãî, Íîãäîõ àëáàí Òàòâàðûí
íîãîî, ñ¿¿, æèìñ çàðäëààð õ¿ëýýí òàòâàðûã 50 õºíãºëºëòèéã
æèìñãýíý, òýæýýëèéí çºâøººð÷ õóâèàð õºíãºëíº òîîöîõûí òóëä
óðãàìàë ¿éëäâýðëýñýí á¿ðòãýíý òóñàä íü á¿ðòãýõ
áóþó òàðèàëñàí àæ àõóéí
íýãæèéí çºâõºí òóõàéí
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ îëñîí
îðëîãîä
ÌÓ-ûí òýðã¿¿ëýõ 10 õóâüòàé Òºëºõ òàòâàðûí
à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òýíöýõ àëáàí òîîöîîíä
ñàëáàðò... õºðºíãº òàòâàðûí õàìààðíà
îðóóëñàí áîë óã õºðºíãº õºíãºëºëòèéã
îðóóëàëò ¿ç¿¿ëíý.
50-èàñ äýýø õóâèàð Àëáàí òàòâàðûí Òºëºõ òàòâàðûí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà õºíãºëºëò òîîöîîíä
àëäñàí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëíý. õàìààðíà
áýðõøýýëòýé èðãýí
àæèëëàäàã àæ
àõóéí íýãæèä íèéò
àæèëëàã÷äàä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýíèé
ýçýëæ áàéãàà õóâü
õýìæýýãýýð
10 Àëäàãäëûã øèëæ¿¿ëýí
òîîöîõ
Àëäàãäàë Àëäàãäàë íü Àëäàãäàë ãàðñàí Òºëºõ òàòâàðûí
äàðààãèéí òàòâàðûí òîîöîîíä
òàéëàíä æèëèéí äàðààõü õàìààðíà
õàìààðàõã¿é äàðààëñàí 2
æèëèéí àëáàí
òàòâàð íîãäóóëàõ
îðëîãîîñ õàñ÷
òîîöíî
109

çîðèëãî
11 Ýëýãäëèéí çàðäàë
Àðãà Àëü íýã àðãûã Øóëóóí Àðãûí ñîíãîëò
ñîíãîæ áîëíî øóãàìûí àðãà
Õóãàöàà Õóãàöààã Òàòâàðûí Áàðèìòëàõ ýðõ
õîëáîãäîõ õóóëèàð çààñàí ç¿éí ñîíãîëò
æóðìûí äàãóó õóãàöààã
ñîíãîíî õýðýãëýíý
Ýëýãäëèéí çàðäëûã Íèéò á¿ðòãýëä Àëáàí òàòâàð Õºðºíãèéã
òîîöîõ áàéãàà íîãäîõ îðëîãî àøèãëàæ
õºðºíãºíä îëîõòîé áàéãàà,
òîîöíî õîëáîîòîé àøèãëàõã¿é
àøèãëàãäàæ áàéãàà, àëáàí
áàéãàà õºðºíãºä òàòâàð íîãäîõ
ýëýãäýë, îðëîãîä
õîðîãäëûí àøèãëàæ
øèìòãýëèéã áàéãàà ãýäãýýð
õ¿ëýýí ýëýãäëèéã ÿëãàæ
çºâøººðíº òîîöíî
Õºðºíãèéí àøèãëàëòûí Õºðºíãèéí Óã õºðºíãèéã Õºðºíãºíä
çîðèóëàëò ººð÷ëºãäºõºä àíãèëàë ¿ëäýãäýë ºðòºã, òàâèõ õÿíàëòòàé
/Àëáàí òàòâàð ººð÷ëºãäºõ ¿åä çàõ çýýëèéí õîëáîîòîé
íîãäîõ îðëîãî îëîõ òóõàéí ¿åèéí ¿íèéí àëü èõ
çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áîäèò ¿íý ¿íýýð õóäàëäàí
áàéãààä àøèãëàõã¿é öýíýýð ¿íýëãýýã áîðëóóëñàí
áîëñîí áîëîí ººð ººð÷ëºí îëç, ãýæ ¿çýæ
çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ãàðçûã á¿ðòãýíý. àëáàí òàòâàð
¿åä/ Ýíý íü áîäèò íîãäóóëíà.
îëç, ãàðç áèø
ó÷èð òàòâàð
íîãäóóëàõã¿é
Àøèãëààã¿é áàéãàà Ñòàíäàðò èéì Ýëýãäýë
¿íäñýí õºðºíãº çààëò áàéõã¿é õîðîãäëûí
øèìòãýë
áàéãóóëàõã¿é
12 Áàãà ¿íýòýé ò¿ðãýí Õàíãàìæèéí Õóäàëäàí Àêêóðýëü,
ýëýãäýõ ç¿éë çàðäàë íýðýýð àâñàí ä¿íãýýð ìºíãºí ñóóðüò
çàðöóóëàëòààð çàðäëààð õ¿ëýýí çàð÷ìûí çºð¿¿
á¿ðòãýíý çºâøººðºõ
13 Çàð ñóðòàë÷èëãààíû çàðäàë
Çàð ñóðòàë÷èëãààíû Õóóëü, õóóëü Õóóëü áóñ çàð
çàðäàë áóñûí ÿëãàà ñóðòàë÷èëãààíä
áàéõã¿é çàðöóóëñàí
çàðäàë ãàðãàñàí
áàéâàë àëáàí
òàòâàð íîãäîõ
îðëîãîîñ
110 õàñàãäàõã¿é.

çîðèëãî
14 Òàòâàðûí õóóëüä òîäîðõîé áóñ ç¿éë¿¿ä
ªðòºã òîîöîõ àðãûí Àðãóóäûí àëü Òîäîðõîéã¿é
ñîíãîëò íýãèéã ñîíãîí
õýðýãëýíý
Íàéäâàðã¿é àâëàãûí Çàðäëààð Òîäîðõîéã¿é
çàðäàë á¿ðòãýíý
Õýâèéí áóñ õîðîãäîë Çàðäëààð Òîäîðõîéã¿é
á¿ðòãýíý
Áàéãàëèéí íººöèéí Çàðäëààð Òîäîðõîéã¿é
õîðîãäóóëàëò á¿ðòãýíý
Ã¿¿äâèëèéí ýëýãä¿¿ëýëò Çàðäàëä õ¿ëýýí Òîäîðõîéã¿é
çºâøººðºõã¿é
111
Õàâñðàëò 3
Òàòâàð öóãëóóëàõ ìåõàíèçì ôîêóñ ÿðèëöëàãà
2006-10-13 15 öàãààñ áîëîâ.
Òàòâàð òºëºã÷ ººðò íîãäîõ òàòâàðàà ººðºº òîäîðõîéëîí òºëºõ ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòýíä
íºëººëæ áóé øàëòãààí íü
Î.Öîãò (¯ÒÅÃ-ûí òàòâàð õóðààëòûí õýëòñèéí äàðãà):
− Õóóëü ýðõ ç¿éí òîäîðõîé áóñ áàéäàë
− Õóâü õýìæýý ºíäºð áàéãàà
− Òàòâàðûí àëáà õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà
− Òàòâàð òºëºã÷ õóóëèà ìýäýõã¿é, ìýäýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéãàà
− Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýñ àéõã¿é áàéãàà
ªíºðæàðãàë (ÑÝÇÄÑ-èéí áàãø):
− Êîìïàíè áàéãóóëàõ øàëãóóð ñóë áàéãàà íü öààñàí äýýðõ êîìïàíè èõ áîëñîí
− Òàòâàðàà øóäàðãààð òºëñºí, òºëººã¿éí ÿëãàà íèéãýìä òýð á¿ð õàðàãääàãã¿é.
Õàðèóöëàãà áàéõã¿é
− Áýëýí ìºíãºíèé ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ áîëîìæã¿é
Ñàéíæàðãàë (Ìîíãîë - Àëò ÕÕÊ-íû ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíû äàðãà):
− Õàðèóöëàãà ñóë
− Êîìïàíè áàéãóóëàõ øàëãóóð
− Áýëýí ìºíãºíèé ìåõàíèçì
Òóíãàëàã (Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí ÌÁÒ-èéí äàðãà):
− Õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ìýäýýëýë õàíãàëòàé áóñ
− Õºíäëºíãèéí ìýäýýëëèéí áààçûã áèé áîëãîõ, àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ
Öýíä-Àþóø (Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí òàòâàð õóðààëòûí òàñãèéí äàðãà):
− Àæ àõóéí íýãæèéã á¿ðòãýõ øàëãóóð
− Áýëýí ìºíãºíèé ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ ìåõàíèçì áàéõã¿é
− Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä ìýäýýëëýýð òàòâàðûí àëáûã õàíãàõ õóóëèéí
çîõèöóóëàëò áàéõã¿é
Öýöýãíÿì (Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ÒÕÒ-ûí äàðãà):
− Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ ä¿ðìèéí ñàí /1 õ¿í õýäýí ÷ êîìïàíè áàéãóóëàõ
áîëîìæòîé áàéãàà, òàòàí áóóëãàëò õèéäýãã¿é/
− Áàéãóóëëàãûí õàÿãæóóëàëò
− Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé êîìïàíè /Õÿòàä/
− Òºðèéí ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ, àøèãëàõ ýðõ ç¿é
− Õàÿãæóóëàëò
− Ñóðòàë÷èëãàà
112
Òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûí òºëºâëºãºº

ªíºðæàðãàë:
− Òºëºâëºãºº áîë õóäëàà. Òºëºâëºãºº, òàéëàí çºð¿¿òýé áàéäàã. Ìºí áàíêèíä
çýýë õ¿ññýí òàéëàí, òàòâàðûí àëáàíä èð¿¿ëñýí òàéëàí çºð¿¿òýé
Ñàéíæàðãàë:
− Òºëºâëºãºº áîë õóäëàà. Òºëºâëºãºº òàñàðëàà òàòâàðàà òºë ãýæ øàõàëò
¿ç¿¿ëäýã
Öîãò:
− Òàòâàðûí àëáà ¿íäñýí ¿¿ðãýý çºâõºí òºñâèéí îðëîãî òàëààñ íü íýí òýðã¿¿íä
òàâüæ áàéãàà
Òóíãàëàã:
− Òºëºâëºãºº àæèë ä¿ãíýõ ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã
Öýöýãíÿì:
− Òºëºâëºãºº ¿íäýñëýëòýé áàéõ áîëîìæ áàéõã¿é áàéãàà
Òàòâàð òºëºã÷èéí õàðúÿàëàë

Òóíãàëàã:
− Ýçíèé îðøèí áàéãàà õàÿã, àæ àõóéí íýãæèéí õàÿã
− Øèëæèëò ýìõ öýãöã¿é
Öîãò:
− Íýã õàÿãòàà áàéäàãã¿é, ¿¿íèéã çîõèöóóëàõ õ¿íäðýëòýé àñóóäàë
− Õÿíàëò òàâèõ áîëîìæã¿é áàéäàã
− Áàéãóóëëàãûí áàéðøèë ººð÷ëºãäñºíººð òýð á¿ð øèëæ¿¿ëýã õèéõ íü
õ¿íäðýëòýé áàéäàã, íýã áàéãóóëëàãà îëîí òàòâàðûí àëáàòàé õàðüöàõ áîëäîã
− Òàòâàðûí áàéãóóëëàãà ÿíç á¿ðèéí øààðäëàãà òàâüäàã
Òóíãàëàã:
− Õàðúÿàëëûã ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí áàéðøèëòàé óÿëäóóëáàë öýãöëýãäýõ
ìàãàäëàëòàé
− Óëñûí á¿ðòãýëèéí àëáà àíõ á¿ðòãýë õèéõäýý ó÷èð äóòàãäàëòàé õàíääàã.
Òýãýýä ë òàíüäàã õ¿í õàéõ æèøýýòýé
Öîãò:
− ÀÀÍ-èéã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òîãòìîë õàÿãòàé áàéõ
− 1998 îíû æóðìûã ººð÷ëºõ
− Îíëàéíààð ìýäýýëýë àâàõ, òàòâàðûí àëáàäûí àæèë ¿¿ðãèéí óÿëäààã
ñàéæðóóëàõ àñóóäàë ÿðèãäàæ áàéíà
113
Õÿíàëò øàëãàëòûí ¿ð íºëºº

Òóíãàëàã:
− Õ áîëîí àëäàãäàëòàé òàéëàí ãàðãàñàí àæ àõóéí íýãæèéã øàëãàõäàà
ñòàíäàðòàà õàíãàõàä ë ÷èãëýäýã
Öîãò:
− Òàòâàðûí õÿíàëò øàëãàëò ¿íäñýí çîðèëãîî áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü
òàòâàð òºëºã÷äºä òàòâàðàà òºëºõ ñýòãýõ¿éä ýåðýã áèø õàðèí ñºðºã íºëººëæ
áàéíà.
− Îäîî àçã¿é, ìàòààíä îðñîí õýñýã íü õÿíàëò øàëãàëòàíä õàìðàãäàæ áàéíà ãýæ
¿çýæ áîëíî
− Õÿíàëò øàëãàëòûí áàéöààã÷ íàð õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
ñóðòàë÷èëãàà õèéäýãã¿é
− Çºâõºí õàðèóöëàãà òîîöîõ ë àæèë õèéäýã
Òóíãàëàã:
− Ìàíàé ä¿¿ðýã Õ òàéëàí ãàðãàñàí àæ àõóéí íýãæèä óðüä÷èëñàí õÿíàëò õèéæ
àæèëëàäàã. Ýíý íü ¿ð ä¿íòýé áàéãàà
Öýíä-Àþóø:
− Íýã áàéöààã÷ äóíäæààð 220-èîñ äýýø àæ àõóéí íýãæèéí òàéëàí àâäàã.
À÷ààëàë èõ. Óðüä÷èëñàí õÿíàëò õèéæ çºâëºãºº ºãñíººðºº òàòâàðûí
íîãäóóëàëò íýìýãääýã
Ìýäýýëýë õóäàëäàæ àâàõ

Öîãò:
− Ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí øàëãàõ íü èõ õýö¿¿, õ¿íäðýëòýé
− ¯íäýñëýë 50 õóâüòàé
− Ìóóäàëöñàí ýòãýýä¿¿ä ë áèå áèåíýý ìàòíà
114
Àøèãëàñàí ìàòåðèàëûí æàãñààëò
1. Ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí õóóëü. ÓÁ., 1992

2. Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü. ÓÁ., 1993
3. Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä õÿíàëò òàâèõ, òàòâàð õóðààõ òóõàé õóóëü. ÓÁ., 2002
4. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü. ÓÁ., 1993
5. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü. ÓÁ., 2006
6. “Òàòâàðûã õóðààõ ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ðýì” ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2002 îíû 231-ð
òóøààë
7. “Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí æóðàì” ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 119-ð
òóøààë
8. “Òàòâàð òºëºã÷èéí á¿ðòãýëèéí æóðàì” ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 258-ð
òóøààë
9. “Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òàéëàíãèéí ìàÿãò íºõºõ çààâàð”
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 267 òîîò òóøààë
10. “Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàë”
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2006 îíû 235 òîîò òóøààë
11. “Òàòâàðûí ºð áîëîí áóöààí îëãîëòûí á¿ðòãýë õºòëºõ, ºð áàðàãäóóëàõ æóðàì”
¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí 2001 îíû 142-ð òóøààë
12. “Òàòâàðûí ºðèéã «Ìýäýãäýõ õóóäàñ»-ààð õóðààí áàðàãäóóëàõ òóõàé æóðàì”
Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ñàéäûí 2002 îíû 272-ð òóøààë
13. “Òàòâàðûí ºðèéã òàòâàð òºëºã÷èéí áàíêèí äàõü õºðºíãºíººñ ¿ë ìàðãàõ æóðìààð
ãàðãóóëàõ òóõàé æóðàì”, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçàð, ¯ÒÅÃ-ûí
äàðãûí 2002 îíû 134/192–ð òóøààë
14. “Ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé òàòâàðûí ºð òºëáºð áàðàãäóóëàõ òóõàé”; ¯ÒÅÃ-ûí
äàðãûí 2002 îíû 219-ð òóøààë
15. “Òàòâàðûí ºðèéã òàòâàð òºëºã÷èéí ýä õºðºíãº, öàëèí õºëñ, áóñàä îðëîãîîñ
ãàðãóóëàõ òóõàé æóðàì”, “Òàòâàðûí ºðºíä àâñàí ýä õºðºíãèéã äóóäëàãûí
õóäàëäààãààð õóäàëäàõ æóðàì”, “Ýä õºðºíãº áèò¿¿ìæëýõýä áàðèìòëàõ æóðàì”,
“Òàòâàð òºëºõ õóãàöààã ñóíãàõàä áàðèìòëàõ æóðàì”, “¯çëýã õèéõýä áàðèìòëàõ
æóðàì” ¯ÒÅÃ-ûí äàðãûí òóøààë
16. Íÿìçàãä Ñ, Àëòàíçàÿà Ã, Òàòâàð, òàòâàð íîãäóóëàëò. ÓÁ., 2004
17. Àëòàíçàÿà Ã, Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí áîäëîãûí îíîë, àðãà ç¿éí ¿íäýñ. ÓÁ.,
2003
18. Íàðàíäýëãýð Ä, Óäèðäëàãûí åðºíõèé îíîë, ìàòåìàòèê çàãâàð÷ëàë. ÓÁ., 1999
19. Ýíõáàÿð Ã, Îòãîíòóÿà Ë, Òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãà. ÓÁ., 2002
20. Àëòàíçàÿà Ã, Áàÿðàà Ä, Ìÿòàâæàíöàí Ñ, Òàòâàðûí á¿ðòãýë, õÿíàëò øàëãàëò.
ÓÁ., 2002 115
21. Ìîíãîë Óëñûí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí øèëæèëò áîëîí õºãæëèéã äýìæèõ
ñóäàëãàà. ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû àãåíòëàã, ¯ÒÅÃ. Ýöñèéí
òàéëàí. 2001.
22. Òàòâàðûí àæèëòàíä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ìàòåðèàë. ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí
àæèëëàãààíû àãåíòëàã
23. Mihaly Hogye, Local and regional tax administration in transition countries.
Hungary., 2000
24. Donors turn blind eye to extortion in tax collection in Africa. Development today,
2001
25. Helena Blazic. Compliance costs of taxation in a transition country.
26. Konstantin Pashiv, Corruption and tax compliance. 2005
27. A financial information system. 1997
116

Tatvariin Mehanizm

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tatvariin Mehanizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Íýýëòòýé

ÁÎÄËÎÃÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÝÒÃÝËÝÃÒ ÕªÒªËÁªÐ

ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀÕ ÌÅÕÀÍÈÇÌ

Áîäëîãûí ñóäëàà÷: Ã.ÀËÒÀÍÇÀßÀ (Äîêòîð (Ph.D)),

Ñóäàëãààíû çºâëºõ: Î.ÖÎÃ (Ìàãèñòð)

Óëààíáààòàð õîò, 2007 îí

ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÝÌ ÔÎÐÓÌ

Õàÿã: Æàìúÿí ã¿íèé ãóäàìæ-5/1,

Óã ñóäàëãààãààð ãàðãàñàí ä¿ãíýëò, ñàíàëóóä íü

© Ýíýõ¿¿ íîìûã õýñýã÷ëýí áîëîí á¿òíýýð íü õýâëýõèéã õ¿ñâýë ÍÍÔ-ûí õàÿãààð

Ýíý ñóäàëãààíû òàéëàíã ñîíèðõñîí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò õÿìäðàëòàé ¿íýýð

“ADMON” êîìïàíèä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ.

2. Òàòâàð õóðààëòûí ìåõàíèçìûí øóäàðãà, ¿ð àøãèéí øàëãóóð. . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

3. Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäàë, õàìðàõ õ¿ðýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

5. Áîäëîãûí õóâèëáàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

Õ¿ñíýãò 1. Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õàðüöóóëàëò

Ãðàôèê 1. Ìîíãîë Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí îðëîãîä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

Õàâñðàëò 1. ÀÀÍÎÀÒ-ûí òàéëàíãèéí çàãâàð

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

1. ÓÈÕ Óëñûí Èõ Õóðàë

ÁÎÄËÎÃÛÍ ÀÑÓÓÄËÛÍ ÀÃÓÓËÃÀ

• Òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë íü:

ÁÎÄËÎÃÛÍ ÀÑÓÓÄËÛÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ

• Áîäëîãûí àñóóäàë íü:

• Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäëûí ¿ð äàãàâàð íü:

• Òàòâàð õóðààõ àñóóäëûã ñîíèðõîã÷ òàëóóä íü:

çîõèöóóëàëò, õÿíàëòûí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ õýðýãñýë íü òóë õàìðàãäàõã¿é

• Ñóäàëãààíû àñóóäëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü:

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð öóãëóóëàõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäëûã ñóäëàí,

- Ìîíãîë Óëñûí òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí ºíººãèéí áàéäëûã ýðõ ç¿éí

Ñóäàëãààíû àñóóäëûí õ¿ðýý

Ñóäàëãààíû àñóóäàë íü Ìîíãîë Óëñàä äàãàæ ìºðäºæ áóé òàòâàðûí õóóëèóäûí

1998-2002 îíä ßïîíû Îëîí óëñûí Õàìòûí Àæèëëàãààíû Àãåíòëàã

6. Õýðýã á¿ðòãýëèéí ñèñòåì;

Ýíý ñóäàëãààíû àæèëä ºãºãäñºí ñàíàë çºâëºìæººñ íèëýýä íü õýðýãæèæ áàéãàà

Ìîíãîë óëñûí òºñºâ, ñàíãèéí áîäëîãî, çàñàãëàë õîîðîíäûí õàðèëöààíä

áàéãóóëàëòûã çºâëºæ áàéñàí áàéíà. Ìºí òàòâàðûí àëáàíû ¿ð àøèãã¿é áàéãààã

Ñóäëàãäàõóóíûã òîäîðõîéëæ áóé õóâüñàã÷

Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçìûí áîäëîãî íü õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí

Íºõöºë áàéäëûí Áîäëîãûí õóâüñàã÷ ¯ð ä¿íãèéí õóâüñàã÷

Èðãýí Òàòâàð òºëºëòèéí Èðãýíèé íèéãìèéí Òºðèéí ¿éë

Àæ àõóéí Òàòâàð òºëºëòèéí Áèçíåñ ýðõëýõ Áèçíåñèéí õºãæèë

Òàòâàðûí Òàòâàðûí áîäëîãî Õóóëèéí Òºñâèéí òàòâàðûí

Áàðèìò áè÷ãèéí á¿òýö

Òàòâàð õóðààõ ìåõàíèçì ñýäýâò áîäëîãûí ñóäàëãààíû àæëûã óäèðòãàë,

2. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌÛÍ

Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæóóäàä òóõàéí óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí

2.1. ØÓÄÀÐÃÀ ÁÀÉÕ

Òàòâàðûí øóäàðãà áàéõ çàð÷èì íü íèéãýìä íèéò òàòâàð òºëºã÷èä íü èæèë

òàéëàãíàõ àðãà ç¿é íü ýíãèéí òîäîðõîé áàéõ çýðýã íü òàòâàðûí òîãòîëöîîíû

Àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéí õàðüöóóëàëò

Òàòâàðûí õºíãºëºëò, Õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéã íýã ×ºëººëºëò, õºíãºëºëòèéã çààãëàæ

ªìíºõ õóóëèéí õ¿ðýýíä òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò ºðãºí ó÷èð òàòâàðààñ

2.2. ¯Ð ÀØÈÃÒÀÉ ÁÀÉÕ

¯ð àøèã ãýäýã íü òàòâàðûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí àëü àëèíû àøèã

õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëæ, àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõýä áàãà ÷ ãýñýí ýåðýãýýð íºëººëæ

Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãîä ýõëýõ õóâü

íü çàðèì íýã øèíý òàòâàðûí îáúåêò ñîíãîæ õóóëü õýðýãæ¿¿ëñýíòýé õîëáîîòîéí

2.3. ÒÀÒÂÀÐ ÕÓÐÀÀËÒÛÍ ÇÀÐÄÀË

Òàòâàðûí àëáàíû çàðäàë

Òàòâàðûí àëáàíû çàðäàë íü ÷èã ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäîõ áºãººä

¯ÒÅÃ-ûí çàðäëûí á¿òýö