You are on page 1of 9

Orta 8srlarda Ya~am1~

AZ8RBAY CANLI

ALIML8R
f oqihlsr, miif essirier, miiheddislar; miitekellimler, ravilar, qarilar ...

~~J~t ~~
~)I4)J)
"'~.r
, :.;t, .. , ~
,0

~
:...
,~~

JJ ,~

•.

'I~ - -

,~~

.. .

,~~

I"

~a

THE AZERBAIJANI
~CH01i\R~
Lived in the Middle Ages
fuqaha, mufassers, muhaddeses, mutakallims, ruwat, qurm ...

Kitabm uz qabrgmdaki erebca yazida Muhammad peygamberin (~) Alimlar peygamberlerin varislaridirlar' sozii yazilrrusdir. Hadisin butunu isa beladir:
II

abu'd-Darda' (~) dedi: Heqiqetan man Allah Resulunun (~) bela dediyini esitdim: IIKim elm tahsil etmak meqsadiyla yola cixsa Allah onu canna tin yollanndan birina istiqametlondirar. Subhasiz ki, molakler elm telebosini 0 qadar xoslayirlar ki, onun ii<;iin qanadlanru acarlar. Subhasiz ki, alimin abide olan ustimliiyii ondord gecolik ayln parlaqhgma gore digar ulduzlara olan ustunluyu kimidir. Coylarda, yerda va sudaki maxluqat AIlahdan alimin gunahlanrun bagislanmasrru dileyarlar. Alimlar peygemberlarin varislaridirler. Peygambarler miras olaraq dinar va dirham deyil, elm qoyub gederlar. Kim 0 elmi axz etsa cox boyuk bir miras alda eder", (Buxari, Sahih, Elm 10; Tirmizi, Sicnsn, Qur'an 10, Elm 19; Ohmed ibn Hanbal, Miisnad, Elm 252, 325, 407) asar "Alimlsr peygambarlarin oarislsridirlsr" soziina mszhsr

olanlara ithaf olunur

Orta 8srlarda Ya~am1~

AZ8RBAY CANLI ALIML8R


• f oqihlsr, miifessirier, miihaddislar; miitekellimler, ravilar, qarilar ...

...
Elnur Nasirov

@
NURLAR
BAKI-2011

Orta 8srlarda Yasarrus Azorbaycanh Alimlar


BAKI-2011

Miiallif: Dr. Elnur N asirov


Espoct: azerialimlerebox.az

Kitabm iiz qabigmdaki rosm tarunrrus turk rossarru Osman Homdi boyin (1842-1910) "Ilahiyyatcr" portretidir.

Baki, «NURLAR» Nasriyyat-Poliqrafiya

Markazi, 2011, 416 s.

Bu esarde biz orta esrlarda Azarbaycarun, elace da islam cografiyasmdakr bir sua olkelarin dini, elmi va medani hayatmda muhiim rol oynaml~, dusuncalari va aserlari ila kecmisdan guruimtiza saslana bilmis insanlann tarciimeyi-hallanru qalama aldiq. Haqqmda malumat verdiyimiz soxsler arasmda Azorbaycanda, eleca da biittin canubi Qa£qazda Islamm yayilmasmda muhum rol oynaml~ alimlar da movcuddur, Bu baximdan orta esrlari siyasi baximdan oldugu kimi elmi-madani taraqqi baxmundan da Azorbaycan tarixinin an parlaq dovru hesab etmek olar.

ISBN: 978 - 9952 - 460 - 04 - 9 © Elnur N8SiROV

MUND8RicAT

ON SOZ GiRi~: T8DQiQAT USULU V8 M8NB8L8RiN ORTA 8SR AZ8RBAYCAN ~8H8RL8Ri ORTA 8SRL8RD8 YA~AMI~ AZ8RBAYCANLI ALiML8R I. Arranh alimler II. Bardali alimlar III. Bardicli alimlar IV. Barzandli alimler V. Beylaqanh alimlar VI. Darbendli alimlar VII. Diiveynli alimlar VIII. 8bharli alimlar IX. Ohorli alimlor X. 8rdabilli alimlor XI. Cencoli alimlar XII. Maragah alimlor XIII. Marendli alimlar XIV. Miyanali alimlor XV. Naxcrvanh alimlar XVI. Salmash alimlar XVII. Sarabh alimlor XVIII. Siicash alimlor XIX. Suhrevardli alimlor XX. Sirvanh alimlor XXI. Tobrizli alimlar XXII. Tiflisli alimlor XXIII. Urmiyoli alimlar XXIV. Usnuhlu alimlar XXV. Varsanh alimlar XXVI. Xalxalh alimlar XXVII. Xoylu alimlar XXVIII.Xunali alimlar XXIX. Qarabagh alimlar XXX. Zancanh alimlar N8Tic8 8LAV8L8R iSTiFAD8 OLUNMU~ M8NB8L8R XULAS8Si

7 13 22 66 68 70 85 87 87 91 96 101 113 116 135 145 172 178 182 197 207 207 208 227 258 313 325 354 357 359 362 372 374 376 384 385 .401

QISALTMALAR
~

~/~

Sallallahu 8leyhi Vasellom (Allahm salarru onun iizarina olsun)

~ ~

AMEA8i AuiFO AUTAO AzSSREA


C.

CBUSBEO CUiFO OAAO OUSBEO EUSBEO FuiFO iA iHK BYEK KSU Ktbx MEB
Nr. N§r. S.

Radiyallahu anh / Radiyallahu anha (Allah ondan razi olsun) 8leyhissalam (ona salam olsun) Rohimahullah (Allah ona rahmat etsin) Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi 8lyazmalar institutu Ankara Universitesi Ilahiyat Fakiiltesi Oergisi Ankara Universitesi Tarih Arastirmalan Oergisi Azarbaycan Sovet Sosialist Respublikasi Elmlar Akademiyasi Cild Celal Bayar Universitesi Sosyal Bilimler Enstiitiisu Oergisi Cumhuriyet Universitesi Ilahiyat Fakiiltesi Oergisi Oinbilimleri Akademik Arasnrmalar Oergisi Dumlupmar Universitesi Sosyal Bilimler Enstiitiisii Oergisi Erciyes Universitesi Sosyal Bilimler Enstiitiisir Oergisi FIrat Univcrsitesi Ilahiyat Fakiiltesi Oergisi islam Ansiklopedisi il Halk Kiitiiphanesi BOlge Yazma Eserler Kiitiiphanesi King Saud University kitabxana Milli Egitim Bakanhgi Nomra Nasir, nosr eden SaYI
Sahifa

s.

sutn
SUiFO SUTAO SYEK TOV Trc. trz. TTK VGMK

v.
va.s

Selcuk Universitesi Ilahiyat Oergisi Sakarya Universitesi Ilahiyat Fakiiltesi Oergisi Selcuk Univcrsitesi Tiirkiyat Arastirmalan Oergisi Siileymaniye Yazma Eserler Kiitiiphanesi Tiirkiye Oiyanet Vakfi Tarcuma eden tarixsiz Tiirk Tarih Kurumu Vakiflar Genel Mudurhigu Kiitiiphanesi Varaq ve sair

ONSOZ
2009-cu ilin ramazan aylna tasaduf eden giinlari idi. Samsaddin Zohebinin hedis hafizlarinin bioqrafiyalan haqqmdakr "Tezkaratu'l-Huffaz" adh asarinin fihristini vereqlayirdim va "Berdai" nisbasi ila rastlasdim. Sonra "8rdabili", "Miyanaci", "Bardici", basqa bir "Berdai" nisbasina rast galdim. Eihristdaki sahifa nomrelarini bir kanara qeyd edib bu saxslarin tarcumeyihallanru oxuyanda maragim daha da artdi. Bu nisbalarin sahiblarinin hayat hekayalarini oxuduqca uzarinda yasadignruz torpaqlann nece miimtaz insanlar yetisdirdiyinin sahidi oldum. Daha evval de bir sua azarbaycanh alimlarin bioqrafiyalan, hayat vo elmi faaliyyatleri ila tarns olmus, bu movzuda arasdirma aparrrusdim. Lakin "siqa", "miiksir", "saduq" kimi boyukhedis alimlari ucim istifado edilan titullann dasiyicisi olan azerbaycanh alimlarin hayat hekayolari ila ilk dafa bu qadar yaxmdan tarns olmusdum. Samsaddin Zehebinin eserindan sonra hedis alimlarinin hayat va faaliyyetlerindan behs eden digar rical kitablanru, tebaqat va tezkiralari tadqiq etmaya basladim. Basa diisdiim ki, naheng bir daryarun sahilinda dayanrrusam. Bu daryarun darinliklerina dalmagm arnq sadece bir tadqiqatci kimi "isim" deyil, bir miiselman va azarbaycanh olaraq borcum oldugunu dark etmisdim. Hayat va elmi faaliyyotlerini aydmhga qovusdurmaq bu nadir saxsiyyatlar qarsismda monevi borcum idi. Sadaca hadis alimlari deyil, orta osrlarda Azorbaycan torpaqlannda yetismis, bu memlekotin ovladi olan faqih, miifassir, mtitakallim, qarilarin da hayat va elmi faaliyyotlari haqqmda monbelerin naql etdiklori molumatlan toplamaq qaranna galdim. Beloce bir illik gargin vo fasilosiz omekden sonra arsaya galen bu osorin tameli qoyulmus oldu. Azorbaycanhlar eroblardan soma Islanu, kutlovi surotde, qobul etmis ilk millotdirlar. Allah Rosulu Muhemmadin (~) vofatmdan comi 7 il sonra, 639-cu ilda Xoy vo Salmas sohorlorinin ehalisinin boyuk okseriyyetinin islarru qobul etdiyi baroda tarixi menbelor molumat verirlor. lrolido, Azorbaycan saharlar! haqqmda malumat verarkan, bu baroda daha atrafh darusacagiq, Xilafatin simala acilan qapIsI olan Azarbaycan, eroblarla esrler boyu davam eden muharibalar aparml~ Xazar xaqanhgi ila hamsarhad olmasi sabebiyle boyuk strateji ehamiyyet kasb etmisdi. Bu sebebdan da istar rasid xelifaler (~), istars a da 8mavi va Abbasi xalifalari Islamm bu cografiyada yayilmasmda maraqh olmusdurlar. Xilafatin simal sarhodinin tahlukasizliyinin tamini iicim Azorbaycana kutlelar hahnda arab qabilalari kocurulmiisdu.

Elnur Nosirov: Orta 8srlarda Yasarrus Azerbaycanh Alimlor

Bu kocurmo siyasoti Islarrun azerbaycanhlar arasmda yayilmast prosesini surotlondirmisdi. Sonraki esrlerdo islam Azarbaycanda suretla yayilrrus vo boyuk okseriyyeti atasporestliye, muoyyen bir qismi isa xristianhga sitayis eden olka ehalisinin mustarak dinina cevrilmisdi. Din birliyinin meydana galmasi Azarbaycamn siyasi biitiinliiyiiniin mohkamlenmasini temin etmakla yana~l elmi va madani taraqqi ii<;iin da takanverici amil olmusdu, Abbasi xilafati dovrunda Azarbaycarun iri saharleri elmi ve madani hayatm canhhgr ila secilirdi. Xilafatin zaiflamasi va merkezdanqacma meyllarinin artmasi dovrunda da bu canhhq zaiflemamisdi, Hatta deyardim ki, oksina daha da quvvetlandirmisdi. Xilafatin zaiflodiyi dovrda Bagdaddan formal asilihgi olan Rovvadi, Salari, Saci, Soddadi vo Sirvansahlar kimi Azorbaycan dovlatlorini idara edonlar hakim olduqlan sohorlorin istor iqtisadi-ticari, istorso de elmi-medoni inkisafmda maraqh idilar. Ticari-iqtisadi canlanmarun vo tareqqinin musahido edildiyi sohorlor bir miiddat sonra olkanin ziyah potensiyahru da oziina celb etmaya baslayirdi. Bu da oz novbasinda hemin saharlerda elm va tadris ocaqlanrun yararub inkisaf etmasina sabeb olurdu. Iralida baralerinda bioqrafik melumat veracayimiz saxslerin yasadigl dovrlarla onlann yetisdiklari saharlerin tarixini muqayisa edarken bunu rahathqla tasbit etmak miimkiin olacaqdir. Masolan klassik arab cografiyasimaslanrun "Arrarun anasr" adlandirdiqlan Barda sohari xilafat dovrunda Azorbaycarun simalmda inzibati markaz olmusdur. Inzibati-siyasi ohamiyyat qazanmasl tezliklo bu soharin ticari-iqtisadi inkisafma da takan vermisdi. Bu inkisaf X osrin ortalannda ruslann Bardoni xarabazara cevirmolorina qadar davam etmisdir. "Bardai" nisbasi dasiyan alimlarin da mehz VIII-X esrlorda ya~amasl iqtisadi-ticari canlanmarun qacilmaz olaraq elmi-modeni tareqqiya takan verdiyi baredaki fikrimizi dasteklayir. Elsea de "Naxcrvani" nisbasi dasiyan alimlerin daha cox XII-XIII asrlarde, yeni Atabaylarin hakimiyyati dovrundo, "Gancavi" nisbasi dasryan alimlarin isa X-XI esrlarde, yeni Saddadilarin hakimiyyati illarinda yasamalarrru da buna numuna gostermak olar. Bu iki saher adi cakilen dovlatlarin paytaxb olmusdular, Elaca da iralida olkaden konarda elmi faaliyyatla ma~gul olan azarbaycanh alimlarin miixtalif dovrlardo miixtalif olkalara iiz tutduqlanrun sahidi olacaglq. Masolen XI osro qadar Bagdadm elm ocaqlan miisalman sarqindeki ziyah kiitla ii<;iincaziba morkezi idisa, bunun ardmca galan dovrda alimlor, elm vo sonet adamlan Buxara, Nisapur vo Samerqend kimi sohorloro daha cox iiz tuturdular. Cimki adi cakilan sohorlor elm va medeniyyata boyiik ohemiyyet veran Samanilerin boyuk seherleri idi. Mogel i~gahndan sonraki dovrda ise Mamluklularinin idaresi altma olan Misir va Sam diyan, sonraki asrlarda isa Osmanh olkasindaki elmi-medeni merkezlarin islam cografiyasirun dord bir yarnndan galen alim va miitefekkirleri oziina celb etdiyini musahida etmek olar.

OnS6z

Millotlerin va comiyyetlarin madani doyari onun yetisdiro bildiyi elm vo dusunca insanlanrun keyfiyyati ilo, saYI ila deyil mehz keyfiyyati ila, birbasa baghdir. Cimki bu hemin cerniyyotin ozunomaxsuslugunun, bonzarsizliyinin gostaricisidir. Elmin, tafakkiiriin, umumiyyatle medaniyyetin taqlidi siyasi va iqtisadi asihhqdan daha agtr ve facieli naticelera sebebiyyet verir. Siyasi ve iqtisadi baximdan asih veziyyeta dusmus cemiyyetlar fiziki cahatdan olurlarsa, elmi-madani baximdan yad unsurlarden asih olan va ya onu taqlid eden camiyyatlar ruhan mohv olurlar. Musalman sarqi son iiC;asrda ruhon olmiis, fiziki baximdan isa nofas ahr voziyyatda idi. Son 30-40 ildaki harokatliliyi bu koma voziyyatindan C;IXI~a ogru atilrrus addimlar hesab d etmek olar. Bu baximdan azarbaycanhlann uzarinda yasadiqlan torpagm altmda neco insanlann yatdignu bilmelorinin faydah olacagi dusuncasi ila bu asari oxucunun xidmatina taqdim ediram. Elnur N esirov, 26 ramazan 1431105 sentyabr 2010

You might also like