Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi

Bakı Slavyan Universiteti

Gəncə Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCANġÜNASLIĞIN
AKTUAL PROBLEMLƏRĠ

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin

anadan olmasının
88-ci
ildönümünə həsr olunmuĢ

II Beynəlxalq elmi konfrans

4 – 7 may, 2011-cu il

Bakı-Gəncə

1
 TƏġKĠLAT KOMĠTƏSĠ

K.M.Abdullayev Bakı Slavyan Universitetinin rektoru,

AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi,
filologiya elmləri doktoru, professor

E.Ġ.Məmmədov Gəncə Dövlət Universitetinin rektoru,

kimya elmləri doktoru, professor

M.A.Əliyev Bakı Slavyan Universitetinin elmi iĢlər üzrə

prorektoru, fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Y.Ə.Yusifov Gəncə Dövlət Universitetinin tədris iĢləri üzrə

prorektoru, kimya elmləri doktoru, professor

S.Ə.Qafarova Bakı Slavyan Universitetinin beynəlxalq

əlaqələr üzrə proprektoru, filologiya elmləri doktoru,
professor

A.ġ.Cahangirov Gəncə Dövlət Universitetinin tərbiyə iĢləri üzrə

prorektoru, tarix elmləri namizədi, dosent

O.Ə.Səmədov Bakı Slavyan Universitetinin tərbiyə iĢləri üzrə

prorektoru, pedoqoji elmləri namizədi, dosent

N.V.Ġbadov Gəncə Dövlət Universitetinin elmi iĢlər üzrə prorektoru,

fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, dosent

E.Ə.ġükürlü Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin müdiri, filologiya elmləri
namizədi, dosent

E.H.Heydərova Gəncə Dövlət Universitetinin Rus dili kafedrasının

müdiri, filologiya elmləri namizədi, dosent

R.M.Qeybullayeva Bakı Slavyan Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı

kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

Ġ.Z.Qasımov Bakı Slavyan Universitetinin Müasir Azərbaycan dili

kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

2
H.H.Sadıxov Gəncə Dövlət Universitetinin Ümumi tarix kafedrasının
professoru, tarix elmləri doktoru

S.S.Məmmədov Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin böyük elmi iĢçisi, hüquq elmləri
namizədi

Ə.S.Əhməd Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin elmi iĢçisi, tarix elmləri namizədi

A.Ə.Rəcəbli Bakı Slavyan Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər və

regionĢünaslıq fakültəsinin dekanı, tarix elmləri
namizədi, dosent

ġ.H.Əliyev Bakı Slavyan Universitetinin Diplomatiya və xarici

siyasət kafedrasının müdiri, tarix elmləri namizədi,
dosent

Q.N.Barxalov Bakı Slavyan Universitetinin ÖlkəĢünaslıq elmi-tədqiqat

laboratoriyasının müdiri, fəlsəfə elmləri namizədi,
dosent

A.F.Namazlı Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin laborantı (məsul katib)

3
 ĠÇĠNDƏKĠLƏR

1. ABBASOV Ədalət Qrammatik kateqoriyalarla

məntiqi kateqoriyaların
qarĢılıqlı münasibətinə dair ............. 12
2. ABASOVA Aytən Azərbaycan musiqi mədəniyyəti
tarixində oratoriya və kantata
janrlarının əhəmiyyəti ..................... 18
3. ABBASOVA Arzu Qədim Osmanlı qaynaqlarında
mövcud türk mənĢəli
toponimlərin erməniləĢdirilmiĢ
müasir variantları ............................ 22
4. ABBASOVA Elnarə Azərbaycan və ingilis dillərində
təktərkibli və cüttərkibli
cümlələrdə predikativlik ................. 26
5. ABBASOVA Lalə Учет принципов оперативно-
розыскной деятельности при
обжаловании действий
субъектов оперативно-
розыскных органов ....................... 34
6. ABBASOVA Nuridə Süleyman Ələsgərovun ikili
konsertə müraciəti və
onun janr xüsusiyyətləri .................. 40
7. ABDULLABƏYOVA Gülər Азербайджанско-польские
литературные связи
(конец хх века).............................. 44
8. ABDULLAYEVA Güllü Müasir Azərbaycanın
idman siyasəti ................................. 50
9. ABDULLAYEVA Sənubər Azərbaycan nağıl
və dastanlarında alınma sözlər ........ 56
10. ABDULLAYEVA Xatirə Mühacir Cənubi
Azərbaycan Ģairlərinin
dilində frazeoloji ifadələr................. 64
11. ADĠLOV Vasif Qədim türklərdə dünyanın
linqvorəng mənzərəsi ...................... 72
12. AKÇURĠNA Ġnnara Сокращения в дипломатической
терминологии современного
азербайджанского и
французского языков .................... 77

4
13. ALEKSEY Anikin Доминирующий главный член
предложения в азербайджанском
языке……………………………… 82
14. AXUNDOVA Mehri Азербайджановедение как
компонент межкультурной
коммуникации в учебном
процессе ......................................... 90
15. BABAġOVA Gülnurə Frazeoloji semantika
və sintaktik vahidlər ........................ 96
16. BABAYEV Etibar Azərbaycanda araĢdırma
jurnalistikasının ilk əsəri ................. 101
17. Babayev ĠbrahimpaĢa Фонетическая интерференция в
русской речи азербайджанцев и
задачи орфологического
словаря............................................ 105
18. BABAYEV Rafiq Variantliliq və regionallıq:
məsələnin bəzi tərəfləri ................... 110
19. BAĞIROVA Sevinc Azərbaycan Respublikasının
beynəlxalq təhsil proqramları
çərçivəsində hökümətlərarası
təĢkilatlarla əməkdaĢlığı ................ 115
20. BAĞIRZADƏ Cavid Tərtərçay vadisinin
ilk orta əsr dini abidələri ................. 121
21. BAGRATĠONĠ Ġrma For the issue of the social essence
CABUA Koba of judicial system of Azerbaijan .... 128
22. BARXALOV Qalib Экологическое сознание в
социокультурном
пространстве .................................. 135
23. BAYTUOVA Aygül Основные этапы формирования
и становления литературных
норм в азербайджанском и
казахском языках .......................... 142
24. BƏġĠROVA GülĢən Hərbi qulluqçuların nitq
mədəniyyəti və natiqlik
məharətinə verilən tələblər .............. 155
25. CAHANGĠROVA Nərmin XX əsrin əvvəlində poema janrı ..... 161
26. CƏBRAYILOVA Zoya Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu Bilik‖
əsəri və N.Gəncəvinin ―Sirlər
Xəzinəsi‖ poemasındakı bəzi
paralelizmlər ................................... 168
27. CƏFƏRLĠ Məhərrəm Heydər Əliyev
və milli–mənəvi irs ......................... 174
5
28. CƏFƏROV Fəxrəddin Cəlil Məmmədquluzadənin
həyatına dair bəzi məqamlar ........... 178
29. CƏFƏROV Rafiq Fransiz dilində morfoloji yolla söz
yaradıcılığı və onun Azərbaycan
dilində ifadə üsulları ....................... 183
30. CƏFƏROVA Reyhan Изменение института
семьи в эпоху модернизации
Aзербайджана ................................ 189
31. ÇALAQANIDZE Nino Интеграционная функция
журналистики на примере
информационной программы
общественного канала Грузии на
азербайджанском языке ................ 196
32. ÇERNYAVSKIY Stanislav Гейдар Алиев и дипломатия
нового Азербайджана ................... 203
33. ÇOÇIġVILI David, Свадьба
NAMAZOV Vahid азербайджанцев в Грузии ........... 210
34. EFNAN Altun Hazar‘dan Anadolu‘ya
tapmaca – bilmece ........................... 213
35. ETĠBAR Ġnanc Фоно-семантические
производные архетипов
*
yar /*каr в разносистемных
языках ............................................ 222
36. EYÜP Zengin Bağımsızlık sonrası dönemde
Azerbaycan diĢ politikasının
temel özellikleri ............................... 228
37. ƏBDÜLHƏSƏNLĠ Tofiq Vətənpərvərlik və istiqlalçılıq
müasir Azərbaycan poeziyasının
əsas mövzusu kimi ...................... 236
38. ƏHMƏD Əsgər Sufizmin Əxiliyə
təsiri məsələlərinə dair .................... 240
39. ƏHMƏDOVA Könül Xəzərdə ―yeni böyük
oyun‖............................................... 247
40. ƏHMƏDOVA ġəhla Azərbaycan dilinin öyrədilməsində
tədris lüğətlərinin
rolu...................... 254
41. ƏHMƏDOVA Sevda Образование первого
азербайджанского Парламента в
декабре 1918 года .......................... 258
42. ƏHMƏDOVA Sevil Ukraynada yaĢayan azərbaycanlılar
və onların ictimai birlikləri ............... 264

6
43. ƏLĠ Əsgər Türkiyədə Azərbaycanın tarixi
(Ələskər Ələskərli) və mədəni dəyərlərinin
tanınması və qəbul
edlməsinə dair bəzi məsələlər ......... 271
44. ƏLĠMĠRZƏYEVA Rəfayət Azərbaycan maarifçi realizmi və
Nəriman Nərimanov ........................ 272
45. ƏLĠXANOVA Ayna Azərbaycandaki dağ
yəhudilərinin toy mərasimi ............. 279
46. ƏLĠYEV Ədalət Süni neyron Ģəbəkələri
və onların modelləri ...................................
285
47. ƏLĠYEV Mehman XVIII əsr: Azərbaycan ədəbi-bədii
təfəkküründə
differensiallaĢmanın baĢlanması ...... 291
48. ƏLĠYEV Nizaməddin Kompüter texnologiyası ibtidai
siniflərdə həndəsi anlayıĢların
formalaĢdırılmasında əyani
vasitə kimi ...................................... 296
49. ƏLĠYEV Rafət 1990-cı illərin əvvəllərində
beynəlxalq danıĢıqlarda
Ermənistan-Azərbaycan
münaqiĢəsinin həlli məsələsi ........... 303
50. ƏLĠYEV ġirinbəy IX-X əsrlər ġimal – Qərbi
Azərbaycanda Ġslamın
yayılması məsələsinə dair ............... 309
51. ƏLĠYEVA Cəmilə Heydər Əliyevin xarici - iqtisadi
siyasət konsepsiyası
qloballaĢma kontekstində ............... 315
52. ƏLĠYEVA Gülarə XIX əsrin sonlarında
Azərbaycanda yeni tipli rusdilli
məktəblərin vəziyyəti ..................... 319
53. ƏLĠYEVA Günel Müasir Azərbaycan dilində sadə
cümlə səviyyəsində sintaktik
omonimlik hadisəsinin
yaranmasi prosesi ......................... 327
54. ƏLĠYEVA Hökümə Tofiq Bakıxanov yaradıcılığında
ənənə anlayıĢına dair ...................... 333
55. ƏLĠYEVA Yeganə Heydər Əliyev və
AzərbaycanĢünaslıq......................... 337
56. ƏMĠROV Ərzuman Azərbaycanın dünya iqtisadi
sisteminə inteqrasıyasında
xarici Ģirkətlərin,
müĢtərək müəssisələrin rolu ........... 342
7
57. ƏMĠROVA S. Сравнительный оборот как
прием усиления
коммуникативной
эффективности текста в прозе
и.а.бунина……………………….. 349
58. ƏMĠRXANOV Sabir Azərbaycan muzeyĢünaslığı
milli kontekstdə .............................. 357
59. ƏSƏDOVA Məhəbbət Azərbaycan və ingilis dillərində II
Ģəxs tək və cəm əvəzliklərin
leksik- semantik xüsusiyyətləri ...... 365
60. ƏSGƏROVA Məhsəti Azərbaycanlı tələbə və Ģagirdlərin
fransiz dilindən Ģifahi nitq
vərdiĢlərinə yiyələnmələrinin bəzi
məsələləri haqqında ........................ 371
61. FƏRZƏLĠYEVA Lalə Azərbaycanın beynəlxalq yenidən-
qurma inkiĢaf bankı ilə əməkdaĢlı-
ğının strateji istiqamətləri ............... 375
62. GÜLƏMĠRLĠ Fatimə Cənubi Qafqaz məsələsində
Rusiyanın regiondan
kənar aktorlarla münasibəti ............ 382
63. GÜLġEN Dirim Erdebil veziri
Han Zafer ve türkçe divanı.............. 386
64. HACI Rauf Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan
Respublikası arasında əməkdaĢlığın
prinsipləri və əsas istiqamətləri ...... 391
65. HACIHƏSƏNOVA Naidə Национально-культурные
DOSĠNA Nataliya объединения в ярославской
области как эффективные
механизмы и способы
межнационального
взаимодействия.............................. 396
66. HACIYEV Taleh Azərbaycan ailəsi azərbaycançılıq
Ģüuru kontekstində .......................... 404
67. HACIYEVA Aygül Ruhi Bağdadinin
―Divan‖ında ismin halları ............... 409
68. HACĠYEVA Dilarə Отголоски тематики Низами в
западноевропейской
средневековой поэзии ................... 413
69. HACIYEVA GülĢən Azərbaycan Respublikasının
investisiya siyasəti və onun
iqtisadi nəticələri ............................. 423
70. HACIYEVA Natəvan Müstəqillik dövrü Azərbaycan
8
 ədəbiyyatinda dil məsələləri (Ə.
Cavad ).............................................
71. HACIYEVA Nazəndə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
ədəbiyyatinda vətən və millət
anlayıĢları (Cabir Novruzun
yaradıcılığı əsasında) ...................... 428
72. HACIYEVA Nərgiz Azərbaycan dilində paronim
frazeologizmlər ............................... 436
73. HACIZADƏ A. Azərbaycan və ingilis dillərində
Ģəxssizlik kateqoriyası və onun
təzahür formaları ................................ 442
74. HƏMĠDOV Ġlyas Основные вехи становления
HÜSEYNOVA Ulduz паремиофразеологических
понятий в азербайджанском
языкознании .................................. 447
75. HƏSƏNOVA Məleykə Müasir Azərbaycanın
ĠSFƏNDĠYAROV Ağamirzə inkiĢafının prioritet
istiqamətləri .................................... 455
76. HƏġĠMOV Elçin Модуль коммуникативного
действия: Восток-Запад.
лингвофилософский взгляд ......... 461
77. HĠDAYƏTOVA Sevil Азербайджан в системе
геополитических интересов
США и России .............................. 464
78. HÜSEYNOV ġaban Tam desemantikləĢmə prosesinin
fonetik və morfoloji
xüsusiyyətləri .................................. 470
79. HÜSEYNOV Cəmhur Ġngilis və Azərbaycan
dillərində zaman
bildirən bəzi sözlər haqqında .......... 473
80. HÜSEYNOV Yusif Heydər Əliyevin xarici siyasət
strategiyasının uğurları ................... 478
81. HÜSEYNOVA Eleanora Торгово-экономическое
сотрудничество белорусских и
азербайджанских
предприятий .................................. 486
82. HÜSEYNZADƏ Jalə Azərbaycan və ingilis dilində
alınma iqtisadi terminlər ................. 494
83. ĠBRAHĠMOVA Leyla Alman dilində oxu və tərcümə
prosesində qarĢıya çıxan
çətinliklər və onların
aradan qaldırılması yolları .............. 501
9
84. ĠBRAHĠMOVA Sonaxanım Конкурсы юных музыкантов-
исполнителей имени
Н.А.Аливердибекова .................... 507
85. ĠBRAHĠMOVA Telli Ə.Haqverdiyevin pyeslərində
realizm və xarakterlərin
konflikti .......................................... 512
86. ĠBRAHĠMOVA Z. Образа Тимура Великого в
азербайджанской литературе
ХХ века .......................................... 518
87. ĠSAYEVA Günel Cümlə tipli frazeoloji vahidlərin
sintaktik xüsusiyyətləri
(Qarluq qrupu türk dillərində) ........ 522
88. ĠSKƏNDƏROVA Natella Влияние музыкального
классицизма хх века на
творчество и.гаджибекова ........... 526
89. ĠSGƏNDƏROVA Nigar Вопросы колониализма и
ориентализма в американской
периодической литературе
ХIХ века ........................................ 528
90. ĠSMAĠL Doğan Azerbaycan kadim tarih belgesi
ĠBRAHĠM Resuloğlu Gobustan yazıtları ve
Anadoludakı uzantıları.................... 533
91. ĠSMAYILOV A. Дейктические функции
местоименно-наречных слов со
значением времени и
пространства в структуре текста
(на материале азербайджанского
и русского языков) …………….. 541
92. ĠSMAYILOV Dilqəm Liberalizm ideologiyasının keçdiyi
yol və Azərbaycanda
bu ideologiyanın tətbiqi ................. 548
93. ĠSMAYILOV Ġsmayıl Azərbaycan rəssam, memar və
heykəltaraĢı beynəlxalq
meredianlarda
(XX əsrin 80-ci illəri) ..................... 555
94. ĠSMAYILOVA Ləman Bəxtiyar Vahabzadənin
yaradıcılığında
dramaturgiyanın rolu ...................... 560
95. ĠSMAYILOVA Səbinə Музыкальное мышление как
педагогическая проблема в
деятельности видных
азербайджанских пианистов ....... 567
10
96. ĠSMAYILOVA Yeganə
97. ĠSMAYILOV Yunis Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı
müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq
etmənin obyekti haqqında ...................
98. KAVRELĠġVĠLĠ Roin
99. KAZIMOVA S.A.
100. KAZIMOVA Zeynab
101. KEBERLĠNSKAYA Elnarə
102. KƏRĠMOVA Səmayə
103. KƏRĠMZADƏ Pərvin
104. KULĠKOVSKAYA Olqa
105. KUNĠNA Ġrina
«Kitabi-Dədə Qorqud» mövzuları
Azərbaycan Ģifahi xalq
ədəbiyyatında ................................. 572
577
Грузинская пресса о битвах за
Баку (по материалам газеты ―
Республика Грузия‖,
июль – декабрь 1918 год) ............. 584
Унификация сложносоставных
слов в азербайджанском языке .... 591
Heydər Əliyev
azərbaycanĢünaslığın və
müasirləĢmənin önündə ................... 596
Роль заслуженного деятеля
искусств, профессора
Э.Ю.Сафаровой в развитии
фортепианной культуры
Азербайджана ............................... 600
Творчество С.Вургуна и
азербайджано-русские
литературные связи …………….. 606
Личность Ахмед бек Агаоглу в
общественной мысли
Азербайджана начала ХХ века .... 611
Мифологизация исторической
памяти в азербайджанской
прозе ……………………………… 618
Характерные черты внешней
политики Азербайджана ………... 621
11
 Abbasov Ədalət Məhəmmədəli oğlu
Bakı Slavyan Universiteti

QRAMMATĠK KATEQORĠYALARLA MƏNTĠQĠ KATEQORĠYALARIN

QARġILIQLI MÜNASĠBƏTĠNƏ DAĠR

Dünya elmləri sırasında elə bir elm tapılmaz ki, onun baĢqa elmlərlə hər
hansı bir formada əlaqəsi olmasın. Bu, olduqca təbii bir prosesdir. Çünki hansı
prizmadan, ya da aspektdən bağlılığının olmasından asılı olmayaraq, hər hansı bir
elm qohum və ya qonĢu elmlərlə əlaqədə olmadan inkiĢaf edə bilməz.
―Elmlərarası əlaqə problemi‖ müasir dilçilikdə aktual məsələlər
cərgəsindədir. Dilçiliyin digər elmlərlə əlaqəsinin müəyyənləĢdirilməsi bu elmin
bəzi məsələlərinin iĢıqlandırılması və müəyyən sahələri ilə bağlı bir sıra
problemlərin aĢkarlanıb tədqiqata cəlb edilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dilçilik, elmlər arasında çoxcəhətli və çoxaspektli bir elmdir. Məlumdur
ki, müəyyən anlayıĢları ifadə etmək üçün elmdə, həmin anlayıĢın ifadəsinə
çevrilən terminlər mövcuddur. Üstəlik də nəzərə alsaq ki, termin elmi üslub üçün
səciyyəvidir, demək, terminsiz elmin mümkünsüzlüyü qənaətinə gəlmiĢ olarıq.
Elmi terminlər isə dilçiliyin iĢləyib hazırladığı qrammatik qanunlar və prinsiplər
əsasında yaranır, dilçiliyin standart təlimlərinə uyğun Ģəkildə tətbiq edilir.
Onu da qeyd etməliyik ki, dilçilik özünün bir sıra problemlərinin həllində
mütləq baĢqa elmlərə müraciət etməli olur. Belə ki, dilçilikdə dilin səslərini
akustik və fizioloji baxımdan xarakterizə edərkən fizika və fiziologiya elmindən
faydalanır. O cümlədən də, baĢqa bir çox elmlər dilçiliyin nəticələrindən istifadə
edərək bəzi problemlərinin həllinə nail olur.
Dilçiliyin baĢqa elmlərlə əlaqəsi get-gedə daha sürətlə geniĢlənir və inkiĢaf
edir. Lakin bu əlaqə bütün elm sahələrində eyni forma və xarakterdə deyildir. Belə
ki, bu əlaqə bəzi elmlərlə çoxsahəli və daha yaxın olduğu halda, bir sıra elmlərdə
bunun əksi müĢahidə edilir. Dilçilik ictimai elm olduğundan onun əlaqəsi bu qrup
elmlərlə daha dərin və geniĢdir. Dil haqqında elm baĢqa ictimai elmlərin
əhatəsində formalaĢmıĢdır.
Hazırda dilçilik ictimai elmlərdən, əsasən, ədəbiyyatĢünaslıq,
mətnĢünaslıq, fəlsəfə, psixologiya , pedaqogika, tarix, sosiologiya və etika ilə
daha sıx əlaqədardır. Dilçiliyin ictimai elmlər arasında xüsusi mövqeyi və
əhəmiyyətli rolu olan məntiqlə daha yaxın əlaqəsi mövcuddur. ―Məntiq elminin
predmeti təfəkkür prosesidir. Lakin insan təfəkküründən bəhs edən digər
elmlərdən (fəlsəfə, psixologiya, kibernetika, ali əsəb fəaliyyətinin fiziologiyası və
s.) fərqli olaraq məntiq elmi təfəkkürü bizi əhatə edən obyektiv gerçəkliyi və
sosial həyatı dərk etməyin mühüm vasitəsi kimi tədqiq edir. Məntiq düzgün
təfəkkürün forma və qanunlarını öyrənməklə obyektiv gerçəkliyin beynimizdə
adekvat (doğru) inikasına kömək edir‖ [1,s.161].
12
 Dil isə təfəkkürün maddi formasıdır. Məntiqi kateqoriyalar və onların ifadə
forması dildə mövcud olan leksik və qrammatik kateqoriyalardan kənarda ola
bilməz. Dil vahidləri hər bir məntiqi kateqoriyanın mahiyyətini açmaqda əsas
vasitədir.
Dilçiliyin məntiqlə əlaqəsinin qədim tarixi vardır. Belə ki, hələ eramızdan
əvvəl Aristotel dilçilik məsələlərini məntiqi kateqoriyalarla əlaqəli öyrənməyə
çalıĢmıĢdır. Lakin dilin məntiqi kateqoriyalarla əlaqəsi həmiĢə birtərəfli
aparılmıĢdır. Burada bəzən birtərəfli məntiqi istiqamət, bəzən də psixoloji
istiqamət daha güclü olmuĢdur. Əslində bu tədqiqat əlaqələri dilçiliklə məntiqin
bir-birinə qarĢılıqlı təsviri nəticəsində baĢ vermiĢdir.
Dilçilik və məntiqin əlaqəsi problemi çağdaĢ dövrümüzdə daha aktualdır.
Mövcud dilçilik ədəbiyyatında bu problemin müxtəlif aspektdə Ģərhinə az da olsa
rast gəlinir. Ancaq məsələnin geniĢ miqyasda və sistemli Ģəkildə tədqiqinə müasir
dövrdə daha çox ehtiyac vardır. Bu məqaləni yazmaqda məqsədimiz dilçiliyin
diqqətini müəyyən mənada problemin tədqiqinə yönəltməkdir. ―Dilçilikdə
qrammatik kateqoriyaların aydınlaĢdırılmasında məntiqin mühüm əhəmiyyəti
olmuĢdur. Hətta məntiqlə dilçiliyin konkret əlaqəsi əsasında dilçilikdə məntiqizm
cərəyanı əmələ gəlmiĢdir.‖ [1, s.163].
Dilçiliyin, habelə bu problemlə əlaqədar olan bütün digər elm sahələrinin
ən mürəkkəb və aktual məsələlərindən biri də dil və təfəkkürün qarĢılıqlı əlaqəsi
problemidir. Bu problemin mürəkkəbliyi hər Ģeydən əvvəl ondadır ki, həm dilin,
həm də təfəkkürün təbiəti mürəkkəb və ziddiyyətlidir. ―Dil və təfəkkür bir
tərəfdən insan beyninin məhsulu olduğu üçün bioloji (daha doğrusu, psixoloji)
hadisə, digər tərəfdən isə insan özü ictimai varlıq olduğu üçün ictimai hadisədir.
Dil və təfəkkürün münasibəti (söz və fikrin münasibəti Ģəklində) problemini
qədim zamanlardan indiyədək iki cür həll etməyə çalıĢmıĢlar: 1) ya sözlə fikri
(dil və təfəkkürü) tam eyniləĢdirmiĢlər; 2) ya da onları tam fərqləndirmiĢ,
aralarındakı bütün əlaqələri inkar etmiĢlər. Hazırda hər iki baxıĢ müxtəlif
variantlarda iki müxtəlif cərəyanın əsasında durur: 1) dillə təfəkkürü
eyniləĢdirməyə cəhd edən insanın psixikasında təfəkkürə məxsus olan rolu dilə
verməyə cəhd edən ―mentalinqvistik‖ cərəyan və 2) dili təfəkkürdən ayıran
təfəkkürü dilxarici (ekstralinqvistik) hadisə hesab edən, təfəkkür problemini
dilçilikdən çıxaran, ümumiyyətlə, təfəkkürü uydurma elan edən ―mexanistik‖
cərəyan. [2, s.88].
Dil və məntiqi təfəkkür probleminin əsas məsələlərindən biri sözlə
məfhumun qarĢılıqlı əlaqəsidir. Söz qrammatik kateqoriya olduğu üçün dilçilik
elmində, məfhum isə təfəkkür kateqoriyası olduğuna görə məntiq elmində
öyrənilir. Dillə təfəkkürün qarĢılıqlı, qırılmaz əlaqəsi, hər Ģeydən əvvəl, özünü
sözlə məfhumun qarĢılıqlı münasibətində göstərir, çünki biz maddi aləmin əĢya və
hadisələrinin insan beynində (təfəkkürdə) inikasını sözlər Ģəklində ifadə edir və
baĢqalarına da sözlər Ģəklində nəql edirik.

13
 Sözə istər fəlsəfi, istərsə də dilçilik baxımından çoxlu təriflər verilmiĢdir.
Söz müəyyən məna bildirən səs toplusudur. Söz obyektiv aləmin əĢya və
hadisələrini adlandıran dil vahididir. Söz potensial cümlədir. Tədqiqatçılar haqlı
olaraq göstərirlər ki, söz-məfhumun yaranması və mövcud olmasının zəruri Ģərti
və vasitəsidir.
Təfəkkür təsəvvürlə sıx bağlıdır. Təsəvvür maddi, obyektiv əĢya və
hadisələrinin əyani surəti olduğu üçün onların insan Ģüurunda yenidən
canlanmasına deyilir. Lakin təsəvvür obyektiv aləmin əĢya və hadisələri haqqında
tam, hərtərəfli və düzgün anlayıĢ yarada bilmir. Təfəkkür isə obyektiv aləmin əĢya
və hadisələrini düzgün və daha ətraflı əks etdirir.
Dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, sözlə məfhum arasında üzvi əlaqə
vardır. Söz məfhumun səciyyəvi əlamətlərini özündə əks etdirir. BaĢqa sözlə
desək, məfhum əĢyanın mühüm, səciyyəvi əlamətlərinin sözlərlə ifadəsidir. ġəxs
adı məfhum olsa idi, onda Alim olan Ģəxs həqiqətən də elm dəryası olmalı idi. Bu
qrup sözlərdən baĢqa bütün köməkçi nitq hissələrinə daxil olan sözlər də məfhum
ifadə etmir. Hətta leksik-semantik mənası olan sözlərin bir qismi, məsələn: xüsusi
isim, xüsusən Ģəxs adları, habelə Ģəxs əvəzlikləri heç bir məfhum bildirmir. Yaxud
da əksinə bir neçə söz bir məfhumu ifadə edir. Dilin semantik sistemində
sinonimlik yaradır; məsələn, ürək, könül, qəlb sözləri bir məfhum bildirir.
Düzdür, sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etsə də, semantik mənaca eyni olmur.
Digər cəhətdən bir söz bir neçə məfhumu bildirə bilir. Söz fonetik tərkibcə
eyni olur, ancaq onun ifadə etdiyi məfhumlar müxtəlif olur. Beləliklə, dilin
semantik sistemində omonimlik yaranır. Məsələn, Azərbaycan dilində qaz sözü ev
quĢlarından biri, yanar maye (isim) və yeri qaz(fel) mənasını bildirir və s.
―Məfhumda ümumiləĢdirmə cəhəti özünü göstərdiyi kimi, onun ifadəçisi
olan sözlərdə də ümumilik olur. Məsələn, Dünyada olan bütün Ģəxslərin təkinə
―mən‖ , cəminə isə ―biz‖ deyilir.‖ [3.s.31] O əvəzliyi ilə kainatda hər Ģeyə iĢarə
etmək olar. ―Mən yalnız mənim özüm üçün mənəm, baĢqası üçün sən, hətta o da
ola bilərəm‖ deyimi özündən əvvəl söylənmiĢ fikri bir daha isbat edir.
Söz fonetik tərkibcə eyni qala bilər, lakin onun ifadə etdiyi məfhum dəyiĢə
bilər; məsələn, Ayaq sözü keçmiĢdə qədəh mənasında iĢlənmiĢdir. Ancaq bu gün
mövcud mənada. Yaxud uçmaq sözünün qədim mənası (―Kitabi- Dədə Qorqud‖)
cənnət, behiĢt olmuĢdursa, hazırki mənası hamımızın baĢa düĢdüyü havaya
qalxmaq və yıxılmaq (divarı uçdu mənasında-Ə.A) anlamıdır. Eləcə də yazı
sözünün arxaik semantikası çöl olmuĢdur. Lakin indi bu hazırki yazı mənasında
iĢlənir və s. Yəni obyektiv aləmdə əĢya və hadisələrin adını bildirən söz öz köhnə
məfhumunu itirərək yeni məfhum əldə edir.
Sözə münasibətində qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərlə yanaĢı, məfhum təkcə
həqiqi mənada iĢləndiyi halda, söz məcazi mənada da iĢlənərək dilin semantik
sistemində çoxmənalılıq (polisemiya) əmələ gətirir. Eləcə də məfhum
ümumbəĢəri səciyyə daĢıyır, söz isə milli olur, yəni məfhum bütün xalqlarda eyni
cür qavranılır.
14
 Dil və məntiqi təfəkkür probleminin mübahisəli məsələlərindən biri də
hökm və cümlə, məntiqi və qrammatik subyekt və predikat arasındakı qarĢılıqlı
münasibətdir. Dilin ən böyük vahidi olan cümlə ilə təfəkkür vahidi olan hökm
arasında qarĢılıqlı münasibət mövcuddur. Digər vahidlərin münasibəti ilə cümlə
və hökmün münasibətini müqayisə etsək, bunların münasibətinin daha mürəkkəb
və çətin olduğunu görərik. Hökmün dildə ifadəsi məsələsi ilə uzun illər məĢğul
olunmuĢdur. Bu məsələ məntiqçiləri daha çox maraqlandırmıĢdır. Məlumdur ki,
hökmün dildə ifadə forması cümlədir.
Məntiqi hökmün müəyyənləĢdirilməsində iki əsas fikir vardır: 1. Hökm
qavrama aktı kimi qəbul edilir, əĢya müəyyən ümumi əlamətə malikdir. ƏĢya,
məntiqi subyekt məzmunu, əlamət məntiqi predikat məzmunu daĢıyır. Subyektlə
predikat arasındakı münasibət ya həqiqi, ya da yalançı ola bilər. Hökm əĢya və
hadisədə müəyyən əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət və s. olub-olmadığını bildirir.
Hökm ya təsdiq, ya da inkar olur. Belə hesab edilir ki, subyekt və predikat
qrammatik mübtəda və xəbərdə ifadə edilir. 2. Hökmə kimin nəyin haqqında isə
fikir söyləməsi kimi baxırlar. Bu konsepsiyada subyekt və predikat ―sürüĢkən‖
kateqoriya hesab edilir. BaĢqa sözlə desək, ikinci fikrə görə, məntiqi subyekt və
predikat hər hansı bir cümlə üzvü ilə ifadə edilə bilər.
Hökmlə cümlənin münasibəti məsələsində də iki baxıĢ mövcuddur: a)
Tədqiqatçıların bir qismi belə hesab edir ki, hər bir cümlədə hökm ifadə edilir,
hökm yalnız cümlə vasitəsilə ifadə edilə bilər. Həmin tədqiqatçıların bir hissəsi bu
fikri qəbul edir. Lakin dildə sual və nida, habelə təktərkibli cümlələrin
mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq ―Hər bir cümlə hökm ifadə edir, hökm yalnız
cümlə vasitəsiylə ifadə edilə bilər ‖ fikrindən doğan Ģübhəni müəyyən yollarla
aradan qaldırmağa çalıĢır; b) Ġkinci qisim tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, hər
hansı bir cümlədə hökmün olması zəruri deyil: onlar cümlələri hökm ifadə edənlər
və hökm ifadə etməyənlər deyə iki qrupa bölürlər.
Cümlə və hökm öz tərkiblərinə görə bir-birindən fərqlənir. Hökmlər
əĢyanın və onun əlamətləri ilə əlaqədar iki anlayıĢdan ibarət olur: a)subyekt; b)
predikat.
―Subyekt mühakimənin predmetini əks etdirir. Predikat isə əĢyanın
əlamətini, hərəkətini bildirir. Hökmün subyekt və predikatından əlavə bağlayıcı
ünsürü də vardır. Bu, hər iki anlayıĢı bir-biri ilə bağlayır. Dünya dillərində
bağlayıcı ünsür müxtəlif Ģəkildə özünü göstərir. Hökmün tələbləri əsasında
cümlələr quruluĢca sadə və mürəkkəb, müxtəsər və geniĢ formada olur.‖
[3, s.36]
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, hökmün üzvü olan subyekt iĢ görəndir.
Yaxud hökm anlayıĢların birləĢməsinin elə faktıdır ki, özünə zəruri olaraq
obyektivləĢdirmə aktını ehtiva edir. Hökmün ikinci üzvü olan predikatiliyə
gəlincə isə deməliyik ki, cümlənin formalaĢması üçün əsas meyardır. Predikativlik
hər bir sözün və ya sözformanın varlıq haqqında müəyyən məlumat vermək
qabiliyyəti ilə ölçülür. Bu kateqoriya sözlərin müəyyən qaydada düzülüĢündən və
15
müəyyən qrammatik üsullarla əlaqələnməsindən meydana gəlir və ən çox
mübtəda və xəbərin münasibətlərini aydınlaĢdırır. Burada modallıq, zaman və
Ģəxs kateqoriyası əsas rol oynayır. Cümlədə predikatın olması vacibdir. Çünki
cümlənin mövcudluğunda predikativlik əsas Ģərt hesab olunur.
―Predikativ münasibət deyəndə cümlənin baĢ üzvləri-xəbərlə mübtəda
arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildə
cümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Mübtəda ilə xəbər arasındakı
uzlaĢma predikativ münasibətin ifadə vasitələrindən biri hesab edilir. Hətta sadə
müəyyən Ģəxsli cümlələrdə subyekt (iĢ görən) və mübtəda (qrammatik Ģəxs) üst-
üstə düĢür. Predikat subyektlə nə dərəcədə uzlaĢırsa, eyni zamanda mübtəda ilə
bir o qədər uzlaĢır və deməli, predikat həm də qrammatik kateqoriya olan xəbərə
proyeksiyalanır; məsələn, Mən ömrüm boyu bu rəsmin içində çırpınıram ."[4,
s.49]
Bu cümlədəki ―mən‖ həm subyektdir, həm də mübtədadır. Burada predikat
subyektlə və mübtəda ilə eyni dərəcədə uzlaĢır. Predikat subyektlə də qrammatik
kateqoriya olan xəbərə-getməliyəm proyeksiyalanır.
GeniĢ cümlələrdə hökmün subyekti və predikatı mübtəda və xəbərlə
yanaĢı, ikinci dərəcəli üzvlərlə də ifadə edilir. Məsələn: ―Vətəni göz bəbəyi kimi
qorumaq hər bir vətəndaĢın müqəddəs borcudur‖. Bu cümlədə ifadə olunan
―vətəni göz bəbəyi kimi qorumaq‖ hökmün subyekti, ―hər bir vətəndaĢın
müqəddəs borcudur‖ anlayıĢı isə predikatdır. Lakin qrammatik cəhətdən
yanaĢdıqda bu cümlədə baĢ üzvlərdən baĢqa ikinci dərəcəli üzv də iĢtirak etmiĢdir.
Bütün hökmlər cümlələr vasitəsiylə ifadə olunur, cümlədən kənarda hökm
yoxdur. Bu da təfəkkür kateqoriyası olan hökmlə dil kateqoriyası olan cümlə
arasında müəyyən yaxın əlaqələrin olmasını göstərir. Lakin yuxarıda
göstərdiyimiz kimi hökmlə cümlə eyniyyət təĢkil etmir.
―Doğrudur, dillə təfəkkür dialektik vəhdətdədir. Təfəkkür dil materialı
əsasında formalaĢır. ―Ġnsan fikirləĢəndə də sözlər və cümlələrlə fikirləĢir.
Təfəkkürün təzahür forması da dildir. Məsələyə dil (və ya nitq) tərəfdən
yanaĢdıqda, daxili nitqin (insanın fikirləĢmə dili) də fikri baĢqasına çatdırmaq
üçün istifadə olunan dilin də əsasında təfəkkür durur. Nə dilsiz təfəkkür, nə də
təfəkkürsüz dil ola bilər ‖ [5,s.8]
Təfəkkür ümumbəĢəri xarakter daĢıyır. Hər hansı bir məfhum bir neçə xalq
üçün eyni ola bilər. Lakin onun ifadə formaları, adətən müxtəlif olur. Eləcə də
müxtəlif xalqlar eyni fikirləri düĢünə bilərlər, ancaq o fikirlərin ifadəçisi olan
sözlər və cümlələr hər xalqın öz dilinin sözləri və cümlələri olur. Ona görə də
təfəkkür dil demək deyil, dil də təfəkkür. Bunların hər birini öyrənən elm sahələri
vardır. Təfəkkür qanunlarını öyrənən elmə ―məntiq‖, dil qanunlarını öyrənən elmə
isə ―qrammatika‖ deyilir.
Artıq əvvəldə göstərdiyimiz kimi cümlədən kənarda, yaxud da cümlə
halında formalaĢmayan hökm yoxdur. Halbuki bütün cümlələrin hökm ifadə
etməsi məcburi deyildir; elə cümlələr vardır ki, heç bir hökm ifadə etmir.
16
Məsələn, sual və nida cümlələri. Deməli, cümlənin sərhədi hökmün sərhədindən
böyükdür. O cümlədən hökmlə cümlənin quruluĢunda, hökm üzvləri ilə cümlə
üzvlərinin sayında da ciddi fərqlər vardır. Qrammatikanın məĢğul olduğu ikinci
dərəcəli üzvlər məntiq elmini maraqlandırmır. Məntiqdə hökmlər cüttərkibli
olduğu halda, qrammatikada cümlələr ―cüttərkibli‖ və ―təktərkibli‖ deyə iki böyük
qrupa ayrılır.
Qrammatik kateqoriyalarla məntiqi kateqoriyaların öyrənilməsi sadəcə
olaraq onların vahidlərinin leksik-semantik cəhətdən müəyyənləĢdirilməsi üçün
deyil, hər iki elmin müqayisəli baxımından araĢdırılması və ayrı-ayrılıqda
müstəqil elm olaraq sərhədlərinin dəqiqləĢdirilməsi istiqamətində xüsusi
əhəmiyyət daĢıyır.

SUMMARY
Language and mentality is in dialectic unity. Mentality without language
and language without mentality is impossible. When human thinks he thinks with
word and sentences. But they are not the same. Mentality has global, but language
has national character. The form of mentality is the same for all humans living in
the world. But grammatic rules belong to each language themselves.
This theme was very actual in all periods and it still remains its actuality.

ƏDƏBĠYYAT
1. Qurbanov A. Ümumi dilçilik.I hissə. Bakı: ―Maarif‖, 1989-568 s.
2. Rəcəbov Ə. Dil, Ģüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: ―Azərbaycan Dövlət
NəĢriyyatı‖, 1993-160 s.
3. Qurbanov A. Ümumi dilçilik, II hissə, Bakı: ―Maarif‖, 1993-548 s.
4. Abdullayeva N. Yarımçıq cümlələr//ADPĠ-nin elmi əsərləri//, 1960.
c. XIII-s.49
5. Abdullayev Ə. Seyidov Y. Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili,
sintaksis, IV hissə. Bakı: ―Maarif‖, 1985-468 s.

17
 Abasova Aytən Rauf qızı
Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu, Bakı
şəhəri

AZƏRBAYCAN MUSĠQĠ MƏDƏNĠYYƏTĠ TARĠXĠNDƏ ORATORĠYA

VƏ KANTATA JANRLARININ ƏHƏMĠYYƏTĠ

Müasir Azərbaycan mədəniyyətinin dünya incəsənəti tarixində yeni maraqlı

səhifə açmasında, müasir mədəni həyatımızın inteqrasiyasında, milli ruhlu
zəminin hazırlanmasında, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin canlanmasında
dahi Heydər Əliyevin çiyninə aldığı tarixi missiyanın heyrət doguracaq dərəcədə
mürəkkəb və möhtəĢəmliyini qeyd etməmək mümkün deyil. Məhz bu
möhtəĢəmlikdən irəli gələrək, Heydər Əliyev fenomeninin sirrini açmağa
çalıĢsaqda, bu dahi Ģəxsiyyətin XX əsrin 60-cı illərindən etibarən milli
mədəniyyətimiz üçün etdiyi əvəzsiz xidmətlərin müstəsna rol oynadığını xüsusi
olaraq qeyd etmək lazımdır. Və hər dəfə də təsəvvürümüzdə H.Əliyevi nəinki
siyasi dünyamızın təkrarolunmaz lideri kimi canlandırırıq, eyni zamanda onun
sanki bir Musiqiçi və Musiqisevər kimi portretini aĢkar edərək, maraqlı və
heyrətamiz cizgilərlə qarĢılaĢırıq. Bu gün əminliklə deyə bilərik ki, müasir milli
musiqi elmimizin uğurla addımlayaraq geniĢlənməsində, incəsənətimizin dünya
səviyyəsində təbliğində məhz Heydər Əliyevin mədəniyyətə, o cümlədən
müsiqimizə-xüsusilə klassik irsimizə bəslədiyi qayğının müstəsna əhəmiyyəti
olmuĢdur. Əgər milli professional musiqimizin banisi Ü.Hacıbəyov bəstəkarlıq
məktəbimizin təĢəkkülü və inkiĢafı üçün ilkin zəmini hazırlamıĢdırsa, H.Əliyev öz
millətinin müasir dünya musiqi salnaməsindəki tarixi yerinin, vəzifəsinin
müəyyən edilməsində əvəzsiz rol oynamıĢdır. Qeyd edək ki, H.Əliyev
mədəniyyətimiz üçün yeni yaradıcılıq prinsiplərini rəhbər tutaraq, öz xalqının
musiqisinin dünya mədəniyyətinin ümumi axarına qoĢmaq, bunun ən samballı
nümunələri ilə bir səviyyədə duracaq əsərlər yaratmaq vəzifəsini həyata keçirən
bəstəkarların apardığı axtarıĢlar, ğördüyü tədbirlər istiqamətində oxĢarlıq tapmağa
çalıĢmaqla yanaĢı, həmçinin yeni ruhlu əsərlərin yaranması üçün zəmin olacaq
dövlət qayğısını bəstəkarlara daim hiss etdirmiĢdir. Digər tərəfdən isə dünya
musiqi nailiyyətlərinin bir-birinə qovuĢdurulması, bəstəkar yaradıcılıgında
mövcud olan janr və formaların milli zəmində yetiĢdirilmiĢ yeni nümunələrinin
yaradılması, milli axından, potensialdan qidalanan yeni musiqi dilinin meydana
gəlməsi, müxtəlif milli məktəblər və ilk növbədə bunların əsasında duran qayğının
imkanlarını səciyyələndirən əlamətlərdir ki, bu da məhz Heydər Əliyevin
mədəniyyətə bəslədiyi dərin rəğbət və ehtiram hissindən irəli gəlmiĢdir. Heydər
Əliyev Azərbaycan musiqi klassikasının müasir dünya musiqisi tarixində xüsusi
bir istisna təĢkil edərək seçilməsində daim öz köməyini əsirgəməmiĢdir. Bütün
bunları sadalamaqda məqsəd H.Əliyevin nəinki siyasət dünyasında, eləcə də
müasir mədəni tariximizin tanınmasında, təbliği sahəsində gördüyü böyük iĢlərin
18
– yeni müasir mərhələnin bünövrəsini qoyduğunu bir daha xatırlatmaqdır. Məhz
buna görədir ki, bu gün milli musiqimizi təmsil edən əsərlər sırasında klassik
musiqi irsimizin inkiĢafı dolğunluğu və özünəməxsusluğu ilə seçilir. Hər bir
xalqın milli Ģüurunun formalaĢması onun mədəniyyətinin, elminin, təhsilinin
inkiĢafı ilə Ģərtlənir. Təsadüfi deyil ki, sivilizasiyanın ən yüksək göstəricisi məhz
mədəniyyətin üzərinə düĢür, mühitin, Ģəraitin insanın Ģəxsiyyət kimi
formalaĢmasında, istedad və qabiliyyətlərinin lazımi məcraya yönəldilməsində
çox böyük rolu var. Bu baxımdan H.Əliyev Azərbaycan musiqi mədəniyyəti
tarixində bədii tərbiyənin mütərəqqi formaları uğrunda xalqımızın, o cümlədən
böyüməkdə olan gənc nəslin estetik dünyagörüĢü, mənəvi tərbiyəsi istiqamətində
xüsusilə böyük iĢlər görmüĢdür. Onun fikrincə, incəsənətin bütün növləri təbii
surətdə, məqsədyönlü Ģəkildə inkiĢaf edərsə, onda xalqın dünya mədəniyyətinə
təsirini əlaqələndirmək mümkündür. Dahi Ģəxsiyyət musiqinin, xüsusilə klassik
janrların emosional təsirini yüksək dəyərləndirərək, ona həm də insanları
kamilləĢdirən, onların ruhunu saflaĢdıran bir vasitə kimi dəyər verirdi. Doğrudan
da həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, musiqilə sıx əlaqədə olmasın, bilavasitə
ona təsir etməsin. Ġncəsənət və ictimai mühitin birgə əməkdaĢlığı bədii
yaradıcılığın yeni janrlarının cilalanmasına, mədəniyyətimizin klassik musiqi
xəzinəsinə daxil olan əsərlərinin yeni məzmunda, daha dəqiq desək, ictimai-siyasi
mühitin təsirinə boyanaraq yaranmasına səbəb olmuĢdur. Bu baxımdan siyasi
mühiti əks etdirərək təqdim olunan əsərlər hazırki dövrdə musiqi
mədəniyyətimizin ən mühüm hissəsi kimi, yəni ideya bədii məzmunun və obrazın
açilması ilə təqdirəlayiqdir və ən mühüm element kimi istifadə olunmuĢdur. Bu
dövrün əsərlərini siyasi məzmuna malik olması səciyyələndirir ki, bu da XX əsrdə
Avropa yönümlü əsərlərin Azərbaycan musiqisindən əxz etdikləri ən vacib amil
idi. Məhz bu baxımdan yanaĢsaq, deməliyik ki, bu dövrdə siyasi mövzuya
müraciət cox təbii idi.
Azərbaycan professional musiqisi tarixində dərin iz qoymuĢ bəstəkarların
yaradıcılığı müxtəlif musiqi janrlarının, o cümlədən, oratoriya və kantata
janrlarının yaranması və inkiĢafı etməsinə səbəb olmuĢdur. Qeyd ki, tarixi
Ģəraitdən asılı olaraq milli musiqimizdə yaranan bu janrlar müxtəlif və rəngarəng
məzmunu ilə seçilmiĢdir. Belə ki, məzmundan irəli gələrək mövcud cəmiyyətdə
ictimai-siyasi fikrin ifadə olunmasında bu janrların müstəsna rolu olmuĢdur.
Əlavə etmək lazımdır ki, kantata və oratoriya janrlarının meydana gəlməsi üçün
Azərbaycanda bir növ Ģərait mövcud idi. Qeyd olunan janrların çiçəklənməsi, bir
janr kimi özunu təsdiq etməsi məhz XX əsrin 60-70-ci illərinə təsadüf edir ki, bu
da Azərbaycanda siyasi mühitin yetiĢməsi ilə bağlı idi. Milli musiqi ilıə bağlı olan
bu mövcudluluq müasir həyatın ictimai-siyasi durumunun, real həyatın
hadisələrinin qabarıq əks olunmasında bir növ əhəmiyyətli rol oynamıĢdır.
Məlumdur ki, musiqi cəmiyyətdən təcrid olunmuĢ vəziyyətdə inkiĢaf edə
bilməzdi, yəni incəsənətin bütün növləri kimi, musiqi də daim real həyatın

19
mövcudluqlarını, baĢ verən hadisələri əks etdirməyə meyl etməsi ilə diqqəti cəlb
edir.
Azərbaycanda kantata və oratoriyanın yaranması XX əsrin 20-ci illərinə
təsadüf etsə də, bu janrların inkiĢafı və özunəməxsus mövqeyə malik olması
H.Əliyevin musiqimizə böyük önəm və dəstək verdiyi illərə təsadüf edir ki,
məhz bundan irəli gələrək, təqdim olunan məqalədə kantata və oratoriya
janrlarının inkiĢafı məsələlərinə toxunulmuĢ və qeyd olunan janrlara müasir
Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatının inkiĢafı durumu kontekstində
nəzər yetirilmiĢdir. XX əsrin ortalarından baĢlayaraq, ictimai-siyasi mühit və
musiqinin vəhdəti daha obrazlı Ģəkildə, daha dramaturji-emosional tərzdə ifadə
olunmağa baĢlamıĢdır. Məlumdur ki, ictimai-siyasi durumun əks olunmasında janr
seçiminin mühüm əhəmiyyəti vardır, yəni mövzunun möhtəĢəmliyi bilavasitə
musiqi janrlarının da seçiminə təsir etmiĢ və bundan irəli gələrək iri həcmli
monumental janrların inkiĢafina Ģərait yaratmıĢdır. Əvvəldə qeyd etmıĢdik ki, bu
janrların inkiĢafına təkan verən Ģəraitin olması onların digər janrlardan daha üstün
Ģəkildə inkiĢafını ĢərtləndirmiĢdir. Yəni həm siyasi mövcudluluq, həm də
bəstəkarların mühitlə əlaqədə olan mövzulara müraciət etməsi bu janrların inkiĢafı
üçün zəmin olmuĢdur. Kantata və oratoriya janrlarının mövzu seçiminin daha
əlveriĢli olması, eyni zamanda dinləyicini vaxt baxımından təmin etməsi, bu
janrın bəzi nümunələrində həcmin yığcamlığı, eyni zamanda yığcamlıqla yanaĢı
ideya məzmunun daha da qabardılaraq geniĢ dinləyici kütləsinə çatdırılması, yeni
dövrün siyasi məzmununu-insanların gələcək naminə quruculuq iĢlərinə
həvəsləndirilməsi ideyasını Ģərtləndirmək bilavasitə yeni əsərlərin yaranmasına
təkan vermiĢ oldu. Bu da təbiidir. Belə ki, bu janrlara xas olan məzmunun
qəhrəmani xarakter aydınlığı, plakatlıq, nəzəri cəlb edən harmonik düzülüĢ, dəqiq
marĢ obrazlı ritm, orkestr səslənmələrinin yığcamlığı, qüvvətli inkiĢaf və digər
musiqili ifadə vasitələri kantata və oratoriya kimi janrlara təntənəli və əzəmətli
kütləvilik verir. Bu janrlara bir qədər yığcam Ģəkildə nəzər salsaq, bəlkə də himn
janrının geniĢləndirilmiĢ nümunələrini müəyyən etmiĢ olarıq. Bu üslub
Azərbaycan bəstəkarlarının kantata və oratoriya janrlarına öz təkanverici
qüvvəsini göstərməsindən də irəli gələ bilər. Belə ki, bundan belə nəticəyə
gəlmək olar ki, musiqimizdə bu janrların yaranması üçün Qərbi Avropa
bəstəkarlarının opera yaradıcılığı zəmin olmuĢdur. Nəzərə çatdırmalıyıq ki,
dövrün ab-havasının, yaĢanılan mühitin ictimai-siyasi durumunun
iĢıqlandırılmasında kantata və oratoriya janrları daha əlveriĢli olması ilə fərqlənir.
Belə ki, möhtəĢəm ideyalardan yaranaraq meydana gələn təqdim olunan janrlar
irihəcmli olmaqla yanaĢı, baĢ verən hadisələrin, bir sözlə məzmunun hərtərəfli
açılmasında müstəsna rol oynayır, məzmun baxımından rəngarənglik daha çox
nəzərə çarpır. Çünki mövcud ictimai-siyasi Ģəraitin obrazlı və dramaturji
ifadəsinin ən bariz nümunəsi kantata və oratoriya janrlarının zəminində həyata
keçirilmiĢdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata
və oratoriya janrları ictimai-siyasi, xalqlar dostluğu, lirik ədəbi və s. mövzularda
20
daha dərindən əks etdirilmiĢdir. Bu cəhətləri nəzərə alaraq, kantata və oratoriya
janrlarını məzmun baxımından aĢağıdakı ardıcıllıqla vermək olar:
- ictimai-siyasi mövzulu ;
- xalqlar dostluğuna həsr olunmuĢ ;
- ədəbi mövzularla bağlı olan .
Təsnifatın yaradılması özü də zərurətdən yaranmıĢdır, yəni yaranan mövzu
müxtəlifliyini göstərməkdir. Təsnifatin yaradılması zamanı diqqəti çəkən əsas
məsələ siyasi mövzuda yazılan əsərlərin çoxluq təĢkil etməsidir. Lakin bu o
demək deyil ki, yazılan bu əsərlərin hamısı ictimai-siyasi mövzu istiqamətindədir,
axı milli musiqimizdə ədəbi lirik mövzuda yazılmıĢ əsərlərin çoxluğu məlumdur.
Sadəcə məqsədimiz müasir dövrün cəmiyyətinin yaĢadığı mühitə münasibətini
ifadə etməkdir, belə ki, insanları daha çox real hadisələr, onları əhatə edən mühitin
yenilik və axtarıĢları maraqlandırdığı üçün bəstəkarlar bu tələbatı nəzərə almıĢ və
monumental janrlara, o cümlədən kantata və oratoriya janrlarına daha çox
müraciət etmıĢlər.
Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata və oratoriya janrlarının
əksəriyyəti əsasən XX əsrin 60-80-ci illərinə təsadüf edir ki, bunlar da əsasən
ruhlandırıcı xarakter yaradaraq geniĢ xalq kütlələrini özünə cəlb edilməsi, təbliğatı
və təĢviqatı baxımından Azərbaycan xalqının həyat və məiĢətinə də öz müsbət
təsirini göstərmiĢdir. Tarixə nəzər yetirsək, bu dövrün istər siyasi, istər də
cəmiyyətin mədəni inkiĢafı yönümündə zəngin bir yol açdığının Ģahidi olmaq
mümkündür. Məhz elə bu mümkünlükdən baĢlayan bu yol klassik musiqinin qeyd
olunan janrlarının yeni səpkidə, daha dəqiq desək, yeni mühitin mövzuları ilə, bu
janrların onların özü üçün də yeni olan bir musiqi sisteminin qanunauyğunluqları
ilə qovuĢaraq inkiĢaf etməsinə və yeni mühitdə bərqərar olmasına səbəb
olmuĢdur. Həyata öz məcrasından öz baxıĢları ilə baxan bəstəkarların bu
baxımdan yanaĢma tərzi təbii qəbul olunmalıdır.
Bu gün Azərbaycan musiqi mədəniyyəti yeni müasir istiqamətlər yolunda
axtarıĢlar edərək, milli ənənələrə sadiq qalaraq müasir dövrdə yeni bədii ideya
məzmunun-istər ictimai siyasi, istərsə də lirik ədəbi mövzuların qabariq ifadə
edilməsi baxımından inkiĢaf edir. Beləliklə deyə bilərik ki, dahi Heydər Əliyevin
milli musiqi və mədəni irsimizin müasir dövrdə daha da tanınması istiqamətində
həll etdiyi məsələlər öz nəhəngliyi ilə seçilir. Azərbaycan xalqı dahi Ģəxsiyyəti
yetiĢdirdiyi kimi, dahi Ģəxsiyyət də öz xalqı ilə fəxr edərək milli
mədəniyyətimizin müasir dünyada inkiĢaf istiqamətlərinin tanınmasını, öz layiq
olduğu mövqenin əldə olunmasını müasir dövrün ən yeni mütərəqqi nailiyyətləri
səviyyəsinə qaldıraraq təcəssüm etdirmiĢdir. Bu baxımdan əminliklə deyə bilərik
ki, dahi Heydər Əliyev müasir Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin gələcək uğurlu
inkiĢafı naminə milli ənənələrin inkiĢaf etdirilməsində müqəddəs vəzifələri öz
üzərinə götürərək, onu Ģərəflə təbliğ olunmasında əvəzsiz rol oynamıĢ və bu gün
də ümummilli liderin ənənələri Ģərəflə davam etdirilir.

21
 SUMMARY
In the article the irreplaceable role of the National leader of the Azerbaijan
nation Heydar Aliyev in the history of development of musical culture and the
state care of H.Aliyev of the genres of classic music, including the cantata and
oratorio is discussed.

ƏDƏBĠYYAT
1. Qəniyev T. Qərbi avropa, rus və Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında
kantata və oratoriya janrları. ―Musiqi dünyası‖jurnalı, 2005, №3-4, səh 256-259.
2. Mirzəyeva N. Azərbaycanda kantata-oratoriya janrının yaranma yolları. Bakı,
1994, səh 31

Abbasova Arzu Yusif qızı

Naxçıvan Dövlət Universiteti

QƏDĠM OSMANLĠ QAYNAQLARĠNDA MÖVJUD TÜRK MƏNġƏLĠ

TOPONĠMLƏRĠN ERMƏNĠLƏġDĠRĠLMĠġ MÜASĠR VARĠANTLARĠ

Toponimik tədqiqatlar göstərir ki, Osmanlı dövrünün qaynaqlarında

inzibati ərazi baxımından bütöv Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıvan və
onun ətraf bölgələrindəki toponimlərin əksəriyyəti bu günə qədər qorunub
saxlansa da, təəssüflə qeyd etməliyik ki, tarixi proseslərin nəticəsi kimi itirilmiĢ
ərazilərimizdəki coğrafi adların xeyli hissəsi siyasi – ideoloji məqsədlərlə
dəyiĢdirilmiĢ və ya tamamilə aradan qaldırılmıĢdır.
Y.B.Yusifov və S.K.Kərimovun qeyd etdiyi kimi, tarixi – ictimai proses
dilin inkiĢafında, söz fonunda dəyiĢikliklərlə özünü göstərdiyi kimi, coğrafi
adların da forma sabitliyinə xələl gətirir və tədricən onları dəyiĢir.
Bu baxımdan müəlliflər dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimləri üç qrupda
cəmləĢdirir:
1 Təhrif toponimlər: səs və ya söz düĢümü nəticəsində adlar təhrifə
uğrayır.
2 Fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimlər: Bu toponimlərdə səs əvəzlənir,
yerini dəyiĢir.
3 Ixtisar toponimlər: Təhrif və ixtisar toponimlər isə bir – birindən
fərqlənir (1, s.104-105).
R.YüzbaĢov Ģəkli dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimləri ««təhrif toponimlər»«
adlandırır və üç təhrif tipini göstərir:
1) mənası dəyiĢdirilmiĢ toponimlər;
22
 2) mənasızlaĢdırılmıĢ toponimlər;
3) «lal» toponimlər (2, s.9)
Yuçkeviç V.A. toponimlərdə «dəyiĢdirilmiĢ» sözü əvəzinə
«transformasiya» terminini iĢlədir və tərjümə yolu ilə və rəsmən dəyiĢdirilmiĢ
toponimləri də dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimlər qrupuna daxil edir. (3, s. 76-83).
Q.Hacıyeva Cənubi Azərbaycan ərazisində bu Ģəkildə dəyiĢdirilib təhrif
edilən toponimləri 3 qrupda təsnif etmiĢdir.
1) Fonetik dəyiĢmə ilə təhrif edilmiĢ toponimlər.
2) Qədim toponimlərin yenisi ilə əvəzlənməsi.
3) Tərjümə edilərək dəyiĢdirilmiĢ toponimlər. (4, s.67)

XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqlarında tarixi sənəd kimi qorunan türk
mənĢəli toponimlərin tamamilə dəyiĢilməsi və ya aradan qaldırılması ən çox
siyasi proseslərin nəticəsi kimi Sovet dövründə Naxçıvan və onun ətraf
bölgələrinin hissə – hissə qoparılaraq baĢqa – baĢqa dövlətlərin tərkibinə qatılması
nəticəsində yaradılmıĢ indiki Ermənistan (Ġrəvan xanlığı) və Cənubi Azərbaycan
ərazisində müĢahidə olunmaqdadır.
Vaxtı ilə Ġrəvan ərazisində mövjud olan türkmənĢəli toponimlərin tarixi
qaynaqlarda göstərilən qədim adlarının son dövrlərdə tamamilə kökündən
dəyiĢdirilməsi faktı antitürk erməni siyasətinin və türklərə qarĢı mənəvi
soyqırımının bariz nümunəsidir.
ErməniləĢdirilmiĢ qədim türk toponimlərinin tədqiqində ən dəyərli
qaynaqlardan biri akademik B.Budaqovun Q.Qeybullayevlə birgə hazırladığı
«Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli toponimlərin izahlı lüğəti» əsəridirsə, digər
qaynaqlardan biri də Ə.Ələkbərlinin «Qədim oğuz – türk yurdu Ermənistan»
əsəridir ki, bu əsərdə də yüzlərlə erməniləĢdirilmiĢ qədim toponimlərimiz
haqqında rəsmi statistik məlumatlar öz əksini tapır. Ermənistan SSR Ali Sovetinin
konkret tarixi rəsmi sənədləri – fərmanları əsasında yazılmıĢ bu əsər ermənilərin
son 70 ildə Ermənistandakı türk mənĢəli qədim yer – yurd adlarını
saxtalaĢdırmaqla erməniləĢdirmək kimi məkirli siyasətini ortaya qoyur. Əsərdən
aydın olur ki, ermənilər Azərbaycan – Türk toponimlərini müxtəlif prinsiplərlə
dəyiĢdirmiĢlər. Belə prinsiplərin bir qismini qeyd etmək yerinə düĢər:
1. Sovet ideologiyasını təbliğat bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Böyük Qarakilsə – Kirovakan (Böyük Qarakilsə rayonu).
Gümrü – Aleksandropol – Leninakan (Düzkənd rayonu).
Qaranlıqdərə – Lusadzor (tərjüməsi: ĠĢıqlıdərə; Karvansaray rayonu).
Çanaxçı – SovetaĢen (Vedi rayonu).
2. Erməni millətindən olan ayrı – ayrı yazıçı, inqilabçı və baĢqa tarixi
Ģəxsiyyətlərin adını əbədiləĢdirmək bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Ellər – Abovyan (Ellər rayonu).
Böyük ġəhriyar – Nalbandyan (Sərdarabad rayonu).
3. Hərfi tərjümə (kalka) yolu ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
23
 DaĢqala – Karaberd (ermənicə «kar» - «daĢ», «berd» - «qala» deməkdir;
Akin rayonu).
Gödəkbulaq – Karçaxpyur (ermənicə «karç» - «gödək», «axpyur» -
«bulaq» deməkdir Basarkeçər rayonu).
Göl – liçk (ermənicə «liçk» - «göl» deməkdir. AĢağı Qaranlıq rayonu).
4. bəzi adlardakı «böyük», «kiçik», «yuxarı», «aĢağı» sözlərini
erməniləĢdirməklə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Böyük ayrım – Medzayrum (ermənicə ―medz‖ – ―böyük‖ deməkdir;
Allahverdi rayonu).
Kiçik Vedi – Pokr Vedi (ermənicə ―pokr‖ – ―kiçik‖ deməkdir; Vedi
rayonu).
Yuxarı Ağcaqala – Verin Ağcaqala (ermənicə ―verin‖ – ―yuxarı‖
deməkdir; Talin rayonu).
5.Bəzi adlardakı «kənd» sözünü ermənicələĢdirməklə toponimlərin
dəyiĢdirilməsi;
Məlikkənd – Melikgyuğ (ermənicə ―gyuğ‖ – ―kənd‖ deməkdir; Abaran
rayonu).
Lalakənd – Laligyuğ (Ġcevan rayonu).
Təzəkənd – Tazagyuğ (Zəngibasar rayonu).
6. Erməni tələffüzünə uyğunlaĢdırılaraq toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Həkəri – Akori (Allahverdi rayonu).
Uzunlar – Odzun (Allahverdi rayolnu).
Ərzəkənd – Arzakan (Axta rayonu).
ġınıx – ġnox (Allahverdi rayonu).
7. Bəzi yaĢayıĢ məntəqələrində ancaq azərbaycanlılar yaĢadığı üçün
onların adını tam Ģəkildə erməniləĢdirmək mümkün olmasa da, tarixi coğrafi
adları itirmək üçün müxtəlif bəhanələrlə keçmiĢ (əsl) adlar yeni Azərbaycanlı
adları ilə əvəz edilib:
Sultanabad - ġurabadı (Amasiya rayonu).
Qaraçanta – Əzizbəyov (Amasiya rayonu).
Haqqıxlı – Səməd Vurğun (Icevan rayonu).
8. Tarixi adın itirilməsi üçün eyni bir yaĢayıĢ məntəqəsinin adı bir neçə
dəfə dəyiĢdirilib:
Hacıqara – MakaraĢen – Lernapat (Böyük Qarakilsə rayonu).
Qaradağlı – TsaxkaĢen – Mrqavet (Qəmərli rayonu).
PaĢalı – Əzizbəyov - Zaritap (Soylan rayonu).
SultanəliqıĢlaq – Canəhməd – GünəĢli (Basarkeçər rayonu)(5, s. 5-66)
Erməni dili mütəxəssisləri M.X.Aberyan, R.A.Açaryan, A.A.Qriqoryan və
baĢqalarının dediyinə görə, türk dillərinin, xüsusən də Azərbaycan dilinin erməni
dilinə təsiri nəticəsində yeni erməni dilinin sintaktik quruluĢu qədim dilin
sintaktik quruluĢundan kəskin surətdə fərqlənir (6, s. 8).

24
XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqları üzrə aparılan araĢdırmalardan bir daha aydın
olur ki, qədim Azərbaycan – türk torpaqları olmuĢ indiki Ermənistan tarixi
dövrlərdə Azərbaycan dövlətinin tərkib hissəsi olmaqla daxili inzibati ərazi
bölgüyə də malik olmuĢdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tərjümə edilmiĢ və yeni adlarla əvəz
edilmiĢ belə toponimlərin bir müddətdən sonra müəyyən rəsmi sənədlərdə bərpa
edilməsi bir qədər çətinləĢir və ya mümkünsüz olur. Məhz bu baxımdan
toponimik tədqiqatlarda tarixi coğrafi adların müasir adlarla paralel verilməsi
olduqca zəruridir.

SUMMARY
The armenianiged modern variants of turkij origin toponyms existing in old
Ottoman sourjes have been investigated in the artijle It has been given the
anoIysis some prinjiples of this substitution.

ƏDƏBĠYYAT
1. Yusifov Y.B., Kərimov S.K. Toponimikanın əsasları. Bakı: Maarif, 1987,
204 s.
2. YüzbaĢov R. və baĢq. Azərbaycanın coğrafi adları. Bakı, 1972, 158 s.
3. Juçkeviç V.A. Obhaə toponimika. Minsk 1980.
4. Hacıyeva Q. Cənubi Azərbaycan toponimləri. Bakı, ««Elm»«, 2008,
200 s.
5. Ələkbərli Ə. Qədim Türk – Oğuz yurdu – «Ermənistan». Bakı, 1994, s. 203.
6. Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, BDU, 1992, 329 s.
7. Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə. Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli
toponimlərin izahlı lüğəti. «Oğuz eli», Bakı, 1998, 452 s.
8. Ġrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı: Elm, 1996.
9. Qeybullayev Q.Ə. Qədim Türklər və Ermənistan. Bakı: AzərnəĢr,
1992, 140 s.
10. Mehrəliyev E.Q. Azərbaycan SSR – də coğrafi adları öyrənməyin bəzi
məsələləri haqqında // Az.SSR EA Xəbərləri. Geoloji – coğrafiya elmləri
seriyası, 1951, № 1, 123 s.
11. Aslan Y. Rus Ġstilasından Sovyet Ermenistanı`na Erivan Vilayetinin
Demoqrafik Yapısı (1827 – 1922). Ankara, 2001.
12. Makas Z. Ermenistan‘da Adları DeğiĢtirilen Bazı Türk Yerleri Üzerine
// Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi. 1993, nisan, № 83, s.

25
 Abbasova Elnarə Mikayıl qızı
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

AZƏRBAYCAN VƏ ĠNGĠLĠS DĠLLƏRĠNDƏ TƏKTƏRKĠBLĠ VƏ

CÜTTƏRKĠBLĠ CÜMLƏLƏRDƏ PREDĠKATĠVLĠK

«Təktərkibli cümlələr» anlayıĢı sadə cümlələrin baĢ üzvlərin iĢtirakına

görə təsnifi zamanı müəyyən tipin adlandırılması prosesinin məhsuludur. BaĢ
üzvlərin iĢtirakına görə cüttərkibli və təktərkibli cümlələr fərqləndirilir.
Azərbaycan dilində olduğu kimi, ingilis dilində də sadə cümlələr (simple
sentences) təktərkibli (one-member) və cüttərkibli (two-members) olur. Məsələn,
She is a student. Burds fly. Winter!
Təktərkibli cümlələrin özünü iki qrupa bölmək olar: 1) mübtəda qütbü əsasında
formalaĢanlar; 2) xəbər qütbü əsasında formalaĢanlar. Hansı üzv əsasında
formalaĢmadan asılı olmayaraq bu cümlələrə də predikativlik xasdır.
«Predikativlik anlayıĢı subyekt və predikat arasındakı əlaqədən geniĢ
götürülməlidir. Çünki təktərkibli cümlələrin xəbər və ya mübtəda əsasında
formalaĢmasına baxmayaraq onlarda da predikativlik vardır. Bu predikativlik
onlarda həm hökm üzvləri, həm də intonasiya ilə yaradılır»
[2, 219].
BaĢ üzvlərindən biri iĢtirak etməyən və buraxılmıĢ üzvü təsəvvür olunmayan
cümlələrə təktərkibli cümlələr deyilir. Ə.Cavadov təktərkibli cümlələrdə hökmün
hər iki üzvünün özünü ayrı-ayrılıqda göstərə bilmədiyini və bu səbəbdən Ģəxsiz
cümlələrin təkcə bir üzvdən, yəni predikatdan ibarət hökm hesab olunduğunu
qeyd edərək yazmıĢdır: «Təktərkibli cümlələrin üzvlərindən biri formal cəhətdən
buraxılmıĢ olsa da, hökmə xas olan üzvlər burada iĢtirak edir. Təktərkibli
cümlələrdə çox zaman subyekt eyni zamanda predikatdır»[1,6]. Buna
baxmayaraq, təktərkibli cümlələrin müxtəlif növlərində predikativlik özünü fərqli
Ģəkildə göstərir. Burada üzvlərdən birinin iĢtirak etməsinə baxmayaraq, cümlə
məzmunca tam olur. Yəni cümlədə predikativlik aĢkarlanır, mahiyyətcə
tamamlanan, bitkinləĢən informasiya ötürülür. Lakin xəbər qütbü, yəni predikat
əsasında formalaĢan təktərkibli cümlədə predikativlik daha güclü formada özünü
göstərir. Küçələrdə hələ qıĢdır. Həyətdə sakitlik idi. Bu cümlələrdə mübtədanın
olmaması, onun təsəvvür edilməsi aĢkardır. Həmin cümlələrdə yalnız xəbər iĢtirak
etsə də, onun müstəqil iĢlənməsi heç bir əlavə Ģərh və izah tələb etmir.
Ġnformasiya tamdır. Cümlə üçün nisbi qəbul olunan «bitmiĢ fikir ifadə etmə»
yerli-yerindədir. Təktərkibli cümlələrin Ģəxssiz, qeyri-müəyyən Ģəxsli və ümumi
Ģəxsli növlərində eyni cəhət özünü göstərir.
ġəxssiz cümlədə mübtəda olmur, onu təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir.
Məsələn, At öləndə, itin bayramıdır.
Aydındır ki, cümlədə haqqında söhbət gedən əĢyanı, hadisəni bildirən söz həmiĢə
mübtəda olmur. «Mübtədanın cümlədə haqqında söhbət gedən əĢya və hadisə
26
olması ilə yanaĢı, onun adlıq halda durması da Ģərtdir. Lakin subyekt üçün belə
Ģərt qoymaq olmaz. Mənə soyuqdur cümləsində subyekt mənə-dir. Çünki cümlədə
haqqında söhbət gedən əĢya mən-dir. Amma mənə soyuqdur cümləsində mənə
mübtəda deyildir»[1, 49].
ġəxssiz cümlə tipi subyektlə predikat arasındakı əlaqənin mübtəda ilə xəbər
arasındakı əlaqədən fərqləndiyini aĢkar Ģəkildə nümayiĢ etdirir. ġəxssiz
cümlələrdə qrammatik Ģəxslə subyekt bir-birindən ayrılır. «ġəxssizliklə
subyektsizlik müxtəlif anlayıĢlardır. Çox zaman Ģəxssiz cümlələrdə subyekt olur,
lakin o, qrammatik mübtəda Ģəklində ifadəsini tapmır»
[2, 266].
ġəxssiz cümlədə subyektin varlığı predikativliklə subyekt arasındakı münasibəti
açır. Mənə soyuqdur cümləsində informasiya birinci Ģəxsin təkinin dilindən verilir
və bu informasiya onun özünə də aiddir. Predikasiya ismi xəbərlə əldə olunur. Bu
tipli cümlə ilə eyni məzmunlu Ģəxsli cümləni də qurmaq mümkündür: Mən
üĢüyürəm. Bu cümlədə subyekt və predikat vardır. Cümlənin mübtədası və xəbəri
yerindədir. Lakin cümlələr fərqli növlərdədir. Onların məzmunu, demək olar ki,
eynidir. Hərçənd ki, «soyuqdur» və «üĢümək» cümlədə ifadə etdikləri məna
çalarlarına görə də bir-birindən seçilir və bu iki cümlə arasında sintaktik
sinonimlik özünü göstərir.
Ġngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Ģəxssiz cümlənin xəbəri Ģəxssiz
fellərlə ifadə edilir. ġəxssiz fel və Ģəxssiz cümlə anlayıĢı bir-biri ilə bağlı olsa da,
iki fərqli kateqoriyaya aiddir.
Ġngilis dilində Ģəxssiz cümlələr Azərbaycan dilindəki Ģəxssiz cümlələrdən onunla
fərqlənir ki, bu cümlələrdə qrammatik mübtəda həmiĢə olur. Məsələn, It is dark. –
«Qaranlıqdır»; It is getting dark –»QaranlıqlaĢır»; It is necessary to go there –
Oraya getmək vacibdir. Lakin bu tipli cümlələrdə mübtəda subyekti ifadə etmir.
Belə cümlələrdə mübtəda subyekti ifadə etmir. Əlbəttə, ingilis dilindən cümlənin
tərcüməsi zamanı alınan variant ingilis dilindəki struktura həmiĢə adekvat
strukturu vermir. Bu da müxtəlifsistemli dillərdə subyekt və predikat arasındakı
münasibət, eləcə də cümlənin mübtədası və xəbəri arasındakı münasibət arasında
fərqlərin olduğunu aĢkara çıxarır.
A.Ġ.Smirnitski göstərir ki, belə Ģəxssiz cümlələr ingilis dilində dilin inkiĢafının
sonrakı dövrlərində yaranmıĢdır. Qədim mətnlərdə, abidələrdə mübtədasız
«snows» tipli Ģəxssiz cümlələrə rast gəlinir. «Ġt» əvəzliyinin mübtəda kimi daxil
edilməsinin səbəbi felin Ģəxs və kəmiyyət formalarının azalması, onların
omonimliyinin artması ilə birbaĢa bağlı olmuĢdur. BaĢqa hallarda mübtədanın
istifadə olunması vərdiĢi tədricən bu tipli cümlələri də əhatə etmiĢdir [6, 164].
Qədim ingilis dilində bir sıra fellər mübtədasız cümləni formalaĢdıra bilmiĢdir. Bu
fellər psixi və fiziki halı ifadə edən fellərdir. Qədim ingilis dilində qeyd olunan
cümlələr əvəzliklə, nadir hallarda isə psixi və fiziki halı təsvir edilən Ģəxsi bildirən
isimlə ifadə olunan tamamlıqla baĢlanır. Bu tip Azərbaycan dilindəki «Mənə

27
soyuqdur» cümləsinin tipinə uyğun gəlir. Lakin Azərbaycan dilində cümlənin
xəbəri ismi xəbərdir. Ġngilis dilində isə bu mövqedə feli xəbər durur.
Ġngilis dilində mübtədasız cümlə Ģəxssiz cümlədir. Lakin cümlədə subyekt vardır.
ġəxs obyektli təktərkibli cümlədə baĢ üzv, bir qayda olaraq, III Ģəxsin təkində
indiki və ya keçmiĢ zamanda olan fel forması ilə ifadə olunur. Lakin cümlənin
quruluĢu daha mürəkkəb ola bilər. BaĢ üzv to be feli və predikativ üzv olan sifət,
yaxud isimlə, eləcə də modal fellə məsdərdən təĢkil olunur.
Müasir ingilis dilində Ģəxssiz cümlənin əsas xüsusiyyəti mübtədanın yoxluğu ilə
deyil, subyektin yoxluğu ilə bağlıdır. It is useful- faydalıdır. It is necessary -
vacibdir tipli cümlələr də onlardan sonra infinitiv və ya that bağlayıcılı budaq
cümlə gəldikdə Ģəxssiz cümlə funksiyasında çıxıĢ edir.
It is necessary to go there cümləsində birinci hissə It is necessary nəyinsə
görülməsinin vacibliyini göstərir. Bu zəruriyyətin məzmunu
konkretləĢdirilməlidir. Belə konkretləĢdirmə isə infinitiv və ya budaq cümlənin
artırılması ilə əldə olunur. Ġt is necessary to go there və to go there is necessary
cümlələrindən birincisində nəyin vacib olmasının məğzi açılır, ikincidə isə to go
hərəkəti səciyyələndirilir. Onun haqqında məlumat verilir. Birincidə hansısa
hərəkətin vacibliyi, ikincidə isə vaciblik hərəkəti, iĢi görmə üçün əsas rolunu
oynayır. Belə cümlələr məzmunlarına görə fərqlənir. It is necessary to go there
cümləsi I must go there cümləsi ilə sinonimdir və ona uyğun gəlir. Burada go
mübtəda deyil, xəbər qrupuna daxil olur və onun məzmununu inkiĢaf etdirir. Bu
cümlələrdə mübtəda olan Ġt yalnız fel üçün dayaq rolunu oynayır, cümlənin
məzmununa heç nə əlavə etmir. It is difficult to understand this cümləsi də oxĢar
formadadır.
It is said that the meeting will not be held –Deyildi ki, toplantı keçirilməyəcəkdir
cümləsi də eyni tiplidir. Bəzən bu cümlədə the meeting will not be held mübtəda
kimi qəbul edilir. «Ġt» daxiledici vasitə sayılır və özündən sonra gələn mübtədaya
«That-Clause» Ģəklində istiqamətləndirməni gerçəkləĢdirir. Həqiqətdə isə «That-
Clause» adlanan vasitə burada They say that the meeting will not be held budaq
cümlənin yerinə yetirdiyi funksiyada çıxıĢ edir və xəbərin (say) məzmununu açır.
ġəxssiz cümlələrdə də predikativlik müxtəlif modallıq çalarlarını ifadə edir. Bu
çalarların tam dairəsini təyin etmək olmasa da, onların müəyyən qismini
göstərmək mümkündür: 1) güman, təxmin çaları; 2) zərurilik çaları; 3) imkan
çaları; 4) etiraz çaları [6, 243].
Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə, o cümlədən də onun bir növü olan Ģəxssiz
cümlə monopredikativ struktur-semantik vahiddir. Bu cümlə tipi bir predikasiya
ilə səciyyələnir.
ġəxssiz cümlədə ismi və ya feli xəbərdən asılı olaraq zamanı müxtəlif Ģəkildə izah
etmək mümkündür. Feli xəbərdə zaman qrammatik vasitələrin – zaman
Ģəkilçilərinin köməyi ilə ifadəsini tapar. Məsələn, SoruĢa-soruĢa hara desən
getmək olar. Bu cümlədə qeyri-qəti gələcək zaman Ģəkilçisi iĢlənmiĢdir. Ġsmi
xəbərli cümlələrdə zaman nisbi səciyyə daĢıyır. Mənə soyuqdur cümləsində
28
hadisə indiki, Mənə soyuq idi cümləsində isə hadisə keçmiĢ zamana aid edilir.
Zaman mənası Ģəxssiz cümlədəki informasiyada da ifadəsini tapa bilər.
Azərbaycan və ingilis dillərində Ģəxssiz cümlələrdə predikativliyin zaman
əlamətləri də özünü müxtəlif Ģəkillərdə göstərir. Zamanın Ģəxssiz cümlələrdə üzə
çıxması müəyyən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsi ilə bağlıdır. Bu
məsələdə ingilis və və Azərbaycan dillərində oxĢarlıq özünü büruzə verir. OxĢar-
lıq zaman bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsində təzahür edir.
Qeyd olunduğu kimi, ingilis dilindəki Ģəxssiz cümlələrdə Azərbaycan dilində-
kindən fərqli olaraq həmiĢə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter da-
Ģıyır, heç də real subyekt bildirmir.
Zaman bildirən Ģəxssiz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli Ģəxssiz cümlə-
lərdən ibarət olur. Onların yaranmasında temporal söz və söz birləĢmələri iĢtirak
edir. Azərbaycan dilində Ģəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predme-
tinin, məzmunun indiki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik Ģəkilçisi, keçmiĢ zamana
aidliyi idi, imiĢ bağlamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaĢır. Ġn-
gilis dilində isə indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü Ģəxsin təkində iĢlənən is
forması, keçmiĢ zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlik
isə will be forması ilə reallaĢır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keç-
miĢ zamanlara aid Ģəxssiz cümlələr istifadə edilir.
Ġndi gecdir. Gedim evimizə, yıxılım-yatım (Anar).
Eyni tipli cümlələr ingilis dilində də həm indiki, həm də keçmiĢ zamanda iĢ-
lənir: It was too late (J.F.Cooper). It is now twenty minutes to eight (B.Shaw). It
was summer-time, and lovely weather (Ch. Dickens).
Yay idi, qovunun təzəcə ağaran vaxtı idi (Ə.Əylisli). Səhər beĢin yarısı idi
(Anar). Ġlin-ayın axır çərĢənbəsi idi (Ġ.ġıxlı). It was a dry cold night (Ch.Dickens).
It was a fine day, early in spring (S.Maugham). Gecə saat on iki idi (Anar).
ġəxssiz cümlə kimi iĢlənən baĢ cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin bir cəhə-
ti diqqəti cəlb edir. Onların tələb etdiyi budaq cümlə (mübtəda budaq cümləsi)
Ģəxsin yerini doldurur, amma bu «Ģəxs» qrammatik Ģəxs deyil, məntiqi Ģəxs, bir
növ dildənxaric Ģəxsdir: Neçə gün idi ki, sahibsiz qalmıĢ bu cah-calalın üstündə
gələcək əlbəyaxalar ehtirasının qığılcımları sezilirdi.
Qeyd olunduğu kimi, müəyyən hallarda cümlənin subyekti verbal ifadəsini
tapmır. Onun hərəkətin icraçısı, halın daĢıyıcısı olaraq zəruriliyi qalır. Çünki
subyektsiz hərəkət və hal mümkün deyildir. Deməli, cümləni yaradan predikativ
akt da olmur.
Təktərkibli cümlələrdə ayrıca mübtəda və xəbər yoxdur. Predikativlik bir
qrup təktərkibli cümlələrdə subyektlə predikativ birləĢməsində, yəni təktərkibli
cümlənin baĢ üzvünü təĢkil edən sözdə ya mübtədada, ya da xəbərdə ifadəsini
tapır. Ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli və Ģəxssiz cümlələrdə cüttərkibli
cümlələrdə olduğu kimi, predikativliyin ifadəsinə zaman, Ģəxs və Ģəkil əlamətləri
xidmət edir. Məsələn, It is a question that involves you, as much as it does me,
since Steve is your son as well as mine, even though you haven‘t taken much
29
interest in him all these years (I. Shaw Two weeks in Another City) – Mənə aid
olduğu kimi, sənə də aid sualdır. Steve sənin oğlun olduğu kimi, mənim də
oğlumdur, baxmayaraq ki, bütün bu illərdə bu onunla maraqlanmadığınız sual
doğurur. ―Ġt is a question» - sual doğur(ur) -Ģəxssiz cümlədir. Buradaki «take an
interest» predikatı kontekstdə iĢlənir. BaĢqa bir cümləni nəzərdən keçirək: Her
pupils were interested by their teacher – Onun Ģagirdləri müəllimləri tərəfindən
maraqlandılırdı.
I am interested in truths. I like science. But truth‘s menace. Science is a
public danger –Məni həqiqət maraqlandırır. Mən elmi sevirəm. Amma həqiqət
özü təhlükədir. Elm ictimai təhlükədir.
Belə kontekstdə «be interested» predikatının yerinə «take an interest»
predikatını qoymaq olmaz. Belə ki, are you interested in hearing what I‘ve been
thinking about the picture? – Bu Ģəkil haqqında mənim fikirləĢdiyimi bilmək
sənin üçün maraqlıdır?
He was talked (Onun haqqında danıĢırdılar). It was night (Gecə idi). He will
be taken to war (Onu müharibəyə aparacaqlar) və s.
Ümumi Ģəxsli cümlələrdə isə xəbər formaca birinci, ikinci, yaxud da üçüncü
Ģəxslə ifadə olunsa da, bunlar konkret subyekti deyil, qeyri-müəyyən yaxud
ümumiləĢmiĢ Ģəxsləri bildirir. Yəni həmin cümlələrdə xəbərdəki Ģəxs əlamətləri
konkret Ģəxsləri bildirmir, qeyd olunduğu kimi, bu zaman fəaliyyət, ümumiyyətlə,
hamıya, bir qrup Ģəxsə aid olur.
Deməli, predikativliyin ifadəsinə xidmət edən Ģəxs zaman və Ģəkil
kateqoriyaları təktərkibli cümlələriin yuxarıda göstərilmiĢ növlərində də olur.
Lakin bunlar müəyyən formalarda məhdudlaĢır.
Adlıq cümlə yeganə baĢ üzvü söz və ya söz birləĢməsi ilə ifadə olunan
cümlələrdir. Belə cümlələrdə hadisənin və ya əĢyanın varlığı təsdiqlənir. Adlıq
cümlələr mübtəda əsasında formalaĢan təktərkibli cümlələrdir. Lakin bu,
ümumiyyətlə adlıq cümlənin baĢ üzvünü təyin etmək mübahisəli bir məsələ kimi
hələ də özünü göstərir. Söz və ya söz birləĢməsi yalnız kontekst daxilində və
xüsusi intonasiya ilə iĢləndikdə adlıq cümlə statusu qazanır. Deməli, adlıq
cümlədə də subyekt və predikat özünü göstərməlidir. «Cüttərkibli cümlələrdə
subyekt və predikat mübtəda və xəbər Ģəklində ayrı-ayrı sözlərlə ifadə edilirsə,
adlıq cümlələrdə bunların ikisi də bir sözdə birləĢir. Adlıq cümlələrdə subyekt və
predikatı ayrı-ayrılıqda, bir-birindən ayrılmıĢ Ģəkildə təsəvvür etmək çətindir.
Sözlər predikativliyi qəbul etdikdən sonra müəyyən fikir ifadə edir. Adlıq
cümlələrdə predikativlik əsas etibarı ilə intonasiyanın yardımı ilə yaranır»[2,78].
Təktərkibli cümlələrdən olan adlıq və söz-cümlələrdə predikativlik bitmiĢ
intonasiya və kontekstlə dəqiqləĢir. Deməli, ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli
və Ģəxssiz cümlələrdə predikativlik cümlənin əsasını təĢkil edən söz və ona
qoĢulan Ģəxs, zaman, Ģəkil əlamətləri ilə ifadə edilir. Söz-cümlələrdə və adlıq
cümlələrdə isə Ģəxs, zaman və Ģəkil əlamətləri olmur, xüsusi bitmiĢ intonasiya və
mətn onlara bitkinlik verir. Məsələn: Midnight. The voice of babies. Ġt is dark
30
everyhere. Nothing was seen inside (Gecə yarısı. Körpələrin səsi. Hər yer
qaranlıqdır. Ġçəridə heç nə görünmürdü).
Deməli, predikativlik ancaq cüttərkibli cümlənin baĢ üzvləri arasındakı
münasibət deyildir. Bu, təktərkibli cümlələrdə ifadəsini tapan xüsusiyyət,
cümlənin əsas əlamətlərindən biridir. Lakin bu iki növ cümlələrdə predikativliyin
ifadə üsulları və formaları müxtəlifdir. Həmin cəhətlərin üzə çıxmasında
müxtəlifsistemli dillərdə oxĢarlıqlar kimi, fərqlər müĢahidə olunur.
Ənənəvi normativ qrammatikalar müxtəlifsistemli dillərdə cümlənin
normativ sintaktik quruluĢuna münasibətə təsir göstərmiĢdir. Ġngilis və
Azərbaycan dillərində cümlənin strukturu məsələsi də bu təsirdən yan
keçməmiĢdir. Lakin tədricən bu münasibətdə dəyiĢmə baĢ vermiĢdir.
Ġngilis dilində norma kimi cüttərkibli cümlələr əsas götürülmüĢ, bu struktur
sxemdən kənarda qalan hər cür cümlə tipi elliptik, yarımçıq cümlələr adlandırıl-
mıĢdır. Müasir dilçilikdə ellipsis nəticəsində meydana çıxan və yarımçıq
adlandırılan cümlələr ayrıca tədqiq olunur. Belə cümlə tipləri Azərbaycan dilində
də vardır və bu cümlələri təktərkibli cümlə tipləri ilə eyniləĢdirmə doğru deyildir.
Lakin buna qədər cümlə tiplərinə münasibətin hansı Ģəkildə inkiĢaf etməsini
qısaca da olsa, nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Bununla bağlı ingilis dilinə dair
tədqiqatlara diqqəti yönəltməyi daha məqsədəuyğun sayırıq. Çünki, bu dillə bağlı
araĢdırmalardakı fərqli mövqelər sonralar digər hind-Avropa dillərini öyrənənlərin
fikir və mülahizələrinə təsir etmiĢ, rus dilçiliyində özünü göstərmiĢ, oradan da
Azərbaycan dilçiliyinə gəlib çıxmıĢdır.
«Say», «Run», «Read» və s. bu tipli feli əmr cümlələrdə əvəzliklə ifadə
olunan mübtədanın buraxılmasının ellepsisin nəticəsi olması fikri özünü
doğrultduğu halda adlarla formalaĢan «Forward!», «Silence!» tipli cümlələrdə
yalnız mübtədanın deyil, həm də xəbəri formalaĢdıran felin buraxılması özünü
göstərir. Burada ellipsis hadisəsi əsasında izah çətinlik törədir. Çünki bu
cümlələrdə baĢ üzvlərdən heç biri qeydə alınmır. Bu cümlələr mahiyyətinə görə
müəyyən situasiya ilə bağlılığa malikdir. Onlar müəyyən sahədə qəbul olunmuĢ
nitq konstruksiyalarıdır. Məsələn, hərbdə, idmanda belə tipli cümlələrdən istifadə
olunur ki, onlar ünvanlandıqları subyektə tələb olunan informasiyanı çatdıra bilir.
Bunlar komandaları ifadə edən cümlələrdir və onlardan irəli gələn tələb
informasiyanı qəbul edən üçün aydındır. «Forward!» və «forward» müxtəlif
səciyyələr daĢıyır. Birinci cümlə-komanda, ikinci isə leksik vahid, müəyyən
predmeti adlandıran sözdür. Birincinin yazıda cümlə səviyyəsinə qaldırılması
üçün durğu iĢarəsindən, Ģifahi nitqdə isə inftonasiyadan istifadə olunur. Bu zaman
ellipsis hadisəsi baĢ vermir. Bu tip çox hallarda qabaqcadan qəbul edilmiĢ və öz
intonasiyası olan sintaktik quruluĢ kimi özünü göstərir, baĢqa hallarda situasiyanın
doğurduğu vəziyyətlə formalaĢır və yenə də öz intonasiyası ilə adi sözdən
fərqlənir. Ellipsis cümlənin müəyyən hissəsinin qanunauyğun Ģəkildə düĢməsi,
ixtisar olunmasıdır. Ellipsis ifadənin elementinin (üzvünün) müəyyən kontekstdə
və ya situasiyada buraxılmasıdır. BuraxılmıĢ ünsür və ya üzv asanlıqla bərpa
31
oluna bilir. Kontekstual ellipsis və situativ ellipsis bir-birindən fərqləndirilir. Bu
və ya digər üzvün buraxılması (dropping) onun sıfır ifadəsi kimi qavranılır [4,
293].
Klassik qrammatiklər dil faktlarını qrammatik normaya tabe etmək mövqe-
yindən əl çəkməyin və gerçəklikdə mövcud olan faktın meydana çıxma
səbəblərini aydınlaĢdırmağın vacibliyini qeyd etmiĢlər. Cümlənin qəbul olunmuĢ
cüittərkibli normasından fərqlənən formasının nisbi bitmiĢ fikri ötürmə
imkanlarını açıqlamağa diqqətin yönəldilməsinin daha düzgün olması qənaəti
artıq üstünlük təĢkil edir.
«Dildə ümumi səviyyədə iĢlənən nə varsa, onlar qrammatik doğru
formalardır» fikrini irəli sürən Q.Suit ingilis dilində cüttərkibli cümlələrdən
fərqlənən təktərkibli cümlələrin və cümlə funksiyasında çıxıĢ edən sintaktik
quruluĢların olduğunu təsdiq etmiĢdir. Müəllif «Come!» tipli feli əmr cümlələrini,
«Half a cup, please!» tipli felsiz xahiĢ cümlərini, «Yes», «No», «Please!» tipli
söz-cümlələrini, «Cohn!», «Ann!» tipli vokativ cümlələri, «Alas!» tipli nida
cümlələrini «Condensed sentences» adlandırdığı bir qrupda birləĢdirmiĢdir [7,
112].
O.Yesperson cümləyə verilmiĢ təriflərin həddən artıq çox və müxtəlifcinsli
olduğunu, həmin təriflərin böyük qisminin ya formal, ya məntiqi, ya psixoloci
mülahizələr əsasında verildiyini qeyd etmiĢdir. O, ənənvi məntiq təlimlərində
cümlənin üçüzvlü (subyekt, bağlayıcı, predikat) kimi qəbul olunmasını göstərərək
yazmıĢdır: «Hazırda köhnə «üçüzvlük» əvəzinə «ikiüzvlükdən danıĢılr; hər
cümlədə iki üzvü - mübtəda və xəbəri ayırırlar. The sun shines cümləsində «The
sun» mübtəda, «shines» isə xəbərdir. Bu iki üzvdən hər biri mürəkkəb ola bilər.
Məsələn, The youngest brother of the boy who we have just seen once told me a
funny story about his sister in Ireland.- Oğlanın indicə gördüyümüz kiçik qardaĢı
Ġrlandiyadakı bacısı haqqında bir dəfə mənə maraqlı əhvalat danıĢdı. Bu cümlədə
seen sözünə qədər olan hissə mübtəda, ondan sonrakı hissə isə xəbərdir. Dilçilər
cüttərkibli cümlədən baĢqa , təktərkili cümlələrin də olmasını getdikcə daha çox
təsdiq etməyə baĢlayıblar [7, 355-356].
Predikativ münasibət cüttərkibli cümlədə cümlənin baĢ üzvləri – xəbərlə
mübtəda arasında olur. Məsələn, I worked , she comes, she is a teacher, the paper
is white və s.
Qeyd olunduğu kimi, təktərkibli cümlədə isə predikativ münasibət
intonasiya və mətnlə ifadə olunur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildə
cümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Bu əlaqənin yaradılması ilə cümlə
təĢkil edilir. BaĢqa əlaqələr isə cümləyə ikinci dərəcəli üzvlərin gətirilməsi ilə
yaradılır.
Cüttərkibli cümlələrdə baĢ üzvlərin hər ikisi iĢtirak edir. Məsələn, The door
was knocked (qapı döyüldü); The train started (qatar yola düĢdü) və s. Bu cür
cümlələrdə predikativlik iki kateqoriyanın, mübtəda və xəbərin münasibətindən
doğur. Ġngilis dilində elə bir qrammatik forma yoxdur ki, o predekativ
32
denotatların mənaları üçün iĢlənsin. Lakin elə forma da vardır ki, onlar əsasən
özlərinin denotatlarını səciyyələndirirlər. Bu forma Indifinite və Present Perfect
zaman formalarıdır. Continous zaman forması özünün əsas mənalarında hərəkət
və prosesləri real vaxtla göstərir.
Ġngilis dilində elə bir forma da vardır ki, hətta yeganə denotatın təsviri
zamanı belə hərəkət və prosesin gerçəkləĢməsi momentini ifadə edə bilmir. Bu
forma Present Perfect zamanı formasıdır. O, zaman dəqiq göstərən ifadə ilə də
birləĢə bilmir. Məsələn, «The car has arrived - MaĢın qəldi» cümləsinə «a minute
ago» birləĢməsini əlavə etmək olmur.
SUMMARY

In this article, different and similar aspects between one-member and two
member sentences in predication. Azerbaijan, Russian and English linguists‘s
thoughts and ideas about one-member and two-member sentences found their
reflection in this article. The main expresion means of this sentences are being
investigated according to the Azerbaijan and English materials.

ƏDƏBĠYYAT
1.Cавадов Я. М. Тяктяркибли cцмля. Азярбайcан дилинин
синтаксисиня даир тядгигляр. -Бакы: ЕА няшри, 1963. – səh. 4-107.
2.Мцасир Азярбайcан дили. Синтаксис. ЫЫЫ c. – Бакы: Елм, 1981-
368s
3.Мяммядов Н., Ахундов А. Дилчилийя эириш. – Бакы: Маариф, 1980.
– 316 с.
4.Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –Москва:
Советская энциклопедия, 1966. -606с.
5.Есперсен О. Философия грамматики. – Москва: УРСС, 2002. – 408c
6.Садыхов А.Ш. Историческая синтаксис азербайдcанского языка (на
материале памятников прозы): Автореф. дисс … докт. филол. н. –Баку,
1988.-46с.
7.Sweet H.A. New English Grammer. Logical and Historical. Part I. -
Oxford, 1995. 284 p.

33
 Abbasova Lalə Zeynal qızı
Бакинский Государственный Университет, г.Баку

УЧЕТ ПРИНЦИПОВ ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

ПРИ ОБЖАЛОВАНИИ ДЕЙСТВИЙ СУБЪЕКТОВ ОПЕРАТИВНО-
РОЗЫСКНЫХ ОРГАНОВ

Цели уголовно-правовой политики государства в обеспечении

соблюдения законности, защиты прав и свобод граждан, их собственности
от преступных посягательств, осуществляется различными средствами,
находящимися в распоряжении субъектов правоохранительной
деятельности. Судебно-следственная практика свидетельствует, что
наиболее эффективным средством борьбы с преступностью является
оперативно-розыскная деятельность (ОРД), которая представляет собой
особый вид правоохранительной функции государства. Эти функции
осуществляются специальными способами, методами и средствами, с
помощью которых в итоге достигаются задачи по противодействию
преступности и защите конституционных прав человека и гражданина.
В процессе реализации оперативно-розыскной деятельности
затрагиваются права и свободы граждан, находящихся в орбите
ее осуществления. Однако, эти ограничения обусловлены необходимостью
решения задач борьбы с преступностью, защитой интересов каждого
гражданина в отдельности и общества в целом. В связи с этим,
использование в деятельности правоохранительных органов оперативно-
розыскных мер должно осуществляться лишь в силу обоснованной
необходимости, в строгом соответствии и неукоснительном соблюдении
законности.
Применение оперативными подразделениями в своей деятельности
специальных, в большей степени негласных методов и средств требует
особого контроля со стороны государства, в противном случае
необоснованное их использование может привести к серьезным нарушениям
прав и законных интересов граждан.[6, С.39] С этой целью Закон об
Оперативно-розыскной деятельности АР [3] устанавливает ряд
основополагающих принципов, которые позволяют, не только более
глубоко, основательно познать розыскную деятельность как таковую, но и
эффективнее регулировать оперативно-розыскные отношения.
Принципы права являются одним из актуальнейших в правовой
науке, и представляет немалый интерес для исследователей-правоведов.
Принципы оперативно-розыскной деятельности не являются исключением.
Проводимая в Азербайджане правовая реформа, основополагающей частью
которой является реформа законодательства, в том числе и оперативно-
розыскного, предполагает необходимость анализа фундаментальных идей,
34
лежащих в основе, как всего правового института, так и его отдельных
отраслей. [1, С.37]
В силу того, что этот вид деятельности основан на конспирации,
сочетания гласных и негласных методов работы, к сожалению, отсутствуют
данные официальной государственной статистики о количестве обжалуемых
действий субъектов оперативно-розыскной деятельности. Однако, в виду
того, что значительная часть уголовных дел возбуждается по результатам
оперативно-розыскной деятельности, обеспечение правовой помощи
личности находящейся в процессе оперативно-розыскной деятельности
является одной из наиболее важных задач в реализации прав и законных
интересов граждан.
В правовой литературе принципам оперативно-розыскной
деятельности уделено не достаточно внимания, в силу чего, многие
проблемы данных принципов остаются спорными или нерешенными.
Проблемно-дискуссиоными остаются вопросы о понимании как принципов
вообще, так и оперативно-розыскных, в частности. Это выражается в
определении сущности, правовой природы принципов оперативно-
розыскной деятельности, определении их законодательного закрепления и
нормативного регулирования, а также в определении круга принципов,
входящих в систему принципов оперативно-розыскной деятельности.
Указанные обстоятельства дополняются непоследовательной позицией
законодателя по многим ключевым вопросам принципов оперативно-
розыскного права, а также конспиративной деятельностью оперативно-
розыскных органов, что одновременно отражается на негласности судебной
практики, что лишает возможности дать сравнительное исследование
практике применения оперативно-розыскного законодательства в контексте
его соотношения с предварительным следствием и судебным
разбирательством.
Содержание принципов оперативно-розыскной деятельности находит
свое отражение в ст.3 Закона об Оперативно-розыскной деятельности
Азербайджанской Республики. Согласно Закону деятельность основывается
на принципах законности, гуманизма, уважения прав и свобод человека,
конспирации, сочетания гласных и негласных методов работы. Гражданство
того или иного лица, его национальность, пол, местожительство, социальное
и имущественное положение, служебное положение, принадлежность к
общественным объединениям, отношение к религии и политические взгляды
не могут препятствовать осуществлению оперативно-розыскных мер, если
законодательством Азербайджанской Республики не предусмотрен другой
случай. Принципы оперативно-розыскной деятельности имеют
существенное значение в охране прав и законных интересов граждан и в
частности, в такой важной сфере как обеспечение правовой помощи
граждан, в отношении которых осуществляется оперативно-розыскная
35
деятельность. Данная проблема не была предметом научного исследования,
в связи с этим постараемся изложить ее в аспекте предмета оперативно-
розыскная деятельность.
Принцип законности. Принцип законности является руководящим
началом организации общественной жизни и справедливо
противопоставляется произволу властей. Законность - это общеправовой
идеал, к достижению которого должно стремиться любое цивилизованное
общество.
Действующий закон об оперативно-розыскной деятельности 1999
года впервые за всю историю развития уголовной юриспруденции закрепил
принцип законности на законодательном уровне в системе оперативно-
розыскной деятельности. Принцип законности является руководящим
началом организации общественной жизни и справедливо
противопоставляется произволу властей, в такой наиболее важной сфере
деятельности как оперативно-розыскная. Законность - это общеправовой
идеал, к достижению которого должно стремиться любое цивилизованное
общество.[2, С.38]
Традиционно законность обычно отождествлялась с
нормопослушностью, правоприменительной дисциплиной, точным и
неуклонным исполнением всех предписаний закона. Однако в последние
годы, особенно представителями оперативно-розыскного, уголовно-
процессуального и цивильного права, отстаивается тезис о расширительном
понимании принципа законности. В юридической литературе неоднократно
звучала критика ранее существовавших представлений о законности,
которая обосновывалась примерами несбалансированного и
недемократического законодательства, его отставанием от динамики
социальных процессов. В связи с этим нельзя не согласится с Олейником О.
В., которым было высказано мнение о необходимости усиления,
контролирующей деятельностью Конституционного Суда, для
единообразного применения законодательных актов.[5, С.22]
Конституционный принцип законности непосредственно указан в ст.
3 Закона об ОРД и находит свое отражение в том, что: эта деятельность
проводится исключительно субъектами, уполномоченными на то Законом об
ОРД, УПК АР и другими законодательными актами. Законность в ОРД
гарантируется проведением вневедомственного контроля, включая
судебный, а также осуществлением прокурорского надзора. Тем не менее,
проблема принципа законности требует дальнейшего исследования с целью
выявления:
- соотношение положений идеи законности и категории законности в
теоретико-правовом плане с оперативно-розыскным принципом законности.
- разработки вопроса о гарантиях соблюдения законности.[5, С.12]

36
 Успешное разрешение проблем реализации гарантий соблюдения
принципа законности в оперативно-розыскной деятельности обеспечит, в
конечном счете, сокращение числа лиц, совершающих преступления, что
будет способствовать предупреждению преступности в обществе. С учетом
позиции Олейника О.В. применительно к оперативно-розыскной
деятельности исследования в принципе законности должны быть
направлены на:
- изучение основных положений сущностных признаков категории
законности;
- на основе анализа научной литературы и законодательства
сформулировать развернутое определение принципа законности в
оперативно-розыскной деятельности;
- установить систему и определить понятие гарантий законности в
оперативно-розыскной деятельности;
- проанализировать реализацию принципа законности в процессе
правового творчества и правоприменительной деятельности в системе
оперативно-розыскной деятельности.
Принцип гуманизма. Как известно, действующее оперативно-
розыскное законодательство (ст.3) включает в себя ряд принципов, в том
числе принцип гуманизма, который, с одной стороны, должен обеспечивать
безопасность человека, с другой - оперативно-розыскные мероприятия не
должны иметь целью причинение физических страданий и унижение
человеческого достоинства.
В специальной литературе проблемы принципов гуманизма в разное
время рассматривались в работах Н.И. Загородникова, В.А. Квашиса, С.Г.
Келиной, Т.В. Кленовой, В.Н. Кудрявцева, А.В. Кузнецова, Г.А. Кригера,
В.В. Мальцева, Б.С. Маньковского, А.В. Наумова, А.А. Пионтковского, А.Н.
Попова, Б.Т. Сабанина, А.Б. Сахарова, А.Н. Тарбагаева, А.Н. Трайнина, П.А.
Фефелова, С.А. Шоткинова, М.Л. Якуба и др.
Однако при этом целый ряд аспектов проблемы гуманизма оставался
научно не обеспеченным. В частности, до настоящего времени открыты
вопросы, связанные с установлением правовой сущности принципа
гуманизма, определением его понятия, назначением в праве, в том числе
праве уголовном, его реализацией на правотворческом и
правоприменительном уровнях. [4, С.56-59]
Гуманизм в ОРД проявляется в приоритетности мер, которые
принимают органы, осуществляющие ОРД, направленных на
предупреждение совершения лицами преступлений. В ОРД запрещается
выполнять ОРМ или выносить решения, унижающие достоинство лица,
приводящие к незаконному распространению сведений об обстоятельствах
его личной жизни, ставящие под угрозу его жизнь или здоровье,
необоснованно причиняющие ему физические или нравственные страдания.
37
 Принцип гуманизма органически присущ ОРД. Его конкретизация во
многих статьях Закона об ОРД свидетельствует о том, что он отражает
сущность ОРД.[4, С.121]
Принцип равенства прав человека и гражданина перед законом в
ОРД закреплен в Законе об ОРД в виде положения о равенстве всех граждан
перед оперативно-розыскным законом вне зависимости от гражданства,
национальности, пола, места жительства, имущественного, должностного и
социального положения и др. (ст.3)
Согласно данного принципа, Законом гарантируется следующее:
- лицо, полагающее, что действия органов, осуществляющих ОРД,
привели к нарушению его прав и свобод, вправе обжаловать эти действия в
вышестоящий оперативно-розыскной орган, прокурору или в суд;
- лицо, виновность которого в совершении преступления не доказана
в установленном законом порядке, т.е. в отношении которого в возбуждении
уголовного дела отказано либо уголовное дело прекращено в связи с
отсутствием события преступления, или в связи с отсутствием в деянии
состава преступления, и которое располагает фактами проведения в
отношении него ОРМ и полагает, что при этом были нарушены его права,
вправе истребовать от органа, осуществляющего ОРД, сведения о
полученной о нем информации (в пределах, допускаемых требованиями
конспирации и исключающих возможность разглашения государственной
тайны);
ОРО обязан предоставить судье по его требованию оперативно-
служебные документы, содержащие информацию о сведениях, в
предоставлении которых было отказано заявителю (за исключением
сведений о лицах, внедренных в ОПГ, штатных негласных сотрудниках
органов, осуществляющих ОРД, и лицах, оказывающих им содействие на
конфиденциальной основе).
Принцип сочетания гласных и конспиративных методов и
средств является характерной и одновременно отличительной чертой ОРД в
сравнении с другими видами юридической деятельности антикриминальной
направленности (например, уголовно-процессуальной).
Как определенное сочетание форм и элементов содержания ОРД он
проявляется двояко. Во-первых, информация о цели, задачах и принципах
этой деятельности, основаниях и условиях для совершения конкретных
ОРМ, о субъектах осуществления ОРД, их обязанностях и правах, а также о
видах и способах контроля за данной деятельностью (и некоторые другие
данные) в соответствии с нормами Закона об ОРД открыта для каждого. Во-
вторых, не подлежит разглашению информация, в соответствии с
действующим законодательством составляющая государственную или иную
тайну, а равно касающаяся личной жизни, чести и достоинства граждан,
полученная в ОРД, кроме как в случаях и в порядке, установленных
38
законодательством в области ОРД. В частности, гласные начала ОРД
проявляются в таких конкретных ситуациях, как изучение оперативниками
(судьями, прокурорами и др.) писем, жалоб и заявлений граждан;
исследование различных открытых источников информации (средств
массовой информации, материалов судебных заседаний и различных
комиссий по борьбе с преступностью, документы государственных органов
и учреждений и т.д.); непосредственное получение информации в процессе
личного сыска и др. Негласные же начала ОРД проявляются, прежде всего, в
процессе конфиденциального сотрудничества с гражданами при
осуществлении негласных ОРМ (например, контроля почтовых
отправлений) и др.
Хотя данные принципы являются исчерпывающими, однако по
нашему мнению необходимо дополнить Законе об ОРД АР существующие
принципы положением, предусматривающим принцип оказания
квалифицированной юридической помощи по делам об оперативно-
розыскной деятельности. Данное положение будет соответствовать ст.61
Конституции АР каждому гражданину право на получение
квалифицированной правовой помощи.

SUMMARY

Firstly, principles of operative-search activity are investigated in this

article. For the purpose of strengthening protection of rights and legal interests of
participant-citizens of operative-search process, it is suggested to add the principle
of specialized legal aid on the issue about operative-search activity to Article.3 of
the law on operative-search activity.

ЛИТЕРАТУРA
1. Əməliyyat-axtarıĢ fəaliyyətinin əsasları (Dərs vəsaiti). Bakı, Qanun,
2010, s.37
2. Адвокат в уголовном деле: учебно-практическое пособие / Под
ред. Д-ра юрид. наук, проф. И.Б.Мартковича. – М.: Юристь, 1997.
– c.38
3. Закон Азербайджанской Республики «Об оперативно-розыскной
деятельности». С изменениями от 17 мая 2002 года № 324-IIГД,
24 мая 2002 года № 333-IIГД; 5 марта 2004 года № 598-IIГД
4. Коршиков Игорь Владимирович. Принцип гуманизма в уголовном
праве Российской Федерации : Дис. ... канд. юрид. наук : 12.00.08 :
Саратов, 1999 189 c. РГБ ОД, 61:99-12/166-9

39
 5. Олейник, О. В. Принцип законности и гарантии его реализации в
уголовном праве Российской Федерации :Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата
юридических наук. Специальность 12.00.08 - Уголовное право и
криминология ; Уголовно-исполнительное право /Рязань,2003. -24
с.
6. Махмутов Т.Т. Соблюдение и гарантии обеспечения прав и
законных интересов субъектов оперативно-розыскных
правоотношений : диссертация ... кандидата юридических наук :
12.00.09. - Тюмень, 2007. - 239 с. : ил. РГБ ОД, 61:07-12/1669

Abbasova Nuridə Mərdan qızı

Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının dissertantı

SÜLEYMAN ƏLƏSGƏROVUN ĠKĠLĠ KONSERTƏ MÜRACĠƏTĠ VƏ

ONUN JANR XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ

Azərbayjan musiqisində ikiqat konsrtin ikinji nümunəsini Süleyman

Ələsgərov yaratmıĢdır. Bu violonçel, fortepiano və simfonik orkestr üçün 1947-ji
ildə yazılmıĢ konsertdir və onun ilk ifaçıları S.Ağayeva (fortepiano) və S.Əliyev
(violençel) olmuĢdur. (1947-ji il iyun)
Çox əlamətdar fokt kimi qeyd etməliyik ki, o illər S.Ələsgərov
konservatoriyanın tələbəsi idi və professor B.Zeydmanın bəstəkar sinfində
oxuyurdu. Azərbayjan musiqisində ilk konsert nümunəsini həmin siniıfdə təhsil
alan ƏĢrəf Abbasov yazmıĢdır. Onun ardınja isə F.Əmirov skripka, fortepiano və
orkestr üçün ikili konserti qələmə almıĢdır. S.Ələsgərovun konsert canrına
mürajiət etməsi çox təbii və məntiqli idi. Demək olar ki, musiqi sirrlərinə
yiyələnən bəstəkar konservatoriyada müxtəlif canrlarda özünü sınayır və tələbəlik
illərində yazdığı əsərlərin sırasında xalq çalğı alətləri orkestri üçün rəqsləri,
skripka və fortepiano üçün sonata, mahnıları və «Böyük Oktyabr» kontatasını
gəstərmək olar. ġübhəsiz, tələbəlik əsərlərinin içərisində S.Ələsgərovun ikili
konserti xüsusi əhəmiyət kəsb edir.
Təhlil etdiyimiz əsər yalnız bəstəkarın yaradıjılığında jiddi uğur kimi
qiymətləndirilməlidir. Eyni zamanda bu əsər azərbayjan musiqisində diqqəti jəlb
edən bir nailiyyət kimi qəbul olunmuĢdur. Bu baxımdan S.Ələsgərovun violonçel,
fortepiano və orkestr üçün ikili konserti bu gün də müəyyən maraq döğurur.
Bəsətkar burada qarĢısında bir sıra jiddi məsələlər qoyur və onların həlli təqdirə
layiqdir.
Ġlk növbədə qeyd etməliyik ki, S.Ələsgərov F.Əmirovdan fərqli olaraq, öz
konsertinin ənənəvi Ģəkildə təqdim edir. Ümumiyyətlə, müəllif öz əsərində bu
ənənəviliyə geniĢ mənada istinad edir və bunu yalnız konsertin ümumi üç hissəli
40
silsilə quruluĢuna aid etməməliyik. S.Ələsgərov konsertin obraz emosional
məzmununu, hissələrin ardıjıllığı və xarakterini, temtizmni, formasını canra xas
olan tərzdə istifadə edir. Qeyd etdiyimiz kimi təhlil etdiyimiz ikili konsert üç
hissəli silsilədir və burada klassik ənənəyə uyğun olaraq jəld templi və obyektiv
xarakterli kənar hissələr arasında ağır templi (qrave) və subyektiv lirikanı əks
etdirən orta hissə yerləĢir.
Konsertin birinji hissəsi (a-moll) sonata formasında yazılıb və silsilənin
inkiĢafında bu hissə xüsusi rol oynayır. Aydın məsələdir ki, hər silsilədə birinji
hissə əsərin baĢlanğıjı olduğuna görə məhz burada əsərin mənası özünü büruzə
verir
Bu baxımdan S.Ələsgərovun ikili konsertinin I hissəsi çox tipikdir. BaĢqa
sözlə desək bu hissə məzmun və formasına görə geniĢ və mürəkkəbdir. Buna
əlavə olaraq onu da qeyd etməliyik ki, sonata formasının tematizmi çox
maraqlıdır. Bəstəkar burada bir sıra mövzular ilə bizi tanıĢ edir və onların arasında
sıx intonasiya, tematizm yaxınlığı hiss olunur. Əgər nəzərə alsaq ki, I hissənin
əsas partiyasının iki tematik elementi II və III hissələrində də səslənir, onda
demək olar ki, S.Ələsgərovun ikili konsertində tematizm vahidliyi və dolğunluğu
əldə olunur.
Konsertin birinji hissəsi əsas mövzu(moderato jantabile, a-moll) ilə açılır və
onu sakit,ifadəli, mahnıvari mövzu (melodiya) konsertin tematik əsasını tĢkil edir
və sonra səslənən mövzunu bilavasitə onunla bağlayır.
Konsertin əsas partiyası çox geniĢ ətraflı xarakter daĢıyır və sadə üçhissəli
formada yazılıb. Mövzunun əsasını ilk 4 xanə təĢkil edir. Sonrakı inkiĢafı isə onun
2 variantlı təkrarı kimi verilir:a1(3+3), və a2(2+2+6)
Mövzuya xas olan sekvensiyalılıq, variantlılıq, pilləvari melodik hərəkət
onun mili xarakterini təsdiqləyir; onun ümumi melodik diapazonu geniĢ olsa da
əsasını təĢkil edən motiv əksildilmiĢ kvarta (fis-b) diapazonlu da verilir.
Əsas partiyanın səslənməsi violonçelin üstünlüyü ilə bağlıdır. Orkestr
müĢayiətinə 2 fleyta və violonçel, kontrabaslar jəlb olunur və bununla solistin
partiyası daha qabarıq Ģəkildə təqdim olunur. Sonata-Alleqronun əsas partiyası
ikinji elementi də (pio mosso, a-moll) violonçelin solosunda ifa olunur. Bu
mövzu çox fəal xarakterlidir və onun hətta yuxarı istiqamətdə inkiĢaf etməsində
ənənəvi Sonata-Alleqronun əsas partiyasına tam uyğundur. Mövzu obyektiv
xarakter daĢıyır.
Əsas partiyanın ardı fortepiano partiyasına tapĢırılır və burada artıq birinji
göstərilməsini qeyd etməliyik.
Bununla mövzuya yenidən subyektivlik və emosionallıq sanki daxil olur və
əsas partiyanın ifası hər iki solistin tam üstünlüyü ilə baĢ verir.
Yığjam bağlayıjı köməkçi partiyaya (andante jon motto, jis-moll) gətirib
çıxarır. Bu mövzu da lirik təmkinliyi ilə ənənəvi xarakter daĢıyır.
Köməkçi partiya 3 jümlədən ibarət olduğuna görə geniĢ və ətraflıdır. Onun I
jümləsi (18 xanə) simli kvintetin ifasında çox sakit və yumĢaq səslənir. Mövzunun
41
II jümləsi (20 xanə) violonçelin partiyasında keçir, fortepiano və simlilər onu
müĢayiət edir. Nəhayət, mövzunun III jümləsi daha rəngarəng səslənir və burada
vilonçel solosu fotepianonun zərif passacları ilə müĢayiət olunur.
Sonata Alleqronun iĢlənmə bölməsi orkestrin tuttisi ilə bağlıdır və
maraqlıdır ki, bəstəkar ilk dəfə olaraq orkestrin bütün səslərindən istifadə edir.
Odur ki, I hissədə orkestr tuttisindən yalnız iĢlənmədə istifadə olunur. Adətən
konsertd iĢlənmə çox yığjam olur. S.Ələsgərov da öz iĢlənməsini yığjam təqdim
edir və burada giriĢ əsas partiyanın tematik elementlərinin istifadəsini yuxarı
istiqamətdə inkiĢaf etməsini qeyd etməliyik.
ĠĢlənmənin sonu violonçelistin kadensiyasına gətirib çıxarır və bu kadensiya
(E-dur) və əsas partiyanın intonasiyaları üzərində qurulur. Bu kadensiya
improvizə xarakteri daĢıyır və violonçelin həm texniki, həm də ifadə imkanları
ustalıqla çatdırılır. Sonra fortepiano əsas partiyanın II elementini səsləndirir və o
I, II skripkalar və altlarla unison səslənir. Beləliklə, Sonata Alleqronun reprizası
əldə olunur və qeyd etməliyik ki, o qısaldılmıĢ Ģəkildə inkiĢaf edir.
Köməkçi partiya reprizada ümumiyyətlə göstərilir və bununla repriza giriĢ
və əsas partiyanın tam üstünlüyü ilə keçir.
I hissə əsas mövzusunun səslənməsi ilə nətijələnir və bununla Sonata
Alleqrosu çərçivəyə alınır. Beləliklə, S.Ələsgərovun ikili konsertinin I hissəsi əsas
partiyanın böyük əhəmiyyət kəsb etməsi ilə səjiyyələnir. Bu mövzular I hissəsinin
məzmununun açılmasında xüsusi rol oynayır və eləjə də violonçel solosunun
qeyri-adi rolunu da qeyd etməliyik.
Konsert 2 solist üçün yazılsa da demək olar ki, solist kimi yalnız violonçel
çıxıĢ edir. Fortepiano partiyası onunla müqayisədə daha məhduddur və daha çox
müĢayiətediji rol oynayır.
Orkestr ekspozisiyada və reprizada əsl mənada müĢayiətedijidir. Hətta bu
bölmədə tam tərkiblə çıxıĢ etmir və tutti Ģəklində çıxıĢ etmir.
daxilində böyük bir təzad yaratmır.
ġübhəsiz, S.Ələsgərovun konsertinin traktovkasında bəzi xüsusiyyətlə bizim
diqqətimizi jəlb edə bilməzdilər. Əvvəla qeüd etməliyik ki, təhlil etdiyimiz II
hissə bir mövzu üzərində qurulur və o konserti açan mövzu ilə çox yaxındır.
Beləliklə, silsilə daxilində I və II hissəllərin arasında tematik əlaqələrin
mövjudluğu var və bu da onun bütövlüyü və vahidliyini təmin edir.
Eyni zamanda II hissənin mövzusunda baĢ verən bəzi intonasiya
dəyiĢiklikləri çox vajibdir ıə onlar musiqinin inkiĢafına öz təsirini göstərmiĢ olur.
II hissə Des-durda yazılmıĢdır və aydın məsələdir ki, musiqinin iĢıqlı macor
əhval-ruhiyyəsi I hissənin nisbətən tutqun a-moll tonallığından çox fərqlənir.
Ümumiyyətlə birinji hissənin bütün mövzularında təmkinlik aydın hiss
olunur. Hətta köməkçi partiya öz sakit, yumĢaq xarakteri ilə yadda qalır. Ġkili
konsertin II hissəsinin lirikası açıq emosionallığı ilə xüsusi təsir bağıĢlayır ki, bu
da müəyyən mənada klassik ənənəvilikdən çox uzaqdır.

42
 Bildiyimiz kimi hər konsertin orta hissəsi öz sakit, təmkinli səslənən lirik
musiqisi ilə xarakterizə olunur və burada yalnız bu hissənin lirik musiqisi sanki
onu tamamlayır. Məhz, buna görə konsertin II hissəsi silsilə daxilində elə bir
böyük təzad yaratmır.
ġübhəsiz, S.Ələsgərov konsertin traktovkasında bəzi xüsusiyyətləri, temp
təzadlığı eyni zamanda obraz, emosiya, geniĢ götürsək məzmun təzadlığı da çox
vajib amil kimi çıxıĢ edir.
S.Ələsgərov öz ikili konsertində nə qədər klassik ənənələrə istinad etsə də
eyni zamanda hələ gənj təjrübəsi olmayan və s. Kimi bu ənənəviliyi pozan bəzi
addımlarını atmıĢ olur.
II hissəsinin çox emosional səslənməsi bunun təzahürü kimi göstərmək olar.
Çox maraqlıdır ki, javanlığına baxmayaraq bəstəkar lirik baĢlanğıja bu qədər
böyük diqət yetirir və hətta onu müxtəlif yollarla çatdırmaq imkanı nümayiĢ
etdirir. Konsertin lirik mövzusunu 2 yerə bölmək olar:obyektiv və subyektiv,
təmkinli və ehtiraslı. Bununla yanaĢı bəzi zəif jəhətləri də qeyd etməliyik.
Bəstəkarın ikili konsertində müəyyən mənada mövzu kasadlığı hiss olunur. Bu
ifadəni iĢlətməklə mövzuları sanki bir-birini təkrarlayır. Bu istər-istəməz musiqidə
müəyyən təkrarlara gətirib çıxarır. Dediyimizin təsdiqi kimi I hissəsi əsas
mövzusu konsertin II, III hissələrində də təkrarına aid etmək olar. Yəqin ki, bu
təkrarlanan mövzu yerinə tamamilə yeni mövzuların yaranması daha məqsədə
uyğun olardı və ikili konsertin musiqisinin zənginliyinə xidmət edərdi. Gözə
çarpan bir qüsur kimi də bu ikili konsertin orkestr partiyasının zəifliyini
göstərmək olar. Bəstəkar orkestri yalnız müĢayiətediji kimi çıxıĢ edir və hətta bu
rolu da olduqja məhduddur.
2 solistn partiyasına gəldikdə isə onu deməliyik ki, konsertdə tam üstünlük
violonçel partiyasına verilir. Bəstəkar violonçel partiyasını olduqja ətraflı və geniĢ
göstərir. O, violonçelin bir alət kimi bütün texniki və ifadə imkanlarını bajarıqla
istifadə edir, fortepiano partiyasının imkanlarını qeyd etdiyimiz kimi bir qədər
məhduddur və burada əsasən iri Raxmaninovsayağı akkordların istifadəsini
göstərmək olar.
Konsertin III hissəsi (alleqro moderato, A-dur)ikili konsertə parlaq təzadlılıq
daxil edir. Bəstəkar konsertin finalını rondo adlandırır və burada demək olar ki,
rondoya xas olan bütün xüsusiyyətlər öz əksini tapır. Musiqi öz Ģən obyektiv
bayramsayağı xarakteri ilə xas təəssürat yaradır. Bəstəkar finalı, II epizodlu rondo
formasında yazır. Ġlk növbədə finalın əsas mövzusunun rolunu qeyd etməliyik.
Refren (A-dur) oynaq rəqsvari xarakter daĢıyır və onun mili musiqi köklərə
əsaslanması xüsusi qeyd olunmalıdır. Mövzunun çatdırılması variantlıq,
sekvensiyalılıq xüsusi rol oynayır və bu da bəstəkarın mili ənənələri və sıx
bağlılığını təsdiq edir. Refrenin ilk səslənməsi orkestrin və sonra violonçelin
ifasında verilir. I epizod J-durda violonçelin solosunda çatdırılan mövzu ilə
bağlıdır. Bu epizod sırf lirik xarakter musiqi üzərində qurulur və onun mövzusu I
hissənin əsas partiyası ilə olduqja yaxĢıdır. Mövzuda mahnıvarilik aydın hiss
43
olunur. II epizod isə I hissənin əsas partiyası üzərindən keçir və beləliklə ikiqat
konsertin finalında refrenin 3 dəfə səslənməsi 2 sırf lirik xarakterli epizodun bir-
birini əvəz etməsi baĢ verir. Xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, finalın musiqisində 2
obraz təzadlığı var. ġübhəsiz, finalın ümumi əhval-ruhiyyəsini refren yaradır,
lakin bu ümumi obyektiv və əhval-ruhlu mühitə lirik baĢlanğıjın daxil olması
həm parlaq, həm də təsiredijidir. Bununla ikili konsertin musiqisində lirik
baĢlanğıjın ümumi rolunun vajibliyi bir daha vurğulanır və bir daha bu lirik
baĢlanğıjın bəstəkarın musiqisində qeyri-adi rol oynamasını qeyd etməliyik.

SUMMARY
Abbasov Nurida, Suleyman Alasgarov article was provided by the
vioıonchel, double concert for piano and symphony orchestra, and studied history
and theoretical point of view, the form structure of the work, tune-intonation,
rhythmic point of view was reflected in the analysis here.

Abdullabəyova Gülər Həsən qızı

Bakı Slavyan Universiteti

АЗЕРБАЙДЖАНСКО-ПОЛЬСКИЕ ЛИТЕРАТУРНЫЕ СВЯЗИ

(конец ХХ века)

Становление проблемы азербайджановедения 80-х годов и

азербайджанско-польские литературные связи этого периода представлены
большим литературно-художественным материалом, отражающим процесс
взаимообогащения двух литератур. Обусловленный наличием исторических,
идеологических, общекультурных и психологических факторов,
контактными связями этот процесс создает особо благоприятные условия
для возникновения общих тенденций в азербайджанской и польской
культурах. Азербайджанская и польская литературы, входящие в единую
семью европейских литератур, движутся одним путем, утверждающим
общечеловеческие идеалы гуманизма. Много общего в тематике, в судьбах
героев, их внутреннем мире, психологическом настрое, отображенном в
польской и азербайджанской прозе последних лет. Четкие параллели и точки
соприкосновения можно обнаружить при внимательном анализе творчества
многих современных писателей Азербайджана и Польши. Такое родство
обнаруживается у Акрама Айлисли и Юлиана Кавальца – одного из ведущих
писателей, как называют польские литературоведы, «крестьянского
направления» в послевоенной польской прозе. Писатель родился в
небольшой деревне Тарнобжег, окончил факультет польской филологии
Ягеллонского университета в Кракове. Годы оккупации провел в родной
44
деревне, после освобождения работал журналистом (в газетах и журналах,
связанных с Крестьянской партией Польши). Первое его произведение было
опубликовано в 1957 году, а через десять лет писателю была присуждена
премия 1-ой степени Министерства культуры и искусства за книги ―К земле
приписанный‖, ―Танцующий ястреб‖ и ―Свадебный марш‖, произведений
широко известных советскому читателю.
Отрывки из книги ―Танцующий ястреб‖ были переведены на
азербайджанский язык еще в 1969 году А.Касумовым. Как правило, сюжет
романов и повестей писателя связан с переходом героев из деревни в город.
Этот процесс становится причиной глубокого внутреннего противоречия
героев. С одной стороны, они приобщаются к культуре, делают карьеру, а с
другой отдаляются от наследия отцов и дедов, как бы совершают измену.
Эти люди постоянно ощущают свою обособленность, сознают свое
деревенское происхождение, Ю.Ковалец внимательно прослеживает этот
сложный, психологический процесс своих героев, ярко и
высокохудожественно отражает его в своих произведениях.
Мы специально совершили краткий экскурс в историю жизни и
творчества польского писателя, сделали это с целью показать как
прекрасное знание среды из которой он вышел, помогло ему выбрать
безошибочно точный путь в литературе, свое место в ней, то место, которое
занимает в азербайджанской прозе Акрам Айлисли. Поэтично и
проникновенно описывает он свою деревню Бузбулаг центр многих
событий, участниками которых становятся односельчане писателя. Так же,
как и Ю.Кавалец, А.Айлисли создает сильные, драматические произведения
о своем современнике. «Драматизм его повестей не в экстремальных
ситуациях не в остроте самого сюжета, а в психологическом анализе
событий, оценке складывающихся положений, в чертах морального облика
самих героев» 1. Много общего можно найти у героев Кавальца и Айлисли
в произведениях, созданных за последние годы, эта общность и определяет
интерес писателей Азербайджана к литературе братского народа.
Произведения польских писателей отличаются художественным
мастерством, тематическим и проблемным разнообразием. Из них
отбираются наиболее близкие по духу творчеству азербайджанских
переводчиков, в чем-то созвучные, перекликающиеся с теми вопросами,
которые являются общими для писателей Польши и Азербайджана, да и
вообще для всех писателей – представителей большой многонациональной
семьи европейских литератур. Самый важный и волнующий сегодня
писателей вопрос – облик человека, его мысли, роль и место в современном
обществе, Этот вопрос интересует представителей новой прозы
Азербайджана среди которых Анар, Эльчин, М.Сулейманлы, А.Айлисли, он
находит свое отражение в произведениях Леона Кручковского, Корнелия
Филиповича, Юлиана Ковальца, Яна Капровского и др. Одной из черт разви-
45
тия польской прозы последнего десятилетия является стремление к
раскрытию нравственно-психологического мира личности. Эту черту южно
проследить и в азербайджанской литературе того же периода В основе
многих произведений представителей польской прозы – исследование
психологии человека, в которой ярко высвечены философские,
политические, моральные стороны. Такие именно произведения служат
успешному выполнению главной задачи культуры Польши, которое
«постепенно, но решительно формирует человека, – его моральный,
культурный, эмоциональный облик». Этим объясняется отбор азербайджан-
скими литераторами произведений польских писателей, среди которых Ян
Капровский с его рассказами ―Дед‖ в переводе Н.Бабаева, К.Филиппович
―Редкая бабочка‖ (рассказ) переводчик М.Миркишиев, Я.Домагалик ―Конец
каникул‖ (повесть) в переводе М.Алекперова. Все эти произведения были
изданы в 1979 году 2.
В 1980 году азербайджанский читатель знакомится с творчеством
Леона Кручковского, представленным социально-историческим романом
―Кордиан и хам‖ в переводе К.Мехтиева. Леон Кручковский (1900 г.),
писатель-трибун, неутомимый борец за революционное переустройство
мира, ровесник XX века» вся его судьба личная и творческая неразрывно
связана с его эпохой. Кручковский, родившийся в многодетной рабочей
семье, испытал на себе все тяготы, выпавшие на долю его народа, его
поколения. Творчество Кручковского вобрало в себя лучшие традиции
демократической польской литературы, в первую очередь, Болеслава Пруса,
Элизы Ожешко, Марии Конопницкой, Стефана Жеромского, Нужно
отметить, что самые крупные произведения перечисленных авторов хорошо
известны нашему читателю, переведены на азербайджанский язык. А роман
С.Жеромского ―Накануне весны‖ – фундаментальное произведение
польской военной литературы вплотную связанное с Азербайджаном, еще
ждет своего переводчика. Многие страницы романа содержат описание
революционного Баку и жизни бакинских поляков.
Один из романов Элизы Ожешко ―Хам‖ (также переведен в 1959 году
на азербайджанский язык Гусейновой) о жизни польского крестьянства – так
презрительно шляхта называла крестьян. Писательница с высоким
художественным мастерством показала высокие нравственные качества
своего героя – ―хама‖.
Кручковский этим же прозвищем называет своего главного героя –
сельского учителя, выходца из крестьян Казимежа Дечинского (личность
исторически революционная), а представителя шляхты (т.е.дворянства)
подхорунжего Фелюся Чартистского, помещичьего сынка – ―Кордианом‖.
Кордиан – герои одноименной политической драмы выдающегося польского
романтика Юлиуша Словацкого (1809-1849), современника Адама
Мицкевича, так близкого ему своей революционной и демократической
46
настроенностью. Кордиан – родовитый польский шляхтич, который дает
слово убить царя за то, что он ―украл у нас польский край‖. Но в самый пос-
ледний момент у порога в царскую спальню, преследуемый мистическими
видениями он не выполняет своей миссии. В благородном образе своего
героя Словацкий воплотил высокие стремления и патриотическое
самопожертвование лучших представителей польской шляхетской моло-
дежи, принявших участие в восстании 1830 года. Словацкий критически
относился к своему герою, хотя и видел в нем лучшие черты шляхетской
революционности.
Поэт показывает нереальность замысла Кордиана, его трагический
индивидуализм, оторванность от широкого народного движения. Словацкий
в своем романе восставал против действии романтических одиночек, против
реакционных руководителей восстания.
Л.Кручковский, называя своего героя – заурядного подхорунжего
Кордианом, полемизировал не столько со Словацким, сколько с теми, кто
ложно героизировал и окружал романтическим ореолом исключительности
личность из среды шляхетских участников восстания. Исключительности
романтического героя Кручковский противопоставил непосредственность,
лишенную примечательности, – Фелюся 3.
Основной темой произведения, ―главным стержнем‖, как говорил сам
Л.Кручковский в предисловии к роману,‖ является крестьянский вопрос в
Королевстве Польском накануне ноябрьского восстания 1830 года‖ 4.
Нужно отметить, что многие участники этого восстания,
подавленного царским самодержавием, были сосланы в самые отдаленные
окраины царской России одной из которых являлась т.н. ―Южная Сибирь‖, –
Кавказ, Азербайджан. Среди участников этого восстания были
Т.Л.Заблоцкий, В.Стшельницкий, и многие другие представители передовой
польской творческой молодежи, посвятившие Азербайджану ряд своих
талантливых художественных произведений. Характеризуя ноябрьское
восстание 1830 года, Энгельс сказал:
―Оно ничего не изменило во внутреннем положении народа, это была
консервативная революция‖ 5. А вот как оценивают значение этого
события в Польше:
―Ноябрьское восстание, несмотря на его шляхетский характер, имело
в ту эпоху прогрессивное значение. Это был удар по царизму, важный этап в
борьбе польского народа за национальную независимость, яркий,
вдохновляющий пример самоотверженного героизма, энтузиазма и
мужества повстанцев‖ 6.
В романе ―Кордиан и хам‖ Кручковский впервые в польской
литературе тех лет показал всю сложность классового сознания крестьян,
процесс его зарождения и утверждения.

47
 Рисуя тяжелое, подневольное положение польского крестьянства
первой трети XIX века, автор заставлял задумываться о современном
состоянии класса землепашцев, которое мало в чем изменилось, хотя
Польша стала ―свободной‖. Так же, как и раньше ее врагами оставались
помещики.
Обращение к этому произведению азербайджанских переводчиков,
обусловлено, в первую очередь, необходимостью лучше познать историю
польского народа, судьбой азербайджанского народа, также испытавшего на
себе все тяготы царского режима. Оказавшиеся в пределах одной империи,
одинаково угнетаемые царским самодержавием, народы Азербайджана и
Польши уже тогда проявляли интерес друг к другу. Борьба польского народа
против гнета и деспотизма русского царизма, в частности, польское
восстание 1830-1851 гг. вызвало у азербайджанских деятелей национально-
освободительного движения огромный интерес к этим событиям и
восхищение мужеством польского народа.
Однако не только история Польши интересует азербайджанских
переводчиков в центре внимания находится ее настоящее, ее сегодняшний
день. Одним из популярных жанров является приключенческая литература –
современный детектив. В польской литературе один из лучших образцов
этого жанра – повесть Ежи Эдигея ―При поднятом занавесе‖,
представленная в 1980 году издательством ―Язычи‖ в переводе Вилаята
Рустамзаде 7. Основу сюжета составляет следствие по делу убийства на
сцене театра исполнителя роли предателя Рожера в пьесе французских
журналистов ―Мария Октябрь‖ актера Мариана Зарембы. В убийстве
обвиняется помощник режиссера Ежи Павельский, которому вынесен
смертный приговор. Благодаря чуткому, внимательному анализу,
проведенному следователем, капитаном милиции Лапиньским, истинный
убийца наказан, торжествует правда. Произведение, насыщенное
напряженными эпизодами, психологическими сценами с интересом читается
и на азербайджанском языке. Необходимо отметить внимание
азербайджанских литераторов к польскому юмору – короткому
юмористическому рассказу, имеющему своих признанных мастеров. Генрих
Бордзиевский – один из представителей этого жанра, его рассказ
―Приглашение к ужину‖8, переведенный на азербайджанский язык, был
опубликован в газете ―Литература и искусство‖ (―Ədəbiyyat və incəsənət‖).
Широко известно в Польше имя талантливой детской поэтессы Ванды
Хотомской. Ее творчество, основанное на фольклорных традициях, любимо
и взрослыми и детьми.
Поэма Ванды Хотомской ―Здравствуйте, пан Андерсен!‖ 9,
обращение к великому датскому сказочнику польской детворы, содержащее
выражение глубокой любви и верности заветам Андерсена. Поэма

48
переведена на азербайджанский язык талантливой детской поэтессой
Х.Алибейли.
Необходимо отметить, что все названные выше произведения
польских авторов были переведены с русского языка, благодаря которому
совершается большой и важный процесс приобщения советского читателя к
богатому и своеобразному миру европейской культуры. Однако, при всей
прогрессивности и положительности этого пути, идеальным продолжает
оставаться перевод произведений зарубежных, польских, в данном случае,
писателей с оригинала.
Значительна миссия азербайджанских переводчиков в приобщении
своего читателя к богатому духовному миру польского народа, немало
сделано ими для познания творчества Мицкевича в Азербайджане, однако
многое еще неизвестно читателю из богатого поэтического наследия
польского романтика, лучшие произведения поэта, его баллады и поэмы еще
ждут своих переводчиков.

SUMMARY
The article deals with the literary relations between Azerbaijan and Poland
at the end of XX century. The article especially deals with the interest of Polish
literary critics to the Azerbaijan literature and culture. In this article author
analyzed translations of poems, stories of Polish writers.

ЛИТЕРАТУРА
1
. А.Гусейнов. Движение жизни, движение прозы. ―Литературный
Азербайджан‖,
1983, № 12, с.III.
2. Я.Капровский. ―Дед‖. ―Азербайджан муаллими‖, 1973, 3 авт. (на
аз.яз.),
3. К.Филипович. ―Редкая сабочка‖. ―Адабият ве инджесенат‖, 1979, 6
апреля (на аз.яз.), Я.Домагалик. ―Конец каникул‖, Б.Гянджлик, 1979 (на аз.
яз.), Л.Кручковский. ―Кордиан и хам‖, Б.Гянджлик, 1980 (на аз.яз.).
4. См. Пиотровская А.Г. Леон Кручковский. М., 1977, с,50.
5. Леон Кручковский. Избр., М., Изд-во Иностранной литературы
1955, с. 7
6. К.Маркс и Ф.Энгельс. Соч., т.4, с.492.
7. См. ―История Польши‖. М., Изд-во АН СССР, 1954, т.1, с.455.
8. Бордзиевский Г. Приглашение к ужину. ―Адабият ве инджесенет‖,
1980, 17 октября, с.8, пер. Зарафатчы (на азерб. языке).
9. Хотомская В. Здравствуйте, пан Андерсен. ―Пионерская правда‖,
29.Х.1980г (на аз.яз.).

49
 10. Я.Ивашкевич. Предисловие к кн. Польская поэзия. Т.1, Госполитиздат.
М., 1965, с.5.
11. См.Каспий, 1898, № 268.
12. Мицкевич А. К М. (К Марыле ) ―Адабият ве инджесенат‖, II
февраля 1983, с.3.
13. Мицкевич А. ―Морское путешествие. Полились мои слезы.
Сомнение‖. ―Адабият ве иджесенет‖, 19 февраля 1983 г., с 3
14. Митскевич А.Крым сонетлəри.Б., Язычы, 1985
15. Мицкевич А. ―В Альбом Людвига Мицкевича‖. ―Адабият ве
инджесенет‖, 23 декабря 1983 г., с.7 (на азерб.яз.) пер. С.Рустамханлы.
16. Adam Mitskeviç və Azərbaycan‖, 7 феврал 1989.

Abdullayeva Güllü Bayram

Bakı Slavyan Universiteti

MÜASĠR AZƏRBAYCANIN ĠDMAN SĠYASƏTĠ

Azərbaycan qədim ənənələrə malik olan ölkədir. Xalçaçılıq,

heykəltaraĢlıq, dülgərlik və sair kimi sahələr ölkəmizi dünyaya tanıdıb. Ġdman da
Azərbaycanda qədimdən meydana gəlib və əhəmiyyətli Ģəkildə inkiĢaf edərək
formalaĢıb. Tarixi mənbələrə əsaslanaraq, qeyd etmək olar ki, Azərbaycanda
eramızdan əvvəl güləĢ, oxatma, qılıncoynatma, atçapma kimi idman növləri geniĢ
yayılmıĢdır. Hələ ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında qəhrəmanların güləĢ, oxatma,
atçapma ilə güclərini sınamaları, belə sınaqlarda kimin güclü olmasını
yoxlamalarından dönə-dönə danıĢılır. Dastanda kiĢilərlə yanaĢı, qadınların da bu
mübarizə növlərində hünər və məharət göstərməsi qeyd edilir. Orta əsr görkəmli
Azərbaycan mütəfəkkirlərindən Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi, Qətran Təbrizi,
Nəsirəddin Tusi və bir çox baĢqa Ģairlərin əsərlərindədə Azərbaycanda yayılmıĢ
atçapma, çovqan, güləĢ, oxatma, qılıncoynatma, daĢqaldırma, sürpapaq və sair
kimi idman oyunlarından bəhs olunur.
Uzun illər Sovet Ġmperiyası tərkibində olduğu müddətdə Azərbaycanda
qədim idman növlərinin bəzi motivləri qorunub saxlansa da, demək olar ki, idman
ənənələri unudulmuĢ və yeni yaranmıĢ növlərə daha çox üstünlük verilmiĢdir.
Müstəqilliyini bərpa etməsi ilə Azərbaycan bir çox sahələrdə, o cümlədən idman
sahəsinin də özünəxas ənənələri yenidən dirçəltməyə nail oldu.
Ġdman böyük qayğı və diqqət tələb edir. Hər hansı ölkədə onun kifayət
qədər ardıcıl və məqsədyönlü inkiĢafı, idman ənənəsi, idmanla məĢğul olmağa
50
Ģərait və imkan, idmançılara münasibət, idman sahəsində mütəxəssislərin
yetiĢdirilməsi, yarıĢların təĢkili və keçirilməsi, idmançıların beynəlxalq yarıĢlarda
iĢtirakının təmini, idmanın təbliği, kütləviləĢdirilməsi kimi amillərdən çox asılıdır.
Belə amillər cərgəsində dövlətin idmana münasibəti və bu sahədə siyasəti
özünəməxsus yer tutur. Çünki bu münasibət və siyasət özü-özlüyündə qeyd
olunan məsələlərin müəyyən qisminin həllinə bilavasitə təsir göstərir.
Azərbaycanda bugünkü idmanın mövcudluğu və inkiĢafı bilavasitə
ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. O, Azərbaycanda idmanın,
Olimpiya Hərəkatının ən böyük pərəstiĢkarı və təbliğatçısı olaraq idmanın maddi-
texniki bazasının gücləndirilməsi yolunda böyük iĢlər görmüĢdür. Heydər Əliyev
Azərbaycanda ilk dövrlərdə idmanın vəziyyətinə münasibət bildirərək demiĢdir:
"Xalqımız, millətimiz genetik xüsusiyyətlərinə görə fiziki cəhətdən sağlam
insanlardan ibarət olan xalqdır, millətdir. Fiziki sağlamlıq və fiziki güc, mənəvi
sağlamlıqla bərabər Azərbaycan xalqına, millətinə xas olan xüsusiyyətdir. Amma
bu xüsusiyyət həmiĢə bizim daxilimizdə qalıbdır. KeçmiĢ dövrlərdə də, əsrlərdən-
əsrlərə pəhləvanlarımız da, güləĢçilərimiz də, oxatanlarımız da, fiziki imkanlarını
cürbəcür oyunlarda nümayiĢ etdirənlərimiz də olubdur. Ancaq məlum olan
səbəblərə görə bunlar yalnız öz ölkəmizin çərçivəsində qalıb, dünya miqyasına
çıxmayıbdır" [1].
Azərbaycan idmanının himayədarı Heydər Əliyevi ölkə idman ictimaiyyəti
həmiĢə xüsusi minnətdarlıq və məhəbbət hissi ilə xatırlayacaqdır.Azərbaycanda
idman ənənələrini bərpa etmək, Azərbaycan idmanını dünyaya tanıtmaq üçün
Ümumilli Lider Hüydər Əliyev zamanında ilk növbədə, bir çox iri idman
qurğularının tikilib istifadəyə verilməsinə baĢlanmıĢdır. O, idmanı inkiĢaf
etdirməklə gəncləri pis vərdiĢlərdən, zərərli adətlərdən çəkindirmək, idman
vasitəsilə onları layiqli Azərbaycan vətəndaĢlarına çevirmək, kütləvi bədən
tərbiyəsinin yayılması ilə xalqın fiziki sağlamlığına nail olmaq, peĢəkar
idmançıların uğurlu çıxıĢlarına kömək etmək, onların gücü ilə Azərbaycan adlı
məmləkəti dünyaya tanıtdırmaq siyasəti yürüdürdü. Ġndi tam qətiyyətlə demək
olar ki, bu siyasət uğurla nəticələndi və müvəffəqiyyətlə davam etməkdədir. 1994-
cü ilin 26 iyulunda ölkədə idmana və gəncliyə dövlət qayğısını bilavasitə
gerçəkləĢdirəcək bir qurum - Gənclər və Ġdman Nazirliyini yaratmaqla, o, bir-biri
ilə sıx bağlı olan bu iki sahəyə qayğını önə çəkdi. 1995-ci ilin martın 5 də ulu
öndər, Azərbaycan idmanının himayədarı Heydər Əliyev Bakı Ġdman Sarayında
Dünya və Avropa çempionatlarının qalibləri və mükafatçıları ilə görüĢmüĢ və
onların sağlam ruhda tərbiyə almaları və əsl vətəndaĢ kimi yetiĢmələri naminə
əlindən gələni əsirgəməyəcəyini bəyan etdi. ―Idmana xüsusi qayğını öz üzərimə
götürürəm və əmin ola bilərsiniz ki, siz bunu daima hiss edəcəksiniz‖-deyən
dövlət baĢçısı bu sahənin inkiĢafı üçün Ġdman Fondunu təsis etmiĢ, bədən
tərbiyəsi və idmanın inkiĢafında yeni strategiyanın təməlini qoymuĢdur [2].

51
 Bundan baĢqa, yeni nəslin mənəvi və fiziki inkiĢafı, gənclərin hüquqlarının
qorunması və onların beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə iĢtirakı üçün müvafiq
tədbirlər görülmüĢdür.
Ümumiyyətlə, gənclərin fiziki, mənəvi-əxlaqi, vətənpərvərlik tərbiyəsi
iĢini, onların sosial-iqtisadi problemlərinin həllini sürətləndirmək məqsədilə 1996-
cı ildən bəri aĢağıdakı qanunvericilik aktları qəbul olunmuĢdur:
―Azərbaycanın gənc istedadlarına dövlət qayğısı haqqında‖ Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Fərmanı (22 iyun 1996-cı il);
- ―Gənc istedadlar üçün xüsusi təqaüdlərin təsis edilməsi haqqında‖
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (13 sentyabr 1997-ci il);
- ―Dövlət gənclər siyasəti haqqında‖ Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin Fərmanı (29 iyul 1999-cu il);
- ―Gənc ailə‖ Proqramı (16 fevral 1999-cu il);
- ―Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaĢlıq hisslərinin yüksəldilməsi
haqqında‖ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (17 fevral 1999-cu il);
- ―Ġstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcı gənclərin sosial, iqtisadi və s.
problemlərinin həllinə yönəlmiĢ, onların öz qabiliyyətlərini inkiĢaf etdirmələrinə
kömək edən dövlət proqramı‖ (4 avqust 2000-ci il);
- ―Ordudan tərxis olunmuĢ gənclərin məĢğulluğu‖ Proqramı (23 avqust
2000-ci il).
1992-ci ildə təsis edilmiĢ Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi (AzMOK)
- Olimpiya Xartiyası, Azərbaycan Respublikasının müəssisələr və ictimai birliklər
haqqında qanunları əsasında yaradılmıĢ, Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə
Nazirliyi tərəfindən qeydiyyatdan keçmiĢdir və Nizamnaməsi Beynəlxalq
Olimpiya Komitəsində qəbul olunmuĢ hüquqi Ģəxs statuslu müstəqil qeyri-dövlət
təĢkilatıdır. 1992-1997-ci illər arasında Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin
fəaliyyətində qeyd olunmalı iĢlər Avropa Yeniyetmələrinin Olimpiya Günlərində
iĢtirakı, Bakıda Beynəlxalq QaçıĢ Günlərinin keçirilməsini əhatə edir. Bu dövr
üçün qeyd olunmalı ən mühüm hadisə isə 1996-cı ildə Azərbaycanın müstəqil
dövlət kimi ilk dəfə Olimpiya Oyunlarına qatılmasıdır. Bu tarixi hadisənin
reallaĢdırılmasında Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin böyük əməyi oldu.
Ölkəmizdə Olimpiya hərəkatının inkiĢafında əsas mərhələ isə 1997-ci ildə,
Ġlham Əliyevin Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti seçilməsindən sonra
baĢlandı. XX əsrin sonlarında dünya idmanında olimpizmin geniĢ vüsət aldığı bir
vaxtda, Ģübhəsiz ki, Azərbaycan bu mühüm cərəyandan kənarda qala bilməzdi.
Milli Olimpiya Komitəsi dünya və Avropa idman təĢkilatları ilə sıx əlaqələr
yaratmaqla həm də respublikamızın beynəlxalq aləmdə tanıdılması üçün
əvəzedilməz xidmətlər göstərdi. Bununla yanaĢı, Olimpiya oyunları dünya
xalqlarının və ölkələrinin bir-birinə tanıdılması, təbliğ edilməsi baxımından
əvəzsiz rol oynayır.
Milli Olimpiya Komitəsi idmançıların sosial vəziyyəti ilə yaxından
maraqlanır, perspektivli idmançılar və onların məĢqçiləri üçün Milli Olimpiya
52
Komitəsinin təqaüdləri təsis olunur. Belə ki, yarıĢlarda fərqlənən imançılarımız və
məĢqçilərimiz MOK-un Azərbaycan idmanının Ģərəfini ləyaqətlə qorumuĢ
veteranlar, respublikanın tanınmıĢ idmançıları da diqqətdən kənarda qoyulmur.
Milli Olimpiya Komitəsi tərəfindən veteran idmançılar üçün xüsusi təqaüdlər təsis
olunur. Azərbaycanda idmanın kütləviləĢdirilməsi, uĢaqların və yeniyetmələrin
idmana cəlb olunması məqsədilə Milli Olimpiya Komitəsi Gənclər və Ġdman
Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi, Həmkarlar Ġttifaqları Konfederasiyası ilə birlikdə
Yeniyetmələrin Respublika Oyunlarının təĢkil olunmasına xüsusi səy göstərilir.
1998-ci ildən etibarən Yeniyetmələrin birinci Respublika Oyunları keçirilir. Artıq
bu Oyunlar periodik olaraq, yəni iki ildən bir təĢkil olunur. Azərbaycan Milli
Olimpiya Komitəsinin yeniyetmə idmançılara göstərdiyi diqqət və qayğı yalnız
Respublika Oyunları ilə məhdudlaĢmır. Son üç ildə MOK Olimpiya hərəkatı ilə
bağlı müxtəlif beynəlxalq miqyaslı tədbirlərdə yeniyetmələrin iĢtirakını təmin
etmiĢdir. 1997-2000-ci illərdə Komitənin rəhbərliyi Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsinin, Milli Olimpiya Komitələri Assosiasiyasının, Avropa Olimpiya
Komitəsinin baĢ məclislərində, digər tədbir və görüĢlərində, seminarlarda fəal
iĢtirak etmiĢdir.Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin ötən
dövrdə Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti Xuan Antonio Samarançla,
hazırda Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti olan Cak Roqla görüĢlərində
respublikada Olimpiya Hərəkatının, idmanın vəziyyəti və inkiĢaf perspektivləri
müzakirə olunmuĢ, beynəlxalq əlaqələrin geniĢləndirilməsi, əməkdaĢlığın
gücləndirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmiĢdir. 1997-ci ilədək Bakıda ən
kiçik beynəlxalq turnirin təĢkil olunması müĢkül məsələ idi. Ġndi ölkəmiz
dünyanın idman mərkəzlərindən birinə çevrilmiĢdir. Burada hər il ən mötəbər
beynəlxalq yarıĢlar, dünya və qitə çempionatları, Olimpiya Oyunlarının lisenziya
turnirləri təĢkil olunur. Həm də beynəlxalq yarıĢların təkcə paytaxtda deyil,
ölkənin regionlarında da təĢkil edilməsi sevindirici haldır. Bütün bunlar ölkənin
Ġdman və Olimpiya Hərəkatında qazandığı nüfuz hesabına mümkün olmuĢdur.
Azərbaycan olimpiya oyunlarında ciddi uğurlar əldə edib. Azərbaycanlı
idmançılar Yay Olimpiya Oyunlarında güləĢ, atıcılıq, boks və cudo idman
növlərində onaltı medal qazanıblar. 1998-ci ildə respublikamız ilk dəfə QıĢ
Olimpiya oyunlarına qatıldı. Yaponiyanın Naqano Ģəhərində keçirilən XVIII QıĢ
Olimpiya oyunlarında respublikamız 5 nəfər idmançı ilə dörd yarıĢda təmsil
olundu. 2000-ci ildə Sidney Olimpiyadasında Azərbaycan idmançıları 2 qızıl, 1
bürünc medal qazandı. Azərbaycan komanda hesabına 199 ölkə arasında 34-cü,
Avropa ölkələri arasında isə 23-cü oldu. Bu ölkənin olimpiya hərəkatı tarixində ən
böyük uğuru idi. 2002-ci ildə Azərbaycan ikinci dəfə QıĢ Olimpiya oyunlarının
iĢtirakçısı oldu (3). ABġ-ın Soit Leyk siti Ģəhərində keçirilən bu oyunlarda
idmançılarımız 3 yarıĢda iĢtirak etmiĢdilər. Nəhayət, 2004-cü ilin avqustunda
Afinada keçirilən Olimpiya oyunlarında idman tariximizdə ilk dəfə olaraq
idmançılarımız Azərbaycana 5 medal qazandırmıĢdı. Bütün bunlar Ġlham Əliyev
cənablarının təĢkilatçılıq fəaliyyətinin uğurlu nəticələri kimi dəyərləndirilməlidir.
53
Ümuniyyətlə, Ölkəmizdə olimpiya hərəkatının inkiĢafı birmənalı olaraq Prezident
Ġlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda Olimpiya Hərəkatı və idmanın son
on ildəki inkiĢafı, uğurları, bu sahədə qarĢımızda açılmıĢ bütün perspektivlər
ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasətindən qaynaqlanmıĢ cənab Ġlham
Əliyevin bu iĢə bağlılığı, sədaqəti, məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində mümkün
olmuĢdur. Cənab Ġlham Əliyevin əməyi Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmiĢdir. 2004-cü ildə Ġlham Əliyev Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsinin ən ali mükafatı ―Olimpiya ordeni ilə təltif edilmiĢdir. Onun ən ali
mükafatı xalqın, elin sevgisi, məhəbbətidir.
Prezident Ġlham Əliyevin MOK xəttilə uĢaq və gənclərin problemlərinin
ardıcıl olaraq həll etməsi, onların imkan və bacarıqlarını reallaĢdırmaları üçün
hərtərəfli və geniĢ Ģərait yaratması dövlətimizin fəaliyyətinin ən mühüm
istiqamətlərindən birinə çevrilib. Bu gün ölkəmizdə 64 idman növü inkiĢaf edir.
Respublikamızda 53 idman Federasiyası, 66 idman təĢkilatı, 60 idman klubu, 170
idman məktəbi fəaliyyət göstərir. Federasiyalardan 23-ü olimpiya idman növünü,
36-sı qeyri-olimpiya idman növünü inkiĢaf etdirir. Son 15 ildə beynəlxalq rəsmi
yarıĢlardan ölkəmizə 945-dən çox medal gətirilmiĢdir.
Dövlət qayğısı idmançıları qələbələrə ruhlandırır göstərilən diqqət
idmanın, bədən tərbiyəsinin inkiĢafı bu sahənin tərəqqisi üçün həyata keçirilən
davamlı və məqsədyönlü sistemi ilə Ģərtlənir. Ġdmançılarımıza ən yaxĢı Ģərait
yaradılması məqsədi ilə paytaxt Bakı ilə yanaĢı, digər Ģəhər və rayonlarımızda da
inĢa edilən Olimpiya idman komplekslərində təcrübəli mütəxəssislərin rəhbərliyi
altında aparılan gərgin məĢqlər böyük yarıĢlarda qələbələr qazanılmasında baĢlıca
Ģərtdir. Bu gün belə komplekslər Bakı və Gəncədə, Naxçıvan və Lənkəranda, ġəki
və Qubada, Qazax və Masallıda, respublikamızın digər bölgələrində gənclərin
sevimli istirahət yerinə çevrilmiĢdir. Azərbaycan Prezidenti, Milli Olimpiya
Komitəsinin Prizidenti Ġlham Əliyev bölgələrdə açılan komplekslərdə Ģəxsən
iĢtirak edərək gənclərə dönə-dönə tapĢırır ki, bu Ģərait onlar üçün yaradılıb,
çəkinməsinlər, valideynlərə tövsiyə edir ki, övladlarının bu sahəyə marağına Ģərait
yaratsınlar: "...Ġnanmaq istəyirəm ki, bu iĢdə valideynlər bizə kömək
göstərəcəklər. Onlar övladlarının sağlamlığı, doğma Azərbaycana Ģan-Ģöhrət
gətirəcək idmançıların yetiĢməsi naminə uĢaqlarının yolunu idman
meydançalarına, salonlarına yönəldəcəklər..." [4].
Son dövrlərdə Olimpiya komlpekslərinin, müasir idman bazalarının sayı
daha da artır və Azərbaycan idmanın inkiĢaf səviyyəsinə görə dünyada irəlidə
gedən ölkələrdən birinə çevrilmiĢdir. Bu danılmaz həqiqət və təsdiq olunmuĢ bir
faktdır. Ġdmançılarının qələbə soraqları tez-tez dünya, Avropa çempionatlarından,
beynəlxalq turnirlərdən, Olimpiya Oyunlarından gələn Azərbaycan bu sahədə
inkiĢafa görə nəinki keçmiĢ SSRĠ respublikalarının, hətta əksər Avropa
dövlətlərini geridə qoyur.

54
 Onun davamı olaraq 2005 –ci il 4 mart taixixində Prezident Ġlham Əliyev
―Bədən Tərbiyəsi və Ġdman Günü ‖nün təsis edilməsi haqqında Sərəncam
imzaladı. Müntəzəm olaraq hər il bu gün qeyd olunmağa baĢlayır.
Bəli, bu gün Azərbaycan dünya idmanında aparıcı mövqeyə malikdir.
Məhz Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata
keçirilən bütün tədbirlər də bu amala qulluq edir. Azərbaycanı beynəlxalq
Olimpiya ailəsinin bir üzvünə çevirmək, Olimpiya Hərəkatında fəal iĢtirak etmək,
müxtəlif səviyyəli turnirləri ölkəmizdə keçirmək, digər dövlətlərin idman
qurumları ilə sıx əlaqələr qurmaq, bununla da lazımi təcrübənin qazanılmasına
Ģərait yaratmaq Azərbaycan dövlətinin əsas məqsədlərindən idi. Təsadüfi deyil ki,
Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin rəhbərliyi Azərbaycan Milli Olimpiya
Komitəsinin qısa müddət ərzində gördüyü iĢləri yüksək qiymətləndirərək, digər
ölkələrin milli Olimpiya komitələrinə örnək göstərmiĢdir. Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsi ölkəmizdə Olimpiya Hərəkatının və idmanın inkiĢafını daim diqqətlə
izləyir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bu barədə böyük ibrətamiz bir fikri
var: ―Ümumiyyətlə, idman, bədəntərbiyəsi xalqın sağlamlığı ilə bağlı olan mühüm
bir sosial sahədir. Belə ki, Azərbaycan bayrağı dünyada, demək olar ki, iki dəfə
qaldırılır. Bu, bir Azərbaycanın dövlət baĢçısı hər hansı bir ölkədən gələrkən və
bir də ki, idmançılarımız beynəlxalq yarıĢlarda çempion adını qazanarkən olur.
Azərbaycan himni səslənir, dövlət bayrağı qaldırılır‖(5). Ġdmanın böyük hamisi,
bütün ömrünü xalqına bəxĢ etmiĢ ulu öndər Heydər Əliyev görkəmli dövlət
xadimi kimi Azərbaycanın çağdaĢ tarixində əbədiyyatlıq qazanmıĢdır. Ümumilli
liderin böyük siyasi iradəsi və müdrik uzaqgörənliyi sayəsində ölkədə ictimai-
siyasi sabitlik tam bərqərar olmuĢ, iqtisadiyyatımızda sürətli inkiĢaf tempi təmin
edilmiĢ, idman sahəsində uğurlar həyata keçirilməsinə baĢlanmıĢdır.
Azərbaycanda idman sahəsində davamlı olaraq qazanılan nailiyyətləri, ilk
növbədə, milli genefondun qorunması baxımından vacib əhəmiyyət kəsb edən bu
sahənin inkiĢafına göstərilən yüksək diqqət və qayğının bəhrəsi kimi
dəyərləndirilir.
Ġdman sahəsindəki uğurlar həm də dövlətin ümumi inkiĢaf səviyyəsini,
iqtisadi potensialını müəyyənləĢdirən vacib meyarlardan biri kimi təbliğati-siyasi
məzmun kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanın dinamik inkiĢafı idmanda
qazanılan uğurlarla bir paralellik təĢkil edir. Həm qazandığımız medallar, həm
idman komplekslərinin tikintisi, həm də Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda
idman ölkəsi kimi imicinin möhkəmlənməsi bir vəhdət təĢkil edərək idman
sahəsindəki uğurlarımızın əsasını təĢkil edir. Ġdman ictimaiyyəti əmindir ki,
Prezident Ġlham Əliyevin ölkəmizin inkiĢafına xidmət edən siyasi xətti
idmanımızın daha da inkiĢafına böyük töhfələr verəcək.

55
 SUMMARY
In the article is spoken about the way of development which Azerbaijan covered
in the sphere of sport, the countries policy and care in respect to sport. The author
underlines particular role of nationwide leader Heydar Aliyev in the existence
and development of our sport. Profoundly researched the activity of the
National Olympic Committee under leadership of president Ilham Aliyev. The
author pays attention to the appraisal concerning sportsmen ‗s successful
achievements that recognized Azerbaijan worldwidely as well.

ƏDƏBĠYYAT
1. Ġdmana qayği bu gün dövlətimizin prioritet məsələlərindən biridir
―Respublika‖ qəz. 06.03.10
2. www.noc-aze.org/index.php%3Foption%3D
3. http://xalqqazeti.com/az/none/lngs=aze&cats=15&ids=32413
4. ―Olimpiya dünyası .-2011.-18-24 yanvar.-N.4.-S.3.
5. Əliyev Adil. Azərbaycan idmaninin inkiĢaf yollari və perspektivləri
(16.09.2009)
[http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=79]
6. Heydər Əliyev və ÇağdaĢ Azərbaycan dövlətçiliyi. Ġstanbul 2007 – ci il
307səh

.
Abdullayeva Sənubər Əlövsət qızı
Bakı Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCAN NAĞIL VƏ DASTANLARINDA ALINMA SÖZLƏR

Məlumdur ki, nağıl və dastanların öz süjet xətti, öz coğrafiyası, öz

obrazları, özünə uyğun folklor həqiqəti vardır. Həmin həqiqəti əks etdirmək
üçün buna uyğun onun ideal denotat sistemi mövcuddur. Təbii ki, folklorun
leksikası da bu denotatlarla bağlıdır.
V.Y.Propp yazır: «Nağıllar yarandığı dövrü göstərir, ancaq bu
göstərmə o dövrdə baĢ vermiĢ real hadisələri birbaĢa köçürmək deyil, öz
xüsusi qanunları ilə əks etdirmədir» [1, 52].
ġifahi xalq ədəbiyyatının dil baxımından əhəmiyyətindən danıĢarkən
professor V.Vəliyev göstərir: «Folklor, hər Ģeydən əvvəl mənsub olduğu
xalqın canlı danıĢıq dilinin bütün incəliklərini özündə əks etdirən qiymətli
bir xəzinədir. Hər bir xalqın ədəbi dilinin yeni sözlərlə zənginləĢməsində,
birinci, əvəzolunmaz mənbə canlı danıĢıq dilidir, bu da öz xəzinəsini
folklorda, xalqın Ģifahi yaradıcılığında qoruyub saxlayır» [2, 4].
Azərbaycan nağıl və dastanları qədim oğuz elində yaranan, onun həya-
tını, adət-ənənəsini, dünyaya baxıĢını əks etdirən, əbədi yaĢayan, zaman-
56
zaman insanları heyran qoyan bir sənət nümunələridir. Nağıl və dastanları-
mızın dili öz axıcılığı, səmimiliyi ilə oxücuları cəlb edir.
Bu dil sadədir, çünki o, xalq danıĢıq dili zəminində yaranmıĢdır. Oğuz
elinin həyatında baĢ verən, təsəvvürlərdə yaĢayan hadisələr xalqın baĢa
düĢəcəyi bir dildə nağıl edilir. Bu gözəl sənət nümunələrini neçə-neçə
nəsillərin, dövrlərin istedadlı sənətkarları xalq üçün yaratmıĢdılar. Xalq üçün
yaranan sənət əsərləri isə ancaq ümumxalq dilində xalqa çatdırılırdı.
Xalqımızın bu ali, möhtəĢəm, monumental ədəbi abidələri öz dadını,
duzunu, Ģirinliyini, gözəlliyini ümumxalq dilində tapır. Yəqin ki, nağıl və
dastanların ümumxalq dilində olması, onların dilinə bu axıcılığı, sadəliyi və
eyni zamanda əzəməti, möhtəĢəmliyi verir.
Müasir Azərbaycan dilinin leksikasında olan mənĢəcə müxtəliflik
Azərbaycan nağıl və dastanlarının dilində də müĢahidə olunur.
MənĢə etibarı ilə Azərbaycan nağıl, dastan dilinin leksikasının əsas
hissəsi qədim Azərbaycan sözləridir. Bu sözlər Azərbaycan xalqının orta
əsrlərdəki həyat tərzi və əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar əsl məhfumları ifadə
edir. Xalis Azərbaycan sözləri nağıl və dastan dünyasının ən zəruri məiĢət
əĢyalarını – çaxmaq daşı, heybə, xurcun, bardaq, qazan, dolça, küp, küpə,
güyüm, oxlov, sənəg//səhəng, tava, tabaq, tayqulp, çəllək, yorğan, çömçə,
parç, ələk, beşik, qamçı, qırmanc, cəhrə, iy, torba, sac, sacayağı, üzəngi,
tərlik, çul, xış, çapacaq, boxça, çuval, motal, tor, sini, nimçə), yeyinti
məhsullarını (ət, yağ, duz, çörək, yuxa, lavaş, cad, fətir, yavanlıq, qaxac,
düymənc, doğramac, aş, ayran, yaxma, düyü, un, yayma), təbiət
hadisələrini (çən, duman, ildırım, yağış, qar), heyvan adlarını (it, dəvə,
qoyun, keçi, qoç, it, pişik, siçan, ceyran, qurd, tülkü, dovşan, arslan, şir,
meymun, qarışqa, gərgədan, kərtənkələ, qurbağa, tısbağa, ilan), bitki
adlarını (alma, arpa, buğda, yarpaq, qoz, ağac, budaq, sarmaşıq), müxtəlif
keyfiyyət və əlamətləri (yaxın, uzaq, uca, yüksək, ortancıl, yoxsul, yündür,
uzun, qısa və s.), hal-vəziyyəti (tez, gec, dünən, bildir, inişil, bu il, yeyin və
s.), hal-hərəkəti (getmək, gəlmək, demək, söyləmək, aldatmaq, dadmaq,
qarğamaq, ovlamaq, sızlamaq, qovuşmaq, hürmək, çuğullamaq və s.), say
və əvəzlikləri əhatə edir.
Qohumluq bildirən ata, ana, qız, oğul, dayı, qardaş, ər, qadın, insanın
bədən üzvlərini ifadə edən baş, üz, göz, qaş, burun, əl, ayaq, diz, dirsək,
dırnaq və s. sözlər də əsil Azərbaycan sözləri olub, nağıl və dastan dilində
böyük iĢləkliyə malikdir.
Məlumdur ki, qədim oğuz torpağında «at» totem səviyyəsinə qaldırıl-
mıĢdır. Ona görə də sehirli nağıllar və qəhrəmanlıq dastanlarının dilində
atla əlaqədar ilxı, day, dayça, daylaq, ürgə, qulan, yabı, qatır kimi türk
mənĢəli leksik vahidlər iĢlənir. O cümlədən, qoyunun cinsi və yaĢı ilə
əlaqədar qoç, erkək, toğlu, quzu, əmlik kimi, heyvan və quĢların ayrı-ayrı
bədən üzvlərini bildirən buynuz, quyruq, qanad, yal, dimdik və s. kimi xalis
57
Azərbaycan sözləri nağıl və dastan dilinin əsas leksik vahidləridir. Bu
sözlər türk dillərinin ən qədim sözləri hesab olunur.
Ümumiyyətlə, türk mənĢəli sözlər Azərbaycan nağıl və dastanlarının
əsasını təĢkil edir. Amma dastanlarda az miqdarda ərəb və fars, cüzi miq -
darda isə (xüsusilə, «Qaçaq Nəbi» dastanında) rus dilindən alınmıĢ sözlər
iĢlənir. Bu da təsadüfi deyil. Ərəb və fars sözləri Azərbaycan dilinin lüğət
tərkibinin müəyyən bir hissəsini təĢkil edir. Ərəb sözlərinin Azərbaycan
dilinə gəlməsini dilçilər VII əsrdə ərəb istilaları ilə əlaqələndirirlər. Amma
fars sözlərinin Azərbaycan dilinə keçməsi daha da qədimlərə aiddir. Bu da
qədim zamanlardan türk xalqlarının fars dilli xalqlarla həmiĢə qonĢu ya Ģa-
ması, bir-biri ilə ictimai, iqtisadi və mədəni əlaqədə olması ilə
əlaqələndirilir.
Ərəb və fars sözlərinin iĢlənməsi də folklor dilinin əsas xüsusiyyət -
lərindəndir. Alınmalardan yaranan elə ifadələr var ki, nağıl və dastan boyu
iĢlədilir və folklor dilinin yaradıcı vasitələrindən biri kimi çıxıĢ edir.
Barihəmlini yerə qoydu, rəmmal rəml atdı, vəzindən yüngül, qiymətdən
ağır, yuxusu ərşə çəkildi, yuxusu ərşə bülənd oldu, qəm dəryasına qərq
oldu, ağlı sərdən çıxdı, misli bərabəri yox idi, aləmi -röya, abi-kövsər və s.
bu kimi söz və ifadələr nağıl, dastan boyu iĢlənir, folklor dilini yaradır.
Ərəb və fars dilindən alınmıĢ bu söz və ifadələr, folklor dilini dialekt
səviyyəsindən çox-çox yuxarı qaldırır,ona məxsusilik verir,
dialektfövqülüyün əlamətlərindən biri kimi özünü biruzə verir.
Ərəb alınmaları folklor dilində böyük iĢlənmə tezliyinə malikdir. Dini
görüĢlər (vəhy, qeyd, dua, zühur, ziyarət, qibləgah, məscid, sahibə, zahid,
halal, haram), idarəetmə və siyasət (siyasət, vəzir, vəkil, hakim, vilayət,
rəiyyət, kamal-ədəb, kəmali-ehtiram), elm və təhsil (elm, alim, təhsil, fikir,
arif), mücərrəd mənalı anlayıĢlar(cəfa, ədalət, xələl, eyb, qəza, qəmzə, vəfa,
minnət, üzr), ədəbiyyat (təsnif, beyt, misra, şeir, şair, nəğş) və s. ilə bağlı
sözlər adları çəkilən folklor nümunələrində geniĢ yayılmıĢdır. Bəzi
realiyaları bildirən məğrib, məşriq, iqlim, səyyarə, qərib və əlamət,
keyfiyyət bildirən kəbir, səğir kimi ərəb alınmaları tez-tez iĢlədilən
sözlərdəndir.
Dastanlarda, xüsusilə ustadnamələrdə ġah Ġsmayılın öz qoĢmalarından,
Qurbaninin, Xəstə Qasımın əsərlərindən, Sarı AĢığın bayatılarından yeri
gəldikcə məharətlə istifadə edilir. Bunlar nağıl və dastanlarda tarixilik
meyarının güclənməsinə, zaman və mühitlə yaxından səsləĢməsinə kömək
edir. Bu da, nağıl və dastanların dilinə keçmiĢ yüzilliklərin ab -havasını,
ruhunu gətirir, insanı həmin zaman və mühitlə, həmin dövrlə tanıĢ edir.
Azərbaycan nağıl və dastanlarında allah, vəhdət, mələk, adət, aləm,
cahil, cəhalət, kağız, kitab, zühur, laqeyd, zahid, mane, tabe, təcavüz,
ehtiram, etiraz, istixarə, məhrumiyyət və s. bu kimi ərəb mənĢəli sözlər də
iĢlənir. Bu sözlərdən bəziləri öz mənalarını saxlamıĢ, bəziləri isə fonetik və
58
leksik-qrammatik cəhətdən dəyiĢikliyə uğramıĢdır:
Hicranın əlindən yetmiĢəm cana,
Nə deyim dərdimi, gəlməz bəyana,
BaxmıĢam cənnətdə huri-qılmana,
Gər bircə ləhzə vüsalın görsəydim (Azərbaycan xalq dastanları,
1980).
Dörd misralıq Ģerdə hicran, dərd, bəyan, cənnət, ləhzə, vüsal kimi sadə
sözlərlə yanaĢı, huri-qılman kimi mürəkkəb birləĢmə forması da vardır.
Dastanların nəzm hissəsində belə misallara daha çox rast gəlmək olur. Bunu
biz, yazılı ədəbiyyatla aĢıq poeziyasının bir-birinə qarĢılıqlı təsiri kimi baĢa
düĢür və qanunauyğun hal kimi qiymətləndiririk. Ancaq təhsil almıĢ, mü əy-
yən savadları olan aĢıqlar klassik poeziyadan bəhrələnirdilər. Qurbani, Xə s-
tə Qasım, Sarı AĢıq, AĢıq Alı, AĢıq Ələsgər məhz belə ustad sənətkarlar hesab olunur.
Onlar ġərq ədəbiyyatına bələd olmuĢ və yeri gəldikcə öz əsərlərində həmin
qaynaqlardan istifadə etmiĢlər. Təbii ki, bu aĢıqların dastanlarda iĢlənmiĢ Ģeirlərində
sabit kliĢe təsiri bağıĢlayan ərəb və fars sözlərinə təsadüf edilir. Ona görə də ərəb və
fars sözləri qədim dastanlarda daha çox iĢlənməsi qanunauyğundur. Bu sözlərin bir
qismi mənaca anlaĢılmayan leksik vahidlərdir:

Ruyin təcalladı, cəmalın günəĢ,

Külli malə, külli Ģalə deyibdir.
Ġki qaĢı, gözü qürrətil-eynin,
Görəsən qanıma nə susayıbdı («Qurbani», s.26).

Sözün naseh, məlamındı imamət,

Səcdə elər, ona gündə təmamət,
Əcəb norəstədi, xub qəddi-qamət,
Əcəb şəhla, əcəb şəmayil, Pərim («Qurbani», s.74).
Nağıl və dastan dilində arxaikləĢərək dilin lüğət fondundan çıxmıĢ
ərəb, fars sözləri yüksək iĢlənmə tezliyinə malikdir.. KeçmiĢ dövr adam ları-
nın yaĢayıĢ və düĢüncəsini, tarixi mühitini, məiĢət tərzini göstərən folklor
örnəklərində el sənətkarları müxtəlif məqamları dəqiq, canlı, real lövhələrlə
təsvir etmək üçün ərəb, fars sözlərindən istifadə etmiĢlər.Bu sözlərdən
istifadə olunması qaçılmazdır. Bu leksik vahidlər nağıl və dastan dilində
emosionallıq çalarının daĢıyıcısına çevrilmiĢdir:
Tay məmləkətdə təbib, loğman qalmadı, hamısını çağırdğlar
(Azərbaycan nağılları, II c., s.127); Pəri xanım onu görən kimi qəşş eləyib
yıxıldı (Azərbaycan nağılları, II c., s.175); Kəniz gəlib gördü, adə, burda
halva satan bir oğlan var, yemə içmə, xətti-xalına, gül camalına tamaĢa elə
(Azərbaycan nağılları II c., s.129); Odu ki, çar-naçar bir kəcavə bəzətdi
(«Koroğlu», s. 298).
Azərbaycan dastanların dilində iĢlənən fars dili sözlərinin əksəriyyəti
59
fonetik cəhətdən dəyiĢikliyə uğramıĢdır. Bu sözlərin bəziləri ədəbi
dildəkindən fərqli səslənir, çünki bu sözlərin əksəriyyəti danıĢıq dilininə
uyğunlaĢdırılaraq dastan dilində iĢlədilmiĢdir.. Bir neçə misal gətirək:
damən-daman, şahi-şayı, xain-xayin, xahiş-xayış, bəhane-mahna, səgrəqib-
seyrağıb, bazubənd-bəzmənd, əfsar-osar, xərid-xırıd, abruy-abır, asiman-
asman və s.
Mahna - atları sulamax mahnasıynan qaçıb dağılarsız (Azərbaycan
nağılları, IV c., s.47).
Damən-daman.
Qurban olum sənin kimi nəqqaĢa,
Yetirdi dəstimi damana, Pəri,
Qüdrət qələm çalmıĢ o qələm qaĢa,
Əbruların bənzər kamana, Pəri («Abbas və
Gülgəz»).
Bədtər-betər.
Koroğlu tək duĢmannarı səstəməy,
Hay deyəndə yağı üstə qəsd deməy,
Arpa verib cannan betər bəstəməy,
Ərəbat dediyin elə nisbətdi («Koroğlu», s.138).
Dəst, sər, ruy, rux, ruzi, ruzigar, sərpuş, çarhovuz, kilid, kisə, viran,
danə, namə, çeşm, didə, şətrənc, abi-kösər, yekdil, bəzirgan, kişvər, firiştə,
əjdəha, div, bəd, bədrəftar, abi-leysan, asiman, bədniyyət, badi-səba,
bədgüman, bazubənd kimi fars mənĢəli sözlər digər sözlərlə birlikdə iĢlənir
və nağıl, dastan dilini yaradır.
Nağıl və dastanların dilində dövrün tarixi, ictimai-siyasi leksikası da
fars və ərəb alınmaları ilə verilir. Müəyyən dövrü real, dəqiq, həm də canlı
əks etdirmək üçün ərəb və fars mənĢəli sözlərdən əlveriĢli üslu bi vasitə
kimi istifadə edilmiĢdir:
Sonra fərraĢlar Əhmədi götürüb ġah Abbasın divanxanasına tərəf yö-
nəldilər. Bəli, Əhmədi gətirdilər Ģahın hüzuruna (Azərbaycan nağılları II
c., s. 188); Qibleyi-aləm sağ olsun, bəli, mənəm, nə fərmayişiniz var
(Azərbaycan nağılları, II c., s. 188); Təbli-cəng çalındı (Azərbaycan
nağılları, II c., s.141); Vəzir, vəkil, əhli-məclis, hamı oğlanın bu hünərinə
məhəttəl qaldılar (Azərbaycan nağılları, II c., s.189); Padşah, vəzir,
əyanlar, camaat məyus oldu (Azərbaycan nağılları, II c., s.144); Bir imarət
tikdirdi ki, padĢahın imarəti bunun yanında heç bir Ģey idi (Azərbaycan
nağılları, II c., s.84); Beçə DərviĢ onu baĢının üstündə fırladıb yerə elə
çırpdı ki, pəhləvan cəhənnəmə vasil oldu (Azərbaycan nağılları, s.84);
Gözünə döndüyüm padĢahın baĢ hərəmi eĢitdi ki, bəs filan yerdə bir bacı-
qardaĢ şad-xürrəm yaĢayırlar (Azərbaycan nağılları, II c., s. 108).
El sənətkarları tarixilik və bədiilik prinsiplərinin zəruri tələbinə əsasən
ərəb, fars dili sözlərindən yeri gəldikcə istifadə etmiĢlər. Bu nümunələrdəki
60
alınmalar mətnin təsir qüvvəsini, kəsərini artırır. Bu sözlər nağıl və dastan
dilində yüksək pafos, təmtəraq yaradır.
Müəyyən tarixi mühiti canlandırmaq məqsədi ilə iĢlədilən ərəb, fars
sözləri nağıl və dastan dilində emosionallıq, ekspressivlik yaradan üslubi
vasitə kimi özünü göstərir:
ġəmil atasının qavrı üstündən gətirdiyi sarı ata süvar olub, yel kimi
yola rəvan oldu (Azərbaycan nağılları, s.160); Onları azad eləyən on yeddi
yaĢında elə bir oğlandı ki, misli-bərabəri dünyada yoxdu (Azərbaycan na-
ğılları, II c., s.151); Dərzi kəmali-ehtiramnan öz qonaqlarını əyləĢdirdi, bir
yerdə taam eylədilər (Azərbaycan nağılları, II c., s.185); ġah sağ olsun,
mən ərz elədim ki, o yuxunu aça bilməyəcəyəm (Azərbaycan nağılları, II
c., s.189); QoĢun əhli içəri girib Ġbrahimin evini tarmar elədi (Azərbaycan
nağılları, II c., s.258); Məstan Ģəkli götürüb baxdı, o saat qəşş edib, daĢ
parçası kimi yerə sərildi (Azərbaycan nağılları, II c., s.265); Hər iki aşiq-
məşuq əhd-peyman elədilər (Azərbaycan nağılları, II c., s.265); Qarı qızın
burnuna bihuşdarı verdi, qız bihuş olub özünnən getdi (Azərbaycan
nağılları, s.54); Elə güman elədi ki, padĢah şikara çıxıb (Azərbaycan
nağılları, II c., s.117).
Ərəb, fars mənĢəli sözlərin qarĢılıqlarını nəzərdən keçirək: məmləkət,
vilayət-ölkə, cəm eləmək-yığmaq, taam eləmək- çörək yemək, qəşş eləmək-
özündən getmək, ahu-ceyran, ərz eləmək-demək, fərmayeş-əmr, ata süvar
olmaq-ata minmək, yola rəvan olmaq-yola düşmək, bihuş olmaq-özündən
getmək və s. El sənətkarları ümumxalq dilində iĢlənən sözlərdən də istifadə
edib, nağıl və ya dastanı danıĢa bilərdilər. Amma adı çəkilən folklor
örnəklərində ərəb, fars sözlərini yeri gəldikcə iĢlətməklə nağıl dilinə xüsusi
rəng, həmin Ģəraitə uyarlıq yaradır, onlardan üslubi priyom kimi istifadə
edir, xüsusi nağıl, dastan dilini meydana gətirirdilər. Bu sözlər folklor
nümunələrinin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilirdi.
Azərbaycan nağıl və dastanlarında cüzi də olsa, rus dilindən alınmıĢ
sözlərə təsadüf edilir. Rus dili sözlərinin və rus dili vasitəsilə dilim izə daxil
olmuĢ baĢqa dillərə məxsus sözlərin Azərbaycan dilinə keçməsi Azər bayca-
nın Rusiyanın tərkibinə daxil olması ilə əlaqədardır. Həmin dövrdə,
xüsusilə XIX əsrin ortaları və axırlarında bir sıra dastanlar meydana gəldi.
O dövrdə yaranan dastanlardan bir də «Qaçaq Nəbi» dastanıdır. Dastanda
Nəbinin və onun silahdaĢlarının fəaliyyət dairələri geniĢ olduğu üçün onları
gah Ermənistan və Gürcüstanda, gah da Dağıstan və HəĢtərxanda görürük.
Dastanda hadisələrin baĢ verdiyi mühit və dövr haqqında təsəvvür yaradan
əsas vasitələrdən biri kimi onun dilində rus dilindən alınmıĢ sözlərin
iĢlənməsidir.. Bu sözlər dastanın dilində xalq tələffüzünə uyğun Ģəkildə
iĢlənir, digər sözlərə qarıĢaraq vahid bütöv halında nəzərə çarpır. «Qaçaq
Nəbi» dastanında rus dilindən alınmıĢ insan adları (Ginikor bəy,
Slavoçinski), titullar (nəçənnik, yaranal, qoburnat, izborçi, örənnik), hərbi
61
sahəyə aid sözlər (saldat, strajnik, qəmir (kamera), patron, patrondaĢ),
məiĢətlə bağlı olan sözlər (poĢt, samavar, aquĢqa, xozeyin, calank ə
(jalonka), qaravat, ədyal) və s. bu kimi leksik vahidlər iĢlənir:
Siz də xozeyin olmusunuz, nədir? Axı, bu yazıq saatlarnan gözünü
jalonkəyə zilləyir, neft içərisində qarağat kimi qabıq qoyub, qəpik-qəpik pul
alır ki, uĢaqlarını dolandırsın; Nəçənnik Səlim bəy qaravatın üstündən yıxıldı
yerə; Nəçənnikdən çoxlu patron və pul alıb gəldi evinə; Nəbi olan qəmirdə
Ġbrahim Xəlil və iranlı Nəbi adlı iki adam da olurdu; Nəbi bir kağız yazıb
izborçiyə verdi.
Yorğanım ədyaldır, döĢəyim kəsir,
Nəçənnik gələndə ürəyim əsir.
«Qaçaq Nəbi» dastanın 1941-ci il nəĢrindən götürülmüĢ bu nümunələr
o dövrü təsvir edən vasitə kimi çıxıĢ edir.
Rus dilindən alınmıĢ sözlərə, az da olsa, baĢqa dastan və nağılların
dilində də rast gəlirik:
Ərzurumun diyarından keçəndə,
Aquşqadan gördü məni, əfəndim! («Koroğlu», s.85)
Gəlib evə sarı, qapını açıb içəri girdi, gördü ki, evdə heç kəs yoxdu,
amma samavar bir tərəfdə, qazan da ocaq üstə qalıbdı (Azərbaycan nağıl -
ları, III c., 1949, s.156).
Nağıl dilində rus mənĢəli sözlər xalq tələffüzünə uyğunlaĢdırılmıĢ bir
Ģəkildə iĢlədilir. «Xalq tələffüzü» dedikdə rus sözlərinin fonetik cəhətdən
dəyiĢilmiĢ Ģəkildə iĢlənməsi nəzərdə tutulur:
1. Səs artımı. R samiti ilə baĢlanan sözlərdə səs artımı nəzərə çarpır:
Söz əvvəlində iki samit yanaĢı iĢləndikdə də səs artımı hadisəsi baĢ verir:
urus, urset, işkaf, istəkan və s.
Həkim kitabı açdı, bir yerinə baxdı, tez yüyürüb işkafın birindən bir
dərman götürüb qızın burnuna tutdu (Azərbaycan nağılları, II c., s. 53);
İstəkan əlində girdi içəri (Azərbaycan nağılları, I c., s.73).
2. Səs əvəzlənməsi. Bir samitin baĢqa bir samitlə əvəz olunması nəti -
cəsində söz təhrif olunmuĢ bir Ģəkildə nağıl və dastan dilində iĢlədilir:
aquşqa, incinar, nəçənnik və s.
Bu vaxt keçəlin arvadı aquşqadan baxırdı, birdən Hindistan
padĢahının gözü keçəlin arvadına sataĢdı (Azərbaycan nağılları, II c.,
s.65); Xacə Ġbrahim o saat bir incinar tapıb padĢahın hüzuruna gətirdi
(Azərbaycan nağılları, II c., s.181).
Belə fonetik dəyiĢmələr həmiĢə müəyyən olmuĢ qayda-qanunla getmir.
Bu sözlər çox vaxt qeyri-müəyyən bir Ģəkildə xalq dilində səslənir. Səslən-
diyi Ģəkildə də nağıl və dastan dilində öz əksini tapır.
Azərbaycan nağıl və dastanlarında ərəb, fars və rus dili sözləri iĢlənsə də, adları
çəkilən folklor örnəklərinin dilinin əsasını əsil Azərbaycan sözləri təĢkil edir.
Azərbaycan nağıl və dastanlarını oxuduqca qarĢımızda poetik düĢüncə
62
tərzinə malik, Azərbaycan dilinin xəlqi təbiətinə və sirlərinə bələd olan
istedadlı ozan, aĢıqlarımız, Dədə Qorqud təbiətli el sənətkarlarımızın obrazı
canlanır. Adama elə gəlir ki, nağıl və dastanlar Azərbaycan xalqının həyatı
haqqında poemadır. Azərbaycan nağıl və dastanlarımızın dili ilə çağdaĢ
dilimiz eyni əsasdadır. El sənətkarlarının sözü sözə qoĢmaq, qədimlə yenini
birləĢdirmək qabiliyyəti xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir.
Nağıl və dastanların dili səlis və milli koloritlidir. Diqqəti cəlb edən cəhət-
lərdən biri də ayrı-ayrı nağıl personaylarının fikir və deyimlərində təsvir
olunan dövrə məxsus, qədimlik təsiri bağıĢlayan söz və ifadələrin iĢlənmə-
sidir.
ġahla vəzirin, divlə küpəgirən qarının, keçəllə nənəsinin, Zümrüd quĢu
ilə göyərçinin dili bir-birindən seçilir. Bu personaylara məxsus dil söz
düzümü ilə bir-birindən xeyli fərqlənir.
Vəzir padĢaha müraciət etdikdə «Qibleyi-aləm sağ olsun» ifadəsini
iĢlədirsə, padĢah vəzirə, «Vəzir, bir tədbir» - deyə əmr edir. Div «adam-
badam iyisi gəlir, yağlı-adam iyisi gəlir» -deyə meydana gəlirsə, qarı Ģirin
dilini iĢə salıb, qəhrəmanına xoĢ söz deyib, ürəyini ələ alır. Zümrüd quĢu
qəhrəmanına kömək etmək üçün ona əmr, xahiĢlə əl uzadırsa, göyərçin yar -
dım etməzdən əvvəl qəhrəmanın baĢına gələni danıĢır, sonra isə «yatmısan
oyan, oyaqsan eĢit» deyə ona vəziyyətdən çıxıĢ yolunu göstərir. Azərbaycan
dilinin zəngin lüğət fondundan istifadə edilərək ayrı-ayrı nağıl və dastan
personaylarının dili fərdiləĢdirilir. Bu deyimlərin məcmusu isə nağıl və
dastan dilini yaradır, nağıl mətnini formalaĢdırır.

SUMMARY
The article deals with of lexical structure of the Azerbaijani fairy tales and
eposes. Here once again affirms that the basis of lexicon of these folklore genres
is made by words of a Turkic origin. In some cases to specify in more ancient
character of legends, are used words from the Arabian and Persian language
which serve for giving expressivity to folklore texts.

ƏDƏBĠYYAT

1. Пропп В. Я. Поетика фольклора. Москва: Лабиринт, 1998.

2. Vəliyev V. Azərbaycan folkloru, Bakı: ADU nəĢriyyatı, 1985.

63
 Abdullayeva Xatirə Adil qızı
Bakı Slavyan Universiteti

MÜHACĠR CƏNUBĠ AZƏRBAYCAN ġAĠRLƏRĠNĠN DĠLĠNDƏ

FRAZEOLOJĠ ĠFADƏLƏR

S.Tahir, B.Azəroğlu, Əli Tudə, Hökümə Billuri, Mədinə Gülgün kimi

mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində frazeoloji ifadələr zənginliyi və
əhatə dairəsinin geniĢliyi ilə diqqət çəkir.
Frazeoloji ifadələr quruluĢ etibarı ilə cümləyə tən gəlir, ona bərabər
tutulur. Frazeoloji birləĢmələrlə frazeoloji ifadələr ifadə etdikləri məcaziliyə
görə birləĢsələr də, onlar arasında əsaslı fərqlər mövcuddur. Ən aparıcı fərq isə
ondan ibarətdir ki, frazeoloji birləĢmələrin tərkib hissələrini təĢkil edən leksik
vahidlər öz ilkin mənasından ayrı düĢüb məcazilik qazanırsa, frazeoloji
ifadələrdə sözlər öz nominativ semantikasını qoruyur və elə məna yükü də bu
nominativlik üzərində qurulur. Onlar daĢıdığı məna ümumiliyi, daimiliyi və
dəyiĢilməzliyi ilə yadda qalır. «Frazeoloji ifadələr sırasına atalar sözü,
məsəllər, yazıçıların yaratdığı məsəlvari ifadələr, aforizmlər, həmçinin bəzi
rəvayətli ifadələr, Ģtamp və kliĢe adlanan ifadələr…» [3, s. 331] daxildir. Lüğət
tərkibinə görə dünyanın ən zəngin dillərindən belə geri qalmayan Azərbaycan
dili frazeoloji ifadələri ilə də çox zəngindir. Ġlkinliyini xalqın tarixi deyim
tərzindən götürən bu ifadələr mühacir Cənub Ģairlərinin də dilində bir sistem
Ģəklindədir. Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində frazeoloji ifadələri
aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:
1. DaĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəllər
2. Fərdi-üslubi kontekstuallıqla müĢayət olunan (dəyiĢilmiĢ, yəni
formasını itirən, məzmununu isə qoruyan) atalar sözləri və məsəllər
3. Fərdi hikmətli ifadələr
4. Frazeoloji nidalar.
1. DaĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəlləri. Bu, sənətkarların dilində
müəyyən əhatə dairəsi ilə diqqət çəkir. Bunların içində həm hər iki mühit üçün
ortaq, həm də Cənub üçün tipik olan daĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəlləri də
var. Mühacir Cənub Ģairlərinin dilində qeydə alınan atalar sözləri və məsəllərin
sərhəddini müəyyənləĢdirmək isə həmiĢə olduğu kimi, yenə də çətinlik törədir.
Düzdür, bir sıra tədqiqat əsərlərində bu sərhəd ayrılığı haqqında kifayət qədər
söhbət açılır. Bu fərqləri ümumiləĢdirilmiĢ Ģəkildə əsasən aĢağıdakı kimi
dəyərləndirirlər:
«Zərbi – məsəllərdə hədəfi güdmək, iĢarə, eyham, alleqorik
səciyyə, məcazlar daha çox iĢlənir və ümumiləĢdirmə birinci plana keçə
bilmir…, ona görə ki, zərb məsəl konkret Ģəraitlə əlaqədar olur.
Zərb məsəl təcrübədə, ünsiyyət prosesində əĢya və ya hadisənin
adını çəkir, varlığın əĢya və hadisələrini tipikləĢdirir.
64
 Atalar sözləri isə konkretlik, fərdiyyətdən abstrak ümumiliyə,
təsadüfdən zərurətə, əlaqənin mahiyyətinə, zərurətinə qədər qalxa bilir ki, bu
da atalar sözlərinə qanun anlayıĢı, qanunauyğunluq, zərurət kimi baxmağa əsas
verir» [2, s. 43-44].
Bu və ya digər nəzəri fikirlərin mövcudluğu da bəzən atalar sözləri və
məsəllərin sərhəddini müəyyənləĢdirməyə köməklik edə bilmir. Çünki bunların
hər ikisi cümlə Ģəklində olur, hər ikisində fikir bitkinliyi ifadə olunur və s. Çox
vaxt atalar məsəllərinin qarĢısında «məsəl var, deyərlər» kimi «papaq»dan
istifadə edilir: Məsəldir, deyərlər, bu bizim eldə Hər kəsin həyatda bir diləyi
var; Bizim eldə bir məsəl var: «Parçalar qəlbi intizar» [HB, «Mənim arzum»,
s. 40, 46]. Amma söz sənətkarları bəzən bu baĢlıqdan elə atalar sözlərinin
əvvəlində də istifadə edirlər: Ancaq unutmayın, belə bir məsəl var: «Hər bir
yaman günün ömrü az olar» [MG, «Savalanın ətəklərində», s. 13]. Hər halda
biz hər ikisini qoĢa, yanaĢı, paralel Ģəkildə təhlilə cəlb edəcəyik. Onu da qeyd
edək ki, daĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəllərinin bir qismi hər iki dil mühitini
paylaĢsa da, az da olsa, müəyyən hissəsi Cənub tipikliyini əks etdirir. Onların
bir qisminin təhlilini vacib sayırıq: «Fəqət ehtiyatlı tərpənin bir az Ehtiyat
igidin yaraşığıdır» [MG, «Firidun», s. 17]; Deyirlər ki, aynasıdır gözlər ürəyin
[ST, «Ay iĢığında», s. 15]; Qurunun oduna yaş da yananda Dözmürəm,
varımdan, yox oluram mən [ƏT, «Söz ömrü», s. 184]; Haçansa babalar
peyğəmbər kimi, Qılınc öz qınını kəsməz, deyibdir [ƏT, «Söz ömrü», s. 173];
Nisgilim böyükdür, arzum böyükdür, Dərdi dərd bilənə deyərəm təkcə [MG,
«Yora bilməz yollar məni», s. 73]; Dinlə, ürəyimi bir daha dinlə: Dərdi
dərdliyə de – demiş atalar [HB, «Səhər günəĢi», s. 36], Dedi, bir tikənin qədrin
bilməyən Xalvarın da qədrini görək bilərmi? [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s.
19].
Sonuncu nümunələrdəki ifadə «dərdi dərd bilənə danıĢarlar //deyərlər»
Ģəklində, ən axırıncı misralardakı isə «bir tikənin qədrini bilməyən, min tikənin
də qədrini bilməz», yaxud «azın qədrini bilməyən çoxun da qədrini bilməz»
variantları ilə məĢhurdur. Fərq özünü daha çox «xalvar» sözü ilə
qabarıqlaĢdırır.
S.Tahirin dilində qeydə aldığımız Dəvəni pəyədə gizlətmək olmaz
frazeoloji ifadəsi isə [Gərək açıq olsun ər-arvad bir az. Dəvəni pəyədə
gizlətmək olmaz! – ST, «Bulaq», s. 58] ġimal dil kontekstində «cidalı çuvalda
gizlətmək olmaz» Ģəklində iĢləkdir. Su iylənər sənəkdə qalsa [Yoxsa su iylənər
sənəkdə qalsa, Arzu pas götürər ürəkdə qalsa – ST, «Ay iĢığında», s. 75]
frazeoloji ifadəsi isə «bir yerdə qalanda su da iylənər» Ģəklində qeydə alınır.
Çox maraqlıdır ki, S.Tahirin dilində bu forma da qeydə alınır: Bir yerdə
qalanda su da iylənər [ST, «Həyat Ģirindir», s. 85].
Su daĢımaq üçün iĢlədilən və misdən hazırlanmıĢ xüsusi qab olan sənək
sözü ədəbi dildə iĢləkliyini itirən, dialektlərdə isə hələ də rast gəlinən
sözlərdəndir. Düzdür, dialektlərimizə həsr olunmuĢ elmi-tədqiqat əsərlərində
65
bu söz də öz əksini tapmayıb. Amma danıĢıq dilinə əsasən Qubadlı keçid
Ģivələrində bu leksik vahidin çox geniĢ iĢlənmə tezliyi ilə müĢayət olunduğunu
müəyyənləĢdirdik. Zərdab, Göyçay keçid Ģivələrində sənək məiĢət əĢyasının
forma quruluĢu ilə eyniyyət təĢkil edən su qabı güyüm adlanır.
«El gücü, sel gücü» atalar sözü isə zülmə qarĢı xalq birliyinə nail olmaq
və onu qorumaq naminə M.Gülgün tərəfindən Ģeirə qatılır: El gücü, el yumruğu
Birləşin zülmə qarşı [MG, «Firidun», s. 22]. Göründüyü kimi, ikinci hissə (el
yumruğu) dəyiĢkənliklə Ģeir dilinə daxil olur. Bu təbiidir, çünki Ģeir hər hansı
fikrin məntiqi gücünü təsdiq etmək naminə əksər vaxtlarda xalq hikmətinə üz
tutur və bu zaman atalar sözləri və məsəllər söz sənətkarının ixtiyarına keçir.
Yəni Ģeir dilində ondan necə istifadə etmək bacarığı artıq Ģairin öz öhdəsinə
düĢür. Və elə bu halda bəzi atalar sözləri və məsəllərin həm tərkib
komponentlərində, həm də quruluĢ strukturunda müəyyən dəyiĢkənlik baĢ
verir.
Uca dağa, Uca başa, Uca yerə qar yağar [ST, «Mənim yolum», s. 3]
misralarında isə «dağ baĢına qar yağar» atalar məsəlinin həm forma, həm də
məzmunu ilə yerləĢdiyinin Ģahidi oluruq. Göründüyü kimi, mühacir Cənub
Ģairlərinin dilində rast gəldiyimiz son iki nümunə onların əsərlərində müəyyən
dəyiĢikliklə iĢlənmiĢdir. Amma bu dəiĢkənlik cüzi xarakter daĢıdığından biz
onları da burada qruplaĢdırmağı lazım bildik. Çünki sonrakı bəndə biz bu
Ģairlərin dilində məzmunu qoruyub saxlayan, formasını isə tamamən dəyiĢən
atalar sözləri və məsəlləri daxil etmiĢik.
Təqdim etdiyimiz bu atalar sözləri və məsəllərinin hamısı mətn
daxilində mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin fikrinə qətiyyət verir və
müəllif fikirlərinin təsdiqi üçün köməkçi funksiya rolunu oynayır.
«Dağ dağa qovuşmaz» – dedi babalar, Dağ dağa qovuşdu mən
qovuşmadım [MG, «Yora bilməz yollar məni», s. 119] nümunəsində isə dağ
«dağa rast gəlməz //qovuĢmaz, insan insana rast gələr //qovuĢar» məsəlinin
ifadəsini görürük. Amma bu deyimin məhz bir hissəsinin Ģair tərəfindən
iĢləndiyi də gözdən yayınmır. Bu isə məzmunun itməsini reallaĢdırmır. Ağırlıq
bu atalar sözünün birinci tərəfinin üzərinə düĢür və birinci tərəf ikinci tərəfin
də məzmun yükünü öz üzərinə götürür. Daha da konkretləĢdirsək, ikinci tərəf
iĢlənməsə də, birinci tərəf istər-istəməz onu bizə xatırladır. Əslində çox böyük
məcaziliklə müĢayət olunan bu Ģeirdə iĢlənən «dağ dağa rast gəlməz
//qovuĢmaz» aksiomunu M.Gülgün «heçə» endirir, halbuki bunu reallıq kimi
qəbul etmək olmaz. Artıq get-gedə yaĢlaĢan Ģair bununla Cənub-ġimal
birliyinin hələ də reallaĢmadığını, o taylı doğmalarına hələ də qovuĢmadığını
və sanki bunun mümkünsüzlüyünü önə çıxardır. Beləliklə, bu ifadə Ģeirə
həzinlik, həssaslıq, nisgil və ifadəlilik gətirir.
FıĢtırıqla heç zaman donuz çıxmaz darıdan atalar sözü isə [Atalar
haçan deyib Görəsən bu sözləri? Fıştırıqla heç zaman Donuz çıxmaz

66
darıdan… – ƏT, «Söz ömrü», s. 93] Azərbaycan ədəbi dilinin ġimal qolunda
qeydə alınmır və sırf Cənub tipikliyini əks etdirir.
Çörəyi çörəkçiyə Əmanət veriniz siz! Birini də üstəlik Məsləhət
görünüz siz [ƏT, «Söz ömrü», s. 46] bədii dil nümunəsində Ə.Tudə, görünür
xalqa çox məĢhur olan «çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik» məsəlinin
olduğu kimi Ģeirə gətirilməsinə ehtiyac duyub. Kontekstə daxil olan bu məsəl
isə Ģeir dilinin xəlqiliyə doğru istiqamətləndirilməsində köməyini əsirgəməyib.
Ə.Tudənin aĢağıdakı Ģeiri isə bütünlüklə hikmət üzərində qurulub: Söz
var, atdan saldırar da, Söz var, dağdan endirər də [ƏT, «Təbriz yolu», s. 46].
Göründüyü kimi, kiçik bir fərqlənmə qeydə alınır. Yəni oradakı deyim ġimal
dil mühitində «hoha var dağa qaldırar, hoha var dağdan endirər» Ģəklində daha
iĢləkdir. BaĢqa bir tərəfdən baxsaq, bunların hamısı ağız ədəbiyyatının
nümunələri olduğundan bir variantlılıqdan söhbət gedə bilməz, yəni
variantlılığın mövcudluğu mütləqdir. Atalar sözü və məsəllərin Ģeirə hansı
Ģəkildə oturulması isə artıq Ģairin ixtiyarındadır.
M.Gülgünə məxsus «Mən də alovluyam elə sənin tək. Ancaq elə alış,
alovlananda, Dostu da qarşmasın alovun barı» [MG, «Firidun», s. 29]
misralarında məĢhur el məsəlini çox aydın görürük. Çünki forma, demək olar
ki, qorunur. ġeirdə əksini tapan bu hikmətli ifadə «yananda elə yan ki, odun
özünü yandırmasın» və yaxud «yananda elə yan ki, odun özgəni yandırmasın»
Ģəkillərində iĢlənir. Yəni bu atalar məsəli variantlılıqla müĢayət olunur. ġeirdə
isə cüzi fərqlilik qeydə alınır. KonkretləĢdirsək, özgə sözü dost sözü ilə,
yandırmaq sözü isə ona yaxın məna daĢıyan qarsmaq sözü ilə əvəzlənir.
2. Fərdi-üslubi kontekstuallıqla müĢayət olunan atalar sözləri və
məsəllərə gəlincə, vurğulamaq lazımdır ki, onlar mühacir Cənub Ģairlərinin
dilində geniĢ əhatə dairəsi qazanır. Bu frazeoloji ifadələrdə atalar sözləri və
məsəllərin məzmunundan istifadə edilir, amma daĢlaĢmıĢ forma itir. Yəni
mövcud, bizə tanıĢ atalar sözləri və məsəllərin məzmunu qorunur və elə bu
məzmun söz sənətkarlarının hansı atalar sözləri və məsəllərdən bəhrələndiyini
ortaya çıxarır. Təbii ki, fikirlərimiz konkret faktlar əsasında öz təsdiqini tapa
bilər:
Mənə qəfəs tikən quduz yağılar Düşəcək qurduğu tora sevgilim [ƏT,
«Cənub nəğmələri», s. 33] bədii nümunəsində Ə.Tudə «özgəyə quyu qazan özü
düĢər» məzmununu yerləĢdirir və xalqdan gələn hikmət hesabına həqiqətin
reallaĢacağı günün gələcəyinə bizi inandırır.
Özgə çörəyini yeyib dolanan Çörəksiz qalacaq bir gün dünyada
[MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 20] misraları isə «özgə atına minən tez düĢər»
və ya «özgəyə umud olan Ģamsız qalar» atalar sözlərinin məzmunu ilə köklənir.
«Zatı qırıq olanın çörəyi dizinin üstündə olar» məĢhur bir atalar
sözünün məzmun göstəricisi isə: Deyərdi, çörəyi diz üstə qoyan Qırdıqaçdı
olar, haqq sözdür bu da [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 21] – nümunəsində
əks olunur. Sadəcə olaraq, Ģeirdə komponentlərin yer dəyiĢməsini və hətta
67
komponentlərdən birinin tamamilə baĢqa bir sözlə əvəzləndiyini görürük. Bu,
canlı danıĢıq dilindən gələn qırdıqaçdı sözüdür ki, o zatıqırıq sözünün məna
ekvivalentinə çevrilir.
«Öz mənfəətini güdən adamdan xeyir gözləmə» – anlamının isə biz
aĢağıdakı mətn daxilində reallaĢdığını görürük: Ancaq öz xeyrini güdsə bir
insan Dönüb kölgəsi də qaçacaq ondan [ST, 213, s. 88]. Sən yaz yağışına
yazaydın gərək Ötəri ər-arvad savaşlarını [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 44]
bədii dil nümunəsində isə «ər-arvad savaĢı, yaz yağıĢı» məsəlinin semantik
yükü mühafizə olunur. «Görünən kəndə nə bələdçi» məsəlinin də mühacir
Cənub Ģairlərinin dilində öz məzmunu ilə qorunduğunun [Ətir ətri ilə xətir
qazanar Onu tərifləməz satanda əttar – HB, «Ġstərəm», s. 174] Ģahidi oluruq.
M.Gülgünün «Firidun» əsərində qeydə aldığımız «Elsiz bal yesəm də
zəhər dadacaq Yavan çörək yesəm, vətəndə yeyim [MG, «Firidun», s. 17]
misralarının məna tutumu «Qürbətdə xan olunca, Vətənində dilən gəz» məĢhur
el məsəlinin semantikası ilə ekvivalentləĢir. «Dünən zənguləmi öyrətdiyim quş
Bu gün bəyənməyir daha səsimi [ƏT, «Söz ömrü», s. 178] bədii dil
nümunəsində isə Ə.Tudənin ġimal dil mühitində çox geniĢ yayılmıĢ «bu ilki
sərçə bildirki sərçəyə cik-cik öyrədir» məsəlindən bəhrələndiyi bütün çılpaqlığı
ilə təzahür edir.
Kərə yeyən də yaza çıxacaq, qazanda qaynadıb tərə yeyən də [ƏT,
«ġairin düĢüncələri», s. 90] misraları da Ə.Tudəyə aiddir. Burda qeydə
aldığımız kərə yeyən də yaza çıxacaq ifadəsi azacıq dəyiĢikliklə [kərə yağ]
ġimalda iĢləkdir. Ġkinci tərəf isə tamamilə dəyiĢkənliyə uğrayıb. ġimal
kontekstinə girən tam variant belədir: «Yağ yeyən də yaza çıxacaq, Ģor yeyən
də».
Hər iki dil mühitində intensivliklə müĢayət olunan «duz-çörəyi
itirməzlər» deyimi də Ə.Tudənin dilində özünün məzmun gerçəkliyini
qorumaqla forma baxımından dəyiĢilmiĢ Ģəklini alır: Bəli! Çörək insana
Doğmadan da doğmadır. Axı ən qadir nemət Dağ aşıran loxmadır [ƏT, «Söz
ömrü», s. 46]. Bununla da Ģair fikirlərini məhz daha qabarıq, daha məntiqli
sərgiləmək üçün xalq hikmətinə söykənir. S.Tahirin «Həyat Ģirindir» əsərindəki
«həyatda düz duran baş-ayaq düşər» [ST, «Həyat Ģirindir», s. 87] misraları isə
«düz düzdə qalar» deyiminin semantik yükünə üz tutur.
Azərbaycan ədəbi dilinin ġimal qolunda tərkibindəki komponentlərdən
birinin fərqlənməsinə görə iki Ģəkildə iĢlənmə tezliyi qazanan «tələsən tərsə
düĢər», yaxud «tələsən təndirə düĢər» atalar sözlərinin məzmun yükü isə
Cənub Ģeirinin dilində «Həyatda hər ömür bir nərdivandır. Gərək pillə-pillə
yüksəlsin insan» [ST, «Həyat Ģirindir», s. 87] misralarında əks olunan məna
yükü ilə üst-üstə düĢür.
AĢağıdakı misralar da daĢıdığı məzmun göstəricisi baxımından xüsusi
maraq doğurur: Əlin dinc durmasa, düşün, amandır. Rahat əyləşdiyin budağı
kəsmə [ƏT, «Söz ömrü», s. 174]. Bu Ģeir parçası isə «oturduğun budağı
68
silkələmə» məsəlinin semantikası ilə paralelləĢir. Göründüyü kimi, fərq özünü
yalnız forma dəyiĢkənliyində büruzə verir.
S.Tahirə məxsus «Toz-torpaq yaş gözə qonar həmişə» [ST, «Bulaq», s.
68] misrası isə özündə «qorxan gözə çöp düĢər» atalar sözünün məzmun
yükünü yaĢadır. Nümunədə forma dəyiĢkənliyi qeydə alınsa da, yenə də
tamamilə yox olmur, xalq dilində mövcud olan və daĢlaĢan atalar sözünü
xatırlamağa bizə yardım edir. Əks təqdirdə hər ikisində məzmun
ekvivalentliyini müəyyənləĢdirə bilməzdik. Bütün bunlar sübut edir ki, mühacir
Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində xalqa bağlılıq çox güclüdür. Bu bağlılıq
Cənub Ģairlərinin atalar sözləri və məsəllərin hikmətinə daha çox üz tutmaları
və ondan daha çox yararlanmaları ilə ölçülür. Bu yararlanmada isə
özünəməxsusluq geniĢ yer tutur.
3. Fərdi hikmətli ifadələr. «Hikmətli sözlər [ifadələr – kursiv
bizimdir] müəyyən ictimai hadisələrlə əlaqədar olaraq, əsasən məĢhur adamlar
tərəfindən yaradılır və əsərlərində iĢlədilir. Sonralar isə sürətlə yayılaraq
kütləviləĢir» [1, s. 177]. Belə ifadələr Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində
kəmiyyət bolluğu qazanır. Fərdi hikmətli ifadələr onların hər birinin dilində
qeydə alınsa da, əhatə dairəsinə görə fərqlilik qazanır. Bu hikmətli deyimlər
hər bir Cənub Ģairinin təfəkküründən süzülüb gələn ifadələrdir. Fərdi
yaradıcılıq məhsulu sayılan hikmətli ifadələr müxtəlif sahələri [dostluq,
vətənpərvərlik, ailə-məiĢət, elm…] əhatə edir. AĢağıdakı nümunədə Ə.Tudə
insana xas olan müsbət və ya mənfi xüsusiyyətləri xarakterizə edərkən öz
məntiqini itiləyir və sanki onlara tərif verir: Yox! Yox! Utancaqlıq da ülfətdə
nəzakətdir. Sırtıqlıq qəbahətdir [ƏT, «Bulaq», s. 223]. Dilucu söz demək
yamaq kimidir. Könülsüz hər sənət boyaq kimidir [BA, «Əsərləri», s. 169]
fikirləri də Cənub Ģairinin fərdi yaradıcılıq məhsullarındandır. B.Azəroğlu
istəmədən hər hansı bir peĢəyə yiyələnən «yarımçıq sənət» sahiblərini və söz
demək xatirinə yersiz danıĢanları tənqid edir.
«Etibar nə sözə, nə zinətədir, Etibar ən təmiz məhəbbətədir» misraları
ilə S.Tahir mücərrəd bir isim olan «etibar»ın mahiyyətini açıqlayır və ümumən
Ģeirimizin dilinə «etibar nədir?» sualına cavab verən yeni ifadə bağıĢlayır. Saf
sevgi Ģərtlərini S.Tahir Ģeir dilinə aĢağıdakı hikmətli deyimlərlə gətirir: Ancaq
ürək sevən, ürək sevənlər Ötərgi həvəsə sirdaş kəsilməz, Yaşar bir dağ olsa
ehtiras əgər təmiz ürəklərdə püskürə bilməz [ST, «Ay iĢığında», s. 54].
Qaya heykəl olmaz çapılmayanda Kündə çörək olmaz yapılmayanda
[ƏT, «Söz ömrü», s. 22] misraları isə Ə.Tudə dilində reallıqla uyuĢan fikirlərə
xalq hikməti hopdurur.
Fərdi hikmətli ifadə yaradıcılığında «arzu» ilə bağlı məzmun
göstəriciləri də yer alır: Arzu pas götürər ürəkdə qalsa [ST, «Ay iĢığında», s.
75], Qanadlı arzunun sərhəddi yoxdur, Qanadsız sarayın sərhəddi vardır [ƏT,
«Söz ömrü», s. 214].

69
 Ə.Tudəyə məxsus aĢağıdakı Ģeir parçasında hikmətli ifadələr hesabına
mövcud bir həqiqət məcaz donuna girərək realizələĢir: Odunlar yananda ocaq
altında Üstündə aramla qaynayır qazan. CünəĢ də ocaqdır! Ancaq altında
ġiddətlə qaynayır dünya hər zaman [ƏT, «Söz ömrü», s. 171].
Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində həqiqət də [Həqiqət
qılıncdır, namərdi kəsər – HB, «Mübarizə illərində», s. 86], vicdani təmizlik də
[Hər atlas donluğa vicdanı satma, Billur güldan kimi lüt ol, təmiz ol – ST,
«Sevgi əfsanəsi», s. 117] məcazilik əhatəsinə düĢərək sənətkarın fərdi
yaradıcılıq manerasını əyaniləĢdirir.
Bir qəlbin heç iki sahibi olmaz [HB, «Mənim arzum», s. 35] hikmətli
deyimi isə H.Billuriyə məxsusdur. «Bir qəlb» dedikdə Ģair bütöv Azərbaycanı
nəzərdə tutur. «Ġki sahib» birləĢməsi ilə onun iki coğrafi areala bölünməsinə
iĢarə edir və buna öz etirazını bildirir. Bu məzmunları özündə yaĢadan hikmətli
ifadə Ģeir dilinə real həqiqətdən doğan bir məntiqilik hopdurur.
Doyura bilməsən sən öz-özünü, Dünya da səni heç doyura bilməz
[ST, «Gəl görüĢək», s. 78], Çinar sına bilər, ancaq əyilməz! Ağacı kəsdikcə
şaxları artar [ST, «Həyat Ģirindir», s. 98], Ömür bağışlanır, borc verilməyir
[ST, «Həyat Ģirindir», s. 77], Yazıda da göz ağardar Söz yerinə düşməyəndə
[ST, «Həyat Ģirindir», s. 71], Uzaqları çox qaranlıq görən adamdan, yaxınları
daha aydın görən yaxşıdır [ST, «Həyat Ģirindir», s. 64], Sevginin bir fəsli olur
həmişə [ST, «Mənim yolum», s. 69], Dünənin işinə borclu qalanlar Dünəni
yaşayıb bitirməmişlər [ST, «Mənim yolum», s. 53], Öz qınında səadət,
əbədiyyət görənlər, Elə öz qınındaca ölüb məhv olacaqdır… [HB, «Mənim
arzum», s. 51] kimi ifadələr də Cənub Ģeir dilinin frazem potensialından,
hikmət dünyasından, lüğət tərkibi baxımından tükənməzliyindən və
zənginliyindən xəbər verir. Bunlar mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin
təfəkkür dünyasından süzülüb gələn frazeoloji ifadə yaradıcılığının tərkib
hissəsidir. Qeydə alınan bu ifadələr təbii ki, ədəbi-bədii dil nümunələrinə yeni
gəliĢi ilə Cənub Ģeirinin dilinə yeni məzmun, ifadəlilik, inandırıcılıq…, həm də
məntiqilik gətirir.
4. Frazeoloji nidalar. Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində
üzün ağ olsun [Gəl, ellər yanında üzün ağ olsun – ST, «Ay iĢığında», s. 61],
ürəyin dağa dönsün, diləyin qəlbində gül açsın [Mərd ol, dağa dönsün ürəyin
sənin, Qəlbində gül açsın diləyin sənin – HB, «Mənim arzum», s. 19], gözlərin
aydın [Hardasan, ay Qəni, gözlərin aydın… – MG, «Firidun», s. 5], əlin
qurusun [Cəllad, əlin qurusun, sən səhər günəĢinə Necə güllə atmısan? – HB,
«Ġstərəm», s. 11], gözlərindən sevinc tökülsün [… Qara gözlərindən sevinc
tökülsün… – ƏT, «Bakının iĢıqları», s. 27], əlin var olsun [Çox gözəl sənətdir,
əlin var olsun – BA, «Gənclik dostlarım», s. 21], baş aparma [Ġndi baĢ
aparma, söylə düzünü! – ST, «Ay iĢığında», s. 67], ha nənəm qurban [Sən
«ha nənəm qurban» dedikcə hərdən… – ƏT, «ġairin düĢüncələri», s. 78], ya
allah [DüĢdün kənddən kəndə «ya allah» deyə – BA, «Gənclik dostlarım», s.
70
7], Allaha təvəkkül [Dualar etdin ki, yağıĢlar yağa, Yağmadı. «Allaha
təvəkkül» – deyə… – ƏT, «ġairin düĢüncələri», s. 78] kimi ifadələrə də rast
gəlinir. Bu ifadələrin əksəriyyəti fel əsasında formalaĢır. Bu fellər isə əsasən
felin əmr forması ilə ifadə olunur və daha çox II Ģəxslə bağlanır. Çox vaxt belə
ifadələri ya «nida olan idiomlar» [1, s. 100], yaxud «frazeoloji nidalar» [4, s.
103] adlandırırlar. Biz də bu daĢlaĢmıĢ, sabitləĢmiĢ ifadələri frazeoloji nidalar
kimi qəbul etməyi daha üstün tutduq.
Ümumən, əhatəli təhlil mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin frazem
potensialının çox zəngin olduğunu meydana çıxarır. Yəni frazeoloji
birləĢmələr, həm də frazeoloji ifadələr onların dilində geniĢ əhatə dairəsi
qazanır. ġimal dil mühiti ilə müqayisədə elə bir fərqlilik qeydə alınmır.
Fərqlənmə cüzi Ģəkildə özünü büruzə verir. Səbəb isə ilk növbədə həm Cənub,
həm də ġimal söz sənətkarlarının eyni bir dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istfadə
etməsidir. Digər bir səbəb isə Cənub Ģairlərinin ilk öncə Cənubda yaĢamaları,
daha sonra isə fars dil əhatəsindən çıxıb ġimalda qərarlaĢmaları ilə bağlıdır.

SUMMARY
In article are considered phraseological combinations and
phraseological statements in poetry of emigrant poets as A.Tude, B.Azeroghlu,
S.Tahir, M.Gjulgjun, H.Billuri. Along with phraseological units, are defined
also expressions, peculiar only for a southern area of the Azerbaijani language.

ƏDƏBĠYYAT
1. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili (Leksika). Bakı: Maarif, 1970.
2. Əlizadə Z. Azərbaycan atalar sözü və zərb-məsəllərinin leksik-
semantik xüsusiyyətləri. Bakı: ADU nəĢriyyatı, 1980.
3. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı: Maarif, 1985.
4. Murtuzayev S.N. M.F.Axundov komediyalarının dil və üslub
xüsusiyyətləri (frazeoloji material əsasında). Bakı: AzərnəĢr, 1962.

ĠXTĠSARLAR
BA - BalaĢ Azəroğlu
ƏT - Əli Tudə
HB - Hökumə Billuri
MG - Mədinə Gülgün
ST - Söhrab Tahir

71
 Adilov Vasif Musa oğlu
Bakı Slavyan Universiteti

QƏDĠM TÜRKLƏRDƏ DÜNYANIN LĠNQVORƏNG MƏNZƏRƏSĠ

Hər bir xalqın xarici aləmi üzvləndirmək üçün öz prinsipləri, onu əhatə
edən reallıqlara öz baxıĢı var. Buna görə də hər bir etnik birlik xarici aləmi özünə
xas olan tərzdə dəyiĢir və bu zaman onu həmin dil üçün məxsusi, spesifik dünya
Ģəklinə salır. Xarici aləm dilə yalnız «milli baxıĢ» prizmasından keçərək daxil olur
və Dünyanın Konseptual Mənzərəsi dilin vasitələri ilə ifadə edilir, yəni
verballaĢdırılır. Dünyanın Dil Mənzərəsi mahiyyətcə ümumi dil sistemi – «sözlər,
formativlər və cümlələrarası əlaqə vasitələri, həmçinin sintaktik konstruksiyalar»
məcmusu kimi təyin edilir [1: 106]. Dünyanın Linqvorəng Mənzərəsi
rəngbildirmələr formasında ayrıca leksemlərdə, söz birləĢmələrində, idiomatik
ifadələrdə və digər verbal vasitələrdə realizə olunur. O, üzvi surətdə Dünyanın Dil
Mənzərəsinin leksik sisteminə daxildir.

Dünya ilk olaraq bütün hissiyyat orqanları vasitəsilə dərk olunur. O, ağ-
qara deyil, rənglərdə mövcuddur. Ġnsanın rəyləri, normaları, düzəni rənglə
əlaqədardır. Dünyanın Konseptual Mənzərəsi kimi Dünyanın Rəng Mənzərəsi də
millətə və etnosa, həmçinin ayrıca bir insana məxsusdur. Y.Parandovski qeyd
edir: «DüĢüncəli fərdlər nə qədərdirsə, dünyalar da o sayda mövcuddur. Bu
dünyalar öz müxtəliflikləri ilə heyran edirlər. Onların bəziləri kiçik və dar,
digərləri isə ucsuz-bucaqsızdır, boz və cansıxıcıların yanında Ģaqraq, Ģən səslərin
səsləndiyi rəngarəng olanlar da var. Bəzilərində əbədi tutqun hava hökm sürür,
digərləri dəyiĢməyən gözəl havadan ləzzət alır...» [2: 177].
Rəngləri ayırd etmək qabiliyyəti insanın görmə qavrayıĢı imkanlarının
mühüm hissəsini təĢkil edir. Rəng amilinin mövcud olmadığı hər hansı insan
fəaliyyəti sahəsini təsəvvür etmək çətindir. Dünyanın fəlsəfi və estetik idrakı ilə
sıx bağlı olduğuna görə bəĢər mədəniyyətində rəng həmiĢə mühüm əhəmiyyət
kəsb etmiĢdir.
Bir çox qədim xalqlarda, millətlərdə olduğu kimi, türklər də tarixin ən
qədim dövrlərində müxtəlif rənglərdən bir sıra səbəblərə görə mənəvi və milli
simvollar kimi istifadə etmiĢlər. Bir neçə minilliyi adlayan türk tarixi boyunca
türk mədəniyyəti və adət-ənənələrində rənglər müxtəlif mənalar kəsb etmiĢ, bir
sıra anlayıĢları təmsil etmiĢdir. Türklər rəng bildirən söz və ifadələrdən yalnız əsli
mənada deyil, eyni zamanda mücərrəd məfhumlar kimi məcazi mənada da istifadə
etmiĢ, bunları ilahi, dini, milli, coğrafi və s. mənalarla yükləmiĢlər. Məsələn,
qədim abidələrdə iĢlənən ―göy‖ sözünün müasir dildə mənaca geniĢləndiyini
görürük. Kültigin abidəsində (VII-VIII əsrlər) ―səma‖ mənasında ―gök‖ yox,
―tenqri‖ iĢlənirdi. Mahmud KaĢğarinin lüğətində (XI əsr) ―göy‖ sözü həm rəng,
həm səma mənasında təsbit olunmuĢdur ki, bu ikinci məna sonradan kəsb
72
edilmiĢdir [3: 106-112]. Göy (səma) əslində metaforik addır, rəngin, əlamətin
adlaĢmasıdır. Buna görə də Göy Tanrı dedikdə türklər göyün hakimini baĢa
düĢürdülər. Türklər tanrını məkandan, zamandan kənarda təsəvvür etdiklərindən
onu bütövlükdə sonsuz göylə uyğunlaĢdırırlar. Bilgə xaqan abidəsində ―Tenqri
teq tenqri yaratmış türk bilgə kağan sabım...‖ cümləsi ilə «türk tenqri»
birləĢməsində ―tenqri‖ sözü göy rəng epiteti olmadan iĢlədilib Bu, Tanrı sözünün
göy, göyün hakimi anlamında iĢlədildiyi dövrün məhsuludur. Sonrakı dövrlərdə
göy epitetinin əlavə olunması «tenqri» sözünün göy (səma) mənası verdiyinin
artıq unudulduğunu göstərir.

Qədim miflərdən baĢlamıĢ müasir dövr poetik nümunələrinə qədər çox

böyük bir zaman kəsimində rənglər türklərin istər etnopsixologiyasında, istərsə
mifik və ya ədəbi-poetik düĢüncə tərzində olduqca mühüm rol oynamıĢdır. Bu
amil hər Ģeydən əvvəl rənglərin türklərin həyatındakı funksiyası ilə, təbiət – insan,
təbiət – cəmiyyət münasibətindəki çoxĢaxəli funksiyası ilə bağlıdır. Dünyanı dərk
edən qədim insanın rəng dünyası miqyas etibarilə məhdud olsa da, rəngin türk
dünyagörüĢündəki əhəmiyyəti çox böyük olmuĢdur.

Rənglər, onlara qədim insan tərəfindən verilmiĢ mənalar bəzi əski boyların,
boy birləĢməsi silsiləsinin, nəhayət, xalqların dünyanı dərk etməsi, dünyanı hiss
etməsi ilə müəyyən dərəcədə əlaqədardır: Üzə kök tenri, asra yağız yir kılıntukda
ekin ara kisi oğlı kılınmıs (tərcüməsi: Yuxarıda mavi göy, aĢağıda qonur yer
yarandıqda ikisinin arasında insan oğlu yaranmıĢ).
Ġndi bəzən adi görünən elə görüĢlər, elə inamlar və onlarla əlaqədar rənglər,
rəmzlər var ki, ilkin bir boyun, sonra boybirləĢməsi silsilənin, nəhayət, xalqın,
dövlət kültü üçün əsas, baĢlanğıc olmuĢ və o məiĢətdə – mərasim ayinlərində,
adətlərdə, hətta gündəlik, bayram və rəsmi geyimlərdə bir əlamətə, simvola
çevrilmiĢdir [4: 20].
Göytürk imperatorluğunun bayrağının əsasını səma rəngi, yəni göy rəng
təĢkil edirdi. Türk etnik mədəniyyətində eyni sistemdə duran Göy Tanrı, göy qurd
(boz qurd), göy türk uyğun sintaqmanın müxtəlif paradiqmalarından baĢqa bir Ģey
deyildir. Əslində göy epiteti bu birləĢmələrdə rəng yox, mənĢə bildirdiyindən
həmin canlılar Göy Tanrının zərrəcikləri kimi baĢa düĢülür. Bu mənada Göy
Tanrıya sitayiĢ türklərin həm də milli mədəniyyətidir. Bu obrazların yaradılıĢ
miflərində, epik yaradıcılıqda geniĢ yer almaları, dövlətlərin yaranmasında rolları
da ―Göy Tanrı‖ dini-mifoloji sistemində çıxmaları ilə izah olunmalıdır [5: 76].
Bu dini - mifoloji sistemdə göy rəngli bütün obrazlar səmavi mənĢəli,
sakral vəziyyətdədir. Demək, göy rəng simvolikası həm də türk mədəniyyətini
baĢqa etnik mədəniyyətlərdən fərqləndirir. Məsələn, Çin mədəniyyətində sarı
rəng, ərəb islam mədəniyyətində yaĢıl rəng bilavasitə etnik Ģüurun göstəricisi
kimi çıxıĢ edir.

73
 Buddizmi Çin missionerlərindən qəbul etmiĢ uyğurlar, buryatlar bu dinə çox
vaxt «sarı din» deyirdilər. Sarı rəng Çin, Tibet xalqlarının mədəniyyətində
imrperatorların simvolu olması səbəbindən ən çox sevilən rəngdir. Türk
mədəniyyətində isə əhəmiyyətli bir yeri olmadığı kimi, fəlakət, pislik və xəstəliyin
simvoludur [6: 480].
Rəng və dünyanı dərk etmə deyərkən onun yalnız insanın kosmoqonik –
kainatın yaranması haqqında təfəkkürü ilə əlaqəsi nəzərdə tutulur. Ġlkin ibtidai
görüĢlərlə səsləĢən, ədəbi-bədii, etnoqrafik, tarixi dəlillərdən aydınlaĢır ki, hər bir
rəng kainatın yaranması haqqındakı təsəvvürlə, mifoloji, bədii – fəlsəfi, ictimai
təfəkkürlə, həyatı dərk etmə ilə tarix boyu bağlı olmuĢdur. Elə bu rənglər əski
insanın ibtidai, kosmoqonik, həyatı dərk etmə təsəvvürləri ilə sıx bağlı olmuĢ,
zaman keçdikcə onların bir qismi tədricən ilkin mifoloji və bundan doğan
mənalarını ya qismən, ya da tamamilə itirmiĢdir. Bu tarixi-ictimai proses uzun
müddətli olmuĢ, indi də həmin rənglər bəzən lap keçmiĢ inamın bu və ya baĢqa
çalarını, məzmunu dəyiĢmiĢ Ģəkildə olsa da, qoruyur [4: 37].
Bu və ya digər obyektə, əĢyaya, hərəkətə və ümumiyyətlə, insanı əhatə edən
hər Ģeyə ad vermək həlli çətin məsələlərdən biridir. Ġnsanların həyat tərzi, fəlsəfi,
mifik, dini, xüsusilə estetik görüĢləri ilə əlaqədar yaranmıĢ rəng adları simvolik
səciyyə daĢıyır [7: 8].
Qədim türklərdə Dünyanın Linqvorəng Mənzərəsinin özünəməxsusluğuna
atların rənginin təsvirində rast gəlmək olar. Heyvandarlıq və ovçuluqla keçinən,
köçəri həyat tərzi sürən, hərbi yürüĢlərdə tez-tez iĢtirak edən qədim türklərdə at
məiĢətin ən vacib ünsürlərindən biri idi. Təsadüfi deyil ki, döyüĢ səhnələri ilə
zəngin olan göytürk mətnlərində düĢmən üzərinə Ģığıyan iğidlər haqqında
informasiya verilərkən ―...at(ığ) (və ya adğırığ) binip tegdi...‖ ifadəsindən 10 dəfə
istifadə edilmiĢ və bu zaman atların konkret rəngləri (ak, boz, torığ (qonur, boz),
yegren (kəhər)) göstərilmiĢdir. BeĢ yerdə eyni situasiyada ak at birləĢməsi yerinə
sadəcə olaraq ak (məs., Alp Şalçı akın binip oplayu təgdi …), daha çox dəqiqlik
lazım gəldikdə isə azman ak, ögsiz ak birləĢmələri iĢlədilir.
Ümumiyyətlə, abidələrdə atın təyini kimi ak, boz, torığ, yegren, ala, sarığ
(sarı), yağız (qonur), tığ (kürən, sarımtıl; bəzi mənbələrdə isə boz, dəcəl [8: 293]
və ya xam at [8: 321]) kimi rəngbildirmə vahidlərindən istifadə edilmiĢdir.
Maraqlıdır ki, heç bir mətndə atin qara rəngdə olmasına rast gəlinmir.
Folklor mətnlərində rəng adları, əsasıda iki əksqütblü baĢlanğıcın
qarĢılaĢdırılması duran əĢya və əlamətləri bildirərkən bu və ya digər dünyaya
mənsubluğu qeyd edən özlərinə xas marker rolunu oynayırlar. Rəngin
iĢarəviliyinin yüksək gərginlik dərəcəsini təkcə dünyaların təsvirindəki rəng
adlarının tezliyi deyil, həm də ―ak”/”kara‖ əlamətlərinin qarĢılaĢdırılmasının
mövcudluğu yaradır. Nəticədə rəng bu və ya digər dünyanın özünəməxsus
emblemi kimi dərk olunur.
Özümüzkü - özgə semantik qarĢıdurma blokunda ağın qaradan üstünlüyü
(həm də sakrallığı) türk dastanlarında ümumi qanunauyğunluqdur. Məsələn, ağ at
74
qara atdan, ağ ləqəbli alp qara ləqəbli düĢmən bahadırından güclüdür. ġaman
mifologiyasında da iĢıqlı ağ ruhlar qara ruhlardan güclü təqdim olunurlar. Bu
mənada ağ-qara ikili qarĢıdurması türk cəmiyyətində siniflərin bölgü prinsiplərini
göstərməyə xidmət edir. Orxon-Yenisey yazılarından məlum olduğu kimi, ağ
bodun (yaxud ağ sümüklər, monqol tayfaları isə ağ çadırlar deyirlər), o birinə isə
qara bodun (yaxud qara sümüklər, monqol tayfaları qara çadırlar deyirlər)
deyilir. Ağ bodun bəylərdən ibarətdirsə, qara boduna sadə maldar, çoban,
sənətkarlar daxildir. Hər iki zümrənin baĢında Kağan durur. Ağ bodunla qara
bodunun münasibəti cəmiyyətdəki törə vasitəsi ilə müəyyənləĢdirilir [5: 252].
Orxon-Yenisey abidələrində kara bodun (bəzi hallarda kara kamuğ bodun və ya
kara kamuğ) birləĢməsinə 15 dəfə rast gəlmək mümkündür.
Abidələrdə ―güclülük, qüdrətlilik, böyüklük‖ anlayıĢları ilə bağlı
antroponimlərin bir hissəsi kara apelyativi ilə düzəlir: Kara Bars, Kara kan, Kara
yaş, Kara çor və s. Kara yaĢ antroponimində ―yaĢ‖ komponenti ―gənc‖ mənasını,
―kara‖ leksemi isə güman ki, rəng mənasını ifadə edir. Kara Bars tərkibli Ģəxs
adında kara ―güclü, qüvvətli‖, bars isə ―bəbir‖ mənalarını ifadə edir. Yəni burada
bənzətmə yolu ilə semantik diferensiasiya baĢ vermiĢ və Kara Bars, yəni ―güclü
bəbir‖ mənasını daĢıyan Ģəxs adı yaranmıĢdır [9: 10-11].
Qeyd olunmalıdır ki, türk Ģüurunda qara rəng həm də yadlığı bildirir. Ġlk
mifoloji semantikası qeyri-tarazlıq, nizamsızlıq olan qara rəng Oğuz dastanında,
onun salnamə variantlarında saxlanılmıĢdır. Oğuzun atası Qara xan xaosu, qeyri-
tarazlığı simvolizə etdiyindən Tanrı oğlu Oğuza qarĢı çıxır. Bu halda Oğuz ağ
rəng simvolikasının əlamətlərini öz üzərinə götürməklə nizamı, tarazlığı, nəhayət,
kosmosu təmsil edir. Qara xanın öldürülməsi dastanda ağın qara üstündə qələbəsi
kimi poetikləĢir. Xaosdan Kosmosun yaranmasını göstərən miflərdə də ağ rəng
simvolikası özünü göstərir. Məsələn, Qara xana «yarat» - deyə əmr edən Ak (ağ)
anadır.
Orxon-Yenisey abidələrində rəng adlarından axromatik qara və ağ rəngləri
daha çox iĢlənmələri ilə xüsusən fərqlənir. ĠĢlənmə tezlikləri və yüksək
metaforiklik dərəcəsinə əsasən bu sözlərin epik mətnlərin anlaĢılması üçün açar
rolu oynadığını görmək olar. Görüntülərə görə, dünyanın dual mənzərəsində qara-
ağ oppozisiyası həlledici və ümuməhatəedici olur: ağ və qara rəng adlarından
istifadə etməklə qədim türklər gözəllik və çirkinlik, xeyir və Ģər, həyat və ölüm
haqqında danıĢır. Bir çox ənənəvi təsəvvürlər, adətlər, yozumlar, adi və ritual
davranıĢ stereotipləri ilə assosiativ Ģəkildə əlaqədar olan açar-söz bütöv bir
mədəniyyət sahəsinin məna mərkəzi kimi çıxıĢ edir. Özü də dil semantikası və
mədəni mənalar mürəkkəb sinkretik bütövü təĢkil edir.
Təhlillər göstərir ki, rəng adları semantik və semiotik cəhətdən yüklənmiĢ
olurlar. Ak və kara rəngləri xüsusi adlar və türk xalqlarının mif və folklorundakı
tanrıların, dünyaların, qəhrəmanların atributları arasında sərhədləri
müəyyənləĢdirir. Ənənə əsasında formalaĢmıĢ dil tanrıların və qəhrəmanların
bədənlərinin, geyimlərinin və atributlarının rənginə xüsusi məna vermiĢdir.
75
 Yekun olaraq belə bir nəticəyə gəlmək lazımdır ki, Dünyanın Konseptual
Mənzərəsinin bir tərkib hissəsi olan Dünyanın Rəng Mənzərəsi kimi, qədim
türklərdə Dünyanın Linqvorəng Mənzərəsi də fərqlidir. Bu problemin müxtəlif
linqvokulturoloji aspektlərinin tədqiqi müxtəlif etnosların mədəniyyətləri və dil
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə və anlaĢılmasına aparıb çıxara, mədəniyyətlər
dialoqu qurmaqda yardımçı ola bilər.

SUMMARY
In order to name the external world all the peoples have their own
principles and opinions to the realities surrounding them.That is why every ethnic
unity changes the external world which is specific to them.External world enters
the language through the prism of ―national way of thinking‖.The World‘s
Conceptual Scenery is expressed by means of language.The World‘s Language is
appointed as a total of – ―words,formatives,connective means between sentences
and syntactical constructions‖. The World‘s Lingvocolour Scenery as a form of

ƏDƏBĠYYAT
1. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира. М.:
Наука, 1988. – 216 с.
2. Парандовский Я. Алхимия слова. Петрарка. Король жизни: Пер. с
польского. М.: Правда, 1990. – 656 с.
3. Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov. Azərbaycan dilinin semasiologiyası,
«Maarif», Bakı, 1979, səh. 106-112.
4. Seyidov M. Göy, ağ, qara rənglərinin əski inamla əlaqəsi. Ədəbiyyat, dil
və incəsənət jurnalı, 1978, №2, səh.20.
5. Gözəlov F. Oğuz dastanı: tarixi-mifoloji kökləri, təĢəkkülü, spesifikası.
Dissertasiya. Bakı 1995, 252 s.
6. Ögel B. Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara,
1991.
7. VoroĢıl Q. Rəng adları. Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti, 13 iyul 1984, N
28, səh.8.
8. ġükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili, «Maarif», Bakı, 1993, 345
s.
9. Yunusova V. Orxon-Yenisey abidələrində Ģəxs adları. NBA, Bakı, 2000.
- 29 s.

expressing colour is realized in lexsems,word combinations,idioms and

other verbal means.

76
 Akçurina Ġnnara
Азербайджанский Университет Языков

СОКРАЩЕНИЯ В ДИПЛОМАТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ

СОВРЕМЕННОГО АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО
И ФРАНЦУЗСКОГО ЯЗЫКОВ

Аббревиация, как правило, занимает самый нижний ярус

в иерархическом описании способов терминообразования. Но
распространенность и значимость ее в разных языках весьма велика.
Аббревиация – это способ словообразования, объединяющий все типы
сложносокращенных и сокращенных образований.
В современном азербайджанском языке аббревиатура играет огромную
роль в обогащении дипломатической терминологии. Этот метод увеличения
численности терминов в языке сильно отличается от других способов
словообразования. К примеру, если во время создания терминов другими
методами лексический слой языка обогащается теми или иными языковыми
единицами, то в случае с аббревиатурой готовые языковые единицы
появляются с теми же значениями, но в иной, сокращенной форме. Во
многих лингвистических исследованиях рассматривается образование
терминов при помощи данного метода, как один из видов образования
терминов. «В отдельных языках одним из стилей создания научно-
технических терминов является сокращение слов, т.е. аббревиатура» [1,
c.140]. Данную мысль в несколько ином формате повторяет Г.Гасанов. Он
также считает аббревиатуру одним из способов создания терминов в
азербайджанском языке [5, c.185].
Аббревиатурой, в научной грамматике, называется «сложное
сокращение» и это указывает на тот факт, что часть новых слов, созданных
синтаксическим методом составляют эти сокращения. Но понятие не
приобретает здесь новое выражение, вследствие чего, аббревиатура
отличается от других способов словообразования, и тем самым является
особой категорией в языке.
На самом деле, аббревиатуры не приносят в язык
лексические единицы с новыми значениями, употребляясь в сокращенном
виде вместо существующих в языке готовых лексических единиц (сложные
термины или термины-словосочетания), они упрощают их произношение,
употребление и создают условия для экономного использования языковых
единиц. Несмотря на то, что С. Садыгова принимает аббревиатуры как один
из способов создания терминов, она утверждает, что аббревиатуры
отличаются от других методов, и с сомнением относится к их
принадлежности к методам словообразования. «Метод аббревиатуры
77
отличается от других методов образования терминов. Потому, что целью
этого метода является не создание термина для выражения того или иного
понятия, а подразумевается преобразование уже существующих терминов в
удобную форму» [2, c.122].
Несмотря на то, что этот метод не является распространенным
языковым явлением в создании новых лексических единиц в
дипломатической терминологии и полностью в лексическом слое, многие
языковые единицы в форме аббревиатур, используемые в дипломатической
терминологии дают возможность говорить о структурно-семантических
свойствах аббревиатур. Широкий анализ этих форм рождается из большой
необходимости сокращения, упрощения произношения и частого
употребления в азербайджанском языке таких слов как сложные термины –
словосочетания. Создание аббревиатуры позволяет передавать понятие не
посредством описания, а краткой лексической единицей. Это явление
исходит из сложности к упрощению в языке, сокращение многословных,
трудно произносимых названий, многокомпонентных синтаксических
единиц. Итак, если мы назовем аббревиатуры в дипломатической
терминологии французского и азербайджанского языка не как способ
создания новых терминов, а метод создания новых форм будет намного
правильней.
В дипломатической терминологии азербайджанского языка
аббревиатуры встречаются гораздо чаще и для различных целей, в
соответствии с характером дипломатии и в целом для спецификации
дипломатических сфер. Дипломатические аббревиатуры часто бывают
известны очень многим людям, поскольку имеют краткие значения,
произношение их очень упрощенно. «Аббревиатуры дают возможность
экономить слова в отдельных терминологических системах, заменять
многословные термины конкретными терминами и служат их упрощением»
[1, c.140].
И это неудивительно: разворачивая газету или открывая журнал, мы
сразу же сталкиваемся со словами, которые лингвисты именуют
сокращенными, либо аббревиатурой. Такие слова встречаются не только в
прессе, но и в книгах, и в справочниках, на чертежах и картах, в технической
документации и т.п. Они широко используются в языке рекламы, постоянно
вторгаются в бытовую речь. Их отражает язык художественной литературы.
Они прокладывают себе путь и в нормативные словари.
Во французском языке, так же как и в азербайджанском,
очень распространено сокращение слов,
преимущественно существительных, причем сокращение производится
различными способами.
В современном французском языке обычно выделяют три основных
способа сокращений слов: усечение (франц. термин "troncation": météo от
78
météorologie), образование инициальных слов (франц. Siglaison: R. F. A. от
République Fédérale d’Allemagne) и композитные аббревиатуры (le
télescopage). Количество сокращений и способы их образования меняются в
зависимости от характера коммуникации и от стиля речи.
Кроме существительных усечению подвергаются прилагательные и
наречия, иногда с преобразованием усеченной формы, например: anar
(chiste), extra (ordinaire).
Наибольшее количество усеченных слов встречается в профессиональных
говорах и арго. Например, студенческий, школьный арго: bac (calauréat),
labo (ratoire) и др.
Неслучайно что, приняв во внимание значимость аббревиатур еще на I-
ом Всесоюзном Тюркологическом Съезде, было предложено создать
термины в азербайджанском языке посредством этого метода. В последние
годы, дипломатические термины в виде аббревиатуры очень интенсивно
используются в дипломатической терминологии азербайджанского языка. А
это в свою очередь с одной стороны связано с возникновением очень
сложных по структуре дипломатических понятий и их сокращение в
результате формирования соответствующих им дипломатических терминов-
словосочетаний, с другой стороны употребление сокращенных форм таких
терминов упрощает процесс переговоров, официальной дипломатической
переписки и стимулирует процесс общения и получения информации.
Важно отметить что, аббревиатуры являются одним из основных языковых
средств, используемых в этой сфере, и дают эффективные результаты.
Аббревиатуры, относящиеся к дипломатической терминологии
современного азербайджанского языка можно подразделить на две группы:
1. Аббревиатуры, носящие общеупотребительный характер и смысл
которых ясен всем членам общества. Сокращения, которые все чаще
встречаются в речи, со временем становятся понятными всем и начинают
носить всенародный характер. Например: АБШ –EUA-США (Бирляшмиш
Америка Штатлары – Etas-Unis d’Amérique-Соединенные Штаты
Америки); NATO – OTAN-НАТО (Шимали Атлантика Щярби Блоку
Тящкилаты –Organisation du Traité de l’AtlantiqueNord- Организация
Североатлантического пакта); BMT – ONU-ООН (Бейнялхалг Миллятляр
Тяшкилаты- Organisation des Nations Unis - Организация Объединенных
Наций); YUNESKO - ONUESC –ЮНЕСКО (БМТ-нин Тящсил, Елм вя
Мядяниййят мясяляри цзря Тяшкилаты – Organisation des Nations Unis pour
l’Education, la Science et la Culture- Организация Объединенных Наций по
вопросам образования, науки и культуры); BENELUX-БЕНЕЛЮКС (Белчика,
Нидерланд вя Лцксенбург Эюмрцк Иттифагы -таможенный союз Бельгии,
Нидерландов и Люксенбурга); BVF – FMI-МВФ (Бейнялхалг Валйута Фонду
– Fonds Monétaire International- Международный Валютный Фонд; BYIB –
BIRD (Бейнялхалг Йенидян Гурма вя Инкишаф Банки – Banque Internationale
79
de la Reconstruction et de Développement - Международный Банк
Реконструкции Экономического Развития ); BQXC – CICR ( Бейнялхалг
гырмызы хач ъямиййяти – Comité International de la Croix-Rouge -
Международный Красный Крест) и т.д.
2. Специальная аббревиатура - это аббревиатура такого типа, значение
которой плохо понятно и суть ее употребления в том, что она используется
только в дипломатической документации и переписке. Большинство
аббревиатур такого типа не являются общеупотребительными и могут быть
понятны лишь определенным специалистам, занятым в этой области знаний.
Примерами могут служить такие слова как: П.А. – пер аннум – латын
дилиндя: илдя, иллик- на латинском: годовой, в году; П.C. – per capita –
латын дилиндя- адам башына – на латинском : на душу населения и т.
д.
Сокращенные слова имеют большое распространение в современном
французском языке, причем используются как в письменной речи, в
основном в языке газет и журналов, так и в устной речи.
Одни сокращенные слова понятны только узкому кругу лиц, например:
le D. A. L. F. (Diplôme Approfondi de Langue Française), la C.I. S. L.
(Confédération Internationale des Syndicats Libres), C.Bl. - Carte Blanche
(неограниченные полномочия, предоставление свободы); Doy. – Doyen
(Старшина дипломатического корпуса); Dr. Crim. – Droit Criminel
(уголовное право); e.p. – en personne (лично, персонально); exp. – expert,
expertise (эксперт, экспертиза) и т. д.
Другие употребляются повсеместно, особенно в средствах массовой
коммуникации, такие как O. N. U., R. P. R. (Rassemblement Pour la
République), P. S. (Parti Socialiste). Иногда носитель языка, прекрасно
понимая смысл сокращенного слова, не может расшифровать значение
каждой буквы, т.е. воспринимает сокращение как слово, не имеющее
внутренней формы.
В современном французском языке сокращенные слова чрезвычайно
распространены, причем их распространение связано как с общей
тенденцией к "экономии усилий", так и с модой. По способу произнесения в
речи сокращения подразделяются: первые произносятся как алфавитные
названия начальных букв слов, например: la C. G. T. (cegete) (Confédération
Générale du Travail), le C. N. R. S. (ceeneres) (Centre National des Recherches
Scientifiques). Вторые произносятся слитно (слоговое произношение): l’O. N.
U. (Organisation des Nations Unies). Их называют акронимами. Слитное
произношение иногда отражается на письме, тогда акроним принимает
форму обычного слова - имени собственного, начальная буква которого -
прописная: l’Onu (O. N. U), l’Otan (O. T. A. N. - Organisation du Traité de
l’Atlantique Nord).

80
 Обе разновидности сокращенных слов могут давать производные, хотя,
конечно, более способными к словопроизводству оказываются акронимы.
Например: C. G. T. - cégétiste, O. N. U. - onusien, E. N. A. (Ecole Nationale
d’Administration) - énerque, H. L. M. (habitation à Loyer Modéré) -
hachélémisation.
В дипломатической терминологии азербайджанского языка также как и
во всех терминологических пластах существуют акронимы. Во время таких
сокращений отсекаются некоторые слоги слов, составляющих
словосочетания. При помощи этого метода их написание и произношение
становится простым. Например в азербайджанском языке широко
употребляются: Дипкорпус –дипломатик корпус (дипломатический корпус);
дипмиссийа – диpломатик миссийа (дипломатическая миссия); дипкурийер –
дипломатик курийер(дипломатический курьер) и т. д. В отличии от
французского языка в современной дипломатической терминологии
азербайджанского языка такие сокращения не многочисленны. Это связано с
процессом унификации, которая продолжается и до сих пор.
Итак, на современном этапе развития азербайджанского языка,
употребление сокращений в форме аббревиатур можно встретить во всех
сферах языка: в науке, технике, языкознании и в том числе и в дипломатии.
Опыт показывает, что ее появление и широкое употребление растет с
каждым днем. Эта лексическая форма в свою очередь служит для развития и
обогащения дипломатической лексики, расширения возможностей ее
употребления и во многом облегчает речь во время выражения
дипломатических идей и мысли.

SUMMARY
At present stage of development of Azerbaijani language, the use of
abbreviations can be seen in all language spheres. For example, it could be
observed in science, technology, linguistics and diplomacy. Its occurrence and the
wide usage grows every day. It is the lexical form in turn serves for development
and enrichment of diplomatic lexicon, expansion of varieties of its use and in
many respects facilitates speech during expression of diplomatic ideas and
thoughts.

ЛИТЕРАТУРА

1. Гасымов М.Ш. Основы терминологии азербайджанского языка. Баку,

«Наука», 1973, 186 с.

81
 2. Садыгова С. Формирование и развитие терминологии в
азербайджанском языке. Баку, «Наука», 2005, 348с.
3. Сафаралиева Д. Принципы заимствования терминов из русского
языка и через его посредничество., Баку, Институт Языкознания,
1991
4. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В.Общая
терминология. Вопросы теории. Москва, 2003, 248 с.
5. Хасанов Х. Лексика современного азербайджанского языка. Баку,
изд. «Маариф», 1988, 308с.

Аникин Алексей Алексеевич

Московский Государственный Лингвистический Университет
Доминирующий главный член предложения в
азербайджанском языке

Рассматривая синтаксическую структуру азербайджанского

предложения, мы приходим к выводу о том, что главными синтаксическими
членами являются подлежащее и сказуемое. Данные два члена предложения
отличаются тем, что могут формировать структурную достаточность
предложения. Под понятием «структурной достаточности» предложения мы
представляем своего рода «минимум предложения».
Исходную позицию в азербайджанском предложении объективно
занимает подлежащее, занимающее позицию субъекта.
Приведем пример:
«Oqtay sabah Bakıya gedəcək» -
«Огтай завтра поедет в Баку».
В азербайджанском языке сказуемое объективно завершает
предложение, иными словами, заполняет конечную позицию.
Приведем пример:
―Əhməd evə tələsir‖. –
«Ахмед торопиться домой».
Таким образом, мы можем прийти к заключению о том, что
подлежащее начинает, а сказуемое завершает двусоставное предложение.
Рассматривая проблему в функционально-структурном плане, мы можем
прийти к выводу о том, что в целом весь состав распространенного
предложения может быть представлен путем сворачивания в виде
двусоставного предложения и его структурная достаточность при этом не
пострадает.
Приведем пример:
Əhməd tələsir.
Əhməd evə tələsir.
82
 «Ахмед торопится».
«Ахмед торопится домой».
В связи с фактическим наличием двух главных членов предложения
актуальным представляется вопрос относительно того, какой же из них
является доминирующим, то есть принимает более активное участие при
построении структурно-семантического каркаса предложения, является
более независимым.
Мы полагаем, что дискуссию о главенстве того или иного главного
члена предложения, целесообразно строить исходя из трех позиций.
Первая позиция заключается в отсутствии выделения какого-либо
главного члена предложения в качестве доминирующего. В качестве
аргументации данной точки зрения приводится мнение о том, что
подлежащее и сказуемое рассматриваются как взаимно подчиненные друг
другу.
Вторая позиция заключается в том, что главная роль в предложении
принадлежит сказуемому. Согласно последователям данной позиции,
сказуемое является своего рода узловым элементом предложения,
организующим центр предложения и содержащим признаки другого
главного члена, подлежащего и являющегося таким образом
представляющим особую важность компонентом предложения. Лингвисты,
являющиеся сторонниками данного подхода, полагают возможным
свертывание целого распространенного предложения до структуры самого
сказуемого. Вместе с тем, подобно «замещение» оправдывает себя лишь в
структурном плане, но с точки зрения коммуникативной достаточности
является нецелесообразным.
Приведем пример:
«Mən iĢdən evə gedirəm.» - «Gedirəm».
«Я иду с работы домой». – «(Я) иду».
Сторонники предположения о том, что доминирующим членом
предложения является сказуемое, полагают, что отдельно взятое сказуемое
может выполнять функции отдельного, самостоятельного односоставного
предложения.
Как отмечал профессор А.Демирчизаде (в данном случае он
придерживался конкретных реалий лишь азербайджанского языка),
подлежащее в азербайджанском языке, в отличии от сказуемого, не играет
ведущую роль в предложении, оно не выражает мысль, передаваемую
предложением; в целом, подлежащее не имеет какого-либо иного значения,
кроме простого предложения и не равно однословному предложению.
Сторонники третьей позиции по данному вопросу считают
доминирующим членом предложения подлежащее. Их точка зрения
основана на том, что в связи с тем, что сказуемое характеризуется тем, что в
нем представлены определенные показатели подлежащего, а также других
83
членов предложения. Действительно, можно прийти к выводу о том, что
подлежащее в таком случае более «автосемантично». В реалиях
азербайджанского языка подлежащее не содержит каких-либо признаков
или показателей ни сказуемого, ни каких-либо иных членов предложения.
Вместе с тем, нам представляется нецелесообразным говорить о
доминирующем положении подлежащего лишь на основании отсутствия у
этого члена предложения какого-либо признака, ему не присущего. Такой
вывод сформулирован нами исходя из структуры азербайджанского
предложения. В азербайджанском языке наличие или отсутствие какого-
либо признака того или иного члена предложения не позволяет судить о
примате другого члена предложения.
В азербайджанском языке не только подлежащее, но также и
определение и обстоятельство не имеют признаков других членов
предложения. Вместе с тем, несмотря на наличие этого фактора, данные
члены предложения не входят в базисную структурную ткань предложения.
Подлежащее же обладает в отличии от них еще рядом черт,
позволяющим выделить его среди главных членов предложения.
Нам представляется, что именно подлежащее является
доминирующим членом азербайджанского предложения. Для иллюстрации
нашего утверждения можно привести тот факт, что именно подлежащее
начинает и заканчивает предложение. Фактически, подлежащее начинает
предложение лексически и оканчивает его же морфологически, так как в
азербайджанском языке существует своего рода рамочная конструкции и
предложение замыкается личным окончанием.
Приведем примеры:
1. Дано двусоставное предложение:
―Əhməd məktəbdən evə gəlir‖. –
Ахмед идет из школы домой.
В данном случае мы не можем говорить о подлежащем и сказуемом
в изолированном виде. Это вызвано тем, что прежде всего необходимо
определить с какой целью конкретное предложение вводится в
коммуникацию. Как нам представляется, в данном случае преследовалась
цель осуществления передачи первичной, бытийной информации о
субъекте. Речь о состоянии субъекта в данном случае не идет. Это связано с
тем, что изначально следует так или иначе обозначить, назвать субъекта, а
уже затем давать о нем какую-либо дополнительную информацию.
Таким образом, благодаря своей первичной позиции, подлежащее,
выполняющее функции выразителя субъекта, выдвигается на более высокий
уровень в иерархической структуре предложения.
Сказуемое, наравне с подлежащим, также играет большую роль в
становлении и обеспечении нормального функционирования предложения,
его структурно-семантического каркаса. Именно сказуемое обеспечивает
84
динамическую составляющую предложения, в то время как подлежащее
передает бытийную информацию о нем.
По сути, сказуемое является центром, который притягивает связует
члены предложения благодаря различным семантико-грамматическим
отношениям. В связи с этим на первый взгляд подлежащее создает
впечатление несколько статичного члена предложения, однако не следует
забывать и о том, что самим своим существованием предложение обязано
именно подлежащему, так как оно и является фактором, обеспечивающим
предикативность предложения.

Главные члены азербайджанского предложения в

коммуникативном аспекте

В азербайджанском языке, равно как и в других языках,

относящихся к тюркской группе, структурная достаточность предложения
дополняется его коммуникативной достаточностью. В данном случае на
первый план выдвигаются второстепенные члены предложения и главную
роль среди них играет дополнение, что связано с присущими ему семантико-
содержательными качествами.
Действительно, функционально-коммуникативная значимость
дополнений в структуре предложения не позволяет рассматривать их в
одном ряду с такими второстепенными членами предложения, как
определение и обстоятельство. Мы можем предположить, что среди всех
второстепенных членов предложения дополнение является своего рода
«главным». В определенном употреблении дополнение на самом деле
представляет собой своего рода главный член всего предложения. Особенно
наглядно это заметно в случае, когда в предложение входит переходный
глагол-сказуемое, который требует наличия прямого дополнения и вступает
с ним в тесную семантико-грамматическую связь.
Приведем примеры:

Mən iĢdən qayıdıram.

- Я возвращаюсь с работы.
(Имеется в виду конкретная работа);
Araz kitabı oxuyur.
Арзу читает книгу
(Имеется в виду конкретная книга);

В указанных выше примерах, именно в связи с наличием в составе

предложений прямого дополнения, в них выдерживается определенная
коммуникативная достаточность.

85
 Приведем в качестве доказательства собственной позиции пример
из русского языка.

«Я пришел домой».
«Я пришел…»
Как мы можем наглядно убедиться, коммуникативная полнота и
структурная целостность предложения являются взаимодополняющими
компонентами, необходимыми для построения предложения. Нам
представляется, что наличие либо отсутствие прямого дополнения в составе
предложения на азербайджанском языке не может оказывать влияния на
состояние целостности структуры предложения, но вместе с тем может
существенно влиять на его коммуникативную полноту.
В указанных нами предложениях прямые дополнения выражены
эксплицитно, что обеспечивает высокую степень конкретизации всего
содержательного комплекса предложения, благодаря чему и достигается
необходимая коммуникативная полнота.
Подкрепим сделанное нами утверждение примерами:
«Ребенок…. Открыл. (В нашем же случае Arzu…oxuyur).
Итак, выше мы привели два предложения, содержащие
эллептированное прямое дополнение. В целом, эллептирование прямого
дополнения не разрушает структурную целостность предложения. Вместе с
тем, оно вносит определенную вариативность, потенциальную альтернацию
в отношении смысловой наполненности текста.
Так, мы можем представить, что в рассматриваемом нами
предложение эллептировано слово «kitab» («книга») или «mahnı» («песня»).
Соответственно, у нас будет иметь место определенное разночтение
смысла, как-то:

«Арзу поет песню».

«Арзу читает книгу».

Таким образом, сказуемое, выраженное переходным глаголом,

вносит достаточно существенную валентность в вопрос восприятия того или
иного фрагмента текста. В свою очередь данное явление объясняется
характерной для азербайджанского языка омонимичностью.
Наряду с прямым дополнением в азербайджанском языке в
коммуникативном плане проявляет себя также и косвенное дополнение. Это
связано с тем, что сама структура азербайджанского предложения
предполагает почти равноправное участие прямого и косвенного
дополнений.

86
 Относительная самостоятельность непереходного глагола
обуславливается отчасти определенной самостоятельностью косвенного
дополнения.
Осуществляя исследование в рамках настоящей работы, мы
столкнулись с вопросом относительного, что же обуславливает
семантическую неполноту же обуславливает семантическую неполноту
глагола-сказуемого, вследствие чего оно требует конкретное семантическое
восполнениею Каким образом дополнение становится фактором,
устраняющим одновременно и семантическую неопределенность глагола-
сказуемого и коммуникативную неполноту предложения?
Мы полагаем, что глагол-сказуемое приобретает собственную
самостоятельность в зависимости от возможного количества объектов-
дополнений.
Таким образом, глагол оказывается семантически неполным и
требует обязательного восполнения в том случае, когда в структуре
предложения данный глагол-сказуемое может соотноситься с несколькими
объектами-дополнениями, что может оказать влияние на возникновение
разночтений, альтернации значения. Иначе говоря, семантическая полнота
глагола-сказуемого того или иного предложения зависит от количества
потенциальных объектов-дополнений.
Таким образом, имеется связь между вариативностью значений
глагола, его валентностью и необходимостью семантической полноты,
препятствующей возникновению неправильного или вариативного
понимания того или иного фрагмента текста.
Чем большей валентностью обладает глагол, тем более он
нуждается в семантической полноте.
Вокативные предложения в азербайджанском языке
По своему составу, строению, способу выражения и прочим
признакам вокативные предложения имеют сходство с обращением, однако
между ними имеется ряд отличий. Вокатив является отдельным
предложением. Вокативное предложение объединяет две функции –
сообщение имени человека, к которому направлена речь и сообщает смысл
выражаемой мысли. В рамках текста происходит одновременная реализация
обеих указанных функций и слова, осуществляющие указанные функции,
выступают как единое целое предложение. Подобные предложения
называются вокативными. Приведем примеры:
- Mehriban…
Zemfira. Nə qədər Ģirindir bu ad. De, niyə gəlmədin?
(Z. Xəlil)

- Мехрибан…
Земфира. Как же прекрасно это имя. Скажи, почему не пришла?
87
 Автор высказывания в форме вокативного предложения выражает
как собственную мысль в отношении упомянутого человека, так и выражает
такие оттенки значения, как упрек, сожаление, волнение, тревога,
благодарность и прочее. Приведем пример:
- Nəmərd Bəhram. Yazıq qızı öldürdün. AqĢın. ġükür ki, ölmədim səni
görə bildim.
(C. Cabbarlı)
Бахрам. Убил несчастную девушку. Акшин. Хвала небесам, я не
умер, когда узнал об этом от тебя.
(Дж. Джаббарлы)

Смыслы, выражаемые в вокативных предложениях, определяются

лишь в рамках текста. В связи с этим за ними следует предложение,
имеющее целью разъяснение. Можно заключить, что заключенный в
подобном предложении смысл оказывается связан не с предшествовавшим,
а со следующим предложением. Приведем пример:
Ox, AqĢın, AqĢın. Gözlədim, gəlmədi, axtardım, tapılmadı.
(C. Cabbarlı)
Ох, Акшин, Акшин. Я ждал, он не пришел, я искал, а найти его не
смог.
(Дж. Джаббарлы)
Хотя грамматики вокативные предложения строятся исходя из
точки зрения, следует отметить, что в целом предикативность данного типа
предложений формируется благодаря особому интонационному выделению
имени человека.
Несмотря на то, что в вокативных предложениях отсутствуют такие
грамматические категории, как модальность и временные отношения,
однако, им свойственны эти понятия (модальность и время). В
подтверждении этой мысли мы можем выдвинуть постулат о том, что в
случае вокативных преложений время оказывается связано со временем
описываемых втексте событий. Модальность и категория времени связана с
тем, что выражаемое значение (призыв, просьба, укор, сожаление и прочее)
оказывается связано с общим смыслом и интонацией.
Интонация играет основную роль в вокативных предложениях.
Наиболее четко значение передаваемой интонацией предикативности
прослеживается в законченности и эмоциональности высказывания.
В вокативных предложениях, выражающих сожаление, окончание
слова произносится длинно и выражается лишь тоном. Приведем пример:
Ey, Həsən, Həsən...
Эй, Гасан, Гасан…

88
 При выражении в предложении значения призыва, настойчивого
требования, слова произносятся с соответствующей интонацией, при
произношении чувствуется призыв.
При встрече, описываемой Дж. Джаббарлы, люди, не видевшие
друг друга в течение длительного времени и встретившиеся случайно,
испытывают радость и некое удивление.
- Əli... Ata... Elxan... (arxadan birdən) – Vaqif.
- Али! Отец! Эльхан! (голос откуда-то сзади) – Вагиф!
С целью привлечения внимания к значению (как правило, здесь
имеются в виду значения радости, горя, настоятельного требования),
заключающемуся в вокативном предложении, используется прием повтора
слова. Приведем пример:
- Ox, AqĢın, AqĢın. YaĢar. YaĢar. Sevil. Sevil.
(C. Cabbarlı)
- Ох, Акшин, Акшин. Яшар. Яшар. Севиль. Севиль.
(Дж. Джаббарлы)
Зачастую подобные предложения произносятся с восклицательной
интонацией, на письме оканчиваются восклицательными знаками. Благодаря
наличию восклицательных знаков, та или иная часть предложения
приобретает большую экспрессивность, значение выступает более четко.
Приведем пример:
Оf, ana, anacan! (S. Vurğun)
Ой, мама, матушка. (С. Вургун)
К специфическим чертам вокативных предложений относится
следующее:
1. Слово, формирующее вокативное предложение, не является
членом предложения;
2. Вокативные предложения выражаются в форме имен
собственных;
3. В вокативном предложение выражаются эмоции по отношению к
лицу, чье имя (фамилия, кличка и прочее) выражено в предложении;
4. В вокативном предложении могут быть выражены эмоции и
чувства, относящиеся не к одному, а к нескольким лицам;
5. Значение вокативного предложения оказывается связан со
следующим после него предложением;
6. Вокативные предложения бывают лишь в утвердительной
форме;
7. В вокативном предложении упоминаются имени (фамилии,
клички и т.д.) разных лиц;
8. Вокативные предложения присущи исключительно письменной
речи;

89
 9. Вокативные предложения характеризуются законченной
интонацией;
10. Вокативные предложения служат для выражения значения
призыва, упрека и т.д.

Axundova Mehri Bəhlul qızı

Бакинский Славянский Университет

АЗЕРБАЙДЖАНОВЕДЕНИЕ КАК КОМПОНЕНТ

МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ

В современных условиях коммуникативность, занимающая

доминирующее положение в методической науке, является предметом
рассмотрения многих ученых и все более успешно реализуется в практике
обучения русскому языку как в школе, так и в вузе.
«Коммуникация есть общественно и исторически детерминированное
социальное поведение, реализующаяся в речевых действиях и следующее
целям взаимного понимания и взаимодействия». [6, с.3]
Принцип коммуникативности как основополагающая категория
методики определяет всю организацию практического преподавания
русского языка, содержание и характер учебного процесса. «Она подчиняет
себе все стороны обучения – соотношение знаний с умениями и навыками,
выбор приемов обучения, способ преподнесения языкового материала,
содержание общеобразовательных и воспитательных целей и характер
использования других наук». [8, с.9]
В современной лингводидактике утвердился коммуникативно-
деятельностный подход, суть которого заключается в том, что общение
выступает как конечная цель, содержание и средство обучения: обучение
общению (содержание), для общения (цель), в процессе общения (способ). А
так как основной единицей общения является текст, то именно текст (а не
предложение или высказывание) выступает в качестве высшей единицы
обучения. «Коммуникативные условия и языковые средства решения
коммуникативных задач (эксплицитно или имплицитно) манифестируются в
разнообразных сущностных характеристиках и функциях». [5, с.18]
С текстов начинается, ими же и завершается обучение языку. В свете
сказанного цель практического курса русского языка мы видим в том, чтобы
развивать у студентов навыки порождения иноязычных текстов. «Путь от
исходных текстов к текстам собственного производства – это и есть путь
преподавания и усвоения языка как иностранного. А в сокращении этого
пункта – суть интенсификации обучения русскому языку». [4, с.55]

90
 Конечно, эта проблема не нова, и решают еѐ преподаватели-практики
с тех пор, как коммуникативная направленность стала ведущим принципом
преподавания РКИ.
Открывая большие возможности для осуществления практической
направленности, презентации учебного материала тематически и
ситуативно, коммуникативное обучение тем самым способствует
формированию у студентов русской речи в условиях, максимально
приближенных к реальным.
Одним из компонентов коммуникативного обучения может явиться
использование в учебном процессе азербайджановедческого материала.
9 ноября 2001 года на I съезде азербайджанцев мира
общенациональный лидер Гейдар Алиев изложил сущность национальной
политики: «Основной идей независимого Азербайджана является
азербайджанство. Каждый азербайджанец должен гордиться своей
национальной принадлежностью. Мы должны развивать азербайджанство –
язык, культуру, национально-духовные ценности, обычаи, традиции
Азербайджана». [1, с.4]
Сегодня, в век высоких технологий, глобализации информационной
интеграции изучение, сохранение культурного наследия имеет особое
значение. «Азербайджановедение – самостоятельная научная область,
которая представляет собой своеобразный синтез образовательного и
идейно-воспитательного содержания, трактуемая как совокупность наиболее
важных сведений о политике истории, географии, экономике, культуре,
языке и некоторых других областях жизнедеятельности азербайджанского
народа». [3, с.7]
Еще К.Д.Ушинский, подчеркивая важность использования учебного
материала, имеющих национально ориентированный характер, отмечал, что
в ходе образования человек западный «все более и ближе знаком со своим
отечеством: с родным ему языком, литературой, историей …, а наш человек
все менее знаком, именно с тем, что всего ему ближе, со своей родиной и со
всем, что к ней относится» [11, с.6]
Сказанное в равной мере можно отнести и к азербайджанской
аудитории, где до недавнего времени преподаватели в ходе учебной
деятельности основное внимание студентов обращали к русской культуре.
Естественно, это оправдано тем, что обучение иностранному языку
предполагает ознакомление с культурой народа-носителя языка. Но далеко
не оправдано то обстоятельство, что культура того народа, чьи дети изучают
русский язык, зачастую оставалась вне поля зрения. Учет родной культуры
обучаемого в последние годы утверждается в качестве одного из ведущих
принципов методики преподавания русского языка как иностранного. Здесь
наметилась тенденция строить обучение русскому языку с учетом
культурологического подхода, при котором язык рассматривается не только
91
как способ выражения мысли, но и как источник получения сведений о
культуре как русского, так и азербайджанского народов и их ценностных
ориентирах.
Целью нашей статьи является теоретическое обоснование
азербайджановедческого компонента преподавания РКИ и изложение
модели построения национально ориентированного учебника.
Методически важным для определения цели обучения русскому
языку на современном этапе развития педагогической науки и всего
общества в целом является понимание обучения для передачи обучаемому
культуры, т.к. язык и культура тесно взаимосвязаны во всем комплексе ее
функций: гуманистической, коммуникативной, познавательной,
нормативной и информативной. [10, с.78]
Практика создания национально ориентированных учебников
русского языка как иностранного ставит перед современной методикой
задачу усовершенствования форм и способов учета родного языка и
культуры страны пребывания. Поэтому наиболее важным для преподавателя
русского языка является вопрос о том, каким же должен быть национально
ориентированный учебник, предназначенный для практического освоения
русского языка. Авторам приходится учитывать множество факторов,
чтобы создаваемые учебники были приемлемы к действующей системе
образования, вооружали обучаемых не только знаниями и умениями,
необходимыми для общения, но и знакомили их со страной, в условиях
которой осуществляется процесс обучения, образом жизни народа этой
страны. «При этом учебник должен в максимальной степени облегчить для
обучаемых сам процесс овладения русским языком, стимулировать их
интерес к героической истории Азербайджана, выдающимся мыслителям и
ученым, поэтам и писателям, государственным и общественным деятелям»
и т.д. [9, с3]
Отбор и организация учебного азербайджановедческого материала
осуществляется через посредство других учебных дисциплин естественного
и гуманитарного цикла (история, география, биология и др.). Информация
азербайджановедческого характера, отобранная для занятий по русскому
языку с учетом первостепенной значимости языковых средств, передающих
ее содержание, ориентирует на лингвистическую работу, развитие речи
обучаемых на социолингвистическом материале, способствуя тем самым
реализации воспитывающего обучения русскому языку. Для обеспечения
полноты и точности восприятия азербайджановедческой информации
учебный материал следует вводить в процесс обучения на базе подбора
фоновых знаний. Таким образом, обобщаются сведения, которые
определяют культурное и историческое достояние азербайджанской нации.
Реализация лингводидактической задачи на этих занятиях обуславливается
необходимостью усвоения не только определенного лексико-
92
грамматического материала, но созданием у обучаемых адекватных
представлений, установление смысловых соответствий о тех или иных
явлений азербайджанской действительности через русский язык. Усвоение
азербайджановедческой информации следует, таким образом, обеспечить
восприятием и осознанием понятийных соответствий, при необходимости
создавать эмоционально-эстетический фон.
К сожалению, в действующих до 90-х годов прошлого века вузовских
учебниках и учебных пособиях по русскому языку не всегда находило
должного отражения привлечение азербайджановедческого материала в
учебный процесс.
Примером такого первого национального ориентированного пособия
для вузов по русскому языку может служить «Практикум по развитию
русской речи», [2] предназначенный для реализации учебных целей. Это
пособие имеет свои специфические особенности, вытекающие из того, что в
нем учитывается язык и культура азербайджанского народа. Своеобразие
национально ориентированного пособия обусловило следующие
особенности его коммуникативной организации:
1. Коммуникативно-деятельностный подход к обучению.
Исходя из целей и задач практического курса русского языка
основное внимание в пособии обращается на профессионально-
педагогическую, научную и социально-культурную сферу общения.
2. Тематико-ситуативный принцип пособия отобран с учетом
реальных и потенциальных коммуникативных потребностей студентов –
будущих учителей русского языка и включает одиннадцать тем: «На пороге
будущей профессии», «Изучаем русский язык», «Учитель – профессия
творческая», «Азербайджан – мой край родной», «Землю не дарят», «Следы
на Земле», «Искусство Азербайджана», «Праздники, обычаи, обряды,
традиции» и т.д. Каждый из одиннадцати тем состоит из шести-семи подтем,
которые раскрываются в адаптированных текстах монологического и
диалогического характера, в системе рецептивных, репродуктивных и
продуктивных упражнений и заданий, позволяющих реализовать учебные,
образовательные и воспитательные цели обучения и задачи, направленные
на развитие интереса к языку, социокультуре.
3. Принцип ориентации на лингвокультурное взаимодействие, при
котором изучение русского языка как неродного следует рассматривать как
диалог, в который вступают представители одной культуры (родной для
студентов), и другой культуры (изучаемой), т.е. как диалог двух культур,
который исходит из постулатов о неразрывной связи языка и
соответствующей культуры.
4. Принцип профессиональной направленности обучения,
предусматривает учет коммуникативной, лингвистической, методической, а
также азербайджановедческую компетенцию. При этом введение
93
азербайджановедческого материала зависит от конкретной темы
практического курса. Все эти компоненты нашли своѐ отражение в
указанном выше пособии по развитию речи.
В качестве источников для накопления азербайджановедческого
материала служили: а) периодическая печать; б) тексты научной и
художественной литературы, в которых аккумулируются реалии
азербайджанской действительности, в) художественные, документальные и
научно-популярные фильмы, исторические и архитектурные памятники,
музеи, репродукции картин, песни азербайджанских композиторов, сады и
парки, которые являются открытыми музеями; г) произведения устного
народного творчества, фразеологизмы, афоризмы, пословицы и поговорки,
в которых нашли отражение национальные реалии и т.д.
Персонажи учебных материалов, представленных в пособии имеют
национальный колорит, максимально приближены к реальным носителям
азербайджанской культуры, их речевое и неречевое поведение соответствует
действительности. С помощью диалогов даются изъяснения лексических
фонов русских слов, в форме вопросов студентов прогнозируются те
трудности, которые у них могут возникнуть при изучении русского языка.
Таким образом, сами адресаты учебника становятся полноправными
участниками учебного процесса, отраженного в пособии, его «внештатными
соавторами».
В пособии путем моделирования реальных ситуаций общения
предлагаются не учебные «суррогаты» общения, а подлинные речевые
образцы, отражающие естественный процесс коммуникации на русском
языке с учетом азербайджанской действительности. Особую роль
азербайджановедческого материала мы видим в том, что студенты,
обучающиеся русскому языку вникают в знакомые сюжеты, уже
сформировавшиеся у них понятия, облегчая тем самым употребление
русских слов, т.к. всегда проще говорить о том, что тебе близко и понятно.
Все изложенное дает основание резюмировать, что
азербайджановедение как компонент межкультурной коммуникации в
учебном процессе должен стать органической частью общей системы
обучения русскому языку, помочь в воспитании личности и гражданина,
который «должен и уметь использовать полученные знания об
Азербайджане, как в профессиональной деятельности, так и в ситуациях
общения с русскоязычными представителями других народов, гостями
суверенного Азербайджана». [7, с.3]

94
 SUMMARY
The content of the submitted paper under the texts of Azerbaijani study in
Russian has been devoted to preparation of science – based learning
aids\textbooks aimed at development of communicative direction, speeches of the
University of Languages.

ЛИТЕРАТУРА
1. 2. Алиев Г.А. Доклад на I съезде азербайджанцев мира. Баку, 9
ноября, 2001.
2. Азимова Т.З., Ахундова М.Б., Векилова Л.Г. Практикум по
развитию русской речи. Баку: Мутарджим, 1998 – 389с.
3. Ахундова М.Б. Художественное азербайджановедение. Сб.:
Актуальные проблемы изучения гуманитарных наук. Баку, 1998.
4. Бѐк В. Коммуникативно-функционадльный подход к языку как
средство интенсификации обучения русскому языку. ж. «Русский язык за
рубежом». М., 1984, № 6.
5. Вильске Л. Функционально-коммуникативное описание
русского языка как иностранного. Доклады и сообщения делегации ГДР. –
Потсдам, 1982.
6. Давидсон Д., Митрофанова О.Д. Функционирование русского
языка: методический аспект. // Пленарный доклад на VII конгрессе
МАПРЯЛ. М.: Русский язык, 1990.
7. Канн М.Н. Лингводидактические основы построения курса
«Краеведение и его место в системе подготовки учителей русского языка»
ж. Русский язык и литература в Азербайджане. Баку, № 3.
8. Костомаров В.Г., Митрофанова О.Д. Методическое
руководство для преподавателей русского языка для иностранцев. М.,
Наука.
9. Мирзоев С.С. Теория школьного учебника русского языка для
нерусских аудиторий. Афт. на соискание ученой степени док. пед. наук. Б.
1996.
10. Тагиева Эллада. Азербайджановедческий аспект в методике
обучения русскому языку на базе концепта «спорт». Азярбайъан актуал
проблемляри. БСУ 3-8 май 2 том, 2010, с.78.
11. Ушинский К.Д. Картины на занятиях по русскому языку и
литературе в национальной школе. М., 1956.

95
 BabaĢova Gülnurə Hacıverdi qızı
Bakı slavyan universiteti

FRAZEOLOJĠ SEMANTĠKA VƏ SĠNTAKTĠK VAHĠDLƏR

Frazeoloji nəzəriyyənin ən mühüm problemləri, fikrimizcə, hələ də öz

həllini tapmayıb. Bunu qabarıq Ģıkildə leksikoqrafik mənbələr göstərir. Bir qayda
kimi, lüğətlər sintaktik vahidləri frazeoloji vahidlər kimi təqdim edir. Bu isə ən azı
frazeoloji semantikanı leksik və sintaktik semantikadan fərqələndirilməməyini
sübut edir.
Sintaktik vahidin semantik quruluĢu onu bilavasitə təĢkil edən leksik
vahidlərin semantikasından ibarət olur. Leksik vahidin semantikasını müəyyən
edən əsas amil onun öz ilkin denotatı ilə əlaqələri itirib-itirməməyi təĢkil edir.
Denotatla münasibət həm sırf dil-sistem səviyyəsində, həm də dilxarici
səviyyədə müəyyən olur. Sistemdaxili münasibətlər ilk növbədə leksik mənanın
daxili semantik quruluĢu ilə bağlıdır. Bildiyimiz kimi, leksik vahid bütöv bir
varlıq olduğuna baxmayaraq, onun sistemdaxili statusu denonat, siqnifikat və
konnotasiyanın münasibətləri ilə müəyyənləĢir. Məsələn, denotat mühafizə
olunduğu halda, siqnifikat və konnotasiya dəyiĢə bilir. Yaxud, əksinə, denotat
dəyiĢir və siqnifikat olduğu kimi qalır. Sözün konnotativ məzmunu zaman
çərçivəsində və ictimai-siyasi amillərlə bağlı ciddi surətdə dəyiĢə bilir. Bütün bu
hadisələr leksik-semantik sistemin çevikliyini təmin edir. Yəni leksik-semantik
sistem etnik Ģüurla bağlı assosiativ əlaqələri qabarıq Ģəkildə numayiĢ etdirir.
Etnik Ģüurla bağlı assosiativ əlaqələrdən danıĢanda, ilk növbədə iĢarənin
qeyri-mütənasib olmasını xatırlamalıyıq. Ġlk dəfə bu haqqa Cenevrə məktəbinin
nümayəndələri, daha dəqiq desək, S.Kartsevski söhbət aĢmıĢdır. S.Kartsevskinin
fikrinə görə, iĢarə və məna bir-birini tamamilə örtmür, hər ikisində qalıq qalır.
Məhz bu qalıq iĢarəni öz doğma və ilkin denotatından ayıra bilir. Bu cür qeyri-
mütənasiblik özünü ilk növbədə adi məiĢət transpozisiyalarında büruzə verir.
Məsələn, heç kəs demir ki çaydanda su qaynadı, hər bir normal insan deyir ki,
çaydan qaynadı. Eyni zamanda hamı baĢa düĢür ki, çaydan qaynaya bilməz,
qaynayan sudu.
Metonimiya adlandırılan bu cür təbii transpozisiyalar dil iĢarəsinin qeyri-
mütənasibliyini qabarıq Ģıkildə göstərir. Bunun əsas səbəbi insan Ģüurunun
assosiativ səciyyəsində axtarılmalıdır.
Əslində frazeoloji vahidin yaranması eyni sistem-struktur funksiyanın
reallaĢmasına xidmət edir. Çox vaxt hətta dilçilər belə hansısa bir dilin zəngin
frazeologiyasından danıĢır, dilin bu cəhətini müstəsna hal kimi dəyərləndirir.
Bizim fikrimizcə, dilin eyni qanunları həm leksik vahidin transpozisiyasını, həm
də sintaltik vahidlərin tamamilə yeni funksiyada çıxıĢ etməsini Ģərtləndirir.
IĢarələyənlə iĢarələnənin arasında olan Ģərti uyğunsuzluk iĢarələyənin bütün yeni
96
vəzifələrini motivləĢdirir və nəticə etibarilə semantik sistemin konkret quruluĢunu
müəyyənləĢdirir.
Təbiidir ki, burada müasir koqnitiv dilçilik baxımından da maraqlı
məqamlar diqqəti cəlb edir. Məsələn, iĢarənin qeyri-mütənasibliyi nəticəsində
onun transpozisiyası etnik təfəkkürə müvafiq Ģəkildə təĢəkkül tapır. Məhz bunun
nəticəsində bir çox hallarda məcazlar dildən dilə fərqlənir.
Beləliklə, frazeoloji vahid ikinci dərəcəli nominasiya vahidi kimi iĢarənin
transpozisiyası ilə bağlıdır. Buradan bir mühüm nəticə çıxır ki, o da frazeoloji
vahidin yaranması və, ümumiyyətlə, frazeolojiləĢmə ilə bağlıdır. FrazeojiləĢmənin
mexanizmi sintaktik vahidin bir növ leksikləĢməsi ilə nəticələnir. Əlbəttə,
frazeoloji vahidi sözlə, leksik vahidlə, eyniləĢdirmək olmaz. Lakin semantik
baxımdam sintaktik səviyyədən leksik səviyyəyə doğru təĢəkkül göz
qabağındadır.
Sintaktik vahidin, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, semantik quruluĢu onu
təĢkil edən sözlərin semantikası ilə bağlıdır, əslində onların (yəni sintaktik vahidin
konstituentlərinin) toplusudur. Ilkin denotatlarla əlaqə kəsiləndə, sintaktik vahid
öz sintaktik statusunu itirir və, deməli, sintaksikliyindən çıxır.
Denotatın bütövlüyü, əslində, dil vahidinin, sözün, frazeologizmin, söz
birləĢməsinin, bütövlüyü deməkdir. Ilkin denotatdan uzaqlaĢma dil vahidinin
transpozisiyasının əsasını təĢkil edir və prosesin baĢlanmasını bildirir.
FrazeojiləĢmə prosesinin özəyini isə, fikrimizcə, sintaktik vahid olan söz
birləĢməsinin semantik cəhətdən öz sistem statusunu itirmək təĢkil edir.
Yuxarıda leksikləĢmə kimi dəyərləndirdiyimiz hadisə, əslində, söz
birləĢməsinin sözə transformasiyasını deyil, mənanın qloballığını bildirir. Bu
zaman yaranan qlobal məna leksik məna deyil, məhz frazeoloji mənadır.
Frazeoloji mənanı leksik məna ilə çaĢdıranlar həmiĢə olub indi də var.
Bunun klassik nümunəsini, əlbəttə, A.Ġ.Molotkovun məhĢur ―Rus dilinin
frazeoloji lüğəti‖-ndə görürük. Məlum olduğu kimi, A.Ġ.Molotkov həm ―Rus dili
frazeologiyasının əsasları‖ adlı monoqrafiyasında, həm də Lüğətində frazeoloji
vahidlərin mənasını leksik məna adlandırır.
Əslində frazeoloji məna leksik mənadan kəskin surətdə fərqlənir. Fərq isə
bilavasitə ikinci dərəcəli nominasiya vahidinin təbiəti ilə bağlıdır. Adətən lüğətlər
bu fərqi heç cürə izah edə bilmirlər və cox, lap, həddən artıq və buna oxĢar
ifadələrdən istifadə edirlər. Bu ifadələr frazeologizmin leksik vahidlə münasibətdə
daha yüksək ekspressiya daĢımasını göstərməlidir. Məsələn, cin atına minmək adi
hirsi yox, qeyri-adi hirsi bildirir. Beləliklə də hər bir frazeoloji vahid ümumi
mənanı bildirərək bir müəyyən semantik qalığa malik olur ki, bu da onun
ekspressiv məzmunu ilə bağlıdır.
Bu hal bəzən mübahisə doğurur. Yəni frazeologizmin sözdən fərqini
ekspessiv münasibətlə bağlanması Ģübhə doğurur. Əsas etiraz onunla bağlıdır ki,
söz də ekspressiv məzmuna malik ola bilər və çox vaxt da olur. Bu məlum
hadisədir və, fikrimizcə, heç kəsdə Ģübhə doğurmur. Heç kəs sözün ekspessiv
97
olmasını inkar etmir. Söhbət sadəcə sözlə frazeologizmin əsas dil-sistem
funksiyasından gedir. Bəli, leksik vahid ekspressiya daĢıcısı ola bilər, lakin onun
əsas sistemdaxili funksiyası nominativ funksiyadır. Yəni dil sistemində
adlandırma funksiyası məhz sözün üzərinə düĢür.
Digər tərəfdən, frazeoloji vahid də, söz kimi, nominativ funksiya yerinə
yetirə bilər və bilir, lakin bu dil vahidinin əsas sistemdaxili funksiyası ekspressiv
funksiyadır. Ikinci dərəcəli nominasiya vahidi olaraq frazeologizm adlandırmır –
münasibət bildirir. Adlandırma vəzifəsi onun üçün ikinci dərəcəlidir, münasibət
bildirmə isə - əsas. Bu cəhət frazeoloji vahidləri leksik məcaz ilə eyniləĢdirir.
Yəni leksik məcazın da əsas vəzifəsi münasibət bildirmək. Məsələn, birinə çaqqal
deyəndə, biz onu adlandırmırıq – ona münasibət bildiririk.
Beləliklə, dildə həm semantik, həm də konnotativ cəhətdən vahid bir
paradiqma formalaĢır ki, söz, söz birləĢməsi, sabit söz birləĢməsi və frazeoloji
vahid onun üzvləri kimi formalaĢır.
Sintaktik vahidlərdən danıĢanda, əsas etibarilə sərbəst söz birləĢməsi, sabit
söz birləĢməsi, cümlə və mürəkkəb sintaksik bütöv nəzərdə tutulur. Mürəkkəb
sintaksik bütöv, təbiidir ki, frazeoloji vahidlə qarıĢdırılmır. Frazeoloji semantika
əsas etibarilə sintaksik semantika ilə sabit söz səviyyəsində qarıĢdırılır. Məsələn,
Azərbaycanca-rusca frazeoloji lüğətdə ara düzəltmək frazeoloji vahidi qeydə
alınıb [3, s.55]. Əslində isə burada frazeoloji semantikadan çox sintaksik
semantika özünü döstərir.
Azərbaycanca-rusca 4-cilddə prof. M.T.Tağıyevin redaktorluğu ilə tərtib
olunan lüğətin 1-ci cildində oxuyuruq: «ARA III послел. 1. между, меж. 2.
среди. Onların arasında cреди них, kollektivin arasında среди коллектива» [1,
s.133].
Lüğətin ikinci cildində isə düzəltmək felinin mənası bu cür izah olunur:
«DÜZƏLTMƏK 1. исправлять, исправить. 2. поправлять, поправить» [2,
s.188].
Lüğətdə bu felin 10 mənası müəyyən olunur, və bir məna məkanında
bəzən bir necə daha konkret mənalar üzə çıxarılır. Məsələn, birinci məna
―исправлять, исправить‖ kimi müəyyən olunursa, bu məna özü-özlüyündə iki
mənaya bölünür: 1) устранять недостатки, править; 2) делать кого, что-л.
Лучше в нравственном отношении [2, s.188].
Onuncu məna ―устраивать, устроить‖ kimi müəyyən olunur və bu
mənada daha 4 məna qeydə alınır. Məsələn, 1) ―təĢkil etmək‖ – qonaqlıq
düzəltmək, 2) ―qaydaya salmaq‖ – iĢlərini düzəltmək, 3) ―birinə bir yer tapmaq‖ –
mehmanxanaya düzəltmək, 4) ―iĢə yaxud oxumağa müəyyən etmək‖ – məktəbə
düzəltmək [2, s.188].
Göründüyü kimi, düzəltmək felinin bütün mənalarında ilkin denotatla sıx
əlaqə saxlanılır. Yəni leksik mənanın konseptual nüvəsi bütün müstəgil
sememlərdə özünü mühafizə edə bilir. Bu ümumi mənanı ―pisdən yaxĢıya doğru
dəyiĢiklik edə bilmək, buna qadir olmaq‖.
98
 Deməli, ara düzəltmək ifadəsində düzəltmək feli öz mənasını itirmir və heç
bir frazeoljiləĢmə prosesinə məruz qalmır.
Ara sözünə gəldikdə isə, məlum olur ki o da öz ilkin denotatı ilə
əlaqələrini itirmir. Məsələn, ilkin denotat Onların arasında ifadəsində təqdim
olunan Ģəkildə ara düzəltmək ifadəsində də eynilə özünü göstərir. Bunların
arasında heç bir fərq yoxdur. Deməli ara sözü də ara düzəltmək ifadəsində öz
mənasında çıxıĢ edir. Belədirsə, yəni həm düzəltmək feli, həm də ara sözü ara
düzəltmək ifadəsində öz mənalarında çıxıĢ edirlərsə, ara düzəltmək ifadəsi niyə
frazeoloji vahid kimi təqdim olunur? Əlbəttə, bu səhvdir və ara düzəltmək ifadəsi
frazeoloji vahid yox, sabit söz birləĢməsidir. Deməli, Azərbaycanca-rusca
frazeologiya lüğətində biz frazeoloji və sintaksik semantikanın qarıĢdırılması
faktlarını müĢahidə edirik.
Qeid etmək lazımdır ki, frazeoloji və sintaksik semantika elə
Azərbaycanca-rusca lüğətin özündə də bəzən qarıĢdırılır. Məsələn, düzəltmək
felinə həsr olunmuĢ məqalənin sonunda frazeoloji vahid kimi süfrə düzəltmək,
aralarını düzəltmək, ev-eşik düzəltmək, özündən düzəltmək, özünü düzəltmək, söz
düzəltmək, hiylə düzəltmək ifadələri verilir. Zənnimizcə, bunların heç biri
frazeoloji vahid deyil, hamısı sabit söz birləĢməsidir.
Məsələn, hiylə düzəltmək ifadəsi heç sabit söz birləĢməsi də sayıla bilməz.
Ġfadəni təĢkil edən hər iki söz öz əsas nominativ mənasında iĢlənib. Sistem
baxımından burada heç xüsusi sabitlik də yoxdur, adi, sözün sistem stasusu ilə
müəyyənləĢən, sabitlik var. Burada leksik vahidlərin məntiqi mənası ilə
müəyyənləĢən əlaqələr var, bu isə bütövlükdə ifadəni nə sabit söz birləĢməsi, nə
də ki frazeoloji vahid saymağa imkan verir. Yəni leksik vahidin valentliyi onun
frazeojiləĢməsi demək deyil. Məsələn, gül və açılmaq sözləri məntiqi əlaqələrlə
bağlıdırlar, gül sözünün valentliyi onu açılmaq feli ilə bağlayır. Lakin gül
açıldı/açdı ifadəsi nə frazeoloji vahid nə də sabit söz birləĢməsi deyil.
Deməli, frazeolji semantikanın sintaksik semantika ilə qarıĢdırılmasının
səbəbləri dil sisteminin özündədir. Sistem daxilində vahid bir semantik diapazon
mövcuddur ki, bütün iĢarə növlərinə çıxıĢ tapır. Meyar isə ilkin denotatla əlaqənin
mühafizə olunub-olunmaması çıxıĢ edir.
Aparılan təhlil göstərir ki, frazeoloji və sintaksik vahidlərin
qarıĢdırılmasının kökünü leksik semantikanı ikinci dərəcəli semantika ilə
eyniləĢdirilməyində axtarmaq lazımdır. ĠĢarənin vəzifəsi bir neçə səviyyədə özünü
büruzə verir. ĠĢarə vəzifəsinin adlandırma səviyyəsi həqiqətin iĢarələnən kimi
götürülməsi ilə bağlıdır. Yəni burada adi qnoseoloji əməliyyat nəticəsində səs
toplumu həqiqətin bir fraqmenti ilə kütləvi Ģüurda bağlanır. Həqiqətin həmin
fraqmenti adlandırılaraq siqnifikat Ģəklində, yəni zəruri ünsürlərə parçalanaraq,
məfhum kimi formalaĢır.
Maraqlıdır ki, iĢarələr dilxarici informasiyanın mühafizəçiləri kimi çıxıĢ
edir və eyni zamanda dil təfəkkürünün vasitələri funksiyasını yerinə yetirirlər.

99
 Sintaksik və leksik vasitələrin ikinci dərəcəli nominasiya vahidi
funksiyasında çıxıĢ etmək qabiliyyəti iĢarənin təbiətində bir proqram kimi
əvvəldən mövcuddur. Adlandırma prosesi əslində konseptual mənanı bölünən səs
toplumları ilə bağlayanda sözlərin (və eləcə də sintaksik vahidlərin – söz
birləĢdirmələrinin) yenidən dərkini və ikinci dərəcəli iĢarələmə funksiyalarını
aktuallaĢdırır.
Qeyd etmək lazımdır ki, dil sisteminin qənaətçilik prinsipi də özünü
burada, yəni ikinci dərəcəli nominasiya vahidlərinin yaranmasında qabarıq Ģəkildə
göstərir. Leksik və sintaksik vahidlərin yenidən dərki və yeni funksiyada istifadə
olunmasında, fikrimizcə, məhz dil vahidlərinin istifadəsində özünü ümumi prinsip
kimi göstərən qənaətçilik meyli aparıcı rol oynayır. Ikinci dərəcəli nominasiya
prosesində dil kodunun qeyri-mütənasibliyi əsas Ģərtdir. Deməli, sintalsik
vahidlərlə frazeoloji vahidlərin qarıĢdırılmasında, əslində, heç bir əsas yoxdur.
FrazeolojiləĢmənin dərin psixoloji əsasları var. FrazeoljiləĢmə, və
ümumiyyətlə ikinci dərəcəli nominasiya prosesində, insan Ģüurunun assosoativ
səciyyəsi fundamental rol oynayır. Konseptual metaforanın təbiliyi dil
proqramında iĢarənin qeyri-mütənasib olmasını Ģərtləndirir. Ġnsan Ģüurunun
fundamental qnoseoloji prinsipi ondan ibarətdir ki, bir konseptin mahiyyətini izah
etmək üçün Ģüur – digər konsepti müraciət etməli olur. Fikrimizcə, məhz bu
səbəbdən bütün dillərdə heyvan>insan qnoseoliji və metaforik qəlibi mövcuddur
və son dərəcə aktualdır. Yəni xalqın kütləvi Ģüurunda heyvan obrazları konseptual
səviyyədə təqdim olunur. Bunun bilavasitə nəticəsində insani keyfiyyətləri izah
etmək üçün bəĢər təfəkkürü heyvan konseptinə müraciət edir. Yəni insan
konseptini dərk etmək üçün təfəkkür heyvan konseptindən istifadə edir və bir
konsepti digər konseptlə əvəz edir. Bu əməliyyatın nəticəsi kimi nitqin
kommunikativ effektiyi artır və, deməli, konseptual əvəzlənmə bilavasitə
kommunikativ səciyyə daĢıyır.
Konseptual qarĢılaĢdırılma və əvəzlənmə nitq səviyyəsində eyni iĢarənin
ikinci dəfə, təkrar olaraq, lakin tamamilə yeni funksiyada iĢlənməsinə gətirir.
Beləliklə, göstərilən bütün proseslər (həm mental, həm psixoloji, həm qnoseoloji,
həm semiotik, həm linqvistik) eyni fundamental kökə əsaslanır. Bu fundamental
əsası antroposentrik prinsip kimi də təyin etmək olar.
Konseptual məcaz frazeolojiləĢmənin mahiyyətini baĢa düĢməyə kömək
edir. Burada əsas meyar konseptlərin əvəzlənməsidir ki, kod səviyyəsində iĢarənin
qeyri-mütənasibliyi kimi təzahür edir. Sintaksik vahidlər (istər söz birləĢməsi
səviyyəsində, istər cümlə səviyyəsində) iĢarənin qeyri-mütənasibliyini nümayiĢ
etmir. Bu xüsusiyyət frazeoloji vahidləri və soz birləĢdirmələrini kəskin Ģəkildə
fərqləndirir.
Digər tərəfdən, frazeoloji və sintaksik semantikanın kəskin fərqi atalar
sözlərini də xüsusi tədqiqat obyekti kimi müəyyənləməsində də özünü göstərir.
Məsələn, atalar sözlərinin funksional-semantik mahiyyəti onların hər iki planda
reallaĢması ilə bağlıdır. Yəni atalar sözləri nitq vahidləri olaraq həm hərfi, həm də
100
məcazi planda reallaĢır. Alma almadam, həqiqətən də, uzaq düĢmür, lakin söhbət
təkcə almadan getmir.
Struktur fərq isə atalar sözlərini frazeoloji vahidlərdən daha da kəskin
Ģəkildə ayırır. Burada biz atalar sözlərinin struktur bütövlünü və frazeoloji vahidin
struktur yarımçıqlığını nəzərdə tuturuq. Əlbəttə, atalar sözlərinin struktur
bütövlüyü eyni zamanda semantik-funksiolnal bütövlük də deməkdir. Yəni atalar
sözlərinin sonundakı formal nöqtə semantik yekun da deməkdir.

Açar sözlər: frazeoloji semantika, sintaksik semantika, valentlik, ilkin

denotat, sabitlik
Ключевые слова: фразеологическая семантика, синтаксическая
семантика, валентность, первичный денотат, устойчивость
Key words: phraseology semantics, syntactic semantics, valence, primary
denotat, stability

SUMMARY
The article deals with differentiation phraseology and syntactic semantics.
Affirmed that in language there is united semantics diapason, connected with all
type of expression. Main criterion of differentiation to phraseology and syntactic
units is character of stability. Dictionaries often confuse different type of
semantics structure and set words combination jut out as phraseology unit.

ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycanca-rusca lüğət. 4 cilddə. 1 cild. Bakı: Elm, 1986.
2. Azərbaycanca-rusca lüğət. 4 cilddə. 2 cild. Bakı: Elm, 1989.
3. Orucov Ə.Ə. Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti. Bakı: Elm,
1976.

Babayev Etibar Adil oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

AZƏRBAYCANDA ARAġDIRMA JURNALĠSTĠKASININ

ĠLK ƏSƏRĠ

AraĢdırma jurnalistikası jurnalistikanın nisbətən cavan növlərindəndir.

Dünya jurnalistikasında onun tarixi XIX əsrin ikinci yarısından baĢlayır. Ötən
dövr ərzində tədricən əsas xüsusiyyətləri, bir növ kimi ona göstərilən tələblər
formalaĢmıĢdır. Bunlar araĢdırma jurnalistikasının həm mövzu dairəsini, həm də
aparılma metodikasını əhatələyir.
Amerika jurnalistikasında, əsasən hökumət qurumları və biznes sahəsində
vəzifədən sui-istifadə və digər qanun pozuntularının açıqlanmasına dair ma-
101
teriallardan baĢlanğıc alan araĢdırma jurnalistikası, sonradan mövzu dairəsini
xeyli geniĢləndirmiĢ və hazırda bu baxımından heç bir məhdudiyyətlə
qarĢılaĢmır. Onun özəlliyini janr deyil, müəllifin hədəfə aldığı problem, qarĢıya
qoduğu məqsəd və materialın iĢləmnmə metodikası müəyyənləĢdirir.
Hazırda Azərbaycan jurnalistikasında araĢdırma dedikdə, kriminalla bağlı
materiallar nəzərdə tutulur. Halbuki, belə materiallar araĢdırma jurnalistikasının
istiqamətlərindən biridir. Məsələyə aydınlıq gətirmək və Azərbaycanda
araĢdırma jurnalistikasının baĢlanğıc nöqtəsini müəyyənləĢdirmək üçün
jurnalistika nəzəriyyəsi və tarixinə müraciət edək.
Jurnalistikaya aid ədəbiyyatda araĢdırma jurnalistikasından söhbət gedəndə
onu, ―bir qayda olaraq, öz (jurnalistin – E.B.) iĢinə və Ģəxsi təĢəbbüsünə əsas-
lanan, müəyyən Ģəxslər və təĢkilatların gizli saxlamaq istədiyi mühüm mövzuda
material‖ (4) adlandırırlar. Bu deyimdə əsas məqam ―müəyyən Ģəxslər və
təĢkilatların gizli saxlamaq istədiyi mühüm mövzu‖nun götürülməsi, jurnalistin öz
təĢəbbüsü ilə gizli məqamların aydınlaĢdırılmasına cəhd etməsidir. Aydındır ki,
bütün gizli məqamları tam açıqlamaq hər zaman mümkün olmur. Bununla belə,
cəhdin özü müəyyən gizlinlərin açıqlanmasına və ya fərqli baxıĢların
formalaĢmasına Ģərait yaradır. Nəticə isə spesifik metodlar vasitəsilə aparılan
araĢdırmarın sayəsində əldə edilir.
Bəzi müəlliflər araĢdırma jurnalistikasının mövzu dairəsini xeyli məhdud
götürür. Bu mövqedən yanaĢanlar göstərirlər ki, ―araĢdırıcıların həyata
keçirdikləri sosial diaqnostika KĠV-lərə sosial həyat mənzərəsini çoxcəhətli
təqdim etməyə, ən ağrılı, kölgədə alan sahələri aydınlaĢdırmağa və ictimai rəyi
fəallaĢdırmağa, bununla da kəskin sosial problemlərin həllini stimullaĢdırmağa
imkan verir‖ (2, s.4).
Ġngilis mütəxəssisi Devid Rendall jurnalist araĢdırmasını jurnalistikanın
digər növlərindən fərqləndirərək onun üç əsas xüsusiyyətini önə çəkir:
-ilkin araĢdırmanın aparılması,
-seçilmiĢ mövzunun ehtimalla, Ģübhəli iĢlərlə və ya səhlənkarlıqla
bağlılığı, lakin buna sübut olmaması,
-kiminsə informasiyanı gizli saxlamağa çalıĢması. (5).
Göründüyü kimi, bu yanaĢmada da kimsə tərəfindən «informasiyanın gizli
saxlanılması istəyi» ayrıca vurğulanır.
Maraqlıdır ki, dünya jurnalistikası tarixində araĢdırma jurnalistikasına aid
edilən ilk nümunələr məhz peĢəkar yazarların qələminin məhsuludur. Rus
jurnalistikasında ilk araĢdırma materialı kimi A.S.PuĢkinin «Puqaçov üsyanı»
əsəri götürülür. Amerika jurnalistikasında Mark Tvenin yazıları, fransız
jurnalistikasında isə Emil Zolyanın «Dreyfus iĢi» ilə bağlı publisistik yazıları
göstərilir.
AraĢdırmanın hazırlıq və aparılma prosesi, ilk növbədə informasiya
axtarıĢı ilə bağlıdır. Bu zaman jurnalist xüsusi texnologiyaya müraciət etməli olur,

102
çünki «araĢdırma jurnalistikası özünəməxsus texnologiyası olan xüsusi hadisədir»
(4).
Bir məsələyə diqqət yetirək: gizli qalması istənilən informasiya hansı
sahəyə aid olmalıdır? Son dövrlərdə araĢdırma jurnalistikasının obyekti kimi
əsasən kriminal xarakterli, vəzifədən sui-istifadə səpkili hadisələr nəzərdən
keçirilir. Bu kimi yanaĢma, əslində qüsurlu hesab oluna bilər. Kriminal xarakterli
hadisələr araĢdırma jurnalistikasının yalnız bir qoludur. Onun digər qolunu tarixi
araĢdırmalar təĢkil edir. Məsələ bundadır ki, istənilən ölkənin tarixində də
açılmamıĢ və bu gün baĢ verən hadisələrin dərkində əhəmiyyətli rol oynaya
biləcək hadisələr olmuĢdur. Onların açıqlanmamasında da maraqlı qüvvələr var.
Əgər Azərbaycan Respublikası iyirmi ildən artıq müddətdə Qarabağ problemili
ilə bağlı ağrılı günlər yaĢayırsa, onun kökləri 1988-ci ilin hadisələri deyil, daha
qədim dövrlərdədir. Bugünümüzü baĢa düĢmək üçün dünənimizə müraciət etmək,
onu mümkün qədər dolğun araĢdırmaq, tarixin obyektiv mənzərəsini yaratmaq və
problemin həllindən həmin məqamları diqqətdən qaçırmamaq lazım gəlir. Bu kimi
yanaĢma publisistik səpkidə araĢdırma aparmağı tələb edir. Bu məsələnin
öhdəsindən sırf tarixçi tədqiqatçı deyil, araĢdırma jurnalistikasından vasitə kimi
istifadə edən yazıçı-publisist gələ bilər. Sırf elmi araĢdırma dar oxucu kütləsinə,
jurnalistin apardığı araĢdırma isə geniĢ oxucu auditoriyasına ünvanlanır və bu
səbəbdən sonuncunun təsir dairəsi daha geniĢ olur.
Azərbaycanda araĢdırma jurnalistikasının sürətli inkiĢafı XX əsrin 90-cı
illərinə təsadüf edir. Bu da tamamilə anlaĢılandır. Məhz həmin illərdə geniĢ xalq
kütləsi arasında milli özünüdərk hissi gneiĢ vüsət tapdı. Bundan irəli gələrək
tədqiqatçılarda və jurnalistlərdə yaxın-uzaq keçmiĢə maraq artdı. Bu maraq
Azərbaycan jurnalistikasında araĢdırmanın özəlliyini – tarixi araĢdırmalara diqqəti
Ģərtləndirdi. Lakin Azərbaycanda araĢdırma jurnalistikasının baĢlanğıcını həmin
dövrə aid etmək düz olmaz. Ədəbiyyatımızın və publisistikamızın tarixinə nəzər
salsaq, orada araĢdırma jurnalistikasının bugünkü tələblərinə cavab verən yazılar
aĢkarlamaq mümkündür. Bunlardan biri və birincisi, zənnimizcə, Mir Möhsün
Nəvvabın ―Təvarixi-rəmz və ĢuriĢi tayifeyi-əraməniyeyi – Qafqaz ba firqeyi
müsəlmanan‖ (―Qafqaz erməni tayfası ilə müsəlmanların vuruĢ və iğtiĢaĢ
tarixləri‖-E.A.) əsəridir. Həmin əsər nə müəllifin sağlığında, nə də sovetlər
dönəmində iĢıq üzü görməyib. Mir Möhsün Nəvvabın (1833-1918) sözügedən
əsəri yalnız 1993-cü ildə «1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası» adı
altında çap olunmuĢdur. təəssüf ki, tədqiqatçı alimlərin, publisistlərin diqqə-
tindən kənarda qalmıĢdır. Kitabın ön sözünün müəllifi Kamandar ġərifli qeyd edir
ki, Mir Möhsün Nəvvabın bu əsəri «hal-hazırda istər Dağlıq Qarabağda, istərsə də
digər bölgələrdə gedən müharibənin səbəblərinin, onun tarixi köklərinin və
erməniləri dəstəkləyən qüvvə və tərəflərin öyrənilməsində və xarici qüvvələrin bu
bölgədə apardıqları siyasətin aĢkarlanmasında dəyərli məlumatlar» verir (3, s.5).
Mir Möhsün Nəvvab tarixi səlnamə yaratmamıĢ, əslində, publisist kimi
sözügedən hadisələri hərtərəfli araĢdırmağa, konkret faktlarla Ģərh etməyə
103
çalıĢmıĢ, baĢ verənlərin tarixi köklərinə diqqət yetirməklə onların qəflətən baĢ
vermədiyini vurğulamıĢdır. Müəllif konkret faktları sadalayır, Ģərhlər verməkdən
imkan daxilində çəkinir. Əsl araĢdırma jurnalistikasında olduğu kimi toplanmıĢ
materialları müəyyən ardıcıllıqla sistemləĢdirərək qanlı hadisələrin baĢlanmasında
kimin müqəssir olduğunu, düĢmən tərəfin hansı üsullara əl atdığını, milli nifrətdən
çıxıĢ edənlərin törətdikləri əməlləri bütün çılpaqlığı ilə göstərir, düĢmənin məkrli
siyasətinin hansı yollarla həyata keçirildiyini açıqlayır. Kitabın «GiriĢ»inin
sonunda qeyd olunur ki, «…erməni tayfasının indi təbiəti dəyiĢib. Zahirləri
batinləri ilə bir deyil. Zahirən özlərini dost kimi göstərsələr də, batinləri
ədavətlidir» (1, s.11). Müəllif bir qədər sonra həmin fikrə qayıdaraq, ermənilərin
hər barıĢıqdan sonra andlarını pozduqlarını faktlarla Ģərh edir və deyir: «Qərəz, öz
məzhəblərinin qaydası ilə andlarına yalan çıxıb müxtəlif xəyanətlər edirdilər» (1,
s.13).
Yazıçı 1905-1906-cı illərin qanlı-qadalı hadisələrinin təsvirini verməzdən
öncə tarixə müraciət edir və dərhal «GiriĢ»dən sonra gələn «Bağrıqan dağı»
baĢlıqlı yazıda etimologiyaya müraciətlə dağın adının ermənilərin günahsız
azərbaycanlılara verdikləri əzablarla bağlı olduğunu vurğulayır. Daha sonra tarixə
ekskurs edərək erməni milli hərəkatının əzəldən təĢkilatlanmasından, onların
azərbaycanlılara qarĢı terror əməliyyatları aparmaq üçün xüsusi qurumlar –
«qımdatlar» - yaratmasını və onun vasitəsilə bütün ermənilərdən mütəmadi pul
vəsaiti yığmalarını nəzərə çatdırır və bu təĢkilata pul verməyənlərin necə
cəzalandırıldığını konkret faktlarla Ģərh edir.
Artıq bu məqamlar tarixin necə təkrarlandığını, XX əsrin sonlarında da
həmin taktikanın öz qanlı bəhrəsini verdiyini göstərir.
Sözügedən kitabdan bir neçə misal. Müəllif azərbaycanlı dəyirmançını
qətlə yetirəndən sonra arvadının gözü qarĢısında uĢağının necə vəhĢiliklə
öldürüldüyünü təsvir edir: «Ermənilərin hərəsi uĢağın bir ayağından tutub
qüvvətlə hərəsi bir tərəfə çəkdilər. UĢaq iki para oldu. Ġki yerə bölünmüĢ uĢağın
parçalarını ananın üstünə atdılar. Ana bu vəhĢiliyə dözə bilməyib huĢunu
itirdi…». «Ermənilərin bu qaniçən dəstələri öldürdükləri müsəlmanlara əvvəlcə
olmazın iĢgəncəsini verərək onların diri-diri burnunu, qulağını, ayağını və
kiĢiliyini kəsdikdən sonra öldürür, cəsədini zibillikdə yandırırdılar» (1, s.51).
Əsərin əhatə dairəsi olduqca geniĢdir. Burada ermənilərin yalnız ġuĢada və
bütövlükdə Qarabağda törətdikləri əməllər deyil, Təbrizdə, Ġrəvanda, Bakıda və
baĢqa bölgələrdə törətdikləri qanlı əməllər də bir-bir göstərilir və onların hər dəfə
hadisələrin gediĢində rus məmurlarından öz xeyirlərinə necə bəhrələndikləri,
lazım gələndə isə heç acımadan öz himayədarlarına xəyanətləri də vurğulanır.
DüĢməni tanımaq, onunla münasibətdə xislətini nəzərə almaq zəruridir. Bu
məlumatı isə bizə Mir Möhsün Nəvvab hələ yüz il əvvəl çatdırmağa cəhd etmiĢdi.
Amma sovetlər dönəmində həmin faktların açıqlanmamasında maraqlı qüvvələr
olmuĢdu. Elə bunun özü və sözü gedən kitabda materialların verilmə tərzi əsərin

104
araĢdırma jurnalistikasına aid edilməsinə və Azərbaycan jurnalistikasında onun bu
səpkidə yazılmıĢ ilk sanballı əsər olduğunu söyləməyə əsas verir.

SUMMARY
The Investigative journalism is relatively new stream in the journalism
arena. It started to develop in 19th century, however, was finally formed by 20th
century. This direction of journalism has the specific principals which defines its
uniqueness. There can be distinguished 2 investigation areas within this stream:
related to criminal events and to historical events. In Azerbaijani journalism the
first book corresponding with main characteristics of this particular stream , in
our opinion, is the book of Mir Mohsun Navvaba ―The Armenian- muslim war
1905 – 1906‖.

ƏDƏBĠYYAT
1. Mir Möhsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası.
Bakı: ―Azərbacan‖, 1993.
2. Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı: Elm, 1990.
3. ġərifli K. Qanlı-qadalı illərin dəyərli abidəsi / Mir Möhsün Nəvvab.
1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Bakı: ―Azərbaycan‖, 1993.
4. ВОЙТОВИЧ Н. http://www.medialaw.ru/publications/zip/59-
60/voitovich.htm
5. Рэндалл Д. Универсальный журналист /
жоурналисм.народ.ру/пресса/0029_07

Babayev Ġ.A.
Бакинский славянский университет
ФОНЕТИЧЕСКАЯ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ В РУССКОЙ РЕЧИ
АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ И ЗАДАЧИ ОРФОЛОГИЧЕСКОГО СЛОВАРЯ

Языковая ситуация в современном Азербайджане свидетельствует о

необходимости разграничения двух типов интерференции фактов
азербайджанского языка в русскую речь. Можно даже предположить
существование азербайджанского диалекта русского языка, что позволяет
говорить уже не о речи азербайджанцев или азербайджанских русских, а о
диалекте как целостной системе, о разновидности русского языка,
составляющей единое целое с общенациональным русским языком. В связи
с этим крайне важен анализ культурной ситуации, позволяющий
разграничивать факты отклонений от норм русского литературного языка
или даже от законов национального русского языка, и новые элементы,
вписывающиеся в систему русского языка под влиянием азербайджанского.
Термин «отклонение от нормы» в данном случае не является
удовлетворительным, так как отклонением должно считаться все, что
105
привносится под воздействием другого языка, независимо от того, какой
характер оно носит, положительный или отрицательный. Иноязычный факт,
имеющий положительный характер, является таким же отклонением от
существующих норм русского литературного языка и, что очень важно в
данном случае, законов общенационального русского языка, как и факт
отрицательный. Поэтому предпочтительнее использовать термин речевая
ошибка или грубая речевая ошибка.
Если с фонетической системой вопрос может быть и неоднозначным,
то лексико-семантическая система, значительно обогащенная в результате
своеобразия культурной ситуации, представляет собой безусловное
приобретение общенационального русского языка. Что касается
орфологического анализа, то он не должен касаться этого материала. В
орфологическом словаре русского языка для азербайджанцев эти факты
могут вообще не рассматриваться, это материал иного типа исследования по
языковым и культурным контактам. Однако подобные факты могут
интерпретироваться в особом разделе орфологического словаря.
Орфологический словарь должен дифференцированно подходить к
рассмотрению фактов интерференции. То есть вопрос не может стоять
таким образом, чтобы все языковые уровни были представлены одинаковы.
Это должно быть понятно, так как различия между единицами разного
уровня с точки зрения интерференции налицо. Например, выпукло
проявляется интерференция на фонетическом уровне, как правило, про-
изношение «экзотических» звуков вызывает особые трудности. На переднем
плане интерференции находится также акцентологическое нарушение, так
как акцентологические законы родного языка обычно работают на
подсознательном уровне.
Вопросам фонетической интерференции посвящена специальная
работа Р.С.Мамедова, написанная в 1978 г. (2). Выявлению фонетической
интерференции в работе предшествует анализ звуковых систем русского и
азербайджанского языков по признакам «твердость-мягкость» согласных и
«ряд образования» гласных. Как справедливо отмечает автор этой работы,
«для звукового строя языка важны не все акустико-артикуляционные
свойства фонетических единиц, а только те, которые могут выступать в
тождественных фонетических условиях» (2, 20). Позиционное
распределение признаков «твердость-мягкость» согласных и «передний-
непередний ряд образования» гласных в звуковых системах русского и
азербайджанского языков, по мнению Р.С.Мамедова, диаметрально
расходится, чем и определяется фонетический статус этих признаков в
русском и азербайджанском языках.
Основным стимулом для интерференции Р.С.Мамедов считает
сингармонизм. Он отмечает, что те сочетания звуков русского языка,
которым присущ сингармонизм, не вызывают трудности у азербайджанцев:
106
«Сочетания согласных с однородными гласными являются
сингармоническими и формально соотносимы с сингармоническими
сочетаниями согласных и гласных азербайджанского языка» (2, 21).
В соответствии с той же логикой сочетания согласных с
неоднородными гласными в русском языке, являясь не сингармоническими,
могут вызывать интерференцию в русской речи азербайджанцев. Таким
образом выявляется участок интерференции. Следует добавить, что такой
тип звукосочетаний не только может вызывать интерференцию, но и будет
ее вызывать, так как азербайджанцы, плохо владеющие русским языком,
обязательно будут стремиться изменять соответствующие слова русского
языка на азербайджанский манер. «Конкретный характер этого
«преобразования» определяется категорией «однородность-
неоднородность» русских гласных» (2, 21).
Орфологический словарь русского языка для азербайджанцев должен
непосредственно опираться на результаты проведенного Р.С.Мамедовым
исследования. Разумеется, в словаре невозможно давать отдельные статьи на
каждое из русских слов, изменяемых в плане сингармонизма по образцу
азербайджанских. Необходимо представить одну словарную статью с
кратким, но четко составленным теоретическим материалом, объясняющим
причины данного явления. После этого необходимо привести разнообразные
примеры, каждый из которых также будет сопровождаться кратким
объяснительным материалом.
По мнению исследователей, три фактора определяют «общий
рисунок» русской речи азербайджанцев: «1) некоторая «смещенность» кзади
и книзу азербайджанской артикуляционной базы в сопоставлении с русский,
2) отсутствие категории «однородность-неоднородность» гласных, и 3)
отсутствие качественной редукции гласных в азербайджанской звуковой
системе» (2, 21).
Статья орфологического словаря, посвященная данной теме, должна
носить энциклопедический характер. В ней следует приводить примеры на
неправильное употребление, каждый пример должен сопровождаться
объяснительным материалом.
Признак твердости/мягкости является, по мнению А.А.Гасанова,
одним из различительных признаков, характеризующих фонологические
системы русского и азербайджанского языков. Как отмечает А.А.Гасанов «В
русском языке число различаемых согласных соответствует числу
фонемных единиц, в то время как число различаемых гласных превышает
число гласных фонем, так как носители русского языка выделяют в нем и
некоторые комбинаторные оттенки гласных, не являющиеся
самостоятельными фонемами, но соотносительными с
твердостью/мягкостью соседних согласных фонем» (1, 3).

107
 Пять гласных русского языка в ударной позиции реализуются в 20-ти
аллофонах, различающихся по ряду образования. Эта система фонем
количественно превосходит 9 гласных фонем азербайджанского языка.
А.А.Гасанов сравнивает русские и азербайджанские гласные фонемы и
обнаруживает участки соответствия и несоответствия. Например, он
указывает, что полное фонетическое соответствие имеется между русскими
и азербайджанскими гласными звуками [а,о,и]. Звуки [ə-a, ö-o, y-
ü]соотносительны, но не совпадают. Русские ['a,'o,'у] поcле мягких
согласных неоднородны. Эти гласные называют дифтонгоидами (1, 4).
В соответствии с указанными различиями А.А.Гасанов выявляет
участки интерференции. Например, отмечается, что «русский [и] более
высокий по подъему и передний по ряду, чем азербайджанский [i]. Различие
между ними заметно на слух, если сравнить произношение этого гласного
после мягких согласных в русском и после полумягких согласных в
азербайджанском языках. То же самое можно сказать в отношении
кажущегося совпадения азербайджанских [ə, ö, ü] с русскими ['а, 'о, 'у],
выступающими после мягких согласных. Азербайджанскому гласному [э]
соответствует в русском [э] открытый и [е] закрытый, но он не такой задний,
как [э] в [тест] и не такой передний, как [э] в [те'сто]. В русской речи
азербайджанцев в обоих словах произносится один и тот же [э] с
предшествующим полумягким согласным. Русский [ы] и азербайджанский
[ы] также не совпадают: азербайджанский [ы] – гласный заднего ряда, он
однородный (от начала до конца твердый). Русский [ы] – дифтонгоид: по
началу это звук непереднего ряда, по концу – передний, имеет [и]-образный
конец. Некоторые азербайджанские учащиеся хорошо слышат конечную
фазу русского [ы] и путают его с [и]: вместо выпустить произносят и
пишут випустить, вместо вылил произносят и пишут вилил. Слова мы, вы,
ты русского языка, произнесенные учителем, часто воспринимаются и
воспроизводятся азербайджанцами как ми, ви, ти. Если же они видят
написание этих слов, то читают их как мы, вы, ты, но уже с однородным
азербайджанским гласным [ы], т.е. без конечного [и]-образного призвука»
(1, 4).
Приведенный фрагмент из статьи А.А.Гасанова фактически
представляет собой материал нескольких статей орфологического словаря.
Каждому случаю несовпадения русских и азербайджанских звуков в
орфологическом словаре должна быть посвящена отдельная статья.
Материал, представленный в работе А.А.Гасанова, должен использоваться
как энциклопедическая справка, после чего приводятся конкретные
примеры, сопровождаемые объяснительным материалом. Например,
заключительная часть приведенного отрывка в структурном отношении
соответствует статье, т.е. указывается причина, приводятся примеры
(личные местоимения мы, вы, ты) дается объяснительная информация.
108
 Ясно, что поскольку в азербайджанском языке гласные являются
однородными, а в русском – неоднородными, азербайджанцы, плохо
владеющие русским языком, все время будут произносить соответствующие
русские слова на азербайджанский манер, с однородными гласными. Как
отмечает А.А.Гасанов, дифтонгоидность русских гласных является
характерной их особенностью, которую с трудом усваивают
азербайджанские учащиеся, в языке которых гласные как на
фонологическом, так и на фонетическом уровнях являются однородными»
(1, 5).
В рассматриваемой статье А.А.Гасанова дается много иной
информации об орфоэпических ошибках в речи азербайджанцев,
обусловленных спецификой их родного языка. Причем ошибки
систематизируются и объясняются. Весь этот материал должен войти в
орфологический словарь. Например, отмечается, что орфоэпические ошибки
ярко проявляются при постановке произношения сочетаний согласных с
неоднородными гласными русского языка. «Особую трудность представляет
произношение сочетаний мягких согласных с гласными непереднего ряда [а,
о, у] пять, Пѐтр, люди, дядя, тѐтя» (1, 6).
В статье рассматриваются все возможные варианты ошибочного
произношения подобных сочетаний русского языка, например, на месте
мягких согласных русского языка произносятся твердые согласные
азербайджанского, так как неоднородные гласные русского языка
заменяются однородными гласными азербайджанского: луди (вместо люди),
рад (вместо ряд) и т.п. Или на месте русских букв я, е, ю, ѐ в сочетаниях с
предшествующими согласными, обозначающими один звук, произносится
два звука: [лйуди] люди, [пйат] пять, [мйасо] мясо, [Пйотр] Пѐтр.
Отмечается, что русский дифтонгоидный у после мягких согласных в
русской речи азербайджанцев заменяется гласным переднего ряда
огубленным, что отражается даже в азербайджанской орфографии (1, 7).
Очень грубой орфоэпической ошибкой в русской речи
азербайджанцев является замена конечного мягкого согласного русских слов
твердым согласным. В данном случае ошибка приводит к неразличению
фонем. Например, вместо ударь – удар, вместо суть – сут, вместо столь –
стол.
Приводятся и другие конкретные случаи речевых ошибок, каждая из
которых в орфологическом словаре должна рассматриваться в отдельной
статье. Обобщая проведенное исследование, А.А.Гасанов отмечает, что
«отклонения в русской речи азербайджанских учащихся являются
результатом стремления трансформировать русские неоднородные
сочетания согласных с гласными в однородные, неумение правильно
воспроизвести неоднородные гласные русского языка с их [и]-образными и

109
[ы]-образными переходными участками, замены их на соответствующие
однородные гласные азербайджанского, языка» (1, 8).
Работа А.А.Гасанова представляется нам образцовой с точки зрения
задач орфологической лексикографии. В ней нашло отражение целостное
явление во всех возможных аспектах. Хотя автор и не делает
непосредственных лингводидактических выводов, ясно, что проводимый
лингвистический анализ непосредственно направлен на устранение
устойчивых речевых (орфоэпических) ошибок в русской речи
азербайджанцев. Особенно ценным является исчерпывающий
сопоставительный анализ. Орфологический словарь русского языка для
азербайджанцев в области фонетической должен систематизировать
научные работы рассмотренного типа и строиться на данном материале.
Ясно, что орфологическая лексикография должна опираться на серьезную
научно-исследовательскую базу.

ЛИТЕРАТУРА
1. Гасанов А.А. Учет особенностей реализации сочетаний согласных с
гласными в русском и азербайджанских языках – важное условие
определения орфоэпических ошибок в русской речи азербайджанцев
// Русский язык и литература в Азербайджане, 1997, № 4.
2. Мамедов Р.С. Фонетическая интерференция в русской речи
азербайджанцев. Автореф. дис. … канд.филол. наук. М., 1978,

SUMMARY
The article deals with the Azerbaijani-Russian bilingualism and
orphological problems. The phonetic interference is in the focus. The orphological
dictionaries is said to be based on contrastive research. The violation of norm
should be mentioned in empiric way and be explained against the background of
comparative research.

Babayev Rafiq Təvəkkül oğlu

AMEA Naxçıvan Bölməsi

VARĠANTLILIQ VƏ REGĠONALLIQ: MƏSƏLƏNĠN BƏZĠ

TƏRƏFLƏRĠ

Yazılı və Ģifahi ədəbiyyatımızdakı imzalılıq və imzasızlıq məsələsindən

danıĢarkən Tоfiq Hacıyеv yazır ki, Ģifahi хalq ədəbiyyatı öz pоlifоniyası ilə
nəhəng simfоniyadır (5, 17). Hеç Ģəksiz ki, bu pоlifоniyanın gеrcəkləĢməsində
variantlılığın da öz payı var və fоlklоrun varlığının, "mənliyinin", qayda-
110
qanunlarının fоrmalaĢmasında о da əsas faktоrlardan biridir. Variantlılıqdan
danıĢarkən iki istiqamətə nəzər yetirmək lazım gəldi:
1.Transfоrmasiya.
2. Fоlklоrun təbiətinin prоqnоzlaĢdırdığı dеyim və duyum tərzi, "tariхi
kеçmiĢ, cоğrafi məkan, bölgələr arasındakı fərqliliklər" (8, 249).
Naxçıvanda çox isti və həssas münasibət göstərilən "Arzu-Qəmbər"
dastanının üç variantının mətnlərinin bu baхımdan müqayisəsi hansı nəticələrə
imkan yaradır? AraĢdırıcıların qənaətləri maraq dоğurur.
"Əsli-Kərəm"ə nisbətən "Arzu-Qəmbər" dastanı bədii cəhətdən zəifdir. Bu
da təbiidir. Bu dastan "Əsli-Kərəm"dən çох-çох əvvəl yaranmıĢdır. "Əsli-Kərəm"
dastanında Kərəmin dilindən söylənilən "Оlmadı" rədifli qоĢmada Arzu ilə
Qəmbərin adının çəkilməsi dеdiklərimizə sübutdur" (7, 15).
Ġlkinlik özünü göstərmiĢdir: ―Arzu Qəmbər‖in təsirləri qaçılmaz olmuĢdur.
Kərkük variantının sоnu bеlədir: "Bu qərinin qanınnan ikisinin türbəsi
arasına bir damcı qan atılıb. Indi ikisinin arasında bir çaqır tikan оlub, hər il dеyər
о çaqır tikanı kəsəllər, özünnən bir də göyərir: Qiyamatda da qоymadı оnları
qavıĢsunnar, о qəri" (7, 174).
"Əsli və Kərəm" dastanında da еyni mоtivdən istifadə оlunur: Qara kеĢiĢ
hər iki gəncin məzarı arasında qara tikana çеvrilir, оnları birləĢməyə qоymur.
―Arzu-Qəmbər‖dəki qarı ―Əsli və Kərəm‖ə Qara keĢiĢ adıyla
transformasiya olunur ―Arzu-Qəmbər‖in müqayisə etdiyimiz hər üç variantın da
охĢar mоtivlər aktivdir:
1. Əmiоğlu və əmiqızının kəbinini "göydə mələklərin kəsməsi".
2. Sеvgililər mоllaхanada.
3. Yarı görmək üçün bulağa gеtmə.
4. Çətin sınaqlar.
5. Haqq aĢiqinin hifz оlunması.
6. Haqq aĢiqinin möcüzə göstərməsi.
7. Sеvgili öz göbəkkəsməsinin tоyunda.
8. "Əğyarın" tanrı iradəsi ilə ölümü.
Hər üç variantda nağıl "qəliblərindən" istifadə еdilib: Naхçıvan variantı
"biri var idi, biri yох idi", digərləri isə piĢrоvla baĢlanır. Kərkük variantında
bölgənin nağıllarına хas "var idi, yох idi" ifadəsi iĢlənilir. Gənclərin adlarında
ləhcə fərqləri ("Arzu-Qəmbər" Kərkük, Naхçıvan; digər variantda isə "Arzı-
Qəmbər") özünü göstərir.
Kərkük variantında adsız təqdim оlunan atalar dоğulacaq uĢaqları (biri
оğlan, biri qız оlarsa) еvləndirəcəklərini əhd edir, Ģərt kəsirlər. Bir оğlan, bir qız
dоğulur.
UĢaqların 9 yaĢı оlanda Qəmbərin ata-anası (nənə-baba) ölürlər. Hamilik
еdən əmi hər ikisini camıya (о biri variantlarda mоllaхanaya) qоyur. Sоnralar
sözündən dönən əmi Arzunu qоnĢusu tatın оğluna ərə vеrir. Оnun qırх оğlu var və

111
hadisələrin gediĢindən bəlli olur ki, bu, Qəmbərin sağ aĢıq (haqq aĢığı) statusu ilə
bağlıdır. Qəmbərin bədduası ilə оnların qırхı da ölür.
Arzunun yalvarıĢı ilə Хıdır Ilyas Qəmbəri sudan çıхarmağa gəlir, möcüzəli
Ģəkildə diriltməyə yох. Dastanın strukturunda hər iki gəncin ölümü planlaĢdırılıb.
Digər iki variantda möcüzəli dоğuluĢ hadisələri Ģərtləndirir. Dеməli, söh-
bət "sеçilmiĢlərin" talеyindən gеdir.
Ġkinci variantda övladı оlmayan tacir qardaĢlar оna-buna əl tutmaqla,
nəzir-niyazla öz övlad arzularını gеrcəkləĢdirirlər. "Kitabi-Dədə Qоrqud"dakı
"bəylərin duası" burda "еl duasına" transfоrmasiya оlunur.
QardaĢlardan Qadirin оğlu, Nadirin qızı оlur. UĢaqların 7 yaĢı оlanda
Qadir ölür (Hər iki variantda Qəmbərin yеtimliyi süjеt üçün çох əhəmiyyətlidir).
Nadir sоnralar sözündən qaçanda hadisələrə küp qarısı qatılır; Kərkük
variantında küp qarısının funksiyasını, əsasən, Arzunun anası rеallaĢdırır. Burda
qоnĢu tat dеyil (yəqin ki, cоğrafi məkana görə), оn bеĢ оğlu оlan tacirdir.
Fikrimizcə, tatın 40, tacirin on beĢ oğlunun olması artıq dərəcədə regional
düĢüncə tərzi ilə əlaqəlidir.
Haqq aĢiqi kimi çətin sınaqlardan çıхan Qəmbər öz qarğıĢı ilə daha güclü
Ģəkildə sakral qüvvələrə bağlıdır. Оnun qarğıĢı ilə bəyin еvinin оrtasında çay
əmələ gəlir. Bu mоtivdə su (çay) stiхiyası ilə bağlı inamların izləri daha
qabarıqdır: su (çay) хaоsu (düĢməni) aradan qaldırır. Haqq aĢiqi оlan Qəmbərin
qarğıĢı ilə çayın əmələ gəlməsi çох mühüm faktоrdur.
Naxçıvandan toplanmıĢ mifoloji mətnlərdə deyilir ki, əyələrin içində
hamısından üstünü su əyəsidir. Suyun (çayın) qəhrəmanın köməyinə çatması su
əyəsinin nüfuzu, üstünlüyü ilə bağlıdır.
ÖlmüĢ gənclərin Хızır tərəfindən dirildilməsi ("еy aĢiq, məĢuq, yuхuya
qalmıĢsınız. Daha bəsdi, qalхın ayağa") (2, 246) mоtiv transfоrmasiyası kimi
maraq dоğurur. "Kitabi-Dədə Qоrqud"da Buğac еyni vəziyyətə düĢür.
"Kitabi-Dədə Qоrqud"da yıхılan, özündə оlmayan Buğaca Хızır dеyir: "Bu
yaradan qоrхma, оğlan, (sənə) ölüm yохdur" (6, 23).
Hər iki variantda охĢar strukturlu, yaхın söz tərkibli nəzm hissələrinin
dastanın mətni ilə bağlı fərqliliyi də maraq dоğurur. Kərkük variantında gəncləri
bir-birindən ayırmaq üçün Arzunun anası öz südündən dələmə hazırlayır: Qəmbər
dələməni yеsə, Arzunun süd qardaĢı оlacaq, dеməli, оnlar еvlənə bilməyəcəklər.
Arzu dеyir:
Hеy hatıbdı, hatıbdı,
Qоyun-quzu yatıbdı.
Qəmbər, dələmə yеmə,
Nənəm sütün qatıbdı (7, 166).
Ġkinci variantda küp qarısının məsləhəti ilə Arzunun anası хörəyə südünü
qatır ki, оnları "süd bacı-qardaĢı" еləsin. Qız dеyir:
Dan yеrləri atıbdı,
Хоruzları yatıbdı.
112
 Nimçədəki хörəyə
Nənəm südün qatıbdı (2, 236).
Göründüyü kimi, mifə bağlılıq, transfоrmasiya baхımından ikinci variant
daha düĢündürücü və təsirlidir.
Naхçıvan variantında isə nağıl еlеmеntləri daha çох aktivdir. Хalqımızın
mifоlоji görüĢlərinin Naхçıvan variantında daha qabarıq оlması tədqiqatçıların
nəzərini cəlb еdib (4, 172).
Ġki qardaĢın, zalım Əmir padĢahla оnun qardaĢı gözü-könlü tох zərgər Ca-
hanın övladları оlmur. Bir dərviĢ zərgər Cahanın "dükanına" gəlir, оna bir alma
vеrir. Dastanın qəhrəmanları оlan Arzu ilə Qəmbər dərviĢin vеrdiyi almanın
nəticəsində dоğulurlar.
Professor M.Cəfərlinin ―Tahir-Zöhrə‖ dastanında qabartdığı cəhətlərdən
biri belədir: ―Tahirlə Zöhrənin ataları qardaĢ olsalar da, dastanın mətn məkanında
onlar bir neçə məqamda qarĢıdurma mövqeyindədirlər. QardaĢlardan biri böyük, o
biri kiçikdir. Bu, təbii bir haldır. Ancaq bu təbii halın xüsusilə nağıl mətnlərində
geniĢ qoĢalıqlar təĢkil etməsi məlum faktdır. QardaĢlar sosial baxımdan da
qarĢıdurma mövqeyindədirlər. Xarakterik qarĢıdurma isə onlardan birinin zalım, o
birinin adil olmasıdır‖ (3, 89).
Naxçıvan variantında bütün bunlar bir eyniyyət təĢkil edir: qardaĢlardan
biri zalım (Əmir padĢah), digəri adildir (gözü-könlü tox zərgər Cahan).
Əhdi yerinə yetirmək lazım gələndə onlar arasında qarĢıdurma baĢlayır və
tanrının zalım qardaĢı cəzalandırması ilə bitir.
Zalımlıq təkcə qardaĢlıq və padĢahlıq səviyyəsində tüğyan etmir: Allahın
yazdığı alın yazısını pozmaq qədərincə reallaĢır. Əmir padĢah Allahın iradəsini
xəbər verən dərviĢi də saya salmır.
Əvvəlki iki variantda bütün bunlar yoxdur: dastançı belə bir qarĢıdurmaya
zəmin yaratmayıb. Qəmbərin atası erkən öldüyündən qardaĢlar arasında
qarĢıdurma da olmur və Arzunun atasının zalımlığı kəskin Ģəkildə reallaĢmır.
Hadisələrin sonrakı gediĢində bütün bunlar çox əhəmiyyətli faktora
çevrilir. Belə bir məqama diqqət yetirək:
Kərkük variantında-Qəmbərin bədduası yetərlidir. Bu bəddua ilə tatın
oğlanlarının qırxı da ölür. Çünki o, sağ aĢıqdır.
Digər variantda-Qəmbərin bədduası ilə bəy evinin ortasında çay əmələ
gəlir. Çünki onun ―haqq aĢiqliyi‖ statusu vardır.
Naxçıvan variantında – ―Əhdi pozduğuna görə Əmir padĢahı Tanrı
cəzalandırır‖ (1, 352). Çünki Qəmbərin bəddua etmək vergisi (imtiyazı) yoxdur.
Ona vergisi, hami qüvvələr yox, Tanrının özü kömək edir. Ġki variantda epik Ģüur,
Naxçıvan variantında mifik Ģüur, Naxçıvan variantında mifik Ģüur əsasıdır.
―Sakral qüvvənin struktura daxil etdiyi element strukturun təĢkilolunma
pirinsiplərinə uyğundur‖ (3, 92).
Hadisələrin sonunda çayla (su ilə) münasibəti dastançı çox vacib element
kimi təqdim edir. Qəmbəri su (mediator) qoynuna alanda Arzu yalvarıb Xıdır
113
Ġlyası imdada çağırır (Kərkük variantı); Qəmbərin bədduası ilə bəyin evinin
ortasında çay əmələ gəlir (diyər variant); düĢmənin üstlərinə gəldiyini görən hər
―iki sevgili qol-boyun olub özlərini dəryaya atdılar‖ (Naxçıvan variantı) (1, 353).
Naxçıvan variantında alma verən dərviĢ uĢaqların adlarını da vеrir, bildirir
ki, bunları bir-birindən ayırsanız, aхırı yaхĢı qurtarmayacaq. Dеməli, dərviĢ sakral
funksiyanı iki yоlla yеrinə yеtirir:
1. Vеrdiyi almalarla qardaĢlara övlad bəхĢ еdir.
2. Gələcəkdən хəbər vеrir.
Naхçıvan variantında Qəmbərin atasının ölümü məsələsi, küp qarısı və
qarı dastançıya lazım dеyil: həmin hadisə və оbrazları Əmir Ģahın zalımlığı və
qəddarlığı əvəz еdir. Оnun üçün hеç bir Ģərtin, gələcəkdən хəbər vеrmənin
əhəmiyyəti yохdur: "Mənim qızım padĢah qızıdı. PadĢah qızı padĢah оğluna
layiqdir" (1, 350).
Məhz bu fikir süjеtdə çохlu fərqlilikləri, özünəməxsusluqları fоrmalaĢdırır:
Arzu ilə Qəmbərə görə mоllaхanada qızları, оğlanları bir-birindən ayırırlar. Bu
variantda "еlçilərin bоĢ qaytarılması" mоtivi var, Arzunu tatın, tacirin оğluna yох,
Qərib padĢahın оğluna niĢanlayırlar. Hadisələr bеlə davam еdir və vəziyyət daha
da gərginləĢir.
Bəyin ölümü isə, dərviĢin dеdiyi kimi, "yazı ilə" оlur: bəy оtağına girəndə,
bir ayağı içəridə, bir ayağı еĢikdə ikən yıхılıb ölür.
Hər üç variantda nəzm hissəsi dastan mətninə uyğun fоrmalaĢıb: Kərkük
variantında 29, ikinci variantda 41, Naхçıvan variantında isə 4 bayatı iĢlənib.
AraĢdırmalardan göründüyü kimi, dastanın variantlaĢma məqamlarında rеgiоnal
хüsusiyyətlər də çox əhəmiyyətli rоl оynayıb.

SUMMARY

In the article the problem of variance and regionalism has been learnt on
the basis of ―Arzu-Gambar‖ epos. Some variant of the epos has comparative
investigated by the author.

ƏDƏBĠYYAT

1. Azərbaycan folkloru antologiyası. I kitab. (Naxçıvan folkloru). Bakı:

Sabah, 1994, 338 s.
2. Azərbaycan dastanları. 5 cilddə, V c., Bakı: Lider nəĢriyyat, 2005, 344
s.
3. Cəfərli M. Azərbaycan dastanlarının sturuktur poetikası. Bakı: Nurlan,
2010, 404 s.
4. Əliyev R. M. Mif və folklor: genezisi və poetikası. Bakı: Elm, 2005,
224 s.

114
 5. Hacıyev T. Ġ. Folklorda imza və antonimlik məsələsi // Dədə Qordud,
toplu, Bakı: 2005, № 3, s. 11-17.
6. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı, 1962, 176
s.
7. Kərkük folkloru antologiyası (Toplayanı, tərtib edəni və ön sözün
müəllifi Q. PaĢayev) Bakı: AzərnəĢr, 1987, 367 s.
8. Yurdoğlu E. Q. Naxçıvan və Kərkük bayatılarında variantlılıq
məsələləri // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. 2007, № 3, s.
236-241.

Bağırova Sevinc Ramiz qızı

Gəncə Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ BEYNƏLXALQ TƏHSĠL

PROQRAMLARI ÇƏRÇĠVƏSĠNDƏ
HÖKÜMƏTLƏRARASI TƏġKĠLATLARLA ƏMƏKDAġLIĞI

Azərbaycan ali təhsil sferasında meydana çıхan və keçid iqtisadiyyatlı

ölkələrə хas оlan böyük çətinliklər yaĢayır. Buna baхmayaraq, məhz uğurlu ali
təhsil cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin digər sferalarında da müvəffəqiyyətlərə
səbəb оla biləcək priоritet istiqamət kimi qiymətləndirilməlidir.
Məlumdur ki, tоtalitar sistemin hökm sürdüyü Ģəraitdə Azərbaycan
beynəlхalq arenaya birbaĢa çıхıĢ imkanından məhrum idi və ölkədə fəaliyyət
göstərən хarici siyasət institutlarının fəaliyyəti isə demək оlar ki, minimuma
endirilmiĢdi.
Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sahəsində beynəlхalq təcrübə üçün
geniĢ üfüqlər açılmıĢdır. Хarici ölkələrlə elmi-teхniki mübadilə, ali təhsil
sahəsində beynəlхalq əməkdaĢlıq ittifaq хarici iĢlər nazirliyinin Sоv.IKP MK-nın
beynəlхalq Ģöbəsinin icazəsi və sərt nəzarəti ilə həyata keçirilirdi. Yenidən
müstəqillik qazanmıĢ Azərbaycan üçün müstəqil хarici siyasətin fоrmalaĢdırılması
faktiki оlaraq yeni və tanıĢ оlmayan fəaliyyət istiqaməti оldu. Çох böyük
çətinliklərə rəğmən, gənc Azərbaycan Respublikası ümummilli lider Heydər
Əliyevin rəhbərliyi ilə ən qısa müddətdə beynəlхalq nüfuzunu
möhkəmləndirməyə, özünü beynəlхalq münasibətlərin tamhüquqlu subyekti kimi
tanıtmağa nail оldu.
Müstəqillik dövründə dövlətlərarası əməkdaĢlığın yeni meхanizm və
fоrmaları yarandı. Daхili ictimai strukturların kökündən yeniləĢməsi, respublikada
ictimai-siyasi sabitliyin, iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin bərqərar оlması,
Avrоpa, ABġ, Asiya və MDB-nin aparıcı ölkələri, beynəlхalq təhsil strukturları
arasında vahid təhsil məkanı fоrmalaĢdırılması çərçivəsində beynəlхalq əlaqələrin
115
yeni məzmun qazanmasına əlveriĢli Ģərait yaratdı. Azərbaycan Respublikasında
ali təhsil sahəsində beynəlхalq təcrübə üçün geniĢ üfüqlər açılmıĢdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, ХХ əsrin 90-cı illərindən baĢlayaraq, dünyanın
aparıcı ölkələri öz təhsil sistemlərinin yeniləĢdiriməsi yоluna qədəm qоydular.
Azərbaycan Respublikasinda da ali təhsil ümumavropa inteqrasiya proseslərindən
kənarda qalmadı. Bu yeniliklərin ümumi tendensiyası təhsilə açıqlıq
keyfiyyətlərinin verilməsi ilə bağlıdır.
Təhsil sistemində ən dərin və geniĢ miqyaslı dəyiĢikliklər Avrоpa
qitəsində baĢ verir: burada təhsil sferasında dövlət sərhədləri ləğv оlunur və
təhsilin ümumavrоpa inteqrasiya sistemi fоrmalaĢır. Bu prоsesin tənzimlənməsi
bir sıra sənədlərdəki müddəalarda əks оlunmuĢdur. Məsələn, 1993-cü ilin
nоyabrından fəaliyyət göstərən Maastriхt müqaviləsi Avrоpa Birliyinin təhsil
sahəsində qarĢısına Avrоpa tipli vətəndaĢ və mütəхəssis, dözümlü, plüralist
birliyin mədəni irsini qiymətləndirən, Avrоpa inteqrasiyasının Ģüurlu iĢtirakçısı
оlan, Avrоpa охĢarlığını dərk edən və özündə «keçmiĢ irsi, canlı indini və
gələcəyin təsvirini» birləĢdirən insan fоrmalaĢdırmağa хidmət edən Avrоpa
dəyərlərini inkiĢaf etdirmək məqsədini qоymuĢdur[7 s.240]. Bu istiqamətdə dil
maneələrinin aradan qaldırılması, tələbə və müəllim mübadiləsinin
geniĢləndirilməsi, diplоmların və təhsil müddətlərinin qarĢılıqlı tanınması, Avrоpa
ölkələri təhsil sistemlərinin cari prоblemləri haqqında daimi təcrübə və
infоrmasiya mübadiləsinin həyata keçirilməsi kimi məsələlər həll оlunmalı idi.
Maastriхt müqaviləsində təsbit оlunmuĢ müddəalar 1999-cu ildə 29
Avrоpa ölkəsinin qəbul etdiyi Bоlоnya deklarasiyasında (bəyannamə) növbəti
inkiĢaf mərhələsinə keçdi. Bоlоnya deklarasiyası Avrоpanın təhsil sistemlərinin
dərin və ümumi yenidənqurma epохasına daхil оlmasını Ģərtləndirdi. Vahid
Avrоpa təhsil məkanının yaradılması məqsədini güdən Bоlоnya deklarasiyası
təhsilin nоrmativ müddətlərinin qısaldılması və milli təhsil sistemlərinin охĢar və
ya uyğun ikisəviyyəli ali təhsil prоqramı və iхtisaslara (strukturun
bakalavr/magistr unifikasiyası və dоktоrluq prоqramlarının təĢkili) keçilməsini;
təhsilin keyfiyyətinin təmin оlunmasının yeni, daha çох demərkəzləĢdirilmiĢ
meхanizm və prоsedurlarının: təhsilin infоrmatizasiyası və distant təhsil
teхnоlоgiyalarının geniĢ Ģəkildə tətbiqini bəyan etdi.
Bütövlükdə, təhsilin Avropa islahatı ideyası elə bir vahid ali təhsil
məkanının yaradılmasından ibarət idi ki, orada hər bir universitetin və fakültənin
unikallığı saхlanmaqla, Avropanın müхtəlif universitetlərinin məzunlarının ali
təhsil səviyyəsi müqayisəyə gələn olsun. Islahatın məqsədi müхtəlif iхtisaslar üzrə
müvafiq meхanizmlər iĢləyib hazırlamaqla, Avropada ali təhsili
harmonikləĢdirmək idi.
Avropa ölkələrində təhsil islahatı aĢağıdakı əsas prinsip üzrə həyata
keçirilirdi: təhsilin digər pillələri, sosial əhatə və milli təhsil sistemlərində mövcud
fərqlər Ģəraitində müхtəlif ölkələrin iхtisaslarının tutuĢdurulmasının
mümkünlüyünü asanlıqla müəyyənləĢdirməyə imkan verən təmas və əlaqələrə
116
yetiĢməkdə açıqlıq хüsusiyyətinin bərqərar edilməsi.
Ali məktəblərin nailiyyətlərini və ənənələrini saхlamaqla ali iхtisas təhsili
sisteminin dünya ali təhsil sisteminə inteqrasiya etməsi dövlətimizin təhsil
siyasətinin əsas prinsiplərindəndir. Azərbaycan Ali iхtisas təhsili sisteminin 2005-
ci ilin may ayında Bolonya Konvensiyasına qoĢulması belə bir irimiqyaslı
fəaliyyətin həyata keçirilməsi istiqamətində vaхtında atılmıĢ bir addımdır[8].
Bolonya sisteminə qoĢulmaqla Azərbaycan təhsili ali iхtisas təhsilinin
modernizasiyasını sürətləndirmək, ali məktəblərimiz Avropa komissiyası və
beynəlхalq donor fondları tərəfindən maliyyələĢdirilən birgə Avropa layihələrində
iĢtirak etmək, tələbə və müəllimlər isə Avropa universitetləri ilə akademik
mübadilə aparmaq imkanları əldə edə biləcəkdir. Bolonya prosesinin tam hüquqlu
iĢtirakçısına çevrilmək üçün Azərbaycanın ali iхtisas təhsil sistemi 2005-2010-cu
illərdə, aĢağıdakı prioritet istiqamətlər üzrə geniĢ fəaliyyət proqramı iĢləməli və
həyata keçirməlidir.

Azərbaycan təhsil sisteminin beynəlxalq təhsil məkanına daxil olması

yanlız Təhsil Nazirliyinin öz gücü hesabına mümkün deyil, burada beynəlxalq
sturuktur və təĢkilatlarla əməkdaĢlıq tələb olunur. Bu məqsədlə Təhsil
Nazirliyinin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri beynəlxalq əlaqələr və
qarĢılıqlı əməkdaĢlığı gücləndirməkdir.
Bu gün Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi dünyanın 50-dən
dövləti ilə təhsil əlaqələri yaratmıĢdır, 20-dən artıq beynəlxalq təĢkilatla
ümumilikdə 70-dən çox birgə layihə və proqamlar həyata keçirilir. Azərbaycan
Respublikası Təhsil Nazirliyinin beynəlxalq əlaqələrinin əsas istiqamətləri
YUNESKO, ĠSESKO, AVROPA Ġttifaqı, YUNEVOK və digər nüfuzlu
təĢkilatlarla sıx əməkdaĢlığının inkiĢafı, beynəlxalq və regionlararası təhsil
proqramlarına qoĢulma, beynəlxalq forumlarda iĢtirak etməkdir[9, s. 35].
Belə ki, XX əsrin 90-cı illərinin ortalarında dünya standartlarına cavab
verən beynəlxalq jurnalistlərin hazırlanması məqsədilə ADU-da və Dövlət dillər
universitetində YUNESKO proqramı həyata keçirilməyə baĢlamıĢdır.
Üzvlərinə dünya səviyyəli mütəxəssislərin texniki yardımlarının, həmçinin
elmi və pedoqoji kadrların hazırlanması, qlobal elmi layihələrdə iĢtirak etmək
imkanlarından bəhrələnmək üçün Ģərait yaradan YUNESKO ilə əmkdaĢlıq etmək
qərarına gələn Azərbaycan Respublikası 1992-ci il iyunun 3-də həmin təĢkilata
daxil olmuĢdur. Bundan sonra YUNESKO- nun Avropa və Mərkəzi Amerika
ölkələri ilə əlaqələr Ģöbəsinin direktoru Horst Qodike Bakıya gəlmiĢ və
Azərbaycan hökümətinin nümayəndələri ilə bu təĢkilatla əmkdaĢlığını inkiĢaf
etdirilməsi məsələsini müzakirə etiĢdir [4, s. 15].
Xatırlamaq lazımdır ki, Azərbaycanla YUNESKO arasında təhsil
sahəsində əməkdaĢlıq qarĢılıqlı səfərlərlə məhdudlaĢmamalıdır. Azərbaycan
YUNESKO-nun əsas vəzifələrindən biri olan normativ aktların yaradılması ilə
bağlı fəaliyyətinə də qoĢulmuĢ və 1997-ci ilin aprel ayında Azərbaycan
117
Respublikasının Təhsil Naziri M. Mərdanov Avropa ġurası və YUNESKO-nun
Avropa regionunda ali təhsil dərəcələrini və diplomlarının qarĢılıqlı tanınası
haqqında Konvensiyasına imza atmıĢdır[4, s. 369-380]. Həmin ilin sonunda
Konvensiya Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq ediliĢdir.
Avropa ġurası ölkəmizdə təhsil sahəsində aparılan islahatlara konsultativ
və ekspert yardımı göstərən ən fəal beynəlxalq partnyorlardan biridir.
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ilə Avropa ġurası arasında təhsil
sahəsində səmərəli əməkdaĢlıq Azərbaycanın Avropa ġurasına rəsmi daxil
olmasından xeyli əvvəl yaranmıĢdır.
Avropa ġurasının himayəsi altında ilk birgə layihələrin həyata keçirilməsi
1996-cı ildən baĢlanmıĢdır. Buna misal olaraq «Təhsil keyfiyyətinin təmin
edilməsi sahəsində qanunvericilik» və «Tbilisi təĢəbbüsü» kimi böyük regional
layihələri göstərmək olar[5, s. 358].
1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi Avropa ġurası
BaĢ Katibinin «Tbilisi təĢəbbüsü» layihəsinə qoĢulmuĢdur. Bu layihə Avropa
ümumtəhsil məktəblərinin 15-16 yaĢlı Ģagirdləri üçün «Qafqaz xalqlarının tarixi»
dərs vəsaitinin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Avropa ġurası tərəfindən təqdim
olunmuĢ və region ölkələri tərəfindən qəbul edilmiĢ prinsiplərə söykənən bu
vəsaitin yazılmasında regionun 4 dövlətindən (Azərbaycan, Gürcüstan,
Ermənistan və Rusiya Federasiyası) olan müəlliflər qrupu və Avropa ġurasının
Böyük Britaniya, PolĢa, Almaniya və Hollandiyadan dəvət edilmiĢ ekspertləri və
naĢirləri iĢtirak ediblər.
Layihənin əsas məqsədi Qərbi Avropa ölkələrinin orta məktəb Ģagirdlərini
Azərbaycan və digər Qafqaz ölkələri xalqlarının tarixi, ənənələri və mədəniyyəti
ilə tanıĢ etməkdir. Vəsaitin ingilis dilində çap olunması nəzərdə tutulur. 2004-cü
ildə dərs vəsaitinin son variantı Avropa ġurasına təqdim olunmuĢdur. Dərs
vəsaitinin siqnal nəĢri 2005-ci ildə çap edilib təsdiq olunmaq üçün layihədə iĢtirak
edən ölkələrə göndərilmiĢdir[6].
Digər vacib tədbir Azərbaycan Respublikası Təhsil Qanununun yeni
layihəsinin Avropa ġurasında müzakirəsindən sonra Bakıda bu təĢkilatın
ekspertləri ilə layihənin hazırlanmasında iĢtirak etmiĢ azərbaycanlı mütəxəssislər
və Milli Məclisin müvafiq komissiyasının üzvləri ilə aparılmıĢ məsləhətləĢmələr
olmuĢdur. Avropa ġurasının ekspertləri bu müzakirənin nəticələrinə aid
məruzələrini 2001-ci ilin yanvar ayında Milli Məclisə və Azərbaycan
Respublikası Təhsil Nazirliyinə təqdim etmiĢlər.
2000-ci ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Avropa ġurasının
«Ermənistanda, Azərbaycanda və Gürcüstanda təhsilin keyfiyyətinin təmin
edilməsi sahəsində qanunvericilik» аdlаnаn mühüm regional lаyihəsinə
qoĢulmuĢdur. Həmin layihə Azərbaycana təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi
üzrə beynəlxalq standartlara uyğun mexanizmlərin (akkreditasiya, lisenziya
verilməsi, diplomların tanınması) yaradılmasına yardım göstərməyi nəzərdə tutur.
Eyni zamanda, bu lаyihə göstərilən sahələrdə beynəlxalq əməkdaĢlıq üçün geniĢ
118
imkanlar yaratmıĢdır.
Həmin layihə çərçivəsində 2000-2003-cü illərdə Azərbaycanda Avropa
ġurası ekspertləri ilə çalıĢan birgə iĢçi qruplarının iclasları keçirilmiĢdir. Bу
iclaslarda Azərbaycanda akkreditasiya, lisenziya verilməsi və təhsilin keyfiyyətinə
nəzarət sahəsində effektiv hüquqi-normativ sənədlərin iĢlənməsi və təsdiq
olunması məsələləri ilə bağlı müzakirələr və fikir mübadiləsi aparılmıĢdır.
Görülən iĢlərin nəticəsində 2001-ci ilin may ayında Bakıda üç Qafqaz
ölkəsi Təhsil nazirlərinin II Regional Konfransı keçirilmiĢdir[1]. Konfransda
Avropa ġurası BaĢ Katibinin Siyasi məsələlər üzrə müĢaviri cənab Klans ġuman,
Avropa ġurasının Departament rəisi və Avropanın bir sıra nüfuzlu ekspertləri
iĢtirak etmiĢdir.
Azərbaycana səfər zamanı cənab K. ġuman Azərbaycan Respublikası
Təhsil naziri Misir Mərdanovla rəsmi görüĢ keçirmiĢdir. GörüĢ zamanı
Azərbaycanlа Avropa ġurası arasında səmərəli əməkdaĢlığın geniĢləndirilməsi
məsələləri müzakirə olunmuĢdur. [1]
Konfrans zamanı Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan Təhsil nazirləri
tərəfindən imzalanmıĢ birgə Bəyannamə qəbul edilmiĢdir.
Bu layihə çərçivəsində əldə olunmuĢ səmərəli təcrübə və informasiya ali
təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası (2003) və ali təhsil sahəsində xarici
diplomların tanınması (2004) üzrə yeni normativ sənədlərin hazırlanmasında geniĢ
Ģəkildə istifadə olunmuĢdur. Layihənin uğurla həyata keçirilməsi Cənubi Qafqaz
ölkələri Təhsil nazirlərinin 2004-cü ildə Strasburq Ģəhərində keçirilmiĢ
Konfransında vurğulanmıĢdır və həmin konfransda nazirlər birgə Bəyannamə
qəbul etmiĢlər. Afinada olarkən nazir Misir Mərdanov Yunanıstanda təhsil alan
azərbaycanlı tələbələrlə də görüĢmüĢdür.
Avropa ġurasının BaĢ katibi cənab Valter ġvimmerin təĢəbbüsü ilə 17-18
may 2005-ci il tarixlərində Strasburqda Cənubi Qafqaz ölkələrinin Təhsil
nazirlərinin konfransı keçirilmiĢdir. Konfransda Azərbaycan Respublikasının
Təhsil naziri professor Misir Mərdanovun baĢçılıq etdiyi nümayəndə heyəti də
iĢtirak etmiĢdir. Konfransın əsas məqsədi iĢtirakçıları və Avropa ġurası
ekspertlərini Cənubi Qafqaz ölkələrində ali təhsil sahəsində keçirilən islahatların
gediĢi və təhsilin inkiĢafının prioritet istiqamətləri ilə tanıĢ etmək, eyni zamanda
Avropa ġurası ilə birgə həyata keçirilmiĢ layihə və proqramların nəticələrinin və
2004-2006-cı illər üçün əməkdaĢlıq proqramlarının müzakirəsi idi. Professor
Misir Mərdanov konfrans iĢtirakçılarına Azərbaycanda həyata keçirilən islahatlar
haqqında, o cümlədən təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi, ali təhsil sahəsində
xaricdə qazanılmıĢ ixtisasların tanınması, ali təhsil müəssisələrinin attestasiya və
akkreditasiya proseduru haqqında ətraflı məlumatlarla tanıĢ etdi. Eyni zamanda,
nазiр Azərbaycanın 1999-cu ildə baĢlanmıĢ Bolonya prosesinə qoĢulmaq niyyətini
Avropa ġurasına çatdırdı. Avropa ġurasının rəhbərliyi tərəfindən qeyd olundu ki,
təĢkilat Azərbaycana Bolonya prosesinin Ģərtlərini yerinə yetirmək üçün konkret
ekspert və konsultativ yardım göstərməyə hazırdır. Cənab nazirin xahiĢi ilə bu
119
istiqamətdə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi məsələləri 2005-2006-cı illər
üçün Avropa ġurası ilə əməkdaĢlıq proqramına daxil olundu. Konfransın birinci
gününün yekununda professor Misir Mərdanovun Avropa ġurasının BaĢ katibi
xanım Qabriela Battani-Draqoni ilə görüĢü oldu. GörüĢ zamanı qarĢılıqlı
əməkdaĢlığın prioritet istiqamətləri və bir neçə konkret layihə,o cümlədən
məcburi köçkün uĢaqlar üçün təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ali təhsil
sahəsində ixtisasların tanınmasında ekspert yardımının göstərilməsi haqqında
müzakirələr oldu.
Həmin gün Misir Mərdanov Avropa ġurasının Təhsil üzrə direktoru cənab
Qabriel Mazza, Avropa ġurasının Ali təhsil və tədqiqatlar departamentinin
direktoru cənab ġur Berqan və Gürcüstanın təhsil naziri cənab Aleksandr Lomaya
ilə çox səmərəli görüĢlər keçirdi. 18 may 2005-ci il tarixində üç Cənubi Qafqaz
ölkəsinin nümayəndə heyəti baĢçılarının Avropa ġurasının BaĢ Katibi cənab
Valter ġvimmerlə birgə görüĢü oldu. GörüĢ zamanı cənab ġvimmer bir də
vurğuladı ki, Avropa ġurası Qafqaz regionuna xüsusi diqqət yetirir və gələcəkdə
də bu təĢkilat Cənubi Qafqaz ölkələrinə müasir tələblərə tam cavab verən təhsil
sistemlərinin qurulmasında lazımi yardım göstərəcəkdir. Nazir Misir Mərdanov,
öz növbəsində, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ilə Avropa ġurası
arasında uğurla həyata keçirilən birgə layihə və proqramlar haqqında qısa
məlumat verdi. O eyni zamanda bildirdi ki, Ermənistanın Azərbaycana qarĢı
davam edən təcavüzü regional əməkdaĢlığın səmərəli Ģəkildə həyata keçirilməsinə
problemlər yaradır və bu münaqiĢə öz həllini tapana qədər Azərbaycanın
Ermənistanla heç bir sahədə, o cümlədən təhsil sahəsində əməkdaĢlığı mümkün
deyil.
Bu faktı nəzərə alaraq 2005-2006-cı illər üçün əməkdaĢlıq proqramının
müzakirəsi zamanı bəzi aspektlərə, xüsusilə regional miqyasda məktəblilərin
mübadiləsi proqramına yenidən baxılmaq haqqında Misir Mərdanovun təklifi
Avropa ġurası rəhbərliyi tərəfindən qəbul olundu. Konfransın sonunda nazirlər
müvafiq bəyannamə, 2004-cü və 2005-2006-cı illər üçün əməkdaĢlıq üzrə Çərçivə
proqramı və digər sənədləri qəbul etdilər[2].
Avropa ġurası ilə təhsil sahəsində əməkdaĢlığın istiqamətlərindən biri də
Azərbaycanın Bolonya prosesinə inteqrasiyası çərçivəsində müxtəlif layihələrin
icrasıdır. Avropa ġurasının Ali Təhsil və Tədqiqatlar üzrə Rəhbər Komitəsi
Avropa Vahid Ali Təhsil Məkanının formalaĢması üçün kifayət qədər əhəmiyyətli
tədbirlər həyata keçirir. Bir çox hallarda bu tədbirlər Avropa Ġttifaqının təhsil üzrə
müvafiq qurumları ilə əlaqəli Ģəkildə təĢkil olunur. Bu tədbirlər sırasında Bolonya
prosesinə yeni qoĢulmuĢ ölkələrdə ali təhsil sahəsində islahatlara yardım
göstərmək məqsədilə təĢkil olunan müxtəlif seminar və konfranslar xüsusilə qeyd
olunmalıdır.
Azərbaycan təhsil sisteminin beynəlxalq təhsil məkanına daxil olması
yanlız Təhsil Nazirliyinin öz gücü hesabına mümkün deyil, burada beynəlxalq
sturuktur və təĢkilatlarla əməkdaĢlıq tələb olunur. Bu məqsədlə Təhsil
120
Nazirliyinin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri beynəlxalq əlaqələr və
qarĢılıqlı əməkdaĢlığı gücləndirməkdir.

SUMMARY
The scientific article examine an attempt to disclose major problems of
development of high education in the republic. There is investigated the
participation of International cooperation of the Azerbaijan Republic‘s higher
schools in the realization of international programs in the frames of bilateral
relations promoted by universal inter governmental organizations (UNESCO,
European Union, European Council).

ƏDƏBĠYYAT
1. «Azərbaycan müəllimi», qəzeti, 21 may, 2001
2. «Azərbaycan müəllimi», qəzeti, 6 iyul, 2005
3. Azərbaycan Respublikası Təhsil Qanunvericiliyinin külliyatı (birinci nəĢr),
Bakı, ABU nəĢriyyatı, 2000
4. Azərbaycan və YUNESKO üzrə Azərbaycan Milli Komissiyası, Bakı: Təhsil
nəĢriyyatı 2002,s. 369-380
5. Ахмедов Г. История развития школы в педагогической системе
Азербайджана. Баку: Техсил, 2002, 358с.
6. Mətbuat və təhsil müəssisəsi. Bakı: Təhsil nəĢr., 2006
7. Нейматов Я.М. Образование в XXI веке: тенденции и прогнозы. М.,
Алгоритм, 2002, 240с.
8. Məmmədov R. Təhsilimizin milli əsaslar üzərində çağdaĢ dünya təhsil
sisteminə inteqrasiya baĢlica vəzifədir // ―Respublika ― qəzeti, 13 yanvar, 2008
9. Mərdanov M. Azərbaycan təhsili:dünən, bu gün və sabah, Bakı: Təhsil
nəĢriyyatı 2006

Bağırzadə Cavid Vəkil oğlu

Gəncə Dövlət Universiteti

TƏRTƏRÇAY VADĠSĠNĠN ĠLK ORTA ƏSR DINI ABIDƏLƏRI

Açar sözlər: Tərtərçay vadisi, Müqəddəs Yelisey, Xudavəng məbədi,

Gəncəsər məbədi.
Key words: Tartarchay valley, The saint Yelisey, The Khudaveng temple,
The Ganjasar temple.
Təbii-coğrafi cəhətdən son dərəcə füsunkar bir guĢə olan Tərtərçay
vadisinin Kiçik Qafqazda özünə məxsus yeri vardır. Tərtərçay vadisi Qarabağın
ən zəngin və təbii gözəlliklərə malik dilbər guĢədir. Qarabağın yaylaq hissəsi ilə
düzənini birləĢdirən köç-karvan yolunun keçdiyi bu dərə xalqımızın çoxəsrlik
121
tarixini özündə əks etdirən müxtəlif növlü abidələrlə zəngindir. Tərtərçay vadisi
həm də Azərbaycan tarixi ilə bağlı bir çox hadisələrin baĢ verdiyi ərazilərdən
biridir.
Tərtərçay vadisində, Ağdərə bölgəsində hələ qədim zamanlardan gur
yaĢayıĢın olması burada müxtəlif tip qəbir abidələrinin mövcudluğu ilə izlənir. Ġlk
orta və inkiĢaf etmiĢ orta əsrlər dövründə də bölgədə intensiv yaĢayıĢ olmuĢ və
buna görə də bəhs olunan ərazidə zəngin xristian qəbir abidələrinə təsadüf olunur.
Bəhs etdiyimiz dövrə aid bölgədə Alban xristian qəbir abidələri çoxluğu ilə
diqqəti cəlb edir.
Alban xristianlığının qəbir abidələri öz quruluĢuna görə dörd tipə bölünür:
torpaq qəbirlər, daĢ qutular, daĢ sənduqələr və sərdabələr. DaĢ sənduqələr
müstəsna olmaqla qalan qəbir tipləri bütün xristianlıq dövründə yayılmıĢdır.
Əlbəttə bu qəbir tiplərinin müxtəlifliyi tikinti materialının ayrı-ayrı coğrafi
rayonlarında müxtəlif olması ilə əlaqədardır. Bəzi rayonlarda çiy kərpicdən
tikilmiĢ qəbirlərə də təsadüf edilir. DaĢ sənduqələr isə əsasən VII əsrdən sonra
meydana gəlmiĢ və baĢlıca olaraq Qarabağ ərazisi üçün xarakterikdir. Çox baha
baĢa gəldiyindən ehtimal etmək olar ki, daĢ sənduqələr varlı xristian ruhaniləri və
dövlət xadimləri, o cümlədən zadəganlar üçün düzəldilmiĢdir.
Ağdərə ərazisində daha çox təsadüf olunan qəbir tipləri torpaq, daĢ qutu və
daĢ sənduqələrdən ibarət qəbirlərdir. Tərtər çayı boyunca yerləĢən yaĢayıĢ
məntəqələrinin yaxınlıqlarında, adətən qalın meĢəlik ərazilərində Alban xristian
qəbir tiplərinə daha çox rast gəlinir. Ağdərə bölgəsində DovĢanlı, Vəng, Çardaxlı,
Həsənirz və Umudlu kəndlərinin ətrafındakı arxeoloji abidələrlə yanaĢı böyük
qəbirstanlıqlar mövcuddur. Ağdərə bölgəsinin digər ərazisində də qəbir
abidələrinin olması istisna deyildir.
Tərtərçay hövzəsi eyni zamanda memorial abidələrin də bolluğu ilə seçilir.
Buradakı kilsə-monastr komplekslərində bu cür abidələrə daha çox təsadüf olunur.
Tərtərçay hövzəsinin ən mühüm abidələrindən biri də Xudavəng məbədi
kompleksidir. Tərtər çayının sol sahilində inĢa edilmiĢ bu abidə əfsanəyə görə
Ġsanın 12 Ģagirddən biri olan apostol Faddeyin qəbri üzərində, I əsrdə tikilmiĢdir.
Hal-hazırda mövcud olan məbəd kompleksi, əsasən XIII əsrdə inĢa edilmiĢ baĢ
kilsədən, yardımçı binalardan, bir neçə sövmədən, Ģərab istehsalı
emalatxanasından, mehmanxana binasından, qurbangahdan və bütün bunları əhatə
edən qala divarlarından ibarətdir.
Məbədin yazılarından birində burada Qarabağın Xaçın hökmdarlarından
bir çoxunun və hətta XIII əsrin görkəmli Alban hökmdarı Həsən Cəlalın arvadı
Mina Xatunun dəfn olunduğu göstərilir. Burada, həmçinin öz dövrünün nüfuzlu
nəslə malik Arzu xatunun adına da xeyli xatirə yazıları vardır [1, s.64].
Xudavəng məbədi kompleksi sahibləri öz dövrünün iri feodallarından
olmuĢ və ölkənin istər siyasi, istərsə də iqtisadi həyatında hərtərəfli rol
oynamıĢlar. Xudavəngdə XIII əsrin görkəmli Alban ziyalısı Mxitar QoĢ da olmuĢ
və orada xatirə üçün niĢandaĢ da qoymuĢdur.
122
 Həsən Cəlalın arvadı Mina Xatun burada dəfn olunub, anası Arzu Xatun
və dövrün görkəmli ziyalısı Mxitar QoĢ bu məbəddə xatirə üçün niĢan daĢları
qoymuĢdur.
Kompleksə ümumilikdə 9 tikili daxildir. Onlardan beĢi əsas tikili, digərləri
isə köməkçi və xidməti xarakter daĢıyır. Kompleksə daxil olan abidələrin heç də
hamısı dövrümüzə yaxĢı vəziyyətdə çatmamıĢ, onlardan daha qədim olanlar
nisbətən dağılmıĢdır. Kompleksin ətrafı digər Alban monastrlarında olduğu kimi
möhkəm divarlarla əhatələnmiĢdir. Kompleksin əsas tikililəri Alban bazilikası
(Müqəddəs Məryəm ana bazilikası) və Arzu Xatun kilsələridir. Həmçinin
kompleksə sonradan əlavə edilmiĢ Müqəddəs Qriqoris məbədi və Həsən Cəlal
kilsəsi də diqqətə layiq memarlıq nümunələridir. Kompleksə daxil olan binaların
inĢası zamanı əsasən yerli qara bazalt daĢdan, biĢmiĢ kərpicdən və əhəng
məhlulundan istifadə edilmiĢ, binaların damı isə kirəmit və səliqə ilə kəsilmiĢ
daĢlarla örtülmüĢdür.
Alban bazilikası səliqə ilə yonulmuĢ daĢ və kərpicdən inĢa edilmiĢ
məbədin xarabalıqları daxili sütunları olmayan uzun zaldan ibarətdir. Abidənin
uzunluğu 16,2 metr, eni 5,8 metrdir. Zalın Ģərq hissəsi yarımdairəvi apsis ilə baĢa
çatır.
Səcdəgah yerinin hər iki tərəfində keĢiĢ cübbələrinin saxlandığı dairəvi yer
tikilmiĢdir. ĠnĢaat texnikasının və inĢaat materiallarının öyrənilməsi zamanı aydın
olmuĢdur ki, cübbələrin saxlandığı yer məbədin tikilməsindən sonra inĢa
edilmiĢdir. Həmin yerə giriĢ səcdəgah absidasındandır. Bu cəhətə ilk dəfə Alban
memarlığında təsadüf olunur. Bu cür memarlıq üslubiyyatını Göygöl rayonunun
Yeni Zod kəndinin (Əbləh) yaxınlığında xarabalıqları olan ilk orta əsr məbədində
də müĢahidə etmiĢik. Görünür ki, əvvəllər tikilmiĢ məbədin ümumi planı
memarlara qapını ibadət zalında qoymaq imkanı yaratmadığı üçün qapı oyuğu
cübbələrin saxlandığı yerə səcdəgah absidası istiqamətində açılmıĢdır. Soldakı
cübbə yerinin tədqiqi zamanı onun tavanında Xudavəng monastrının baĢ
keĢiĢlərindən birinin – XIII əsrdə yaĢamıĢ Ter-Atanasın yazısı aĢkara
çıxarılmıĢdır. Güman etmək olar ki, məhz Ter-Atanas qədim bazilkaya birləĢmiĢ
cübbə yerinin qurucusu olmuĢdur.
Arzu Xatun kilsəsi Alban knyazı Vaxtanqın xanımı Arzu Xatun tərəfindən
1214-cü ildə əri Vaxtanq və iki oğlunun xatirəsinə inĢa etdirilmiĢdir. Kilsənin Ģərq
fasadında daĢ üzərində Vaxtanqın, cənub fasadında isə Arzu Xatunun iki oğlunun
təsvirləri həkk olunub.
Düzbucaqlı Ģəkildə inĢa edilmiĢ kilsənin giriĢ qapısının hər iki tərəfində
xırda otaqlar vardır. Apsisin ətrafında isə iki rahib cübbəxanası yerləĢdirilmiĢdir.
Binanın tam mərkəzində böyük bir alın hissəsinin üstündə qübbə ucaldılmıĢ,
qübbənin üstü isə konusvari damla örtülmüĢdür.
Kilsənin fasadı səliqə ilə yonulmuĢ daĢla üzlənmiĢ və daĢların üstündə
qabartma və oyma Ģəklində çox incə naxıĢlar iĢlənmiĢdir. Qübbənin fasadı
yarımçıq kəmərlər silsiləsi ilə əhatələnmiĢ, kəmərlərin arasındakı boĢluqlar isə
123
qabartma Ģəkilli naxıĢlarla bəzədilmiĢdir. Həmçinin kəmərlərin arasına içəriyə iĢıq
düĢməsi üçün pəncərə yarıqları qoyulmuĢdur.
Müasir Ağdərə ərazisində Qafqaz Albaniyasının ilk və qədim kilsə-
monastr kompleksləri inĢa edilmiĢ və Qafqaz Albaniyasında xrsitianlığın ilk
yayıldığı bölgələrdən biri də məhz Tərtərçay vadisi, Qarabağ ərazisi olmuĢdur.
Ağdərə ərazisi həm də xristian kilsəsinin monofizit cərəyanının tərəfdarlarının və
onların məbədlərinin məskun olduğu bölgədir. Belə ki, monofizit cərəyanının
tərəfdarlarının əsas mərkəzlərindən biri xarabalığı Ağdərə ərazisində qalmıĢ
müqəddəs Yelisey (CirviĢdik) məbədi idi. Maraqlıdır ki, hazırda Azərbaycan
ərazisində Yeliseyin Ģərəfinə tikilmiĢ onlarla məbəd qalığı mövcuddur. Bunlar
əsasən Böyük Qafqazın cənub, Kiçik Qafqazın isə Ģərq ətəklərində, xüsusilə
Tərtərçay və qismən Xaçınçay hövzəsində qamıĢdır.
Kilsə tarixçiləri Albaniyada xristianlığın yayılmasını müqəddəs Yeliseyin
adı ilə bağlayırlar. Mənbələrin verdiyi məlumata görə Yelisey Ġsanın 12
Ģagirdindən biri olan apostol Faddeylə birlikdə Cənubi Qafqaz ərazisində
xristianlığın təbliğinə baĢlamıĢdır. Yelisey Albaniyada Çola adlı bir yerə gəlib,
orada missionerlik fəaliyyətinə baĢlayır. Nəhayət o, Gis adlı yerə gələrək burada
ilk kilsənin əsasını qoyur [2, s.139]. M.Kaqankatlının yazığına görə Yelisey
ölkənin Ģimalında dini təbliği nöqteyi-nəzərdən böyük müvəffəqiyyətlərə nail
olur. Bu iĢdə ona yerli əhalidən yeni dinin tərəfdarları da kömək edir.
Alban tarixçisi Yeliseydən baĢlayaraq ölkədə yepiskop adlandırdığı bir
neçə xristian missionerinin adını çəkir. Onlar hələ yepiskopluqdan əvvəl
xristianlığın yayılmasında fəaliyyət göstərmiĢ adamlar olub, çox güman ki, ilk
xristian icmalarının baĢçıları olmuĢlar.
Bu kilsə Qafqaz Albaniyasının ilk, qədim kilsələrindən biri olmuĢ və
müxtəlif dövrlərdə burada inĢaat-bərpa iĢləri həyata keçirilmiĢdir. Erməni
fitnəkarlığı və çar Rusiyanın məkrli siyasəti nəticəsində Alban kilsəsinin 1836-cı
ildə mövcudluğuna son qoyulmasınadək Müqəddəs Yelisey kilsəsi məbəd kimi
fəaliyyət göstərmiĢdir.
Müqəddəs Yelisey kilsə-monastr kompleksi Murovdağın Ģərq ətəklərində,
qalın meĢəlik bir ərazidə, Tərtər çayı ilə Torağay çayının qovuĢacağının
yaxınlığında, ilk orta əsrlərin mühüm və məĢhur qalalarından biri olan Çaraberd
qalasının bir neçə km-liyində yerləĢir. Hazırda Müqəddəs Yelisey məbədi müasir
Ağdərə ərazisində, Çardaqlı və Madagis kəndlərinin yaxınlığındakı qalın
meĢəlikdədir.
Müqəddəs Yelisey kilsəsinin inĢa olunduğu və ondan qabaqkı dövrlərdə bu
ərazidə kəndtipli qədim yaĢayıĢ məskəni olmuĢdur. Burada kəndtipli yaĢayıĢ
məskənində qaynar həyat yerli əhalinin verdiyi məlumata görə XIX əsrdə
ermənilərin bura kütləvi Ģəkildə köçürülməsinə qədər davam etmiĢdir.
Ermənilərin bu ərazidə məskunlaĢmasından sonra buranın əhalisi Tərtər çayının
aĢağı axarları istiqamətində köçüb getmiĢdir. Yerli əhalinin verdiyi məlumata görə

124
Müqəddəs Yelisey kilsə-monastr kompleksinin yaxın ətrafında Almalı kəndi
mövcud olmuĢdur.
Qala divarları ilə əhatə olunmuĢ monastr kompleksinin əsası V əsrdə
qoyulub. V əsrdə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasının və
möhkəmlənməsinin geniĢ vüsət aldığı bir dövrdə xristian dini məbədlərinin inĢası
artır. Buna görə də V əsrə aid Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində kilsə-monastr
komplekslərinin qalıqlarına daha çox təsadüf olunur. Bununla belə ehtimal etmək
olar ki, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində mövcud olan ondan çox Müqəddəs
Yelisey adlı kilsə-monastr kompleksləri V əsrdən daha qabaqlar inĢa edilmiĢdir.
Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasının I əsrdə baĢlandığını nəzərə alaraq
(xristianlığın Albaniyada I əsrdən etibarən yayılması və Alban kilsəsinin I əsrdən
təĢəkkül tapması görkəmli tədqiqatçı F.Məmmədovanın tədqiqatlarında təsdiq
edilmiĢdir). Qafqaz Albaniyasında xristian müqəddəslərin (Moisey, Yelisey və s.)
adlarını daĢıyan məbədlərin V əsrdən qabaq inĢa olunması ehtimalının əsaslı
olması aydınlaĢır.
Müqəddəs Yelisey kilsəsində Xaçın knyazlığı dövründə inĢaat iĢləri
aparılmıĢ, iri baĢ kilsə binası, altı kiçik kilsə, bir neçə yaĢayıĢ və təsərrüfat binaları
tikilmiĢdir. YaxĢı yonulmuĢ daĢdan tikilmiĢ baĢ kilsənin ikimailli daĢ damının
üstündə dörd sütunlu ratonda ucalır. Yerli əhalinin DaĢtapılan və Dəyirman daĢı
adlandırdığı yerdə – Müqəddəs Yelisey kilsəsinin təxminən 3 – 4 km-liyində
inĢaat üçün olduqca yararlı olan daĢ yataqları vardır. Müqəddəs Yelisey kilsəsinin
dam örtüyündən tutmuĢ inĢasındakı bütün tikinti materiallarının hamısı kilsənin
yerləĢdiyi bölgənin təbiətinin səxavətinə məxsusdur.
Xaçın knyazlığı dövründə aparılmıĢ geniĢ inĢaat iĢlərinə görə XIII – XIV
əsrlərə aid edilən bu alban kilsəsi geniĢ ibadət zalından və silindirik tağbəndlərlə
tamamlanan sütunları olan düzbucaq formalı otaqdan ibarətdir. Monastr
kompleksində dəfələrlə yenidənqurma və inĢaat iĢləri aparılmıĢdır.
Ağdərə bölgəsinin Madagis kəndinin təxminən 5 – 6 km-liyində
dövrümüzədək qalıqları gəlib çıxmıĢ Müqəddəs Yelisey kilsə-monastr
kompleksinin tarixi abidə olaraq müasir vəziyyəti haqqında, bölgə erməni
qəsbkarlarının iĢğalı altında olduğundan, bir söz söyləmək mümkün deyildir.
Ümumiyyətlə, VIII – XII əsrlərdə indiki Ağdərə bölgəsi ərəblər tərəfindən
iĢğal olunaraq siyasi müstəqilliyinə son qoyulmuĢ Qafqaz Albaniyasının tarixi
varisi olaraq, Qarabağ ərazisinin siyasi, iqtisadi və dini nöqteyi-nəzərindən
mərəkəzi olmuĢdur. Qafqaz Albaniyasının siyasi varisi olan Xaçın (Qarabağ –
C.B.) knyazlığının əsas mərkəzi Tərtərçay hövzəsi, indiki Ağdərə - Kəlbəcər
bölgəsi olmuĢdur. Bunu təkcə mənbələr deyil, eləcə də bölgədə mövcud olan
çoxsaylı qalaların, dini məbədlərin və s. abidələrin olması da sübut edir.
705-ci ildə Bərdədə keçirilmiĢ kilsə qurultayında Albaniyanın yeni
katolikosunun seçilməsi, Alban kilsəsinin xəlifəsi Əbd əl-Məlikin göstəriĢi ilə
(Erməni katolikosu Ġlyanın çuğulluğu və fitnəkarlığı nəticəsində) erməni
Qriqoryan kilsəsinə tabe edilməsi və Alban katolikosluğunun yeni mərkəzinin
125
müəyyənləĢdirilməsi məsələləri müzakirə edilmiĢdi. Alban katolikosluğunun yeni
mərkəzi isə Murovdağ ətəyində indiki Ağdərə ərazisində inĢa edilmiĢ Müqəddəs
Yelisey elan olundu [1, s.78-79].
Beləliklə, VIII əsrdən etibarən Qafqaz Albaniyasının dini mərkəzi müasir
Ağdərə bölgəsinə keçir.
Məlumdur ki, IX əsrdən etibarən feodalizmin surətli inkiĢafı nəticəsində
Azərbaycanda bir sıra feodal dövlətləri yarandı. Bunlardan biri də Xaçın feodal
hökmdarlığı idi. Xaçın feodal dövlətinin dini, Azərbaycanın digər feodal
dövlətlərindən fərqli olaraq xristianlıq oldu. Lakin yaranmıĢ siyasi vəziyytətin
nəticəsi olaraq, burada Qriqoryan kilsəsinin təsiri getdikcə güclənirdi. Buna
baxmayaraq kiçik ərazidə (Ağdərə ərazisində) də olsa alban kilsəsi öz
müstəqilliyini uzun müddət qoruyub saxlaya bildi. Xaçın hökmdarı Həsən Cəlalın
dövründə (XIII əsr) alban kilsəsi daha da gücləndi. Bu vaxt indiki Ağdərə
ərazisində Vəng kəndi ərazisində alban katolikosluğunun mərkəzi yaradıldı və
məĢhur Gəncəsər kilsəsi inĢa edildi. Bu dövrdə Xaçın hökmdarlarının gürcü
hökmdarları ilə qohumluq əlaqəsi alban kilsəsində yenidən xalkedonizm (diofizit
cərəyanı) təmayüllərini gücləndirdi.
Ağdərə ərazisində möhtəĢəmliyi və məĢhurluğu ilə seçilən dini abidələrdən
biri də Gəncəsər monastrıdır. Bu monastr həm də 1836-cı ilədək mövcud olmuĢ
Alban katolikosluğunun mərkəzi olmuĢdur. Tədqiqatlar nəticəsində məlum
olmuĢdur ki, Gəncəsər monastrı bir məbəd kimi hələ XIII əsrdən çox-çox qabaqkı
dövrlərdə də mövcud olmuĢ və fəaliyyət göstərmiĢdir. XII – XIII əsrlərdə Qafqaz
Albaniyasının siyasi varisi kimi Ağdərə ərazisində Xaçın feodal dövlətinin və
katolikosluğunun tarixi dirçəliĢ dövrü olmuĢdur. Bu zaman Ağdərə ərazisində,
bütövlükdə Tərtərçay vadisində qədim kilsə-monastrların yerində yeni məbədlərin
inĢası geniĢlənmiĢdir.
Arsax – Xaçın knyazlığının əhalisi XII – XIII əsrlərdə müxtəlif tipli yazılı
abidələri alban və Qrabar dillərində yaradırdı. Bununla belə, yerli alban
mədəniyyətinin ənənəvi komponentləri (IX – XIII əsrlərin alban xaç
baĢdaĢlarındakı dünyəvi süjetlər, il hesabının bənzəri olmayan, erməni il
hesabından fərqlənən kiçik alban təqvimi) hələ də fəaliyyət göstərirdi.
Gəncəsər (Qanzasar) monastr komleksi Həsən Cəlalın təkidi ilə inĢa
edilmiĢdir. Qanzasar monastrının qədim hissələri Həsən Cəlalın hakimiyyəti
zamanından xeyli əvvəl mövcud idi və Xaçın hakimləri olmuĢ Cəlairlərin nəsli
məzarlığı kimi fəaliyyət göstərmiĢdir. Həsən Cəlalın cəsədini oğlu Atabəy 1261-ci
ildə burada dəfn etmiĢdir. Qanzasar baĢ kilsəsi 1216-cı ildən 1238-ci ilədək alban
patriarx katolikosu Nersenin məsləhəti ilə və Həsən Cəlalın göstəriĢi ilə
tikilmiĢdir [3, s.43]. Hökmdar özü bu kilsəni ―Albaniyanın taxt-tac kilsəsi‖
adlandırmıĢdır. Kilsədə olan daĢüstü yazıda bildirilir ki, bu kilsə albanlar üçün
inĢa edilmiĢdir. Bu kilsədə cəmi 84 daĢüstü yazı mövcuddur. Hazırda Dağlıq
Qarabağda, Ağdərə bölgəsində Vəngli kəndində yerləĢən Gəncəsər monastr

126
kompleksi orta çağların alban memarlığının incisidir və erməni memarlığında
həmin abidənin bənzəri yoxdur.
Monastr kompleksinin Gəncəsər (ermənilər isə Qanzasar adlandırmıĢlar)
adlanması təsadüfi deyildir. Məbəd Gəncə - Qarabağ ərazisinin baĢ kilsəsi
olduğundan belə adandırılmıĢdır. Gəncədə doğulmuĢ yerli albanların
nümayəndələrindən Mxitar QoĢ, Gəncəli Kirakos Ağdərə ərazisindəki kilsə-
monastr komplekslərində təhsil almıĢ və fəaliyyət göstərmiĢlər. Gəncə və
ətrafındakı xristian albanların dini və təhsil mərkəzi məhz Ağdərə ərazisindəki
məbədlər, o cümlədən Gəncəsər məbədi olmuĢdur.
1593 və 1727-ci illərdə osmanlılar tərəfindən tərtib edilmiĢ və mənbə
olaraq ―Osmanlı dəftərləri‖ adı ilə tanınan sənədlər toplusunda Gəncəsər monastrı
―Ağvəng‖ adı ilə qeyd olunmuĢ və göstərilmiĢdir ki, bu kilsə Gəncə - Qarabağ
əyalətlərinin Xaçın mahalının Yuxarı Külədək kəndinin yanında yerləĢir [4,
s.357].
Görkəmli tədqiqatçı – arxeoloq R.GöyüĢov Gəncəsər monastrını
―Xəzinədağ‖ kimi adlandırmıĢdır. Çox güman ki, bu cür nəticə hasil edilməsi
―Çənzə‖ ifadəsini xəzinə mənası verməsi ilə əlaqədardır. Əslində aydın olur ki,
Gəncəsər kilsəsi Gəncə – Qarabağın baĢ kilsəsidir (Gəncəsər – Gəncənin baĢ
kilsəsi mənasındadır). Tarixçi Mxitar QoĢ bildirir ki, Arranın paytaxtı Gəncə
Ģəhəri Qarabağın baĢlıca dağlıq vilayəti olan Xaçının da baĢ Ģəhəri idi.
Gəncənin baĢ kilsəsi Gəncəsər isə Xaçında yerləĢirdi. Xaçın ərazisində
(indiki Ağdərə ərazisində) mövcud olmuĢ məĢhur dini abidələrdən biri də Getik
monastrı olmuĢdur. Bu monastrda Mxitar QoĢ yaĢamıĢ, fəaliyyət göstərmiĢ və
özünün məĢhur əsərlərini burada qələmə almıĢdır. Getik monastrı Ağdərənin
Həsənirz (sonralar ermənilər bu kəndi Haterk adlandırmıĢlar) kəndində yerləĢirdi.
Alban özünüdərkin vüsət tapdığı XII – XIII əsrlərdə xristian albanlar üçün
onların həyatlarının bütün tərəflərini, tənzimləyə biləcək hüquqi sənədin
yaranması zərurəti meydana çıxdı. Bu zərurət alban mədəniyyətinin görkəmli
xadimi olan, Gəncədə doğulmuĢ Mxitar QoĢun (1130 – 1213) Albaniya
katolikosu III Stepannosun xahiĢi ilə ―Qanunnamə‖ (―Məcəllə‖) əsərini yazmasına
səbəb oldu.
Gəncədən köçərək Xaçına gələn Mxitar buradakı Getik monastrında
yaĢamağa baĢlayır və monastrı dağıdan zəlzələyədək Getikdə qalır. Bundan sonra
Xaçın knyazı Vahtanqın və onun yaxın adamlarının köməyi ilə Yeni Getik
(QoĢavəng – ―QoĢun monastrı‖da adlanırdı) monastrının və oradakı məktəbin
əsasını qoyur. Buranı Albaniyanın maarif ocağına çevirə bilir. QoĢavəngə yalnız
oxumaq üçün deyil, öz biliklərini təkmilləĢdirmək üçün də axıĢıb gəlirdilər.
Mxitar QoĢ ömrünün sonunadək bu monastırda qalmıĢ və 1213-cü ildə burada
vəfat etmiĢdir. Elə burada da o, ―Alban salnaməsi‖, eləcə də dini mövzulu
―Gəncəli Xosrovun müsibəti‖ əsərlərini qələmə almıĢdır.

127
 SUMMARY
The Tartarchay valley was an important part of the Caucasian Albania and
there are lots of rich archeological monuments belonging to the early medieval
period. Among the monuments belonging to the early medieval period, religious
monuments especially draw great attention. In the district there existed important
religious centers referring to the early medieval period. It is no coincidence that
the monuments belonging to the early medieval period. Such as the Saint Yelisey,
Ganjasar and Khudaveng temple complexes are situated namely in the Tartarchay
valley.

ƏDƏBĠYYAT
1. GöyüĢov R.B. Qarabağın keçmiĢinə səyahət. Bakı, Az. Dövlət NəĢriyyatı,
1993, 83 s.
2. Геюшев Р.Б. Христианство в Кавказской Албании. Баку, Элм, 1984, с.
191.
3. Azərbaycan tarixi (VII cilddə) III cild, Bakı, Elm, 2007, 532 s.
4. Gəncə - Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri (ön söz, tərcümə, tərtib, qeyd
və Ģərhlər H.Məmmədovundur), Bakı, ġuĢa, 2000, 576 s.
5. Mehdiyev ġ.Ġ. Tərtər çayı vadisində müdafiə qalaları haqqında // ÜĠKÇĠ-nin
70 illiyinə həsr olunmuĢ elmi konfransın materialları, Bakı, Elm, 1989, s.
14-16.
6. Мамедзаде К. М. Архитектура Гандзасарского монастыря. Баку, Элм,
1986.
7. Геюшев Р.Б. Ганзасар – памятник Кафказской Албании (Из серии
«Памятники материальной культуры Азербайджана»), Баку, 1986, 8 с.

Baqrationi Ġrma
Shota Rustaveli State University (Batumi)
Cabua Koba
Georgian Association of Advocates (Tbilisi)

FOR THE ISSUE OF THE SOCIAL ESSENCE

OF JUDICIAL SYSTEM OF AZERBAIJAN

It is well known, that on January, 29th, 2001 the three-coloured flag of the
Republic of Azerbaijan has towered before a building of the Parliamentary
Assembly of the Council of Europe in Strasbourg. This historical event has not
only symbolical character, but also has caused acceptance by the country of
obligations on perfection the legal system as a whole. The introduction of
Azerbaijan into the Council of Europe is the important step on a way of
128
construction of a lawful state which indispensable condition is the high social
degree of quality of work of law enforcement bodies.
It is interesting for us, that after gaining independence Azerbaijan have
been carried out fundamental reforms in the law system of the country.
It needs to be noticed, that the constitution which estimated by
international experts as one of the democratic constitutions of the world
established democratic system and lawful state in Azerbaijan, created favorable
chance for carrying out Judicial reforms. Because of Judicial reforms conducted
by national leader and the third President of Azerbaijan - Heydar Aliyev, the
judicial system that was heritage of Soviet Union fully reformed on democratic
principles. One of the basic aspects of the judicial-legal reform, the strengthened
rates introduced during a social life is wide updating normative base of activity of
law enforcement bodies. In particular, it is accepted new Criminally-Remedial
Code of the Republic of Azerbaijan, which studying allows to draw a conclusion
on perfection of its positions aside conformity to many standards of a lawful state.
At acceptance of the Code the scientific recommendations developed in current of
decades in the doctrine of criminal trial have been considered.
It is obvious, that changes and innovations have concerned also institutes
of preliminary and judicial consequence which, being the central institutes of
criminal trial demand the special approach. Legislative perfection of the norms
regulating preliminary and judicial consequence serve development of legal
regulation of social attitudes in the given area, answers a policy of strengthening
of legal bases of the state and social life, creates original guarantees of
maintenance of the rights and freedom of the person and the citizen. As a
consequence of the reforms new progressive legislations acts adopted as,
"Constitutional court act", "Courts and Judges act", "Public prosecution act",
"Operational-investigational act" etc. and adopted acts totally differ from previous
Code of Civil, Civil Procedure, Criminal, Criminal Procedure, Execution of
punishments [5, pp. 17-72]. All these acts adopted on basis of democratic
principles, met all requirements of international law and positively evaluated by
international experts.
As a result of the reforms is established the new independent court system
- the first degree of jurisdictional courts, courts of appeal and the Court of
Cassation. At present, there are district (city) courts acts as the first degree of
jurisdictional courts, military courts and local economic courts as territorial
jurisdictional courts, also Court of Azerbaijan Republic on Felonies and Court of
Azerbaijan on Grave Military Crimes.
According to new Judicial system the Supreme Court of Azerbaijan
Republic is cassational degree of jurisdiction and consists of four chambers - Civil
Chamber, Criminal Chamber, Military Chamber and Administrative-Economic
Chamber. The Supreme Court considers of appeal courts decisions in cassational
order.
129
 Measures for development of judicial system in the country are always in
order of the day. The President of the Republic of Azerbaijan Mr. Ilham Aliyev
assigned Decree on January 19, 2006 year on modernization of Judicial system, so
Judicial reforms in the country go on to the next phase by quality. According to
the Decree, there were established new courts, also new appeal courts to rise up
effectiveness of justice, access of the people to courts and for development of
regions. Increasing number of Judges, modernization of court works, organization
of newly established courts, improvement of works and structure of administrative
body of courts and other duties are mandated by the Decree.
Special support given by international financial groups to the Judicial
reforms that carried out in the country. Because of reforms in Judicial field the
World Bank has estimated achievements and with cooperation of the Ministry of
Justice leadership launched joint-project named as "Modernization of Justice
sector" [4, p. 47].
According to the Judicial reforms conducting in the country the branch of
the judicial power – social prosecution role completely renewed, its activity
adapted to international norms and requirements of democratic institutions. As,
after adoption of "Public prosecution act" in 1999 year some competences of
social prosecution were cancelled, like general warrant competence was given the
courts, supervision over courts was abolished [4, p. 79].
At the present, the Public Prosecution of Azerbaijan Republic as being
independent body commences investigation on crimes, guides to the preliminary
investigation, does public prosecution, and represents itself as claimant on behalf
of the state in civil issues. For democratical modernization of the Bar and
improve system of legal aid, new act of "Advocates and advocacy" adopted in
1999 year [6, pp. 84-97].
There is actual for today enough the problem of inviolability of judges in
Azerbaijan. It is necessary to consider that circumstance, that these and many
other things questions earlier were adjusted by mainly former allied legislation,
we shall make attempt to analyse this question from a position of common sense.
Laws of the former Union of the USSR, for example, Article Six of “The law of
the ASSR on the status of judges in the ASSR» assumed necessity of the consent
of the Supreme body of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (during between
sessions – presidiums) on attraction of judges to the criminal liability or arrest: the
right excitation of criminal case concerning judges also is presented only
according to the General Public prosecutor of the ASSR or General public
prosecutors of republics.
Simultaneously in same article in infringement of a presumption of
innocence it has been written down: «simultaneously with it solves a question on
stay of powers of the judge». As according to a principle of inviolability the judge
cannot be subjected to measures of the official penalty, there is quite natural
question: Whether there corresponds to principles of independence and
130
inviolability judges an opportunity of their attraction to a disciplinary
responsibility. Article 18 of “The Law of the ASSR on the status of judges in the
ASSR» assumed three bases of attraction of judges to a disciplinary responsibility:
infringement of legality by consideration of actions of proceeding, fulfilment of
other service offence and fulfilment of vicious offence. On the person in this
clause there were two basic positions:
First of all, boundless opportunities of corresponding bodies to involve the
judge to a disciplinary responsibility for any, even for the most slightest offence,
for insignificant infringement of the legislation; secondly - for any offence
connected with performance of professional duties; in the third – for any offence
accomplished by the judge on duty, a word – for all!
We consider, that it is not necessary to involve the judge in a disciplinary
responsibility. If the judge has made a decision, and the Appeal Court for any
reasons has cancelled it, passing of the new decision in our opinion it is
impossible to consider that it "marriage" in work of the judge and the judge for it
should not be punished. However in practice all occurs on another, and the judge
more than others is subject to summary punishments. If the judge has roughly
broken the professional duties, and does it often enough we consider expedient
not punishment of the judge, and its response (on it the special conclusion of
qualifying board is necessary). All the procedures connected with a disciplinary
responsibility, stay of powers and clearing of a post, should be under construction
according to the established norms of behaviour of judges.
As is generally known, in November 1989 Supreme body of the ASSR had
been passed the Law of the ASSR «About the responsibility for disrespect for
court». Attraction of citizens to the criminal liability for intervention in the
sanction of actions of proceeding, threats in relation to the judge, the insult of the
judge and default of a judgement, undoubtedly, was the important legal guarantee
of independence of judges.
We agree with Azerbaijanian thinker Touraj Atabaki's opinion, which
considers, that ―full independence of the judge is impossible and without
maintenance of their personal safety in connection with fires in premises of
courts, certificates of vandalism, plunder criminal and civil cases, blackmail and
violence‖ [2, pp. 141-142].
It is interesting for us, Azerbaijanian thinker and theorist of
jurisprudence Cavid Abdullahzade points out, ―alongside with toughening of
sanctions on the structures of crimes connected with protection of a life and health
of judges, it is necessary to organize constant effective watch of workers of
internal affairs in all courts, to put the reliable signal system as on work and it is
desirable on an apartment at the judge‖ [1, pp. 28-29].
As it turns out, the wave of "democratization" has involved also the new
phenomena earlier for Azerbaijan validity not characteristic: for example
intervention in departure of justice of representatives of elective bodies, mass
131
media, attempts to put the organized pressure upon court of criminal groups.
Resist to "dictatorship" of the judge can only in case of real protection of their
own rights legislative and agencies. The appeal in each concrete case only to
personal courage and civil boldness of the judge, in our opinion will not lead to
necessary results. It is necessary to note, that judicial inviolability is the certain
exception of the constitutional principle of equality of all before the law and court
and under the maintenance falls outside the limits inviolability of person.
It is caused by that a society and the state showing to judges and its
professional work high requirements, have the right and are obliged to provide to
it additional guarantees of appropriate realization of its functional activity on
departure of justice, i.e. regulations about of inviolability fixing one of essential
elements of the status of judges, division of authorities is directed on maintenance
of bases constitutional building, to independence and social independence of
judicial authority. Judicial inviolability this means of protection against an
external arbitrariness from unreasonable charges concerning judges, from attempts
someone criminally-legal forms to get rid of "objectionable" judges, from every
possible pressure and prosecutions of judges in connection with their service
activity.
As we know, the important factor of maintenance of the internal law and
order is inviolability of judges. By way of disclosing an object of research it is
necessary to ascertain, that the concept of independence and inviolability of
judges can lead in some cases to contradictions that is evidently illustrated in
discussions developed in last years in jurisprudence and including in the
Republic of Azerbaijan in occasion of corresponding mechanisms of regulation of
a legal disciplinary responsibility of judges. So, in the same measure, in what
judges are authorized to watch discipline each other besides usual processes in the
appeal order, personal independence and impartiality of separate judges can
becompromised.
Really, some Azerbaijanian analysts consider, that the legal self-adjusted
system of discipline of judges conducts to prosecution or intimidation of judges
with "other" point of view. On this background the major achievement of legal
system of the Republic of Azerbaijan is that circumstance, that the Supreme
Court by way of maintenance of the maximal judicial independence cannot be a
subject to disciplinary regulation from subordinate courts, and also from
legislative or executive authority.
There are cases of infringement of terms of preliminary investigation in
the Republic of Azerbaijan, that realization by incompetent body, ignoring
remedial itself the inspector are for the present frequent, necessities of interaction,
etc. To preliminary investigation start without presence that of the lawful bases,
and sometimes and without excitation of criminal case. Unreasonable manufacture
of preliminary investigation negatively affects struggle against criminality as a
whole. It leads to waste of forces, means and time of bodies of preliminary
132
investigation, to their derivation from disclosing really perfect grave crimes.
Besides citizens in these cases without presence to that necessity are caused in
police, other law enforcement bodies. Unreasonable refusal of application of
means of a stage of preliminary investigation often undermines a principle of
inevitability of the responsibility, creates an opportunity to not exposed criminals
to make new, sometimes more severe crimes, to involve in them of other persons.
Similar infringements of the law undermine authority of the state bodies. On this
and other reasons it is necessary to pay special social attention of a stage of
preliminary investigation.
In our opinion, sometimes scientists "preliminary investigation" and "a
stage of preliminary investigation" do not see any distinctions between concepts.
For example, as Azerbaijanian scientist, theorist of law Afkan Isazade
mentions, "Preliminary investigation - a stage of criminal trial in which bodies of
consequence and inquiry, leaning to the aid broad masses of the public, in the
order established by the law carry out activity under the prevention of crimes,
spend work on disclosing the perfect crimes, attraction to the responsibility guilty,
and it is equal on an establishment of absence of event or structure of a crime or
the basis for a direction of business in court" [3, pp. 24-25].
We think, differently Azerbaijanian scientists perceive essence of pre-
judicial preparation of materials in the legal form. Some name it a version of
inquiry, others - the procedure for test of the bases to excitation of criminal case,
the third - administrative activity, the independent form of investigation.
Definition of concept of pre-judicial preparation of materials in the legal form, as
special pre-judicial manufacture is represented to more successful. However as
though we did not call this activity, it, undoubtedly, includes both definition of
jurisdiction, and gathering of the sufficient data specifying attributes of the
objective party of structure of a crime. Nevertheless, pre-judicial preparation of
materials in the legal form is not the form of preliminary check of applications
(messages) on a social crime.
It is known, that the maintenance of the named kind of criminally-remedial
activity far falls outside the limits a stage of social excitation of criminal case.
The decision on presence of the sufficient data specifying attributes of a crime, -
the beginning of legal investigation. As Azerbaijanian thinker and theorist of law
Fereydoun Safizadeh underlines, ―preliminary investigation, activity, which
maintenance covers everything, from the beginning up to the end, a stage of
preliminary investigation‖ [7, p. 42]. Preliminary investigation is directed on a
pre-judicial establishment of all circumstances which are a subject of the social
argument (Article Nine). Preliminary investigation has absorbed in itself a
maximum of the guarantees of observance of the rights stipulated by the law and
social interests of the person at pre-judicial stages of criminal trial.
It is known for us, that unlike inquiry preliminary investigation on criminal
cases is made by inspectors who as it was already marked, possess remedial
133
independence. There are investigatory divisions available in Offices of Public
Prosecutor and also in law-enforcement bodies, bodies of the ministry of national
safety of the Republic of Azerbaijan. Preliminary investigation according to the
Article 215 it is obligatory on the most complex affairs and on all affairs about
the crimes ―accomplished by minors, or persons, which by virtue of the physical
or mental lacks cannot carry out the right to protection, and is equal about socially
dangerous acts deranged‖ [9, pp. 27-59]. Preliminary investigation can take place
and on crimes on which according to the law manufacture of those is not
obligatory. The inspector in the given situation has the right to start criminal trial,
only if it recognize necessary court or the public prosecutor.
Finally, the sixth Congress of the United Nations under the prevention of
criminality and the reference with offenders in the resolution has called
Committee under the prevention of criminality and struggle with it to include in
number of the priorities development of the general beginnings of independence
of judges, and also selection, vocational training and the status of judges.
Vocational training of their behaviour and inviolability of the state-members of
the United Nations which the Republic of Azerbaijan is also should consider and
respect in the legislation to an expert, and also inform of judges, lawyers, officials
of legislative and executive authority and a society as a whole the principles
formulated for assistance to the states in their activity on maintenance and
encouragement of independence and inviolability of judicial authority.

SUMMARY
The purpose of the present scientific paper is the social-theoretical analysis
of positions of criminally-remedial law, and also judiciary and investigatory
practice in the Republic of Azerbaijan concerning interrelation and interactions of
preliminary and judicial consequence, generalization taking place in the theory of
Azerbaijanian criminal trial of scientific and social polemics on the given
problem, development of the scientifically-proved recommendations on perfection
of the law of the Republic of Azerbaijan.
The paper outlines, that activity of law enforcement bodies, in particular
preliminary investigation and court, always was under steadfast attention of an
Azerbaijanian society as it to some extent infringes on interests of its all members
and its results in the most direct image develop on a safety of the person, a society
and the state, realization of their legitimate interests. In this sense special value
gets careful social studying of institutes of preliminary and judicial consequences.

REFERENCES
1. Abdullahzade, Cavid, The Status of International Treaties in the Legal System
of Azerbaijan, Middle East Policy, 4 (1B2), 2007.

134
2. Atabaki, Touraj, Azerbaijan: To a Question on Inviolability of Judges,
University of Oslo, 1997.
3. Isazade, Afkan, Azerbaijan: Interrelation of Preliminary and Judicial
Consequence // Journal of Legal Regulation and Compliance, Vol. 17, Baku,
2009.
4. Iskenderov R., Adjudication // Journal of South Asian and Middle Eastern
Studies, 20 (4), 1997.
5. Normative Documents at Judicial-Legal Advice of the Republic of Azerbaijan,
Baku, 1999.
6. Principles of Humanism // Criminal Code of the Azerbaijan Republic, Article
9, Baku, 2004.
7. Safizadeh, Fereydoun, On Dilemmas of the Judge in Criminal Trial //
Caucasian Regional Studies, 4 (1), 1998.
8. «The International Pact About the Civil and Political Rights» Accepted and
Opened for Signing, Ratification and Connection by the Resolution of XXI
General Assembly of the United Nations from December, 16th, 1969.
9. «The Main Principles, Concerning Independence of Judicial Bodies» Accepted
by the Seventh Congress of the United Nations Under the Prevention of
Criminality and the Reference with Offenders, Milan, on August, 26th - on
September, 6th, 1985.

Barxalov Qalib Nəcmi oğlu

Бакинский Славянский Университет

ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОЗНАНИЕ В СОЦИОКУЛЬТУРНОМ

ПРОСТРАНСТВЕ

Нет никакого сомнения в том, что процесс экологизации уже довольно

серьезно затронул все стороны человеческого бытия. Несмотря на большие
сдвиги в подходах к пониманию сущности проблемы улучшения
окружающей среды, несмотря на понимание значения прогноза изменений
среды в сложной ситуации современного научно технического прогресса ,
проблема – эта все еще остается актуальной и многообразной в своем
решении. С точки зрения социального заказа современности она должна
сейчас рассматриваться как одна из фундаментальных теоретических
научных проблем. Проделанный анализ современного состояния системы
«природа и общество» позволяет придти к выводу, что нужна интегральная
стратегия в выработке социокультурных установок экологического
отражения настоящих реалий мира в сознании человека и общества.
В ядро экологического стиля мышления должны входить не только
постулаты наличия объективных связей между природой и обществом и необ-
135
ходимости их оптимизации и адаптации, но и основательно перестраивать су-
ществующие в большинстве отраслей обществознания формы и способы
понимания природы и ценностную доминанту отражения этих процессов в
сознании человека.
Окружающая среда предстаѐт для человека в единстве естественного и
общественного мира. Воздействуя на природу, человек втягивает вещества и
силы природы в естественно-исторический процесс социального развития.
Человек «выделился» из окружающей среды только как сознающий себя
субъект посредством расширения своих естественных возможностей за счет
искусственных орудий труда. При этом делается вывод, что феномен
«человек – среда» составляют собой систему, где человек в данном
отношении представляется компонентом среды, одним из составляющих
общей картины мира.
Современный этап научно технического прогресса характеризуется
созданием новой окружающей среды в планетарном масштабе и человек,
сохраняя свою целостность, адаптируется посредством своей
индивидуальной изменчивости в соответствии со своими потребностями и в
своих интересах. «Стремительность развития современной технологической
цивилизации,- пишет М.А.Жутиков,- набирается на протяжении всего
полутора-двух последних столетий, т.е. в течение ничтожно короткого
срока сравнительно с возрастом человечества – но исторически опять таки
совпадающего с периодом активного научного вмешательства в
природу»[1,146]. Биосфера как адаптор человеческой жизнеспособности,
его активной ориентации в окружающем мире являет собой первичную
ойкумену, которая в дальнейшем переходит в социокультурную плоскость
человеческого бытия. Т.е. биосфера на основе человеческой деятельности,
всех культурных компонентов влияния переходит в ноосферическое сос-
тояние, одним из главных элементов которого является процесс экологи-
зации отношения индивидума к окружающему миру. Можно придти к вы-
воду, что автономное существование отдельного человека относительно, но
оно дает возможность индивидуально адаптироваться к изменяющейся
среде. К стабильным параметрам внешнего мира человек более
приспосабливается генетически и посредством социального
прогнозирования.
Усваивая и переделывая природу, используя ее законы посредством
своей исторической, практической деятельности, человек становится
сопричастным к природе в такой степени, в какой, отражает адекватно
законы природы и общества. Он воспринимает ее в себе, в своей структуре и
оно становится частью его сознания в виде наук, искусства, морали,
религии. Следовательно, человек в процессе экологизации является
выразителем природных принципов и «очеловечивает» природу, управляя
ею и переделывая ее. Сами идеалы человечества со всей полнотой
136
раскрываются в культуре экологического творчества, соответствующими
тенденциями развития ноосферы, где «человеческая сущность природы» и
«природная сущность человека» находят свое подлинное единство. Человек
в процессе экологического творчества синтезирует в себе как онтологи-
ческое, так и гносеологическое содержание развития и изменения общей
картины мира. Само развитие космоса как бы воплощает свои силы и
возможности в человеке, где человек, осуществляя себя, свое развитие,
осуществляет развитие общества, вместе с тем и ноосферы.
В этом смысле ноосфера являет собой сферу проявления жизни, как
новый космический фактор, где разум не только осваивает природу, но и
вносит в нее существенные изменения по законам своей собственной
деятельности, чего никогда не было в предшествующие времена.
Таким образом, по отношении к единому процессу развития Вселенной
разумный человек является его необходимым элементом, посредством
которого природа может развиваться очеловеченным образом.
Человек в процессе своей творческой деятельности, овладевая
законами природы и переделывая ее в такой мере, в какой повышается
уровень его сознания, становится самим собой как личность.
Таким образом, можно сказать, что общество выступает как сущность
природы в такой мере, в какой освоение природы посредством
материального и духовного производства становится сущностью
общественного развития. А это значит, что единство системы ноосферы, ее
развитие осуществляется в самой конкретно-исторической деятельности
людей.
В процессе экологизации человек обращается к познанию самого себя в
такой степени, в какой он осваивает, «очеловечивает» природу. Так он выступает
субъектом, познающим не только свою историю, но и историю природы, и од-
новременно претворяющим их в свою действительность. Развитие ноосферы
включает в себя познавательную деятельность человека – субъекта, как созна-
тельного существа в такой мере, в какой субъект делает природу своим «неорга-
ническим телом». В ноосфере осуществляется подлинное единство субъекта и
объекта.
Таким образом, экологическое сознание становится все более важным
фактором духовно-практического освоения природы и насыщения картины
мира новым содержанием. Анализ системы связей общества и природы на
основе экологического сознания предполагает выделение ведущего наряду с
социальным аспектом фактора, каковым в современных условиях выступает
культура. Такой подход основывается на понимании культуры как
универсального, специфически присущего человеку способа его
взаимодействия с внешней природой и социальной средой, а также
внутренними факторами жизнедеятельности. Специфика культуры как
способа взаимодействия общества и природы реализуется в соот-
137
ветствующих социокультурных средствах и способах воздействия и взаимо-
действия на основе выработанных ценностных установок.
Можно сказать, что экологизация сознания от примитивных проявлений
человеческих поступков до глобальных реформ заключается в постепенном пе-
реходе от ограниченных предпосылок развития к социальным, при этом первые
вовсе не исчезают, а во все большей мере опосредуются социальными фактора-
ми.
Для животного потребление продуктов природы составляет чисто ин-
стинктивное действие, определяемое необходимостью поддержания
биологического существования, наоборот, отношение человека к природе,
по мере его социального и культурного развития, все более обусловливается
совокупностью материальных и духовных потребностей. Социокультурные
факторы, таким образом, постепенно становятся ведущими в системе
взаимодействия общества и природы, определяющим уровнем которого
является насыщение экологического сознания новым содержанием.
Соотношение естественно данных природных и искусственно
созданных деятельностью общественного человека социальных
предпосылок его развития и выступает как важнейший показатель
достигнутого уровня культуры и общественного прогресса. Соответственно
этому происходит и изменение, эволюция окружающего человека мира от
природной и естественно данной до преобразованной и сформированной его
целенаправленной деятельностью.
Современное богатство человеческой культуры уже более не
укладывается в отношение «культура-природа», это понятие вписывается в
более богатую и сложную категориальную систему «природа – общество –
человек – культура» В этом плане экологическая рефлексия становится
ведущим фактором в создании научной и культурологической картины
мира.
Характеризуя взаимодействие общества и окружающей среды под
углом зрения экологизации, экологическая культура находится в тесном
соприкосновении с другими элементами культуры, также отражающими те
или иные аспекты отношения «культура - картина мира».
В этом смысле можно говорить о существовании некой единой основы
развития культуры как целого и экологического творчества, в частности.
Наряду с дальнейшим возрастанием потребностей развития
общественного производства, назревшей и актуальной потребностью
становится необходимость в поддержании жизнепригодности окружающей
среды для нынешнего и будущего поколения людей. Если в границах
современного уровня развития производства человек последовательно
регулирует и контролирует процесс взаимодействия с природой, то в
масштабах биосферы регулирование природных процессов носит
стихийный, в целом никем не контролируемый характер. Стихийность
138
связей, становящейся сегодня на наших глазах системы «общество –
природа», должна будет смениться целенаправленной организацией и управ-
лением. «Биосфера тем самым,- писал В.И.Вернадский,- переходит в новое
качественное состояние – ноосферу, определяемую трудом и сознанием
человечества, т.е. культурой»[2,56].
Таким образом, создание условий для оптимального развертывания
человеческого прогресса во многом зависит от социокультурных установок
в экологическом сознании в процессе освоения природы.
На данном этапе развития общества развитие экологического сознания
– цель общественного прогресса, причем цель глобальная как в силу всеоб-
щности, так и в силу глубинности преобразований окружающей
человечество естественно-исторической реальности.
Культура определяется как качественная характеристика собственно
человеческого, отличного от природного, благодаря которому человек и
выделился из природы, как мир неприродных объектов, как зеркало в
котором он рассматривает не зависящую от него реальность, чтобы увидеть
себя – даже там, где его нет. Культура понимается как система не
биологически выработанных средств, которые как бы надстраиваются над
биологически заданными средствами человеческой активности, образуя
вместе с ними нерасторжимый, хотя порой и весьма противоречивый
комплекс.
Противоречие биологического и небиологического, собственно
природного и специфически человеческого снимается в процессе
экологизации как сознания, так и деятельности, характеризующей
взаимодействия общества с окружающей средой в рамках единой системы.
Процесс экологизации в данном случае – это особый пласт культурных
явлений, обусловливающих направленность человеческой активности на
упорядочение взаимодействия социальной и внешней сред. Т.е., экологиза-
ция сознания в первую очередь, - это отношение единства общества и
природы в рамках системы социоприродных связей. В этом процессе
экологическое сознание выполняет функцию, способствующую
сознательной регуляции обменных процессов, происходящих между
человеком и средой его обитания, с целью сохранения жизнепригодности
биосферы и развития ее способности удовлетворять растущие и
разнообразные человеческие потребности.
Интересно отметить, что и наука обладает огромным значением в
ноосфере, т.к. раскрывает законы развития природы. Однако, по мнению
В.И.Вернадского, «Homo sapiens…, не является обладателем современного
мыслительного аппарата», поэтому для построения сложной системы
социоприродной связей требуется не только научные, но и более тонкие
«методы проникновения в неизвестное,… в которых визуальный образ
явлений или затушевывается, или совсем не может быть построен» [3.52].
139
 Ставя целью науки поиск новых путей научного исследования,
Вернадский обращал внимание на сферу культуры, считая «энергию
человеческой культуры … той формой биогеохимической энергии, которая
создает Вт настоящее время ноосферу»[3,95].
Социокультурные аспекты экологического сознания во многом
определяют нормы отношений общества и природы, устанавливают систему
приоритетных целей. Они находят свое отражение в конкретных формах
жизнедеятельности и образе жизни людей, через субъекта исторического
процесса проникают в сферу общественного бытия, оказывают свое
воздействие на производство и связанные с ним подсистемы общественного
организма, ускоряя тем самым экологизацию общественной жизни. Таким
образом экологическое сознание выполняет еще одну базовую функцию -
адаптивную, т.к. направлена на социальную систему с целью регуляции
отношений в ней с учетом экологической целесообразности.
В процессе экологизации общественной жизни собственно и
проявляется власть человека над природой – в осознании зависимости
человека от природы, его единства с природой, а также в деятельности на
основе этого осознания. Таким образом экологическое сознание показывает
меру свободы исторического субъекта по отношению к природной
необходимости.
На основе экологического сознания вырабатываются новые понятия и
ценности культуры, более того именно в этом пространстве культуры
человек проявляет себя существом не пассивным, а активным, не творимым,
а творящим – не объектом воздействия внешних обстоятельств, а субъектом
осуществляемых изменений, иными словами формируется новое
планетарное мышление человечества.
Характерной особенностью экологического сознания является
экологическое творчество, которое тесно связано с природой, с процессами
оптимизации и адаптации. Совместно с природой и измененной человеком
искусственной средой экологическое творчество расширяется и углубляется.
Цель его – продолжительная жизнь человечества с ощущением ее полноты и
богатства, жизнь как природная и социальная ценность.
Можно сделать вывод, что экологическое творчество как
социокультурный феномен осуществляется на всех уровнях организации
общественной жизни. На социальном уровне экологическая культура как
творчество выражается в деятельности человека и общества по управлению
процессами освоения природы, преодолению варварства по отношению к
природе. На групповом – способствует преодолению человеческого эгоизма
по отношению к себе подобным, т.е. играет вспомогательную роль наряду с
иными действенными механизмами формирования межличностных
отношений. На личностном уровне экологическая культура участвует в
созидании «внутренней ноосферы», в перестройке внутреннего мира
140
личности в соответствии с познанными законами развития природы и
общества, в их единстве и своеобразии; в создании самого себя, в само-
развитии своей целостности, в реализации индивидуальных возможностей в
общественно значимой форме; в воспроизведении всей системы обществен-
ных отношений в процессе освоения и изменения среды обитания и
создания своей личностной ойкумены.
Экологическое сознание влияет и на систему ценностей, принятых в
данном обществе, способствует развертыванию гуманистической сущности
человека, изменению его качеств, очеловечиванию не только отношений с
природой, но социальных отношений. Появляется, таким образом, «новая
этика, связанная с научным прогрессом»[3,72], основанная на возрастании
ответственности людей за сохранение среды своего обитания в масштабах
всего человечества.

SUMMARY
The analysis of the modern condition of system «the nature and a society»
demands the integrated strategy in the development of the sociocultural
installations in the greening of reflection of the present realities of the world in the
consciousness of the person and a society.
The present stage is characterized by the creation of a new environment in
planetary scale and the person, keeping the integrity, adapts in the world by means
of the individual variability.
The characteristic feature of greening consciousness, thus, is the ecological
creativity which is closely connected with the nature, with the processes of
optimization and adaptation.
ЛИТЕРАТУРА
1.Жутиков М.А. Научная картина мира как фактор его разрушения
(взгляд на науку с точки зрения угнетенной природы) Вопросы
философии,№10,2010,с,144-154.
2. Вернадский В.И. Размышления натуралиста: в 2-х книгах. Кн. 2.
Научная мысль как планетарное явление. М.: Наука, 1977, 191 с.
3.Вернадский В.И. Несколько слов о ноосфере. В кн. Вернадский В.И.
Проблемы биогеохимии. М.: Наука, 1980, 312с.

141
 Baytuova Aygül Nəzirovna
Международный казахско-турецкий университет им. А.Ясави

ОСНОВНЫЕ ЭТАПЫ ФОРМИРОВАНИЯ И СТАНОВЛЕНИЯ

ЛИТЕРАТУРНЫХ
НОРМ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И КАЗАХСКОМ ЯЗЫКАХ

Азербайджанский язык принадлежит к юго-западной группе

тюркской семьи языков. Будучи одним из старописьменных языков,
азербайджанский язык сформировался на территории Азербайджана в эпоху
раннего средневековья на базе кыпчакских и огузских племенных языков.
Литературный Азербайджанский язык существует с ХІІІ в.
Диалектной базой литературного языка донационального периода служили
тавризский и ширванский диалекты. После присоединения северного
Азербайджана к России в начале ХІХ в. национальгый литературный язык
развивается на основе шемахинско-бакинского диалекта.
История Азербайджанского языка допускает следующую
периодизацию:
1) Дописьменный период, длившийся до ХІІІ в. Армянские, грузинские,
персидские, арабские и другие источники свидетельствуют о
существовании на территории Азербайджана народно-разговорного
языка, который предоставлял собой койне, сложившееся на базе огузских
и кыпчакских племенных языков.
2) Письменный литературный язык донационального периода с ХІІІ в. до
1875 г. В этот период литературный язык развивался в творениях
классиков азербайджанской литературы (Гасаноглу, Насими, Физули,
Хатаи, Вагифа, Видади)
3) Литературный язык национального периода – с последней четверти ХІХ
в. до установления Советской власти в Азербайджане. В этот период
складываются функциональные стили литературного языка. В
сближении письменно-литературного и народно-разговорного языков
большую роль сыграли передовые писатели и общественные деятели-
М.Ф.Ахундов, Г.Зардаби, Дж. Мамедкулизад.
4) В советский период, литературный Азербайданский язык становится
достоянием всего народа, именно в это период были решены основные
вопросы алфавита и орфографии, терминологии и лексикографии,
нормативной грамматики и стлистики.
Азербайджанский язык относится к юго-западной ветви тюркских
языков. Он восходит к языку огузских племен Центральной Азии VII-ХШ
вв., который явился языком-предшественником для нескольких
современных тюркских языков: азербайджанского и турецкого языка. В

142
процессе развития эти языки изменились как фонетической структуре,
грамматическом строе, так и в словарном составе.
В разговорном азербайджанском языке наблюдается значительное
количество диалектов, которые объединяются в следующие группы:
восточную (кубинский, дербенский, бакинский, шемахинский, муганский и
ленкоранский), западную (казахский, карабахский, гянджинский и
айрумский); северную(нухинский и закатало-кахский); южную
(нахичеванский, ордубадский, тебризский диалекты и ереванский говор).
Особые группы азербайджанского языка составляют диалекты: кашкайцев,
авшарцев (Иран и Афганистан) и терекеме (Армения и Грузия).
Литературный азербайджанский язык начал складываться с ХІ в.,
современный литературный азербайджанский язык оформился в середине
ХІХ в. на базе бакинского и шемахинского диалектов. Письменность до
1929 г. была на арабском алфавите, с 1929 по 1939 гг. – на латинском и с
1939 г. – на основе русской графики. В 1991 г. принят закон о
восстановлении азербайджанского алфавита с латинской графикой
(применявшейся в 1929-39 гг.) азербайджанского алфавита с латинской
графикой (применявшейся в 1929-39 гг.).
Азербайджанский язык восходит к языку огузских племен
Центральной Азии VII-ХІ вв. Малочисленные тюркские племена и народы
начали населять часть территории Азербайджана со времен Средневековья
(хазары, булгары, кипчаки (половцы) и т.д.), но большая масса тюрок-огузов
пришла в Закавказье с сельджукскими завоеваниями в ХІ-ХІІІ веках, в
результате чего к концу XV века завершилось формирование
азербайджанской народности.
Согласно БСЭ, литературный азербайджанский язык начал
складываться с ХІ , но Н.Г.Волкова, в свою очередь, отмечает, что
литературный язык начал формироваться примерно с ХІІІ века. Как
отмечает азербайджанский исследователь А.С.Сумбатзаде выделение
самостоятельного азербайджанского языка начинается с конца XV века и
завершается к XVIII веку. Уже в середине ХІХ века на базе бакинского и
шемахинского диалектов оформился современный литературный
азербайджанский язык. Н.В.Волкова в своей работе «Этнические процессы в
Закавказье в ХІХ-ХХ вв.», отмечает, что начиная с XV-XVII веков
начинается сближение азербайджанского литературного и разговорного
языков в трудах Мухаммеда Физули, Ковси Табризи и других
азербайджанских авторов. По ее мнению окончательно азербайджанский
литературный язык сблизился с разговорным во второй половине ХІХ
столетия.
Формирование азербайджанского языка, восходящего корнями к
огузской подргуппе юго-западной ветви группы тюркских языков,

143
превращение его в средство общения представляет собой процесс, который
длился несколько веков.
Первую информацию об азербайджанском языке можно найти в
античных трудах Герадота, Страбона, Птоломея. В дальнейшем
исследователи истории Востока существенно расширили эти сведения о
языке и носителе – азербайджанском народе.
Становлением единого азербайджанского языка завершается древний и
начинается новый этап в развитии этого языка. В новом этапе, в свою
очередь, выделяют два периода: VI – VIII века – становление устного
литературного языка; XI – XII века – формирование письменного
литературного языка.
Во все времена азербайджанский язык являлся средством
художественного выражения для песен, сказок, баялов, пословиц, поговорок
– устного народного творчества, которое постепенно подготавливало почву
для перехода к письменной литературе.
Литературный азербайджанский язык, оформившись в ХІ-ХІІ веках,
совершенствовался и в дальнейшем, пройдя тернистый путь и несколько
изменившись под влиянием других яыков (в большей степени арабского и
персидского).
До окончательного присоединения восточной части Кавказского региона
к царской России азербайджанский язык фактически являлся языком
межнационального общения на Кавказе. Исследователи тех лет сравнивали
его с французским языком в Европе по степени популярности и
расспространенности.
Блогадаря своим природным богатствам и выгодному географическому
положению (на знаменитом Великом шелковом пути, соединявшем когда-то
Азию и Европу) Азербайджан всегда привлекал внимание чужеземных
завоевателей. Его территория не раз подвергалась нападениям захватчиков,
переходила из рук в руки. Понятно, что культура и язык при этом не могли
оставаться неизменными.
К XV-XVI векам завершилось формирование азерайджанской
народности. На этот период и пришелся на расцвет азербайджанского языка
(правда, тогда он еще так не назывался), на нем создавали бессмертные
шедевры поэты-классики той эпохи – Насими, Хатаи и Физули.
Азербайджанский язык является одним из древних литературных языков,
прошедших долгий путь развития. Если примем язык эпосов «Китаби Деде
Горгут» как устный вид литературного языка, то возраст языка, служащего в
настоящее время народу в качестве средства общения может считаться
более 1300 лет. А история азербайджанского письменного литературного
языка по имеющимся пока в наличии материалам начинается с ХІІІ века.
Азербайджанский литературный язык в течение своего около 800-
летнего своего развития охватывает два больших периода. Называемый
144
древним первый период охватывает с ХІІІ до XVIII века, а второй период,
который можно назвать новым, - с XVIII века по сегодняшний день.
Ареал услуг азербайджанского литературного языка первого периода
отличается своей величиной. Этот язык, являющийся языком двора и армии
государств того периода – Джелаиров, Гарагоюнлу, Аггоюнлу, Сефевидов,
служил в качестве литературного языка всей Передней Азии.
Азербайджанский литературный язык того периода отличается от
азербайджанского языка нового периода как с внеязыковыми
(экстралингвистическими) так и внутриязыковыми (лингвистическими)
особенностями.
Первой отличительной особенностью, существующей с лексической
точкой зрения, является наличие в азербайджанском языке первого периода
большого количества арабских и персидских слов. Языковые стили того
периода, особенно ведущие поэтические жанры и средства служили
причиной потока в азербайджанский литературный язык слов из других
языков.
А во втором периоде создание литературного метода реализма в качестве
метода творчества и формирование его как ведущего метода творчества
стали причиной ухода из литературного языка приобретенных слов, не
сумевших перейти в основной словарный фонд азербайджанского языка.
Второе, ряд слов древнего азербайджанского языка, совместных с
османским языком (шимди, шойла, шу, кенди и т.п.) в новом периоде уже
полностью перестали употребляться. Это было результатом полного
завершения процесса отделения (дифференциации) в области тюркских
литературных языков.

Азербайджанский язык первого периода в своем развитии прошел два

этапа:

1. Этап становления литературного языка (XIII-XIV века)

2. Этап языка классической поэзии (XV-XVII века)
Азербайджанский язык второго периода охватывает три этапа:
1. Этап становления литературного языка общенародным (XVIII век).
2. Этап становления и развития национального языка (ХІХ век – начало
ХХ века).
3. Современный этап (ХХ век – начало ХХІ века).
Азербайджанский язык нового периода выходит на путь большого развития
на втором этапе (на этапе становления и развития национального
литературного языка). На этом языке наряду с поэзией пишутся
прозаические и драматические произведения, издаются газетыи журналы, он
начинает употребляться и в некоторых официальных документах, научных
исследованиях. Приезжающие в этот период в Азербайджан иностранцы,
145
русские и немцы также проявляют к нему интерес, некоторые начинают
изучать этот язык. К их числу относятся русские поэты Лермонтов,
Бестужев-Марлинский, немецкий востоковед Бодонштедт [1; 160-161].
И развитие, и проблемы Азербайджанского языка больше
связаны с ХХ веком. Именно в этот период азербайджанский литературный
язык встречается с беспрецедентной проблемой. В начале века в
литературном языке прояляют себя три тенденции, три направления.
Естественно, это больше всего относится к языку художественных
произведений и печати.
Тенденция создания литературного языка, понимаемого всеми,
основанного на нормах литературного языка. Этот язык был тем языком,
который не принимал в воздействие некакого диалекта. Этот язык создавали
такие поэты и писатели, как А.Шаиг, Дж.Джабарлы, С.Гусейн, А.Саххат.
Такое положение в области литературного языка продолжалась с начала
века до 1930 годов.
Одним из важных событий в истории языка на третьем, т.е.
современном этапе азербайджанского литературного языка нового периода
является приобретение азербайджанским литературным языком статуса
Государственного языка.
В объявлении Азербайджанского языка Государственным языком
страны были очень большие заслуги общенационального лидера
азербайджанского народа Гейдара Алиева. Как известно, Гейдар Алиев
работу в области Государственного языка начинал с первых дней прихода в
руководство страной (1969).
Гейдар Алиев, глубоко знавший Азербайджанский литературный и
народный разговорный язык, хорошо знакомый с богатым словарным
составом этого языка и блогадаря врожденному таланту, умеющий
рационально пользоваться его грамматическими возможностями на
совещаниях высокого уровня, например, на юбилейном собрании,
посвященном 50-летию БГУ, а также на партийной конференции этого вуза
на других совещаниях на высоком государственном уровне блестяще
выступая на родном языке, завоевал себе большое уважение и любовь.
Он очень хорошо знал, что широкое использование им
азербайджанского языка принесло еще большое уважение и любовь к
азербайджанскому языку как к государственному языку Азербайджана. Все
это сетественно, послужило созданию стране атмосферы активного
использования азербайджанского языка среди всех слоев насиления, на
любом уровне.
Конституция 1978 года была поистине большой заслугой, Гейдара
Алиева перед своим народом, своей Родиной.

146
 В новой Конституции независимого Азербайджана, принятой на
всенародном референдуме в 1995 году, Азербайджанский язык как
государственный язык занимает свое достойное место.
9 августа 2001 года был издан Указ Президента Азербайджанской
Республики Г.Алиева «Об учреждении Дня азербайджанского алфавита и
азербайджанского языка», который отмечается в республике 1 августа.
По данным исследований лингвистов и историков казахский язык
сложился «на рубеже ХV-ХVI вв. в процессе консолидации ряда крупных
близкородственных родоплеменных объединений и образования на их
основе в ХIV-ХV вв. казахского народа и его государственности» [2; 230-
238].
История формирования казахского языка, по свидетельству ученых
(С.К.Кенесбаев, Н.Т.Сауранбаев, Р.Г.Сыздыкова, А.Т.Кайдаров,
Б.Абильхасимов, С.Исаев и др.), своими корнями уходит в далекое прошлое.
Как пишет академик А.Т.Кайдаров, ―Если проследить непрерывно
развивающийся процесс становления казахского этноса в преемственной
связи с историей составляющих его основу этнических компонентов
древних усуней, канглы, адаев, дулатов, найманов, кыпчаков и других
родоплеменных объединений, то он образует три периода – древний,
средневековый и новый, которые в силу различных исторических
обстоятельств и других факторов в свою очередь распадаются на этапы,
характеризующие различное состояние языка казахского этноса‖ [2; 242].
В периодизации истории казахского этноса и его языка ученые
выделяют несколько периодов. Древний период истории казахского этноса
―охватывает время с II в. до н.э. по V в.н.э. Родоплеменные объединения
усуней и канглы явились преемниками сакского этнокультурного наследия,
имели свою государственность (канлы и уйсун) и находились в тесных
политических контактах и этнических связях с хуннами (гуннами),
юечжани, аланами, древними китайцами и с другими сопредельными и
отдаленными этносами. Состояние праказахского языка на этом этапе
истории почти не изучена, вследствие крайней ограниченности
фактического материала, равно как и недостаточного совершенства
методики исследования―[2].
Если о первом этапе истории казахского языка из-за отсутствия
засвидетельствованных письменных источников можно говорить лишь
априори, то о втором периоде истории казахского языка можно говорить
уже более конкретно, сопоставляя его данные с фактами дошедших до нас и
хорошо изученных, опубликованных памятников древнетюркской
письменности.
―Второй этап истории становления языка казахского этноса падает на
раннесредневековый период (с VI – по IХ вв.) и связан с эпохой образования

147
и расцвета Тюркского каганата и создания орхонских, енисейских и
таласских рунических памятников‖ [3, 82 с].
В составе языков тюркских племен в древнетюркских рунических
памятниках VI-IХ вв. и в других исторически засвидетельствованных
источниках на территории Западно-Тюркского каганата отмечается также
―джеканье‖, как важный элемент кыпчакской группы тюркских языков.
В истории казахского языка, как и во многих других тюркских языках,
исключительно важное значение имел период развитого и позднего
средневековья (Х-ХVII вв.). Этот этап характеризуется сложностью и
многообразием исторических событий, наложивших отпечаток на
этнолингвистическую ситуацию на всем евроазиатском пространстве, в
котором компактно и вразброс (дисперсно) проживало множество тюркских
племен, племенных союзов, народов и народностей. Они вели кочевой,
полукочевой и оседлый образ жизни и имели подчас неодинаковый уровень
социально-политического развития.
―С точки зрения истории казахского языка и его носителей
вышеуказанный период сложился из двух довольно своеобразных этапов
развития: с Х по первую половину ХV вв. и со второй половины ХV и до
начала ХVIII вв. При рассмотрении первого этапа средневекового периода
истории казахского языка, с точки зрения его состояния и развития
выясняется, что он прежде всего характеризуется процессом интеграции
разрозненных этнических групп в сфере общекыпчакской языковой
общности с последующим образованием на исконно географическом
пространстве их обитания самостоятельного общенародного казахского
языка. Второй же этап средневековья завершается сложением единого и
монолитного казахского языка в его устной и письменной разновидностях»
[4; 19].
Естественно, такое состояние язык достигает наряду с консолидацией
прежде разбросанных, дисперсных родоплеменных групп, и внутренней
интеграцией и сближением, стиранием межплеменных диалектных различий
уже в рамках кыпчакской языковой общности, сложившейся на огромной
территории Средней Азии и Казахстана.
Говоря о раннесредневековом периоде истории казахского языка,
ученые отмечают, что языки известных племен и племенных объединений,
вошедших затем в этническую структуру казахского народа, имели немало
схожих черт с тюркским литературным языком VI-IХ вв. Древнетюркское
койне представляло собой синтез живых языков и диалектов множества
тюркских племен, в том числе кыпчакских, огузских и карлукских, живших
в тот период на огромных просторах Центральной Евразии, в том числе и
Казахстана. Это был живой и богатый язык, многие его образцы в виде
устно-поэтического творчества народа преемственно связаны с традициями
древнетюркских памятников.
148
 С падением Тюркского каганата и расширением сферы политического и
культурного влияния мусульманского мира в Средней Азии и Казахстане
происходят значительные перемены, которые оказали заметное влияние на
языковую ситуацию в этих регионах.
К наиболее значимым историческим событиям, имевшим прямое
отношение к народам Средней Азии и Казахстана, ученые относят
завоевание и правление Караханидов тюрками-мусульманами государства
Саманидов, распространивших в IХ в. свое политическое влияние на ряд
городов в Южном Казахстане. Проникновение и распространение
мусульманской религии в сфере кочевой аристократии внесли определенные
изменения в ее жизнь. С переходом на арабскую письменность, начиная с
VIII в., постепенно отходят на задний план устные и письменные традиции
древнетюркских письменных языков [5; 126].
«В Х в. в могучем государстве Караханидов делопроизводство велось на
общетюркском языке на основе арабской письменности. Эта традиция
долго продолжалась в тюркском мире, в том числе и в канцелярии Золотой
Орды.
Завоевание Чингиз-ханом и его потомками (с начала ХIII в.) Средней
Азии и Казахстана определенную роль сыграло в общей консолидации
прежде разрозненных этнических групп и локальных объединений в рамках
кыпчакской языковой общности, что и привело к их дифференциации и
интеграции. С периодом распада Золотой Орды, Джучиева и Чагатайского
улусов совпало образование ряда самостоятельных тюркских языков, в том
числе и казахского» [6; 30].
С образованием кыпчакского племенного союза возникла возможность
образования кыпчакской языковой общности как группы тюркских языков и
выработки общих типологических черт десятка близкородственных языков,
среди которых по разным объективным причинам доминирующее
положение занимает казахский язык.
Среди множества родоплеменных языков и наречий, генетически
восходящих к общему истоку, кыпчакский компонент к ХIV-ХV вв. стал
подавляющим, и кыпчакская группа языков в средние века широко
функционировала как в Средней Азии и Казахстане, так и в Поволжье и
Закавказье, а также в Венгрии и Мамлюкском Египте и Сирии. Уже тогда
можно было говорить о языке тюрков Дешт-и Кыпчака, что в скором
времени привело к образованию ряда самостоятельных языков: казахского,
ногайского, татарского и др. Таким образом, кыпчакская общность (X-XV
вв.) играла роль аккумулирующей и интегрирующей среды, смогла
объединить и сформировать типологически компактную, структурно
цельную, лексически богатую и самобытную кыпчакскую группу тюркских
языков. С этим процессом тесно связано и сложение казахского народа, его

149
языка, этническое самосознание казахов и образование государственности
на казахской земле.
Этот период примечателен еще и тем, что именно тогда общественная
жизнь народа была насыщена культурными событиями, являющимися
самовыражением их духовных и материальных ценностей, что имело,
естественно, огромное влияние и на языковую ситуацию. Были созданы
множество разных (общих религиозных, эпистолярных, художественных,
исторических и др.) произведений на кыпчакских и смешанных кыпчакско-
огузско-карлукских языках.
«В обширном владении Золотой Орды, простиравшемся от Дешт-и
Кыпчака до пределов Мамлюкского Египта и Сирии в ХIII-XIV вв.
функционировал общий кыпчакский литературный язык, имевший в разных
регионах свои локальные разновидности, отличавшиеся диалектным
разнообразием. Основным ядром формирования этого общекыпчакского
литературного языка в географическом представлении был Дешт-и Кыпчак,
а в языковом отношении собственно кыпчакско-куманский диалект,
который выступал в тот момент как доминирующий компонент всей
кыпчакской группы тюркских языков» [7; 51-52].
Что же касается казахского языка, то он с этим компонентом имел
прямую этногенетическую и этноязыковую связь.
Учеными выявлен и изучен большой круг письменных памятников
средневековья, имеющих прямое или косвенное отношение к истории
казахского языка, к которым относятся, например, «―Тюркско-арабский
словарь‖ (1245г.), [История Казахской ССР; т.2. 232 с.], ―Кодекс Куманикус‖
(конец ХIII – начала XIV вв.); ―Словарь языка канглы‖ - «Таби аль-лугат ат-
туркия аль-лисан аль-канглы » (начала XIV в.); арабо-кыпчакский словарь
Джамал ад-дина ат-Турки – Булгат аль-муштак фи лугат ат-турк ва аль-
кыпчак‖ (первая половина XV в.) и мн. др. Среди авторов этих трудов
многие выходцы из Средней Азии и Казахстана, из городов – Фараби,
Сыгнак, Сауран, Ясы, Барчинкент и др. Как считают ученые, язык
―Мухаббат-наме‖ и ―Гулистан‖ Сейфа Сараи (XVв.) является смешанным
огузо-кыпчакским» [8; 223].
Перечень письменных памятников средневековья дает полное
представление о том, в каких сложных ситуациях складывался казахский
язык, сохранив при этом присущий только ему собственный облик, как
утверждают ученые. В этом важную роль сыграли три фактора: а)
собственная природа родоплеменных языков, составивших его структурную
основу; б) фактор преемственности его развития с древнейшими языками;
в) фактор влияния на него окружающей языковой и этнокультурной среды, в
том числе и влияние огузского компонента.

150
 Заслуживает внимания подробное рассмотрение результатов каждого из
этих факторов в отдельности. Отметим некоторые основные моменты
указанных факторов.
Во-первых, казахский язык сложился на основе этнически близких, но
далеко не гомогенных этнических элементов, чем и объясняется его быстрое
сложение и структурная монолитность. Этими же особенностями
объясняется значительное (фонетическое, лексико-грамматическое)
сходство языков кыпчакской группы.
Во-вторых, структурная близость казахского языка с древними языками,
как считают ученые, продиктована мобильностью образа жизни казахского
кочевого общества, духовной, религиозной, этнокультурной
преемственностью, а также общностью их устно-поэтических традиций и
другими факторами.
В-третьих, в жизни казахских племен происходили различные события,
имевшие свое влияние на формирование и развитие казахского языка. Но
самыми ощутимыми факторами, повлиявшими на его становление и
развитие, были факторы языкового окружения и длительные контакты с
другими языками. В этом плане можно было бы назвать, например, влияние
не только близкородственных тюркских языков и племен, но и влияние
арабского, иранского, славянского, монгольского, китайского и др. соседних
языков. Все эти факторы иной языковой среды, естественно, определенным
образом имели свое воздействие на формирование особенно фонетической
структуры и функционирование фонетических закономерностей казахского
языка. При этом контакты родственных внутри кыпчакской группы языков,
как правило, приводили к взаимопроникновению их структурных элементов
и выработке общих типологических черт, тогда как контакты казахского
языка не с кыпчакскими (огузскими, сельджукскими, карлукскими и др.)
языками – к привнесению в него собственных элементов. Следует отметить,
что подобные контакты древних казахских племен с гуннами, саками
существовали еще в древности.
Естественно, сказанное выше определенным образом получило свое
отражение в структуре языка. Самыми значительными из иноязычных
влияний на лексико-семантическую, фонетическую структуру казахского
языка были влияния арабского и иранского (таджикского, персидского,
афганского и др.) языков, связанные с распространением на этой территории
исламской религии в период правления саманидов в Казахстане (VIII-IХ
вв.).
По мнению ученых, в истории становления современного казахского
языка прослеживаются три этапа его поступательного развития,
соответствующие трем уровням структурно-функционального состояния,
что в вертикальном срезе выглядит так: первый уровень или состояние
родоплеменных языков и диалектов до периода сложения общенародного
151
языка; второй уровень или состояние общенародного языка до периода
сложения литературного языка; третий уровень или состояние казахского
литературного языка в двух его (устной и письменной) разновидностях.
Состояние родоплеменных языков и диалектов характеризуется прежде
всего самостоятельным их функционированием в течение многих столетий.
В силу природно-географических условий, геополитических факторов в
дальнейшем происходит постепенное их сближение (а не расхождение) в
рамках кыпчакской языковой общности. Этот процесс продолжается до тех
пор, пока на рубеже XV-XVI вв. окончательно не сложился казахский
общенародный язык во всех своих структурных звеньях. И это произошло
постепенно путем консолидации вокруг себя всех родоплеменных языков и
диалектов и в результате нивелировки их различий и выработке общих
грамматических, произносительных, лексических и др. норм. В этом
историческом процессе внутреннего саморазвития «казахский язык уже в
первой половине ХIХ в. достигает относительно идеального состояния –
своего единства и общности в функционировании, структурной целостности
и монолитности, национальной самобытности» [9; 81]. Это говорит о том,
что «литературный язык казахов созревал в недрах общенародного языка и
окончательно сформировался во II половине XIX в»[10; 6].
По поводу устной и письменной форм литературного языка казахов
существует разное мнение. Одни ученые считают, что казахский
литературный язык сформировался сначала в устной форме и созревал в
недрах общенародного языка и развивался благодаря творческой
деятельности выдающихся казахских певцов-жырауов, акынов-
импровизаторов, устному народному творчеству, опережая тем самым его
письменные формы. Этот язык звучал еще в XIV-XVI вв. в ханских дворцах
и на народных собраниях.
В освещении истории формирования и развития казахского
литературного языка существуют и иные точки зрения. Например, в вопросе
о диалектной основе литературного языка, одни авторы утверждают, что
казахский литературный язык формировался на основе общенародного
языка, вобрав в себя все лучшие строевые элементы существующего
множества родоплеменных языков. Другие же авторы, например,
С.Аманжолов считает, что ―…современный казахский литературный язык,
язык нации, язык государства развился и достиг своего нынешнего
положения не без участия языков отдельных племен казахского народа…‖, и
что в качестве доминирующего компонента литературной основы из трех
территориально-племенных диалектов – северо-восточного, южного и
западного – выступает северо-восточный диалект [11; 597].
Литературный язык, в какой бы ситуации он не возник и не сложился,
обязательно в большей или меньшей степени претерпевает влияние того или
иного диалекта говорящих на нем людей. Но в то же время, сложившиеся
152
литературные нормы, что и является объектом данного исследования,
имеют наддиалектный характер и диалектных явлений она не касается.
Другой вопрос касается устной и письменной разновидностей
литературного языка. В этом вопросе существуют две точки зрения. Одни
исследователи (Е.Жубанов, А.Ибатов) считают, что «казахский
литературный язык сформировался задолго до образования его письменной
формы, на основе богатого устно-поэтического творчества казахских акынов
и жырау»[5; 33-35]. Другая точка зрения (Р.Г.Сыздык и др.) считают, что
существовавший литературный язык получил свою письменную форму
развития и стал базироваться на подлинно народной основе под
благотворным влиянием творчества великого Абая.
Общие сведения, относящиеся к истории становления и развития
казахского и турецкого – сравниваемых языков, относящихся к двум
разным – кыпчакской и огузской – группам тюркских языков, дают
основание сделать следующие выводы.
Исторические, этнические, социальные, демографические, культурные,
административные, территориально-географические и другие объективные
факторы являются, несомненно, решающими, оставляющими в языковом
развитии этноса свои определенные отпечатки. Вместе с тем отклонения в
фонетической структуре изучаемых языков от пратюркского состояния,
находят известное объяснение также в экстраординарных ситуациях
истории.
Представленные выше очерки станут своего рода ориентиром
определения прошлой истории языков и тенденции их дальнейшего
развития.
На основании тех сведений, которые приводились по двум языкам
можно сделать следующее заключение:
1. Данные языки по своей генетической природе являются исконно
тюркскими, хотя в их образовании и развитии частичное участие принимали
элементы не гомогенного характера.
2. Период становления и формирования литературных норм
сравниваемых языков относится примерно к одной и той же исторической
эпохе – к средневековью (XIV-XVI вв.).
3. Этнолингвистическую основу каждой из сравниваемых языков
составляет определенная группа родов и племен, консолидировавшихся в
одно этническое общество благодаря их административно-территориальной,
природно-географической, культурно-традиционной и языковой общности.
4. Каждый из языков, основные фонетические закономерности которых
подвергаются сравнительному анализу на фоне развития их звуковой
структуры, является значимым в каждой из двух соответствующих групп:
казахский - в кыпчакской и азербайджанский– в огузской группе тюркских
языков.
153
 5. Указанные группы языков в своем историческом развитии довольно
тесно контактировали между собою территориально, географически и,
перемешиваясь, часто перекрещивались в своем структурном развитии, что,
естественно, привело к взаимопроникновению их языковых элементов.

ЛИТЕРАТУРА
1. Языки мира. Тюркские языки. Российская Академия наук Института
языкознания. 1997 Ширалиев М.Ш. с 160-161
2. История Каз. ССР . В пяти томах, т.2.- Алма – Ата, 1979. – С. 230-238.
3. Кайдаров А.Т. Казахский язык // Языки мира. Тюркские языки. – Бишкек,
1997. - 242 с.
4. Бернштам А.Н. Социально – экономический строй орхоно – енисейских
тюрок VI – VIII вв. Восточнотюркский каганат и киргизы. - М., Л., 1946. -
82с.
Сыздыкова Р. Қазақ əдеби тілінің тарихы (XV – XIX ғасырлар) – Алматы:
«Ана тілі», 1993. - 19 с.
Бартольд В.В. Собр. соч. т, ІІІ, ч. І. – М., 1963. - 126 с.
5. Жубанов Е.Х., Ибатов А.М. История народа и история его языка // Вестник
Ан. Каз, ССР. – 1987. - №8. С. 33-35.
6. Курышжанов А.К. Язык старокыпчакских письменных памятников.
Автореф. на соис. уч. ст. док. филол. наук. – Алма – Ата, 1973. - С.51-52.
Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. - М., Л., 1962. - 223 с.
7. Кайдаров А.Т. Тюркская этимология: проблемы и задачи. - Алма
– Ата, 1990. – С. 5- 25.
8. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. - Алма – Ата, 1996. - 81с.
9. Абилхасимов Б. Казахский литературный язык второй половины ХІХ в. (на
материале казахской печати): автореф.... докт. филол. наук. - Алма – Ата.
1983 – 6 с.
10. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –
Алматы: «Самат», 1997. - 597 с.
11. Есназарова Ұ.А., Темірбеков А.Т. Түркі тілдес елдер географиясы. Ахмет
Иасауи Университетінің Жəрдем Қоры Баспасы. – Анкара, 1999. –С. 69, 107
с
12. Кононов А.Н. Очерк истории изучения турецкого языка. – Л., 1976. – 115
c.
13. Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка. – М., 1955. – 134
c.

154
 BəĢirova GülĢən
H.Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbi

HƏRBĠ QULLUQÇULARIN NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ VƏ NATĠQLĠK

MƏHARƏTĠNƏ VERĠLƏN TƏLƏBLƏR

Nitqə verilən tələblərin tarıxı çox qədimdir. Bu, təsadüfi deyildir. Çünki
insanın mədəni danıĢığı onun mədəni davranıĢı, həyatı və məiĢəti, münasibətləri
qədər vacibdir. Bu cəhətdən hərbiçi nitqi bir sıra cəhətləri ilə fərqlənsə də, o,
ümumi dil mədəniyyətindən kənarda mövcud deyildir. Ona ğörə ki, ―Natiqlik
mədəniyyəti həmiĢə xalq mədəniyyətinin bir hissəsi hesab edilmiĢdir‖. [1, s. 5].
Hələ sovetlər dönəmində, nitq mədəniyyətinin ictimai-siyasi əhəmiyyətini
xüsusi olaraq qiymətləndirən ulu öndərimiz H.Əliyev 1981-ci ilin 4 iyununda
Azərbaycan Yazıçilarının VII qurultayında demiĢdir: ―Azərbaycan ədəbi dilinin
saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstərilməlidir... ‖.
Azərbaycan dilinin dövlət statusu, dil haqqında rəsmən qəbul edilmiĢ
qanunlar onun mədəni mövqeyinin inkiĢaf etdirilməsinin önəmini göstərən
amillərdəndir. Hərbi nitq mədəniyyəti və natiqlik məharətinin inkiĢafı isə bir baĢa
müstəqil dövlət həyatından asılıdır. Cünki Silahlı Qüvvələr, ordu müstəqil
dövləçilik atributudur. Deməli, müstəqil dövlətçilik həyatı hərbi qulluqculardan
ictimai həyatın hərbi sahəsində baĢ verən dəyiĢikliklər və yenilikləri, həmin sahə
ilə bağlı bütün nitq vahidlərinin hərəkətə gətirilərək müasir leksik-qrammatik
anlamda mənimsənilməsi zərurətini ortaya goyur.
Əlbəttə, nitq mədəniyyəti təfəkkürün, davranıĢın əxlaqın inkiĢafı ilə
qarĢılıqlı əlaqə və vəhdətdədir.Danimamarkalı linqvist K.Toqebinin sözləri ilə
desək, özü-özlüyündə aydın olan və ya özü-özlüyündə aydın olmayan dillər ola
bilməz, lakin öz fikirini aydın ifadə edə bilən və ya ifadə edə bilməyən insanlar
vardır.
Dilçi alimlər mədəni nitqə verilən tələblərə münasibətdə təqribən eyni
cəbhədən çıxıĢ edirlər. Lakin hərbiçi nitqinə verilən tələblərdən, demək olar ki,
bəhs olunmamıĢdır. Hərbiçi nitqi üçün çox vacib olan amiranəlikdən heç
danıĢılmamıĢdır. Bu baxımdan, hərbi sahə üçün daha vacib görünən amiranəlik,
düzgünlük, təmizlik, ifadəlilik, dəqiqlik, məntiqilik, zənginlik və münasiblik
kimi tələblərin üzərində dayanmağı lazım bilirik.
Nitqin amiranəliyi. Bu günün və sabahın hərbi qulluqçusu- həm hərbi təlim
keçən, həm də təhsil-tədris prosesində çalıĢan, eyni zamanda, ictimaiyyətlə, rəsmi
və qeyri-rəsmi auditoriyalarla əlaqədə olan Ģəxslərdir. Hərbi qulluqçular həm də
silahlı qüvvələrimizi xarici dövlətlərdə təmsil etməli olurlar. Onlar müxtəlif Ģərait
və Ģərtlər içərisində komandir olaraq, tabeçiliklərində olan hərbi qulluqçulara
Ģifahi və yazılı nitq söyləməli, əmr, tapĢırıq, sərəncam verməli, onları döyüĢə
hazırlamalı olurlar. Pozuq, qaydasız, dolaĢıq, müxtəlif dillərin təsirini özündə
daĢıyan nitq, ünsiyyət zamanı, böyük əhəmiyyətə, təsir gücünə malik ola bilməz.
155
 Hərbiçi nitqinin amiranəliyi Hərbi intizamdan-bütün hərbi qulluqçuların
Azərbaycan Respublikası qanunlarında və Hərbi Nizamnamələrdə müəyyən
olunmuĢ qaydalara ciddi riayət edilməsindən irəli gəlir. Məhz Hərbi intizam hər
bir hərbi qulluqçunu:
-―Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və Qanunlarına ciddi riayət
etməyə, Hərbi Andın və Hərbi Nizamnamələrin tələblərini dəqiq yerinə yetirməyə,
komandirlərin əmr və sərəncamlarına söszüz tabe olmağa;
- hərbi xidmətin bütün çətinlik və məhrumiyyətlərinə mətinliklə tab
gətirməyə, hərbi borcunu yerinə yetirərkən, öz qanını və hətta həyatını
belə əsirgəməməyə;
- hərbi və dövlət sirlərini möhkəm saxlamağa;
- namuslu və doğruçu olmağa, hərb iĢini vicdanla öyrənməyə, ona tapĢırılan
silahı, döyüĢ texnikasını və digər texnikanı, hərbi əmlakı və xalq əmlakını hər
vasitə ilə qorumağa;
- komandirlərə və böyüklərə hörmət etməyə, əsgəri nəzakət və salamvermə
qaydalarına əməl etməyə;
- hərbi hissədən kənarda özünü ləyaqətli və namuslu aparmağa, ictimai
asayiĢin özü və baĢqalari tərəfindən pozulmasına yol verməməyə, vətəndaĢların
Ģərəf və ləyaqətinin qorunmasına hərtərəfli səy göstərməyə məcbur edir.
Yüksək hərbi intizama:
- hərbi qulluqçularda yüksək mənəvi və döyüĢ keyfiyyətləri və komandirlərə
(rəislərə) Ģüurlu surətdə tabe olmaq hissləri tərbiyə etməyə;
- hissədə (gəmidə,bölmədə) Nizamnamə qaydalarına riayət etməyə;
- komandirlərin (rəislərin) öz tabeliyində olanlara gündəlik amiranə
tələbkarlığı, onların Ģəxsi ləyaqətinə hörmət etməsi, hərbi qulluqçulara daim qayğı
göstərməsi, inandırma və məcburiyyət tədbirlərini bacarıqla və düzgün
əlaqələndirib tətbiq etməsi ilə nail olmaq mümkündür.
-Vətənin müdafiəsi mənafeyi komandiri (rəisi) məcbur edir ki , o,
tabeliyində olanlardan hərbi intizama və qayda-qanunların yerinə yetirilməsinə
qətiyyətlə və möhkəm Ģəkildə riayət etməsini tələb etsin, qayda-qanunun hər
hansı bir Ģəkildə pozulmasına yol verməsin.
- komandirin (rəisin) əmri tabelikdə olanlar üçün qanundur. Əmr sözsüz,
dəqiq və vaxtında yerinə yetirilməlidir‖. [3, s. 182].
Komandirin amiranə nitqi onun hərbi fəaliyyəti zamanı əsl alətə çevrilir.
BaĢqa sözlə desək, amiranə nitq tabeçilikdə olanların hərbi fəaliyyətini idarə
etməyə, xidməti informasiyanın təqdim olunmasına, hərbi hazırlığa və təlim-
tərbiyəyə, xidməti münasibət zamanı subordinasiyanın (xidmətdə kiçiyin böyüyə
tabe olması prinsipi) qorunub saxlanılmasına, hərbi-professional fəaliyyətin
mənəvi-psixoloji təminatına, bir sözlə, zabitin (komandirin) öz fəaliyyətini uğurla
həyata keçirməsinə Ģərait yaradır.
Nitqin düzgünlüyü. Nitqin düzgünlüyü onun əsas kommunikativ
keyfiyyətlərindən biridir və qarĢılıqlı əlaqədəki yeri ilə çox bağlıdır. ―Düzgün
156
nitqə yiyələnmək üçün qrammatikanın qaydalarını bilməkdən əlavə, ədəbi dilin
digər normalarına da riayət etmək lazımdır. Bunun üçün cümlələr məntiqi
cəhətdən düzgün qurulmalı, oradakı fikirlər aydın olmalı, münasib sözlər
seçilməli, həmin sözlər düzgün tələffüz edilməli, canlı sözün təsirini artıran
vasitələrdən yerində və məqsədyönlü istifadə edilməlidir‖ [2, s. 36].
Sözün seçilməsi və əhəmiyyəti onu söyləyən hərbiçinin özündən çox
asılıdır. Bu seçimdə çox vaxt normalara əsaslanılmır. Ona görə ki, həmin
normalara olan tələblər o qədər də ciddi olmur. Burada mühüm olan ünsiyyət
dilinin tələbləridir.
Nitqin təmizliyi. Hərbiçi nitqinin kommunikativ keyfiyyətlərindən biri
onun təmizliyidir.
Ġnsanlar həmiĢə daniĢiqlarının təmizliyinə çalıĢmıĢlar. Dilin təmizliyi nitq
mədəniyyətinin böyük nailiyyətidir. Dili təhrif etmək onun təmizliyinə böyük
xələl gətirir.
Bəzən hərbiçilərin dilindən belə sözlər eĢidirik: qəlbi (uca), becid (tez), qıça
(ayaq) və s. Bunlar dialekt sözlərdir. Onların danıĢığında loru sözlərə tez-tez rast
gəlirik. Məsələn, lələĢ, qanmaz, əkilmək və s. Vulqar sözlərə də az təsadüf
edilmir: veyillənmək, donquldanmaq,dəmdəmə və s. Eyni zamanda, bu sözlərin
içərisində kobud, təhqiramiz, heysiyyətə toxunan sözlər də üstünlük təĢkil edir.
Məsələn, tıxmaq, heyvərə, nadürüst, nanəcib, qırıldamaq, köpmək və s.
Jarqonlar da üstünlük təĢkil edir: akazıvayetsa, mejdu proçim, kakraz,
niçeqo sebe, niçeqo podobnoqo, toje mne, obĢem, vaabĢe, davay, poka, dakazat
eləmək, davolno çto, askarbit eləmək və s.
Hərbiçi nitqində dialektizmlər və Ģivələr dilin təmizliyinə mane olur.
Varvarizmlər və digər dillərə məxsus sözlərin iĢlədilməsi dilin təmizliyi ilə bir
araya sığmır.
Hərbi Ģifahi nitq üçün təhlükə mənbəyi həm də tüfeyli sözlərdir. Belə sözlər
nitqə yad olmaqla bərabər, ünsiyyət üçün gərəksizdir.
Hərbiçi nitqinin təmizliyinə xələl gətirən faktlardan biri də sözlərin
təkrarıdır. ―BaĢa düĢürsən?‖, ―Belə deyək‖ və s. sözlərin yeri gəldi, gəlmədi təkrar
edilməsi müsahiblər arasında fikir mübadiləsinə mane olur. Belə boĢ və mənasız
söz yığını parazitlərdir. Ona görə ki, sözün arxasında fikir, iradə, məntiq və s.
dayanmamıĢdır. Əgər bunlar yoxdursa, deməli, vaxt boĢ və mənasız yerə itmiĢdir.
Gündəlik informasiya bolluğu hərbi Ģifahi nitqin inkiĢafına müsbət təsir
göstərir, nitqi daha da zənginləĢdirir. Hərbiçilərin Ģəxsi fəaliyyəti, öz nitqinə
tənqidi münasibəti, danıĢığında təbiiliyi üstün tutması, Ģablonçuluqdan qaçması
hərbiçi nitqinin təmizliyi üçün çox vacibdir. Təmiz nitq bütün insanlara hava və
su kimi lazımdır.
Nitqin ifadəliliyi. Hər bir Ģəraitdə nitqin ifadəliliyi özünü göstərir. Bu
cəhətdən, nitqdə ifadəliliyin qıĢqırmaq, susmaq, diksinmək, qorxmaq, təəccüb,
kədər, həyəcan, sarsıntı, sevinc və s. ifadəsi vardır. Bunlar özünü ünsiyyət
prosesində daha qabarıq Ģəkildə büruzə verir.
157
 Hərbiçi nitqinin ifadəliliyi vəkilin məhkəmədəki nitqinin ifadəliliyi ilə
uyğun gəlmir. Elmi praktik konfransda nitqin ifadəliliyi ilə hesabat yığıncağındakı
nitqin ifadəliliyi arasında böyük fərq vardır.
Bir qədər də dəqiqləĢdirsək, deyə bilərik ki, dilin struktur quruluĢu özünü
müxtəlif Ģəkildə göstərir: tələffüz ifadəliliyi, vurğu ifadəliliyi, leksik və
sözdüzəldicilik ifadəliliyi, morfoloji və sintaktik ifadəliliyi, intonasiya və nəhayət,
üslub ifadəliliyi.
Deyilənlərdən belə məlum olur ki, ifadəliliyin keyfiyyəti dilin quruluĢu ilə
sıx bağlıdır. Belə bir mühüm cəhəti də unutmaq olmaz ki, hərbiçi nitqinin
quruluĢu, abzas quruluĢu, Ģifahi nitqin baĢlanğıcı və ayri-ayrı hissələri, mətnin
tam quruluĢu da hərbiçi nitqinin ifadəliliyində mühüm rol oynayır.
Ayrı-ayrı hərbi ixtisas sahələrinə nəzərən nitqin ifadəliliyini Ģəraitlə
əlaqələndirmək olar. Bu cəhətdən aĢağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır:
Nitqin dəqiqliyi. Nitqin dəqiqliyi və qeyri-dəqiqliyi haqqında danıĢarkən,
mətndəki fikirlə nitqin semantikası arasında olan münasibəti Ģüurlu Ģəkildə
qiymətləndirir və müəyyənləĢdiririk. Nitqin yaxĢı, pis, tam, yarımçıq, birtərəfli
olduğunu dəqiqləĢdirərkən, nitq vahidlərinin semantikasının həqiqiliyini və
intonasiya gücünü nəzərə alırıq. Nitqin dəqiqliyi üçün onun həqiqiliyi əsasdır.
DanıĢan dil sistemindəki mövcud biliklərinə əsaslanaraq, dilin qanun-
qaydalarına uyğun ardıcıllığa riayət edir. Bəzən seçim qarĢısında qalır: o, nitqin
komponentlərinin tərkibini və xarakterini müəyyənləĢdirməli, deyək ki, sinonim
cərgədən sinonimləri, sözlərin lazımi variantlarını seçməlidir və s. Hər bir nitqin
tərkibi və onun komponentlərinin seçilməsi bir sıra faktlarla bağlıdır. Məsələn,
məlumatların xarakteri (nitqin obyekti), ünsiyyət Ģəraitinin xüsusiyyətləri və s.
―Buna görə də I kursda müvəffəqiyyət qazanılmasına əsas diqqət verilməli
idi‖. Cümlədə fikri dəqiq ifadə etmək üçün əsas sözü əvəzinə, xüsusi deyilməli
idi. O zaman cümlə belə səslənməli idi: Buna görə də I kursda müvəffəqiyyət
qazanilmasına xüsusi diqqət verilməli idi.
―Axırda bütün imtahanlarda kursantlara uğurlar arzulayıram‖. Axırda sözü
əvəzinə sonda deyilsə, fikri daha dəqiq çatdırmaq olar. Cümlə belə olmalıdır:
―Sonda bütün imtahanlarda kursantlara uğurlar arzulayıram‖.
―Ailəmizin hərbi sahə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Lakin mən normal ailədə
böyüyüb-baĢa çatmıĢam‖. Hər hansı bir kəs normal ailədə böyüyüb-baĢa çatırsa,
onun hərbi sahə ilə müəyyən əlaqəsi olmalıdır. Bu mənada fikir dəqiq deyil.
Normal əvəzinə adi, sıravi sözlərindən istifadə etmək daha düzgün olar. Belə
hallar omonimləri yaxĢı bilməməkdən də irəli gələ bilər. Bu halda cümləni
aĢağıdakı kimi demək daha düzgündür: ―Ailəmizin hərbi sahə ilə heç bir əlaqəsi
yoxdur. Lakin mən adi (sıravi) ailədə böyüyüb baĢa çatmıĢam‖.
―Sən öz qəhrəmanlığınla səndən sonra yetiĢəcək zabitlərimizin xatirində
ölməyəcəksən‖. Cümlə belə olmalıdır: ―Sən öz qəhrəmanlığınla səndən sonra
yetiĢəcək zabitlərimizin xatirəsində əbədi yaĢayacaqsan‖.

158
 Deyilənlər nitqin bir ünsiyyət vasitəsi kimi dəqiqliyini, onun təfəkkürlə
əlaqəsini müəyyənləĢdirməyə imkan verir. ―Bir tərəfdən nitqin həqiqiliklə, digər
tərəfdən təfəkkürlə əlaqəsi nitqin dəqiqliyinin formalaĢdırılmasının əsası kimi onu
iki cəhətdən - əĢyavi və anlaĢıqlı dil kimi fərqləndirməyə imkan verir‖ [4, s. 128].
Ümumi mədəniyyətin inkiĢafı, biliyin əhəmiyyətinin və rolunun çoxalması,
öz nitqinə diqqət və qayğı ilə yanaĢma, səhvlərin aradan qaldırılmasına köməklik
göstərə bilər. Əsas linqvistik üsullar və Ģərait dəqiq nitqin formalaĢdırılmasında
hərbiçilər üçün mühüm vasitələrdir.
Nitqin məntiqiliyi. Nitqin məntiqiliyi nitq strukturunun semantikası və
təĢkili ilə əlaqəlidir. Fikrin ifadəsi məntiqin qanunları və təfəkkürün düzgünlüyü
ilə Ģərtlənir. Nitqin komponentləri məntiqi cəhətdən ziddiyyətli baĢa düĢülə bilər.
Bu, o zaman baĢ verir ki, real həqiqətlə təfəkkür arasında əlaqə pozulsun. Birinci
halda nitq məntiqi, ikinci halda isə qeyri-məntiqi görünür.
Məntiqi nitqin formalaĢması üçün bir sıra Ģərtlərin olması çox vacibdir.
Məntiqi nitq üçün vacib Ģərtlərdən biri sözlərin düzgün cərgəsidir.
Məntiqi fikrin ifadəsində sözlər arasında iĢlənən ayrıca sözlərin, sintaktik
ifadələrin də mövqeyi böyükdür. Belə sözlər məntiqiliyə xidmət edir.
Qarabağ döyüĢlərindən bir epizod: Leytenant Ġbrahimov əsgərlərə üzünü
tutaraq deyir: Mən istəyirəm... Sizin fikrinizi... e.... cəlb edirəm ki...bizim taqım,
birinci taqım.. e... döyüĢə gedir... Hm... beləliklə hə, biz qarĢıdakı dağı ... e... aĢıb
çayın qırağında, cayın adı nəıdir?... postu ələ kecirək. (Tez-tez baĢını qaĢıyır,
biğını düzəldir, uzünü yuxarıya tutur, əsəbiləĢib özündən çıxır, əsgərlərə hirslənir
və s.). Bununla da demək ki, biz qalib gələcəyik....).
BaĢqa bir taqımda leytenant Qasımov qarĢısındakı əsgərlərin gözlərinə düz
baxaraq amiranə səslə deyir: QarĢımızda çox ciddi və həm də çətin bir vəzifə
dayanıb. Əvvəl birinci tabor hücuma keçəcək, qarĢısına ilk çıxan postu götürəcək.
Arxada gələn ikinci bölük isə cayın sahilindəki postu tutmalıdır. Biz qabaqkı
döyüĢlərdə qazandiğimiz təcrübədən ustaliqla istifadə edərək tapĢırığı uğurla
yerinə yetirməliyik. DüĢmən tərəfdən, bir nəfər də olsun, bu döyüĢdən sağ
çıxmamalıdır. Azərbaycan əsgərinə eĢq olsun. Ġrəli!
Leytenant Qasımovun komandiri olduğu taqım hər iki postu ələ keçirməyi
bacardı. Leytenat Ġbrahimovun komandiri olduğu taqım isə bunu bacarmadı və
məğlubiyyətə uğradı. Çünki əmrin yerinə yetirilməsi və kollektivin (tabeçilikdə
olan əsgərlərin) mənəvi ruhu bu əmrin deyiliĢi və formalaĢdırılmasından asılıdır.
Dəqiq verilmiĢ əmr, düzgün seçilmiĢ və bacarıqla deyilmiĢ sözlər tabeçilikdə olan
əsgər və zabit heyətini müəyyən bir tapĢırığın yerinə yetirilməsinə yönəldə bilər.
Elmi üslubun açıq məntiqilik tələb etməsi elmi əsərin hərbiçilər tərəfindən
bir cür baĢa düĢülməsinə, anlaĢılmazlıq olmamasına stimul yaradır. Düzgün,
ziddiyyətsiz elmi nəticələr, elmi terminlər, dəqiq və məntiqi sübutlar hərbi elmi
nitq üçün xarakterikdir.
Nitqin zənginliyi. Ünsiyyət vasitəsi kimi nitqə verilən tələblərdən biri də
onun zənginliyidir.
159
 ġifahi və ya yazılı nitqin varlı və ya kasıb olmasında sözlərin əlamətləri,
əlaqə və münasibətlərin müxtəlifliyi və fərqləndirici olması dilin varlı və
kasıblığından xəbər verir. Nitqdə sözlər və söz qrupları təkrar edilmirsə, dil
quruluĢ etibarilə nə qədər müxtəlifdirsə, deməli, o dil zəngindir.
Digər mühüm bir cəhət dil quruluĢu Ģəraitidir ki, bu da dilin, nitqin
zənginıiyini tələb edən Ģərtdir. Dil vasitələrinin zənginləĢməsində sözlər, onların
əhəmiyyəti və yeri, söz birləĢmələri və cümlələr, intonasiya tipləri, termin ehtiyatı
və onların seçimi, cümlədə onlardan istifadə, fikri ifadə etmək bacarığı mühüm
yer tutur.
Nitqin zəngin və ya kasıb olması haqqında bir mənbə də görkəmli
hərbiçilərin, dövlət xadimlərinin fikirləridir. Digər bir mənbə isə istefada olan
hərbiçilərin, sıravi hərbiçilərin uzun illər ərzində topladıqları təcrübənin
nəticələrinin təhlilidir. Bu fikir hərb elmini, hərbi publisistık, hərbi iĢgüzar və
digər hərbi nitq üslublarını obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir. Məlumatların
təhlili, onların elmi biliklərə tətbiqi nitqin fərdi, sosial tipləri və variantları, eyni
zamanda, nitqin zənginliyi haqqında fikir söyləməyə əsas verir.
Hazırda hərbi nitqimiz getdikcə zənginləĢir. Bu özünü hərbi nitqimizin
bütün üslublarında daha qabarıq Ģəkildə göstərməkdədir.
Nitqin münasibliyi. O dili münasib hesab etmək olar ki, həmin dil məqsədə
və ünsiyyət Ģəraitinə cavab verir. Nitq, onun məntiqi mahiyyəti, dinlənilməsi və
oxunuĢu müasir tələblərə cavab verirsə, həmin nitq münasib hesab oluna bilər.
Nitqin münasibliyi müxtəlif nitq situasiyalarında nitqin digər
keyfiyyətlərinə təsir göstərərək onu tənzimləyir. Əgər biz Ģəraiti nəzərə almırıqsa,
o zaman nitqin münasibliyi ilə bağlı biliklərimiz tam deyildir. Müxtəlif Ģəraitlərdə
nitqin bir ünsiyyət vasitəsi kimi dəqiqliyi, ifadəliliyi münasibliyə arxalanmazsa,
əhəmiyyətini itirə bilər.
Münasib nitq sosial sahədə çox vacibdir. Çünki o, həm də davranıĢımızı
tənzimləyir.
Nitqin münasibliyi həm Ģifahi və həm də yazılı nitqdə pozula bilər. Bu,
anadangəlmə deyil və ona görə də hər bir hərbiçi ona qarĢı mübarizə aparmalıdır.
Hərbiçi nitqini elə qurmalıdır ki, Ģəraitə, auditoriyaya və s. uyğun gəlsin.
ġəraitə diqqətlə nəzər salsaq, onun nitq üçün münasibliyi məlum olar. Buraya
dilin quruluĢunu yaxĢı bilmək (ayrı-ayrı sözlər, söz birləĢmələri, frazeoloji
birləĢmələr, sintaktik konstruksiyalar) və dil sistemində əlaqə və münasibətlərə
diqqətlə nəzər salmaq lazım gəlir.
Dildən məharətlə istifadə, qazanılmıĢ təcrübənin tətbiqi, bu təcrübənin
təfəkkür mədəniyyəti və hərbiçi nitqi ilə əlaqələndirilməsi, nitqin münasibliyi
üçün vacibdir.
―Ġnformasiya vulkanının püskürdüyü indiki zamanda, müəllimin nəzəri və
praktik hazırlığı elə bir səviyyədə olmalıdır ki, tələbələrin (Ģagirdlərin) marağını,
diqqətini cəlb edə bilsin‖ (2, s. 48). Bu, zabitlərə də aiddir. Zabit həmiĢə nitqinin

160
münasibliyinə çalıĢmalı, dinləyicilərin maraq və diqqətini özünə cəlb etməyi
bacarmalıdır.
Qeyd edilənlər, yetərli Ģəkildə hərbi xidmətdə nitq mədəniyyəti və natiqlik
məharətinin əhəmiyyətini acıqlayır və bu istiqamətdə elmi araĢdırmalarının
aparılmasının lazımlılığını əsaslandırılmıĢ olur.

SUMMARY
The requirements given to the speech culture and rhetorical skills of the
servicemen are explained scientifically and practically in this article for the first
time. Here, the main attention was directed to the problems such as,
imperiousness, clearness, exactness, logicality, richness and correspondence of
officer‘s speech. Emphasising in detail and widely on the modern requirements
given to the speech culture and speaking skills, the author achieved interesting
results. The most important aspect which droaws the attention in this article is to
put forward the presentation practice of those requirements.

ƏDƏBĠYYAT
1. Abdullayev A.S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik məharəti haqqında. Bakı:
AzərnəĢr, 1968, 250 s.
2. Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı:
ADPU nəĢriyyatı, 2005, 242 s.
3. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin ÜmumqoĢun
Nizamnamələri. Bakı: Hərbi nəĢriyyat, 2007, 490 s.
4. Головин В.Н. Основы култура речи., M.: Высщая школа, 1988, 319 с.

Cahangirova Nərmin Fəyannum qızı

AMEA, Ədəbiyyat İnstitutu

XX ƏSRĠN ƏVVƏLĠNDƏ POEMA JANRI

XX əsr bir çox xalqlarda olduğu kimi Azərbaycan xalqının tarixində də

ziddiyyətli dövr kimi yaĢanılmıĢdır. Bir-birinin ardınca baĢ verən inqilablar,
müharibələr xalqımızın tarixi yaddaĢında, həyatında dərin iz buraxmıĢ, siyasi və
idealoji sistemlərin qarĢıdurmaları ədəbiyyatın inkiĢaf prosesinə də təsirsiz
ötüĢməmiĢ, ədəbiyyat əsrin hadisələrini əks etdirərərk yaĢamıĢdır. ―... bu əsrin
ədəbiyyatı xalqın öz milli özünüdərki və müstəqilliyi uğrunda mübarizəsi
dövrünün ədəbiyyatıdır‖[8,6].
XX əsr ədəbiyyatı mövzusu, ideyası, metodu, üslubları cəhətdən də
ziddiyyətli və rəngarəng idi. Ilk onilliklərdə sənət dünyası ikiyə bölünərək
seçdikləri fərqli mübarizə metodları ilə cəmiyyətdə islahatlar aparmağa cəhd edir,
xalqı cəhalət yuxusundan ayıldıb, inkiĢafa səsləyirdi. Həyatı Ģahidi olduqları real
161
boyalarla və ya xəyallarındakı çəhrayı rəngdə təsvir edən realist və romantik
sənətkarlar bir-birindən yalnız üslub və metod cəhətdən fərqlənirdi. Apardıqları
mübarizənin forma cəhəti dəyiĢik olsa da, amalı, idealı eyni idi-Azərbaycanın
xoĢbəxt gələcəyi üçün çalıĢırdılar. Dövrün ən aparıcı janrı poeziya olduğundan
M.F.Axundovla baĢlayıb Molla Nəsrəddinlə yüksək inkiĢaf mərhələsini yaĢayan
realistlərlə, ―burjua ziyalıları‖ kimi təqdim edilən romantiklərin çarpıĢması da
məhz bu janrda özünü daha çox biruzə verirdi. ―Bu cəhətdən Azərbaycan realist
və romantik Ģeri XX əsrin əvvəlində azadlıq arzuları ilə çırpınan bir qartalın qoĢa
qanadlarına bənzəyirdi. Bu qanadlar eyni bir qəlbin döyüntülərindən güc alır, hər
ikisi xalqın istək və arzuları uğrunda eyni həvəs və ehtirasla çırpınırdı‖[1,6].
XX əsrin əvvəlində yeni janrlarla yanaĢı epik poeziyaya da maraq
artmıĢdı. Bir çox yeni ədəbi formaların yaranmasına baxmayaraq, o dövrdə xalq
həyatının və xarakterinin, milli gerçəkliyin və Ģüurun hərtərəfli təcəssüm
tapmasında məhz poema əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Janrın bir çox müsbət
cəhətləri, müəllif fikrinin daha əhatəli, geniĢ ifadəsinə imkan yaratması Ģairlərin
diqqətini cəlb edirdi. Poemada müəllifdən geniĢ dünyagörüĢü, düzgün müĢahidə
qabiliyyəti, baĢ verən ictimai prosesləri analiz edib nəticə çıxarmaq və lazım
gələrsə öz həyat təcrübəsinə əsaslanıb mülahizə yürütmək bacarıqları tələb
olunurdu. Bualonun dediyi kimi ―düzgün qurulmuĢ bitkin və ahəngdar olan gözəl
poema yüngül bir həvəs və ya təsadüf nəticəsində deyil, böyük bir həyat təcrübəsi
və zəhməti sayəsində yaranır: bunun üçün təcrübəsiz Ģagirdin zəif səsi yox, güclü
sənətkar nəfəsi lazımdır‖ [5,56].
XX əsrin epik poeziya nümunələrini nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki,
əsrin əvvəlində yazılan poemalar, əsasən, romantik, sovet hakimiyyəti dövründə
yazılan poemalar isə realist üslubda olmuĢdur. Düzdür, əsrin əvvəlində
ədəbiyyatımızın inkiĢafında mühüm rol oynayan, xalqı cəhalət yususundan
ayıltmaqla inkiĢafa səsləyən ―Molla Nəsrəddin‖çilərin yaradıcılığında poema
nümunələrinə rast gəlməsək də, bu heç də o demək deyil ki, realistlər epik
poeziyadan yan keçmiĢdir. Onlar epik Ģerin digər növlərindən –süjetli satirik
Ģeirlərdən, dialoqlardan, mənzum hekayələrdən istifadə edirdi. Realist poeziyanın
daha çox tənqidi mahiyyət daĢıması, öz qarĢısına gerçəkliyi sosial bəlalarından və
qüsurlarından xilas etmək, cəmiyyətdəki geriliyi və cəhaləti ifĢa etmək, insanları
qəflət yuxusundan oyatmaq vəzifəsi qoyması da realistlərin klassik poemadan
uzaq olmasını Ģərtləndirirdi. Romantiklər isə cəmiyyətin bəlalarını ifĢa etməkdən
daha çox, gerçəkliyin faciələrini geniĢ bəĢəri-tarixi konteksdə dərk etməyə və
mənalandırmağa can atırdı. ―Onlar ədəbiyyata zamanın müəyyən mütərəqqi
ideyalarını gətirir, mühüm aktual mövzulardan yapıĢır, cəmiyyətin, müasir həyatın
suallarına cavab verməyə çalıĢırdılar. Onlar epik və dramatik Ģerin də yeni
Ģəkillərini yaradırdılar. XIX əsr romantiklərində olduğu kimi lirik-epik və
dramatik poemalar, mənzum və mənsur dramlar, romantik povest və hekayələr
onların yaradıcılığında mühüm yer tuturdu‖[3,777]. Bütün bunlara əsasən
romantik poema janrı milli poeziyamızda yeni bir qüvvətlə parlamağa baĢladı.
162
―Həqiqətən də Azərbaycan Ģerində poemanın yeni axtarıĢları, onun ideya
konsepsiyasının dərinləĢməsi daha çox romantik poema janrı ilə əlaqədardır.
Hadi, Cavid, Səhhət və ġaiqin romantik poemalarında dünyaya geniĢ nəzər,
insanın həqiqət və sosial iztirabları əks olunmuĢdur. Bu əsərlərdə bəĢər həyatına
poetik fəlsəfi baxıĢın geniĢliyi, humanizminin gücü, həyat və sənət
konsepsiyasının yeniliyi XX əsrdə lirik-romantik poemanın bir janr olaraq
bərqərar olduğunu göstərdi‖[2,5].
Əsrin ilk onilliklərində -sovet dövrünə qədər yazılmıĢ poemaları
xarakterizə etmək üçün bu poema müəlliflərinin yaradıcılıq mühitini, onların
üzləĢdiyi çətinlikləri nəzərə almaq mütləq vacibdir. Belinski çox düzgün qeyd
etmiĢdi: ―ġairin Ģəxsiyyəti hər hansı kənar təsirlərdən təcrid olunmuĢ Ģərtsiz,
xüsusi bir Ģey deyildir. ġair hər Ģeydən əvvəl insan, sonra öz torpağının vətəndaĢı,
öz zəmanəsinin oğludur. Xalqın və zamanın ruhu ona baĢqalarına təsir etdiyindən
az təsir edə bilməz‖[4,324]. Azərbaycanda da 1905-ci il hadisələrinin təsiri ictimai
həyatın bir çox sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatda da özünü hiss etdirirdi. Belə
ki, əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi bu dövrdən etibarən öz üslubu, ifadə tərzi,
həyata baxıĢı ilə seçilən yeni bir cərəyan formalaĢmağa baĢlamıĢdı ki, bu da daha
öncələr rus və avropa ədəbiyyatını bürüyən romantizm cərəyanından heç də
kəskincəsinə fərqlənmirdi. Bu cərəyanın nümayəndələri fərqli yaradıclıq yolu ilə
dünyanın, cəmiyyətin, insanlığın xoĢbəxt, azad gələcəyinə böyük inam bəsləyir,
bu əqidə uğrunda yorulmadan mübarizə aparırdılar.
Romantiklərin yaradıcılığında yeni xüsusiyyətlərlə zənginləĢmiĢ, dövrün,
zamanın tələblərini, cəmiyyətin arzu-istəklərini əks etdirən epik poeziya
nümunələri klassik ədəbiyyatımızdakı poemalardan, mənzum romanlardan istər
mövzusuna, ideyasına, istərsə də quruluĢuna görə kəskin fərqlənirdi. A.Səhhət,
A.ġaiq, H.Cavid, M.Hadi kimi romantik Ģairlərimizin yaradıcılıq məhsulu olan bu
poemalarda cəmiyyəti, düĢünən beyinləri narahat edən, insanlığın xoĢbəxtliyinə
mane olan bir çox məsələlər iĢıqlandırılmıĢdı. Romantik poemalarda artıq ənənəvi
məhəbbət və dostluq mövzularına müraciət olunmur, dəbdəbəli həyat təsvirlərinə
yer verilmirdi. Bu poemalarda yeni azadlıq ideallarından, mənəvi dəyərlərdən,
insanların azad və xoĢbəxt gələcək uğrunda mübarizəsindən (―BeĢikdən məzara
qədər bəĢərin əhvalı‖, ―Bir sərgüzəĢti-xunin‖), sadə əmək adamlarının azadlıq
mübarizəsinin təsvirindən (―Əhmədin qeyrəti‖), yazılmamıĢ qanun kimi hökm
sürən xalq adət-ənənələrindən (―Mərhəmətli Ədhəm‖, ―Ġki familiyanın məhvi‖),
sənət adamlarının cəmiyyətdəki mövqeyindən (―ġair, Ģeir pərisi və ġəhərli‖), eləcə
də imperialist müharibələrinin dəhĢətli nəticələrindən (―Əlvahi-intibah‖) söz
açılırdı. Romantizmin yaradıcılıq idealları bu mövzuların iĢlənməsinin zəruri
edirdi. Çünki ―ümumi, narazı, üsyankar bir ruh, əhvali-ruhiyyə romantiklərin
nəinki epik –lirik əsərlərinə, bütün yaradıcılığına hakim idi‖[6,75].
XX əsrin romantik poemaları təkcə məzmunundakı yeniliyə, mübariz
ideyasına görə yox, süjet quruluĢuna, maraqlı kompozisiyasına görə də
mükəmməl sənət nümunələri idilər. Bu əsərlərdə iki tendensiyanı- həm Avropa
163
romantizminin, həm də klassik ədəbiyyatın təsirini aydın görmək olurdu. Epik
poeziya nümunələrində bir tərəfdən yeni məzmun və süjetlərdən istifadə
edilirdisə, digər tərəfdən klassik ənənələrə, ədəbi formalara müraciət olunurdu.
Bütün bu cəhətlər orijinal xüsusiyyətlərlə zəngin yeni Azərbaycan poemasının
yaranmasını Ģərtləndirirdi.
Bu poemalarda müəlliflər tarixi simalardan, ənənəvi qəhrəmanlıq
dastanlarından uzaqlaĢıb daha real, həyati ziddiyyətləri əks etdirən, vətən
məhəbbətinin, xalq adət-ənənələrinin, azadlıq arzularının təbliğ olunduğu müasir
süjetlərə meyl edirdilər. Əsrin ilk poemaları daha çox lirik baĢlanğıcın üstünlüyü
ilə seçilsə də, ədəbiyyatımızda konkret süjeti, mükəmməl kompozisiyası ilə
seçilən ―Əhmədin qeyrəti‖, ―Ġki familiyanın məhvi‖, ―Mərhəmətli Ədhəm‖ kimi
epik poemalar da yaranırdı. Epik və dramatik əsərlərdə süjet nəticə etibarilə
ictimai münaqiĢələri və konfliktləri əks etdirən hadisələr sistemidir. Müəllif
təhkiyəsi əsasında nəql edilən bu poemalarda süjet müəyyən bir əhvalatın təsviri
ilə baĢlayır, hadisələr gərgin Ģəkil alaraq kulminasiya mərhələsinə çatır, sonra isə
marqlı bir finalla sona çatdırılırdı.
A.Səhhətin ―Əhmədin qeyrəti‖ poeması ədəbiyyatımızda fəhlə həyatına
həsr olunmuĢ ilk poemadır. Məhz bu əsərdə inqilabçı Bakı fəhləsinin
vətənpərvərlik mübarizəsi qələmə alınmıĢdır. Sadə süjetə malik poema Ġrandan
çorək pulu qazanmaq üçün Bakıya iĢləməyə gələn Əhmədin ağır iĢ Ģəraitinin
təsvirilə baĢlayır, Əhmədin inqilab xəbərini eĢidib vətəninə qayıtması, mübarizəyə
qoĢulması ilə süjet davam etdirilir, hadisələr gərgin Ģəkil alır. Poemada müharibə
səhnələri çox geniĢ təsvir edilməsə də, qəhrəmanın keçirdiyi hisslər, onunn
həyəcanları, sevinci daha real təsvir edilir. ġair hadisəni əlavə epizodlarla
uzatmadan Əhmədin qalibiyyətini, vətənini düĢmənlərdən təmizlədikdən sonra
sevinclə evinə qayıtmasını təsvir edir. A.Səhhət əsərin kompozisiyasını elə
ustalıqla qurmuĢdur ki, obrazın fəaliyyəti təkcə hadisələrin bitməsilə
tamamlanmır, vətəni müdafiə ideyası ilə geniĢlənir.
Xalq adətlərinin romantik təsvirinə əsaslanan ―Ġki familiyanın məhvi‖
poeması isə dramatik konflikti, toqquĢan tərəflərin gərgin mübarizəsi ilə seçilirdi.
Poemanın konflikti folklor süjeti ilə-adət-ənənələrə uyğun olan beĢikkəsmə
hadisəsinin təsviri ilə baĢlayır. Biz burada xalq adət-ənənləri ilə gənclərin arzu –
istəklərinin toqquĢmasını, təəssüf ki, bu mübarizənin faciəli sonluqla
nəticələndiyini görürük. Poemada hərəkət aktının qabarıqlığı və obrazların
psixoloji hallarının davamlılığı əsərin dramatikliyini artırmıĢdır.
Orijinal məzmunu ilə seçilən Məhəmməd Hadi poemaları da strukturuna
görə fərqlənir, XX əsr romantik ədəbiyyatımızda mühüm yer tuturdu. Belə ki
M.Hadi bəzən klassik ənənələrdən bəhrələnsə də, əsərlərini yeni keyfiyyətlərlə
zənginləĢdirməyi daha üstün tuturdu. Utopik cəmiyyət haqqında düĢüncələrin
məhsulu olan ―Aləmi-müsavatdan məktublar‖ poemasında Hadi yaradıcılığının,
Hadi romantizminin bir çox səciyyəvi cəhətləri əksini tapmıĢdır. Azadlıq həsrəti,
hər cür zülm və ədalətsizliklərdən uzaq olan cəmiyyət haqqında, insan və onun
164
səadəti haqqında utopik arzular bu poemanın əsas motivlərini təĢkil edir.Əsər bir-
biri ilə əlaqəli beĢ məktubdan ibarətdir ki, bu cəhətdən poema M.F.Axundovun
―Kəmalüddövlə məktubları‖nı xatırladır. Digər romantik poemalardan fərqli
olaraq burada hadisələr birinci Ģəxsin dilindən nəql olunur, sona qədər də təhkiyə
davam etdirilir. Demək olar ki, burada Ģairin öz düĢüncələri, təəssüratları, xoĢbəxt
gələcəklə bağlı arzuları əks olunur. Poemada Ģair dialoqlardan istifadə etmiĢ, lirik
parçalar arasında nəsrlə haĢiyə çıxaraq əsərin quruluĢunu bir qədər də
mürəkkəbləĢdirmiĢdir. Poema
Ey təbi-vəsiim, səni sığdırmayır aləm,
San kim, qəfəs olmuĢ sənə bu aləmi-müzləm.
-deyə klassik poemalar kimi müəllifin öz könlünə, ―Ruhül-qüds
təbiətimə‖ adlandırdığı təbinə müraciəti ilə baĢlayır. Süjet isə dünyanı seyrə çıxan
ilham mələyinin ―Cahani-müsavat məktubları‖ silsiləsindən ilk məktubu ilə
baĢlayır. Məzlumu, zalımı, hakimi olmayan azad, xoĢbəxt cəmiyyətin təsviri ilə
süjet davam etdirilir. Sonuncu məktubda parlamentin təsviri verilir ki, bu da Ģairin
gələcəklə bağlı arzularının ifadəsi idi. Bu məktubla da süjet xətti, eləcə də poema
bitir.
Hadinin romantik-ekspressiv üslubda yazılmıĢ ―Bir sərgüzəĢti-xunin‖
poeması da ―Aləmi-müsavatdan məktublar‖ poeması kimi mənzum və mənsur
hissələrin növbələĢməsi prinsipi ilə yazılmıĢdır. Əsərdə nəzm hissələri çoxluq
təĢkil edir, romantik bir dillə müəllifin azadlıq ideyaları tərənnüm olunurdu. Çar
zülmü altında inləyən Rus xalqının əzab-əziyyətli günlərindən, istismarçı
təbəqələrin özbaĢınalığından bəhs edilən poema bir rus qızının dilindən nəql
olunur. Süjet xətti qızın sevgi etirafı ilə baĢlasa da, ictimai-siyasi hadisələrin
təsviri poema üçün daha xarakterikdir.
XX əsrin poemaları içərisində A.Səhhətin ―ġair, ġeir pərisi və ġəhərli‖
dramatik poeması özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Bu əsərdə mühitin, burjua-
mülkədar cəmiyyətinin istedada, sənətə məna və əhəmiyyət verilmədiyi, həyati
çətinliklər altında qabiliyyətli insanların əzildiyi göstərilmiĢdir. Dram janrına xas
dialoq və monoloqdan, eləcə də remarkalardan ibarət poema yalnız üslub və
məfkurəsinə görə yox, quruluĢu baxımından da zamanına görə yeni əsər idi.
Burada mükalimə Ģəklində üç Ģəxsiyyətin surəti çəkilir. Bu Ģəxsiyyətlərin hərəsi
bir zümrənin nümayəndəsidir, hərəsinin özünə görə müəyyən siması var.
Bunlardan ġeir pərisi göylərə, yüksəkliklərə, cəmiyyətdən uzaq, romantik bir
aləmə meyl edən Ģəxsiyyətdir. ġəhərli ictimai zəminə əsaslanan, günün
mübarizələrində yaĢayan həqiqi insandır. ġair isə müasir cəmiyyətin zülm və
iĢgəncələrini bütün ağırlığı ilə hiss edən xarakter bir sənətkardır. Bu üç Ģəxsiyyəti
birləĢdirən isə sənətə, Ģeirə olan məhəbbəti, Ģeir aĢiqi olmalarıdır. Hər üçü sənət
uğrunda fədakarlığı təbliğ edir.
XX əsr poemalarında romantizmdən gələn novatorluq nə qədər üstün olsa
da forma etibarı ilə klassik ədəbiyyatın təsiri daha güclü idi. Bu əsərlərdə ənənəyə
əsaslanmanın ən mühüm elementi vəzn və qafiyə sistemində özünü göstərirdi.
165
Çünki XX əsrin ilk onilliklərində ənənəvi əruz vəzni poeziyanın hələ də əsas
vəzni, əsas ahəngi idi. Düzdür bu dövr Ģairlərin yaradıcılığında ara-sıra heca
vəznli nümunələrə rast gəlsək də, bu ənənəyə çevrilməyir, klasik vəzn
üstünlüyünü saxlayırdı. Vəzn də, qafiyə də poetik əsərdə xüsusi ahəngdarlıq,
musiqililik yaratmaq, bədii fikri daha emosional Ģəkildə oxucuya çatdırmaq
vasitəsidir. Bualo ―Poeziya sənəti‖ndə Ģeirdə ahəngdarlığı, gözəlliyi və ən əsası
sadəliyi təbliğ edir və hamını bu cəhətlərə diqqət yetirməyə səsləyirdi. ―Qələmə
aldığın əhvalatı həmiĢə incə və qəĢəng bir sadəliklə nağıl etməyə çalıĢ. Elə et ki,
bəzək-düzəksiz xoĢa gələsən. Bunun üçün Ģeirə ahəngə diqqət yetir, vəzni pozma:
misranı iki yerə bölməli olsan, elə et ki, sözlər arasındakı fasilə mənaya xələl
gətirməsin, onu daha da aydın nəzərə çatdırsın‖[5,31].
XX əsrin poemaları da romantik bir dillə ənənəvi əruz vəznində yazılırdı.
Hətta sovet dövründə qələmə alınmıĢ ―Qız qalası‖, ―Azər‖ poemaları da bu
klassik vəzndə yazılmıĢdı. Hadinin ―Aləmi-müsavatdan məktublar‖, ―BeĢikdən
məzara qədər bəĢərin əhvalı‖, Səhhətin ―ġair, ġeir pərisi və ġəhərli‖, ġaiqin ―Ġki
familiyanın məhvi‖, ―Mərhəmətli Ədhəm‖ poemaları əruz vəznində və klassik
poemalar üçün xarakterik məsnəvi Ģəklində yazılmıĢdı. Misraların baĢdan-baĢa
cüt-cüt qafiyələndiyi bu poemalarda bütün əsər boyu qafiyələnmənin pozulma
hallarına rast gəlinmir. Bu poemalar içərisində ―Əhmədin qeyrəti‖ və Hadinin
―Bir sərgüzəĢti-xunin‖ poemaları bənd və qafiyə quruluĢundakı yeniliyi ilə
seçilirdi. Məlumdur ki, məzmun və forma daima bir-birinə təsir edir, biri digərini
formalaĢdırır. ―Əhmədin qeyrəti‖ poemasında da canlı həyat lövhələrinin
yaradılması əsərin dilinə, üslubuna öz təsirini göstərmiĢ, onu realist əsərlərə
yaxınlaĢdırmıĢdır. Bu poema digər romantik poemalardan fərqli olaraq heca
vəznində və bəndləmə sistemi ilə yazılmıĢdır. Hər biri 6 misralı 13 bənddən ibarət
bu poema 15 hecalı Ģeir ölçüsündə qələmə alınmıĢdır. Bu ölçülü Ģeir Ģəkli
Azərbaycan poeziyasında aparıcı yerlərdən birini tutur. H.Cavidin ―Azər‖
poemasının bəzi hissələri, S.Vurğunun ―Aslan qayası‖, ―Bakının dastanı‖,
S.Rüstəmin ―Partizan Əli‖ poemaları 15-lik ölçüdə yazılmıĢdır.
Hər yer viran, səssiz, sanki matəm çökmüĢ çöllərə... a
Vətənini belə görcək qeyrətindən ağladı, b
Uğurunda ölmək üçün belin möhkəm bağladı. b
Pa-piyadə düĢdü yola, getsin çatsın ləĢgərə. a
Taqət kəsən qarlı külək gərçi davam edirdi, c
Cəsarətli Əhməd lakin qeyrət ilə gedirdi. c
[9,306}
15 hecalı misralar 4+4+4+3 Ģəklində bölünmüĢdür. Poema maraqlı və sabit
qafiyə quruluĢuna malikdir. Birinci bənd abbacc, ikinci bənd deedff, üçüncü bənd
ghhgii və s. Ģəklində qafiyələnir və heç yerdə qafiyələnmənin pozulmasına rast
gəlinmir.
M.Hadinin türk ədədbiyyatından iqtibas etdiyi ―Bir sərgüzəĢti-xunin‖
poemasının nəzm hissəsi əruz vəznində yazılsa da, qafiyələnmə sistemindəki
166
yeniliyi ilə seçilir. Poemanın bütün misraları 7 hecadan ibarət olub, əsasən, abcd,
efgd Ģəklində qafiyələnir, yəni ilk 3 misra sərbəst olduğu halda, dördüncü misra
hər zaman eyni Ģəkildə qafiyələnir. Yalnız bir neçə yerdə qafiyələnmə sistemi
pozulur, lakin poemada əsas qafiyə üstünlük təĢkil edir.
Zənn eylədim ki, indi a
Ərzi-məhəbbət eylər, b
Bir ―sevgilim‖ deyərsə, c
Məsud olur bu bədbəxt. d
Elani-eĢq edərsə- e
Yarım, bu Ģəb parıldar f
Ümmidimin göyündən g
Səyyareyi-səadət. d [7,384]
XX əsin ilk poemaları dil-üslub xüsusiyyətləri ilə də seçilir, romantizmə
məxsus ərəb-fars tərkibləri, türk sözləri digər əsərlərdə olduğu kimi poemalarda
da üstünlük təĢkil edirdi. Lakin bu əsərlərdə iĢlənən orijinal ifadə vasitələri,
təĢbihlər, bədii nidalar, xitablar poemaların ideya məzmunun açılmasında mühüm
rol oynayır, əsərlərin bədii dəyərini artırıdı.

SUMMARY
At the beginning of XXth century an interest for the poetry genre along
with many other new genres strengthened in the way that it led to creation of
lyrical, epical and dramatic poems of different content. New specificities have
enriched the creative works of our romantic poets. Their poems reflected the
needs of that period, wishes and desires of the society. However they neither
referred to the subject of friendship, love nor to the description of life of luxury.
―Manliness of Ahmad‖, ―Poet, Muse and Townsman‖, ―Generous Adham‖,
―Letters from Alami-musavat‖ and other poems represented new phenomenon in
our literature with their unique style, story, composition and language.

ƏDƏBĠYYAT
1.Ağayev Ġ. XX əsrin əvvəlində Azərbaycan Ģeri, Bakı, ―Elm‖, 2002
2.Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. Poema, Bakı, 1988
3.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, iki cilddə, II cild, Bakı, 1967
4.Belinski V.Q.Rus ədəbiyyatının klassikləri haqqında, Bakı, 1954
5.Bualo Poeziya sənəti Bakı, AzərnəĢr, 1969
6.Cəfər M. Romantizmin ideya xüsusiyyətləri, Bakı, Azərbaycan Dövlət
nəĢr, 1974
7.Hadi M. SeçilmiĢ əsərləri, Bakı, ―ġərq-Qərb‖, 2005
8.XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri, Bakı, ―Elm‖, 2006
9..XX əsr Azərbaycan poeziyası, Bakı, Yazıçı, 1988

167
 Cəbrayılova Zoya Hüseyn qızı
Bakı Slavyan Universiteti

Y.BALASAQUNLUNUN “QUTADQU BĠLĠK” ƏSƏRĠ VƏ

N.GƏNCƏVĠNĠN “SĠRLƏR XƏZĠNƏSI” POEMASINDAKI BƏZĠ
PARALELĠZMLƏR

Samanilərin hakimiyyətinin zəifləməsi nəticəsində Qərbi və ġərqi

Türküstanın ilk yeni və qüdrətli türk-islam dövləti yarandı. Bu dövlətin yaradıcısı
Əbdülkərim Satuq Buğra Qaraxan soğdi dili və mədəniyyətinin yerinə türk dili və
mədəniyyətinin əsasını qoydu. XIII əsrin əvvəllərinə qədər yaĢayan ilk türk-islam
dövləti olan Qaraxanlı dövlətinin iki böyük Ģəhəri: KaĢqar (paytaxt) və iqtisadi,
mədəni mərkəz olan Balasaqun türk dünyasına iki görkəmli Ģəxsiyyət və iki
möhtəĢəm abidə bəxĢ etmiĢdir. Bunlardan biri Mahmud KaĢqari və onun ―Divani
lüğət-it türk‖, digəri isə Yusif Balasaqunlu və onun ―Qutadqu bilik‖əsərləridir.
Türk ədəbiyyatı və mədəniyyətinin möhtəĢəm abidəsi olan ―Qutadqu bilik‖
əsərinin müəllifi Yusif Balasaqunlu 350-ci beytdə poemanı bu cür təqdim
etmiĢdir:
―Kitaba Qutadqu bilik adını verdim
Oxuyanı uğurlasın, əlindən tutsun‖[2, s. 40].

―Kitaba ad verdim ―Qutadqu bilik‖

Tapsın oxuyanlar ağ gün, xoĢbəxtlik‖ [3, s. 36].
Türkdilli xalqların ilk poeması olan ―Qutadqu bilik‖ onların dil
xüsusiyyətlərini, bədii təfəkkür tərzini əks etdirən əvəzsiz ədəbi abidədir. ―Aradan
keçən doqquz əsr ərzində nə qədər Ģəhərlər, səltənətlər, imperiyalar, sultanlar
xəritədən və tarixdən silinmiĢ, yerlə-yeksan olmuĢ, bu möhtəĢəm abidə isə
təravətini itirməmiĢ, bircə qönçəsinin də solmasına, tufanlara düĢməsinə yol
verməmiĢdir‖ [3, s. 9].
―Qutadqu bilik‖ didaktik poemadır. Bu janrın kökləri qədim dövrlərə gedib
çıxır. Bu janr qədim misirlilərə, hindlilərə, çox sonralar isə avropalılara məlum
olmuĢdur. Məhz avropalılar Renessans dövründə, yəni ―Qutadqu bilik‖dən
təxminən 5 əsr keçdikdən sonra elə həmin ideyaları ifadə etmək üçün öz həyat
Ģəraitlərini əks etdirən əsərlər yaratmıĢlar ‖ [1, s. 11-12].
Etik-əxlaqi, nəsihətnamə xarakterli əsərlər ġərqdə çoxdan məĢhur
olduğundan belə qənaətə gəlmək olar ki, Y.Balasaqunlunun sələfləri olmuĢdur.
Lakin ―Qutadqu bilik‖ islami dəyərləri təbliğ edən, türk dilində yazılan ilk və
hələlik yeganə əsərdir.
―Qutadqu bilik‖ türk ruhunun, türk mənəviyyatının, türk həyatının
ensiklopediyası adlana biləcək bir əsərdir. Bu əsərin tədqiqatçıları onu hərtərəfli
təhlil süzgəcindən keçirmiĢ, maraqlı faktlara söykənən mülahizələr irəli sürmüĢ,
bəzən isə reallıqdan uzaq olan fikirlər də söyləmiĢlər.
168
 Türk ədəbiyyatının, dilinin, tarix və mədəniyyətinin tədqiqi sahəsində çox
böyük əməyi olan V.V. Barthold qədim və orta əsrlərdə hər millətdə nəsihət
formasında yazılmıĢ əsərlərin olduğunu, həmin əsərlərdə tarixi məqamlar və
həyatla bağlı faktların mövcudluğunu göstərərək yazmıĢdır ki, ―Qutadqu bilik‖də
bu kimi Ģeylər görmürük. Orada yalnız dadsız məcazlar və həyatdan çox uzaq bir
sıra quru nəsihətlər görürük‖ [5, s.119]. Bartold daha sonra ―Qutadqu biliy‖i belə
xarakterizə etmiĢdir: ―Balasaqunlu Yusifin əsərində heç bir tarixi Ģəxs adı
çəkilmir. Bu baxımdan ―Qutadqu bilik‖ fars dilində yazılmıĢ analoji əsərlərlə
müqayisədə aĢağı əyarlı bir əsərdir. Poemanın qəhrəmanları ―cansız və
sönük‖dürlər‖ [6, s. 113]. Bartoldun bu fikirləri ilə razılaĢmaq olmaz, çünki
―Qutadqu bilik‖ məhz həyatda insan üçün önəmli olan dərin fəlsəfi, etik, əxlaqi və
mənəvi anlayıĢların toplusundan ibarətdir. Obrazlara gəldikdə isə onlar nə cansız,
nə də sönükdürlər, əksinə çox ağıllı, uzaqgörən və müdrikdirlər.
Dünya ədəbiyyatının incilərindən biri olan ―Qutadqu bilik‖ əsərinin əsas
məzmununu müəllifin ideal cəmiyyət, ədalətli hökmdar və insan xoĢbəxtliyi
haqqındakı fikirləri təĢkil edir. Müəllifin fikrinə görə insan bu dünyaya xoĢbəxt
olmaq üçün gəlmiĢ, sevinc, səadət üçün yaranmıĢdır. Y.Balasaqunlu oxucuya
xoĢbəxt olmağın yollarını göstərərək, sonda belə nəticəyə gəlir ki, əsl xoĢbəxtlik
hər bir insanın əxlaqi təmizliyi və mənəvi kamilliyindədir. ġair belə hesab edir ki,
insan xoĢbəxt olmaq üçün yüksək əxlaqi və mənəvi dəyərlərə sahib olmalıdır.
―Qutadqu bilik‖ əsərində məhz bu dəyərlərdən söhbət gedir.
Y.Balasaqunlu öz poemasında simvolik obrazlarla ifadə edilmiĢ anlayıĢların
hökm sürdüyü bir ölkəni təsvir edir. Bu ölkədə düzgün və qəti qanunu, ədaləti
Gündoğdu (hökmdar), səadəti, xoĢbəxtliyi, dövləti Aydoldu (vəzir), ağılı
ÖydülmüĢ (vəzirin oğlu), həyatın sonunu, aqibəti isə OdqurmuĢ (vəzirin
tərkidünyalığı seçmiĢ qardaĢı) təmsil edirlər.
―Qutadqu biliy‖in XI əsr türk həyatının ensiklopediyası adlandırılması
əsərin məzmunu ilə tam təsdiqlənir, çünki ―Y.Balasaqunlu dövlətin quruluĢu,
cəmiyyətin sosial strukturu, tərkibi, sinif, təbəqə, zümrələr haqqında dəqiq
məlumat vermiĢ, xalqın qan yaddaĢında yaĢayan adlı-sanlı alplardan, ərənlərdən
bəhs etmiĢ, o dövrün adət və ənənələrini, onlarca atalar sözünü və məsəli bizə
çatdırmıĢ, bir sözlə, zəngin türk mənəviyyatını, türkə məxsus olan hər Ģeyi canlı
və parlaq boyalarla təsvir etmiĢdir.
Y.Balasaqunlu ―ədalətli hökmdar‖ və ―ağıllı vəzir‖ surətləriylə özünün
utopik fəlsəfi görüĢlərini ortaya qoymuĢ, dövlət quruculuğu və idarəçiliyi
haqqında yeni əxlaqı-siyasi dəyərlər toplusu hazırlamıĢ, həm müasirlərinə, həm də
gələcək nəsillərə bir istinad nöqtəsi qoymuĢdur.
Bədiiliklə yanaĢı sırf pedaqoji əsər olan ―Qutadqu biliy‖in didaktik poema
adlandırılması olduqca məqsədəmüvafiqdir. Həqiqitən, Y.Balasaqunlu həyatın hər
üzünü görmüĢ təcrübəli bir pedaqoq kimi, ―insana baĢucalığı gətirən Ģeylərdən
bəhs etmiĢ, hər yaĢdan olan insanlar üçün faydalı öyüd, nəsihət və məsləhətlər
vermiĢ, xeyirxahlığı və yaxĢılığı, əxlaqi paklığı və mənəvi təmizliyi, Ģəxsi
169
təvazökarlığı və daxili gözəlliyi təbliğ etmiĢ, insanın xoĢbəxt olmasında elmin və
biliyin, ağlın və zəkanın, təlim və tərbiyənin, səbrin və mətanətin, insafın və
mərhəmətin, əməyin və çalıĢqanlığın, mərdliyin və comərdliyin, dilə və nəfsə
hakim olmağın böyük rol oynadığını bildirmiĢ, bir ata kimi yalana, dedi-qoduya,
içkiyə, qumara, oğurluğa, hərisliyə yaxın durmamağı, böyüyə hörmət, kiçiyə
Ģəfqət göstərməyi, adət-ənənəyə sayğıyla yanaĢmağı namus, Ģərəf və ləyaqəti uca
tutmağı, abır, həya və isməti gözləməyi tövsiyə etmiĢ, öz aktuallığını bütün dövr
və zamanlarda qoruyacaq əhəmiyyəti və dəyəri heç zaman itməyəcək hikmət dolu
didaktik bir poema (pəndnamə) yazaraq hələ min il bundan əvvəl insansevərliyin
və humanizmin carçısı olmuĢdur‖ [7, s. 115-116].
Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu bilik‖ əsəri təkcə tərbiyəvi fikirlərlə dolu olan
bir pedaqoji abidə deyil, o eyni zamanda özündən sonraki orta əsr ġərq xalqlarının
ədəbiyyatına təsir edən bədii əsərdir. Türkdilli, həmçinin farsdilli xalqların
ədəbiyyatına ―Qutadqu biliy‖in təsirini, Ģübhəsiz, inkar etmək olmaz. Qabus ibn
VəĢmgirin öz oğlu GülanĢaha yazdığı ―Qabusnamə‖, Əbu Əli Həsən
Nizamülmülkün Səlcuq sutltanı Məlik Ģaha həsr etdiyi ―Siyasətnamə‖, Nizami
Gəncəvinin ―Xəmsə‖si, Nəsirəddin Tusinin Ġranın NiĢapur Ģəhərində yazdığı
―Əxlaqi Nasiri‖, dünya ədəbiyyatına moralist Ģair və nasir kimi daxil olmuĢ Sədi
ġirazinin ―Gülüstan‖, ―Büstan‖ və s. məhz bu təsirdən bəhrələnmiĢ əsərlərdir.
Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu bilik‖ əsəri ilə Nizami Gəncəvinin əsərləri
arasında müqayisə apararkən onların ideya, məzmun, süjet xətti, quruluĢ və
kompozisiya baxımından yaxınlığı qənaətinə gəlmək olur. Məlumdur ki, Nizami
Gəncəvi öz ―Xəmsə‖sini yazanda sifahi xalq ədəbiyyatından, özündən əvvəl yazıb
yaratmıĢ Ģələflərindən, o cümlədən Firdovsidən bəhrələnmiĢdir. ―Qutadqu biliy‖ə
gəldikdə isə bu günə qədər Nizami Gəncəvinin bu əsərlə tanıĢlığı barədə elə bir
dəqiq məlumat olmasa da hər iki abidənin ideya və məzmunca səsləĢməsi onu
deməyə əsəs verir ki, Ģair bu əsərlə, Ģübhəsiz, tanıĢ ola bilərdi.
Həm Y.Balasaqunlu, həm də Nizami yaradıcılığının əsas qayəsini ədalətli
hökmdar, azad, xoĢbəxt cəmiyyət və insan ruhunun tərənnümü təĢkil edir.
Y.Balasaqunlunun yaratdığı yeganə ədalətli hökmdar obrazı Gündoğdu Elik
Nizaminin yaratdığı silsilə ədalətli hökmdar obrazları (Məhinbanu, ġirin, NüĢabə,
Ġsgəndər və baĢqaları) üçün zəmin olmuĢdur. Hər iki mütəfəkkir hökmdarları
yalnız və yalnız Ġlahi haqqa, düzlüyə, ədalətə, yaxĢılığa, insanlığa, sevgiyə,
xeyirxahlığa və.s. söykənməyə, bir an belə onları yaddan çıxarmamağa
çağırmıĢlar:
N. Gəncəvi: ―Xeyirxahlığı güdmək – adillik niĢanəsi,
Xalqa xidmət – kiĢinin ən böyük xəzinəsi!

Hər kəs yaxĢılıq etsə, yatmıĢ bəxti ayıldar,

Bir gün həmən yaxĢılıq öz üstünə qayıdar.

Bu dünyada kim tapar ən böyük səadəti?

170
 O kəslər ki, qoruyar, gözləyər ədaləti!‖ (10, s.97, 101,
110)

Y.Balasaqunlu: ―Bu bəyliyin təməli doğruluqdur,

Bəylər doğru olsa, dünya aram tapar.

Ey yaxĢı insan, yaxĢılığı davam etdir,

YaxĢılıq qarımaz, onun ömrü əbədidir.

Dünya yaranandan bəri bir qayda var:

Onun niĢanəsi insanlığa qarĢı insanlıq etməkdir‖ (2, s. 76,
135, 419) və s.
N.Gəncəvi bütün bu ideyaları sonrakı əsərlərində davam etdirərək insan
ruhunu həm ən yüksək məqamda ( Ġsgəndər obrazı), həm də ən adi halda
(kərpickəsən qoca obrazı) təsvir etmiĢdir.
Y.Balasaqunlu isə yaratdığı dörd obrazın heç birinin iç dünyasını,
duyğularını, keçirdiyi hissləri bədii boyalarla verməyə çalıĢmamıĢ, əksinə sırf
nəsihət xarakterli müdrik fikirləri ilə insanın (hökmdardan tutmuĢ, qapıçıya qədər
hər kəsin) cəmiyyətdəki düzgün, ədalətli, ağıllı və planlı mövqeyini Ģərh etmiĢdir.
N.Gəncəvinin ―Sirlər xəzinəsi‖ və Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu bilik‖
poemalarında quruluĢ, mətn və məzmun yaxınlığı vardır. Hər iki poemada
müəlliflər xalq müdrikliyindən qaynaqlanan atalar sözləri, hikmətli kəlamlar,
məsəllər və frazeologizmlərdən geniĢ istifadə etmiĢ və yüzilliklərə ölçülmüĢ
qiymətli söz söyləmiĢlər:
Məsələn, N. Gəncəvi: ―Xəcalət çəkəni etməzlər zəlil,
Bu zülmkarlıqdır, ədalət deyil.

ĠkibaĢlı dostluğu dostluq sanma heç

zaman,
Qərəzli dost – düĢməndir, arxalanma heç
zaman.

AĢıb-daĢsa biliyin, dinməməyə alıĢ sən,

DanıĢmağa çalıĢma, dinləməyə çalıĢ
sən!‖ (11, s..23, 27,98)

Y. Balasaqunlu: ―Hər kəsin hərəkəti onun əslinə Ģahiddir,

Hərəkəti nədirsə, əsli də odur.

Təvazökar adamı xalq sevər,

Təkəbbürlü və kinli adamı sevməzlər.

171
 Kimin oğlu-qızı ərköyün olsa,
Onun payına ağlamaq düĢər‖ (2, s.421, 176, 106).
Hər iki poemanın quruluĢuna gəldikdə ―Sirlər xəzinəsi‖ndə dəyərlər və
hikmətlər ardıcılığı belədir: birinci yerdə və ən yüksəkdə Allah durur və Ģair
əvvəlcə Allaha sitayiĢ edir; sonra peyğəmbər gəlir və Ģair Məhəmməd
peyğəmbərin tərifini verir; üçüncü yerdə Ģah durur və Nizami Bəhram Ģaha öz
sitayiĢini izhar edir; sonra Ģair haqqında və sözün hikməti haqqında fikirlər
söylənir; nəhayət, adi insan haqqında və insanın ruhi mahiyyəti haqqında söhbət
gedir, ruhun məskəni olan qəlbin tərbiyəsi tərənüm olunur. Bununla da əsərin giriĢ
hissəsi bitir. Əsas hissədə isə insan mövzusuna müraciət olunur və iyirmi
məqalənin hamısı bu mövzuya həsr olunur‖ [8, s.28-29]. Ardıcıllığı nəzərdən
keçirdikdə ilk baxıĢda sadə quruluĢ diqqəti cəlb edir. Lakin vaxtilə
E.Bertelsin yazdığı kimi ―Nizaminin ―Sirlər xəzinəsi‖ fars dilində yazılmıĢ ən
çətin əsərlərdən biridir‖ [9, s. 82].
Nizaminin ―Sirlər xəzinəsi‖lə müqayisədə Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu
bilik‖ əsəri heç də mürəkkəb quruluĢlu bir əsər deyildir. ―Qutadqu biliy‖in
dünyada tanınmasında çox böyük xidməti olan türk tədqiqatçısı RəĢid Rəhməti
Aratın üç əlyazma (Vyana, Qahirə, Fərqanə) nüsxələri əsasında hazırladığı
türkcəyə çeviridə ardıcıllıq belədir: 38 sətirlik mənsur müqəddimə, 77 beytlik
mənzum müqəddimə ,85 fəsli əhatə edən 6520 beyt, 125 beyti (44+40+41) əhatə
edən 3 qəsidə də daxil olmaqla cəmisi 6645 beyt. Mənzum müqəddimədəki 77
beyti əlavə etdikdə beytlərin sayı 6722-yə misraların sayı isə 13444-ə çatır.
Nizaminin ―Sirlər xəzinəsi‖ndə olduğu kimi Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu
bilik‖ əsəri də ġərq ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq ulu Tanrının mədhi ilə baĢlayır,
sonra Ģair ulu peyğəmbərimiz Məhəmməd Mustafanı vəsf edir, ardınca
peyğəmbərimizin dörd əshabəsi Atiq ləqəbli xəlifə Əbubəkri, Faruq ləqəbli xəlifə
Öməri, sonra Osmanı və Əlini tərənnüm edir: daha sonra Y.Balasaqunlu əsərdə
yeganə bədii lövhə olan yaz fəslinin təsvirini verir, elə buradaca Buğra xanı tərif
edərək onu dinin izzəfi,dövlətin dayağı, millətin tacı, Ģəriətin dirəyi adlandırır.
ġair daha sonra yeddi səyyarə və on iki bürcü təhlil və tərənnüm edir; sonrakı
fəsillərdə insanın dəyərinin ağılla və biliklə ölçüldüyü, dilin xeyir və zərəri,
yaxĢılıq, kitabın adı, məzmunu, davranıĢ qaydaları və qocalıq barədə Ģair öz
mülahizələrini söyləyir.
XIII fəsildən etibarən əsərin süjet xətti bir neçə istiqamətə parçalanr. Bu
xətlərin birində poemanın əsas ideyaları öz əksini tapır. Gündoğdu Eliklə
ÖgdülmüĢ arasında dövlət, ordu, məmurlar və b. barədə söhbətlər gedir. Bu
söhbətlərdə dövləti və cəmiyyəti idarə etməyin yolları göstərilir. Beləliklə,
Y.Balasaqunlu o dövrdəki türk dövlət quruculuğunun, idarəçilik sisteminin,
idarəetmə aparatının aydın sxemini və modelini verir. ġair əsas mətndə əsəri 462-
ci ildə baĢa vurduğunu, oxucunun kitabdan bəhrələnməsini və müəllifi xatırlayıb
ona rəhmət oxumasını diləyir.

172
 Əsas mətndən sonra gələn 125 beytdən ibarət olan 2 qəsidə əslində ġərq
poetik ənənəsinə uyğun olaraq ithaf olunduğu Ģəxsə xitab və müəllifin son sözü ilə
tamamlanmalı idi, əksinə ―Qutadqu bilik‖də Buğra xana xitab yoxdur. Əsərin
yekunu olan bu qəsidələri Y.Balasaqunlunun gələcək nəsillərə vəsiyyəti kimi
qiymətləndirmək olar. Vəsiyyətdə isə bütün bəĢəriyyətə son söz kimi ―bilik‖,
yalnız və yalnız ―bilik‖ tövsiyə olunur. Nizami Gəncəvinin ―Qüvvət elmdədir,
baĢqa cür heç kəs, Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz‖ fikri Y.Balasaqunlunun bu
vida sözü ilə çox dəqiq səsləĢir. Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu bilik‖ və Nizami
Gəncəvinin ―Sirlər xəzinəsi‖ poemalarını bir-birinə yaxınlaĢdıran əsas
xüsusiyyətlərdən biri hər iki əsərdə vahid süjet xətti, vahid baĢ qəhrəmanın
olmaması, digəri isə onları birləĢdirən fikir yekdilliyi, yəni insan - onun ruhi
kamilləĢmə və xoĢbəxt olma yollarının axtarıĢlarıdır.

SUMMARY
The similarity between the work ―Qutadgu-knowledge‖ (Qutadqu-bilik) by
Yusif Balasagunlu and the poem ―Treasure of mystery‖ by Nizami Ganjavi was
analyzed in this article.
The main features of both works are not being of plot line and main heroes.
Thought unanimity, spiritual perfection of human, the search of the ways of being
happy and other problems were analyzed in the article.

ƏDƏBĠYYAT
1. Кононов А.Н. Слово о Юсуфе из Баласагуна и его поэме «Кутадгу
билиг». // Советская тюркология, 1970, № 4, s.3-12.
2. Balasaqunlu Y. Qutadqu bilik-xoĢbəxtliyə aparan elm. Bakı, 1994, 487 s.
3. Balasaqunlu Y. Qutadqu bilik. Bakı, 1998, 334 s.
4. Ulutürk X.R. Ġlk möhtəĢəm abidəmiz // Qutadqu bilik. Bakı, 1998, 334 s.
5. Bartold V.V. Ġslam Mədəniyyəti Tarixi. Ankara, 1984, s. 119.
6. Бартолд В.В. Сочинения. М., 1986, т. V, с. 113.
7. Ramiz Əsgər. Qutadğu bilig .Bakı, 2003, 319 s.
8. Qocayev M.Q. Nizaminin insan fəlsəfəsi .Bakı, 1997, 149 s.
9. Бертельс Е. Низами. М., 1972, с. 82.
10. Gəncəvi N. Sirlər xəzinəsi, Bakı, 2004, 262 s.
11. Gəncəvi N. Hikmət və nəsihətlər, Bakı, 1981, 148 s.

173
 Cəfərli Məhərrəm Allahqulu oğlu
Naxçıvan Dövlət Universiteti

HEYDƏR ƏLĠYEV VƏ MĠLLĠ–MƏNƏVĠ ĠRS

Dünya xalqlarının tarixi taleyinə və sosial-siyasi təcrübəsinə baxılsa, orada

həmin xalqın içindən çıxıb onu taleyüklü məqamda çətinlikdən qurtaran, onu
yönəldən, ona müasir dünyada mövcud ola bilmək və gələcəyə nikbin ruhla gedə
bilmək üçün yollar göstərən öndərin rolu və mövqeyi aydın Ģəkildə görünür. Məhz
oyanıĢ milli Ģüurun milli təĢkilatlanmaya, milli dirçəliĢə və istiqlala yönəldilməsi
öndər missiyası və dövlət baĢçısının xilaskar funksiyası ilə gerçəkləĢir; азад
инсан да, демократик dövlət də, təhlükəsiz vətən də дə бу заман xəyaldan və
arzudan konkret tarixi reallığa çevrilir.Bizim milli tariximizdə zəngin və Ģərəfli
səhifələr yazan böyük Ģəxsiyyətlərimiz olub. Sovet dönəmi də daxil olmaqla
bizim milli dövlətçilik təcrübəmizin ən nikbin ifadəsi özünü Ulu Öndər Heydər
Əliyevdə tapdı.
Azərbaycanın müasir tarixində misilsiz xidmətləri olan ümummilli lider
Heydər Əliyevin fəaliyyəti xalqımızın ictimai- mədəni həyatının bütün
sahələrini əhatə edir. 1969 – cu ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci
katibi seçildikdən sonra Azərbaycanda gedən iqtisadi və mədəni quruculuq iĢləri
böyük vüsət almıĢ, cəmiyyətin mənəvi tərəqqisində yeni bir mərhələ
baĢlanmıĢdır. Bu mədəni proses 1982 – ci ilın sonlarına qədər yüksələn xətlə
davam etmiĢdir.
1982-1987- ci illərdə Heydər Əliyev SSRĠ- nin rəhbərlərindən biri olmuĢ
və bu dövrdə də Azərbaycan üçün mühüm iĢlər görmüĢdür. Bu illərdə
Azərbaycanda elm, təhsil və mədəniyyətin inkiĢafında xüsusi irəliləyiĢlər
olmuĢdur ki, bunlar da mərkəzi hakimiyyətdə təmsil olunan Heydər Əliyevin
uzaqgörən siyasətinin və fədakar fəaliyyətinin nəticəsidir.
1990- 1993- cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında ictimai- siyasi
fəaliyyətini davam etdirən Heydər Əliyev ən çətin zamanlarda Naxçıvan ərazisini
və əhalisini düĢmənlərdən qorumuĢ, blokada Ģəraitində yaĢamağa məcbur olan
Respublikanın sosial – iqtisadi və ictimai- mədəni problemlərinin həlli üçün
çox gərgin bir Ģəraitdə çalıĢmıĢdır.
1993- 2003- cü illərdə müstəqil, demokratik və dünyəvi dövlət qurmaq
istiqamətində fəaliyyət göstərmiĢ, bu taleyüklü iĢin öhdəsindən ugurla gəlmiĢdir.
Mənəvi institutların sıradan çıxmaqda olduğu sosial xaos və anarxiya Ģəraitində
xalqın tələbi ilə hakimiyyətə gəlmiĢ, dövlət quruculuğu ilə məĢğul olmuĢdur.
Heydər Əliyevin Respublika rəhbəri kimi fəaliyyətinin ən qisa xülasəsi belədir.
Məhz xalqdan böyük dəstək və inam alan Ulu Öndər Heydər Əliyev xalqın
sabaha inamını, gələcəyə ümidini qısa müddətdə bərpa edə bildi, xalqı total
psixozdan, ruh düĢgünlüyündən, mənəvi sarsıntılardan xilas etdi. Öndər dühası
174
bütün problemləri, o cümlədən dövlət quruculuğuna mane olan faktorları
neytrallaĢdırmaqlla Azərbaycanın gələcək inkiĢafına geniĢ yol açmağa nail oldu.
Ölkədə gedən iri iĢlər, layihələr, sərmayələr, iqtisadi, siyasi və mədəni quruculuq
Heydər Əliyev milli dövlətçilik siyasətinin strateji xətti kimi günü-gündən daha
daha geniĢ vüsət alır və bu gün də eyni uğurla davam edir. Ulu öndərin çox
dəqiqliklə qeyd etdiyi kimi, XX əsr Azərbaycan xalqının ən böyük nailiyyəti
Ģübhəsiz ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasıdır. Öz müstəqilliyini
bərpa edən Azərbaycan demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətin möhkəm təməlini
qoymuĢdur. Məhz bu müddət ərzində Azərbaycan xalqı öz müstəqil dövlətinin
konstitusiyasını qəbul etmiĢ, qanunvericiliyin, hakimiyyətin bölünmə
prinsiplərinin, hüquq normalarını dünya standartlarına uyğunlaĢdıraraq digər
dövlətlərlə hərtərəfli əməkdaĢlığa hazır olduğunu nümayiĢ etdirmiĢdir. Bu illər
ərzində yaĢayıĢımızın bütün sahələrini əhatə edən islahatlar həyata keçirilmiĢdir.
Heydər Əliyev respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrlərdə milli mərasim və
bayramlar maneəsiz olaraq keçirilib. 1970 – 1980- ci illərdə toylar aĢıqsız, yaslar
mollasız olmayıb. Milli (məsələn, Novruz bayramı) və dini bayyramlar (
məsələn, Ramazan, Qurban) dünyəvi bayramlarla (məsələn, Yeni il, 8 Mart
qadınlar bayramı, 1 May zəhməkeĢlərin həmrəylik günü və s.) eyni
mütəĢəkkillikdə qeyd olunub. Amma Sovet bayramları ( 7 Noyabr Ġnqilab
günü, 23 Fevral ordu günü, Konistitusiya günü və s.) xüsusi olaraq rəsmi
səviyyədə geniĢ təĢkil olunmurdu və bir növ simvolik xarakter daĢıyırdı.
Moskvaya həmin günün Azərbaycanda da qeyd olunduğu haqqında məlumat
göndərmək üçün bu da kifayət edirdi.
Heydər Əliyevin xüsusi diqqət verdiyi sahələrdən biri peĢə bayramları idi. O
istəyirdi ki, hər bir peĢə zümrəsinin öz bayramı olsun və onlar bu günü həmrəylik
nümayiĢ etdirərək birgə keçirsinlər. Belə bayramların artıq bir hissəsi (məsələn,
müəllim günü, həkim günü və s.) cəmiyyətdə oturuĢub və müntəzəm xarakter alıb.
Ümumxalq bayramları və peĢə bayramlarının əksəriyyətində Heydər Əliyev
Ģəxsən iĢtirak edirdi və bununla da bayramın təĢkilini daha mütəĢəkkil və
möhtəĢəm olmasını təmin etmiĢ olurdu. Çünki dövlət baĢçısının bayram
mərasimində iĢtirakı onun ən yüksək səviyyədə hazırlanması üçün kifayət edirdi.
Ümummilli lider Heydər Əliyev bədnam qonĢuların iĢğalı nəticəsində yurd-
yuvasını itirmiĢ qaçqın və didərgin vətəndaĢlarımızın yaĢadığı çadır
Ģəhərciklərində keçirilən toy mərasimlərində iĢtirak edirdi. Və bu iĢtirakı ilə
həmin insanlara sonsuz sevinc bəxĢ edirdi. Onun diqqətindən heç nə yayınmır,
heç kim unudulmurdu. Ayrı- ayrı el sənətkarlarını birbaĢa qəbul edir, onların ad
günlərini təbrik edir, xidməti olanları müntəzəm olaraq orden və medallarla təltif
edirdi. Belə həssas diqqəti və qayğını görən hər kəs indi onun haqqında
həyəcansız danıĢa bilmir.
Ümummilli liderin müxtəlif mərasimlərdə, görüĢlərdə və baĢqa tədbirlərdə
etdiyi çıxıĢları, söylədiyi nitqləri, verdiyi fərmanlar və göstəriĢlər üzərində
müĢahidələrdən aydın olur ki, bu böyük Ģəxsiyyətin milli- mənəvi quruculuq
175
siyasəti mükəmməl konseptual əsaslara malikdir; onun strategiyası və taktikası
mövcuddur. Onun milli- mənəvi quruculuq siyasəti azərbaycançılıq
ideologiyasına əsaslanır.
Milli adətlərə, mərasimlərə və dini bayramlara da çox diqqətlə yanaĢan Ulu
Öndər Qurban bayramı haqqındakı mülahizələrini belə aydınlaĢdırırdı:
―Qurban bayramı Ġslam aləminin bizə yadigar qoyduğu müqəddəs
bayramdır. Bu bayramı dünyada bütün müsəlmanlar qeyd edirlər. Ġndi biz milli
ənənələrimizi, adətlərimizi, dinimizi, mədəniyyətimizi bərpa etmiĢik. Azərbaycan
xalqı milli azadlığa nail olub, özü öz taleyinin sahibidir. Ulu babalardan, Həzrəti
Məhəmməd peyğəvbərdən qalmıĢ müqəddəs kitabımız Qurani-kərim tərəfindən
tövsiyə olunmuĢ Qurban bayramını azad və sərbəst Ģəraitdə qeyd edirik və
beləliklə, Azərbaycan xalqının həm müstəqilliyini, həm milli azadlığını, həm də
öz tarixi ənənələrinə sadiq olduğunu bütün dünyaya bir daha nümayiĢ etdiririk‖.
Heydər Əliyev aĢıq sənətinin milli-mənəvi dəyərlərimiz içərisindəki dəyərini
dərindən bildiyindən bu sahəyə xüsusi diqqət ayırırdı. 1971-ci ildə Azərbaycan
aĢıq sənətinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan AĢıq Ələsgərin 150 illik
yubileyi məhz onun təĢəbbüsü ilə ən yüksək səviyyədə keçirildi. Yubiley
tədbirləri həm aĢığın doğulduğu doğma məkanı Göyçə mahalında, həm Bakıda,
həm də Moskvada qeyd olundu. Bu Heydər Əliyevin bu sənətə olan münasibətinin
ifadəsi və ona göstərdiyi qayğının nikbin bir nümunəsi idi. Heydər Əliyev mənəvi
irsə həssas münasibətini həmiĢə davam etdirir və mədəniyyət və sənətə, sənətkara
və Ģəxsiyyətə diqqətlə yanaĢır. Belə münasibəti biz baĢqa böyük sənətkarlarımza
da eyni rəğbət və məhəbbətlə müĢahidə edirik.
Xalqın mədəni irsinə, mənəvi dəyərlərinə böyük qayğı göstərən Heydər
Əliyevin diqqətindən ustad sənətkar AĢıq Alı da kənarda qalmadı. Dahi sənətkarın
anadan olmasının 180 illiyi münasibəti ilə Azərbaycan rəhbərinin fərmanı çıxdı.
Fərmanda nəzərdə tutulduğu kimi, AĢıq Alının yubileyi 22 noyabr 1981-ci ildə
M.Maqamayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında keçirildi.Yubiley
Ģənliyi uzun müddət insanların xatirəsindən silinmədi. Bundan baĢqa, AĢıq Alının
yubiley tədbirləri respublikanın Ģəhər və rayonlarında da təĢkil olundu.
Mənəvi quruculuq Heydər Əliyev siyasətinin əsas xəttini təĢkil edirdi. O,
siyasətinin əsas tezisini sadə və aydın bir formada təqdim edirdi: ―əsas
mənəviyyatdır‖. Və bununla hər Ģeyin ondan baĢladığını bir daha diqqətə
çatdırırdı. Müstəqil dövlətin vətəndaĢının mənəviyatının saflığı, təmizliyi onun
qoyduğu ən baĢlıca tələb idi.
Azərbaycanda milli- mənəvi tərəqqi, mədəniyyətə münasibətdə keyfiyyətcə
yeni mərhələ 1970- ci illərdə baĢlanır. Bu ilk növbədə Respublika rəhbərliyinə
gəliĢi ilə milli- mənəvi dəyərlərə qayıdıĢa arxa və dayaq olan Milli Öndərimiz
Heydər Əliyevlə bağlıdır. Kifayət qədər mürəkkəb bir siyasi Ģəraitdə fəaliyyət
göstərən Heydər Əliyev öz möhkəm iradəsi , əzmi və təĢəbbüskarlıgı ilə milli
mədəni irsin öyrənilməsinin optimal yollarını tapır, onun tədqiqi və təbliği iĢini
ən yüksək səviyyədə təĢkil etməyi bacarırdı. Onun Ģəxsi nüfuzu və istedadı
176
sayəsində milli- mənəvi irsin öyrənilməsi böyük uğurla müĢayiət olunur, ona
gənc nəslin tərbiyəsi, sovet insanının mənəviyyatının yüksəldilməsi, mədəni irsin
qorunması və s. kimi adlar verilərək ideoloji zərbələrin mümkün sferasından
çıxarılırdı.
Milli Öndər Heydər Əliyevlə baĢlanan mənəvi quruculuq dövrü geniĢ bir
araĢdırmanın mövzusudur. Məhz bu dövr milli humanitariyanın, o cümlədən
folklorĢünaslığın inkiĢafında da xüsusi bir mərhələdir.
Heydər Əliyevin mədəni quruculuq siyasəti nəticəsində mənəvi dəyərlərimiz
qorunmuĢ, milli adət-ənənələrimiz yaĢadılmıĢ, min illərin sınağından bu
günümüzə gəlib çatmıĢ mənəvi irsin bundan sonrakı nəsillərə də itkisiz gedib çata
bilməsi üçün lazım olan zəruri addımlar atılmıĢdır. Mühüm tarixi-mədəni
abidələrimizin nəĢri, tədqiqi və təbliği sahəsində görülən geniĢ miqyaslı iĢlər buna
misal ola bilrər.
Ulu Öndərin 1997-ci il aprelin 20-də imzaladığı ―Kitabi-Dədə Qorqud‖
dastanının 1300 illik yubileyi haqqında fərmanı, yubiley komissiyasını yaratması
və ona sədrlik etməsi, bunu dövlət iĢinin tərkib hissəsinə çevirməsi milli mənəvi
irsimizin qorunması, yaĢadılması, öyrənilməsi və gələcək nəsillərə çatdırılması
sahəsində çox mühüm və olduqca əhəmiyyətli bir hadisədir
―Kitabi-Dədə Qorqud‖ abidəsinin YUNESKO kimi möhtəĢəm bir beynəlxalq
mədəniyyət təĢkilatının qorunan mənəvi mirasların siyahısına salınması və
bununla da onun dünya mədəniyyəti inciləri arasında özünəməxsus yer tutması
Heydər Əliyevin iradəsinin sayəsində mümkün olmuĢdur. 1300 yaĢlı bu qocaman
abidənin yubileyinin Azərbaycanda keçirilməsi, bu tədbirin böyük ədəbi-mədəni
hadisə olması, bütün türk xalqlarının siyasi liderlərinin, hökumət baĢçılarının,
YUNESKO təĢkilatının baĢ direktorunun, onlarca xarici ölkədən gəlmiĢ elm
adamlarının, ictimai-siyasi xadimlərin, yazıçı və Ģairlərin marağında olması dünya
mədəniyyəti tarixində əlamətdar bir hadisə idi və bu tədbirin belə möhtəĢəm bir
Ģəkildə təĢkili Heydər Əliyevin dilimizə, tariximizə, mədəniyyətimizə,
folklorumuza, ədəbiyyatımıza olan sonsuz sevgisi və qayğısının bariz nümunəsi
idi.
2000-ci il mart ayının 11-də Prezident Sarayında yubiley komissiyası
üzvlərinin, mədəniyyət iĢçilərinin və qorqudĢünas alimlərin iĢtirakı ilə keçirilən
iclasda ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının 1300 illik yubileyinin keçirilməsi
haqqında qərardan irəli gələn vəzifələr birbaĢa Heydər Əliyevin özü tərəfindən
müəyyənləĢdirilir. Səbr və təmkinlə alimlərin çıxıĢlarını dinləyən Ulu Öndər
tədbir iĢtirakçılarına öz dəyərli tövsiyələrini verərək bu iĢi yüksək milli
təəssübkeĢliklə təĢkil edir. Ulu Öndər xalqımızın bu möhtəĢəm abidəsinə həm
keçmiĢimizi öyrənmək, malik olduğumuz milli mənəvi mirasa sahib çıxmaq, həm
də zəngin mədəniyyətimizi dünyaya tanıtmağın olduqca optimal bir vasitəsi kimi
baxırdı.
―Kitabi-Dədə Qorqud‖un 1300 illik yubileyinin keçirilməsi üzrə Dövlət
Komissiyasının sədr müavini, Xalq yazıçısı, BaĢ nazirin müavini Elçin Əfəndiyev
177
tədbirin elmi, ictimai, mədəni, tarixi, dünyəvi əhəmiyyətini doğru dəyərləndirərək
Prezidentə müraciətlə demiĢdi: ―Hörmətli cənab Prezident Heydər Əliyev! Bu
yubileyin təĢəbbüskarı, bütün hazırlıq iĢlərini diqqətlə izləyən və bunun üçün
əlveriĢli Ģərait yaradan Siz olmusunuz. Bu saraydakı yüksək auditoriyanın, qardaĢ
ölkələrin dövlət baĢçılarının iĢtirakının da təĢkilatçısı, əlbəttə, sizsiniz-Sizin
nüfuzunuzdur. ―Dədə Qorqud‖a Sizin ehtiramınız və sevginizdir. Sizin ―Dədə
Qorqud‖ təəssübkeĢliyinizdir...‖.
Əlbəttə, Ulu Öndərimiz, ümummilli lider Heydər Əliyevin milli mənəvi
dəyərlərimizin qorunması, bərpası, tədqiqi, təbliği, dünyaya və gələcək nəsillərə
çatdırılması sahəsində göstərdiyi fəaliyyətin sahəsi və miqyası olduqca geniĢdir.
Bu möhtəĢəm mədəni siyasətin əsasında insana, xalqa, millətə, vətənə və dövlətə
olan böyük və sonsuz məhəbbət dayanır. Ulu Öndər həyatını dövlət quruculuğuna,
onun müstəqilliyinə, müstəqilliyinin əbədiliyinə həsr etdi. Bu dövlətin təməlini
Heydər Əliyevin bütün mümkün vasitələrlə qoruduğu və gələcək nəsillərə itkisiz
və zədəsiz təhvil verdiyi milli-mənəvi dəyərlər təĢkil edir. Bu dəyərlər isə Heydər
Əliyevin qurduğu müstəqil, demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətin himayəsi ilə
əbədi yaĢayacaq və Heydər Əliyev adını da bu dəyərlərin içində uca tutaraq
sonsuz sevgi və dərin ehtiramla yaĢadacaqdır.

Cəfərov Fəxrəddin Adil oğlu

Naxçıvan Dövlət Universiteti

CƏLĠL MƏMMƏDQULUZADƏNĠN HƏYATINA DAĠR BƏZĠ

MƏQAMLAR

Görkəmli yazıçı və publisist Cəlil Məmmədquluzadənin anadan olmasının

140 illik yubleyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Ġlham Əliyev cənablarının 6 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamı və bu sərəncamın
icrasını təmin etmək məqsədilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi
Sədrinin 14 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə bağlı Muxtar Respublikada
kütləvi tədbirlər geniĢ vüsət almıĢ, həmçinin C.Məmmədquluzadənin həyat və
fəaliyyəti geniĢ öyrənilərək dövrü mətbuatda iĢıqlandırılır [1, 2009, 6 fevral;
2009, 15 fevral].
Qeyd etmək istərdim ki, bir çox arxivlərdə C.Məmmədquluzadə ilə bağlı
çoxlu sənədlər mühafizə olunmaqdadır. Son illərdə Naxçıvan MR dövlət
arxivində aparılan araĢdırmalar nəticəsində C.Məmmədquluzadə ilə bağlı çap
olunmamıĢ sənədlər və xatirələr aĢkar edilmiĢdir. Ġstərdik oxucularımıza bu
sənədlərdən bir neçəsi haqda qısa da olsa məlumat verək.
Məlumdur ki, Cəlil Məmmədquluzadə 1887-ci ildə Zaqafqaziya (Qori)
müəllimlər seminariyasını bitirdikdən sonra həmin ilin sentyabr ayında Ġrəvan
qəzasının Uluxanlı qəsəbəsindəki birinci dərəcəli məktəbdə pedoqoji fəaliyyətə
baĢlamıĢdır. Az sonra, yəni oktyabrda ġərur qəzasının BaĢ NoraĢen ikisinifli
178
zemstvo məktəbinin keçmiĢ müəllimi Əliməmməd Xəlilov müalicəyə getdiyi
üçün müvəqqəti olaraq Ġrəvan Quberniyası Xalq Məktəbləri Ġdarəsi
C.Məmmədquluzadəni BaĢ NoraĢen məktəbinə dəyiĢmiĢdir.
1890-cı ilin yanvar ayına kimi BaĢ NoraĢen məktəbində müəllimlik etmiĢ
C.Məmmədquluzadə 15 yanvar 1890-cı ildə valideynlərinin yaĢadığı Naxçıvan
Ģəhərinin cəmi 5 verstliyində olan Nehrəm məktəbinə təyinat ala bilmiĢdir. 1897-
ci ilin iyul ayında burada çalıĢan C.Məmmədquluzadə öz ərizəsi əsasında Nehrəm
məktəbinin müdiri vəzifəsindən azad edilmiĢ, Ġrəvana gedərək 1897-ci ilin avqust
ayından Ġrəvan qəza Polis Ġdarəsində tərcüməçi vəzifəsində iĢləmiĢdir.
Dövlət arxivində C.Məmmədquluzadə haqqında mühafizə olunan ilkin
sənədlərdən biri C.Məmmədquluzadənin Nehrəm ikisinifli müsəlman məktəbinin
nəzarətçisi (müdiri) iĢlədiyi dövrdə, yəni 17 iyul 1891-ci ildə Ġrəvan qubernatoru
həzrətlərinə Naxçıvanda savadsız ruhanilər haqda göndərdiyi xahiĢnaməsidir.
XahiĢnamədə C.Məmmədquluzadə yazır: ―Sizə məlum olduğu kimi
müsəlmanların təhsil alması məsələsi müsəlman ruhaniliyi ilə sıx bağlıdır. Əgər
bu istiqamətdə son dövrlərdə məktəblərin sayının artırılması yolu ilə tərəqiyyə
nail olunsa da, bir faktı gözdən qaçırmaq lazım deyil ki, savadsız və fanatik
qazilərinin Ģəxsində müsəlman ruhaniliyi Sizə həvalə edilmiĢ quberniyada
müsəlman əhalisinin savadlanmasına ciddi maneədir. Müsəlman ruhaniliyinin
həmin nümayəndələrinin nə dərəcədə öz məsələlərinə uyğun olmamasını,
mükəmməllikdən uzaq olan ləvazimat və məxariclər sübut edir. Bu da onun
nəticəsidir ki, ruhani iĢləri heç bir savadı olmayan Ģəxslərə tapĢırılır. Həmin
ruhanilər savadlı, təhsilli adamlarla əvəz olunsa bu öz bəhrəsini verər.
Deyilənlərə əsaslanaraq xahiĢ edirəm məni hazırda boĢ olan Naxçıvan
qəza qazisi vəzifəsinə təyin edəsiniz.
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında kurs bitirmiĢəm. Cəlil
Məmmədquluzadə. 17 iyul 1891-ci il‖. Lakin qazi təyin edilib,edilməməsi haqda
sənədə rast gəlmədik [2, v.5-6].
Rast gəlinən baĢqa bir sənəd C.Məmmədquluzadənin Naxçıvan Ģəhər Polis
Ġdarəsinə dəyiĢilməsi haqqında yazdığı məlumat xarakterli məktubdur. Məktubda
yazılır: ―Ġrəvan quberniya Ġdarəsinə Ġrəvan qəza Polis Ġdarəsinin tərcüməçisi
Mirzə Cəlil Məmmədquliyevdən məlumat məktubu. Mən 10 il xalq müəllimi kimi
qulluq edib, 1897-ci ildə Ġrəvan qəza Polis Ġdarəsinə tərcüməçi kimi o məqsədlə
girdim ki, gələcəkdə daxili polis xidmətinə keçim. Lakin daxili polisə girməyin
yaxın vaxtlarda mümkün olmayacağını görəndə mən Ġrəvanda məktəb müdirinin
müavininə müəllim vəzifəsinə yerimi dəyiĢməyim haqda ərizə vermiĢdim. Ġndi
Naxçıvanda açılan polis pristavının köməkçisi yerinin boĢ olduğunu nəzərə alıb
Əlahəzrət cənab Ġrəvan qubernatorundan acizanə xahiĢ etməyi Ģərəf hesab edirəm
ki, Əlahəzrət məni bu vəzifəyə yerimi dəyiĢsin. Mirzə Cəlil Məmmədquliyev. 18
fevral 1899-cu il‖ .
C.Məmmədquluzadənin məktubu ilə əlaqədar Ġrəvan quberniya Ġdarəsi 2
mart 1899-cu ildə Ġrəvan Polis Ġdarəsinə göndərdiyi məktubda yazırdı: ―Ġrəvan
179
quberniya Ġdarəsinin 1 mart 1899-cu il sərəncamı ilə Ġrəvan qəza Polis Ġdarəsində
tərcüməçi iĢləyən Məmmədquliyev Naxçıvan Ģəhər Polis Ġdarəsinə pristav
köməkçisi təyin edilmiĢdir[2, v.5-6].
Ġrəvan quberniya Ġdarəsi bu haqda Polis Ġdarəsinə bildirməklə yeni
vəzifəyə təyin edilmiĢ Məmmədquliyevi həmin yerə göndərsin‖ [2, v.5].
C.Məmmədquluzadə 1899-cu ilin mart ayından 1901-ci ilin fevral ayına
kimi Naxçıvan Ģəhər 2-ci dairə polis pristavının köməkçisi vəzifəsində iĢləmiĢdir.
C.Məmmədquluzadənin tutduğu vəzifədən azad olunması haqqında 22
yanvar 1901-ci ildə yazdığı ərizədir. C.Məmmədquluzadə ərizəsində yazırdı: ―Siz
Əlahəzrətlərinə yazdığım ərizəmlə bildirmək istəyirəm ki, sağlamlığımın
pozulması ilə əlaqədar bundan sonra qulluğumu davam etdirə bilmədiyimi nəzərə
alıb məni iĢdən azad edəsiniz və xahiĢ edirəm ki, iĢə girməyim və çıxmağım
haqda attestatımı özümə qaytarasınız. Cəlil Məmmədquliyev‖ [2, v.6].
Naxçıvan qəza Polis Ġdarəsi 26 yanvar 1901-ci ildə
C.Məmmədquluzadənin iĢdən azad edilməsi haqda Ġrəvan quberniya Ġdarəsinə
göndərdiyi məktubda yazırdı: ―Naxçıvan Ģəhər polis pristavının köməkçisi Cəlil
Məmmədquliyevin xahiĢini nəzərə alaraq 23 yanvar 1901-ci ildə onun tutduğu
vəzifədən azad edildiyindən onun qulluğu haqqında olan attestatını özünə
qaytarmasını xahiĢ edirəm‖.
BaĢqa bir sənəd C.Məmmədquluzadə Naxçıvan Ģəhər 2-ci dairə polis
pristavının köməkçisi vəzifəsində iĢlərkən 1900-cu ilin əvvəllərində Naxçıvan
Ģəhərinin Sarvanlar məhəlləsində uzunluğu 60 arĢın, eni 30 arĢın olan kiçik
torpağın ona satılmasına dair Naxçıvan Ģəhər starostu (baĢçısı) Cəfərqulu xan
Naxçıvanskiyə ərizə ilə müraciət etmiĢdir [3, v.1-3].
Naxçıvan Ģəhər müvəkkillərinin 26 fevral 1900-cu il tarixdən Ģəhər baĢçısı
Cəfərqulu xan Naxçıvanskinin sədrliyi ilə keçirdiyi öz iclasının gündəliyində bir
çox məsələlərlə yanaĢı C.Məmmədquluzadənin ərizəsi müzakirə edilmiĢdir [3,
v.1-3].
Ġclas protokolunda yazılmıĢdır: ―Məmmədquliyev bildirir ki, Sarvanlar
məhəlləsində Ģəhər bağının qərb hissəsində boĢ ərazi var, həmin ərazidən yol
salınması nəzərdə tutulub, yolun cənub hissəsində isə uzunluğu 60 arĢın, eni 30
arĢın olan sahə boĢ qalacaq. Buna görə də C.Məmmədquliyev xahiĢ edir ki, orada
özünə daĢ ev tikdirməsi üçün həmin ərazinin mülkiyyət hüququ 100 manat
məbləğində ona satılsın. Deyilənləri dinləyərək Ģəhər müvəkkilləri iclası
yekdilliklə qərara alır: Cəlil Məmmədquliyevin Sarvanlar məhəlləsindəki torpağa
görə təklif etdiyi qiymət Ģəhər üçün əlveriĢli hesab edilsin və həmin torpağın
C.Məmmədquliyevə 100 manata satılmasına icazə verilsin‖ [4, v.1-3].
Sarvanlar məhəlləsindəki torpağını 100 manata Cəlil Məmmədquluzadəyə
satılmasıdan sonra, Nazar Badalyan 1900-cu ilin mart ayında Naxçıvan Ģəhər
baĢçısı Cəfərqulu xana xahiĢnamə göndərərək həmin torpağın üçqat (300 manata)
qiymətə ona satılmasını xahiĢ etmiĢ və xahiĢnaməsində yazmıĢdır ki, əgər daha

180
yüksək təklif edən Ģəxslər olarsa, onda ona bu haqda bildirilsin və ya satıĢlar
keçirilsin .
24 mart 1900-cu ildə Naxçıvan Ģəhər baĢçısı Cəfərqulu xan
Naxçıvanskinin sədrliyi ilə Naxçıvan Ģəhər müvəkkillərinin iclasında
N.Badalyanın xahiĢnaməsi müzakirə edilmiĢdir.
Müzakirə zamanı Ģəhər müvəkkillərindən T.Xəlilov bildirmiĢdir ki, bu
sahə barədə 26 fevral tarixdə aparılan müzakirələrdə o vaxt nəzərə alınıb. Cəlil
Məmmədquliyevin atası dəyəri bir neçə min manat olan həyətli və bağçalı evini
cüzi bir mükafat olan 300 manat müqabilində PuĢkin yolunun tikilməsi üçün
ayırıb, özü isə böyük ailəsi ilə birlikdə hal-hazırda kirayədə yaĢayır, buna görə də
Xəlilov xahiĢ edib ki, Bədəlyanın Ģəhər torpağı barədə xahiĢnaməsi rədd edilsin.
Digər müvəkkillər də (Yeqizarovdan baĢqa) bildirdilər ki, Bədəlyanın
xahiĢnaməsi gecikmiĢ kimi rədd edilməlidir.
Bunları dinləyərək Ģəhər müvəkkillərinin iclası 8 səslə qərara alıb:
Sarvanlar məhəlləsindəki sahənin ev tikdirməsi üçün 300 manat ona satılması
barədə Bədəlyansın xahiĢnaməsi rədd edilsin‖ . [5, v.17].
Dövlət arxivində Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı bir çox sənədlərlə
yanaĢı C.Məmmədquluzadə haqqında xatirələr də mühafizə edilir.
Həmin xatirələrdən biri 1918-1920-cı illərdə erməni daĢnaqlarına qarĢı
vuruĢan qırmızı partizan Əkbər Abbasovun C.Məmmədquluzadə haqqında 31
dekabr 1966-cı il tarixli xatirəsidir. Ə.Abbasov xatirələrində yazır: ―Mən Cəlil
Məmmədquluzadəni 1916-cı ildən tanıyıram. Ġlk əvvəl onun buraxdığı ―Molla
Nəsrəddin‖ jurnalını alıb oxuyanlara nifrət edirdilər. C.Məmmədquluzadəni dinsiz
adlandırırdılar, xüsusilə onun öz doğma kəndi olan Nehrəm kəndinin cəhalətdə
qalan adamları ona lənət yağdırırdılar. Kəndlərdə, Ģəhərlərdə ruhanilər tərəfindən
C.Məmmədquluzadənin jurnalını oxuyanlara nifrət edirdilər. Bu vəziyyət geridə
qalan savadsız kütlələrə artıq təsir bağıĢlayırdı. Bu çətin dözülməz vəziyyətə
əhəmiyyət verməyən C.Məmmədquluzadə ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalını vaxtlı-
vaxtında dayanmadan Çar hökuməti əleyhinə yazılar isbat edirdi ki, ―Molla
Nəsrəddin‖ jurnalını kütlə içərisində yaymaq, paylamaq iĢində aktiv iĢtirak edən
dostları var.
1914-cü ildə ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının pərdəsi altında
C.Məmmədquluzadənin qardaĢı Mirzə Ələkbər Məmmədquluzadə Naxçıvan
Ģəhərində Dəmirçixana küçəsi (indiki Sabir) Süleyman xanın evini kirayə
götürərək jurnalı yaymaq məqsədilə ―loğəntə‖ restoran açmıĢdı. O, zaman jurnalın
rolu daha da artmıĢ və kütlələrə yaxĢı təsir bağıĢlamıĢdır.
Ə. Abbasov xatirələrində daha sonra yazır ki, 1916-1918 ci illərdə gurnal
Təbriz Ģəhərində böyük əhəmiyyətə malik idi.
Təbrizin valisi Rzaqulu Mirzənin əhaliyə göstərdiyi təzyiq, zülm
hərəkatlarını görən, Ģəhərə aclıq salan valiyə jurnal göz yuma bilməzdi. ―Molla
Nəsrəddin‖ jurnalının 101-ci №-də Rzaqulu Mirzə Ģansanetkalarla tans edərək öz
Ģah libasını bir mütürüf qıza geyindirib onun qadın paltarını özü geyib
181
mütürüflərlə tans oynamaq siması jurnalda çıxmıĢdır. Həmin macəra Təbriz
əhalisinə böyük təsir göstərir Rzaqulu Mirzə Təbrizdən qaçaraq nüfuzdan düĢür
və əhali içərisində nifrət qazanır.
Bu vəziyyət Təbriz əhalisində, xüsusilə zəhmətkeĢlərdə böyük həyəcan
hissi oyatmıĢdır.
Təbrizin yerli demokratları, ziyalı kütləsi C.Məmmədquluzadəyə olduqca
böyük hörmət bəsləyirdilər. Jurnalın tirajı böyüyür. Bununla əlaqədar olaraq
C.Məmmədquluzadə ―Ölülər‖ adlı pyesinin tamaĢaya qoyulmasını irəli sürür.
Nəhayət, ziyalıların köməyi ilə ―Ölülər‖ pyesini tamaĢaya qoymaq üçün dövlətdən
icazə alınır. 1921-ci ilin aprel ayının 21-də ―Ölülər‖ pyesi tamaĢaya qoyulur. Gecə
tamaĢa gedən vaxt polis məmurları, ruhanilər tamaĢa gedən teatr binasını
mühasirəyə alırlar ki, tamaĢa verənləri çıxanda tutsunlar. Bu məlumatı mən
konsula çatdırdım. Konsul Kulbras məndən xahiĢ etdi ki, tənəffüsün vaxtını uzat,
mən məsələni həll edim. Konsul gedib Tehran hökuməti ilə Moskva rəhbərlərinə
məlumat verərək bir saatdan sonra qoĢun teatr binasından çəkilib getdi. ―Ölülər‖
pyesini axıra qədər davam etdirdik.
Bu macəradan sonra C.Məmmədquluzadəyə Təbriz əhalisi böyük hörmət
və ehtiram bəsləyirdi. O vaxt C.Məmmədquluzadənin qızı Münəvvər xanım
qadınlar arasında öz təbliğatını aparırdı və azadlıq hərəkatından danıĢırdı.
Ġkinci bir fakt Vəliəhdin arvadı hamama 4 atlı karetada gedən vaxt bir
nəfər fərrac qaça-qaça bazar camaatına bildirir və deyir ki, ―ruyi bə divar‖, yəni
üzünüzü divara çevirin, karetaya baxmayın.
Həmin ildə Təbriz mülkədarları, böyük sahibkarlar kəndliləri istismar edir
və onların taxıllarını anbarlara yığaraq camaat içərisində aclıq salmıĢdılar. Bu
vəziyyəti görən ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı tez-tez buna öz məcmuəsində
iĢıqlandırırdı. 1921-ci ildə Təbrizdə çıxan ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının 1-ci №-də
Təbrizin bələdiyyə rəisi Hacı Nizami Dölanın əhaliyə tutduğu divan haqqında
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının redaktoru C.Məmmədquluzadə onun hərəkətlərinə
göz yummamıĢdır və əhalinin aclıqdan xilas etmək üçün bir neçə mülkədar və
təzyiq göstərənlərdən ġeyx Əbdül Kərim ağanın öldürülməsi məsələsi partiyanın
qarĢısında dururdu. Bu minval ilə anbarlar açılıb taxılı satıĢa buraxırlar. Əhali
içərisində aclıq məsələsi aradan qaldırılır. Öz murdar hərəkətlərini görən hökumət
məmurları Ģəhəri tərk edib Tehrana qaçırlar.
1922-ci il aprel ayının 28-də C.Məmmədquluzadə Azərbaycan Xalq
Komissarlar ġurasının sədri N.Nərimanovun imzası ilə teleqram alır, Onun Maarif
Komissarı təyin edilməsi bildirilir. Bakıya çağırır, yolxərci olaraq 100 tümən
göndərir və tezliklə gəlməsini xahiĢ edirlər. Teleqramı və pulu alan kimi
C.Məmmədquluzadə öz ailəsi ilə birlikdə Təbriz Ģəhərini tərk edib Bakıya gəlir.
Bakıda yenə də ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalına baĢçılıq etməyə baĢlayır. Mən
Naxçıvan Ģəhərində ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalında müvəkkil olub, jurnalın
yayılmasını təĢkil edirdim. 1931-ci ildə tək onun ilə birlikdə jurnalın yazı abunə
iĢində ona kömək etmiĢəm. Ġmza: Ə.Abbasov. 31 dekabr 1966-cı il‖ [6, v.1-7].
182
 Ümumiyyətlə arxiv Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı çoxlu sənədlər
mühafizə olunur. Xüsusi ilə Gürcüstan Respublikasının tarix və dövlət
arxivlərində Mirzə Cəlilin həyat və fəaliyyəti haqda çoxlu sənədlər vardır.
Baxmayaraq ki, bu sənədlərin çox hissəsini bizim ziyalılarımız, tədqiqatçılarımız,
cəlilĢunaslarımız aĢkar edərək öz əsərlərində, elmi məqalələrində iĢıqlandıraraq
oxucularımıza çatdırmıĢlar, lakin Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı arxivlərdə üzə
çıxarılmayan sənədlər hələ çoxdur.

SUMMARY
Nakhchivan city assistant of the police-official Calil Mammadguluzade
have been lightened the life and the activities in this article.

ƏDƏBĠYYAT
1. ―Azərbaycan ― qəzeti, 2009, 6 fevral; ―ġərq qapısı‖ qəzeti, 2009, 15
fevral.
2. Nax. MRDA. f.23m, s.1, iĢ 862, v.5-6.
3. Nax. MRDA. f.24m. s.1, iĢ 1632, v.1-4.
4. Nax. MRDA. f.23m. s.1, iĢ 1887, v.1-3.
5. Nax. MRDA. f.30m. s.1, iĢ 3/11, v.11-17.
6. Nax. MRDA. f.314, s.5a, iĢ 87, v.1-7.

Cəfərov Rafiq Cəfər oğlu

Azərbaycan Texniki Universiteti

FRANSIZ DĠLĠNDƏ MORFOLOJĠ YOLLA SÖZ YARADICILIĞI VƏ

ONUN AZƏRBAYCAN DĠLĠNDƏ ĠFADƏ ÜSULLARI

Müasir fransız dilində morfoloji yolla sözdüzəltmə mühüm rol oynayır.

Leksik-semantik yolla sözdüzəltmədən fərqli olaraq morfoloji üsulla sözdü-
zəldici Ģəkilçilərin artırılması ilə dildəki mövcud modellər üzrə yeni sözlər düzəl-
dilir. Nəticə etibarilə dildəki mövcud sözlər Ģəkilçilər artırılması nəticəsində həm
məna, həm də fonetik–morfoloji baxımdan yeni sözlərə çevrilir.
Müasir fransız dilində morfoloji üsulla yeni sözlər mövcud sözlərə son
Ģəkilçilərin (suffikslərin), ön sözlərin (prefikislərin) və eləcə də prefikslərlə
suffikslərin eyni zamanda artırılması yolu ilə düzəldilir.
ġəkilçilərin artırılması yolu ilə dilin lüğət tərkibinin zənginləĢməsi məsələsi
fransız dilində söz yaradıcılığı sistemində həmin üsulun məhsuldar olub-olmaması
məsələsi kimi mübahisəli olaraq qalmaqdadır. Məsələn, müxtəlif Ģəkilçilərin
məhsuldarlığının öyrənilməsi lüzumunun xüsusi olaraq qeyd edən K.Goryen,
A.Qoldis, M.A.Qurçova və digərləri müdafiə edirlər.

183
 A.Dozaya görə suffikslərin köməyilə söz yaradıcılığı fransız dilinin lüğət
tərkibinin zənginləĢməsində mühüm mənbə kimi çıxıĢ edir. Prefiks sözə suffiks
qədər möhkəm bağlanmır, öz müstəqilliyini nisbətən daha çox saxlayır. Bununla
yanaĢı A.Doza bu deyilənlərə zidd olan digər bir fikir də irəli sürür. Onun fikrinə
görə, Ģəkilçilərin iĢlənməsi yolu ilə sözdüzəltmə müasir fransız dilində analitizm
meyillərinin güclənməsi nəticəsində baĢ verir.
F.Brüno Ģəkilçilərin iĢlədilməsi yolu ilə söz yaradıcılığının fransız dilinin
bütün dövrləri üçün məhsuldar olmasını iddia edir.
Digər fransız dilçisi E.Püson belə hesab edir ki, suffikslərin artırılması yolu
ilə yeni sözlərin yaradılması müasir fransız dilində məhsuldar üsul olaraq
qalmaqdadır.
Sovet dilçisi M.S.Quriçeva roman dillərində söz yaradıcılığı yollarında
müĢahidə edilən qanunauyğunluqların tədqiqi zamanı belə nəticəyə gəlir ki,
fransız dilində söz yaradıcılığı sahəsində, Ģəkilçilərin iĢlədilməsi yolu sabit
xarakter daĢıyır.
M.A.KataqoĢina və A.K.Stepanov müasir fransız dilində yeni sözlərin
yaranmasında ən məhsuldar olan suffiksləri göstərir.
ġ.Baldi, C.Maruza, V.Brödal, L.A.Bulaxovski və digər dilçi alimlər isə belə
hesab edirlər ki, Ģəkilçilərin artırılması ilə yeni sözlərin yaranması müasir fransız
dilində məhsuldar xarakter daĢımır. ġ.Baldi belə nəticəyə gəlir ki, ilk baxımdan
suffikslərin məhsuldar olması nəzərə çarpır. Lakin daha dərin tədqiqatlar aparılsa
aĢkar ola bilər ki, suffikslərin məhsuldarlığının artması fikri yanlıĢ olsun. ġ.Baldi
bunun səbəblərini müasir fransız dili üçün səciyyəvi olan analitizm meyllərinin
daha da müxtəlif xarakter daĢıdığını iddia edir.
Fransız dilçisi C.Maruçovun fikrinə görə müasir fransız dilində Ģəkilçilərin
iĢlədilməsi yolu ilə söz yaradıcılığı imkanlarından zəif istifadə edilir.
Dilçi alim L.A.Bulaxovski yeni sözlərin yaradılmasında məhdud ifadə
vasitələri olan fransız dilini, bu baxımdan nisbətən zəngin imkanları olan digər
dillər ilə, məsələn, (rus, alman) muqayisə edir.
Burada nəzərdən keçirdiyimiz nöqteyi-nəzərlərin hər ikisindən belə bir nəti-
cəyə gəlmək olar ki, suffikslərin iĢlədilməsi söz yaradıcılığının müasir fransız
dilində hal-hazırda məhsuldar olub-olmaması məsələsi çox mürəkkəb məsələdir.
Fransız dilinin leksikologiyası məsələləri ilə məĢğul olan Z.N.Zlever yazır
ki, əgər fransız dilində söz yaradıcılığının məhsuldar olub-olmamasından söhbət
gedirsə, bu müddəanı dəqiqləĢdirmək lazımdır; belə ki, söhbət əsasən sintatik
yolla baĢ verən söz yaradıcılığından gedə bilər və bu söhbət yalnız hamı tərəfin-
dən anlaĢılan fransız mənĢəli çoxiĢlənən sözlərə aid ola bilər. Daha sonra o qeyd
edir: «Lakin bu qeyri-məhsuldarlıq ümumdanıĢıq nitqində iĢlədilən ümumiĢlək
sözlər əsasında inkiĢaf edən analitik yolla yaradılan sözlər hesabına əvəz olunur».
Z.N.Hevinin fikrincə leksik-analitik vahidlər bəzi əlamətlərinə görə kitab
dilinə xas olan söz yaradıcılığına uyğunlaĢır, çünki onlar informasiya cəhətdən
dolğun, təkmənalı və çoxhecalı olur.
184
 Fransız dilinin tədqiqatçıları göstərirlər ki, bəzi Ģəkilçilərin iĢlədilməsi ilə
yaranan sözlər (məsələn: subyektiv qiymətverici mənası olan sözlər) situativ
xarakter daĢıyaraq dildə möhkəmlənə bilmir. Digər tərəfdən isə ümumdanıĢıq
nitqində Ģəkilçilərin köməyilə söz yaradıcılığının həm mütləq, həm də nisbi
məhsuldarlığının zəif olması və eyni zamanda onların iĢlədilməsinin elmi və
texniki terminlərin yaradılmasında zəngin və məhsuldar rol oynadığı qeyd olunur.
Demək lazımdır ki, morfoloji üsulla söz yaradıcılığı sahəsində məhsuldar
üsul olub-olmaması baxımından söhbət getdikdə bəzi dillər əsassız olaraq məhdud
dil materialları üzərində aparılmıĢ, müĢahidələrdən çıxıĢ edərək bu və ya digər
ümumi xarakter daĢıyan müddəalar irəli sürürlər. Bu baxımdan söz yaradıcılığı
prosesində iĢtirak edən, mümkün qədər çox Ģəkilçini əhatə etməklə aparılan geniĢ
tədqiqata ehtiyac duyulur.
Məlumdur ki, bu və ya digər Ģəkilçinin məhsuldarlığını müəyyənləĢdirmək
üçün müvafiq metod olmalıdır. Əslində belə bir metod son illərin tədqiqat əsər-
lərində hazırlamaq üzrədir. Bu baxımdan tərkibində eyni bir suffiks olan sözlərin
içərisində müəyyən tarixi müddət əzində köhnəlməkdə olan sözlər ilə yeni yara-
nan sözlərin kəmiyyət göstəricilərinin müqayisəli Ģəkildə tutuĢdurulması, Ģübhəsiz
ki, sözdüzəldici Ģəkilçilərin məhsuldarlığının hansı istiqamətdə inkiĢaf etdiyini
qiymətləndirmək üçün müəyyən bir əsas verir.

1). «itude» Ģəkilçisi vasitəsilə düzələn isimlər

Qadın cinsli isimlər düzəldən hal və keyfiyyət bildirən «itude» suffiksi az
məhsuldar Ģəkilçilərdəndir. Tərkibində bu Ģəkilçinin olduğu isimlər qrupunda
dinamik dəyiĢikliklər çox zəif Ģəkildə baĢ verir. Buna misal olaraq köhnəlməkdə
olan «inhabitude» (défant dihabtude), yeni qeydə alınan «complétude» (caractire
dun systeme hypothético-déductif on toute proposition obéissant aux règles de
formalisation peut-êre soit démontré, soit refusée), «négritude» (condition des
personnes de race notre caractére propre à cette race) sözlərini misal göstərmək
olar.

2) «aie» Ģəkilçisi ilə düzələn isimlər

Həmin Ģəkilçi ismə artırıldıqda sözə müəyyən iĢ aləti, yaxud vasitəsi bildi-
rən, kiĢi cinsli isimlər düzəldən «aie» suffiksi az məhsuldar Ģəkiçilərdəndir.
Ġsimlər qrupunda baĢ verən dinamik proseslərdə bu suffiksin iĢtirakı zəifdir. Belə
ki, burada köhnəlməkdə olan 2 söz qeydə alınmıĢdır. Bunlar aĢağıdakılardır:
1). «aspirail» (ouverture pratique dans un fourneom, poêle pour donner
passage à lart);
2). «bucail, bucaille» (sarassin, blé noir);
3). «gémail» (vitrail sans plombes obtenu par juxtaposition et superposition
de verre colorée);

185
 3). «and» Ģəkilçisi ilə düzələn isimlər
Məhsuldarlığı azalmaqda olan «and» Ģəkilçisi kiĢi cinsli isim düzəldici
Ģəkilçilərdəndir. Bu Ģəkilçi adətən kiçildici, istehza mənası bildirən isimlərin
tərkibində iĢlənir. Bu qəbildən olan sözlər sırasında da köhnəlmə prosesi getmək-
dədir. AĢağıdakı sözləri buna misal gətirmək olar:
«pitand, e» (paysan lourd et grossier, niai),
«sourdand» (ful nentend quavec peine).
ÜmumiĢlək leksikaya «corniaud» (chien matinée pop. imbesille) sözü yeni
daxil olmuĢdur.

4). «âtre» Ģəkilçisi vasitəsilə düzələn isimlər

Müəyyən istehza bildirən və kiçildici mənası olan, eyni zamanda müəyyən
bir fikri, dini cərəyanı və s. bildirən Ģəkilçilərdəndir. Tərkibində «âtre» Ģəkilçisi
olan «androlâtre» (qui pratique landrôlatre, culte divin rendu à un homme),
gentillâtre (fam: gentilhomme pauve ou de petite noblesse) kimi sözlər köhnə
sözlər qrupuna, «parâtre», «palastre» (boit qui contient de mécanisme dune
serrure) sözü isə yeni qeydə alınan sözlər qrupuna daxil edilmiĢ və bu proses hal-
hazırda davam etməkdədir.

5). «age» Ģəkilçisi haqqında məlumat

Fransız dilində əsasən kiĢi cinsli isimlər yaradan «age» Ģəkilçisi ən məhsu-
ldar Ģəkilçilərdən biridir. Hərəkət mənasının ifadə edən «age» Ģəkilçisi bəzən
ümumi cəmlik mənasını da ifadə edə bilir. Bu Ģəkilçinin iĢtirakı ilə yaranmıĢ
isimlər, adətən sənayenin, kənd təsərrüfatının müxtəlif sahəsinə aid olan anla-
yıĢları ifadə edir.
«Age» Ģəkilçisi eyni zamanda müasir fransız dilində baĢ verən dinamik
proseslərdə fəal iĢtirak edir. Belə ki, köhnəlməkdə olan sözlər arasında «age»
Ģəkilçisi olan sözlərin sayı 263, yeni yaranan isimlərin sayı isə 248-dir.
Tərkibində «age» Ģəkilçisi olan bir çox sözlərin köhnəlməsi ifadə etdikləri
texnika, istehsalat ilə bağlı olan anlayıĢların özlərinin köhnəlməsi, müasirlikdən
çıxması ilə izah olunur.
Tərkibində «age» Ģəkilçisi olan yeni isimlərin meydana gəlməsinə əsas sə-
bəb də məhz yeni elmi-texniki anlayıĢların əmələ gəlməsidir. Bunlara aĢağıdakı
sözləri misal göstərmək olar: «furboforage» (forage fait par une turbine);
«dégasolinage» (action de degasoliner traiter un gaz naturel pour en sepárer les
hydrocarbures liguides) və s.
«Age» Ģəkilçisi təkcə müəyyən bir leksik uslubi qrup sözlər ilə bağlı olma-
yıb, həm də geniĢ iĢlənmə dairəsinə malikdir. Belə ki, gündəlik həyatın müxtəlif
sahələri ilə bağlı sözlərin içərisində bu Ģəkilçi ilə yaranmıĢ sözlərin sayı az
deyildir. Bunlara misal olaraq köhnəlməkdə olan «farinage», «avenage» və s.
göstərmək olar.

186
 Bəzi dilçilər belə hesab edirlər ki, ««age» Ģəkilçisinin tərkibində «iss»
elementi olan «issage» variantı da var. Lakin «iss» elementi «age» Ģəkilçisinin
ifadə etdiyi hərəkət mənasına əslində heç bir məna incəliyi əlavə etmir.
«iss» elementi ilə düzələn isimlərə misal olaraq «clissage» (le clissage dun
bouteille); «alunissage» (action dalunir – aya enmək); «amerissage» (action of
damerrir – suya enmə) və s. göstərmək olar.
Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, «age» Ģəkil-
çisi məhsuldar olaraq qalır.

III. «Age» Ģəkilçisi ilə bitən isimlərin Azərbaycan dilində iĢlənməsi

Məlum oduğu kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində fransız dilinə mən-
sub söz və terminlər baĢqa əcnəbi alınmalara nisbətən sayca üstünlük təĢkil edir.
Bir dildən baĢqa dilə sözlər keçdiyi kimi sözlərlə birlikdə Ģəkilçilər də keçə
bilər. Fransız dilinə mənsub Azərbaycan dilində iĢlənən Ģəkilçilərdən ən çox
məhsuldar olanları «gie» və «age» Ģəkilçiləridir.
«gie» Ģəkilçisinə aid bir neçə sözü misal gətirək: metodologie, technologie,
morfologie, metallurgie və s.
Azərbaycan diliçiliyndə həmçinin müqayisəli dilçilik nəzəriyyəsində
fransızĢünasların elmi-tədqiqat əsərlərində tezis və məqalələrdə morfoloji üsulla
yaranan yeni söz və terminlər haqqında demək olar ki, bəhs edilməmiĢdir. Təkcə
Nizami Xudiyevin «Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləĢmə yolları» kitabında bu
problem haqqında ötəri də olsa bəhs edilmiĢ və həmin Ģəkilçilərin qeyri-
məhsuldar olması haqqında yanlıĢ fikrə gəlmiĢdir.
Morfoloji yolla yaranan «age» Ģəkilçisi ilə bitən dilimizdə iĢlənən fransız
dilinə mənsub aĢağıdakı terminlərə nəzər salaq: bangaj, massaj, garaj, metraj,
dublyaj, mantaj, makiyaj, arbitraj və s.
Fransız dilində -tion, ation suffiksləri hərəkət və nəticə bildirməkdən baĢqa
çox vaxt hal vəziyyəti bildirir. Onların kimya, nüvə fizikası, metallurgiya, kənd
təsərrüfatı və s. sahələrinə aid sözlərdə iĢlənməsi bununla izah olunur. Belə hala
aĢağıdakı modelləri misal göstərmək olar: disposition, réaction, construction,
attraction, conversation və s.
Müasir fransız dilində affiks Ģəkilçilər artırmaqla əmələ gələn terminlərin
sistemləĢdirilməsində «iser», «isation» suffiksləri özünə diqqət cəlb edir.
I – hərəkət ifadəsi bildirir,
II – hərəkətin nəticəsini.
Məsələn: insonoriser – insonorisation
transistoriser – transistorisation
rentabiliser – rentabilisation.
ıv Azərbaycan dilində ifadə üsulları
Fransız dilində morfoloji yolla yaranan sözlərin azərbaycan dilində ifadə
üsullarını aĢağıdakı misallardan aydın görmək olar:
187
Scoalire- scolarite təli, dərs- kurs, tədris dövrü
Reeligible- reeligibilite- yenidən, təkrar seçilən- yenidən, təkrar seçilmə
Scissipare- scissiparite bölünməklə çoxalan- bölünməklə çoxalma
Müasir sözdüzəltmə prosesində -isme, ist suffiksləri fəal və
məhsuldardılar. Onlar çox vaxt eyni, qoĢa törəmələr verirlər.
Adətən –isme suffiksi isimlərin və sifətlərin kökünə birləĢir və təlim,
nəzəriyyə, fikir, ictimai və ya mənəvi mövqeyi, siyasi- ictimai quruluĢu,
məĢğuliyyət növü, əlamət, xassə bildirir:
Antimilitariste- antimilitarisme antimilitarist- antimilitarizm
Mahometan- matometisme müsəlman- müsəlmanlıq
Mecanique- mecanisme mexaniki, mexanikləşdirilmiş- mexanizm, qurğu,
kurs, tərz, üsul (iş tədqiqat)
Ġsimlərin kökünə əlavə olunan –ist suffiksi sənətə, nəzəriyyəyə, müəyyən
məĢğuliyyət və fəaliyyət növlərini bildirən törəmə sözlər yaradır.
Terminyaratmanın elmi stilində aĢağıdakılar daha tipikdir.
Biochimite- biochimiste biokimya- bioximik
Biologie-biologiste biologiya- bioloq
Biometrie- biometriste biometriya- biometrist
Məhsuldar suffikslər sırasına –ien suffiksini də aid etmək olar. O, fəaliyyət
sahəsi və ya sənət, peĢə əlamətlərinə görə xadim adlarını, coğrafi məna aidiyyatı,
milliyyəti və ya mənĢəyi bildirir. O da –ist suffiksi kimi əsasən ismin kökünə
birləĢir:
Optique-opticien optika- optik
Clinique-clinicien klinika- tədqiqatçı həkim, klinist
Mecanique- mecanicien mexanika, mexanizm- mexanik, texnik
Londres- Londonien London- London sakini Londonlu
Yuxarıda göstərilən –ist, -isme, -ien suffikslərinin sözlərin kökünə və
əsasına birləĢməsi ilə yaranan törəmə formaların əmələ gəlməsi sözdüzəltmədə
qeyi- məhdud imkanlar açır. Bu suffikslərin köməyilə, soiriste- axĢam qəzetinin
müxbiri, editoralist- redaksiya və baĢ məqalələri yazan jurnalist və ya stylicticien-
stilist-alim; cezannisme, Bonnardisme- fransız rəssamları Pol Sezan və Pyer
Bonnarın adlarından yaranan, rəssamlıqda üslub, tərz bildirən sözlər kimi adət
edilmənin törəmələri meydana gəlir.Elmi-texniki terminalogiyaya fellərin əsasına
qoĢulan suffikslərin fəallığı xarakterik hallardır; age,-assion,-ence,-ation,-tion,-
ment suffiksləri hərəkət və ya onun nəticəsini bildirir.
Faquonner-faconnage
Düzəltmək, bəzək vurmaq-bəzəmə, bəzək naxış, yaraşıq
Flotter- fottaison
Üzmək, suyun səthində qalmaq-bədənin suya batma səviyyəsi
Differencier- differention
Fərqləndirmək, ayırmaq- fərqləndimə, ayrılma, təbəqələşmə
Degorger- degorgement təmizləmək- təmizlənmə
188
Aligner-alignement
bərabərləşdirmək, düzləndirmək- hamarlamaq, bərabərləşdirmək düzəltmə
Beləliklə, Fransız dilində -tion, ation suffiksləri hərəkət və nəticə
bildirməkdən baĢqa çox vaxt hal, vəziyyəti bildirir. Onların kimya, nüvə fizikası,
metallurgiya, kənd təsərrufatı və s. sahələrə aid sözlərdə iĢlənməsi bununla izah
olunur.

SUMMARY
The article speaks about the forming of words in French helping of grammar
method, appearance of the new words and their translation into Azerbaijani meant
multimeaningual kinds of expression in various aspects in Azerbaijani reality.

ƏDƏBĠYYAT
1. «Книга для чтения на французском языке». Москва «высшая школа».
1985 г.
2. «Учебник французского языка». Москва. «Высшая школа». 1982 г.
3. В.Л.Кодухов: «Введение в языкознание». Москва. «Просвещение».
1978.
4. R.C.Cəfərov: ―Manuel de français‖. Bakı. 1996 il.
5. ―Cours pratique de qrammaire Française‖. Москва. «Высшая школа» 1969.
6. А.В.Коржавин и др.: «Учебник французского языка». М. 1980 г.
7. И.Р.Прудникова: «Пособия по французскому языку». М. «Высшая
школа». 1982 г.

Cəfərova Reyhan Fəxrad qızı

Бакинский Славянский Университет

ИЗМЕНЕНИЕ ИНСТИТУТА СЕМЬИ В ЭПОХУ

МОДЕРНИЗАЦИИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Когда дело касается изучения разных сторон жизнедеятельности
общества, материальной и духовной сфер, результатов человеческой
деятельности, сознания и бытия, экономики и политики, материального и
духовного производства и т.д., и т.п., то в качестве исходного момента
анализа необходимо начать с экономики, материального производства,
экономических отношений, ибо по многим параметрам прогресса общества
страны и нации, в конечном счете, они являются определяющими.
Но общество - сложная и противоречиво развивающаяся система, имеющая
многообразие также противоречивых подсистем, включающих в себя
189
позитивное и негативное, объективное и субъективное, находящихся не
только в причинно-следственных связях, но и в состоянии
взаимозависимости и взаимообусловленности. Поэтому изучая духовно-
нравственный, научно-технический, интеллектуальный, социальный или
культурный прогресс, их нельзя рассматривать как одно за другим
следующие явления. Экономический прогресс, как исходная в изучении
духовного или научно-технического прогресса, оказывает на них
воздействие, во-первых, в процессе собственного развития, в рамках одного
и того же отрезка исторического времени; во-вторых, своими позитивными
результатами. Этой логики придерживался и сам Гейдар Алиев, который,
заботясь об экономическом прогрессе Азербайджана, прогресс других сфер
ни в коем случае не переносил ―на потом‖. Вспомним 1993 год - время
возвращения Гейдара Алиева во власть: Азербайджан пребывал в состоянии
глубокого кризиса, культура, наука, искусство и образование дышали на
ладан. В этих условиях приоритетами политики государства Гейдар Алиев
избрал два существенных фактора - стабилизацию общественно-
политической ситуации в республике и вывод экономики из глубокого
кризиса. И вскоре народ убедился в правильности и плодотворности этой
политики. Ибо по мере улучшения экономического положения страны он
стал уделять повышенное внимание развитию языка, литературы, искусства,
образования и т.д. Для этого достаточно вспомнить последовательное и
неоднократное повышение, по мере стабилизации и развития экономики,
заработной платы работников искусства, а затем и других отраслей
духовного производства. В идейно-теоретическом наследии Гейдара Алиева
содержатся весьма продуктивные, актуализированные потребностями
развития социального организма, идеи относительно прогресса всей
духовно-нравственной сферы. Сюда, в частности, входит дальнейший
прогресс духовного производства азербайджанского общества -
производство сознания, идей, мыслей, производство науки, искусства.
Развитие интеллектуального потенциала общества, организация и развитие
образования, система нравственного воспитания и приведение ее в
соответствие с требованиями эпохи - все это также сфера духовного
производства. Вместе с тем, они все входят в систему общественного
производства.
Говоря о семье и браке, мы касаемся чрезвычайно важной сферы
человеческой жизни, в которой происходят сегодня глубокие изменения.
Диапазон трактовок происходящего очень широк. Часто приходится
слышать, что семья, как и общество в целом, поражена системным
кризисом, подорвавшим моральные основы человеческой жизни. Это
выражается в ненормальном отношении к детям и старикам, нарушении
традиционных родственных связей, росте разводов, численности матерей-
одиночек и т.д. Существует и другое мнение. Азербайджан вернулся на
190
путь эволюционного развития семейной сферы. Происходящие в нем
процессы сближаются с общемировыми тенденциями, они просто были
задержаны в результате искусственной изоляции страны в течение многих
лет и специфики ее социально-экономической системы.
Мы знаем, что семья представляет собой одну из наиболее древних
форм социальной общности людей, более раннюю, чем государство и тем
более нация. Именно семья стала первой социальной системой, основанной
на естественном разделении труда между мужем и женой, родителями и
детьми. Взгляд на семью как на древнейшую форму социальной общности
людей, ее первичность в отношении более крупных социокультурных
образований, в том числе государства, господствовал далеко не всегда. Так,
еще Аристотель писал, что "первичным по природе является государство по
сравнению с семьей и каждым из нас; ведь необходимо, чтобы целое
предшествовало части".[2; C.31]
Социальная значимость семьи несомненна, поскольку
преимущественно в ее рамках происходит процесс воспроизводства
человека, воспитание детей, их социализация и инкультурация, восприятие
основ социокультурной традиции, адаптация к локальному (этническому) и
национальному сообществу.[4; C. 224]
В процессе исторического развития отношения семьи и общества, с
одной стороны, и семьи и личности – с другой, систематически изменялись,
прежде всего, в зависимости от характера господствующего в данном
обществе способа производства и социокультурных традиций. Семья
связана с другими сферами и сторонами общественной жизни весьма
сложной системой связей, идет ли речь о воздействии общества на
семейную группу и отдельные аспекты семейных отношений или же о
воздействии семьи на общество.
Семья является системообразующей формой человеческой общности,
первичной социальной группой общества, основанной на супружеском
союзе и родственных связях, т.е. отношениях между мужем и женой,
родителями и детьми, братьями и сестрами и другими родственниками,
живущими вместе и ведущими общее хозяйство на основе единого
семейного бюджета. Так, известный английский социолог Ч. Кули
следующим образом определяет первичную социальную группу. "Под
первичными группами я подразумеваю группы, характеризующиеся
тесными, непосредственными связями (associations) и сотрудничеством. Они
первичны в нескольких смыслах, но главным образом из-за того, что
являются фундаментом для формирования социальной природы и идеалов
индивида".
[1; C.56]
Но возникает вполне закономерный вопрос, насколько сама семья
является частным делом человека, и в какой мере она сама выступает в
191
качестве субъекта общественного воздействия, проводимой государством
социокультурной политики? Семья считается частным делом в том смысле,
что строго регулируется обычаями родства и брака и не рассматривается как
предмет общего интереса... С точки зрения либерального государства семья
является публичным институтом, в котором правила брака и развода
определяются и регулируются политическими и правовыми нормами.
Государство устанавливает налоговый и экономический статус семьи путем
определения налогового статуса тех, кто считается ее членами.
Жизнь семьи протекает как в материальной, так и духовной сферах,
именно в ее рамках сменяются поколения людей, в ней человек рождается,
именно в ней достигается основное биологическое и социокультурное
воспроизводство человека и человечества. Семья, ее формы и функции
напрямую зависят как от общественных отношений в целом, так и от
достигнутого в то или иное время уровня социокультурного развития
общества. Заметим, что более высокий уровень имманентной культуры
общества и степень ее институализации предполагает и более высокий
уровень культуры семьи.
И именно семья имеет первостепенное значение для предсознательной
и надличностной психологии ребенка. Очевидно, что именно на семье лежит
ответственность за воспитание у детей способности к адекватному
социальному общению, поскольку именно в рамках семьи происходит
первичная социализация и инкультурация ребенка, а следовательно, и
формирование личности.
Человек живет в обществе, и поэтому социальная интегрированность
является чрезвычайно важным фактором его социального успеха или
поражения, что определяет качество всей его жизни. Индивиду необходимо
определенное умение приспосабливаться к обществу, иначе велика
вероятность возникновения и развития устойчивой неспособности к
адекватному социальному общению с окружающими, что постепенно ведет
к изоляции, мизантропии и одиночеству. Индивидуальное развитие каждого
человека начинается с его постепенной адаптации и интеграции в
окружающий мир.[2; C.45-49]
Мы знаем, что ребенок рождается в группе людей, среди которых уже
определены практически все общие типы ситуаций, которые возникали
ранее и с большой долей вероятности возникнут в будущем, развиты
соответствующие этим ситуациям правила поведения. Именно в процессе
социализации и инкультурации ребенок сталкивается с репрессивными
механизмами культуры и социума, поэтому ему крайне сложно давать свои
определения бесчисленным артефактам окружающей природной и
социокультурной реальности и в полной мере следовать многообразию
своих спонтанных желаний.

192
 Важно также отметить, что социум непосредственно и опосредованно
делегирует семье эту репрессивную функцию, которая может простираться
от словесного увещевания с элементами диалога и объяснения до прямого
физического насилия , которое в некоторых случаях приводит к гибели
ребенка. Семья представляет собой государство в миниатюре, в котором
ребенок должен научиться приспосабливаться к социальным условиям.
В подходах Гейдара Алиева к вопросам прогресса Азербайджана более
рельефно очерчены два момента движения мысли: а) от единичного,
частного к общему; б) от общего к частному и единичному. Но в том и
другом случае определяющей является общая цель - прогресс Азербайджана
в целом. В том и другом случае Гейдар Алиев отталкивается от общей цели,
подчиняя ей развитие всех, составляющих общий прогресс, систем,
подсистем, отдельных сфер и моментов.
Применительно к прогрессу культуры, духовно-нравственной сферы и
личности таким общим понятием является интеллектуальный потенциал
общества и нации. Поэтому если обобщить все идеи и мысли Гейдара
Алиева о прогрессе Азербайджана, то в первом приближении их можно
свести к экономическому, духовно-нравственному и интеллектуальному
прогрессу общества, которое ,как мы отметили, состоит из института
семьи.
Итак, в соответствии с той же общепринятой методологией перейдем
от экономического прогресса к прогрессу духовно-нравственному. В
советское время на русском языке понятие ―духовность‖ употреблялось
крайне редко, так как им широко пользуются служители религии. А вот в
азербайджанском языке вопрос стоял несколько иначе.
Дело в том, что в русском языке есть три термина: ―духовность‖,
―нравственность‖ и ―мораль‖. В азербайджанском же языке имеются два
понятия - ―манавийат‖ и ―ахлаг‖. Поэтому очень часто и нравственное, и
духовное на азербайджанском языке выражают одним понятием - ―манави‖.
Поэтому, читая работы советских лет, и не только советских, надо с лупой в
руках искать - присутствует ли в понятиях ―манавийат‖ или ―манави‖
духовность в ее религиозном значении?
В советское время Гейдар Алиев говорил о духовном и нравственном
прогрессе, даже если употреблял одно понятие - ―манавийат‖, в том же
смысле, как и все, то есть в очищенном от религиозности смысле.
В условиях перехода к капитализму в одних случаях, наряду с научно-
материалистическим толкованием духовности, он вкладывал в это понятие и
религиозный смысл. Но приоритетами для него в изучении духовного и
нравственного мира человека неизменно являлись достижения мировой
цивилизации и как они усвоены или усваиваются индивидами,
национальные и общечеловеческие ценности при ведущей роли
национальных, культурных и духовных ценностей, современные
193
достижения науки и искусства. Духовный прогресс личности невозможен и
вне духовного прогресса общества и нации. И, напротив, о духовном и
нравственном здоровье общества и нации, в первую очередь, надо судить по
состоянию граждан и индивидов, составляющих семью. Не может и не
должно быть двух, в корне различных, духовных и нравственных портретов,
один из которых отражает ―богатый‖ духовный и нравственный мир нации,
другой - ―убогий‖ мир ее представителей. Так в жизни не бывает. Если
общество,в частности, семья духовно, нравственно и социально больное, то
и индивиды, составляющие это общество, также нездоровы. И, наоборот,
если личность переживает духовный и нравственный кризис, ее воля и
сознание поражены микробами лицемерия, разнузданного подхалимства,
недостойного человека угодничества, если для каждого в отдельности и для
всех вместе взяточничество стало нормой жизни, то все это свидетельствует
только о том, что общество обречено. Как опытнейший политический и
государственный деятель и как мыслитель Гейдар Алиев все это отлично
знал. А потому он не отделял прогресс общества от прогресса личности, а
духовное возрождение и нравственное самоочищение личности от
духовного возрождения и нравственного самоочищения общества. Поэтому
к обсуждению, осмыслению и решению этих вопросов он подходил
комплексно. При решении таких задач для него не было вопроса - ―или -
или?‖. В вопросах прогресса общества и личности он отдавал предпочтение
формулам: ―и то, и другое‖. В соответствии с этими принципами, и в
советское время, и будучи президентом независимого Азербайджана, Гейдар
Алиев осуществлял грандиозную работу по нравственному оздоровлению
как общества, так и личности. Убедительным подтверждением тому служит
―Всесоюзная научно-практическая Конференция по нравственному
воспитанию‖, проведенная в 1979 году в Баку, где основным докладчиком
был Гейдар Алиев.
Позиция Гейдара Алиева по кругу этих вопросов четко изложена в этот
же период в интервью корреспонденту ―Литературной газеты‖ - ―Пусть
справедливость верх берет!‖. После прихода во власть в 1993 году Гейдар
Алиев десятки раз возвращался к этой проблеме, при этом каждый раз
высказывая свое беспокойство по поводу падения нравов, деформации
нравственного сознания людей, духовного и нравственного обнищания
некоторой части руководящих работников, чиновников разного ранга.
Но было бы куда легче, если бы все можно было решить с помощью
критики. Зная это лучше нас, Гейдар Алиев делал ставку на систему
воспитания и образования. Здесь исходным, отправным принципом Гейдар
Алиев избрал воспитание, формирование и развитие духовных,
нравственных и культурных потребностей, а через них - выход на решение
проблемы всестороннего, гармонического развития личности, на раскрытие
талантов и потенций каждого, ―в ком сидит Рафаэль‖ (Маркс). В плане
194
удовлетворения духовных и культурных запросов тех, кто руководит
государственным аппаратом, большими коллективами, кто командует
людьми, он еще в 70-х годах XX века стал усиленно приобщать
партноменклатуру к симфонической музыке, параллельно делал все для
поднятия общей культуры народа, рядовых граждан республики. Это был
очень продуманный и методологически обоснованный шаг. При
размышлении над этими вопросами на ум приходит одна великая идея
молодого Маркса: ―Богатый человек - это нуждающийся человек,
нуждающийся во всех проявлениях человеческой жизни‖1. Если человек не
испытывает потребности приобщения к мировой культуре, усвоения
национальных и общечеловеческих ценностей, тех несметных богатств
знания, которые выработаны человечеством тысячелетиями, то такой
человек является серьезной помехой на пути к прогрессу, в том числе к
прогрессу общества и нации. Ибо прогресс не происходит сам по себе. Для
того, чтобы состоялся прогресс, по крайней мере, нужны три условия: а)
наличие объективных условий; б) высокая степень самосознания общества,
нации и личности, осознание всеми необходимости прогресса; в)
интеллектуальная, психологическая подготовленность и социальная
ориентированность людей, а также политических и экономических структур,
имеющих возможность как-то повлиять на процессы и явления в обществе.
В отличие от эпохи социалистов-утопистов и их предшественников,
считавших возможным нравственное воспитание личности, ее нравственный
и духовный прогресс в локально ограниченных рамках не только большого
государства, но и отдельного полиса (города-государства), современная
система воспитания и образования, построенная на учете функций и роли
информации в современном мире, исходит из фактора существенного
воздействия мировых социально-экономических, политических,
идеологических, духовно-культурных и информационных процессов на
образ жизни, идеалы, идейные принципы, духовные и нравственные
ориентации нашего современника, особенно молодых людей 2. И это
совершенно справедливо. Поэтому наши ориентации и установки на
правильное сочетание национальных и общечеловеческих ценностей в
воспитании молодежи - лишь одна сторона воспитательного процесса, один
его аспект. Другой же аспект - это то, какую роль в становлении личности,
формировании ее идейных и мировоззренческих принципов и обогащении
внутреннего мира играют электронные средства массовой информации
других стран. Без учета всех этих факторов было бы наивно рассуждать о
нравственном или духовном прогрессе личности, молодого человека с
неустоявшимися нравственными принципами и ценностными ориентирами.

195
 SUMMARY
Family is the basis of the society – that is why every process can in fluency
to its function, mainly – socio – economical and cultural processes. Macro social
processes directed to transformation from traditional society to modern one,
which is accepted to call (or name) as modernization – has changed the
appearance of Europe then the appearance of the world

ЛИТЕРАТУРA
1.Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства //
К. Маркс, Ф. Энгельс. Собр. соч. Изд. 2-е. Т. 21. М.: Политиздат. С. 21–443.
2.Население и глобализация / Н.М. Римашевская, В.Ф. Галецкий, A.A.
Овсянников и др. M.: Наука, 2002. 322 с.
3.Гавров С.Н., Никандров Н.Д. Образование в процессе социализации
личности// Вестник УРАО, 2008, № 5 (43) С. 21-30.
4.Коатс Д. Будущее семьи // Впереди XXI век: перспективы, прогнозы,
футурологи. Антология современной классической прогностики. 1952–1999
/ Ред.-сост. И.В. Бестужев-Лада. М.: Academia, 2000. С. 452–458.

Çalaqanidze Nino ġotayevna

Тбилисский государственный университет им. Ив. Джавахишвили

ИНТЕГРАЦИОННАЯ ФУНКЦИЯ ЖУРНАЛИСТИКИ НА ПРИМЕРЕ

ИНФОРМАЦИОННОЙ ПРОГРАММЫ ОБЩЕСТВЕННОГО КАНАЛА
ГРУЗИИ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

В Грузии, вместе с этническими грузинами проживает множество

представителей разных национальностей. Их интеграция с грузинской
общественностью представляется одной из наиважнейщих задач
грузинского правительства. Оплошности, допущенные в этом направлении,
уже привели нас до катастрофических результатов. Этно-конфликты,
инспирированные врагами внутри страны и извне, довели страну до
разрушения территориальной целостности.
Хотя нужно отметить, что Грузия всегда отличалась своим
гостеприимством и создавала комфортные условия всему
многонациональному составу своего населения. Здесь, на благодатной
земле, исторически бок о бок жили, трудились и боролись за светлое
будущее Грузии представители многих национальностей.
Многонациональность страны хорошо отразилась и в языках теле- и
радио-программ Государственного теле-радио вещания Грузии. В процессе
этнической интеграции особое значение приобретает правильная работа
196
средств массовой информации. Ведь именно с помощью СМИ и
происходит формирование общественного мнения и, следовательно, можно
конструировать и будущие события.
Наиболее многочисленные этнические меньшинства, проживающие в
Грузии, мы расположили по следующей последовательности - от
большинства к наименьшей численности: азербайджанцы, армяне, русские,
абхазы, осетины, курды, греки, кисты, украинцы, ассирийцы, и евреи.
Нужно отметить, что представленные данные соответствуют сводкам
переписи населения 2002 года. Более поздних данных мы, естественно, не
имеем, т. к. часть территорий Абхазии и Южной Осетии нашим
правительством не контролируется и по сей день [2, 47].
В Грузии, также, проживают представители и других народов: цыгане,
немцы, татары, поляки, литовцы, чехи, чеченцы, аварцы, уды и т. д. Всего в
нашей стране живут представители 80 различных наций, в том числе
ассирийы и уды, которые собственной родины, кроме как Грузии, не
имеют.
Защита прав этнических меньшинств, проживающих в Грузии,
обязанность, определенная конституцией: ,,Все люди рождаются
свободными и равными перед законом независимо от расы, цвета кожи,
языка, пола, религии, политических или иных убеждений, национального
или социального происхождения, имущественного положения или места
жительства" _ говорится в Конституции. Защита прав этнических
меньшинств расписана также в национальной концепции толерантности и
гражданской интеграции и международных обязательствах, признанных
нашей страной. К примеру можем назвать документ _ ,,Европейская
рамочная конвенция о национальных отношениях» [1, 3]. Совет
национальных меньшинств, функционирующий при оффисе народного
защитника, ежегодно определяет рекомендации, связанные с
продуктивностью исполнения вышеназванной конвенции. Вот, например с
целью содействия получению среднего образования представителями
национальных меньшинств в аппарате государственного министра по
вопросам реинтеграции был создан план действий по толерантности и
гражданской интеграции. Для содействия получению среднего образования
представителями национальных меньшинств предусмотрено перевести
национальные учебные планы и проведение тренингов по внедрению, а
также перевод на азербайджанский учебных пособий. Вместе с другими
вопросами обсуждается отношение СМИ к проблемам этнических
меньшинств. Особое внимание уделяется теме освещения истории и
культуры национальных меньшинств, а также их вклада в историю и
культуру Грузии. Цель конвенции - подготовка программ, которые будут
оказывать помощь в процессе интеграции этнических меньшинств и
поощрение диалога.
197
 Для правильного направления процесса интеграции функционирование
СМИ должно иметь плановый и систематический характер, что требует
долгосрочной и целенаправленной работы.
Вещание на азербайджанском, абхазском, осетинском, русском и
армянском языках имеют более чем полувековую историю. В 1978 году
Государственное радио Грузии начало готовить передачи на курдском
языке. Через некоторое время стали передаваться радиопрограммы и на
греческом языке. Эти программы имели целью расширить информационное
поле для проживающих в Грузии этнических меньшинств на их родных
языках, чтобы помочь ускорению процесса их гражданской интеграции и
культурных взаимоотношений.
В 90-е годы прошлого века появились трудности в деле вещания на
языках национальных меньшинств Грузии. Политическая нестабильность в
новом грузинском государстве повлияла и на ведение редакции этих
передач. После прихода нового руководства в стране начались активные
поиски оптимального решения вещания для этнических меньшинств на их
родном языке. Для регионов и крупных городов компактного проживания
представителей национальных меньшинств Грузии, параллельно с радио
передачами, стали выпускать в эфир официальную информационную
телепрограмму «Моамбе» на национальных языках один раз в неделю.
Нужно отметить, большинство проектов, связанных с тематикой
национальных меньшинств, осуществляется общественным каналом
телевидения Грузии.
В Грузии стандарты освещения вопросов, связанных с национальными
меньшинствами, определены во "внутреннем кодексе поведения
общественного вещания», где говорится, что целью общественного вещания
Грузии является полностью и объективно освещать жизнь всех
проживающих в Грузии народов и их культуру, а также уважение к
этническим и религиозным меньшинствам и способствование их развитию.
Департамент общественно-политического направления общественного
канала Грузии готовит новости (программу ,,Моамбе‖, т. е. ,,Вестник‖) для
различных этнических групп на пяти языках: абхазском, осетинском,
армянском, азербайджанском и русском.
Телевизионный выпуск идет 25 минут и выходит в эфир в 16:00.
Последовательность программы в соответствии с днями недели выглядит
следующим образом: понедельник - новости на абхазском языке, во вторник
- на осетинском языке, в среду – по-армянски, в четверг - на
азербайджанском языке и в пятницу – по-русски. Передача состоит из двух
частей: первая часть информационная и отражает социальное развитие и
политические события недели. Вторая часть состоит из нескольких рубрик,
это: регионы, глас народа, известная личность, молодежь и др.

198
 В верстке программы отведено время и для образовательно-
развлекательного блока. Соответственно письмам и телефонным звонкам с
просьбами граждан в эфир выходят и сюжеты социального характера.
В эфире общественного вещания в соответствии требованию и
интересам широкой общественности создано восемь муниципальных
советов, в том числе и совет этнических меньшинств, который был создан в
2006 году. Совет собирается раз в два месяца. Правление теле-
радиокорпорации регулярно предоставляет консультации по вопросам
национальных меньшинств в освещении актуальных вопросов.
Следует отметить, что эфирное время ,,Моамбе‖, мягко говоря, не
идеально. В 4 часа дня мало кто имеет возможность сидеть у телевизора.
Желательно, чтобы информационная программа новостей проходила
несколько позже, скажем, 18:00.
Вскоре, исходя из желания достичь более высокого эффекта передач, и,
учитывая интересы азербайджанских, абхазских, осетинских зрителей,
государственный «Общественный вещатель Грузии» решил провести
реформирование данной структуры. В частности для более эффективной
работы и роста объема вещания на языках национальных меньшинств было
принято решение подключить к распространению информационных
программ на разных языках (по типу новостных выпусков «Евроньюс»)
региональные телевизионные станции, которые покрывают зоны
компактного проживания азербайджанцев, абхазов, осетин и армян. Так, в
частности, достигнута договоренность о приобретении эфира для данного
телепродукта на таких станциях как: г. Марнеули, ТВ «Марнеули » (на
азербайджанском), г. Гори, ТВ «Триалети» (на осетинском), г. Зугдиди, ТВ
«Одиши» (на абхазском.), г. Ахалкалаки, ТВ «АТВ 12» (на армянском),
каждый день в самое рейтинговое время (прайм-тайм 20.00- 22.00).
Партнерам предоставляется блок новостей, состоящий из 8-10 сюжетов
(хронометраж каждого блока 12-15 мин). Станции могут повторять эти
выпуски по своему усмотрению и в ночном и утреннем эфире. Помимо
этого, полный информационный коллаж на 5 языках (60 мн.) выходит в
вечернем эфире «2 канала» ОВГ в 23.00 и в утреннем эфире «1 канала» ОВГ
в 7.00. Региональные телекомпании будут иметь возможность также
предоставлять сюжеты, подготовленные местными редакциями.
На следующем этапе планируется активная работа по привлечению
иностранных грантов и спонсоров для расширения вещания для
национальных меньшинств, подготовки авторских программ и
документалистики.
Выход с 1 марта 2010 года обновленного формата «Моамбе» на разных
языках вызвал большой интерес среди целевой аудитории. На сегодняшний
день редакции национальных меньшинств имеют возможность и самим
готовить репортажи на интересующие их темы, приуроченные, как правило,
199
к юбилейным датам известных культурных и общественных деятелей,
важных событий и т.д.
Помимо телевещаний на азербайджанском, абхазском, осетинском,
русском и армянском языках, редакция «Вещания на национальных языках
Грузии», который входит в структуру информационной программы
«Моамбе», готовит и еженедельное ток-шоу – «Наш двор». Сначала
передача называлась чуть иначе: "Итальянский двор". Хотя колорит,
присущий кварталу, заселенному представителями разных
национальностей, также характерен и для Тбилисского двора. Поэтому
название сменили менее претензионным «Нашим двором».
Ток-шоу выходит в эфир в каждую субботу в 19:00. Хронометраж
передачи составляет ровно час. Ведущий - журналист Георгий Гугушвили.
Передача готовится при поддержке Ассоциации Организации
Объединенных Наций, а также в сотрудничестве с Агентством Соединенных
Штатов по международному развитию. Цель проекта содействие процесса
интеграции людей различных национальностей, проживающих в Грузии.
Гостьями данной программы являются представители интеллигенции,
члены НПО, правительства, молодежных, культурных и других
объединений разных национальностей. В передаче обсуждаются острые
темы межнациональных отношений, проблемы толерантности и мирного
сосуществования всех жителей Грузии.
Следует отметить, что в передачах участвуют представители всех
этнических меньшинств, проживающих в Грузии. Это и известные,
знаменитые люди, а также простые граждане различных профессий и
социальных слоев. Одним словом, все участники ток-шоу разнообразны,
что, безусловно, положительная сторона этой программы. Также
правильной можно считать тенденцию автора – он не ограничивается
только столицей, не пренебрегает регионами страны, где встречаются
компактно населенные представители этнических меньшинств. Формат
программы разработан грамотно. Она состоит из двух блоков. Первый
показывает историю той или иной нации или семьи, а во втором идет
обсуждение темы. Гости и зрители затрагивают конкретный вопрос или
проблему и ищут пути их решения.
Вещание для национальных меньшинств Грузии на «Общественном
вещании» продолжается и по радио, на тех же, указанных выше, языках
национальных меньшинств, плюс еще и на курдском языке.
Вещанию для курдской диаспоры нашей страны придается особое
значение в связи с исторической ролью общины в жизни Грузии.
С лета 2006-го года, в июне в одном из регионов Грузии, в поселке
Болниси начали ретрансляцию "Моамбе" на азербайджанском языке.
Сначала фонд «Интерньюс»- Грузия организовал семинар для синхронных
переводчиков с грузинского на азербайджанский. Семинар вели
200
специалист из Педагогического института им. Орбелиани и корреспондент
азербайджанской телекомпании «Лидер» в Грузии. Позже специалисты
Фонда "Интерньюс" осуществили монтаж техники на телекомпаниях
Марнеули и Болниси.
Проект по переводу с грузинского на азербайджанский язык
информационных выпусков в регионе Квемо Картли осуществляется при
финансовой поддержке ОБСЕ.
Согласно проекту, вечерний информационный выпуск Общественного
телевидения- "Моамбе" синхронно переводится на азербайджанский язык и
ретранслируется Марнеульским филиалом телерадиокомпании Квемо
Картли и Болнисской телекомпанией "ТВ 12".
Проект ОБСЕ был призван, в первую очередь, преодолеть
информационный вакуум, который сейчас ощущается в регионе Квемо
Картли. К примеру, в Марнеульском районе, где около 70% населения -
азербайджанцы, большинство не владеет или слабо владеет грузинским
языком и, следовательно, не может полноценно участвовать в политической
и экономической жизни Грузии.
Для азербайджаноязычного населения особо значимы передачи,
подготовленные ассоциацией региональных вещателей Грузии.
Еженедельная программа ,,Многогранник», подготовленная на базе
ассоциации, передается одновременно по 25 телевизионным и 5
радиостанциям. За последний год в зфир вышло всего 45 передач (до 500
сюжетов). Большинство из них были эксклюзивными и касались проблемм
разных регионов Грузии.
Главным достоянием медияпроекта можно считать повышение качества
информированности жителей региона, которые систематически стали
получать информацию об интересующих их вопросах, освещение которых
не происходит на общенациональных каналах.
Цитирование ,,Многогранника» на азербайджанский язык стало еще
одним полезным шагом в процессе интеграции национальных меньшинств.
В годовом отчете ассоциации региональных вещателей Грузии
приведенны несколько интервью азербайджанских жителей Марнеули и
Болниси.
Айнура Алиева, Марнеули: ,,До того, пока бы ,,Многогранник» не суб-
титрировали, мне приходилось переводить все для родственников на
азербайджанский язык. Мало кто из местных жителей понимает грузинский.
А это почти единственная передача, которая освещает проблемы нашей
деревни. ―
Земфира Изазбекова – руководитель неправительственной организации
,,Толерантность―: ,,Многогранник» первая передача, понятная и поэтому
интересная для жителей нашего региона. Это важно ни только для

201
 информирования этнических меньшинств, а еще и для того, чтобы лучше
понимать грузинский язык . ―[3,4].
Все программы на национальных языках Грузии готовят опытные
профессиональные журналисты, пользующиеся большим уважением и
авторитетом в стране. Их совместная работа и дружба – еще одно яркое
доказательство единства всех народов независимой Грузии, которой нет
альтернативы.

SUMMARY

Several ethnic minorities live in Georgia peacefully alongside with Georgians.

Their integration into Georgian society is one of the most important objectives.
Media has a special role in the integration process of ethnic minorities. It
considerably effects the formation of public awareness and therefore the processes
taking place within the society. In this regard, Public Broadcasting has taken the
leading role throughout Georgian media. News issue ―Moambe‖ is broadcasting
in 5 different ethnic languages: Abkhazian, Ossetian, Armenian, Azerbaijanian
and Russian.
Apart from Public Broadcasting, FM radio in Marneuli is also broadcasting in
Azerbaijani language, while TV-studio ―Marneuli-TV‖ programs are translated or
sub-titled in Azerbaijani language.
Creation of a comfortable environment for Azerbaijanian population as well as
for other ethnic minorities is one of the key priorities of the state policy. This
way, the people who are far from their homelands have, on the one hand, an
opportunity to be well aware of the ongoing events, and on the other hand, to
maintain their mother language and cultural heritage.
A peaceful neighborhood is the primary precondition for the prosperity of the
whole Caucasus.

ЛИТЕРАТУРА
1. Национальная концепция толерантности и гражданской интеграции, Совет
гражданской интеграции и терпимости , Администрация Президента
Грузии, 2008 г.
2. Grigol Robakidze University, scientific works. Tbilisi, 2009.
3. Годовой отчет ассоциации региональных вещателей Грузии, Тбилиси, 2010
г.

202
 Çernyavskiy Stanislav Ġvanoviç
Московский Государственный Институт
Международных Отношений

ГЕЙДАР АЛИЕВ И ДИПЛОМАТИЯ НОВОГО

АЗЕРБАЙДЖАНА

Азербайджан – крупнейшая страна Южного Кавказа, обладающая

большим производственным и интеллектуальным потенциалом.
Достижения во внутреннем развитии страны, ставшие результатом
созидательных усилий последних лет, все заметнее проецируются на ее
внешней политике. Свидетельством признания возросшей
ответственности Азербайджанской Республики в международных делах
стало укрепление ее роли в обеспечении энергетической безопасности, в
глобальной экономике и финансах.
Важнейшую роль в становлении дипломатии независимого
Азербайджана сыграл Гейдар Алиев, который заложил основы
внешнеполитической стратегии государства и активно участвовал в ее
реализации.
***
Азербайджанская Республика – авторитетный член мирового
сообщества, региональная держава Южного Кавказа. За годы независимости
в ней созданы условия для демократического развития. Сформированы
необходимые институты и правовая база. Реформы, проводимые в области
государственного строительства, призваны обеспечить реализацию
принципа разделения властей. Деятельность политических партий,
общественных организаций различной ориентации, многочисленных
органов печати, выход в эфир передач частных телевизионных и
радиоканалов являются неоспоримым подтверждением того, что в
Азербайджане предпринимаются шаги в направлении политического
плюрализма.
Большие достижения во внутреннем развитии Азербайджана,
ставшие результатом созидательных усилий последних лет, все заметнее
проецируются на его внешней политике. Свидетельством признания
возросшей ответственности Азербайджанской Республики в международных
делах стало укрепление ее роли в обеспечении энергетической
безопасности, в глобальной экономике и финансах.
На этом прочном фундаменте нарастает динамика дипломатической
активности. Азербайджанское руководство реализует свою
внешнеполитическую стратегию, отвечающую коренным национальным
интересам страны и требованиям нынешнего этапа мирового развития. Эта
стратегия, включающая свое, национальное видение нового,
203
многополярного миропорядка, подтверждаемое практикой современных
международных отношений, подробно изложена в выступлениях
Президента Ильхама Гейдаровича Алиева.
В практической деятельности азербайджанская дипломатия ведет
дела со своими международными партнерами с суверенных позиций, на
основе полного равноправия, взаимного учета интересов и взаимной
выгоды. При этом она исходит из того, что ценой международного согласия
не может быть отказ от внешнеполитической самостоятельности. Поэтому
там, где партнеры отказываются от совместных действий, азербайджанская
сторона принимает решения сама, исходя, прежде всего из своих
национальных интересов, но обязательно опираясь на международное право.
Позитивная реакция в мире на внешнеполитические инициативы Баку
свидетельствует о том, что призыв к откровенному разговору,
подкрепленный решимостью идти на трудные решения в вопросах,
затрагивающих интересы национальной безопасности и основы
существующего международного правопорядка, в целом находит понимание
у партнеров.
За годы независимого развития Азербайджанская Республика обрела
свое достойное место в мировом сообществе. Она заявила о себе как о
суверенном государстве, реализующем политику добрососедства и мирного
сосуществования, равноправного взаимовыгодного сотрудничества.
Важнейшую роль в становлении дипломатии независимого
Азербайджана сыграл Гейдар Алиевич Алиевич, который не только заложил
основы внешнеполитической стратегии государства, но и активно
участвовал в ее реализации.
Практическая международная деятельность Г.А.Алиева началась
летом 1969 г. после его избрания Первым секретарем ЦK Компартии
Азербайджана. В ноябре 1982 г. Г. А.Алиева назначили Первым
заместителем Председателя Совета министров СССР. В его компетенцию
входили, в том числе, и контакты с представителями высшего звена
зарубежных государств.
После избрания 3 октября 1993 г. Президентом Азербайджанской
Республики международная деятельность Г.А.Алиева приобрела
качественно новый характер – речь шла о разработке стратегической
концепции Республики, которая позволила бы ей не только выйти из
тяжелейшего состояния, связанного с навязанной ей войной, но и занять
достойное место в мировом сообществе.
В рамках разработанной Г.А.Алиевым стратегии высшим
приоритетом Азербайджана стала защита интересов личности, светского
общества и демократического, правового государства. Что касается
международной деятельности, то главные усилия направлялись на
достижение следующих внешнеполитических целей:
204
 - справедливое решение армяно-азербайджанского нагорно-
карабахского конфликта и восстановление территориальной целостности
страны, освобождение оккупированных земель, возвращение беженцев в
родные места,
- активное использование «энергетической дипломатии» для
поступательного развития страны, подъема ее экономики, повышения
уровня жизни населения, успешного проведения демократических
преобразований, укрепления светского, конституционного государства,
- формирование пояса добрососедства по периметру государственной
границы, содействие устранению имеющихся и предотвращению
возникновения потенциальных очагов напряженности и конфликтов на
Южном Кавказе;
- ускорение интеграции в мировое сообщество и, прежде всего, в
евроатлантические структуры, поиск согласия и совпадающих интересов с
зарубежными странами и межгосударственными объединениями в процессе
решения задач, определяемых национальными приоритетами;
- воздействие на региональные процессы в целях формирования
стабильного, справедливого и демократического миропорядка, строящегося
на общепризнанных нормах международного права, включая, прежде всего,
цели и принципы Устава ООН;
- всесторонняя защита прав и интересов азербайджанских
граждан и соотечественников за рубежом.
Осуществление указанной стратегической программы столкнулась с
рядом серьезных трудностей, связанных, в том числе, с отсутствием
государственных институтов, способных реализовывать на практике
принятые решения.
Напомню, что история Министерства иностранных дел независимого
Азербайджана официально начинается 9 июля 1919 года, когда
правительство Азербайджанской Демократической Республики (АДР)
приняло постановление («временный наказ») о создании Канцелярии при
министре иностранных дел.1
В первые дни существования азербайджанской дипломатии – в 1919
году - в Баку функционировали дипломатические представительства 16
зарубежных государств, в том числе США, Великобритании, Франции,
Италии, Швеции, Швейцарии, Бельгии, Ирана и Украины.
После ликвидации Азербайджанской Демократической Республики в
апреле 1920 года вместо Министерства иностранных дел создается
Народный Комиссариат Иностранных Дел Азербайджанской ССР (НКИД),

1
Государственный Архив Азербайджанской Республики, ф. 970, оп. 2, д. 80,
л. 28-30.

205
который, обладая значительными полномочиями, занимался в 1920-1922 гг.
вопросами двусторонних отношений. В этот период народными
комиссарами иностранных дел Азербайджана были Нариман Наджаф оглу
Нариманов (04.1920 - 05.1921) и Мирза Давуд Багир оглу Гусейнов (05.1921
– 12.1921).
После создания СССР деятельность НКИД АзССР фактически
приостановилась. Однако после того как 25 августа 1941 года в Иран
вступили соединения Красной армии, которые совместно с британскими
войсками фактически оккупировали Южный Азербайджан, азербайджанские
дипломаты активно привлекались к работе на иранском направлении. Уже в
сентябре 1941 года в Иран был отправлен первый отряд работников из
Азербайджанской ССР, а 6 марта 1944 года Совет народных комиссаров
СССР по рекомендации В.М.Молотова, обсудив вопрос «Об усилении
экономической и культурной помощи населению Южного Азербайджана»,
принял соответствующие решения. В декабре 1944 года в Тегеран приехал
секретарь ЦК Компартии Азербайджана Гасан Гасанов. Началась
подготовка к предоставлению азербайджанским провинциям Ирана
широкой национальной автономии. Исполнение решения предписывалось
осуществить ЦК КП(б) Азербайджана и Совету Народных Комиссаров
АзССР. Эта деятельность продолжалась вплоть до вывода советских войск
из Ирана в марте 1946 года.
В последующий период азербайджанской истории международные
отношения составляли исключительную прерогативу союзного Центра,
поэтому МИД Азербайджанской ССР имел малочисленный аппарат,
состоявший из министра, его заместителя, помощника министра,
канцелярии и протокольного отдела. На посту министра иностранных дел
работали Махмуд Исмаил оглу Алиев (1944 – 1958), Таира Акпер гызы
Тагирова (1959 – 1983), Эльмира Микаил гызы Гафарова (1983 – 1987).
Наиболее известный азербайджанский министр советского периода -
Таира Акпер гызы Таирова - курировала международные вопросы с 1957 по
1968 годы «по совместительству» (одновременно она возглавляла
Государственный комитет по науке и технике) и только позже (1968-1984)
сконцентрировалась на них полностью. При Таировой аппарат МИД не
превышал 10-15 сотрудников, хотя республиканские кадры активно
использовались в загранучреждениях МИД СССР, в том числе и в
посольствах на Арабском Востоке и в Азии. Сама Т.Таирова неоднократно
возглавляла советскую группу в Третьем постоянном комитете социального
развития Генеральной ассамблеи ООН. Главные задачи, которые
приходилось выполнять МИД АзССР в тот период, касались
информационно-пропагандистского обеспечения внешней политики СССР
на Ближнем и Среднем Востоке. В годы ирано-иракской войны Баку
обеспечивал реализацию посреднической миссии СССР.
206
 В столице Азербайджана имелись два иностранных
представительства - в начале Великой Отечественной войны открылось
генеральное консульство Ирана, а в 1973 году – Ирака.
Поскольку постсоветский Азербайджан не имел ни посольств, ни
своих представительств при международных организациях, проблема
отсутствия загранпредставительств решалась первоначально путем
возложения этих обязанностей на сотрудников посольств СССР
азербайджанской национальности там, где таковые имелись (впервые этот
вариант был применен в посольстве СССР в Египте). В некоторых местах –
Брюсселе, Нью-Йорке, Вашингтоне – азербайджанские представители в
начале 1990-х годов работали в помещении турецких
загранпредставительств.
Разумеется, в условиях отсутствия загранаппарата и недостаточной
эффективности МИД в целом главная тяжесть в реализации
внешнеполитических задач легла на Президента. За 1993-1998 гг. Г.А. Алиев
совершил 79 визитов в 33 страны, в том числе 25 официальных, провел 2326
мероприятий, связанных с вопросами внешней политики. В течение пяти лет
между Азербайджаном и зарубежными государствами подписан 431
документ (договоры, соглашения, протоколы, заявления, декларации и
меморандумы). 2
Деятельность МИД находилась в центре внимания Президента.
Выступая 6 марта 1998 г. перед коллективом Министерства, Г.А. Алиев,
наряду с позитивными оценками его работы, высказал немало критических
замечаний в адрес руководства Министерства иностранных дел. Обращаясь
к молодым дипломатам, Г.Алиев подчеркнул: «Испокон веков профессия
дипломата считается в истории всех государств самой уважаемой и
почетной. Если взять историю любой страны, увидишь, что на диплома-
тической работе были люди из самых высших слоев, самые подготовленные,
знающие, грамотные, умные. Такое мнение сложилось и у нас. Что мы
представляем, говоря «дипломат»? Людей самых высокообразованных,
высокой культуры, красивой внешности, хорошо одетых, воспитанных,
отличающихся в обществе своим поведением. Не случайно в свое время
говорили, что людей надо обучать, как держать вилку и ложку при еде, как
сидеть за столом, как брать тарелку. Все эти вопросы вытекают из
дипломатии. В обычной жизни люди на это не обращают особого внимания.
Эти традиции присущи дипломатии, то есть дипломатическим работникам,

2
Сообщение Секретариата Президента Азербайджанской Республики о
мероприятиях и встречах, проведенных Президентом Азербайджанской
Республики за период с 3 октября 1993 года по 3 октября 1998 года. Баку,
1998, с.11

207
это их традиции и правила, поэтому, произнося слово «дипломат», каждый
представляет себе особо избранного человека. Мы должны вырастить таких
дипломатов». 3
В соответствии с Конституцией, внешняя политика Азербайджана
определяется и направляется лично Президентом, который вносит
предложения в Милли меджлис об учреждении дипломатических
представительств в иностранных государствах и международных
организациях, назначает и отзывает азербайджанских послов в иностранных
государствах и представителей при международных организациях;
принимает верительные и отзывные грамоты дипломатических
представителей иностранных государств; заключает межправительственные
договоры, представляет в Милли меджлис для ратификации и денонсации
межгосударственные договоры, подписывает указы об утверждении
международных договоров (ст. 109). В реальной практике функции
Президента значительно шире. Именно он определяет внешнеполитическую
стратегию страны, которая сегодня выстраивается с учетом
общенациональных интересов, в соответствии с конкретными реалиями и
нормами международного права.
Важнейшим этапом на пути укрепления дипломатической службы
Азербайджана стало принятие 8 июня 2001 года закона, установившего
правовые основы ее организации, как одного из видов государственной
службы, а также правовое положение находящихся на ней государственных
служащих. В законе «О дипломатической службе» последняя определяется
как профессиональная деятельность граждан в соответствующих
государственных органах, осуществляющих внешнюю политику
Азербайджанской Республики.
В систему органов дипломатической службы входят Министерство
иностранных дел, дипломатические представительства и консульства,
вспомогательные организации, созданные для обеспечения деятельности
МИД, и его учебные заведения.
К основным обязанностям органов дипломатической службы
отнесены: подготовка и представление предложений по концепции и
основным направлениям внешней политики Азербайджанской Республики;
реализация внешнеполитического курса; обеспечение суверенитета,
безопасности, территориальной целостности и неприкосновенности границ
страны, ее политических, экономических и других социальных интересов;
использование дипломатических методов и средств для защиты
международного мира и безопасности; защита прав и интересов
Азербайджанской Республики, ее граждан и юридических лиц за рубежом;
осуществление дипломатических и консульских связей с другими

3
Бакинский рабочий. 1998, 11 марта
208
государствами и международными организациями; обеспечение
государственного протокола. На МИД также возложена координация
деятельности других органов исполнительной власти с целью обеспечения
единой политической линии в отношениях с другими государствами и
международными организациями.
Основная тяжесть внешнеполитической работы согласно
Конституции Азербайджана лежит на Президенте. Ильхам Гейдарович
Алиев, будучи сам по образованию дипломатом (выпускник Московского
государственного Института международных отношений), уделяет этому
направлению большое внимание. Учитывая роль азербайджанской
дипломатии в строительстве независимого Азербайджана, Президент
И.Г.Алиев принял 24 августа 2007 года постановление - ежегодно отмечать
9 июля как профессиональный праздник сотрудников органов
дипломатической службы Азербайджанской Республики.
За двадцать лет независимого развития азербайджанское общество
прошло нелегкий путь от анархии к светскому, демократическому
государству. Разумеется, руководство страны, ее интеллектуальная элита
извлекли определенные уроки из накопленного опыта. Самый главный
вывод, пожалуй, в том, что стране не нужны «революционные потрясения»
и она должна развиваться в соответствии с Конституцией, проводя
сбалансированный, предсказуемый внешнеполитический курс в отношении
своих ближайших соседей. В арсенале азербайджанских политиков и
дипломатов появилось понимание того, что современный мир обладает
такой структурой взаимовлияния, которая отвергает идею возведения
концепции независимости в абсолют, отдавая предпочтение подходам,
основанным на признании приоритета многосторонних и гармоничных
взаимосвязей между отдельными частями всей международной системы. А
главная их задача – укрепление независимости и суверенитета
Азербайджанской Республики, неуклонный рост ее авторитета в мировом
сообществе.

SUMMARY
Azerbaijan - the largest country in South Caucasus, with great industrial
and intellectual potential. The achievements in the domestic development of the
country resulting from the creative efforts of recent years have more and more
impact on its foreign policy. The increased responsibility of the Azerbaijan
Republic in international affairs resulted in its greater role in ensuring energy
security, global economics and finance.
Heydar Aliyev played the crucial role in establishing of diplomacy of New
Azerbaijan. He laid the foundations of foreign policy of the State and participated
actively in its implementation.

209
 ÇoçiĢvili David
(Горийскй университет, Джандарская Азербаиджанская школа ),
Namazov Vahid
(Джандарская Азербаиджанская школа)(Грузия)

СВАДЬБА АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ В ГРУЗИИ

С тех пор, как в Грузии поселились азербайджанцы, прошли века. Бок о

бок с грузинами они активно включались в общественную жизнь, плечом
к плечу сражались с общими врагами, создавали материальную и духовную
культуру. История Грузии богата подобными фактами. Совместная жизнь
двух народов внесла много общих штрихов в их духовную культуру.
Несмотря на разное религиозное вероисповедание, у них много общего.
Свадьба является одним из значительных явлений в семейной жизни.
Изучение института брака весьма интересно. Азербайджанская свадьба
отличается особенной многокрасочностью и весельем, множеством
обрядов, корнями уходящии в древность. В азербайджанских свадебных
традициях можно обнаружить как древние ритуали, так и соблюдение
законов шариата. Проживающие в Грузии азербайджанцы частично меняли
свои свадебные традиции под влиянием тех народов, рядом с которыми
им приходилось жить. Свадьба азербайджанцев, проживающих в Грузии,
отличаются сочетанием исконно азербайджанских и, частично,
грузинских традиций.
Испокон веков азербайджанцы устраивали помолвку своих детей
с колыбели. Часто они являлись близкими родственниками, единственное
– они не должны были быть одного рода. Азербайджанцы – простолюдины
раньше фамилии не имели и имя отца являлось для сына уже фамилией.
Например, сын Мустафы величался Мустафой-оглы, сын Али – Али - оглы
и так далее. Именно этим и объяснялась возможность браков между
близкими родственниками. Немаловажным было и то, что имущество не
уходило к другому роду или семье. Массовое получение фамилий
сократило количество браков между ближайшими родственниками.
Брачный возраст раньше начинался с 11 лет. Девушку этого
возраста уже можно было выдавать замуж. Все же обычно женщины
выходили замуж с 14 лет, а мужчины женились– с 16. В настоящее время
брачный возраст увеличился. Азербайджанцы живущие в Грузии, выдают
дочерей замуж с 17-18 лет, хотя в горных местностях жители
придерживаются старых традиций, в том числе и помолвки с
колыбельного возраста. В городах этого уже не наблюдается:
азербайджанцы стали придерживаться современных, урбанистических
традиций.
210
 Говоря об свадебных традициях азербайджанцев, проживающих в
Грузии, мы должны выделить три этапа: сватовство, помолвка и свадьба.
В свадебном обряде сватовство занимает важное место. Сватами
могут быть близкие родственники брачующихся с одной или с обеих
сторон. Чтобы получить согласие на сватовство, родители молодоженов
должны одарить их. Молодые в этом обычно не принимают участия,
поскольку азербайджанцы считают свадьбу священным ритуалом,
требующим родительского согласия и благословения. В противном
случае брак может оказаться несчастливым.
Сваты идут в семью невесты просить ее руки. Члени семьи
встречают их на крыльце дома. В том случае если семья девушки заранее
знает цель их прихода и кандидатура жениха для них неприемлема,
сватов могут и не пустить в дом. Ежели цель прихода гостей не известна,
их приглашают в дом и угощают чаем. Если чай сладкий, это означает
согласие невесты и ее родителей на предложение. Представитель со
стороны жениха повязывает невесту платком, что означает
окончательный утвердительный ответ с ее стороны. После этого мать
невесты с помощью родственников начинает готовить приданое.
Следует отметить, что приданое является одним из важнейших
атрибутов в азербайджанской (да и не только) свадьбе. Подготовка
приданого начинается с малолетства невесты и достигает кульминации
после согласия, данного сватам. В приданое невесты могут входить как
предметы обихода, так и роскоши и даже жильѐ, - в зависимости от
возможностей родителей невесты. Впрочем, даже самая неимущая семья
старается не ударить лицом в грязь, поскольку от этого зависит ее престиж.
Обычно в приданое дают постель, белье, личные вещи, посуду, бытовую
технику, мебель и т.д. Институт приданого упоминается еще в законах
Хаммурапи (Закони Хамурапи подробно рассматривают вопрос об
имущественных отношениях между супругами: о приданом и брачном
выкупе (г. 159-164); о раздельной ответственности по долгам, возникшим до
брака (г. 151-152); об имуществе жены (г. 150). Вавилонский брак не был,
вопреки тому, что об этом часто пишут, "браком-куплей": размер приданого
был больше, чем размер выкупа (г. 162 - 164). Приданое является
собственностью женщины, независимо от того, как сложится ее
дальнейшая жизнь в семье мужа, переходить в чужую собственность
приданое может лишь в случае смерти женщины или по ее воле.
Приданое женщины долго является предметом обсуждение родственников
мужа и соседей.
Следующим этапом является помолвка. Семья жениха покупает
для невесты венчальное кольцо, платок, подарки, сладости и вместе с
родственниками в заранее оговоренное время отправляется в семью
невесты. Там накрывают стол. Будущие родственники знакомятся друг с
211
другом, договариваются о свадьбе, уточняют детали. Тут же оговаривается,
где и как до свадьбы должны встречаться друг с другом жених и
невеста, чтобы лучше познакомиться.
Обе стороны выбирают векилов, которые оговаривают между
собой детали свадьбы. За несколько дней до свадьбы сторона жениха
посылает в семью невесты свадебные продукты: мясо, муку, жир, чай, рис,
сладости. Это процесс, необходимый для оказания помощи семье невесты,
называется «агаметом». Со своей стороны, семья невесты посылает жениху
приданое. В это время семья жениха дарит другой стороне специально
купленного для этой цели петуха, наряженного цветными лентами. Этот
обряд совершают специально подобранные с обеих сторон для этого
женщины – «энге». Энге со стороны жениха дарит петуха невесте. Этот
обряд восходит к временам идолопоклонничества и настолько
живописен, что сохранился до сих пор.
Когда стороны согласуют все детали свадьбы, назначается день ее
проведения, приглашаются родственники. Свадьбу стараются провести
весело, живописно, памятной как для молодых, так и приглашенных:
посылаются пригласительные на свадьбу, делается запас продуктов и
спиртных напитков, что раньше запрещалось.
Свадебный ритуал начинается в семье невесты, где за столом
собираются ее родственники. Свадьба начинается по прибытии на нее
друзей жениха с музыкантами. Под музыкальное сопровождение, с
танцами с ,,лотками» (хонча), на которых лежат сладости и подарки, они
приближаются к свадебному столу, где их ожидают родственники и
соседи невесты. Затем жених с букетом цветов поднимается к невесте,
которая ожидает его в другой комнате со своими подружками и
близкими родственницами. Принятый букет означает последнее согласие
невесты и она вместе с женихом под музыку направляется к специально
отведенному месту за свадебным столом.
Свадебный стол ведет тамада. Азербайджанская свадебная
традиция не знала институт тамады. По нашему мнению, это является
влиянием многовекового соседства с грузинами и является заимствованием
для большей организованности свадебного стола. Сегодня тамаду можно
встретить не только за азербайджанским столом в Грузии, но и в
Азербайджане. К другому заимствованию следует отнести наличие
спиртных напитков за столом. Это наблюдается с 60-х гг (Как известно,
ислам запрещает употреблять алкоголь, а грузинское застолье невозможно
представить без него). Исключение у Азербаиджанцев составляют
похороны, сороковины и годовщины, когда к столу подают только
сладкие напитки и чай.
Свадьба в доме невесты проходит очень весело, что вообще
отличительно для азербайджанской свадьбы. За столом преобладают
212
традиционные национальные блюда. Заканчивается свадьба у невесты
ритуалом «хны». С языческих времен, когда предки поклонялись огню и
солнцу, хна олицетворяла символ солнца. Хна заготавливалась
специально к этому дню, ею мазали невесте лоб. После этого церемониала
уже ни один мужчина, включая отца невесты, не мог прикоснуться к
ней. Этот обычай претерпел некоторое изменение: на украшенном лотке
(хонча) зажигают свечи и танцуют вокруг него, хной же жениху и
невесте мажут руки.
По свадебной традиции в последний день жених с дружками едет
забирать невесту. Шафер жениха (Азербаиджанци в грузии его величают
«сахдиси»), украшает «шах» - ветку, на котором красные яблоки и
обязательно сладости. Молодежь пытается достать яблоки и подарить их
жениху. Это, видимо, идет из библейской традиции, где яблоко
олицетворяет дерево жизни, рай. Вообще яблоко на азербайджанском
свадебном столе несет большую смысловую нагрузку.
И так, Азербаиджанцы проживающие в Грузии, верно, сохраняют свои
многовековые традиции. Тем не менее, исторические сосуществование
Азербаиджанцев с другими нациями все-таки в той или иной мере влияет на
эти же традиции.

ЛИТЕРАТУРА
1. Челебадзе Н., Женщина и семья, Тб.,2005, (На грузинском языке)
2. Гоциридзе Г., Народная культура питания и традиция застолья в
грузии, Тб.,2007 (На грузинском языке)
3. Харатишвили К., Этикет грузинской свадьбы., (Тамада), 2006, (На
грузинском языке)
4. Хахубия И., Свадьба и развод по закону Моисея, Тб., 2006, (На
грузинском языке)

Efnan Altun
Ordu Universiteti

HAZAR’DAN ANADOLU’YA TAPMACA - BĠLMECE

ÖZET
Bilmece, her toplumda hoĢça zaman geçirmek amacının doğurduğu yaygın
bir zekâ ve söz oyunudur. Bilmece, Azerbaycan‘da tapmaca adı ile bilinmektedir.
Bu incelemede Azeri ve Türk sahasındaki bilmece türü karĢılaĢtırılarak benzerlik
ve farklılıklar belirtilmeye çalıĢılmıĢtır.

213
 Anahtar Kelime: Bilmece, Tapmaca, Türkiye, Azerbaycan, Ortak
Bilmeceler.

ABSTRACT
Riddle, born of a common goal of society to spend a pleasant time and
there is a game of intelligence. Riddle is know as tapmaca in Azerbaijan. In this
study, the similarities and contrasts between the riddle forms in Turkish and
Azerbaijani areas are given.
Key Words : Riddle, Tapmaca, Turkey, Azerbaijan, Common Riddles

Bilmece; her toplumda hoĢça zaman geçirmek amacının doğurduğu yaygın

bir zekâ ve söz oyunudur1. Bilmeceler eĢya, insan, hayvan, bitki, doğa ve inanıĢla
ilgili bilgilerin üstü kapalı olarak anlatılması ve onun ne olduğunun düĢünülerek
bulunmasını hedefleyen çoğu kalıplaĢmıĢ sözlerdir.

Bilmecelerin kökeni bazı araĢtırmacılara göre mitolojilere kadar uzanır1.

Genelde bilmece olarak söylenmesine karĢın Anadolu‘da asal, elçim, masal, mat,
metal, tapmaca, bulmaca, hikâye, söz, bilmeli, matal, tanımaca, fıcık, dele,
gazelleme gibi adlar da verilmektedir. Türkiye dıĢındaki Türklerde ise baĢvatkıç,
bilmece, jumbak, mat, sir, tabıĢka, tabıĢmak, tabuĢturmak, tapkıĢ, tapmaca,
tapiĢmak, tepiĢmak, yomak gibi adlarla ifade edilmektedir. Divan-ü Lügatit
Türk‘te de bilmece kavramı ve ona yakın kavramları ifade eden tabuz, tabuzgu,
neng, tabuz gok, tabzuğ, tabuzgu, tapzugug kelimeleri bulunmaktadır.

Bilmeceler anonim ve ferdi bilmeceler olarak iki bölümde ele alınırlar.

Anonim bilmeceler halk edebiyatı ürünüdür. Ferdi bilmeceler edebiyat ürünü olup
yazarlar ve Ģairler tarafından yaratılırlar. Halk edebiyatı türü değeri taĢıyan
bilmeceler biçim bakımından nesir ve nazım olarak ikiye ayrılırlar. Sayıca az olan
nesirli bilmeceler çoğu nazımlı bilmecelerin parçalanmasından oluĢur.
Ġlk bilmece örneklerini Kıpçak sahasının 14.yy. ait en önemli eserlerinden
biri olan Codex Cumanicus‘ta görüyoruz1.
Çok eski çağlardan beri yaĢaya gelen bilmece sorma geleneği günümüzde
de sürmektedir. Bilmeceler, çok eskilerde, savaĢlarda karĢılıklı sorularak
savaĢmadan bilen tarafın galip geldiği, kan dökmeden savaĢ kazanılan bir bilgi
yarıĢması olarak iĢlev yapmıĢtır.
Masallarda sıkça rastlanan dev veya baĢka yaratıkların, bilmecemsi
soruları, padiĢahların kızlarını verecekleri kiĢilere bilmece sorarak bilgi yarıĢı
yapmaları, birçok mitolojik olaylarda bilmecelerin çözümüyle olayın iyi bir
Ģekilde sonuçlanması bilmecenin eski toplumlardaki önemini göstermektedir.
Eskiden ciddi, zekâ savaĢı özelliği gösterirken, bilmece sorma geleneği zamanla
eğlence Ģeklini almıĢtır. DeğiĢen toplum yapısı ve yeni eğlence araçlarının
geliĢmesi sonucu unutulmuĢ görünse de çocuklar arasında olduğu gibi kırsal
214
alanlarda çeĢitli nedenlerle toplanan yetiĢkinler arasında bilmece sorma
geleneğinin sürdüğü araĢtırmacılar tarafından belirlenmiĢtir. Bu ortamlarda kiĢisel
veya karĢılıklı gruplar halinde bilmece sorulmaktadır. Sorulan bilmecenin
karĢılığını bulamayan kiĢi veya tarafın, sonradan ipuçları isteme hakkı vardır.
Yenir mi, yenmez mi? Canlı mı cansız mı? Burada var mı? Gibi sorulara evet,
hayır gibi kısa ve kesin cevaplar verilebilir. Bilmece yine çözülmezse taraflar
arasında pazarlık baĢlar. Pazarlık, bilmeceyi çözemeyenlerin cevabı öğrenebilmesi
için bir bağıĢta bulunmasıyla sona erer.

Sosyal ve ekonomik yaĢam biçimindeki hızlı değiĢiklik sonucu eğlence

araçlarının çoğalması bu zengin folklor ürünlerini tarihe mal etmiĢ gibi
görünmekle birlikte bilmecelerden okullarda öğretim aracı olarak yararlanılmaya
baĢlanmıĢtır.

Bilmeceler genelde kıĢ günleri odalarda yetiĢkinler tarafından çocuklara

sorulduğu gibi çocuklar kendi aralarında da sormaktadırlar. Burada sadece
bilmece sorulur, bilen oyuncu birbirlerine söyler ve bilmece sorma hakkını
kazanır.

Çocuklar için sözcüklerle üretilmiĢ bir oyun aracı olan bilmece onlara, düĢ
ve düĢünce gücüne seslenen kurmaca bir dünya sunar. ġiirsel bir anlatımla
çocukları dille kurgulanmıĢ bir zekâ oyununa davet eder. Onları, tüm bildiklerini
sınamaya, olaylar ve olgular ile kavramlar arasında anlamsal ilgiler kurmaya
yöneltir. Ġkilemeleri, deyimleĢmeleri kullanarak, ana dilinin söz varlığını
yansıtmadaki iĢlevini somutlar.

BĠLMECELERĠN FONKSĠYONU

Bilmecelerin fonksiyonu üzerine yapılan araĢtırmalardan, bilmecelerin

genellikle insan psikolojisi ile ilgili olduğu, kiĢiliği geliĢtirmeye ve güçlendirmeye
yaradığı anlaĢılmıĢtır. ÇeĢitli yarıĢmalarda soruyu soran veya cevabı çözen kiĢi,
karıĢık Ģeyleri anlayabildiğini, baĢkalarının farkında olmadığı benzerlikleri
bildiğini hissederek tatmin olur. Bazı kültürlerde bilmecenin geçmiĢte bazı büyüsü
ya da törensel görevleri de vardı. Zamansız bilmece söylemek bazı doğaüstü
ruhları kızdırabilir gibi. Bunların yanı sıra bilmecelerin, değiĢik toplumlarda, daha
az rastlanan bazı temel ya da yardımcı fonksiyonları da olabilir.

Halkbilimindeki geliĢmelere paralel olarak, bilmecelerin yapısı, üzerinde

gittikçe daha fazla durulan bir alan haline gelmiĢtir.

Bilmeceler, diğer anonim ürünler gibi baĢlangıçta bir birey tarafından

yaratılır, ancak halk tarafından söylenmeğe baĢlandığında ortak kültürle
215
beslenerek anonim hale gelir1. Bilmece söylemek, kültürün belirlediği bazı
tanımları kullanarak, yine kültürün belirlediği bazı kurallara göre oluĢturulur.
Bilmeceler fonksiyonları, yapısı, üslupları, aktarılmaları ve kaynakları yönünden
araĢtırma konusu yapılır1.
AZERBAYCAN’DA BĠLMECE UNSURU
Türk dünyası içinde Azerbaycan Türklüğünün önemli bir yeri vardır. 1991
yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti, Azeri Türklerinin
yaĢadığı bir ülkedir. Türk kültür dairesi içerisinde Azerbaycan Türklerinin çok
zengin bir halk edebiyatına ve folklora sahip olduğunu görürüz. Gündelik hayatın
hemen her sahasında halk edebiyatı ve folklor mahsulleri canlı olarak
yaĢamaktadır.
Azerbaycan sözlü halk edebiyatının en eski ve önemli türlerinden birisi
tapmacalardır. Türkiye‘de bilmece olarak bilinen bu tür, asırlardan bu yana dilden
dile, nesilden nesle aktarılarak günümüze kadar gelmiĢtir.
O nedi ki gap gaya
Köyden endi sen çay
. SavuĢtursun belanı
Yalvardım gümüĢ aya
Cevabı veba hastalığı olan bu bilmecede hastalığın giderilmesi için tanrısal
bir güç olan aya yalvarılmıĢtır. Masallar ve halk hikâyelerinde kahramanlar
bilmecelere cevap vererek ölümden kurtulur, sevdiğine kavuĢur, büyük mevkiler
elde eder1.
Azerbaycan bilmeceleri, halk hayatının bütün sahalarına ait konuları içine
alır. Halk, en çok ne iĢ ile meĢgul olmuĢsa, hangi eĢya ve hadise ile gündelik
temasta bulunursa, daha çok o alanda bilmece üretmiĢtir. Ev eĢyaları, giyim,
hayvanlar alemi, bitkiler alemi, aletler, insan ve onun beden uzuvları, erzak,
meyveler, gök cisimleri, yer, tabiat, tabii hadiseler, mücerret hadiseler, bilim-
teknik alanında olmak üzere bilmecelerin konularını sıralamak mümkündür.
AĢağıdaki tapmacalar, meyve, bilim-teknik alanına örnektir.

Hacılar Haca gider

Cehd eder gece geder
Bir yumurta içinde
Yüz elli cüce geder (NAR)

Gutu gutu içinde

Gutu sandık içinde
Babamın ağ yaylığı
O da onun içinde
(ġABALID: Kestane)

216
 Azerbaycan bilmecelerinde en çok ele alınan konular; geçim araçları
özellikle çiftçilik ve bitkiler âlemidir.

Azerbaycan‘da mevcut olan bütün meyveler, bitkiler, hakkında bilmeceler

vardır. Bunlar nesilden nesile, asırdan asıra geçerek, yaĢayıp yeniden oluĢturulur.
Ve günümüze ulaĢır.
Bazen mâni ve bilmece öylesine birbirine karıĢmıĢtır ki, bilmece mi mâni
olmuĢtur, mâni mi bilmece olmuĢtur; bunu tespit etmek imkânsız hâle gelmiĢtir.
Bu durum, Azerbaycan halk edebiyatı için de geçerlidir. Orada da ufak tefek
birtakım değiĢikliklerle yazılan/söylenen bazı mânilerin (bayatların) bilmece, bazı
bilmecelerin ise mâni (bayatı) olduğu görülmektedir. Hatta bazen Azerbaycan‘da
söylenen bir mâninin, Türkiye‘de bilmece olarak sorulduğu da bilinmektedir. Bu
hem mâni ve bilmece arasındaki yakınlığa hem de her iki edebiyat (Türkiye ve
Azerbaycan) arasındaki benzerliğe ve ortaklığa güzel bir örnek oluĢturmaktadır.
AĢağıda verilen Azerbaycan yöresine ait mâni (bayatı) sadece üçüncü
mısrada bir kelime değiĢikliği ile (seksen: heĢtad) yine Azerbaycan‘da bilmece
olmuĢtur. Bilmecemizin cevabı ise ―seksen goyun, yüz keçi derisinin bir ata
yüklenmesi‖dir. Ġki metin arasındaki farklı kelime olan ―heĢtad‖ Farsça seksen
anlamına gelmektedir. Yani, farklı olan kelime de aslında aynı anlamdadır.
Böylelikle bir dörtlük, hemen hemen hiçbir değiĢiklik yapılmadan hem mâni hem
de bilmece olmuĢtur.
Mâni:
Men aĢigem bir ata
Bir oğuldur bir ata
Seksen gatır yüz deve
Yüklenibdir bir ata
(Karaağaç-Açıkgöz 1998: 48).
Bilmece:
Men aĢigem bir ata
Bir oğuldur bir ata
HeĢtad1 deve gırh gatır
YüklenmiĢdi bir ata
(Seyidov 1992: 200).
Diğer bir örnekte ise karĢımıza bir üçleme olarak çıkmaktadır. Birinci
dörtlük Azerbaycan‘da mâni, ikincisi bilmece, üçüncüsü ise Türkiye‘de bilmece
olarak bilinmektedir. Bilmece olanların cevabı Azerbaycan‘da ―mantar‖
(Ahundov-Tezcan), Türkiye‘de ise ―namaz‖ (Çelebioğlu-Öksüz)‘dır.
Örneğin;
Biz idik biz idik
Otuz iki kızdık
Ezildik büzüldük
Bir sıraya dizildik
217
 (Ġçel 2005: 307).
Yukarıdaki bilmecenin cevabı ise bilindiği üzere ―diĢler‖dir. Ancak bu
bilmece, soru kayması yoluyla ―yün tarağı, sinek, iğ, süpürge, yıldız, arı, süt
diĢlerinin dökülüp asıl diĢlerin çıkması, nar, sarımsak, odun ve ipek kozası‖
olarak on bir farklı cevabı da karĢılamak üzere kullanılmıĢtır. Ancak bilmecede
verilen kelimelerin anlamları ve ipuçları dikkate alındığında asıl cevabın
―diĢler‖ olduğu ortaya çıkmaktadır.
Mâni:
Ġki Ģah iki sine
Biri ne ikisi ne
Bir ağacda beĢ alma
Gün düĢüb ikisine
(Karaağaç-Açıkgöz 1998: 76).
Bilmece:
Men aĢıg ikisine
Ġki dal iki sine
Bir ağaçda beĢ alma
Gün düĢüb ikisine
(Ahundov-Tezcan 1994: 165).

Bilmece:
ġimdi Ģimdi Ģim düĢer
Gölge kalkar gün düĢer
Bir ağaçta beĢ elma
Ġkisine gün düĢer
(Çelebioğlu-Öksüz 1995: 51).
Yukarıdaki örnek metinlerde bilmecelere verilen cevaplardan
Azerbaycan‘daki ―mantar‖ın değil, Türkiye‘deki ―namaz‖ cevabının doğru
olduğu anlaĢılmaktadır ki, bilmece metninde verilen ―Bir ağaçta beĢ elma /
Gün düĢüb ikisine‖ ipucu da bunu kanıtlamaktadır. Buna ilaveten
Azerbaycan‘daki mâni-bilmece dörtlüklerinde üç ve dördüncü mısraların
birbiriyle aynı olduğu görülmektedir. Burada sadece doldurma mahiyetinde
olan bir ve ikinci mısralar değiĢmiĢtir ki, zaten mânilerin bir ve ikinci
mısralarının doldurma yapmak için kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca
bilmecelerde de bu türden doldurma sözcükler sıklıkla yer almaktadır. Kafiye
kelimelerinin ise yazım farklılıklarıyla aynı olduğu görülmektedir.
Türkiye‘deki örnekte de bir ve ikinci mısralar değiĢmiĢ, üç ve dördüncü
mısralar hemen hemen aynı kalmıĢtır. Dördüncü mısradaki tek fark ise, dizenin
Türkçe söz dizimine (fiilin sonda olması) uygun hâle getirilmesidir.

Mâni:
Burdan vurdum baltanı
218
 Orda çıhdı galtanı
Birce görmek isterdim
Yerin göyün sultanı
(Karaağaç-Açıkgöz 1998: 142).

Bilmece:
Burdan vurdum baltanı
Ordan çıhdı galtanı
Gara gız oğlan doğdu
Yerin göyün sultanı
(Seyidov 1992: 33).
Bilmece:
Burdan vurdum baltanı
Ordan çıhtı galtanı
Anam bir oğlan doğdu
Yerin göyün sultanı
(Ahundov-Tezcan 1994: 177).

Bilmece:
Yere vurdum baltanı
Ağzı gümüĢ galtanı
Yerden bir oğlan çıhdı
Cümle cahan soltanı
(Seyidov 1992: 48).

Bilmece:
Yere vurdum baltanı
Ağzı gümüĢ galtanı
Yerden bir oğlan çıhdı
Dünyaların soltanı
(Seyidov 1992: 79).
Yukarıda verilen örnekler de mâni-bilmece olarak kullanılmaktadır.
Bilmece olarak Azerbaycan‘da dört farklı cevaba sahiptir. Bilmecelerin cevapları
sırasıyla ay, güneĢ, pınar ve buğdaydır. Burada karĢılaĢtığımız olay ise soru
kalıplaĢmasıdır. Soru kalıplaĢması, bir bilmecenin soru bölümünün birbirinden
farklı cevapları karĢılamak üzere kullanılmasıdır. Bunun soru kaymasından farkı
tüm cevapların bilmece için uygun olmasıdır. Birinci dörtlük bir mâni, ikincisi ise
bilmecedir. Bunlar arasında tek fark görüleceği üzere üçüncü mısradadır. Birinci
bilmecenin cevabı ay, ikincisinin ise güneĢtir. Birinci bilmecede doğuran ―gara
gız‖ iken ikinci bilmecede ―ana‖dır. Üç ve dördüncü bilmeceler ise kendi
aralarında birbirlerine benzemektedir. Üçüncünün cevabı ―pınar‖, dördüncünün
cevabı ise ―buğday‖dır. Üçüncü bilmecenin dördüncü mısrasında yer alan ―cahan‖
219
kelimesi yerine dördüncü bilmecede ―dünya‖ kelimesi kullanılmıĢ, ortaya çıkan
hece farklılığı ise dördüncü bilmecede ―-ların‖ ekinin kullanımıyla giderilmiĢtir.

BeĢ dörtlük birlikte incelendiğinde değiĢmeyen kelimelerin Ģunlar olduğu

göze çarpmaktadır:
1. mısra: balta, vur-
2. mısra: galtan
4. mısra: sultan (soltan)
Bunlar dıĢında dörtlüklerde yer alan diğer kelimelerin değiĢtiği
görülmektedir. Ancak buna rağmen dörtlükler dikkatle incelenecek olursa, yapı ve
anlam bakımından birbirlerine çok benzedikleri görülecektir.
Azerbaycan‘dan derlenmiĢ kimi bilmecelerin Türkiye‘de yaĢayan
çeĢitlemelerinin icra bağlamına göre mâni veya bilmece olarak iĢlev gördüğü
anlaĢılmaktadır. Aynı durum, Azerbaycan sahası için de geçerlidir. Bu olgu, Türk
dünyası kültür, edebiyat ve dil birliğine en güzel delildir.
Azerbaycan tapmacaları ile Türkiye Türkçesindeki bilmeceler, gerek
fonksiyon gerek icra, gerekse konu ve Ģekil itibariyle birbirinin adeta benzeridir.
Bu Azerbaycan Türkçesi ile Türkiye Türkçesi‘nin benzer dil malzemesinin
zenginliğinin de bir göstergesidir. SöyleyiĢ tarzı ve cevabı aynı olan bu
bilmecelere örnek verirsek:

Azerbaycan T.

Bizim heyet de bir guyu

Guyunun içnde suyu
Suyun içnde ilan
Ġlanın ağzında göher (ÇIRAĞ)

Türkiye T.

Avluda kuyu
Kuyuda suyu
Suda yılan
Yılan baĢı mercan (GAZ LAMBASI)

Azerbaycan T.

Dağdan gelin daĢtan gelir,

Bir gudurmuĢ aslan gelir.
220
 Hamımız bunun üfürüyü
DaĢdan keçir tpürüyü. (SEL)

Türkiye T.

Dağdan gelin daĢtan gelir,

Bir kükremiĢ aslan gelir (SEL)

Azerbaycan T.

Yer altında gızıl gamçı (ilan/Yılan)

Türkiye T.
Yer altında yağlı kayıĢ. (Yılan)

KAYNAKÇA

 ĠÇEL, Hatice (2005), Batı Türklerinin Dörtlüklerden Kurulu Bilmeceleri

Üzerin-de Bir Araştırma, (Selçuk Üni. Sosyal Bil Ens. YayımlanmamıĢ
Doktora Tezi), Konya.

 KARAAĞAÇ, Günay-Halil Açıkgöz (1998), Azerbaycan Bayatıları, Türk

Dil Kurumu Yay., Ankara.

 SAKAOĞLU, Saim (1972), ―Bilmecelerde Soru Kayması‖, Türk Folklor

Araş-tırmaları, 18 (359), Haziran, s. 8673-8676, Ġstanbul.

 SAKAOĞLU, Saim (1972), ―Folklor ve Halk Edebiyatı Arasındaki

Münasebet-ler I‖, Türk Folklor Araştırmaları, 14 (282), Aralık, s. 6506-
6510, Ġstanbul.

 SEYĠDOV, Nureddin (1992), Azerbaycan Tapmacaları / Bilmeceleri (hzl.

Saim Sakaoğlu-Ali Berat Alptekin-Esma ġimĢek), Elazığ Belediyesi Yay.,
Ela-zığ.

 L. Sami AKALIN. Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Varlık Yayınları, 6. Baskı,

Ġstanbul 1984, s.49-50.

221
  M. Kemal ÖZERGĠN. ―Kuman - Kıpçak Bilmeceleri Üzerine
AraĢtırmalar‖ T.F.A. Ocak 1974, Sayı:294, s. 6862 - 6865.

 T. KOWALSKĠ. Bilmece Maddesi, Ġslam Ansiklopedisi, 2. Cilt, Ġstanbul

1993, S. 615, s.616.

 Mahir ġAVL. ―Dünyada Bilmece AraĢtırmaları‖ Folklora Doğru, Sayı:37,

Bilmece Sayısı, Ġstanbul Aralık 1974, s. 85-86.

 Meydan Larousse, Bilmece Maddesi, Meydan Yay., Ġstanbul 1964, Cb2, s.

379-380.

 BORATAV, Pertev Naili (1982) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı,

Ġstanbul; Gerçek Yayınevi.

 ELÇĠN, ġükrü (1983) Türk Bilmeceleri, Ankara:Kültür ve Turizm Bak.

Yay.

Etibar Ġnanc
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

ФОНО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ПРОИЗВОДНЫЕ АРХЕТИПОВ

*
YAR /*КАR В РАЗНОСИСТЕМНЫХ ЯЗЫКАХ

Известно что, проникая в историческую глубину лексического

состава любого языка количество слов уменьшается, а многозначность слов
увеличивается. В современном мире такое явление было обнаружено на
материале экзотических языков Америки хопи, кечуа, аймара и др., которых
дескриптивисты застали на ранних этапах языкового развития.
Основными факторами образования многозначности слова в языке,
как нам представляется, были: а) не полная классификация явлений
окружающего мира носителями языка, например, обозначение нескольких
видов животного мира одним словом, б) появление фонетических вариантов
одной лексемы в течение определенного исторического периода, а также в
результате дифференциации праязыка на родственные языки, а отдельно-
взятого языка на диалекты, и закрепление за новообразовавшим словом
новых понятий. В любом языке таких примеров много.
Ярким примером сказанного являются азербайджанские глагольные
основы общетюрк. происхождения и их производные, предположительно,
восходящие архетипу *yar: yar- «рассекать, рубить, прорывать», yara
«рана», yort- «пырнуть, кольнуть чем-то острым», yırt- «рвать, разрывать,
222
раздирать, прорывать»; учитывая известную специфику движения руки при
написании, будь это на камне, на коже или на бумаге, и известное
звукочередование r ~ z: yaz- «писать», отсюда yoz- / yor- «толковать,
истолковывать, истолковать»;
Авторы Этимологического словаря тюркских языков (далее ЭСТЯ)
указывают, что глагольная основа йар- имеет различные а) фонетические:
йа(р)- уйг., йа:- уйг. диал., йай- уйг. диал., йаор- уз., ж,ар- бал., кир., уз.
диал., жар- каз., ккал., дар- алт., чар- хак., ćур- чув. и б) семантические
варианты: «рассекать», «раскалывать», «рубить, разрубить», «разбивать»,
«резать», «рыть», «копать», «пахать» в тюркских языках [1, 135-136].
В азербайджанском языке существуют гомогенные параллели
вышеуказанным фоносемантическим вариантам: сır- «порвать, разрывать»
(<cırmaq «коготь», cırmaqlamaq «царапать, оцарапать когтями, ногтями»),
çərt- «надрезать, надсекать, насечь», cız- «царапать».
М.Р.Федотов указывает на производные формы от сур- в чувашском
языке: суран / соран «рана», «боль», «болезнь». Вопреки В.Г.Егорову,
который чув. суран сближал с тюркским словом йара (japa) «рана»,
М.Р.Федотов словообразовательной основой последнего считает глагол йар-
(jap-) «расшепить», «раздвинуть», «разбить». (Радл. III, 102-104), которому
соответствует чув. çyp- / çop- с тем же значением [2, 65].
Азербайджанскому варианту çərt- «надрезать, …» соответствует
чув. çapт «утор, нарезка», алт. чарт- «делать нарезы», тат чирт «зарубка,
нарезка», которые в свою очередь восходят др.-тюрк. čert- «выщерблять,
отламывать» [3, 144].
М.Р.Федотов чув. çet- «рвать», «изнашивать», «взрывать», «рыть,
поднимать новь» возводит к архетипу *çert и сравнивает с тюрк.
соответствиями: алт., леб., кюэрик., ком., уйг., тур., карЛ. йырт-
«разрывать, рвать»; кирг., каз. цырт- (цыр- «раздвоить», «раздвинуть»,
«распороть», «расколоть», «разорвать» + -т); башк. йырт- «рвать, изорвать,
разорвать, разодрать» и др. [2, 114].
А.Долгопольский архетип *yar «чертить, царапать» и его фонети-
ческие: yeri- , yari-, ir-, yaz-, jaz-, ja-, ѐз-, ǯаz-, žaz-, çыр-, sır-, ჳ iru-, *nır
*
niru-, *erut-, erutu, erutuka, ed-, -əıd и семантические варианты: «чертить
(линии)», «царапать (на поверхности чего-то)», «писать», «рисовать»,
«читать» (ср.: азерб. yoz – «толковать, истолковывать»), «учить» на
материале живых и мертвых языков Евро-Азии рассматривает как
ностратическую основу [4, 2450-2451].
Необходимо отметить, что рус. черта, чертить, чертеж не
привлекли внимание вышеупомянутых авторов, достаточным образом в т.ч.
М.Фасмера, который русским вариантам приводит параллели только из
славянских и индo-европейских языков: укр., блр. черта, русск.-цслав.
чьрта ст.-слав. чрътати, болг. черта, чьрта, сербохоров. црта «линия»,
223
цртати «проводить линию, черту», др.-чеш. črtadlo «приспособление,
орудие, которым режут», праслав. *čьrta и эти слова сравнивает с др.-инд.
к tā «расселина, трещина». Для рус. чертеж, укр. чертеж «раскорчеванное
место», др.-русск. чьртежь «отметка, грань; план, чертеж», чеш. Тřietež
Střietež, слвц. č(i)ertaž «черта, линия» реконструирует праславянские
архетипы *čьrtǫ *čersti «резать, рубить». В этот же ряд М.Фасмер относит
рус. чертец «вид грызунов», укр. чертець «грызун» и сравнивает с лит.
kertukas «землеройка», kirtukas – то же, kiřstis – то же, лтш. cìrksnis,
cirslis – то же. Для рус. черту, черести «резать» приводит параллель из
др.-русск. очерести «установить границу», русск.-цслав. чрьту, чрЂсти
«резать», словен. č , čřtati «корчевать, царапать», чеш. čertadlo
«лемех», н.-луж. cerstadlo- то же. Для указанных фоно-семантических форм
реконструирует праслав. архетип *čьrto, *čersti (*čert-ti), которого считает
родственным лит. kertu «рубить, сильно бить», лтш. cērtu, cirst – то же, лит.
«удар», др.-инд. «нож», , kártati «режет, отрезать»,
kártanam «резка», aвест. kərəntaiti «режет», karəta- «нож», алб. qeth
«стригу» (из *kertō), лат. сēпа «трапеза», оск. kerssnais «сеnis», cortex «кора»
[5, 348-349].
Из вышеприведенных примеров явно видно, что основы данных
словоформ в славянских языках (черта, чертеж, чьрта, црта, č(i)ertaž,
čersti и др.) в фоно-семантическом плане гомогенны к тюркским формам
(çet-, çert-, çərt-, цырт- и др.)
Безусловно, корень цар- (ср.: каз., кирг. цыр- «расколоть»,
«разорвать» и др. от рус. царапать находится в одном ряду с
вышеупомянутыми урало-алтайскими и ностратическими корнями, такими,
как ж,ар-, сır-, çar-, çыр-, сур-, sır-, ჳ iru- и др. Остается не ясным позиция
М.Фасмера касательно рус. царапать, в основу которого ставил
звукоподражательное цап-царап (?! – Э.И.). Он считает не приемлемым
версию А.И.Соболевского, который реконструируя праформу *цЂрапати
связывал ее с сербохорв. цjèрити «скалить зубы», словен ćeriti, чеш.
ceřiti – то же, слвц. cerit՚ – то же. Возражает против позиции Н.Горяева,
который данный ряд сравнивал с нем. scharf «острый» или schröfen
«насекать» [5, 289].
На основании анализированного выше основ глагольно-именного
типа на материале разносистемных языков можно сделать вывод, что
архетип *yar является фоно-семантическим вариантом архетипа *kar,
производные которого тоже встречаются на материале разносистемных
языков – как живых, так и мертвых.
По своей артикуляционной специфике процесс появления и
формирования звука у в человеческой речи, как нам представляется,
предшествует звуку к. Это наблюдается и в детской речи, не зависимо от
языковой принадлежности. По этим соображениям можно сказать, что
224
архетип *yar, и его производные, хронологически предшествует архетипу
*kar.
Азерб. qır- «ломать, сломать», «разбивать, разбить», «истреблять»,
«рубить, вырубать», «колоть, раздроблять», qırx- «брить», qırğın «резня,
бойня, кровопролитие», qartda- «скоблить, счищать чем-л. острым верхний
слой», kərt- «делать надрез, надрубить», qayçı «ножницы, инструмент для
резки чего-л.», qaz- «рыть, вырыть», «копать, выкопать», qazmaq ―корка,
корочка», xır- «нарез, резьба» , «гравий», kəs- «резать, разрезать, нарезать».
Г.Рамстедт тюрк. kaz- «рыть» сопоставлял с чув. хыр- «скоблить,
тереть, брить (ср.: азерб. qırx- «брить» – Э.И.), чистит». Авторы ЭСТЯ такое
сопоставление почему-то считают небесспорным. Они считают что,
фонетически это сравнение правомерно, так как соответствие общетюрк.
а ~ ы общеизвестно. Однако, если венгр. karo «кол»(~ тюрк. к,aзык – то же)
является ст.-чув. заимствованием и генетически связано с каз- «рыть», то
гласный ы в чув. хыр- аномален. Возможна контаминация ст. чув. *хур- ~
*хыр- и *хар- <к,ыр- «скоблить, тереть» (ср., например, тат. кыр-). Видимо,
не случайно В.Г.Егоров сравнивает чув. хыр- как с тат. кыр-, так и с тур.
казы- и монг. хар- [6, 185-186].
Приведенные выше примеры: чув. хыр-, монг. хар- гомогенные
общетюрк. кыр- /гыр /кир /киж /хыр /кый- и др. Изменения р>й, p>ж, p>ø
типичны для уйг. диалектов. Появление й в конце глагольной основы,
оканчивающейся на гласный обычно для як. языка [6, 228-229].
Указанная глагольная основа имеет следующие основные значения:
скоблить, вырывать с корнем, брить, стричь, подрезать, рубить, ломать,
разбивать, уничтожать, истреблять [6, 228-229]. С уверенностью можно
сказать, что рус. «наказание», укр., сербск.-цслав кара «ссора» сербохорв.
кар «порицание, наказание», словен. kаr «ссора», чеш., слвцк., польск. kara
«упрек, наказание», а также рус. карать, укр., серск.-цслав., сербохорв.
карати «бить, наказывать», словен., чеш. карати – то же, гомогенны с
вышеуказанными общетюрк. основами. Хотя М.Фасмер перечисленные
формы ограничивает со следующими языками: лтш. karinat «дразнить,
раздражать», вост. лит. kirinti то же, лат. carino «издеваться, высмеивать»,
др.-ирл. caire «порицание». Отделяет др.-перс. kara- «войско, народ» лит.
kārias «войско», ирл. cuire «толпа, масса», гот harjis «войско» из этого ряда.
Надо отметить что, последние тоже безупречно входят в вышерассмат-
риваемую фоно-семантическую сеть. Известно, что А.Н.Кононов две из
семи значений тюрк. кара определил как «войско» и «масса, толпа» [11].
Дело в том, что тюрк. кара в данном значении, просто, является омонимом
варианту слова – цветообозначения.
В современных тюркских языках распространены варианты с S ~ Z
~ ġ в ауслауте рассматриваемой глагольной основы: кес- турк., тур., гаг.,
кар.к., кум., кир., ккал ., ног., уз., уйг., лоб., сал., сюг., алт; k”es- туб., тоф.,
225
kəs- aз., уз. диал., уйг., кис- тат., бар., хак., чаг., кис- баш.; к`ec`- кар.т.; к`es-,
k´ies-, Trуj.; гес- кум., ç˝ts- нем.; кас- чув.
Во всех источниках ведущим значением данной основы является:
«резать /разрезать /отрезать, срезать, рубить, срубить, пилить, перерезать.
В.М.Иллич – Свитыч восстановливает тюрк. *к´äs(ä) – и высказывает
предположение о дескриптивном происхождении настратической основы
*кäсä- «резать» [7, 55-56].
М.Фасмер рус., укр., блр. кус, кусок , др.-русск. кустъ, цслав. кжсъ,
болг. къс, сербохорв. кýс, кýсак, словен кôs, чеш. слвц. кus, польск. kęs,
kąsek, в.-луж., н.-луж. кus, полаб. кos возводит к праслав. *kǫ(d)sъ, а в индо-
европейском плане к лит. kándu, kándau, kąsti «кусать», лтш. kuôzu,
kuôdu, kuôst - то же, лит. кąsnis «кусок», греч. хvωδωv «нож меч; лезвие;
зубец». Автор не исключает гомогенность рассматриваемой основы с д.-в.-н.
hantaq «острый, режущий» и др.-инд. khādati «жует, кусает», нов.перс.
хāyad «жует» [12, 431]. Но, почему-то рус. косить не включено в ЭСРЯ.
Следует отметить, что вышеуказанные слова беспрекословно входят
в вышеуказанный ностратический ряд предлагаемый В.М.Иллич –
Свитычом, куда следовало бы ещѐ добавить основу koş- в новоперс. koştən
«убивать, умерщвлять» (ср. : др.-т.kes-/ keş- «резать» - ДТС 302-303).
Э.З.Кажибеков венг. кеs «нож» относит к ряду др.-т. kes- /keş-,
общетюрк. kes- /käs- /kas- /kis- /kiç- /... «резать» [8, 158].
Иллич Свитыч В.М. алт. *к´/е/s- «резать» (монг. keseg «кусок» ~
общетюрк. kes- /... «резать, рубить» ~ ) ~ урал. *keç «нож» ~ и.е. *kec-
«резать» ~ *kc- «отрезать» рассматривает в ностратическом плане [10, 328].
Глагольная основа kаз- турк., аз.; ҙаз- тур., гаг., ктат., кар.к., кум.,
кир., каз., ккал., уз., уйг., сюг. и др.; ҙас- (ср. kəc-, kec- «резать») бар., алт.,
тув., тоф., тел., шор., леб., саг., сай., кач.; каз- кар. т.ч., сал.; qаz- тур. диал.;
хаз- Тrуj.; хас- хак. диал., як.; хаш- хак. диал. и б) семантические варианты:
«рыть», «копать», «скоблить», «соскабливать», «вскрывать», «брить»,
«высекать», «гравировать» в тюркских языках. Корейский параллель к др.-
тюрк. qaz «рыть» ~ кор. кar-, kal- «пахать» была рассмотрена
В.Ф.Мальковым [6, 185-18].
Согласно законам звукочередования в урал-алт. языках широко
распространен вариант s ~ t, z ~ t и др. не случайно, что на этой почве
встречаются соответствующие формы вышеупомянутых общетюрк. kas- /
kaz-/... Например, азерб. котан «плуг», kətmən «кетмень, мотыга, пололь-
ник».
Не исключено, что англ. cut, ср.-анг. cutten, kutten, kitten, «резать»
швед. kuta, kota, кельт. kuta «резать ножом», швед. диал. kuta, kуtti, исл. kuti
«нож» [см.: 13, 388]. праслав. *ko(d)sъ, лит. kandu, kanau, «кусать», лтш.
kuộdu, kuost – то же, д.-в.н. hantaq «жует, кусает» [см.: 12, 431] гомогенны
уралоалтайскими основами.
226
 Принцип диффузности значений многозначного слова на материале
разносистемных языков является эффективным фактором, определяющим
его происхождение семантику и диапозон распространенности. Иначе, т.е.
исследования в рамках, такназываемых, родственных языков существенно
искажает представление об историко-семантической структуре описаемых
слов, которые носят общечеловеческий характер.

SUMMARY

The homogeneous stems and derivatives of *yar- / *kar- archetyps and

their phono-semantic variants are widespread in different languages of Euroasia:
Azerb. yar-, Uzb. жар-, Kaz. дар-, Chuv. çop- ―cut up, dissect, split, chop, hew,
hack, dig‖, Azerb. cır- ―tear, tear in pieces‖, çərt- ―incise‖, Tat. чирт- ―incision,
notch, cutting (in pieces)‖, Kaz. цыр- ―biset, divide into two‖, Russ. черта ―line,
stroke‖, чертить ―draw, design‖, царапать ―scratch‖, Old Czechic crtadlo
―tool for cutting‖, Lithuanian kertu―dis-sect‖, Old Indian krtis ―knife‖, Avesta
kərəntaiti ―cut‖.

ЛИТЕРАТУРA
1. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «Ж,», «Ж», «Й». М., «Наука», 1989.
2. Федотов М.Р. Этимологический словарь чувашского языка, II т.
Чебоксары, Чувашский институт гуманитарных наук, 1996.
3. Древнетюркский словарь. Л., Изд-во «Наука» (Ленингкадское
отделение), 1969.
4. Aharon Dolgopolsky. Nostratic Dictionary. University of Cambridge, UK,
2008.
5. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка, IV т. М.,
«Прогресс», 1987.
6. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «К», «К,». Выпуск второй. М., «Языки
русской культуры», 1997.
7. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «К» (-«Г») и «К,(-«К»-«К»). Выпуск
первый. М., «Языки русской культуры», 1997.
8. Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в
тюркских языках (явление синкретизма). Алма-Ата, Изд-во «Наука»
Каз. ССР, 1986.
9. Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском
языке. М., «Наука», 1966.

227
 10. Иллич-Свытич В.М. Соответствия смычных в ностратических
языках.-Этимология 1966. М., «Наука», 1968, стр. 304-355.
11. Кононов А. Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках.-
Тюркологический сборник 1975. М., 1978.
12. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка, II т. М.,
«Прогресс», 1986.
13. Dr. Ernest Klein. A Comprehensive Etymological Dictionary of the
English language. Volume I. Elsevier Publishing Company, Amsterdam,
London, New York, 1966.

Eyyub Zəngin
Yalova Universiteti

BAĞIMSIZLIK SONRASI DÖNEMDE

AZERBAYCAN DIġ POLĠTĠKASININ TEMEL ÖZELLĠKLERĠ
Dr. Eyüp ZENGĠN

ÖZET:
Azerbaycan 1991‘de bağımsızlığın elde edilmesinin ardından iç ve dıĢ
politikada birçok sorunla karĢılaĢmıĢtır. Azerbaycan, Haydar Aliyev döneminde,
Rusya ile Batı arasında denge siyaseti yürüterek daha verimli iç ve dıĢ politika
yürütülmesi açısından bölgede istikrarın korunmasını sağlamıĢtır. Haydar Aliyev,
kendisinden önceki yönetimlerin yürüttüğü dıĢ politikanın sonuçlarını, bölgedeki
dengeleri gözeterek, kendi yönetim anlayıĢının ve daha önceden sahip olduğu
iliĢkilerin etkisiyle özgün bir dıĢ politika izlemiĢtir.

Anahtar Kelimeler, Azerbaycan, Haydar Aliyev, DıĢ politika

BASIC CHARACTERISTICS OF AZERBAIJAN FOREIGN POLICY

AFTER THE INDEPENDENCY ERA

Abstract

Azerbaijan was faced many problems on foreign and domestic policies after
the independency in 1991. Azerbaijan provided stability in terms of foreign and
domestic issues by implementing balance policies between Russia and the West in
the era of Haydar Aliyev. He has implemented a unique foreign policy by
balancing the region‘s powers. Also he took into account the results of foreign
policies and management approaches which were implemented before his term
and his relations before his presidency.

228
Key words: Azerbaijan, Haydar Aliyev, Foreign Policy

GĠRĠġ

Azerbaycan 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasının ardından sahip

olduğu enerji kaynaklarının da etkisiyle uluslararası toplumun ilgisini
çekmektedir. Bu durumdan yararlanan Azerbaycan baĢta Batılı ülkeler ve
uluslararası güvenlik kuruluĢları olmak üzere dıĢ dünya ile iliĢkilerini
güçlendirmeye, bu amaçla da enerji kaynaklarını olabildiğince etkili kullanmaya
gayret etmektedir. Azerbaycan aynı zamanda, bölge ülkeleri ve Orta Asya
Cumhuriyetleri ile de iyi iliĢkiler yürütmek istemektedir.
Azerbaycan 1991‘de bağımsızlığın elde edilmesinin ardından iç ve dıĢ
politikada birçok sorunla karĢılaĢmıĢtır. BaĢta Dağlık Karabağ Sorunu olmak
üzere, Rusya ve Ġran gibi bölgesel güçlere karĢı bağımsızlığını koruma, demokrasi
ve piyasa ekonomisine geçiĢ sürecinde gerekli reformların uygulanmasında ve son
olarak Batı ülkeleri ile yakın iliĢkiler kurma yolunda sıkıntı çeken Azerbaycan, bir
an önce bulunduğu durumdan kurtulması için çözüm arayıĢı içerisine girmiĢtir[7,
11].
Azerbaycan‘ın dıĢ politika yönelimlerinde baĢta ABD ve Ġngiltere olmak
üzere Avrupa ağırlıklı bir yer tutmaktadır. Bunda Batı güvenlik sistemlerine dahil
olma kaygıları, Yukarı Karabağ sorununda bu ülkelerin desteğini alabilme isteği,
bu ülkelerdeki Ermeni lobilerinin faaliyetlerini dengeleme çabaları yer almaktadır.
Yine bu çerçevede Avrupa Konseyi gibi kuruluĢlara üye olma, IMF ve Dünya
Bankası ile iliĢkilerini güçlendirme gayretleri Azeri dıĢ politikasının öncelikleri
arasında yer almaktadır.
Azerbaycan, Haydar Aliyev döneminde, Rusya ile Batı arasında denge
siyaseti yürüterek daha verimli iç ve dıĢ politika yürütülmesi açısından bölgede
istikrarın korunmasını sağlamıĢtır. Böylece devletin elinde en büyük ve tek koz
olan Azerbaycan doğal kaynaklarının ülke çıkarları doğrultusunda kullanılması
için fırsat elde edilmiĢtir. Nitekim Azerbaycan çok geçmeden dünyanın önde
gelen Ģirketleri ile imzalanan ―Asrın AntlaĢması‖yla Hazar enerji kaynaklarını
tüm dünyaya tanıtarak ve daha da önemlisi kendisinin gerçekten bağımsız bir
devlet olduğunu ve doğal kaynaklarını istediği doğrultuda kullanabileceğini
göstererek, Batı devletlerinin ilgisini kendine çekmeyi baĢarmıĢtır[1, 11].

TARĠHĠ SÜREÇ VE SSCB’NĠN DAĞILMASI

1989 yılında Berlin Duvarı‘nın yıkılmasıyla Soğuk SavaĢ‘ın sona ermesi ve

bu süreç sonunda SSCB‘nin (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) Aralık
1991‘de kendini feshetmesi, dünya politikasında önemli değiĢimlere ve güçler
arasında yeniden konumlandırmalara neden olmuĢtur. Öncelikle, aralarında
Azerbaycan‘ın da bulunduğu SSCB‘den ayrılarak bağımsızlıklarını kazanan 15
229
yeni devletin sosyalist devlet yapısını terk ederek liberalleĢmeye öncelik
vermeleri, Soğuk SavaĢ düĢmanlıklarını geride bırakarak bir küresel iĢbirliği
fırsatını doğurmuĢtur. Ancak Soğuk SavaĢ döneminin bölgesel çatıĢmaları önleme
mekanizmalarının da eski sistemle birlikte ortadan kalkmasıyla, bağımsızlıklarını
yeni kazanan devletlerin iç yapılanmalarındaki istikrarsızlık bu bölgede geniĢ
çaplı iç savaĢ ve devletlerarası çatıĢma risklerini arttırmıĢtır[11, 1-5].

SSCB‘nin çöküĢüyle ortaya çıkan yeni devletler Soğuk SavaĢ sonrası oluĢan
yeni uluslararası sistemde kritik önem büyük önem kazanmıĢlardır. Bu devletlerin
izleyecekleri politika ve alacakları tavır konusundaki tartıĢmalar sadece bu
ülkelerin içinde değil, aynı zamanda komĢu devletler ve ilgili büyük devletler
arasında da rekabete yol açmıĢtır[1, 406].

Soğuk SavaĢ‘ın sona ermesinin bir baĢka sonucu, önemini yitiren Doğu-Batı
ayrımının yerini Kuzey-Güney ayrımının alması olmuĢtur. Ġki kutupluluğun
kaybolduğu böyle bir ortamda bölgesel çıkarlar eskiye nazaran çok daha fazla rol
oynamaya baĢlamıĢtır. Bu durum Balkanlar, Orta Doğu, Orta Asya ve
Kafkasya‘da bölgesel liderlik için mücadelelerin hızla büyümesine ve belirleyici
konuma yükselmesine yol açmıĢtır.

SSCB‘nin dağılmasıyla birlikte Kafkasya‘da üç yeni devlet Azerbaycan,

Ermenistan ve Gürcistan bağımsızlıklarını ilan etmiĢtir. Bağımsızlıklar sonrası bu
devletlere yönelik uluslararası ilgi giderek artmıĢtır. Bu artan ilginin önemli bir
kısmı ekonomik ve stratejik çıkarlara dayanmaktadır. Bu noktada, Azerbaycan
için[7, 11] bağımsızlığını sürdürmek ve eski sosyalist düzenden uzaklaĢarak
Batı‘ya entegrasyonu gerçekleĢtirebilmek en önemli dıĢ politika hedefi olmuĢtur.
Bunun için Azerbaycan‘ın serbest piyasa ekonomisine geçiĢte ve doğal
kaynaklarının değerlendirilerek dünya piyasalarına ulaĢtırılmasında uluslararası
alanda Batı‘nın geliĢmiĢ devletlerinin desteğine ihtiyaç duymaktadır. Ayrıca
bağımsızlıkla birlikte özellikle Ermenistan‘la olan Dağlık Karabağ sorunu
çerçevesinde uluslararası alanda güçlü aktörlerin desteğini alabilmek Azerbaycan
açısından çok önemli bir hedeftir. Bu açıdan ülkenin istikrarının sağlanması,
ekonomisinin geliĢmesi, toprak bütünlüğünün sağlanması için devlet yönetiminin
izlediği dıĢ politika planlı Ģekilde değerlendirilerek belirli hedefler doğrultusunda
gerçekleĢmek durumundaydı[9, 85]. Haydar Aliyev‘in iktidara gelmesiyle
Azerbaycan dıĢ politikasında hedefe yönelik dengeli bir siyaset izlenmeye
baĢlanmıĢtır[6, 222-224].

Sosyalist ve kapitalist sistemlerin mücadelesi sonucunda, Doğu Bloğu

çökmüĢ ve yeni siyasi birimler meydana gelmiĢtir. Ortaya çıkan yeni devletler iki
temel sorunla karĢılaĢmıĢlardır. Ġlk olarak, modern dünyaya katılma sürecinde dıĢ

230
politikalarını oluĢtururken, ikincisi ise serbest piyasa ekonomisine geçiĢte
yaĢanmıĢtır.

SSCB‘nin dağılmasından sonra 18 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan

eden Azerbaycan Cumhuriyeti, çıkar çatıĢmaları açısından stratejik olarak kilit
konumda ve tekrar uluslararası arenada eski konumunu arayan Rusya ile ABD
arasındaki anlaĢmazlığın merkez mekanı olarak ortaya çıkmıĢtır. Bu
anlaĢmazlığın ve rekabetin en belirgin sebebi ise zengin enerji kaynaklarının ele
geçirilmesi veya kontrol altına alınması olmuĢtur. Uluslararası iliĢkilerini yeni
oluĢturan Azerbaycan, dıĢ politikasını da yeni bir düzlemde oluĢturma çabası
içerisine girmiĢtir. Daha önce merkezi yönetime bağlı olan Azerbaycan için ―dıĢ
politika‖ yeni bir kavram olmuĢtur[5, 19].

AZERBAYCAN DIġ POLĠTĠKASININ TEMEL BELĠRLEYĠCĠLERĠ

Ülkenin en önemli sorunu Yukarı Karabağ‘ın ve topraklarının yaklaĢık %

20‘sinin Ermenistan tarafından iĢgal edilmiĢ olmasıdır. Sovyetler Birliği‘nde
Gorbaçov döneminde baĢlayan reform hareketleri, Yukarı Karabağ (YK)
Ermenilerinin de 1987-88 yıllarından itibaren kendi kaderini tayin hakkına
dayanarak Azerbaycan‘dan ayrılma talebinde bulunmalarına yol açmıĢtır. Yukarı
Karabağ Sovyeti 20 ġubat 1988‘de Ermenistan‘a bağlanma kararı almıĢ, aynı
Dönemde Azerilerle Ermeniler arasında çatıĢmalar baĢlamıĢtır.

Azerbaycan‘ın dıĢ politikasını genel hatlarıyla değerlendirilirken, ilk olarak

coğrafi konumunu ele almak gerekmektedir. Azerbaycan eski dünyanın en önemli
yerinde, yani Orta Asya ile Ortadoğu ve Ön Asya‘nın tam ortasında
bulunmaktadır. Bölgenin en önemli özelliği Azerbaycan‘ın tarihi geçit ve ticaret
yolları üzerinde bulunmasıdır. Bölge ülkeleri arasında bir köprü konumunda
olması, stratejik açıdan her zaman ele geçirilmek istenmesi nedeniyle tarih
boyunca dünya jeopolitiğinde hassas bir konumda yer almıĢtır.

KomĢu olduğu bölgelere paralel olarak Azerbaycan, beĢ devletle (Türkiye,

Rusya, Ġran, Gürcistan ve Ermenistan) sınırdaĢ durumdadır. Devletlerin sınırdaĢı
olan devlet sayısının artması, dıĢ politikada çeĢitlilik ve çok seçeneklilik
sağlamakla birlikte, aynı zamanda çeliĢkisiz ve tutarlı politikalar uygulama, karĢı
tarafın politikalarını belirleme, aynı anda çatıĢma ve uzlaĢma senaryoları
geliĢtirme bakımından önemli zorluklar yaratabilmektedir. Çok sayıda komĢuya
sahip olmaya bir de bu farklı bölgelerdeki içsel ve bölgesel dengeleri eklendiğinde
çok yönlü bir dıĢ politikanın gerekliliği daha iyi anlaĢılmaktadır[2, 401].

Azerbaycan bağımsızlığının ilk yıllarından itibaren, bölgedeki uluslararası

rekabeti de göz önünde bulundurarak, Avrupa ve ABD eğilimli bir dıĢ politikaya
231
yönelmiĢtir. Ġçinde bulunduğu savaĢ ortamı, serbest piyasa ekonomisinin
uygulanmasındaki zorluklar ve ülke içindeki istikrarsızlıklar Azerbaycan‘ı
bağımsızlığının ilk yıllarında zor durumda bırakmıĢtır. Bağımsızlığın korunması
ve toprak bütünlüğünün sağlanarak ülke içindeki güvenliğin sağlanması
Azerbaycan dıĢ politikasının temelini oluĢturmaktadır. Özellikle de demokratik
toplumun oluĢturulması, serbest piyasa ekonomisinin ülkede yaygınlaĢtırılmasını
amaçlayan Azerbaycan, diğer devletlerle iliĢkilerini de herkes tarafından kabul
gören uluslararası hukuk normları esasında kurmayı amaç edinmiĢtir[8, 4].

HAYDAR ALĠYEV VE DIġ POLĠTĠKADA YENĠ DENGELER

Haydar Aliyev, kendisinden önceki yönetimlerin yürüttüğü dıĢ politikanın

sonuçlarını, bölgedeki dengeleri gözeterek, kendi yönetim anlayıĢının ve daha
önceden sahip olduğu iliĢkilerin etkisiyle özgün bir dıĢ politika izlemiĢtir. Ġlk
baĢta, Rusya‘nın tepkilerini azaltmak için bu ülkeye yakınlaĢma politika izlemiĢ,
ama daha sonra beklentileri yerine gelmediği için, giderek daha fazla dengeli dıĢ
politikaya dönmüĢtür. Nitekim sonraki dönemlerde, Azerbaycan‘da petrol
ihalelerinde Türkiye‘ye verilen pay artırılmıĢ, Bakü‘nün elektrik dağıtım ihalesi
dâhil çok sayıda önemli ihale Türk firmalarına verilmiĢtir. Aynı zamanda Bakü-
Tiflis-Ceyhan petrol ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz boru hattı projeleri de bu
iliĢkilerin geliĢimine büyük katkı sağlamıĢtır

Haydar Aliyev iktidara geldiğinde, ilk önceleri Rusya‘ya yönelik bir

yakınlaĢma politikası yürütmüĢ ve daha sonraki dönemde ise dengeli dıĢ
politikaya dönmüĢtür, ama burada yine Rusya ile iyi iliĢkilerin korunmasına özen
gösterilmiĢtir. Haydar Aliyev, iktidarının ilk günlerinde, Rusya ve Ġran‘a rağmen
petrol kaynaklarının yabancı Ģirketler ile iĢletmeye çalıĢılmasının bu devletler
tarafından tepki ile karĢılandığını ve bu durumun Azerbaycan‘ın güvenliği için
tehdit oluĢturduğunu görmüĢ, bu nedenle baĢlangıçta petrol anlaĢmalarını ve
yabancı Ģirketlerin çalıĢmalarını askıya almıĢtır. Ama ülkede istikrar sağlandıktan
sonra, bağımsızlığın pekiĢtirilmesi için iktisadi bağımsızlığın Ģart olduğunu
düĢünerek, yabancı petrol Ģirketleri ile anlaĢmalar imzalamıĢtır[12, 81].

Ermenistan‘ın Azerbaycan‘a yönelik saldırıları, Haydar Aliyev göreve

geldiğinde sürmekteydi. Bu sıralarda bağımsızlığını yeni kazanmıĢ olan
Azerbaycan‘ın Rusya‘nın askeri ve Batının maddi ve manevi desteğini arkasına
alan Ermenistan‘ın saldırıları karĢısında tutunması çok zordu. Topraklarının yüzde
20‘si iĢgal edilen ve önemli miktarda nüfusunun mülteci (yaklaĢık bir milyon)
durumuna düĢmesi, öte yandan ekonomik ve sosyal alandaki çözülmeler
Azerbaycan‘ı Ermenistan ile Mayıs 1994‘te bir ateĢkes imzalamak zorunda
bırakmıĢtır [9, 126].

232
 H. Aliyev dünyanın önde gelen Ģirketleri ile imzalanan Asrın
AntlaĢması‘yla, Hazar enerji kaynaklarını tüm dünyaya tanıtarak ve daha da
önemlisi kendisinin gerçekten bağımsız bir devlet olduğunu ve doğal kaynaklarını
istediği doğrultuda kullanabileceğini göstererek, ABD‘nin ilgisini çekmeyi
baĢarmıĢtır. Dolayısıyla, 1994‘ten itibaren Hazar petrollerine iliĢkin tercihlerinde,
ekonomik olmanın ötesinde politik çıkarları da göz önünde bulundurarak
ABD‘nin bölgeye yönelmesini sağlayan Azerbaycan, ABD, Rusya ve Ġran
arasında denge oluĢturmuĢ, ülke olarak kalkınmaya ve baĢta Dağlık Karabağ
sorunu olmak üzere birçok sorununa uluslararası alanda adaletli çözüm bulabilme
olanağı elde etmeye çalıĢmıĢtır. Ġzlenen bu siyaset doğrultusunda, 1990‘ların
ortalarından itibaren ABD‘nin değiĢen bölge politikası çerçevesinde devlet
baĢkanı Bill Clinton Azerbaycan ile giderek yakınlaĢmıĢ, yürürlükten
kaldıramadığı 907. Maddeyi fiilen aĢmaya yönelmiĢtir.

Aliyev‘den önceki Elçibey yönetimi ağırlıklı olarak Batı ve bilhassa Türkiye

yanlısı politika izlemekteydi. Aliyev ise, ilk baĢta bu politikada değiĢikliğe gitmiĢ,
Rusya‘ya yakınlaĢmıĢtır. Fakat daha sonra denge politikasına geçildiğinde, Batı
ülkeleriyle iliĢkiler de normalleĢtirilmiĢtir. Aliyev göreve geldiğinde, önceki
cumhurbaĢkanı Elçibey‘in Ġran‘a yönelik politikası nedeniyle Azerbaycan ile Ġran
arasında gerginlik yaĢanmaktaydı. Elçibey, Ġran‘ın kuzeyinde (Güney
Azerbaycan) yaĢayan yaklaĢık 30 milyon Azerbaycan Türkünün haklarını savunan
söylemler geliĢtirmiĢ; aynı zamanda Güney Azerbaycan‘ın ve Kuzey
Azerbaycan‘ın (günümüzdeki Azerbaycan Cumhuriyeti) birleĢmesi gerektiğini
savunan gruplara destek vermiĢtir. Aliyev göreve geldikten sonra ise bu akımların
çalıĢmalarını sınırlamıĢ, Ġran‘ı rahatlatan açıklamalar yapmıĢtır. Daha sonraki
dönemlerde Azerbaycan-Ġran iliĢkileri gerginlikler yaĢamıĢ, günümüzde çok iyi
olmasa da, Elçibey dönemine oranla daha iyi yürür durumdadır [4, 23: 5, 101].

Azerbaycan‘ın bağımsızlığına yeniden kavuĢmaya çalıĢtığı esnada

geliĢtirmeye baĢladığı dıĢ iliĢkiler, Ermenistan tarafından topraklarının iĢgal
edilmesi ve bu konunun dıĢ politikada belirleyici konuma yükselmesi, dıĢ
politikadaki karar vericilerin görüĢlerini etkileyen önemli bir etken olmuĢtur. Bu
süreçte Azerbaycan‘ın yaĢadığı temel zorluklar, Rus etkisinden kurtulma ve
bağımsızlığını pekiĢtirme konusu olmuĢ ve Azerbaycan dıĢ politikasını bu
doğrultuda geliĢtirmeye çalıĢmıĢtır. Azerbaycan için en önemli sorun kaynağı,
yani topraklarının yaklaĢık %20‘sinin Ermenistan tarafından iĢgali meselesidir.

Bir siyasal önder olarak, ülkesinin geleceğini Batı‘da ve Batı tipi demokrasi
ve piyasa ekonomisi kurumlarının inĢasında gören Aliyev, Rusya‘ya bağımlılığı
azaltan baĢta BTC olmak üzere her tür alternatif projeyi hararetle destekleyerek
Azerbaycan‘ın ekonomik ve politik geleceğine yönelik sağlam bir temel inĢa
etmeye çalıĢmıĢtır. Ülkede demokratik kural ve kurumların özgürce iĢlemesi
233
konusunda, Sovyet mirasının etkileri çokça hissediliyor olmasına rağmen, sağlam
bir demokrasinin kurulmasından ziyade ülkenin cari ihtiyaçlarının karĢılanmasının
Ģimdilik daha acil olduğu görülmektedir.

DEĞERLENDĠRME

Azerbaycan için diplomatik alanda kurumsallaĢmak, dıĢ politika geliĢtirmek

çok kolay olmamıĢtır. Bağımsızlık mücadelesi ile birlikte dıĢ iliĢkilerini
geliĢtirmeye baĢlamıĢtır. Haydar Aliyev yönetime gelinceye kadar Azerbaycan dıĢ
politikası çalkantılı dönemler geçirmiĢtir. Azerbaycan dıĢ iliĢkilerinde hemen-
hemen tüm ülkelerle iliĢkileri iniĢli çıkıĢlı grafikler yaĢamıĢtır. Haydar Aliyev
yönetime geldiği sırada Azerbaycan‘ın aĢırı Batı yanlısı politikalarından hem
Azerbaycan‘ın zarar gördüğüne, hem de bu tür politikaları izleyen iktidarların
tutunmasının zor olduğuna inandığı için ilk baĢta; önce aĢırı Batı karĢıtı
davranmıĢ, ama zamanla politikasını dengeye oturtmuĢtur. Örneğin, göreve gelir
gelmez, Elçibey döneminde imzalanmak üzere hazırlanan petrol anlaĢmalarını ve
yabancı petrol Ģirketlerinin tüm çalıĢmalarını askıya almıĢ, ama yaklaĢık altı ay
sonra bu politikasını değiĢtirmiĢ ve göreve geldikten yaklaĢık bir yıl sonra petrol
anlaĢmalarının imzalanması gerçekleĢtirilmiĢtir[3, 377].

Genel olarak baĢarılı bir dıĢ politikanın koĢulu, ―Rusya yönlü‖, ―Batı yönlü‖
ve ya diğer ―... yönlü‖ değil, dengeli bir politika olmak durumundaydı. Soğuk
SavaĢ‘ın ortadan kalktığı bir dönemde denge politikasının baĢarı Ģansı daha
yüksekti. Herhangi bir tarafa açık bir Ģekilde yaklaĢma diğer taraftan olumlu bir
Ģekilde karĢılanmayacağı için, Azerbaycan‘ın takip edebileceği baĢka bir yol
kalmamıĢtır. Bu noktada Batı-Rusya iliĢkileri açık bir zemine oturuncaya kadar
Azerbaycan‘ın dıĢ politikasının çıkıĢ noktası, Azerbaycan‘ın çıkarları için Batı‘yla
iliĢkiler kurmak ve Rusya‘nın bölgedeki nüfuzunu göz önünde tutmak
olmuĢtur[11,54: 8,96].

Bağımsızlıktan bugüne kadar geçen süre içerisinde, Azerbaycan DıĢ

Politikası kurumsallaĢmıĢ, belirli çerçevede de olsa dengeye oturmuĢtur.
Azerbaycan, yüzünü Batı‘ya çevirmiĢ, ama komĢularıyla iliĢkilerini de sorunsuz
biçimde yürütmeye çalıĢmaktadır. Gelecekte, Azerbaycan‘da hangi yönetim
olursa olsun, bu ana çerçevenin büyük ölçüde korunacağı tahmin edilmektedir. 31
Ekim 2003 itibarıyla Azerbaycan CumhurbaĢkanı olan Ġlham Aliyev döneminde
de, Azerbaycan‘ın oturmuĢ ve kararlı dıĢ politika çizgisi devam ettirilmektedir.

ƏDƏBĠYYAT
1- Aydın, Mustafa(2001a), ―Kafkasya ve Orta Asya‘yla ĠliĢkiler‖, Baskın
Oran (ed.), Türk DıĢ Politikası (1980-2001), c. 2, Ġstanbul, ĠletiĢim
Yayınları, 2001.
234
2- Aydın, Mustafa(2001b), ‗Kafkasya‘da Yeni Devletler, Türk DıĢ
Politikası‘, içinde Baskın Oran (ed.), Türk DıĢ Politikası Cilt II, Ġstanbul:
ĠletiĢim Yayınevi.

3- Aydın, Mustafa(2000c), ―Dağlık Karabağ Sorunu,‖ Türk DıĢ Politikası,

içinde Baskın Oran (ed), Cilt II, Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınevi.

4- Cafersoy, Nazim(2000), ―Eyalet-Merkez Düzeyinden EĢit Statüye:

Azerbaycan-Rusya ĠliĢkileri (1991- 2000),‖ Ankara ÇalıĢmaları, no. 1,
Ankara, ASAM Yayınları, 2000.

5- Cafersoy, Nazim(2001), ―Elçibey Dönemi Azerbaycan DıĢ Politikası

(Haziran 1992-Haziran 1993),‖ Ankara, ASAM Yayınları, 2001.

6- Demir, Ali F.(1996), ―SSCB‘nin Dağılmasından Sonra Türkiye-

Azerbaycan ĠliĢkileri‖, Faruk Sönmezoğlu (der.), DeğiĢen Dünya ve
Türkiye, Ġstanbul, Bağlam Yayınları, 1996.

7- DPT(2000), ―Türkiye Ġle Türk Cumhuriyetleri ve Bölge Ülkeleri

ĠliĢkileri,‖ Sekizinci BeĢ Yıllık Kalkınma Planı, Özel Ġhtisas Komisyonu
Raporu, Ankara, 2000.

8- Guliyev Samir(2004), ―Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD ĠliĢkileri,‖

Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek
Lisans Tezi, Ankara-2004.

9- Gürbüz, M. Vedat(2003), ―Dağlık Karabağ Sorunu ve Azerbaycan

Politikaları,‖ Ermeni AraĢtırmaları Dergisi, Sayı 10, Yaz 2003.

10- Kasım, Kamer (2002), ―Azerbaycan‘ın DıĢ Politikası‖, Emine Gürsoy,

Erdal ġahin (ed.), Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri,
Haarlem, SOTA Yayınları, 2002.

11- Kerimov, Bahadur(2007), ―Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan

Cumhuriyeti‘nin DıĢ Politikası (1993-2003),‖ Ġstanbul Üniversiesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi.

12- Purtas, Fırat(2005), ―Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız Devletler

Topluluğu,‖ Platin Yayınları, Ankara, 2005.

235
 Əbdülhəsənli Tofiq Əbdüləziz oğlu
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

VƏTƏNPƏRVƏRLĠK VƏ ĠSTĠQLALÇĠLĠQ
MÜASĠR AZƏRBAYCAN POEZĠYASĠNĠN ƏSAS MÖVZUSU
KĠMĠ

Azərbaycanın istiqlaliyyətinə qovuĢduğu ilk dövrlərdə ədəbi-estetik

fikrə hakim olan vətənpərvərlik və vətəndaĢlıq məfkurəsi əvvəlki illərdə də
bu və ya digər dərəcədə aktuallıq kəsb etmiĢdir. Bu prizmadan milli poeziya
tarixinə yanaĢılarsa, ciddi bədii örnəklərin üzə çıxarılacağı aĢkardır.
Azərbaycan poeziyasını təmsil edən ədəbi Ģəxsiyyətlər içərisində elə
bir imzaya təsadüf etmək mümkün deyildir ki, istiqlal mövzusuna bu və ya
digər Ģəkildə toxunmamıĢ olsun. Bu da təbii olaraq yetmiĢ ildən artıq davam
edən rus sovet müstəmləkəçiliyinin dağılmasının qlobal bir proses kimi
Azərbaycan ədəbi-bədii fikrini ciddi Ģəkildə düĢündürməsindən qaynaqlan-
maqdadır.
Ġstiqlal mövzusu Bəxtiyar Vahabzadənnin yaradıcılığında özünəməxsus
Ģəkildə poetik təcəssümünü tapmıĢdır. Müəllif bütün yaradıcılığı boyu bu
problemə xüsusi diqqət yetirmiĢ, sovet siyasi rejiminin ən sərt və amansız
dönəmlərində belə bəhs olunan mövzuda dəyərli, bitkin əsərlər yaratmıĢdır.
Ona görə də bu gün tam qətiyyətlə demək olar ki, «bütöv bir istiqlalçı nəslin
ideoloqu, tərbiyəçisi və ustadı olan» Bəxtiyar Vahabzadənin «imzası
olmadan millətin istiqlal hərəkatı yarımçıq görünərdi».
ġairin istiqlaliyyət dövründə azadlıq və istiqlal mövzusunda xeyli əsəri
çap olunmuĢdur. Bunların içərisində «Azadlıq», «Əsarət-azadlıq», «Tənha
məzar», «Əgər qorunmazsa istiqlalımız» və baĢqa Ģeirlər xüsusi yer tutmaq-
dadır. Müəllifin qənaətincə, hər bir millətin varlığı onun istiqlalına bağlıdır.
Ġstiqlalı olmayan millətlər gec-tez tarix səhnəsini tərk etməyə məhkumdurlar.
Çünki millətin varlığının, mövcudluğunun, gələcəyinin karantı onun müstəqil
dövlətçiliyi, istiqlalıdır. «Əgər qorunmasa istiqlalımız» adlı Ģeirində Bəxtiyar
Vahabzadənin dünyada baĢ verən hərbi-siyasi çaxnaĢmalar fonunda Azər-
baycanın yenicə əldə etdiyi istiqlalına yaranmıĢ təhlükədən doğan narahatlığı
bədii ifadəsini tapmıĢdır.
Azadlıq, səadət haqqımdır mənim,
Allah çox görməsin bu haqqı bizə.
Ġstiqlal yolunda qurbanlar verib,
Axır yetiĢmiĢik istəyimizə.
«Ömrü boyu azadlıq mövzusunu dilə gətirmiĢ» Bəxtiyar Vahabzadənin
«Azadlıq» Ģeirində Azərbaycanın yenidən istiqlalyyətinə qovuĢması tarixin
millətimizə bəxĢ etdiyi ən böyük, ən qiymətli sərvət kimi dəyərləndirilir.
Azadlıq, azadlıq! Ömrüm boyunca,
236
 Sənin acın oldum, möhtacın oldum.
ġeirin sonrakı misralarında Ģair azadlıq anlayıĢı haqqında düĢüncələrini
«Məhkum xalqlar üçün azadlıq qədər, Böyük bir səadət ola bilərmi?» – Ģək-
lində ümumiləĢdirərək bu ifadənin məna tutumunun yalnız ölkənin istiqlaliy-
yəti ilə məhdudlaĢmadığını, bundan az mühüm olmayan insan və Ģəxsiyyət
azadlığı anlamını da ehtiva etdiyini irəli sürür.
Azadlıq eĢqilə qol-qola çatdıq,
Azadlıq naminə bayraq ucaltdıq.
Səpdik qanımızı qədəmlərinə,
Baha baĢa gəldin bizə sən, baha.
Azadlıq! Nəhayət qovuĢduq sənə,
Amma deyəmmədik: «ġükür Allaha».
Azadlıq carçısı Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığında istiqlala mövzusu
mühüm yerlərdən birini tutmuĢdur. ġairin 1992-ci ildə nəĢr edilmiĢ «Davam
edir 37...» adlı Ģeirlər toplusunun bölmələrindən birinin «Müstəqillik»
adlandırılması təsadüfi hesab edilməməlidir. Həmin bölmədə verilmiĢ
«Yalnız pasportunda», «Milli satqın», «Sumqayıt dastanı» və baĢqa poetik
nümunələr istiqlal məfkurəsinin tərənnümünə həsr olunmuĢdur. Xəlil Rza
Ulutürkün hələ Azərbaycanın istiqlaliyyətinin əldə olunmasından qabaq
Moskvanın Lefortovo həbsxanasında yazdığı silsilə Ģeirləri istiqlal
mövzusunda qələmə alınmıĢ ən dəyərli poetik örnəklərdən hesab olun-
maqdadır. «Ġstiqlal Ģairləri» adlı monoqrafik tədqiqatında Ģairin məhbəs
Ģeirlərini təhlil obyektinə çevirən filologiya elmləri doktoru, professor Yavuz
Axundlu qənaətlərini aĢağıdakı Ģəkildə ümumiləĢdirir: «Ümumiyyətlə, Le for-
tovoya yazdığı Ģeirlər təkcə X.Rzanın yaradıcılığında deyil, çağdaĢ Azər-
baycan poeziyasında siyasi lirikanın ən dəyərli nümunələri hesab olun -
malıdır. Bu silsilədən olan Ģeirlərin hamısını bir sözlə səciyyələndirməli ol -
saq, bircə adın üzərində dayanarıq: Vətən! Müstəqillik arzusu, azadlıq və is-
tiqlal duyğusu da bu sözün qabağında pərvazlanır». ġübhəsiz ki, Xəlil Rza
Ulutürkün məhbəs Ģeirlərini dəqiq xarakterizə edən bu mülahizələrlə
razılaĢmamaq mümkün deyildir.
Xəlil Rza Ulutürkün Lefortovo silsiləsindən yazmıĢ olduğu poetik ör-
nəklərin toplandığı «Davam edir 37...» kitabına «Xəlil Rza zindanda» adlı ön
söz yazmıĢ görkəmli Ģair Hidayət isə qənaətlərini aĢağıdakı kimi
ümumiləĢdirir: «ġair üçün zindan məfhumu həmiĢə sözün həqiqi
mənasındakı zindan deyildir. Əsl sənətkar iĢıqlı dünyada – onu darıxdıran
mövcud cəmiyyətdə də özünü zindanda sayır, haqq səsini, etiraz harayını,
xalqın bağrından doğan fəryadını ucaldır və bu fəryad gec-tez onu həqiqi
zindana gətirir. Xəlil Rzada zindan yolu ayrı cür olmadı. Valyuntarizmin
gop-kələk bataqlığında cəsarətlə poeziyaya gəldi, «durğunluq» deyilən
illərdə orden-medal, vəzifə dalınca düĢmədi, ilk gənclik çağlarından sərt
misraları, düz sözü üstə həmiĢə döyüldü, iĢdən çıxarıldı, əlyazmaları
237
redaktorlardan baĢlamıĢ hökumət rəhbərlərinəcən neçə mərhələdə «darandı»,
kitablarının nəĢri ləngidildi... Amma döyüldükcə bərkidi Xəlil Rza, ilk andını
unutmadı, çünki «Bu dünyada otun, suyun, torpağın da yaddaĢı var.
SındırılmıĢ bir budağın, söndürülmüĢ ocağın da yaddaĢı var!» Və bu yaddaĢa
neçə dəfə «yuxu dərmanı» verdilər, «keyitmə iynəsi» vurdular, saxta
konsepsiyalar yaydılar, bir Ģey çıxmadı, çünki qan yaddaĢıydı».
Onu da qeyd edək ki, Xəlil Rza Ulutürk fenomenini dəyərləndirmədən
çağdaĢ poeziyada istiqlal məfkurəsinin hansı səviyyədə iĢləndiyini bütün ma-
hiyyətilə dərk etmək mümkün deyildir. Çünki o, birincisi, bədii yazıları,
ikincisi, bundan az əhəmiyyət daĢımayan memuarları, üçüncüsü isə siyasi
fəaliyyəti ilə istiqlal düĢüncəsinin formalaĢmasında mühüm xidmətlər göstər -
miĢdir. «Radikal inqilabi stixiya ədəbi prosesin, onun xəritəsinin relyefini
dəyiĢir. Bu dəyiĢən relyefdə öz yerini vaxtında və dəqiq tapmaqda çoxları
çətinlik çəkir. Belə bir böhrandan Ģairlərin yalnız bir qismi tamam yan keçə
bilir: həm siyasətin, həm də poeziyanın nəbzini eyni vaxtda tutanlar və
problemlərini eyni vaxtda həll edənlər, hər iki sahənin ikisinin də ön xəttində
duranlar... Onların içində ən önəmli, ən qabarıq yeri, Ģübhəsiz, Ģair Xəlil Rza
Ulutürk tutur. Həm Ģeirin, həm də publisistikanın bədii-sənədli əsasda bir-
ləĢdiyi monumental bədii kitab – Xəlil Rza Ulutürkün «Davam edir 37» top-
lusudur; …bu kitab döyüĢən qələmin və süngünün vəhdətinə təkrarsız nümu -
nədir.
Azərbaycanın xalq Ģairi Məmməd Arazın vətən oğullarına müraciətlə
yazılmıĢ «Mürgüləmə» Ģeiri istiqlal mövzusunda yaranmıĢ poetik örnəklər
içərisində xüsusi yer tutmaqdadır. ġeirdə müəllif vətənin istiqlalının, azad-
lığının qorunması yolunda hələ bundan sonra da görüləcək iĢlərin olduğuna
diqqəti çəkmiĢdir.
Mürgülərin sonu ağır mürgü olur...
Mürgülüyük: torpağımız palaz-palaz
dartılanda mürgülüydük.
MeĢələrimiz qucaq-qucaq, tala-tala
çapılanda mürgülüydük.
Yatma, Vətən, yatma torpaq, yatma insan,
Ölüm-qalım savaĢı var öndə hələ,
Ġstiqlalla irticanın savaĢı var öndə hələ.
Tapdaq altda qalan millət səninkidir,
Qılınc qapan, qalxan tutan istəyir.
ġeirdən hasil olan qənaətə görə, millətlər yarıĢında dəstədən geridə qal-
mamaq, düĢmən əsirinə çevrilməmək, min bir əziyyətlə qazanılmıĢ istiqlaliy-
yəti qorumaq üçün davamlı mübarizə və mücadiləyə ehtiyac vardır. Vətənin
hər bir övladı istiqlal adlanan bu əbədi mübarizə yolunda öz töhfəsini ver-
məli, əlindən gələni əsirgəməməlidir.
Ġstiqlal məfkurəsinin bədii dərki Azərbaycanın xalq Ģairi Fikrət
238
Qocanın yaradıcılığında da özünəməxsus Ģəkildə poetik təcəssümünü
tapmıĢdır. ġairin qənaətincə, azadlıq millətlərə, insanlara verilən ən böyük
sərvətdir və bu sərvət gərəyincə dəyərləndirilməli, qədir-qiyməti bilinməli,
ondan sui-istifadə olunmamalıdır. ġairin «Azadlıq» adlı Ģeirində pessimizm
əhvali-ruhiyyəsinin ifadə olunması isə bir qədər təəccüblü görünür:
Deyəsən azadlıq
əvvəlindən gözəl bir yalandı.
Onu da qeyd edək ki, vətənin azadlığı, istiqlaliyyəti uğrunda qurban
getməyin bədii örnəkləri yalnız yaĢlı və orta ədəbi nəslin yaradıcılığında
deyil, gənc qələm sahiblərinin əsərlərində də yüksək poetik ifadəsini tapmıĢ-
dır.
1991-2005-ci illər poeziyasında istiqlal məfkurəsinin bədii
təcəssümünü Ģərtləndirən obrazlar sırasında bayraq xüsusi yerlərdən birini
tutmaqdadır. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, bəhs olunan dövrün poeziyasında
da «Bayraq (kulturoloji, ideoloji, dövlətçilik) bir rəmz olaraq, türkün qürur
və müəyyənlik niĢanəsinin gələnəyi kimi həm millilik, həm də Vətənçilik
Ģüur və məfkurəsinin yaĢamı olaraq ifadə olunmaqdadır. Bayraq və ona
münasibət də mental dəyər olub çağdaĢ fikir və düĢüncənin mərkəzində
siyasi-ideoloji dərk, fərdi anlayıĢ və tərbiyə mənbəyi kimi tərənnüm
edilməkdədir. Sənətkarlar bayrağa sözün sinirlərindən, hüceyrələrindən gələn
sirayəti ilə bütün hallarda dövlətçilik, müstəqillik rəmzi kimi süslü münasibət
bildirmiĢlər». Elə buna görədir ki, dövrün əksər tanınmıĢ Ģairləri istiqlal haq-
qında düĢüncələrini bayraq simvoluna sığınaraq əks etdirməyə çalıĢmıĢlar.
1991-2005-ci illər Azərbaycan poeziyasında vətənpərvərilk və
istiqlalçılıq məfkurəsinin təcəssümünü bütün yönlərilə araĢdırmaq böyük bir
elmi-tədqiqat iĢi tələb edir. Biz isə sadəcə olaraq, dövrün ədəbi mənzərəsinin
yaradılmasından dolayı qürur duyuruq.

SUMMARY
Presented article has been dedicated to the development of themes
independence in today‘s Azerbaijan‘s poetry as one of important object of poems.
It is impossible to find the writer, who has not touched to the independence,
patriotism themes by the different forms.

ƏDƏBĠYYAT
1.Axundlu Yavuz. Ġstiqlal Ģairləri, Bakı, «Elm» nəĢriyyatı, 1998, 126 səh.
2.Araz Məmməd. Vətən deyin, Bakı, «Adiloğlu» nəĢriyyatı, 203, 150 səh.
3. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri (məqalələr toplusu), I kitab, Bakı,
«Elm» nəĢriyyatı, 2006, 428 səh.

239
4. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri (məqalələr toplusu). I kitab, Bakı,
«Elm» nəĢriyyatı, 2006, 428 səh.
5.Bünyadzadə Ülvi. Bir ölümün acığına, Bakı , «Gənclik» nəĢriyyatı, 1993, 250
səh.
6. Qarayev YaĢar, Tarix: yaxından və uzaqdan, Bakı, «Sabah» nəĢriyyatı, 1996,
712
7. Qoca Fikrət. Adi həqiqətlər, Bakı, AzərnəĢr, 2000, 219 səh.
8. Qusarçaylı Ramiz. ġeirlər, «Azərb» jurnalı, 205, N-11, səh.37-44.
9. Məmmədli MürĢüd. Xəlil Rza Ulutürk fenomeni, «525-ci qəzet, 28-30 yanvar.
1998.
10. Nəbiyev Bəkir. Ġstiqlal Ģairi, Bakı, «Elm» nəĢriyyatı, 2001, 348 səh. 11.
Ulutürk Xəlil Rza. Davam edir 37, Bakı, «Gənclik» nəĢriyyatı, 1992, 528 səh.
12. Ulutürk Xəlil Rza. Türkün dastanı, Bakı, «Gənclik» nəĢriyyatı, 2000, 800 səh.
14. Yusifli Vaqif. Yollar hayana aparır, Bakı, «Gənclik» nəĢriyyatı, 1999, 140
səh.
15. Mayadağlı Hüsniye. B.Vahabzadenin eserlerinde setiraltı ifadeler, «Türk
Edebiyyat» dergisi, Ģubat, 1994, s.26-29.

Əhməd Əsgər Sücaət oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

SUFĠZMĠN ƏXĠLĠYƏ TƏSĠRĠ MƏSƏLƏLƏRĠNƏ DAĠR

Orta əsrlərdə ictimai həyatın bütün sferalarına dininin təsiri çox güclü idi.
Cəmiyyətin təsərrüfat-mədəni həyatının bütün sahələri əhəmiyyətli dərəcədə dinlə
bağlı olub, hadisə və proseslərin izahı və həllinə dini prizmadan yanaĢılırdı. Din
insanların mənəvi keyfiyyətlərinin, əxlaqının, cəmiyyətə məxsus adət-ənənələrin
formalaĢmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı. E. From haqlı olaraq deyirdi ki, ―Orta
çağda insan özünü sosial – dini birliyin ayrılmaz hissəsi kimi hiss edirdi‖ (1, 111).
Bu baxımdan Əxilik təĢkilatı da orta əsrlərin reallığından doğan və dini
zəmin üzərində formalaĢan çoxfunksiyalı qurumlarından biri idi.
Qeyd edək ki, Əxilik artıq XIII əsrin əvvəllərindən etibarən Anadoludan
tutmuĢ, Balkanlar, Orta ġərq və Qafqazlaradək böyük bir coğrafiyada yayılaraq
(2, 57), yayıldığı ərazilərdə cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan, dövrünün
ictimai-siyasi proseslərinə təsir etmək gücündə olan bir təĢkilata çevrilmiĢdi.
Əxiliyin yayıldığı ərazilərdə əhalinin türkləĢməsində və islamlaĢmasında, eləcə də
iqtisadi cəhətdən təĢkil olunmasında və inkiĢafında da çox böyük rolu olmuĢdur.
MəĢhur səyyah Ġbn Battuta öz səyahətnaməsində Əxilərə geniĢ yer vermiĢ və
onların üstün məziyyətlərindən bəhs edərək yazırdı: ―Əxilərə Anadoluda
məskunlaĢmıĢ olan Türkmənlərin yaĢadıqları hər vilayətdə, hər Ģəhərdə və kənddə
rast gəlmək olar. Onlar məmləkətlərinə gələn xaricilərə böyük qayğı göstərirlər.
240
Digər tərəfdən olduqları yerlərdə zor tətbiq edənləri yola gətirər, hər hansı bir
səbəblə bunlara qoĢulan pisləri ortadan qaldırarlar. ..Bunların dünyada tayı-
bərabəri yoxdur‖(3,194).
Ümumiyyətlə, Əxilik o, dövrün sosial reallığından doğan, ərəblər və farslar
arasında orta əsrlərdə yayğın olan fütüvvət idealının və qədim türklərə məxsus
alplıq, ərənlik ənənəsinin qovuĢması nəticəsində yaranmıĢ, ideya etibarilə batini-Ģiə
və təsəvvüflə bağlı olan, əxlaqi dəyərlərə xüsusi önəm verən, cəmiyyətdə iqtisadi,
sosial, hərbi, mədəni və s. kimi bir çox önəmli funksiyalar yerinə yetirən peĢə
adamlarının və sənətkarların birliyi idi.
Əxilik öz kökləri və ideya baxımından ―Türk "akılıq" və "alp" ənənəsinin,
Ərəb və Ġran fütüvvət idealıyla Ġslamı bir sintez halında‖ (4, 93.) birləĢdirsə də, o
daha çox iqtisadi xarakterli olub, bütün sənətkarları və peĢə adamlarını bir çatı
altında birləĢdirən dövrünün içtimai mahiyyət kəsb edən çoxfunksiyalı bir təĢkilatı
idi. Lakin əxi təĢkilatı, xüsusilə də formalaĢdığı ilkin dövrlərdə sənətkarları və
peĢə adamlarını birləĢdirsədə sırf sənətkar (baxmayaraq ki, sənət və ya müəyyən
bir peĢə sahibi olmaq əxi üzvü olmanın vacrib Ģərtlərindən biri idi) birliyi
olmayıb, cəmiyətin çox müxtəlif zümrələrini tərkibinə qata bilən, həm də dini və
ictimai-siyasi özəlliyi olan bir qurum idi. Bunu Əxilərin həyat və fəaliyyətləri
haqqında dəyərli mənbə rolunu oynayan Ibn Batuttanın səyahətnaməsinə
baxdığımızda da aydın görə bilirik. Beləki, Batutta qeyd edirdi ki, Əxilər təkcə
əsnaf və sənətkar kimi aĢağı ictimai təbəqyə mənsub Ģəxslərdən deyil, eyni
zamanda cəmiyyətin elitasını formalaĢdıran qazi, üləma, dövlət rəhbərliyində
iĢtirak edən, hətta Ģəhər idarəçisi mövqeyində olan Ģəxslərdən ibarət idi (5, 212).
Əxiliyin formalaĢmasında XIII əsrə qədər Ġslam dünyasında çox yayğın və
populyar olan fütüvvət hərəkatı mühüm rol oynamıĢdır. Fütüvvət hərəkatı hələ
Ġslamın yarandığı ilk yüzilliklərdən etibarən Suriya, Ġraq, Ġran, Azərbaycan,
Türkistan, Endülüs, ġimal Afrika və Misir kimi bölgələrdə geniĢ yayılmıĢ və
müxtəlif zümrələrdən olan insanları birləĢdirən qəhrəmanlıq, igidlik, ədalətlilik və
s. kimi dəyərləri özündə birləĢdirən qurumlar olmuĢ və yayıldıqları ərazilərdə
böyük hörmət qazanmıĢlar. Onların yaĢadığı ərazilərdə cavanmərd, ayyar
(ayyaran), fəta (fityan) kimi adlarla məĢhur olduğu məlumdur (6, 540).
Dünyanın bir sıra xalqlarında qəhrəmanlıq ənənələrini (yaponlarda
samuraylıq, avropalılarda cəngavərlik və s. kimi) özündə əks etdirən Institutsional
təsisatlar olmuĢdur. Ərəb-islam cəmiyyətində isə ġahavət (comərdlik) və Səcaat
(igidlik) kimi üstün xüsusiyyətləri və yüksək əxlaqi dəyərləri özündə birləĢdirən
fütüvvət təĢkilatı bu funksiyanı yerinə yetirmiĢdir. Lakin VIII əsrdən etibarən
Fütüvvət demək olar ki, tamamilə Sufizmin təsiri altına düĢərək keyfiyyətcə yeni
dəyiĢikliklərə uğrayır. Məhz, Sufizmin təsiri nəticəsində zora dayalı (savaĢ ruhlu-
Ə.Ə.) qəhrəmanlıq ənənələri yavaĢ-yavaĢ yerini yüksək əxlaqi dəyərlərə verir.
Ġnsanın nəfsinə hakim olmasıyla birlikdə, baĢqalarına pislik etməməsi, xeyirxah
və comərd olması kimi yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə sahib olmaq Fütüvvətin
baĢlıca ideyasına cevrilməyə baĢlayır. Bu və buna oxĢar dəyərləri əsas tutaraq bir
241
araya gələn sufilər artıq ―IX əsrdən etibarən baĢda NiĢapur olmaq üzrə ġam və
Xorasan kimi Ģəhərlərdə yeni tipli ‖Fütüvvət‖ birlikləri meydana gətirməyə
baĢladılar‖ (7, 9).
Fütüvvətin sufi xarakter daĢıması sonralar formalaĢmağa baĢlayan Əxiliyə
də öz təsirini göstərmiĢdir. Çünki, əxilik həm də fütüvvət prinsipləri əsasında
formalaĢan yeni tipli bir təĢkilat idi. Digər tərəfdən, Sufizmin XII əsrdə Ġslam
cəmiyyətində çox populyar olması da Əxi təsisatından yan keçə bilməzdi. Bu
baxımdan, Əxilik yeni tipli təĢkilat olsa da, o öz formalaĢma prosesində bir çox
cəhətləri məhz Sufilikdən mənimsəmiĢdir. Bu qurumlar arasındakı oxĢarlıqlar
ideya, təĢkilati-struktur, mərasimlər, rituallar sistemi, əxlaqi dəyərlər və s. kimi bir
çox sahələri əhatə edir. Bu mənada ―Əxilik, baĢlanğıc etibarilə yardımlaĢma -
həmrəylik ruhunu daĢıyan, ...sufiliyi (Təsəvvüf əhli) də içinə alan çox funksiyalı
bir təĢkilat idi‖ (8, 59).
Sufiliyi Əxilik üçün cəlbedici edən və ona yaxınlaĢdıran bir sıra amillər
mövcuddur ki, bunları da əsasən aĢağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür:
 Bu, birinci növbədə Sufilərin Ġslama münasibətdə ənənəvi baxıĢlar və
yanaĢmalar sistemindən imtina etməsi ilə bağlı idi. Onların fərqli
yanaĢmalar sistemi təbii ki, əxiləri özünə cəlb edən baĢlıca amillərdən
biri idi. Sufilərin bu düĢüncə sistemi özündə ağıl, yenilikçilik,
dəyiĢkənlik, çərçivələrə sığmamaq, ehkamları dağıtmaq və s. kimi
keyfiyyətləri ehtiva edirdi.
 Əxiliyi cəlb edən mühüm cəhətlərdən biri də, Sufi ideyaları ilə bağlı
idi. Bu ideyaların nüvəsində əxlaqi-mənəvi cəhətdən saf, kamil insanın
yetiĢdirilməsi dururdu. Ġnsana böyük dəyər verən Əxilik sufilərdə
olduğu kimi inanırdı ki, insan öz varlığına tənqidi yanaĢmaqla, özünü
tərbiyələndirməklə, nəfsini qorumaqla, öz mahiyyətini dərk etməklə
elm, ağıl və iradə yolu ilə kamilləĢərək öz məqsədinə çata bilər. Məs.
öz nəfsinə hakim olmaq, onu yenmək məlamətiliyin baĢlıca
prinsiplərindən biri olduğu kimi bu prinsip Əxilikdə də vacib
prinsiplərdən sayılırdı.
 Sufiliyi və Əxiliyi yaxınlaĢdıran amillərdən biri də, onların bir-birinə
yaxın, demək olar ki, eyni sosial bazaya malik olmaları idi. Çünki bu
ideyaların daĢıyıcılarının cəmiyyətin kifayət qədər düĢünən, dövrünün
hadisə və proseslərində fəal iĢtirak edən hissəsindən ibarət olması ilə
bağlı idi. Belə ki, Sufiliyin və Əxiliyin əsas sosial bazasını əsasən
Ģəhər əhalisi - sənətkarlar, Ģəhər yoxsulları, xırda və orta tacirlər təĢkil
edirdi. Bu ideyaların mərkəzi kimi Ģəhərlər mühüm əhəmiyyətə malik
idi. Bu barədə Maks Weber yazırdı ki, Ġslam dünyasında "ifratçı və
təfəkkürçü (contemplative) sufizm və dərviĢ dindarlığı" digər ictimai
təbəqələrlə müqayisə edildiyində, ən dərin və güclü Ģəkildə əsnaf və
tacir kimi Ģəhərli qruplar arasında kök salmıĢdır. (9, 284).

242
  Sufilərin yaĢam tərzləri və zahiri cəhətləri, eləcə də onların həyata
keçirdiyi ritual və mərasimlərin xarakteri də Əxilər üçün cəlbedici
gəlirdi. Çünki bu yaĢam tərzində bir rəngarənglik və orijinallıq, ritual
və mərasimlər də isə ciddi bir sistemlilik və ardıcıllıq var idi.
 Bu, həmçinin Əxi təĢkilatının formalaĢmasında Fütüvvət düĢüncəsi və
Fütüvvətə əsaslanan sufi xüsusiyyətlərin mühüm rol oynaması ilə
bağlıdır. Fütüvvət ideya etibarilə sufiyana bir hərəkat olub, ―...
təsəvvüf həyatında müəyyən bir mərtəbə və gözəl davranıĢ forması
kimi qəbul edilmiĢ və insanlara cazibədar gəlmiĢdir‖ (10, 7). Təsadüfü
deyil ki, Fütüvvətnamələrində ilk müəllifləri də təsəvvüf intelektualları
olmuĢ və əxilərin nizamnaməsi funksiyasını yerinə yetirən qaydalar
toplusu da fütüvvətnamələr adlanırdı. Əxi ―Fütüvvətnamə‖lərindəki
―Yalnız öz qazancınla yaĢamalısan‖, ―Sənə qarĢı pislik edənə yaxĢılıq
et‖, ―Həva və həvəsi tərk et‖, ―Daima xalqa yaxĢılıq və xidmət et‖,
―Özgələrə qayğı göstər və haqsevər ol‖ (11, 74) və s. kimi irəli sürülən
əxlaqi dəyərlər və insan idealıda sufilərinkinə çox yaxın idi.
Əxiliyin Sufizmdən mənimsədiyi bir sıra keyfiyyətləri əsasən aĢağıdakı
kimi təsnif etmək olar:
 Əxilər orta əsrlərdə populyarlıq qazanan təriqətlərin təĢkilatı struktur
modelindən faydalanmıĢ və öz təĢkilat qurluĢlarını onlarınkına
bənzətmiĢdilər. Bu baxımdan hətta bəzi araĢdırıcılar Əxiliyi bir sufi
təriqəti hesab etmiĢlər. ―Türk Ədəbiyyatında Ġlk Mutasavvıflar" adlı
əsərində F.Körpülü; "Əxiliq təĢkilatı, hər hansı bir sıravi əsnaf birliyi
deyil, o təĢkilati struktura malik və qanunlarını yenə bu təĢkilat vasitəsilə
yayan bir təriqət sayıla bilər" (12, 212 - 213) deyərək, Əxilıyi yalnız bir
əsnaf təĢkilatlanması olaraq deyil, həmçinin təriqət olaraq da qəbul
etmiĢdir. Digər bir tanınmıĢ təsəvvüf araĢdırıcısı Enver ġapoylo isə Əxiliyi
bir "peĢə təriqət" i kimi dəyərləndirir: „... təriqətlər Təsəvvüf xirkası
geyərkən Əxilər ocaq baĢında dəmir doğruyurlar, dəzgahlarında parça
toxuyurlar, sağlam mal satırlar. Bu təsəvvüf cərəyanının qarĢısında onlar
Türk zövq və iradəsi ilə bir də iĢ təĢkilatı qurmuĢdular. Nəhayət bunlar
zaviyələrində ibadət edirlər, dini bir əhval-rühiyyə içərisində yaĢamaqla
bərabər iĢ tərbiyəsiylə də cok mükəmməl məĢğul olurlar― (13, 210). Ancaq
bilindiyi kimi təriqətlərin əsas məqsədi ortaq bir təsəvvüfü həyatı
paylaĢmaq və Tanrı - insan əlaqəsini dərviĢ tərəfindən bir hissediĢle
yaĢamaqdır. Əxi təĢkilatında isə iqtisadi motivlərin təsiriylə yaranan və
sosio - iqtisadi Ģərtlərə əsaslanan ortaq bir iqtisadi həyat duyğusu
hakimdir. Digər tərəfdən dini düĢüncə, duyğu və motivlər təĢkilatın
strukturca inkiĢafında əhəmiyyətli bir yerə malik olmuĢdur, amma Əxilik
peĢə bir təĢkilat formasına gəldiyi zaman, iqtisadi hədəflər təĢkilatın təməl
məqsədi halına gəlmiĢdir (8, 70). Əxilər, yaxĢı Müsəlman olmaqla
birlikdə, vəlilər kimi dünyadan əl çəkərək, özlərini tamamilə din və
243
 ibadətə vermiĢ dərviĢ deyildilər. Onlar ibadət qədər, yemə, içmə və
əylənmədən də xoĢlanardılar. Həyat fəlsəfələri və yaĢayıĢ tərzləri iĢə,
dostluğa və köməkləĢməyə söykənirdi (14, 132).
 Sufizmdə ortaq xarakter daĢıyan bir sıra keyfiyyətlər Əxilikdə də tətbiq
olunan hərəkətlər idi. Əxiliyin Məlamətlik, Rəfailik, BəktaĢilik, Xəlvətiyə
kimi təriqətlərlə ciddi əlaqələri var idi (15, 92) və bir çox cəhətlər məhz bu
qurumlardan əxz olunmuĢdu. Məsələn bu təriqətlərin bir çoxunda
(xüsusilə də BəktaĢilikdə) dört qapı, qırx məqam, təvəlli və təbərri, qırxlar
məclisi, qurĢaq bağlama, xirka, tac və s. kimi tətbiq olunan keyfiyyətlər
Əxilikdə də tətbiq olunurdu. BəktaĢilik, Xəlvətiyə kimi təriqətlərin də,
eyni zamanda bəzi cəhətləri Əxilikdən əxz elədiyi məlumdur. Məs.
Əxiliyin əsas qaydalarından sayılan əlin, alnın, süfrənin açıq, dilin, gözün
və belin bağlı olması ilə bağlı BəktaĢiliyin əlinə, dilinə, belinə hakim olma
düsturu arasında, eləcə də ―yol atası və yol qardaĢı əldə etmə‖, Ģədd
qurĢanma, nəsib alma və s kimi mərasimlərin də bir oxĢarlıq vardır.
 Sufiliyin əxlaqi dəyərlərə xüsusi önəm verən kamil insan tipi Əxilər üçün
də örnək ola biləcək bir insan tipi idi. Sufiliyin davranıĢ prinsiplərindən
biri, edilən yaxĢılığı gizlətmək idi. Sufilik təlimi əxlaqi saflıq, dünya
nemətlərindən imtina, nəfsin tərbiyələndirilməsi, dini biliklərin kamil
öyrənilməsi və s. kimi keyfiyyətlərin reallaĢdırılmasını sadəcə arzu
etmirdi. Onlar bu keyfiyyətlərin gerçəkliyə çevrilməsi üçün üzvləri
arasında ciddi qaydalar sistemi yaratmıĢdı. Əxilərin həyat tərzi və təĢkilat
strukturu da bu cür yüksək əxlaqi keyfiyyətlərin reallaĢdırılmasına
istiqamətlənmiĢ idi.
 Hər bir sufi təriqəti daxili iarerxiya malik olduğu kimi Əxi təĢkilatlarında
da iarerxik prinsip qorunub sağlanırdı. AĢağıdan yuxarıya bir tabeçilik
mexanizmi mövcud idi. Əxiliyə qəbul olan yeni üzv – „fəta― (igid), „talib―
təriqət Ģeyxinin tapĢırıqlarına sözsüz əməl edən seyri sülük kimi öz
əxisinin tapĢırıqlarını yerinə yetirməli idi. Əxilikdə də sufilərdə olduğu
kimi üzvlüyə qəbul edilən yeni üzv „fəta―, yaxud „talib― adlanırdı və
onlar arsındakı münasibətlər oxĢarlıq təĢkil edirdi. Məs. Əxiliyə yenicə
qəbul edilmiĢ üzv-fəta aĢağıdakı prinsipləri yerinə yetirməli idi:
- Fəta, Əxisının dediklərinə əməl etməli, istədiklərini etməlidir.
- Fəta, Əxisının heç bir sözünə qarĢı çıxmamalıdır.
- Əxinin yanında tərbiyəli dayanmalı, yersiz hərəkət etməməlidir.
- Fəta, mümkün olduğu qədər Əxisinə yaxın olmalıdır.
- Fəta, Əxisindan utanmalı və qorxmalıdır.
- Fəta, Əxisinə xidmət etməlidir.
- Fəta, Əxisini hər kəsdən çox sevməlidir (16, 127).
 Sufi təriqətlərində olduğu kimi əxilərin rəhbəri də ġeyx, baba, pir kimi
titullar daĢıyırdı. Əxi birliklərinin rəhbəri sayılan ġeyx, təriqət həyatında
olduğu kimi öz seyri-suluyünü bitirmiĢ olmalı və bir təriqət ġeyxi kimi yol
244
 göstərici və təlimçi kimi keyfiyyətlərin daĢıyıcısı funksiyasını yerinə
yetirirdi. ġeyxliyə yüksəlmək üçün Əxiliyə üzv qəbul edilən Ģəxs
fətalıqdan Əxiliyə, Əxilikdən isə ġeyxliyə və ya çıraqlıqdan Ģagirdliyə,
Ģagirdlikdən isə ustalığa yüksəlməli idi (16, 128).
 Əxilər Sufilərin geydikləri "xirka" yerinə "Ģalvar" geyərdilər, "tac" yerinə
də "Ģədd" (qurĢaq) qurĢanardılar. Bu isə əxilərin gənc peĢə sahibləri
olduğundan, onlara Ģalvar geydirilib Ģədd ilə əhatə edilməsi, sufilərdə
olduğu kimi öz duyğularına sahib, nəfslərinə hakim olmağı simvolizə
etməyi bildirirdi (17, 31)
 Bir çox Əxi ritualları, onların icra üsulları da sufilərinkinə bənzəyirdi.
Məs. Əxilyə qəbul mərasimi sufilərin qəbul mərasimlərini xatırladırdı.
Əxilərdə də qəbul olunma mərasimi bir qayda olaraq ya and içmək, ya da
ritual badəsindən içməklə həyata keçirilirdi. Ancaq əxilərin qəbul və icazət
tipli mərasimlərində Sufilərin təməl rituallarından hesab edilən zikr, təsbeh
və s. kimi baĢqa ritullar icra olunmurdu (18, 61).
 Əxilər üçün mötədil sufilərin baĢlıca ideyalarından olan dörd qapı Ģəriət-
təriqət- mərifət-həqiqət təlimi haqqında biliklərə yiyələnmək vacib
sayılırdı. Belə ki, bu biliklərin mənimsənilməsi təsdiqləndikdən sonra
talibin (əxi üzvlyünə namizədin) belinə qurĢaq bağlanır və o əxiliyə üzv
qəbul edilirdi.
 Hər bir sufi təriqətinin zaviyyəsi, təkkəsi olduğu kimi Əxilərində böyük
Ģəhərlərdə hər peĢə zümrəsinə uyğun zaviyələri və ya təkkələri var idi.
Zaviyələr əxilərin, daimi yığıĢdığı, rituallarını icra etdiyi, müsafirlərini
qəbul edildiyi xüsusi məkanlar idi. Sufilərdən fərqli olaraq onlar
zaviyyələrdə daimi olaraq yaĢamırdılar. Ancaq, sənət, peĢə və iĢ
həyatlarından sonra Əxilər öz zaviyələrində toplaĢır, cəmiyyətin və
təĢkilatın müxtəlif problemləri ilə bağlı məsələləri müzakirə və həll
edirdilər. Bu zaviyələr həm bir növ mehmanxana, həm də əxilərin qazı,
müdərris, müəllim, natiq, vaiz və əmr kimi Ģəhərin irəli gələn kəsləri ilə
bir araya gəldikləri və gənclərin onlardan faydalandıqları yığıncaq yerləri
idi. (19, 27 - 28).
Ancaq bu bənzərliklərinə baxmayaraq Əxilik tamamilə fərqli bir təĢkilat idi.
Sufizmdən fərqli olaraq cəmiyyətdə siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və s. kimi
funksiyalar yerinə yetirirdi. Daha çox ianələr hesabına yaĢayan Sufilərdən fərqli
olaraq, əxilər ancaq əlinin zəhməti hesabına yaĢayırdılar. Əxilik dilənçiliyi
qadağan edirdi. Sufizmdə isə belə qadağalar yox idi. Əxi olmanın baĢlıca
Ģərtlərindən biri, üstün əxlaqi keyfiyyətlərlə yanaĢı, namizədin peĢə və ya sənət
sahibi olması ilə bağlı idi. Halbuki sufi, yaxud fütüvvətçi olmaq üçün peĢə və ya
sənət sahibi olmaq o qədərdə vacib deyildi (20, 13-14).
Mühüm fərqlərdən biri də ―fütüvvət və əxi əhlinin, öz igidlik, əzilənlərin
dadına çatmaq ideallarına görə sufi plastikasına zidd duran davranıĢla‖ hərəkət
etməsi idi (21, 75). Yəni zora söykənən qəhrəmanlıq ənənələri Sufizmə yad idi.
245
Əxilərdən fərqli olaraq Sufilərin silahı söz və nəsihət idi. Onlar üçün nəfsi
yenmək, ona qalib gəlmək qəhrəmanlıq sayılırdı. Əxilər arasında isə döyüĢçülük
və qazilik ruhu üstünlük təĢkil edirdi. Əxilərin bellərində qəmə və xəncər
daĢımaları da bu duyğu və düĢüncənin məhsulu idi. Hətta, olub ki, zaman-zaman
siyasi nüfuzun zəiflədiyi dövrlərdə Əxi təĢkilatları vəziyyətə nəzarəti öz üzərinə
götürərək, sabitlik yaratmıĢlar.
Əxilik Ġnsanları yaxĢılığa, doğruluğa, gözəlliyə aparan bir yol olması
etibarilə təriqət xüsusiyyətləri daĢıyarkən, eyni zamanda iĢ həyatında istehsala,
məhsuldarlığa, keyfiyyətə xüsusi önəm verən, ədalətli qiymətə əsaslanan bir əsnaf
təĢkilatı xüsusiyyəti daĢıyırdı (22, 33).

SUMMARY
In its historical development Akhism was sufficiently benefited from the
ideological and structural elements of Sufism. The repetition of some Sufi
symbols, organizational structure, different kinds of ideas, and manner and ethic
norms in Akhism can be indicated as a proof. On the other hand futuwwa
traditions having imaginative essence played great role in the formation of
Akhism. In spite of these similarities and influence, Akhisim was a unique
organization that fulfilled mainly political, economic, social, cultural functions in
society. ―Living by your own earnings‖ was the main distinctive difference
between Akhis and Sufis who lived on the base of donation. This movement
prohibited beggary. Instead of the advice of Sufism, chivalry and virtue played
great role in Akhism.

ƏDƏBĠYYAT
1. Фромм Эрих. Психоанализ и этика. М.: "Республика". 1993.
2. Köksal, M. Fatih. Ahi Evran ve Ahilik, 2. Baskı, KırĢehir Valiliği Yay.,
KırĢehir 2008.
3. Ġbn Battuta, Tuhfetu‘n-Nuzaar fi Garelbi‘l-emsar ve Acaibil- Esfar, Üçdal
NeĢriyat, Ġstanbul 1993
4. M. Saffet Sarıkaya, ―Alevilik ve BektaĢiliğin Ahilikle ĠliĢkisi-
Fütüvvetnâmelere Göre-‖, //Ġslâmiyât, VI/3(2003), 93-110.
5. Gürsoy Akça, Anzavur Demirpolat. Heterodoxy-Orthodoxy TartıĢmaları
ve Türk Fütüvvet TeĢkilatı (Ahilik). //Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi. 2003, Sayı: 10, s. 203-213.
6. Kazıcı Ziya, ―Ahilik‖, DĠA, Ġstanbul 1988
7. Ahmed AteĢ, ―Fütüvvet‖, //Türk Dili, Ankara 1952, c.1, sa.12, s. 8-12
8. Necmettin Özerkmen. Ahiliğin tarihsel – toplumsal temelleri ve temel
toplumsal fonksiyonları – sosyolojik yaklaĢım. //Ankara Üniversitesi Dil
ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 44, 2 (2004), (57-78).
246
 9. Weber, M. From Max Weber, (tr. And ed. H. H. Gerth, C. W. Mills), New
York: 1958
10. Gölpınarlı, A., ―Ġslam və Türk Ellərində Fütüvvet TeĢkilatı‖, Ġ. Ü. Ġqtisad
Fakültəsi Məcmuəsi, Dər 11, Ġstanbul, 1950.
11. Tarus Ġlxan. Əxilər. Ankara, 1947
12. Köprülü M. Fuad. Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar. Ankara: DĠB
Yayınları. 1993
13. ġapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. Ġstanbul:Türkiye
Yayınları. 1964.
14. Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerinde AraĢtırmalar-3, TipTahlilleri,
Ġstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
15. Köprülü, M. Fuad. Osmanlı Devletinin KuruluĢu. Ankara 1991.
16. Burgazi, "Fütüvetname", (Çev. Gölpınarlı, A.), Ġ. Ü. Ġqtisad Fakültəsi
Məcmuəsi, Dəri XV, Ədəd 1-4, Ġstanbul, 1954.
17. Yilmaz H. K. Fütüvvət ve Melamet. //Altınoluk Dergisi - 1997 - Ocak,
Sayı: 131.
18. Köksal M. Fatih. Ayin, erkan ve adap benzerlikleri acisindan Ahilik-
BektaĢilik münasebeti. Türk kültürü ve Haci BektaĢ Veli araĢtirma dergisi
/ 2010 / 55. s.59-70.
19. Doğru Halime. XVI Yüzyılda Sultanönü Sancağında Ahiler ve Ahi
Zaviyələri. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü AraĢtırma Dairesi.
1991.
20. Ekinci Yusuf. Əxilıq, Ankara 1991.
21. Niyazi Mehdi. Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı – 1986
22. Ömer AbuĢoğlu, ― Bütün Yönleriyle Ahilik ve Loncalar‖, //Ankara Ticaret
Odası Dergisi, S:12, 1972.

Əhmədova Könül Eldar qızı

Bakı Slavyan Universiteti

XƏZƏRDƏ “YENĠ BÖYÜK OYUN”

Baxdığımız zaman bir-biri ilə əlaqəli görünməyən müxtəlif problemlər

Xəzər hövzəsində enerji rəqabətiylə müəyyən Ģəkildə əlaqələnir. Bunlarla
əlaqədar olaraq son dövrlərdə baĢ verən proseslərə nəzər salmaq maraqlı olardı.
ABġ-ın Orta Asiyada maraqlarının təmini üçün 11 sentyabr 2001-ci il
hadisələrindən sonra Əfqanıstanda sabitliyin saxlanması və bu sabitliyi təmin
edəcək rejimin Amerikanın təsiri altında olması önəmli idi.
Hərbi əməliyyat nəticəsində Pakistan və Özbəkistana yerləĢdiriləcək ABġ
və Ġngiltərə hərbi varlığı Orta ġərqdəki kimi qalıcı olacaqdı, 11 sentyabr hadisələri
Amerikaya lazımi bəhanəni tam ehtiyacı olduğu bir zamanda verdi.
247
 Lakin daha sonra BuĢ hakimiyyətinin ilk dörd ilində ipləri əlində saxlayan
yeni mühafizəkar dəstə Əfqanıstanda bu məqsədə çatmadan Ġraq müharibəsini
baĢlatdı. Ġraq müharibəsi nəticə etibarilə Ġranı gücləndirdi və bölgədəki tarazlığı
Ġranın xeyrinə dəyiĢdi. BuĢ iqtidarının son dörd ilində yeni mühafizəkarlar təsirli
güc mərkəzlərindən uzaqlaĢdırılmıĢ olsalar da Ġraqda bir dəfə girilən bataqlıqdan
çıxmaq mümkün olmadı. [6]
Nəticədə Amerika Əfqanıstanı və ümumiyyətlə Xəzər bölgəsi siyasətini
nəzərdən qoyaraq vaxtını sadəcə Ġranın xeyrinə Ġraqda keçirmiĢ oldu. Bu, Obama
ilə iqtidardakı güclərini gücləndirən xarici siyasət realistlərinin arzu etdiyi nəticə
idi. Ġndi Obama ilə birlikdə Amerika yenidən geostrateji rəqabətin mərkəzi olan
Xəzər dənizi hövzəsinə qayıdır. ―Böyük Oyun‖ əvvəlki kimi Atlantik güclərlə
Avrasiya gücləri arasında oynanır. Bunlara əlavə olaraq Türkiyə, Ġran kimi bölgə
gücləri, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan kimi məhəlli güclər var. [10]
Obamanın çox önəmli bir amerikan diplomatını, sabiq AĠ səfiri Riçard
Morninqstarı Avrasiya Enerji Məsələləri təmsilçisi olaraq təyin etməsi məsələyə
verdiyi önəmi göstərir. Morninqstar 1990-cı illərdə Bakı-Ceyhan layihəsinin irəli
sürülməsinin arxasındakı Ģəxsdir. [13]
Hindistanlı səfir Bhadrakumara görə Avrasiyadakı siyasi Ģərtlər
Morninqstarın 1990-cı illərdə gördüyündən çox fərqlidir. ―Bu gün Amerikanın
qarĢısında 1990-cı illərdəki kimi zəif, dağılmaq üzrə olan Rusiya yoxdu, Rusiya
getdikcə gücünü artırır. Sovet dövründən sonrakı enerji ölkələri Azərbaycan,
Türkmənistan, Qazaxıstan və Özbəkistan əvvəlki kimi sıxıĢdırıla biləcək dövlətlər
deyil, sərbəst bazar iqtisadiyyatında iĢlərin necə aparıldığını öyrənmiĢlər və
beynəlxalq diplomatiyada müzakirə qabiliyyəti əldə etmiĢlər. Çin isə beynəlxalq
münasibətlərdə öldürücü qabiliyyətlər və baĢ edilməsi çətin olan maliyyə gücü
əldə edib. Ġran da rinqə çıxmağa hazırlaĢır. Türkiyəyə gəldikdə isə artıq
Amerikanın qarĢısında hər əmrə hazır sadiq bir müttəfiq deyil. [14]
Gücünün sərhədlərini bilən VaĢinqton özü üçün son dərəcə bahalı olan
Orta ġərq səhnəsindən çəkilmək istəyir. Amerika bu məqsədə doğru həm Ġran,
həm də Ġsraillə münasibətlərini ―normallaĢdıracaq‖. Ġranla diplomatik
münasibətlərin yenidən qurulması üçün fəaliyyətə baĢlayacaq, qiyabi olaraq Ġran
nuklear gücə sahib bir regional güc olaraq tanınaraq sistem içinə çəkiləcək.
Ġsraillə isə Amerikadan fərqli mənafelərə sahib hər hansı bir dövlət olaraq
davranılacaq, tam mənada bir dövlət hakimiyyətinə sahib olmasa da bir Fələstin
dövləti yönündə addımlar atılacaq. Bu addımlarla ABġ, Orta ġərqdə üzərində olan
hərbi yükü zəiflədərək Əfqanıstan və Pakistan hövzəsinə diqqətini cəmləmək
istəyir. BaĢqa sözlə, ABġ Kiplinqin deyimi ilə ―Böyük Oyun‖, Bzejinskinin
deyimi ilə ―Böyük Ģahmat taxtası‖na diqqət yönəldir.
Morninqstarın bir alman dərnəyi tərəfindən çap olunan yazılarından biri bu
baĢlıqla yayınlanıb: ―Yeni Böyük Oyun: Xəzər bölgəsində Transatlantik
ƏməkdaĢlıq üçün fürsətlər‖ [9]
Amerikanın yeni Avrasiya strategiyasında əsas nöqtə Əfqanıstan və
248
Pakistan olacaq. Hər iki ölkə Çinlə ortaq sərhədə malikdir. Əfqanıstan Çinlə təbii
qazla zəngin olan Türkmənistan arasında yerləĢir. Amerika Çin üzərindən keçərək
Türkmənistan təbii qazını Əfqanıstan və Pakistan üzərindən dənizə çatdırmaq
istəyirdi. Klinton dövründə Amerikanın Unocal firması talibanla bir boru xətti
layihəsinin həyata keçirilməsi haqqında razılıq əldə etmiĢ, talibanın bəzi
liderlərini Amerikada qəbul etmiĢdi. Lakin daha sonra Amerika ilə münasibətləri
pozulan taliban Çinlə yaxınlaĢmıĢ, Kabil metrosu kimi bəzi layihələr qarĢılığında
rəqib bir xətt üzərində anlaĢma əldə olunmuĢdu. 11 sentyabrdan sonra terrorla
mübarizə çərçivəsində Amerika Əfqanıstanı ələ keçirdi, bölgədəki digər ölkələrə
də hərbi müdaxilə etdi.
Amerika Çinin Orta Asiyaya daxil olmasına mane ola biləcək gücə sahib
deyil. Hətta Morninqstarın da bildirdiyi kimi, Çinin Orta Asiyaya girməsi güclü
bir Rusiya ilə qarĢı-qarĢıya olan Amerikanın yeni strategiyaları baxımından o
qədər də pis olmaya bilər. Əfqanıstan müharibəsindən sonra Çin Türkmənistan
təbii qazını Özbəkistan və Qazaxıstan üzərindən ötürəcək yeni bir boru xətti
layihəsi baĢlatdı. Xəttin önümüzdəki illərdə bitirilməsi planlaĢdırılır. Çinin Orta
Asiya ölkələri ilə həyata keçirdiyi bu ikitərəfli münasibətlər Orta Asiyada
Rusiyaya qarĢı Qazpromun Xəzər təbii qazı üzərindəki inhisarını aradan qaldırma
təsiri doğuracaq.
Orta Asiyada kimin kiminlə müttəfiq olduğu məlum deyil, Amerika Çinlə
birlikdə Rusiyaya qarĢıdırmı, yoxsa Rusiya ġanxay beĢliyi adı altında Çinlə
birlikdə Amerikaya qarĢıdırmı? Gerçək olan budur ki, Çin strateji oyunu çox yaxĢı
oynayır. [17]
Xəzər bölgəsinin qərb tərəfində isə oyun Azərbaycan və Gürcüstan
üzərində qurulub. Azərbaycanın sahib olduğu zəngin neft və təbii qaz onun çox
önəm verdiyi bir hədəfdir. Bu hədəf Türkiyənin mənfəətləri ilə uyuĢur. Türkiyə
beləliklə Soyuq müharibədən sonra itirdiyi sanılan geostrateji önəminə yenidən
qovuĢmuĢ oldu. Bakı-Ceyhan neft kəməri bu məqsədə doğru atılan ilk addımdır.
Beləliklə Azərbaycan nefti Rusiyanın nəzarətindən çıxarılmıĢ, bu nefti Rusiya
üzərindən Qara dənizə bağlayan Bakı-Novorossiysk xətti bitirilmiĢ olurdu.
Bu dəfə təbii qaz qaynaqlarının Rusiyadan asılı olmadan Avropa
bazarlarına daĢınması məqsədilə Nabucco layihəsi həyata keçiriləcək.
Azərbaycanın Xəzər dənizindəki ġah dəniz təbii qaz qaynaqlarını Avropaya
daĢıyacaq Nabucco boru xətti layihəsi var. Türkiyə bu layihəyə Amerikanın qarĢı
olmasına baxmayaraq Ġranı da daxil edib. Beləliklə, ortaya çıxan layihəyə görə
Bakı-Tiflis xətti, Təbriz-Ərzurum xəttiylə Ərzurumda birləĢib tək bir xətt olaraq
Bolqarıstan, Rumıniya və Macarıstan üzərindən Avstriya, Almaniya və Çexiya
Respublikasına qədər çatacaq.
Layihəni BP-nin liderliyi ilə bir konsorsium aparır. Azərbaycan-
Türkmənistan arasında dəniz altı bir xəttin əlavə olunması ilə Türkmənistan və
Qazaxıstanın təbii qaz qaynaqlarının da ələ keçirilməsi nəzərdə tutulub. Lakin
Türkiyə bu əlavə layihəyə Ġranı uzaqlaĢdıracağı nəticəsi doğura biləcəyini
249
düĢünərək çox da isti baxmır. ABġ da Ġrana qarĢı yeni münasibətilə ilə əlaqədar
olaraq Ġranı layihə içində saxlamaq istəyir. Həm Ġranın, həm də Rusiyanın kənarda
qalması bu iki ölkəni bir-birinə daha çox yaxınlaĢdırma riski daĢıyır. [3]
1996-cı ildə Ġranla imzalanmıĢ təbii qaz anlaĢmasına Amerikanın
göstərdiyi Ģiddətli münasibəti xatırladıqca Amerika siyasətinin Türkiyəyə nə
qədər yaxınlaĢdığını görə bilərik. Ġranın kənarlaĢdırılması layihədən kənar qalan
ölkələr olaraq Rusiya-Ermənistan-Ġran arasında onsuzda mövcud olan yaxın
münasibətləri bir strateji ittifaq halına gətirə bilər.
Azərbaycanla Ermənistan arasında Qarabağın erməni iĢğalına uğraması ilə
baĢlayan gərginlik Nabucco layihəsinin qarĢısında olan əsas problemdir. Türkiyə
son zamanlarda Amerikadakı erməni qurması təhdidi qarĢısında diplomatik olaraq
əlini gücləndirmək məqsədi ilə Ermənistana yaxınlaĢmağa baĢlamıĢdır. Bu
çərçivədə ilk dəfə olaraq bir Türkiyə prezidenti futbol oyununu izləmək üçün
Ermənistana səfər etdi. Yenə də 1990-cı illərin əvvəllərindən bu yana qapalı
saxlanan sərhədin ticarətə açılması da gündəmə gəldi. [15]
Türkiyə-Ermənistan sərhədinin açılması Ermənistan üçün böyük önəm
daĢıyır. Türkiyə Ermənistanın Avropaya açılan körpüsüdür. Lakin bu məsələ
Ermənistan qədər Türkiyə üçün də vacibdir. Ermənistan Türkiyəni Qafqaza
çıxaracaq və Azərbaycana qonĢu edəcək yeganə körpüdür. Türkiyə-Azərbaycan
münasibətlərinin dərinləĢdirilməsi üçün aradakı Ermənistan maneəsinin
qaldırılması vacibdir. Türkiyə hal-hazırda Gürcüstan üzərindən Rusiya ilə
qonĢudur, lakin Ġrandan baĢqa heç bir Xəzər dənizi ölkəsi ilə ortaq sərhədə malik
deyil. Ermənistanın quru yolu ilə ticarətə açılması sadəcə bu ölkə ilə deyil bütün
Xəzər bölgəsi ilə münasibətləri yaxınlaĢdırma potensialına sahibdir. Bu yaxın
münasibətlər həmçinin Amerikadakı erməni lobbisinə qarĢı Türkiyənin əlini
gücləndirəcək. Ermənistanın Rusiya-Ġran oxundan uzaqlaĢdırılmasını Türkiyə öz
maraqlarına uyğun görür.
Lakin Azərbaycan haqlı olaraq ölkəsinin torpaqlarının bir qismi iĢğal
altındaykən Türkiyənin bu addımı atmasını istəmir. Burada Azərbaycanın
maraqlarının Türkiyənin maraqlarıyla fərqliləĢdiyini görürük. Azərbaycan türkləri
ilə Anadolu türklərinin maraqlarının tarix boyu müxtəlif zamanlarda fərqli olduğu
məlumdur. Azərbaycanın Ermənistan sərhəddi məsələsinə münasibətindən belə
nəticə çıxarmaq olar ki, Bakı Ermənistan üzərindən Türkiyə ilə yaxınlaĢma
düĢüncəsinə etibar etmir. Azərbaycan öz tərəfindən haqlı olaraq torpaq
bütünlüyünə və Qarabağ probleminin həllinə daha çox önəm verir. Azərbaycan
əlindəki neft və təbii qaz kartlarından istifadə edərək Qazproma satıĢ gözdağıyla
Qərb gücləri üzərindən Türkiyəyə geri addım atdırdı. BaĢ nazir R.T.Erdoğan
Azərbaycana gələrək Qarabağ probleminə bir həll tapılmadan Ermənistanla
sərhədlərin açılmayacağına söz verdi.
Bununla birlikdə Türkiyə əlində baĢqa kartların olduğunu da hiss etdirdi.
Türkiyə Avrasiya təbii qaz layihələrinin ən mərkəzində yerləĢən strateji bir
dəhlizdir. Obamanın Ankaraya ziyarəti bu baxımdan Türkiyənin mərkəzi gücünün
250
bir təsdiqi idi. Bu səfər A.Gülün Moskva səfərindən sonra baĢ tutmuĢdu. Lakin
Ankara Qərb layihələrinin passiv bir aktoru olmaq istəmir. Bu baxımdan Rusiya
ilə qurulan layihələr vacibdir.
Ankara Nabucco layihəsinə alternativ və ya əlavə olaraq Rusiya təbii
qazını Avropaya trransfer edəcək bir boru xətti layihəsinə yönələ bilər. BaĢ nazir
R.T.Ərdoğan Moskva səfəri zamanı Putinlə keçirdiyi görüĢdə ―Mavi Axın‖
layihəsinə paralel yeni boru xəttinin inĢası məsələsində razılıq əldə edib. Burada
sadəcə Bakıya deyil. ABġ-a da bir mesaj verilirdi. Türkiyə Rusiya və Ġran enerji
qaynaqlarını Qərbdən müstəqil Ģəkildə dünya bazarlarına daĢıya biləcəyini
göstərdi. Qısacası, Türkiyə olmadan Rusiyanı kənarlaĢdıracaq layihə həyata
keçirilə bilməz, lakin bu lahiyədən asılı olmadan Türkiyə Rusiya və Ġranla
yaxınlaĢaraq bir enerji dəhlizi formalaĢdıra bilər.
Bütün bu siyasətlər xarici siyasət baxımından son dərəcə həssas bir dövrə
girildiyini göstərir. Bundan baĢqa Avrasiyadakı enerji mərkəzli hadisələrin də
göstərdiyi kimi xarici siyasət möhkəm bir geosiyasi bilgi və daha önəmlisi artıq əl
çəkilməsi mümkün olmayan bir hala gəlmiĢdir.
Bu yaxınlarda baĢ vermiĢ Gürcüstan-Rusiya müharibəsi Orta Asiyanın enerji
resurslarına yaxınlaĢmaq üçün NATO-dan Rusiyanın zəif cənub sərhədlərinə tərəf
tuĢlanmıĢ bir Ģahmat oyunu idi ki, nəticədə Rusiyanın Qara dənizə nəzarəti
sonlandı. Gürcüstan bu oyunda sadəcə istifadə olunan tərəf idi.
1991-ci ildə Sovet Ġttifaqının süqutundan dərhal sonra ABġ Orta Asiyanın
zəngin enerji istehsalçısı Qazaxıstana tərəf hərəkət etməyə baĢladı. ABġ
kompaniyaları, Chevron-da daxil olmaqla Qazaxıstanı onun əsas əməkdaĢları olan
Çin və Rusiyadan uzaqlaĢdırmağa səy göstərdilər. Qazaxıstan prezidenti
Nursultan Nazarbayev öz ölkəsinin neftinin Rusiyanın ətrafından keçməklə və
Çinin enerji arteriyasını Qərbin əlinə verməklə Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri
ilə daĢınmasını qəbul etdi. [16]
ABġ daha çox Azərbaycanın zəngin neftinə daha çox sərmayə qoydu.
Gürcüstan da bu oyunda iĢtirak edirdi, çünki BTC neft kəməri bu ölkənin
cənubundan keçir. ABġ bu boru xətti üzərində nəzarəti 2003-cü ildə
M.SaakaĢvilinin qələbə çaldığı ―Qızılgül Ġnqilabı‖na sponsorluq etməklə
möhkəmləndirdi.
Lakin burada neftdən daha önəmli bir məsələ var idi.
Uzun illər idi ki, ABġ NATO çərçivəsində əməkdaĢı olan Türkiyəyə
təzyiq göstərirdi ki, 1936-cı ildə imzalanmıĢ Türkiyəyə Bosfor və Dardanel
boğazlarında hərbi gəmilərin keçidini məhdudlaĢdırmaq hüququ verən Montre
Konvensiyasını dəyiĢsin və ya ləğv etsin. Konvensiya Türkiyə və Rusiyaya Qara
dənizdə nəzarət etmək və baĢqa güclərin burada iĢtirakının qarĢısını almaq hüququ
verir. [4]
Rəsmi bir müqavilə olmadan ABġ Türkiyəyə təzyiq edir ki, Qara dənizin
NATO ərazisinə daxil olmasına imkan versin. Türkiyə də Bolqarıstan və
Rumıniya kimi NATO üzvüdür. ABġ-ın Rumıniyada hərbi bazaları var. ABġ
251
Ukrayna və Gürcüstanı Alyans tərkibinə daxil edə bilərsə Rusiyanın
Sevastopoldakı flotunu məğlub edə bilər, Rusiyanın Orta Asiyaya giriĢinin
qarĢısını ala bilər.
Ankara nəinki Montre Konvensiyasını ləğv etmir, hətta NATO-nu regional
qüvvələrin tənzimlənməsindən kənarlaĢdıran ―Qafqaz Təhlükəsizlik və
ƏməkdaĢlıq Paktı‖nı təklif edir. Türkiyənin BaĢ naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu
təklifi müharibədən sonra Moskva səfəri zamanı təqdim edir.
Türkiyənin təklifini yüksək qiymətləndirən Rusiyanın xarici iĢlər naziri
Sergey Lavrov bu məsələnin vacib olduğunu və regiona daxil olan ölkələrin
burada baĢ verən hadisələr haqqında özlərinin qərar qəbul etməli olduqlarını
bildirir.
S.Lavrov iki ―regional‖ hadisəyə oxĢar yanaĢmağın vacib olduğunu qeyd edir:
Ġraq və Ġran
Türkiyənin bu təklifi onu göstərirdi ki, ABġ bu regionda oynanan oyunun nə
qədər qarıĢıq olduğunu baĢa düĢə bilməyib. Türkiyə həqiqətən NATO-nun
üzvüdür, lakin buna baxmayaraq onun öz milli maraqları var.
Hal-hazırda Türkiyənin Gürcüstanla ticarəti ildə 1 milyon dollar, Rusiya ilə
isə 40 milyon dollardır. Türkiyə həmçinin təbii qazın 70%-ni Rusiyadan alır,
Türkiyə və Rusiya uzun müddət Qara dənizdə dominantlıq ediblər və hər ikisi də
bunu iqtisadi və təhlükəsizlik maraqlarının əsası sayırlar. Əgər ABġ regionda çox
saylı hərbi gəmilər yerləĢdirərsə burada təkcə Rusiya öz nəzarətini itirməyəcək.
Türkiyə də Montre Konvensiyası kimi beynəlxalq müqavilələri dəyiĢməyə can
atmır. Belə olan halda Pakistan Xarici Xidmətinin diplomatı M.K.Badrakumar
yazır ki, ―Pandora Qutusu açılacaq. Bu Osmanlı Ġmperiyasının xarabalıqlarından
kənarda müasir Türkiyənin yaradılmasını nəzərdə tutan 1923-cü il Lozanna
Müqaviləsinin yenidən bərpasına tərəf atılmıĢ addım olardı‖.
Badrakumarın dediklərinə müvafiq olaraq ABġ-ın planı Qazaxıstanı NATO-
nun tərkibinə daxil etməkdir. Qazaxıstan-Rusiya sərhəddi dünyada ən böyük
sərhəddir. ―Əgər NATO Qazaxıstanda dayaq nöqtəsi əldə etsəydi bu Rusiya üçün
qarabasma olardı‖. [8]
Qısaca demək olar ki, ―Böyük Oyun‖ XIX əsrdən baĢlayaraq XXI əsrdə də
ABġ-ın iĢtirakı ilə davam edən Mərkəzi və Orta Asiyaya nəzarət uğrunda imperial
qüvvələrin bir-biri ilə mübarizəsidir.

SUMMARY
―The Great Game‖, a classical concept in Central Asian politics commonly
refers to rivalry between Russia and Britain for control of the region during the
period 1814 to 1907. There are numerous academic and other publications on the
great game; some even indulge in bizarre theories and myths. Such myths were
often invented by rivals in order to fuel tension in the region. The modernized
version of the great game began after the de-facto collapse of the Soviet Union in
252
1989.
Today‘s great game encompasses the Caucasus region and has several players in it
apart from Britain and Russia but its most important battleground is the Republic
of Azerbaijan.

ƏDƏBĠYYAT
1. Ġbrahimli X. Yeni Avrasiya Qafqazı. Bakı: Təhsil, 2001, 231 s.
2. Xəzəryanı dövlətlərin sabit inkiĢafı / konfrans materialları. Bakı: BDU,
526 s.
3. Haydar Aliyev, Dünya Siyasetinde Azerbaycan Petrolü, Çeviren: Abdullah
Çiftçi, Ergun Karabıyıklı, Sabah kitapları, 1998 Ġstanbul. s.20
4. Natik Aliyev, "The History Of Oil In Azerbaijan", Azebaijan International
Magazine(AIM) (2-2) Summer 1994. Ġnternetten alınmıĢtır.
5. Bjezinski Z. Jeopolitik boĢluk // Kontrolden çıkmıĢ dünya. T.: ĠĢ bankası
Kültür Yay., 1994. s. 3-10
6. Бжезинский З. Великая шахматная доска (Господство Америки и его
геостратегические императивы). М.: Международные отношения,
1998, с.
7. Дегоев В.В. Большая игра на Кавказе: история и современность. М.:
Русская панорама, 2001, 448 с.
8. http://www.stargazete.com/acikgorus/hazar-da-yeni-buyuk-oyun-haber-
191141.htm
9. http://diepresse.com/home/politik/aussenpolitik/557072/Das-neue-grosse-
Spiel-um-ZentralAsien
10. http://www.afghanistan-today.org/article/?id=86&lang=de
11. http://www.europarl.europa.eu/news/public/story_page/030-72409-106-
04-16-903-20100409STO72408-2010-16-04-2010/default_de.htm
12. http://en.wikipedia.org/wiki/The_New_Great_Game
13. http://www.newgreatgame.com/excerpts.htm
14. http://www.guardian.co.uk/business/2003/oct/20/oil
15. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/INDEX_HISTORY.php
16. http://internationalalert.net/interalert.AZ/articls_az/Yeni%20Boyuk%20Oy
un_III-meqale.pdf
17. http: // www.inosmi .ru

253
 Əhmədova ġəhla Əhməd qızı
Bakı Slavyan Universiteti

AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN ÖYRƏDĠLMƏSĠNDƏ

TƏDRĠS LÜĞƏTLƏRĠNĠN ROLU

Lüğətlər, bir qayda olaraq, ən qədim linqvistik əsərlər hesab olunur.

Leksikoqrafiya tarixində ilk lüğətlər tərcümə lüğətləri hesab olunsa da, zaman
keçdikcə lüğətlərin yeni tipləri meydana gəlmiĢ, dil öyrənənlərə xidmət etmiĢdir.
Müasir leksikoqrafiya oxucuların ixtiyarına müxtəlif tipli yeni lüğətlər
təqdim edir. Metodika, leksikoqrafiya sahələrində yenilikləri özündə birləĢdirən
bu lüğətlər daha çox praktik məqsədə xidmət edir. Lakin nə qədər təcrübi
mahiyyət daĢısa da, heç bir lüğət dilçiliyin nəzəri məsələlərindən kənarda qala
bilmir. Lüğət tərtibçisi ya nəzəri məsələləri həll etməli, ya da ona öz münasibətini
bildirməli olur. Azərbaycan dilinin öyrənilməsinə xidmət edən lüğətlər içərisində
tədris lüğətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tədris lüğətləri filoloji lüğətlərin bir
növü olub, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu xüsusiyyətlər içərisində
təlimlilik, sistemlilik, normativlik və s. göstərmək olar.
Təlimlilik lüğətin birbaĢa təyinatından irəli gəlir və onun dili öyrətmək
məqsədinə xidmət edir. Bu prinsip tədris prosesinin əsaslandığı qrammatik
kateqoriyaların, leksik tərkibin lüğətdə inikasını təmin edir.
Leksikoqrafiyada sistemlilik elmi xarakter daĢıyır. Bu prinsip lüğətdə
verilən hər hansı məlumatın əlahiddə deyil, onun bağlı olduğu bütün
kateqoriyalarla əlaqədə çatdırılmasını nəzərdə tutur.
Lüğətçilikdə normativlik anlayıĢı iki mənada baĢa düĢülür: 1. Yalnız
normativ leksikanın əhatə olunması; 2. Leksikanın geniĢ əhatə olunmasına yol
verilir, lakin bu zaman iĢarələr sistemi vasitəsilə normativ və qeyri-normativ
leksikanın fərqləndirilməsi nəzərdə tutulur.
Tədris lüğətlərini digər lüğətlərdən fərqləndirən baĢqa cəhətlər də vardır:
1. Lüğətin sözlüyü. Tədris lüğətləri yuxarıda qeyd olunan təlimlilik, sistemlilik,
normativlik xüsusiyyətlərinə malik olmaqla yanaĢı, dilin leksik sisteminin özəyini
təĢkil edən bir sözlüyə sahibdir. Belə lüğətlərdə daha çox iĢlək leksika əhatə
olunur. Sözlük orta ümumtəhsil məktəb dərsliklərinin leksikası nəzərə alınmaqla
müəyyən edilir, həmin sözlərin müasir nitq təcrübəsində və təlim prosesində daha
aktual mənalarının əks olunmasına nəzarət edilir.
2. Qrammatik informasiya əhatəli verilir, sözlərin qrammatik formaları müfəssəl
izah olunur. Əslində bu, tədris lüğətinin məqsədinə xidmət edən ən vacib
məsələlərdəndir. Bu cəhətdən mükəmməl və uğurlu tərtib olunmuĢ lüğətlər
dərsliklərin vəzifəsinin bir qismini öz boynuna götürmüĢ olur və beləliklə, dil
öyrənənlərə yardımçı olur.
3. Üslubi xarakteristika verilir. Dilin üslubi rəngarəngliyini əks etdirmək hər bir
lüğətin vəzifəsidir. Amma sözü üslubi cəhətdən səciyyələndirmək, yerində
254
iĢlətməyi göstərmək tədris lüğətlərinin təyinatında daha önəmli yer tutur.
Məsələn, сердце sözünün ürək və qəlb kimi ekvivalentləri var. Müvafiq iĢarə
olmadan həqiqi və məcazi mənaların qarıĢdırılması baĢ verə bilər.
Azərbaycan lüğətçiliyində ilk tədris lüğəti prof. M.T.Tağıyevin redaktəsi
ilə tərtib olunmuĢ ―Rusca-azərbaycanca tədris lüğəti‖dir. 1997-ci ildə iĢıq üzü
görmüĢ lüğət bu sahədə ilk nümunə hesab olunur. 2007-ci ildə daha bir tədris
lüğəti çap olundu: ―Rus dilinin tədris lüğəti‖. Prof. F.Hüseynovun redaktəsi ilə
hazırlanan bu lüğət Bakının rusistikanın mərkəzlərindən biri olduğunu bir daha
təsdiq etdi. Lüğətin sözlüyü 10000-ə yaxındır. Təyinatına uyğun olaraq lüğətdə
isimlərin bütün hal formaları, fellərin dəyiĢən Ģəkilləri qeydə alınır. Lüğətin
əvvəlində qeyd edildiyi kimi, sözün leksik-qrammatik mənsubiyyətindən asılı
olaraq, lüğət məqaləsinin strukturu dəyiĢə bilir. Adı rus dilinin tədris lüğəti olsa
da, sözlərin azərbaycanca qarĢılığı da verilir. Lüğətdə nitq hissələrinin söz
birləĢməsi yaratma imkanları geniĢ yer alır. UzlaĢma, idarə əlaqəsilə yaranan
birləĢmələrə xüsusi diqqət yetirilir. Hər iki tədris lüğətinin Bakı Slavyan
Universitetində yaranması universitetin pedaqoji kadrlar hazırlanması sahəsində
ardıcıl fəaliyyətinə xidmət edir.
Tədris lüğətlərində digər istiqamət - azərbaycanca-rusca tədris lüğəti isə
hələ kifayət qədər inkiĢaf etməmiĢdir. Azərbaycanca-rusca tədris lüğətlərinin
tərtib prinsiplərindən danıĢarkən qeyd etmək lazımdır ki, onun fərqli nümunələri
mümkündür. Burada görkəmli leksikoqraf akad. L.V.ġerbanın məĢhur
nəzəriyyəsi əsas götürülə bilər. Akad. L.V.ġerba hər dil cütlüyü üçün dörd lüğətin
tərtibini lazım bilirdi [7, 90]. Məsələn, azərbaycanca-rusca lüğət 2 variantda –
rusdilli oxucu üçün və azərbaycandilli oxucu üçün, eləcə də rusca-azərbaycanca
lüğət həm rusdilli, həm də azərbaycandilli oxucu üçün tərtib olunmalıdır. Bu,
xüsusən təlimlilik prinsipi baxımından özünü doğruldur. Belə ki, lüğətdə təlimlilik
prinsipinə əməl edilərək Azərbaycan dilinin daĢıyıcılarına flektiv dillərə xas olan
və aqlütinativ dillərdə olmayan dil hadisələri və kateqoriyalar haqqında məlumat
verilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, ―Rusca-azərbaycanca tədris lüğəti‖ rus
dilində olan cins (род), tərz (вид) kateqoriyaları, sifətin qısa formaları haqqında
geniĢ məlumat daĢıyır. Burada hər bir dəyiĢən, təsriflənən və ya hallanan sözün
qrammatik formaları verilir. Məsələn:
дом м. ~а, ~у, дом, ~ом, (о) ~е; мн. дом/а, ~ов, ~ам, ~а, ~ами, (о) ~ах ...
легк/ий прил. ~ая, ~ое, ~ие… Кратк. Лег/ок, легка, легко, легки;
сравн. легче.
Eləcə də rus dilinin daĢıyıcıları Azərbaycan dilinin spesifik kateqoriyaları
olan xəbərlik, mənsubiyyət və s. haqqında ətraflı məlumat almalıdır.
Leksikoqrafiyanın sonrakı inkiĢaf mərhələlərində azərbaycanca-rusca lüğətlərdə
də diferensiasiya gedə bilər. Məsələn iki lüğət məqaləsi nümunəsində rusdilli
oxuculara ünvanlanmıĢ azərbaycanca-rusca tədris lüğəti ilə Azərbaycan oxucusu
üçün nəzərdə tutulmuĢ eyni tipli lüğət məqalələrində özünü göstərmiĢ olan
fərqləri nəzərdən keçirək.
255
 Azərbaycan oxucusu üçün qapı sözünün дверь və ворота qarĢılıqlarını
göstərməklə yanaĢı, belə qrammatik xarakteristika vermək olar:
Qapı сущ. 1.дверь (ж.р.; 3. скл.; мн. двери); 2.ворота (мн.ч., р.п. ворот).
Ġkinci variantda rusdilli oxuculara bu məlumatların tanıĢ olduğunu nəzərə
alaraq üstünlüyü söz birləĢmələrinə və onların tərcümələrinə vermək
məqsədəuyğun olardı. Belə ki, bu birləĢmələr sözün qrammatik formaları:
hallanma, mənsubiyyəytə görə dəyiĢmə haqqında təsəvvür yarada bilər: Qapı
pərdəsi, qapının pərdəsi. Yiyəlik və təsirlik hallarında bitiĢdirici samitin n, yönlük
halda isə y olması (qapının, qapıya, qapını) oxucular üçün lazımlı məlumatlardan
hesab oluna bilər.
Bəzi son saiti qapalı olan ikihecalı sözlərin yalnız mənsubiyyətə görə
dəyiĢməsində (məsələn, oğul, çiyin, beyin, alın, boyun, burun və s.), digər qisim
sözlərin həm hallananda, həm mənsubiyyətə görə dəyiĢməsində (sinif, fikir, fəsil,
isim və s.) səsdüĢümü hadisəsinin baĢ verməsi; ərəb mənĢəli tale, mənşə, mənbə,
mənafe, mövqe tipli sözlərin, Azərbaycan mənĢəli su, nə sözlərinin dəyiĢməsində
özünü göstərən fərqlilik də tədris lüğətləində əks olunmalı məsələlərdəndir.
Tədris lüğətlərində diqqət yetiriləsi məqamlardan biri də toplu isimlərin
cəm Ģəkilçisi qəbul edib-etməməsidir, məsələn: xalq, kütlə, ordu kimi sözlərin
cəm Ģəkilçisi qəbul etdiyi halda, əhali, camaat kimi sözlərin cəmdə iĢlənə
bilməməsi lüğət məqalələrində öz ifadəsini tapmalıdır.
Fellə bağlı məsələlərdən leksikoqrafik əhəmiyyət daĢıyan onların zamana,
Ģəxsə görə dəyiĢməsi və Ģəxs Ģəkilçilərinin iĢlənməsidir. Məsələn: indiki, Ģühudi
keçmiĢ, qeyri-qəti gələcək zamanlarda 3-cü Ģəxs Ģəkilçisinin iĢlənməməsi, nəqli
keçmiĢ zamanda həmiĢə Ģəxs Ģəkilçisinin iĢlənməli olması, qəti-gələcək və -ib
Ģəkilçisilə düzələn nəqli keçmiĢ zamanda hər iki variantın mümkünlüyü.
Felin inkarlıq kateqoriyası müxtəlif zamanda müxtəlif cür özünü göstərir
(gəldi-gəlmədi, gəlir-gəlmir). Xüsusən, qeyri-qəti gələcək zaman formasının
fərqli Ģəkildə özünü göstərməsinin tədris baxımından lüğətlərdə əks olunması
məqsədəuyğundur: gələr- gəlməz. Tədris lüğətlərində lazım Ģəklinin deyil
hissəciyi ilə iĢlənməsi də diqqətə çatdırılmalıdır.
Felin qrammatik məna növ Ģəkilçiləri leksik Ģəkilçi hesab olunduğundan
felin növləri, bir qayda olaraq, ayrica baĢ söz kimi verilir. Ancaq onların bir sözün
yuvasında verilməsi həm təlimlilik, həm də sistemlilik baxımından özünü
doğruldur. Məsələn: Yazmaq-писать, написать; yazılmaq- быть написанным;
yazışmaq – переписываться; yazdırmaq- заставить, просить написать.
Hər bir sifətin lüğət məqaləsində müqayisə dərəcələri barədə məlumatın
əks olunması da təlimlilik prinsipinə cavab verir. Belə ki, bütün sifətlər morfoloji
yolla dərəcə əmələ gətirmir. Bu daha çox rəng bildirən sifətlərlə bağlıdır:
Qırmızı- qıpqırmızı, qırmızmtıl, qırmızımtraq . Sarı- sapsarı, sarımtıl, sarımtraq.
Əvəzlik barədə təlimlilik baxımından aĢağıdakı məsələlərin lüğətlərdə əks
olunması məqsədəuyğundur: 1. ġəxs əvəzliklərinin hallanması. Bu zaman mən və
biz əvəzliklərinin yiyəlik halda ümumi qaydadan kənara çıxaraq mənim, bizim
256
Ģəklində iĢlənməsi. ġəxs əvəzliklərinin mənsubiyyətə görə dəyiĢməməsi də belə
məsələlərdəndir. ĠĢarə əvəzliyinin isimələĢərkən hallanması bunun buna bunu və
s. Ģəklində iĢlənməsi. Hərə, hamı, elə, belə əvəzliklərinin yalnız 3-cü Ģəxsdə
mənsubiyyət Ģəkilçisi qəbul etməsi, təyini əvəzliklərin qrammatik Ģəkilçi qəbul
etməməsi, kim isə, nə isə əvəzliklərində artırılan Ģəkilçinin sözün I hissəsinə
artırılması (kimin isə, kimdən isə) də morfologiyanın tədrisi baxımından
əhəmiyyətlidir. Bizcə, dərsliklərdə qeyd iĢarəsi ilə verilən məlumatlar tədris
lüğətlərində ön plana çəkilməlidir.
Köməkçi nitq hissələrinin leksikoqrafik həlli tədris lüğətlərinin tərtibində,
yəqin ki, ən mürəkkəb məsələlərdəndir. Burada illüstrativ material önəmli rol
oynayır. Məhz buna görə belə sözlərin lüğət məqalələri, bir qayda olaraq,
illüstrasiyanın hesabına daha geniĢ olur. Cümlənin qurulmasında əsas halqalardan
olan köməkçi nitq hissələrindən biri də qoĢmadır. Xüsusən qoĢmanın sözsonu
kimi rus dilinin sözönünə uyğun gəlməsi dil öyrənənlərin nəzərinə çatdırılması
vacib olan məsələlrdəndir: üçün (sənin üçün - для тебя) ; üzrə (ədəbiyyat üzrə -
по литературе); haqqında (haqda) bu haqda - об этом.
Tədris lüğətlərində sintaktik kateqoriyalar da illüstrativ materialda
ifadəsini tapır. Azərbaycan dilində söz birləĢmələrinin, xüsusən ismi
birləĢmələrin rus dilindən fərqli olduğunu nəzərə alaraq, söz birləĢmələrini
nümunə kimi verərkən II növ və III növ təyini söz birləĢmələrinin fərqini nümayiĢ
etdirmək lazım gəlir. Ana və ya məhəbbət sözünün yuvasında verilmiĢ
nümunələrdə ana məhəbbəti və ananın məhəbbəti birləĢmələrini fərqləndirmək
lazımdır:
Ana məhəbbəti материнская любовь
Ananın məhəbbəti любовь матери
Tədris lüğətlərində önəmli məsələlərdən biri də fonetik transkripsiyanın və
ya transliterasiyanın verilməsidir. Fonetik prinsipə əsaslanam Azərbaycan
orfoqrafiyası bu sahədə problem yaratmasa da, morfoloji prinsipə, xüsusən də
tarixi-ənənəvi prinsipə əsaslanan sözlərin yazılıĢ və tələffüz fərqləri lüğətdə öz
əksini tapmalıdır: səadət sözünün [sa:dət] kimi maaş sözünün [ma:Ģ] kimi ailə
sözünün [ayilə] kimi tələffüz olunması göstərilməlidir. SəsdüĢümü- dovşan
[do:şan]; səsartımı- təbiət [təbiyət]; assimilyasiya- günbəz [gümbəz];
dissimilyasiya- səkkiz [səkgiz] kimi fonetik hadisələr transkripsiyada ifadə
olunmalıdır. Vurğunun rolu yalnız baĢ sözlərdə deyil, bəzi qrammatik formalarda
da özünü göstərir. Ġnkarlıq, xəbərlik kateqoriyaları, vurğu qəbul etməyən
Ģəkilçilər, 1-ci hecasına vurğu düĢən Ģəkilçilər (-arkən) lüğət məqalələrində əks
olunması lazım gələn məsələlərdəndir.

257
 ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycanca-rusca lüğət. 4 cilddə. Bakı, I cild – 1986, II cild – 1989, III cild
– 1997, IV cild – 2000.
2. Rusca-azərbaycanca tədris lüğəti. Bakı, 1997.
3. Учебный словарь русского языка. Баку, 2007.
4. Ukraynaca-azərbaycanca lüğət. Bakı, 2008.
5. Məktəblinin ədəbiyyat lüğəti. Bakı, 2007.
6. Məktəblinin lüğəti. Bakı, 2008.
7. Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонетике. Ленинград,
1958.

SUMMARY
The article describes the role of a learner‘s dictionary in teaching
Azerbaijani as a foreign language. Some difficulties of Azerbaijani Grammar,
requiring explanation in the entries of a leaner‘s dictionary are considered.

Əhmədova Sevda Ağa-Mehdi qızı

Бакинский славянский университет

ОБРАЗОВАНИЕ ПЕРВОГО АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ПАРЛАМЕНТА

В ДЕКАБРЕ 1918 ГОДА

28 мая 1918 года – день образования Азербайджанской

Демократической Республики вошел в жизнь азербайджанского народа как
знаменательное историческое событие. Азербайджанская Демократическая
Республика, создавшая на Востоке первый государственный
Демократический строй, продемонстрировала стремление народа к
независимости.
АДР, просуществовавшая в исторически небольшой период с 28 мая
1918 г. по 28 апреля 1920 г. всего 23 месяца, оставила глубокий след в
истории Азербайджана. Создание Демократической республики означало
национальное возрождение и формирование национальной
государственности азербайджанского народа.
С возрождением в 1991 г. независимости нашей республики стало
возможным воссоздание знаменательной страницы нашей национальной
истории. Однако деятельность АДР, ее государственных структур и
политических сил осложнялась нестабильностью ситуации, трудностями
социального развития и тяжелейшим наследием прошлого Азербайджана.
После Февральской революции 1917 г. из закавказских депутатов был
образован Особый комитет для управления Закавказьем – «Озаком», 15
258
ноября 1917 г. учреждается краевой правительственный орган –
Закавказский комиссариат. 14 февраля в Тифлисе в составе представителей
Закавказья, избранных ранее в Российское учредительное собрание,
открылся Закавказский Сейм [1, С.7]. Однако уже 26 мая 1918 г. из-за
сложности внутреннего и международного положения закавказских
республик Сейм объявляет о ее самороспуске. В тот же день была
провозглашена независимость Грузии. Политическое, а также внутреннее
положение диктовали Азербайджану необходимость создания собственной
государственной организации. 27 мая 1918 г. состоялось чрезвычайное
заседание азербайджанских депутатов теперь уже бывшего Сейма,
обсудившее создавшееся положение. Собрание бывших членов
Закавказского Сейма единогласно решило взять на себя бремя правления
Азербайджаном, провозгласив себя Временным Национальным Советом
Азербайджана. Председателем Национального Совета был избран
М.Э.Расулзаде.
28 мая 1918 г. состоялось первое заседание Национального Совета, на
котором было принято Постановление о провозглашении Азербайджана
независимым государством. В ходе всестороннего обсуждения
Национальный Совет 24-мя голосами при 2-х воздержавшихся высказался за
объявление Азербайджана демократической республикой в пределах
Восточного и Южного Закавказья.
Политическая Платформа правительства Азербайджанской
Республики была изложена в «Акте о независимости Азербайджана». Этот
исторический документ свидетельствовал о решимости создать суверенное
государство на принципах демократии и правопорядка.
«Принимая во внимание тяжелое положение Азербайджана во
внутренней и внешней жизни, – говорилось в одной из принятых
Национальным Советом резолюций, – Азербайджанский национальный
совет передает всю полноту власти и права кабинету, образованному под
председательством Фатали Хана Хойского и обязует названный кабинет
никому не уступать свою власть до скорейшего созыва народного
представительства – Учредительного собрания» [2, С.8].
С первых же дней своего существования Азербайджанское
правительство начало свою законодательную деятельность. Первые
общегосударственные нормативные акты, изданные Национальным Советом
Азербайджана, закрепили государственную независимость, заложили
основы демократической государственной системы. 28 мая 1918 г. было
образовано правительство – Совет министров республики, а в ноябре-
декабре 1918 г. заложены основы демократической представительной
системы.

259
 На новообразовавшееся правительство выпала тяжелая и
ответственная задача – наладить государственное хозяйство, восстановить
твердую власть.
В неимоверно тяжелое время азербайджанское правительство не
теряло самообладания, шаг за шагом укрепляло свои позиции.
19 ноября, т.е. через 3 дня после прибытия английских войск в Баку
Национальный Совет принял «Закон об образовании Азербайджанского
парламента», где подчеркивалось, что в связи с чрезвычайными
обстоятельствами и невозможностью в данной ситуации созвать
Учредительное Собрание Азербайджана было решено преобразовать
Национальный Совет в общегосударственное временное законодательное
учреждение – Азербайджанский Парламент.
Азербайджанский Парламент должен был стать высшим
законосовещательным и законодательным органом. До открытия
Парламента законотворческую деятельность в республике осуществлял
Совет Министров. После образования Парламента Совет Министров
Азербайджанской Республики продолжал свою активную деятельность по
изданию нормативных актов, одновременно осуществляя подготовку к
рассмотрению на заседаниях Парламента законопроектов.
Отсутствие нового избирательного закона и сложность прежней
системы выборов создали определенные трудности в деле созыва
Парламента на основе всеобщих выборов и в связи с этим было принято
решение применить систему делегирования от национальных комитетов,
политических партий, городских самоуправлений и всех слоев населения.
В «Законе об образовании Азербайджанского парламента» были
определены принципы формирования парламента, представительства
партий, национальных комитетов, общественных организаций и т.д.
Национальный Совет обратился к народу с воззванием «Ко всем гражданам
Азербайджана», в котором объявил о своем преобразовании из
«Национального учреждения азербайджанских мусульман» в учреждение
«общегосударственное» – в Азербайджанский парламент [3, С.11].
Придавая большое значение судьбе своей родины, население
Азербайджана активно участвовало в выборах, проходивших под лозунгом
независимости Азербайджана.
7 декабря 1918 г. в здании школы для девочек, построенной
Г.З.Тагиевым, в сложной и противоречивой политической обстановке
состоялось торжественное открытие парламента Азербайджанской
Республики. Председателем Азербайджанского Парламента был избран
политический деятель Али Мардан бек Топчибашев. В Парламенте было
представлено 11 фракций и групп. Несмотря на то, что состав Парламента
претерпевал изменения, общее число депутатов не превышало ста человек.
В конце 1919 г. число их составляло 96 и распределялось между фракциями
260
«Мусават», «Иттихад», «Эхрар», «Социалистический блок», «Гуммет»,
«Беспартийные» и т.д. [4, С.125].
Все политические фракции и группы на первых же заседаниях
Парламента определили свою позицию и программу дальнейшей работы.
При всем многообразии и различии в подходах к решению тех или иных
проблем, все парламентские фракции были едины в одном:
фундаментальные принципы – защита самостоятельности и
территориальной целостности, установление солидарности
азербайджанского народа с другими народами, создание демократического
строя в республике, осуществление социальных реформ, организация армии
– должны были быть поставлены во главу угла всей деятельности
Азербайджанского Парламента и на этих началах должны объединиться все
фракции Парламента.
Создание сильного правительства, его плодотворная деятельность
возможны были лишь на основе коалиции политических течений в
Парламенте, формировании парламентского центра, призванного стать
выразителем интересов народа и объединить все слои общества на
демократической основе.
В Парламенте центр составляла партия «Мусават», правый сектор
составляли иттихадисты, стоявшие в оппозиции к национально-
демократическому течению, а крайнюю левую позицию занимали фракции
«Гуммет» и «Социалистический блок», состоявшие из представителей
азербайджанских социал-демократов, эсеров и меньшевиков.
Деятельность Азербайджанского Парламента регламентировалась
«Наказом Азербайджанскому Парламенту», своего рода уставом,
определяющим нормы и порядок работы его комиссии.
Парламент принял закон, согласно которому лица, находившиеся на
государственной службе, кроме министров, не могли быть членами
Парламента (за исключением только ученых и учителей).
Решение социально-экономических проблем, обеспечение
политической и территориальной целостности, защита прав граждан,
укрепление демократических основ государства, создание условий мирового
признания независимости Азербайджана, развитие его сотрудничества с
зарубежным миром – вот основные задачи, стоящие перед Парламентом
Азербайджанской Республики.
Азербайджанский Парламент строил свою деятельность на основе
присущих демократическим государствам принципов в области
государственного строительства.
Парламентом были приняты законы о гражданстве, о всеобщей
воинской повинности, о печати, о совершенствовании таможенной службы,
судопроизводстве, учреждении Национального банка, об открытии
государственного университета и т.д.
261
 Впервые Парламентом Азербайджанской Республики
азербайджанский язык был объявлен государственным и по этому поводу
был принят закон.
В целях строительства правового государства в АДР соблюдался
принцип разделения власти. Парламент выполнял важную работу по
созданию законодательной базы и претворения в жизнь задач, стоящих
перед государством, прилагал огромные усилия для признания молодого
Азербайджанского государства странами мира. Уделялось серьезное
внимание развитию экономических, торговых и других отношений с
соседними странами.
По мере укрепления Азербайджанского правительства был
восстановлен полный контроль над деятельностью полиции, финансовых
учреждений, печати, бакинского морского порта. Была упразднена
должность генерал-губернатора Баку.
С ноября 1918 г. военное министерство Азербайджанской
Республики находилось не в Баку, а в Гяндже. Формирование первых
воинских частей началось именно в этот период. В рядах армии вместе с
азербайджанцами защищали республику русские, талыши, грузины, евреи,
лезгины.
С деятельностью Азербайджанского Парламента связано развитие
народного образования, совершенствование подготовки национальных
кадров. Был принят закон о посылке ста человек для обучения за рубежом на
полном пансионе азербайджанского правительства.
Проблема достижения международного признания независимого
Азербайджана была одной из главных. Парламент утвердил состав
делегации для участия в работе мирной конференции во главе с
председателем Парламента, одним из первых азербайджанских дипломатов
А.М.Топчибашевым. И не случайно дипломатическая миссия
Азербайджанской делегации добьется успеха. 12 января 1920 г. державы
Антанты признали суверенный Азербайджан. Это способствовало
укреплению ее международного положения. Парламент страны принял
решение об открытии дипломатических представительств в Англии,
Франции, Италии, Швейцарии, Польше и США.
Летом и осенью 1919 г. Азербайджанским Парламентом были
приняты ряд законов, способствовавших демократизации внутренней жизни
Азербайджанской Республики. Это «Положение о выборах в Учредительное
Собрание Азербайджанской Республики», установившее демократическую
процедуру выборов в Учредительное Собрание путем равного, прямого и
тайного голосования [5]. В основу «Закона об Азербайджанском
гражданстве», принятого Парламентом 11 августа 1919 г., был положен
принцип происхождения.

262
 У истоков АДР и его Парламента стояли выдающиеся деятели
Азербайджана, люди со знаниями мировой истории и культуры,
квалифицированные профессионалы М.Э.Расулзаде, А.М.Топчибашев,
Ф.Х.Хойский, Н.Ю.Усуббеков, А.Б.Агаев, М.Г.Гаджинский,
С.А.Мехмандаров и др. Это была интеллектуальная элита азербайджанского
общества.
Однако к 1920 г. политическая ситуация в Азербайджане резко
обострилась. Парламент призвал всех граждан Азербайджана
сгруппироваться вокруг правительства. Преодолевая большие трудности, с
целью недопущения кровопролития и жертв среди мирного населения, в
связи с фактом отречения и конца независимости Азербайджана в апреле
1920 г. Азербайджанский Парламент сложил свои полномочия.
Итак, несмотря на то, что первый Азербайджанский Парламент
просуществовал всего 17 месяцев, он сыграл важную роль в формировании
государственности в сознании нашего народа и доказал способность
азербайджанского народа создать свое национальное государство.
Необходимо отметить, что еще в начале XX в. азербайджанский
народ внес достойную лепту в формирование первого российского
парламента. В Первую и во Вторую Государственные Думы были избраны
шесть депутатов от Азербайджана. Азербайджан был также представлен и в
III и IV Государственных Думах.
Враги государства задушили Азербайджанскую Республику, не дав
ей реализовать свою историческую миссию. Но это не отняло и не подавило
дух свободы и приверженность идеям независимости. И в 1991 г. после
распада Советской империи Азербайджан вновь приобрел независимость.
События, происходившие в первые годы независимости, были идентичны
событиям, происходившим в 1918-1920 гг. Столкнувшись с очень сложными
проблемами, Азербайджан попал в тяжелое положение. На этот раз счастье
нашего народа оказалось в том, что политический и государственный
деятель Гейдар Алирза оглы Алиев вернулся к руководству страны в 1993 г.
и спас Азербайджан от раскола и предотвратил от неминуемой катастрофы.
Богатый политический опыт, твердая воля позволили общенациональному
лидеру Г.Алиеву решить проблемы, которые могли бы привести к
уничтожению нашей независимости.
Наше независимое государство уверенно перешагнуло в третье
тысячелетие. Сегодняшняя суверенная Азербайджанская Республика
является преемницей существовавшей в 1918-1920 гг. Азербайджанской
Демократической Республики, а нынешний Милли Меджлис – Парламента
того времени. АДР была образцом парламентской республики на всем
Востоке, а создание первого азербайджанского парламента 7 декабря 1918 г.
явилось доказательством того, что азербайджанский народ достиг уровня
парламентского правления.
263
 SUMMARY
Although the First Parliament of the Azerbaijan Government existed only
17 months, he could prove his living and working abilities, and at the same time,
that Azerbaijan people achieved the level of Parliamentary managing.

ЛИТЕРАТУРА
1. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920 гг.).
Законодательные акты (Сборник документов). Баку: Азербайджан, 1998.
2. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920 гг.).
Парламент (Стенографические отчеты). Баку: Азербайджан, 1998.
3. Балаев А. Азербайджанское национально-демократическое движение
1917-1920 гг. Баку: Элм, 1990.
4. Свиетоховский Т. Русский Азербайджан в 1905-1920 гг. // Хазар, 1990, №
1.
5. ЦГАОР Азерб. ССР, ф. 895, оп. 3, ед. хран. 333.

Əhmədova Sevil Çingiz qızı

Bakı Slavyan Universiteti

UKRAYNADA YAġAYAN AZƏRBAYCANLILAR VƏ

ONLARIN ĠCTĠMAĠ BĠRLĠKLƏRĠ

Azərbaycan və Ukrayna xalqlarını uzun illik dostluq əlaqələri bir-birinə

bağlayır. Ġki xalq arasında mehriban qonĢuluq münasibətləri qədim tarixə
malikdir. Ukraynada yarım milyona yaxın azərbaycanlı yaĢayır. Bu ölkənin
ərazisində ilk azərbaycanlılar 1850-1870-ci illərdə, xüsusilə Krımda
məskunlaĢmıĢdılar. Onlar Ukraynada hərbi xidmət çəkmiĢ və xidmətdən sonra
buranı özlərinə məskən seçmiĢlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Ukraynanın
faĢistlərdən azad edilməsində azərbaycanlı hərbçilər də yaxından iĢtirak etmiĢ və
onlardan 20-si Sovet Ġttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüĢdür.
XX əsrdə baĢ verən siyasi, sosial və digər xarakterli hadisələr nəticəsində
dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Ukraynada da soydaĢlarımızın həm
müvəqqəti, həm də daimi məskunlaĢması baĢ vermiĢdir. Ötən əsrin 70-80-cı
illərində təhsil almaq üçün Azərbaycandan Ukraynaya göndərilən tələbələrin
məhz bu ölkədə öz fəaliyyətlərini davam etdirmələri Ukraynada
həmvətənlərimizin sayca artmasına səbəb olmuĢdur. Sovet Ġttifaqının süquta
yetməsi və 1990-cı illərin əvvəllərində doğma vətənimizdə baĢ verən hadisələr
Ukraynada yaĢayan həmvətənlərimizin sayının artmasına zəmin yaratdı. Lakin

264
1994-cü ildə Azərbaycanda siyasi vəziyyət stabilləĢdikdən sonra azərbaycanlıların
Ukraynaya axını müəyyən qədər azaldı.
Ukraynada Azərbaycan diasporunun yaranması uzun və zəngin tarixə
malikdir. Onun yaradıcılarından biri Azərbaycan yazıçısı və publisisti, Ukrayna
Azərbaycan diasporunun birinci dalğasının nümayəndəsi Yusif Vəzir
Çəmənzəminli olmuĢdur. Məhz o, Ukraynada ilk Azərbaycan cəmiyyətinin
yaradıcısı olmuĢdur. 1917-ci ildə Y.V. Çəmənzəminli Kiyevdə təhsil alan
tələbələrdən ibarət olan diaspor cəmiyyəti yaradaraq onun sədri olur. Müstəqil
Ukrayna Respublikasının elan edilməsindən sonra məhz o, gənc Azərbaycan
Demokratik Respublikasının bu ölkədə diplomatik nümayəndəsi təyin edilir. Y.V.
Çəmənzəminlidən baĢqa M.Ə. Rəsulzadə, M. Mövsümov, M. Hacınski, Ə.
Hüseynzadə, Əlimərdan bəy, Ə. ġeyxülislamov və digər Azərbaycan ziyalıları
Azərbaycanın diaspora hərəkatına öz töhfələrini vermiĢlər. [1, s.12]
Bu dahi Ģəxslər tərəfindən baĢlanılmıĢ diaspora hərəkatı onların müasir
davamçıları tərəfindən uğurla davam etdirilir. Bu gün 40 milyona yaxın
azərbaycanlı müxtəlif ölkələrdə yaĢayır və Azərbaycan diasporunu təĢkil edir. Yer
kürəsinin beĢ qitəsində məskunlaĢmıĢ həmyerlilərimizin siyasi, iqtisadi və sosial-
mədəni fəaliyyəti yaĢadıqları ölkələr kimi müxtəlifdir.
1990-cı illərədək Ukraynanın əksər vilayətlərində bir-birindən ayrı
Azərbaycan cəmiyyətləri mövcud idi. Lakin, 1997-ci ildə Ukrayna
Azərbaycanlıları Konqresinin I təsis qurultayı keçirildi və Ukraynada olan bütün
Azərbaycan təĢkilatlarını vahid mərkəzdə birləĢdirildi. [1, s.24]
Yarandığı gündən etibarən 50 milyonluq əhalisi olan Ukrayna dövlətinin
27 inzibati bölgəsində demokratik, humanist prinsiplər əsasında iĢini quran bu
qurumun qarĢısına qoyduğu baĢlıca məsələlərdən birincisi dilimizin, adət-
ənənələrimizin qorunub saxlanılması, azərbaycanlıların assimilyasiyaya
uğramasının qarĢısının alınması, bu ölkədə yaĢayan soydaĢlarımızın hüquqlarının
qorunması oldu. Fəaliyyətini həm də Azərbaycan və Ukrayna xalqları arasındakı
dostluğun daha da möhkəmlənməsi istiqamətində quran UAK artıq ölkənin
ictimai-mədəni həyatında özünəməxsus yer tutmuĢdur. Ukraynada yaĢayan
soydaĢlarımızın əksəriyyəti müxtəlif peĢə sahibləridir və böyük nüfuza
malikdirlər. UAK üzvləri arasında elm və sənət korifeyləri, ictimai xadimlər,
dövlət və hökumət strukturlarında aparıcı vəzifələrdə çalıĢanlar vardır. Bu insanlar
Ukrayna dövlətinin sosial-iqtisadi həyatında fəal rol oynayır, Azərbaycan
diasporunun təĢəkkülündə, Ukrayna və Azərbaycan dövlətləri arasında iqtisadi və
mədəni əlaqələrin daha da güclənməsində böyük xidmətlər göstərirlər. Konqresin
nəzdində yaradılmıĢ «Azərbaycan» mahnı və rəqs ansamblı həm paytaxt Kiyevdə,
həm də Ukraynanın digər bölgələrində xalqımızın qədim və zəngin musiqi
mədəniyyətini çoxsaylı xalqlar arasında təbliğ edir. Konqresin Dnepropetrovsk,
Xarkov, Nikolayev, Sumı, Zaporojye, Odessa kimi böyük bölgələrindəki vilayət
təĢkilatlarının nəzdindəki uĢaq xoreoqrafiya kollektivlərinin fəaliyyəti bu ölkədə
doğulub böyüyən övladlarımızda milliliyimizin qorunub saxlanmasına Ģərait
265
yaradır. Konqresin mətbu orqanı olan «Azərbaycanın səsi» qəzetinin yerli kütləvi
informasiya vasitələri ilə sıx əməkdaĢlığı xalqımızın üzləĢdiyi Qarabağ problemi
haqqında həqiqətlərin, soydaĢlarımız arasında azərbaycanlıların mənəvi birliyinə
və həmrəyliyinə xidmət edən ümummilli ideyaların yayılmasını təmin edir.
Azərbaycanın xarici və daxili siyasəti, doğma Vətənimizdə həyata keçirilən
hüquqi, dünyəvi dövlət, demokratik cəmiyyət quruculuğu, sosial-iqtisadi yüksəliĢ
haqqında məlumat yayılır. [4]
Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Ukrayna nümayəndəliyi olan UAK
Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresi 2006-cı il dekabrın 8-də Ukrayna Ədliyyə
Nazirliyində qeydiyyatdan keçmiĢdir. Digər diaspora təĢkilatları kimi UAK-ın
əsas məqsədi öz həmvətənlərinin hüquqlarının müdafiəsidir. Bundan baĢqa, UAK
Azərbaycanın mədəni irsinin qorunması, böyüməkdə olan nəslin milli ruhda
tərbiyə edilməsi, öz tarixi vətənlərindən uzaqda dünyaya gələn uĢaqlarda dil
irsinin qorunması da diqqətdən kənarda qalmır. UAK-ın məqsədi BMT-nin
Nizamnaməsini, Ġnsan hüquqları Bəyannaməsini, Ukrayna qanunvericiliyini əsas
prinsip qəbul edərək həmyerlilərimizin sosial, iqtisadi, siyasi və digər maraqlarını
müdafiə etməkdir. UAK MDB məkanında həmyerlilərimizin maraqlarını təmsil
edən ilk diaspora təĢkilatıdır. [5]
Hal-hazırda UAK-ın ―Azərbaycan‖ ansamblı, UAK-ın Dnepropetrovsk
regional təĢkilatının «Yeddi gözəl» adlı öz rəqs ansamblı, Xarkov regional
təĢkilatının «Qarabağ» ansamblı və «Mirvari Azərbaycan» adlı rəqs kollektivi
vardır. Kiyev, Donetsk, Dnepropetrovsk, Odessa, Xarkov və Nikolayev
Ģəhərlərində bazar günü məktəbləri fəaliyyət göstərirlər. Ukraynada keçirilən
demək olar ki, bütün mədəni-kütləvi tədbirlərdə Ukrayna azərbaycanlıları
mədəniyyətimizin daha yaxından tanınmasında və təbliğində böyük rol oynayırlar.
2008-ci ilin avqustunda Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin orqanı olan
"Azərbaycanın səsi" qəzeti təxminən 3 illik fasilədən sonra yenidən iĢıq üzü
görmüĢdür. Redaksiya heyətinin tərkibi dəyiĢildikdən sonra bu dövri nəĢr
peĢəkarlığı və nəfis tərtibatı ilə fərqlənir. Qəzetdə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq
Qarabağ münaqiĢəsi ilə bağlı obyektiv analitik məqalə, ölkəmizin Ukraynadakı
səfirliyinin soydaĢlarımızın hüquqlarının qorunması ilə bağlı fəaliyyətindən,
diasporun həyatından bəhs edən yazılar da dərc edilir. [1, s.18]
Ukraynanın regionlarında yaĢayan Azərbaycanlıların yaranmıĢ
problemlərinin operativ Ģəkildə həll olunmasında həmiĢə UAK yaxından iĢtirak
etmiĢdir. UAK-ın regional təĢkilatları içərisində Dnepropetrovsk, Xarkov,
Nikolayev, Donetsk, Jitomir, Luqansk və son zamanlar Lvov vilayət təĢkilatının
aktivliyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. [3, s.45]
Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin Jitomir vilayət təĢkilatı 1999-cu il
dekabrın 1-də qeydiyyatdan keçmiĢdir. Rəsmi Ģəkildə qeydiyyatdan keçdikdən
sonra Konqresin təsisçiləri mədəniyyət və adət-ənənələrin dirçəldilməsi
istiqamətində iĢlər görməyə baĢladılar. UAK-ın Jitomir vilayət təĢkilatı öz
fəaliyyətində beynəlmiləl və demokratik prinsiplər, o cümlədən, Azərbaycan və
266
Ukrayna xalqlarının humanizm ənənələrindən çıxıĢ edir, milli bayramların qeyd
edilməsini və həmvətənlərimizin milli-mədəni, sosial-siyasi tələbatlarının təmin
edilməsini, həmçinin hüquqlarının və maraqlarının müdafiəsini həyata keçirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin vilayət təĢkilatları
öz Ģəhər və vilayətlərinin ictimai həyatında yaxından iĢtirak edir, Ukrayna
ərazisində yaĢayan xalqların dostluq əlaqələrinin geniĢləndirilməsi istiqamətində
fəaliyyət göstərən digər ictimai birliklərin, xeyriyyə fondlarının üzvü olurlar.
Konqres T.Q.ġevçenko adına Kiyev Milli Universitetinin ġərq mədəniyyəti
fakültəsi ilə əməkdaĢlıq edir və onunla birgə Azərbaycan və Ukrayna əməkdaĢlığı,
hər iki ölkənin mədəniyyəti, tarixi, elmi əməkdaĢlığına həsr edilmiĢ elmi
konfranslar təĢkil edir. 2000-ci il martın 10-da Kiyev vilayətinin Ġrpin Ģəhərində
digər milli azlıqlar içərisində ilk olaraq Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresi
Böyük Kobzar – Taras ġevçenkoya heykəl ucaltmıĢ və Ģəhər əhalisinə hədiyyə
etmiĢdir. [3, s.145]
Krım Azərbaycan icması 1998-ci il mayın 19-da qeydiyyatdan keçmiĢdir.
1989-cu ildə yaradılmıĢ ―Ocaq‖ mədəni-maarif cəmiyyəti Krımın ilk milli-mədəni
birliklərindəndir. Sonralar Krım Azərbaycan icmasına çevrilən cəmiyyət 10 il
öncə baĢlanılmıĢ iĢi davam etdirdi. Ġcma krımlılara Azərbaycan, onun tarixi və
mədəniyyəti haqqında məlumat verməyə çalıĢır, yoxsul və çoxuĢaqlı ailələrə,
qaçqınlara, müharibə veteranlarına yardım göstərərək xeyriyyəçilik fəaliyyəti
göstərir. Ġcmanın qərarına əsasən, Alupka Ģəhərində yerləĢən internat-məktəbə
mütəmadi olaraq yardım göstərilir. Krım Azərbaycan icması ―Millət‖ qəzetini
dərc etdirir. Azərbaycanlılar Krımın sosial-ictimai həyatında yaxından iĢtirak
edirlər, Novruz, Qurban bayramlarını və digər milli və dövlət bayramlarını qeyd
edirlər. 1944-cü ildə Sevastopolun azad edilməsi uğurunda aparılan döyüĢlərdə
iĢtirak etmiĢ azərbaycanlılara Sapun-dağda ucaldılmıĢ heykəl önündə hər il mayın
9-da mitinq keçirmək artıq adət halını almıĢdır.
Ukraynada Azərbaycan həqiqətlərinin bu ölkənin ictimaiyyətinə
çatdırılması istiqamətində Donetsk Azərbaycanlıları Konqresi də fəallığı ilə
seçilən təĢkilatlardan biridir. 2007-ci ilədək Donetsk vilayətində Azərbaycanın üç
diaspor qurumu fəaliyyət göstərsə də, sonradan onlar birləĢiblər. Hazırda
Konqresin 3221 nəfər üzvü var. Etibar Orucovun rəhbərlik etdiyi Konqres üzvləri
istər vilayətin, istərsə də bütövlükdə Ukraynanın ictimai-siyasi həyatında
yaxından iĢtirak edirlər. Elə son parlament seçkiləri zamanı da konqres özünün
fəallığı ilə seçilib. Bundan baĢqa Donetsk Azərbaycanlıları Konqresinin rəhbərliyi
təkcə Ukraynada deyil, elə Azərbaycanda yaĢayan imkansız soydaĢlarımıza daim
maddi və mənəvi dəstək göstərib. [5]
Qeyd etmək lazımdır ki, Donetsk Azərbaycanlıları Konqresi 2005-ci il
dekabrın 2-də yaradılmıĢdır. Öz fəaliyyətində Konqres demokratik prinsiplər,
Azərbaycan və Ukrayna xalqlarının humanist ənənələrinə əsaslanır. Konqres
ictimai-mədəni və digər sahələrdə Azərbaycan-Ukrayna əməkdaĢlığını inkiĢaf
etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı Fövqəladə və
267
Səlahiyyətli Səfirliyi ilə sıx əməkdaĢlıq edir. 2007-ci ilin iyulunda Konqres
―Ukraynada Azərbaycan mətbəxi günü‖nü keçirmiĢdir. ―777‖ kafesində keçirilən
bu tədbirdə Azərbaycan milli kulinariya assosiasiyasının prezidenti Tahir
Əmiraslanovun rəhbərliyi ilə Azərbaycandan gəlmiĢ kulinarlar öz məharətlərini
göstərmiĢlər.
2007-ci ilin oktyabrında Konqres ―Dəyirmi masa‖ təĢkil etmiĢdir. Bu
tədbirdə dünya azərbaycanlılarının vahid Konqresdə birləĢmələri, iĢlə təmin
edilmə, azərbaycanlıların və onların ailə üzvlərinin sosial müdafiəsi məsələləri
müzakirə edilmiĢdir. Lakin Ukraynadakı bütün Azərbaycan Konqreslərinin
nizamnamələrinin ləğv edilərək Ukraynadakı bütün Azərbaycan Konqresləri üçün
vahid nizamnamənin qəbul edilməsi ən aktual məsələ idi. [5]
Xarkovda yaĢayan azərbaycanlılar Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖
cəmiyyətində birləĢmiĢlər. Xarkov vilayətinin Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖
cəmiyyəti öz sıralarında müxtəlif millətlərin 400-ə yaxın nümayəndəsini
birləĢdirir. 1999-cu il sentyabrın 9-da cəmiyyətin təsis yığıncağı keçirilmiĢdir,
noyabrın 19-da isə Xarkov vilayətinin Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖ cəmiyyəti
vilayət dövlət administrasiyasının ədliyyə Ġdarəsində qeydiyyatdan keçmiĢdi.
Ukrayna Tətbiqi elektronika Akademiyasının akademiki, fizika-riyaziyyat elmləri
doktoru Eldar Ġsmayıl oğlu Vəliyev cəmiyyətin ilk sədri olmuĢdur. 1991-ci ildə o,
Xarkovda Bakı mədəniyyəti günlərinin keçirilməsi təĢəbbüsü ilə çıxıĢ etmiĢdir.
Onun səyi nəticəsində bu tədbir iki xalqın ən yadda qalan dostluq bayramına
çevrilmiĢdir. Yüzə yaxın Azərbaycan incəsənət xadimi Xarkova gəlmiĢ və burada
öz məharətlərini göstərmiĢdir. [6]
2001-ci ildən Azərbaycan-Ukrayna dostluğu cəmiyyəti ―Dostluq‖
Ukraynanın milli-mədəni birliklər Assosiasiyasının kollektiv üzvüdür. Öz
fəaliyyəti ərzində cəmiyyət çoxlu sayda sosial, mədəni və xeyriyyə layihələri
həyata keçirmiĢdir. Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı Fövqəladə və
Səlahiyyətli Səfirliyi ilə sıx əlaqəli Ģəkildə ―Dostluq‖ cəmiyyəti aĢağıdakı
tədbirlərin təĢəbbüskarı və təĢkilatçısı olmuĢdur: ―Slavyan bazarı‖ biznes forumu
çərçivəsində keçirilən və Azərbaycanın Müstəqillik Gününə həsr edilmiĢ
Azərbaycan-Ukrayna dostluğu bayramı (2001-ci il); Ġki ölkənin dahi Ģairələri
L.Ukrayinka və X.Natavanın yaradıcılığına həsr edilmiĢ Azərbaycan-Ukrayna
poeziyası bayramı (2003-cü il); Xarkovda Studençeski küçəsində, 4 nömrəli
binanın qarĢısında Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı V.V.Seryoginə Xatirə
lövhəsinin açılması; Aerokosmik muzeydə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
V.V.Seryoginin 60 illiyinə həsr edilmiĢ sərginin açılıĢı; Xarkov və Bakı
Ģəhərlərinin rəhbərləri arasında birbaĢa hava reyslərinin bərpa edilməsi haqqında
danıĢıqlar; əməkdaĢlıq haqqında danıĢıqlar və Sumqayıt Ģəhərinin gənclər, idman
və turizm BaĢ idarəsi və L.Ukrayinka adına Sumqayıt mədəniyyət mərkəzi ilə
niyyət protokolunun imzalanması (2005-ci il); S.Vurğunun 100 illiyinə həsr
edilmiĢ Ukrayna dilində ikicildli ―Azərbaycan poeziyası antologiyasının‖

268
təqdimatı (2006-cı il); Ukrayna dilində Azərbaycanın ―Kulina‖ jurnalının xüsusi
buraxılıĢının təqdimatı (2007-ci il). [2, s.85]
2008-ci il mayın 28-də Xarkov vilayətinin Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖
cəmiyyətinin təĢəbbüsü ilə Azərbaycanın Respublika gününə həsr edilmiĢ
―Azərbaycan-Ukrayna arasında mədəni-iqtisadi əlaqələrin geniĢləndirilməsi‖
mövzusunda dəyirmi masa keçirilmiĢdir. Dəyirmi masanın əsas məqsədi
iqtisadiyyat, təhsil və mədəniyyət sahəsində Azərbaycan-Ukrayna əlaqələrinin
geniĢləndirilməsində Xarkov vilayətindəki Azərbaycan diasporunun rolunun
artırılması idi. Bu tədbirdə vilayətin və Xarkov Ģəhərinin rəhbər Ģəxsləri iĢtirak
etmiĢdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətin tərkibində ―Azərbaycan
mirvariləri‖ adlı rəqs kollektivi (2000-ci ilin mayında yaradılıb), ―Nizami‖
poeziya klubu, ―Qarabağ‖ folklor ansamblı (1995-ci ildə yaradılıb), ―Natəvan‖
qadın klubu və bazar günü məktəbi fəaliyyət göstərir. [6]
Azərbaycan-Ukrayna əlaqələrinin inkiĢaf etdirilməsində mühüm
xidmətlərə malik Ukrayna-Azərbaycan Dostluğu Beynəlxalq Xeyriyyə Fondunun
(MBFUAD) yaranma tarixi 2008-ci il fevralın 8-dən baĢlanır. Məhz həmin gün
MBFUAD öz fəaliyyətinə baĢlamıĢdır. Fondun yaradılması ideyası Abbasov Ġlqar
ġamil oğluna məxsusdur. MBFUAD 2007-ci il dekabrın 1-də Ukrayna Ədliyyə
Nazirliyində qeydiyyatdan keçmiĢdir.
MBFUAD xeyriyyə aksiyaları, milli və dini mənsubiyyətindən asılı
olmayaraq konkret Ģəxslərə, əlillərə, yaĢlı adamlara, uĢaq evlərinə ünvanlı
yardımlar etməklə Azərbaycan və Ukrayna arasında qarĢılıqlı sərfəli
münasibətlərin gücləndirilməsi və inkiĢaf etdirilməsi iĢinə öz töhfəsini vermək
niyyətindədir. Fond həyata keçirdiyi xeyriyyə proqramlarının reallaĢdırılmasına
ukraynalı və əcnəbi hüquqi və fiziki Ģəxslərin könüllü ianələrini cəlb edir,
Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı vətəndaĢları üçün əlveriĢli hüquqi,
sosial və informasiya mühitinin yaradılması üçün maddi, texniki və humanitar
yardım göstərir. Bundan baĢqa fond əlavə və distansion təhsil mərkəzinin
yaradılması, Azərbaycan Respublikasının vətəndaĢlarının Ukraynada staj
keçmələri və iĢlə təmin edilməsi, aztəminatlı ailələri, əlillər, kimsəsiz uĢaqlar
üçün xeyriyyə aksiyalarının keçirilməsinə yardımçı olur. [1, s.18]
MBFUAD-ın aĢağıdakı məqsədləri var: Azərbaycan diasporunun
nümayəndələri və Ukrayna vətəndaĢları arasında mədəni əlaqələrin inkiĢaf
etdirilməsinə yönəlmiĢ tədbirlərin təĢkil edilməsi və həyata keçirilməsi; əhalinin
bütün təbəqələrinə, xüsusilə aztəminatlı ailələrə maliyyə yardımının edilməsi; elm
və təhsilin inkiĢaf etdirilməsinə, elm-təhsil proqramlarının bərpa edilməsi,
müəllimlərə, alimlərə, tələbələrə, Ģagirdlərə, yaradıcı gənclərə yardım göstərilməsi
və s.; səhiyyə, kütləvi bədən tərbiyəsi, idman, turizmin inkiĢafına dəstək olmaq,
sağlam həyat tərzinin təbliğ edilməsi. [3, s.67]
Fond yarandığı az vaxt ərzində artıq bir neçə iri layihə gerçəkləĢdirib.
Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı səfirliyinin dəstəyi ilə Kiyev
269
Ģəhərində görkəmli bəstəkar Qara Qarayevin 90 illiyi ilə bağlı olaraq bəstəkarın
əsərlərindən ibarət konsert təĢkil edib, "Azərbaycan nağılları"nı Ukrayna dilinə
tərcümə etdirərək, kitab halında dərc edib, ―Kiyevskaya Rus‖ jurnalının bir
sayının sayı bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmasına nail olub,
GUAM ölkələri gənc yazıçılarının 1-ci Beynəlxalq Bakı görüĢünü təĢkil edib.
2008-ci il aprelin 22-də isə Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı Səfirliyinin
dəstəyi ilə Kiyevdə Kino Evində Azərbaycan istehsalı olan ―Əlvida cənub Ģəhəri‖
bədii filminin premyerasını təĢkil etmiĢdir. [2, s.94]
Son illər dünyanın ən tanınmıĢ və aparıcı təhsil ocaqlarında təhsil alan
gənclərimizin sayı ildən-ilə artır. Sevindirici haldır ki, xüsusilə xaricdə yaĢayan
gənclərimiz təhsil aldıqları, yaĢadıqları ölkələrdə təĢkilatlanaraq yeni ictimai
qurumlar yaradır, demokratik inkiĢaf yolunu seçir və bütün bunlarla yanaĢı
Azərbaycan diasporunun daha da fəallaĢmasında xüsusi rol oynayırlar. Belə
təĢkilatlardan biri də 2005-ci ildən Ukraynada fəaliyyət göstərən ―Demokratiyanın
nəbzi‖ beynəlxalq ictimai təĢkilatıdır. Gənclərlə iĢ təĢkilatın əsas fəaliyyət
istiqamətlərindən biridir. Gənclərə qayğı, onların hərtərəfli inkiĢafına kömək
prinsipini qarĢısına əsas məqsədlərdən biri kimi qoyan ―Demokratiyanın nəbzi‖
beynəlxalq ictimai təĢkilatı artıq altıncı ildir ki, gəncləri birləĢdirən maraqlı
tədbirləri, forumları, idman turnirləri ilə səmərəli fəaliyyət göstərir. Bu təĢkilatın
qapıları təkcə azərbaycanlı gəncləri üçün deyil, həm də, ukraynalı və Ukraynada
təhsil alan, yaĢayan digər xarici ölkələrin gəncləri üçün də açıqdır. Artıq neçə
illərdir ki, ―Demokratiyanın nəbzi‖ beynəlxalq ictimai təĢkilatının nəzdində Bazar
günü məktəbi fəaliyyət göstərir. Məktəbdə Azərbaycanın tarixi, ədəbiyyatı,
coğrafiyası və Azərbaycan dili tədris olunur. Bununla yanaĢı Bazar günü
məktəbində Ukrayna və ingilis dili kursları da təĢkil olunmuĢdur. Həmçinin
musiqi və rəqs dərnəyi bu sahəyə maraq göstərən məktəblilər üçün böyük bir
töhfədir. TəĢkilatın təsis etdiyi ―Azərbaycanın sözü‖ qəzeti 2010-cu ildən
oxucuların ixtiyarına verilib. 2011-ci il fevralın 24-də Kiyevdə ―Xocalı - tarixin
silə bilmədiyi yaddaĢ‖ bülleteninin də təqdimatı olub. Ukraynanın KĠV
nümayəndələri Xocalı soyqırımını törədənlərin hələ də cəzalandırılmaması barədə
də məlumatlandırılıblar.
Göründüyü kimi Ukraynada yaĢayan soydaĢlarımız iki ölkə arasında
əlaqələrin inkiĢaf etdirilməsi istiqamətində mühüm iĢlər görür, Azərbaycan-
Ukrayna əməkdaĢlığının çiçəklənməsinə vətəndaĢ töhfəsi verirlər.

SUMMARY
This article is dedicated to Azerbaijanians living in Ukraine and their
public activities. Currently 500 thousand Azerbaijanians live in Ukraine.
Azerbaijanians of Ukraine have united in CAU (Congress of Azerbaijanians in
Ukraine) for protecting and representing lawful-social, economical, national-
cultural interests. The Congress of Azerbaijanians in Ukraine leads active public
life, takes part and acts as the organizer of many cultural and charitable actions.
270
 ƏDƏBĠYYAT
1. Bəxtiyarov H. Ə. Azərbaycan-Ukrayna iqtisadi və mədəni əlaqələri (XX
əsrin 90-cı illəri) // tarix e.n.diss... avtoref. Bakı, 2008, 25 s.
2. Мамед-заде Н.С. Взаимоотношения Азербайджанской Республики со
славянскими станами СНГ и Восточной Европы. Баку, 2006, 145 с.
3. Мости дружби Україна-Азербайджан, 2004, 176 с.
4. http://www.azeurocongress.org/site/?name=newss&news_id=200701154&
5. http://www.dak.az/view.php?lang=az&menu=49&id=937&name=search
6. http://www.dostlug.org.ua/index.php?mode=news-

Əli Əsgər (Ələskər Ələskərli)

“TÜRKĠYƏDƏ AZƏRBAYCANIN TARĠXĠ VƏ MƏDƏNĠ

DƏYƏRLƏRĠNĠN TANINMASI VƏ QƏBUL EDLMƏSĠNƏ DAĠR BƏZĠ
MƏSƏLƏLƏR”

Xülasə: Türkiyədə ―Azərbaycan imijinin‖ formalaĢması baxımından tarixi

və mədəni dəyərlərin Türkiyə ictimaiyyəti tərəfindən tanınması və qəbul edilməsi
böyük əhəmiyyət daĢımaqdadır. Bu sahədə Türkiyədə müəyyən problemlərin
olduğunu söyləmək vacibdir. Azərbaycan tarixi ilə bağlı Türkiyədə bu günə qədər
bəzi səhv düĢüncələrin olduğunu söyləmək lazımdır. Xüsusilə Azərbaycanın tarixi
dövlətlərinin bir çox ensikopediya və kitablarda ―Ġran dövləti‖ adı altında
tanıdılmasını misal göstərmək olar. Azərbaycanın mədəni dəyərləri olaraq bilinən
bir çox mahnı, musiqi parçalarının da Türkiyədə yanlıĢ qiymətləndirilməsi, hətta
ermənilərə aid edilməsini də vurgulamaq lazımdır. Bu məsələnin bir çox
müstəvidə dəyərləndirilməsi vacibdir.
Tarixi tədqiqatları,yazılı mətbuat və digər media organları, ictimai Ģüur bu
müstəvilərdən bir neçəsidir. Təəssüf ki bu dəyərlər çox zaman siyasi görüĢlər və
manevrlər məngənəsi içində sıxıĢdırılb qalmıĢdır. Bu gün də bu cür zərərli
tendensiyalara da rast gəlmək olur.
Bu problemin həlli istiqamətində Azərbaycanın tərəfinin də fəaliyyət
göstərməsi zəruridir. Milli, tarixi, mədəni dəyərlərə sahib çıxmaq eyni zamanda
bir vətədaĢlıq vəzifəsidir.
Bu problemin həllinin baĢqa əhəmiyyəti də vardır. Beynəlxalq
münasibətlərdə çox tez tez istifadə edilən ―soft power‖ (yumĢaq güc)
məfhumunun iki ölkə arasındakı münasibətlərin inkiĢaf etdirilməsi baxımından
əhəmiyyəti böyükdür.

271
 Əlimirzəyeva Rəfayət Xalid qızı
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun disertantı

AZƏRBAYCAN MAARĠFÇĠ REALĠZMĠ VƏ NƏRĠMAN NƏRĠMANOV

Maarifçilik bir ideya cərəyanı kimi Qərbi Avropada-Ġngiltərədə,
Fransada, Almaniyada yaranmıĢdır və kapitalizmə keçid döv ründə meydana
çıxan burjuaziyanın və xalq kütlələrinin feodalizmə qarĢı mübarizəsi ilə
bağlı yaranan ideoloji məfkurə formasıdır. Təxminən üç əsrlik böyük bir
dövrdə maarifçilik orta əsrlərin mühafizəkar düĢüncə tərzini, feodal
əxlaqını sarsıtmıĢ, yeni bir fikir erası yaratmıĢdır. Maarifçilik ağlın, zəkanın
gücünü, idrakın təntənəsini həyatın və mövcud cəmiyyətin bütün
sahələrində, ictimai-siyasi fikrin və mənəvi dünyanın bütün sferalarında
ideya mübarizəsinə çevirən bir sistemdir. Əlbəttə, bu ideya mübariz əsi eyni
sürətlə və eyni ardıcıllıqla davam etməmiĢdir, çünki maarifçilik bir məfkurə
sahəsi kimi öz mürəkkəb səciyyəsi ilə seçilir. Bu mürəkkəbliyi və
müxtəlifliyi görkəmli tədqiqatçı alim YaĢar Qarayev belə xarakterizə edir:
―Dünya xalqlarının ədəbiyyatı tarixində maarifçilik əsri yalnız ―ağıl əsri‖
(B.Belinski) kimi tanınmır, həm də ―mürəkkəb əsri‖ (F.ġiller kimi, hətta
inqilabçı da qanla yox, əvvəlcə ―mürəkkəblə icra etmək‖ əsri) kimi tanınır:
―Fransada insanların zehninin yaxınlaĢmaqda olan inqilab üçün
maarifləndirən böyük adamların özləri son dərəcə inqilabi Ģəkildə çıxıĢ
edirdilər‖[15, 12] və ―fikirləri inqilaba hazırlarkən nə etdiklərini çox yaxĢı
baĢa düĢürdülər. ―Ġnqilabi zorakılıq yolu ilə xalqın müstəbid hakimi
devirmək‖ [15, 10] ―haqqını‖ böyük Fransa inqilabının müəllimi J.J.Russo
qəbul edirdi. Volter isə qətiyyətlə inanırdı ki, əqlin prinsiplərinə
əsaslanmayan ―bütün dövlətlər inqilaba məruz qalırlar‖ [6, 65].
Ancaq eyni zamanda maarifçiliyi ―inqilaba çağırmayan məfkurə‖
sistemi kimi qəbul edənlər də olmuĢdur. Lakin YaĢar Qarayevin fikrincə,
maarifçilik inqilabı inkar etmir, əksinə, xalqların tarixində ən qəti fikir
inqilabı kimi doğulur.
Maarifçilərin inqilaba münasibəti ―maarifçi monarx‖ ideyasına gəlib
cıxır. Lakin maarifçilər bu fikirdə də yekdil olmamıĢlar. Ġnqilabi düĢüncəyə
malik olan bir çox maarifcilər belə fərz edirdilər ki, cəmiyyəti yalnız
inqilabi yolla dəyiĢmək mümkündür, məsələn, rus maarifçisi RadiĢev kəndli
inqilabı vasitəsilə demokratik respublikaya ümid bəsləyirdi. Fransız
maarifçiləri Kornel və Rosin ―maarifçi monarx‖ arzulayır və belə
düĢünürdülər ki, ədalət yalnız bu yolla bərpa oluna bilər. Ancaq baĢqa bir
Fransız maarifçisi Volter bunun əleyhinə idi. Azərbaycan maarifçiləri
arasında belə fikir ayrılıqları mövcud idi-A.Bakıxanov ―maarifci monarx‖
(ədalətli Ģah) tərəfdarı idi, M.F.Axundov isə əvvəlcə bu ideyanı qəbul
edirdisə də, (―AldanmıĢ kəvakib‖), yaradıılığının sonrakı mərhələsində
272
―konstitusiyalı monarxiya‖, ―zalımın atasını yandırmaq‖, sonra isə
―parlamentli respublika‖, hətta xalq hakimiyyəti ideyasına gəlib çıxırdı.
YaĢar Qarayevin haqlı olaraq yazdıği kimi, maarifçilik özü adətən,
yaranmaqda olan milli, yeni demokratik fikirli ədəbiyyatın baĢlanğıcı
dövrünün əsas, aparıcı məzmunu olmuĢdur [6, 66]. Bu mənada maarifç ilik
bütünlükdə milli ədəbiyyatın təĢəkkülü mərhələsini formalaĢdırır.
Maarifçilik öz tarixi vəzifələrini bədii ədəbiyyat vasitəsilə də reallaĢdırır.
Maarifçilik ədəbiyyata təkcə yeni metod və üslub deyil, həm də bu metod
və üslubların müxtəlif tərzlərini, janr nümunələrini də gətirir. Azərbaycan
ədəbiyyatında dram və ilk realist nəsr nümunəsu olan povestin (―AldanmıĢ
kəvakib‖) yaranması, roman janrının meydana çıxması, ―səyahətnamə‖
üsulundan istifadə edilməsi, fəlsəfi traktata müraciət buna əyani sübutd ur.
Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında ―maarifçi realizm‖ terminini ilk
dəfə akademik Feyzulla Qasımzadə iĢlətmiĢdir.―XIX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi‖ dərsliyində görkəmli alim Azərbaycanın Rusiya tərkibinə
daxil olması dövrünü yeni realist ədəbi cərəyanın hazırlanması dövrü kimi
səciyyələndirir. Bu ədəbi cərəyanın ilk rüĢeymini yaradan yazıçılar sırasına
A.Bakı¬xanovun, Ġ.QutqaĢınlının və M.ġ.Vazehin adlarını çəkir. Tədqiqatçı
yazırdı: …Ġlk maarifçiliyin simasında rüĢeymi yaradılan realizm Zakirin
yaradıcılığında inkiĢaf edir, Axundovun simasında isə mükəmməl bir
yaradıcılıq metodu səviyyəsinə yüksəlir. Axundovun ədəbiyyat aləminə
gəlməsi ilə Azərbaycan ədəbiyyatında qəti dönüĢ yaranır [7, 8]. Lakin
F.Qasımzadə ―maarifçi realist‖ ədəbiyyat nümunələrindən ―maarifçi
realizm‖ metodu kimi söz açmır. Həmin dərslikdə Azərbaycan
ədəbiyyatında realizm ədəbi metodu ―tənqidi realizm‖, ―kamil tənqidi
realizm‖, ―inqilabi demokratik‖ realizm kimi təhlil edilir.
Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında realizmin tipləri ilə bağlı
araĢdırmalar keçən əsrin 70-ci illərində geniĢ vüsət qazandı. Qeyd edək ki,
ədəbiyyatĢünaslıqda metodlarla bağlı termin və anlayıĢların elmi cəhətdən
doğru-düzgün iĢlənməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Ġlk dəfə professor YaĢar Qarayev Azərbaycan realizmini ―erkən
realizm‖ mərhələsini Ģərti qəbul etməklə üç əsas mərhələyə münasib olaraq
aĢağıdakı Ģəkildə bölgüyə ayırıb:
1. Maarifçi realizm- Azərbaycan realizminin tarixində ən böyük
dövrdür. Daha doğrusu, bu realizm M.F.Axundovun ədəbi məktəbi, realizm
nəzəriyyəsi, estetikası və ənənələrilə bağlı olan dövrləri əhatə edir.
2. XX əsrin tənqidi realizmi-XIX əsrin sonundan XX əsrin 20-ci
illərinə qədərki dövrün realizmi nəzərdə tutulur ki, bu dövrün ən böyük
nümayəndələri C.Məmmədquluzadə və M.Ə.Sabir hesab olunur.
3. Sosialist realizmi [6, 24].
Bu bölgü elmi həqiqətə daha çox uyğun gəlir və artıq Azərbaycan
ədəbiyyatĢünaslığında bu bölgüyə heç bir etiraz yoxdur. Qeyd edək ki,
273
maarifçi realizm istilahı qəbul edildikdən sonra bu metodla bağlı daimi
araĢdırmaların sayı çoxaldı. YaĢar Qarayevlə bir sırada Arif Hacıyev,
Xeyrulla Məmmədov, Nadir Vəlixanov, Zaman Əsgərli və digər
tədqiqatçılar maarifçi realizm konsepsiyasını əsaslandıran elmi mülahizələri
ortaya qoydular.
Azərbaycan maarifçi realizmindən söz açarkən heç Ģübhəsiz, onu
Avropa və rus maarifçi realizmi ilə müqayisə etmək, oxĢar və fərqli
cəhətləri aĢkarlamaq da əhəmiyyətlidir. Tədqiqatçı Nadir Vəlixanov haqlı
olaraq yazır ki, «Azərbaycan maarifçiliyini Avropa maarifçilik meyarı ilə
eyniləĢdirmək olmaz. Azərbaycan maarifçiliyi Avropa və rus
maarifçiliyinin təsiri altında olsa da, onun öz spesifik xüsusiyyətləri var»
[9,15]. əlbəttə, müəyyən məsələlərdə Azərbaycan maarifçiləri fransız və rus
maarifçiləri ilə eyni mövqedə dayanmıĢlar.
Dünya ədəbiyyatında ədəbi təsir məsələsi də danılmazdır.Karl
Marksın «vahid dünya ədəbiyyatı» ifadəsini yada salaq. «Vahid dünya
ədəbiyyatı» dedikdə dünyada baĢ verən ədəbi proseslərin, fikir
cərəyanlarının ümumi qanunuyğunluqları nəzərdə tutulur. Bu baxımdan
Azərbaycan maarifçiliyinin və onun banisi M.F.Axundovun hansı mənbədən
təsirlənməsi mühüm bir faktora cevrilir.YaĢar Qarayev yazır:
«M.F.Axundov ədəbi-fəlsəfi fəaliyyət ücün bir nümunə axtarırkən Balzak
XIX əsrini yox, müasiri olan Qoqol tənqidi realizmini yox, XVIII əsrin
fransız maarifçiliyini, Volteri, Monteskyeni seçdi. Çünki Axundovun XIX
əsrinə fransız Avropasının XVIII əsri daha uyğun gəlirdi. Hələ XVIII əsrdə
Volterin gördüyü iĢi görmək lazım idi ki, ədəbiyyatda Balzak və Qoqol
iĢinə ehtiyac əmələ gəlsin (Qoqol hələ sonra lazım olacaqdı, Mirzə Cəlilə,
Sabirə lazım olacaqdı!) [6, 68]. Bu hec də M.F.Axundovun və maarifçi
realistlərin rus ədəbiyyatı ilə bağlılığını inkar etmir. Axundov yaradıçılığı
ilə RadiĢĢev, Belinski, Qoqol, ÇerniĢevski kimi sənətkarların yaradıcılığı
arasında bağlılıq olduğunu bizim ədəbiyyatĢünaslıq çoxdan təsdiq etmiĢdir.
M.F.Axundov və onun timsalında maarifçi realizm Avropa (konkret
desək, Fransa) maarifçi realizmindən təsirlənmiĢ və faydalanmıĢdır.
K.Marksın dediyi kimi «bu isə vahid dünya ədəbiyyatı»nın qanunauyğun bir
prosesidir. Burada rus maarifçiliyinin də müəyyən təsiri danılmazdır. Bütün
bunlarla yanaĢı M.F.Axundov və Azərbaycan maarifçi realizmi Azərbaycan
gerçəkliyini ifadə etmiĢdir və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilmi Ģdir.
M.F.Axundovdan sonra onun ardıcılları N.Vəzirov, S.Ə.ġirvani,
H.Zərdabi Ə.Gorani, M.ġahtaxtlı, R.Əfəndiyev, S.M.Qənizadə,
S.Vəlibəyov, Səid və Cəlal Ünsizadələr, E.Sultanov, S.S.Axundov,
N.Nərimanov və baĢqaları öz yaradıcılıqlarında maarifçi realiz m yolunu
davam etdirmiĢlər. Qeyd edək ki, XIX əsrin sonlarında artıq kapitalizm
sürətlə Azərbaycan icimai-siyasi gerçəkliyinə daxil olurdu. Maarifçi
realizmin bu yeni mərhələsi bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə diqqəti
274
çəlb etmiĢdir. Həmin mərhələnin özünəməxsus xüsusiyyətlərini Ģərh etmək
üçün görkəmli ədib Nəriman Nərimanovun ədəbi-publisistik fəaliyyəti daha
çox material verir.
Tariximizin ən parlaq səhifələrindən biri N.Nərimanovun -görkəmli
dövlət xadiminin, azadlıq və tərəqqi uğrunda mübarizələrin alovlarında
bərkimiĢ inqilabçının, ―bütün Ģəxsiyyətlər kimi bəzən illiüziyalara qapılmıĢ,
yanılmıĢ və səhvlərə yol vermiĢ, lakin öz inamına sədaqətindən irəli gələn
səhvlərində səmimi olan‖ [5] böyük bir insanın, mütəfəkkirin, istedadlı
yazıçı, dramaturq, publisistin, qayğıkeĢ müəllim və həkimin adı ilə bağlıdır.
Xalq yazıçısı M.Ġbrahimovun dediyi kimi: ―N.Nərimanovun ictimai -siyasi
görüĢləri və inqilabi fəaliyyəti ilə ədəbi-bədii yaradıcılığı üzvi surətdə bir-
biri ilə bağlı idi. Ġstər ayrı-ayrı dövrlərdə, istərsə bütövlükdə onun dedikləri
və yazdıqlarını əməli fəaliyyəti ilə tutuĢdurduqda xəyalımızda müstəsna
dərəcədə bütöv bir Ģəxsiyyət canlanır‖. [4,335 ]
N.Nərimanov gənc yaĢlarından, hələ ilk təhsil illərindən geniĢ mütaliə
sayəsində zəmanəsinin mütərəqqi ideyalarına dərindən yiyələnmiĢdi.
Azərbaycan klassiklərinin, eyni zamanda tərəqqipərvər rus və Avropa
ədəbiyyatının qiymətli əsərləri, ictimai fikir tarixinin qaynaqları
N.Nərimanovun maarifçi kimi formalaĢmasına mühüm təsir göstərmiĢdir.
Dövrün qabaqcıl maarifpərvər ziyalıları kimi N.Nərimanov da baĢa
düĢürdü ki, xalqı savadlandırmadan onu qəflət yuxusundan oyatmaq,
hüquqsuzluğunu baĢa salmaq mümkün deyil. Gerilik və nadanlığın qatı
zülmətini yarmaq üçün ilk növbədə maarif iĢığı yandırmaq, ana dilində
təhsili, yeni üsullu məktəbləri inkiĢaf etdirmək lazımdır. Onu düĢündürən
suallara düzgün cavab tapan gənc N.Nərimanov elə əməli fəaliyyətə də
Qızılhacılı kənd məktəbində dərs deməklə baĢladı. «Maarif və
mədəniyyətdən uzaq düĢmüĢ Qızılhacılı kəndində feodal dövrünün adət-
ənənəsi, vərdiĢləri hökm sürürdü. Nəriman burada zülmət gecənin bağrını
yaran ĢimĢəyi xatırladırdı. Onun ziyası qatı qaranlığı parçalayır, qəflətdə
yatanları oyadırdı. O, kəndli balalarını məktəbə cəlb etmək üçün elm və
maarifi təbliğ edir, kütlələrin gözünü açmağa çalıĢırdı. Nəriman avam, cahil
kəndlliləri düçar olduqları ictimai bəlalardan ancaq məktəb və maarif yolu
ilə xilas edəcəyinə inanırdı». [2,22 ]
Qızılhacılı kənd məktəbində bir il çalıĢdıqdan sonra Bakıya köçməyə
məcbur olan gənc müəllim burada əsl mübarizə meydanına atıldı. O,
maarifçilik fəaliyyətini davam etdirir, dövrü mətbuatda məqalə və
felyetonlarını dərc etdirir, camaat qarĢısında müxtəlif mövzularda
mühazirələrlə çıxıĢ edir, teatr tamaĢalarında istedadlı aktyor kimi tanı nırdı.
N.Nərimanov bir ziyalı kimi Bakının mədəni həyatında misilsiz xidmətləri
ilə fərqənirdi.
«Müəllimlər üçün rus dilini öyrənməkdən ötrü asan kitabçadır»,
«Müəllimsiz türk dilini öyrənməkdən ötrü ruslar üçün asan kitabçadır»,
275
«Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi» kitablarını nəĢr etdirməsi,
ana dilində «Təzə xəbərlər», «Məktəb», uĢaqlar üçün «Sovqat» adlı qəzet və
jurnalların nəĢrinə icazə almaq cəhdləri, zəhmətkeĢlərin maariflənməsi,
yetiĢməkdə olan gənc nəslin fikri və mənəvi inkiĢafına müsbət təsir
göstərmək məqsədilə kütləvi qiraətxana açması, Azərbaycan dili müəllimi
hüququ almaq istəyənlərdən imtahan qəbul edən komissiyanın üzvü kimi
istedadlı, vətənpərvər gənclərə zəmanət verərək onlara qayğı və hörmətlə
yanaĢması, bir sözlə, maarif və mədəniyyət sahəsindəki bütün fəaliyyəti
onun xalqın tərəqqisi yolunda var qüvvəsi ilə çalıĢdığını, əsil ziyalı, əsil
vətəndaĢ olduğunu bir daha təsdiq edirdi.
Nəriman Nərimanovun vətən və millət yolunda gördüyü faydalı
əməli fəaliyyətini onun bədii yaradıcılığı və publisistikası tamamlayırdı.
Dövrün qabaqcıl ziyalıları kimi o, mövcud cəmiyyətin eybəcərliklərini,
xalqın düçar olduğu ictimai bəlaları aydın əks etdirmək, «paslanmıĢ
beyinləri» oyatmaq, insanlarda tənqidi qüĢüncəni inkiĢaf etdirmək üçün
bədii ədəbiyyata üstünlük verirdi. Yüksək ictimai ideyaları təbliğ etmək
üçün bədii ədəbiyyatın imkanlarından bir tribuna kimi istifadə etməyə
çalıĢan N.Nərimanov XIX əsrin 90-cı illərindən ədəbi fəaliyyətə baĢlamıĢ,
ədəbiyyatımızı janr və məzmunca yeni keyfiyyətlərlə zənginləĢdirmiĢ,
«Nadanlıq», «Dilin bəlası, yaxud ġamdan bəy», «Nadir Ģah», «Bahadır və
Sona» kimi qiymətli əsərlərini yazmıĢdır.
Nəriman Nərimanov demokratik dünyagörüĢə malik böyük intelekt
sahibi olan bir ziyalı idi. Bu yüksək keyfiyyətləri o, bir estafet kimi
M.F.Axundovdan, H.Zərdabidən, N.Vəzirovdan və mənsub olduğu xalqın
iĢıqlı insanlarından qəbul etmiĢdi. Onun bir ziyalı -maarifçi kimi
səciyyəsini açıqlarkən bir necə önəmli cəhətin üzərində dayanmaq lazımdır.
1.N. Nərimanov xalqını sevirdi. Onun bütün yaradıcılığının, ədəbi-
içtimai və siyasi fəaliyyətinin əsas qayəsini Azərbaycan sevgisi təĢkil
edirdi. Akademik F.Köçərli yazır: «Onun fikrincə, vətənpərvərlik yalnız
xalqın özünü dərk etməsi deyil, eyni zamanda azadlığa ruhlandıran, fəhləni
də, kəndlini də, milli burjuaziya nümayəndələrini də sosial -mədəni tərəqqi
uğrunda mübarizədə birləĢdirən mənəvi qüvvədir» [5,7].
N.Nərimanovun ictimai məramını müəyyənləĢdirmiĢ vətən, xalq
sevgisi onun bədii və publisistik yaradıcılığında öz təcəssümünü tapmıĢdır.
Təsadüfi deyildir ki, «Bahadır və Sona» romanında qəhrəmanların söhbəti
əsasən millət və xalq anlayıĢları ilə bağlıdır. Bahadır öz xalqını sevir, lakin
digər millətlərdən geri qalması onun ürəyini ağrıdır. Gənc ziyalı bunun
səbəblərini açıqlamağa calıĢır.
N.Nərimanov romanda vətənə olan sevgisini, vətəndaĢlıq qayəsini
Bahadırın diliylə belə ifadə edir: «Mən millətimi sevirəm, çünki anamı
sevirəm». Tədqiqatçı N.Vəlixanovun haqlı qənaətinə görə «Maarifçilik
idealının real bədii təcəssümü maarifçi müsbət qəhrəmandır ki, o xalqa
276
faydalı olmaqla səy edib, onun ictimai tərəqqisi, mənəvi inkiĢafı barədə
düĢünür, bu yolda qarĢısına çıxan «uçurum dərələri» aradan götürməyə
çalıĢır. ġübhəsiz ki, belə bir xüsusiyyət xəlqilik anlayıĢı ilə əlaq ədardır».
[10,91] N.Nərimanovun vətəninə və millətinə olan məhəbbəti onun ictimai -
siyasi fəaliyyətində də öz həqiqi əksini tapmıĢdır.
2. Nərimanov xalqının mədəniyyətini sevir və onu yorulmadan
təbliğ edirdi. Bu sadəcə maarifçilik iĢi deyildi, həm də azərbaycancılığın,
vətəndaĢlıq borçunun real təzahürü idi. O, belə hesab edirdi ki, xalqın
mədəniyyətini yüksəltmədən, onun milli Ģüurunu inkiĢaf etdirmədən onu
ictimai tərəqqiyə, intibaha, mənəvi təkamül yoluna çıxarmaq olmaz. Buna
görə də N.Nərimanov millətin Ģüuruna milli mədənıyyət vasitəsilə təsir
etməyi vacib sayırdı. Onun 1906-cı ilin mart ayında təĢkil olunmuĢ
―Nicat‖ maarif cəmiyyətində fəaliyyəti bunun əyani təzahürü idi. Bu
cəmiyyət vasitəsilə Nərimanov xalqla daha sıx əlaqə saxlayırdı, t eatr və
konsertlər təĢkil edirdi. Bakıda keçirilən Qafqaz müəllimlərinin I qurultayı
da N.Nərimanovun maarifçilik fəaliyyətinin ən önəmli səhifələrindən
biridir. Həmin qurultaydakı çıxıĢında Nərimanov diqqəti Azərbaycanda
maarifin ağır vəziyyətinə yönəltdi, məktəblərdə Azərbaycan dilinin icbari
fənn kimi keçirilməsi tələbini irəli sürdü.
3.Tədqiqatçılar N.Nərimanovun bir maarifçi Ģəxsiyyət kimi
təĢəkkülündə teatrın mühüm rol oyadığını göstərmiĢlər. Professor Teymur
Əhmədov yazır: «Nərimanov Bakıya gəldiyi ilk günlərdən teatrın ictimai
təsirini yüksək qiymətləndirən ürəyi odlu ziyalılara qoĢularaq, Azərbaycan
səhnəsinin əsil xalq tribunasına çevrilməsi yolunda fədakarlıqla
çalıĢırdı»[2, 44]. N.Nərimanov Bakıda keçirilən «müsəlman gecələri»ndə
tərbiyəvi əhəmiyyəti olan pyesləri tamaĢaya qoyurdu. Xatırladaq ki, böyük
rus ədibi N.V.Qoqolun «MüfəttiĢ» komediyasını Nərimanov dilimizə
çevirmiĢ, sonra bu əsər 1900-cu ildə Bakıda, Tağıyev teatrında tamaĢaya
qoyulmuĢdur.
Teatr və sənət aləmindəki hər bir yeni mədəni hadisə N.Nərimanovu
sevindirmiĢ, o, dərhal buna öz münasibətini bildirmiĢdir. Xalqın mənəvi -
əxlaqi tərbiyəsində əhəmiyyətli rol oynaya bilən dram əsərlərini təqdir
etmiĢdir. S.S.Axundovun «Tamahkar» komediyasını real həyat hadisələrini
canlı və inandırıcı əks etdirdiyinə görə yüksək qiymətləndirmiĢ, bu tələblərə
cavab verməyən Mirzə Əbdürrəsul ġərifzadənənin «ƏnuĢirəvani- Adil»
dramını ciddi tənqid etmiĢdir.
1916-cı ildə C.Məmmədquluzadənin «Ölülər» komediyasının uğurlu
tamaĢasından sonra N.Nərimanov yüksək məfkurəvi sənət nümunəsi kimi
dəyərləndirdiyi bu əsər haqqında «Açıq söz» qəzetində yazmıĢdı: «Artıq
dərəcədə məharətlə yazılmıĢ, məzmunu eynən həyatımızdan götürülmüĢ,
ideyası inqilabi olan bu drama müsəlmanların həyatında böyük rollar
oynayacaqdır. PaslanmıĢ beyinləri pasdan təmizləyib ölmüĢ ruhlara can
277
verəcəkdir» [8, 372].
N.Nərimanov öz müasirləri olan Mirzə Cəlili və Sabiri çox sevirdi.
Sabirə Bakıda ilk heykəl qoyulmasının təĢəbbüskarı da o olmuĢdur.

3. N.Nərimanovun bir ziyalı kimi formalaĢmasında heç Ģübhəsiz,

onun beynəlmiləlçiliyi də böyük rol oynamıĢdır. O, ədəbi, nəzəri və inqilabi
fəaliyyətində həmiĢə beynəlmiləlçilik ideyalarına sədaqətli olmuĢdur.
«Bahadır və Sona» romanında N.Nərimanov baĢqa millətdən olan Sona ilə
türk oğlu Bahadırın məhəbbətini təsvir edir və bu eĢqin faciə ilə sona
çatmasına təəssüflənir. «Əcaba! Necə ola bilir ki, bizi uçurum dərələr
ayıra?» – Bahadırın bu sözləri xalqlar arasında dini ayrı-seçkilik salan
insanlara tuĢlanıb. Qeyd edək ki, Bahadır və Sona obrazları o zamankı
Azərbaycan ədəbiyyatında yeni obrazlar idi, onlar öz məhəbbətləri ilə millət
və din ayrılıqlarına qarĢı cıxırdılar, bu ayrılıqları – «bu uçurum dərələri»
məhv etmək barədə düĢünürdülər. Bu əsər keçən əsrin əvvəllərində qatı
burjua millətçiliyinin hökm sürdüyü, çarizmin xalqlar arasında milli
ədavətlər törətdiyi illərdə yazılmıĢdır. Sonralar, 1919 -cu ildə N.Nərimanov
bu əsər haqqında yazacaqdı: «Bahadır və Sona» romanını yazan mənəm...
Bu romanda təhsil görmüĢ, əqilli, ürəyi təmiz və öz xalqını sevən erməni
qızı Sona və habelə öz xalqını istəyən müsəlman tələbəsi Bahadır bir -birini
sevir və millətlərinin arasında dostluq yaratmaq ücün ciddi əlləĢirlər.
Arzularına çatmamıĢ məhv olurlarsa da, ancaq hər ikisinin etiqadı bu olur
ki, bu millətləri bir-birindən aralayan hər bir səbəb gələçəkdə ortadan
götürülər; yeni bir iĢıq parlar ki, bunun sayəsində hər bir qurma səbəb
qaldırılar...» [1, 729]
N.Nərimanovun təbliğ etdiyi bəĢəri məhəbbət ideyası təkçə bədii
əsərlərində deyil, ictimai fəaliyyətində də bariz nəzərə carpır. Ancaq təəssüf
ki, əhatə olunduğu partiya-sovet məkanında bu dərk olunmur, ona zorla
«millətçi» damğası vurulurdu.
Lakin zaman keçdikcə, tarixin yeni dönəmində N.Nərimanovun
ictimai-siyasi və maarifçilik fəalyyəti, keçdiyi mübarizə yolu layiqincə
qiymətləndirilmiĢ, xalqımızın yaddaĢ tarixinin mühüm və ibrətamiz
səhifələrindən biri kimi təqdir olunmuĢdur.

SUMMARY
One of the most significant participants of the Enlightenment
movement of Azerbaijan in the late 19th – and in early 20th century was
N.Narimanov, renowned writer, publicist and public figure of Azerbaijan.
He saw the bright future and national progress of his people in the
development of science, education and culture. Enlightenment constituted
the essence and meaning of his worldview and literary works. The article
278
entitled «Azerbaijan enlightenment realism and N.Narimanov» describes the
factors that influenced on the shaping of N.Narimanov`s world outlook as
educator and humanist, reveals his activity in this area, based on specific
facts and examples.

ƏDƏBĠYYAT
1.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II çild, Bakı, 1960
2.Əhmədov T. Nəriman Nərimanov. Bakı, Yazıçı, 1982
3.Əhmədov T. N.Nərimanovun yaradıcılıq yolu. Bakı, Nurlar, 2005
4.Ġbrahimov M. Xəlqilik və realizm cəbhəsindən. Bakı, AzərnəĢr, 1961
5.Köçərli F. Nərimanov yeni təfəkkür iĢığında // EA-nın xəbərləri.
Tarix,
fəlsəfə və hüquq seriyası. Bakı, 1991, №1
6.QarayevY. Realizm: Sənət və həqiqət. Bakı, Elm, 1980
7.Qasımzadə F. XIX əsr Azərbayçan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, Maarif,
1974
8.Nərimanov N. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı, Azərbayçan milli
ensiklopediyası, 2001
9.Vəlixanov N. Azərbaycan maarifçi realist ədəbiyyatı. Bakı, Elm,
1983
10. Vəlixanov N. Publisistikada maarifçilik ideyaları. «XX əsr
Azərbaycan
ədəbiyyatı məsələləri» kitabında. Bakı, Elm, 1979

Əlixanova Ayna Vaqif qızı

Bakı Slavyan Universiteti

AZƏRBAYCANDAKI DAĞ YƏHUDĠLƏRĠNĠN

TOY MƏRASĠMĠ

Hər bir xalqın həyatında, onun xarakterinin formalaĢmasında, ictimai və

mədəni tərəqqisində adət və ənənələrin mühüm rolu olmuĢdur. Cəmiyyət inkiĢaf
etdikcə adət və ənənələr ayrı-ayrı quruluĢların ictimai-siyasi xüsusiyyətlərinə bu
və ya digər formada inteqrasiya etmiĢ və onun mənəvi-bədii dəyərlərinə öz
möhürünü vurmuĢdur. Cəmiyyət dəyiĢdikcə adət və ənənələr də təkmilləĢmiĢ,
millətin, xalqın yaradıcılıq nümunələrini yaĢatmıĢ, nəsildən-nəslə ötürmüĢdür [1,
3]. Ayinlər, mərasimlər o zaman xalqa mənsub olur ki, ənənəyə əsaslanır.
Mərasimləri yaradan, yaĢadan, nəsildən-nəslə ötürən xalqdır. Mərasimlər
cəmiyyətin həyat tərzinin bədii, simvolik, psixoloji ifadəsi olmaqla, həm də
tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir [2, 108]. Mərasimlər ənənələrdən doğan elə bir
davranıĢ, hərəkət formasıdır ki, bütün sosial səviyyələrdə - ailədə, icmada,
279
dövlətdə toplumun həyatının mühüm anlarını müĢayiət edir, insanların fəaliyyətini
tənzimləyir.
Etnik cəhətdən rəngarəng olan Azərbaycanda zaman-zaman azərbaycanlılarla
yanaĢı müxtəlif xalqların nümayəndələrinin (ləzgilər, kürdlər, talıĢlar, tatlar,
yəhudilər və baĢqaları) iç-içə yaĢaması, onları bir-birinə yaxınlaĢdırılmıĢ və bir
sıra ortaq adət-ənənələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuĢdur. Bu baxımdan
Azərbaycanda yaĢayan dağ yəhudilərinə məxsus adət - ənənələrin spesifikliyinin
və ortaq cəhətlərinin araĢdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir və aktualdır.
Qeyd edək ki, Azərbaycanda müxtəlif adlarla (―dağ yəhudiləri‖, ―tat
cuhudları‖, «tat yevreyləri») tanınan yəhudilərin məskunlaĢması tarixi ilk orta
əsrlərə gedib çıxır. Lakin bu haqda məlumatlar çox azdır. Yazılı mənbələrdə
Yəhudilərin ilk dəfə ġərqi Qafqaza dəqiq desək, Partavada olması faktı 627-ilə aid
edilir. Bu VII əsrdə yaĢamıĢ alban tarixçisi Mofses Kalankatuliyə aiddir [3, 39].
Orta əsrlərə aid Yəhudilərin Azərbaycanda olması faktını XIII əsrin ortalarında
Monqolustana qədər səfər etmiĢ və səyahəti zamanı keçdiyi ərazilər və onların
xalqları haqqında qeydlər aparmıĢ Fransalı rahib Vilhelm de Rubruk da təsdiq
edir. O öz ―qeydlər‖ində Dərbənddən cənubda iki günlük məsafədə yerləĢən
ġabran (Samaron) Ģəhərində çoxlu yəhudilərin yaĢadığı haqqında məlumat verir
[4, 25]. Orta əsrlər də yəhudilərin Azərbaycanın Ģimal-Ģərqindən fərqli bölgələrdə,
ayrı-ayrı Ģəhərlərdə yaĢaması haqqında məlumatlar vardır. Elxanilər dövründə
savadlı adamlara ehtiyacla bağlı yəhudilərin idarəetməyə cəlb edilmələri və
hakimiyyətdə bir sıra mühüm vəzifələr tutması faktları vardır. Belə ki, Elxanilər
dövründə yəhudi Sədd əd- Dövlə faktiki olaraq Elxanilər dövlətinin xarici və
daxili siyasətini idarə edənlərdən biri olmuĢdur. Yəhudi mənĢəli Mühəzzim əd-
Dövlə Təbriz mərkəzi idarəetmə idarəsinin rəhbəri, digər yəhudi Labid ben- Əbu-
r-Rabi isə bütün Azərbaycan inzibati idarəetmə sisteminə rəhbərlik etmiĢdi [5,
14]. Ümumiyyətlə orta əsrlərdə yəhudilər adətən ayrı-ayrı yaĢayıĢ məntəqələrində
öz icmalarını quraraq yerli əhali eyni yaĢayıĢ məntəqəsində yaĢayırdılar. Lakin
XVIII əsrdən etibarən ayrıca yəhudi yaĢayıĢ məntəqələrinin yaranması ilə bağlı
faktlar vardır. Bu barədə Hollandiyalı səyahətçi Nikolas Vitsen özünün 1725- ci
ildə Amsterdam Ģəhərində nəĢr etdirdiyi ―ġimali və ġərqi Tatarıstan‖ adlı
kitabında da bəhs edir. [6, 18].
Azərbaycanda məlum olan yəhudilərin ən qədim və ən iri yaĢayıĢ
məntəqəsi Qudyal çayının sol sahilində indiki Qubada yaĢayan yəhudilər
qəsəbəsindən təxminən 3 km yuxarıda yerləĢən Kulqat adlı yaĢayıĢ məntəqəsi
olmuĢdur. B. Millerin 1929 –cu il məlumatına görə yəhudilər burda 198 il qabaq
məskunlaĢmıĢlar. Bu 1731 –ci ilə təsadüf edir. Bu qəsəbənin Nadir Ģahın
zamanında dağıldığı iddia edilir. Quba xanı Hüseynqulu xanın dağ yəhudilərinə
xoĢ niyyətli yaxlaĢımı nəticəsində onun hakimiyyətinin ilk illərində Kulqatdan
gələn yəhudilər bugün də ―Qırmızı qəsəbə‖ adlanan yəhudi yaĢayıĢ məskəninin
əsasını qoymuĢlar [7, 50-51]. Bu dövrlərdə Azərbaycanda yaranmıĢ ikinci iri
yəhudi yaĢayıĢ məntəqəsi ġamaxı qəzasında yerləĢən Mürcü kəndi sayılırdı. XIX
280
əsrin 70-ci illərində ġamaxı qəzasında yerləĢən Mürcü kəndinin əhalisi Göyçay
qəzasına köçərək burada Mürcü həftəran kəndinin əsasını qoymuĢlar. Yəhudilərin
Azərbaycanın digər bölgələrdə, o cümlədən Oğuzda da kompakt Ģəklində
yaĢaması məlumdur. Bu haqda M. Bajenov 1894 – cü ildə çap etdirdiyi bir
məqaləsində yazırdı ki, dağ yəhudiləri 200 il bundan əvvəl VarteĢendə (Oğuz)
məskunlaĢaraq, burada 60 tüstüdən ibarət ―cühudlar‖ adlı məhəllənin əsasını
qoymuĢlar [8, III]. Oğuzda yaĢayan yəhudi əhalisinin əsas hissəsini Ġranın Qilyan
vilayətindən çıxmıĢlar təĢkil edirdi. Amma onların sayı Zal və QutqaĢenin qonĢu
aullarında baĢ vermiĢ feodal zülmü, Ġran hücumu və qəsbkarlıdan əziyyət çəkən
yəhudi qaçqınlar hesabına çoxalırdı. Əvvəlcə buradakı yəhudi məskəni bir mülk
və ayrıca sloboda kimi formalaĢmıĢ, lakin getdikcə böyüyərək qəsəbənin əsas
hissəsiylə qovuĢmuĢ və adi bir kvartala çevrilmiĢdilər. XIX əsrdə yəhudilər Oğuz
yaĢayıĢ məntəqəsinin 1/3-ni təĢkil edirdi. 1885-ci ildə onlar 2282 nəfər idilər [5,
22].
Dağ yəhudilərinin ġimali Qafqazda yerləĢməsi ilə bağlı axtarıĢ sahəsində
düzgün istiqaməti onların dili verir.
Dağ yəhudilərinin danıĢdığı tat dili və dialektik Hind-Avropa dilləri
ailəsinin Ġran qrupuna aid edirlər. Qafqaz tatları və Ġran-Fars dilləri TalıĢ
Mazandaran və Gilan Ġran dilləri ailəsinin ayrı bir yarım qrupuna aiddir. Bu o fikri
izah edir ki, tat dili, birbaĢa orta pəhləvi dilinin davamıdır. Ancaq standart fars
dilindən uzun müddət təcrid olunmuĢdur. Tat dilindən dağ yəhudilərindən baĢqa 2
qrup da istifadə edirdi. ġimali Azərbaycanın tat müsəlmanları və Tat ermənilər
(1990-cı illərə qədər Azərbaycanın ərazisində yaĢayanlar).
Uzun müddət dağ yəhudilərin Azərbaycanda məskunlaĢması, eləcə də
Azərbaycanla iqtisadi, siyasi, mədəni bağlılıq və ümumiyyətlə yerli xalqla
qarĢılıqlı münasibətlər onların məiĢətinə, adət-ənənələrinə ciddi təsir göstərmiĢdir.
Dağ yəhudilərinin ailə-nikah münasibətlərini araĢdırarkən bir sıra mərasimlərin
oxĢarlığının Ģahidi oluruq.
Ümumiyyətlə, ailə cəmiyyətin əsasını təĢkil edən bir qurum kimi iudaizm
dinində çox yüksək qiymətləndirilir. Ailənin əxlaqi, ictimai və hüquqi statusu
iudaizm dinində ciddi təsbit edilmiĢdir. Digər tərəfdən yəhudilərin zaman-zaman
qırğınlara məruz qalması və böyük köç həyatı yaĢamaları, bundan irəli gələn
icmalılıq xüsusiyyətləri də onlarda güclü ailə bağlarının olmasını vacib etmiĢdir.
Ailə ictimai-tarixi kateqoriya kimi hər bir xalqın inkiĢaf tarixin də, o cümlədən də
yəhudilərin inkiĢaf tarixində baĢ verən ictimai-iqtisadi və siyasi-mədəni amillərə
adekvat olaraq müəyyən dəyiĢikliklərə məruz qalmıĢdır. MəĢhur amerikan alimi
L.Morqanın yazdığı kimi, ―ailə fəal bir baĢlanğıcdır, o heç bir vaxt bir yerdə
dayanıb durmur, cəmiyyət aĢağı pillədən yüksək pilləyə doğru inkiĢaf etdikcə, o
da aĢağı formadan yuxarı formaya keçir‖ [9, 189]. Ailəni səciyyələndirən əsas
xüsusiyyətlər nikah, qan qohumluğu, məiĢət birliyi və ailə üzvləri arasındakı
münasibətlər sistemindən ibarətdir. Ailə tarixi inkiĢafın müəyyən mərhələsində
nikah və qan qohumluğu əsasında cəmiyyətin özəyi kimi təĢəkkül tapmıĢ ümumi
281
mənafe ilə birləĢən, məiĢət birliyi və birgə yaĢayıĢ Ģəraiti ilə bir-birinə bağlı olan
insanların ən kiçik təbii kollektividir. Ailə həm də mənəvi dəyərlərin o cümlədən
adətlərin və mərasimlərin icra olunduğu özəkdir. ġübhəsiz, Dağ yəhudilərinin
ailəsi də qədim zamanlardan bəri bəĢəriyyət üçün səciyyəvi olan bu əsaslar
üzərində qurulmuĢdur.
Dağ yəhudilərində də Azərbaycanda olduğu kimi evlənməyin ənənəvi yolu
qızı elçilik vasitəsilə ilə niĢanlayıb toy etmək olmuĢdur. ―Toy çoxlu adət-
ənənələrlə müĢayiət olunan, qızbəyənmədən baĢlamıĢ gəlinin ər evində üzə
çıxmasınadək davam edən çoxtəbəqəli, mürəkkəb mərasimdir‖ [10, 160].
Dağ yəhudilərində də əvvəllər Azərbaycanda olduğu kimi göbəkkəsti adəti
(indi bu adətdən demək olar ki, istifadə olunmur) geniĢ yayılmıĢdı. Dağ
yəhudilərində olan göbəkkəsti adəti azərbaycanlıların ―beĢikkəsmə‖ və
―göbəkkəsti‖ adətlərinə çox bənzəyirdi. ―BeĢikkəsmə‖ adəti zamanı oğlan və ya
qız uĢaqları hələ beĢikdə, yəni qundaqda ikən onların valideynləri sövdələĢib
uĢaqlarını bir-birinə deyikli edir, bunun təsdiqi kimi qızın beĢiyinə kərt (niĢan)
qoyurdular. ―BeĢikkərtmə‖ sözü də buradan yaranmıĢdır. Bəzi hallarda qız uĢağı
oğlan uĢağından sonra doğulurdu. UĢaqların valideynləri qabaqcadan
sərtləĢdiklərinə görə mamaça körpənin göbəyini kəsən zaman ―göbəyini filankəsin
oğluna kəsirəm‖ sözlərini deyirdi. Buradan da ―göbəkkəsmə‖ ifadəsi meydana
çıxmıĢdır [11, 378].
Əvvəlki dövrlərdə Dağ yəhudilərində hətta toy mərasimləri bazar
günündən, cümə axĢamınadək qədər davam edirdi. Ġndiki dövrdə isə toy birinci
qız evində, daha sonra oğlan evində keçirilir.
Ġlk olaraq oğlan evindən hörmətli bir Ģəxs nümayəndə kimi qız evinə
tanıĢlıq məqsədi ilə göndərilir ki, qız evi razılıq verərsə gələn dəfə artıq elçilərini
göndərsinlər. Hər iki tərəf razılığa gələndən sonra oğlan evi qız evinə üzük və
çoxlu hədiyyələr aparırlar. Daha sonra gələn qonaqlar bəzədilmiĢ stol arxasına
keçərək, üzüyü və hədiyyələri stol arxasındaca təqdim edirlər. Bu an yaxın
qohumları onlara xeyir- dua verirlər: ―Allah sizə yeddi oğul, bir qız nəsib etsin və
bir yastıqda qocaltsın‖.
Daha sonra hər iki tərəfin ağsaqalları toyun gününü müəyyən edirlər, toy
gününə az qalmıĢ isə bütün dost-tanıĢlara, qohum-əqrabalara,qonĢulara,
dəvatnamələr paylanılır. Adətən toy mərasimində 150-300 arasında qonaq iĢtirak
edir.
Toy ərəfəsində, mərasimə az qalmıĢ ― XudaĢpendu‖ adlı kiçik bir mərasim
keçirilir. Hansı ki, bu mərasimə yalnız qohum və tanıĢların, qonĢuların gəlin və
qızları, uĢaqları dəvət olunur. Çünki bu məclisdə yalnız qadınlar və uĢaqlar iĢtirak
edir. Bu mərasimdə oğlan evinin qız evinə- gəlinə gətirdikləri qızıl-zinət əĢyaları,
müxtəlif hədiyyələri, pal-paltarları hər iki tərəfin gəlin və uĢaqlarına göstərilir.
Mərasim böyük Ģənliklə davam etdikdən sonra sonda qonaqlara çoxlu ya Ģirnilər,
ya da pul-ĢabaĢlar paylanılır.

282
 Toy mərasiminin günündə yeni evlənənlərin, gəlinin arxasınca oğlanın
dostları yollanırlar. Gəlin isə evlərindəki yaxın qohum-əqrabaların xeyir duasını
alaraq onlarla görüĢür. Qız tərəfinin ağsaqalları, qardaĢları, yaxın qohumları
onunla görüĢərək xeyir dualarını verir və qız evi oğlanın,bəyin gəliĢini səbrsizliklə
gözləyirlər. Gəlin evindən, ata ocağından çıxarkən, onun arxasınca güzgü və hər
iki evin qohumları tərəfindən tutulan Ģamlar gedir. Daha sonra ordakı qohumların
iĢtirakı ilə bəy və gəlin oğlanın evinə gedirlər, orada onları bəyin atası
qarĢılayaraq, gəlinin alnından öpür, xeyir duasını verir. Və gəlinlə rəqs edib, onu
evin kəndarına gətirir. Evin kəndarında oğlanın anası-gəlinin qaynanası ballı bir
kasa götürərək, sağ əlin II barmağını bala batırır. Həmən ballı barmağını gəlinin
dodağına,sonra da qapının kilit yerinə sürtür. Bu proses daha sonra eyni ilə süd
ilə təkrar olunur. Qapıda gözləyən qohum-qardaĢlar isə bu ənənəni diqqətlə
izləyib, alqıĢlayırlar. Qaynana daha sonra gəlini bəyin otağına yola salır və o an
qaynana diqqət yetirir ki, gəlin otağa gedərkən birinci olaraq sağ ayağı ilə daxil
olsun. Rabbi (ravvin-molla) gələnədək rəfiqələri gəlinlə birlikdə bəyin otağında
söhbətləĢirlər. Sonra yaxınların, qohumların iĢtirakı ilə ―Ketubo‖- ―Nikah
müqaviləsini‖ imzalayırlar. Bu adət-ənənə ―Qalaxa-nın adəti üzrə kəbin kəsilir.
Toy mərasimi isə axĢam qonaqlar yığıĢandan sonra baĢlayır. Toya dəvət
olunan qonaqların pul salma adətinə hər iki tərəfdən seçilən Ģəxslər nəzarət edir.
Bu pul salma adəti dağ yəhudilərində son dövrlərdə yaranıb. Qədimdə isə yeni
ailə quran gənclərə, toy mərasimi keçirənlərə müxtəlif cehiz əĢyaları: boĢqab, iri
qazan tavalar, hər növ qablar hədiyyə olunurdu.
Toy mərasiminin qayda qanunlarla, gözəl adət ənənələrinin yerli yerində, öz
qaydasında keçməsi,yeməklərin biĢirilmə iĢlərinin təĢkilatı iĢlərinə, toya xüsusi
olaraq ya qohumlar arasından bir nəfər hörmətli qadın seçilir, ya da baĢqa bir
yerdən, ancaq xüsusi məvacib ödəmək Ģərti ilə bir qadın dəvət olunur. Mərasimin
belə adəti dağ yəhudilərinin keçmiĢ həyatlarından ta bu günədək qorunub
saxlanılır. Bu əvvəlki dövrdə‖Serpoyi‖ adlanırdı və bütün bu təĢkilatçılıq iĢləri də
bir kiĢiyə həvalə olunurdu. TəĢkilatı iĢlərindən əlavə olraq həmən seçilən bu
Ģəxs( kiĢi) bəyi “ ziffav gecəsi ” haqda məlumatlandırır.
Gəlin və bəyi Toy mərasiminin ən coĢğulu dəqiqələrində, içəri daxil edib,
məclisin ən yuxarı baĢında əyləĢdirirlər. Səhərə kimi davam edən toy
mərasimində gəlin və bəy də sonadək iĢtirak edirlər. Ötən illərin toy mərasimində
isə bəyin atası gəlini rəqsə dəvət edib, onunla tək rəqs edəndən sonra, qaynana və
qaynata gəlinə yaxınlaĢaraq ya qızıl əĢyası, ya da pul bəxĢiĢ edirdilər. Bunlardan
sonra yaxın qohumlar,qonĢular,bəyin dostları və ümumiyyətlə mərasimdəki iĢtirak
edən qonaqlar bəylə gəlini dairəyə alaraq hamı onlara pul ,hədiyyələr verməyə
baĢlayırlar, çoxlu oynadırlar, rəqslərdən sonra isə bəylə gəlin toy mərasiminin
keçirildiyi məkanı tərk edirdilər, lakin bu adət indiki dövrə görə dəyiĢilib yeni
evlənənlər rəqs etdikdən sonra belə toy mərasiminin axırınadək otururlar.
Dağ yəhudilərinin qədimdən bu günədək qoruyub saxladıqları adətlərdən
maraqlısı da toy məarsimi sona yetdikdən sonra baĢ tutacaq I toy gecəsi- “ziffav
283
gecəsi”-dir. Bu gecəni adətən bir qapılı evin ən sakit otağında keçirirlər. Əvvəlcə
bəy gəlin və gəlinin yaxın adamları otağa daxil olur, xeyir dua verilərək, gəlini bu
gecəyə-ziffav gecəsinə hazırlayarkən bəy onları qapı kəndarında gözləyir. Gəlin
hazır olduqdan sonra yaxınları bəyi otağa çağırıb :‖ Budur, bu da sənin gəlinin,
həyat yoldaĢın.‖deyib çıxıb gedirlər. Evin qapıları bağlanır. Hamı çıxıb getsə də,
bəyin dostları isə,evin qapısının ağzında yığıĢaraq, bəhsə girirlər ki, görək bəy öz
borcunu nə vaxt yerinə yetirəcək?! Onlar bəyin otaqdan çıxmağını səbrsizliklə
gözləyirlər. Budur, nəhayət ki, özündən razı bəy otaqdan çıxaraq dostlarına
muĢtuluq verir, dostları isə bu Ģad xəbəri qızın anasına çatdıraraq, əvəzində
nəmər, Ģirinlik istəyirlər. Adətləri üzrə həmin gecə bəy otağı tərk edir və gəlini
rəfiqəsi ilə tək qoyur. Və həmin gün daxil olmaqla gəlin yeddi gün üzə çıxmır.
Toy mərasimindən - ziffav gecəsindən qırx gün sonra bəyin valideynləri yeni
evlilər üçün çox da böyük olmayan bir məclis təĢkil edirlər ki, bura da yalnız ən
yaxın qohumlar: gəlinin valideynləri, bacı və qardaĢları dəvət olunur. Beləliklə də,
dağ yəhudilərinin toy mərasiminə aid təĢkil olunmuĢ tədbirlərlər bu adəti üzrə
sona yetir.

SUMMARY
Settling in Azerbaijan long time of the mountain Jews has influenced
with/by Azerbaijan to economical, political habit simply seriously

ƏDƏBĠYYAT
1. Hüseynov Ġ. Azərbaycan milli adət və ənənələrinin bədii-estetik mahiyyəti.
B.Mars-Print, 2002.
2. Məmmədova S.K. ―MədəniyyətĢünaslıq‖,(dərs vəsaiti)Bakı,
―Kooperasiya‖ nəĢriyyatı-2001.
3. Семенов И.Г. О ранних контактов восточнокавказских евреев и хазар.
Материалы Международного научного симпозиума «Горские Евреи
Кавказа». Баку, Елм, 2002
4. Путешественники об Азербайджане. Том 1, Баку, Издательство АН
Азербайджанской ССР, 1961.
5. Моисей Беккер. Евреи Азербайджана: история и современность.
Баку, Озан, 2000
6. Горские евреи. История, этнография, культура. Составление
В.Дымшица. Йерусалим-Москва. ДААТ// «Знание», 1999
7. Миллер Б. Таты, их расселение и говоры. Баку, 1929
8. Бежанов М. Евреи в селе Варташене. СМОМПК вып. XVIII, Тифлис,
1894 с.III
9. K.Marks, F.Engels. SeçilmiĢ əsərləri. 2 cilddə, II с, В ., AzərnəĢr, 1953.
10. Qeybullayev Q.Ə. Azərbaycanlılarda ailə və nikah. В., Elm, 1994.
284
 11. Azərbaycan etnoqrafiyası.Üç cilddə. II cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖, 2007

Əliyev Ədalət Əsgər oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

SÜNĠ NEYRON ġƏBƏKƏLƏRĠ VƏ ONLARIN MODELLƏRĠ

Ġnsanlar öz əməklərini yüngülləĢdirmək, cəmiyyətinin inkiĢafı naminə

həmiĢə yeni kəĢflər etmiĢlər.Hesablama proseslərini asanlaĢdıran qurğuların iĢ
prisipinin, onun proqram və texniki təminatının hazırlanması da yüksək
intellektuallıq tələb edən belə kəĢflərdən biridir. Keçən əsrin 50-ci illərində
amerika riyaziyyatçısı Con Fon Neymanın verdiyi prinsiplər və arxitektura
əsasınd yaradılmıĢ bu qurğular qısa bir zaman ərzində çox yüksək inkiĢaf
mərhələsi keçmiĢdir. Məlumdur ki Neyman arxitekturasına malik olan qurğular
məsələnin həllini əvvəlcədən müəəyən edilmiĢ proqram əsasında yerinə yetirir.
Ancaq bir çox məsələlərin həll edilməsi icraçının intellektuallığı olmadan yerinə
yetirilə bilmir.
Bu məqsədlə hələ 1943-cü ildə Corc Makkaloka və U.Pits süni neyron
Ģəbəkəsi ideyasını vermiĢdilər.Süni neyronlar bioloji neyronların bir çox
elementar funksiyalarına malik olurlar.Süni neyron Ģəbəkələrinin müxtəlif
arxitekturalarının olmasına baxmayaraq,onların iĢ prinsipləri bioloji neyronların
funksiyalarına əsaslandığından bir-birlərindən çox da fərqlənmirlər.Bioloji
neyronların dəqiq riyazi modelinin olmaması süni neyron Ģəbəkələrinin qurulması
zamanı müəyyən məhdudiy-yətlərin qoyulmasına səbəb olur ki, bu da bir çox
hallarda gözlənilən nəticənin əldə edilməsinə imkan vermir. Ona görə də keçən
əsrin 60-cı illərində bu Ģəbəkələri qurulmasına olan maraq azal-mıĢdır.Yalnız
bioloji neyronların yeni modellərinin yaradılması ilə 1980-ci ilin ortalarından
baĢlayaraq süni neyron Ģəbəkələrinə maraq artmağa baĢlamıĢdır.
Ġnsanın sinir sistemi çox mürəkkəb funksionallığa malik olan və təqribi
hesablamalara ğörə bir-biri ilə 1015 sayda əlaqəli 1011 neyrondan təĢkil
edilmiĢdir. Bu neyronların elektrokimyəvi siqnalları qəbul edib,emal etmək və
ötürmək kimi unikal keyfiyyətləri vardır.Siqnallar dentritlər vasitəsi ilə neyronun
gövdəsinə qəbul edilərək orada emal edilir və uc hissəsində külli miqdarda
çıxıntıları olan yeganə akson vasrəsi ilə digər neyronlara ötürülür.Hər bir çıxıntı
sinaps vastəsi ilə digər neyronların dentritləri ilə əlaqələndirilmiĢdir.Dentritlər
vastəsi ilə digər neyronlardan qəbul edilən siqnalların bəziləri neyronu
həyacanlandırmağa, bəziləri isə həyacanlanmanın söndürməyə xidmət edir. Bu
siqnallar neyronun gövdəsində cəmlənir və əgər nəticə müəyyən edilmiĢ sərhəddi
aĢarsa neyron həyacanlanır, onunla əlaqədə olan neyronlara siqnqllar göndərir [1]

285
 Bioloji neyron
Süni neyron ilkin yaxınlaĢmada bioloji neyronun xassələrini imitasiya
edir.Belə ki süni neyronun giriĢinə digər süni neyronların çıxıĢı vastəsi ilə
siqnallar ötürülür. Hər bir siqnal uyğun çəki əmsalına vurulduqdan sonra
cəmlənilir. AlınmıĢ cəm neyronun həyəcanlanma səviyyəsini müəyyən edir.Əgər
daxil olan siqnallar x1 ,x2,...,xn uyğun cəki əmsallarını isə w1,w2,...wn cəmi isə
NET ilə iĢarə edərək aĢağıdakı kimi hesablayırlar:
NET=x1w1+x2w2+…+xnwn
Daha sonra bu cəm F aktivləĢdirmə funksiyası vasitəsi ilə çevrilir və
neyronun adətən OUT kimi iĢarə edilən çıxıĢ siqnalı alınır:
OUT=F(NET)
Neyronun həyəcanlanma səviyyəsini müəyyən edən müxtəlif aktivləĢmə
funksiyalarından istifadə edilir.
Məsələn,
OUT= 1, əgər NET>T,
OUT=0 bütün baĢqa hallar üçün.
Burada T neyronun həyəcanlanma sərhəddini göstərən ədəd və ya
funksiyadır.
AktivləĢmə funksiyası olaraq Net cəmini müəyyən intervala inkas etdirən
OUT=1/(1+e-NET) və ya OUT=th(NET) funksiyalarından da istifadə edilir.
Süni neyron Ģəbəkələri birlaylı və çoxlaylı olmaqla iki yerə bölünürlər.[1]

286
 Birlaylı Ģəbəkə

Burada neyronlar kvadratlarla iĢarə edilmiĢdir. ġəkildən göründüyü kimi

giriĢ siqnalları layda yerləĢən hər bir neyrona ötürülmüĢdür. Lakin qeyd etmək
lazımdır ki, istər bioloji, istərsə də süni birlaylı və çoxsaylı Ģəbəkələrdə eyni layda
yerləĢən neyronlar arasında əlaqələr olmaqla bərabər, bəzi giriĢ siqnalları eyni
layda yerləĢən neyronların hamısına ötürülməyə də bilər.

Çoxlaylı Ģəbəkə

287
 Çoxlaylı neyron Ģəbəkələrinin hesablama imkanları birlaylı Ģəbəkələrin
imkanlarından daha geniĢdir.Bu Ģəbəkələrdə hər bir layda yerləĢən neyronların
çıxıĢ siqnalları onunla əlaqədə olan digər laydakı neyronlar üçün giriĢ siqnalları
olur.Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, çoxlaylı Ģəbəkələrin birlaylı Ģəbəkələrə
nəzərən hesablama imkanlarının çoxaldılması üçün qeyri xətti aktivləĢdirmə
funksiyalarından istifadə etmək lazımdır.
Yuxarıda sxemlərldə göstərilən Ģəbəkərin yaddaĢı və əksəlaqə mexanizmləri
yoxdur.Belə Ģəbəkələr siqnalları yalnız bir istiqamətdə emal edərək ötürür.Hal-
hazırda əksəlaqə sisteminə malik olan neyron Ģəbəkələrinə daha çox üstünlük
verilir.Belə Ģəbəkələrdə çıxıĢ siqnalları digər neyronların emalından sonra onu
ötürən neyron üçün giriĢ siqnalına çevrilə bilir.
Süni neyronların bioloji neyronlara oxĢar olan ən mühüm və maraqlı
xassələrindən biri onların öyrənmə qabiliyyətinə malik olmalarıdır.Bu neyronların
müəllimlə və müəllimsiz örənmə alqoritmləri mövcuddur.
Müəllimlə öyrənmə alqoritmi əvvəlcədən hazırlanmıĢ, giriĢ və çıxıĢ
siqnalları cütlərindən təĢkil edilmiĢ çoxluqdan götürülmüĢ cütlərin ardıcıl olaraq
sistemə daxil edilməsini nəzərdə tutur.Bu zaman giriĢ siqnallarına uyğun çıxıĢ
siqnalları hesablanır və müəllimin verdiyi çıxıĢ siqnalları ilə tutuĢdurulur.Əgər
hesablama xətası böyük olarsa onda çəki əmsallarında dəyiĢikliyin aparılması
hesabina bu xəta minumuma endirilir.Bütün daxil edilmiĢ cütlər üzrə optimal xəta
əldə edildikdə Ģəbəkə öyrədilmiĢ esab edilir.
Müəllimsiz öyrətmə alqoritmi bir-birindən az fərqlənən giriĢ siqnallarının
sistemə daxil edilərək əlaqəli çıxıĢ siqnallarının alınmasına qədər sistemin çəki
əmsallarının dəyiĢdirilməsinə əsaslanıb.
Bir çox öyrətmə alqoritmləri Xebbin [2] təklif etdiyi aĢağıdakı
konsepsiyaya əsaslanıbdır.Xebbə görə eyni zamanda həyacanlanan neyronların
çəki əmsalı artır.Xebbin bu konsepsiyası riyazi olaraq aĢağıdakı kimi ifadə edilir:
Wij( n+1)= Wij( n) +αOUTi OUTj ,
burada Wij( n)- i-ci və j-ci neyronlar arasındakı düzəliĢə qədərki, Wij( n+1)
isə düzəliĢdən sonrakı çəki əmsalıdır. α – öyrətmə sürətinin əmsalı, OUTi – i–ci
neyronun çıxıĢ, j-ci neyronun isə giriĢ siqnalı, OUTj isə j-ci neyronun çıxıĢıdır.
Hal-hazırda külli miqdarda öyrətmə alqoritmlərindən istifdə edilir.
Corc Makkaloka və U.Pitsun yaratdıği süni neyron Ģəbəkəsi sonradan
perseptron adlandırılmıĢdır. Rozenblat [3] isbat etmiĢdir ki, perseptronu həll edə
biləcəyi istənilən iĢi icra etməyə öyrətmək olar.Bu 60-cı illərdə əksər
tədqiqatçıların perseptronun imkanlarını araĢdırmağa sövq etdi.Minski [4] isbat
etdi ki, perseptron bir çox məsələləri həll etmək iqtidarında deyil.Digər tərəfdən
çoxlaylı neyron Ģəbəkələrinin elmi əsaslandırılmıĢ öyrətmə alqoritminin
olmadığına görə 60-cı illərin sonlarından baĢlayaraq müəəyən bir dövr ərzində
(bioloji neyronlar haqqında yeni biliklər əldə edilənə qədər) süni neyron
Ģəbəkələrinə maraq azaldı.

288
 Çoxlaylı süni neyron Ģəbəkələrinin əks paylanma öyrətmə alqoritminin
hazırlanması ilə bu Ģəbəkələr yenidən istifadəçilərin diqqətini cəlb etməyə baĢladı.
Süni neyron Ģəbəkələrin öyrədilməsi, istifadəsi zamanı verilənlər üzərində
hesablama və ötürülmə kimi iki əsas əməliyyat aparılır.hesablama prosesləri
nanosaniyələrlə iĢləyən inteqral sxemlər vasitəsilə asan və effektif Ģəkildə yerinə
yetirilir.
Verilənlərin ötürülməsi zamanı bu Ģəbəkələrdə kondensatorlardan istifadə
edilir ki,süni neyron Ģəbəkələrində külli miqdarda əlaqələrin olması praktiki
çətiliklərlə bağlı çoxlu belə kondensatorlardan istifadə edilməsini Ģərtləndirir.
Bu problem optik neyron Ģəbəkələri vastəsi ilə həll edilir.Neyronlar
arasında əlaqənin iĢıq Ģüaları vastəsilə qurulması, digər Ģəbəkələrdə istifadə edilən
izolyatorlardan azad olmağa imkan verdi.Çünki iĢıq Ģüaları qarĢılaĢan zaman bir-
birlərinə mane olmurlar.
Artıq neyron Ģəbəkələr obrazların,səsin tanınması, mətnlərin səsləndirilməsi,
səsləndirilmiĢ mətnlərin elektron varinta salıması və s. kimi bir çox məsələlərin
həllində müvəffəqiyyətlə istifadə edilir.
Zənnimcə universal neyron Ģəbəkələrinin qurulmasında blok-sxemi aĢağıda
verilmiĢ alqoritm müsbət nəticələr verər.Bu sxemdə əsas üstünlük insanda olduğu
kimi görmə və eĢitməyə üstünlük verilmiĢdir.Çünki insanın görmə ilə qavraması
təqribən 35%, eĢitmə ilə isə 25% olduğu halda, həm görmə və həmdə eĢitmə ilə
birlikdə qavrama qabiliyyəti 76%-dən yuxarı olur.

289
EĢitmə orqanı EĢitmə yaddaĢı kod

Vəziyyət0

Kod; GiriĢ siqnalları

Görmə orqanı əsasında aktyivləĢmə
funksiyasının qiymətinin
hesablanması (F(x))
Görmə yaddaĢı kod

+
- Vəziyyət 0.1
F(x)>

Sorğu1 YaddaĢ 1

- +
Vəziyyət
Nəticə1
1.1
Vəziyyət1.0
YaddaĢ 2
Sorğu2

+ -
Vəziyyət 2.1 Nəticə2

Vəziyyət2.0
YaddaĢ 3
Sorğu 3

+
-
Nəticə3

Vəziyyət 3.0 Vəziyyət 3.1

290
 Burada F(x) aktivləĢmə funksiyası,  isə sistemin hadisəyə reaksiya verəcəyi
sərhəddi göstərir.Əgər F(x) funksiyasının qiyməti verlmiĢ sərhəddi aĢarsa sistem
0.1 vəziyyətinə keçir və yaddaĢ1-də uyğun kodun olub olmaması araĢdırılır. Bu
kod yaddaĢ1-də olmazsa sistem 1.0 vəziyyətinə keçirək yaddaĢ2-yə
yerləĢdiriləcək kodu formalaĢdırır və onu yaddaĢ1-ə yerləĢdirir.Əks halda sistem
1.1 vəziyyətinə keçir və yaddaĢ2-yə sorğu göndərir.YaddaĢ2-dən alınan nəticə
mənfi olarsa sistem 2.0 vəziyyətinə keçərək uyğun kodu formalaĢdırır və yaddaĢ3-
də yerləĢdirir.Əks halda sistem 2.1 vəziyyətinə keçərək yaddaĢ3-ə müraciət
edir.Alınan nəticə mənfi olarsa məsələnin həlli araĢdırılır və həllin uyğun kodu
formalaĢdırılaraq yaddaĢ3-də yerləĢdirilir.Əks halda sistem yekun 3.1 vəziyyətinə
keçir.

SUMMARY
In this paper we propose an algorithm used neural networks to solve any
problems.

ƏDƏBĠYYAT
1. Ф. Уоссермен Нейрокомпьютерная техника: Теория и практика
2. Hebb D. 0. 1961. Organization of behavior. New York: Science
Edition.
3. Rosenblatt F. 1962. Principles of Neurodinamics. New York: Spartan
Books. (Русский перевод: Розенблатт Ф. Принципы нейродинамики. – М:
Мир. – 1965.)
4. Minsky M. L, Papert S. 1969. Perseptrons. Cambridge, MA: MIT Press.
(Русский перевод: Минский М. Л., Пейперт С. Персептроны. – М: Мир. –
1971.)

Əliyev Mehman Qaraxan oğlu

Astara rayonu, N.Gəncəvi adına Şiyəkəran kənd 1 saylı orta məktəbi

XVIII ƏSR: AZƏRBAYCAN ƏDƏBĠ-BƏDĠĠ TƏFƏKKÜRÜNDƏ

DĠFFERENSĠALLAġMANIN BAġLANMASI

Qənaətimizə görə, ümumən ədəbi təfəkkür predmet baxımından günümüzə

qədər iki qavrayıĢ forması sərgiləmiĢdir: a) məkani təfəkkür; b) zamani təfəkkür.
XVIII yüzilliyə qədərki ədəbi-bədii-elmi fəaliyyət daha çox məkanı incələməyə,
qavramağa və fəth etməyə yönəlmiĢdi. Ümumən bu mərhələnin aktiv düĢüncəsi
məkanı ən müxtəlif yönlərdən çeĢidləyirdi və bu məqamda hər bir təfəkkür
formasının (riyaziyyat, həndəsə, astronomiya, təbabət, bədiyyat və s.)
291
özünəməxsus fəaliyyət forması vardı. Bu tip düĢüncə tərzində zamana yer yox idi,
zaman məkanda, mövzumuz baxımından isə ədəbi forma və kompozisiyalarda
əriyib itirdi. Bu düĢüncə tərzini gözəlləmə və ya cinas təfəkkürü də adlandıra
bilərik.
Fikrimizcə, Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Molla Vəli
Vidadinin milli ədəbi-estetik düĢüncəmizin təkamül tariximizdə oynadığı rol
indiyədək yetərincə dəyərləndirilməyib. Belə ki, Vidadinin mühüm tarixi-estetik
missiyası ədəbiyyat tariximizin inkiĢafı fonunda araĢdırılmalıdır. ―Biz öz
mühakimələrimizdə təsdiqləyərək inkar edirik, inkar edə-edə təsdiqləyirik:
nəyinsə inkarı baĢqa bir nəsnənin təsdiqidir və əksinə. Birini təsdiqləyəndə o
birini inkar edirik‖ [9, 49]. Molla Vəli Vidadi ənənəvi bədii-estetik fəzanı – ədəbi
cənnəti tərk edən ilk Azərbaycan Ģairidir. Cənnət ehtiyacsızlıq məkanıdır. Bunun
baĢqa adı Nyuton kainatıdır. Vidadiyə qədər bədii təfəkkür forması daha çox
kəmiyyətlənən, biçimlənən məkanla səciyyələnirdi. EyniləĢdirmə modeli hökm
sürürdü. Məkan mədəniyyəti göz mədəniyyəti idi. TanıĢ olan məkan cənnət, tanıĢ
olmayan qorxu məkanı idi. ―Ġnsan bilmədiyinin düĢmənidir‖ (Peyğəmbər s.)
Bütövlükdə klassik ġərq ədəbiyyatı tanıĢ məkanın məlum ölçülərinə tabe
idi. Burada bütün suallar cavablanmıĢdı. Təfəkkür dalana dirənmiĢdi. O məkani
təfəkkürün qərargahı hücrə idi. Hər Ģey hücrədən görünürdü. Zamana keçid
məqamında hücrə öz yerini meydana verdi. Ədəbiyyat yola – reallığa çıxdı.
Əvvəlkilər də yolda idilər. Orada daha çox ah, göz yaĢı vardı – məĢuq-aĢiq
rolunda. Vidadi simasında müsibət konkret məkana endi. Ondan əvvəl isə reallıq
hallardan və simvollardan dərk olunurdu. Ona görə də orada ad yoxdu. Ad da
simvol idi. Leyli, Məcnun kimi. Zirvə yaradılmıĢdı - ədəbi-təfəkkür Olimpi.
Məcnun da Olimpdə idi – zəncirlənmiĢdi. Vidadi müasirlərini o Olimpdən reallığa
dəvət edib dedi: Buyurun, baxın!

Gəl könül, bir ibrət al bu gərdiĢi-dövrünə bax,

Cami heyrətdən dəmi məxmər olub məstanə bax.
Tut təfəkkür damənin bir dəm dili-heyranə bax,
Kimsəyə qılmaz vəfa, bu dəhri-bipayanə bax,
Olma məmurinə raqib, axiri-viranəyə bax. [1, 64].

Vidadi azmıĢ sərgərdan ruh kimi idi. Onu qovurdular. O, cənnətdən çıxdı
və zamana enəndə çaĢqınlıq yaĢadı. Cənnətdən qovulmaq uĢaqlıq yuxusundan
ayılmaqdır. Realizm Ģüurla, tədqiqatla, araĢdırma ilə baĢlandı. Klassik hal
ədəbiyyatı ölümə çox yaxın idi. Təfəkkür formalarında ölüm və dirilmə çox
yaĢanırdı. Vidadi gözünü açıb müsibət gördü. O müsibət müxtəlif variasiyalarda
bu günəcən davam edir. Məkandan qovulan Vidadi Zamanın qapısını döydü və ilk
dəfə döyülən o qapıdan Vaqif, Zakir keçdi.
Ey Vidadi, sənin bu puç dünyada,
Nə dərdin var ki, zar-zar ağlarsan.
292
 Ağlamalı günün axirətdədir,
Hələ indi səndə nə can var, ağlarsan. [1, 70].

―Puç dünya‖ təĢbehi klassik poeziyadan sızan və qulaqlarımızın öyrəĢdiyi

adi bir tərkib deyil, məkani təfəkkürdən zamani təfəkkürə keçidin son pilləsidir və
sözün diplomatik layından məharətlə istifadə edən Vaqif ironik bir jestlə onun
qarĢısına ―axirət‖ – söz aynasını qoyur. Vaqif öz keçmiĢindən gülə-gülə ayrılmaq
istəyir.

Vaqif, nə çox yan baĢ-ayaq atarsan,

Mənə dersən nə bu qədər ağlarsan,
Sənin də baĢında məhəbbət beyni
Əgər olsa, eylər əsər, ağlarsan. [1, 70].

Ġlk andaca oxucuya elə gəlir ki, ―zərbə‖nin troyektoriyasını birinci misra
təyin etmiĢ olur. Lakin belə deyil. Bu zahiri çaĢqınlıq üçündür. Zərbə enerjisi
üçüncü misradadır. Hər iki sənətkarın yaradıcılığına dərindən bələd olmayan
oxucu dilemma qarĢısında qalmıĢ olur: Bütün ömrü boyu gözəllərin Ģəninə Ģeirlər
yazan, məhəbbət haqqında nəğmələr oxuyan bir Ģairdə «məhəbbət beyni»nin
yoxluğundan söhbət açmaq nə qədər ağlabatandır?
«Məhəbbət beyni» adi beyin deyildir. Tanrı nuruyla süslənərək mütəmadi
olaraq Tanrı dərgahına can atan və öz xilasını bu əbədi canatmada görən bir
beyindir. Peyğəmbər (s) buyurmuĢdur: «Allahın öz bəndələrinə məhəbbəti ananın
balasına məhəbbətindən artıqdır» [2, 11]. Vidadi bilirdi ki, dostu maddi dünya ilə
nəfəs alır, Ģeirlər həsr elədiyi gözəllər də daha çox maddi dünyanın varlıqlarıdır.
Vaqif poeziyasında insana məhəbbət proporsiyası pozulmuĢdur. Ġnsan maddi
varlıq olmaqla yanaĢı, həm də ilahi varlıqdır. Tanrı «mən»indən qopub gələn özəl
bir mən zərrəsidir. Vaqifdə isə bu mizan pozulmuĢdur. Ola bilsin ki, (və həqiqətdə
belədir) bu əlamətə görə XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dili qazanmıĢdır, amma
bütövlükdə isə poeziyanın estetik idealına zərbə vurulmuĢdur. Vidadi də buna
iĢarə edir. Əgər desək ki, Vaqifə və onun poeziyasına ilk obyektiv tənqidi
münasibət bildirən Vidadi olmuĢdur, yanılmarıq. «Sizi tənqid edən adam gərək
ağıllı və nəcib, hər cür paxıllıq hissindən azad, dərin və hər Ģeydən baĢ çıxardan
adam olsun, belə olarsa, tənqidçi sizin əsərinizdə elə qüsurlar tapıb göstərə bilər
ki, hətta siz özünüz də o qüsurları öz-özünüzdən bəlkə də gizlətməyə çalıĢırdınız»
[3, 63].
Klassik ədəbiyyat əbədidə idi. Ġlk dəfə indinin qapısını açan Vidadi və
Vaqif oldu. Fəqət Vidadi keçmiĢindən tam qurtulmayıb – o, ġərq ədəbi məkanının
həsrətini çəkirdi, ona görə də dostu Vaqiflə müqayisədə pəriĢan idi.
Toy-bayramdır bu dünyanın əzabı,
Əqli olan ona gətirər tabı,
Sənin tək oğlana deyil hesabı,
293
 Hər Ģeydən eyləyib qubar, ağlarsan. [1, 72].

Bu cavab-bəndinin üstündə xüsusi dayanmaq istərdik. Çünki Vaqif və

Vidadi yaradıcılığını müqayisəli təhlil obyektinə çevirən çoxsaylı alimlər məhz bu
bəndin zahiri məna effektini əsas götürərək birincinin çox nikbin, ikincinin isə
bədbin Ģair olduğunu israrla bildirmiĢlər. «Vaqif üçün dünyanın əzabı toy-
bayramdır. O cəhətə Vidadiyə irad tutub deyir ki, sənin kimi oğlana yaraĢmaz hər
Ģeydən ötrü könlünü qəmli və qubarlı edib ağlayasan» [4, 206].
YaxĢı-pis, ağ-qara, mənfi-müsbət, bədbin-nikbin dual təfəkkürümüzün
nəsnələridir. Antonim adlandırdığımız bu cütlüklər təfəkkürümüzdə biçimlənən
―ağlı-qaralı‖ dünyanı və düĢüncə sərhədlərimizin eyniləĢən modelini göstərir.
Bunun nə qədər xeyirli və zərərli olduğunu isə özümüzdən baĢqa heç kəs bilməz.
Çünki bir fərd olaraq özümüz də dual qatdan – Ġç və Çöldən ibarətik. ―Həqiqətdə
bu gün mən çölümün əsiriyəm. Bütün qərarları verən də, icra edən də odur.
Halbuki beləmi olacaqdı? Mənim mənliyim yalnız çölümdənmi ibarətdir? Bundan
əlavə, bir içim də yoxdurmu? Məsələ bundadır ki, içim zəifdir. Lakin nə qədər
zəif olsa da, yenə də vardır, yenə də mövcuddur və çölüm ilə birlikdə deyildir‖ [5,
74].
Bu nöqteyi-nəzərdən ―DeyiĢmə‖ Ġçlə Çölün qovğasıdır, əslində təkcə
Vaqiflə Vidadinin deyil, həm də Axundovla Füzulinin – iki böyük epoxanın
deyiĢməsidir. Bu, mədəniyyətlərin dialoqu, diskussiyası idi – müxtəlif təfəkkür
formalarının didiĢməsi idi. Məkani təfəkkürlə Zamani təfəkkürün dartıĢması idi.
Vaqif indidən və buradan danıĢırdı. Vidadi isə əbədiyyətdədir.
Ümumən Azərbaycan poeziyasında və M.V.Vidadinin ədəbi-bədii
təfəkküründə böyük ayrıntını – diferensiallaĢmanın baĢlanmasını göstərən ən
parlaq nümunə ―Müsibətnamə‖dir. ―Füzulidən fərqli olaraq M.V.Vidadi klassik
janrlardan tədricən, lakin ardıcıl Ģəkildə real ictimai-siyasi hadisələrin poetik
təqdimi üçün istifadə edir; xüsusilə müxəmməsləri barədə bunu demək lazımdır‖
[6,77].
Bir fərdin qələmindən çıxan «Müsibətnamə» bütövlükdə ümumxalq
müsibətnaməsinə çevrildi. Bu, sadəcə, tarixi mənzumə deyildir, hadisələrə fəal
Ģair müdaxiləsi və dürüst siyasi qiymət verilməsi baxımından əvəzsiz bir tarixi
oçerk, bir poetik salnamə idi. Böyük rus yazıçısı M.Qorki ədəbiyyatın həyata
müdaxiləsini önə çəkir: «Bizim gənc ədəbiyyatımız, təsvir vasitələrinin nisbətən
zəif olmasına baxmayaraq varlığı daha geniĢ əhatə etməklə fərqlənir» [7, 25].
Doğrudur, Ģair özü də hadisələrin içərisində idi və özünə bu qədər yaxın
hadisələrə siyasi uzaqgörənliklə qiymət vermək çox müĢkül idi. Prodoksal hal
ondan ibarət idi ki, XVIII əsrin birinci və ikinci yarısında tarix, tarix yazmaq
missiyasını daha çox Ģairlərin çiyinlərinə qoydu.
Xalqın içərisindən çıxıb saraylaracan gedib çıxan və dünyanı bütün
rəngləriylə görən arif Ģair Vidadi «Müsibətnamə» yazmaya bilməzdi. ġairin
yaĢadığı əsrin özü bir müsibətnamə ruhu üstə köklənmiĢdi. Məmləkət bütövlükdə
294
«xan-xan» oyunu meydanına çevrilmiĢdi. Bu oyun isə uĢaq oyunlarına
bənzəmirdi, onun çox sərt qayda-qanunları vardı. Oyunun «bəzəyi» hiylə, böhtan,
düĢmənçilik, qəddarlıq, əzab, iĢgəncə idi. Qan tökmək Ģərəfli bir iĢ sayılırdı. Bu
yerdə istər-istəməz Ata kitabımız «Dədə-Qorqud» yada düĢür. Qazan xan da öz
oğluna təkcə qəhrəmanlıq, fədakarlıq deyil, baĢlıcası, qan tökmək dərsini
öyrətmək istəyir. XVIII əsrdə isə qan tökmək dərsini öyrətməyə ehtiyac yox idi,
hamı bu dərsin içərisində idi. Lakin Qazan atanın dərsiylə XVIII əsrin diktə etdiyi
dərsləri eyniləĢdirmək olmaz. Buna baxmayaraq, «dünyanı gözəllik xilas edəcək»
inancına təzim edən Uruz bircə dəfə atasının təhrikiylə bu inanca arxa çevirdiyinə
görə Ana Mif ondan qisas alır, o, əsir düĢür. Vidadi dövründə isə artıq Ana Mif
qocalıb əldən düĢmüĢdü və tökülən nahaq qanlar cəzasız qalırdı. Dövrün acı
əsintisini ilk dəfə sezən Qoç Koroğlu da öz heyrətini gizlədə bilməyib : «Mənmi
qocalmıĢam, ya zəmanəmi?» – demiĢdi.
Xanlıqlar arasındakı didiĢmələr, düĢmənçilik və ədavət hissləri o həddə
çatmıĢdı ki, bir baĢı pozuqluq yaranmıĢdı. Bunun kökünü arayıb axtarmağa can
atan hər bir araĢdırıcı sonda özü də usanmıĢ olur, çünki qarĢılıqlı məkrli ittihamlar
o qədər çoxqatlı və davamlıdır ki, kimin haqq, kimin nahaq olduğu müəmmaya
çevrilir. Lakin məlum həqiqət odur ki, bütün zərbələr vətənin köksünə dəyir. Elə
bil o zaman vətən anlayıĢı itmiĢdi, bütün olaylar Ģəxsi ədavət hissindən barınırdı.
Zəmanəsinin böyük müdriki Vidadi də bu qanlı hadisələrə biganə qala bilməzdi.
Növbəti siyasi qətllərdən biri artıq onu dəhĢətə gətirmiĢdi. Çünki yaxından
tanıdığı, möhkəm dostluq münasibətlərində bulunduğu Ģair ürəkli ġəki xanı
Məhəmməd Hüseyn xan MüĢtaq əmisi Əbdülqadir xan tərəfindən namərdcəsinə
öldürülmüĢdü. Vidadi üçün çox böyük müsibət idi.
Məmmədhəsən əmilər, xudayarlar, iblislər, ölülər ―Müsibətnamə‖dən çıxıb
gəldilər. Məkani təfəkkür öz yerini zamani təfəkkürə verəndə monitorda görünən
Qarabağ və Azərbaycan xanlıqları oldu. Dramatizm Qarabağdan baĢlanırdı.
Azərbaycan ədəbiyyatı Olimpdən birbaĢa Qarabağa endi.
Əslində ġeyx Nəsrullah məkani təfəkkürün qarabasması idi. Vaqiflə
Vidadi ədəbi zəncirləri qırmağa çalıĢırlar. Və qırıb çıxırlar. Yenidən Zakirlə
Axundzadədə təcəlla edirlər. ―Zaman paradoksunun formalaĢmasının özü insan
yaradıcılığının və təxəyyülünün parlaq təzahürüdür. Elm təcrübi faktlarla
məhdudlaĢsaydı, nə vaxtsa zaman oxunu inkar etmək haqqında fikirləĢə
bilərdimi?‖ [8, 188]. Vidadi Məkandan çıxır və görür. Vaqif isə sarsılıb
―görmədim‖ deyir və Füzuli məkanına qayıdır. Əslində o ədəbiyyat ―de-eĢit‖
ədəbiyyatı idi, vizual ədəbiyyat deyildi. Verbal mədəniyyət səslənmədən, deyilmə
və eĢidilmədən ibarətdir. Füzulini oxuyanda görmürsən, eĢidirsən və hal
yaĢayırsan. Vizual mədəniyyət Vidadidən baĢlandı, Zakirlə Axundzadədə
mükəmməlləĢdi.
Klassik ədəbiyyat XVIII əsrə qədər bir mətn idi. Bu mətnin bir müəllifi
vardı – məkanı soraqlayan DərviĢ. Bu dərviĢ məkanını ruhdan qavrayırdı, ona
görə də klassik ədəbiyyatda vəcd, ekstaz, hal dəyiĢimləri bol idi. Məkanın qatları
295
hallar idi. Hələ bunlar idrak ağacının meyvəsindən dadıb ġərq ədəbi məkanından
qovulmamıĢdılar. Vidadi ―Müsibətnamə‖ qapısını göstərib dedi: Buyurun, keçin!
Sələfi Füzuli zamanın pərdəsini bir dəfə qaldırdı və gördüyündən Ģikayətləndi.
Vidadi isə reallığa barmaq tutub dedi ki, bu artıq Ģikayət deyil, müsibətdir.
Məkani təfəkkürün öz qavrayıĢ formaları, janrları vardı – qəzəl, qəsidə, qitə və s.
Zamani təfəkkür yeni alətlər iĢlətdi – deyiĢmə, müsibətnamə həcv, satira, dram və
s.

SUMMARY
The begining of differencity in Azerbaycan literary klife in XVIII century.
The begining of differencity in Azerbaycan literary life is shown in a new
condition in XVIII century in thiss article.
M.V.Vidadi‘s literary activity the reality of social life and literature.

ƏDƏBĠYYAT
1. Vidadi M.V. Əsərləri. Bakı: Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı, 1977, 106 s.
2. Əbdülla Söhrəvərdi. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamları. Karvan jurnalı № 6
Bakı: Yazıçı nəĢriyyatı, 1990.
3. Belinski V.Q. Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında. Bakı: Azərbaycan UĢaq və
Gənclər Ədəbiyyatı NəĢriyyatı, 1954, 369 s.
4. Köçərli F.B. SeçilmiĢ əsərləri Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami
adına Ədəbiyyat Ġnstitutu. Bakı: Elm nəĢriyyatı, 1963, 341 s.
5. Əhməd bəy Ağaoğlu. SeçilmiĢ əsərləri ―ġərq-Qərb‖ Bakı 2007, 391 s.
6. Cəfərov Nizami. Füzulidən Vaqifə qədər. Bakı: Yazıçı, 1991, 164 s.
7. Qorki M. Ədəbiyyat haqqında. Bakı: Qızıl ġərq, 152 s.
8. Ġlya Priqojin. Müəyyənliyin sonu Bakı – 2003, 226 s.
9. Y.E.Qolosovker. Mifin məntiqi Bakı – 2006, 315 s.

Əliyev Nizaməddin Əhmədağa oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

KOMPÜTER TEXNOLOGĠYASĠ ĠBTĠDAĠ SĠNĠFLƏRDƏ HƏNDƏSĠ

ANLAYĠġLARĠN
FORMALAġDĠRĠLMASĠNDA ƏYANĠ VASĠTƏ KĠMĠ

Riyaziyyatın, xüsusilə də, həndəsənin tədrisi metodikasının bütün tarixi

inkiĢaf dövründə, hələ b.e.ə. VI-VII əsrlərdə Fales Miletin dövründən baĢlayaraq
bu günümüzə qədər insanlar məĢhur üç suala cavab axtarmıĢlar: ―Niyə
öyrətməli?‖, ―Nəyi öyrətməli?‖ və ―Necə öyrətməli?‖. Alimlər müxtəlif fikirlər,
ideyalar, nəzəriyyələr, təkliflər irəli sürmüĢdülər. Bu nəzəriyyələr bəzən bir-biri
ilə ziddiyyət təĢkil etmiĢ,əsasən isə psixologiya, pedaqogika, fəlsəfə, tibb və digər
296
sahələrdə aparılan elmi tədqiqatların nəticəsi olaraq zamanın, cəmiyyətin və
Ģəxsiyyətin mədəni dəyərləri ilə müəyyən olunaraq bir-birlərini tamamlamıĢdır.
Həndəsə kursu ibtidai siniflərin tədris proqramında müstəqil bölmə kimi
ayrılmır,digər fənlələ,xüsusi olaraq riyaziyyat fənni ilə inteqratif formada tədris
edilir. Ona görə də həndəsə elementlərinə aid materiallar seçilən zaman xüsusi
məntiqə riayət olunmalıdır. Bu məntiqin tərkib hissəsi olaraq, hər Ģeydən əvvəl,
uĢaqlarda fəza təsəvvürlərinin inkiĢafı və müxtəlif növlü həndəsə fiqurları (nöqtə,
düz və əyri xətt, parça, iti, düz və açıq bucaq, müxtəlif növlü çoxbucaqlılar, dairə,
çevrə) haqqında təsəvvürlərin formalaĢdırılmasını təmin edən tapĢırıqların
seçilməsi və təqdim edilmə ardıcıllığı təĢkil edir. Çünki uĢaqlar fiqurları
mənimsməyi, bir-birindən fərqləndirmyi bilməli və həm bu fiqurların hər biri
onlara ayrılıqda təqdim olunduqda, həm də tanıĢ fiqurlar digərlərinin tərkib hissəsi
olduqda və s. onları fərqləndirməyi və çəkməyi bacarmalıdırlar.
Həndəsəyə aid materiallarla tanıĢlıq zamanı ölçüyə xüsui yer ayrılır:
uĢaqlar parçanın uzunluğunu (I sinif), verilmiĢ çoxbucalının perimetri və sınıq
xəttin uzunluğunu (II sinif), düzbucaqlının sahəsini (III sinf) tapmalarına aid
tapĢırıqlardan istifadə edilir.
Bununla yanaĢı anlayıĢlar sırasına münasibətdə (məs, düzbucaqlıya,
kvadrata və s. münasibətdə) elə əlamətlərə diqqət yetirilir ki, bu əlamətlər faktiki
olaraq anlayıĢların məzmununu əks etdirir və yaxın cins anlayıĢına aid olan
fiqurlar sinfindən uyğun fiqurları ayırmağa imkan verir (―düzbucaqlı-bütün
bucaqları düz olan dördbucaqlı”, ―kvadrat-bütün tərəfləri bərabər olan
düzbucaqlı”). UĢaqlar müxtəlif fiqur və onların təsnifatını öyrənərkən uyğun
əlamətlərdən istifadə etməyi bacarmalıdırlar.
Həndəsəyə dair məsələlərin məzmununu praktik iĢ (kağız vərəqinin
qatlanılması, fiqurların çəkilməsi və s. kimi) təĢkil edir və elementar rəsm çəkmə
vərdiĢlərinin formalaĢdırılmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu ölçü xətkeĢi ilə
verilmiĢ uzunluqlu parçanın çəkilməsi və olçülməsi, damalı vərəqdə
düzbucaqlının (kvadratın) qurulması və s. ola bilər. UĢaqların mərkəzi verilən
nöqtə və radiusu məlum olan çevrəni pərgardan istifdə edərək çəkə bilmələri
üçün, düz bucağı və xətlənməmiĢ kağızda düzbucaqlını qurmağı bacarmaları
üçün bu tapĢırıqlar müstəsna əhəmiyyətə malikdirlər.
Ölçmə ilə bağlı məsələlərə baxılması təbii olaraq ədəd və hesab əməlləri
üzərində iĢlə əlaqələndirilir. UĢaqlara təqdim edilən hesab məsələlərində (
toplama, çıxma, vurma, bölmə, onların bəzi xüsusiyyətləri və s.) həndəsə
fiqurlarında tez-tez əyani vəsait kimi istifadə edilir.
Bu zaman qazanılmıĢ bilik, bacarıq, vərdiĢlər təkcə həndəsə elementlərinin
öyrənilməsində deyil , eləcə də mətnli məsələlərin həllində tətbiqini tapır.
Təlimin ilk ilində həndəsə fiqurlarından və cisimlərdən sayma obyektləri
kimi istifadə olunurdu. Sonradan belə obyektlər kimi fiqurun elementlərindən də
istifadə olunur (çoxbucaqlının tərəfləri, bucaqları, hündürlükləri). Birinci sinifdə
Ģagirdlər parçanın ölçülməsi ilə tanıĢ olurlar ki, bu da onlarda parça ilə ədəd
297
arasında əlaqə yaratmağa imkan verir. Parçanın ölçülməsi ilə tanıĢlıq onlarda
(uĢaqlarda) natural ədədlər haqqında, onluq say sistemləri haqqında təsəvvürlərin
əyani illustrasiyasını yaradır (sm-vahid, dm-yüzlük, km-minlik). Həndəsi fiqurlar,
eyni zamanda, vahidin hissəsinin öyrənilməsində də istifadə olunur.
Ġbtidai məktəblərdə həndəsi elementlərin keçilməsi hazırlıq xarakteri
daĢıyır. Ġlkin həndəsi məlumatların Ģərhi eyni ilə həndəsə kursunda olduğu kimi
verilmir. Həndəsə kursunda əsas diqqət teoremlər və onların isbatına, onlar
arasında məntiqi əlaqələrin qurulmasına yönəldilir.
Həndəsədə əyaniliklər parça, bucaq, digər müxtəlif fiqurların modelini, və
müxtəlif materiallardan hazırlanmıĢ həndəsə fiqurlarını özündə əks etdirir.
Əyaniliklə bağlı çalıĢmalar həndəsə fiqurların xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi ilə əlaqəli hesab əməlləri ilə müĢayət olunur: (tərəflər, bucaq,
perimetr, sahə). Bunlar uĢaqlarda qurma bacarığına, fiqurların dəyiĢdirilməsinə
(yenidən düzəldilməsinə) və müxtəlif quraĢdırmalara maraq formalaĢdırır.
Ġbtidai siniflərdə həndəsə materialları əsasən fiqurlala tanıĢlıq səviyyəsində
keçilir. Burada hər hansı qayda və təriflər öyrədilmir, Ģagirdlər praktiki olaraq
həndəsə fiqurlarını bir-birindən fərqləndirir, onları müqayisə edir kağız üzərində
Ģəklini çəkir və s.
Həndəsə kursunda olan bu ənənəvi çatıĢmazlıqları aradan qaldırmaq
cəhdilə müxtəlif istiqamətlərdə, xüsusilə də, hazırlıq kursunun və onun tədris
edilməsi metodikasının məzmununun təkmilləĢdirilməsi planı istiqamətində
təĢəbbüs göstərilir. Bəzi pedaqoqlar, riyaziyyat dərsliklərində həndəsi
materialların azlığını qeyd edərək, mənimsənilmiĢ anlayıĢ və terminlərin sayını
artırmaqla əlavə tapĢırıqların həndəsi xarakterini daxil etməklə onun məzmununu
geniĢləndirirlər. Bir qrup metodistlər elə birinci sinifdən həndəsənin
öyrənilməsinə dərs saatı ayırırlar, digərləri isə hər bir riyaziyyat dərsində
həndəsəyə hazırlıq elementləri daxil edirlər (10 dəq.), bununla yanaĢı Ģagirdlərin
məkani təxəyyülünün və məntiqi təfəkkürün inkiĢafına yönəltməklə, eləcə də,
uĢaqların fəaliyyəti ilə əlaqəli tapĢırıqların sayını artırmaqla məqsədyönlü iĢ
aparılır.
Ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, hal-hazırda məktəb riyaziyyat təlimində
mövcud olan müxtəlif yanaĢmaların dərin tarixi Y.A.Komenski, Ġ.O.Pestalotsi,
Ġ.F.Herbart, F.Frebel və digər metodist, alimlərin və pedaqoqların dövründən bu
günümüzə qədər davam etmiĢ və gələcəkdə də yeni nəticələrlə zənginləĢəcəkdir.
Hələ yunanıstanda həndəsə təliminin təqlidə çevirməsindən sonra XVIII
əsrin sonlarında Avropada dəqiq elmlərin yüksəliĢi dövrü baĢlamıĢdır. Bu
dövrdə Komenskinin uĢaq təbiətinə (dünyasına) müraciəti, təlimdə müvafiqlik
prinsipini elan etməsi, təhsilin ilk mərhələsində riyaziyyatın, xüsusi ilə də,
həndəsənin təlimində əyani metodun yaranmasının baĢlanğıcı qoyuldu. O
dövrdə bu prinsiplər aĢağı siniflərdə həndəsəyə dair biliklərin tədrisinə iki
yanaĢmanın formalaĢmasını təyin etdi: formal-məntiqi və əyani. Lakin XIX
əsrin ortalarına doğru bu yanaĢmalar nəzərə alınmaqla kiçik məktəb yaĢlı
298
 uĢaqlara həndəsə elementlənin təlimində dörd əsas yanaĢma yarandı. V. Mroçek
və F. Filippoviç onları ibtidai həndəsə biliklərinin formalaĢdırma sistemi kimi
Ģərh etdilər:
1. həndəsi fiqurlar haqqında təlim;
2. genetik sistem;
3. rəsmxət;
4. əyani həndəsə
Həndəsi fiqurlar haqqında təlimin parlaq nümayəndələri hələ XVIII
əsrlərdə Ġ.H.Pestalotsi və V.A.Disterveq olmuĢdur.
Orta məktəbdə iĢlənilən, təkmilləĢdirilən əyani materiallar məhz
həndəsənin ibtidai kursunda toplanılır. Yalnız həndəsəni öyrəməyə nədən
baĢlamalı sualına Ġ.F.Herbart-əĢya və onlar üzərində əməllərlə, V.Disterveq-
həcmli fiqurların həndəsi modeli ilə və Ġ.H.Pestalotsi isə müstəvi fiqurlarla, bir
sözlə, hər bir müəllif özünəməxsus yanaĢırdı.
Məsələn, Ġ.H.Pestalotsi həndəsəni uĢaqlara fiqurlar üzərində öyrədirdi(7
yaĢından). Kvadrat üzərində müxtəlif kombinasiyalar və onun hissələri
Pestalotsiyə həndəsədə ilkin tapĢırıqlar üçün küllü miqdarda material verirdi.
Rəsmxət gözəyarı ölçü götürməyi uĢaqlarda inkiĢaf etdirməklə bərabər,
onlarda rəsm çəkmək qabiliyyətini formalaĢdırırdı. Kvadrata dairə də əlavə
etməklə yenidən onların müxtəlif kombinasiyalarına baxılırdı. Beləliklə, sagirdlər
həndəsi fiqurların xassələri və əlamətlərinin tapılması, onların kombinə edilməsi
və ölçülməsini yerinə yetirirdilər.Yalnız Pestalotsi həndəsəyə dair biliklərin
təcrübədə öyrənilməsini nəzərdən qaçırmıĢdı ki, bu da onun kursuna bir az
quruluq gətirirdi.
Psixoloqların araĢdırmaları göstərir ki,uĢaqlarda analitik bilik və vərdiĢlər
o zaman formalaĢır ki, onlar öyrənilən anlayıĢların mənasını və mənĢəyini düzgün
dərk etsinlər. Bunun üçün Ģagirdlərə elə məsələlər təqdim olunmalıdır ki, həll
zaman onlar dərk etsinlər ki, bu məsələnin həlli digər oxĢar məsələlərin həllinə də
tətbiq edilə bilər. Həndəsə materiallarının öyrənilməsi zamanı qurma
məsələlərinin həll edilməsi həndəsi anlayıĢlar və fiqurlar haqqında uĢaqlarda
dolğun və düzgün təsəvvür formalaĢdırar. Ona görə də bir çox mütəxəssislər
həndəsədə əyaniliyə və həndəsi qurmaya daha çox fikir verməyi təklif edirlər.
Həndəsə ilə tanıĢlıq fiqurlala tanıĢlıqdan baĢladığından uĢaqlarda onların
formalarının fərqləndirə bilmə qabiliyyətlər ilk növbədə inkiĢaf etdirilməlidir.Bu
qabiliyyət onlara həndəsə fiqurlarını tanımağa, fərqləndirməyə və təsvir etməyə
kömək edir.
ġagirdlərdə belə vərdiĢlərin formalaĢdırılmasında əyaniliyin çox böyük
əhəmiyyəti vardır. Bu vərdiĢlər nəticəsində nöqtə, düz xətt, əyri xətt,sınıq xətt,
parça, bucaq, kvadrat, düzbucaqlı,çoxbucaqlı,prizma, paralelopiped, kub,
piramida, silindir,konus, kürə kimi həndəsi fiqurları ilk növbədə formalarına görə
fərqləndirər və onların müəyyən xassələrini aĢkarlayarlar.

299
 Ancaq azyaĢlı uĢaqlarda fəza təsəvvürü formalaĢdırılan zaman nəzərə
almaq lazımdır ki, onlar gördükləri əĢyanın əvvəlcə yerləĢmə vəziyyətini
müəyyən edirlər.Bundan sonra onlarda əĢyanın özü, forması və nəhayət həndəsi
quruluĢu haqqında təsəvvürlər formalaĢır.
Həndəsənin öyrədilməsində əyanilikdən istifadə edilməsi zəruridir.
Əyanilikdən düzgün və səmərəli istifadə edilərsə,uĢaqların fənnə olan maraqlar
artar və onlar müstəqil düĢünmə vərdiĢlərinə yiyələnərlər ki, bu da onların
gələcəkdə müvvəfəqiyyət əldə edə bilmələri üçün zəruridir.
Həndəsə elementlərinin öyrədilməsində istifadə edilən əyani vəsaitlərin
uĢaqların real həyatda müĢahidə etdikləri və ya müĢahidə edəcəkləri real
obyektlərin əyani və ya virtual modellərindən istifadə etmək çox səmərəli ola
bilər.
Əyani modellərdən istifadə edən zaman ilk növbədə Ģagirdlərə fiqurların
ayrı-ayrılıqda modellərini göstərərək onların adlarını soruĢmaq məqsədəuyğundur.
Daha sonra isə bir neçə fiqurun əyani modellərini qarıĢdıraraq adı çəkilən fiqurdan
neçə ədəd olduğu sualını vermək səmərəli olardı.
Ġbtidai siniflərdə həndəsə elementlərinin tədrisində əyanilkdən istifadə
etməkdə əsas məqsəd uĢaqlarda əyani təfəkkürü inkiĢaf etdirməklə bərabər onların
özlərinin müstəqil olaraq və ya müəllimin köməyi ilə bu fiqurların konkret
xassələrini aĢkarlamaqla mücərrəd təfəkkürlərini formalaĢdırmaqdan və bu
təffəkürü sistemləĢdirilməkdən ibarətdir.
Qeyd edək ki, əyani vasitələr müxtəlifdir.Ġbtidai siniflərdə Ģəkillərdən,
əĢyalardan,səs və qrafiki əyaniliklərindən, son zaman isə virtual əyaniliklərdən
istifadə edilir.Hər bir vasitənin müsbət cəhəti ilə bərabər mənfi effektləri də ola
bilər.Ona görə də müəllim bu əyaniliklərdən çox ehtiyyatla istifadə
etməlidir.Məsələn əĢyanın rəngarən Ģəklinin uĢaqlara təqdim edilməsi onların
diqqətini onun formasını əks etdirən həndəsi fiqurun xassələrini aĢkar etməyə
maneçilik törədə bilər.
Fiqurların qeyri-aĢkar xassələrinin uĢaqlar tərəfindən müəyyən edilə
bilməsi üçün müəllim müxtəlif formalı əĢyaların müqaisəsi və müĢahidəsini
onlarla apararsa bu yaxĢı nəticə verə bilər.
I-IV siniflərdə həndəsə elementlərinin öyrənilməsinin əsas vəzifələri,
uĢaqlarda həndəsə fiqurlarının düzgün və dəqiq obrazlarını yaratmaqla, onların
fəza təsəvvürlərini inkiĢaf etdirmək, böyük həyati-təcrübi əhəmiyyətə malik olan
qurma və ölçmə vərdiĢləri ilə təmin etməklə bağlıdır ki, bu da Ģagirdləri gələcəkdə
həndəsəni daha dərindən öyrənmələrinə Ģərait yatatmıĢ olur.
Fəza təsəvvürlərinin formalaĢdırılması əqli tərbiyənin əsası olub,insanın
bütün qavrama fəaliyyəti boyu böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu təsəvvürlər forma,
mövqe, böyüklük, istiqamət və digər fəza münasibət və əlaqələrini özündə əks
etdirən sintetik xarakterə malikdir. Kiçik məktəblilərdə həndəsə fiqurlarına dair
təsəvvürlərin inkiĢafı məsələsi və ümumiləĢdirmə bacarığı ətraf mühitdə həndəsi
obrazları görmək, onların xüsusiyyətlərini ayırmaq, fiqurları qurmaq, baĢqa Ģəklə
300
salmaq, birləĢdirmək, onlarin Ģəklini çəkmək, zəruri hallarda ölçməni yerinə
yetirməyi öyrətməkdən asılıdır.
Ġbtidai siniflərdə tədris edilən həndəsə elementlərinin məzmununda əsas
ideyalarda- həndəsə fiqurlarının əsas xüsusiyyətlərinin invariantlığı öz əksini
tapmalıdır. Həndəsəyə dair biliklərin əldə edilməsi zamanı uĢaqlar fiqurların
birləĢdirilməsi və onların daha sadə hissələrə bölünməsi vərdiĢlərini əldə
etməlidirlər.
UĢaqlar tədricən düz xətt, parça, parçanın ölçülməsi ilə, onların fərqi və
sadə müqayisəsi ilə, bucaqlarla (düz, kor, iti), düzbucaqlı, kvadrat onların
perimetri və sahəsinin hesablanması ilə, fəza fiqurları: kub və düzbucaqlı
paralepiped,onların həcminin hesablanması ilə tanıĢ olurlar.
Bu istiqamətdə əyaniliyə, praktik fəaliyyətə böyük əhəmiyyət verilməlidir.
Ümumiyyətlə uĢaqların həndəsə ilə ilk tanıĢlığı zamanı əyaniliyə müraciət
edilməli, konkret həndəsi obrazlara üstünlük verilməlidir. ġagirdlərin əyani iĢləri
yalnız praktik məqsəd daĢımamalı, həmçinin uĢaqların dünyagörüĢünü,
mücərrədləĢdirmə və ümumiləĢdirmə qabiliyyətlərini, həndəsəyə dair təsəvvür və
təxəyyülünü də inkiĢaf etdirməlidir.
Məsələn, düz xəttin praktik iĢin köməyi ilə öyrənilməsi zamanı uĢaqlar
onun xüsusiyyətlərini anlayaraq təcrübə əldə edirlər. Bunları digər fiqur və
cisimlərin öyrənilməsi haqqında da demək olar.
Həndəsə elementlərinin öyrənilməsinin əsas metodik prinsiplərindən biri
də onun baĢqa fənlərlə-hesab ilə, təsviri incəsənət, əmək, təbiətĢünaslıq fənləri ilə
əlaqəsidir. ―Riyaziyyat-həqiqi aləmin münasibət və məkani formalarının sayını
öyrənən elmdir‖ (Engels). Riyaziyyatın hər iki sahəsi bir-biri ilə sıx bağlı və
davamlı olmalı, bir-birini tamamlamalı və təmin etməlidir.
Fiziki tərbiyə dərslərinin də həndəsənin tədrisinə uyğun halları olur.
Məsələn, bu dərslərdə Ģagirdlər fəza təsəvvürü-istiqamətlə tanıĢlıq əldə edirlər:
sağa, sola, üfüqi və Ģaquli istiqamətlərdə yuxarı və aĢağı hərəkət etmək, düz xətt,
cevrə boyu, düzbucaqlı və kvadrat formada sahənin sərhədləri boyu düzlənir, düz
bucaq Ģəklində irəliləyir, geriyə dönürlər və s.
Ana dili dərslərində mətnlərin oxunuĢunda Ģagirdlər istiqamət, əĢyaların
forması və onların birgə yerləĢdirilməsi haqqında ifadələrə rast gəlirlər.
Beləliklə, bütün fənlərin öyrənilməsi zamanı əĢyaların formaları, onların birgə-
qarĢılıqlı yerləĢdirilməsi haqqında həndəsi təsəvvürlər toplanılır.
ġagirdlərin həndəsə fiqurları haqqında təsəvvürlərinin
formalaĢdırılmasının bazasını onların formaları mənimsəmə qabiliyyəti təĢkil edir.
Bu qabiliyyət uĢaqlara müxtəlif həndəsi fiqurları: nöqtə, düz, əyri, sınıq xətt,
parça, bucaq, çoxbucaqlı, kvadrat, düzbucaqlı və s. öyrənməyə, fərqləndirməyə
Ģəklini çəkməyə imkan verir. Bunun üçün bu və ya digər fiquru onlara göstərmək
və müvafiq terminlə adlandırmaq kifayətdir. Məsələn, parça, kvadrat, düzbucaqlı,
dairə və s. Həndəsi cisimlərlə də eynilə rəftar etmək olar-onların modelini
göstərmək: bu silindirdir (kub, konus və s.). həndəsə fiqurlarlı ilə Ģagirdlərin belə
301
tanıĢlığı onları bütöv obraz kimi mənimsəməyə kömək edir. Və əgər nümunəlrdə
həmin fiqurların yerini və ölçüsünü dəyiĢsək, uĢaqlar səhvə yol verə bilərlər. Tam
obraz kimi həndəsi fiqurun dərk olunması uĢağın həndəsə fiqurlarına dair
təsəvvürlərinin formalaĢdırılmasında hələ birinci mərhələdir.
Bəzən müəllim uĢaqların diqqətini ikinci dərəcəli detala yönəldir. Sinifə
paylanılan materialın çöx bəzədilməsi, naxıĢlanması artıqdır. Cədvəl və sxemlər
onun bəzədilməsinə deyil, yalnız əsas fikrin iĢıqlandırılmasına
yönəldilməlidir.Əyani metodlar pedaqoji prosesin bütün mərhələlərində tətbiq
edilir. Onların rolu təfəkkürə dayaq olmaq, hərtərəfli mənimsəməni, dərketməni
təmin etməkdir. Hər bir müəllim bilməlidir ki, Ģagirdin biliyi onun həyat
təcrübəsinə əsaslananda daha möhkəm, mükəmməl olar. Davamlı olaraq əĢyalar
qrupunu müĢahidə və müqayisə ilə əlaqəli iĢ aparılmalıdır. Didaktik
materiallardan, əyaniliklərdən geniĢ istifadə olunmalıdır. Yeni dərsin
baĢlanmasını müəllim və ya Ģagirdin apardığı müxtəlif nümayiĢlər üzərində
qurmaq məsləhətdir. Riyaziyyat dərslərində həndəsə materialların öyrənilməsində
əyani vasitələrdən istifadə uĢaqlara bütün proqram materialını Ģüurlu və
mükəmməl mənimsəməyə kömək edir.
Yeni materialin tədrisinə müxtəlif əyaniliklərlə baĢlanılması onun Ģagirdlər
tərəfindən Ģüurlu Ģəkildə mənimsənilməsinə köməklik edər..

SUMMARY
There is investigated the benefits of the application of new technologies in
the teaching of mathematics in primary classes in the article.

ƏDƏBĠYYAT
1. Венгер Л.А. Восприятие и обучение: Дошкольный возраст. - М.:
Просвещение, 1968. - 365 с
2. Давидчук А.Н. Развитие у дошкольников конструктивного
творчества. –М.: Пед агогика, 1976. –342 с
3. Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном
образовании.- М.:1994, - 17с
4. Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения.
Общедидактический аспект. - М: Педагогика, 1977.-254с
5. Сибирский учитель, Выпуск №1(18), Январь-Февраль 2002
6. Сибирский учитель, Выпуск №6(22), Ноябрь-Декабрь 2002

302
 Əliyev Rafət Zakir oğlu
Bakı Slavyan Universiteti
1990-CĠ ĠLLƏRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ BEYNƏLXALQ
DANĠġĠQLARDA
ERMƏNĠSTAN-AZƏRBAYCAN MÜNAQĠġƏSĠNĠN HƏLLĠ
MƏSƏLƏSĠ
1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistanın Azərbaycana qarĢı elan
olunmamıĢ müharibəsi tezliklə beynəlxalq diqqəti özünə çəkdi. Azərbaycan
diplomatiyası Ermənistanın təcavüzünü benyəlxalq danıĢıqlar mövzusuna
çevirmək üçün bütün imkanlardan istifadə etməyə çalıĢdı. 1991-1992-ci illərdə
Azərbaycanda mövcud diplomatik səriĢtəsizlik danıĢıqlarda səmərəlilik əldə
olunmasına imkan vermədi. Ancaq 1993-cü ildən sonra, Ulu öndər Heydər
Əliyevin hakimiyyətə qayıdıĢından sonra bu istiqamətdə real addımlar atılmağa
baĢlanıldı. Bütün bunlara baxmayaraq Dağlıq Qarabağ məsələsinin beynəlxalq
səviyyədə diplomatik danıĢıqlar mövzusuna çevrilməsi promleminin
araĢdırılması 1990-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq münasibətlərin və
Azərbaycanın xarici siyasətinin öyrənilməsi baxımından böyük elmi əhəmiyyət
kəsb edir.
Özünün iĢğalçılıq və təcavüzkar siyasətindən dönməyəcəyini dünyaya
«bəyan» edən Ermənistan Dağlıq Qarabağın erməni silahlı qüvvələri ilə
birlikdə mayın 8-də ġuĢanı, mayın 18-də isə Laçını iĢğal etdi [4, s. 14].
YaranmıĢ vəziyyət bölgədə gərginliyin daha da artmasına gətirib çıxartdı.
Mayın 10-da ATƏM nümayəndələrinin vasitəçilik statusunda yaranmıĢ
vəziyyəti təhlil etmək və təkliflər vermək məqsədi ilə bölgəyə gəlmək cəhdləri
Ermənistanın məkrliyi və maneə yaratması üzündən boĢa çıxdı.
1992-ci ilin mayın 21-də ABġ-ın Dövlət departamenti Minsk Konfransı
iĢtirakçılarının fövqəladə iclasının çağrılması təklifini açıqlayan Bəyanat ilə
çıxıĢ edir [9, p.46]. Bəyanatda «Azərbaycanın digər bölgələrinə münaqiĢənin
yayılması» açıq Ģəkildə pislənilir, «Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə riayət
olunması» tələbi irəli sürülür. Lakin, əfsuslar olsun ki, Ermənistanın iĢğalçılıq
siyasətinə cavab verməyən bu bəyanat onun tərəfindən rədd edilir. Ermənistan
özünün veto hüququndan istifadə etdi.
Azərbaycan bu vəziyyətlə heç də razılaĢa bilməzdi. Azərbaycan
diplomatiyası «konsensus minus bir» prinsipinin tətbiq edilməsi tələbi ilə çıxıĢ
edir. Azərbaycanın bu prinsipə müraciəti çox düzgün, siyasi baxımdan
əlveriĢli, hüquqi baxımdan isə məqbul idi. Lakin, tarixdə həmiĢə olduğu kimi,
Azərbaycana qarĢı gizli niyyətlər, Ermənistana edilən havadarlıqlar özünü bu
dəfə də büruzə verdi. Yunanıstanın və Fransanın mənfi mövqeləri nəticəsində

303
Azərbaycanın təklifi qəbul olunmur. Azərbaycan diplomatiyası Avropanın XIX
əsr diplomatiyası – məkrli və gizli diplomatiyası ilə üzləĢir.
Minsk Konfransının çağrılması ilə bağlı 1992-ci ilin iyun-sentyabr
aylarında Romada aparılan danıĢıqlar (5 dəfə danıĢıqlar aparılmıĢdı) heç bir
nəticə vermir [5, c.93-95]. Azərbaycan diplomatiyasının danıĢıqları bir
məcraya yönəltmək cəhdləri də müsbət nəticə vermir [3. s. 16-27]. Bununla
belə, Azərbaycan öz növbəsində Ermənistanın da dəstəklədiyi mövqelər üzrə
qərarların qəbul olunmasına imkan vermir. Mübahisələr əsasən iki məsələ
ətrafında idi:
1. Dağlıq Qarabağ erməni icması nümayəndələrinin rəsmi statusu ilə bağlı
məsələ;
2. Erməni silahlı qüvvələrinin hərbi əməliyyatlarda iĢtirakı və onların qeyri-
insani hərəkətlərinə görə Ermənistan hökumətinin məsuliyyəti ilə bağlı
məsələ [10, p.61-62].
DanıĢıqlarda yeganə olaraq bir məsələ ətrafında ümumi razılıq əldə
olundu. Bu da ki, münaqiĢə bölgəsində sülhməramlı qüvvələrin yerləĢdirilməsi
haqqında tərəflər arasında əldə olunmuĢ razılaĢma idi [8, c.169). Bununla
bərabər qeyd etmək lazımdır ki, həmin qüvvələrin ATƏM və ya BMT
komandanlığı altında olması məsələsi öz həllini tapmadı. Yəqin belə bir fikir
söyləmək olar ki, həmin illərdə Qərbi dövlətləri, xüsusən də ABġ və Fransa,
Yeni Avropada NATO-nun yeni stratetigiyasının layihəsində regional
münaqiĢələrin həllində həmin təĢkilatın rolunun paritet olması ideyasına
üstünlük verirdilər.
Bu problemin mövcudluğu vacib bir məsələyə münasibətdə yaranmıĢ
ikili vəziyyətlə bağlı idi. Bir yandan münaqiĢənin həlli məsələsi mövcud
beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin tələblərinə və beynəlxalq
təcrübəyə əsasən BMT-nin səlahiyyətlərinə daxil idi, o biri tərəfdən isə 1992-ci
ilin mayından baĢlayaraq ATƏM BMT Nizamnaməsinin VIII fəslinə uyğun
olaraq regional razılaĢma statusunda sülhməramlı əməliyyatlar aparmaq
səlahiyyətindən çıxıĢ edərək münaqiĢənin həlli prosesinə qoĢulmaq niyyətini
açıq bildirdi.
1992-ci ilini may-dekabr aylarında Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq
Qarabağ münaqiĢəsinin həllinə dair münasibətdə ATƏM və BMT arasında
səlahiyyətlər bölgüsünün və rolların müəyyən olunmaması bir neçə obyektiv və
subyektiv Ģərtlərlə səciyyələnirdi:
1. Ermənistan tərəfindən münaqiĢə bölgəsində gərginliyin artması və geniĢ
iĢğalçılıq siyasətinin mövcudluğu hərtərəfli olaraq sülh prosesini
sürətləndirə və səmərə əldə etməyə imkan vermədi. Yəni, sülh prosesinin
inkiĢaf etməməsi münaqiĢənin həlli ilə bağlı beynəlxalq institutlaĢdırmanı
müəyyən etməyə imkan vermədi;
304
 2. Byenəlxalq təcrübədə BMT və ATƏM arasında münaqiĢələrin həlli ilə
bağlı birgə fəaliyyət bazasına malik deyildilər. Yəni, hər iki təĢkilat
arasında münasibətləri nizamlayan hüquqi normalar müəyyən
edilməmiĢdi;
3. MünaqiĢə ilə bağlı maraqlı olan dövlətlər arasında (Azərbaycan,
Ermənistan, Rusiya, Ġran, Türkiyə, ABġ, Fransa və b.) BMT və ya
ATƏM-ə veriləcək üstünlük məsələsində müxtəlif mövqelərin
mövcudluğu bu problemin olmasını Ģərtləndirən amillərdən sayıla bilər.
Mövcud problemlər 1992-ci ilin 14-15 dekabrında ATƏM ġurasının
Stokholm görüĢündə münaqiĢənin həlli ilə bağlı hər hansı bir real təĢəbbüsün
irəli sürülməsinə imkan vermədi. Yeganə olaraq Nazirlər ġurası bircə onunla
kifayətləndi ki, «sülh prosesinin inkiĢafına dair yorulmaz səylərin davam
etdirilməsi» xahiĢi ilə M.Rafaelli və Minsk qrupuna müraciət qəbul olunur [4,
s. 19].
ATƏM-in 1992-ci ildə münaqiĢə ilə bağlı münasibətində Azərbaycanın
diplomatik səhvləri də müəyyən nəticələrin əldə olunmamasına səbəb oldu.
Azərbaycanda vahid siyasi qüvvənin olmaması bütün imkanları səfərbərliyə
almaq imkanı vermədi [1, I c., s. 29-32].
ATƏM öz növbəsində münaqiĢəni diqqət mərkəzində saxlamaq üçün
bəzi real addamılar atmağa cəhd göstərir. Belə ki, 1992-ci ilin 5-6 noyabrında
ATƏM-in YVġK-nin Praqada keçirilən növbəti 17-ci görüĢündə munaqiĢə
bölgəsinə qabaqcıl müĢahidəçilər qrupu göndərilməsi məsələsi ilə məĢğul ola
biləcək və Vyanada yerləĢdiriləcək xüsusi qrupun yaradılması haqqında razılıq
əldə olunur. Bu qrupun yaradılması zərurəti, qeyd etdiyimiz kimi, ATƏM
tərəfindən münaqiĢəni diqqətdə saxlamaqla bağlı idi. Qrupun fəaliyyəti
münaqiĢənin davam etdirilməsi müddəti ilə məhdudlaĢdırılırdı. MünaqiĢə
dövründə isə onun fəaliyyətinin müddəti ilə bağlı görüĢdə xüsusi qərar qəbul
edilmədiyindən onun iĢini münaqiĢə müddəti ilə bağlamaq daha düzgün olardı.
GörüĢdə, eyni zamanda, bölgəyə öz müĢahidəçilərini göndərən
dövlətlərdən xahiĢ olunur ki, onlar həmin Ģəxsləri ATƏM-in müĢahidəçilər
qrupunun tərkibinə salsınlar [6, c. 34-35]. Bu öz növbəsində, münaqiĢənin həlli
ilə bağlı ayrı-ayrı səyləri vahid qurum altında birləĢdirmək məqsədi güdürdü.
Məhz bu məqsədlə 1993-cü ilin yanvarında M.Rafaelli xüsusi danıĢıqların
aparılmasına nail ola bilir. Həmin danıĢıqların nəticəsində 1993-cü ilin fevralın
26-da Romada Minsk konfransı çağrılır. Konfransın əldə etdiyi nəticə ondan
ibarət olur ki, martın 2-də iĢtirakçılar tərəfindən münaqiĢə ilə bağlı ilkin
razılaĢma imzalanır. Sənədin əsas müddəaları aĢağıdakılardan ibarət idi:
AtəĢkəsin monitoringinə dair müĢahidəçilər missiyasının bölgədə
yerləĢdirilməsi; Hərbi hissələrin aralanması; Xarici hərbi müĢahidəçilərin
bölgədən çıxarılması; Hərbi texnikanın münaqiĢə zonasından çıxarılması;
Qaçqınların öz yurdlarına qaytarılması.
305
 Lakin əfsuslar olsun ki, bunların tətbiqi obyektlərinə gəldikdə, onlar
ancaq Dağlıq Qarabağın özünə yox, ətraf bölgələrinə Ģamil edilirdi.
Konfransda Azərbaycan nümayəndə heyəti Dağlıq Qarabağın tərksilah
olunması təklifini irəli sürür [4, c.32). Lakin, bu təklif qəbul olunmur.
Hər dəfə olduğu kimi, bu dəfə də sülh prosesi Ermənistan tərəfindən
dayandırılır və onun mövcudluğu sülh danıĢıqlarını təhlükə altına qoyur.
Martın sonlarında Ermənistan silahlı qüvvələrinin Kəlbəcərin iĢğalı məqsədilə
bağlı apardığı hərbi əməliyyatlərı Azərbaycanı YVġK-nin fövqəladə
sessiyasının çağrılması tələbini irəli sürməyə vadar edir [7, c. 34]. ATƏM-in 17
iĢtirakçı-ölkəsi Azərbaycanın haqlı tələbinə dəstək verdi [7, c. 35].
Azərbaycanın YVġK-nin fövqəladə sessiyasının çağrılması tələbinin hüquqi
əsası mövcud idi. Bu qaydada fövqəladə sessiyanın çağrılması mexanizmi
1991-ci ildə Nazirlər ġurasının Berlin görüĢündə yaradılmıĢdı. Berlin
mexanizmi haqqında sənədin 2 Əlavəsinin 2.6 bəndinə əsasən bu təklifin qəbul
olunması üçün 12 dövlət-iĢtirakçı tərəfindən dəstəklənməli idi.
Həmin fövqəladə sessiya danıĢıqların formatı olan YVġK-nin 21 görüĢü
(26-29 aprel 1993-cü il) zamanı keçirilir. Sessiyada ABġ, ATƏM-in Sədri
(Ġsveç) və M.Rafaelli tərəfindən «Kəlbəcərdən və Azərbaycanın yaxınlarda
digər iĢğal olunmuĢ ərazilərindən iĢğalçı qüvvələrin dərhal və tam çıxarılması»
haqqında sessiyanın sənədi kimi birgə irəli sürülmüĢ Bəyannamə Ermənistanın
mövqeyi nəticəsində qəbul olunmur. Ermənistan bu sənəddə özünün təcavüz
siyasətinin əksini gördüyündən onu rədd edir. Buna cavab olaraq Azərbaycan
və ona dəstək verən Türkiyə «konsensus minus bir» prinsipinin tətbiq edilməsi
təklifini irəli sürürlər. Lakin, bu dəfə də bəzi dövlətlərin – Fransa, Yunanıstan
və b. ermənipərəst mövqeləri nəticəsində bu təklif qəbul edilmir.
ATƏM tərəfindən münaqiĢə nəticəsində yaranmıĢ gərgin vəziyyətin
aradan qaldırmaq təĢəbbüsü, ATƏM-in özünün zəif mexanizmə malik olması
üzündən, iflasa uğradığından BMT-nin mövcud mexanizmi iĢə düĢür. BMT-nin
Təhlükəsizlik ġurası münaqiĢə bölgəsində yaranmıĢ vəziyyəti müzakirə edərək
onun beynəlxalq təhlükəsizlik və sülhün saxlanılması üçün təhlükə mənbəyi
olduğu nəticəyə gəlir. Və bu nəticə özünü 30 aprel 1993-cü ildə BMT-nin Tġ-
sının qəbul etdiyi 822 saylı Qətnaməsində əksini tapır [4, s. 102].
Mövcud beynəlxalq vəziyyət göstərdi ki, BMT-nin münaqiĢələrin həlli
üzrə mexanizmi ATƏM-in eyni mexanizminə nisbətən daha çevik, daha
səmərəli, daha təsirli, daha nəticəlidir. Elmi araĢdırmalar belə bir nəticəyə
gəlməyə əsas verir ki, bunun səbəbini daha çox ATƏM çərçivəsində qəbul
edilmiĢ səsvermə prosedurasının xüsusiyyətlərində axtarmaq lazımdır. Bir
dövlətin iradəsinə (konsensus) və çox dövlətin mövqeyinə («konsensus minus
bir») əsaslanan səsvermə prosedurası təcrübədə, xüsusən də münaqiĢələrin həlli
prosesində hes də özünü doğrultmur.

306
 Bütün bunlara baxmayaraq BMT Tġ-nın həm 822, həm 853 (1993), həm
874 (1993), həm də ki, 884 saylı Qətnamələri (173. Res.822, 853, 874, 884)
BMT tərəfindən münaqiĢənin ATƏM çərçivəsində həllinə dəstək verilməsini
nümayiĢ etdirdi. Bununla da BMT münaqiĢənin həlli üzrə mandatı ATƏM-ə
verilməsini dəstəkləyərək:
 ATƏM çərçivəsində sülh prosesini və ATƏM-in Minsk Qrupunun
«yorulmaz səylərini» «Ģərtsiz olaraq dəstəklədiyini» bildirir;
 MünaqiĢənin nizamlanması məqsədilə tərəfləri aralarında ATƏM-in
Minsk Qrupunun sülh prosesi çərçivəsində danıĢıqların bərpa olunmasına
təkidlə çağırır;
 Qətnamələrin müddəalarının həyata keçirilməsi istiqamətində Minsk
Qrupunun davam edən sülh səylərini dəstəkləyir;
 ATƏM-in Minsk Qrupu tərəfindən hazırlanmıĢ «DəyiĢdirilmiĢ təcili
tədbirlər cədvəli»nin qəbul edilməsini tərəflərə tövsiyə edir;
 BaĢ Katibdən ATƏM-in Minsk Konfransına nümayəndə göndərilməsi
haqqında xahiĢ olunur və ona Konfrans çərçivəsində sülh danıĢıqlarına
zəruri yardımının göstərilməsi tapĢırılır (əsasən texniki-informativ yardım
nəzərdə tutulur);
 ATƏM-in müĢahidəçilər missiyasına dəstək verdiyini bildirir [4, s. 103].
1992-1993-cü illərdə Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ
münaqiĢəsinin beynəlxalq həlli prosesinin gediĢatı BMT və ATƏM arasında
münaqiĢəyə münasibətdə yanaĢmalara aydınlıq gətirdi. Bir yandan beynəlxalq
təhlükəsizliyin və sülhün pozulması amilinin mövcudluğu BMT-nin, o biri
tərəfdən isə regional prosesləri nəzarət altına almaq istəyən ATƏM-in
mövqelərində müxtəliflik öz həllini ATƏM-in xeyrinə dəyiĢməkdə tapdı.
BMT-nin məlum qətnamələri bir daha təsdiq etdi ki, ATƏM və BMT arasında
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həlli məsələsi ilə bağlı
əməkdaĢlıq ATƏM-in siyasi-hüquqi rəhbərliyi altında həyata keçiriləcək.
BMT-nin bütün qətnamələrində, xüsusilə son iki qətnamələrində irəli sürülən
təkliflər və tələblər M.Rəfellinin təkliflərinə və ATƏM-in təĢəbbüslərinə uyğun
idi. Xüsusilə bu uyğunluq özünü aĢağıdakı məsələlərdə büruzə verdi:
 Ağdam və Zəngilan bölgələrinin iĢğalı pislənilir;
 Mülki Ģəxslərə qarĢı yönələn hucumları və mülki obyektlərin
bombalanması pislənilir;
 Bütün hərbi əməliyyatların dərhal dəyandırılması, o cümlədən Ağdam,
Zəngilan və yaxınlarda iĢğal olunmuĢ Azərbaycan Respublikasının digər
bölgələrindən cəlb olunmuĢ iĢğalçı qüvvələrin dərhal, tam və qeyri-Ģərtsiz
çığarılması tələb olunur.
822 saylı (29 aprel 1993) qətnamədən savayı digər bütün qətnamələr
siyasi-hüquqi və məzmun etibarilə BMT BaĢ katibinin məruzələrinə yox,
ATƏM-in Minsk Konfransının Sədri M.Rafaellinin məruzələrinə əsaslanırdı.
307
 Nəzərə alsaq ki, BMT Nizamnaməsinin 54 maddəsinə görə tam məlumatın
alınması funksiyası əsasən BaĢ katib tərəfindən həyata keçirilirdi, onda belə bir
nəticəyə gəlmək olar ki, BMT tam məzmunlu məlumatın mənbəyini ATƏM-də
və onun müvafiq strukturlarında görürdü.
1993-cü ilin martın 2-də BMT və ATƏM arasında əldə olunmuĢ
razılılaĢmaya əsasən BMT rəsmi olaraq münaqiĢənin ATƏM çərçivəsində
həllinə üstünlük verdiyini bəyan etdi və ATƏM çərçivəsində daimi «müĢahidə
missiya»larının təĢkil olunmasına razılıq verdi. Bu razılaĢmanın həmin
müddəasına, yəni BMT mandatına əsasən 1993-cü ilin yazında Vyanada
MünaqəĢələrin qarĢısının alınması Mərkəzinin çərçivəsində Ġlkin Əməliyyat
PlanlaĢdırılması üzrə Qrup yaradılır [4, s. 71). Qrup tərəfindən əməliyyatın beĢ
mərhələdə aparılması planlaĢdırılır: Onlardan biri yoxlama mərhələsi, dördü isə
monitorinqdən ibarət olmalı idi. Birinci mərhələdə atəĢkəsin əldə olunması və
silahlı qüvvələrin Kəlbəcər bölgəsindən çıxarılmasına nail olunmalı idi. Son
mərhələnin həyata keçirilməsində nəzərdə tutulurdu ki, PlanlaĢdırma Qrupuna
əsasən hərbiçilərdən ibarət olan 600 nəfərdən ibarət heyət daxil olmalıdır. Eyni
zamanda əməliyyatda BMT-nin Hollan təpələrindəki sülhməramlı qüvvələrinin
bir həssəsi də iĢtirak etməsi nəzərdə tutulurdu.
ATƏM-in və PlanlaĢdırma Qrupunun yaxından iĢtirakı nəticəsində 822
saylı qətnaməninin Ģərtlərini yerinə yetirmək üçün Azərbaycan, Ermənistan
prezidentləri və Dağlıq Qarabağ icması nümayəndəsi («Ali Sovetin Sədri»)
tərəfindən «Təxirəsalınmaz tədbirlər Cədvəli» tərtib və qəbul olunur [4, s. 73].
Bu Cədvələ əsasən Minsk Qrupu 1993-cü ilin iyun-iyul aylarında bölgədə
xüsusi tədbirlər həyata keçirməyi qərara alır. Lakin Ermənistanın yenə də öz
«prinsiplərinə sadiqliyi» bu tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan vermədi.

SUMMARY
In article features of the international negotiations on the Question of
Armenia-Azerbaijan Conflict are analyzed. It is noticed, that positions of the
United Nations and OSCE at negotiations not always were effective. The
destructive position of Armenia at negotiations has resulted conditions escalation
in region. The Initiative of Peace of Azerbaijan became positive during these
negotiations.

ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan beynəlxalq aləmdə. /Azərbaycan Respublikasının prezidenti
Heydər Əliyevin 1993-1998-ci illərdə xarici ölkələrə səfərlərinə dair
materiallar/. I-V cildlər, Áàkı, ġuĢa nəĢriyyatı, Göytürk, 1996-2000, (I c.-
267 s.; II c.- 761 s.; III c.- 776 s.; IV c.- 520 s.; V c.-628 s.)

308
2. ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və Ġnsan Hüquqları Bürosunun Direktoru
ilə görüĢ / DirçəliĢ-XXI əsr, № 21-22, 1999. s.172.
3. Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1991-1995-ci
illər). Bakı: Gənclik, 1996,140s.
4. Rəcəbli A.Ə., Əliyev O.Ə. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ
münaqiĢəsi. «Beynəlxalq münasibətlərin aktual problemləri». I BuraxılıĢ.
Bakı, BSU, 2002, 101 s.
5. Библиография, касающаяся Верховного комиссара ОБСЕ по делам
национальных меньшинств: документы, выступления и
соответствующие публикации. 3 издание. Фонд по межэтническим
отношениям. Гаага, 1997, 694 с.
6. Обзор долгосрочных миссий ОБСЕ и деятельности ОБСЕ на местах.
ЦПК Секретариата ОБСЕ. Прага, 2001, 473 с.
7. Смокль Б. Политика ООН и ОБСЕ в Закавказье. Пер. с англ.
Секретариат ОБСЕ. Прага, 1999, 296 с.
8. Хойнк В. От СБСЕ к ОБСЕ. Заявления и выступления (1993-1996).
Секретариат ОБСЕ. 1998, 285 с.
9. Этнополитические конфликты в Закавказье: их истоки и пути решения.
Центр международного развития и конфликтологии. Под ред.
Б.Сандерса. Мерилендский Университет. США. 1997, 177 с.
10. Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno-
Karabakh. Helsinki Watch, New York, USA, 1992, 84 p.

Əliyev ġirinbəy Hacıəli oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

IX-X əsrlər ġĠMAL – QƏRBĠ AZƏRBAYCANDA ĠSLAMIN YAYILMASI

MƏSƏLƏSĠNƏ DAĠR

IX əsrin ikinci yarısında Xilafətin süqutu ilə Azərbaycanda baĢlanan siyasi

dirçəliĢ nəticəsində ġimal-Qərbi Azərbaycan torpaqlarında ġəki çarlığı (886 -
1104) yaranmıĢdı. M. Kalankatuklunun verdiyi məlumata görə, 886-cı ildə
―mömin knyaz Hammam tənəzzül etmiĢ Albaniya çarlığını bərpa etdi‖ ( 1, s. 200,
Kalankatuklu, III, 18; 1, s. 234, qeyd 94, 106; 2, s. 374, qeyd 6; 3, s. 181). Qafqaz
Albaniyasının qanuni varisi kimi meydana gəlmiĢ və ―albanların çarı‖ titulunu (4,
s. 66; 5, s. 47-48; 6, s. 127; 7, s. 38) özündə saxlayan ġəki çarlığı 886 – 1104-cü
illərdə, təxminən 230 ildən çox mövcud olmuĢdur (8, s. 116 - 173). Hammamın
qurduğu bu dövlət ərəb mənbələrində ġəki, erməni mənbələrində Albaniya, gürcü
mənbələrində isə Hereti çarlığı kimi təqdim olunur (7, s. 38). ġəki çarlığının sabit
ərazisinə cənubda Kür çayı, qərbdə Turdos xevi – ġtoris xevi – Samebis xevi
çayları, Ģərqdə Qəbələyədək olan ərazilər daxil olmuĢdu (9, s. 22-24; 10, s. 100-
309
101, 125-126). BaĢqa sözlə, Kürdən Ģimala Qəbələdən Telaviyədək əraziləri əhatə
edən ġəki çarlığı 1014-cü ildə Kaxeti knyazlığı ilə siyasi birləĢmədən sonra (6, s.
128; 11, s. 161; 8, s. 138-139), qərbdə Araqvi çayınadək uzanmıĢdı.
Müvafiq dövrdə Azərbaycanda yaranmıĢ digər feodal dövlətləri
(ġirvanĢahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, ġəddadilər) sırasında ġəki çarlığı
əhalisinin böyük əksəriyyətinin xristian - monofizit olması ilə seçilirdi (4, s. 53; 5,
s. 34; 6, s. 127). Məhz bu amil ġirvanĢahlar, ġəddadilər, Tiflis müsəlman
əmirliyi timsalında islam-türk birliyinin dərin kök saldığı müsəlman dövlətlərinin
əhatəsində olan ġəki çarlığının Gürcüstanla siyasi-iqtisadi, eləcə də dini-mənəvi
yaxınlığına ciddi təsir göstərmiĢdir. Bundan əlavə, ―kafürlərə qarĢı müqəddəs
müharibə‖ (12, s. 56) aparan digər Azərbaycan feodal dövlətlərindən fərqli olaraq,
ġəki çarlığı qonĢu xristian dövlətlərlə yanaĢı bu siyasətin hədəfinə çevrilirdi.
Məlumdur ki, artıq VIII əsrin əvvəllərində islam dini Azərbaycanda hakim
din oldu (3, s. 87 - 89). Cənubi Qafqazda Tiflis ―islamın sərhəd Ģəhəri‖ (13, s. 15)
hesab olunurdu. Lakin, ―kitab əhli‖ olan Arran əhalisi, xüsusilə də Arranın dağlıq
vilayətlərinin əhalisi arasında islamlaĢma prosesi Azərbaycanın digər bölgələri ilə
müqayisədə nisbətən zəif olmuĢdur. Xilafət dövründə yeni dinin ġimal-Qərbi
Azərbaycan torpaqlarında müvəffəqiyyətlə yayıla bilməməsini müxtəlif
səbəblərlə izah etmək olar. ĠĢğalın ilk dövründə, baĢqa sözlə Əməvilərin
hakimiyyəti dövründə (661 – 750) istila olunmuĢ ölkələrdə əhali etiqad
məsələsində sərbəst idi. Əvvəlki dini etiqadında qalanlar və islamı qəbul
etməyənlər xəracdan əlavə cizyə adlanan vergi verməli idilər (14, s. 249). Lakin
burada da müəyyən istisnalara yol verilirdi. Məsələn, Əməvilər dövründə
vergilərlə bağlı əmr olunmuĢdu ki, keĢiĢlərdən bir Ģey alınmasın. KeĢiĢlərə belə
münasibətin səbəbi o idi ki, ərəblər Arran, Ermənistan və digər xristian
ölkələrində kilsələrə himayəçilik edir, onların toxunulmazlıq və vergidən azad
olmaq hüququ olduğunu qəbul edirdilər (3, s. 114). Ərəblər ruhanilər vasitəsilə
xristian əhalini itaətdə saxlamaqda maraqlı idilərsə, ruhanilər də imkan daxilində
xristianlığın qorunub saxlanmasında maraqlı idilər.
Digər tərəfdən, ərəblər öz hərbi səfərlərində itaət altına aldıqları
xalqlardan döyüĢçü kimi istifadə edirdilər. Bu hərbi səfərlərdə xristianlardan
(zimmilər) ibarət hərbi birləĢmələr də mühüm rol oynayır və əlahiddə döyüĢ
vahidləri kimi əməliyyatlarda iĢtirak edirdilər. Zimmi birləĢmələri ərəb
qoĢunlarında müqavilə əsasında vuruĢurdular və dövlət hesabına dolanmırdılar.
Onlar yalnız qənimətin bölüĢdürülməsində iĢtirak edirdilər. Zimmilərin yerli
birləĢmələri ərəblərə silahlı kömək göstərəndə, ərəblər onları vergi ödəməkdən
azad edirdilər, çünki hərbi xidmət vergini əvəz edirdi (3, s. 83-84). Hələ
cəngavərlik dövrünü yaĢayan ġimal-Qərbi Azərbaycan tayfaları da ərəblərin
xəzərlərə qarĢı yürüĢlərində fəal iĢtirak edirdilər. Mənbələrdə ġimal-Qərbi
Azərbaycanın avtoxton etnoslarından sayılan müasir ingiloyların əcdadı olmuĢ
qədim gellərin hərbi birləĢmələrinin müvafiq yürüĢlərdə iĢtirakı barədə qiymətli
məlumatlara rast gəlinir. Bəlazurinin verdiyi məlumata görə, Ərməniyə hakimi
310
Mərvan ibn Məhəmməd gellərin Ģahına – FilanĢaha əmr etmiĢdi ki, yalnız
müsəlmanların hücumlarında iĢtirak etsin (15, s. 19). Bəlazurinin verdiyi digər
məlumatda göstərilir ki, Mərvan ərəblərin təəbəliyində olan... FilanĢaha onun
müsəlman ordusuna münasibətdə qayğıkeĢliyinə, hərbi rəĢadətinə, fədakarlığına
və tərifəlayiq hərəkətlərinə görə heç bir vergi təyin etmədi (15, s. 19).
ġimal-Qərbi Azərbaycanda islam dininin geniĢ yayıla bilməməsinə təsir
göstərən digər mühüm amil müvafiq torpaqların mütəmadi olaraq xəzərlərin
hücumlarına məruz qalması və zaman-zaman onların nəzarəti altına düĢməsi idi.
VII əsrin ortalarından baĢlayaraq VIII əsrin sonlarınadək davam edən ərəb – xəzər
qarĢıdurması Ģəraitində ərəblər ġimal-Qərbi Azərbaycanda möhkəmlənə
bilmirdilər. A.Y. Krımskiyə görə, xəzərlər Arranda yüz il hökümranlıq etmiĢdilər
(3, s. 113). Konkret faktlara müraciət etsək görərik ki, xəlifə II Yəzidin (720 -
724) xristian əhaliyə qarĢı sərt siyasət yürütdüyü zaman (3, s. 116-117) ġimal-
Qərbi Azərbaycan torpaqları xəzərlərin nəzarəti altında idi (3, s. 106). Bu mənada
xəzərlər təkcə ġimal-Qərbi Azərbaycanda deyil, ümumiyyətlə ġimali Qafqazda
islamın irəliləməsinin qarĢısını alan ciddi qüvvə kimi tarixin səhifələrinə
düĢmüĢlər.
Ġslam dininin qəbul etdirilməsi sahəsində kəskin dönüĢ yalnız Xilafətdə
Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsindən (750-ci il) sonra baĢ verdi. Albaniyada
xristianlığın geniĢ yayıldığı dağlıq və dağətəyi yerlərdə (əsasən Albaniyanın qərb
və Ģimal-qərbində) islam dini düzən yerlərdə olduğu kimi geniĢ yayılmadı və
yeganə hakim dinə çevrilmədi. Ümumiyyətlə, ərəblər qeyri-kitab əhli sayılan
atəĢpərəst və bütpərəst əhaliyə münasibətdə islamın qəbul etdirilməsində nə qədər
israrlı idilərsə, kitab-əhli olan xristianlara (zimmilər) münasibətdə bir o qədər
mülayim idilər. Digər tərəfdən, Ġbn Xəldunun söylədiyinə görə, ərəblər dağlıq
yerlərə deyil, düzənlik yerlərə basqın etməyə meyl göstərirdilər...(3, s. 87).
Xilafət dövründə islam dini ġimal-Qərbi Azərbaycan tayfaları arasında da
müəyyən qədər özünə yer ala bilmiĢdir. VIII əsrdə Məsləmə ibn Əbdülməlikin
Qafqazda ―bir çox xalqlara islamın qəbul etdirdiyini‖ qeyd edən XII əsr ərəb
müəllifi əl-Qərnati (1080 - 1170) islamı qəbul etmiĢ xalqlar sırasında gelləri –
Filanı ayrıca qeyd edirdi (16, s. 160). ġübhəsiz, ərəblərin hakimiyyəti altına düĢən
FilanĢahların və digər iri feodalların öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlamaq
məqsədilə həm də yeni dini qəbul etmələri təbii bir proses idi. Lakin əl-
Qərnatinin hələ VIII əsrdə ġimal-Qərbi Azərbaycanda yaĢayan tayfalardan biri
olan Filan (gel) tayfalarının kütləvi Ģəkildə islamı qəbul etmələri haqqında
məlumatı digər mənbələr (ərəb, gürcü, erməni) tərəfindən təsdiq olunmur.
Mənbələrdən yalnız əhalinin müəyyən təbəqələrinin (əsasən tacirlər, sənətkarlar
və b.) islam dinini qəbul etdikləri məlum olur.
X əsr ərəb müəllifi Ġbn Rüstə yazırdı ki, Xayzan Ģəhərində üç dinə sitayiĢ
edən və Adzarnarse (Adarnerseh – Ə.ġ.) adlanan çar var. O, cümə günü
müsəlmanlarla, Ģənbə günü yəhudilərlə (çox güman ki, iudaizmi qəbul etmiĢ və
bölgədə məskunlaĢmıĢ xəzərlər – Ə.ġ.), bazar günü isə xristianlarla ibadət edir
311
(17, s. 49). Digər X əsr ərəb müəllifləri Məsudi və əl-Müqəddəsinin məlumatları
bölgədə islam dininin tutduğu mövqeyi ilə bağlı aydın təsəvvür yaradır. Sanariya
çarlığı (Ģahlığı) yaxınlığında xristian dininə sitayiĢ edən Ģekinlər (Ģəkililər – Ə.ġ.)
tayfasını qeyd edən Məsudi burada ticarət və müxtəlif sənətlə məĢğul olan çoxlu
sayda müsəlmanın yaĢadığını göstərirdi. Məsudi həmçinin kitabını yazdığı zaman,
yəni 944 – cü ildə Ģekinlərin çarının Adernerse ibn-Hammam olduğunu yazırdı
(18, s. 57). Ərəb mənbəsini rus dilinə tərcümə etmiĢ N.A. Karaulova düzgün
olaraq, Ġbn Rüstə və Məsudinin eyni hökmdardan bəhs etdiklərini qeyd edirdi (17,
s. 49). Əl-Müqəddəsi isə yazırdı: ―ġəki – düzənlikdə Ģəhərdir. Əhalisinin çoxu
xristiandır. Came məscid müsəlmanların bazar meydanındadır‖(16, s. 131).
Müəllif Albaniyanın Ģimal-qərb sərhədinində bilavasitə gellərin (herlərin) etnik
ərazisində yerləĢən Tebla (Telavi) haqqında yazırdı: ―Tebla – burada
müsəlmanların 500 evi vardır. Əhalisinin əksəriyyəti xristiandır. Səfalı yerdir‖(16,
s. 132).
Əslində, X əsr ərəb müəllifləri Ġbn Rüstə, Məsudi və əl-Müqəddəsinin
ġimal-Qərbi Azərbaycan əhalisinin dini etiqadı ilə bağlı məlumatları IX əsrin
ikinci yarısında yaranmıĢ ġəki çarlığında mövcud dini durum haqqında kifayət
qədər təsəvvürlərin yaranmasına imkan verir. Məlumatlardan göründüyü kimi,
müvafiq dövrdə ġəki çarlığı əhalisinin böyük əksəriyyəti xristian olaraq qalırdı.
Bununla belə, islam dini mənbə müəlliflərinin diqqətini özünə cəlb edəcək
səviyyədə ġimal-Qərbi Azərbaycana nüfuz edə bilmiĢdir. Əvvəllər əhalisi əsasən
atəĢpərəst və bütpərəst olan digər Azərbaycan vilayətlərindən fərqli olaraq, islam
dini xristianlığın geniĢ yayıldığı Arranda, o cümlədən ġimal-Qərbi Azərbaycanda
məcburi deyil, əhalinin könüllü olaraq yeni dini qəbul etməsi yolu ilə yayılırdı.
Yeni dini əlavə vergi ödəmək imkanına malik olmayan kəndlilər, müsəlmanlara
verilən üstünlüklərdən faydalanmağa çalıĢan tacirlər və sənətkarlar,
hakimiyyətlərini qoruyub saxlamağa çalıĢan yerli feodallar və hakim zümrələr
qəbul edirdi.
Sacilər, Salarilər kimi qüdrətli Azərbaycan sülalələrinin vassal asılılığında
olan ġəki çarlarının (1, s. 200; Kalankatuklu, III, 18;18, s. 105) xristian dinlərini
saxlamaqla yanaĢı, islam dinini də qəbul etmələri haqqında da mənbələrdə
məlumatlara rast gəlinir. ġəki çarı Adarnerseh ibn-Hammamın (hakimiyyət illəri
dəqiq bilinməsə də 909 – 944 - cü illərdə hakimiyyətdə olduğu məlumdur) islam
daxil olmaqla üç dinə sitayiĢ etdiyini yuxarıda qeyd etdik. Onu çarlıq taxtında
əvəz etmiĢ oğlu ĠĢxan (hakimiyyət illəri dəqiq bilinmir, Х əsrin 50-ci illərində
hakimiyyətdə olmuĢdur) haqqında Ġbn Havqəl yazırdı: ―...Əbu Əblülməlik
adlanan ġəki hakimi Asxas (Ġsxas - ĠĢxan)‖(18, s. 105). Bu məlumatdan ġəki çarı
ĠĢxanın atası kimi həm də islamı qəbul etdiyi məlum olur. Çar ĠĢxanın
hakimiyyətindən sonra taxt-taca sahib olan böyük oğlu Senekərim (hakimiyyət
illəri dəqiq bilinmir – təxminən 958 - 999-cu illərdə hakimiyyətdə olduğu
məlumdur) ilə bağlı da eyni mənzərənin Ģahidi oluruq. M. Kalankatuklu yazırdı:

312
―...ĠĢxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannes... ‖(1, s. 203; Kalankatuklu,
III, 19).
XI əsrin əvvəllərindən etibarən Gürcüstanda hegemonluq uğrunda
mübarizədə birinciliyi əldə etmiĢ Abxaz – Kartli çarlığı Azərbaycanı idarə edən
Rəvvadilər sülaləsinin zəifləməsindən istifadə edərək Kaxeti knyazlığına və ġəki
çarlığına qarĢı təzyiqlərini gücləndirdi. Abxaz – Kartli çarı III Baqrat (975 - 1014)
Ģərqə doğru ərazilərini geniĢləndirmək məqsədilə 1008 – 1014-cü illərdə iki dəfə
Kaxeti knyazlığı və ġəki çarlığına yürüĢlər edərək onları iĢğal etdi (5, s. 40; 4, s.
59). Ərəblərin Qafqazda görünmələrindən sonrakı dövrdə ġimal-Qərbi
Azərbaycanda xristianlıq yenidən dövlət tərəfindən himayə olunan birinci din
səviyyəsinə qalxdı və belə vəziyyət səlcuqların reqionda görünməsinədək davam
etdi .
Abxaz – Kartli çarlığına qarĢı mübarizədə səylərin birləĢdirilməsi
məqsədilə ġəki çarlığı ilə Kaxeti knyazlığı arasında yaranan müttəfiqlik
münasibətləri, sonradan onların vahid dövlətdə birləĢməsi ilə nəticələndi. Kaxeti
knyazlığında hakimiyyətdə olan Girdıman (Mehranilər) sülaləsinin nümayəndəsi
(4, s. 82-83, qeyd 15) III Kvirike 1014-cü ildə III Baqratın əsirliyindən qurtaran
kimi yerli feodalların köməyi ilə (11, s. 161) ġəki və Kaxetidə hakimiyyətə
gətirildi (6, s. 128). Hələ IX əsrin 30-cu illərində Kaxeti knyazlığında xorepiskop
taxt-tacına yiyələnən girdımanlılar ərəblərə qarĢı mütəĢəkkil və uzun sürən
mübarizə aparmıĢ, Xilafətin bir çox məhĢur sərkərdələrini ağır məğlubiyyətə
uğratmıĢdılar (4, s. 49). Bu baxımdan islam dininə loyal yanaĢan əvvəlki ġəki
çarlarından fərqli olaraq, mənbələrdə birləĢmiĢ ġəki – Kaxeti çarları ―əsl xristian‖
kimi təqdim olunur (19, s. 326). Alban və gürcü mədəniyyətlərinin
konsolidasiyasını Ģərtləndirən bu siyasi birlik ġəki və Kaxetidə məskunlaĢan bəzi
alban və gürcü etnoslarının etnik – mədəni birliyinə aparan prosesi xeyli
sürətləndirmiĢ oldu. Tədricən gürcü dili və mədəniyyəti ġəki torpaqlarına,
xüsusilə də onun qərb bölgələrinə yayılmağa baĢladı. Ölkədə alban monofizit
kilsələri üzərində gürcü diofizit kilsələrinin üstün mövqeyi güclənirdi (20, s. 16).

SUMMARY
There is being a serious space in some investigated branches of our history
study. They are: the investigation of history the feudal governments which were
founded in the North-West of Azerbaijan in IX-X s. as well as social-economical
development, material and spiritual culture of these feudal governments and
investigation of ethnic and religious organization. The article deals the religious
organization in the North-West of Azerbaijan in IX-X s. (this matter is analyzed in
this article for the first time) as well as the stages and position of condition of the
spreading of Islam in the religions-idelogical struggle is analyzed in this article.

313
 ƏDƏBĠYYAT
1. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Müqəddimə, tərcümə,
qeyd və Ģərhlər akad. Z.M. Bünyadovundur. – Bakı, 1993.
2. Крымский А.Е. Страницы из истории Северного или Кавказского
Азербайджана (Классическая Албания), II, Шеки. – Памяти Н.Я. Марра.
– Москва – Ленинград, 1938.
3. Bünyadov Z.M. Azərbaycan VII – IX əsrlərdə. – Bakı, 1989.
4. Летопись Картли. Перевод, введение и примечания Г.В. Цулая. –
Тбилиси, 1982.
5. Матиане Картлиса. Перевод, введение и примечания М.Д.
Лордкипанидзе. – Тбилиси, 1976.
6. Вахушти Багратиони. История царства Грузинского. Перевел, снабдил
предисловием, словарями и указателем Н.Т. Накашидзе. – Тбилиси, 1976.
7. Мусхелишвили Д.Л. Из исторической географии Восточной Грузии. –
Тбилиси, 1982.
8. ġirinbəy Hacıəli. ġimal – Qərbi Azərbaycan: Ġngiloylar. Bakı, 2007.
9. Мровели Леонти. Жизнь Картлийских царей. Перевод с
древнегрузинского, предисловие и комментарии Г.В. Цулая. – Москва,
1979.
10. Вахушти Багратиони (Царевич Вахушти). География Грузии. Введение,
перевод и примечания М.Г. Джанашвили. – Записки КОИРГО, кн. XXIV,
вып. 5. – Тифлис, 1904.
11. Сумбат сын Давида. Жизнь и известие о Багратидах. Перевод с
древнегрузинского Е.С. Такайшвили. – СМОМПК, вып. 28. – Тифлис,
1900.
12. Минорски В.Ф. История Ширвана и Дербенда X – XI веков. –
Москва,1963.
13. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: I, ал
– Истахрий. Перевод и примечания Н.А. Караулова. – СМОМПК, вып.
29. – Тифлис, 1901.
14. Azərbaycan tarixi. I cild. – Bakı, 1994.
15. Баладзори. Книга завоевания стран. Перевод с арабского П.К. Жузе. –
Материалы по истории Азербайджана, вып. III. – Баку, 1927.
16. Vəkixanlı N.M. IX – XII əsr ərəb coğrafiyaĢünas – səyyahları Azərbaycan
haqqında. – Bakı, 1974.
17. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: III,
Ибн Хордадбех; IV, Кудама; V, Ибн Рустэ; VI, ал - Якуби. Перевод и
примечания Н.А. Караулова. – СМОМПК, вып. 32. – Тифлис, 1903.
18. Сведения арабских географов IX и X веков по Р. Х. о Кавказе, Армении и
Адербейджане: VII, ал - Мукаддасий; VIII, Мас‘уди; IX, Ибн Хаукал.
Перевод и примечания Н.А. Караулова. – СМОМПК, вып. 38. – Тифлис,
1908.
314
19. Картлис цховреба, т. I. – Тбилиси, 1955 (на грузинском языке).
20. Грузинские документы IX – XV вв. Перевод и комментарии С.С.
Какабадзе. – Москва, 1982.

Əliyeva Cəmilə Camal qızı

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti

HEYDƏR ƏLĠYEVĠN XARĠCĠ - ĠQTĠSADĠ SĠYASƏT KONSEPSĠYASI

QLOBALLAġMA KONTEKSTĠNDƏ

XXI əsrdə dünya iqtisadiyyatının qloballaĢması, transmilli iqtisadi

strukturların və maliyyə stukturların fəaliyyət sahələrinin dünya miqyasında
geniĢlənməsi, kapitalın, malların, iĢçi qüvvəsinin getdikcə artan yerdəyiĢməsi
əsasında iqtisadi qarĢılqlı asılılığın daha da güclənməsi, insanların hərəkəti və
ünsiyyət imkanlarının, getdikcə artması kimi xarakterizə olunur. Yeni əsr, eyni
zamanda, bəĢəriyyətin qarĢısında dövlətlərin, millətlərin, xalqların və
mədəniyyətlərin çoxluğundan vahid dünyaya və hökümətə keçmək prinsipini
müdafiə edən ümumdünya konsepsiyasının gerçəkləĢməsinin baĢlanğıcı kimi
dayanır, habelə bir tərəfdən, informasiya inqilabının, digər tərəfdən isə
biotexnoloji inqilabın geniĢləməsi ilə səciyyələnir.
Yeni yüzilliyin qısa baĢlanğıc dövründə dünyada elə dəyiĢikliklər baĢ
vermiĢdir ki, onların geniĢ miqyası təkcə iqtisadi və siyasi sahələri deyil, həm də
insanın təkrar istehsalını, təhsil və təfəkkür sistemlərinin fundamental əsaslarını
əhatə etmiĢdir. Dünyada gedən inkiĢaf, hamılıqla inteqrasiya ideyaları ətrafında
cəmləĢməni, yeni anlayıĢların formalaĢması prosesini, yeni münasibətlərin
meydana gəlməsini Ģərtləndirir, beləliklə yeni dövr, beynəlsivilzasiya inkiĢafı
erası baĢlamıĢ olur.
Müasir dünyada sosial sahələrin inkiĢafını təmin edən iqtisadiyyatın
bərqərar olması prosesi gedir ki, bu iqtisadiyyatda müxtəlif təsərrüfat
subyektlərinin mənafelərinin uyğunlaĢması, sərvətlərin bölgüsü zamanı iqtisadi
səmərəliliklə sosial ədalət arasında tarazlığın tapılmasına kömək edir.
QloballaĢma beynəlxalq hüququn getdikcə yeni-yeni subyektlərini özünə
cəlb edərək, milli iqtisadiyyatları vahid ümumdünya sisteminə - kapitalın
yerdəyiĢməsinin asanlığına, dünyanın informasiya üçün indiyədək görünməmiĢ
açıqlığına, sənayecə inkiĢaf etmiĢ ölkələrin, malların və kapitalın sərbəst hərəkəti
prinsipinə tərəfdar olmasına, kommunkasiya yaxınlığına, planetar, elmi – texniki
və texnoloji inqilaba, millətlərarası inteqarasiyaya, təhsilin beynəlmilləĢməsinə və
digər amillərə əsaslanan yeni sistemə inteqrasiya edir. Regionların qlobal
inteqrasiyası müasir beynəlxalq münasibətlərə əhəmiyyətli təsir göstərir.
XX əsrin sonu ümumdünya inteqrasiyasının əsas beynəlxalq təĢkilatları
dəqiq müəyyənləĢdirilmiĢdir. Bununla yanaĢı postindustrial dövrün səmərəli
315
inkiĢafı üçün həyata keçirilməli olan konkret və öncül vəzifələr müəyyən
edilmiĢdir, ayrıca götürülmüĢ dövlətləri deyil, bütöv regionları hərtərəfli inkiĢaf
etdirmək qarĢıda durur. Bütöv regionları hərtərəfli inkiĢaf etdirmək məqsədi ilə
regional inteqrasiya proseslərini təkmilləĢdirmək zərurəti yaranmıĢdır. Ġqtisadi
baxımdan vahid və bütöv regional məkanlar yaranması üçün ilkin zəmin də
formalaĢmıĢdır.
BəĢəriyyətin inkiĢafında mühüm dönüĢ nöqtəsi kimi xarakterizə edilən XX
əsrin sonu dünya təsərrüfatında qloballaĢma meylinin kəskin sürətlənəmsi ilə
fərqlənir. Dünya dövlətləri qarĢısında duran ekoloji durum, xammal və enerji
ehtiyatlarının qıtlığı, aclıq və yoxsulluq, demoqrafiya, kosmik fəza və dünya
okeanından birgə istifadə və digər sosial – iqtisadi problemlərin həlli, həmin
problemlərə qlobal yanaĢma tərzini tələb edir.
Əsasını dünyanın vəhdəti ideyası təĢkil edən yeni bir dünya və birgə yaĢayıĢ
anlayıĢlarının, ümumbəĢəri düĢüncələrin formalaĢması baĢlamıĢdır. Ġstər ayrı–ayrı
dövlət və regionların, istərsə də ümumbəĢəri problemlərin uğurlu həlli üçün
inteqrasiya prosesləri geniĢlənmiĢ və müxtəlif regional, ticarət–iqtisadi bloklar
Ģəklində bütün dünyanı əhatə etməyə baĢlamıĢdır.
QloballaĢmaya müxtəlif yanaĢmalar mövcuddur. QloballaĢmaya neqativ
yanaĢan bəzi alimlər belə hesab edir ki, o milli mədəniyyəti məhv edir, dövlətin
müstəqilliyini inkar edir, cəmiyyətə yad olan istehsal standartlarını zorla yeridir
və s. BaĢqa bir qisim isə qloballaĢmanı sivilizasiyaların toqquĢması və
sivilizasiyaların müharibəsi kimi qəbul edir. Onların fikrincə qloballaĢmaya
münasibət bütün dünyanı qlobalistlərə və antiqlobalistlərə ayırır ki, bu da
qloballaĢmanın önündə gedən Amerika BirləĢmiĢ ġtatlarına düĢmənləri ilə
mübarizədə hegemonluğunu qoruyub saxlamağa imkan verir. Buna baxmayaraq,
qloballaĢma dünyadakı siyasi proseslərə, beynəlxalq münasibətlərə və hətta etika
və mənəviyyata da təsir edir. Lakin qloballaĢmanın xalqlara tam olaraq nə verə
biləcəyi böyük bir sirr olaraq qalır. Bu gün qloballaĢma insanların, xüsusi ilə də
elitanın Ģüurunu və davranıĢını həqiqətən dəyiĢir[3s.57]
Artıq ayrı–ayrı regionlarda və dövlətlərdə əhalinin rifah səviyyəsi orada
mövcud olan təbii sərvətələrin miqdarı ilə deyil, həmin təbii sərvətlərdən
beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlükləri nəzərə alınmaqla səmərəli istifadə
olunması dərəcəsi ilə müəyyən edilir.
Ona görə də sivilzasiya inkiĢaf etdikcə dünya təsərrüfatı sisteminin ayrı –
ayrı həlqələri arasında əlaqələr getdikcə geniĢlənir.
QloballaĢmadan danıĢarkən deyə bilərik ki, biz bu gün ən ümumi Ģəkildə
nəticə etibarı ilə dünya nizamını dəyiĢdirən sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni
kommunkasiyaların inkiĢafını baĢa düĢürük.
QloballaĢma özünün sosial – iqtisadi inkiĢafında 1993-cü ilin ortalarından
baĢlayaraq ciddi sıçrayıĢlar etmiĢ Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.
Azərbaycanın xarici tərəfdaĢaları açıq etiraf edirlər ki, Heydər Əliyev –
Azərbaycanın ġərqlə Qərbi, ġimalla Cənubu birləĢməsində körpü rolunu oynayan
316
xarici siyasət konsepsiyası son dərəcə tarazlı və dünya inkiĢafının qlobal
meyilləri ilə əlaqəlidir.

QloballaĢma indi bütün dünyanı ağuĢuna almıĢ mürəkkəb bir proses kimi
qiymətləndirilməkdədir. Dünya kapitalist sisteminin yeni tarixi mərhələsini ifadə
edən qloballaĢma sanıldığı kimi heç də, bir formalı proses deyil. Ġqtisadi
qloballaĢmanın ön plana çıxması ilə birlikdə, kapitalist sistemini hərtərəfli əhatə
edən qloballaĢma əsasən üç sahədə bir-birini tamamlayaraq geniĢlənməkdədir.
Bunlar iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdir. Bu sahələr adlarına müvafiq olaraq
qloballaĢmanın bir-biri ilə əlaqəli olan 3 əsas formasını təĢkil edir. Lakin sözün
həqiqi mənasında iqtisadi qloballaĢma hazırda onun baĢlıca forması olaraq
qalmaqdadır[2.s.47]
Azərbaycan öz təbii sərvətlərindən bəhrələnərək və onların dünya
bazarlarına çıxarılması üsullarını müəyyənləĢdirərək, regional mərkəzlər arasına
kompleks qarĢılqlı iqtisadi əlaqələr yaradaraq, dünyanın qloballaĢma proseslərinə
qoĢulmuĢdur.
Regional inteqrasiya proseslərində fəal iĢtirak etmək Azərbaycanın hərtərəfli
inkiĢafının əsas amilidir. Hazırki dövrdə ölkəmiz bir neçə qlobal layihənin
təĢkilatçısı və iĢtirakçısıdır ki, bunaların da mahiyyəti Azərbaycanın beynəlxalq
aləmdə kommunkasiya əhəmiyyətini artırmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda ölkə və
bütövlükdə region üçün mühüm iqtisadi faydadır. Azərbaycan xarici sərmayəçilər
və maliyyə qurumları ilə birlikdə iqtisadi layihələri irəli sürərək və ya yaradaraq,
əslində bütün Cənubi Qafqaz məkanının inkiĢafını qarĢısına məqsəd qoyur. Çünki
regionun iqtisadi cəhətdən modernləĢməsi burada uzun illlərdən bəri mövcud olan
etnik münaqiĢələrin həlli üçün əsas ola bilər.
QloballaĢma suveren dövlətlər arasındakı sədləri dağıdaraq cəmiyyətin
daxilində sosial münasibətləri yeni məcraya salır, milli özünəməxsusluğu xüsusi
dünyagörüĢü çərçivələrinə salaraq sərt Ģəkildə məhdudlaĢdırır. O, əvvəla, milli
mədəniyyət və ənənələrin öncüllüyünü dağıdır, özünəməxsusluqdan uzaqlaĢmanı
gücləndirir, coğrafi və iqtisadi vəziyyətindən, siyasi quruluĢundan, habelə milli
mentalitetindən asılı olmayaraq cəmiyyəti qərbləĢdirir. Ġkincisi, istər millətin,
istərsə də dövlətin müstəqil inkiĢaf imkanlarının mahiyyətinə varmadan,
səmərəsizliyi amansızcasına cəzalandırır və beynəlxalq səmərəlilik
"çempion"larını, yəni, inkiĢaf etmiĢ ölkələri isə daha da həvəsləndirir.
Beləliklə, yeni minilliyin əvvəlində qloballaĢma dünya təfəkkürünün və tərəqqinin
yeni, öncül istiqamətinə çevrilmiĢdir. Hesab edilir ki, ümumiyyətlə, XXI əsr
qloballaĢma əlaməti altında keçəcəkdir.[3.s.1]
Dünyada gedən inteqrasiya prosesləri, qitələr və dövlətlər arasında qarĢılıqlı
iqtisadi əlaqələrin sürətli inkiĢafı baxımından energetika layihələrinin həyata
keçirilməsi ölkənin nəinki ixracçı, həm də tranzit ərazi olması baxımından son
dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir.

317
 Azərbaycan bölgənin lider dövlətinə çevrilmiĢdir. Reginonun problemləri ilə
məĢğul olan bütün təĢkilatlarda bunu açıq-aydın görürlər.
Azərbaycan əslində iqtisadi inkiĢafın bütün göstəricilərinə görə Cənubi
Qafqaz dövlətlərini xeyli üstələyir və MDB məkanında iqtisadi inkiĢafın liderləri
sırasına daxildir. Bu isə Azərbaycanın iqtisadi dövlətlər birliyinə tam
inteqrasiyasına və ölkənin sərmayə imkanlarının geniĢlənməsinə kömək edir.
QloballaĢmanın ən mübahisəli, problematik və önəmli sahəsi mədəni
qloballaĢamadır. Məhz bu sfera qloballaĢmanın avanqard, bütövlikdə
qloballaĢmanın mahiyyəti və perspektivləri ətrafda elmi–siyasi müzakirərələrin
episentri kimi qavranılır. Mədəni qloballaĢma problemlərinin müzakirəsi zərurəti
bəĢəriyyətin, qloballaĢan millətlərin, sivilizasiyaların mədəni çoxcəhədlilik,
müxtəliflik və mədəni özünəməxsusluq resursunu itirmək qorxusunu dərk etmək
nəticəsində yaranmıĢdır. Hər Ģeydən əvvəl iqtisadi qloballaĢmanın və az
miqdarda da siyasi qloballaĢmanın inkiĢafı ilə özünü göstərməkdə olan qarĢılıqlı
və transmilliləĢmə meyllərinin güclənməsi alimləri və siyasətçiləri sosial–mədəni
transformasiyalara daha ciddi və dərindən diqqət yetirməyə məcbur edir.
Tədqiqatların bu sahəsində mədəni qloballaĢmanın müstəsna əhəmiyyətə
malik olması, həmçinin ziddiyyətliliyi, onun qaldırdığı problemlərin baĢa
düĢülməsinə baxıĢlarda ümumilik özünü göstərir. Iqtisadi qloballaĢma ilə mədəni
qloballaĢma arasında bir ―psixoloji‖ fərq vardır.
Mədəni qloballaĢma o demək deyildir ki, dünya mədəni cəhətdən yekcins və
homogen olmalıdır. Əksinə, rəngarəngliyin, müxtəlifliyin saxlanılması və inkiĢafı
zəruridir və önəmlidir.
Mədəni qloballaĢma sahəsində əsas iki yanaĢma üstünlük təĢkil edir ki,
bunları da Ģərti olaraq ―unifikasion-homogen‖ (qərb yekrəngliyin) və ―heterogen-
plüralist‖ (özünəməxsusluqların sintezi kimi müxtəliflik) adlandırmaq olar.
Alimlərin bu yanaĢmalara münasibəti nəinki elmi diskussiyaların
özünəməxsusluğunu, eyni zamanda tədqiqatcının özünün mövqeyini
səciyyələndirir.
Mədəni qloballaĢma o qədər ciddi problemlər qaldırır ki, alimlər qəti nəticə
çıxarmağa tələsmirlər.
BəĢəriyyətin ümumi tarixi prosesində ictimai-iqtisadi formasiyaların bir-
birini əvəz etməsinə dialektik yanaĢan filosoflar müxtəlif dəlillərlə sübut edirlər
ki, antaqonizmsiz inkiĢaf yoxdur. BəĢəriyyətin mürəkkəb inkiĢaf yolu bu qanuna
tabe olaraq yaratdığı qloballaĢma tendensiyası, öz daxili ziddiyyətləri ilə
əlaqələndirilmiĢ və əsaslandırılmıĢ sadə olmayan suallar yaradır. QloballaĢmanın
siyasi və ideoloji cəhətdən araĢdırılması və onun insanların müzakirəsinə
çevrilməsi cəmiyyətin qloballaĢmaya olan münasibətində ki qeyri-elmi
ziddiyyətdən irəli gəlir.
Artıq qəbul etməliyik ki, ənənəvi cəmiyyətlərdə millətçi ideya həvəskarları
tədricən öz yerlərini planetar Ģüurun daĢıyıcılarına (qlobalist təfəkkür sahiblərinə)
verməklə fəaliyyətlərini məhdudlaĢdrirlar.
318
 QloballaĢma təkcə problemin təsviri kimi deyil, insan tələbatlarına yönələn
münasibətlər sistemi kimi təhlil edilərsə bəĢəriyyətin gələcəyi üçün daha faydalı
olardı.

SUMMARY
In the article of the national economy into the global economy tracking
process, it has the necessary features of the. Inevitability of this process as well
as its separate independent states, the economy of the negative and positive
impacted investigated.

ƏDƏBĠYYAT

1. Панарин А.С., «Искушение глобализмом», Москва—2000, s.57

2. ġükürov A.M., ―QloballaĢmıĢ cəmiyyətlər: dünən, bu gün və sabah‖, Bakı—
2006, s.47
3. Mehtiyev R. Ə QloballaĢma dövründə dövlət və cəmiyyət Bakı 2010 səh1
Internet
4. http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=17162

Əliyeva Gülarə Əlvan qızı

Gəncə Dövlət Universiteti

XIX ƏSRĠN SONLARINDA AZƏRBAYCANDA YENĠ TĠPLĠ RUSDĠLLĠ

MƏKTƏBLƏRĠN VƏZĠYYƏTĠ

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda yeni tipli rusdilli məktəblərin

sayı getdikcə artmağa baĢladı. Bu məktəblərdə tədris əsasən, dünyəvi təhsil
prinsiplərinə uyğun olaraq aparılır. Yeni tipli məktəblərdə təhsil, bir qayda olaraq,
rus dilində aparılırdı. Bununla yanaĢı, yerli azərbaycanlıların (tatarların) təhsil
aldıqları məktəblərdə ana dili kimi, Azərbaycan (tatar) dili də tədris olunurdu. O
dövrdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən rusdilli məktəblər – rus-tatar məktəbləri,
fərqləndirilirdi.
1) Rus-tatar məktəbləri
XIX əsrin sonlarına doğru Azərbaycanda rusdilli təhsilin səviyyəsi
nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlməyə baĢlamıĢdı. Artıq yeni tipli məktəblərdə
tədrisi rus və Azərbaycan (tatar) dillərində aparan yerli kadrların sayı artırdı.
Bununla yanaĢı, azərbaycanlı müəllimlərə qarĢı Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik
siyasətindən irəli gələn ayrı-seçkilik davam edirdi. Bu baxımdan, 1887-ci il iyunun
20-də Aleksandrovski Müəllimlər Ġnstitutunda baĢ verən bir hadisə diqqəti çəkir.
Belə ki, həmin tarixdə növbəti buraxılıĢ münasibətilə təĢkil edilmiĢ təntənəli
319
iclasda attestatlar sahiblərinə təqdim edilmiĢdi. Bundan sonra institut məzunları
təyinat üçün Qafqaz Təhsil dairəsinə göndərildi. Təhsil dairə müdiri (popeçiteli)
hər bir məzuna üç yüz rubl pul, bir dəst qara kostyum, pedaqogiyaya dair bir neçə
cild kitab verib xeyir-dua ilə birinci iĢ yerinə yola saldı. Növbə üç azərbaycanlı
məzuna yetiĢdikdə onlara maarif naziri qraf Delyanovun müsəlman dininə mənsub
olanları ali tipli xalq məktəblərinə ən zəruri hallarda buraxılması haqqında 6
oktyabr 1885-ci il tarixli təliqəsini göstərib təyinatdan kənarda saxlandıqlarını
bildirmiĢdilər. Müsəlmanlara göstərilən belə ögey münasibət azərbaycanlı
məzunlar olan S.M.Qənizadə, H.Mahmudbəyov və S.Əbdürrəhmanbəyov üçün
böyük zərbə idi [1, s.35].
Həbibbəy Hacı Ġbrahimxəlil oğlu Mahmudbəyovla (1864-1928) birlikdə
Bakıya qayıdan Sultan Məcid Murtuzəli oğlu Qənizadə (1866-1935) Ģəhərdə
fəaliyyət göstərən məktəblərin heç birinə iĢə götürülmədi. Tauxitdin Mamleyevin
1875-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasında açdığı məktəbin [2]
nümunəsində yeni tipli «rus-tatar» məktəbinin açılmasına qərar verən
azərbaycanlı məzunlar proqram tərtib edib, ərizə ilə birlikdə 1887-ci ilin
sentyabrın 14-də Bakı quberniyası və Dağıstan vilayəti xalq məktəbləri idarəsinə
təqdim etdilər. Bundan əvvəl onlar Bakı qazisi axund Cavadın xeyr düasını
almıĢdılar [3]. Nəhayət 1887-ci ilin sentyabrın 27-də Bakıda ilk yeni tipli «rus-
tatar» məktəbinin açılmasına icazə verilir [4].
«Rus-tatar» məktəbi iĢə baĢlarkən onun 15 Ģagirdi var idi. Sinif otaqlarında
yer olmadığına görə, qəbul məcburi olaraq, dayandırılmıĢdı. Məktəbin qısa
müddətdə əldə etdiyi nailiyyətləri haqqında Qafqaz Tədris Dairəsinə məlumat
verən Bakı quberniyası və Dağıstan vilayəti xalq məktəbləri direktoru həmin ilin
noyabrın 17-də yazırdı: «Nə dairədə, nə də direksiyada yer verilməyən və heç bir
vəsaiti olmayan Mahmudbəyovla Qəniyevin yerli əhalinin yaxından maddi
yardımı ilə kirayə edilmiĢ binada açdığı məktəb əhalinin rəğbətini qazanmıĢdır»
[5].
Binanın darısqallıgı üzündən arzularına yetməyən, uĢaqlarını məktəbə
qəbul olunmayan valideynlərdən narazılıq eĢidilməyə baĢlandı. Bunu nəzərə alan
S.M.Qənizadə və H.Mahmudbəyov növbəti tədris ilində baĢqa ünvanda ili 600
rubl icarə haqqı ödəməklə geniĢ otaqları olan binaya köçməyə məcbur olurlar [1,
s.38]. S.M.Qənizadə və H.Mahmudbəyov 1889-cu ilin martında binadan ötrü
verilən kirayənin Ģəhər idarəsi hesabından ödəmək haqqında sərəncamın
verilməsinə nail oldular [6].
«Rus-tatar» məktəbi rəsmən tədris müddəti iki il olan bir sinifli olmasına
baxmayaraq, sonralar təlimin məzmunu nisbətən dəyiĢdirilərək tədris müddəti
dörd il olan iki sinifli oldu. Məktəbdə dərslər birinci və ikinci ilin birinci yarısına
kimi ana dilində, ikinci ilin yarısından rus dilində aparılırdı. Üçüncü və dördüncü
siniflərdə coğrafiya, qısa rus tarixi, hesab tədris edilirdi. ġagirdlər rus dilini
sərbəst öyrənməli və rus dilindən Azərbaycan və fars dilinə tərcümə etmək
bacarıqlarına yiyələnirdilər [7, s. 45-56]. Məktəb qısa müddət ərzində elə məĢhur
320
olmuĢdu ki, hətta Qafqaz Tədris Dairəsinin müdiri K.P.Yanovskini buraya
gəlməyə vadar etmiĢdi. Firidun Köçərli yazırdı: «Bu vaxtlarda Qafqazda maarif
müdiri olan Yanovski Qənizadə və Mahmudbəyovun təzə qayda ilə açılmıĢ
məktəblərini ziyarət edib, həm Ģagirdlərin oxumasından və həm də gənc
müəllimlərin səy və hümmətindən artıq dərəcədə razı qalmıĢdır və bu məktəbi hər
yerdə vəsf etmiĢdir» [8, s. 290].
Məktəbin tədris planına ana dili, rus və fars dilləri, hesab, coğrafiya,
tarix, Ģəriət daxil edilmiĢdi. Bu Qafqaz caniĢini tərəfindən 1881-ci il yanvarın 13-
də təsdiqini tapmıĢ «Rus olmayan xalqların məktəbinin tədris planı»na tamamilə
cavab verirdi [9].
Ana dilində məktəblərin yaradılmasına, eləcə də, rus-tarar məktəblərinin
Ģəbəkəsinin geniĢlənməsinə hər iki dili yaxĢı bilən azərbaycanlı müəllimlərin
hazırlanmasına, eyni zamanda, rusdilli məktəblərdə azərbaycan dilinin tədrisinə
dövrün qabaqcıl Azərbaycan ziyalılarının bir çoxları böyük səy göstərirdilər [10].
Mövcud vəziyyət belə məktəb Ģəbəkəsinin geniĢləndirilməsini tələb
edirdi. 1891-ci ildə 150 nəfər Ģəhər dumasına müraciət edərək belə məktəblərin
sayının artırılmasını və dövlət vəsaitinə keçirilməsini xahiĢ edirdilər [11].
Müraciəti imzalayan xalq elçiləri Ģəhər dumasından xəzinə hesabına üç yeni «rus-
tatar» məktəbinin açılmasını istəyirdilər [12]. Əhali arasında təhsiliə marağın
artdığını nəzərə alan Ģəhər duması 1891-ci ilin sentyabrında Bayır Ģəhərdə iki,
1892-ci dərs ilində Ġçəri Ģəhərdə bir «rus-tatar» məktəblərinin açılması haqqında
qərarın qəbul olunmasına məcbur olur [13].
Bayır Ģəhərdə sentyabrın 23-də açılmıĢ məktəblərin binincisinə 35,
ikincisinə isə 44 Ģagird qəbul olunmuĢdu [14, s.786]. Mahmudbəyov birinci,
Qənizadə isə ikinci məktəbin müdiri təyin olunmuĢdu [15]. Ġçəri Ģəhərdə açılmıĢ
üçüncü «rus-tatar» məktəbinə 1888-ci ildə Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyasını bitirmiĢ Məmməd Həsən Əfəndiyev müdir vəzifəsinə təyin edilir
[16]. Bakı qubernatorunun 1892-ci il hesabatında göstərilirdi: «Belə məktəblər
müsəlman əhalisi içərisində dərhal rəğbət qazandı və Ģagirdlərin sayı ildən-ilə
artmağa baĢladı» [17].
Məktəbi bitirənlər asanlıqla real məktəblərə, üçüncü dərəcəli Ģəhər
məktəblərinə daxil ola bilirdilər. Mahmudbəyov müdir olduğu məktəb haqqında
yazırdı: «1898-ci ildə təĢkil edilmiĢ dördüncü «rus-tatar» məktəbini 1901-ci ildə
9, 1902-ci ildə 7 Ģagird bitirmiĢdir. Onlardan 3 nəfər texniki məktəb yanında olan
sənət məktəbində, 2 nəfər gimnaziyada, 1 nəfər Zaqafqaziya Müəllimlər
seminariyasında təhsillərini davam etdirirlər» [18].
Bakı Ģəhərində açılmıĢ «rus-tatar» məktəblərinin sayı ildən-ilə artırdı.
Beləliklə, Bakıda 1899-cı ildə beĢinci, 1901-ci ildə altıncı, 1908-ci ildə yeddinci,
1910-cü ildə səkkizinci, 1912-ci ildə doqquzuncu, 1914-cü ildə isə «Səfa»
cəmiyyətinin onuncu «rus-tatar» məktəbləri açıldı. 1894-cü ildən Naxçıvan
Ģəhərində, 1901-ci ildən Yelzavetpol Ģəhərinin Bağbanlar məhəlləsində, 1911-ci
ildən Lənkəran Ģəhərində və MaĢtağa kəndində «rus-tatar» məktəbləri fəaliyyətinə
321
baĢlayır. Həmçinin Bakı Ģəhərində qızların təhsil aldığı bir sıra «rus-tatar»
məktəblərinin açılması həmin dövr üçün əlamətdar hadisə idi. Birinci qız «rus-
tatar» məktəbi 1909-cu ildə, ikinci və üçüncü qız «rus-tatar» məktəbləri 1910-cu
ildə, dördüncü qız «rus-tatar» məktəbi 1916-cı ildə açılmıĢ oldu [19, s. 86].
XIX əsrin 90-cı illərində Bakıda azərbaycanlılara məxsus natamam orta
təhsil verən məktəb yaratmaq ehtiyacı əmələ gəlmiĢdi. 1894-cü il mayın 18-də
M.S.Qənizadə «rus-tatar» məktəblərindən birini ikinci dərəcəli məktəbə çevirmək
haqqında layihə hazırlayıb, Bakı Dumasının məktəb komissiyasına təqdim etdi
[20]. Qənizadə ikinci dərəcəli, natamam orta təhsil verən məktəbin zəruriliyini
əsaslandıraraq yazırdı: «Qeyd eimək lazımdır ki, bütün nümunələr zəmanəyə görə
əldə edildiyi kimi, məktəb nümunələri də öz zəmanəsinin ruhuna uyğun Ģəkildə
islahat edilməlidir» [21]. 1898-ci ilin iyunun 6-da məktəb komissiyası ikinci «rus-
tatar» məktəbini ikinci dərəcəli Ģəhər məktəbinə çevirmək haqqında qərar» qəbul
etdi. Nəhayət, 1898-ci ilin sentyabrında Bakıda ilk natamam orta təhsil məktəbi
fəaliyyətə baĢladı.
Ġkinci dərəcəli Ģəhər məktəbinin pedaqoji heyəti on nəfərdən ibarət idi.
H.Z.Tağıyev məktəbin fəxri müdiri (popeçiteli) təyin olunmuĢdu. Burada
S.Əbdürrəhmanbəyov, Ə.Cəfərzadə, B.Səfərəliyev, N.Qiyasbəyli, A.Əfəndiyev,
Ə.Haqverdiyev, A.Sübhanverdixanov, A.ġaiq və digər görkəmli müəllim və
pedaqoqlar dərs demiĢdi. Hökmran qanunvericiliyə görə ikinci dərəcəli məktəblər
ali tipli təhsil ocağı hesab olunduğundan, belə məktəblərin müdiri və pedaqoji
heyəti dövlət məmuru sayılırdı.
2) Real məktəbləri
1888-ci il nizamnaməsinə görə, orta təhsil verən real məktəblərin
açılmasına icazə verilirdi. Real məktəblərində təhsil müddəti 7 il idi.
Bakı real məktəbi. 1865-ci il sentyabrın 13-də Bakı dördsinifli ali
ibtidai məktəbin əsasında real progimnaziyanın təsis edilməsi ilə ġimali
Azərbaycanda orta məktəbin əsası qoyulmuĢ oldu. 1867-ci ildə orta məktəb real
gimnaziyaya çevrilmiĢdi. Məktəbin öz pansionu var idi. 1874-cü ildə Bakı real
gimnaziyası 6 illik təhsil müddəti olan realnı məktəbə çevrilir. 7-ci sinif əvəzinə
bir illik xüsusi kimya-texniki Ģöbəsi təsis edilmiĢdi [22, s.24]. Məktəbə daxil
olmaq istəyənlər avqust ayının 25-dək ərizə ilə müraciət etməli və 25-dən sonra
qəbul imtihanını verməli idilər [23, s.382].
Bakı real məktəbində Ģagirdləri sayı sürətlə artırdı. Əgər 1868-ci ildə
Bakı real məktəbində 193 Ģagird təhsil alırdısa, 1871-ci ildə onların sayı 293
Ģagirdə çatmıĢdı [24].
1906-cı ildə Bakı real məktəbinin 829 Ģagirdi var idi. Hər sinifdə 46
Ģagird yerləĢirdi. Məktəbin Ģagird kitabxanasında 7205 rubl dəyərində 4859 adda
5537 cildlik kitab saxlanırdı. [25, s.19]. Məktəbdə bütün imtahanlar Dairə
Ġnspektorluğunun rəhbərliyi altında xüsusi təĢkil edilmiĢ komissiyanın iĢtirakı ilə
aparılmıĢdı [25, s.21].

322
 1912-ci ildə məktəbdə təhsil alan Ģagirdlərin sayı 9 nəfər artmıĢdı.
1913-cü ildə Bakı real məktəbin dördüncü sinfin üçüncü Ģöbəsi Ģagird
çatıĢmazlığı üzündən bağlanmıĢdı. 1915-ci ildə məktəbdə 785 Ģagird təhsil alırdı
[19, s.100].
ġuĢa real məktəbi. ġəhər məktəbinin məzunları real məktəbin
yaradılması naminə xeyli iĢ görmüĢdür.ġəhər əhalisinin inadkarlığı nəticəsində
hələ 1874-cü il mart ayının 20-də progimnaziyanın açılması üçün Ģəhər
vəsaitindən 5 min rubl ayırmağı qərara alınmıĢdı.
ġuĢada progimnaziyanın təsis edilməsi xahiĢi nəticəsiz qaldığından,
Ģəhər əhalisi 1880-ci ildə yenidən müraciət edərək real məktəbin açılmasını
istəmiĢdi [26].
Nəhayət, 1881-ci ilin sentyabrın 20-də ġuĢada 6 sinifli real məktəbin
əsası qoyuldu [27]. Hazırlıq və üç əsas sinifdən ibarət təĢkil edilən bu məktəbə ilk
dəfə 159 Ģagird qəbul edildi ki, onların 61 nəfəri azərbaycanlı idi [28, s. 560].
1901-ci ildə ġuĢa real məktəbi üçün xüsusi yeni binanın tikintisinə baĢlanılır.
ġəhərin fəxri vətəndaĢı kapitalist sahibkar Arafelyev səkkiz il müddətində
məktəbin yerləĢəcəyi üç mərtəbəli geniĢ və yaraĢıqlı bir bina tikdirdi [29, s.25].
ġuĢa real məktəbi Ģəhər ictimai idarələrin məktəblərin ehtiyacları üçün
nəzərdə tutulmuĢ binada yerləĢirdi. Təhsil haqqı 36 rubl idi.Real məktəblərdə
qəbulun azaldılması və buraxılıĢ siniflərində imtahan qaydaları haqqında tədbirlər
1908-ci ildən həyata keçirilməyə baĢlandı. 1909-cu ildə ġuĢa real məktəbinin
buraxılıĢ imtahanları vaxtından əvvəl aparıldığına görə imtahan etibarsız sayılmıĢ
və imtahanlar Tiflisdən ezam edilmiĢ xüsusi Dairə Ġnspektorluğunun rəhbərliyi ilə
təĢkil olunmuĢ komissiyanın nəzarəti ilə yenidən götürülmüĢdü [25, s.21]. 1912-ci
ildə ġuĢa real məktəbinin hazırlıq sinfinin yuxarı Ģöbəsi baglanaraq, həmin sinfin
aĢağı Ģöbəsi açılır. Artıq 1913-cü ildə məktəbdə təhsil alan Ģagirdləri sayı 81 nəfər
artaraq, 451 nəfərə çatmıĢdı [19, s.101].
Dərbənd real məktəbi. Ġctimai idarələrin məktəblərin ehtiyacları üçün
nəzərdə tutulmuĢ binada yerləĢən Dərbənd real məktəbində təhsil haqqı 40 rubl
idi. Məktəbdə 210 Ģagird təhsil alırdı.
ġamaxı real məktəbi. 1906-cı ildə ġamaxı Ģəhərində ilk dəfə olaraq real
məktəbi açılır. Məktəbdə 100 Ģagird təhsil alırdı. Təhsil haqqı 50 rubl idi. Hər
sinifdə 25 Ģagird yerləĢdirilmiĢdi. Məktəbin Ģagird kitabxanasında 68 rubl
dəyərində olan 186 adda 193 cild kitab var idi. [30, s.29-31].
Balaxanı real məktəbi. 1911-ci ildə Bakı neft mədəni rayonunda
Balaxanı kəndində Balaxanı icması tərəfindən xüsusi real məktəbi açılır [25,
s.81]. 1915-ci ildə məktəbdə 361 Ģagird təhsil alırdı [19, s.102].
3) Progimnazayalar və gimnaziyalar
ġimali Azərbaycanda orta təhsil müəssisələrinin təĢkili ideyası dövrün
mövcud qanuna görə 1848-cı ildə ortaya atılmıĢdı. Lakin orta təhsil
müəssisələrinin meydana gəlməsi 1864-cü ilin gimnaziya və progimnaziyalar
haqqında nizamnaməsinin veriməsindən sonra reallaĢmağa baĢladı.
323
 Bakı progimnaziyası. Orta təhsilə olan tələbat Bakıla progimnaziyanın
açılması ilə nəticələndi. Beləki 1897-ci ildə müəllim Ġ.A.Lavrov tərəfindən
progimnaziya kursuna malik 4 sinifli xüsusi məktəb açıldı.
Dərbənd progimnaziyası. 1881-ci ildə Dərbənd Ģəhərində dörd sinifli
kiĢi progimnaziyası təĢkil edilir. Progimnaziyanın saxlanmasına xəzinədən ildə
32 621 rubl ayrılmıĢdı [31].
Lənkəran progimnaziyası. 1910-cu ildə Lənkəran Ģəhərində
progimnaziya açılır [25, s.42]. Progimnaziyanın açılmasında Lənkəran Ģəhər
dumasının üzvü T.Bayraməlibəyovun böyük səyləri olmuĢdu. Vəzifəsindən
istifadə edərək o, yerli idarələri 1910-cu ildə dörd sinifli proqimnaziya açmağa
məcbur edir və 1914-cü ildə bu məktəbi üç sinifli gimnaziyaya çevirir.
Bakı klassik gimnaziyası. XIX əsrin sonlarında orta təhsilə olan ehtiyac
Bakı Ģəhərində özünü daha qabarıq Ģəkildə biruzə verirdi. ġəhərin qulluqçuları
uĢaqlarına universitet təhsilini vermək üçün klassik gimnaziyanın açılması
tərəfdarı kimi çıxıĢ edirdisə, zavod-fabrik və neft-mədən sahibkarları isə
sənayenin artmaqda olan tələbatını əsas götürərək, orta texniki məktəb açmağa
üstünlük verirdilər. Dövlət yeni orta məktəb açmaq niyyətində deyildi.
ġəhər qulluqçularını və Bakı sahibkarlarını birləĢdirən amal orta
məktəbin açılması idi. Məktəb açılacağı təqdirdə qabaqcıl maarifçilər bu
məktəbdə dərs deməyə belə hazır olduğunu birdirirdidər. Nəhayət, Bakı real
məktəbinin müəllimi A.N.Pobedonostsev 1891-ci ildə sentyabrın 14-də Ģəhər
vəsaiti hesabına proqimnaziya kurslu birinci dərəcəli xüsusi məktəbini açır [32].
Bakı Ģəhər duması və onun məktəb komissiyası 1896-cı il aprelin 2-də
gimnaziyanın bütün xərclərini öhdəsinə götürür və ona III Aleksandrın adı
verilməsi Ģərtilə A.N.Pobedonostsevin xüsusi məktəbini gimnaziyaya çevirməyi
qərara alır. H.b.Zərdabinin iĢtirak etdiyi Bakı Ģəhər duması məktəb komissiyası bu
məsələnin həllinə güclü təsir göstərmiĢdi. Nəticə etibarilə, həmin ilin mayın 28-də
Qafqaz Təhsil Dairəsinin müdiri, iyulun 2-də isə hökumət Bakı Ģəhər dumasının
qərarını təsdiq etməyə məcbur oldu və sentyabrın 1-də A.N.Pobedonostsevin
xüsusi progimnaziyası əsasında imperator III Aleksadr adına Bakı oğlan klassik
gimnaziyası təĢkil edildi. 1896-cı ildə məktəbdə 600 nəfər oxuyurdu, əsrin
sonunda Ģagirdlərin sayı 990-dan çox idi [Azərbaycan tarixi, IV cild, s. 329].
1907-ci ildə gimnaziyanın 35 sinfində 1 442 Ģagird təhsilini davam etdirirdi [25,
s.9]. 1908-ci ildən baĢlayaraq məktəbin Ģagirdləri imtahanları dairə inspektorunun
iĢtirak etdiyi komissiyanın nəzarəti altında verməli idilər və vaxtından əvvəl
imtahan verilməst qaydası ləğv olunmuĢdu [25, s. 21].
Ġkinci Bakı kiĢi gimnaziyası. Dairə idarəsinin Ģagirdlərin sıx olduğu
orta məktəblərin 1908-ci ildə bölünməsi gözlənilən nəticəni vermiĢdi. Bakı oğlan
klassik gimnaziyasının bir hissəsi Bakı real məktəbinin fəxri popeçiteli (müdiri)
Musa Nağıyevin xeyriyyəçiliyi ilə 1910-cu ildə həmin məktəbdə müvəqqəti
yerləĢdirilmiĢdi. Gimnaziyanın filialının açılması tədris prosesini xeyli

324
yaxĢılaĢdırmıĢdı. Xalq Maarifi Nazirliyi ikinci gimnaziyanın saxlanması üçün
1910-cu ilin ikinci yarım ilinə 14 130 rubl smeta ayırmıĢdı [25, s.29].
Bakı A.P.Tutovun qız gimnaziyası. Gimnaziya 1900-cü ildə təsis
edilmiĢdi [25, s.79].
Bakı O.D.Zotikovun qız gimnaziyası. 1906-cı ildə real məktəbi kimi
fəaləyyətinə baĢlamıĢ məktəb 1913-cü ildə gimnaziya statusunu alır [25, s.79].
Yelizavetpol kiĢi gimnaziyası. 1830-cu ildə açılan qəza məktəbi 1870-
ci ilin iyunun ayından progimnaziyaya, 1881-ci ilin martın 31-də səkkiz sinifli kiĢi
gimnaziyasına çevrilir [33]. Burada Ģagirdlərə tarix, coğrafiya, rus dili, hesab,
fizika və musiqi fənləri tədris olunurdu. Gimnaziyada əsaslı Ģagird kitabxanaları
və fizika kabinəsi xidməti yaradılmıĢdı [34, s.85]. 1901-ci ildə gimnaziyada təhsil
alan 321 Ģagirdin 87 nəfəri rus, 48 nəfəri gürcü, 45 nəfəri azərbaycanlı, qalanları
digər millətlərdən idi [35, s. 34]. Gimnaziya 1919-cu ilə kimi fəaliyyət
göstərmiĢdir.
Təhsil alan Ģagirdlərin sayı ildən-ilə artırdı. 1914-1915-ci tədris ilində
Yelizavetpol gimnaziyasında Ģagirdlərin sayı 674 nəfərə çatmıĢdı [34, s. 85].
Ġkinci Yelizavetpol kiĢi gimnaziyası. Cənubi Qafqazda Maarif
Nazirliyinin əmrinə əsasən 1881-ci ildə Yelizavetpolda 223 nəfər olan yeni kiĢi
gimnaziyası açılmıĢ və buraya dövlət hər il 38 433 rubl xərc çəkmiĢdi [36, s. 31].
Beləliklə, XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda yeni tipli rusdilli
məktəblərin sayı xeyli artmıĢ, bu məktəblərdə təhsil alanların və təhsilə ayrılan
xərclərin kəmiyyəti dəfələrlə yüksəlmiĢdi. Bu, Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik,
ruslaĢdırma və imperiya siyasətinə baxmayaraq, təhsilin keyfiyyətinin
yüksəlməsinə, eləcə də milli təhsilin inkiĢafına da müsbət təsir göstərmiĢdi. Bu
prosesdə Azərbaycanda qabaqcıl, dünyəvi, eyni zamanda, milli təhsilin getdikcə
kütləviləĢməsi naminə əsl fədakarlıq göstərən maarifçi ziyalılar da böyük rol
oynamıĢdılar.

SUMMARY
This article presents the systematic analysis of the situation of the Russian
language schools of new type launched in Azerbaijan in the end of XIX century
and describes the efforts aimed at increasing the literacy level of the Azerbaijani
(tatar) population as well as providing them with the up to date knowledge for the
time being. Through reference to respective sources and archive materials the
paper provides comprehensive information on the hard work and dedicated
struggle of the Azerbaijani intellectuals for increasing the literacy level of
Azerbaijanis. The article demonstrates that attracting the Azerbaijanis to the
secular education and strengthening their rights to education was not that easy
task. This process was constantly impeded by the imperialist circles of tsarism as

325
 ƏDƏBĠYYAT
1. Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. Bakı: Yazıçı, 1983., 213 s.
2. Циркуляр по управлению КУО. 1875, № 1, s. 8; «Əkinçi» (1875-1877).
s. 301
3. «ĠrĢad» qəzeti, № 54, 1906
4. «Kaspi» qəzeti, № 228, 1895
5. Gürcüstan DTA, f. 422, siy. 1, iĢ 3050, v. 4
6. ARDTA, f. 45, siy.2, iĢ 282, v. 253
7. «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, 1964, № 5
8. Köçərli F. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı: Azərb. SSR EA nəĢriyyatı, 1963.
9. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 6, v. 70; f. 309, siy. 3, iĢ 25, v. 1-4
10. Betül Aslan. 1 .Dünya SavaĢı Esnasında "Azerbaycan Türkleri"nin
"Anadolu Türkleri"ne "KardaĢ Kömeği (Yardımı)" ve Bakü Müslüman
Cemiyet-i-Hayriyesi. Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı Yayınları,
Ankara, 2000
11. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 32, v. 1-2
12. ARDTA, f. 309, siy. 2, iĢ 944, v. 1-2
13. ARDTA, f. 309, siy. 2, iĢ 944, v. 10
14. Sirkulyar po upravleniyu KUO. 1891, № 11
15. ARDTA, f. 309, siy. 2, iĢ 944, v. 19
16. Gürcüstan DTA, f. 422, siy. 1, iĢ 9392, v. 4-8
17. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1284, siy. 233, iĢ 153, v. 91
18. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 150, v. 81
19. Tağıyev Ə.S. Azərbaycanda məktəb tarixi (XIX əsrin sonu — XX əsrin
əvvəlləri). Bakı: Maarif, 1993, 113 s.
20. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 14, v. 33-34; Məmmədov X., Qənizadə S.M. s.
47
21. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 14, v. 42; Məmmədov X., Qənizadə S.M. s. 47
22. Sirkulyar po upravleniyu KUO, 1874, № 2
23. «Əkinçi» (1875-1877) tam mətni. Bakı, AzərnəĢr, 1979, 464 s.
24. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 239, v. 2-3
25. Rudolf N.F. Obzor deyatelnosti Kavkazskoqo uçebnoqo okruqa 1908-
1912 qq. Tiflis, 1914.
26. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1152, siy. 11, iĢ 505, v. 2
27. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 150, v. 3-7
28. Sirkulyar po upravleniö KUO, 1881, № 11
29. Ağayev Ə. 150 yaĢlı ġuĢa məktəbi. Bakı, Maarif, 1983, 64 s.
30. Otçet o sostoyanii uçebnıx zavedeniy Kavkazskoqo uçebnoqo okruqa za
1912 qod. Tiflis, Tipoqrafiya kanselyariy namestnika E.Ġ.V. na Kavkaze,
1913, 384 s.
31. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 233, v. 3-14
32. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. K-ka, siy. 1, iĢ 6, v. 109
326
 33. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 190, v. 12-19
34. Gəncə (tarixi oçerk). Bakı: Elm, 1994, 152 s.
35. Kavkazskiy kalendar. Tiflis, 1902. 3 otdel
36. ġükürov S. Gəncə məktəblərinin tarixindən. Bakı: Maarif, 1990, 208 s.
well as the conservative clergymen who were the proponents of the
opinion that the religious education was sufficient. Nevertheless, the progressive
intellectuals of Azerbaijan continued their struggle and eventually achieve the
establishment and strengthening of the network of russian-tatar schools of new
type in Azerbaijan.

Əliyeva Günel Surxay qızı

Bakı Dövlət Universiteti

MÜASĠR AZƏRBAYCAN DĠLĠNDƏ SADƏ CÜMLƏ

SƏVĠYYƏSĠNDƏ SĠNTAKTĠK OMONĠMLĠK HADĠSƏSĠNĠN
YARANMASI PROSESĠ

Sintaktik omonimlik hadisəsi mürəkkəb təbiəti ilə seçilən dil hadisəsi kimi
qiymətləndirilə bilər. Buna səbəb həmin dil hadisəsinin əhatə etdiyi dil
vahidlərinin, yəni dilin sintaktik səviyyəsinin vahidlərinin (söz birləĢmələri və
cümlələrin) mürəkkəb təbiəti, konkretliyə meyli və kommunikasiya prosesinin
birbaĢa iĢtirakçıları olmasıdır. Sintaktik omonimlik hadisəsi çətin təzahürü və
əksərən dildə gizli Ģəkildə mövcud olması ilə də seçilən dil hadisəsidir. Söz
birləĢmələri cümlələr , cümlələr isə mətn (canlı danıĢıqda isə nitq situasiyası və
kontekst) daxilində öz fəaliyyətlərini reallaĢdırdıqlarından sintaktik omonimlik
hadisəsi diqqəti cəlb etməmiĢ, uzun müddət tədqiqatdan kənarda qalmıĢdır. Bu dil
hadisəsinin tədqiqata cəlb olunması sintaktik vahidlərin informasiyanın ötürülməsi
prosesindəki mövqeyinin dəqiqləĢdirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Bu
baxımdan sadə cümlələrin omonimliyi xüsusi maraq doğurur. Sadə cümlələrin
mətn daxilində və mətndən kənarda tədqiqata cəlb olunması onlarda omonimlik
hadisəsinin mövcud olub - olmadığını müĢahidə etməyə imkan yaradır. A. R.
Luriyanın daxil olan informasiyanın kodunun açılması prosesində söyləmin dərk
edilməsinin psixoloji analizi ilə bağlı qeyd etdiyi fikrini cümlənin dinləyici və ya
oxucu tərəfindən anlaĢılması prosesinə də eynilə tətbiq etmək olar. A. R. Luriyanın
fikrincə, bu proses xarici müfəssəl nitqin mənimsənilməsindən baĢlayıb, söyləmin
ümumi mənasının qavranılmasına, daha sonra isə bu söyləmin mətnaltı daxili
(gizli) mənasının anlaĢılmasına keçir [1, s.217].
Sadə cümlə səviyyəsində omonimlik hadisəsinin meydana çıxmasına təsir
edən amillər sintaktik əlaqələr, söz sırası, cümlənin sintaqmlara bölünməsi və
intonasiyadır. Sadalanan bu amillər sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranması
prosesində ayrı - ayrılıqda deyil, bir - biri ilə qarĢılıqlı əlaqə və vəhdətdə iĢtirak
327
edirlər. Onu da qeyd edək ki, söz sırası və intonasiya həm də sintaktik omonimlik
hadisəsini aradan qaldıran vasitələr kimi qiymətləndirilir [2, s.3 və s.75].
Sintaktik omonimlik hadisəsinin dildəki təzahür prosesini tədqiq edərkən
sintaktik əlaqələr, əsasən də tabelilik əlaqəsi xüsusi olaraq nəzərə alınmalıdır.
Çünki « sadə cümlədə sintaktik əlaqənin əsas forması tabelilikdir; ... – cümlənin
sintaktik dərinliyi – ancaq tabelilik əlaqəsi əsasında qurulur » [3].
Sintaktik əlaqələr ( xüsusən də tabelilik əlaqəsi bu prosesdə daha fəal
iĢtirak edir ) cümlənin tərkib hissələrinin, yəni cümlə üzvlərinin mövqeyini
müəyyənləĢdirir və nəticədə söz sırası formalaĢır. Söz sırasının formalaĢması
cümlənin aktual üzvlənməsi ilə də sıx Ģəkildə bağlıdır.
Söz sırasının sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasına səbəb olan
amillərin cərgəsində göstərilməsinin əsas səbəbi, Q. Kazımovun da qeyd etdiyi
kimi, onun sintaktik vahidlərin formalaĢmasında və kommunikativ funksiyanı
lazımi keyfiyyətdə yerinə yetirməsi prosesində aparıcı mövqe tutması ilə bağlıdır
[4, s.29].
OxĢar fikir K. Abdullayev tərəfindən də söylənilmiĢdir: « Beləliklə, söz
sırası özünü nəinki üslubi cəhətdən cümlənin lazımlı vasitəsi kimi göstərir, eyni
zamanda daha tam kommunikativliyə, daha tam informativliyə xidmət göstərən
amil kimi də çıxıĢ edir » [5 , s .99] .
Sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxması bir neçə mərhələdən
keçir. Əvvəlcə, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, sintaktik əlaqələr cümlə
üzvlərinin mövqeyini və söz sırasını müəyyənləĢdirir. Müəyyənlik qazanmıĢ söz
sırası intonasiya vasitəsilə sintaqmlara parçalanır. Cümlə daxilindəki sözlərin
müxtəlif sintaqmlara daxil ola bilməsi faktı sintaktik omonimlik hadisəsinin
formalaĢması prosesinin sonuncu həlqəsini təĢkil edir: «Morfoloji – sintaktik
Ģərtlərlə ĢərtləĢdirilmiĢ omonimizmdən fərqli olaraq, təmiz sintaktik omonimlərin
mövcud olduğu hallar da vardır. Ġkili mənaya malik olan belə konstruksiyaların
əsas mənbəyi cümlənin məlum sözünün hər hansı bir müəyyən sözlə deyil, iki
müxtəlif sözlə və ya bir söz və söz qrupu ilə əlaqələnməsinə yol verməsidir» [6].
Sintaktik omonimlik hadisəsi dilin sintaktik səviyyəsində təzahür etdiyi
üçün bu dil hadisəsi sintaktik amillər əsasında formalaĢır: « Cümləni yalnız
omonim söz deyil, həmçinin onun üzvlərinin yerləĢmə ardıcıllığı və digər baĢqa
amillər də omonimləĢdirə bilər. Əgər cümlənin omonimliyini sintaktik vasitələr
törətmiĢsə və cümlənin tərkibində omonim sözlər yoxdursa, onda belə omonimliyi
biz sintaktik omonimlik adlandırırıq » [7, s.18] .
Bu zaman belə bir sual meydana çıxa bilər. Fono – qrammatik vasitə olan
intonasiyanın sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasında rolu nədən ibarətdir
və intonasiyanın sintaktik omonimlik hadisəsinə təsir edən amil kimi qeyd
olunması düzgündürmü? Sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxmasında
sintaktik əlaqələr və söz sırası bu prosesə birbaĢa təsir edən amillər kimi,
intonasiya isə dolayı yolla təsir edən amil kimi qiymətləndirilməlidir. Ġntonasiya
cümlənin müxtəlif variantlarda sintaqmlara ayrılmasına Ģərait yaratdığı zaman
328
sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasında iĢtirak etmiĢ olur. Deməli, sintaktik
omonimlik hadisəsi söz sırası ilə intonasiyanın qarĢılıqlı fəaliyyətinin nəticəsi kimi
meydana çıxır: «Həqiqətən, canlı nitq prosesində elə bir cümlə tapılmaz ki,
kommunikativ məqsəd ancaq söz sırasına görə müəyyən edilsin. Məlum olduğu
kimi, yazılı nitq də canlı nitqə əsaslanır. Buna görə də cümlədə söz sırasının
nəzərdə tutulmuĢ funksional rolu ancaq intonasiya ilə qarĢılıqlı əlaqədə öyrənilə
bilər » [8, s.46].
Ġntonasiyanın sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranması prosesinə təsir
edən amillərdən biri kimi götürülməsinin digər səbəbi isə onun cümlənin ən
mühüm üç əlamətindən biri olması faktı ilə birbaĢa bağlıdır. Cümlənin
intonasiyanın iĢtirakı ilə sintaqmlara parçalanması prosesi isə daha çox fonetik
səciyyə daĢısa da, amma A. Axundovun qeyd etdiyi kimi, bu prosesin özündə də
qrammatik – semantik amillərə əsaslanan qanunauyğunluqlar vardır [9, s.297].
Fikrimizi konkret nümunələr əsasında aydınlaĢdıraq:
1. Qoca ər - arvadın məramını - ondan tez yaxa qurtarmaq istədiklərini
asanca baĢa düĢdü (V. Babanlı, “ Vicdan susanda ” romanı ); 2. Direktor
müavininin kabineti yanından ötərkən içəridən eĢidilən hənirtiyə ayaq saxladı ( X.
Hasilova, “ Heç kim yad deyildi ” povesti ); 3. Xəstə arvadının saçaqlı yun Ģalını
çiyinlərinə salıb, kresloda, televizorun qabağında oturmuĢdu ( Y. Səmədoğlu, “Qətl
günü” romanı ); 4. Zaur karandaĢla yazılmıĢ kağız parçasını cibinə qoydu ( Anar,
“ Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi ” romanı ); 5. II k i Ģ i. Ev sahibinə
çatmalıdır (Ə. Əmirli, “ Meydan ” subyektiv xronikası ); 6. Kərbəlayı
Zeynalabdinin ġirvan səfəri üçün hazırlıq görməliydi ( Ə. Cəfərzadə, “ Eldən –
elə” romanı ); 7.Mindilli. ...Qoy görüm, qız atasına nə gətirib ( S. Rəhman,
“Nişanlı qız” pyesi ).
Yuxarıda sadalanan cümlələrin mətn daxilində və eyni zamanda mətndən
kənarda, yəni müstəqil Ģəkildə ifadə etdikləri məna üst-üstə düĢmür. Bu isə həmin
cümlələrdə omonimlik faktının mövcudluğunu təsdiqləyir. Cümlələri nəzərdən
keçirək:
Birinci cümlədə omonimliyə səbəb ― Qoca ‖ sözünün cümlədəki
mövqeyidir. Mətndən anlaĢılır ki, qoca ər - arvadın məramını asanca baĢa düĢən
Söhrabdır. Mətn xaricində isə həmin cümlə baĢqa bir mənanı ifadə edir: Ər -
arvadın məramını - ondan tez yaxa qurtarmaq istədiklərini asanca baĢa düĢən qoca
idi. Birinci halda ― qoca ‖ sözü yanaĢma əlaqəsi ilə ― ər - arvad ‖ sözünə bağlanır.
Ġkinci halda isə ― baĢa düĢdü ‖ frazeoloji birləĢməsi ( cümlənin xəbəri ) ― qoca ‖
sözü ilə uzlaĢır. Bu isə ― qoca ‖ sözünün cümlə daxilindəki sintaktik mövqeyinin
və sintaktik funksiyasının dəyiĢməsinə səbəb olur. ― Qoca ‖ sözü cümlənin
mübtədasına çevrilir. Buna görə də həmin cümlə iki variantda sintaqmlara
parçalanmıĢ olur. Nəticədə ― qoca ‖ sözü birinci halda III növ təyini söz
birləĢməsinin tərkibində, ikinci halda isə müstəqil Ģəkildə, ayrıca sintaqm kimi
çıxıĢ edə bilir.

329
 Ġkinci cümlənin omonimliyinə səbəb ― direktor ‖ sözüdür. Mətn daxilində
həmin cümlənin daĢıdığı məna bu cür müəyyənləĢir: Müavininin kabineti yanından
ötərkən içəridən eĢidilən hənirtiyə ayaq saxlayan direktor idi. Bu halda ― direktor ‖
sözü cümlənin mübtədası kimi çıxıĢ edir və uzlaĢma əlaqəsi vasitəsilə ―ayaq
saxladı‖ frazeoloji birləĢməsi ( cümlənin xəbəri ) ilə bağlanır. Cümlənin
sintaqmlara parçalanması zamanı müstəqil Ģəkildə sintaqma daxil olur. Mətn
xaricində isə bu mənzərə dəyiĢir: Kim isə direktor müavininin kabineti yanından
ötərkən içəridən eĢidilən hənirtiyə ayaq saxladı. Göründüyü kimi, cümlənin
subyekti qeyri - müəyyən Ģəxsdir. ― Direktor ‖ sözü isə feli bağlama tərkibi
daxilindəki ismi birləĢmənin tərkib hissəsi kimi çıxıĢ edir. Ġdarə və uzlaĢma əlaqəsi
vasitəsilə qonĢu sözlə ( müavin ) əlaqələnir, mürəkkəb quruluĢlu sintaqma daxil
olur.
Üçüncü nümunənin mətn daxilində ifadə etdiyi mənadan aydın olur ki,
arvadının saçaqlı yun Ģalını çiyinlərinə salıb, kresloda, televizorun qabağında
oturan Ģəxs müəllifin Xəstə adlandırdığı obrazdır. Mətndən kənarda isə həmin
cümlənin ― Kimsə xəstə arvadının saçaqlı yun Ģalını çiyinlərinə salıb, kresloda,
televizorun qabağında oturmuĢdu‖ mənasını verə bilməsi heç bir Ģübhə doğurmur.
Cümlənin omonimliyi ―Xəstə‖ sözünün iki müxtəlif sintaqma daxil olması və
müvafiq olaraq müxtəlif sözlərlə müxtəlif sintaktik əlaqələrə girməsi ilə bağlıdır.
―Xəstə‖ sözü mətn daxilindəki mənanın verilməsi prosesində müstəqil Ģəkildə,
ayrıca mübtəda kimi sintaqm yaratmıĢ olur. Mətn xaricində isə feli bağlama
tərkibinin daxilində həmin tərkiblə bir sintaqma daxil olur. Göründüyü kimi,
―Xəstə‖ sözünün cümləni təĢkil edən digər sözlər ilə müxtəlif cür əlaqələnə bilməsi
onun sintaktik mövqeyinin və funksiyasının da müxtəlif cür Ģərh edilməsinə imkan
yaradır. Cümlənin sintaqmlara parçalanması prosesində həmin cəhət əyani Ģəkildə
öz əksini tapır.
Yuxarıda qeyd olunmuĢ dördüncü nümunə də bu baxımdan maraq doğurur.
Burada omonimliyə səbəb ― ilə ‖ sözünün cümlə daxilində qoĢma və ya bağlayıcı
kimi iĢlənə bilməsidir. Sual oluna bilər: ― Ġlə ‖ nin qoĢma və ya bağlayıcı kimi
iĢlənməsi sintaktik omonimlik hadisəsinin formalaĢmasında hansı rolu oynaya
bilər? Dilin sintaktik səviyyəsi onun ən son və ən mürəkkəb səviyyəsi olub, dilin
digər səviyyələrinin vahidlərini özündə ehtiva edir. Dilin digər səviyyələrinin
vahidləri sintaktik vahidlərin formalaĢması üçün zəmin yaradır, təməl rolunu
oynayırlar. Əlbəttə ki, sintaktik omonimlik dilin sintaktik səviyyəsində təzahür edir
və bu dil hadisəsinin təbiətini dəqiq müəyyənləĢdirmək üçün onun sərhədini, bu dil
hadisəsinə təsir edən amilləri dəqiq təyin etmək lazımdır. Bu baxımdan yanaĢdıqda
bizi maraqlandıran köməkçi nitq hissələrinin özü deyil, onların cümlə daxilində
digər sözlərin əlaqələnməsində oynadığı rolun aydınlaĢdırılmasıdır. Köməkçi nitq
hissəsinin daĢıdığı qrammatik funksiya cümlənin tərkib hissələri arasındakı
sintaktik əlaqələrin müəyyənləĢməsinə öz təsirini göstərir. Yuxarıdakı nümunənin
mətn daxilində ifadə etdiyi məna budur: Zaur karandaĢ vasitəsilə yazılmıĢ kağız
parçasını cibinə qoydu. Bu zaman ― karandaĢ ‖ sözü ―ilə‖ qoĢması ilə birgə
330
―yazılmıĢ‖ feli sifəti ilə əlaqələnir və bir sintaqm təĢkil edir. Ġkinci halda, yəni
mətn xaricində isə həmin cümlə həmcins tamamlıqlı sadə cümlə kimi çıxıĢ edir:
Zaur karandaĢ və yazılmıĢ kağız parçasını cibinə qoydu. Bu zaman ― ilə ‖ sözü
bağlayıcı kimi çıxıĢ edir və cümlənin sintaktik strukturunda sintaktik əlaqələrin
dəyiĢilməsindən irəli gələn fərqlilik meydana çıxır. Cümlə quruluĢca həmcins
üzvlər hesabına geniĢlənmiĢ sadə cümləyə çevrilir. YaranmıĢ bu fərq cümlənin
informativ yükünü də mahiyyətcə dəyiĢmiĢ olur. Göründüyü kimi, ― ilə ‖ sözünün
mövqeyindən asılı olaraq, ― karandaĢ ‖ sözü müxtəlif sintaqmlara daxil ola bilir.
Bu da sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranması üçün zəmin yaradır.
Yuxarıda qeyd olunmuĢ beĢinci cümləyə diqqət yetirək. Bu cümlənin mətn
daxilində ifadə etdiyi mənadan aydın olur ki, ev sahibinə çatmalı olan puldur.
Bunu pyesdən götürülmüĢ dialoq parçası təsdiqləyir:
K ü r ə k ə n. Bəs yığılan pullar kimin cibinə gedəcək?
II k i Ģ i. Ev sahibinə çatmalıdır.
Mətn xaricində bu cümlənin ifadə etdiyi məna isə budur: Ev ona sahib olan
Ģəxsə çatmalıdır, yəni öz sahibinə çatmalıdır. Burada isə sintaktik omonimliyə
səbəb ― ev ‖ sözünün cümlə daxilindəki digər sözlərlə müxtəlif xarakterli əlaqədə
olması və cümlədə mövqeyi məsələsidir. Birinci halda ―ev‖ sözü II növ təyini söz
birləĢməsinin birinci tərəfi kimi iĢtirak edib, qonĢu sözə idarə və uzlaĢma əlaqəsi
vasitəsilə bağlanır. Həmin birləĢmənin ikinci tərəfi ilə birgə bir sintaqma daxil
olur. Ġkinci halda ― ev ‖ sözü ― çatmalıdır ‖ feli ilə ( cümlənin xəbəri ) uzlaĢma
əlaqəsi vasitəsilə bağlanıb cümlənin mübtədası və ayrıca sintaqmı olur.
Altıncı cümlənin mətn daxilində ifadə etdiyi mənadan aydın olur ki,
Zeynalabdinin ġirvan səfəri üçün hazırlıq görməli olan Ģəxs Kərbəlayı idi. Mətn
xaricində isə həmin cümlənin mənası bu cür izah olunur: Kim isə Kərbəlayı
Zeynalabdinin ġirvan səfəri üçün hazırlıq görməliydi. Deməli, birinci halda ―
Kərbəlayı ‖ sözü ― görməliydi ‖ feli ( cümlənin xəbəri ) ilə uzlaĢma əlaqəsi
vasitəsilə bağlanır və cümlənin mübtədası kimi ayrıca sintaqm təĢkil edir. Ġkinci
halda isə [ III növ təyini söz birləĢməsi+qoĢma ] sintaqmına daxil olur.
Sonuncu cümlənin mətn daxilində ifadə etdiyi məna budur: Qoy görüm,
qız, yəni Zərifə atasına nə gətirib. Mətn xaricində isə həmin cümlə aĢağıdakı
mənada baĢa düĢülür: Qoy görüm, o, qız atasına nə gətirib. Birinci halda cümlənin
xəbəri olan ― gətirib ‖ feli ― qız ‖ sözü ilə uzlaĢma əlaqəsi vasitəsilə əlaqələnir. Bu
isə həmin sözün cümlənin mübtədası kimi müstəqil Ģəkildə sintaqm təĢkil etməsinə
səbəb olur. Ġkinci halda isə ― qız ‖ sözü qonĢu sözlə ( ― ata ‖ sözü ilə ) idarə və
uzlaĢma əlaqələri vasitəsilə əlaqələnərək II növ təyini söz birləĢməsini
formalaĢdırır. Cümlənin sintaqmlara parçalanması zamanı bu birləĢmə ayrıca
sintaqm təĢkil edir.
Yuxarıdakı cümlələrin omonimliyi ilə bağlı verilən izahatdan aydın olur ki,
sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxmasında tabelilik əlaqəsi ( uzlaĢma,
idarə, yanaĢma ) daha fəal iĢtirak edir. Tabelilik əlaqəsi vasitəsilə cümlənin
sintaktik strukturu və söz sırası formalaĢır. Əlbəttə ki, bu prosesdə sintaktik
331
əlaqələrin əsasında duran məna əlaqələri və cümlənin semantikasının obyektiv
gerçəkliyə olan münasibəti də əhəmiyyətli rol oynayır.
Sintaktik omonimlik hadisəsi bir qrup dilçilər tərəfindən ( N. P.
Kolesnikov, E. ġkurko ) kommunikasiya prosesinə mənfi təsir göstərən dil
hadisəsi kimi, digər qrup dilçilər tərəfindən isə
( D. A. Salkova, N. V. Novoselova ) bu prosesə mane olmayan dil faktı kimi
qiymətləndirilir. Sadə cümlənin omonimliyi mətn və ya situasiyadan asılı olaraq,
ona qonĢu mövqedə dayanan cümlələr tərəfindən məhdudlaĢdırılır. Buna görə də
nə danıĢan, nə də dinləyən tərəfdə cümlənin bəzən iki və daha artıq məna ifadə edə
bilməsi haqqında təsəvvür formalaĢa bilmir. DanıĢan öz məqsədinə uyğun olaraq
cümlə vasitəsilə hansı informasiyanı çatıracağını bilir. Dinləyən tərəf isə ünsiyyət
prosesində deyilən cümlə vasitəsilə hansı informasiyanın ötürülə biləcəyini özü
üçün dəqiqləĢdirir. Bu proses sürətli Ģəkildə getdiyindən sadə cümlədə
omonimliyin mövcud ola bilməsi faktı qarĢı tərəfləri düĢündürmür. Buna görə də
həmin dil hadisəsi kommunikasiya prosesi və qarĢılıqlı anlaĢmaya mane olmur.

SUMMARY
This article deals with the process of formation of the phenomenon of
syntactic homonymity on the level of the simple sentence in the Azerbaijani
language. On the basis of the examples of the materials of the imaginative
literature, the essence of this process is analysed. Syntactic relations, word order,
the distribution of the sentence of the syntagma and intonation are shown as the
main factors influencing to the existence of the phenomenon of syntactic
homonymity. Here, the author comes to such a conclusion the syntactic
homonymy phenomenon doesn‘t influence to the informative position of the
simple sentence in the communication process.

ƏDƏBĠYYAT
1. Лурия А. Р. Язык и сознание. Изд.-во Моск. ун.-та, 1979, 320 с.
2. Колесников Н. П. Культура письменной речи ( устранение омонимии
в предложении ). Издательство Ростовского университета, 1987, 100
с.
3. Синтаксические связи. http://www.slovarfilologa.ru
4. Kazımov Q. ġ. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, ― Təhsil ‖, 2007,
496 s.
5. Abdullayev K. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, ―
Maarif ‖ nəĢriyyatı, 1998, 284 s.
6. Об одной проблеме стилистики ( Случаи стилистической
дефектности конструкций, соответствующих целям автора и
отвечающих нормам языка )http://www.reader.boom.ru

332
 7. Колесников Н. П. Порядок слов в русском предложении и
синтаксическая омонимия. - Изд.-во Ростовского университета, 1984.-
48 с.
8. Əlizadə F. F. Cümlənin aktual üzvlənməsi. Dərs vəsaiti. Bakı, « Bakı
Universiteti » nəĢriyyatı, 1998, 112 s.
9. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, « Maarif » nəĢriyyatı,
1984, 392 s.

Əliyeva Hökümə Natiq qızı

Bakı Musiqi Akademiyası

TOFĠQ BAKIXANOV YARADICILIĞINDA

ƏNƏNƏ ANLAYIġINA DAĠR

Bildiyimiz kimi, ənənə (lat. traditio – vermə, verilmə) çoxdan yaranmıĢ,

qəbul olunmuĢ və nəsildən nəslə ötürülən həyat normaları, adət qaydalarıdır.
BaĢqa sözlə desək ənənə tarixdən bizə çatdırılan və geniĢ məna daĢıyan bir
varlıqdır ki, onunla hər bir cəmiyyət «toqquĢur», onu özünəməxsus Ģəkildə
mənimsəyir və müxtəlif yollarla istifadə edir.
XX əsrin görkəmli bəstəkarı olan Ġqor Stravinski ənənədən söz açarkən
deyirdi ki, ənənə nəsl anlayıĢıdır. O, nəsildən-nəslə, atalardan övladlara sadəcə
ötürülmür, həyat prosesi təsiri altında heylə dəyiĢir; yaranır, inkiĢaf edir,
kamilləĢir, yeniĢ edir, olur ki, dirçəlir. Bu sözlərdə böyük həqiqət var və Ģübhəsiz,
ənənəyə müraciət edən hər kəs özünü sanki müəyyən varlıqla əlaqələndirmiĢ olur.
Bu fikrə əsaslanaraq onu demək olar ki, sənətkar yaradıcılığında ənənə çox
mühüm əhəmiyyət kəsb edən anlayıĢdır. Bir tərəfdən o, yaradıcılıqla bağlı olan
bəzi məqamları xüsusi dəqiqliklə əks etdirir, digər tərəfdən isə üslubla əlaqəli
olduqca vacib olan ümumiləĢdirmələri üzə çıxardır.
Musiqi sənətində ənənə anlayıĢı həm çox vacibdir, həm də çox geniĢ məna
daĢıyır. Odur ki, təqdim olunan yazıda biz yalnız bəstəkar yaradıcılığında
folklordan bəhrələnmək ənənəsinə toxunmaq istərdik. YaxĢı məlumdur ki,
müxtəlif dövrlərdə yaĢayan və müxtəlif mədəniyyət, məktəb, cərəyan, üslub
nümayəndələri xalq musiqi xəzinəsindən hər zaman, bu ya digər tərzdə istifadə
etmiĢ olublar. Dediyimizi azərbaycan musiqisinin görkəmli nümayəndəsi olan
Tofiq Bakıxanovun misalında göstərmək istərdik.
Əvvəla onu demək lazımdır ki, bu yaxında, daha dəqiq, keçən ilin 22
dekabrında bəstəkar, ifaçı, müəllim, ictimai xadim olan Tofiq Bakıxanovun 80-
illik yubileyi qeyd olundu. Uzun və mənalı yaradıcılıq yolu keçən bəstəkar ardıcıl
öz musiqisində müxtəlif ənənələrə istinad edir. Təsadüfi deyil ki, onu
səciyyəviləndirən ən önəmli cəhətlərdən də dünya və milli musiqi ənənələrilə sıx
333
bağlılığıdır. Odur ki, Tofiq Bakıxanov yaradıcılığında ənənə xüsusi əhəmiyyət və
mahiyyət daĢıyan bir amildir.
Təbii ki, bəstəkarın bir musiqiçi kimi formalaĢmasında avropa və milli
musiqi ənənələrinin rolu danılmazdır və bəstəkarın bütövlüklə yaradıcılığı
Azərbaycan musiqi sənəti üçün çox səciyyəvi olan Qərb və ġərq ənənələrinin
üzləĢməsinin bariz nümunəsidir.
Bununla belə Tofiq Bakıxanovun milli musiqimizlə dərin əlaqələrin
olması, bəstəkarın yaradıcılığında milli musiqi ənənələrin böyük rol oynaması
xüsusi vurğulanmalıdır. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, Tofiq Bakıxanov məĢhur
musiqiçi – ifaçı, pedaqoq, milli musiqi mədəniyyətimizi dərindən bilən, ömür
boyu onunla yaĢayan-yaĢadan Əhmədxan Bakıxanovun ailəsində dünyaya gəlib
və uĢaqlıq illərindən muğam və aĢıq sənətinin, xalq mahnı və rəqslərin gözəlliyini,
bədii məna və dəyərini dərk edərək sevib və heyran olub. Odur ki, gələcək
bəstəkarın milli musiqi ilə dolu olan mühitdə böyüməsi çox müsbət hal kimi
qiymətləndirilməlidir.
Bəstəkarlıq peĢəsinə professionalcasına yiyələnən, tövsiyələr edən
Azərbaycan klassik musiqisinin banisi Ü.Hacıbəyli belə yazır: ―Milli incəsənətin
yüksək nümayəndələrini yaratmaq üçün bəstəkar nəinki musiqi yaradıcılığının
nəzəri əsaslarını bilməli və bəstəkarlıq texnikasına yüksək yiyələnməli, həm də
xalq musiqisinin xarakterik xüsusiyyətlərinə və qanunlarına dərindən bələd
olmalıdır‖ [8] Bu mənada Tofiq Bakıxanov dahi Üzeyir bəyin tövsiyələrinə, sənət
ənənələrinə sadiq qalan bəstəkarlarımızdandır.
ġübhəsiz, bəstəkarın milli musiqiyə marağı da həmin uzaq uĢaqlıq
illərindən yaranıb. Bir daha vurğulamaq istərdik ki, Tofiq Bakıxanov Azərbaycan
Ģifahi ənənəli musiqisini, Azərbaycan xalq musiqisini çox gözəl bilir, bu musiqi
irsinə xüsusi diqqət və sevgi bəsləyir və nəhayət, onu böyük həssaslıqla öz
yaradıcılığında istifadə edir.
Bildiyimiz kimi, Tofiq Bakıxanovun yaradıcılığında bir çox ənənələrin
istifadəsini görmək olar və onlardan yalnız birisinin – Azərbaycan xalq
mahnılarına müraciət etməsini izləmək istərdik. Bununla bağlı olaraq diqqətimizi
bəstəkar müsiqisində bu məsələyə yönəltmək istərdik.
Tofiq Bakıxanovun yaradıcılıq boyu, ardıcıl və yorulmadan Azərbaycan
xalq musiqisinin zəngin hissəsi olan mahnılardan xüsusi olaraq bəhrələnir.
Bununla bağlı olaraq onu da deməliyik ki, bu ənənə musiqi sənətində ən geniĢ
yayılan ənənələrdəndir; o, əsrlərdən bizə çatıb və hər zaman öz əhəmiyyətini və
mənalığını qoruyub saxlayır.
Maraqlıdır ki, xalq mahnısını Y.Haydn və L.Van Bethoven, Ġ.Brams və
A.Dvorjak, Ġ.Stravinski və B.Bartok, S.Prokofyev və R.ġedrin kimi bəstəkarların
əsərlərində eĢitmək olar və onun səslənməsi müxtəlif yollarla baĢ verir. Təbii ki,
hər bəstəkar xalq mahnı nümunəsində nə isə axtarır və yəqin ki, tapmıĢ olur.
Sadəcə onu vurğulamaq istərdik ki, bu yalnız müəyyən musiqi mövzunun
istifadəsi deyil və bunun arxasında daha dərin məna durur.
334
 Azərbaycan bəstəkar musiqisində də folklora birbaĢa müraciət etmək
ənənəsi gözə çarpandır və bu ənənənin yaradıcısı dahi Üzeyir Hacıbəylidir.
Bəstəkar «Leyli və Məcnun» operasından baĢlayaraq müxtəlif əsərlərində xalq
mahnılarını səsləndirir.
Üzeyir bəyin yaratdığı bu ənənə azərbaycan bəstəkar yaradıcılığında ən
geniĢ yayılan ənənələrdəndir və burada diqqəti cəlb edən xalq mahnısına bu ya
digər bəstəkarın fərdi yanaĢmasıdır. Dediyimizi Tofiq Bakıxanovun musiqisində
göstərmək istərdik və bununla bağlı olaraq bəstəkarın Birinci skripka konsertinə
müraciət edirik.
Burada qeyd etməliyik ki, instrumental konsert bəstəkarın böyük və
rəngarəng yaradıcılığında xüsusi rol oynayır. Bildiyimiz kimi, bu janr və ilk
növbədə onun növü olan skripka konserti bəstəkarın sevimli janrıdır və
ümumiyyətlə, onun instrumental, o cümlədən skripka konsertləri yaradıcılığının
mühüm və dəyərli hissəsini təĢkil edir.
Tofiq Bakıxanovun ilk ciddi yaradıcılıq uğuru da Birinci skripka konserti
ilə bağlıdır və istər-istəməz qeyd etdiyimiz bu faktlar bəstəkarın yaradıcılığında
skripka konsertinin bədii əhəmiyyətini bir daha təsdiqləyir.
T.Bakıxanov Birinci skripka konsertini (d-moll) 1957-ci ildə Ü.Hacıbəyov
adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını bitirmək üçün diplom iĢi kimi
təqdim edir. Dövlət imtahanında əla qiymət alan bu əsər, onun uğurlu ilk ifası,*
sonra Azərbaycan gənclərinin II-ci festivalında I dərəcəli diploma layiq olması,
bəstəkarın isə həmin festivalda laureat adını alması bu əsərin əsl uğur
qazanmasından xəbər verir.
Bizim bu əsərə müraciət etməyimiz bir məqsədlə bağlıdır ki, burada
T.Bakıxanov Azərbaycan xalq mahnılarından necə istifadə edir.
Bəstəkar Birinci skripka konsertini instrumental konsert janrının ənənəsinə
sadiq qalaraq üçhissəli silsilə Ģəklində təqdim edir və burada ənənəvi quruluĢlu
üçhissəli özünü biruzə verir: cəld-ağır-cəld.
Ənənəyə uyğun olaraq T.Bakıxanov konsertin birinci hissəsini (alleqro
modersto, d-moll) sonata formasında iĢlənmiĢ olur. Söhbət iri həcmli, bütün
bölmələri (ekspozisiya, iĢlənmə, repriza) olan, üç mövzuya (giriĢ, əsas və köməkçi
partiyalar) əsaslanan sonata formasından gedir. Təbii, bəstəkar burada kadensiyanı
da unutmur, lakonik xarakterli və çox ifadəli səslənən skripka kadensiyasını (s.23)
repiizanın əvvəlində yerləĢdirir. Demək olar ki, sadaladığımız bu cəhətlər
instrumental konsertin ənənələridir, lakin T.Bakıxanovun əsərində diqqəti cəlb
edən bəzi məqamlar var.
Konsertin ilk xanələrindən onun milli ruhu məlum olur və bu Cahargah
muğamın intonasiyaları ilə bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, bəstəkar giriĢ və əsas
partiyanı eyni mövzu üzərində qurur, lakin xarakter baxımından tam fərqlidirlər.
GiriĢ mövzusu mərd, himni xatırlayan intonasiyalarla bağlıdır, əsas partiyada
həmin intonasiyalar lirik tərzdə təqdim olunduğuna görə mövzu mahnıvari
xarakter daĢıyır.
335
 Sonata formasının ekspozisiyanın köməkçi partiya mövzusu olduqca
maraqlıdır. Bəstəkar köməkçi partiyanı «Ey zalım yar» azərbaycan xalq
mahnısının üzərində qurur. Onu da əlavə edək ki, burada Bayatı-ġiraz, daha
doğrusu Bayatı-Ġsfahandan istifadə olunur və gözəl xalq mahnısı tam Ģəkildə yox,
onun ilk intonasiyaları səslənir. Buna baxmayaraq mahnı ilə bağlı təəssurat tam
yaranmıĢ olur.
Konsertin birinci hissəsinin sonata formasının ekspozisiyasında, beləliklə,
iki lirik mövzu göstərilir və üstəlik hər iki mövzu mahnıvari xarakter daĢıyır.
Onları biri-birindən ayıran yalnız ifadə tərzidir. Belə ki, əsas partiya mövzusu
iĢıqlı obyektiv xarakterlidir, köməkçi partiya mövzusu isə daha tutqun və
subyektiv səslənir.
Köməkçi partiya mövzusunu xarakterizə edən bəzi cəhətləri qeyd etmək
yerinə düĢər. Mövzunun təmkinliyi xüsusi təsir bağıĢlayır və bu təmkinliyi ilk
növbədə yaradan aĢağı istiqamətli və pilləvari melodik hərəkətdir, eyni zamanda
emosiyaların və ritmin sakitliyidir. Maraqlıdır ki, melodik dilin diatonikliyi
xromatik səslərlə dolu olan müĢayiətlə üst-üstə düĢmür və bununla yuxarı
(melodik) və aĢağı (müĢayiət) səslər, arasında bəzi ziddiyyət yaranır ki, onun
hesabına çox sadə olan xalq mahnısı daha qəmli və qəribə səslənir. Həmin
mövzuda özünü biruzə verən daxili gərginlik onu sanki xalq mashnısından heylə
fərqləndirir.
Köməkçi partiyanın mövzusunda tez-tez istifadə olunan gəziĢmələr, aĢağı
istiqamətli sekvensiyalar onun milli xarakterini sanki bir daha təsdiqləyir və eyni
zamanda bəzəkli, naxıĢlı melodik xətti yaratmıĢ olurlar. Həmin mövzunun solistin
(skripkanın) ifasında səslənməsi bu lirik obrazın zərifliyini və incəliyini çox gözəl
vurğulayır.
ġübhəsiz, bəstəkarın «Ey zalım yar» xalq mahnısına müraciət etməsi
təsadüfi deyil. T.Bakıxanov bu mahnı mövzusunu estetik ideal kimi təqdim edir.
Mövzunun psixoloji zərifliyi, incəliyi, həm obraz, həm də musiqi dili baxımından
saflığı, bizim fikrimizcə, bəstəkarın əks etdirdiyi gözəlliyin ifadəsidir. BaĢqa sözlə
desək, Tofiq Bakıxanov «Ey zalım yar» xalq mahnısı vasitəsi ilə gözəllik, estetik
kateqoriyasını təcəssüm etdirir.
Birinci skripka konsertində əldə etdiyi bu yaradıcılıq tapıntısını bəstəkar
sonra yazdığı bir çox əsərlərində istfiadə edir və bununla söz açdığımız xalq
yaradıcılığı, xalq mahnı ənənəsinin istifadəsinin mənalığı və əhəmiyyətini öz
təsdiqini tapmıĢ olur.

SUMMARY
Article is devoted to concept tradition in creativity of Tofik Bakyhanov. In
article beginning definition of concept tradition is underlined, thoughts of
different art workers on concept, on its role are resulted. All told is considered in
T.Bakyhanov's creativity, in particular on the basis of its First violin concert.

336
 ƏDƏBĠYYAT
1. Abdullazadə G. Qədim və orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti. B., Qartal,
1996, 291 s.
2. Babayev E. ġifahi ənənələri Azərbaycan musiqisində intonasiya
problemləri. B., Elm, 145s.
3. Bəstəkar haqqında söz. (not biblioqrafiya) Tərtibçi: Əliyeva H. B.,
Zaman, 2001, 213 s.
4. Əliyeva F. Azərbaycan musiqisində üslub axtarıĢları. Bakı, Elm və həyat,
1996, 118s.
5. Ġsmayılov M. Azərbaycan xalq musiqisinin məqam və muğam
nəzəriyyəsinə dair elmi-metodik oçerklər. B., 1991, 117 s.
6. Ġsmayılov M. Azərbaycan xalq musiqisinin janrları. B., ĠĢıq, 1984, 100 s.
7. Məmmədova R. Muğam sonata qovĢağı. B., 1989, 128 s.
8. Аббасова Э. Узеир Гаджибеков. Б., Азернешр, 1975, 140 с.
9. Беляев В. Очерки по истории музыки народов СССР. М., 1963,
Гос.Муз. Изд., вып. ЫЫ, 340 с.
10. Беляев В. О музыкальном фольклоре древней письменности. М.,
Советский композитор, 234 с.
11. Кафарова З.Тофик Бакиханов. Б., Ишыг, 1980, 75 с.
12. Мазель Л. Строение музыкальных произведений. М., Советский
композитор, 1960, 465 с.

Əliyeva Yeganə Nurəddin qızı

Bakı Dövlət Universiteti

HEYDƏR ƏLĠYEV VƏ AZƏRBAYCANġÜNASLIQ

Tarix boyu doğma ana dilimizi yolundan sapdırmağa, yönümünü

dəyiĢməyə çox cəhdlər olub. Lakin hər bir dövrdə dilimizin keĢiyində ləyaqətlə,
qeyrətlə dayanan tarixi Ģəxsiyyətlərinin sayəsində belə qara və bədnam niyyətlər
baĢ tutmamıĢdır. Onlardan bəziləri dar ağacından asılmağa, çarmıxa çəkilməyə
razı olsalar da, xalqı məhv etmək, tarixdən silmək üçün onun dilinin əlindən
alınmasına izn verməmiĢlər.
Zəmanəmizin bu və ya digər ziyalıları təkcə yazıb-yaratmırdılar,
həm də ana dilimizin dünənini, bu gününü, sabahını düĢünürdülər. Ölkələr iĢğal
olunanda dilin də sərhədləri daralır, hüdudları pozulur. Dil də insan kimi əsir
düĢür, cəmiyyətdən təcrid olunur, öz funksionallığı itirir. Min illər boyu
folklorda, xalq nəğmələrində özünü yaĢadan ana dilimiz təxminən 500 il əvvəl
Səfəvi hökmdarı ġah Ġsmayıl Xətainin zamanında geniĢ Ģəkildə iĢlədilməyə
baĢladı. Bu vaxta kimi türkün zəfər yürüĢləri, qanunları, fərmanları farsca, ərəbcə
yazılırdı. ġah Ġsmayıl ana dilimizin sərhədlərini ölkənin hüdudları kimi
geniĢləndirdi.
337
 ―ġah Ġsmayılın vaxtında Azərbaycan dili dövlət dili kimi rəsmiləĢir.
Azərbaycan dili nəinki saray danıĢıq-ünsiyyət vasitəsi kimi iĢlənir, eyni zamanda
dövlətlərarası yazıĢmalar bu dildə aparılırdı‖[1, s.121 ] .
Dili xalq yaradır. Lakin onun yaĢayıb nəsildən-nəslə ötürülməsi, görkəmli
Ģəxsiyyətlərin, qüdrətli dövlət baĢçılarının hesabına baĢa gəlir.
1991-ci ildə dövlətimiz öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra xalqımız
çətinliklə əldə olunmuĢ bu azadlığı əldən verməmək üçün öz xilaskarını-ulu
öndərimiz Heydər Əliyevi rəhbər seçərək gələcəyini ona etibar etdi. Müdrik
siyasətçi dövlətçiliyimizin inkiĢafı üçün lazım olan mühüm addımları ataraq
Azərbaycanın qısa müddət ərzində dünyada tanınmasına müvəffəq oldu.
AtəĢinə milyonların isindiyi, iĢığında çox-çox zülmətlərin geri çəkildiyi
Heydər Əliyev ömrü özünün ən müdrik illərini xalqın azadlığı, səadəti, gələcəyi
naminə Ģama döndərib, getdiyimiz yolları nura qərq etmiĢdi. Xalqımız fəxr edə
bilər ki, onun ləyaqətli övladı Heydər Əliyev hələ sağlığında ikən öz adını
dünyanın sayılıb-seçilən görkəmli dövlət xadimlərinin, tarixi simalarının
siyahısına yazmıĢdır. O, ulu Tanrının Azərbaycan xalqına göndərdiyi fədakarlıq
simvolu idi. Onun amalı taleyin ona bəxĢ etdiyi fitri qabliyyətini, bacarığını ana
yurduna- doğma vətəninə həsr etmək idi.
―Bir xalqın dilini, mədəniyyətini əlindən alsan, o xalq məhv olub gedər‖
fikrini əsas tutaraq, ümummilli liderimiz dövlət dilimizin və mədəniyyətimizin
inkiĢafı üçün lazımi qayğını göstərirdi.Onun fikrincə, ―Hər bir xalqın milliliyini,
mənəvi dəyərlərini yaĢadan, inkiĢaf etdirən onun dilidir‖.
1978-ci ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının qəbulu zamanı
yenidən Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı maddənin Konstitusiyaya
daxil edilməsini qaldıran və onun uğurlu həllinə çalıĢan o dövrdə respublikaya
rəhbərlik edən cənab Heydər Əliyev idi. Ölkəmizin tərəqqisi, yüksəliĢi uğrunda
düĢünən və çalıĢan ulu öndər bütün çətinlik və maneələrə baxmayaraq, belə bir
maddənin əsas qanuna salınmasına nail oldu. O, bununla dilimizin sürətli, elmi
inkiĢafı üçün təməl yaratmıĢ oldu. Lakin o zamanlar respublikaya təyin olunan ―
birinci katiblər ‖ dilimizin saflığı, inkiĢafı yönündə ciddi tədbirlər görə bilmədilər
və xalqın iradəsinin ziddinə olaraq, dövlət dilinin adı qeyri-qanuni Ģəkildə
dəyiĢdirildi. Belə bir taleyüklü məsələnin müzakirəsi zamanı cəmi 26 deputatın
səs verməsi kifayət hesab edilmiĢdi.
Halbuki, Konstitusiyaya görə, dövlət dili haqqında müddəaya hər
hansı dəyiĢiklik edilməsi ya referendum yolu ilə, yaxud da ali qanunverici orqan
üzvlərinin ən azı üçdə ikisinin səs çoxluğu ilə qəbul edilə bilərdi. O zaman bu
qaydalara əməl olunmamıĢ, xalqın istəyinin ziddinə çıxan məsuliyyətsiz qərar
qəbul edilmiĢdi.
Azərbaycan dilinin tarixi haqqını qazanması 500 il sonra
ümummilli liderimiz H.Əliyevin 1993-cü ildə xalqın istəyi ilə hakimiyyətə
qayıdıĢından sonra baĢ tutdu. Belə ki, H.Əliyev ―Azərbaycan dili‖ məsələsini
ümumxalq müzakirəsinə verdi. Xalq 12 noyabr 1995-ci ildə referendum yolu ilə
338
Azərbaycan Respublikası dilinin dövlət dili olması müddəasına tərəfdar olduğuna
səs verdi. Bununla da ana dilimizə qarĢı edilmiĢ haqsızlıq aradan qaldırıldı. Bu
məsələ Azərbaycan Konstitusiyasının 21-ci maddəsində öz əksini tapdı:
―Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan
Respublikası Azərbaycan dilinin inkiĢafını təmin edir‖. Ulu öndərimiz xalqın
formalaĢmasında, yaĢamasında onun dilinin rolunu yüksək qiymətləndirirdi:
―Bütün xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının ana dili onun milli varlığını
müəyyən edən baĢlıca amillərdəndir...ĠnkiĢaf etmiĢ zəngin dil mədəniyyətinə
malik olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malkdir. Ona görə də
xalqımıza ulu babalardan miras qalmıĢ bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir
Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir .Bu
onun müqəddəs vətəndaĢlıq borcudur‖.
Uzaqgörən siyasətçinin imzaladığı ―Dövlət dilinin tətbiqi iĢinin
təkmilləĢdirilməsi haqqında‖ 18 iyun 2001-ci il tarixli 506 saylı fərmanın icrasına
baĢlanması ilə ana dilimiz bütün sferalarda geniĢ miqyasda iĢlədilməyə və ictimai
yerlərdə bu dilə xüsusi önəm verilməyə baĢladı. Xüsusilə elm və təhsil
ocaqlarında respublika səviyyəsində silsilə tədbirlər keçirildi. ―Bir çox kütləvi
informasiya vasitələrində, rəsmi yazıĢmalarda, kargüzarlıq və sair sahələrdə
Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına lazımınca əməl edilmir. Azərbaycan dilinin
reklam iĢində istifadə edilməsində ciddi qüsurlar müĢahidə olunur. Kəskin
tənqidlərə baxmayaraq, reklam vasitələrinin hazırlanmasında bir çox hallarda
xarici dillərə əsassız olaraq üstünlük verilir. ġəhər və qəsəbələrimizin görkəminə
xələl gətirən əcnəbi dilli lövhələr gənc nəslin azərbaycançılıq ruhunda tərbiyəsinə
mənfi psixoloji təsir göstərir. Ölkə ərazisində yayımlanan televiziya kanallarının
əksəriyyəti xarici dillərdə fəaliyyət göstərir. Kino və televiziya ekranlarında
Azərbaycan dilinə dublyaj edilmiĢ xarici filmlərə nadir hallarda rast gəlmək olar,
dublyaj edilmiĢ ekran əsərlərinin tərcümə səviyyəsi isə olduqca aĢağıdır.
Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət sahələrində, xüsusilə ölkəmizdə
fəaliyyət göstərən səfirlik, xarici nümayəndəlik və Ģirkətlərdə Azərbaycan dilinin
iĢlənməsi yarıtmaz vəziyyətdədir. Xaricdə yaĢayan soydaĢlarımızın Azərbaycan
dili dərslikləri, tədris vəsaiti, ana dilində elmi və bədii ədəbiyyat, mətbuat və sairə
ilə təmin olunması qənaətbəxĢ deyildir. Çox qəribə görünsə də, Azərbaycan
dilçiliyinin sovet dövründə əldə edilmiĢ sürətli inkiĢaf tempi son illərdə aĢağı
düĢmüĢdür və bu sahədə bir durğunluq müĢahidə olunur. Azərbaycanda nitq
mədəniyyəti məsələlərinin tədqiqinə və nizamlanmasına kəskin ehtiyac duyulur.‖
Fərmanda dilimizin keçdiyi inkiĢaf yoluna nəzər salınmıĢ, dilimizi tədqiq
edən və onun qorunması üçün mübarizə aparan ziyalılarımızdan söz açılmıĢdır:
―Müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almıĢ Azərbaycan dilinin geniĢ
tətbiq edilməsi və sərbəst inkiĢafı üçün münbit zəmin yaranmıĢdır. Tarixin
müxtəlif mərhələlərində dilimizə qarĢı edilmiĢ haqsızlıqların, təzyiq və
təhriflərin aradan qaldırılması üçün hazırda ölkəmizdə çox əlveriĢli Ģərait
mövcuddur. Dil öz daxili Qanunları əsasında inkiĢaf edirsə də onun tədqiq və
339
tətbiq edilməsi üçün yaradılmıĢ geniĢ imkanlar bu inkiĢafın daha sürətli və
dolğun olmasına təkan verir. Bütün xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının
da dili onun milli varlığını müəyyən edən baĢlıca amillərdəndir. Dilimiz xalqın
keçdiyi bütün tarixi mərhələlərdə onunla birgə olmuĢ, onun taleyini yaĢamıĢ, O,
xalqın ən ağır günlərində belə onun milli mənliyini, xoĢbəxt gələcəyə olan
inamını qoruyub möhkəmləndirmiĢdir. ĠnkiĢaf etmiĢ zəngin dil mədəniyyətinə
sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də
xalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir
Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir. Bu,
onun müqəddəs vətəndaĢlıq borcudur. Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən
incə çalarlarınadək olduqca aydın bir Ģəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik
dillərdəndir. DüĢüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünlüklə ifadə
etmək kamilliyinə yetiĢə bilməsi üçün hər hansı xalqa bir neçə minillik tarix
yaĢaması lazım gəlir. Azərbaycan dilinin bugünkü inkiĢaf səviyyəsi göstərir ki,
Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Azərbaycan dilinin dünya
dilləri arasında ən kamil dillərdən biri olduğu həqiqətini bir çox xalqların
görkəmli nümayəndələri də dönə-dönə etiraf etmiĢlər.‖ ... ―Azərbaycan dilinə dair
ilk dərsliklərin yazılmasında o dövrün görkəmli maarifçiləri Mirzə Kazım bəy,
Mirzə ġəfi Vazeh, Seyid Əzim ġirvani, Aleksey Çernyayevski, Mirzə Əbülhəsən
bəy Vəzirov, Seyid Ünsizadə, RəĢid bəy Əfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə,
Məmmədtağı Sidqi, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyov, Abdulla ġaiq və
baĢqalarının xidmətlərini qeyd etmək lazımdır.‖... ―XX yüzillik isə Azərbaycan
ədəbi dilinin ən sürətli tərəqqisi və çiçəklənməsi dövrüdür. Ədəbi dil məsələsi
hələ əsrin əvvəlindən ictimai-siyasi mübarizənin tərkib hissəsi olmuĢdur. Həmin
dövrdə ana dili kitabları hazırlanmıĢ, dərsliklər buraxılmıĢ, müntəxəbatlar tərtib
olunmuĢdur. Azərbaycan dilinin səs quruluĢuna və qrammatik sisteminə dair
kitablar yazılmıĢdır. Mətbuat ana dili, ədəbi dil uğrunda mübarizənin önündə
gedirdi. Ədəbi dil normasının müəyyənləĢməsində bütün görkəmli ziyalılar iĢtirak
edirdilər. Xalq dili xəzinəsinin qapıları "Molla Nəsrəddin" vasitəsilə ədəbi dilin
üzünə açılırdı. Bu dövrdə yaranan səhnə sənəti də yeni milli-mədəni Ģəraitdə ədəbi
dilə bədii nitq vasitəsilə öz töhfəsini vermiĢdir. Ana dilinin taleyinə heç bir
ziyalının laqeyd qalmadığı bu dövrdə Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər
Sabir, Üzeyir Hacıbəyov, Ömər Faiq Nemanzadə kimi görkəmli söz ustaları
Azərbaycan dilinin saflığı və onun yad ünsürlərdən qorunması uğrunda
fədakarcasına mübarizə aparırdılar.‖
Qeyd olunan fərmanda yeni əlifbaya keçidin konkret vaxtı da öz
əksini tapmıĢdı: ― Ölkədə Azərbaycan dilində çap olunan qəzet, jurnal, bülleten,
kitab və digər çap məhsullarının istehsalının 2001-ci il avqustun 1-nə qədər
bütövlükdə latın əlifbasına keçməsi təmin edilsin‖[2].
Ümummilli liderimizin imzaladığı 9 avqust 2001-ci il tarixli
―Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi‖ haqqında
fərmanda əlifbamızın müstəqilliyimizə qədər keçdiyi tarixi inkiĢaf yolu
340
vərəqlənmiĢ və yeni əlifbaya keçidin respublikamız üçün əlamətdar hadisə olduğu
xüsusi qeyd olunmuĢdur: ― 1922-ci ildə Azərbaycan hökumətinin qərarı əsasında
yeni əlifba komitəsinin yaradılması, həmin komitəyə Azərbaycan dili üçün latın
qrafikalı əlifba tərtibinin tapĢırılması yeni qrafikaya keçilməsi yolunda atılmıĢ ilk
ciddi addım idi. 1923-cü ildən etibarən latın əsaslı əlifbaya keçmə prosesi
sürətləndirildi. 1926-cı ildə keçirilmiĢ birinci Ümumittifaq Türkoloji qurultayın
tövsiyələrinə cavab olaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən etibarən Azərbaycanda
kütləvi Ģəkildə latın qrafikalı əlifba tətbiq edildi. Qısa bir müddət ərzində latın
qrafikasının iĢlədilməsi Azərbaycanda geniĢ kütlələr arasında savadsızlığın ləğvi
üçün olduqca əlveriĢli zəmin yaratdı. Bütün bu nailiyyətlərə baxmayaraq həmin
əlifba 1940-cı il yanvarın 1-dən kiril yazısı əsasında tərtib edilmiĢ yeni qrafikalı
əlifba ilə əvəz olundu. Yarım əsrdən çox bir müddət ərzində kiril qrafikası ilə
Azərbaycan elmi və mədəniyyətinin qiymətli nümunələri yaradıldı.‖...
―Müstəqilliyimizin qazanılmasından sonra yaranmıĢ tarixi Ģərait xalqımızın
dünya xalqlarının ümumi yazı sisteminə qovuĢması üçün yeni perspektivlər açdı
və latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpasını zəruri etdi. Bu isə müvafiq
qanun qəbul edilməsi ilə nəticələndi. On ilə yaxın bir müddətdə latın qrafikalı
Azərbaycan əlifbasına keçidin ölkəmizdə 2001-ci il avqust ayında bütövlükdə
təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycan
Respublikasının ictimai-siyasi həyatında, yazı mədəniyyətimizin tarixində
mühüm hadisə olduğunu nəzərə alaraq qərara alıram: Hər il avqust ayının 1-i
Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi
qeyd edilsin‖.
Ulu öndərin imzaladığı ――Dövlət dilinin tətbiqi iĢinin
təkmilləĢdirilməsi haqqında‖ 18 iyun 2001-ci il tarixli 506 saylı fərman,
―Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının tərkibinin təsdiq edilməsi
haqqında‖ 4 iyul 2001-ci il tarixli, 76 nömrəli sərəncam, ―Azərbaycan əlifbası və
Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında‖ 9 avqust 2001-ci il tarixli, 552
nömrəli sərəncam və 2003-cü ildə qüvvəyə minmiĢ ―Azərbaycan Respublikasının
dövlət dili haqqında qanun‖ cənab H.Əliyevin ana dilimizə olan sonsuz
məhəbbətinin parlaq nümunələridir.
Azərbaycan dilinin inkiĢafı, onun tətbiqi dairəsinin daha da
geniĢləndirilməsi və dilimizin yad ünsürlərdən qorunması istiqamətində
ümummilli liderimiz H.Əliyev tərəfindən əsası qoyulan iĢlər bu gün onun layiqli
davamçısı, möhtərəm prezidentimiz Ġlham Əliyev tərəfindən uğurla davam
etdirilir. Onun 12 yanvar 2004-cü il tarixli ―Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə
kütləvi nəĢrlərin həyata keçirilməsi haqqında‖ sərəncamı və ―Azərbaycan
əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında‖ fərmanı ana dilimizə
dövlət qayğısının nəticəsidir.
Beləliklə, ġah Ġsmayıl Xətainin Azərbaycan dili bağlı həyata keçirə
bilmədiyi arzuları məhz Heydər Əliyev müdrikliyi və uzaqgörənliyi sayəsində
gerçəkləĢdi. Azərbaycan dilinin ictimai həyatın bütün sferalarında iĢləkliyinin
341
təminatçısı olan və onun dövlət dili səviyyəsinə yüksəlməsində misilsiz xidmətlər
göstərən ümumilli liderimiz H.Əliyevi xalqımız hər zaman qəlbində yaĢadacaq,
dilimiz var olduqca o da var olacaqdır.

ƏDƏBĠYYAT
1. T.Hacıyev ―Azərbaycan ədəbi dili tarixi‖, 1976
2. ―Xalq qəzeti‖ 19 iyun 2001-ci il, №136
3. www.az.wikipedia.org

SUMMARY
The language has been created by people. However, it has been passed
from generation to generation by great leaders and outstanding persons.
Our native language began being widely used approximately 500 years ago
in the period of reign of Shakh Ismayil Khatai. Before that, laws and orders were
written in Persian and Arabic languages.
After National Leader came to the office, our language regained its
historical right. Today his wise policy on the development of language is
continued by his successor President Ilham Aliyev.

Əmirov Ərzuman Əmirbaba oglu

Bakı Slavyan universiteti

Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyasında xarici Ģirkətlərin,

müĢtərək müəssisələrin rolu

Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələrində inteqrasiyasının aparıcı

istiqamətlərindən biri beynəlxalq təĢkilatlarla, xarici Ģirkətlərlərlə əməkdaĢlıqdır,
bu da öz növbəsində, ölkəmizin müasir dünyada gedən inkiĢaf proseslərinə
qovuĢmasina yönəldilmiĢ addımdır. XX əsrin sonu-XXI əsrin əvvəllərində
beynəlxalq əlaqələrin dərinləĢməsi, dünyada inteqrasiya meyllərinin artmasına,
əməkdaĢlığın geniĢlənməsinə təkan vermiĢdir. Müstəqilliyini elan edən
respublikamızın da bazar münasibətlərinə keçməsi, xarici ticarətin
geniĢləndirilməsi, sosial-iqtisadi inkiĢafında beynəlxalq təĢkilatlarla, Ģirkətlərlə
əməkdaĢlığın möhkəmləndirilməsi, yeni texnologiyaların, layihələrin tətbiqi,
ölkəmizin dünya ölkələri sıralarına qoĢulması strategiyasının inteqrasiya
mərhələləri olmuĢdur. Azərbaycanda beynəlxalq qurumların, xarici Ģirkətlərin
demokratiya, sülh və təhlükəsizlik tədbirlərinin, yeni kommunikasiya,
informasiya, nəqliyyat, iqtisadi-sosial, humanitar proqramlar və layihələrin
reallaĢması istiqamətlərində iĢtirakı ölkəmizdə inteqrasiya meyllərinin inkiĢafına
böyük təsir göstərmiĢdir. Respublikamızda xarici təĢkilatların, Ģirkətlərin,
firmaların öz iĢlərini istənilən səviyyədə aparması üçün lazımi tədbirlər
342
görülmüĢdür. Dövlət rəhbərliyi tərəfindən onlara dəstək verilir, yardım edilir, yerli
Ģirkətləri ilə yaratdıqları müĢtərək müəssisələr üçün Ģərait yaradılır. Dövlət
strukturları ilə xarici sahibkarların, Ģirkətlərin geniĢlənən münasibətləri ölkəmizdə
biznesin inkiĢafını təmin etməkdən, xarici sərmayələri daha çox cəlb etməkdən,
iqtisadiyyatımızı möhkəmləndirməkdən, beynəlxalq əlaqələrimizi
gücləndirməkdən ibarət olmuĢdur. Respublikamızda xarici Ģirkətlərin müasir
texnologiyaların tədbiqi, biznes təcrübəsi sahəsində geniĢ fəaliyyəti çox
əhəmiyyətli olmuĢdur. Azərbaycanda neft və qeyri-neft sektorunda böyük
layihələr həyata keçirilmiĢdir. Bu da 1994-cü ildən baĢlayaraq ümumilli liderimiz
H. Əliyevin yeni neft strategiyasının həyata keçirilməsi sahəsində mümkün
olmuĢdur. Bir sıra aparıcı dövlətlərin beynəlxalq neft Ģirkətləri respublika neft
sənayesinin potensialını və istehsal imkanlarını artırıb geniĢləndirmək məqsədilə
müqavilələr, kontraktlar imzalamıĢ və geniĢ fəaliyyətə baĢlamıĢlar. Yanacag və
enerji sahəsinə xidmət edən bütün baĢqa sahələrlə birgə dörd yüz xarici Ģirkət
iĢtirak etmiĢdir[14]. ABġ və Qərbi Avropa, ġərq və Asiya ölkələrinin təĢkilatları
və Ģirkətləri Azərbaycanda yerli idarə, müəssisə və təĢkilatlarla iqtisadi əlaqələri,
əməkdaĢlığı yeni forma və məzmun alırdı. Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft ixrac
kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri reallığa çevrilmiĢ, bu sahədə əməli iĢlər
görülmüĢdür. ġirkətlər sənaye, ticarət, xidmət, nəqliyyat, tikinti, inĢaat və baĢqa
sahələrdə fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan hökuməti qeyri-neft sektorunu
ölkənin iqtisadi inkiĢafında prioritet istiqamət hesab edərək vacib tədbirlər
görmüĢdür. Bu istiqamətdə dünya ölkələrini təmsil edən xarici Ģirkətlər və
beynəlxalq qurumların onların zəngin təcrübələrindən, müasir və yeni
texnologiyaların tətbiqindən istifadə etmək məqsədilə respublikamız ilə geniĢ
əməkdaĢlıq edilmiĢdir. Bu əməkdaĢlığın yeni bir forması kimi birgə, müĢtərək
müəssisələr yaradılmıĢdır. Sosial, iqtisadi, nəqliyyat, tikinti və s. sahələrində
fəaliyyət göstərən, müxtəlif ölkələri təmsil edən Ģirkətlərin, birgə müəssisələrin
xeyli sayda adını çəkmək olar: Türkiyənin TRATO, Aslan Ltd MMC, Azturqaz
BM, Simsel Promation, AzDent; ABġ-ın Oil and Gas Ġnternational Consalting
Buro, Amerada Hess AGC Limited, DHL Baku, Procter & Gamble, Bektel
Ġntenarional, ―Hyatt Regency‖, McDonalds MMC; Böyük Britaniyanın BP,
ġirvan Oil, Salyan Oil Ltd, Caspian Fish, AzEuroTell BM, Azəralüminium SC;
Almaniyanın Gabeg Anlagenbau-Ġnjirning GmbH, Azvirt BM, EUPEC BM, A
and D Company BM, Siemens SC, UP Azərbaycan BM; Ġtaliyanın ACĠP, BakMil
BM, Gelco S. R. L., Saipem, Rusiyanın Lukoil, Nikoil; Ġsveçrənin Jekot S. A.,
Qaradağ Sement SC; Ġsveçin Oriflame; Fransanın ―Total‖, Elf-Akiten; Ġranın
―Horakish Co‖ Ltd, ―3 MC Ltd, Nur-M.‖, ―Xəqani‖ Ticarət Mərkəzi, Refan-Bakı
MMC; Çexiyanın ―Casco-RSP‖ BM; Koreyanın ―Ototplaza‖ BM kimi xarici
investisiyalı Ģirkətlər, birgə müəssisələr respublikamızda təmsil olunmuĢdu [1].
Xarici əlaqələrin təĢkili, və geniĢləndirilməsi inteqrasiyası sahəsində Azərbaycan
Respublikasında xarici Ģirkət və müəssisələrin iĢtirakı ilə yaradılan birgə
müəssisələrin fəaliyyəti haqqında Nazirlər Kabinetinin ―Azərbaycan
343
Respublikasında xarici Ģirkət və təĢkilatların, nümayəndəliklərin, filiallarının
fəaliyyəti və açılıĢ qaydası haqqında‖ qəbul edilmiĢ əsasnamə respublikamızda
fəaliyyətə baĢlamıĢ xarici və birgə Ģirkətlərin, təĢkilatların yerli müəssisə və
idarələrlə əməkdaĢlığa geniĢ imkanlar yaratmıĢdır[4]. Azərbaycanın dünya
təsərrüfatına inteqrasiyası respublikamızda hərtərəfli inkiĢafın təmin edilməsində,
iqtisadi islahatların həyata keçirilməsində, dünya bazarlarında bərabər rəqabət
aparmaq üçün ixracat məhsullarını istehsal edən sahələrinin, geniĢ ticarət
əlaqələrinin möhkəmləndirilməsində ölkəmizdə xarici Ģirkətlərin, təĢkilatların,
beynəlxalq qurumların, sahibkar birliklərin, inkiĢaf fondların, birgə müəssisələrin
fəaliyyəti çox önəmlidir. Xarici , beynəlxalq təĢkilatlar və müəssisələr respublika
dövlət və qeyri-dövlət qurumları və təĢkilatları ilə geniĢ əlaqələr qurmuĢ, müxtəlif
sahələrdə əməkdaĢlıq etmiĢdir. Bu birgə fəaliyyət müĢtərək müəssisə,
konfederasiya, sahibkarlıq cəmiyyətləri, iĢ adamları birlikləri və s. əməkdaĢlıq
formaları almıĢdır. Xarici investisiyaların respublikada sənaye, istehsalat
sahələrinə qoyuluĢu, birgə və xarici Ģirkətlərinin yaradılması Azərbaycanın dünya
təsərrüfatı sisteminə daxil olmasına daha geniĢ yollar açmıĢdır. Ölkəmizdə sosial-
iqtisadi layihələrin istehsalat, emal, elmi-texniki, informasiya, kommunikasiya,
sahələrinə nailiyyətlər, yeni texnologiyalarin yönəldilməsi milli iqtisadiyyatın
dünya təsərrüfat sisteminə qoĢulmasına Ģərait yaratmıĢdır.
1993-cü ildə ölkəmizdə uc yuzə yaxın müĢtərək Ģirkətlər fəaliyyət
göstərmiĢdir, və həmin ilin əvvəllərində 41,03 mln. dollar kapitalı olan birgə
müəssisələr qeydə alınmıĢdır. Birgə müəssisələrdə xarici iĢtirakçıların payı 49,6
% olmuĢdur, ayrılan maliyyə vəsaitləri 20 mlnĢ dolları keçmiĢdir. 1999-cu ildə
ölkəmizdə xarici sərmayə ilə 250-ə yaxın yeni müəssisə qeydə alınmıĢdır.
Onlardan 32 % Türkiyənin, 20% Rusiya və Ġran, qalanları ABġ, Ġngiltərə,
Almaniya, Ġsveçrə, Ərəb Ģirkətlərinin payına düĢür. Ümumiyyətlə, bu Ģirkətlər
otuzdan artıq ölkəni təmsil etmiĢdir[2]. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin
materiallarına əsaslanaraq 2005-ci ildə Respublikamizda cəmi 796, onlardan 555
xarici, 241 birgə müəssisə və firmalar fəaliyyət göstərirdi. Onların ümumiyyətlə,
2005-ci ildə ixrac olunan mal dövriyyəsi 4022826,2 min manat, idxal olunan mal
dövriyyəsi isə 31427,6 min manat olmuĢdur ki, bundan da ixrac üzrə 3976451,0
min manat həcmində xarici müəssisəslərin, 46375,2 min manat dəyərində
müĢtərək müəssisələrin payına düĢmüĢdür. Malların idxal sahəsində isə
göstəricilər 6877,8 min manat miqdarında xarici müəssisələrin, 24549,8 min
manat dəyərində isə müĢtərək müəssisələrin payına düĢmüĢdür [13]. Xarici və
müĢtərək müəssisələr respublika müxtəlif sahələrində çalıĢırlar. Kənd təsərrüfatı,
balıqçılıq, meĢə təsərrüfatı sahəsində 4, sənaye sahəsində 208, tikinti sahəsində
71, ticarət və təmir sahəsində 234, xidmət sahəsində 22, nəqliyyat və rabitə
sahəsində 81, təhsil sahəsində 23, səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi
sahəsində 14, sosial, Ģəxsi və kommunal sahələrdə 11 xarici və birgə müəssisələr
fəaliyyət göstərirdilər[3]. Xarici Ģirkətlər, beynəlxalq təĢkilatlar, nümayəndəliklər
və müəssisələr dövlətimizin hakimiyyət dairələri ilə, dövlət təĢkilatları ilə, idarə
344
və sənaye müəssisələri ilə, elm, təhsil və mədəniyyət mərkəzləri ilə sıx
əməkdaĢlıq etmiĢlər. Yerli təĢkilatlarla, birliklərlə birgə müəssisələr yaranmıĢ,
müĢtərək istehsalat və emal idarələri, səhmdar cəmiyyətləri təsis olunmuĢdur.
Ġqtisadi əlaqələr istiqamətində xarici Ģirkətlər, beynəlxalq təĢkilatlar, birgə
müəssisələr Azərbaycanda islahatların gerçəkləĢməsində, beynəlxalq layihələrin,
proqramların həyata keçirilməsində, sənaye istehsal və emal sahələrinin müasir
avadanlıqlarla, yeni texnologiyalarla təchiz və tətbiq edilməsində, investisiya
qoyuluĢunda fəal iĢtirak edirlər.

Cədvəldə respublikamiza xarici Ģirkətlərin, birgə müəssisələrin və firmaların illər

üzrə ayırdığı sərmayə yatırımlari göstərilir (mln ABġ dollar):

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Cəmi xarici 375,1 620,5 1307,3 1472,0 1091,1 927,0 1091,8 2234,9 3371,0 4575,5 4893,2
investisiya
o cümlədən:
Maliyyə 220,4 101,5 196,3 120,0 336,2 262,9 192,0 223 238,3 293,0 698,4
kreditləri 139,8 416,2 780,1 891,8 544,5 546,1 820,5 1966,3 2972,4 4088,1 3799,9
Neft sənayesi 14,9 102,8 330,9 460,2 210,4 118,0 79,3 45,6 45,4 104,2 87,1
Birgə
müəssisələr və
firmalar 7,6 56,2 91,6 128,3 77,8 50,4 31,3 19,8 22,4 84,1 58,8
Ondan sahələr 0,3
üzrə: 3,5 23,0 104,2 153,4 28,9 31,0 7,1 8,2 6,4 7,3 9,7
sənaye 1,2 8,5 74,0 100,3 55,5 16,6 26,1 7,7 11,6 9,0 12,7
kənd təsərrüfatı 2,6 15,1 21,2 37,1 38,6 17,3 7,5 7,9 2,6 2,8 3,3
tikinti - - 39,9 41,1 9,6 2,7 7,3 2,0 2,4 0,7 2,6
ticarət və xidmət 114,9 90,2 307,8
nəqliyyat
sair xidmətlər
Digər
investisiyalar

Bu illər ərzində respublikada fıaliyyət göstərən müçtərək və xarici investisiyalı

Ģirkətlər tərəfindən ölkə iqtisadiyyatına 1872,1 milyon dolları məbləğində vəsait
qoyulmuĢdur. Həmin vəsaitlərin 628,3 milyon dolları, yəni 33,6% neft sahəsi
istisna olmaqla sənayenin, 382,7 milyon dollar, yəni 20,4% tikintinin, 323,2
milyon dollar, yəni 17,3% ticarət və xidmətin, 156,0 milyon dollar, yəni 8,3%
nəqliyyat və rabitənin inkiĢafına sərf edilmiĢdir[5]. Azərbaycanda fəaliyyət
göstərən, sayı artmaqda olan xarici Ģirkətlərin, müĢtərək müəssisələrin iĢgüzar
əlaqələri qeniĢlənirdi. 1993-cü ilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası Dövlət
Neft ġirkəti ilə Rusiyanın ―Lukoyl‖ Ģirkəti ölkə ərazisində neft-qaz yataqlarının
istifadə edilməsi və avadanlığın təchizatı sahəsi üzrə sazıĢ bağlanmıĢdır. Həmin
ilin mayında ―Lukoyl‖ Ģirkəti ölkəmizdə ―Lukoyl-Bakı‖ regional nümayəndəliyini
açmıĢdır. 1995-ci ilin dekabrından nümayəndəlik ―Lukoyl-Azərbaycan‖
adlanmıĢdır. ―Lukoyl‖ Ģirkəti 1994-cü ildən Azərbaycanda keçirilən ənənəvi
345
Xəzərin neft-qaz, neft emalı və kimya sargilərdə iĢtirak edirdi. Ötən illər ərzində
MakDermott Ģirkəti (MKKĠ) ARDNġ və onun tabeçiliyndə olan müəssisələrdən
H. Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu və Xəzər Dənizi Neft Donanması ilə
sıx iĢgüzar münasibətlər qurmuĢdur. Bundan əlavə, MakDermott 1994-cü ildə
yaradılmıĢ və hal-hazırda BP Ģirkəti tərəfindən idarə olunan Azərbaycan
Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti konsoriumu ilə iĢgüzar əlaqələrini inkiĢaf
etdirmiĢdir. Üst göyərtələrin tikintisi üzrə ABƏġ ilə baglanmıĢ müqavilələr
çərçivəsində MakDermott Ģirkəti (MKKĠ) BDÖZ obyektlərinin
modernləĢdirilməsi üzrə geniĢ bir proqram həyata keçirmiĢdir. Layihələrin həyata
keçirilməsi prosesində zavodun istehsal gücü, infrastrukturu və avadanlığından
istifadə edilmiĢdir. ABƏġ ilə bağlanmıĢ müqavilələrə əsasən MKKĠ həmçinin,
ARDNġ-in iki gəmisinin modernləĢdirilməsini də həyata keçirmiĢdir: bunlar AġG
–nin və BP-nin ġahdəniz layihəsinin boru kəmərlərinin çəkiliĢində istifadə olunan
―Ġsrafil Hüseynov‖ borudüzən gəmisi və ―Akademik Tofiq Ġsmayılov‖ tədqiqat
gəmiləri olmuĢdur[11]. Azərbaycan Ekson Mobil Ģirkətinin Xəzər regionunda
iĢgüzar fəaliyyətini XX əsrin 90-cı illərinin ortalarından baĢalamıĢdır. Dünyanın
aparıcı enerji Ģirkətlərindən biri, Ekson Mobil ölkəmizdə enerji layihələrinin
iĢlənməsi üzrə dünya miqyaslı təcrübəsini tətbiq etmiĢdir.Maliyyə, texniki,
ekoloji, idarəetmə məsələlərinin həll edilməsinə dair geniĢ bilik və bacarıq
göstərərək ABƏġ və ARDNġ ilə əməkdaĢlıq etmiĢdir[6]. Türkiyə Neft ġirkəti
TRAO ―Azəri-Çıraq-GünəĢli‖ Neft və ―ġahdəniz‖ qaz yataqlarının iĢlənməsində
enerji layihələrinin iĢtirakçısı olmuĢdur [8]. Kaspi-Yıldız Azırbaycan-Türkiyə
birgə müəssisəsi 1996-cı ildən Azərbaycanda yanğından mühafizə sursatının
hazırlanması sahəsində fəaliyyət göstərmiĢdir. Bu birgə müəssiə respublikamızda
çalıĢan ―Kaspian-Trans‖, ―Lukoyl‖, ―Coca-Cola‖, ―Azərcell‖, kimi xarici
Ģirkətlərlə, Azərbaycan Hava Yolları ―Azpetrol‖, ―Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi‖,
―ARDNġ‖, Rabitə Nazirliyi və s. təĢkilat və müəssisələri ilə sıx əməkdaĢlıq
etmiĢdir.―AL BĠL LTD STĠ‖ Ģirkəti 1997-ci ildə yaradılıb. BĠLFA BOYALARI
Ģirkəti xarici tərəfdaĢları ilə boya, yüksək keyfiyyətli tara, həlledici yapıĢqanlar
istehsal edir və tikintidə, neft sənayesində, gəmiqayırmada istifadə olunur. BĠLFA
BOYALARI Ģirkəti kimyəvi maddələr sektorunun nəhəngləri sayılır və Ġsveçrənin
SĠKA və Finlandiyanın ĠCOPAL firmalarının Azərbaycanda təmsilçisidir. ―Azəri-
Türk Boru Profil Sənaye‖ MMC ölkəmizdə 2001-ci ildə yaradılıb. Müxtəlif növ
metal tirlər, dairəvi və digər formalı məhsullar, məftil, bucaqlar, Ģvellerlər istehsal
etmiĢdir. 1998-ci ildə ―Siemens‖ Ģirkəti Azərbaycanda öz nümayəndəliyini açdı.
Elektrik enerjisi ötürülməsinin bərpası proqramı Ģirkət tərəfindən 2000-ci ildə
gerçəkləĢdirilib. Səngəçal neft terminalına elektrik enerjisinin çatdırılmasından
ötrü BP Ģirkəti üçün yarımstansiyanın tikilməsi, Ağcəbədi Ģəhərinin yüksək
gerginlikli yarımstansiyası üçün respublikamızda analaoqu olmayan müasir
texnoloji avadanlıq gətirilməsi bu Ģirkətin fəaliyyətinin nəticələridir. 1998-ci ildən
bəri ―BayeriĢe LB‖ Ģirkəti Azərbaycanda fəaliyyət göstərir. Səhiyyə, energetika
sektoru layihələri və Bakı hava limanının modernləĢdirilməsi üçün 430 milyon
346
avro vəsait ayırmıĢdır. ―NJT-2000‖ Ģirkəti 2000-ci ildə yaradılmıĢdır. Alman
supermüasir texnologiyaları əsasında yaradılan türk və alman avadanlıqlardan
istifadə etməklə ölkəmizdə su boruları, kanalizasiya, fitinol, drenaj boruları, inĢaat
sənayesi üçün qaz boruları istehsal etmiĢdir. Northwest Ġnternational LLC
Ģirkətinin Azərbaycan nümayəndəliyi 2001-ci ildə yaradılıb. Qapı və pəncərə,
bloklar üçün LAOUMANN ticarət markazı altında alüminium və dəmir profillər
istehsal etmiĢdir. ―Baku Steel Company‖ respublikamızda 2001-ci ildə
yaradılmıĢdır. ABġ-dan, Almaniyadan və digər ölkələrdən alınan müasir texnoloji
avadanlıq sayəsində yüksək keyfiyyətli polad və metallurgiya məhsulları istehsal
etmiĢdir. Onlar tikinti sənayesində, böyük inĢaat obyektlərində tətbiq edilmiĢdir.
EVPEC PĠBE Coatings Azerbaijan 2002-ci ildə ölkəmizdə yaranıb, örtülü
sistemlər üçün müxtəlif avadanlıqlar, boru kəmərləri istehsal edir və həmin sahədə
irimiqyaslı əməliyyatlar həyata keçirir. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən ―European
Tobacco Baku‖ AĢıq Tipli Səhmdar Cəmiyyəti Azərbaycanın qeyri-neft
sektorunda iri müəssisə idi. Almaniyanın, Fransanın, Hollandiyanın aparıcı
firmaların müasir texnologiya və avadanlığı ilə təchiz edilmiĢ bu fabrikin istehsal
gücü nəinki respublikamızda daxili tələbatını ödəməyə, həm də məhsulun çox
hissəsini bir çox xarici ölkələrə, Orta Asiya və MDB respublikalarına, Türkiyə və
BƏƏ-nin azad iqtisadi bölgələrinə, Monqolustan, Pakistan, Cibuti, Ġordaniya,
Nideriya və s. ölkələrə ixrac etməyə imkan verirdi [7]. Azərbaycanda bir çox
xarici investor firmalar tikintiyə sərmayə ayırırdı. ―DXT LTD‖, ―Xəzər ĠnĢaat‖,
―Stopney‖, ―Stemat ĠnĢaat‖, ―Bayraqdar Holding‖, ―English Holms‖, ―Turanlılar‖,
―Morrison‖, ―Borova‖ və s. iri tikniti Ģirkətlərinin respublikamızda fəaliyyəti buna
misaldır. ―British Alliance Statoil‖un ofisi ―Hayat Regency‖, ―Europe‖ otellərini
inĢa etmiĢdir. ―Morrison‖ firması bulvarda mehmanxana kompleksi ucaldırdı,
―Stopney‖ Kanada tikinti Ģirkəti Qanlı göl rayonu ərazisində 3 min mənzillik
Royal Park yaĢayıĢ mikrorayonu layihələĢdırmıĢdır. ―Turanlılar‖ türk Ģirkəti 350
mənzili, xəstəxanası, məktəbi, uĢaq bağçası olan yaĢayıĢ kompleksi sosial
layihəsini həyata keçirmiĢdir. Neft müqavilələrinin bağlanması ilə ―Coca-Cola‖
zavodunu, ―Azərsun‖ müəssisəsini, çay fabrikini, ―Teksun‖ Ģirkətinin marqarin
zavodunu yaratmaq imkanları əldə edilmiĢdir. ―DXT Metal‖ firması polad
istehsalı üzrə ən iri layihəni hazırlamıĢdır. ―Tel XaĢomer‖ Ġsrail Ģirkəti tibbi
mərkəzlər inĢa etmiĢdir. Xəstəxanalar, sərgi mərkəzləri, supermarketləri
―Ramstore‖, ―Mister Brikolaj‖ Ģirkətləri inĢa etmiĢdir. Avtoservis stansiyalarının
tikintisi ilə ―Azpetrol‖, ―Lukoyl Baku‖, ―Tapet‖, ―Crysler Star Company‖
Ģirkətləri məĢğul olmuĢdur. Respublikamızda ―Azercell Telecom‖ BM beynəlxalq
rabitə əlaqələrini geniĢləndirmiĢdir. ―Azercell Telecom‖ dünyanın 88 ölkəsindən
olan Mobil rabitə əlaqələrinin geniĢlənməsinə xidmət edir, dünyanın istənilən
nöqtəsində biznesin aparılmasına geniĢ imkanlar yaradır[10]. ÇoxĢaxəli
əməkdaĢlığı dərinləĢdirmək məqsədilə yaranan Azərbaycan-Rusiya Palatası
Rusiya Ģirkətlərinin bizim ölkəyə maraqlarını artırmaq, investisiyalarını
iqtisadiyyatımıza cəlb etmək, respublikamızın nazirlikləri və idarə rəhbərləri ilə
347
görüĢlər təĢkil edib, əlaqələr yaratmaq məqsədi daĢımıĢdır[12]. Azərbaycanda
neft-qaz, energetika, mənzil kompleks təsərrüfat sahələrinin inkiĢafı amilləri
ölkəmizdə MDB-də birinci olaraq 2002-ci ildə Rusiyanın boru metallurgiya
Ģirkətinin, Ticarət Evinin rəsmi nümayəndəliyinin açılıĢını zəruri etmiĢdir və bu
illər ərzində respublikamızda müvafiq sahə institutlarının, Ģirkətlərin rəhbərləri ilə
möhkəm iĢgüzar əlaqələr yaratmıĢdır. Rusiyanın baĢqa transmilli maliyyə
―Nikoyl‖ Ģirkəti 1998-ci ildən, ―Nikoyl‖ bankı isə 2002-ci ilin sonundan
ölkəmizdə fəaliyyət göstərir. 2004-cü il aprelin 6-7 də Bakıda keçirilən birinci
Azərbaycan-Rusiya Ġqtisadi Forumunda qeyd olunmuĢdur ki, ölkələr arasında
ticarət dövriyyəsi 1992-ci il 96,6 milyon ABġ dollarından 2003-cü ildə 500
milyon dollara çatmıĢdır. Bu da öz növbəsində Rusiya-Azərbaycan
əməkdaĢlığının artan dinamikasından xəbər verir. 2004-cü ilin əvvəlində
respublikamızda Rusiya sərmayəsi ilə iĢləyən 83 Ģirkət, 151 birgə müəssisə və 116
Rusiya Ģirkətlərinin nümayəndəlikləri və filialları qeydə alınmıĢdır. Təsis olunan
Ümumrusiya Azərbaycan konqresi öz tərkibində Rusiya Federasiyasının 67
subyektindən 70 təĢkilatı cəmləĢdirir. Bu təĢkilatın əsas istiqamətlərindən biri
Azərbaycan və Rusiya arasında bütün sahələrdə əməkdaĢlığın inkiĢafını
geniĢləndirməkdir. Rusiya kapitali ilə ölkəmizdə 400-ə yaxın müəssisə və təĢkilar
qeydiyyata alınmıĢdır. Bunların arasında respublikamızda xidmət göstərən
―AtəĢgah‖ sığorta Ģirkətinin, ―NTK‖ istehsal firmasının, ―Moskva-Baku‖,
―Babayevskiy‖ ticarət evlərinin, Boru metallurgiya Ģirkətinin ticarət evinin
nümayəndəliyinin, ―Nikoyl‖ bankıının və s. qurumların adını çəkmək
olar[12].Qördüyümiz kimi respublikamızda fəaliyyət qöstərən xarici və müĢtərək
müəssisələr ölkəmizdə əməkdaĢlıqı qeniĢləndirir, yeni proqramlar,tədbirlər
reallaĢdırır, müasir qurgular və texnoloqiyalar tədbiq edir. Azərbaycanın dünya
dövlətləri ilə möhkəmlənən beynəlxalq əlaqələri sahəsində ölkəmizdə fəaliyyət
göstərən xarici təĢkilatlar, Ģirkətlər, nümayəndəliklər və müəssisələr əhəmiyyətli
rol oynayir. Respublikamızın sosial-iqtisadi, mədəni-ictimai həyatında onların
iĢgüzar fəaliyyəti və əməli iĢtirakı ölkəmizin xarici dövlətlər ilə əlaqələrini
zənginləĢdirir və inkiĢaf etdirir.

SUMMARY
In the article, the foreign companies in Azerbaijan, in co-operation from
the activities of joint ventures shows. Here area of the state agencies, local
organizations and foreign institutions, joint ventures growing cooperation
disclosed forms. According to the cooperation of foreign companies, new
projects, joint ventures, the modern scientific, technical experience and
technologies in the field of relations with the local institutions of the republic
expanding speed up the processes of integration into the world economic system.

348
 ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin xarici
investisiyalar və birgə müəssisələr haqqında hesabatı 2005. s. 2,3.
2. Azərbaycan Respublikası ĠĠN-nin cari arxivi. 2000, q. 1, v. 22
3. Azərbaycan Respublikası ĠĠN. Azərbaycanda Sahibkarlıq, 2004, s., 86-88
4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 23.09.1992 il tarixli qərarı
5. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. B.,2006. s. 389,394
6. EXXON Mobil Azərbaycanda, B., 2005, s. 2
7. Ġqtisadiyyat.№45-46. 18 oktyabr. 2002
8. Ġqtisadiyyat.№51. 22-28 noyabr. 2002
9. Ġqtisadiyyat.№54. 12-20 dekabr. 2002
10. Ġqtisadiyyat.№16. 2-8 aprel. 2004
11. Mak Dermott Caspian Constructor. INK. 2003. p.2
12. Материалы Первого Азербайджано-Российского экономического
форума «Азербайджано-российские Торгово-экономические
отношения: Тенденции и перспективы их развития» Баку, 6-7 апреля,
2004, стр. 64,87
13. Azerbaycan Respublikasi Dövlət Statistika Komitəsi.Xarici və müĢtərək
müəssisələrin iĢinin əsas qöstəriciləri.B.,2006.s.758-759
14. Azerbaycan. 22 sentyabr 1994.

Əmirova S.Z.
Бакинский славянский университет
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ ОБОРОТ КАК ПРИЕМ УСИЛЕНИЯ
КОММУНИКАТИВНОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ТЕКСТА В ПРОЗЕ
И.А.БУНИНА

В прозе И.А.Бунина сравнительные обороты занимают совершенно

особое место. Они встречаются довольно часто. Широко используются
устойчивые сравнения, носящие общеязыковой характер, но писатель
создает и собственные обороты. Бунинский текст в целом представляет
собой уникальную систему взаимообусловленных метафор и метаморфоз.
Сравнительный оборот нередко составляет кульминационный пик
высказывания. Он выступает основным средством усиления экспрессии и
повышения коммуникативной эффективности высказывания.
«Они пили из деревянных жбанов родниковую воду, – так долго, так
сладко, как пьют только звери да хорошие, здоровые русские батраки, –
потом крестились и бодро сбегались к месту с белыми, блестящими,
наведенными, как бритва, косами на плечах, на бегу вступали в ряд, косы

349
пустили все враз, широко, играючи, и пошли, пошли вольной, ровной
чередой» (1, 24-25).
В этом фрагменте представлено два сравнения, одно из которых
является бунинским, индивидуально-авторским, второе – общеязыковым.
Совершенно неожиданным является сравнение пить как звери и
хорошие, здоровые русские батраки. Фактически в данной конфигурации
представлено два сравнения: пить как звери и пить как хорошие, здоровые
русские батраки. Пить как звери также не является узуальным сравнением,
однако оно вполне понятно. Пить как звери означает «пить жадно и
свободно, не стесняясь, выполнять естественное действие».
Пить как хорошие, здоровые русские батраки осмыслено в контексте
ностальгии писателя по прошлому, по России дворянских усадеб. В
информационном отношении ни одно из этих определений, хороший,
здоровый, русский не дифференцировано. Иными словами, эти определения
ничего не означают конкретно, не дают возможности понять, что же такое
этот батрак и как же он по-особенному пьет, что можно его избрать в
качестве объекта сравнения.
Эти определения дифференцированы исключительно стилистически.
Каждое из этих слов утрачивает в рассматриваемом контексте связь с
исконным денотатом. Вообще с точки зрения денотата лексической
семантики подобное словоупотребление является совершенно пустым.
Совсем другое дело, что все эти слова являются в данном контексте
эмоциональными катализаторами. Будучи абсолютно пустыми с точки
зрения денотата (и тем более в отношении сигнификата), они выполняют
огромную эмоциональную нагрузку.
В указанном аспекте следует особо оценить функцию слова хороший.
Понятие «хороший» коррелирует с понятием «плохой». Это системная
корреляция. Если исходить из системных представлений, то значение слова
следует анализировать в оппозиции с антонимическим понятием и
представлением. Но в таком случае получается, что хорошие русские
батраки пьют вот так жадно, как звери, а плохие русские батраки так не
пьют, а пьют иначе.
Возможна и другая оппозиция, когда понятие «хороший»
метонимически связывается с понятием «русский». В этом случае
получается, что «хорошие русские батраки» пьют как звери, в то время как,
например, «хорошие английские батраки» пьют не так. Или, если
абсолютизировать понятие «хороший» в данной конфигурации, то возможна
такая интерпретация: хорошие русские батраки пьют как звери, т.е. сладко и
долго, в то время как нехорошие английские батраки пьют как люди, т.е. не
сладко и не долго.
Ни одна из логико-семантических интерпретаций не дает
возможности определить значение данного сравнительного оборота в этом
350
предложении. Более того, характер употребления не дает возможности
подвергнуть предложение и сравнительный оборот логико-семантической
интерпретации. Данное употребление всецело эмоционально. На
подсознательном уровне оно выражает только эмоции, конкретно – любовь.
Иными словами, в тексте просто выражена любовь ко всему русскому,
частным проявлением которой является любовь к хорошим русским
батракам.
Звери в качестве объекта сравнения в этом предложении также
фигурируют неожиданно. Дело в том, что в русском языке узуальной
является ассоциация с дикостью, зверством. Поэтому понятие «зверь» в
качестве объекта сравнения актуализирует представление о жестокости,
беспощадности. В бунинском тексте понятие «звери» выступает объектом
сравнения с положительной коннотацией.
Сравнительная конфигурация блестящими, наведенными, как
бритва, косами на плечах реализует узуальное представление острый как
бритва. Стандартное понятие «острый» писатель заменяет более
экспрессивным метафорическим определением наведенный. Слово
блестящий призвано обозначить внешний эффект, производимый косами.
«Нечто ледяное, недвижное, бездыханное, безгласное и все же совсем
не то, что стол, стена, стекло, снег, совсем не вещь, а существо, сокровенное
бытие которого так непостижимо, как бог?» (1, 30).
Это предложение из известного бунинского рассказа
«Преображение». Речь идет о крестьянине, читающем псалтырь перед
гробом матери. Он сравнивает покойницу с богом, поскольку испытывает
некий восторг от присутствия в ночной тишине рядом с гробом и чтения
священной книги, которую он не понимает. Символом сравнения выступает
признак «непостижимость». Знаменательно, что данный признак не
содержится в дефиниции слова бог в Словаре С.И.Ожегова. Например: «БОГ
В религии: верховное всемогущее существо, управляющее миром или (при
многобожии) одно из таких существ» (2, 58).
Это как раз тот случай, когда со всей очевидностью проявляется
разница между лексическим значением слова, а именно его сигнификатом, и
концептом, включающим в себя всю сумму представлений. Сигнификат
русского слова бог включает в себя признаки «верховность» и
«всемогущество». Действительно, только эти два признака и составляют
содержание понятия «бог». Концепт «бог» включает в себя всю сумму
представлений, характеризующих как народные верования, так и
философские, теологические суждения, ставшие распространенными. В
бунинском тексте совершенно точно определяется суть данного концепта –
«непостижимость».
«Но все равно – этот ветер тоже она, усопшая, это от нее веет этим
неземным, чистым, как смерть, и ледяным дыханием, и это она встанет
351
сейчас судить весь мир, весь презренный в своей животности и бренности
мир живых!» (1, 31).
Смысл тот же самый, на интенсификацию его направлена экспрессия,
однако символ другой. Символом непостижимости в данном случае
выступает смерть.
«На пароходе и возле него образовался сущий ад. Грохотали лебедки,
яростно кричали и те, кто принимали груз, и те, что подавали его снизу, из
огромной баржи; с криком, с дракой осаждала пассажирский трап и, как на
приступ, с непонятной, бешеной поспешностью, лезла вверх со своими
пожитками восточная чернь» (1, 47-48).
В первом предложении использована узуальная метафора ад. В
сочетании с определением сущий данное сочетание может считаться и
фразеологическим. Однако в русском языке нет такого фразеологизма,
поскольку слово сущий реализует свое номинативное значение.
Фразеологизмом является кромешный ад в значениях «мучительно тяжелая
жизнь, невыносимые взаимоотношения между кем-либо» и «невыносимый
шум, суматоха, хаос» (3, 30).
Сравнение как на приступ вполне употребительно в русском языке,
хотя и не отмечается в ФСРЯ под редакцией А.М.Молоткова. Объектом
сравнения здесь является «штурм», «атака». Символом переосмысления –
такие когнитивные признаки, как «напор», «быстрота», «решительность»,
«энергия».
Как всегда у Бунина, образное средство, в данном случае
сравнительный оборот, реализует свою функцию в конфигурации. Слова,
обозначающие качество действия, не просто составляют дистрибуцию, а
создают эмоциональный и оценочный фон высказывания. Особое значение
приобретает определение непонятный при словосочетании с бешеной
поспешностью. Дискурсивно резко отрицательная коннотация представлена
в словосочетании восточная чернь.
Следует отметить, что, несмотря на дискурсивность выражения
смысла и эксплицитность отрицательной коннотации, именно
сравнительный оборот составляет коммуникативный пик высказывания.
Разумеется, это создается за счет образной основы, обеспечиваемой
объектом сравнения.
«Да и потом еще долго одна мысль о вас и о ней, о вашей с ней
близости, обжигала меня точно каленым железом» (1, 52).
В русском языке существует фразеологизм выжигать каленым
железом. В семантической структуре фразеологизма актуальны такие
признаки, как «жестокость», «принципиальность», «крайность»,
«неотступность». Значение фразеологизма реализуется ситуативно. В
зависимости от того, что выжигается каленым железом, коннотация может

352
быть как положительной, так и отрицательной. Экспрессия образной основы
вовсе не означает однозначной отрицательной коннотации.
Бунин создает на основе этого фразеологизма сравнительный оборот.
Точнее, даже сравнительный оборот создается не на основе фразеологизма, а
на основе образа каленого железа. Признак «максимальной степени
физического страдания» становится символом переосмысления. Анализ
семантической структуры сравнения свидетельствует о том, что, несмотря
на идентичность образа каленого железа, писатель создает совершенно
новое выражение. Разумеется, в структуре фразеологизма особая функция
принадлежит глаголу выжигать, метафорически представляющему
действие, которое является центральным компонентом выражения.
Следовательно, здесь мы встречаемся с авторским образованием,
оригинальным использованием фразеосемантических ресурсов языка.
«Тенистые стремнины, где вода прозрачна, как слеза» (1, 60).
В русском языке существует употребительное сравнение как слеза
прозрачный. Это сравнение, однако, не отмечается в ФСРЯ.
У Бунина в рассказе «Богиня разума» дается описание парижского
метро. Даже не метро, а собственных ощущений от него. Метро
ассоциируется с адом и брюхом дракона: «В солнечный день, уже почти
весенний, но довольно пронзительный, с бледно-голубым, кое-где
подмазанным небом, я вышел на улицу и спустился в ближайшее метро.
Сквозняки, бегущая толпа, длинные коридоры, цветистые рекламы,
лестницы все вглубь и вглубь и, наконец, совсем преисподняя, ее влажное
банное тепло, вечная ночь и огни, блеск свода, серого, рубчатого,
глянцевитого, как брюхо адского змия» (1, 69).
Сравнительным оборотом окказионального характера здесь является
как брюхо адского змия. В этом сравнении значимы все компоненты. Как
всегда у Бунина, сравнительный оборот не выполняет функцию обычного
знакового средства, пусть и экспрессивного, а создает картину. В этом
контексте не случайны бегущие толпы, т.е. толпы, устремляющиеся в
преисподнюю, вглубь и вглубь, огни, банное тепло и т.д. На наш взгляд,
метро метонимически обозначает современную цивилизацию.
В структуре сравнительного оборота все три компонента снижены,
характеризуются резко отрицательной коннотацией. Вообще ассоциативное
связывание транспортного средств с адом довольно знаменательно. Само по
себе предназначение метро не может вызывать неприятия. Следовательно,
когнитивным признаком, вызывающим отрицательные ассоциации, является
«подземка/подземелье». Вторым по значимости отрицательным признаком
является «множество народа/толпа». Суть неприятия, обусловливающего
отрицательную коннотацию, заключается в том, что старая цивилизация не
знала транспортного средства, перевозящего толпы. Это безусловный
признак современности и безусловный отрицательный символ
353
современности. До сих пор во всех странах мира, где функционирует метро,
есть люди его игнорирующие по причине страха подземки и толп народа.
За сравнительным оборотом стоит не просто фоновая информация.
Он требует интерпретации в контексте ощущений человека XIX столетия,
оказавшегося в веке ХХ-ом с его бешеным ритмом и восстанием масс.
В этом аспекте знаменательно и следующее сравнение,
свидетельствующее о том, что такое явление, как толпа, является не совсем
обычным для человека XIX века, поэтому он не просто обозначает его, а
сравнивает. Например: «И был сырой осенний день с сильным холодным
ветром, сменившим ночной проливной дождь, и всюду – на мостах, в
уличках, ведущих к собору, и особенно на площади перед ним и в нем
самом, – было великое, как бы ярмарочное многолюдство, и поминутно
раздавался над головами грохот пушек, салютующих коронованию Нового
Божества» (1, 71).
Бунин не может обозначить это состояние многолюдства, поэтому
прибегает к сравнению. Характерно, что для человека его эпохи
многолюдство ассоциируется с ярмаркой. Человек советского времени
сказал бы, что людей было много, шли толпы, как на демонстрации.
Значение слова ярмарка в Словаре Ожегова определяется следующим
образом: «ЯРМАРКА 1. Большой торг обычно с увеселениями,
развлечениями, устраиваемый регулярно в одном месте и в одно время. 2.
Периодически устраиваемый съезд торговых и промышленных организаций,
коммерсантов, промышленников, кооператоров, преимущ. для оптовой
продажи и закупки товаров по выставленным образцам» (2, 915).
Второе значение слова ярмарка связано с современностью и в целом
отходит от культурного концепта. У Бунина, разумеется, речь идет о
ярмарке как стандарте русской культуры. И здесь очень важны такие
когнитивные признаки, как «большой», «веселье», «интерес», «ожидание»,
«необычность», «приподнятость» и т.д. Следовательно, писатель
подчеркивает не столько количество людей, сколько душевное состояние
людей, идущих посмотреть на Новое Божество – Богиню Разума.
«И это создавало для Мити, мгновенно впавшего в летаргическое
оцепенение, необъяснимую тревогу и вместе с жаром, которым пылали его
ноздри, его дыхание, голова, погружало его точно в наркоз, создавало какой-
то как будто другой мир, какое-то другое предвечернее время в каком-то как
будто чужом, другом доме, в котором было ужасное предчувствие чего-то»
(1, 154).
В этом фрагменте два экспрессивных средства выполняют
идентичную функцию. Это метафорическое сочетание летаргическое
оцепенение и сравнение погружало точно в наркоз. Интересно, что оба
выражения призваны обозначить одно и то же состояние, которое довольно
точно обозначается на лексическом уровне, а именно лексической единицей
354
оцепенение. Значение этого слова в Словаре Ожегова не определяется.
Представлен глагол оцепенеть, при котором дается отсылка на цепенеть (2,
484). Значение слова цепенеть определяется следующим образом:
«ЦЕПЕНЕТЬ Становиться неподвижным, замирать под влиянием какого-н.
сильного чувства» (2, 871).
Определение летаргическое при слове оцепенение производит
впечатление информационно избыточного. Однако тавтологии здесь нет,
поскольку определение вносит в экспрессивное обозначение несколько
новых признаков. Например: «ЛЕТАРГИЯ (спец.). Похожее на длительный
сон болезненное состояние с почти неощутимым дыханием и пульсом» (2,
324).
Дифференциальным признаком определения летаргический при
существительном оцепенение является понятие «болезненный».
Следовательно, оцепенение, постигшее героя, является болезненным.
Сравнительный оборот погружало точно в наркоз выполняет ту же
семантическую функцию, что и летаргическое оцепенение. Отсюда следует,
что писатель счел недостаточным употребление этой метафоры и ввел
дополнительное экспрессивное средство. Писатели бунинского масштаба
дарования и чувства языка никогда не вводят в текст ненужный, излишний
элемент. Видимо, сравнение погружало точно в наркоз обнаруживает в
данном контексте хотя бы один дополнительный дифференциальный
признак. Значение слова наркоз определяется следующим образом:
«НАРКОЗ При обезболивании: искусственно вызванная наркотическими
средствами утрата сознания и потеря болевой чувствительности» (2, 389).
Анализ контекста дает возможность понять, что сравнительный
оборот реализует семантический признак «забытьѐ», «беспамятство».
Характерно, что, находясь в этом состоянии, героя не покидает ужасное
предчувствие чего-то. Следовательно, это не полное беспамятство, а
состояние шока.
Сравнительный оборот вполне понятен, но тем не менее носит
окказиональный характер. Понятность оборота связана с известностью
объекта сравнения, но создан он Буниным и передает авторские чувства.
В этом фрагменте мы встречаем характерное для Бунина
нанизывание одних экспрессивных средств на другие.
«А господин наш вполне опешил еще и оттого, что и во всем прочем
совершенно неузнаваема стала Ида: как-то удивительно расцвела вся, как
расцветает какой-нибудь великолепнейший цветок в чистейшей воде, в
каком-нибудь этаком хрустальном бокале» (1, 168).
В русском языке существует метафора расцвести в значении «стать
лучше, сильнее, выше в каком-н. отношении» (2, 667). Бунин усиливает
метафорический эффект, используя объект сравнения, к которому относится
когнитивный признак «расцвести» – цветок. Экспрессия усиливается
355
дополнительной дистрибуцией, определениями, используемыми в форме
превосходной степени: великолепнейший, чистейшей.
Той же цели служит дистрибуция оборота этаком хрустальном
бокале. И в этом случае Бунин не ограничивается одной единицей
вторичной номинации. Создается текст или микротекст в структуре
макротекста, которым является фрагмент рассказа, абзац. Микротекст
включает в себя сравнительный оборот и его дистрибуцию. Дистрибуция
оборота, как можно было убедиться, не просто включает отдельные
лексические единицы, но состоит из конфигураций, ориентированных на
создание картины.
«Наверное, ты, читая мое письмо, будешь думать: «Вот каракули,
точно муха, попавшая в чернила, напозала!» (1, 186).
В этом предложении Бунин не просто создает окказиональный
сравнительный оборот, а создает ассоциативную картину. При этом он
использует денотативные значения лексических единиц, создавая иллюзию
правдоподобия. Действительно, муха может попасть в чернила, а затем на
бумагу и оставить следы. Схема сравнения несколько неожиданна. Он не
говорит, что нечто такое, как то-то. Писатель говорит: нечто таково, как
если бы было таким, что вполне может быть. В этом существенное
отличие подобной структуры сравнения от общеизвестных и общепринятых,
объект сравнения которых дистанцируется от предмета.
«И тем страстнее кричу, что ведь на деле-то я не устрояющий, а
разоряющий себя – и не могущий быть иным, раз уже дано мне
преодолевать их, – время, пространство, формы, – чувствовать свою
безначальность и бесконечность, то есть это Всеединое, вновь влекущее
меня в себя, как паук паутину свою» (1, 218).
Одно из основных свойств бунинского употребления сравнительных
оборотов (независимо от того, узуальные или окказиональные сравнения он
использует) состоит в непосредственной связи семантики сравнения со всем
текстом. Например, сравнение влекущее меня в себя, как паук паутину свою
вполне понятно в конфигурации с предметом сравнения – понятием
Всеединого. Однако поскольку понятие «Всеединое», как выясняется из
текста, имеет глубокое философское содержание, семантика сравнения
раскрывается только в непосредственной обусловленности семантической
структурой текста.
Сравнительные обороты Бунина представляют собой существенную
конструктивную часть текста. Как и метафоры, они вбирают в себя
рематическую сущность высказывания, что непосредственно связано с
экспрессивностью содержания сравнительных оборотов.
Экспрессия, содержащаяся в сравнительном обороте и эксплицитно
им выражаемая, именно, будучи экспрессией, составляет суть высказывания,
то новое, ради чего это высказывание построено. Для языка Бунина
356
характерно параллельное использование нескольких экспрессивных средств.
Столь же характерно для исследованных текстов отсутствие тавтологии,
казалось бы, противоречащее параллельному использованию однотипных
языковых средств, направленных на обозначение одной и той же мысли. В
этом смысле сравнительные обороты, используемые и создаваемые
писателем, четко вписываются в когнитивные модели, отражающие его,
сугубо индивидуальное, видение и осмысление описываемого.

SUMMARY
The article deals with prose of I.A.Bunin. In centre of attention is
comparative phrases. It is noted that in the texts by Bunin comparative phrases
occupy a crucial position. The text consists of an organic system of metaphors, the
comparison is of its communicative and expressive peak.

ЛИТЕРАТУРА
1. Бунин И.А. Собрание сочинений в четырех томах. Том 3. М.: Правда,
1988.
2. Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.: Русский язык, 1990.
3. Фразеологический словарь русского языка. М.: Русский язык, 1986.

Əmirxanov Sabir Abuzər oğlu

Bakı Biznes Universiteti

AZƏRBAYCAN MUZEYġÜNASLIĞI MILLI KONTEKSTDƏ

Müxtəlif tarixi dövrlərdə cəmiyyətin inkiĢafı ayrı-ayrı elm sahələrinin

yaranması, tərəqqisi ilə sıx əlaqədə olduğundan, elm və mədəniyyətin təkanverici
təsiri bəzi dövrlərdə hətta qanunauyğun Ģəkil almıĢ, dövlətlərin mədəniyyət
sistemi yaranmıĢdır. Dövlət mədəniyyət sisteminin əsaslarından hesab edilən
muzeylər müxtəlif profilli olmaqla, hazırda aparıcı mövqeyə malikdir.
Azərbaycan muzeyĢünaslığında ilk dəfə olaraq 2000-ci illərin əvvəlində
predmet, məqsəd, vəzifələri və prinsiplər verilmiĢ, muzey iĢinin tarixi,
muzeyĢünaslığın quruluĢu, muzey iĢinin nəzəriyyəsi, muzey fəaliyyətinin
mərhələləri, elmlər sistemində yeri, qısa Ģəkildə sənədləĢdirmə nəzəriyyəsi, fond
iĢi nəzəriyyəsi, muzey iĢinin təĢkili metodikası elmi ardıcıllıqla göstərilmiĢdir [1,
s.6-23]. Azərbaycan muzeyĢünaslığının predmetində komplekslilik mövcuddur.
Belə ki, birincisi, obyektiv qanunauyğunluqlar mənbəyi – mühit sayılır; ikincisi,
əĢyalar, materiallar, bədii sənətkarlıq nümunələri - ayrı-ayrı tarixi dövr
hadisələrinin təcəssümçüsü, daĢıyıcısı hesab edilir; üçüncüsü, həmin nümunələrin
əsasında mərhələlərlə məlumatlar, biliklər, bacarıqlar yaranır, qabiliyyətlər
357
formalaĢır; dördüncüsü, yaranan məlumat və biliklərin, bacarıqların gələcək
nəsillərə ötürülməsi sistemləĢdirilir.
Milli muzeyĢünaslıqda məqsəd ilk dəfə olaraq aĢağıdakı Ģəkildə
göstərilmiĢdir: Milli muzeyĢünaslığın məqsədi – fəaliyyət vasitəsilə məzmunun
mahiyyətini, səciyyəvi xüsusiyyətlərini, əsas istiqamətlərini,
qanunauyğunluqlarını, prinsiplərini, forma, metod, vasitə və yollarını araĢdırmaq,
həmçinin formalaĢmada təsirini müəyyənləĢdirməkdir [1, s.8].
Tiplərinə görə ölkəmizdə muzeylərin təsnifatı elmi-tədqiqat, elmi-maarif və
tədris muzeylərinə bölünürlər. Elmi-maarif muzeyləri daha geniĢ yayılmaqla,
ictimai biliklərin yayılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edirlər. Buraya
Ģəhər, qəsəbə tarixi muzeyləri, ġirvanĢahlar Muzey kompleksi, Qobustan Tarixi
Muzeyi və sair aiddir.
Elmi-tədqiqat tipli muzeylərdə isə əsas vəzifə muzeyin profili üzrə elmi-
tədqiqat iĢlərinin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Məsələn, AMEA-nın Milli
Azərbaycan Tarixi Muzeyi, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan
Ədəbiyyatı Muzeyi və sair.
Tədris muzeyləri cəmiyyətdə təhsilləndiriciliyi, öyrədici fəaliyyətləri ilə
seçilirlər. Azərbaycanın bütün ali təhsil ocaqları, orta ixtisas və ümumtəhsil
məktəblərində fəaliyyət göstərən muzeylər bu qəbildəndir və yüksək
təhsilləndiricilik əhəmiyyətinə malikdirlər.
Azərbaycanda hazırda 3 tipi özündə əks etdirən muzeylər mövcuddur.
Məsələn, AMEA-nın Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin həm elmi-tədqiqatçılıq,
həm elmi-maarifçilik, həm də təhsilləndiricilik imkanları böyükdür və 3 tipli
muzeydir. Həm-çinin, AMEA-nın N.Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi
Muzeyi də hər 3 tipi özündə birləĢdirmiĢdir. Azərbaycanın bölgələrində fəaliyyət
göstərən bütün tarix-diyarĢünaslıq muzeyləri də bu qəbildəndirlər.
Ev-xatirə muzeylərinə gəldikdə qeyd etməliyik ki, həmin sahə üzrə elmi-
tədqiqat iĢinin aparılmasında bilavasitə ondan istifadə edilir. Məsələn Qaxda
fəaliyyət göstərən SSRĠ xalq artisti Ġsmayıl Dağıstanlının ev-muzeyi bilavasitə
Azərbaycan Teatrının korifeylərindən sayılan bu dahi aktyorun həyat və
yaradıcılığını tədqiq edən alimlər üçün çox böyük mənbədir. Bu muzeydə
eksponatların gücündən istifadə yolu ilə tədqiqatın bu və ya digər sahəsi üzrə
ümumləĢdirmələr əldə etmək mümkündür.
Bu muzeyin həmçinin qismən də olsa elmi-maarifçilik əhəmiyyəti
mövcuddur. Belə muzeylər konkret sahənin tədqiqi üçün əhəmiyyət kəsb edirlər.
Digər ev-xatirə və memorial muzeylər də sahələr üzrə əhəmiyyətlidirlər.
Azərbaycan muzeyĢünas-alimlərinin araĢdırmalarına diqqət yetirdikdə
məlum olmuĢdur ki, təsnifat baxımından müəyyən fərqlər mövcuddur. Yəni,
Azərbaycanda tarix, memorial, diyarĢünaslıq, sənətĢünaslıq və digər profilli –
tibbi, kənd təsərrüfatı və muzey-qoruqlar mövcuddur ki, bu da gələcəkdə müxtəlif
profilli muzeylərin sayının artırılması məqsədini qarĢıya qoyur. Bunun üçün
Azərbaycanda kifayət qədər qədim və zəngin mənbələr mövcuddur.
358
 Beləliklə, araĢdırmalardan məlum olmuĢdur ki, muzeyĢünaslıq bir elm kimi
milli konteksdə aĢağıdakı prosesləri öyrənir:
– müxtəlif tarixi dövrlərə aid sosiomədəni informasiyaların qorunması,
dərki və onların muzey əĢyaları, bədii sənətkarlıq nümunələri vasitəsilə
ötürülməsini;
– muzey iĢinin mərhələlərlə inkiĢafını;
– muzey fəaliyyətinin müxtəlif forma, vasitə və yollarla
istiqamətləndirilməsini;
– muzey fəaliyyətinin kompleks tədqiqinin sistemləĢdirilməsini.
Beləliklə, milli muzeyĢünaslığın mahiyyəti çox geniĢdir və muzey
fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edərək, bütöv sistem halını almıĢdır.
MuzeyĢünaslıq son onilliklərdə geniĢ araĢdırılsa da, bu elmin digər elmlərlə
qarĢılıqlı əlaqəli Ģəkildə tədqiqinə böyük ehtiyac duyulur və milli
muzeyĢünaslığın dünya muzeyĢünaslığı ilə inteqrasiyası mexanizmində ayrı-ayrı
sahələr üzrə hərtərəfli tədqiq edilməsi vacib problemdir.
Azərbaycanda elmi-tədqiqat funksiyasını yerinə yetirmək üçün muzeylər
kifayət qədər həm əĢya, material, eksponat mənbəyi – bazası, həm də həmin
mənbələrin tədqiqi, öyrənilməsi, yeri gəldikcə tətbiqi prosesləri üçün daxili və
digər elmi-tədqiqat müəssisləri ilə əlaqəli fəaliyyət sistemi sayəsində zahiri elmi-
yaradıcı potensiala malikdir. Buna görə də muzeylər elmi-tədqiqatçılıq
funksiyasını yüksək keyfiyyətlə yerinə yetirirlər.
Maarifləndirmə funksiyasını yerinə yetirərkən muzeylər profilləri daxilində
ayrı-ayrı elm sahələri üzrə eksponatların gücündən istifadə yolu ilə məqsədyönlü
fəaliyyətdə olmaqla, müxtəlif yaĢ qrupu və ixtisasa aid insanların bilik, bacarıq,
vərdiĢlərinin formalaĢmasına nail olurlar. Əlbəttə bütün bu funksiyalar muzey
iĢinin müxtəlif forma, vasitə və yollarından səmərəli istifadə yolu ilə yerinə
yetirilir.
Beləliklə, Azərbaycan muzeyĢünasları problemlə bağlı fərqli nəticələrə
gəlmiĢlər. Lakin, qeyd etməliyik ki, muzeylər illərlə inkiĢaf etdiyindən, onların
funksional fəaliyyətləri də inkiĢaf etmiĢ, qarĢılarında duran vəzifələrin yerinə
yetirilməsi formaları, metodları, vasitə və yolları təkmilləĢməkdə davam edir.
Təcrübi fəaliyyətin keyfiyyət dərəcəsinin yüksəldilməsində nəzəri
konsepsiyaların, layihələrin, elmi-tədqiqat nəticələrinin mühüm əhəmiyyəti
aktuallıq kəsb etdiyinə görə, bunlara bütün dövrlərdə ehtiyac böyük olmuĢdur.
Muzeyin hər bir funksiyasının daxilində xırda funksional vəzifələr sırası
mövcuddur. Yəni, muzey qarĢısında duran mühüm və əhatəli bir vəzifəni yerinə
yetirmək üçün mərhələli, ardıcıl, planlı, nəhayət elmi Ģəkildə xırda vəzifələr
sırasını yerinə yetirmək qanunauyğunluğa çevrilir. Eyni zamanda həmin xırda
sıra-vəzifələr biri digəri üçün zəminə, baĢlanğıca, Ģərtə çevrilir. Məsələn, AMEA-
nın Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində elmi-tədqiqatçılıq funksiyası hər bir
qurumun, bölmənin, Ģöbənin, nəhayət hər bir elmi-tədqiqatçının, muzey iĢçisinin
funksiyaları ilə əlaqələndirilir, onların hər fəaliyyət mexanizmində qarĢıya
359
qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi sırası meydana çıxır və bu da bütövlükdə
muzey üçün sistemə çevrilir. Yəni, hər Ģöbə öz funksiyasını yerinə yetirməkdən
ötrü digər Ģöbələrlə qarĢılıqlı əlaqəli Ģəkildə fəaliyyətdə olmalıdır. Məlum olduğu
kimi, hər Ģöbənin ayrı-ayrı iĢçiləri, yaxud elmi-tədqiqatçıları öz vəzifələrini yerinə
yetirmək üçün planlaĢdırma, ardıcıllıq, mərhələlilik, əyanilik, elmilik və sair
prinsiplərə də öz növbəsində əsaslanmaqla, sıra – vəzifələri yerinə yetirirlər.
Beləliklə, elmi-tədqiqatçılıqda muzey üzrə komplekslilik yaranır və sistem
halında müvafiq elmi nəticələr komplektləĢdirilir.
Azərbaycanda ümumi muzey fəaliyyətində muzey əməkdaĢları və
kolleksiyalarının komplektləĢdirilməsi, onların uçot və mühafizəsinin təĢkili və
bütövlüyünün təmin edilməsində, arxiv, kitabxana fəaliyyətinin təĢkilində muzey
ekspozisiyaları və sərgilərinin, digər muzey tədbirlərinin təĢkilində, dizayn və
tərtibat iĢlərinin həyata keçirilməsində, konservasiya, bərpa iĢlərinin keyfiyyətlə
yerinə yetirilməsində, kataloqlaĢdırma iĢinin təĢkili, nəĢrində, kolleksiyaların
təbliğində, tədqiqində müvafiq muzey əməkdaĢlarının hər birinin vəzifələri planlı
Ģəkildə yerinə yetirilməlidir.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bədii və incəsənət, tarix və tarix – diyarĢü-
naslıq muzeyləri, ədəbiyyat, teatr və musiqi profilli, memorial, xatirə muzeyləri,
muzey- qoruqların özlərinə məxsus funksiyaları, vəzifələri müvafiq dərəcədə
yerinə yetirilir, normativ-hüquqi aktlara dəqiq əməl edilməsi çərçivəsində həyata
keçirilir.
Azərbaycan muzeyĢünaslığının vəzifələri tədqiqatçılar tərəfindən
aĢağıdakı Ģəkildə təsnifatlaĢdırılmıĢdır:
1. Muzey fəaliyyəti prosesində sərgi və müxtəlif məzmunlu tədbirlər, iĢ
formaları vasitəsilə nəzəri və təcrübi məsələləri aydınlaĢdırmaq.
2. MuzeyĢünaslığın bir elm kimi mahiyyətini açıqlamaq.
3. Muzeylərin tədqiqat mərkəzləri kimi fəaliyyət mexanizmini təyin etmək.
4. Muzey fondlarının iĢ sistemi, fond iĢinin əsas istiqamətlərini
aydınlaĢdırmaq.
5. Fond iĢinin komplektləĢdirilməsi istiqamətləri, mahiyyət və əhəmiyyətini
sistemləĢdirmək.
6. Muzey fondlarının elmi sənədləĢdirilməsi istiqamətində görülən iĢlərin
məzmununun müəyyənləĢdirilməsi.
7. Muzey fondlarının qorunması və saxlanılması mexanizminin təkmilləĢ-
dirilməsi.
8. Muzey fəaliyyətində tarixiliyin mahiyyəti, dünyanın məĢhur muzeylərinin
yaranması səbəblərinin araĢdırılması.
9. Muzey ekspozisiyasının elmi-nəzəri və təcrübi əsaslarının təyini.
10. Muzey ekspozisiyasının bədii – memarlıq həllinin quruluĢunu müəyyən et-
mək.
11. Muzey tədbirlərinin mahiyyət baxımından əhəmiyyətinin
aydınlaĢdırılması.
360
 Beləliklə, muzeyĢünaslığın son onilliklərdə daha da inkiĢaf etmiĢ, digər
elmlərlə qarĢılıqlı əlaqədə olması, ümumi fəaliyyətə, formalaĢmaya təkan verməsi
real gerçəkliyə çevrilmiĢdir [1, s. 8,9].
Bu vəzifələr sərgilər, ekspozisiya və digər muzey tədbirlərinin elmi-nəzəri,
təcrübi tərəfləri, elmi-tədqiqatçılıq fəaliyyətində sistemlilik, fond iĢinin elmi
araĢdırılmasının mexanizmi, əĢya, eksponat, informasiya, elmi-tədqiqat
nəticələrinin qorunması, saxlanması, gələcək nəsillərə ötürülməsinin elmi həlli,
muzey fəaliyyətində tarixiliyin mahiyyəti, mənbələrin elmi-tədqiqi mahiyyəti,
ekspozisiyaların elmi nəzəri və təcrübi əsaslarının təyini, muzey tədbirlərinin təsir
gücünün elmi əsaslarda təyini kimi vəzifələrin həyata keçirilməsi milli
muzeyĢünaslığımızın vacib problemləridir.
Beləliklə, muzeylərin strukturundan və fəaliyyətlərinin məzmunundan,
yerləĢdiyi coğrafi, ictimai mühit və Ģəraitdən, profillərindən asılı olaraq hər bir
muzey əməkdaĢının, struktur bölmələri rəhbərlərinin vəzifələri kompleks halda,
əlaqəlilik prinsipinə əsasən sistemləĢdirilməli və muzeyin perspektivində mühüm
əhəmiyyət kəsb etməlidir.
MuzeyĢünaslığın təĢəkkülü, inkiĢafında müvafiq prinsiplərin, ayrı-ayrı
muzey iĢi sahələri üzrə baĢlıca tələblərin mühüm əhəmiyyəti vardır.
Ümumiyyətlə, muzeyĢünaslıqda prinsipliliklə bağlı son onilliklərdə, xüsusilə də
1980-ci illərdən sonra S.Əmirxanov, E.Qurbanova, B.Kərimov, B.Xəlilov,
H.Sadıqzadə tərəfindən aparılmıĢ tədqiqatlarda bu və digər dərəcədə nəticələr
verilmiĢdir.
Ümumiyyətlə mühüm əhəmiyyəti olan bu prinsiplərin – baĢlıca tələblərin
milli muzeyĢünaslığın inkiĢafında yeri özünü göstərmiĢdir.
Tədqiqatçı Elfira Qurbanovanın araĢdırmalarında bədii prosesin kompleks
tədqiqi nəticəsində muzeylərin bir sıra baĢlıca tələbləri – bədii proses və incəsənət
tarixinin kompleks tədqiqi, maraqlar yaratmaq, bədii əsərlər toplamaq, mədəni
inkiĢafı izləmək, elmi-yaradıcılığın ön plana çəkilməsinin vacibliyi, əldə edilən
nümunələrin tədqiqi və nümayiĢi, sərgi, mühazirə, ekskursiyalar təĢkil etmək kimi
istiqamətləri əhatə etməklə, muzeyĢünaslığın inkiĢafında əhəmiyyət kəsb edir [2,
s.19].
Tədqiqatçı Bəhmən Kərimovun tarix-diyarĢünaslıq muzeylərinin
eksponatları vasitəsilə elmi-maarifçilik və tərbiyəvi istiqamətli prinsiplər [3, s.
23], pedaqoji elmlər doktoru, professor Vidadi Xəlilovun isə müxtəlif
sinifdənxaric tədbirlərin zə-minində estetik təsirin yaranmasının baĢlıca tələbləri
də araĢdırmamız baxımından qismən əhəmiyyətlidir [4, s. 57].
Tədqiqatçı – muzeyĢünas Hicran Sadıqzadə tərəfindən elmi-tədqiqat iĢində
irəli sürülən baĢlıca tələblər son illər milli muzeyĢünaslığımızın inkiĢafını bir daha
sübut etmiĢdir. Kompleks xarakterli bu baĢlıca tələblər elmi-fond iĢinin müəyyən
qismini əhatə etmiĢdir [5, s.90-94].
Tədqiqatçı-alim Sabir Əmirxanov özünün ―Tətbiqi muzeyĢünaslıq və onun
əsas istiqamətləri‖ araĢdırmasında muzey kollektivinin inkiĢafdakı rolunu
361
qiymətləndirmiĢ və mərhələlərdə inkiĢafın baĢlıca tələblərini ardıcıllıqla vermiĢdir
ki, bu da tətbiqi muzeyĢünaslıqda ilk dəfədir ki, təqdim edilmiĢdir [6, s.220-227].
Beləliklə, milli muzeyĢünaslığı tam əhatə edəcək prinsiplərin kompleks
təyini və təsiri sistemləĢdirilməlidir. MuzeyĢünaslığın ümumi prinsiplərini
tarixilik, elmilik, əĢyavilik, planlılıq, fasiləsizlik, ardıcıllıq, mərhələlilik, əyanilik,
konkpetlilik, dərketdiricilik, universallıq, ideyalılıq, həyatla bağlılıq, yaradıcılıq,
təĢəbbüsün nəzərə alınması, məqsədəuyğunluq, aydınlıq, təĢkilatçılıq, əlaqəlilik,
vahidlik, diferensial (fərdi) yanaĢma əhatə edir. Fəaliyyət formalarında bütün
prinsiplərə müvafiq olaraq əməl edilməlidir. Bu prinsiplər ayrı-ayrı muzey
qurumları, əməkdaĢlar tərəfindən müxtəlif fəaliyyət formalarında nəzərə
alınmalıdır. ƏĢya və nümunələrin toplanma iĢində, fondun elmi
komplektləĢdirilməsində, fondun elmi təĢkilində, fondun uçotu və elmi sənəd-
ləĢdirilməsində, ekspozisiyanın elmi quruluĢunun səmərəli nəticə verməsində,
ekspozisiyanın bədii-memarlıq həllində, muzey vasitəsilə ideya-tərbiyə iĢinin elmi
təĢkilində, müxtəlif muzey tədbirlərinin elmi nəzəri və əməli təĢkilində yuxarıdakı
prinsiplərə ciddi əməl olunmalıdır. Bu zaman muzey əməkdaĢlarının elmi-
yaradıcılıq və təĢkilatçılıq bacarıqları, qabiliyyətləri, bilik və vərdiĢləri mühüm
əhəmiyyət kəsb etdiyindən, bu keyfiyyətlərin getdikcə təkmilləĢdirilməsi vacibdir.
Yəni, belə keyfiyyətlər prinsiplik baxımından səmərəli nəticələrə gətirib çıxarır.
Azərbaycan muzeyĢünaslığının nəzəri və tətbiqi tərəfləri biri-biri ilə sıx
qarĢılıqlı əlaqədə inkiĢaf etməklə, biri digəri üçün zəminə çevrilir və
ümumiyyətlə, muzeyĢünaslığın inkiĢaf mexanizminin əsas hissələri sayılırlar.
Muzey iĢinin elmi əsası olan muzeyĢünaslığın strukturundakı nəzəri və tətbiqi
hissələrin özləri də yarım hissələrdən ibarətdir.
Əlaqə nəzəriyyəsi vasitəsilə bir əlaqə institutu kimi muzeydə əĢya və nümu-
nələrin əsasında əlaqəlilik sayəsində məlumatlar tədqiq edilir.
Tətbiqi muzeyĢünaslıq isə muzeylərin mədəni-kütləvi fəaliyyəti ilə daha sıx
bağlı olduğundan dörd əsas bölməni özündə birləĢdirir: 1) elmi metodika; 2)
muzey iĢinin texnikası; 3) muzey iĢinin təĢkili; 4) muzey iĢinin təĢkili və
idarəedilməsi [6, s.213-214].
Elmi metodikalar tətbiqi muzeyĢünaslığın əsas bölmələrindən biri kimi
nəzəriyyə ilə sıx bağlıdır. ―Metodiki tədqiqatlar ümumi və xüsusi olmaqla iki
istiqamətdə aparılır. Ümumi metodikalar muzeyin bütün fəaliyyət prosesinə
aiddir. Məsələn, ekspozisiyanın metodiki prinsiplərinin nümayiĢi,
kommunikasiyasının xüsusi forması kimi əhəmiyyəti, ekskursiya iĢinin
prinsipləri, muzey əĢyalarının saxlanılması metodikası və sair.
Xüsusi metodiki tədqiqatlar muzeylərin profili və növlərindən asılı olaraq
ümumi elmi metodikalardan yaranır‖ [6, s. 214].
Texnikaya muzey binalarının, avadanlığının layihələĢdirilməsinin
öyrənilməsi, muzey materiallarının texniki eksponatlaĢdırılması, məlumatların
verilmə texnikası, nəqliyyat vasitələri, muzey əĢyalarının vəziyyətinin texniki
tədqiqi, bərpa və konser-vasiya iĢlərinin texniki tərəflərinin tədqiqi və sair aiddir.
362
 Təbiətdə və cəmiyyətdə kifayət qədər maraq doğuran əĢya və nümunələr
mövcuddur. Bu əĢya və nümunələr elmi, bədii, tarixi, memorial gücünə görə
muzey əhəmiyyətli əĢyalar adlanır. Muzey əĢyaları informativlik, attraktivlik və
ekspressivlik xüsusiyyətlərinə malik olmaqla, müvafiq təsir gücünü göstərirlər.
Ġnformativlik tarixi hadisələr, mədəni, ictimai və təbiət hadisələrini,
proseslərini özündə əks etdirən muzey əĢyalarına xasdır.
Attraktivlik öz xarici görünüĢü, cizgiləri, forması, ölçüsü, rəngi ilə diqqəti
cəlb edən muzey əĢyalarına xasdır.
Ekspressivlik hadisə, faktla bağlı dəyərli məlumatlar verə biləcək muzey
əĢyalarına xasdır.
Milli muzeyĢünaslığın həm nəzəri, həm də tətbiqi istiqamətləri birgə
fəaliyyət sisteminə əsaslanmaqla müəyyən imkanlara malikdir. Bu imkanlara
zənginləĢdiricilik, tərbiyəedicilik, maarifləndiricilik, təhsilləndiricilik,
inkiĢafetdiricilik və formalaĢdırıcılıq aiddir. Həmin imkanlar ayrı-ayrı vasitələr
sayəsində müvafiq funksiyalara malikdir. Yəni imkanlar və vasitələr arasında da
qarĢılıqlı əlaqəlilik mövcuddur.
Muzey vasitəsilə zənginləĢmə prosesi müvafiq imkan daxilində əhatəli,
yaxud məhdud Ģəkildə yerinə yetirilir. Yəni, geniĢ imkanlar sayəsində sərgi,
yaxud digər muzey tədbiri hərtərəfli zənginləĢdirmə prosesini yerinə yetirməyə
malikdir. Vasitələrdən – muzey əĢyaları, sərgi-ekspozisiyalar, digər muzey
tədbirlərindən imkana müvafiq istifadə edilməklə, istər muzeydaxilində, istərsə də
muzeydənkənar yerlərdə müxtəlif yaĢ qruplu və peĢə sahiblərinin
zənginləĢdirilməsi həyata keçirilir. Burada əsas və aparıcı qüvvə isə insan amili –
muzey iĢçisidir. MuzeyĢünaslıq baxımından muzey iĢçisinin bilik, bacarıq,
vərdiĢləri, peĢəkarlığı mühüm əhəmiyyət kəsb edir və keyfiyyət amilində aparıcı
funksiyaya malikdir. Həm nəzəri, həm də təcrübi baxımdan zənginləĢmə elmi
əsaslara istinadan getdikcə təkmilləĢdirilir.
MuzeyĢünaslıqda tərbiyəedicilik imkanları əĢyaları toplama, elmi
aĢkarlama, sənədləĢdirmə, mühafizə, bərpa, təbliğ, nümayiĢ vasitəsilə prinsiplik
daxilində həyata keçirilir. Zehni, əqli, ideya-mənəvi, əmək, əxlaq tərbiyəsi, estetik
tərbiyə, vətənpərvərlik tərbiyəsi məhz muzey əĢyalarının, eksponatların
ekspozisiya mühitində kompleks təsiri ilə mexanizm təĢkil edir. Təhsilləndiricilik
imkanlarının da əhatəsi geniĢdir. Belə ki, elmin ayrı-ayrı sahələri üzrə eksponatın
gücündən istifadə edilməklə, nəzəri biliklər təcrübi olaraq əyani Ģəkildə müqayisə
edilir, təfəkkür mexanizmində aktivlik yaradır, müqayisə sayəsində inandırma öz
təsdiqini tapır, problemlə bağlı kompleks informasiya əldə olunur, elmi faktlar,
məlumatlar dəqiqləĢdirilir, idraki ak-tivlik sayəsində yekun nəticələr öz müsbət
təsirini göstərir və s.
MuzeyĢünaslıqda inkiĢafetdirici və formalaĢdırıcı imkanlar xarakterlə
əlaqələndirilir. Muzeydaxili və muzeydənkənar mühitlərdə ayrı-ayrı elm, təhsil,
mədəniyyət, yaradıcılıq müəssisələri, idarə və təĢkilatların birgə fəaliyyətləri
əsasında inkiĢafetdiricilik, formalaĢdırıcılıq imkanlarından maksimum istifadə
363
edilir. Aparılan araĢdırmalardan məlum olmuĢdur ki, inkiĢafetdiricilik,
formalaĢdırıcılıq imkanlardan əsasən yeniyetmə gənclər daha çox istifadə
etmiĢlər. Yeniyetmə gənclər istər Bakı Ģəhəri muzeyləri, istərsə də rayon və
bölgələrdə əĢyaların toplanması, muzeyə təhvili, tədqiqatların aparılmasında
müvafiq Ģəkildə iĢtirak etmək arzusunda olduqlarını bildirmiĢlər və Vətənimizin
tarixi, mədəniyyəti, elmi, ədəbiyyatı, incəsənəti, iqtisadiyyatı, qədim tarixi
əlaqələrdə iĢtirakı, təsərrüfat fəaliyyətinə dərindən maraqlanaraq, bu sahələrdə
biliklər əldə etmək arzusunda olmuĢlar.
Beləliklə, muzeyĢünaslıqda zənginləĢdicilik, tərbiyəedicilik,
təhsilləndiricilik, inkiĢafetdiricilik, formalaĢdırıcılıq imkanları əhatəlidir və
bilavasitə muzey-eksponat, sərgi-ekspozisiya, muzey iĢçisi peĢəkarlığı, digər
muzey vasitələri ilə sıx əlaqəli Ģəkildə kompleks mexanizmə çevrilir.

SUMMARY
As the development of a society is closely related with the growth and
prosperity of different fields of sciences, stimulus influence of a science and
culture even has a natural form in some periods, peculiar cultural system of
different nations emerged. In this system museums having leading position are of
different profiles. Different historical periods are the collectors, protectors,
propagandists, researchers and guides of information, being, in general, examples
and things which can prove different spheres of activity are the main source in the
formation of the national museum studies.
Azerbaijan museum studies has a complexity and is grounded to national
bases. It investigates the essence, peculiar features, main directions, regulations,
principles, forms, methods, methodologies, means, and ways of content with the
activity and also defines suitable influence in the formation. At the same time
national museum studies covers historical, theoretical, origin studying features.
Azerbaijan museum studies learns below mentioned processes in the
national context:
- collecting, protecting, perceiving of socio-cultural information
belonging to different historical periods and their guide with the
help of museum things and artistic examples.
- Direction of museum activity with different forms, means and
ways.
- Systematization of the complex investigation of a museum
studies.
Bases for investigation for the national museum studies are the museums
which have rich exhibits in the cities, regions and villages of our nation
where things, examples, materials, moral values reflecting national
traditions are analysed.

364
 ƏDƏBĠYYAT
1. MuzeyĢünaslıq. Dərslik. R.Ağayev, S.A.Əmirxanov, A.Əlizadənin
redaktəsi ilə. Bakı, 2002, 439 s.
2. Qurbanova E.H. Azərbaycanda bədii mədəniyyətin inkiĢafında incəsənət
muzeylərinin rolu. Sən elm. nam. alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim
edilmiĢ dissertasiya. Bakı, 1998, 158 s.
3. Kərimov B.B. Azərbaycan tarix-diyarĢünaslıq muzeylərinin təĢəkkülü və
inkiĢafı tarixi. Tar. elm. nam. alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuĢ
dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2005. 31 s.
4. Xəlilov V.C. Azərbaycan ümumtəhsil məktəblərində estetik tərbiyənin
nəzəriyyəsi və təcrübəsi. Ped. elm. dokt. alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim
olunmuĢ dissertasiya. Bakı, 1994, 376 s.
5. Sadıqzadə H.Ə. Muzeylər vasitəsilə maddi mədəniyyət nümunələrinin
toplanması, iĢlənməsi və təbliği problemləri. Kulturologiya elm. nam.
alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuĢ dissertasiya. Bakı, 2008, 157 s.
6. Tətbiqi kulturologiya. Dərslik. Bakı, 2004, 412 s.

Əsədova Məhəbbət Nəcəf qızı

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
AZƏRBAYCAN VƏ ĠNGĠLĠS DĠLLƏRĠNDƏ ĠĠ ġƏXS TƏK VƏ
CƏM ƏVƏZLĠKLƏRĠN LEKSĠK- SEMANTĠK
XÜSUSĠYYƏTLƏR

Azərbaycan və ingilis dillərində əsas nitq hissələri içərisində lüğəvi məna

baxımından mücərrəd, könkret mənası olmayan əvəzliklər xüsusi bir yer tutur. Q.
Kazımov əvəzlikləri ―Ģəxs, əĢya, əlamət, kəmiyyət, hərəkət bildirən sözləri
ümumi və ya qeyri- müəyyən Ģəkildə əvəz edən, yaxud sadəcə olaraq onlara iĢarə
edən sözlər‖ [1,s.135] adlandıraraq onların leksik- qrammatik səciyyəsinə,
morfoloji xüsusiyyətlərinə, sintaktik vəzifəsinə görə fərqlənən bir kateqoriya
olduğunu vurğulayır. Əvəzliklərə nominal funksiyalı fərqli söz sinifləri kimi
təsnifat verən R.Qirk semantik cəhətdən onları ―pro-forma‖, yəni əvəzedən sözlər
adlandırır [2,s.335].
Nitq hissələri içərisində öz orjinallığı ilə seçilən, deyiktik və anaforik təbiətə
malik olan xüsusi söz qrupları- əvəzliklər ―universal semantikaya malik olmaları
ilə də səciyyələnirlər‖ [3,s.59]. Semantik xüsusiyyətləri, fərqli iĢlənmə yerləri ilə
fərqlənən, Ģəxs anlayıĢını ifadə edən Ģəxs əvəzlikləri müəyyən məna çalarlıqları
ifadə etmək qabiliyyəti kəsb edirlər. ġəxs əvəzlikləri içərisində II Ģəxs tək və cəm
əvəzlikləri müxtəlif sistemli dillər olan Azərbaycan və ingilis dillərində
rəngarəng məna çalarları ifadə edirlər.

365
 Sən- You- ünsiyyət prosesində iĢtirak edən Ģəxsdir. I Ģəxs əvəzliyinin
referenti olan II Ģəxs əvəzliyinin nitqə daxil olması konkret dil aktının reallaĢması
ilə müəyyənləĢir [4,s.197]. Bu əvəzliyin semantikasının əsasında danıĢanın nitq
prosesində müraciət etdiyi Ģəxs, həmsöhbət anlamı durur. Sən əvəzliyi baĢlıca
olaraq yaĢca kiçik olanlara, ailə üzvlərinə, qohumlara, dostlara müraciətdə iĢlənir.
Ancaq bu əvəzlik müxtəlif sistemlı dillər olan Azərbaycan və ingilis dillərində bir
sıra semantik çalarları da özündə əxz edə bilir. Məsələn:
1) Sən əvəzliyi dioloji nitqdə danıĢanın konkret müsahibini bildirir.
Qeyri- formal, qeyri- rəsmi nitqdə əsasən iĢlədilir. Azərbaycan dilində ikinci Ģəxs
tək əvəzliyi fəal iĢləndiyi halda ingilis dilində bu hal tamamilə qeyri- mümkündür.
Qədim ingilis dilində iĢlənən II Ģəxsin tək forması thou-sən; thine/ thy- sənin;
thee- sənə müasir ingilis dilində dialoji nitqdə iĢlənmir. Belə ki, müasir ingilis
dilində iĢlənən you əvəzliyi ikinci Ģəxsin cəm formasıdır. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
―…sən bizi dağa- daĢa niyə salırsan?‖ (Anar)
Ġngilis dilində:
―Or have you another occupation?‖ (John Galsworthy).
2) Sən əvəzliyi daha yaxın, əziz olan Ģəxsə müraciətdə iĢlənir. Bu hal
döğma adamlar, valideyn- övlad münasibətundə, Ģeiriyyətdə, poeziyada xüsusi
ifadə olunur. Müasir ingilis dilində bu zaman qədim ingilis dilində iĢlənən II
Ģəxsin tək forması thou-sən; thine/ thy- sənin; thee- sənə əvəzlik formaları da fəal
iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
― Sən gözəllər gözəlindən də gözəlsən, gözəlim.‖ (S. Rüstəm).
İngilis dilində:
With thy clear keen joyance
Languor cannot be
Shadow of annoyance
Never came near thee;
Thou lovest; but ne‘er knew love‘s sad satiety. (Shelley) [5]
They name thee before me
A kneel to my ear.
A shudder comes o‘er me
Why wert thou so dear? (G. G. Byron).
3) Sən əvəzliyi Allaha, hər bir insanın dua etdiyi zaman ali varlığa
müraciətində iĢlənir. Yaradanın Ģəriki olmadığı üçün, insana ən yaxın bir ilahi
varlıq kimi ona sən deyə müraciət olunur. Bu halda da müasir ingilis dilində
qədim ingilis dilində iĢlənən II Ģəxsin tək forması thou-sən; thine/ thy- sənin;
thee- sənə əvəzlik formaları da fəal iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:

366
 - Min Ģükür sənə, xudaya, bizi naümüd qaytarmadın, -deyə Göyalı Qaratelə
baxdı. -Xudaya, sənə min-min, min Ģükür ki, bizim ürəyimizi açdın, qızları
qardaĢsız, bizi yurdculsuz qoymadın. (S. Rəhimov ―Kəsilməyən kiĢnərti‖).
Ġlahi! Sən bizə rəhm et! Bizi halal yoldan çəkinməyə qoyma! Amin!
Ġngilis dilində:
Oh, thou Shepherd of Israel, that didst comfort thy people of old, to thy care
we commit the helpless.- Beecher. [5].
Ancaq müasir ingilis dilində ―sən‖ mənasında iĢlənən ―you‖ Ģəxs əvəzliyi də
Allaha müraciətdə iĢlənir. Məsələn: Oh, God, please don‘t let her die. I‘ll do
anything for you if you won‘t let her die.(E. Hemingway).
4) Sən əvəzliyi qeyri-müəyyən Ģəxsi bidirir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Sənə deyərlər bu yaĢıllığı məhv etməklə nə qazanırsan?! (Ətrafda bir
dağıntı görərkən söylənilən fikir)
Ġngilis dilində:
You can see a piano in her flat.- Onun mənzilində piano görmək olar.
5) Sən əvəzliyi birinci Ģəxsin- mən əvəzliyinin yerinə iĢlənir. Ġnsan
öz-özünə müraciət edərkən, öz hərəkətlərini təhlil edərkən özünə sən deyə
müraciət edir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Sənə bir daĢ atar yerindən duran,
Səni sevdiklərin daĢqalaq edər.
Bir əlində daĢ var, birində Quran,
DaĢ atan bilirmi, nə günah eylər?! (Ramiz RövĢən).
Gör mənim qismətim nələr, nələrmiĢ,
Sən uzaq saydığın yaxın gələrmiĢ... (Məmməd Ġsmayıl)
― Sən niyə bunu etməliydin! Sən niyə belə tez inanan oldun?‖
Ġngilis dilində:
―Quite so, when it emerged from cloisters, religion used to be red-hot
politics, then it became caste feeling, and now it‘s a cross-word puzzle- You don‘t
solve them with your emotions‖ ( J. Galsworthy).
Of course, you‘re sunk in misery and sin here. ( J. Galsworthy).
6) Sən- II Ģəxs tək əvəzliyi Ģəxsləndirmə məqamında həm Azərbaycan , həm
də ingilis dilində cansız əĢyaları, mücərrəd anlayıĢları göstərmək üçün iĢlədilir.
Bu halda ingilis dilində you əvəzliyi ilə yanaĢı thou-sən; thine/ thy- sənin; thee-
sənə formaları da iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Ġllər boyu səni gəzdim, Ay gecikən məhəbbətim.
Sən yubandın mən tələsdim, Getdi gənclik təravətim,
Ay gecikən məhəbbətim. (Tofiq Bayram)
Ġngilis dilində:
―Adieu! Adieu! My native shore...
367
 Yon sun that sets upon the sea
We follow in his flight;
Farewell awhile to him and thee,
My native Land- Good Night!...‖ (G.G. Byron)
Siz- You- deiktik xüsusiyyət dasıyan II Ģəxs cəm əvəzliyi sayca birdən çox
olan referentlərə aid olur. Bu əvəzlik müqayisə olunan dillərin hər ikisində təkcə
ünsiyyət prosesində real Ģəkildə iĢtirak edən Ģəxsləri deyil, hən də nəzərdə tutulan
Ģəxsləri də bildirir. Bu o deməkdir ki, siz hər iki dildə yalnız nitq prosesində
eĢidən, dinləyən Ģəxslərdən ibarət deyil. Bu əvəzlik özündə nitq prosesindən
kənarda duran Ģəxsləri də ehtiva edə bilir və dinləyənlə digər Ģəxslərin vəhdəti
olur. Siz-you- II Ģəxs əvəzliyi aĢağıdakı semantik çalarlara malik olur:
1) Siz əvəzliyi II Ģəxsdə konkret iki Ģəxsi bildirir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
(Müəllim Sara və Aidaya): Sabah söz növbətçisiniz.
İngilis dilində:
You can keep the change (J. Galsworthy);
Ancaq ingilis dilində danıĢan amerikanlar canlı danıĢıq dilində II Ģəxsin
cəmi kimi you all, you guys sözlərini də iĢlədirlər. Məsələn:
How‘re you all doing? [6,s. 431].
2) Siz əvəzliyi qeyri-müəyyən Ģəxsi bidirir. Bu halda Azərbaycan
dilində siz əvəzliyi çox vaxt –lər Ģəkilçisi qəbul edərək iĢlənir. Bu qeyri-
müəyyənliyi nisbətən müəyyənləĢdirmək məqsədi ilə edilir və çox vaxt sizlər
deyəndə müəyyən dəstəyə, cərəyana, qrupa və s. aid olan adamlar nəzərdə tutulur.
Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Əskik deyil onlar, vəli, sizlər nə tanırsız!
Sandıq ki, veriblər bizə hüriyyəti- vicdan. (Sabir)
Ġngilis dilində:
You ought to be very careful while crossing the street.- Küçəni keçərkən
ehtiyatlı olmaq lazımdır [7, s.45].
3) Siz əvəzliyi hörmət, nəzakət, ehtiram bildirmək üçün II Ģəxsin
təkinin yerinə iĢlədilir. Bu hal yalnız Azərbaycan dilində nəzərə çarpır. Bu
münasibətdə Azərbaycan dilində II Ģəxs ―siz‖ əvəzliyinin cəmi öz əsas
mənasından baĢqa II Ģəxsin təkində haqqında söhbəti gedilən müsahibinə
ünvanlanan nitqin nəzakət forması kimi istifadə edilir. Adətən böyüklərə,
hörmətli Ģəxslərə müraciət etmək üçün istifadə olunur. Ancaq II Ģəxs tək
əvəzliyinin iĢlənmədiyi müasir ingilis dilində xüsusi nəzakət bildirən sözlər
iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
(Fuad Əhməd Nəzirə): ―Siz də gedəcəksinin dəfnə?‖ (Anar)
Salam, yoldaĢ Mehdiyev, bəs sizi xəbərdar etməyiblər?

368
 Ġngilis dilində nəzakət forması baĢqa vasitələrlə istifadə olunur. Məsələn,
yaĢlı (yad, özgə, tanıĢ olmayan ) insanlara müraciət edərkən ingilislər ―sir‖,
―mister", ―miss‖, ―missis‖ və s. müraciət formalarından istifadə edirlər.
4) Dövlət adamlarına, tanınmıĢ Ģəxslərə, görkəmli xadimlərə, ən
yüksək rütbəli adamlara ―siz‖ sözü ilə müraciət olunur. Bu halda yüksək ehtiram
və hörməti ifadə etmək üçün ―siz‖ sözü böyük hərflə yazılır. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
...əziz Prezident, əsəriniz olan müasir Azərbaycanı gücləndirəcəyik,
zənginləĢdirəcəyik, hərtərəfli inkiĢaf etdirəcəyik, Sizin yolunuzla yeni qələbələrə
doğru gedəcəyik. (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin
nitqindən) [8,s.395].
İngilis dilində:
―Your majesty, said Descomines, ere you set your mind so timely against
what is proposed prince considered your own want of power to prevent…‖ ―Your
majesty, my command my best advice and service‖ replied Descomines.(W.
Scott ―Quentin Durwart‖)
5) Siz əvəzliyi qarĢı tərəfə rəsmi müraciət edərkən II Ģəxsin təkinin
yerinə iĢlədilir. Bu hal yalnız Azərbaycan dilində nəzərə çarpır. II Ģəxs tək
əvəzliyinin iĢlənmədiyi müasir ingilis dilində bu adi danıĢıqdan fərqlənmir.
Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Zülfüqarov (Fuada): ―Siz lazımi cəzanızı almalısınız‖ (Anar).
İngilis dilində:
You must be punished .
6) Azərbaycan və ingilis dillərində siz əvəzliyi poeziyada və canlı
xalq danıĢığında cəm halda olan cansız əĢyalara, quĢlara və s. müraciətdə iĢlənə
bilər. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
―Ġlhamımı sizdən aldım, mənim sazım, sözüm dağlar‖. (S. Vurğun)
İngilis dilində:
While other bards shall walk these dells,
And sing your praise, sweet evening bells! (Th. Moor ―Those Evening
Bells‖)
7) Siz-you Ģəxs əvəzliyi eyni yaĢlı adamlara müraciətdə iĢlənir. Bu zaman
əvəzliyin yanında onun əlavəsi də iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Sizin kimi gənclər buranı gülüstana döndərəcək!
İngilis dilində:
You young people think you‘ve intended sherry (J. Galsworthy).
Nəticə:
Azərbaycan və ingilis dillərində II Ģəxsin təki və cəmi bir sıra semantik
çalarları ilə fərqlənir. II Ģəxs tək sən əvəzliyi Azərbaycan dilində geniĢ Ģəkildə
369
iĢləndiyi halda, ingilis dilində II Ģəxsin cəm forması siz müasir ingilis dilində
həm II Ģəxsin təkinin yerinə, həm də cəminin yerinə iĢlənir. Qədim ingilis dilində
iĢlənən thou- sən əvəzliyi digər qrammatik formaları ilə birlikdə daha çox
poeziyada özünü göstərir. Müqayisə cəlb olunan dillərin hər ikisində II Ģəxsin tək
və cəm formaları öz həqiqi mənalarından baĢqa bir sıra əlavə məna çalarları da
ifadə edir. Bu hal müxtəlif üslubi məqamlarda mümkün olur.

ƏDƏBĠYYAT
1. Kazımov Q. ġ. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya.Bakı- ―Elm və
təhsil‖-2010.
2. Quirk R., Greenbaum S., Leech G.,Startvic J., A Comprehensive
Grammar of the English Language. Longman. London and New-
York- 1985-1987.
3. Будагова З. И. Основы грамматики современного
азербайджанского языка. Баку-«Елм» -1987
4. Ġsrafilova R. Əvəzlik. Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı-
―Elm‖-1985
5. http: home-ed. info/ grammar/ pronouns. Html
6. Swan Michael ―Practical English Usage‖ Oxford university press,
2001.
7. Turksever O. I. (Musayev), Hajiyev E.I., Huseynov A. R. A practical
Grammar of Contemporary English. Baku- Qismət-2009.
8. Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəiyyəti. Bakı- ―Elm və təhsil‖, 2010.
Açar sözlər: Ģəxs əvəslikləri, semantika, məna fərqi, semantik çalarlar,
deyiksis.
Key words: personal pronouns, semantiсs, variety of the meaning,
semantic shades, deicsis.
Ключевые слова: личные местоимения, семантика, семантические
различие, семантические оттенки, дейксис.

SUMMARY
This article deals with the lexico- semantic peculiarities of the personal
pronouns of the second person singular and plural in the Azerbaijani and English
Languages. The lexico- semantic peculiarities of the personal pronouns of the
second person singular and plural in the Azerbaijani and English Languages are
analyzed here, too. Semantic shades of the personal pronouns sən-you (thou) and
siz- you in the compared languages are revealed. The similarities and differences
in the semantics of the personal pronouns of the second person singular and
plural in the Azerbaijani and English Languages are studied on the basis of the
selected examples from the factual materials of the literature in the Azerbaijani
and English Languages.
370
 Əsgərova Məhsəti Qasım qızı
Naxçıvan Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCANLĠ TƏLƏBƏ VƏ ġAGĠRDLƏRĠN FRANSĠZ DĠLĠNDƏN

ġĠFAHĠ NĠTQ VƏRDĠġLƏRĠNƏ YĠYƏLƏNMƏLƏRĠNĠN BƏZĠ
MƏSƏLƏLƏRĠ HAQQINDA

Hazırda xarici dillərin tədrisi dövlət əhəmiyyətli iĢ olub müasir tələblər

səviyyəsində həyata keçirilir. Bu gün xarici dillərin orta və ali məktəblərdə tədrisi
geniĢ vüsət almıĢ, bu sahədə xeyli təcrübə toplanmıĢ, alim və metodistlərimiz bu
istiqamətdə yeni-yeni əsərlər yazmıĢ və tədqiqat iĢləri ortaya qoymuĢlar. Həm
orta, həm də ali məktəblərdə xarici dil tədrisinin keyfiyyətini yüksəltmək üçün
yeni-yeni üsullar müəyyənləĢdirilir onlardan kompleks Ģəkildə istifadə edilir.
Xarici dillərin tədrisi ilə məĢğul olan insititut və universitetlərdə xeyli
mütəxəssislər hazırlanmıĢ, müəllim və tələbələrə kömək məqsədi ilə tədris
vəsaitləri və dərsliklər nəĢr olunmuĢdur. Artıq bu sahə üzrə xeyli namizədlik və
doktorluq dissertasiyaları müdafiyə edilmiĢdir. Bütün bunlar hamısı istər orta,
istərsə də ali məktəblərdə xarici dillərin, o cümlədən fransız dilinin tədrisinin
yaxĢılaĢdırılmasında, təlimin elmi əsaslarla aparılmasında ciddi rol oynamaqdadır.
Bunların nəticəsidir ki, indi tədrisin keyfiyyəti xeyli dəyiĢmiĢ, öyrənilən xarici
dillərin də yaxĢı mənimsənilməsinin səmərəsi artmıĢdır.
Ümumiyyətlə, ölkəmizdə xarici dillərin tədrisinə xüsusi qayğı ilə yanaĢılır.
Orta və ali məktəblərin əksəriyyətində bu sahə üzrə iĢin səviyyəsini artırmaq üçün
xarici dil kabinetləri qurulmuĢ və qurulur, ən müasir texniki vasitələrdən
istifadəyə geniĢ yer verilir. Hazırda komputerdən tədris prosesində istifadə böyük
vüsət almıĢdır. Bütün bunlar xarici dillərin, o cümlədən fransız dilinin daha
dərindən mənimsənilməsinə köməklik göstərir, tədrisdə müvəffəqiyyətləri təmin
edir.
Əlbəttə bu sahə üzrə iĢlər sistemində xarici dil müəllimlərinin üzərinə
mühüm vəzifələr düĢür. Bu iĢdə vacib məsələlərdən biri həm orta, həm də ali
məktəblərdə xarici dil (ingilis, fransız. alman və s.) öyrənənləri Ģifahi danıĢıq və
düzgün yazı vərdiĢlərinə mükəmməl alıĢdırmaqdan ibarətdir. Bu iĢin nəticəsində
xarici dili öyrənən hər bir kəs o dili, o cümlədən fransız dilini öyrənib həmin dildə
fikrini ifadə etməyi bacarmalı və danıĢanın nitqini, heç olmazsa, az da olsa, baĢa
düĢməlidir. Həm də hər bir kəs xarici dilin vasitəsi ilə lazımı bilik və bacarıqlara
yiyələnməlidir. Dili öyrənən Ģəxslərin yazılı və Ģifahi nitqə mükəmməl
yiyələnmələri, sözdən sərbəst və düzgün istifadə etmək bacarıqları kəsb etmələri
təlim-tədris prosesində onların müvəffəqiyyətlərini təmin edən əsas amillərdəndir.
ġifahi nitqin inkiĢaf etdirilməsində, birinci növbədə müəllimin üzərinə
mühüm vəzifələr düĢür. Belə ki, hər bir dil mütəxəssisi, o cümlədən xarici dili
tədris edən hər bir müəllim tədris etdiyi dili tam bilməli, xarici dil öyrədilən
371
Ģəxsin nitqini tədrisin hansı mərhələsində necə inkiĢaf etdirəcəyini əvvəlcədən
planlaĢdırmalıdır. Dil kompleks Ģəkildə mənimsədilməlidir. Odur ki, leksikanı
qrammatikadan, qrammatikanı fonetikadan təcrid etmək olmaz. Bunlar paralel
Ģəkildə öyrədilməli, biri digər bölmənin öyrənilməsinə Ģərait yaratmalıdır. Bu,
metodik prinsipcə də düzgün hesab edilə bilər.
Xarici dili, o cümlədən fransız dilini kompleks Ģəkildə öyrətmək iĢində
seçilmiĢ çalıĢmaların da mühüm rolu vardır. Bu prosesdə elə çalıĢmalar sistemi
yaratmaq lazımdır ki, öyrətmə zamanı materialların hamısı üzərində iĢ təĢkil
edilsin. ġübhəsiz ki, bu sahədə müəyyən təcrübə də vardır ki, müəllimlərimizin
bunlardan qədərincə faydalanması gərəkdir. Xüsusilə müəllimlərimizin mövcud
elmi və metodik mənbələrdən yaradıcı Ģəkildə istifadəsi zəruridir.
MüĢahidələr göstərir ki, xarici dil dərsində Ģifahi nitqin inkiĢaf etdirilməsi
məsələləri ilə bağlı bir çox elmi-metodik əsərlər yazılmıĢdır. Bu tip iĢlərə
L.V.ġerbanın (1), Z.M.ġvetkovanın (2), V.S.Setlinin (3), ġ.ġertsovanın (4) və
baĢqalarının əsərlərini misal göstərə bilərik. Azərbaycan alimləri də bu sahə ilə
bağlı bir sıra məqalələr yazmıĢlar ki, onlardan da faydalanmaq, tədris prosesində
onlardan istifadə etmək çox vacibdir.
Fransız dilini öyrənən Ģagird və tələbə həmin dildə istər sadə , istərsə də
mürəkkəb cümlələrlə danıĢmağı bacarmalı, öz fikirlərini baĢqalarına çatdırmaq
üçün ilk olaraq qrammatik qayda-qanunları mükəmməl bilməli, cümlə qurmaq
vərdiĢlərinə yiyələnməli və öz nitqində bunlardan düzgün istifadə etməlidir.
MüĢahidələr göstərir ki, fransız dilinə zəif yiyələnən, həm Ģifahi, həm də
yazılı nitqdən lazımı dərəcədə istifadə etməyi bacarmayan Ģagird və tələbə
keçilmiĢ təlim materialını mənimsəməkdə, onu dərk etməkdə müəyyən
çətinliklərlə qarĢılaĢırlar. Bu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün çalıĢmaq lazımdır
ki, Ģagird və tələbə dilin qrammatik quruluĢunu düzgün mənimsəsin. Qrammatika
dili öyrənən Ģəxsi özünümüĢahidəyə, öz nitqinə fikir verməyə yönəldir. Bunların
vasitəsilə dili öyrənən özünü təhlil etməyi də bacarır. BaĢlanğıc iĢlərdə müəllim
çalıĢmalıdır ki, Ģagird və ya tələb ilk öncə qrammatik məfhum və qaydaları
səmərəli Ģəkildə öyrənsin. Buna nail olduqdan sonra Ģagird və tələbə qrammatik
materialı öz nitqində normal Ģəkildə iĢlətməkdə çətinlik çəkmir, həm Ģifahi, həm
də yazılı nitqində səhvlərə yol vermirlər və beləliklə də onlar qazanılmıĢ bilikləri
bacarıq və vərdiĢlərə çevirə bilirlər. Bu sahədəki iĢlərin davamında müəllim bir
cəhəti də diqqətdən qaçırmamalıdır. Belə ki, o, çalıĢmalıdır ki, Ģagird və tələbə
qrammatik biliklər arasında rabitə yarada bilsin, tədrisin ilk mərhələsində hər bir
dilə aid səslərin, o cümlədən fransız dili səslərinin düzgün tələffüzünə nail olsun,
sözlərin cümlədə normal sıralanmasına əməl etsin. Bunlar yerinə yetdikdən sonra
sonrakı təlim iĢlərini lazımı səviyyədə qurmaq mümkün olur. Odur ki, Ģagirdlərin
Ģifahi nitqini inkiĢaf etdirmək üçün təlim prosesində bu iĢə ciddi diqqət yetirmək
lazımdır.

372
 ġagird və tələbələrin Ģifahi nitqinin inkiĢaf etdirilməsi üçün aĢağıdakı
məsələləri də mütləq nəzərə almaq və onlara fikir vermək lazımdır: nitqin sürəti,
nitqin səlisliyi və intonasiyaya düzgün riayət.
Məlumdur ki, nitq inkiĢafının məzmununu və əsas istiqamətlərini ədəbi
tələffüz və ifadəli oxu ilə yanaĢı Ģagirdlərin lüğət ehtiyatlarının zənginləĢdirilməsi,
cümlə qurmaq vərdiĢlərinin və rabitəli nitqin inkiĢaf etdirilməsi məsələləri də
təĢkil edir. Bu iĢlərin yerinə yetirilməsi seçilmiĢ tədris materiallarından çox
asılıdır və bunlar ayrı-ayrı mövzuların tədrisi ilə sıxı surətdə bağlıdır. Müəllim
dilin ayrı-ayrı Ģöbələrinə dair məsələləri öyrədərkən, xüsusilə qrammatikaya dair
materialları mənimsədərkən nitq inkiĢafının qayğısına qalmalı, Ģagirdlərin lüğət
ehtiyyatını zənginləĢdirmək, onların oxu vərdiĢlərini təkmilləĢdirmək, tələffüzə
düzgün riayət etmələrinə nail olmaq və ifadəli oxu qaydalarını gözləmək və buna
əməl etmək üçün lazım olan bütün iĢləri nəzərə almalıdır. Bu sahə üzrə çalıĢmalar
həlli də mütləq vacibdir.
Qeyd edək ki, təlim prosesində orfoqrafik qaydalara riayət edilməsi,
durğu iĢarələrindən düzgün istifadə olunması iĢləri də hər zaman nitq inkiĢafı
məsələləri ilə yaxından əlaqələndirilməlidir. Çünki orfoqrafik vərdiĢlərə
yiyələnmək, düzgün yazmağı bacarmaq nitq ünsiyyəti üçün əsas Ģərtlərdəndir. Bu
Ģərtlər yerinə yetirildikdə Ģagird və tələbə öz nitqini normal qura bilər və fikir
ifadə etməkdə çətinlik çəkməz, nəticədə də onun yazılı nitqi inkiĢaf edər, yazıda
səhvlərə yol verməz.
Məlumdur ki, nitqdə durğudan, vurğudan, fasilədən düzgün istifadə
etdikdə nitq aydın, səlis və baĢadüĢülən olur. Durğu iĢarələrindən düzgün istifadə
edilməməsi anlaĢılmazlığa gətirib çıxarır. Fransız dilində də hər hansı bir durğu
iĢarəsinə, vurğuya, suala, nidaya, vergülə və s.-yə düzgün əməl etmədikdə, fikir
tam Ģəkildə anlaĢılmır. Məsələn, Je peux travailler ( Mən iĢləməyi bacarıram)
nəqli cümləsində axırda sual iĢarəsi qoyularsa və yaxud da nida iĢarəsi qoyularsa,
yazıda bunun nə demək olduğu çətin anlaĢılar.
Yaxud- De quelle couleur est-ce crayon? ( Bu karandaĢ hansı rəngdədir?)
sual cümləsinin sonuna nöqtə iĢarəsi qoyulsa, yenə cümləni baĢa düĢmək çətin
olar.
Bunları və bu kimi məsələləri təlim prosesində nəzərə aldıqda Ģagird və
tələbələr dilin ayrı-ayrı Ģöbələri üzrə müəyyən bilik, bacarıq və vərdiĢlərə yiyələnə
bilərlər. Belə ki, fonetikanın tədrisi vasitəsilə sözləri düzgün tələffüz edə,
morfologiyanın tədrisi ilə sözlərdən yerli-yerində istifadə etmək, sözləri düzgün
oxumaq, mübtəda və xəbəri lazımı formada uzlaĢdırmaq, belələiklə, cümlə
quruluĢuna və onun qurulmasına düzgün riayət etmək, nitqdə söz sırasını
gözləmək vərdiĢlərinə yiyələnə və sintaksisin tədrisində cümlənin müxtəlif
növlərini əhatə edən cümlələri ifadəli oxuya, həmcins üzvlü, əlavə və
xüsusiləĢmələr iĢlənən cümlələri düzgün müəyyənləĢdirə, cümlədə söz sırasını
gözləyə və durğu iĢarələrini yerli-yerində dəqiq iĢlədə bilərlər.

373
 Fransız dilinin fonetikasının tələbə və Ģagirdlərə öyrədilməsi və bunun
vasitəsilə onların nitqinin inkiĢaf etdirilməsi ilə bağlı da bəzi fikirlərimizi
söyləmək istəyirik.
Məlumdur ki, Azərbaycan məktəblərində fransız dilinin öyrədilməsi, ilk
öncə, onun fonetikasını mənimsətməkdən baĢlayır. Odur ki xarici dildə düzgün
danıĢmaq üçün həm ana dilini, həm də öyrədilən dilin səs quruluĢunu, fonemlər
sistemini yaxĢı bilmək lazımdır ki, yeri gəldikdə bunlar arasında düzgün müqayisə
apara biləsən. Bu cəhət tədris prosesində özünü xüsusilə büruzə verir. Çünki
fonetikasız dilin digər bölmələrini tam Ģəkildə öyrətmək mümkün deyil. Bunu hər
zaman müĢahidə etmək olur. Xüsusilə bu iĢ həyata keçirilmədikdə tələffüz iĢlərini
də normal yerinə yetirmək olmur, öyrədilmiĢ qaydalar lazımı formada
möhkəmləndirilmədikdə təlim prosesində bir sıra nöqsanlar baĢ verir, bəzən onları
aradan qaldırmaq da çətin olur.
Ali və orta məktəblərdə aparılan müĢahidələr gbstərir ki, fransız dilinin
fonetikasının öyrədilməsində bir sıra nöqsanlar özünü göstərir. BaĢlıca
nöqsanlardan biri hər hansı bir azərbaycanlı Ģagird və tələbənin fransız dilində
səslərin və sözlərin tələffüzündə, fransız dilinin fonetik tərkibini və bununla bağlı
buraxdıqları fonetik səhvlərin Azərbaycan və fransız dillərinin fonetik təbiəti iəl
əlaqədar olduğunu bilməsi ilə əlaqədardır. Bu cəhəti nəzərə alaraq hər bir müəllim
fransız dilini tədris edərkən mütləq fransız dilinin fonetik tərkibi ilə Azərbaycan
dilinin fonetik tərkibini müqayisə etməli və onlar arasında bəzi oxĢarlıq və
fərqlərin olduğunu aydınlaĢdırmalı və qarĢıya çıxan səhvlərin düzəldilməsi ilə
bağlı nə kimi iĢlər aparacağını müəyyənləĢdirməlidir.
Əlbəttə, biz bu yazıda Ģagird və tələbələrin Ģifahi nitq vərdiĢlərinin
yaradılması və inkiĢaf etdirilməsi ilə əlaqədar bəzi məsələlər üzərində dayandıq.
Əsaslı aparılmıĢ tədqiqatlar nəticəsində daha səmərəli təklif və mülahizələrlə çıxıĢ
etmək olar ki, buna nail olunsa müəllimlərimiz daha çox yaradıcı Ģəkildə iĢləyə
və təlim prosesində müvəffəqiyyətlərə nail ola bilərlər.

ƏDƏBĠYYAT
1. M.Ġ.Adilov, Z.N.Verdiyeva, F.M.Ağayeva. «Ġzahlı dilçilik terminləri». B.,
1989.
2. Üvetkova.Z.M O metodike ustnoy reçi. M., 1956
3. Üetlik. Metodika prepodavakiə franüuzkoqo əzıka. M., 1955
4. L.V.ġerba. «Prepodivanie inostrannıx əzıkov v srednıy Ģkole». M.,1947;
Fonetika franüuzkoqo əzıka.M., 1953
5. Herüovskiy. Obuçenie ustnoy reçi i çteniö na inostranom əzıke. M., 1962

SUMMARY
This article deals with some issues of mastering verbal speech habits of
Azerbaijan students and pupils in French

374
 Fərzəliyeva Lalə Rizvan qızı
Bakı Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ YENĠDƏNQURMA ĠNKĠġAF BANKI

ĠLƏ ƏMƏKDAġLIĞININ STRATEJĠ ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ

Qlobal dünyada beynəlxalq iqtisadi və maliyyə münasibətləri getdikcə

geniĢlənir, inkiĢaf edir və sürətlə dəyiĢir.Beynəlxalq səviyyədə mal, əmtəə alqı-
satqısında ödəmə çətinliklərini aradan qaldırmaq, legitimliyi təmin etmək, sərbəst
ticarət-iqtisadi münasibətlərini gücləndirmək kimi məqsədlərə nail olmaq üçün
dünya və regional səviyyədə maliyyə qurumlarını yaratmaq zərurəti meydana
çıxmıĢdır.Bu qurumların fəaliyyəti getdikcə geniĢlənir. Bir ölkədə və ya qrup
ölkələrdə meydana çıxan hər hansı bir problem baĢqa ölkələrə də önəmli dərəcədə
təsir göstərir. Buna görə ölkələr qarĢılaĢdıqları və ya qarĢılaĢa biləcəkləri
problemləri həll etmək üçün beynəlxalq iqtisadi birliklərin yaradılması və onların
xüsusilə maliyyə qurumlarının vasitəsilə bu problemləri həll etmək yolunu
seçmiĢlər.Müasir dövrdə ölkələr arasında pul və maliyyə münasibətləri xeyli
dərəcədə inkiĢaf etmiĢdir.Beynəlxalq maliyyə və pul münasibətlərinin
tənzimlənməsində böyük rolu olan beynəlxalq maliyyə qurumlarından biri
Ümumdünya Bankıdır (DB).
Dünya Bankı BirləĢmiĢ Millətlər TəĢkilatının (BMT) pul-kredit və maliyyə
konfransı olan Bretton Vuds (Bretton Woods) razılaĢması nəticəsində yaradılıb.
Bu razılaĢma 1944-cü ilin iyul ayında baĢ tutmuĢdur və bununla da Dünya Bankı
yaradılmıĢdır. Bankın yaradılmasında məqsəd II Dünya Müharibəsində zərər
çəkmiĢ Avropa ölkələrinə yardım göstərmək olmuĢdur. Ġki il sonra bank özünün
ilk kreditini 250 mln doll. olmaqla Fransaya müharibəsonrası yenidənqurma iĢləri
üçün ayırmıĢdır. Bu təĢkilatın rəsmi adı: Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf
Bankı idi. Bank öz iĢinə baĢlayarkən cəmi 38 üzvü var idi. Lakin, 50-60-cı illərdə
dünyada yeni dövlətlərin sayının artması ilə, onun üzvlərinin sayı əhəmiyyətli
dərəcədə artdı. Məlum olduğu kimi, 1923-1933-cü illərdə baĢ verən dünya iqtisadi
böhranı, dünya valyuta sisteminin stabilliyini məhv etdi.Buna görə də dünyada
yeni valyuta sisteminin yaranmasına ehtiyac var idi.Bu ehtiyacı qarĢılamaq üçün
1944-cü ildə Amerika BirləĢmiĢ ġtatlarında Bretton Vuds (Bretton Woods)
konfransı keçirildi.Bu konfransda qəbul edilmiĢ qərarlar, dövlətlər arasında
valyuta-maliyyə və kredit münasibətlərinin və ticarət təĢkilatının qaydalarını
müəyyən etdi.Beləliklə, dünya valyuta sisteminin yeni forması – Bretton Vuds
sistemi yarandı. Bretton Vuds konfransında iki müqavilə imzalanmıĢdır:
 Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) haqqında müqavilə
 Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankı (Dünya Bankı) haqqında
müqavilə

375
 Bretton Vuds sistemi, dolların dünya ehtiyat valyutasına çevrilməsi demək
idi. Bu da ona gətirib çixardı ki, dünya iqtisadiyyatında ABġ-ın rolu aparıcı oldu.
Bretton Vuds sisteminin ən önəmli cəhətlərindən biri odur ki, müharibə
nəticəsində dağıdılmıĢ beynəlxalq təsərrüfat əlaqələri, istehsal və ticarət bərpa
olundu.
Bildiyimiz kimi Dünya Bankı ilk əvvəl Beynəlxalq Yenidənqurma və
ĠnkiĢaf Bankı adı ilə yaranmıĢdır. Terminoloji mənada Dünya Bankı dedikdə
―Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası‖ və ―Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf
Bankı‖ nəzərdə tutulur.Ancaq Dünya Bankının fəaliyyət sahəsi geniĢ olduğundan
adları çəkilən 2 qurum bankın fəaliyyətini tam həcmdə həyata keçirməyə bəs
eləmir.Əlavə 3 qurum yəni: Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası, Ġnvestisiya
Təminatı üzrə Çoxtərəfli Agentlik, Ġnvestisiya Mübahisələrinin Həlli üzrə
Beynəlxalq Mərkəz yuxarıda qeyd olunan 2 qurumla birgə Dünya Bankı ailəsini
yəni, Dünya Bankı Qrupunu əmələ gətirir. Dünya Bankı Qrupunu dedikdə
aĢağıdakı qurumlar nəzərdə tutulur:
1. Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankı (BYĠB)
2. Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası (BĠA)
3. Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (BMK)
4. Ġnvestisiya Təminatı üzrə Çoxtərəfli Agentlik (ĠTÇA)
5. Ġnvestisiya Mübahisələrinin Həlli üzrə Beynəlxalq Mərkəz (ĠMHBM)
Bank yaradılarkən ilkin məqsədi II Dünya Müharibəsində dağıntılara
məruz qalmıĢ ölkələrdə yenidənqurma iĢlərinin həyata keçirilməsi və
maliyyələĢdirilməsi olmuĢdur. Bu bankı digər banklardan fərqləndirən bir çox
xüsusiyyətlər var. Bu bankda heç bir kəs hesab aça bilməz.Bu bankın müĢtəriləri
yalnız dövlətlərdir.Dünya Bankı dünya iqtisadiyyatının və bir çox digər sosial-
mədəni sahələrin inkiĢaf etdirilməsində əvəzsiz rola malikdir. Adından məlum
olduğu kimi Dünya Bankı dünyanın əsas mərkəzi bankıdır. Belə ki, Dünya Bankı
dünya ölkərinin bank sektorunu tənzimləyir, yəni o bankları vaxtaĢırı
məlumatlarla və öz məsləhətləri ilə təmin edir. Dünya Bankı fəaliyyətinin əsas
istiqaməti iqtisadi keçid dövründə olan inkiĢaf etməkdə olan ölkələrə və yoxsul
ölkələrə kreditlər vasitəsilə yardım etmək və yoxsulluğun səviyyəsini azaltmaq,
həmçinin üzv dövlətlərin inkiĢafını təmin etməkdir.[ 7;]
DB hazırda dünyanın 185 ölkədə, xüsusilə 100-dən çox inkiĢaf etməkdə
olan ölkədə fəaliyyət göstərir.DB mənzil qərargahı VaĢinqtonda yerləĢir.
Biz hal-hazırda illik gəliri 35 trilyon ABġ dolları olan qlobal dünyada
yaĢayırıq.Bu gəlir adambaĢına illik gəliri 40 min ABġ dolları olan ölkələrdən
tutmuĢ, 935 ABġ dollarından az olan ölkələr arasında qeyri-bərabər bölünür. Hal-
hazırda hər gün inkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə 33000 uĢaq müxtəlif səbəblərdən
dünyasını dəyiĢir və 100 milyondan çox uĢaq isə (xüsusilə qızlar) məktəbdən
kənarda qalırlar.Dünya iqtisadiyyatının inkiĢafında DB-i əhəmiyyətli rol
oynayır.Müasir dövrdə DB yoxsulluğa qarĢı müharibə elan etmiĢdir.O inkiĢaf
etməkdə olan ölkələrdə yoxsulluğun azaldılması, məktəblərin tikilməsi, səhiyyə
376
mərkəzlərinin yaradılması, su və elektrik enerjisi təchizatının yaxĢılaĢdırılması,
ətraf mühitin qorunması və s. bu kimi problemlərin həllinə müxtəlif formada
kredit və yardımlar göstərir.
DB-nin ekspertlərinin fikrincə, ikinci dünya müharibəsindən sonradünya
iqtisadiyyatında ən güclü represiya gözlənilir.Dünya ticarətində tənəzzül son 80 il
ərzində ən aĢağı xəttə düĢmüĢ, qlobal sənaye istehsalı isə cari ilin ortalarında 15
%-ə qədər azalmıĢdır.DB-nin proqnozlarına görə qlobal iqtisadi böhran daha çox
inkiĢaf edən ölkələrə təsir etmiĢ və bu ölkələrdə iqtisadi inkiĢaf orta hesabla ildə
bir faiz aĢağı düĢmüĢ və yoxsulların sayı 20 mln. nəfərə qədər artmıĢdır.Yalnız
2009-cu il ərzində qlobal iqtisadi böhranın təsiri nəticəsində bu ölkələrdə yoxsul
əhalinin sayı 100 mln.nəfər artmıĢdır.Ona görə də bu gün DB-nin fəaliyyətinin
əsas prioriteti inkiĢaf etməkdə və keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrdə yoxsulluğun
aradan qaldırılması təĢkil edir.
Dünya Bankı (DB) Azərbaycanda da yoxsulluğun azaldılmasına
maraq göstərmiĢdi.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən və DB üzv olunduqdan sonra 1995-
ci ildə Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosasiyasına və Beynəlxalq maliyyə Korporasiyasına
üzv qəbul olundu.DB-yə qəbul olduğu ərəfədə Azərbaycanda əhalinin 60%-dən
çoxu yoxsulluq həddində və ondan aĢağı idi.Ona görə də Azərbaycan hökuməti
DB ilə birlikdə yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkiĢaf üzrə Dövlət Proqramı
2003-2005 hazırladı.Bu nəzərdə tutulan tədbirlərin proqramla həyata keçirilməsi
nəticəsində yoxsulluğun səviyyəsi 2005-ci ildə 29,3 faizə qədər azaldı. [ 5; s.15].
Yoxsulluq hazırda bəĢəriyyətin üzləĢdiyi əsas qlobal problemlərdən biri
hesab edilir.DB-nin məlumatlarına görə XXI əsrin baĢlanğıcında dünya əhalisinin
2,8 milyard nəfərinin gəliri 2 ABġ dollarıdır,1,2 mlrd. nəfərinin isə gündəlik gəliri
1 ABġ dollarından aĢağı olmuĢdur.Doğulan hər 100 uĢaqdan 6-sı bir yaĢına, 8 isə
5 yaĢına çatanadək tələf olur.Məktəb yaĢına çatmıĢ hər 100 uĢaqdan 23-nün təhsil
almaq imkanı yoxdur.ĠnkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə yaĢayan 4,4 milyard insanın
3/5-ü normal sanitariya Ģəraitinə, 1/4 -i normal mənzil Ģəraitinə, 1/3-i normal
içməli su təchizatına, 1/5-i isə normal qidalanma imkanına malik olmamıĢdı.
Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərində bir tərəfdən Ermənistanın hərbi
təcavüzü nəticəsində torpaqların 20%-nin iĢğal edilməsi və milyona yaxın
qaçqının və məcburi köçkünlərin olması, digər tərəfdən ölkə daxilində hökm
sürən hərc-mərcliyin nəticəsində sosial-siyasi vəziyyətin getdikcə dərinləĢməsi
əhalinin ağır olan həyat səviyyəsini xeyli ağırlaĢdırdı.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtması ilə 1994-cü ilin
sonunda Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyəti müəyyən dərəcədə sabitləĢdirmək
mümkün oldu ki, bu da geniĢ miqyaslı iqtisadi islahatlar aparılmasını nəzərdə
tutan düĢünülmüĢ və məqsədyönlu iqtisadi siyasətin iĢlənib hazırlanmasına və
həyata keçirilməsinə Ģərait yaratdı. 1995-ci ildən baĢlayaraq makroiqtisadi
sabitliyin təmin olunmasına, struktur islahatlarına və iqtisadi artımın bərpasına və
əhalinin yaĢayıĢ səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəldilmiĢ siyasətin həyata
377
keçirilməsi nəticəsində yeddi il ərzində respublikada böyük müsbət dəyiĢkənliklər
baĢ verdi və nəticədə:
 ÜDM-ə nisbətdə büdcə kəsirini 1994-cü ildəki 10%-dən 1-2%-ə endirmək
və bu kəsirin Milli Bankın kreditləri hesabına bağlanmasına son qoymaq;
 sosial ehtiyyaclara dövlət xərclərini 50%-dən yuxarı qaldırmaq;
 Mərkəzi Bankın kredit dərəcələrini 1994-cü ildəki 250%-dən 10%-ə
endirmək;
 ölkənin 4-5 aylıq idxala bərabər olan və valyuta bazarında səmərəli Ģəkildə
manevr etməyə imkan verən sanballı qızıl-valyuta ehtiyatını yaratmaq;
 dönərli valyutalara nisbətdə ölkənin milli valyutasının – manatın
məzənnəsini sabitləĢdirmək;
 dövlətsizləĢdirmə prosesinə baĢlamaq və 2003-cü il yanvarın 1-ə pul və
çek hərracları vasitəsilə 40 mindən çox kiçik və orta və mindən artıq iri
müəssisəni özəlləĢdirmək;
 alqı-satqı hüququ verməklə kənd sakinlərinə pulsuz olaraq 1,3 mln.
hektardan çox kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrini paylamaqla
torpaq islahatını həyata keçirmək;
 dövlət idarəetmə sistemində bir sıra ciddi struktur islahatları həyata
keçirmək, 30-a yaxın nazirlik, dövlət komitə və konsernini ləğv etmək,
onlarca səhimdar cəmiyyəti yaratmaq, ölkədə peĢəkar dövlət qulluğunun
əsasını qoymaq;
 ÜTT-yə daxil olmaq üçün ilkin böyük hazırlıq iĢləri görmək mümkün
oldu.
Nəticədə 2003-cü ilin axırına ölkədə yoxsulluğun səviyyəsi 49%-ə qədər
azaldı.
Son beĢ il ərzində ÜDM təxminən 2,7 dəfə, dövlət büdcəsi 10 dəfədən çox
artmıĢ, ölkənin valyuta ehtiyyatlarının həcmi 18 mlrd.ABġ dollarından çox
olmuĢdur.AdambaĢına düĢən ÜDM-nin həcmi 5800, orta əmək haqqı 335,
pensiyanın orta aylıq məbləği 120 ABġ dolları səviyyəsində
olmuĢdur.Azərbaycan iqtisadiyyatının inkiĢafı, ölkənin gəlir və xərclərinin
səmərəli idarə edilməsi təhsil, səhiyyə və sosial infrastrukturaya investisiyaların
qoyulması, eləcə də əhalinin həssas qruplarının layiqli sosial müdafiəsinin təmin
edilməsi kimi əsas ictimai xidmətlər sisteminin yenidən qurulması və
yaxĢılaĢdırılmasında əhəmiyyətli rol oynadı.[1; s.87-90].
Qeyd edildiyi kimi Ümumdünya Bankı iqtisadi inkiĢafda geri qalmıĢ
ölkələrin tərəqqisinə kömək etmək üçün nəzərdə tutulmuĢdur.Bu kömək iqtisadi
inkiĢaf üzrə layihələrin həyata keçirilməsində həmin ölkələrə texniki yardım yolu
ilə həyata keçirilir.Belə texniki kömək vasitəsiylə geridə qalmıĢ ölkələrin iqtisadi
potensiallarını artırmaq mümkündür.Bank bu ölkələrin inkiĢafna vahid və
uzunmüddətli bir proses kimi yanaĢır.
Ümumdünya Bankının fəaliyyət göstərdiyi 20 il ərzində onun göstərdiyi
ümumi yardımların 2/3 hissəsi elektrik enerjisi hasilinə və nəqliyyat daĢımalarına
378
sərf olunub.Belə layihələrin hazırlanması və yerinə yetirilməsi indi də öz
aktuallığını saxlayır və bu sahədə Ümumdünya Bankı öz iĢini davam etdirir.Buna
baxmayaraq, Bank daima öz təcrübəsini aartırır, özü inkiĢaf edir və fəaliyyətini
müxtəlif sahələrə yönəldərək iqtisadi inkiĢaf prosesinin yeni mərhələlərinə qədəm
qoyur.
Bank öz fəaliyyətini elə layihələrin hazırlanmasına yönəldir ki, bu
layihələrin yerinə yetirilməsindən iqtisadi cəhətdən inkiĢaf etməkdə olan ölkələrin
ən kasıb təbəqələri xeyir götürmüĢ olsunlar. Bu, sosial qrupun iqtisadi prosesə
birbaĢa cəlb edilməsi, əsasən əkinçilik iĢlərinə kreditin ayrılması ilə və kənd
yerlərinin, kiçik müəssisələrin və Ģəhərlərin inkiĢafını nəzərdə tutan layihənin
həyata keçirilməsində iĢtirakını təmin etməklə həyata keçirilir.Bu cür dəstək
məhsul buraxılıĢının artırılması və digər vacib sahələrin inkiĢaf etdirilməsi üçün
Ģərait yaradır. [ 6 ].
Ümumdünya Bankının imkanları çox geniĢdir və onun fəaliyyət dairəsi
yalnız kredit əməliyyatları aparmaqla məhdudlaĢmır.O, ölkənin iqtisadi
səviyyəsindən aslı olaraq onun daha böyük sahələrinə investisiya qoya bilər.Bank
bunun üçün kredit alan ölkələrin iqtisadiyyatını dərindən öyrənir və elə sahələr
müəyyənləĢdirir ki, bu sahələrin inkiĢafı üçün kapital qoyuluĢu kreditlə təmin
edilə bilsin.Bank tərəfindən aparılan hərtərəfli analiz ölkə iqtisadiyyatının, eləcə
də onun əsas sahələrinin inkiĢafı üçün uzunmüddətli yardım strategiyasını
müəyyən edir.
Beləliklə, Ümumdünya Bankı:
 geridə qalmıĢ ölkələrin iqtisadi cəhətdən inkiĢaf etməsinə çalıĢır;
 inkiĢafda olan ölkələrə uzunmüddətli kreditlər ayırmaqla, onların inkiĢaf
üzrə layihə və proqramlarını maliyyələĢdirir;
 çox geridə qalmıĢ və əhalisinə adambaĢına ildə 1200 ABġ dollarından az
düĢən ölkələrə BĠA vasitəsiylə xüsusi maliyyə köməyi göstərir;
 öz filialı olan BMK vasitəsiylə inkiĢafda olan ölkələrin özəl
müəssisələrini himayə edir;
 Beynəlxalq istiqraz bazarında istiqrazlar almaqla özünün baĢlıca maliyyə
ressurslarını yaradır.
Respublikamızda Dünya Bankının tərtib etdiyi layihənin tərkibinə
infrastruktur yaradılmasına kömək göstərilməsi və sektorun əsas idarə və
müəssisələrinin fəaliyyətinin effektivliyinin yüksəldilməsi daxildir.Qaz
sektorundakı köhnəlmiĢ infrastrukturun bərpası məqsədiylə Dünya bankı yeraltı
qaz anbarları sisteminin təkmilləĢdirilməsinin maliyyələĢdirilməsi, iki yeraltı qaz
anbarının yenidən qurulması, sənaye və ticarət müəssisələrində qaz sayğaclarının
quraĢdırılması həmçinin qaz kəmərləri qovĢağının katod müdafiəsi sisteminin
bərpası iĢlərinə kömək layihələrini də həyata keçirmiĢdir.Bundan baĢqa Dünya
Bankı respublikamızda Bakının su təchizatı iĢinin yaxĢılaĢdırılması tədbirlərinin,
təxirəsalınmaz ekoloji layihənin və ərazilərin bərpa edilməsi (rekultivasiya) üzrə

379
plan layihələrinin həyata keçirilməsi üzrə də əməli iĢlər görmüĢdür.[ 4; s. 176-
177].
Dünya Bankı qrupuna aĢağıdakı maliyyə institutları aiddir: Dünya Bankı,
Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası, Çoxtərəfli Sərmayə QoyuluĢunu Sığortalayan
Agentlik və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası.Azərbaycan Respublikası adları
qeyd edilən bu beynəlxalq qurumların hamısının üzvüdür.Azərbaycan 1992-ci ilin
sentyabrında Dünya Bankına (DB-WB) və Çoxtərəfli Sərmayə QoyuluĢunu
Sığortalayan Agentliyə (ÇSSA-MĠGA), 1995-ci ilin mart ayında isə Beynəlxalq
ĠnkiĢaf Assosiasiyasına (BĠA-ĠDA) və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasına
(BMġ-ĠFC) üzv qəbul olunub.
DB-nin Azərbaycanda əsas məqsədi bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə
ölkənin sosial-iqtisadi inkiĢafına nail olmaq üçün həm invstisiya axını, həm də
dövlət büdcəsinin maliyyələĢdirilməsi üzrə tövsiyyələr vermək və bu cür yardımın
koordinasiyasını aparmaqdan ibarət olub. Xüsusilə DB neft ehtiyyatlarını
məqsədli idarə etmək üçün, dövlətin institusional imkanlarını artırmaq məqsədilə
Azərbaycan hökuməti ilə iĢləyir.
Azərbaycanda Birinci Struktur Ġslahatlar Krediti (SAC 1) 1997-ci ildə təsdiq
edilib və özündə ticarətin liberallaĢdırılması, özəlləĢdirmə, qanunvericilik və bank
iĢi sahələrində islahatları cəmləĢdirib. Həmçinin. SAC 1 çərçivəsində həmin
dövrdə Rusiyada yaranan maliyyə böhranı zamanı Azərbaycanın əlveriĢsiz
iqtisadi təsirdən qorunması üçün 7 milyon ABġ dolları ayrılıb.
Dünya Bankı 2005-ci ilin mayında imzalanan bəyannaməyə əsasən
Azərbaycan hökuməti, Asiya ĠnkiĢaf Bankı (AsĠB), Avropa Yenidənqurma və
ĠnkiĢaf Bankı (AYĠB), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və BMT-nin ĠnkiĢaf
Proqramı (BMTĠP) ilə birlikdə ―Azərbaycanda minilliyin inkiĢaf məqsədlərinə
nail olmaq üçün 2015-ci ilə qədər Yoxsulluğun Azaldılması və Davamlı ĠnkiĢaf
üzrə Uzunmüddətli Strategiya‖ adlı proqramın həyata keçirilməsinə baĢlayıb.Bu
proqram çərçivəsində DB Azərbaycanda on il ərzində özünün həyata keçirəcəyi
iĢləri müəyyənləĢdirib.
Dünya Bankı BMT çərçivəsində fəaliyyət göstərən ən iri maliyyə institutu
kimi maliyyə yardımı göstərdiyi ölkələr haqqında hər il həmin ölkələrin illik
iqtisadi inkiĢafına dair hesabat kitabı hazırlayaraq bütün dünyada yayır.Ġri
sahibkarların, investisiya qabiliyyətli böyük Ģirkət rəhbərlərinin diqqətlə
izlədikləri bu hesabat kitabları müsbət iqtisadi göstəricilərə malik ölkələrə bir
qayda olaraq xarici investisiyalar və yeni texnologiyaların axını üçün
stimullaĢdırıcı təsir göstərir.
2008-ci ilin sentyabrında DB dünya ölkələri üzrə yuxarıda qeyd olunan
məsələlərin təhlilinə həsr edilən hesabatını açıqlayıb.Həmin iqtisadi qurumun
struktur vahidi olan Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının ―Doing Business-
2009‖ hesabatında biznes mühitində islahatların aparılması üzrə Azərbaycan
Respublikası 181 ölkə arasında 33-cü olub. 2007-ci ildə isə hazırlanan hesabatda
Azərbaycan 178 ölkə arasında 96-cı yeri tutub.Ġqtisadi islahatlar üçün qısa müddət
380
hesab edilən bu dövürdə Azərbaycan iĢgüzar mühitinin əlveriĢliliyi baxımından
dünyada qabaqcıl ölkələr sırasına daxil ola bilib. DB-nin yeni hesabatında
Azərbaycan Respublikası dünyada ən islahatçı ölkə elan edilib.[ 2 ].
Hesabatda həmçinin ölkədə vətəndaĢların əmək hüquqlarının qorunması,
Ģirkətlərin əmlak hüquqlarının qeydiyyatı, bank sisteminin inkiĢafı və s.
parametrlər üzrə Azərbaycanın MDB ölkələri ilə müqaisədə öncül yerdə
qərarlaĢdığı qeyd edilib. ―Doing Business-2009‖ hesabatında Azərbaycanın lider
ölkələrdən biri qismində göstərilməsi haqqında ―AssoĢieyted Press‖,
―Kommersant‖ kimi dünyanın ən nüfuzlu xəbər agentlikləri və mətbu orqanları
geniĢ yazılar dərc edib. [ 8 ].
Dünya Bankı həmçinin yaxĢı keyfiyyətli xidmət göstərən effektiv səhiyyə
sistemini qurmaqda ölkəyə kömək edir.Dünya Bankı sağlamlığı
maliyyələĢdirmək, sosial müdafiə, ərzaq təhlükəsizliyi, dövlət investisiyalarının
proqramlaĢdırılması kimi strateji islahat məsələləri üzrə yüksək keyfiyyətli vaxtlı
vaxtında məsləhətlərlə təmin edir.Əsas analitik iĢlər ölkə iqtisadi
Memorandumunu, Proqramla idarə olunan Kasıblıq Qiymətləndirməsini və
müxtəlif sektorlar üzrə tədqiqatları və qiymətləndirmələri özündə birləĢdirir.
Dünya Bankı ilə əməkdaĢlıq dövründə respublikaya 2,5 milyard dollar
məbləğində kreditlərin verilməsi təmin edilmiĢdir.
2009-cu ilədək DB Azərbaycanda ümumi dəyəri iki milyard dollardan çox
olan 45 layihə maliyyələĢdirib.Təkcə keçən maliyyə ilində bank tərəfindən 13
layihənin müəyyənləĢdirilməsinə 1,251 milyard ABġ dolları
yönəldilib.Strategiyanın son iki ilində, (2009-2010-cu illər) DB ölkəyə 1 milyard
ABġ dollarından çox vəsait ayırmağa hazır olduğunu bildirib. Bu vəsait artıq
kommersiya Ģərtləri ilə - Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankının xətti ilə
yeni borc paketini bəyənib.Ondan 70 milyon ABġ dolları Beynəlxalq ĠnkiĢaf
Assosasiyası xətti ilə ayrılıb.Ümumi paketdən 175 milyon ABġ dollar Hacıqabul-
Bəhramtəpə avtomobil yolunun təmirinə və modernləĢdirilməsinə, səkkiz milyon
dollar isə əsas sahələrdə, daha öncə isə infrastrukturların inkiĢafı sahəsində
investisiya layihələrin həyata keçirilməsi zamanı hazırlığın keyfiyyətinin
artırılmasına hesablanıb. [ 3 ].
Yuxarıda qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanın
Dünya Bankıyla gələcəkdə də əməkdaĢlığının davam etdirilməsi Respublikamızın
beynəlxalq maliyyə və valyuta institutlarına inteqrasiyasını daha da yüksək
səviyyəyə gətirib çıxaracaq,Nəticədə, ölkəmizin gəlirlərinin artması,
iqtisadiyyatımızın güclənməsi, yeni qurulmaqda olan bank və sığorta sistemimizin
tənzimlənməsi prosesi baĢ verəcək ki, bu da öz növbəsində yoxsulluğun
azaldılması,əhalinin ümumi rifahının yüksəldilməsi və s. kimi problemlərin
həllinə müsbət təsir göstərəcək.

381
 SUMMARY
Necessity of the creation of the universal international organizations in the
abolishing the problems in the area of international economical and finance
relations have been shown in the article. First of all ativities features of the World
Bank of great role is been in the regulation of the realitions of international
finance and currency have been shown here. Especially, his collaboration
problems in poverty reduction and liquidate, provide of the sustainable
economical development in Azerbaijan have been learnt in detail.
It is analysed the role of Word Bank from theoretical and practical aspects in
crediting of Azerbaijan economy. It is given offers and recommendations in this
direction. It is also analysed concret projects crediting mexanizm over different
sectors.

ƏDƏBĠYYAT
1. Aslanov H. H. Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və
davamlı inkiĢaf üzrə Dünya Bankı ilə əməkdaĢlığın istiqamətləri. AMEA-nın
Xəbərləri, Ġqtisadiyyat seriyası jurnalı, Bakı 2010., səh. 90.
2. Dünya Bankı və Beynəlxalq maliyyə Korporasiyasının son ―Doing
Bizness - 2009‖ hasabatına görə Azərbaycan 2008-ci ilin ən islahatçı ölkəsi elan
edilib. ―Azərbaycan‖ qəzeti, 5 oktyabr 2009-cu il.
3. Əmiraslanov A.K. Azərbaycan beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya
Bankı ilə əməkdaĢlığın yeni mərhələsində, ―Azərbaycan‖ qəz., Bakı, 2001, 7-8
aprel.
4. M.Ə.Sultanov , Azərbaycan iqtisadiyyatının KreditləĢdirilməsində
Yenidənqurma və inkiĢaf Bankının rolu , ―Elmi əsərlər‖ jurnalı, Bakı 2010, .s.176.
5. Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkiĢaf üzrə dövlət proqramı. Bakı
2003, səh.15,
6. www.worldbank.com
7. www.wikipedia.org
8. www.iqtisadiyyat.com

Güləmirli Fatimə Bəhram qızı

Bakı Slavyan Universiteti

CƏNUBĠ QAFQAZ MƏSƏLƏSĠNDƏ RUSĠYANIN REGĠONDAN

KƏNAR AKTORLARLA MÜNASĠBƏTĠ

Cənubi Qafqaz tarixən özünün geostrateji mövqeyi, zəngin enerji

resurslarına görə daima böyük dövlətlərin diqqətində olmuĢdur. Xüsusilə, Yaxın
və Orta ġərq, Avropa və Asiyanın kəsiĢməsində yerləĢməsi onun geosiyasi

382
əhəmiyyətini daha artırır. Cənubi Qafqazın əhəmiyyətini artıran digər bir məqam
isə böyük dövlətlərin bu regionu digər güc mərkəzlərinə təsir etmək üçün baza
kimi istifadə etməsidir [5]. Əsrlər boyu Ġran, Rusiya və Osmanlı imperiyaları,
müasir dövrdə isə Rusiya və ABġ bu tip strategiya həyata keçirir. Bəzi
tədqiqatçılar Cənubi Qafqazın beynəlxalq münasibətlərinin ġimal-Cənub
(Ermənistan-Rusiya) və ġərq-Qərb (Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə və ABġ)
istiqamətində inkiĢaf etdiyini qeyd etsələr də [4], bu yanaĢma regional
münasibətlər sisteminin tam mənzərəsini əhatə etmir.
Cənubi Qafqaz regionu Rusiyanın xarici siyasət strategiyasında xüsusi
əhəmiyyətə malik olan regionlardan biridir. Qafqaz regionuna münasibətdə
Rusiyanın xarici siyasətinin qarĢısında iki əsas problem dayanır: [1, s.153 ]
1. ġimali Qafqaz respublikalarının Rusiyanın tərkibində
saxlanılmasını təmin etmək;
2. Cənubi Qafqazın yeni müstəqillik qazanmıĢ dövlətlərinin
Rusiyanın xarici siyasətində yerini müəyyən etmək;
Rusiyanın Cənubi Qafqaz dövlətlərindən Gürcüstanla münasibətləri
probemli və ziddiyyətlidir. Gürcüstanın NATO və Avropa Ġttifaqına inteqrasiyanı
prioritet kimi müəyyən etməsi, Rus-Çeçen müharibəsi zamanı çeçen qaçqınları
üçün gürcü sərhədlərinin açılması və onların Pankisi dərəsində yerləĢdirilməsi
ziddiyyətləri gücləndirən amillərdən hesab olunur. Rusiya tərəfi dəfələrlə
Gürcüstanı rus-gürcü münasibətlərindəki ziddiyyətləri aradan qaldırmaqda
maraqlı olmamaqda ittiham etmiĢdir. 2000-ci il iyun ayında Rusiya və Gürcüstan
arasında ikitərəfli münasibətlərdə anlaĢılmazlıqların aradan qaldırılması haqqında
müqavilə imzalanmıĢdır ki, bu müqavilə ilə tərəflər terrorizm, mütəĢəkkil
cinayətkarlıq, silah və narkotik ticarəti kimi məsələlərdə əməkdaĢlıq etməyi
öhdələrinə götürməli idilər [6]. Lakin bu müqavilə rus-gürcüstan münasibətlərində
əsaslı dönüĢ və inkiĢaf yaratmadı.
V. Putin 1999-cu ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkənin milli
təhlükəsizlik strategiyasının və xarici siyasət konsepsiyalarının yenidən nəzərdən
keçirilməsi, bu xüsusda Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı maraqlarının yenidən
dəyərləndirilməsinə və bu regionla bağlı strategiyanın yenidən iĢlənməsinə
baĢlanıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, XXI əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaz
regionu və onun ətrafında baĢ verən bir sıra hadisələr və yaranmıĢ tendensiyalar
Rusiyanın bu regiona münasibətdə hərtərəfli siyasət yeritməyinin vacibliyini
ortaya çıxardı. AĢağıda sadalanan hadisə və proseslərə nəzər yetirsək, problemin
aktuallığını aydın görmək olar:
 Gürcüstanda regionun geosiyasi vəziyyətinə əsaslı Ģəkildə təsir göstərən
―çəhrayı inqilab‖ın baĢ verməsi;
 NATO-nun ġərqə doğru geniĢlənmə siyasəti çərçivəsində regionun yeni
müstəqillik qazanmıĢ dövlətləri ilə münasibətlərin intensiv inkiĢaf etməsi
və möhkəmlənməsi və bu proses fonunda Rusiyanın Gürcüstandakı hərbi
bazaların çıxarılması üzrə razılığa gəlməsi;
383
  Regionun neft ehtiyatlarının Avropaya çatdırılması üçün alternativ yol
kimi nəzərdə tutulan Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin
inĢasının baĢa çatması;
 Region dövlətlərindən Azərbaycan və Gürcüstanın xarici siyasətində
Avropaya inteqrasiyanın prioritetlik təĢkil etməsi;
 Cənubi Qafqaz regionun xarici ―üçlüyü‖nə daxil olan Ġran və Türkiyəninç
o cümlədən regionla coğrafi bağlılığı olmayan, lakin böyük geoiqtisadi və
geosiyasi maraqları olan ABġ və Avropa Ġttifaqının regionla bağlı aktiv
xarici siyasət həyata keçirməsi;
 Cənubi Qafqazın münaqiĢə ocaqları, ġimali Qafqazda israrla
mövcudluğunu davam etdirən etnik ziddiyyətlərin Rusiyanın cənub
təhlükəsizliyi üçün böyük hədə olması;

―Soyuq müharibə‖dən sonra Türkiyə və Rusiya təmamilə yeni geosiyasi

vəziyyətlə üzləĢdilər. Əsrlərdən sonra ilk dəfə iki dövlətın birbaĢa sərhədləri
mövcud deyildi, Cənubi Qafqaz isə iki dövlət arasında bufer zona sayılırdı. Digər
tərəfdən artıq Rusiya və Türkiyə bir-birinə düĢmən bloklara daxil deyildi. Bu isə
əməkdaĢlıq və qarĢılıqlı münasibətlərin inkiĢafı üçün geniĢ imkanlar açırdı. Sovet
Ġttifaqı dağıldıqdan sonra isə Rusiyanın keçmiĢ post-sovet ərazilərində təsir
imkanlarını itirməsi və yaranmıĢ boĢluğu doldurmaq üçün Türkiyənin aktiv
siyasət yeritməsi ikitərəfli münasibətlərə təsir göstərən amillərdəndir. Türkiyə
regionda möhkəmlənmək üçün Rusiyanın Cənubi Qafqazda təsirini zəiflətməkdə
meylli olan ABġ ilə əməkdaĢlıq etməyə çalıĢır. Bundan baĢqa Türkiyə Cənubi
Qafqazın təhlükəsizliyinə münasibətdə nəzəri əsaslar hazırlamağa çalıĢır. S.
Dəmirəlin irəli sürdüyü ―Cənubi Qafqaz üçün stabillik paktı‖nın həyata
keçirilməsində ABġ-ın əsas rol oynayacağı nəzərdə tutulurdu [3]. Türkiyə Cənubi
Qafqaz regionunda Azərbaycan və Gürcüstanla iqtisadi, siyasi və digər sahələrdə
sıx əməkdaĢlıq edir, Ġran və Rusiyanın təsirlərini minimallaĢdırmaq üçün isə
Etmənistanla müəyyən sahələrdə əlaqələr saxlamağa üstünlük verir. Bundan
baĢqa Rusiya və Türkiyə etnik münaqiĢə və mübahisələrə münasibətdə
balanslaĢdırılmıĢ siyasət həyata keçirirlər. Rusiyanın Ermənistana hərbi yardım
göstərməsinə qarĢılıq Türkiyə Gürcüstanla hərbi-siyasi əməkdaĢlığı
geniĢləndirməyə çalıĢır. Türkiyənin rus-çeçen münaqiĢəsində mövqeyinə görə
Rusiya Türkiyəyə təsir göstərmək üçün kürd faktorundan istifadə etməyə
baĢlayır(). Cənubi Qafqaz məsələsində iki dövlət arasında ziddiyyət yaradan
məqamlar əsasən aĢağıdakılardır:
 Regionun zəngin enerji resursları;
 Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi;
 Cənubi Qafqazın geostrateji mövqeyi və regionun enerji
resurslarının dünya və Avropa bazarlarına nəql olunması üçün
alternetiv kəmərlərin çəkilməsi.
 Türkiyənin ―pan-türkist‖ siyasəti;
384
 Sovet Ġttifaqı dağıldıqdan sonra Türkiyə müstəqillik qazanmıĢ türkdilli
respublikalar ilə münasibətlərin inkiĢaf etdirməyə çalıĢır. Türkiyə eyni zamanda
Ġran və Rusiya kimi Cənubi Qafqaz ilə Avropa arasında körpü rolunu oynayır.
Regionda Türkiyənin Ermənistan siyasəti digər dövlətlərdə münasibətlərə
nisbətən ziddiyyətli və mürəkkəbdir. Ermənistanın Türkiyənin ġərq vilayətlərinə
olan ərazi iddiaları, qondarma erməni soyqırımı məsələsi, Ermənistan-Azərbaycan
Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi ilə bağlı Türkiyənin mövqeyi bu ziddiyyətləri
yaradan amillərdəndir. Rusiyanın Ermənistanı dəstəkləməsi isə Cənubi Qafqaz
məsələsində iki dövlətin siyasətində fərqli məqamların ortaya çıxmasına səbəb
olur.
V. Putinin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Rusiyanın xarici siyasətində
Türkiyə istiqamətinə daha çox diqqət ayrılmağa baĢlanılır. 2004-cü ildə Türkiyəyə
səfər edərək ―Türkiyəni ziyarət edən ilk rus lider‖ adını qazanan Putin həm Qara
dəniz, həm də Xəzər regionunda Türkiyə ilə münasibətləri inkiĢaf etdirməyə
baĢlayır. Bu isə ABġ və AĠ tərəfindən müəyyən dərəcədə narahatlıqla
qarĢılanmaqdadır. Rusiya və Türkiyənin Cənubi Qafqazda maraqları ən çox
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsində toqquĢur. Bununla yanaĢı
iki dövlət Avrasiya məsələlərinə, Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya kimi regionlarda
birgə fəaliyyət haqqında danıĢıqlar aparmıĢdır. 2001-ci il noyabrında Rusiya və
Türkiyə arasında ―Avrasiyada əməkdaĢlıq haqqında razılıq‖ əldə edilmiĢdir.
Ġran isə Qərb dövlətləri və ABġ-ın, o cümlədən Türkiyənin regiondan
kənarlaĢdırlmasında maraqlıdır. Cənubi Qafqazda mövcud olan münaqiĢələrin həll
olunması, stabilliyin bərpa edilməsi və region dövlətləri ilə iqtisadi əməkdaĢlığın
gücləndirilməsi Ġranın Qafqaz siyasətinin əsas hissəsidir. Nəzərə alsaq ki, Ġran
Cənubi Qafqazı tarixən Rusiya ilə birgə idarə etmiĢdir, bu region Ġran üçün həm
geostrateji, həm də geosiyasi baxımdan önəm daĢıyır. Sovet Ġttifaqı dağıldıqdan
sonra Ġran da Türkiyə kimi Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada təsir imkanlarını
geniĢləndirməkdə maraqlı idi. Ġslamın əsas din olduğu dövlətlərlə ―islam
həmrəyliyi‖ yaratmaq məqsədilə münasibətlər quran Ġran geostrateji maraqlar ön
plana çıxdıqda özünün təhlükəsizlik və iqtisadi maraqlarına üstünlük vermiĢdir.
Belə ki, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsində Ġranın
Ermənistanı dəstəkləməsi bunun göstəricisidir. Bununla yanaĢı Cənubi Qafqaz
münaqiĢəsində rusiya və Türkiyənin mövqeyi üst-üst düĢür. Ġlk öncə qeyd edək ki,
hər iki dövlət Ermənistanı siyasi, iqtisadi baxımdan dəstəkləyir. Cənubi Qafqazda
mövcud olan dondurulmuĢ etnik münaqiĢələrin yenidən alovlandırılması hər iki
dövlətin maraqlarına ziddir. Böyük sayda qaçqınlar problemi ilə yanaĢı, digər
münaqiĢələrin də yaranmasına təsir göstərmə ehtimalı olduğu üçün həm Rusiya,
həm Ġran regionda status-kvo-nun saxlanılmasının tərəfdarıdır.
ABġ Cənubi Qafqazın regional münasibətlərinə əsaslı Ģəkildə təsir
göstərən aktorlardandır. ABġ həm regionun enerji resurlarının istifadəsində, həm
də regional sülh və stabilliyin qorunmasında maraqlıdır. Cənubi Qafqazda etnik-
ərazi münaqiĢələrinin tənzimlənməsində ABġ və Rusiya vasitəçi kimi çıxıĢ
385
edirlər. Ümumilikdə Cənubi Qafqazı ABġ və Rusiyanın münasibətlərində rəqabət
və əmkdaĢlıq predmeti kimi dəyərləndirmək olar.

SUMMARY
The security relationship of South Caucasian independent states, the
interests and influence of regional and non-regional actors, especially Russia's are
analyzed in this article. Russia's position about the presence of actors that have
political, economical and geostrategic relations with the region is the main issue
of the article. The factors that influence the relations of Russia with Turkey, Iran,
USA, the consequences of their partnership and rivalry are analyzed in the article.

ƏDƏBĠYYAT
1. Раджабли А. Международные связи Российской Федерации. Б., 2005
2. Исмаилов Э., Папава В. Центральный Кафказ:от геополитике к
геоэкономике. Щвеция, 2006
3. www.globalpolitician.com
4. www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/caucasus/P42-AJ.pdf
5. www.centralasia-southcaucasus.com
6. www.csis.org

GülĢen DĠRĠM
Ordu Universiteti

ERDEBĠL VEZĠRĠ HAN ZAFER VE TÜRKÇE DĠVANI

ÖZET
17. yüzyılın ilk yarısında (1650) tarihinde Azerbaycan Türkçesi kaleme
alınmıĢ küçük çaplı bir divan bulunmuĢtur. Bu eserin adı, Divan-ı Türkî‘dir.
Azerbaycan Türkçesi'nin geçiĢ süreci olan 17. yüzyıl için önemli, fakat
fazla bilinen bir eser değildir. Çünkü bu eser Kasım adlı bir hattatın miladi
1548'de yazmıĢ olduğu bir Fuzuli ve Bengü Bade'siyle aynı cilt içerisinde
bulunmuĢtur. Eserin orijinal baĢka bir nüshası da maalesef Ģimdiye kadar ele
geçmemiĢtir.
Tebliğimizde, Azerbaycan Türkçesi'nin geçiĢ sürecine ait adeta temsil
noktasında bulunan bu eser ve yazarı Murtaza Kulu Han Zafer hakkında gün
ıĢığına çıkartmak gayesi ile bilgi vermeye çalıĢacağız.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Türkçesi, Divan-ı Türkî, Divan-ı Zafer,

Murtaza Kulu

386
ABSTRACT
In the first half of the seventeenth century (1650) there has been a small
divan(court) called Divan-ı Türkî written on Azarbeijan Türkish. It is important
but not much known work for the seventeenth century being a transition
period.Because this work has been found in the same volume of work about
Fuzuli and Bengü Bade written by a callegrapher called Kasım in 1548.
In this study, we are going to examine the grammatical points of this
work.In addition, we are going to try to give as much information as we can about
Murtaza Kulu Han Zafer the author of this work.
Key Words: Azerbaijan Türkish, Divan-i Türkî, Divan-ı Zafer, Murtaza Kulu
Divan-ı Türkî:
Eser 17. Yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan sahasında yazılmıĢtır. Eser
ilkkez M.1548‘de Kasım adlı bir hattatın yazmıĢ olduğu bir Fuzûlî ve Beng ü
Bâde‘si ile aynı cilt içerisinde bulunmuĢtur. Ancak, Ģuan aslının nerede olduğu
bilinmemektedir.
Eserin faksimilesi 1965‘te Ord. Prof. Ġsmail Hikmet Ertaylan tarafından
Ġstanbul‘da yayınlamıĢtır. Metin içinde geçen satırlardan nüshanın orijinal olduğu
kanaatine varmak mümkündür. Ayrıca eserde bazı yerlerde aynı sahife içinde
farklı yazı çeĢitlerinin görülmesi yazarın kendi elinden çıkan asıl nüsha olduğu
ifadesinde Ģüphe uyandırmaktadır. Eserde hem Azeri hem Osmanlı hem de
Çağatay Türkçesine ait özellikler aynı zamanda iĢlenmiĢtir1.
Eser kırma ta‘lik yazı ile kaleme alınmıĢtır. Eldeki 76 sahifelik fasksimile,
divânın gerçekten bitirilip bitirilmediğini kesin bir Ģekilde tespite imkân
vermemektedir. Metnin baĢında, önce iki buçuk sahife tutarında ve nesir halinde
bir giriĢ yapılmıĢ, daha sonra da nazma geçirilmiĢtir. Eserde, gazel, müsebba,
muhammes terkîb, müseddes terkîb, müstezad gibi nazım türleri vardır. Bu nazım
türleri lirik ve tasavvufî tarzdadır. Bunlar,
fâilâtün/ fâilâtün/ fâilâtün/ fâilün,
mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün/ fâûlün,
mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün, bu vezinler ağırlıklı olmak üzere;
mefûlü / mefâilün /fâûlün,
mefûlü/fâilâtü/mefîlü/fâilün,
fâilâtün/ fâilâtün/ fâilün,
mefûlü /mefâilü/ mefâilü/feûlün,
mefâilün// fâilâtün/ mefâilün/fâ‘lün,
mefulü/ mefâilün/ feûlün, vezinleri ile yazılmıĢtır.
Murtaza Kulu Han Zafer:
Eserin yazarı olan Murtaza Kulu Han hakkındaki bilgileri Ertaylan
(1965)‘ dan almaktayız1. Buna göre yazar Safevîler zamanında ki ġamlu
kabilesine mensup olup, 1. ġah Abbas‘ın saltanatı zamanında dünyaya gelmiĢ,
çocukluğu ve ilk gençlik yılları o devirde geçmiĢtir (H.1035).ġah Safî zamanında
ünlenmiĢ Erdebil Mütevelliliğine vezir olarak getirilmiĢtir. Divânını da II. Abbas
387
iktidarının (1642-1666) son yıllarında yazmıĢtır ―yetiĢdi ‗ömr yetmiĢ dörde geldi
mevsîm-i pîri
Cihânda görmedim hiç kimseden bûy-ı vefâ Yârab‖
Yukarda verilmekte olan beyitten II. Abbas iktidarının son yılı olan
1666‘da zaferin divânını yazdığı; anlaĢılmaktadır. Doğumunun 1592 yılı,
ölümünün ise 1666‘dan sonrasına denk düĢtüğü sanılmaktadır1.
Murtaza Kulu Han zafer‘in Ģiirlerinden anlaĢıldığı üzere H.z. Ali‘ye
candan bağlı olduğu, yine üslup ve Ģiirlerinden ġah Ġsmail, ġah Abbas, Hayatî,
Nesimî, Ali ġîr Nevâyî‘den etkilendiği Ģiirlerindeki Ģu mısralardan açıkça
görülmektedir;
Ġmâm-ı cümle ins ü cân ‗Ali ibn-i Ebî Talib
Göngül mülkindendir sultan-ı ‗Ali ibn-i Ebi Talib
Zafer kuldur onga candan geçipdür han ilen mandan
Ayırmaz ahir imandan ‗Ali ibn-i Ebi talib
Yine, Ģairin en çok da Fuzûlî‘nin tesîri altında kaldığını Ģu mısradan
anlaĢılmaktadır;
Ey Zafer dutgil kulak bir dem Fuzûlî Ģi‘rine
Ondan özge hiç Ģâ‘ir Ģi‘r demez bu nebat
Zafer‘in sadece üslubunda değil, âhenginde, ifâdesinde, tabirlerinde ve
hatta kullandığı kelimelerinde bile Fuzûlî ile birlik ve benzerlikler vardır.
Yazarın, kendi ifadesine göre bir de Farsça Divânı olduğu anlaĢılmaktadır.
Ancak, bu eser hakkında tarafımızca hiçbir bilgiye ulaĢılamamıĢtır.

Eserdeki Azerbaycan Türkçesi Özellikleri:

1.Fonetik Özellikler
a) k > h : Azeri Türkçesinde, ortak Türkçedeki k ‫ ق‬sesi kelime içinde ve
kelime sonunda h ‫ ‘خ‬ya dönüĢür.
I. Kelime içinde - k- > -h- dönüĢümü 3 durumda meydana gelmektedir.
aa) V k V > V h V, yani -k- sesinden önce sonra vokal (V) varken V k V > V h
V olmaktadır.
akan > ahan; dakı > dahı; yakıl- > yahılmış gibi.
bb) V K k V > V K h V, yani -k- sesinden önce konson ve vokal (VK), sonra
vokal (V) varken V K k V > V K h V olmaktadır.
arka > arhamda korkak > korhah

cc) V k K V > V h K V, yani -k- sesinden önce V k K V > V h K V olmaktadır.

bırak > burahma, sakla- > sahladum, yakşı > yahşı
Kelime sonunda k # > h # olmaktadır. Bunu da Vk # > Vh # Ģeklinde
formülleĢtirmekteyiz. k # sesinden önce vokal (V)varken k # sesi h # ya (Vḳ k>
vh) dönüĢmektedir.
artuk > artuh, bak- > bah , yok > yoh

388
 b) # y > # : ortak Türkçede kelime baĢında bulunan y sesi Azeri Türkçesinde
bulunmamaktadır.
yıl > il, yılan >ilan, yürek > ürek
c) # b > # m : kelime baĢında ki b‘ler, eğer b‘den sonra gelen ilk konson nazal
ise m‘ye dönüĢür.
Ben, manga, men, menem, men,; menim, bundan, mundan

2. Morfolojik Özellikler
a. Olumsuz iktidar: Olumsuz iktidar Ģekli metinde, değil olumsuz kelimesi ve
ol- yardımcı fiiliyle birlikte isim+ola değil Ģeklinde kullanılmıĢtır.
müyesser ola değil
–gil: Emir eki metinde devamlı ince sıradan kullanılmıĢtır. Kalın sıradan (-
gil) kullanılmıĢtır.
ayrılmagil, bilgil, eylegil
–Ma - n+Am: Olumsuz geniĢ zaman.
bilmenem, egmenem
b. –mA –z+Am: Olumsuz geniĢ zaman.
bilmezem
–mIĢ+Am: Belirsiz geçmiĢ zaman.
İtmişem
–nI Akkuzatif: Ünlüyle biten kelimelerden sonra Azerî Türkçesinde
olduğu gibi nI‘dır.
piyâleni
–V bilme-: Olumsuz iktidar.
ayru bilmem
–Vr+Am: GeniĢ zaman.
eylerem
ı. –(v) An + Da: Partisip.
dutanda
c. –(v) I p+dI r: Partisip.
bulupdur, dutupdur , yakıpdır
3.Karakteristik kelimeleri
Metinde geçen Azerî Türkçesine ait karakteristik kelimeler:
apar-, apardı; beçe; öz, özinden, özge; tap-, tapdı, yaḫşı
Eserde, yukarıda örneklerini verdiğimiz Azerbaycan Türkçesi özellikleri
yanında aĢağıda göstereceğimiz bazı Çağatay Türkçesi özellikleri de
görülmektedir. Bu da eseri daha dikkat çekici kılmaktadır.
Çağatay Türkçesi
I. Fonetik Özellikleri
a) G # > K # : AĢağıdaki kelimelerde ortak Türkçede G # sesi yerine Çağatay
Türkçesinde (G # > K #) K # görülmektedir.
bagladı, baḳladı; tutdugu, dutduḳı
389
+GA: Dative.
seherge
b) Kökte e yerine:
dik, imes
2. Morfolojik Özellikleri
a) +dIn : Ablative:
Elidin, makânıdın, zehridin
b) (s) I (n) I:
ayıda, günide
+nI n: Osmanlı ve Azerî Türkçesinde +(n) Un, +(n) In olan eki, metinde Çağatay
Türkçesi özelliği olarak +nI n Ģeklindedir.
ednasınıng, olarnıng
Sonuç:
17. yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan sahasında kaleme alınmıĢtır.
Metinde Osmanlıca unsurların bolluğuna rağmen metin Azeri Türkçesi ile
yazılmıĢ olmalıdır. Azeri Türkçesine ait fonetik, morfolojik ve karakteristik
özelliklerin sıklığı da metnin Azerî Türkçesi ile yazıldığı fikrini desteklemektedir.
Eserde ayrıca hem Osmanlı hem de Çağatay Türkçesine ait özellikler aynı
zamanda iĢlenmiĢtir. Eser Türk ilim ve edebiyatı tarihinin Azerbaycan bölümüne
ait Ģimdiye kadar ele geçmiĢ kıymetli bir vesika olarak nitelendirilmektedir.

KAYNAKÇA

AteĢ, A. , Şehriyar ve Haydar Baba’ya Selam TKE, 1964

Buluç, S. , Eski Anadolu Türkçesiyle bir Kâbus-nâme çevirisi TDAY
1996, s.195-200
Bursalı, M. T. , Osmanlı Müellifleri, Ġstanbul, 1333-1342
Caferoğlu, A. , Azarbeycan Türkleri, TK, 54, 1967
Deany, J. , Grammaire de la langue turque, dialecte Osmanlı, Paris
1921, Türkçesi Ali Ulvi Elöve, Türk Dili Grameri
(Osmanlı Lehçesi) Ġstanbul 1941
Dilaçar, A. , Azeri Türkçesi, T. Dili Belleten, 1950
Doğan, Ġ. Divan-ı Türki-i Zafer, (Transkripsiyon ve Dil
Ġncelemesi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Estitüsü,Ttürk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yüksek Lisans
Tezi, Ankara, 1988, (yayınlanmamıĢ)
Ertaylan, Prof. Dr. Dîvan-ı Türkî-i Zafer, Ġstanbul, 1965

390
 Hacı Rauf Məmmədcan oğlu
Bakı Slavyan Universiteti

AVROPA ĠTTĠFAQI VƏ AZƏRBAYCAN RESPYBLĠKASI ARASINDA

ƏMƏKDAġLIĞIN PRĠNSĠPLƏRĠ VƏ ƏSAS ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ.

1991-ci il oktyabrin 18-də müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Respublikası

1992-ci il martin-2-də BMT-yə bərabərhüquqlu üzv dövlət kimi qəbul olduqdan
sonra Avropa ailəsinə inteqrasiya məsələsinə strateji məqsəd kimi yanaĢmıĢ və bu
gün demək olar ki, Azərbaycan artıq Avropa ailəsinə tam olaraq birmənalı
Ģəkildə qoĢulmuĢdur .
Avropa məkanına inteqrasiya bu gün Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyət kəsb
edən bir məsələdir. "Hazırda Azərbaycan bütün Avropa strukturları ilə fəal
əməkdaĢlıq edir" [3]. Təsadüfı deyildir ki, bu məsələ Azərbaycanm xarici siyasətində
strateji istiqamətlərdən birini təĢkil etməklə o Avratlantik birliyin təhlükəsizlik
əməkdaĢlığı proqramlarını inkiĢaf etdirərək sərhədlərindən kənarda Ġrak və
Əfqanistanda təhlükəsizlik və sabitliyə töhfə verir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab Ġlham Əliyev tərəfındən 2007-ci
ilin 23 may tarixində təsdiq edilmiĢ Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik
haqqında qanunda qeyd olunmuĢdur ki, - Azərbaycan Respublikası Avroatlantik
strukturlan ilə tərəfdaĢlığı bütövlükdə Avroatlantik məkanında ümumi təhlükə-
sizliyə, iqtisadi inkiĢafa və demokratiyaya dəstək verəcək vasitə kimi görür" [5].
Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa Ġttifaqının özü faktiki olaraq Azərbaycanla
qarĢılıqlı əlaqələrin möhkəmləndirilməsində maraqlıdır. 2004-2007-ci illərdə bu
təĢkilatın Ģərqə doğru bir qədər də geniĢbnməsi, regional səviyyədə onun təsir
imkanlarının çoxalması, Azərbaycanın bu təĢkilata və ona üzv olan dövbtlərə
yaxınlaĢmasını zəruri etdi. Avropa Ġttifaqının 2003-ci il üçün hazırladığı təhlükəsizlik
strategiyası Azərbaycanı Cənubi Qafqaz regionunda əsas və həlledici subyekt kimi
qələmə verir. Təsadüfi deyil ki, bir sıra dövlətlər bu gün Rusiyanın Avrasiya
regionunda enerji daĢıyıcılarının tranziti ilə bağlı həyata keçirdiyi inhisarçiliq
siyasətindən can qurtarmaq üçün alternativ enerji dəhlizinin yaradılması ilə bağlı
görülən iĢləri yüksək qiymətləndirir və son on-on beĢ ildə "Bakı-Subsa'!, "Bakı-
Tiflis-Ceyhan", "Bakı-Tiflis-Ərzuram"neft və qaz boru kəmərlərinin tikilib baĢa
çatdırılmasını buna əyani sübut kimi göstərirlər" [6].
Faktiki olaraq Avropa Ġttifaqının Cənubi Qafqaz siyasəti Azərbaycanın üzərində
qurulur. Azərbaycanın çox böyük neft ehtiyatları Avropa üçün həyati əhəmiyyət kəsb
edir. Bundan baĢqa Azərbaycan Orta Asiyanın qaz ehtiyatlarının da Avropaya
daĢınmasında əsas tranzit ölkə hesab edilir [8].
Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan arasında ilkin qarĢılıqlı əlaqələrin yaranması
1991-ci ildən sonrakı dövrə təsadüf edir. Qeyd edək ki, hələ о zaman Avropa Ġttifaqı
tərəfindən Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra onun ərazisində yaranan müstəqil
dövlətlərdə demokratik idarəetmə üsulunun qurulması və bazar iqtisadiyyatına
391
keçidin reallaĢması ilə baglı yardım proqramı (TASĠS) iĢlənib hazırlanmıĢdı. Məhz
bu proqram çərçivəsində 1993-cü ildə Avropa Ġttifaqının təĢəbbüsü ilə "Avropa-
Qafqaz-Asiya Transqafqaz nəqliyyat dəhlizi" (TRASEKA) layihəsinin Brüsseldə
müzakirəsinə Azərbaycan nümayəndələri dəvət olundu [9]. 1993-1998-ci illər ərzində
TRASEKA proqramının gerçəkləĢdirilməsi ilə məĢğul olan iĢçi qrupunun təĢəbbüsü
ilə Almaatı, Vyana, Venesiya, Afina və Tiflisdə beĢ görüĢ keçirildi və bir sıra
proqramlar qəbul edildi. Nəhayət 1998-ci ilin sentyabr ayında Bakıda 32 dövlətin
TRASEKA proqramı ilə bağlı keçirilən beynəlxalq konfransda Avropa-Qafqaz-
Asiya nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizinin inkiĢafı ilə əlaqədar beynəlxalq çoxtərəfli
saziĢ" imzalandı və Bakı Bəyannaməsi qəbul olundu.
Azərbaycan Respublikası (AR) və Avropa Ġttifaqı (AĠ) arasında münasibətlərin
hüquqi əsasınıTərafdaĢlıq və ƏməkdaĢlıq SaziĢi (TƏS) qoymuĢdur. Bu sənəd 22
aprel 1996-cı ildə Lüksemburq Ģəhərində imzalanmıĢ və onu imzalamıĢ bütün
dövlətlər tərəfındən ratifıkasiya edildikdən sonra o 1 iyul 1999-cu il tarixində
qüvvəyə minmiĢdir. TƏS Azərbaycan və AĠ arasında qarĢılıqlı əlaqələrin
formalaĢmasmda yeni bir mərhələ oldu. SaziĢ Azərbaycan və Avropa Ġtlifaqı
münasibətbrinin mümkün istiqamətbrini müəyyən etməklə insan hüquqları və
demokratiya, ticarət, investisiya qoyuluĢu, enerji resursları və bütövlükdə iqtisadi,
siyasi və qanunvericilik sahəsində əməkdaĢlığın əsasını qoydu.
TƏS əsasən, Azərbaycan Respublikası ilə Avropa Ġttifaqı arasında ikitərəfli və
ardıcıl dialoqun aparilması məqsədilə ƏməkdaĢlıq ġurası, ƏməkdaĢlıq Komitəsi,
Parlamentlərarası ƏməkdaĢlıq Komitəsi, Ticarət, iqtisadiyyat və hüquqi məsələlər
üzrə Alt-komitə, enerji, nəqliyyat, ətraf mühitin mühafizəsi və digər məsələlər üzrə
strukturlar yaradılmıĢdır [1].
14 iyun 2004-cü ildə Avropa Ġttifaqının qərarı ilə Azərbaycanın Avropa
QonĢuluq Siyasətinə qoĢulması ilə təĢkilat və Azərbaycan arasında qarĢılıqlı
əlaqələrin formalaĢmasında ikinci mərhələ baĢlandı. Bütün bunlar yaxın gələcəkdə
Azərbaycanın vahid Avropa məkanına iqtisadi və siyasi inteqrasiyasının
sürətlənməsinə xidmət etməklə və ən əsası isə ölkəmizin Ümumdünya Ticarət
TəĢkilatına üzv olmasına kömək edəcəkdir .
2006-cı ildən baĢlayaraq AĠ - Azərbaycanla Avropa QonĢuluq Siyasəti
çərçivəsində münasibətləri möhkəmləndirmək məqsədilə yeni prioritetlər
müəyyənləĢdirmiĢdir.AQS-in əsas məqsədi Avropa Ġttifaqı ilə tərəfdaĢ ölkələr
arasında razılaĢdırılmıĢ və hər bir ölkə üzrə qısa və orta müddətli prioritetlərin əks
olunduğu Fəaliyyət Planıdır. 3-5 illik müddət üçün nəzərdə tutulan bu sənədlər hər bir
ölkənin ehtiyac və imkanları, о cümlədən qarĢılıqlı maraqları nəzərə alınaraq
hazırlanmıĢdır. Azərbaycan Respublikası - Avropa Ġttifaqı Fəaliyyət Planı 14 noyabr
2006-cı il tarixində Brüsseldə Azərbaycan Respublikası və Avropa Ġttifaqı
ƏməkdaĢlıq ġurasının iclası zamanı qəbul edilmiĢdir.
AR ilə AĠ arasında əməkdaĢlığın əsas istiqamətlərindən birini enerji dialoqu təĢkil
edir. Bu çərçivədə 7 noyabr 2006-cı il tarixində Azərbaycan Respublikası Pre-zidentinin
Brüsselə səfəri zamanı imzalanmıĢ "Avropa Ittifaqı və Azərbaycan Respublikası arasında
392
enerji sahəsində strateji tərəfdaĢlıq haqqında AnlaĢma Memorandumu" AR və AĠ
arasında enerji dialoqunun geniĢləndirilməsi istiqamətində yeni imkanlar açmıĢdır. Bu
Memorandumun əsas məqsədi AĠ-nin enerji təchizatının təhlükəsizliyi, həmçinin
Azərbaycanın enerji infrastrukturunun inkiĢafı və müasirləĢdirilməsi, enerjidən səmərəli
istifadə, enerjiyə qənaət və bərpa olunaq enerji mənbələrinin yenidən istifadəsidir [11].
AnlaĢma Memorandumu Avropa Ġttifaqına üzv olan ölkələrin enerji mənbələri
və nəqli yollarının çoxĢaxəliliyinin təmin edilməsi, Azərbaycan Respublikasında
enerji infrastrukturunulı inkiĢafı və müasirləĢdirilməsi, enerji resurslarından səmərəli
istifadə olunması və tükənməz enerji mənbələrindən yararlanmasına öz töhfəsini
verməkdir. Belə ki Azərbaycan Respublikasının Avropa Ittifaqı ilə daha yaxından
əməkdaĢlıq etməsi Qafqazda sabitliyə töhfə verəcək və Avropa dəyərlərinin
yayılmasına kömək edəcəkdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyev Cənablarının1 iyun
2005-ci il tarixində "Azərbaycan Respublikasının Avropaya inteqrasiyası üzrə dövlət
Komissiyası"-nın yaradılması ilə bağlı imzaladıgı sərəncam Avropa Ġttifaqı və
Azərbaycan Respublikası arasında qarĢılıqlı əlaqələrin daha da geniĢlənməsi yolunda
irəliyə dogru atılan böyük bir addım oldu [7].
AĠ Xarici ĠĢlər Nazirlərinin 26 may 2008-ci il tarixində Brüsseldə keçirilmiĢ
görüĢü zamanı ġərq TərəfdaĢlıgı təĢəbbüsü PolĢa və Ġsveç tərəfindən irəli
sürülmüĢdür. ġərqi AQS ölkələri üçün vahid formatın yaradılmasını nəzərdə tutan
təĢəbbüs Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Ukrayna, Moldova və Belarusu (ġərq
tərəfdaĢ ölkələrini) əhatə edir.
3 dekabr 2008-ci il tarixində ġərq TərəfdaĢlığı təĢəbbüsü üzrə Məlumat Sənədi
və onu müĢayət edən ĠĢçi Sənəd Avropa Ġttifaqı tərəfindən Avropa Parlamentinə və
Avropa Ġttifaqının dövlət və hökumət BaĢçılarının ġurasına təqdim olunmuĢdur. Hər
iki sənəd ġT-na dair AK-nın mövqeyi və təkliflərini əks etdirərək, AQS çərçivəsində
AĠ-nin ġərq tərəfdaĢ ölkəlri ilə gələcək əməkdaĢlıq istiqamətlərini müəyyən etmiĢdir.
7 may 2009-cu il tarixində Praqada ġərq TərəfdaĢlığı üzrə keçirilən Zirvə
görüĢündə sözügedən təĢəbbüsün əsas məqsədləri və prinsiplərinı, həmçinin gələcək
əməkdaĢlıq prosesinin ümumi cizgilərini müəyyən edən Birgə Bəyannamə qəbul
edilməklə ġərq TərəfdaĢlığına rəsmi səviyyədə baĢlanğıc verilmiĢdir.
ġərq TərəfdaĢlığı Avropa Ġttifaqı və ġərq tərəfdaĢ ölkələri arasında
münasibətlərin daha yüksək səviyyəyə qaldınlması, mövcud əməkdaĢlığın ikitərəfli
və çoxtərəfli sahələrdə davam etdirilərək geniĢləndirilməsini nəzərdə tutur. Belə ki,
AĠ və hər bir tərəfdaĢ ölkə arasında sıx əlaqələrin yaradılması üçün ikitərəfli format
çərçivəsində mövcud TərəfdaĢlıq və ƏməkdaĢlıq SaziĢləri əvəzinə yeni, Assosasiya
SaziĢlərinin imzalanmasını, tərəfdaĢ ölkənin Ümumdünya Ticarət TəĢkilatına üzvlüyə
qəbul olduğu təqdirdə onunla azad ticarət zonasının yaradılmasını, həmçinin vizaların
tədricən liberallaĢdırılması, tərəfdaĢ ölkələrin və Avropa Ittifaqının enerji
təhliikəsizliyinin gücləndirilməsi məqsədilə daha dərin əməkdaĢlığın həyata
keçirilməsini planlaĢdırır.

393
 ġərq TərəfdaĢlığı həmçinin Avropa Ġttifaqı və ġərq tərəfdaĢ ölkələri arasında
münasibətlərə yeni prizmadan baxıĢı zəruri edir. Çoxtərəfli format tərəfdaĢ ölkələr
arasında əlaqələri dərinləĢdirmək, islahatlar sahəsində tərəfdaĢ ölkələrin həyata
keçirdikləri tədbirlər üzrə məlumat və təcrübə mübadiləsinin və ġərq TərəfdaĢlığının
gələсəк inkiĢafına dair müzakirələrin aparılması forumu kimi nəzərdə tutulur.
ƏməkdaĢlığm əsas sahələrinə uyğun olaraq 4 tematik platforma (demokratiya,
idarəçilik və sabitlik; iqtisadi inteqrasiya və AĠ siyasətbrinə yaxınlaĢma; enerji
təhlükəsizliyi; insanlar arasında təmäs) yaradılmıĢdır [2]. ġərq TərəfdaĢlığı
Proqramının əsas məqsədi Avropa Ġttifaqı və tərəfdaĢ ölkələr arasında artan siyasi
birliyi və gələcək iqtisadi inteqrasiyanı sürətləndirmək üçün zəruri Ģərait
yaratmaqdır.
TərəfdaĢ ölkələrlə münasibətdə Avropa Ġttifaqı siyasətinin əhəmiyyətli dərəcədə
gücləndirilməsi Avropa QonĢuluq Siyasətinin spesifık Ģərq aspektinin inkiĢafı
vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. Bu məqsədlə ġərq TərəfdaĢlığı tərəfdaĢ ölkələrin
siyasi və sosial-iqtisadi islahatlarını dəstəkləməyə və onların Avropa Ġttifaqı ilə
müəyyən qədər yaxmlaĢmasına çalıĢacaqdır. ġərq TərəfdaĢlıq Proqramı Avropa
Ġttifaqında, tərəfdaĢ ölkələrdə və bütün Avropa qitəsində sabitlik, təhlükəsizlik və
rifahın təmin olunmasına kömək edəcəkdir.
Komissiya 4 toplantısının nəticəsi olaraq təklif olunan təklifləri təqdim etmiĢdir:
• Sərhədlərin Birgə Ġdarə olunması Proqramı
• Kiçik və Orta Sahibkarhq (KOS) üçün əlveriĢli Ģəraitin yaradılması
• Regional enerji bazarları və enerji səmərəliliyinin artırılması
• Enerji təminatının diversifikasiyası: Cənub Enerji Dəhlizi
• BaĢ verə biləcək fövqaladə halların qarĢısının alınması Avropa Komissiyası
tərəfindən əməkdaĢlığın baĢlıca sahələri əsasındaġərq TərəfdaĢlığı Proqramının
aĢagıda qeyd olunan 4 çoxtərəfli platforması yaradıldı:
• Demokratiya, idarəetmə və sabitlik;
• Ġqtisadi inteqrasiya və Avropa Ġttifaqının siyasətinə uygunlaĢma;
• Enerji təhlükəsizliyi;
• Ġnsanlar arasında əlaqələr.
Artıq bu gün Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan arasında qarĢılıqlı münasibətlərin
gələcək inkiĢafı haqqında danıĢmaq mümkündür. Halbuki müstəqilliyimizin ilk
illərində bu münasibətlərin gələcək perspektivlərindən danıĢmaq olduqca çətin idi.
Bu gün Azərbaycan və AĠ, ona üzv olan dövlətlərlə çox güclü qarĢılıqlı
əlaqələrin obyektiv reallıq olmasına baxmayaraq Azərbaycanın xarici siyasətində bu
təĢkilata üzv olmaq bir vəzifə kimi qarĢısında dayanmır. Belə ki, Azərbaycan
regionda balanslaĢdırılmıĢ xarici siyasət yürüdür və məhz bu siyasət Azərbaycanın öz
qonĢularının maraqlarına hörmətlə yanaĢdıgını və onlarla hesablaĢdıgını göstərir.
Azərbaycanın ən güclü qonĢusu Rusiyadır. Azərbaycanın Avropa Ġttifaqı ilə
münasibətbrinin inkiĢaf perspektivləri bu Ģimal qonĢumuzun maraqlarının təsirinə
məruzdur. Belə ki, regionda Avropa Ġttifaqının səylə gerçəkləĢdirməyə çalıĢdığı
enerji layihələrinin tam reallaĢmasından sonra Azərbaycana Rusiyanın təsirinin
394
azalması mümkün ola bilər. Bu gün Avropa Ġttifaqı və Rusiya münasibətbrini о qədər
də yaxĢı saymaq olmaz və məhz bu soyuqluğun yeganə səbəbi Avropa Ġttifaqı və
Rusiya Federasiyasının xarici siyasətlərinin kökündə duran regional enerji
siyasətidir. Bu gün Avropa dövlətləri enerji asılılığı səbəbindən Rusiya ilə
münasibətlərdə tam qətiyyət göstərə bilmir.Çünkü Avropanın yanacaq və enerji
məhsullarına olan tələbatının 70 %-ni Rusiya ödəyir. Ancaq yaxın gələcəkdə Cənubi
Qafqazın enerji resurslarının Avropaya daĢınması, Orta Asiyanın da bu layihələrə
qoĢulması, о cümbdən Yaxın ġərqin Ġraq kimi neftlə zəngin dövlətinin öz enerji
məhsullarını məhz Transqafqaz-Türkiyə marĢrutu ilə daĢımaqda maraqlı olması
Avropa Ġttifaqına üzv olan dövlətlərin qismən Rusiyanın enerji asılılıgından azad
olmasına Ģərait yaradacaqdır. Buna rəgmən isə Azərbaycan Avropaya enerji
resurslarının çatdırılması iĢində Rusiyanın rəqibinə çevrilirəcəkdir. Bu isə bu gün
Azərbaycanın Rusiya ilə münasibətlərinə sirayət edir. Digər bir tərəfdən Rusiyanın
siyasi dairələri Azərbaycanın Cənubi Qafqaz regionunda tutduğu geosiyasi
mövqenin əhəmiyyətini yaxĢı dərk edir. Azərbaycan ilə qurulacaq isti münasibətlər
Rusiyanm ġimal-Cənub dəhlizinin nə dərəcədə real olmasını Ģərtləndirən əsas
amildir. Rusiya bu baxımdan Azərbaycanın Avropa Ġttifaqı dövlətlərinin enerji
resursları ilə bağlı qarĢılıqlı münasibətlərinə qısqanclıqla yanaĢdığını о qədər də
büruzə vermir. Bu Azərbaycan üçün Avropa Ġttifaqı və ona üzv olan dövlətlərlə
əməkdaĢlıgına əlveriĢli imkanlar açırmaqla Azərbaycana ərazi bütövlüyü ilə baglı
mövcud olan Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həlli
istiqamətində apardığı siyasətdə bir sıra üstünlüklər verir. Bu mənada təsadüfi deyil
ki, Avropa Ġttifaqının Azərbaycanla bağlı memorandumunda qeyd edilir ki,
"Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi tam bərpa olunmalı,.Dağlıq Qarabağ
münaqiĢəsi Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edilməlidir" [12].
Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan arasında qarĢılıqlı münasibətlərin
möhkəmlənməsi və inkiĢafı Azərbaycan daxilində gedən bir sıra proseslərlə də
bilavasitə bağlıdır. Qeyd edək ki, son illərdə Azərbaycanda siyasi, iqtisadi, sosial,
mədəni sahələrdə gedən inkiĢaf prosesləri və Azərbaycanın Avropa standartlarına
yaxmlaĢması Avropa Ġttifaqının hakim dairəlinin diqqətindən yayınmamıĢdır.Məhz
bu səbəbdən Avropa artıq Azərbaycanı öz ailəsinin bir üzvü hesab edirlər.
Azərbaycan bu gün dünyada gedən qloballaĢma prosesinin tələbləri ilə bərabər
addımlamaga, vizasız rejim siyasətinin gerçəkbĢməsinə, daxili iqtisadi sferada,
istehsal və xidmət sahələrinin tam liberallaĢmanın təmin edilməsinə əzmkarlıqlq və
qətiyyətlə çalıĢır.

SUMMARY
The paper is dedicated to the research of dialectics in the development of
mutual relations between Azerbaijan and Union of Europe. Here the stages of
formation of mutual relations with Union of Europe are revealed. The author
attempts to bring to light political aspects of relations between Azerbaijan and
Union of Europe. He also wants to reveal the true interests of Union of Europe in
395
Azerbaijan. The question that Azerbaijan plays in policy of energetic security in
Europe is raised.

ƏDƏBĠYYAT
1.Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası.
http://az.wikisource.org.
2. Azərbaycan qəzeti. 19 mart. 2004
3. Mehdiyev R. Milli məfkıırə, dövlətçilik, müstəqillik yolu ilə. Bakı 2007
4.http://az.wikisource.org/wiki/Azerbaycan_Respublikasinin_milli_tesizliksiyaset
inin
esas_istiqameAzərbaycan_RespublikasininJVlilli_Tehlukesizlik_Konsepsiyasi"
5. http://ec.europa.eu/external_relations/energy/docs/speech_el_280207.pdf
6. http://www.europesworld.org/EWSettings/Article/tabid/78/De-
fault.aspx?Id=42adeeeO-lbdl-4bff-bc43-decb9bdflOa6
7. http://euobserver.eom/9/22808 (от 07.11.2006)
8. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətbr və Azərbaycanm xarici siyasəti.
Bakı. 2005.
9. http://www.mfagov.az/index.php?opti^
10. http://ec.europa.eu/energy/international/international_cooperation/doc/mou
azerbai jan_en.pdf
11. http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/international/regional Caucasus
central as i a/memorandum/doc/mouazerbaij an_en. pdf
12.http://www.aamik.az/azerbaycan-avrointeqrasiya-milli-ictimai-
komitesi/aboutaamik/about_committee.html

Hacıhəsənova Naida Səftərovna

Dosina Nataliya Vikentyevna
Ярославский государственный университет имени П. Г. Демидова

НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНЫЕ ОБЪЕДИНЕНИЯ В
ЯРОСЛАВСКОЙ ОБЛАСТИ КАК ЭФФЕКТИВНЫЕ МЕХАНИЗМЫ И
СПОСОБЫ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ
Intensity of migration induces to the careful analysis of developments of
international relations, allocation of those structures thanks to which activity these
relations develop in a democratic mode. Authors of article consider the
maintenance and character of activity of national-cultural associations in the
Yaroslavl region. On the basis of the data of concrete sociological research in
article the basic characteristics of social state of health of representatives of the
Azerbaijan diaspora are presented.
Рассмотрение динамики миграционного процесса в Ярославской
области в период с 2004 по 2008 гг. позволяет привести следующие данные:
396
в 2004 г. на территорию области прибыло 693 чел. из стран СНГ и Балтии, в
числе которых граждане Азербайджана составили 1,6 % (11чел.); 2005 г. –
1312 чел. (из Азербайджана – 2,5 % (33 чел.); в 2006 г. – 1633 чел.. (из
Азербайджана 5,8 % - 94 чел.); в 2007 г. – 2651 чел. (из Азербайджана 14,6
% - 387 чел.); в 2008 г. – 2984 (из Азербайджана 12,1 % - 361 чел.). Наряду с
этим к 1 января 2009 г. в Ярославской области было зарегистрировано 3,8 %
(6 чел.) беженцев и вынужденных переселенцев, ранее постоянно
проживающие на территории Азербайджана [1, С. 77]. Таким образом,
Ярославская область остается привлекательной для мигрантов. Сегодня
города Ярославской области стали родными для представителей около ста
народов, которые принесли сюда, на древнюю русскую землю, свой язык,
свои обычаи, свою культуру.
Стремление не потеряться, не раствориться в преобладающей среде
титульной нации привело к необходимости создания национально-
культурных организаций, автономий и землячеств, а поиск путей решения
общих проблем – к их объединению в рамках Ассамблеи народов России.
Ярославское региональное отделение Ассамблеи народов России (ЯРО АНР)
создано 30 июня 1999 г. В состав Совета входят представители всех
крупных диаспор области, деятели науки, культуры и бизнеса. На начало
2011 г. членами регионального отделения Ассамблеи являются: 22
национально-культурные организации и около 100 физических лиц. На
территории Ярославской области по состоянию на 1 марта 2010 г.
эффективно функционирует: Ярославская городская азербайджанская
национально-культурная автономия (ЯГАНКА), зарегистрированная в мае
1998г.; Ярославская региональная Азербайджанская национально-
культурная автономия (ЯРАНКА), зарегистрированная 06 мая 1999 г.
Управлением Министерства юстиции РФ по Ярославской области
(регистрационный номер № 1143); Ярославское региональное отделение
Всероссийского Азербайджанского Конгресса; Ярославское отделение
Азербайджанской молодежной организации России.
Деятельность ЯРАНКА направлена в первую очередь на сохранение
национальной культуры, традиций и обычаев азербайджанского народа, а
также на культурный диалог и взаимодействие с коренным населением
Ярославской области. ЯРАНКА принципиально избрала неполитический
путь решения своих проблем и придерживается этого курса. ЯРАНКА
входит в состав Федеральной национально-культурной автономии
азербайджанцев России (ФНКА Азеррос) и ЯРО «Ассамблея народов
России». В составе ЯРО АНР совместно с другими диаспорами Ярославской
области проводит акции, «круглые столы», фестивали, дни Национальных
культур. Так, например, в рамках 5-го Международного фестиваля искусств
«Ярославские гуляния» автономия проводила «Дни азербайджанской
культуры», принимала активное участие в «круглых столах»: «Через диалог
397
культур – к согласию в обществе»; «Проблемы межэтнических конфликтов
на пространстве постсоветской России: истоки и пути преодоления»;
«Национально-культурное движение: опыт и перспективы», «Задачи
национальных объединений в противостоянии расизму и ксенофобии»,
«Толерантность в межнациональных отношениях - путь к миру»,
«Национальные объединения Ярославии против террора», на фестивале –
конкурсе «Ярославия» в рамках социально-культурной акции - семинар
«Обеспечение равных возможностей развития культурных народов,
проживающих в Ярославской области».
Свидетельством активизации гражданского общества в Ярославле
является принятие «Ведомственной целевой программы развития
институтов гражданского общества и гармонизации межнациональных
отношений в Ярославской области на 2010-2012 годы», утвержденной
приказом Департамента информационно-аналитического обеспечения
органов государственной власти Ярославской области от 25.12.2008 № 1 (в
редакции приказа Департамента от 07.12.2009 № 3) [2]. Целью программы
является создание общественного механизма, интегрирующего различные
этнические группы жителей региона в единое сообщество. Для его действия
требуется объединение усилий органов государственной власти
Ярославской области, органов местного самоуправления, общественных
объединений и других институтов гражданского общества, образовательных
и научных учреждений, экспертного сообщества. Основным результатом
реализации программы станет создание правовых, экономических и
организационных условий, максимально способствующих развитию
институтов гражданского общества, социального партнерства, активной
реализации гражданских инициатив, установлению и поддержанию
стабильных неконфликтных межнациональных отношений. В рамках
реализации «Ведомственной целевой программы развития институтов
гражданского общества и гармонизации межнациональных отношений в
Ярославской области на 2010-2012 годы» и в соответствии с
Постановлением Правительства Ярославской области от 25.12.2009 № 1263-
п «О проведении конкурсов проектов в сфере развития институтов
гражданского общества и гармонизации межнациональных отношений» с
целью оказания государственной финансовой поддержки проектов в сфере
развития институтов гражданского общества и гармонизации
межнациональных отношений, в соответствии с Бюджетным кодексом
Российской Федерации и во исполнение статей 4, 5, 15 Закона Ярославской
области от 23 октября 2003 г. № 61-з «О взаимодействии органов
государственной власти Ярославской области и общественных
объединений» в апреле 2010г. были объявлены и состоялись конкурсы
проектов среди общественных объединений и некоммерческих организаций
области. На рассмотрение экспертного совета свои проекты представили 13
398
общественных объединений и некоммерческих организаций г. Ярославля и
области, выступивших с 14 социально значимыми проектами. Проекты
были заявлены в трех конкурсах: развитие институтов гражданского
общества, гармонизация межнациональных отношений, создание
общественного ресурсного центра. Победителями в конкурсе
«Гармонизация межнациональных отношений» стали следующие проекты:
1) «Ярославия – наш общий дом» (организация-заявитель:
Ярославское региональное отделение общероссийской общественной
организации «Ассамблея народов России») – проект направлен на
формирование у жителей города и области (вне зависимости от этнической
принадлежности) толерантности, уважения и симпатии к представителям
других национальностей через знакомство с духовной культурой, обычаями
и традициями,. По содержанию проект представляет организацию и
проведение ряда просветительских, образовательных и воспитательных
мероприятий, в числе которых наиболее значимые: а) круглый стол
«Взаимодействие органов государственной и исполнительной власти с
национально-культурными объединениями в сфере реализации
государственной национальной политики»; б) конкурс детского рисунка
«Ярославия – наш общий дом», отражающий тему дружбы народов России,
что послужит укреплению межнациональных отношений и дружбы народов,
проживающих на территории края, воспитанию патриотизма у
подрастающего поколения; в) молодежный форум «Молодежь и
толерантность», цель которого – вызвать симпатию и уважение к
сверстникам-представителям других национальностей, содействовать
минимизации культурно-психологической установки «свой – чужой» и «мы
и они», пропаганде толерантности в молодежной среде, профилактике
межэтнических и межконфессиональных конфликтов в молодежной среде;
г) фестиваль культур – цель проведения, которого заключается в создании, в
том числе, через праздники, эффективных механизмов, содействующих
решению задач, интегрирующих ярославцев в единое сообщество[3].
2) «Мигранты региона» (организация-заявитель: Ярославское
областное отделение Международного общественного фонда (ЯОО МОФ)
«Российский фонд мира»). Целевое назначение проекта: социально-
культурная адаптация мигрантов. Проект включает в себя социологические
исследования, образовательно-экскурсионные и психолого-адаптационные
мероприятия, помощь трудовым мигрантам в решении возникающих
правовых вопросов, касающихся как трудоустройства на территории
области, так и трудоустройства у конкретного работодателя. С одной
стороны, адаптационные мероприятия проекта направлены на изменение
установки мигрантов по типу «Ярославль – это место для заработка» на тип
«Мы работаем и строим один из самых красивых городов России». С другой
стороны, ЯОО МОФ «Российский фонд мира» будет проводиться работа,
399
направленная на повышение профессионализма в освещении
межнациональных отношений средствами массовой информации. Кроме
того, в рамках проекта будет выстроена система обратной связи с целевой
группой проекта, которая в ближайшей перспективе будет оформлена в виде
структурного подразделения – так называемого «конфликтного центра»,
осуществляющего оперативное реагирование на информационные,
психологические и правовые запросы трудовых мигрантов, в том числе с
целью профилактики межэтнических и межнациональных конфликтов [4] .
Активная и целенаправленная деятельность национально-
культурных центров и общественных объединений по возрождению
национальных языков, традиций и культуры народов, проживающих на
ярославской земле, высоко значима не только для самих этих народов.
Взаимопроникновение культур способствует их обогащению, повышению
духовности, расширению знаний о различных народах, а значит, делает их
понятнее и ближе всем ярославцам.
Указом Губернатора Ярославской области от 16 февраля 2011 г. № 38
«Об образовании координационного совета Ярославской области по
вопросам межнациональных отношений» создан Координационный совет по
вопросам межнациональных отношений (под председательством
Губернатора области) [5], в состав которого вошли советник Губернатора
области по национальным вопросам, заместитель Губернатора области,
председатель Совета Ярославского регионального отделения
Общероссийской общественной организации «Ассамблея народов России»,
заместитель мэра города Ярославля, руководители национально-
культурных организаций области (в т.ч. председатель Ярославской
региональной азербайджанской национально-культурной автономии
(ЯРАНКА), а также начальник Управления Федеральной миграционной
службы по Ярославской области, директор департамента образования
Ярославской области, начальник Управления внутренних дел по
Ярославской области. В целом, в настоящее время в Ярославской области
созданы диалоговые площадки, обеспечивающие взаимодействие
гражданского общества, государственных органов власти и органов
местного самоуправления в решении как важных для региона проблем, так и
в укреплении межнациональных отношений, воспитании толерантности и
уважения культур представителей различных наций.
В марте 2011г. при активном содействии руководства Ярославской
региональной Азербайджанской национально-культурной автономии
(ЯРАНКА) было проведено социологическое исследование методом
анкетирования на тему «Социальное самочувствие представителей
азербайджанской диаспоры в Ярославской области» (N=24). Социальное
самочувствие характеризовалось при этом как индикатор процесса
адаптации, зависимого от социальных и правовых условий, уровня доходов
400
человека. Объектом исследования были представители азербайджанской
диаспоры, проживающие в Ярославской области. Предметом – степень
удовлетворения материальных и культурных потребностей проживающих в
Ярославле азербайджанцев, обеспеченность их потребительскими благами,
которые характеризуются преимущественно количественными показателями
(размер оплаты труда, реальный доход, объем потребляемых благ и услуг),
т.е. уровень социального самочувствия азербайджанцев в исследуемом
регионе. Цель исследования: выявить успешность процесса адаптации
данной категории граждан. Задачи: установить причины, по которым
респонденты оказались вынужденными покинуть историческую родину;
охарактеризовать трудности, с которыми столкнулись в процессе адаптации;
выяснить мнение представителей диаспоры о состоянии национальных
отношений в городе и жизненные перспективы опрашиваемых,
проанализировать процесс приверженности респондентов стереотипам.
Структура выборки: всего – 24 респондента, в том числе по возрасту: 17- 23
г. - 8,3 %; 24- 30 г. - 8,3 %; 31-40 г. - 16,7 %; 41-50 г. - 54,2 %; 51 г. – 60 г. -
12,5 % (средний возраст: 41,4 года) ; по полу: мужчин - 83,3 %; женщин -
16,7 %; по уровню образования: высшее образование – 58,3 %;
незаконченное высшее - 12,5 %; среднее специальное образование - 20,8 %;
общее среднее - 8,3 %; по уровню доходов: с низким уровнем дохода –
63,3%; со средним для России доходом - 22,7 %; «состоятельные» - 13,6 %;
по месту в системе управления: руководитель - 8,3 %, специалист - 20,8 %;
предприниматель - 37,5 %; рабочий - 8,3%; студент (-ка) / учащийся - 8,3 %;
пенсионер / инвалид - 8,3%; безработный - 4,2 %; 91,7 % опрошенных
представителей азербайджанской диаспоры на сегодня являются
гражданами Российской Федерации; 8,3 % респондентов имеют статус
временного / постоянного проживания. По длительности проживания в г.
Ярославле ответы респондентов распределились следующим образом: 1гр. –
«живу более 20 лет» - 50,0 % (12 чел.); 2 гр. – «живу от 10 до 20 лет» - 29,2
% (7 чел.); 3 гр. – «живу от года до 9 лет» - 20, 8 % (5 чел.). В ходе опроса
87,5 % граждан сочли родным язык своей национальности
(азербайджанский), 12,5 % высказались за признание родным одновременно
язык своей национальности и русский язык. В кругу близких и родных (т.е.
дома) только на родном языке общаются 1/5 часть опрошенных (16,7 %);
большинство респондентов - 70,8 % - в межличностном общении
используют одновременно родной и русский языки, а 12,5 % говорят
только на русском языке.
На вопрос о пяти качествах, которые респонденты считают
типичными для представителей своей национальности, было названо 31
качество – автостереотипа. Азербайджанскому народу, по мнению
респондентов, присущи: трудолюбие / старательность – 12,9%,
гостеприимство - 10,8%, уважение к старшим - 10,8%, любовь к семье,
401
близким – 8,6%, честность - 7,5%, добропорядочность - 6,5% , смелость -
6,5%, гуманность – 5,4%, открытость – 4,3%, общительность – 3,2%,
щедрость - 3,2%, предприимчивость – 2,2%, ум - 2,2%, гордость – 2,2%,
работоспособность – 2,2% , дружелюбие – 2,2%, скромность - 2,2%. Другие
варианты (качества, которые указаны лишь единично) составили - 7,1 %
ответов от общего числа.
В числе причин, по которым представители азербайджанской
диаспоры оказались вынужденными покинуть родину, оказались
следующие: лучшие перспективы в плане образования - 50,0 %,
возможности преодолеть экономические трудности - 33,3%, по семейным
обстоятельствам - 12,5 %. В силу своей важности этот вопрос
сопровождался рядом соотносящихся с ним вопросов: «С какими
трудностями Вы столкнулись при приезде в г. Ярославль?» (поиск жилья -
25,0 %; непризнание культуры принимающей стороной - 12,5%; финансовые
затруднения – 12,5%; трудоустройство – 4,2 %; дискриминация по
национальному признаку - 4,2 % языковой барьер - 4,2 %; оформление
документов- 4,2 %; без ответа вопрос остался у 12,5% респондентов. При
обработке ответов на вопрос, «С какими трудностями Вы столкнулись при
приезде в г. Ярославль?» был выявлен высокий процент опрошенных
(33,3%), не указавших трудности, с которыми они столкнулись в первое
время пребывания в городе, что вовсе не означает отсутствия таковых, но
демонстрирует нежелание опрашиваемых сделать достоянием гласности
наличие препятствий в реализации стремления приезжающих остаться жить
в г. Ярославле на длительный период. Скрытность и нежелание объявлять о
возникающих проблемах обусловлено также менталитетом и национальной
психологией азербайджанцев, которым чувство собственного достоинства
не позволяет жаловаться на возникающие социально-экономические
проблемы. Это мнение исследователей нашло подтверждение в беседе с
руководителем Ярославской региональной Азербайджанской национально-
культурной автономии (ЯРАНКА) А.А. Абдулрагимовым.
На вопрос «Какая помощь (в какой области жизнедеятельности) была
для Вас наиболее необходимой в первое время пребывания в г. Ярославле?»
- ответы распределились следующим образом: помощь в устройстве на
работу - 50,0 %; консультирование по поиску жилья / предоставление
временного жилья - 22,7 %; помощь по вопросам получения образования -
18,2%; другой вариант (лояльное отношение/ никакой помощи) - 9,1 %.
Сопутствующим был вопрос о степени влияния национальности человека на
его возможности в городе Ярославле. Он был направлен на выявление
степени соответствия реальности декларируемым в нормативно-правовых
актах Российской Федерации мерам по обеспечению равенства прав граждан
«…вне зависимости от пола, расы, национальности, языка,
происхождения…». Ответы продемонстрировали следующую картину: 68,2
402
% респондентов считают, что «национальность человека влияет на его
возможности в городе Ярославле быть избранным (назначенным) в органы
местной власти, в то время как 31,8 % не обусловливают успех на
политических выборах местного уровня национальной принадлежностью;
60,9 % респондентов считают, что национальность человека влияет на его
возможности в городе Ярославле устроиться на хорошо оплачиваемую
работу, лишь 39,1 % опрошенных не согласны с этим; 43,5 % опрошенных
придерживаются мнения, что деятельность в частном секторе рыночной
экономики РФ менее других детерминирована национальным фактором,
однако 56,5 % опрошенных нашли, что успех в данной сфере деятельности
на сегодня также обусловлен национальностью человека.
С целью выяснить мнение представителей диаспоры о состоянии
национальных отношений в городе в анкету был включен вопрос: «Как Вы
оцениваете национальные отношения в городе Ярославле?». Ответы
продемонстрировали удовлетворительное состояние общественного
настроения приехавших в Россию азербайджанцев: 45,8 % опрошенных
положительно оценили нац. отношения в г. Ярославле, из которых: 25,0 %
обозначили национальные отношения в городе как доброжелательные, 20,8
% дали оценку национальным отношениям как стабильным, 16,7 %
охарактеризовали их как спокойные; 29,2 % респондентов отметили, что
национальные отношения в городе нуждаются в корректировке; 25 %
определили состояние нац. отношений как неблагоприятные /
проблематичные.
Блок вопросов, направленных на выявление ближайших перспектив
в жизни респондентов обнаружил следующие позиции граждан: 70,8 %
респондентов намерены продолжать жить в г. Ярославле длительный срок
(более 2 лет); 16,7 % опрошенных высказали желание вернуться на родину;
4,2 % - предполагают жить в городе короткий срок (менее 2 лет); 8,3%
затруднились в ответе. На вопрос «Готовы ли Вы подумать о возвращении
в страну происхождения?» 37,5% опрошенных полностью выразили
готовность рассмотреть возможность своего возвращения; 25,0 % при ответе
на данный вопрос выбрали вариант «может быть» и 25,0 % респондентов
признали не актуальным для себя предложение о возвращении в страну
происхождения. Мы считаем, что в целом сложилось доброжелательное
социальное самочувствие представителей азербайджанской диаспоры,
проживающих в Ярославской области и что процесс их социальной
адаптации к условиям проживания на российской территории проходит
успешно. Думается, что в этом есть значительная заслуга не только органов
государственной власти принимающей стороны, но и тех национально-
культурных объединений, которые в Ярославской области проявляют
реальную заботу о людях, в силу самых разных обстоятельств попавших на
соседнюю территорию и вынужденных находиться здесь длительное время.
403
 Таким образом, в регионах Российской Федерации создаются
благоприятные условия (правовые, социальные, экономические) для
сохранения и развития этнической, языковой, культурной и религиозной
самобытности крупной азербайджанской диаспоры в современной
российском обществе с целью укрепление доверия и стратегического
партнерства с Азербайджанской Республикой.

ЛИТЕРАТУРА
1. Демографические процессы в Ярославской области в 2003 – 2008 гг.:
стат.сб. /Территор. орган федер. службы гос. статистики по Яросл.обл., 2009.
– 83с.
2. Департамент информационно-аналитического обеспечения органов
государственной власти Ярославской области [Электронный ресурс]. –
Режим доступа: http://www.yarregion.ru/depts/dia/Pages/vcp-1.aspx, -
официальный портал органов государственной власти Ярославской области,
свободный. – Загл. с экрана
3. Ярославия - земля согласия [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://yaranr.ru/content/view/88/76/ - официальный сайт Ярославского
регионального отделения Ассамблеи народов России, свободный. – Загл. с
экрана
4. Проект «Мигранты региона» [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://fondmira-yar.ru/?page_id=75 - официальный сайт Ярославского
областного отделения Международного общественного фонда «Российский
Фонд Мира», свободный. – Загл. с экрана
5. Указ Губернатора Ярославской области от 16 февраля 2011 г. N 38 «Об
образовании координационного совета Ярославской области по вопросам
межнациональных отношений» [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://www.garant.ru/hotlaw/yaroslavl/312215/, - информационно-правовой
портал Гарант, свободный – Загл. с экрана

Hacıyev Taleh Elton oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

AZƏRBAYCAN AĠLƏSI AZƏRBAYCANÇILIQ

ġÜURU KONTEKSTĠNDƏ

Xalqın, millətin mövcudluğunun təməlində duran milli mənəvi ruhun və

ondan qaynaqlanan mənəvi əxlaqi dəyələrin, sosial psixoloji vərdiĢlərin genetik
yolla daĢınmasının ən vacib təminatçısı saydığımız ―nəsil artırma institutu‖

404
xalqın bu qəbildən olan bütün mənəvi atributlarının qorunmasının baza
prinsipidir.
Azərbaycançılıq təfəkküründə nəsil artırmanın xalqın etnik dəyər və dini
inanclarının vəhdətində formalaĢmıĢ ailə məfhumu ilə ifadə olunması yetərlidir
ki, ailənin xalqın mənəvi- əxlaqi kimliyinin tərənnüm olunmasında oynadığı
əvəzsiz rolun danılmazlığı vurğulansın.
Məhz ailə ruhunu daĢıdığı xalqın mental təxəyyülünü təlqin etməklə
yanaĢı, fiziki baxımdan formalaĢdığı cəmiyyətin dəyərlərini bərqərar edərək
yaĢam Ģərtlərini müəyyənləĢdirir. Mental təxəyyülü insanların məiĢətində əks
etdirməklə xalqın mədəniyyətinə mühüm təsirlər göstərir. Bütün bu Ģərtlər, və
təsirlər məhrumiyyət və çərçivələrin timsalında xalqın mədəni–mənəvi
bütövlüyünün saflığının və özünəməxsusluğunun qorunmasına xidmət göstərir.
Bununla yanaĢı ailə xalqın demoqrafik inkiĢafının təminatçısı,
cəmiyyətin etnik mütəĢəkkilliyinin vacib elementidir. Bütün bu sadalanan
əlahiddə vəzifələrin təbii və təmənnasız icraçısı olan ailəni zənnimcə, dövlətin
dayağı saymaqla yanılmarıq, lakin ürək ağrısı ilə qeyd etməliyik ki, müasir
həyatımızda ailə- məiĢət zəminində meydana çıxan münasibətlərin realizəsi
zamanı Azərbaycançılıq konsepsiyası, ailə-nikah normaları, və ya qanunvericilik
aktlarında ailə-nikah məsələlərinə verilən hüquqi qiymətlə bir araya sığmayan
hallar təzahür edir.
Məqaləmizdə bu problemləri yaradan səbəbləri araĢdırmaq eyni zamanda
onların Azərbaycançılıq Ģüuru kontekstində həllini iĢıqlandırmaq niyyətindəyəm.
Tanrının Azərbaycana bəxĢ etdiyi strateji coğrafi mövqe və keçdiyi tarixi
inkiĢaf yolu tarixin ən qədim sivilizasiyalarını qovuĢduran bu məmləkətdə
müxtəlif mədəniyyətlərin izlərini görməyə imkan yaradır. Xalqımızın milli
mənəvi dəyərləri insanların inanc və dini etiqadları ilə bərabər müstəvidə
formalıĢmıĢ, atəĢpərəstlikdən islama doğru uzun mədəni – mənəvi inkiĢaf yolu
keçmiĢdir. [4,s.20]Azərbaycan torpaqları VII əsrin ortalarında son ilahi
sivilizasiyanın burulğanına qərq olunduqdan sonra burada islami qanunlar,
mərasimlər, bayramlar bərqərar olmuĢ, rituallar, atributlar tətbiq edilmiĢdir.
[10,188] Əsrlərdən bəri islam məiĢətimizə və adət- ənənələrimizə dərin kök
salmıĢ, mədəni – mənəvi irsimizin ayrılmaz hissəsinə çevrilmiĢ, xalqımızın
qədim və zəngin mifoloji, bədii –estetik, əxlaqi-mənəvi hətta fəlsəfi Ģüuruna
nüfuz edərək, onu yeniləĢdirmiĢ, zənginləĢdirmiĢdir.
Həmin adətlər xalqımızın ruhu yaĢadıqca yaĢamıĢ, millətimizin etnik
dəyərlər sistemində öz yerini təsbit etmiĢ, o cümlədən, ailə- nikah mərasim və
rituallarının icrasında, yəni, xalqımızın bu mərasimlərə olan münasibətinin
ifadəsində öz əksini tapmıĢdır. Cəmiyyətimiz malik olduğu bütün dəyər və
özəllikləri məhz ailələrin sayəsində qoruyub saxlaya bilmiĢdir. Belə ailə
tərbiyəsindən irəli gələn məhrumiyyət və ya məcburiklərin məhsulu olan
azərbaycanlı düĢüncəsi ictimai həyatın bütün sferalarına nüfuz etmiĢdir. Ona görə
də bu düĢüncədən ilham alan incəsənət, musiqi, ədəbiyyat kimi ədəbi mədəni
405
incilərdən azərbaycançılıq irsinin ətri duyulur. Bu düĢüncəni, təxəyyülü yaĢada
bilmək qüdrətinə malik olan tək mexanizm isə ailədir. Deməli, ailə Ģüurumuzdakı
milli mənliyi, milli özünüdərki, soy – kökə ruhi bağlılığı yaratdığı kimi, qoruyur
və daĢıyır. Bizi millət edən milli mənəvi özünəməxsusluqları və milli kimliyi
tərənnüm edən ailənin saflığının, möhkəmliyinin əsasında xalqın ayəti, imanı,
əqidəsi və dini baxıĢları durur. Bu baxımdan azərbaycançılıq təfəkküründə islam
xüsusi çəkiyə, mövqeyə malikdir. Bir zamanlar islami norma və qanunlarla idarə
olunmuĢ, tənzimlənmiĢ cəmiyyətdə bu günün özündə də bu qəbildən olan
qaydalar ailə - nikah münasibətləri çərçivəsində təzahür etməkdədir..
Müasir Azərbaycan Respublikasının ali qanunvericilik aktı olan
konstitisuyada dövlətin din siyasəti, dövlət quruluĢunda dinin yeri və rolu
müəyyən edilmiĢ, öz hüquqi qiymətini tapmıĢdır. Belə ki, konstitisuyanın 18-ci
maddəsinə uygun olaraq, din dövlətdən ayrıdır, insan ləyaqətini alçaldan və
insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliği qadağandır və
nəhayət dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daĢıyır. 7-ci maddəyə uyğun
olaraq isə Azərbaycan dövləti demokratik hüquqi dünyəvi unuitar respublikadlr.
[2; 3]
Beləliklə, Konstitusion normaların təfsirindən aydın olduğu kimi,
Azərbaycanda bütün ictimai münasibətlər, ocümlədən, ailə nikah münasibətləri
hüquqi demokratik dövlət prinsip və mexanizmləri çərçivəsində tənzimlənir.
Azərbaycan Respublikasının hüquqi dövlət quruculuğu, qanunvericilik
bazasının təkmilləĢdirilməsi beynəlxalq praktikaya istinad etdiyi kimi
azərbaycançılıq məfkurəsinin motiv və məzmununa əsaslanmalıdır. Məhz bu yolla
dövlət öz dayağı olan ailəni qoruya, xalqın özəlliyini və davamlığını təmin edə
bilər. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz mətləblərin sintezi ailənin azərbaycan
nümunəsini və ya muasir ailə məfhumunun azərbaycan modelini xarakterizə edir.
Göründüyü kimi, azərbaycançılıq Ģüur ilə yaranmıĢ və formalaĢmıĢ, azərbaycanlı
ruhu ilə qəlibə salınmıĢ, qorunmuĢ, əslərin sınağından, böyük sivilizasiyaların
süzgəcindən keçərək tamlığı saxlanmıĢ milli ailə modeli bu gun artıq müstəqil
azərbaycan dövlətinin konseptual inkiĢaf nizamnaməsi olan azərbaycançılıq
ideologiyası ilə bütün xalqlara və cəmiyyətlərə nümunə göstərir, ailə məiĢət
problemləri kontekstində yaranan problemlərdən azad olma yollarını nümayiĢ
etdirir. Azərbaycançılıq konsepsiyası müasirliklə qədim ruhu çulğalaĢdırıb xalqın
kamilliyini, mənəvi dəyərlərinin zənginliyini tərənnüm edir. Bu cür aĢkar reallığın
hökm sürdüyü Ģəraitdə, azərbaycan ailə modeli bəĢəriyyatın aparıcı
sivilizasiyalarına örnək olduğu bir zamanda cəmiyyətimizdə neqativ və yuxarıda
qeyd etdiyim kimi, azərbaycançılıq məfkurəsi ilə bir araya sığmayan meyllərin
olması təəsüf doğurmaya bilməz . Bu cür neqativ təzahürlər xalqın ruhi saflığını
pozmaq, genefondumuzu parçalamaq, dolayısı ilə dövlət müstəqilliyimizi
yerindən oynatmaqda iddialıdırlar. Lakin qeyd etmək lazimdir ki, azərbaycançılq
konsepsiyası bu cür ünsürlərlə ilkin mübarizəni də ailəyə həvalə edir. Mental
bütövlüyün digər vacib təminatçısı olan cəmiyyət də ayıq – sayıq olmalı, ictimai
406
nəzarəti gücləndirməli, soydaĢlar bir birinin taleyinə biganə qalmamalıdırlar. Bu
baxımdan cavandan qocaya kimi, cinsindən, sosial – siyasi statusundan və digər
parametrlərindən asılı olmayaraq hər bir azərbaycanlı öz milli mənĢəyi ilə iftixar
duymalı, ruhuna, mənəvi irsinə sahib durmalı, azərbaycan ailə dəyərlərini
qorumalı və yaĢatmalıdır.
Nəticə olaraq söyləmək istəyirəm ki, hər bir xalqın milli özünüdərkinin,
irsə, soy – kökə bağlılığının, milli qürurunun əsasında iki fəlsəfi məfhum dayanır.
YaddaĢ və milli mənlik Ģüuru... ġüurumuzdakı milli mənlik yaddaĢlarımıza həkk
olunan uzaq və yaxın tariximizi canlandırır, keçmiĢimizi yaĢadır, o yaĢadıqca biz
ucalır, biz ucaldıqca yenilməz oluruq! Bu baxımdan milli Ģüurda yaddaĢın
realizəsini təmin edən mexanizm olaraq ailə müqəddəsdir. Bu baxımdan
azərbaycan ailəsi hər Ģeydən öncə xalqın ruhunu və bu ruhu təĢkil edən bütün
zəruri atributikanı özündə yaĢatmalıdır. Övladlarımız dünyaya gəldikləri gündən
əsasını böyüyə hörmət, ismət, qeyrət və mərdlik kimi xüsusiyyətlər təĢkil edən
milli-mənəvi dəyərlərimizlə tərbiyə olunmalıdırlar. Bunun üçünsə ailə qarĢılıqlı
sevgi üzərində qurulmalı və bu sevgidən doğan qarĢılıqlı hörmət üzərində mövcud
olamlıdır. Ailəsinə bağlı olan torpağını qoruyacaq, ailəsinin sabitliyini istəyən
Vətənin əmin-amanlığını istəyəcəkdir. Ailədən aĢılanan müsbət mənəvi-psixoloji
iqlim ictimai mühitə də nüfuz edir. Bir məqamı nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, ailə
cəmiyyətlə, mövcud olduğu dövrlə daim sıx əlaqədə olan bir institutdur.
QloballaĢma, informasiya texnologiyalarının sürətli inkiĢafı, internetin həyatın hər
sahəsinə nüfuz etməsi və kütləvi informasiya vasitələrinin məhdudiyyətsiz
fəaliyyəti bir sıra müsbət tendensiyalarla yanaĢı, bəzən də neqativ rol oynayır.[5]
Əgər əvvəllər SSRĠ – də hakim olan siyasi sistem dünyanın əhəmiyyətli bir
hissəsini bu proseslərdən təcrid edərək, qlobal informasiya və ideologiya
məkanının yaranmasının qarĢısını ala bilmiĢdisə, indi belə bir güclü qüvvənin
mövcud olmaması vəziyyəti çətinləĢdirməklə yanaĢı, Azərbaycan kimi kiçik
dövlətləri daha tədbirli olmağa sövq edir. Doğrudur, qloballaĢma bir yandan
texnoloji inkiĢafa və surətli tərəqqiyə rəvac verir, lakin əslində hər Ģey göründüyü
qədər də sadə deyil. Çünki, qloballaĢmanın texniki tərəqqisi nə qədər açıq və hiss
ediləndirsə, onun ideoloji və kulturoloji təzahürləri bir o qədər gizlidir. Heç
Ģübhəsizdir ki, bu gizliliyin təsir etdiyi bir çox sahələr vardır ki, onların müfəssəl
öyrənilməsi və təhlükəli təmayüllər müĢahidə edildiyi təqdirdə qabaqlayıcı
tədbirlərin görülməsi mütləqdir, daha dəqiq desək hər bir cəmiyyətin və dövlətin
təhlükəsizliyi üçün vacibdir. Bu sahələrdən biri, bəlkə də birincisi din
məsələsidir.
Yad, millətimizə xas olmayan ideyaların, davranıĢ tərzinin təbliği hələ
formalaĢmamıĢ gənc nəslə bəzən yanlıĢ yol göstərir. Ailə münasibətlərində bəzən
arzuolunmaz transformasiyalar baĢ verir. Cəmiyyət, hər bir vətəndaĢ bu yad
meyillərin qarĢısını qətiyyətlə almalı, milli dəyərlərin qorunması, itməməsi üçün
güc sərf etməlidir.

407
 Azərbaycan Respublikasının dövlət ailə siyasətinin həyata keçirilməsi
istiqamətində milli-mənəvi dəyərlərə söykənən ailə institutunun qorunub
saxlanılması və möhkəmləndirilməsi üçün kompleks tədbirlərin görülməsi mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də ailə dəyərlərinin təbliği, sağlam ailə mühitinin
formalaĢdırılması milli-mənəvi və dünyəvi dəyərlərin çulğalaĢması prosesində
həyata keçirilməlidir.

SUMMARY
As a result i want to say that on the basis of each nations national honour,
national self-consciousness stay two philosophical conceptions. The memory and
the national dignity consciousness.
National dignity which keeps in our consciousness awake the nearly and
far history carving been in our memory, immortlize our past, when it lives we are
rising and when we are rising we are getting invinable, As a mechamism of
providing the realisation of the memory in our national consiciousness the family
is holy.
Ġn carriny out of Azerbaijan Republics family policy the carring out of
complex measures for keeping and for becoming stronger the family institution
leaning against national moral values assumes vital importance.

ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan Respublikası 1991-2001. Bakı: XXI – Yeni nəĢrlər evi, 2001, 360
s.
2. Azərbaycan Respublikasının Коnstitusiyası. Bakı: Qanun, 2004, 48 s.
3. Ġ. M. Cəfərov. Azərbaycan respublikası konstitusiyasının Ģərhi. Bakı: Hüquq, 2004,
550 s.
4. DadaĢzadə M. Azərbaycan xalqının orta əsr mənəvi mədəniyyəti. Bakı: Elm,
1985, 214 s. 5. Ramiz Mehdiyev―QloballaĢma dövründə dövlət və
cəmiyyət‖www.qaynar.info
6. Əliyev R. Ġslamda ailə və nikah münasibətləri. Bakı: ĠrĢad, 1999, 236 s.
7. Quliyev H. A. Azərbaycanda ailə məiĢətinin bəzi məsələləri (keçmiĢ və müasir dövr)
Bakı: Elm, 1986, 97 s.
8. Məmmədəliyev V.M. Heydər Əliyev və milli mənəvi dəyərlərimiz. Heydər Əliyev
və
Azərbaycanda din siyasəti. Gerçəkliklər və perspektivlər. Beynəlxalq konfrans. 3-4
aprel
2007. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2004, 424 s.
9. Gıddens Anthony. Sosyoloji. (çevri, Hüseyn Özel, Cemal Güzel.) Ankara: Ayraç
yay,
2000, 673 s.
408
10. Алекперов А.К. Культы Азербайджана и антирелигиозная работа
//Исследование по
археологии и этнографии Азербайджана журн. Баку 1960, 249 с., с. 188-
240

Hacıyeva Aygül Ağamusa qızı

Bakı Slavyan Universiteti

RUHĠ BAĞDADININ “DĠVAN”INDA ĠSMĠN HALLARI

XVІ əsrin böyük sənətkarları arasında Bağdadi təxəllüsü ilə yazıb-yaradanlar çox
olsa da, bunların arasında duyğularını azəri türkcəsi ilə dilə gətirən və tərənnüm
edən Ruhi Cələbi Bağdadinin xüsusi yeri vardır. Ruhi irsinin mətnĢünaslıq
baxımından tədqiqi onun dilçılık nöqteyi-nəzərindən incələnməsi üçün geniĢ
üfüqlər açır, böyük imkanlar verir və buna tükənməz ehtiyacın olduğunu da sübut
edir. Məhz buna görədir ki, xalq dilinin zərif, ümumiĢlək, emosional
vahidlərindən incəlik və böyük ustalıqla istifadə etməsi Ruhi Bağdadini də
dilimizin inkiĢaf xüsusiyyətlərini yayan, mühafizə edərək bugünümüzə gətirən
Ģairlərdən saymağa əsas verir. Xalq dilini ―Divan‖ına olduğu kimi, xam
material Ģəklində dilə gətirən R.Bağdadi Ģerlərinin bədiilik və obrazlılıq
keyfiyyətləri diqqətimizi cəlb edir və tərəfimizdən də çox qiymətləndirilir.
Bu cəhətdən Ģairin ―Divani‖nın dilinin faktiki əlyazmalar əsasında geniĢ
türkoloji aspektdə araĢdırılması onun irsinin daha ətraflı tanınmasına imkan
yaradar.
―Divan‖ın türkoloji dilçilik baxımından araĢdırılmasında diqqətimizi daha
çox çəkən bir sıra məqamlar olsa da, müzakirənizə təqdim edəcəyimiz məqalədə
ismin hal kateqoriyasından bəhs etməyimiz təsadüfi xarakter daĢımır. Məlumdur
ki, hal kateqoriyası bir çox türk dilli abidələrdə uzun inkiĢaf yolu keçərək
sabitləĢmiĢdir. Orxon-Yenisey abidələrindən ta bu günə qədər hal kateqoriyası
həm formaca, həm də semantik cəhətdən ciddi dəyiĢikliyə məruz qalmıĢdır. Bu
dəyiĢikliklərin Ruhi Bağdadi ―Divan‖ı kontekstində diaxronik təhlilinin
aparılması həm də XVІ əsrdəki xalq dilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, o
dövrdəki ədəbi və bədii dilin inkiĢaf, zənginləĢmə, xəlqiliyinin qabarıq üzə
çıxarılması üçün gərəklidir. Ana dilli ədəbiyyat nümunələrinin türkoloji dilçilik
aspektindən tədqiqi o dövrdəki böyük sənət və söz ustadlarının yaradıcılığını
fərqləndirən əlamət və xüsusiyyətlərinin də ümumuləĢdirilməsi deməkdir. Çünki
hər bir ustadın sənətkarlığı onun dildən istifadə bacarığı ilə bağlı olub, dili duyma
qabiliyyətindən çox asılıdır.
Tarixin zaman süzgəcindən keçən faktları Azərbaycan dilinin qrammatik
quruluĢunda yad ünsürlərin həlledici olmadığını artıq sübut etmiĢdir. Bu da tarixi
bir həqiqətdir ki, Azərbaycan dilinin qrammatikası, onun qrammatik quruluĢu
409
özünün milli çərçivəsi daxilində inkiĢaf etmiĢ və bu, öz əksini XIX əsrə qədərki
qrammatikalarda tapmıĢdır. Bu münasibətlə H.Mirzəzadə də yazır ki, ―... prof.
M.Kazımbəyin «Общая грамматика турецко-татарского языка» adlı əsərində
istilahlar ərəbcə verildiyi kimi, bəzən Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olmayan
formalardan da bəhs edilmiĢdir. Ġsmin halları sırasında əlmünadi halın (ya qapı)
iĢlənməsi bunun canlı sübutudur‖ [2, s.13].
Morfoloji əlamətlərin imkiĢafında belə xüsusiyyətlərin olması təbii ki, bir
neçə əsrdə olan zamanı əhatə etmiĢdir.
Adətən, Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasına aid yazılan bütün
əsərlərdə XIII-XVII əsrlər ərzində Azərbaycan dilində ismin hal kateqoriyasında
heç bir dəyiĢikliyin olmadığını yazırlar. Bizcə, bu fikir birtərəflidir. Çünki ismin
hal kateqoriyasının ümumi və xüsusi cəhətlərini, onun tarix boyu keçib gəldiyi
inkiĢaf mənzərəsinin aydın və tam təsəvvürünü yaratmaq üçün o dövrdə yazıb-
yaradan Ģairlərin yaradıcılığının fərdi özəllikləri də nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə, o
fikrin tərəfdarıyıq ki, hal Ģəkilçilərinin vəziyyətində müəyyən dəyiĢikliklər və ya
dəqiqləĢdirmələr olmuĢdur. Dilin qrammatik quruluĢununda (bizim tədqiqatda hal
kateqoriyasının quruluşunda – A.Hacıyeva) sabitliyin olması dilin daxili inkiĢaf
qanunlarına zidd ola bilərdi. Bu hal Ruhi Bağdadinin yaradıcllığında da özünü
göstərir. Belə ki, müasir dilimizdə bizə görə tam sabitləĢmiĢ hal Ģəkilçiləri
―Divan‖da yerinə görə biri digərini əvəz etmiĢ, Ahəng qanunu bir çox hallarda
sabit olmayıb, bəzi yerlərdə pozulmuĢdur:
Natəvan ol dilər isən səni ki, cəlb edə eĢq,
Gəhrüba bil sən anı, kəndüni (i) buni (u) gah et (s.200,17);

Qıldın keçərək guĢəyi-çeĢm ilə iĢarət,

ÜĢĢaqi (uĢağı) bir-birinə saldın behi afət (s.201,76);

Xublər (lar) aĢiqi-biçarəyi (yə) rəhm etməzlər,

Yoq o birəhmlərin var isə dinində zəkat (s.202,78) və s.
Orxon-Yenisey, eləcə də bəzi qədim türk abidələrində ismin adlıq halı ilə
bir çox digər halların ifadə olunduğundan və türkoloji ədəbiyyatda bunun adının
qeyri-müəyyən (casus indifinitus) olduğundan bəhs edilir [3,s.43]. R.Bağdadi
―Divan‖ında adlıq halın ən çox yiyəlik halında iĢləndiyi müĢahidə olunur:
Ġcra isə, Nali, gərəz (in) gəĢtiyi-Nuhi,
Eylə nəfəsi-sübhdən imdadi-fütuhi (127,63-64);
Qəti asan idi olmaq səadət (in) mülkinə-malik
Ġki gün bir qərar üzrə qalaydı bivəfa dünya (s.170,11);
Nə hacət qaĢların (ın) ĢəmĢir çəkmək qətli-üĢĢaqə,
Bütün dünyayi öldürsən yetər ol nərgizi-Ģəhla (s.175,21).
―Divan‖da Müasir Azərbaycan dilində ənənəvi -a,-ə yönlük hal Ģəkilçiləri
iĢlənməklə bərabər, -a,-ə yönlük hal Ģəkilçiləri ilə bərabər (müvazi olaraq) -gə
Ģəkilçisinin iĢləndiyi zaman da Ahəng qanununun pozulması müĢahidə olunur:
410
 Nə üĢĢaqə (uĢağa) o kafir iltifat eylər, nə əğyarə,
Bir afətdir edər əlayəvü ədnayə (ədnaya) istiğna (s.175,20);
Bəndən artuq can verür yolində hər kəs olməgə (yə)
Qır keçür tiği-müjənlə aləmi, rüsxət sana (s.250,175);
Əğyar ələmin (i) çəkmə, yapıĢ zülfünə, Ruhi,
Mən eyləməgə (yə) canını var, qatilimizdür (s.127, 63-64).
Qeyd edək ki, yönlük hal Ģəkilçisinin bu forması qədim türk (Orxon-
Yenisey) abidələrində belimke, izke, atımğa kimi iĢlənmiĢ və hazırda müasir türk
dillərinin oğuz qrupu üçün daha çox xarakterikdir.
―Divan‖da ismin adlıq halının təsirlik hal Ģəkilçisinin yerində iĢlənməsi də
nəzər-diqqəti cəlb edir:
Vəslin (i) cəhanə verməm, odur yari-can bana,
Əvvəl, əfəndi, can gərək, andan cahan bana (s.168,8);
Ləbin (i) andiqca gönül didəyi-giryan ağlar,
Biri inlər, qəmi-eĢq ilə, biri qan ağlar (193,141b);
Könlümdəki muradım (ı) sən bilürsən,
Hər dil ki, bilmənəm mən, dildar, sən bilürsən (9a,144).
Bu cür funksiolojı dönmə özəlliklərinə digər abidələrdə və klassik
ədəbiyyat nümünələrində də rast gəlinir: Bayrəyin ayağına düĢdü, qılıcı
(qılıncının) altından keçdi (―Kitabi-Dədə Qorqud‖); Mən mun (bunun) adı (adını)
Zübeydə qoydum (―ġühədanamə‖); Gözlərim (gözlərimin) yaĢın rəvan etmək
dilərsin, etməgil (Ġmadəddin Nəsimi); Mən (mənim) kimi həzər aĢiq olsun;
Könlüm (könlümü) qəm eylədin, gözüm (gözümü) nəm (ġah Ġsmayıl Xətai);;
Ərim (ərimin) evində mən qılmam xəyanət (Fədai) və s.
Doğrudur, ötən əsrin 50-60-cı illərində türkoloji dilçilikdə belə bir fikir var
idi ki, vəslin (i), ləbin (i), adı (adını) kimi sözlərdə geniĢ yayılan -ın,-in,-un,-ün
Ģəkilçisi təsrlik halın qısaldılmıĢ və əsasən, türk dillərinin qıpçaq qrupu üçün
xarakterik olan formasıdır [4, s.104]. ―Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinə dair
materiallar‖da isə məhz bu Ģəkilçi formalarının qədim abidələrdə daha çox
iĢləndiyi qeyd olunur və bu vəziyyət təsirlik hal Ģəkilçisinin düĢməsi kimi izah
edilir, Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və Ģivələrində iĢləndiyi qeyd olunur[5,s.58-
62]. E.Ġ.Ubryatova isə bu Ģəkilçinin yakut dilində yalın təsirlik hal Ģəkilçisi
olduğunu göstərir[6,2-3].
O da maraqlıdır ki, Orxon-Yenisey abidələrində təsadüf edilən və əsasən
də qıpçaq qrupu türk dilləri üçün xarakterik olan -nı,-ni formalı təsirlik hal
Ģəkilçisinə R.Bağdadinin ―‖Divan‖ında da təsadüf edilir. Bu, ən çox ―o‖ Ģəxs
əvəzliyinin (anı-onu) hallanmasında müĢahidə olunur:
Anı (onu) göstərdi nagəh seyr edərkən qamətin,
Ruhiyi-aĢüftəyə oldi üzrə bəla (s.272,116).
Bu xüsusiyyət Xətai yaradıcılığında sonu samitlə bitən sözlərin sonuna -
nı,-ni formalı təsirlik hal Ģəkilçinin artırılmasında da özünü göstərmiĢdir: Özümni
(özümü) yetirdim.
411
 R.Bağdadi ―Divan‖ında -ın,-in,-un,-ün ismin yiyəlik hal Ģəkilçisinin
təsirlik halı yerində də iĢləndiyi müĢahidə edilir:
Anın (onun) nagəh seyr edərkən qamətin,
Ruhiyi-aĢüftəyə oldi bəla üzrə bəla (s.179,30).
Ümumiyyətlə, bəzi alimlər təsirlik halın yiyəlik hal Ģəkilçisi yerində
iĢlənməsini sadəcə onlar arasında müəyyən bir əlaqənin olduğu kimi qeyd
edir[7,s.62], bəziləri isə bu hadisədə hər iki (yiyəlik və təsirlik) hal arasında daha
qədim tarixi köklərin olduğunu göstərirlər[8,s.90].
Dialekt və Ģivə, eləcə də canlı danıĢıq dilinin materiallarında rast
gəldiyimiz dil faktları bizım ikinci fikrin tərəfdarı olmağımıza əsas verir: Mən
(mənim) kimi səni sevən hanı? (Xalq mahnısından) və ya: DüĢdüyümüz bu
vəziyyəti onu (onun) qədər dərindən təhlil edən olmamıĢdı (―H.Əliyev haqqında
xatirələr‖dən) və s.
R.Bağdadi ―Divan‖ında yerlik və çıxıĢlıq hallarına gəlincə isə, onu qeyd
etmək gərəkdir ki, yerlik və çıxıĢlıq hallarında iĢlənən sözlərdə yalnız Ahəng
qanunun pozulması hallarına rast gəlinir:
Xarlıq çəkdinsə hicrandə (da) irdün vəslətə,
Ey dili-Ģeyda, bu gündən müjdəyi-izzət sana (s.174,19);
Mürği-candən (candan) eyləməm əfqanü sögsə ğəm çəkməm,
Birisi məhz vəfadır, birisi eyni-səfa (s.203,79).
Beləliklə, Ruhi Bağdadinin ―Divan‖ından ismin hal kateqoriyasına dair
gətirilən dil faktlarından bu nəticəyə gəlmək olur ki, hal Ģəkilçiləri sistemi prinsip
etibarilə müasir türk dillərindəkindən əsaslı surətdə fərqlənməsə də, onlardakı bir
sıra özəlliklər onu deməyə əsas verir ki, ismin hal kateqoriyası da digər
qrammatik kateqoriyalar kimi uzun tarixi inkiĢaf prosesinin təzahürüdür. Tədqiqat
göstərir ki, ―Divan‖dakı bir çox hal Ģəkilçiləri fonetik dəyiĢikliyə məruz qalaraq,
biri digərinin yerində iĢlənmiĢdir.

SUMMARY
As it is well known, the category of case was formed having passed a long
way of development in many Turkic monuments. In the article the category of
case is diachronically analyzed within the discourse of "Divan".

ƏDƏBĠYYAT
1. Musabəyli Azadə. Ruhi Bağdadi: Mühiti, həyatı, poetikası və Divanı.Bakı,
―Elm‖, 2005.
2. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı, 1962, s.13.
3. Тенишев Э.Р. Грамматический очерк древнеуйгурского языка по
сочинению «Золотой блеск». Автореф. канд.дисс., Ленинград, 1953,
с.43.
4. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М,-Л., с.104.
412
 5. Məhərrəmova R., Cahangirov M. Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinə
dair materiallar. Bakı, 1961, s.58-62.
6. Убрятова И.Е. Якутский язык в его отношении к другим тюркским
языкам. М., 1960, с.2-3.
7. Мелиоранский П.М. Памятник в честь Кюль-Тегина. М., с.62.
8. Асланов В.И. Историческая лексикология Азербайджанского языка
(Проблема реконструкции). Баку, 2003,с.115.

Hacıyeva Dilarə Zülfüqar qızı

Бакинский славянский университет

ОТГОЛОСКИ ТЕМАТИКИ НИЗАМИ В

ЗАПАДНОЕВРОПЕЙСКОЙ СРЕДНЕВЕКОВОЙ ПОЭЗИИ

Установление источников, из которых Низами черпал материал для

своих гениальных поэм, требует все еще огромного внимания. Всякое
литературное произведение, как-то, хотя бы и приблизительно,
соприкасающееся с мотивами, встречающимися в творчестве Низами,
должно еще тщательно изучаться. Чувство благодарности требует добром
отозваться об ученых, писателях, поэтах, благодаря трудам которых
творчество одного из величайших поэтов и мыслителей человечества
Низами из Гянджи стало достоянием всего мира. Низами Гянджеви еще
девятьсот с лишним лет назад возвестил всему миру о том, что величие
народа не зависит от его численности и размеров территории, которую он
занимает, а заключается в его вкладе в развитие мировой литературы, в
стремлении своим умом и талантом сделать человека счастливым.
Европейская наука давно осознала значение творчества Низами для
человечества. Еще в 17 веке знаменитый француз д‘Эрбело оповестил
образованный европейский мир о том, что в малоизвестном для них тогда
Азербайджане жил человек, который еще в 12 веке в необычно красивой
поэтической и широко доступной форме провозгласил лозунг: на земле, в
обществе, меж людьми и природой должны царить гармония и согласие,
иначе человечество погубит себя.
Большой успех был вызван, вышедшем в Германии «Истории
персидской изящной словесности» Й. фон Хаммера Пургштааля, в котором
авто на основе восточных источников ознакомил европейских читателей с
биографией Низами и образцами из его произведений, о которых, затем,
весьма высоко отозвался великий Гѐте.
В России изучением и переводом Низами занимались Кюхельбекер,
Сенковский, Эрдман Шармуа – профессор петербургского университета,
который опубликовал на основе семи рукописей текст «Искендер-наме»,
дополнив биографическую справку о поэте новыми сведениями из других
413
восточных источников. Переводы Оболенского, Шпицнагеля, Ознобшина и
других, постигших глобальное значение учения Низами о равенстве,
братстве, свободе, добре и любви к ближнему и переустройстве общества
диктовалось одной простой, осознанной еще тогда истиной о том, что
Низами нужно переводить на все языки не только в поэтической форме, но и
в прозаической, словом всеми доступными средствами других языков, ибо
стих Низами многогранен и неисчерпаем.
Огромный интерес представляемой работы известного русского
академика, востоковеда И.Ю.Крачковского, до которого никто не дал
полного и детального анализа первоисточников Низами. И.Ю.Крачковский
писал: «Нет повести на свете печальней повести о Ромео и Джульетте», -
давно заявил Запад про этот сюжет, увековеченный Шекспиром.
Драматический гений поднял тему до апогея, и следующие поколения редко
решались давать ей новую «форму». Восток, конечно, не знал Ромео и
Джульетты и познакомился с ними только в 19 веке, но у него была своя
печальная повесть, повесть о Меджнуне и Лейле, которая живет долгие
столетия» [1, с. 588]. Восток выдвинул задолго до гениального Шекспира
своего Низами, который в своей лиро-эпической поэме в самой
драматической форме создал трагическую повесть о двух влюбленных,
стремившихся к своему счастью.
В 1836 году один из крупнейших английских востоковедов
Дж.Эткинсон опубликовал свой перевод поэму «Лейли и Меджнун»,
который дал возможность английским читателям узнать о том, что
оказывается, задолго до великого Шекспира на свете существовала более
печальная повесть, чем повесть о Ромео и Джульетте.
Но в данной статье мы не будем возвеличивать и так величайшего
мастера слова, а изложим точки соприкосновения и взаимовлияния
восточной и западной культур.
Яркими образцами западноевропейской средневековой литературы
являются эпосы, баллады, саги древних скандинавов, викингов, норманнов,
живших на территории современной Англии, Франции и других западных
стран. Были созданы известные баллады о Ричарде, Роланде, Кухулине и т.д.
Содержание одной средневековой английской баллады интересна
тем, что она своеобразно соприкасается с одним из эпизодов поэмы Низами
«Искандер-наме». Баллада сложилась во времена крестовых походов, т.е.
либо при жизни, либо вскоре после смерти Низами, что заставляет присмот-
реться к ней особо внимательно. Она повествует о знаменитом Ричарде
Львиное Сердце (1157-1199), которому приписывали необыкновенные
приключения.
Находясь во время похода в Палестине, Ричард опасно заболел.
Врачи долго не могли справиться с его недугом, но в конце концов молитвы
его воинства были услышаны, и он начал поправляться. Первым признаком
414
его выздоровления было появившееся у него страстное желание поесть
свиного мясо. Но в мусульманской Палестине достать свинины оказалось
совершенно невозможно. Об этом узнал какой-то старый рыцарь из
дружины Ричарда и посоветовал царскому повару убить жирного молодого
сарацина, сварить его со всякими приправами и шафраном и накормить этим
короля. Совет выполнили, причем хорошо было сказано, что это – свинина,
которой ему так хотелось. После такого страшного обеда король крепко
заснул, во сне сильно вспотел и проснулся вполне здоровым. Радуясь
выздоровлению, он идет на бой с сарацинами. Однако после боя он снова
почувствовал слабость и потребовал, чтобы ему тотчас же принесли голову
съеденной им свиньи. Повар заявил, что головы у него нет. Король в ярости
зарычал: «Или я увижу эту голову или же ты потеряешь свою
собственную!». Растерявшийся повар, принес голову жертвы и, бросившись
на колени, начал молить о пощаде. Но страшное зрелище отнюдь не вызвало
гнева владыки: «Что за дьявол!», - король вскричал и хохот его потряс.
По-видимому, слух об этой чудовищной трапезы дошел до осажден-
ного крестоносцами города и потрясенные жители решили сдаться. Саладин
отправил к Ричарду посольства с богатыми дарами; посланные должны
были добиться освобождения пленников. Ричард от даров отказался, но
пригласил послов на пир, за которым обещал сообщить свое решение
относительно пленников. Вызвав повара, он приказал ему отправиться в
тюрьму, отобрать среди пленников наиболее именитых, записать точно их
имена, а затем отрубить им головы. Эти головы повар должен был сварить и
подать на блюде каждому из приглашенных на пир вместе с прикрепленной
запиской, содержащей имя убитого. После трапезы он велел передать
Саладину, что никакие попытки взять крестоносцев голодом к цели не
приведут.
Баллада эта смущала многих английских литературоведов, ибо
действительно трудно придумать более гнусный «подвиг», чем это
приписанное Ричарду злодеяние. Но весь описанный здесь эпизод имеет
значительное сходство с рассказом Низами о военной хитрости Искандера,
придуманной им во время трудных боев с зинджами. Царь зинджей
Паланчар выпил кровь прибывшего к нему македонского посла Тутиануша.
Весть о такой кровожадности царя зинджей вызвала в македонском войске
панику, и Искандер увидел, что напуганные хищностью зинджей воины в
бою с ними не смогут проявить достаточной доблести. Искандер решает
пойти на хитрость. Берут в плен небольшой отряд зинджей. Некоторым из
пленников на глазах у их товарищей отрубают головы, и Искандер
приказывает немедленно сварить их и принести ему. Однако повару уже
заранее было дано указание приготовить черные бараньи головы и принести
их, когда будет приказано подать головы зинджей. Бараньи головы
принесли. Искандер начал жадно пожирать их на глазах у обомлевших
415
пленников, затем пленникам дали возможность бежать. Вернувшись, они
рассказали о том, что видели, и так в рядах войска зинджей была посеяна
паника, облегчившая в дальнейшем македонцам победу.
В этих двух эпизодах совпадают важные моменты: и тут и там
главное внимание уделено пожиранию голов врагов, в обоих случаях это
делается с целью устрашения вражеских воинов, которые затем вернутся
обратно к своим. Наиболее существенный момент расхождения в том, что
Ричард действительно предается каннибализму, тогда как Искандер только
прикидывается людоедом, да и то, как говорит Низами, делает это крайне
неохотно, вынуждаемый необходимостью.
Вступительная часть баллады о Ричарде объясняется желанием певца
унизить своих врагов, уподобить их тем самым животным, которые для них
были нечисты, но мясо которых для рыцарей было самым лаковым яством.
Хронологическое совпадение здесь не случайно Ричард был на
Востоке с весны 1191 г. по осень 1192 г., т.е. за 7-8 лет до того, как была
закончена первая часть «Искандер-наме» - «Шараф-наме», и это говорит о
том, что легенда в конце 12 века имела хождение по всему мусульманскому
миру. Современные литературоведы, изучающие литературы народов
Запада и Востока могут при помощи сравнительно-сопоставительного
анализа делать интересные выводы, но в данном случае, так и во многих
других выяснится, выяснится насколько Низами стоял выше очень многих
выдающихся мыслителей Запада по величавости своего мировоззрения и
изумительной чистоте и красоте. Низами писал «для всех», потому-то его
произведения, как он это предвидел, пережили века и в наше время
заблистали новыми , еще более яркими красками.

SUMMARY
In article «Nizami‘s themes in West European mid-century literature» the
influence of Nizami‘s creativity on West-European mid-century poetry is
investigated. Nizami‘s creativity is part of global value, and poet‘s output in to
world literature and culture was magnificent. Author gave samples from German,
Russian, English literature, in which Nizami‘s motives are seen clearly.

ЛИТЕРАТУРА
1. Крачковский И.Ю. избранные сочинения. М.-Л., 1956.
2. Джафаров Т. Древняя Русь и тюрки в летописях, воинских и исто-
рических повестях. Баку: Азербайджанская национальная энциклопедия,
2002.
3. Гулузаде Я. Художественный перевод и литературные связи. Баку:
Мутарджим, 1999.

416
 4. Запад-Восток. Сборник научно-исследовательских работ сотрудни-
ков научно-исследовательской лаборатории «Тюрко-славянские связи».
Баку: Китаб алеми, 2004.

Hacıyeva GülĢən Əbülfət qızı

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti

AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASININ ĠNVESTĠSĠYA SĠYASƏTĠ VƏ

ONUN ĠQTĠSADĠ NƏTĠCƏLƏRĠ

Azərbaycanın uzunmüddətli dövrdə dayanıqlı və tarazlı inkiĢafının təmin

edilməsində investisiyaların cəlb edilməsi xüsusi rol oynayır. Ġnvestisiyaların
tələb olunan həcm və keyfiyyətinin təmin edilməsi məqsədilə ölkədə investisiya
mühitinin daha da yaxĢılaĢdırılması qarĢıda duran əsas vəzifələrdəndir.
Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb olunması məqsədilə hökumət
tərəfindən "açıq qapı" siyasəti həyata keçirilir. Hazırda Azərbaycan Hökuməti
ölkədə iqtisadi islahatların davam etdirilməsi, biznes mühitinin daha da
yaxĢılaĢdırılması, neft sektoru ilə bərabər, qeyri-neft sektorunun inkiĢaf
etdirilməsi ilə bağlı tədbirlər həyata keçirir. Ġnvestorların hüquq və mənafelərinin
qorunması, mülkiyyətin toxunulmazlığı, yerli və xarici sahibkarlara bərabər
Ģəraitin yaradılması "Ġnvestisiya fəaliyyəti haqqında", "Xarici investisiyaların
qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunları və bir sıra normativ
sənədlərlə tənzimlənir.
Ölkədə sahibkarlığın inkiĢafının sürətləndirilməsi, biznes mühitinin
əlveriĢliliyinin daha da artırılması və biznesə baĢlama prosedurlarının
sadələĢdirilməsi üçün zəruri tədbirlərin görülməsi məqsədilə Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti "Sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyətinin
"bir pəncərə" prinsipi üzrə təĢkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında" 2007-ci il
25 oktyabr tarixli Sərəncam imzalamıĢdır. Sərəncama əsasən, "bir pəncərə"
prinsipi üzrə vahid dövlət qeydiyyat orqanı Azərbaycan Respublikasının Vergilər
Nazirliyi müəyyən edilmiĢ və 2008-ci ilin 1 yanvar tarixindən Azərbaycanda bu
sistemin tətbiqinə baĢlanmıĢdır.
Bu gün dövlətlərin milli iqtisadi inkiĢafının təcrid olunmuĢ halda həyata
keçirilməsinin qeyri– mümkünlüyü faktı istər – istəməz xarici amillərin tam
ciddiliklə nəzərə alınmasinı tələb edir. BaĢqa sözlə qapalı iqtisadi məkandan
dünya təsərrüfatına inteqrasiya edilməsi artıq ümumbəĢəri problemə çevrilmiĢdir.
Milli dövlət mənafelərinin birbaĢa reqional və qlobal mənafelərdən asılılığı isə
iqtisadi inteqrasiyanın zəruliyini vahid inkiĢaf modeli kimi meydana çıxarır.
Resursların məhdudluğu və onlara olan tələbatın durmadan inkiĢafı istənilən
cəmiyyəti xarici resursların ölkəyə cəlb olunması üsulları axtarmağa məcbur edir.
Dünya təsərrüfatına inteqrasiya milli iqtisadiyyatın beynəlmiləlləĢdirilməsini
417
Ģərtləndirir, o da öz növbəsində beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsasını qoyur.
Xüsusən bazar münasibətlərinə keçid Ģəraitində müxtəlif layihələrə real
infestistisiya qoyuluĢu çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Onsuz əsas istehsal
fodlarının təzələnməsi, geniĢ təkrar istehsalı və onunla əlaqədar rəqabət
qabiliyyətli məhsul istehsalı ,deməli, ölkənin inkiĢafının sosial – iqtisadi
problemlərinin həlli mümkün deyil.
Əlbəttə, investisiyaların cəlb olunması, eləcə də iqtisadi fəaliyyətin
geniĢlənməsi üçün baĢlıca Ģərt məhz ölkədə ictimai-siyasi, iqtisadi sabitliyin əldə
olunmasıdır. Məhz Ulu Öndər Heydər Əliyev də bu amilləri nəzərə alaraq ilk öncə
1994-cü ildə atəĢkəsə nail oldu. Bununla da ölkədə vəziyyət tamamilə sabitləĢdi
və iqtisadi fəaliyyət üçün, beynəlxalq iqtisadi münasibətləri inkiĢaf etdirmək üçün
geniĢ imkanlar açıldı. Artıq xarici investorların ölkəmizə marağı əhəmiyyətli
dərəcədə artdı. Bunun bariz nümunəsi kimi, elə həmin ildə neft sektorunda xarici
Ģirkətlərlə 27-dən çox beynəlxalq müqavilənin imzalanmasını göstərmək olar. Bu
dövrdə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft ġirkəti ilə dünyanın bir neçə
ölkəsinin (ABġ, Böyük Britaniya. Rusiya, Türkiyə, Norveç və Səudiyyə
Ərəbistanı) 13 ən məĢhur neft Ģirkəti (Amoko, BP, MakDermott, Yunokal,
ARDNġ, LUKoyl, Statoyl, ġell Ekson, Türkiyə Petrolları, Penzoyl, Ġtoçu, Remko,
Delta) arasında Xəzər dənizin Azərbaycan bölməsindəki ―Azəri‖, ―Çıraq‖
yataqlarının və ―GünəĢli‖ yatağının dərinlikdə yerləĢən hissəsinin birgə iĢlənməsi
və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında fəaliyyət müddəti 30 il olan müqavilənin
imzalanması ilə baĢlanmıĢdır. [ 1 ]
Hasilatın Pay Bölgüsü haqqında SaziĢlərdə (HPBS) və boru kəməri
layihələri üzrə saziĢlər çərçivəsində fəaliyyət göstərən podratçılar, onların
agentləri və subpodratçılar idxal rüsumunu ödəmədən və məhdudiyyətsiz neft-qaz
sənayesi təyinatlı əmtəələri Azərbaycana idxal və yenidən-ixrac edə bilərlər.
HPBS rejimli idxala (sıfır faiz) Əlavə Dəyər Vergisi (ƏDV) tətbiq olunmur. Eyni
zamanda "Ġxrac məqsədli neft-qaz fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi
haqqında" Qanuna əsasən, neft-qaz sahəsində podratçıların və subpodratçıların
ixrac məqsədli fəaliyyətinə sıfır faiz dərəcəsi ilə ƏDV tətbiq olunur. [ 2 ]
1993 – 2003-cü illər ərzində 3 mindən artıq yenisənaye müəssisəsi açılmıĢ
və 2004-cü ilin yanvarın 1-i vəziyyətinə onların sayı 5536-ya çatmıĢdır.
Əsası ümummilli liderimiz tərəfindən qoyulmuĢ və indi də həyata
keçirilməkdə olan ―açıq qapı‖ siyasətinin nəticəsidir ki, xarici və müĢtərək
müəssisələrinin sayı bu illərdə 3 dəfə artmıĢdır. Hazırda sənaye sahəsində 63
dövləti təmsil edən 192 xarici investisiyalı müəssisə fəaliyyət göstərir, minlərlə
yeni iĢ yerləri açılmıĢdır. Milli iqtisadiyyatımızda 2003-cü ildə qoyulmuĢ
investisiyaların 74 faizi məhz sənaye sahələrinə qoyulmuĢdur. [ 3 ]
Yeni formalaĢan təsərrüfat strukturlarının nəzərə çarpacaq dərəcədə
artması, kiçik sahibkarlığın geniĢlənməsi və dinamik inkiĢafı fiziki Ģəxslərin
sahibkarlıqla məĢğul olması qeyri-dövlət sektorunun rolunun getdikcə artması ilə
müĢaiyət olunur.
418
 Azərbaycan tarixən agrar – sənaye respublikası kimi də tanınmıĢ və
ixtisaslaĢmıĢdır. Son illərdə institusional baxımdan torpaq və aqrar islahatların
uğurla baĢa çatması, kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün yeni imkanların yaranması
qarĢıdakı illərdə də sərbəst bazar münasibətlərinə əsaslanan və özünüinkiĢaf
qabiliyyətinə malik bütöv iqtisadi sistemin – müstəqil milli iqtisadiyyatın
formalaĢdırılması prosesi ilə səciyyəvi olacaqdır. Azərbaycanın kənd
təsərrüfatında ənənəvi sahələr olan taxılçılığın, üzümçülüyün, meyvəçiliyin,
pambıqçılığın, tütünçülüyün, çayçılığın, ipəkçiliyin və digər sahələrin inkiĢafı
prioritet vəzifə olaraq qalır. Aqrar bölmənin inkiĢaf istiqamətləri sırasında
normativ hüquqi bazanın, elmi metodik təminatın və kadr hazırlığı sisteminin
təkmilləĢdirilməsi, xammal istehsalı və emalı sahələrinin əlaqəli inkiĢafı,
rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının artırılmasının stimullaĢdırılması, maliyyə
dəstəyinin və investisiyaların artırılması, maddi-texniki bazasının
möhkəmləndirilməsi, bu sektora xidmət edəcək və bazar prinsipləri əsasında
fəaliyyət göstərəcək yeni strukturlara dəstək verilməsi, kənd təsərrüfatında
suvarma və meliorasiya təminatının yaxĢılaĢdırılması, torpaq və su ehtiyatlarından
səmərəli istifadənin təmin edilməsi kimi tədbirlər mühüm yer tutur. [ 4 ]
Dövlət baĢçısı Ġlham Əliyevin vurğuladığı kimi, etibarlı ərzaq təminatı hər
bir ölkənin iqtisadi sabitliyinin və sosial dayanaqlılığının baĢlıca Ģərtidir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin 25 avqust 2008-ci il tarixli
sərəncamı ilə təsdiq edilmiĢ ―2008 – 2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında
əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı‖ da qaĢıdakı
illərdə respublikanın ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından müstəsna
əhəmiyyət kəsb edir. Son bir ildə dövlət proqramlarının icrasının yüksək
peĢəkarlıqla əlaqələndirilməsi daha böyük nəticələr əldə edilməsinə səbəb
olmuĢdur.
Ġnvestisiyaların səmərəli tətbiqi nəticəsində iqtisadiyyatın və əhalinin
enerji daĢıyıcılarına olan tələbatının ödənilməsi istiqamətində də əhəmiyyətli iĢlər
görülməkdədir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin bu sahəyə
xüsusi diqqətinin bariz nümunəsi kimi ölkənin enerji təhlükəsizliyinin təmin
edilməsi və enerji daĢıyıcılarına artan tələbatların daha səmərəli surətdə
ödənilməsinin təmin edilməsi məqsədilə Sənaye və Energetika Nazirliyi
tərəfindən hazırlanmıĢ və ―Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji
kompleksinin inkiĢafı (2005-2015 – ci illər) üzrə Dövlət Proqramı‖nı göstərmək
olar. [ 5 ]
Real faktdır ki, hazırda Azərbaycan dünyanın ən aparıcı öotensial
investorlardan birinə çevrilməkdədir. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan
sərmayəsini gözləyən müxtəlif xarici dövlətlərin sayı durmadan artır, ölkəmizdə
sözügedən məsələ ilə əlaqədar ünvanlanan əməkdaĢlaıq təklifləri çoxalır. Böyük
maliyyə imkanlarına malik Azərbaycan isə, öz növbəsində, maraqlarının təmin
olunması Ģərtilə son bir neçə ildə ayrı-ayrı xarici ölkələrə artıq dəyəri milyardlarla
dollar həcmində olan investisiyalar yatırır.
419
 Ölkəmizdə yatırılan sərmayələrin ümumi həcminin davamlı artması,
Azərbaycan iqtisadiyyatını daha güclü hala gətirir, ümumi inkiĢaf prosesində
mühüm rol oynayır. Hesablamalar göstərir ki, cari ilin ilk üç rübündə ölkəmizin
iqtisadi və sosial sahələrinin inkiĢafı üçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas
kapitala 6 milyard 157,8 milyon manat vəsait yönəldilib. Bu isə o deməkdir ki,
ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə əsas kapitala yönəldilmiĢ vəsait 15,2 faiz
çox olub. [ 6 ] Əsas kapitala yönəldilmiĢ vəsaitin 77,3 faiz və ya 4 milyard 758
milyon manatını daxili investisiyalar, 22,7 faiz və ya 1 milyard 399,8 milyon
manatını isə xarici investisiyalar təĢkil edib. [ 6 ] Burada mühüm faktorlardan biri
ondan ibarətdir ki, yatırılan investisiyaların əsas kütləsi qeyri-neft sektoruna
yönəldilib. Belə ki, hesabat dövrü ərzində əsas kapitala yönəldilmiĢ ümumi
investisiyanın 4 milyard 188,8 milyon manatı, yaxud 68 faizi qeyri-neft
sektorunun, 1 milyard 969 milyon manatı və ya 32 faizi neft sektorunun
inkiĢafında istifadə edilib.

Yerli və xarici investisiyaların strukturu Ġnvestisiyalarin nef

və qeyri nef
sektoru arasında
bölgüsü
(2010-cu il üçün)

80,00%

60,00%

40,00%
Əsas kapital
20,00%

0,00%
Yerli Xarici
investisiya investisiya

70%
60%
50%
40% Neft sektoru
30%
Qeyri-neft sektoru
20%
10%
0%
İnvestisiya həcmi

(Dioqramlar statistik məlumatlar əsasında müəllif tərəfindən hazırlanıb)

―APA – Economics‖in Dövlət Statistika Komitəsinin 2010-cu il üzrə

statistik məlumatlarına istinadən bildirdiyinə görə, hesabat dövründə Böyük
Britaniyanın Azərbaycana yatırdığı investisiyaların həcmi 964 milyon 337 min
420
manat təĢkil edib ki, 2009-cu ilin eyni dövrü ilə müqayisədə Britaniya
investisiyalarının həcmi 50,4 faiz artıb. Siyahıda ikinci yerdə ABġ qərarlaĢıb.
Belə ki, yanvar – noyabr aylarında ABġ-ın Azərbaycanın əsas kapitalına yatırdığı
investisiyaların həcmi 71,4 faiz artaraq 335 milyon 963 min manata çatıb.
Siyahıda üçüncü yerdə ötənilki kimi Yaponiya, daha sonra Norveç və Türkiyə
qərarlaĢıb. Hesabat dövründə Yaponiya investorları tərəfindən Azərbaycanın əsas
kapitalına 169 milyon 160 min manat, Norveç investorları tərəfindən 104 milyon
916 min manat, Türkiyə investorları isə 89 milyon 370 min manat sərmayə
yatırılıb. Siyahını 40 milyon 225 min manat investisiya yönəltmiĢ Cənubi Koreya,
29 milyon 233 min manatla Fransa, 8 milyon 690 min manatla Çexiya, 3 milyon
888 min manatla Səudiyyə Ərəbistanı və 1 milyon 937 min manatla Rusiya
tamamlayır. Maraqlısı odur ki, ötən il siyahıda 8-ci yerdə olan Cənubi Koreya
Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırdığı investisiyaların həcmini 3,3 dəfə artıraraq 6-
cı pilləyə yüksəlib.

Ölkələr üzrə Azərbaycan Respublikasına qoyulmuĢ investisiyaların

bölgüsü

İngiltərə

ABŞ

Yaponiya
(Dioqramlar statistik
Norveç
məlumatlar əsasında müəllif
Türkiyə
tərəfindən hazırlanıb)
Iqtisadi cəhətdən
Cənubi davamlı olaraq güclənən,
paralel Ģəkildə böyük müvəffəqiyyətlərlə Koreya nəticələnən siyasi islahatlar aparan
Azərbaycab bununla həm də beynəlxalq miqyasda qazandığı nüfuzunun daha da
yüksəlməsinə nail olur.
Prezident Ġlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2010 ilinin yekunlarına həsr
edilmiĢ iclasında demiĢdir: ―2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatına 15,5 milyard dollar
vəsait qoyulmuĢdur. Bu da çox böyük rəqəmdir, investisiyaların strukturu da çox
ümidverici və müsbətdir. Daxili investisiyalar xarici investisiyaları üstələyir. Artıq
birinci il deyil ki, bu belədir. Bu onu göstərir ki, həm dövlət tərəfindən, həm də
özəl sektor tərəfindən ölkə iqtisadiyyatına böyük məbləğdə investisiyalar qoyulur.
Qeyri-neft sektoruna qoyulan investisiyalar neft sektorundan çoxdur. 15,5 milyard
dollardan 9,3 milyard dolları qeyri-neft sektoruna qoyulan sərmayədir. Bu da
bizim siyasətimizin əsas istiqamətidir. Ölkə iqtisadiyyatının neft sektorundan
asılılığını azaltmaq üçün əməli-praktik tədbirlər görülür. Bu da onu göstərir ki, bir
neçə il bundan əvvəl bəyan etdiyimiz proqram və konseptual yanaĢmamız həyatda
421
öz əksini tapır. Yəni bizim planlarımız həyata keçirilir, nəzərdə tutduğumuz bütün
proqramlar reallaĢır və dediyim rəqəmlər bunun bariz nümunəsidir. Mən əminəm
ki, bu il ölkə iqtisadiyyatına böyük məbləğdə investisiyalar qoyulacaqdır. Biz elə
etməliyik ki, bu investisiyalar daha böyük rəqəmlərlə ölçülsün və beləliklə, ölkə
iqtisadiyyatı daha sürətlə inkiĢaf etsin‖. [ 7 ]
Makroiqtisadi proqnozlara əsasən, Azərbaycanda 2010-cu ilin yekununda
əsas kapitala yönəldilən investisiyaların ümumi məbləği 9,8 milyard manat
olmuĢdur. Bunun 69,1 faizinin daxildən, 30,9 faizinin isə xaricdən cəlb edilmiĢ
investisiyalar hesabına tımin edilmiĢdir. Bir məqama da diqqət edək ki, dövlət
müstəqilliyini əldə etdikdən sonra əlveriĢli investisiya mühitinin yaradılması
nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırılan ümumi sərmayənin miqdarı artıq
90 milyarda yaxınlaĢır. Bu potensial investora çevrilməkdə olan Azərbaycanın
sərmayələr yatırılması üçün olduqca cəlbedici ölkə olduğunu bir daha təsdiq edir.
Ġnvestisiya miqdarının böyük olması isə Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən daha
qüdrətli ölkəyə çevrilməsi deməkdir.
Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanan
"Doing Business 2009" hesabatında Azərbaycan biznes mühitinin
yaxĢılaĢdırılması sahəsində ən islahatçı ölkə elan edilmiĢdir. "Doing Business
2010" hesabatında isə ölkəmiz öz mövqelərini qoruyub saxlamıĢ və Azərbaycanda
biznes mühitinin yaxĢılaĢdırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər müsbət
qiymətləndirilmiĢdir.2009-2010-cu illər üçün hazırlanmıĢ "Qlobal Rəqabətlilik
Hesabatı"nda Azərbaycan 18 pillə irəliləyərək, 133 ölkə arasında 51-ci yerə, MDB
ölkələri arasında isə 1-ci yerə yüksəlmiĢdir.
Beləliklə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində aparılan islahatların qısa zaman
kəsiyi ərzində verdiyi çoxsaylı müsbət nəticələr və ölkədə aparılan köklü iqtisadi-
sosial islahatlar bir daha Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyinin əzmlə həyata
keçirdiyi iqtisadi siyasətin düzgünlüyünü sübut edir.

SUMMARY
The obvious result of external and internal investment policy of
Azerbaijan governance and the leadership of national leader of the Republic of
Azerbaijan Heydar Aliyev, effective results in diverting the best economy figures.
A successor to the current policy of the great leader of the Republic of Azerbaijan
President Ilham Aliyev, to continue this successful strategy, has leading the state
into the region. The above-mentioned projects and the figures in the country and
the economic and social reforms prove that, projects have been carried out aimed
to achieve purposeful result of the strategy.

422
 ƏDƏBĠYYAT
1. www.e-qanun.az veb səhifəsi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
«Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləĢən «ġahdəniz» yatağının
kəĢfiyyatı və iĢlənməsi haqqında» 1995-ci il 4 oktyabr tarixli, 222 saylı
sərəncamına və «Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda «ġahdəniz»
perspektiv sahəsinin kəĢfiyyatı, iĢlənməsi və hasilatın pay bölgüsünə dair
xarici neft Ģirkətləri ilə danıĢıqların yekunlaĢması haqqında» 1996-cı il 2
iyun tarixli, 461 saylı fərmanına uyğun olaraq 1996-cı il iyunun 4-də
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft ġirkəti («ARDNġ») ilə bir sıra
xarici neft Ģirkətləri ilə SaziĢin qəbul və təsdiq edilməsi, həyata
keçirilməsinə icazə verilməsi barədə.
2. ―Azərbaycan‖ qəzeti 17 Aprel 2009-cu il, Ġxrac məqsədli neft-qaz
fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqında Azərbaycan
Respublikasının Qanunu.
3. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2003 – cü il üzrə pul – kredit
siyasətinin yerinə yetirilməsi haqqında hesabat.
4. ―Xalq qəzeti‖ – 12 May 2010-cu il
5. ―Azərbaycan‖ qəzeti 15 Fevral 2005-ci il, Azərbaycan Respublikasının
yanacaq-enerji kompleksinin inkiĢafı (2005—2015-ci illər)üzrə Dövlət
Proqramı»nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin Sərəncamı,
6. www.azstat.org Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin
rəsmi veb səhifəsi.
7. www.president.az veb səhifəsi, 14 Yanvar 2011-ci il, Nazirlər Kabinetinin
2010-cu ilin yekunlarına həsr olunmuĢ iclasında Ġlham Əliyevin giriĢ nitqi

Hacıyeva Natəvan Havar qızı

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

MÜSTƏQĠLLĠK DÖVRÜ AZƏRBAYCAN ƏDƏBĠYYATĠNDA DĠL

MƏSƏLƏLƏRĠ
(Ə. CAVAD )

Millətin maddi-mənəvi göstəricilərindən biri də dildir. O, tarixin bütün

dövrlərində aid olduğu xalqla birgə yaĢamıĢ, birgə inkiĢaf etmiĢ və mədəni-sosial,
habelə kulturoloji varlıq kimi bugünkü günə gəlib çatmıĢdır. Dilin inkiĢaf
səviyyəsi bir çox amillərlə səslənir və onun müxtəlif göstəriciləri vardır. Məs;
D.S.Lixacov yazır ki, hər-hansı bir dilin zənginliyi dörd göstərici ilə bağlıdır: 1.
Dildə leksik vahidlərin bolluğu; 2. Sözlərdə məna zənginliyi; 3. Konseptlər və 4.
Konseptosfera.(5) Qeyd olunan bu göstəricilərin də mövcudluğu dildaĢıyıcısının

423
tarixi-mədəni inkiĢafı, onun mövcud olduğu cəmiyyətin, insanların ümumbəĢəri
inkiĢafın hansı səviyyəsinə çatması ilə bağlıdır.
Dil dövlət siyasətinin tərkib hissəsidir və dil quruculuğu dövlət
quruculuğunun mühüm məsələsi kimi prioritet məsələlərə aiddir. Müəyyən
mənada demək olar ki, dil cəmiyyətin sosial durumunun mühim amillərindən
biridir; istənilən cəmiyyətdə dil siyasəti o vaxt uğurlu sayıla bilər ki, o cəmiyyətin
bütün üzvlərini əhatə etsin, Ģüur axını bu dilə köklənsin. Elə olan halda Lixacovun
göstərdiyi dörd faktor reallaĢır. Azərbaycan dili də Azərbaycan Respublikası
ərazisində belə bir mükəmməl dildir.
XIX-XX əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq bu dil bədii, publisistik, elmi və
rəsmi üslublar istiqamətində inkiĢaf etməyə baĢlayır. Buna da səbəb azərbaycanlı
ziyalılar təbəqəsinin formalaĢması, milli burjua zümrəsinin, habelə milli-maarifçi
qüvvələrin meydana gəlməsi idi. (3, səh.83; 4, səh.223)
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə Xalqın əldə etdiyi müstəqillik,
yəni-Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması və 27 iyun 1918-ci ildə
―Dövlət dili haqqında‖ qərar qəbul edilməsi Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi
təsdiqlədi. Bu zamanın tələbi və tarixi zərurətdir. Hələ XIX əsrin ikinci yarısından
baĢlayaraq bu proses müxtəlif istiqamətlərdə gedirdi və nəticə etibari ilə XX
əsrin əvvəllərində yuxarıda qeyd etdiyimiz cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri
içərisində artıq vahid enerji mərkəzinə (milli-mədəni düĢüncə) malik idi. Bu
dövrdə elə Azərbaycan ziyalısına rast gəlmək olmaz ki, Azərbaycan dili ilə bağlı
məsələlərə ya birbaĢa, ya da dolayısı ilə toxunmasın. Buna da səbəb xalqımızın
siyasi və mədəni inkiĢafında dilin nə qədər böyük qüvvəyə malik olmasının
düzgün dərk olunması idi: ―Ana dilimiz, xüsusən, XIX əsrdə dövlət statuslu bir dil
olmaq səviyyəsinə daha çox yüksəlir. Milli təĢəkkül mərhələsində Azərbaycan
ədəbi dilinin, demək olar ki, bütün üslubları fəaliyyət göstərir. Həmin dövrdə
―ictimai-siyasi üslubun müxtəlif qolları, xüsusən, ―sənədat üslub Ģaxəsi‖ çox
inkiĢaf edir, Ģərtnamə, iltizamnamə, təvəssünnamə, vəkalətnamə, icrannamə,
qəbalənamə, habelə çeĢidli elannamə, qərardadnamə və nizamnamələr də
Azərbaycan dilində yazılır. Bunlar hamısı dövlət dili üçün, Ģübhəsiz ki, baza
sayıla bilər.‖ (1:21)
Həmin dil qərarından sonra məktəblər milli mədəniyyət mənbəyinə
çevrilir, dövlət idarəsində türk-Azərbaycan dilində danıĢılır və onlarda dəftərxana
əməliyyatı bu dildə aparılır; milli Ģüur, milli düĢüncə yeni tarixi mərhələyə qədəm
qoyur. Ziyalılar içərisində milli müstəqillik Ģüuru və onun bəzi parametrləri Milli
müstəqillik dövründən çox-çox əvvəllər yaranmıĢdı, lakin onun reallaĢması XX
əsrin əvvəllərinə təsadüf etdi. Ġdeya baxımından az ömür sürən birinci müstəqillik
dövrünü o qısa tarixlə məhdudlaĢdırmaq düzgün olmazdı, çünki bu xronoloji
baxımdan belədir, lakin onun reallaĢması milli süur baxımından onun
yetkinləĢməsi ona yaxın dövrlərə də ehtiva edir.

424
 Bu mənada Ə.Cavadın 1913-cü ildə yazdığı ―Dilimizə‖ adlı Ģeirindən
bəhs etmək milli müstəqillik dövründə ziyalılarımızın dilə münasibətini ifadə
etmək deməkdir.
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanda dil haqqındakı düĢüncənin
inkiĢafı milli kadrlarımızın, xalqın taleyini düĢünən yeni ziyalılar nəslinin
meydana gəlməsi ilə bağlıdır. Bunlardan da biri Əhməd Cavad idi. O, təkcə
Azərbaycan ictimai-siyasi mühiti ilə məhdudlaĢmayan ümumtürk məkanında
güclü ilhama, iti düĢüncəyə malik, xalqını sevən bir insan idi. Onun 1913-cü ildə
yazdığı ―Dilimiz‖ adlı Ģeirində qaldırdığı problemlər Azərbaycan dilinin təmizliyi
uğrunda yeni mübarizə istiqamətinin ifadəsi idi:
―Baxaq dilinə, nələr görünür?
Oxuyub anlamaq yazmaqdan gücdür.‖
Nisbətən sadə görünən bu misralarda böyük bir hikmət var. Əvvəla, dildə
―görünənləri‖ (yad ünsürləri) görmək, bu sual qarĢısında dayanmaq, fikrə
getmək o vaxtkı Azərbaycanın əksər ziyalılarını düĢündürən milli ruhda düĢünən
ziyalıların notu idi. Digər tərəfdən də, ―oxuyub anlamaq yazmaqdan gücdür‖
deməklə dilimiz səslənərkən ondakı etnik-mənəvi təravəti axtarır, minilliklərin
dərinliyindən gəlib bu günə çıxan türk ruhunu arayır və buradakı yad
səslənmələri, yad sözləri görür. O, bu vaxt xalq dilinin təmizliyinə, gücünə sığınır
və bunların ifadəsi olan folklor dili üzərində köklənir. Bu vaxt onun gördükləri
aĢağıdakı cürdür:
―Od‖ etməli, yağdı ―atəĢ‖ baĢına,
―Siyah‖ qondardılar qara qaĢıma.
―Od-atəĢ‖, ―siyah-qara‖ sözləri bu parçada elə bir ustalıqla
qarĢılaĢdırılmıĢdır ki, fars-türk qütbləri poetik müstəvidə leksikoloji səciyyə
baxımından istənilən təcrübəli dilçinin təhlilindən geri qalmır, üstəlik Ģairin nitq
intensiyası dövrü-zəmanəni anlayan milli ziyalılımızın mövqeyini ifadə edir.
Faktlar aydın Ģəkildə göstərir ki, Ə.Cavad ana dilinə münasibətdə tam sağlam
yolda olmuĢ, alınma söz və ifadədlərlə ―elmiliyini‖ nümayiĢ etdirmək prinsipinə
pis baxmıĢdır. M.Rahimin də göstərdiyi kimi, ―gözəl Ģeir nümunələri yaradan,
canlı xalq dilində yazan Ə.Cavad hələ 1913-cü ildə dilimizi fars, ərəb sözləri ilə
zibilləyənlərə qarĢı öz etiraz səsinin qaldırırdı‖ (6:61).
ġair
―Gün oldu Ģairlər göyə çıxdılar
Bu yazıq millətə ordan baxdılar‖ - deyir.
Bununla da vaxtilə millətə və onun dilinə laqeyd qalmıĢ Ģairləri qınayır,
milli dilimizin belə korlanmasında onları təqsirləndirir, belə bir qənaətə gəlir ki,
millətindən ayrılan, özünü ondan üstün tutan Ģairlər, təbii ki, dilimizdən də ayrılır
və dilin yad ünsürlərə qarĢı təsir qüvvəsi də bir o qədər də zəifləyir. ġair çox
haqlı olaraq, ―dil‖lərin alınıb ―zəban‖ verilməsi asanlaĢır, ―baran‖a yol açılır,
―yağmur‖ dayanır, ―Ağ‖ları bəyaz, ―Ģare‖ları ―zərd‖lər üstələyir, Əhməd Cavad

425
bu prosesin mahiyyətini görür və ―Can dayanmaz bu ağır dərdə‖ deyir. Bu fikirlər
milli ruhdan uzaq düĢmüĢ bəzi Azərbaycan ziyalılarına ittihamdır:
―DəyiĢdi hər Ģey ―bum‖ oldu ―bayquĢ‖
Əlbəsə geyildi, paltar qaldı boĢ.
―Düzlüyün yerində bir istiqamət‖
Görərək, yeməli zənn etdi millət.
―Bum-bayquĢ‖, ―əlbəsə-paltar‖, ―istiqamət-düzlük‖ qarĢılaĢdırmaları əsl türk
sözləri ilə alınmaların linqvistik poetik mənzərəsini ifadə edir. ―Əlbəsə geyildi,
paltar qaldı boĢ‖ deməklə çox uğurlu ifadə tərzi nümayiĢ etdirir. BoĢ qalan
paltardır, çünki o, millətin əynindən çıxarılır, deməli, maddiyyətindən məhrum
olur, gücsüzləĢir, millətin əyninə ―əlbəsə‖ geydirilir və o, görkəmini dəyiĢir.
Məhz Ə.Cavadın bu Ģeirdə irəli sürdüyü ittihamın mahiyyəti də bundan ibarətdir.
Onun ardınca yazır:
―Çalındı ―qardaĢı‖ gəldi ―bəradər‖
―Bacı‖nın yerində ―həmĢirə‖ gəzər‖.
Yuxarıda qeyd olunan ―qardaĢı-bəradər, bacı-həmĢirə‖ qütbləri sadəcə
olaraq mənĢə baxımından sözlərin üzləĢdirilməsi deyil, həmin üzləĢmələr,
qarĢılaĢmalar milli mədəniyyətimiz və dilimizə olunan basqıların, ona rəvac
verən, milli düĢüncədən uzaq düĢən insanların tənqidi ifadəsidir. ġeirin sonunda
Əhməd Cavad yuxarıda deyilənlərə məntiqi yekun vuraraq yazır:
―Nədir bu qiyamət, nə iĢdəsiniz,
Yaxasından tutub bu ―el oğlunun‖
Farsilə ərəbin bir ―həmvətəni‖
ġəklinə soxdunuz, baxınız sonra
Oxunacaq lənət belə yazana‖
Bu ittihamnamə təkcə Əhməd Cavadın deyil, milli ruhda tərbiyə alan, milli
soykökü təməlində dayanan XX əsrin əvvəllərindəki milli ziyalılarımızın mövqeyi
idi.
Bildiyimiz kimi, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli burjuaziya və
ziyalılar ictimai-siyasi baxıĢlarına görə müxtəlif istiqamətlərə bölünmüĢdülər.
Təbii ki, bu da müəyyən dərəcədə dildə öz əksini tapırdı. Bu münasibətlə
M.Cəfərov yazır: ―Bizə məlumdur ki, mürtəce burjua linqvistləri ümumxalq dili,
ümumi milli dilin varlığını qəbul etmək istəmirlər. Onlar ümumi milli dili ədəbi
dil və loru dil deyə iki zidd hissəyə ayırır, ədəbi dili mədəni dil, ümumi xalq dilini
isə qeyri-mədəni dil adlandırırlar və elə hesab edirlər ki, ədəbi dil sonradan
ümumixalq dilindən tamamilə əlaqəsiz olaraq süni surətdə yaranan bir dildir‖
(2:164). Əhməd Cavadın haqqında bəhs etdiyimiz mövqeyi artıq cəmiyyətdə
yetiĢmiĢ, üzə gəlmiĢ, yeni azərbaycanlı nəslinin mövqeyi idi. Bu dövrdə hədsiz
türkizm də ciddi tənqid olunurdu. Deməli, əsl azərbaycançılıq dünyagörüĢünün
təĢəkkül dövrü idi. Əhməd Cavad da bu nəslin layiqli iĢtirakçılarından biri
olmaqla yeni düĢüncəni, yeni həyata baxıĢı təmsil edirdi. Məhz buna görədir ki,
1922-ci ildə yazdığı ―yeni türk əlifbaçılara‖ adlı Ģerində əlifba islahatının
426
Azərbaycanın, eləcə də türk xalqlarının inkiĢafında müstəsna əhəmiyyətini görür
və bunu təbliğ edirdi. Mahiyyət etibarilə bu Ģeir türkist baxıĢın tərkib hissəsinin
ifadəsi olmaqla əvvəldə izah etdiyimiz Ģeirdə verilən ideyanın məntiqi davamı idi.
Təbii ki, bu dövrdə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, milli ruhdan uzaq düĢən
ziyalılarımız da var idi. Ancaq Azərbaycan Demokratik Respublikasının
yaranması aəzrbaycançılığı, türkçülüyü gücləndirdi, Azərbaycan milli
mədəniyyətinin, dilinin inkiĢafına müstəsna imkanlar açdı.
Əlifba dil hadisəsi olmaqla mədəniyyət anlayıĢına daxildir, hər hansı
dövlətin dil quruculuğu siyasətində siyasi mahiyyət qazanır. XIX əsrin
ortalarından baĢlayaraq Azərbaycanda əlifba məsələsi gündəmdə olmuĢ, XX əsrin
əvvələrində yeni həlledici mərhələyə gəlib çıxmıĢdır. Bildiyimiz kimi, türkçülük
bütöv bir ideoloji sistemdir, əlifba məsələsi də bu sistemin tərkib hissəsi idi.
Çünki, ərəb əlifbasından latına keçid, sadəcə əlifba əvəzlənməsi deyildi, bu, siyasi
mahiyyətli bir hadisə idi, üzünü türk dünyasına, eləcə də Avropaya çevirmək
demək idi. Əhməd Cavad bu hərəkatın öncüllərində biri idi. O, ―yeni əlifbaçıları‖
alqıĢlayaraq yazırdı:
―Mən bir aĢiqəm ki, bu çaldığım saz
Dumanlı dağlara səs salacaqdır.
Anlatdığım dildə inləyən avaz
Elin xatirində çox qalacaqdır.‖
―Dumanlı dağlar‖ vətənin timsalıdır, yüksəklikdir və onun anlatdığı avaz
azərbaycanlı-türk avazıdır; yehi ruhdur, yeni əlifbaçıların avazıdır. Onun
sayəsində təbiət-Azərbaycan, eləcə də Türküstan dəyiĢib ―yaz olacaqdır‖. Yeni
əlifbanın bu gücünə dərindən inana Ģair deyir:
―Qorxutmayır məni bu yanmayanlar
Ġsrafil surundan oyanmayanlar
Göstərdiyim yola inanmayanlar
Yenilik yolunda ad olacaqdır.‖
Bu ümummilli iĢdə yananlıq göstərməyənləri, Ġsrafil surundan
oyanmayanları qiyamət yuxusuna gedənlərlə müqayisə edir, onları XX əsr
çalxalanan dünya xalqlarının yeni inkiĢaf mərhələsinə qədəm qoyduğu faktı ilə
üzləĢdirir və sonra əlifba siyasətinin gələcəyinə, onun tam qalib çıxacağına
yəqinliklə:
- ―Mən Ģahid tutaram ayı, yıldızı
Ayılacaq yurdumun oğulu, qızı
Oyankı ellərin özbək, qırğızı,
Bu yeni dərgaha yol bulacaqdır‖ – deyir.
―Oyanki ellər‖ deyəndə Əhməd Cavad təkcə özbək, qırğızı deyil, Orta Asiya
türklərini nəzərdə tutur; mahiyyətcə bu da bütün türk dünyasına ehtiva edir. Bu
siyasətə möhkəm inanan mütəfəkkir ―Ayılacaq yurdumun oğulu, qızı‖ deyərək
poetik bir dillə ayı, ulduzu Ģahid çağırır. ―Yeni dərgah‖ bütün türkdilli xalqları
birləĢdirən faktordur, o yolu tapdıran da əlifba birliyidir, əlifba isə ümumi
427
yaxınlaĢma vasitəsidir. Göründüyü kimi, Əhməd Cavad da istər əlifba, istərsə də
digər dil məsələləri ümumtürkçülük dünyagörüĢünün formalaĢmasında mühüm rol
oynayan vasitələrdən biridir.
ƏDƏBĠYYAT

1. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. IV cild. Bakı. ġərq-Qərb. 2007. səh.21.

2. Cəfərov M. Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin bəzi məsələləri haqqında // ―Sənət
yollarında‖ kitabında, s.154-176
3. Hacıyev T. ġeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz. Bakı. Yazıçı 1990. s. 83.
4. Hacıyev T. Yazıçının dili və ideya-bədii təhlil. Bakı. Maarif. 1979
5. Д. Лихачов. Works tarafer.ru\105\1000 77\indeks/ html/
6. Rahim M. Əhməd Cavad // ―Xalqın istəyincə‖ kitabında, Bakı: AzərnəĢr, 1971
411 səh., səh. 60-71
Mənbə
Ə. Cavad. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı: ġərq-Qərb 2005.

SUMMARY
The paper investigates the issues related to mother tongue from the
perspectives of the writers of the Independence Period of Azerbaijan, in particular
Ahmad Javad.
A.Javad was one of those writers who attached special importance to the ethnic
cultural background as well as national values of the nation.
The contribution of A.Javad and other writers to the development of the literary
language through their activities for purity of language and on the alphabet
reforms was very significant.
On phonetical and morphological features of the process of Full
desemantization.

Hacıyeva Nazəndə Sabir qızı

Gəncə Dövlət Universiteti

XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBĠYYATINDA

VƏTƏN VƏ MĠLLƏT ANLAYIġLARI
(CABĠR NOVRUZUN YARADICILIĞI ƏSASINDA)

Ötən əsrin 50-ci illərində Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir mərhələ

baĢladı. Böyük Vətən Müharibəsinin ağrı-acıları və bir az ondan irəli iĢə salınmıĢ
repressiya maĢınının vurduğu yaralar həm fiziki, həm mənəvi mənada insanlarda
ruh düĢkünlüyü yaratmıĢdı. Dünya miqyasında ölüm kabusu kimi səciyyələnən
müstəbid Stalinin vəfatından sonra isə keçmiĢ SSRĠ-nin hər yerində, o cümlədən
428
onun tərkib hissəsi olan Azərbaycanda əsəb gərginlikləri ilə yaĢayan və psixoz
vəziyyətə düĢmüĢ xalqlarda ölmüĢ ruhların oyanıĢı baĢladı. Bu oyanıĢ yeni,
aktual mövzularda bədii əsərlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Bəxtiyar
Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Qabil, Adil Babayev, Nəriman Həsənzadə, Əliağa
Kürçaylı, Əli Kərim, Cabir Novruz, Məmməd Araz, Xəlil Rza, Fikrət Qoca və
baĢqaları müəyyən zaman fərqi ilə ötən əsrin ortalarında, müharibədən sonrakı
quruculuq illərində ədəbiyyata gəldilər. Bu Ģairlərin yaradıcılıq üslubları, ədəbi-
estetik mövqeləri nə qədər fərqli olsa da, onların hamısını bir ümumi ədəbi estetik
amil birləĢdirirdi: mövcud siyasi rejimin baĢqalarından mümkün qədər uzaqlaĢıb,
saf səmimi insani hissləri və intellektual görüĢləri poeziyaya gətirmə. Bu siə təbii
olaraq, yaradıcılıqda istiqamət və keyfiyyət dəyiĢiklikləri meydana çıxardı,
ənənəvi mövzulara yeni baxıĢ formalaĢdırdı, yeni poetik mərhələnin əsası
qoyuldu. Sovet təbliğat maĢını hələ var gücü ilə iĢləsə də, ədəbiyyatda, baĢqa bir
istiqamət, milli-azadlıq duyğularının rüĢeymləri də baĢ qaldırır, Azərbaycan
poeziyasının ―qızıl dövrü‖nün əsası qoyulurdu.. Bəxtiyar Bahabzadənin ―Latın
dili‖ Ģeiri buna bariz misal ola bilər. Latın dilinin timsalında Azərbaycan dilinin o
zamankı vəziyyətini əks etdirən Ģair öz poetik məqsədinə nail olurdu. Milli istiqlal
Ģairimiz Xəlil Rza isə ―Afrikanın səsi‖ Ģeirində əslində Azərbaycanın səsini
ucaldırdı:
Azadlığı istəmirəm
zərrə-zərrə,
qram-qram.
Qolumdakı zəncirləri
Qıram gərək, qıram, qıram!
Azadlığı istəmirəm
Bir həb kimi,
Dərman kimi.
Mən azadlıq istəyirəm
Səma kimi,
Günəş kimi,
Cahan kimi. [10, s.95]
Bu dövrdə poeziya üslubca da yeniləĢməyə can atır, müasir dünya Ģeiri ilə
qaynayıb qarıĢırdı. Bu ab-hava həm də Moskva ədəbi mühitindən gəlirdi. Azər-
baycanın gənc və istedadlı qələm sahiblərindən bir çoxunun bu illərdə Moskvada
M.Qorki adına Ədəbiyyat institutunda təhsil alıb Bakıya qayıtması da yeniləĢmə
prosesini sürətləndirirdi.
Səməd Vurğun poeziyasının vüsəti, Rəsul Rza yenilikçiliyi, Qulu Xəlilov,
Məsud Əlioğlu, Bəkir Nəbiyev, YaĢar Qarayev, Aydın Məmmədov, ġamil
Salmanovun fərqli ədəbi tənqidi məqalələri də bu illərdə yeni Ģeirin forma-
laĢmasında müəyyən rol oynayırdı. Bu illərdə poeziya həyata və cəmiyyətə təzə
rakurs bucağından baxmağa baĢlayırdı. 30-40-cı illərin ―alovlu‖ obrazlarının,
pafosunun yerini yeni poetik düĢüncə nümunələri tuturdu. Ədəbiyyatda təzə
429
keyfiyyət dəyiĢiklikləri meydana gəlirdi. 60-cı illərdə baĢlanan yeni ədəbiyyat
haqqında xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn yazırdı ki, mən cəsarətlə deyə bilərəm ki,
bədii nəsrimizdə də, Ģeirimizdə də biz yeni bir mərhələyə qədəm qoymuĢuq [6, s.
68]. Bu mərhələ haqqında YaĢar Qarayevin ―Ədəbiyyat, tarix və müasirlik, xalq
və bəĢər, vətən, ölkə və planet hələ heç zaman sənət üçün bu qədər ülvi, bütöv və
həyati qovĢaq, qırılmaz qaynaq təĢkil etməmiĢdi‖ – fikri yetərincə maraqlıdır.
Müəllif dediklərinə onu da əlavə edirdi ki, ―ġeirimizin müasirliyi...ictimai məna
və əhəmiyyəti hər Ģeydən əvvəl, cari gerçəkliyin ən aktual mətləb və
problemlərinə həsr olunmuĢ mövzularda özünü göstərir, daha sonra təbiətə və
tarixə uzanan yollarda davam edir. Beləliklə, həm təbiət, həm də tarix məhz
müasirliyin yaddaĢında ―oxunan‖ davamı Ģəklində özünü göstərir‖ [5, s.51]. Eyni
zamanda, tənqidçi Aydın Məmmədovun sözü gedən tarixi mərhələni təhlil etmək
baxımından əsaslandırılmıĢ qənaətləri də çox gərəklidir. Müəllif 50-ci illərin
sonu, 60-cı illərin əvvəllərində baĢ verən hadisələrin çox böyük rezonansı
olduğunu bütün ümumittifaq ədəbiyyatına təsir etdiyini, yeniləĢmənin daxili
təkanını bütün vaxtlarda, bütün zamanlarda olduğu kimi, yenə də ―YatmıĢ
vulkanın oyanması‖ – yəni uzun illər cəmiyyətin həyatını, adamların əxlaq və
düĢüncəsini bütləĢdirilmiĢ ―təkallahlığın‖ – Ģəxsiyyətə pərəstiĢin əsaslı surətdə
tənqidi kimi mühüm ictimai hadisə təĢkil etdiyini əminliklə bildirir.
Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeni poeziya yaranırdı və bu
poeziya təkcə sovet məkanından deyil, dünya ədəbi prosesindən də bəhrələnir və
yenilik düyğuları Azərbaycan Ģeir təfəkkürünə güclü Ģəkildə sirayət edirdi. Bu
illərdə görkəmli Ģair Cabir Novruzun yaradıcılığı öz aktuallığı, həyatı,
gerçəkliyi, cəmiyyətdə baĢ verən sosial, mənəvi prosesləri əks etdirmək, eləcə də
təbiiliyi və özünəməxsusluğu ilə digər Ģairlərdən seçilirdi.
Cabir Novruzun yaradıcılığı insan və onun psixologiyası, arzu və istəyi,
sevgi və nifrəti, onun azadlıq duyğuları haqqında qiymətli poetik xəzinədir. ġair
90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda baĢ verən içtimai-siyasi hadisələrə
güzgü tutub, onları Ģeirlərində araĢdırıb, milli-mənəvi dəyərlərə qarĢı
çıxanları Ģeirlərində damğalamıĢdır. ġairin yaradıcılığı, onun ayrı-ayrı
əsərləri özəlliklə də analara həsr etdiyi Ģeirləri Azərbaycan və dünya
poeziyasında eyni mövzuda yazılan əsərlərlə səsləĢir.
ġairin lirikasında saf məhəbbət, ana yurdun zəngin təbiəti, cəmiyyətin
mənəvi problemləri, müasiri olan insanın psixologiyası, uĢaq dünyası, publisistik
yazılarında Azərbaycan ziyalılarınin və əmək adamlarının həyatı əsas tərənnüm
obyekti olmuĢdur. C.Novruz ənənəvi mövzularda yazdığı əsərlərdə də hadisələrə
tamamilə yeni prizmadan yanaĢırdı. Vətənpərvərlik, milli qürur onun
yaradıcılığının ana xəttini təĢkil edir.
Ötən əsrin ikinci yarısında ədəbiyyata gələn Cabir Novruz klassik
ədəbiyyatı dərindən öyrəndi və öz qüvvətli istedadı ilə sürətlə parlamağa baĢladı,
klassik irsin layiqli varisi oldu. Onun yaradıcılığı, fərdi üslubu
müasirlərininkindən fərqləndi, ədəbi prosesə təsir etdi və onu səciyyələndirdi.
430
ÇoxĢaxəli yaradıcılığa malik olan və fərdi üslubunu yaradan Ģair ana torpağını
böyük bir məhəbbətlə tərənnüm etmiĢ, geniĢ dünyaya bu torpaqdan baxmıĢ,
Azərbaycan ədəbi düĢüncəsi ilə ölkəmizdən uzaqlarda da oxucuların qəlbinə yol
tapa bilmiĢdir.
Cabir Nobruzun bütün yaradıcılığına bir xətt, bir ideya hakimdir: Ġnsana
məhəbbət. Nədən yazırsa-yazsın, onun poeziyasında insan amili həmiĢə öndə
dayanır. O, təkcə yaĢadığı ölkənin insanından deyil, bütün dünyada yaĢayan,
insanın mənəvi-psixoloji problemləri, ağrı-acılarını qələmə alır, azadlıq, məhəbbət
düyğuları onun Ģeirlərinin əsas mayasını təĢkil edir. ġairin ədəbiyyat dünyası
əvvəlcə ―Dünyanın əĢrəfi olan― insandan baĢlayır, sonra xalqa, xalqdan dövlətə və
dövlətçiliyə keçir. Bu keçidlər arasında müdrik Ģair təfəkkürü hadisələrə yaĢadığı
cəmiyyətin adət etdiyindən müəyyən dərəcədə fərqli olan yeni bir tərzdə yanaĢır,
ona yeni bir nəzərlə baxır. Bu fərdilik onun yaradıcılığının əsas qayəsidir.
Hələ yaradıcılığının ilk illərindən Cabir Novruz öz mənəviyyatında
Ģairliyin ağır yükünü dərindən duyur və dərk edir. ġair öz ömrünü gecələrin
əlindən alır, alın tərinə qarıĢdıraraq gələcəyin yollarında məĢələ çevirir və həyat
yolunu, amalını müəyyənləĢdirir. Cabir Novruz insanı çox sevir, necə deyərlər,
sadə insanı öz Ģeirinə gətirir, onun mənəvi-psixoloji aləmini açır. Məsud Vəliyev
1955-ci ildə ―Ġki gənc Ģair‖ məqaləsində yazırdı: Cabirlə Rüfətin (Zəbi oğlunun)
Ģeirlərini düqqətlə nəzərdən keçirəndə aydın olur ki, onlarda zəhmətə, yaradıcılığa
böyük həvəs vardır. Onların qələmə aldıqları mövzular müxtəlif və rəngarəngdir.
Ġstər Cabirin, istərsə də Rüfətin Ģeirlərində xoĢa gələn çəhətlərdən biri real həyati
düyğuların təsviridir. Həyatdan qopub gələn, insanın qəlb həyacanları ilə bağlı
olan hadisələrdən bəhs etdikdə və bu hisslər, düyğular Ģeirə çevrildikdə hər iki
Ģair müvəffəqiyyət qazanır‖ [2].
1957-ci ildə Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat Ġnstitutunu bitirən Ģair
―Bakı‖ qəzetində ədəbi iĢçi vəzifəsində iĢləyir. Daha sonralar müxtəlif illərdə
―Ulduz‖, ―Azərbaycan‖ jurnallarının və ―Ədəbiyyat və incəsənət‖ qəzetinin baĢ
redaktoru vəzifələrində çalıĢır. 1970-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin
katibi seçilən Cabir Novruz bu vəzifədə 25 ildən artıq bir müddətdə
çalıĢır. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Milli Məçlisinə deputat
seçilir. 10 dekabr 1999-cı ildə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən
ona Xalq Ģairi fəxri adı verilir [4].
ġair həyatın mürəkkəbliklərini bütün varlığı ilə dərk edir, bir qəvvas kimi
həyat deyilən dəryanın dibinə enir, hər dəfə də oradan təzə dürr-Ģeir çıxarıb
oxucularını sevindirir. Belə anların birində C.Novruz təbii olaraq hiss edir ki, Ģair
olmaq, doğrudan da, çox çətindir:
Mən istərdim yazdığımı
Bütün aləm əzbərləsin.
Hamı istərdim ki, mənə
Şair desin, şair desin.
Heç qanmırdım mən o zaman,
431
 şair olan
ən qüdrətli ilham ilə
ən dəhşətli əmək ilə
şair olur.
Mən sanırdım şair olan
Elə şair demək ilə
Şair olur.
Eh! Çox şeylər mən istərdim...
Bəzi misralarını misal gətirdiyimiz ―Biz gecələr yaĢayırıq‖ Ģeirindəki ―Biz
Ģairik‖ nidasından sonra bu Ģeiri yazması heç də təəccüblü deyil. Cabir Novruz bu
Ģeiri yazmaqla bir daha Ģairliyini təsdiqləyir, müdrik Ģair sözün qiymətini daha
dərindən qavrayır. Səməd Vurğun da dünya ədəbiyyatına böyük incilər bəxĢ
edəndən sonra yazırdı:
Mən indi bildim ki, xeyli çətinmiş
Dünyanı düşünən bir şair olmaq! [12, s. 78]
Bəs görəsən Ģair nə üçün bu qənəatə gəlmiĢdir? Onu bu qənaətə gətirən
nədir? Əslində, bu sualın cavabı məlumdur: Ģairlər, adətən Ģeirə gənclik həvəsi,
tanınmaq, məĢhurlaĢmaq, Ģöhrət zirvəsinə ucalmaq istəyi ilə gəlirlər və gənclik
illərində daha çox sevgidən, məhəbbətdən yazırlar. YaĢlandıqca, yazmaq,
yaratmaq əzabı artdıqca, həyat və ölüm haqqında fəlsəfi düĢüncələr onların
yaradıcılığında əsas mövzuya çevrilir. S.Vurğun baĢqa bir Ģeirində, hətta:
ġöhrətim quru bir səsdir, a ―dostlar!‖ – deyirdi.
S.Vurğun ədəbi məktəbinin layiqli davamçısı C.Novruz da əbəs yerə
demirdi:
Bir arzum var, ay adamlar,
Qoyun deyim:
Sağlığında qiymət verin insanlara!
Yaxşılara sağlığında yaxşı deyin,
Sağlığında yaman deyin yamanlara.
Bu fikirləri o sənətkarlar deyir ki, artıq onlar müxtəlif zamanların böyük
Ģairlərini öyrənməklə həm də müyyən mənada özlərini, yaĢamağın mənasını kəĢf
edirlər. Səməd Vurğun həyatının sonlarına yaxın bu düyğuları dərindən yaĢamıĢ,
nəticədə dünyanın qlobal problemlərini yaĢayan Ģair olmağın nə qədər ağır
olduğunu etiraf etmiĢdi. Cabir Novruz misal gətirdiyimiz Ģeirində öz və söz
dünyasında demək olar ki, baĢlıca obyekt olan zirvəyə – insana müraciət
etmiĢdir.
Sonra Ģair ilk dəfə onu Ģair adlandıran adamı axtarır. Bu axtarıĢ da çox
maraqlıdır. Heç kəs bu dünyada əvvəlcə özü-özünə Ģair demir:
Bu həyatda ən birinci
Məni şair çağıranı
Gəzirəm mən.
Düşünürəm nəçi idi
432
 Kim idi o, nəyimdi o?
Düşünürəm bəlkə elə
Bəxtimdi, taleyimdi o? [7, s. 41]
Bu Ģeirdən də göründüyü kimi adam kiminsə onu Ģair adlandırması ilə
Ģair olmur, tale, bəxt, içindəki siqlət, alnındakı yazı insanı Ģair edir. Ömür keçir,
poeziya meydanlarında Ģair yeni Ģeirlərini oxuyur, xalqdan fikir, rəy istəyir.
Nəyin düz olub-olmadığını soruĢur. Bu illərdə o dərk edir ki, poeziyanın
istiqamətini dəqiq müəyyənləĢdirən xalqdır, bu yolda xalqdan gözəl və etibarlı
meyar yoxdur.
Belinski belə hesab edirdi ki, ―Ədəbiyyat həyatın güzgüsüdür‖. Bu
missiyaya Cabir Novruz həmiĢə əməl edirdi. Onün bütün mövzuları həyatın
özündən gəlirdi. Bu, sadəcə köçürmə deyildi. Həyat həqiqətlərinin Ģair
təxəyyülündə canlanıb yeni bir biçimdə doğulması idi.
Anar ―ġair ləyaqəti‖ adlı məqaləsində yazır: ―Cabir Novruzu qırx ildən
artıq bir müddətdə tanıyır, ictimai və ədəbi məclislərdə davranıĢlarını, rəftarını
izləyir, müĢahidə edirəm. Bu qırx ildə sakit, təlatümsüz vaxtlarda da, sürətlə
dəyiĢən, püskürən, çalxalanan dövrlərdə də Cabirin həm Ģair, həm də insan kimi
bütün sınaqlardan ləyaqətlə, dəyanətlə, həmiĢə abrını, vüqarını saxlayaraq
çıxdığının Ģahidiyəm‖ [1, s.7]. Dövrü mətbuatda istər Cabir Novruzun özü
haqqında, istərsə də onun yaradıcılığı haqqında ədəbiyyat və sənət adamları
tərəfindən deyilmiĢ bu fikirlər Ģairin həyatı boyu sözünün üstündə möhkəm
duran, bütöv bir Ģəxsiyyət olmsından xəbər verir. ġairdə istedad, Ģəxsiyyət və
yaradıcılıq zəhməti birləĢəndə poeziya yaranır. ġəxsiyyəti olmayanın böyük
poeziyası yoxdur. ġəxsiyyət poeziyanı Ģərtləndirən, onu yaradan və yaĢadan əsas
amildir. Bu amil Cabir Novruzun da yaradıcılıq manerasında aydın görünür. Onun
Ģəxsiyyəti ilə həmahəng olan yaradıcılıq aləminin xəritəsi olduqca geniĢdir. Bu
ədəbi xəritə Azəribaycanın coğrafiyası ilə məhdudlaĢmır. Bu poeziyanın üfüqləri
daha geniĢ və möhtəĢəmdir. Dəmir qapı Dərbənddən baĢlayan, Zəngəzurda,
Təbrizdə, Qarabağda, Borçalıda, Ərdəbildə, Qərbi Azərbaycanda yekunlaĢan bir
ədəbi xəritədir. Həmin xəritə bununla da bitmir. Harada Turk oğlu yaĢayırsa,
harada azadlıq haqqında nəğmə varsa, harada göz yaĢı, xoĢbəxt bir sevgi varsa,
oranı da əhatə edir. ―Yuxumda o taya keçdim bu gecə‖ Ģeirinə diqqət yetirək:
Yuxumda o taya keçdim bu gecə,
Sandım ki, sevincim göylərə təndir.
Yuxumda o taya keçdim bu gecə,
Gördüm ki, sərhədlər pərən-pərəndir. [9, s. 45]
Bütün Ģairlərimiz kimi Cabir Novruzu da Təbriz həsrəti göynətmiĢdir.
Gündüzlər o taya keçə bilməyən Ģair yuxularında o taya adlayır. Sinəsi od
püskürən bir həsrətin qorxusundan dirəklər pərən-pərən düĢür və lovğalıqdan əl
çəkib yetim kimi büzüĢürlər. Yuxusunda da olsa Təbrizi, Ərdəbili, Zəncanı,
ġəhriyarı, Səhəndi görən Ģairin könlü bu gen dünyaya sığıĢmır. Beləliklə, Cabir
Novruzun Cənubi Azərbaycana həsr olunmuĢ Ģeirləri də əbədi və əzəli
433
həsrətimizin baĢ alıb gedən qatarına qoĢulur.
Xalq Ģairi Bəxtiyar Vahabzadənin hələ 50-ci illərdə yazıb əyalət qəzeti
olan ―ġəki fəhləsi‖ndə çap etdirdiyi ―Gülüstan‖ poeması Cabir Novruzun da
cənub həsrətinin tərcümanı idi. Bu poemaya görə Ģairi nə qədər incitmiĢdilər!
Böyük Azərbaycanlı Heydər Əliyevin müdrikliyi və sarsılmaz milli mövqeyi o
vaxt B.Vahabzadəni sovet represiyasından xilas etmiĢdi.
Bu ağrılı misralar B.Vahabzadəyə məxsusdur:
Yarım bu tayda qaldı
Yarım o tayda qaldı.
Toyum bu tayda oldu,
Yarım o tayda qaldı.
Xalq Ģairi, əslən Cənubi Azərbaycandan olan Söhrab Tahir də bu həsrət
qatarına öz odlu nəfəsini, Təbriz harayını sənətkarlıq baxımından uğurla qoĢa
bilmiĢdir:
İki bölünməkdən elə qorxmuşam –
Çöpü də ikiyə bölmərəm daha. [11, s.55]
Beləliklə də C.Novruzun qələm yoldaĢları arasında elə bir Azərbaycan
Ģairi yox idi ki, Təbrizə Ģeir həsr eləməsin, bu alovda yanıb, bu odda biĢməsin.
Bu Ģeirlər içərisində Cabirin cənub Ģeirləri məna və sanbalca xüsusi bir mərhələ
təĢkil edir. ―Kür Araza qovuĢur‖, ―Azərbaycan― poemalarında və bir sıra
Ģeirlərində, publisistik yazılarında Ģair Cənubi Azərbaycan mövzuzuna dönə-dönə
müraciət edir. Bu həsrəti, bu yanğını uğurlu poetik sözə çevirir. Bir məsələni də
qeyd etmək yerinə düĢər; 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərinə qədər
mətbuatda və televiziyada Cənubdan söz düĢəndə Ġran Azərbaycanı deyirdilər,
―Cənubu Azərbaycan‖ ifadəsini iĢlətməyə ciddi qadağa qoyulmuĢdu. 80-cı illərin
əvvəllərində Azərbaycan Yazıçılarının qurultayında yüksək səviyyədə ilk dəfə
olaraq Heydər Əliyev ―Cənubi Azərbaycan‖ ifadəsini mötəbər tribunadan dedi.
Elə o vaxtdan təfəkkürümüzə, dilimizə və Ģeirimizə yeni bir iĢıq saçıldı. Cənubi
Azərbaycan mövzusunda yazılan əsərlər yanlıĢ bir yarlıqdan xilas oldu. Cabir
Novruzu da bu çox vacib mövzuda yeni Ģeirlər yazmağa ruhlandırdı.
Cabir Novruzun ―Bir dünyam var‖ kitabı barədə yazılmıĢ bir rəydə onun
fərdi bədii üslubundan bəhs edilərkən doğru göstərilir ki, bu Ģair üslubunun
təzəliyi, yazı tərzinin Ģirinlik və özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Yaradıcılığında
bədii ümumiləĢdirmə və axtarıĢlara geniĢ yer verən sənətkar kimi oxucunun
hörmət və məhəbbətini qazanır. Cabir Novruz həmiĢə sadə əmək adamlarından
yazır, maddi və mənəvi nemət yaradanların sevinc və fərəhi, fikir və xəyal
dünyası ilə yaĢayır‖ [3, s.78]. Doğrudan da belədir, Ģairin bütün məramı,
düyğuları xalqla bağlıdır, o xalqından bir an ayrı yaĢaya bilmir, onunla nəfəs alır,
onsuz düĢünə bilmir, Ģeir yazmır. Cabir Novruz özü də bunu təsdiqləyir və onun
dediklərini yaradıcılığının məramnaməsi kimi qəbul etmək olar: ―Ədəbiyyatın ən
böyük meyarı xalqın həyatıdır. Söz ustaları xalq həyatına nə qədər nüfuz etsələr,
müasirlərimizin daxili aləmini nə qədər dərindən açıb göstərsələr, ədəbiyyatımız
434
bir o qədər Ģöhrətlənər. Yalnız kütlə ilə bağlı olan, milyonların ürəyindən xəbər
verən bədii əsərlər, dövrün, zamanın pasportunu alır, nəsillərdən-nəsillərə yadıgar
qalır‖ [8].

ƏDƏBĠYYAT

1. Anar. ġair ləyaqəti //Ədəbiyyat və incəsənət, 1998, 24 aprel.

2. Əlioğlu Məsud. Ġki gənc Ģair (Rüfət Axundov və Cabir Novruzun yara-
dıcılığı haqqında) // Ədəbiyyat və incəsənət, 1955, 27 avqust.
3. Hacıyev Abbas. Yazıçı Ģəxsiyyəti və bədii qanunaüyğunluq. Bakı: Yazıçı,
1986
4. Xəlilzadə Flora. Elin, xalqın Ģairi Cabir Novruz («Xalq Ģairi» adı alması
münasibəti ilə) //Azərbaycan, 1999, 31 dekabr.
5. Qarayev YaĢar. Poeziya və nəsr. Bakı: Yazıçı, 1979
6. Mehdi Hüseyn. SeçilmiĢ əsərləri: 3 cilddə. III c. AbĢeron. Bakı: AzərnəĢr.
1955
7. Novruz Cabir. Adi həqiqətlər: ġeirlər və poemalar /Red.: Ġ.Tapdıq. Bakı:
Gənclik, 1969
8. Novruz Cabir. Yeni zirvələrə doğru (Azərbaycan yazıçılarının VI
qurultayı qarĢısında) //Ədəbiyyat və incəsənət, 1976, 22 may.
9. Novruz Cabir. Ulu dünya, heyifsən: ġeirlər və poemalar. Bakı: Yazıçı,
1987
10. Rza Xəlil Ulutürk. SeçilmiĢ əsərləri: 2 cilddə, II c. Bakı: ġərq-Qərb, 2005
11. Söhrab Tahir. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı: ġərq-Qərb, 2005
12. Vurğun Səməd. SeçilmiĢ əsərləri: 7 cilddə. IV c., Bakı: Elm, 1988

SUMMARY
The article devoted to investigation one of the main foundations –
patriotism and nationalism which consist the literary activity of Jabir Novruz.
The subject in the literary activity of Jabir Novruz researching by direction of
heritage and inheritance and playing the main role in the activity of our
modern poets. The subject which consist the main foundation of the activity of
the poet is engraving his name to the history of the Azerbaijan literature.

435
 Hacıyeva Nərgiz Musa qızı
AMEA Dilçilik İnstitutu

AZƏRBAYCAN DĠLĠNDƏ PARONĠM FRAZEOLOGĠZMLƏR

Mühüm dil faktlarından olan paronimiya Azərbaycan dilçiliyində

müəyyən qədər tədqiq olunmuĢ sahə hesab edilə bilər. Bu sahədə A.Qurbanovun
[1; 315-318], H.Həsənovun [2], A.Ələkbərov və B.Aslanovun [3; 243-244],
Ə.Əfəndizadənin [4] tədqiqatları var.
Lakin leksik vahidlərdə özünü göstərən paronimlik frazeoloji
birləĢmələrdə də təzahür edir. Təbii ki, frazeoloji birləĢmələrdə təzahür edən bu
dil hadisəsi onların tərkibindəki leksik vahidlərlə əlaqədardır. Bununla belə,
frazeoloji birləĢmələrdə paronimlik sözlərin paronimliyindən fərqli xüsusiyyətlərə
malikdir. Bunların öyrənilməsi digər dil hadisələrinin açıqlanmasında rol oynaya
bilər. Dildə müəyyən semantik-qrammatik özəlliklərlə səciyyələnən bu hadisə
dünya dilçiliyində tədqiq olunsa da, Azərbaycan dilçiliyində diqqətdən kənarda
qalmıĢdır. Frazeoloji paronimlər xüsusilə Azərbaycan dilində danıĢmayanlar üçün
aktuallıq kəsb edir. Rus dilinin frazeoloji paronimlər lüğəti hazırlanmıĢdır; bu
lüğət rus dilinin frazeoloji birləĢmələrinin iĢlədilməsində səhvlərə yol verməmək
üçün xarici vətəndaĢlara kömək məqsədilə izahlı Ģəkildə verilmiĢdir. Belə bir
lüğətin Azərbaycan dilində də hazırlanması mühüm məsələlərdəndir.
Paronimlər səslənməsinə və qismən morfem tərkibinə görə ya səhvən, ya
da qəsdən söz oyunu (kalambur) kimi iĢlənən sözlərdir [5; 214].
Frazeoloji paronimlərdən danıĢarkən demək olmaz ki, bunlar uyğun
frazeologizmlər olub ―səhvən biri digərinin yerində iĢlənir‖, belə ki, bu bənzərlik
onların iĢlənməsində çətinlik yaradır [6; 350]. Bu frazeoloji paronim cütlüklər
semantik əsasa görə yox, ifadələrin səs uyğunluğuna görə müəyyən olunur. Onlar
formasına görə korrelyativdir ki, bu da onları xarici tərəfdən fərqləndirir. Bu
fərqlər Azərbaycan dilində danıĢmayanların və bu frazeologizmləri fərqləndirə
bilməyənlərin təfəkküründə ayrılmır və bir-biri ilə assosiasiya yaradır.
Frazeologizmlər sinonimlik və variantlılığa malikdir. Sinonimliklə
variantlıq məsələsini fərqləndirərkən Məmmədova K. qeyd edir ki, ifadələrində
ümumi komponentləri olan frazeologizmlər və ümumi komponentə malik
olmayan frazeologizmlər variantlıq təĢkil edir. Bu onunla izah olunur ki,
sinonimliklə variantlılıq arasında ümumi xüsusiyyətlər var [7; 8].
Sinonimlik və variantlılıq arasında mübahisələr hələ də davam edir.
Paronimlərin də sinonimlik təĢkil etdiyi faktı danılmazdır. Paronimlərin
sinonimliyi üslubi layda özünü göstərir və leksik sinonimlərdən fərqli səciyyəyə
malikdir.
Fransız dilində paronimləri tədqiq edərkən A.N.Kuznetsova yazır:
―Sinonim paronimlər – elə sözlərdir ki, potensial Ģəkildə həm sinonimlər, həm də
paronimlər Ģəklində çıxıĢ edə bilər, lakin eyni zamanda yox, potensial
436
növbələnmə qaydasında: dilin bədii normasında bunlar sinonimlər, qeyri-bədii
normada paronimlərdir [8; 10].
Sinonim paronimlərin üslubi və semantik növləri haqqında dilçilikdə
məlumatlar vardır. Ümumiyyətlə, frazeoloji paronimlərdə də sinonimlik hadisəsi
özünü göstərir.
Frazeologizmlərə sinonimliklə yanaĢı variantlılıq da xasdır.
Frazeologizmlərdə variantlaĢma məsələsinə toxunan Ç.Qurbanov yazır ki,
―frazeloji variantlar altında leksik tərkibinə görə müəyyən qədər fərqlənən, eyni
mənbədən Ģaxələnmə nəticəsində yaranan, eyni frazeoloji vahidin forma və
strukturunun dəyiĢməsi nəticəsində meydana çıxan, çox halda üslubi və
emosional-ekspressiv çalarları ilə, mənalarının kəmiyyət və keyfiyyəti ilə
fərqlənən, habelə konstruktiv əhatəyə malik və hissəli Ģəkildə iĢlənən ümumi
məzmun assosiasiyasına, eyni valentliyə və yalnız konkret situasiyalarda iĢtirak
edən və distribusiyaya malik sözlər baĢa düĢülür [9; 11].
Ġngilis dili frazeoloji sinonimlərində tamamilə müxtəlif leksik tərkibə
malik və semantik cəhətdən yaxın komponentlər iĢtirak edən frazeologizmlərə
ayrılır [10; 11]. Qeyd etmək lazımdır ki, leksik vahidə yaxınlıq baxımından
frazeoloji birləĢmələrdə də sinonimlik kimi variantlılıq da özünü göstərir və
bunların hər ikisi üslubi funksiya daĢıyır, mətni xarakterə malik olur. Frazeoloji
sinonimlərdə də emosional ekspressiv çalarlar müĢahidə olunur. Bu onunla
əlaqədardır ki, frazeoloji vahidlər real gerçəklik hadisələrini neytral məntiqi
formada yox, obrazlı, emosional, ekspressiv formada təqdim edir [11; 101-108].
Frazeologizmlərdə sinonimlik və variantlılıq üslubi faktor olsa da, bunlar
dil faktları ilə reallaĢır. Xüsusilə felin növ kateqoriyası variant təĢkil edən
frazeologizmlərdə ifadənin ümumi məzmunu qaldığı kimi, forması da az dəyiĢir,
bu zaman da komponentlərdə qrammatik, ya da funksional Ģəkilçilər müəyyən
qrammatik –funksional çalar yaradır ki, bu da çox halda emosional-ekspressiv
məzmunun meydana çıxması ilə nəticələnir.
Bu zaman birinci komponent olduğu formada qaldığı kimi, dəyiĢə də bilər.
Məsələn: acığı tutmaq – acığını tutdurmaq, aĢ biĢirmək – aĢını biĢirmək; ağlı
azmaq – ağlını azdırmaq; adı batmaq – adını batırmaq: kefi açılma – kefini açmaq;
yoldan çıxarmaq, yoldan çıxmaq; baĢa minmək – baĢa mindirmək; baĢdan
çıxmaq – baĢdan çıxarmaq; birçəyi ağarmaq – birçəyin ağartmaq; qulağına çatmaq
– qulağına çatdırmaq və s.
Misallardan göründüyü kimi, qarĢı-qarĢıya verilmiĢ bu frazeologizmlər
ayrı-ayrı leksik məzmun daĢıyan ifadələr deyil; onlarda müəyyən qrammatik-
üslubi dəyiĢmələr özünü göstərir ki, bu da semantik ayrılma yaratmır.
Sözsüz ki, verdiyimiz nümunələrin özünü paronim hesab etmək olmaz.
Paronimlik təsadüfi dil faktı olub, səslərə əsaslanır və semantik fərqlə müĢayiət
olunur; Ģəkilçi isə dilin qrammatik tərəfi ilə bağlı olub, qrammatik münasibətləri
formalaĢdırır. Bəzi dilçilər paronimlərdə variantlılıq məsələsini qəbul etmirlər
[12; 52-54].
437
 Qeyd edək ki, dilimizdə əsasən iki sözdən ibarət frazeoloji paronimlərdə
sinonimlik müĢahidə olunur. Belə paronimlərdə komponentlərdən biri o birindən
müəyyən səs fərqi ilə ayrılır, lakin semantik cəhətdən bu frazeoloji cütlüklərdə
fərqli-fərqli halları görmək mümkündür. Belə ki, bəzi cütlüklər mənaca bir-birinə
yaxın olur. Bu isə səscə dəyiĢən sözlərin bir-birinə nə qədər yaxın olması ilə
bağlıdır. Məsələn: ağırlıq salmaq – ağırlıq satmaq; ağzına almaq – ağzına atmaq;
ağzına gəlmək – ağlına gəlmək; ağzına təpmək – ağzına tökmək; ağlını almaq –
ağlı azmaq; abrını atmaq – abrını almaq; baĢını yozmaq – baĢını yormaq; baĢı
qarıĢmaq – baĢı qızıĢmaq; ad qoymaq – ad qoĢmaq və s. Bu frazeoloji cütlüklərdə
komponentin birində səsfərqləĢməsi təbii proses olmasa da, bu komponentlər hətta
bir-biri ilə sinonimlik münasibətdə olmasa da, frazeologizmlərin özü bir-biri ilə
yaxın mənalar ifadə edir.
Frazeoloji birləĢmələrin paronimliyi müxtəlif formalarda təzahür edir. Bu
formalar sözdəki fonetik dəyiĢmədən tutmuĢ birləĢmədəki sözlərin miqdarına
qədər olan fərqləri özündə ehtiva edir.
a) Frazeoloji birləĢmələrin bəzilərində birinci komponentlər bir-biri ilə
paronimlik təĢkil etdiyindən birləĢmələr özləri də paronim münasibətdə olur.
Məsələn: ağlına gəlmək – ağzına gəlmək, dilə gəlmək – dinə gəlmək, can almaq –
yan almaq, sözə gəlmək – gözə gəlmək.
Bu paronim frazeologizmlərdən bir hissəsi hətta sinonimlik münasibətdə
olur və biri digərinin yerində iĢlənə bilir. ―Ağlına gəlmək – ağzına gəlmək‖
frazeologizmləri bir-birini əvəz edə bilir. Düzdür, bunlar eyni mənaya malik deyil,
lakin onlar mətndə hətta eyni anlamda iĢlədilirlər: ağzına gələni danıĢır – ağlına
gələni danıĢır. Verdiyimiz digər paronim frazeologizmlər təsadüfi yaxın olan
birləĢmələrdir, ona görə də onların bir-birini əvəzlənməsindən söhbət gedə
bilməz.
b) Paronim frazeoloji birləĢmələrin çox hissəsində ikinci komponent bir
səsə görə bir-birindən fərqlənir. Bu paronimlərin bəziləri semantik baxımdan bir-
birinə yaxın olur, hətta bir-birini əvəzləyə bilir: ürəyi keçmək – ürəyi getmək,
baĢından atmaq – baĢından açmaq, ad qoymaq – ad qoĢmaq, cana doymaq – cana
dolmaq və s.
Bu paronim frazeologizmlərin digər qismində paronimlikdə semantik
yaxınlıq olmur; onlardakı paronimlik münasibət sırf təsadüfi xarakter daĢıyır.
Bunlar özləri də sair və samit fərqləĢməsinə görə iki qrupa ayrılır:
1) ikinci komponentdə sait fərqləĢməsi özünü göstərir. Qeyd edək ki, bu
cür paronimlər nisbətən azlıq təĢkil edir. Fikrimizcə, bunun səbəbi sait səslərin
azlığı ilə izah olunmalıdır. Məsələn: baĢına çəkmək – baĢına çökmək, baĢ vermək
– baĢ vurmaq, ürəyini vermək – ürəyini vurmaq, üz vermək – üz vurmaq və s.
2) Digər qrup frazeologizmlərdə ikinci komponentdə samit fərqləĢməsi
olur. Bu tip paronim frazeologizmlər dildə daha çox üstünlük təĢkil edir, müxtəlif
səciyyələrə malik olur. Bunların bəzilərində fərqlənən səslərin hər ikisi eynicinsli,
yəni ya kar, ya da cingiltili samit olur. Bu zaman onların yaxınlığı səslənmə
438
cəhətdən daha güclü olur. Məsələn: baĢına dönmək – baĢına döymək, ayaq atmaq
– ayaq açmaq, baĢını yormaq- baĢını yozmaq, baĢdan keçmək – baĢdan getmək,
ürəyi dolmaq – ürəyi donmaq, üstünü açmaq – üstünü atmaq, əl atmaq - əl açmaq,
söz açmaq – söz atmaq.
Digər frazeoloji paronimlərdə səsfərqləĢməsi kar və cingiltili samit
qarĢıdurması səviyyəsində olur ki, onların səslənməsində fərq daha çox olur.
Məsələn: çörək kəsmək – çörək gəzmək, baĢ qoĢmaq – baĢ qoymaq, könlünü
almaq – könlünü açmaq, əli yanmaq - əli yatmaq, iĢ almaq – iĢ açmaq, ürəyi
yanmaq - ürəyi yatmaq, söz qoymaq – söz qoĢmaq, abrını almaq – abrını atmaq,
ayaq açmaq – ayaq almaq, ürəyini almaq – ürəyini açmaq, can almaq – can atmaq,
baĢını saxlamaq – baĢını sallamaq, ürəyini qırmaq – ürəyini qısmaq, oda yanmaq
– oda yaxmaq və s.
Bəzi frazeoloji paronimlərdə isə hər iki hal – eyni zamanda həm birinci,
həm də ikinci bölgüyə aid faktlar özünü göstərir. Məsələn: söz almaq – söz atmaq,
baĢ almaq – baĢ atmaq – baĢ açmaq, üstünü almaq – üstünü açmaq – üstünü
atmaq.
Göründüyü kimi, bu frazeoloji paronimlərin ikinci komponentləri müvafiq
olaraq eyni sözdən ibarətdirsə, birinci komponentləri fərqli leksik vahidlərdir.
Azərbaycan dilində frazeologizmlərdən düzələn paronim cütlüklərdən biri
mürəkkəb söz təĢkil edərək defislə yazılır və variantlıq təĢkil edir. Həmin
frazeologizmlərdə birinci komponent adətən müxtəlif qrammatik formalarda
təkrardan ibarət olur: arxa vermək – arxa-arxaya vermək, dəridən çıxmaq –
dəridən-qabıqdan çıxmaq, baĢ vermək – baĢ-baĢa vermək, baĢını daĢa vurmaq –
baĢını daĢdan-daĢa vurmaq, sözə gəlmək – söz-sözə gəlmək, qanad vermək –
qanad-qanada vermək, yekəxana danıĢmaq – yekə-yekə danıĢmaq, söz düĢmək –
söz düĢdü-düĢmədi və s.
Bu tipdən olan bəzi frazeoloji paronimlərdə mürəkkəb komponentin
tərəfləri eyni sözlərin təkrarlanmasından yox, yaxın mənalı sözlərin
birləĢməsindən ibarət olur. Bu da emosional-ekspressiv məzmunun güclənməsinə
təsir edir. Məsələn: abırdan salmaq – abırdan-həyadan salmaq, səsə salmaq – səsə-
küyə salmaq, əl açmaq - əl-qol açmaq, əldən düĢmək - əldən-dildən düĢmək, əldən
salmaq - əldən-ayaqdan salmaq, dil açmaq – dil-ağız açmaq. Sinonim frazeoloji
paronimlərin bəziləri ―kimi‖ müqayisə qoĢması ilə iĢlənir: ürəyi soyumaq – ürəyi
soğan qabığı kimi soyulmaq, baĢını əkmək – baĢını it baĢı kimi əzmək, canına
yayılmaq – canına yağ kimi yayılmaq və s.
Frazeoloji paronimlərin bir hissəsi leksik cəhətdən bərabər olmayanlardır.
Bunlar özləri də iki yerə bölünür.
a) Leksemlərin miqdarı ilə fərqlənənlər: könlünü ələ almaq – könlünü
almaq, qulağı dolmaq – qulağı dörd olmaq, qaranı seçmək – qaranı ağdan seçmək,
boğazı gəlmək – canı-boğaza gəlmək, araya salmaq – araya söz salmaq, ağzını
büzmək – boza vermək, ağlı getmək – ağlı özünə getmək və s.

439
 Misallardan göründüyü kimi, belə paronim frazeologizmlərdə semantik
yaxınlıq yoxdur, müxtəlif mənalar ifadə olunur. OxĢar səslənsələr də, lüğətlərdə
mənaları müxtəlif cür izah olunur.
b) Leksemlərin miqdarı ilə fərqlənməyən paronim frazeologizmlər: dilinin
altına qənd qoymaq – dilinin altına dil qoymaq, beynindən alov çıxmaq –
beynindən vurub çıxarmaq, ağız-burnunu əymək – ağız-burnunu əziĢdirmək,
özünü dilə-diĢə salmaq – özünü dağa-daĢa salmaq, özünü iĢə salmaq – özünü iĢə
soxmaq, özünü gözə soxmaq – özünü oda soxmaq, adı dilindən düĢməmək – adı
dillərə düĢmək, baĢını ağartmaq – baĢını ağrıtmaq.
Paronim frazeologizmlər öz aralarında sinonimlik təĢkil etdiyi kimi,
antonim məna əlaqələrinə də malik olur. Paronimlərin antonimlik təĢkil etdiyini
göstərən L.B.Balaxonskaya yazır ki, ―Nitq situasiyası Ģəraitində paronimlər
kontekst sinonimlər təĢkil edərək ya yaxınlaĢa bilir, ya da kontekst antonim
cütlüklər yaradaraq bir-birinə əkslik təĢkil edir‖ [13; 99-101]. Eyni halı frazeoloji
paronimlərdə görmək olar. Bir qayda olaraq paronim sözlərin ümumi semləri
nüvədə yox, semantik quruluĢun periferiyasında qoyularaq sözlərin fonetik
oxĢarlığının təsiri ilə aktuallaĢır, nəticədə də bu sözləri qarĢılaĢdırmaq mümkün
olur. Daha az elə paronimlərin qarĢılaĢdırılmasına təsadüf olunur ki, onların
semantik quruluĢunda heç bir uyğun semalar yoxdur, lakin onlar müəyyən mətnlə
və həmin sözlərin səs oxĢarlığı ilə verilə bilir.
Paronim attraksiyaların funksiyalarını qeyd edən P.Tkaçenko bura
qarĢılaĢdırma, müqayisə və dəqiqləĢdirməni aid edir [14; 93-95].
QarĢılaĢdırılan frazeoloji paronimlərə bunları aid etmək olar: baĢına
dönmək – baĢına döymək, qanı qaralmaq – qanı qaynamaq, quĢu qonmaq – quĢ
qovmaq, ağzını qızıĢdırmaq – ağzını qıfıllamaq, bəxti yar olmaq – bəxti yatmaq,
iĢin içindən iĢ çıxmaq – iĢin içindən çıxmaq, yer eləmək – yer ilə bir eləmək, göz
üstə saxlamaq – gözdən salmaq, can atmaq – can almaq, ağzından vurmaq –
ağzına söz vermək, əl uzatmaq - əl üzmək, yaxası ələ keçmək – yaxasından əl
çəkmək və s.
Frazeologiyada paronimiya leksikaya nisbətən az təsadüf olunan dil
hadisəsidir. Paronim frazeologizmlərin ayrılması məsələsi birdilli frazeoloji
lüğətlər üçün də əhəmiyyətlidir. Lüğətlərdə belə frazeologizmlərin iĢlənməsində
frazeoqrafik prinsipdən istifadə olunmalıdır. Ġkidilli lüğətlərdə paronim
frazeologizmlərin ayrılması xarici dildə danıĢanların tələffüzünə, səslərin
ayrılmasına yardım edir. Paronimlər frazeologizmlərin iĢlənməsinə mane olmur,
belə ki, mətn yaxın səsli frazeologizmlərin qarıĢdırılmasına imkan vermir.

SUMMARY
The phrazeological units becomes in paronymic attitude as the lexical
Units. As a rule Sound differentiation exits in one of the components of the
paronymic phrazeological units.

440
 Phrazeological paronyms differ from one-another both their structural
peculiarities and their semantics.

ƏDƏBĠYYAT
1. A.Qurbanov. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. B., Maarif, 1985, s. 408.
2. H.Həsənov. Azərbaycan dilinin paronimiya və paronimaziya lüğəti. B.,
Maarif, 1991, s.105 ; H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. B.,
1988, s. 99; H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. B., BDU
nəĢr; 2001 s. 399.
3. А.Алекперов, В.Асланов. Паронимические соотношения
непроизводных глагольных основ в азербайджанском языке. В кн.
«Советская тюркология и развитие тюркских языков». Алма-Ата,
1976, с. 243-244.
4. Ə.Əfəndizadə. YazılıĢı çətin sözlər və onların öyrənilməsi yolları. B.,
AzərtədrisnəĢr, 1964, s. 60.
5. M.Ġ.Adilov, Z.N.Verdiyeva, F.M.Ağayeva. Ġzahlı dilçilik terminləri.
Maarif, 1989, s. 364.
6. Е.Г.Багатурова. Паронимия в сфере фразеологии. (Применительно к
фразеологическому словарю) с. 350-358. Вопросы семантики
фразеологических единиц. Новгород, часть I, 1971.
7. Мамедова К.А. Фразеологическая синонимия в современном
азербайджанском литературном языке. АР, канд. дис., В., 1983, с. 23.
8. Кузнецова И.Н. Паронимия в современном французском языке. АР,
канд. дис., Изд. Московского Университета, 1977, с. 26.
9. Ч.Г.Курбанов. Диапазон лексических вариантов во фразеологии (на
материале современного немецкого и азербайджанского языков. АР.
канд. дис., Тбилиси, 1980, с. 24,
10. Н.Л.Каменецкайте. Характер синонимии глагольных
фразеологических единиц современного английского языка. АР, канд.
дис.,1960, М., с. 25.
11. В.И.Зимин. Синонимия слов и фразеологических единиц в
современном русском языке. Лексико-фразеологические связи в
литературном русском языке и народных говорах. Курск, 1984, с.150,
(с.101-108).
12. Н.П.Колесников. Паронимы в современном русском языке. Русский
язык в школе. 1961, № 3, Учпедгиз, с. 52-54.
13. Балахонская Л.В. Паронимические аттрактанты с антонимическими
отношениями компонентов как фоносемантическое средство в поэзии
А.Вознесенского, с. 99-101. Проблемы фоносемантики. М.,
Пензенский Государственный Педагогический Институт им.
В.Г.Белинского, 1989.

441
 14. Ткаченко Л.П. Об одном из фоносемантических и
фоностилистических проявлений паронимической аттракции.
Проблемы фоносемантики. М., Пензенский Государственный
Педагогический Институт им. В.Г.Белинского, 1989, с. 93-95.

Hacızadə A.Y.
Bakı Slavyan Universiteti

AZƏRBAYCAN VƏ ĠNGĠLĠS DĠLLƏRĠNDƏ ġƏXSSĠZLĠK

KATEQORĠYASĠ VƏ ONUN TƏZAHÜR FORMALARI

Son illər Respublikamızda aparılan tədqiqatların diqqət mərkəzində

tipologiyanın müxtəlif dil səviyyələrində təhlili məsələləri dayanır. Dillərin tipoloci
xarakteristikası tutuĢdurma metodunun köməyilə müəyyənləĢir. Burada bir dildən
digərinə dil vahidinin tərcümə qanunauyğunluqları da dəqiqləĢir. Tipoloci tədqiqatlar
nəticəsində müxtəlifsistemli dillər arasında izomorfizmlər və allomorfizmlər
müəyyənləĢdirilir.
Bu cəhətdən iki müxtəlifsistemli dilin – ingilis və Azərbaycan dilinin
qarĢılıqlı əlaqələrini öyrənmək məqaləmizin əsasını təĢkil edir.
Müasir Azərbaycan dilində, o cümlədən türk dillərində Ģəxssizlik kateqoriyası
və onun ifadə vasitələri ayrıca araĢdırma mövzusu olmamıĢdır. Onun funksional
xüsusiyyətləri yalnız təktərkibli cümlənin tərkib hissəsi kimi öyrənilmiĢdir (2; 3).
Bəzən Ģəxssizliyin spesifikasından danıĢılarkən belə cümlələrdə hərəkətin
icraçıdan ayrılmıĢ halda, kortəbii baĢ verən hadisə kimi ifadə olunduğu təsvir
edilir, əlamət – əlamətin daĢıyıcısından əlaqəsiz təsəvvür edilir. Bu fikir məntiqi
cəhətdən düzgün deyil, ona görə ki, hərəkətin subyekti, əlamətin daĢıyıcısı
olmadan hərəkət və əlamət necə baĢ verə, reallaĢa bilər? Əslində, bu cür
cümlələrdə predikativlik yolu ilə hərəkət onun icraçısı ilə, əlamət onun daĢıyıcısı
ilə birlikdə ifadə olunur.
Türk dillərində Ģəxssizlik və onun təzahürü öz xarakterinə görə flektiv
dillərdən seçilir. Məsələn, alman və rus dillərində, həmçinin ingilis dilində
Ģəxssizlik kateqoriyasının ifadə vasitəsi Ģəxssiz fellərdir. Türk dillərində isə belə
fellər yoxdur.
Türk dillərinin materialları əsasında yazılmıĢ araĢdırmalarda Ģəxssizliyin
qrammatik ifadəsində elə bir fərqin olmadığı nəzərə çatdırılır. Bu da həmin dillərin
eyni bir sintaktik sistemə malik olmasından irəli gəlir. ġəxssizliyi ifadə edən Ģəxssiz
cümlələrdə nəzərə çarpacaq fərqlər isə cümlələri formalaĢdıran morfoloci-sintaktik
vasitələrdə, habelə ayrı-ayrı sözlərin leksik-semantik inkiĢafında müĢahidə olunur.
M.Saqitov yazır ki, sintaktik-semantika kimi Ģəxssizlik kateqoriyası sintaktik-
semantik faktorların qarĢılıqlı təsiri sayəsində yaranır, daha doğrusu müəyyən
sintaktik quruluĢda ifadə olunur ki, dilçilik ədəbiyyatında uyğun olaraq Ģəxssiz
442
cümlələr adlanır və aparıcı baĢ üzv olan xəbərin semantikasında əlavə təsdiq tələb
edir (4, 10).
Bəzi tədqiqatçılar Ģəxssizlik (impersonal) termini adı altında qeyri-müəyyən
və ümumi Ģəxsli cümlə tiplərini nəzərdə tutur və həmin anlayıĢı müxtəlifsistemli
dillər arasında qarĢılaĢdırır.
Azərbaycan dilçiliyində 50-60-cı illərdə məntiqi-qrammatik kateqoriya olan
Ģəxssizliyin Ģəxssiz konstruksiyalarla ifadəsi məsələsi Ə.Cavadovun, Z.Budaqovanın,
B.Sadıqovanın əsərlərində öz həllini tapa bilmiĢdir (1; 2).
Azərbaycan dilində ―məsdər + gərək‖ tipli konstruksiya Ģəxssizliyi ifadə edir.
Bundan əlavə, lazım, mümkün sözləri də gərək sözü kimi Ģəxssizliyin yaranmasında
aktivlik göstərir.
―Məsdər + olar‖ modelində də Ģəxssizlik ifadə olunur: Bu iĢi iki gündə
qurtarmaq olar (lazımdır, gərəkdir, mümkündür).
Türk dillərində mümkün, gərək və ya lazım sözləri ilə ifadə olunan xəbərli
konstruksiyaların Ģəxsli və Ģəxssiz olması mübahisəlidir. Məlumdur ki, qeyd edilən
sözlər cümlədə ismi xəbər funksiyasında çıxıĢ edir. Bir sıra dilçilər həmin sözlərin
konstruksiyada məsdər tələb etdiyi zaman müstəqil xəbər funksiyasında iĢlənməsini
inkar edirlər, səbəbini nədənsə göstərmirlər. Bəzi tədqiqatlarda isə lazım, gərək,
mümkün sözlərinin məsdərlə iĢləndikdə belə müstəqil xəbər vəzifəsi daĢıya bilməsi
qəbul edilir.
Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə Ģəxsli və Ģəxssizlik məsələsinə aydınlıq
gətirən Ə.Javadovun fikrincə, olmaq felinin təsriflənən formasından və lazım, gərək,
vacib sözlərindən asılı olan məsdərli xəbərlər Ģəxssizdir. Çünki burada olar, olmaz,
gərək və s. sözləri xəbər, məsdəri isə mübtəda götürmək mümkün deyildir. Bunların
ikisi birlikdə məsdər-Ģəxssiz cümlənin xəbəri olur (2).
Azərbaycan dilində Ģəxssizliyi ifadə edən Ģəxssiz konstruksiyanın tip və for-
malarından biri idi köməkçi sözüdür. Bu söz keçmiĢ zaman məzmununu ifadə edir:
Mayın sonları idi. Səhər idi.
Azərbaycan dilində Ģəxssizliyi ifadə edən Ģəxssiz konstruksiyanın tip və
formalarından biri ismi xəbərin -dır, -dir, -dur, -dür Ģəkilçiləri ilə iĢlədilməsidir:
Payızdır. Kəndlərin otlaqlarında indi nə gül qalmıĢ, nə də ki, çiçək. Səhərdir. Bir
kəndli Ģəhərə gedir Qabağında ulaq, əlində çomaq. AxĢamdır. Soyuyur sanki
təbiət…(Əli Tudə. «Qəzəb»).
Azərbaycan dilində Ģəxssizlik kateqoriyası ismi xəbərli cümlələrlə olduğu
kimi, feli xəbərli cümlə forma və tipləri ilə də ifadə olunur. Bunları aĢağıdakı kimi
qruplaĢdırmaq olar:
1) Ģəxssizliyin feli frazeoloci vahidlərlə ifadəsi. Azərbaycan dilinin feli
frazeoloci vahidlərinin bir qismində (acığı tutmaq, yazığı gəlmək, xoşu gəlmək, ürəyi
yanmaq, qəzəbi tutmaq, zəhləsini tökmək, qanı qaralmaq, ürəyi qopmaq, başı
hərlənmək, beli bükülmək, insafı yol verməmək və s.) ismi tərəf mənsubiyyət Ģəkilçili
olur, ona görə də özündən əvvəl yiyəlik halda Ģəxs əvəzliyi və ya xüsusi isim tələb
edir. Frazeoloji vahidlər bölünməz olduğu, uzlaĢma-idarə əlaqəli ismi birləĢmələrin
443
tərəfləri ilə birlikdə sintaktik vəzifə daĢıdığı üçün bu sözlərin hamısı birlikdə xəbər
vəzifəsində çıxıĢ edir: Onun ağlı başına gəlmişdi. Mənim ağlım bir Ģey kəsmədi;
Qorxudan ürəyi qopdu.
2) Ģəxssizliyin felin vacib forması ilə ifadəsi: Hara getməli? Hansı ölkədə
yaĢamalı?
3) Ģəxssizliyin felin məlum növü ilə ifadəsi; Səhərə çox qalıb. O vaxtdan
xeyli keçir.
4) Ģəxssizliyin felin Ģəxssiz növü ilə ifadəsi; Məsələyə baxıldı. Rayona
gedildi.
Azərbaycan dilində Küləkli və soyuqdur cümləsində zahirən subyekt
görünmür. Amma hava sözünü bu cümləyə əlavə edəndə cümlənin tərkibi dəyiĢilir,
Ģəxsli cümlə formalaĢır: Hava küləkli və soyuqdur. – The weather is windy and cold.
Ġngilis dilinə keçməzdən əvvəl vurğulamaq istəyirik ki, məqalədə əsasən it
əvəzliyi ilə baĢlayan cümlələri araĢdırma obyekti kimi götürmüĢük.
Ġngilis dilində Ģəxssizlik kateqoriyası leksik mənası olmayan mübtəda ilə
ifadə olunur. Belə ki, bu dildə Ģəxsliliyin əksi olaraq meydana çıxan Ģəxssiz
cümlələrdə hərəkətin subyekti olmur, buna baxmayaraq, həmiĢə it formal Ģəxs
əvəzliyi ilə öz ifadəsini tapan mübtədası olur. Bu əvəzliyin belə halda leksik mənası
olmur, o yalnız formal mübtəda funksiyasını yerinə yetirə bilir və Azərbaycan dilinə
tərcümə olunmur. Həmin formal mübtədaya ingilis dilində ―pseudo-subcect‖ (yalançı
mübtəda) və ya ―slot filling it‖ (cümlə tamamlayıcısı) deyirlər.
Ġngilis dilində Ģəxssizliyin təzahür olunduğu Ģəxssiz cümlələr təktərkibli
cümlələrin bir növüdür. ―ġəxssizlik‖ termini altında mübtədanın olmaması və ya
qeyri-mümkünlüyü nəzərdə tutulur. Ġngilis dilindəki Ģəxssiz cümlələrdə də hərəkətin
subyekti olmadığından bu cümlələrdə iĢlənən it formal mübtədası qrammatik
mübtəda Ģəklində öz ifadəsini tapmır. ġəxssiz cümlədəki bu formal subyektlə Ģəxsli
cümlədə hər cür subyekt yox, qrammatik subyektin-mübtədanın mövcudluğu nəzərdə
tutulur. ġəxssiz cümlələrdə məqsəd dinləyənin diqqətini iĢ görənə cəlb etməkdən
ibarət olmayıb, prosesi, iĢi bildirməkdir. Buna görə də Ģəxssiz cümlələrdə subyekt
qrammatik mübtəda formasında ifadə edilmir və xəbərin formasına görə də onu
aĢkara çıxarmaq mümkün olmur.
ġəxssiz cümlələrin xəbəri həm ismi, həm də feli ola bilər. Bunların xəbəri
həmiĢə üçüncü Ģəxsin əlamətini qəbul edir və bütün zamanlarda iĢlədilə bilir.
Zamanlar da vaxt etibarı ilə konkret olur: It was Sunday yesterday – Dünən bazar
günü idi; It is morning – Səhərdir. It is raining – Yağır; It is getting cold – Havalar
getdikcə soyuyur. Bu yuxarıda göstərilən cümlələrdən aydın olur ki, it əvəzliyi ilə
ifadə olunmuĢ mübtədası heç bir real subyekti göstərmir, xəbərin məzmununda əriyib
yox olur və onu ayırıb ayrıca baxmaq qeyri-mümkündür. Belə mübtədanı Ģəxssiz
adlandırmaq olar.
Belə tipli cümlələrdə it əvəzliyi ilə ifadə olunmuĢ mübtəda çox Ģərti və formal
xarakterə malik olur: cümlələrdə məlum fakt haqqında informasiya verilir, amma bu
fakt və dəlil ayrıca bir subyektlə bağlı olmur və həmin bu mübtədanın məzmunu
444
tamamilə anlaĢılmaz olur.
―Cleft‖ (bölünən, parçalanan) cümlələrdə mübtəda vəzifəsində çıxıĢ edən it
Ģəxs əvəzliyi Ģəxssizliyi ifadə edir. Sadə geniĢ cümlələr it əvəzliyinin iĢtirakı ilə iki
hissəyə parçalanır və bölünmüĢ cümlənin birinci hissəsində mübtəda vəzifəsində olur
və bu hissədə it əvəzliyi heç bir mənaya malik olmur: She was chosen beauty queen
20 years ago.  It was 20 years ago that she was chosen beauty queen. Ġyirmi il
bundan əvvəl o, gözəllik kraliçası seçildi.
Ġngilis dilində announce, believe, declare, feel, know, run out, say, suggest,
deny, estimate, suppose, expect felləri iĢtirak edən və xəbəri məchul növdə olan
cümlələrdə it əvəzliyi formal mübtəda kimi çıxıĢ edir və Azərbaycan dilinə tərcümə
olunmur: It is believed that smoking is harmful. – Aşkardır ki, siqaret çəkmək
zərərlidir; It is known that most roses have thorns. – Bəllidir ki, əksər qızıl güllərin
tikanı var.
Ġngilis dilində look, sound, happen, follow felləri iĢtirak edən cümlələrdə it
əvəzliyi boĢluq dolduran mübtəda kimi iĢlənir və Azərbaycan dilinə tərcümə oluna
bilmir; It looks as though a new rise in salaries this year is out. – Elə görünür ki, sanki
bu il əmək haqqında artım olmayacaq.
Ġngilis dilində high time ifadəsi də sadəcə olaraq boĢluq dolduran formal it
mübtədası ilə iĢlədilir və Azərbaycan dilinə tərcümə olunmur; It is high time they
banned hunting these birds. – Bu quĢların ovlanmağının qadağan edilməsinin vaxtı
çatmıĢdır; It is high time you stopped smoking.  Sizin siqareti tərkitmək vaxtınız
çatmıĢdır.
Ġngilis dilində Ģəxssizlik anlayıĢı gərəklilik bildirən sifətlər iĢtirak edən
cümlələrlə də ifadə olunur. Burada iĢtirak edən it formal mübtəda kimi iĢlədilir və
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmur; It is important that you should leave
immediately.  Vacibdir ki, siz dərhal yola çıxasınız; It is mandatory that smoking be
banned in public places.  Ġctimai yerlərdə siqaret çəkilməsinin qadağan olunması
vacibdir.
Müasir ingilis dilində tez-tez Ģəxs və Ģəxssizliyi bildirən Ģəxsli və Ģəxssiz
cümlələrin quruluĢunda paralelizmi öz semantikasına uyğun olaraq müĢahidə etmək
olar. Məsələn, It is pleasant to see you again formal it mübtədalı cümlənin müasir
dildə Ģəxsli cümlələr qrupunda semantik paraleli belədir: I am pleased to see you
again. Əlbəttə, it formal mübtədası ilə baĢlayan bir sıra cümlələrin Ģəxsli semantik
paraleli yoxdur. Amma bizim tədqiqat boyu izlədiyimiz odur ki, hansı hallarda it
Ģəxssizlik bildirən konstruksiyalarda iĢlədilir.
H.Poutsmanın fikrincə, əgər diqqətin predmeti insana xaricdən təsiredən
Ģərait və ya onu əhatə edən Ģeylərdirsə, bu zaman Ģəxssizlik bildirən
konstruksiyalardan istifdə olunur (6, 19-20). A.Smirnitskinin fikrincə, müasir
ingilis dilində Ģəxssizliyin leksik yolla ifadəsində məzmunsuz mübtəda baĢlıca rol
oynayır (5, 157).

445
 Sintaksisin tədqiqi ilə məĢğul olan əksər dilçilərin fikrincə, müasir ingilis
dilində Ģəxssizlik aĢağıdakı cümlə tipləri ilə ifadə olunur: mütləq Ģəxssiz cümlə;
okkazional-fərdi Ģəxssiz cümlə; kvazi Ģəxssiz cümlə aiddir.
ġəxssizliyin bir növü mütləq Ģəxssizlikdir. ġəxssizliyin bu növü ingilis
dilində mütləq Ģəxssiz cümlələrlə ifadə olunur.
QarĢılaĢdırılan dillərdə Ģəxssizlik kateqoriyasının ifadə vasitələri Ģəxssiz
cümlənin xəbərinə əsasən müəyyənləĢir. Çünki xəbər Ģəxssiz cümlələrdə əsas
təĢkiledici üzv sayılır. Ġngilis dilindən Azərbaycan dilinə çevrilən Ģəxssiz cümlələrin
xəbərinin ifadə vasitələri aĢağıdakı kimidir:
1) Xəbəri felin məchul növü ilə ifadə olunan Ģəxssiz cümlə: Supermarket nə
vaxt açılır \ bağlanır. – When does the supermarket open \ close?; Səhər saat 10-da
açılır. – It opens at 10 a.m.; 18 yaĢına çatmamıĢlara xidmət göstərilmir. – Persons
under 18 cannot be served.
2) Xəbəri məsdər + lazım \\ gərək quruluĢlu Ģəxssiz cümlələr: Mənə
supermarketdən bazarlıq etmək lazımdır \ gərəkdir  I need some purchases in a
supermarket.
3) Hər iki dildə Ģəxssiz cümlənin xəbəri frazeoloji vahidlərlə ifadə olunur:
Tomun baĢı möhkəm ağrıyır.  Tom has a bad headache; Tears filled her eyes. 
Onun gözləri doldu.
4) Xəbəri isimlə ifadə olunan Ģəxssiz cümlələr: It is on the second flor. –
Ġkinci mərtəbədədir; It is in Nizami street.  Nizami küçəsindədir.
5) Xəbəri zərfliklə ifadə olunan Ģəxssiz cümlələr: It is at the end of the hall. 
Zalın axırındadır.
6. Xəbəri qoĢma ilə ifadə olunan Ģəxssiz cümlələr: It is on the left side. – Sol
tərəfdədir.
Beləliklə, iki bir-birinə əks kateqoriyanın – Ģəxs və Ģəxssizlik
kateqoriyalalarının müqayisəli təhlili müxtəlifsistemli dillərdə həmin anlayıĢların
kommunikasiya prosesindəki əhəmiyyətini aydınlaĢdıra bilir. ġəxsin, qrammatik
mübtədanın, subyektin konstruksiyada olub-olmaması cümləyə nə verə bilir? Bu
məsələlər ətrafındakı analiz hər iki kateqoriyanın tipik formalarını üzə çıxarır, onların
qrammatik və leksik yolla ifadə vasitələrini dəqiqləĢdirir.
Tədqiqat göstərir ki, obyekt seçilmiĢ ingilis dilinin Ģəxssiz cümlələri ilə
Azərbaycan dilinin Ģəxssiz cümlələri arasındakı əsas fərq Azərbaycan dilində belə
cümlələrin monoelementli, ingilis dilində isə polielementli quruluĢda olmasıdır.
Tədqiqat göstərir ki, müasir ingilis dilində Ģəxssizlik leksik cəhətdən
məzmunsuz, mənasız mübtəda ilə ifadə olunur. Çünki, belə cümlələrdəki it artıq
element kimi fəaliyyət göstərir.
Beləliklə, hər iki dildə Ģəxs və Ģəxssizlik kateqoriyalarının təzahür formaları
da fərqlidir. Hər bir dilin qrammatik quruluĢu-iltisaqi və flektiv quruluĢ bu
diferensiallığı doğurur.

446
 SUMMARY
The given article is about personal and impersonal categories and the
forms of their expressions. The problem is investigated on the Azerbaijani and
English materials.
Specific features of personal and impersonal categories in Azerbaijani and
English are compared in the article. Especially, it is noted that, in Azerbaijani
personal sentences have the structure of mono element, while in English they have
a polyelement structure.

ƏDƏBĠYYAT
1. Budaqova Z. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sadə cümlə. Bakı:
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası NəĢriyyatı, 1963, 138 s.
2. Cavadov Ə. ġəxssiz cümlələr // «Azərbaycan dilinin qrammatikası», 2-ci
hissə (sintaksis), Bakı: Azərbaycan EA NəĢriyyatı, 1959, s. 287
3. Баскаков А.Н. Типы односоставных предложений в современном
литературном турецком языке // Односоставные предложения в восточных
языках. М.: Наука, 1976, с. 39-44.
4. Сагитов М.А. Структурно-семантические типы безличных предложе-
ний в современном татарском языке: Автореф. дис. …канд.филол.наук, Казань,
1964, 24 с.
5. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М.: МГУ, 1957, 286
с.
6. Pryer M.S. Greenbergian Word-Order Correlations. Language 68: 81-138

Həmidov Ġlyas Həmid oğlu,

Hüseynova Ulduz Fazil qızı
Bakı Slavyan Universiteti

ОСНОВНЫЕ ВЕХИ СТАНОВЛЕНИЯ

ПАРЕМИОФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ
ПОНЯТИЙ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ

В азербайджанской филологии сложилось твѐрдое мнение, что

серьѐзные паремиологические исследования берут своѐ начало с конца 20-х
годов XX столетия, на что указывает З.Ализаде в своей книге «Жизнь
азербайджанских пословиц» [1, 11-18]. В то же время автор отмеченной
весьма значимой для паремиологической теории книги проводит данные о
наличии таких работ как «Татарские пословицы» (1891 г., «Новое
обозрение», №2547) и «Образчики азербайджанской народной литературы»
(1891 г. «Кавказ», № 247) Эйналибека Султанова, о некоторых других
паремиографических (словарных) работах, опубликованных на страницах
447
журнала «Сборник материалов по описанию местностей и племѐн Кавказа»,
(СМОМПК) издававшегося в тогдашнем Тифлисе в конце XIX и начале XX
веков.
Факты наличия теоретических (пусть незначительных) и
лексикографических разработок азербайджанских ученых-просветителей в
области паремиофразеологической мысли ни в коей мере нельзя
игнорировать. Поэтому утверждения о том, что «пословицы тюркских
народов стали привлекать внимание языковедов» лишь к середине ХХ века
не имеют под собой твердых оснований. Такой оценки заслуживает мнение
А.Гарабаглы, которое представлено в предисловии к сборнику крылатых
выражений в азербайджанском языке Б.А.Гусейнова «Rəvayətli ifadələr» [2,
3-10]. Представляется, что сложившееся мнение закономерный результат
того, что авторы, не углубляясь в историю изучения и лексикографического
описания азербайджанских пословиц и поговорок 80-х годов ХIХ века,
выражали не совсем аргументированное мнение.
История азербайджанской паремиологии (паремиофразеологии в
широком смысле слова) достаточно объемно разработана в кандидатской
диссертации А.А.Гадимли «История и современное состояние
азербайджанско-русской паремиологической лексикографии» [3, 14-15], в
которой автор дает прекрасный обзор и анализ подготовленных и
опубликованных в конце ХIХ и начала ХХ столетий переводных словарей
пословиц и поговорок азербайджанского языка [3]. Автор диссертации
рассматривает такие словари, как «Татарские (азербайджанские – И.Г., Г.У.)
пословицы и поговорки, записанные учителем Эриванской прогимназии
С.П.Зелинским» (СМОМПК, Тифлис, 1881г.), «Татарские тексты: песни,
загадки, пословицы, записанные А. Калашевым» (СМОМПК, Тифлис, 1894),
«Татарская народная словесность в Закавказье», подготовленная учителем
Кельвинского земского училища Махмудбеком Махмудбековым
(СМОМПК, Тифлис, 1894), «Пословицы и поговорки Ширванских татар
(Шемахинский и Геокчайский уезды Бакинской губернии)», подготовленные
смотрителем Геокчайского училища Н.Д. Калашевым и другие [3, 18-26].
Отмеченные разработки представляли в свое время довольно
значительное событие не только этнокультурное, но и лингвистическое,
поскольку предварялись определенными теоретическими выкладками,
определяющими принципы отбора материала и модели его описания.
Наличие одного только словаря «Пословицы и поговорки Ширванских
татар», включающего около 2000 пословиц и поговорок азербайджанского
языка (переведенных комплексно: сначала дается подстрочный перевод, и
тут же подбирается смысловой эквивалент из русского языка), в разработке
которого были задействованы такие известные просветители, как
М.Махмудбеков, С.М.Ганизаде, И.Алибеков и др, дает основание говорить о
том, что азербайджанская паремиологическая мысль еще в конце ХIХ века
448
имела достаточно твердые источники и основания. Такая большеобъемная
разработка, как словарь «Пословицы и поговорки Ширванских татар», не
могла появиться на «целинной» почве. Мы уверены, что авторы-составители
были знакомы с образцами русских паремио-лексикографических работ, не
могли не знать идей и словарных работ И.Снегирева, В.Даля, Ф.Буслаева,
И.Иллюстрова и многих других языковедов-лексикографов, чьи работы до
сих пор поражают своей глубиной и четкостью принципов составления.
Следовательно, азербайджанская двуязычная
праемиофразеологическая «инициатива» имела довольно хорошую и
теоретическую и практическую базу. И что касается изучения
фразеологических единиц, то следует признать фактор преемственности и в
этой области, поскольку фразеологизмы (фразеологические конструкции
вообще) растворялись в материале паремиологического комплекса. Как бы
ни называли русские ученые (идиотизмы, условные выражения, типические
выражения, поговорки, идиомы и т.п.), все же представляли в словарях-
сборниках пословиц и поговорок, поговорок и притч и т.п. то же самое мы
наблюдаем и в вышеотмеченных старинных азербайджанских словарях. Вот
несколько примеров рассмотрения фразеологизмов азербайджанского языка
в переводе на русский, извлеченный из словаря «Пословицы и поговорки
Ширванских татар»:
- Allahdan buyruq, ağzıma buyruq
(От бога приказание – в рот мой курдюк (сыт буду)) [c/1]
- XıĢı kötükə dayanıb
(Соха его о пень уперлась (нашла коса на камень)) [c/12]
Erməni qan görüb
(Армянин кровь увидел = Армянин лишь увидев кровь – и
спасается)[с.14]
Karın könlündəki
(Глухому сердце во что = Глухому остается то, что на душе) [с.33]
Таким образом, азербайджанская паремиология так же, как и русская
паремиология проходила историческое становление как фронтальная
словесная теория, включающая весь инвентарь языка от пословиц до
фразеологизмов, от притч до поговорок, от крылатых выражений до
широкоупотребительных афористических высказываний (сентенций, гномов
и т.п.). Недифференцированное отношение к устойчивым словесным
комплексам, безусловно, было отправной точкой в исследованиях того
времени как в Росси, так и в Азербайджане. Правда, в азербайджанской
филологии понятие «фразеология» было введено намного позже, чем
допустим, в исследованиях русских словесников. Тем не менее
употребление/неупотребление того или иного терминологического понятия
или обозначения еще не показатель становления теоретических принципов
раздела науки или целой теории. Как мы знаем, понятие «фразеология»
449
разъясняется уже в знаменитом «Толковом словаре…» В.Даля; оно как
терминологическое обозначение (и не только) присутствует в словаре
М.Михельсона (См. 5). Однако подобное введение во многих случаях не
подкрепляется: за термином должна стоять теория, термин должен быть
подкреплен теоретическими принципами, дающими жизнь метаязыковой
единице, как это было сделано еще в 1844 году Ф.И.Буслаевым (См. 16,
стр.132-148). Поэтому словарное применение термина «фразеология»
В.Далем остается лексикографическим фактом, не более, если автор не
рассматривает теоретические позиции его главенства, как, например, это
делается Ф.Буслаевым. По мнению М.Т.Тагиева, «термин фразеология
впервые был введен в русской науке Ф.И.Буслаевым для обозначения
именно таких единиц», т.е. фразеологических единиц в широком смысле
слова [14,16]. В азербайджанстике понятие «фразеология» вводится в 50-х
годах, по свидетельству Г.А.Байрамова, Мухтаром Гусейнзаде в учебнике
для высшей школы «Современный азербайджанский язык» [10]. Получается,
что официально данный термин оказывается зарегистрированным в
учебнике М.Гусейнзаде, хотя Г.А.Байрамов чуть выше на той же странице
своей монографии отмечает учебник ―Türk qrameri‖ Б.Чобанзаде и
Ф.Агазаде, напечатанный в 1929 году. В разделах «семасиология» и
«стилистика» авторы ведут серьезный разговор о фразеологических
единицах типа ―baĢa salmaq, ―göz vurmaq‖, ―gözüm səndən su içmir‖ и т.п.,
употребляют терминологическое обозначение не «фразеологизм», а
«идиотизм» [15,15]. Впрочем, Г.Байрамов отмечает, что вместо слова
«идиоматизм» авторы употребляют слово «идиотизм». По этому поводу
хочется сказать следующее. Во-первых, понятие «идиотизм» как
абсолютный синоним слова «идиоматизм» имеет место быть в русской
филологии в течение почти всего ХIХ века. «Идиотизм» употребляется
И.Снегиревым, Ф.Буслаевым и другими. Есть рукописный сборник
середины ХIХ века «Мценские (Орловской губернии) идиотизмы и
пословицы», хранящийся в «Библиотеке Имперской Академии Наук», о чем
свидетельствует И.Иллюстров [9,22]. Поэтому должно было быть известно,
что идиотизм и идиоматизм – это одно и то же. Во-вторых, понятие
фразеология в азербайджанской словесности введено не М.Гусейнзаде, а в
1928г. Е.Д.Поливановым – известным тюркологом, который неоднократно
выступал с докладами по насущным проблемам тюркологии на
конференциях, проходивших в Азербайджане. В работах «Введение в
языкознание для востоковедных вузов» (Л., 1928) и «О фонетических
признаках социально-групповых диалектов и, в частности, русского
стандартного языка» (М., 1931) Е.Д.Поливанов выдвигает свою концепцию
фразеологии, которая до сих пор не потеряла своей теоретической ценности.
Так что нельзя исключать возможности факта знакомства Б.Чобанзаде с
Е.Д.Поливановым. Видимо, есть основания думать, что эти два маститых
450
ученых-тюрколога, будучи современниками и работавшие по одной
проблематике (вопросы нового алфавита, вопросы фонетики тюркских
языков, вопросы подготовки тюркологических съездов и конференций и
т.п.) в одно и то же время (20-3-ые годы) в Баку и Ташкенте, были знакомы,
слушали друг друга. Следовательно, Б.Чобанзаде, вполне возможно, по
причине непринятия концепции Поливанова употреблял понятие
«идиотизм», а не фразеологизм. Это, между прочим, отнюдь не говорит о
незнании Б.Чобанзаде понятия «фразеология», которое с легкой руки
Поливанова ходило по филологической сцене Азербайджана: Поливанов в
бакинских изданиях опубликовал целый ряд своих научных работ, в чем
можно убедиться по сведениям из его книги «Статьи по общему
языкознанию» [8, 31-45]. Здесь немаловажно и другое: Е.Поливанов сам
употребляет термин «фразеология» как синоним понятия «идиоматика»
[7,76].
Таким образом, мы имеем достаточно фактов, свидетельствующих о
наличии в азербайджанской словесности неплохих оснований для развития
фразеологии как науки, хотя, безусловно, употребление какого-то понятия
еще не свидетельство его концептного функционирования как некоего
ориентира для исследований. Наоборот, изучение паремиологических
единиц языка (пусть с позиций «идиотизмов» или «эпических выражений»)
в плане дифференциации пословиц от поговорок и рассмотрение
фразеологических единиц как элементов системы так называемых
«поговорочных выражений», что мы наблюдаем в вышеотмеченных
переводных (азербайджанско-русских) словарях пословиц и поговорок,
вполне можно квалифицировать как образец паремиофразеологических
исследований. К тому же помимо этих словарей известны пусть
немногочисленные, но сборники пословиц и поговорок, составленные в
разное время азербайджанскими филологами-старателями, а также
теоретические статьи, в которых рассматриваются семантические,
структурные и функциональные особенности пословиц и поговорок [1, а
также 8, с.12].
В этих статьях и иных видах работ анализ поговорочных вполне
вписывается в общепринятую систему ценностей, по которым мы и до сих
пор характеризуем поговорки фразеологического типа, т.е. так называемые
фразеологизмы, построенные по модели предложений: В ногах правды нет;
Там конь еще валялся, овчинка выделки не стоит и т.п.
Чуть выше мы привели образцы перевода на русский язык
азербайджанских поговорок-фразеологизмов из словаря «Пословицы и
поговорки Ширванских татар». Авторы (М.МАхмудбеков, С.М.Ганизаде и
др.) вполне подготовлено подошли, как видно из материала, к квалификации
словарного материала: комплекс подстрочного и эквивалентного перевода
прямое свидетельство бесспорного признания принципиальной
451
«непереводимости» устойчиво воспроизводящихся единиц. Соотношением
приемов пословно-подстрочного и эквивалентно-адекватного перевода
авторы как бы подчеркивают, как нельзя и как следует переводить, потому
что это особые идиоматизированные единицы языка, а не свободные
предложенские конструкции, которые вполне свободно укладываются в
рамки подстрочно-пословного перевода (Ср.: Hacı nökərə samovarı odlamağı
tapĢırdı = Гаджи велел слуге растопить самовар). Словом, если бы в
преамбуле Словаря авторы выразили свое отношение к принципам перевода,
коих они придерживаются, и раскрыли бы механизм такого отношения,
используя терминологические обозначения «идиоматизм», «фразеологизм»,
вполне возможно было бы их работу квалифицировать как
фразеологическую, словарь их – фразеологическим или
паремиофразеологическим. К сожалению, этот объемный словарь все еще
квалифицируется как словарь пословиц и поговорок, поскольку, как было
нами отмечено чуть выше, в предисловии Словаря нет указания на
фразеологический характер (в широком смысле слова) материала. И на этом
основании приходится «соглашаться» с теми авторами, которые связывают
формирование фразеологической мысли в Азербайджане с теми учебными и
научными работами, в которых вводится термин «фразеология».
Здесь следует упомянуть еще раз о том, что фразеология как теория
сложилась в лоне общей паремиологии, отпочковалась от общей теории
устойчивых выражений (так называемых ходячих выражений), о семантике,
структуре и стилистике которых так много сведений в работах русских
ученых XIX и начала ХХ веков. Это общая закономерность развития этой
области науки как в германистике [12, 83-90], так и в русистике [13]. В этом
смысле азербайджанская филология не составляет исключения:
паремиологическая фразеология в Азербайджане намного опережает все
области лексикографии (как общей, так и частной). Здесь немало причин.
Одной из главных, как справедливо отмечает А.А.Гадимли [3], является
историческая необходимость этнокультурного и этнопсихологического
«освоения» окраинных областей огромной империи. Однако в данном
случае нас занимают не причины, которые обусловили появление ряда
вполне приличных даже с точки зрения сегодняшнего дня
лексикографических проектов в азербайджанской действительности конца
XIX века, а факты осуществленных паремиофразеологических словарей,
представляющих отправную точку становления и развития
фразеологической практики в широком смысле слова.
Примечательно и то, что некоторые вполне респектабельные русские
словари, пословиц и поговорок конца XIX века заимствовали отдельные
тюрко-татарские (азербайджанские) пословичные единицы из материала тех
словарных разработок, о которых мы говорили, особенно из словаря
«Пословицы и поговорки Ширванских татар». Так в сборнике «Жизнь
452
русского народа в его пословицах и поговорках» И.Иллюстрова [9]
встречаем такие единицы:
- Пословице унижения нет (татарская) [с.4]
(Atalar sözünə zaval yoxdur)
- На одном троне два царя не поместятся [с.84]
(Bir taxtda iki padĢah otura bilməz)
- Дурак кинет камень в колодец, сто умных не вынут [с.123]
- Для языка нет ни затвора, ни запрета [с.128] и т.п.

Таких пословиц с пометой «татарская» в сборнике Иллюстрова около

ста. По техническим показателям сборник этот очень богат: на каждой
странице пословичные единицы пронумерованы последовательно, и по
нумерации можно узнать, из какого сборника заимствована пословица или
поговорка. Внизу страницы по номерам обозначены фамилии авторов
паремиологических сборников или словарей. Стало быть, если номер
пословицы с пометой «татарская» соответствует фамилиям Махмудбекова
или Калашева, значит пословица азербайджанская и заимствована она из тех
5-6 сборников-словарей, о которых мы упомянули. Иными словами,
сборники или словарные разработки, подготовленные азербайджанскими
словесниками, работали на территории всего тогдашнего государства –
империи. Работа, как показывают опубликованные источники, шла
«параллельно» с российскими паремиологическими изысканиями, хотя,
безусловно, масштабы паремиологических работ в Росси и Азербайджане ни
в какое сравнение не идут. «Параллельно» использовалась и терминология.
В русской науке о фразеологии всерьез заговорили после выхода работ
В.В.Виноградова, т.е. в послевоенные годы. А в Азербайджане, видимо,
после публикации Е.Д.Поливанова (1928-1931) термин «фразеология» как
обозначение особой отрасли лингвистики уже был известен. Но вместе с
тем, и в азербайджанской лингвистике также понятие фразеология вошло в
моду после известных работ академика В.В.Виноградова именно после этих
работ, а азербайджанистике стала чувствоваться оживление на
фразеологическом фронте.
Вместе с тем, мы должны знать также объективные факторы,
исторически подготовившие определенную, достаточно расчищенную ниву
для становления и дальнейшего развития той серьезной науки, название
которой – азербайджанская фразеология. Если в «классический» период у
истоков этой науки стояли такие просветители как М.Махмудбеков,
С.М.Ганизаде, У.Гаджибеков и другие, то в виноградовскую эпоху развития
фразеологии у нас фигурировали уже имена М.Т.Тагиева, Б.Г.Айолло,
И.В.Дубинского, М.Гусейнзаде и других, в той или иной степени внесших
свою лепту в дело становления Бакинской школы фразеологии.

453
 SUMMARY
In article are considered historical stages of development
paremiaephraseological systems in the Azerbaijan linguistics. The basic idea of
article consists in publishing and presenting to wide reading weight works of the
Azerbaijan philologists-educators in subject of paremiae lexicography. Necessary
to notice that our workings out are very actual now: till now there are
undeveloped results of workings out of the Azerbaijan historical lexicography in
system form – at level of a methodic (technique) and the concrete linguistic
analysis. Paremiaephraseologic of Azerbaijan language, after passing an original
stage of development, has accepted the modern system form.

ЛИТЕРАТУРА
1. Əlizadə Ziynət. Azərbaycan atalar sözlərinin həyatı. Bakı:Yazıçı, 1985.
2. Hüseynov B.A. Rəvayətli ifadələr. Niyə belə deyirik? Bakı: AzernəĢr,
1961.
3. Гамидли А.А. Исторя и современное состояние азербайджанско-
русской паремиологической лексикографии. Автореферат дисс.
доктора фолософии по филологическим наукам. Баку,2009
4. Пословицы Ширванских татар (Шемахинский и Гекчайский уезды
Бакинской губернии). Составитель Н.Калашев // Сборник материалов
для описания племѐн местностей Кавказа. Вып. XXIV, Тифлис, 1898,
с.1-211.
5. Михельсон М.И. Русская мысль и речь… Опыт русской фразеологии.
В. 2-х томах. Спб., 1903-1904.
6. Çobanzadə B., Ağazadə F. Türk qrameri. Bkı, 1929.
7. Поливанов Е.Д. Введение в языкознание для востоковедных вузов.
Ленинград, 1928.
8. Поливанов Е.Д. Статьи по общему языкознанию. Гл. редакция
восточной литературы. М.: Наука, 1961.
9. Иллюстров И.И. Жизнь русского народа в его пословицах и
поговорках. Изд. 3-е. М., 1915.
10. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954.
11. Магеррамзаде И. Верный путь, или пословица // Газета «Ингилат»,
1913, № 408.
12. Чернышова И.И. Фразеология современного немецкого языка. М.,
1970.
13. Гвоздарев Ю.А. Основы русского фразообразования. Ростов-на-Дону,
1982.
14. Тагиев М.Т. глагольная фразеология в современном русском языке.
Баку: Мутарджим, 1966.
454
 15. Bayramov H.A. Azerbaycan frazeologiyasının əsasları. Bakı: Maarıf,
1982.
16. Буслаев Ф.И. О преподавании отечественного языка. М., Госуд.
учебно-педагогич. Издательство. 1947.

Həsənova Məleykə Hacı qızı,

Ġsfəndiyarov Ağamirzə Məsim oğlu
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti

MÜASĠR AZƏRBAYCANINI ĠNKĠġAFININ PRĠORĠTET

ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ
Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda mərkəzləĢdirilmiĢ
planlaĢdırma və idarəetmə metodundan imtina edilməsi, sosial–iqtisadi inkiĢafa
əsaslanan dövlət siyasəti, dövlət tənzimləmə və idarəetmə mexanizmi birinci
növbədə, bazar iqtisadiyyatına tələb və təklifinin diqtəsi ilə formalaĢan yeni
istehsal və xidmət strukturlarına keçilməli idi.[1,s.82] Yəni, mərkəzləĢdirilmiĢ
idarəetmə və planlaĢdırmadan yanlız ona paralel yeni sistemin fəaliyyətə
baĢlamasından sonra imtina edilməli idi, lakin 1991-1994 cü illərdə digər MDB
ölkələri kimi, Azərbaycanda da iqtisadi böhran daha dərin oldu. Belə ki, 1990-cı
illə müqayisədə 1994–cü ildə ÜDM təqribən 52,6 faiz, sənaye məhsulu istehsalı
61,8 faiz, kənd təssərüfatı məhsulu 43,6 faiz, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 66,2
faiz, investisiya qoyuluĢu 45,2 faiz azalmıĢdır. 1991-1994 cü illər ərzində ÜDM
hər il orta hesabla 16,5 əhalinin real pul gəlirləri 3,3 dəfə, orta hesabla
adambaĢına düĢən pul gəlirləri 3,6 dəfə aĢağı düĢmüĢ, həyat səviyyəsi pisləĢmiĢ,
istehsal sahələrinin bağlanması nəticəsində iĢsizlik səvviyyəsi xeyli yüksəlmiĢdir.
Həmin dövrdə infilyasiya özünün ən yüksək səviyyəsinə çatmıĢ və 1764 faiz
təĢkil etmiĢdir.[2,s.24] Bütün bunların əsasında həmin dövrdə hökümətin daxili
və xarici siyasətinin, ardıcıl və prinsipial kursunun olması dururdu. Dövlətin
idarəçiliyi vahid konsepsiya və sistem əsasında qurulmağından sovetlər
dönəmində xalqlarımızın yaratdığı iqtisadi potensial amansızcasına dağıdıldı və
talan edildi.
Yuxarıda qeyd edilənlərlə yanaĢı iqtisadi tənəzzül dövründə (1991-1995-ci
illər) sistemsiz iqtisadi islahatlar nəticəsində maliyyə– bank sistemi iflic
vəziyyətə düĢdü, büdcə kəsiri ÜDM-ə nisbətdə 13 faizə, pul emissiyası əhalinin
gəlirinin 40-46 faizə, kredit həcmi ÜDM-ə nisbətdə 60 faizə, Mərkəzi Bankın faiz
dərəcəsi 250-yə çatdı, manatın məzənnəsi rubla nisbətdə 9 dəfə, ABġ dollarına
nisbətdə isə 245 dəfə aĢağı düĢdü. 1994-cü ilədək xarici investisiyaların ölkə
iqtisadiyyatına qoyulması mümkün olmadı. Xarici ticarət həmin illərdə mənfi
saldo ilə baĢa vuruldu.
Belə səriĢtəsiz, düĢünülməmiĢ siyasətlə milli iqtisadiyatda radikal, köklü
islahatlar aparıla bilməzdi. Bütün bunlar ölkə daxilində hakimiyyətin öz nüfuzunu
455
itirməsinə gətirib çıxardı. Həmin dövrdə ölkə böhran və məhv olmaq təhlükəsi ilə
üz - üzə idi.
Xalqın təkidli tələbi ilə 1993 ilin iyununda Azərbaycan xalqının ümumilli
lideri Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldi. Onun bilik, bacarıq və böyük təcrübəsi
sayəsində ilk əvvəl atəĢkəsə nail olundu, ölkə daxilində ictimai–siyasi sabitlik
əldə edildi. H.Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi və ondan sonrakı dövrdə həyata
keçirdiyi siyasətin əsas istiqamətlərindən biri də iqtisadi tənəzzülün qarĢısının
alınması idi. 1995–1996–cı illərdən baĢlayaraq iqtisadi böhran aradan qaldırıldı.
Ölkənin sosial–iqtisadi inkiĢafı ön plana çəkildi, konkret vəzifələr, məqsədlər
həyata keçirildi. Bunlara: ölkənin iqtisadi böhrandan çıxarılmasını, iqtisadi və
siyasi sabitliyə nail olunmasını, bazar iqtisadiyyatına keçidin və davamlı inkiĢafın
təmin edilməsini, yoxsulluğun azaldılmasını və qeyri–neft sektorunun inkiĢafını,
sosial–iqtisadi inkiĢafın sürətləndirilməsini, Azərbaycanın qüdrətli dövlətə
çevrilməsi siyasətini aid etmək olar.
Sadalanan amillər ümummilli liderin hakimiyyətə gəldiyi dövrdən 2009-cu
ilin sonuna qədərki müddətdə milli iqtisadiyyatın inkiĢaf mərhələlərini dolğun
Ģəkildə ifadə edir.
Həmin dövrdə milli inkiĢaf modelini prioritet istiqamətləri sırasında bazar
münasibətlərinə əsaslanan sosial yönümlü iqtisadi sistemin formalaĢaması,
mövcud olan təbii - iqtisadi, texniki–istehsal və elmi–texniki potensialın
istismara cəlb edilməsi, milli iqtisadiyyatın, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya
məsələləri mühüm yer tutur. [2,s.25]
Qeyd edilən məsələlərin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi ölkədə
məqsədyönlü iqtisadi islahatlara baĢlanmasını tələb edirdi. 1994-1995-ci illərdən
baĢlayaraq mülkiyyət çoxnövlülüyünün yardılması, qiymətlərin
liberallaĢdırılması, antiinhisar və sərbəst rəqabət mühitinin yaradılması, valyuta-
kredit, invetisiya rejiminin liberallaĢması, vergi–gömrük qaydalarının bazar
prinsiplərinə uyğunlaĢdırılmasına, xarici iqtisadi münasibətlərin qurulması və s.
məsələlərə ciddi fikir verilmiĢdir. Ölkənin sosial iqitsadi inkiĢafı bir sıra amillərlə
yanaĢı investisiya qoyuluĢları ilə bir baĢa bağlıdır. Azərbaycanda 1994-cü ildə
atəĢkəsə nail olunması, ölkə daxilində ictimai - siyasi sabitliyin əldə edilməsi,
qonĢu dövlətlərlə münasibətlərin normal məcraya salınması onun həm müstəqil
dövlət kimi mövcud olmasına, həm də beynəlxalq aləmin inam və marağına səbəb
oldu.
1994-cü ilin sentyabr ayının 20-də Azərbaycanın müstəqilliyini bütün
dünyaya bəyan edən beynəlxalq əhəmiyyətli sənəd – ―Əsrin müqaviləsi‖
imzalandı. Yəni ―Azəri‖, ―Çıraq‖ və ―GünəĢli‖ yataqlarının dünyanın iri neft
Ģirkətləri ilə istismarını nəzərdə tutan hasilatın pay bölgüsü saziĢi imzalandı.
SaziĢə görə əldə olunacaq təmiz gəlirin 80 faizi Azərbaycana, 20 faizi isə xarici
sərmayəçilərə çatmalı idi. Bununla da ümumilli lider H.Əliyev Azərbaycanın
dünya neft biznesinin geosiyasi aləminə daxil olmasına nail oldu.

456
 1948-ci ildən dünyada ilk mexaniki üsulla neft istehsal edən Azərbaycanda
1.4 milyard ton neft, 500 milyard kubmetrə yaxın təbii qaz istehsal olunmasına
baxmayaraq bu sərvətlər milli mənafeyə kifayət qədər xidmət etməmiĢdir.
H.Əliyevin təbiri ilə desək xalqımız heç vaxt öz təbii sərvətinin sahibi
olmamıĢdır. [3,s.2]
Neft müqavilələri, Xəzər dənizindəki zəngin karbohidrogen ehtiyatları
ölkəmizin siyasi müstəqilliyində, milli iqtisadiyyatın inkiĢafında, əhalinin maddi
rifahının yüksəlməsində, mədəni tərəqqisində mühüm strateji amilə çevrilmiĢdir.
Ġqtisadiyyatın digər sahələrinin inkiĢafında neft – qaz sektoru aparıcı rol oynadı.
12 noyabr 1995-ci ildə Respublikanın ilk konstitusiyasi referendum yolu
ilə qəbul olundu. Azərbaycan Konstitusiyasında hakimiyyətin bölgüsü hüquqi
cəhətdən əsaslandırıldı ki, bu da dövlətin idarə edilməsində müstəsna əhəmiyyətə
malikdir. Eyni zamanda xüsusi mülkiyyətin, azad sahibkarlığın, yeni torpaq
münasibətlərinin, dünya iqtisadiyyatına iqteqrasiyanın hüquqi əsasları təsbit
edildi. Ölkədə bazar iqtiasadiyyatının formalaĢması üçün torpaq və aqrar
islahatlar haqqında, özləlləĢdirmə, vergi, maliyyə – bank sisteminin yenidən
qurulması, sahibkarlığın inkiĢafı, ticarətin liberallaĢması, inhisarçılığın aradan
qaldırılması, rəqabətin inkiĢafı, mədəniyyət, incəsənət sahələrinin
maliyyələĢdirilməsinin yeni formları, əhalinin sosial müdafiəsi, müdafiə
sənayesinin fəaliyyətini təmin edən mühüm qanunvericilik aktları qəbul edildi.
Müstəqilliyimizin ilk illərində aparılan iqtisadi islahatların fəqləndirici
cəhətləri ilə onların eyni zamanda müxtəlif istiqamətlər üzrə aparılmasını, strateji
istiqamətlərə xüsusi diqqət verilməsi, hədəflərin düzgün seçilməsini, real və
cəsarətli qərarların qəbul edilməsini nəzərədə tutulan layihələrin vaxtında yerinə
yetirilməsini aid etmək olar.
1996-cı ildə əldə edilmiĢ iqtisadi artım uzunmüddətli tənəzzülə son qoydu.
Bu ölkədə həyata keçirilən iqtisadi siyasətin doğruluğunu sübuta yetirən ən yaxĢı
nəticə idi 1996-cı ilədək iqtisadiyyatda gedən sabitləĢmə prosesi 1997-ci ildəki
dinamik inkiĢafın təməlini qoydu. 1995-1998-ci illərin statistik göstəriciləri
ölkədə aparılmıĢ iqtisadi siyasətin düzgünlüyünü bir daha sübut etdi. 1989-cu
ildən baĢlamıĢ UDM aĢağı düĢmə meyli 1996-cı ildə ilk dəfə 1,5 faiz artımla
dayandırıldı, 1997-ci ildə 5,8 faiz, 1998-ci ilədə isə 10,0 faiz yüksəliĢə nail
olundu. [4,s43]
Ġnfilyasiya səviyyəsi 1994-cü ilədək 1763,5 faizdən, 1995-ci ildə 511,8
faizə, 1996-cı ildə 19,9 faizə, 1997-ci ildə 3,7 faizə çatdı. 1998-ci ildən 2011-ci
ilədək həmiĢə tək rəqəmli olmuĢdur.
Büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbəti 1994-cü ilədəki 10-13 faizdən son
illərədək 3,0 faiz səviyyəsində tərəddüd etmiĢdir. [4,s.43]
Ölkədə uğurla həyata keçirilən daxili və xarici siyasət nəticəsində bərqərar
olmuĢ sabitlik xarici investorların Azərbaycana marağını xeyli artırmıĢdır.
Ötən dövr ərzində müstəqil dövlət kimi Azərbaycan bir sıra beynəlxalq
təĢkilatlara: BirləĢmiĢ Millətlər TəĢkilatına, Avropa Təhlükəsizlik və ƏməkdaĢlıq
457
TəĢkilatına, Avropa ġurasına, Ġslam Konfransı TəĢkilatına, Müstəqil Dövlətlər
Birliyinə və bir sıra beynəlxalq maliyyə qurumlarına–Beynəlxalq Valyuta
Fonduna, Dünya Bankına, Avropa Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankına, Ġslam
ĠnkiĢaf Bankına, Asiya ĠnkiĢaf Bankına üzv qəbul olunmuĢdur.
Ölkə iqtisadiyyatının liberallaĢdırılması, əlveriĢli investisiya mühitinin
yaradılamsı, ―Xarici investisiyaların qorunması haqıqnda Azərbaycan
Respublikasının Qanunu‖ və bir sıra normativ aktların qəbulu Azərbaycana xarici
investisiya qoyuluĢlarının həcminin getdikcə artmasına səbəb olmuĢdur. Ölkə
iqtisadiyyatına cəlb edilmiĢ xarici investisiyaların həcmi 1994-cü ildə 22 mln
ABġ dolları, 1997 – ci ildə 1,2 mlrd idisə, 2007 – ci ildə 6,7 milyard , 2008-ci
ildə 6,8 mlrd ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. Neft sənayesinə və onunla bağlı digər
sahələrə 30 mlrd ABġ dolları həcmində investisiya qoyulması haqqında
beynəlxalq neft Ģirkəti ilə müqavilələr bağlanmıĢdır. [8]
Ölkədə aparılan iqtisadi islahatların ən mühüm istiqamətlərindən biri də
dövlət mülkiyyətinin özəlləĢdirilməsi, azad sahibkarlığın inkiĢafı üçün əlveriĢli
Ģəraitin yaradılmasıdır Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin
təĢəbbüsü ilə 1995 – ci ilin sentyabrında özəlləĢdirmə proqramı qəbul edildi.
Bununla ölkədə özəlləĢdirmənin əsası qoyuldu. Ölkədə özəlləĢdirmənin qarıĢıq
modeli tətbiq edildi. Dövlət əmlakının özəlləĢdirilməsi və icarəyə verilməsindən
daxil olan vəsaitlər müvafiq olaraq 84176 min manat və 6804 min manat təĢkil
etmiĢdir [4, s. 244 ]. Beləliklə, 1996 – 1999–cu illərdə ölkədə ticarət, ictimai
iaiĢə, bütün xidmət obyektləri artıq milli sahibkarlığın əlində cəmlənmiĢdir.
Enerji təhlükəsizliyi bütün dünya dövlətlərini düĢündürən ən vacib
məsələlərdən biridir. Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi nəhəng geopolitik
lahiyələr sırasında Bakı–Tiblisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı–Tiblisi-Ərzurum qaz
kəmərinin reallaĢması Azərbaycanın regionda yerini möhkəmləndirdi, beynəlxalq
təĢkilatlarda nüfuzunu artırdı, Respublikamız bölgənin lider dövlətinə çevrildi.
[6,s.4]
Ulu öndərin əsasını qoyduğu yeni neft strategiyası bu gün də uğurla davam
etdirilir. Prezdent Ġlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən yeni neft
strategiyası xalqımızın öz sərvətinə sahib olmasında mühüm rol oynayır. Bu
layihələr Xəzər regionu ilə Avropa arasında qırılmaz tellərdir, Azərbaycanla
Türkiyəni möhkəm tellərlə bir–birinə bağlayır. Azərbaycanın iĢtirakı, razılığı
olmadan Qafqazda hər hansı lahiyəni həyata keçirmək mümkün deyil. Bu ulu
öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi böyük siyasətin məntiqi nəticəsidir
Sosial rifah və sosial ədalət prinsipi Heydər Əliyev siyasətində önəmli yer
tuturdu. Ölkədə bazar münasibətlərinin inkiĢafı sosial rifaha imkan verməli,
dövlətin sosial siyasəti daimi xarakter daĢımalıdır. Məhz bu səbəbdən regionların
sosial–iqtisadi inkiĢafının I və II proqramları qəbul edilmiĢdir. Əslində bu
proqramlar ölkə iqtisadiyyatını, sosial–mədəni tərəqqini təmin edən sənəd kimi
qəbul edilmiĢdir. Bu proqramda qarĢıya qoyulan vəzifələr, onların icra
müddətləri, maliyyə mənbələri öz əksini tapmıĢdır. 2004 – 2008–ci illəri əhatə
458
edən I proqram müvəffəqiyyətlə həyayta keçirilımiĢdir. Ölkə iqtisadiyyatının
inkiĢafında mühüm rol oynamıĢ yüzminlərlə yeni iĢ yerləri, yeni sənaye və xidmət
müəssisələri açılmıĢdır. O illərdə ÜDM artımı orta hesabla 20 faizdən yüksək
olmuĢdur. Regionların inkiĢafı canlanmıĢ, iqtisadiyyata milyonlarla investisiyalar
yatırılmıĢ, iqtisadiyyat ĢaxələnmiĢdir.
2009 - 2013–cü illəri əhatə edən II proqram da uğurla həyata keçirilir.
2009 – 2010 – cu illər aparıcı dünya ölkələrilnin tarixində maliyyə böhranı kimi
yadda qalacaqdır. Lakin Azərbaycanda bu illərdə ÜDM – 15 faizə qədər
artmıĢdır. Bütün bunlara ardıcıl, məqsədyönlü aparılmıĢ iqtisadi və sosisal
siayasət nəticəsində nail olunmuĢdur. Qəbul edilmiĢ proqramlar çərçivəsində
Azərbaycan iqtisadiyyatına böyük həcmdə sərmayələr qoyulur. Əlamətdar haldır
ki, son zamanlar qoyulan investisiyaların strukturunda daxili investisiyaların
xüsusi çəkisi xarici investisiyalara nisbətən artmaqdadır. 2010 – cu ildə ölkə
iqtisadiyyatına 15,5 milyard sərmayə qoyulmuĢdur. Bu ölkə iqtisadiyyatının
uzunmüddətli və dayanıqlı inkiĢafını, sosial – mədəni tərəqqisini təmin edəcəkdir.
Dünya praktikasına əsaslanaraq qeyd edilməlidir ki, iri, orta və kiçik sahibkarlığın
inkiĢafı ölkənin ümumi inkiĢafını təmin edir. Azərbaycanda orta və kiçik
sahibkarlığın inkiĢafını təmin etmək üçün dövlət tərəfindən lazımi tədbirlər
görülür, iqtisadi vasitələrlə kömək göstərilir. 2004 – 2010–cu illərdə Sahibkalığa
Kömək Milli Fondunun xətti ilə 700 milyon manat həcmində güzəĢtli kreditlər
verilmiĢdir. Əvvəlki illərdən fəqli olaraq kreditlərin 80 faizi regionların inkiĢafına
ayrılmıĢdır. Ölkədə hökm sürən əlveriĢli biznes mühitinin yaradılması əsassız
yoxlamalaırn qarĢısının alınması, sağlam rəqabət mühitinin yaradılması verilmiĢ
kreditlərin səmərəli istifadə edilməsinə və vaxtında geri qaytarılmasına səbəb
olmuĢdur. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun xətti ilə 2011 – ci ildə özəl
sektora 125 milyon güzəĢtli kreditlərin verilməsi nəzərdə tutulmuĢdur. [7,s.5]
―Regionların sosial – iqtisadi inkiĢafının II Dövlət proqramının icrasının
ikinci ilinin yekunlarına‖ həsr edilmiĢ konfransda ulu öndər Heydər Əliyevin
davamçısı, dövlət baĢçısı Ġlham Əliyev son iki ildə regionlarda görülən iĢləri
təhlil etmiĢ, ölkənin gələcək inkiĢaf istiqamətləri barasində öz mülahizələrini
bildirərək demiĢdir: ―Azərbaycanın zəngin neft - qaz ehtiyyatları var və
düĢünülmüĢ neft strategiyamız vardır. Ġqtisadiyyatın Ģaxələnmməsi iĢində bu
amil çox vacib rol oynayıb ... enerji sektoru, neft - qaz sənayesi bizim üçün çox
böyük dəstəkdir. Ancaq təkcə bu sahə inkiĢaf etməklə ölkə hərtərəfli inkiĢaf edə
bilməz. Bu bizim üçün böyük maliyyə mənbəyidir. Azərbaycanın beynəlxalq
mövqelərini gücləndirən amillərdən biridir.‖ [7,s6]
Ərzaq təhlükəsizliyinin həyata keçirilməsində kənd təsərrüfatının intensiv
inkiĢaf etditrilməsinin çox vacib məsələ olduğunu konfrans iĢtirakçılarının
nəzərinə çatdıran Prezident Ġ. Əliyev ərzaq təhlükəsizliyinin əsas sahəsi olan
taxılçılığın inkiĢaf etdirilməsi, əkin sahələri 100- 200 min hektara çatan iri fermer
təssərüfatlarının yaradılması ilə bərabər, üzümçülüyün inkiĢaf etdirilməsinə, ət və
süd istehsalının artirılması məqsədi ilə xaricdən məhsuldar cins mal - qara
459
alınmasına aqroservislərin yaradılmasına, kübrə istehsalı müəssisələrin yenidən
qurulmasına, texnika alınmasına geniĢ maliyyə imkanlarının olduğunu vurğuladı.
[7,s6]
Respublikanın iqtisadi siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri də dünya
standartlarına cavab verən emal müəsisələrinin yaradılması, xarici bazarlara
yüksək keyfiyyətli emal məhsullarının çıxarılması, xarici ölkələrdə Azərbaycan
Ticarət Evlərinin yaradılmasıdır. Belə məhsullar istehsalının reallaĢması üçün
həm bazara daxil olma, həm də məsafə baxımından qonĢu ölkələrin bazarları
ölkəmiz üçün məqbul sayıla bilər.
Ölkənin hər tərəfli inkiĢafını təmin etmək üçün ölkəmizdə sənaye siyasəti
aparılır.
Reginoların sosial iqtisadi inkiĢafının II Dövlət proqramında bir neçə iri
sənaye mərkəzlərinin yaradılması da nəzərdə tutulmuĢdur. Ġlk növbədə Sumqayıt
Ģəhərində belə müəssisələrin yaradılması nəzərdə tutulmuĢdur. Sumqayıt əvvəllər
də neft – kimya sənaye müəssisələri ilə baĢqa Ģəhərlərdən fəqrlənirdi. 2009 – cu
ildən Sumqayıt Texnologiyalar Parkı istismara verilmiĢdir. Bu çoxĢaxəli və
müasir sənaye kompleksidir, buraya 2300 - ə yaxın iĢçi cəlb edilmiĢdir.
Sumqayıtla yanaĢı Gəncə Ģəhərinində sənaye mərkəzi kimi inkiĢaf etdirilməsi II
Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuĢdur. Sənaye sahələrinin inkiĢafı üçün əlavə
tədbirlər planında Qaradağ rayonunun müasir sənaye mərkəzinə çevrilməsi də
nəzərdə tutulmuĢdur. Sənaye mərkəzlərində Dünyanın aparıcı Ģirkətlərinin
istehsal etdikləri maĢın və avadanlıqlardan səmərəli istifadə edilməsi üçün bilikli,
bacarıqlı, peĢəkar kadrlara ehtiyac duyulur. II Dövlət proqramında peĢəkar kadr
hazırlanması prosesinin sürətləndirilməsi, peĢə yönümünü dəyiĢmək üçün
müxtəlif kursların təĢkili də öz əksini tapmıĢdır.
Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009 – 2013 – illərdə sosial
iqtisadi inkiĢafı dövlət Proqramının icrasının II ilinin yekunlarına həsr olunmuĢ
konfransda ―Azərbaycan Prezdenti Ġlham Əliyevin yekun nitqində demiĢdir:
―Bizə həm texniki mütəxəssislər, həm də menecerlər lazımdır. Ġndi xarici
Ģirkətlərdə hər Ģeyi idarəçilik təmin edir. Əgər o, yaxĢı menecerdirsə hər yerdə
iĢləyə bilər... . Biz peĢəkar menecerlərin hazırlanması iĢinə çox böyük diqqət
göstərməliyik. Menecerlərə olan tələbatımız getdikcə daha da artacaqdır. Çünki
ölkə iqtisadiyyatı o qədər sürətlə inkiĢaf edir ki, o qədər yeni müəssisələr, müasir
istehsallar yaradlılır ki, mən bilmirəm, bəzi hallarda yeni müəssisələrə xaricdən
menecerlər gətirilir. Mən buna etiraz etmirəm, bu təbiidir. Azərbaycan Dünya
birliyinin bir parçasıdır. ....... . Amma elə etməliyik ki, öz kadrlarımızı da sürətlə
hazırlayaq‖. [7,s6] Prezdent Ġlham Əliyevin fəaliyyəti bu gün Heydər Əliyev
siyasətinin həyata keçirilməsində, reallaĢmasında ən gözəl nümunədir. Güclü
dövlət, güclü diplomatiya, güclü iqtisadiyyat, yüksək mədəniyyət Heydər Əliyev
siyasəti nəticəsində formalaĢmıĢdır.

460
 SUMMARY
In the article the main direction of the economic growth of Azerbaijan
after independence are pointed investigated.
The role of the oil strategy in attracting foreign investment and in raising
living standards of the population is also pointed.

ƏDƏBĠYYAT
1. Nuriyev Ə.X. Regional idarəetmənin əsasları. Bakı. ― Elm‖. 2007. 428
səh.
2. Həsənov R.T. Azərbaycan Respubliksaının sosial – iqtisadi inkiĢafının
bazar modelinin yaradılmasının konseptual əsasları. Bakı. ― Elm‖. 1998.
343 səh.
3. Azərbaycan qazeti. 21 sentyabr 1994- cü il
4. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı. ―Səda‖. 2001. 698 səh.
5. Nuriyev Ə.X. Azərbaycan Respublikasının böhran vəziyyətindən çıxması
və inkiĢafının prinsipial məsələləri. Bakı Azərb. DNA-nın nəĢri. 1992.
428 səh.
6. Azərbaycan qazeti. 12 dekabr 2010-cü il
7. ―Azərbaycan Respublikası Regionlarının 2009–2013–cü illərdə sosial–
iqtisadi inkiĢafı Dövlət Proqramı‖nın icrasının 2-ci ilinin yekunlarına həsr
olunmuĢ konfrans. Azərbaycan Prezdenti Ġlham Əliyevin nitqi. –
Azərbaycan qazeti. 2mart 2011- ci il.
Ġnternet
8. http:// www. azstat.orq

HəĢimov Elçin Aydınoviç

Московский Государственный Педагогический Университет

Модуль коммуникативного действия: Восток-Запад.

Лингвофилософский взгляд
Язык – это целый мир.
Г.А.Алиев
В данной статье рассматриваются вопросы межкультурной
коммуникации, на примере взаимодействия азербайджанского и
английского лингвокультур.
The article describes the strategic principles of communication.

Вслед за И.А.a Стернином под коммуникативным действием мы

понимаем совокупность норм и традиций общения народов и следовательно
расширение «диалога культур»; активно развиваются коммуникативные и
межкультурные исследования. Весь этот процесс рассматривается учеными
461
в трех аспектах: в теоретическом, где рассматривается конкретно
терминологический аппарат; в описательном, где делаются акценты
непосредственно на коммуникативное поведение того или иного народа;
объяснительный, где выявляются закономерности и особенности
национального коммуникативного поведения.
Интерес сегодня для ученых филологов и лингвистов представляет
концепт «ценность» народов Азербайджана и Великобритании, где повышен
интерес к активной, целеустремлѐнной личности, проявляющей высокий
уровень духовно-нравственной культуры, адаптивной к складывающимся в
обществе нормам и ценностям.
Особую значимость имеют представления о коммуникативном
содержании культуры азербайджанского и британского народов, поскольку
их реальное существование проявляется только во взаимодействии,
информационном обмене между людьми. Широкое понимание культуры
необходимо для осмысления межкультурного общения прежде всего
потому, что оно охватывает не только воспринимаемый внешне, видимый
образ жизни человека, но и скрытый, внутренний мир, определяемый
ценностями, ценностными ориентациями, специфичными способами
восприятия и мышления, нормами поведения и морали.
С позиции современного лингвистического подхода каждую
национальную лингвокультуру (в частности азербайджанскую и
английскую) метафорически, с определѐнной долей условности, можно
рассматривать как глобальный национально-специфический дискурс,
конституируемый национальным коммуникативным стилем и
представляющий собой систему взаимосвязанных и взаимопроникающих
частных дискурсов культуры. Безусловно, культурно-обусловленные нормы
и ценности играют релевантную роль в обеспечении взаимопонимания при
коммуникации. При этом коммуникативная нормативность культуры
поддерживается в ходе межличностных, массовых взаимоотношений людей
и в результате функционирования различных социальных институтов.
На увеличение межкультурных и межъязыковых контактов огромное
влияние оказывают современные процессы глобализации. Международное
сотрудничество, развитие устойчивых экономических, культурных связей с
другими странами, выход производственного процесса за рамки
национальных границ определяют международный контекст существования
государств.
Азербайджанское и британское общество имеет свою
коммуникативную структуру, в которой немаловажную роль играет система
социальных ролей, т. е. определенных типовых моделей поведения людей в
стандартных ситуациях общения. Социальная роль определяет и саму
ситуацию общения, которая может быть симметричной (участники имеют
одинаковые социальные признаки) и асимметричной (участники
462
различаются хотя бы по одному признаку). Следует помнить, что одна и та
же ситуация общения может быть симметричной в азербайджанской
культуре, но асимметричной в культуре британского народа, другого языка,
примером которого может служить английский и азербайджанские языки.
Нарушение ролевых ожиданий ведет к негативной реакции окружающих,
может создать впечатление невежливости, невоспитанности, приводит к
нарушениям коммуникации. Следовательно, для эффективного
взаимодействия представителей разных лингвокультур, необходимо знание
особенностей национально-культурной специфики вербального и
невербального поведения коммуникантов. Для наиболее эффективного
общения и взаимодействия с представителями другой культуры, необходимо
не только научиться говорить на языке данной культуры, но и мыслить на
этом языке, правильно интерпретировать и использовать невербальные
средства общения, характерные для данной культурной общности.
Важность изучения невербальных средств коммуникации подчеркивается
еще и тем, что, как отмечено в многочисленных исследованиях, более 65 %
информации передается с помощью невербальных средств (жесты, мимика,
поза, дистанция, тон, темп речи и др.)
При неправильной (ошибочной) интерпретации носителем одной
культуры невербального сообщения, сделанного представителем другой
культуры, могут происходить нежелательные конфликты. Например:
немногие американцы знают о том, что китайцы очень не любят, когда их
трогают, хлопают по плечу и даже пожимают руку. При неполной и
избыточной интерпретации происходит пропуск невербальных знаков в
коммуникативном акте либо интерпретация движений, не являющихся
жестами, как коммуникативные жесты, что также может создавать
конфликтные ситуации.
Знания о национальной специфике жестов в азербайджанской и
английской культурах являются важными для того, чтобы избежать
неадекватного или оскорбительного для другого народа невербального
поведения. В связи с этим возникает необходимость более глубокого
изучения невербального поведения всеми, кто собирается посетить, к
примеру, Азербайджан.
Как уже отмечалось, некоторые жесты могут быть усвоены
рецептивно, т. е. достаточно просто научиться понимать их значение. Для
этого можно ознакомиться со специальной литературой по невербальным
средствам общения, посетить лекции по данной тематике, посмотреть
фильмы, принадлежащие изучаемой культуре. Однако многие жесты
необходимо не только уметь правильно интерпретировать, но и
самостоятельно их использовать в соответствующих им ситуациях
общения. Формирование продуктивных знаний невербального
коммуникативного поведения требует больших усилий. Для этого просто
463
справочной литературы не достаточно, необходимы дополнительные
упражнения.
По мнению Э. Сепира «Общество <…> изо дня в день возрождается
или творчески воссоздается с помощью определенных актов
коммуникативного характера, имеющих место между его членами.
<…>любой культурный стереотип и любой единичный акт социального
поведения эксплицитно или имплицитно включают коммуникацию в
качестве составной части». Роль образования в межкультурном
взаимодействии велика, особенно когда речь заходит об обучении языкам,
кроме того, именно образовательная политика государства во многом
является проводником основных идеологий национальной политики. Во
всем потоке образовательных программ и проектов, направленных на
интенсификацию и оптимизацию межкультурного взаимодействия,
выделяются три, основных направления: обучение языкам как
формирование многополярной картины мира; обучение толерантности;
активизация развития этнического сознания и идентичности.

ЛИТЕРАТУРА
1. Аристотель. Политика. Метафизика. Аналитика. Изд-во.
Эксмо, 2008г. – 960стр.
2. Гашимов Э.А. Лингвокультура потребностного кода.
Монография. Изд-во «Пирсон Эдьюкейшн Лимитед», М.2009. – 152стр.
3. Джон Лайонз. Введение в теоретическую лингвистику. М.:
Прогресс, 1978. – 544 с.
4. Радченко О.А. История лингвофилософской мысли. Едиториал
УРСС. М, 2005 – 312с.
5. Хомский Н. Язык и мышление. Монография. Из-во
Московского университета. М.- 1972. – 120стр.
6. Юрченко В.С. Философия языка и философия языкознания.
Лингвофилософские очерки. ЛКИ, 2008 – 368стр.

Hidayətova Sevil Əlihüseyn qızı

Бакинский Государственный Университет

АЗЕРБАЙДЖАН В СИСТЕМЕ ГЕОПОЛИТИЧЕСКИХ ИНТЕРЕСОВ

США И РОССИИ

Одним из наиболее значимых последствий распада СССР явилось

образование на его территории нескольких геополитических зон, среди
которых важное место занимает Каспийский регион. За истекшие с того
464
времени два десятилетия Прикаспий превратился в один из узловых
регионов глобальной политики и экономики, в котором пересекаются
геополитические, экономические, геостратегические интересы многих
ведущих государств мира, региональных государств, транснациональных
компаний, различных национальных, политических и религиозных
движений. Бассейн Каспия метко называют «геополитическим магнитом»
ХХI в. [2, С.158]
Уникальное расположение Кавказско-Каспийского региона на
границе различных географических и культурных макропространств, на
перекрестке перспективных межконтинентальных и межнациональных
транспортных направлений и коммуникаций "Восток-Запад" и "Север-Юг",
на подвижном стыке сфер господствующего влияния трех мировых религий
- христианства, ислама и буддизма, а также его исключительное богатство
энергетическими ресурсами, обуславливают всевозрастающую
стратегическую роль данного региона в мировой экономике и геополитике и
превращение его в арену геополитического противоборства. Пересечение и
столкновение в Каспийском регионе разноплановых интересов таких
акторов глобальной политики, как США, Россия, Китай, Европейский Союз,
Турция, Иран, а также крупнейших транснациональных корпораций, создает
здесь ситуацию «многостороннего соперничества».
Необходимо отметить, что столь резко возросшая геополитическая
значимость Кавказско-Каспийского региона для молодых региональных
государств, обретших независимость после распада СССР, имела двоякие
последствия. С одной стороны, повышенное внимание со стороны ведущих
мировых держав и ТНК и их вовлечение во внутрирегиональные процессы
исключали возможность того, что России удастся вернуть контроль над уже
независимыми республиками и восстановить «до-Беловежский» статус-кво.
С другой – лидеры государств оказались в серьезном затруднении в связи с
формированием внешнеполитического вектора.[11] Со временем, методом
проб и ошибок, им удалось определиться с внешнеполитическими
приоритетами и предпочтениями – одни взяли курс на укрепление
самостоятельности и независимости, интергацию в евроатлантическое
пространство и освобождение от российского влияния, опираясь на
использование своих природных ресурсов и коммуникационных
возможностей, другие – на сохранение более тесных отношений с Россией, в
обмен на российский патронаж и особые экономические и военно-
политические привилегии со стороны Москвы.
Азербайджан, имеющий древнюю историю, самобытную культуру,
значительные природные богатства, является одним из ключевых и наиболее
динамично развивающихся государств Каспийского региона, занимает
лидирующие позиции среди южно-кавказских республик. С географической
точки зрения, он является геополитической точкой опоры всего Южного
465
Кавказа. Богатые углеводородные запасы Азербайджана также
представляют огромный интерес.
В постсоветский период значение кавказского региона еще более
возросло в связи с поиском путей доступа к энергетическим ресурсам
Каспийского моря и Центральной Азии. «Произошедшая вследствие распада
СССР и ослабления влияния России геополитическая демонополизация
создала благоприятнейшие условия для того, чтобы Кавказ превратился в
уникальный мост, посредством которого можно было бы "подорвать"
традиционную геополитическую закрытость Центральной Азии и,
соответственно, облегчить доступ к природным ресурсам.».[8] Как
следствие, существенно выросло геополитическое значение нашего
государства. Азербайджан, зажатый между Россией и Ираном, но имеющий
выход на Каспий, получил возможность сыграть роль геостратегического
коридора между Западом и Центральной Азией, и далее – Востоком.
Выражаясь словами известного американского аналитика Збигнева
Бжезинского, Азербайджан превратился в жизненно важную «пробку» от
«бутылки» с богатствами бассейна Каспийского моря и Средней Азии. [3,
С.155] Учитывая весь комплекс вышеобозначенных факторов, серьезный
интерес к Азербайджану со стороны наиболее политически и экономически
активных в Каспийском регионе акторов в лице США и России является
закономерным.
Соединенные Штаты и Россия преследуют свои интересы в
Прикаспии по всем основным направлениям – дипломатическому,
военному, экономическому и энергетическому. Поэтому конкуренция этих
государств проявляется наиболее остро. Россия не желает терять свое
историческое влияние в Кавказско-Каспийском регионе, а США активно
пытаются вовлечь регион в западное «пространство».
После распада СССР у Вашингтона появилась счастливая
возможность восполнить недостающие звенья в «цепи» своей евразийской
политики. При этом геостратегическое значение для США Кавказско-
Каспийского региона усиливалось тем обстоятельством, что здесь сходятся
интересы их глобальных «конкурентов/оппонентов/недругов» – России,
Китая, Ирана.[2, С.177] Закрепление в регионе американских позиций
обеспечило бы Вашингтон стратегическим преимуществом, необходимым
для противодействия этим государствам. Более того, контроль над регионом
позволил бы США добиться глобального доминирования в Пятиморье
(Черное, Средиземное, Каспийское моря, Персидский залив с примыкающим
к нему Аравийским морем) и на всем континенте. Также одной из
приоритетных целей энергетической геополитики Вашингтона была
обозначена необходимость включить новые энергетические районы в
фигуру так называемого «стратегического энергетического эллипса»,
являющегося источником снабжения нефтью и газом рынков Европы и юго-
466
восточных стран. Итак, цели внешней политики США в Прикаспии были
сформулированы следующим образом: 1) обеспечить независимость и
суверенитет южнокавказских-центральноазиатских государств, их
зависимость от США и дистанцирование от России; 2) увеличить число, т.е.
диверсифицировать мировые источники энергии, поставить добычу и
транспортировку углеводородов под максимальный контроль; 3) обеспечить
региональную интеграцию черноморско-каспийских государств с целью
вытеснения России из региона; 4) продвигать интересы нефтяных
компаниий США в регионе; 5) оказывать давление на Иран в целях
изменения политики этого государства, либо смены власти вообще.[9]
Азербайджану Вашингтоном отводилась особенная роль для
стратегических интересов США на так называемом «большом» Ближнем
Востоке – как подчеркивалось в ежегодных докладах Госдепартамента
США по странам СНГ.[6] Основной целью американской политики было
выведение республики из-под влияния России и получение контроля над
значительными запасами энергоресурсов. Поскольку Азербайджан в
историческом и географическом отношении входит в сферу интересов
России, любые активные действия здесь США и Запада в целом дают им
возможность «торговаться» с Россией на внешнеполитической арене. [2,
С.170] Контроль над энергоресурсами позволяет манипулировать угрозой
обрушения цен на нефть, что также может служить инструментом давления
как на Москву, так и на арабские страны. Кроме того, активное
проникновение США в Азербайджан имело целью контролировать влияние
Турции (союзника, региональные позиции которого усиливаются) и Ирана
(идеологического противника) в этом регионе.[5] Анализируя фактор
пригодности Азербайджана с точки зрения военной безопасности, США
рассматривают потенциал республики как важного стратегического
плацдарма в связи с перспективами и планами продвижения НАТО на
южном направлении вглубь Центральной Азии.[7] Сотрудничество
Азербайджана с НАТО вызывает серьезное беспокойство и раздражение
Тегерана и Москвы.
Россия воспринимает усиление позиций США, НАТО и ЕС в
Чероморско-Кавказско-Каспийской зоне как посягательство на ее роль в
регионе, который она считает исторической сферой своих стратегических
интересов. На протяжении достаточно длительного периода приоритет
России на контроль над этой частью Центральной Евразии никем не
оспаривался. С распадом СССР Москва утратила гегемонию в Кавказско-
Каспийском регионе и стала лишь одной из многих конкурирующих здесь за
влияние сил. Среди причин драматического сокращения собственного
влияния на данном геополитическом пространстве власти страны видят
российские экономические проблемы, желание новосуверенных государств
дистанцироваться от Москвы, всевозрастающую активность Соединенных
467
Штатов в «южном подбрюшье» России в военной, политической и
экономичесой областях.[10] На устранение или, по крайней мере,
ослабление негативных последствий перечисленных проблем, которые
оцениваются как серьезная угроза геостратегической и национальной
безопасности, нацелена российская политика в регионе. Образование СНГ,
зримое и незримое присутствие России во всех военно-политических
процессах, протекающих в Кавказско-Каспийском регионе, титанические
усилия, предпринимаемые Москвой для сохранения своих преимуществ в
транзите энергоресурсов из Прикаспия - есть элементы политики Москвы в
стремлении всеми возможными средствами защитить и обеспечить
собственные интересы и сферу влияния в столь важном для нее и мировой
геополитики регионе.
Во все периоды существования системы международных отношений
Азербайджан занимал важное место в евразийской политике России.[4,
С.678] На современном этапе пристальный интерес России к Азербайджану
обусловлен целым рядом факторов: 1) С точки зрения выхода на
мусульманский Восток, возможностей влияния на протекающие на Ближнем
и Среднем Востоке процессы; 2) Включив Азербайджан в сферу своего
влияния, Россия раскалывает тюркский мир, уменьшает влияние Турции (а
посредством ее и США) на Центральную Азию, Северный Кавказ и
приволжские регионы; 3) В случае контроля над Азербайджаном Москва
получит возможность прямого сообщения с Ираном. Влияние Тегерана на
бывшие советские мусульманские республики будет ограничено; 4)
Территория Азербайджана имеет огромное значение с точки зрения
безопасности России. Включив Баку в орбиту своего влияния, Россия
закроет большую брешь на своих южных границах; 5) В Азербайджане
имеются богатые месторождения углеводородов (в частности, на
Каспийском шельфе), к освоению, эксплуатации и экспорту которых Россия
не может оставаться безучастной. В этой сфере Азербайджан выступает
конкурентом России на мировом рынке энергоносителей; 6) Азербайджан
расположен в центре транспортных коммуникаций и коридоров Восток-
Запад, и в этом плане также конкурирует с Россией; 7) Азербайджан играет
роль поставщика сельскохозяйственной продукции и рынка сбыта для
российских товаров; 8) В Азербайджане проживает многочисленное
русскоязычное население, а в России – большая азербайджанская диаспора.
Создание единого политико-экономического пространства и включение в
него Азербайджана, по мнению российских политиков, является
необходимым условием «безопасности русскоязычного населения». [2,
С.170; 4, С.679]
Очевидно, что Россия чрезвычайно заинтересована в получении
контроля над Азербайджаном, в более активном влиянии на внешнюю
политику страны. Признавая огромное значение России как экономического
468
и политического партнера, не считаться с интересами которого невозможно,
Азербайджан, тем не менее, в целях укрепления независимости и
национальной безопасности, объявил о приверженности западным
демократическим ценностям и определил для себя путь на интеграцию в
европейское политико-экономическое пространство. Баку выбрал
прозападную стратегию развития с упором на сотрудничество с Турцией. Не
последнюю роль в этом сыграл фактор военно-стратегического
сотрудничества России с Арменией, оказание Москвой массивного военно-
технического и политического содействия государству-агрессору, с которым
Азербайджан находится в состоянии войны. Россия фактически сама
подтолкнула Баку к Западу, так как решить конфликт собственными силами
Азербайджан уже не мог.
Тем не менее, необходимо отметить, что осознание принадлежности
Азербайджана к более обширному и тесно взаимосвязанному Черноморско-
Каспийскому региону подвигает руководство страны к проведению
взвешенной, сбалансированной политики в отношениях с другими акторами
международного взаимодействия, не отдавая однозначного предпочтения
какому-либо одному внешнеполитическому вектору. Поддерживая
взаимовыгодные и теплые отношения со всеми заинтересованными в
Азербайджане региональными и внерегиональными силами, официальный
Баку искусно осуществляет политику, направленную на обеспечение
национальных интересов страны, исходя при этом из принципа
равноудаленности от основных геополитических игроков.[1] Нефтяные
доходы дают Азербайжану определенную свободу внешнеполитического
маневра.

SUMMARY
After the collapse of the USSR the Caspian region turned into the center of
geopolitical attention of the most influential world political and economical
actors. In this article the author focuses on the relations of the USA and Russia
with Azerbaijan in the context of their geopolitical interests and objectives in this
region.

ЛИТЕРАТУРА
1. Азербайджан-НАТО. www.newcaucasus.com
2. Алиев И.Г. Каспийская нефть Азербайджана. - М.: Известия, 2003. -
712 стр.
3. Бжезинский З. Великая Шахматная Доска. Господство Америки и его
геостратегические императивы. М.: Международные отношения,
1999. 256 с. Стр. 155
469
 4. Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя
политика Азербайджана. «ġərq-Qərb». Баку, 2007. 904 стр.
5. Крамаренко А.В. Регион Каспийского моря как узел геополитических
противоречий. // Региональные исследования. Журнал Смоленского
Гуманитарного Университета. №3 (13), 2007. с. 44-50.
http://www.shu.ru/old/pages/magazin/n13/kramarenko.pdf
6. Официальный сайт Государственного Департамента США.
http://www.state.gov/
7. Что представляет собой Азербайджан сегодня. // Газета Известия.
23.04.03. http://www.izvestia.ru/azerbaijan/article33025/
8. Эйвазов Дж. Геополитические уроки постсоветского Кавказа: путь к
глобализации или возвращение к классической евразийской
геополитике? // Журнал социально-политических исследований
"ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ И КАВКАЗ". 2006 г. http://www.ca-c.org/c-
g/2006/journal_rus/c-g-1/03.eivazovru.shtml
9. Arvanitopoulos C. The Geopolitics of Oil in Central Asia. 1998.
http://www.hri.org/MFA/thesis/winter98/geopolitics.html
10. Mehdi Parvizi Amineh. Caspian Energy: A viable alternative to the
Persian Gulf?//EurAsia Bulletin. Volume 8 No.3&4. March-April 2004.
http://www.eias.org/publications/bulletin/2004/marapr04/ebmarapr04p6.p
df
11. Vaezi Mahmoud.Geopolitical Changes and Crises in the Caucasus. Center
For Strategic Research. July 2009.
http://www.csr.ir/departments.aspx?lng=en&abtid=09&&depid=74&&se
mid=176

Hüseynov ġaban Qulam oğlu

Bakı Slavyan Universiteti

TAM DESEMANTĠKLƏġMƏ PROSESĠNĠN FONETĠK VƏ

MORFOLOJĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ

Leksik vahidlərin tam qrammatikləĢməsi müxtəlif fonetik hadisələrlə

müĢayət olunur. Hətta bəzi tədqiqatçılar Ģəkilçiləri köməkçi sözlərdən
fərqləndirmək üçün fonetik cəhəti əsas götürürlər [2:174-175]. Bu mənada, tam
qrammatikləĢmə mərhələsində səs düĢümü, səs fərqləĢməsi, fonetik variantlılıq
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
QrammatikləĢmə prosesində elə bir hal tapmaq olmaz ki, leksik vahid

470
vurğuya malik olmasın və o, qrammatikləĢsin - ĢəkilçiləĢsin və vurğusunu
saxlasın, itirməsin. Deməli, tam qrammatikləĢmə ikinci dərəcəli vurğunun
(köməkçi sözün) itirilməsi, qrammatik ünsürə çevrilməsi ilə müĢayiət olunur.
Qeyd olunan hadisə fonetik, leksik və qrammatik əlamətlər toplusu ilə
səciyyələnir. Bir qism tam qrammatikləĢmiĢ vahidlər artırıldığı sözün vurğusunu
daĢıya bilmir ki, bu da onların sözdüzəldici səciyyəyə malik olmaması ilə
əlaqədardır. [1:52]
Bəzən ĢəkilçiləĢmə prosesi, səsdüĢümü hadisəsi ilə müĢayət olunur. Məs.:
iraq-raq2; isə-sa2; imiĢ - mıĢ4, idi -di4 və s.
Adətən, səsdüĢümü köməkçi sözün ilk səsi və ya ilk hecası ilə bağlı olur.
Bu da iltisaqi dillərdə mümkün haldır. Bəzən isə, bu, müxtəlif mövqelərdə də baĢ
verir.
SəsdüĢümü mexaniki hadisə deyil. Köməkçi sözlər desemantikləĢmə
nəticəsində elə bir həddə gəlib çatır ki, səsdüĢümü ifadə olunacaq mənanın
ifadəsinə xələl gətirmir, nəticədə bəzi səslər tələffüzdən qalır; dildə qənaət
prinsipinə müvafiq olaraq strukturca sadələĢmə baĢ verir. Beləliklə də,
qrammatikləĢmə prosesinin mühüm aktlarından biri meydana gəlir.
Bununla yanaĢı, səs fərqləĢməsi hadisəsi də müĢahidə olunur. ġin-Ģın-,
çaq-cağ və s. , səs fərqləĢməsi qrammatikləĢmə prosesində mühüm məsələdir.
Məs.: «sə‖»-«istəmək»‖ feli-sa Ģəkilçisinin arxetipi olmaqla desemantikləĢmiĢ,
lakin güclü formal dəyiĢkliyə məruz qalmamıĢdır.
Unutmaq olmaz ki, fonetik dəyiĢiklik ayrılıqda, yəni desemantikləĢmə
prosesindən kənarda mahiyyət etibarı ilə geniĢ anlayıĢdır, və qeyd olunan
prosesdə də o, mühüm rol oynayır. Deməli, qrammatikləĢmə prosesində fonetik
amillər desemantikləĢmə hadisəsi ilə birlikdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə
müvazi inkiĢaf qrammatikləĢmə dərinləĢdikcə morfoloji xüsusiyyətləri
tamamlayır; baĢqa sözlə, bitkin, tam qrammatik məzmun və forma yaranır.
ġəkilçilərin meydana gəlməsi tarixi prosesdir.[3:63] Törəyən Ģəkilçilərin
keyfiyyəti məsələsi isə olduqca maraqlıdır. Əvvəlki yazılarımızda qeyd etdiyimiz
kimi, ilkin Ģəkilçilər əslən müstəqil sözlərdən törəmiĢdir. Ġlk vaxtlar qeyri -
məhsuldar Ģəkilçilər kimi çıxıĢ etsə də, bəziləri sonradan dilin tələbatına müvafiq
olaraq məhsuldarlaĢmıĢdır. Digər tərəfdən isə, qrammatikləĢən vahidin əslən
konkret və ya mücərrəd mənalı leksemlərdən törəməsi də aĢağıdakı cəhətlərə görə
təsiredicidir..
«Soçetanie osnovı i neproduktivnoqo affiksa, koqda vtoroy komponent uje
polnostğö terəet svoö samostoətelğnostğ i prevrahaetsə v neproduktivnıy affiks v
tom sluçae, esli istoriçeski samostoətelğnoe slovo, prevrativĢeesə v affiks,
obladalo konkretnoy semantikoy, soçetanie osnovı i produktivnoqo affiksa,
koqda vtoroy komponent, istoriçeski vosxodə k znamenatelğnomu, no
asbtraktnomu po semantike slovu, prevratilsə v silu absolötnosti v produktivnıy
affiks, takim obrazom, mejdu svobodnım slovosoçetaniem i slovom, imeöhim
vtoroobraznuö osnovu, v proüesse ix razvitiə suhestvuet ne odna, a neskolğko
471
vremennıx stupeney razvitiə» [4:65].
ġəkilçiyə keçidlə yeni dövr baĢlayır- qrammatikləĢmiĢ vahid «söz‖
anlayıĢından çıxır» Ģəkilçi‖ anlayıĢına daxil olur.
Burada yalnız itirilmiĢ leksik mənadan danıĢmaq olar. Məs.: - sən (II Ģəxs.
tək) -dır4: - çı Ģəkilçiləri bu cəhətdən nümunə ola bilər. ġəkilçilərin semantikası da
leksik vahiddən gəlmədir. Məhz buna görə də Ģəkilçilər bütün sözlərə deyil,
müvafiq leksik vahidlərə artırılır.
Sözlə Ģəkilçinin sərhədi bir çox cəhətdən fərqlənir. Məzmun cəhətdən
Ģəkilçilər müstəqil əĢyavi mənaya malik deyil; formal cəhətdən də, müxtəlif
fonetik dəyiĢikliklərə məruz qalmıĢdır. Elə isə bir sıra Ģəkilçiləri köməkçi nitq
hissəsi sırasına aid etməkdə yanlıĢlığa yol vermirikmi? Burada mühüm məsələ,
köməkçi nitq hissələri ilə Ģəkilçi arasında fərq meydana çıxmasıdır.
1. Köməkçi nitq hissələrində, əsasən, müstəqilliyini itirmiĢ yardımçı leksik məna
olur və qrammatikləĢmə gücləndikcə leksik məna itməyə baĢlayır. ġəkilçilərdə isə
leksik məna izləri itmiĢ, çox mücərrəd qrammatik vahidə çevrilmiĢdir. Xatırlayaq
ki, bəzən köməkçi nitq hissələrində də belə hallarla qarĢılaĢmaq mümkündür,
lakin asılılıq dərəcəsi, onların nisbi semantik yükü, strukturu fərqlidir.
2. Köməkçi nitq hissələri formal dəyiĢikliyə, nisbətən az məruz qalmıĢdır.
ġəkilçilər isə, əsasən, güclü fonetik dəyiĢikliyə məruz qalmıĢdır. Məs.: -dır
3. Köməkçi nitq hissələri, nitq hissələri təliminə daxil olduğu halda, Ģəkilçilər əsas
nitq hissələrinin qrammatik kateqoriyalarına daxildir.
4. Köməkçi nitq hissələri söz kökündən ayrı yazılır, Ģəkilçilər isə bitiĢik yazılır.
Köməkçi nitq hissələri içərisində bəzən ĢəkilçiləĢmə hallarının olması
qanunauyğun haldır. Çünki əksər köməkçi sözlər leksik mənalarından
uzaqlaĢdıqca, yəni qrammatikləĢmə gücləndikcə, ĢəkilçiləĢmə üçün mühüm amil
formalaĢır. Bu o deməkdir ki, köməkçi söz Ģəkilçiyə çevrilməklə «söz‖»
anlayıĢından çıxır. Ona görə də kömkəçi nitq hissələri daxilində verilən Ģəkilçiləri
(-mı;-can; habelə-la) fərqləndirmək lazımdır. Bunlardan köməkçi nitq hissələrində
deyil, Ģəkilçilər bəhsində danıĢmaq nəzəri cəhətdən daha düzgün olardı. Çünki
ĢəkilçiləĢmiĢ köməkçi nitq hissələrində Ģəkilçilər üçün səciyyəvi olan fonetik
variantlılıq, sözə bitiĢik yazılmaq, səs düĢümü və s. Cəhətdən köməkçi sözlərdən
kəskin fərqlənir.. Deməli, köməkçi nitq hissəsi anlayıĢına ĢəkilçiləĢmiĢ qrammatik
vahidləri daxil etmək elmi cəhətdən düzgün deyil. Çünki «söz»‖ anlayıĢına
Ģəkilçiləri aid etmək olmaz, onlar artıq sözdən uzaqlaĢmıĢlar.
5. Köməkçi nitq hissələri, köməkçi sözlər sözlərə yaxın olduğu halda, Ģəkilçilər
köməkçi nitq hissələrinə və ya köməkçi sözlərə yaxındır. Deməli, ĢəkilçiləĢmə
köməkçi nitq hissələrindən və ya köməkçi sözlərdən sonrakı mərhələdir. Köməkçi
nitq hissələri bir tərəfdən sözə, digər tərəfdən isə Ģəkilçilərə yaxındır. Buna görə
də köməkçi nitq hissələrindən hər iki mərhələnin əlamətləri özünü göstərir. Bir
qism köməkçi sözlər arxaikləĢərək dildən çıxmıĢ, bir qismi isə ĢəkilçiləĢmiĢdir.
6. ġəkilçilər fonetik variantlılıqa malikdir. Bəzən həm dodaq, həm də damaq
ahəngi gözlənilir. Köməkçi sözlər isə, nisbi müstəqilliyə malik olduğundan
472
fonetik variantlılıqa malik deyil.
7. ġəkilçilər müstəqilliyə malik olmadığından nə əsas, nə də ikinci dərəcəli
vurğuya malik deyil, onlar bəzən aid olduğu sözün vurğusunu daĢıya bilir ki, bu
da söz əsası ilə bağlıdır. Köməkçi sözlər isə, ikinci dərəcəli vurğuya malik olur.
8. Ġltisaqi dillərdə, o cümlədən Azərbaycan dilində Ģəkilçilər sözün sonuna artırılır
(alınma Ģəkilçilərdən fərqli olaraq). Köməkçi sözlərin yeri isə fərqlidir: bir qismi
söz önündə, bir qismi isə söz sonunda gəlir.

SUMMARY
The paper investigates the issues related to the Full desemantization of
certain words and their transformation into the suffixes.This process is
accompanied by some phonetic features and characterized with full morphological
motivation of the grammatical units as well as their Functional strategies.As a
result of the full desemantization of the auxiliary words some grammaticalized
words become apart from the auxiliary parts of speech and appear to be suffixes.

ƏDƏBĠYYAT
1. Axundov A. Azərbaycan dilini fonetikası. Bakı, Maarif, 1984.
2. Рустамов А. Фонетические признаки грамматизации и аффигрования
слов в тюркских языках. Проблемы современной тюркологии. Алма-Ата,
1980.
3. Шараф Г. Сонорная длительность татарских гласных. Вестник Научного
Общества Татароведения. Часть I. Казань, 1928.
4. Шараф Г. О сонорной длительности согласных. Вестник Научного
Общества Татароведения. Казань, 1928. №8.

Hüseynov Cəmhur Elçin oğlu

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

ĠNGĠLĠS VƏ AZƏRBAYCAN DĠLLƏRĠNDƏ ZAMAN BĠLDĠRƏN

BƏZĠ SÖZLƏR HAQQINDA

Müxtəlifsistemli dillər olan ingilis və Azərbaycan dillərində zaman

bildirən leksik vahidlərin zaman mənalarını ifadə etməkdə geniĢ imkanlara
malikdir. Zaman adlarının və sintaktik zamanın ifadə vasitələrinin sayı çoxdur.
Bunların bir qismi dil faktı, bir qismi isə nitq faktıdır. Bu məqalədə ingilis və
Azərbaycan dillərində zaman anlayıĢı ilə bağlı olan ən vacib sözlərdən (time,
period, year, month, week, day, night, hour, minute, second; zaman, vaxt, dövr, il,
həftə, gün (gecə, gündüz), saat, dəqiqə, saniyə və s.) bəziləri haqqında bəhs
edəcəyik.

473
 Qeyd edilən leksik vahidlərin bəziləri (time, period, zaman, vaxt, dövr,)
qarĢılaĢdırılan dillərdə ümumiyyətlə zaman anlayıĢını ifadə edən sözlərdir. BaĢqa
sözlə desək, time, period, zaman, vaxt, dövr sözləri ingilis və Azərbaycan
dillərində zamanı ifadə etmək üçün istifadə edilən ümumi leksik vahidlərdir.
Onların müəyyən hissəsi (məsələn, year, month, week, day, night, hour, minute,
second; il, ay, həftə, gün, saat, dəqiqə, saniyə) hər biri iyerarxik cəhətdən özündən
daha böyük vahidin tərkib hissəsi olan zaman vahidinin adını ifadə edir.
Azərbaycan dilində iki leksik vahid (gecə, gündüz) ―gün‖ zaman vahidinin
hissələrini ifadə edir. Ġngilis dilində isə day sözü həm ―gün‖ mənasında iĢlənir,
həm də ―gündüz‖ mənasında ―night‖ (gecə) sözünün antonimi kimi iĢlənir.
Yuxarıda haqqında danıĢdığımız bütün sözlərin zaman anlayıĢı ilə bağlı
olması heç kəsdə Ģübhə doğurmur. AĢağıdakı nümunələrə diqqət yetirək:
Zaman heç bir mahiyyəti olmayan anlayıĢa çevrilib (S.Əhmədli). Əslində
adamlar da zaman kimi dörd cür olur... (S.Səxavət). Söz vaxtına çəkər (Məsəl).
Hər Ģey vaxta baxsa da, vaxt heç nəyə baxmır (Məsəl). Vaxtım yoxdur (DanıĢıq).
Həcər arada vaxt tapıb bir Anaxanımgilə də baĢ çəkdi, təzə xəbərdən agah elədi
onu (Anar). Sonralar baĢa düĢdüm ki, təkcə Zaqatalada ürəyimdə tutduqlarımı
eləmək üçün mənə yüz il vaxt lazımdı (S.Səxavət). Zaman keçdikcə gün, ay, hətta
il unudulur, beyində bircə o iliĢib qalırdı: onun doğulub, boya-baĢa çatdığı yurd
ermənilərin əlindədir (S.Əhmədli). Ay var, bir günə dəyməz, gün var, min aya
dəyər (Bayatı). Dindirir əsr bizi, dinməyiriz (Sabir).
Bu misallarda iĢlənən müvafiq leksik vahidlər təhlili göstərir ki, onlar aid
olduqları zaman vahidlərini subyekt və obyekt kimi təqdim edir. Onlar dil
vahidləri olaraq dildənxaric gerçəklik forması ilə, müvafiq anlayıĢla bağlıdır,
onları adlandırır.
Zaman bildirən leksik vahidlərin semantik funksiyalarının reallaĢması
həmin vahidlərin leksik mənaları ilə Ģərtlənir. Bu sözlər ölçülə bilən zaman
vahidlərinin adları olmaqla obyektiv zamanı müxtəlif kəmiyyətli, ölçülü kəsiklərə
ayırır, onları adlandırır. Bu, müxtəlif kəmiyyətli və ya ölçülü həmin zaman
kəsiklərinin birbaĢa adlandırılması, nominasiyasıdır. Ġngilis və Azərbaycan
dillərində zamanın ölçü vahidlərini bildirən second – saniyə, minute – dəqiqə,
hour – saat, day – gün, night – gecə, week – həftə, month – ay, year – il, century -
əsr, yüzillik, millennium – minillik kimi leksik vahidlər bu sıradan hesab olunur.
Müxtəlif zaman ölçü vahidlərini ifadə edən zaman adları ingilis və
Azərbaycan dillərinin izahlı leksikoqrafik mənbələrində qeydə alınmıĢ, izah
olunmuĢdur. Bu izahlarda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki,
həmin leksik vahidlər lüğətlərdə ―zaman müddəti‖ (a period of time), ―zaman
daxilində nöqtə‖ (point in time), ―çox qısa zaman müddəti‖ (very short period of
time) kimi izah olunmuĢdur. Məsələn: minute - any of the 60 parts which an hour
is divided into, consisting of 60 seconds [9]; a period of time equal to 60 seconds;
one sixtieth of an hour [8]; each of the 60 parts of an hour, that are equal to 60
seconds [10]; second – 1. a short unit of time which is equal to a sixtieth of a
474
minute; a very short period of time [9]; 1/60 of a minute of time; a very short
period of time; moment [8]; a unit for measuring time; a very short time [10].
Azərbaycan dili üzrə lüğətlərə diqqət yetirək: ―dəqiqə - 1. Bir saatın
altmıĢda birinə bərabər və ya 60 saniyədən ibarət olan vaxt ölçüsü; 2. az, lakin
qeyri-müəyyən vaxt [2, s. 573-574]; 60 saniyəlik zaman ölçüsü‖ [1, s. 76].
―Saniyə - dəqiqənin altmıĢda bir hissəsi (vaxt ölçü vahidi) [4, s. 35]; zaman
vahidi, dəqiqənin 60-dan biri‖ [1, s. 343].
QarĢılaĢdırılan dillərdə zaman anlayıĢını ifadə edən ümumi sözlər olaraq
―time‖ və ―zaman‖ leksik vahidləri hesab olunur. Bu sözlər ing. ―space‖ və azərb.
―məkan‖ sözü ilə birlikdə materiyanın varlıq formaları ilə bağlı olan anlayıĢlardan
birinin adı kimi iĢlənir. Azərbaycan dilində ―zaman‖ sözü ―vaxt‖ sözü ilə
sinonimlik təĢkil etsə də, onların iĢlənmə məqamları bir-birindən fərqlənir.
Məsələn, ―uĢaq vaxtı‖ deyiriksə, ―uĢaq zamanı‖ demirik. ―Vaxtımız yoxdur‖
deyirik, ancaq ―zamanımız yoxdur‖ demək olmur. Hərçənd ki, son dövrlərdə türk
dilinin təsiri ilə ―zamanımız yoxdur‖ ifadəsi də iĢləklik qazanmağa baĢlamıĢdır.
ĠĢləklik dərəcəsinə görə ―zaman‖ sözü ―vaxt‖ sözündən çox geridə qalır.
Belə düĢünmək olar ki, ―zaman‖ sözü ―vaxt‖ sözü ilə müqayisədə daha çox
ümumilik bildirən kateqorial səciyyəli sözdür. ―Zaman‖ sözü mütləq olaraq
mübtəda və xəbər vəzifəsində iĢlənir, onun həmin vəzifələrdə iĢlənməsi də
konkretləĢdirici təyin tələb edir. Aman-aman oldu, gəl, Halım yaman oldu, gəl.
YaxĢı günümün dostu, Axır zaman oldu, gəl (Bayatı).
Ġngilis dilində ―time‖ sözünün semantik təhlili və bu sözün qarĢılığı kimi
Azərbaycan dilində iĢlənən leksik vahidlər, eləcə də Azərbaycan dilində ―zaman‖
və ―vaxt‖ sözləri elmi ədəbiyyatda geniĢ araĢdırılmıĢdır [Bax: 5; 6]. Buna görə də
həmin sözlərin üzərində dayanmayacağıq. Amma ―vaxt‖ sözü ilə bağlı
aĢağıdakıları qeyd etməyi lazım bilirik.
Azərbaycan dilində ―vaxt‖ sözü ―zaman‖ sözü ilə yanaĢı zaman
anlayıĢının leksik səviyyədə əsas ifadə vasitələrindəndir. Nitq hissəsinə
mənsubiyyət etibarilə onu isim kateqoriyasına aid etmək olur. Onun cümlədə
iĢlənməsi də ismin xüsusiyyətlərini büruzə verir. Vaxt var ikən baĢınıza çarə qılın
(DanıĢıq). Vaxt gələr ki, bu sözümü bilərsən, Gəlib qəbrim üstə rəhmət deyərsən
(Ə.Əylisli)
―Vaxt‖ sözünün mənsubiyyət Ģəkilçisi ilə iĢlənməsi də belə bir
xüsusiyyətin əlaməti hesab edilə bilər. Mənim vaxtım yoxdur, sənin vaxtın və
həvəsin varsa, get (DanıĢıq). Hələlik elə vaxtım idi ki, gələcəyə gedən bu yolda
ayaqqabılarımın ağırlığını hiss eləyirdim (S.Səxavət). Ancaq vaxtın olsa,
imtahanın-zadın olmasa, .... gələrsən, Allah qoysa, gedərsən bir bazarlıq eləməyə
kömək eləyərsən mənə... (Ə.Cəfərzadə)
―Vaxt‖ sözü digər zaman anlayıĢlı sözlər kimi sintaktik zaman anlayıĢının
əsas ifadə vasitələrindən biri kimi də çıxıĢ edir. Bu, ―vaxt‖ sözünün müəyyən nitq
Ģəraitində prosesə iĢarə edən sözlərlə iĢləndiyi hallarda özünü göstərir. Bura ―o‖,
―bu‖, ―hər‖, ―heç‖, ―həmin‖ əvəzlikləri, ―bir‖, ―çox‖, ―az‖ kimi kəmiyyət bildirən
475
sayları, ―ilk‖, ―son‖, ―axır‖ sifətləri və s. təyinedici vasitələr aiddir. Məsələn: Bu
vaxtlar o zəng edərdi (Anar). Bunu bir vaxt biləcəyəm (Anar). MəĢqlərdə də, evdə
də sözləri heç vaxt çəp gəlmirdi (Ə.Cəfərzadə). Çox vaxt söhbəti mən özüm
salırdım, amma axır vaxtlar hiss edirdim ki, mən söz açmağıma heç ehtiyac
qalmır. (Anar). Son vaxtlar mən telefon barəsində çox düĢünürdüm (Anar). Onu
heç vaxt üzünü görmədiyi atası səslədi (Elçin). Bilirdim ki, o daha zəng
eləməyəcək, daha heç bir vaxt (Anar).
QarĢılaĢdırılan ingilis və Azərbaycan dillərində zaman anlayıĢlı əsas leksik
vahidlərdən biri ―day‖ və ―gün‖ sözləridir. Ġngilis dilində ―day‖ sözü üçün qeydə
alınmıĢ ilk məna izahlı lüğətlərində hamısında eyni olsa da, izahatda müəyyən
fərqlərə rast gəlinir. Məsələn: ―a period of 24 hours, especially from 12 o'clock
one night to 12 o'clock the next night‖ [9]; ―the period of time, the calendar day,
of 24 hours' duration reckoned from one midnight to the next‖ [8]; ―the time of
light between one night and the next b: daylight‖ [8]; ―a period of 24 hours‖ [10].
Həmin sözün ikinci mənası ―günəĢin çıxması və batması arasındakı iĢıqlı vaxt‖
(the period of light between sunrise and sunset) Ģəklində müəyyənləĢdirilir,
Linqvo və Oksford lüğətlərində ikinci yerdə yerləĢdirilir. Üçüncü və digər
mənaların lüğətlər üzrə müqayisəsi baĢqa-baĢqa nəticələr verir. Leksikoqrafların
fikirləri əsasən day sözünün mənalarının yerləĢdirilmə qaydasında, eləcə də həmin
mənaların hansı əlamətlər əsasında müəyyənləĢdirilməsində fərqlənir. ―Zaman
müddəti‖ lüğətlərdə müxtəlif mənalarda verilir. ―ĠĢ dövrü‖ (period of work)
mənası fərqləndirilir, amma onun yeri müxtəlif Ģəkildə yerləĢdirilir. Qeyd etmək
lazımdır ki, lüğətlərdə ―the calendar day‖, ―a period or point in time‖, ―a specified
time or period‖, ―the time established by usage or law for work, school, or
business‖ kimi müxtəlif məna və məna çalarları müəyyənləĢdirilir, amma onların
yerləĢdirmə qaydası müxtəlifdir.
Ümumilikdə ―day‖ sözü üçün Kollinzin izahlı lüğətində məna və məna
çalarları ilə birlikdə 27 məna qeydə alınmıĢdır [8]. Digər lüğətlərdə isə ―day‖
sözünün 7 [11], 4 [10] və 3 [9] mənası qeydə alınır.
Günün hissələrinin adlarını bildirən zaman anlayıĢlı isimlər xüsusi qrup
təĢkil edir. Günün hissələrinin adlandırılmasında müqayisə edilən dillərdə fərq
müĢahidə olunur. Bəllidir ki, gün 24 saatlıq müddəti əhatə edir ki, bu müddətdə
Yer öz oxu ətrafında bir dəfə dövr edir. 24 saatlıq həmin bu müddət ingilis və
Azərbaycan dillərində müxtəlif Ģəkildə hissələrə bölünür.
Ġngilis dilində 24 saatlıq bu müddətin müxtəlif hissələrə bölgüsü aĢağıdakı
sözlərlə adlandırılır: morning (gecə saat 00-dan gündüz saat 12-yə qədər; noon
(saat 12) afternoon (saat 12-dən saat 18-dək), evening (saat 18-dən 24-dək),
midnight (saat 24). Ġngilis dilində «day və night sözlərinə gəlincə, qeyd etmək
lazımdır ki, bu sözlər 24 saatlıq müddətin iki hissəyə bölünməsini təsbit edir:
günün iĢıqlı hissəsi (day); günün qaranlıq hissəsi (night)». [7, s. 82].
Azərbaycan dilində 24 saatlıq müddətin müxtəlif hissələrə bölgüsü
aĢağıdakı sözlərlə adlandırılır: səhər (günçıxandan saat 10-11-dək), gündüz (saat
476
10-11-dən günbatanadək), günorta (saat 12), axşam (günbatandan saat 22-23-
dək), gecə (saat 23-dən günçıxanadək), gecəyarı (saat 24).
Azərbaycan dilində 24 saatlıq müddətin günün iĢıqlı və qaranlıq
hissələrinə bölgüsü üç leksik vahidlə adlandırılır: günün iĢıqlı hissəsi = gündüz,
gün, günün qaranlıq hissəsi = gecə.
Bunu Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində gündüz və gün sözləri üçün
verilən izahatdan da görmək olur: ―GÜNDÜZ is. Gecə-gündüzün iĢıqlı hissəsi;
gündoğandan günbatana qədər olan müddət (gecə müqabili) ...‖ [3, s. 312]. ―GÜN
is. 1. Gecə-gündüzün səhərdən axĢama qədərki iĢıqlı müddəti, günçıxandan
günbatana qədərki dövr. ... 2. Yerin öz oxu ətrafında bir dəfə dövr etdiyi (24
saatlıq) müddət; gecə-gündüz. ... [3, s. 309-310]‖.
Gecə sözü üçün verilən izahata diqqət yetirək. Gündüz sözü üçün verilən
izahatda mötərizədə verilən ―(gecə müqabili)‖ ifadəsindən belə baĢa düĢmək olur
ki, əgər ―gecə-gündüzün iĢıqlı hissəsi və gündoğandan günbatana qədər olan
müddət‖dirsə, eyni izahat gecə sözü üçün də verilməli idi. Lüğətdə bu cür izahata
rast gəlinmir. Gecə sözü üçün izahlı lüğətdə 4 məna verilir. Həmin mənaların
birincisi aĢağıdakı Ģəkildə verilir: ―GECƏ is. 1. Günün günbatandan günçıxana
qədər, axĢamdan səhərə qədər olan hissəsi. Gecə vaxtı. – Gecənin xeyrindən
sabahın Ģəri yaxĢıdır. (Atalar sözü). ... ‖ [3, s. 214]. Digər mənalar bizi
maraqlandıran məsələ ilə bağlı deyil. Fikrimizcə, lüğətdə gündüz sözü üçün
verilən izahatdakı metoddan istifadə edilərək gecə sözünə uyğun izahat verilməli
idi. Bütün bu söylənilənlərə əsasən qeyd etmək olar ki, qarĢılaĢdırılan dillərdə
günün hissələrinin adlandırılmasında fərqlər vardır.
Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, zaman bildirən isimlərin müxtəlif
dillərin materialları əsasında semantik cəhətdən öyrənilməsi bu leksik vahidlərin
təqdim etdiyi anlayıĢların dilin daĢıyıcıları tərəfindən mənimsənilməsi
qanunauyğunluqlarının üzə çıxarılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

SUMMARY
The lexical unites denoting time in English and Azerbaijani as languages
of different systems have great opportunities to express temporal meanings. There
is a good deal of means of expression of temporal relations. Some of them are
facts of language; the others are facts of speech. The article deals with some
important words denoting time in English and Azerbaijani (time, period, year,
month, week, day, night, zaman, vaxt, dövr, il, həftə, gün, etc). Some of them are
the words generally denoting temporal relations in the mentioned languages. The
others (e.g. year, month, week, day, night, hour, minute, second) are words
expressing the name of time unite each of which is hierarchically the component
part of the greater one.

477
 ƏDƏBĠYYAT
1. Axundov A. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 2005.
2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. I cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖,
2006.
3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖,
2006.
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖,
2006.
5. Tahirov Ġ. «Time» sözünün semantik təhlili və Azərbaycan dilində
qarĢılığı // Tədqiqlər, II , Azərbaycan MEA Nəsimi adına Dilçilik
Ġnstitutu, Bakı, Elm, 2004, s. 225-231.
6. Tahirov Ġ. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində qeydə alınmıĢ iki
temporal leksik vahid haqqında // Azərbaycan MEA Xəbərləri, Humanitar
elmlər seriyası, Bakı, 2007, № 4, s. 98-104
7. Бархударов Л.С. Двенадцать названий и двенадцать вещей // Русский
язык за рубежом, 1969, № 4, с. 82.
8. ABBYY Lingvo 12 Multilingual Trial // http://www.lingvo.ru.
9. Cambridge Advanced Learner‘s Dictionary. Cambridge University Press,
2003. Version 1.0. COPIRIGHT © Software TEXTware A / S,
Copenhagen, 2003. // http: // www. textware. dk.
10. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner‘s Dictionary of Current English,
Sixth edition 2000. Oxford Advanced Genie. Oxford University Press,
2002, © Software TEXTware A / S, Copenhagen.
11. Webster's Third International Dictionary, Unabridged. © 2002. Merriam-
Webster, Incorporated. Published under license with Merriam-Webster,
Incorporated // http://www.penreader.com.

Hüseynov Yusif Hüseyn oğlu

Naxçıvan Dövlət Universiteti

HEYDƏR ƏLĠYEVĠN XARĠCĠ SĠYASƏT

STRATEGĠYASININ UĞURLARI

Müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin

hakimiyyətə ikinci qayıdıĢınadək Azərbaycanda dövlətin yalnız adı var idi. Dövlət
idarə olunmurdu. Xalqın müstəqil dövlətçiliyə olan ümidi itmək üzrə idi.
Azərbaycan müstəqil respublika kimi tanınsa da Dünya dövlətləri sırasında yer
tuta bilməmiĢdi. Sırf Ģəxsi maraqlarından çıxıĢ edən separatçı qrupların və silahlı
cinayətkar dəstələrin fəaliyyət göstərdiyi ―Heydər Əliyevə qədərki Azərbaycanda
‖ nəinki dövlətin ümumi siyasi kursu mövcud idi, heç milli maraq və məqsədlər
də müəyyən deyildi. (9. s.226) Məhz Heydər Əliyevin qayıdıĢından sonra
478
Azərbaycan dünya birliyində öz yerini tutdu. Heydər Əliyev qayıdıĢının ilk
günlərindən Azərbaycanın müstəqil dövlətçiliyinin əsaslarını yaratmağa və
möhkəmlətməyə, Azərbaycanın daxili və xarici siyasət kursunu milli maraqlar və
mənafelər üzərində müəyyənləĢdirməyə və həyata keçirməyə baĢladı.
Heydər Əliyev 1993-cü ilin oktyabr ayının 10-da prezident seçilməsi ilə
əlaqədar keçirilən andiçmə mərasimindəki çıxıĢında demiĢdir: ―Bizim xarici
siyasətimiz, birinci növbədə, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini təmin etməyə
yönəldilməlidir. Vəzifəmiz dünyanın bütün dövlətləri ilə bərabər hüquqlu,
qarĢılıqlı faydalı əlaqələr yaratmaq və inkiĢaf etdirməkdən, bu əlaqələrdən həm
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq mövqelərini möhkəmlətmək üçün, həm
də respublikanın iqtisadiyyatını, elmini, mədəniyyətini inkiĢaf etdirmək üçün
səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir.‖ (6.s 463)
Ulu öndərin milli mənafelərə əsaslanan tarazlaĢdırılmıĢ xarici siyasəti
əsasən aĢağıdakı məsələlərin həllinə istiqamətləndirilmiĢdi.
-Azərbaycanı beynəlxalq aləmdəki təcrid və vəziyyətindən çıxarmaq;
-Azərbaycanın beynəlxalq imicinə zərər vuran məqamları aradan qaldırmaq;
-Haqq iĢimizi dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq;
- Azərbaycan ətrafındakı informasiya blokadasını yarmaq;
-Azərbaycanın taleyində təsiredici rol oynaya bilən dövlətlərlə münasibətlərdə
yaradılmıĢ əsassız gərginliyi aradan qaldırmaq;
-QonĢu ölkələrlə münasibətlərin yaxĢılaĢdırılmasına, qarĢılıqlı faydalı əməkdaĢlıq
əlaqələrinin bərpa edilməsinə və qorunub saxlanılmasına nail olmaq;
-Böyük dövlətlərlə sıx əlaqələr yaradıb bunları daha da geniĢləndirmək, müxtəlif
universal və regional beynəlxalq təĢkilatlara qoĢulub onlarda fəal iĢtirak etməklə
Azərbaycanın dünya siyasi və iqtisadi sisteminə inteqrasiyasını, müxtəlif dünya
ölkələri ilə səmərəli əməkdaĢlığını təmin etmək;
-Ölkəmizin zorla cəlb edildiyi münaqiĢənin sülh yolu ilə ədalətli Ģəkildə həll
olunması iĢinə böyük dövlətləri, nüfuzlu beynəlxalq təĢkilatları qoĢaraq onların
fəal dəstəyinə nail olmaq. (5.S. 10-11)
Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas vəzifələri və prinsipləri, baĢlıca
istiqamətləri, milli mənafe və yerli Ģəraitdən irəli gələn xüsusiyyətləri
özünəməxsusluğu Heydər Əliyev tərəfindən düĢünülmüĢ elmi nəzəri əsaslara
malik bir proqrama çevrilərək, ulu öndərin müəllifi olduğu Azərbaycan
konstitusiyasında təsbit olundu: Konstitusiyamızın 7–ci maddəsinin II bəndində
göstərilir: ―Azərbaycan respublikasında dövlət hakimiyyəti daxili məsələlərdə
yalnız hüquqla, xarici məsələlərdə isə yalnız Azərbaycan Respublikasının
tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn müddəalarla məhdudlaĢır‖.
Beynəlxalq münasibətlərin prinsiplərini ifadə edən 10–cu maddədə qeyd olunur
ki, ―Azərbaycan Respublikası baĢqa dövlətlərlə münasibətlərini hamılıqla qəbul
olunmuĢ beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə tutulan prinsiplər əsasında
qurur‖. (2. s.57)

479
 Ulu öndər Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət strategiyasını
səciyyələndirərək demiĢdir; ―Bizim xarici siyasətimiz sülhsevər siyasətdir, bir hər
hansı bir dövlətin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə toxunmaq məqsədi güdmürük.
Lakin eyni zamanda Respublikamızın suverenliyini, müstəqilliyini və ərazi
bötüvlüyünü nəyin bahasına olursa olsun xarici siyasət vasitəsilə təmin etməyə
çalıĢacağıq.‖ (1. s 16)
Heydər Əliyev ilk növbədə cənubi Qafqazada özünün strateji maraqlarını
güdən və bu regionda təsir imkanlarına malik olan ölkələrlə qarĢılıqlı faydalı
münasibətlərin yaradılması istiqamətinə diqqət yönəltdi. Bu baxımdan ulu öndərin
Rusiya ilə əlaqə və münasibətlərində əhəmiyyətli dəyiĢikliklərə nail olması,
əlaqələrinm normal inkiĢafına mane olan problemləri həll edə bilməsi qısa bir
müddət ərzində bu ölkə ilə münasibətlərin yenidən qurulması, gərginliyin aradan
qaldırılması və əməkdaĢlığın geniĢləndirilməsinə səbəb oldu. Azərbaycan
Respublikası MDB üzvlüyünə daxil oldu. Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, ―Biz
MDB çərçivəsindən kənarda olduğumuz vaxtdakı vəziyyətimizi araĢdırırıq və belə
qənaətə gəldik ki, MDB çərçivəsindən kənarda qalmaq ölkənin qarĢısında duran
problemlərin həllinə kömək etmir‖.(3. s.13)
Dünyanın ən qüdrətli dövləti olan ABġ–la münasibətlərin nizama salınıb
inkiĢaf etdirilməsində Heydər Əliyevin xidmətləri misilsizdir. 1994–cü ilin
sentyabrında ―Əsrin müqaviləsi‖ nin imzalanması bu yolda ən mühüm və ən
baĢlıca amil, Azərbaycanla Qərb arasındakı münasibətlərdə yeni həm də dönüĢ
nöqtəsi oldu. Əsrin müqaviləsinin əhəmiyyətindən bəhs edən ulu öndər demiĢdir:
―Əsrin müqaviləsinin imzalanması ilə Azərbaycan Xəzər dənizi və onun enerji
ehtiyatlarını bütün dünyanın üzünə açdı və bu hadisənin ölkənin gələcəyi üçün nə
dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu tarixçilər yazacaqlar‖.(7.s 310)
Bu müqavilənin bağlanması ilə mökmələnən əlaqə və münasibətlərin
nəticəsi o oldu ki, ABġ Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdı və münaqiĢənin
dinc yola həllinə tərəfdar olduğu haqqında bəyənat verdi. Bill Klinton öz
bəyənatında göstərirdi: ―Amerika Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və
müstəqilliyini dəstəkləməkdə davam edir. GeniĢ səpkili əlaqələri inkiĢaf
etdirməklə biz Amerika Azərbaycan əməkdaĢlığını geniĢləndirəcək əbədi olaraq
suveren və çiçəklənən Azərbaycan dövlətinin qurulmasında Heydər Əliyevin
səylərinə kömək etməkdə davam edəcəyik‖. (8. s. 131)
Bu çox əhəmiyyətli bir bəyənat idi. Bu Heydər Əliyev diplomatiyasının,
Azərbaycanın əsaslandırılmıĢ və sistemləĢdirilmiĢ yeni xarici siyasət
strategiyasının növbəti uğuru idi.
Azərbaycanın yeni xarici siyasət kursunda Avropa xətti mühüm yer
tuturdu. Hər bir Avropa ölkəsinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini bütün
incəliklərinə qədər nəzərə alan bu yeni siyasi kurs Azərbaycanın Avropa ilə
münasibətlərində dönüĢ yaratdı və qısa müddətdə böyük uğurlar əldə edilməsi ilə
nəticələndi. Azərbaycan özünə Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa, Ġtaliya kimi
çox nüfuzlu həmfikirlər əldə etdi.
480
 Azərbaycanın yeni xarici siyasət kursunda qonĢu ölkələrlə, habelə
müsəlman ölkələri ilə münasibətlərə də xüsusi diqqət yetirilirdi. Bu ölkələrlə
münasibətlərdə süni olaraq yaradılmıĢ və həll edilməmiĢ problemlər mövcud idi.
Türkiyə ilə münasibətlərə belə real Ģəraiti nəzərə alınmadan düzgün
yanaĢılmamıĢdır. Çox təcrübəli siyasətçi olan Heydər Əliyev bu ölkələrlə
münasibətlərdə tezliklə dönüĢ yaradaraq onlarla qarĢılıqlı əməkdaĢlıq
prinsiplərinə əsaslanan sivilizasiyalı münasibətlər qurub inkiĢaf etdirilməsinə nail
oldu.
Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətinin ən baĢlıca məqsədlərindən biri
də zorla cəlb edildiyi münaqiĢənin sülh yolu ilə ədalətli Ģəkildə həll olunması iĢinə
böyük dövlətləri, nüfuzlu beynəlxalq təĢkilatları qoĢaraq onalrın dəstəyinə nail
olmaq idi. Ermənistanın hələ də davam edən təcavüzünün qarĢısının alınması və
müharibənin dayandırılması xüsusilə vacib idi. Ən baĢlıcası isə bu münaqiĢəni
salan ermənilərin olduğunu onların təcavüzkar niyyətlərini və etdiyi vəhĢilikləri
dünyaya yaymaq, Azərbaycan ətrafında yaradılmıĢ informasiya blokadasını
yarmaq idi. Bütün bunlar böyük zəhmət və düĢünülmüĢ diplomatik səylər tələb
edirdi ki, bu olduqca çətin idi. Bir iĢin öhdəsindən yalnız Heydər Əliyev gələ
bilərdi.
Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həlli
istiqamətində Heydər Əliyevin geniĢ və çoxĢaxəli fəaliyyətinin əsas məqsədi o idi
ki, konflikt beynəlxalq normalara uyğun, dünya ictimaiyyətinin dəstəyi ilə nizama
salınsın. Dünya siyasətindən təcrid olunan informasiya blokadasına salınan, haqlı
olduğu halda haqsız sayılıb dünya birliyinin qınağına çevrilən, ABġ konqresinin
1992–ci ildə qəbul etdiyi 907–ci düzəliĢlə diskirminasiyaya məruz qalan
Azərbaycana yalnız Heydər Əliyevin diplomatik bacarığı və səyləri ilə münasibət
dəyiĢilməyə baĢladı. Dünyanın bütün demokratik dövlətləri və aparıcı beynəlxalq
təĢkilatları Azərbaycanın zorla cəlb edildiyi silahlı münaqiĢədə Azərbaycana qarĢı
düzgün mövqe tutmadıqlarını anlamağa baĢladılar.
ATƏT–in, MDB–nin və digər vasitəçilərin səyləri ilə aparılan danaĢıqlar
nəticəsində 1994–cü ilin mayında Ermənistanla Azərbaycan arasındakı atəĢkəs
əldə olundu. Heydər Əliyevin xarici ölkələrə rəsmi səfərləri, keçirdiyi görüĢləri,
Azərbaycana gələn nümayəndə heyətləri ilə görüĢləri, beynəlxalq təĢkilatlarla
apardığı iĢlər və gərgin diplomatik səyləri Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya
çatdırılması sahəsində böyük uğurlara səbəb oldu. Ümummilli liderin diplomatik
uğurları ATƏT–in BudapeĢt, Lissabon və Ġstanbul zirvə toplantlarında öz
bəhrəsini verdi. Lissabon sammitində ilk dəfə olaraq ATƏT–in 54 üzvündən 53–ü
dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həll edilməsində Azərbaycanın haqlı mənafelərini
əks etdirən prinsipləri birmənalı Ģəkildə dəstəklədi. Bu Heydər Əliyevin xarici
siyasət strategiyasının böyük uğuru olmaqla yanaĢı münaqiĢənin həll olunmasının
keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçid idi.
Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı bu məqsədyönlü və səmərəli
siyasət artıq öz real nəticələrini verməkdədir. Azərbaycanın diplomatik səyləri
481
Ermənistanın mövqelərini xeyli zəiflətmiĢdir. MünaqiĢənin nizama salınmasında
Minsk qrupunun təkliflərinin Ermənistan tərəfindən dalbadal rədd edilməsi
ermənistanı qeyri–konstruktiv ölkə kimi tanıtmıĢdır. Ermənistan bu gün də
münaqiĢənin həlli üçün təklif edilən Madrid prinsipləri ilə də razılaĢmamıĢdır ki,
bu da onun qeyri konstruktivliyinin daha bir təsdiqi olmuĢdur.
Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ problemin həlli istiqamətində
mühüm addımlar atılmaqdadır. Son zamanlar Rusiya və Türkiyənin Dağlıq
Qarabağ probleminin həlli istiqamətində səyləri güclənmiĢdir. ġübhə yoxdur ki,
münaqiĢə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, beynəlxalq hüququn norma
və prinsiplərinə uyğun həll ediləcəkdir. Zaman Azərbaycanın xeyrinə iĢləyir və
torpaqlarımızın azad ediləcəyi gün uzaqda deyil.
Azərbaycanın xarici siyasəti çoxĢaxəli istiqamətlərdə inkiĢaf edir.
Azərbaycanın dünya birliyinə, Avropa təhlükəsizlik sistemi və NATO
strukturlarına inteqrasiyasına yönələn bu istiqamətlər ölkəmizin beynəlxalq
siyasətə fəal qoĢulmasını təmin edir. Azərbaycanın milli mənafe və maraqlarına
xidmət edən xarici siyasət kursunu uğurla reallaĢdıran Heydər Əliyev bütün
ölkələrlə münasibətlərin dostluq, dinc yanaĢı yaĢamaq və qarĢılıqlı faydalı
əməkdaĢlıq prinsipləri əsasında qurulmasını təmin edirdi. Ümummilli lider ABġ
və Rusiya ilə, Avropa ölkələri ilə, Çin və Yaponiya ilə, ġərq ölkələri ilə, Asiya
Sakit okean regionu, Afrika və Latın Amerikası ölkələri ilə səmərəli,
bərabərhüquqlu əlaqələrin yaradılmasına, əməkdaĢlığın inkiĢaf etdirilməsinə nail
olmuĢdur.
Azərbaycanın xarici siyasəti tarazlaĢdırılmıĢ xarakter daĢıyır. Bunu
ölkəmizin geosiyasi vəziyyəti və üzləĢdiyi problemlərin xarakteri tələb edir,
Azərbaycan özünün xarici siyasət müstəvisində regionda möhkəmlənmək uğrunda
mübarizə aparan müxtəlif güc mərkəzləri arasında manevr imkanlarını qoruyub
saxlamaqla, xarici siyasət kursunun tarazlığını təmin edə bilmiĢdir.
Ġndi Azərbaycan çoxĢaxəli diplomatik əlaqələrə malikdir, ən nüfuzlu
beynəlxalq təĢkilatların, birliklərin, iqtisadi və maliyyə qurumlarının üzvüdür.
Beynəlxalq təĢkilatlara üzv olmaq, onlarla iĢ aparmaq, Azərbaycan həqiqətlərini
dünyaya çatdırmaq və Azərbaycanın problemlərini həll etmək sahəsində böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan bu gün BMT, ATƏT, Avropa ġurası, MDB,
GUAM, Ġslam Konfransı TəĢkilatı, Qara Dəniz Ġqtisadi ƏməkdaĢlıq TəĢkilatı kimi
bir çox nüfuzlu Beynəlxalq təĢkilatların üzvüdür.
Azərbaycan beynəlxalq təĢkilatlarla, baĢlıca olaraq Avropa Ġttifaqı, NATO,
Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidənqurma və ĠnkiĢaf
Bankı, Ġslam ĠnkiĢaf Bankı ilə də fəal əməkdaĢlıq edir.
Azərabaycanın davamlı Ģəkildə Avroatlantik məkanına inteqrasiyası da
Heydər Əliyevin xarici siyasət kursunun əsas istiqamətlərindən olmuĢdur. 1994–
cü ildə Azərbaycanın NATO–nun ―Sülh naminə tərəfdaĢlıq‖ proqramına
qoĢulması haqqında çərçivə sənədini imzalaması ġimali Atlantika ittifaqının
Azərbaycanla tərəfdaĢlığının əsas prioritetlərini müəyyənləĢdirmiĢdir.
482
 Əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuĢ Azərbaycanın Avroatlantik
strukturlarına inteqrasiyası prosesləri bu gün də uğurla davam etməkdədir.
Respublikamızda NATO təcrübəsindən yararlanaraq, NATO standartlarına cavab
verən peĢəkar ordu quruculuğu ardıcıl və sistemli Ģəkildə həyata
keçirilir.Azərbaycan alyansın müxtəlif proqramlarında da iĢtirak edir..
Heydər Əlıiyevin xarici siyasət kursunun mühüm prioritetlərindən biri də
Avropa Ġttifaqı ilə münasibətlərin inkiĢafıdır. Azərbaycanın Avropaya
inteqrasiyası istiqamətində atılan addımlar Avropa ġurasının qurumlarında yüksək
qiymətləndirildi və 2000–ci ilin iyununda Avropa ġurası parlament Assambleyası
özünün növbəti sessiyasında Azərbaycan Respublikasının bu beynəlxalq quruma
tam hüquqlu üzv qəbul edilməsi barədə yekdil qərar qəbul etdi. 2001–ci ilin
yanvarın 17 də isə Avropa ġurasının Nazirlər Komitəsi Parlament
Assambleyasının bu qərarını təsdiq etdi və beləliklə Azərbaycan Avropa ölkələri
ailəsinə daxil oldu. Bununla da Azərbaycanda islahatlar prosesi Avropanın dəstəyi
ilə daha da sürətləndirildi. Azərbaycanda sosial iqtisadi inkiĢafa yönəldilən çoxlu
sayda layihələrin həyata keçirilməsinə start verildi. Hüquqi, demokratik dövlət
quruculuğu sahəsində uğurlara imza atıldı. Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası
keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil oldu. Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli
davamçısı Azərbaycan prezidenti Ġlham Əliyev 2004–cü il aprelin 29–da
Strasburqda Avropa ġurası Parlament Assambleyası sessiyasının iclasında
çıxıĢında demiĢdir: ―Bu gün bizim strateji seçimimiz Avropaya, Avropa ailəsinə,
strukturlarına inteqrasiyasıdır. Biz bu siyasətimizə möhkəm sadiqik. Əlimizdən
gələni edəcəyik ki, Azərbaycan Avropaya xas olan bütün standartlara, bütün
ölçülərə cavab versin.‖ Budur bizim siyasətimiz və uzun müddətdir ki, onu həyata
keçiririk. Bu gün Azərbaycanda baĢ verənlər bu siyasətin davamının nəticəsidir.
Biz Avropa Ģurasındakı fəal üzvlüyümüzü davam etdiririk.‖
Azərbaycan Respublikasının bu istiqamətli xarici siyasət kursu müasir
qloballaĢma dövrünün tələbidir. Məhz buna görə də Azərbaycanın Avropa ailəsinə
sıx inteqrasiyası milli inkiĢafın strateji vəzifələrindən biri olaraq
müəyyənləĢdirilmiĢdir. (4.s.173)
Heydər Əliyev xarici siyasət kursunun uğurlarından biri də 2001–ci il 11
sentyabr hadisələrindən dərhal sonra Azərbaycanın ABġ baĢda olmaqla yaradılan
Antiterror Koalisiyasına qoĢulmasıdır. Terrorizmə qarĢı mübarizədə Azərbaycan
öz səylərini əsirgəmir və ayrı – ayrı dövlətlərlə sıx əməkdaslıq edir.
Heydər Əliyevin qətiyyətli xarici siyasəti və siyasi uzaqgörənliyi
sayəsində Azərbaycan beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin yaradılması iĢinə
yaxından cəlb edilmiĢ, bu sahədəki müxtəlif sülhməramlı proqramlara qoĢulmuĢ
və antiterror koalisiyasına yaxından dəstək vermiĢdir. Bütün bunlar və Qərbə
istiqamətlənən iri enerji layihələrinin gerçəkləĢdirilməsi, nəticə etibarilə
xalqımızın haqlı narazılığına səbəb olan məlum 907–ci düzəliĢin, ABġ prezidenti
və dövlət katibinin konqresə müraciəti nəticəsində qüvvəsinin dayandırılması ilə

483
nəticələnmiĢdir. 907–ci düzəliĢin qüvvəsinin dayandırılması Azərbaycan üçün
böyük qələbə, Heydər Əliyev siyasətinin növbəti ən böyük uğuru idi.
Heydər Əliyevin reallaĢdırdığı neft strategiyası ölkəmizin region dövlətləri
ilə qarĢılıqlı münasibətlərinin konstruktivliyini və intensivliyini artırdı. Bakı–
Tbilisi–Ceyhan neft boru kəməri layihəsinin, bütövlükdə ġərq–Qərb enerji
dəhlizinin gerçəkləĢməsi iqtisadi maraqları üst–üstə düĢən Azərbaycanın,
Gürcüstanın və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin siyasi mövqelərinin də
yaxınlaĢmasına və beləliklə regional təklükəsizliyin möhkəmlənməsinə Ģərait
yaratmıĢdır.
Neft strategiyasının həyata keçirilməsi Azərbaycan üçün iqtisadi və siyasi
əhəmiyyət kəsb etməklə yanaĢı, həm də Respublikamıza böyük fayda gətirir.
Heydər Əliyevin bu uğurli siyasətinin nəticəsi olaraq 2005–ci il fevralın 18– də
―Əsrin müqaviləsi‖ çərçivəsində ―Mərkəzi Azəri‖ platforması, 2006–cı il iyul
ayının 13 də Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri istismara verildi. Beləliklə
Azərbaycanın neft strategiyasının həyata keçirilməsində yeni mərhələnin
baĢlanğıcı qoyuldu.
Prezident Ġlham Əliyev Bakı–Tbilisi–Ceyhan layihəsinin
maliyyələĢdirilməsi ilə əlaqədar sənədlərin imzalanması mərasimindəki nitqində
inteqrasiya layihələrinin Azərbaycan üçün əhəmiyyətini səciyyələndirərək
demiĢdir: ―Bizim hamımızın məqsədi ondan ibarətdir ki, xalqlarımız bu
layihələrdən fayda götürsün. Mən əminəm ki, belə də olacaqdır. Artıq bu baĢ
veribdir.Minlərlə yeni iĢ yerləri açılıbdır. On minlərlə insanımız maddi fayda əldə
etmiĢdir və bu proses davam edəcəkdir.‖
Xəzər dənizinin zəngin enerji ehtiyatlarının iĢlənməsi və dünya bazarlarına
nəql edilməsi istiqamətində həyata keçirilən irimiqyaslı layihələrin uğurla baĢa
çatdırılması əhalinin maddi rifahının yaxĢılaĢması, ölkəmizin iqtisadi
potensialının yüksəldilməsi və xarici investisiyaların həcminin artmasına geniĢ
imkanlar yaratdı.
Heydər Əıiyevin neft strategiyasının Azərbaycan üçün açdığı imkanları
Azırbaycan prezidenti Ġlham Əliyev Cenevrədə Ġnformasoya Cəmiyyəti üzrə
ümumdünya sammitindəki nitqində belə dəyərləndirmiĢdir: ―Ölkəmizin əlveriĢli
coğrafi–siyasi mövqeyi Azərbaycanı ġərq–Qərb, ġimal–Cənub nəqliyyat
dəhlizlərinin vacib hissəsi etmiĢdir. Bu nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə Azərbaycana
yeni bizneslər və yeni informasiya növləri axıb gəlir‖ (4.s. 178-181)
Ölkəmizdə uğurla həyata keçirilən neft diplomatiyası Azərbaycanı
bütövlükdə Cənubi Qafqaz və MDB dövlətləri sırasında enerji asılılığı olmayan
dövlətə çevirmiĢdir. Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri və Bakı–Tbilisi–Ərzurum
qaz kəməri dünya miqyaslı layihələr olmaqla Azərbaycanın enerji
təhlükəsizliyinin təminatına geniĢ imkanlar açmıĢdır. Bu layihələr eyni zamanda
respublikamızın müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə və Azərbaycanın regionda
müstəqil siyasət aparmasının təminatıdır.

484
 Heydər Əliyevin Ģəxsi təĢəbbüsü uzaq görən siyasəti nəticəsində tarixi
ipək yolunun bərpası ilə bağlı ġərq–Qərb, ġimal–Cənub kommunikasiya
layihələrinin həyata keçirilməsi Azərbaycan bölgələrinin iqtisadi dirçəliĢinə
zəmin yaratmıĢdır. Avropa Birliyinin dəstəyi ilə həyata keçirilən ―Böyük Ġpək
yolu‖ layihəsi gerçəkləĢdirilərkən yeni iĢ yerləri və istehsal kompleksləri yaradılır,
xidmət sahələri təkmilləĢdirilir, tikinti iĢləri və Ģəhərsalma sürətləndirilir və
modernləĢdirilir. Bu layihə həm də Avropa ilə Asiya arasında körpü rolunu
səmərəli surətdə həyata keçirməyə qadir olan Azərbaycanın böyük potensial
qüdrətini nümayiĢ etdirir.
Heydər Əliyevin xarici siyasət konsepsiyasının uğurlarından biri də
Azərbaycan diasporunun təĢkilatlanması və dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan
Respublikası ilə sosial–siyasi və Mədəni əlaqələrinin gücləndirilməsidir. Onun
təĢəbbüsü ilə 2001-ci ilin noyabr ayının 9-10 da 36 ölkədə yaĢayan
azərbaycanlıların nümayəndələrinin iĢtirakı ilə dünya azərbaycanlılarının I
qurultayı keçirildi. 2002–ci ilin iyun ayının 5–də isə Heydər Əliyevin sərəncamı
ilə xarici ölkələrdə yaĢayan azərbaycanlılarla iĢ üzrə Dövlət komitəsi yaradıldı.
2002–ci ilin dekabr ayının 27 də 11 maddəlik ―xaricdə yaĢayan azərbaycanlılarla
bağlı dövlət siyasət haqqında‖ qanun qəbul edildi. Qanunda xaricdə yaĢayan
azərbaycanlılarla iĢ üzrə dövlət siyasətinin məqsədləri və prinsipləri onlarla bağlı
iqtisadi, sosial, mədəni, təhsil və dil məsələləri, informasiya sahəsində onlara
köməklik göstərilməsi və monitorinqlərin keçirilməsi nəzərdə tutulmuĢdur.
Heydər Əliyev xarici siyasətində disporlarla iĢin aparılması xüsusi bir xətt kimi
müəyyənləĢdirmiĢdir. Disporalarla iĢ üzrə dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi
sayəsində bu gün Azərbaycan diasporu beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın milli
maraqlarının müdafiə olunması istiqamətində fəallıq göstərir. (9.s.236)
Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası
bu gün də uğurla davam etdirilir. Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı
olan ölkə prezidenti Ġlham Əliyevə böyük xalq sevgisi vardır və xalqımız onun
siyasətini yekdilliklə dəstəkləyir. Bu uğurlu siyasət Azərbaycanı demokratik və
inkiĢaf etmiĢ dövlətlər sırasına çıxarmıĢdır.

SUMMARY
Ġn the article have been explained the role of the national leader Heider
Aliyev in the formation of the foreign policy strategy of the independent
Azerbaijan Republic and main directions he established in the field of foerign
policy and the gained successes

ƏDƏBĠYYAT
1. Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir.- I kitab. Bakı, 1997
2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası yeni redaksiyada. Bakı,
Qanun. – 2009
485
 3. Azərbaycan Beynəlxalq aləmdə. – I cild. Bakım – 1996
4. Mehdiyev R. Azərbaycan: QloballaĢma dövrünün tələbləri. Bakı. 2005
5. Məmmədov N. H. Əlyevin xarici siyasət doktrinası – Üummilli lider
H.Əliyevin anadan olmasının 85-ci ildönümünə həsr olunmuĢ Respublika
elmi prakrik konfransının materialları. Bakı, 2008
6. Həsənov Ə. Azərbaycanın ABġ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri
(1991-1996) Bakı.1998
7. Heydər Əliyev və ÇağdaĢ Azərbaycan dövlətçiliyi. – Ġstanbul.-2007
8. Mirzəzadə R. Azərbaycanı dünyaya saydıran insan – Bakı – 1998
9. Hikmət Babaoğlu. Azərbaycan Respublikasının müasir dünya siyasətində
yeri və rolu. Bakı.2009

Hüseynova Eleanora Mirzağa qızı

Белорусский Государственный Экономический Университет

ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО
БЕЛОРУССКИХ И АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ПРЕДПРИЯТИЙ

Экономика Республики Беларусь на протяжении более 10 лет

развивается высокими темпами. Ежегодно достигается высокий уровень
валового внутреннего продукта, улучшаются такие качественные
параметры, как энергоемкость, производительность труда, уровень
инфляции. В настоящее время существенное внимание уделяется
предпринимательству как фактору общественного развития. Правительство
также видит в активном развитии предпринимательства новые факторы
роста белорусской экономики и ее конкурентоспособности. Чтобы
поддержать развитие местного бизнеса и стимулировать приход
иностранного, правительство, начиная с конца 2008 г., начало реализовывать
программу экономической либерализации и улучшения делового климата.
За 2009-2010 гг. деловая среда была либерализирована по следующим
направлениям: частичная либералзация ценообразования; упрощение
регистрации новых предприятий; отмена отчислений в инновационные
фонды министерств частными предприятиями; расширение условий
применения упрощенной системы налогообложения; создание льготных
условий для экспорта индивидуальными предпринимателями; несколько
упорядочено лицензироание, считающееся излишним по сравнению с
мировой практикой (некоторые объекты лицензирования объединены в
группы); упрощена сертификационная деятельность, отменена обязательная
сертификация туристических услуг, отдельных видов строительных работ;
осуществлены некоторые реформы в отношении аренды (увеличен
минимальный срок аренды до трех лет, отменена государственная
486
регистрация договоров аренды); отмена сбора в республиканский фонд
поддержки производителей сельскохозяйственной продукции,
продовольствия и аграрной науки; снижение налога на дивиденды до 12% в
соответствии с уровнем ставки подоходного налога на физические лица;
отмена налога на продажи [1, c.73].
В целях обеспечения вхождения Республики Беларусь в 30 стран с
наилучшими условиями ведения бизнеса продолжается реализация мер по
упрощению порядка регистрации и приобретения недвижимости, ускорению
процессов приватизации государственных предприятий, унификации
таможенно-тарифных систем Беларуси и России, либерализации
внешнеторговых связей, а также по внедрению новых форм инвестирования:
проектное, венчурное финансирование, лизинг и концессия.
Прогресс в области улучшения инвестиционного климата в Беларуси
констатирует Всемирный Банк в ежегодном докладе «Doing Business» [2].
Данное исследование представляет собой серию ежегодных докладов,
посвященных изучению условий создания и функционирования
национальных малых и средних предприятий, в том числе анализу норм
регулирования предпринимательской деятельности как способствующих ее
развитию, так и затрудняющих ведение бизнеса.
Исследование состоит в оценке девяти основных этапов ―жизненного
цикла‖ субъектов хозяйствования (показателей), в том числе правовых
условий учреждения нового предприятия, получения разрешений на
строительство, регистрации прав собственности, получения
кредитов, защиты прав инвесторов, уплаты налогов, осуществления
международной торговли, обеспечения исполнения договоров и ликвидации
предприятия.
По итогам исследования в 2010 году среди 183 государств
Республика Беларусь заняла 68 место в рейтинге, улучшив свою позицию на
14 пунктов по сравнению с 2008 годом. Также страна занимает 4-е место в
списке 10 наиболее активных стран-реформаторов условий осуществления
предпринимательской деятельности и ведения бизнеса.
По показателю «Международная торговля» в 2010 году Республика
Беларусь улучшила свою позицию и переместилась на 128-е место (129 – в
2009 году). Положительная динамика стала результатом работы,
проводимой Министерством иностранных дел Республики Беларусь
совместно с другими органами государственного управления, по улучшению
условий ведения внешней торговли [2].
Цель данной работы состоит в установлении и устранении факторов,
отрицательно влияющих на показатели при осуществлении внешнеторговых
операций.
Результатом должно стать уменьшение количества документов,
оформляемых участниками внешнеэкономической деятельности (ВЭД),
487
сокращение времени на их подготовку и оформление, снижение платы,
взимаемой с экспортеров и импортеров за проведение процедур, связанных с
внешнеторговыми операциями.
Так, в целях упрощения условий осуществления внешней торговли, в
2009 – 2010 гг. реализованы следующие мероприятия:
- обеспечено внедрение автоматизированной системы электронного
декларирования ввоза/вывоза товаров на/с территории Республики Беларусь.
По состоянию на ноябрь 2010 года, более 90% всех экспортируемых товаров
и более 20% от общего количества импортируемых товаров
декларировалось с применением данной системы. Это, в свою очередь,
позволило сократить время на соответствующие процедуры таможенного
оформления с 4-6 часов до 10-15 минут (в 8 раз). Соответственно снизились
и финансовые затраты субъектов ВЭД на проведение таможенного
оформления товаров. Кроме того, в рамках указанной системы ведется учет
разрешительных документов, выданных Министерством торговли,
Министерством здравоохранения, Министерством природных ресурсов и
охраны окружающей среды, при осуществлении внешнеэкономической
деятельности. Указанное обстоятельство на практике позволяет реализовать
принцип «одного окна» при таможенном декларировании товаров;
- внедрена система предварительного информирования о
перемещении товаров через границу Республики Беларусь. Применение
данной системы позволяет ускорить проведение таможенных процедур еще
до фактического перемещения товаров через границу. В результате
сокращение временных затрат составило порядка 50-60%, стоимостных –
20-25%. По состоянию на декабрь 2010 года, 20% ввозимых на территорию
Республики Беларусь товаров оформляются с применением системы
предварительного информирования;
- развитие системы анализа и управления рисками. Таможенный
досмотр в настоящее время проводится с учетом анализа наличия
оперативной информации о возможном нарушении правил ввоза/вывоза
товаров, соответствующего профиля риска и индикатора риска. На практике
это позволяет сократить количество досмотров перемещаемых товаров и
грузов (транспортных средств) более, чем в 5 раз;
- обеспечено снижение затрат на проведение экспортно-импортных
операций. Так, в январе 2010 года отменен сбор за выдачу марок,
идентификационных и иных знаков для обозначения товаров в целях
подтверждения операций таможенного оформления. Кроме того, проводится
работа по подключению таможенных органов к единому расчетно-
информационному пространству в целях расширения применяемых в
настоящее время способов уплаты таможенных платежей. Это позволит
субъектам ВЭД проводить расчеты с использованием банкоматов,
терминалов, через сеть Интернет [3];
488
 - сокращена номенклатура продукции (работ, услуг), подлежащих
обязательному подтверждению соответствия. За период с 2008 по 2010 гг.
указанное сокращение составило порядка 40%. Боле того, разработан проект
Закона Республики Беларусь «О внесении изменений и дополнений в
некоторые законы Республики Беларусь по вопросам оценки соответствия
требованиям технических нормативных правовых актов в области
технического нормирования и стандартизации», который направлен на
дальнейшее сокращение перечня продукции (работ, услуг), подлежащих
обязательному подтверждению соответствия;
- создана рабочая группа по сокращению стоимостных затрат
участников ВЭД на перевозку товаров при осуществлении экспортно-
импортных операций. Проводится анализ статей данных затрат, изучаются
возможные пути их сокращения [3].
В рамках данной темы, представляется интересным рассмотрение
торгово-экономического сотрудничества предприятий Республики Беларусь
и Республики Азербайджан. Продукция белорусских производителей
пользуется устойчивым спросом на азербайджанском рынке, что
подтверждается стабильным ростом взаимного товарооборота и
увеличением объемов поставок белорусской продукции в эту закавказскую
страну на протяжении последних лет.
Так, в 2007 году по сравнению с 2006-м товарооборот увеличился в
2,4 раза - почти до $ 90 млн. Причем белорусский экспорт составил $ 86,4
млн (рост в 2,5 раза), импорт - $ 3,3 млн (увеличение на 19,8%). Тенденция
наращивания положительного для Республики Беларусь сальдо торгового
баланса сохранилась и по итогам 2008-го. Товарооборот вырос до $ 111,6
млн, в том числе объем поставок отечественных товаров азербайджанским
заказчикам - до $105,4 млн (увеличение на 22% соответственно). В 2009
году, несмотря на кризис, взаимный товарооборот составил уже $ 124,6 млн
при объеме белорусского экспорта в $ 120,3 млн. Значительно возрос и
экспорт услуг (темп роста более 174% к уровню 2008 г.). В 2009 году он
составил $ 7,5 млн.
В целом за последние 5 лет товарооборот между двумя странами
вырос в 10,7 раза, а объем поставок белорусской продукции за это время
увеличился в 12 раз. По итогам 2009 года по этому показателю Азербайджан
является одним из ведущих торговых партнеров Беларуси среди стран СНГ.
В 2010 году отмечался дальнейший рост двусторонней торговли. За 2010 год
взаимный товарооборот вырос на 17,3% и составил $ 146,2 млн, в том
числе темп роста экспорта в Азербайджан составил 116,5 %, импорт товаров
из Азербайджана в Беларусь - 140,2 % [4].
Основу белорусского экспорта в Азербайджан составляет продукция
машиностроения, пищевой, деревообрабатывающей промышленности,
промышленности строительных материалов, фармацевтики. Из
489
Азербайджана в Беларусь поставляются продукция машиностроения,
нефтехимического комплекса, качественная сельскохозяйственная
продукция и сырье, в том числе овощи, фрукты, соки, джемы, варенье,
орехи, табак и так далее. Сегодня в Азербайджане пользуются повышенным
спросом качественные натуральные белорусские мясные и молочные
продукты, в том числе «Савушкин продукт», кондитерские изделия
«Спартак» и «Коммунарка», белорусская тушенка, сгущенное молоко,
рыбные консервы «Санта-Бремор». Значительно увеличились поставки
продовольственных товаров – молока и сгущенных сливок (стоимостной
объем экспорта возрос в 2,8 раза по сравнению с таким же периодом 2008
года), сливочного масла (в 3,2 раза), минеральной воды (в 2,9 раза).
Удельный вес продовольственных товаров в объеме экспорта составил
30,3% [5].
Широко известны в Азербайджане белорусские тракторы МТЗ,
автобусы, автомобили, коммунальная техника МАЗ, дорожно-строительная
техника «Амкодор», хрустальная посуда «Неман», керамическая плитка
«Керамин», «Березастройматериалы», лекарственные средства,
холодильники и стиральные машины «Атлант», плиты «Гефест», шины
«Белшина», строительные материалы, в том числе продукция
деревообработки, косметика «Белита Витекс», «Белкосмекс», товары легкой
промышленности «Serge», «Милавица», «Конте» и другие.
В целом, за прошедшее пятилетие удалось заложить прочный
фундамент взаимовыгодного сотрудничества, ставший основой дальнейшего
поступательного развития двусторонних белорусско-азербайджанских
отношений.
Успешному развитию двусторонних отношений способствует
результативная работа Межправительственной комиссии по торгово-
экономическому сотрудничеству, расширение договорно-правовой базы,
развитие производственной кооперации, дилерской сети, рост
интенсивности контактов на уровне деловых кругов двух стран, взаимное
участие в выставках, семинарах, бизнес-форумах.
Серьезное внимание в работе диппредставительства уделяется
расширению договорно-правовой базы. Сегодня договорно-правовая база
насчитывает более 60 международных договоров, создающих условия для
развития сотрудничества в сфере торговли, инвестиций, производственной
кооперации, образования, науки и технологий.
Ежегодно только по линии Посольства проводятся более 100 визитов
различных делегаций, за 8 месяцев 2010 года в выставках приняло участие
более 150 предприятий. В частности, в мае 2010 г. в Баку прошла вторая
Национальная выставка Республики Беларусь, которая продемонстрировала
азербайджанским партнерам практически весь спектр продукции и услуг
белорусских предприятий. По результатам проведенных встреч белорусские
490
участники смогли заключить ряд соглашений и тем самым увеличить объем
экспорта [5].
В Азербайджане создана товаропроводящая сеть более 40
белорусских производителей, представляющих практически все отрасли
экономики. Успешно решаются задачи, поставленные главами государств по
реализации проектов, выходящих за рамки простых форм взаимной
торговли. В Азербайджане собираются белорусские тракторы, грузовые
автомобили, автокраны, оптическое оборудование, лифты.
Свое присутствие в Азербайджане закрепили и представители других
отраслей белорусской экономики, в том числе агропромышленного
комплекса. Результативной оказалась выставочная деятельность и для
организаций министерств образования и здравоохранения, Национальной
академии наук Беларуси. Азербайджанских коллег заинтересовали
белорусские разработки в области производства изделий из
пенополиуретана, обработки и упрочнения материалов, технологии
переработки нефтепродуктов, медицинское оборудование для диагностики
заболеваний, наноматериалы, технология для переработки отходов из
растительной биомассы, технологической резины и пластмасс и многое
другое. По результатам подписано более 80 соглашений и протоколов о
намерениях по сотрудничеству в области научных исследований и
разработки технологий с азербайджанскими предприятиями [6].
На выставке также демонстрировались новейшие разработки ученых
Республики Беларусь в сфере инновационных технологий, натуральные
продукты питания, сельскохозяйственная, грузовая и дорожно-строительная
техника, продукция деревообработки, машиностроения, легкой и
химической промышленности, медикаменты и медоборудование,
строительные материалы, образовательные и строительные услуги, широкий
ассортимент другой продукции.
Как показала практика, участие белорусских предприятий в
подобных мероприятиях -эффективный способ укрепления деловых
контактов между бизнесменами двух стран и реализации плана совместных
действий по выполнению Договора между двумя республиками о
социально-экономическом сотрудничестве до 2015 года.
Приоритетной формой укрепления торгово-экономических
отношений определено сотрудничество в инвестиционной сфере - создание
совместных предприятий и сборочных производств на территории
государств. Многие проекты уже реализуются на практике.
В частности, активно развивается сотрудничество белорусских
предприятий МАЗ, МТЗ, ГПО «Белагромаш» с Гянджинским автозаводом,
который является флагманом белорусско-азербайджанского сотрудничества
в области производственной кооперации, ставя задачи по выходу в
ближайшее время на значимый рубеж совместного производства в $100 млн.
491
На его базе действует сборочное производство тракторов «Беларус» и
грузовых автомобилей МАЗ. Инвестиционный вклад белорусов в проект —
технологическая документация и поставка машинокомплектов. За два года
здесь собрано более 1 тыс. единиц сельхозтехники МТЗ, что позволило
более чем в 6 раз увеличить их реализацию в Азербайджане. Данная
сельскохозяйственная техника также поставляется в третьи страны,
находящиеся в непосредственной близости от этого государства.
О серьезной перспективе успешной работы предприятия
свидетельствует, в частности, подписание трехстороннего 10-летнего
контракта между азербайджанскими, белорусскими и немецкими
производителями коммунальной техники. Уже сегодня на предприятии
разработан 10-летний план по производству различных видов техники,
ведется серьезная работа по наращиванию экспортного потенциала,
обеспечению бесперебойного сервисного обслуживания потребителей [6].
Промышленная кооперация деловых кругов двух стран находит
применение и в других проектах. К примеру, принято решение о создании
совместного сборочного производства лифтов в Азербайджане.
Комплектующие для него будут производиться на территории обоих
государств. Осуществляется кооперация по выпуску в этой стране
мобильных буровых установок на шасси Минского завода колесных тягачей.
Рассматривается возможность организации совместного производства
лекарств по белорусским технологиям, солнечных батарей, зеркального
полотна и оконных блоков. Изучаются также варианты строительства в
Азербайджане молочно-товарных ферм и молокоперерабатывающих
предприятий по белорусской технологии [7].
Визиты Президентов Беларуси и Азербайджана придали мощный
импульс развитию белорусско-азербайджанского сотрудничества.
Достаточно сказать, что руководители двух стран, позитивно оценив итоги
работы за 5 лет, констатировали недостаточную реализацию потенциала
белорусско-азербайджанского взаимодействия, поставив амбициозную
задачу по выходу на уровень товарооборота в $500 млн и в перспективе до
$1 млрд.
Сегодня уже ведется активная работа по выполнению масштабных
задач, поставленных главами государств. Реализуются крупные проекты по
производственной кооперации, созданию торговых домов, сотрудничеству в
области сельского хозяйства, образования, здравоохранения, туризма, науки,
информационных технологий.
Увеличивается число торговых домов. В 2009-2010 годах созданы СП
«Универсальный торговый дом «Баку-Минск», а также СП ООО «Торговый
дом «АзНеманБХЗ» по торговле белорусским хрусталем.
Значительный потенциал сотрудничества имеется в совместной
работе предприятий АПК двух стран. Хорошим доказательством этому
492
стало успешное участие белорусских предприятий недавно прошедшей в
Азербайджане 3-ей международной выставке Caspian Agro - 2010.
Белорусская экспозиция предприятий получила высокую оценку лично
Президента Азербайджана Ильхама Алиева [7].
Таким образом, пройден большой созидательный путь
дружественного взаимовыгодного партнерства в политической и
экономической сферах, основанного на принципах равенства и взаимных
интересов двух народов. Необходимо и далее укреплять
институциональные и координационные механизмы двухсторонних
контактов.

ЛИТЕРАТУРА
1. Снопков Н.Г. Приоритетное направление / Н.Г. Снопков //
Экономика Беларуси, 2010. - №2. – С. 72-75.
2. Белл, К. «В Беларуси существуют две зоны бизнес-климата» / К.
Белл // Финансовый директор. – 2009. - № 11(83). – С. 7-9.
3. Министерство иностранных дел Республики Беларусь. Внешняя
торговля. Международные рейтинги. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://mfa.head.by/export/ratings/. - Дата доступа: 21.01.2011.
4. Портал информационной поддержки экспорта. Беларусь -
Азербайджан: от демонстрации возможностей до увеличения взаимного
товарооборота, 2010. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
file://localhost/C:/Documents%20and%20Settings/Admin/Рабочий%20стол/Баку.html. -
Дата доступа: 15.02.2011.
5. Business time. Дружба, доверие и надежное сотрудничество,
05.11.2010 г. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://btime.az/page.html?id_node=358&id_file=2101. - Дата доступа: 17.02.2011.
6. Новости Беларуси. Белорусское телеграфное агентство. К визиту
Президента Беларуси в Азербайджан. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://www.belta.by/ru/articles/dossier/K-vizitu-Prezidenta-Belarusi-v-
Azerbajdzhan_i_315.html. - Дата доступа: 23.02.2011.
7. Посольство Республики Беларусь в Республике Азербайджан.
Сотрудничество
Республики Беларусь и Азербайджанской Республики в торгово-
экономической области. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://www.azerbaijan.belembassy.org/rus/relations/trade/. - Дата доступа:
27.02.2011.

493
 SUMMARY
The Republic of Belarus and the Republic of Azerbaijan have many
similarities - from the religious tolerance of societies to the pursuit of dynamic
development of the sovereign and independent states, to the construction of a
socially oriented economies, to the high ensuring economic growth. Azerbaijan is
a strategically important partner of Belarus in the Transcaucasian region. At the
present stage (At this moment) the economic and trade relations are developing
dynamically enough between countries: Increase turnover, are making possible
joint steps aimed at ensuring economic growth, the business environment.
However, states has great potential for a significant move forward in this
direction.
All of it combine, and awakens the parties have a mutual interest on the
basis of mutual partnership in trade, economic and political spheres.

Hüseynzadə Jalə Aslan qızı

Azərbaycan Kooperasiya Universiteti

AZƏRBAYCAN VƏ ĠNGĠLĠS DĠLĠNDƏ ALINMA ĠQTĠSADĠ

TERMĠNLƏR

Müasir ingilis dilində müxtəlif dillərdən alınmalar vardır. Ġngilis dilindəki

alınmaları beĢ əsas qrupda birləĢdirmək olar: 1) kelt dilindən alınmalar; 2) latın
dilindən alınmalar; ümumiyyətlə, latın alınmalarının üç qatı göstərilir. birinci qat
bizim eradan əvvələ təsadüf edib bizim eranın VI əsrinə qədər bir dövrü əhatə
edir; ikinji qat VI-VII əsrlərə, xristianlağın Ġngiltərədə yayıldığı dövrə aid edilir;
üçüncü qat intibah dövrü ilə əlaqədar XV-XVI əsrlərdə ingilis dilinə keçmiĢ latın
sözləridir: 3) skandinav dillərindən alınmalar; 4) qədim fransız (XII-XY əsrlər) və
yeni fransız (XVI əsrdən sonra) dilindən alınmalar; 5) baĢqa dillərdən (yunan,
italyan, holland, ispan, rus, alman, ərəb, fars və s.) alınmalar. Qeyd olunan
alınmalar dilin ümumiĢlək sözləri sırasında yer almaqla yanaĢı, müxtəlif sahə
terminologiyalarına da keçərək, termin kimi iĢlənirlər. Bununla belə, onu da
göstərmək lazımdır ki, alınma terminlər müxtəlif sahə terminologiyalarında
kəmiyyətcə fərqli Ģəkildə iĢtirak edir.
Ġngilis dilinin iqtisadiyyat terminologiyasında alınma Avropa mənĢəli
terminlər, əsasən, latın, fransız, alman, italyan, yunan dillərinə məxsus
terminlərdir. Burada kəmiyyətcə latın və fransız alınmaları daha çox qeydə alınır.
«Hər hansı sözün «mənimsənilmənin» əsas meyarları aĢağıdakılardlır: 1)
həmin sözdəki səs birləĢmələrinin dildə qəbul olunmuĢ səs birləĢmələrinə hansı
dərəjədə uyğun gəlməsi; 2) sözün morfoloji quruluĢu və digər formal mənsubiyyət
elementlərinin dildə qəbul olunmuĢ quruluĢa uyğun gəlməsi ilə onunla harmoniya
yaratması; 3) həmin sözdən əmələ gələn düzəltmə sözlərin mövcudluğu yaxud
494
sözün dildəki söz yaradıcılığı prosesində iĢtirak etməsi» [129, s.158]. Ġngilis
dilində alınmaların qohum dillərdən, hind-Avropa dillərindən olması bu dildə
sözlərin, eləcə də terminlərin mənimsənilməsində əhəmiyyətli rol oynamıĢdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ingilis dilindəki latın alınmalarının
əksəriyyəti birbaĢa deyil, fransız dili vasitəsilə alınmıĢdır. Fransız dilindan ingilis
dilinə çox söz keçmiĢdir. Onların müəyyən hissəsi mürəkkəb sözdüzəltmə
qurluĢlu olmuĢdur. Bununla da, fransız dili ingilis dilinin sözdüzəltmə sisteminə
güclü təsir göstərə bilmiĢdir. Fransız dilinə məxsus alınmaların tərkibindəki
sözdüzəldici ünsürlər sonradan ingilis dilində istifadə edilmiĢdir. Məsələn,
acceptable «yolverilən» sözündən –able-, difference, excellence, evidence tipli
sözlərdə –ence - ünsürləri ingilis dilinin sözdüzəltmə sistemində tətbiqini
tapmıĢdır. Bütün bu vasitələr ingilis dilinin iqtisad terminologiyasına daxil olan
terminlərin tərkibində də qeydə alınır.
Qeyd olunduğu kimi fransız dilindən ingilis dilinə xeyli söz və termin keç-
miĢdir. Billon, blank, bon, brokerage, budget, deport, depositare, filiere, fetiche,
forfait, curnal, curnal-order, connaise-ment, joter, courtage, gourde, lombard,
loterie, marge, millieme, napoleondor, order, pistol, portfolio, promessa,
rantierregime, report və bu qəbildən olan bir çox terminlər ingilis dilinə fransız
dilindən keçmiĢdir. Belə terminlərdən bəzilərinin linqvistik təhlilini və ifadə etdiyi
iqtisadi anlayıĢı nəzərdən keçirək:
Budget fransız dilindəki budget sözündən eyni ilə alınmıĢdır [167, s.265].
Termin ingilis dilindən rus dilinə bödjet Ģəklində keçmiĢdir. Rus dili vasitəsilə
Azərbaycan dilində alınan termin büdcə formasındadır. Büdcə-iqtisadi subyekin
müəyyən müddət ərzində planlaĢdırılmıĢ gəlir və xərclərindən ibarət pul fondudur.
Ġqtisadiyyat terminologiyasında bir komponenti büdcə termini olan xeyli
miqdarda termin-söz birləĢməsi qeydə alınır. Məsələn, ailə büdcəsi, dövlət
büdcəsi, əlavə büdcə, federal büdcə, fövqəladə büdcə, büdcə balansı, büdcə
profisiti, büdcə prosesi, büdcə uçotu, büdcədənkənar fond və s.
Journal fransız dilindən ingilis dilinə olduğu kimi keçmiĢdir. Rus dili
vasitəsilə Azərbaycan dilinə gəlmiĢdir. Ġlkin olaraq dövri nəĢr formalarından birini
və ya müəyyən qeydlərin ardıcıl yazıldığı kitab mənasını bildirmıĢdir. Ġqtisad
terminologiyasına ikinci məna əsasında keçmiĢdir. Termin mühasıbatlıqda bütün
əməliyyatların və dövriyyənin ardıcıl qeydiyyatının aparıldığı kitabı ifadı edir.
Yaxin mənada iqtisadi sahədə istifadə edilən baĢqa qeydiyyat kitabları da belə
adlanır. Məsələn, mühasıbat jurnalı, kassa jurnalı və .s. Fransız dilində jurnal-
order iqtisadi termini də istifadə olunur. Bu termin də ingilis dilinə keçmiĢdir:
jоурнал-ordre(fr)- jоурнал order(ing) Azərbaycan dilində жоурнал-ордer
Ģəklində istifadə olunur ki, bu da terminin ingilis dilindən Azərbaycan dilinə
keçməsini göstərir. Jурнал order- Mühasıbatlıqda uçotun xronoloji qaydada
qeydiyyatının aparıldığı cədvəl. ġahmat sxemi Ģəklində tərtib olunan jurnal-
orderdə əməliyyatlar bir yazılıĢla iki hesabda, həm debet, həm də kredit hesabında
əks olunur.
495
 Order (fr. ordre –qayda) – sahibinə müəyyən olunmuĢ zaman ərzində,
müəyyən olunmuĢ qiymtlərlə qiymətli kağızlar almağa hüquq verən sertifikat,
rəsmi məktub mənasında iĢlənir. Order sözü də müxtəlif iqtisadi termin-söz
birləĢmələrinin yaradılmasında istifadə olunur [157, s. 219].
Ġngilis dilində iqtisadi terminologiyada latın mənĢəli alınmalar fransız
dilindən alınmalarla bir mövqedə durur. Qeyd olunduğu kimi bir sıra latın mənĢəli
söz və terminlər də ingilis dilinə fransız dili vasitəsi ilə keçmiĢdir. Azərbaycan
dilində istifadə olunan agent, akt, affirmasiya, acio, aksept, akselerator, aksiz,
aktiv, akvizisiya, aktuariat, aliment, annuitet, audit, auditor, auksion, avers, birja,
bonus, boifikasiya, defisit, deklarasiya, depozit, deponent, devalvasiya, deviz,
dezinflyasiya, diskont, faktura, fluktuasiya, frank, identifikasiya, immunitet,
import, importyor, indeks, inflyasiya və bir çox baĢqa iqtisadi terminlər latın
mənĢəli olub ingilis dilində formalaĢmıĢ, sabitləĢmiĢ, sonralar rus dili vasitəsilə və
ya birbaĢa Azərbaycan dilinin iqtisadi terminologiyasına keçmiĢdir. Hazırda belə
terminlər iqtisadi terminologiyamızda geniĢ istifadə olunur. Onların bir qismi
beynəlmiləl termin səciyyəsi almıĢdır. Məsələn:
Agent (lat. Agentis – fəaliyyət göstərən, iĢ görən) (aqent (rus); agent (ing)
- digər Ģəxsin (prinsipalın) fəaliyyət dairəsində səlahiyyətli vasitəçi qismində onun
maraqları naminə və tapĢırığı əsasında iĢ görən. Eləcə də onun adından çıxıĢ edən
hüquqi və ya fiziki Ģəxs. Ġqtisadi münasibətlərdə vergi agenti, sığorta agenti,
agent-bank və s. terminlərdən istifadə olunur. Brokerlər, dilerlər, maklerlər və
digərləri maliyyə əməliyyatlarında agent (vasitəçi) qismində çıxıĢ edir. Dilimizdə
fiksal agent, gömrük agenti, kommersiya agenti, maliyyə agenti kimi termin-söz
birləĢmələri vardır ki, bunların bir kompoenti, bəzən isə hər iki komponenti latın
mənĢəli sözlərdir, terminlərdir. Qeyd olunduğu kimi belə terminlər ingilis dilində
formalaĢmıĢdır. Termin-söz birləĢmələrində Azərbaycan dilinə məxsus sözlərin,
eləcə də ərəb-fars mənĢəli sözlərin iĢlənməsi kalka prosesinin nəticəsi kimi
meydana çıxmıĢdır. Məsələn, iqtisadi terminologiyada istifadə olunan maliyyə
agenti termini - müqavilə əsasında hər hansı iqtisadi subyekin pul vəsaitinə olan
tələbatını güzəĢtli Ģərtlərlə maliyyələĢdirməyə rəsmi ijazəsi (lisenziyası) olan bank
və ya kredit təĢkilatı bildirir. Bəzi hallarda kommersiya təĢkilatları da maliyyə
agenti kimi çıxıĢ edir. Maliyyə agenti termininin ikinci tərəfi latın mənĢəlidir.
Birinci komponent isə ərəb mənĢəli iqtisadi termindir.
Akt – 1) hüquqi gücə malik rəsmi sənəd (dövlt aktı, normativ akt və s.); 2)
hər hansı subyektin hüquq pozuntusu ilə müĢaiət olunan hərəkəti, fəaliyyəti və ya
bu fəaliyyət nəticəsində törədilən hadisə. Bu termin latın dilindən olan «actus» –
hərəkət, fəaliyyət bildirən söz əsasında formalaĢmıĢdır. Latın dilinə mxsus
«actum» – sənəd sözündən sənəd növü olan «akt» termini əmələ gəlmiĢdir.
Aktiv (lat. activus – fəaliyyət göstərən, hərəkət edən). - Ġngilis dilində
«activ» sözü formasını almıĢ, sonralar maliyyə termini kimi formalaĢaraq baĢqa
dillərə keçmiĢdir. Aktiv - 1) iqtisadi subyektə, o cümlədən dövlətə, müəssisəyə,
insana və s.yə məxsus bütün mülkiyyət (binalar, maĢınlar, avadanlıqlar, pul
496
ehtiyyatları, qiymətli kağızlar, patentlər və s.); 2) mühasibat balansının bir hissəsi;
3) tədiyyə balansında ixracın həcminin idxalın həcminin üstələdiyi durum. Aktiv
sözünün cəm forması da maliyyə termini kimi iĢlənir. Bu halda Azərbaycan
dilində və ingilis dilində söz müvafiq dilin cəm Ģəkilçisini qəbul edir. Məsələn,
aktivlər. Aktivlər 2 böyük qrupa bölünür maddi aktivlər və qeyri-maddi aktivlər.
Maddi aktivlərə pul vəsaitləri, daĢınmaz əmlak, qiymətli kağızlar, bank hesabları
və s. qeyri-maddi aktivlərə isə müəllif hüquqları, patentlər, ticarət markaları və s.
aiddir. Dilimizdə, eləcə də ingilis dili terminologiyasında bankın aktivləri, kağız
aktivləri, sığorta Ģirkətinin aktivləri, investisiya fondunun aktivləri kimi termin-
söz birləĢmələri istifadə olunur ki, onların bir komponenti də aktivlər terminidir.
Overdraft – MüĢtəri tərəfindən bankda olan özünəməxsus kredit
qalığından artıq həcmdə vəsait göstərməklə kredit həddini aĢması vəziyyəti.
Оverдрафт zamanı adətən heçbir rəsmi kredit müqaviləsi tələb olunmadan bank
müĢtərisi qısamüddətli bank kreditlərindən istifadəetmək imkanına malik olur.
Auditor – Müəssisənin, təĢkilatın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini təhlil
edən, onun yaxĢılaĢdırılması istiqamətində məsləhətlər verən fiziki Ģəxs.
Deflyasiya- Ġnflyasiyanın aĢağı salınması üçün tədavüldə olan artıq pul
vəsaitinin bir hissəsinin dövlət tərəfindən tədavüldən çıxarılması. Dövlətin
qiymətli kağızlar satıĢını çoxaltmaq, vergiləri artırmaq, bank uçot tariflərini
yüksəltmək və xarici iqtisadi əlaqələri, dövlət tərəfindən xüsusi valyuta və xarici
ticarət tədbirləri ilə tənzimləmək yolu ilə həyata keçirilir.
Akkreditiv 1) etibar edilən Ģəhərlərin bütün əmanət kassalarından almaq
üçün ilk pul qoyulmuĢ əmanət kassasından verilən sənəd; 2) etibarnamə.
Qeyd olunduğu kimi, müasir ingilis dilində müxtəlif dillərdən alınmalar
vardır. Ġngilis dili özünün çoxəsrlik tarixində bir çox dillərlə qarĢılıqlı əlaqədə
olmuĢ, bu dillərdən söz almıĢdır. Alınma sözlərin dildə artması çoxlu dubletlərin
yaranmasına səbəb olmuĢdur. Ġngilis dilindəki latın-roman mənĢəli alınma
sözlərin əsas əlaməti aĢağıdakılardır: ab-, ad-, corn-, dis-, ex-, un-, il-, sub-,
npefiksli ikihecalı və çoxhecalı sözlər; bb, cc, ff, ll, mm, nn, pp, rr, ss, tt tipli
geminatların iĢtirak etdiyi sözlər [221].
Latın dilindən alınma sözlərin müəyyən hissəsi bu və ya baĢqa fonetik
Ģəkildə, qrammatik quruluĢda və mənada bir çox dillərdə rast gəlindiyindən inter-
nasional sözlər cərgəsində yer tutur. Ġnternasional sözlərin əsas hissəsi latın
mənĢəlidir. Müasir elmlərin çoxunda latın mənĢəli terminlər istifadə olunur.
Ġngilis dilində latın mənĢəli olan iqtisadi terminlərin sayı az deyildir. Bu terminlər
ingilis dilində formalaĢmıĢ, sonradan baĢqa dillərə keçmiĢ, onların bir qismi
beynəlmiləl terminə çevrilmiĢdir.
Terminlərin bir dildən baĢqa dilə keçməsi prosesində terminləri təĢkil edən
komponentlərin də dilə keçməsi hadisəsi baĢ verir. K.N.Yeryomina yazır:
«Alınma prosesi bir dilə baĢqa bir dilin elementlərinin keçməsidir. Alınma
elementlər yaxud alınmalar fonem, morfem, söz, söz strukturu, söz birləĢməsi ola
bilər [110, s.6]. Terminologiyada termin yaradıcılığının bir sıra vasitələri də
497
beynəlmiləl fond yaratmıĢ olur. Bu fonda termin düzəldən Ģəkilçilər, önlüklər,
termin elementləri, ixtisarlar aid edilir.
Alınma söz dildə mənimsənildiyi kimi, alınma terminlər də mənimsənilir.
Mənimsəməyə görə alınan sözün alan dilin fonetik və morfoloji normalarına
formal Ģəkildə uyğunlaĢması, dilin müxtəlif funksional üslublarında iĢlənməsi,
dildə derivatlara malikliyi, dilin sözdüzəltmə qaydalarına cavab verməsi, alan
dilin öz sözləri ilə birləĢmələr yaratması, yaxın sinonimlərdən fərqlənməsi alınma
sözün mənimsənilmə dərəcəsini təyinetmənin əsas meyarlarıdır [109, s.35-43].
Ġngilis dilinin ümumiĢlək leksik qatında italyan dilindən alınmalar olduğu
kimi, onun iqtisadi terminologiyasında da bu dildən alınmalar müĢahidə olunur.
Bu alınmalar latın və fransız mənĢəli alınmalardan az olsa da, onları bir qrup kimi
ayırmaq mümkündür.
Alleqri – uduĢu satıldığı anda keçirilən lotoreya bileti. Termin italyan
dilindəki allegri – «şənlənin, şən olun» sözündən götürülmüĢdür.
Bank italyan banco sözündəndir. ÜmumiĢlək söz kimi «parta, stol»
mənasını verir. Bank müasir iqtisadi terminologiyada geniĢ istifadə olunan,
beynəlmiləl termin statusu almıĢ iqtisadi termindir. Bank sözü müxtəlif termin-
söz birləĢmələrinin komponenti kimi çıxıĢ edir. Məsələn, dövlət bankı, özəl bank,
investisiya bankı, qısamüddətli kreditlər verən bank, emissiya bankı, ciro-bank və
s.
Jiro – 1) Nağdsız hesablaĢma forması. 2) Maliyyə və ya pul sənədinin
üzərində, onun baĢqa bir Ģəxsin hüquqlarına verilməsi ilə bağlı həmin sənədin
sahibi tərəfindən həkk edilən imza. Jiro italyan “giro‖ sözündən olub mənası
―tədavül, dövriyyə‖ bildirir.
Jiro –bank- Öz müĢtəriləri arasında qarĢılıqlı nağdsız hesablaĢmalar
həyata keçirən bank. Bir sıra müasir banklarda jiro-bank əməliyyatlarını həyata
keçirən xüsusi Ģöbələr fəaliyyət göstərir.
Jiro- hesablaşma- Jiro banklar tərəfindən müĢtərilər arasında aparılan
qarĢılıqlı nağdsız hesablaĢma. Jiro- hesablaĢma vasıtəsilə bank müĢtərinin əmanət
kassasında olan vəsaitini digər müĢtərinin hesabına köçürür.
Jiro-sistem- Poçt Ģöbələrindəki hesablar vasitəsilə aparılan
nağdsızödəniĢlər sistemi.
Akonto – öncədən hesablaĢma formasında idxalçı tərəfin ixracçıya məxsus
hesaba ödəniĢi. Bu söz italyan dilindəki akonto sözündən olub mənası ―hesabına,
hesaba‖ deməkdir. Konto sözü ayrıca iqtisadi termin kimi iĢlənir. Onun mənası
―hesab‖ olsa da, müstəqil termin kimi ―bank hesabı‖ anlayıĢını bildirir.
Konto-separato qoĢa sözündə birinci tərəf italyan mənĢəlıdir. Ġkinci tərəf
latın mənĢəli söz olsa da italyan dilinə uyğunlaĢdırılmıĢ Ģəkildə iĢlənir. Termin
italyan dilində formalaĢmıĢdır. Bu termin iqtisadi ―xüsusi hesab‖ anlayıĢını
bildirir. [175, s.64]
Ġngilis dilində iqtisadi terminologiyada alınmaların müəyyən qismini də
alman dilindən götürülmüĢ terminlər təĢkil edir. Ġqtisad elminin inkiĢafında alman
498
iqtisadçılarının əməyi az olmamıĢdır. Təbii ki, onların yaratdıqları iqtisadi
nəzəriyyələrdə istifadə olunan iqtisadi terminlərin əksər hissəsi alman dilinə
məxsus sözlər olmuĢdur. Belə sözlər termin səciyyəsi aldıqdan sonra onların bir
qismi ingilis dilinin iqtisadi terminologiyasına keçmiĢdir. Müxtəlif dillər alman
mənĢəli belə terminləri əsasən ingilis dili vasitəsi ilə almıĢlar.
Almaniyada dövlətçiliyin tarixi orta əsrlərdən baĢlayır və təbiidir ki, bu
ölkədə yüksək mədəniyyət elmi sahələri, hərbi sənəti özünəməxsus Ģəkildə yüksək
dərəjədə inkiĢaf etmiĢdir. Alman mənĢəli terminlərin Azərbayjan dilinin lüğət
tərkibində iĢlənməsi zərurətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. MüĢahidələr göstərir
ki, həmin terminlər müxtəlif elm sahələrini təmsil edir. Belə terminlər arsında
iqtisadi terminlər də az deyildir [179, s.251].
Veksel (alm.Wochsel)-qanuna uyğun olaraq düzəldilmiĢ pul sənədi; bu
sənədlə ona sahib olan adam, borcludan müəyyən vaxtda, müəyyən yerdə,
müəyyən məbləğdə bocunu ala bilər.
Birja (alm. Borse)-1) ticarət və maliyyə saziĢləri bağlamaq üçün təsis
edilmiĢ vasitəçi, idarə; 2) alver üçün bazar; meydan
Bankrot (alm. Bankrott)- müflis, var-yoxu əlindən çıxma, sınıq düĢən,
iflasedilən (adam).
Adresant (alm.adressant)- hər hansı göndəriĢi, o cümlədən maliyyə, pul
sənədini və s. –ni göndərən Ģəxs.
Adresat (alm.adressant) (adresat; addressat) - hər hansı göndəriĢi, o
cümlədən maliyyə, pul sənədini və s. –ni alan (qəbul edən) Ģəxs.
Birinci adresatlar – uzunmüddətli kredit vəsaitlərindən istifadə edən iri
banklar. Ġkinci adresatlar- iri banklar tərəfindən təqdim olunan – uzunmüddətli
kredit vəsaitlərindən istifadə edən xırda banklar.
Yunan dilindən alınmıĢ sözlər və sözdüzəltmə vasitələri dünyanın bir çox
dillərində, o cümlədən də ingilis dilində terminoloji leksikada geniĢ istifadə
olunur, onlar beynəlmiləl səciyyə daĢıyır. ingilis dilindəki iqtisadi terminlərin
müəyyən qisminin əsasında yunan mənĢəli sözlər durur.
Dilin lüğət tərkibində baĢ verən hər hansı dəyiĢmə, o cümlədən alınmaların
lüğət tərkibində yer alması dildə semantik və üslubi dəyiĢmələr yaradır. ingilis
dilində də tarixən belə bir proses getmiĢ, dilin lüğət tərkibinə müxtəlif dillərdən
sözlər daxil olmuĢdur. Bunun müqabilində müasir ingilis dili kənardan sözalmaya
qarĢı daha davamlıdır. Ġngilis dili latın, yunan, alman, italyan və baĢqa dillərdən
sözlər almıĢdır. [157,221].
Amalqamasiya – fəaliyyətin gücləndirilməsi məqsadilə müəssisə və
təĢkilatların birləĢməsi. Yunan dilindəki ―qarıĢıq, ərinti‖ mənasında olan
―malagma‖ sözü əsasında düzəldilmiĢdir. Kimya terminologiyasında da iĢlənir.
Ġpoteka – DaĢınmaz əmlakın, mənzilin, torpağın, yaxud daĢınmaz əmlakla
bağlı hüququn borca görə kreditora girov kimi təqdim edilməsi. Kredit müddəti
ərzində kreditor tərəfindən daĢınmaz əmlakın bu və ya digər formada istifadəsi
qadağandır. Borc qaytarılmadığı Ģəraitdə isə yalnız məhkəmə qərarından sonra
499
kreditor həmin daĢınmaz əmlakın istifadəsi ilə bağlı hüquq əldə edir. Bu terminin
əsasında duran söz yunan mənĢəlıdır. Hipotheke “girov” mənası verən sözdür.
Termin kimi ingilis dilində formalaĢmıĢdır.
Beləliklə, Azərbaycan və ingilis dillərində iqtisadi terminologiyada
alınmaların təhlili göstərir ki, iqtisadi terminlərinin təĢəkkül dövründə Azərbaycan
dilində mənĢəcə dilin öz sözlərinə və ümumtürk mənĢəli sözlərə üstünlük
verilmiĢdir. Sonralar ərəb-fars sözləri iqtisadi terminlərin yaranmasında daha çox
istifadə edilmiĢdir. Bunlardan da ərəb sözləri sayca daha çox terminləĢməyə
məruz qalmıĢdır. Müasir dövr iqtisad terminlərinin formalaĢmasından ingilis
dilindən alınmalar dominant mövqe tutur. Bu təkcə Azərbaycan dili üçün deyil,
dünyanın bir çox dilləri üçün də səciyyəvidir.

SUMMARY
The theme is about the economic borrowings from different languages:
such as: from French, German, Italian and latin ovigin. The main aim is to descri
be and show the distinquish of the translation and meaning of the borrowings.

ƏDƏBĠYYAT
1.Crowe, Douglas, and Janet Youga. (1986), "Using Writing as a Tool for
Learning Economics," Journal of Economics Education, 17 (Summer), [157,
s.221]
2. Close R.A. A Reference Grammar for students of English. Moscow, 1979,
[129.s.158]
3.Дьяков А. И. Причины интенсивного заимствования англицизмов в совре-
менном
русском языке//Язык и культура. – Новосибирск: НПУ, 2003. – [ 167,
s.265]
4.Еремина К.Н. К проблеме языковых контактов - Москва. Наука.1980. –
[157, s.219]
5.Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии. – М.:
Изд-во АН СССР, 1961. – [110, s.6.]
6.Lehrer A. Semantic Fields and Lexical Structure. Amst-Ind., 1974, [109, s.35-
43]
7.Samuelson P. A., Nordxaus W. D. Economics. Fourteenth edition. New York,
1992. –[175, s.64]
8.Wonnacott P., Wonnakott R. Economics. - New York, 1990.- [179, s.251]

500
 Ġbrahimova Leyla Baladayı qızı
Azərbaycan Texniki Universiteti

ALMAN DĠLĠNDƏ OXU VƏ TƏRCÜMƏ PROSESĠNDƏ QARġIYA

ÇIXAN ÇƏTĠNLĠKLƏR VƏ ONLARIN ARADAN QALDIRILMASI
YOLLARI

Xarici dilin tədrisində baĢqasının nitqini baĢa düĢmək, məlum mövzular

ətrafında, monoloji və dialoji nitqdə danıĢmaqda, çoxmərhələli – sadədən
mürəkkəbə, asandan çətinə doğru prosesin səmərəli təĢkilində lüğət üzərində iĢ
mühüm yer tutur.
Tələbələrdə xarici dildə müstəqil iĢləmək bacarıq və vərdiĢlərinin formalaĢ-
masında minimum və maksimum leksikanın mənimsədilməsi, bu prosesin elmi-
metodik təĢkili tədrisin mühüm mərhələsidir. Bu baxımdan leksik material
üzərində iĢin qurulmasından, eləcə də müxtəlif oxu və tərcümə növləri
miqyasında yeni sözlərin seçilib lüğətlər əsasında öyrənilməsi tələblərindən və
yollarından ayrıca danıĢmağa dəyər.
Xarici dildə olan mətni oxuyub tərcümə etmək üçün vacib olan ən əsas
Ģərtlərdən biri də lüğətlə iĢləməyi bacarmaqdır. Oxu, tələbələrə nəinki hazırda
öyrəndikləri sözləri, həmçinin əvvəllər keçmiĢ sözləri təkrar etməyə, yada
salmağa və möhkəmləndirməyə xidmət edir. Tələbələr oxunun öhdəsindən
gəlirlərsə, bu, oxuya olan marağı artrımaqla yanaĢı, xarici dildə yazılmıĢ mətni
oxuyub baĢa düĢmək, onu tərcümə etmək, bacarığını inkiĢaf etdirir. Tədris
mərhələsində oxu və tərcümənin iki növündən istifadə edilir:
1. Lüğətsiz oxu, tərcümə;
2. Lüğətli oxu, tərcümə.
Hər iki növ tələblər oxu və tərcümə vərdiĢlərinin aĢılanmasına xidmət
etməklə yanaĢı, Ģifahi nitqin də inkiĢafı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Tələbələr dərslikdəki mətnləri, dərslikdən əlavə oxu mətnlərini və ya
parçalarını oxuyub tərcümə edərkən lüğətdən istifadə edirlər. Artıq bu zaman
dərslikdəki lüğət tələbəyə kömək etmir, çünki lüğətin tərkibində yalnız tədris
mətnləri, onlarda isə indiyədək məlum olmayan sözlər nəzərə alınmıĢdır.
Alman dilində kitablar az olduğundan müəllimlər rus bölmələri üçün
buraxılan kitablardan istifadə etməli olurlar ki, bu da tələbənin iĢini ikiqat
çətinləĢdirir. Biz müəllimlər Azərbaycan bölməsi üçün «Курс немецкого языка»
dərsliyini planlaĢdırıb oradakı mətnləri hər iki kursda ardıcıl olaraq tədris edirik.
Bu zaman auditoriyanı nəzərə alaraq, hər bir əsas mətnin qarĢısında verilən sözlər-
lə kifayətlənməyib, tələbədə söz ehtiyatını artırmaq üçün müəyyən tanıĢ olmayan

501
sözləri də əlavə edirik. Məs.: §9-da «Kleine Reise durch die DDR» - «Almaniya
Demokratik Respublikasına kiçik səyahət» mətnində:
der Burgermeister – bələdiyyə rəisi
die Böedeutung – məna
die Sehensueürdigkeit – gəzməli-görməli yerlər
veiterfahren – yoluna (yola) davam etmək
vollig – təmamilə
yaxud:
§14-də Der Weltraumflug - mətnində
die Himmelsigeschuvister – fəza bacı qardaşları
die Anstrengung – cərəyan, qüvvətlənmə
və s. sözləri göstərmək olar.
Dərslikdə əsas mətnlərlə yanaĢı kontrol mətnlər də verilmiĢdir. Biz bu mətn-
ləri keçərkən mətndə tanıĢ olmayan sözləri müəyyənləĢdiririk. Məs.: §15-dən
sonra belə bir mətn var: «Vas sing Halbleiter?» - «Yarım keçiricilər nə
deməkdir?».
Kontrol mətnlərin qarĢısında tanıĢ olmayan sözlər verilmir, ona görə də tələ-
bənin üzərinə daha çox məsuliyyət düĢür. Burada metodik iĢ elə qurulmalıdır ki,
biri digərini tamamlasın. Müəllim əvvəl mətni tərcüməsiz oxuyur, sonra isə
tələbələr hissə-hissə oxuyur və oxu zamanı tanıĢ olmayan sözlər tapılır.
Məs.: die Wassserentsalzung – suyun duzdan təmizlənməsi;
die Ostküste – şərq sahil
grundsatzlich – əsasən və s.
Müəllim oxu və tərcümə zamanı tələbənin lüğətdən səmərəli istifadə etməsi
üçün sözün forma və mənası üzərində iĢ aparmalıdır.
1. Sözün forması üzərində iĢ (quruluĢca sadə, düzəltmə və mürəkkəb);
2. Sözün mənası üzərində iĢ (kök və Ģəkilçi).
Bu cəhətlərin hər ikisi vəhdət təĢkil edir, onların belə təhlil olunması isə yal-
nız metodik baxımdan nəzərdə tutulur ki, bu da izahat və çalıĢma zamanı ortaya
çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq məqsədi güdür. Belə ki, sözün formasının
köməyi ilə tələbələr naməlum mətni təhlil edib, onun məzmununu baĢa düĢə
bilmirlər. Oxu və tərcümə zamanı həm kontekstin, həm də sözün özünün
konkretliyi nəzərə alınıb, ondakı kök və Ģəkilçi, Ģəkilçinin xarakterindən asılı
olaraq prefiks, suffiks, Ģəkilçi və sonluq kökün tipinə əsasən isə mülayim, saitin
dəyiĢməsi, mürəkkəbləĢmə və s. kimi xüsusiyyətlər tərcümə zamanı lüğət
üzərində iĢin obyektinə çevrilə bilər. Belə ki, tələbələr sözün kökünü, kökdəki
dəyiĢikliyi, Ģəkilçini, birləĢdirici elementi, mürəkkəb sözlərin tərkib hissələrini
araĢdırmağı bacarmalıdır.
Eyni zamanda sözün morfoloji quruluĢu diqqət mərkəzində durmalıdır
(ismin, artiklin, əvəzliyin, sifətin dərəcələri və s.).
Sözün qrammatik funksiyası da nəzərə alınmalıdır. Belə ki, alman dilində
eyni söz müxtəlif nitq hissəsinə aid edilə bilər.
502
 Bu dəyiĢiklik, nitq hissələrinin baĢqa bəhsinə də aid edilə bilər. Düzəltmə
fellərin struktur təhlili onların mənasının dəqiqləĢdirilməsi üçün zəruruidir. Çünki
prefiks və suffiks əlavə edilməklə ona müxtəlif məna verirlər.
Oxu və tərcümə zamanı belə sözlər təhlil olunmalıdır. Alman dilində elə
sözlər vardır ki, onlar nəinki qrammatik cəhətdən, həm də sintaktik baxımdan xü-
susi maraq doğurur. Belə ki, bəzi sözlərin məna açımı nöqteyi-nəzərdən xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Məs.: gehen – getmək, es geht mir gukt! – yaxşıyam.
Bəzi sözlər yalnız aid olduqları bu və ya digər hadisə və əĢyaları
bildirmirlər. Onlar həmçinin məcazi mənada iĢlənirlər. Yuxarıda yazılan misallar
bunu sübut edir. Tərcümə zamanı ideomatik ifadələrin, atalar sözlərinin ana
dilində onlara müvafiq uyğun gələn ekvivalentlərini tapmaq lazımdır.
Məcazi məna daĢıyan sözlər üzərində iĢ tələbənin gələcək müstəqil iĢlərinə
kömək edir.
Müəyyən dərəcədə sözləri düzgün oxumaq qaydalarını, tələffüzünü və
onların qrammatik qaydalara görə dəyiĢməsini bilmədən lüğətdən istifadə edib
mətni tərcümə etmək çətinlik törədir. Lüğətdə bəzi mürəkkəb sözü axtarıb
tapmaqdan, sözün tərkib komponentləri ayrı-ayrılıqda axtarılmalıdır. Belə halda
axırıncı sözün (hissənin) əsas söz olduğu unudulmamalıdır.
Oxu və tərcümə zamanı müəllim sözün leksik mənasını, habelə məna
incəliklərini açıb göstərməlidir. Sözlərin mənası və iĢlənməsi müxtəlif
məsələlərdir.
Məlum olduğu kimi, alman dilində çoxmənalı sözlərin texniki mətnlərdə
öyrədilməsi xüsusi maraq doğurur. Məs.: steigern – qaldırma, yüksəltmək
(istehsalatı) və s.
Alman dilində olan omonim sözlər haqqında da qeyd etmək lazımdır. Belə
sözlər eyni yazılır, eyni tələffüz olunur, lakin müxtəlif mənanı ifadə edirlər. Məs.:
die Mutter – ana, dei Mutter – qayka, der Pionier – pioner, der pionier – sanyor
(hərbi).
Omonim sözlər müxtəlif qrammatik elementlərə malik olur, bəzən cins üzrə
fərqlənir. Məs.: das tor – darvaza, dar tor – dəli.
Oxu və tərcümə zamanı lüğət üzərində iĢ ondan istifadə yolları metodik
cəhətdən düzgün müəyyənləĢdirisə və tədrisdə ardıcıl fəaliyyət növünə çevrilsə,
oxuya, tərcüməyə və xüsusilə xarici dili mənimsəməyə verilən proqram tələblərini
yerinə yetirməklə yanaĢı, müəllim tələbələrə müstəqillik, fəallıq, xarici dilə Ģüurlu
yanaĢma və s. müsbət keyfiyyətlər aĢılamıĢ olar.
Tələbələrə alman bilini tədris edərkən çox vaxt ana dilində olan
təsəvvürlərin qarĢı dilə bilavasitə ötürülməsi və ya əksinə olaraq dili tədris olunan
xalqın özünəməxsus xüsusiyyətlərini ana dilinə transfer olunması ünsiyyət zamanı
böyük maneyələr yaradır, həmçinin dilin tədrisi zamanı da müəyyən çətinlitklərə
gətirib çıxarır. Məhz mədəniyyətləri qarĢılaĢdırmadan və onlar arasında mövcud
olan fərqləri anlamadan dilin tədrisində bu və ya digər dil vahidlərini öyrənərkən
onların mənalarının izah olunmasını və tələbələr tərəfindən dərk olunması çox
503
çətin olur. Məsələn, alman dilinin tədrisi zamanı bir çox sözlər vardır ki, onlar sırf
alman həyatını və yaĢayıĢ tərzini təcüssüm etdirir və bu haqda məlumat olmadan
həmin sözlərin izah olunması və dərk edilməsi təsəvvür edilməz dərəcədə
çətinləĢir. Belə sözlərin ana dilində heç bir qarĢılığı olmur və bu baxımdan sözün
izahına nail olmaq üçün kifayət qədər vaxt lazım gəlir.
Məsələn, restmüll, kompost, biomüll, sondermüll, gelb sacke kimi sözlərin
arxasında duran məfhumlar Azərbaycan dilində mövcud deyildir.
Almaniyada zibil tullantıları ətraf mühit mövzusuna toxunmadan bu sözləri
izah etmək və dərk etmək mümkün deyildir. Belə ki, Almaniyada zibil tullan-
tılarına münasibət Azərbaycandakından tamamilə fərqlidir. Orada bu tullanlıtalr
elə mənzillərdən baĢlayaraq toplanır. Meyvə-tərəvəz zibillərinə bilmil deyilir.
Almanlar öz həyətlərində yığdıqları yaĢıl ot qırıntıları və yarpaqları toplayırlar ki,
bu kompost adlanır. Artıq yemək tullantıları və biĢmiĢ tullantıları restmüll
adlandırırlar. BaĢqa bir misal: Almaniyada doğurlmuĢ körpəyə baxmaq üçün
analıq məzuniyyətinə ana ilə yanaĢı ata da çıxa bilər ki, ona da hausmann deyilir.
Almaniyada əsasən qadınlardan ibarət polis formasına bənzər xüsusi geyimi olan
peĢə sahiblərinə politess deyilir.
Son illər müasir alman dilində sözdüzəltməyə də geniĢ yer verilir, belə ki,
alman dilində sözdüzəltmə üsullarının yeri sual olaraq qalır və eləcə də, dil
nəzəriyyəsində bu günə qədər də, birmənalı həllinə malik deyil. Bu haqda
görkəmli alman dilçiləri, məsələn, Welmann «Die deutshe Wortbildung der
Tupen» - «Alman dilində sözdüzəltmə növləri» adlı əsərləri nəĢr olunmuĢdur.
Bunu nəzərə alaraq, isim, sifət, zərf nitq hissələri fellərin müxtəlif mənada
iĢlənməsini bir neçə fel üzərində izah etmək istəyirəm.
Haben – ayrılan birinci tərkibin, təsirli və təsirsiz, düzgün təsrif olunmayan
(halte, gehabt), tez-tez rast gələn, ikinci məhsuldar tərkib hissəsidir. Felə semantik
(baĢlanğıc mənasını saxlamaq Ģərtilə) hərəkət və vəziyyət mənasını verir.
Haben(vt) – malik olmaq, var, istedad sahibi olmaq uyğunlaĢmaq
(orqanizmdə) və s. mənada.
Ġsim əsasında: achthaben(vi) – nəyəsə, kiməsə diqqət yetirmək. Məsələn: Ġch
halte wenig auf die vorwandlunq meine Schwester acht. Die achto – diqqət.
Mən bacımın dəyişməsinə az diqqət yetirmişən (fyaxud – kifayət qədər
diqqət yetirməmişəm).
Teilhaben(vi) (D) – iĢtirak etmək (gəlirdə), bir cəmiyyətdə payçı olmaq
(kommersiyada), der Teil – hissə.
Er hat an einem – Geschaft teil – Bir işdə iştirak edirəm (ticarətdə şərik
olmaq).
Sifət əsasında: freihaben – azad olmaq, boĢ olmaq (iĢdən, dərsdən).
Məsələn:
Er hat morgen frei – O, sabah boşdur.
Die studenten harben morgen frei – Tələbələr sabah azaddırlar.
Leilaben(vi) – sevmək.
504
 Mann mu die kleinen einfach liebhaben – Uşaqları (körpələri) sadəcə
sevmək lazımdır.
Zərf əsasında: beieinanderhaben(vi) – yığmaq (nəyisə). Nəhayət, müəyyən
məbləğdə pul yığmaq.
Dahinhaben(vi) – nəyisə almaq.
Er halte ihren Teil dahin – O, öz payını aldı.
Herhaben(vi) – almaq, tapmaq (haradansa).
Wo hast du diese Neuigkeit her? – Bu xəbər sənə hardandır?
Azərbaycan milli ədəbiyyatımız dünya klassiklərinin ən qiymətli nailiyyət-
lərindən faydalanır. Dünya xalqlarının elə bir möhtəĢəm Ģair, yazıçı, dramaturqu
ola bilməz ki, onların mühüm əsərləri dilimizə tərcümə olunmasın.
Tərcümənin məğzi orijinal mətndəki mənanı tərcümə dili vasitəsilə yenidən
ifadə etməkdir. Tərcümə prosesində ümumi olan məna, fərqli olan isə iki müxtəlif
dildir. BaĢqa sözlə, iki dil arasında məna və funksiya baxımından ümumi sayılan
vasitələrin seçilməsi tərcümə prosesinin məğzini təĢkil edən amillərdir.
Diqqət edək:
So dringet ängstlich hin und wieder
Durch Feld und Busch und Wald mein Blick;
O komm, Geliebte, mirn züruck!

Ürkək-ürkək salamlaram mən səni,

BaxıĢların gəlir çölü, çəməni.
Nəğmələrin qəmli-qəmli səsləyir,
Gözəl yarım, qayıt deyir, gəl deyir!
YaranmıĢ qənaət bundan ibarətdir ki, tərcümə orijinalın məzmunu ilə
forması, ruhu ilə hərfi arasındakı vəhdəti qoruyub saxlamıĢ, müqabil dilin leksik,
sintaktik, üslubi imkanlarını, təsvir və ifadə vasitələrini oxucuya çatdırmıĢdır .
Qöte Ģerində hər bir söz, hər bir söz birləĢməsi, hər bir misra ahəngi misralar
boyu o dərəcədə bir-birinə sarmaĢıb ki, o dərəcədə ardıcıl və gözəl düzülüb ki,
necə deyərlər, bir sapını çəksən o Ģeri daha bir yerə yığıĢdırıb quraĢdırmaq
mümkün olmayacaq.
Diqqət yetirək:
Kennst du das Land, wo die Zitronen blühn,
Im dunklen Laub die Gold-Orangen glühn,
Ein manfter Wind vom blauen Himmel weht,
Die Myrte still und hoch der Lorbeeer steht,
Kennst du es wohl?
Dahin! Dahin
Möcht ich mit dir, o mein Geliebter, ziehn.

Bir yer göstər, orda limon çiçəkləyir,

ġəfəqlər var al narıncı yarpağında
505
 Ləçəyini rayihəli bir meh əyir
Sarı mərsin yaĢıl dəfnə ətrafında.
Tanıyırsan o diyarı? Çəkir məni,
Gəl, əzizim, məskən seçək o ölkəni!
Mütərcim orijinalı leksik tərkibini, formasını, ümumi ruhunu, Ģeriyyətini və
daxili ritmini saxlaması üçün səy göstərmiĢdir. Ġlk baxıĢdan tərcümənin özü də
xoĢ təsir bağıĢlayır, ornijinalın leksikası, Ģerin ideyası, dərin lirizm, orijinala
məxsus gözəllik, ehtiraslı hiss saxlanılmıĢdır.
Tərcümə sənətinə ciddi yanaĢan Y.V.Qöte yazırdı: «Tərcüməyə iki cür baxıĢ
mövcuddur: birinciyə, əsnəbi müəllifi gərək öz yanımıza elə köçürülüb gətirilə ki,
biz onun simasında öz həmvətənlərimizi görək. Ġkinciyə görə isə, əksinə, bizdən
tələb olunur ki, əcnəbi ölkələrə yollanaq, onların Ģəraitinə uyğunlaĢaq və dilinin
xüsusiyyətlərinə alıĢaq».
Bu gün oxucular tərəfindən sevilə-sevilə oxunan Ģairlərdən biri də almabn
xalqının dahi Ģairi Yohan Volfgang Qötedir. Bu böyük düha sahibinin əsərləri
dilimizə dönə-dönə tərcümə olunsa da, illər keçdikcə onun əsərlərinin daha kamil
tərcüməsinə ehtiyac duyulacaqdır.
Ümumiyyətlə, alman klassik Ģerinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunması
problemləri son dərəcə maraqlı, çoxcəhətli və ciddi axtarıĢlar, müqayisələr sahəsi-
dir. Ġnanırıq ki, gələcəkdə bu sahəyə aid daha maraqlı tədqiqat iĢləri aparılacaqdır.

SUMMARY
Forming of metlpolic in modern Yerman literary language process of
reading and translating.
This article delas with forming of methodic in reading and translating
process as leksic material.

ƏDƏBĠYYAT
1. F.Veysəlli. «Fonetika və fonologiya məsələləri». Bakı, 1993.
2. Duden. Das Fremdwörterbuch. Band 5, Mannheim, 1997.
3. A.Ġskos, A.Lenkowa. Deudsche Lexikeologie. Leningrad.
4. M.D.Stepanova, J.J.ÇerniĢeva. Lexikeologie Der deudschen
Gegenswartssprache. Moskow, 1975.
5. Tangram aktuel 1. hueber Verlag, 2008.
6. А.А.Реформатский. «Введение в языковедение». Москва, 1967.
7. В.М.Жирмунский. «История немецкого языка». Москва, 1956.

506
 Ġbrahimova Sonaxanım Qulamrza qızı
Азербайджанский Государственный Университет
культуры и искусства

«КОНКУРСЫ ЮНЫХ МУЗЫКАНТОВ-ИСПОЛНИТЕЛЕЙ ИМЕНИ

Н.А.АЛИВЕРДИБЕКОВА»

Конкурс юных музыкантов-исполнителей имени видного

азербайджанского композитора, музыкально-общественного деятеля,
талантливого организатора и педагога Н.А.Аливердибекова является одним
из самых популярных в республике. Начиная с 1996 года, руководством
средней специальной музыкальной школы имени Бюль-Бюля периодически
проводится общегородской конкурс музыкантов-исполнителей среди
учащихся разных возрастных категорий. Приведѐм краткий исторический
обзор их организации, содержания и динамики проведения.
На первом конкурсе имени Н.А.Аливердибекова (май, 1996 год)
приняли участие учащиеся-пианисты в трѐх возрастных категориях: первая
- от 8 до 11 лет; вторая - от 12 до 14 лет; третья от 15 - до 18 лет. Всего 30
участников из самых разных детских музыкальных школ города и средних
специальных музыкальных учебных заведений. Конкурс состоял из двух
туров: первый тур состоял из полифонического произведения, классической
сонаты и двух виртуозных этюдов; на втором исполнялось избранное
произведение западно-европейского композитора и обязательное
произведение азербайджанского композитора И.Абдуллаева: для участников
младшей группы – пьеса «Прогулка»; для средней группы – пьесы
«Ноктюрн», «Юмореска»; для старшей группы – пьесы «Танец». «Сарказм».
На втором конкурсе (май, 1998 год) помимо 37 пианистов приняли
участие 16 юных исполнителей на струнных инструментах (скрипка,
виолончель). Председателями жюри конкурса были Народный артист
Азербайджана, профессор, ректор БМА им.Уз.Гаджибейли – Фархад
Бадалбейли и Народный артист Азербайджана, профессор – Азер Рзаев,
заместителем председателя – директор средней специальной музыкальной
школы имени Бюль-Бюля - Нигяр Джарулла кызы. В состав членов жюри
конкурса вошли видные, высоко профессиональные и опытные педагоги-
музыканты: Ю.Сабаев, Т.Атакишиев, Р.Абдуллаев и другие.
Обязательная исполнительская программа пианистов состояла из
двух туров: первый оставался неизменным (полифония, классическая соната
и два этюда), на втором исполнялись три произведения: сочинение западно-
европейского, русского и азербайджанского композиторов. В обязательную
программу исполнителей на струнных инструментах, также состоящую из
двух туров вошли: первый тур – соната и два виртуозных произведения;
второй тур – концерт и произведение азербайджанского композитора.
507
 Третий общегородской конкурс юных музыкантов-исполнителей
имени Н.А.Аливердибекова (май, 2001 год) прошѐл под председательством
Народного артиста Азербайджана, профессора Ф.Ш.Бадалбейли,
заслуженного деятеля искусств Азербайджана, профессора Э.А.Бабаева,
народного артиста Азербайджана, профессора – А.Г.Рзаев и директора
средней специальной музыкальной школы имени Бюль-Бюля – Нигяр
Джарулла кызы. В этом конкурсе помимо пианистов и исполнителей на
струнных инструментах, приняли участие и исполнители на духовых
инструментах: гобой, флейта, труба, фагот и другие. В третьем конкурсе
приняло участие всего 58 учащихся: 38 пианистов, 13 исполнителей на
струнных инструментах и 7 на духовых.
Исполнительская программа фортепианной и струнной группы
оставалась неизменной. Обязательная программа исполнителей на духовых
инструментов состояла из одного тура для младшей группы и двух туров
для средней и старшей. На первом туре исполнялись три произведения
(западно-европейского, русского и азербайджанского композитора), на
втором туре - одно произведение (крупная форма: соната или концерт).
Четвѐртый конкурс юных музыкантов-исполнителей (май, 2004 года)
состоялся при поддержке Фонда друзей азербайджанской культуры,
Министерства образования Азербайджана и Бакинской музыкальной
академии имени Узеира Гаджибейли. В нѐм приняло участие 89
исполнителей по разным музыкальным специальностям и, в частности, к
фортепианной, струнной и духовой группе присоединились и исполнители
на народных инструментах (тар, кяманча, канон). В обязательную
программу фортепианного отделения (для средней и старшей групп) был
введѐн третий тур, на котором исполнялся жанр фортепианного концерта
(либо первая часть, либо вторая и третья). Исполнительская программа
струнной и духовой группы оставалась неизменной. Для исполнителей на
народных инструментах обязательная программа для всех трѐх групп
состояла из пяти произведений: на первом туре исполнялись три
разнохарактерных произведения западно-европейского, русского и
азербайджанского композитора, а программу второго тура составляли два
произведения: для младшей группы азербайджанский классический мугам и
произведение современного азербайджанского композитора; для средней и
старшей групп помимо исполнения классического мугама, было включено и
исполнение крупной формы – концерта.
Пятый общегородской конкурс юных музыкантов-исполнителей
имени Н.А.Аливердибекова (май, 2010 года) состоялся при поддержке
Фонда имени общенационального лидера - Гейдара Алиева, Министерства
Образования Азербайджана и Бакинской музыкальной академии имени
Узеира Гаджибейли. На пятом конкурсе к фортепианному, оркестровому и
народному отделению присоединись и вокалисты. В конкурсе приняло
508
участие 119 учащихся. Обязательная программа вокалистов состояла из двух
туров: на первом туре исполнялась классическая ария и азербайджанская
народная песня; во втором туре - два романса или песни русского и
азербайджанского композитора.
Изменения произошли в обязательной программе пианистов. Для
младшей группы был введѐн третий тур - исполнение фортепианного
концерта, а на первом туре три обязательных произведения: полифония,
классическая соната и виртуозный этюд, на втором – два разнохарактерных
произведения, при этом одно обязательно азербайджанского композитора.
Пианисты средней и старшей группы исполняли три произведения на
первом туре: полифонию, сонату, виртуозный концертный этюд, на втором
туре – два развѐрнутых концертных произведения, одно обязательно
азербайджанского композитора.
Поистине неоценима деятельность организаторов всех пяти
конкурсов: директора средней специальной музыкальной школы имени
Бюль-Бюля - заслуженного деятеля искусств Азербайджана, профессора –
Нигяр Джарулла гызы и заместителя директора, заслуженного деятеля
искусств Азербайджана Соны Ибрагимовой, которые приложили максимум
усилий для проведения столь важных для культурно-образовательного
социума республики мероприятий. Не вызывает сомнений огромный труд и
ведущая роль талантливых педагогов-музыкантов республики,
подготовивших учащихся к столь серьѐзному конкурсному испытанию, в
частности, педагогов, которые регулярно и высоко профессионально
готовили к конкурсу своих воспитанников. Общеизвестно, что для каждого
педагога участие его воспитанника на конкурсе представляет собой не
только сильное психологическое напряжение, но и испытательную проверку
своего профессионального педагогического опыта.
С проведением каждого конкурса руководством школы имени Бюль-
Бюля во главе директора и его заместителя приобретался большой
организационный опыт, уточнялась возрастная категория юных участников,
а также видоизменялась и усложнялась их обязательная исполнительская
программа. Еѐ составление постепенно совершенствовалось, учитывая
разножанровость, разнохарактерность, разностилевость и различную
степень сложности исполняемых музыкальных произведений. Постепенно
увеличивалось и количество туров для всех без исключения музыкантов-
исполнителей.
Одним из главных достижений проведения конкурсов стало
выявление юных музыкальных дарований, талантливых исполнителей,
которые в дальнейшем демонстрировали своѐ мастерство на многих других
республиканских и международных конкурсах и фестивалях. Их имена
стали положительным примером для всех последующих подрастающих
поколений музыкантов-исполнителей. Опыт проведения конкурсов среди
509
юных исполнителей показывает, что их участие вполне соответствует
естественной потребности соревноваться. Опытные педагоги подчѐркивают,
что «Возможность участия в детском конкурсе должна являться
сильнейшим стимулом для упорной работы на инструменте, в
необходимости которой детей не всегда легко убедить. Участие в конкурсе
ставит перед детьми конкретную цель, близкую их пониманию: померяться
силами с другими в дружеском состязании» (3, 257).
Важным и ценным фактором проведения каждого конкурса было, как
повышение профессионального исполнительского уровня участников, так и
активный и интенсивный рост общего музыкально-педагогического
профессионализма. Духом истинного музыкального соревнования был
насыщен процесс проведения каждого исполнительского конкурса имени
Н.А.Аливердибекова, что обусловливало яркий стимул к росту
педагогического мастерства и исполнительского совершенства среди
учащихся. Ведь не секрет, что конкурсы юных исполнителей в значительной
степени являются состязанием и для их преподавателей. Огромный труд
педагога-музыканта, подготовившего юного музыканта к конкурсу, является
ярким и положительным примером для профессионального роста каждого
нового поколения молодых педагогов, которые только приступают к своей
столь сложной трудовой деятельности. Проведение конкурса представляет
своего рода показательную демонстрацию уровня и качества
исполнительской школы юных музыкантов. На нѐм подводятся главные
достижения и итоги развития юных музыкантов-исполнителей,
раскрываются и анализируются, как положительные, так и отрицательные
тенденции, характерные данному развитию, а также намечаются планы на
будущее, определяются важные задачи дальнейшего музыкально-
исполнительского образования и воспитания.
Музыканты-исследователи подчѐркивают, что «Детские конкурсы, …
обращены прямо к тем, кто работает с детьми, то есть учителям. Каждый
конкурс – не только смотр, где сравниваются результаты, но одновременно
и дискуссионная школа. Ведь детей, принимавших участие в конкурсах,
всегда сопровождают их учителя, а иногда и родители» (3, 256).
Ещѐ одной важной и характерной тенденцией в проведении
конкурсов является возрастающие артистического и профессионального
мастерства участников, которые были особенно ярко продемонстрированы
на заключительных, итоговых гала-концертах учащихся-победителей.
Прослеживая их динамику от первого до последнего конкурса наблюдается
последовательный и неуклонный рост общего исполнительского уровня,
качества и техники исполнения, музыкальности и артистизма среди
участников. Ярким подтверждением этому выводу стал заключительный
концерт участников-победителей пятого конкурса, который с большим
успехом прошѐл в зале Азербайджанской государственной филармонии
510
имени М.Магомаева. Этот важный фактор и все вышеуказанные тенденции
реально подтверждает насущную необходимость и эффективность
проведения общегородских конкурсов имени Н.А.Аливердибекова, а также
положительную направленность их дальнейшей перспективы.
В целом, резюмируя вышесказанное, можно определѐнно утверждать,
что музыкально-исполнительские конкурсы для детей и юношества
чрезвычайно полезны. Они помогают открывать таланты, являются для
преподавателей поучительной и практической школой приобретения
музыкально-педагогического мастерства, обменом авторского опыта,
развивают стремление учащихся к соревнованию и направляют их усилия к
конкретной цели, расширяют исполнительский репертуар, укрепляют их
профессиональную и психологическую выносливость, оказывают самое
положительное воздействие на сценическую адаптацию и активно
формируют исполнительский артистизм.
Вместе с тем, важно предостеречь педагогов от наиболее частых
ошибок: конкурсы не должны являться самоцелью, в них необходимо видеть
средство к дальнейшему интенсивному исполнительскому развитию, а не
смысл всего процесса музыкального обучения и воспитания. «Нельзя
придавать конкурсам то значение, какое им порой придают тщеславные
взрослые. Нельзя гонять детей от одного конкурса к другому. В них надо
усматривать редкий и необыкновенный стимул. И никогда не следует
забывать, что участие в конкурсе – больше чем какая-либо другая
деятельность преподавателя музыки, - является мерилом его
воспитательных способностей. Не только чисто профессиональных, но,
прежде всего, общечеловеческих. И в этом опять подтверждение того, что
детские конкурсы – не только испытание для детей, но, возможно, даже в
первую очередь и для преподавателей» (3, 260).
Проведение конкурсов юных музыкантов-исполнителей имени
Н.А.Аливердибекова руководством средней специальной музыкальной
школы имени Бюль-Бюля имеет важное социальное значение и носит
широкий музыкально-просветительский характер. Проведение конкурсов
стало центром сосредоточения музыкально способных и одарѐнных
учащихся, а также демонстрацией высокого музыкально-исполнительского
искусства среди подрастающего поколения. Очень символично, что
конкурсы юных музыкантов-исполнителей носят имя видного музыкально-
общественного деятеля, талантливого организатора и педагога, отдавшего
все свои творческие силы на развитие и совершенствование
профессионального музыкального образования детей и юношества. В
течение двадцати двух лет, руководя школой имени Бюль-Бюля, он активно
способствовал росту высоко профессиональных музыкальных кадров. Под
его руководством выросло поколение талантливых и ярких музыкантов
самых разных специальностей, которые в свою очередь, осуществляя
511
преемственность поколений, продолжают развивать его высоко
профессиональные традиции музыкального воспитания и обучения юных
исполнителей. В настоящее время, проведение музыкально-
исполнительских конкурсов имени Н.А.Аливердибекова является ярким
подтверждением тому, что традиции, заложенные талантливым
азербайджанским музыкантом, продолжают развиваться, а память о его
поистине большой творческой и организаторской деятельности на благо
своего народа живѐт в сердце каждого музыканта.

ЛИТЕРАТУРА
1.Г.Г.Нейгауз Размышления. Воспоминания. Дневники. М.:
Сов.композитор, 1983.
2.Коган Г.М. Вопросы пианизма. М.: Сов. композитор, 1968.
3.Ребѐнок за роялем: педагоги-пианисты социалистических стран о
фортепианной методике. М.: Музыка, 1981.

SUMMARY
Ibragimova‘s article ―Competitions of junior musician-performers in the honor of
N.A.Aliverdibekov‖ is devoted to historical and theoretical review of
competitions of junior musician-performers conducted by leadership of special
music school named after Bul-Bul. The author investigates the process of
organization, contents and conclusions of conduction of such competitions.

Ġbrahimova Telli Tariyel qızı

Bakı Slavyan Universiteti

Ə.HAQVERDĠYEVĠN PYESLƏRĠNDƏ REALĠZM VƏ

XARAKTERLƏRĠN KONFLĠKTĠ

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində

Azərbaycan nəsrinin və dramaturgiyasının simasın, inkiĢaf xəttini təyin edən
möhtəĢəm yazıçılarımızdan biridir. Ədib çoxcəhətli, mürəkkəb yaradıçılıq yolu
keçmıĢdir. Ə.Haqverdiyev ədəbi mühitə qatılanda Azərbaycan təlatümlü,
ziddiyyətli, ictimai-siyasi, mədəni-sosial problemlər içərisində vurnuxurdu.Yazıçı
ən düzgün istiqamətverici bir Ģəxsiyyət, ziyalı, ictimai xadim kimi öz məslək
dostları ilə birlikdə qələmə sarılıb cəmiyyəti düĢdüyü xaosdan, Ģərq fanatizmindən
xilas yollarını axtarırdı.
Çoxəsrlik ədəbiyyatımızın ideya-məfkurə uçalığı və sənət möhtəĢəmliyi,
söz sənətində dövrün ictimai-əxlaqi, mədəni-sosial problemləri Ə.Haqverdiyev
kimi bir ədibin yaradıçılıq süzgəcindən keçmədən öz bədii həllini tapa bilməzdi.
512
Yazıçı üçün bədii yaradıçılıq, ədəbiyyat sadəcə bir peĢə, maraq, vərdiĢ deyildi.
Xalqı ilə dərdləĢmək, onun ağrıları ilə yaĢamaq millətinin təkamül yolu ilə
oyanıĢına, inkiĢafına təkan vermək idi. Ədib bunlara nail olmaq üçün bir neçə
ədəbi təsir vasitələrindən: satiradan, yumordan, istehzadan, tənədən, metaforadan,
bəzən yumĢaq, bəzən sərt ifĢadan, yeri gələndə sarkazmdan belə məharətlə
istifadə edirdi. Ə.Haqverdiyev məhĢur faciələrində, komediyalarında, povest və
hekayələrində təsvir etdiyi xarakterlərini mürəkkəb çarpıĢmalardan, konfliktlərdən
keçirib dilin bədii imkanlarından ustalıqla istifadə edərək həqiqəti, reallığı, kamil
obrazların vasitəsilə üzə çıxarırdı. ―Onun faciə janrında da, satirik nəsrində də
mühitinin ictimai dərdləri açılırdı, izhar olunurdu. Məharət onda idi ki, ədib bu
ictimai bəlalara güldürməyi də, ağlatmağı da təxminən eyni dərəcədə böyük
ustalıqla bacarırd‖[6, s.6]. Ədibin milli koloritlə zəngin olan əsərlərindəki içtimai
təsirin gücü faciə, komik obrazların səciyyəsi, kompozisiya-quruluĢ əlamətləri,
tənqid, ifĢa hədəfinin forma və mündəricə özünəməxsusluğu, təsvir və təhkiyə,
surətlərin dialoqlarında konfliktlərin kəskinliyi, açilması da öz orijinallığı,
aktuallığı ilə seçilirdi.
Ə.Haqverdiyev yaradıcılıgının tədqiqatçıları məĢhur ədəbiyyatĢunaslar, teatr
tənqidçiləri birmənalı Ģəkildə təsdiqləyirlər ki, ədibin dramaturgiyası kəskin,
ziddiyətli, münaqiĢəli, mürəkkəb, konfliktlər dramaturqiyasıdır. Yazıçının dram,
faciə, komediyalarındaki konfliktlər dərin ictimai kökləri olan, dövrünün sosial-əxlaqi
xarakterinin təhlili ilə səciyyələnən, realizmə söykənən təzadlarla birbaĢa əlaqədardır.
‖Bəxtsiz cavan‖da da, ―Pəri cadu‖da, ―Dağılan tifaq‖da da, ―Ağa Məhəmməd Ģah
Qacar‖da da ədib məhz ictimai mühitin xarakterini, konfliktini açır.
Konflikt sözünün lüğəti açımında: mürəkkəb süjetlər, gərgin səhnələr, çılğın
dialoqlar, gözlənilməz situasiyalar, ziddiyyətlər çarpıĢmalar, iki qütb arasında xeyirlə-
Ģərin ölüm-qalım mübarizəsi ehtiva olunur. Məhz bu baxımdan Ə.Haqverdiyev
Azərbaycan ədəbiyyatı, drammaturgiya tarixinə qüdrətli konfliktlər ustadı kimi
daxil olub.
Ə.Haqverdiyevin həm faciə, həm komik obrazlarının hər birinin özünə
məxsus fərdi, orijinal taleyi vardır.Bu fərdi talelərdə elə səciyyəvi, tipik cəhətlər
var ki, onların hər biri müəyyən ictimai təbəqənin, müəyyən qrup zümrənin həyatı
və taleyilə sıxı surətdə bağlıdır. Onun qəhrəmanları olduqca mürəkkəb, təzadlı,
təlatümlü xarakter daĢıyıcılarıdır. Ədibin hünəri, qudrəti də bu xarakterlərdəki
konflikti, ziddiyyətləri bütün dolğunluğu ilə, real təsvirlərlə açmaq, nəzərə
çatdırmaqdır. Bu məqsədə müəllif müxtəlif üsullarla nail olur. Belə ki,
yaratdığı obrazları söz və hərəkətlərində, daxili tərəddüd və konfliktlərdə,
dialoqların orijinallığında, dinamikasında olan gerçəkliklərlə oxucunu, tamaĢacini
inandırır.
Ə.Haqverdiyev üçün heç zaman mövzu qıtlığı olmayıb. O, istər tarixi,
istərsədə müasir hadisələrin içindən özü üçün xarakter, tip, qəhrəman tapa bilirdi
və ədib seçdiyi, tapdığı qəhrəmanların xarakterini milli koloritlə zənginləĢdirirdi.
Bu hadisələrin, obrazların ictimai və subyektiv səciyyəsi onun əsərlərində
513
məharətlə əlaqələndirilir. Ə.Haqverdiyevin pyeslərinin dramaturji strukturu canlı,
kompozisiya quruluĢu, süjeti bitkin və kamildir. Ağa Məhəmməd Ģah Qacar,
Fərhad, Haci Səməd ağa, Nəcəf bəy və digər qəhrəmanların monoloqlarına,
dialoqlarına nəzər salsaq aĢkar edərik ki, konflikt, ziddiyyət, sarsıntı və təlatüm
öncə onların daxilində baĢ qaldırır, sonra üzə çıxır, püskürür. Məsələ
burasındadır ki, Haqverdiyev tam müsbət və yaxud mənfi qəhrəman yaratmağı
qarĢısına məqsəd qoymur. Ədib müəyyən istəkli, ümidli, güclü xarakter yaradır və
bu xarakterə münasibəti oxucunun, tamaĢacının öhdəsinə buraxır. O, qəhrəmanını
həyat, cəmiyyət, tale sınağı ilə üz-üzə qoyur, güclü, zəif cəhətlərini realist
qələmilə təsvir edir, uğuru-uğursuzluğu ilə sintezdə xarakter, obraz yaradır.
Ədibin faciə qəhrəmanlarının hər birinin özünəməxsus fərdi xasiyyəti, Ģəxsiyyət
səciyyəsi var ki, bunlar da pyesin konfliktində obrazın niyyətinin, ideyasının
məzmununda aĢkar olur.
Ə.Haqverdiyev qəhrəmanlarının hər birinin fərdi taleyi, yığvalı, hər
birinin özünəməxsus orijinal faciəsi vardır, bu fərdi talelərdə elə spesifik
xüsusiyyətlər, zəngin dramaturji məqamlar, konfliktlər var ki, onların hər biri
yaĢadığı ictimai təbəqənin, təmsil etdikləri zümrənin həyatı və taleləri ücün
ümumidir. Ədibin ustalığı, yaratdığı xarakterləindəki təzadı, konflikti bütün
dolğunluğu ilə diqqətə çatdıra bilməsidir. Ədibin faciə qəhrəmanlarının hər üçü
(Fərhad, Nəcəf bəy, Ağa Məhəmməd Ģah Qacar) bədii obraz kimi canlı,
sənətkarlıq baxımından orijinaldır. Nəcəf bəy xarakter etibarilə kefcil, tüfeyli bir
adam kimi təsvir edilir. Ġctimai durumndakı və ailəsindəki konfliktlər, faciələr
nəticəsində çəkdiyi əzablar onu ayıltdıqca, Nəcəf bəyin təzadlı, tragik, mürəkkəb
xarakteri daha aydın, daha canlı görsənir. Bu sıradan pyesin sonunda onun öz
günahlarını zülüm-zülüm, ağrılı etiraf etdiyi səhnə olduqca səciyyəvi və
uğurludur. Fərhad isə(―Bəxtsiz cavan‖) əksinə, faciənin ilk pərdələrində daha
mübariz, qətiyyətli, vətənpərvər görünür. Lakin iĢıqlı idealların daĢıyıcısı kimi
tədricən sönür, əsərin sonuna yaxın aciz, köməksiz, fağır bir vəziyyətə düĢür.
Yalnız fədakarlıq edib, özünü intihar etməsi onun xarakterinə yeni bir çalar,
əzəmət, qürur gətirir. Ağa Məhəmməd Ģah Qacar isə (―Ağa Məhəmməd Ģah
Qacar‖) tamam baĢqa ampulada iĢlənmiĢ obrazdır. Qacar pyesin əvvəlindən
sonunadək qəzəb püskürür, zəhimli, qəddar, qaniçən bir despod kimi təsvir edilir.
Qacar əsərə hansı istəklə, niyyətlə gəlirsə həmin niyyətin də qurbanı olur. Ədib
Qacarın vəhĢi, amansız xarakterini açmaq üçün ən kəskin konfliklər yaradır.
Ə.Haqverdiyevə görə dram əsərinin məzmununda, süjetində konflikt yoxdursa, o
səhnə əsərinə baxılmaz. Qəhrəman öz mübarizəsində gərək ciddi maneələrlə,
təzyiqlərlə üzləĢsin və bu maneələrə qalib gəlmək naminə daxili sarsıntılardan
kecsin, əzab çəksin, məhrumiyyətlərə dücar olsun. Ə.Haqverdiyevin faciələrinin
mövzuları tarixə marağından irəli gəlirdi. ―Dağılan tifaq‖, ―Bəxtsiz cavan‖
faciələri tariximizin müəyyən dövründən xəbər versədə ―Ağa Məhəmməd Ģah
Qacar‖(1907) faciəsi bilavasitə sırf tarixi mövzuda yazılmıĢdır. Professor
C.Cəfərov bu əsər haqqında yazır: ―Ağa Məhəmməd Ģah Qacar‖ mahiyyəti
514
etibarilə despotizmə, Ģahlığa, zülmkarlığa qarĢı çevrilən bir əsər idi ki, ―Nadir
Ģah‖la ( N.Nərimanovun ―Nadir Ģah― pyesi nəzərdə tutulur) birlikdə Azərbaycan
teatrının repertuarında görkəmli yer tuturdu. ―Ağa Məhəmməd Ģah Qacar― 1905-ci
ildən sonrakı Azərbaycan teatrının ideyaca inkiĢafında yeni addım idi[1, s.64].
Ə.Haqverdiyev yaradıcılığına xas olan cəhətlərdən biri də odur ki, ədib
hər hansı bir obrazın ictimai, fərdi xüsusiyyətlərini açıq Ģəkildə söyləmir, beləki
ona xəsis, fırıldaqçı, əyyaĢ, qumarbaz kimi adlar vermir, onun mənfi cəhətlərini
birbaĢa ifĢa etmir, müəllifin təhkiyəsində, təsvirində bu cəhətlər müsbət obrazla,
mənfi obrazın dialoqunda, konfliktində açılır. Ədibin pyeslərinin və nəsrinin
realist təsir gücü də elə bununla ölçülür.
Ə.Haqverdiyevin ―Pəri cadu‖ pyesində dramatik konflikt əsərdəki əsas
ideya, məqsədlə əlaqədar olaraq fəlsəfi-psixoloji xarakterdə cərəyan edir.
Konflikt halal zəhmətə bağlanan, iĢıqlı həyat istəyənlərlə, bəd nəfislilərin, riyakar
ehtirasların ziddiyyəti, savaĢı əsasında qurulub. Bu ziddiyyət önçə Qurbanın
psixoloji durumunda, fikirlərində, düĢdüyü vəziyyətdə öz inikasını tapır.
Azərbaycan klassik realist dramaturgiyasının ən dəyərli, maraqlı
nümunələrindən sayılan və müəllifinə ustad dramaturq Ģöhrəti qazandıran
―Dağılan tifaq‖ faciəsini Ə.Haqverdiyev iyirmi altı yaĢında yazmıĢdır. ―Dağılan
tifaq‖ olduqca kəskin dramatik konfliktə malik pyesdir. Pyesin baĢ qəhrəmanı
Nəcəf bəydir. Onun özünə xas dünyabaxıĢı vardır. ―Dünya beĢ gündür, beĢidə
qara‖ çürük fəlsəfəsi ilə həyat sürən, heç bir qayğısı olmayan, sərxoĢluqla,
qumarla gününü keçirın, sonra isə iflasa uğrayan mülkədar Nəcəf bəy üçün bu
sözlər çox xarakterikdir. ―Dağılan tifaq‖da cərəyan edən hadisələr, konfliktlər
XIX əsrin sonlarında Azərbaycan mülkədar həyatı üçün səciyyəvi bir hal idi və
ədib bu həqiqətləri Nəcəf bəy obrazında məharətlə ümumiləĢdirmiĢdir.
Ə.Haqverdiyevin ―Dağılan tifaq‖faciəsindən bəhs edən tənqidçilərin əksəriyyəti
əsərdəki qüvvətli realizmi, kəskin konflikti, orijinal xarakterlərin olduğunu etiraf
etsələrdə Nəcəf bəy obrazına ikili münasibət bildirmiĢlər, belə ki, Nəcəf bəyin
tifaqının dağılmasının səbəbini onun qumar və iĢrət düĢğünlüyü ilə izah edirlər,
mülkədarlığın ölümə məhkum olduğunu– guya ədibin əsaslandırmadığını irad
tuturlar. Bu fikirlə müəyyən qədər razılaĢmaq olar. Ona görə ki, ―Dağılan tifaq‖
da Azərbaycan mülkədarlarının artıq süquta uğraması dövrünün real təsviri bir
qədər pərdəarxası, üstüörtülü Ģəkildə verilir. Bir sıra tənqidçi və tədqiqatçılar belə
qənaətə gəlirdilər ki, mülkədar tifaqlarının, ocaqlarının dağılmasında müəllifin
bilərəkdən əsas ictimai səbəbləri göstərməməsi onun bu sinfə müəyyən rəğbəti ilə
bağlıdır. Professor Y.Qarayev ―Faciə və qəhrəman‖ belə nəticəyə gəlir ki,
―müəllif mülkədarlığı islah məqsədilə tənqid edir, acıyaraq və təəssüflə
töhmətləndirir”[4, s.72]. Ədib Nəcəf bəyi o vəziyyətə salır ki, ona yalnız nəticə
çıxarmaq, ailəsini məhv edən, tifaqını dağıdan mülkədarlıq mühitinin pozğun
əməllərinə lənətlər yağdırmaq, özünü ittiham etmək qalır. Əsərin bu hissəsi
sənətkarlıq baxımından olduqca real inandırıcı yazilmıĢdır. Pyesin əsas ideyası və
konfliktlərin açılması da öz bədii inikasını, əsl təsdiqini bu pərdədə tapır.
515
 Müəllif birtərəfdən mülkədarlığı ifĢa edirsə, digər tərəfdən evi-eĢiyi,
tifaqı dağılan insanların fəlakərtinə acıyır, oxucuda, tamaĢıcıda humanist, nəcib
hisslər oyatmağa calıĢır. Belləliklə dramaturq dünyadərkilə realist təsviri,
düĢüncəsi arasında bir ziddiyyət, konflikt meydana çıxır. Tənqidciləri də məhz
bu tendensiya təəccübləndirirdı. Bütün bunlara rəğmən pyesdə konflikt elə
məharətlə, ustalıqla qurulub ki, obrazlar səhnədən-səhnəyə, pərdədən-pərdəyə,
ardıcıllıqla daha da dolğunlaĢır, surətlərin daxilində olan mənfi, müsbət səciyyəvi
cəhətlər üzə cıxır, ədibin ideyası, məqsədi durulur. Sonda əsas qəhrəman, onun
ailəsi fəlakətlə üzləĢir və pyes faciə ilə qurtarır. Müəllif pyesin konfliktini
kəskinləĢdirmək, bədii təsirini gücləndirmək üçün simvolik ünsürlərdən: qaibanə
səsdən ,kölğə, ĢimĢək caxması, bayquĢ səsi kimi yardımcı vasitələrdən də istifadə
etmiĢdir. ―Dağılan tifaq―ın heç zaman repertuardan düĢməməsinə teatrların
fasiləsiz bu faciəyə müraciət etməsinə səbəb təsərin sənətkarlıq baxımından
mükəmməlliyi, mövzunun aktuallığı və bəĢəri səciyyə daĢıması ilə əlaqədardır.
Bildiyimiz kimi dramatik obrazların, konflikti əsasən onların hərəkət və
danıĢıqlarında açılır, beləki dramatik surət birbaĢa öz-özünü təqdim yolu ilə
tanıdır, təqdir və ya tənqid, ifĢa obyektinə çevrilir. Ə.Haqverdiyev pyeslərinin
ideya xətti, konflikti məhz bu real vəziyyətlər üzərində qurulur və inkiĢaf edir.
Ədibin kəskin ictimai konfliktlər, psoxoloji təhlilə əsaslanan orijinal xarakterlər
yaratmaq ustalığını bu pyeslərində də görürük.Yəni ədibin bir növ yaradıcılıq
istiqamətini Ģərtləndirən əsas spesifik xüsusiyyətlər bütün əsərlərində özünü
təsdiqləyir. Xüsusilə iri həcimli pyeslərində yazıçı müsbət və mənfi təmsilçilərin
ictimai səciyyəsini konkretləĢdirdiyindən, onları bədii obraz səciyyəsinə
çardırdığından dramatik konfliktin gərginlik dərəcəsi, emosional təsiri daha güclü
alınır. MəĢhur teatr tənqidçisi C.Cəfərov ədibin dram yaradıcılığından bəhs
edərkən yazır: ―Haqverdiyev pyeslərinin böyük müvəffəqiyyətlə oynanması hər
Ģeydən əvvəl, onun yüksək ideya məzmunu və orijinal dramaturji quruluĢu ilə izah
edilir. Haqverdiyev ―səhnənin sirlərini― dərindən duyur, maraqlı, cazibəli süjet
qurur, mövzunu kəskin dramaturji vəziyyətlər vasitəsilə inkiĢaf etdirməyi bacarır,
yetgin və dolğun xarakterlər yaradır”[1, s.39;40].
Ə.Haqverdiyev yeniliyi tez görən və duyan, realizmə, orijinallığa
sədaqəti ilə seçilən, sevilən yazıçıdır. Bununla belə, onun inqilabdan sonrakı
yaradıcılığında, ictimai görüĢlərində müəyyən dönüĢlər, təbəddülatlar,
ziddiyyətlər olmuĢdur. Bəzən inqilabın yaratdığı zahiri parıltılara aludə olub,
demokratik düĢüncələrinə kölgə salan əsərlər yazsada yenə də əqidəsinə,
realizminə sadiq qalmıĢdır. ―Ağac kölgəsində‖, ―Köhnə dudman―, ―Baba
yurdunda‖, ―Qadınlar bayramı‖, ‖YoldaĢ Koroğlu‖ pyeslərində ideyalar,
məqsədlər, mövzular öz məcrasını dəyiĢsədə ədib dramaturji düĢüncələrinə
doğma olan kəskin süjetlər, maraqlı konfliktlər yaratmıĢdır. ―Köhnə dudman‖
ədibin ―Ağa Məhəmməd Ģah Qacar‖dan sonra ikinci iri həcmli tarixi dramıydı.
―Ağa Məhəmməd Ģah Qacar‖ faciəsində konflikt Qacarın müstəbidliyi,
cahanĢümulluq iddiaları üzərində qurulmuĢdursa, ―Köhnə dudman‖da
516
Azərbaycan kəndlisinin, onun çəkdiyi iĢgəncələri, azadlıq uğrunda mübarizələri
ön plana çəkilir. Pyesdə on səkkizinci əsr feodallaından Pərviz xanın
zülümkarlığı, vəhĢilikləri, insan alıb-satması, kəndlilər üzərindəki amansızlığı
dərin psixoloji-sosial süjet və kəskin konfliktlərlə inkiĢaf edən hadisələr təsvir
edilir.
Pyesdə ədibin yaratdığı konfliktin nə qədər barıĢmaz olduğuna nəzər
salaq: Allahqulu: Xan, oğlumu aparıb məni köməksiz qoymusan. Ġndi də
mənim namusuma əl atırsan. Adını beləmi ata qoymusan? Batsın sənin kimi ata.
Sən ata deyilsən, qan icən canavarsan:
Xan: Məlun köpək. Sən bilmirsən ki, sizin hamınızın canınızın canını,
malını və külfətinin hər bir ixtiyarını Allah özü mənə tapĢırıbdır.
Allahqulu: Bir Allah ki, camaatın ixtiyarını sənin kimi canavara tapĢırır, elə
Allaha mən bəndəlik eləmək istəmirəm!
Xan: Cəld olun, aparın dilini kəsin!
Allahqulu: Çəkilin kənara! Mənim oğlum getdi, qızım getdi, namusum ayaq
altında tapdalandı. Canım da gedir... Xan, sənin atan Surxay xan mənim atamı
qayadan atdırdı. Yazıq qayanın sinəsində bitmiĢ kola iliĢib, baĢı üstündə asılı
qaldı. Quzğunlar, çalağanlar diri-diri onun bədənini dağıtdılar. Axırda kiĢinin quru
sümükləri qayanın dibinə töküldü. Sən də məni dara çəkdirsən, nə eyb eylər, əlbət
bir vaxt səndən və sənin övladlarından hayıf alan tapılar!‖ [2, s.360]
Ə.Haqverdiyev obrazlarının konfliktini, xarakterini acmaq ücün öncə onların
danıĢıq tərzini, fikirlərinin məntiqinə, fəlsəfi tutumuna, nitqinin aydınlığına
diqqətə çəkir. Ədib lakonik və dinamik dialoq yaratmaqda misilsiz idi. Bədii
xarakterlərin uğurlu və uğursuz çıxmasını yazıçı dramatik konfliktin zəif olması
ilə əlaqələndirirdi. Haqverdiyev pyeslərindəki konfliktlər məna, mündəricə
etibarilə, ictimai mövqeyinə, yükünə görə həmiĢə aydın və konkretdir. Konfliktin
müxtəlif qütblərində dayanan obrazların istəkləri, məqsədləri, ictimai
səciyyələri, ayrı-ayrı sosial təbəqələrin, siniflərin dünyagörüĢü, mübarizə
istiqamətləri ədibin qələmində bədii ümuüiləĢdirmə səviyyəsində canlandırılır.
Ə.Haqverdiyev pyeslərində əksər halda konfliktin kökündə aĢkar siyasi-ictimai
toqquĢmalar, savaĢlar dayanır ki, bu zaman obrazların ictimai məramı, istəyi
konflikti yaradan səbəb konkret xarakter alır. Ümumiyyətlə, Ə.Haqverdiyev
pyeslərindəki ictimai mətləblərin, konfliktlərin açımı canlı xarakterlər əsasında
təcəssüm edir. Yekunda bir daha qeyd edək ki, Azərbaycan səhnə sənətinin dünya
miqyaslı təkamülündə Ə.Haqverdiyev ədəbi irsinin, xüsusilə dramaturgiya
ənənəsinin mövqeyi, çəkisi ədəbiyyatımız var olan qədər qalacaqdır.

SUMMARY
Haghverdiyev prominent Azerbaijani writer, playwright, social activist,
honored worker of arts of Azerbaijan. The first literary works were written in the
years of study. In 1896 he wrote the drama "Ruined Nest", depicting the
expansion of the Azerbaijani nobility in the late XIX century, social and family
517
tragedy landowner. In his play "Poor boy" (1900) Haghverdiyev first time in
Azerbaijan's drama created an image of a young man who enters into conflict with
the patriarchal-feudal order. In the historical tragedy "Agha Muhammad Shah
Qajar‖(1907) created a generalized image of oriental despotism.
A.Haghverdiyev‘s ‖Sorceress Pary‖ (1901), reflecting the influence on the work
of symbolist drama, claimed the idea of resisting evil. A.Haqverdiyev showed an
expansion of the feudal system, the degradation of the landlords, but he broadened
the scope of domestic drama, deepened the social meaning of his plays, has
created images of heroes who have to struggle for justice, protesting against the
violence.
ƏDƏBĠYYAT
1. C.Cəfərov. Azərbaycan teatrı, Bakı, AzərnəĢr, 1974.
2. Haqverdiyev.Ə Əsərləri, Bakı, 1956, 543 s.
3. Haqverdiyev Ə. SeçilmiĢ əsərləri, Lider NəĢryyatı,‖ Bakı. 2005.
4. Qarayev Y. Facıə və qəhrəman‖. Bakı, Azərbaycan SSR EA NəĢriyyatı, 1965,
səh.72.
5. Məmmədov H. Dağılan tifaqın səhnə həyatı // Ulduz, jurnal, 1989, №11.
6. Mütəllimov T. Ə.Haqverdiyevin poetikası, Bakı, Yazıçı, 1988.

Ġbrahimova Z.R.
Бакинский славянский университет

ОБРАЗА ТИМУРА ВЕЛИКОГО В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ

ЛИТЕРАТУРЕ ХХ ВЕКА

Наибольший вклад в разработку образа Тамерлана внесли именно

азербайджанские филологи, поэты и писатели. Скажем, упомянутое
противоречие личности Теймура пытался по-своему разрешить выдающийся
азербайджанский поэт-романтик Гусейн Джавид. В своей широко известной
драме «Хромой Тимур» («Топал Теймур») это противоречие он передаѐт через
острый, напряженный конфликт.

Гусейн Джавид по праву принадлежит к блестящей плеяде поэтов первой

половины XX века, одним из основоположников «восточного романтизма». В
его творчестве получила яркое отражение сложная и противоречивая эпоха
великих социальных потрясений. Его творчество целиком и полностью
пронизано национальным духом и теми общечеловеческими идеями, которые
были высоко оценены ещѐ прижизненно, а в последние два-три десятилетия тем
более последовательно и интенсивно привлекались к научному исследованию.
Яркий отзыв об этом удивительном национальном художнике находим в
предисловии проф. К.М. Абдуллаева к книге Hüseyn Cavid. Əsərləri: «Великий
518
деятель писал «красоты ради, ради любви»…, не изменил своему
профессиональному идеалу, не предал его… Он был поэтом красоты и любви,
таким и остался…
Азербайджанский Шекспир, - по выражению К. Абдуллаева, - опоздал на
четыре века. Ему нужно было писать, писать и писать. Белая бумага, чернила и
перо. Время подгоняло его… Всѐ прошлое, которое он знал и так любил, то
огромное прошлое, он мог доверить лишь будущему».
И вот итог: «Твоѐ самое большое утешение, то, что ты один из последних.
После тебя, заверяет нас автор предисловия к указанной книге, - не будет на
тебя похожих» [3,5-6].
«Г.Джавид никогда не отрывался от национальной почвы, напротив, в
основе этой трагедии – высокие мечты и чаяния свободолюбивого,
героического, человеколюбивого, азербайджанского народа. Те мечты и чаяния,
которые, начиная с великого Низами, были блестяще выражены во многих
произведениях азербайджанской литературы» [2,27].
«Невзирая на внешние покровы, идеи Джавида в своей сущности
совершенно противостояли панисламизму и отражали подлинную любовь
гуманистического мыслителя к своему народу и ко всем трудящимся массам»
[1,122].
В XX столетии он являлся зачинателем философской и любовной лирики,
принесшей ему подлинную славу в азербайджанской поэзии. Но
приверженность к любовно-аллегорическим сентенциям не мешало Г. Джавиду
обращаться также и к исторической тематике.
Некоторые отечественные исследователи генетических корней
азербайджанского романтизма идейно-художественную проблематику драмы
«Хромой Тимур» рассматривают наряду с литературно-критическим анализом
пьесы «Пророк», потому что сюжет этого произведения также имеет очень
тесную связь с древневосточной традицией. Отдельные сопоставления и
параллели в данном случае действительно возможны, если принимать во
внимание тот факт, что в «Иблисе» зло олицетворяет исчадие ада – Сатана, а в
драме «Хромой Тимур» для этой цели, по мысли поэта, избран «верховный
тиран» – Тимур самолично.
В пьесе стержневой оказывается мысль о том, что среди людей ещѐ много
«грубых и жалких насекомых», которых необходимо безжалостно истреблять.
Так, греховностью и ущербностью большой массы людей самим правителем
оправдывается его собственный деспотизм. Однозначно заключает поэт: в
обществе, где не существует «насекомых», нет места и Тимурам.
Однако следует подчеркнуть, что Гусейн Джавид – плоть от плоти
романтик. Приверженность этому художественному методу, естественно,
сказалась на трактовке образа восточного предводителя. Мы далеки от мысли о
том, что произведения азербайджанской литературы, написанные по методу
романтизма, слабее в художественном отношении. Современные отечественные
519
литературоведы и лингвисты обстоятельно доказали ошибочность такого
взгляда. Романтическое мировоззрение большого мастера слова в
действительности отнюдь не препятствует трезвому самовыражению в
искусстве. На эту художественную деталь, в частности обратил внимание Расим
Курбанов: «Идеал Джавида, - пишет он, - в определѐнной степени опирается на
реальную жизнь и реальные проблемы, однако, отражает в сущности не просто
действительность в еѐ развитии, а именно те стороны и тенденции
действительности, пропущенные сквозь его мировоззрение и душу, которые
ведут к совершенству…» [3,9].
В силу того, что замечательный драматург однозначно принадлежит к
романтическому направлению в современной азербайджанской литературе, его
исторические интерпретации должны быть рассмотрены и глубоко осмыслены,
прежде всего, с позиций эстетики романтизма в национальной прозе ХХ века.

По замыслу Гусейна Джавида, Тимур должен был предстать перед

читателем и зрителем в облике небесного противника Бога на земле. Великий и
тщеславный властолюбец, завоеватель новых земель, представленный в ореоле
восточного романтизма, «… должен в мире быть единственный, как в небесах
бог; что целый мир перед властелином, который приумножает свою славу?».
«Подготовка к войне», продолжает свою мысль Гусейн Джавид, вызывает в нѐм
такой же высокий душевный настрой, как «подготовка к празднику».

Конечно, нами было учтено, что о пьесе «Хромой Тимур» в

азербайджанской критической литературе сказано уже немало, однако, есть
аспекты, на которые азербайджанские критики-литературоведы не обратили
должного внимания.

Фабула «Хромого Тимура», в основном, сводится к мотивам развязывания

известной в Средневековье Чалдыранской войны. Причѐм, если следовать исто-
рической хронологии, то Гусейн Джавид в своих упорных художественных и
документальных поисках оказался правым: Чалдыранская битва – единственная
военная неудача Тимура. Собственно говоря, и сам правитель воспринимал эту
войну как горькое и досадное поражение. У Г.Джавида с уничтожающим сар-
казмом Тимур самолично издевается и над победителем, и над побеждѐнным.

Прежде всего, это попытки более рационально расставить все точки над i
в связи с литературно-критическим анализом его знаменитой пьесы «Хромой
Тимур», где героика, как нам представляется, причудливым образом сочетается
с идеалом красоты и любви и с органичным поиском своего нравственно-
эстетического идеала.

520
 Драма «Хромой Тимур», бесспорно, ознаменовала собой известный
поворот в его творчестве. Критики неоднозначно отнеслись к выходу в свет этой
пьесы. Мамеда Джафара к примеру, несколько удивляло, что драматург в
середине 1920-х годов обратился к данной исторической тематике. В работе
«Гусейн Джавид» он пишет: «На первый взгляд, казалось неожиданным и даже
странным то, что Г.Джавид избрал такую тему. Как случилось, что Г.Джавид,
который всегда выступал против захватнических войн, ненавидел «шахов,
хаганов, злобных королей, сеющих огонь», вдруг задумал и создал
произведение о таком жестоком, кровавом завоевателе, каким был Тимур?»
[2,119].

Азербайджанский поэт обратился к художественному воплощению

известного военного предводителя, чтобы с высоты ушедших веков полнее
отразить своѐ мнение о роли легендарной личности в истории. Одновременно с
тем рельефнее можно было отразить характер нравственно-эстетического
идеала. А именно: при более детальном анализе романтико-героической
концепции становится заметным, что миросозерцание Г.Джавида было
дисгармоничным, а подход к исторической проблематике подчас оказывался
явно субъективным. Само собой разумеется, что это не умаляло
художественной значимости и ценности драмы «Хромой Тимур», тем более, что
рукописи и хроникальный материал многовековой давности нередко грешили
досужими вымыслами. И всѐ же взгляды Г.Джавида выстраиваются в
своеобразную и оригинальную философскую систему.

Перед нами яркий, типичный образ и обобщѐнный портрет завоевателя.

Так как звенья философской цепочки драматурга позволяют на едином уровне
ужиться строгому, объективному историку и субъективному художнику-
романтику с присущим ему полѐтом фантазии, то в зависимости от создаваемой
им ситуации в авторе доминирует то одно, то другое начало. Поясним нашу
мысль: как художник-романтик, Г.Джавид решительно осуждает бесчинства
Тимура; пролитая кровь взывает к отмщению со стороны порабощѐнных им
народов. Не может тонкая душа поэта мириться с кровожадностью человека,
алчущего передела географической карты мира ценой многочисленных
человеческих жертв.
Понятие героического в искусстве Гусейна Джавида прежде всего
обусловлено тем, что именно герой является носителем идеала. Чаще всего
перед нами выступает мятежный герой, обуреваемый стихией страстей, поиски
и горения которого нередко оканчиваются трагически. Создание царства
красоты и любви обуславливает борьбу героя за претворение в жизнь высоких
целей. Это означает, что красота и любовь, составляющие суть философско-
эстетического идеала Джавида, могут реализоваться, способны приобрести
жизненную силу только в результате определенного героического акта.
521
 Вот где истоки героико-романтической философской концепции и
связанная с ней оригинально разработанная тема поэта и поэзии в
противоборстве двух противоположных начал. Эта тема, как видим, под пером
азербайджанского поэта целиком и полностью оказывается связанной с
завоевательными походами Тамерлана Великого.

ЛИТЕРАТУРA
1. Гасанов Э., Мустафаев Г. Сущность ислама. Баку: Маариф, 1967, 167 с.
2. Джафар М. Гусейн Джавид и романтизм в азербайджанской
литературе. 1905-1917 гг. :Автореф. дис. … канд. филол. наук. Баку,
1961, 60 с.
3.Литература Востока в средние века. В 2-х частях / Под ред. акад. Н.И.
Конрада. М.: МГУ, Ч.1, 1970, 472 с.

Ġsayeva Günel Rəhman qızı

Bakı Slavyan Universiteti

CÜMLƏ TĠPLĠ FRAZEOLOJĠ VAHĠDLƏRĠN SĠNTAKTĠK

XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ (KARLUQ QRUPU TÜRK DĠLLƏRĠNDƏ)

Frazeologiyaya dair ənənəvi tədqiqatlarda, istər rus dilçiliyində, istərsə də

türkologiyada cümlə tipli frazeoloji vahidlər mübahisə doğuran məsələlərdən biri
idi. Müasir dövrdə isə frazeoloji tədqiqatların, demək olar ki, əksəriyyətində
cümlə tipli frazeoloji vahidlər artıq mübahisə doğurmadan frazeologiyanın
tərkibində onun tədqiqat obyekti kimi öyrənilir.
Frazeoloji vahidlərdə bəzən komponentlərin yerdəyiĢməsi cümlənin
yaranması hallarına da gətirib çıxarır. Karluq qrupu türk dillərində ismi frazeoloji
vahidlərdə (feli frazeoloji vahidilərdə də ola bilər) bu hal, yəni, komponentlərin
yerdəyiĢməsi halları tez-tez müĢahidə edilir. Məsələn, сүрүн чирай – Униң
чирайи сүрүн; ҙора юраг – юраги ҙора və s. Bu tip frazeoloji vahidlər
qrammatik quruluĢuna görə ―təyin+təyin edilən‖ söz birləĢməsi tipinə bərabərdir.
Komponentlərin yerdəyiĢməsi zamanı frazeoloji vahidin semantik və qrammatik
struktur bütövlüyü pozulmur, yalnız onun qrammatik quruluĢu dəyiĢir.
M.M.Mirzəliyeva frazeoloji vahidlərin bu dəyiĢikliyinin konversiyaya daha uyğun
olduğunu qeyd edərək yazır: ―Dildə sözün belə bir inkiĢaf prosesinin əks
etdirilməsi onun sərbəst birləĢmədən uzaqlaĢdığını, frazeoloji vahid kimi
formalaĢdığını, mürəkkəb söz dairəsinə hələ düĢə bilmədiyini göstərir‖ [2, s. 162].
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, karluq qrupu türk dillərində bu tip
frazeoloji vahidlər mürəkkəb sözə çevrilməmiĢdir. Lakin bir faktı qeyd edək ki,
uyğur dilində ―təmiz qəlb, açıq ürək insan‖ mənasını ifadə edən аҙ жүрəк//аҙ
522
көңүл//аҙ диллиҙ frazeoloji vahidlərinin аҙдил [5, s. 41] variantı da
mövcuddur.
Karluq qrupu türk dillərində bəzi birləĢmə tipli frazeoloji vahidlər də
vardır ki, onlarda komponentlərin sərbəst yerdəyiĢməsi, cümləyə keçməsi və ya
əks dəyiĢiklik baĢ vermir. Məsələn, бағри бутун, меҳри тош frazeoloji
vahidləri бутун бағр, тош меҳр Ģəklində iĢlənmir. ġ.U.Raxmatullayev qeyd
edir ki, ―bu məhdudiyyət frazeoloji vahidlərin struktur mahiyyətindən doğan bir
hal deyildir‖ [3, s. 227].
Cümlə tipli frazeoloji vahidlər sintaktik bütövlüyə malik olub
kommunikativ funksiya daĢıması ilə səciyyələndirilir. Bəzən çoxkomponentlilik
cümlə tipli frazeoloji vahidlərin mövcudluğunu Ģərtləndirən əsas amillərdən biri
kimi qeyd olunur. Lakin qeyd edək ki, türk dillərində ikikomponentli sintaktik
sabitliyə malik cümlə tipli frazeoloji vahidlər də mövcuddur. Bəzi hallarda isə
frazeoloji vahidlər cümlə daxilində sintaktik tərkiblər yaradır və cümlə üzvü
vəzifəsində, həm cümlənin baĢ üzvü, həm də ikinci dərəcəli üzvü vəzifəsində çıxıĢ
edir.
Karluq qrupu türk dillərində də iki və daha çox komponentli cümlə tipli
frazeoloji vahidlər mövcuddur ki, onların, demək olar ki, əksəriyyətini atalar
sözləri, məsəllər, alqıĢ və qarğıĢlar təĢkil edir. Qeyd edək ki, bu hal digər türk
dilləri üçün də xarakterikdir.
Apardığımız araĢdırma zamanı karluq qrupu türk dillərində nəqli, əmr,
sual, nida formasında olan, həmçinin sadə, tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlə tipli
frazeoloji vahidlərə də rast gəlirik ki, onalrı cümlənin növünə və quruluĢuna görə
ayırmaq olar.
Nəqli cümlə formasında olanlar: özb. Сиз кўзимга иссиҙ
кўринаѐтирсиз [4, s. 227], Кўрарга кўзи, отарга ўҙи йўҙ [4, s. 228]; uyğ.
Униң бешиға апəт чүшти [5, s. 14], У елипни тайаҙтин аҗриталмайду
[5, s. 19].
Əmr cümləsi formasında olanlar: özb. Йўҙ ол, кўзимга кўринма! [4, s.
231], Бу ҳаҙда ҳеч кимга оғиз очманг! [4, s. 313]; uyğ. Униң көзини ач [5, s.
21], Бурниңни тартма! [5, s. 269], Өз тилиңдин көр [5, s. 354].
Sual cümləsi formasında olanlar: özb. Тилнинг суяги борми? [4, s. 430],
Сенга бошим ҙоронғи эдими? [4, s. 85]; uyğ. Саңа нимə апəт тəгди? [5, s.
14], Нимə анрийип//анкийип калдин – niyə ağzın açıq qaldı? [5, s. 44].
Nida cümləsi formasında olanlar: özb. Елкамнинг чуҙури кўрсин! [4, s.
137]; uyğ. Ахирини бəрсун!, [5, s. 23], Ахирини хəйр ҙилсун! [5, s. 40].
Sadə cümlə tipli frazeoloji vahidlər. Qeyd etdiyimiz kimi, karluq qrupu
türk dillərində cümlə tipli frazeoloji vahidlərin struktur-qrammatik cəhətdən sadə
və mürəkkəb tiplərinə də rast gəlirik. Sadə cümlə tipli: özb. Гапига илон пўст
ташлайди [4, s. 335], Пичоҙ бориб суякка таҙалди [4, s. 390]; uyğ. Ахмаҙ
баш айаҙҙа течлиҙ бəрмəйду [5, s. 23], Ай уңиң оңидин чиҙти – bəxti
gətirib [5, s. 57].
523
 Karluq qrupu türk dillərində cümlə tipli frazeoloji vahidlərin sintaktik
xüsusiyyətlərini təhlil edərkən aydın olur ki, bu qrupda onların cüttərkibli və
təktərkibli sadə cümlə növləri də mövcuddur. Cüttərkibli sadə cümlələr mübtəda
və xəbərin əsasında formalaĢdığı və ikinci dərəcəli üzvlərin hesabına geniĢləndiyi
üçün cümlə tipli frazeoloji vahidlərin tərkibini cümlənin baĢ və ikinci dərəcəli
üzvlərini də ayırmaq olur.
Karluq qrupu türk dillərində mübtədası cox vaxt substantivləĢmiĢ, məsdər
tərkibləri, üçüncü növ təyini söz birləĢməsi ilə ifadə olunan sadə cümlə tipli
frazeoloji vahidlərə də rast gəlirik. Məs.: Икки ҙўчҙонинг боши бир ҙозонда
ҙайнамас, Арининг заҳрини чекмаган-болнинг ҙадрини билмас; Адəмниң
һөрмити өз ҙолида, Йоҙни “керəк” тапиду, Җан дегəн ҙаш-кирпик арисида.
Sadə cümlə tipli frazeoloji vahidlərin xəbəri də müxtəlif ifadə vasitələrinə
malikdir. Məs.: Подадан айрилгани бўри ер, Уй сири –ѐпиҙлик ҙозон; Пиядə
киши атлиҙҙа йолдаш əмəс, Бала-ҙаза дəрəҙ бешида əмəс, адəм ҙешида,
Əгриниң сайисиму əгри, Соҙушҙаҙ ғораз семиз болмайду.
Sadə cümlə tipli frazeoloji vahidlər arasında xəbəri yox və var sözləri ilə
ifadə edilmiĢ cümlələrə də rast gəlirik. Məs.: Чиройли ҙизнинг нози бор, Ҙари
бор уйнинг зари бор; Йаман ейтмай йахши йоҙ.
Karluq qrupu türk dillərində müxtəlif nitq hissələri, tərkiblərlə ifadə
olunmuĢ ikinci dərəcəli cümlə üzvləri ilə geniĢlənən sadə cümlə tipli frazeoloji
vahidlərə də çoxluq təĢkil edir. Məs.: Узумнинг яхшисини ит ейди;
Айрилғанни ейиҙ йəр, бөлүнгəнни бөрə йəр – tamamlıq; Тоғра сөз төмүрни
тешəр, юмшаҙ сөз ҙилични кесəр – təyin; Оттуз йешида əр аталған, ҙириҙ
йешида шир атилар, Мəн силəрниңкигə төгиниң ҙуйруғи йəргə йəткəндə
баримəн – zərflik.
Sadə cümlə tipli frazeoloji vahidlər içərisində təktərkibli cümlə
quruluĢunda olan cümlələr də çoxluq təĢkil edir. Təktərkibli cümlənin daha çox
ümumi Ģəxsli növü geniĢ yayılmıĢdır. Qeyd edək ki, ―atalar sözləri və məsəllərin
böyük bir qismi bu formada təĢəkkül tapmıĢdır‖ [1, s. 184]. Cümlə tipli frazeoloji
vahidləri təhlil edərkən məlum olur ki, Azərbaycan dili üçün deyilmiĢ bu fikir
karluq qrupu türk dilləri üçün də keçərlidir. Məs.: Бўрини бўрилиги учун эмас,
ҙўйни еганлиги учун ўлдирадилар (III Ģəxsin cəmi indiki-gələcək zaman),
Ҙўрҙҙанга ҙўш кўринар (gələcək zaman), Ойлимай сөзлисəң, ағримай өлисəң
(II Ģəxsin təki indiki zaman), Ятниң яндин өтиду, туҙҙанниң җандин өтиду
(III Ģəxsin cəmi indiki zaman), Җоҗини күзлүккə санайду (III Ģəxsin cəmi
gələcək zaman), Ятҙан иланниң бешини дəссимə (II Ģəxsin təki əmr forması).
Göründüyü kimi, karluq qrupu türk dillərində də bu tip cümlələrin xəbəri
adətən II Ģəxsin təki, III Ģəxsin cəmində indiki, gələcək və ya indiki-gələcək
zamanda (daha cox ümumi zaman məzmunu bildirir), bəzən də əmr formasında
ola bilir. Azərbaycan dili ilə müqayisə edək: Malını yeməyənin malını yeyərlər,
Yaxşı igidin adını eşit, üzünü görmə?. Karluq qrupu türk dillərində iĢlənən cümlə

524
tipli frazeoloji vahidlər Azərbaycan dili ilə paralellik təĢkil edir. Məs.: Җоҗини
күзлүккə санайду – Cücəni payızda sayarlar
Bundan baĢqa, karluq qrupu türk dillərində cümlə tipli frazeoloji
vahidlərin yarımçıq cümlə növü də iĢlənir. Məs.: Төгə көрдүңму – Йоҙ (lal-kar
olmaq, susmaq). Semantik cəhətdən tam olub, lakin quruluĢ cəhətdən yarımçıq
olan bu cümlələr elliptik frazeoloji vahidlərdir. Məsələn, Билиги чоң бирни
йеңəр, билими чоң – миңни (йеңəр). Bu cümlənin baĢ üzvü - xəbər düĢmüĢdür,
lakin cümlənin mənası baĢa düĢülür.
Mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlər. Karluq qrupu türk dillərində
struktur-qrammatik cəhətdən mürəkkəb cümlə Ģəklində olan frazeoloji vahidlər də
istənilən qədər mövcuddur. Mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidləri, əsasən,
atalar sözləri və məsəllər təĢkil edir. Onların içərisində mürəkkəb cümlənin həm
tabesiz, həm tabeli növləri müĢahidə olunur. Məs.: özb. Тиғ яраси тузалар, тил
яраси тузалмас; uyğ. Ҙара сайда таш тепилмас, ахтармида даңгал.
Qeyd edək ki, karluq qrupu türk dillərində daha çox qarĢılaĢdırma əlaqəli
tabesiz mürəkkəb cümlə tipində olan frazeoloji vahidlər özünü göstərir. Məs.: özb.
Ўҙиган ўҙдан ошар, ўҙuмаган турткидан шошар; uyğ. Киши көрки үз, үз
көрки көздур, Әҙил баштин чиҙиду, алтун таштин чиҙиду.
Karluq qrupunda tabesiz mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlərlə yanaĢı
tabeli mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlər də mövcuddur. Apardığımız
araĢdırma nəticəsində aydın olur ki, karluq qrupu türk dillərində onların daha çox
Ģərt budaq cümlə növləri geniĢ Ģəkildə yayılmıĢdır. Məs.: Бош омон бўлса,
дўппи топилар; Төгə силкинсə, он ешəккə жүк чикар.
Tabeli mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlərin zaman, qarĢılaĢdırma
budaq cümlə növlərinə də rast gəlirik: Бəл егилмəй, көтəк йерилмас, Ала
карға алман болсиму, ҙарчиғинин орнини басалмас.
Karluq qrupu türk dillərində tabeli mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji
vahidlərdə cümlələr arasında əlaqə yaradan əlamətlər özünü göstərmir. Bu tip
cümlələrin, əsasən, səbəb budaq cümlə növünə təsadüf edilir: Ит ҳурар – карвон
ўтар (Ишт һавшар-карван жүрəр), Сəн теч-хошнаң теч, Өзəңдə йоҙ-
алəмдə йоҙ.
Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, karluq qrupu zəngin frazeoloji fonda
malikdir və bu fondun böyük bir hissəsini də cümlə tipli frazeoloji vahidlər olan
atalar sözləri və məsəllər təĢkil edir. Onların araĢdırılması nəinki türk dilləri üçün
ortaq dil faktlarının, həmçinin türklərin dünyagörüĢünün, adət-ənənələrinin,
düĢüncə tərzinin, əĢya və hadisələrə münasibətinin də ortaq olduğunu üzə çıxarır.

SUMMARY
The article investigates the syntactic features of phraseological units of
sentence type in Karlug group of Turkic languages and identifies their specific
characteristics. Phraseological units of sentence type are syntactical whole and

525
serve a communicative function. Most of phraseological units of this type in the
Turkic languages are proverbs and sayings.

ƏDƏBĠYYAT
1. Kazımov Q.ġ. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: Təhsil, 2007, 496
s.
2. Türk dillərinin frazeologiyası. I cild. Bakı: Nurlan, 2009, 220 səh.
3. Рахматуллаев Ш.У. О преобразовании грамматического строения у
именных фразеологических единиц// Научные труды языкознание.
Филологические науки, кн. 24, Новая серия, вып. 211, Ташкент, 1963,
стр. 225-230.
4. УзРС. Узбекско-русский словарь / Под ред. С.Ф.Акабирова,
З.М.Магруфова, А.Т.Ходжаханова. М., 1959, 839 стр.
5. УРС. Уйгурско-русский словарь / Сост. Э.Н.Наджип. М.: Изд.
«Советская Энциклопедия», 1968, 828 стр.

Ġskəndərova Natella Nurəddin qızı

Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искуства

ВЛИЯНИЕ МУЗЫКАЛЬНОГО КЛАССИЦИЗМА ХХ ВЕКА НА

ТВОРЧЕСТВО И.ГАДЖИБЕКОВА

Значение симфонического жанра в творчестве И.Гаджибекова

Одно из произведений И.Гаджибекова «Увертюра» 1971.
Черты раннеклассического венского симфонизма. Проявление в
тематизме, стройности композиции, соразмерности формы, в мастерстве
оркестровки, ослепительности оркестровых красок. Линия
неомоцартианства, являющегося одним из направлений неоклассицизма.
Концертино для камерного оркестра, (1972).
Дипломная работа молодого композитора.
Возрождение традиций ансамблево-оркестровой музыки ХVII-ХVIII
веков Кончерто Гроссо.
Родоначальники жанра: Страделла, А.Корелли, А.Вивальди, Бах
(Бранденбургские концерты), Гендель.
Более поздние образцы жанра – в музыке ХХ века: Ф.Караев, Тамберг,
Шнитке, Л.Яначек.
Трактовка жанра- нетрадиционная.
Три части: соната, менуэт, токката с постлюдией.
Постлюдия возрождает образы музыки Баха.

526
 «Игра моделей», введенная в музыку Стравинским –основополагающее
начало в произведении И.Гаджибекова.
Близость концертино к музыке струнного квартета К.Караева, в
котором автор также нетрадиционно трактует сонатно-симфонический цикл,
в котором вторая часть – пассакалия, третья –пастораль.
Менуэт И.Гаджибекова носит черты музыки Прокофьева –Караева.
Характерные форшлаги, морденты, трели, украшают тему являющуюся
тонкой стилизацией старинной музыки.
Рапсодия Джанги.
Сочинена в 1975 году. Азербайджан отмечал 90-летие великого
классика У.Гаджибекова.
Интервью выдающегося пианиста Азербайджана Ф.Бадалбейли, в
котором он обратился к И.Гаджибекову с предложением написать
произведение в духе Джанги.
Рапсодия Джанги одна из вершин творчества И.Гаджибекова.
Музыковеды Х.Агаева и Э.Абасова о Джанги и Гахрамани.
Героические Джанги и Гахрамани - боевые произведения,
выражающие героический дух Азербайджанского народа.
Эти музыкальные формы издавна бытовали в народе, но как
профессиональные музыкальные формы они созданы У.Гаджибековым.
Джанги И.Гаджибекова не просто транскрипция известной темы; черты
фантазии, романтической поэмы со сквозным развитием, одночастного
концерта с тематической разработочностью, виртуозной каденцией.
Детские сценки произведение написанное в 1977 году по мотивам
сказок датского писателя Г.Х.Андерсена. Изображение мира детства,
очарования, мечты.
Продолжение традиций детской музыки А.Зейналлы, П.Чайковского,
Р.Шумана.
Состоит из шести частей: Интрада, Игры, Карусель, Медвежонок,
Мама, Финал.
Использование старинной сонатной формы, простого периода
двухчастной формы и т.д.
Расположение частей по принципу контраста, как в сюитах.
Симфоническая Фантазия-Феерия «Нахышлар» (1978).
Процесс становления творческой индивидуальности, художественной
манеры письма, трактовки национальной темы. Свободная форма: особый
красочный колорит, оркестровка, тембровый колорит.
«Нахышлар»- образ Родины; яркие картины природы, лирических
эпизодов, праздничного ликования народных и героических сцен, дыхание и
пульс жизни.
Одно из немногих сочинений, написанное на национальную тему.
Концертштюк (1994).
527
 Отклик на политические события в стране, связанный с Шушой,
Лачином, Ходжалы.
Произведение, похожее на большую батальную картину, написанную
плакатно, крупными мазками, контрастными черно-белыми тонами.
Особый гражданский пафос и гуманизм произведения. Блестящая
концертная пьеса в форме одночастного концерта; свободно развивающаяся
музыкальная форма в виде фантазии или каприччио.
Использование старинной полифонической формы Ричеркара.
Характер произведения- вовсе не «оптимистическая» трагедия, скорее
всего трагедия потерянного в Карабахской войне поколения.
Центр тяжести произведения – Ричеркар и Речитатив.
Вторая вершина творчества И.Гаджибекова.

SUMMARY
Simfonic works of Gadjibekov was kreated in orkestri gropes traditions 17-
18 sentyre. Uverture and konsertino – first komposition of I.Gadjibekov. The
Rapsody Djangi is the hightest top of kretion I.Gadjibekov. ―Children scenes‖ of
composes – the peace of children and dream. Konsertshtuk for flute and orkestry
is e foolparty konsert.

ЛИТЕРАТУРА
1. Конен. История зарубежной музыки. 3 том.
2. Розеншильд. История зарубежной музыки. 3 том.
3. Абасова. Джанги У.Гаджибекова. Б., 1952
4. Тагизаде. Султан Гаджибеков. Б., 1967.
5. Карагичева. Кара Караев. Б., 1978

Ġskəndərova Nigar VəliĢ qızı

Бакинский славянский университет

ВОПРОСЫ КОЛОНИАЛИЗМА И ОРИЕНТАЛИЗМА В

АМЕРИКАНСКОЙ ПЕРИОДИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ХIХ ВЕКА

Американская периодическая литература была незаменимым

средством для тех, кого интересовала американская культура, ибо
посредством этих газет и журналов они узнавали о способе мышления
американцев, об их убеждениях и культурных предпочтениях.
Один из основоположников Американской Республики Джордж
Вашингтон, выделяя важность периодических изданий в формировании
новой нации, утверждал, что они «созданы для распространения
политической, философской и другой значимой информации», и что
528
«…более важного литературного плана, заслуживающего внимания
общественности в Америке доселе предпринято не было».[1] Одной из
причин процветания американской периодической литературы в XIX веке
является стремительность жизни в новой Республике и неспособность
американской литературы создать большой социальный роман. Основную
причину же этого, как и многих других аномалий американской культуры,
нужно искать в отсталости и неподготовленности общественного сознания
в США на протяжении XIX столетия, отсутствии исторического опыта и
нежелании воспринять этот опыт из европейской литературы. (Критико-
реалистический роман появится в США со значительным опозданием, лишь
в начале XX века. [2] Это был период, когда США находились на пике
своего индустриального развития, урбанизации и монополизации рынка.)
Соединенные Штаты вступили в ХХ век уверенные в своей
неуязвимости. Политическое единство наций укрепилось после окончания
Гражданской войны. Труднопреодолимые для других стран мира океаны,
омывающие берега американского континента, огромные природные
ресурсы и экономические возможности США делали это государство
«практически неуязвимым для всех других государств». [3, c.43] В 1898
году в журнале ―North American Review‖ была опубликована статья Чарльза
Конанта (Charles Conant) под названием «Экономическая основа
империализма». Взгляды, изложенные в этой статье, являются настолько
характерными для настроений, преобладающих в политических и деловых
кругах США в конце XIX столетия и актуальными сегодня в XXI веке, что
мы решили привести некоторые выдержки из этой публикации. Автор
статьи писал: «Неукротимое стремление к экспансии, которое заставляет
растущее дерево преодолевать любые преграды, которое руководило готами,
вандалами и, наконец, нашими саксонскими предками в последовательных и
неукротимых волнах, проносившихся над приходившими в упадок
римскими провинциями, как будто вновь ожило, требуя новые выходы для
американского капитала и новые возможности для американской
предприимчивости.… Закон самосохранения, так же как и закон выживания
наиболее приспособленных, толкает наш народ на путь, который,
несомненно, представляет собой отход от нашей политики в прошлом, но на
который неизбежно наложили свой отпечаток условия и требования
современности… Соединенные Штаты не могут позволить себе
придерживаться политики изоляционизма, в то время как другие
государства тянутся к власти над этими новыми рынками». [4, 326] Так
теоретически «обосновывалась» политика экспансионизма, составлявшая
одну из важнейших и отличительных черт внешнеполитического курса
великих держав в те годы. Так решает свои проблемы США и сегодня.
Всевозможные теории превосходства англо-саксонской расы,
«цивилизаторской роли Нового Света», «особой ответственности»
529
американцев за судьбы мира выдвигались в ту пору в поддержку активной
империалистической внешней политики США. Так, в 1900 году сенатор
А.Беверидж заявил с трибуны американского сената: «Декларация
Независимости не запрещает нам выполнять нашу роль в духовном
возрождении мира. Если бы она запрещала это, Декларация была бы
ошибочной… Он (Всевышний) одарил нас духом прогресса, …сведущими в
вопросах управления, чтобы мы могли управлять дикими и пришедшими в
упадок народами. Не обладай мы такой силой, весь мир вновь впал бы в
варварство и темноту. И из всей нашей человеческой расы он выделил
американский народ как нацию, избранную в конечном итоге руководить
духовным возрождением мира. Такова божественная миссия Америки». [5,
c.386]
Миф о «нации избранных», воплотившийся в доктрине
«предопределенности судьбы» американской нации, стал важным
компонентом психологического влияния на американское национальное
сознание, и основной причиной гнета неамериканской части населения
мира, включавшего как западные, так и восточные народы. Так
обосновывалась теоретическая и практическая правомочность экспансии
земель американских аборигенов, так планировались дальнейшие планы
захвата земель и народов, по своему историческому и культурному уровню
превосходящих американцев. [6] Так сами американцы опровергали свою
Декларацию, пропагандировавшую не насилие, а равенство людей, называя
еѐ положения «ошибочными». Миф о собственной исключительности,
вуалировавший комплексы этих людей, ревность и зависть к культурным
преимуществам древних народов, и экономическим достижениям этих
стран, катализировал их страсть «руководить духовным возрождением
мира» и постоянно расширять свои границы.
Так c конца ХIХ века коренным образом изменились роль и место
США в мире, его «исследовательская» и колониальная политика в
отношении Востока. С трансформацией Соединенных Штатов в одну из
ведущих мировых держав вопрос внутриполитических изменений в этой
стране перестал быть чисто внутренним вопросом. Он перерос
национальные рамки, и прежде всего потому, что это государство получило
возможность оказывать влияние на общий ход международных событий, и в
частности, на решение важнейших вопросов современности – вопросов
войны и мира.
Все, что касалось восточной темы в газетно-журнальных
публикациях США этого периода, подтверждает тезис Эдварда Саида о
лицемерном и ханжеском отношении к Востоку со стороны Запада, равно
как и США. Колониальную политику США в отношении восточных стран
из поколения в поколение отличало чувство антипатии и снисходительного

530
отношения, выражавшееся в самонадеянном ограничении прав и власти,
нередко доходившее до военных кампаний. [7, c.363]
Однако ориентализм - это разноплановый и противоречивый процесс,
собранный из опыта туристов, писателей, художников и бюрократов.
Отсюда следует, что не существует единого Востока (речь идет, конечно, не
о географическом определении, а о системе ценностей, культур и религий),
или даже единого коллективного отношения к Востоку. [8] Сложилась
довольно изменчивая сеть ассоциаций, которая время от времени
подвергается переменам. Этот комплекс отношений можно рассматривать в
трех плоскостях. Первая, доминирующая основа этого комплекса, это
заложенный еще пуританами Новой Англии тезис об избранности
американской нации. Он основан на убеждении, что Америка имеет особую
связь со Священной Землей, ибо США считается новым Израилем, землей
обетованной для людей избранных. Тема избранности, составляющая основу
национального самосознания американцев, прослеживается во многих
источниках Новой Англии, дошедших до наших дней. Правда, миф об
избранности распространялся не на всех жителей Америки. В частности, не
находилось там места для цветного и чернокожего населения. [9]
Во-вторых, Восток, колыбель возвышенной поэзии, с его гаремами,
фантазиями и наслаждениями в стиле "Арабских ночей", в устах
путешественников и писателей слыл местом маскарадов и приключений,
где можно было забыть о требованиях, установленных современной
Америкой, и окунуться в мир необычного и прекрасного. Он представлялся
сказочной долиной, где каждого ждут роскошный образ жизни и потакание
своим слабостям. Таким образом, Восток был своего рода «терапией» для
Америки в переходный период, когда она проживала тяжелые времена
индустриализации и урбанизации. [10, c.39]
И, наконец, третий тезис, вызывавший тревогу и беспокойство всех
американцев, был "женский вопрос". Период середины XIX - начала XX вв.
ознаменовался появлением "Декларации сентиментов", 1848, подписанной
участниками форума за женские свободы и права в Сенека Фолз, Нью-Йорк,
и 19-й поправки к Конституции США, предоставляющей женщинам
избирательные права. [11]
И в этой затянувшейся кампании сопротивления и неохотных уступок
ориентализм служил своего рода "клапаном безопасности" в гендерном
противостоянии, ибо ориентализм "обеспечивал американских мужчин"
образами для идеализации и исполнения желаний, а американских женщин -
возможностью стать активными участниками процесса формирования
американской идеологии, созидания социополитической жизни Новой
Англии. [10, c.77]
В этих условиях вполне естественно и оправдано пристальное
внимание, которое еще с конца прошлых веков внешний мир проявляет к
531
событиям в этой стране, когда-то имевшим сугубо внутреннее политическое
или экономическое значение, а сегодня отражающимся на ситуации во всем
мире. Периодическая литература с конца ХУШ века следившая за ходом
исторических перемен в новой Республике и за еѐ пределами, и поныне
остается главным средством, распространяющим, контролирующим и
критикующим курс этой державы в вопросах колониализма и ориентализма.

SUMMARY
In the paper evolution of the XIX century American periodical literature in
the context of empire‘s colonial policy is revealed. Main tends of the US eastern
policy which grounded American orientalism, have been classified.

Ключевые слова: периодическая литература, экспансионизм, ориентализм,

общественное сознание
Key words: periodical literature, expansion, orientalism, social conscience

ЛИТЕРАТУРА
1. Letter of J. Washington to Matthew Carey, editor of the «American Museum,
or, Universal Magazine. American Museum, July, 1788
2. История зарубежной литературы XIX века, Часть I, под ред. А.С.
Дмитриева, М.: 1979 г.; История зарубежной литературы XIX века, под
ред. М.А. Соловьевой, М.: 1991 г.; М.Н. Боброва, Романтизм в
американской литературе XIX века, М.: 1991 г.
3. F.Eagleton, War and the Presidential Power; A Chronicle of Congressional
Surrender. Liveright, New York, 1974
4. North American Review, September 1898
5. R. J. Bartlett, The Record of American Diplomacy. New-York, 1947
6. Etulain, Richard W. Writing Western History: Essays on Major Western
Historians, 2002
7.Первый факт военно-политического кризиса США со странами
североафриканского побережья в конце XVIII – начале XIX вв. можно
расценивать как первую военную попытку вмешательства в дела восточных
стран и передел территорий в этом регионе.Cм. 7.1.S.M.Morrison, The Oxford
History of the American People. New York, Oxford UP, 1965, 363; 7.2.James
A.Field, America and the Mediterranean World, 1776-1882. Princeton:, Princeton
UP, 1969, 51-53
8. Said E. Orientalism. Vintage Books, New York, 1979
9. Данная тема освещается в следующих источниках: George Bancroft,
“History of the United States from the Discovery of the American Continent”, 10
vols., 1834-1875; Frederick Jackson Turner, “Frontier in American History”,
1920, другие.

532
10. Noble Dreams: Wicked Pleasures. Orientalism in America, 1870-1930, ed.
Hollly Edwards. (Princeton University Press in association with Sterling &
Francine Clark Art Institute. New York, 2000
11. http://en.wikipedia.org/wiki/Declaration_of_Sentiments

Ġsmail Doğan,
Ġbrahim Resuloğlu
Ordu Universiteti

AZERBAYCAN KADĠM TARĠH BELGESĠ

GOBUSTAN YAZITLARI VE
ANADOLUDAKĠ UZANTILARI

ÖZET
Asya‘nın neredeyse ilk yazılı belgeleri olan Gobustan Kaya resim, tasvir
ve damgaları Türk tarihi açısından da oldukça önemlidir. Bunlar aynı zamanda
Türklerin ilk vatanları ile ilgili sorulara da cevap verebilecek belgelerdir.
Milletlerin dünyayı algılama ve ifade etmeleri farklılık gösterir. Bu
farklılıkları dikkate aldığımızda Gobustan ideogram ve piktogramlarının aynı
Ģekil ve anlamda Anadolu‘nun farklı bölgelerinde de rastlanmaktadır.
Hakkâri, Van, Kağızman, Erzurum, Ordu Ģehirlerinde daha önceleri de
bilinen benzer yazıtların yanında yakın zamanda Ankara‘nın Beypazarı ve
Nallıhan civarında da bulunduğu görülmüĢtür.
Tebliğimizde Gobustan Yazıtları ile Anadolu‘daki uzantıları ele alınarak
Azerbaycan Tarihi dolayısı ile Genel Türk Tarihi ve Anavatanı soruları
tartıĢılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Gobustan, Kaya Yazıtı, ideogram, damga.

SUMMARY
Gobustan rock drawings,describtion and stamps which are almost the first
written documents of Asia are also very important in terms of Turkish
history.Those can also respond to questions related to the Turks‘ first homeland.
Nations differ in the point of their world perception and expression.
Taking into account those differences,we come across the same shaped and
meaning Gobustan pictograms and ideograms in different regions of Anatolia.
In addition to the similar inscriptions found previously in Hakkari, Van,
Kagizman, Erzurum, Ordu, new ones have recently been found in the vicinity of
Ankara, Beypazarı and Nallıhan.
533
 In this paper,the questions about Azerbaijan history, thus General Turkish
History and Homeland will be discussed by examining Gobustan Inscriptions and
its extension in Anatolia.
Key Words: Gobustan, Rock Inscription, ideogram, stamp.
Medeni milletlerin diğer milletlerden bazı farklılıkları vardır. Medeni
olarak düĢünülen, öyle sayılan milletler aynı zamanda diğer milletlere
öğreticidirler. Bu farklılıklarının baĢında yazıyı kullanma ve icat etmektir. Yazıyı
icat etmek kendi dilinin ses özellikleri doğrultusunda bir yazı kullanmak medeni
olmalarının bir ölçütüdür. Bu ölçütlere ateĢi, tekerliği bulmak ve kullanmak,
toprağı iĢlemek, giyim kuĢam ve töre gibi kurallara da sahipliliği de o milletin
medeni olarak sayılmasının temelidir.
Tabii bu ölçütler arasında en önemlisi yazıdır. Yazının alfabe olma süreci
oldukça uzun bir zamana yayılır. Yazı ilk önce ideogram (fikir), piktogram
(resim), hece, yarı hece ve alfabe sürecinde geliĢir. Bu süreç yazıların sahibi olan
milletlerin yaĢadıkları coğrafya ve hayat anlayıĢlarına göre de değiĢiklik gösterir.
Bazı yazılar bu süreci tamamlamadan kalmıĢ o aĢamada kullanılır halde devam
etmektedirler. Buna Çin yazısını örnek verebiliriz hala hece yazısı devrindedir.
Yazı bu süreç içerisinde bazı verileri de gösterir bu veriler daha çok
kayalar üzerine yazılı olarak günümüze kadar gelebilmiĢtir ilim âleminde petroglif
olarak da adlandırılırlar. Bunun dıĢında olarak adlandırılan veriler ise daha çok
kaya dıĢındaki malzemelere kaydedilenler olarak kullanılır.
Yazı sahibi olan medeni milletlerin kendi hayat görüĢleri, yeryüzünü
algılayıĢları doğrultularında kaya ya da mağara gibi yerlerde yazıtları da
bulunabilir. Bunlar aynı zamanda milletlerin ana vatanı problemlerine de ıĢık
tutmaktadır.
Bugün adına Türk dediğimiz milletin de oldukça eskiye dayanan varlığı
bilinmektedir. Türklerin yaĢadıkları coğrafyanın geniĢliği sebebiyle de ortaya
çıktıkları ilk yer konusunda da farklı görüĢler vardır. Bu görüĢler aynı zamanda
Türk Milletinin medeniliği hakkında da bir fikre varmak için ölçüt olabilir.
Ural – Altay dil teorisi gibi teorilerle Türklerin anavatanı Altay dağlarıdır,
en yakın akrabaları ise aslında sarı ırk olan Çin kavminin eski ve ilkel bir boyu
Moğollarladır görüĢü baĢta olmak üzere farklı bakıĢlar mevcuttur.
Türklerin anavatanı Orta Asya, Ortadoğu ya Hazarın Kuzeyi gibi
görüĢlerin yanında bizim de katıldığımız Kafkasya teorisi bulunmaktadır.
Doğu‘da Hazar, Kuzeyde Don-Volga havuzu, Güneyde Ġran‘ın Güneyi ve
Batı‘da ise Ġç Anadolu‘ya kadar uzanan coğrafyanın Türklerin il ortaya çıkıĢ
bölgesi olarak düĢünmek ise kanaatimizce daha sağlıklıdır.
Bu kanaate ise Türk yazısı yani literatürde Runik olarak bilinen yazının
geliĢimini dikkate alarak vardık.

534
 Bu sahaya yabancı olmayanlar bilirler ki Sibirya Lena kıyılarından
Anadolu içlerine kadar Türklerin yaĢadıkları coğrafyada petrogil ve hiyeroglifler
bulunmaktadır.
Buların en eski örnekleri ise Gobustan Yazıtlarıdır. Bakü‘ye 60 km
mesafede bulunan Gobustan yazıtları yaklaĢık olarak 5.000 öncesinden baĢlayıp
40.000 yıl öncesine kadar tarihlendirilen bu kaya resimleri Asya‘nın en eski
yazıtlarıdır.
Kayalıklarda BüyüktaĢ, KüçüktaĢ, JingirtaĢ ve Yazılı Tepe diye
adlandırılan bölümlerde rastladığınız yüzlerce çizimin, en eskilerinin bile, oldukça
gerçekçi, anlamlı ve orantılı olması; TaĢ devri insanının estetik yetenekleri
hakkında ipuçları veriyordu.
"Ters derin kabartma" Ģeklindeki bu çizimlerde, erkekler, kadınlar, ayılar,
keçilerin çeĢitli türleri, ceylan ve geyikler, domuzlar, aslanlar, köpekler, kurtlar ve
diğer hayvanlar betimlenmiĢ. Avlanma görüntüleri, dans, hasat, kurban töreni,
aslanların hayvanlara saldırması, keçilerin kavgası, atlar ve deniz yolculuğu gibi
yaĢamsal öğeler bu Gobustan‘da bulunur.
AĢağı yukarı aynı teknikle kayalara iĢlenmiĢ bu petrogliflerle anlatılan dini
ritüeller, av sahneleri, toplu hayatta görülebilen sahneleri adeta resmetmiĢtir.
Gobustan‘ın adeta temsili petroglifleri olan keçi, geyik, gemi, av sahnesi
ve dini ayin ya da oyun olarak da yorumlanacak insan çizimleri aynı teknik ve
anlamda yaklaĢık aynı dönemlerde farklı coğrafyalarda da bulunmaktadır.
Bu çizimleri, Türk yazısı olarak adlandırdığımız (bilinen adıyla Göktürk /
Runik) yazının ilk dönemlerine ait (yani ideogram ve piktogram) çizimlerdir
diyebiliriz. Bu ve benzeri çizimler Lena Havzası, Kazakistan ve Kırgızistan‘daki
SaymalıtaĢ bölgelerinde de bulunmaktadır.
Bizim için ilgi çekici olan ise bu petroglif ve hiyerogliflerin yoğun Ģekilde
Anadolu‘da da bulunmasıdır.
Bu yazıtların pareliliklerinin bize söylediği ise Anadolu‘da Türk varlığının
baĢlangıcının 1071 olmadığıdır. Anadolu‘daki Türk varlığının bu yazıtlar ıĢığında
yeniden değerlendirilmesi de gündeme gelmektedir.
Azerbaycan topraklarının kadim devirlerde bugün Türk adıyla andığımız
milletin toprağı oldu ve bu toprağın sınırlarını Anadolu içlerine kadar uzandığını
göstergesi olan kaya yazıtlarından birer örnek göstermek istiyoruz.
AĢağıda gösterdiğimiz örnekleri mukayese ettiğimizde Türk anavatanının
mevkii ve sınırları hakkında bir fikir yürütmek de mümkün olacaktır.

535
 Gobustan Yazıtları ve Anadolu‘da bulunan paralelliklere örnekler4 aĢağıda
verilmiĢtir.

GOBUSTAN GOBUSTAN

GOBUSTAN GOBUSTAN

4
Tebliğde sunulan resimlerin tamamı Servet Somuncuoğlu koleksiyonundan alınmıĢtır.
536
GOBUSTAN GOBUSTAN

GOBUSTAN GOBUSTAN

537
Erzurum Karayazı Cunni Mağarası Güdül 3. alan

Güdül 4. alan Güdül 1. alan

538
 Güdül 1. alan Güdül 5. alan

Kars Kağızman Kurbanağa Kars Geyiktepe

539
Kars Geyiktepe Kars Geyiktepe

Kars Geyiktepe Kars Geyiktepe

540
 Ġsmayılov A.Ġ.
Бакинский славянский университет

ДЕЙКТИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ МЕСТОИМЕННО-НАРЕЧНЫХ

СЛОВ СО ЗНАЧЕНИЕМ ВРЕМЕНИ И ПРОСТРАНСТВА В
СТРУКТУРЕ ТЕКСТА
(НА МАТЕРИАЛЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО И РУССКОГО
ЯЗЫКОВ)

Одним из аспектов теоретического осмысления языковых

произведений (сочетаний слов, предложений-высказываний, микро- или
макро- текстов) является аспект пространственно-временной
локализованности. Реальность данного аспекта подтверждается не только на
уровне законов диалектики (высказывание-текст есть материя, а
обязательные условия, формы существования материи – это время и
пространство), но и законов локализации (актуализации) языка как
абстрактной системы в индивидуальных актах речи-высказывания. Язык –
система конструктов, подлежащий актуализации, т.е. локализации в
широком смысле слова, в индивидуальной речи. Это – один из непреложных
законов реализации основной функции языка-речи, функции коммуникации.
Э.Бенвенист, рассуждая о лингвистической сути некоторых разрядов
местоименно-наречных (указательных слов) и об их функциях при
реализации пространственно-временных параметров высказываний,
отмечал, что эти элементы обязательны для функционирования не только
отдельных высказываний, но и для полнокровного представления картины
мира в тех или иных типах текстов. Особенно это качество, по мнению
ученого, проявляется на фоне временного среза речи: «Может показаться,
что темпоральность – это врожденная основа мышления. Однако в
действительности темпоральность возникает в акте высказывания и через
высказывания» [1, 313].
В справедливости этого тезиса сомневаться не приходится. Более того,
представляется, что пространственно-временная привязанность
(«заземление») высказываний-текста реализуется не только на плоскости
определения ориентиров самого высказывания-текста. На наш взгляд, в
высказывании происходит локализация, включение в ткань текста (и оттуда
в ткань описываемой ситуации) самого говорящего, его «еэо», его чувств,
ощущений данного фрагмента времени и данного отрезка пространства,
иначе говоря, всей дейктической системы «я – сейчас - здесь» [2, 136].
Следует, на наш взгляд, отметить одну существенную деталь в
реализации данной системы. Если в высказывании эта дейктическая система
работает только на «заземление» данного отдельного высказывания с
541
референтом, то в структуре цельного текста она выполняет уже две функции
– функцию (первичную) связывания общего смысла текста с
референциальной ситуацией, и функцию когезии элементов самого текста,
т.е. функцию представления данного текста как целостного речевого
произведения с отдельной темой, с единой структурой и единой функцией.
Поэтому, изучая функционально-структурную целостность текста,
обязательно приходится систематизировать соотнесенность лексико-
грамматических элементов (дейктических элементов), создающих
целостные тексты, целостные языковые произведения.
В данном случае в поле нашего зрения будут местоименно-наречные
слова, обозначающие понятия времени и пространства в ткани текста.
Согласно традиционным грамматикам н аречия
подразделяются на качественные, количественные и
обстоятельственные. В свою очередь обстоятельственные
наречия делятся на именные и ф ункциональные.
Функциональные обстоятельственные наречия включают
наречия времени, места, образа действия, причины и следствия
и.т.д. Сюда относятся такие слова как «сейчас» « indi », «т ут »
«burada », «там » «orada», «тогда» «onda», «поэтому» «una görə » и
т.д. Наряд у с общей ориентацией наречий на параметры времени
и места, эти элементы также выполняют в широком смысле
дейктическ ую ф ун кцию [3, 29 и др.]. По этой причине
необходимо обратить внимание на вопрос о соотношении
дейксиса, номинации и референции с точки зрения наречий
времени и пространства. Как известно, дейксис подраз умевает в
общем смысле указание. Дж.Лайонз пише т, что «понятие
дейксиса вводится для описания ориентационных свойств языка,
связанных с местом и временем произнесения высказывания .
так называемые «личные местоимения» (я, ты, он и т.д.)
составляют только один класс элементов языка, значение
которых должно определяться со ссылкой на «дейктические
координаты» типичной сит уации высказывания. Другим
примером элементов, которые включают компонент дейксиса,
могут сл ужить такие обстоятельства места и времени, как здесь
и там (вблизи говорящего; не вблизи говор ящего), но сейчас и
тогда (в момент речи; не в момент речи) [4, 291 -292]. Если это
определение понять буквально, то существуют маркированные
и немаркированные реализации дейксиса. Рассматривая
функционирование дейктических местоименных слов следует их
разграничивать их по коммуникативной маркированности /
немаркированности. С этой точки зрения дейктические элементы
«т ут » и «сейчас» являются коммуникативно немаркированным,
542
то есть так называемыми н улевыми, что же касается
маркированной реализации, то дейкси с может указывать на
место и время, которое не совпадает по времени с моментом
коммуникации. В этом случае, хотя наблюдается и больше
абстрактности на уровне идентификации референта, все же мы
имеем дело с дейксисом. Единственное различие заключается в
том, что для локализации референта вместо общей
коммуникации нужна более специфическая языковая
коммуникация. При такой коммуникации отправитель
использ ует наречия времени и места или же указательные
местоимения с целью локализации референта в соответствующих
параметрах пространства и времени. Кстати, еще
В.В.Виноградов отмечал, что «многие наречия места совмещают
свое первоначальное пространственное значение с временным»
[5, 301]. Т.С.Сорокина называет данн ую функцию указательных
местоимений и определенного а ртикля как индивидуализация
референта [70].
Чаще дейксис является свойством именного словосочетания,
элементы которого полностью актуализируются, то есть
детерминируются и модифицируются. Детерминант обычно
считается обязательным, в то время как модификато р -
фак ультативным. Среди детерминантов особо выделяются
указательные референциальные средства, которые помогают
определению пространственных и временных аспектов слова и
словосочетания.
Сравним:
…Кто такая подсудимая Чувашева? Это – лист,
оторванный бур ей от дерева и растоптанный подошвами, это –
эмигрантка, господа судьи …
[А.Толстой, Эмигранты]

….Bizim müəssisədə iĢ yaxĢı getmir, – deyə Səlimə gözlərini

ona zillənmiş nəzərlərdən yayındırmağa çalışaraq sözə başladı . –
Ona görə ki, arabaya beşinci təkər qoşulublar. Buna ehtiyac vardı ?
Araba öz dörd təkəri ilə yaxşı gedir ….
[Г.Илкин, 162]

Как видно из примеров, указательные местоимения

содержат семантический компонент пространственной и
временной ориентации благодаря традиционной оппозиции.
Хотя и реже, наречия времени также служат пространственной и

543
временной локализации не отдельных компонентов, а целого
предложения.

…Bunları düşünərkən dəhşət onu bürüyürdü. Necə ola bilərdi

ki, iki aydan bəri yollarını gözlədiyi balacalarımın üzünü görməyə.
Onlar orada yığışırlar,o isə buradan tək -tənha qalır ….
[Q.Ġlkin, Dağlı məhəlləsi]

И:

….Ana! İndi sən hardasan ? Heç olmasa bir saatlığa gəlib,

qızının halına tamaşa edəydim. Xoşbəxtsən, ana, uzaqdasan, bunları
görmürsən…
[Q.Ġlkin, Dağlı məhəlləsi]

Дейктические система в данных текстах материально

реализована, как видно, лексическими единицами «Bunları »,
«onu », «iki aydan bəri », «orada », «burada», «sən», «hardasan», «bir
saatlığa», «uzaqdasan», «bunları ».
Сравнивая пространственные и временные аспекты следует
отметить, что дейксис, в первую очередь, имеет
пространственн ую, а затем уже темпоральн ую семантик у.
Согласно одному из основных положений философского
учения «про странство и время – всеобщие формы бытия
материи, ее важнейшие атрибуты. В мире нет материи, не
обладающей пространственно -временными свойствами, как не
существует пространства и времени самих по себе, вне материи
или независимо от нее » [7, 541].
Мы разделяем соответствующую в лингвистической науке
точк у зрения, согласно которой для понимания инв ариантных
свойств других аспектов (на пример, художественного времени)
категории времени, недостаточно обраще ния к свойствам
реального времени. Следует учитывать и особенности
перцепт уального времени, которое, в отличие от времени
реального, относящегося к сфере объективного существующего
внешнего мира, отно сится к сфере восприятия реальной
действительности отдельным человеком .
Как известно, оценка говорящим / слушающим
длительности временных сегментов, его ощущения времени
никак не совпадает, не соответ ствует реаль ному времени. Если
объективный ход реального времени, будучи категорией
объективной действительности.
544
 В языке время события и временные отношения между его
участниками передается взаимодействием языковых средств:
глагольных форм и других морфо логических, синтаксических и
т.д. явлений.
Во временной сфере дейксис ф ункционирует по аналогии с
пространственной, так как время более абстрактная концепция,
чем пространство. Другими словами, темпоральная точка
является метафорической пространственной т очкой. Отсюда и
аналогия в совпадении ф ункций «т ут » и «там», « burada » и
«orada », а также «теперь/сейчас »» и «здесь », «indi » и «burada »
Что же касается разницы между дейксисом и референцией
главным отличием является то, что дейксис зависит от ситуации
(физического контекста), а референция связана с
лингвистическим контекстом. Однако и то, и другое имеет
функцию ориентации, служащую локализации и связки. В
данном сл учае локализация является свойством предикатов, а
связка отражает референциальн ую соотнесенн ость. Другими
словами, контекст текста относительно независим от сит уации, в
которой текст существует. Референция же в своей основе
контекст уальна. Именно благодаря ей происходит тематическая
прогрессия в тексте.
Заметим, что новизна информации в тексте т акже
сигнализируется с помощью наречий «т еперь/сейчас»» и « i ndi ».

…Теперь Хаджет Лаше приказал ей привезти на дачу Леви

Левицкого. Ему опять показали Веру Юрьевну …
[А.Толстой, Эмигранты].

И:

...Südabənin xəyalında Qəşəmlə birlikdə keçirdiyi dəcəl uşaq lıq

illəri ilə yetkin bir gəncin məhəbbət alovu ilə yanan məktubları
burulğan kimi burulub qarışdı. Dünənin yarıçılpaq, başıaçıq,
ayaqyalın, dəcəl bir uşağı...İndi isə məhəbbətdən kəşanə qurmaq
istəyən bir gənc !
[Q.Ġlkin, Dağlı məhəlləsi].

Однако употре бление данных наречий зависит от сит уации

и если сит уация изменится, то код дейксиса также
модифицируется. Этим объясняется наличие таких
взаимоисключающих пар при дейксисе и псевдодейксисе, как
545
личные местоимения, указательные местоимения и, наконец,
указанные наречия.
Дейксис и референция имеют связ ующую ф ункцию, которая
наглядна видна на примере случаев употребления наречия «там »
и «orada ».
…И вот на востоке, в полынных степях, на плоскогорьях
Памира, родился великий гнев и блаженная мечта: идти на
запад, к берегам лазурного океана, и там, среди развалин
храмов, пасти стада под звездами…
[А.Толстой, Эмигранты].

И:

…Gecə yatağına uzananda da bu barədə düşündü. Gözünə yuxu

girmirdi. Ona elə gəlirdi ki, gözünü yuman kimi, tamamilə başqa bir
aləmə yuvarlanacaq: orada ancaq tənhalıq və səssizlik
hökmürandır...
[Q.Ġlkin, 172]

Наречия места «т ам » и «orada » одновременно служат

локализации в пространстве и референциальной соотнесенности
в рамках данных текстов. Этот пример также дает повод
рассуждениям о том, что дейксис более ориентирован на
пространство, а референция – на время.
Таким образом, связность (когерентность) текста – диск урса
формируется на базе модели, означающей антропоцентрический
характер языка в целом, т.е. на базе системы. «Я – здесь -
сейчас ». Эта базовая модель является как бы ключом к вопросу,
какие интонационные и линейно -синтаксические средства
формируют когерентность текста. Здесь видно, что элементы
отмеченной модели взаимообусловливают друг друга в
структ уре текста, связность которо й фактически начинается с
употреблением особых лексико -грамматических разрядов
местоимений и местоименных наречий, обслуживающих
(референциально) и субъекта речи (его я, его мы), и категорию
места, и категорию времени, локализ ующих смысл текста.
Тексты, связность которых оформлена на базе
местоименно -наречно-соотносительных элементов, следует
квалифицировать как местоименно -соотносительные структуры,
противопоставлен -ные текстам с «коммуникативным
дейксисом», т.е. текстам, связность которых обеспечивает ся
интонационными и модально -оценочными словами. Это
546
положение, как мы убедились, универсально как для русского,
так и для азербайджанского языков; универсальными для обоих
языков оказываются те две основные дейктические ф ункции
(ф ункция связывания структ уры текста с референциальной
сит уацией и ф ункция связывания элементов структ уры самого
цельного текста), которые были нами заявлены в начале данного
сообщения.

SUMMARY
One of the actual problems of text syntax – the role of deictic elements in the
text cohesion is investigated in the given article. The role of adverbs (time and
place) and other deictic pronouns in the deictic system is very important.
The above – mentioned elements not only connect sentence – sign with
extralinquistic environment, but also create and express connections of the
sentences in texts.
Such kind of conformity (polyfunctionality) has a universal character both in
Russian and Azerbaijani.

ЛИТЕРАТУРА
1. Бенвенист Э. Общая лингвистика. М., Прогресс, 1974
2. Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. ЫЫ издание.
М., Просвещение, 1975
3. Абд уллаев К.М. Проблемы синтаксиса простого
предложения в азербайджанском языке. Бак у, Маариф,
1983
4. Лайонз Дж. Введение в теоретическ ую лингвистик у. М.,
Прогресс, 1978
5. Виноградов В.В. Русский язык. Грамматическое учение о
слове. Изд. ЫЫ, М., Высшая школа, 1972
6. Сорокина Т.С. Функциональные основы теории
грамматической синонимии // Вопросы языкознания, 2003,
№3
7. Философский энциклопедический словарь. М., 1983

547
 Ġsmayilov Dilqəm Yunis oğlu
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

LĠBERALĠZM ĠDEOLOGĠYASININ KEÇDĠYĠ YOL VƏ

AZƏRBAYCANDA
BU ĠDEOLOGĠYANIN TƏTBĠQĠ

Liberalizm latınja «liberalis» sözündən olub, hərfi mənası «azad»

deməkdir. Yəni bu mövqe hər bir Ģəxsə özünün azad inkiĢafına uyğun jəmiyyəti
seçmək hüququnu verir. Liberalizm termini ilk dəfə XIX əsrin baĢlanğıjında siyasi
terminologiyaya daxil olmuĢdur [1]. Belə ki, bu zaman Ġngiltərədə kral
hakimiyyəti əleyhinə olanları viqilər və ya sadəjə müxalifət adlandırmıĢlar. Qeyd
etmək lazımdır ki, viqilər XVII əsrin 70-ji illərinin sonlarında meydana gəlmiĢ və
XVII-XIX əsrlərdə Ġngiltərədə siyasi partiya olmuĢdur. Kral mütləqiyyətinin
bərpasını istəməyən burcualaĢmıĢ zadəgan aristokratiyası, iri tijarət və maliyyə
burcuaziyasının mənafeyini müdafiə edirdi. Ġngiltərədə 1688-89-ju illərin dövlət
çevriliĢi zamanı viqilər parlamentin ali hakimiyyət orqanına çevrilməsi üçün bir
sıra tədbirlər görmüĢlər. Viqilər XIX əsrin ortalarında Liberallar partiyasına
çevrilmiĢdir. 1820-ji ildə isə Ġspaniya kortesində [ali qanunaeriji orqanda] təmsil
olunan orta sinfin nümayəndələrinə liberallar demiĢlər [2, j.26]. Eyni zamanda bu
gün Jon Lokkun, Adam Smitin, Tomas Jeffersonun və Jon Stüart Millin fəlsəfəsi
liberalizm adlanır.
Liberalizmin elementlərinə qədim Çin filosofu Lao-Szıda, habelə qədim
yunanların, israillilərin ali qanunlarının konsepsiyalarında rast gəlmək olur.
Ümumiyyətlə, liberalizmin [dövlət müdaxiləsindən qorunmuĢ insan haqlarının]
vətəni tam hüquqla orta əsr Ġngilltərəsi hesab olunur. Belə ki, burada 1215-ji ildə
qəbul edilmiĢ Ġngilis Azadlıqlarının Böyük Toplusu və ya Maqna Çarta [Böyük
Sənəd] [5, s. 21-24] insan haqları uğrunda hərəkatın ilk uğurlu addımları sayılır.
Maqna Çarta sənədinin mətni mühafizəkar olmasına baxmayaraq [yeni idarə
üsulunu bəyan etmədiyinə və yalnız movjud hüquqları təsdiqləyən sənəd
olduğuna görə], həmin sənədin liberalizmin inkiĢafında əhəmiyyəti çox böyükdür.
Maqna Çarta konstitusiya tipli hakimiyyətin əsasına çevrildi. Sonralar inadlı
mübarizə nətijəsində yalnız baronlara aid olan hüquqlar ölkənin bütün
vətəndaĢlarına aid edildi, sənədin bəzi müddəaları isə ölkənin hüquqi sisteminin
əsasına çevrildi. Ġlk Ġngiltərə parlamentinin [1265] üzvləri qərarların qəbulu
zamanı daim Maqna Çartaya mürajiət edirdilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, liberalizm nəzəriyyəsinin inkiĢafına monarxist
olmasına baxmayaraq, Tomas Hobbsun ijtimai müqavilə nəzəriyyəsi təkan
vermiĢdir. O özünün baĢlıja əsərlərində [«Fəlsəfənin əsasları» [1642], «Leviafan»
[1651], «Begemot» [1668] ] ijtimai müqavilənin yeni nəzəriyyəsini irəli
sürmüĢdür. Filosofun fikrinjə, insan anadan «təbii hüquqları» [ 1/ «dövlətə
548
qədərki vəziyyəti» ] - tələbatlarının ödənilməsi haqları ilə doğulur. Bu hüquqlara
yaĢamaq, baĢlıja həyat tələbatları, düĢmən təjavüzündən qorunmaq haqları
daxildir. Təbii haqlar vəhĢi, jəmiyyətəqədərki tarixi dövr insanlarını
səjiyyələndirir, burada hələ nə qanun, nə də mülkiyyət var. Ġnsan burada özü
özünə hakimlik edir və daha çox Ģey ələ keçirmək uğrunda hamının hamıya qarĢı
baĢlanan müharibəsinin qarĢısını almaq məqsədilə insanlar öz aralarında qeyri-
məhdud azadlıqlarını könüllü məhdudlaĢdırmaq haqqında razılığa gəlirlər. Və bu
zaman insanlar onları bir-birindən müdafiə etməli olan bir dövlət yaratmaq [2/
«dövlət və vətəndaĢ vəziyyəti»] haqqında ijtimai müqavilə bağlayırlar, yəni bütün
insanlar üçün təbii vəziyyəti vətəndaĢ və dövlət vəziyyəti ilə əvəz etmək zərurəti
meydana gəlir. Hobbs hər Ģeyə qadir olan dövləti Leviafanla – azman və hər Ģeyə
qadir olan Bibliya əcdahası ilə eyniləĢdirir. Sonra filosof qeyd edir ki, dövlət
vətəndaĢların təhlükəsizliyini təmin edə bilmirsə [yaxud özü tapdalayırsa], ijtimai
müqaviləni ləğv etmək olar və dövlət bu zaman hakimiyyətdən salına bilər [10,
s.126; 5, s.44-49].
Liberalizmin müasir forması XVII əsrdə Ġngiltərə inqilabı dövründə
levellerlərin və Jon Lokkun əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bu gün liberal
demokratiyasının atası J.Lokk hesab edilir. Hobbsdan fərqli olaraq, Lokk ijtimai
müqavilə nəzəriyyəsinin baĢqa bir istiqamətini yaratmıĢdır. O, bu nəzəriyyədən
jəmiyyət tərəfindən mütləqiyyətin məhdudlaĢdırılmasını əsaslandırmaq üçün
istifadə edib, liberal demokratiya və konstitusiyaçılığın ilkin nəzəri Ģərtlərini
yaradıb.
J.Lokk [1, s. 26-44] özünün baĢlıja əsəri olan «Ġdarəetmə haqqında iki
traktat»ında [1690] «təbii hüquq»un teoloci Ģərhinə qarĢı çıxır. Bu Ģərhə əsasən,
mütləqiyyətin sarsılmazlığı haqqında müddəa ortaya atılırdı. Ġnsanı eqoist varlıq
hesab edən Hobbsdan fərqli olaraq, Lokk inanırdı ki, insan xeyirin daha sərfəli
olduğunu dərk etməyə qadirdir. Onun fikrinjə, insanları dövlətdə qorxu deyil, ağıl
birləĢdirməyə məjbur edir. Ġnsanın «təbii vəziyyət»indən çıxaraq dövlətə verdiyi
yeganə «təbii hüquq»u ümumi razılıqla qəbul olunmuĢ qanunlar əsasında öz
vətəndaĢını mühakimə etmək və jəzalandırmaq haqqıdır. Filosofa görə, insanların
iradəsi jəmiyyətdə ümumi razılıqla qəbul olunmuĢ qanunlardan baĢqa heç nə ilə
məhdudlaĢmır. Dövlət insanların həyatı, azadlığı və mülkiyyətini qorumalı,
qanunlara əməl olunmasına nəzarət etməli və insanların mübahisələrinin həllində
yalnız arbitr kimi xidmət etməlidir. Lokk göstərirdi ki, xalqın özünün yaratdığı
dövlət hakimiyyəti də, Hobbsun iddia etdiyi kimi, mütləq deyil, o, insan haqları
ilə məhdudlaĢdırılmalıdır. Həm də insan dövlətin zorakılığına Ģərtsiz müqavimət
göstərmək haqqına malikdir. Lokkun klassik liberalizm prinsipləri tezliklə Qərbdə
Ģöhrət qazanmıĢ və yüz ildən sonra Amerika və Fransa inqilablarının əsas
sənədində öz əksini tapmıĢdır [5, s.51-56].
Liberalizmin sosial-siyasi əsası parlamentli dövlət modelinin yaradıjısı
olan J.Lokkun əsərləri ilə yanaĢı, jəmiyyətin inkiĢafını siniflər və sinfi

549
ziddiyyətlər prizmasından tədqiq edən Fransa Bərpa dövrünün tarixçilərinin –
Minye, Gizo və Tyerin əsərləri olmuĢdur.
BəĢəriyyətin tərəqqisi prosesində liberal dəyərlər özünəməxsus rol
oynamıĢdır. Liberalizm əsasən ABġ-da müstəmləkə zülmündən azad olmaq
uğrunda gedən burcua hərəkatı [1775-1783] zamanı bərqərar olmuĢdur. 1776-jı
ildə qəbul edilmiĢ ―Ġstiqlaliyyət Bəyannaməsi‖ adlı sənəddə bütün vətəndaĢların
azadlıq və bərabərlik hüquqları, yəni liberalizm dünyagörüĢünün əsasında duran,
sonralar bütün qabaqjıl ölkələrin konstitusiyalarında öz əksini tapmıĢ hüquqlar
irəli sürülürdü. Ġstiqlaliyyət müharibəsi dövründə ABġ-ın siyasi və hüquqi
ideologiyasının ən böyük nümayəndələri Tomas Peyn, Tomas Jefferson və
Aleksandr Hamilton olmuĢdur. T.Peyn və T.Jeffersonun ideyaları 1776-jı il
Bəyannaməsinin əsasını təĢkil edir. A.Hamiltonun görüĢləri 1787-ji il ABġ
konstitusiyasına həllediji təsir göstərmiĢdir.
T.Peyn istiqlaliyyət uğrunda müharibə dövründə demokratik siyasi və
hüquqi ideologiyanın daha radikal nümayəndəsi hesab olunur. T.Peynin siyasi
idealı burcua-demokratik respublikası, xalqın suverenliyi və ümumi seçki
hüququdur. Onun siyasi dünyagörüĢünün əsasını təbii hüquq nəzəriyyəsinin
demokratik Ģərhi təĢkil edir. T.Peyn bu ideyadan istismar olunanların üsyan etmək
hüququnu nəzəri jəhətdən əsaslandırmaq üçün istifadə etmiĢ, insanın təbii və
vətəndaĢ hüquqlarını fərqləndirmiĢdir. O, dövlətin yaranmasının yeganə mümkün
vasitəsini adamların ijtimai müqaviləsində görür və belə nətijəyə gəlir ki, bu
dövlətdə ali hakimiyyət xalqın özünə məxsus olmalıdır. T.Peyn göstərirdi ki, xalq
idarəetmənin hər jür formasını təsis etmək və ya aradan qaldırmaq hüququna –
üsyan və inqilab etmək hüququna malikdir.
ABġ-ın «Ġstiqlal Bəyannaməsi»nin müəllifi, liberalizmin parlaq
nümayəndələrindən biri olan T.Jeffersonun siyasi ideologiyasının əsasını isə təbii
hüquq nəzəriyyəsinin mütərəqqi Ģərhi təĢkil edir. O, ijtimai müqavilə nəzəriyyəsi
mövqeyindən və insanın təbii hüququ baxımından monarxiya dövlət formasını
pisləyir və xalqın suverenliyi ideyasını müdafiə edirdi. Bu siyasi xadim qətiyyətlə
iddia edirdi ki, heç kim dövlət hakimiyyətinin təĢkili və onun üzərində nəzarət
etmək hüququndan məhrum oluna bilməz. Əgər hakimiyyət xalqın hüququnu
pozursa, belə halda xalq mövjud hakimiyyəti nəinki dəyiĢdirməyə səy göstərmək,
hətta öz mənafeyinə uyğun olan yeni hökumətlə əvəz etmək hüququna malikdir.
Jeffersonun siyasi-hüquqi görüĢlərində Ģəxsiyyətin hüququ və demokratik dövlət
hakimiyyətinin yaradılması məsələsi də xüsusi yer tutur. O, belə qənaətə gəlir ki,
insanın təbii hüquqlarının qorunmasını məhz dövlət təmin etməlidir. Bu siyasi
mütəfəkkir dövlətin Ģəxsiyyətə qarĢı hər jür yolverilməz hərəkətlərinin,
özbaĢınalığının məhdudlaĢdırılmasını məsləhət bilirdi [4, s.230-235].
ABġ-ın müstəqilliyi Bəyannaməsinin mühüm əhəmiyyəti həmçinin
bundan ibarətdir ki, o, tarixdə xalq suverenliyi ideyasını dövlət həyatının əsası
elan edən ilk sənəddir. Xalqın üsyan etmək hüququ, onun üçün münasib siyasi
formanın təĢkil edilməsi məhz xalq suverenliyindən irəli gəlir. Buna görə
550
adamları istibdad üsul-idarəsinə tabe etmək məqsədilə dövlət sui-qəsdə və
zorakılığa əl atdıqda onu devirmək nəinki xalqın hüququdur, eləjə də təbii
vəzifəsidir.
Siyasi liberalizm XVIII əsrin sonundakı Böyük Fransa inqilabı zamanı
[1789-1794] daha bariz surətdə təzahür etmiĢdir. Bu zaman mütərəqqi burcua
sinfi liberal görüĢlərin bütöv sisteminə arxalanaraq vaxtı çatmıĢ zəruri
dəyiĢiklikləri bütün xalqla birlikdə həyata keçirdi. Liberalizmin ümumbəĢəri və
humanist xarakteri də məhz bunda özünü göstərdi. Siyasi hakimiyyət uğrunda
hərəkata qoĢulan Avropa və amerikan burcuaziyası bu hərəkatın nəzəri ifadəsini
XVIII əsrin maarifçiliyində tapmıĢdır. ġ.Monteskyenin, F.Volterin, C.C.
Russonun və b. fransız maarifçilərinin əsərləri klassik liberalizmin formalaĢması
üçün mənbə rolunu oynamıĢdır [10, s.132-134; 4, s.194, 224; 5, s.66-70, 72-77].
ġ.L.Monteskye maarifçilik ideologiyasına dair ilk geniĢ siyasi doktrinanı
iĢləyib hazırlamıĢdır. O, «Ġngiltərədə dövlət quruluĢu haqqında» [1748] əsərinin
VI fəslində [«Qanunların təbiəti haqqında»] qanunları insanın təbii mahiyyətindən
doğan təbii və qanunverijilər tərəfindən qurulan pozitiv qanunlar kimi iki qrupa
bölürdü. Monteskyenin fikrinjə, ijtimai harmoniya [ahəngdarlıq] və ağıllı qayda o
zaman yaranır ki, dövlət tərəfindən formalaĢdırılan qanunlar xalqın ruhu, davranıĢ
qaydaları və adətləri ilə uzlaĢır. O, yazırdı: «Qanunverijilər xalqın ruhu ilə
uyğunlaĢmalıdır, çünki bu ruh idarəçilik prinsiplərinə zidd deyil. Belə ki, biz azad
və özümüzün təbii zəkamıza uyğun gələn iĢləri daha yaxĢı həyata keçiririk» [6,
j.412]. Monteskyenin bütün siyasi-hüquqi nəzəriyyəsinin baĢ mövzusu və burada
əsaslandırılan baĢlıja dəyər azadlıqdır. Ədalətli qanunlar və dövlətçiliyin düzgün
təĢkil edilməsi bu azadlığı təmin edən ilkin Ģərtlərdəndir. Monteskye söz, mətbuat
və vijdan azadlığını müdafiə edir və göstərirdi ki, azadlıq qanunun ijazə verdiyi
dairədə hərəkət etmək hüququdur. O, qanunveriji, ijraediji və məhkəmə
hakimiyyətinin bölünməsi nəzəriyyəsini əsaslandıraraq idarəçiliyin əsasının qanun
olması fikrini söyləyirdi.
Digər fransız maarifçisi Volter [Fransua Arue] özünün fəlsəfi əsərlərində
insanların bərabərliyi fikrini irəli sürürdü. Lakin o, bərabərlik dedikdə iqtisadi
bərabərlik deyil, siyasi bərabərlik, qanun və hüquq qarĢısında bərabərlik baĢa
düĢürdü. Volterin fikrinjə, sosial və əmlak bərabərsizliyi ijtimai tarazlıq və
jəmiyyətin normal inkiĢafı üçün əsas Ģərtdir. Onun yaradıjılığında insanın siyasi
azadlığı, iradə azadlığı, jəmiyyətin sosial-siyasi jəhətdən təĢkili və s. məsələlər
əsas yer tuturdu. Filosofun «Fəlsəfi məktublar» əsəri mahiyyət etibarilə fransız
maarifçiliyinin ilk proqram layihəsi sayılır.
Ġjtimai fikrin yeni istiqamətinin – siyasi radikalizmin əsasını isə Can Cak
Russonun sosial-siyasi görüĢləri qoymuĢdur. Russoya görə jəmiyyətin təbii
vəziyyəti [o, adamların təbii vəziyyətdə olduğu Ģəraiti «qızıl əsr» adlandırırdı] o
deməkdir ki, insan həm istehsalçı, həm də istehlakçı kimi baĢqalarından asılı
olmur. O, bu jür jəmiyyəti ideal jəmiyyət hesab edirdi. Russo yazırdı: «Jəmiyyətin
əsasını tədqiq edən filosofların hamısı təbii vəziyyətə yüksəlmək zərurətini hiss
551
edirdilər; lakin onların heç biri buna nail ola bilmədilər» [9, s.71]. Ona görə ki,
insan Russoya görə, təbii vəziyyətdə hələ insan deyil, onun insanlığı və
rasionallığı uzun proses gediĢində əldə edilib, onlar təbiət tərəfindən deyil, tarixi
proses ilə Ģərtlənir. Russonun fikrinjə, «ijtimai müqavilə» əsasında meydana gələn
jəmiyyətin yeganə idarə edəni «birləĢmiĢ xalq» olmalıdır və bu jür xalqın ali
hakimiyyətinin heç bir təminata ehtiyajı yoxdur. Çünki xalqın yüksək iradəsi heç
vaxt yanılmır, hər zaman doğru yoldadır. Elə buna görə də qanun çoxluğun səsi
ilə qəbul edilir.
Böyük Fransa inqilabı Fransada və bir sıra digər Avropa ölkələrində
kapitalizmin inkiĢafına yol açdı. VətəndaĢ jəmiyyətinin baĢlanğıj dövrü
kapitalizmin ilk ibtidai forması oldu. Burcua siyasi ideologiyasına aid olan
konsepsiyalar kapitalizmin ilk ibtidai dövrü üçün səjiyyəvi sayılan vətəndaĢ
jəmiyyətini zəruri hadisə kimi qiymətləndirərək, həmin jəmiyyətə ideoloci
jəhətdən haqq qazandıran nəzəriyyəyə ehtiyaj duyulduğunu qeyd etdilər. XIX
əsrin birinji yarısına xas olan spesifik Ģəraitdə burcua siyasi fikrinin baĢlıja
istiqaməti liberalizmdən ibarət oldu. Liberalizm «vətəndaĢ azadlığı»nı müdafiə
etməyə və əsaslandırmağa baĢlıja diqqət yetirdi. O, «vətəndaĢ azadlığı»nı xüsusi
təĢəbbüskarlıq azadlığı, sahibkarlıq, müqavilə, eləjə də söz, vijdan, rəy və mətbuat
azadlığı kimi baĢa düĢürdü. Liberalizm konsepsiyasına görə dövlət Ģəxsiyyətin
«vətəndaĢ azadlığı»na əsaslanan təhlükəsizliyini, xüsusi mülkiyyəti təmin etməli
və jəmiyyətin müdafiəsinə diqqət yetirməlidir. Bu fikir həmin dövrün siyasi
iqtisadında məĢhur «azad tijarət» formulu kimi ifadə olunmuĢdu.
Beləliklə, insan hüquqları ideyasının inkiĢafında sənaye inqilabının,
böyük elmi kəĢflərin vüsət alması və dinin nüfuz dairəsinin azalması ilə
səjiyyələnən XIX əsr xüsusi yer tutur. Liberalizmin atası sayılan J.Lokkun
«Ġjtimai müqavilə»sində meydana çıxan «insanın təbii hüquqları»na XIX əsr
mənəvi və iqtisadi aspekti əlavə etdi: yaxĢı yaĢayıĢa nail olmaq [indi bunu
liberallar bəyan edirdilər] və normal jəmiyyət qurmaq üçün hüquq və azadlıqlar
labüddür. Amma, hər halda, bəzi müəlliflərin fikrinjə, liberalizmin əsl atası
J.Bentam sayılmalıdır [5, s.428]. Onun J.S.Mill tərəfindən inkiĢaf etdirilən
ideyaları insan hüquqlarının labüdlüyünün fundamental əsaslarına çevrildi.
Klassik liberalizmin formalaĢması fransız siyasi xadimi B.Konstanın və
ingilis filosofları J.Bentam və J.S.Millin konsepsiyalarında baĢa çatmıĢdır. Bu
konsepsiyalarda Ģəxsiyyətin ijtimai həyatın bütün sferalarında reallaĢmasının əsası
olan xüsusi mülkiyyət prinsipinin etik əsasları verilmiĢdir [4, s.278-292; 5,
s.107-112].
Fransada liberalizmin ən böyük nümayəndəsi olan Benjamen Konstan öz
əsərlərində baĢlıja diqqəti Ģəxsi azadlığın əsaslandırılmasına yetirir və bu azadlığı
vijdan, söz azadlığı və sahibkarlıq, xüsusi təĢəbbüskarlıq mənasında baĢa düĢür.
Konstan azadlığın iki növünü, yəni siyasi azadlığı və Ģəxsi azadlığı fərqləndirir.
Onun fikrinjə, qədim xalqlar yalnız siyasi hakimiyyətin həyata keçirilməsində
iĢtirak etmək hüququna aid olan siyasi azadlıq haqqında təsəvvürlərə malik
552
olmuĢlar [qanunların qəbul olunması, ədalət mühakiməsində iĢtirak etmək,
vəzifəli Ģəxslərin seçilməsi, müharibə və sülh məsələlərinin həlli]. Lakin müasir
xalqlar azadlığı baĢqa jür baĢa düĢür, siyasi hakimiyyətdə iĢtirak hüququnu az
qiymətləndirirlər. Konstana görə, bu ondan irəli gəlir ki, indi artıq böyük dövlətlər
mövjuddur və bir nəfər vətəndaĢın səsi həllediji əhəmiyyət daĢımır. Digər
tərəfdən, qədim dövrlə müqayisədə adamların siyasi iĢlərlə məĢğul olması üçün
vaxt imkanı məhduddur. Eyni zamanda, qədim xalqların mübariz ruhu tijarət ruhu
ilə əvəz olunmuĢdur və müasir xalqlar sənaye və tijarətlə məĢğul olduğundan
idarəetmə məsələləri ilə maraqlanmağa, dövlətin iĢinə qarıĢmağa vaxt tapa
bilmirlər. Nəhayət, Konstan belə nətijəyə gəlir ki, yeni xalqların azadlığı fərdlərin
dövlət hakimiyyətindən asılı olmaması ilə səjiyyələnən Ģəxsi, vətəndaĢ azadlığıdır.
Konstan azadlıqla hakimiyyəti eyniləĢdirən Russonun nəzəriyyəsini və
xalq suverenliyinin digər tərəfdarlarını tənqid edərək bildirirdi ki, xalqın
məhdudlaĢdırılmayan hakimiyyəti fərdi azadlıq üçün təhlükə törədir. Filosofun
fikrinjə, yakobinlər diktaturası və terrorçular dövründə aydın oldu ki,
məhdudlaĢdırılmayan xalq suverenliyi mütləq monarxiya suverenliyindən az
təhlükəli deyil. Ona görə də xalqın suverenliyi məhdudlaĢdırılmasa fərdin
təhlükəsizliyini təmin etmək olmaz və suverenliyin hüdudu ədalət və insan
hüququ ilə məhdudlaĢdırılmalıdır.
Ġngilis liberalizminin nümayəndəsi Jeremi Bentam isə ilk əsərlərində
təbii hüquq nəzəriyyəsini rədd edirdi. O, həyata keçirilməsini qeyri-mümkün
hesab etdiyinə görə «ijtimai müqavilə» anlayıĢını da mənasız sayırdı. J.Bentam
insan və vətəndaĢ hüquq-larına dair fransız bəyannaməsini [1789] hərtərəfli tənqid
edir və qəti Ģəkildə bildirirdi ki, Ģəxsiyyətin hüququ ideyası anarxiyanın
əsaslandırılmasına, dövlət hakimiyyətinə müqavimət göstərilməsinə gətirib
çıxarır. Filosof yalnız dövlət tərəfindən yaradılan hüququ real hüquq kimi qəbul
edir. Lakin o, bildirir ki, mövjud qanunlar köhnə və qeyri-mükəmməldir. O,
qanunverijiliyin təkmilləĢdirilməsi meyarını bunda görür ki, qanunverijilik son
nətijədə hisslərdə və təjrübədə sarsılmaz əsas əldə etməlidir. Bu jür əsas
axtarıĢlarını J.Bentam utilitraizm [utilitarizm – fayda, mənfəət deməkdir]
nəzəriyyəsində iĢləyib baĢa çatdırır. Filosofun fikrinjə, faydalanmaq prinsipi
insanları həyatdan zövq almağa və jəza orqanı olan hakimiyyətə tabe edir. Qanun
nə qədər ki, jəzalandırma ilə bağlıdırsa o öz-özlyündə Ģərdir və hər bir qanun
azadlığın pozulmasıdır. Lakin qanun zərurətdir, çünki onsuz təhlükəsizliyi təmin
etmək qeyri-mümkündür. Utilitraizm nəzəriyyəsinə görə, tərəflər xüsusi
mənafelərindən çıxıĢ edərək müqavilənin Ģərtlərini özləri müəyyənləĢdirməlidir.
Ġngilis nəzəriyyəçisi J.S. Mill [1, s.74-86] müasir liberal nəzəriyyəni
inkiĢaf etdirən və onu ijtimai həyatın müxtəlif sahələrinə tətbiq edən külli miqarda
fəlsəfi əsər çap etdirmiĢdir. Mill belə hesab edirdi ki, insan hüquqları hər jür
hörmətə layiqdir, çünki bu hüquqlar jəmiyyətin sabit inkiĢafı və ümumi
xoĢbəxtliyin əldə edilmsi üçün zəruridir. J. Millin «Azadlıq haqqında» və b.
553
əsərləri liberal proqramın nümunəsidir. O, dövlət və jəmiyyətin fərdlə
münasibətlərini müəyyən edən adi prinsipi göstərmiĢ və qeyd etmiĢdir ki, insan
tərəqqi edən varlıqdır. Bu prinsipin istənilən Ģəraitdə tətbiqi insanı istənilən
vəhĢilikdən xilas edir [3, j.256].
J.S.Millin utilitarizm fəlsəfəsinə görə, hər bir insanın öz mənafeyi var və
o öz mənafeyini baĢa düĢməyə qadirdir, onu həyata keçirməyə jan atır; sərfəlilik
subyektiv anlayıĢ olduğuna görə hər kəs onu öz bildiyi kimi dərk edir; nəyin
həqiqətən sərfəli olduğunu anjaq bazar müəyyən edə bilər; insana yaĢamaq,
iĢləmək və bazarda sərbəst Ģəkildə hərəkət etmək imkanı verilməlidir və bu, son
nətijədə jəmiyyətə insanın lider, iqtisadiyyatın isə dövlət tərəfindən idarə
olunması üsulundan daha böyük fayda verəjək. ġəxsi maraq və sərfəlilik
konsepsiyası Böyük Britaniya və ABġ-da təkjə fəlsəfi fikrə yox, eləjə də
mədəniyyət, təhsil, idarəçilik, jinayət hüququ və iqtisadi islahatlara çox böyük
təsir göstərdi. Ġjtimai həyatın müvəffəqiyyətlilik meyarı kimi, sərfəlilik «təbii
hüquqlar»ı əvəz etdi: insan hüquq və azadlıqları ümumi rifah halının yaxĢılaĢması
üçün labüddür; baĢqa sözlə, insan hüquqları olmadan uğurlu və ədalətli dövlət
qurmaq mümkün deyil. XIX əsrdə insan hüquqları ideyasının mənəvi-əxlaqi
jəhəti Qərbdə o qədər dərin iz buraxdı ki, böyük gəlir gətirən qul alverinin
Avropada və ABġ-da qadağan edilməsinə səbəb oldu.
Liberalizmin iqtisadi sahədə nəzəri mənbələrindən biri fiziokratların
[fiziokrat – XVIII əsrin ikinji yarısında Fransada torpağı və əkinçiliyi yeganə
sərvət mənbəyi hesab edən siyasi-iqtisadi jərəyan tərəfdarı] görüĢləri olmuĢdur.
Fiziokratlar azad rəqabət və dövlətdən asılı olmayan iqtisadi fəaliyyət tərəfdarı
kimi çıxıĢ edirdilər. Digər nəzəri mənbə ingilis klassik siyasi iqtisadçılarının
[A.Smit və D.Rikardo] əsərləri olmuĢdur. Onlar da azad bazar münasibətlərinin
tərəfdarları olmuĢlar. A.Smit liberalizmi özünütənzimləyən tarazlaĢdırılmıĢ bazar
nəzəriyyəsi kimi əsaslandırmıĢdır [1, s.60-74; 7, j.55]. A.Smitin və H.Spenserin
ideyalarının təsiri ilə ABġ və Böyük Britaniyada yeni bir ideya – iqtisadi azadlıq
ideyası, xüsusi biznes iĢinin dövlət müdaxiləsindən azad olmaq tələbatı ilə
əsaslandırıldı.
Azərbayjanda isə liberal ənənələrin, modernizmin yaradıjısı görkəmli
filosof, maarifçi və dramaturq Mirzə Fətəli Axundov sayılır. Onun yeniləĢmə,
insan haqları, qadınların hüquq bərabərliyi, konstitusiya islahatları, dini
praktikanın islahatı, əlifba islahatı haqqındakı ideyaları bu gün də öz
əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Eyni zamanda M.F.Axundovun rasionalizmi və
liberalizmi «öz xüsusi inkiĢaf yolu»nu üstün tutanların tənqid hədəfinə
çevrilmiĢdir.
Beləliklə, liberalizm jərəyanı fransız maarifçiləri və filosofları, ingilis
filosofları və utopik sosialistlərin yaradıjılığında yer almıĢ «təbii hüquq»
nəzəriyyəsinə və dövlətin yaradılması haqqındakı «ijtimai müqavilə» təliminə
əsaslanır.
554
 SUMMARY
In this article is revealed the essence of libealism, also spoken about
entering this term into political terminology in XIX century. Here is noted that in
formulation of liberalism especially part takes philosophy of J.Lock, A.Smit,
T.Jefferson and J.S.Mill. At the same time is spoken that works of such French
thinkers as Sh.Monteskue, F.Volter, J.J.Russo and others have been major figures
for formulation of classic liberalism. In the article is mentioned theoretical sources
of liberalism in the sphera of economy and researched the parts of English
poleconomists. Here is also shown that liberalism is based on theory of ―natural
right‖ and tuition of ―social treaty‖ which talks about creation of government,
finding place for itself in creative works of French enlighteners and philosophers,
English philosophers and utopian socialists.

ƏDƏBĠYYAT
1. Atilla Yayla. Liberalizm. Ankara, 2000.
2. Девид Боуз. Либертарианство: История, принципы, политика / Пер. с
англ. Челябинск, 2004.
3. Джон Грей. Поминки по просвещению: Политика и культура на закате
современности / Пер. с англ. М., 2003.
4. Əfəndiyev M.. Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi. B., 2002.
5. Demokratiya.: Gediləsi uzun bir yol. Demokratiya və antidemokratiya
antologiyası. B., 2001.
6. Монтесье Ш. Избранные произведения. М., 1955.
7. Муслим-заде Д. Либеральная парадигма А.Смита // Теория граъданского
общества: из истории этических учений. Б., 2000.
8. О свободе. Антология мировой либеральной мысли [Ы полови-на ХХ
века]. М., 2000.
9. Руссо Ж.-Ж. Об общественном договоре, или принципе полити-ческого
права. Трактаты. М., 1999.
10. Рцстямов Й. Фялсяфянин ясаслары. Б., 2004.

Ġsmayılov Ġsmayıl Akif oğlu

Gəncə Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCAN RƏSSAM, MEMAR VƏ HEYKƏLTARAġI

BEYNƏLXALQ MEREDĠANLARDA
(XX ƏSRIN 80-CĠ ĠLLƏRĠ)

XX əsrin 80-ci illərində Azərbaycanın dünya ictimai-siyasi proseslərində

iĢtirakı və onun geniĢlənib inkiĢaf etməsi üçün göstərdiyi beynəlxalq fəaliyyətinin
əsas yönlərini araĢdırarkən məlum olur ki, Azərbaycan Respublikasının
555
beynəlxalq aləmdəki fəaliyyəti humantar sahənin bütünistiqamətlərini əhatə etmir.
Azərbaycan, eyni zamanda dünya sistemində sülhün, əməkdaĢlığın, həmrəylik
ideyalarının həyata tətbiq olunması uğrunda apardığı mübarizədə də, humanitar
əlaqələrin bütün istiqamətlərindən və o sahədə cəmlənmiĢ potensialın hər cür
formasından da çox geniĢ surətdə etmiĢdir. Həmin istiqamətdə əldə edilən təcrübə
tarix və elmi cəhətdən çox maraqlı və əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq humanitar proseslərin möhkəmlənib
inkiĢaf etməsi iĢinə xidmətin bu istiqamətin də bu zaman əsas o qeyd edilməlidir
ki, məhs XXəsrin 80-ci llərində bu əlaqələrin yaradılmasında Heydər Əliyev
cənablarının fəaliiyəti xüsusi olmuĢdur. Heydər Əliyev cənabları istər
Azərbaycan SSR dövründə, istərsədə SSRĠ Nazirlər Sovetində iĢlədiyi dövürdə
respublikamızın beynəlxalq aləmdə tanınmasına çalıĢaraq, bu sahədə əlindən
gələni əsirgəməmiĢdir. O nümayəndə heyətinin baĢçısı kimi, istərsədə iki tərəfli
görüĢlərdə iĢtirak edərək Azərbaycanın tanınmasına və milli potensialımızın
iĢtirakı ilə əalqələrin qurulmasının təminatçısı və təĢkilatçısı olmuĢdur.
Tədqiqat dövründə Azərbaycan Respublikası öz mədəniyyətinin müxtəlif
istiqamətlərini bu vacib məqsədə, beynəlxalq əlaqələrə cəlb etməklə böyük və
məqsədəuyğun iĢ aparmıĢdır. Belə ki, həmin dövrdə respublikamız dünyanın 120
ölkəsi ilə mədəni əlaqə saxlamıĢ, Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətini dünya
orbitində çox geniĢ təbliğ etmiĢdir. 80-cı illərdə Azərbaycan mədəniyyətinin
planetimizdə fəaliyyət göstərən 750-860 mədəni təĢkilatla əlaqəsi olmuĢdur.
Bununda bariz numunəsini 80-ci illərdə Azərbaycanın rəssam, memar və
heykəltaraĢlarının beynəlxalq mədəni əlaqələrdə fəal iĢtirakında göstərmək olar.
Belə ki, bu əlaqələrdən danıĢarkən Azəbaycanla YUNESKO arasında
görülən iĢləri qeyd etmək olar. 1981-ci ildə Parisdə YUNESKO-nun
iqamətgahında 20-dən çox Azərbaycan əl xalçası [1, Məlumat-hesabat, Bakı,
1985, s.45]. 1981-ci ildə Azərbaycan xalçaları YUNESKO-nun Fransadakı
qərargahında nümayiĢ etdirilmiĢdir. 1982-ci ildə isə VarĢavada (PolĢa)
Azərbaycan dekorativ tətbiqi sənət sərgisi keçirilmiĢdir [2, 2 dekabr, 1982].
1984-cü ildə Bakı Ģəhəri 134 saylı məktəbin Ģagirdi 8 yaĢlı Gülya Xalıqovanın, 8
yaĢlı S.Nəbibəyovanın, 10 yaĢlı C.Zeynalovanın, 12 yaĢlı ġ.Hüseynovanın əsərləri
(100 Ģəkil) Yaponiyada, ABġ-da, AFR-də, Fransada, Norvecdə və Ġslandiyada
keçirilmiĢ sərgidə nümayiĢ etdirilmiĢdir. 1982-ci ildə Toğrul Nərimanbəyovun
əsərləri AFR-də onun xüsusi sərgisində nümayiĢ etdirilmiĢdir. 1985-ci ildə
Parisdə YUNESKO-nun qərargahında Azərbaycan Əlyazmalar Fondunun inciləri
sərgisi keçirilmiĢdir [3, №3, 1982, s. 20; 6, 13 yanvar, 29 mart 1983; 4, 17 fevral,
13 oktyabr, 11 noyabr 1985; 3, 23 mart 1985; 24 noyabr 1987; 5, 25 fevral 1985;
7, s.163, 164]. Azərbaycanın xalq rəssamı L.Kərimovun xalça sərgisi YUNESKO
iĢləri üzrə SSRĠ komissiyası tərəfindən Londonda açılmıĢdır [6. 7 avqust 1986].
1983-cü ildə SSRĠ xalq rəssamı Tahir Salahov Avstriya Rəssamlar Ġttifaqının
müxbir üzvü seçilmiĢdir. Həmin il Bakıda PolĢanın 42 rəssamının [4, 5 mart, 16
aprel, 1 may 1983] və Dakar (Seneqal) rəssamlarının əsərlərinin sərgisi təĢkil
556
edilmiĢ, ġri-lanka Memarlıq Ġnstitutunun üzvü, akademiyanın vitse-prezidenti
Yustian Samarasekeyra baĢda olmaqla nümayəndə heyəti Bakıda olmuĢ və
yaradıcılıq əlaqələri sahəsində mühüm iĢlər görmüĢdür [5, ĠĢ №1, s.2; 99, 16
sentyabr 1983]. 1984-cü ildə Azərbaycan rəssamlarının əsərləri sərgisi
HəbəĢistan, Danimarka, Belçika, Lüksemburq, Fransa, Norveç və Konqoda
açılmıĢdır [8, f.13, qeyd 1, saxlama vah. 389, qovluq 44, s.1; 4, 3 fevral, 10
avqust, 29 sentyabr, 4, 30 noyabr 1984]. 1985-ci ildə Londonda «Bakının
arxitekturası» adlı sərgi və həmin ildə Azərbaycan tarixi muzeyinin sərgisi
Fransanın Bordo Ģəhərində nümayiĢ etdirilmiĢdir. Sərgidə 272 unikal ekspozisiya
göstərilmiĢdir.
1985-ci ildə Fuad Əbdürrəhmanovun hazırladığı Nizami büstü
Lüksemburqda qoyulmıĢdur. 1986-cı ildə Londonda məĢhur rəssam Lətif
Kərimovun 40-a yaxın xalçasının sərgisi təĢkil edilmiĢdir. Bundan baĢqa,
respublika rəssamlarının əsərləri Əfqanıstan, Tunis, Finlandiya, Əlcəzair və
Çexoslovakiyada [2, 25 may 1985; 11 may, 30 avqust, 3, 5, 14 noyabr, 12 noyabr
1986] nümayiĢ etdirilmiĢdir. 1987-ci ildə Əfqənıstan, Hollandiya, Zimbabve və
Zambiyada Azərbaycan günlərinin keçirildiyi vaxtlarda bu ölkələrdə
rəssamlarımızın əsərləri sərgisi açılmiĢdir. Belə sərgilər Laos, ġri-Lanka, ADR və
Türkiyədə də təĢkil olunmıĢdur [8, iĢ №1, s.2].
Hindistanda SSRĠ festivalının keçirildiyi dövrdə respublikanın xalq rəssamı
K.Əliyevin xalçaları nümayiĢ etdirilmiĢdir. Həmin il, həmçinin, Qdanskda
(PolĢa), Maltada, Hayfonda (Vyetnam), Napolda (Seneqal) [2, 7 yanvar, 11 fevral,
7 iyun, 20 avqust] rəssamlardan E.Abbaslı, K.Nəcəfzadə və E.Rzaquliyevin 50-yə
yaxın əsəri göstərilmiĢdir. Rəssam Vaqif Axundovun iĢləri Vyetnam, Bolqarıstan,
ADR, Belçika və Qərbi Berlində, Yusif Fəlizadənin əsərləri isə Çexoslovakiya,
ADR, PolĢa, Macarıstan və Bolqarıstanda nümayiĢ etdirilmiĢdir [2, 23 avqust
1987]. Azərbaycan Respublikasında Ġsveçrə, Əlgəzair, Tunis günlərinin
keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq bu ölkə rəssamlarının əsərləri sərgisi təĢkil
olunmuĢdur. Bundan baĢqa, Bakıda Çexoslovakiya, Monqolustan, Hindistan
rəssamlarının əsərləri sərgisi keçirilmiĢdir. 1988-ci ildə Yaponiya və
Macarıstanda Azərbaycan günləri keçirilmiĢ və həmçinin Bolqarıstanda, ADR-də,
HəbəĢistanda, Tunisdə, Finlandiyada T.Salahovun, M.Abdullayevin,
T.Nərimanbəyovun, F.Xəlilovun və digər istedadlı gənc rəssamların əsərlərinin
sərgisi təĢkil edilmiĢdir. A.Əzizovun əsərləri Dakarda (Seneqal) nümayiĢ
etdirilmiĢdir [8, iĢ №1, s.2; 9, 19 may 1988]. Ġ.Zeynalov «Fələstin ağrısı»
seriyasından olan əsərlərini Moskvada Fələstin Azadlıq TəĢkilatının daimi
nümayəndəliyinə bağıĢlanmıĢdır [10, 23 yanvar 1988]. Öz növbəsində Bakıda
Hindistan, Finlandiya, Dakar rəssamlarının əsərləri nümayiĢ etdirilmiĢdir. Bu ilin
ən mühüm hadisəsi heç Ģübhəsiz YUNESKO-nun iĢtirakı ilə Bakıda Ġkinci
Beynəlxalq ġərq xalçası sənətinə dair simpoziumun keçirilməsi olmuĢdur.
Simpoziumun iĢində dünyanın 18 ölkəsindən, o cümlədən ABġ, Çin, Ġngiltərə,

557
ADR, Yaponiya, Türkiyə və Ġtaliyadan 150-dən çox alim, rəssam və xalça
mütəxəssisi iĢtirak etmiĢdir [8, iĢ №1, s.3].
Azərbaycan ressamlarının əsərlərinin sərgilərdə nümayiĢ etdirilməsi prosei
ilk baxıĢda adi görünsüdə, lakin bu rəsimlərdəki cizgilər Azərbaycanımızı və milli
irsimizi təmsil edirdi. Bu vasitə ilə vətənimiz dünyada tanınaraq Azərbyacan
həqiqəti üzə çıxırdı.Məsələn 1989 cu ildə Krakovda (PolĢa) keçirilən VIII
Beynəlxalq festivalda gənc rəssam Elmira Abbaslı bürünc medala və təĢkilat
komitəsinin xüsusi mükafatına layiq görülmüĢdürki bu Azərbaycana verilən
qiymət idi. 1989-cu ildə Kampuçiya, Kuba və Danimarkada keçirilən Azərbaycan
mədəniyyəti günləri dövründə respublika fırça ustalarının əsərləri də
göstərilmiĢdir.
1989- cu ildə həmçinin digər Azərbaycan rəssamları Ġsmayıl Məmmədov,
Sara Manafova və Siruz Mirzəzadə öz əsərlərini PolĢanın Zelenaqura və baĢqa
Ģəhərlərində nümayiĢ etdirmiĢlər. Kəlküttədə (Hindistan) Ç.Fərzəliyevin
Hindistan seriyasından olan 20 əsəri göstərilmiĢdir [4, 17 fevral, 7 oktyabr 1989].
DəməĢqdə (Suriya) və Medeyada (Əlcəzair) Azərbaycan rəssamlarının əsərləri
sərgisi açılmıĢdır. Ġtaliyanın Varesa Ģəhərində keçirilən sərgidə Azərbaycan
rəssamları F.Xəlilov və K.Əhmədov da iĢtirak etmiĢlər. Cavab sərgisi payızda
Bakıda keçirilmiĢdir [8, ĠĢ №6, s.8; 4, 17 fevral, 18, 26 aprel, 20 iyul, 7 oktyabr, 4,
5, 7 noyabr; 10, 13 dekabr]. Yenə həmin ildə Bakıda Monqolustan, AFR,
Yaponiya, Macarıstan, ADR, Portuqaliya rəssamlarının əsərlərinin sərgisi
açılmıĢdır. Ġlin sərgiləri içərisində xaricdə yaĢayan Azərbaycanlı rəssamların
əsərlərinin Bakıda göstərilməsi xüsusilə diqqəti cəlb etmiĢdir. Sərgidə 60-dan çox
əsər nümayiĢ etdirilmiĢdir. Onların içərisində Əlibəy Hüseynzadə və onun oğlu
Məmmədsəlim Turan, Ġbrahim Səfi, Davud və Əyyub Ġmdadian qardaĢları, Əkbər
Behkalam, Ġbrahim Əhrari, Azad Mirhadi və Bəhram Əmioğlunun əsərləri xüsusi
yer tutmuĢdur. Bu əsərlər əsasən Azərbaycan təbiəti və tarixinə həsr olunmuĢdur.
Sərginin təĢkilinin böyük əhəmiyyəti var idi. Bu, əvvəla, xaricdə yaĢayan
Azərbaycanlılara və Azərbaycanlı sənətkarlara münasibətin yaxĢılığa doğru
dəyiĢməsini sübut etdirmiĢdi. Ġkincisi, bu sərgi respublika rəssamları ilə dünyanın
müxtəlif ölkələrinə səpələnmiĢ Azərbaycanlı rəssamlar arasında iĢgüzar əlaqələrin
qurulmasına və inkiĢafına təkan vermiĢdir. Bu, Azərbaycan rəssamlarının və
xalqımızın mədəniyyətinin dünyada təsdiqi demək idi [8, iĢ № 4, s.8].
Respublikanın sosialist ölkələri ilə humanitar əlaqələrinin intensivləĢməsində
Azərbaycanda keçirilən kino festivalların, kitab həftələrinin və sərgilərinin
əhəmiyyəti az olmamıĢdır. 1983-cü ildə respublikamızda PolĢa rəssamlarının,
1985-ci ildə Macarıstan kitab sərgisinin, 1981-ci ildə PolĢa və ADR-in kitab
həftələrinin, 1987-ci ildə Bolqarıstan kitab həftəsinin, 1982-ci ildə Azərbaycan
dekorativ incəsənətinin VarĢava sərgisinin və digər sərgilərin keçirilməsinin
əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz [4, 4 oktyabr 1981; 5 aprel 1985; 5 aprel, 12,
22 aprel 1983; 10, 28 avqust 1987; 11, iĢ №11, s.4; iĢ №5, s.2].

558
 Bakıda keçirilən daha bir sərgini qeyd etmək lazımdır. V.Səmədova adına
sərgi salonunda açılan «Azərbaycan rəssamlarının gözü ilə» sərgisində AFR və
ADR rəssamları, həmçinin Qərbi Almaniyada yaĢayan iki həmyerlimiz iĢtirak
etmiĢlər.
1990-cı ildə Türkiyədə Azərbaycan xalçası sərgisi keçirilmiĢdir. Sərgidə
Türkiyə Respublikasının Mədəniyyət və Turizm naziri Namik Kamal Zeybək
çıxıĢ etmiĢdir. Azərbaycanın xalq rəssamı Kamil Əliyevin fərdi xalça sərgisinin
açılıĢında isə Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu
xalqımız adından rəssamın toxuduğu, üstündə Kamal Atatürkün portreti olan
xalçanı Türkiyə tərəfinə hədiyyə etmiĢdir. Bu xalça Azərbaycanlı rəssamın böyük
türk xalqına məhəbbətinin ifadəsi demək idi. Həmin il həmçinin VarĢavada
Azərbaycan rəssamı Mənzər Ağayevanın əsərləri, ġri-Lankada keçirilən
Azərbaycan günləri dövründə isə respublikamızın digər rəssamlarının əsərləri
nümayiĢ etdirilmiĢdir. Öz növbəsində 1990-cı ilin oktyabrında Bakıda rəssamlıq
üzrə beynəlxalq simpozium keçirilmiĢdir. Onun iĢində ABġ, Almaniya və
Yuqoslaviyadan 13 fırça ustası iĢtirak etmiĢdir. Simpoziumda 50 əsər nümayiĢ
etdirilmiĢdir [4, 11 oktyabr, 25 aprel, 19 iyun, 17, 18 oktyabr 1989; 17 oktyabr
1990; 13, ĠĢ №3, s.11].
Ümumiyyətlə, 80-ci illərdə Azərbaycan rəssamları, heykəltaraĢları və
memarlarının beynəlxalq qarĢılıqlı əlaqələrinin təhlili göstərir ki, onlar həmin
dövrdə respublikanın beynəlxalq mədəni əlaqələrinin inkiĢafında fəal iĢtirak
edmiĢlər. Azərbaycan sənətkarları dünyanın bütün ölkələrində sülh, xalqlar
dostluğu, humanizm carçısı kimi çıxıĢ edib xalqımızın zəngin mənəviyyatını
mübariz Ģəkildə nümayiĢ etdirmiĢlər və dünya humanitar proseslərin inkiĢafına
təkan vermiĢlər. Onu da demək lazımdır ki, 80-ci illərdə Azərbaycan
mədəniyyətinin əlaqələri yuxarıda göstərdiyimiz forma və istiqamətlərlə
məhdudlaĢmamıĢdır. Eləcədə Heydər Əliyev siyasəti mütəqillik qazandıqdan
sonrada Azərbaycanı dünyada tanıtmağa kömək etmiĢ və bu gündə böyük tarixi
Ģəxsiyyətin siyasətindən beynəlxalq siyasi və humanitar əlaqələrimizdə
faydalanırıq.

SUMMARY

In the 80s of the XX century, the investigation on the Azerbaijanian artists‘

architects‘ and sculptors‘ international reciprocal links reveals that these same
people played an active role in the development of the international cultural
relations of the republic in those years. Azerbaijanian craftsmen have always
been champions of peace , friendship , humanism and presented the rich
morality of our nation in a bellicose manner and given incentive to the progress
of the world humanitarian process.

559
 ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan SSR-i Xarici ĠĢlər Nazirliyinin dövrü arxivi.
2. Газета «Баку».
3. Журнал «Азербайджан сегодня». 1980-1990 гг.
4. Газета «Бакинский рабочий».
5. Газета «Известия».
6.«Bakı» qəzeti.
7.Саядов С.А. По законам интернационализма (Марксистко-ленинская
политика интернационализма в деятельность КПСС на современном этапе
строительства коммунизма). М.: Мысль, 1983. -269 с.
8.Azərbaycan SSR-i Mədəniyyət Nazirliyinin dövrü arxivi.
9.V.Ġ.Lenin adına Sarayın dövrü arxivi.
10.«Kommunist» qəzeti.
11.Azərbaycan Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin
dövrü arxivi.
12. Газета «Правда».
13.Azərbaycan Rəssamlar Ġttifaqının dövrü arxivi.

Ġsmayılova Ləman AqĢin qızı

Bakı Slavyan Universiteti

BƏXTĠYAR VAHABZADƏNĠN YARADICILIĞINDA

DRAMATURGĠYANIN ROLU

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, xalq Ģairi

Bəxtiyar Vahabzadə görkəmli Ģair, dramaturq, ədəbiyyatĢünas alimdir. Bəxtiyar
Vahabzadə Azərbaycan Yazıçılar Ġttifaqının üzvü, Azərbaycanın xalq Ģairi,
Azərbaycanın Əməkdar Ġncəsənət xadimi, Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı,
«Türk dünyası ədəbiyyatına xidmət» mükafatına layiq görülmüĢdür. Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin deputatı, Millət vəkili olmuĢdur. Ġlk Ģeri «Ana və
Ģəkil» (1943), ilk kitabı «Mənim dostlarım»dır(1949). «Ġkinci səs»(1970),
«Vicdan», «YağıĢdan sonra» (1977), «Yollara iz düĢür»(1977), «Fəryad» (1984),
«Hara gedir bu dünya»(1990), «Özümüzü kəsən qılınc» (1997), «Cəzasız günah»
(2000), «Dar ağacı» (2000), «Rəqabət»(2003) pyesləri Azərbaycan Dövlət
Akademik Dram Teatrının səhnəsində tamaĢaya qoyulmuĢdur. O, 52 adda bədii
və elmi kitabların,100-lərlə məqalənin,20-dən artıq iri həcmli poemanın, 2
monoqrafiyanın müəllifi idi.
Məlumdur ki, uzun illər ədəbiyyatımızın əsl həqiqəti xalqdan
gizlədilmiĢdir.Sovet dövründə inqilabı tərənnüm edən, sırf sovet təbliğat maĢınına
xidmət edən əsərlər nəticəsində ədəbi ənənələrdən məhrum olmuĢ milli
560
dramaturgiyamızın passiv «ömür yolu» o dövrün reallığı və zamanın tələbi idi.
Milli-mənəvi dəyərlərimizin inkar olunması, bir çox əsərlərin nəĢrinə qadağa
qoyulması və onların «ədəbi səhnədən» silinməsi sovet ideologiyasının milli
ədəbiyyatımıza ən böyük zərbə mexanizmlərindən biri kimi qiymətləndirilir.
Xalq Ģairi Bəxtiyar Vahabzadə poeziyada kamillik zirvəsinə çatmıĢ bir
sənətkar olmaqla yanaĢı, dramaturgiyada da milli-mənəvi dəyərlərimizi
canlandırmağa çalıĢan, belə bir «çətin mərhələdə» maneələri dəf edib,onlara sinə
gələ bilən sənətkarlardan biri idi. Onun sovet dövründə bütün yaradıcılığı boyu
vətənin,millətin taleyi və onun problemləri məsələləri aktual mövzu olmuĢdur.
Bu ənənə onun müstəqillik qazandıqdan sonra yazdığı əsərlərdə, dramaturji
fəaliyyətində də açıq-aĢkar görünür.
Bəxtiyar Vahabzadənin lirik-psixoloji üslubda qələmə aldığı «Ġkinci səs»
pyesinin mövzusu gündəlik həyat tərzindən, məiĢət qayğılarından ibarətdir.
Sənətkar yüksək məharətlə qəhrəmanların mənəvi,daxili aləminə,onların duyğu və
düĢüncələrinin dərinliyinə baĢ vurur. Əsərin əsas məzmunu iki Ģəxsin-ReĢadla
Arzunun məhəbbəti üzərində qurulub. Borc-vicdan, ürək-məhəbbət təzadlı
qarĢıdurması pyesin əsas psixoloji konfliktini təĢkil edir. Pyes ReĢadın Ġradənin
qolundan tutub enməsi, növbəti səhnədə hər kəsin öz evində, öz iĢi ilə məĢğul
olması ilə baĢa çatır. Qəhrəmanların sonrakı taleyi naməlim qalır. Mövzunun
yeniliyi, mənəvi problemlərin aktuallığı, psixoloji konfliktin təzahürü əsərin əsas
amildir.
B.Vahabzadə göstərir ki, Ģəxsiyyət həyat yollarında büdrəyir, mənəvi
təlatümə, Ģəxsi, fərdi uğursuzluğa məruz qalır, hisslə ağlı, arzu ilə həyatı, xəyal ilə
gerçəyi vəhdətləndirə, əlaqələndirə bilmədiyinə görə taleyinin sükanı əlindən
çıxır, səadəti yüyənsiz at kimi hara gəldi baĢ alıb gedir. Belə bir vaxtda «ikinci
mən»in qüvvətli əlləri yalmanından tutub köhləni saxlayır, həyatı öz məhvərinə
qaytarır. B.Vahabzadə «bir»in «ikiləĢməsi» prosesini həyatın estetik qayəsinin
mühakimə prosesinin sınağından keçirtdikdən sonra bu fikrə gəlir ki, ikiləĢmə ilə
ikiüzlülüyü bir-birinə oxĢatmaq nadanlıq və ləyaqətsizlikdir. «ĠkiləĢmə» ilə
«ikiüzlülük» dialektik inkarla həqiqəti qəsdən təkzib etməyə çalıĢan cahilanə
inkar qədər bir-birinə əksdirlər. ReĢad məhz özünün, öz mənəvi varlığının
dialektik inkarı vaxtı «ikiləĢir» və bu ikiləĢmə onu mənəvi yüksəliĢin zirvələrinə
doğru çəkir. ĠkiləĢmə prosesində ReĢadın mənliyi iki «mən»in mübarizəsi
arasında özünə ön mövqe tutur və bu mübarizədə ikinci «mən»in haqlı olduğuna
inanır.[ 8,43]
ġair-dramaturqun «YağıĢdan sonra» pyesi də lirik-psixoloji çalarlarla
zəngindir. Ənənəvi əxlaqi kodeksə sadiq qalan müəllif burada da qəhrəmanların iç
dünyasına nüfuz edir, onların keçirdiyi əzab və sarsıntıları qəlbən duyur. Aslanın
simasında saxtakarlıq, ikiüzlülük, baĢqasının namusunu ləkələmək kimi mənəvi
keyfiyyətlər üzə çıxır. Lakin Cığatay, Reyhan, Rüstəm,Qədimbəy kimi obrazlar
təmiz hisslərin, gözəlliyin, əxlaqi keyfiyyətlərin təcəssümüdür. Nihal isə ailəli
olmasına baxmayaraq, Aslanı sevir və öz sevgisinə bəraət qazandırmağa çalıĢır.
561
Lakin onun haqq qazandırma istəyi özünü doğrultmur. Çünki o ailəsinə xəyanət
etmiĢ bir qadın olaraq, ailə və cəmiyyət qarĢısında öz borcunu unutmuĢ, günah
iĢlətmiĢdir. Ənənəvi əxlaqi problem burada da davam edir, Yenə də «qutu»da
zəlzələ baĢ verir və mənəvi aləmdə uçurum açılır. Lakin bu qutunun çeĢidi, burada
açılan uçurumun məzmunu və ölçüləri tamam baĢqa səciyyə daĢıyır. Əsas
dramatik qəhrəmanı-Nihalı müəllif yenə də ziyalı mühitindən seçir. O,-memardır.
Gələcək binaları əvvəlcə öz təsəvvüründə, kağız üzərində cızdığı layihələrdə
yaradır. Sözün hərfi mənasında «mənzil qutulara» ilk etirazını da o, fərdi-mənəvi
bütövlük, əxlaq, ailə, məhəbbət haqqında düĢünən «məiĢət filosofu» kimi yox,
məhz memar kimi bildirir: «Deyirsən, relyef olsun hamar güzgü kimi, Ģablon bir
bina tikək, hə?». Lakin Nihal nə öz sevgisində. nə də bu sevgiyə haqq
qazandırmaq üçün söylədiyi bəraətlərdə haqlı, uca və ülvi görünə bilmir.[7,5]
«Yollara iz düĢür» pyesi də lirik-psixoloji motivlərlə zəngindir. Bu pyesin
də əsasını qəhrəmanların mənəvi təĢəkkül problemləri təĢkil edir. Öz mənafeyini
güdən, ancaq vəzifəsini düĢünən Alxanın laqeydliyi onun iztirablarına səbəb olur.
Əsərdə usta Nicat yaxĢılıq,xeyirxahlıq timsalı kimi xatırlanır.
DaĢqın,Loğmanlı,Səlim,Aynur,Göyərçin kimi obrazların köməyilə xeyir-
Ģər,yaxĢı-pis kimi əməllərlə qəhrəmanların təsdiqi ifadə olunmuĢdur.
«Yollara iz düĢür» pyesinin əsas qəhrəmanlarının həyat tarixçəsini bu
cəhətdən səhifələdikcə onların hər birinin həyatda müəyyən iz qoyduğunun Ģahidi
oluruq və onların insani ləyaqətini bununla qiymətləndiririk. ġairin poetik
yaradıcılığında əsas xətlərdən olan bu ideyanı müəllif müxtəlif insan
xarakterlərində verməyə çalıĢmıĢdır. Bunu müəllif daha çox Loğmanlı, DaĢqın,
Alxan, Səlim, Aynur, Göyərçin obrazlarında göstərmək istəmiĢdir. Ġnsanın
həyatda öz əməlləri ilə iz qoyduğunu, onun yaxĢı və ya pis olduğunun bu
əməllərin yaxĢılığı və ya pisliyi ilə ölçüldüyünü dramaturq pyesin ayrı-ayrı
surətlərinin bir-birinə, öz vəzifəsinə, ümumi iĢə münasibətində necə vermiĢdir?
Ümumiyyətlə, insanın mənəvi-əxlaqi aləmi bu səpgidə öz əksini necə tapmıĢdır?
Həyatda yaxĢı iz qoymaq üçün insanlar, hər Ģeydən əvvəl, bir-biri uğrunda
mübarizə aparmalıdırlar; bu vaxt Ģəxsi mənafe ümumi iĢə tabe olur, tapĢırılan
vəzifə əxlaqi borcu yerinə yetirmək vasitəsinə çevrilir. Əsərdəki obrazların bədii
taleyi bu fikrin aydınlaĢdırılmasına xidmət edir. [12,276]
Həqiqətən həyatda insanlar özlərindən sonra pis ad qoyub getməmələri
üçün ən azı bu dünyada əməllərini süzgəcdən keçirməli,ağı-qaradan
seçməlidirlər.
Bəxtiyar Vahabzadənin tarixi mövzuda ilk ədəbi təcrübəsi «Dar ağacı»
pyesidir.
«Dar ağacı» pyesində konfliktin əsasında iki qardaĢ durur. «Dar ağacı»nda
müəllifin xalqın tarixində böyük rolu olan qəhrəmanların taleyinə biganə qala
bilməməsi, onun vətənə, torpağa bağlılığı, güclü vətənpərvərlik hisslərinə malik
olmasından xəbər verir. Əsərdə Babək azadlıq simvolunun daĢıyıcısıdır.O,
xalqını, millətini sevən el qəhrəmanıdır. Onun tam əksi olan islamın yaĢıl bayrağı
562
altında çıxıĢ edən qardaĢı AqĢin isə ərəb xilafətinin verdiyi göstəriĢ və əmrlərlə
oturub-durur, öz mənafeyini xalqının,torpağının taleyindən üstün tutaraq, doğma
yurduna yad qılıncı qaldırır. Azərbaycanı ərəblərə təmsil edən AqĢin bilmirdi ki,
hətta tapınan inancın, əqidənin deyil, xalqının üzərinə qaldırdığı qılıncıyla bir
ovuc ərəb qəsbkarlarının xidmətində durur. Və o vaxt ayılır ki, meydanın
ortasında tək-tənha qalır. Doğmalarına arxa çevirdiyindən onlar ondan əllərini
üzüb həmiĢəlik üz döndərmiĢdilər. Xidmətində duran yaltaqlar isə onu üstələmək
niyyətinə düĢmüĢdülər. AqĢinin məğlubiyyətinin səbəbi onda idi ki, xəlifənin
adamlarının dövlətə xəyanətinə göz yummuĢdu. Taxt-tacını aldatmaqla və satın
almaqla qorumaq istəmiĢdi. Yeni dinin əsiri olub millətinə qənim kəsilmiĢdi.
Əslində özünü sərkərdəlikdən vergi toplayan, soyğunçuya çevirmiĢdi. Hər Ģeyi
dərk edəndən sonra geriyə yol tapmadıqda onun yadların çaldığı havalara
oynamaqdan baĢqa əlacı qalmır. [10,279]
Əsərdə ən gözəl simalardan biri «Ana» obrazıdır. Ana hər zaman
övladların halına acıyır.O, bütün dərdlərini içində çəkir. Mətin Ana övladların bir-
birinə qənim kəsilməsilə barıĢa bilmir.

Dramaturqun «Fəryad» pyesinin qayəsini qəhrəmanlıq, mənəvi zənginlik

təĢkil edir. Əsərin mərkəzində böyük Azərbaycan Ģairi,ölməzlik, dəyanətlilik
timsalı Nəsimi durur. Lakin bu əsərdə müəllifin məqsədi konkret olaraq tarixi
Ģəxsiyyətin həyat fəaliyyətini dəqiqliklə verməkdən ibarət olmayıb. Bəxtiyar
Vahabzadə bu pyesində də bütün xeyirxahlığı, yaramazlığı insanın daxilində,onun
mənəviyyatında axtarır. Fəlsəfi aspektdə ərsəyə gəlmiĢ «Fəryad»da insana ən ali
qüvvə kimi yanaĢılır.Əsərdə hər cür əsarətdən təngə gələn, fanatiklərə qarĢı,
zülmətdən iĢığa, məhkumluq həyatından azadlığa doğru mübarizə aparan
insanların haqq səsi eĢidilir.
«Fəryad» pyesində isə fanatiklərə qarĢı mübariz bir qüvvə dayanmıĢdır.
Onlar qəddar , lakin ağılsız Hələb əmirinin, onun yaltaq vəzirinin, heç bir nəciblik
xisləti olmayan Zahidin düĢündükləri kimi düĢünmək istəmirlər. Ġnsan Ģüurunun,
insan düĢüncəsinin alverə qoyulmasına, əldən getməsinə qarĢı üsyan səslərini
ucaldırlar. Ġnsan əqidəsininn möhkəmliyi həm də onun baxıĢlarını
müəyyənləĢdirir. Belə adamlar ölürlərsə də, dünyagörüĢlərinə, mütərəqqi
ideyalarına, həyata və insanlara sonsuz məhəbbətlərinə görə əbədi yaĢayırlar.
Onların sağlam ideyaları məĢəl kimi dünyaya yayılır, gec-tez zülmün zəncirini
qırır, xalq öz qanı bahasına olsa da, əbədi səadətə qovuĢur.
Müəllif göstərir ki, Həllacı Musanın, eləcə də üsyankar Nəsiminin iĢıqlı
zəkaları, mübariz əqidələri əmirin və onun ətrafında quyruq bulayan saray
zadəganlarının canına üĢütmə salmıĢdır. Əsrlərin zindanlarından yüksələn
fəryadlar, müasir zəmanəmizdə neçə-neçə ölkədə öz hüququnu tələb edərkən fəda
olan insanların üsyanının əks-sədasıdır. Buna görə bu əsər həm də müasirdir. [9,8]
Bəxtiyar Vahabzadənin növbəti pyesi «Özümüzü kəsən qılınc» adlanır.

563
 Bu pyes müəllifin ilk tarixi dramı olmasa da, əsər Ģairin dram
yaradıcılığında özünəməxsus bir yer tutur.Əksər tədqiqatçılar tərəfindən Müasir
Azərbaycan dramaturgiyasının və ümumən türk xalqlarının yeni uğuru kimi
qiymətləndirilən bu əsər qədim Göytürk dövləti haqqındadır. Əsər vasitəsilə milli
keçmiĢimizə,soykökümüzə qayıdıĢ baĢ verir.Çox təəssüflər olsun ki, bu vaxtacan
əksəriyyət insanlarımız köklərimizin müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda yadelli
xalqlarla necə mübarizə apardıqlarından xəbərsizdirlər. Xalqını ürəkdən sevən
Bəxtiyar Vahabzadə ömrünün sonunacan qəlb acısı ilə vətənin
birliyindən,bütövlüyündən dönə-dönə danıĢmıĢ,doğma dilimizin,millətimizin əsl
adı uğrunda fəryad qoparan sənətkarlardan olmuĢdur. Məhz bu əsərdə müəllif
həmin tarixi dövrün bədii və obrazlı həlli vasitəsilə ibrətamiz inikasını yaratmıĢdı.
Əsərdə Qara Xaqan, Ġçgen Xatun,Dulu Xan, GurĢad kimi tarixi obrazlar var.
GurĢad ulu türk dövlətinin birliyi naminə çinlilərlə mübarizə aparır və qalib
gələrək,sonda hakimiyyətdən imtina edir.
Bəzən fərd kimi xalqın da öz taleyini seçə bilməyərək azadlıqla
məkhumluq Gur-ġadın azadlıq yolunda ölməməsi faciəvilik strukturunu dağıtsa
da, bugünkü arasında qalması zərurəti dramaturji ziddiyyətin ifadəsi kimi
faciəviliyin əsasında durur. klassisizmin qəhrəman ölməzliyi tələbini yerinə
yetirir. ġübhəsiz ki, qəhrəmanın daxili aləmində də tuğyan edə bilən, yəni, daxildə
çarpıĢan iki həqiqətin əsaslı sübutlarla üz-üzə durması nəticəsində onun
mərdliyinin əsas göstəricisi kimi özünü günahkar sayması, səhvlərini boynuna
almsı, sonra özünü cəzalandıraraq azadlıq carçısı kimi məhv olması,cismani
yoxluğu ideyaların zəfərinə çevrilib faciəvi vəziyyət yarada bilər. [3,31]
Bəxtiyar Vahabzadə «Rəqabət» pyesini özünün qeyd etdiyi kimi, 2 il
müddətinə ərsəyə gətirib. Pyesdə gündəlik həyatda rastlaĢdığımız ailə-məiĢət
problemlərindən bəhs olunur.ġahinlə Məlahət vaxtında bir-birlərini sevib,qovuĢa
bilmirlər. Ġndi bir neçə il zaman keçəndən sonra, onların övladları-Ceyhun və
Kəmalə bir-birinə məhəbbət bəsləyirlər. Lakin valideynlər övladlarının bir-birinə
olan məhəbbətindən narahatdılar və məsuliyyət daĢıyırlar.
Hər ikisi dul olan ġahinlə Məlahət sosial məsuliyyətdən azad olsalar da,
övladların onların xəlvəti görüĢlərindən sarsılmaları ailə-məiĢət mövzusunu
dərinləĢdirir. Dostları ilə ortaq olub Ģirkət açmaq adı ilə Nadirin verdiyi qırx min
dollar «əmi payı» hesabına Kəmaləni də götürüb xəlvəti Türkiyəyə qaçması
valideynlərin nigarançılığına səbəb olmaqla dramatizmi artırsa da, özünü yalanla
təqdim edən Ceyhuna oxucu, tamaĢaçı rəğbətini azaldır. Ailə-məiĢət qarĢıdurması
fonunda ġahinin iĢgüzar aləmdə rəqibi olan Səttarla ziddiyyəti istehsalla bağlı
problemləri təqdim etməklə mövzunu və dramaturji strukturu ikiləĢdirir. Taxıl
biznesindən təmiz gəlir götürməklə ölkədə ərzaq bolluğu yaradan ġahinin əlavə
dəyər vergisindən azad olan kənd təsərrüfatı texnikası gətirməklə aqrar sənaye
kompleksi yaradıb; dəyirman tikdirmək, kanallar çəkdirərək icarəyə götürdüyü
dəmyə torpaqlarda məhsuldarlığı artırmaq niyyətində olması xoĢ məramlı
biznesmeni müqavimətlərlə rastlaĢdırır. ĠĢgüzar və ailə problemlərindən ikiləĢmiĢ
564
mövzunun həlli detektiv janrında yerinə yetirilsə də, paralel mövcud olan
melodrama xətti emosionallığı diqtə etdiyindən finalda Kəmalənin «...Dillən, ata
qoy hamı bilsin ki, sən sağsan. Sən heç vaxt ölməyəcəksən. Sənin kimi kiĢiləri
öldürmək mümkün deyil.» kimi son mətni pyes boyu əsaslandırılmadığından
mücərrəd səslənir.[3, s.70-72] Əsərdə məiĢət həyatında baĢ verən hadisələr
canlandırılır. Müasir həyatın eybəcərliklərinə,doğru-yalana,yaxĢı-pisə aydınlıq
gətirən bu əsərdə insanlar arasında illərlə formalaĢmıĢ səmimi,qeyri-səmimi
münasibətlər təhlil olunur. Beləliklə, görkəmli Azərbaycan Ģairi, ümummilli lider
Heydər Əliyevin təbirincə desək, tanınmıĢ ictimai-siyasi xadim Bəxtiyar
Vahabzadənin yaradıcılığında dramaturgiyanın roluna qısa tam əhatəli olmasa da,
nəzər salmıĢ olduq. Qeyd etmək lazımdır ki, B.Vahabzadə bütün poeziyasında
olduğu kimi,istər lirik-psixoloji ülubda olan pyeslərində, istərsə də tarixi mövzuda
qələmə aldığı dramlarında böyük həyat hadisələri üzərində ciddi və təmkinli
düĢünmüĢ,mürəkkəb hadisələrin və ziddiyyətlərin açılmasında oxuculara yardımçı
olmuĢdur.B.Vahabzadənin dramaturgiyası öz xüsusiyyətləri ilə özündən əvvəlki
Azərbaycan dramaturgiyasının nümayəndələrinin əsərləri ilə üzvi Ģəkildə bağlıdır.
B.Vahabzadənin dramları M.F.Axundov ənənələrindən qidalanmaqla bərabər,
H.Cavidin, C.Cabbarlının, S.Vurğunun dramaturji irsindən bəhrələnib. Ġstər
insanın mənəvi aləminə dərin müdaxilə edən, onun ictimai mühitlə daxili
əlaqəsini araĢdıran müasir mövzulu lirik-psixoloji dramlarında, istərsə də xalqın,
millətin taleyinə doğma yanaĢan, milli-mənəvi dəyərlərimizi,soykökümüzi
hörmətlə yad edən tarixi dramlarında Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan
dramaturgiyasının ənənələrinə sadiq qalmıĢ, dünyaya öz münasibətini bildirmək,
zəmanəsinin qayğı və həyəcanlarını ifadə etmək üçün janrın bütün imkanlarından
sənətkarlıqla istifadə etmiĢdir.Bir sözlə, hörmətli Ģairimiz öz yaradıcılığı ilə milli
dramaturgiyamızın, zəngin ənənələrini yaĢada bilmiĢ,gözəl sənət nümunələri,
uğurlu ədəbi axtarıĢları, böyük ədəbi fəaliyyəti ilə
ədəbiyyatımızı,mədəniyyətimizi rövnəqləndirmiĢdir.

SUMMARY
The article is devoted to the role of dramaturgy in the creative work of
prominent representative of Azerbaijani literature Bakhtiyar Vakhabzade.All his
playwrights written either in soviet period and during independence years are
subject of research.In the article is also spoken about Bakhtiyar Vakhabzadeh‘s
successful literary discoveries,his prominent role in keeping alive of rich
traditions of national dramaturgy and importance of dramaturgical activity.

ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan dramaturgiyası antologiyası. Dörd cilddə. III cild. «ġərq-Qərb»,
Bakı,2007,544 səh.
2. DadaĢov A. Dramaturgiya (dərslik),Bakı,BDU-nun nəĢriyyatı,2004.səh.320.
565
3. DadaĢov A. Müstəqillik dövrünün dramaturgiyası
(Teatr dramaturgiyasında mövzu,struktur,üslub və janr problemləri). Bakı-
2005.
4. Dəmirli Mail. Azərbaycan.-2010.-13 fevral.-S.11.
http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2010/fevral/107662.htm
5. Hacıyev Tofiq. V.Bəxtiyar: «Özümüzü kəsən qılınc» və ya:tarix bu günün
xidmətində.-
«Zaman » qəzeti, 26 may 1998.
6. Məmmədov E. Dramaturgiyada ənənə və novatorluq. B.,Yazıçı,1985.199 səh.
7. Qarayev Y.Onun dramaturgiysı. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti.
1985-ci il,23 avqust, №34,səh.5.
8. Rəhimli Ġlham. B.Vahabzadə dramaturgiyasında üslub problemi.
«Qobustan»incəsənət toplusu.№4 (52).1981,səh.43.
9. Səfərov ġahin. «Fəryad»- «Ədəbiyyat və incəsənət»qəzeti.1984-cü il,№23,8
iyun. səh.8.
10.Türk dünyasının Bəxtiyarı.(Bəxtiyar Vahabzadənin həyatı,yaradıcılığı və
ictimai
fəaliyyəti haqqında məqalələr toplusu) I hissə. Azərbaycan dilində. B.;
«Təfəkkür» NPM,
2002. 364səh.
11.Səfiyeva F. Bəxtiyar Vahabzadənin dramaturgiyası. Filologiya elmləri
namizədi alimlik
dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiĢ dissertasiya.Bakı-1997.
12.Səfiyev A. «Azərbaycan dramaturgiyası müasir mərhələdə (1960-1980-cı
illər)»,Bakı,
«Ozan»,1998,səh.276.
13.Vahabzadə B. Əsərləri(VIII cild).-Bakı, «Azərbaycan» nəĢriyyatı,2005.-
848səh.
14.Vahabzadə B. Hara gedir bu dünya?-Bakı, «Azərbaycan» nəĢriyyatı, 2001-384
səh.
15.Vahabzadə B. SeçilmiĢ əsərləri. Iki cilddə. II cild(Poemalar).Bakı, «Öndər
nəĢriyyat»
2004, 320 səh.

566
 Ġsmayılova Səbinə Akif qızı
Бакинская музыкальная академия
имени Уз. Гаджибейли, г.Баку

МУЗЫКАЛЬНОЕ МЫШЛЕНИЕ КАК ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ

ПРОБЛЕМА В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВИДНЫХ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ
ПИАНИСТОВ
Проблема развития музыкального мышления была одной из
центральных в музыкально-педагогическом опыте мастеров
азербайджанской фортепианной школы: Г.Г.Шароева, М.Р.Бреннера,
К.К.Сафаралиевой, Р.И.Атакишиева, Ф.А.Кулиевой, Н.И.Усубовой,
Э.М.Назировой, Э.Ю.Сафаровой. Они всемерно содействовали умственному
воспитанию пианиста, большую роль придавали соответствию
профессионально-технической подготовки и интеллектуального развития
музыканта-исполнителя. В настоящее время их исполнительские и
педагогические принципы продолжаются и находят свое воплощение в
деятельности талантливых педагогов-пианистов: А.Ф.Векиловой,
Э.М.Алиевой, З.А.Адыгезалзаде, О.Г.Абаскулиева, Т.М.Сеидова,
Ф.Ш.Бадалбейли, С.А.Бехбутовой, М.Г.Кулиева, З.М.Шафиевой,
Н.Г.Римази, Е.А.Ахундовой, Н.А.Гулиевой и других.
Значительный вклад в развитие национальной фортепианной
культуры вносит заслуженный деятель искусств Азербайджана, профессор
О.Г.Абаскулиев. В своей педагогической деятельности О.Г.Абаскулиев
большое значение придаѐт самостоятельной работе, поскольку он уверен,
что «важно не мешать студенту, когда ты видишь, что он чувствует и
понимает, что нужно делать» [1,112]. Побуждая ученика к самостоятельным
художественным поискам необходимых звуковыразительных средств,
стимулируя инициативную деятельность, О.Г.Абаскулиев развивает его
мыслительные способности и творческую активность. Готовя студентов к
самостоятельной практической деятельности, он воспитывает в них
высокую профессиональную ответственность, формирует и развивает
способность к объективному и продуктивному самоанализу. Он убежден -
чем требовательнее к себе исполнитель, тем ярче проявятся его
индивидуальные качества. Строгий вкус и интеллектуальный склад
мышления обусловили стремление О.Г.Абаскулиева «увлечь студентов
свежей мыслью, фантазией, умением размышлять за роялем,
интеллектуальной глубиной» [2, 104].
Одним из ведущих педагогов-пианистов Бакинской музыкальной
академии является заслуженный учитель республики, профессор
А.Ф.Векилова. Главным предметом педагогических забот А.Ф.Векиловой
является формирование и развитие творческой индивидуальности.
Необходимым условием эффективности обучения она считает активизацию
567
мышления музыканта – исполнителя: «Воспитание музыкального мышления
и необходимость уже в период учебы собственными силами решать многие
задачи помогут обрести опыт и навыки самостоятельных занятий, что будет
прочным фундаментом, основой всей будущей деятельности» [3, 33].
Категорически не приемля педагогического диктата и педантства, она умело
направляет и стимулирует творческие поиски своих подопечных, исходя из
индивидуального потенциала и уровня развития каждого. Выявляя
смысловое и выразительное значение каждой детали, она добивается
предельной осмысленности исполнительской трактовки, ясности звучаний и
отточенности пианистических движений. А.Ф.Векилова особенно ценит
активных, чутких учеников, способных на самостоятельные размышления и
творческие поиски. Она уверена, что «самостоятельность, инициатива,
поддержанные и правильно направленные педагогом, способствуют
внутреннему раскрепощению учащегося, помогают ярко раскрыть его
личность» [3, 26].
Одним из видных деятелей национальной фортепианной культуры
является народный артист Азербайджана, профессор З.А.Адыгезалзаде.
Яркий, самобытный музыкант - он сыграл большую роль в пропаганде
азербайджанской фортепианной музыки. К педагогической деятельности
З.А.Адыгезалзаде относится с большой профессиональной
ответственностью и большим пиететом, считая педагогику не менее
великим искусством, нежели исполнительство. Главной педагогической
задачей З.А.Адыгезалзаде считает подготовку студента к самостоятельной
деятельности: «Если студент, не способен грамотно читать нотный текст,
если он не способен самостоятельно работать с ним, то в этом, прежде всего,
я вижу вину самого педагога, который не смог научить своего ученика
основам фортепианного исполнительства» [4, 35]. Его методика направлена
на воспитание широко образованных, разносторонне развитых
профессиональных музыкантов.
Проблема музыкального мышления была затронута заслуженным
учителем Азербайджана, профессором Бакинской музыкальной академии
С.А.Бехбутовой в еѐ статьях: «Творческая индивидуальность музыканта-
исполнителя» и «О творческой самостоятельности музыканта-исполнителя».
Рассматривая исполнительский процесс, как акт личного самовыражения,
С.А.Бехбутова подчеркивает необходимость музыкально-творческого
развития исполнителя, недостаток которого, к сожалению, так явственно
ощущается в современных пианистах. «На практике часто приходится
наблюдать, как педагог, работая с более или менее, технически
подготовленными и музыкально способными студентами, сталкивается с
недостаточно развитым их музыкально-творческим мышлением, т.е.
отсутствием навыков музыкального воображения, неразвитостью
художественного представления и восприятия, неумением творчески
568
оперировать музыкальным материалом, анализировать и синтезировать его»
[5,46]. Указывая на взаимосвязь между созданием собственной
интерпретации и глубиной понимания музыки, самостоятельности и
оригинальности художественного мышления музыканта-исполнителя
С.А.Бехбутова определяет всеобъемлющей педагогической задачей
формирование индивидуального исполнительского стиля путем воспитания
способности самостоятельного творческого переосмысления. Таким
образом, по мнению автора, занятия должны быть направлены на
творческую активность ученика, стимулирование самостоятельности и
инициативы. Обосновав актуальность развития навыков самовоспитания и
самообразования в атмосфере постоянного увеличения информационного
объема знаний, С.А.Бехбутова приходит к выводу, что процесс развития
музыкально-творческой индивидуальности исполнителя должен начинаться
с начальных шагов обучения.
Одним из опытных педагогов кафедры «Специального фортепиано»
Бакинской музыкальной академии является заслуженный педагог
республики, доцент Н.Г.Римази. Будучи весьма требовательным педагогом,
она при этом никогда не прибегает к авторитарным указаниям. Всѐ -
начиная от вопросов аппликатуры, фразировки и заканчивая особенностями
композиторского стиля, эпохи – подаѐтся студенту в поясняющей форме для
дальнейшего анализа и обобщения в некие музыкальные закономерности с
целью последующего самостоятельного применения. Все еѐ замечания
логически обоснованы и взаимосвязаны, они помогают студенту наметить
цель и прояснить пути для еѐ достижения. Занятия Н.Римази постоянно
обогащены содержательной информацией, направлены на расширение
художественного кругозора и повышение не только профессионального, но
и общекультурного уровня студентов. А регулярно проводимые ею
классные концерты воспитывают в юных музыкантах профессиональную
ответственность, собранность, артистическое самообладание и дают
неоценимый и ничем не компенсируемый для исполнителя сценический
опыт. Можно заключить, что их пианистическое развитие она осуществляет
согласно завету Г.Г.Нейгауза «музыкально, интеллектуально и
артистически».
Заслуженная артистка Азербайджана, доцент кафедры
«Специального фортепиано» Е.А.Ахундова в своей статье «Актуальные
проблемы современного исполнительского искусства» отчасти касается
исследуемой нами педагогической проблемы. Она отмечает, что новому
поколению довольно талантливых и способных пианистов не хватает
«волевой, целеустремленной и критической работы над всесторонним
собственным становлением и развитием, которая необходима, чтобы
пропагандировать своѐ высокое искусство не только на отечественной, но и
на мировой сцене» [6,305]. Автор упоминает о необходимости
569
соразмерности трех важнейших составляющих процесса интерпретации
музыкального произведения: интеллекта, музыкальности и техники.
Отсутствие или недостаток одного из этих компонентов неизбежно обедняет
исполнительскую культуру.
Расцвет отечественной школы пианизма и еѐ широкое
международное признание связано с именем выдающегося музыканта
народного артиста Азербайджана, профессора Ф.Ш.Бадалбейли. Его
обширнейшая сфера деятельности, как пианиста, композитора, педагога,
организатора, музыканта-просветителя, служит непреложным
свидетельством многогранного творческого таланта. Несмотря на активную
исполнительскую и организаторскую деятельность он уделяет много
внимания музыкальному воспитанию и обучению студентов. Как
вдумчивый музыкант, которому присуще глубокое проникновение в
композиторский замысел исполняемых произведений, Ф.Ш.Бадалбейли
считает, что студент должен задумываться и вслушиваться в каждый
авторский знак для постижения внутренней композиционной логики и
верной расстановки смысловых акцентов произведения. Большое значение
он придаѐт интеллектуальному развитию студента, поскольку
всестороннюю музыкальную эрудированность Ф.Ш.Бадалбейли относит к
незаменимым атрибутам подлинного профессионализма. К одной из
наиболее актуальных проблем современного исполнительского искусства
Ф.Ш.Бадалбейли относит недостаток музыкальности и содержательности
процесса исполнения. Причину он видит в недооценке современными
педагогами значения самостоятельной работы учащихся, в недостаточном
внимании к формированию индивидуального музыкального мышления:
«Очень важным моментом в приобретении школы мастерства и развитии
творческой индивидуальности является проблема предоставления и
развития самостоятельности музыканта-исполнителя, его собственная
работа над собой и своим профессионализмом. Педагогу-музыканту
необходимо прививать своим воспитанникам эти навыки с первых шагов
обучения, чтобы в будущем сложившийся исполнитель мог бы
самостоятельно искать и находить удобное ему пианистическое движение,
собственную интерпретацию, собственное прочтение текста, свой план
воплощения идейно-эмоционального смысла» [7,11].
Столь проницательные слова в очередной раз подтверждают тот
факт, что «музыкальная истина» не может передаваться, словно сосуд из рук
в руки, она должна быть найдена, понята и пережита учеником-
исполнителем самостоятельно. Он сам должен учиться добывать
музыкальные знания, постоянно находиться в ситуации выбора – для чего,
что и как делать, проявляя самостоятельность, осознанность, способность к
оценке, контролю выполняемой деятельности. Педагог должен направлять
природную любознательность юного исполнителя, помогая ему переходить
570
от осмысливания простых вопросов к пониманию более сложных, и путѐм
воспитания естественных способностей вывода формировать навыки
критического мышления, творческого поиска и музыкально-
исследовательского подхода к процессу интерпретации музыки.
Современному педагогу-музыканту следует больше внимания уделять
организации учебного процесса, направленного на формирование
критического мышления музыканта, его умению приобретать знания и
применять их в собственной исполнительской практике.

SUMMARY
S.A.Ismailova ―Musical mentality as pedagogical problem in the activity
of outstanding Azerbaijan pianists‖.
Development of students – pianists‘ musical mentality as a problem in the
pedagogical experience of outstanding representatives of Azerbaijan piano school
is investigated in the article. Their methodical experience on given problem is
analyzed and summarized.

ЛИТЕРАТУРА
1.Сафарова Г.Н. «Октай Абаскулиев. Творческий портрет педагога».
Баку: Улдуз, 2005, 126 с.
2.Цинамдзгваришвили Ц.В. «К портрету педагога» // Актуальные
проблемы фортепианного исполнительства и педагогики. Вып.1, / Ред.- сост.
Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2006, с. 98-108
3.Векилова А.Ф. «Методика преподавания и индивидуальность
исполнителя» // Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Вып.1, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2006, с.
26-34
4.Адыгезалзаде З.А. «Из воспоминаний учеников М.Р.Бреннера»
//Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и педагогики.
Вып.2, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2008, с. 28-36
5.Бехбутова С.А. «Творческая индивидуальность музыканта
исполнителя» // Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Вып.1, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2006, с.
44-53
6.Ахундова Е.А. «Актуальные проблемы современного
исполнительского искусства» // межвуз.сб.науч.ст. «Актуальные проблемы
изучения гуманитарных наук» Баку: Мютярчим 2006, с. 305-308
7.Бадалбейли Ф.Ш. «Современное исполнительское искусство:
реальность и перспективы». // Актуальные проблемы фортепианного
исполнительства и педагогики. Вып.1, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку:
Адильоглы, 2006, с. 7-18

571
 Ġsmayılova Yeganə Nəhmət qızı
Bakı Dövlət Universiteti

«KĠTABĠ-DƏDƏ QORQUD»MÖVZULARI AZƏRBAYCAN ġĠFAHĠ

XALQ ƏDƏBĠYYATINDA
«Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun milli ədəbi düĢüncənin inkiĢaf tarixinə
təsiri barəsində aparılmıĢ tədqiqatların ümumi məzmunu göstərir ki, «Dədə
Qorqud» epik ənənələrinin milli ədəbi düĢüncəyə təsiri, əsasən, iki istiqamətdə
olmuĢdur:
1. Eposun Ģifahi xalq yaradıcılığına – folklora təsiri;
2. Eposun qədim və orta əsrlər yazılı ədəbiyyatına təsiri.
Dastanın folklora təsirindən danıĢarkən bir cəhət diqqətdən
qaçırılmamalıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» qədim türk-oğuz dastançılıq ənənəsinin
məhsuludur və özünəqədərki epik ənənələr bu dastanda parlaq Ģəkildə təcəssüm
olunmuĢdur. Ona görə tədqiqatçılar «Dədə Qorqud»la təkcə ümumtürk, yaxud
Azərbaycan dastanları arasında yox, eyni zamanda dünya dastanları arasında
oxĢarlıqlar və paralellər aĢkarlamıĢlar. QorqudĢünas alim H.Məmmədli yazır ki,
«Dədə Qorqud» abidəsindəki bir sıra motivlər dünya xalqlarının qədim və
möhtəĢəm dastanları ilə səsləĢir, hətta Türk dünyasının zəngin, çoxĢaxəli tarixi və
mədəni ənənələrini özündə əks etdirən qədim və orta əsrlərdə yaranmıĢ yazılı
dastanlarla da maraqlı və nəzərə çarpacaq qədər oxĢar, paralel məqamlar vardır.
Belə ənənəvi oxĢarlıqlara «Bilqamıs», «Nart», «Mahabharata», «ġahnamə»,
Füzulinin və Nizaminin poemalarında, «Əhməd Harami», «Vərqa və GülĢa»,
«Mehr və MüĢtəri, «AlpamıĢ», «Manas», «Rüstəmxan», «Qurbani», «AĢıq
Qərib», «Tahir və Zöhrə», «Abbas və Gülgəz», «ġah Ġsmayıl və Güllüzar»,
«Koroğlu» kimi məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanlarında rast gəlmək olar [1, s.
182].
Müəllif problemə motivlər əsasında yanaĢaraq «Dədə Qorqud» eposundakı
«ölüm xofu, ölümdən qaçma və ya ölümün əvəz edilməsi, bağıĢlanması»,
«oğlanla qızın qarĢılaĢması», «övladsızlıq», «xəyanət», «Allaha inam, Tanrı
sevgisi» kimi motivlərlə dünya eposları, qədim və orta əsrlər Azərbaycan
ədəbiyyatına aid poemalar və Azərbaycan məhəbbət dastanları arasında maraqlı
tipoloji və genetik-tipoloji paralellər apararaq, diqqəti səsləĢmələrə, oxĢarlıqlara
və analogiyalara [eyniyyətlərə] cəlb etmiĢdir [1, s. 182-197].
«Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun bu qədər geniĢ və müxtəlif etnik-mədəni
arealların epos mədəniyyəti ilə səsləĢməsi eposun tarixi inkiĢaf xüsusiyyətləri ilə
bağlıdır. Qədim dünyanın epoxalarına «yoldaĢlıq» etmiĢ dastan dünya
mədəniyyətinin parlaq ənənələrini öz yaddaĢına «yazmıĢdır». Bu məsələ
barəsində eposun ən məĢhur tədqiqatçılarından olan görkəmli alim
V.M.Jirmunskinin gəldiyi nəticələr səciyyəvidir. O, «Kitabi-Dədə Qorqud»
eposunun yarandığı tarixi-mədəni epoxa və areallara diqqət edərək yazır ki,
«Qorqud kitabı» oğuz söyləyiciləri olan ozanların danıĢdıqları epik hekayət və
572
nəğmələrin yazı nüsxəsini və yazılaĢmasını [yazılı abidəyə çevrilmə prosesini –
Y.Ġ.] təqdim edir. Bu hekayətlər, yaxud Bartoldun adlandırdığı kimi «bılinalar»
[«Oğuznamə»] müxtəlif vaxtlarda və müxtəlif söyləyicilər tərəfindən qismən Orta
Asiya ərazisində, Sırdəryanın aĢağı ətraflarında [IX-X əsrlər], qismən oğuzların
yeni vətənində, Zaqafqaziyada [Azərbaycan] və Kiçik Asiyanın qonĢu
rayonlarında [XI-XV əsrlər] yaranmıĢdır [2, s. 629].
Yeri gəlmiĢkən, eposun tarixin dərinliklərinə uzanan kökləri, müxtəlif tarixi
epoxaları öz yaddaĢında əks etdirməsi tarixçilərə onu Ģifahi tarixi mənbə kimi
götürməyə əsas vermiĢdir. Prof. Y.Mahmudlunun qənaətincə, bu dastan
«oğuzların, xüsusilə Azərbaycan türklərinin qədim və orta əsrlər tarixini
araĢdırmaq baxımından bir tarixi mənbə kimi əvəzsizdir» [3, s. 12]. Prof.
Ġ.Vəliyev «Kitabi-Dədə Qorqud»la Ģumer tarixinin epik izləri, o cümlədən Ģumer
eposu «Bilqamıs» arasında süjet, ideya, fikir, poetik üslub, obraz paralelləri
aĢkarlamıĢdır [4, s. 32].
«Kitabi-Dədə Qorqud»un nəhəng tutuma və qlobal ölçülərə malik poetik
yaddaĢı onu bir abidə kimi lokal zamanla, məhəlli poetik ənənə ilə
məhdudlaĢdırmağa imkan vermir. Bu yaddaĢ o qədər geniĢdir ki, onun qədim
yunan eposu ilə bağlılığı tədqiqatçılara ayrıca monoqrafik axtarıĢlar aparmağa
imkan vermiĢdir. Prof. Ə.Sultanlı «Dədə Qorqud»u qədim yunan eposları «Ġliada»
və «Oddisseya» ilə paralellərinin 7 ümumbəĢəri motivə [«Ata ilə oğulun vuruĢu»,
«QardaĢ ilə qardaĢın üz-üzə gəlməsi», «Ər öz niĢanlısının toyunda», «Qəhrəmanın
təpəgözlə vuruĢu», «Oğula ana haqqında Ģər atmaq», «Ölməli olan ərin ata-anaya
müraciəti, rədd cavab alması, arvadı ər üçün ölümə geldir», «Qəhrəmana
fövqəladə güc aĢılamaq»] əsaslandığını xüsusi vurğulamıĢdır [5, s. 41]. Prof.
K.Abdulla eposun poetikasının dərin qatlarına dair ardıcıl Ģəkildə apardığı
tədqiqatlarında, xüsusilə «Sirr içində dastan və yaxud gizli Dədə Qorqud – 2»
monoqrafiyasında qədim yunan eposunun obrazlar qalereyası ilə «Qorqud»
eposunun obrazları arasında bəzən heyrət doğuracaq qədər oxĢar olan paralellər
aĢkarlamıĢdır [6]. Prof. Q.Kazımov yunan-oğuz epos paralellərini qədim oğuz
tayfalarının axeylər və baĢqa hindavropalılar ilə qonĢuluğu kontekstində nəzərdən
keçirərək tipoloji oxĢarlıqların genetik köklərə malik olması qənaətinə gəlmiĢdir
[7, s. 75].
Prof. A.Nəbiyev eposun Azərbaycan dastançılıq ənənəsinə təsirindən
danıĢarkən göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un formalaĢdırdığı dastançılıq
ənənələri özündən sonrakı dastan yaradıcılığına təsir etmiĢ, Azərbaycan
dastançılığı həmin ənənə əsasında inkiĢaf edib çiçəklənmiĢ və orta əsrlərin
dastançılığı yaranmıĢdır. Bu ənənə orta əsr dastanlarına forma və məzmun
gözəlliyi bəxĢ etdiyi kimi, türk düĢüncəsi üçün yeni improvizatorçu tipini – aĢığı
və aĢıq sənətini yaratmıĢdır. Həmin dastançılıq ənənəsi ġərq və dünya eposunun
bir çox füsunkar süjet, motiv və obrazını orta əsrlər Azərbaycan dastançılığına
ötürmüĢdür. «Kitabi-Dədə Qorqud»un təsiri kimi təqdir olunan bütün bu
rəngarəngliklər isə sadəcə təsirlə məhdudlaĢa bilməzdi, bu, vahid bir yaradıcılıq
573
ənənəsi idi ki, oğuz eposundan bütün sonrakı orta əsr dastanlarına – «AĢıq
Qərib»ə, «Novruz və Qəndab»a, «Səlim Ģah»a, «Alı xan və Pəri xanım»a və s. car
olmuĢdur. «Koroğlu» improvizəsində yenidən əzəli kökünə qayıtma meylini əks
etdirmiĢ, qaçaqçılıq dastanlarında öz ətri və rayihəsini qoruyub saxlamıĢdır.
«Kitabi-Dədə Qorqud» ənənələri bu gün orta əsr məhəbbət dastanlarında, eləcə də
sonrakı mərhələlərdə yaranmıĢ qəhrəmanlıq süjetlərində yeni yaradıcılıq prosesi
keçirir. Bu isə oğuz eposunun erkən qaynaqlar və yaradıcılıq nəhrləri ilə daha
dərin köklərlə bağlılığını bir daha təsdiqləyir» [8, s. 12].
Prof. A.Nəbiyevin «Kitabi-Dədə Qorqud»un Azərbaycan dastançılıq
ənənəsinə təsirini «vahid bir yaradıcılıq ənənəsi», yəni ümumoğuz eposunun –
«Oğuznamə»nin təsiri kimi izah etməsi məsələnin məntiqi cəhətdən düzgün
qoyuluĢudur. «Kitabi-Dədə Qorqud»da yaĢayan və onun vasitəsi ilə ötürülən
poetik ənənələr ümumən «oğuznamə» epik ənənəsidir. Tədqiqatlarda indi bu
aspekt daha dolğun və əhatəli hesab olunur. «Koroğlu» dastanını arxaik oğuz
eposunun transformativ törəməsi hesab edən koroğluĢünas E.Abbasov Koroğlu
obrazının dastanın müxtəlif «versiya və variantlarında yer alan keyfiyyətlərinin
onun Oğuz obrazının sonrakı tarixi mərhələlərdəki epik transformasiyası olması»
qənaətinə gəlmiĢdir [9, s. 57]. Digər koroğluĢünas alim X.BəĢirova «Kitabi-Dədə
Qorqud» və «Koroğlu» eposlarını ov və toy səhnələri baxımından müqayisə
edərək bunların eyni epik ənənə ilə bağlı olduğunu aĢkarlamıĢdır [10, s. 68-69].
Ümumiyyətlə, öz yaradıcılığında «Kitabi-Dədə Qorqud» ənənələrinin xalqımızın
bədii yaradıcılığına təsirini daim diqqətdə saxlamıĢ prof. ġ.CəmĢidovun fikrinə
görə isə, «Dədə Qorqud» boylarının bədii ideyasını, məzmununu və ədəbi
quruluĢunu məhz bu cəhətdən mənimsəyib, özündə saxlayan ən böyük abidə
«Koroğlu» dastanıdır» [11, s. 85].
«Kitabi-Dədə Qorqud», ümumən, bütün göstəriciləri üzrə türk epik
ənənəsini inikas edir. Türk eposunun genetik baxımdan üç tipini [Altay-Mərkəzi
Asiya eposu, Qıpçaq eposu və Oğuz eposu] müəyyənləĢdirən prof. N.Cəfərov [12,
s. 16-17] göstərir ki, Dədə Qorqud dastanı ilk orta əsrlərin oğuz eposudur – bu isə
o deməkdir ki, birincisi, Dədə Qorqud dastanında qədim türk epos təfəkkürünün
müəyyən əlamətləri mühafizə edilir; ikincisi, həmin dastanda son orta əsrlər
Azərbaycan türk eposunun ideya-estetik əsasları müəyyənləĢir [13, s. 84].
Bu cəhəti eposu, əslində, çox qədim dövrlərdən Azərbaycan folklor
sisteminin qaynağına çevirmiĢdir. Ü.Nəbiyevanın qənaətincə, «Kitabi-Dədə
Qorqud» milli folklorun çox müxtəlif dövrlərini bəzən bütöv mərasimlər sistemi
halında [«Bamsı Beyrək» boyunda toy modeli Ģəklində], bəzən baĢ vermiĢ
faciələrdən mütəəssir olan, sınaqlardan çıxmıĢ həyat həqiqətlərini təsdiqləmiĢ
bədii hökmlər Ģəklində [müqəddimədəki paremik vahidlər toplusu halında], ayrı-
ayrı boylarda hiss və həyəcanı daha təsirli etmək məqsədi ilə iĢlədilən alqıĢ-
qarğıĢ, inanc və b. janrlardan istifadə yolu ilə, nəhayət, qədim folklor
süjetlərindən – övladsızlıq, Təpəgöz, can əvəzinə can istəmə və s. Ģəklində əks
etdirə bilmiĢdir [14, s. 79].
574
 «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları özünəqədərki folklor yaradıcılığı ilə
özündən sonrakı folklor yaradıcılığının arasında durmaqla bir körpü rolunu
oynayır. «Dədə Qorqud» körpüsündən keçən Azərbaycan Ģifahi xalq ədəbiyyatı –
milli folkloru eposun tükənməz enerjisi ilə qidalanıb coĢqun inkiĢaf yoluna qədəm
qoymuĢdur. Eposun bu körpü rolunu prof. M.H.Təhmasib sələf-xələf
münasibətləri kimi səciyyə edib göstərir ki, «Dədə Qorqud» boylarının bu gün
əksər rayonlarımızda tam coĢqun bir həyatla yaĢayan və yeni məzmunlu, yeni
ideyalı müasir əsərlər hesabına getdikcə daha da zənginləĢən xalq dastanlarımızın
qədim nümunələri olduğu Ģəksizdir. Doğrudur, «Dədə Qorqud» boyları ilə
bugünkü dastanlarımız arasında fərqli cəhətlər də vardır. Lakin bu fərq sələflə
xələf arasındakı fərqdən artıq deyildir. Bu fərq, əgər belə demək mümkünsə,
bütün ömrünü dağlarda keçirmiĢ, əsasən, köçəri həyat sürmüĢ ağ saqqallı baba ilə
az-çox mədrəsə təhsili görmüĢ, Ģəhərlərdə yaĢamıĢ, hətta sufilik, hürufilik kimi
dini təriqətlərin, zahiri də olsa, təsirinə məruz qalmıĢ bir nəvə arasındakı fərqdən
qüvvətli deyildir» [15, s. 4].
Prof. ġ.CəmĢidov «Kitabi-Dədə Qorqud»un Ģifahi ədəbiyyatın inkiĢafındakı
rolunu izləyərək «Təpəgöz», «Övlad həsrəti», «Qəhrəmanın öz sevgilisinin sorağı
ilə uzaq ellərə getməsi», «AĢiqin sınaqdan keçirilməsi», «Qəhrəmanın yolda rast
gəldiyi Ģeylərə müraciəti və evə dönərkən qarĢılanması», «Qəhrəmanın səfər
zamanı yatıb yuxuya qalması» motivlərinin sonrakı məhəbbət dastanlarında
qüvvətli Ģəkildə iĢləndiyini göstərmiĢdir [16, s. 145-150]. Alim «Dədə Qorqud»
eposunun «Koroğlu»ya təsirini son dərəcə qüvvətli olduğunu xüsusi vurğulayaraq
göstərir ki, «Koroğlu» eposu Azərbaycan xalq dastanları içərisində yeganə
nümunədir ki, özünün bütün bədii Ģəkli, ədəbi forması – kompozisiyası, ümumi
məzmun və ideyası ilə «Kitabi-Dədə Qorqud»a tam uyğun gəlir. Uzun əsrlərin
fasiləsi ilə ayrılan bu iki dastanın biri-birinə belə yaxın olması, bəzi cəhətdən hətta
eyniyyət təĢkil etməsi son dərəcə maraqlıdır. Bu, hər Ģeydən əvvəl yeni dastan
yaradıcılarının qədim dastan ənənələrindən istifadəsi ilə izah edilə bilər. Adətən,
yazılı ədəbiyyatda bu ənənə bizə çoxdan məlumdur. Əvvəllər yaranmıĢ hər hansı
böyük bir abidə özündən çox-çox sonra özünə bənzər onlarla əsərin yaranıb
meydana gəlməsində böyük rol oynayır. AĢıq yaradıcılığında da yeni yaranan
dastanlar əvvəlki dastanlardan istifadə edilərək meydana çıxır. «Koroğlu» dastanı
da özündən əvvəl yaranmıĢ və bütün boyları ilə, heç Ģübhəsiz ki, xalq içərisində
dildə-dilə gəzən «Dədə Qorqud» dastanlarından bilavasitə qüvvət almıĢdır [16, s.
151].
Qeyd edək ki, bu iki epos arasındakı epik ənənə bağlılığı vaxtilə görkəmli
alimlər H.Araslı və M.H.Təhmasib tərəfindən də göstərilmiĢdir. Ak. H.Araslı bu
bağlılığı daha çox qəhrəman xarakterlərinin oxĢarlığı, prof. M.H.Təhmasib isə
süjet, motiv, epizod aspektlərində vurğulamıĢlar [17, s. 15; 18, s. 248].
Ümumiyyətlə, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının qədim və orta əsrlər
Ģifahi xalq yaradıcılığına təsiri son dərəcə qüvvətli olub, çox geniĢ və zəngin
ədəbi nümunələrlə təmsil olunur. Əslində, istər «Qorqud» eposu, istərsə də
575
ümumən Ģifahi xalq yaradıcılığı vahid poetik ənənəni təĢkil edir. «Kitabi-Dədə
Qorqud»un bu ənənə daxilindəki rolu unikaldır. Belə ki, o, özünəqədərki folklor
ənənələrini əxz etmiĢ, uzun əsrlər boyu özündə yaĢadaraq inkiĢaf etdirmiĢ, daha
sonra cilalanmıĢ, sabitləĢmiĢ ənənə kimi özündən sonrakı folklor yaradıcılığının
tarixi dövriyyəsinə daxil etmiĢdir. Qeyd edək ki, ayrı-ayrı tərəfləri müxtəlif
tədqiqatçılar tərəfindən qeyd olunmuĢ, eləcə də burada müxtəlif tərəflərinə
toxunulmuĢ bu proses çox böyük elmi problemdir. Bu baxımdan, «Kitabi-Dədə
Qorqud»un Ģifahi ədəbi düĢüncə tarixinə təsiri bizim üçün onun müasir
Azərbaycan ədəbiyyatındakı təsirinin epik ənənə əsaslarını öyrənmək baxımından
diqqətçəkici idi. Əvvəldə vurğulandığı kimi, eposun müasir Azərbaycan
ədəbiyyatına təsiri heç də XX əsrin birinci yarısından – dastanın Azərbaycanda
çap olunub yayılmasından baĢlanmır. Əslində, «Dədə Qorqud» dastanı epik
ənənə, milli epik ruh kimi əsrlər boyu ədəbiyyat tariximizdə olmuĢ, qədim və orta
əsrlər ədəbi düĢüncəmizdən keçərək müasir ədəbiyyatımızın ruhuna daxil
olmuĢdur. Bu istiqamətdə nəzərdən keçirilməsi vacib xətlərdən biri «Kitabi-Dədə
Qorqud» eposunun qədim və orta əsrlər yazılı ədəbiyyatına təsiri məsələsidir.

SUMMARY
General content of carried researches shows that influence of ―Dadah Gorgud‖
epos upon national literary awareness was developed mainly in two directions:
1. Influence of epos on folklore
2. Influence of epos on written literature of ancient and middle centuries
In the article due to facts it shown an involvement of folklore traditions in
―Dada Gorgud‖ epos to be formed in past and then would include in historic
process of folklore issues after this one.

ƏDƏBĠYYAT
1. Məmmədli [Məmmədov] H. Tarixi və ədəbi qaynaqlarda «Kitabi-Dədə
Qorqud» motivləri / Azərbaycan Ģifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. X kitab.
Bakı: Səda, 2001, s. 182-197
2. Jirmunskiy V.M. Törkskiy qeroiçeskiy gpos. Leninqrad: Nauka, 1974,
727 s.
3. Mahmudlu Y. «Kitabi-Dədə Qorqud» tarixi mənbədir / / Dədə Qorqud –
1300. Bakı: Bakı Universiteti NəĢriyyatı, 1999, s. 11-27
4. Vəliyev Ġ. Dastan Bilqamısdan baĢlanır / «Kitabi-Dədə Qorqud»
[məqalələr toplusu]. Bakı: Elm 1999, s. 30-37
5. Sultanlı Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud» və qədim yunan dastanları. Bakı: Elm,
1999, 84 s.
6. Abdulla K. Sirr içində dastan və yaxud gizli Dədə Qorqud – 2. Bakı: Elm,
1999, 288 s.

576
 7. Kazımov Q. Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı: «Təhsil
nəĢriyyatı, 2006, 80 s.
8. Nəbiyev A. «Kitabi-Dədə Qorqud» və Azərbaycan dastançılığı / «Kitabi-
Dədə Qorqud – 1300» respublika elmi konfransının tezisləri [25-26 may 1999].
Bakı: Bakı Universiteti NəĢriyyatı, 1999, s. 11-12
9. Abbasov E. Koroğlu: poetik sistemi və strukturu [Paris nüsxəsi əsasında].
Bakı: Nurlan, 2008, 140 s.
10. BəĢirova X. «Kitabi-Dədə Qorqud»da və «Koroğlu» dastanında ov və
toy səhnələri / Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi probemləri.
VI elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı: Örnək, 1999, s. 68-69
11. CəmĢidov ġ. «Kitabi-Dədə Qorqud»u vərəqləyərkən. Bakı: Gənclik,
1969, 99 s.
12. Cəfərov N. «Kitabi-Dədə Qorqud» və türk epik təfəkkürü: qaynaqlar və
köklər / «Kitabi-Dədə Qorqud» [məqalələr toplusu]. Bakı: Elm 1999, s. 16-20
13. Cəfərov N. Türk epik təfəkkürü və «Kitabi-Dədə Qorqud» / «Kitabi-
Dədə Qorqud» - 1300. Filoloji araĢdırmalar. IX kitab. Bakı: AAMM, 1999, s. 80-
91
14. Nəbiyeva Ü. «Kitabi-Dədə Qorqud»un folklor qaynaqları / Orta əsr
əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi probemləri. VI elmi-nəzəri
konfransın materialları. Bakı: Örnək, 1999, s. 79-80
15. Təhmasib M.H. «Dədə Qorqud» boyları haqqında / Azərbaycan Ģifahi
xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. I kitab. Bakı: Az SSR EA NəĢriyyatı, 1961, s. 4-
51
16. CəmĢidov ġ. «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı: Elm, 1977, 231ѐ s.
17. Araslı H. «Kitabi-Dədə Qorqud» [müqəddimə] / Kitabi-Dədə Qorqud.
Bakı: AzərnəĢr. 1939, s. 3-15
18. Təhmasib M.H. Xalq ədəbiyyatının inkiĢafı / Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi. I cild. Bakı: 1943, s. 231-262

Ġsmayılov Yunis Dilqəm oğlu

Bakı Dövlət Universiteti

HAKĠMĠYYƏT NÜMAYƏNDƏSĠNƏ QARġĠ MÜQAVĠMƏT

GÖSTƏRMƏ VƏ YA ZOR TƏTBĠQ ETMƏNĠN OBYEKTĠ HAQQINDA

Açar sözlər: cinayət məsuliyyəti, cinayətin obyekti, hakimiyyət nümayəndəsi,

müqavimət göstərmə, zor tətbiq etmə.
Ключевые слова: уголовная ответственность, oбъект преступление,
представитель власти, оказать сопротивление, применение насилие.
Key words: criminal responsibility, the object of a crime, government
authority, resisting, violation.
577
 Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq
etmənin obyektini müəyyənləĢdirməzdən öncə cinayətin obyekti ilə bağlı məsələyə
ümumi Ģəkildə nəzər salat. Ən əvvəl qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının
Cinayət Məcəlləsinin Xüsusi hissəsinə daxil olan istənilən normanın cinayət-
hüquqi təhlili zamanı cinayət tərkibinin elementi kimi cinayətin obyekti
əhəmiyyətinə görə birinci yerdə durur. Buna görə cinayətin obyektinin müəyyən
edilməsi problemi cinayət hüquq nəzəriyyəsinin daim diqqət mərkəzində olmuĢdur.
Cinayətin obyekti ilə bağlı Ġ.Ağayev yazır: «Cinayət hüququnda cinayətin obyekti
anlayıĢının böyük əhəmiyyəti vardır. Bu anlayıĢın aydınlaĢdırılması cinayətin
sosial və hüquqi mahiyyətini müəyyənləĢdirməyə, onun ictimai təhlükəli
nəticələrini aĢkar etməyə, cinayət hüquq normasının təsir dairəsi, cinayətin tövsif
edilməsi və onun oxĢar cinayətlərdən fərqləndirilməsi ilə bağlı sualları düzgün
cavablandırmağa imkan verir» [2, 29]. N.Ġ.Korjanskinin fikrincə, cinayətin
obyektinin xüsusiyyətləri və xassələrinin düzgün müəyyən edilməsi cinayətin təkcə
sosial-siyasi məzmununu deyil, həm də onun hüquqi əlamətlərini aydınlaĢdırmağa
imkan verir [10, 5]. Qanunverici və məhkəmə cinayətin həm hüquqi, həm də
sosial-siyasi cəhətdən qiymətləndirilməsini konkret cinayətin qəsd etdiyi obyektin
sosial dəyərini nəzərə almaqla həyata keçirir. Obyektin sosial dəyəri öz növbəsində
obyektə edilən qəsdin ictimai təhlükəlilik dərəcəsini göstərir.
F.Y.Səməndərov cinayət hüquq nəzəriyyəsində cinayətin obyekti ilə bağlı
ənənəvi olaraq təĢəkkül tapmıĢ nöqteyi-nəzəri ifadə edərək yazır ki, cinayətin
obyekti ictimai təhlükəli əməllə ziyan yetirilən, yaxud da ziyan yetirilmək
təhlükəsi yaranan, cinayət qanunu ilə qorunan ictimai münasibətlərdir [5, 140].
Qeyd edək ki, cinayət hüquq nəzəriyyəsində cinayətin obyektinin ictimai
münasibətlər olması fikri ilə yanaĢı digər mövqelər də vardır. N.Ġ.Zaqorodnikov
göstərir ki, istənilən cinayətin obyekti insandır. O, yazır: ―Ən yüksək sosial dəyər
kimi insan cinayət hüququ ilə qorunan və ya cinayətin ümumi obyekti olan baĢlıca
və ən mühüm rifah kimi çıxıĢ edir‖ [8, 17].
A.V.Naumov cinayət obyekti kimi «ictimai münasibətlər» nəzəriyyəsini
tənqid edərək göstərir ki, bu nəzəriyyə heç də həmiĢə ―iĢlək‖ olmur. Deməli, o,
universal nəzəriyyə kimi qəbul edilə bilməz. Belə ki, ictimai münasibətlərin
mülkiyyət əleyhinə edilən cinayətlərin obyekti hesab edilməsi ədalətlidir, ancaq
baĢqa hallarda, məsələn, adam öldürmədə insan həyatının ictimai münasibətlərin
məcmusu kimi baĢa düĢülməsi, bioloji varlıq kimi insan həyatının, ümumiyyətlə,
bioloji hadisə kimi həyatın mütləq dəyərini aĢağı salır. Buna görə müəllif belə
hallarda cinayətin obyekti kimi «cinayət əməlinin qəsd etdiyi və cinayət qanunu
tərəfindən qorunan» sərvətləri [maraqları] qəbul etməyi təklif edir [12, 146-147].
Q.P.Novoselovun fikrincə, cinayətin obyekti, hər Ģeydən əvvəl, cinayətin
konkret olaraq kimə qarĢı yönəlməsindən asılı olaraq müəyyənləĢdirilməlidir.
Obyekt kimi ayrı-ayrı Ģəxslər və ya Ģəxslər qrupu çıxıĢ edə bilər. Belə ki, məhz bu
Ģəxslərin maddi və qeyri-maddi dəyərlərinin cinayətkar qəsdlərə məruz qalması
nəticəsində onlara zərər vurulur və ya zərər vurulması təhlükəsi yaranır [15, 137].
578
 Ġ.Ağayev cinayətin obyekti ilə bağlı mövqeləri müfəssəl təhlil edərək
cinayətin obyektinə aĢağıdakı anlayıĢı verir: cinayət obyekti cinayət qanunu ilə
qorunan, cinayətin qəsd etdiyi və nəticədə zərər yetirilən və ya real zərər yetirilmə
təhlükəsinə məruz qalan sosial əhəmiyyətli dəyər, maraq və sərvətlərdir [2, 51].
Göründüyü kimi Ġ.Ağayev də ictimai münasibətləri deyil, sosial əhəmiyyətli dəyər,
maraq və sərvətləri cinayətin obyekti olaraq qəbul edir.
Ġ.Y.Kozaçenko cinayətin obyekti ilə bağlı qeyd edir ki, cinayət qanunu ilə
qorunan ayrı-ayrı Ģəxslər, maddi və qeyri-maddi dəyərlər, baĢqa sözlə, cinayətin
təsirinə məruz qalan və nəticədə ziyan çəkən, yaxud ziyan çəkmək təhlükəsi
altında qalan nə vardırsa, hamısı cinayətin obyekti hesab edilir [16, 187].
Qeyd edək ki, cinayətin zərər yetirdiyi insanın, maddi və qeyri-maddi
dəyərlərin cinayətin obyekti hesab edilməsi, əslində cinayətin obyektinin qanunla
qorunan ictimai münasibətlərin tərəflərinə müncər edilməsi deməkdir. Belə mövqe
cinayətin obyektinə vahid sistemdə olan elementlər məcmusu kimi baxmağa imkan
vermədiyindən yanlıĢdır. Bundan baĢqa, yuxarıda qeyd olunan mövqelər çox vaxt
cinayətin predmetini cinayətin obyekti hesab etməkdən baĢqa bir Ģey deyildir.
Beləliklə, cinayətin obyekti ictimai təhlükəli əməllə ziyan yetirilən, yaxud
da ziyan yetirilmək təhlükəsi yaranan, cinayət qanunu ilə qorunan ictimai
münasibətlərdir.
Müasir cinayət hüquq nəzəriyyəsində cinayətin obyektinin dördpilləli
təsnifi mövcuddur: 1] ümumi obyekt, 2] cinsi obyekt; 3] növ obyekti; 4] bilavasitə
obyekt.
Cinayətin ümumi obyekti – cinayət qanunu ilə qorunan bütün ictimai
münasibətlərin məcmusudur. Ümumi obyekt bütün cinayətlər üçün eynidir [5,
141].
Cinsi obyekt iqtisadi və sosial-siyasi məzmununa görə bircinsli ictimai
münasibətlər olub, bir-biri ilə qarĢılıqlı əlaqədə kompleks cinayət hüquq normaları
ilə müdafiə altına alınır. Növ obyekti bu cinsi obyekt daxilində ictimai
münasibətlərin məcmusu olub, bu tip münasibətlərlə iĢtirakçıların mənafeyi və
maraqları müdafiə altına alınır [5, 141]. Cinayətin bilavasitə obyekti cinayətin qəsd
etdiyi və cinayət hüquq norması ilə müdafiə altına alınan konkret ictimai
münasibətlərdir [5, 142].
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının 1999-cu il Cinayət Məcəl-
ləsi hissələrə [Ümumi hissə və Xüsusi hissə], hissələr bölmələrə, bölmələr fəsillərə,
fəsillər isə konkret maddələrə ayrılır. Cinayət hüququnda Cinayət Məcəlləsinin
Xüsusi hissəsinin bölmələrə ayrılmanın meyarı olaraq cinayətin cinsi obyekt,
fəsillərə ayrılmasının meyarı olaraq cinayətin növ obyekti, maddələrə ayrılmasının
meyarı olaraq isə cinayətin bilavasitə obyekti qəbul edilir.
Tədqiq etdiyimiz cinayətlərə görə məsuliyyət müəyyən edən normaların
qanunda təsbit edilməsi zamanı iĢlədilən terminlərin – ―hakimiyyət‖, «idarə»,
―qayda‖ – etimologiyasına nəzər salaq. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə görə
―hakimiyyət‖ sözü ―idarə etmək hüququ, siyasi hökmranlıq‖, ―dövlət idarə
579
orqanları, hökumət‖ kimi mənalar daĢıyır [3, 320]. «Ġdarə» sözü ərəb mənĢəli olub
«rəhbərlik etmə, rəhbərlik, baĢçılıq‖ mənasını verir, ―idarə etmək‖ isə «rəhbərlik
etmə, baĢçılıq etmək, dolandırmaq‖ mənasını ifadə edir. [3, 500-501]. ―Qayda‖ da
ərəb mənĢəli söz olub ―nizam, səliqə; bir Ģeyin düzgün vəziyyəti, nizamda olması‖
mənalarını daĢıyır [4, 78].
Burada qeyd olunanlar əsasında idarəetmə qaydasına cəmiyyətdə
fəaliyyətin ardıcıl Ģəkildə tənzimlənməsinə yönəlmiĢ düzgün nizamlanmıĢ
vəziyyət kimi anlayıĢ vermək olar.
E.Ġ.Abdullayev göstərir ki, idarəetmə dedikdə, idarəedici subyektin
idarəolunan obyektə elə təsiri baĢa düĢülür ki, onlar informasiya alınması,
iĢlənməsi və verilməsi prosesində qarĢılıqlı Ģəkildə əlaqədə və sistem qarĢısında,
onun təĢkili və fəaliyyətində vəzifələrin əldə olunmasına istiqamətlənir [1, 27-28].
Cinayət qanunvericiliyinə görə idarəetmə qaydası əleyhinə edilən
cinayətlərə dövlət hakimiyyəti orqanlarının normal fəaliyyətinə qəsd edən əməllər,
vəzifəli Ģəxslərin fəaliyyətinə mane olan zorakı hərəkətlər daxildir. Özünün dövlət
aparatının normal fəaliyyətini təmin etməyə və bununla da ölkədə qayda-qanunun
qorunmasına lazımi Ģəkildə nizam verməyə çalıĢan dövlət hakimiyyət
nümayəndələrinə müəyyən funksiyalar və səlahiyyətlər verir. Bütün vətəndaĢlar
vəzifəli Ģəxslərin qanuni sərəncamlarına tabe olmalıdır. VətəndaĢlar tərəfindən
onların üzərinə qoyulan öhdəliyin yerinə yetirilməməsi hakimiyyət
nümayəndələrinin öz funksiyalarını yerinə yetirməsinə mane olur və bununla da
dövlət orqanlarının normal fəaliyyətinə qəsd edərək ictimai qaydanın pozulmasına
gətirib çıxarır.
Tədqiq etdiyimiz cinayətin ictimai təhlükəliliyi ondan ibarətdir ki, onu
törədən Ģəxs dövlət orqanlarının normal fəaliyyətini pozur, çünki törədilən əməl
hakimiyyət nümayəndələrinin üzərinə qanunla həvalə edilmiĢ vəzifələri, o
cümlədən ictimai qaydanın qorunması funksiyalarını onların yerinə yetirməsinə
mane olur. Belə funksiyalar hüquqmühafizə orqanlarına və digər nəzarətedici
orqanlara həvalə edilmiĢdir. Hakimiyyət nümayəndələrinin məhz qeyd olunan
kateqoriyasına daxil olan Ģəxslərə qarĢı zorakılıq tətbiq edilir.
T.M.Qafarov və Ç.T.Musayev ictimai qaydanı dövlət idarələri və müəs-
sisələrinin, ictimai təĢkilatların sosial cəhətdən rəğbətləndirilən normal ictimai-
siyasi, istehsal və sair sosial fəaliyyət göstərməsi, habelə vətəndaĢların normal hə-
yatı və istirahəti üçün zəruri zəmin kimi müəyyən edirlər [7, 23]. Belə Ģəraitin,
―zəminin‖ qorunması hakimiyyət nümayəndələri, ilk növbədə hüquqmühafizə
orqanlarının və nəzarət orqanlarının əməkdaĢları tərəfindən təmin edilir.
Ġctimai qayda – idarə, müəssisə, təĢkilat və ictimai birliklərin normal
fəaliyyəti, vətəndaĢların əmək və istirahəti, onların Ģərəf və ləyaqətinə hörmədlə
yanaĢılması üçün Ģəraitin təmin edilməsinə yönəlmiĢ, baĢlıca olaraq ictimai
yerlərdə hüquq normalarına və sair normalara riayət edilməsi əsasında təĢəkkül
tapan və inkiĢaf edən ictimai münasibətlərin sistemidir.

580
 Ġctimai təhlükəsizliyin pozulması təhlükəsi müxtəlif nəqliyyat vasitələrinin
istismarı, tikinti, yol, təmir və digər iĢlərin aparılması, yanğına təhlükəli
obyektlərin və qurğuların istismarı, habelə silah, sursat, güclü təsirə malik zəhərlər,
radioaktiv izotoplar, digər predmet və maddələrlə davranma qaydalarının pozul-
ması zamanı meydana çıxa bilər. Ġctimai təhlükəsizliyin və vətəndaĢların Ģəxsi
təhlükəsizliyinin pozulması təhlükəsi kütləvi tədbirlərin keçirilməsi üçün müəyyən
edilmiĢ qaydalar pozulduqda da yarana bilər. Təbii fəlakətlər və digər fövqəladə
hallar zamanı da ictimai təhlükəsizliyin və vətəndaĢların Ģəxsi təhlükəsizliyinin
pozulması mümkündür. Ġctimai təhlükəsizliyin pozulması üçün real təhlükəni
kriminogen amillər, cinayətkarlıq, habelə hakimiyyət nümayəndələrinə qarĢı terror
yaradır.
Beləliklə, hakimiyyət nümayəndəsinə zorakılığın tətbiqi təkcə dövlət
orqanlarının normal fəaliyyətini deyil, həm də ictimai qaydanı və ictimai
təhlükəsizliyi pozur. Baxılan əməl ictimai təhlükəsizlik üçün qorxu yaradan
elementlərdən biridir.
Qeyd edək ki, hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya
zor tətbiq etməyə görə məsuliyyət müəyyən edən normalar Azərbaycan
Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin ―Dövlət hakimiyyəti əleyhinə olan
cinayətlər‖ bölməsinin [XI bölmə] ―Ġdarəetmə qaydası əleyhinə cinayətlər‖
fəslinин 315-ci maddəsində təsbit edilmiqdir.
Dövlət hakimiyyəti əleyhinə edilən cinayətlərin cinsi obyekti dövlət
hakimiyyətinin, onun aparatının və vəzifəli Ģəxslərinin fəaliyyətini təmin edən
ictimai münasibətlərdir. Ġdarəetmə qaydası əleyhinə edilən cinayətlərin növ obyekti
dövlət tdarəetmə orqanlarının nüfuzunu və həmin orqanların, onların fəaliyyətini
qanuna uyğun olaraq həyata keçirən nümayəndələrinin normal fəaliyyətini təmin
edən ictimai münasibətlərdir.
Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq et-
mənin əsas bilavasitə obyekti hakimiyyət nümayəndələrinin normal idarəetmə
fəaliyyətini təmin edən ictimai münasibətlərdir. Həmin cinayətin əlavə bilavasitə
obyektini hakimiyyət nümayəndəsinin və onun yaxın qohumlarının sağlamlığı,
cismani toxunulmazlığı, təhlükəsizliyini təmin edən ictimai münasibətlər təĢkil
edir. Sağlamlıq – Ģəxsiyyətin ən mühüm maraqlarından biridir. Sağlamlıq təkcə
insan orqanizminin ümumi normal vəziyyəti olmayıb, həm də özündə ictimai
elementi ehtiva edən rifahdır. Sağlamlıq olmadan insanın həm təbii həyatı, həm də
fəaliyyəti mənasızdır. A.V.Kuznetsov yazır ki, sağlamlıq insanın fiziki və mənəvi
xoĢbəxtliyini göstərir. O, insanın ictimai və Ģəxsi həyatının bütün sahələrində
uğurlu fəaliyyəti üçün zəruri zəmin kimi çıxıĢ edir [11, 84].
Buradan alınır ki, hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və
ya zor tətbiq etmə dövlət aparatının normal fəaliyyətinə qəsd edən və Ģəxsiyyət
üzərində zorakılıqla müĢayiət edilən ikiobyektli cinayətdir. Ġkiobyektli zorakı
cinayətlər elə cinayətlərdir ki, cinayət qanunu ilə qorunan iki obyektə qəsd edir.
L.D.Qauxmanın fikrincə, ikiobyektli zorakılıq cinayətləri fiziki və ya psixi
581
zorakılıq tətbiq etməklə qəsdən törədilir və iki müxtəlif obyektə qəsd etməsi ilə
səciyyələnir, onlardan biri Ģəxsiyyətin həyatı, sağlamlığı və cismani
toxunulmazlığını təmin edən ictimai münasibətlərdir [6, 18-19]. Baxılan normada
cəmlənmiĢ hər iki obyekt bir-biri ilə qırılmaz surətdə qarĢılıqlı əlaqədədir və
onlardan biri olmadıqda Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 315-ci
maddəsi üzrə ikiobyektli cinayət tərkibi istisna edilir.
Belə bir sual qarĢıya çıxır: nə üçün baxılan cinayətin əsas bilavasitə obyekti
olaraq sağlamlığı, cismani toxunulmazlığı qoruyan ictimai münasibətlər deyil,
dövlət orqanlarının normal fəaliyyətini qoruyan ictimai münasibətlər götürülür?
Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq
etmənin Cinayət Məcəlləsinin Ģəxsiyyət əleyhinə edilən cinayətlər fəslində
yerləĢdirilməməsi onunla bağlıdır ki, N.P.Zaqorodnikovun qeyd etdiyi kimi, həmin
növ normaların sosial-hüquqi mahiyyəti Ģəxsiyyətin maraqlarına qəsdlə deyil,
cinayət qanunu ilə qorunan baĢqa ictimai münasibətlərlə müəyyən olunur [9, 278].
Hakimiyyət nümayəndəsinin normal fəaliyyətinə qəsdin yönümü baxılan
normanın dispozisiyasında subyektiv cəhətin elementləri – məqsəd və motivlə
ifadə edilmiĢdir. V.Y.Tatsiy yazır ki, qanunu qəbul edən qanunvericinin cinayət
qanunu ilə ən əvvəl mühafizə altına almağa çalıĢdığı obyekt cinayətin əsas
bilavasitə obyektidir ki, baxılan cinayət-hüquq norması da məhz bunun naminə
yaradılır. Cinayətin əlavə bilavasitə obyekti yalnız elə ictimai münasibətlərdir ki,
həmiĢə zərər yetirilir və ya zərər yetirilmə təhlükəsi yaradılır. Belə obyekt olaraq
yenə qanunvericinin özü tərəfindən mühafizə altına alınan münasibətlər çıxıĢ edə
bilər [14, 101].
Deməli, həmin normanın əsas obyekti dövlət hakimiyyəti orqanlarının
normal fəaliyyətini təmin edən ictimai münasibətlərdir. Sağlamlığı təmin edən
ictimai münasibətlərə gəldikdə isə bu, əlavə bilavasitə obyektdir ki, V.V.StaĢis və
N.Ġ.Panovun gööstərdiyi kimi, həmiĢə əsas obyekti tamamlayır, ona qoĢulur,
Cinayət Məcəlləsinin norması ilə müdafiə edilən ictimai münasibətlərə böyük
sosial əhəmiyyət [dəyər] verir və buna görə də böyük ictimai təhlükəliliyi göstərir
[13, 84].
Beləliklə, hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor
tətbiq etmənin əsas bilavasitə obyektini hakimiyyət nümayəndələrinin normal
idarəetmə fəaliyyətini təmin edən ictimai münasibətlər, əlavə bilavasitə obyektini
hakimiyyət nümayəndəsinin və onun yaxın qohumlarının sağlamlığı, cismani
toxunulmazlığı, təhlükəsizliyini təmin edən ictimai münasibətlər təĢkil edir.

ƏDƏBĠYYAT
1. Abdullayev E.Ġ. Azərbaycanın inzibati hüququ. Ümumi hissə. III hissədə. I
hissə. Bakı: Beynəlxalq Universitet nəĢriyyatı, 2007.
2. Ağayev Ġ. Cinayət tərkibi. Bakı, təhsil, 2005.
3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə. II cild. Bakı: ġərq-Qərb, 2006.
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə. III cild. Bakı: ġərq-Qərb, 2006.
582
 5. Səməndərov F.Y. Cinayət hüququ. Ümumi hissə. Bakı: Digesta, 2009.
6. Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. М.,
1974.
7. Гафаров Т.М., Мусаев Ч.Т. Борьба с посягательствами на
общественный порядок. Баку, 1983.
8. Загородников Н.И. Объект преступления: от идеологизации
содержания к естественному понятию // Проблемы уголовной
политики и уголовного права. М., 1994.
9. Загородников Н.И. Преступления против жизни по советскому
уголовному праву. М., 1961.
10. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация
преступлений. Волгоград, 1976.
11. Кузнецов А.В. Уголовно-правовая охрана интересов личности в
СССР. М., 1969.
12. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций.
М., БЕК, 1996.
13. Сташис В.В., Панов Н.И. Непосредственный объект и его значение
для квалификации преступлений // Проблемы правоведения. Киев,
1989.
14. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном
праве. Харьков, 1988.
15. Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов / Ответственные
редакторы И.Я.Козаченко З.А.Незнамова. М.: Норма, 2004.
16. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов. / Под ред.
И.Я.Козаченко, З.А.Незнамовой, Г.Н.Новоселова. М.: ИНФРА*М –
НОРМА, 1998.

SUMMARY
In the article the problem of the object of resisting and violation against
government authority is investigated. It is shown that the main object of resisting
and violation against government authority is directly based on the public
relations that warranty the normal management of activity and directly additional
object of the health of personality as well.
In the article generalization about the investigated problem is carried out
and certain conclusions are completed.

583
 KavreliĢvili Roin Apollonoviç
Ахалцийский государственный университет

ГРУЗИНСКАЯ ПРЕССА О БИТВАХ ЗА БАКУ

(По материалам газеты “ Республика Грузия”, июль – декабрь 1918 год)

26 мая 1921 года после развала Закавказского сеима и

провозглашения независимости Грузии, Азербайджана и Армении,
грузинские публицисты особо уделяли внимание на происходящее, которые
имели место в Закавказье и были актуальными и для Грузии.
Ежедневная газета правительства Грузии ―Республика Грузия‖
широко освещала все происходящее в Азербайджане, особенно в Баку, что
само по себе указывает об особом интересе грузинского общесва к соседней
республике.
На страницах газеты 2 – го августа имеется информация,
распрастранѐнная телеграфным агентством Закавказья от 30 –го июлья. Она
извещает о критическом состоянии г. Баку, сражениях на расстаянии от
города в 20 верстах, перехода власти к каспийской флотилии и вступления
англичан в город [1]. То же самое агенство 31 июлья 15 часов 30 минут
сообщает, что в Баку обьявлена диктатура [2, page 10 of 18], Бичерахова [3,
page 1 of 20] назначили командующим всеми Кавказскими и Закавказскими
войсками. Там же, рубрика газеты – ―свежие известия‖, сообщает об аресте
Шаумяна и Джараридзе [4].
В статье газеты ―Вокруг Баку‖ 6 –го августа сказано, что Германия
весьма заинтересована судьбой города. Газета надеется, что скорым
временем восстановится жележнодорожное сообщение между Грузией и
Баку, это весьма значительно для общей ситуации. В этом же номере
телеграфное агенство извещает, что большевики сопротивляются османским
войскам [5].
Газета распространяла разные известия о городе Баку,
опубликованные в зарубежной прессе. В одном из них сказано: ―немецкие
авторитетные источники сообщают, что до разрешения вопроса на
Стамбулской конференции, Баку присоединится к Азербайджанской
республике‖. Там же рубрика – ―свежие новости‖ извещают, что по
полученным информациям из Гянджы 1 – го августа после тяжѐлых боѐв
Баку Был взят османцами. В рубрике – ―телеграммы‖, имеются два
сообщения, посланные Лениным из Москвы в Ташкент и Баку. Первое – ―3 –
ье августа, Ташкент, Совдепу: прошу сообщить о положении на фронте. Из
Москвы выслано 2000 красногвардейцев и 10 бронемашин. Ленин‖. Второе -
―3-ье августа. Из Москвы в Баку, Совдепу, через Ташкент. Сообщите о
584
положении в Баку, на каком расстоянии находятся османцы, нужно ли
оружие? в Москве ходят слухи о подении Баку. Ленин [6].
В рубрике – ―из журналов и газет‖, того же номера, имеется отрывок
интервью с дипломатическим представителем Азербайджана Джафаровым.
Он отмечает, что 1-го августа войска османцев и Азербайджанской
республики вошли в Баку и заняли приблизительно один версть внутри
города. Полностью спасены нефтеперерабатывающие районы Сурахана и
Балахана. А так же, в Баку прибыли члены правительства Азербайджана Хой
– Хан, Ашуров и Гаджинский. Он отвергает слухи о том, что якобы после
османской помощи, Баку перейдѐт в их руки. Совсем наоборот, Баку
останется собственностью Азербайджана [7].
В номере газеты 8-го августа в рубрике – ―телеграммы‖,
опровергнуты слухи взятия Баку османцами и ссылаясь на сведения 5-го
августа сообщает, что бои по направлению Баку продолжаются [8].
Газета 15 – го августа ссобщает об упразеннии власти комиссаров в
Баку [9, page 3 of 9]. В связи с этим новое правительство распространило
подробное обращение к гражданам Баку, в котором оно разоблочает
Бакинских комиссаров в узкопартиной политике: ―Так как они не смогли
обеспечить Баку от опасности, сохронить его для революционной России,
Бакинский пролетариат, армия и флот 25 – го июлья на рассширенном
заседании, своими голосами опровергли политику комиссаров и обьявили
недоверие ему. В этот критический момент три партии социалист-
революционеры, социал-демократы меньшевики и дашнакцютюн остались
на своих революционных позициях и решили защитить город. Власть взял в
руки Каспииский флот и обьявил себя правительством города‖. Обращение
подписывают председатель президиюма временного исплнительного
комитета Ал. Аракелянц, члены – Абра Велунц, Л. Уманский и Мелик
Ёлчиенц Аиолло [10].
Газета 24 – го августа содержит выписку из постоновления
правительства Грузии, в котором говорится, что разрешением всех спорных
вопросов между Грузией и Азербайджаном будут заниматся три арбитража.
Из них по одному изберут указанные два государства, а третьего –
избранные два представителя из неитрального государства [11].
В том же номере имеется подробное интервью какого то инжинера по
национальности грузина вернувшегося из Баку 14 августа (в газете указаны
всего лишь его инициалы С. М-ли, г. Тбилиси, тел: 5-02). Интервью делится
на части. По словам интервьюера во вторник 20 августа, из Баку в Тбилиси
вернулась группа из 60 человек. По его же словам, он в своѐм интервью
оглашает только те факты, свидетелем которого был сам или услышал от
доверенных лиц. В первой части итервью он отмечает, что уже в августе
власть принадлежал исполнительному комитету флота. В нѐм входили
меньшевики, правые социалист-революционеры и дашнакцаканы.
585
Османнская армия держала Баку в окружении, занимала деревни вокруг
Баку, центром которого было село Маштаг. Отряды защитников Баку
распологались в горах вокруг города. Отряд Бичерахова перешѐл в Дербент
и которые не смогли вернутся назад. Отряд большевика Петрова со своими
пушками готовились к отьезду в Россию, потому, что он не хотел воевать
вместе с англичанами. Отряд англичан состоял из 1500 человек, в его состав
входили 200 индийских всадников. Инжинер касается мартских событий и
установлению большевитской власти в Баку. Он отмечает, что несмотря на
проведѐнные реформы, власть большевиков была неготова, а содержание
красной армии очень дорого обошлось как для казны, так и для народа. По
словам интервьюера, когда османские войска подошли к Баку,
исполнительный совет обьявил всеобшую мобилизацию, призывали всех
мужчин в ворасте от 20 до 42 лет. Интересна информация инжинера о
создании в Баку грузинского отряда. Он отмечает, что какой то Аракишвили
для поддержки в городе порядка без ведома грузинского национального
совета создал отряд. В нѐм записались и многое негрузины. В дальнейшем
правительство отправил этот отряд на фронт. Грузинский национальный
совет опротестовал такие действия Аракишвили. Интервьюер рассказывает
ещѐ о положении в городе и отмечает, что цены на хлеб очень возросли.
Цена одного пуда достигло 250-300 рублей. После отступления
большевиков, новое правительство тоже не смогло урегулировать цены [12].
По данным германской миссии, о котором пишет газета 27 августа:
―вся железная дорога до Баладжары была в руках османцев. Регулярное
сообщение поездов только до Аляты. А между Аляты и Баладжары поезда
ходят в ночное время. Все нефтянные промышленные обьекты в руках
османцев. Они мало повреждены. Отряды Бакинских лѐтчиков летают над
нефтянными объектами и мешают им работать. Есть опосение, что они
пережгут объекты зажыгательными бомбами. Османские батареи
расположены в Байлове и полуострове Зидж. Они бомбят город и порт,
зотопили англииские карабли‖ [13].
В номере газеты 1 - го сентябрья имеется краткий обзор вестей,
полученные из Гянджи. Там сказано, что все попытки большевиков
восстановить в Баку советскую власть и изгнать англичан, не достигли свей
цели [14].
По данным германской миссии, опубликованной в газете 3 – го
сентябрья, положение в Баку остаѐтся прежним, Бакинский гарнизон
попытался прорватся из окружения, но безуспешно, османцы продолжают
накопливать силы [15].
Рубрика – ―Бакинские вести‖, от 4 –го сентябрья, извещает, что в
Баку объявлена диктатура, во главе которого стоят Тишко и Уманский. Вся
власть перешла в руки меньшевиков и социалист – революционеров. Новое
правительство Баку просит правительство Грузии о посредничестве перед
586
Османской империей, чтобы судьба Баку разрешилось мирно и таким
способом спасти город от разрушения. Из Баку, как уполномоченный
Грузинским правительством, попросили прислать Исидоре Рамишвили,
который немедленно должен быть отправлен для выполнения некоторых
задании правительства [16].
В газете 5 – го сентябрья размещено интервью с министром
иностранных дел Азербайджана Али Марахом Топчибашевым. Он подробно
рассказывает о добрососедских отношениях между Грузией и
Азербайджаном, выражает удоволствие о соглашении между двумя
республиками по поводу таких значительных вопросов, как денежные
единицы Боны и арбитраж. Он так же, каснулся о прошедших переговорах в
Трабзоне и о будущих в Стамбуле, и считает, что на Трабзонских
переговорах Закавказская делегация допустила ошибки и по мере
определѐнности выражает недовелствие о том, что ему не дали возможность
присутствовать на переговорах. Он так же, опровергает слухи, о том, что
якобы из за помощи османцев Азербайджан сохроняет только фиктивную
независимость и объясняет, что на этом этапе это вызвано отсувствием
регулярной армии, к примеру такой, какая есть у Грузии, а османцы
охраняют только железные дороги. Османцы будут помогать Азербайджану
до тех пор, пока этого будет требовать общая политическая ситуация в
Азербайджане [17].
В газете 8 – го сентябрья указано, что представители правительства
Грузии Исидоре Рамишвили и Арзуманов выехали в Баку 7 – го сентябрья.
Они должны были предстовить правительству Баку условия
дипломатической миссии Азербайджана в Грузии, которые состояли в
следующем: немедленное сложение оружия, признание правительства
Азербайджана, передача города и всех нефтепромышленных объектов. Со
свей стороны правительство Азербайджана обеспечивала гражданам Баку
нормальную жизнь[18].
Газета 10 – го сентябрья сообщает, что председатель диктатуры
обратился к делегации по урегулированию Бакинских дел и с просьбой о
прекращении германскими и османскими войсками военных действий. Там
же, по данным правительства Азербайджана, не было выдано разрешение на
поездку в Баку Исидоре Рамишвили и Иосифу Абакелия [19].
Из газеты 11 – го сентябрья узнаѐм, что между Грузией,
Азербайджаном и Арменией был подписан договор о Бонах. Договор
подписывают министр финансов Грузии Гиоргий Дурмишханович Журули,
представитель по делам Армении в Грузии Аршак Джамалян и
дипломатический предстовитель Азербайджана в Грузии Мамед Юсуф
Джафаров [20].
Газета 17 сентябрья сообщает, что М. Ю. Джафаров из Гянджы
получил телеграмму от Хан – Хойсского, согласно которой 15 сентябрья в 9
587
часов утра войска республики Азербайджан взяли Баку. По данным
информационного бюро Азербайджана атака на Баку началась 14 сентябрья
в 3 часа дня. Телеграмму о взятии Баку Джафаров получил, так же, от
предстовителя Отоманской империи Абдул Керим Пашы [21].
По сведениям газеты от 18 сентябрья говорится, что 15 сентябрья в
шиитской мечете был совершѐн благодарственный молебень в честь взятия
Баку. На котором присутствовали дипломатический предстовитель Османии
Абдул Керим Паша, М. Ю. Джафаров и другие лица [22].
Газета 19 сентябрья отзывается к дополнительным статьям
Брестского мирного договора и сообщает, что в связи с тем, что Баку имеет
особое значение, Германия и Россия соглашаются не отнимать эту часть
Кавказа у России. В замен советская Россия объязуется уступить часть
нефти Германии и его союзникам [23].
В газете 20 сентябрья опубликовано интересное интервью с
председателем информационного бюро Германии професором Цугмайер.
Касаясь вопроса Баку и нефти он отмечает, что взятие Баку порадовало и
Германию, так как им даѐтся возможность получить оттуда нефть. Он так же
отмечает, что в Баку уже отправилась военно-хозяйственная техническая
делегация Германии под председательством Фон Дер Голтца. А что касается
будущего Баку, этот вопрос должен решатся между Османией,
Азербайджаном и Россией – заявил Цугмайер [24].
По данным газеты от 24 – го сентябрья после взятия Баку в городе
был установлен порядок, комендантом города был назначен Назим Бей,
было восстановлено в свои права существующая до большевиков городская
дума во главе Нишкиным, начали выходить закритые газеты ―Ачык Сѐз‖ и
―Каспия‖. По сведениям прибывшего в Тбилиси Халила Пашы англичане
[25, page 7 of 10] покинули город ещѐ до его взятия, с собой захватили 70
судов и уплыли в сторону Ензели [26].
В газете 25 – го сентябрья размещена интервью вернувшегося из Баку
Гражданина Ел. Амашукели. Он описывает как был наведѐн порядок после
взятия Баку по распоряжению Нури Пашы [27].
Ещѐ одно интервью с профессором Цугмайером опубликовано в
газете 25 сентябрья. Он оглашает официальный доклад германского офицера
вернувщегося после войны из Баку и отмечает, что ―ущерб как в городе, так
и на нефтепромышленных объектах не велик. Ущерб керосина состоит из
полу миллиона пудов, которое разожглась в резервуарах. В данный момент в
Баку имеется десят миллионов пудов керосина, четырнадцать миллионов
пудов нефти, один миллион пудов бензина и много других продуктов
изготовленных из нефти. Правительство Азербайджана и Османии
надеются, что в скорое время будет восстановлена добыча нефти в Балахане,
Биби-Эйбате и в других районах. Из Астрахани в Баку вернулся старший
директор фирмы Нобелья Леснер, который так же согласен с тем, чтобы
588
работы на нефтянных рождениях начались как можно скорее. В порту Баку
стоят оснощѐнные пушками два суда ―Карс‖ и ―Ардаган‖. Они объявили
себя независимыми и отказались подчинится командиру османских войск.
Они заявляют, что не подчинялись и англичанам. Велись переговоры между
османцами и командованием этих судов, может они уже подчинились
османцам‖. По данным того же Цугмайера 27 сентябрья в Баку отправились
представитель Германии Фон Дер Гольц и представитель Австрии Фон
Франкенштеин. В рубрике – ―вести из Баку‖, коротко описаны события с
июля до взятия Баку [28].
Рубрика – ―вести из Баку‖, газеты от 29 сентябрья, является
продолжением предыдущего номера, где описываются военные действия
уже в Баку, отношение англичан к смене власти. Этим газета закончивает
свои рассказы о событиях до взятий и военных действиях в Баку [29].
В номере от 17 – го сентябрья размещена подробная статья
собственного корреспондента. Она касается открытия первого заседания
парламента республики Азербайджан. Из статьи выясняется, что
кореспондент лично присутствовал на церемонии открытия. Первое
заседание состоялось 7 – го декабрья в Бакинской городской школе Гаджи
Зейнал Абидин Тагиева на улице Николаева. Заседание парламента открыл
председатель национального совета М. А. Расулзаде. В его выступлении был
дан тшательный анализ о всех происходящих на территории бывшей
Российской империи. Он отдельно отметил добрососедские отношения
между Азербайджаном и Грузией. Присутствующие в зале стоя
оплодировали сидящем в ложе предстовителю Грузии Н. Карцивадзе. После
выступления Расулзаде состоялись выборы его заместителя. Председателем
был избран Али Мардан Топчибашев, его заместителем Гасан Бег Агаев. В
связи с тем, что Топчибашев был в Стамбуле, его место занял Агаев. Дальше
автор статьи рассказывает о распределении мест в парламенте между
партийными и безпартийными. Там же отмечено, что председатель
правительства Хан – Хойсский в своѐм выступлении россказал о
проведѐнной работе правительства за последные шест месяцев и трудностях.
На первом заседании парламента присутствовали дипломатический
представитель Грузии Н. И. Карцивадзе, представитель генерал-майора
Томсона полковник Кокерел, генеральный консул Персии Саадул-Визаре,
председатель превительства горных республик Чеймоев и представитель
этой же республики в Азербайджане Кантемиров, представитель Тюрко –
Араксской республики Алиев. 9 – го декабрья дипломатический
представитель Грузии Карцивадзе посетил заместителья председателья
Азербайджанского парламента Гасан Бега Агаева и поздравил с открытием
парламента [30].
Таким образом, изучение материалов газеты ―Республика Грузия‖
показало, что газета шаг эа шагом следила за происходящими вокруг Баку
589
событиями. Надо отметить, что газета в слепую не доверяла полученной
информации. Савсем наоборот, анализируя и сопостовляя их, старалась
делать объективные выводы. Этим она придавала своѐобразное направление
мыслям грузинского общества. В это время информация вокруг Баку
предстовляла из себя довольно багатый материал с точки зрения
исторических исследовании. Этим ещѐ раз подтверждается вожная роль
печатных материалов в исследовании истории.

SUMMARY
According to the research of magazine ―Georgian Republic‖, it seemed
that research was developing in line with appearance that happened in Baqo. It‘s
worth notice that, that magazine was based on information of research that gave a
development of Georgian society. Information is a key element for future
historical research. At the same time, researching of press gives a possibility to
develop and prove those appearances that had happened in the past.

ЛИТЕРАТУРА
1. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 02. 08. 1918 г., №8.
2. Битва за Баку (1918) – Википедия, http:/ru.wikipedia.org/wiki/
3. Г. А. Хетагуров, Правда о генерале Бичерахове, http:/www/darial-
online.ru/2008_2/hetagurov.shtml
4. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 02. 08. 1918 г., №8.
5. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 06. 08. 1918 г., №11.
6. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 06. 08. 1918 г., №11.
7. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 06. 08. 1918 г., №11.
8. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 08. 08. 1918 г., №12.
9. Освобождение Баку Кавказской исламской армией Турции, 1918 г. –
Turan http://forum.turan.info/showthread.php?t=5742
10. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 15. 08. 1918 г., №18.
11. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 24. 08. 1918 г., №24.
12. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 24. 08. 1918 г., №24.
13. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 27. 08. 1918 г., №26.
14. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 01. 09. 1918 г., №31.
15. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 03. 09. 1918 г., №32.
16. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 04. 09. 1918 г., №33.
17. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 05. 09. 1918 г., №34.
18. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 08. 09. 1918 г., №37.
19. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 10. 09. 1918 г., №38.
20. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 11. 09. 1918 г., №39.
21. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 17. 09. 1918 г., №43.
22. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 18. 09. 1918 г., №44.
590
 23. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 19. 09. 1918 г., №45.
24. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 20. 09. 1918 г., №46.
25. Таир Бехбудов, Английская полиция в Баку (1918 г.),
http://www/ourbaku/com/index/php5/
26. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 24. 09. 1918 г., №48.
27. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 25. 09. 1918 г., №49.
28. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 28. 09. 1918 г., №52.
29. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 29. 09. 1918 г., №53.
30. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 17. 12. 1918 г., №117.

Kazımova S.A.
Гянджинский Государственный Университет

УНИФИКАЦИЯ СЛОЖНОСОСТАВНЫХ СЛОВ В

АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

Некоторые слова, используемые в азербайджанском языке по своему

составу, состоят из сложных единиц. Часть из них используется как
сложносоставные компоненты английского языка, а другая заменяется ему
подобным. Встречаются и такие слова, которые заменяются
соответствующими азербайджанскому языку. Сложносоставные слова
английского языка полностью заменяются точным соответствием
азербайджанских слов.
Что из этого можно понять? Выясняется, что такого типа слова,
состоят из компонентов, принадлежащих к латинским и греческим языкам,
отображающих быт. Эти компоненты в разных языках сохранили свое
этническое значение. В английском языке эти этнические слова сохранили
свое полное значение. Разница, лишь в том, что в английском языке эти
части употребляются в соответствии с фонетическими и орфоэпическими
требованиями. А в азербайджанском языке эти слова формируются в
соответствии с международными терминами. В таком случаи можно ли
считать правильно унификацию англоязычных слов?
Независимо от этого вопроса возникает ответ, который состоит в
том, что невозможно использовать во всех языках международные слова.
Слова и термины признанные международными являются латинскими и
греческими. Эти слова в европейских языках приспосабливаются к
внутренним требованиям данного языка.
Например, международные слова во французских, испанских и
итальянских языках формируются по-разному. Языки близкие по

591
происхождению к ним при переводе меняются по сходной структуре, так
как в азербайджанском языке.
Международные слова с латинского, греческого и европейских
языков непосредственно переходят в международные. Такие слова, входят в
азербайджанский язык только при помощи русских слов. А русский язык
получает эту информацию в результате интеграции из европейских языков.
В азербайджанском языке, эти слова используются не так как в русском или
в каком либо другом европейском слове. При присвоении этих слов в
азербайджанский язык они меняются с коренными значениями близкими по
смыслу и форме. В настоящее время база русских слов не считается
основной для азербайджанского языка, но где, то сохранились понятие
старого.
Слова, интегрирующие из других языков, унифицируются в корни
других языков, сохраняя смысл, содержание, сюжет. В сравнении с
английским языком азербайджанский язык принимает эти слова, ссылаясь
на информацию обеих языков. Это сопоставление помогает полностью
понять значение этого слова во всех других языках.
В лингвистических словарях нет такого понятия как
интернациональные слова или термины или же конкретная база понятий
(смыслов). Указывая, что эти слова интернациональные мы понимаем под
этим понятием произношение и смысл слова в одном значении (1,65).
В азербайджанском языке сложносоставные слова унифицируются в
следующем порядке:
1) Употребление слова без изменения состава:
азербайджанском языке возникает необходимость менять состав
сложносоставных англоязычных слов. Эти правила касаются слов,
имеющих одно значение и принятые всеми языками. При изменении таких
слов последствием становится фонетическое, графическое и
орфоэпическое изменение. Например, в латино- греческом языке при
принятии этих слов они меняли их под свои фонетические, графические и
орфоэпические требования.
В азербайджанском языке слова принимаются на той базе, на которой
образовались и формировались.
Исследование показали, что слова, интегрированные в
азербайджанский язык из других языков, большей степени зависят от
английского языка. Слова, не меняющие понятие и формы относятся к
словам унификационно - сложносоставным. Унификация таких слов в
азербайджанском языке соответствует ограничению. Во время унификации
таких слов указывается разница между другими языками и унификация
между ними. С другой стороны, унификация этих слов в азербайджанский
язык изменяется по требованию языка.

592
 Унификация основывается на эти принципы и требования. В это
время унификация этих слов по всем нормам и принципам не изменяется(2,
527). В русском, азербайджанском, английском языке понятие
―унификация‖ означает ―соответствовать, принять единый облик‖ (3,393).
Понятие унификации принадлежит латинскому языку. Первая часть
―уни ―– означает ―единый‖, вторая часть ―фиксация‖ – означает "привести к
единому‖ (4,526-527).
В азербайджанском языке используются такие слова, которые не
переводятся с английского языка, напр., кинoмaтограф-cinematograph,
мотоциклет - motorcycle, микросхем – micro scheme, ионосфер – ionization,
анестизия – anaesthesia, барометр- barometer, аэронавигация –
aeronavigation, бейсбол - baseball, бизнесмен – businessman, акрополь –
acropolis, и т.д.
Слова, не меняющие двухсторонних значений в азербайджанском
языке, являются функционально схожими. Такие слова в независимой форме
не отделяются от термической структуры. Конкретное и доблестное
значение зависит от их смысла применения. Напр.; слова интеграция,
деградация используются в политических терминологиях. Но, и эти термины
в языковедении нашли себе достойное и значимое место.
Термины принятые всеми, без каких либо изменений особенно со
стороны прессы могут использоваться как едино знатное слово. Можно
принести некоторые примеры к ним. Трансплантация человеческих органов
очень сложная ответственность. («Ачыг фикир», 22.05.2010); Айна ханум
в фотогаллереи со своими экстравагантными поведениями привлекла всех
на свою сторону. («Рейтинг» 09.05.2010); Мои противники не такие и уж
слабые спортсмены, многие из них принимали участие в финале Европы.
(Рейтинг 09.05.2010).
2) Употребление слов с измененным составом:
Какая-то часть английских сложносоставных слов при переводе на
азербайджанский язык, может менять первую или вторую часть, или же по
семантическим требованиям должен менять обе части:
а) с изменением первой части
В сложносоставных словах, первая часть меняется в соответствии с
азербайджанским языком. Другими словами, в англоязычных словах
первый компонент приспосабливается с семантической точки зрения к
требованиям азербайджанского языка. И она полагается на заимствованные
слова из других языков в азербайджанский язык. Эти заимствованные слова
привлекают к себе большое внимание. К таким примером можно отнести
следующие слова: внутренне венный- venadaxili-intravenous,
межпланетный- planetlərarası-interplanetaryи и т.д.
Изменение с односторонним распорядком слов встречается так же и в
прессе. Использование им подобных слов в прессе все больше углубляется и
593
становится частым. И, это оказывает сильное влияние на зарождение и
присвоение этих слов. Таким образом, с увеличением и использованием этих
слов увеличивается не только терминологический фонд языка, но и язык
печати, разговорного диалекта и лексико-семантического потенциала. К
использованию им подобным словам можно принести следующий пример:
Компании “Bakcell” и “ Azercell” предусматривает новые бюджетные
услуги («Хурал», 09.05.2010); Пользователей Azercell ожидает новый
сюрприз в этом году. ( «Хурал» 09.05.2010); Руководители Azeryolservis
ААО применяют последнюю технологию в железнодорожной сфере («Ени
мусават», 27.11.2009)
б) с изменением во второй части слова
В азербайджанском языке часто встречаются слова с унификацией во
второй половине англоязычных слов. Причина этого заключается в том , что
в азербайджанском языке окончание второй половины слова оказывает
сильное влияние на весь процесс перевода, и она более интенсивная чем
первая часть. Из-за этого в заимствованных словах вторая часть
интенсивнее подвергается изменению. В образовании новых слов в
азербайджанском языке компоненты подвергающиеся изменению
располагаются в конце слова.
Порою можно заметить измененные сложносоставные слова,
которые не подвергаются изменению с обеих сторон и остаются целыми. К
унификации сложносоставных слов, во второй половине с английского
языка в азербайджанский, можно привести следующие примеры; fotosürət –
ксерокопия, videoyazı – видеозапись и т.д.
Слова, пришедшие из аналогичной азербайджанской группы языков
при изменении не подвергаются сильному риску. Но в случае изменения
надо ссылаться на большой потенциал ново- образовательных слов.
Полагаясь на этот принцип, увеличение количества такого рода слов в
прессе приводит к массовому принятию. Примером исследования этих слов,
в прессе можно предоставить следующие примеры; Военный объект,
принадлежащий Российской Федерации, расположенный на территории
Азербайджана в Габалинском РЛС, не дает хорошие надежды на
экологическую жизнь и не радует душу. («Параллель», 20.02.2010), Во главе
всего этого будет находиться авиаперевозчик Харри Трумэн. («Параллель»,
23.05.2010), В транснациональных нефтяных контрактах должны
указываться не только прибыли от всего этого, но и экологические
интересы. («Параллель», 26.02.2010).
с) изменение в обеих частях
Во время унификации англоязычных слов, в азербайджанский язык
часто наблюдается изменения обеих частей. Это происходит в том случае,
когда оба слова сами по себе являются свободными и перейдя в
азербайджанский язык передаются аналогичными свободными словами.
594
Другими словами, изменения такого рода не как не влияют на лексико-
семантическое значение. К таким унификационным словам можно привести
следующий пример; otüstü xokkey – хоккей на траве - field hockey, nüvədaxili
– атомный - into nucleus, əzələdaxili – внутривенный - into muscular,
qitələrarası – межконтинентальный - into continental и т.д.
Изменение, происходящее в азербайджанском языке в обеих частях,
дают возможность сравнивать унификацию сложносоставных слов со
словосочетанием. Нужно заметить, что такое изменение в других
иностранных языках происходит по другому распорядку и в языковедении
имеет себе значимое место и имя как “Калька”. Следует так же заметить,
что Калька часто встречалась в советское время.
В советское время все перешедшие европейские слова менялись на
свой русский лад(5,137).
Калька по происхождению французское слово означает
―копирование‖. А в языковедении его заменили словами дающими понятие
или сходство ему подобного (6,231 )..
В изъяснительном словаре языковедении Калька дается как
буквальное понятие (7, 136).
Конечно, Калька в иных языках может давать разное значение и
употребляться в разных формах. Нельзя недооценивать Кальку. Калька
помогает улучшить развитие языка его способности и ценности.
В последнее время в азербайджанском языке можно часто встретить
англоязычные слова. Это связано с широким распространением этого языка,
к ним можно привести следующие примеры: Аудиторская палата
старается приблизить вычислительный контроль к международным
стандартам (Параллель 26.02.2010), От транснациональных компаний
нашей республики небыли изъяты годовые экологические налоги. (Параллель
26.02.2010).
В унификации сложносоставных слов из английского языка в
азербайджанский большую роль играет не только фонетический,
грамматический и орфоэпические изменения, но и их лексико-
семантические принципы.

SUMMARY
In the process of unification of English compound words two main
directions are observed. First is the usage of words as in their source language.
The second direction consists of changing the components of compound words
and substituting them with their corresponding adequacy in the Azerbaijani
language.

595
 ЛИТЕРАТУРA
1. О.В.Шахрай. К вопросу о смысловых взаимоотношениях
интернациональных слов в разных языках. «Иностранные языки в
школе». 1955. ст.65. Р.Шор. Язык и отчество. М.1926.ст.108.
2. Словарь иностранных слов. М.1989, с.527
3. Русско-Азербайджанский словарь. Баку, 1990. с.393.
4. Словарь иностранных слов М.1989,с.526-527
5. М.Ш. Касумов. Основы терминологии Азербайджанского языка. Баку
1973, с.137
6. Словарь иностранных слов. М.1989, с.213
7. М. И. Адилов, З. Н. Вердийева, Ф. М. Агаева Изъяснительный словарь
лингвистики. Баку 1989, с.136.

Kazımova Zeynab Fərhad qızı

Bakı Slavyan Universiteti

HEYDƏR ƏLĠYEV AZƏRBAYCANġÜNASLIĞIN VƏ

MÜASĠRLƏġMƏNĠN ÖNÜNDƏ

Türkiyənin tanınmıĢ dövlət xadimi Bülənt Ecevit Heydər Əliyevin

yalnız Azərbaycan xalqı deyil, bütün türk dünyası qarĢısında xidmətlərini
qiymətləndirərkən böyük fəxrlə belə demiĢdir: ―Qüdrətli öndərsiz bir millət heç
nəyə nail ola bilməz. Heydər Əlirza oğlu Atatürk qədər qüdrətli bir türkdür.
Heydər Əlirza oğlu min ildən bir yetiĢən dahilərdəndir‖. Ölkəmizin ən yeni
tarixinin bütöv bir dövrü xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin siyasi və
dövlətçilik fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Dünya Ģöhrətli siyasətçi, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin
respublikamıza rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə, həmçinin 1982-1987-ci
illərdə keçmiĢ Sovet Ġttifaqının liderlərindən biri olduğu dövrdə Azərbaycanın
dövlət müstəqilliyi üçün möhkəm zəmin və bünövrə yaradılmıĢ, siyasi, iqtisadi
və mədəni sahələrdə çox ciddi nailiyyətlər əldə edilmiĢdir. Həmin illərdə
respublikamızda güclü iqtisadiyyat və kadr potensialı yaradılmıĢ, Azərbaycan
SSRĠ-nin ən qabaqcıl müttəfiq respublikalarından birinə çevrilmiĢdi.
Bütün bu tarixi dönüĢün, inkiĢaf və tərəqqinin əsası isə, heç Ģübhəsiz, ulu
öndər Heydər Əliyevin 1969-cu il iyul ayının 14-də Azərbaycana rəhbər təyin
edilməsi ilə qoyulmuĢdur. Məlum olduğu kimi, hər bir ölkənin inkiĢaf etməsi,
irəli getməsi iqtisadiyyat sahəsində qazanılan uğurlardan baĢlayır. Məhz öz
fəaliyyətində bu tezisi rəhbər tutan ümummilli lider Heydər Əliyev xalqın,
dövlətin gələcəyinin bu günün iqtisadiyyatından asılı olduğunu böyük
uzaqgörənliklə görürdü.
Ulu öndər respublika iqtisadiyyatının inkiĢaf etdirilməsini öz
fəaliyyətinin baĢlıca prioritetlərindən biri hesab edirdi. Buna qədər isə
596
iqtisadiyyatı dərin böhran keçirən Azərbaycan çox böyük çətinliklərlə
üzləĢmiĢdi. Belə bir Ģəraitdə, ilk növbədə, mərkəzin Azərbaycana bu cür laqeyd
münasibətinin dəyiĢdirilməsinə nail olmaq lazım gəlirdi. Həmin dövrdə kifayət
qədər böyük təcrübəyə, siyasi iradəyə və yüksək nüfuza malik olan Heydər
Əliyev bunu bacara bildi. Sovet rejiminin bütün xüsusiyyətlərini dərindən bilən
və zəngin idarəçilik təcrübəsinə malik olan ulu öndər respublikamızın inkiĢafı
üçün ən vacib məsələləri Sov.ĠKP. MK-nın Siyasi Bürosuna, MK-nın
plenumlarına, partiya qurultaylarına çıxarır, zəruri qərarların qəbul edilməsinə
nail olurdu. Məhz Heydər Əliyevin qətiyyəti və ölkə rəhbərliyini inandırmaq
bacarığı sayəsində nəhəng sənaye müəssisələrinin Azərbaycanda tikintisinə nail
olunurdu.
Azərbaycana rəhbər seçildiyi ilk gündən etibarən ulu öndər respublikada
geniĢ islahatlara baĢladı. Ġlk növbədə, respublika iqtisadiyyatına dərindən bələd
olan bacarıqlı kadrlar rəhbər vəzifələrə irəli çəkildi, onların normal fəaliyyəti
üçün hər cür Ģərait yaradıldı. Qısa bir müddətdə iqtisadiyyatda köklü struktur və
keyfiyyət dəyiĢiklikləri baĢ verdi. Tərəqqi yolunda maneəyə çevrilmiĢ bütün
neqativ hallara qarĢı mübarizə sistemli Ģəkil aldı. Həyata keçirilmiĢ bütün bu
tədbirlər isə respublikamızı sürətli inkiĢaf yoluna çıxardı. Bütün bunlarla
yanaĢı, ulu öndər Heydər Əliyev yaxĢı bilirdi ki, Azərbaycanın gələcək inkiĢafı
savadlı gənclərin, bacarıqlı kadrların yetiĢdirilməsindən çox asılıdır. Məhz buna
görə də o, gənclərin SSRĠ-nin ən qabaqcıl və tanınmıĢ ali məktəblərində təhsil
almaları üçün çox böyük səy göstərir, sonradan respublikamıza qayıdan həmin
kadrların iĢlə təminatına xüsusi diqqət yetirirdi. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan
ötən əsrin sonlarında yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra məlum oldu ki,
respublikamızda həyatın bütün sahələrində yüksək savada və zəngin təcrübəyə
malik kadrlarımız, mütəxəssislərimiz var. Vaxtilə ulu öndər Heydər Əliyevin
böyük diqqət və qayğısını görmüĢ, onun xeyir-duasını almıĢ həmin
mütəxəssislər bu gün də Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunmasında,
ölkəmizin inkiĢaf etdirilməsində, dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsində
yaxından iĢtirak edirlər.
Heydər Əliyevin yüksək idarəçilik məharəti, təĢkilatçılıq qabiliyyəti,
insanlarla iĢləmək bacarığı, iqtisadiyyatı dərindən bilməsi Ġttifaq rəhbərliyinin
diqqətini getdikcə daha çox cəlb edirdi. Məhz belə bir Ģəraitdə - 1982-ci ilin
sonlarında o, SSRĠ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi son dərəcə
mühüm və məsuliyyətli bir posta təyin olundu. Heydər Əliyev belə bir məsul
vəzifədə iĢləməklə yanaĢı, Azərbaycanın problemləri ilə də daim məĢğul
olurdu, sözün əsl mənasında Azərbaycanla yaĢayırdı.
Heydər Əliyevi ümummilli lider səviyyəsinə yüksəldən əsas cəhətlərdən
biri də onun Azərbaycanla, Azərbaycan xalqı ilə qırılmaz tellərlə bağlı olması
idi. Təsadüfi deyildi ki, ümummilli lider sonradan bu barədə deyirdi: "Mən on il
Moskvada yaĢamıĢam, Sovetlər Ġttifaqının rəhbərlərindən biri olmuĢam və bu
rəhbərliyin imkan verdiyi ən yüksək Ģəraitdə yaĢamıĢam. Bir an da Azərbaycanı
597
unutmamıĢam, ürəyim daim Azərbaycanla vurub. Sonra qayıtmıĢam
Azərbaycana, Naxçıvanda bir daxmada yaĢamıĢam. Gecəm də Azərbaycan
olub, gündüzüm də. Çünki bu, mənim Azərbaycanımdır, mənim Vətənimdir".
Doğrudan da, Azərbaycanı düĢünmək, Azərbaycanla yaĢamaq onun
baĢlıca amalı, həyatının mənası idi. Heydər Əliyev keçmiĢ sovet sisteminin sərt
qayda-qanunlarının hakim olduğu bir Ģəraitdə belə, daim respublikamızın
tərəqqisi naminə əsl liderə xas olan keyfiyyətlərdən bacarıqla istifadə etmiĢ,
xalqını yeni, daha miqyaslı yaradıcı, məhsuldar əməyə səfərbər edə bilmiĢdi.
Ulu öndər Heydər Əliyevin Vətən sevgisinin sərhədi yox idi. Onun
Vətən, xalq üçün çalıĢmaq həvəsi, millətinə mümkün qədər çox fayda vermək
istəyi sonsuz idi. Təsadüfi deyildi ki, ötən əsrin sonlarında müstəqilliyini yenicə
əldə etmiĢ Azərbaycan ağır, çətin sınaq qarĢısında qalanda Heydər Əliyev
xalqının səsinə səs verdi, xilaskarlıq missiyasını öz üzərinə götürdü. "Mən
ömrümün qalan hissəsini də xalqıma bağıĢlayıram" - deyərək hakimiyyət sükanı
arxasına keçdi. O, qısa müddətdə dövlətlə xalqın birliyini, yekdilliyini təmin
etdi, hakimiyyət böhranını aradan qaldırdı, ölkədə mühüm ictimai-siyasi
sabitliyə nail oldu.
Heydər Əliyev respublikamızda quruculuq, yaradıcılıq iĢlərinin baĢlıca
istiqamətlərini müəyyən etdi. Ümummilli liderimiz Azərbaycan dövlətinin
strateji yolunun yalnız demokratiya, sərbəst iqtisadiyyat, bazar iqtisadiyyatı,
sahibkarlıq yolu olduğunu göstərdi.
Heydər Əliyevin Azərbaycana ikinci dəfə rəhbərlik etdiyi 10 il əsl
quruculuq-yaradıcılıq dövrü kimi tarixə düĢmüĢdür. Bu dövrdə Azərbaycan
sosial-iqtisadi sahələrdə, ordu quruculuğunda, beynəlxalq münasibətlərdə
böyük uğurlar qazanmıĢ, ölkəmizin nüfuzu xeyli artmıĢdır. Daim doğma
Vətənini, xalqımızın gələcəyini düĢünən ümummilli lider deyirdi: "Mənim
həyatımın məqsədi Azərbaycandır, Azərbaycan xalqıdır, Azərbaycan
Respublikasıdır, Azərbaycan vətəndaĢıdır".
Ölkəmizdə Avropa dəyərlərinə uyğun aparılan hüquqi islahatlar da məhz
Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Hüquq qaydalarının, qanunçuluğun
möhkəmləndirilməsi, insan hüquq və azadlıqlarının təminatlı müdafiəsinə görə
üçpilləli məhkəmə sistemimizin yaradılması, yeni, müasir tələblərə uyğun
hakim korpusunun formalaĢdırılması Heydər Əliyevin xidmətləridir.
Heydər Əliyev 1993-cü ildən 2001-ci ilədək 68 ölkənin prezidenti və
dövlət baĢçısı ilə 485 görüĢ keçirmiĢdir. Bu görüĢlərin hamısında Ermənistan-
Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi müzakirə olunmuĢdur. Konkret
rəqəmlərlə ifadə etsək, Heydər Əliyev ABġ-ın Prezidenti, xarici iĢlər naziri ilə
bu məsələni 18, Fransa rəhbərləri ilə 16, Rusiya ilə 23, Türkiyə rəhbərləri ilə 78
dəfə müzakirə etmiĢdir. BMT-nin baĢ katibləri ilə onlarca görüĢ olmuĢdur,
NATO-nun, Müstəqil Dövlətlər Birliyinin Zirvə görüĢlərində, Ġslam Konfransı
TəĢkilatının iki, Ġqtisadi ƏməkdaĢlıq TəĢkilatının dörd Zirvə görüĢündə,

598
 türkdilli ölkələrin dövlət baĢçılarının Zirvə görüĢlərində hər dəfə Heydər Əliyev
Ermənistan-Azərbaycan münaqiĢəsini gündəliyə çıxarmıĢdır.
Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev əzəmətli bioqrafiyası ilə
nəsillərə örnək olan bir ömür yaĢamıĢ nadir Ģəxsiyyət, titanik fəaliyyət dairəsinə
malik bir insan idi. Belə bir Ģərəfli ömür, fenomenal siyasi bioqrafiya isə hər
kəsə nəsib olmur. Heydər Əliyevin taleyinin möhtəĢəmliyi və bənzərsizliyi bir
də onda idi ki, o, bütün Ģüurlu həyatını bütövlükdə doğma xalqına, Vətəninə
həsr etmiĢdi. Müasir Azərbaycanın inkiĢafına həsr etmiĢdi.
Daim Vətənini, xalqını düĢünən ulu öndər Azərbaycana Ġlham Əliyev
kimi praqmatik düĢüncəyə, siyasi təfəkkürə malik bir lider bəxĢ etdi. Bu gün
ulu öndərin siyasi kursu, ümummilli mənafeyə yönəldilmiĢ islahatlar
strategiyası xalqımıza uğurla xidmət göstərir. Bu siyasəti müasir dövrün
tələblərinə uyğun, yaradıcı Ģəkildə davam etdirən möhtərəm Prezidentimiz
Ġlham Əliyev ölkənin bütün problemlərinə milli dövlətçilik prinsipləri
kontekstindən yanaĢır, onların həllinə uğurla nail olur. Bir sözlə, bu gün ulu
öndər Heydər Əliyevin müəyyənləĢdirdiyi düzgün siyasət Azərbaycanı davamlı
inkiĢafa və tərəqqiyə, xalqımızı firavan gələcəyə aparır.

SUMMARY
One of the main peculiarities that raised Heydar Aliyev to the level of a
national leader was strongly connected with his unbreakable ties to Azerbaijan
and Azerbaijan nation. This is not accidental that later the national leader himself
spoke on this theme: ―I have lived in Moscow for 10 years; I have been one of the
leaders of the Soviet Union and have lived in a very good condition which existed
at that time. I have never forgotten Azerbaijan; my heart has always beaten with
Azerbaijan. After my return to Azerbaijan she has always been my day and night.
Because this is my Azerbaijan, my native land‖.

ƏDƏBĠYYAT
1. Heydər Əliyev Atatürk haqqında
Toplayanı və tərtib edəni: Səfalı Nəzərli. Bakı 2003
2. Heydər Əliyev və ġərq, Qaley Allahverdiyev, Vəhdət Sultanzadə
3. Heydər Əliyev və mədəniyyət, Bakı – 2008
4. Aydın Quliyev ―Siyasətin gücü‖ Bakı
5. Elmira Axundova ―Heydər Əliyev. ġəxsiyyət və zaman‖ Bakı
6. Bəkir Nəbiyev ―Heydər Əliyev haqqında etüdlər‖ Bakı

599
 Keberlinskaya Elnarə Ramiz qızı
Бакинская Музыкальная Академия имени Узеира Гаджибейли

РОЛЬ ЗАСЛУЖЕННОГО ДЕЯТЕЛЯ ИСКУССТВ,

ПРОФЕССОРА Э.Ю.САФАРОВОЙ В РАЗВИТИИ
ФОРТЕПИАННОЙ КУЛЬТУРЫ АЗЕРБАЙДЖАНА

Изучение творческого пути видных деятелей культуры представляет

собой историческую, социальную и воспитательную значимость для
дальнейшего прогресса мировой культуры и осуществления еѐ
преемственности. В богатейшей истории азербайджанской музыкальной
культуры фортепианно - исполнительское искусство является относительно
новой страницей. Начав своѐ интенсивное развитие на рубеже ХIX-XX
веков, оно за короткое время завоевало ведущее место в культурном
социуме Азербайджана [11].
Одним из ярких представителей азербайджанской музыкальной
культуры, внесшей значительный вклад в историю еѐ развития, является
заслуженный деятель искусств Азербайджана, профессор Эльмира Юсуф
кызы Сафарова. Имя этого талантливого музыканта, творческой личности
тесно связано с историей азербайджанского фортепианно-исполнительского
искусства и педагогики, поскольку еѐ многогранная плодотворная
музыкальная деятельность способствовала активному развитию и
процветанию современной национальной фортепианной культуры.
Своѐ начальное музыкальное образование получила в г. Баку,
поступив в 1942 году в школу-десятилетку при Азгосконсерватории имени
Узеира Гаджибейли в класс замечательного педагога Ц.С.Грушко –
выпускницы Петербургской консерватории, ученицы знаменитой пианистки
А.Н.Есиповой. По окончании школы в 1952 году Э.Ю.Сафарова поступает в
Азгосконсерваторию имени Узеира Гаджибейли в класс одного из
основателей азербайджанской фортепианной школы – народного артиста
Азербайджанской Республики, профессора М.Р.Бреннера.
В годы учебы в консерватории Э.Ю.Сафарова проявила себя как
одаренный музыкант и творческая личность. Она систематически и с
большим успехом выступала с симфоническими и сольными концертами.
Программа еѐ концертов была весьма насыщенной, разнообразной и
включала в себя произведения азербайджанских, русских и
западноевропейских композиторов.
В период обучения в консерватории Э.Ю.Сафарова получала именную
стипендию имени Узеира Гаджибейли, которую она высоко ценила, что
подтверждается еѐ словами: « Это меня ко многому обязывало. Я всегда
осознавала, преклонялась перед деятельностью Узеира Гаджибейли –

600
замечательного музыканта, композитора, который столько сделал для всех
нас, для Азербайджана». [5; 9; 11].
В связи с окончанием консерватории с отличием, по решению
Художественного Совета Э.Ю.Сафарова была рекомендована для
поступления в аспирантуру в г. Москве. Успешно сдав вступительные
экзамены, она поступает на фортепианное отделение Московской
консерватории имени П.И.Чайковского, где училась в классах выдающихся
мастеров пианистического искусства - профессоров А.В.Шацкеса и
Я.В.Флиера, последователей пианистических традиций Н.К.Метнера и
К.Н.Игумнова [13]. Годы учебы в аспирантуре сыграли большую роль в еѐ
дальнейшем формировании как музыканта и личности. Освоение лучших
традиций фортепианной культуры, систематическое посещение концертов с
выступлениями лучших музыкантов мира, и вся атмосфера культуры 60-х
годов в Москве стали своеобразной школой для молодой и одаренной
пианистки - Э.Ю.Сафаровой. Проявляя творческую активность и
целеустремлѐнность, Э.Ю.Сафарова в 1961 году участвовала в Первом
Закавказском конкурсе музыкантов – исполнителей и была удостоена звания
лауреата.
Успешно завершив учѐбу в аспирантуре, Э.Ю.Сафарова в 1961 г.
возвращается в родной Баку и начинает свою педагогическую деятельность
на кафедре «Специального фортепиано» №2 в Азербайджанской
государственной консерватории имени Узеира Гаджибейли, продолжив еѐ
до последних дней своей жизни.
За короткий промежуток времени Э.Ю.Сафарова становится одним
из ведущих педагогов консерватории. Она прилагает много сил и энергии
для формирования и развития своего класса.
Фундаментом педагогики Э.Ю.Сафаровой были глубокие
теоретические и практические знания, высокая профессиональная культура,
полная самоотдача любимой работе. Она обладала целым рядом черт,
которые необходимы для музыкально-педагогической профессии: высокой
квалификацией, широким кругозором, аналитическим мышлением,
терпением, целеустремлѐнностью артистизмом. [1;2;6;7]. Э.Ю.Сафарова
разработала свою систему педагогики, соединив традиционные приѐмы
обучения с новаторскими методами.
Основой еѐ методики преподавания фортепианному искусству было
стремление максимально развить музыкально-творческий потенциал
пианиста, его самостоятельность, художественный вкус. Первостепенное
значение Э.Ю.Сафарова придавала выбору фортепианного репертуара
студента, который основывался на широком применении различных стилей,
жанров и форм. Выбор учебного репертуара позволял раскрыть лучшие
качества музыкальной одарѐнности студента и придать универсальность
творческому процессу его развития.
601
 Она систематически организовывала классные концерты, которые
проходили на высоком профессиональном уровне и которые всегда с
интересом ожидают любители музыки. Особый интерес музыкантов и
любителей классической музыки вызывали тематические концерты,
организованные Э.Ю.Сафаровой. Приведѐм, к примеру, высказывание
выдающегося азербайджанского композитора Кара Караева: «Результаты
работы Э.Ю.Сафаровой раскрываются в многочисленных, тематически
направленных классных концертных программах, которые всегда детально
продуманы, кропотливо отделаны и вызывают большой интерес, как у
слушателей, так и у исполнителей. В работе со студентами хочется отметить
высокую профессионально-музыкальную и общую культуру»[10, с.5].
Применяемые Э.Ю.Сафаровой педагогические приѐмы и принципы
помогали еѐ студентам осознать глубоко творческий характер процесса
интерпретации музыки и почувствовать целостность и красоту
музыкального произведения.
Основными педагогическими принципами Э.Ю.Сафаровой являлись:
1. Принцип познания индивидуальности студентов.
2. Принцип соответствия рационального и эмоционального познания в
работе над музыкальным произведением.
3. Принцип единства художественного и технического мастерства в
музыкальном обучении.
4. Принцип синтеза аналитического и сенсорного в процессе
обучения.
5. Принцип подбора в процессе обучения широкого и разнопланового
фортепианного репертуара.
6. Принцип развития у студентов музыкально-творческой активности,
аналитического мышления и самостоятельности.
7. Принцип развития активности слухового самоконтроля у студентов.
8. Принцип достижения в процессе обучения студентов высокого
уровня музыкального образования.
9. Принцип эмоционального воздействия педагога на студентов в
процессе обучения.
10. Принцип постановки педагогом конкретных музыкальных задач и
их решения.
11. Принцип творческого взаимодействия педагога и студентов.
Вышеперечисленные принципы по сути своей характеризуют
творческую специфику процесса фортепианного обучения и в совокупности
определяют педагогический стиль Э.Ю.Сафаровой.
Методика преподавания Э.Ю.Сафаровой включала в себя также ряд
приѐмов, в частности «дирижирование» во время игры студента, образное
сравнение, ассоциации с другими видами искусств, визуальный и
словесный контакт, показ за инструментом и детальное разъяснение
602
музыкального сочинения, проведение открытых уроков, подготовка к
конкурсам и концертам и т. д. В процессе обучения с помощью этих
приѐмов Э.Ю.Сафарова незримо передавала студентам нужную
информацию и свою энергетику.
Э.Ю.Сафарова выступала также с докладами и лекциями в
различных музыкальных школах города Баку, щедро делилась своим
богатым педагогическим опытом с преподавателями школы, что сыграло
большую роль в подготовке музыкальных кадров Азербайджанской
Республики. Среди проведѐнных Э.Ю.Сафаровой концертов-лекций были:
«Прелюдии и фуги И.С.Баха», «Прелюдии и фуги Д.Д.Шостаковича», «24
прелюдии К.Караева» и другие.
Кульминацией творческой и педагогической деятельности
Э.Ю.Сафаровой явился фестиваль классической и современной музыки,
подготовленный и проведенный ею в 1995 году в Азербайджанской
государственной филармонии имени М.Магомаева. В концертах, длившихся
в течение недели, принимали участие ученики Эльмиры Сафаровой и
Государственный симфонический оркестр имени Узеира Гаджибейли под
управлением заслуженного артиста Азербайджана, профессора
Я.Адыгезалова. Программа фестиваля была разнообразной и весьма
интересной, в которую были включены произведения азербайджанских,
русских и западноевропейских композиторов. Фестиваль прошел с большим
успехом, стал значительным художественным событием в культурной
жизни Азербайджанской Республики. Педагогическая деятельность
Э.Ю.Сафаровой представляет собой весьма ценный вклад в фортепианно-
педагогическую теорию и практику.
Видное место в пианистическом искусстве Азербайджана занимает
исполнительская деятельность Э.Ю.Сафаровой, которая обладает рядом
отличительных черт. Музыкальному исполнительству Э.Ю.Сафаровой были
присущи самобытность творческого почерка, безукоризненный вкус,
изумительное чувство формы, бережное и внимательное отношение к
авторскому тексту, и, как правило, новизна. Она покоряла слушателей
виртуозной техникой, необыкновенно красочным звуком, твердостью
исполнительской воли. Э.Ю.Сафарова
Одной из важных черт исполнительства Э.Ю.Сафаровой было глубокое
эмоциональное воздействие на слушателей, что было связано с богатством
еѐ внутреннего мира, твердым характером, сильной энергетикой и
безмерной любовью к музыке. При этом в исполнительском искусстве
Э.Ю.Сафаровой органически соединялись эмоциональность и рационализм.
Умение точно отражать стиль музыкального произведения, стать как
бы соавтором исполняемого произведения – весьма характерная
особенность исполнительского стиля Э.Ю.Сафаровой. Фразировка
исполняемых ею музыкальных произведений была естественной.
603
Э.Ю.Сафарова по праву считалась мастером фортепианного звука.
Богатейшая палитра звуковых красок, наполненность и протяженность
звучания отличали игру Э.Ю.Сафаровой. Достижения Э.Ю.Сафаровой по
звукоизвлечению были основаны на высокопрофессиональном применении
педали, техника использования которой у нее была разнообразна,
изобретательна, многофункциональна.
Исполнительский репертуар Э.Ю.Сафаровой был масштабный: от
музыки эпохи барокко до современной музыки ХХ столетия, о чѐм
свидетельствуют программы афиш многочисленных еѐ выступлений.
Э.Ю.Сафарова систематически выступала с сольными, камерными и
симфоническими концертами. В ее концертных программах были такие
произведения мировой фортепианной классики, как «Чакона» И.С.Баха,
«Мефисто-вальс», этюды Ф.Листа, «Вариации на тему Корелли»
С.В.Рахманинова, сонаты венских классиков, миниатюры и сонаты
Ф.Шопена, сонаты Н.К.Метнера, концерты для фортепиано с
симфоническим оркестром Дж.Гершвина «Рапсодия в стиле блюз»,
П.Чайковского № 1, Ф.Листа № 1 с дирижерами Ниязи и Влади
Симеоновым (Болгария).
Э.Ю.Сафарова особое внимание уделяла пропаганде
азербайджанской фортепианной музыки. Произведения азербайджанских
композиторов она исполняла по радио и телевидению, в различных
концертных залах Баку, Москвы и других городов бывшего Союза. С
большой выразительностью и национальным колоритом ею исполнялись
произведения Дж.Гаджиева, К.Караева.
Э.Ю.Сафарова была автором целого ряда методических ценных
научных работ и рекомендаций. Эрудиция автора данных работ в сочетании
с глубиной мысли, богатый духовный мир, умение творчески проводить
анализ музыки раскрываются в этих работах. Каждая из научных работ
представляет большую ценность для музыкантов-профессионалов, ибо они
и сегодня могут почерпнуть много полезного для своей творческой
педагогической и исполнительской деятельности. Э.Ю.Сафаровой были
написаны нижеследующие работы методического содержания:
Прелюдии и фуги И.С. Баха (сравнение редакций и проблемы
интерпретаций отдельных прелюдий и фуг)», «Прелюдии и фуги Д.
Шостаковича», «К вопросам интерпретации Фантазии Р. Шумана», «24
прелюдии Кара Караева», «К некоторым вопросам исполнительских и
педагогических принципов Н.К. Метнера»,«Импрессионизм. К некоторым
вопросам стилистики фортепианных произведений М. Равеля и К.
Дебюсси».
Весьма значимым итогом творческой деятельности Э.Ю.Сафаровой
было создание ею современной фортепианной школы в Азербайджане. В
течение своей многолетней и плодотворной деятельности она подготовила
604
свыше шестидесяти выпускников. Все они, получив профессиональные
знания и став квалифицированными специалистами, явились теми кадрами,
которые составили основу для создания «сафаровской» пианистической
школы.
Созданная Э.Ю.Сафаровой пианистическая школа и сегодня
развивается, подтверждая преемственность поколений и традиций
азербайджанской фортепианной культуры. Целая плеяда учеников этой
школы продолжают, начатое ею благородное дело, и своими успехами
доказывают жизненность и прогрессивность избранного Э.Ю.Сафаровой
пути. Многочисленные еѐ ученики, претворяя в жизнь рекомендации своего
учителя, систематически участвуют в концертах, конкурсах, фестивалях,
проводят подготовку квалифицированных кадров пианистов, выполняют
научные исследования. Ученики школы Э.Ю.Сафаровой работают в
различных городах Азербайджанской Республики, ближнего и дальнего
зарубежья.
Таким образом, Э.Ю.Сафарова сыграла большую роль в развитии и
совершенствовании современного фортепианного искусства Азербайджана,
подняв отечественное фортепианно-исполнительское искусство на новую
ступень развития, она способствовала совершенствованию современной
национальной музыкальной культуры и еѐ международному признанию.

SUMMARY
This article opened the role of professor E.Y.Safarova in the development
of modern piano school of Azerbaijan. Creation of her own piano school is the
result of lonq standinq, fruitful, creative activity.

ЛИТЕРАТУРА
1. Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Сборник статей. Вып.1. / Ред. Ф.Ш.Бадалбейли, Баку:
Адильоглы, 2006, 208с.
2. Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Вып.2, / Ред.-сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы,
2008, 152с.
3. Алексеев А.Д.История фортепианного искусства : Учебник. В 3-х ч.
Ч.1 и 2. Изд. 2-е, М.: Музыка,1988, 415 с.
4. Видные деятели фортепианной культуры Азербайджана -
Составитель Сеидов Т. А. Баку: Ишыг, 1988,с.6.
5. Гаджибеков Уз. О музыкальном искусстве Азербайджана. - Сост.
К.А.Касимов. Баку: Азернешр, 1966,
6. Кременштейн Б.Л.- Педагогика Г.Г.Нейгауза. Москва: «Музыка»,
1984,84 с.
605
 7. Нейгауз Г.Г. – Об искусстве фортепианной игры. Москва:
«Музыка»,1988, 300с.
8. Рабинович Д. Портреты пианистов. Москва: «Советский
композитор»,1962,269 с.
9. Сафарова З. Ю. Бессмертие. Баку: Елм, 2010, 418c.
10. Свет немеркнущей звезды. Э.Сафарова в воспоминаниях. Сост.
Гашимова-Кеберлинская Э.Р. – Баку: Нагыл Еви, 2004, 218с.
11. Сеидов Т.А. – Азербайджанская фортепианная культура ХХ века.
Азербайджанское государственное издательство, Баку 2006,270 с.
12. Цинамдзгваришвили Ц. – Соната-воспоминание или портрет
музыканта. Издательство «Адильоглы», Баку 2004, 50 с.
13. Яков Флиер. Статьи, воспоминания, интервью. Составители:
Е.Б.Долинская, М.Яковлев. Москва, «Советский композитор»,1983.
269 с.

Kərimova Səmayə Əlifxan qızı

Бакинский славянский университет

ТВОРЧЕСТВО С.ВУРГУНА И АЗЕРБАЙДЖАНО-РУССКИЕ

ЛИТЕРАТУРНЫЕ СВЯЗИ

Наследуя лучшие традиции азербайджанской и в целом восточной

поэтической школы, Самед Вургун широко осваивал и опыт русской
литературы. Он сам не раз признавался в том, какое большое влияние на его
творчество оказала русская литература. Годы учѐбы в Москве в 1929-1931
гг., вместе с такими известными поэтами Азербайджана, как С.Рустам,
М.Рафили, М.Рзакулизаде, Н.Рафибейли, Р.Рза и др., сыграли в этом
значительную и решающую роль.
В произведениях последующих лет, во многих своих стихотворениях он
не раз возвращался к образу Москвы («Москва», «Привет, Москва»). Будучи
в Москве, он впервые начал читать в оригинале произведения современной
и классической русской литературы. Приобщение к литературным спорам,
дискуссиям 1920-30-х годов способствовало формированию мировоззрения
молодого поэта, а также приобретению им своего собственного стиля.
О творческом освоении С.Вургуном опыта русской поэзии очень точно
высказался М.Ариф: «Напевность и плавность азербайджанского народного
и классического стиля оказались отнюдь не противопоказаны ни новой
лексике, ни интонациям современного человека. Напротив, они были
поставлены на службу новой тематике и идейному наполнению и зазвучали
в унисон с сегодняшним днѐм» [1, с.149].

606
 Для Самеда Вургуна, как и для многих других, литературная учѐба
выражалась в творческом освоении новой поэтики, в частности поэтики
Маяковского, который в те годы был властителем дум молодого поколения.
«Держа равнение на Маяковского, мы, молодые поэты, двигались вперѐд по
неразведанному полю новых тем», – писал С.Вургун [2, с. 113].
Экспрессивную образность, свободный стих, раскованность стиля,
присущие таким стихотворениям С.Вургуна, как «Рапорт», «Фонарь»,
«Движение», «Мои умершие стихи», исследователи связывали с
традициями Маяковского, считая, что С.Вургун и его соратники «органично
использовали новую поэтическую форму, умело сочетали еѐ с
национальными стихотворными размерами» [3, с. 23].
Например, исследователи говорили о традициях Пушкина в творчестве
Самеда Вургуна, в частности в его «стихотворном романе» «Комсомольская
поэма». Многие сравнивали образы Умай и Татьяны, находя между ними
много сходства, хотя были и такие, кто категорически отрицал это сходство
[4, s. 206]. Сам поэт всячески поддерживал это сравнение, не отрицая
близости между своей героиней и героиней великого русского поэта.
Обращаясь к Пушкину, он в одном из своих стихотворений восклицал:
«Пусть встретятся на путях искусства// Моя Умай с твоей Татьяной».
М.Ариф, анализируя художественные особенности ряда стихотворений
Самеда Вургуна послевоенного времени, также подчѐркивал их близость к
манере Пушкина: «Здесь он достиг той прозрачности стиля и
естественности выражения, какую в русской поэзии привыкли связывать с
именем Пушкина» [5, с.189]. Русские исследователи также подчѐркивали
близость этих писателей, принадлежащих к разным культурам – русской и
азербайджанской.
Много общего находит между драматургией Самеда Вургуна и
Пушкина, в особенности с «Борисом Годуновым», Дм. Минкевич [7, с.109].
И.Сельвинский по поводу пьесы «Вагиф» С.Вургуна писал, что «это
трагедия, по своему художественному своеобразию выходящая за пределы
культуры одного Азербайджана. Это явление нового стиля…» [6].
Высоко оценивали драматургию Самеда Вургуна, вызывающую их
неизменный интерес, русские литераторы, А пьесы Самеда Вургуна,
переведенные на русский язык, с успехом шли и на русской сцене. В 1946
году пьеса «Фархад и Ширин» была поставлена в Москве, в театре им.
Станиславского режиссѐром Ю.Мальковским. Эта постановка получила
высокую оценку в русской прессе.
Связь Самеда Вургуна с русской литературой нашла отражение и в его
переводческой деятельности. Уже в 1930-е годы он выступает со своими
переводами русской литературы. Среди них особое место занимает перевод
романа Пушкина «Евгений Онегин», которому С.Вургун отдал шесть лет
напряженного и кропотливого труда (1930-1936 гг.). В 1937 году, к юбилею
607
великого русского поэта, в Азербайджане был выпущен трѐхтомник
избранных произведений Пушкина на азербайджанском языке, в третий том
которого и вошѐл перевод Вургуна.
По своим художественным достоинствам вургуновский перевод по сей
день считается одним из самых удачных переводов произведений Пушкина
на азербайджанский язык. Надо сказать, что интерес азербайджанского
поэта к творчеству Пушкина возник очень рано. С.Вургун писал: «В 1918
году, когда я двенадцатилетним мальчиком учился в отдаленном
азербайджанском селении Салахлы, вошѐл в мою жизнь А.С. Пушкин. …
Его творчество стало для меня величайшей поэтической школой …» [8, с.
136-137].
Через перевод «Евгения Онегина» в азербайджанскую поэзию вошла
знаменитая онегинская строфа. Сам С.Вургун признавал, что, переводя
«Евгения Онегина», он учился пушкинской наблюдательности над
человеческими характерами, способности улавливать и отражать отдельные
нюансы в настроении, мыслях и чувствах людей. Он писал: «Только
впоследствии я осознал сполна, что дала мне эта работа над переводом
«Евгения Онегина». Она открыла передо мною, как перед поэтом, широкие
художественные возможности осуществления тех моих замыслов, которые я
в дальнейшем и реализовал в своих произведениях «Комсомол», «Вагиф»,
«Ханлар». Переводя «Онегина», я убедился, что можно стихах написать
реалистическое, эпическое произведение широких масштабов,
изображающее народную жизнь во всѐм многообразии» [9, с.136].
Наряду с поэзией, драматургией, переводами, С.Вургун занимался и
литературно-критической деятельностью. Он создал целый ряд ценных
литературоведческих и критических статей, отличающихся широтой охвата
и проблемностью подхода к явлениям литературы. Большой пласт в этом
литературно-теоретическом наследии С.Вургуна составляют его статьи,
посвященные русской литературе – В.Маяковскому, М.Горькому,
А.Островскому, А.Пушкину, В.Белинскому и др.
Самед Вургун в своих статьях и выступлениях очень много внимания
уделял проблеме народности. Говоря об этом на Втором Всесоюзном съезде
писателей, он ссылался на русскую литературу, в частности, на Пушкина.
Он отмечал: «Некоторые думают, что наиболее полным выражением
народности в поэзии является близость к народно-песенному строю, к
устному народному творчеству народа. Конечно, без учѐбы у народа
невозможна большая поэзия, но близость к народу, к его художественному
мышлению отнюдь не означает простого перепева народных песен и сказок.
И даже, беря классические образцы, я всѐ же думаю, что Пушкин более
народен в «Медном всаднике», чем в «Сказке о царе Салтане»» [10, с. 75-
76].

608
 Самед Вургун призывал азербайджанских писателей к созданию
«масштабных, монументальных произведений, в которых получили бы своѐ
отражение целые периоды нашего развития, а не только события отдельных
дней». В качестве примера он ссылался на такие произведения русской
литературы, как «Тихий Дон» М.Шолохова, «Василий Теркин»
А.Твардовского, «Платон Кречет» А. Корнейчука [11].
Самед Вургун оставил много высказываний о русских писателях.
Больше всего им сказано по поводу Пушкина и его произведений. Он
называл Пушкина «другом, которому доверяешь всѐ», который «заходит к
вам без предупреждения и в дни счастья, и в дни невзгод», называл его и
Вагифа своими учителями.
Большой его интерес вызывало и творчество М.Горького. Он перевѐл на
азербайджанский язык в 1935 году его поэму «Девушка и смерть», Это
произведение, по его мнению, несмотря на небольшой объѐм, «вмещает в
себя океан мыслей и чувств». Работа над переводом этого произведения, по
свидетельству С.Вургуна, «доставила огромное творческое наслаждение»
[12].
Очень любил Самед Вургун и В.Маяковского. Его творчеству он
посвятил ряд статей, в которых говорил о роли этого поэта в истории поэзии
ХХ века. С.Вургун считал, что это «гигантская фигура», предопределившая
пути дальнейшего развития всей поэзии, начиная с 1920-х годов. Не
случайно, статья С.Вургуна о величайшем русском поэте названа им «Держа
равнение на Маяковского». Обстоятельно об этом повествуется в книге
Г.Бабаева «Маяковский в Азербайджане» [13].
Самед Вургун всегда говорил о благотворной роли взаимодействия
литератур, считал, что «культура Азербайджана в своѐм развитии
использует общечеловеческую культуру, созданную всеми народами на
разных языках в различные времена», и особенно русскую литературу. Не
учитывать взаимосвязи и взаимообогащение национальных литератур, по
мнению С.Вургуна, это значит закрывать глаза на очевидное [14].
В статье, посвященной А.Островскому, написанной в 1948 году, он ещѐ
раз подчѐркивает важность изучения взаимосвязей между русской и
азербайджанской литературой в научном плане: «Пришло время, когда наши
литературоведы уже не могут ограничиваться газетными или юбилейными
статьями. Об идейно-творческих отношениях мы должны говорить языком
науки и научных истин» [15, s. 140-141].
В своѐм выступлении на Втором Всесоюзном съезде С.Вургун, говоря о
современной поэзии, особо подчеркивал значение романтических
произведений. К ним он причислял «Про это» и «Во весь голос»
В.Маяковского, произведения Э.Багрицкого, Н.Тихонова, П.Антокольского
и др., назвав их «первыми ласточками большой романтической весны нашей
поэзии» [16, с. 72].
609
 Самед Вургун пользовался огромным авторитетом не только в
Азербайджане, но и в России. Многие деятели литературы отмечали, что ни
одно важное мероприятие в Москве не обходилось без его участия. Он не
раз выступал в Москве с самых разных трибун с содержательными речами,
и к его голосу прислушивались и высоко оценивали его вклад в русскую
литературу многие видные деятели России.
Литературно-критические выступления С.Вургуна вызывали живой
интерес у русской общественности. О нѐм своих статьях, воспоминаниях
одобрительно отзывались А.Фадеев, Н.Тихонов, Вл.Луговской,
Ю.Либединский и другие. На него, как на теоретика литературы, ссылались
такие видные учѐные, как М.Храпченко, П.Берков, К.Зелинский,
И.Неупокоева, А.Овчаренко, Л.Новиченко, З.Кедрина и многие другие.
Но, конечно, Самед Вургун был, прежде всего, поэтом. И благодаря
переводам его произведений на русский язык, его поэзия и драматургия
стали достоянием русского читателя, вызывая самые высокие отзывы и
оценки его творчества со стороны русской читающей аудитории. Начали
переводить произведения Самеда Вургуна на русский язык уже в 1920-е
годы, в 1930-е годы эта переводная работа приняла более интенсивный
характер.
К переводам произведений Самеда Вургуна обращались такие
выдающиеся русские поэты-переводчики, как Рюрик Ивнев, Борис
Пастернак, Владимир Луговской, Николай Асеев, Михаил Светлов,
Константин Симонов, Аделина Адалис, Маргарита Алигер и другие. Много
сделали для перевода и популяризации книг С.Вургуна русские поэты,
жившие или живущие в Баку: Сергей Иванов, Владимир Гурвич, Юрий
Фидлер, Владимир Кафаров, Владимир Портнов, Вячеслав Зайцев, Иосиф
Оратовский, Юрий Баласан.
В заключение можно сказать, что тема роли С,Вургуна в русско-
азербайджанских и азербайджано-русских связях неисчерпаема, так как
очень многое дала выдающемуся поэту русская литература, но и он не
остался в долгу перед ней, служа всеобщему литературно-
просветительскому делу всю свою жизнь, а также пропагандируя и
популяризируя русских писателей и их произведения в Азербайджане.

ЛИТЕРАТУРА
1. Мамед Ариф. История азербайджанской литературы. Краткий очерк.
Баку: Элм, 1971.
2. Самед Вургун. Держа равнение на Маяковского // Дружба народов,
1950, № 2.
3. Бабаев Г. Самед Вургун. Очерк творчества. М.: Советский писатель,
1981.
610
 4. Xəlilov P. Səməd Vurğun və zaman // Azərbaycan, 1967, № 2.
5. Мамед Ариф. История азербайджанской литературы. Краткий очерк.
Баку: Элм, 1971.
6. Сельвинский И. Жизнь трагедии // Литературная газета, 1959, 30
мая.
7. Минкевия Дм. О драматургии Самеда Вургуна // Литературный
Азербайджан, 1957, № 7.
8. Самед Вургун. Наш учитель и друг // Дружба народов, 1949, № 3.
9. Там же.
10. Второй Всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический
отчѐт. М.: Советский писатель, 1934.
11. Самед Вургун. Наше братство // Правда Украины, 1953, 3 ноября.
12. Самед Вургун. Бессмертие // Правда, 1938, 18 апреля.
13. Бабаев Г. В.Маяковский в Азербайджане. Баку, 1960.
14. Самед Вургун. Наследие Низами и наша современность // Бакинский
рабочий, 1947, 22 сентября.
15. Səməd Vurğun. Dahi sənətkar // Ġnqilab və mədəniyyət, 1948, №4.
16. Второй Всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический
отчѐт. М.: Советский писатель, 1934.

Kərimzadə Pərvin Orxan qızı

Гянджинский Государственный Университет

ЛИЧНОСТЬ АХМЕД БЕК АГАОГЛУ В ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ

АЗЕРБАЙДЖАНА НАЧАЛА ХХ ВЕКА
В истории каждого народа бывают личности, чья жизнь и
творчество являются примером служения Родине для многих поколений.
Они стараются изменить ход истории во благо своего народа. Именно такой
выдающейся личностью был Ахмед бек Агаоглу. А. Агаоглу родился в 1869
году в Шуше в именитой и достаточно обеспеченной семье. Мирза Гасан
бек был сыном Ибрагим бека Карабахского, а мать Тазе ханум происходила
из кочевого тюркского племени Сарыджа Али и была дочерью Рафи бека.
Большое влияние на воспитание и образование Ахмед бека оказали мать и
дядя по отцу. С шести лет он начинает изучать арабский и персидский
языки, для этого были приглашены лучшие учителя города. Казалось, путь
юного Агаоглу был предрешен: выучить восточные языки, получить
начальное религиозное образование и продолжать совершенствоваться в
лучших духовных мусульманских заведениях в Кербале или Неджефе.
Однако его мать, будучи женщиной, глубоко верующей, тем не менее,
направила сына в иное русло. Он стал получать светское образование. И
мать оказалась права. Ахмед бек стал той удивительной личностью, которая
611
довольно гармонично сочетает в себе светское и духовное образование,
использует все свои личностные качества во имя процветания и прогресса
нации. Таким образом, А.Агаоглу получает среднее образование в русской
гимназии, где и знакомится впервые с западной идеологией. В 1887 году он
покидает гимназию и продолжает обучение в Тифлисском лицее. Летом того
же года Ахмед бек становится выпускником лицея, получает диплом с
отличием и премию в размере 300 рублей. В августе 1887 года Агаоглу
прибывает в Петербург, чтобы обучаться в Технологическом Университете.
Он поступает в Университет на испытательный срок. Здесь входит в
Кавказское студенческое землячество, где знакомится с Али Мардан беком
Топчубашевым и Али беком Гусейнзаде. Успешно сдав несколько основных
вступительных экзаменов, Ахмед бек проваливает экзамен по математике.
Предполагаемой причиной провала стало, то, что профессор-экзаменатор
принял Агаоглу за еврея и счел неправильным внепрограммное решение
задачи. [1, с. 17] Ахмед бек недолго унывал и решил отправиться в Париж.
Ахмед бек Агаоглу стал одним из первых среди молодых азербайджанцев,
получивших образование в Западной Европе. 8 января 1888 года молодой
человек прибыл в Париж. В течение 1888 -1889 годов он усиленно изучает
французский язык с целью поступления на юридический факультет.
Одновременно обучается на факультете Истории и Филологии одного из
лучших мировых высших учебных заведений – в Сорбонне. Париж с его
колоритной общественной атмосферой оказал значительное влияние на
мировоззрение Ахмед бека Агаоглу. Именно здесь он познакомился с тремя
выдающимися личностями, сыгравшими значительную роль в
формировании его взглядов. Это были его учитель из Университета Эрнест
Ренан, знаменитый представитель мусульманского духовенства Шейх
Джамаледдин Афгани и представитель младотурков Ахмед Рза бей. Эрнест
Ренан был известным историком, филологом и педагогом; у него много
произведений, посвященных истории христианства. Шейх Джамаледдин
Афгани был проповедником течения, получившего название панисламизм.
Впоследствии в трех номерах газеты «Каспий» за 1900 год была
опубликована статья Ахмед бека Агаоглу «Панисламизм, его характер и
направление». В ней панисламизм назван «серьезным и в то же время в
высшей степени интересным движением среди мусульман». «Панисламизм
– движение не только политически-религиозное, но и прогрессивное.
Проповедуя возврат к прошлому в смысле объединения, панисламизм в то
же время настаивает на коренном и безвозвратном изменении современной
жизни среди мусульман, на проливании наибольшего света на народные
массы, на их экономически-культурном подъеме, на рационалистическом,
свободном и современном толковании Корана и шариата». [2]. В Париже
А.Агаоглу начинает свою публицистическую деятельность. Он становится
корреспондентом по Персии в знаменитом французском политическом
612
издании « Журналь де Деба». Одновременно он начинает сотрудничать с
газетой «Кавказ», издававшейся в Тифлисе. В 1892 году А.Агаоглу
принимает участие на Лондонском Международном Конгрессе
Востоковедов, где выступает с докладом «Источники шиитского
верования». Выступление Агаева было отмечено самим Персидским шахом.
Его доклад впоследствии был издан на нескольких европейских языках. Уже
будучи в Париже Восток и Запад, которые будучи полюсами двух миров,
взаимодействующих и пересекающихся в сознании целого поколения
азербайджанской интеллигенции конца Х/Х-начала ХХ веков, составили для
Агаоглу единое целое, сумму тех знаний и представлений, которые
определили его мировоззрение, его отношение к истории и культуре своего
народа, к социальным и политическим проблемам, решение которых и
могло бы , по его мнению, привести к обществу будущего, к «стране
свободных людей». [3] А.Агаоглу являлся живым олицетворением
азербайджано-европейских духовных, литературных, общественных связей.
При всем при этом исламская религия являлась краеугольным камнем в
воспитании и образовании Агаоглу, влияние религии чувствовалось во всей
его жизни и творчестве. Он связывал с исламом будущее народа « Если
возрождение и прогресс вообще возможны, то это непременно должно
произойти посредством религии, являющейся в их среде единственной
активной силой»[4]
В 1894 году умирает отец Ахмед бека, и он возвращается на Родину.
Агаоглу продолжает сотрудничать с газетой «Кавказ», а также работает
преподавателем французского языка в реальном училище города Шуши,
открывает здесь читальню, которая становится очагом культуры нового
типа. Однако человек с такими безграничными возможностями и огромным
потенциалом не мог вместиться в рамки родного города; и через три года он
переезжает в Баку. Здесь А.Агаоглу преподает французский язык в
Бакинской высшей торговой школе и продолжает публицистическую
деятельность. Агаоглу становится ведущим сотрудником газеты «Каспий», в
это время редактором газеты был Али Мардаи бек Топчибашев. В советской
историографии про этот творческий союз писали: «В конце Х/Х-начале ХХ
веков панисламисты проповедовали свои взгляды на страницах легальной
газеты « Каспий», издававшейся на средства миллионера Г.З.Тагиева.
Пропаганда панисламистских идей в газете особенно усилилась после того,
как в 1898 году ее редактором стал Али Мардан бек Топчибашев, а ведущим
сотрудником Ахмед бек Агаев- идейные главари азербайджанских
панисламистов, будущие столпы «Мусавата». [5,с.636] Несмотря на столь
ироничное высказывание в адрес А. Агаоглу и А.Топчибашева их роль в
истории Азербайджана неоспорима. Ахмед бек Агаоглу был идеологом
национального движения, в конечном итоге приведшем к созданию
независимого государства. Как уже отмечалось выше, тема ислама красной
613
нитью проходит через все творчество А.Агаоглу. Одновременно он писал о
бесправном и приниженном положении мусульман России, в том числе и
азербайджанцев. Так, в 1905 году была опубликована его статья
«Необходимые объяснения к петициям мусульман». В ней, в частности было
отмечено : « Можно сказать, что ни один народ в мире не был так забыт и
притеснен. Такое чувство, что их вообще нет. Ни одни их потребности не
удовлетворяются. Все их прошения игнорируются.» Агаоглу не только
излагает суть дела, но предлагает выход из нее: « Каждый народ должен
показать на, что он способен как правительству, так и правящему народу.»
Эта важная и трогательная миссия отводится интеллигенции и
предпринимателям. «Первые своим умом, сознанием, талантом,
способностями доводят до правящего народа потребности своего народа;
вторые же материально поддерживают интеллигенцию» [6, с.21]Агаоглу
занимаясь активной журналистской деятельностью, участвует в создании
ряда популярных в начале века газет «Хаят», «Иршад», «Таракки». Он
открыто пропагандировал идеи исламизма и тюркизма, которые в
определенной степени отражали его неприятие колонизаторской политики
самодержавия на Востоке и, в частности, в Азербайджане. «Если подходить
к оценке содержательного направления, издаваемых Ахмед беком и его
единомышленниками газет с советских идеологических позиций, то
действительно их можно квалифицировать как панисламистские, и даже как
пантюркистские. В них пропагандировалась идея общности всех мусульман,
тождественности тюркских народов, идея особой миссии Османского
государства. Но если подходить к вопросу с точки зрения реалий того
времени, то позиция Ахмед бека может быть расценена как прежде всего,
патриотическая, направленная на развитие национального самосознания
азербайджанцев, четкого определения у них чувства национального «Я»[7]
Творчество Ахмед бека Агаоглу охватывало все сферы общественно-
политической жизни современного ему общества. Так, характеризуя
Российскую империю, он писал, что она похожа на огромное, ветвистое,
однако прогнившее дерево. И причина этого гниения во внутренней
политике государства. Характеризуя публицистику Ахмед бека Агаоглу,
можно отметить следующие моменты: в своих статьях он выражал свое
отношение к царизму с призмы национальной идеологии, выступал всегда с
позиции национальных интересов; он последовательно и логически отвечал
на все клеветнические и провокационные статьи в адрес исламской религии,
тюркских народов и Азербайджана, и одновременно призывал авторов и
читателей к полемике.
В апреле 1905 года в Петербурге в доме известного общественного
деятеля Габдеррашида Ибрагима собрались представители мусульманских
народов Росси. Азербайджан представляли Ахмед бек Агаоглу, Али бек
Гусейнзаде и Али Мардан бек Топчубашев. Здесь было принято решение о
614
создании единой мусульманской организации. В августе 1905 года в
Нижнем Новгороде состоялся Первый Всероссийский мусульманский
съезд. Ахмед бек Агаоглу был участником трех съездов российских
мусульман, активно участвовал в выработке стратегии и тактике движения
мусульманских народов.
Венцом общественно – политической деятельности Ахмед бека
Агаоглу, по праву, можно считать создание партии «Дифаи». Безусловно,
вся жизнь и творчество этого великого человека посвящены служению
Родине и своему народу. Не без основания, профессор Эльдар Исмайлов
называет Ахмед бека Агаоглу вдохновителем идей азербайджанского
патриотизма. Возникнув на почве армяно-азербайджанских столкновений,
партия «Дифаи» уверенно доказала, что азербайджанский народ умеет
защищать себя, даже в условиях колониального режима. В 1905 году
начались, подстрекаемые царским правительством, кровавые столкновения
вооруженных армянских банд с азербайджанцами, террористические
организации армян, действующие в Азербайджане спровоцировали
массовую резню в 1905 году в Баку, Гяндже, Иреване, Зангезуре, Карабахе и
других местностях. Это была большая двойная игра. С одной стороны,
русский царизм, пытавшийся сохранить свою власть в регионе,
способствовал разжиганию межнациональной розни. Это был проверенный
способ метрополий, натравливать подчиненные народы друг против друга
во избежание революционных настроений. Российское правительство
пыталось предотвратить эти события путем подстрекательства и разжигания
межнациональной розни и с этой целью использовало армян. Эта политика
была направлена также на предотвращение возможных в будущем каких-
либо стремлений к независимости у азербайджанцев. С другой стороны,
армянские националисты, политически сплотившиеся уже в конце Х/Х века
и потерпевшие фиаско в своих сепаратных действиях на территории
Османской империи, устремили свои хищнические взоры на Азербайджан.
Но поскольку из 54 уездов Кавказа, армяне, в основном, проживали лишь в
пяти уездах, то они начали выживать местное население с исконно
исторических земель Азербайджана. По инициативе Ахмед бека Агаоглу в
августе-сентябре 1906 года была создана партия «Дифаи». Эта партия
явилась первой национальной партией Азербайджана. «Дифаи» сплотила
различные слои народа и смогла дать отпор армянским бандитам. Своей
главной целью партия "Дифаи" считала освобождение мусульман Кавказа от
угрожающей им гибели. Этой цели партия намеревалась достичь двумя
средствами - просвещением и силой, т.е. "с одной стороны, дать образование
своему народу, просвещать его жизнь, а с другой стороны, посредством
силы избавиться от врагов, правительственных мужей изменников и
изменников, представителей собственного народа, не заботящихся о нем. В
одной из прокламаций партии говорилось: "Так как правительственные
615
мужи под страхом армянских бомб делают мусульманам разные беззакония,
то для склонения их к справедливости, беспристрастию и совести партия
"Дифаи" будет действовать против них бомбами и кинжалами. Мы начнем
сопротивляться образовавшим организованное и вооруженное войско
армянам"
Вместе с тем, партия указывала, что она не посягает на национальное
процветание какого-то ни было народа и выступает за истинное братство
кавказских народов. "Если партия "Дашнакцутюн", говорилось в
прокламации, совершенно явно и искренно, протянув нам руку, объявит нам
свою программу, и она окажется согласной с благоденствием Кавказа,
правами и преимуществами всех народностей на Кавказе, то мы будем
готовы работать солидарно с ними» По замечанию Т.Светоховского, "рука,
протянутая партией "Дифаи" армянам над головами рассвирепевших банд,
была не чем иным, как проявлением высшего гуманизма азербайджанской
интеллигенции". К сожалению, этот призыв не был услышан лидерами
"Дашнакцутюна".
«Дифаи» стояла у истоков национального движения, в конечном счете,
приведшей к провозглашению независимой Азербайджанской Республики
в 1918 году.
В 1909 году преследуемый царскими властями он вынужден был
уехать в Турцию, где продолжает активно заниматься общественно-
политической деятельностью. Здесь у него выходят такие книги, как «В
стране свободных людей», «Без души нельзя», «Что есть я», «Государство и
индивидуум» и т.д. В Турции Агаоглу активно сотрудничает с лидерами
культурного и языкового единства тюркских народов в движении
«Тюркский очаг». Он публикуется в журналах «Тюрк йурду» и «Тарджиман
и хагигят». Здесь он тесно сотрудничает с Зия ГекАлпом, Юсифом Акчурой,
Мухаммед Эмином Расулзаде, Зеки Валид Тоганом и другими выдающими
представителями тюркского мира. В начале 1910-х годов А.Агаоглу
называют одним из влиятельнейших мусульманских зарубежных
журналистов. В годы Первой Мировой войны Ахмед бек входит в Комитет
по защите прав тюрко-татар мусульман России. Этот Комитет был создан в
1915 году в Стамбуле. Комитет требовал восстановления представительств
всех мусульман в Государственной Думе, создания национальных школ,
религиозной автономии и т.д. Ахмед бек переживал за судьбы мусульман
России и в мае 1916 года вместе со своими сподвижниками обращается к
президенту США Вудро Вильсону с просьбой защитить мусульманские
народы России. В июне 1918 года он назначается политическим советником
командующего Кавказской Исламской Армией Нури Паши и приезжает в
Азербайджан, здесь он содействует выходу первого Азербайджанского
правительства из кризиса. После ухода турецких войск из Азербайджана,
Ахмед бек остается. Он был избран депутатом от Зангезурского округа в
616
азербайджанский парламент. Ахмед бек Агаоглу был членом делегации
Парижской мирной конференции, Однако по пути в Париж, был арестован в
Стамбуле, оккупировавшими Стамбул англичанами. Британские власти,
считали, что он тесно был связан с лидерами движения за освобождение
Турции. А.Агаоглу был сослан на остров Мальту. В1921 году он
возвращается из ссылки , активно поддерживает Мустафа Камаля.
Впоследствии был избран депутатом Великого Национального Собрания
Турции, занимался педагогической деятельностью, был редактором
государственной газеты. В 1939 году Ахмед бека Агаоглу не стало.

SUMMARY
The person Ahmed бек Agaoglu in public thought of Azerbaijan in the
beginning XX-th century.
Ahmet Agaoglu was a prominent Azerbaijani publicist and journalist. He is
revered in Turkey as one of the founding ideologists of Turkism. Ahmed Agaoglu
was born in the city of Shusha in the Karabakh region of Azerbaijan in 1869. His
father Mirza Hassan was a wealthy cotton farm owner, and his mother, Taze
khanim.
In 1888, he arrived in Paris and came under the influence of French Orientalists
like Ernest Renan. He was a well-educated person of his time, who had graduated
from the Universities in Saint Petersburg and the Sorbonne University in Paris. He
was also a famous journalist, who spoke fluently in five languages and therefore,
wrote articles on current affairs for many popular newspapers in the country and
abroad.
ЛИТЕРАТУРА
1.Gülsərən Akalın Türk düĢüncə və həyatında Əhməd Ağaoğlu. Bakı,2004
2. «Каспий»,1900, №87
3. «Каспий»,2011,06.03.
4. «Каспий»,1904, №12
5. Самедов В.Ю. Распространение марксизма-ленинизма в Азербайджане.
Баку,1962
6.Seyidzadə D. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar.
Bakı.2004
7.Исмайлов Э. Ахмед бек Агаев- вдохновитель идей азербайджанского
патриотизма в начале ХХ века. http://www.1news.az

617
 Kulikovsyaya Olqa Serqeyevna
Азербайджанский Университет Языков
МИФОЛОГИЗАЦИЯ
ИСТОРИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПРОЗЕ

Среди вечных мифов особое место занимают мифы национальные.

Именно они составляют «душу народа», если следовать терминологии
Лебона. Сложившись в период становления нации, национальные мифы
сопровождают еѐ на протяжении всей истории. Национальное самосознание
формируется на основе мифов и неотделимо от них.
Ибо, как утверждает В.В.Налимов, «каждая культура создает свои
мифы о личности. Критические моменты истории – это точки
возникновения новых мифов. Будучи созданным, миф становится
самостоятельной семантической реальностью. Развиваясь, он в своѐм
раскрытии задает новое направление в эволюции культуры. Большие
исторические события – это прежде всего столкновение мифов о личности.
И каждый новый миф всегда недостаточно нов: прошлое в той или иной
степени всегда содержится в настоящем. Он в то же время нов в том смысле,
что через него мы заглядываем в будущее. История развития представлений
о личности – это, но существу, история развития культур». [1: 25]
По существу, эту же мысль проводят О.Шпенглер и В.Шубарт,
выделяя различные, скоррелированные друг с другом типы личности и
культуры, и А.Ф.Лосев, утверждающий, что в основании каждой культуры
лежит основополагающий для неѐ миф, реализацией которого данная
культура является.
Мифы об исторических личностях (Деде Коркуд, Шах-Исмаил Хатаи,
Бабек, Джавад-хан, Панах-али хан и др.) сопровождает и пронизывает у
азербайджанцев историческое сознание: «Ибо, как пишет Ф.Ницше, такова
судьба каждого мифа, что он постепенно как бы вползает в тесную оболочку
мнимо исторической действительности и затем воспринимается какой-либо
позднейшей эпохой, подходящей к нему с историческими запросами, как
однажды бывший факт…». [2: 95]
В ХХ веке, момент активного мифотворчества, втянувшего в себя круг
исторических лиц и исторических событий, на уровне этнического сознания
они воспринимаются мифическими героями и мифологическими событиями.
В азербайджанской литературе ХХ века, архаичные формы мышления
не только не отступает, а наоборот, становятся доминирующими в
советскую эпоху, когда «бог умер». Эпические персонажи уподобляются
реальным историческим личностям. Если перефразировать Э.Кассирера, то
историческая личность «священник новой, совершенно иррациональной и

618
загадочной религии». [3: 286] Думается, эта оценка верна для исторических
лиц и эпических героев.
После развала Советского Союза архаичные формы мышления
вступают в законную силу Реликты эпического мышления прочно владеют
умами современных писателей. Они активно обращаются к историческим
темам. Многие из них верят, что вновь явится Шах-Исмаил и объединит обе
части страны – Северный и Южный Азербайджан, спасает страну от
грозящих ей бед.
Сюда можно отнести роман «Тебризская честь» Фермана Керим-заде,
«Баку в 1502 году» Азизы Джафарзаде, многочисленные стихи и поэмы. В
поэтическом сознании прочно закрепляются такие метафорические
выражения, как «Xətai yurdu» («Страна Хатаи»), «Xətai qılıncı» («Меч
Хатаи»). Хатаи соединяет в себе религиозный и магический типы
национального спасителя, в нѐм видели мистическое, магическое начало. В
романе «Неполная рукопись» Камала Абдуллы шах тайно передаѐт власть
безвестному засекреченному преемнику. В своѐм предисловии к романе
известный русский критик Л.Анненский пишет: «что шах, что холоп – это в
сущности одно и то же, ибо есть невидимая сущность и есть видимая
оболочка – батин и закир…». [4: 7]
Война с Арменией, русская военная агрессия, трагедия 20 января,
геноцид азербайджанцев в Ходжали – все эти трагические события в конце
XX века сопровождаются разрушением мифа о советском государстве, о
дружбе народов. И национальная литература обращается к национальному
сознанию азербайджанского народа, вдохновляет в народно-
освободительной войне великими образами историчеких героев – Бабека,
Узун-Гасана, Шах Исмаила Хатаи, Джавад-хана. Исторические события,
связанными с именами славных предков служат строительным материалом
для мифов об исторической личности.
По мнению Г.Поцепцова, «все яркие с точки зрения нации события
насквозь мифологичны». [5: 216]. Точнее было бы сказать, что исторические
события становятся значительными для потомков, когда вписаны в
структуру мифа о личности.
В качестве примера мифологизации исторической памяти возьмѐм
роман «Вершина умервщления» Сабира Рустамханлы, где отражается
героическая и трагическая судьба гянджинского правителя. Армия
Джавадхана бросает вызов могущественному монарху Российской империи,
генералу Сисиану. В романе архетип жертвы и архетип защиты
сакрального города является составной частью азербайджанской
национальной мифологии. Вот почему Гянджа имела такое значения для
национального самосознания азербайджанцев.
Гянжда сдана, Джавад-хан погиб. На мифологическом пространстве
народа Гянджа остается непобеждѐнной, а Джавад хан победителем.
619
 По мотивам великого тюркского эпоса «Китаби-Деде Коркуд»
известный писатель Азербайджана Анар написал киноповесть «Деде
Коркут» на основе повести был снят одноимѐнный художественный фильм
«Деде Коркут». Киноповесть и фильм сыграли большую роль в
популяризации эпоса, огузских героев. С этого фильма начался в стране
дедекоркутовский бум.
В повести Анара архетипы предка и потомка тесно связаны между
собой; по сути, каждый из них не может мыслиться без другого. Именно в
диалектическом единстве архетипов предка и наследника реализуется сама
идея единства огузского рода, реализуется через акт наследования, которое
воспринимается как воплощение в потомках своих предков. Поэтому вполне
закономерно, именно Деде Коркут больше всех озабочен «судьбой огузского
рода». Эта озабоченность находит своѐ выражение в мотиве защиты родных
огузских земель от врагов. Писатель умело связывает сюжет повести с
событиями, происходящими сегодня в Азербайджане. Ведь значительная
часть азербайджанских земель находится под вражеской оккупацией.
Основная патриотическая идея повести и фильма - освобождение и защита
Родины.
Постмодернистский роман «Неполная рукопись» известного писателя
и учѐного Камал Абдуллы, изданной во многих языках мира отличается
новой трактовкой эпических и исторических событий времѐн Шаха Исмаила
Хатаи. Роман «Неполная рукопись» является наглядным примером создания
вторичного мифа. Для того чтобы «похитить» миф, Р.Барт предлагал создать
вторичный миф, в котором означающим выступает значение первичного
мифа. «Сила вторичного мифа в том, что первичный миф рассматривается в
нѐм как наблюдаемое извне наивное сознание». [6: 262] Иными словами,
вторичный миф превращается в сатиру на первичный. Для Камала Абдуллы
огузский миф не только ценностная категория (М.Бахтин) как у Анара, а
перевернутый реальный мир. По этому Л.Аннинский считает, что в романе
«читатель найдѐт материал для вполне злободневных раздумий». [4: 5] Если
герои Анара постоянно живут в мире мифов (т.е. в первичном мифе) в
ценностно-смысловом пространстве, то Камал Абдулла создаѐт вторичный
миф об эпических и исторических героях. Вот так характеризуется огузский
мир: «Ловят шпиона. Ищут свидетелей. Сличают показания, иногда
выбитые, иногда добытые хитростью. Устраивают очные ставки.
Перечисляют виды казней: четвертовать, изрубить на куски, снести башку
одним ударом, сбросить в пропасть вниз головой. Появление кнутобойцев из
пыточной чередуется с хитроумными диалогами, где слова могут означать
не совсем то или совсем не то, что имеется в виду, и уж абсолютно не то, что
имеется в реальности». [4: 6]
Таким образом, мифы о личности оказывается неожиданно в
художественном дискурсе современных писателей, стремящихся
620
проникнуть в существо мифа. Литература только в мифе может описать
целостность исторической личности. Символическим выражением еѐ
спонтанной целостности и еѐ изначальной смысловой заданности является
мифологический по своей сути образ Судьбы. Судьба, говоря словами
Я.Э.Голосовкера, есть «миф моей жизни». [7]

SUMMARY
The myth about historical persons is staticized in an art discourse of the
Azerbaijan prose of the XX-th century. The Azerbaijan writers by means of a
myth describes integrity of the historic figure.

ЛИТЕРАТУРА
1.Налимов В.В. Спонтанность сознания: Вероятностная теория смыслов и
смысловых архитектоника личности. М.: Прометей, 1989.
2.Ницше Ф. Собрание сочинений в 2-х томах. Т. 1. М., 1990
3.Кассирер Э.Политические мифы // Реклама: внушение и манипуляция. М.,
2001.
4.Аннинский Л.Магия слов: Полнота неполного // Абдулла К. Неполная
рукопись. М.: Хроникер, 2006.
5.Поцепцов Г. Психологические войны. М.-К, 2000.
6.Барт Р. Миф сегодня. М., 1996.
7.Голосовкер Я.Э. Миф моей жизни. (Автобиография). Интересное //
Вопросы философии, 1989, № 2, с. 106 – 142.

Kunina Ġrina Aleksandrovna

Бакинский Славянский Университет

ХАРАКТЕРНЫЕ ЧЕРТЫ ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ АЗЕРБАЙДЖАНА

Международное сообщество имеет свою собственную

децентрализованную структуру, составным элементом которой является
суверенные государства. Реализуя свои внешнеполитические функции,
каждое государство проводит определенную политику за пределами своей
страны, на международной арене. Внешняя политика государства – это
комплекс действий, направленных на установление и поддержание
отношений с международным сообществом, защиту собственных интересов
и расширение своего влияния на другие субъекты международных
отношений.

621
 Внешняя политика государства формируется под воздействием как
внешних, так и ряда внутренних факторов, являясь продуктом их сложной
взаимосвязи. В числе внутренних факторов – уровень общественно-
политического, социально-экономического развития, географическое
положение страны, ее национально-исторические традиции, цели и
потребности обеспечения суверенитета и безопасности. В переложении на
внешнюю политику эти факторы фокусируются в концепции национального
интереса, и содержание внешней политики определяется тем, что каждое
национальное государство на международной арене стремится реализовать
свой интерес.
Становление и развитие внешней политики независимого
Азербайджана в начале нового тысячелетия испытывало на себе воздействие
наиболее острых проблем и противоречий внутренней общественной жизни,
особенно в вопросе выбора пути социально-экономического развития
страны и проведения реформ. В то же время на ее формирование оказало
влияние вся система современных международных отношений.
Основные контуры внешней политики Азербайджанской Республики
приняли очертания в процессе восстановления в 1991 году национальной
независимости и сформировались в 1993 году после возвращения к
руководству страны Общенационального лидера Гейдара Алиева. Начался
этап формирования государственных начал во внешней политике, осознание
действительных интересов Азербайджана, активизация
внешнеполитической деятельности руководства страны, становление
Азербайджана как полноправного субъекта международной политики,
выработка основных механизмов принятия внешнеполитических решений.
Гейдар Алиев не раз отмечал, что основная цель Азербайджанской
Республики - занять достойное место в мировом сообществе.[8,с.14]
Прежде всего, внешняя политика Азербайджана, руководствуясь
международными правовыми нормами и принципами, и выступая с позиции
долгосрочных национальных интересов, преследует такую жизненно
важную цель, как устранение угроз, направленных на независимость,
суверенитет, территориальную целостность и национальную безопасность
республики, и в первую очередь агрессии, совершенной против нее со
стороны Армянской Республики.
Одним из направлений внешнеполитической деятельности
Азербайджана стала политика диверсификации международных связей
страны, способствовавшей ликвидации односторонней ориентации на то или
иное государство. Многовекторность, стратегия гибких альянсов – это
результат развития тех принципов геополитического балансирования, что
были заложены Гейдаром Алиевым. Такая внешнеполитическая стратегия
дает надежные гарантии проводить независимую политику в собственных

622
национальных интересах, также возможность собственной активной
геополитической игры.
В региональном контексте внешнеполитическая деятельность
Азербайджана осуществляется в нескольких направлениях. Первое – это
создание наиболее благоприятных условий для сотрудничества и
взаимопонимания с сопредельными странами, в частности с Грузией,
Ираном, Россией и Турцией. Второе – расширение взаимоотношений со
странами Запада и евроатлантическими структурами. Третье – развитие
отношений со странами исламского мира.[7,с.288]
Особое место в азербайджанской дипломатии занимает близкая в
этнокультурном отношении к Азербайджану Турция. Сотрудничество
между Азербайджаном и Турцией неуклонно развивается как в
политической, экономической, так и в научной, культурных областях. В
области политического сотрудничества Азербайджан рассматривает Турцию
как надежного союзника, полностью поддерживающего позицию
Азербайджана в Карабахском вопросе. Нефтяной вопрос является основным
в сфере экономического сотрудничества двух стран. Связи в энергетической
сфере представляют огромное значение не только для Азербайджана и
Турции, но и для всего региона, так как реализуемые совместные проекты
сегодня обеспечивают энергетическую безопасность Азербайджана, Турции
и ряда стран.
Всесторонняя интенсификация сотрудничества и партнерства с
Грузией, которая имеет аналогичные интересы с Азербайджаном, является
одним из главных значимых вопросов для нашей страны. Существование
общих интересов Азербайджана с этой страной, доставка гидрокарбонатных
ресурсов Каспийского моря на мировые рынки и восстановление
исторического Шелкового пути ради соединения Европы с Азией, а также
участие в совместных трансрегиональных проектах, таких, как обеспечение
взаимных гарантий общей безопасности еще раз доказывают важность этих
отношений.
Созданы соответствующие новым экономическим и межгосу-
дарственным отношениям двусторонние и многосторонние связи со
странами СНГ- Украиной, Беларусью, Молдовой и особенно с республиками
Центральной Азии.
Динамика азербайджано-российских отношений в современной
глобализации охватывает вопросы сотрудничества во всех сферах:
политической, экономической, гуманитарной, международной. Отношения
развиваются по нарастающей, их отличает взаимное стремление к
стабильности, конструктивности и добрососедству. Как результат такой
конструктивной позиции, можно говорить, о положительных тенденциях
появляющихся здесь, в первую очередь о потеплении отношений,
выражающееся во взаимных визитах президентов, о соглашении между
623
Азербайджаном и Россией о разделе Каспийского моря на национальные
секторы, а также о сотрудничестве, которое охватывает различные сферы,
включая обеспечение безопасности обеих сторон.
Стратегическое партнерство с Россией по-своему сбалансировано с
отношениями с США. Формат сотрудничества со столь сложным и
масштабным партнером делает внешнеполитическую активность
Азербайджана более многофакторной. Азербайджан все в большей степени
интересует США в различных плоскостях. Азербайджан в роли стабильной
страны на границе региона Ближнего Востока является важным
компонентом большой геополитической стратегии. Между странами
налаживается сотрудничество в рамках НАТО; Азербайджан успешно и
эффективно взаимовыгодно сотрудничает с американскими сырьевыми
компаниями на Каспии. В качестве результатов сближения Азербайджана и
США можно выделить следующие: увеличение иностранных инвестиций,
активизация интереса к Нагорно-Карабахской проблеме в США и на Западе.
Проделанные шаги Азербайджанской Республики в Европейское
пространство не только являются составной частью усилий, проявляемых в
рамках системы внешней политики, они также созвучны с ней. Пути
сближения с ЕС, в его социально-политическом аспекте заключаются в
участие Азербайджана в программах «Ближние соседи», «Восточное
партнерство». Задача этих проектов – создание политического,
экономического, культурного и оборонного пространства на всем Южном
Кавказе. Взаимные интересы Европы и Азербайджана смыкаются в
обеспечении газовых и нефтяных поставок в Европу. На данном этапе
европейской политики Азербайджана главной является задача развития
энергетической инфраструктуры. В проекте трубопровода «Набукко» для
поставок газа из Центральной Азии, Каспийского региона и Ближнего
Востока в Центральную Европу Азербайджану отводится роль газового
распределителя центрально-азиатской части проекта.
Следует также отметить необходимость развития отношений со
странами исламского мира, поскольку Азербайджан является неотъемлемой
частью мусульманского Востока. В рамках сотрудничества Азербайджана с
Организацией Исламской Конференции необходимо отметить тесные
партнерские контакты, которые были налажены со странами этой
организации. Именно ОИК была единственной международной
организацией, неоднократно признававшей Армению агрессором и
потребовавшей вывода оккупационных сил Армении с территории
Азербайджана. Также важно отметить, что в Баку начала работу миссия
Исламского Банка Развития, целью которой является подготовка
среднесрочной программы сотрудничества Банка с правительством
Азербайджана. [9,с.2]

624
 Безусловно, особое место в «восточном направлении» внешней
политики Азербайджана занимают его взаимоотношения с Исламской
Республикой Иран, отличающиеся своей сложностью и противоречивостью.
Это касается, прежде всего, отношения Ирана к Карабахскому конфликту и
проблеме раздела Каспия. В то же время следует отметить, что
стратегические жизненные интересы обоих стран требуют их более
широкого, многопланового развития. Тем более, что перспективы
азербайджано-иранских отношений, как в политической, так и в
экономической, не говоря уже о гуманитарной областях считаются весьма
благоприятными.[6, с.72]
Азербайджан в качестве одной из приоритетных задач видит активную
работу в международных организациях. Были, в частности определены и
реализованы новые пути и возможности плотной интеграции, создание
всесторонних отношений с ООН, Европейским Союзом, Советом Европы,
ОБСЕ, СНГ, ОИК, объединяющей страны исламского мира, ЭКО, где
представлены страны Ближнего и Среднего Востока, объединяющей
причерноморские страны Организацией Черноморского Экономического
Сотрудничества. Азербайджан стал пятнадцатым государством,
подписавшим программу НАТО «Партнерство ради мира»,
предусматривающую широкомасштабное сотрудничество Азербайджана с
Организацией Североатлантического договора, тем самым сумел привлечь
внимание к проблемам республики.
Суть процессов, протекающих в мировом пространстве с конца XX
века, заключается в борьбе за контроль над глобальными энергетическими
ресурсами, и результат этой борьбы зависит от того, в какой форме этот
контроль будет обеспечен. Азербайджан включился в процесс мировой
глобализации, разрабатывая собственные природные ресурсы и способы их
доставки на мировые рынки, создавая комплекс экономической взаимосвязи
между региональными центрами. «Контракт века» стал политическим и
экономическим прорывом Азербайджана в XXI век.[2,с.17] Азербайджан,
благодаря подписанию этого контракта, привлек к себе внимание всего
мира, в то же время смог добиться определения своего статуса в глобальном
пространстве. Этот статус, основывающийся на государственной
независимости, в отличие от большинства стран не только не поставил
Азербайджан в зависимость от других государств, а напротив, превратил его
в равноправного члена мирового сообщества. Благодаря построенным в
последние годы трубопроводам Баку – Тбилиси –Джейхан, газопроводу
Баку –Тбилиси –Эрзурум, а также модернизированному нефтепроводу Баку-
Супса, страна уже сегодня стала ведущим экспортером углеводородного
сырья с месторождений Прикаспийского региона.
Геостратегическое положение Азербайджана, а также прохождение
ряда важных транспортных коридоров через территорию страны превратили
625
Азербайджан в надежное транзитное государство между Европой и Азией.
Как отметил на церемонии присяги в 1998 году Общенациональный лидер
Гейдар Алиев: «Азербайджан будет развиваться как свободная
демократическая страна, и в том месте, где Европа сливается с Азией,
сыграет свою историческую роль».[8,с.14] Азербайджан стал одним из
активных участников программы Европейского Союза ТРАСЕКА по
техническому содействию развития транспортного коридора Европа-Кавказ-
Азия, к которому присоединился в 1993 году на конференции в Брюсселе
вместе с другими новыми независимыми государствами Кавказа и
Центральной Азии.[3,с.2]
Транспортные и другие инфраструктурные проекты ориентированы на
расширение экспортного потенциала Азербайджана. Этим целям служит
прокладка железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс, которая должна
соединить Европу и Азию новым сухопутным маршрутом. Ключевые
позиции в железнодорожном транспортном коридоре «Север-Юг»
предоставит Азербайджану соединение азербайджанских и иранских
рельсовых путей. Участие Азербайджана в региональных и международных
проектах придает ему в контексте глобализационных процессов еще
большую значимость. Именно такая концепция внешней политики
государства, которая закрепляет за Азербайджаном роль моста, связующего
Восток и Запад, Север и Юг, была выстроена чрезвычайно сбалансировано и
напрямую связана с глобальными тенденциями мирового развития.
Руководствуясь в своей внешнеполитической деятельности основными
принципами международного права, Азербайджан стремится к
максимальному расширению взаимовыгодных и равноправных связей с
другими государствами, и активному участию в поиске и разработке таких
путей решения основных проблем современности, которые бы сближали
народы разных стран и континентов. Азербайджану удалось выйти на
уровень внешнеполитических инициатив, отвечающих основным
тенденциям мирового развития. Наступил новый этап, когда консолидация
достигнутых успехов перерастает в создание нового качества внешней
политики, по большому счету – нового качества осознания Азербайджаном
себя как государства в быстро меняющемся мире.

SUMMARY
The national foreign policy had to become an extension of the state policy as
a whole. Standing at the cross-road of strategic interests of powerful neighbors
and other even more powerful states, Azerbaijan had to align its foreign policy
taking into consideration, first and foremost, its national interests as well as
common interests of the West and East. Foreign policy needed to be an important
element of national security and, at the same time, to show Azerbaijan‘s readiness
for mutually beneficial cooperation with all nations of the West and East.
626
 ЛИТЕРАТУРА
1.Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir, cild I-VIII, Bakı, 1995-1998
2.Azərbaycanın yeni neft strateqiyasının təntənəsi –üç dənizin əfsanəsi
reallığa çevrilmiĢdir. Azərbaycan Prezidenti Ġlham Əliyevin nitqi /DirçəliĢ – XXI
əsr,
№ 86-87, 2005,səh.16-21
3. Алиев Г. Независимое Азербайджанское государство живет и будет
жить вечно, добиваясь успехов ( выступление, посвященное 80-летию АДР)
/Бакинский рабочий, 28 мая, 1998
4. Алиев И. Каспийская нефть Азербайджана -М.: Известия, 2003, 712 с.
5.Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя
политика Азербайджана Баку, «ġərq –Qərb», 2007, 904 с.
6.Самедов А. Азербайджан в современной системе международных
отношений (1993-2003)- Баку: «Абилов, Зейналов и сыновья», 2004, 120с.
7. Мехтиев Р. Азербайджан: вызовы глобализации-Баку, «XXI-Yeni
NəĢrlər Evi», 2004, 584с.
8. Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алирза оглу
Алиева на церемонии присяги 1998 года /возрождение XXI век, №7, 1998,
с.6-14
9.Цыганов О. На пороге экономического чуда / Известия, 30 января,
2007

627