Professional Documents
Culture Documents
AZƏRBAYCANġÜNASLIĞIN
AKTUAL PROBLEMLƏRĠ
4 – 7 may, 2011-cu il
Bakı-Gəncə
1
TƏġKĠLAT KOMĠTƏSĠ
2
H.H.Sadıxov Gəncə Dövlət Universitetinin Ümumi tarix kafedrasının
professoru, tarix elmləri doktoru
3
ĠÇĠNDƏKĠLƏR
4
13. ALEKSEY Anikin Доминирующий главный член
предложения в азербайджанском
языке……………………………… 82
14. AXUNDOVA Mehri Азербайджановедение как
компонент межкультурной
коммуникации в учебном
процессе ......................................... 90
15. BABAġOVA Gülnurə Frazeoloji semantika
və sintaktik vahidlər ........................ 96
16. BABAYEV Etibar Azərbaycanda araĢdırma
jurnalistikasının ilk əsəri ................. 101
17. Babayev ĠbrahimpaĢa Фонетическая интерференция в
русской речи азербайджанцев и
задачи орфологического
словаря............................................ 105
18. BABAYEV Rafiq Variantliliq və regionallıq:
məsələnin bəzi tərəfləri ................... 110
19. BAĞIROVA Sevinc Azərbaycan Respublikasının
beynəlxalq təhsil proqramları
çərçivəsində hökümətlərarası
təĢkilatlarla əməkdaĢlığı ................ 115
20. BAĞIRZADƏ Cavid Tərtərçay vadisinin
ilk orta əsr dini abidələri ................. 121
21. BAGRATĠONĠ Ġrma For the issue of the social essence
CABUA Koba of judicial system of Azerbaijan .... 128
22. BARXALOV Qalib Экологическое сознание в
социокультурном
пространстве .................................. 135
23. BAYTUOVA Aygül Основные этапы формирования
и становления литературных
норм в азербайджанском и
казахском языках .......................... 142
24. BƏġĠROVA GülĢən Hərbi qulluqçuların nitq
mədəniyyəti və natiqlik
məharətinə verilən tələblər .............. 155
25. CAHANGĠROVA Nərmin XX əsrin əvvəlində poema janrı ..... 161
26. CƏBRAYILOVA Zoya Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu Bilik‖
əsəri və N.Gəncəvinin ―Sirlər
Xəzinəsi‖ poemasındakı bəzi
paralelizmlər ................................... 168
27. CƏFƏRLĠ Məhərrəm Heydər Əliyev
və milli–mənəvi irs ......................... 174
5
28. CƏFƏROV Fəxrəddin Cəlil Məmmədquluzadənin
həyatına dair bəzi məqamlar ........... 178
29. CƏFƏROV Rafiq Fransiz dilində morfoloji yolla söz
yaradıcılığı və onun Azərbaycan
dilində ifadə üsulları ....................... 183
30. CƏFƏROVA Reyhan Изменение института
семьи в эпоху модернизации
Aзербайджана ................................ 189
31. ÇALAQANIDZE Nino Интеграционная функция
журналистики на примере
информационной программы
общественного канала Грузии на
азербайджанском языке ................ 196
32. ÇERNYAVSKIY Stanislav Гейдар Алиев и дипломатия
нового Азербайджана ................... 203
33. ÇOÇIġVILI David, Свадьба
NAMAZOV Vahid азербайджанцев в Грузии ........... 210
34. EFNAN Altun Hazar‘dan Anadolu‘ya
tapmaca – bilmece ........................... 213
35. ETĠBAR Ġnanc Фоно-семантические
производные архетипов
*
yar /*каr в разносистемных
языках ............................................ 222
36. EYÜP Zengin Bağımsızlık sonrası dönemde
Azerbaycan diĢ politikasının
temel özellikleri ............................... 228
37. ƏBDÜLHƏSƏNLĠ Tofiq Vətənpərvərlik və istiqlalçılıq
müasir Azərbaycan poeziyasının
əsas mövzusu kimi ...................... 236
38. ƏHMƏD Əsgər Sufizmin Əxiliyə
təsiri məsələlərinə dair .................... 240
39. ƏHMƏDOVA Könül Xəzərdə ―yeni böyük
oyun‖............................................... 247
40. ƏHMƏDOVA ġəhla Azərbaycan dilinin öyrədilməsində
tədris lüğətlərinin
rolu...................... 254
41. ƏHMƏDOVA Sevda Образование первого
азербайджанского Парламента в
декабре 1918 года .......................... 258
42. ƏHMƏDOVA Sevil Ukraynada yaĢayan azərbaycanlılar
və onların ictimai birlikləri ............... 264
6
43. ƏLĠ Əsgər Türkiyədə Azərbaycanın tarixi
(Ələskər Ələskərli) və mədəni dəyərlərinin
tanınması və qəbul
edlməsinə dair bəzi məsələlər ......... 271
44. ƏLĠMĠRZƏYEVA Rəfayət Azərbaycan maarifçi realizmi və
Nəriman Nərimanov ........................ 272
45. ƏLĠXANOVA Ayna Azərbaycandaki dağ
yəhudilərinin toy mərasimi ............. 279
46. ƏLĠYEV Ədalət Süni neyron Ģəbəkələri
və onların modelləri ...................................
285
47. ƏLĠYEV Mehman XVIII əsr: Azərbaycan ədəbi-bədii
təfəkküründə
differensiallaĢmanın baĢlanması ...... 291
48. ƏLĠYEV Nizaməddin Kompüter texnologiyası ibtidai
siniflərdə həndəsi anlayıĢların
formalaĢdırılmasında əyani
vasitə kimi ...................................... 296
49. ƏLĠYEV Rafət 1990-cı illərin əvvəllərində
beynəlxalq danıĢıqlarda
Ermənistan-Azərbaycan
münaqiĢəsinin həlli məsələsi ........... 303
50. ƏLĠYEV ġirinbəy IX-X əsrlər ġimal – Qərbi
Azərbaycanda Ġslamın
yayılması məsələsinə dair ............... 309
51. ƏLĠYEVA Cəmilə Heydər Əliyevin xarici - iqtisadi
siyasət konsepsiyası
qloballaĢma kontekstində ............... 315
52. ƏLĠYEVA Gülarə XIX əsrin sonlarında
Azərbaycanda yeni tipli rusdilli
məktəblərin vəziyyəti ..................... 319
53. ƏLĠYEVA Günel Müasir Azərbaycan dilində sadə
cümlə səviyyəsində sintaktik
omonimlik hadisəsinin
yaranmasi prosesi ......................... 327
54. ƏLĠYEVA Hökümə Tofiq Bakıxanov yaradıcılığında
ənənə anlayıĢına dair ...................... 333
55. ƏLĠYEVA Yeganə Heydər Əliyev və
AzərbaycanĢünaslıq......................... 337
56. ƏMĠROV Ərzuman Azərbaycanın dünya iqtisadi
sisteminə inteqrasıyasında
xarici Ģirkətlərin,
müĢtərək müəssisələrin rolu ........... 342
7
57. ƏMĠROVA S. Сравнительный оборот как
прием усиления
коммуникативной
эффективности текста в прозе
и.а.бунина……………………….. 349
58. ƏMĠRXANOV Sabir Azərbaycan muzeyĢünaslığı
milli kontekstdə .............................. 357
59. ƏSƏDOVA Məhəbbət Azərbaycan və ingilis dillərində II
Ģəxs tək və cəm əvəzliklərin
leksik- semantik xüsusiyyətləri ...... 365
60. ƏSGƏROVA Məhsəti Azərbaycanlı tələbə və Ģagirdlərin
fransiz dilindən Ģifahi nitq
vərdiĢlərinə yiyələnmələrinin bəzi
məsələləri haqqında ........................ 371
61. FƏRZƏLĠYEVA Lalə Azərbaycanın beynəlxalq yenidən-
qurma inkiĢaf bankı ilə əməkdaĢlı-
ğının strateji istiqamətləri ............... 375
62. GÜLƏMĠRLĠ Fatimə Cənubi Qafqaz məsələsində
Rusiyanın regiondan
kənar aktorlarla münasibəti ............ 382
63. GÜLġEN Dirim Erdebil veziri
Han Zafer ve türkçe divanı.............. 386
64. HACI Rauf Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan
Respublikası arasında əməkdaĢlığın
prinsipləri və əsas istiqamətləri ...... 391
65. HACIHƏSƏNOVA Naidə Национально-культурные
DOSĠNA Nataliya объединения в ярославской
области как эффективные
механизмы и способы
межнационального
взаимодействия.............................. 396
66. HACIYEV Taleh Azərbaycan ailəsi azərbaycançılıq
Ģüuru kontekstində .......................... 404
67. HACIYEVA Aygül Ruhi Bağdadinin
―Divan‖ında ismin halları ............... 409
68. HACĠYEVA Dilarə Отголоски тематики Низами в
западноевропейской
средневековой поэзии ................... 413
69. HACIYEVA GülĢən Azərbaycan Respublikasının
investisiya siyasəti və onun
iqtisadi nəticələri ............................. 423
70. HACIYEVA Natəvan Müstəqillik dövrü Azərbaycan
8
ədəbiyyatinda dil məsələləri (Ə.
Cavad ).............................................
71. HACIYEVA Nazəndə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
ədəbiyyatinda vətən və millət
anlayıĢları (Cabir Novruzun
yaradıcılığı əsasında) ...................... 428
72. HACIYEVA Nərgiz Azərbaycan dilində paronim
frazeologizmlər ............................... 436
73. HACIZADƏ A. Azərbaycan və ingilis dillərində
Ģəxssizlik kateqoriyası və onun
təzahür formaları ................................ 442
74. HƏMĠDOV Ġlyas Основные вехи становления
HÜSEYNOVA Ulduz паремиофразеологических
понятий в азербайджанском
языкознании .................................. 447
75. HƏSƏNOVA Məleykə Müasir Azərbaycanın
ĠSFƏNDĠYAROV Ağamirzə inkiĢafının prioritet
istiqamətləri .................................... 455
76. HƏġĠMOV Elçin Модуль коммуникативного
действия: Восток-Запад.
лингвофилософский взгляд ......... 461
77. HĠDAYƏTOVA Sevil Азербайджан в системе
геополитических интересов
США и России .............................. 464
78. HÜSEYNOV ġaban Tam desemantikləĢmə prosesinin
fonetik və morfoloji
xüsusiyyətləri .................................. 470
79. HÜSEYNOV Cəmhur Ġngilis və Azərbaycan
dillərində zaman
bildirən bəzi sözlər haqqında .......... 473
80. HÜSEYNOV Yusif Heydər Əliyevin xarici siyasət
strategiyasının uğurları ................... 478
81. HÜSEYNOVA Eleanora Торгово-экономическое
сотрудничество белорусских и
азербайджанских
предприятий .................................. 486
82. HÜSEYNZADƏ Jalə Azərbaycan və ingilis dilində
alınma iqtisadi terminlər ................. 494
83. ĠBRAHĠMOVA Leyla Alman dilində oxu və tərcümə
prosesində qarĢıya çıxan
çətinliklər və onların
aradan qaldırılması yolları .............. 501
9
84. ĠBRAHĠMOVA Sonaxanım Конкурсы юных музыкантов-
исполнителей имени
Н.А.Аливердибекова .................... 507
85. ĠBRAHĠMOVA Telli Ə.Haqverdiyevin pyeslərində
realizm və xarakterlərin
konflikti .......................................... 512
86. ĠBRAHĠMOVA Z. Образа Тимура Великого в
азербайджанской литературе
ХХ века .......................................... 518
87. ĠSAYEVA Günel Cümlə tipli frazeoloji vahidlərin
sintaktik xüsusiyyətləri
(Qarluq qrupu türk dillərində) ........ 522
88. ĠSKƏNDƏROVA Natella Влияние музыкального
классицизма хх века на
творчество и.гаджибекова ........... 526
89. ĠSGƏNDƏROVA Nigar Вопросы колониализма и
ориентализма в американской
периодической литературе
ХIХ века ........................................ 528
90. ĠSMAĠL Doğan Azerbaycan kadim tarih belgesi
ĠBRAHĠM Resuloğlu Gobustan yazıtları ve
Anadoludakı uzantıları.................... 533
91. ĠSMAYILOV A. Дейктические функции
местоименно-наречных слов со
значением времени и
пространства в структуре текста
(на материале азербайджанского
и русского языков) …………….. 541
92. ĠSMAYILOV Dilqəm Liberalizm ideologiyasının keçdiyi
yol və Azərbaycanda
bu ideologiyanın tətbiqi ................. 548
93. ĠSMAYILOV Ġsmayıl Azərbaycan rəssam, memar və
heykəltaraĢı beynəlxalq
meredianlarda
(XX əsrin 80-ci illəri) ..................... 555
94. ĠSMAYILOVA Ləman Bəxtiyar Vahabzadənin
yaradıcılığında
dramaturgiyanın rolu ...................... 560
95. ĠSMAYILOVA Səbinə Музыкальное мышление как
педагогическая проблема в
деятельности видных
азербайджанских пианистов ....... 567
10
96. ĠSMAYILOVA Yeganə «Kitabi-Dədə Qorqud» mövzuları
Azərbaycan Ģifahi xalq
ədəbiyyatında ................................. 572
97. ĠSMAYILOV Yunis Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı
müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq
etmənin obyekti haqqında ................... 577
98. KAVRELĠġVĠLĠ Roin Грузинская пресса о битвах за
Баку (по материалам газеты ―
Республика Грузия‖,
июль – декабрь 1918 год) ............. 584
99. KAZIMOVA S.A. Унификация сложносоставных
слов в азербайджанском языке .... 591
100. KAZIMOVA Zeynab Heydər Əliyev
azərbaycanĢünaslığın və
müasirləĢmənin önündə ................... 596
101. KEBERLĠNSKAYA Elnarə Роль заслуженного деятеля
искусств, профессора
Э.Ю.Сафаровой в развитии
фортепианной культуры
Азербайджана ............................... 600
102. KƏRĠMOVA Səmayə Творчество С.Вургуна и
азербайджано-русские
литературные связи …………….. 606
103. KƏRĠMZADƏ Pərvin Личность Ахмед бек Агаоглу в
общественной мысли
Азербайджана начала ХХ века .... 611
104. KULĠKOVSKAYA Olqa Мифологизация исторической
памяти в азербайджанской
прозе ……………………………… 618
105. KUNĠNA Ġrina Характерные черты внешней
политики Азербайджана ………... 621
11
Abbasov Ədalət Məhəmmədəli oğlu
Bakı Slavyan Universiteti
Dünya elmləri sırasında elə bir elm tapılmaz ki, onun baĢqa elmlərlə hər
hansı bir formada əlaqəsi olmasın. Bu, olduqca təbii bir prosesdir. Çünki hansı
prizmadan, ya da aspektdən bağlılığının olmasından asılı olmayaraq, hər hansı bir
elm qohum və ya qonĢu elmlərlə əlaqədə olmadan inkiĢaf edə bilməz.
―Elmlərarası əlaqə problemi‖ müasir dilçilikdə aktual məsələlər
cərgəsindədir. Dilçiliyin digər elmlərlə əlaqəsinin müəyyənləĢdirilməsi bu elmin
bəzi məsələlərinin iĢıqlandırılması və müəyyən sahələri ilə bağlı bir sıra
problemlərin aĢkarlanıb tədqiqata cəlb edilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dilçilik, elmlər arasında çoxcəhətli və çoxaspektli bir elmdir. Məlumdur
ki, müəyyən anlayıĢları ifadə etmək üçün elmdə, həmin anlayıĢın ifadəsinə
çevrilən terminlər mövcuddur. Üstəlik də nəzərə alsaq ki, termin elmi üslub üçün
səciyyəvidir, demək, terminsiz elmin mümkünsüzlüyü qənaətinə gəlmiĢ olarıq.
Elmi terminlər isə dilçiliyin iĢləyib hazırladığı qrammatik qanunlar və prinsiplər
əsasında yaranır, dilçiliyin standart təlimlərinə uyğun Ģəkildə tətbiq edilir.
Onu da qeyd etməliyik ki, dilçilik özünün bir sıra problemlərinin həllində
mütləq baĢqa elmlərə müraciət etməli olur. Belə ki, dilçilikdə dilin səslərini
akustik və fizioloji baxımdan xarakterizə edərkən fizika və fiziologiya elmindən
faydalanır. O cümlədən də, baĢqa bir çox elmlər dilçiliyin nəticələrindən istifadə
edərək bəzi problemlərinin həllinə nail olur.
Dilçiliyin baĢqa elmlərlə əlaqəsi get-gedə daha sürətlə geniĢlənir və inkiĢaf
edir. Lakin bu əlaqə bütün elm sahələrində eyni forma və xarakterdə deyildir. Belə
ki, bu əlaqə bəzi elmlərlə çoxsahəli və daha yaxın olduğu halda, bir sıra elmlərdə
bunun əksi müĢahidə edilir. Dilçilik ictimai elm olduğundan onun əlaqəsi bu qrup
elmlərlə daha dərin və geniĢdir. Dil haqqında elm baĢqa ictimai elmlərin
əhatəsində formalaĢmıĢdır.
Hazırda dilçilik ictimai elmlərdən, əsasən, ədəbiyyatĢünaslıq,
mətnĢünaslıq, fəlsəfə, psixologiya , pedaqogika, tarix, sosiologiya və etika ilə
daha sıx əlaqədardır. Dilçiliyin ictimai elmlər arasında xüsusi mövqeyi və
əhəmiyyətli rolu olan məntiqlə daha yaxın əlaqəsi mövcuddur. ―Məntiq elminin
predmeti təfəkkür prosesidir. Lakin insan təfəkküründən bəhs edən digər
elmlərdən (fəlsəfə, psixologiya, kibernetika, ali əsəb fəaliyyətinin fiziologiyası və
s.) fərqli olaraq məntiq elmi təfəkkürü bizi əhatə edən obyektiv gerçəkliyi və
sosial həyatı dərk etməyin mühüm vasitəsi kimi tədqiq edir. Məntiq düzgün
təfəkkürün forma və qanunlarını öyrənməklə obyektiv gerçəkliyin beynimizdə
adekvat (doğru) inikasına kömək edir‖ [1,s.161].
12
Dil isə təfəkkürün maddi formasıdır. Məntiqi kateqoriyalar və onların ifadə
forması dildə mövcud olan leksik və qrammatik kateqoriyalardan kənarda ola
bilməz. Dil vahidləri hər bir məntiqi kateqoriyanın mahiyyətini açmaqda əsas
vasitədir.
Dilçiliyin məntiqlə əlaqəsinin qədim tarixi vardır. Belə ki, hələ eramızdan
əvvəl Aristotel dilçilik məsələlərini məntiqi kateqoriyalarla əlaqəli öyrənməyə
çalıĢmıĢdır. Lakin dilin məntiqi kateqoriyalarla əlaqəsi həmiĢə birtərəfli
aparılmıĢdır. Burada bəzən birtərəfli məntiqi istiqamət, bəzən də psixoloji
istiqamət daha güclü olmuĢdur. Əslində bu tədqiqat əlaqələri dilçiliklə məntiqin
bir-birinə qarĢılıqlı təsviri nəticəsində baĢ vermiĢdir.
Dilçilik və məntiqin əlaqəsi problemi çağdaĢ dövrümüzdə daha aktualdır.
Mövcud dilçilik ədəbiyyatında bu problemin müxtəlif aspektdə Ģərhinə az da olsa
rast gəlinir. Ancaq məsələnin geniĢ miqyasda və sistemli Ģəkildə tədqiqinə müasir
dövrdə daha çox ehtiyac vardır. Bu məqaləni yazmaqda məqsədimiz dilçiliyin
diqqətini müəyyən mənada problemin tədqiqinə yönəltməkdir. ―Dilçilikdə
qrammatik kateqoriyaların aydınlaĢdırılmasında məntiqin mühüm əhəmiyyəti
olmuĢdur. Hətta məntiqlə dilçiliyin konkret əlaqəsi əsasında dilçilikdə məntiqizm
cərəyanı əmələ gəlmiĢdir.‖ [1, s.163].
Dilçiliyin, habelə bu problemlə əlaqədar olan bütün digər elm sahələrinin
ən mürəkkəb və aktual məsələlərindən biri də dil və təfəkkürün qarĢılıqlı əlaqəsi
problemidir. Bu problemin mürəkkəbliyi hər Ģeydən əvvəl ondadır ki, həm dilin,
həm də təfəkkürün təbiəti mürəkkəb və ziddiyyətlidir. ―Dil və təfəkkür bir
tərəfdən insan beyninin məhsulu olduğu üçün bioloji (daha doğrusu, psixoloji)
hadisə, digər tərəfdən isə insan özü ictimai varlıq olduğu üçün ictimai hadisədir.
Dil və təfəkkürün münasibəti (söz və fikrin münasibəti Ģəklində) problemini
qədim zamanlardan indiyədək iki cür həll etməyə çalıĢmıĢlar: 1) ya sözlə fikri
(dil və təfəkkürü) tam eyniləĢdirmiĢlər; 2) ya da onları tam fərqləndirmiĢ,
aralarındakı bütün əlaqələri inkar etmiĢlər. Hazırda hər iki baxıĢ müxtəlif
variantlarda iki müxtəlif cərəyanın əsasında durur: 1) dillə təfəkkürü
eyniləĢdirməyə cəhd edən insanın psixikasında təfəkkürə məxsus olan rolu dilə
verməyə cəhd edən ―mentalinqvistik‖ cərəyan və 2) dili təfəkkürdən ayıran
təfəkkürü dilxarici (ekstralinqvistik) hadisə hesab edən, təfəkkür problemini
dilçilikdən çıxaran, ümumiyyətlə, təfəkkürü uydurma elan edən ―mexanistik‖
cərəyan. [2, s.88].
Dil və məntiqi təfəkkür probleminin əsas məsələlərindən biri sözlə
məfhumun qarĢılıqlı əlaqəsidir. Söz qrammatik kateqoriya olduğu üçün dilçilik
elmində, məfhum isə təfəkkür kateqoriyası olduğuna görə məntiq elmində
öyrənilir. Dillə təfəkkürün qarĢılıqlı, qırılmaz əlaqəsi, hər Ģeydən əvvəl, özünü
sözlə məfhumun qarĢılıqlı münasibətində göstərir, çünki biz maddi aləmin əĢya və
hadisələrinin insan beynində (təfəkkürdə) inikasını sözlər Ģəklində ifadə edir və
baĢqalarına da sözlər Ģəklində nəql edirik.
13
Sözə istər fəlsəfi, istərsə də dilçilik baxımından çoxlu təriflər verilmiĢdir.
Söz müəyyən məna bildirən səs toplusudur. Söz obyektiv aləmin əĢya və
hadisələrini adlandıran dil vahididir. Söz potensial cümlədir. Tədqiqatçılar haqlı
olaraq göstərirlər ki, söz-məfhumun yaranması və mövcud olmasının zəruri Ģərti
və vasitəsidir.
Təfəkkür təsəvvürlə sıx bağlıdır. Təsəvvür maddi, obyektiv əĢya və
hadisələrinin əyani surəti olduğu üçün onların insan Ģüurunda yenidən
canlanmasına deyilir. Lakin təsəvvür obyektiv aləmin əĢya və hadisələri haqqında
tam, hərtərəfli və düzgün anlayıĢ yarada bilmir. Təfəkkür isə obyektiv aləmin əĢya
və hadisələrini düzgün və daha ətraflı əks etdirir.
Dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, sözlə məfhum arasında üzvi əlaqə
vardır. Söz məfhumun səciyyəvi əlamətlərini özündə əks etdirir. BaĢqa sözlə
desək, məfhum əĢyanın mühüm, səciyyəvi əlamətlərinin sözlərlə ifadəsidir. ġəxs
adı məfhum olsa idi, onda Alim olan Ģəxs həqiqətən də elm dəryası olmalı idi. Bu
qrup sözlərdən baĢqa bütün köməkçi nitq hissələrinə daxil olan sözlər də məfhum
ifadə etmir. Hətta leksik-semantik mənası olan sözlərin bir qismi, məsələn: xüsusi
isim, xüsusən Ģəxs adları, habelə Ģəxs əvəzlikləri heç bir məfhum bildirmir. Yaxud
da əksinə bir neçə söz bir məfhumu ifadə edir. Dilin semantik sistemində
sinonimlik yaradır; məsələn, ürək, könül, qəlb sözləri bir məfhum bildirir.
Düzdür, sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etsə də, semantik mənaca eyni olmur.
Digər cəhətdən bir söz bir neçə məfhumu bildirə bilir. Söz fonetik tərkibcə
eyni olur, ancaq onun ifadə etdiyi məfhumlar müxtəlif olur. Beləliklə, dilin
semantik sistemində omonimlik yaranır. Məsələn, Azərbaycan dilində qaz sözü ev
quĢlarından biri, yanar maye (isim) və yeri qaz(fel) mənasını bildirir və s.
―Məfhumda ümumiləĢdirmə cəhəti özünü göstərdiyi kimi, onun ifadəçisi
olan sözlərdə də ümumilik olur. Məsələn, Dünyada olan bütün Ģəxslərin təkinə
―mən‖ , cəminə isə ―biz‖ deyilir.‖ [3.s.31] O əvəzliyi ilə kainatda hər Ģeyə iĢarə
etmək olar. ―Mən yalnız mənim özüm üçün mənəm, baĢqası üçün sən, hətta o da
ola bilərəm‖ deyimi özündən əvvəl söylənmiĢ fikri bir daha isbat edir.
Söz fonetik tərkibcə eyni qala bilər, lakin onun ifadə etdiyi məfhum dəyiĢə
bilər; məsələn, Ayaq sözü keçmiĢdə qədəh mənasında iĢlənmiĢdir. Ancaq bu gün
mövcud mənada. Yaxud uçmaq sözünün qədim mənası (―Kitabi- Dədə Qorqud‖)
cənnət, behiĢt olmuĢdursa, hazırki mənası hamımızın baĢa düĢdüyü havaya
qalxmaq və yıxılmaq (divarı uçdu mənasında-Ə.A) anlamıdır. Eləcə də yazı
sözünün arxaik semantikası çöl olmuĢdur. Lakin indi bu hazırki yazı mənasında
iĢlənir və s. Yəni obyektiv aləmdə əĢya və hadisələrin adını bildirən söz öz köhnə
məfhumunu itirərək yeni məfhum əldə edir.
Sözə münasibətində qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərlə yanaĢı, məfhum təkcə
həqiqi mənada iĢləndiyi halda, söz məcazi mənada da iĢlənərək dilin semantik
sistemində çoxmənalılıq (polisemiya) əmələ gətirir. Eləcə də məfhum
ümumbəĢəri səciyyə daĢıyır, söz isə milli olur, yəni məfhum bütün xalqlarda eyni
cür qavranılır.
14
Dil və məntiqi təfəkkür probleminin mübahisəli məsələlərindən biri də
hökm və cümlə, məntiqi və qrammatik subyekt və predikat arasındakı qarĢılıqlı
münasibətdir. Dilin ən böyük vahidi olan cümlə ilə təfəkkür vahidi olan hökm
arasında qarĢılıqlı münasibət mövcuddur. Digər vahidlərin münasibəti ilə cümlə
və hökmün münasibətini müqayisə etsək, bunların münasibətinin daha mürəkkəb
və çətin olduğunu görərik. Hökmün dildə ifadəsi məsələsi ilə uzun illər məĢğul
olunmuĢdur. Bu məsələ məntiqçiləri daha çox maraqlandırmıĢdır. Məlumdur ki,
hökmün dildə ifadə forması cümlədir.
Məntiqi hökmün müəyyənləĢdirilməsində iki əsas fikir vardır: 1. Hökm
qavrama aktı kimi qəbul edilir, əĢya müəyyən ümumi əlamətə malikdir. ƏĢya,
məntiqi subyekt məzmunu, əlamət məntiqi predikat məzmunu daĢıyır. Subyektlə
predikat arasındakı münasibət ya həqiqi, ya da yalançı ola bilər. Hökm əĢya və
hadisədə müəyyən əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət və s. olub-olmadığını bildirir.
Hökm ya təsdiq, ya da inkar olur. Belə hesab edilir ki, subyekt və predikat
qrammatik mübtəda və xəbərdə ifadə edilir. 2. Hökmə kimin nəyin haqqında isə
fikir söyləməsi kimi baxırlar. Bu konsepsiyada subyekt və predikat ―sürüĢkən‖
kateqoriya hesab edilir. BaĢqa sözlə desək, ikinci fikrə görə, məntiqi subyekt və
predikat hər hansı bir cümlə üzvü ilə ifadə edilə bilər.
Hökmlə cümlənin münasibəti məsələsində də iki baxıĢ mövcuddur: a)
Tədqiqatçıların bir qismi belə hesab edir ki, hər bir cümlədə hökm ifadə edilir,
hökm yalnız cümlə vasitəsilə ifadə edilə bilər. Həmin tədqiqatçıların bir hissəsi bu
fikri qəbul edir. Lakin dildə sual və nida, habelə təktərkibli cümlələrin
mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq ―Hər bir cümlə hökm ifadə edir, hökm yalnız
cümlə vasitəsiylə ifadə edilə bilər ‖ fikrindən doğan Ģübhəni müəyyən yollarla
aradan qaldırmağa çalıĢır; b) Ġkinci qisim tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, hər
hansı bir cümlədə hökmün olması zəruri deyil: onlar cümlələri hökm ifadə edənlər
və hökm ifadə etməyənlər deyə iki qrupa bölürlər.
Cümlə və hökm öz tərkiblərinə görə bir-birindən fərqlənir. Hökmlər
əĢyanın və onun əlamətləri ilə əlaqədar iki anlayıĢdan ibarət olur: a)subyekt; b)
predikat.
―Subyekt mühakimənin predmetini əks etdirir. Predikat isə əĢyanın
əlamətini, hərəkətini bildirir. Hökmün subyekt və predikatından əlavə bağlayıcı
ünsürü də vardır. Bu, hər iki anlayıĢı bir-biri ilə bağlayır. Dünya dillərində
bağlayıcı ünsür müxtəlif Ģəkildə özünü göstərir. Hökmün tələbləri əsasında
cümlələr quruluĢca sadə və mürəkkəb, müxtəsər və geniĢ formada olur.‖
[3, s.36]
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, hökmün üzvü olan subyekt iĢ görəndir.
Yaxud hökm anlayıĢların birləĢməsinin elə faktıdır ki, özünə zəruri olaraq
obyektivləĢdirmə aktını ehtiva edir. Hökmün ikinci üzvü olan predikatiliyə
gəlincə isə deməliyik ki, cümlənin formalaĢması üçün əsas meyardır. Predikativlik
hər bir sözün və ya sözformanın varlıq haqqında müəyyən məlumat vermək
qabiliyyəti ilə ölçülür. Bu kateqoriya sözlərin müəyyən qaydada düzülüĢündən və
15
müəyyən qrammatik üsullarla əlaqələnməsindən meydana gəlir və ən çox
mübtəda və xəbərin münasibətlərini aydınlaĢdırır. Burada modallıq, zaman və
Ģəxs kateqoriyası əsas rol oynayır. Cümlədə predikatın olması vacibdir. Çünki
cümlənin mövcudluğunda predikativlik əsas Ģərt hesab olunur.
―Predikativ münasibət deyəndə cümlənin baĢ üzvləri-xəbərlə mübtəda
arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildə
cümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Mübtəda ilə xəbər arasındakı
uzlaĢma predikativ münasibətin ifadə vasitələrindən biri hesab edilir. Hətta sadə
müəyyən Ģəxsli cümlələrdə subyekt (iĢ görən) və mübtəda (qrammatik Ģəxs) üst-
üstə düĢür. Predikat subyektlə nə dərəcədə uzlaĢırsa, eyni zamanda mübtəda ilə
bir o qədər uzlaĢır və deməli, predikat həm də qrammatik kateqoriya olan xəbərə
proyeksiyalanır; məsələn, Mən ömrüm boyu bu rəsmin içində çırpınıram ."[4,
s.49]
Bu cümlədəki ―mən‖ həm subyektdir, həm də mübtədadır. Burada predikat
subyektlə və mübtəda ilə eyni dərəcədə uzlaĢır. Predikat subyektlə də qrammatik
kateqoriya olan xəbərə-getməliyəm proyeksiyalanır.
GeniĢ cümlələrdə hökmün subyekti və predikatı mübtəda və xəbərlə
yanaĢı, ikinci dərəcəli üzvlərlə də ifadə edilir. Məsələn: ―Vətəni göz bəbəyi kimi
qorumaq hər bir vətəndaĢın müqəddəs borcudur‖. Bu cümlədə ifadə olunan
―vətəni göz bəbəyi kimi qorumaq‖ hökmün subyekti, ―hər bir vətəndaĢın
müqəddəs borcudur‖ anlayıĢı isə predikatdır. Lakin qrammatik cəhətdən
yanaĢdıqda bu cümlədə baĢ üzvlərdən baĢqa ikinci dərəcəli üzv də iĢtirak etmiĢdir.
Bütün hökmlər cümlələr vasitəsiylə ifadə olunur, cümlədən kənarda hökm
yoxdur. Bu da təfəkkür kateqoriyası olan hökmlə dil kateqoriyası olan cümlə
arasında müəyyən yaxın əlaqələrin olmasını göstərir. Lakin yuxarıda
göstərdiyimiz kimi hökmlə cümlə eyniyyət təĢkil etmir.
―Doğrudur, dillə təfəkkür dialektik vəhdətdədir. Təfəkkür dil materialı
əsasında formalaĢır. ―Ġnsan fikirləĢəndə də sözlər və cümlələrlə fikirləĢir.
Təfəkkürün təzahür forması da dildir. Məsələyə dil (və ya nitq) tərəfdən
yanaĢdıqda, daxili nitqin (insanın fikirləĢmə dili) də fikri baĢqasına çatdırmaq
üçün istifadə olunan dilin də əsasında təfəkkür durur. Nə dilsiz təfəkkür, nə də
təfəkkürsüz dil ola bilər ‖ [5,s.8]
Təfəkkür ümumbəĢəri xarakter daĢıyır. Hər hansı bir məfhum bir neçə xalq
üçün eyni ola bilər. Lakin onun ifadə formaları, adətən müxtəlif olur. Eləcə də
müxtəlif xalqlar eyni fikirləri düĢünə bilərlər, ancaq o fikirlərin ifadəçisi olan
sözlər və cümlələr hər xalqın öz dilinin sözləri və cümlələri olur. Ona görə də
təfəkkür dil demək deyil, dil də təfəkkür. Bunların hər birini öyrənən elm sahələri
vardır. Təfəkkür qanunlarını öyrənən elmə ―məntiq‖, dil qanunlarını öyrənən elmə
isə ―qrammatika‖ deyilir.
Artıq əvvəldə göstərdiyimiz kimi cümlədən kənarda, yaxud da cümlə
halında formalaĢmayan hökm yoxdur. Halbuki bütün cümlələrin hökm ifadə
etməsi məcburi deyildir; elə cümlələr vardır ki, heç bir hökm ifadə etmir.
16
Məsələn, sual və nida cümlələri. Deməli, cümlənin sərhədi hökmün sərhədindən
böyükdür. O cümlədən hökmlə cümlənin quruluĢunda, hökm üzvləri ilə cümlə
üzvlərinin sayında da ciddi fərqlər vardır. Qrammatikanın məĢğul olduğu ikinci
dərəcəli üzvlər məntiq elmini maraqlandırmır. Məntiqdə hökmlər cüttərkibli
olduğu halda, qrammatikada cümlələr ―cüttərkibli‖ və ―təktərkibli‖ deyə iki böyük
qrupa ayrılır.
Qrammatik kateqoriyalarla məntiqi kateqoriyaların öyrənilməsi sadəcə
olaraq onların vahidlərinin leksik-semantik cəhətdən müəyyənləĢdirilməsi üçün
deyil, hər iki elmin müqayisəli baxımından araĢdırılması və ayrı-ayrılıqda
müstəqil elm olaraq sərhədlərinin dəqiqləĢdirilməsi istiqamətində xüsusi
əhəmiyyət daĢıyır.
SUMMARY
Language and mentality is in dialectic unity. Mentality without language
and language without mentality is impossible. When human thinks he thinks with
word and sentences. But they are not the same. Mentality has global, but language
has national character. The form of mentality is the same for all humans living in
the world. But grammatic rules belong to each language themselves.
This theme was very actual in all periods and it still remains its actuality.
ƏDƏBĠYYAT
1. Qurbanov A. Ümumi dilçilik.I hissə. Bakı: ―Maarif‖, 1989-568 s.
2. Rəcəbov Ə. Dil, Ģüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: ―Azərbaycan Dövlət
NəĢriyyatı‖, 1993-160 s.
3. Qurbanov A. Ümumi dilçilik, II hissə, Bakı: ―Maarif‖, 1993-548 s.
4. Abdullayeva N. Yarımçıq cümlələr//ADPĠ-nin elmi əsərləri//, 1960.
c. XIII-s.49
5. Abdullayev Ə. Seyidov Y. Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili,
sintaksis, IV hissə. Bakı: ―Maarif‖, 1985-468 s.
17
Abasova Aytən Rauf qızı
Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu, Bakı
şəhəri
19
mövcudluqlarını, baĢ verən hadisələri əks etdirməyə meyl etməsi ilə diqqəti cəlb
edir.
Azərbaycanda kantata və oratoriyanın yaranması XX əsrin 20-ci illərinə
təsadüf etsə də, bu janrların inkiĢafı və özunəməxsus mövqeyə malik olması
H.Əliyevin musiqimizə böyük önəm və dəstək verdiyi illərə təsadüf edir ki,
məhz bundan irəli gələrək, təqdim olunan məqalədə kantata və oratoriya
janrlarının inkiĢafı məsələlərinə toxunulmuĢ və qeyd olunan janrlara müasir
Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatının inkiĢafı durumu kontekstində
nəzər yetirilmiĢdir. XX əsrin ortalarından baĢlayaraq, ictimai-siyasi mühit və
musiqinin vəhdəti daha obrazlı Ģəkildə, daha dramaturji-emosional tərzdə ifadə
olunmağa baĢlamıĢdır. Məlumdur ki, ictimai-siyasi durumun əks olunmasında janr
seçiminin mühüm əhəmiyyəti vardır, yəni mövzunun möhtəĢəmliyi bilavasitə
musiqi janrlarının da seçiminə təsir etmiĢ və bundan irəli gələrək iri həcmli
monumental janrların inkiĢafina Ģərait yaratmıĢdır. Əvvəldə qeyd etmıĢdik ki, bu
janrların inkiĢafına təkan verən Ģəraitin olması onların digər janrlardan daha üstün
Ģəkildə inkiĢafını ĢərtləndirmiĢdir. Yəni həm siyasi mövcudluluq, həm də
bəstəkarların mühitlə əlaqədə olan mövzulara müraciət etməsi bu janrların inkiĢafı
üçün zəmin olmuĢdur. Kantata və oratoriya janrlarının mövzu seçiminin daha
əlveriĢli olması, eyni zamanda dinləyicini vaxt baxımından təmin etməsi, bu
janrın bəzi nümunələrində həcmin yığcamlığı, eyni zamanda yığcamlıqla yanaĢı
ideya məzmunun daha da qabardılaraq geniĢ dinləyici kütləsinə çatdırılması, yeni
dövrün siyasi məzmununu-insanların gələcək naminə quruculuq iĢlərinə
həvəsləndirilməsi ideyasını Ģərtləndirmək bilavasitə yeni əsərlərin yaranmasına
təkan vermiĢ oldu. Bu da təbiidir. Belə ki, bu janrlara xas olan məzmunun
qəhrəmani xarakter aydınlığı, plakatlıq, nəzəri cəlb edən harmonik düzülüĢ, dəqiq
marĢ obrazlı ritm, orkestr səslənmələrinin yığcamlığı, qüvvətli inkiĢaf və digər
musiqili ifadə vasitələri kantata və oratoriya kimi janrlara təntənəli və əzəmətli
kütləvilik verir. Bu janrlara bir qədər yığcam Ģəkildə nəzər salsaq, bəlkə də himn
janrının geniĢləndirilmiĢ nümunələrini müəyyən etmiĢ olarıq. Bu üslub
Azərbaycan bəstəkarlarının kantata və oratoriya janrlarına öz təkanverici
qüvvəsini göstərməsindən də irəli gələ bilər. Belə ki, bundan belə nəticəyə
gəlmək olar ki, musiqimizdə bu janrların yaranması üçün Qərbi Avropa
bəstəkarlarının opera yaradıcılığı zəmin olmuĢdur. Nəzərə çatdırmalıyıq ki,
dövrün ab-havasının, yaĢanılan mühitin ictimai-siyasi durumunun
iĢıqlandırılmasında kantata və oratoriya janrları daha əlveriĢli olması ilə fərqlənir.
Belə ki, möhtəĢəm ideyalardan yaranaraq meydana gələn təqdim olunan janrlar
irihəcmli olmaqla yanaĢı, baĢ verən hadisələrin, bir sözlə məzmunun hərtərəfli
açılmasında müstəsna rol oynayır, məzmun baxımından rəngarənglik daha çox
nəzərə çarpır. Çünki mövcud ictimai-siyasi Ģəraitin obrazlı və dramaturji
ifadəsinin ən bariz nümunəsi kantata və oratoriya janrlarının zəminində həyata
keçirilmiĢdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata
və oratoriya janrları ictimai-siyasi, xalqlar dostluğu, lirik ədəbi və s. mövzularda
20
daha dərindən əks etdirilmiĢdir. Bu cəhətləri nəzərə alaraq, kantata və oratoriya
janrlarını məzmun baxımından aĢağıdakı ardıcıllıqla vermək olar:
- ictimai-siyasi mövzulu ;
- xalqlar dostluğuna həsr olunmuĢ ;
- ədəbi mövzularla bağlı olan .
Təsnifatın yaradılması özü də zərurətdən yaranmıĢdır, yəni yaranan mövzu
müxtəlifliyini göstərməkdir. Təsnifatin yaradılması zamanı diqqəti çəkən əsas
məsələ siyasi mövzuda yazılan əsərlərin çoxluq təĢkil etməsidir. Lakin bu o
demək deyil ki, yazılan bu əsərlərin hamısı ictimai-siyasi mövzu istiqamətindədir,
axı milli musiqimizdə ədəbi lirik mövzuda yazılmıĢ əsərlərin çoxluğu məlumdur.
Sadəcə məqsədimiz müasir dövrün cəmiyyətinin yaĢadığı mühitə münasibətini
ifadə etməkdir, belə ki, insanları daha çox real hadisələr, onları əhatə edən mühitin
yenilik və axtarıĢları maraqlandırdığı üçün bəstəkarlar bu tələbatı nəzərə almıĢ və
monumental janrlara, o cümlədən kantata və oratoriya janrlarına daha çox
müraciət etmıĢlər.
Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata və oratoriya janrlarının
əksəriyyəti əsasən XX əsrin 60-80-ci illərinə təsadüf edir ki, bunlar da əsasən
ruhlandırıcı xarakter yaradaraq geniĢ xalq kütlələrini özünə cəlb edilməsi, təbliğatı
və təĢviqatı baxımından Azərbaycan xalqının həyat və məiĢətinə də öz müsbət
təsirini göstərmiĢdir. Tarixə nəzər yetirsək, bu dövrün istər siyasi, istər də
cəmiyyətin mədəni inkiĢafı yönümündə zəngin bir yol açdığının Ģahidi olmaq
mümkündür. Məhz elə bu mümkünlükdən baĢlayan bu yol klassik musiqinin qeyd
olunan janrlarının yeni səpkidə, daha dəqiq desək, yeni mühitin mövzuları ilə, bu
janrların onların özü üçün də yeni olan bir musiqi sisteminin qanunauyğunluqları
ilə qovuĢaraq inkiĢaf etməsinə və yeni mühitdə bərqərar olmasına səbəb
olmuĢdur. Həyata öz məcrasından öz baxıĢları ilə baxan bəstəkarların bu
baxımdan yanaĢma tərzi təbii qəbul olunmalıdır.
Bu gün Azərbaycan musiqi mədəniyyəti yeni müasir istiqamətlər yolunda
axtarıĢlar edərək, milli ənənələrə sadiq qalaraq müasir dövrdə yeni bədii ideya
məzmunun-istər ictimai siyasi, istərsə də lirik ədəbi mövzuların qabariq ifadə
edilməsi baxımından inkiĢaf edir. Beləliklə deyə bilərik ki, dahi Heydər Əliyevin
milli musiqi və mədəni irsimizin müasir dövrdə daha da tanınması istiqamətində
həll etdiyi məsələlər öz nəhəngliyi ilə seçilir. Azərbaycan xalqı dahi Ģəxsiyyəti
yetiĢdirdiyi kimi, dahi Ģəxsiyyət də öz xalqı ilə fəxr edərək milli
mədəniyyətimizin müasir dünyada inkiĢaf istiqamətlərinin tanınmasını, öz layiq
olduğu mövqenin əldə olunmasını müasir dövrün ən yeni mütərəqqi nailiyyətləri
səviyyəsinə qaldıraraq təcəssüm etdirmiĢdir. Bu baxımdan əminliklə deyə bilərik
ki, dahi Heydər Əliyev müasir Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin gələcək uğurlu
inkiĢafı naminə milli ənənələrin inkiĢaf etdirilməsində müqəddəs vəzifələri öz
üzərinə götürərək, onu Ģərəflə təbliğ olunmasında əvəzsiz rol oynamıĢ və bu gün
də ümummilli liderin ənənələri Ģərəflə davam etdirilir.
21
SUMMARY
In the article the irreplaceable role of the National leader of the Azerbaijan
nation Heydar Aliyev in the history of development of musical culture and the
state care of H.Aliyev of the genres of classic music, including the cantata and
oratorio is discussed.
ƏDƏBĠYYAT
1. Qəniyev T. Qərbi avropa, rus və Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında
kantata və oratoriya janrları. ―Musiqi dünyası‖jurnalı, 2005, №3-4, səh 256-259.
2. Mirzəyeva N. Azərbaycanda kantata-oratoriya janrının yaranma yolları. Bakı,
1994, səh 31
XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqlarında tarixi sənəd kimi qorunan türk
mənĢəli toponimlərin tamamilə dəyiĢilməsi və ya aradan qaldırılması ən çox
siyasi proseslərin nəticəsi kimi Sovet dövründə Naxçıvan və onun ətraf
bölgələrinin hissə – hissə qoparılaraq baĢqa – baĢqa dövlətlərin tərkibinə qatılması
nəticəsində yaradılmıĢ indiki Ermənistan (Ġrəvan xanlığı) və Cənubi Azərbaycan
ərazisində müĢahidə olunmaqdadır.
Vaxtı ilə Ġrəvan ərazisində mövjud olan türkmənĢəli toponimlərin tarixi
qaynaqlarda göstərilən qədim adlarının son dövrlərdə tamamilə kökündən
dəyiĢdirilməsi faktı antitürk erməni siyasətinin və türklərə qarĢı mənəvi
soyqırımının bariz nümunəsidir.
ErməniləĢdirilmiĢ qədim türk toponimlərinin tədqiqində ən dəyərli
qaynaqlardan biri akademik B.Budaqovun Q.Qeybullayevlə birgə hazırladığı
«Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli toponimlərin izahlı lüğəti» əsəridirsə, digər
qaynaqlardan biri də Ə.Ələkbərlinin «Qədim oğuz – türk yurdu Ermənistan»
əsəridir ki, bu əsərdə də yüzlərlə erməniləĢdirilmiĢ qədim toponimlərimiz
haqqında rəsmi statistik məlumatlar öz əksini tapır. Ermənistan SSR Ali Sovetinin
konkret tarixi rəsmi sənədləri – fərmanları əsasında yazılmıĢ bu əsər ermənilərin
son 70 ildə Ermənistandakı türk mənĢəli qədim yer – yurd adlarını
saxtalaĢdırmaqla erməniləĢdirmək kimi məkirli siyasətini ortaya qoyur. Əsərdən
aydın olur ki, ermənilər Azərbaycan – Türk toponimlərini müxtəlif prinsiplərlə
dəyiĢdirmiĢlər. Belə prinsiplərin bir qismini qeyd etmək yerinə düĢər:
1. Sovet ideologiyasını təbliğat bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Böyük Qarakilsə – Kirovakan (Böyük Qarakilsə rayonu).
Gümrü – Aleksandropol – Leninakan (Düzkənd rayonu).
Qaranlıqdərə – Lusadzor (tərjüməsi: ĠĢıqlıdərə; Karvansaray rayonu).
Çanaxçı – SovetaĢen (Vedi rayonu).
2. Erməni millətindən olan ayrı – ayrı yazıçı, inqilabçı və baĢqa tarixi
Ģəxsiyyətlərin adını əbədiləĢdirmək bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Ellər – Abovyan (Ellər rayonu).
Böyük ġəhriyar – Nalbandyan (Sərdarabad rayonu).
3. Hərfi tərjümə (kalka) yolu ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
23
DaĢqala – Karaberd (ermənicə «kar» - «daĢ», «berd» - «qala» deməkdir;
Akin rayonu).
Gödəkbulaq – Karçaxpyur (ermənicə «karç» - «gödək», «axpyur» -
«bulaq» deməkdir Basarkeçər rayonu).
Göl – liçk (ermənicə «liçk» - «göl» deməkdir. AĢağı Qaranlıq rayonu).
4. bəzi adlardakı «böyük», «kiçik», «yuxarı», «aĢağı» sözlərini
erməniləĢdirməklə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Böyük ayrım – Medzayrum (ermənicə ―medz‖ – ―böyük‖ deməkdir;
Allahverdi rayonu).
Kiçik Vedi – Pokr Vedi (ermənicə ―pokr‖ – ―kiçik‖ deməkdir; Vedi
rayonu).
Yuxarı Ağcaqala – Verin Ağcaqala (ermənicə ―verin‖ – ―yuxarı‖
deməkdir; Talin rayonu).
5.Bəzi adlardakı «kənd» sözünü ermənicələĢdirməklə toponimlərin
dəyiĢdirilməsi;
Məlikkənd – Melikgyuğ (ermənicə ―gyuğ‖ – ―kənd‖ deməkdir; Abaran
rayonu).
Lalakənd – Laligyuğ (Ġcevan rayonu).
Təzəkənd – Tazagyuğ (Zəngibasar rayonu).
6. Erməni tələffüzünə uyğunlaĢdırılaraq toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Həkəri – Akori (Allahverdi rayonu).
Uzunlar – Odzun (Allahverdi rayolnu).
Ərzəkənd – Arzakan (Axta rayonu).
ġınıx – ġnox (Allahverdi rayonu).
7. Bəzi yaĢayıĢ məntəqələrində ancaq azərbaycanlılar yaĢadığı üçün
onların adını tam Ģəkildə erməniləĢdirmək mümkün olmasa da, tarixi coğrafi
adları itirmək üçün müxtəlif bəhanələrlə keçmiĢ (əsl) adlar yeni Azərbaycanlı
adları ilə əvəz edilib:
Sultanabad - ġurabadı (Amasiya rayonu).
Qaraçanta – Əzizbəyov (Amasiya rayonu).
Haqqıxlı – Səməd Vurğun (Icevan rayonu).
8. Tarixi adın itirilməsi üçün eyni bir yaĢayıĢ məntəqəsinin adı bir neçə
dəfə dəyiĢdirilib:
Hacıqara – MakaraĢen – Lernapat (Böyük Qarakilsə rayonu).
Qaradağlı – TsaxkaĢen – Mrqavet (Qəmərli rayonu).
PaĢalı – Əzizbəyov - Zaritap (Soylan rayonu).
SultanəliqıĢlaq – Canəhməd – GünəĢli (Basarkeçər rayonu)(5, s. 5-66)
Erməni dili mütəxəssisləri M.X.Aberyan, R.A.Açaryan, A.A.Qriqoryan və
baĢqalarının dediyinə görə, türk dillərinin, xüsusən də Azərbaycan dilinin erməni
dilinə təsiri nəticəsində yeni erməni dilinin sintaktik quruluĢu qədim dilin
sintaktik quruluĢundan kəskin surətdə fərqlənir (6, s. 8).
24
XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqları üzrə aparılan araĢdırmalardan bir daha aydın
olur ki, qədim Azərbaycan – türk torpaqları olmuĢ indiki Ermənistan tarixi
dövrlərdə Azərbaycan dövlətinin tərkib hissəsi olmaqla daxili inzibati ərazi
bölgüyə də malik olmuĢdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tərjümə edilmiĢ və yeni adlarla əvəz
edilmiĢ belə toponimlərin bir müddətdən sonra müəyyən rəsmi sənədlərdə bərpa
edilməsi bir qədər çətinləĢir və ya mümkünsüz olur. Məhz bu baxımdan
toponimik tədqiqatlarda tarixi coğrafi adların müasir adlarla paralel verilməsi
olduqca zəruridir.
SUMMARY
The armenianiged modern variants of turkij origin toponyms existing in old
Ottoman sourjes have been investigated in the artijle It has been given the
anoIysis some prinjiples of this substitution.
ƏDƏBĠYYAT
1. Yusifov Y.B., Kərimov S.K. Toponimikanın əsasları. Bakı: Maarif, 1987,
204 s.
2. YüzbaĢov R. və baĢq. Azərbaycanın coğrafi adları. Bakı, 1972, 158 s.
3. Juçkeviç V.A. Obhaə toponimika. Minsk 1980.
4. Hacıyeva Q. Cənubi Azərbaycan toponimləri. Bakı, ««Elm»«, 2008,
200 s.
5. Ələkbərli Ə. Qədim Türk – Oğuz yurdu – «Ermənistan». Bakı, 1994, s. 203.
6. Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, BDU, 1992, 329 s.
7. Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə. Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli
toponimlərin izahlı lüğəti. «Oğuz eli», Bakı, 1998, 452 s.
8. Ġrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı: Elm, 1996.
9. Qeybullayev Q.Ə. Qədim Türklər və Ermənistan. Bakı: AzərnəĢr,
1992, 140 s.
10. Mehrəliyev E.Q. Azərbaycan SSR – də coğrafi adları öyrənməyin bəzi
məsələləri haqqında // Az.SSR EA Xəbərləri. Geoloji – coğrafiya elmləri
seriyası, 1951, № 1, 123 s.
11. Aslan Y. Rus Ġstilasından Sovyet Ermenistanı`na Erivan Vilayetinin
Demoqrafik Yapısı (1827 – 1922). Ankara, 2001.
12. Makas Z. Ermenistan‘da Adları DeğiĢtirilen Bazı Türk Yerleri Üzerine
// Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi. 1993, nisan, № 83, s.
25
Abbasova Elnarə Mikayıl qızı
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
27
soyuqdur» cümləsinin tipinə uyğun gəlir. Lakin Azərbaycan dilində cümlənin
xəbəri ismi xəbərdir. Ġngilis dilində isə bu mövqedə feli xəbər durur.
Ġngilis dilində mübtədasız cümlə Ģəxssiz cümlədir. Lakin cümlədə subyekt vardır.
ġəxs obyektli təktərkibli cümlədə baĢ üzv, bir qayda olaraq, III Ģəxsin təkində
indiki və ya keçmiĢ zamanda olan fel forması ilə ifadə olunur. Lakin cümlənin
quruluĢu daha mürəkkəb ola bilər. BaĢ üzv to be feli və predikativ üzv olan sifət,
yaxud isimlə, eləcə də modal fellə məsdərdən təĢkil olunur.
Müasir ingilis dilində Ģəxssiz cümlənin əsas xüsusiyyəti mübtədanın yoxluğu ilə
deyil, subyektin yoxluğu ilə bağlıdır. It is useful- faydalıdır. It is necessary -
vacibdir tipli cümlələr də onlardan sonra infinitiv və ya that bağlayıcılı budaq
cümlə gəldikdə Ģəxssiz cümlə funksiyasında çıxıĢ edir.
It is necessary to go there cümləsində birinci hissə It is necessary nəyinsə
görülməsinin vacibliyini göstərir. Bu zəruriyyətin məzmunu
konkretləĢdirilməlidir. Belə konkretləĢdirmə isə infinitiv və ya budaq cümlənin
artırılması ilə əldə olunur. Ġt is necessary to go there və to go there is necessary
cümlələrindən birincisində nəyin vacib olmasının məğzi açılır, ikincidə isə to go
hərəkəti səciyyələndirilir. Onun haqqında məlumat verilir. Birincidə hansısa
hərəkətin vacibliyi, ikincidə isə vaciblik hərəkəti, iĢi görmə üçün əsas rolunu
oynayır. Belə cümlələr məzmunlarına görə fərqlənir. It is necessary to go there
cümləsi I must go there cümləsi ilə sinonimdir və ona uyğun gəlir. Burada go
mübtəda deyil, xəbər qrupuna daxil olur və onun məzmununu inkiĢaf etdirir. Bu
cümlələrdə mübtəda olan Ġt yalnız fel üçün dayaq rolunu oynayır, cümlənin
məzmununa heç nə əlavə etmir. It is difficult to understand this cümləsi də oxĢar
formadadır.
It is said that the meeting will not be held –Deyildi ki, toplantı keçirilməyəcəkdir
cümləsi də eyni tiplidir. Bəzən bu cümlədə the meeting will not be held mübtəda
kimi qəbul edilir. «Ġt» daxiledici vasitə sayılır və özündən sonra gələn mübtədaya
«That-Clause» Ģəklində istiqamətləndirməni gerçəkləĢdirir. Həqiqətdə isə «That-
Clause» adlanan vasitə burada They say that the meeting will not be held budaq
cümlənin yerinə yetirdiyi funksiyada çıxıĢ edir və xəbərin (say) məzmununu açır.
ġəxssiz cümlələrdə də predikativlik müxtəlif modallıq çalarlarını ifadə edir. Bu
çalarların tam dairəsini təyin etmək olmasa da, onların müəyyən qismini
göstərmək mümkündür: 1) güman, təxmin çaları; 2) zərurilik çaları; 3) imkan
çaları; 4) etiraz çaları [6, 243].
Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə, o cümlədən də onun bir növü olan Ģəxssiz
cümlə monopredikativ struktur-semantik vahiddir. Bu cümlə tipi bir predikasiya
ilə səciyyələnir.
ġəxssiz cümlədə ismi və ya feli xəbərdən asılı olaraq zamanı müxtəlif Ģəkildə izah
etmək mümkündür. Feli xəbərdə zaman qrammatik vasitələrin – zaman
Ģəkilçilərinin köməyi ilə ifadəsini tapar. Məsələn, SoruĢa-soruĢa hara desən
getmək olar. Bu cümlədə qeyri-qəti gələcək zaman Ģəkilçisi iĢlənmiĢdir. Ġsmi
xəbərli cümlələrdə zaman nisbi səciyyə daĢıyır. Mənə soyuqdur cümləsində
28
hadisə indiki, Mənə soyuq idi cümləsində isə hadisə keçmiĢ zamana aid edilir.
Zaman mənası Ģəxssiz cümlədəki informasiyada da ifadəsini tapa bilər.
Azərbaycan və ingilis dillərində Ģəxssiz cümlələrdə predikativliyin zaman
əlamətləri də özünü müxtəlif Ģəkillərdə göstərir. Zamanın Ģəxssiz cümlələrdə üzə
çıxması müəyyən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsi ilə bağlıdır. Bu
məsələdə ingilis və və Azərbaycan dillərində oxĢarlıq özünü büruzə verir. OxĢar-
lıq zaman bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsində təzahür edir.
Qeyd olunduğu kimi, ingilis dilindəki Ģəxssiz cümlələrdə Azərbaycan dilində-
kindən fərqli olaraq həmiĢə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter da-
Ģıyır, heç də real subyekt bildirmir.
Zaman bildirən Ģəxssiz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli Ģəxssiz cümlə-
lərdən ibarət olur. Onların yaranmasında temporal söz və söz birləĢmələri iĢtirak
edir. Azərbaycan dilində Ģəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predme-
tinin, məzmunun indiki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik Ģəkilçisi, keçmiĢ zamana
aidliyi idi, imiĢ bağlamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaĢır. Ġn-
gilis dilində isə indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü Ģəxsin təkində iĢlənən is
forması, keçmiĢ zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlik
isə will be forması ilə reallaĢır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keç-
miĢ zamanlara aid Ģəxssiz cümlələr istifadə edilir.
Ġndi gecdir. Gedim evimizə, yıxılım-yatım (Anar).
Eyni tipli cümlələr ingilis dilində də həm indiki, həm də keçmiĢ zamanda iĢ-
lənir: It was too late (J.F.Cooper). It is now twenty minutes to eight (B.Shaw). It
was summer-time, and lovely weather (Ch. Dickens).
Yay idi, qovunun təzəcə ağaran vaxtı idi (Ə.Əylisli). Səhər beĢin yarısı idi
(Anar). Ġlin-ayın axır çərĢənbəsi idi (Ġ.ġıxlı). It was a dry cold night (Ch.Dickens).
It was a fine day, early in spring (S.Maugham). Gecə saat on iki idi (Anar).
ġəxssiz cümlə kimi iĢlənən baĢ cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin bir cəhə-
ti diqqəti cəlb edir. Onların tələb etdiyi budaq cümlə (mübtəda budaq cümləsi)
Ģəxsin yerini doldurur, amma bu «Ģəxs» qrammatik Ģəxs deyil, məntiqi Ģəxs, bir
növ dildənxaric Ģəxsdir: Neçə gün idi ki, sahibsiz qalmıĢ bu cah-calalın üstündə
gələcək əlbəyaxalar ehtirasının qığılcımları sezilirdi.
Qeyd olunduğu kimi, müəyyən hallarda cümlənin subyekti verbal ifadəsini
tapmır. Onun hərəkətin icraçısı, halın daĢıyıcısı olaraq zəruriliyi qalır. Çünki
subyektsiz hərəkət və hal mümkün deyildir. Deməli, cümləni yaradan predikativ
akt da olmur.
Təktərkibli cümlələrdə ayrıca mübtəda və xəbər yoxdur. Predikativlik bir
qrup təktərkibli cümlələrdə subyektlə predikativ birləĢməsində, yəni təktərkibli
cümlənin baĢ üzvünü təĢkil edən sözdə ya mübtədada, ya da xəbərdə ifadəsini
tapır. Ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli və Ģəxssiz cümlələrdə cüttərkibli
cümlələrdə olduğu kimi, predikativliyin ifadəsinə zaman, Ģəxs və Ģəkil əlamətləri
xidmət edir. Məsələn, It is a question that involves you, as much as it does me,
since Steve is your son as well as mine, even though you haven‘t taken much
29
interest in him all these years (I. Shaw Two weeks in Another City) – Mənə aid
olduğu kimi, sənə də aid sualdır. Steve sənin oğlun olduğu kimi, mənim də
oğlumdur, baxmayaraq ki, bütün bu illərdə bu onunla maraqlanmadığınız sual
doğurur. ―Ġt is a question» - sual doğur(ur) -Ģəxssiz cümlədir. Buradaki «take an
interest» predikatı kontekstdə iĢlənir. BaĢqa bir cümləni nəzərdən keçirək: Her
pupils were interested by their teacher – Onun Ģagirdləri müəllimləri tərəfindən
maraqlandılırdı.
I am interested in truths. I like science. But truth‘s menace. Science is a
public danger –Məni həqiqət maraqlandırır. Mən elmi sevirəm. Amma həqiqət
özü təhlükədir. Elm ictimai təhlükədir.
Belə kontekstdə «be interested» predikatının yerinə «take an interest»
predikatını qoymaq olmaz. Belə ki, are you interested in hearing what I‘ve been
thinking about the picture? – Bu Ģəkil haqqında mənim fikirləĢdiyimi bilmək
sənin üçün maraqlıdır?
He was talked (Onun haqqında danıĢırdılar). It was night (Gecə idi). He will
be taken to war (Onu müharibəyə aparacaqlar) və s.
Ümumi Ģəxsli cümlələrdə isə xəbər formaca birinci, ikinci, yaxud da üçüncü
Ģəxslə ifadə olunsa da, bunlar konkret subyekti deyil, qeyri-müəyyən yaxud
ümumiləĢmiĢ Ģəxsləri bildirir. Yəni həmin cümlələrdə xəbərdəki Ģəxs əlamətləri
konkret Ģəxsləri bildirmir, qeyd olunduğu kimi, bu zaman fəaliyyət, ümumiyyətlə,
hamıya, bir qrup Ģəxsə aid olur.
Deməli, predikativliyin ifadəsinə xidmət edən Ģəxs zaman və Ģəkil
kateqoriyaları təktərkibli cümlələriin yuxarıda göstərilmiĢ növlərində də olur.
Lakin bunlar müəyyən formalarda məhdudlaĢır.
Adlıq cümlə yeganə baĢ üzvü söz və ya söz birləĢməsi ilə ifadə olunan
cümlələrdir. Belə cümlələrdə hadisənin və ya əĢyanın varlığı təsdiqlənir. Adlıq
cümlələr mübtəda əsasında formalaĢan təktərkibli cümlələrdir. Lakin bu,
ümumiyyətlə adlıq cümlənin baĢ üzvünü təyin etmək mübahisəli bir məsələ kimi
hələ də özünü göstərir. Söz və ya söz birləĢməsi yalnız kontekst daxilində və
xüsusi intonasiya ilə iĢləndikdə adlıq cümlə statusu qazanır. Deməli, adlıq
cümlədə də subyekt və predikat özünü göstərməlidir. «Cüttərkibli cümlələrdə
subyekt və predikat mübtəda və xəbər Ģəklində ayrı-ayrı sözlərlə ifadə edilirsə,
adlıq cümlələrdə bunların ikisi də bir sözdə birləĢir. Adlıq cümlələrdə subyekt və
predikatı ayrı-ayrılıqda, bir-birindən ayrılmıĢ Ģəkildə təsəvvür etmək çətindir.
Sözlər predikativliyi qəbul etdikdən sonra müəyyən fikir ifadə edir. Adlıq
cümlələrdə predikativlik əsas etibarı ilə intonasiyanın yardımı ilə yaranır»[2,78].
Təktərkibli cümlələrdən olan adlıq və söz-cümlələrdə predikativlik bitmiĢ
intonasiya və kontekstlə dəqiqləĢir. Deməli, ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli
və Ģəxssiz cümlələrdə predikativlik cümlənin əsasını təĢkil edən söz və ona
qoĢulan Ģəxs, zaman, Ģəkil əlamətləri ilə ifadə edilir. Söz-cümlələrdə və adlıq
cümlələrdə isə Ģəxs, zaman və Ģəkil əlamətləri olmur, xüsusi bitmiĢ intonasiya və
mətn onlara bitkinlik verir. Məsələn: Midnight. The voice of babies. Ġt is dark
30
everyhere. Nothing was seen inside (Gecə yarısı. Körpələrin səsi. Hər yer
qaranlıqdır. Ġçəridə heç nə görünmürdü).
Deməli, predikativlik ancaq cüttərkibli cümlənin baĢ üzvləri arasındakı
münasibət deyildir. Bu, təktərkibli cümlələrdə ifadəsini tapan xüsusiyyət,
cümlənin əsas əlamətlərindən biridir. Lakin bu iki növ cümlələrdə predikativliyin
ifadə üsulları və formaları müxtəlifdir. Həmin cəhətlərin üzə çıxmasında
müxtəlifsistemli dillərdə oxĢarlıqlar kimi, fərqlər müĢahidə olunur.
Ənənəvi normativ qrammatikalar müxtəlifsistemli dillərdə cümlənin
normativ sintaktik quruluĢuna münasibətə təsir göstərmiĢdir. Ġngilis və
Azərbaycan dillərində cümlənin strukturu məsələsi də bu təsirdən yan
keçməmiĢdir. Lakin tədricən bu münasibətdə dəyiĢmə baĢ vermiĢdir.
Ġngilis dilində norma kimi cüttərkibli cümlələr əsas götürülmüĢ, bu struktur
sxemdən kənarda qalan hər cür cümlə tipi elliptik, yarımçıq cümlələr adlandırıl-
mıĢdır. Müasir dilçilikdə ellipsis nəticəsində meydana çıxan və yarımçıq
adlandırılan cümlələr ayrıca tədqiq olunur. Belə cümlə tipləri Azərbaycan dilində
də vardır və bu cümlələri təktərkibli cümlə tipləri ilə eyniləĢdirmə doğru deyildir.
Lakin buna qədər cümlə tiplərinə münasibətin hansı Ģəkildə inkiĢaf etməsini
qısaca da olsa, nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Bununla bağlı ingilis dilinə dair
tədqiqatlara diqqəti yönəltməyi daha məqsədəuyğun sayırıq. Çünki, bu dillə bağlı
araĢdırmalardakı fərqli mövqelər sonralar digər hind-Avropa dillərini öyrənənlərin
fikir və mülahizələrinə təsir etmiĢ, rus dilçiliyində özünü göstərmiĢ, oradan da
Azərbaycan dilçiliyinə gəlib çıxmıĢdır.
«Say», «Run», «Read» və s. bu tipli feli əmr cümlələrdə əvəzliklə ifadə
olunan mübtədanın buraxılmasının ellepsisin nəticəsi olması fikri özünü
doğrultduğu halda adlarla formalaĢan «Forward!», «Silence!» tipli cümlələrdə
yalnız mübtədanın deyil, həm də xəbəri formalaĢdıran felin buraxılması özünü
göstərir. Burada ellipsis hadisəsi əsasında izah çətinlik törədir. Çünki bu
cümlələrdə baĢ üzvlərdən heç biri qeydə alınmır. Bu cümlələr mahiyyətinə görə
müəyyən situasiya ilə bağlılığa malikdir. Onlar müəyyən sahədə qəbul olunmuĢ
nitq konstruksiyalarıdır. Məsələn, hərbdə, idmanda belə tipli cümlələrdən istifadə
olunur ki, onlar ünvanlandıqları subyektə tələb olunan informasiyanı çatdıra bilir.
Bunlar komandaları ifadə edən cümlələrdir və onlardan irəli gələn tələb
informasiyanı qəbul edən üçün aydındır. «Forward!» və «forward» müxtəlif
səciyyələr daĢıyır. Birinci cümlə-komanda, ikinci isə leksik vahid, müəyyən
predmeti adlandıran sözdür. Birincinin yazıda cümlə səviyyəsinə qaldırılması
üçün durğu iĢarəsindən, Ģifahi nitqdə isə inftonasiyadan istifadə olunur. Bu zaman
ellipsis hadisəsi baĢ vermir. Bu tip çox hallarda qabaqcadan qəbul edilmiĢ və öz
intonasiyası olan sintaktik quruluĢ kimi özünü göstərir, baĢqa hallarda situasiyanın
doğurduğu vəziyyətlə formalaĢır və yenə də öz intonasiyası ilə adi sözdən
fərqlənir. Ellipsis cümlənin müəyyən hissəsinin qanunauyğun Ģəkildə düĢməsi,
ixtisar olunmasıdır. Ellipsis ifadənin elementinin (üzvünün) müəyyən kontekstdə
və ya situasiyada buraxılmasıdır. BuraxılmıĢ ünsür və ya üzv asanlıqla bərpa
31
oluna bilir. Kontekstual ellipsis və situativ ellipsis bir-birindən fərqləndirilir. Bu
və ya digər üzvün buraxılması (dropping) onun sıfır ifadəsi kimi qavranılır [4,
293].
Klassik qrammatiklər dil faktlarını qrammatik normaya tabe etmək mövqe-
yindən əl çəkməyin və gerçəklikdə mövcud olan faktın meydana çıxma
səbəblərini aydınlaĢdırmağın vacibliyini qeyd etmiĢlər. Cümlənin qəbul olunmuĢ
cüittərkibli normasından fərqlənən formasının nisbi bitmiĢ fikri ötürmə
imkanlarını açıqlamağa diqqətin yönəldilməsinin daha düzgün olması qənaəti
artıq üstünlük təĢkil edir.
«Dildə ümumi səviyyədə iĢlənən nə varsa, onlar qrammatik doğru
formalardır» fikrini irəli sürən Q.Suit ingilis dilində cüttərkibli cümlələrdən
fərqlənən təktərkibli cümlələrin və cümlə funksiyasında çıxıĢ edən sintaktik
quruluĢların olduğunu təsdiq etmiĢdir. Müəllif «Come!» tipli feli əmr cümlələrini,
«Half a cup, please!» tipli felsiz xahiĢ cümlərini, «Yes», «No», «Please!» tipli
söz-cümlələrini, «Cohn!», «Ann!» tipli vokativ cümlələri, «Alas!» tipli nida
cümlələrini «Condensed sentences» adlandırdığı bir qrupda birləĢdirmiĢdir [7,
112].
O.Yesperson cümləyə verilmiĢ təriflərin həddən artıq çox və müxtəlifcinsli
olduğunu, həmin təriflərin böyük qisminin ya formal, ya məntiqi, ya psixoloci
mülahizələr əsasında verildiyini qeyd etmiĢdir. O, ənənvi məntiq təlimlərində
cümlənin üçüzvlü (subyekt, bağlayıcı, predikat) kimi qəbul olunmasını göstərərək
yazmıĢdır: «Hazırda köhnə «üçüzvlük» əvəzinə «ikiüzvlükdən danıĢılr; hər
cümlədə iki üzvü - mübtəda və xəbəri ayırırlar. The sun shines cümləsində «The
sun» mübtəda, «shines» isə xəbərdir. Bu iki üzvdən hər biri mürəkkəb ola bilər.
Məsələn, The youngest brother of the boy who we have just seen once told me a
funny story about his sister in Ireland.- Oğlanın indicə gördüyümüz kiçik qardaĢı
Ġrlandiyadakı bacısı haqqında bir dəfə mənə maraqlı əhvalat danıĢdı. Bu cümlədə
seen sözünə qədər olan hissə mübtəda, ondan sonrakı hissə isə xəbərdir. Dilçilər
cüttərkibli cümlədən baĢqa , təktərkili cümlələrin də olmasını getdikcə daha çox
təsdiq etməyə baĢlayıblar [7, 355-356].
Predikativ münasibət cüttərkibli cümlədə cümlənin baĢ üzvləri – xəbərlə
mübtəda arasında olur. Məsələn, I worked , she comes, she is a teacher, the paper
is white və s.
Qeyd olunduğu kimi, təktərkibli cümlədə isə predikativ münasibət
intonasiya və mətnlə ifadə olunur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildə
cümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Bu əlaqənin yaradılması ilə cümlə
təĢkil edilir. BaĢqa əlaqələr isə cümləyə ikinci dərəcəli üzvlərin gətirilməsi ilə
yaradılır.
Cüttərkibli cümlələrdə baĢ üzvlərin hər ikisi iĢtirak edir. Məsələn, The door
was knocked (qapı döyüldü); The train started (qatar yola düĢdü) və s. Bu cür
cümlələrdə predikativlik iki kateqoriyanın, mübtəda və xəbərin münasibətindən
doğur. Ġngilis dilində elə bir qrammatik forma yoxdur ki, o predekativ
32
denotatların mənaları üçün iĢlənsin. Lakin elə forma da vardır ki, onlar əsasən
özlərinin denotatlarını səciyyələndirirlər. Bu forma Indifinite və Present Perfect
zaman formalarıdır. Continous zaman forması özünün əsas mənalarında hərəkət
və prosesləri real vaxtla göstərir.
Ġngilis dilində elə bir forma da vardır ki, hətta yeganə denotatın təsviri
zamanı belə hərəkət və prosesin gerçəkləĢməsi momentini ifadə edə bilmir. Bu
forma Present Perfect zamanı formasıdır. O, zaman dəqiq göstərən ifadə ilə də
birləĢə bilmir. Məsələn, «The car has arrived - MaĢın qəldi» cümləsinə «a minute
ago» birləĢməsini əlavə etmək olmur.
SUMMARY
In this article, different and similar aspects between one-member and two
member sentences in predication. Azerbaijan, Russian and English linguists‘s
thoughts and ideas about one-member and two-member sentences found their
reflection in this article. The main expresion means of this sentences are being
investigated according to the Azerbaijan and English materials.
ƏDƏBĠYYAT
1.Cавадов Я. М. Тяктяркибли cцмля. Азярбайcан дилинин
синтаксисиня даир тядгигляр. -Бакы: ЕА няшри, 1963. – səh. 4-107.
2.Мцасир Азярбайcан дили. Синтаксис. ЫЫЫ c. – Бакы: Елм, 1981-
368s
3.Мяммядов Н., Ахундов А. Дилчилийя эириш. – Бакы: Маариф, 1980.
– 316 с.
4.Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –Москва:
Советская энциклопедия, 1966. -606с.
5.Есперсен О. Философия грамматики. – Москва: УРСС, 2002. – 408c
6.Садыхов А.Ш. Историческая синтаксис азербайдcанского языка (на
материале памятников прозы): Автореф. дисс … докт. филол. н. –Баку,
1988.-46с.
7.Sweet H.A. New English Grammer. Logical and Historical. Part I. -
Oxford, 1995. 284 p.
33
Abbasova Lalə Zeynal qızı
Бакинский Государственный Университет, г.Баку
36
Успешное разрешение проблем реализации гарантий соблюдения
принципа законности в оперативно-розыскной деятельности обеспечит, в
конечном счете, сокращение числа лиц, совершающих преступления, что
будет способствовать предупреждению преступности в обществе. С учетом
позиции Олейника О.В. применительно к оперативно-розыскной
деятельности исследования в принципе законности должны быть
направлены на:
- изучение основных положений сущностных признаков категории
законности;
- на основе анализа научной литературы и законодательства
сформулировать развернутое определение принципа законности в
оперативно-розыскной деятельности;
- установить систему и определить понятие гарантий законности в
оперативно-розыскной деятельности;
- проанализировать реализацию принципа законности в процессе
правового творчества и правоприменительной деятельности в системе
оперативно-розыскной деятельности.
Принцип гуманизма. Как известно, действующее оперативно-
розыскное законодательство (ст.3) включает в себя ряд принципов, в том
числе принцип гуманизма, который, с одной стороны, должен обеспечивать
безопасность человека, с другой - оперативно-розыскные мероприятия не
должны иметь целью причинение физических страданий и унижение
человеческого достоинства.
В специальной литературе проблемы принципов гуманизма в разное
время рассматривались в работах Н.И. Загородникова, В.А. Квашиса, С.Г.
Келиной, Т.В. Кленовой, В.Н. Кудрявцева, А.В. Кузнецова, Г.А. Кригера,
В.В. Мальцева, Б.С. Маньковского, А.В. Наумова, А.А. Пионтковского, А.Н.
Попова, Б.Т. Сабанина, А.Б. Сахарова, А.Н. Тарбагаева, А.Н. Трайнина, П.А.
Фефелова, С.А. Шоткинова, М.Л. Якуба и др.
Однако при этом целый ряд аспектов проблемы гуманизма оставался
научно не обеспеченным. В частности, до настоящего времени открыты
вопросы, связанные с установлением правовой сущности принципа
гуманизма, определением его понятия, назначением в праве, в том числе
праве уголовном, его реализацией на правотворческом и
правоприменительном уровнях. [4, С.56-59]
Гуманизм в ОРД проявляется в приоритетности мер, которые
принимают органы, осуществляющие ОРД, направленных на
предупреждение совершения лицами преступлений. В ОРД запрещается
выполнять ОРМ или выносить решения, унижающие достоинство лица,
приводящие к незаконному распространению сведений об обстоятельствах
его личной жизни, ставящие под угрозу его жизнь или здоровье,
необоснованно причиняющие ему физические или нравственные страдания.
37
Принцип гуманизма органически присущ ОРД. Его конкретизация во
многих статьях Закона об ОРД свидетельствует о том, что он отражает
сущность ОРД.[4, С.121]
Принцип равенства прав человека и гражданина перед законом в
ОРД закреплен в Законе об ОРД в виде положения о равенстве всех граждан
перед оперативно-розыскным законом вне зависимости от гражданства,
национальности, пола, места жительства, имущественного, должностного и
социального положения и др. (ст.3)
Согласно данного принципа, Законом гарантируется следующее:
- лицо, полагающее, что действия органов, осуществляющих ОРД,
привели к нарушению его прав и свобод, вправе обжаловать эти действия в
вышестоящий оперативно-розыскной орган, прокурору или в суд;
- лицо, виновность которого в совершении преступления не доказана
в установленном законом порядке, т.е. в отношении которого в возбуждении
уголовного дела отказано либо уголовное дело прекращено в связи с
отсутствием события преступления, или в связи с отсутствием в деянии
состава преступления, и которое располагает фактами проведения в
отношении него ОРМ и полагает, что при этом были нарушены его права,
вправе истребовать от органа, осуществляющего ОРД, сведения о
полученной о нем информации (в пределах, допускаемых требованиями
конспирации и исключающих возможность разглашения государственной
тайны);
ОРО обязан предоставить судье по его требованию оперативно-
служебные документы, содержащие информацию о сведениях, в
предоставлении которых было отказано заявителю (за исключением
сведений о лицах, внедренных в ОПГ, штатных негласных сотрудниках
органов, осуществляющих ОРД, и лицах, оказывающих им содействие на
конфиденциальной основе).
Принцип сочетания гласных и конспиративных методов и
средств является характерной и одновременно отличительной чертой ОРД в
сравнении с другими видами юридической деятельности антикриминальной
направленности (например, уголовно-процессуальной).
Как определенное сочетание форм и элементов содержания ОРД он
проявляется двояко. Во-первых, информация о цели, задачах и принципах
этой деятельности, основаниях и условиях для совершения конкретных
ОРМ, о субъектах осуществления ОРД, их обязанностях и правах, а также о
видах и способах контроля за данной деятельностью (и некоторые другие
данные) в соответствии с нормами Закона об ОРД открыта для каждого. Во-
вторых, не подлежит разглашению информация, в соответствии с
действующим законодательством составляющая государственную или иную
тайну, а равно касающаяся личной жизни, чести и достоинства граждан,
полученная в ОРД, кроме как в случаях и в порядке, установленных
38
законодательством в области ОРД. В частности, гласные начала ОРД
проявляются в таких конкретных ситуациях, как изучение оперативниками
(судьями, прокурорами и др.) писем, жалоб и заявлений граждан;
исследование различных открытых источников информации (средств
массовой информации, материалов судебных заседаний и различных
комиссий по борьбе с преступностью, документы государственных органов
и учреждений и т.д.); непосредственное получение информации в процессе
личного сыска и др. Негласные же начала ОРД проявляются, прежде всего, в
процессе конфиденциального сотрудничества с гражданами при
осуществлении негласных ОРМ (например, контроля почтовых
отправлений) и др.
Хотя данные принципы являются исчерпывающими, однако по
нашему мнению необходимо дополнить Законе об ОРД АР существующие
принципы положением, предусматривающим принцип оказания
квалифицированной юридической помощи по делам об оперативно-
розыскной деятельности. Данное положение будет соответствовать ст.61
Конституции АР каждому гражданину право на получение
квалифицированной правовой помощи.
SUMMARY
ЛИТЕРАТУРA
1. Əməliyyat-axtarıĢ fəaliyyətinin əsasları (Dərs vəsaiti). Bakı, Qanun,
2010, s.37
2. Адвокат в уголовном деле: учебно-практическое пособие / Под
ред. Д-ра юрид. наук, проф. И.Б.Мартковича. – М.: Юристь, 1997.
– c.38
3. Закон Азербайджанской Республики «Об оперативно-розыскной
деятельности». С изменениями от 17 мая 2002 года № 324-IIГД,
24 мая 2002 года № 333-IIГД; 5 марта 2004 года № 598-IIГД
4. Коршиков Игорь Владимирович. Принцип гуманизма в уголовном
праве Российской Федерации : Дис. ... канд. юрид. наук : 12.00.08 :
Саратов, 1999 189 c. РГБ ОД, 61:99-12/166-9
39
5. Олейник, О. В. Принцип законности и гарантии его реализации в
уголовном праве Российской Федерации :Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата
юридических наук. Специальность 12.00.08 - Уголовное право и
криминология ; Уголовно-исполнительное право /Рязань,2003. -24
с.
6. Махмутов Т.Т. Соблюдение и гарантии обеспечения прав и
законных интересов субъектов оперативно-розыскных
правоотношений : диссертация ... кандидата юридических наук :
12.00.09. - Тюмень, 2007. - 239 с. : ил. РГБ ОД, 61:07-12/1669
42
Bildiyimiz kimi hər konsertin orta hissəsi öz sakit, təmkinli səslənən lirik
musiqisi ilə xarakterizə olunur və burada yalnız bu hissənin lirik musiqisi sanki
onu tamamlayır. Məhz, buna görə konsertin II hissəsi silsilə daxilində elə bir
böyük təzad yaratmır.
ġübhəsiz, S.Ələsgərov konsertin traktovkasında bəzi xüsusiyyətləri, temp
təzadlığı eyni zamanda obraz, emosiya, geniĢ götürsək məzmun təzadlığı da çox
vajib amil kimi çıxıĢ edir.
S.Ələsgərov öz ikili konsertində nə qədər klassik ənənələrə istinad etsə də
eyni zamanda hələ gənj təjrübəsi olmayan və s. Kimi bu ənənəviliyi pozan bəzi
addımlarını atmıĢ olur.
II hissəsinin çox emosional səslənməsi bunun təzahürü kimi göstərmək olar.
Çox maraqlıdır ki, javanlığına baxmayaraq bəstəkar lirik baĢlanğıja bu qədər
böyük diqət yetirir və hətta onu müxtəlif yollarla çatdırmaq imkanı nümayiĢ
etdirir. Konsertin lirik mövzusunu 2 yerə bölmək olar:obyektiv və subyektiv,
təmkinli və ehtiraslı. Bununla yanaĢı bəzi zəif jəhətləri də qeyd etməliyik.
Bəstəkarın ikili konsertində müəyyən mənada mövzu kasadlığı hiss olunur. Bu
ifadəni iĢlətməklə mövzuları sanki bir-birini təkrarlayır. Bu istər-istəməz musiqidə
müəyyən təkrarlara gətirib çıxarır. Dediyimizin təsdiqi kimi I hissəsi əsas
mövzusu konsertin II, III hissələrində də təkrarına aid etmək olar. Yəqin ki, bu
təkrarlanan mövzu yerinə tamamilə yeni mövzuların yaranması daha məqsədə
uyğun olardı və ikili konsertin musiqisinin zənginliyinə xidmət edərdi. Gözə
çarpan bir qüsur kimi də bu ikili konsertin orkestr partiyasının zəifliyini
göstərmək olar. Bəstəkar orkestri yalnız müĢayiətediji kimi çıxıĢ edir və hətta bu
rolu da olduqja məhduddur.
2 solistn partiyasına gəldikdə isə onu deməliyik ki, konsertdə tam üstünlük
violonçel partiyasına verilir. Bəstəkar violonçel partiyasını olduqja ətraflı və geniĢ
göstərir. O, violonçelin bir alət kimi bütün texniki və ifadə imkanlarını bajarıqla
istifadə edir, fortepiano partiyasının imkanlarını qeyd etdiyimiz kimi bir qədər
məhduddur və burada əsasən iri Raxmaninovsayağı akkordların istifadəsini
göstərmək olar.
Konsertin III hissəsi (alleqro moderato, A-dur)ikili konsertə parlaq təzadlılıq
daxil edir. Bəstəkar konsertin finalını rondo adlandırır və burada demək olar ki,
rondoya xas olan bütün xüsusiyyətlər öz əksini tapır. Musiqi öz Ģən obyektiv
bayramsayağı xarakteri ilə xas təəssürat yaradır. Bəstəkar finalı, II epizodlu rondo
formasında yazır. Ġlk növbədə finalın əsas mövzusunun rolunu qeyd etməliyik.
Refren (A-dur) oynaq rəqsvari xarakter daĢıyır və onun mili musiqi köklərə
əsaslanması xüsusi qeyd olunmalıdır. Mövzunun çatdırılması variantlıq,
sekvensiyalılıq xüsusi rol oynayır və bu da bəstəkarın mili ənənələri və sıx
bağlılığını təsdiq edir. Refrenin ilk səslənməsi orkestrin və sonra violonçelin
ifasında verilir. I epizod J-durda violonçelin solosunda çatdırılan mövzu ilə
bağlıdır. Bu epizod sırf lirik xarakter musiqi üzərində qurulur və onun mövzusu I
hissənin əsas partiyası ilə olduqja yaxĢıdır. Mövzuda mahnıvarilik aydın hiss
43
olunur. II epizod isə I hissənin əsas partiyası üzərindən keçir və beləliklə ikiqat
konsertin finalında refrenin 3 dəfə səslənməsi 2 sırf lirik xarakterli epizodun bir-
birini əvəz etməsi baĢ verir. Xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, finalın musiqisində 2
obraz təzadlığı var. ġübhəsiz, finalın ümumi əhval-ruhiyyəsini refren yaradır,
lakin bu ümumi obyektiv və əhval-ruhlu mühitə lirik baĢlanğıjın daxil olması
həm parlaq, həm də təsiredijidir. Bununla ikili konsertin musiqisində lirik
baĢlanğıjın ümumi rolunun vajibliyi bir daha vurğulanır və bir daha bu lirik
baĢlanğıjın bəstəkarın musiqisində qeyri-adi rol oynamasını qeyd etməliyik.
SUMMARY
Abbasov Nurida, Suleyman Alasgarov article was provided by the
vioıonchel, double concert for piano and symphony orchestra, and studied history
and theoretical point of view, the form structure of the work, tune-intonation,
rhythmic point of view was reflected in the analysis here.
47
Рисуя тяжелое, подневольное положение польского крестьянства
первой трети XIX века, автор заставлял задумываться о современном
состоянии класса землепашцев, которое мало в чем изменилось, хотя
Польша стала ―свободной‖. Так же, как и раньше ее врагами оставались
помещики.
Обращение к этому произведению азербайджанских переводчиков,
обусловлено, в первую очередь, необходимостью лучше познать историю
польского народа, судьбой азербайджанского народа, также испытавшего на
себе все тяготы царского режима. Оказавшиеся в пределах одной империи,
одинаково угнетаемые царским самодержавием, народы Азербайджана и
Польши уже тогда проявляли интерес друг к другу. Борьба польского народа
против гнета и деспотизма русского царизма, в частности, польское
восстание 1830-1851 гг. вызвало у азербайджанских деятелей национально-
освободительного движения огромный интерес к этим событиям и
восхищение мужеством польского народа.
Однако не только история Польши интересует азербайджанских
переводчиков в центре внимания находится ее настоящее, ее сегодняшний
день. Одним из популярных жанров является приключенческая литература –
современный детектив. В польской литературе один из лучших образцов
этого жанра – повесть Ежи Эдигея ―При поднятом занавесе‖,
представленная в 1980 году издательством ―Язычи‖ в переводе Вилаята
Рустамзаде 7. Основу сюжета составляет следствие по делу убийства на
сцене театра исполнителя роли предателя Рожера в пьесе французских
журналистов ―Мария Октябрь‖ актера Мариана Зарембы. В убийстве
обвиняется помощник режиссера Ежи Павельский, которому вынесен
смертный приговор. Благодаря чуткому, внимательному анализу,
проведенному следователем, капитаном милиции Лапиньским, истинный
убийца наказан, торжествует правда. Произведение, насыщенное
напряженными эпизодами, психологическими сценами с интересом читается
и на азербайджанском языке. Необходимо отметить внимание
азербайджанских литераторов к польскому юмору – короткому
юмористическому рассказу, имеющему своих признанных мастеров. Генрих
Бордзиевский – один из представителей этого жанра, его рассказ
―Приглашение к ужину‖8, переведенный на азербайджанский язык, был
опубликован в газете ―Литература и искусство‖ (―Ədəbiyyat və incəsənət‖).
Широко известно в Польше имя талантливой детской поэтессы Ванды
Хотомской. Ее творчество, основанное на фольклорных традициях, любимо
и взрослыми и детьми.
Поэма Ванды Хотомской ―Здравствуйте, пан Андерсен!‖ 9,
обращение к великому датскому сказочнику польской детворы, содержащее
выражение глубокой любви и верности заветам Андерсена. Поэма
48
переведена на азербайджанский язык талантливой детской поэтессой
Х.Алибейли.
Необходимо отметить, что все названные выше произведения
польских авторов были переведены с русского языка, благодаря которому
совершается большой и важный процесс приобщения советского читателя к
богатому и своеобразному миру европейской культуры. Однако, при всей
прогрессивности и положительности этого пути, идеальным продолжает
оставаться перевод произведений зарубежных, польских, в данном случае,
писателей с оригинала.
Значительна миссия азербайджанских переводчиков в приобщении
своего читателя к богатому духовному миру польского народа, немало
сделано ими для познания творчества Мицкевича в Азербайджане, однако
многое еще неизвестно читателю из богатого поэтического наследия
польского романтика, лучшие произведения поэта, его баллады и поэмы еще
ждут своих переводчиков.
SUMMARY
The article deals with the literary relations between Azerbaijan and Poland
at the end of XX century. The article especially deals with the interest of Polish
literary critics to the Azerbaijan literature and culture. In this article author
analyzed translations of poems, stories of Polish writers.
ЛИТЕРАТУРА
1
. А.Гусейнов. Движение жизни, движение прозы. ―Литературный
Азербайджан‖,
1983, № 12, с.III.
2. Я.Капровский. ―Дед‖. ―Азербайджан муаллими‖, 1973, 3 авт. (на
аз.яз.),
3. К.Филипович. ―Редкая сабочка‖. ―Адабият ве инджесенат‖, 1979, 6
апреля (на аз.яз.), Я.Домагалик. ―Конец каникул‖, Б.Гянджлик, 1979 (на аз.
яз.), Л.Кручковский. ―Кордиан и хам‖, Б.Гянджлик, 1980 (на аз.яз.).
4. См. Пиотровская А.Г. Леон Кручковский. М., 1977, с,50.
5. Леон Кручковский. Избр., М., Изд-во Иностранной литературы
1955, с. 7
6. К.Маркс и Ф.Энгельс. Соч., т.4, с.492.
7. См. ―История Польши‖. М., Изд-во АН СССР, 1954, т.1, с.455.
8. Бордзиевский Г. Приглашение к ужину. ―Адабият ве инджесенет‖,
1980, 17 октября, с.8, пер. Зарафатчы (на азерб. языке).
9. Хотомская В. Здравствуйте, пан Андерсен. ―Пионерская правда‖,
29.Х.1980г (на аз.яз.).
49
10. Я.Ивашкевич. Предисловие к кн. Польская поэзия. Т.1, Госполитиздат.
М., 1965, с.5.
11. См.Каспий, 1898, № 268.
12. Мицкевич А. К М. (К Марыле ) ―Адабият ве инджесенат‖, II
февраля 1983, с.3.
13. Мицкевич А. ―Морское путешествие. Полились мои слезы.
Сомнение‖. ―Адабият ве иджесенет‖, 19 февраля 1983 г., с 3
14. Митскевич А.Крым сонетлəри.Б., Язычы, 1985
15. Мицкевич А. ―В Альбом Людвига Мицкевича‖. ―Адабият ве
инджесенет‖, 23 декабря 1983 г., с.7 (на азерб.яз.) пер. С.Рустамханлы.
16. Adam Mitskeviç və Azərbaycan‖, 7 феврал 1989.
51
Bundan baĢqa, yeni nəslin mənəvi və fiziki inkiĢafı, gənclərin hüquqlarının
qorunması və onların beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə iĢtirakı üçün müvafiq
tədbirlər görülmüĢdür.
Ümumiyyətlə, gənclərin fiziki, mənəvi-əxlaqi, vətənpərvərlik tərbiyəsi
iĢini, onların sosial-iqtisadi problemlərinin həllini sürətləndirmək məqsədilə 1996-
cı ildən bəri aĢağıdakı qanunvericilik aktları qəbul olunmuĢdur:
―Azərbaycanın gənc istedadlarına dövlət qayğısı haqqında‖ Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Fərmanı (22 iyun 1996-cı il);
- ―Gənc istedadlar üçün xüsusi təqaüdlərin təsis edilməsi haqqında‖
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (13 sentyabr 1997-ci il);
- ―Dövlət gənclər siyasəti haqqında‖ Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin Fərmanı (29 iyul 1999-cu il);
- ―Gənc ailə‖ Proqramı (16 fevral 1999-cu il);
- ―Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaĢlıq hisslərinin yüksəldilməsi
haqqında‖ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (17 fevral 1999-cu il);
- ―Ġstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcı gənclərin sosial, iqtisadi və s.
problemlərinin həllinə yönəlmiĢ, onların öz qabiliyyətlərini inkiĢaf etdirmələrinə
kömək edən dövlət proqramı‖ (4 avqust 2000-ci il);
- ―Ordudan tərxis olunmuĢ gənclərin məĢğulluğu‖ Proqramı (23 avqust
2000-ci il).
1992-ci ildə təsis edilmiĢ Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi (AzMOK)
- Olimpiya Xartiyası, Azərbaycan Respublikasının müəssisələr və ictimai birliklər
haqqında qanunları əsasında yaradılmıĢ, Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə
Nazirliyi tərəfindən qeydiyyatdan keçmiĢdir və Nizamnaməsi Beynəlxalq
Olimpiya Komitəsində qəbul olunmuĢ hüquqi Ģəxs statuslu müstəqil qeyri-dövlət
təĢkilatıdır. 1992-1997-ci illər arasında Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin
fəaliyyətində qeyd olunmalı iĢlər Avropa Yeniyetmələrinin Olimpiya Günlərində
iĢtirakı, Bakıda Beynəlxalq QaçıĢ Günlərinin keçirilməsini əhatə edir. Bu dövr
üçün qeyd olunmalı ən mühüm hadisə isə 1996-cı ildə Azərbaycanın müstəqil
dövlət kimi ilk dəfə Olimpiya Oyunlarına qatılmasıdır. Bu tarixi hadisənin
reallaĢdırılmasında Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin böyük əməyi oldu.
Ölkəmizdə Olimpiya hərəkatının inkiĢafında əsas mərhələ isə 1997-ci ildə,
Ġlham Əliyevin Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti seçilməsindən sonra
baĢlandı. XX əsrin sonlarında dünya idmanında olimpizmin geniĢ vüsət aldığı bir
vaxtda, Ģübhəsiz ki, Azərbaycan bu mühüm cərəyandan kənarda qala bilməzdi.
Milli Olimpiya Komitəsi dünya və Avropa idman təĢkilatları ilə sıx əlaqələr
yaratmaqla həm də respublikamızın beynəlxalq aləmdə tanıdılması üçün
əvəzedilməz xidmətlər göstərdi. Bununla yanaĢı, Olimpiya oyunları dünya
xalqlarının və ölkələrinin bir-birinə tanıdılması, təbliğ edilməsi baxımından
əvəzsiz rol oynayır.
Milli Olimpiya Komitəsi idmançıların sosial vəziyyəti ilə yaxından
maraqlanır, perspektivli idmançılar və onların məĢqçiləri üçün Milli Olimpiya
52
Komitəsinin təqaüdləri təsis olunur. Belə ki, yarıĢlarda fərqlənən imançılarımız və
məĢqçilərimiz MOK-un Azərbaycan idmanının Ģərəfini ləyaqətlə qorumuĢ
veteranlar, respublikanın tanınmıĢ idmançıları da diqqətdən kənarda qoyulmur.
Milli Olimpiya Komitəsi tərəfindən veteran idmançılar üçün xüsusi təqaüdlər təsis
olunur. Azərbaycanda idmanın kütləviləĢdirilməsi, uĢaqların və yeniyetmələrin
idmana cəlb olunması məqsədilə Milli Olimpiya Komitəsi Gənclər və Ġdman
Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi, Həmkarlar Ġttifaqları Konfederasiyası ilə birlikdə
Yeniyetmələrin Respublika Oyunlarının təĢkil olunmasına xüsusi səy göstərilir.
1998-ci ildən etibarən Yeniyetmələrin birinci Respublika Oyunları keçirilir. Artıq
bu Oyunlar periodik olaraq, yəni iki ildən bir təĢkil olunur. Azərbaycan Milli
Olimpiya Komitəsinin yeniyetmə idmançılara göstərdiyi diqqət və qayğı yalnız
Respublika Oyunları ilə məhdudlaĢmır. Son üç ildə MOK Olimpiya hərəkatı ilə
bağlı müxtəlif beynəlxalq miqyaslı tədbirlərdə yeniyetmələrin iĢtirakını təmin
etmiĢdir. 1997-2000-ci illərdə Komitənin rəhbərliyi Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsinin, Milli Olimpiya Komitələri Assosiasiyasının, Avropa Olimpiya
Komitəsinin baĢ məclislərində, digər tədbir və görüĢlərində, seminarlarda fəal
iĢtirak etmiĢdir.Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin ötən
dövrdə Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti Xuan Antonio Samarançla,
hazırda Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti olan Cak Roqla görüĢlərində
respublikada Olimpiya Hərəkatının, idmanın vəziyyəti və inkiĢaf perspektivləri
müzakirə olunmuĢ, beynəlxalq əlaqələrin geniĢləndirilməsi, əməkdaĢlığın
gücləndirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmiĢdir. 1997-ci ilədək Bakıda ən
kiçik beynəlxalq turnirin təĢkil olunması müĢkül məsələ idi. Ġndi ölkəmiz
dünyanın idman mərkəzlərindən birinə çevrilmiĢdir. Burada hər il ən mötəbər
beynəlxalq yarıĢlar, dünya və qitə çempionatları, Olimpiya Oyunlarının lisenziya
turnirləri təĢkil olunur. Həm də beynəlxalq yarıĢların təkcə paytaxtda deyil,
ölkənin regionlarında da təĢkil edilməsi sevindirici haldır. Bütün bunlar ölkənin
Ġdman və Olimpiya Hərəkatında qazandığı nüfuz hesabına mümkün olmuĢdur.
Azərbaycan olimpiya oyunlarında ciddi uğurlar əldə edib. Azərbaycanlı
idmançılar Yay Olimpiya Oyunlarında güləĢ, atıcılıq, boks və cudo idman
növlərində onaltı medal qazanıblar. 1998-ci ildə respublikamız ilk dəfə QıĢ
Olimpiya oyunlarına qatıldı. Yaponiyanın Naqano Ģəhərində keçirilən XVIII QıĢ
Olimpiya oyunlarında respublikamız 5 nəfər idmançı ilə dörd yarıĢda təmsil
olundu. 2000-ci ildə Sidney Olimpiyadasında Azərbaycan idmançıları 2 qızıl, 1
bürünc medal qazandı. Azərbaycan komanda hesabına 199 ölkə arasında 34-cü,
Avropa ölkələri arasında isə 23-cü oldu. Bu ölkənin olimpiya hərəkatı tarixində ən
böyük uğuru idi. 2002-ci ildə Azərbaycan ikinci dəfə QıĢ Olimpiya oyunlarının
iĢtirakçısı oldu (3). ABġ-ın Soit Leyk siti Ģəhərində keçirilən bu oyunlarda
idmançılarımız 3 yarıĢda iĢtirak etmiĢdilər. Nəhayət, 2004-cü ilin avqustunda
Afinada keçirilən Olimpiya oyunlarında idman tariximizdə ilk dəfə olaraq
idmançılarımız Azərbaycana 5 medal qazandırmıĢdı. Bütün bunlar Ġlham Əliyev
cənablarının təĢkilatçılıq fəaliyyətinin uğurlu nəticələri kimi dəyərləndirilməlidir.
53
Ümuniyyətlə, Ölkəmizdə olimpiya hərəkatının inkiĢafı birmənalı olaraq Prezident
Ġlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda Olimpiya Hərəkatı və idmanın son
on ildəki inkiĢafı, uğurları, bu sahədə qarĢımızda açılmıĢ bütün perspektivlər
ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasətindən qaynaqlanmıĢ cənab Ġlham
Əliyevin bu iĢə bağlılığı, sədaqəti, məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində mümkün
olmuĢdur. Cənab Ġlham Əliyevin əməyi Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmiĢdir. 2004-cü ildə Ġlham Əliyev Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsinin ən ali mükafatı ―Olimpiya ordeni ilə təltif edilmiĢdir. Onun ən ali
mükafatı xalqın, elin sevgisi, məhəbbətidir.
Prezident Ġlham Əliyevin MOK xəttilə uĢaq və gənclərin problemlərinin
ardıcıl olaraq həll etməsi, onların imkan və bacarıqlarını reallaĢdırmaları üçün
hərtərəfli və geniĢ Ģərait yaratması dövlətimizin fəaliyyətinin ən mühüm
istiqamətlərindən birinə çevrilib. Bu gün ölkəmizdə 64 idman növü inkiĢaf edir.
Respublikamızda 53 idman Federasiyası, 66 idman təĢkilatı, 60 idman klubu, 170
idman məktəbi fəaliyyət göstərir. Federasiyalardan 23-ü olimpiya idman növünü,
36-sı qeyri-olimpiya idman növünü inkiĢaf etdirir. Son 15 ildə beynəlxalq rəsmi
yarıĢlardan ölkəmizə 945-dən çox medal gətirilmiĢdir.
Dövlət qayğısı idmançıları qələbələrə ruhlandırır göstərilən diqqət
idmanın, bədən tərbiyəsinin inkiĢafı bu sahənin tərəqqisi üçün həyata keçirilən
davamlı və məqsədyönlü sistemi ilə Ģərtlənir. Ġdmançılarımıza ən yaxĢı Ģərait
yaradılması məqsədi ilə paytaxt Bakı ilə yanaĢı, digər Ģəhər və rayonlarımızda da
inĢa edilən Olimpiya idman komplekslərində təcrübəli mütəxəssislərin rəhbərliyi
altında aparılan gərgin məĢqlər böyük yarıĢlarda qələbələr qazanılmasında baĢlıca
Ģərtdir. Bu gün belə komplekslər Bakı və Gəncədə, Naxçıvan və Lənkəranda, ġəki
və Qubada, Qazax və Masallıda, respublikamızın digər bölgələrində gənclərin
sevimli istirahət yerinə çevrilmiĢdir. Azərbaycan Prezidenti, Milli Olimpiya
Komitəsinin Prizidenti Ġlham Əliyev bölgələrdə açılan komplekslərdə Ģəxsən
iĢtirak edərək gənclərə dönə-dönə tapĢırır ki, bu Ģərait onlar üçün yaradılıb,
çəkinməsinlər, valideynlərə tövsiyə edir ki, övladlarının bu sahəyə marağına Ģərait
yaratsınlar: "...Ġnanmaq istəyirəm ki, bu iĢdə valideynlər bizə kömək
göstərəcəklər. Onlar övladlarının sağlamlığı, doğma Azərbaycana Ģan-Ģöhrət
gətirəcək idmançıların yetiĢməsi naminə uĢaqlarının yolunu idman
meydançalarına, salonlarına yönəldəcəklər..." [4].
Son dövrlərdə Olimpiya komlpekslərinin, müasir idman bazalarının sayı
daha da artır və Azərbaycan idmanın inkiĢaf səviyyəsinə görə dünyada irəlidə
gedən ölkələrdən birinə çevrilmiĢdir. Bu danılmaz həqiqət və təsdiq olunmuĢ bir
faktdır. Ġdmançılarının qələbə soraqları tez-tez dünya, Avropa çempionatlarından,
beynəlxalq turnirlərdən, Olimpiya Oyunlarından gələn Azərbaycan bu sahədə
inkiĢafa görə nəinki keçmiĢ SSRĠ respublikalarının, hətta əksər Avropa
dövlətlərini geridə qoyur.
54
Onun davamı olaraq 2005 –ci il 4 mart taixixində Prezident Ġlham Əliyev
―Bədən Tərbiyəsi və Ġdman Günü ‖nün təsis edilməsi haqqında Sərəncam
imzaladı. Müntəzəm olaraq hər il bu gün qeyd olunmağa baĢlayır.
Bəli, bu gün Azərbaycan dünya idmanında aparıcı mövqeyə malikdir.
Məhz Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata
keçirilən bütün tədbirlər də bu amala qulluq edir. Azərbaycanı beynəlxalq
Olimpiya ailəsinin bir üzvünə çevirmək, Olimpiya Hərəkatında fəal iĢtirak etmək,
müxtəlif səviyyəli turnirləri ölkəmizdə keçirmək, digər dövlətlərin idman
qurumları ilə sıx əlaqələr qurmaq, bununla da lazımi təcrübənin qazanılmasına
Ģərait yaratmaq Azərbaycan dövlətinin əsas məqsədlərindən idi. Təsadüfi deyil ki,
Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin rəhbərliyi Azərbaycan Milli Olimpiya
Komitəsinin qısa müddət ərzində gördüyü iĢləri yüksək qiymətləndirərək, digər
ölkələrin milli Olimpiya komitələrinə örnək göstərmiĢdir. Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsi ölkəmizdə Olimpiya Hərəkatının və idmanın inkiĢafını daim diqqətlə
izləyir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bu barədə böyük ibrətamiz bir fikri
var: ―Ümumiyyətlə, idman, bədəntərbiyəsi xalqın sağlamlığı ilə bağlı olan mühüm
bir sosial sahədir. Belə ki, Azərbaycan bayrağı dünyada, demək olar ki, iki dəfə
qaldırılır. Bu, bir Azərbaycanın dövlət baĢçısı hər hansı bir ölkədən gələrkən və
bir də ki, idmançılarımız beynəlxalq yarıĢlarda çempion adını qazanarkən olur.
Azərbaycan himni səslənir, dövlət bayrağı qaldırılır‖(5). Ġdmanın böyük hamisi,
bütün ömrünü xalqına bəxĢ etmiĢ ulu öndər Heydər Əliyev görkəmli dövlət
xadimi kimi Azərbaycanın çağdaĢ tarixində əbədiyyatlıq qazanmıĢdır. Ümumilli
liderin böyük siyasi iradəsi və müdrik uzaqgörənliyi sayəsində ölkədə ictimai-
siyasi sabitlik tam bərqərar olmuĢ, iqtisadiyyatımızda sürətli inkiĢaf tempi təmin
edilmiĢ, idman sahəsində uğurlar həyata keçirilməsinə baĢlanmıĢdır.
Azərbaycanda idman sahəsində davamlı olaraq qazanılan nailiyyətləri, ilk
növbədə, milli genefondun qorunması baxımından vacib əhəmiyyət kəsb edən bu
sahənin inkiĢafına göstərilən yüksək diqqət və qayğının bəhrəsi kimi
dəyərləndirilir.
Ġdman sahəsindəki uğurlar həm də dövlətin ümumi inkiĢaf səviyyəsini,
iqtisadi potensialını müəyyənləĢdirən vacib meyarlardan biri kimi təbliğati-siyasi
məzmun kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanın dinamik inkiĢafı idmanda
qazanılan uğurlarla bir paralellik təĢkil edir. Həm qazandığımız medallar, həm
idman komplekslərinin tikintisi, həm də Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda
idman ölkəsi kimi imicinin möhkəmlənməsi bir vəhdət təĢkil edərək idman
sahəsindəki uğurlarımızın əsasını təĢkil edir. Ġdman ictimaiyyəti əmindir ki,
Prezident Ġlham Əliyevin ölkəmizin inkiĢafına xidmət edən siyasi xətti
idmanımızın daha da inkiĢafına böyük töhfələr verəcək.
55
SUMMARY
In the article is spoken about the way of development which Azerbaijan covered
in the sphere of sport, the countries policy and care in respect to sport. The author
underlines particular role of nationwide leader Heydar Aliyev in the existence
and development of our sport. Profoundly researched the activity of the
National Olympic Committee under leadership of president Ilham Aliyev. The
author pays attention to the appraisal concerning sportsmen ‗s successful
achievements that recognized Azerbaijan worldwidely as well.
ƏDƏBĠYYAT
1. Ġdmana qayği bu gün dövlətimizin prioritet məsələlərindən biridir
―Respublika‖ qəz. 06.03.10
2. www.noc-aze.org/index.php%3Foption%3D
3. http://xalqqazeti.com/az/none/lngs=aze&cats=15&ids=32413
4. ―Olimpiya dünyası .-2011.-18-24 yanvar.-N.4.-S.3.
5. Əliyev Adil. Azərbaycan idmaninin inkiĢaf yollari və perspektivləri
(16.09.2009)
[http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=79]
6. Heydər Əliyev və ÇağdaĢ Azərbaycan dövlətçiliyi. Ġstanbul 2007 – ci il
307səh
.
Abdullayeva Sənubər Əlövsət qızı
Bakı Dövlət Universiteti
SUMMARY
The article deals with of lexical structure of the Azerbaijani fairy tales and
eposes. Here once again affirms that the basis of lexicon of these folklore genres
is made by words of a Turkic origin. In some cases to specify in more ancient
character of legends, are used words from the Arabian and Persian language
which serve for giving expressivity to folklore texts.
ƏDƏBĠYYAT
63
Abdullayeva Xatirə Adil qızı
Bakı Slavyan Universiteti
66
darıdan… – ƏT, «Söz ömrü», s. 93] Azərbaycan ədəbi dilinin ġimal qolunda
qeydə alınmır və sırf Cənub tipikliyini əks etdirir.
Çörəyi çörəkçiyə Əmanət veriniz siz! Birini də üstəlik Məsləhət
görünüz siz [ƏT, «Söz ömrü», s. 46] bədii dil nümunəsində Ə.Tudə, görünür
xalqa çox məĢhur olan «çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik» məsəlinin
olduğu kimi Ģeirə gətirilməsinə ehtiyac duyub. Kontekstə daxil olan bu məsəl
isə Ģeir dilinin xəlqiliyə doğru istiqamətləndirilməsində köməyini əsirgəməyib.
Ə.Tudənin aĢağıdakı Ģeiri isə bütünlüklə hikmət üzərində qurulub: Söz
var, atdan saldırar da, Söz var, dağdan endirər də [ƏT, «Təbriz yolu», s. 46].
Göründüyü kimi, kiçik bir fərqlənmə qeydə alınır. Yəni oradakı deyim ġimal
dil mühitində «hoha var dağa qaldırar, hoha var dağdan endirər» Ģəklində daha
iĢləkdir. BaĢqa bir tərəfdən baxsaq, bunların hamısı ağız ədəbiyyatının
nümunələri olduğundan bir variantlılıqdan söhbət gedə bilməz, yəni
variantlılığın mövcudluğu mütləqdir. Atalar sözü və məsəllərin Ģeirə hansı
Ģəkildə oturulması isə artıq Ģairin ixtiyarındadır.
M.Gülgünə məxsus «Mən də alovluyam elə sənin tək. Ancaq elə alış,
alovlananda, Dostu da qarşmasın alovun barı» [MG, «Firidun», s. 29]
misralarında məĢhur el məsəlini çox aydın görürük. Çünki forma, demək olar
ki, qorunur. ġeirdə əksini tapan bu hikmətli ifadə «yananda elə yan ki, odun
özünü yandırmasın» və yaxud «yananda elə yan ki, odun özgəni yandırmasın»
Ģəkillərində iĢlənir. Yəni bu atalar məsəli variantlılıqla müĢayət olunur. ġeirdə
isə cüzi fərqlilik qeydə alınır. KonkretləĢdirsək, özgə sözü dost sözü ilə,
yandırmaq sözü isə ona yaxın məna daĢıyan qarsmaq sözü ilə əvəzlənir.
2. Fərdi-üslubi kontekstuallıqla müĢayət olunan atalar sözləri və
məsəllərə gəlincə, vurğulamaq lazımdır ki, onlar mühacir Cənub Ģairlərinin
dilində geniĢ əhatə dairəsi qazanır. Bu frazeoloji ifadələrdə atalar sözləri və
məsəllərin məzmunundan istifadə edilir, amma daĢlaĢmıĢ forma itir. Yəni
mövcud, bizə tanıĢ atalar sözləri və məsəllərin məzmunu qorunur və elə bu
məzmun söz sənətkarlarının hansı atalar sözləri və məsəllərdən bəhrələndiyini
ortaya çıxarır. Təbii ki, fikirlərimiz konkret faktlar əsasında öz təsdiqini tapa
bilər:
Mənə qəfəs tikən quduz yağılar Düşəcək qurduğu tora sevgilim [ƏT,
«Cənub nəğmələri», s. 33] bədii nümunəsində Ə.Tudə «özgəyə quyu qazan özü
düĢər» məzmununu yerləĢdirir və xalqdan gələn hikmət hesabına həqiqətin
reallaĢacağı günün gələcəyinə bizi inandırır.
Özgə çörəyini yeyib dolanan Çörəksiz qalacaq bir gün dünyada
[MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 20] misraları isə «özgə atına minən tez düĢər»
və ya «özgəyə umud olan Ģamsız qalar» atalar sözlərinin məzmunu ilə köklənir.
«Zatı qırıq olanın çörəyi dizinin üstündə olar» məĢhur bir atalar
sözünün məzmun göstəricisi isə: Deyərdi, çörəyi diz üstə qoyan Qırdıqaçdı
olar, haqq sözdür bu da [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 21] – nümunəsində
əks olunur. Sadəcə olaraq, Ģeirdə komponentlərin yer dəyiĢməsini və hətta
67
komponentlərdən birinin tamamilə baĢqa bir sözlə əvəzləndiyini görürük. Bu,
canlı danıĢıq dilindən gələn qırdıqaçdı sözüdür ki, o zatıqırıq sözünün məna
ekvivalentinə çevrilir.
«Öz mənfəətini güdən adamdan xeyir gözləmə» – anlamının isə biz
aĢağıdakı mətn daxilində reallaĢdığını görürük: Ancaq öz xeyrini güdsə bir
insan Dönüb kölgəsi də qaçacaq ondan [ST, 213, s. 88]. Sən yaz yağışına
yazaydın gərək Ötəri ər-arvad savaşlarını [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s. 44]
bədii dil nümunəsində isə «ər-arvad savaĢı, yaz yağıĢı» məsəlinin semantik
yükü mühafizə olunur. «Görünən kəndə nə bələdçi» məsəlinin də mühacir
Cənub Ģairlərinin dilində öz məzmunu ilə qorunduğunun [Ətir ətri ilə xətir
qazanar Onu tərifləməz satanda əttar – HB, «Ġstərəm», s. 174] Ģahidi oluruq.
M.Gülgünün «Firidun» əsərində qeydə aldığımız «Elsiz bal yesəm də
zəhər dadacaq Yavan çörək yesəm, vətəndə yeyim [MG, «Firidun», s. 17]
misralarının məna tutumu «Qürbətdə xan olunca, Vətənində dilən gəz» məĢhur
el məsəlinin semantikası ilə ekvivalentləĢir. «Dünən zənguləmi öyrətdiyim quş
Bu gün bəyənməyir daha səsimi [ƏT, «Söz ömrü», s. 178] bədii dil
nümunəsində isə Ə.Tudənin ġimal dil mühitində çox geniĢ yayılmıĢ «bu ilki
sərçə bildirki sərçəyə cik-cik öyrədir» məsəlindən bəhrələndiyi bütün çılpaqlığı
ilə təzahür edir.
Kərə yeyən də yaza çıxacaq, qazanda qaynadıb tərə yeyən də [ƏT,
«ġairin düĢüncələri», s. 90] misraları da Ə.Tudəyə aiddir. Burda qeydə
aldığımız kərə yeyən də yaza çıxacaq ifadəsi azacıq dəyiĢikliklə [kərə yağ]
ġimalda iĢləkdir. Ġkinci tərəf isə tamamilə dəyiĢkənliyə uğrayıb. ġimal
kontekstinə girən tam variant belədir: «Yağ yeyən də yaza çıxacaq, Ģor yeyən
də».
Hər iki dil mühitində intensivliklə müĢayət olunan «duz-çörəyi
itirməzlər» deyimi də Ə.Tudənin dilində özünün məzmun gerçəkliyini
qorumaqla forma baxımından dəyiĢilmiĢ Ģəklini alır: Bəli! Çörək insana
Doğmadan da doğmadır. Axı ən qadir nemət Dağ aşıran loxmadır [ƏT, «Söz
ömrü», s. 46]. Bununla da Ģair fikirlərini məhz daha qabarıq, daha məntiqli
sərgiləmək üçün xalq hikmətinə söykənir. S.Tahirin «Həyat Ģirindir» əsərindəki
«həyatda düz duran baş-ayaq düşər» [ST, «Həyat Ģirindir», s. 87] misraları isə
«düz düzdə qalar» deyiminin semantik yükünə üz tutur.
Azərbaycan ədəbi dilinin ġimal qolunda tərkibindəki komponentlərdən
birinin fərqlənməsinə görə iki Ģəkildə iĢlənmə tezliyi qazanan «tələsən tərsə
düĢər», yaxud «tələsən təndirə düĢər» atalar sözlərinin məzmun yükü isə
Cənub Ģeirinin dilində «Həyatda hər ömür bir nərdivandır. Gərək pillə-pillə
yüksəlsin insan» [ST, «Həyat Ģirindir», s. 87] misralarında əks olunan məna
yükü ilə üst-üstə düĢür.
AĢağıdakı misralar da daĢıdığı məzmun göstəricisi baxımından xüsusi
maraq doğurur: Əlin dinc durmasa, düşün, amandır. Rahat əyləşdiyin budağı
kəsmə [ƏT, «Söz ömrü», s. 174]. Bu Ģeir parçası isə «oturduğun budağı
68
silkələmə» məsəlinin semantikası ilə paralelləĢir. Göründüyü kimi, fərq özünü
yalnız forma dəyiĢkənliyində büruzə verir.
S.Tahirə məxsus «Toz-torpaq yaş gözə qonar həmişə» [ST, «Bulaq», s.
68] misrası isə özündə «qorxan gözə çöp düĢər» atalar sözünün məzmun
yükünü yaĢadır. Nümunədə forma dəyiĢkənliyi qeydə alınsa da, yenə də
tamamilə yox olmur, xalq dilində mövcud olan və daĢlaĢan atalar sözünü
xatırlamağa bizə yardım edir. Əks təqdirdə hər ikisində məzmun
ekvivalentliyini müəyyənləĢdirə bilməzdik. Bütün bunlar sübut edir ki, mühacir
Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində xalqa bağlılıq çox güclüdür. Bu bağlılıq
Cənub Ģairlərinin atalar sözləri və məsəllərin hikmətinə daha çox üz tutmaları
və ondan daha çox yararlanmaları ilə ölçülür. Bu yararlanmada isə
özünəməxsusluq geniĢ yer tutur.
3. Fərdi hikmətli ifadələr. «Hikmətli sözlər [ifadələr – kursiv
bizimdir] müəyyən ictimai hadisələrlə əlaqədar olaraq, əsasən məĢhur adamlar
tərəfindən yaradılır və əsərlərində iĢlədilir. Sonralar isə sürətlə yayılaraq
kütləviləĢir» [1, s. 177]. Belə ifadələr Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində
kəmiyyət bolluğu qazanır. Fərdi hikmətli ifadələr onların hər birinin dilində
qeydə alınsa da, əhatə dairəsinə görə fərqlilik qazanır. Bu hikmətli deyimlər
hər bir Cənub Ģairinin təfəkküründən süzülüb gələn ifadələrdir. Fərdi
yaradıcılıq məhsulu sayılan hikmətli ifadələr müxtəlif sahələri [dostluq,
vətənpərvərlik, ailə-məiĢət, elm…] əhatə edir. AĢağıdakı nümunədə Ə.Tudə
insana xas olan müsbət və ya mənfi xüsusiyyətləri xarakterizə edərkən öz
məntiqini itiləyir və sanki onlara tərif verir: Yox! Yox! Utancaqlıq da ülfətdə
nəzakətdir. Sırtıqlıq qəbahətdir [ƏT, «Bulaq», s. 223]. Dilucu söz demək
yamaq kimidir. Könülsüz hər sənət boyaq kimidir [BA, «Əsərləri», s. 169]
fikirləri də Cənub Ģairinin fərdi yaradıcılıq məhsullarındandır. B.Azəroğlu
istəmədən hər hansı bir peĢəyə yiyələnən «yarımçıq sənət» sahiblərini və söz
demək xatirinə yersiz danıĢanları tənqid edir.
«Etibar nə sözə, nə zinətədir, Etibar ən təmiz məhəbbətədir» misraları
ilə S.Tahir mücərrəd bir isim olan «etibar»ın mahiyyətini açıqlayır və ümumən
Ģeirimizin dilinə «etibar nədir?» sualına cavab verən yeni ifadə bağıĢlayır. Saf
sevgi Ģərtlərini S.Tahir Ģeir dilinə aĢağıdakı hikmətli deyimlərlə gətirir: Ancaq
ürək sevən, ürək sevənlər Ötərgi həvəsə sirdaş kəsilməz, Yaşar bir dağ olsa
ehtiras əgər təmiz ürəklərdə püskürə bilməz [ST, «Ay iĢığında», s. 54].
Qaya heykəl olmaz çapılmayanda Kündə çörək olmaz yapılmayanda
[ƏT, «Söz ömrü», s. 22] misraları isə Ə.Tudə dilində reallıqla uyuĢan fikirlərə
xalq hikməti hopdurur.
Fərdi hikmətli ifadə yaradıcılığında «arzu» ilə bağlı məzmun
göstəriciləri də yer alır: Arzu pas götürər ürəkdə qalsa [ST, «Ay iĢığında», s.
75], Qanadlı arzunun sərhəddi yoxdur, Qanadsız sarayın sərhəddi vardır [ƏT,
«Söz ömrü», s. 214].
69
Ə.Tudəyə məxsus aĢağıdakı Ģeir parçasında hikmətli ifadələr hesabına
mövcud bir həqiqət məcaz donuna girərək realizələĢir: Odunlar yananda ocaq
altında Üstündə aramla qaynayır qazan. CünəĢ də ocaqdır! Ancaq altında
ġiddətlə qaynayır dünya hər zaman [ƏT, «Söz ömrü», s. 171].
Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində həqiqət də [Həqiqət
qılıncdır, namərdi kəsər – HB, «Mübarizə illərində», s. 86], vicdani təmizlik də
[Hər atlas donluğa vicdanı satma, Billur güldan kimi lüt ol, təmiz ol – ST,
«Sevgi əfsanəsi», s. 117] məcazilik əhatəsinə düĢərək sənətkarın fərdi
yaradıcılıq manerasını əyaniləĢdirir.
Bir qəlbin heç iki sahibi olmaz [HB, «Mənim arzum», s. 35] hikmətli
deyimi isə H.Billuriyə məxsusdur. «Bir qəlb» dedikdə Ģair bütöv Azərbaycanı
nəzərdə tutur. «Ġki sahib» birləĢməsi ilə onun iki coğrafi areala bölünməsinə
iĢarə edir və buna öz etirazını bildirir. Bu məzmunları özündə yaĢadan hikmətli
ifadə Ģeir dilinə real həqiqətdən doğan bir məntiqilik hopdurur.
Doyura bilməsən sən öz-özünü, Dünya da səni heç doyura bilməz
[ST, «Gəl görüĢək», s. 78], Çinar sına bilər, ancaq əyilməz! Ağacı kəsdikcə
şaxları artar [ST, «Həyat Ģirindir», s. 98], Ömür bağışlanır, borc verilməyir
[ST, «Həyat Ģirindir», s. 77], Yazıda da göz ağardar Söz yerinə düşməyəndə
[ST, «Həyat Ģirindir», s. 71], Uzaqları çox qaranlıq görən adamdan, yaxınları
daha aydın görən yaxşıdır [ST, «Həyat Ģirindir», s. 64], Sevginin bir fəsli olur
həmişə [ST, «Mənim yolum», s. 69], Dünənin işinə borclu qalanlar Dünəni
yaşayıb bitirməmişlər [ST, «Mənim yolum», s. 53], Öz qınında səadət,
əbədiyyət görənlər, Elə öz qınındaca ölüb məhv olacaqdır… [HB, «Mənim
arzum», s. 51] kimi ifadələr də Cənub Ģeir dilinin frazem potensialından,
hikmət dünyasından, lüğət tərkibi baxımından tükənməzliyindən və
zənginliyindən xəbər verir. Bunlar mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin
təfəkkür dünyasından süzülüb gələn frazeoloji ifadə yaradıcılığının tərkib
hissəsidir. Qeydə alınan bu ifadələr təbii ki, ədəbi-bədii dil nümunələrinə yeni
gəliĢi ilə Cənub Ģeirinin dilinə yeni məzmun, ifadəlilik, inandırıcılıq…, həm də
məntiqilik gətirir.
4. Frazeoloji nidalar. Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində
üzün ağ olsun [Gəl, ellər yanında üzün ağ olsun – ST, «Ay iĢığında», s. 61],
ürəyin dağa dönsün, diləyin qəlbində gül açsın [Mərd ol, dağa dönsün ürəyin
sənin, Qəlbində gül açsın diləyin sənin – HB, «Mənim arzum», s. 19], gözlərin
aydın [Hardasan, ay Qəni, gözlərin aydın… – MG, «Firidun», s. 5], əlin
qurusun [Cəllad, əlin qurusun, sən səhər günəĢinə Necə güllə atmısan? – HB,
«Ġstərəm», s. 11], gözlərindən sevinc tökülsün [… Qara gözlərindən sevinc
tökülsün… – ƏT, «Bakının iĢıqları», s. 27], əlin var olsun [Çox gözəl sənətdir,
əlin var olsun – BA, «Gənclik dostlarım», s. 21], baş aparma [Ġndi baĢ
aparma, söylə düzünü! – ST, «Ay iĢığında», s. 67], ha nənəm qurban [Sən
«ha nənəm qurban» dedikcə hərdən… – ƏT, «ġairin düĢüncələri», s. 78], ya
allah [DüĢdün kənddən kəndə «ya allah» deyə – BA, «Gənclik dostlarım», s.
70
7], Allaha təvəkkül [Dualar etdin ki, yağıĢlar yağa, Yağmadı. «Allaha
təvəkkül» – deyə… – ƏT, «ġairin düĢüncələri», s. 78] kimi ifadələrə də rast
gəlinir. Bu ifadələrin əksəriyyəti fel əsasında formalaĢır. Bu fellər isə əsasən
felin əmr forması ilə ifadə olunur və daha çox II Ģəxslə bağlanır. Çox vaxt belə
ifadələri ya «nida olan idiomlar» [1, s. 100], yaxud «frazeoloji nidalar» [4, s.
103] adlandırırlar. Biz də bu daĢlaĢmıĢ, sabitləĢmiĢ ifadələri frazeoloji nidalar
kimi qəbul etməyi daha üstün tutduq.
Ümumən, əhatəli təhlil mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin frazem
potensialının çox zəngin olduğunu meydana çıxarır. Yəni frazeoloji
birləĢmələr, həm də frazeoloji ifadələr onların dilində geniĢ əhatə dairəsi
qazanır. ġimal dil mühiti ilə müqayisədə elə bir fərqlilik qeydə alınmır.
Fərqlənmə cüzi Ģəkildə özünü büruzə verir. Səbəb isə ilk növbədə həm Cənub,
həm də ġimal söz sənətkarlarının eyni bir dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istfadə
etməsidir. Digər bir səbəb isə Cənub Ģairlərinin ilk öncə Cənubda yaĢamaları,
daha sonra isə fars dil əhatəsindən çıxıb ġimalda qərarlaĢmaları ilə bağlıdır.
SUMMARY
In article are considered phraseological combinations and
phraseological statements in poetry of emigrant poets as A.Tude, B.Azeroghlu,
S.Tahir, M.Gjulgjun, H.Billuri. Along with phraseological units, are defined
also expressions, peculiar only for a southern area of the Azerbaijani language.
ƏDƏBĠYYAT
1. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili (Leksika). Bakı: Maarif, 1970.
2. Əlizadə Z. Azərbaycan atalar sözü və zərb-məsəllərinin leksik-
semantik xüsusiyyətləri. Bakı: ADU nəĢriyyatı, 1980.
3. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı: Maarif, 1985.
4. Murtuzayev S.N. M.F.Axundov komediyalarının dil və üslub
xüsusiyyətləri (frazeoloji material əsasında). Bakı: AzərnəĢr, 1962.
ĠXTĠSARLAR
BA - BalaĢ Azəroğlu
ƏT - Əli Tudə
HB - Hökumə Billuri
MG - Mədinə Gülgün
ST - Söhrab Tahir
71
Adilov Vasif Musa oğlu
Bakı Slavyan Universiteti
Hər bir xalqın xarici aləmi üzvləndirmək üçün öz prinsipləri, onu əhatə
edən reallıqlara öz baxıĢı var. Buna görə də hər bir etnik birlik xarici aləmi özünə
xas olan tərzdə dəyiĢir və bu zaman onu həmin dil üçün məxsusi, spesifik dünya
Ģəklinə salır. Xarici aləm dilə yalnız «milli baxıĢ» prizmasından keçərək daxil olur
və Dünyanın Konseptual Mənzərəsi dilin vasitələri ilə ifadə edilir, yəni
verballaĢdırılır. Dünyanın Dil Mənzərəsi mahiyyətcə ümumi dil sistemi – «sözlər,
formativlər və cümlələrarası əlaqə vasitələri, həmçinin sintaktik konstruksiyalar»
məcmusu kimi təyin edilir [1: 106]. Dünyanın Linqvorəng Mənzərəsi
rəngbildirmələr formasında ayrıca leksemlərdə, söz birləĢmələrində, idiomatik
ifadələrdə və digər verbal vasitələrdə realizə olunur. O, üzvi surətdə Dünyanın Dil
Mənzərəsinin leksik sisteminə daxildir.
Dünya ilk olaraq bütün hissiyyat orqanları vasitəsilə dərk olunur. O, ağ-
qara deyil, rənglərdə mövcuddur. Ġnsanın rəyləri, normaları, düzəni rənglə
əlaqədardır. Dünyanın Konseptual Mənzərəsi kimi Dünyanın Rəng Mənzərəsi də
millətə və etnosa, həmçinin ayrıca bir insana məxsusdur. Y.Parandovski qeyd
edir: «DüĢüncəli fərdlər nə qədərdirsə, dünyalar da o sayda mövcuddur. Bu
dünyalar öz müxtəliflikləri ilə heyran edirlər. Onların bəziləri kiçik və dar,
digərləri isə ucsuz-bucaqsızdır, boz və cansıxıcıların yanında Ģaqraq, Ģən səslərin
səsləndiyi rəngarəng olanlar da var. Bəzilərində əbədi tutqun hava hökm sürür,
digərləri dəyiĢməyən gözəl havadan ləzzət alır...» [2: 177].
Rəngləri ayırd etmək qabiliyyəti insanın görmə qavrayıĢı imkanlarının
mühüm hissəsini təĢkil edir. Rəng amilinin mövcud olmadığı hər hansı insan
fəaliyyəti sahəsini təsəvvür etmək çətindir. Dünyanın fəlsəfi və estetik idrakı ilə
sıx bağlı olduğuna görə bəĢər mədəniyyətində rəng həmiĢə mühüm əhəmiyyət
kəsb etmiĢdir.
Bir çox qədim xalqlarda, millətlərdə olduğu kimi, türklər də tarixin ən
qədim dövrlərində müxtəlif rənglərdən bir sıra səbəblərə görə mənəvi və milli
simvollar kimi istifadə etmiĢlər. Bir neçə minilliyi adlayan türk tarixi boyunca
türk mədəniyyəti və adət-ənənələrində rənglər müxtəlif mənalar kəsb etmiĢ, bir
sıra anlayıĢları təmsil etmiĢdir. Türklər rəng bildirən söz və ifadələrdən yalnız əsli
mənada deyil, eyni zamanda mücərrəd məfhumlar kimi məcazi mənada da istifadə
etmiĢ, bunları ilahi, dini, milli, coğrafi və s. mənalarla yükləmiĢlər. Məsələn,
qədim abidələrdə iĢlənən ―göy‖ sözünün müasir dildə mənaca geniĢləndiyini
görürük. Kültigin abidəsində (VII-VIII əsrlər) ―səma‖ mənasında ―gök‖ yox,
―tenqri‖ iĢlənirdi. Mahmud KaĢğarinin lüğətində (XI əsr) ―göy‖ sözü həm rəng,
həm səma mənasında təsbit olunmuĢdur ki, bu ikinci məna sonradan kəsb
72
edilmiĢdir [3: 106-112]. Göy (səma) əslində metaforik addır, rəngin, əlamətin
adlaĢmasıdır. Buna görə də Göy Tanrı dedikdə türklər göyün hakimini baĢa
düĢürdülər. Türklər tanrını məkandan, zamandan kənarda təsəvvür etdiklərindən
onu bütövlükdə sonsuz göylə uyğunlaĢdırırlar. Bilgə xaqan abidəsində ―Tenqri
teq tenqri yaratmış türk bilgə kağan sabım...‖ cümləsi ilə «türk tenqri»
birləĢməsində ―tenqri‖ sözü göy rəng epiteti olmadan iĢlədilib Bu, Tanrı sözünün
göy, göyün hakimi anlamında iĢlədildiyi dövrün məhsuludur. Sonrakı dövrlərdə
göy epitetinin əlavə olunması «tenqri» sözünün göy (səma) mənası verdiyinin
artıq unudulduğunu göstərir.
Rənglər, onlara qədim insan tərəfindən verilmiĢ mənalar bəzi əski boyların,
boy birləĢməsi silsiləsinin, nəhayət, xalqların dünyanı dərk etməsi, dünyanı hiss
etməsi ilə müəyyən dərəcədə əlaqədardır: Üzə kök tenri, asra yağız yir kılıntukda
ekin ara kisi oğlı kılınmıs (tərcüməsi: Yuxarıda mavi göy, aĢağıda qonur yer
yarandıqda ikisinin arasında insan oğlu yaranmıĢ).
Ġndi bəzən adi görünən elə görüĢlər, elə inamlar və onlarla əlaqədar rənglər,
rəmzlər var ki, ilkin bir boyun, sonra boybirləĢməsi silsilənin, nəhayət, xalqın,
dövlət kültü üçün əsas, baĢlanğıc olmuĢ və o məiĢətdə – mərasim ayinlərində,
adətlərdə, hətta gündəlik, bayram və rəsmi geyimlərdə bir əlamətə, simvola
çevrilmiĢdir [4: 20].
Göytürk imperatorluğunun bayrağının əsasını səma rəngi, yəni göy rəng
təĢkil edirdi. Türk etnik mədəniyyətində eyni sistemdə duran Göy Tanrı, göy qurd
(boz qurd), göy türk uyğun sintaqmanın müxtəlif paradiqmalarından baĢqa bir Ģey
deyildir. Əslində göy epiteti bu birləĢmələrdə rəng yox, mənĢə bildirdiyindən
həmin canlılar Göy Tanrının zərrəcikləri kimi baĢa düĢülür. Bu mənada Göy
Tanrıya sitayiĢ türklərin həm də milli mədəniyyətidir. Bu obrazların yaradılıĢ
miflərində, epik yaradıcılıqda geniĢ yer almaları, dövlətlərin yaranmasında rolları
da ―Göy Tanrı‖ dini-mifoloji sistemində çıxmaları ilə izah olunmalıdır [5: 76].
Bu dini - mifoloji sistemdə göy rəngli bütün obrazlar səmavi mənĢəli,
sakral vəziyyətdədir. Demək, göy rəng simvolikası həm də türk mədəniyyətini
baĢqa etnik mədəniyyətlərdən fərqləndirir. Məsələn, Çin mədəniyyətində sarı
rəng, ərəb islam mədəniyyətində yaĢıl rəng bilavasitə etnik Ģüurun göstəricisi
kimi çıxıĢ edir.
73
Buddizmi Çin missionerlərindən qəbul etmiĢ uyğurlar, buryatlar bu dinə çox
vaxt «sarı din» deyirdilər. Sarı rəng Çin, Tibet xalqlarının mədəniyyətində
imrperatorların simvolu olması səbəbindən ən çox sevilən rəngdir. Türk
mədəniyyətində isə əhəmiyyətli bir yeri olmadığı kimi, fəlakət, pislik və xəstəliyin
simvoludur [6: 480].
Rəng və dünyanı dərk etmə deyərkən onun yalnız insanın kosmoqonik –
kainatın yaranması haqqında təfəkkürü ilə əlaqəsi nəzərdə tutulur. Ġlkin ibtidai
görüĢlərlə səsləĢən, ədəbi-bədii, etnoqrafik, tarixi dəlillərdən aydınlaĢır ki, hər bir
rəng kainatın yaranması haqqındakı təsəvvürlə, mifoloji, bədii – fəlsəfi, ictimai
təfəkkürlə, həyatı dərk etmə ilə tarix boyu bağlı olmuĢdur. Elə bu rənglər əski
insanın ibtidai, kosmoqonik, həyatı dərk etmə təsəvvürləri ilə sıx bağlı olmuĢ,
zaman keçdikcə onların bir qismi tədricən ilkin mifoloji və bundan doğan
mənalarını ya qismən, ya da tamamilə itirmiĢdir. Bu tarixi-ictimai proses uzun
müddətli olmuĢ, indi də həmin rənglər bəzən lap keçmiĢ inamın bu və ya baĢqa
çalarını, məzmunu dəyiĢmiĢ Ģəkildə olsa da, qoruyur [4: 37].
Bu və ya digər obyektə, əĢyaya, hərəkətə və ümumiyyətlə, insanı əhatə edən
hər Ģeyə ad vermək həlli çətin məsələlərdən biridir. Ġnsanların həyat tərzi, fəlsəfi,
mifik, dini, xüsusilə estetik görüĢləri ilə əlaqədar yaranmıĢ rəng adları simvolik
səciyyə daĢıyır [7: 8].
Qədim türklərdə Dünyanın Linqvorəng Mənzərəsinin özünəməxsusluğuna
atların rənginin təsvirində rast gəlmək olar. Heyvandarlıq və ovçuluqla keçinən,
köçəri həyat tərzi sürən, hərbi yürüĢlərdə tez-tez iĢtirak edən qədim türklərdə at
məiĢətin ən vacib ünsürlərindən biri idi. Təsadüfi deyil ki, döyüĢ səhnələri ilə
zəngin olan göytürk mətnlərində düĢmən üzərinə Ģığıyan iğidlər haqqında
informasiya verilərkən ―...at(ığ) (və ya adğırığ) binip tegdi...‖ ifadəsindən 10 dəfə
istifadə edilmiĢ və bu zaman atların konkret rəngləri (ak, boz, torığ (qonur, boz),
yegren (kəhər)) göstərilmiĢdir. BeĢ yerdə eyni situasiyada ak at birləĢməsi yerinə
sadəcə olaraq ak (məs., Alp Şalçı akın binip oplayu təgdi …), daha çox dəqiqlik
lazım gəldikdə isə azman ak, ögsiz ak birləĢmələri iĢlədilir.
Ümumiyyətlə, abidələrdə atın təyini kimi ak, boz, torığ, yegren, ala, sarığ
(sarı), yağız (qonur), tığ (kürən, sarımtıl; bəzi mənbələrdə isə boz, dəcəl [8: 293]
və ya xam at [8: 321]) kimi rəngbildirmə vahidlərindən istifadə edilmiĢdir.
Maraqlıdır ki, heç bir mətndə atin qara rəngdə olmasına rast gəlinmir.
Folklor mətnlərində rəng adları, əsasıda iki əksqütblü baĢlanğıcın
qarĢılaĢdırılması duran əĢya və əlamətləri bildirərkən bu və ya digər dünyaya
mənsubluğu qeyd edən özlərinə xas marker rolunu oynayırlar. Rəngin
iĢarəviliyinin yüksək gərginlik dərəcəsini təkcə dünyaların təsvirindəki rəng
adlarının tezliyi deyil, həm də ―ak”/”kara‖ əlamətlərinin qarĢılaĢdırılmasının
mövcudluğu yaradır. Nəticədə rəng bu və ya digər dünyanın özünəməxsus
emblemi kimi dərk olunur.
Özümüzkü - özgə semantik qarĢıdurma blokunda ağın qaradan üstünlüyü
(həm də sakrallığı) türk dastanlarında ümumi qanunauyğunluqdur. Məsələn, ağ at
74
qara atdan, ağ ləqəbli alp qara ləqəbli düĢmən bahadırından güclüdür. ġaman
mifologiyasında da iĢıqlı ağ ruhlar qara ruhlardan güclü təqdim olunurlar. Bu
mənada ağ-qara ikili qarĢıdurması türk cəmiyyətində siniflərin bölgü prinsiplərini
göstərməyə xidmət edir. Orxon-Yenisey yazılarından məlum olduğu kimi, ağ
bodun (yaxud ağ sümüklər, monqol tayfaları isə ağ çadırlar deyirlər), o birinə isə
qara bodun (yaxud qara sümüklər, monqol tayfaları qara çadırlar deyirlər)
deyilir. Ağ bodun bəylərdən ibarətdirsə, qara boduna sadə maldar, çoban,
sənətkarlar daxildir. Hər iki zümrənin baĢında Kağan durur. Ağ bodunla qara
bodunun münasibəti cəmiyyətdəki törə vasitəsi ilə müəyyənləĢdirilir [5: 252].
Orxon-Yenisey abidələrində kara bodun (bəzi hallarda kara kamuğ bodun və ya
kara kamuğ) birləĢməsinə 15 dəfə rast gəlmək mümkündür.
Abidələrdə ―güclülük, qüdrətlilik, böyüklük‖ anlayıĢları ilə bağlı
antroponimlərin bir hissəsi kara apelyativi ilə düzəlir: Kara Bars, Kara kan, Kara
yaş, Kara çor və s. Kara yaĢ antroponimində ―yaĢ‖ komponenti ―gənc‖ mənasını,
―kara‖ leksemi isə güman ki, rəng mənasını ifadə edir. Kara Bars tərkibli Ģəxs
adında kara ―güclü, qüvvətli‖, bars isə ―bəbir‖ mənalarını ifadə edir. Yəni burada
bənzətmə yolu ilə semantik diferensiasiya baĢ vermiĢ və Kara Bars, yəni ―güclü
bəbir‖ mənasını daĢıyan Ģəxs adı yaranmıĢdır [9: 10-11].
Qeyd olunmalıdır ki, türk Ģüurunda qara rəng həm də yadlığı bildirir. Ġlk
mifoloji semantikası qeyri-tarazlıq, nizamsızlıq olan qara rəng Oğuz dastanında,
onun salnamə variantlarında saxlanılmıĢdır. Oğuzun atası Qara xan xaosu, qeyri-
tarazlığı simvolizə etdiyindən Tanrı oğlu Oğuza qarĢı çıxır. Bu halda Oğuz ağ
rəng simvolikasının əlamətlərini öz üzərinə götürməklə nizamı, tarazlığı, nəhayət,
kosmosu təmsil edir. Qara xanın öldürülməsi dastanda ağın qara üstündə qələbəsi
kimi poetikləĢir. Xaosdan Kosmosun yaranmasını göstərən miflərdə də ağ rəng
simvolikası özünü göstərir. Məsələn, Qara xana «yarat» - deyə əmr edən Ak (ağ)
anadır.
Orxon-Yenisey abidələrində rəng adlarından axromatik qara və ağ rəngləri
daha çox iĢlənmələri ilə xüsusən fərqlənir. ĠĢlənmə tezlikləri və yüksək
metaforiklik dərəcəsinə əsasən bu sözlərin epik mətnlərin anlaĢılması üçün açar
rolu oynadığını görmək olar. Görüntülərə görə, dünyanın dual mənzərəsində qara-
ağ oppozisiyası həlledici və ümuməhatəedici olur: ağ və qara rəng adlarından
istifadə etməklə qədim türklər gözəllik və çirkinlik, xeyir və Ģər, həyat və ölüm
haqqında danıĢır. Bir çox ənənəvi təsəvvürlər, adətlər, yozumlar, adi və ritual
davranıĢ stereotipləri ilə assosiativ Ģəkildə əlaqədar olan açar-söz bütöv bir
mədəniyyət sahəsinin məna mərkəzi kimi çıxıĢ edir. Özü də dil semantikası və
mədəni mənalar mürəkkəb sinkretik bütövü təĢkil edir.
Təhlillər göstərir ki, rəng adları semantik və semiotik cəhətdən yüklənmiĢ
olurlar. Ak və kara rəngləri xüsusi adlar və türk xalqlarının mif və folklorundakı
tanrıların, dünyaların, qəhrəmanların atributları arasında sərhədləri
müəyyənləĢdirir. Ənənə əsasında formalaĢmıĢ dil tanrıların və qəhrəmanların
bədənlərinin, geyimlərinin və atributlarının rənginə xüsusi məna vermiĢdir.
75
Yekun olaraq belə bir nəticəyə gəlmək lazımdır ki, Dünyanın Konseptual
Mənzərəsinin bir tərkib hissəsi olan Dünyanın Rəng Mənzərəsi kimi, qədim
türklərdə Dünyanın Linqvorəng Mənzərəsi də fərqlidir. Bu problemin müxtəlif
linqvokulturoloji aspektlərinin tədqiqi müxtəlif etnosların mədəniyyətləri və dil
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə və anlaĢılmasına aparıb çıxara, mədəniyyətlər
dialoqu qurmaqda yardımçı ola bilər.
SUMMARY
In order to name the external world all the peoples have their own
principles and opinions to the realities surrounding them.That is why every ethnic
unity changes the external world which is specific to them.External world enters
the language through the prism of ―national way of thinking‖.The World‘s
Conceptual Scenery is expressed by means of language.The World‘s Language is
appointed as a total of – ―words,formatives,connective means between sentences
and syntactical constructions‖. The World‘s Lingvocolour Scenery as a form of
ƏDƏBĠYYAT
1. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира. М.:
Наука, 1988. – 216 с.
2. Парандовский Я. Алхимия слова. Петрарка. Король жизни: Пер. с
польского. М.: Правда, 1990. – 656 с.
3. Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov. Azərbaycan dilinin semasiologiyası,
«Maarif», Bakı, 1979, səh. 106-112.
4. Seyidov M. Göy, ağ, qara rənglərinin əski inamla əlaqəsi. Ədəbiyyat, dil
və incəsənət jurnalı, 1978, №2, səh.20.
5. Gözəlov F. Oğuz dastanı: tarixi-mifoloji kökləri, təĢəkkülü, spesifikası.
Dissertasiya. Bakı 1995, 252 s.
6. Ögel B. Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara,
1991.
7. VoroĢıl Q. Rəng adları. Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti, 13 iyul 1984, N
28, səh.8.
8. ġükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili, «Maarif», Bakı, 1993, 345
s.
9. Yunusova V. Orxon-Yenisey abidələrində Ģəxs adları. NBA, Bakı, 2000.
- 29 s.
76
Akçurina Ġnnara
Азербайджанский Университет Языков
80
Обе разновидности сокращенных слов могут давать производные, хотя,
конечно, более способными к словопроизводству оказываются акронимы.
Например: C. G. T. - cégétiste, O. N. U. - onusien, E. N. A. (Ecole Nationale
d’Administration) - énerque, H. L. M. (habitation à Loyer Modéré) -
hachélémisation.
В дипломатической терминологии азербайджанского языка также как и
во всех терминологических пластах существуют акронимы. Во время таких
сокращений отсекаются некоторые слоги слов, составляющих
словосочетания. При помощи этого метода их написание и произношение
становится простым. Например в азербайджанском языке широко
употребляются: Дипкорпус –дипломатик корпус (дипломатический корпус);
дипмиссийа – диpломатик миссийа (дипломатическая миссия); дипкурийер –
дипломатик курийер(дипломатический курьер) и т. д. В отличии от
французского языка в современной дипломатической терминологии
азербайджанского языка такие сокращения не многочисленны. Это связано с
процессом унификации, которая продолжается и до сих пор.
Итак, на современном этапе развития азербайджанского языка,
употребление сокращений в форме аббревиатур можно встретить во всех
сферах языка: в науке, технике, языкознании и в том числе и в дипломатии.
Опыт показывает, что ее появление и широкое употребление растет с
каждым днем. Эта лексическая форма в свою очередь служит для развития и
обогащения дипломатической лексики, расширения возможностей ее
употребления и во многом облегчает речь во время выражения
дипломатических идей и мысли.
SUMMARY
At present stage of development of Azerbaijani language, the use of
abbreviations can be seen in all language spheres. For example, it could be
observed in science, technology, linguistics and diplomacy. Its occurrence and the
wide usage grows every day. It is the lexical form in turn serves for development
and enrichment of diplomatic lexicon, expansion of varieties of its use and in
many respects facilitates speech during expression of diplomatic ideas and
thoughts.
ЛИТЕРАТУРА
81
2. Садыгова С. Формирование и развитие терминологии в
азербайджанском языке. Баку, «Наука», 2005, 348с.
3. Сафаралиева Д. Принципы заимствования терминов из русского
языка и через его посредничество., Баку, Институт Языкознания,
1991
4. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В.Общая
терминология. Вопросы теории. Москва, 2003, 248 с.
5. Хасанов Х. Лексика современного азербайджанского языка. Баку,
изд. «Маариф», 1988, 308с.
85
Приведем в качестве доказательства собственной позиции пример
из русского языка.
«Я пришел домой».
«Я пришел…»
Как мы можем наглядно убедиться, коммуникативная полнота и
структурная целостность предложения являются взаимодополняющими
компонентами, необходимыми для построения предложения. Нам
представляется, что наличие либо отсутствие прямого дополнения в составе
предложения на азербайджанском языке не может оказывать влияния на
состояние целостности структуры предложения, но вместе с тем может
существенно влиять на его коммуникативную полноту.
В указанных нами предложениях прямые дополнения выражены
эксплицитно, что обеспечивает высокую степень конкретизации всего
содержательного комплекса предложения, благодаря чему и достигается
необходимая коммуникативная полнота.
Подкрепим сделанное нами утверждение примерами:
«Ребенок…. Открыл. (В нашем же случае Arzu…oxuyur).
Итак, выше мы привели два предложения, содержащие
эллептированное прямое дополнение. В целом, эллептирование прямого
дополнения не разрушает структурную целостность предложения. Вместе с
тем, оно вносит определенную вариативность, потенциальную альтернацию
в отношении смысловой наполненности текста.
Так, мы можем представить, что в рассматриваемом нами
предложение эллептировано слово «kitab» («книга») или «mahnı» («песня»).
Соответственно, у нас будет иметь место определенное разночтение
смысла, как-то:
86
Относительная самостоятельность непереходного глагола
обуславливается отчасти определенной самостоятельностью косвенного
дополнения.
Осуществляя исследование в рамках настоящей работы, мы
столкнулись с вопросом относительного, что же обуславливает
семантическую неполноту же обуславливает семантическую неполноту
глагола-сказуемого, вследствие чего оно требует конкретное семантическое
восполнениею Каким образом дополнение становится фактором,
устраняющим одновременно и семантическую неопределенность глагола-
сказуемого и коммуникативную неполноту предложения?
Мы полагаем, что глагол-сказуемое приобретает собственную
самостоятельность в зависимости от возможного количества объектов-
дополнений.
Таким образом, глагол оказывается семантически неполным и
требует обязательного восполнения в том случае, когда в структуре
предложения данный глагол-сказуемое может соотноситься с несколькими
объектами-дополнениями, что может оказать влияние на возникновение
разночтений, альтернации значения. Иначе говоря, семантическая полнота
глагола-сказуемого того или иного предложения зависит от количества
потенциальных объектов-дополнений.
Таким образом, имеется связь между вариативностью значений
глагола, его валентностью и необходимостью семантической полноты,
препятствующей возникновению неправильного или вариативного
понимания того или иного фрагмента текста.
Чем большей валентностью обладает глагол, тем более он
нуждается в семантической полноте.
Вокативные предложения в азербайджанском языке
По своему составу, строению, способу выражения и прочим
признакам вокативные предложения имеют сходство с обращением, однако
между ними имеется ряд отличий. Вокатив является отдельным
предложением. Вокативное предложение объединяет две функции –
сообщение имени человека, к которому направлена речь и сообщает смысл
выражаемой мысли. В рамках текста происходит одновременная реализация
обеих указанных функций и слова, осуществляющие указанные функции,
выступают как единое целое предложение. Подобные предложения
называются вокативными. Приведем примеры:
- Mehriban…
Zemfira. Nə qədər Ģirindir bu ad. De, niyə gəlmədin?
(Z. Xəlil)
- Мехрибан…
Земфира. Как же прекрасно это имя. Скажи, почему не пришла?
87
Автор высказывания в форме вокативного предложения выражает
как собственную мысль в отношении упомянутого человека, так и выражает
такие оттенки значения, как упрек, сожаление, волнение, тревога,
благодарность и прочее. Приведем пример:
- Nəmərd Bəhram. Yazıq qızı öldürdün. AqĢın. ġükür ki, ölmədim səni
görə bildim.
(C. Cabbarlı)
Бахрам. Убил несчастную девушку. Акшин. Хвала небесам, я не
умер, когда узнал об этом от тебя.
(Дж. Джаббарлы)
88
При выражении в предложении значения призыва, настойчивого
требования, слова произносятся с соответствующей интонацией, при
произношении чувствуется призыв.
При встрече, описываемой Дж. Джаббарлы, люди, не видевшие
друг друга в течение длительного времени и встретившиеся случайно,
испытывают радость и некое удивление.
- Əli... Ata... Elxan... (arxadan birdən) – Vaqif.
- Али! Отец! Эльхан! (голос откуда-то сзади) – Вагиф!
С целью привлечения внимания к значению (как правило, здесь
имеются в виду значения радости, горя, настоятельного требования),
заключающемуся в вокативном предложении, используется прием повтора
слова. Приведем пример:
- Ox, AqĢın, AqĢın. YaĢar. YaĢar. Sevil. Sevil.
(C. Cabbarlı)
- Ох, Акшин, Акшин. Яшар. Яшар. Севиль. Севиль.
(Дж. Джаббарлы)
Зачастую подобные предложения произносятся с восклицательной
интонацией, на письме оканчиваются восклицательными знаками. Благодаря
наличию восклицательных знаков, та или иная часть предложения
приобретает большую экспрессивность, значение выступает более четко.
Приведем пример:
Оf, ana, anacan! (S. Vurğun)
Ой, мама, матушка. (С. Вургун)
К специфическим чертам вокативных предложений относится
следующее:
1. Слово, формирующее вокативное предложение, не является
членом предложения;
2. Вокативные предложения выражаются в форме имен
собственных;
3. В вокативном предложение выражаются эмоции по отношению к
лицу, чье имя (фамилия, кличка и прочее) выражено в предложении;
4. В вокативном предложении могут быть выражены эмоции и
чувства, относящиеся не к одному, а к нескольким лицам;
5. Значение вокативного предложения оказывается связан со
следующим после него предложением;
6. Вокативные предложения бывают лишь в утвердительной
форме;
7. В вокативном предложении упоминаются имени (фамилии,
клички и т.д.) разных лиц;
8. Вокативные предложения присущи исключительно письменной
речи;
89
9. Вокативные предложения характеризуются законченной
интонацией;
10. Вокативные предложения служат для выражения значения
призыва, упрека и т.д.
90
Конечно, эта проблема не нова, и решают еѐ преподаватели-практики
с тех пор, как коммуникативная направленность стала ведущим принципом
преподавания РКИ.
Открывая большие возможности для осуществления практической
направленности, презентации учебного материала тематически и
ситуативно, коммуникативное обучение тем самым способствует
формированию у студентов русской речи в условиях, максимально
приближенных к реальным.
Одним из компонентов коммуникативного обучения может явиться
использование в учебном процессе азербайджановедческого материала.
9 ноября 2001 года на I съезде азербайджанцев мира
общенациональный лидер Гейдар Алиев изложил сущность национальной
политики: «Основной идей независимого Азербайджана является
азербайджанство. Каждый азербайджанец должен гордиться своей
национальной принадлежностью. Мы должны развивать азербайджанство –
язык, культуру, национально-духовные ценности, обычаи, традиции
Азербайджана». [1, с.4]
Сегодня, в век высоких технологий, глобализации информационной
интеграции изучение, сохранение культурного наследия имеет особое
значение. «Азербайджановедение – самостоятельная научная область,
которая представляет собой своеобразный синтез образовательного и
идейно-воспитательного содержания, трактуемая как совокупность наиболее
важных сведений о политике истории, географии, экономике, культуре,
языке и некоторых других областях жизнедеятельности азербайджанского
народа». [3, с.7]
Еще К.Д.Ушинский, подчеркивая важность использования учебного
материала, имеющих национально ориентированный характер, отмечал, что
в ходе образования человек западный «все более и ближе знаком со своим
отечеством: с родным ему языком, литературой, историей …, а наш человек
все менее знаком, именно с тем, что всего ему ближе, со своей родиной и со
всем, что к ней относится» [11, с.6]
Сказанное в равной мере можно отнести и к азербайджанской
аудитории, где до недавнего времени преподаватели в ходе учебной
деятельности основное внимание студентов обращали к русской культуре.
Естественно, это оправдано тем, что обучение иностранному языку
предполагает ознакомление с культурой народа-носителя языка. Но далеко
не оправдано то обстоятельство, что культура того народа, чьи дети изучают
русский язык, зачастую оставалась вне поля зрения. Учет родной культуры
обучаемого в последние годы утверждается в качестве одного из ведущих
принципов методики преподавания русского языка как иностранного. Здесь
наметилась тенденция строить обучение русскому языку с учетом
культурологического подхода, при котором язык рассматривается не только
91
как способ выражения мысли, но и как источник получения сведений о
культуре как русского, так и азербайджанского народов и их ценностных
ориентирах.
Целью нашей статьи является теоретическое обоснование
азербайджановедческого компонента преподавания РКИ и изложение
модели построения национально ориентированного учебника.
Методически важным для определения цели обучения русскому
языку на современном этапе развития педагогической науки и всего
общества в целом является понимание обучения для передачи обучаемому
культуры, т.к. язык и культура тесно взаимосвязаны во всем комплексе ее
функций: гуманистической, коммуникативной, познавательной,
нормативной и информативной. [10, с.78]
Практика создания национально ориентированных учебников
русского языка как иностранного ставит перед современной методикой
задачу усовершенствования форм и способов учета родного языка и
культуры страны пребывания. Поэтому наиболее важным для преподавателя
русского языка является вопрос о том, каким же должен быть национально
ориентированный учебник, предназначенный для практического освоения
русского языка. Авторам приходится учитывать множество факторов,
чтобы создаваемые учебники были приемлемы к действующей системе
образования, вооружали обучаемых не только знаниями и умениями,
необходимыми для общения, но и знакомили их со страной, в условиях
которой осуществляется процесс обучения, образом жизни народа этой
страны. «При этом учебник должен в максимальной степени облегчить для
обучаемых сам процесс овладения русским языком, стимулировать их
интерес к героической истории Азербайджана, выдающимся мыслителям и
ученым, поэтам и писателям, государственным и общественным деятелям»
и т.д. [9, с3]
Отбор и организация учебного азербайджановедческого материала
осуществляется через посредство других учебных дисциплин естественного
и гуманитарного цикла (история, география, биология и др.). Информация
азербайджановедческого характера, отобранная для занятий по русскому
языку с учетом первостепенной значимости языковых средств, передающих
ее содержание, ориентирует на лингвистическую работу, развитие речи
обучаемых на социолингвистическом материале, способствуя тем самым
реализации воспитывающего обучения русскому языку. Для обеспечения
полноты и точности восприятия азербайджановедческой информации
учебный материал следует вводить в процесс обучения на базе подбора
фоновых знаний. Таким образом, обобщаются сведения, которые
определяют культурное и историческое достояние азербайджанской нации.
Реализация лингводидактической задачи на этих занятиях обуславливается
необходимостью усвоения не только определенного лексико-
92
грамматического материала, но созданием у обучаемых адекватных
представлений, установление смысловых соответствий о тех или иных
явлений азербайджанской действительности через русский язык. Усвоение
азербайджановедческой информации следует, таким образом, обеспечить
восприятием и осознанием понятийных соответствий, при необходимости
создавать эмоционально-эстетический фон.
К сожалению, в действующих до 90-х годов прошлого века вузовских
учебниках и учебных пособиях по русскому языку не всегда находило
должного отражения привлечение азербайджановедческого материала в
учебный процесс.
Примером такого первого национального ориентированного пособия
для вузов по русскому языку может служить «Практикум по развитию
русской речи», [2] предназначенный для реализации учебных целей. Это
пособие имеет свои специфические особенности, вытекающие из того, что в
нем учитывается язык и культура азербайджанского народа. Своеобразие
национально ориентированного пособия обусловило следующие
особенности его коммуникативной организации:
1. Коммуникативно-деятельностный подход к обучению.
Исходя из целей и задач практического курса русского языка
основное внимание в пособии обращается на профессионально-
педагогическую, научную и социально-культурную сферу общения.
2. Тематико-ситуативный принцип пособия отобран с учетом
реальных и потенциальных коммуникативных потребностей студентов –
будущих учителей русского языка и включает одиннадцать тем: «На пороге
будущей профессии», «Изучаем русский язык», «Учитель – профессия
творческая», «Азербайджан – мой край родной», «Землю не дарят», «Следы
на Земле», «Искусство Азербайджана», «Праздники, обычаи, обряды,
традиции» и т.д. Каждый из одиннадцати тем состоит из шести-семи подтем,
которые раскрываются в адаптированных текстах монологического и
диалогического характера, в системе рецептивных, репродуктивных и
продуктивных упражнений и заданий, позволяющих реализовать учебные,
образовательные и воспитательные цели обучения и задачи, направленные
на развитие интереса к языку, социокультуре.
3. Принцип ориентации на лингвокультурное взаимодействие, при
котором изучение русского языка как неродного следует рассматривать как
диалог, в который вступают представители одной культуры (родной для
студентов), и другой культуры (изучаемой), т.е. как диалог двух культур,
который исходит из постулатов о неразрывной связи языка и
соответствующей культуры.
4. Принцип профессиональной направленности обучения,
предусматривает учет коммуникативной, лингвистической, методической, а
также азербайджановедческую компетенцию. При этом введение
93
азербайджановедческого материала зависит от конкретной темы
практического курса. Все эти компоненты нашли своѐ отражение в
указанном выше пособии по развитию речи.
В качестве источников для накопления азербайджановедческого
материала служили: а) периодическая печать; б) тексты научной и
художественной литературы, в которых аккумулируются реалии
азербайджанской действительности, в) художественные, документальные и
научно-популярные фильмы, исторические и архитектурные памятники,
музеи, репродукции картин, песни азербайджанских композиторов, сады и
парки, которые являются открытыми музеями; г) произведения устного
народного творчества, фразеологизмы, афоризмы, пословицы и поговорки,
в которых нашли отражение национальные реалии и т.д.
Персонажи учебных материалов, представленных в пособии имеют
национальный колорит, максимально приближены к реальным носителям
азербайджанской культуры, их речевое и неречевое поведение соответствует
действительности. С помощью диалогов даются изъяснения лексических
фонов русских слов, в форме вопросов студентов прогнозируются те
трудности, которые у них могут возникнуть при изучении русского языка.
Таким образом, сами адресаты учебника становятся полноправными
участниками учебного процесса, отраженного в пособии, его «внештатными
соавторами».
В пособии путем моделирования реальных ситуаций общения
предлагаются не учебные «суррогаты» общения, а подлинные речевые
образцы, отражающие естественный процесс коммуникации на русском
языке с учетом азербайджанской действительности. Особую роль
азербайджановедческого материала мы видим в том, что студенты,
обучающиеся русскому языку вникают в знакомые сюжеты, уже
сформировавшиеся у них понятия, облегчая тем самым употребление
русских слов, т.к. всегда проще говорить о том, что тебе близко и понятно.
Все изложенное дает основание резюмировать, что
азербайджановедение как компонент межкультурной коммуникации в
учебном процессе должен стать органической частью общей системы
обучения русскому языку, помочь в воспитании личности и гражданина,
который «должен и уметь использовать полученные знания об
Азербайджане, как в профессиональной деятельности, так и в ситуациях
общения с русскоязычными представителями других народов, гостями
суверенного Азербайджана». [7, с.3]
94
SUMMARY
The content of the submitted paper under the texts of Azerbaijani study in
Russian has been devoted to preparation of science – based learning
aids\textbooks aimed at development of communicative direction, speeches of the
University of Languages.
ЛИТЕРАТУРА
1. 2. Алиев Г.А. Доклад на I съезде азербайджанцев мира. Баку, 9
ноября, 2001.
2. Азимова Т.З., Ахундова М.Б., Векилова Л.Г. Практикум по
развитию русской речи. Баку: Мутарджим, 1998 – 389с.
3. Ахундова М.Б. Художественное азербайджановедение. Сб.:
Актуальные проблемы изучения гуманитарных наук. Баку, 1998.
4. Бѐк В. Коммуникативно-функционадльный подход к языку как
средство интенсификации обучения русскому языку. ж. «Русский язык за
рубежом». М., 1984, № 6.
5. Вильске Л. Функционально-коммуникативное описание
русского языка как иностранного. Доклады и сообщения делегации ГДР. –
Потсдам, 1982.
6. Давидсон Д., Митрофанова О.Д. Функционирование русского
языка: методический аспект. // Пленарный доклад на VII конгрессе
МАПРЯЛ. М.: Русский язык, 1990.
7. Канн М.Н. Лингводидактические основы построения курса
«Краеведение и его место в системе подготовки учителей русского языка»
ж. Русский язык и литература в Азербайджане. Баку, № 3.
8. Костомаров В.Г., Митрофанова О.Д. Методическое
руководство для преподавателей русского языка для иностранцев. М.,
Наука.
9. Мирзоев С.С. Теория школьного учебника русского языка для
нерусских аудиторий. Афт. на соискание ученой степени док. пед. наук. Б.
1996.
10. Тагиева Эллада. Азербайджановедческий аспект в методике
обучения русскому языку на базе концепта «спорт». Азярбайъан актуал
проблемляри. БСУ 3-8 май 2 том, 2010, с.78.
11. Ушинский К.Д. Картины на занятиях по русскому языку и
литературе в национальной школе. М., 1956.
95
BabaĢova Gülnurə Hacıverdi qızı
Bakı slavyan universiteti
99
Sintaksik və leksik vasitələrin ikinci dərəcəli nominasiya vahidi
funksiyasında çıxıĢ etmək qabiliyyəti iĢarənin təbiətində bir proqram kimi
əvvəldən mövcuddur. Adlandırma prosesi əslində konseptual mənanı bölünən səs
toplumları ilə bağlayanda sözlərin (və eləcə də sintaksik vahidlərin – söz
birləĢdirmələrinin) yenidən dərkini və ikinci dərəcəli iĢarələmə funksiyalarını
aktuallaĢdırır.
Qeyd etmək lazımdır ki, dil sisteminin qənaətçilik prinsipi də özünü
burada, yəni ikinci dərəcəli nominasiya vahidlərinin yaranmasında qabarıq Ģəkildə
göstərir. Leksik və sintaksik vahidlərin yenidən dərki və yeni funksiyada istifadə
olunmasında, fikrimizcə, məhz dil vahidlərinin istifadəsində özünü ümumi prinsip
kimi göstərən qənaətçilik meyli aparıcı rol oynayır. Ikinci dərəcəli nominasiya
prosesində dil kodunun qeyri-mütənasibliyi əsas Ģərtdir. Deməli, sintalsik
vahidlərlə frazeoloji vahidlərin qarıĢdırılmasında, əslində, heç bir əsas yoxdur.
FrazeolojiləĢmənin dərin psixoloji əsasları var. FrazeoljiləĢmə, və
ümumiyyətlə ikinci dərəcəli nominasiya prosesində, insan Ģüurunun assosoativ
səciyyəsi fundamental rol oynayır. Konseptual metaforanın təbiliyi dil
proqramında iĢarənin qeyri-mütənasib olmasını Ģərtləndirir. Ġnsan Ģüurunun
fundamental qnoseoloji prinsipi ondan ibarətdir ki, bir konseptin mahiyyətini izah
etmək üçün Ģüur – digər konsepti müraciət etməli olur. Fikrimizcə, məhz bu
səbəbdən bütün dillərdə heyvan>insan qnoseoliji və metaforik qəlibi mövcuddur
və son dərəcə aktualdır. Yəni xalqın kütləvi Ģüurunda heyvan obrazları konseptual
səviyyədə təqdim olunur. Bunun bilavasitə nəticəsində insani keyfiyyətləri izah
etmək üçün bəĢər təfəkkürü heyvan konseptinə müraciət edir. Yəni insan
konseptini dərk etmək üçün təfəkkür heyvan konseptindən istifadə edir və bir
konsepti digər konseptlə əvəz edir. Bu əməliyyatın nəticəsi kimi nitqin
kommunikativ effektiyi artır və, deməli, konseptual əvəzlənmə bilavasitə
kommunikativ səciyyə daĢıyır.
Konseptual qarĢılaĢdırılma və əvəzlənmə nitq səviyyəsində eyni iĢarənin
ikinci dəfə, təkrar olaraq, lakin tamamilə yeni funksiyada iĢlənməsinə gətirir.
Beləliklə, göstərilən bütün proseslər (həm mental, həm psixoloji, həm qnoseoloji,
həm semiotik, həm linqvistik) eyni fundamental kökə əsaslanır. Bu fundamental
əsası antroposentrik prinsip kimi də təyin etmək olar.
Konseptual məcaz frazeolojiləĢmənin mahiyyətini baĢa düĢməyə kömək
edir. Burada əsas meyar konseptlərin əvəzlənməsidir ki, kod səviyyəsində iĢarənin
qeyri-mütənasibliyi kimi təzahür edir. Sintaksik vahidlər (istər söz birləĢməsi
səviyyəsində, istər cümlə səviyyəsində) iĢarənin qeyri-mütənasibliyini nümayiĢ
etmir. Bu xüsusiyyət frazeoloji vahidləri və soz birləĢdirmələrini kəskin Ģəkildə
fərqləndirir.
Digər tərəfdən, frazeoloji və sintaksik semantikanın kəskin fərqi atalar
sözlərini də xüsusi tədqiqat obyekti kimi müəyyənləməsində də özünü göstərir.
Məsələn, atalar sözlərinin funksional-semantik mahiyyəti onların hər iki planda
reallaĢması ilə bağlıdır. Yəni atalar sözləri nitq vahidləri olaraq həm hərfi, həm də
100
məcazi planda reallaĢır. Alma almadam, həqiqətən də, uzaq düĢmür, lakin söhbət
təkcə almadan getmir.
Struktur fərq isə atalar sözlərini frazeoloji vahidlərdən daha da kəskin
Ģəkildə ayırır. Burada biz atalar sözlərinin struktur bütövlünü və frazeoloji vahidin
struktur yarımçıqlığını nəzərdə tuturuq. Əlbəttə, atalar sözlərinin struktur
bütövlüyü eyni zamanda semantik-funksiolnal bütövlük də deməkdir. Yəni atalar
sözlərinin sonundakı formal nöqtə semantik yekun da deməkdir.
SUMMARY
The article deals with differentiation phraseology and syntactic semantics.
Affirmed that in language there is united semantics diapason, connected with all
type of expression. Main criterion of differentiation to phraseology and syntactic
units is character of stability. Dictionaries often confuse different type of
semantics structure and set words combination jut out as phraseology unit.
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycanca-rusca lüğət. 4 cilddə. 1 cild. Bakı: Elm, 1986.
2. Azərbaycanca-rusca lüğət. 4 cilddə. 2 cild. Bakı: Elm, 1989.
3. Orucov Ə.Ə. Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti. Bakı: Elm,
1976.
102
çünki «araĢdırma jurnalistikası özünəməxsus texnologiyası olan xüsusi hadisədir»
(4).
Bir məsələyə diqqət yetirək: gizli qalması istənilən informasiya hansı
sahəyə aid olmalıdır? Son dövrlərdə araĢdırma jurnalistikasının obyekti kimi
əsasən kriminal xarakterli, vəzifədən sui-istifadə səpkili hadisələr nəzərdən
keçirilir. Bu kimi yanaĢma, əslində qüsurlu hesab oluna bilər. Kriminal xarakterli
hadisələr araĢdırma jurnalistikasının yalnız bir qoludur. Onun digər qolunu tarixi
araĢdırmalar təĢkil edir. Məsələ bundadır ki, istənilən ölkənin tarixində də
açılmamıĢ və bu gün baĢ verən hadisələrin dərkində əhəmiyyətli rol oynaya
biləcək hadisələr olmuĢdur. Onların açıqlanmamasında da maraqlı qüvvələr var.
Əgər Azərbaycan Respublikası iyirmi ildən artıq müddətdə Qarabağ problemili
ilə bağlı ağrılı günlər yaĢayırsa, onun kökləri 1988-ci ilin hadisələri deyil, daha
qədim dövrlərdədir. Bugünümüzü baĢa düĢmək üçün dünənimizə müraciət etmək,
onu mümkün qədər dolğun araĢdırmaq, tarixin obyektiv mənzərəsini yaratmaq və
problemin həllindən həmin məqamları diqqətdən qaçırmamaq lazım gəlir. Bu kimi
yanaĢma publisistik səpkidə araĢdırma aparmağı tələb edir. Bu məsələnin
öhdəsindən sırf tarixçi tədqiqatçı deyil, araĢdırma jurnalistikasından vasitə kimi
istifadə edən yazıçı-publisist gələ bilər. Sırf elmi araĢdırma dar oxucu kütləsinə,
jurnalistin apardığı araĢdırma isə geniĢ oxucu auditoriyasına ünvanlanır və bu
səbəbdən sonuncunun təsir dairəsi daha geniĢ olur.
Azərbaycanda araĢdırma jurnalistikasının sürətli inkiĢafı XX əsrin 90-cı
illərinə təsadüf edir. Bu da tamamilə anlaĢılandır. Məhz həmin illərdə geniĢ xalq
kütləsi arasında milli özünüdərk hissi gneiĢ vüsət tapdı. Bundan irəli gələrək
tədqiqatçılarda və jurnalistlərdə yaxın-uzaq keçmiĢə maraq artdı. Bu maraq
Azərbaycan jurnalistikasında araĢdırmanın özəlliyini – tarixi araĢdırmalara diqqəti
Ģərtləndirdi. Lakin Azərbaycanda araĢdırma jurnalistikasının baĢlanğıcını həmin
dövrə aid etmək düz olmaz. Ədəbiyyatımızın və publisistikamızın tarixinə nəzər
salsaq, orada araĢdırma jurnalistikasının bugünkü tələblərinə cavab verən yazılar
aĢkarlamaq mümkündür. Bunlardan biri və birincisi, zənnimizcə, Mir Möhsün
Nəvvabın ―Təvarixi-rəmz və ĢuriĢi tayifeyi-əraməniyeyi – Qafqaz ba firqeyi
müsəlmanan‖ (―Qafqaz erməni tayfası ilə müsəlmanların vuruĢ və iğtiĢaĢ
tarixləri‖-E.A.) əsəridir. Həmin əsər nə müəllifin sağlığında, nə də sovetlər
dönəmində iĢıq üzü görməyib. Mir Möhsün Nəvvabın (1833-1918) sözügedən
əsəri yalnız 1993-cü ildə «1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası» adı
altında çap olunmuĢdur. təəssüf ki, tədqiqatçı alimlərin, publisistlərin diqqə-
tindən kənarda qalmıĢdır. Kitabın ön sözünün müəllifi Kamandar ġərifli qeyd edir
ki, Mir Möhsün Nəvvabın bu əsəri «hal-hazırda istər Dağlıq Qarabağda, istərsə də
digər bölgələrdə gedən müharibənin səbəblərinin, onun tarixi köklərinin və
erməniləri dəstəkləyən qüvvə və tərəflərin öyrənilməsində və xarici qüvvələrin bu
bölgədə apardıqları siyasətin aĢkarlanmasında dəyərli məlumatlar» verir (3, s.5).
Mir Möhsün Nəvvab tarixi səlnamə yaratmamıĢ, əslində, publisist kimi
sözügedən hadisələri hərtərəfli araĢdırmağa, konkret faktlarla Ģərh etməyə
103
çalıĢmıĢ, baĢ verənlərin tarixi köklərinə diqqət yetirməklə onların qəflətən baĢ
vermədiyini vurğulamıĢdır. Müəllif konkret faktları sadalayır, Ģərhlər verməkdən
imkan daxilində çəkinir. Əsl araĢdırma jurnalistikasında olduğu kimi toplanmıĢ
materialları müəyyən ardıcıllıqla sistemləĢdirərək qanlı hadisələrin baĢlanmasında
kimin müqəssir olduğunu, düĢmən tərəfin hansı üsullara əl atdığını, milli nifrətdən
çıxıĢ edənlərin törətdikləri əməlləri bütün çılpaqlığı ilə göstərir, düĢmənin məkrli
siyasətinin hansı yollarla həyata keçirildiyini açıqlayır. Kitabın «GiriĢ»inin
sonunda qeyd olunur ki, «…erməni tayfasının indi təbiəti dəyiĢib. Zahirləri
batinləri ilə bir deyil. Zahirən özlərini dost kimi göstərsələr də, batinləri
ədavətlidir» (1, s.11). Müəllif bir qədər sonra həmin fikrə qayıdaraq, ermənilərin
hər barıĢıqdan sonra andlarını pozduqlarını faktlarla Ģərh edir və deyir: «Qərəz, öz
məzhəblərinin qaydası ilə andlarına yalan çıxıb müxtəlif xəyanətlər edirdilər» (1,
s.13).
Yazıçı 1905-1906-cı illərin qanlı-qadalı hadisələrinin təsvirini verməzdən
öncə tarixə müraciət edir və dərhal «GiriĢ»dən sonra gələn «Bağrıqan dağı»
baĢlıqlı yazıda etimologiyaya müraciətlə dağın adının ermənilərin günahsız
azərbaycanlılara verdikləri əzablarla bağlı olduğunu vurğulayır. Daha sonra tarixə
ekskurs edərək erməni milli hərəkatının əzəldən təĢkilatlanmasından, onların
azərbaycanlılara qarĢı terror əməliyyatları aparmaq üçün xüsusi qurumlar –
«qımdatlar» - yaratmasını və onun vasitəsilə bütün ermənilərdən mütəmadi pul
vəsaiti yığmalarını nəzərə çatdırır və bu təĢkilata pul verməyənlərin necə
cəzalandırıldığını konkret faktlarla Ģərh edir.
Artıq bu məqamlar tarixin necə təkrarlandığını, XX əsrin sonlarında da
həmin taktikanın öz qanlı bəhrəsini verdiyini göstərir.
Sözügedən kitabdan bir neçə misal. Müəllif azərbaycanlı dəyirmançını
qətlə yetirəndən sonra arvadının gözü qarĢısında uĢağının necə vəhĢiliklə
öldürüldüyünü təsvir edir: «Ermənilərin hərəsi uĢağın bir ayağından tutub
qüvvətlə hərəsi bir tərəfə çəkdilər. UĢaq iki para oldu. Ġki yerə bölünmüĢ uĢağın
parçalarını ananın üstünə atdılar. Ana bu vəhĢiliyə dözə bilməyib huĢunu
itirdi…». «Ermənilərin bu qaniçən dəstələri öldürdükləri müsəlmanlara əvvəlcə
olmazın iĢgəncəsini verərək onların diri-diri burnunu, qulağını, ayağını və
kiĢiliyini kəsdikdən sonra öldürür, cəsədini zibillikdə yandırırdılar» (1, s.51).
Əsərin əhatə dairəsi olduqca geniĢdir. Burada ermənilərin yalnız ġuĢada və
bütövlükdə Qarabağda törətdikləri əməllər deyil, Təbrizdə, Ġrəvanda, Bakıda və
baĢqa bölgələrdə törətdikləri qanlı əməllər də bir-bir göstərilir və onların hər dəfə
hadisələrin gediĢində rus məmurlarından öz xeyirlərinə necə bəhrələndikləri,
lazım gələndə isə heç acımadan öz himayədarlarına xəyanətləri də vurğulanır.
DüĢməni tanımaq, onunla münasibətdə xislətini nəzərə almaq zəruridir. Bu
məlumatı isə bizə Mir Möhsün Nəvvab hələ yüz il əvvəl çatdırmağa cəhd etmiĢdi.
Amma sovetlər dönəmində həmin faktların açıqlanmamasında maraqlı qüvvələr
olmuĢdu. Elə bunun özü və sözü gedən kitabda materialların verilmə tərzi əsərin
104
araĢdırma jurnalistikasına aid edilməsinə və Azərbaycan jurnalistikasında onun bu
səpkidə yazılmıĢ ilk sanballı əsər olduğunu söyləməyə əsas verir.
SUMMARY
The Investigative journalism is relatively new stream in the journalism
arena. It started to develop in 19th century, however, was finally formed by 20th
century. This direction of journalism has the specific principals which defines its
uniqueness. There can be distinguished 2 investigation areas within this stream:
related to criminal events and to historical events. In Azerbaijani journalism the
first book corresponding with main characteristics of this particular stream , in
our opinion, is the book of Mir Mohsun Navvaba ―The Armenian- muslim war
1905 – 1906‖.
ƏDƏBĠYYAT
1. Mir Möhsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası.
Bakı: ―Azərbacan‖, 1993.
2. Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı: Elm, 1990.
3. ġərifli K. Qanlı-qadalı illərin dəyərli abidəsi / Mir Möhsün Nəvvab.
1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Bakı: ―Azərbaycan‖, 1993.
4. ВОЙТОВИЧ Н. http://www.medialaw.ru/publications/zip/59-
60/voitovich.htm
5. Рэндалл Д. Универсальный журналист /
жоурналисм.народ.ру/пресса/0029_07
Babayev Ġ.A.
Бакинский славянский университет
ФОНЕТИЧЕСКАЯ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ В РУССКОЙ РЕЧИ
АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ И ЗАДАЧИ ОРФОЛОГИЧЕСКОГО СЛОВАРЯ
107
Пять гласных русского языка в ударной позиции реализуются в 20-ти
аллофонах, различающихся по ряду образования. Эта система фонем
количественно превосходит 9 гласных фонем азербайджанского языка.
А.А.Гасанов сравнивает русские и азербайджанские гласные фонемы и
обнаруживает участки соответствия и несоответствия. Например, он
указывает, что полное фонетическое соответствие имеется между русскими
и азербайджанскими гласными звуками [а,о,и]. Звуки [ə-a, ö-o, y-
ü]соотносительны, но не совпадают. Русские ['a,'o,'у] поcле мягких
согласных неоднородны. Эти гласные называют дифтонгоидами (1, 4).
В соответствии с указанными различиями А.А.Гасанов выявляет
участки интерференции. Например, отмечается, что «русский [и] более
высокий по подъему и передний по ряду, чем азербайджанский [i]. Различие
между ними заметно на слух, если сравнить произношение этого гласного
после мягких согласных в русском и после полумягких согласных в
азербайджанском языках. То же самое можно сказать в отношении
кажущегося совпадения азербайджанских [ə, ö, ü] с русскими ['а, 'о, 'у],
выступающими после мягких согласных. Азербайджанскому гласному [э]
соответствует в русском [э] открытый и [е] закрытый, но он не такой задний,
как [э] в [тест] и не такой передний, как [э] в [те'сто]. В русской речи
азербайджанцев в обоих словах произносится один и тот же [э] с
предшествующим полумягким согласным. Русский [ы] и азербайджанский
[ы] также не совпадают: азербайджанский [ы] – гласный заднего ряда, он
однородный (от начала до конца твердый). Русский [ы] – дифтонгоид: по
началу это звук непереднего ряда, по концу – передний, имеет [и]-образный
конец. Некоторые азербайджанские учащиеся хорошо слышат конечную
фазу русского [ы] и путают его с [и]: вместо выпустить произносят и
пишут випустить, вместо вылил произносят и пишут вилил. Слова мы, вы,
ты русского языка, произнесенные учителем, часто воспринимаются и
воспроизводятся азербайджанцами как ми, ви, ти. Если же они видят
написание этих слов, то читают их как мы, вы, ты, но уже с однородным
азербайджанским гласным [ы], т.е. без конечного [и]-образного призвука»
(1, 4).
Приведенный фрагмент из статьи А.А.Гасанова фактически
представляет собой материал нескольких статей орфологического словаря.
Каждому случаю несовпадения русских и азербайджанских звуков в
орфологическом словаре должна быть посвящена отдельная статья.
Материал, представленный в работе А.А.Гасанова, должен использоваться
как энциклопедическая справка, после чего приводятся конкретные
примеры, сопровождаемые объяснительным материалом. Например,
заключительная часть приведенного отрывка в структурном отношении
соответствует статье, т.е. указывается причина, приводятся примеры
(личные местоимения мы, вы, ты) дается объяснительная информация.
108
Ясно, что поскольку в азербайджанском языке гласные являются
однородными, а в русском – неоднородными, азербайджанцы, плохо
владеющие русским языком, все время будут произносить соответствующие
русские слова на азербайджанский манер, с однородными гласными. Как
отмечает А.А.Гасанов, дифтонгоидность русских гласных является
характерной их особенностью, которую с трудом усваивают
азербайджанские учащиеся, в языке которых гласные как на
фонологическом, так и на фонетическом уровнях являются однородными»
(1, 5).
В рассматриваемой статье А.А.Гасанова дается много иной
информации об орфоэпических ошибках в речи азербайджанцев,
обусловленных спецификой их родного языка. Причем ошибки
систематизируются и объясняются. Весь этот материал должен войти в
орфологический словарь. Например, отмечается, что орфоэпические ошибки
ярко проявляются при постановке произношения сочетаний согласных с
неоднородными гласными русского языка. «Особую трудность представляет
произношение сочетаний мягких согласных с гласными непереднего ряда [а,
о, у] пять, Пѐтр, люди, дядя, тѐтя» (1, 6).
В статье рассматриваются все возможные варианты ошибочного
произношения подобных сочетаний русского языка, например, на месте
мягких согласных русского языка произносятся твердые согласные
азербайджанского, так как неоднородные гласные русского языка
заменяются однородными гласными азербайджанского: луди (вместо люди),
рад (вместо ряд) и т.п. Или на месте русских букв я, е, ю, ѐ в сочетаниях с
предшествующими согласными, обозначающими один звук, произносится
два звука: [лйуди] люди, [пйат] пять, [мйасо] мясо, [Пйотр] Пѐтр.
Отмечается, что русский дифтонгоидный у после мягких согласных в
русской речи азербайджанцев заменяется гласным переднего ряда
огубленным, что отражается даже в азербайджанской орфографии (1, 7).
Очень грубой орфоэпической ошибкой в русской речи
азербайджанцев является замена конечного мягкого согласного русских слов
твердым согласным. В данном случае ошибка приводит к неразличению
фонем. Например, вместо ударь – удар, вместо суть – сут, вместо столь –
стол.
Приводятся и другие конкретные случаи речевых ошибок, каждая из
которых в орфологическом словаре должна рассматриваться в отдельной
статье. Обобщая проведенное исследование, А.А.Гасанов отмечает, что
«отклонения в русской речи азербайджанских учащихся являются
результатом стремления трансформировать русские неоднородные
сочетания согласных с гласными в однородные, неумение правильно
воспроизвести неоднородные гласные русского языка с их [и]-образными и
109
[ы]-образными переходными участками, замены их на соответствующие
однородные гласные азербайджанского, языка» (1, 8).
Работа А.А.Гасанова представляется нам образцовой с точки зрения
задач орфологической лексикографии. В ней нашло отражение целостное
явление во всех возможных аспектах. Хотя автор и не делает
непосредственных лингводидактических выводов, ясно, что проводимый
лингвистический анализ непосредственно направлен на устранение
устойчивых речевых (орфоэпических) ошибок в русской речи
азербайджанцев. Особенно ценным является исчерпывающий
сопоставительный анализ. Орфологический словарь русского языка для
азербайджанцев в области фонетической должен систематизировать
научные работы рассмотренного типа и строиться на данном материале.
Ясно, что орфологическая лексикография должна опираться на серьезную
научно-исследовательскую базу.
ЛИТЕРАТУРА
1. Гасанов А.А. Учет особенностей реализации сочетаний согласных с
гласными в русском и азербайджанских языках – важное условие
определения орфоэпических ошибок в русской речи азербайджанцев
// Русский язык и литература в Азербайджане, 1997, № 4.
2. Мамедов Р.С. Фонетическая интерференция в русской речи
азербайджанцев. Автореф. дис. … канд.филол. наук. М., 1978,
SUMMARY
The article deals with the Azerbaijani-Russian bilingualism and
orphological problems. The phonetic interference is in the focus. The orphological
dictionaries is said to be based on contrastive research. The violation of norm
should be mentioned in empiric way and be explained against the background of
comparative research.
111
hadisələrin gediĢindən bəlli olur ki, bu, Qəmbərin sağ aĢıq (haqq aĢığı) statusu ilə
bağlıdır. Qəmbərin bədduası ilə оnların qırхı da ölür.
Arzunun yalvarıĢı ilə Хıdır Ilyas Qəmbəri sudan çıхarmağa gəlir, möcüzəli
Ģəkildə diriltməyə yох. Dastanın strukturunda hər iki gəncin ölümü planlaĢdırılıb.
Digər iki variantda möcüzəli dоğuluĢ hadisələri Ģərtləndirir. Dеməli, söh-
bət "sеçilmiĢlərin" talеyindən gеdir.
Ġkinci variantda övladı оlmayan tacir qardaĢlar оna-buna əl tutmaqla,
nəzir-niyazla öz övlad arzularını gеrcəkləĢdirirlər. "Kitabi-Dədə Qоrqud"dakı
"bəylərin duası" burda "еl duasına" transfоrmasiya оlunur.
QardaĢlardan Qadirin оğlu, Nadirin qızı оlur. UĢaqların 7 yaĢı оlanda
Qadir ölür (Hər iki variantda Qəmbərin yеtimliyi süjеt üçün çох əhəmiyyətlidir).
Nadir sоnralar sözündən qaçanda hadisələrə küp qarısı qatılır; Kərkük
variantında küp qarısının funksiyasını, əsasən, Arzunun anası rеallaĢdırır. Burda
qоnĢu tat dеyil (yəqin ki, cоğrafi məkana görə), оn bеĢ оğlu оlan tacirdir.
Fikrimizcə, tatın 40, tacirin on beĢ oğlunun olması artıq dərəcədə regional
düĢüncə tərzi ilə əlaqəlidir.
Haqq aĢiqi kimi çətin sınaqlardan çıхan Qəmbər öz qarğıĢı ilə daha güclü
Ģəkildə sakral qüvvələrə bağlıdır. Оnun qarğıĢı ilə bəyin еvinin оrtasında çay
əmələ gəlir. Bu mоtivdə su (çay) stiхiyası ilə bağlı inamların izləri daha
qabarıqdır: su (çay) хaоsu (düĢməni) aradan qaldırır. Haqq aĢiqi оlan Qəmbərin
qarğıĢı ilə çayın əmələ gəlməsi çох mühüm faktоrdur.
Naxçıvandan toplanmıĢ mifoloji mətnlərdə deyilir ki, əyələrin içində
hamısından üstünü su əyəsidir. Suyun (çayın) qəhrəmanın köməyinə çatması su
əyəsinin nüfuzu, üstünlüyü ilə bağlıdır.
ÖlmüĢ gənclərin Хızır tərəfindən dirildilməsi ("еy aĢiq, məĢuq, yuхuya
qalmıĢsınız. Daha bəsdi, qalхın ayağa") (2, 246) mоtiv transfоrmasiyası kimi
maraq dоğurur. "Kitabi-Dədə Qоrqud"da Buğac еyni vəziyyətə düĢür.
"Kitabi-Dədə Qоrqud"da yıхılan, özündə оlmayan Buğaca Хızır dеyir: "Bu
yaradan qоrхma, оğlan, (sənə) ölüm yохdur" (6, 23).
Hər iki variantda охĢar strukturlu, yaхın söz tərkibli nəzm hissələrinin
dastanın mətni ilə bağlı fərqliliyi də maraq dоğurur. Kərkük variantında gəncləri
bir-birindən ayırmaq üçün Arzunun anası öz südündən dələmə hazırlayır: Qəmbər
dələməni yеsə, Arzunun süd qardaĢı оlacaq, dеməli, оnlar еvlənə bilməyəcəklər.
Arzu dеyir:
Hеy hatıbdı, hatıbdı,
Qоyun-quzu yatıbdı.
Qəmbər, dələmə yеmə,
Nənəm sütün qatıbdı (7, 166).
Ġkinci variantda küp qarısının məsləhəti ilə Arzunun anası хörəyə südünü
qatır ki, оnları "süd bacı-qardaĢı" еləsin. Qız dеyir:
Dan yеrləri atıbdı,
Хоruzları yatıbdı.
112
Nimçədəki хörəyə
Nənəm südün qatıbdı (2, 236).
Göründüyü kimi, mifə bağlılıq, transfоrmasiya baхımından ikinci variant
daha düĢündürücü və təsirlidir.
Naхçıvan variantında isə nağıl еlеmеntləri daha çох aktivdir. Хalqımızın
mifоlоji görüĢlərinin Naхçıvan variantında daha qabarıq оlması tədqiqatçıların
nəzərini cəlb еdib (4, 172).
Ġki qardaĢın, zalım Əmir padĢahla оnun qardaĢı gözü-könlü tох zərgər Ca-
hanın övladları оlmur. Bir dərviĢ zərgər Cahanın "dükanına" gəlir, оna bir alma
vеrir. Dastanın qəhrəmanları оlan Arzu ilə Qəmbər dərviĢin vеrdiyi almanın
nəticəsində dоğulurlar.
Professor M.Cəfərlinin ―Tahir-Zöhrə‖ dastanında qabartdığı cəhətlərdən
biri belədir: ―Tahirlə Zöhrənin ataları qardaĢ olsalar da, dastanın mətn məkanında
onlar bir neçə məqamda qarĢıdurma mövqeyindədirlər. QardaĢlardan biri böyük, o
biri kiçikdir. Bu, təbii bir haldır. Ancaq bu təbii halın xüsusilə nağıl mətnlərində
geniĢ qoĢalıqlar təĢkil etməsi məlum faktdır. QardaĢlar sosial baxımdan da
qarĢıdurma mövqeyindədirlər. Xarakterik qarĢıdurma isə onlardan birinin zalım, o
birinin adil olmasıdır‖ (3, 89).
Naxçıvan variantında bütün bunlar bir eyniyyət təĢkil edir: qardaĢlardan
biri zalım (Əmir padĢah), digəri adildir (gözü-könlü tox zərgər Cahan).
Əhdi yerinə yetirmək lazım gələndə onlar arasında qarĢıdurma baĢlayır və
tanrının zalım qardaĢı cəzalandırması ilə bitir.
Zalımlıq təkcə qardaĢlıq və padĢahlıq səviyyəsində tüğyan etmir: Allahın
yazdığı alın yazısını pozmaq qədərincə reallaĢır. Əmir padĢah Allahın iradəsini
xəbər verən dərviĢi də saya salmır.
Əvvəlki iki variantda bütün bunlar yoxdur: dastançı belə bir qarĢıdurmaya
zəmin yaratmayıb. Qəmbərin atası erkən öldüyündən qardaĢlar arasında
qarĢıdurma da olmur və Arzunun atasının zalımlığı kəskin Ģəkildə reallaĢmır.
Hadisələrin sonrakı gediĢində bütün bunlar çox əhəmiyyətli faktora
çevrilir. Belə bir məqama diqqət yetirək:
Kərkük variantında-Qəmbərin bədduası yetərlidir. Bu bəddua ilə tatın
oğlanlarının qırxı da ölür. Çünki o, sağ aĢıqdır.
Digər variantda-Qəmbərin bədduası ilə bəy evinin ortasında çay əmələ
gəlir. Çünki onun ―haqq aĢiqliyi‖ statusu vardır.
Naxçıvan variantında – ―Əhdi pozduğuna görə Əmir padĢahı Tanrı
cəzalandırır‖ (1, 352). Çünki Qəmbərin bəddua etmək vergisi (imtiyazı) yoxdur.
Ona vergisi, hami qüvvələr yox, Tanrının özü kömək edir. Ġki variantda epik Ģüur,
Naxçıvan variantında mifik Ģüur, Naxçıvan variantında mifik Ģüur əsasıdır.
―Sakral qüvvənin struktura daxil etdiyi element strukturun təĢkilolunma
pirinsiplərinə uyğundur‖ (3, 92).
Hadisələrin sonunda çayla (su ilə) münasibəti dastançı çox vacib element
kimi təqdim edir. Qəmbəri su (mediator) qoynuna alanda Arzu yalvarıb Xıdır
113
Ġlyası imdada çağırır (Kərkük variantı); Qəmbərin bədduası ilə bəyin evinin
ortasında çay əmələ gəlir (diyər variant); düĢmənin üstlərinə gəldiyini görən hər
―iki sevgili qol-boyun olub özlərini dəryaya atdılar‖ (Naxçıvan variantı) (1, 353).
Naxçıvan variantında alma verən dərviĢ uĢaqların adlarını da vеrir, bildirir
ki, bunları bir-birindən ayırsanız, aхırı yaхĢı qurtarmayacaq. Dеməli, dərviĢ sakral
funksiyanı iki yоlla yеrinə yеtirir:
1. Vеrdiyi almalarla qardaĢlara övlad bəхĢ еdir.
2. Gələcəkdən хəbər vеrir.
Naхçıvan variantında Qəmbərin atasının ölümü məsələsi, küp qarısı və
qarı dastançıya lazım dеyil: həmin hadisə və оbrazları Əmir Ģahın zalımlığı və
qəddarlığı əvəz еdir. Оnun üçün hеç bir Ģərtin, gələcəkdən хəbər vеrmənin
əhəmiyyəti yохdur: "Mənim qızım padĢah qızıdı. PadĢah qızı padĢah оğluna
layiqdir" (1, 350).
Məhz bu fikir süjеtdə çохlu fərqlilikləri, özünəməxsusluqları fоrmalaĢdırır:
Arzu ilə Qəmbərə görə mоllaхanada qızları, оğlanları bir-birindən ayırırlar. Bu
variantda "еlçilərin bоĢ qaytarılması" mоtivi var, Arzunu tatın, tacirin оğluna yох,
Qərib padĢahın оğluna niĢanlayırlar. Hadisələr bеlə davam еdir və vəziyyət daha
da gərginləĢir.
Bəyin ölümü isə, dərviĢin dеdiyi kimi, "yazı ilə" оlur: bəy оtağına girəndə,
bir ayağı içəridə, bir ayağı еĢikdə ikən yıхılıb ölür.
Hər üç variantda nəzm hissəsi dastan mətninə uyğun fоrmalaĢıb: Kərkük
variantında 29, ikinci variantda 41, Naхçıvan variantında isə 4 bayatı iĢlənib.
AraĢdırmalardan göründüyü kimi, dastanın variantlaĢma məqamlarında rеgiоnal
хüsusiyyətlər də çox əhəmiyyətli rоl оynayıb.
SUMMARY
In the article the problem of variance and regionalism has been learnt on
the basis of ―Arzu-Gambar‖ epos. Some variant of the epos has comparative
investigated by the author.
ƏDƏBĠYYAT
114
5. Hacıyev T. Ġ. Folklorda imza və antonimlik məsələsi // Dədə Qordud,
toplu, Bakı: 2005, № 3, s. 11-17.
6. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı, 1962, 176
s.
7. Kərkük folkloru antologiyası (Toplayanı, tərtib edəni və ön sözün
müəllifi Q. PaĢayev) Bakı: AzərnəĢr, 1987, 367 s.
8. Yurdoğlu E. Q. Naxçıvan və Kərkük bayatılarında variantlılıq
məsələləri // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. 2007, № 3, s.
236-241.
SUMMARY
The scientific article examine an attempt to disclose major problems of
development of high education in the republic. There is investigated the
participation of International cooperation of the Azerbaijan Republic‘s higher
schools in the realization of international programs in the frames of bilateral
relations promoted by universal inter governmental organizations (UNESCO,
European Union, European Council).
ƏDƏBĠYYAT
1. «Azərbaycan müəllimi», qəzeti, 21 may, 2001
2. «Azərbaycan müəllimi», qəzeti, 6 iyul, 2005
3. Azərbaycan Respublikası Təhsil Qanunvericiliyinin külliyatı (birinci nəĢr),
Bakı, ABU nəĢriyyatı, 2000
4. Azərbaycan və YUNESKO üzrə Azərbaycan Milli Komissiyası, Bakı: Təhsil
nəĢriyyatı 2002,s. 369-380
5. Ахмедов Г. История развития школы в педагогической системе
Азербайджана. Баку: Техсил, 2002, 358с.
6. Mətbuat və təhsil müəssisəsi. Bakı: Təhsil nəĢr., 2006
7. Нейматов Я.М. Образование в XXI веке: тенденции и прогнозы. М.,
Алгоритм, 2002, 240с.
8. Məmmədov R. Təhsilimizin milli əsaslar üzərində çağdaĢ dünya təhsil
sisteminə inteqrasiya baĢlica vəzifədir // ―Respublika ― qəzeti, 13 yanvar, 2008
9. Mərdanov M. Azərbaycan təhsili:dünən, bu gün və sabah, Bakı: Təhsil
nəĢriyyatı 2006
124
Müqəddəs Yelisey kilsə-monastr kompleksinin yaxın ətrafında Almalı kəndi
mövcud olmuĢdur.
Qala divarları ilə əhatə olunmuĢ monastr kompleksinin əsası V əsrdə
qoyulub. V əsrdə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasının və
möhkəmlənməsinin geniĢ vüsət aldığı bir dövrdə xristian dini məbədlərinin inĢası
artır. Buna görə də V əsrə aid Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində kilsə-monastr
komplekslərinin qalıqlarına daha çox təsadüf olunur. Bununla belə ehtimal etmək
olar ki, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində mövcud olan ondan çox Müqəddəs
Yelisey adlı kilsə-monastr kompleksləri V əsrdən daha qabaqlar inĢa edilmiĢdir.
Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasının I əsrdə baĢlandığını nəzərə alaraq
(xristianlığın Albaniyada I əsrdən etibarən yayılması və Alban kilsəsinin I əsrdən
təĢəkkül tapması görkəmli tədqiqatçı F.Məmmədovanın tədqiqatlarında təsdiq
edilmiĢdir). Qafqaz Albaniyasında xristian müqəddəslərin (Moisey, Yelisey və s.)
adlarını daĢıyan məbədlərin V əsrdən qabaq inĢa olunması ehtimalının əsaslı
olması aydınlaĢır.
Müqəddəs Yelisey kilsəsində Xaçın knyazlığı dövründə inĢaat iĢləri
aparılmıĢ, iri baĢ kilsə binası, altı kiçik kilsə, bir neçə yaĢayıĢ və təsərrüfat binaları
tikilmiĢdir. YaxĢı yonulmuĢ daĢdan tikilmiĢ baĢ kilsənin ikimailli daĢ damının
üstündə dörd sütunlu ratonda ucalır. Yerli əhalinin DaĢtapılan və Dəyirman daĢı
adlandırdığı yerdə – Müqəddəs Yelisey kilsəsinin təxminən 3 – 4 km-liyində
inĢaat üçün olduqca yararlı olan daĢ yataqları vardır. Müqəddəs Yelisey kilsəsinin
dam örtüyündən tutmuĢ inĢasındakı bütün tikinti materiallarının hamısı kilsənin
yerləĢdiyi bölgənin təbiətinin səxavətinə məxsusdur.
Xaçın knyazlığı dövründə aparılmıĢ geniĢ inĢaat iĢlərinə görə XIII – XIV
əsrlərə aid edilən bu alban kilsəsi geniĢ ibadət zalından və silindirik tağbəndlərlə
tamamlanan sütunları olan düzbucaq formalı otaqdan ibarətdir. Monastr
kompleksində dəfələrlə yenidənqurma və inĢaat iĢləri aparılmıĢdır.
Ağdərə bölgəsinin Madagis kəndinin təxminən 5 – 6 km-liyində
dövrümüzədək qalıqları gəlib çıxmıĢ Müqəddəs Yelisey kilsə-monastr
kompleksinin tarixi abidə olaraq müasir vəziyyəti haqqında, bölgə erməni
qəsbkarlarının iĢğalı altında olduğundan, bir söz söyləmək mümkün deyildir.
Ümumiyyətlə, VIII – XII əsrlərdə indiki Ağdərə bölgəsi ərəblər tərəfindən
iĢğal olunaraq siyasi müstəqilliyinə son qoyulmuĢ Qafqaz Albaniyasının tarixi
varisi olaraq, Qarabağ ərazisinin siyasi, iqtisadi və dini nöqteyi-nəzərindən
mərəkəzi olmuĢdur. Qafqaz Albaniyasının siyasi varisi olan Xaçın (Qarabağ –
C.B.) knyazlığının əsas mərkəzi Tərtərçay hövzəsi, indiki Ağdərə - Kəlbəcər
bölgəsi olmuĢdur. Bunu təkcə mənbələr deyil, eləcə də bölgədə mövcud olan
çoxsaylı qalaların, dini məbədlərin və s. abidələrin olması da sübut edir.
705-ci ildə Bərdədə keçirilmiĢ kilsə qurultayında Albaniyanın yeni
katolikosunun seçilməsi, Alban kilsəsinin xəlifəsi Əbd əl-Məlikin göstəriĢi ilə
(Erməni katolikosu Ġlyanın çuğulluğu və fitnəkarlığı nəticəsində) erməni
Qriqoryan kilsəsinə tabe edilməsi və Alban katolikosluğunun yeni mərkəzinin
125
müəyyənləĢdirilməsi məsələləri müzakirə edilmiĢdi. Alban katolikosluğunun yeni
mərkəzi isə Murovdağ ətəyində indiki Ağdərə ərazisində inĢa edilmiĢ Müqəddəs
Yelisey elan olundu [1, s.78-79].
Beləliklə, VIII əsrdən etibarən Qafqaz Albaniyasının dini mərkəzi müasir
Ağdərə bölgəsinə keçir.
Məlumdur ki, IX əsrdən etibarən feodalizmin surətli inkiĢafı nəticəsində
Azərbaycanda bir sıra feodal dövlətləri yarandı. Bunlardan biri də Xaçın feodal
hökmdarlığı idi. Xaçın feodal dövlətinin dini, Azərbaycanın digər feodal
dövlətlərindən fərqli olaraq xristianlıq oldu. Lakin yaranmıĢ siyasi vəziyytətin
nəticəsi olaraq, burada Qriqoryan kilsəsinin təsiri getdikcə güclənirdi. Buna
baxmayaraq kiçik ərazidə (Ağdərə ərazisində) də olsa alban kilsəsi öz
müstəqilliyini uzun müddət qoruyub saxlaya bildi. Xaçın hökmdarı Həsən Cəlalın
dövründə (XIII əsr) alban kilsəsi daha da gücləndi. Bu vaxt indiki Ağdərə
ərazisində Vəng kəndi ərazisində alban katolikosluğunun mərkəzi yaradıldı və
məĢhur Gəncəsər kilsəsi inĢa edildi. Bu dövrdə Xaçın hökmdarlarının gürcü
hökmdarları ilə qohumluq əlaqəsi alban kilsəsində yenidən xalkedonizm (diofizit
cərəyanı) təmayüllərini gücləndirdi.
Ağdərə ərazisində möhtəĢəmliyi və məĢhurluğu ilə seçilən dini abidələrdən
biri də Gəncəsər monastrıdır. Bu monastr həm də 1836-cı ilədək mövcud olmuĢ
Alban katolikosluğunun mərkəzi olmuĢdur. Tədqiqatlar nəticəsində məlum
olmuĢdur ki, Gəncəsər monastrı bir məbəd kimi hələ XIII əsrdən çox-çox qabaqkı
dövrlərdə də mövcud olmuĢ və fəaliyyət göstərmiĢdir. XII – XIII əsrlərdə Qafqaz
Albaniyasının siyasi varisi kimi Ağdərə ərazisində Xaçın feodal dövlətinin və
katolikosluğunun tarixi dirçəliĢ dövrü olmuĢdur. Bu zaman Ağdərə ərazisində,
bütövlükdə Tərtərçay vadisində qədim kilsə-monastrların yerində yeni məbədlərin
inĢası geniĢlənmiĢdir.
Arsax – Xaçın knyazlığının əhalisi XII – XIII əsrlərdə müxtəlif tipli yazılı
abidələri alban və Qrabar dillərində yaradırdı. Bununla belə, yerli alban
mədəniyyətinin ənənəvi komponentləri (IX – XIII əsrlərin alban xaç
baĢdaĢlarındakı dünyəvi süjetlər, il hesabının bənzəri olmayan, erməni il
hesabından fərqlənən kiçik alban təqvimi) hələ də fəaliyyət göstərirdi.
Gəncəsər (Qanzasar) monastr komleksi Həsən Cəlalın təkidi ilə inĢa
edilmiĢdir. Qanzasar monastrının qədim hissələri Həsən Cəlalın hakimiyyəti
zamanından xeyli əvvəl mövcud idi və Xaçın hakimləri olmuĢ Cəlairlərin nəsli
məzarlığı kimi fəaliyyət göstərmiĢdir. Həsən Cəlalın cəsədini oğlu Atabəy 1261-ci
ildə burada dəfn etmiĢdir. Qanzasar baĢ kilsəsi 1216-cı ildən 1238-ci ilədək alban
patriarx katolikosu Nersenin məsləhəti ilə və Həsən Cəlalın göstəriĢi ilə
tikilmiĢdir [3, s.43]. Hökmdar özü bu kilsəni ―Albaniyanın taxt-tac kilsəsi‖
adlandırmıĢdır. Kilsədə olan daĢüstü yazıda bildirilir ki, bu kilsə albanlar üçün
inĢa edilmiĢdir. Bu kilsədə cəmi 84 daĢüstü yazı mövcuddur. Hazırda Dağlıq
Qarabağda, Ağdərə bölgəsində Vəngli kəndində yerləĢən Gəncəsər monastr
126
kompleksi orta çağların alban memarlığının incisidir və erməni memarlığında
həmin abidənin bənzəri yoxdur.
Monastr kompleksinin Gəncəsər (ermənilər isə Qanzasar adlandırmıĢlar)
adlanması təsadüfi deyildir. Məbəd Gəncə - Qarabağ ərazisinin baĢ kilsəsi
olduğundan belə adandırılmıĢdır. Gəncədə doğulmuĢ yerli albanların
nümayəndələrindən Mxitar QoĢ, Gəncəli Kirakos Ağdərə ərazisindəki kilsə-
monastr komplekslərində təhsil almıĢ və fəaliyyət göstərmiĢlər. Gəncə və
ətrafındakı xristian albanların dini və təhsil mərkəzi məhz Ağdərə ərazisindəki
məbədlər, o cümlədən Gəncəsər məbədi olmuĢdur.
1593 və 1727-ci illərdə osmanlılar tərəfindən tərtib edilmiĢ və mənbə
olaraq ―Osmanlı dəftərləri‖ adı ilə tanınan sənədlər toplusunda Gəncəsər monastrı
―Ağvəng‖ adı ilə qeyd olunmuĢ və göstərilmiĢdir ki, bu kilsə Gəncə - Qarabağ
əyalətlərinin Xaçın mahalının Yuxarı Külədək kəndinin yanında yerləĢir [4,
s.357].
Görkəmli tədqiqatçı – arxeoloq R.GöyüĢov Gəncəsər monastrını
―Xəzinədağ‖ kimi adlandırmıĢdır. Çox güman ki, bu cür nəticə hasil edilməsi
―Çənzə‖ ifadəsini xəzinə mənası verməsi ilə əlaqədardır. Əslində aydın olur ki,
Gəncəsər kilsəsi Gəncə – Qarabağın baĢ kilsəsidir (Gəncəsər – Gəncənin baĢ
kilsəsi mənasındadır). Tarixçi Mxitar QoĢ bildirir ki, Arranın paytaxtı Gəncə
Ģəhəri Qarabağın baĢlıca dağlıq vilayəti olan Xaçının da baĢ Ģəhəri idi.
Gəncənin baĢ kilsəsi Gəncəsər isə Xaçında yerləĢirdi. Xaçın ərazisində
(indiki Ağdərə ərazisində) mövcud olmuĢ məĢhur dini abidələrdən biri də Getik
monastrı olmuĢdur. Bu monastrda Mxitar QoĢ yaĢamıĢ, fəaliyyət göstərmiĢ və
özünün məĢhur əsərlərini burada qələmə almıĢdır. Getik monastrı Ağdərənin
Həsənirz (sonralar ermənilər bu kəndi Haterk adlandırmıĢlar) kəndində yerləĢirdi.
Alban özünüdərkin vüsət tapdığı XII – XIII əsrlərdə xristian albanlar üçün
onların həyatlarının bütün tərəflərini, tənzimləyə biləcək hüquqi sənədin
yaranması zərurəti meydana çıxdı. Bu zərurət alban mədəniyyətinin görkəmli
xadimi olan, Gəncədə doğulmuĢ Mxitar QoĢun (1130 – 1213) Albaniya
katolikosu III Stepannosun xahiĢi ilə ―Qanunnamə‖ (―Məcəllə‖) əsərini yazmasına
səbəb oldu.
Gəncədən köçərək Xaçına gələn Mxitar buradakı Getik monastrında
yaĢamağa baĢlayır və monastrı dağıdan zəlzələyədək Getikdə qalır. Bundan sonra
Xaçın knyazı Vahtanqın və onun yaxın adamlarının köməyi ilə Yeni Getik
(QoĢavəng – ―QoĢun monastrı‖da adlanırdı) monastrının və oradakı məktəbin
əsasını qoyur. Buranı Albaniyanın maarif ocağına çevirə bilir. QoĢavəngə yalnız
oxumaq üçün deyil, öz biliklərini təkmilləĢdirmək üçün də axıĢıb gəlirdilər.
Mxitar QoĢ ömrünün sonunadək bu monastırda qalmıĢ və 1213-cü ildə burada
vəfat etmiĢdir. Elə burada da o, ―Alban salnaməsi‖, eləcə də dini mövzulu
―Gəncəli Xosrovun müsibəti‖ əsərlərini qələmə almıĢdır.
127
SUMMARY
The Tartarchay valley was an important part of the Caucasian Albania and
there are lots of rich archeological monuments belonging to the early medieval
period. Among the monuments belonging to the early medieval period, religious
monuments especially draw great attention. In the district there existed important
religious centers referring to the early medieval period. It is no coincidence that
the monuments belonging to the early medieval period. Such as the Saint Yelisey,
Ganjasar and Khudaveng temple complexes are situated namely in the Tartarchay
valley.
ƏDƏBĠYYAT
1. GöyüĢov R.B. Qarabağın keçmiĢinə səyahət. Bakı, Az. Dövlət NəĢriyyatı,
1993, 83 s.
2. Геюшев Р.Б. Христианство в Кавказской Албании. Баку, Элм, 1984, с.
191.
3. Azərbaycan tarixi (VII cilddə) III cild, Bakı, Elm, 2007, 532 s.
4. Gəncə - Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri (ön söz, tərcümə, tərtib, qeyd
və Ģərhlər H.Məmmədovundur), Bakı, ġuĢa, 2000, 576 s.
5. Mehdiyev ġ.Ġ. Tərtər çayı vadisində müdafiə qalaları haqqında // ÜĠKÇĠ-nin
70 illiyinə həsr olunmuĢ elmi konfransın materialları, Bakı, Elm, 1989, s.
14-16.
6. Мамедзаде К. М. Архитектура Гандзасарского монастыря. Баку, Элм,
1986.
7. Геюшев Р.Б. Ганзасар – памятник Кафказской Албании (Из серии
«Памятники материальной культуры Азербайджана»), Баку, 1986, 8 с.
Baqrationi Ġrma
Shota Rustaveli State University (Batumi)
Cabua Koba
Georgian Association of Advocates (Tbilisi)
It is well known, that on January, 29th, 2001 the three-coloured flag of the
Republic of Azerbaijan has towered before a building of the Parliamentary
Assembly of the Council of Europe in Strasbourg. This historical event has not
only symbolical character, but also has caused acceptance by the country of
obligations on perfection the legal system as a whole. The introduction of
Azerbaijan into the Council of Europe is the important step on a way of
128
construction of a lawful state which indispensable condition is the high social
degree of quality of work of law enforcement bodies.
It is interesting for us, that after gaining independence Azerbaijan have
been carried out fundamental reforms in the law system of the country.
It needs to be noticed, that the constitution which estimated by
international experts as one of the democratic constitutions of the world
established democratic system and lawful state in Azerbaijan, created favorable
chance for carrying out Judicial reforms. Because of Judicial reforms conducted
by national leader and the third President of Azerbaijan - Heydar Aliyev, the
judicial system that was heritage of Soviet Union fully reformed on democratic
principles. One of the basic aspects of the judicial-legal reform, the strengthened
rates introduced during a social life is wide updating normative base of activity of
law enforcement bodies. In particular, it is accepted new Criminally-Remedial
Code of the Republic of Azerbaijan, which studying allows to draw a conclusion
on perfection of its positions aside conformity to many standards of a lawful state.
At acceptance of the Code the scientific recommendations developed in current of
decades in the doctrine of criminal trial have been considered.
It is obvious, that changes and innovations have concerned also institutes
of preliminary and judicial consequence which, being the central institutes of
criminal trial demand the special approach. Legislative perfection of the norms
regulating preliminary and judicial consequence serve development of legal
regulation of social attitudes in the given area, answers a policy of strengthening
of legal bases of the state and social life, creates original guarantees of
maintenance of the rights and freedom of the person and the citizen. As a
consequence of the reforms new progressive legislations acts adopted as,
"Constitutional court act", "Courts and Judges act", "Public prosecution act",
"Operational-investigational act" etc. and adopted acts totally differ from previous
Code of Civil, Civil Procedure, Criminal, Criminal Procedure, Execution of
punishments [5, pp. 17-72]. All these acts adopted on basis of democratic
principles, met all requirements of international law and positively evaluated by
international experts.
As a result of the reforms is established the new independent court system
- the first degree of jurisdictional courts, courts of appeal and the Court of
Cassation. At present, there are district (city) courts acts as the first degree of
jurisdictional courts, military courts and local economic courts as territorial
jurisdictional courts, also Court of Azerbaijan Republic on Felonies and Court of
Azerbaijan on Grave Military Crimes.
According to new Judicial system the Supreme Court of Azerbaijan
Republic is cassational degree of jurisdiction and consists of four chambers - Civil
Chamber, Criminal Chamber, Military Chamber and Administrative-Economic
Chamber. The Supreme Court considers of appeal courts decisions in cassational
order.
129
Measures for development of judicial system in the country are always in
order of the day. The President of the Republic of Azerbaijan Mr. Ilham Aliyev
assigned Decree on January 19, 2006 year on modernization of Judicial system, so
Judicial reforms in the country go on to the next phase by quality. According to
the Decree, there were established new courts, also new appeal courts to rise up
effectiveness of justice, access of the people to courts and for development of
regions. Increasing number of Judges, modernization of court works, organization
of newly established courts, improvement of works and structure of administrative
body of courts and other duties are mandated by the Decree.
Special support given by international financial groups to the Judicial
reforms that carried out in the country. Because of reforms in Judicial field the
World Bank has estimated achievements and with cooperation of the Ministry of
Justice leadership launched joint-project named as "Modernization of Justice
sector" [4, p. 47].
According to the Judicial reforms conducting in the country the branch of
the judicial power – social prosecution role completely renewed, its activity
adapted to international norms and requirements of democratic institutions. As,
after adoption of "Public prosecution act" in 1999 year some competences of
social prosecution were cancelled, like general warrant competence was given the
courts, supervision over courts was abolished [4, p. 79].
At the present, the Public Prosecution of Azerbaijan Republic as being
independent body commences investigation on crimes, guides to the preliminary
investigation, does public prosecution, and represents itself as claimant on behalf
of the state in civil issues. For democratical modernization of the Bar and
improve system of legal aid, new act of "Advocates and advocacy" adopted in
1999 year [6, pp. 84-97].
There is actual for today enough the problem of inviolability of judges in
Azerbaijan. It is necessary to consider that circumstance, that these and many
other things questions earlier were adjusted by mainly former allied legislation,
we shall make attempt to analyse this question from a position of common sense.
Laws of the former Union of the USSR, for example, Article Six of “The law of
the ASSR on the status of judges in the ASSR» assumed necessity of the consent
of the Supreme body of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (during between
sessions – presidiums) on attraction of judges to the criminal liability or arrest: the
right excitation of criminal case concerning judges also is presented only
according to the General Public prosecutor of the ASSR or General public
prosecutors of republics.
Simultaneously in same article in infringement of a presumption of
innocence it has been written down: «simultaneously with it solves a question on
stay of powers of the judge». As according to a principle of inviolability the judge
cannot be subjected to measures of the official penalty, there is quite natural
question: Whether there corresponds to principles of independence and
130
inviolability judges an opportunity of their attraction to a disciplinary
responsibility. Article 18 of “The Law of the ASSR on the status of judges in the
ASSR» assumed three bases of attraction of judges to a disciplinary responsibility:
infringement of legality by consideration of actions of proceeding, fulfilment of
other service offence and fulfilment of vicious offence. On the person in this
clause there were two basic positions:
First of all, boundless opportunities of corresponding bodies to involve the
judge to a disciplinary responsibility for any, even for the most slightest offence,
for insignificant infringement of the legislation; secondly - for any offence
connected with performance of professional duties; in the third – for any offence
accomplished by the judge on duty, a word – for all!
We consider, that it is not necessary to involve the judge in a disciplinary
responsibility. If the judge has made a decision, and the Appeal Court for any
reasons has cancelled it, passing of the new decision in our opinion it is
impossible to consider that it "marriage" in work of the judge and the judge for it
should not be punished. However in practice all occurs on another, and the judge
more than others is subject to summary punishments. If the judge has roughly
broken the professional duties, and does it often enough we consider expedient
not punishment of the judge, and its response (on it the special conclusion of
qualifying board is necessary). All the procedures connected with a disciplinary
responsibility, stay of powers and clearing of a post, should be under construction
according to the established norms of behaviour of judges.
As is generally known, in November 1989 Supreme body of the ASSR had
been passed the Law of the ASSR «About the responsibility for disrespect for
court». Attraction of citizens to the criminal liability for intervention in the
sanction of actions of proceeding, threats in relation to the judge, the insult of the
judge and default of a judgement, undoubtedly, was the important legal guarantee
of independence of judges.
We agree with Azerbaijanian thinker Touraj Atabaki's opinion, which
considers, that ―full independence of the judge is impossible and without
maintenance of their personal safety in connection with fires in premises of
courts, certificates of vandalism, plunder criminal and civil cases, blackmail and
violence‖ [2, pp. 141-142].
It is interesting for us, Azerbaijanian thinker and theorist of
jurisprudence Cavid Abdullahzade points out, ―alongside with toughening of
sanctions on the structures of crimes connected with protection of a life and health
of judges, it is necessary to organize constant effective watch of workers of
internal affairs in all courts, to put the reliable signal system as on work and it is
desirable on an apartment at the judge‖ [1, pp. 28-29].
As it turns out, the wave of "democratization" has involved also the new
phenomena earlier for Azerbaijan validity not characteristic: for example
intervention in departure of justice of representatives of elective bodies, mass
131
media, attempts to put the organized pressure upon court of criminal groups.
Resist to "dictatorship" of the judge can only in case of real protection of their
own rights legislative and agencies. The appeal in each concrete case only to
personal courage and civil boldness of the judge, in our opinion will not lead to
necessary results. It is necessary to note, that judicial inviolability is the certain
exception of the constitutional principle of equality of all before the law and court
and under the maintenance falls outside the limits inviolability of person.
It is caused by that a society and the state showing to judges and its
professional work high requirements, have the right and are obliged to provide to
it additional guarantees of appropriate realization of its functional activity on
departure of justice, i.e. regulations about of inviolability fixing one of essential
elements of the status of judges, division of authorities is directed on maintenance
of bases constitutional building, to independence and social independence of
judicial authority. Judicial inviolability this means of protection against an
external arbitrariness from unreasonable charges concerning judges, from attempts
someone criminally-legal forms to get rid of "objectionable" judges, from every
possible pressure and prosecutions of judges in connection with their service
activity.
As we know, the important factor of maintenance of the internal law and
order is inviolability of judges. By way of disclosing an object of research it is
necessary to ascertain, that the concept of independence and inviolability of
judges can lead in some cases to contradictions that is evidently illustrated in
discussions developed in last years in jurisprudence and including in the
Republic of Azerbaijan in occasion of corresponding mechanisms of regulation of
a legal disciplinary responsibility of judges. So, in the same measure, in what
judges are authorized to watch discipline each other besides usual processes in the
appeal order, personal independence and impartiality of separate judges can
becompromised.
Really, some Azerbaijanian analysts consider, that the legal self-adjusted
system of discipline of judges conducts to prosecution or intimidation of judges
with "other" point of view. On this background the major achievement of legal
system of the Republic of Azerbaijan is that circumstance, that the Supreme
Court by way of maintenance of the maximal judicial independence cannot be a
subject to disciplinary regulation from subordinate courts, and also from
legislative or executive authority.
There are cases of infringement of terms of preliminary investigation in
the Republic of Azerbaijan, that realization by incompetent body, ignoring
remedial itself the inspector are for the present frequent, necessities of interaction,
etc. To preliminary investigation start without presence that of the lawful bases,
and sometimes and without excitation of criminal case. Unreasonable manufacture
of preliminary investigation negatively affects struggle against criminality as a
whole. It leads to waste of forces, means and time of bodies of preliminary
132
investigation, to their derivation from disclosing really perfect grave crimes.
Besides citizens in these cases without presence to that necessity are caused in
police, other law enforcement bodies. Unreasonable refusal of application of
means of a stage of preliminary investigation often undermines a principle of
inevitability of the responsibility, creates an opportunity to not exposed criminals
to make new, sometimes more severe crimes, to involve in them of other persons.
Similar infringements of the law undermine authority of the state bodies. On this
and other reasons it is necessary to pay special social attention of a stage of
preliminary investigation.
In our opinion, sometimes scientists "preliminary investigation" and "a
stage of preliminary investigation" do not see any distinctions between concepts.
For example, as Azerbaijanian scientist, theorist of law Afkan Isazade
mentions, "Preliminary investigation - a stage of criminal trial in which bodies of
consequence and inquiry, leaning to the aid broad masses of the public, in the
order established by the law carry out activity under the prevention of crimes,
spend work on disclosing the perfect crimes, attraction to the responsibility guilty,
and it is equal on an establishment of absence of event or structure of a crime or
the basis for a direction of business in court" [3, pp. 24-25].
We think, differently Azerbaijanian scientists perceive essence of pre-
judicial preparation of materials in the legal form. Some name it a version of
inquiry, others - the procedure for test of the bases to excitation of criminal case,
the third - administrative activity, the independent form of investigation.
Definition of concept of pre-judicial preparation of materials in the legal form, as
special pre-judicial manufacture is represented to more successful. However as
though we did not call this activity, it, undoubtedly, includes both definition of
jurisdiction, and gathering of the sufficient data specifying attributes of the
objective party of structure of a crime. Nevertheless, pre-judicial preparation of
materials in the legal form is not the form of preliminary check of applications
(messages) on a social crime.
It is known, that the maintenance of the named kind of criminally-remedial
activity far falls outside the limits a stage of social excitation of criminal case.
The decision on presence of the sufficient data specifying attributes of a crime, -
the beginning of legal investigation. As Azerbaijanian thinker and theorist of law
Fereydoun Safizadeh underlines, ―preliminary investigation, activity, which
maintenance covers everything, from the beginning up to the end, a stage of
preliminary investigation‖ [7, p. 42]. Preliminary investigation is directed on a
pre-judicial establishment of all circumstances which are a subject of the social
argument (Article Nine). Preliminary investigation has absorbed in itself a
maximum of the guarantees of observance of the rights stipulated by the law and
social interests of the person at pre-judicial stages of criminal trial.
It is known for us, that unlike inquiry preliminary investigation on criminal
cases is made by inspectors who as it was already marked, possess remedial
133
independence. There are investigatory divisions available in Offices of Public
Prosecutor and also in law-enforcement bodies, bodies of the ministry of national
safety of the Republic of Azerbaijan. Preliminary investigation according to the
Article 215 it is obligatory on the most complex affairs and on all affairs about
the crimes ―accomplished by minors, or persons, which by virtue of the physical
or mental lacks cannot carry out the right to protection, and is equal about socially
dangerous acts deranged‖ [9, pp. 27-59]. Preliminary investigation can take place
and on crimes on which according to the law manufacture of those is not
obligatory. The inspector in the given situation has the right to start criminal trial,
only if it recognize necessary court or the public prosecutor.
Finally, the sixth Congress of the United Nations under the prevention of
criminality and the reference with offenders in the resolution has called
Committee under the prevention of criminality and struggle with it to include in
number of the priorities development of the general beginnings of independence
of judges, and also selection, vocational training and the status of judges.
Vocational training of their behaviour and inviolability of the state-members of
the United Nations which the Republic of Azerbaijan is also should consider and
respect in the legislation to an expert, and also inform of judges, lawyers, officials
of legislative and executive authority and a society as a whole the principles
formulated for assistance to the states in their activity on maintenance and
encouragement of independence and inviolability of judicial authority.
SUMMARY
The purpose of the present scientific paper is the social-theoretical analysis
of positions of criminally-remedial law, and also judiciary and investigatory
practice in the Republic of Azerbaijan concerning interrelation and interactions of
preliminary and judicial consequence, generalization taking place in the theory of
Azerbaijanian criminal trial of scientific and social polemics on the given
problem, development of the scientifically-proved recommendations on perfection
of the law of the Republic of Azerbaijan.
The paper outlines, that activity of law enforcement bodies, in particular
preliminary investigation and court, always was under steadfast attention of an
Azerbaijanian society as it to some extent infringes on interests of its all members
and its results in the most direct image develop on a safety of the person, a society
and the state, realization of their legitimate interests. In this sense special value
gets careful social studying of institutes of preliminary and judicial consequences.
REFERENCES
1. Abdullahzade, Cavid, The Status of International Treaties in the Legal System
of Azerbaijan, Middle East Policy, 4 (1B2), 2007.
134
2. Atabaki, Touraj, Azerbaijan: To a Question on Inviolability of Judges,
University of Oslo, 1997.
3. Isazade, Afkan, Azerbaijan: Interrelation of Preliminary and Judicial
Consequence // Journal of Legal Regulation and Compliance, Vol. 17, Baku,
2009.
4. Iskenderov R., Adjudication // Journal of South Asian and Middle Eastern
Studies, 20 (4), 1997.
5. Normative Documents at Judicial-Legal Advice of the Republic of Azerbaijan,
Baku, 1999.
6. Principles of Humanism // Criminal Code of the Azerbaijan Republic, Article
9, Baku, 2004.
7. Safizadeh, Fereydoun, On Dilemmas of the Judge in Criminal Trial //
Caucasian Regional Studies, 4 (1), 1998.
8. «The International Pact About the Civil and Political Rights» Accepted and
Opened for Signing, Ratification and Connection by the Resolution of XXI
General Assembly of the United Nations from December, 16th, 1969.
9. «The Main Principles, Concerning Independence of Judicial Bodies» Accepted
by the Seventh Congress of the United Nations Under the Prevention of
Criminality and the Reference with Offenders, Milan, on August, 26th - on
September, 6th, 1985.
SUMMARY
The analysis of the modern condition of system «the nature and a society»
demands the integrated strategy in the development of the sociocultural
installations in the greening of reflection of the present realities of the world in the
consciousness of the person and a society.
The present stage is characterized by the creation of a new environment in
planetary scale and the person, keeping the integrity, adapts in the world by means
of the individual variability.
The characteristic feature of greening consciousness, thus, is the ecological
creativity which is closely connected with the nature, with the processes of
optimization and adaptation.
ЛИТЕРАТУРА
1.Жутиков М.А. Научная картина мира как фактор его разрушения
(взгляд на науку с точки зрения угнетенной природы) Вопросы
философии,№10,2010,с,144-154.
2. Вернадский В.И. Размышления натуралиста: в 2-х книгах. Кн. 2.
Научная мысль как планетарное явление. М.: Наука, 1977, 191 с.
3.Вернадский В.И. Несколько слов о ноосфере. В кн. Вернадский В.И.
Проблемы биогеохимии. М.: Наука, 1980, 312с.
141
Baytuova Aygül Nəzirovna
Международный казахско-турецкий университет им. А.Ясави
142
процессе развития эти языки изменились как фонетической структуре,
грамматическом строе, так и в словарном составе.
В разговорном азербайджанском языке наблюдается значительное
количество диалектов, которые объединяются в следующие группы:
восточную (кубинский, дербенский, бакинский, шемахинский, муганский и
ленкоранский), западную (казахский, карабахский, гянджинский и
айрумский); северную(нухинский и закатало-кахский); южную
(нахичеванский, ордубадский, тебризский диалекты и ереванский говор).
Особые группы азербайджанского языка составляют диалекты: кашкайцев,
авшарцев (Иран и Афганистан) и терекеме (Армения и Грузия).
Литературный азербайджанский язык начал складываться с ХІ в.,
современный литературный азербайджанский язык оформился в середине
ХІХ в. на базе бакинского и шемахинского диалектов. Письменность до
1929 г. была на арабском алфавите, с 1929 по 1939 гг. – на латинском и с
1939 г. – на основе русской графики. В 1991 г. принят закон о
восстановлении азербайджанского алфавита с латинской графикой
(применявшейся в 1929-39 гг.) азербайджанского алфавита с латинской
графикой (применявшейся в 1929-39 гг.).
Азербайджанский язык восходит к языку огузских племен
Центральной Азии VII-ХІ вв. Малочисленные тюркские племена и народы
начали населять часть территории Азербайджана со времен Средневековья
(хазары, булгары, кипчаки (половцы) и т.д.), но большая масса тюрок-огузов
пришла в Закавказье с сельджукскими завоеваниями в ХІ-ХІІІ веках, в
результате чего к концу XV века завершилось формирование
азербайджанской народности.
Согласно БСЭ, литературный азербайджанский язык начал
складываться с ХІ , но Н.Г.Волкова, в свою очередь, отмечает, что
литературный язык начал формироваться примерно с ХІІІ века. Как
отмечает азербайджанский исследователь А.С.Сумбатзаде выделение
самостоятельного азербайджанского языка начинается с конца XV века и
завершается к XVIII веку. Уже в середине ХІХ века на базе бакинского и
шемахинского диалектов оформился современный литературный
азербайджанский язык. Н.В.Волкова в своей работе «Этнические процессы в
Закавказье в ХІХ-ХХ вв.», отмечает, что начиная с XV-XVII веков
начинается сближение азербайджанского литературного и разговорного
языков в трудах Мухаммеда Физули, Ковси Табризи и других
азербайджанских авторов. По ее мнению окончательно азербайджанский
литературный язык сблизился с разговорным во второй половине ХІХ
столетия.
Формирование азербайджанского языка, восходящего корнями к
огузской подргуппе юго-западной ветви группы тюркских языков,
143
превращение его в средство общения представляет собой процесс, который
длился несколько веков.
Первую информацию об азербайджанском языке можно найти в
античных трудах Герадота, Страбона, Птоломея. В дальнейшем
исследователи истории Востока существенно расширили эти сведения о
языке и носителе – азербайджанском народе.
Становлением единого азербайджанского языка завершается древний и
начинается новый этап в развитии этого языка. В новом этапе, в свою
очередь, выделяют два периода: VI – VIII века – становление устного
литературного языка; XI – XII века – формирование письменного
литературного языка.
Во все времена азербайджанский язык являлся средством
художественного выражения для песен, сказок, баялов, пословиц, поговорок
– устного народного творчества, которое постепенно подготавливало почву
для перехода к письменной литературе.
Литературный азербайджанский язык, оформившись в ХІ-ХІІ веках,
совершенствовался и в дальнейшем, пройдя тернистый путь и несколько
изменившись под влиянием других яыков (в большей степени арабского и
персидского).
До окончательного присоединения восточной части Кавказского региона
к царской России азербайджанский язык фактически являлся языком
межнационального общения на Кавказе. Исследователи тех лет сравнивали
его с французским языком в Европе по степени популярности и
расспространенности.
Блогадаря своим природным богатствам и выгодному географическому
положению (на знаменитом Великом шелковом пути, соединявшем когда-то
Азию и Европу) Азербайджан всегда привлекал внимание чужеземных
завоевателей. Его территория не раз подвергалась нападениям захватчиков,
переходила из рук в руки. Понятно, что культура и язык при этом не могли
оставаться неизменными.
К XV-XVI векам завершилось формирование азерайджанской
народности. На этот период и пришелся на расцвет азербайджанского языка
(правда, тогда он еще так не назывался), на нем создавали бессмертные
шедевры поэты-классики той эпохи – Насими, Хатаи и Физули.
Азербайджанский язык является одним из древних литературных языков,
прошедших долгий путь развития. Если примем язык эпосов «Китаби Деде
Горгут» как устный вид литературного языка, то возраст языка, служащего в
настоящее время народу в качестве средства общения может считаться
более 1300 лет. А история азербайджанского письменного литературного
языка по имеющимся пока в наличии материалам начинается с ХІІІ века.
Азербайджанский литературный язык в течение своего около 800-
летнего своего развития охватывает два больших периода. Называемый
144
древним первый период охватывает с ХІІІ до XVIII века, а второй период,
который можно назвать новым, - с XVIII века по сегодняшний день.
Ареал услуг азербайджанского литературного языка первого периода
отличается своей величиной. Этот язык, являющийся языком двора и армии
государств того периода – Джелаиров, Гарагоюнлу, Аггоюнлу, Сефевидов,
служил в качестве литературного языка всей Передней Азии.
Азербайджанский литературный язык того периода отличается от
азербайджанского языка нового периода как с внеязыковыми
(экстралингвистическими) так и внутриязыковыми (лингвистическими)
особенностями.
Первой отличительной особенностью, существующей с лексической
точкой зрения, является наличие в азербайджанском языке первого периода
большого количества арабских и персидских слов. Языковые стили того
периода, особенно ведущие поэтические жанры и средства служили
причиной потока в азербайджанский литературный язык слов из других
языков.
А во втором периоде создание литературного метода реализма в качестве
метода творчества и формирование его как ведущего метода творчества
стали причиной ухода из литературного языка приобретенных слов, не
сумевших перейти в основной словарный фонд азербайджанского языка.
Второе, ряд слов древнего азербайджанского языка, совместных с
османским языком (шимди, шойла, шу, кенди и т.п.) в новом периоде уже
полностью перестали употребляться. Это было результатом полного
завершения процесса отделения (дифференциации) в области тюркских
литературных языков.
146
В новой Конституции независимого Азербайджана, принятой на
всенародном референдуме в 1995 году, Азербайджанский язык как
государственный язык занимает свое достойное место.
9 августа 2001 года был издан Указ Президента Азербайджанской
Республики Г.Алиева «Об учреждении Дня азербайджанского алфавита и
азербайджанского языка», который отмечается в республике 1 августа.
По данным исследований лингвистов и историков казахский язык
сложился «на рубеже ХV-ХVI вв. в процессе консолидации ряда крупных
близкородственных родоплеменных объединений и образования на их
основе в ХIV-ХV вв. казахского народа и его государственности» [2; 230-
238].
История формирования казахского языка, по свидетельству ученых
(С.К.Кенесбаев, Н.Т.Сауранбаев, Р.Г.Сыздыкова, А.Т.Кайдаров,
Б.Абильхасимов, С.Исаев и др.), своими корнями уходит в далекое прошлое.
Как пишет академик А.Т.Кайдаров, ―Если проследить непрерывно
развивающийся процесс становления казахского этноса в преемственной
связи с историей составляющих его основу этнических компонентов
древних усуней, канглы, адаев, дулатов, найманов, кыпчаков и других
родоплеменных объединений, то он образует три периода – древний,
средневековый и новый, которые в силу различных исторических
обстоятельств и других факторов в свою очередь распадаются на этапы,
характеризующие различное состояние языка казахского этноса‖ [2; 242].
В периодизации истории казахского этноса и его языка ученые
выделяют несколько периодов. Древний период истории казахского этноса
―охватывает время с II в. до н.э. по V в.н.э. Родоплеменные объединения
усуней и канглы явились преемниками сакского этнокультурного наследия,
имели свою государственность (канлы и уйсун) и находились в тесных
политических контактах и этнических связях с хуннами (гуннами),
юечжани, аланами, древними китайцами и с другими сопредельными и
отдаленными этносами. Состояние праказахского языка на этом этапе
истории почти не изучена, вследствие крайней ограниченности
фактического материала, равно как и недостаточного совершенства
методики исследования―[2].
Если о первом этапе истории казахского языка из-за отсутствия
засвидетельствованных письменных источников можно говорить лишь
априори, то о втором периоде истории казахского языка можно говорить
уже более конкретно, сопоставляя его данные с фактами дошедших до нас и
хорошо изученных, опубликованных памятников древнетюркской
письменности.
―Второй этап истории становления языка казахского этноса падает на
раннесредневековый период (с VI – по IХ вв.) и связан с эпохой образования
147
и расцвета Тюркского каганата и создания орхонских, енисейских и
таласских рунических памятников‖ [3, 82 с].
В составе языков тюркских племен в древнетюркских рунических
памятниках VI-IХ вв. и в других исторически засвидетельствованных
источниках на территории Западно-Тюркского каганата отмечается также
―джеканье‖, как важный элемент кыпчакской группы тюркских языков.
В истории казахского языка, как и во многих других тюркских языках,
исключительно важное значение имел период развитого и позднего
средневековья (Х-ХVII вв.). Этот этап характеризуется сложностью и
многообразием исторических событий, наложивших отпечаток на
этнолингвистическую ситуацию на всем евроазиатском пространстве, в
котором компактно и вразброс (дисперсно) проживало множество тюркских
племен, племенных союзов, народов и народностей. Они вели кочевой,
полукочевой и оседлый образ жизни и имели подчас неодинаковый уровень
социально-политического развития.
―С точки зрения истории казахского языка и его носителей
вышеуказанный период сложился из двух довольно своеобразных этапов
развития: с Х по первую половину ХV вв. и со второй половины ХV и до
начала ХVIII вв. При рассмотрении первого этапа средневекового периода
истории казахского языка, с точки зрения его состояния и развития
выясняется, что он прежде всего характеризуется процессом интеграции
разрозненных этнических групп в сфере общекыпчакской языковой
общности с последующим образованием на исконно географическом
пространстве их обитания самостоятельного общенародного казахского
языка. Второй же этап средневековья завершается сложением единого и
монолитного казахского языка в его устной и письменной разновидностях»
[4; 19].
Естественно, такое состояние язык достигает наряду с консолидацией
прежде разбросанных, дисперсных родоплеменных групп, и внутренней
интеграцией и сближением, стиранием межплеменных диалектных различий
уже в рамках кыпчакской языковой общности, сложившейся на огромной
территории Средней Азии и Казахстана.
Говоря о раннесредневековом периоде истории казахского языка,
ученые отмечают, что языки известных племен и племенных объединений,
вошедших затем в этническую структуру казахского народа, имели немало
схожих черт с тюркским литературным языком VI-IХ вв. Древнетюркское
койне представляло собой синтез живых языков и диалектов множества
тюркских племен, в том числе кыпчакских, огузских и карлукских, живших
в тот период на огромных просторах Центральной Евразии, в том числе и
Казахстана. Это был живой и богатый язык, многие его образцы в виде
устно-поэтического творчества народа преемственно связаны с традициями
древнетюркских памятников.
148
С падением Тюркского каганата и расширением сферы политического и
культурного влияния мусульманского мира в Средней Азии и Казахстане
происходят значительные перемены, которые оказали заметное влияние на
языковую ситуацию в этих регионах.
К наиболее значимым историческим событиям, имевшим прямое
отношение к народам Средней Азии и Казахстана, ученые относят
завоевание и правление Караханидов тюрками-мусульманами государства
Саманидов, распространивших в IХ в. свое политическое влияние на ряд
городов в Южном Казахстане. Проникновение и распространение
мусульманской религии в сфере кочевой аристократии внесли определенные
изменения в ее жизнь. С переходом на арабскую письменность, начиная с
VIII в., постепенно отходят на задний план устные и письменные традиции
древнетюркских письменных языков [5; 126].
«В Х в. в могучем государстве Караханидов делопроизводство велось на
общетюркском языке на основе арабской письменности. Эта традиция
долго продолжалась в тюркском мире, в том числе и в канцелярии Золотой
Орды.
Завоевание Чингиз-ханом и его потомками (с начала ХIII в.) Средней
Азии и Казахстана определенную роль сыграло в общей консолидации
прежде разрозненных этнических групп и локальных объединений в рамках
кыпчакской языковой общности, что и привело к их дифференциации и
интеграции. С периодом распада Золотой Орды, Джучиева и Чагатайского
улусов совпало образование ряда самостоятельных тюркских языков, в том
числе и казахского» [6; 30].
С образованием кыпчакского племенного союза возникла возможность
образования кыпчакской языковой общности как группы тюркских языков и
выработки общих типологических черт десятка близкородственных языков,
среди которых по разным объективным причинам доминирующее
положение занимает казахский язык.
Среди множества родоплеменных языков и наречий, генетически
восходящих к общему истоку, кыпчакский компонент к ХIV-ХV вв. стал
подавляющим, и кыпчакская группа языков в средние века широко
функционировала как в Средней Азии и Казахстане, так и в Поволжье и
Закавказье, а также в Венгрии и Мамлюкском Египте и Сирии. Уже тогда
можно было говорить о языке тюрков Дешт-и Кыпчака, что в скором
времени привело к образованию ряда самостоятельных языков: казахского,
ногайского, татарского и др. Таким образом, кыпчакская общность (X-XV
вв.) играла роль аккумулирующей и интегрирующей среды, смогла
объединить и сформировать типологически компактную, структурно
цельную, лексически богатую и самобытную кыпчакскую группу тюркских
языков. С этим процессом тесно связано и сложение казахского народа, его
149
языка, этническое самосознание казахов и образование государственности
на казахской земле.
Этот период примечателен еще и тем, что именно тогда общественная
жизнь народа была насыщена культурными событиями, являющимися
самовыражением их духовных и материальных ценностей, что имело,
естественно, огромное влияние и на языковую ситуацию. Были созданы
множество разных (общих религиозных, эпистолярных, художественных,
исторических и др.) произведений на кыпчакских и смешанных кыпчакско-
огузско-карлукских языках.
«В обширном владении Золотой Орды, простиравшемся от Дешт-и
Кыпчака до пределов Мамлюкского Египта и Сирии в ХIII-XIV вв.
функционировал общий кыпчакский литературный язык, имевший в разных
регионах свои локальные разновидности, отличавшиеся диалектным
разнообразием. Основным ядром формирования этого общекыпчакского
литературного языка в географическом представлении был Дешт-и Кыпчак,
а в языковом отношении собственно кыпчакско-куманский диалект,
который выступал в тот момент как доминирующий компонент всей
кыпчакской группы тюркских языков» [7; 51-52].
Что же касается казахского языка, то он с этим компонентом имел
прямую этногенетическую и этноязыковую связь.
Учеными выявлен и изучен большой круг письменных памятников
средневековья, имеющих прямое или косвенное отношение к истории
казахского языка, к которым относятся, например, «―Тюркско-арабский
словарь‖ (1245г.), [История Казахской ССР; т.2. 232 с.], ―Кодекс Куманикус‖
(конец ХIII – начала XIV вв.); ―Словарь языка канглы‖ - «Таби аль-лугат ат-
туркия аль-лисан аль-канглы » (начала XIV в.); арабо-кыпчакский словарь
Джамал ад-дина ат-Турки – Булгат аль-муштак фи лугат ат-турк ва аль-
кыпчак‖ (первая половина XV в.) и мн. др. Среди авторов этих трудов
многие выходцы из Средней Азии и Казахстана, из городов – Фараби,
Сыгнак, Сауран, Ясы, Барчинкент и др. Как считают ученые, язык
―Мухаббат-наме‖ и ―Гулистан‖ Сейфа Сараи (XVв.) является смешанным
огузо-кыпчакским» [8; 223].
Перечень письменных памятников средневековья дает полное
представление о том, в каких сложных ситуациях складывался казахский
язык, сохранив при этом присущий только ему собственный облик, как
утверждают ученые. В этом важную роль сыграли три фактора: а)
собственная природа родоплеменных языков, составивших его структурную
основу; б) фактор преемственности его развития с древнейшими языками;
в) фактор влияния на него окружающей языковой и этнокультурной среды, в
том числе и влияние огузского компонента.
150
Заслуживает внимания подробное рассмотрение результатов каждого из
этих факторов в отдельности. Отметим некоторые основные моменты
указанных факторов.
Во-первых, казахский язык сложился на основе этнически близких, но
далеко не гомогенных этнических элементов, чем и объясняется его быстрое
сложение и структурная монолитность. Этими же особенностями
объясняется значительное (фонетическое, лексико-грамматическое)
сходство языков кыпчакской группы.
Во-вторых, структурная близость казахского языка с древними языками,
как считают ученые, продиктована мобильностью образа жизни казахского
кочевого общества, духовной, религиозной, этнокультурной
преемственностью, а также общностью их устно-поэтических традиций и
другими факторами.
В-третьих, в жизни казахских племен происходили различные события,
имевшие свое влияние на формирование и развитие казахского языка. Но
самыми ощутимыми факторами, повлиявшими на его становление и
развитие, были факторы языкового окружения и длительные контакты с
другими языками. В этом плане можно было бы назвать, например, влияние
не только близкородственных тюркских языков и племен, но и влияние
арабского, иранского, славянского, монгольского, китайского и др. соседних
языков. Все эти факторы иной языковой среды, естественно, определенным
образом имели свое воздействие на формирование особенно фонетической
структуры и функционирование фонетических закономерностей казахского
языка. При этом контакты родственных внутри кыпчакской группы языков,
как правило, приводили к взаимопроникновению их структурных элементов
и выработке общих типологических черт, тогда как контакты казахского
языка не с кыпчакскими (огузскими, сельджукскими, карлукскими и др.)
языками – к привнесению в него собственных элементов. Следует отметить,
что подобные контакты древних казахских племен с гуннами, саками
существовали еще в древности.
Естественно, сказанное выше определенным образом получило свое
отражение в структуре языка. Самыми значительными из иноязычных
влияний на лексико-семантическую, фонетическую структуру казахского
языка были влияния арабского и иранского (таджикского, персидского,
афганского и др.) языков, связанные с распространением на этой территории
исламской религии в период правления саманидов в Казахстане (VIII-IХ
вв.).
По мнению ученых, в истории становления современного казахского
языка прослеживаются три этапа его поступательного развития,
соответствующие трем уровням структурно-функционального состояния,
что в вертикальном срезе выглядит так: первый уровень или состояние
родоплеменных языков и диалектов до периода сложения общенародного
151
языка; второй уровень или состояние общенародного языка до периода
сложения литературного языка; третий уровень или состояние казахского
литературного языка в двух его (устной и письменной) разновидностях.
Состояние родоплеменных языков и диалектов характеризуется прежде
всего самостоятельным их функционированием в течение многих столетий.
В силу природно-географических условий, геополитических факторов в
дальнейшем происходит постепенное их сближение (а не расхождение) в
рамках кыпчакской языковой общности. Этот процесс продолжается до тех
пор, пока на рубеже XV-XVI вв. окончательно не сложился казахский
общенародный язык во всех своих структурных звеньях. И это произошло
постепенно путем консолидации вокруг себя всех родоплеменных языков и
диалектов и в результате нивелировки их различий и выработке общих
грамматических, произносительных, лексических и др. норм. В этом
историческом процессе внутреннего саморазвития «казахский язык уже в
первой половине ХIХ в. достигает относительно идеального состояния –
своего единства и общности в функционировании, структурной целостности
и монолитности, национальной самобытности» [9; 81]. Это говорит о том,
что «литературный язык казахов созревал в недрах общенародного языка и
окончательно сформировался во II половине XIX в»[10; 6].
По поводу устной и письменной форм литературного языка казахов
существует разное мнение. Одни ученые считают, что казахский
литературный язык сформировался сначала в устной форме и созревал в
недрах общенародного языка и развивался благодаря творческой
деятельности выдающихся казахских певцов-жырауов, акынов-
импровизаторов, устному народному творчеству, опережая тем самым его
письменные формы. Этот язык звучал еще в XIV-XVI вв. в ханских дворцах
и на народных собраниях.
В освещении истории формирования и развития казахского
литературного языка существуют и иные точки зрения. Например, в вопросе
о диалектной основе литературного языка, одни авторы утверждают, что
казахский литературный язык формировался на основе общенародного
языка, вобрав в себя все лучшие строевые элементы существующего
множества родоплеменных языков. Другие же авторы, например,
С.Аманжолов считает, что ―…современный казахский литературный язык,
язык нации, язык государства развился и достиг своего нынешнего
положения не без участия языков отдельных племен казахского народа…‖, и
что в качестве доминирующего компонента литературной основы из трех
территориально-племенных диалектов – северо-восточного, южного и
западного – выступает северо-восточный диалект [11; 597].
Литературный язык, в какой бы ситуации он не возник и не сложился,
обязательно в большей или меньшей степени претерпевает влияние того или
иного диалекта говорящих на нем людей. Но в то же время, сложившиеся
152
литературные нормы, что и является объектом данного исследования,
имеют наддиалектный характер и диалектных явлений она не касается.
Другой вопрос касается устной и письменной разновидностей
литературного языка. В этом вопросе существуют две точки зрения. Одни
исследователи (Е.Жубанов, А.Ибатов) считают, что «казахский
литературный язык сформировался задолго до образования его письменной
формы, на основе богатого устно-поэтического творчества казахских акынов
и жырау»[5; 33-35]. Другая точка зрения (Р.Г.Сыздык и др.) считают, что
существовавший литературный язык получил свою письменную форму
развития и стал базироваться на подлинно народной основе под
благотворным влиянием творчества великого Абая.
Общие сведения, относящиеся к истории становления и развития
казахского и турецкого – сравниваемых языков, относящихся к двум
разным – кыпчакской и огузской – группам тюркских языков, дают
основание сделать следующие выводы.
Исторические, этнические, социальные, демографические, культурные,
административные, территориально-географические и другие объективные
факторы являются, несомненно, решающими, оставляющими в языковом
развитии этноса свои определенные отпечатки. Вместе с тем отклонения в
фонетической структуре изучаемых языков от пратюркского состояния,
находят известное объяснение также в экстраординарных ситуациях
истории.
Представленные выше очерки станут своего рода ориентиром
определения прошлой истории языков и тенденции их дальнейшего
развития.
На основании тех сведений, которые приводились по двум языкам
можно сделать следующее заключение:
1. Данные языки по своей генетической природе являются исконно
тюркскими, хотя в их образовании и развитии частичное участие принимали
элементы не гомогенного характера.
2. Период становления и формирования литературных норм
сравниваемых языков относится примерно к одной и той же исторической
эпохе – к средневековью (XIV-XVI вв.).
3. Этнолингвистическую основу каждой из сравниваемых языков
составляет определенная группа родов и племен, консолидировавшихся в
одно этническое общество благодаря их административно-территориальной,
природно-географической, культурно-традиционной и языковой общности.
4. Каждый из языков, основные фонетические закономерности которых
подвергаются сравнительному анализу на фоне развития их звуковой
структуры, является значимым в каждой из двух соответствующих групп:
казахский - в кыпчакской и азербайджанский– в огузской группе тюркских
языков.
153
5. Указанные группы языков в своем историческом развитии довольно
тесно контактировали между собою территориально, географически и,
перемешиваясь, часто перекрещивались в своем структурном развитии, что,
естественно, привело к взаимопроникновению их языковых элементов.
ЛИТЕРАТУРА
1. Языки мира. Тюркские языки. Российская Академия наук Института
языкознания. 1997 Ширалиев М.Ш. с 160-161
2. История Каз. ССР . В пяти томах, т.2.- Алма – Ата, 1979. – С. 230-238.
3. Кайдаров А.Т. Казахский язык // Языки мира. Тюркские языки. – Бишкек,
1997. - 242 с.
4. Бернштам А.Н. Социально – экономический строй орхоно – енисейских
тюрок VI – VIII вв. Восточнотюркский каганат и киргизы. - М., Л., 1946. -
82с.
Сыздыкова Р. Қазақ əдеби тілінің тарихы (XV – XIX ғасырлар) – Алматы:
«Ана тілі», 1993. - 19 с.
Бартольд В.В. Собр. соч. т, ІІІ, ч. І. – М., 1963. - 126 с.
5. Жубанов Е.Х., Ибатов А.М. История народа и история его языка // Вестник
Ан. Каз, ССР. – 1987. - №8. С. 33-35.
6. Курышжанов А.К. Язык старокыпчакских письменных памятников.
Автореф. на соис. уч. ст. док. филол. наук. – Алма – Ата, 1973. - С.51-52.
Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. - М., Л., 1962. - 223 с.
7. Кайдаров А.Т. Тюркская этимология: проблемы и задачи. - Алма
– Ата, 1990. – С. 5- 25.
8. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. - Алма – Ата, 1996. - 81с.
9. Абилхасимов Б. Казахский литературный язык второй половины ХІХ в. (на
материале казахской печати): автореф.... докт. филол. наук. - Алма – Ата.
1983 – 6 с.
10. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –
Алматы: «Самат», 1997. - 597 с.
11. Есназарова Ұ.А., Темірбеков А.Т. Түркі тілдес елдер географиясы. Ахмет
Иасауи Университетінің Жəрдем Қоры Баспасы. – Анкара, 1999. –С. 69, 107
с
12. Кононов А.Н. Очерк истории изучения турецкого языка. – Л., 1976. – 115
c.
13. Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка. – М., 1955. – 134
c.
154
BəĢirova GülĢən
H.Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbi
Nitqə verilən tələblərin tarıxı çox qədimdir. Bu, təsadüfi deyildir. Çünki
insanın mədəni danıĢığı onun mədəni davranıĢı, həyatı və məiĢəti, münasibətləri
qədər vacibdir. Bu cəhətdən hərbiçi nitqi bir sıra cəhətləri ilə fərqlənsə də, o,
ümumi dil mədəniyyətindən kənarda mövcud deyildir. Ona ğörə ki, ―Natiqlik
mədəniyyəti həmiĢə xalq mədəniyyətinin bir hissəsi hesab edilmiĢdir‖. [1, s. 5].
Hələ sovetlər dönəmində, nitq mədəniyyətinin ictimai-siyasi əhəmiyyətini
xüsusi olaraq qiymətləndirən ulu öndərimiz H.Əliyev 1981-ci ilin 4 iyununda
Azərbaycan Yazıçilarının VII qurultayında demiĢdir: ―Azərbaycan ədəbi dilinin
saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstərilməlidir... ‖.
Azərbaycan dilinin dövlət statusu, dil haqqında rəsmən qəbul edilmiĢ
qanunlar onun mədəni mövqeyinin inkiĢaf etdirilməsinin önəmini göstərən
amillərdəndir. Hərbi nitq mədəniyyəti və natiqlik məharətinin inkiĢafı isə bir baĢa
müstəqil dövlət həyatından asılıdır. Cünki Silahlı Qüvvələr, ordu müstəqil
dövləçilik atributudur. Deməli, müstəqil dövlətçilik həyatı hərbi qulluqculardan
ictimai həyatın hərbi sahəsində baĢ verən dəyiĢikliklər və yenilikləri, həmin sahə
ilə bağlı bütün nitq vahidlərinin hərəkətə gətirilərək müasir leksik-qrammatik
anlamda mənimsənilməsi zərurətini ortaya goyur.
Əlbəttə, nitq mədəniyyəti təfəkkürün, davranıĢın əxlaqın inkiĢafı ilə
qarĢılıqlı əlaqə və vəhdətdədir.Danimamarkalı linqvist K.Toqebinin sözləri ilə
desək, özü-özlüyündə aydın olan və ya özü-özlüyündə aydın olmayan dillər ola
bilməz, lakin öz fikirini aydın ifadə edə bilən və ya ifadə edə bilməyən insanlar
vardır.
Dilçi alimlər mədəni nitqə verilən tələblərə münasibətdə təqribən eyni
cəbhədən çıxıĢ edirlər. Lakin hərbiçi nitqinə verilən tələblərdən, demək olar ki,
bəhs olunmamıĢdır. Hərbiçi nitqi üçün çox vacib olan amiranəlikdən heç
danıĢılmamıĢdır. Bu baxımdan, hərbi sahə üçün daha vacib görünən amiranəlik,
düzgünlük, təmizlik, ifadəlilik, dəqiqlik, məntiqilik, zənginlik və münasiblik
kimi tələblərin üzərində dayanmağı lazım bilirik.
Nitqin amiranəliyi. Bu günün və sabahın hərbi qulluqçusu- həm hərbi təlim
keçən, həm də təhsil-tədris prosesində çalıĢan, eyni zamanda, ictimaiyyətlə, rəsmi
və qeyri-rəsmi auditoriyalarla əlaqədə olan Ģəxslərdir. Hərbi qulluqçular həm də
silahlı qüvvələrimizi xarici dövlətlərdə təmsil etməli olurlar. Onlar müxtəlif Ģərait
və Ģərtlər içərisində komandir olaraq, tabeçiliklərində olan hərbi qulluqçulara
Ģifahi və yazılı nitq söyləməli, əmr, tapĢırıq, sərəncam verməli, onları döyüĢə
hazırlamalı olurlar. Pozuq, qaydasız, dolaĢıq, müxtəlif dillərin təsirini özündə
daĢıyan nitq, ünsiyyət zamanı, böyük əhəmiyyətə, təsir gücünə malik ola bilməz.
155
Hərbiçi nitqinin amiranəliyi Hərbi intizamdan-bütün hərbi qulluqçuların
Azərbaycan Respublikası qanunlarında və Hərbi Nizamnamələrdə müəyyən
olunmuĢ qaydalara ciddi riayət edilməsindən irəli gəlir. Məhz Hərbi intizam hər
bir hərbi qulluqçunu:
-―Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və Qanunlarına ciddi riayət
etməyə, Hərbi Andın və Hərbi Nizamnamələrin tələblərini dəqiq yerinə yetirməyə,
komandirlərin əmr və sərəncamlarına söszüz tabe olmağa;
- hərbi xidmətin bütün çətinlik və məhrumiyyətlərinə mətinliklə tab
gətirməyə, hərbi borcunu yerinə yetirərkən, öz qanını və hətta həyatını
belə əsirgəməməyə;
- hərbi və dövlət sirlərini möhkəm saxlamağa;
- namuslu və doğruçu olmağa, hərb iĢini vicdanla öyrənməyə, ona tapĢırılan
silahı, döyüĢ texnikasını və digər texnikanı, hərbi əmlakı və xalq əmlakını hər
vasitə ilə qorumağa;
- komandirlərə və böyüklərə hörmət etməyə, əsgəri nəzakət və salamvermə
qaydalarına əməl etməyə;
- hərbi hissədən kənarda özünü ləyaqətli və namuslu aparmağa, ictimai
asayiĢin özü və baĢqalari tərəfindən pozulmasına yol verməməyə, vətəndaĢların
Ģərəf və ləyaqətinin qorunmasına hərtərəfli səy göstərməyə məcbur edir.
Yüksək hərbi intizama:
- hərbi qulluqçularda yüksək mənəvi və döyüĢ keyfiyyətləri və komandirlərə
(rəislərə) Ģüurlu surətdə tabe olmaq hissləri tərbiyə etməyə;
- hissədə (gəmidə,bölmədə) Nizamnamə qaydalarına riayət etməyə;
- komandirlərin (rəislərin) öz tabeliyində olanlara gündəlik amiranə
tələbkarlığı, onların Ģəxsi ləyaqətinə hörmət etməsi, hərbi qulluqçulara daim qayğı
göstərməsi, inandırma və məcburiyyət tədbirlərini bacarıqla və düzgün
əlaqələndirib tətbiq etməsi ilə nail olmaq mümkündür.
-Vətənin müdafiəsi mənafeyi komandiri (rəisi) məcbur edir ki , o,
tabeliyində olanlardan hərbi intizama və qayda-qanunların yerinə yetirilməsinə
qətiyyətlə və möhkəm Ģəkildə riayət etməsini tələb etsin, qayda-qanunun hər
hansı bir Ģəkildə pozulmasına yol verməsin.
- komandirin (rəisin) əmri tabelikdə olanlar üçün qanundur. Əmr sözsüz,
dəqiq və vaxtında yerinə yetirilməlidir‖. [3, s. 182].
Komandirin amiranə nitqi onun hərbi fəaliyyəti zamanı əsl alətə çevrilir.
BaĢqa sözlə desək, amiranə nitq tabeçilikdə olanların hərbi fəaliyyətini idarə
etməyə, xidməti informasiyanın təqdim olunmasına, hərbi hazırlığa və təlim-
tərbiyəyə, xidməti münasibət zamanı subordinasiyanın (xidmətdə kiçiyin böyüyə
tabe olması prinsipi) qorunub saxlanılmasına, hərbi-professional fəaliyyətin
mənəvi-psixoloji təminatına, bir sözlə, zabitin (komandirin) öz fəaliyyətini uğurla
həyata keçirməsinə Ģərait yaradır.
Nitqin düzgünlüyü. Nitqin düzgünlüyü onun əsas kommunikativ
keyfiyyətlərindən biridir və qarĢılıqlı əlaqədəki yeri ilə çox bağlıdır. ―Düzgün
156
nitqə yiyələnmək üçün qrammatikanın qaydalarını bilməkdən əlavə, ədəbi dilin
digər normalarına da riayət etmək lazımdır. Bunun üçün cümlələr məntiqi
cəhətdən düzgün qurulmalı, oradakı fikirlər aydın olmalı, münasib sözlər
seçilməli, həmin sözlər düzgün tələffüz edilməli, canlı sözün təsirini artıran
vasitələrdən yerində və məqsədyönlü istifadə edilməlidir‖ [2, s. 36].
Sözün seçilməsi və əhəmiyyəti onu söyləyən hərbiçinin özündən çox
asılıdır. Bu seçimdə çox vaxt normalara əsaslanılmır. Ona görə ki, həmin
normalara olan tələblər o qədər də ciddi olmur. Burada mühüm olan ünsiyyət
dilinin tələbləridir.
Nitqin təmizliyi. Hərbiçi nitqinin kommunikativ keyfiyyətlərindən biri
onun təmizliyidir.
Ġnsanlar həmiĢə daniĢiqlarının təmizliyinə çalıĢmıĢlar. Dilin təmizliyi nitq
mədəniyyətinin böyük nailiyyətidir. Dili təhrif etmək onun təmizliyinə böyük
xələl gətirir.
Bəzən hərbiçilərin dilindən belə sözlər eĢidirik: qəlbi (uca), becid (tez), qıça
(ayaq) və s. Bunlar dialekt sözlərdir. Onların danıĢığında loru sözlərə tez-tez rast
gəlirik. Məsələn, lələĢ, qanmaz, əkilmək və s. Vulqar sözlərə də az təsadüf
edilmir: veyillənmək, donquldanmaq,dəmdəmə və s. Eyni zamanda, bu sözlərin
içərisində kobud, təhqiramiz, heysiyyətə toxunan sözlər də üstünlük təĢkil edir.
Məsələn, tıxmaq, heyvərə, nadürüst, nanəcib, qırıldamaq, köpmək və s.
Jarqonlar da üstünlük təĢkil edir: akazıvayetsa, mejdu proçim, kakraz,
niçeqo sebe, niçeqo podobnoqo, toje mne, obĢem, vaabĢe, davay, poka, dakazat
eləmək, davolno çto, askarbit eləmək və s.
Hərbiçi nitqində dialektizmlər və Ģivələr dilin təmizliyinə mane olur.
Varvarizmlər və digər dillərə məxsus sözlərin iĢlədilməsi dilin təmizliyi ilə bir
araya sığmır.
Hərbi Ģifahi nitq üçün təhlükə mənbəyi həm də tüfeyli sözlərdir. Belə sözlər
nitqə yad olmaqla bərabər, ünsiyyət üçün gərəksizdir.
Hərbiçi nitqinin təmizliyinə xələl gətirən faktlardan biri də sözlərin
təkrarıdır. ―BaĢa düĢürsən?‖, ―Belə deyək‖ və s. sözlərin yeri gəldi, gəlmədi təkrar
edilməsi müsahiblər arasında fikir mübadiləsinə mane olur. Belə boĢ və mənasız
söz yığını parazitlərdir. Ona görə ki, sözün arxasında fikir, iradə, məntiq və s.
dayanmamıĢdır. Əgər bunlar yoxdursa, deməli, vaxt boĢ və mənasız yerə itmiĢdir.
Gündəlik informasiya bolluğu hərbi Ģifahi nitqin inkiĢafına müsbət təsir
göstərir, nitqi daha da zənginləĢdirir. Hərbiçilərin Ģəxsi fəaliyyəti, öz nitqinə
tənqidi münasibəti, danıĢığında təbiiliyi üstün tutması, Ģablonçuluqdan qaçması
hərbiçi nitqinin təmizliyi üçün çox vacibdir. Təmiz nitq bütün insanlara hava və
su kimi lazımdır.
Nitqin ifadəliliyi. Hər bir Ģəraitdə nitqin ifadəliliyi özünü göstərir. Bu
cəhətdən, nitqdə ifadəliliyin qıĢqırmaq, susmaq, diksinmək, qorxmaq, təəccüb,
kədər, həyəcan, sarsıntı, sevinc və s. ifadəsi vardır. Bunlar özünü ünsiyyət
prosesində daha qabarıq Ģəkildə büruzə verir.
157
Hərbiçi nitqinin ifadəliliyi vəkilin məhkəmədəki nitqinin ifadəliliyi ilə
uyğun gəlmir. Elmi praktik konfransda nitqin ifadəliliyi ilə hesabat yığıncağındakı
nitqin ifadəliliyi arasında böyük fərq vardır.
Bir qədər də dəqiqləĢdirsək, deyə bilərik ki, dilin struktur quruluĢu özünü
müxtəlif Ģəkildə göstərir: tələffüz ifadəliliyi, vurğu ifadəliliyi, leksik və
sözdüzəldicilik ifadəliliyi, morfoloji və sintaktik ifadəliliyi, intonasiya və nəhayət,
üslub ifadəliliyi.
Deyilənlərdən belə məlum olur ki, ifadəliliyin keyfiyyəti dilin quruluĢu ilə
sıx bağlıdır. Belə bir mühüm cəhəti də unutmaq olmaz ki, hərbiçi nitqinin
quruluĢu, abzas quruluĢu, Ģifahi nitqin baĢlanğıcı və ayri-ayrı hissələri, mətnin
tam quruluĢu da hərbiçi nitqinin ifadəliliyində mühüm rol oynayır.
Ayrı-ayrı hərbi ixtisas sahələrinə nəzərən nitqin ifadəliliyini Ģəraitlə
əlaqələndirmək olar. Bu cəhətdən aĢağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır:
Nitqin dəqiqliyi. Nitqin dəqiqliyi və qeyri-dəqiqliyi haqqında danıĢarkən,
mətndəki fikirlə nitqin semantikası arasında olan münasibəti Ģüurlu Ģəkildə
qiymətləndirir və müəyyənləĢdiririk. Nitqin yaxĢı, pis, tam, yarımçıq, birtərəfli
olduğunu dəqiqləĢdirərkən, nitq vahidlərinin semantikasının həqiqiliyini və
intonasiya gücünü nəzərə alırıq. Nitqin dəqiqliyi üçün onun həqiqiliyi əsasdır.
DanıĢan dil sistemindəki mövcud biliklərinə əsaslanaraq, dilin qanun-
qaydalarına uyğun ardıcıllığa riayət edir. Bəzən seçim qarĢısında qalır: o, nitqin
komponentlərinin tərkibini və xarakterini müəyyənləĢdirməli, deyək ki, sinonim
cərgədən sinonimləri, sözlərin lazımi variantlarını seçməlidir və s. Hər bir nitqin
tərkibi və onun komponentlərinin seçilməsi bir sıra faktlarla bağlıdır. Məsələn,
məlumatların xarakteri (nitqin obyekti), ünsiyyət Ģəraitinin xüsusiyyətləri və s.
―Buna görə də I kursda müvəffəqiyyət qazanılmasına əsas diqqət verilməli
idi‖. Cümlədə fikri dəqiq ifadə etmək üçün əsas sözü əvəzinə, xüsusi deyilməli
idi. O zaman cümlə belə səslənməli idi: Buna görə də I kursda müvəffəqiyyət
qazanilmasına xüsusi diqqət verilməli idi.
―Axırda bütün imtahanlarda kursantlara uğurlar arzulayıram‖. Axırda sözü
əvəzinə sonda deyilsə, fikri daha dəqiq çatdırmaq olar. Cümlə belə olmalıdır:
―Sonda bütün imtahanlarda kursantlara uğurlar arzulayıram‖.
―Ailəmizin hərbi sahə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Lakin mən normal ailədə
böyüyüb-baĢa çatmıĢam‖. Hər hansı bir kəs normal ailədə böyüyüb-baĢa çatırsa,
onun hərbi sahə ilə müəyyən əlaqəsi olmalıdır. Bu mənada fikir dəqiq deyil.
Normal əvəzinə adi, sıravi sözlərindən istifadə etmək daha düzgün olar. Belə
hallar omonimləri yaxĢı bilməməkdən də irəli gələ bilər. Bu halda cümləni
aĢağıdakı kimi demək daha düzgündür: ―Ailəmizin hərbi sahə ilə heç bir əlaqəsi
yoxdur. Lakin mən adi (sıravi) ailədə böyüyüb baĢa çatmıĢam‖.
―Sən öz qəhrəmanlığınla səndən sonra yetiĢəcək zabitlərimizin xatirində
ölməyəcəksən‖. Cümlə belə olmalıdır: ―Sən öz qəhrəmanlığınla səndən sonra
yetiĢəcək zabitlərimizin xatirəsində əbədi yaĢayacaqsan‖.
158
Deyilənlər nitqin bir ünsiyyət vasitəsi kimi dəqiqliyini, onun təfəkkürlə
əlaqəsini müəyyənləĢdirməyə imkan verir. ―Bir tərəfdən nitqin həqiqiliklə, digər
tərəfdən təfəkkürlə əlaqəsi nitqin dəqiqliyinin formalaĢdırılmasının əsası kimi onu
iki cəhətdən - əĢyavi və anlaĢıqlı dil kimi fərqləndirməyə imkan verir‖ [4, s. 128].
Ümumi mədəniyyətin inkiĢafı, biliyin əhəmiyyətinin və rolunun çoxalması,
öz nitqinə diqqət və qayğı ilə yanaĢma, səhvlərin aradan qaldırılmasına köməklik
göstərə bilər. Əsas linqvistik üsullar və Ģərait dəqiq nitqin formalaĢdırılmasında
hərbiçilər üçün mühüm vasitələrdir.
Nitqin məntiqiliyi. Nitqin məntiqiliyi nitq strukturunun semantikası və
təĢkili ilə əlaqəlidir. Fikrin ifadəsi məntiqin qanunları və təfəkkürün düzgünlüyü
ilə Ģərtlənir. Nitqin komponentləri məntiqi cəhətdən ziddiyyətli baĢa düĢülə bilər.
Bu, o zaman baĢ verir ki, real həqiqətlə təfəkkür arasında əlaqə pozulsun. Birinci
halda nitq məntiqi, ikinci halda isə qeyri-məntiqi görünür.
Məntiqi nitqin formalaĢması üçün bir sıra Ģərtlərin olması çox vacibdir.
Məntiqi nitq üçün vacib Ģərtlərdən biri sözlərin düzgün cərgəsidir.
Məntiqi fikrin ifadəsində sözlər arasında iĢlənən ayrıca sözlərin, sintaktik
ifadələrin də mövqeyi böyükdür. Belə sözlər məntiqiliyə xidmət edir.
Qarabağ döyüĢlərindən bir epizod: Leytenant Ġbrahimov əsgərlərə üzünü
tutaraq deyir: Mən istəyirəm... Sizin fikrinizi... e.... cəlb edirəm ki...bizim taqım,
birinci taqım.. e... döyüĢə gedir... Hm... beləliklə hə, biz qarĢıdakı dağı ... e... aĢıb
çayın qırağında, cayın adı nəıdir?... postu ələ kecirək. (Tez-tez baĢını qaĢıyır,
biğını düzəldir, uzünü yuxarıya tutur, əsəbiləĢib özündən çıxır, əsgərlərə hirslənir
və s.). Bununla da demək ki, biz qalib gələcəyik....).
BaĢqa bir taqımda leytenant Qasımov qarĢısındakı əsgərlərin gözlərinə düz
baxaraq amiranə səslə deyir: QarĢımızda çox ciddi və həm də çətin bir vəzifə
dayanıb. Əvvəl birinci tabor hücuma keçəcək, qarĢısına ilk çıxan postu götürəcək.
Arxada gələn ikinci bölük isə cayın sahilindəki postu tutmalıdır. Biz qabaqkı
döyüĢlərdə qazandiğimiz təcrübədən ustaliqla istifadə edərək tapĢırığı uğurla
yerinə yetirməliyik. DüĢmən tərəfdən, bir nəfər də olsun, bu döyüĢdən sağ
çıxmamalıdır. Azərbaycan əsgərinə eĢq olsun. Ġrəli!
Leytenant Qasımovun komandiri olduğu taqım hər iki postu ələ keçirməyi
bacardı. Leytenat Ġbrahimovun komandiri olduğu taqım isə bunu bacarmadı və
məğlubiyyətə uğradı. Çünki əmrin yerinə yetirilməsi və kollektivin (tabeçilikdə
olan əsgərlərin) mənəvi ruhu bu əmrin deyiliĢi və formalaĢdırılmasından asılıdır.
Dəqiq verilmiĢ əmr, düzgün seçilmiĢ və bacarıqla deyilmiĢ sözlər tabeçilikdə olan
əsgər və zabit heyətini müəyyən bir tapĢırığın yerinə yetirilməsinə yönəldə bilər.
Elmi üslubun açıq məntiqilik tələb etməsi elmi əsərin hərbiçilər tərəfindən
bir cür baĢa düĢülməsinə, anlaĢılmazlıq olmamasına stimul yaradır. Düzgün,
ziddiyyətsiz elmi nəticələr, elmi terminlər, dəqiq və məntiqi sübutlar hərbi elmi
nitq üçün xarakterikdir.
Nitqin zənginliyi. Ünsiyyət vasitəsi kimi nitqə verilən tələblərdən biri də
onun zənginliyidir.
159
ġifahi və ya yazılı nitqin varlı və ya kasıb olmasında sözlərin əlamətləri,
əlaqə və münasibətlərin müxtəlifliyi və fərqləndirici olması dilin varlı və
kasıblığından xəbər verir. Nitqdə sözlər və söz qrupları təkrar edilmirsə, dil
quruluĢ etibarilə nə qədər müxtəlifdirsə, deməli, o dil zəngindir.
Digər mühüm bir cəhət dil quruluĢu Ģəraitidir ki, bu da dilin, nitqin
zənginıiyini tələb edən Ģərtdir. Dil vasitələrinin zənginləĢməsində sözlər, onların
əhəmiyyəti və yeri, söz birləĢmələri və cümlələr, intonasiya tipləri, termin ehtiyatı
və onların seçimi, cümlədə onlardan istifadə, fikri ifadə etmək bacarığı mühüm
yer tutur.
Nitqin zəngin və ya kasıb olması haqqında bir mənbə də görkəmli
hərbiçilərin, dövlət xadimlərinin fikirləridir. Digər bir mənbə isə istefada olan
hərbiçilərin, sıravi hərbiçilərin uzun illər ərzində topladıqları təcrübənin
nəticələrinin təhlilidir. Bu fikir hərb elmini, hərbi publisistık, hərbi iĢgüzar və
digər hərbi nitq üslublarını obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir. Məlumatların
təhlili, onların elmi biliklərə tətbiqi nitqin fərdi, sosial tipləri və variantları, eyni
zamanda, nitqin zənginliyi haqqında fikir söyləməyə əsas verir.
Hazırda hərbi nitqimiz getdikcə zənginləĢir. Bu özünü hərbi nitqimizin
bütün üslublarında daha qabarıq Ģəkildə göstərməkdədir.
Nitqin münasibliyi. O dili münasib hesab etmək olar ki, həmin dil məqsədə
və ünsiyyət Ģəraitinə cavab verir. Nitq, onun məntiqi mahiyyəti, dinlənilməsi və
oxunuĢu müasir tələblərə cavab verirsə, həmin nitq münasib hesab oluna bilər.
Nitqin münasibliyi müxtəlif nitq situasiyalarında nitqin digər
keyfiyyətlərinə təsir göstərərək onu tənzimləyir. Əgər biz Ģəraiti nəzərə almırıqsa,
o zaman nitqin münasibliyi ilə bağlı biliklərimiz tam deyildir. Müxtəlif Ģəraitlərdə
nitqin bir ünsiyyət vasitəsi kimi dəqiqliyi, ifadəliliyi münasibliyə arxalanmazsa,
əhəmiyyətini itirə bilər.
Münasib nitq sosial sahədə çox vacibdir. Çünki o, həm də davranıĢımızı
tənzimləyir.
Nitqin münasibliyi həm Ģifahi və həm də yazılı nitqdə pozula bilər. Bu,
anadangəlmə deyil və ona görə də hər bir hərbiçi ona qarĢı mübarizə aparmalıdır.
Hərbiçi nitqini elə qurmalıdır ki, Ģəraitə, auditoriyaya və s. uyğun gəlsin.
ġəraitə diqqətlə nəzər salsaq, onun nitq üçün münasibliyi məlum olar. Buraya
dilin quruluĢunu yaxĢı bilmək (ayrı-ayrı sözlər, söz birləĢmələri, frazeoloji
birləĢmələr, sintaktik konstruksiyalar) və dil sistemində əlaqə və münasibətlərə
diqqətlə nəzər salmaq lazım gəlir.
Dildən məharətlə istifadə, qazanılmıĢ təcrübənin tətbiqi, bu təcrübənin
təfəkkür mədəniyyəti və hərbiçi nitqi ilə əlaqələndirilməsi, nitqin münasibliyi
üçün vacibdir.
―Ġnformasiya vulkanının püskürdüyü indiki zamanda, müəllimin nəzəri və
praktik hazırlığı elə bir səviyyədə olmalıdır ki, tələbələrin (Ģagirdlərin) marağını,
diqqətini cəlb edə bilsin‖ (2, s. 48). Bu, zabitlərə də aiddir. Zabit həmiĢə nitqinin
160
münasibliyinə çalıĢmalı, dinləyicilərin maraq və diqqətini özünə cəlb etməyi
bacarmalıdır.
Qeyd edilənlər, yetərli Ģəkildə hərbi xidmətdə nitq mədəniyyəti və natiqlik
məharətinin əhəmiyyətini acıqlayır və bu istiqamətdə elmi araĢdırmalarının
aparılmasının lazımlılığını əsaslandırılmıĢ olur.
SUMMARY
The requirements given to the speech culture and rhetorical skills of the
servicemen are explained scientifically and practically in this article for the first
time. Here, the main attention was directed to the problems such as,
imperiousness, clearness, exactness, logicality, richness and correspondence of
officer‘s speech. Emphasising in detail and widely on the modern requirements
given to the speech culture and speaking skills, the author achieved interesting
results. The most important aspect which droaws the attention in this article is to
put forward the presentation practice of those requirements.
ƏDƏBĠYYAT
1. Abdullayev A.S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik məharəti haqqında. Bakı:
AzərnəĢr, 1968, 250 s.
2. Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı:
ADPU nəĢriyyatı, 2005, 242 s.
3. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin ÜmumqoĢun
Nizamnamələri. Bakı: Hərbi nəĢriyyat, 2007, 490 s.
4. Головин В.Н. Основы култура речи., M.: Высщая школа, 1988, 319 с.
SUMMARY
At the beginning of XXth century an interest for the poetry genre along
with many other new genres strengthened in the way that it led to creation of
lyrical, epical and dramatic poems of different content. New specificities have
enriched the creative works of our romantic poets. Their poems reflected the
needs of that period, wishes and desires of the society. However they neither
referred to the subject of friendship, love nor to the description of life of luxury.
―Manliness of Ahmad‖, ―Poet, Muse and Townsman‖, ―Generous Adham‖,
―Letters from Alami-musavat‖ and other poems represented new phenomenon in
our literature with their unique style, story, composition and language.
ƏDƏBĠYYAT
1.Ağayev Ġ. XX əsrin əvvəlində Azərbaycan Ģeri, Bakı, ―Elm‖, 2002
2.Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. Poema, Bakı, 1988
3.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, iki cilddə, II cild, Bakı, 1967
4.Belinski V.Q.Rus ədəbiyyatının klassikləri haqqında, Bakı, 1954
5.Bualo Poeziya sənəti Bakı, AzərnəĢr, 1969
6.Cəfər M. Romantizmin ideya xüsusiyyətləri, Bakı, Azərbaycan Dövlət
nəĢr, 1974
7.Hadi M. SeçilmiĢ əsərləri, Bakı, ―ġərq-Qərb‖, 2005
8.XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri, Bakı, ―Elm‖, 2006
9..XX əsr Azərbaycan poeziyası, Bakı, Yazıçı, 1988
167
Cəbrayılova Zoya Hüseyn qızı
Bakı Slavyan Universiteti
171
Kimin oğlu-qızı ərköyün olsa,
Onun payına ağlamaq düĢər‖ (2, s.421, 176, 106).
Hər iki poemanın quruluĢuna gəldikdə ―Sirlər xəzinəsi‖ndə dəyərlər və
hikmətlər ardıcılığı belədir: birinci yerdə və ən yüksəkdə Allah durur və Ģair
əvvəlcə Allaha sitayiĢ edir; sonra peyğəmbər gəlir və Ģair Məhəmməd
peyğəmbərin tərifini verir; üçüncü yerdə Ģah durur və Nizami Bəhram Ģaha öz
sitayiĢini izhar edir; sonra Ģair haqqında və sözün hikməti haqqında fikirlər
söylənir; nəhayət, adi insan haqqında və insanın ruhi mahiyyəti haqqında söhbət
gedir, ruhun məskəni olan qəlbin tərbiyəsi tərənüm olunur. Bununla da əsərin giriĢ
hissəsi bitir. Əsas hissədə isə insan mövzusuna müraciət olunur və iyirmi
məqalənin hamısı bu mövzuya həsr olunur‖ [8, s.28-29]. Ardıcıllığı nəzərdən
keçirdikdə ilk baxıĢda sadə quruluĢ diqqəti cəlb edir. Lakin vaxtilə
E.Bertelsin yazdığı kimi ―Nizaminin ―Sirlər xəzinəsi‖ fars dilində yazılmıĢ ən
çətin əsərlərdən biridir‖ [9, s. 82].
Nizaminin ―Sirlər xəzinəsi‖lə müqayisədə Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu
bilik‖ əsəri heç də mürəkkəb quruluĢlu bir əsər deyildir. ―Qutadqu biliy‖in
dünyada tanınmasında çox böyük xidməti olan türk tədqiqatçısı RəĢid Rəhməti
Aratın üç əlyazma (Vyana, Qahirə, Fərqanə) nüsxələri əsasında hazırladığı
türkcəyə çeviridə ardıcıllıq belədir: 38 sətirlik mənsur müqəddimə, 77 beytlik
mənzum müqəddimə ,85 fəsli əhatə edən 6520 beyt, 125 beyti (44+40+41) əhatə
edən 3 qəsidə də daxil olmaqla cəmisi 6645 beyt. Mənzum müqəddimədəki 77
beyti əlavə etdikdə beytlərin sayı 6722-yə misraların sayı isə 13444-ə çatır.
Nizaminin ―Sirlər xəzinəsi‖ndə olduğu kimi Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu
bilik‖ əsəri də ġərq ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq ulu Tanrının mədhi ilə baĢlayır,
sonra Ģair ulu peyğəmbərimiz Məhəmməd Mustafanı vəsf edir, ardınca
peyğəmbərimizin dörd əshabəsi Atiq ləqəbli xəlifə Əbubəkri, Faruq ləqəbli xəlifə
Öməri, sonra Osmanı və Əlini tərənnüm edir: daha sonra Y.Balasaqunlu əsərdə
yeganə bədii lövhə olan yaz fəslinin təsvirini verir, elə buradaca Buğra xanı tərif
edərək onu dinin izzəfi,dövlətin dayağı, millətin tacı, Ģəriətin dirəyi adlandırır.
ġair daha sonra yeddi səyyarə və on iki bürcü təhlil və tərənnüm edir; sonrakı
fəsillərdə insanın dəyərinin ağılla və biliklə ölçüldüyü, dilin xeyir və zərəri,
yaxĢılıq, kitabın adı, məzmunu, davranıĢ qaydaları və qocalıq barədə Ģair öz
mülahizələrini söyləyir.
XIII fəsildən etibarən əsərin süjet xətti bir neçə istiqamətə parçalanr. Bu
xətlərin birində poemanın əsas ideyaları öz əksini tapır. Gündoğdu Eliklə
ÖgdülmüĢ arasında dövlət, ordu, məmurlar və b. barədə söhbətlər gedir. Bu
söhbətlərdə dövləti və cəmiyyəti idarə etməyin yolları göstərilir. Beləliklə,
Y.Balasaqunlu o dövrdəki türk dövlət quruculuğunun, idarəçilik sisteminin,
idarəetmə aparatının aydın sxemini və modelini verir. ġair əsas mətndə əsəri 462-
ci ildə baĢa vurduğunu, oxucunun kitabdan bəhrələnməsini və müəllifi xatırlayıb
ona rəhmət oxumasını diləyir.
172
Əsas mətndən sonra gələn 125 beytdən ibarət olan 2 qəsidə əslində ġərq
poetik ənənəsinə uyğun olaraq ithaf olunduğu Ģəxsə xitab və müəllifin son sözü ilə
tamamlanmalı idi, əksinə ―Qutadqu bilik‖də Buğra xana xitab yoxdur. Əsərin
yekunu olan bu qəsidələri Y.Balasaqunlunun gələcək nəsillərə vəsiyyəti kimi
qiymətləndirmək olar. Vəsiyyətdə isə bütün bəĢəriyyətə son söz kimi ―bilik‖,
yalnız və yalnız ―bilik‖ tövsiyə olunur. Nizami Gəncəvinin ―Qüvvət elmdədir,
baĢqa cür heç kəs, Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz‖ fikri Y.Balasaqunlunun bu
vida sözü ilə çox dəqiq səsləĢir. Y.Balasaqunlunun ―Qutadqu bilik‖ və Nizami
Gəncəvinin ―Sirlər xəzinəsi‖ poemalarını bir-birinə yaxınlaĢdıran əsas
xüsusiyyətlərdən biri hər iki əsərdə vahid süjet xətti, vahid baĢ qəhrəmanın
olmaması, digəri isə onları birləĢdirən fikir yekdilliyi, yəni insan - onun ruhi
kamilləĢmə və xoĢbəxt olma yollarının axtarıĢlarıdır.
SUMMARY
The similarity between the work ―Qutadgu-knowledge‖ (Qutadqu-bilik) by
Yusif Balasagunlu and the poem ―Treasure of mystery‖ by Nizami Ganjavi was
analyzed in this article.
The main features of both works are not being of plot line and main heroes.
Thought unanimity, spiritual perfection of human, the search of the ways of being
happy and other problems were analyzed in the article.
ƏDƏBĠYYAT
1. Кононов А.Н. Слово о Юсуфе из Баласагуна и его поэме «Кутадгу
билиг». // Советская тюркология, 1970, № 4, s.3-12.
2. Balasaqunlu Y. Qutadqu bilik-xoĢbəxtliyə aparan elm. Bakı, 1994, 487 s.
3. Balasaqunlu Y. Qutadqu bilik. Bakı, 1998, 334 s.
4. Ulutürk X.R. Ġlk möhtəĢəm abidəmiz // Qutadqu bilik. Bakı, 1998, 334 s.
5. Bartold V.V. Ġslam Mədəniyyəti Tarixi. Ankara, 1984, s. 119.
6. Бартолд В.В. Сочинения. М., 1986, т. V, с. 113.
7. Ramiz Əsgər. Qutadğu bilig .Bakı, 2003, 319 s.
8. Qocayev M.Q. Nizaminin insan fəlsəfəsi .Bakı, 1997, 149 s.
9. Бертельс Е. Низами. М., 1972, с. 82.
10. Gəncəvi N. Sirlər xəzinəsi, Bakı, 2004, 262 s.
11. Gəncəvi N. Hikmət və nəsihətlər, Bakı, 1981, 148 s.
173
Cəfərli Məhərrəm Allahqulu oğlu
Naxçıvan Dövlət Universiteti
180
yüksək təklif edən Ģəxslər olarsa, onda ona bu haqda bildirilsin və ya satıĢlar
keçirilsin .
24 mart 1900-cu ildə Naxçıvan Ģəhər baĢçısı Cəfərqulu xan
Naxçıvanskinin sədrliyi ilə Naxçıvan Ģəhər müvəkkillərinin iclasında
N.Badalyanın xahiĢnaməsi müzakirə edilmiĢdir.
Müzakirə zamanı Ģəhər müvəkkillərindən T.Xəlilov bildirmiĢdir ki, bu
sahə barədə 26 fevral tarixdə aparılan müzakirələrdə o vaxt nəzərə alınıb. Cəlil
Məmmədquliyevin atası dəyəri bir neçə min manat olan həyətli və bağçalı evini
cüzi bir mükafat olan 300 manat müqabilində PuĢkin yolunun tikilməsi üçün
ayırıb, özü isə böyük ailəsi ilə birlikdə hal-hazırda kirayədə yaĢayır, buna görə də
Xəlilov xahiĢ edib ki, Bədəlyanın Ģəhər torpağı barədə xahiĢnaməsi rədd edilsin.
Digər müvəkkillər də (Yeqizarovdan baĢqa) bildirdilər ki, Bədəlyanın
xahiĢnaməsi gecikmiĢ kimi rədd edilməlidir.
Bunları dinləyərək Ģəhər müvəkkillərinin iclası 8 səslə qərara alıb:
Sarvanlar məhəlləsindəki sahənin ev tikdirməsi üçün 300 manat ona satılması
barədə Bədəlyansın xahiĢnaməsi rədd edilsin‖ . [5, v.17].
Dövlət arxivində Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı bir çox sənədlərlə
yanaĢı C.Məmmədquluzadə haqqında xatirələr də mühafizə edilir.
Həmin xatirələrdən biri 1918-1920-cı illərdə erməni daĢnaqlarına qarĢı
vuruĢan qırmızı partizan Əkbər Abbasovun C.Məmmədquluzadə haqqında 31
dekabr 1966-cı il tarixli xatirəsidir. Ə.Abbasov xatirələrində yazır: ―Mən Cəlil
Məmmədquluzadəni 1916-cı ildən tanıyıram. Ġlk əvvəl onun buraxdığı ―Molla
Nəsrəddin‖ jurnalını alıb oxuyanlara nifrət edirdilər. C.Məmmədquluzadəni dinsiz
adlandırırdılar, xüsusilə onun öz doğma kəndi olan Nehrəm kəndinin cəhalətdə
qalan adamları ona lənət yağdırırdılar. Kəndlərdə, Ģəhərlərdə ruhanilər tərəfindən
C.Məmmədquluzadənin jurnalını oxuyanlara nifrət edirdilər. Bu vəziyyət geridə
qalan savadsız kütlələrə artıq təsir bağıĢlayırdı. Bu çətin dözülməz vəziyyətə
əhəmiyyət verməyən C.Məmmədquluzadə ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalını vaxtlı-
vaxtında dayanmadan Çar hökuməti əleyhinə yazılar isbat edirdi ki, ―Molla
Nəsrəddin‖ jurnalını kütlə içərisində yaymaq, paylamaq iĢində aktiv iĢtirak edən
dostları var.
1914-cü ildə ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının pərdəsi altında
C.Məmmədquluzadənin qardaĢı Mirzə Ələkbər Məmmədquluzadə Naxçıvan
Ģəhərində Dəmirçixana küçəsi (indiki Sabir) Süleyman xanın evini kirayə
götürərək jurnalı yaymaq məqsədilə ―loğəntə‖ restoran açmıĢdı. O, zaman jurnalın
rolu daha da artmıĢ və kütlələrə yaxĢı təsir bağıĢlamıĢdır.
Ə. Abbasov xatirələrində daha sonra yazır ki, 1916-1918 ci illərdə gurnal
Təbriz Ģəhərində böyük əhəmiyyətə malik idi.
Təbrizin valisi Rzaqulu Mirzənin əhaliyə göstərdiyi təzyiq, zülm
hərəkatlarını görən, Ģəhərə aclıq salan valiyə jurnal göz yuma bilməzdi. ―Molla
Nəsrəddin‖ jurnalının 101-ci №-də Rzaqulu Mirzə Ģansanetkalarla tans edərək öz
Ģah libasını bir mütürüf qıza geyindirib onun qadın paltarını özü geyib
181
mütürüflərlə tans oynamaq siması jurnalda çıxmıĢdır. Həmin macəra Təbriz
əhalisinə böyük təsir göstərir Rzaqulu Mirzə Təbrizdən qaçaraq nüfuzdan düĢür
və əhali içərisində nifrət qazanır.
Bu vəziyyət Təbriz əhalisində, xüsusilə zəhmətkeĢlərdə böyük həyəcan
hissi oyatmıĢdır.
Təbrizin yerli demokratları, ziyalı kütləsi C.Məmmədquluzadəyə olduqca
böyük hörmət bəsləyirdilər. Jurnalın tirajı böyüyür. Bununla əlaqədar olaraq
C.Məmmədquluzadə ―Ölülər‖ adlı pyesinin tamaĢaya qoyulmasını irəli sürür.
Nəhayət, ziyalıların köməyi ilə ―Ölülər‖ pyesini tamaĢaya qoymaq üçün dövlətdən
icazə alınır. 1921-ci ilin aprel ayının 21-də ―Ölülər‖ pyesi tamaĢaya qoyulur. Gecə
tamaĢa gedən vaxt polis məmurları, ruhanilər tamaĢa gedən teatr binasını
mühasirəyə alırlar ki, tamaĢa verənləri çıxanda tutsunlar. Bu məlumatı mən
konsula çatdırdım. Konsul Kulbras məndən xahiĢ etdi ki, tənəffüsün vaxtını uzat,
mən məsələni həll edim. Konsul gedib Tehran hökuməti ilə Moskva rəhbərlərinə
məlumat verərək bir saatdan sonra qoĢun teatr binasından çəkilib getdi. ―Ölülər‖
pyesini axıra qədər davam etdirdik.
Bu macəradan sonra C.Məmmədquluzadəyə Təbriz əhalisi böyük hörmət
və ehtiram bəsləyirdi. O vaxt C.Məmmədquluzadənin qızı Münəvvər xanım
qadınlar arasında öz təbliğatını aparırdı və azadlıq hərəkatından danıĢırdı.
Ġkinci bir fakt Vəliəhdin arvadı hamama 4 atlı karetada gedən vaxt bir
nəfər fərrac qaça-qaça bazar camaatına bildirir və deyir ki, ―ruyi bə divar‖, yəni
üzünüzü divara çevirin, karetaya baxmayın.
Həmin ildə Təbriz mülkədarları, böyük sahibkarlar kəndliləri istismar edir
və onların taxıllarını anbarlara yığaraq camaat içərisində aclıq salmıĢdılar. Bu
vəziyyəti görən ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı tez-tez buna öz məcmuəsində
iĢıqlandırırdı. 1921-ci ildə Təbrizdə çıxan ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının 1-ci №-də
Təbrizin bələdiyyə rəisi Hacı Nizami Dölanın əhaliyə tutduğu divan haqqında
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının redaktoru C.Məmmədquluzadə onun hərəkətlərinə
göz yummamıĢdır və əhalinin aclıqdan xilas etmək üçün bir neçə mülkədar və
təzyiq göstərənlərdən ġeyx Əbdül Kərim ağanın öldürülməsi məsələsi partiyanın
qarĢısında dururdu. Bu minval ilə anbarlar açılıb taxılı satıĢa buraxırlar. Əhali
içərisində aclıq məsələsi aradan qaldırılır. Öz murdar hərəkətlərini görən hökumət
məmurları Ģəhəri tərk edib Tehrana qaçırlar.
1922-ci il aprel ayının 28-də C.Məmmədquluzadə Azərbaycan Xalq
Komissarlar ġurasının sədri N.Nərimanovun imzası ilə teleqram alır, Onun Maarif
Komissarı təyin edilməsi bildirilir. Bakıya çağırır, yolxərci olaraq 100 tümən
göndərir və tezliklə gəlməsini xahiĢ edirlər. Teleqramı və pulu alan kimi
C.Məmmədquluzadə öz ailəsi ilə birlikdə Təbriz Ģəhərini tərk edib Bakıya gəlir.
Bakıda yenə də ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalına baĢçılıq etməyə baĢlayır. Mən
Naxçıvan Ģəhərində ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalında müvəkkil olub, jurnalın
yayılmasını təĢkil edirdim. 1931-ci ildə tək onun ilə birlikdə jurnalın yazı abunə
iĢində ona kömək etmiĢəm. Ġmza: Ə.Abbasov. 31 dekabr 1966-cı il‖ [6, v.1-7].
182
Ümumiyyətlə arxiv Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı çoxlu sənədlər
mühafizə olunur. Xüsusi ilə Gürcüstan Respublikasının tarix və dövlət
arxivlərində Mirzə Cəlilin həyat və fəaliyyəti haqda çoxlu sənədlər vardır.
Baxmayaraq ki, bu sənədlərin çox hissəsini bizim ziyalılarımız, tədqiqatçılarımız,
cəlilĢunaslarımız aĢkar edərək öz əsərlərində, elmi məqalələrində iĢıqlandıraraq
oxucularımıza çatdırmıĢlar, lakin Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı arxivlərdə üzə
çıxarılmayan sənədlər hələ çoxdur.
SUMMARY
Nakhchivan city assistant of the police-official Calil Mammadguluzade
have been lightened the life and the activities in this article.
ƏDƏBĠYYAT
1. ―Azərbaycan ― qəzeti, 2009, 6 fevral; ―ġərq qapısı‖ qəzeti, 2009, 15
fevral.
2. Nax. MRDA. f.23m, s.1, iĢ 862, v.5-6.
3. Nax. MRDA. f.24m. s.1, iĢ 1632, v.1-4.
4. Nax. MRDA. f.23m. s.1, iĢ 1887, v.1-3.
5. Nax. MRDA. f.30m. s.1, iĢ 3/11, v.11-17.
6. Nax. MRDA. f.314, s.5a, iĢ 87, v.1-7.
183
A.Dozaya görə suffikslərin köməyilə söz yaradıcılığı fransız dilinin lüğət
tərkibinin zənginləĢməsində mühüm mənbə kimi çıxıĢ edir. Prefiks sözə suffiks
qədər möhkəm bağlanmır, öz müstəqilliyini nisbətən daha çox saxlayır. Bununla
yanaĢı A.Doza bu deyilənlərə zidd olan digər bir fikir də irəli sürür. Onun fikrinə
görə, Ģəkilçilərin iĢlənməsi yolu ilə sözdüzəltmə müasir fransız dilində analitizm
meyillərinin güclənməsi nəticəsində baĢ verir.
F.Brüno Ģəkilçilərin iĢlədilməsi yolu ilə söz yaradıcılığının fransız dilinin
bütün dövrləri üçün məhsuldar olmasını iddia edir.
Digər fransız dilçisi E.Püson belə hesab edir ki, suffikslərin artırılması yolu
ilə yeni sözlərin yaradılması müasir fransız dilində məhsuldar üsul olaraq
qalmaqdadır.
Sovet dilçisi M.S.Quriçeva roman dillərində söz yaradıcılığı yollarında
müĢahidə edilən qanunauyğunluqların tədqiqi zamanı belə nəticəyə gəlir ki,
fransız dilində söz yaradıcılığı sahəsində, Ģəkilçilərin iĢlədilməsi yolu sabit
xarakter daĢıyır.
M.A.KataqoĢina və A.K.Stepanov müasir fransız dilində yeni sözlərin
yaranmasında ən məhsuldar olan suffiksləri göstərir.
ġ.Baldi, C.Maruza, V.Brödal, L.A.Bulaxovski və digər dilçi alimlər isə belə
hesab edirlər ki, Ģəkilçilərin artırılması ilə yeni sözlərin yaranması müasir fransız
dilində məhsuldar xarakter daĢımır. ġ.Baldi belə nəticəyə gəlir ki, ilk baxımdan
suffikslərin məhsuldar olması nəzərə çarpır. Lakin daha dərin tədqiqatlar aparılsa
aĢkar ola bilər ki, suffikslərin məhsuldarlığının artması fikri yanlıĢ olsun. ġ.Baldi
bunun səbəblərini müasir fransız dili üçün səciyyəvi olan analitizm meyllərinin
daha da müxtəlif xarakter daĢıdığını iddia edir.
Fransız dilçisi C.Maruçovun fikrinə görə müasir fransız dilində Ģəkilçilərin
iĢlədilməsi yolu ilə söz yaradıcılığı imkanlarından zəif istifadə edilir.
Dilçi alim L.A.Bulaxovski yeni sözlərin yaradılmasında məhdud ifadə
vasitələri olan fransız dilini, bu baxımdan nisbətən zəngin imkanları olan digər
dillər ilə, məsələn, (rus, alman) muqayisə edir.
Burada nəzərdən keçirdiyimiz nöqteyi-nəzərlərin hər ikisindən belə bir nəti-
cəyə gəlmək olar ki, suffikslərin iĢlədilməsi söz yaradıcılığının müasir fransız
dilində hal-hazırda məhsuldar olub-olmaması məsələsi çox mürəkkəb məsələdir.
Fransız dilinin leksikologiyası məsələləri ilə məĢğul olan Z.N.Zlever yazır
ki, əgər fransız dilində söz yaradıcılığının məhsuldar olub-olmamasından söhbət
gedirsə, bu müddəanı dəqiqləĢdirmək lazımdır; belə ki, söhbət əsasən sintatik
yolla baĢ verən söz yaradıcılığından gedə bilər və bu söhbət yalnız hamı tərəfin-
dən anlaĢılan fransız mənĢəli çoxiĢlənən sözlərə aid ola bilər. Daha sonra o qeyd
edir: «Lakin bu qeyri-məhsuldarlıq ümumdanıĢıq nitqində iĢlədilən ümumiĢlək
sözlər əsasında inkiĢaf edən analitik yolla yaradılan sözlər hesabına əvəz olunur».
Z.N.Hevinin fikrincə leksik-analitik vahidlər bəzi əlamətlərinə görə kitab
dilinə xas olan söz yaradıcılığına uyğunlaĢır, çünki onlar informasiya cəhətdən
dolğun, təkmənalı və çoxhecalı olur.
184
Fransız dilinin tədqiqatçıları göstərirlər ki, bəzi Ģəkilçilərin iĢlədilməsi ilə
yaranan sözlər (məsələn: subyektiv qiymətverici mənası olan sözlər) situativ
xarakter daĢıyaraq dildə möhkəmlənə bilmir. Digər tərəfdən isə ümumdanıĢıq
nitqində Ģəkilçilərin köməyilə söz yaradıcılığının həm mütləq, həm də nisbi
məhsuldarlığının zəif olması və eyni zamanda onların iĢlədilməsinin elmi və
texniki terminlərin yaradılmasında zəngin və məhsuldar rol oynadığı qeyd olunur.
Demək lazımdır ki, morfoloji üsulla söz yaradıcılığı sahəsində məhsuldar
üsul olub-olmaması baxımından söhbət getdikdə bəzi dillər əsassız olaraq məhdud
dil materialları üzərində aparılmıĢ, müĢahidələrdən çıxıĢ edərək bu və ya digər
ümumi xarakter daĢıyan müddəalar irəli sürürlər. Bu baxımdan söz yaradıcılığı
prosesində iĢtirak edən, mümkün qədər çox Ģəkilçini əhatə etməklə aparılan geniĢ
tədqiqata ehtiyac duyulur.
Məlumdur ki, bu və ya digər Ģəkilçinin məhsuldarlığını müəyyənləĢdirmək
üçün müvafiq metod olmalıdır. Əslində belə bir metod son illərin tədqiqat əsər-
lərində hazırlamaq üzrədir. Bu baxımdan tərkibində eyni bir suffiks olan sözlərin
içərisində müəyyən tarixi müddət əzində köhnəlməkdə olan sözlər ilə yeni yara-
nan sözlərin kəmiyyət göstəricilərinin müqayisəli Ģəkildə tutuĢdurulması, Ģübhəsiz
ki, sözdüzəldici Ģəkilçilərin məhsuldarlığının hansı istiqamətdə inkiĢaf etdiyini
qiymətləndirmək üçün müəyyən bir əsas verir.
185
3). «and» Ģəkilçisi ilə düzələn isimlər
Məhsuldarlığı azalmaqda olan «and» Ģəkilçisi kiĢi cinsli isim düzəldici
Ģəkilçilərdəndir. Bu Ģəkilçi adətən kiçildici, istehza mənası bildirən isimlərin
tərkibində iĢlənir. Bu qəbildən olan sözlər sırasında da köhnəlmə prosesi getmək-
dədir. AĢağıdakı sözləri buna misal gətirmək olar:
«pitand, e» (paysan lourd et grossier, niai),
«sourdand» (ful nentend quavec peine).
ÜmumiĢlək leksikaya «corniaud» (chien matinée pop. imbesille) sözü yeni
daxil olmuĢdur.
186
Bəzi dilçilər belə hesab edirlər ki, ««age» Ģəkilçisinin tərkibində «iss»
elementi olan «issage» variantı da var. Lakin «iss» elementi «age» Ģəkilçisinin
ifadə etdiyi hərəkət mənasına əslində heç bir məna incəliyi əlavə etmir.
«iss» elementi ilə düzələn isimlərə misal olaraq «clissage» (le clissage dun
bouteille); «alunissage» (action dalunir – aya enmək); «amerissage» (action of
damerrir – suya enmə) və s. göstərmək olar.
Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, «age» Ģəkil-
çisi məhsuldar olaraq qalır.
Məlum oduğu kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində fransız dilinə mən-
sub söz və terminlər baĢqa əcnəbi alınmalara nisbətən sayca üstünlük təĢkil edir.
Bir dildən baĢqa dilə sözlər keçdiyi kimi sözlərlə birlikdə Ģəkilçilər də keçə
bilər. Fransız dilinə mənsub Azərbaycan dilində iĢlənən Ģəkilçilərdən ən çox
məhsuldar olanları «gie» və «age» Ģəkilçiləridir.
«gie» Ģəkilçisinə aid bir neçə sözü misal gətirək: metodologie, technologie,
morfologie, metallurgie və s.
Azərbaycan diliçiliyndə həmçinin müqayisəli dilçilik nəzəriyyəsində
fransızĢünasların elmi-tədqiqat əsərlərində tezis və məqalələrdə morfoloji üsulla
yaranan yeni söz və terminlər haqqında demək olar ki, bəhs edilməmiĢdir. Təkcə
Nizami Xudiyevin «Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləĢmə yolları» kitabında bu
problem haqqında ötəri də olsa bəhs edilmiĢ və həmin Ģəkilçilərin qeyri-
məhsuldar olması haqqında yanlıĢ fikrə gəlmiĢdir.
Morfoloji yolla yaranan «age» Ģəkilçisi ilə bitən dilimizdə iĢlənən fransız
dilinə mənsub aĢağıdakı terminlərə nəzər salaq: bangaj, massaj, garaj, metraj,
dublyaj, mantaj, makiyaj, arbitraj və s.
Fransız dilində -tion, ation suffiksləri hərəkət və nəticə bildirməkdən baĢqa
çox vaxt hal vəziyyəti bildirir. Onların kimya, nüvə fizikası, metallurgiya, kənd
təsərrüfatı və s. sahələrinə aid sözlərdə iĢlənməsi bununla izah olunur. Belə hala
aĢağıdakı modelləri misal göstərmək olar: disposition, réaction, construction,
attraction, conversation və s.
Müasir fransız dilində affiks Ģəkilçilər artırmaqla əmələ gələn terminlərin
sistemləĢdirilməsində «iser», «isation» suffiksləri özünə diqqət cəlb edir.
I – hərəkət ifadəsi bildirir,
II – hərəkətin nəticəsini.
Məsələn: insonoriser – insonorisation
transistoriser – transistorisation
rentabiliser – rentabilisation.
ıv Azərbaycan dilində ifadə üsulları
Fransız dilində morfoloji yolla yaranan sözlərin azərbaycan dilində ifadə
üsullarını aĢağıdakı misallardan aydın görmək olar:
187
Scoalire- scolarite təli, dərs- kurs, tədris dövrü
Reeligible- reeligibilite- yenidən, təkrar seçilən- yenidən, təkrar seçilmə
Scissipare- scissiparite bölünməklə çoxalan- bölünməklə çoxalma
Müasir sözdüzəltmə prosesində -isme, ist suffiksləri fəal və
məhsuldardılar. Onlar çox vaxt eyni, qoĢa törəmələr verirlər.
Adətən –isme suffiksi isimlərin və sifətlərin kökünə birləĢir və təlim,
nəzəriyyə, fikir, ictimai və ya mənəvi mövqeyi, siyasi- ictimai quruluĢu,
məĢğuliyyət növü, əlamət, xassə bildirir:
Antimilitariste- antimilitarisme antimilitarist- antimilitarizm
Mahometan- matometisme müsəlman- müsəlmanlıq
Mecanique- mecanisme mexaniki, mexanikləşdirilmiş- mexanizm, qurğu,
kurs, tərz, üsul (iş tədqiqat)
Ġsimlərin kökünə əlavə olunan –ist suffiksi sənətə, nəzəriyyəyə, müəyyən
məĢğuliyyət və fəaliyyət növlərini bildirən törəmə sözlər yaradır.
Terminyaratmanın elmi stilində aĢağıdakılar daha tipikdir.
Biochimite- biochimiste biokimya- bioximik
Biologie-biologiste biologiya- bioloq
Biometrie- biometriste biometriya- biometrist
Məhsuldar suffikslər sırasına –ien suffiksini də aid etmək olar. O, fəaliyyət
sahəsi və ya sənət, peĢə əlamətlərinə görə xadim adlarını, coğrafi məna aidiyyatı,
milliyyəti və ya mənĢəyi bildirir. O da –ist suffiksi kimi əsasən ismin kökünə
birləĢir:
Optique-opticien optika- optik
Clinique-clinicien klinika- tədqiqatçı həkim, klinist
Mecanique- mecanicien mexanika, mexanizm- mexanik, texnik
Londres- Londonien London- London sakini Londonlu
Yuxarıda göstərilən –ist, -isme, -ien suffikslərinin sözlərin kökünə və
əsasına birləĢməsi ilə yaranan törəmə formaların əmələ gəlməsi sözdüzəltmədə
qeyi- məhdud imkanlar açır. Bu suffikslərin köməyilə, soiriste- axĢam qəzetinin
müxbiri, editoralist- redaksiya və baĢ məqalələri yazan jurnalist və ya stylicticien-
stilist-alim; cezannisme, Bonnardisme- fransız rəssamları Pol Sezan və Pyer
Bonnarın adlarından yaranan, rəssamlıqda üslub, tərz bildirən sözlər kimi adət
edilmənin törəmələri meydana gəlir.Elmi-texniki terminalogiyaya fellərin əsasına
qoĢulan suffikslərin fəallığı xarakterik hallardır; age,-assion,-ence,-ation,-tion,-
ment suffiksləri hərəkət və ya onun nəticəsini bildirir.
Faquonner-faconnage
Düzəltmək, bəzək vurmaq-bəzəmə, bəzək naxış, yaraşıq
Flotter- fottaison
Üzmək, suyun səthində qalmaq-bədənin suya batma səviyyəsi
Differencier- differention
Fərqləndirmək, ayırmaq- fərqləndimə, ayrılma, təbəqələşmə
Degorger- degorgement təmizləmək- təmizlənmə
188
Aligner-alignement
bərabərləşdirmək, düzləndirmək- hamarlamaq, bərabərləşdirmək düzəltmə
Beləliklə, Fransız dilində -tion, ation suffiksləri hərəkət və nəticə
bildirməkdən baĢqa çox vaxt hal, vəziyyəti bildirir. Onların kimya, nüvə fizikası,
metallurgiya, kənd təsərrufatı və s. sahələrə aid sözlərdə iĢlənməsi bununla izah
olunur.
SUMMARY
The article speaks about the forming of words in French helping of grammar
method, appearance of the new words and their translation into Azerbaijani meant
multimeaningual kinds of expression in various aspects in Azerbaijani reality.
ƏDƏBĠYYAT
1. «Книга для чтения на французском языке». Москва «высшая школа».
1985 г.
2. «Учебник французского языка». Москва. «Высшая школа». 1982 г.
3. В.Л.Кодухов: «Введение в языкознание». Москва. «Просвещение».
1978.
4. R.C.Cəfərov: ―Manuel de français‖. Bakı. 1996 il.
5. ―Cours pratique de qrammaire Française‖. Москва. «Высшая школа» 1969.
6. А.В.Коржавин и др.: «Учебник французского языка». М. 1980 г.
7. И.Р.Прудникова: «Пособия по французскому языку». М. «Высшая
школа». 1982 г.
192
Важно также отметить, что социум непосредственно и опосредованно
делегирует семье эту репрессивную функцию, которая может простираться
от словесного увещевания с элементами диалога и объяснения до прямого
физического насилия , которое в некоторых случаях приводит к гибели
ребенка. Семья представляет собой государство в миниатюре, в котором
ребенок должен научиться приспосабливаться к социальным условиям.
В подходах Гейдара Алиева к вопросам прогресса Азербайджана более
рельефно очерчены два момента движения мысли: а) от единичного,
частного к общему; б) от общего к частному и единичному. Но в том и
другом случае определяющей является общая цель - прогресс Азербайджана
в целом. В том и другом случае Гейдар Алиев отталкивается от общей цели,
подчиняя ей развитие всех, составляющих общий прогресс, систем,
подсистем, отдельных сфер и моментов.
Применительно к прогрессу культуры, духовно-нравственной сферы и
личности таким общим понятием является интеллектуальный потенциал
общества и нации. Поэтому если обобщить все идеи и мысли Гейдара
Алиева о прогрессе Азербайджана, то в первом приближении их можно
свести к экономическому, духовно-нравственному и интеллектуальному
прогрессу общества, которое ,как мы отметили, состоит из института
семьи.
Итак, в соответствии с той же общепринятой методологией перейдем
от экономического прогресса к прогрессу духовно-нравственному. В
советское время на русском языке понятие ―духовность‖ употреблялось
крайне редко, так как им широко пользуются служители религии. А вот в
азербайджанском языке вопрос стоял несколько иначе.
Дело в том, что в русском языке есть три термина: ―духовность‖,
―нравственность‖ и ―мораль‖. В азербайджанском же языке имеются два
понятия - ―манавийат‖ и ―ахлаг‖. Поэтому очень часто и нравственное, и
духовное на азербайджанском языке выражают одним понятием - ―манави‖.
Поэтому, читая работы советских лет, и не только советских, надо с лупой в
руках искать - присутствует ли в понятиях ―манавийат‖ или ―манави‖
духовность в ее религиозном значении?
В советское время Гейдар Алиев говорил о духовном и нравственном
прогрессе, даже если употреблял одно понятие - ―манавийат‖, в том же
смысле, как и все, то есть в очищенном от религиозности смысле.
В условиях перехода к капитализму в одних случаях, наряду с научно-
материалистическим толкованием духовности, он вкладывал в это понятие и
религиозный смысл. Но приоритетами для него в изучении духовного и
нравственного мира человека неизменно являлись достижения мировой
цивилизации и как они усвоены или усваиваются индивидами,
национальные и общечеловеческие ценности при ведущей роли
национальных, культурных и духовных ценностей, современные
193
достижения науки и искусства. Духовный прогресс личности невозможен и
вне духовного прогресса общества и нации. И, напротив, о духовном и
нравственном здоровье общества и нации, в первую очередь, надо судить по
состоянию граждан и индивидов, составляющих семью. Не может и не
должно быть двух, в корне различных, духовных и нравственных портретов,
один из которых отражает ―богатый‖ духовный и нравственный мир нации,
другой - ―убогий‖ мир ее представителей. Так в жизни не бывает. Если
общество,в частности, семья духовно, нравственно и социально больное, то
и индивиды, составляющие это общество, также нездоровы. И, наоборот,
если личность переживает духовный и нравственный кризис, ее воля и
сознание поражены микробами лицемерия, разнузданного подхалимства,
недостойного человека угодничества, если для каждого в отдельности и для
всех вместе взяточничество стало нормой жизни, то все это свидетельствует
только о том, что общество обречено. Как опытнейший политический и
государственный деятель и как мыслитель Гейдар Алиев все это отлично
знал. А потому он не отделял прогресс общества от прогресса личности, а
духовное возрождение и нравственное самоочищение личности от
духовного возрождения и нравственного самоочищения общества. Поэтому
к обсуждению, осмыслению и решению этих вопросов он подходил
комплексно. При решении таких задач для него не было вопроса - ―или -
или?‖. В вопросах прогресса общества и личности он отдавал предпочтение
формулам: ―и то, и другое‖. В соответствии с этими принципами, и в
советское время, и будучи президентом независимого Азербайджана, Гейдар
Алиев осуществлял грандиозную работу по нравственному оздоровлению
как общества, так и личности. Убедительным подтверждением тому служит
―Всесоюзная научно-практическая Конференция по нравственному
воспитанию‖, проведенная в 1979 году в Баку, где основным докладчиком
был Гейдар Алиев.
Позиция Гейдара Алиева по кругу этих вопросов четко изложена в этот
же период в интервью корреспонденту ―Литературной газеты‖ - ―Пусть
справедливость верх берет!‖. После прихода во власть в 1993 году Гейдар
Алиев десятки раз возвращался к этой проблеме, при этом каждый раз
высказывая свое беспокойство по поводу падения нравов, деформации
нравственного сознания людей, духовного и нравственного обнищания
некоторой части руководящих работников, чиновников разного ранга.
Но было бы куда легче, если бы все можно было решить с помощью
критики. Зная это лучше нас, Гейдар Алиев делал ставку на систему
воспитания и образования. Здесь исходным, отправным принципом Гейдар
Алиев избрал воспитание, формирование и развитие духовных,
нравственных и культурных потребностей, а через них - выход на решение
проблемы всестороннего, гармонического развития личности, на раскрытие
талантов и потенций каждого, ―в ком сидит Рафаэль‖ (Маркс). В плане
194
удовлетворения духовных и культурных запросов тех, кто руководит
государственным аппаратом, большими коллективами, кто командует
людьми, он еще в 70-х годах XX века стал усиленно приобщать
партноменклатуру к симфонической музыке, параллельно делал все для
поднятия общей культуры народа, рядовых граждан республики. Это был
очень продуманный и методологически обоснованный шаг. При
размышлении над этими вопросами на ум приходит одна великая идея
молодого Маркса: ―Богатый человек - это нуждающийся человек,
нуждающийся во всех проявлениях человеческой жизни‖1. Если человек не
испытывает потребности приобщения к мировой культуре, усвоения
национальных и общечеловеческих ценностей, тех несметных богатств
знания, которые выработаны человечеством тысячелетиями, то такой
человек является серьезной помехой на пути к прогрессу, в том числе к
прогрессу общества и нации. Ибо прогресс не происходит сам по себе. Для
того, чтобы состоялся прогресс, по крайней мере, нужны три условия: а)
наличие объективных условий; б) высокая степень самосознания общества,
нации и личности, осознание всеми необходимости прогресса; в)
интеллектуальная, психологическая подготовленность и социальная
ориентированность людей, а также политических и экономических структур,
имеющих возможность как-то повлиять на процессы и явления в обществе.
В отличие от эпохи социалистов-утопистов и их предшественников,
считавших возможным нравственное воспитание личности, ее нравственный
и духовный прогресс в локально ограниченных рамках не только большого
государства, но и отдельного полиса (города-государства), современная
система воспитания и образования, построенная на учете функций и роли
информации в современном мире, исходит из фактора существенного
воздействия мировых социально-экономических, политических,
идеологических, духовно-культурных и информационных процессов на
образ жизни, идеалы, идейные принципы, духовные и нравственные
ориентации нашего современника, особенно молодых людей 2. И это
совершенно справедливо. Поэтому наши ориентации и установки на
правильное сочетание национальных и общечеловеческих ценностей в
воспитании молодежи - лишь одна сторона воспитательного процесса, один
его аспект. Другой же аспект - это то, какую роль в становлении личности,
формировании ее идейных и мировоззренческих принципов и обогащении
внутреннего мира играют электронные средства массовой информации
других стран. Без учета всех этих факторов было бы наивно рассуждать о
нравственном или духовном прогрессе личности, молодого человека с
неустоявшимися нравственными принципами и ценностными ориентирами.
195
SUMMARY
Family is the basis of the society – that is why every process can in fluency
to its function, mainly – socio – economical and cultural processes. Macro social
processes directed to transformation from traditional society to modern one,
which is accepted to call (or name) as modernization – has changed the
appearance of Europe then the appearance of the world
ЛИТЕРАТУРA
1.Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства //
К. Маркс, Ф. Энгельс. Собр. соч. Изд. 2-е. Т. 21. М.: Политиздат. С. 21–443.
2.Население и глобализация / Н.М. Римашевская, В.Ф. Галецкий, A.A.
Овсянников и др. M.: Наука, 2002. 322 с.
3.Гавров С.Н., Никандров Н.Д. Образование в процессе социализации
личности// Вестник УРАО, 2008, № 5 (43) С. 21-30.
4.Коатс Д. Будущее семьи // Впереди XXI век: перспективы, прогнозы,
футурологи. Антология современной классической прогностики. 1952–1999
/ Ред.-сост. И.В. Бестужев-Лада. М.: Academia, 2000. С. 452–458.
198
В верстке программы отведено время и для образовательно-
развлекательного блока. Соответственно письмам и телефонным звонкам с
просьбами граждан в эфир выходят и сюжеты социального характера.
В эфире общественного вещания в соответствии требованию и
интересам широкой общественности создано восемь муниципальных
советов, в том числе и совет этнических меньшинств, который был создан в
2006 году. Совет собирается раз в два месяца. Правление теле-
радиокорпорации регулярно предоставляет консультации по вопросам
национальных меньшинств в освещении актуальных вопросов.
Следует отметить, что эфирное время ,,Моамбе‖, мягко говоря, не
идеально. В 4 часа дня мало кто имеет возможность сидеть у телевизора.
Желательно, чтобы информационная программа новостей проходила
несколько позже, скажем, 18:00.
Вскоре, исходя из желания достичь более высокого эффекта передач, и,
учитывая интересы азербайджанских, абхазских, осетинских зрителей,
государственный «Общественный вещатель Грузии» решил провести
реформирование данной структуры. В частности для более эффективной
работы и роста объема вещания на языках национальных меньшинств было
принято решение подключить к распространению информационных
программ на разных языках (по типу новостных выпусков «Евроньюс»)
региональные телевизионные станции, которые покрывают зоны
компактного проживания азербайджанцев, абхазов, осетин и армян. Так, в
частности, достигнута договоренность о приобретении эфира для данного
телепродукта на таких станциях как: г. Марнеули, ТВ «Марнеули » (на
азербайджанском), г. Гори, ТВ «Триалети» (на осетинском), г. Зугдиди, ТВ
«Одиши» (на абхазском.), г. Ахалкалаки, ТВ «АТВ 12» (на армянском),
каждый день в самое рейтинговое время (прайм-тайм 20.00- 22.00).
Партнерам предоставляется блок новостей, состоящий из 8-10 сюжетов
(хронометраж каждого блока 12-15 мин). Станции могут повторять эти
выпуски по своему усмотрению и в ночном и утреннем эфире. Помимо
этого, полный информационный коллаж на 5 языках (60 мн.) выходит в
вечернем эфире «2 канала» ОВГ в 23.00 и в утреннем эфире «1 канала» ОВГ
в 7.00. Региональные телекомпании будут иметь возможность также
предоставлять сюжеты, подготовленные местными редакциями.
На следующем этапе планируется активная работа по привлечению
иностранных грантов и спонсоров для расширения вещания для
национальных меньшинств, подготовки авторских программ и
документалистики.
Выход с 1 марта 2010 года обновленного формата «Моамбе» на разных
языках вызвал большой интерес среди целевой аудитории. На сегодняшний
день редакции национальных меньшинств имеют возможность и самим
готовить репортажи на интересующие их темы, приуроченные, как правило,
199
к юбилейным датам известных культурных и общественных деятелей,
важных событий и т.д.
Помимо телевещаний на азербайджанском, абхазском, осетинском,
русском и армянском языках, редакция «Вещания на национальных языках
Грузии», который входит в структуру информационной программы
«Моамбе», готовит и еженедельное ток-шоу – «Наш двор». Сначала
передача называлась чуть иначе: "Итальянский двор". Хотя колорит,
присущий кварталу, заселенному представителями разных
национальностей, также характерен и для Тбилисского двора. Поэтому
название сменили менее претензионным «Нашим двором».
Ток-шоу выходит в эфир в каждую субботу в 19:00. Хронометраж
передачи составляет ровно час. Ведущий - журналист Георгий Гугушвили.
Передача готовится при поддержке Ассоциации Организации
Объединенных Наций, а также в сотрудничестве с Агентством Соединенных
Штатов по международному развитию. Цель проекта содействие процесса
интеграции людей различных национальностей, проживающих в Грузии.
Гостьями данной программы являются представители интеллигенции,
члены НПО, правительства, молодежных, культурных и других
объединений разных национальностей. В передаче обсуждаются острые
темы межнациональных отношений, проблемы толерантности и мирного
сосуществования всех жителей Грузии.
Следует отметить, что в передачах участвуют представители всех
этнических меньшинств, проживающих в Грузии. Это и известные,
знаменитые люди, а также простые граждане различных профессий и
социальных слоев. Одним словом, все участники ток-шоу разнообразны,
что, безусловно, положительная сторона этой программы. Также
правильной можно считать тенденцию автора – он не ограничивается
только столицей, не пренебрегает регионами страны, где встречаются
компактно населенные представители этнических меньшинств. Формат
программы разработан грамотно. Она состоит из двух блоков. Первый
показывает историю той или иной нации или семьи, а во втором идет
обсуждение темы. Гости и зрители затрагивают конкретный вопрос или
проблему и ищут пути их решения.
Вещание для национальных меньшинств Грузии на «Общественном
вещании» продолжается и по радио, на тех же, указанных выше, языках
национальных меньшинств, плюс еще и на курдском языке.
Вещанию для курдской диаспоры нашей страны придается особое
значение в связи с исторической ролью общины в жизни Грузии.
С лета 2006-го года, в июне в одном из регионов Грузии, в поселке
Болниси начали ретрансляцию "Моамбе" на азербайджанском языке.
Сначала фонд «Интерньюс»- Грузия организовал семинар для синхронных
переводчиков с грузинского на азербайджанский. Семинар вели
200
специалист из Педагогического института им. Орбелиани и корреспондент
азербайджанской телекомпании «Лидер» в Грузии. Позже специалисты
Фонда "Интерньюс" осуществили монтаж техники на телекомпаниях
Марнеули и Болниси.
Проект по переводу с грузинского на азербайджанский язык
информационных выпусков в регионе Квемо Картли осуществляется при
финансовой поддержке ОБСЕ.
Согласно проекту, вечерний информационный выпуск Общественного
телевидения- "Моамбе" синхронно переводится на азербайджанский язык и
ретранслируется Марнеульским филиалом телерадиокомпании Квемо
Картли и Болнисской телекомпанией "ТВ 12".
Проект ОБСЕ был призван, в первую очередь, преодолеть
информационный вакуум, который сейчас ощущается в регионе Квемо
Картли. К примеру, в Марнеульском районе, где около 70% населения -
азербайджанцы, большинство не владеет или слабо владеет грузинским
языком и, следовательно, не может полноценно участвовать в политической
и экономической жизни Грузии.
Для азербайджаноязычного населения особо значимы передачи,
подготовленные ассоциацией региональных вещателей Грузии.
Еженедельная программа ,,Многогранник», подготовленная на базе
ассоциации, передается одновременно по 25 телевизионным и 5
радиостанциям. За последний год в зфир вышло всего 45 передач (до 500
сюжетов). Большинство из них были эксклюзивными и касались проблемм
разных регионов Грузии.
Главным достоянием медияпроекта можно считать повышение качества
информированности жителей региона, которые систематически стали
получать информацию об интересующих их вопросах, освещение которых
не происходит на общенациональных каналах.
Цитирование ,,Многогранника» на азербайджанский язык стало еще
одним полезным шагом в процессе интеграции национальных меньшинств.
В годовом отчете ассоциации региональных вещателей Грузии
приведенны несколько интервью азербайджанских жителей Марнеули и
Болниси.
Айнура Алиева, Марнеули: ,,До того, пока бы ,,Многогранник» не суб-
титрировали, мне приходилось переводить все для родственников на
азербайджанский язык. Мало кто из местных жителей понимает грузинский.
А это почти единственная передача, которая освещает проблемы нашей
деревни. ―
Земфира Изазбекова – руководитель неправительственной организации
,,Толерантность―: ,,Многогранник» первая передача, понятная и поэтому
интересная для жителей нашего региона. Это важно ни только для
201
информирования этнических меньшинств, а еще и для того, чтобы лучше
понимать грузинский язык . ―[3,4].
Все программы на национальных языках Грузии готовят опытные
профессиональные журналисты, пользующиеся большим уважением и
авторитетом в стране. Их совместная работа и дружба – еще одно яркое
доказательство единства всех народов независимой Грузии, которой нет
альтернативы.
SUMMARY
ЛИТЕРАТУРА
1. Национальная концепция толерантности и гражданской интеграции, Совет
гражданской интеграции и терпимости , Администрация Президента
Грузии, 2008 г.
2. Grigol Robakidze University, scientific works. Tbilisi, 2009.
3. Годовой отчет ассоциации региональных вещателей Грузии, Тбилиси, 2010
г.
202
Çernyavskiy Stanislav Ġvanoviç
Московский Государственный Институт
Международных Отношений
1
Государственный Архив Азербайджанской Республики, ф. 970, оп. 2, д. 80,
л. 28-30.
205
который, обладая значительными полномочиями, занимался в 1920-1922 гг.
вопросами двусторонних отношений. В этот период народными
комиссарами иностранных дел Азербайджана были Нариман Наджаф оглу
Нариманов (04.1920 - 05.1921) и Мирза Давуд Багир оглу Гусейнов (05.1921
– 12.1921).
После создания СССР деятельность НКИД АзССР фактически
приостановилась. Однако после того как 25 августа 1941 года в Иран
вступили соединения Красной армии, которые совместно с британскими
войсками фактически оккупировали Южный Азербайджан, азербайджанские
дипломаты активно привлекались к работе на иранском направлении. Уже в
сентябре 1941 года в Иран был отправлен первый отряд работников из
Азербайджанской ССР, а 6 марта 1944 года Совет народных комиссаров
СССР по рекомендации В.М.Молотова, обсудив вопрос «Об усилении
экономической и культурной помощи населению Южного Азербайджана»,
принял соответствующие решения. В декабре 1944 года в Тегеран приехал
секретарь ЦК Компартии Азербайджана Гасан Гасанов. Началась
подготовка к предоставлению азербайджанским провинциям Ирана
широкой национальной автономии. Исполнение решения предписывалось
осуществить ЦК КП(б) Азербайджана и Совету Народных Комиссаров
АзССР. Эта деятельность продолжалась вплоть до вывода советских войск
из Ирана в марте 1946 года.
В последующий период азербайджанской истории международные
отношения составляли исключительную прерогативу союзного Центра,
поэтому МИД Азербайджанской ССР имел малочисленный аппарат,
состоявший из министра, его заместителя, помощника министра,
канцелярии и протокольного отдела. На посту министра иностранных дел
работали Махмуд Исмаил оглу Алиев (1944 – 1958), Таира Акпер гызы
Тагирова (1959 – 1983), Эльмира Микаил гызы Гафарова (1983 – 1987).
Наиболее известный азербайджанский министр советского периода -
Таира Акпер гызы Таирова - курировала международные вопросы с 1957 по
1968 годы «по совместительству» (одновременно она возглавляла
Государственный комитет по науке и технике) и только позже (1968-1984)
сконцентрировалась на них полностью. При Таировой аппарат МИД не
превышал 10-15 сотрудников, хотя республиканские кадры активно
использовались в загранучреждениях МИД СССР, в том числе и в
посольствах на Арабском Востоке и в Азии. Сама Т.Таирова неоднократно
возглавляла советскую группу в Третьем постоянном комитете социального
развития Генеральной ассамблеи ООН. Главные задачи, которые
приходилось выполнять МИД АзССР в тот период, касались
информационно-пропагандистского обеспечения внешней политики СССР
на Ближнем и Среднем Востоке. В годы ирано-иракской войны Баку
обеспечивал реализацию посреднической миссии СССР.
206
В столице Азербайджана имелись два иностранных
представительства - в начале Великой Отечественной войны открылось
генеральное консульство Ирана, а в 1973 году – Ирака.
Поскольку постсоветский Азербайджан не имел ни посольств, ни
своих представительств при международных организациях, проблема
отсутствия загранпредставительств решалась первоначально путем
возложения этих обязанностей на сотрудников посольств СССР
азербайджанской национальности там, где таковые имелись (впервые этот
вариант был применен в посольстве СССР в Египте). В некоторых местах –
Брюсселе, Нью-Йорке, Вашингтоне – азербайджанские представители в
начале 1990-х годов работали в помещении турецких
загранпредставительств.
Разумеется, в условиях отсутствия загранаппарата и недостаточной
эффективности МИД в целом главная тяжесть в реализации
внешнеполитических задач легла на Президента. За 1993-1998 гг. Г.А. Алиев
совершил 79 визитов в 33 страны, в том числе 25 официальных, провел 2326
мероприятий, связанных с вопросами внешней политики. В течение пяти лет
между Азербайджаном и зарубежными государствами подписан 431
документ (договоры, соглашения, протоколы, заявления, декларации и
меморандумы). 2
Деятельность МИД находилась в центре внимания Президента.
Выступая 6 марта 1998 г. перед коллективом Министерства, Г.А. Алиев,
наряду с позитивными оценками его работы, высказал немало критических
замечаний в адрес руководства Министерства иностранных дел. Обращаясь
к молодым дипломатам, Г.Алиев подчеркнул: «Испокон веков профессия
дипломата считается в истории всех государств самой уважаемой и
почетной. Если взять историю любой страны, увидишь, что на диплома-
тической работе были люди из самых высших слоев, самые подготовленные,
знающие, грамотные, умные. Такое мнение сложилось и у нас. Что мы
представляем, говоря «дипломат»? Людей самых высокообразованных,
высокой культуры, красивой внешности, хорошо одетых, воспитанных,
отличающихся в обществе своим поведением. Не случайно в свое время
говорили, что людей надо обучать, как держать вилку и ложку при еде, как
сидеть за столом, как брать тарелку. Все эти вопросы вытекают из
дипломатии. В обычной жизни люди на это не обращают особого внимания.
Эти традиции присущи дипломатии, то есть дипломатическим работникам,
2
Сообщение Секретариата Президента Азербайджанской Республики о
мероприятиях и встречах, проведенных Президентом Азербайджанской
Республики за период с 3 октября 1993 года по 3 октября 1998 года. Баку,
1998, с.11
207
это их традиции и правила, поэтому, произнося слово «дипломат», каждый
представляет себе особо избранного человека. Мы должны вырастить таких
дипломатов». 3
В соответствии с Конституцией, внешняя политика Азербайджана
определяется и направляется лично Президентом, который вносит
предложения в Милли меджлис об учреждении дипломатических
представительств в иностранных государствах и международных
организациях, назначает и отзывает азербайджанских послов в иностранных
государствах и представителей при международных организациях;
принимает верительные и отзывные грамоты дипломатических
представителей иностранных государств; заключает межправительственные
договоры, представляет в Милли меджлис для ратификации и денонсации
межгосударственные договоры, подписывает указы об утверждении
международных договоров (ст. 109). В реальной практике функции
Президента значительно шире. Именно он определяет внешнеполитическую
стратегию страны, которая сегодня выстраивается с учетом
общенациональных интересов, в соответствии с конкретными реалиями и
нормами международного права.
Важнейшим этапом на пути укрепления дипломатической службы
Азербайджана стало принятие 8 июня 2001 года закона, установившего
правовые основы ее организации, как одного из видов государственной
службы, а также правовое положение находящихся на ней государственных
служащих. В законе «О дипломатической службе» последняя определяется
как профессиональная деятельность граждан в соответствующих
государственных органах, осуществляющих внешнюю политику
Азербайджанской Республики.
В систему органов дипломатической службы входят Министерство
иностранных дел, дипломатические представительства и консульства,
вспомогательные организации, созданные для обеспечения деятельности
МИД, и его учебные заведения.
К основным обязанностям органов дипломатической службы
отнесены: подготовка и представление предложений по концепции и
основным направлениям внешней политики Азербайджанской Республики;
реализация внешнеполитического курса; обеспечение суверенитета,
безопасности, территориальной целостности и неприкосновенности границ
страны, ее политических, экономических и других социальных интересов;
использование дипломатических методов и средств для защиты
международного мира и безопасности; защита прав и интересов
Азербайджанской Республики, ее граждан и юридических лиц за рубежом;
осуществление дипломатических и консульских связей с другими
3
Бакинский рабочий. 1998, 11 марта
208
государствами и международными организациями; обеспечение
государственного протокола. На МИД также возложена координация
деятельности других органов исполнительной власти с целью обеспечения
единой политической линии в отношениях с другими государствами и
международными организациями.
Основная тяжесть внешнеполитической работы согласно
Конституции Азербайджана лежит на Президенте. Ильхам Гейдарович
Алиев, будучи сам по образованию дипломатом (выпускник Московского
государственного Института международных отношений), уделяет этому
направлению большое внимание. Учитывая роль азербайджанской
дипломатии в строительстве независимого Азербайджана, Президент
И.Г.Алиев принял 24 августа 2007 года постановление - ежегодно отмечать
9 июля как профессиональный праздник сотрудников органов
дипломатической службы Азербайджанской Республики.
За двадцать лет независимого развития азербайджанское общество
прошло нелегкий путь от анархии к светскому, демократическому
государству. Разумеется, руководство страны, ее интеллектуальная элита
извлекли определенные уроки из накопленного опыта. Самый главный
вывод, пожалуй, в том, что стране не нужны «революционные потрясения»
и она должна развиваться в соответствии с Конституцией, проводя
сбалансированный, предсказуемый внешнеполитический курс в отношении
своих ближайших соседей. В арсенале азербайджанских политиков и
дипломатов появилось понимание того, что современный мир обладает
такой структурой взаимовлияния, которая отвергает идею возведения
концепции независимости в абсолют, отдавая предпочтение подходам,
основанным на признании приоритета многосторонних и гармоничных
взаимосвязей между отдельными частями всей международной системы. А
главная их задача – укрепление независимости и суверенитета
Азербайджанской Республики, неуклонный рост ее авторитета в мировом
сообществе.
SUMMARY
Azerbaijan - the largest country in South Caucasus, with great industrial
and intellectual potential. The achievements in the domestic development of the
country resulting from the creative efforts of recent years have more and more
impact on its foreign policy. The increased responsibility of the Azerbaijan
Republic in international affairs resulted in its greater role in ensuring energy
security, global economics and finance.
Heydar Aliyev played the crucial role in establishing of diplomacy of New
Azerbaijan. He laid the foundations of foreign policy of the State and participated
actively in its implementation.
209
ÇoçiĢvili David
(Горийскй университет, Джандарская Азербаиджанская школа ),
Namazov Vahid
(Джандарская Азербаиджанская школа)(Грузия)
ЛИТЕРАТУРА
1. Челебадзе Н., Женщина и семья, Тб.,2005, (На грузинском языке)
2. Гоциридзе Г., Народная культура питания и традиция застолья в
грузии, Тб.,2007 (На грузинском языке)
3. Харатишвили К., Этикет грузинской свадьбы., (Тамада), 2006, (На
грузинском языке)
4. Хахубия И., Свадьба и развод по закону Моисея, Тб., 2006, (На
грузинском языке)
Efnan Altun
Ordu Universiteti
ÖZET
Bilmece, her toplumda hoĢça zaman geçirmek amacının doğurduğu yaygın
bir zekâ ve söz oyunudur. Bilmece, Azerbaycan‘da tapmaca adı ile bilinmektedir.
Bu incelemede Azeri ve Türk sahasındaki bilmece türü karĢılaĢtırılarak benzerlik
ve farklılıklar belirtilmeye çalıĢılmıĢtır.
213
Anahtar Kelime: Bilmece, Tapmaca, Türkiye, Azerbaycan, Ortak
Bilmeceler.
ABSTRACT
Riddle, born of a common goal of society to spend a pleasant time and
there is a game of intelligence. Riddle is know as tapmaca in Azerbaijan. In this
study, the similarities and contrasts between the riddle forms in Turkish and
Azerbaijani areas are given.
Key Words : Riddle, Tapmaca, Turkey, Azerbaijan, Common Riddles
Çocuklar için sözcüklerle üretilmiĢ bir oyun aracı olan bilmece onlara, düĢ
ve düĢünce gücüne seslenen kurmaca bir dünya sunar. ġiirsel bir anlatımla
çocukları dille kurgulanmıĢ bir zekâ oyununa davet eder. Onları, tüm bildiklerini
sınamaya, olaylar ve olgular ile kavramlar arasında anlamsal ilgiler kurmaya
yöneltir. Ġkilemeleri, deyimleĢmeleri kullanarak, ana dilinin söz varlığını
yansıtmadaki iĢlevini somutlar.
BĠLMECELERĠN FONKSĠYONU
216
Azerbaycan bilmecelerinde en çok ele alınan konular; geçim araçları
özellikle çiftçilik ve bitkiler âlemidir.
Bilmece:
ġimdi Ģimdi Ģim düĢer
Gölge kalkar gün düĢer
Bir ağaçta beĢ elma
Ġkisine gün düĢer
(Çelebioğlu-Öksüz 1995: 51).
Yukarıdaki örnek metinlerde bilmecelere verilen cevaplardan
Azerbaycan‘daki ―mantar‖ın değil, Türkiye‘deki ―namaz‖ cevabının doğru
olduğu anlaĢılmaktadır ki, bilmece metninde verilen ―Bir ağaçta beĢ elma /
Gün düĢüb ikisine‖ ipucu da bunu kanıtlamaktadır. Buna ilaveten
Azerbaycan‘daki mâni-bilmece dörtlüklerinde üç ve dördüncü mısraların
birbiriyle aynı olduğu görülmektedir. Burada sadece doldurma mahiyetinde
olan bir ve ikinci mısralar değiĢmiĢtir ki, zaten mânilerin bir ve ikinci
mısralarının doldurma yapmak için kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca
bilmecelerde de bu türden doldurma sözcükler sıklıkla yer almaktadır. Kafiye
kelimelerinin ise yazım farklılıklarıyla aynı olduğu görülmektedir.
Türkiye‘deki örnekte de bir ve ikinci mısralar değiĢmiĢ, üç ve dördüncü
mısralar hemen hemen aynı kalmıĢtır. Dördüncü mısradaki tek fark ise, dizenin
Türkçe söz dizimine (fiilin sonda olması) uygun hâle getirilmesidir.
Mâni:
Burdan vurdum baltanı
218
Orda çıhdı galtanı
Birce görmek isterdim
Yerin göyün sultanı
(Karaağaç-Açıkgöz 1998: 142).
Bilmece:
Burdan vurdum baltanı
Ordan çıhdı galtanı
Gara gız oğlan doğdu
Yerin göyün sultanı
(Seyidov 1992: 33).
Bilmece:
Burdan vurdum baltanı
Ordan çıhtı galtanı
Anam bir oğlan doğdu
Yerin göyün sultanı
(Ahundov-Tezcan 1994: 177).
Bilmece:
Yere vurdum baltanı
Ağzı gümüĢ galtanı
Yerden bir oğlan çıhdı
Cümle cahan soltanı
(Seyidov 1992: 48).
Bilmece:
Yere vurdum baltanı
Ağzı gümüĢ galtanı
Yerden bir oğlan çıhdı
Dünyaların soltanı
(Seyidov 1992: 79).
Yukarıda verilen örnekler de mâni-bilmece olarak kullanılmaktadır.
Bilmece olarak Azerbaycan‘da dört farklı cevaba sahiptir. Bilmecelerin cevapları
sırasıyla ay, güneĢ, pınar ve buğdaydır. Burada karĢılaĢtığımız olay ise soru
kalıplaĢmasıdır. Soru kalıplaĢması, bir bilmecenin soru bölümünün birbirinden
farklı cevapları karĢılamak üzere kullanılmasıdır. Bunun soru kaymasından farkı
tüm cevapların bilmece için uygun olmasıdır. Birinci dörtlük bir mâni, ikincisi ise
bilmecedir. Bunlar arasında tek fark görüleceği üzere üçüncü mısradadır. Birinci
bilmecenin cevabı ay, ikincisinin ise güneĢtir. Birinci bilmecede doğuran ―gara
gız‖ iken ikinci bilmecede ―ana‖dır. Üç ve dördüncü bilmeceler ise kendi
aralarında birbirlerine benzemektedir. Üçüncünün cevabı ―pınar‖, dördüncünün
cevabı ise ―buğday‖dır. Üçüncü bilmecenin dördüncü mısrasında yer alan ―cahan‖
219
kelimesi yerine dördüncü bilmecede ―dünya‖ kelimesi kullanılmıĢ, ortaya çıkan
hece farklılığı ise dördüncü bilmecede ―-ların‖ ekinin kullanımıyla giderilmiĢtir.
Azerbaycan T.
Türkiye T.
Avluda kuyu
Kuyuda suyu
Suda yılan
Yılan baĢı mercan (GAZ LAMBASI)
Azerbaycan T.
Türkiye T.
Azerbaycan T.
Türkiye T.
Yer altında yağlı kayıĢ. (Yılan)
KAYNAKÇA
221
M. Kemal ÖZERGĠN. ―Kuman - Kıpçak Bilmeceleri Üzerine
AraĢtırmalar‖ T.F.A. Ocak 1974, Sayı:294, s. 6862 - 6865.
Etibar Ġnanc
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
SUMMARY
ЛИТЕРАТУРA
1. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «Ж,», «Ж», «Й». М., «Наука», 1989.
2. Федотов М.Р. Этимологический словарь чувашского языка, II т.
Чебоксары, Чувашский институт гуманитарных наук, 1996.
3. Древнетюркский словарь. Л., Изд-во «Наука» (Ленингкадское
отделение), 1969.
4. Aharon Dolgopolsky. Nostratic Dictionary. University of Cambridge, UK,
2008.
5. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка, IV т. М.,
«Прогресс», 1987.
6. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «К», «К,». Выпуск второй. М., «Языки
русской культуры», 1997.
7. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «К» (-«Г») и «К,(-«К»-«К»). Выпуск
первый. М., «Языки русской культуры», 1997.
8. Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в
тюркских языках (явление синкретизма). Алма-Ата, Изд-во «Наука»
Каз. ССР, 1986.
9. Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском
языке. М., «Наука», 1966.
227
10. Иллич-Свытич В.М. Соответствия смычных в ностратических
языках.-Этимология 1966. М., «Наука», 1968, стр. 304-355.
11. Кононов А. Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках.-
Тюркологический сборник 1975. М., 1978.
12. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка, II т. М.,
«Прогресс», 1986.
13. Dr. Ernest Klein. A Comprehensive Etymological Dictionary of the
English language. Volume I. Elsevier Publishing Company, Amsterdam,
London, New York, 1966.
Eyyub Zəngin
Yalova Universiteti
ÖZET:
Azerbaycan 1991‘de bağımsızlığın elde edilmesinin ardından iç ve dıĢ
politikada birçok sorunla karĢılaĢmıĢtır. Azerbaycan, Haydar Aliyev döneminde,
Rusya ile Batı arasında denge siyaseti yürüterek daha verimli iç ve dıĢ politika
yürütülmesi açısından bölgede istikrarın korunmasını sağlamıĢtır. Haydar Aliyev,
kendisinden önceki yönetimlerin yürüttüğü dıĢ politikanın sonuçlarını, bölgedeki
dengeleri gözeterek, kendi yönetim anlayıĢının ve daha önceden sahip olduğu
iliĢkilerin etkisiyle özgün bir dıĢ politika izlemiĢtir.
Abstract
Azerbaijan was faced many problems on foreign and domestic policies after
the independency in 1991. Azerbaijan provided stability in terms of foreign and
domestic issues by implementing balance policies between Russia and the West in
the era of Haydar Aliyev. He has implemented a unique foreign policy by
balancing the region‘s powers. Also he took into account the results of foreign
policies and management approaches which were implemented before his term
and his relations before his presidency.
228
Key words: Azerbaijan, Haydar Aliyev, Foreign Policy
GĠRĠġ
SSCB‘nin çöküĢüyle ortaya çıkan yeni devletler Soğuk SavaĢ sonrası oluĢan
yeni uluslararası sistemde kritik önem büyük önem kazanmıĢlardır. Bu devletlerin
izleyecekleri politika ve alacakları tavır konusundaki tartıĢmalar sadece bu
ülkelerin içinde değil, aynı zamanda komĢu devletler ve ilgili büyük devletler
arasında da rekabete yol açmıĢtır[1, 406].
Soğuk SavaĢ‘ın sona ermesinin bir baĢka sonucu, önemini yitiren Doğu-Batı
ayrımının yerini Kuzey-Güney ayrımının alması olmuĢtur. Ġki kutupluluğun
kaybolduğu böyle bir ortamda bölgesel çıkarlar eskiye nazaran çok daha fazla rol
oynamaya baĢlamıĢtır. Bu durum Balkanlar, Orta Doğu, Orta Asya ve
Kafkasya‘da bölgesel liderlik için mücadelelerin hızla büyümesine ve belirleyici
konuma yükselmesine yol açmıĢtır.
230
politikalarını oluĢtururken, ikincisi ise serbest piyasa ekonomisine geçiĢte
yaĢanmıĢtır.
232
H. Aliyev dünyanın önde gelen Ģirketleri ile imzalanan Asrın
AntlaĢması‘yla, Hazar enerji kaynaklarını tüm dünyaya tanıtarak ve daha da
önemlisi kendisinin gerçekten bağımsız bir devlet olduğunu ve doğal kaynaklarını
istediği doğrultuda kullanabileceğini göstererek, ABD‘nin ilgisini çekmeyi
baĢarmıĢtır. Dolayısıyla, 1994‘ten itibaren Hazar petrollerine iliĢkin tercihlerinde,
ekonomik olmanın ötesinde politik çıkarları da göz önünde bulundurarak
ABD‘nin bölgeye yönelmesini sağlayan Azerbaycan, ABD, Rusya ve Ġran
arasında denge oluĢturmuĢ, ülke olarak kalkınmaya ve baĢta Dağlık Karabağ
sorunu olmak üzere birçok sorununa uluslararası alanda adaletli çözüm bulabilme
olanağı elde etmeye çalıĢmıĢtır. Ġzlenen bu siyaset doğrultusunda, 1990‘ların
ortalarından itibaren ABD‘nin değiĢen bölge politikası çerçevesinde devlet
baĢkanı Bill Clinton Azerbaycan ile giderek yakınlaĢmıĢ, yürürlükten
kaldıramadığı 907. Maddeyi fiilen aĢmaya yönelmiĢtir.
Bir siyasal önder olarak, ülkesinin geleceğini Batı‘da ve Batı tipi demokrasi
ve piyasa ekonomisi kurumlarının inĢasında gören Aliyev, Rusya‘ya bağımlılığı
azaltan baĢta BTC olmak üzere her tür alternatif projeyi hararetle destekleyerek
Azerbaycan‘ın ekonomik ve politik geleceğine yönelik sağlam bir temel inĢa
etmeye çalıĢmıĢtır. Ülkede demokratik kural ve kurumların özgürce iĢlemesi
233
konusunda, Sovyet mirasının etkileri çokça hissediliyor olmasına rağmen, sağlam
bir demokrasinin kurulmasından ziyade ülkenin cari ihtiyaçlarının karĢılanmasının
Ģimdilik daha acil olduğu görülmektedir.
DEĞERLENDĠRME
Genel olarak baĢarılı bir dıĢ politikanın koĢulu, ―Rusya yönlü‖, ―Batı yönlü‖
ve ya diğer ―... yönlü‖ değil, dengeli bir politika olmak durumundaydı. Soğuk
SavaĢ‘ın ortadan kalktığı bir dönemde denge politikasının baĢarı Ģansı daha
yüksekti. Herhangi bir tarafa açık bir Ģekilde yaklaĢma diğer taraftan olumlu bir
Ģekilde karĢılanmayacağı için, Azerbaycan‘ın takip edebileceği baĢka bir yol
kalmamıĢtır. Bu noktada Batı-Rusya iliĢkileri açık bir zemine oturuncaya kadar
Azerbaycan‘ın dıĢ politikasının çıkıĢ noktası, Azerbaycan‘ın çıkarları için Batı‘yla
iliĢkiler kurmak ve Rusya‘nın bölgedeki nüfuzunu göz önünde tutmak
olmuĢtur[11,54: 8,96].
ƏDƏBĠYYAT
1- Aydın, Mustafa(2001a), ―Kafkasya ve Orta Asya‘yla ĠliĢkiler‖, Baskın
Oran (ed.), Türk DıĢ Politikası (1980-2001), c. 2, Ġstanbul, ĠletiĢim
Yayınları, 2001.
234
2- Aydın, Mustafa(2001b), ‗Kafkasya‘da Yeni Devletler, Türk DıĢ
Politikası‘, içinde Baskın Oran (ed.), Türk DıĢ Politikası Cilt II, Ġstanbul:
ĠletiĢim Yayınevi.
235
Əbdülhəsənli Tofiq Əbdüləziz oğlu
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
VƏTƏNPƏRVƏRLĠK VƏ ĠSTĠQLALÇĠLĠQ
MÜASĠR AZƏRBAYCAN POEZĠYASĠNĠN ƏSAS MÖVZUSU
KĠMĠ
SUMMARY
Presented article has been dedicated to the development of themes
independence in today‘s Azerbaijan‘s poetry as one of important object of poems.
It is impossible to find the writer, who has not touched to the independence,
patriotism themes by the different forms.
ƏDƏBĠYYAT
1.Axundlu Yavuz. Ġstiqlal Ģairləri, Bakı, «Elm» nəĢriyyatı, 1998, 126 səh.
2.Araz Məmməd. Vətən deyin, Bakı, «Adiloğlu» nəĢriyyatı, 203, 150 səh.
3. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri (məqalələr toplusu), I kitab, Bakı,
«Elm» nəĢriyyatı, 2006, 428 səh.
239
4. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri (məqalələr toplusu). I kitab, Bakı,
«Elm» nəĢriyyatı, 2006, 428 səh.
5.Bünyadzadə Ülvi. Bir ölümün acığına, Bakı , «Gənclik» nəĢriyyatı, 1993, 250
səh.
6. Qarayev YaĢar, Tarix: yaxından və uzaqdan, Bakı, «Sabah» nəĢriyyatı, 1996,
712
7. Qoca Fikrət. Adi həqiqətlər, Bakı, AzərnəĢr, 2000, 219 səh.
8. Qusarçaylı Ramiz. ġeirlər, «Azərb» jurnalı, 205, N-11, səh.37-44.
9. Məmmədli MürĢüd. Xəlil Rza Ulutürk fenomeni, «525-ci qəzet, 28-30 yanvar.
1998.
10. Nəbiyev Bəkir. Ġstiqlal Ģairi, Bakı, «Elm» nəĢriyyatı, 2001, 348 səh. 11.
Ulutürk Xəlil Rza. Davam edir 37, Bakı, «Gənclik» nəĢriyyatı, 1992, 528 səh.
12. Ulutürk Xəlil Rza. Türkün dastanı, Bakı, «Gənclik» nəĢriyyatı, 2000, 800 səh.
14. Yusifli Vaqif. Yollar hayana aparır, Bakı, «Gənclik» nəĢriyyatı, 1999, 140
səh.
15. Mayadağlı Hüsniye. B.Vahabzadenin eserlerinde setiraltı ifadeler, «Türk
Edebiyyat» dergisi, Ģubat, 1994, s.26-29.
Orta əsrlərdə ictimai həyatın bütün sferalarına dininin təsiri çox güclü idi.
Cəmiyyətin təsərrüfat-mədəni həyatının bütün sahələri əhəmiyyətli dərəcədə dinlə
bağlı olub, hadisə və proseslərin izahı və həllinə dini prizmadan yanaĢılırdı. Din
insanların mənəvi keyfiyyətlərinin, əxlaqının, cəmiyyətə məxsus adət-ənənələrin
formalaĢmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı. E. From haqlı olaraq deyirdi ki, ―Orta
çağda insan özünü sosial – dini birliyin ayrılmaz hissəsi kimi hiss edirdi‖ (1, 111).
Bu baxımdan Əxilik təĢkilatı da orta əsrlərin reallığından doğan və dini
zəmin üzərində formalaĢan çoxfunksiyalı qurumlarından biri idi.
Qeyd edək ki, Əxilik artıq XIII əsrin əvvəllərindən etibarən Anadoludan
tutmuĢ, Balkanlar, Orta ġərq və Qafqazlaradək böyük bir coğrafiyada yayılaraq
(2, 57), yayıldığı ərazilərdə cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan, dövrünün
ictimai-siyasi proseslərinə təsir etmək gücündə olan bir təĢkilata çevrilmiĢdi.
Əxiliyin yayıldığı ərazilərdə əhalinin türkləĢməsində və islamlaĢmasında, eləcə də
iqtisadi cəhətdən təĢkil olunmasında və inkiĢafında da çox böyük rolu olmuĢdur.
MəĢhur səyyah Ġbn Battuta öz səyahətnaməsində Əxilərə geniĢ yer vermiĢ və
onların üstün məziyyətlərindən bəhs edərək yazırdı: ―Əxilərə Anadoluda
məskunlaĢmıĢ olan Türkmənlərin yaĢadıqları hər vilayətdə, hər Ģəhərdə və kənddə
rast gəlmək olar. Onlar məmləkətlərinə gələn xaricilərə böyük qayğı göstərirlər.
240
Digər tərəfdən olduqları yerlərdə zor tətbiq edənləri yola gətirər, hər hansı bir
səbəblə bunlara qoĢulan pisləri ortadan qaldırarlar. ..Bunların dünyada tayı-
bərabəri yoxdur‖(3,194).
Ümumiyyətlə, Əxilik o, dövrün sosial reallığından doğan, ərəblər və farslar
arasında orta əsrlərdə yayğın olan fütüvvət idealının və qədim türklərə məxsus
alplıq, ərənlik ənənəsinin qovuĢması nəticəsində yaranmıĢ, ideya etibarilə batini-Ģiə
və təsəvvüflə bağlı olan, əxlaqi dəyərlərə xüsusi önəm verən, cəmiyyətdə iqtisadi,
sosial, hərbi, mədəni və s. kimi bir çox önəmli funksiyalar yerinə yetirən peĢə
adamlarının və sənətkarların birliyi idi.
Əxilik öz kökləri və ideya baxımından ―Türk "akılıq" və "alp" ənənəsinin,
Ərəb və Ġran fütüvvət idealıyla Ġslamı bir sintez halında‖ (4, 93.) birləĢdirsə də, o
daha çox iqtisadi xarakterli olub, bütün sənətkarları və peĢə adamlarını bir çatı
altında birləĢdirən dövrünün içtimai mahiyyət kəsb edən çoxfunksiyalı bir təĢkilatı
idi. Lakin əxi təĢkilatı, xüsusilə də formalaĢdığı ilkin dövrlərdə sənətkarları və
peĢə adamlarını birləĢdirsədə sırf sənətkar (baxmayaraq ki, sənət və ya müəyyən
bir peĢə sahibi olmaq əxi üzvü olmanın vacrib Ģərtlərindən biri idi) birliyi
olmayıb, cəmiyətin çox müxtəlif zümrələrini tərkibinə qata bilən, həm də dini və
ictimai-siyasi özəlliyi olan bir qurum idi. Bunu Əxilərin həyat və fəaliyyətləri
haqqında dəyərli mənbə rolunu oynayan Ibn Batuttanın səyahətnaməsinə
baxdığımızda da aydın görə bilirik. Beləki, Batutta qeyd edirdi ki, Əxilər təkcə
əsnaf və sənətkar kimi aĢağı ictimai təbəqyə mənsub Ģəxslərdən deyil, eyni
zamanda cəmiyyətin elitasını formalaĢdıran qazi, üləma, dövlət rəhbərliyində
iĢtirak edən, hətta Ģəhər idarəçisi mövqeyində olan Ģəxslərdən ibarət idi (5, 212).
Əxiliyin formalaĢmasında XIII əsrə qədər Ġslam dünyasında çox yayğın və
populyar olan fütüvvət hərəkatı mühüm rol oynamıĢdır. Fütüvvət hərəkatı hələ
Ġslamın yarandığı ilk yüzilliklərdən etibarən Suriya, Ġraq, Ġran, Azərbaycan,
Türkistan, Endülüs, ġimal Afrika və Misir kimi bölgələrdə geniĢ yayılmıĢ və
müxtəlif zümrələrdən olan insanları birləĢdirən qəhrəmanlıq, igidlik, ədalətlilik və
s. kimi dəyərləri özündə birləĢdirən qurumlar olmuĢ və yayıldıqları ərazilərdə
böyük hörmət qazanmıĢlar. Onların yaĢadığı ərazilərdə cavanmərd, ayyar
(ayyaran), fəta (fityan) kimi adlarla məĢhur olduğu məlumdur (6, 540).
Dünyanın bir sıra xalqlarında qəhrəmanlıq ənənələrini (yaponlarda
samuraylıq, avropalılarda cəngavərlik və s. kimi) özündə əks etdirən Institutsional
təsisatlar olmuĢdur. Ərəb-islam cəmiyyətində isə ġahavət (comərdlik) və Səcaat
(igidlik) kimi üstün xüsusiyyətləri və yüksək əxlaqi dəyərləri özündə birləĢdirən
fütüvvət təĢkilatı bu funksiyanı yerinə yetirmiĢdir. Lakin VIII əsrdən etibarən
Fütüvvət demək olar ki, tamamilə Sufizmin təsiri altına düĢərək keyfiyyətcə yeni
dəyiĢikliklərə uğrayır. Məhz, Sufizmin təsiri nəticəsində zora dayalı (savaĢ ruhlu-
Ə.Ə.) qəhrəmanlıq ənənələri yavaĢ-yavaĢ yerini yüksək əxlaqi dəyərlərə verir.
Ġnsanın nəfsinə hakim olmasıyla birlikdə, baĢqalarına pislik etməməsi, xeyirxah
və comərd olması kimi yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə sahib olmaq Fütüvvətin
baĢlıca ideyasına cevrilməyə baĢlayır. Bu və buna oxĢar dəyərləri əsas tutaraq bir
241
araya gələn sufilər artıq ―IX əsrdən etibarən baĢda NiĢapur olmaq üzrə ġam və
Xorasan kimi Ģəhərlərdə yeni tipli ‖Fütüvvət‖ birlikləri meydana gətirməyə
baĢladılar‖ (7, 9).
Fütüvvətin sufi xarakter daĢıması sonralar formalaĢmağa baĢlayan Əxiliyə
də öz təsirini göstərmiĢdir. Çünki, əxilik həm də fütüvvət prinsipləri əsasında
formalaĢan yeni tipli bir təĢkilat idi. Digər tərəfdən, Sufizmin XII əsrdə Ġslam
cəmiyyətində çox populyar olması da Əxi təsisatından yan keçə bilməzdi. Bu
baxımdan, Əxilik yeni tipli təĢkilat olsa da, o öz formalaĢma prosesində bir çox
cəhətləri məhz Sufilikdən mənimsəmiĢdir. Bu qurumlar arasındakı oxĢarlıqlar
ideya, təĢkilati-struktur, mərasimlər, rituallar sistemi, əxlaqi dəyərlər və s. kimi bir
çox sahələri əhatə edir. Bu mənada ―Əxilik, baĢlanğıc etibarilə yardımlaĢma -
həmrəylik ruhunu daĢıyan, ...sufiliyi (Təsəvvüf əhli) də içinə alan çox funksiyalı
bir təĢkilat idi‖ (8, 59).
Sufiliyi Əxilik üçün cəlbedici edən və ona yaxınlaĢdıran bir sıra amillər
mövcuddur ki, bunları da əsasən aĢağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür:
Bu, birinci növbədə Sufilərin Ġslama münasibətdə ənənəvi baxıĢlar və
yanaĢmalar sistemindən imtina etməsi ilə bağlı idi. Onların fərqli
yanaĢmalar sistemi təbii ki, əxiləri özünə cəlb edən baĢlıca amillərdən
biri idi. Sufilərin bu düĢüncə sistemi özündə ağıl, yenilikçilik,
dəyiĢkənlik, çərçivələrə sığmamaq, ehkamları dağıtmaq və s. kimi
keyfiyyətləri ehtiva edirdi.
Əxiliyi cəlb edən mühüm cəhətlərdən biri də, Sufi ideyaları ilə bağlı
idi. Bu ideyaların nüvəsində əxlaqi-mənəvi cəhətdən saf, kamil insanın
yetiĢdirilməsi dururdu. Ġnsana böyük dəyər verən Əxilik sufilərdə
olduğu kimi inanırdı ki, insan öz varlığına tənqidi yanaĢmaqla, özünü
tərbiyələndirməklə, nəfsini qorumaqla, öz mahiyyətini dərk etməklə
elm, ağıl və iradə yolu ilə kamilləĢərək öz məqsədinə çata bilər. Məs.
öz nəfsinə hakim olmaq, onu yenmək məlamətiliyin baĢlıca
prinsiplərindən biri olduğu kimi bu prinsip Əxilikdə də vacib
prinsiplərdən sayılırdı.
Sufiliyi və Əxiliyi yaxınlaĢdıran amillərdən biri də, onların bir-birinə
yaxın, demək olar ki, eyni sosial bazaya malik olmaları idi. Çünki bu
ideyaların daĢıyıcılarının cəmiyyətin kifayət qədər düĢünən, dövrünün
hadisə və proseslərində fəal iĢtirak edən hissəsindən ibarət olması ilə
bağlı idi. Belə ki, Sufiliyin və Əxiliyin əsas sosial bazasını əsasən
Ģəhər əhalisi - sənətkarlar, Ģəhər yoxsulları, xırda və orta tacirlər təĢkil
edirdi. Bu ideyaların mərkəzi kimi Ģəhərlər mühüm əhəmiyyətə malik
idi. Bu barədə Maks Weber yazırdı ki, Ġslam dünyasında "ifratçı və
təfəkkürçü (contemplative) sufizm və dərviĢ dindarlığı" digər ictimai
təbəqələrlə müqayisə edildiyində, ən dərin və güclü Ģəkildə əsnaf və
tacir kimi Ģəhərli qruplar arasında kök salmıĢdır. (9, 284).
242
Sufilərin yaĢam tərzləri və zahiri cəhətləri, eləcə də onların həyata
keçirdiyi ritual və mərasimlərin xarakteri də Əxilər üçün cəlbedici
gəlirdi. Çünki bu yaĢam tərzində bir rəngarənglik və orijinallıq, ritual
və mərasimlər də isə ciddi bir sistemlilik və ardıcıllıq var idi.
Bu, həmçinin Əxi təĢkilatının formalaĢmasında Fütüvvət düĢüncəsi və
Fütüvvətə əsaslanan sufi xüsusiyyətlərin mühüm rol oynaması ilə
bağlıdır. Fütüvvət ideya etibarilə sufiyana bir hərəkat olub, ―...
təsəvvüf həyatında müəyyən bir mərtəbə və gözəl davranıĢ forması
kimi qəbul edilmiĢ və insanlara cazibədar gəlmiĢdir‖ (10, 7). Təsadüfü
deyil ki, Fütüvvətnamələrində ilk müəllifləri də təsəvvüf intelektualları
olmuĢ və əxilərin nizamnaməsi funksiyasını yerinə yetirən qaydalar
toplusu da fütüvvətnamələr adlanırdı. Əxi ―Fütüvvətnamə‖lərindəki
―Yalnız öz qazancınla yaĢamalısan‖, ―Sənə qarĢı pislik edənə yaxĢılıq
et‖, ―Həva və həvəsi tərk et‖, ―Daima xalqa yaxĢılıq və xidmət et‖,
―Özgələrə qayğı göstər və haqsevər ol‖ (11, 74) və s. kimi irəli sürülən
əxlaqi dəyərlər və insan idealıda sufilərinkinə çox yaxın idi.
Əxiliyin Sufizmdən mənimsədiyi bir sıra keyfiyyətləri əsasən aĢağıdakı
kimi təsnif etmək olar:
Əxilər orta əsrlərdə populyarlıq qazanan təriqətlərin təĢkilatı struktur
modelindən faydalanmıĢ və öz təĢkilat qurluĢlarını onlarınkına
bənzətmiĢdilər. Bu baxımdan hətta bəzi araĢdırıcılar Əxiliyi bir sufi
təriqəti hesab etmiĢlər. ―Türk Ədəbiyyatında Ġlk Mutasavvıflar" adlı
əsərində F.Körpülü; "Əxiliq təĢkilatı, hər hansı bir sıravi əsnaf birliyi
deyil, o təĢkilati struktura malik və qanunlarını yenə bu təĢkilat vasitəsilə
yayan bir təriqət sayıla bilər" (12, 212 - 213) deyərək, Əxilıyi yalnız bir
əsnaf təĢkilatlanması olaraq deyil, həmçinin təriqət olaraq da qəbul
etmiĢdir. Digər bir tanınmıĢ təsəvvüf araĢdırıcısı Enver ġapoylo isə Əxiliyi
bir "peĢə təriqət" i kimi dəyərləndirir: „... təriqətlər Təsəvvüf xirkası
geyərkən Əxilər ocaq baĢında dəmir doğruyurlar, dəzgahlarında parça
toxuyurlar, sağlam mal satırlar. Bu təsəvvüf cərəyanının qarĢısında onlar
Türk zövq və iradəsi ilə bir də iĢ təĢkilatı qurmuĢdular. Nəhayət bunlar
zaviyələrində ibadət edirlər, dini bir əhval-rühiyyə içərisində yaĢamaqla
bərabər iĢ tərbiyəsiylə də cok mükəmməl məĢğul olurlar― (13, 210). Ancaq
bilindiyi kimi təriqətlərin əsas məqsədi ortaq bir təsəvvüfü həyatı
paylaĢmaq və Tanrı - insan əlaqəsini dərviĢ tərəfindən bir hissediĢle
yaĢamaqdır. Əxi təĢkilatında isə iqtisadi motivlərin təsiriylə yaranan və
sosio - iqtisadi Ģərtlərə əsaslanan ortaq bir iqtisadi həyat duyğusu
hakimdir. Digər tərəfdən dini düĢüncə, duyğu və motivlər təĢkilatın
strukturca inkiĢafında əhəmiyyətli bir yerə malik olmuĢdur, amma Əxilik
peĢə bir təĢkilat formasına gəldiyi zaman, iqtisadi hədəflər təĢkilatın təməl
məqsədi halına gəlmiĢdir (8, 70). Əxilər, yaxĢı Müsəlman olmaqla
birlikdə, vəlilər kimi dünyadan əl çəkərək, özlərini tamamilə din və
243
ibadətə vermiĢ dərviĢ deyildilər. Onlar ibadət qədər, yemə, içmə və
əylənmədən də xoĢlanardılar. Həyat fəlsəfələri və yaĢayıĢ tərzləri iĢə,
dostluğa və köməkləĢməyə söykənirdi (14, 132).
Sufizmdə ortaq xarakter daĢıyan bir sıra keyfiyyətlər Əxilikdə də tətbiq
olunan hərəkətlər idi. Əxiliyin Məlamətlik, Rəfailik, BəktaĢilik, Xəlvətiyə
kimi təriqətlərlə ciddi əlaqələri var idi (15, 92) və bir çox cəhətlər məhz bu
qurumlardan əxz olunmuĢdu. Məsələn bu təriqətlərin bir çoxunda
(xüsusilə də BəktaĢilikdə) dört qapı, qırx məqam, təvəlli və təbərri, qırxlar
məclisi, qurĢaq bağlama, xirka, tac və s. kimi tətbiq olunan keyfiyyətlər
Əxilikdə də tətbiq olunurdu. BəktaĢilik, Xəlvətiyə kimi təriqətlərin də,
eyni zamanda bəzi cəhətləri Əxilikdən əxz elədiyi məlumdur. Məs.
Əxiliyin əsas qaydalarından sayılan əlin, alnın, süfrənin açıq, dilin, gözün
və belin bağlı olması ilə bağlı BəktaĢiliyin əlinə, dilinə, belinə hakim olma
düsturu arasında, eləcə də ―yol atası və yol qardaĢı əldə etmə‖, Ģədd
qurĢanma, nəsib alma və s kimi mərasimlərin də bir oxĢarlıq vardır.
Sufiliyin əxlaqi dəyərlərə xüsusi önəm verən kamil insan tipi Əxilər üçün
də örnək ola biləcək bir insan tipi idi. Sufiliyin davranıĢ prinsiplərindən
biri, edilən yaxĢılığı gizlətmək idi. Sufilik təlimi əxlaqi saflıq, dünya
nemətlərindən imtina, nəfsin tərbiyələndirilməsi, dini biliklərin kamil
öyrənilməsi və s. kimi keyfiyyətlərin reallaĢdırılmasını sadəcə arzu
etmirdi. Onlar bu keyfiyyətlərin gerçəkliyə çevrilməsi üçün üzvləri
arasında ciddi qaydalar sistemi yaratmıĢdı. Əxilərin həyat tərzi və təĢkilat
strukturu da bu cür yüksək əxlaqi keyfiyyətlərin reallaĢdırılmasına
istiqamətlənmiĢ idi.
Hər bir sufi təriqəti daxili iarerxiya malik olduğu kimi Əxi təĢkilatlarında
da iarerxik prinsip qorunub sağlanırdı. AĢağıdan yuxarıya bir tabeçilik
mexanizmi mövcud idi. Əxiliyə qəbul olan yeni üzv – „fəta― (igid), „talib―
təriqət Ģeyxinin tapĢırıqlarına sözsüz əməl edən seyri sülük kimi öz
əxisinin tapĢırıqlarını yerinə yetirməli idi. Əxilikdə də sufilərdə olduğu
kimi üzvlüyə qəbul edilən yeni üzv „fəta―, yaxud „talib― adlanırdı və
onlar arsındakı münasibətlər oxĢarlıq təĢkil edirdi. Məs. Əxiliyə yenicə
qəbul edilmiĢ üzv-fəta aĢağıdakı prinsipləri yerinə yetirməli idi:
- Fəta, Əxisının dediklərinə əməl etməli, istədiklərini etməlidir.
- Fəta, Əxisının heç bir sözünə qarĢı çıxmamalıdır.
- Əxinin yanında tərbiyəli dayanmalı, yersiz hərəkət etməməlidir.
- Fəta, mümkün olduğu qədər Əxisinə yaxın olmalıdır.
- Fəta, Əxisindan utanmalı və qorxmalıdır.
- Fəta, Əxisinə xidmət etməlidir.
- Fəta, Əxisini hər kəsdən çox sevməlidir (16, 127).
Sufi təriqətlərində olduğu kimi əxilərin rəhbəri də ġeyx, baba, pir kimi
titullar daĢıyırdı. Əxi birliklərinin rəhbəri sayılan ġeyx, təriqət həyatında
olduğu kimi öz seyri-suluyünü bitirmiĢ olmalı və bir təriqət ġeyxi kimi yol
244
göstərici və təlimçi kimi keyfiyyətlərin daĢıyıcısı funksiyasını yerinə
yetirirdi. ġeyxliyə yüksəlmək üçün Əxiliyə üzv qəbul edilən Ģəxs
fətalıqdan Əxiliyə, Əxilikdən isə ġeyxliyə və ya çıraqlıqdan Ģagirdliyə,
Ģagirdlikdən isə ustalığa yüksəlməli idi (16, 128).
Əxilər Sufilərin geydikləri "xirka" yerinə "Ģalvar" geyərdilər, "tac" yerinə
də "Ģədd" (qurĢaq) qurĢanardılar. Bu isə əxilərin gənc peĢə sahibləri
olduğundan, onlara Ģalvar geydirilib Ģədd ilə əhatə edilməsi, sufilərdə
olduğu kimi öz duyğularına sahib, nəfslərinə hakim olmağı simvolizə
etməyi bildirirdi (17, 31)
Bir çox Əxi ritualları, onların icra üsulları da sufilərinkinə bənzəyirdi.
Məs. Əxilyə qəbul mərasimi sufilərin qəbul mərasimlərini xatırladırdı.
Əxilərdə də qəbul olunma mərasimi bir qayda olaraq ya and içmək, ya da
ritual badəsindən içməklə həyata keçirilirdi. Ancaq əxilərin qəbul və icazət
tipli mərasimlərində Sufilərin təməl rituallarından hesab edilən zikr, təsbeh
və s. kimi baĢqa ritullar icra olunmurdu (18, 61).
Əxilər üçün mötədil sufilərin baĢlıca ideyalarından olan dörd qapı Ģəriət-
təriqət- mərifət-həqiqət təlimi haqqında biliklərə yiyələnmək vacib
sayılırdı. Belə ki, bu biliklərin mənimsənilməsi təsdiqləndikdən sonra
talibin (əxi üzvlyünə namizədin) belinə qurĢaq bağlanır və o əxiliyə üzv
qəbul edilirdi.
Hər bir sufi təriqətinin zaviyyəsi, təkkəsi olduğu kimi Əxilərində böyük
Ģəhərlərdə hər peĢə zümrəsinə uyğun zaviyələri və ya təkkələri var idi.
Zaviyələr əxilərin, daimi yığıĢdığı, rituallarını icra etdiyi, müsafirlərini
qəbul edildiyi xüsusi məkanlar idi. Sufilərdən fərqli olaraq onlar
zaviyyələrdə daimi olaraq yaĢamırdılar. Ancaq, sənət, peĢə və iĢ
həyatlarından sonra Əxilər öz zaviyələrində toplaĢır, cəmiyyətin və
təĢkilatın müxtəlif problemləri ilə bağlı məsələləri müzakirə və həll
edirdilər. Bu zaviyələr həm bir növ mehmanxana, həm də əxilərin qazı,
müdərris, müəllim, natiq, vaiz və əmr kimi Ģəhərin irəli gələn kəsləri ilə
bir araya gəldikləri və gənclərin onlardan faydalandıqları yığıncaq yerləri
idi. (19, 27 - 28).
Ancaq bu bənzərliklərinə baxmayaraq Əxilik tamamilə fərqli bir təĢkilat idi.
Sufizmdən fərqli olaraq cəmiyyətdə siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və s. kimi
funksiyalar yerinə yetirirdi. Daha çox ianələr hesabına yaĢayan Sufilərdən fərqli
olaraq, əxilər ancaq əlinin zəhməti hesabına yaĢayırdılar. Əxilik dilənçiliyi
qadağan edirdi. Sufizmdə isə belə qadağalar yox idi. Əxi olmanın baĢlıca
Ģərtlərindən biri, üstün əxlaqi keyfiyyətlərlə yanaĢı, namizədin peĢə və ya sənət
sahibi olması ilə bağlı idi. Halbuki sufi, yaxud fütüvvətçi olmaq üçün peĢə və ya
sənət sahibi olmaq o qədərdə vacib deyildi (20, 13-14).
Mühüm fərqlərdən biri də ―fütüvvət və əxi əhlinin, öz igidlik, əzilənlərin
dadına çatmaq ideallarına görə sufi plastikasına zidd duran davranıĢla‖ hərəkət
etməsi idi (21, 75). Yəni zora söykənən qəhrəmanlıq ənənələri Sufizmə yad idi.
245
Əxilərdən fərqli olaraq Sufilərin silahı söz və nəsihət idi. Onlar üçün nəfsi
yenmək, ona qalib gəlmək qəhrəmanlıq sayılırdı. Əxilər arasında isə döyüĢçülük
və qazilik ruhu üstünlük təĢkil edirdi. Əxilərin bellərində qəmə və xəncər
daĢımaları da bu duyğu və düĢüncənin məhsulu idi. Hətta, olub ki, zaman-zaman
siyasi nüfuzun zəiflədiyi dövrlərdə Əxi təĢkilatları vəziyyətə nəzarəti öz üzərinə
götürərək, sabitlik yaratmıĢlar.
Əxilik Ġnsanları yaxĢılığa, doğruluğa, gözəlliyə aparan bir yol olması
etibarilə təriqət xüsusiyyətləri daĢıyarkən, eyni zamanda iĢ həyatında istehsala,
məhsuldarlığa, keyfiyyətə xüsusi önəm verən, ədalətli qiymətə əsaslanan bir əsnaf
təĢkilatı xüsusiyyəti daĢıyırdı (22, 33).
SUMMARY
In its historical development Akhism was sufficiently benefited from the
ideological and structural elements of Sufism. The repetition of some Sufi
symbols, organizational structure, different kinds of ideas, and manner and ethic
norms in Akhism can be indicated as a proof. On the other hand futuwwa
traditions having imaginative essence played great role in the formation of
Akhism. In spite of these similarities and influence, Akhisim was a unique
organization that fulfilled mainly political, economic, social, cultural functions in
society. ―Living by your own earnings‖ was the main distinctive difference
between Akhis and Sufis who lived on the base of donation. This movement
prohibited beggary. Instead of the advice of Sufism, chivalry and virtue played
great role in Akhism.
ƏDƏBĠYYAT
1. Фромм Эрих. Психоанализ и этика. М.: "Республика". 1993.
2. Köksal, M. Fatih. Ahi Evran ve Ahilik, 2. Baskı, KırĢehir Valiliği Yay.,
KırĢehir 2008.
3. Ġbn Battuta, Tuhfetu‘n-Nuzaar fi Garelbi‘l-emsar ve Acaibil- Esfar, Üçdal
NeĢriyat, Ġstanbul 1993
4. M. Saffet Sarıkaya, ―Alevilik ve BektaĢiliğin Ahilikle ĠliĢkisi-
Fütüvvetnâmelere Göre-‖, //Ġslâmiyât, VI/3(2003), 93-110.
5. Gürsoy Akça, Anzavur Demirpolat. Heterodoxy-Orthodoxy TartıĢmaları
ve Türk Fütüvvet TeĢkilatı (Ahilik). //Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi. 2003, Sayı: 10, s. 203-213.
6. Kazıcı Ziya, ―Ahilik‖, DĠA, Ġstanbul 1988
7. Ahmed AteĢ, ―Fütüvvet‖, //Türk Dili, Ankara 1952, c.1, sa.12, s. 8-12
8. Necmettin Özerkmen. Ahiliğin tarihsel – toplumsal temelleri ve temel
toplumsal fonksiyonları – sosyolojik yaklaĢım. //Ankara Üniversitesi Dil
ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 44, 2 (2004), (57-78).
246
9. Weber, M. From Max Weber, (tr. And ed. H. H. Gerth, C. W. Mills), New
York: 1958
10. Gölpınarlı, A., ―Ġslam və Türk Ellərində Fütüvvet TeĢkilatı‖, Ġ. Ü. Ġqtisad
Fakültəsi Məcmuəsi, Dər 11, Ġstanbul, 1950.
11. Tarus Ġlxan. Əxilər. Ankara, 1947
12. Köprülü M. Fuad. Türk Edebiyatında Ġlk Mutasavvıflar. Ankara: DĠB
Yayınları. 1993
13. ġapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. Ġstanbul:Türkiye
Yayınları. 1964.
14. Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerinde AraĢtırmalar-3, TipTahlilleri,
Ġstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
15. Köprülü, M. Fuad. Osmanlı Devletinin KuruluĢu. Ankara 1991.
16. Burgazi, "Fütüvetname", (Çev. Gölpınarlı, A.), Ġ. Ü. Ġqtisad Fakültəsi
Məcmuəsi, Dəri XV, Ədəd 1-4, Ġstanbul, 1954.
17. Yilmaz H. K. Fütüvvət ve Melamet. //Altınoluk Dergisi - 1997 - Ocak,
Sayı: 131.
18. Köksal M. Fatih. Ayin, erkan ve adap benzerlikleri acisindan Ahilik-
BektaĢilik münasebeti. Türk kültürü ve Haci BektaĢ Veli araĢtirma dergisi
/ 2010 / 55. s.59-70.
19. Doğru Halime. XVI Yüzyılda Sultanönü Sancağında Ahiler ve Ahi
Zaviyələri. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü AraĢtırma Dairesi.
1991.
20. Ekinci Yusuf. Əxilıq, Ankara 1991.
21. Niyazi Mehdi. Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı – 1986
22. Ömer AbuĢoğlu, ― Bütün Yönleriyle Ahilik ve Loncalar‖, //Ankara Ticaret
Odası Dergisi, S:12, 1972.
SUMMARY
―The Great Game‖, a classical concept in Central Asian politics commonly
refers to rivalry between Russia and Britain for control of the region during the
period 1814 to 1907. There are numerous academic and other publications on the
great game; some even indulge in bizarre theories and myths. Such myths were
often invented by rivals in order to fuel tension in the region. The modernized
version of the great game began after the de-facto collapse of the Soviet Union in
252
1989.
Today‘s great game encompasses the Caucasus region and has several players in it
apart from Britain and Russia but its most important battleground is the Republic
of Azerbaijan.
ƏDƏBĠYYAT
1. Ġbrahimli X. Yeni Avrasiya Qafqazı. Bakı: Təhsil, 2001, 231 s.
2. Xəzəryanı dövlətlərin sabit inkiĢafı / konfrans materialları. Bakı: BDU,
526 s.
3. Haydar Aliyev, Dünya Siyasetinde Azerbaycan Petrolü, Çeviren: Abdullah
Çiftçi, Ergun Karabıyıklı, Sabah kitapları, 1998 Ġstanbul. s.20
4. Natik Aliyev, "The History Of Oil In Azerbaijan", Azebaijan International
Magazine(AIM) (2-2) Summer 1994. Ġnternetten alınmıĢtır.
5. Bjezinski Z. Jeopolitik boĢluk // Kontrolden çıkmıĢ dünya. T.: ĠĢ bankası
Kültür Yay., 1994. s. 3-10
6. Бжезинский З. Великая шахматная доска (Господство Америки и его
геостратегические императивы). М.: Международные отношения,
1998, с.
7. Дегоев В.В. Большая игра на Кавказе: история и современность. М.:
Русская панорама, 2001, 448 с.
8. http://www.stargazete.com/acikgorus/hazar-da-yeni-buyuk-oyun-haber-
191141.htm
9. http://diepresse.com/home/politik/aussenpolitik/557072/Das-neue-grosse-
Spiel-um-ZentralAsien
10. http://www.afghanistan-today.org/article/?id=86&lang=de
11. http://www.europarl.europa.eu/news/public/story_page/030-72409-106-
04-16-903-20100409STO72408-2010-16-04-2010/default_de.htm
12. http://en.wikipedia.org/wiki/The_New_Great_Game
13. http://www.newgreatgame.com/excerpts.htm
14. http://www.guardian.co.uk/business/2003/oct/20/oil
15. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/INDEX_HISTORY.php
16. http://internationalalert.net/interalert.AZ/articls_az/Yeni%20Boyuk%20Oy
un_III-meqale.pdf
17. http: // www.inosmi .ru
253
Əhmədova ġəhla Əhməd qızı
Bakı Slavyan Universiteti
257
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycanca-rusca lüğət. 4 cilddə. Bakı, I cild – 1986, II cild – 1989, III cild
– 1997, IV cild – 2000.
2. Rusca-azərbaycanca tədris lüğəti. Bakı, 1997.
3. Учебный словарь русского языка. Баку, 2007.
4. Ukraynaca-azərbaycanca lüğət. Bakı, 2008.
5. Məktəblinin ədəbiyyat lüğəti. Bakı, 2007.
6. Məktəblinin lüğəti. Bakı, 2008.
7. Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонетике. Ленинград,
1958.
SUMMARY
The article describes the role of a learner‘s dictionary in teaching
Azerbaijani as a foreign language. Some difficulties of Azerbaijani Grammar,
requiring explanation in the entries of a leaner‘s dictionary are considered.
259
На новообразовавшееся правительство выпала тяжелая и
ответственная задача – наладить государственное хозяйство, восстановить
твердую власть.
В неимоверно тяжелое время азербайджанское правительство не
теряло самообладания, шаг за шагом укрепляло свои позиции.
19 ноября, т.е. через 3 дня после прибытия английских войск в Баку
Национальный Совет принял «Закон об образовании Азербайджанского
парламента», где подчеркивалось, что в связи с чрезвычайными
обстоятельствами и невозможностью в данной ситуации созвать
Учредительное Собрание Азербайджана было решено преобразовать
Национальный Совет в общегосударственное временное законодательное
учреждение – Азербайджанский Парламент.
Азербайджанский Парламент должен был стать высшим
законосовещательным и законодательным органом. До открытия
Парламента законотворческую деятельность в республике осуществлял
Совет Министров. После образования Парламента Совет Министров
Азербайджанской Республики продолжал свою активную деятельность по
изданию нормативных актов, одновременно осуществляя подготовку к
рассмотрению на заседаниях Парламента законопроектов.
Отсутствие нового избирательного закона и сложность прежней
системы выборов создали определенные трудности в деле созыва
Парламента на основе всеобщих выборов и в связи с этим было принято
решение применить систему делегирования от национальных комитетов,
политических партий, городских самоуправлений и всех слоев населения.
В «Законе об образовании Азербайджанского парламента» были
определены принципы формирования парламента, представительства
партий, национальных комитетов, общественных организаций и т.д.
Национальный Совет обратился к народу с воззванием «Ко всем гражданам
Азербайджана», в котором объявил о своем преобразовании из
«Национального учреждения азербайджанских мусульман» в учреждение
«общегосударственное» – в Азербайджанский парламент [3, С.11].
Придавая большое значение судьбе своей родины, население
Азербайджана активно участвовало в выборах, проходивших под лозунгом
независимости Азербайджана.
7 декабря 1918 г. в здании школы для девочек, построенной
Г.З.Тагиевым, в сложной и противоречивой политической обстановке
состоялось торжественное открытие парламента Азербайджанской
Республики. Председателем Азербайджанского Парламента был избран
политический деятель Али Мардан бек Топчибашев. В Парламенте было
представлено 11 фракций и групп. Несмотря на то, что состав Парламента
претерпевал изменения, общее число депутатов не превышало ста человек.
В конце 1919 г. число их составляло 96 и распределялось между фракциями
260
«Мусават», «Иттихад», «Эхрар», «Социалистический блок», «Гуммет»,
«Беспартийные» и т.д. [4, С.125].
Все политические фракции и группы на первых же заседаниях
Парламента определили свою позицию и программу дальнейшей работы.
При всем многообразии и различии в подходах к решению тех или иных
проблем, все парламентские фракции были едины в одном:
фундаментальные принципы – защита самостоятельности и
территориальной целостности, установление солидарности
азербайджанского народа с другими народами, создание демократического
строя в республике, осуществление социальных реформ, организация армии
– должны были быть поставлены во главу угла всей деятельности
Азербайджанского Парламента и на этих началах должны объединиться все
фракции Парламента.
Создание сильного правительства, его плодотворная деятельность
возможны были лишь на основе коалиции политических течений в
Парламенте, формировании парламентского центра, призванного стать
выразителем интересов народа и объединить все слои общества на
демократической основе.
В Парламенте центр составляла партия «Мусават», правый сектор
составляли иттихадисты, стоявшие в оппозиции к национально-
демократическому течению, а крайнюю левую позицию занимали фракции
«Гуммет» и «Социалистический блок», состоявшие из представителей
азербайджанских социал-демократов, эсеров и меньшевиков.
Деятельность Азербайджанского Парламента регламентировалась
«Наказом Азербайджанскому Парламенту», своего рода уставом,
определяющим нормы и порядок работы его комиссии.
Парламент принял закон, согласно которому лица, находившиеся на
государственной службе, кроме министров, не могли быть членами
Парламента (за исключением только ученых и учителей).
Решение социально-экономических проблем, обеспечение
политической и территориальной целостности, защита прав граждан,
укрепление демократических основ государства, создание условий мирового
признания независимости Азербайджана, развитие его сотрудничества с
зарубежным миром – вот основные задачи, стоящие перед Парламентом
Азербайджанской Республики.
Азербайджанский Парламент строил свою деятельность на основе
присущих демократическим государствам принципов в области
государственного строительства.
Парламентом были приняты законы о гражданстве, о всеобщей
воинской повинности, о печати, о совершенствовании таможенной службы,
судопроизводстве, учреждении Национального банка, об открытии
государственного университета и т.д.
261
Впервые Парламентом Азербайджанской Республики
азербайджанский язык был объявлен государственным и по этому поводу
был принят закон.
В целях строительства правового государства в АДР соблюдался
принцип разделения власти. Парламент выполнял важную работу по
созданию законодательной базы и претворения в жизнь задач, стоящих
перед государством, прилагал огромные усилия для признания молодого
Азербайджанского государства странами мира. Уделялось серьезное
внимание развитию экономических, торговых и других отношений с
соседними странами.
По мере укрепления Азербайджанского правительства был
восстановлен полный контроль над деятельностью полиции, финансовых
учреждений, печати, бакинского морского порта. Была упразднена
должность генерал-губернатора Баку.
С ноября 1918 г. военное министерство Азербайджанской
Республики находилось не в Баку, а в Гяндже. Формирование первых
воинских частей началось именно в этот период. В рядах армии вместе с
азербайджанцами защищали республику русские, талыши, грузины, евреи,
лезгины.
С деятельностью Азербайджанского Парламента связано развитие
народного образования, совершенствование подготовки национальных
кадров. Был принят закон о посылке ста человек для обучения за рубежом на
полном пансионе азербайджанского правительства.
Проблема достижения международного признания независимого
Азербайджана была одной из главных. Парламент утвердил состав
делегации для участия в работе мирной конференции во главе с
председателем Парламента, одним из первых азербайджанских дипломатов
А.М.Топчибашевым. И не случайно дипломатическая миссия
Азербайджанской делегации добьется успеха. 12 января 1920 г. державы
Антанты признали суверенный Азербайджан. Это способствовало
укреплению ее международного положения. Парламент страны принял
решение об открытии дипломатических представительств в Англии,
Франции, Италии, Швейцарии, Польше и США.
Летом и осенью 1919 г. Азербайджанским Парламентом были
приняты ряд законов, способствовавших демократизации внутренней жизни
Азербайджанской Республики. Это «Положение о выборах в Учредительное
Собрание Азербайджанской Республики», установившее демократическую
процедуру выборов в Учредительное Собрание путем равного, прямого и
тайного голосования [5]. В основу «Закона об Азербайджанском
гражданстве», принятого Парламентом 11 августа 1919 г., был положен
принцип происхождения.
262
У истоков АДР и его Парламента стояли выдающиеся деятели
Азербайджана, люди со знаниями мировой истории и культуры,
квалифицированные профессионалы М.Э.Расулзаде, А.М.Топчибашев,
Ф.Х.Хойский, Н.Ю.Усуббеков, А.Б.Агаев, М.Г.Гаджинский,
С.А.Мехмандаров и др. Это была интеллектуальная элита азербайджанского
общества.
Однако к 1920 г. политическая ситуация в Азербайджане резко
обострилась. Парламент призвал всех граждан Азербайджана
сгруппироваться вокруг правительства. Преодолевая большие трудности, с
целью недопущения кровопролития и жертв среди мирного населения, в
связи с фактом отречения и конца независимости Азербайджана в апреле
1920 г. Азербайджанский Парламент сложил свои полномочия.
Итак, несмотря на то, что первый Азербайджанский Парламент
просуществовал всего 17 месяцев, он сыграл важную роль в формировании
государственности в сознании нашего народа и доказал способность
азербайджанского народа создать свое национальное государство.
Необходимо отметить, что еще в начале XX в. азербайджанский
народ внес достойную лепту в формирование первого российского
парламента. В Первую и во Вторую Государственные Думы были избраны
шесть депутатов от Азербайджана. Азербайджан был также представлен и в
III и IV Государственных Думах.
Враги государства задушили Азербайджанскую Республику, не дав
ей реализовать свою историческую миссию. Но это не отняло и не подавило
дух свободы и приверженность идеям независимости. И в 1991 г. после
распада Советской империи Азербайджан вновь приобрел независимость.
События, происходившие в первые годы независимости, были идентичны
событиям, происходившим в 1918-1920 гг. Столкнувшись с очень сложными
проблемами, Азербайджан попал в тяжелое положение. На этот раз счастье
нашего народа оказалось в том, что политический и государственный
деятель Гейдар Алирза оглы Алиев вернулся к руководству страны в 1993 г.
и спас Азербайджан от раскола и предотвратил от неминуемой катастрофы.
Богатый политический опыт, твердая воля позволили общенациональному
лидеру Г.Алиеву решить проблемы, которые могли бы привести к
уничтожению нашей независимости.
Наше независимое государство уверенно перешагнуло в третье
тысячелетие. Сегодняшняя суверенная Азербайджанская Республика
является преемницей существовавшей в 1918-1920 гг. Азербайджанской
Демократической Республики, а нынешний Милли Меджлис – Парламента
того времени. АДР была образцом парламентской республики на всем
Востоке, а создание первого азербайджанского парламента 7 декабря 1918 г.
явилось доказательством того, что азербайджанский народ достиг уровня
парламентского правления.
263
SUMMARY
Although the First Parliament of the Azerbaijan Government existed only
17 months, he could prove his living and working abilities, and at the same time,
that Azerbaijan people achieved the level of Parliamentary managing.
ЛИТЕРАТУРА
1. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920 гг.).
Законодательные акты (Сборник документов). Баку: Азербайджан, 1998.
2. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920 гг.).
Парламент (Стенографические отчеты). Баку: Азербайджан, 1998.
3. Балаев А. Азербайджанское национально-демократическое движение
1917-1920 гг. Баку: Элм, 1990.
4. Свиетоховский Т. Русский Азербайджан в 1905-1920 гг. // Хазар, 1990, №
1.
5. ЦГАОР Азерб. ССР, ф. 895, оп. 3, ед. хран. 333.
264
1994-cü ildə Azərbaycanda siyasi vəziyyət stabilləĢdikdən sonra azərbaycanlıların
Ukraynaya axını müəyyən qədər azaldı.
Ukraynada Azərbaycan diasporunun yaranması uzun və zəngin tarixə
malikdir. Onun yaradıcılarından biri Azərbaycan yazıçısı və publisisti, Ukrayna
Azərbaycan diasporunun birinci dalğasının nümayəndəsi Yusif Vəzir
Çəmənzəminli olmuĢdur. Məhz o, Ukraynada ilk Azərbaycan cəmiyyətinin
yaradıcısı olmuĢdur. 1917-ci ildə Y.V. Çəmənzəminli Kiyevdə təhsil alan
tələbələrdən ibarət olan diaspor cəmiyyəti yaradaraq onun sədri olur. Müstəqil
Ukrayna Respublikasının elan edilməsindən sonra məhz o, gənc Azərbaycan
Demokratik Respublikasının bu ölkədə diplomatik nümayəndəsi təyin edilir. Y.V.
Çəmənzəminlidən baĢqa M.Ə. Rəsulzadə, M. Mövsümov, M. Hacınski, Ə.
Hüseynzadə, Əlimərdan bəy, Ə. ġeyxülislamov və digər Azərbaycan ziyalıları
Azərbaycanın diaspora hərəkatına öz töhfələrini vermiĢlər. [1, s.12]
Bu dahi Ģəxslər tərəfindən baĢlanılmıĢ diaspora hərəkatı onların müasir
davamçıları tərəfindən uğurla davam etdirilir. Bu gün 40 milyona yaxın
azərbaycanlı müxtəlif ölkələrdə yaĢayır və Azərbaycan diasporunu təĢkil edir. Yer
kürəsinin beĢ qitəsində məskunlaĢmıĢ həmyerlilərimizin siyasi, iqtisadi və sosial-
mədəni fəaliyyəti yaĢadıqları ölkələr kimi müxtəlifdir.
1990-cı illərədək Ukraynanın əksər vilayətlərində bir-birindən ayrı
Azərbaycan cəmiyyətləri mövcud idi. Lakin, 1997-ci ildə Ukrayna
Azərbaycanlıları Konqresinin I təsis qurultayı keçirildi və Ukraynada olan bütün
Azərbaycan təĢkilatlarını vahid mərkəzdə birləĢdirildi. [1, s.24]
Yarandığı gündən etibarən 50 milyonluq əhalisi olan Ukrayna dövlətinin
27 inzibati bölgəsində demokratik, humanist prinsiplər əsasında iĢini quran bu
qurumun qarĢısına qoyduğu baĢlıca məsələlərdən birincisi dilimizin, adət-
ənənələrimizin qorunub saxlanılması, azərbaycanlıların assimilyasiyaya
uğramasının qarĢısının alınması, bu ölkədə yaĢayan soydaĢlarımızın hüquqlarının
qorunması oldu. Fəaliyyətini həm də Azərbaycan və Ukrayna xalqları arasındakı
dostluğun daha da möhkəmlənməsi istiqamətində quran UAK artıq ölkənin
ictimai-mədəni həyatında özünəməxsus yer tutmuĢdur. Ukraynada yaĢayan
soydaĢlarımızın əksəriyyəti müxtəlif peĢə sahibləridir və böyük nüfuza
malikdirlər. UAK üzvləri arasında elm və sənət korifeyləri, ictimai xadimlər,
dövlət və hökumət strukturlarında aparıcı vəzifələrdə çalıĢanlar vardır. Bu insanlar
Ukrayna dövlətinin sosial-iqtisadi həyatında fəal rol oynayır, Azərbaycan
diasporunun təĢəkkülündə, Ukrayna və Azərbaycan dövlətləri arasında iqtisadi və
mədəni əlaqələrin daha da güclənməsində böyük xidmətlər göstərirlər. Konqresin
nəzdində yaradılmıĢ «Azərbaycan» mahnı və rəqs ansamblı həm paytaxt Kiyevdə,
həm də Ukraynanın digər bölgələrində xalqımızın qədim və zəngin musiqi
mədəniyyətini çoxsaylı xalqlar arasında təbliğ edir. Konqresin Dnepropetrovsk,
Xarkov, Nikolayev, Sumı, Zaporojye, Odessa kimi böyük bölgələrindəki vilayət
təĢkilatlarının nəzdindəki uĢaq xoreoqrafiya kollektivlərinin fəaliyyəti bu ölkədə
doğulub böyüyən övladlarımızda milliliyimizin qorunub saxlanmasına Ģərait
265
yaradır. Konqresin mətbu orqanı olan «Azərbaycanın səsi» qəzetinin yerli kütləvi
informasiya vasitələri ilə sıx əməkdaĢlığı xalqımızın üzləĢdiyi Qarabağ problemi
haqqında həqiqətlərin, soydaĢlarımız arasında azərbaycanlıların mənəvi birliyinə
və həmrəyliyinə xidmət edən ümummilli ideyaların yayılmasını təmin edir.
Azərbaycanın xarici və daxili siyasəti, doğma Vətənimizdə həyata keçirilən
hüquqi, dünyəvi dövlət, demokratik cəmiyyət quruculuğu, sosial-iqtisadi yüksəliĢ
haqqında məlumat yayılır. [4]
Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Ukrayna nümayəndəliyi olan UAK
Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresi 2006-cı il dekabrın 8-də Ukrayna Ədliyyə
Nazirliyində qeydiyyatdan keçmiĢdir. Digər diaspora təĢkilatları kimi UAK-ın
əsas məqsədi öz həmvətənlərinin hüquqlarının müdafiəsidir. Bundan baĢqa, UAK
Azərbaycanın mədəni irsinin qorunması, böyüməkdə olan nəslin milli ruhda
tərbiyə edilməsi, öz tarixi vətənlərindən uzaqda dünyaya gələn uĢaqlarda dil
irsinin qorunması da diqqətdən kənarda qalmır. UAK-ın məqsədi BMT-nin
Nizamnaməsini, Ġnsan hüquqları Bəyannaməsini, Ukrayna qanunvericiliyini əsas
prinsip qəbul edərək həmyerlilərimizin sosial, iqtisadi, siyasi və digər maraqlarını
müdafiə etməkdir. UAK MDB məkanında həmyerlilərimizin maraqlarını təmsil
edən ilk diaspora təĢkilatıdır. [5]
Hal-hazırda UAK-ın ―Azərbaycan‖ ansamblı, UAK-ın Dnepropetrovsk
regional təĢkilatının «Yeddi gözəl» adlı öz rəqs ansamblı, Xarkov regional
təĢkilatının «Qarabağ» ansamblı və «Mirvari Azərbaycan» adlı rəqs kollektivi
vardır. Kiyev, Donetsk, Dnepropetrovsk, Odessa, Xarkov və Nikolayev
Ģəhərlərində bazar günü məktəbləri fəaliyyət göstərirlər. Ukraynada keçirilən
demək olar ki, bütün mədəni-kütləvi tədbirlərdə Ukrayna azərbaycanlıları
mədəniyyətimizin daha yaxından tanınmasında və təbliğində böyük rol oynayırlar.
2008-ci ilin avqustunda Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin orqanı olan
"Azərbaycanın səsi" qəzeti təxminən 3 illik fasilədən sonra yenidən iĢıq üzü
görmüĢdür. Redaksiya heyətinin tərkibi dəyiĢildikdən sonra bu dövri nəĢr
peĢəkarlığı və nəfis tərtibatı ilə fərqlənir. Qəzetdə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq
Qarabağ münaqiĢəsi ilə bağlı obyektiv analitik məqalə, ölkəmizin Ukraynadakı
səfirliyinin soydaĢlarımızın hüquqlarının qorunması ilə bağlı fəaliyyətindən,
diasporun həyatından bəhs edən yazılar da dərc edilir. [1, s.18]
Ukraynanın regionlarında yaĢayan Azərbaycanlıların yaranmıĢ
problemlərinin operativ Ģəkildə həll olunmasında həmiĢə UAK yaxından iĢtirak
etmiĢdir. UAK-ın regional təĢkilatları içərisində Dnepropetrovsk, Xarkov,
Nikolayev, Donetsk, Jitomir, Luqansk və son zamanlar Lvov vilayət təĢkilatının
aktivliyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. [3, s.45]
Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin Jitomir vilayət təĢkilatı 1999-cu il
dekabrın 1-də qeydiyyatdan keçmiĢdir. Rəsmi Ģəkildə qeydiyyatdan keçdikdən
sonra Konqresin təsisçiləri mədəniyyət və adət-ənənələrin dirçəldilməsi
istiqamətində iĢlər görməyə baĢladılar. UAK-ın Jitomir vilayət təĢkilatı öz
fəaliyyətində beynəlmiləl və demokratik prinsiplər, o cümlədən, Azərbaycan və
266
Ukrayna xalqlarının humanizm ənənələrindən çıxıĢ edir, milli bayramların qeyd
edilməsini və həmvətənlərimizin milli-mədəni, sosial-siyasi tələbatlarının təmin
edilməsini, həmçinin hüquqlarının və maraqlarının müdafiəsini həyata keçirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresinin vilayət təĢkilatları
öz Ģəhər və vilayətlərinin ictimai həyatında yaxından iĢtirak edir, Ukrayna
ərazisində yaĢayan xalqların dostluq əlaqələrinin geniĢləndirilməsi istiqamətində
fəaliyyət göstərən digər ictimai birliklərin, xeyriyyə fondlarının üzvü olurlar.
Konqres T.Q.ġevçenko adına Kiyev Milli Universitetinin ġərq mədəniyyəti
fakültəsi ilə əməkdaĢlıq edir və onunla birgə Azərbaycan və Ukrayna əməkdaĢlığı,
hər iki ölkənin mədəniyyəti, tarixi, elmi əməkdaĢlığına həsr edilmiĢ elmi
konfranslar təĢkil edir. 2000-ci il martın 10-da Kiyev vilayətinin Ġrpin Ģəhərində
digər milli azlıqlar içərisində ilk olaraq Ukrayna Azərbaycanlıları Konqresi
Böyük Kobzar – Taras ġevçenkoya heykəl ucaltmıĢ və Ģəhər əhalisinə hədiyyə
etmiĢdir. [3, s.145]
Krım Azərbaycan icması 1998-ci il mayın 19-da qeydiyyatdan keçmiĢdir.
1989-cu ildə yaradılmıĢ ―Ocaq‖ mədəni-maarif cəmiyyəti Krımın ilk milli-mədəni
birliklərindəndir. Sonralar Krım Azərbaycan icmasına çevrilən cəmiyyət 10 il
öncə baĢlanılmıĢ iĢi davam etdirdi. Ġcma krımlılara Azərbaycan, onun tarixi və
mədəniyyəti haqqında məlumat verməyə çalıĢır, yoxsul və çoxuĢaqlı ailələrə,
qaçqınlara, müharibə veteranlarına yardım göstərərək xeyriyyəçilik fəaliyyəti
göstərir. Ġcmanın qərarına əsasən, Alupka Ģəhərində yerləĢən internat-məktəbə
mütəmadi olaraq yardım göstərilir. Krım Azərbaycan icması ―Millət‖ qəzetini
dərc etdirir. Azərbaycanlılar Krımın sosial-ictimai həyatında yaxından iĢtirak
edirlər, Novruz, Qurban bayramlarını və digər milli və dövlət bayramlarını qeyd
edirlər. 1944-cü ildə Sevastopolun azad edilməsi uğurunda aparılan döyüĢlərdə
iĢtirak etmiĢ azərbaycanlılara Sapun-dağda ucaldılmıĢ heykəl önündə hər il mayın
9-da mitinq keçirmək artıq adət halını almıĢdır.
Ukraynada Azərbaycan həqiqətlərinin bu ölkənin ictimaiyyətinə
çatdırılması istiqamətində Donetsk Azərbaycanlıları Konqresi də fəallığı ilə
seçilən təĢkilatlardan biridir. 2007-ci ilədək Donetsk vilayətində Azərbaycanın üç
diaspor qurumu fəaliyyət göstərsə də, sonradan onlar birləĢiblər. Hazırda
Konqresin 3221 nəfər üzvü var. Etibar Orucovun rəhbərlik etdiyi Konqres üzvləri
istər vilayətin, istərsə də bütövlükdə Ukraynanın ictimai-siyasi həyatında
yaxından iĢtirak edirlər. Elə son parlament seçkiləri zamanı da konqres özünün
fəallığı ilə seçilib. Bundan baĢqa Donetsk Azərbaycanlıları Konqresinin rəhbərliyi
təkcə Ukraynada deyil, elə Azərbaycanda yaĢayan imkansız soydaĢlarımıza daim
maddi və mənəvi dəstək göstərib. [5]
Qeyd etmək lazımdır ki, Donetsk Azərbaycanlıları Konqresi 2005-ci il
dekabrın 2-də yaradılmıĢdır. Öz fəaliyyətində Konqres demokratik prinsiplər,
Azərbaycan və Ukrayna xalqlarının humanist ənənələrinə əsaslanır. Konqres
ictimai-mədəni və digər sahələrdə Azərbaycan-Ukrayna əməkdaĢlığını inkiĢaf
etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı Fövqəladə və
267
Səlahiyyətli Səfirliyi ilə sıx əməkdaĢlıq edir. 2007-ci ilin iyulunda Konqres
―Ukraynada Azərbaycan mətbəxi günü‖nü keçirmiĢdir. ―777‖ kafesində keçirilən
bu tədbirdə Azərbaycan milli kulinariya assosiasiyasının prezidenti Tahir
Əmiraslanovun rəhbərliyi ilə Azərbaycandan gəlmiĢ kulinarlar öz məharətlərini
göstərmiĢlər.
2007-ci ilin oktyabrında Konqres ―Dəyirmi masa‖ təĢkil etmiĢdir. Bu
tədbirdə dünya azərbaycanlılarının vahid Konqresdə birləĢmələri, iĢlə təmin
edilmə, azərbaycanlıların və onların ailə üzvlərinin sosial müdafiəsi məsələləri
müzakirə edilmiĢdir. Lakin Ukraynadakı bütün Azərbaycan Konqreslərinin
nizamnamələrinin ləğv edilərək Ukraynadakı bütün Azərbaycan Konqresləri üçün
vahid nizamnamənin qəbul edilməsi ən aktual məsələ idi. [5]
Xarkovda yaĢayan azərbaycanlılar Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖
cəmiyyətində birləĢmiĢlər. Xarkov vilayətinin Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖
cəmiyyəti öz sıralarında müxtəlif millətlərin 400-ə yaxın nümayəndəsini
birləĢdirir. 1999-cu il sentyabrın 9-da cəmiyyətin təsis yığıncağı keçirilmiĢdir,
noyabrın 19-da isə Xarkov vilayətinin Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖ cəmiyyəti
vilayət dövlət administrasiyasının ədliyyə Ġdarəsində qeydiyyatdan keçmiĢdi.
Ukrayna Tətbiqi elektronika Akademiyasının akademiki, fizika-riyaziyyat elmləri
doktoru Eldar Ġsmayıl oğlu Vəliyev cəmiyyətin ilk sədri olmuĢdur. 1991-ci ildə o,
Xarkovda Bakı mədəniyyəti günlərinin keçirilməsi təĢəbbüsü ilə çıxıĢ etmiĢdir.
Onun səyi nəticəsində bu tədbir iki xalqın ən yadda qalan dostluq bayramına
çevrilmiĢdir. Yüzə yaxın Azərbaycan incəsənət xadimi Xarkova gəlmiĢ və burada
öz məharətlərini göstərmiĢdir. [6]
2001-ci ildən Azərbaycan-Ukrayna dostluğu cəmiyyəti ―Dostluq‖
Ukraynanın milli-mədəni birliklər Assosiasiyasının kollektiv üzvüdür. Öz
fəaliyyəti ərzində cəmiyyət çoxlu sayda sosial, mədəni və xeyriyyə layihələri
həyata keçirmiĢdir. Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı Fövqəladə və
Səlahiyyətli Səfirliyi ilə sıx əlaqəli Ģəkildə ―Dostluq‖ cəmiyyəti aĢağıdakı
tədbirlərin təĢəbbüskarı və təĢkilatçısı olmuĢdur: ―Slavyan bazarı‖ biznes forumu
çərçivəsində keçirilən və Azərbaycanın Müstəqillik Gününə həsr edilmiĢ
Azərbaycan-Ukrayna dostluğu bayramı (2001-ci il); Ġki ölkənin dahi Ģairələri
L.Ukrayinka və X.Natavanın yaradıcılığına həsr edilmiĢ Azərbaycan-Ukrayna
poeziyası bayramı (2003-cü il); Xarkovda Studençeski küçəsində, 4 nömrəli
binanın qarĢısında Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı V.V.Seryoginə Xatirə
lövhəsinin açılması; Aerokosmik muzeydə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
V.V.Seryoginin 60 illiyinə həsr edilmiĢ sərginin açılıĢı; Xarkov və Bakı
Ģəhərlərinin rəhbərləri arasında birbaĢa hava reyslərinin bərpa edilməsi haqqında
danıĢıqlar; əməkdaĢlıq haqqında danıĢıqlar və Sumqayıt Ģəhərinin gənclər, idman
və turizm BaĢ idarəsi və L.Ukrayinka adına Sumqayıt mədəniyyət mərkəzi ilə
niyyət protokolunun imzalanması (2005-ci il); S.Vurğunun 100 illiyinə həsr
edilmiĢ Ukrayna dilində ikicildli ―Azərbaycan poeziyası antologiyasının‖
268
təqdimatı (2006-cı il); Ukrayna dilində Azərbaycanın ―Kulina‖ jurnalının xüsusi
buraxılıĢının təqdimatı (2007-ci il). [2, s.85]
2008-ci il mayın 28-də Xarkov vilayətinin Azərbaycan-Ukrayna ―Dostluq‖
cəmiyyətinin təĢəbbüsü ilə Azərbaycanın Respublika gününə həsr edilmiĢ
―Azərbaycan-Ukrayna arasında mədəni-iqtisadi əlaqələrin geniĢləndirilməsi‖
mövzusunda dəyirmi masa keçirilmiĢdir. Dəyirmi masanın əsas məqsədi
iqtisadiyyat, təhsil və mədəniyyət sahəsində Azərbaycan-Ukrayna əlaqələrinin
geniĢləndirilməsində Xarkov vilayətindəki Azərbaycan diasporunun rolunun
artırılması idi. Bu tədbirdə vilayətin və Xarkov Ģəhərinin rəhbər Ģəxsləri iĢtirak
etmiĢdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətin tərkibində ―Azərbaycan
mirvariləri‖ adlı rəqs kollektivi (2000-ci ilin mayında yaradılıb), ―Nizami‖
poeziya klubu, ―Qarabağ‖ folklor ansamblı (1995-ci ildə yaradılıb), ―Natəvan‖
qadın klubu və bazar günü məktəbi fəaliyyət göstərir. [6]
Azərbaycan-Ukrayna əlaqələrinin inkiĢaf etdirilməsində mühüm
xidmətlərə malik Ukrayna-Azərbaycan Dostluğu Beynəlxalq Xeyriyyə Fondunun
(MBFUAD) yaranma tarixi 2008-ci il fevralın 8-dən baĢlanır. Məhz həmin gün
MBFUAD öz fəaliyyətinə baĢlamıĢdır. Fondun yaradılması ideyası Abbasov Ġlqar
ġamil oğluna məxsusdur. MBFUAD 2007-ci il dekabrın 1-də Ukrayna Ədliyyə
Nazirliyində qeydiyyatdan keçmiĢdir.
MBFUAD xeyriyyə aksiyaları, milli və dini mənsubiyyətindən asılı
olmayaraq konkret Ģəxslərə, əlillərə, yaĢlı adamlara, uĢaq evlərinə ünvanlı
yardımlar etməklə Azərbaycan və Ukrayna arasında qarĢılıqlı sərfəli
münasibətlərin gücləndirilməsi və inkiĢaf etdirilməsi iĢinə öz töhfəsini vermək
niyyətindədir. Fond həyata keçirdiyi xeyriyyə proqramlarının reallaĢdırılmasına
ukraynalı və əcnəbi hüquqi və fiziki Ģəxslərin könüllü ianələrini cəlb edir,
Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı vətəndaĢları üçün əlveriĢli hüquqi,
sosial və informasiya mühitinin yaradılması üçün maddi, texniki və humanitar
yardım göstərir. Bundan baĢqa fond əlavə və distansion təhsil mərkəzinin
yaradılması, Azərbaycan Respublikasının vətəndaĢlarının Ukraynada staj
keçmələri və iĢlə təmin edilməsi, aztəminatlı ailələri, əlillər, kimsəsiz uĢaqlar
üçün xeyriyyə aksiyalarının keçirilməsinə yardımçı olur. [1, s.18]
MBFUAD-ın aĢağıdakı məqsədləri var: Azərbaycan diasporunun
nümayəndələri və Ukrayna vətəndaĢları arasında mədəni əlaqələrin inkiĢaf
etdirilməsinə yönəlmiĢ tədbirlərin təĢkil edilməsi və həyata keçirilməsi; əhalinin
bütün təbəqələrinə, xüsusilə aztəminatlı ailələrə maliyyə yardımının edilməsi; elm
və təhsilin inkiĢaf etdirilməsinə, elm-təhsil proqramlarının bərpa edilməsi,
müəllimlərə, alimlərə, tələbələrə, Ģagirdlərə, yaradıcı gənclərə yardım göstərilməsi
və s.; səhiyyə, kütləvi bədən tərbiyəsi, idman, turizmin inkiĢafına dəstək olmaq,
sağlam həyat tərzinin təbliğ edilməsi. [3, s.67]
Fond yarandığı az vaxt ərzində artıq bir neçə iri layihə gerçəkləĢdirib.
Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı səfirliyinin dəstəyi ilə Kiyev
269
Ģəhərində görkəmli bəstəkar Qara Qarayevin 90 illiyi ilə bağlı olaraq bəstəkarın
əsərlərindən ibarət konsert təĢkil edib, "Azərbaycan nağılları"nı Ukrayna dilinə
tərcümə etdirərək, kitab halında dərc edib, ―Kiyevskaya Rus‖ jurnalının bir
sayının sayı bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmasına nail olub,
GUAM ölkələri gənc yazıçılarının 1-ci Beynəlxalq Bakı görüĢünü təĢkil edib.
2008-ci il aprelin 22-də isə Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı Səfirliyinin
dəstəyi ilə Kiyevdə Kino Evində Azərbaycan istehsalı olan ―Əlvida cənub Ģəhəri‖
bədii filminin premyerasını təĢkil etmiĢdir. [2, s.94]
Son illər dünyanın ən tanınmıĢ və aparıcı təhsil ocaqlarında təhsil alan
gənclərimizin sayı ildən-ilə artır. Sevindirici haldır ki, xüsusilə xaricdə yaĢayan
gənclərimiz təhsil aldıqları, yaĢadıqları ölkələrdə təĢkilatlanaraq yeni ictimai
qurumlar yaradır, demokratik inkiĢaf yolunu seçir və bütün bunlarla yanaĢı
Azərbaycan diasporunun daha da fəallaĢmasında xüsusi rol oynayırlar. Belə
təĢkilatlardan biri də 2005-ci ildən Ukraynada fəaliyyət göstərən ―Demokratiyanın
nəbzi‖ beynəlxalq ictimai təĢkilatıdır. Gənclərlə iĢ təĢkilatın əsas fəaliyyət
istiqamətlərindən biridir. Gənclərə qayğı, onların hərtərəfli inkiĢafına kömək
prinsipini qarĢısına əsas məqsədlərdən biri kimi qoyan ―Demokratiyanın nəbzi‖
beynəlxalq ictimai təĢkilatı artıq altıncı ildir ki, gəncləri birləĢdirən maraqlı
tədbirləri, forumları, idman turnirləri ilə səmərəli fəaliyyət göstərir. Bu təĢkilatın
qapıları təkcə azərbaycanlı gəncləri üçün deyil, həm də, ukraynalı və Ukraynada
təhsil alan, yaĢayan digər xarici ölkələrin gəncləri üçün də açıqdır. Artıq neçə
illərdir ki, ―Demokratiyanın nəbzi‖ beynəlxalq ictimai təĢkilatının nəzdində Bazar
günü məktəbi fəaliyyət göstərir. Məktəbdə Azərbaycanın tarixi, ədəbiyyatı,
coğrafiyası və Azərbaycan dili tədris olunur. Bununla yanaĢı Bazar günü
məktəbində Ukrayna və ingilis dili kursları da təĢkil olunmuĢdur. Həmçinin
musiqi və rəqs dərnəyi bu sahəyə maraq göstərən məktəblilər üçün böyük bir
töhfədir. TəĢkilatın təsis etdiyi ―Azərbaycanın sözü‖ qəzeti 2010-cu ildən
oxucuların ixtiyarına verilib. 2011-ci il fevralın 24-də Kiyevdə ―Xocalı - tarixin
silə bilmədiyi yaddaĢ‖ bülleteninin də təqdimatı olub. Ukraynanın KĠV
nümayəndələri Xocalı soyqırımını törədənlərin hələ də cəzalandırılmaması barədə
də məlumatlandırılıblar.
Göründüyü kimi Ukraynada yaĢayan soydaĢlarımız iki ölkə arasında
əlaqələrin inkiĢaf etdirilməsi istiqamətində mühüm iĢlər görür, Azərbaycan-
Ukrayna əməkdaĢlığının çiçəklənməsinə vətəndaĢ töhfəsi verirlər.
SUMMARY
This article is dedicated to Azerbaijanians living in Ukraine and their
public activities. Currently 500 thousand Azerbaijanians live in Ukraine.
Azerbaijanians of Ukraine have united in CAU (Congress of Azerbaijanians in
Ukraine) for protecting and representing lawful-social, economical, national-
cultural interests. The Congress of Azerbaijanians in Ukraine leads active public
life, takes part and acts as the organizer of many cultural and charitable actions.
270
ƏDƏBĠYYAT
1. Bəxtiyarov H. Ə. Azərbaycan-Ukrayna iqtisadi və mədəni əlaqələri (XX
əsrin 90-cı illəri) // tarix e.n.diss... avtoref. Bakı, 2008, 25 s.
2. Мамед-заде Н.С. Взаимоотношения Азербайджанской Республики со
славянскими станами СНГ и Восточной Европы. Баку, 2006, 145 с.
3. Мости дружби Україна-Азербайджан, 2004, 176 с.
4. http://www.azeurocongress.org/site/?name=newss&news_id=200701154&
5. http://www.dak.az/view.php?lang=az&menu=49&id=937&name=search
6. http://www.dostlug.org.ua/index.php?mode=news-
271
Əlimirzəyeva Rəfayət Xalid qızı
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun disertantı
SUMMARY
One of the most significant participants of the Enlightenment
movement of Azerbaijan in the late 19th – and in early 20th century was
N.Narimanov, renowned writer, publicist and public figure of Azerbaijan.
He saw the bright future and national progress of his people in the
development of science, education and culture. Enlightenment constituted
the essence and meaning of his worldview and literary works. The article
278
entitled «Azerbaijan enlightenment realism and N.Narimanov» describes the
factors that influenced on the shaping of N.Narimanov`s world outlook as
educator and humanist, reveals his activity in this area, based on specific
facts and examples.
ƏDƏBĠYYAT
1.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II çild, Bakı, 1960
2.Əhmədov T. Nəriman Nərimanov. Bakı, Yazıçı, 1982
3.Əhmədov T. N.Nərimanovun yaradıcılıq yolu. Bakı, Nurlar, 2005
4.Ġbrahimov M. Xəlqilik və realizm cəbhəsindən. Bakı, AzərnəĢr, 1961
5.Köçərli F. Nərimanov yeni təfəkkür iĢığında // EA-nın xəbərləri.
Tarix,
fəlsəfə və hüquq seriyası. Bakı, 1991, №1
6.QarayevY. Realizm: Sənət və həqiqət. Bakı, Elm, 1980
7.Qasımzadə F. XIX əsr Azərbayçan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, Maarif,
1974
8.Nərimanov N. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı, Azərbayçan milli
ensiklopediyası, 2001
9.Vəlixanov N. Azərbaycan maarifçi realist ədəbiyyatı. Bakı, Elm,
1983
10. Vəlixanov N. Publisistikada maarifçilik ideyaları. «XX əsr
Azərbaycan
ədəbiyyatı məsələləri» kitabında. Bakı, Elm, 1979
282
Toy mərasiminin günündə yeni evlənənlərin, gəlinin arxasınca oğlanın
dostları yollanırlar. Gəlin isə evlərindəki yaxın qohum-əqrabaların xeyir duasını
alaraq onlarla görüĢür. Qız tərəfinin ağsaqalları, qardaĢları, yaxın qohumları
onunla görüĢərək xeyir dualarını verir və qız evi oğlanın,bəyin gəliĢini səbrsizliklə
gözləyirlər. Gəlin evindən, ata ocağından çıxarkən, onun arxasınca güzgü və hər
iki evin qohumları tərəfindən tutulan Ģamlar gedir. Daha sonra ordakı qohumların
iĢtirakı ilə bəy və gəlin oğlanın evinə gedirlər, orada onları bəyin atası
qarĢılayaraq, gəlinin alnından öpür, xeyir duasını verir. Və gəlinlə rəqs edib, onu
evin kəndarına gətirir. Evin kəndarında oğlanın anası-gəlinin qaynanası ballı bir
kasa götürərək, sağ əlin II barmağını bala batırır. Həmən ballı barmağını gəlinin
dodağına,sonra da qapının kilit yerinə sürtür. Bu proses daha sonra eyni ilə süd
ilə təkrar olunur. Qapıda gözləyən qohum-qardaĢlar isə bu ənənəni diqqətlə
izləyib, alqıĢlayırlar. Qaynana daha sonra gəlini bəyin otağına yola salır və o an
qaynana diqqət yetirir ki, gəlin otağa gedərkən birinci olaraq sağ ayağı ilə daxil
olsun. Rabbi (ravvin-molla) gələnədək rəfiqələri gəlinlə birlikdə bəyin otağında
söhbətləĢirlər. Sonra yaxınların, qohumların iĢtirakı ilə ―Ketubo‖- ―Nikah
müqaviləsini‖ imzalayırlar. Bu adət-ənənə ―Qalaxa-nın adəti üzrə kəbin kəsilir.
Toy mərasimi isə axĢam qonaqlar yığıĢandan sonra baĢlayır. Toya dəvət
olunan qonaqların pul salma adətinə hər iki tərəfdən seçilən Ģəxslər nəzarət edir.
Bu pul salma adəti dağ yəhudilərində son dövrlərdə yaranıb. Qədimdə isə yeni
ailə quran gənclərə, toy mərasimi keçirənlərə müxtəlif cehiz əĢyaları: boĢqab, iri
qazan tavalar, hər növ qablar hədiyyə olunurdu.
Toy mərasiminin qayda qanunlarla, gözəl adət ənənələrinin yerli yerində, öz
qaydasında keçməsi,yeməklərin biĢirilmə iĢlərinin təĢkilatı iĢlərinə, toya xüsusi
olaraq ya qohumlar arasından bir nəfər hörmətli qadın seçilir, ya da baĢqa bir
yerdən, ancaq xüsusi məvacib ödəmək Ģərti ilə bir qadın dəvət olunur. Mərasimin
belə adəti dağ yəhudilərinin keçmiĢ həyatlarından ta bu günədək qorunub
saxlanılır. Bu əvvəlki dövrdə‖Serpoyi‖ adlanırdı və bütün bu təĢkilatçılıq iĢləri də
bir kiĢiyə həvalə olunurdu. TəĢkilatı iĢlərindən əlavə olraq həmən seçilən bu
Ģəxs( kiĢi) bəyi “ ziffav gecəsi ” haqda məlumatlandırır.
Gəlin və bəyi Toy mərasiminin ən coĢğulu dəqiqələrində, içəri daxil edib,
məclisin ən yuxarı baĢında əyləĢdirirlər. Səhərə kimi davam edən toy
mərasimində gəlin və bəy də sonadək iĢtirak edirlər. Ötən illərin toy mərasimində
isə bəyin atası gəlini rəqsə dəvət edib, onunla tək rəqs edəndən sonra, qaynana və
qaynata gəlinə yaxınlaĢaraq ya qızıl əĢyası, ya da pul bəxĢiĢ edirdilər. Bunlardan
sonra yaxın qohumlar,qonĢular,bəyin dostları və ümumiyyətlə mərasimdəki iĢtirak
edən qonaqlar bəylə gəlini dairəyə alaraq hamı onlara pul ,hədiyyələr verməyə
baĢlayırlar, çoxlu oynadırlar, rəqslərdən sonra isə bəylə gəlin toy mərasiminin
keçirildiyi məkanı tərk edirdilər, lakin bu adət indiki dövrə görə dəyiĢilib yeni
evlənənlər rəqs etdikdən sonra belə toy mərasiminin axırınadək otururlar.
Dağ yəhudilərinin qədimdən bu günədək qoruyub saxladıqları adətlərdən
maraqlısı da toy məarsimi sona yetdikdən sonra baĢ tutacaq I toy gecəsi- “ziffav
283
gecəsi”-dir. Bu gecəni adətən bir qapılı evin ən sakit otağında keçirirlər. Əvvəlcə
bəy gəlin və gəlinin yaxın adamları otağa daxil olur, xeyir dua verilərək, gəlini bu
gecəyə-ziffav gecəsinə hazırlayarkən bəy onları qapı kəndarında gözləyir. Gəlin
hazır olduqdan sonra yaxınları bəyi otağa çağırıb :‖ Budur, bu da sənin gəlinin,
həyat yoldaĢın.‖deyib çıxıb gedirlər. Evin qapıları bağlanır. Hamı çıxıb getsə də,
bəyin dostları isə,evin qapısının ağzında yığıĢaraq, bəhsə girirlər ki, görək bəy öz
borcunu nə vaxt yerinə yetirəcək?! Onlar bəyin otaqdan çıxmağını səbrsizliklə
gözləyirlər. Budur, nəhayət ki, özündən razı bəy otaqdan çıxaraq dostlarına
muĢtuluq verir, dostları isə bu Ģad xəbəri qızın anasına çatdıraraq, əvəzində
nəmər, Ģirinlik istəyirlər. Adətləri üzrə həmin gecə bəy otağı tərk edir və gəlini
rəfiqəsi ilə tək qoyur. Və həmin gün daxil olmaqla gəlin yeddi gün üzə çıxmır.
Toy mərasimindən - ziffav gecəsindən qırx gün sonra bəyin valideynləri yeni
evlilər üçün çox da böyük olmayan bir məclis təĢkil edirlər ki, bura da yalnız ən
yaxın qohumlar: gəlinin valideynləri, bacı və qardaĢları dəvət olunur. Beləliklə də,
dağ yəhudilərinin toy mərasiminə aid təĢkil olunmuĢ tədbirlərlər bu adəti üzrə
sona yetir.
SUMMARY
Settling in Azerbaijan long time of the mountain Jews has influenced
with/by Azerbaijan to economical, political habit simply seriously
ƏDƏBĠYYAT
1. Hüseynov Ġ. Azərbaycan milli adət və ənənələrinin bədii-estetik mahiyyəti.
B.Mars-Print, 2002.
2. Məmmədova S.K. ―MədəniyyətĢünaslıq‖,(dərs vəsaiti)Bakı,
―Kooperasiya‖ nəĢriyyatı-2001.
3. Семенов И.Г. О ранних контактов восточнокавказских евреев и хазар.
Материалы Международного научного симпозиума «Горские Евреи
Кавказа». Баку, Елм, 2002
4. Путешественники об Азербайджане. Том 1, Баку, Издательство АН
Азербайджанской ССР, 1961.
5. Моисей Беккер. Евреи Азербайджана: история и современность.
Баку, Озан, 2000
6. Горские евреи. История, этнография, культура. Составление
В.Дымшица. Йерусалим-Москва. ДААТ// «Знание», 1999
7. Миллер Б. Таты, их расселение и говоры. Баку, 1929
8. Бежанов М. Евреи в селе Варташене. СМОМПК вып. XVIII, Тифлис,
1894 с.III
9. K.Marks, F.Engels. SeçilmiĢ əsərləri. 2 cilddə, II с, В ., AzərnəĢr, 1953.
10. Qeybullayev Q.Ə. Azərbaycanlılarda ailə və nikah. В., Elm, 1994.
284
11. Azərbaycan etnoqrafiyası.Üç cilddə. II cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖, 2007
285
Bioloji neyron
Süni neyron ilkin yaxınlaĢmada bioloji neyronun xassələrini imitasiya
edir.Belə ki süni neyronun giriĢinə digər süni neyronların çıxıĢı vastəsi ilə
siqnallar ötürülür. Hər bir siqnal uyğun çəki əmsalına vurulduqdan sonra
cəmlənilir. AlınmıĢ cəm neyronun həyəcanlanma səviyyəsini müəyyən edir.Əgər
daxil olan siqnallar x1 ,x2,...,xn uyğun cəki əmsallarını isə w1,w2,...wn cəmi isə
NET ilə iĢarə edərək aĢağıdakı kimi hesablayırlar:
NET=x1w1+x2w2+…+xnwn
Daha sonra bu cəm F aktivləĢdirmə funksiyası vasitəsi ilə çevrilir və
neyronun adətən OUT kimi iĢarə edilən çıxıĢ siqnalı alınır:
OUT=F(NET)
Neyronun həyəcanlanma səviyyəsini müəyyən edən müxtəlif aktivləĢmə
funksiyalarından istifadə edilir.
Məsələn,
OUT= 1, əgər NET>T,
OUT=0 bütün baĢqa hallar üçün.
Burada T neyronun həyəcanlanma sərhəddini göstərən ədəd və ya
funksiyadır.
AktivləĢmə funksiyası olaraq Net cəmini müəyyən intervala inkas etdirən
OUT=1/(1+e-NET) və ya OUT=th(NET) funksiyalarından da istifadə edilir.
Süni neyron Ģəbəkələri birlaylı və çoxlaylı olmaqla iki yerə bölünürlər.[1]
286
Birlaylı Ģəbəkə
Çoxlaylı Ģəbəkə
287
Çoxlaylı neyron Ģəbəkələrinin hesablama imkanları birlaylı Ģəbəkələrin
imkanlarından daha geniĢdir.Bu Ģəbəkələrdə hər bir layda yerləĢən neyronların
çıxıĢ siqnalları onunla əlaqədə olan digər laydakı neyronlar üçün giriĢ siqnalları
olur.Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, çoxlaylı Ģəbəkələrin birlaylı Ģəbəkələrə
nəzərən hesablama imkanlarının çoxaldılması üçün qeyri xətti aktivləĢdirmə
funksiyalarından istifadə etmək lazımdır.
Yuxarıda sxemlərldə göstərilən Ģəbəkərin yaddaĢı və əksəlaqə mexanizmləri
yoxdur.Belə Ģəbəkələr siqnalları yalnız bir istiqamətdə emal edərək ötürür.Hal-
hazırda əksəlaqə sisteminə malik olan neyron Ģəbəkələrinə daha çox üstünlük
verilir.Belə Ģəbəkələrdə çıxıĢ siqnalları digər neyronların emalından sonra onu
ötürən neyron üçün giriĢ siqnalına çevrilə bilir.
Süni neyronların bioloji neyronlara oxĢar olan ən mühüm və maraqlı
xassələrindən biri onların öyrənmə qabiliyyətinə malik olmalarıdır.Bu neyronların
müəllimlə və müəllimsiz örənmə alqoritmləri mövcuddur.
Müəllimlə öyrənmə alqoritmi əvvəlcədən hazırlanmıĢ, giriĢ və çıxıĢ
siqnalları cütlərindən təĢkil edilmiĢ çoxluqdan götürülmüĢ cütlərin ardıcıl olaraq
sistemə daxil edilməsini nəzərdə tutur.Bu zaman giriĢ siqnallarına uyğun çıxıĢ
siqnalları hesablanır və müəllimin verdiyi çıxıĢ siqnalları ilə tutuĢdurulur.Əgər
hesablama xətası böyük olarsa onda çəki əmsallarında dəyiĢikliyin aparılması
hesabina bu xəta minumuma endirilir.Bütün daxil edilmiĢ cütlər üzrə optimal xəta
əldə edildikdə Ģəbəkə öyrədilmiĢ esab edilir.
Müəllimsiz öyrətmə alqoritmi bir-birindən az fərqlənən giriĢ siqnallarının
sistemə daxil edilərək əlaqəli çıxıĢ siqnallarının alınmasına qədər sistemin çəki
əmsallarının dəyiĢdirilməsinə əsaslanıb.
Bir çox öyrətmə alqoritmləri Xebbin [2] təklif etdiyi aĢağıdakı
konsepsiyaya əsaslanıbdır.Xebbə görə eyni zamanda həyacanlanan neyronların
çəki əmsalı artır.Xebbin bu konsepsiyası riyazi olaraq aĢağıdakı kimi ifadə edilir:
Wij( n+1)= Wij( n) +αOUTi OUTj ,
burada Wij( n)- i-ci və j-ci neyronlar arasındakı düzəliĢə qədərki, Wij( n+1)
isə düzəliĢdən sonrakı çəki əmsalıdır. α – öyrətmə sürətinin əmsalı, OUTi – i–ci
neyronun çıxıĢ, j-ci neyronun isə giriĢ siqnalı, OUTj isə j-ci neyronun çıxıĢıdır.
Hal-hazırda külli miqdarda öyrətmə alqoritmlərindən istifdə edilir.
Corc Makkaloka və U.Pitsun yaratdıği süni neyron Ģəbəkəsi sonradan
perseptron adlandırılmıĢdır. Rozenblat [3] isbat etmiĢdir ki, perseptronu həll edə
biləcəyi istənilən iĢi icra etməyə öyrətmək olar.Bu 60-cı illərdə əksər
tədqiqatçıların perseptronun imkanlarını araĢdırmağa sövq etdi.Minski [4] isbat
etdi ki, perseptron bir çox məsələləri həll etmək iqtidarında deyil.Digər tərəfdən
çoxlaylı neyron Ģəbəkələrinin elmi əsaslandırılmıĢ öyrətmə alqoritminin
olmadığına görə 60-cı illərin sonlarından baĢlayaraq müəəyən bir dövr ərzində
(bioloji neyronlar haqqında yeni biliklər əldə edilənə qədər) süni neyron
Ģəbəkələrinə maraq azaldı.
288
Çoxlaylı süni neyron Ģəbəkələrinin əks paylanma öyrətmə alqoritminin
hazırlanması ilə bu Ģəbəkələr yenidən istifadəçilərin diqqətini cəlb etməyə baĢladı.
Süni neyron Ģəbəkələrin öyrədilməsi, istifadəsi zamanı verilənlər üzərində
hesablama və ötürülmə kimi iki əsas əməliyyat aparılır.hesablama prosesləri
nanosaniyələrlə iĢləyən inteqral sxemlər vasitəsilə asan və effektif Ģəkildə yerinə
yetirilir.
Verilənlərin ötürülməsi zamanı bu Ģəbəkələrdə kondensatorlardan istifadə
edilir ki,süni neyron Ģəbəkələrində külli miqdarda əlaqələrin olması praktiki
çətiliklərlə bağlı çoxlu belə kondensatorlardan istifadə edilməsini Ģərtləndirir.
Bu problem optik neyron Ģəbəkələri vastəsi ilə həll edilir.Neyronlar
arasında əlaqənin iĢıq Ģüaları vastəsilə qurulması, digər Ģəbəkələrdə istifadə edilən
izolyatorlardan azad olmağa imkan verdi.Çünki iĢıq Ģüaları qarĢılaĢan zaman bir-
birlərinə mane olmurlar.
Artıq neyron Ģəbəkələr obrazların,səsin tanınması, mətnlərin səsləndirilməsi,
səsləndirilmiĢ mətnlərin elektron varinta salıması və s. kimi bir çox məsələlərin
həllində müvəffəqiyyətlə istifadə edilir.
Zənnimcə universal neyron Ģəbəkələrinin qurulmasında blok-sxemi aĢağıda
verilmiĢ alqoritm müsbət nəticələr verər.Bu sxemdə əsas üstünlük insanda olduğu
kimi görmə və eĢitməyə üstünlük verilmiĢdir.Çünki insanın görmə ilə qavraması
təqribən 35%, eĢitmə ilə isə 25% olduğu halda, həm görmə və həmdə eĢitmə ilə
birlikdə qavrama qabiliyyəti 76%-dən yuxarı olur.
289
EĢitmə orqanı EĢitmə yaddaĢı kod
Vəziyyət0
+
- Vəziyyət 0.1
F(x)>
Sorğu1 YaddaĢ 1
- +
Vəziyyət
Nəticə1
1.1
Vəziyyət1.0
YaddaĢ 2
Sorğu2
+ -
Vəziyyət 2.1 Nəticə2
Vəziyyət2.0
YaddaĢ 3
Sorğu 3
+
-
Nəticə3
290
Burada F(x) aktivləĢmə funksiyası, isə sistemin hadisəyə reaksiya verəcəyi
sərhəddi göstərir.Əgər F(x) funksiyasının qiyməti verlmiĢ sərhəddi aĢarsa sistem
0.1 vəziyyətinə keçir və yaddaĢ1-də uyğun kodun olub olmaması araĢdırılır. Bu
kod yaddaĢ1-də olmazsa sistem 1.0 vəziyyətinə keçirək yaddaĢ2-yə
yerləĢdiriləcək kodu formalaĢdırır və onu yaddaĢ1-ə yerləĢdirir.Əks halda sistem
1.1 vəziyyətinə keçir və yaddaĢ2-yə sorğu göndərir.YaddaĢ2-dən alınan nəticə
mənfi olarsa sistem 2.0 vəziyyətinə keçərək uyğun kodu formalaĢdırır və yaddaĢ3-
də yerləĢdirir.Əks halda sistem 2.1 vəziyyətinə keçərək yaddaĢ3-ə müraciət
edir.Alınan nəticə mənfi olarsa məsələnin həlli araĢdırılır və həllin uyğun kodu
formalaĢdırılaraq yaddaĢ3-də yerləĢdirilir.Əks halda sistem yekun 3.1 vəziyyətinə
keçir.
SUMMARY
In this paper we propose an algorithm used neural networks to solve any
problems.
ƏDƏBĠYYAT
1. Ф. Уоссермен Нейрокомпьютерная техника: Теория и практика
2. Hebb D. 0. 1961. Organization of behavior. New York: Science
Edition.
3. Rosenblatt F. 1962. Principles of Neurodinamics. New York: Spartan
Books. (Русский перевод: Розенблатт Ф. Принципы нейродинамики. – М:
Мир. – 1965.)
4. Minsky M. L, Papert S. 1969. Perseptrons. Cambridge, MA: MIT Press.
(Русский перевод: Минский М. Л., Пейперт С. Персептроны. – М: Мир. –
1971.)
Vidadi azmıĢ sərgərdan ruh kimi idi. Onu qovurdular. O, cənnətdən çıxdı
və zamana enəndə çaĢqınlıq yaĢadı. Cənnətdən qovulmaq uĢaqlıq yuxusundan
ayılmaqdır. Realizm Ģüurla, tədqiqatla, araĢdırma ilə baĢlandı. Klassik hal
ədəbiyyatı ölümə çox yaxın idi. Təfəkkür formalarında ölüm və dirilmə çox
yaĢanırdı. Vidadi gözünü açıb müsibət gördü. O müsibət müxtəlif variasiyalarda
bu günəcən davam edir. Məkandan qovulan Vidadi Zamanın qapısını döydü və ilk
dəfə döyülən o qapıdan Vaqif, Zakir keçdi.
Ey Vidadi, sənin bu puç dünyada,
Nə dərdin var ki, zar-zar ağlarsan.
292
Ağlamalı günün axirətdədir,
Hələ indi səndə nə can var, ağlarsan. [1, 70].
Ġlk andaca oxucuya elə gəlir ki, ―zərbə‖nin troyektoriyasını birinci misra
təyin etmiĢ olur. Lakin belə deyil. Bu zahiri çaĢqınlıq üçündür. Zərbə enerjisi
üçüncü misradadır. Hər iki sənətkarın yaradıcılığına dərindən bələd olmayan
oxucu dilemma qarĢısında qalmıĢ olur: Bütün ömrü boyu gözəllərin Ģəninə Ģeirlər
yazan, məhəbbət haqqında nəğmələr oxuyan bir Ģairdə «məhəbbət beyni»nin
yoxluğundan söhbət açmaq nə qədər ağlabatandır?
«Məhəbbət beyni» adi beyin deyildir. Tanrı nuruyla süslənərək mütəmadi
olaraq Tanrı dərgahına can atan və öz xilasını bu əbədi canatmada görən bir
beyindir. Peyğəmbər (s) buyurmuĢdur: «Allahın öz bəndələrinə məhəbbəti ananın
balasına məhəbbətindən artıqdır» [2, 11]. Vidadi bilirdi ki, dostu maddi dünya ilə
nəfəs alır, Ģeirlər həsr elədiyi gözəllər də daha çox maddi dünyanın varlıqlarıdır.
Vaqif poeziyasında insana məhəbbət proporsiyası pozulmuĢdur. Ġnsan maddi
varlıq olmaqla yanaĢı, həm də ilahi varlıqdır. Tanrı «mən»indən qopub gələn özəl
bir mən zərrəsidir. Vaqifdə isə bu mizan pozulmuĢdur. Ola bilsin ki, (və həqiqətdə
belədir) bu əlamətə görə XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dili qazanmıĢdır, amma
bütövlükdə isə poeziyanın estetik idealına zərbə vurulmuĢdur. Vidadi də buna
iĢarə edir. Əgər desək ki, Vaqifə və onun poeziyasına ilk obyektiv tənqidi
münasibət bildirən Vidadi olmuĢdur, yanılmarıq. «Sizi tənqid edən adam gərək
ağıllı və nəcib, hər cür paxıllıq hissindən azad, dərin və hər Ģeydən baĢ çıxardan
adam olsun, belə olarsa, tənqidçi sizin əsərinizdə elə qüsurlar tapıb göstərə bilər
ki, hətta siz özünüz də o qüsurları öz-özünüzdən bəlkə də gizlətməyə çalıĢırdınız»
[3, 63].
Klassik ədəbiyyat əbədidə idi. Ġlk dəfə indinin qapısını açan Vidadi və
Vaqif oldu. Fəqət Vidadi keçmiĢindən tam qurtulmayıb – o, ġərq ədəbi məkanının
həsrətini çəkirdi, ona görə də dostu Vaqiflə müqayisədə pəriĢan idi.
Toy-bayramdır bu dünyanın əzabı,
Əqli olan ona gətirər tabı,
Sənin tək oğlana deyil hesabı,
293
Hər Ģeydən eyləyib qubar, ağlarsan. [1, 72].
SUMMARY
The begining of differencity in Azerbaycan literary klife in XVIII century.
The begining of differencity in Azerbaycan literary life is shown in a new
condition in XVIII century in thiss article.
M.V.Vidadi‘s literary activity the reality of social life and literature.
ƏDƏBĠYYAT
1. Vidadi M.V. Əsərləri. Bakı: Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı, 1977, 106 s.
2. Əbdülla Söhrəvərdi. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamları. Karvan jurnalı № 6
Bakı: Yazıçı nəĢriyyatı, 1990.
3. Belinski V.Q. Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında. Bakı: Azərbaycan UĢaq və
Gənclər Ədəbiyyatı NəĢriyyatı, 1954, 369 s.
4. Köçərli F.B. SeçilmiĢ əsərləri Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami
adına Ədəbiyyat Ġnstitutu. Bakı: Elm nəĢriyyatı, 1963, 341 s.
5. Əhməd bəy Ağaoğlu. SeçilmiĢ əsərləri ―ġərq-Qərb‖ Bakı 2007, 391 s.
6. Cəfərov Nizami. Füzulidən Vaqifə qədər. Bakı: Yazıçı, 1991, 164 s.
7. Qorki M. Ədəbiyyat haqqında. Bakı: Qızıl ġərq, 152 s.
8. Ġlya Priqojin. Müəyyənliyin sonu Bakı – 2003, 226 s.
9. Y.E.Qolosovker. Mifin məntiqi Bakı – 2006, 315 s.
299
Ancaq azyaĢlı uĢaqlarda fəza təsəvvürü formalaĢdırılan zaman nəzərə
almaq lazımdır ki, onlar gördükləri əĢyanın əvvəlcə yerləĢmə vəziyyətini
müəyyən edirlər.Bundan sonra onlarda əĢyanın özü, forması və nəhayət həndəsi
quruluĢu haqqında təsəvvürlər formalaĢır.
Həndəsənin öyrədilməsində əyanilikdən istifadə edilməsi zəruridir.
Əyanilikdən düzgün və səmərəli istifadə edilərsə,uĢaqların fənnə olan maraqlar
artar və onlar müstəqil düĢünmə vərdiĢlərinə yiyələnərlər ki, bu da onların
gələcəkdə müvvəfəqiyyət əldə edə bilmələri üçün zəruridir.
Həndəsə elementlərinin öyrədilməsində istifadə edilən əyani vəsaitlərin
uĢaqların real həyatda müĢahidə etdikləri və ya müĢahidə edəcəkləri real
obyektlərin əyani və ya virtual modellərindən istifadə etmək çox səmərəli ola
bilər.
Əyani modellərdən istifadə edən zaman ilk növbədə Ģagirdlərə fiqurların
ayrı-ayrılıqda modellərini göstərərək onların adlarını soruĢmaq məqsədəuyğundur.
Daha sonra isə bir neçə fiqurun əyani modellərini qarıĢdıraraq adı çəkilən fiqurdan
neçə ədəd olduğu sualını vermək səmərəli olardı.
Ġbtidai siniflərdə həndəsə elementlərinin tədrisində əyanilkdən istifadə
etməkdə əsas məqsəd uĢaqlarda əyani təfəkkürü inkiĢaf etdirməklə bərabər onların
özlərinin müstəqil olaraq və ya müəllimin köməyi ilə bu fiqurların konkret
xassələrini aĢkarlamaqla mücərrəd təfəkkürlərini formalaĢdırmaqdan və bu
təffəkürü sistemləĢdirilməkdən ibarətdir.
Qeyd edək ki, əyani vasitələr müxtəlifdir.Ġbtidai siniflərdə Ģəkillərdən,
əĢyalardan,səs və qrafiki əyaniliklərindən, son zaman isə virtual əyaniliklərdən
istifadə edilir.Hər bir vasitənin müsbət cəhəti ilə bərabər mənfi effektləri də ola
bilər.Ona görə də müəllim bu əyaniliklərdən çox ehtiyyatla istifadə
etməlidir.Məsələn əĢyanın rəngarən Ģəklinin uĢaqlara təqdim edilməsi onların
diqqətini onun formasını əks etdirən həndəsi fiqurun xassələrini aĢkar etməyə
maneçilik törədə bilər.
Fiqurların qeyri-aĢkar xassələrinin uĢaqlar tərəfindən müəyyən edilə
bilməsi üçün müəllim müxtəlif formalı əĢyaların müqaisəsi və müĢahidəsini
onlarla apararsa bu yaxĢı nəticə verə bilər.
I-IV siniflərdə həndəsə elementlərinin öyrənilməsinin əsas vəzifələri,
uĢaqlarda həndəsə fiqurlarının düzgün və dəqiq obrazlarını yaratmaqla, onların
fəza təsəvvürlərini inkiĢaf etdirmək, böyük həyati-təcrübi əhəmiyyətə malik olan
qurma və ölçmə vərdiĢləri ilə təmin etməklə bağlıdır ki, bu da Ģagirdləri gələcəkdə
həndəsəni daha dərindən öyrənmələrinə Ģərait yatatmıĢ olur.
Fəza təsəvvürlərinin formalaĢdırılması əqli tərbiyənin əsası olub,insanın
bütün qavrama fəaliyyəti boyu böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu təsəvvürlər forma,
mövqe, böyüklük, istiqamət və digər fəza münasibət və əlaqələrini özündə əks
etdirən sintetik xarakterə malikdir. Kiçik məktəblilərdə həndəsə fiqurlarına dair
təsəvvürlərin inkiĢafı məsələsi və ümumiləĢdirmə bacarığı ətraf mühitdə həndəsi
obrazları görmək, onların xüsusiyyətlərini ayırmaq, fiqurları qurmaq, baĢqa Ģəklə
300
salmaq, birləĢdirmək, onlarin Ģəklini çəkmək, zəruri hallarda ölçməni yerinə
yetirməyi öyrətməkdən asılıdır.
Ġbtidai siniflərdə tədris edilən həndəsə elementlərinin məzmununda əsas
ideyalarda- həndəsə fiqurlarının əsas xüsusiyyətlərinin invariantlığı öz əksini
tapmalıdır. Həndəsəyə dair biliklərin əldə edilməsi zamanı uĢaqlar fiqurların
birləĢdirilməsi və onların daha sadə hissələrə bölünməsi vərdiĢlərini əldə
etməlidirlər.
UĢaqlar tədricən düz xətt, parça, parçanın ölçülməsi ilə, onların fərqi və
sadə müqayisəsi ilə, bucaqlarla (düz, kor, iti), düzbucaqlı, kvadrat onların
perimetri və sahəsinin hesablanması ilə, fəza fiqurları: kub və düzbucaqlı
paralepiped,onların həcminin hesablanması ilə tanıĢ olurlar.
Bu istiqamətdə əyaniliyə, praktik fəaliyyətə böyük əhəmiyyət verilməlidir.
Ümumiyyətlə uĢaqların həndəsə ilə ilk tanıĢlığı zamanı əyaniliyə müraciət
edilməli, konkret həndəsi obrazlara üstünlük verilməlidir. ġagirdlərin əyani iĢləri
yalnız praktik məqsəd daĢımamalı, həmçinin uĢaqların dünyagörüĢünü,
mücərrədləĢdirmə və ümumiləĢdirmə qabiliyyətlərini, həndəsəyə dair təsəvvür və
təxəyyülünü də inkiĢaf etdirməlidir.
Məsələn, düz xəttin praktik iĢin köməyi ilə öyrənilməsi zamanı uĢaqlar
onun xüsusiyyətlərini anlayaraq təcrübə əldə edirlər. Bunları digər fiqur və
cisimlərin öyrənilməsi haqqında da demək olar.
Həndəsə elementlərinin öyrənilməsinin əsas metodik prinsiplərindən biri
də onun baĢqa fənlərlə-hesab ilə, təsviri incəsənət, əmək, təbiətĢünaslıq fənləri ilə
əlaqəsidir. ―Riyaziyyat-həqiqi aləmin münasibət və məkani formalarının sayını
öyrənən elmdir‖ (Engels). Riyaziyyatın hər iki sahəsi bir-biri ilə sıx bağlı və
davamlı olmalı, bir-birini tamamlamalı və təmin etməlidir.
Fiziki tərbiyə dərslərinin də həndəsənin tədrisinə uyğun halları olur.
Məsələn, bu dərslərdə Ģagirdlər fəza təsəvvürü-istiqamətlə tanıĢlıq əldə edirlər:
sağa, sola, üfüqi və Ģaquli istiqamətlərdə yuxarı və aĢağı hərəkət etmək, düz xətt,
cevrə boyu, düzbucaqlı və kvadrat formada sahənin sərhədləri boyu düzlənir, düz
bucaq Ģəklində irəliləyir, geriyə dönürlər və s.
Ana dili dərslərində mətnlərin oxunuĢunda Ģagirdlər istiqamət, əĢyaların
forması və onların birgə yerləĢdirilməsi haqqında ifadələrə rast gəlirlər.
Beləliklə, bütün fənlərin öyrənilməsi zamanı əĢyaların formaları, onların birgə-
qarĢılıqlı yerləĢdirilməsi haqqında həndəsi təsəvvürlər toplanılır.
ġagirdlərin həndəsə fiqurları haqqında təsəvvürlərinin
formalaĢdırılmasının bazasını onların formaları mənimsəmə qabiliyyəti təĢkil edir.
Bu qabiliyyət uĢaqlara müxtəlif həndəsi fiqurları: nöqtə, düz, əyri, sınıq xətt,
parça, bucaq, çoxbucaqlı, kvadrat, düzbucaqlı və s. öyrənməyə, fərqləndirməyə
Ģəklini çəkməyə imkan verir. Bunun üçün bu və ya digər fiquru onlara göstərmək
və müvafiq terminlə adlandırmaq kifayətdir. Məsələn, parça, kvadrat, düzbucaqlı,
dairə və s. Həndəsi cisimlərlə də eynilə rəftar etmək olar-onların modelini
göstərmək: bu silindirdir (kub, konus və s.). həndəsə fiqurlarlı ilə Ģagirdlərin belə
301
tanıĢlığı onları bütöv obraz kimi mənimsəməyə kömək edir. Və əgər nümunəlrdə
həmin fiqurların yerini və ölçüsünü dəyiĢsək, uĢaqlar səhvə yol verə bilərlər. Tam
obraz kimi həndəsi fiqurun dərk olunması uĢağın həndəsə fiqurlarına dair
təsəvvürlərinin formalaĢdırılmasında hələ birinci mərhələdir.
Bəzən müəllim uĢaqların diqqətini ikinci dərəcəli detala yönəldir. Sinifə
paylanılan materialın çöx bəzədilməsi, naxıĢlanması artıqdır. Cədvəl və sxemlər
onun bəzədilməsinə deyil, yalnız əsas fikrin iĢıqlandırılmasına
yönəldilməlidir.Əyani metodlar pedaqoji prosesin bütün mərhələlərində tətbiq
edilir. Onların rolu təfəkkürə dayaq olmaq, hərtərəfli mənimsəməni, dərketməni
təmin etməkdir. Hər bir müəllim bilməlidir ki, Ģagirdin biliyi onun həyat
təcrübəsinə əsaslananda daha möhkəm, mükəmməl olar. Davamlı olaraq əĢyalar
qrupunu müĢahidə və müqayisə ilə əlaqəli iĢ aparılmalıdır. Didaktik
materiallardan, əyaniliklərdən geniĢ istifadə olunmalıdır. Yeni dərsin
baĢlanmasını müəllim və ya Ģagirdin apardığı müxtəlif nümayiĢlər üzərində
qurmaq məsləhətdir. Riyaziyyat dərslərində həndəsə materialların öyrənilməsində
əyani vasitələrdən istifadə uĢaqlara bütün proqram materialını Ģüurlu və
mükəmməl mənimsəməyə kömək edir.
Yeni materialin tədrisinə müxtəlif əyaniliklərlə baĢlanılması onun Ģagirdlər
tərəfindən Ģüurlu Ģəkildə mənimsənilməsinə köməklik edər..
SUMMARY
There is investigated the benefits of the application of new technologies in
the teaching of mathematics in primary classes in the article.
ƏDƏBĠYYAT
1. Венгер Л.А. Восприятие и обучение: Дошкольный возраст. - М.:
Просвещение, 1968. - 365 с
2. Давидчук А.Н. Развитие у дошкольников конструктивного
творчества. –М.: Пед агогика, 1976. –342 с
3. Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном
образовании.- М.:1994, - 17с
4. Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения.
Общедидактический аспект. - М: Педагогика, 1977.-254с
5. Сибирский учитель, Выпуск №1(18), Январь-Февраль 2002
6. Сибирский учитель, Выпуск №6(22), Ноябрь-Декабрь 2002
302
Əliyev Rafət Zakir oğlu
Bakı Slavyan Universiteti
1990-CĠ ĠLLƏRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ BEYNƏLXALQ
DANĠġĠQLARDA
ERMƏNĠSTAN-AZƏRBAYCAN MÜNAQĠġƏSĠNĠN HƏLLĠ
MƏSƏLƏSĠ
1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistanın Azərbaycana qarĢı elan
olunmamıĢ müharibəsi tezliklə beynəlxalq diqqəti özünə çəkdi. Azərbaycan
diplomatiyası Ermənistanın təcavüzünü benyəlxalq danıĢıqlar mövzusuna
çevirmək üçün bütün imkanlardan istifadə etməyə çalıĢdı. 1991-1992-ci illərdə
Azərbaycanda mövcud diplomatik səriĢtəsizlik danıĢıqlarda səmərəlilik əldə
olunmasına imkan vermədi. Ancaq 1993-cü ildən sonra, Ulu öndər Heydər
Əliyevin hakimiyyətə qayıdıĢından sonra bu istiqamətdə real addımlar atılmağa
baĢlanıldı. Bütün bunlara baxmayaraq Dağlıq Qarabağ məsələsinin beynəlxalq
səviyyədə diplomatik danıĢıqlar mövzusuna çevrilməsi promleminin
araĢdırılması 1990-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq münasibətlərin və
Azərbaycanın xarici siyasətinin öyrənilməsi baxımından böyük elmi əhəmiyyət
kəsb edir.
Özünün iĢğalçılıq və təcavüzkar siyasətindən dönməyəcəyini dünyaya
«bəyan» edən Ermənistan Dağlıq Qarabağın erməni silahlı qüvvələri ilə
birlikdə mayın 8-də ġuĢanı, mayın 18-də isə Laçını iĢğal etdi [4, s. 14].
YaranmıĢ vəziyyət bölgədə gərginliyin daha da artmasına gətirib çıxartdı.
Mayın 10-da ATƏM nümayəndələrinin vasitəçilik statusunda yaranmıĢ
vəziyyəti təhlil etmək və təkliflər vermək məqsədi ilə bölgəyə gəlmək cəhdləri
Ermənistanın məkrliyi və maneə yaratması üzündən boĢa çıxdı.
1992-ci ilin mayın 21-də ABġ-ın Dövlət departamenti Minsk Konfransı
iĢtirakçılarının fövqəladə iclasının çağrılması təklifini açıqlayan Bəyanat ilə
çıxıĢ edir [9, p.46]. Bəyanatda «Azərbaycanın digər bölgələrinə münaqiĢənin
yayılması» açıq Ģəkildə pislənilir, «Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə riayət
olunması» tələbi irəli sürülür. Lakin, əfsuslar olsun ki, Ermənistanın iĢğalçılıq
siyasətinə cavab verməyən bu bəyanat onun tərəfindən rədd edilir. Ermənistan
özünün veto hüququndan istifadə etdi.
Azərbaycan bu vəziyyətlə heç də razılaĢa bilməzdi. Azərbaycan
diplomatiyası «konsensus minus bir» prinsipinin tətbiq edilməsi tələbi ilə çıxıĢ
edir. Azərbaycanın bu prinsipə müraciəti çox düzgün, siyasi baxımdan
əlveriĢli, hüquqi baxımdan isə məqbul idi. Lakin, tarixdə həmiĢə olduğu kimi,
Azərbaycana qarĢı gizli niyyətlər, Ermənistana edilən havadarlıqlar özünü bu
dəfə də büruzə verdi. Yunanıstanın və Fransanın mənfi mövqeləri nəticəsində
303
Azərbaycanın təklifi qəbul olunmur. Azərbaycan diplomatiyası Avropanın XIX
əsr diplomatiyası – məkrli və gizli diplomatiyası ilə üzləĢir.
Minsk Konfransının çağrılması ilə bağlı 1992-ci ilin iyun-sentyabr
aylarında Romada aparılan danıĢıqlar (5 dəfə danıĢıqlar aparılmıĢdı) heç bir
nəticə vermir [5, c.93-95]. Azərbaycan diplomatiyasının danıĢıqları bir
məcraya yönəltmək cəhdləri də müsbət nəticə vermir [3. s. 16-27]. Bununla
belə, Azərbaycan öz növbəsində Ermənistanın da dəstəklədiyi mövqelər üzrə
qərarların qəbul olunmasına imkan vermir. Mübahisələr əsasən iki məsələ
ətrafında idi:
1. Dağlıq Qarabağ erməni icması nümayəndələrinin rəsmi statusu ilə bağlı
məsələ;
2. Erməni silahlı qüvvələrinin hərbi əməliyyatlarda iĢtirakı və onların qeyri-
insani hərəkətlərinə görə Ermənistan hökumətinin məsuliyyəti ilə bağlı
məsələ [10, p.61-62].
DanıĢıqlarda yeganə olaraq bir məsələ ətrafında ümumi razılıq əldə
olundu. Bu da ki, münaqiĢə bölgəsində sülhməramlı qüvvələrin yerləĢdirilməsi
haqqında tərəflər arasında əldə olunmuĢ razılaĢma idi [8, c.169). Bununla
bərabər qeyd etmək lazımdır ki, həmin qüvvələrin ATƏM və ya BMT
komandanlığı altında olması məsələsi öz həllini tapmadı. Yəqin belə bir fikir
söyləmək olar ki, həmin illərdə Qərbi dövlətləri, xüsusən də ABġ və Fransa,
Yeni Avropada NATO-nun yeni stratetigiyasının layihəsində regional
münaqiĢələrin həllində həmin təĢkilatın rolunun paritet olması ideyasına
üstünlük verirdilər.
Bu problemin mövcudluğu vacib bir məsələyə münasibətdə yaranmıĢ
ikili vəziyyətlə bağlı idi. Bir yandan münaqiĢənin həlli məsələsi mövcud
beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin tələblərinə və beynəlxalq
təcrübəyə əsasən BMT-nin səlahiyyətlərinə daxil idi, o biri tərəfdən isə 1992-ci
ilin mayından baĢlayaraq ATƏM BMT Nizamnaməsinin VIII fəslinə uyğun
olaraq regional razılaĢma statusunda sülhməramlı əməliyyatlar aparmaq
səlahiyyətindən çıxıĢ edərək münaqiĢənin həlli prosesinə qoĢulmaq niyyətini
açıq bildirdi.
1992-ci ilini may-dekabr aylarında Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq
Qarabağ münaqiĢəsinin həllinə dair münasibətdə ATƏM və BMT arasında
səlahiyyətlər bölgüsünün və rolların müəyyən olunmaması bir neçə obyektiv və
subyektiv Ģərtlərlə səciyyələnirdi:
1. Ermənistan tərəfindən münaqiĢə bölgəsində gərginliyin artması və geniĢ
iĢğalçılıq siyasətinin mövcudluğu hərtərəfli olaraq sülh prosesini
sürətləndirə və səmərə əldə etməyə imkan vermədi. Yəni, sülh prosesinin
inkiĢaf etməməsi münaqiĢənin həlli ilə bağlı beynəlxalq institutlaĢdırmanı
müəyyən etməyə imkan vermədi;
304
2. Byenəlxalq təcrübədə BMT və ATƏM arasında münaqiĢələrin həlli ilə
bağlı birgə fəaliyyət bazasına malik deyildilər. Yəni, hər iki təĢkilat
arasında münasibətləri nizamlayan hüquqi normalar müəyyən
edilməmiĢdi;
3. MünaqiĢə ilə bağlı maraqlı olan dövlətlər arasında (Azərbaycan,
Ermənistan, Rusiya, Ġran, Türkiyə, ABġ, Fransa və b.) BMT və ya
ATƏM-ə veriləcək üstünlük məsələsində müxtəlif mövqelərin
mövcudluğu bu problemin olmasını Ģərtləndirən amillərdən sayıla bilər.
Mövcud problemlər 1992-ci ilin 14-15 dekabrında ATƏM ġurasının
Stokholm görüĢündə münaqiĢənin həlli ilə bağlı hər hansı bir real təĢəbbüsün
irəli sürülməsinə imkan vermədi. Yeganə olaraq Nazirlər ġurası bircə onunla
kifayətləndi ki, «sülh prosesinin inkiĢafına dair yorulmaz səylərin davam
etdirilməsi» xahiĢi ilə M.Rafaelli və Minsk qrupuna müraciət qəbul olunur [4,
s. 19].
ATƏM-in 1992-ci ildə münaqiĢə ilə bağlı münasibətində Azərbaycanın
diplomatik səhvləri də müəyyən nəticələrin əldə olunmamasına səbəb oldu.
Azərbaycanda vahid siyasi qüvvənin olmaması bütün imkanları səfərbərliyə
almaq imkanı vermədi [1, I c., s. 29-32].
ATƏM öz növbəsində münaqiĢəni diqqət mərkəzində saxlamaq üçün
bəzi real addamılar atmağa cəhd göstərir. Belə ki, 1992-ci ilin 5-6 noyabrında
ATƏM-in YVġK-nin Praqada keçirilən növbəti 17-ci görüĢündə munaqiĢə
bölgəsinə qabaqcıl müĢahidəçilər qrupu göndərilməsi məsələsi ilə məĢğul ola
biləcək və Vyanada yerləĢdiriləcək xüsusi qrupun yaradılması haqqında razılıq
əldə olunur. Bu qrupun yaradılması zərurəti, qeyd etdiyimiz kimi, ATƏM
tərəfindən münaqiĢəni diqqətdə saxlamaqla bağlı idi. Qrupun fəaliyyəti
münaqiĢənin davam etdirilməsi müddəti ilə məhdudlaĢdırılırdı. MünaqiĢə
dövründə isə onun fəaliyyətinin müddəti ilə bağlı görüĢdə xüsusi qərar qəbul
edilmədiyindən onun iĢini münaqiĢə müddəti ilə bağlamaq daha düzgün olardı.
GörüĢdə, eyni zamanda, bölgəyə öz müĢahidəçilərini göndərən
dövlətlərdən xahiĢ olunur ki, onlar həmin Ģəxsləri ATƏM-in müĢahidəçilər
qrupunun tərkibinə salsınlar [6, c. 34-35]. Bu öz növbəsində, münaqiĢənin həlli
ilə bağlı ayrı-ayrı səyləri vahid qurum altında birləĢdirmək məqsədi güdürdü.
Məhz bu məqsədlə 1993-cü ilin yanvarında M.Rafaelli xüsusi danıĢıqların
aparılmasına nail ola bilir. Həmin danıĢıqların nəticəsində 1993-cü ilin fevralın
26-da Romada Minsk konfransı çağrılır. Konfransın əldə etdiyi nəticə ondan
ibarət olur ki, martın 2-də iĢtirakçılar tərəfindən münaqiĢə ilə bağlı ilkin
razılaĢma imzalanır. Sənədin əsas müddəaları aĢağıdakılardan ibarət idi:
AtəĢkəsin monitoringinə dair müĢahidəçilər missiyasının bölgədə
yerləĢdirilməsi; Hərbi hissələrin aralanması; Xarici hərbi müĢahidəçilərin
bölgədən çıxarılması; Hərbi texnikanın münaqiĢə zonasından çıxarılması;
Qaçqınların öz yurdlarına qaytarılması.
305
Lakin əfsuslar olsun ki, bunların tətbiqi obyektlərinə gəldikdə, onlar
ancaq Dağlıq Qarabağın özünə yox, ətraf bölgələrinə Ģamil edilirdi.
Konfransda Azərbaycan nümayəndə heyəti Dağlıq Qarabağın tərksilah
olunması təklifini irəli sürür [4, c.32). Lakin, bu təklif qəbul olunmur.
Hər dəfə olduğu kimi, bu dəfə də sülh prosesi Ermənistan tərəfindən
dayandırılır və onun mövcudluğu sülh danıĢıqlarını təhlükə altına qoyur.
Martın sonlarında Ermənistan silahlı qüvvələrinin Kəlbəcərin iĢğalı məqsədilə
bağlı apardığı hərbi əməliyyatlərı Azərbaycanı YVġK-nin fövqəladə
sessiyasının çağrılması tələbini irəli sürməyə vadar edir [7, c. 34]. ATƏM-in 17
iĢtirakçı-ölkəsi Azərbaycanın haqlı tələbinə dəstək verdi [7, c. 35].
Azərbaycanın YVġK-nin fövqəladə sessiyasının çağrılması tələbinin hüquqi
əsası mövcud idi. Bu qaydada fövqəladə sessiyanın çağrılması mexanizmi
1991-ci ildə Nazirlər ġurasının Berlin görüĢündə yaradılmıĢdı. Berlin
mexanizmi haqqında sənədin 2 Əlavəsinin 2.6 bəndinə əsasən bu təklifin qəbul
olunması üçün 12 dövlət-iĢtirakçı tərəfindən dəstəklənməli idi.
Həmin fövqəladə sessiya danıĢıqların formatı olan YVġK-nin 21 görüĢü
(26-29 aprel 1993-cü il) zamanı keçirilir. Sessiyada ABġ, ATƏM-in Sədri
(Ġsveç) və M.Rafaelli tərəfindən «Kəlbəcərdən və Azərbaycanın yaxınlarda
digər iĢğal olunmuĢ ərazilərindən iĢğalçı qüvvələrin dərhal və tam çıxarılması»
haqqında sessiyanın sənədi kimi birgə irəli sürülmüĢ Bəyannamə Ermənistanın
mövqeyi nəticəsində qəbul olunmur. Ermənistan bu sənəddə özünün təcavüz
siyasətinin əksini gördüyündən onu rədd edir. Buna cavab olaraq Azərbaycan
və ona dəstək verən Türkiyə «konsensus minus bir» prinsipinin tətbiq edilməsi
təklifini irəli sürürlər. Lakin, bu dəfə də bəzi dövlətlərin – Fransa, Yunanıstan
və b. ermənipərəst mövqeləri nəticəsində bu təklif qəbul edilmir.
ATƏM tərəfindən münaqiĢə nəticəsində yaranmıĢ gərgin vəziyyətin
aradan qaldırmaq təĢəbbüsü, ATƏM-in özünün zəif mexanizmə malik olması
üzündən, iflasa uğradığından BMT-nin mövcud mexanizmi iĢə düĢür. BMT-nin
Təhlükəsizlik ġurası münaqiĢə bölgəsində yaranmıĢ vəziyyəti müzakirə edərək
onun beynəlxalq təhlükəsizlik və sülhün saxlanılması üçün təhlükə mənbəyi
olduğu nəticəyə gəlir. Və bu nəticə özünü 30 aprel 1993-cü ildə BMT-nin Tġ-
sının qəbul etdiyi 822 saylı Qətnaməsində əksini tapır [4, s. 102].
Mövcud beynəlxalq vəziyyət göstərdi ki, BMT-nin münaqiĢələrin həlli
üzrə mexanizmi ATƏM-in eyni mexanizminə nisbətən daha çevik, daha
səmərəli, daha təsirli, daha nəticəlidir. Elmi araĢdırmalar belə bir nəticəyə
gəlməyə əsas verir ki, bunun səbəbini daha çox ATƏM çərçivəsində qəbul
edilmiĢ səsvermə prosedurasının xüsusiyyətlərində axtarmaq lazımdır. Bir
dövlətin iradəsinə (konsensus) və çox dövlətin mövqeyinə («konsensus minus
bir») əsaslanan səsvermə prosedurası təcrübədə, xüsusən də münaqiĢələrin həlli
prosesində hes də özünü doğrultmur.
306
Bütün bunlara baxmayaraq BMT Tġ-nın həm 822, həm 853 (1993), həm
874 (1993), həm də ki, 884 saylı Qətnamələri (173. Res.822, 853, 874, 884)
BMT tərəfindən münaqiĢənin ATƏM çərçivəsində həllinə dəstək verilməsini
nümayiĢ etdirdi. Bununla da BMT münaqiĢənin həlli üzrə mandatı ATƏM-ə
verilməsini dəstəkləyərək:
ATƏM çərçivəsində sülh prosesini və ATƏM-in Minsk Qrupunun
«yorulmaz səylərini» «Ģərtsiz olaraq dəstəklədiyini» bildirir;
MünaqiĢənin nizamlanması məqsədilə tərəfləri aralarında ATƏM-in
Minsk Qrupunun sülh prosesi çərçivəsində danıĢıqların bərpa olunmasına
təkidlə çağırır;
Qətnamələrin müddəalarının həyata keçirilməsi istiqamətində Minsk
Qrupunun davam edən sülh səylərini dəstəkləyir;
ATƏM-in Minsk Qrupu tərəfindən hazırlanmıĢ «DəyiĢdirilmiĢ təcili
tədbirlər cədvəli»nin qəbul edilməsini tərəflərə tövsiyə edir;
BaĢ Katibdən ATƏM-in Minsk Konfransına nümayəndə göndərilməsi
haqqında xahiĢ olunur və ona Konfrans çərçivəsində sülh danıĢıqlarına
zəruri yardımının göstərilməsi tapĢırılır (əsasən texniki-informativ yardım
nəzərdə tutulur);
ATƏM-in müĢahidəçilər missiyasına dəstək verdiyini bildirir [4, s. 103].
1992-1993-cü illərdə Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ
münaqiĢəsinin beynəlxalq həlli prosesinin gediĢatı BMT və ATƏM arasında
münaqiĢəyə münasibətdə yanaĢmalara aydınlıq gətirdi. Bir yandan beynəlxalq
təhlükəsizliyin və sülhün pozulması amilinin mövcudluğu BMT-nin, o biri
tərəfdən isə regional prosesləri nəzarət altına almaq istəyən ATƏM-in
mövqelərində müxtəliflik öz həllini ATƏM-in xeyrinə dəyiĢməkdə tapdı.
BMT-nin məlum qətnamələri bir daha təsdiq etdi ki, ATƏM və BMT arasında
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həlli məsələsi ilə bağlı
əməkdaĢlıq ATƏM-in siyasi-hüquqi rəhbərliyi altında həyata keçiriləcək.
BMT-nin bütün qətnamələrində, xüsusilə son iki qətnamələrində irəli sürülən
təkliflər və tələblər M.Rəfellinin təkliflərinə və ATƏM-in təĢəbbüslərinə uyğun
idi. Xüsusilə bu uyğunluq özünü aĢağıdakı məsələlərdə büruzə verdi:
Ağdam və Zəngilan bölgələrinin iĢğalı pislənilir;
Mülki Ģəxslərə qarĢı yönələn hucumları və mülki obyektlərin
bombalanması pislənilir;
Bütün hərbi əməliyyatların dərhal dəyandırılması, o cümlədən Ağdam,
Zəngilan və yaxınlarda iĢğal olunmuĢ Azərbaycan Respublikasının digər
bölgələrindən cəlb olunmuĢ iĢğalçı qüvvələrin dərhal, tam və qeyri-Ģərtsiz
çığarılması tələb olunur.
822 saylı (29 aprel 1993) qətnamədən savayı digər bütün qətnamələr
siyasi-hüquqi və məzmun etibarilə BMT BaĢ katibinin məruzələrinə yox,
ATƏM-in Minsk Konfransının Sədri M.Rafaellinin məruzələrinə əsaslanırdı.
307
Nəzərə alsaq ki, BMT Nizamnaməsinin 54 maddəsinə görə tam məlumatın
alınması funksiyası əsasən BaĢ katib tərəfindən həyata keçirilirdi, onda belə bir
nəticəyə gəlmək olar ki, BMT tam məzmunlu məlumatın mənbəyini ATƏM-də
və onun müvafiq strukturlarında görürdü.
1993-cü ilin martın 2-də BMT və ATƏM arasında əldə olunmuĢ
razılılaĢmaya əsasən BMT rəsmi olaraq münaqiĢənin ATƏM çərçivəsində
həllinə üstünlük verdiyini bəyan etdi və ATƏM çərçivəsində daimi «müĢahidə
missiya»larının təĢkil olunmasına razılıq verdi. Bu razılaĢmanın həmin
müddəasına, yəni BMT mandatına əsasən 1993-cü ilin yazında Vyanada
MünaqəĢələrin qarĢısının alınması Mərkəzinin çərçivəsində Ġlkin Əməliyyat
PlanlaĢdırılması üzrə Qrup yaradılır [4, s. 71). Qrup tərəfindən əməliyyatın beĢ
mərhələdə aparılması planlaĢdırılır: Onlardan biri yoxlama mərhələsi, dördü isə
monitorinqdən ibarət olmalı idi. Birinci mərhələdə atəĢkəsin əldə olunması və
silahlı qüvvələrin Kəlbəcər bölgəsindən çıxarılmasına nail olunmalı idi. Son
mərhələnin həyata keçirilməsində nəzərdə tutulurdu ki, PlanlaĢdırma Qrupuna
əsasən hərbiçilərdən ibarət olan 600 nəfərdən ibarət heyət daxil olmalıdır. Eyni
zamanda əməliyyatda BMT-nin Hollan təpələrindəki sülhməramlı qüvvələrinin
bir həssəsi də iĢtirak etməsi nəzərdə tutulurdu.
ATƏM-in və PlanlaĢdırma Qrupunun yaxından iĢtirakı nəticəsində 822
saylı qətnaməninin Ģərtlərini yerinə yetirmək üçün Azərbaycan, Ermənistan
prezidentləri və Dağlıq Qarabağ icması nümayəndəsi («Ali Sovetin Sədri»)
tərəfindən «Təxirəsalınmaz tədbirlər Cədvəli» tərtib və qəbul olunur [4, s. 73].
Bu Cədvələ əsasən Minsk Qrupu 1993-cü ilin iyun-iyul aylarında bölgədə
xüsusi tədbirlər həyata keçirməyi qərara alır. Lakin Ermənistanın yenə də öz
«prinsiplərinə sadiqliyi» bu tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan vermədi.
SUMMARY
In article features of the international negotiations on the Question of
Armenia-Azerbaijan Conflict are analyzed. It is noticed, that positions of the
United Nations and OSCE at negotiations not always were effective. The
destructive position of Armenia at negotiations has resulted conditions escalation
in region. The Initiative of Peace of Azerbaijan became positive during these
negotiations.
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan beynəlxalq aləmdə. /Azərbaycan Respublikasının prezidenti
Heydər Əliyevin 1993-1998-ci illərdə xarici ölkələrə səfərlərinə dair
materiallar/. I-V cildlər, Áàkı, ġuĢa nəĢriyyatı, Göytürk, 1996-2000, (I c.-
267 s.; II c.- 761 s.; III c.- 776 s.; IV c.- 520 s.; V c.-628 s.)
308
2. ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və Ġnsan Hüquqları Bürosunun Direktoru
ilə görüĢ / DirçəliĢ-XXI əsr, № 21-22, 1999. s.172.
3. Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1991-1995-ci
illər). Bakı: Gənclik, 1996,140s.
4. Rəcəbli A.Ə., Əliyev O.Ə. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ
münaqiĢəsi. «Beynəlxalq münasibətlərin aktual problemləri». I BuraxılıĢ.
Bakı, BSU, 2002, 101 s.
5. Библиография, касающаяся Верховного комиссара ОБСЕ по делам
национальных меньшинств: документы, выступления и
соответствующие публикации. 3 издание. Фонд по межэтническим
отношениям. Гаага, 1997, 694 с.
6. Обзор долгосрочных миссий ОБСЕ и деятельности ОБСЕ на местах.
ЦПК Секретариата ОБСЕ. Прага, 2001, 473 с.
7. Смокль Б. Политика ООН и ОБСЕ в Закавказье. Пер. с англ.
Секретариат ОБСЕ. Прага, 1999, 296 с.
8. Хойнк В. От СБСЕ к ОБСЕ. Заявления и выступления (1993-1996).
Секретариат ОБСЕ. 1998, 285 с.
9. Этнополитические конфликты в Закавказье: их истоки и пути решения.
Центр международного развития и конфликтологии. Под ред.
Б.Сандерса. Мерилендский Университет. США. 1997, 177 с.
10. Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno-
Karabakh. Helsinki Watch, New York, USA, 1992, 84 p.
312
―...ĠĢxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannes... ‖(1, s. 203; Kalankatuklu,
III, 19).
XI əsrin əvvəllərindən etibarən Gürcüstanda hegemonluq uğrunda
mübarizədə birinciliyi əldə etmiĢ Abxaz – Kartli çarlığı Azərbaycanı idarə edən
Rəvvadilər sülaləsinin zəifləməsindən istifadə edərək Kaxeti knyazlığına və ġəki
çarlığına qarĢı təzyiqlərini gücləndirdi. Abxaz – Kartli çarı III Baqrat (975 - 1014)
Ģərqə doğru ərazilərini geniĢləndirmək məqsədilə 1008 – 1014-cü illərdə iki dəfə
Kaxeti knyazlığı və ġəki çarlığına yürüĢlər edərək onları iĢğal etdi (5, s. 40; 4, s.
59). Ərəblərin Qafqazda görünmələrindən sonrakı dövrdə ġimal-Qərbi
Azərbaycanda xristianlıq yenidən dövlət tərəfindən himayə olunan birinci din
səviyyəsinə qalxdı və belə vəziyyət səlcuqların reqionda görünməsinədək davam
etdi .
Abxaz – Kartli çarlığına qarĢı mübarizədə səylərin birləĢdirilməsi
məqsədilə ġəki çarlığı ilə Kaxeti knyazlığı arasında yaranan müttəfiqlik
münasibətləri, sonradan onların vahid dövlətdə birləĢməsi ilə nəticələndi. Kaxeti
knyazlığında hakimiyyətdə olan Girdıman (Mehranilər) sülaləsinin nümayəndəsi
(4, s. 82-83, qeyd 15) III Kvirike 1014-cü ildə III Baqratın əsirliyindən qurtaran
kimi yerli feodalların köməyi ilə (11, s. 161) ġəki və Kaxetidə hakimiyyətə
gətirildi (6, s. 128). Hələ IX əsrin 30-cu illərində Kaxeti knyazlığında xorepiskop
taxt-tacına yiyələnən girdımanlılar ərəblərə qarĢı mütəĢəkkil və uzun sürən
mübarizə aparmıĢ, Xilafətin bir çox məhĢur sərkərdələrini ağır məğlubiyyətə
uğratmıĢdılar (4, s. 49). Bu baxımdan islam dininə loyal yanaĢan əvvəlki ġəki
çarlarından fərqli olaraq, mənbələrdə birləĢmiĢ ġəki – Kaxeti çarları ―əsl xristian‖
kimi təqdim olunur (19, s. 326). Alban və gürcü mədəniyyətlərinin
konsolidasiyasını Ģərtləndirən bu siyasi birlik ġəki və Kaxetidə məskunlaĢan bəzi
alban və gürcü etnoslarının etnik – mədəni birliyinə aparan prosesi xeyli
sürətləndirmiĢ oldu. Tədricən gürcü dili və mədəniyyəti ġəki torpaqlarına,
xüsusilə də onun qərb bölgələrinə yayılmağa baĢladı. Ölkədə alban monofizit
kilsələri üzərində gürcü diofizit kilsələrinin üstün mövqeyi güclənirdi (20, s. 16).
SUMMARY
There is being a serious space in some investigated branches of our history
study. They are: the investigation of history the feudal governments which were
founded in the North-West of Azerbaijan in IX-X s. as well as social-economical
development, material and spiritual culture of these feudal governments and
investigation of ethnic and religious organization. The article deals the religious
organization in the North-West of Azerbaijan in IX-X s. (this matter is analyzed in
this article for the first time) as well as the stages and position of condition of the
spreading of Islam in the religions-idelogical struggle is analyzed in this article.
313
ƏDƏBĠYYAT
1. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Müqəddimə, tərcümə,
qeyd və Ģərhlər akad. Z.M. Bünyadovundur. – Bakı, 1993.
2. Крымский А.Е. Страницы из истории Северного или Кавказского
Азербайджана (Классическая Албания), II, Шеки. – Памяти Н.Я. Марра.
– Москва – Ленинград, 1938.
3. Bünyadov Z.M. Azərbaycan VII – IX əsrlərdə. – Bakı, 1989.
4. Летопись Картли. Перевод, введение и примечания Г.В. Цулая. –
Тбилиси, 1982.
5. Матиане Картлиса. Перевод, введение и примечания М.Д.
Лордкипанидзе. – Тбилиси, 1976.
6. Вахушти Багратиони. История царства Грузинского. Перевел, снабдил
предисловием, словарями и указателем Н.Т. Накашидзе. – Тбилиси, 1976.
7. Мусхелишвили Д.Л. Из исторической географии Восточной Грузии. –
Тбилиси, 1982.
8. ġirinbəy Hacıəli. ġimal – Qərbi Azərbaycan: Ġngiloylar. Bakı, 2007.
9. Мровели Леонти. Жизнь Картлийских царей. Перевод с
древнегрузинского, предисловие и комментарии Г.В. Цулая. – Москва,
1979.
10. Вахушти Багратиони (Царевич Вахушти). География Грузии. Введение,
перевод и примечания М.Г. Джанашвили. – Записки КОИРГО, кн. XXIV,
вып. 5. – Тифлис, 1904.
11. Сумбат сын Давида. Жизнь и известие о Багратидах. Перевод с
древнегрузинского Е.С. Такайшвили. – СМОМПК, вып. 28. – Тифлис,
1900.
12. Минорски В.Ф. История Ширвана и Дербенда X – XI веков. –
Москва,1963.
13. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: I, ал
– Истахрий. Перевод и примечания Н.А. Караулова. – СМОМПК, вып.
29. – Тифлис, 1901.
14. Azərbaycan tarixi. I cild. – Bakı, 1994.
15. Баладзори. Книга завоевания стран. Перевод с арабского П.К. Жузе. –
Материалы по истории Азербайджана, вып. III. – Баку, 1927.
16. Vəkixanlı N.M. IX – XII əsr ərəb coğrafiyaĢünas – səyyahları Azərbaycan
haqqında. – Bakı, 1974.
17. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: III,
Ибн Хордадбех; IV, Кудама; V, Ибн Рустэ; VI, ал - Якуби. Перевод и
примечания Н.А. Караулова. – СМОМПК, вып. 32. – Тифлис, 1903.
18. Сведения арабских географов IX и X веков по Р. Х. о Кавказе, Армении и
Адербейджане: VII, ал - Мукаддасий; VIII, Мас‘уди; IX, Ибн Хаукал.
Перевод и примечания Н.А. Караулова. – СМОМПК, вып. 38. – Тифлис,
1908.
314
19. Картлис цховреба, т. I. – Тбилиси, 1955 (на грузинском языке).
20. Грузинские документы IX – XV вв. Перевод и комментарии С.С.
Какабадзе. – Москва, 1982.
QloballaĢma indi bütün dünyanı ağuĢuna almıĢ mürəkkəb bir proses kimi
qiymətləndirilməkdədir. Dünya kapitalist sisteminin yeni tarixi mərhələsini ifadə
edən qloballaĢma sanıldığı kimi heç də, bir formalı proses deyil. Ġqtisadi
qloballaĢmanın ön plana çıxması ilə birlikdə, kapitalist sistemini hərtərəfli əhatə
edən qloballaĢma əsasən üç sahədə bir-birini tamamlayaraq geniĢlənməkdədir.
Bunlar iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdir. Bu sahələr adlarına müvafiq olaraq
qloballaĢmanın bir-biri ilə əlaqəli olan 3 əsas formasını təĢkil edir. Lakin sözün
həqiqi mənasında iqtisadi qloballaĢma hazırda onun baĢlıca forması olaraq
qalmaqdadır[2.s.47]
Azərbaycan öz təbii sərvətlərindən bəhrələnərək və onların dünya
bazarlarına çıxarılması üsullarını müəyyənləĢdirərək, regional mərkəzlər arasına
kompleks qarĢılqlı iqtisadi əlaqələr yaradaraq, dünyanın qloballaĢma proseslərinə
qoĢulmuĢdur.
Regional inteqrasiya proseslərində fəal iĢtirak etmək Azərbaycanın hərtərəfli
inkiĢafının əsas amilidir. Hazırki dövrdə ölkəmiz bir neçə qlobal layihənin
təĢkilatçısı və iĢtirakçısıdır ki, bunaların da mahiyyəti Azərbaycanın beynəlxalq
aləmdə kommunkasiya əhəmiyyətini artırmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda ölkə və
bütövlükdə region üçün mühüm iqtisadi faydadır. Azərbaycan xarici sərmayəçilər
və maliyyə qurumları ilə birlikdə iqtisadi layihələri irəli sürərək və ya yaradaraq,
əslində bütün Cənubi Qafqaz məkanının inkiĢafını qarĢısına məqsəd qoyur. Çünki
regionun iqtisadi cəhətdən modernləĢməsi burada uzun illlərdən bəri mövcud olan
etnik münaqiĢələrin həlli üçün əsas ola bilər.
QloballaĢma suveren dövlətlər arasındakı sədləri dağıdaraq cəmiyyətin
daxilində sosial münasibətləri yeni məcraya salır, milli özünəməxsusluğu xüsusi
dünyagörüĢü çərçivələrinə salaraq sərt Ģəkildə məhdudlaĢdırır. O, əvvəla, milli
mədəniyyət və ənənələrin öncüllüyünü dağıdır, özünəməxsusluqdan uzaqlaĢmanı
gücləndirir, coğrafi və iqtisadi vəziyyətindən, siyasi quruluĢundan, habelə milli
mentalitetindən asılı olmayaraq cəmiyyəti qərbləĢdirir. Ġkincisi, istər millətin,
istərsə də dövlətin müstəqil inkiĢaf imkanlarının mahiyyətinə varmadan,
səmərəsizliyi amansızcasına cəzalandırır və beynəlxalq səmərəlilik
"çempion"larını, yəni, inkiĢaf etmiĢ ölkələri isə daha da həvəsləndirir.
Beləliklə, yeni minilliyin əvvəlində qloballaĢma dünya təfəkkürünün və tərəqqinin
yeni, öncül istiqamətinə çevrilmiĢdir. Hesab edilir ki, ümumiyyətlə, XXI əsr
qloballaĢma əlaməti altında keçəcəkdir.[3.s.1]
Dünyada gedən inteqrasiya prosesləri, qitələr və dövlətlər arasında qarĢılıqlı
iqtisadi əlaqələrin sürətli inkiĢafı baxımından energetika layihələrinin həyata
keçirilməsi ölkənin nəinki ixracçı, həm də tranzit ərazi olması baxımından son
dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir.
317
Azərbaycan bölgənin lider dövlətinə çevrilmiĢdir. Reginonun problemləri ilə
məĢğul olan bütün təĢkilatlarda bunu açıq-aydın görürlər.
Azərbaycan əslində iqtisadi inkiĢafın bütün göstəricilərinə görə Cənubi
Qafqaz dövlətlərini xeyli üstələyir və MDB məkanında iqtisadi inkiĢafın liderləri
sırasına daxildir. Bu isə Azərbaycanın iqtisadi dövlətlər birliyinə tam
inteqrasiyasına və ölkənin sərmayə imkanlarının geniĢlənməsinə kömək edir.
QloballaĢmanın ən mübahisəli, problematik və önəmli sahəsi mədəni
qloballaĢamadır. Məhz bu sfera qloballaĢmanın avanqard, bütövlikdə
qloballaĢmanın mahiyyəti və perspektivləri ətrafda elmi–siyasi müzakirərələrin
episentri kimi qavranılır. Mədəni qloballaĢma problemlərinin müzakirəsi zərurəti
bəĢəriyyətin, qloballaĢan millətlərin, sivilizasiyaların mədəni çoxcəhədlilik,
müxtəliflik və mədəni özünəməxsusluq resursunu itirmək qorxusunu dərk etmək
nəticəsində yaranmıĢdır. Hər Ģeydən əvvəl iqtisadi qloballaĢmanın və az
miqdarda da siyasi qloballaĢmanın inkiĢafı ilə özünü göstərməkdə olan qarĢılıqlı
və transmilliləĢmə meyllərinin güclənməsi alimləri və siyasətçiləri sosial–mədəni
transformasiyalara daha ciddi və dərindən diqqət yetirməyə məcbur edir.
Tədqiqatların bu sahəsində mədəni qloballaĢmanın müstəsna əhəmiyyətə
malik olması, həmçinin ziddiyyətliliyi, onun qaldırdığı problemlərin baĢa
düĢülməsinə baxıĢlarda ümumilik özünü göstərir. Iqtisadi qloballaĢma ilə mədəni
qloballaĢma arasında bir ―psixoloji‖ fərq vardır.
Mədəni qloballaĢma o demək deyildir ki, dünya mədəni cəhətdən yekcins və
homogen olmalıdır. Əksinə, rəngarəngliyin, müxtəlifliyin saxlanılması və inkiĢafı
zəruridir və önəmlidir.
Mədəni qloballaĢma sahəsində əsas iki yanaĢma üstünlük təĢkil edir ki,
bunları da Ģərti olaraq ―unifikasion-homogen‖ (qərb yekrəngliyin) və ―heterogen-
plüralist‖ (özünəməxsusluqların sintezi kimi müxtəliflik) adlandırmaq olar.
Alimlərin bu yanaĢmalara münasibəti nəinki elmi diskussiyaların
özünəməxsusluğunu, eyni zamanda tədqiqatcının özünün mövqeyini
səciyyələndirir.
Mədəni qloballaĢma o qədər ciddi problemlər qaldırır ki, alimlər qəti nəticə
çıxarmağa tələsmirlər.
BəĢəriyyətin ümumi tarixi prosesində ictimai-iqtisadi formasiyaların bir-
birini əvəz etməsinə dialektik yanaĢan filosoflar müxtəlif dəlillərlə sübut edirlər
ki, antaqonizmsiz inkiĢaf yoxdur. BəĢəriyyətin mürəkkəb inkiĢaf yolu bu qanuna
tabe olaraq yaratdığı qloballaĢma tendensiyası, öz daxili ziddiyyətləri ilə
əlaqələndirilmiĢ və əsaslandırılmıĢ sadə olmayan suallar yaradır. QloballaĢmanın
siyasi və ideoloji cəhətdən araĢdırılması və onun insanların müzakirəsinə
çevrilməsi cəmiyyətin qloballaĢmaya olan münasibətində ki qeyri-elmi
ziddiyyətdən irəli gəlir.
Artıq qəbul etməliyik ki, ənənəvi cəmiyyətlərdə millətçi ideya həvəskarları
tədricən öz yerlərini planetar Ģüurun daĢıyıcılarına (qlobalist təfəkkür sahiblərinə)
verməklə fəaliyyətlərini məhdudlaĢdrirlar.
318
QloballaĢma təkcə problemin təsviri kimi deyil, insan tələbatlarına yönələn
münasibətlər sistemi kimi təhlil edilərsə bəĢəriyyətin gələcəyi üçün daha faydalı
olardı.
SUMMARY
In the article of the national economy into the global economy tracking
process, it has the necessary features of the. Inevitability of this process as well
as its separate independent states, the economy of the negative and positive
impacted investigated.
ƏDƏBĠYYAT
322
1912-ci ildə məktəbdə təhsil alan Ģagirdlərin sayı 9 nəfər artmıĢdı.
1913-cü ildə Bakı real məktəbin dördüncü sinfin üçüncü Ģöbəsi Ģagird
çatıĢmazlığı üzündən bağlanmıĢdı. 1915-ci ildə məktəbdə 785 Ģagird təhsil alırdı
[19, s.100].
ġuĢa real məktəbi. ġəhər məktəbinin məzunları real məktəbin
yaradılması naminə xeyli iĢ görmüĢdür.ġəhər əhalisinin inadkarlığı nəticəsində
hələ 1874-cü il mart ayının 20-də progimnaziyanın açılması üçün Ģəhər
vəsaitindən 5 min rubl ayırmağı qərara alınmıĢdı.
ġuĢada progimnaziyanın təsis edilməsi xahiĢi nəticəsiz qaldığından,
Ģəhər əhalisi 1880-ci ildə yenidən müraciət edərək real məktəbin açılmasını
istəmiĢdi [26].
Nəhayət, 1881-ci ilin sentyabrın 20-də ġuĢada 6 sinifli real məktəbin
əsası qoyuldu [27]. Hazırlıq və üç əsas sinifdən ibarət təĢkil edilən bu məktəbə ilk
dəfə 159 Ģagird qəbul edildi ki, onların 61 nəfəri azərbaycanlı idi [28, s. 560].
1901-ci ildə ġuĢa real məktəbi üçün xüsusi yeni binanın tikintisinə baĢlanılır.
ġəhərin fəxri vətəndaĢı kapitalist sahibkar Arafelyev səkkiz il müddətində
məktəbin yerləĢəcəyi üç mərtəbəli geniĢ və yaraĢıqlı bir bina tikdirdi [29, s.25].
ġuĢa real məktəbi Ģəhər ictimai idarələrin məktəblərin ehtiyacları üçün
nəzərdə tutulmuĢ binada yerləĢirdi. Təhsil haqqı 36 rubl idi.Real məktəblərdə
qəbulun azaldılması və buraxılıĢ siniflərində imtahan qaydaları haqqında tədbirlər
1908-ci ildən həyata keçirilməyə baĢlandı. 1909-cu ildə ġuĢa real məktəbinin
buraxılıĢ imtahanları vaxtından əvvəl aparıldığına görə imtahan etibarsız sayılmıĢ
və imtahanlar Tiflisdən ezam edilmiĢ xüsusi Dairə Ġnspektorluğunun rəhbərliyi ilə
təĢkil olunmuĢ komissiyanın nəzarəti ilə yenidən götürülmüĢdü [25, s.21]. 1912-ci
ildə ġuĢa real məktəbinin hazırlıq sinfinin yuxarı Ģöbəsi baglanaraq, həmin sinfin
aĢağı Ģöbəsi açılır. Artıq 1913-cü ildə məktəbdə təhsil alan Ģagirdləri sayı 81 nəfər
artaraq, 451 nəfərə çatmıĢdı [19, s.101].
Dərbənd real məktəbi. Ġctimai idarələrin məktəblərin ehtiyacları üçün
nəzərdə tutulmuĢ binada yerləĢən Dərbənd real məktəbində təhsil haqqı 40 rubl
idi. Məktəbdə 210 Ģagird təhsil alırdı.
ġamaxı real məktəbi. 1906-cı ildə ġamaxı Ģəhərində ilk dəfə olaraq real
məktəbi açılır. Məktəbdə 100 Ģagird təhsil alırdı. Təhsil haqqı 50 rubl idi. Hər
sinifdə 25 Ģagird yerləĢdirilmiĢdi. Məktəbin Ģagird kitabxanasında 68 rubl
dəyərində olan 186 adda 193 cild kitab var idi. [30, s.29-31].
Balaxanı real məktəbi. 1911-ci ildə Bakı neft mədəni rayonunda
Balaxanı kəndində Balaxanı icması tərəfindən xüsusi real məktəbi açılır [25,
s.81]. 1915-ci ildə məktəbdə 361 Ģagird təhsil alırdı [19, s.102].
3) Progimnazayalar və gimnaziyalar
ġimali Azərbaycanda orta təhsil müəssisələrinin təĢkili ideyası dövrün
mövcud qanuna görə 1848-cı ildə ortaya atılmıĢdı. Lakin orta təhsil
müəssisələrinin meydana gəlməsi 1864-cü ilin gimnaziya və progimnaziyalar
haqqında nizamnaməsinin veriməsindən sonra reallaĢmağa baĢladı.
323
Bakı progimnaziyası. Orta təhsilə olan tələbat Bakıla progimnaziyanın
açılması ilə nəticələndi. Beləki 1897-ci ildə müəllim Ġ.A.Lavrov tərəfindən
progimnaziya kursuna malik 4 sinifli xüsusi məktəb açıldı.
Dərbənd progimnaziyası. 1881-ci ildə Dərbənd Ģəhərində dörd sinifli
kiĢi progimnaziyası təĢkil edilir. Progimnaziyanın saxlanmasına xəzinədən ildə
32 621 rubl ayrılmıĢdı [31].
Lənkəran progimnaziyası. 1910-cu ildə Lənkəran Ģəhərində
progimnaziya açılır [25, s.42]. Progimnaziyanın açılmasında Lənkəran Ģəhər
dumasının üzvü T.Bayraməlibəyovun böyük səyləri olmuĢdu. Vəzifəsindən
istifadə edərək o, yerli idarələri 1910-cu ildə dörd sinifli proqimnaziya açmağa
məcbur edir və 1914-cü ildə bu məktəbi üç sinifli gimnaziyaya çevirir.
Bakı klassik gimnaziyası. XIX əsrin sonlarında orta təhsilə olan ehtiyac
Bakı Ģəhərində özünü daha qabarıq Ģəkildə biruzə verirdi. ġəhərin qulluqçuları
uĢaqlarına universitet təhsilini vermək üçün klassik gimnaziyanın açılması
tərəfdarı kimi çıxıĢ edirdisə, zavod-fabrik və neft-mədən sahibkarları isə
sənayenin artmaqda olan tələbatını əsas götürərək, orta texniki məktəb açmağa
üstünlük verirdilər. Dövlət yeni orta məktəb açmaq niyyətində deyildi.
ġəhər qulluqçularını və Bakı sahibkarlarını birləĢdirən amal orta
məktəbin açılması idi. Məktəb açılacağı təqdirdə qabaqcıl maarifçilər bu
məktəbdə dərs deməyə belə hazır olduğunu birdirirdidər. Nəhayət, Bakı real
məktəbinin müəllimi A.N.Pobedonostsev 1891-ci ildə sentyabrın 14-də Ģəhər
vəsaiti hesabına proqimnaziya kurslu birinci dərəcəli xüsusi məktəbini açır [32].
Bakı Ģəhər duması və onun məktəb komissiyası 1896-cı il aprelin 2-də
gimnaziyanın bütün xərclərini öhdəsinə götürür və ona III Aleksandrın adı
verilməsi Ģərtilə A.N.Pobedonostsevin xüsusi məktəbini gimnaziyaya çevirməyi
qərara alır. H.b.Zərdabinin iĢtirak etdiyi Bakı Ģəhər duması məktəb komissiyası bu
məsələnin həllinə güclü təsir göstərmiĢdi. Nəticə etibarilə, həmin ilin mayın 28-də
Qafqaz Təhsil Dairəsinin müdiri, iyulun 2-də isə hökumət Bakı Ģəhər dumasının
qərarını təsdiq etməyə məcbur oldu və sentyabrın 1-də A.N.Pobedonostsevin
xüsusi progimnaziyası əsasında imperator III Aleksadr adına Bakı oğlan klassik
gimnaziyası təĢkil edildi. 1896-cı ildə məktəbdə 600 nəfər oxuyurdu, əsrin
sonunda Ģagirdlərin sayı 990-dan çox idi [Azərbaycan tarixi, IV cild, s. 329].
1907-ci ildə gimnaziyanın 35 sinfində 1 442 Ģagird təhsilini davam etdirirdi [25,
s.9]. 1908-ci ildən baĢlayaraq məktəbin Ģagirdləri imtahanları dairə inspektorunun
iĢtirak etdiyi komissiyanın nəzarəti altında verməli idilər və vaxtından əvvəl
imtahan verilməst qaydası ləğv olunmuĢdu [25, s. 21].
Ġkinci Bakı kiĢi gimnaziyası. Dairə idarəsinin Ģagirdlərin sıx olduğu
orta məktəblərin 1908-ci ildə bölünməsi gözlənilən nəticəni vermiĢdi. Bakı oğlan
klassik gimnaziyasının bir hissəsi Bakı real məktəbinin fəxri popeçiteli (müdiri)
Musa Nağıyevin xeyriyyəçiliyi ilə 1910-cu ildə həmin məktəbdə müvəqqəti
yerləĢdirilmiĢdi. Gimnaziyanın filialının açılması tədris prosesini xeyli
324
yaxĢılaĢdırmıĢdı. Xalq Maarifi Nazirliyi ikinci gimnaziyanın saxlanması üçün
1910-cu ilin ikinci yarım ilinə 14 130 rubl smeta ayırmıĢdı [25, s.29].
Bakı A.P.Tutovun qız gimnaziyası. Gimnaziya 1900-cü ildə təsis
edilmiĢdi [25, s.79].
Bakı O.D.Zotikovun qız gimnaziyası. 1906-cı ildə real məktəbi kimi
fəaləyyətinə baĢlamıĢ məktəb 1913-cü ildə gimnaziya statusunu alır [25, s.79].
Yelizavetpol kiĢi gimnaziyası. 1830-cu ildə açılan qəza məktəbi 1870-
ci ilin iyunun ayından progimnaziyaya, 1881-ci ilin martın 31-də səkkiz sinifli kiĢi
gimnaziyasına çevrilir [33]. Burada Ģagirdlərə tarix, coğrafiya, rus dili, hesab,
fizika və musiqi fənləri tədris olunurdu. Gimnaziyada əsaslı Ģagird kitabxanaları
və fizika kabinəsi xidməti yaradılmıĢdı [34, s.85]. 1901-ci ildə gimnaziyada təhsil
alan 321 Ģagirdin 87 nəfəri rus, 48 nəfəri gürcü, 45 nəfəri azərbaycanlı, qalanları
digər millətlərdən idi [35, s. 34]. Gimnaziya 1919-cu ilə kimi fəaliyyət
göstərmiĢdir.
Təhsil alan Ģagirdlərin sayı ildən-ilə artırdı. 1914-1915-ci tədris ilində
Yelizavetpol gimnaziyasında Ģagirdlərin sayı 674 nəfərə çatmıĢdı [34, s. 85].
Ġkinci Yelizavetpol kiĢi gimnaziyası. Cənubi Qafqazda Maarif
Nazirliyinin əmrinə əsasən 1881-ci ildə Yelizavetpolda 223 nəfər olan yeni kiĢi
gimnaziyası açılmıĢ və buraya dövlət hər il 38 433 rubl xərc çəkmiĢdi [36, s. 31].
Beləliklə, XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda yeni tipli rusdilli
məktəblərin sayı xeyli artmıĢ, bu məktəblərdə təhsil alanların və təhsilə ayrılan
xərclərin kəmiyyəti dəfələrlə yüksəlmiĢdi. Bu, Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik,
ruslaĢdırma və imperiya siyasətinə baxmayaraq, təhsilin keyfiyyətinin
yüksəlməsinə, eləcə də milli təhsilin inkiĢafına da müsbət təsir göstərmiĢdi. Bu
prosesdə Azərbaycanda qabaqcıl, dünyəvi, eyni zamanda, milli təhsilin getdikcə
kütləviləĢməsi naminə əsl fədakarlıq göstərən maarifçi ziyalılar da böyük rol
oynamıĢdılar.
SUMMARY
This article presents the systematic analysis of the situation of the Russian
language schools of new type launched in Azerbaijan in the end of XIX century
and describes the efforts aimed at increasing the literacy level of the Azerbaijani
(tatar) population as well as providing them with the up to date knowledge for the
time being. Through reference to respective sources and archive materials the
paper provides comprehensive information on the hard work and dedicated
struggle of the Azerbaijani intellectuals for increasing the literacy level of
Azerbaijanis. The article demonstrates that attracting the Azerbaijanis to the
secular education and strengthening their rights to education was not that easy
task. This process was constantly impeded by the imperialist circles of tsarism as
325
ƏDƏBĠYYAT
1. Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. Bakı: Yazıçı, 1983., 213 s.
2. Циркуляр по управлению КУО. 1875, № 1, s. 8; «Əkinçi» (1875-1877).
s. 301
3. «ĠrĢad» qəzeti, № 54, 1906
4. «Kaspi» qəzeti, № 228, 1895
5. Gürcüstan DTA, f. 422, siy. 1, iĢ 3050, v. 4
6. ARDTA, f. 45, siy.2, iĢ 282, v. 253
7. «Azərbaycan məktəbi» jurnalı, 1964, № 5
8. Köçərli F. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı: Azərb. SSR EA nəĢriyyatı, 1963.
9. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 6, v. 70; f. 309, siy. 3, iĢ 25, v. 1-4
10. Betül Aslan. 1 .Dünya SavaĢı Esnasında "Azerbaycan Türkleri"nin
"Anadolu Türkleri"ne "KardaĢ Kömeği (Yardımı)" ve Bakü Müslüman
Cemiyet-i-Hayriyesi. Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı Yayınları,
Ankara, 2000
11. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 32, v. 1-2
12. ARDTA, f. 309, siy. 2, iĢ 944, v. 1-2
13. ARDTA, f. 309, siy. 2, iĢ 944, v. 10
14. Sirkulyar po upravleniyu KUO. 1891, № 11
15. ARDTA, f. 309, siy. 2, iĢ 944, v. 19
16. Gürcüstan DTA, f. 422, siy. 1, iĢ 9392, v. 4-8
17. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1284, siy. 233, iĢ 153, v. 91
18. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 150, v. 81
19. Tağıyev Ə.S. Azərbaycanda məktəb tarixi (XIX əsrin sonu — XX əsrin
əvvəlləri). Bakı: Maarif, 1993, 113 s.
20. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 14, v. 33-34; Məmmədov X., Qənizadə S.M. s.
47
21. ARDTA, f. 389, siy. 6, iĢ 14, v. 42; Məmmədov X., Qənizadə S.M. s. 47
22. Sirkulyar po upravleniyu KUO, 1874, № 2
23. «Əkinçi» (1875-1877) tam mətni. Bakı, AzərnəĢr, 1979, 464 s.
24. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 239, v. 2-3
25. Rudolf N.F. Obzor deyatelnosti Kavkazskoqo uçebnoqo okruqa 1908-
1912 qq. Tiflis, 1914.
26. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1152, siy. 11, iĢ 505, v. 2
27. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 150, v. 3-7
28. Sirkulyar po upravleniö KUO, 1881, № 11
29. Ağayev Ə. 150 yaĢlı ġuĢa məktəbi. Bakı, Maarif, 1983, 64 s.
30. Otçet o sostoyanii uçebnıx zavedeniy Kavkazskoqo uçebnoqo okruqa za
1912 qod. Tiflis, Tipoqrafiya kanselyariy namestnika E.Ġ.V. na Kavkaze,
1913, 384 s.
31. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 233, v. 3-14
32. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. K-ka, siy. 1, iĢ 6, v. 109
326
33. Sankt-Peterburqdakı RDTA, f. 1268, siy. 25, iĢ 190, v. 12-19
34. Gəncə (tarixi oçerk). Bakı: Elm, 1994, 152 s.
35. Kavkazskiy kalendar. Tiflis, 1902. 3 otdel
36. ġükürov S. Gəncə məktəblərinin tarixindən. Bakı: Maarif, 1990, 208 s.
well as the conservative clergymen who were the proponents of the
opinion that the religious education was sufficient. Nevertheless, the progressive
intellectuals of Azerbaijan continued their struggle and eventually achieve the
establishment and strengthening of the network of russian-tatar schools of new
type in Azerbaijan.
Sintaktik omonimlik hadisəsi mürəkkəb təbiəti ilə seçilən dil hadisəsi kimi
qiymətləndirilə bilər. Buna səbəb həmin dil hadisəsinin əhatə etdiyi dil
vahidlərinin, yəni dilin sintaktik səviyyəsinin vahidlərinin (söz birləĢmələri və
cümlələrin) mürəkkəb təbiəti, konkretliyə meyli və kommunikasiya prosesinin
birbaĢa iĢtirakçıları olmasıdır. Sintaktik omonimlik hadisəsi çətin təzahürü və
əksərən dildə gizli Ģəkildə mövcud olması ilə də seçilən dil hadisəsidir. Söz
birləĢmələri cümlələr , cümlələr isə mətn (canlı danıĢıqda isə nitq situasiyası və
kontekst) daxilində öz fəaliyyətlərini reallaĢdırdıqlarından sintaktik omonimlik
hadisəsi diqqəti cəlb etməmiĢ, uzun müddət tədqiqatdan kənarda qalmıĢdır. Bu dil
hadisəsinin tədqiqata cəlb olunması sintaktik vahidlərin informasiyanın ötürülməsi
prosesindəki mövqeyinin dəqiqləĢdirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Bu
baxımdan sadə cümlələrin omonimliyi xüsusi maraq doğurur. Sadə cümlələrin
mətn daxilində və mətndən kənarda tədqiqata cəlb olunması onlarda omonimlik
hadisəsinin mövcud olub - olmadığını müĢahidə etməyə imkan yaradır. A. R.
Luriyanın daxil olan informasiyanın kodunun açılması prosesində söyləmin dərk
edilməsinin psixoloji analizi ilə bağlı qeyd etdiyi fikrini cümlənin dinləyici və ya
oxucu tərəfindən anlaĢılması prosesinə də eynilə tətbiq etmək olar. A. R. Luriyanın
fikrincə, bu proses xarici müfəssəl nitqin mənimsənilməsindən baĢlayıb, söyləmin
ümumi mənasının qavranılmasına, daha sonra isə bu söyləmin mətnaltı daxili
(gizli) mənasının anlaĢılmasına keçir [1, s.217].
Sadə cümlə səviyyəsində omonimlik hadisəsinin meydana çıxmasına təsir
edən amillər sintaktik əlaqələr, söz sırası, cümlənin sintaqmlara bölünməsi və
intonasiyadır. Sadalanan bu amillər sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranması
prosesində ayrı - ayrılıqda deyil, bir - biri ilə qarĢılıqlı əlaqə və vəhdətdə iĢtirak
327
edirlər. Onu da qeyd edək ki, söz sırası və intonasiya həm də sintaktik omonimlik
hadisəsini aradan qaldıran vasitələr kimi qiymətləndirilir [2, s.3 və s.75].
Sintaktik omonimlik hadisəsinin dildəki təzahür prosesini tədqiq edərkən
sintaktik əlaqələr, əsasən də tabelilik əlaqəsi xüsusi olaraq nəzərə alınmalıdır.
Çünki « sadə cümlədə sintaktik əlaqənin əsas forması tabelilikdir; ... – cümlənin
sintaktik dərinliyi – ancaq tabelilik əlaqəsi əsasında qurulur » [3].
Sintaktik əlaqələr ( xüsusən də tabelilik əlaqəsi bu prosesdə daha fəal
iĢtirak edir ) cümlənin tərkib hissələrinin, yəni cümlə üzvlərinin mövqeyini
müəyyənləĢdirir və nəticədə söz sırası formalaĢır. Söz sırasının formalaĢması
cümlənin aktual üzvlənməsi ilə də sıx Ģəkildə bağlıdır.
Söz sırasının sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasına səbəb olan
amillərin cərgəsində göstərilməsinin əsas səbəbi, Q. Kazımovun da qeyd etdiyi
kimi, onun sintaktik vahidlərin formalaĢmasında və kommunikativ funksiyanı
lazımi keyfiyyətdə yerinə yetirməsi prosesində aparıcı mövqe tutması ilə bağlıdır
[4, s.29].
OxĢar fikir K. Abdullayev tərəfindən də söylənilmiĢdir: « Beləliklə, söz
sırası özünü nəinki üslubi cəhətdən cümlənin lazımlı vasitəsi kimi göstərir, eyni
zamanda daha tam kommunikativliyə, daha tam informativliyə xidmət göstərən
amil kimi də çıxıĢ edir » [5 , s .99] .
Sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxması bir neçə mərhələdən
keçir. Əvvəlcə, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, sintaktik əlaqələr cümlə
üzvlərinin mövqeyini və söz sırasını müəyyənləĢdirir. Müəyyənlik qazanmıĢ söz
sırası intonasiya vasitəsilə sintaqmlara parçalanır. Cümlə daxilindəki sözlərin
müxtəlif sintaqmlara daxil ola bilməsi faktı sintaktik omonimlik hadisəsinin
formalaĢması prosesinin sonuncu həlqəsini təĢkil edir: «Morfoloji – sintaktik
Ģərtlərlə ĢərtləĢdirilmiĢ omonimizmdən fərqli olaraq, təmiz sintaktik omonimlərin
mövcud olduğu hallar da vardır. Ġkili mənaya malik olan belə konstruksiyaların
əsas mənbəyi cümlənin məlum sözünün hər hansı bir müəyyən sözlə deyil, iki
müxtəlif sözlə və ya bir söz və söz qrupu ilə əlaqələnməsinə yol verməsidir» [6].
Sintaktik omonimlik hadisəsi dilin sintaktik səviyyəsində təzahür etdiyi
üçün bu dil hadisəsi sintaktik amillər əsasında formalaĢır: « Cümləni yalnız
omonim söz deyil, həmçinin onun üzvlərinin yerləĢmə ardıcıllığı və digər baĢqa
amillər də omonimləĢdirə bilər. Əgər cümlənin omonimliyini sintaktik vasitələr
törətmiĢsə və cümlənin tərkibində omonim sözlər yoxdursa, onda belə omonimliyi
biz sintaktik omonimlik adlandırırıq » [7, s.18] .
Bu zaman belə bir sual meydana çıxa bilər. Fono – qrammatik vasitə olan
intonasiyanın sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasında rolu nədən ibarətdir
və intonasiyanın sintaktik omonimlik hadisəsinə təsir edən amil kimi qeyd
olunması düzgündürmü? Sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxmasında
sintaktik əlaqələr və söz sırası bu prosesə birbaĢa təsir edən amillər kimi,
intonasiya isə dolayı yolla təsir edən amil kimi qiymətləndirilməlidir. Ġntonasiya
cümlənin müxtəlif variantlarda sintaqmlara ayrılmasına Ģərait yaratdığı zaman
328
sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasında iĢtirak etmiĢ olur. Deməli, sintaktik
omonimlik hadisəsi söz sırası ilə intonasiyanın qarĢılıqlı fəaliyyətinin nəticəsi kimi
meydana çıxır: «Həqiqətən, canlı nitq prosesində elə bir cümlə tapılmaz ki,
kommunikativ məqsəd ancaq söz sırasına görə müəyyən edilsin. Məlum olduğu
kimi, yazılı nitq də canlı nitqə əsaslanır. Buna görə də cümlədə söz sırasının
nəzərdə tutulmuĢ funksional rolu ancaq intonasiya ilə qarĢılıqlı əlaqədə öyrənilə
bilər » [8, s.46].
Ġntonasiyanın sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranması prosesinə təsir
edən amillərdən biri kimi götürülməsinin digər səbəbi isə onun cümlənin ən
mühüm üç əlamətindən biri olması faktı ilə birbaĢa bağlıdır. Cümlənin
intonasiyanın iĢtirakı ilə sintaqmlara parçalanması prosesi isə daha çox fonetik
səciyyə daĢısa da, amma A. Axundovun qeyd etdiyi kimi, bu prosesin özündə də
qrammatik – semantik amillərə əsaslanan qanunauyğunluqlar vardır [9, s.297].
Fikrimizi konkret nümunələr əsasında aydınlaĢdıraq:
1. Qoca ər - arvadın məramını - ondan tez yaxa qurtarmaq istədiklərini
asanca baĢa düĢdü (V. Babanlı, “ Vicdan susanda ” romanı ); 2. Direktor
müavininin kabineti yanından ötərkən içəridən eĢidilən hənirtiyə ayaq saxladı ( X.
Hasilova, “ Heç kim yad deyildi ” povesti ); 3. Xəstə arvadının saçaqlı yun Ģalını
çiyinlərinə salıb, kresloda, televizorun qabağında oturmuĢdu ( Y. Səmədoğlu, “Qətl
günü” romanı ); 4. Zaur karandaĢla yazılmıĢ kağız parçasını cibinə qoydu ( Anar,
“ Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi ” romanı ); 5. II k i Ģ i. Ev sahibinə
çatmalıdır (Ə. Əmirli, “ Meydan ” subyektiv xronikası ); 6. Kərbəlayı
Zeynalabdinin ġirvan səfəri üçün hazırlıq görməliydi ( Ə. Cəfərzadə, “ Eldən –
elə” romanı ); 7.Mindilli. ...Qoy görüm, qız atasına nə gətirib ( S. Rəhman,
“Nişanlı qız” pyesi ).
Yuxarıda sadalanan cümlələrin mətn daxilində və eyni zamanda mətndən
kənarda, yəni müstəqil Ģəkildə ifadə etdikləri məna üst-üstə düĢmür. Bu isə həmin
cümlələrdə omonimlik faktının mövcudluğunu təsdiqləyir. Cümlələri nəzərdən
keçirək:
Birinci cümlədə omonimliyə səbəb ― Qoca ‖ sözünün cümlədəki
mövqeyidir. Mətndən anlaĢılır ki, qoca ər - arvadın məramını asanca baĢa düĢən
Söhrabdır. Mətn xaricində isə həmin cümlə baĢqa bir mənanı ifadə edir: Ər -
arvadın məramını - ondan tez yaxa qurtarmaq istədiklərini asanca baĢa düĢən qoca
idi. Birinci halda ― qoca ‖ sözü yanaĢma əlaqəsi ilə ― ər - arvad ‖ sözünə bağlanır.
Ġkinci halda isə ― baĢa düĢdü ‖ frazeoloji birləĢməsi ( cümlənin xəbəri ) ― qoca ‖
sözü ilə uzlaĢır. Bu isə ― qoca ‖ sözünün cümlə daxilindəki sintaktik mövqeyinin
və sintaktik funksiyasının dəyiĢməsinə səbəb olur. ― Qoca ‖ sözü cümlənin
mübtədasına çevrilir. Buna görə də həmin cümlə iki variantda sintaqmlara
parçalanmıĢ olur. Nəticədə ― qoca ‖ sözü birinci halda III növ təyini söz
birləĢməsinin tərkibində, ikinci halda isə müstəqil Ģəkildə, ayrıca sintaqm kimi
çıxıĢ edə bilir.
329
Ġkinci cümlənin omonimliyinə səbəb ― direktor ‖ sözüdür. Mətn daxilində
həmin cümlənin daĢıdığı məna bu cür müəyyənləĢir: Müavininin kabineti yanından
ötərkən içəridən eĢidilən hənirtiyə ayaq saxlayan direktor idi. Bu halda ― direktor ‖
sözü cümlənin mübtədası kimi çıxıĢ edir və uzlaĢma əlaqəsi vasitəsilə ―ayaq
saxladı‖ frazeoloji birləĢməsi ( cümlənin xəbəri ) ilə bağlanır. Cümlənin
sintaqmlara parçalanması zamanı müstəqil Ģəkildə sintaqma daxil olur. Mətn
xaricində isə bu mənzərə dəyiĢir: Kim isə direktor müavininin kabineti yanından
ötərkən içəridən eĢidilən hənirtiyə ayaq saxladı. Göründüyü kimi, cümlənin
subyekti qeyri - müəyyən Ģəxsdir. ― Direktor ‖ sözü isə feli bağlama tərkibi
daxilindəki ismi birləĢmənin tərkib hissəsi kimi çıxıĢ edir. Ġdarə və uzlaĢma əlaqəsi
vasitəsilə qonĢu sözlə ( müavin ) əlaqələnir, mürəkkəb quruluĢlu sintaqma daxil
olur.
Üçüncü nümunənin mətn daxilində ifadə etdiyi mənadan aydın olur ki,
arvadının saçaqlı yun Ģalını çiyinlərinə salıb, kresloda, televizorun qabağında
oturan Ģəxs müəllifin Xəstə adlandırdığı obrazdır. Mətndən kənarda isə həmin
cümlənin ― Kimsə xəstə arvadının saçaqlı yun Ģalını çiyinlərinə salıb, kresloda,
televizorun qabağında oturmuĢdu‖ mənasını verə bilməsi heç bir Ģübhə doğurmur.
Cümlənin omonimliyi ―Xəstə‖ sözünün iki müxtəlif sintaqma daxil olması və
müvafiq olaraq müxtəlif sözlərlə müxtəlif sintaktik əlaqələrə girməsi ilə bağlıdır.
―Xəstə‖ sözü mətn daxilindəki mənanın verilməsi prosesində müstəqil Ģəkildə,
ayrıca mübtəda kimi sintaqm yaratmıĢ olur. Mətn xaricində isə feli bağlama
tərkibinin daxilində həmin tərkiblə bir sintaqma daxil olur. Göründüyü kimi,
―Xəstə‖ sözünün cümləni təĢkil edən digər sözlər ilə müxtəlif cür əlaqələnə bilməsi
onun sintaktik mövqeyinin və funksiyasının da müxtəlif cür Ģərh edilməsinə imkan
yaradır. Cümlənin sintaqmlara parçalanması prosesində həmin cəhət əyani Ģəkildə
öz əksini tapır.
Yuxarıda qeyd olunmuĢ dördüncü nümunə də bu baxımdan maraq doğurur.
Burada omonimliyə səbəb ― ilə ‖ sözünün cümlə daxilində qoĢma və ya bağlayıcı
kimi iĢlənə bilməsidir. Sual oluna bilər: ― Ġlə ‖ nin qoĢma və ya bağlayıcı kimi
iĢlənməsi sintaktik omonimlik hadisəsinin formalaĢmasında hansı rolu oynaya
bilər? Dilin sintaktik səviyyəsi onun ən son və ən mürəkkəb səviyyəsi olub, dilin
digər səviyyələrinin vahidlərini özündə ehtiva edir. Dilin digər səviyyələrinin
vahidləri sintaktik vahidlərin formalaĢması üçün zəmin yaradır, təməl rolunu
oynayırlar. Əlbəttə ki, sintaktik omonimlik dilin sintaktik səviyyəsində təzahür edir
və bu dil hadisəsinin təbiətini dəqiq müəyyənləĢdirmək üçün onun sərhədini, bu dil
hadisəsinə təsir edən amilləri dəqiq təyin etmək lazımdır. Bu baxımdan yanaĢdıqda
bizi maraqlandıran köməkçi nitq hissələrinin özü deyil, onların cümlə daxilində
digər sözlərin əlaqələnməsində oynadığı rolun aydınlaĢdırılmasıdır. Köməkçi nitq
hissəsinin daĢıdığı qrammatik funksiya cümlənin tərkib hissələri arasındakı
sintaktik əlaqələrin müəyyənləĢməsinə öz təsirini göstərir. Yuxarıdakı nümunənin
mətn daxilində ifadə etdiyi məna budur: Zaur karandaĢ vasitəsilə yazılmıĢ kağız
parçasını cibinə qoydu. Bu zaman ― karandaĢ ‖ sözü ―ilə‖ qoĢması ilə birgə
330
―yazılmıĢ‖ feli sifəti ilə əlaqələnir və bir sintaqm təĢkil edir. Ġkinci halda, yəni
mətn xaricində isə həmin cümlə həmcins tamamlıqlı sadə cümlə kimi çıxıĢ edir:
Zaur karandaĢ və yazılmıĢ kağız parçasını cibinə qoydu. Bu zaman ― ilə ‖ sözü
bağlayıcı kimi çıxıĢ edir və cümlənin sintaktik strukturunda sintaktik əlaqələrin
dəyiĢilməsindən irəli gələn fərqlilik meydana çıxır. Cümlə quruluĢca həmcins
üzvlər hesabına geniĢlənmiĢ sadə cümləyə çevrilir. YaranmıĢ bu fərq cümlənin
informativ yükünü də mahiyyətcə dəyiĢmiĢ olur. Göründüyü kimi, ― ilə ‖ sözünün
mövqeyindən asılı olaraq, ― karandaĢ ‖ sözü müxtəlif sintaqmlara daxil ola bilir.
Bu da sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranması üçün zəmin yaradır.
Yuxarıda qeyd olunmuĢ beĢinci cümləyə diqqət yetirək. Bu cümlənin mətn
daxilində ifadə etdiyi mənadan aydın olur ki, ev sahibinə çatmalı olan puldur.
Bunu pyesdən götürülmüĢ dialoq parçası təsdiqləyir:
K ü r ə k ə n. Bəs yığılan pullar kimin cibinə gedəcək?
II k i Ģ i. Ev sahibinə çatmalıdır.
Mətn xaricində bu cümlənin ifadə etdiyi məna isə budur: Ev ona sahib olan
Ģəxsə çatmalıdır, yəni öz sahibinə çatmalıdır. Burada isə sintaktik omonimliyə
səbəb ― ev ‖ sözünün cümlə daxilindəki digər sözlərlə müxtəlif xarakterli əlaqədə
olması və cümlədə mövqeyi məsələsidir. Birinci halda ―ev‖ sözü II növ təyini söz
birləĢməsinin birinci tərəfi kimi iĢtirak edib, qonĢu sözə idarə və uzlaĢma əlaqəsi
vasitəsilə bağlanır. Həmin birləĢmənin ikinci tərəfi ilə birgə bir sintaqma daxil
olur. Ġkinci halda ― ev ‖ sözü ― çatmalıdır ‖ feli ilə ( cümlənin xəbəri ) uzlaĢma
əlaqəsi vasitəsilə bağlanıb cümlənin mübtədası və ayrıca sintaqmı olur.
Altıncı cümlənin mətn daxilində ifadə etdiyi mənadan aydın olur ki,
Zeynalabdinin ġirvan səfəri üçün hazırlıq görməli olan Ģəxs Kərbəlayı idi. Mətn
xaricində isə həmin cümlənin mənası bu cür izah olunur: Kim isə Kərbəlayı
Zeynalabdinin ġirvan səfəri üçün hazırlıq görməliydi. Deməli, birinci halda ―
Kərbəlayı ‖ sözü ― görməliydi ‖ feli ( cümlənin xəbəri ) ilə uzlaĢma əlaqəsi
vasitəsilə bağlanır və cümlənin mübtədası kimi ayrıca sintaqm təĢkil edir. Ġkinci
halda isə [ III növ təyini söz birləĢməsi+qoĢma ] sintaqmına daxil olur.
Sonuncu cümlənin mətn daxilində ifadə etdiyi məna budur: Qoy görüm,
qız, yəni Zərifə atasına nə gətirib. Mətn xaricində isə həmin cümlə aĢağıdakı
mənada baĢa düĢülür: Qoy görüm, o, qız atasına nə gətirib. Birinci halda cümlənin
xəbəri olan ― gətirib ‖ feli ― qız ‖ sözü ilə uzlaĢma əlaqəsi vasitəsilə əlaqələnir. Bu
isə həmin sözün cümlənin mübtədası kimi müstəqil Ģəkildə sintaqm təĢkil etməsinə
səbəb olur. Ġkinci halda isə ― qız ‖ sözü qonĢu sözlə ( ― ata ‖ sözü ilə ) idarə və
uzlaĢma əlaqələri vasitəsilə əlaqələnərək II növ təyini söz birləĢməsini
formalaĢdırır. Cümlənin sintaqmlara parçalanması zamanı bu birləĢmə ayrıca
sintaqm təĢkil edir.
Yuxarıdakı cümlələrin omonimliyi ilə bağlı verilən izahatdan aydın olur ki,
sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxmasında tabelilik əlaqəsi ( uzlaĢma,
idarə, yanaĢma ) daha fəal iĢtirak edir. Tabelilik əlaqəsi vasitəsilə cümlənin
sintaktik strukturu və söz sırası formalaĢır. Əlbəttə ki, bu prosesdə sintaktik
331
əlaqələrin əsasında duran məna əlaqələri və cümlənin semantikasının obyektiv
gerçəkliyə olan münasibəti də əhəmiyyətli rol oynayır.
Sintaktik omonimlik hadisəsi bir qrup dilçilər tərəfindən ( N. P.
Kolesnikov, E. ġkurko ) kommunikasiya prosesinə mənfi təsir göstərən dil
hadisəsi kimi, digər qrup dilçilər tərəfindən isə
( D. A. Salkova, N. V. Novoselova ) bu prosesə mane olmayan dil faktı kimi
qiymətləndirilir. Sadə cümlənin omonimliyi mətn və ya situasiyadan asılı olaraq,
ona qonĢu mövqedə dayanan cümlələr tərəfindən məhdudlaĢdırılır. Buna görə də
nə danıĢan, nə də dinləyən tərəfdə cümlənin bəzən iki və daha artıq məna ifadə edə
bilməsi haqqında təsəvvür formalaĢa bilmir. DanıĢan öz məqsədinə uyğun olaraq
cümlə vasitəsilə hansı informasiyanı çatıracağını bilir. Dinləyən tərəf isə ünsiyyət
prosesində deyilən cümlə vasitəsilə hansı informasiyanın ötürülə biləcəyini özü
üçün dəqiqləĢdirir. Bu proses sürətli Ģəkildə getdiyindən sadə cümlədə
omonimliyin mövcud ola bilməsi faktı qarĢı tərəfləri düĢündürmür. Buna görə də
həmin dil hadisəsi kommunikasiya prosesi və qarĢılıqlı anlaĢmaya mane olmur.
SUMMARY
This article deals with the process of formation of the phenomenon of
syntactic homonymity on the level of the simple sentence in the Azerbaijani
language. On the basis of the examples of the materials of the imaginative
literature, the essence of this process is analysed. Syntactic relations, word order,
the distribution of the sentence of the syntagma and intonation are shown as the
main factors influencing to the existence of the phenomenon of syntactic
homonymity. Here, the author comes to such a conclusion the syntactic
homonymy phenomenon doesn‘t influence to the informative position of the
simple sentence in the communication process.
ƏDƏBĠYYAT
1. Лурия А. Р. Язык и сознание. Изд.-во Моск. ун.-та, 1979, 320 с.
2. Колесников Н. П. Культура письменной речи ( устранение омонимии
в предложении ). Издательство Ростовского университета, 1987, 100
с.
3. Синтаксические связи. http://www.slovarfilologa.ru
4. Kazımov Q. ġ. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, ― Təhsil ‖, 2007,
496 s.
5. Abdullayev K. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, ―
Maarif ‖ nəĢriyyatı, 1998, 284 s.
6. Об одной проблеме стилистики ( Случаи стилистической
дефектности конструкций, соответствующих целям автора и
отвечающих нормам языка )http://www.reader.boom.ru
332
7. Колесников Н. П. Порядок слов в русском предложении и
синтаксическая омонимия. - Изд.-во Ростовского университета, 1984.-
48 с.
8. Əlizadə F. F. Cümlənin aktual üzvlənməsi. Dərs vəsaiti. Bakı, « Bakı
Universiteti » nəĢriyyatı, 1998, 112 s.
9. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, « Maarif » nəĢriyyatı,
1984, 392 s.
SUMMARY
Article is devoted to concept tradition in creativity of Tofik Bakyhanov. In
article beginning definition of concept tradition is underlined, thoughts of
different art workers on concept, on its role are resulted. All told is considered in
T.Bakyhanov's creativity, in particular on the basis of its First violin concert.
336
ƏDƏBĠYYAT
1. Abdullazadə G. Qədim və orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti. B., Qartal,
1996, 291 s.
2. Babayev E. ġifahi ənənələri Azərbaycan musiqisində intonasiya
problemləri. B., Elm, 145s.
3. Bəstəkar haqqında söz. (not biblioqrafiya) Tərtibçi: Əliyeva H. B.,
Zaman, 2001, 213 s.
4. Əliyeva F. Azərbaycan musiqisində üslub axtarıĢları. Bakı, Elm və həyat,
1996, 118s.
5. Ġsmayılov M. Azərbaycan xalq musiqisinin məqam və muğam
nəzəriyyəsinə dair elmi-metodik oçerklər. B., 1991, 117 s.
6. Ġsmayılov M. Azərbaycan xalq musiqisinin janrları. B., ĠĢıq, 1984, 100 s.
7. Məmmədova R. Muğam sonata qovĢağı. B., 1989, 128 s.
8. Аббасова Э. Узеир Гаджибеков. Б., Азернешр, 1975, 140 с.
9. Беляев В. Очерки по истории музыки народов СССР. М., 1963,
Гос.Муз. Изд., вып. ЫЫ, 340 с.
10. Беляев В. О музыкальном фольклоре древней письменности. М.,
Советский композитор, 234 с.
11. Кафарова З.Тофик Бакиханов. Б., Ишыг, 1980, 75 с.
12. Мазель Л. Строение музыкальных произведений. М., Советский
композитор, 1960, 465 с.
ƏDƏBĠYYAT
1. T.Hacıyev ―Azərbaycan ədəbi dili tarixi‖, 1976
2. ―Xalq qəzeti‖ 19 iyun 2001-ci il, №136
3. www.az.wikipedia.org
SUMMARY
The language has been created by people. However, it has been passed
from generation to generation by great leaders and outstanding persons.
Our native language began being widely used approximately 500 years ago
in the period of reign of Shakh Ismayil Khatai. Before that, laws and orders were
written in Persian and Arabic languages.
After National Leader came to the office, our language regained its
historical right. Today his wise policy on the development of language is
continued by his successor President Ilham Aliyev.
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Cəmi xarici 375,1 620,5 1307,3 1472,0 1091,1 927,0 1091,8 2234,9 3371,0 4575,5 4893,2
investisiya
o cümlədən:
Maliyyə 220,4 101,5 196,3 120,0 336,2 262,9 192,0 223 238,3 293,0 698,4
kreditləri 139,8 416,2 780,1 891,8 544,5 546,1 820,5 1966,3 2972,4 4088,1 3799,9
Neft sənayesi 14,9 102,8 330,9 460,2 210,4 118,0 79,3 45,6 45,4 104,2 87,1
Birgə
müəssisələr və
firmalar 7,6 56,2 91,6 128,3 77,8 50,4 31,3 19,8 22,4 84,1 58,8
Ondan sahələr 0,3
üzrə: 3,5 23,0 104,2 153,4 28,9 31,0 7,1 8,2 6,4 7,3 9,7
sənaye 1,2 8,5 74,0 100,3 55,5 16,6 26,1 7,7 11,6 9,0 12,7
kənd təsərrüfatı 2,6 15,1 21,2 37,1 38,6 17,3 7,5 7,9 2,6 2,8 3,3
tikinti - - 39,9 41,1 9,6 2,7 7,3 2,0 2,4 0,7 2,6
ticarət və xidmət 114,9 90,2 307,8
nəqliyyat
sair xidmətlər
Digər
investisiyalar
SUMMARY
In the article, the foreign companies in Azerbaijan, in co-operation from
the activities of joint ventures shows. Here area of the state agencies, local
organizations and foreign institutions, joint ventures growing cooperation
disclosed forms. According to the cooperation of foreign companies, new
projects, joint ventures, the modern scientific, technical experience and
technologies in the field of relations with the local institutions of the republic
expanding speed up the processes of integration into the world economic system.
348
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin xarici
investisiyalar və birgə müəssisələr haqqında hesabatı 2005. s. 2,3.
2. Azərbaycan Respublikası ĠĠN-nin cari arxivi. 2000, q. 1, v. 22
3. Azərbaycan Respublikası ĠĠN. Azərbaycanda Sahibkarlıq, 2004, s., 86-88
4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 23.09.1992 il tarixli qərarı
5. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. B.,2006. s. 389,394
6. EXXON Mobil Azərbaycanda, B., 2005, s. 2
7. Ġqtisadiyyat.№45-46. 18 oktyabr. 2002
8. Ġqtisadiyyat.№51. 22-28 noyabr. 2002
9. Ġqtisadiyyat.№54. 12-20 dekabr. 2002
10. Ġqtisadiyyat.№16. 2-8 aprel. 2004
11. Mak Dermott Caspian Constructor. INK. 2003. p.2
12. Материалы Первого Азербайджано-Российского экономического
форума «Азербайджано-российские Торгово-экономические
отношения: Тенденции и перспективы их развития» Баку, 6-7 апреля,
2004, стр. 64,87
13. Azerbaycan Respublikasi Dövlət Statistika Komitəsi.Xarici və müĢtərək
müəssisələrin iĢinin əsas qöstəriciləri.B.,2006.s.758-759
14. Azerbaycan. 22 sentyabr 1994.
Əmirova S.Z.
Бакинский славянский университет
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ ОБОРОТ КАК ПРИЕМ УСИЛЕНИЯ
КОММУНИКАТИВНОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ТЕКСТА В ПРОЗЕ
И.А.БУНИНА
349
пустили все враз, широко, играючи, и пошли, пошли вольной, ровной
чередой» (1, 24-25).
В этом фрагменте представлено два сравнения, одно из которых
является бунинским, индивидуально-авторским, второе – общеязыковым.
Совершенно неожиданным является сравнение пить как звери и
хорошие, здоровые русские батраки. Фактически в данной конфигурации
представлено два сравнения: пить как звери и пить как хорошие, здоровые
русские батраки. Пить как звери также не является узуальным сравнением,
однако оно вполне понятно. Пить как звери означает «пить жадно и
свободно, не стесняясь, выполнять естественное действие».
Пить как хорошие, здоровые русские батраки осмыслено в контексте
ностальгии писателя по прошлому, по России дворянских усадеб. В
информационном отношении ни одно из этих определений, хороший,
здоровый, русский не дифференцировано. Иными словами, эти определения
ничего не означают конкретно, не дают возможности понять, что же такое
этот батрак и как же он по-особенному пьет, что можно его избрать в
качестве объекта сравнения.
Эти определения дифференцированы исключительно стилистически.
Каждое из этих слов утрачивает в рассматриваемом контексте связь с
исконным денотатом. Вообще с точки зрения денотата лексической
семантики подобное словоупотребление является совершенно пустым.
Совсем другое дело, что все эти слова являются в данном контексте
эмоциональными катализаторами. Будучи абсолютно пустыми с точки
зрения денотата (и тем более в отношении сигнификата), они выполняют
огромную эмоциональную нагрузку.
В указанном аспекте следует особо оценить функцию слова хороший.
Понятие «хороший» коррелирует с понятием «плохой». Это системная
корреляция. Если исходить из системных представлений, то значение слова
следует анализировать в оппозиции с антонимическим понятием и
представлением. Но в таком случае получается, что хорошие русские
батраки пьют вот так жадно, как звери, а плохие русские батраки так не
пьют, а пьют иначе.
Возможна и другая оппозиция, когда понятие «хороший»
метонимически связывается с понятием «русский». В этом случае
получается, что «хорошие русские батраки» пьют как звери, в то время как,
например, «хорошие английские батраки» пьют не так. Или, если
абсолютизировать понятие «хороший» в данной конфигурации, то возможна
такая интерпретация: хорошие русские батраки пьют как звери, т.е. сладко и
долго, в то время как нехорошие английские батраки пьют как люди, т.е. не
сладко и не долго.
Ни одна из логико-семантических интерпретаций не дает
возможности определить значение данного сравнительного оборота в этом
350
предложении. Более того, характер употребления не дает возможности
подвергнуть предложение и сравнительный оборот логико-семантической
интерпретации. Данное употребление всецело эмоционально. На
подсознательном уровне оно выражает только эмоции, конкретно – любовь.
Иными словами, в тексте просто выражена любовь ко всему русскому,
частным проявлением которой является любовь к хорошим русским
батракам.
Звери в качестве объекта сравнения в этом предложении также
фигурируют неожиданно. Дело в том, что в русском языке узуальной
является ассоциация с дикостью, зверством. Поэтому понятие «зверь» в
качестве объекта сравнения актуализирует представление о жестокости,
беспощадности. В бунинском тексте понятие «звери» выступает объектом
сравнения с положительной коннотацией.
Сравнительная конфигурация блестящими, наведенными, как
бритва, косами на плечах реализует узуальное представление острый как
бритва. Стандартное понятие «острый» писатель заменяет более
экспрессивным метафорическим определением наведенный. Слово
блестящий призвано обозначить внешний эффект, производимый косами.
«Нечто ледяное, недвижное, бездыханное, безгласное и все же совсем
не то, что стол, стена, стекло, снег, совсем не вещь, а существо, сокровенное
бытие которого так непостижимо, как бог?» (1, 30).
Это предложение из известного бунинского рассказа
«Преображение». Речь идет о крестьянине, читающем псалтырь перед
гробом матери. Он сравнивает покойницу с богом, поскольку испытывает
некий восторг от присутствия в ночной тишине рядом с гробом и чтения
священной книги, которую он не понимает. Символом сравнения выступает
признак «непостижимость». Знаменательно, что данный признак не
содержится в дефиниции слова бог в Словаре С.И.Ожегова. Например: «БОГ
В религии: верховное всемогущее существо, управляющее миром или (при
многобожии) одно из таких существ» (2, 58).
Это как раз тот случай, когда со всей очевидностью проявляется
разница между лексическим значением слова, а именно его сигнификатом, и
концептом, включающим в себя всю сумму представлений. Сигнификат
русского слова бог включает в себя признаки «верховность» и
«всемогущество». Действительно, только эти два признака и составляют
содержание понятия «бог». Концепт «бог» включает в себя всю сумму
представлений, характеризующих как народные верования, так и
философские, теологические суждения, ставшие распространенными. В
бунинском тексте совершенно точно определяется суть данного концепта –
«непостижимость».
«Но все равно – этот ветер тоже она, усопшая, это от нее веет этим
неземным, чистым, как смерть, и ледяным дыханием, и это она встанет
351
сейчас судить весь мир, весь презренный в своей животности и бренности
мир живых!» (1, 31).
Смысл тот же самый, на интенсификацию его направлена экспрессия,
однако символ другой. Символом непостижимости в данном случае
выступает смерть.
«На пароходе и возле него образовался сущий ад. Грохотали лебедки,
яростно кричали и те, кто принимали груз, и те, что подавали его снизу, из
огромной баржи; с криком, с дракой осаждала пассажирский трап и, как на
приступ, с непонятной, бешеной поспешностью, лезла вверх со своими
пожитками восточная чернь» (1, 47-48).
В первом предложении использована узуальная метафора ад. В
сочетании с определением сущий данное сочетание может считаться и
фразеологическим. Однако в русском языке нет такого фразеологизма,
поскольку слово сущий реализует свое номинативное значение.
Фразеологизмом является кромешный ад в значениях «мучительно тяжелая
жизнь, невыносимые взаимоотношения между кем-либо» и «невыносимый
шум, суматоха, хаос» (3, 30).
Сравнение как на приступ вполне употребительно в русском языке,
хотя и не отмечается в ФСРЯ под редакцией А.М.Молоткова. Объектом
сравнения здесь является «штурм», «атака». Символом переосмысления –
такие когнитивные признаки, как «напор», «быстрота», «решительность»,
«энергия».
Как всегда у Бунина, образное средство, в данном случае
сравнительный оборот, реализует свою функцию в конфигурации. Слова,
обозначающие качество действия, не просто составляют дистрибуцию, а
создают эмоциональный и оценочный фон высказывания. Особое значение
приобретает определение непонятный при словосочетании с бешеной
поспешностью. Дискурсивно резко отрицательная коннотация представлена
в словосочетании восточная чернь.
Следует отметить, что, несмотря на дискурсивность выражения
смысла и эксплицитность отрицательной коннотации, именно
сравнительный оборот составляет коммуникативный пик высказывания.
Разумеется, это создается за счет образной основы, обеспечиваемой
объектом сравнения.
«Да и потом еще долго одна мысль о вас и о ней, о вашей с ней
близости, обжигала меня точно каленым железом» (1, 52).
В русском языке существует фразеологизм выжигать каленым
железом. В семантической структуре фразеологизма актуальны такие
признаки, как «жестокость», «принципиальность», «крайность»,
«неотступность». Значение фразеологизма реализуется ситуативно. В
зависимости от того, что выжигается каленым железом, коннотация может
352
быть как положительной, так и отрицательной. Экспрессия образной основы
вовсе не означает однозначной отрицательной коннотации.
Бунин создает на основе этого фразеологизма сравнительный оборот.
Точнее, даже сравнительный оборот создается не на основе фразеологизма, а
на основе образа каленого железа. Признак «максимальной степени
физического страдания» становится символом переосмысления. Анализ
семантической структуры сравнения свидетельствует о том, что, несмотря
на идентичность образа каленого железа, писатель создает совершенно
новое выражение. Разумеется, в структуре фразеологизма особая функция
принадлежит глаголу выжигать, метафорически представляющему
действие, которое является центральным компонентом выражения.
Следовательно, здесь мы встречаемся с авторским образованием,
оригинальным использованием фразеосемантических ресурсов языка.
«Тенистые стремнины, где вода прозрачна, как слеза» (1, 60).
В русском языке существует употребительное сравнение как слеза
прозрачный. Это сравнение, однако, не отмечается в ФСРЯ.
У Бунина в рассказе «Богиня разума» дается описание парижского
метро. Даже не метро, а собственных ощущений от него. Метро
ассоциируется с адом и брюхом дракона: «В солнечный день, уже почти
весенний, но довольно пронзительный, с бледно-голубым, кое-где
подмазанным небом, я вышел на улицу и спустился в ближайшее метро.
Сквозняки, бегущая толпа, длинные коридоры, цветистые рекламы,
лестницы все вглубь и вглубь и, наконец, совсем преисподняя, ее влажное
банное тепло, вечная ночь и огни, блеск свода, серого, рубчатого,
глянцевитого, как брюхо адского змия» (1, 69).
Сравнительным оборотом окказионального характера здесь является
как брюхо адского змия. В этом сравнении значимы все компоненты. Как
всегда у Бунина, сравнительный оборот не выполняет функцию обычного
знакового средства, пусть и экспрессивного, а создает картину. В этом
контексте не случайны бегущие толпы, т.е. толпы, устремляющиеся в
преисподнюю, вглубь и вглубь, огни, банное тепло и т.д. На наш взгляд,
метро метонимически обозначает современную цивилизацию.
В структуре сравнительного оборота все три компонента снижены,
характеризуются резко отрицательной коннотацией. Вообще ассоциативное
связывание транспортного средств с адом довольно знаменательно. Само по
себе предназначение метро не может вызывать неприятия. Следовательно,
когнитивным признаком, вызывающим отрицательные ассоциации, является
«подземка/подземелье». Вторым по значимости отрицательным признаком
является «множество народа/толпа». Суть неприятия, обусловливающего
отрицательную коннотацию, заключается в том, что старая цивилизация не
знала транспортного средства, перевозящего толпы. Это безусловный
признак современности и безусловный отрицательный символ
353
современности. До сих пор во всех странах мира, где функционирует метро,
есть люди его игнорирующие по причине страха подземки и толп народа.
За сравнительным оборотом стоит не просто фоновая информация.
Он требует интерпретации в контексте ощущений человека XIX столетия,
оказавшегося в веке ХХ-ом с его бешеным ритмом и восстанием масс.
В этом аспекте знаменательно и следующее сравнение,
свидетельствующее о том, что такое явление, как толпа, является не совсем
обычным для человека XIX века, поэтому он не просто обозначает его, а
сравнивает. Например: «И был сырой осенний день с сильным холодным
ветром, сменившим ночной проливной дождь, и всюду – на мостах, в
уличках, ведущих к собору, и особенно на площади перед ним и в нем
самом, – было великое, как бы ярмарочное многолюдство, и поминутно
раздавался над головами грохот пушек, салютующих коронованию Нового
Божества» (1, 71).
Бунин не может обозначить это состояние многолюдства, поэтому
прибегает к сравнению. Характерно, что для человека его эпохи
многолюдство ассоциируется с ярмаркой. Человек советского времени
сказал бы, что людей было много, шли толпы, как на демонстрации.
Значение слова ярмарка в Словаре Ожегова определяется следующим
образом: «ЯРМАРКА 1. Большой торг обычно с увеселениями,
развлечениями, устраиваемый регулярно в одном месте и в одно время. 2.
Периодически устраиваемый съезд торговых и промышленных организаций,
коммерсантов, промышленников, кооператоров, преимущ. для оптовой
продажи и закупки товаров по выставленным образцам» (2, 915).
Второе значение слова ярмарка связано с современностью и в целом
отходит от культурного концепта. У Бунина, разумеется, речь идет о
ярмарке как стандарте русской культуры. И здесь очень важны такие
когнитивные признаки, как «большой», «веселье», «интерес», «ожидание»,
«необычность», «приподнятость» и т.д. Следовательно, писатель
подчеркивает не столько количество людей, сколько душевное состояние
людей, идущих посмотреть на Новое Божество – Богиню Разума.
«И это создавало для Мити, мгновенно впавшего в летаргическое
оцепенение, необъяснимую тревогу и вместе с жаром, которым пылали его
ноздри, его дыхание, голова, погружало его точно в наркоз, создавало какой-
то как будто другой мир, какое-то другое предвечернее время в каком-то как
будто чужом, другом доме, в котором было ужасное предчувствие чего-то»
(1, 154).
В этом фрагменте два экспрессивных средства выполняют
идентичную функцию. Это метафорическое сочетание летаргическое
оцепенение и сравнение погружало точно в наркоз. Интересно, что оба
выражения призваны обозначить одно и то же состояние, которое довольно
точно обозначается на лексическом уровне, а именно лексической единицей
354
оцепенение. Значение этого слова в Словаре Ожегова не определяется.
Представлен глагол оцепенеть, при котором дается отсылка на цепенеть (2,
484). Значение слова цепенеть определяется следующим образом:
«ЦЕПЕНЕТЬ Становиться неподвижным, замирать под влиянием какого-н.
сильного чувства» (2, 871).
Определение летаргическое при слове оцепенение производит
впечатление информационно избыточного. Однако тавтологии здесь нет,
поскольку определение вносит в экспрессивное обозначение несколько
новых признаков. Например: «ЛЕТАРГИЯ (спец.). Похожее на длительный
сон болезненное состояние с почти неощутимым дыханием и пульсом» (2,
324).
Дифференциальным признаком определения летаргический при
существительном оцепенение является понятие «болезненный».
Следовательно, оцепенение, постигшее героя, является болезненным.
Сравнительный оборот погружало точно в наркоз выполняет ту же
семантическую функцию, что и летаргическое оцепенение. Отсюда следует,
что писатель счел недостаточным употребление этой метафоры и ввел
дополнительное экспрессивное средство. Писатели бунинского масштаба
дарования и чувства языка никогда не вводят в текст ненужный, излишний
элемент. Видимо, сравнение погружало точно в наркоз обнаруживает в
данном контексте хотя бы один дополнительный дифференциальный
признак. Значение слова наркоз определяется следующим образом:
«НАРКОЗ При обезболивании: искусственно вызванная наркотическими
средствами утрата сознания и потеря болевой чувствительности» (2, 389).
Анализ контекста дает возможность понять, что сравнительный
оборот реализует семантический признак «забытьѐ», «беспамятство».
Характерно, что, находясь в этом состоянии, героя не покидает ужасное
предчувствие чего-то. Следовательно, это не полное беспамятство, а
состояние шока.
Сравнительный оборот вполне понятен, но тем не менее носит
окказиональный характер. Понятность оборота связана с известностью
объекта сравнения, но создан он Буниным и передает авторские чувства.
В этом фрагменте мы встречаем характерное для Бунина
нанизывание одних экспрессивных средств на другие.
«А господин наш вполне опешил еще и оттого, что и во всем прочем
совершенно неузнаваема стала Ида: как-то удивительно расцвела вся, как
расцветает какой-нибудь великолепнейший цветок в чистейшей воде, в
каком-нибудь этаком хрустальном бокале» (1, 168).
В русском языке существует метафора расцвести в значении «стать
лучше, сильнее, выше в каком-н. отношении» (2, 667). Бунин усиливает
метафорический эффект, используя объект сравнения, к которому относится
когнитивный признак «расцвести» – цветок. Экспрессия усиливается
355
дополнительной дистрибуцией, определениями, используемыми в форме
превосходной степени: великолепнейший, чистейшей.
Той же цели служит дистрибуция оборота этаком хрустальном
бокале. И в этом случае Бунин не ограничивается одной единицей
вторичной номинации. Создается текст или микротекст в структуре
макротекста, которым является фрагмент рассказа, абзац. Микротекст
включает в себя сравнительный оборот и его дистрибуцию. Дистрибуция
оборота, как можно было убедиться, не просто включает отдельные
лексические единицы, но состоит из конфигураций, ориентированных на
создание картины.
«Наверное, ты, читая мое письмо, будешь думать: «Вот каракули,
точно муха, попавшая в чернила, напозала!» (1, 186).
В этом предложении Бунин не просто создает окказиональный
сравнительный оборот, а создает ассоциативную картину. При этом он
использует денотативные значения лексических единиц, создавая иллюзию
правдоподобия. Действительно, муха может попасть в чернила, а затем на
бумагу и оставить следы. Схема сравнения несколько неожиданна. Он не
говорит, что нечто такое, как то-то. Писатель говорит: нечто таково, как
если бы было таким, что вполне может быть. В этом существенное
отличие подобной структуры сравнения от общеизвестных и общепринятых,
объект сравнения которых дистанцируется от предмета.
«И тем страстнее кричу, что ведь на деле-то я не устрояющий, а
разоряющий себя – и не могущий быть иным, раз уже дано мне
преодолевать их, – время, пространство, формы, – чувствовать свою
безначальность и бесконечность, то есть это Всеединое, вновь влекущее
меня в себя, как паук паутину свою» (1, 218).
Одно из основных свойств бунинского употребления сравнительных
оборотов (независимо от того, узуальные или окказиональные сравнения он
использует) состоит в непосредственной связи семантики сравнения со всем
текстом. Например, сравнение влекущее меня в себя, как паук паутину свою
вполне понятно в конфигурации с предметом сравнения – понятием
Всеединого. Однако поскольку понятие «Всеединое», как выясняется из
текста, имеет глубокое философское содержание, семантика сравнения
раскрывается только в непосредственной обусловленности семантической
структурой текста.
Сравнительные обороты Бунина представляют собой существенную
конструктивную часть текста. Как и метафоры, они вбирают в себя
рематическую сущность высказывания, что непосредственно связано с
экспрессивностью содержания сравнительных оборотов.
Экспрессия, содержащаяся в сравнительном обороте и эксплицитно
им выражаемая, именно, будучи экспрессией, составляет суть высказывания,
то новое, ради чего это высказывание построено. Для языка Бунина
356
характерно параллельное использование нескольких экспрессивных средств.
Столь же характерно для исследованных текстов отсутствие тавтологии,
казалось бы, противоречащее параллельному использованию однотипных
языковых средств, направленных на обозначение одной и той же мысли. В
этом смысле сравнительные обороты, используемые и создаваемые
писателем, четко вписываются в когнитивные модели, отражающие его,
сугубо индивидуальное, видение и осмысление описываемого.
SUMMARY
The article deals with prose of I.A.Bunin. In centre of attention is
comparative phrases. It is noted that in the texts by Bunin comparative phrases
occupy a crucial position. The text consists of an organic system of metaphors, the
comparison is of its communicative and expressive peak.
ЛИТЕРАТУРА
1. Бунин И.А. Собрание сочинений в четырех томах. Том 3. М.: Правда,
1988.
2. Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.: Русский язык, 1990.
3. Фразеологический словарь русского языка. М.: Русский язык, 1986.
SUMMARY
As the development of a society is closely related with the growth and
prosperity of different fields of sciences, stimulus influence of a science and
culture even has a natural form in some periods, peculiar cultural system of
different nations emerged. In this system museums having leading position are of
different profiles. Different historical periods are the collectors, protectors,
propagandists, researchers and guides of information, being, in general, examples
and things which can prove different spheres of activity are the main source in the
formation of the national museum studies.
Azerbaijan museum studies has a complexity and is grounded to national
bases. It investigates the essence, peculiar features, main directions, regulations,
principles, forms, methods, methodologies, means, and ways of content with the
activity and also defines suitable influence in the formation. At the same time
national museum studies covers historical, theoretical, origin studying features.
Azerbaijan museum studies learns below mentioned processes in the
national context:
- collecting, protecting, perceiving of socio-cultural information
belonging to different historical periods and their guide with the
help of museum things and artistic examples.
- Direction of museum activity with different forms, means and
ways.
- Systematization of the complex investigation of a museum
studies.
Bases for investigation for the national museum studies are the museums
which have rich exhibits in the cities, regions and villages of our nation
where things, examples, materials, moral values reflecting national
traditions are analysed.
364
ƏDƏBĠYYAT
1. MuzeyĢünaslıq. Dərslik. R.Ağayev, S.A.Əmirxanov, A.Əlizadənin
redaktəsi ilə. Bakı, 2002, 439 s.
2. Qurbanova E.H. Azərbaycanda bədii mədəniyyətin inkiĢafında incəsənət
muzeylərinin rolu. Sən elm. nam. alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim
edilmiĢ dissertasiya. Bakı, 1998, 158 s.
3. Kərimov B.B. Azərbaycan tarix-diyarĢünaslıq muzeylərinin təĢəkkülü və
inkiĢafı tarixi. Tar. elm. nam. alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuĢ
dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2005. 31 s.
4. Xəlilov V.C. Azərbaycan ümumtəhsil məktəblərində estetik tərbiyənin
nəzəriyyəsi və təcrübəsi. Ped. elm. dokt. alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim
olunmuĢ dissertasiya. Bakı, 1994, 376 s.
5. Sadıqzadə H.Ə. Muzeylər vasitəsilə maddi mədəniyyət nümunələrinin
toplanması, iĢlənməsi və təbliği problemləri. Kulturologiya elm. nam.
alim. dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuĢ dissertasiya. Bakı, 2008, 157 s.
6. Tətbiqi kulturologiya. Dərslik. Bakı, 2004, 412 s.
365
Sən- You- ünsiyyət prosesində iĢtirak edən Ģəxsdir. I Ģəxs əvəzliyinin
referenti olan II Ģəxs əvəzliyinin nitqə daxil olması konkret dil aktının reallaĢması
ilə müəyyənləĢir [4,s.197]. Bu əvəzliyin semantikasının əsasında danıĢanın nitq
prosesində müraciət etdiyi Ģəxs, həmsöhbət anlamı durur. Sən əvəzliyi baĢlıca
olaraq yaĢca kiçik olanlara, ailə üzvlərinə, qohumlara, dostlara müraciətdə iĢlənir.
Ancaq bu əvəzlik müxtəlif sistemlı dillər olan Azərbaycan və ingilis dillərində bir
sıra semantik çalarları da özündə əxz edə bilir. Məsələn:
1) Sən əvəzliyi dioloji nitqdə danıĢanın konkret müsahibini bildirir.
Qeyri- formal, qeyri- rəsmi nitqdə əsasən iĢlədilir. Azərbaycan dilində ikinci Ģəxs
tək əvəzliyi fəal iĢləndiyi halda ingilis dilində bu hal tamamilə qeyri- mümkündür.
Qədim ingilis dilində iĢlənən II Ģəxsin tək forması thou-sən; thine/ thy- sənin;
thee- sənə müasir ingilis dilində dialoji nitqdə iĢlənmir. Belə ki, müasir ingilis
dilində iĢlənən you əvəzliyi ikinci Ģəxsin cəm formasıdır. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
―…sən bizi dağa- daĢa niyə salırsan?‖ (Anar)
Ġngilis dilində:
―Or have you another occupation?‖ (John Galsworthy).
2) Sən əvəzliyi daha yaxın, əziz olan Ģəxsə müraciətdə iĢlənir. Bu hal
döğma adamlar, valideyn- övlad münasibətundə, Ģeiriyyətdə, poeziyada xüsusi
ifadə olunur. Müasir ingilis dilində bu zaman qədim ingilis dilində iĢlənən II
Ģəxsin tək forması thou-sən; thine/ thy- sənin; thee- sənə əvəzlik formaları da fəal
iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
― Sən gözəllər gözəlindən də gözəlsən, gözəlim.‖ (S. Rüstəm).
İngilis dilində:
With thy clear keen joyance
Languor cannot be
Shadow of annoyance
Never came near thee;
Thou lovest; but ne‘er knew love‘s sad satiety. (Shelley) [5]
They name thee before me
A kneel to my ear.
A shudder comes o‘er me
Why wert thou so dear? (G. G. Byron).
3) Sən əvəzliyi Allaha, hər bir insanın dua etdiyi zaman ali varlığa
müraciətində iĢlənir. Yaradanın Ģəriki olmadığı üçün, insana ən yaxın bir ilahi
varlıq kimi ona sən deyə müraciət olunur. Bu halda da müasir ingilis dilində
qədim ingilis dilində iĢlənən II Ģəxsin tək forması thou-sən; thine/ thy- sənin;
thee- sənə əvəzlik formaları da fəal iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
366
- Min Ģükür sənə, xudaya, bizi naümüd qaytarmadın, -deyə Göyalı Qaratelə
baxdı. -Xudaya, sənə min-min, min Ģükür ki, bizim ürəyimizi açdın, qızları
qardaĢsız, bizi yurdculsuz qoymadın. (S. Rəhimov ―Kəsilməyən kiĢnərti‖).
Ġlahi! Sən bizə rəhm et! Bizi halal yoldan çəkinməyə qoyma! Amin!
Ġngilis dilində:
Oh, thou Shepherd of Israel, that didst comfort thy people of old, to thy care
we commit the helpless.- Beecher. [5].
Ancaq müasir ingilis dilində ―sən‖ mənasında iĢlənən ―you‖ Ģəxs əvəzliyi də
Allaha müraciətdə iĢlənir. Məsələn: Oh, God, please don‘t let her die. I‘ll do
anything for you if you won‘t let her die.(E. Hemingway).
4) Sən əvəzliyi qeyri-müəyyən Ģəxsi bidirir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Sənə deyərlər bu yaĢıllığı məhv etməklə nə qazanırsan?! (Ətrafda bir
dağıntı görərkən söylənilən fikir)
Ġngilis dilində:
You can see a piano in her flat.- Onun mənzilində piano görmək olar.
5) Sən əvəzliyi birinci Ģəxsin- mən əvəzliyinin yerinə iĢlənir. Ġnsan
öz-özünə müraciət edərkən, öz hərəkətlərini təhlil edərkən özünə sən deyə
müraciət edir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Sənə bir daĢ atar yerindən duran,
Səni sevdiklərin daĢqalaq edər.
Bir əlində daĢ var, birində Quran,
DaĢ atan bilirmi, nə günah eylər?! (Ramiz RövĢən).
Gör mənim qismətim nələr, nələrmiĢ,
Sən uzaq saydığın yaxın gələrmiĢ... (Məmməd Ġsmayıl)
― Sən niyə bunu etməliydin! Sən niyə belə tez inanan oldun?‖
Ġngilis dilində:
―Quite so, when it emerged from cloisters, religion used to be red-hot
politics, then it became caste feeling, and now it‘s a cross-word puzzle- You don‘t
solve them with your emotions‖ ( J. Galsworthy).
Of course, you‘re sunk in misery and sin here. ( J. Galsworthy).
6) Sən- II Ģəxs tək əvəzliyi Ģəxsləndirmə məqamında həm Azərbaycan , həm
də ingilis dilində cansız əĢyaları, mücərrəd anlayıĢları göstərmək üçün iĢlədilir.
Bu halda ingilis dilində you əvəzliyi ilə yanaĢı thou-sən; thine/ thy- sənin; thee-
sənə formaları da iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Ġllər boyu səni gəzdim, Ay gecikən məhəbbətim.
Sən yubandın mən tələsdim, Getdi gənclik təravətim,
Ay gecikən məhəbbətim. (Tofiq Bayram)
Ġngilis dilində:
―Adieu! Adieu! My native shore...
367
Yon sun that sets upon the sea
We follow in his flight;
Farewell awhile to him and thee,
My native Land- Good Night!...‖ (G.G. Byron)
Siz- You- deiktik xüsusiyyət dasıyan II Ģəxs cəm əvəzliyi sayca birdən çox
olan referentlərə aid olur. Bu əvəzlik müqayisə olunan dillərin hər ikisində təkcə
ünsiyyət prosesində real Ģəkildə iĢtirak edən Ģəxsləri deyil, hən də nəzərdə tutulan
Ģəxsləri də bildirir. Bu o deməkdir ki, siz hər iki dildə yalnız nitq prosesində
eĢidən, dinləyən Ģəxslərdən ibarət deyil. Bu əvəzlik özündə nitq prosesindən
kənarda duran Ģəxsləri də ehtiva edə bilir və dinləyənlə digər Ģəxslərin vəhdəti
olur. Siz-you- II Ģəxs əvəzliyi aĢağıdakı semantik çalarlara malik olur:
1) Siz əvəzliyi II Ģəxsdə konkret iki Ģəxsi bildirir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
(Müəllim Sara və Aidaya): Sabah söz növbətçisiniz.
İngilis dilində:
You can keep the change (J. Galsworthy);
Ancaq ingilis dilində danıĢan amerikanlar canlı danıĢıq dilində II Ģəxsin
cəmi kimi you all, you guys sözlərini də iĢlədirlər. Məsələn:
How‘re you all doing? [6,s. 431].
2) Siz əvəzliyi qeyri-müəyyən Ģəxsi bidirir. Bu halda Azərbaycan
dilində siz əvəzliyi çox vaxt –lər Ģəkilçisi qəbul edərək iĢlənir. Bu qeyri-
müəyyənliyi nisbətən müəyyənləĢdirmək məqsədi ilə edilir və çox vaxt sizlər
deyəndə müəyyən dəstəyə, cərəyana, qrupa və s. aid olan adamlar nəzərdə tutulur.
Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Əskik deyil onlar, vəli, sizlər nə tanırsız!
Sandıq ki, veriblər bizə hüriyyəti- vicdan. (Sabir)
Ġngilis dilində:
You ought to be very careful while crossing the street.- Küçəni keçərkən
ehtiyatlı olmaq lazımdır [7, s.45].
3) Siz əvəzliyi hörmət, nəzakət, ehtiram bildirmək üçün II Ģəxsin
təkinin yerinə iĢlədilir. Bu hal yalnız Azərbaycan dilində nəzərə çarpır. Bu
münasibətdə Azərbaycan dilində II Ģəxs ―siz‖ əvəzliyinin cəmi öz əsas
mənasından baĢqa II Ģəxsin təkində haqqında söhbəti gedilən müsahibinə
ünvanlanan nitqin nəzakət forması kimi istifadə edilir. Adətən böyüklərə,
hörmətli Ģəxslərə müraciət etmək üçün istifadə olunur. Ancaq II Ģəxs tək
əvəzliyinin iĢlənmədiyi müasir ingilis dilində xüsusi nəzakət bildirən sözlər
iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
(Fuad Əhməd Nəzirə): ―Siz də gedəcəksinin dəfnə?‖ (Anar)
Salam, yoldaĢ Mehdiyev, bəs sizi xəbərdar etməyiblər?
368
Ġngilis dilində nəzakət forması baĢqa vasitələrlə istifadə olunur. Məsələn,
yaĢlı (yad, özgə, tanıĢ olmayan ) insanlara müraciət edərkən ingilislər ―sir‖,
―mister", ―miss‖, ―missis‖ və s. müraciət formalarından istifadə edirlər.
4) Dövlət adamlarına, tanınmıĢ Ģəxslərə, görkəmli xadimlərə, ən
yüksək rütbəli adamlara ―siz‖ sözü ilə müraciət olunur. Bu halda yüksək ehtiram
və hörməti ifadə etmək üçün ―siz‖ sözü böyük hərflə yazılır. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
...əziz Prezident, əsəriniz olan müasir Azərbaycanı gücləndirəcəyik,
zənginləĢdirəcəyik, hərtərəfli inkiĢaf etdirəcəyik, Sizin yolunuzla yeni qələbələrə
doğru gedəcəyik. (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin
nitqindən) [8,s.395].
İngilis dilində:
―Your majesty, said Descomines, ere you set your mind so timely against
what is proposed prince considered your own want of power to prevent…‖ ―Your
majesty, my command my best advice and service‖ replied Descomines.(W.
Scott ―Quentin Durwart‖)
5) Siz əvəzliyi qarĢı tərəfə rəsmi müraciət edərkən II Ģəxsin təkinin
yerinə iĢlədilir. Bu hal yalnız Azərbaycan dilində nəzərə çarpır. II Ģəxs tək
əvəzliyinin iĢlənmədiyi müasir ingilis dilində bu adi danıĢıqdan fərqlənmir.
Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Zülfüqarov (Fuada): ―Siz lazımi cəzanızı almalısınız‖ (Anar).
İngilis dilində:
You must be punished .
6) Azərbaycan və ingilis dillərində siz əvəzliyi poeziyada və canlı
xalq danıĢığında cəm halda olan cansız əĢyalara, quĢlara və s. müraciətdə iĢlənə
bilər. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
―Ġlhamımı sizdən aldım, mənim sazım, sözüm dağlar‖. (S. Vurğun)
İngilis dilində:
While other bards shall walk these dells,
And sing your praise, sweet evening bells! (Th. Moor ―Those Evening
Bells‖)
7) Siz-you Ģəxs əvəzliyi eyni yaĢlı adamlara müraciətdə iĢlənir. Bu zaman
əvəzliyin yanında onun əlavəsi də iĢlənir. Məsələn:
Azərbaycan dilində:
Sizin kimi gənclər buranı gülüstana döndərəcək!
İngilis dilində:
You young people think you‘ve intended sherry (J. Galsworthy).
Nəticə:
Azərbaycan və ingilis dillərində II Ģəxsin təki və cəmi bir sıra semantik
çalarları ilə fərqlənir. II Ģəxs tək sən əvəzliyi Azərbaycan dilində geniĢ Ģəkildə
369
iĢləndiyi halda, ingilis dilində II Ģəxsin cəm forması siz müasir ingilis dilində
həm II Ģəxsin təkinin yerinə, həm də cəminin yerinə iĢlənir. Qədim ingilis dilində
iĢlənən thou- sən əvəzliyi digər qrammatik formaları ilə birlikdə daha çox
poeziyada özünü göstərir. Müqayisə cəlb olunan dillərin hər ikisində II Ģəxsin tək
və cəm formaları öz həqiqi mənalarından baĢqa bir sıra əlavə məna çalarları da
ifadə edir. Bu hal müxtəlif üslubi məqamlarda mümkün olur.
ƏDƏBĠYYAT
1. Kazımov Q. ġ. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya.Bakı- ―Elm və
təhsil‖-2010.
2. Quirk R., Greenbaum S., Leech G.,Startvic J., A Comprehensive
Grammar of the English Language. Longman. London and New-
York- 1985-1987.
3. Будагова З. И. Основы грамматики современного
азербайджанского языка. Баку-«Елм» -1987
4. Ġsrafilova R. Əvəzlik. Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı-
―Elm‖-1985
5. http: home-ed. info/ grammar/ pronouns. Html
6. Swan Michael ―Practical English Usage‖ Oxford university press,
2001.
7. Turksever O. I. (Musayev), Hajiyev E.I., Huseynov A. R. A practical
Grammar of Contemporary English. Baku- Qismət-2009.
8. Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəiyyəti. Bakı- ―Elm və təhsil‖, 2010.
Açar sözlər: Ģəxs əvəslikləri, semantika, məna fərqi, semantik çalarlar,
deyiksis.
Key words: personal pronouns, semantiсs, variety of the meaning,
semantic shades, deicsis.
Ключевые слова: личные местоимения, семантика, семантические
различие, семантические оттенки, дейксис.
SUMMARY
This article deals with the lexico- semantic peculiarities of the personal
pronouns of the second person singular and plural in the Azerbaijani and English
Languages. The lexico- semantic peculiarities of the personal pronouns of the
second person singular and plural in the Azerbaijani and English Languages are
analyzed here, too. Semantic shades of the personal pronouns sən-you (thou) and
siz- you in the compared languages are revealed. The similarities and differences
in the semantics of the personal pronouns of the second person singular and
plural in the Azerbaijani and English Languages are studied on the basis of the
selected examples from the factual materials of the literature in the Azerbaijani
and English Languages.
370
Əsgərova Məhsəti Qasım qızı
Naxçıvan Dövlət Universiteti
372
ġagird və tələbələrin Ģifahi nitqinin inkiĢaf etdirilməsi üçün aĢağıdakı
məsələləri də mütləq nəzərə almaq və onlara fikir vermək lazımdır: nitqin sürəti,
nitqin səlisliyi və intonasiyaya düzgün riayət.
Məlumdur ki, nitq inkiĢafının məzmununu və əsas istiqamətlərini ədəbi
tələffüz və ifadəli oxu ilə yanaĢı Ģagirdlərin lüğət ehtiyatlarının zənginləĢdirilməsi,
cümlə qurmaq vərdiĢlərinin və rabitəli nitqin inkiĢaf etdirilməsi məsələləri də
təĢkil edir. Bu iĢlərin yerinə yetirilməsi seçilmiĢ tədris materiallarından çox
asılıdır və bunlar ayrı-ayrı mövzuların tədrisi ilə sıxı surətdə bağlıdır. Müəllim
dilin ayrı-ayrı Ģöbələrinə dair məsələləri öyrədərkən, xüsusilə qrammatikaya dair
materialları mənimsədərkən nitq inkiĢafının qayğısına qalmalı, Ģagirdlərin lüğət
ehtiyyatını zənginləĢdirmək, onların oxu vərdiĢlərini təkmilləĢdirmək, tələffüzə
düzgün riayət etmələrinə nail olmaq və ifadəli oxu qaydalarını gözləmək və buna
əməl etmək üçün lazım olan bütün iĢləri nəzərə almalıdır. Bu sahə üzrə çalıĢmalar
həlli də mütləq vacibdir.
Qeyd edək ki, təlim prosesində orfoqrafik qaydalara riayət edilməsi,
durğu iĢarələrindən düzgün istifadə olunması iĢləri də hər zaman nitq inkiĢafı
məsələləri ilə yaxından əlaqələndirilməlidir. Çünki orfoqrafik vərdiĢlərə
yiyələnmək, düzgün yazmağı bacarmaq nitq ünsiyyəti üçün əsas Ģərtlərdəndir. Bu
Ģərtlər yerinə yetirildikdə Ģagird və tələbə öz nitqini normal qura bilər və fikir
ifadə etməkdə çətinlik çəkməz, nəticədə də onun yazılı nitqi inkiĢaf edər, yazıda
səhvlərə yol verməz.
Məlumdur ki, nitqdə durğudan, vurğudan, fasilədən düzgün istifadə
etdikdə nitq aydın, səlis və baĢadüĢülən olur. Durğu iĢarələrindən düzgün istifadə
edilməməsi anlaĢılmazlığa gətirib çıxarır. Fransız dilində də hər hansı bir durğu
iĢarəsinə, vurğuya, suala, nidaya, vergülə və s.-yə düzgün əməl etmədikdə, fikir
tam Ģəkildə anlaĢılmır. Məsələn, Je peux travailler ( Mən iĢləməyi bacarıram)
nəqli cümləsində axırda sual iĢarəsi qoyularsa və yaxud da nida iĢarəsi qoyularsa,
yazıda bunun nə demək olduğu çətin anlaĢılar.
Yaxud- De quelle couleur est-ce crayon? ( Bu karandaĢ hansı rəngdədir?)
sual cümləsinin sonuna nöqtə iĢarəsi qoyulsa, yenə cümləni baĢa düĢmək çətin
olar.
Bunları və bu kimi məsələləri təlim prosesində nəzərə aldıqda Ģagird və
tələbələr dilin ayrı-ayrı Ģöbələri üzrə müəyyən bilik, bacarıq və vərdiĢlərə yiyələnə
bilərlər. Belə ki, fonetikanın tədrisi vasitəsilə sözləri düzgün tələffüz edə,
morfologiyanın tədrisi ilə sözlərdən yerli-yerində istifadə etmək, sözləri düzgün
oxumaq, mübtəda və xəbəri lazımı formada uzlaĢdırmaq, belələiklə, cümlə
quruluĢuna və onun qurulmasına düzgün riayət etmək, nitqdə söz sırasını
gözləmək vərdiĢlərinə yiyələnə və sintaksisin tədrisində cümlənin müxtəlif
növlərini əhatə edən cümlələri ifadəli oxuya, həmcins üzvlü, əlavə və
xüsusiləĢmələr iĢlənən cümlələri düzgün müəyyənləĢdirə, cümlədə söz sırasını
gözləyə və durğu iĢarələrini yerli-yerində dəqiq iĢlədə bilərlər.
373
Fransız dilinin fonetikasının tələbə və Ģagirdlərə öyrədilməsi və bunun
vasitəsilə onların nitqinin inkiĢaf etdirilməsi ilə bağlı da bəzi fikirlərimizi
söyləmək istəyirik.
Məlumdur ki, Azərbaycan məktəblərində fransız dilinin öyrədilməsi, ilk
öncə, onun fonetikasını mənimsətməkdən baĢlayır. Odur ki xarici dildə düzgün
danıĢmaq üçün həm ana dilini, həm də öyrədilən dilin səs quruluĢunu, fonemlər
sistemini yaxĢı bilmək lazımdır ki, yeri gəldikdə bunlar arasında düzgün müqayisə
apara biləsən. Bu cəhət tədris prosesində özünü xüsusilə büruzə verir. Çünki
fonetikasız dilin digər bölmələrini tam Ģəkildə öyrətmək mümkün deyil. Bunu hər
zaman müĢahidə etmək olur. Xüsusilə bu iĢ həyata keçirilmədikdə tələffüz iĢlərini
də normal yerinə yetirmək olmur, öyrədilmiĢ qaydalar lazımı formada
möhkəmləndirilmədikdə təlim prosesində bir sıra nöqsanlar baĢ verir, bəzən onları
aradan qaldırmaq da çətin olur.
Ali və orta məktəblərdə aparılan müĢahidələr gbstərir ki, fransız dilinin
fonetikasının öyrədilməsində bir sıra nöqsanlar özünü göstərir. BaĢlıca
nöqsanlardan biri hər hansı bir azərbaycanlı Ģagird və tələbənin fransız dilində
səslərin və sözlərin tələffüzündə, fransız dilinin fonetik tərkibini və bununla bağlı
buraxdıqları fonetik səhvlərin Azərbaycan və fransız dillərinin fonetik təbiəti iəl
əlaqədar olduğunu bilməsi ilə əlaqədardır. Bu cəhəti nəzərə alaraq hər bir müəllim
fransız dilini tədris edərkən mütləq fransız dilinin fonetik tərkibi ilə Azərbaycan
dilinin fonetik tərkibini müqayisə etməli və onlar arasında bəzi oxĢarlıq və
fərqlərin olduğunu aydınlaĢdırmalı və qarĢıya çıxan səhvlərin düzəldilməsi ilə
bağlı nə kimi iĢlər aparacağını müəyyənləĢdirməlidir.
Əlbəttə, biz bu yazıda Ģagird və tələbələrin Ģifahi nitq vərdiĢlərinin
yaradılması və inkiĢaf etdirilməsi ilə əlaqədar bəzi məsələlər üzərində dayandıq.
Əsaslı aparılmıĢ tədqiqatlar nəticəsində daha səmərəli təklif və mülahizələrlə çıxıĢ
etmək olar ki, buna nail olunsa müəllimlərimiz daha çox yaradıcı Ģəkildə iĢləyə
və təlim prosesində müvəffəqiyyətlərə nail ola bilərlər.
ƏDƏBĠYYAT
1. M.Ġ.Adilov, Z.N.Verdiyeva, F.M.Ağayeva. «Ġzahlı dilçilik terminləri». B.,
1989.
2. Üvetkova.Z.M O metodike ustnoy reçi. M., 1956
3. Üetlik. Metodika prepodavakiə franüuzkoqo əzıka. M., 1955
4. L.V.ġerba. «Prepodivanie inostrannıx əzıkov v srednıy Ģkole». M.,1947;
Fonetika franüuzkoqo əzıka.M., 1953
5. Herüovskiy. Obuçenie ustnoy reçi i çteniö na inostranom əzıke. M., 1962
SUMMARY
This article deals with some issues of mastering verbal speech habits of
Azerbaijan students and pupils in French
374
Fərzəliyeva Lalə Rizvan qızı
Bakı Dövlət Universiteti
375
Bretton Vuds sistemi, dolların dünya ehtiyat valyutasına çevrilməsi demək
idi. Bu da ona gətirib çixardı ki, dünya iqtisadiyyatında ABġ-ın rolu aparıcı oldu.
Bretton Vuds sisteminin ən önəmli cəhətlərindən biri odur ki, müharibə
nəticəsində dağıdılmıĢ beynəlxalq təsərrüfat əlaqələri, istehsal və ticarət bərpa
olundu.
Bildiyimiz kimi Dünya Bankı ilk əvvəl Beynəlxalq Yenidənqurma və
ĠnkiĢaf Bankı adı ilə yaranmıĢdır. Terminoloji mənada Dünya Bankı dedikdə
―Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası‖ və ―Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf
Bankı‖ nəzərdə tutulur.Ancaq Dünya Bankının fəaliyyət sahəsi geniĢ olduğundan
adları çəkilən 2 qurum bankın fəaliyyətini tam həcmdə həyata keçirməyə bəs
eləmir.Əlavə 3 qurum yəni: Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası, Ġnvestisiya
Təminatı üzrə Çoxtərəfli Agentlik, Ġnvestisiya Mübahisələrinin Həlli üzrə
Beynəlxalq Mərkəz yuxarıda qeyd olunan 2 qurumla birgə Dünya Bankı ailəsini
yəni, Dünya Bankı Qrupunu əmələ gətirir. Dünya Bankı Qrupunu dedikdə
aĢağıdakı qurumlar nəzərdə tutulur:
1. Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankı (BYĠB)
2. Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası (BĠA)
3. Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (BMK)
4. Ġnvestisiya Təminatı üzrə Çoxtərəfli Agentlik (ĠTÇA)
5. Ġnvestisiya Mübahisələrinin Həlli üzrə Beynəlxalq Mərkəz (ĠMHBM)
Bank yaradılarkən ilkin məqsədi II Dünya Müharibəsində dağıntılara
məruz qalmıĢ ölkələrdə yenidənqurma iĢlərinin həyata keçirilməsi və
maliyyələĢdirilməsi olmuĢdur. Bu bankı digər banklardan fərqləndirən bir çox
xüsusiyyətlər var. Bu bankda heç bir kəs hesab aça bilməz.Bu bankın müĢtəriləri
yalnız dövlətlərdir.Dünya Bankı dünya iqtisadiyyatının və bir çox digər sosial-
mədəni sahələrin inkiĢaf etdirilməsində əvəzsiz rola malikdir. Adından məlum
olduğu kimi Dünya Bankı dünyanın əsas mərkəzi bankıdır. Belə ki, Dünya Bankı
dünya ölkərinin bank sektorunu tənzimləyir, yəni o bankları vaxtaĢırı
məlumatlarla və öz məsləhətləri ilə təmin edir. Dünya Bankı fəaliyyətinin əsas
istiqaməti iqtisadi keçid dövründə olan inkiĢaf etməkdə olan ölkələrə və yoxsul
ölkələrə kreditlər vasitəsilə yardım etmək və yoxsulluğun səviyyəsini azaltmaq,
həmçinin üzv dövlətlərin inkiĢafını təmin etməkdir.[ 7;]
DB hazırda dünyanın 185 ölkədə, xüsusilə 100-dən çox inkiĢaf etməkdə
olan ölkədə fəaliyyət göstərir.DB mənzil qərargahı VaĢinqtonda yerləĢir.
Biz hal-hazırda illik gəliri 35 trilyon ABġ dolları olan qlobal dünyada
yaĢayırıq.Bu gəlir adambaĢına illik gəliri 40 min ABġ dolları olan ölkələrdən
tutmuĢ, 935 ABġ dollarından az olan ölkələr arasında qeyri-bərabər bölünür. Hal-
hazırda hər gün inkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə 33000 uĢaq müxtəlif səbəblərdən
dünyasını dəyiĢir və 100 milyondan çox uĢaq isə (xüsusilə qızlar) məktəbdən
kənarda qalırlar.Dünya iqtisadiyyatının inkiĢafında DB-i əhəmiyyətli rol
oynayır.Müasir dövrdə DB yoxsulluğa qarĢı müharibə elan etmiĢdir.O inkiĢaf
etməkdə olan ölkələrdə yoxsulluğun azaldılması, məktəblərin tikilməsi, səhiyyə
376
mərkəzlərinin yaradılması, su və elektrik enerjisi təchizatının yaxĢılaĢdırılması,
ətraf mühitin qorunması və s. bu kimi problemlərin həllinə müxtəlif formada
kredit və yardımlar göstərir.
DB-nin ekspertlərinin fikrincə, ikinci dünya müharibəsindən sonradünya
iqtisadiyyatında ən güclü represiya gözlənilir.Dünya ticarətində tənəzzül son 80 il
ərzində ən aĢağı xəttə düĢmüĢ, qlobal sənaye istehsalı isə cari ilin ortalarında 15
%-ə qədər azalmıĢdır.DB-nin proqnozlarına görə qlobal iqtisadi böhran daha çox
inkiĢaf edən ölkələrə təsir etmiĢ və bu ölkələrdə iqtisadi inkiĢaf orta hesabla ildə
bir faiz aĢağı düĢmüĢ və yoxsulların sayı 20 mln. nəfərə qədər artmıĢdır.Yalnız
2009-cu il ərzində qlobal iqtisadi böhranın təsiri nəticəsində bu ölkələrdə yoxsul
əhalinin sayı 100 mln.nəfər artmıĢdır.Ona görə də bu gün DB-nin fəaliyyətinin
əsas prioriteti inkiĢaf etməkdə və keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrdə yoxsulluğun
aradan qaldırılması təĢkil edir.
Dünya Bankı (DB) Azərbaycanda da yoxsulluğun azaldılmasına
maraq göstərmiĢdi.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən və DB üzv olunduqdan sonra 1995-
ci ildə Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosasiyasına və Beynəlxalq maliyyə Korporasiyasına
üzv qəbul olundu.DB-yə qəbul olduğu ərəfədə Azərbaycanda əhalinin 60%-dən
çoxu yoxsulluq həddində və ondan aĢağı idi.Ona görə də Azərbaycan hökuməti
DB ilə birlikdə yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkiĢaf üzrə Dövlət Proqramı
2003-2005 hazırladı.Bu nəzərdə tutulan tədbirlərin proqramla həyata keçirilməsi
nəticəsində yoxsulluğun səviyyəsi 2005-ci ildə 29,3 faizə qədər azaldı. [ 5; s.15].
Yoxsulluq hazırda bəĢəriyyətin üzləĢdiyi əsas qlobal problemlərdən biri
hesab edilir.DB-nin məlumatlarına görə XXI əsrin baĢlanğıcında dünya əhalisinin
2,8 milyard nəfərinin gəliri 2 ABġ dollarıdır,1,2 mlrd. nəfərinin isə gündəlik gəliri
1 ABġ dollarından aĢağı olmuĢdur.Doğulan hər 100 uĢaqdan 6-sı bir yaĢına, 8 isə
5 yaĢına çatanadək tələf olur.Məktəb yaĢına çatmıĢ hər 100 uĢaqdan 23-nün təhsil
almaq imkanı yoxdur.ĠnkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə yaĢayan 4,4 milyard insanın
3/5-ü normal sanitariya Ģəraitinə, 1/4 -i normal mənzil Ģəraitinə, 1/3-i normal
içməli su təchizatına, 1/5-i isə normal qidalanma imkanına malik olmamıĢdı.
Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərində bir tərəfdən Ermənistanın hərbi
təcavüzü nəticəsində torpaqların 20%-nin iĢğal edilməsi və milyona yaxın
qaçqının və məcburi köçkünlərin olması, digər tərəfdən ölkə daxilində hökm
sürən hərc-mərcliyin nəticəsində sosial-siyasi vəziyyətin getdikcə dərinləĢməsi
əhalinin ağır olan həyat səviyyəsini xeyli ağırlaĢdırdı.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtması ilə 1994-cü ilin
sonunda Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyəti müəyyən dərəcədə sabitləĢdirmək
mümkün oldu ki, bu da geniĢ miqyaslı iqtisadi islahatlar aparılmasını nəzərdə
tutan düĢünülmüĢ və məqsədyönlu iqtisadi siyasətin iĢlənib hazırlanmasına və
həyata keçirilməsinə Ģərait yaratdı. 1995-ci ildən baĢlayaraq makroiqtisadi
sabitliyin təmin olunmasına, struktur islahatlarına və iqtisadi artımın bərpasına və
əhalinin yaĢayıĢ səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəldilmiĢ siyasətin həyata
377
keçirilməsi nəticəsində yeddi il ərzində respublikada böyük müsbət dəyiĢkənliklər
baĢ verdi və nəticədə:
ÜDM-ə nisbətdə büdcə kəsirini 1994-cü ildəki 10%-dən 1-2%-ə endirmək
və bu kəsirin Milli Bankın kreditləri hesabına bağlanmasına son qoymaq;
sosial ehtiyyaclara dövlət xərclərini 50%-dən yuxarı qaldırmaq;
Mərkəzi Bankın kredit dərəcələrini 1994-cü ildəki 250%-dən 10%-ə
endirmək;
ölkənin 4-5 aylıq idxala bərabər olan və valyuta bazarında səmərəli Ģəkildə
manevr etməyə imkan verən sanballı qızıl-valyuta ehtiyatını yaratmaq;
dönərli valyutalara nisbətdə ölkənin milli valyutasının – manatın
məzənnəsini sabitləĢdirmək;
dövlətsizləĢdirmə prosesinə baĢlamaq və 2003-cü il yanvarın 1-ə pul və
çek hərracları vasitəsilə 40 mindən çox kiçik və orta və mindən artıq iri
müəssisəni özəlləĢdirmək;
alqı-satqı hüququ verməklə kənd sakinlərinə pulsuz olaraq 1,3 mln.
hektardan çox kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrini paylamaqla
torpaq islahatını həyata keçirmək;
dövlət idarəetmə sistemində bir sıra ciddi struktur islahatları həyata
keçirmək, 30-a yaxın nazirlik, dövlət komitə və konsernini ləğv etmək,
onlarca səhimdar cəmiyyəti yaratmaq, ölkədə peĢəkar dövlət qulluğunun
əsasını qoymaq;
ÜTT-yə daxil olmaq üçün ilkin böyük hazırlıq iĢləri görmək mümkün
oldu.
Nəticədə 2003-cü ilin axırına ölkədə yoxsulluğun səviyyəsi 49%-ə qədər
azaldı.
Son beĢ il ərzində ÜDM təxminən 2,7 dəfə, dövlət büdcəsi 10 dəfədən çox
artmıĢ, ölkənin valyuta ehtiyyatlarının həcmi 18 mlrd.ABġ dollarından çox
olmuĢdur.AdambaĢına düĢən ÜDM-nin həcmi 5800, orta əmək haqqı 335,
pensiyanın orta aylıq məbləği 120 ABġ dolları səviyyəsində
olmuĢdur.Azərbaycan iqtisadiyyatının inkiĢafı, ölkənin gəlir və xərclərinin
səmərəli idarə edilməsi təhsil, səhiyyə və sosial infrastrukturaya investisiyaların
qoyulması, eləcə də əhalinin həssas qruplarının layiqli sosial müdafiəsinin təmin
edilməsi kimi əsas ictimai xidmətlər sisteminin yenidən qurulması və
yaxĢılaĢdırılmasında əhəmiyyətli rol oynadı.[1; s.87-90].
Qeyd edildiyi kimi Ümumdünya Bankı iqtisadi inkiĢafda geri qalmıĢ
ölkələrin tərəqqisinə kömək etmək üçün nəzərdə tutulmuĢdur.Bu kömək iqtisadi
inkiĢaf üzrə layihələrin həyata keçirilməsində həmin ölkələrə texniki yardım yolu
ilə həyata keçirilir.Belə texniki kömək vasitəsiylə geridə qalmıĢ ölkələrin iqtisadi
potensiallarını artırmaq mümkündür.Bank bu ölkələrin inkiĢafna vahid və
uzunmüddətli bir proses kimi yanaĢır.
Ümumdünya Bankının fəaliyyət göstərdiyi 20 il ərzində onun göstərdiyi
ümumi yardımların 2/3 hissəsi elektrik enerjisi hasilinə və nəqliyyat daĢımalarına
378
sərf olunub.Belə layihələrin hazırlanması və yerinə yetirilməsi indi də öz
aktuallığını saxlayır və bu sahədə Ümumdünya Bankı öz iĢini davam etdirir.Buna
baxmayaraq, Bank daima öz təcrübəsini aartırır, özü inkiĢaf edir və fəaliyyətini
müxtəlif sahələrə yönəldərək iqtisadi inkiĢaf prosesinin yeni mərhələlərinə qədəm
qoyur.
Bank öz fəaliyyətini elə layihələrin hazırlanmasına yönəldir ki, bu
layihələrin yerinə yetirilməsindən iqtisadi cəhətdən inkiĢaf etməkdə olan ölkələrin
ən kasıb təbəqələri xeyir götürmüĢ olsunlar. Bu, sosial qrupun iqtisadi prosesə
birbaĢa cəlb edilməsi, əsasən əkinçilik iĢlərinə kreditin ayrılması ilə və kənd
yerlərinin, kiçik müəssisələrin və Ģəhərlərin inkiĢafını nəzərdə tutan layihənin
həyata keçirilməsində iĢtirakını təmin etməklə həyata keçirilir.Bu cür dəstək
məhsul buraxılıĢının artırılması və digər vacib sahələrin inkiĢaf etdirilməsi üçün
Ģərait yaradır. [ 6 ].
Ümumdünya Bankının imkanları çox geniĢdir və onun fəaliyyət dairəsi
yalnız kredit əməliyyatları aparmaqla məhdudlaĢmır.O, ölkənin iqtisadi
səviyyəsindən aslı olaraq onun daha böyük sahələrinə investisiya qoya bilər.Bank
bunun üçün kredit alan ölkələrin iqtisadiyyatını dərindən öyrənir və elə sahələr
müəyyənləĢdirir ki, bu sahələrin inkiĢafı üçün kapital qoyuluĢu kreditlə təmin
edilə bilsin.Bank tərəfindən aparılan hərtərəfli analiz ölkə iqtisadiyyatının, eləcə
də onun əsas sahələrinin inkiĢafı üçün uzunmüddətli yardım strategiyasını
müəyyən edir.
Beləliklə, Ümumdünya Bankı:
geridə qalmıĢ ölkələrin iqtisadi cəhətdən inkiĢaf etməsinə çalıĢır;
inkiĢafda olan ölkələrə uzunmüddətli kreditlər ayırmaqla, onların inkiĢaf
üzrə layihə və proqramlarını maliyyələĢdirir;
çox geridə qalmıĢ və əhalisinə adambaĢına ildə 1200 ABġ dollarından az
düĢən ölkələrə BĠA vasitəsiylə xüsusi maliyyə köməyi göstərir;
öz filialı olan BMK vasitəsiylə inkiĢafda olan ölkələrin özəl
müəssisələrini himayə edir;
Beynəlxalq istiqraz bazarında istiqrazlar almaqla özünün baĢlıca maliyyə
ressurslarını yaradır.
Respublikamızda Dünya Bankının tərtib etdiyi layihənin tərkibinə
infrastruktur yaradılmasına kömək göstərilməsi və sektorun əsas idarə və
müəssisələrinin fəaliyyətinin effektivliyinin yüksəldilməsi daxildir.Qaz
sektorundakı köhnəlmiĢ infrastrukturun bərpası məqsədiylə Dünya bankı yeraltı
qaz anbarları sisteminin təkmilləĢdirilməsinin maliyyələĢdirilməsi, iki yeraltı qaz
anbarının yenidən qurulması, sənaye və ticarət müəssisələrində qaz sayğaclarının
quraĢdırılması həmçinin qaz kəmərləri qovĢağının katod müdafiəsi sisteminin
bərpası iĢlərinə kömək layihələrini də həyata keçirmiĢdir.Bundan baĢqa Dünya
Bankı respublikamızda Bakının su təchizatı iĢinin yaxĢılaĢdırılması tədbirlərinin,
təxirəsalınmaz ekoloji layihənin və ərazilərin bərpa edilməsi (rekultivasiya) üzrə
379
plan layihələrinin həyata keçirilməsi üzrə də əməli iĢlər görmüĢdür.[ 4; s. 176-
177].
Dünya Bankı qrupuna aĢağıdakı maliyyə institutları aiddir: Dünya Bankı,
Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası, Çoxtərəfli Sərmayə QoyuluĢunu Sığortalayan
Agentlik və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası.Azərbaycan Respublikası adları
qeyd edilən bu beynəlxalq qurumların hamısının üzvüdür.Azərbaycan 1992-ci ilin
sentyabrında Dünya Bankına (DB-WB) və Çoxtərəfli Sərmayə QoyuluĢunu
Sığortalayan Agentliyə (ÇSSA-MĠGA), 1995-ci ilin mart ayında isə Beynəlxalq
ĠnkiĢaf Assosiasiyasına (BĠA-ĠDA) və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasına
(BMġ-ĠFC) üzv qəbul olunub.
DB-nin Azərbaycanda əsas məqsədi bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə
ölkənin sosial-iqtisadi inkiĢafına nail olmaq üçün həm invstisiya axını, həm də
dövlət büdcəsinin maliyyələĢdirilməsi üzrə tövsiyyələr vermək və bu cür yardımın
koordinasiyasını aparmaqdan ibarət olub. Xüsusilə DB neft ehtiyyatlarını
məqsədli idarə etmək üçün, dövlətin institusional imkanlarını artırmaq məqsədilə
Azərbaycan hökuməti ilə iĢləyir.
Azərbaycanda Birinci Struktur Ġslahatlar Krediti (SAC 1) 1997-ci ildə təsdiq
edilib və özündə ticarətin liberallaĢdırılması, özəlləĢdirmə, qanunvericilik və bank
iĢi sahələrində islahatları cəmləĢdirib. Həmçinin. SAC 1 çərçivəsində həmin
dövrdə Rusiyada yaranan maliyyə böhranı zamanı Azərbaycanın əlveriĢsiz
iqtisadi təsirdən qorunması üçün 7 milyon ABġ dolları ayrılıb.
Dünya Bankı 2005-ci ilin mayında imzalanan bəyannaməyə əsasən
Azərbaycan hökuməti, Asiya ĠnkiĢaf Bankı (AsĠB), Avropa Yenidənqurma və
ĠnkiĢaf Bankı (AYĠB), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və BMT-nin ĠnkiĢaf
Proqramı (BMTĠP) ilə birlikdə ―Azərbaycanda minilliyin inkiĢaf məqsədlərinə
nail olmaq üçün 2015-ci ilə qədər Yoxsulluğun Azaldılması və Davamlı ĠnkiĢaf
üzrə Uzunmüddətli Strategiya‖ adlı proqramın həyata keçirilməsinə baĢlayıb.Bu
proqram çərçivəsində DB Azərbaycanda on il ərzində özünün həyata keçirəcəyi
iĢləri müəyyənləĢdirib.
Dünya Bankı BMT çərçivəsində fəaliyyət göstərən ən iri maliyyə institutu
kimi maliyyə yardımı göstərdiyi ölkələr haqqında hər il həmin ölkələrin illik
iqtisadi inkiĢafına dair hesabat kitabı hazırlayaraq bütün dünyada yayır.Ġri
sahibkarların, investisiya qabiliyyətli böyük Ģirkət rəhbərlərinin diqqətlə
izlədikləri bu hesabat kitabları müsbət iqtisadi göstəricilərə malik ölkələrə bir
qayda olaraq xarici investisiyalar və yeni texnologiyaların axını üçün
stimullaĢdırıcı təsir göstərir.
2008-ci ilin sentyabrında DB dünya ölkələri üzrə yuxarıda qeyd olunan
məsələlərin təhlilinə həsr edilən hesabatını açıqlayıb.Həmin iqtisadi qurumun
struktur vahidi olan Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının ―Doing Business-
2009‖ hesabatında biznes mühitində islahatların aparılması üzrə Azərbaycan
Respublikası 181 ölkə arasında 33-cü olub. 2007-ci ildə isə hazırlanan hesabatda
Azərbaycan 178 ölkə arasında 96-cı yeri tutub.Ġqtisadi islahatlar üçün qısa müddət
380
hesab edilən bu dövürdə Azərbaycan iĢgüzar mühitinin əlveriĢliliyi baxımından
dünyada qabaqcıl ölkələr sırasına daxil ola bilib. DB-nin yeni hesabatında
Azərbaycan Respublikası dünyada ən islahatçı ölkə elan edilib.[ 2 ].
Hesabatda həmçinin ölkədə vətəndaĢların əmək hüquqlarının qorunması,
Ģirkətlərin əmlak hüquqlarının qeydiyyatı, bank sisteminin inkiĢafı və s.
parametrlər üzrə Azərbaycanın MDB ölkələri ilə müqaisədə öncül yerdə
qərarlaĢdığı qeyd edilib. ―Doing Business-2009‖ hesabatında Azərbaycanın lider
ölkələrdən biri qismində göstərilməsi haqqında ―AssoĢieyted Press‖,
―Kommersant‖ kimi dünyanın ən nüfuzlu xəbər agentlikləri və mətbu orqanları
geniĢ yazılar dərc edib. [ 8 ].
Dünya Bankı həmçinin yaxĢı keyfiyyətli xidmət göstərən effektiv səhiyyə
sistemini qurmaqda ölkəyə kömək edir.Dünya Bankı sağlamlığı
maliyyələĢdirmək, sosial müdafiə, ərzaq təhlükəsizliyi, dövlət investisiyalarının
proqramlaĢdırılması kimi strateji islahat məsələləri üzrə yüksək keyfiyyətli vaxtlı
vaxtında məsləhətlərlə təmin edir.Əsas analitik iĢlər ölkə iqtisadi
Memorandumunu, Proqramla idarə olunan Kasıblıq Qiymətləndirməsini və
müxtəlif sektorlar üzrə tədqiqatları və qiymətləndirmələri özündə birləĢdirir.
Dünya Bankı ilə əməkdaĢlıq dövründə respublikaya 2,5 milyard dollar
məbləğində kreditlərin verilməsi təmin edilmiĢdir.
2009-cu ilədək DB Azərbaycanda ümumi dəyəri iki milyard dollardan çox
olan 45 layihə maliyyələĢdirib.Təkcə keçən maliyyə ilində bank tərəfindən 13
layihənin müəyyənləĢdirilməsinə 1,251 milyard ABġ dolları
yönəldilib.Strategiyanın son iki ilində, (2009-2010-cu illər) DB ölkəyə 1 milyard
ABġ dollarından çox vəsait ayırmağa hazır olduğunu bildirib. Bu vəsait artıq
kommersiya Ģərtləri ilə - Beynəlxalq Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankının xətti ilə
yeni borc paketini bəyənib.Ondan 70 milyon ABġ dolları Beynəlxalq ĠnkiĢaf
Assosasiyası xətti ilə ayrılıb.Ümumi paketdən 175 milyon ABġ dollar Hacıqabul-
Bəhramtəpə avtomobil yolunun təmirinə və modernləĢdirilməsinə, səkkiz milyon
dollar isə əsas sahələrdə, daha öncə isə infrastrukturların inkiĢafı sahəsində
investisiya layihələrin həyata keçirilməsi zamanı hazırlığın keyfiyyətinin
artırılmasına hesablanıb. [ 3 ].
Yuxarıda qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanın
Dünya Bankıyla gələcəkdə də əməkdaĢlığının davam etdirilməsi Respublikamızın
beynəlxalq maliyyə və valyuta institutlarına inteqrasiyasını daha da yüksək
səviyyəyə gətirib çıxaracaq,Nəticədə, ölkəmizin gəlirlərinin artması,
iqtisadiyyatımızın güclənməsi, yeni qurulmaqda olan bank və sığorta sistemimizin
tənzimlənməsi prosesi baĢ verəcək ki, bu da öz növbəsində yoxsulluğun
azaldılması,əhalinin ümumi rifahının yüksəldilməsi və s. kimi problemlərin
həllinə müsbət təsir göstərəcək.
381
SUMMARY
Necessity of the creation of the universal international organizations in the
abolishing the problems in the area of international economical and finance
relations have been shown in the article. First of all ativities features of the World
Bank of great role is been in the regulation of the realitions of international
finance and currency have been shown here. Especially, his collaboration
problems in poverty reduction and liquidate, provide of the sustainable
economical development in Azerbaijan have been learnt in detail.
It is analysed the role of Word Bank from theoretical and practical aspects in
crediting of Azerbaijan economy. It is given offers and recommendations in this
direction. It is also analysed concret projects crediting mexanizm over different
sectors.
ƏDƏBĠYYAT
1. Aslanov H. H. Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və
davamlı inkiĢaf üzrə Dünya Bankı ilə əməkdaĢlığın istiqamətləri. AMEA-nın
Xəbərləri, Ġqtisadiyyat seriyası jurnalı, Bakı 2010., səh. 90.
2. Dünya Bankı və Beynəlxalq maliyyə Korporasiyasının son ―Doing
Bizness - 2009‖ hasabatına görə Azərbaycan 2008-ci ilin ən islahatçı ölkəsi elan
edilib. ―Azərbaycan‖ qəzeti, 5 oktyabr 2009-cu il.
3. Əmiraslanov A.K. Azərbaycan beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya
Bankı ilə əməkdaĢlığın yeni mərhələsində, ―Azərbaycan‖ qəz., Bakı, 2001, 7-8
aprel.
4. M.Ə.Sultanov , Azərbaycan iqtisadiyyatının KreditləĢdirilməsində
Yenidənqurma və inkiĢaf Bankının rolu , ―Elmi əsərlər‖ jurnalı, Bakı 2010, .s.176.
5. Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkiĢaf üzrə dövlət proqramı. Bakı
2003, səh.15,
6. www.worldbank.com
7. www.wikipedia.org
8. www.iqtisadiyyat.com
382
əhəmiyyətini daha artırır. Cənubi Qafqazın əhəmiyyətini artıran digər bir məqam
isə böyük dövlətlərin bu regionu digər güc mərkəzlərinə təsir etmək üçün baza
kimi istifadə etməsidir [5]. Əsrlər boyu Ġran, Rusiya və Osmanlı imperiyaları,
müasir dövrdə isə Rusiya və ABġ bu tip strategiya həyata keçirir. Bəzi
tədqiqatçılar Cənubi Qafqazın beynəlxalq münasibətlərinin ġimal-Cənub
(Ermənistan-Rusiya) və ġərq-Qərb (Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə və ABġ)
istiqamətində inkiĢaf etdiyini qeyd etsələr də [4], bu yanaĢma regional
münasibətlər sisteminin tam mənzərəsini əhatə etmir.
Cənubi Qafqaz regionu Rusiyanın xarici siyasət strategiyasında xüsusi
əhəmiyyətə malik olan regionlardan biridir. Qafqaz regionuna münasibətdə
Rusiyanın xarici siyasətinin qarĢısında iki əsas problem dayanır: [1, s.153 ]
1. ġimali Qafqaz respublikalarının Rusiyanın tərkibində
saxlanılmasını təmin etmək;
2. Cənubi Qafqazın yeni müstəqillik qazanmıĢ dövlətlərinin
Rusiyanın xarici siyasətində yerini müəyyən etmək;
Rusiyanın Cənubi Qafqaz dövlətlərindən Gürcüstanla münasibətləri
probemli və ziddiyyətlidir. Gürcüstanın NATO və Avropa Ġttifaqına inteqrasiyanı
prioritet kimi müəyyən etməsi, Rus-Çeçen müharibəsi zamanı çeçen qaçqınları
üçün gürcü sərhədlərinin açılması və onların Pankisi dərəsində yerləĢdirilməsi
ziddiyyətləri gücləndirən amillərdən hesab olunur. Rusiya tərəfi dəfələrlə
Gürcüstanı rus-gürcü münasibətlərindəki ziddiyyətləri aradan qaldırmaqda
maraqlı olmamaqda ittiham etmiĢdir. 2000-ci il iyun ayında Rusiya və Gürcüstan
arasında ikitərəfli münasibətlərdə anlaĢılmazlıqların aradan qaldırılması haqqında
müqavilə imzalanmıĢdır ki, bu müqavilə ilə tərəflər terrorizm, mütəĢəkkil
cinayətkarlıq, silah və narkotik ticarəti kimi məsələlərdə əməkdaĢlıq etməyi
öhdələrinə götürməli idilər [6]. Lakin bu müqavilə rus-gürcüstan münasibətlərində
əsaslı dönüĢ və inkiĢaf yaratmadı.
V. Putin 1999-cu ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkənin milli
təhlükəsizlik strategiyasının və xarici siyasət konsepsiyalarının yenidən nəzərdən
keçirilməsi, bu xüsusda Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı maraqlarının yenidən
dəyərləndirilməsinə və bu regionla bağlı strategiyanın yenidən iĢlənməsinə
baĢlanıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, XXI əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaz
regionu və onun ətrafında baĢ verən bir sıra hadisələr və yaranmıĢ tendensiyalar
Rusiyanın bu regiona münasibətdə hərtərəfli siyasət yeritməyinin vacibliyini
ortaya çıxardı. AĢağıda sadalanan hadisə və proseslərə nəzər yetirsək, problemin
aktuallığını aydın görmək olar:
Gürcüstanda regionun geosiyasi vəziyyətinə əsaslı Ģəkildə təsir göstərən
―çəhrayı inqilab‖ın baĢ verməsi;
NATO-nun ġərqə doğru geniĢlənmə siyasəti çərçivəsində regionun yeni
müstəqillik qazanmıĢ dövlətləri ilə münasibətlərin intensiv inkiĢaf etməsi
və möhkəmlənməsi və bu proses fonunda Rusiyanın Gürcüstandakı hərbi
bazaların çıxarılması üzrə razılığa gəlməsi;
383
Regionun neft ehtiyatlarının Avropaya çatdırılması üçün alternativ yol
kimi nəzərdə tutulan Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin
inĢasının baĢa çatması;
Region dövlətlərindən Azərbaycan və Gürcüstanın xarici siyasətində
Avropaya inteqrasiyanın prioritetlik təĢkil etməsi;
Cənubi Qafqaz regionun xarici ―üçlüyü‖nə daxil olan Ġran və Türkiyəninç
o cümlədən regionla coğrafi bağlılığı olmayan, lakin böyük geoiqtisadi və
geosiyasi maraqları olan ABġ və Avropa Ġttifaqının regionla bağlı aktiv
xarici siyasət həyata keçirməsi;
Cənubi Qafqazın münaqiĢə ocaqları, ġimali Qafqazda israrla
mövcudluğunu davam etdirən etnik ziddiyyətlərin Rusiyanın cənub
təhlükəsizliyi üçün böyük hədə olması;
SUMMARY
The security relationship of South Caucasian independent states, the
interests and influence of regional and non-regional actors, especially Russia's are
analyzed in this article. Russia's position about the presence of actors that have
political, economical and geostrategic relations with the region is the main issue
of the article. The factors that influence the relations of Russia with Turkey, Iran,
USA, the consequences of their partnership and rivalry are analyzed in the article.
ƏDƏBĠYYAT
1. Раджабли А. Международные связи Российской Федерации. Б., 2005
2. Исмаилов Э., Папава В. Центральный Кафказ:от геополитике к
геоэкономике. Щвеция, 2006
3. www.globalpolitician.com
4. www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/caucasus/P42-AJ.pdf
5. www.centralasia-southcaucasus.com
6. www.csis.org
GülĢen DĠRĠM
Ordu Universiteti
ÖZET
17. yüzyılın ilk yarısında (1650) tarihinde Azerbaycan Türkçesi kaleme
alınmıĢ küçük çaplı bir divan bulunmuĢtur. Bu eserin adı, Divan-ı Türkî‘dir.
Azerbaycan Türkçesi'nin geçiĢ süreci olan 17. yüzyıl için önemli, fakat
fazla bilinen bir eser değildir. Çünkü bu eser Kasım adlı bir hattatın miladi
1548'de yazmıĢ olduğu bir Fuzuli ve Bengü Bade'siyle aynı cilt içerisinde
bulunmuĢtur. Eserin orijinal baĢka bir nüshası da maalesef Ģimdiye kadar ele
geçmemiĢtir.
Tebliğimizde, Azerbaycan Türkçesi'nin geçiĢ sürecine ait adeta temsil
noktasında bulunan bu eser ve yazarı Murtaza Kulu Han Zafer hakkında gün
ıĢığına çıkartmak gayesi ile bilgi vermeye çalıĢacağız.
386
ABSTRACT
In the first half of the seventeenth century (1650) there has been a small
divan(court) called Divan-ı Türkî written on Azarbeijan Türkish. It is important
but not much known work for the seventeenth century being a transition
period.Because this work has been found in the same volume of work about
Fuzuli and Bengü Bade written by a callegrapher called Kasım in 1548.
In this study, we are going to examine the grammatical points of this
work.In addition, we are going to try to give as much information as we can about
Murtaza Kulu Han Zafer the author of this work.
Key Words: Azerbaijan Türkish, Divan-i Türkî, Divan-ı Zafer, Murtaza Kulu
Divan-ı Türkî:
Eser 17. Yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan sahasında yazılmıĢtır. Eser
ilkkez M.1548‘de Kasım adlı bir hattatın yazmıĢ olduğu bir Fuzûlî ve Beng ü
Bâde‘si ile aynı cilt içerisinde bulunmuĢtur. Ancak, Ģuan aslının nerede olduğu
bilinmemektedir.
Eserin faksimilesi 1965‘te Ord. Prof. Ġsmail Hikmet Ertaylan tarafından
Ġstanbul‘da yayınlamıĢtır. Metin içinde geçen satırlardan nüshanın orijinal olduğu
kanaatine varmak mümkündür. Ayrıca eserde bazı yerlerde aynı sahife içinde
farklı yazı çeĢitlerinin görülmesi yazarın kendi elinden çıkan asıl nüsha olduğu
ifadesinde Ģüphe uyandırmaktadır. Eserde hem Azeri hem Osmanlı hem de
Çağatay Türkçesine ait özellikler aynı zamanda iĢlenmiĢtir1.
Eser kırma ta‘lik yazı ile kaleme alınmıĢtır. Eldeki 76 sahifelik fasksimile,
divânın gerçekten bitirilip bitirilmediğini kesin bir Ģekilde tespite imkân
vermemektedir. Metnin baĢında, önce iki buçuk sahife tutarında ve nesir halinde
bir giriĢ yapılmıĢ, daha sonra da nazma geçirilmiĢtir. Eserde, gazel, müsebba,
muhammes terkîb, müseddes terkîb, müstezad gibi nazım türleri vardır. Bu nazım
türleri lirik ve tasavvufî tarzdadır. Bunlar,
fâilâtün/ fâilâtün/ fâilâtün/ fâilün,
mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün/ fâûlün,
mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün/ mefâîlün, bu vezinler ağırlıklı olmak üzere;
mefûlü / mefâilün /fâûlün,
mefûlü/fâilâtü/mefîlü/fâilün,
fâilâtün/ fâilâtün/ fâilün,
mefûlü /mefâilü/ mefâilü/feûlün,
mefâilün// fâilâtün/ mefâilün/fâ‘lün,
mefulü/ mefâilün/ feûlün, vezinleri ile yazılmıĢtır.
Murtaza Kulu Han Zafer:
Eserin yazarı olan Murtaza Kulu Han hakkındaki bilgileri Ertaylan
(1965)‘ dan almaktayız1. Buna göre yazar Safevîler zamanında ki ġamlu
kabilesine mensup olup, 1. ġah Abbas‘ın saltanatı zamanında dünyaya gelmiĢ,
çocukluğu ve ilk gençlik yılları o devirde geçmiĢtir (H.1035).ġah Safî zamanında
ünlenmiĢ Erdebil Mütevelliliğine vezir olarak getirilmiĢtir. Divânını da II. Abbas
387
iktidarının (1642-1666) son yıllarında yazmıĢtır ―yetiĢdi ‗ömr yetmiĢ dörde geldi
mevsîm-i pîri
Cihânda görmedim hiç kimseden bûy-ı vefâ Yârab‖
Yukarda verilmekte olan beyitten II. Abbas iktidarının son yılı olan
1666‘da zaferin divânını yazdığı; anlaĢılmaktadır. Doğumunun 1592 yılı,
ölümünün ise 1666‘dan sonrasına denk düĢtüğü sanılmaktadır1.
Murtaza Kulu Han zafer‘in Ģiirlerinden anlaĢıldığı üzere H.z. Ali‘ye
candan bağlı olduğu, yine üslup ve Ģiirlerinden ġah Ġsmail, ġah Abbas, Hayatî,
Nesimî, Ali ġîr Nevâyî‘den etkilendiği Ģiirlerindeki Ģu mısralardan açıkça
görülmektedir;
Ġmâm-ı cümle ins ü cân ‗Ali ibn-i Ebî Talib
Göngül mülkindendir sultan-ı ‗Ali ibn-i Ebi Talib
Zafer kuldur onga candan geçipdür han ilen mandan
Ayırmaz ahir imandan ‗Ali ibn-i Ebi talib
Yine, Ģairin en çok da Fuzûlî‘nin tesîri altında kaldığını Ģu mısradan
anlaĢılmaktadır;
Ey Zafer dutgil kulak bir dem Fuzûlî Ģi‘rine
Ondan özge hiç Ģâ‘ir Ģi‘r demez bu nebat
Zafer‘in sadece üslubunda değil, âhenginde, ifâdesinde, tabirlerinde ve
hatta kullandığı kelimelerinde bile Fuzûlî ile birlik ve benzerlikler vardır.
Yazarın, kendi ifadesine göre bir de Farsça Divânı olduğu anlaĢılmaktadır.
Ancak, bu eser hakkında tarafımızca hiçbir bilgiye ulaĢılamamıĢtır.
388
b) # y > # : ortak Türkçede kelime baĢında bulunan y sesi Azeri Türkçesinde
bulunmamaktadır.
yıl > il, yılan >ilan, yürek > ürek
c) # b > # m : kelime baĢında ki b‘ler, eğer b‘den sonra gelen ilk konson nazal
ise m‘ye dönüĢür.
Ben, manga, men, menem, men,; menim, bundan, mundan
2. Morfolojik Özellikler
a. Olumsuz iktidar: Olumsuz iktidar Ģekli metinde, değil olumsuz kelimesi ve
ol- yardımcı fiiliyle birlikte isim+ola değil Ģeklinde kullanılmıĢtır.
müyesser ola değil
–gil: Emir eki metinde devamlı ince sıradan kullanılmıĢtır. Kalın sıradan (-
gil) kullanılmıĢtır.
ayrılmagil, bilgil, eylegil
–Ma - n+Am: Olumsuz geniĢ zaman.
bilmenem, egmenem
b. –mA –z+Am: Olumsuz geniĢ zaman.
bilmezem
–mIĢ+Am: Belirsiz geçmiĢ zaman.
İtmişem
–nI Akkuzatif: Ünlüyle biten kelimelerden sonra Azerî Türkçesinde
olduğu gibi nI‘dır.
piyâleni
–V bilme-: Olumsuz iktidar.
ayru bilmem
–Vr+Am: GeniĢ zaman.
eylerem
ı. –(v) An + Da: Partisip.
dutanda
c. –(v) I p+dI r: Partisip.
bulupdur, dutupdur , yakıpdır
3.Karakteristik kelimeleri
Metinde geçen Azerî Türkçesine ait karakteristik kelimeler:
apar-, apardı; beçe; öz, özinden, özge; tap-, tapdı, yaḫşı
Eserde, yukarıda örneklerini verdiğimiz Azerbaycan Türkçesi özellikleri
yanında aĢağıda göstereceğimiz bazı Çağatay Türkçesi özellikleri de
görülmektedir. Bu da eseri daha dikkat çekici kılmaktadır.
Çağatay Türkçesi
I. Fonetik Özellikleri
a) G # > K # : AĢağıdaki kelimelerde ortak Türkçede G # sesi yerine Çağatay
Türkçesinde (G # > K #) K # görülmektedir.
bagladı, baḳladı; tutdugu, dutduḳı
389
+GA: Dative.
seherge
b) Kökte e yerine:
dik, imes
2. Morfolojik Özellikleri
a) +dIn : Ablative:
Elidin, makânıdın, zehridin
b) (s) I (n) I:
ayıda, günide
+nI n: Osmanlı ve Azerî Türkçesinde +(n) Un, +(n) In olan eki, metinde Çağatay
Türkçesi özelliği olarak +nI n Ģeklindedir.
ednasınıng, olarnıng
Sonuç:
17. yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan sahasında kaleme alınmıĢtır.
Metinde Osmanlıca unsurların bolluğuna rağmen metin Azeri Türkçesi ile
yazılmıĢ olmalıdır. Azeri Türkçesine ait fonetik, morfolojik ve karakteristik
özelliklerin sıklığı da metnin Azerî Türkçesi ile yazıldığı fikrini desteklemektedir.
Eserde ayrıca hem Osmanlı hem de Çağatay Türkçesine ait özellikler aynı
zamanda iĢlenmiĢtir. Eser Türk ilim ve edebiyatı tarihinin Azerbaycan bölümüne
ait Ģimdiye kadar ele geçmiĢ kıymetli bir vesika olarak nitelendirilmektedir.
KAYNAKÇA
390
Hacı Rauf Məmmədcan oğlu
Bakı Slavyan Universiteti
393
ġərq TərəfdaĢlığı həmçinin Avropa Ġttifaqı və ġərq tərəfdaĢ ölkələri arasında
münasibətlərə yeni prizmadan baxıĢı zəruri edir. Çoxtərəfli format tərəfdaĢ ölkələr
arasında əlaqələri dərinləĢdirmək, islahatlar sahəsində tərəfdaĢ ölkələrin həyata
keçirdikləri tədbirlər üzrə məlumat və təcrübə mübadiləsinin və ġərq TərəfdaĢlığının
gələсəк inkiĢafına dair müzakirələrin aparılması forumu kimi nəzərdə tutulur.
ƏməkdaĢlığm əsas sahələrinə uyğun olaraq 4 tematik platforma (demokratiya,
idarəçilik və sabitlik; iqtisadi inteqrasiya və AĠ siyasətbrinə yaxınlaĢma; enerji
təhlükəsizliyi; insanlar arasında təmäs) yaradılmıĢdır [2]. ġərq TərəfdaĢlığı
Proqramının əsas məqsədi Avropa Ġttifaqı və tərəfdaĢ ölkələr arasında artan siyasi
birliyi və gələcək iqtisadi inteqrasiyanı sürətləndirmək üçün zəruri Ģərait
yaratmaqdır.
TərəfdaĢ ölkələrlə münasibətdə Avropa Ġttifaqı siyasətinin əhəmiyyətli dərəcədə
gücləndirilməsi Avropa QonĢuluq Siyasətinin spesifık Ģərq aspektinin inkiĢafı
vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. Bu məqsədlə ġərq TərəfdaĢlığı tərəfdaĢ ölkələrin
siyasi və sosial-iqtisadi islahatlarını dəstəkləməyə və onların Avropa Ġttifaqı ilə
müəyyən qədər yaxmlaĢmasına çalıĢacaqdır. ġərq TərəfdaĢlıq Proqramı Avropa
Ġttifaqında, tərəfdaĢ ölkələrdə və bütün Avropa qitəsində sabitlik, təhlükəsizlik və
rifahın təmin olunmasına kömək edəcəkdir.
Komissiya 4 toplantısının nəticəsi olaraq təklif olunan təklifləri təqdim etmiĢdir:
• Sərhədlərin Birgə Ġdarə olunması Proqramı
• Kiçik və Orta Sahibkarhq (KOS) üçün əlveriĢli Ģəraitin yaradılması
• Regional enerji bazarları və enerji səmərəliliyinin artırılması
• Enerji təminatının diversifikasiyası: Cənub Enerji Dəhlizi
• BaĢ verə biləcək fövqaladə halların qarĢısının alınması Avropa Komissiyası
tərəfindən əməkdaĢlığın baĢlıca sahələri əsasındaġərq TərəfdaĢlığı Proqramının
aĢagıda qeyd olunan 4 çoxtərəfli platforması yaradıldı:
• Demokratiya, idarəetmə və sabitlik;
• Ġqtisadi inteqrasiya və Avropa Ġttifaqının siyasətinə uygunlaĢma;
• Enerji təhlükəsizliyi;
• Ġnsanlar arasında əlaqələr.
Artıq bu gün Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan arasında qarĢılıqlı münasibətlərin
gələcək inkiĢafı haqqında danıĢmaq mümkündür. Halbuki müstəqilliyimizin ilk
illərində bu münasibətlərin gələcək perspektivlərindən danıĢmaq olduqca çətin idi.
Bu gün Azərbaycan və AĠ, ona üzv olan dövlətlərlə çox güclü qarĢılıqlı
əlaqələrin obyektiv reallıq olmasına baxmayaraq Azərbaycanın xarici siyasətində bu
təĢkilata üzv olmaq bir vəzifə kimi qarĢısında dayanmır. Belə ki, Azərbaycan
regionda balanslaĢdırılmıĢ xarici siyasət yürüdür və məhz bu siyasət Azərbaycanın öz
qonĢularının maraqlarına hörmətlə yanaĢdıgını və onlarla hesablaĢdıgını göstərir.
Azərbaycanın ən güclü qonĢusu Rusiyadır. Azərbaycanın Avropa Ġttifaqı ilə
münasibətbrinin inkiĢaf perspektivləri bu Ģimal qonĢumuzun maraqlarının təsirinə
məruzdur. Belə ki, regionda Avropa Ġttifaqının səylə gerçəkləĢdirməyə çalıĢdığı
enerji layihələrinin tam reallaĢmasından sonra Azərbaycana Rusiyanın təsirinin
394
azalması mümkün ola bilər. Bu gün Avropa Ġttifaqı və Rusiya münasibətbrini о qədər
də yaxĢı saymaq olmaz və məhz bu soyuqluğun yeganə səbəbi Avropa Ġttifaqı və
Rusiya Federasiyasının xarici siyasətlərinin kökündə duran regional enerji
siyasətidir. Bu gün Avropa dövlətləri enerji asılılığı səbəbindən Rusiya ilə
münasibətlərdə tam qətiyyət göstərə bilmir.Çünkü Avropanın yanacaq və enerji
məhsullarına olan tələbatının 70 %-ni Rusiya ödəyir. Ancaq yaxın gələcəkdə Cənubi
Qafqazın enerji resurslarının Avropaya daĢınması, Orta Asiyanın da bu layihələrə
qoĢulması, о cümbdən Yaxın ġərqin Ġraq kimi neftlə zəngin dövlətinin öz enerji
məhsullarını məhz Transqafqaz-Türkiyə marĢrutu ilə daĢımaqda maraqlı olması
Avropa Ġttifaqına üzv olan dövlətlərin qismən Rusiyanın enerji asılılıgından azad
olmasına Ģərait yaradacaqdır. Buna rəgmən isə Azərbaycan Avropaya enerji
resurslarının çatdırılması iĢində Rusiyanın rəqibinə çevrilirəcəkdir. Bu isə bu gün
Azərbaycanın Rusiya ilə münasibətlərinə sirayət edir. Digər bir tərəfdən Rusiyanın
siyasi dairələri Azərbaycanın Cənubi Qafqaz regionunda tutduğu geosiyasi
mövqenin əhəmiyyətini yaxĢı dərk edir. Azərbaycan ilə qurulacaq isti münasibətlər
Rusiyanm ġimal-Cənub dəhlizinin nə dərəcədə real olmasını Ģərtləndirən əsas
amildir. Rusiya bu baxımdan Azərbaycanın Avropa Ġttifaqı dövlətlərinin enerji
resursları ilə bağlı qarĢılıqlı münasibətlərinə qısqanclıqla yanaĢdığını о qədər də
büruzə vermir. Bu Azərbaycan üçün Avropa Ġttifaqı və ona üzv olan dövlətlərlə
əməkdaĢlıgına əlveriĢli imkanlar açırmaqla Azərbaycana ərazi bütövlüyü ilə baglı
mövcud olan Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həlli
istiqamətində apardığı siyasətdə bir sıra üstünlüklər verir. Bu mənada təsadüfi deyil
ki, Avropa Ġttifaqının Azərbaycanla bağlı memorandumunda qeyd edilir ki,
"Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi tam bərpa olunmalı,.Dağlıq Qarabağ
münaqiĢəsi Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edilməlidir" [12].
Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan arasında qarĢılıqlı münasibətlərin
möhkəmlənməsi və inkiĢafı Azərbaycan daxilində gedən bir sıra proseslərlə də
bilavasitə bağlıdır. Qeyd edək ki, son illərdə Azərbaycanda siyasi, iqtisadi, sosial,
mədəni sahələrdə gedən inkiĢaf prosesləri və Azərbaycanın Avropa standartlarına
yaxmlaĢması Avropa Ġttifaqının hakim dairəlinin diqqətindən yayınmamıĢdır.Məhz
bu səbəbdən Avropa artıq Azərbaycanı öz ailəsinin bir üzvü hesab edirlər.
Azərbaycan bu gün dünyada gedən qloballaĢma prosesinin tələbləri ilə bərabər
addımlamaga, vizasız rejim siyasətinin gerçəkbĢməsinə, daxili iqtisadi sferada,
istehsal və xidmət sahələrinin tam liberallaĢmanın təmin edilməsinə əzmkarlıqlq və
qətiyyətlə çalıĢır.
SUMMARY
The paper is dedicated to the research of dialectics in the development of
mutual relations between Azerbaijan and Union of Europe. Here the stages of
formation of mutual relations with Union of Europe are revealed. The author
attempts to bring to light political aspects of relations between Azerbaijan and
Union of Europe. He also wants to reveal the true interests of Union of Europe in
395
Azerbaijan. The question that Azerbaijan plays in policy of energetic security in
Europe is raised.
ƏDƏBĠYYAT
1.Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası.
http://az.wikisource.org.
2. Azərbaycan qəzeti. 19 mart. 2004
3. Mehdiyev R. Milli məfkıırə, dövlətçilik, müstəqillik yolu ilə. Bakı 2007
4.http://az.wikisource.org/wiki/Azerbaycan_Respublikasinin_milli_tesizliksiyaset
inin
esas_istiqameAzərbaycan_RespublikasininJVlilli_Tehlukesizlik_Konsepsiyasi"
5. http://ec.europa.eu/external_relations/energy/docs/speech_el_280207.pdf
6. http://www.europesworld.org/EWSettings/Article/tabid/78/De-
fault.aspx?Id=42adeeeO-lbdl-4bff-bc43-decb9bdflOa6
7. http://euobserver.eom/9/22808 (от 07.11.2006)
8. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətbr və Azərbaycanm xarici siyasəti.
Bakı. 2005.
9. http://www.mfagov.az/index.php?opti^
10. http://ec.europa.eu/energy/international/international_cooperation/doc/mou
azerbai jan_en.pdf
11. http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/international/regional Caucasus
central as i a/memorandum/doc/mouazerbaij an_en. pdf
12.http://www.aamik.az/azerbaycan-avrointeqrasiya-milli-ictimai-
komitesi/aboutaamik/about_committee.html
НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНЫЕ ОБЪЕДИНЕНИЯ В
ЯРОСЛАВСКОЙ ОБЛАСТИ КАК ЭФФЕКТИВНЫЕ МЕХАНИЗМЫ И
СПОСОБЫ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ
Intensity of migration induces to the careful analysis of developments of
international relations, allocation of those structures thanks to which activity these
relations develop in a democratic mode. Authors of article consider the
maintenance and character of activity of national-cultural associations in the
Yaroslavl region. On the basis of the data of concrete sociological research in
article the basic characteristics of social state of health of representatives of the
Azerbaijan diaspora are presented.
Рассмотрение динамики миграционного процесса в Ярославской
области в период с 2004 по 2008 гг. позволяет привести следующие данные:
396
в 2004 г. на территорию области прибыло 693 чел. из стран СНГ и Балтии, в
числе которых граждане Азербайджана составили 1,6 % (11чел.); 2005 г. –
1312 чел. (из Азербайджана – 2,5 % (33 чел.); в 2006 г. – 1633 чел.. (из
Азербайджана 5,8 % - 94 чел.); в 2007 г. – 2651 чел. (из Азербайджана 14,6
% - 387 чел.); в 2008 г. – 2984 (из Азербайджана 12,1 % - 361 чел.). Наряду с
этим к 1 января 2009 г. в Ярославской области было зарегистрировано 3,8 %
(6 чел.) беженцев и вынужденных переселенцев, ранее постоянно
проживающие на территории Азербайджана [1, С. 77]. Таким образом,
Ярославская область остается привлекательной для мигрантов. Сегодня
города Ярославской области стали родными для представителей около ста
народов, которые принесли сюда, на древнюю русскую землю, свой язык,
свои обычаи, свою культуру.
Стремление не потеряться, не раствориться в преобладающей среде
титульной нации привело к необходимости создания национально-
культурных организаций, автономий и землячеств, а поиск путей решения
общих проблем – к их объединению в рамках Ассамблеи народов России.
Ярославское региональное отделение Ассамблеи народов России (ЯРО АНР)
создано 30 июня 1999 г. В состав Совета входят представители всех
крупных диаспор области, деятели науки, культуры и бизнеса. На начало
2011 г. членами регионального отделения Ассамблеи являются: 22
национально-культурные организации и около 100 физических лиц. На
территории Ярославской области по состоянию на 1 марта 2010 г.
эффективно функционирует: Ярославская городская азербайджанская
национально-культурная автономия (ЯГАНКА), зарегистрированная в мае
1998г.; Ярославская региональная Азербайджанская национально-
культурная автономия (ЯРАНКА), зарегистрированная 06 мая 1999 г.
Управлением Министерства юстиции РФ по Ярославской области
(регистрационный номер № 1143); Ярославское региональное отделение
Всероссийского Азербайджанского Конгресса; Ярославское отделение
Азербайджанской молодежной организации России.
Деятельность ЯРАНКА направлена в первую очередь на сохранение
национальной культуры, традиций и обычаев азербайджанского народа, а
также на культурный диалог и взаимодействие с коренным населением
Ярославской области. ЯРАНКА принципиально избрала неполитический
путь решения своих проблем и придерживается этого курса. ЯРАНКА
входит в состав Федеральной национально-культурной автономии
азербайджанцев России (ФНКА Азеррос) и ЯРО «Ассамблея народов
России». В составе ЯРО АНР совместно с другими диаспорами Ярославской
области проводит акции, «круглые столы», фестивали, дни Национальных
культур. Так, например, в рамках 5-го Международного фестиваля искусств
«Ярославские гуляния» автономия проводила «Дни азербайджанской
культуры», принимала активное участие в «круглых столах»: «Через диалог
397
культур – к согласию в обществе»; «Проблемы межэтнических конфликтов
на пространстве постсоветской России: истоки и пути преодоления»;
«Национально-культурное движение: опыт и перспективы», «Задачи
национальных объединений в противостоянии расизму и ксенофобии»,
«Толерантность в межнациональных отношениях - путь к миру»,
«Национальные объединения Ярославии против террора», на фестивале –
конкурсе «Ярославия» в рамках социально-культурной акции - семинар
«Обеспечение равных возможностей развития культурных народов,
проживающих в Ярославской области».
Свидетельством активизации гражданского общества в Ярославле
является принятие «Ведомственной целевой программы развития
институтов гражданского общества и гармонизации межнациональных
отношений в Ярославской области на 2010-2012 годы», утвержденной
приказом Департамента информационно-аналитического обеспечения
органов государственной власти Ярославской области от 25.12.2008 № 1 (в
редакции приказа Департамента от 07.12.2009 № 3) [2]. Целью программы
является создание общественного механизма, интегрирующего различные
этнические группы жителей региона в единое сообщество. Для его действия
требуется объединение усилий органов государственной власти
Ярославской области, органов местного самоуправления, общественных
объединений и других институтов гражданского общества, образовательных
и научных учреждений, экспертного сообщества. Основным результатом
реализации программы станет создание правовых, экономических и
организационных условий, максимально способствующих развитию
институтов гражданского общества, социального партнерства, активной
реализации гражданских инициатив, установлению и поддержанию
стабильных неконфликтных межнациональных отношений. В рамках
реализации «Ведомственной целевой программы развития институтов
гражданского общества и гармонизации межнациональных отношений в
Ярославской области на 2010-2012 годы» и в соответствии с
Постановлением Правительства Ярославской области от 25.12.2009 № 1263-
п «О проведении конкурсов проектов в сфере развития институтов
гражданского общества и гармонизации межнациональных отношений» с
целью оказания государственной финансовой поддержки проектов в сфере
развития институтов гражданского общества и гармонизации
межнациональных отношений, в соответствии с Бюджетным кодексом
Российской Федерации и во исполнение статей 4, 5, 15 Закона Ярославской
области от 23 октября 2003 г. № 61-з «О взаимодействии органов
государственной власти Ярославской области и общественных
объединений» в апреле 2010г. были объявлены и состоялись конкурсы
проектов среди общественных объединений и некоммерческих организаций
области. На рассмотрение экспертного совета свои проекты представили 13
398
общественных объединений и некоммерческих организаций г. Ярославля и
области, выступивших с 14 социально значимыми проектами. Проекты
были заявлены в трех конкурсах: развитие институтов гражданского
общества, гармонизация межнациональных отношений, создание
общественного ресурсного центра. Победителями в конкурсе
«Гармонизация межнациональных отношений» стали следующие проекты:
1) «Ярославия – наш общий дом» (организация-заявитель:
Ярославское региональное отделение общероссийской общественной
организации «Ассамблея народов России») – проект направлен на
формирование у жителей города и области (вне зависимости от этнической
принадлежности) толерантности, уважения и симпатии к представителям
других национальностей через знакомство с духовной культурой, обычаями
и традициями,. По содержанию проект представляет организацию и
проведение ряда просветительских, образовательных и воспитательных
мероприятий, в числе которых наиболее значимые: а) круглый стол
«Взаимодействие органов государственной и исполнительной власти с
национально-культурными объединениями в сфере реализации
государственной национальной политики»; б) конкурс детского рисунка
«Ярославия – наш общий дом», отражающий тему дружбы народов России,
что послужит укреплению межнациональных отношений и дружбы народов,
проживающих на территории края, воспитанию патриотизма у
подрастающего поколения; в) молодежный форум «Молодежь и
толерантность», цель которого – вызвать симпатию и уважение к
сверстникам-представителям других национальностей, содействовать
минимизации культурно-психологической установки «свой – чужой» и «мы
и они», пропаганде толерантности в молодежной среде, профилактике
межэтнических и межконфессиональных конфликтов в молодежной среде;
г) фестиваль культур – цель проведения, которого заключается в создании, в
том числе, через праздники, эффективных механизмов, содействующих
решению задач, интегрирующих ярославцев в единое сообщество[3].
2) «Мигранты региона» (организация-заявитель: Ярославское
областное отделение Международного общественного фонда (ЯОО МОФ)
«Российский фонд мира»). Целевое назначение проекта: социально-
культурная адаптация мигрантов. Проект включает в себя социологические
исследования, образовательно-экскурсионные и психолого-адаптационные
мероприятия, помощь трудовым мигрантам в решении возникающих
правовых вопросов, касающихся как трудоустройства на территории
области, так и трудоустройства у конкретного работодателя. С одной
стороны, адаптационные мероприятия проекта направлены на изменение
установки мигрантов по типу «Ярославль – это место для заработка» на тип
«Мы работаем и строим один из самых красивых городов России». С другой
стороны, ЯОО МОФ «Российский фонд мира» будет проводиться работа,
399
направленная на повышение профессионализма в освещении
межнациональных отношений средствами массовой информации. Кроме
того, в рамках проекта будет выстроена система обратной связи с целевой
группой проекта, которая в ближайшей перспективе будет оформлена в виде
структурного подразделения – так называемого «конфликтного центра»,
осуществляющего оперативное реагирование на информационные,
психологические и правовые запросы трудовых мигрантов, в том числе с
целью профилактики межэтнических и межнациональных конфликтов [4] .
Активная и целенаправленная деятельность национально-
культурных центров и общественных объединений по возрождению
национальных языков, традиций и культуры народов, проживающих на
ярославской земле, высоко значима не только для самих этих народов.
Взаимопроникновение культур способствует их обогащению, повышению
духовности, расширению знаний о различных народах, а значит, делает их
понятнее и ближе всем ярославцам.
Указом Губернатора Ярославской области от 16 февраля 2011 г. № 38
«Об образовании координационного совета Ярославской области по
вопросам межнациональных отношений» создан Координационный совет по
вопросам межнациональных отношений (под председательством
Губернатора области) [5], в состав которого вошли советник Губернатора
области по национальным вопросам, заместитель Губернатора области,
председатель Совета Ярославского регионального отделения
Общероссийской общественной организации «Ассамблея народов России»,
заместитель мэра города Ярославля, руководители национально-
культурных организаций области (в т.ч. председатель Ярославской
региональной азербайджанской национально-культурной автономии
(ЯРАНКА), а также начальник Управления Федеральной миграционной
службы по Ярославской области, директор департамента образования
Ярославской области, начальник Управления внутренних дел по
Ярославской области. В целом, в настоящее время в Ярославской области
созданы диалоговые площадки, обеспечивающие взаимодействие
гражданского общества, государственных органов власти и органов
местного самоуправления в решении как важных для региона проблем, так и
в укреплении межнациональных отношений, воспитании толерантности и
уважения культур представителей различных наций.
В марте 2011г. при активном содействии руководства Ярославской
региональной Азербайджанской национально-культурной автономии
(ЯРАНКА) было проведено социологическое исследование методом
анкетирования на тему «Социальное самочувствие представителей
азербайджанской диаспоры в Ярославской области» (N=24). Социальное
самочувствие характеризовалось при этом как индикатор процесса
адаптации, зависимого от социальных и правовых условий, уровня доходов
400
человека. Объектом исследования были представители азербайджанской
диаспоры, проживающие в Ярославской области. Предметом – степень
удовлетворения материальных и культурных потребностей проживающих в
Ярославле азербайджанцев, обеспеченность их потребительскими благами,
которые характеризуются преимущественно количественными показателями
(размер оплаты труда, реальный доход, объем потребляемых благ и услуг),
т.е. уровень социального самочувствия азербайджанцев в исследуемом
регионе. Цель исследования: выявить успешность процесса адаптации
данной категории граждан. Задачи: установить причины, по которым
респонденты оказались вынужденными покинуть историческую родину;
охарактеризовать трудности, с которыми столкнулись в процессе адаптации;
выяснить мнение представителей диаспоры о состоянии национальных
отношений в городе и жизненные перспективы опрашиваемых,
проанализировать процесс приверженности респондентов стереотипам.
Структура выборки: всего – 24 респондента, в том числе по возрасту: 17- 23
г. - 8,3 %; 24- 30 г. - 8,3 %; 31-40 г. - 16,7 %; 41-50 г. - 54,2 %; 51 г. – 60 г. -
12,5 % (средний возраст: 41,4 года) ; по полу: мужчин - 83,3 %; женщин -
16,7 %; по уровню образования: высшее образование – 58,3 %;
незаконченное высшее - 12,5 %; среднее специальное образование - 20,8 %;
общее среднее - 8,3 %; по уровню доходов: с низким уровнем дохода –
63,3%; со средним для России доходом - 22,7 %; «состоятельные» - 13,6 %;
по месту в системе управления: руководитель - 8,3 %, специалист - 20,8 %;
предприниматель - 37,5 %; рабочий - 8,3%; студент (-ка) / учащийся - 8,3 %;
пенсионер / инвалид - 8,3%; безработный - 4,2 %; 91,7 % опрошенных
представителей азербайджанской диаспоры на сегодня являются
гражданами Российской Федерации; 8,3 % респондентов имеют статус
временного / постоянного проживания. По длительности проживания в г.
Ярославле ответы респондентов распределились следующим образом: 1гр. –
«живу более 20 лет» - 50,0 % (12 чел.); 2 гр. – «живу от 10 до 20 лет» - 29,2
% (7 чел.); 3 гр. – «живу от года до 9 лет» - 20, 8 % (5 чел.). В ходе опроса
87,5 % граждан сочли родным язык своей национальности
(азербайджанский), 12,5 % высказались за признание родным одновременно
язык своей национальности и русский язык. В кругу близких и родных (т.е.
дома) только на родном языке общаются 1/5 часть опрошенных (16,7 %);
большинство респондентов - 70,8 % - в межличностном общении
используют одновременно родной и русский языки, а 12,5 % говорят
только на русском языке.
На вопрос о пяти качествах, которые респонденты считают
типичными для представителей своей национальности, было названо 31
качество – автостереотипа. Азербайджанскому народу, по мнению
респондентов, присущи: трудолюбие / старательность – 12,9%,
гостеприимство - 10,8%, уважение к старшим - 10,8%, любовь к семье,
401
близким – 8,6%, честность - 7,5%, добропорядочность - 6,5% , смелость -
6,5%, гуманность – 5,4%, открытость – 4,3%, общительность – 3,2%,
щедрость - 3,2%, предприимчивость – 2,2%, ум - 2,2%, гордость – 2,2%,
работоспособность – 2,2% , дружелюбие – 2,2%, скромность - 2,2%. Другие
варианты (качества, которые указаны лишь единично) составили - 7,1 %
ответов от общего числа.
В числе причин, по которым представители азербайджанской
диаспоры оказались вынужденными покинуть родину, оказались
следующие: лучшие перспективы в плане образования - 50,0 %,
возможности преодолеть экономические трудности - 33,3%, по семейным
обстоятельствам - 12,5 %. В силу своей важности этот вопрос
сопровождался рядом соотносящихся с ним вопросов: «С какими
трудностями Вы столкнулись при приезде в г. Ярославль?» (поиск жилья -
25,0 %; непризнание культуры принимающей стороной - 12,5%; финансовые
затруднения – 12,5%; трудоустройство – 4,2 %; дискриминация по
национальному признаку - 4,2 % языковой барьер - 4,2 %; оформление
документов- 4,2 %; без ответа вопрос остался у 12,5% респондентов. При
обработке ответов на вопрос, «С какими трудностями Вы столкнулись при
приезде в г. Ярославль?» был выявлен высокий процент опрошенных
(33,3%), не указавших трудности, с которыми они столкнулись в первое
время пребывания в городе, что вовсе не означает отсутствия таковых, но
демонстрирует нежелание опрашиваемых сделать достоянием гласности
наличие препятствий в реализации стремления приезжающих остаться жить
в г. Ярославле на длительный период. Скрытность и нежелание объявлять о
возникающих проблемах обусловлено также менталитетом и национальной
психологией азербайджанцев, которым чувство собственного достоинства
не позволяет жаловаться на возникающие социально-экономические
проблемы. Это мнение исследователей нашло подтверждение в беседе с
руководителем Ярославской региональной Азербайджанской национально-
культурной автономии (ЯРАНКА) А.А. Абдулрагимовым.
На вопрос «Какая помощь (в какой области жизнедеятельности) была
для Вас наиболее необходимой в первое время пребывания в г. Ярославле?»
- ответы распределились следующим образом: помощь в устройстве на
работу - 50,0 %; консультирование по поиску жилья / предоставление
временного жилья - 22,7 %; помощь по вопросам получения образования -
18,2%; другой вариант (лояльное отношение/ никакой помощи) - 9,1 %.
Сопутствующим был вопрос о степени влияния национальности человека на
его возможности в городе Ярославле. Он был направлен на выявление
степени соответствия реальности декларируемым в нормативно-правовых
актах Российской Федерации мерам по обеспечению равенства прав граждан
«…вне зависимости от пола, расы, национальности, языка,
происхождения…». Ответы продемонстрировали следующую картину: 68,2
402
% респондентов считают, что «национальность человека влияет на его
возможности в городе Ярославле быть избранным (назначенным) в органы
местной власти, в то время как 31,8 % не обусловливают успех на
политических выборах местного уровня национальной принадлежностью;
60,9 % респондентов считают, что национальность человека влияет на его
возможности в городе Ярославле устроиться на хорошо оплачиваемую
работу, лишь 39,1 % опрошенных не согласны с этим; 43,5 % опрошенных
придерживаются мнения, что деятельность в частном секторе рыночной
экономики РФ менее других детерминирована национальным фактором,
однако 56,5 % опрошенных нашли, что успех в данной сфере деятельности
на сегодня также обусловлен национальностью человека.
С целью выяснить мнение представителей диаспоры о состоянии
национальных отношений в городе в анкету был включен вопрос: «Как Вы
оцениваете национальные отношения в городе Ярославле?». Ответы
продемонстрировали удовлетворительное состояние общественного
настроения приехавших в Россию азербайджанцев: 45,8 % опрошенных
положительно оценили нац. отношения в г. Ярославле, из которых: 25,0 %
обозначили национальные отношения в городе как доброжелательные, 20,8
% дали оценку национальным отношениям как стабильным, 16,7 %
охарактеризовали их как спокойные; 29,2 % респондентов отметили, что
национальные отношения в городе нуждаются в корректировке; 25 %
определили состояние нац. отношений как неблагоприятные /
проблематичные.
Блок вопросов, направленных на выявление ближайших перспектив
в жизни респондентов обнаружил следующие позиции граждан: 70,8 %
респондентов намерены продолжать жить в г. Ярославле длительный срок
(более 2 лет); 16,7 % опрошенных высказали желание вернуться на родину;
4,2 % - предполагают жить в городе короткий срок (менее 2 лет); 8,3%
затруднились в ответе. На вопрос «Готовы ли Вы подумать о возвращении
в страну происхождения?» 37,5% опрошенных полностью выразили
готовность рассмотреть возможность своего возвращения; 25,0 % при ответе
на данный вопрос выбрали вариант «может быть» и 25,0 % респондентов
признали не актуальным для себя предложение о возвращении в страну
происхождения. Мы считаем, что в целом сложилось доброжелательное
социальное самочувствие представителей азербайджанской диаспоры,
проживающих в Ярославской области и что процесс их социальной
адаптации к условиям проживания на российской территории проходит
успешно. Думается, что в этом есть значительная заслуга не только органов
государственной власти принимающей стороны, но и тех национально-
культурных объединений, которые в Ярославской области проявляют
реальную заботу о людях, в силу самых разных обстоятельств попавших на
соседнюю территорию и вынужденных находиться здесь длительное время.
403
Таким образом, в регионах Российской Федерации создаются
благоприятные условия (правовые, социальные, экономические) для
сохранения и развития этнической, языковой, культурной и религиозной
самобытности крупной азербайджанской диаспоры в современной
российском обществе с целью укрепление доверия и стратегического
партнерства с Азербайджанской Республикой.
ЛИТЕРАТУРА
1. Демографические процессы в Ярославской области в 2003 – 2008 гг.:
стат.сб. /Территор. орган федер. службы гос. статистики по Яросл.обл., 2009.
– 83с.
2. Департамент информационно-аналитического обеспечения органов
государственной власти Ярославской области [Электронный ресурс]. –
Режим доступа: http://www.yarregion.ru/depts/dia/Pages/vcp-1.aspx, -
официальный портал органов государственной власти Ярославской области,
свободный. – Загл. с экрана
3. Ярославия - земля согласия [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://yaranr.ru/content/view/88/76/ - официальный сайт Ярославского
регионального отделения Ассамблеи народов России, свободный. – Загл. с
экрана
4. Проект «Мигранты региона» [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://fondmira-yar.ru/?page_id=75 - официальный сайт Ярославского
областного отделения Международного общественного фонда «Российский
Фонд Мира», свободный. – Загл. с экрана
5. Указ Губернатора Ярославской области от 16 февраля 2011 г. N 38 «Об
образовании координационного совета Ярославской области по вопросам
межнациональных отношений» [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
http://www.garant.ru/hotlaw/yaroslavl/312215/, - информационно-правовой
портал Гарант, свободный – Загл. с экрана
404
xalqın bu qəbildən olan bütün mənəvi atributlarının qorunmasının baza
prinsipidir.
Azərbaycançılıq təfəkküründə nəsil artırmanın xalqın etnik dəyər və dini
inanclarının vəhdətində formalaĢmıĢ ailə məfhumu ilə ifadə olunması yetərlidir
ki, ailənin xalqın mənəvi- əxlaqi kimliyinin tərənnüm olunmasında oynadığı
əvəzsiz rolun danılmazlığı vurğulansın.
Məhz ailə ruhunu daĢıdığı xalqın mental təxəyyülünü təlqin etməklə
yanaĢı, fiziki baxımdan formalaĢdığı cəmiyyətin dəyərlərini bərqərar edərək
yaĢam Ģərtlərini müəyyənləĢdirir. Mental təxəyyülü insanların məiĢətində əks
etdirməklə xalqın mədəniyyətinə mühüm təsirlər göstərir. Bütün bu Ģərtlər, və
təsirlər məhrumiyyət və çərçivələrin timsalında xalqın mədəni–mənəvi
bütövlüyünün saflığının və özünəməxsusluğunun qorunmasına xidmət göstərir.
Bununla yanaĢı ailə xalqın demoqrafik inkiĢafının təminatçısı,
cəmiyyətin etnik mütəĢəkkilliyinin vacib elementidir. Bütün bu sadalanan
əlahiddə vəzifələrin təbii və təmənnasız icraçısı olan ailəni zənnimcə, dövlətin
dayağı saymaqla yanılmarıq, lakin ürək ağrısı ilə qeyd etməliyik ki, müasir
həyatımızda ailə- məiĢət zəminində meydana çıxan münasibətlərin realizəsi
zamanı Azərbaycançılıq konsepsiyası, ailə-nikah normaları, və ya qanunvericilik
aktlarında ailə-nikah məsələlərinə verilən hüquqi qiymətlə bir araya sığmayan
hallar təzahür edir.
Məqaləmizdə bu problemləri yaradan səbəbləri araĢdırmaq eyni zamanda
onların Azərbaycançılıq Ģüuru kontekstində həllini iĢıqlandırmaq niyyətindəyəm.
Tanrının Azərbaycana bəxĢ etdiyi strateji coğrafi mövqe və keçdiyi tarixi
inkiĢaf yolu tarixin ən qədim sivilizasiyalarını qovuĢduran bu məmləkətdə
müxtəlif mədəniyyətlərin izlərini görməyə imkan yaradır. Xalqımızın milli
mənəvi dəyərləri insanların inanc və dini etiqadları ilə bərabər müstəvidə
formalıĢmıĢ, atəĢpərəstlikdən islama doğru uzun mədəni – mənəvi inkiĢaf yolu
keçmiĢdir. [4,s.20]Azərbaycan torpaqları VII əsrin ortalarında son ilahi
sivilizasiyanın burulğanına qərq olunduqdan sonra burada islami qanunlar,
mərasimlər, bayramlar bərqərar olmuĢ, rituallar, atributlar tətbiq edilmiĢdir.
[10,188] Əsrlərdən bəri islam məiĢətimizə və adət- ənənələrimizə dərin kök
salmıĢ, mədəni – mənəvi irsimizin ayrılmaz hissəsinə çevrilmiĢ, xalqımızın
qədim və zəngin mifoloji, bədii –estetik, əxlaqi-mənəvi hətta fəlsəfi Ģüuruna
nüfuz edərək, onu yeniləĢdirmiĢ, zənginləĢdirmiĢdir.
Həmin adətlər xalqımızın ruhu yaĢadıqca yaĢamıĢ, millətimizin etnik
dəyərlər sistemində öz yerini təsbit etmiĢ, o cümlədən, ailə- nikah mərasim və
rituallarının icrasında, yəni, xalqımızın bu mərasimlərə olan münasibətinin
ifadəsində öz əksini tapmıĢdır. Cəmiyyətimiz malik olduğu bütün dəyər və
özəllikləri məhz ailələrin sayəsində qoruyub saxlaya bilmiĢdir. Belə ailə
tərbiyəsindən irəli gələn məhrumiyyət və ya məcburiklərin məhsulu olan
azərbaycanlı düĢüncəsi ictimai həyatın bütün sferalarına nüfuz etmiĢdir. Ona görə
də bu düĢüncədən ilham alan incəsənət, musiqi, ədəbiyyat kimi ədəbi mədəni
405
incilərdən azərbaycançılıq irsinin ətri duyulur. Bu düĢüncəni, təxəyyülü yaĢada
bilmək qüdrətinə malik olan tək mexanizm isə ailədir. Deməli, ailə Ģüurumuzdakı
milli mənliyi, milli özünüdərki, soy – kökə ruhi bağlılığı yaratdığı kimi, qoruyur
və daĢıyır. Bizi millət edən milli mənəvi özünəməxsusluqları və milli kimliyi
tərənnüm edən ailənin saflığının, möhkəmliyinin əsasında xalqın ayəti, imanı,
əqidəsi və dini baxıĢları durur. Bu baxımdan azərbaycançılıq təfəkküründə islam
xüsusi çəkiyə, mövqeyə malikdir. Bir zamanlar islami norma və qanunlarla idarə
olunmuĢ, tənzimlənmiĢ cəmiyyətdə bu günün özündə də bu qəbildən olan
qaydalar ailə - nikah münasibətləri çərçivəsində təzahür etməkdədir..
Müasir Azərbaycan Respublikasının ali qanunvericilik aktı olan
konstitisuyada dövlətin din siyasəti, dövlət quruluĢunda dinin yeri və rolu
müəyyən edilmiĢ, öz hüquqi qiymətini tapmıĢdır. Belə ki, konstitisuyanın 18-ci
maddəsinə uygun olaraq, din dövlətdən ayrıdır, insan ləyaqətini alçaldan və
insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliği qadağandır və
nəhayət dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daĢıyır. 7-ci maddəyə uyğun
olaraq isə Azərbaycan dövləti demokratik hüquqi dünyəvi unuitar respublikadlr.
[2; 3]
Beləliklə, Konstitusion normaların təfsirindən aydın olduğu kimi,
Azərbaycanda bütün ictimai münasibətlər, ocümlədən, ailə nikah münasibətləri
hüquqi demokratik dövlət prinsip və mexanizmləri çərçivəsində tənzimlənir.
Azərbaycan Respublikasının hüquqi dövlət quruculuğu, qanunvericilik
bazasının təkmilləĢdirilməsi beynəlxalq praktikaya istinad etdiyi kimi
azərbaycançılıq məfkurəsinin motiv və məzmununa əsaslanmalıdır. Məhz bu yolla
dövlət öz dayağı olan ailəni qoruya, xalqın özəlliyini və davamlığını təmin edə
bilər. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz mətləblərin sintezi ailənin azərbaycan
nümunəsini və ya muasir ailə məfhumunun azərbaycan modelini xarakterizə edir.
Göründüyü kimi, azərbaycançılıq Ģüur ilə yaranmıĢ və formalaĢmıĢ, azərbaycanlı
ruhu ilə qəlibə salınmıĢ, qorunmuĢ, əslərin sınağından, böyük sivilizasiyaların
süzgəcindən keçərək tamlığı saxlanmıĢ milli ailə modeli bu gun artıq müstəqil
azərbaycan dövlətinin konseptual inkiĢaf nizamnaməsi olan azərbaycançılıq
ideologiyası ilə bütün xalqlara və cəmiyyətlərə nümunə göstərir, ailə məiĢət
problemləri kontekstində yaranan problemlərdən azad olma yollarını nümayiĢ
etdirir. Azərbaycançılıq konsepsiyası müasirliklə qədim ruhu çulğalaĢdırıb xalqın
kamilliyini, mənəvi dəyərlərinin zənginliyini tərənnüm edir. Bu cür aĢkar reallığın
hökm sürdüyü Ģəraitdə, azərbaycan ailə modeli bəĢəriyyatın aparıcı
sivilizasiyalarına örnək olduğu bir zamanda cəmiyyətimizdə neqativ və yuxarıda
qeyd etdiyim kimi, azərbaycançılıq məfkurəsi ilə bir araya sığmayan meyllərin
olması təəsüf doğurmaya bilməz . Bu cür neqativ təzahürlər xalqın ruhi saflığını
pozmaq, genefondumuzu parçalamaq, dolayısı ilə dövlət müstəqilliyimizi
yerindən oynatmaqda iddialıdırlar. Lakin qeyd etmək lazimdir ki, azərbaycançılq
konsepsiyası bu cür ünsürlərlə ilkin mübarizəni də ailəyə həvalə edir. Mental
bütövlüyün digər vacib təminatçısı olan cəmiyyət də ayıq – sayıq olmalı, ictimai
406
nəzarəti gücləndirməli, soydaĢlar bir birinin taleyinə biganə qalmamalıdırlar. Bu
baxımdan cavandan qocaya kimi, cinsindən, sosial – siyasi statusundan və digər
parametrlərindən asılı olmayaraq hər bir azərbaycanlı öz milli mənĢəyi ilə iftixar
duymalı, ruhuna, mənəvi irsinə sahib durmalı, azərbaycan ailə dəyərlərini
qorumalı və yaĢatmalıdır.
Nəticə olaraq söyləmək istəyirəm ki, hər bir xalqın milli özünüdərkinin,
irsə, soy – kökə bağlılığının, milli qürurunun əsasında iki fəlsəfi məfhum dayanır.
YaddaĢ və milli mənlik Ģüuru... ġüurumuzdakı milli mənlik yaddaĢlarımıza həkk
olunan uzaq və yaxın tariximizi canlandırır, keçmiĢimizi yaĢadır, o yaĢadıqca biz
ucalır, biz ucaldıqca yenilməz oluruq! Bu baxımdan milli Ģüurda yaddaĢın
realizəsini təmin edən mexanizm olaraq ailə müqəddəsdir. Bu baxımdan
azərbaycan ailəsi hər Ģeydən öncə xalqın ruhunu və bu ruhu təĢkil edən bütün
zəruri atributikanı özündə yaĢatmalıdır. Övladlarımız dünyaya gəldikləri gündən
əsasını böyüyə hörmət, ismət, qeyrət və mərdlik kimi xüsusiyyətlər təĢkil edən
milli-mənəvi dəyərlərimizlə tərbiyə olunmalıdırlar. Bunun üçünsə ailə qarĢılıqlı
sevgi üzərində qurulmalı və bu sevgidən doğan qarĢılıqlı hörmət üzərində mövcud
olamlıdır. Ailəsinə bağlı olan torpağını qoruyacaq, ailəsinin sabitliyini istəyən
Vətənin əmin-amanlığını istəyəcəkdir. Ailədən aĢılanan müsbət mənəvi-psixoloji
iqlim ictimai mühitə də nüfuz edir. Bir məqamı nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, ailə
cəmiyyətlə, mövcud olduğu dövrlə daim sıx əlaqədə olan bir institutdur.
QloballaĢma, informasiya texnologiyalarının sürətli inkiĢafı, internetin həyatın hər
sahəsinə nüfuz etməsi və kütləvi informasiya vasitələrinin məhdudiyyətsiz
fəaliyyəti bir sıra müsbət tendensiyalarla yanaĢı, bəzən də neqativ rol oynayır.[5]
Əgər əvvəllər SSRĠ – də hakim olan siyasi sistem dünyanın əhəmiyyətli bir
hissəsini bu proseslərdən təcrid edərək, qlobal informasiya və ideologiya
məkanının yaranmasının qarĢısını ala bilmiĢdisə, indi belə bir güclü qüvvənin
mövcud olmaması vəziyyəti çətinləĢdirməklə yanaĢı, Azərbaycan kimi kiçik
dövlətləri daha tədbirli olmağa sövq edir. Doğrudur, qloballaĢma bir yandan
texnoloji inkiĢafa və surətli tərəqqiyə rəvac verir, lakin əslində hər Ģey göründüyü
qədər də sadə deyil. Çünki, qloballaĢmanın texniki tərəqqisi nə qədər açıq və hiss
ediləndirsə, onun ideoloji və kulturoloji təzahürləri bir o qədər gizlidir. Heç
Ģübhəsizdir ki, bu gizliliyin təsir etdiyi bir çox sahələr vardır ki, onların müfəssəl
öyrənilməsi və təhlükəli təmayüllər müĢahidə edildiyi təqdirdə qabaqlayıcı
tədbirlərin görülməsi mütləqdir, daha dəqiq desək hər bir cəmiyyətin və dövlətin
təhlükəsizliyi üçün vacibdir. Bu sahələrdən biri, bəlkə də birincisi din
məsələsidir.
Yad, millətimizə xas olmayan ideyaların, davranıĢ tərzinin təbliği hələ
formalaĢmamıĢ gənc nəslə bəzən yanlıĢ yol göstərir. Ailə münasibətlərində bəzən
arzuolunmaz transformasiyalar baĢ verir. Cəmiyyət, hər bir vətəndaĢ bu yad
meyillərin qarĢısını qətiyyətlə almalı, milli dəyərlərin qorunması, itməməsi üçün
güc sərf etməlidir.
407
Azərbaycan Respublikasının dövlət ailə siyasətinin həyata keçirilməsi
istiqamətində milli-mənəvi dəyərlərə söykənən ailə institutunun qorunub
saxlanılması və möhkəmləndirilməsi üçün kompleks tədbirlərin görülməsi mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də ailə dəyərlərinin təbliği, sağlam ailə mühitinin
formalaĢdırılması milli-mənəvi və dünyəvi dəyərlərin çulğalaĢması prosesində
həyata keçirilməlidir.
SUMMARY
As a result i want to say that on the basis of each nations national honour,
national self-consciousness stay two philosophical conceptions. The memory and
the national dignity consciousness.
National dignity which keeps in our consciousness awake the nearly and
far history carving been in our memory, immortlize our past, when it lives we are
rising and when we are rising we are getting invinable, As a mechamism of
providing the realisation of the memory in our national consiciousness the family
is holy.
Ġn carriny out of Azerbaijan Republics family policy the carring out of
complex measures for keeping and for becoming stronger the family institution
leaning against national moral values assumes vital importance.
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan Respublikası 1991-2001. Bakı: XXI – Yeni nəĢrlər evi, 2001, 360
s.
2. Azərbaycan Respublikasının Коnstitusiyası. Bakı: Qanun, 2004, 48 s.
3. Ġ. M. Cəfərov. Azərbaycan respublikası konstitusiyasının Ģərhi. Bakı: Hüquq, 2004,
550 s.
4. DadaĢzadə M. Azərbaycan xalqının orta əsr mənəvi mədəniyyəti. Bakı: Elm,
1985, 214 s. 5. Ramiz Mehdiyev―QloballaĢma dövründə dövlət və
cəmiyyət‖www.qaynar.info
6. Əliyev R. Ġslamda ailə və nikah münasibətləri. Bakı: ĠrĢad, 1999, 236 s.
7. Quliyev H. A. Azərbaycanda ailə məiĢətinin bəzi məsələləri (keçmiĢ və müasir dövr)
Bakı: Elm, 1986, 97 s.
8. Məmmədəliyev V.M. Heydər Əliyev və milli mənəvi dəyərlərimiz. Heydər Əliyev
və
Azərbaycanda din siyasəti. Gerçəkliklər və perspektivlər. Beynəlxalq konfrans. 3-4
aprel
2007. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2004, 424 s.
9. Gıddens Anthony. Sosyoloji. (çevri, Hüseyn Özel, Cemal Güzel.) Ankara: Ayraç
yay,
2000, 673 s.
408
10. Алекперов А.К. Культы Азербайджана и антирелигиозная работа
//Исследование по
археологии и этнографии Азербайджана журн. Баку 1960, 249 с., с. 188-
240
XVІ əsrin böyük sənətkarları arasında Bağdadi təxəllüsü ilə yazıb-yaradanlar çox
olsa da, bunların arasında duyğularını azəri türkcəsi ilə dilə gətirən və tərənnüm
edən Ruhi Cələbi Bağdadinin xüsusi yeri vardır. Ruhi irsinin mətnĢünaslıq
baxımından tədqiqi onun dilçılık nöqteyi-nəzərindən incələnməsi üçün geniĢ
üfüqlər açır, böyük imkanlar verir və buna tükənməz ehtiyacın olduğunu da sübut
edir. Məhz buna görədir ki, xalq dilinin zərif, ümumiĢlək, emosional
vahidlərindən incəlik və böyük ustalıqla istifadə etməsi Ruhi Bağdadini də
dilimizin inkiĢaf xüsusiyyətlərini yayan, mühafizə edərək bugünümüzə gətirən
Ģairlərdən saymağa əsas verir. Xalq dilini ―Divan‖ına olduğu kimi, xam
material Ģəklində dilə gətirən R.Bağdadi Ģerlərinin bədiilik və obrazlılıq
keyfiyyətləri diqqətimizi cəlb edir və tərəfimizdən də çox qiymətləndirilir.
Bu cəhətdən Ģairin ―Divani‖nın dilinin faktiki əlyazmalar əsasında geniĢ
türkoloji aspektdə araĢdırılması onun irsinin daha ətraflı tanınmasına imkan
yaradar.
―Divan‖ın türkoloji dilçilik baxımından araĢdırılmasında diqqətimizi daha
çox çəkən bir sıra məqamlar olsa da, müzakirənizə təqdim edəcəyimiz məqalədə
ismin hal kateqoriyasından bəhs etməyimiz təsadüfi xarakter daĢımır. Məlumdur
ki, hal kateqoriyası bir çox türk dilli abidələrdə uzun inkiĢaf yolu keçərək
sabitləĢmiĢdir. Orxon-Yenisey abidələrindən ta bu günə qədər hal kateqoriyası
həm formaca, həm də semantik cəhətdən ciddi dəyiĢikliyə məruz qalmıĢdır. Bu
dəyiĢikliklərin Ruhi Bağdadi ―Divan‖ı kontekstində diaxronik təhlilinin
aparılması həm də XVІ əsrdəki xalq dilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, o
dövrdəki ədəbi və bədii dilin inkiĢaf, zənginləĢmə, xəlqiliyinin qabarıq üzə
çıxarılması üçün gərəklidir. Ana dilli ədəbiyyat nümunələrinin türkoloji dilçilik
aspektindən tədqiqi o dövrdəki böyük sənət və söz ustadlarının yaradıcılığını
fərqləndirən əlamət və xüsusiyyətlərinin də ümumuləĢdirilməsi deməkdir. Çünki
hər bir ustadın sənətkarlığı onun dildən istifadə bacarığı ilə bağlı olub, dili duyma
qabiliyyətindən çox asılıdır.
Tarixin zaman süzgəcindən keçən faktları Azərbaycan dilinin qrammatik
quruluĢunda yad ünsürlərin həlledici olmadığını artıq sübut etmiĢdir. Bu da tarixi
bir həqiqətdir ki, Azərbaycan dilinin qrammatikası, onun qrammatik quruluĢu
409
özünün milli çərçivəsi daxilində inkiĢaf etmiĢ və bu, öz əksini XIX əsrə qədərki
qrammatikalarda tapmıĢdır. Bu münasibətlə H.Mirzəzadə də yazır ki, ―... prof.
M.Kazımbəyin «Общая грамматика турецко-татарского языка» adlı əsərində
istilahlar ərəbcə verildiyi kimi, bəzən Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olmayan
formalardan da bəhs edilmiĢdir. Ġsmin halları sırasında əlmünadi halın (ya qapı)
iĢlənməsi bunun canlı sübutudur‖ [2, s.13].
Morfoloji əlamətlərin imkiĢafında belə xüsusiyyətlərin olması təbii ki, bir
neçə əsrdə olan zamanı əhatə etmiĢdir.
Adətən, Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasına aid yazılan bütün
əsərlərdə XIII-XVII əsrlər ərzində Azərbaycan dilində ismin hal kateqoriyasında
heç bir dəyiĢikliyin olmadığını yazırlar. Bizcə, bu fikir birtərəflidir. Çünki ismin
hal kateqoriyasının ümumi və xüsusi cəhətlərini, onun tarix boyu keçib gəldiyi
inkiĢaf mənzərəsinin aydın və tam təsəvvürünü yaratmaq üçün o dövrdə yazıb-
yaradan Ģairlərin yaradıcılığının fərdi özəllikləri də nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə, o
fikrin tərəfdarıyıq ki, hal Ģəkilçilərinin vəziyyətində müəyyən dəyiĢikliklər və ya
dəqiqləĢdirmələr olmuĢdur. Dilin qrammatik quruluĢununda (bizim tədqiqatda hal
kateqoriyasının quruluşunda – A.Hacıyeva) sabitliyin olması dilin daxili inkiĢaf
qanunlarına zidd ola bilərdi. Bu hal Ruhi Bağdadinin yaradıcllığında da özünü
göstərir. Belə ki, müasir dilimizdə bizə görə tam sabitləĢmiĢ hal Ģəkilçiləri
―Divan‖da yerinə görə biri digərini əvəz etmiĢ, Ahəng qanunu bir çox hallarda
sabit olmayıb, bəzi yerlərdə pozulmuĢdur:
Natəvan ol dilər isən səni ki, cəlb edə eĢq,
Gəhrüba bil sən anı, kəndüni (i) buni (u) gah et (s.200,17);
SUMMARY
As it is well known, the category of case was formed having passed a long
way of development in many Turkic monuments. In the article the category of
case is diachronically analyzed within the discourse of "Divan".
ƏDƏBĠYYAT
1. Musabəyli Azadə. Ruhi Bağdadi: Mühiti, həyatı, poetikası və Divanı.Bakı,
―Elm‖, 2005.
2. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı, 1962, s.13.
3. Тенишев Э.Р. Грамматический очерк древнеуйгурского языка по
сочинению «Золотой блеск». Автореф. канд.дисс., Ленинград, 1953,
с.43.
4. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М,-Л., с.104.
412
5. Məhərrəmova R., Cahangirov M. Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinə
dair materiallar. Bakı, 1961, s.58-62.
6. Убрятова И.Е. Якутский язык в его отношении к другим тюркским
языкам. М., 1960, с.2-3.
7. Мелиоранский П.М. Памятник в честь Кюль-Тегина. М., с.62.
8. Асланов В.И. Историческая лексикология Азербайджанского языка
(Проблема реконструкции). Баку, 2003,с.115.
SUMMARY
In article «Nizami‘s themes in West European mid-century literature» the
influence of Nizami‘s creativity on West-European mid-century poetry is
investigated. Nizami‘s creativity is part of global value, and poet‘s output in to
world literature and culture was magnificent. Author gave samples from German,
Russian, English literature, in which Nizami‘s motives are seen clearly.
ЛИТЕРАТУРА
1. Крачковский И.Ю. избранные сочинения. М.-Л., 1956.
2. Джафаров Т. Древняя Русь и тюрки в летописях, воинских и исто-
рических повестях. Баку: Азербайджанская национальная энциклопедия,
2002.
3. Гулузаде Я. Художественный перевод и литературные связи. Баку:
Мутарджим, 1999.
416
4. Запад-Восток. Сборник научно-исследовательских работ сотрудни-
ков научно-исследовательской лаборатории «Тюрко-славянские связи».
Баку: Китаб алеми, 2004.
80,00%
60,00%
40,00%
Əsas kapital
20,00%
0,00%
Yerli Xarici
investisiya investisiya
70%
60%
50%
40% Neft sektoru
30%
Qeyri-neft sektoru
20%
10%
0%
İnvestisiya həcmi
İngiltərə
ABŞ
Yaponiya
(Dioqramlar statistik
Norveç
məlumatlar əsasında müəllif
Türkiyə
tərəfindən hazırlanıb)
Iqtisadi cəhətdən
Cənubi davamlı olaraq güclənən,
paralel Ģəkildə böyük müvəffəqiyyətlərlə Koreya nəticələnən siyasi islahatlar aparan
Azərbaycab bununla həm də beynəlxalq miqyasda qazandığı nüfuzunun daha da
yüksəlməsinə nail olur.
Prezident Ġlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2010 ilinin yekunlarına həsr
edilmiĢ iclasında demiĢdir: ―2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatına 15,5 milyard dollar
vəsait qoyulmuĢdur. Bu da çox böyük rəqəmdir, investisiyaların strukturu da çox
ümidverici və müsbətdir. Daxili investisiyalar xarici investisiyaları üstələyir. Artıq
birinci il deyil ki, bu belədir. Bu onu göstərir ki, həm dövlət tərəfindən, həm də
özəl sektor tərəfindən ölkə iqtisadiyyatına böyük məbləğdə investisiyalar qoyulur.
Qeyri-neft sektoruna qoyulan investisiyalar neft sektorundan çoxdur. 15,5 milyard
dollardan 9,3 milyard dolları qeyri-neft sektoruna qoyulan sərmayədir. Bu da
bizim siyasətimizin əsas istiqamətidir. Ölkə iqtisadiyyatının neft sektorundan
asılılığını azaltmaq üçün əməli-praktik tədbirlər görülür. Bu da onu göstərir ki, bir
neçə il bundan əvvəl bəyan etdiyimiz proqram və konseptual yanaĢmamız həyatda
421
öz əksini tapır. Yəni bizim planlarımız həyata keçirilir, nəzərdə tutduğumuz bütün
proqramlar reallaĢır və dediyim rəqəmlər bunun bariz nümunəsidir. Mən əminəm
ki, bu il ölkə iqtisadiyyatına böyük məbləğdə investisiyalar qoyulacaqdır. Biz elə
etməliyik ki, bu investisiyalar daha böyük rəqəmlərlə ölçülsün və beləliklə, ölkə
iqtisadiyyatı daha sürətlə inkiĢaf etsin‖. [ 7 ]
Makroiqtisadi proqnozlara əsasən, Azərbaycanda 2010-cu ilin yekununda
əsas kapitala yönəldilən investisiyaların ümumi məbləği 9,8 milyard manat
olmuĢdur. Bunun 69,1 faizinin daxildən, 30,9 faizinin isə xaricdən cəlb edilmiĢ
investisiyalar hesabına tımin edilmiĢdir. Bir məqama da diqqət edək ki, dövlət
müstəqilliyini əldə etdikdən sonra əlveriĢli investisiya mühitinin yaradılması
nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırılan ümumi sərmayənin miqdarı artıq
90 milyarda yaxınlaĢır. Bu potensial investora çevrilməkdə olan Azərbaycanın
sərmayələr yatırılması üçün olduqca cəlbedici ölkə olduğunu bir daha təsdiq edir.
Ġnvestisiya miqdarının böyük olması isə Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən daha
qüdrətli ölkəyə çevrilməsi deməkdir.
Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanan
"Doing Business 2009" hesabatında Azərbaycan biznes mühitinin
yaxĢılaĢdırılması sahəsində ən islahatçı ölkə elan edilmiĢdir. "Doing Business
2010" hesabatında isə ölkəmiz öz mövqelərini qoruyub saxlamıĢ və Azərbaycanda
biznes mühitinin yaxĢılaĢdırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər müsbət
qiymətləndirilmiĢdir.2009-2010-cu illər üçün hazırlanmıĢ "Qlobal Rəqabətlilik
Hesabatı"nda Azərbaycan 18 pillə irəliləyərək, 133 ölkə arasında 51-ci yerə, MDB
ölkələri arasında isə 1-ci yerə yüksəlmiĢdir.
Beləliklə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində aparılan islahatların qısa zaman
kəsiyi ərzində verdiyi çoxsaylı müsbət nəticələr və ölkədə aparılan köklü iqtisadi-
sosial islahatlar bir daha Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyinin əzmlə həyata
keçirdiyi iqtisadi siyasətin düzgünlüyünü sübut edir.
SUMMARY
The obvious result of external and internal investment policy of
Azerbaijan governance and the leadership of national leader of the Republic of
Azerbaijan Heydar Aliyev, effective results in diverting the best economy figures.
A successor to the current policy of the great leader of the Republic of Azerbaijan
President Ilham Aliyev, to continue this successful strategy, has leading the state
into the region. The above-mentioned projects and the figures in the country and
the economic and social reforms prove that, projects have been carried out aimed
to achieve purposeful result of the strategy.
422
ƏDƏBĠYYAT
1. www.e-qanun.az veb səhifəsi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
«Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləĢən «ġahdəniz» yatağının
kəĢfiyyatı və iĢlənməsi haqqında» 1995-ci il 4 oktyabr tarixli, 222 saylı
sərəncamına və «Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda «ġahdəniz»
perspektiv sahəsinin kəĢfiyyatı, iĢlənməsi və hasilatın pay bölgüsünə dair
xarici neft Ģirkətləri ilə danıĢıqların yekunlaĢması haqqında» 1996-cı il 2
iyun tarixli, 461 saylı fərmanına uyğun olaraq 1996-cı il iyunun 4-də
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft ġirkəti («ARDNġ») ilə bir sıra
xarici neft Ģirkətləri ilə SaziĢin qəbul və təsdiq edilməsi, həyata
keçirilməsinə icazə verilməsi barədə.
2. ―Azərbaycan‖ qəzeti 17 Aprel 2009-cu il, Ġxrac məqsədli neft-qaz
fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqında Azərbaycan
Respublikasının Qanunu.
3. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2003 – cü il üzrə pul – kredit
siyasətinin yerinə yetirilməsi haqqında hesabat.
4. ―Xalq qəzeti‖ – 12 May 2010-cu il
5. ―Azərbaycan‖ qəzeti 15 Fevral 2005-ci il, Azərbaycan Respublikasının
yanacaq-enerji kompleksinin inkiĢafı (2005—2015-ci illər)üzrə Dövlət
Proqramı»nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin Sərəncamı,
6. www.azstat.org Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin
rəsmi veb səhifəsi.
7. www.president.az veb səhifəsi, 14 Yanvar 2011-ci il, Nazirlər Kabinetinin
2010-cu ilin yekunlarına həsr olunmuĢ iclasında Ġlham Əliyevin giriĢ nitqi
423
tarixi-mədəni inkiĢafı, onun mövcud olduğu cəmiyyətin, insanların ümumbəĢəri
inkiĢafın hansı səviyyəsinə çatması ilə bağlıdır.
Dil dövlət siyasətinin tərkib hissəsidir və dil quruculuğu dövlət
quruculuğunun mühüm məsələsi kimi prioritet məsələlərə aiddir. Müəyyən
mənada demək olar ki, dil cəmiyyətin sosial durumunun mühim amillərindən
biridir; istənilən cəmiyyətdə dil siyasəti o vaxt uğurlu sayıla bilər ki, o cəmiyyətin
bütün üzvlərini əhatə etsin, Ģüur axını bu dilə köklənsin. Elə olan halda Lixacovun
göstərdiyi dörd faktor reallaĢır. Azərbaycan dili də Azərbaycan Respublikası
ərazisində belə bir mükəmməl dildir.
XIX-XX əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq bu dil bədii, publisistik, elmi və
rəsmi üslublar istiqamətində inkiĢaf etməyə baĢlayır. Buna da səbəb azərbaycanlı
ziyalılar təbəqəsinin formalaĢması, milli burjua zümrəsinin, habelə milli-maarifçi
qüvvələrin meydana gəlməsi idi. (3, səh.83; 4, səh.223)
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə Xalqın əldə etdiyi müstəqillik,
yəni-Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması və 27 iyun 1918-ci ildə
―Dövlət dili haqqında‖ qərar qəbul edilməsi Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi
təsdiqlədi. Bu zamanın tələbi və tarixi zərurətdir. Hələ XIX əsrin ikinci yarısından
baĢlayaraq bu proses müxtəlif istiqamətlərdə gedirdi və nəticə etibari ilə XX
əsrin əvvəllərində yuxarıda qeyd etdiyimiz cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri
içərisində artıq vahid enerji mərkəzinə (milli-mədəni düĢüncə) malik idi. Bu
dövrdə elə Azərbaycan ziyalısına rast gəlmək olmaz ki, Azərbaycan dili ilə bağlı
məsələlərə ya birbaĢa, ya da dolayısı ilə toxunmasın. Buna da səbəb xalqımızın
siyasi və mədəni inkiĢafında dilin nə qədər böyük qüvvəyə malik olmasının
düzgün dərk olunması idi: ―Ana dilimiz, xüsusən, XIX əsrdə dövlət statuslu bir dil
olmaq səviyyəsinə daha çox yüksəlir. Milli təĢəkkül mərhələsində Azərbaycan
ədəbi dilinin, demək olar ki, bütün üslubları fəaliyyət göstərir. Həmin dövrdə
―ictimai-siyasi üslubun müxtəlif qolları, xüsusən, ―sənədat üslub Ģaxəsi‖ çox
inkiĢaf edir, Ģərtnamə, iltizamnamə, təvəssünnamə, vəkalətnamə, icrannamə,
qəbalənamə, habelə çeĢidli elannamə, qərardadnamə və nizamnamələr də
Azərbaycan dilində yazılır. Bunlar hamısı dövlət dili üçün, Ģübhəsiz ki, baza
sayıla bilər.‖ (1:21)
Həmin dil qərarından sonra məktəblər milli mədəniyyət mənbəyinə
çevrilir, dövlət idarəsində türk-Azərbaycan dilində danıĢılır və onlarda dəftərxana
əməliyyatı bu dildə aparılır; milli Ģüur, milli düĢüncə yeni tarixi mərhələyə qədəm
qoyur. Ziyalılar içərisində milli müstəqillik Ģüuru və onun bəzi parametrləri Milli
müstəqillik dövründən çox-çox əvvəllər yaranmıĢdı, lakin onun reallaĢması XX
əsrin əvvəllərinə təsadüf etdi. Ġdeya baxımından az ömür sürən birinci müstəqillik
dövrünü o qısa tarixlə məhdudlaĢdırmaq düzgün olmazdı, çünki bu xronoloji
baxımdan belədir, lakin onun reallaĢması milli süur baxımından onun
yetkinləĢməsi ona yaxın dövrlərə də ehtiva edir.
424
Bu mənada Ə.Cavadın 1913-cü ildə yazdığı ―Dilimizə‖ adlı Ģeirindən
bəhs etmək milli müstəqillik dövründə ziyalılarımızın dilə münasibətini ifadə
etmək deməkdir.
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanda dil haqqındakı düĢüncənin
inkiĢafı milli kadrlarımızın, xalqın taleyini düĢünən yeni ziyalılar nəslinin
meydana gəlməsi ilə bağlıdır. Bunlardan da biri Əhməd Cavad idi. O, təkcə
Azərbaycan ictimai-siyasi mühiti ilə məhdudlaĢmayan ümumtürk məkanında
güclü ilhama, iti düĢüncəyə malik, xalqını sevən bir insan idi. Onun 1913-cü ildə
yazdığı ―Dilimiz‖ adlı Ģeirində qaldırdığı problemlər Azərbaycan dilinin təmizliyi
uğrunda yeni mübarizə istiqamətinin ifadəsi idi:
―Baxaq dilinə, nələr görünür?
Oxuyub anlamaq yazmaqdan gücdür.‖
Nisbətən sadə görünən bu misralarda böyük bir hikmət var. Əvvəla, dildə
―görünənləri‖ (yad ünsürləri) görmək, bu sual qarĢısında dayanmaq, fikrə
getmək o vaxtkı Azərbaycanın əksər ziyalılarını düĢündürən milli ruhda düĢünən
ziyalıların notu idi. Digər tərəfdən də, ―oxuyub anlamaq yazmaqdan gücdür‖
deməklə dilimiz səslənərkən ondakı etnik-mənəvi təravəti axtarır, minilliklərin
dərinliyindən gəlib bu günə çıxan türk ruhunu arayır və buradakı yad
səslənmələri, yad sözləri görür. O, bu vaxt xalq dilinin təmizliyinə, gücünə sığınır
və bunların ifadəsi olan folklor dili üzərində köklənir. Bu vaxt onun gördükləri
aĢağıdakı cürdür:
―Od‖ etməli, yağdı ―atəĢ‖ baĢına,
―Siyah‖ qondardılar qara qaĢıma.
―Od-atəĢ‖, ―siyah-qara‖ sözləri bu parçada elə bir ustalıqla
qarĢılaĢdırılmıĢdır ki, fars-türk qütbləri poetik müstəvidə leksikoloji səciyyə
baxımından istənilən təcrübəli dilçinin təhlilindən geri qalmır, üstəlik Ģairin nitq
intensiyası dövrü-zəmanəni anlayan milli ziyalılımızın mövqeyini ifadə edir.
Faktlar aydın Ģəkildə göstərir ki, Ə.Cavad ana dilinə münasibətdə tam sağlam
yolda olmuĢ, alınma söz və ifadədlərlə ―elmiliyini‖ nümayiĢ etdirmək prinsipinə
pis baxmıĢdır. M.Rahimin də göstərdiyi kimi, ―gözəl Ģeir nümunələri yaradan,
canlı xalq dilində yazan Ə.Cavad hələ 1913-cü ildə dilimizi fars, ərəb sözləri ilə
zibilləyənlərə qarĢı öz etiraz səsinin qaldırırdı‖ (6:61).
ġair
―Gün oldu Ģairlər göyə çıxdılar
Bu yazıq millətə ordan baxdılar‖ - deyir.
Bununla da vaxtilə millətə və onun dilinə laqeyd qalmıĢ Ģairləri qınayır,
milli dilimizin belə korlanmasında onları təqsirləndirir, belə bir qənaətə gəlir ki,
millətindən ayrılan, özünü ondan üstün tutan Ģairlər, təbii ki, dilimizdən də ayrılır
və dilin yad ünsürlərə qarĢı təsir qüvvəsi də bir o qədər də zəifləyir. ġair çox
haqlı olaraq, ―dil‖lərin alınıb ―zəban‖ verilməsi asanlaĢır, ―baran‖a yol açılır,
―yağmur‖ dayanır, ―Ağ‖ları bəyaz, ―Ģare‖ları ―zərd‖lər üstələyir, Əhməd Cavad
425
bu prosesin mahiyyətini görür və ―Can dayanmaz bu ağır dərdə‖ deyir. Bu fikirlər
milli ruhdan uzaq düĢmüĢ bəzi Azərbaycan ziyalılarına ittihamdır:
―DəyiĢdi hər Ģey ―bum‖ oldu ―bayquĢ‖
Əlbəsə geyildi, paltar qaldı boĢ.
―Düzlüyün yerində bir istiqamət‖
Görərək, yeməli zənn etdi millət.
―Bum-bayquĢ‖, ―əlbəsə-paltar‖, ―istiqamət-düzlük‖ qarĢılaĢdırmaları əsl türk
sözləri ilə alınmaların linqvistik poetik mənzərəsini ifadə edir. ―Əlbəsə geyildi,
paltar qaldı boĢ‖ deməklə çox uğurlu ifadə tərzi nümayiĢ etdirir. BoĢ qalan
paltardır, çünki o, millətin əynindən çıxarılır, deməli, maddiyyətindən məhrum
olur, gücsüzləĢir, millətin əyninə ―əlbəsə‖ geydirilir və o, görkəmini dəyiĢir.
Məhz Ə.Cavadın bu Ģeirdə irəli sürdüyü ittihamın mahiyyəti də bundan ibarətdir.
Onun ardınca yazır:
―Çalındı ―qardaĢı‖ gəldi ―bəradər‖
―Bacı‖nın yerində ―həmĢirə‖ gəzər‖.
Yuxarıda qeyd olunan ―qardaĢı-bəradər, bacı-həmĢirə‖ qütbləri sadəcə
olaraq mənĢə baxımından sözlərin üzləĢdirilməsi deyil, həmin üzləĢmələr,
qarĢılaĢmalar milli mədəniyyətimiz və dilimizə olunan basqıların, ona rəvac
verən, milli düĢüncədən uzaq düĢən insanların tənqidi ifadəsidir. ġeirin sonunda
Əhməd Cavad yuxarıda deyilənlərə məntiqi yekun vuraraq yazır:
―Nədir bu qiyamət, nə iĢdəsiniz,
Yaxasından tutub bu ―el oğlunun‖
Farsilə ərəbin bir ―həmvətəni‖
ġəklinə soxdunuz, baxınız sonra
Oxunacaq lənət belə yazana‖
Bu ittihamnamə təkcə Əhməd Cavadın deyil, milli ruhda tərbiyə alan, milli
soykökü təməlində dayanan XX əsrin əvvəllərindəki milli ziyalılarımızın mövqeyi
idi.
Bildiyimiz kimi, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli burjuaziya və
ziyalılar ictimai-siyasi baxıĢlarına görə müxtəlif istiqamətlərə bölünmüĢdülər.
Təbii ki, bu da müəyyən dərəcədə dildə öz əksini tapırdı. Bu münasibətlə
M.Cəfərov yazır: ―Bizə məlumdur ki, mürtəce burjua linqvistləri ümumxalq dili,
ümumi milli dilin varlığını qəbul etmək istəmirlər. Onlar ümumi milli dili ədəbi
dil və loru dil deyə iki zidd hissəyə ayırır, ədəbi dili mədəni dil, ümumi xalq dilini
isə qeyri-mədəni dil adlandırırlar və elə hesab edirlər ki, ədəbi dil sonradan
ümumixalq dilindən tamamilə əlaqəsiz olaraq süni surətdə yaranan bir dildir‖
(2:164). Əhməd Cavadın haqqında bəhs etdiyimiz mövqeyi artıq cəmiyyətdə
yetiĢmiĢ, üzə gəlmiĢ, yeni azərbaycanlı nəslinin mövqeyi idi. Bu dövrdə hədsiz
türkizm də ciddi tənqid olunurdu. Deməli, əsl azərbaycançılıq dünyagörüĢünün
təĢəkkül dövrü idi. Əhməd Cavad da bu nəslin layiqli iĢtirakçılarından biri
olmaqla yeni düĢüncəni, yeni həyata baxıĢı təmsil edirdi. Məhz buna görədir ki,
1922-ci ildə yazdığı ―yeni türk əlifbaçılara‖ adlı Ģerində əlifba islahatının
426
Azərbaycanın, eləcə də türk xalqlarının inkiĢafında müstəsna əhəmiyyətini görür
və bunu təbliğ edirdi. Mahiyyət etibarilə bu Ģeir türkist baxıĢın tərkib hissəsinin
ifadəsi olmaqla əvvəldə izah etdiyimiz Ģeirdə verilən ideyanın məntiqi davamı idi.
Təbii ki, bu dövrdə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, milli ruhdan uzaq düĢən
ziyalılarımız da var idi. Ancaq Azərbaycan Demokratik Respublikasının
yaranması aəzrbaycançılığı, türkçülüyü gücləndirdi, Azərbaycan milli
mədəniyyətinin, dilinin inkiĢafına müstəsna imkanlar açdı.
Əlifba dil hadisəsi olmaqla mədəniyyət anlayıĢına daxildir, hər hansı
dövlətin dil quruculuğu siyasətində siyasi mahiyyət qazanır. XIX əsrin
ortalarından baĢlayaraq Azərbaycanda əlifba məsələsi gündəmdə olmuĢ, XX əsrin
əvvələrində yeni həlledici mərhələyə gəlib çıxmıĢdır. Bildiyimiz kimi, türkçülük
bütöv bir ideoloji sistemdir, əlifba məsələsi də bu sistemin tərkib hissəsi idi.
Çünki, ərəb əlifbasından latına keçid, sadəcə əlifba əvəzlənməsi deyildi, bu, siyasi
mahiyyətli bir hadisə idi, üzünü türk dünyasına, eləcə də Avropaya çevirmək
demək idi. Əhməd Cavad bu hərəkatın öncüllərində biri idi. O, ―yeni əlifbaçıları‖
alqıĢlayaraq yazırdı:
―Mən bir aĢiqəm ki, bu çaldığım saz
Dumanlı dağlara səs salacaqdır.
Anlatdığım dildə inləyən avaz
Elin xatirində çox qalacaqdır.‖
―Dumanlı dağlar‖ vətənin timsalıdır, yüksəklikdir və onun anlatdığı avaz
azərbaycanlı-türk avazıdır; yehi ruhdur, yeni əlifbaçıların avazıdır. Onun
sayəsində təbiət-Azərbaycan, eləcə də Türküstan dəyiĢib ―yaz olacaqdır‖. Yeni
əlifbanın bu gücünə dərindən inana Ģair deyir:
―Qorxutmayır məni bu yanmayanlar
Ġsrafil surundan oyanmayanlar
Göstərdiyim yola inanmayanlar
Yenilik yolunda ad olacaqdır.‖
Bu ümummilli iĢdə yananlıq göstərməyənləri, Ġsrafil surundan
oyanmayanları qiyamət yuxusuna gedənlərlə müqayisə edir, onları XX əsr
çalxalanan dünya xalqlarının yeni inkiĢaf mərhələsinə qədəm qoyduğu faktı ilə
üzləĢdirir və sonra əlifba siyasətinin gələcəyinə, onun tam qalib çıxacağına
yəqinliklə:
- ―Mən Ģahid tutaram ayı, yıldızı
Ayılacaq yurdumun oğulu, qızı
Oyankı ellərin özbək, qırğızı,
Bu yeni dərgaha yol bulacaqdır‖ – deyir.
―Oyanki ellər‖ deyəndə Əhməd Cavad təkcə özbək, qırğızı deyil, Orta Asiya
türklərini nəzərdə tutur; mahiyyətcə bu da bütün türk dünyasına ehtiva edir. Bu
siyasətə möhkəm inanan mütəfəkkir ―Ayılacaq yurdumun oğulu, qızı‖ deyərək
poetik bir dillə ayı, ulduzu Ģahid çağırır. ―Yeni dərgah‖ bütün türkdilli xalqları
birləĢdirən faktordur, o yolu tapdıran da əlifba birliyidir, əlifba isə ümumi
427
yaxınlaĢma vasitəsidir. Göründüyü kimi, Əhməd Cavad da istər əlifba, istərsə də
digər dil məsələləri ümumtürkçülük dünyagörüĢünün formalaĢmasında mühüm rol
oynayan vasitələrdən biridir.
ƏDƏBĠYYAT
SUMMARY
The paper investigates the issues related to mother tongue from the
perspectives of the writers of the Independence Period of Azerbaijan, in particular
Ahmad Javad.
A.Javad was one of those writers who attached special importance to the ethnic
cultural background as well as national values of the nation.
The contribution of A.Javad and other writers to the development of the literary
language through their activities for purity of language and on the alphabet
reforms was very significant.
On phonetical and morphological features of the process of Full
desemantization.
ƏDƏBĠYYAT
SUMMARY
The article devoted to investigation one of the main foundations –
patriotism and nationalism which consist the literary activity of Jabir Novruz.
The subject in the literary activity of Jabir Novruz researching by direction of
heritage and inheritance and playing the main role in the activity of our
modern poets. The subject which consist the main foundation of the activity of
the poet is engraving his name to the history of the Azerbaijan literature.
435
Hacıyeva Nərgiz Musa qızı
AMEA Dilçilik İnstitutu
439
Misallardan göründüyü kimi, belə paronim frazeologizmlərdə semantik
yaxınlıq yoxdur, müxtəlif mənalar ifadə olunur. OxĢar səslənsələr də, lüğətlərdə
mənaları müxtəlif cür izah olunur.
b) Leksemlərin miqdarı ilə fərqlənməyən paronim frazeologizmlər: dilinin
altına qənd qoymaq – dilinin altına dil qoymaq, beynindən alov çıxmaq –
beynindən vurub çıxarmaq, ağız-burnunu əymək – ağız-burnunu əziĢdirmək,
özünü dilə-diĢə salmaq – özünü dağa-daĢa salmaq, özünü iĢə salmaq – özünü iĢə
soxmaq, özünü gözə soxmaq – özünü oda soxmaq, adı dilindən düĢməmək – adı
dillərə düĢmək, baĢını ağartmaq – baĢını ağrıtmaq.
Paronim frazeologizmlər öz aralarında sinonimlik təĢkil etdiyi kimi,
antonim məna əlaqələrinə də malik olur. Paronimlərin antonimlik təĢkil etdiyini
göstərən L.B.Balaxonskaya yazır ki, ―Nitq situasiyası Ģəraitində paronimlər
kontekst sinonimlər təĢkil edərək ya yaxınlaĢa bilir, ya da kontekst antonim
cütlüklər yaradaraq bir-birinə əkslik təĢkil edir‖ [13; 99-101]. Eyni halı frazeoloji
paronimlərdə görmək olar. Bir qayda olaraq paronim sözlərin ümumi semləri
nüvədə yox, semantik quruluĢun periferiyasında qoyularaq sözlərin fonetik
oxĢarlığının təsiri ilə aktuallaĢır, nəticədə də bu sözləri qarĢılaĢdırmaq mümkün
olur. Daha az elə paronimlərin qarĢılaĢdırılmasına təsadüf olunur ki, onların
semantik quruluĢunda heç bir uyğun semalar yoxdur, lakin onlar müəyyən mətnlə
və həmin sözlərin səs oxĢarlığı ilə verilə bilir.
Paronim attraksiyaların funksiyalarını qeyd edən P.Tkaçenko bura
qarĢılaĢdırma, müqayisə və dəqiqləĢdirməni aid edir [14; 93-95].
QarĢılaĢdırılan frazeoloji paronimlərə bunları aid etmək olar: baĢına
dönmək – baĢına döymək, qanı qaralmaq – qanı qaynamaq, quĢu qonmaq – quĢ
qovmaq, ağzını qızıĢdırmaq – ağzını qıfıllamaq, bəxti yar olmaq – bəxti yatmaq,
iĢin içindən iĢ çıxmaq – iĢin içindən çıxmaq, yer eləmək – yer ilə bir eləmək, göz
üstə saxlamaq – gözdən salmaq, can atmaq – can almaq, ağzından vurmaq –
ağzına söz vermək, əl uzatmaq - əl üzmək, yaxası ələ keçmək – yaxasından əl
çəkmək və s.
Frazeologiyada paronimiya leksikaya nisbətən az təsadüf olunan dil
hadisəsidir. Paronim frazeologizmlərin ayrılması məsələsi birdilli frazeoloji
lüğətlər üçün də əhəmiyyətlidir. Lüğətlərdə belə frazeologizmlərin iĢlənməsində
frazeoqrafik prinsipdən istifadə olunmalıdır. Ġkidilli lüğətlərdə paronim
frazeologizmlərin ayrılması xarici dildə danıĢanların tələffüzünə, səslərin
ayrılmasına yardım edir. Paronimlər frazeologizmlərin iĢlənməsinə mane olmur,
belə ki, mətn yaxın səsli frazeologizmlərin qarıĢdırılmasına imkan vermir.
SUMMARY
The phrazeological units becomes in paronymic attitude as the lexical
Units. As a rule Sound differentiation exits in one of the components of the
paronymic phrazeological units.
440
Phrazeological paronyms differ from one-another both their structural
peculiarities and their semantics.
ƏDƏBĠYYAT
1. A.Qurbanov. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. B., Maarif, 1985, s. 408.
2. H.Həsənov. Azərbaycan dilinin paronimiya və paronimaziya lüğəti. B.,
Maarif, 1991, s.105 ; H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. B.,
1988, s. 99; H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. B., BDU
nəĢr; 2001 s. 399.
3. А.Алекперов, В.Асланов. Паронимические соотношения
непроизводных глагольных основ в азербайджанском языке. В кн.
«Советская тюркология и развитие тюркских языков». Алма-Ата,
1976, с. 243-244.
4. Ə.Əfəndizadə. YazılıĢı çətin sözlər və onların öyrənilməsi yolları. B.,
AzərtədrisnəĢr, 1964, s. 60.
5. M.Ġ.Adilov, Z.N.Verdiyeva, F.M.Ağayeva. Ġzahlı dilçilik terminləri.
Maarif, 1989, s. 364.
6. Е.Г.Багатурова. Паронимия в сфере фразеологии. (Применительно к
фразеологическому словарю) с. 350-358. Вопросы семантики
фразеологических единиц. Новгород, часть I, 1971.
7. Мамедова К.А. Фразеологическая синонимия в современном
азербайджанском литературном языке. АР, канд. дис., В., 1983, с. 23.
8. Кузнецова И.Н. Паронимия в современном французском языке. АР,
канд. дис., Изд. Московского Университета, 1977, с. 26.
9. Ч.Г.Курбанов. Диапазон лексических вариантов во фразеологии (на
материале современного немецкого и азербайджанского языков. АР.
канд. дис., Тбилиси, 1980, с. 24,
10. Н.Л.Каменецкайте. Характер синонимии глагольных
фразеологических единиц современного английского языка. АР, канд.
дис.,1960, М., с. 25.
11. В.И.Зимин. Синонимия слов и фразеологических единиц в
современном русском языке. Лексико-фразеологические связи в
литературном русском языке и народных говорах. Курск, 1984, с.150,
(с.101-108).
12. Н.П.Колесников. Паронимы в современном русском языке. Русский
язык в школе. 1961, № 3, Учпедгиз, с. 52-54.
13. Балахонская Л.В. Паронимические аттрактанты с антонимическими
отношениями компонентов как фоносемантическое средство в поэзии
А.Вознесенского, с. 99-101. Проблемы фоносемантики. М.,
Пензенский Государственный Педагогический Институт им.
В.Г.Белинского, 1989.
441
14. Ткаченко Л.П. Об одном из фоносемантических и
фоностилистических проявлений паронимической аттракции.
Проблемы фоносемантики. М., Пензенский Государственный
Педагогический Институт им. В.Г.Белинского, 1989, с. 93-95.
Hacızadə A.Y.
Bakı Slavyan Universiteti
445
Sintaksisin tədqiqi ilə məĢğul olan əksər dilçilərin fikrincə, müasir ingilis
dilində Ģəxssizlik aĢağıdakı cümlə tipləri ilə ifadə olunur: mütləq Ģəxssiz cümlə;
okkazional-fərdi Ģəxssiz cümlə; kvazi Ģəxssiz cümlə aiddir.
ġəxssizliyin bir növü mütləq Ģəxssizlikdir. ġəxssizliyin bu növü ingilis
dilində mütləq Ģəxssiz cümlələrlə ifadə olunur.
QarĢılaĢdırılan dillərdə Ģəxssizlik kateqoriyasının ifadə vasitələri Ģəxssiz
cümlənin xəbərinə əsasən müəyyənləĢir. Çünki xəbər Ģəxssiz cümlələrdə əsas
təĢkiledici üzv sayılır. Ġngilis dilindən Azərbaycan dilinə çevrilən Ģəxssiz cümlələrin
xəbərinin ifadə vasitələri aĢağıdakı kimidir:
1) Xəbəri felin məchul növü ilə ifadə olunan Ģəxssiz cümlə: Supermarket nə
vaxt açılır \ bağlanır. – When does the supermarket open \ close?; Səhər saat 10-da
açılır. – It opens at 10 a.m.; 18 yaĢına çatmamıĢlara xidmət göstərilmir. – Persons
under 18 cannot be served.
2) Xəbəri məsdər + lazım \\ gərək quruluĢlu Ģəxssiz cümlələr: Mənə
supermarketdən bazarlıq etmək lazımdır \ gərəkdir I need some purchases in a
supermarket.
3) Hər iki dildə Ģəxssiz cümlənin xəbəri frazeoloji vahidlərlə ifadə olunur:
Tomun baĢı möhkəm ağrıyır. Tom has a bad headache; Tears filled her eyes.
Onun gözləri doldu.
4) Xəbəri isimlə ifadə olunan Ģəxssiz cümlələr: It is on the second flor. –
Ġkinci mərtəbədədir; It is in Nizami street. Nizami küçəsindədir.
5) Xəbəri zərfliklə ifadə olunan Ģəxssiz cümlələr: It is at the end of the hall.
Zalın axırındadır.
6. Xəbəri qoĢma ilə ifadə olunan Ģəxssiz cümlələr: It is on the left side. – Sol
tərəfdədir.
Beləliklə, iki bir-birinə əks kateqoriyanın – Ģəxs və Ģəxssizlik
kateqoriyalalarının müqayisəli təhlili müxtəlifsistemli dillərdə həmin anlayıĢların
kommunikasiya prosesindəki əhəmiyyətini aydınlaĢdıra bilir. ġəxsin, qrammatik
mübtədanın, subyektin konstruksiyada olub-olmaması cümləyə nə verə bilir? Bu
məsələlər ətrafındakı analiz hər iki kateqoriyanın tipik formalarını üzə çıxarır, onların
qrammatik və leksik yolla ifadə vasitələrini dəqiqləĢdirir.
Tədqiqat göstərir ki, obyekt seçilmiĢ ingilis dilinin Ģəxssiz cümlələri ilə
Azərbaycan dilinin Ģəxssiz cümlələri arasındakı əsas fərq Azərbaycan dilində belə
cümlələrin monoelementli, ingilis dilində isə polielementli quruluĢda olmasıdır.
Tədqiqat göstərir ki, müasir ingilis dilində Ģəxssizlik leksik cəhətdən
məzmunsuz, mənasız mübtəda ilə ifadə olunur. Çünki, belə cümlələrdəki it artıq
element kimi fəaliyyət göstərir.
Beləliklə, hər iki dildə Ģəxs və Ģəxssizlik kateqoriyalarının təzahür formaları
da fərqlidir. Hər bir dilin qrammatik quruluĢu-iltisaqi və flektiv quruluĢ bu
diferensiallığı doğurur.
446
SUMMARY
The given article is about personal and impersonal categories and the
forms of their expressions. The problem is investigated on the Azerbaijani and
English materials.
Specific features of personal and impersonal categories in Azerbaijani and
English are compared in the article. Especially, it is noted that, in Azerbaijani
personal sentences have the structure of mono element, while in English they have
a polyelement structure.
ƏDƏBĠYYAT
1. Budaqova Z. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sadə cümlə. Bakı:
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası NəĢriyyatı, 1963, 138 s.
2. Cavadov Ə. ġəxssiz cümlələr // «Azərbaycan dilinin qrammatikası», 2-ci
hissə (sintaksis), Bakı: Azərbaycan EA NəĢriyyatı, 1959, s. 287
3. Баскаков А.Н. Типы односоставных предложений в современном
литературном турецком языке // Односоставные предложения в восточных
языках. М.: Наука, 1976, с. 39-44.
4. Сагитов М.А. Структурно-семантические типы безличных предложе-
ний в современном татарском языке: Автореф. дис. …канд.филол.наук, Казань,
1964, 24 с.
5. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М.: МГУ, 1957, 286
с.
6. Pryer M.S. Greenbergian Word-Order Correlations. Language 68: 81-138
453
SUMMARY
In article are considered historical stages of development
paremiaephraseological systems in the Azerbaijan linguistics. The basic idea of
article consists in publishing and presenting to wide reading weight works of the
Azerbaijan philologists-educators in subject of paremiae lexicography. Necessary
to notice that our workings out are very actual now: till now there are
undeveloped results of workings out of the Azerbaijan historical lexicography in
system form – at level of a methodic (technique) and the concrete linguistic
analysis. Paremiaephraseologic of Azerbaijan language, after passing an original
stage of development, has accepted the modern system form.
ЛИТЕРАТУРА
1. Əlizadə Ziynət. Azərbaycan atalar sözlərinin həyatı. Bakı:Yazıçı, 1985.
2. Hüseynov B.A. Rəvayətli ifadələr. Niyə belə deyirik? Bakı: AzernəĢr,
1961.
3. Гамидли А.А. Исторя и современное состояние азербайджанско-
русской паремиологической лексикографии. Автореферат дисс.
доктора фолософии по филологическим наукам. Баку,2009
4. Пословицы Ширванских татар (Шемахинский и Гекчайский уезды
Бакинской губернии). Составитель Н.Калашев // Сборник материалов
для описания племѐн местностей Кавказа. Вып. XXIV, Тифлис, 1898,
с.1-211.
5. Михельсон М.И. Русская мысль и речь… Опыт русской фразеологии.
В. 2-х томах. Спб., 1903-1904.
6. Çobanzadə B., Ağazadə F. Türk qrameri. Bkı, 1929.
7. Поливанов Е.Д. Введение в языкознание для востоковедных вузов.
Ленинград, 1928.
8. Поливанов Е.Д. Статьи по общему языкознанию. Гл. редакция
восточной литературы. М.: Наука, 1961.
9. Иллюстров И.И. Жизнь русского народа в его пословицах и
поговорках. Изд. 3-е. М., 1915.
10. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954.
11. Магеррамзаде И. Верный путь, или пословица // Газета «Ингилат»,
1913, № 408.
12. Чернышова И.И. Фразеология современного немецкого языка. М.,
1970.
13. Гвоздарев Ю.А. Основы русского фразообразования. Ростов-на-Дону,
1982.
14. Тагиев М.Т. глагольная фразеология в современном русском языке.
Баку: Мутарджим, 1966.
454
15. Bayramov H.A. Azerbaycan frazeologiyasının əsasları. Bakı: Maarıf,
1982.
16. Буслаев Ф.И. О преподавании отечественного языка. М., Госуд.
учебно-педагогич. Издательство. 1947.
456
1948-ci ildən dünyada ilk mexaniki üsulla neft istehsal edən Azərbaycanda
1.4 milyard ton neft, 500 milyard kubmetrə yaxın təbii qaz istehsal olunmasına
baxmayaraq bu sərvətlər milli mənafeyə kifayət qədər xidmət etməmiĢdir.
H.Əliyevin təbiri ilə desək xalqımız heç vaxt öz təbii sərvətinin sahibi
olmamıĢdır. [3,s.2]
Neft müqavilələri, Xəzər dənizindəki zəngin karbohidrogen ehtiyatları
ölkəmizin siyasi müstəqilliyində, milli iqtisadiyyatın inkiĢafında, əhalinin maddi
rifahının yüksəlməsində, mədəni tərəqqisində mühüm strateji amilə çevrilmiĢdir.
Ġqtisadiyyatın digər sahələrinin inkiĢafında neft – qaz sektoru aparıcı rol oynadı.
12 noyabr 1995-ci ildə Respublikanın ilk konstitusiyasi referendum yolu
ilə qəbul olundu. Azərbaycan Konstitusiyasında hakimiyyətin bölgüsü hüquqi
cəhətdən əsaslandırıldı ki, bu da dövlətin idarə edilməsində müstəsna əhəmiyyətə
malikdir. Eyni zamanda xüsusi mülkiyyətin, azad sahibkarlığın, yeni torpaq
münasibətlərinin, dünya iqtisadiyyatına iqteqrasiyanın hüquqi əsasları təsbit
edildi. Ölkədə bazar iqtiasadiyyatının formalaĢması üçün torpaq və aqrar
islahatlar haqqında, özləlləĢdirmə, vergi, maliyyə – bank sisteminin yenidən
qurulması, sahibkarlığın inkiĢafı, ticarətin liberallaĢması, inhisarçılığın aradan
qaldırılması, rəqabətin inkiĢafı, mədəniyyət, incəsənət sahələrinin
maliyyələĢdirilməsinin yeni formları, əhalinin sosial müdafiəsi, müdafiə
sənayesinin fəaliyyətini təmin edən mühüm qanunvericilik aktları qəbul edildi.
Müstəqilliyimizin ilk illərində aparılan iqtisadi islahatların fəqləndirici
cəhətləri ilə onların eyni zamanda müxtəlif istiqamətlər üzrə aparılmasını, strateji
istiqamətlərə xüsusi diqqət verilməsi, hədəflərin düzgün seçilməsini, real və
cəsarətli qərarların qəbul edilməsini nəzərədə tutulan layihələrin vaxtında yerinə
yetirilməsini aid etmək olar.
1996-cı ildə əldə edilmiĢ iqtisadi artım uzunmüddətli tənəzzülə son qoydu.
Bu ölkədə həyata keçirilən iqtisadi siyasətin doğruluğunu sübuta yetirən ən yaxĢı
nəticə idi 1996-cı ilədək iqtisadiyyatda gedən sabitləĢmə prosesi 1997-ci ildəki
dinamik inkiĢafın təməlini qoydu. 1995-1998-ci illərin statistik göstəriciləri
ölkədə aparılmıĢ iqtisadi siyasətin düzgünlüyünü bir daha sübut etdi. 1989-cu
ildən baĢlamıĢ UDM aĢağı düĢmə meyli 1996-cı ildə ilk dəfə 1,5 faiz artımla
dayandırıldı, 1997-ci ildə 5,8 faiz, 1998-ci ilədə isə 10,0 faiz yüksəliĢə nail
olundu. [4,s43]
Ġnfilyasiya səviyyəsi 1994-cü ilədək 1763,5 faizdən, 1995-ci ildə 511,8
faizə, 1996-cı ildə 19,9 faizə, 1997-ci ildə 3,7 faizə çatdı. 1998-ci ildən 2011-ci
ilədək həmiĢə tək rəqəmli olmuĢdur.
Büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbəti 1994-cü ilədəki 10-13 faizdən son
illərədək 3,0 faiz səviyyəsində tərəddüd etmiĢdir. [4,s.43]
Ölkədə uğurla həyata keçirilən daxili və xarici siyasət nəticəsində bərqərar
olmuĢ sabitlik xarici investorların Azərbaycana marağını xeyli artırmıĢdır.
Ötən dövr ərzində müstəqil dövlət kimi Azərbaycan bir sıra beynəlxalq
təĢkilatlara: BirləĢmiĢ Millətlər TəĢkilatına, Avropa Təhlükəsizlik və ƏməkdaĢlıq
457
TəĢkilatına, Avropa ġurasına, Ġslam Konfransı TəĢkilatına, Müstəqil Dövlətlər
Birliyinə və bir sıra beynəlxalq maliyyə qurumlarına–Beynəlxalq Valyuta
Fonduna, Dünya Bankına, Avropa Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankına, Ġslam
ĠnkiĢaf Bankına, Asiya ĠnkiĢaf Bankına üzv qəbul olunmuĢdur.
Ölkə iqtisadiyyatının liberallaĢdırılması, əlveriĢli investisiya mühitinin
yaradılamsı, ―Xarici investisiyaların qorunması haqıqnda Azərbaycan
Respublikasının Qanunu‖ və bir sıra normativ aktların qəbulu Azərbaycana xarici
investisiya qoyuluĢlarının həcminin getdikcə artmasına səbəb olmuĢdur. Ölkə
iqtisadiyyatına cəlb edilmiĢ xarici investisiyaların həcmi 1994-cü ildə 22 mln
ABġ dolları, 1997 – ci ildə 1,2 mlrd idisə, 2007 – ci ildə 6,7 milyard , 2008-ci
ildə 6,8 mlrd ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. Neft sənayesinə və onunla bağlı digər
sahələrə 30 mlrd ABġ dolları həcmində investisiya qoyulması haqqında
beynəlxalq neft Ģirkəti ilə müqavilələr bağlanmıĢdır. [8]
Ölkədə aparılan iqtisadi islahatların ən mühüm istiqamətlərindən biri də
dövlət mülkiyyətinin özəlləĢdirilməsi, azad sahibkarlığın inkiĢafı üçün əlveriĢli
Ģəraitin yaradılmasıdır Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin
təĢəbbüsü ilə 1995 – ci ilin sentyabrında özəlləĢdirmə proqramı qəbul edildi.
Bununla ölkədə özəlləĢdirmənin əsası qoyuldu. Ölkədə özəlləĢdirmənin qarıĢıq
modeli tətbiq edildi. Dövlət əmlakının özəlləĢdirilməsi və icarəyə verilməsindən
daxil olan vəsaitlər müvafiq olaraq 84176 min manat və 6804 min manat təĢkil
etmiĢdir [4, s. 244 ]. Beləliklə, 1996 – 1999–cu illərdə ölkədə ticarət, ictimai
iaiĢə, bütün xidmət obyektləri artıq milli sahibkarlığın əlində cəmlənmiĢdir.
Enerji təhlükəsizliyi bütün dünya dövlətlərini düĢündürən ən vacib
məsələlərdən biridir. Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi nəhəng geopolitik
lahiyələr sırasında Bakı–Tiblisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı–Tiblisi-Ərzurum qaz
kəmərinin reallaĢması Azərbaycanın regionda yerini möhkəmləndirdi, beynəlxalq
təĢkilatlarda nüfuzunu artırdı, Respublikamız bölgənin lider dövlətinə çevrildi.
[6,s.4]
Ulu öndərin əsasını qoyduğu yeni neft strategiyası bu gün də uğurla davam
etdirilir. Prezdent Ġlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən yeni neft
strategiyası xalqımızın öz sərvətinə sahib olmasında mühüm rol oynayır. Bu
layihələr Xəzər regionu ilə Avropa arasında qırılmaz tellərdir, Azərbaycanla
Türkiyəni möhkəm tellərlə bir–birinə bağlayır. Azərbaycanın iĢtirakı, razılığı
olmadan Qafqazda hər hansı lahiyəni həyata keçirmək mümkün deyil. Bu ulu
öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi böyük siyasətin məntiqi nəticəsidir
Sosial rifah və sosial ədalət prinsipi Heydər Əliyev siyasətində önəmli yer
tuturdu. Ölkədə bazar münasibətlərinin inkiĢafı sosial rifaha imkan verməli,
dövlətin sosial siyasəti daimi xarakter daĢımalıdır. Məhz bu səbəbdən regionların
sosial–iqtisadi inkiĢafının I və II proqramları qəbul edilmiĢdir. Əslində bu
proqramlar ölkə iqtisadiyyatını, sosial–mədəni tərəqqini təmin edən sənəd kimi
qəbul edilmiĢdir. Bu proqramda qarĢıya qoyulan vəzifələr, onların icra
müddətləri, maliyyə mənbələri öz əksini tapmıĢdır. 2004 – 2008–ci illəri əhatə
458
edən I proqram müvəffəqiyyətlə həyayta keçirilımiĢdir. Ölkə iqtisadiyyatının
inkiĢafında mühüm rol oynamıĢ yüzminlərlə yeni iĢ yerləri, yeni sənaye və xidmət
müəssisələri açılmıĢdır. O illərdə ÜDM artımı orta hesabla 20 faizdən yüksək
olmuĢdur. Regionların inkiĢafı canlanmıĢ, iqtisadiyyata milyonlarla investisiyalar
yatırılmıĢ, iqtisadiyyat ĢaxələnmiĢdir.
2009 - 2013–cü illəri əhatə edən II proqram da uğurla həyata keçirilir.
2009 – 2010 – cu illər aparıcı dünya ölkələrilnin tarixində maliyyə böhranı kimi
yadda qalacaqdır. Lakin Azərbaycanda bu illərdə ÜDM – 15 faizə qədər
artmıĢdır. Bütün bunlara ardıcıl, məqsədyönlü aparılmıĢ iqtisadi və sosisal
siayasət nəticəsində nail olunmuĢdur. Qəbul edilmiĢ proqramlar çərçivəsində
Azərbaycan iqtisadiyyatına böyük həcmdə sərmayələr qoyulur. Əlamətdar haldır
ki, son zamanlar qoyulan investisiyaların strukturunda daxili investisiyaların
xüsusi çəkisi xarici investisiyalara nisbətən artmaqdadır. 2010 – cu ildə ölkə
iqtisadiyyatına 15,5 milyard sərmayə qoyulmuĢdur. Bu ölkə iqtisadiyyatının
uzunmüddətli və dayanıqlı inkiĢafını, sosial – mədəni tərəqqisini təmin edəcəkdir.
Dünya praktikasına əsaslanaraq qeyd edilməlidir ki, iri, orta və kiçik sahibkarlığın
inkiĢafı ölkənin ümumi inkiĢafını təmin edir. Azərbaycanda orta və kiçik
sahibkarlığın inkiĢafını təmin etmək üçün dövlət tərəfindən lazımi tədbirlər
görülür, iqtisadi vasitələrlə kömək göstərilir. 2004 – 2010–cu illərdə Sahibkalığa
Kömək Milli Fondunun xətti ilə 700 milyon manat həcmində güzəĢtli kreditlər
verilmiĢdir. Əvvəlki illərdən fəqli olaraq kreditlərin 80 faizi regionların inkiĢafına
ayrılmıĢdır. Ölkədə hökm sürən əlveriĢli biznes mühitinin yaradılması əsassız
yoxlamalaırn qarĢısının alınması, sağlam rəqabət mühitinin yaradılması verilmiĢ
kreditlərin səmərəli istifadə edilməsinə və vaxtında geri qaytarılmasına səbəb
olmuĢdur. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun xətti ilə 2011 – ci ildə özəl
sektora 125 milyon güzəĢtli kreditlərin verilməsi nəzərdə tutulmuĢdur. [7,s.5]
―Regionların sosial – iqtisadi inkiĢafının II Dövlət proqramının icrasının
ikinci ilinin yekunlarına‖ həsr edilmiĢ konfransda ulu öndər Heydər Əliyevin
davamçısı, dövlət baĢçısı Ġlham Əliyev son iki ildə regionlarda görülən iĢləri
təhlil etmiĢ, ölkənin gələcək inkiĢaf istiqamətləri barasində öz mülahizələrini
bildirərək demiĢdir: ―Azərbaycanın zəngin neft - qaz ehtiyyatları var və
düĢünülmüĢ neft strategiyamız vardır. Ġqtisadiyyatın Ģaxələnmməsi iĢində bu
amil çox vacib rol oynayıb ... enerji sektoru, neft - qaz sənayesi bizim üçün çox
böyük dəstəkdir. Ancaq təkcə bu sahə inkiĢaf etməklə ölkə hərtərəfli inkiĢaf edə
bilməz. Bu bizim üçün böyük maliyyə mənbəyidir. Azərbaycanın beynəlxalq
mövqelərini gücləndirən amillərdən biridir.‖ [7,s6]
Ərzaq təhlükəsizliyinin həyata keçirilməsində kənd təsərrüfatının intensiv
inkiĢaf etditrilməsinin çox vacib məsələ olduğunu konfrans iĢtirakçılarının
nəzərinə çatdıran Prezident Ġ. Əliyev ərzaq təhlükəsizliyinin əsas sahəsi olan
taxılçılığın inkiĢaf etdirilməsi, əkin sahələri 100- 200 min hektara çatan iri fermer
təssərüfatlarının yaradılması ilə bərabər, üzümçülüyün inkiĢaf etdirilməsinə, ət və
süd istehsalının artirılması məqsədi ilə xaricdən məhsuldar cins mal - qara
459
alınmasına aqroservislərin yaradılmasına, kübrə istehsalı müəssisələrin yenidən
qurulmasına, texnika alınmasına geniĢ maliyyə imkanlarının olduğunu vurğuladı.
[7,s6]
Respublikanın iqtisadi siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri də dünya
standartlarına cavab verən emal müəsisələrinin yaradılması, xarici bazarlara
yüksək keyfiyyətli emal məhsullarının çıxarılması, xarici ölkələrdə Azərbaycan
Ticarət Evlərinin yaradılmasıdır. Belə məhsullar istehsalının reallaĢması üçün
həm bazara daxil olma, həm də məsafə baxımından qonĢu ölkələrin bazarları
ölkəmiz üçün məqbul sayıla bilər.
Ölkənin hər tərəfli inkiĢafını təmin etmək üçün ölkəmizdə sənaye siyasəti
aparılır.
Reginoların sosial iqtisadi inkiĢafının II Dövlət proqramında bir neçə iri
sənaye mərkəzlərinin yaradılması da nəzərdə tutulmuĢdur. Ġlk növbədə Sumqayıt
Ģəhərində belə müəssisələrin yaradılması nəzərdə tutulmuĢdur. Sumqayıt əvvəllər
də neft – kimya sənaye müəssisələri ilə baĢqa Ģəhərlərdən fəqrlənirdi. 2009 – cu
ildən Sumqayıt Texnologiyalar Parkı istismara verilmiĢdir. Bu çoxĢaxəli və
müasir sənaye kompleksidir, buraya 2300 - ə yaxın iĢçi cəlb edilmiĢdir.
Sumqayıtla yanaĢı Gəncə Ģəhərinində sənaye mərkəzi kimi inkiĢaf etdirilməsi II
Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuĢdur. Sənaye sahələrinin inkiĢafı üçün əlavə
tədbirlər planında Qaradağ rayonunun müasir sənaye mərkəzinə çevrilməsi də
nəzərdə tutulmuĢdur. Sənaye mərkəzlərində Dünyanın aparıcı Ģirkətlərinin
istehsal etdikləri maĢın və avadanlıqlardan səmərəli istifadə edilməsi üçün bilikli,
bacarıqlı, peĢəkar kadrlara ehtiyac duyulur. II Dövlət proqramında peĢəkar kadr
hazırlanması prosesinin sürətləndirilməsi, peĢə yönümünü dəyiĢmək üçün
müxtəlif kursların təĢkili də öz əksini tapmıĢdır.
Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009 – 2013 – illərdə sosial
iqtisadi inkiĢafı dövlət Proqramının icrasının II ilinin yekunlarına həsr olunmuĢ
konfransda ―Azərbaycan Prezdenti Ġlham Əliyevin yekun nitqində demiĢdir:
―Bizə həm texniki mütəxəssislər, həm də menecerlər lazımdır. Ġndi xarici
Ģirkətlərdə hər Ģeyi idarəçilik təmin edir. Əgər o, yaxĢı menecerdirsə hər yerdə
iĢləyə bilər... . Biz peĢəkar menecerlərin hazırlanması iĢinə çox böyük diqqət
göstərməliyik. Menecerlərə olan tələbatımız getdikcə daha da artacaqdır. Çünki
ölkə iqtisadiyyatı o qədər sürətlə inkiĢaf edir ki, o qədər yeni müəssisələr, müasir
istehsallar yaradlılır ki, mən bilmirəm, bəzi hallarda yeni müəssisələrə xaricdən
menecerlər gətirilir. Mən buna etiraz etmirəm, bu təbiidir. Azərbaycan Dünya
birliyinin bir parçasıdır. ....... . Amma elə etməliyik ki, öz kadrlarımızı da sürətlə
hazırlayaq‖. [7,s6] Prezdent Ġlham Əliyevin fəaliyyəti bu gün Heydər Əliyev
siyasətinin həyata keçirilməsində, reallaĢmasında ən gözəl nümunədir. Güclü
dövlət, güclü diplomatiya, güclü iqtisadiyyat, yüksək mədəniyyət Heydər Əliyev
siyasəti nəticəsində formalaĢmıĢdır.
460
SUMMARY
In the article the main direction of the economic growth of Azerbaijan
after independence are pointed investigated.
The role of the oil strategy in attracting foreign investment and in raising
living standards of the population is also pointed.
ƏDƏBĠYYAT
1. Nuriyev Ə.X. Regional idarəetmənin əsasları. Bakı. ― Elm‖. 2007. 428
səh.
2. Həsənov R.T. Azərbaycan Respubliksaının sosial – iqtisadi inkiĢafının
bazar modelinin yaradılmasının konseptual əsasları. Bakı. ― Elm‖. 1998.
343 səh.
3. Azərbaycan qazeti. 21 sentyabr 1994- cü il
4. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı. ―Səda‖. 2001. 698 səh.
5. Nuriyev Ə.X. Azərbaycan Respublikasının böhran vəziyyətindən çıxması
və inkiĢafının prinsipial məsələləri. Bakı Azərb. DNA-nın nəĢri. 1992.
428 səh.
6. Azərbaycan qazeti. 12 dekabr 2010-cü il
7. ―Azərbaycan Respublikası Regionlarının 2009–2013–cü illərdə sosial–
iqtisadi inkiĢafı Dövlət Proqramı‖nın icrasının 2-ci ilinin yekunlarına həsr
olunmuĢ konfrans. Azərbaycan Prezdenti Ġlham Əliyevin nitqi. –
Azərbaycan qazeti. 2mart 2011- ci il.
Ġnternet
8. http:// www. azstat.orq
ЛИТЕРАТУРА
1. Аристотель. Политика. Метафизика. Аналитика. Изд-во.
Эксмо, 2008г. – 960стр.
2. Гашимов Э.А. Лингвокультура потребностного кода.
Монография. Изд-во «Пирсон Эдьюкейшн Лимитед», М.2009. – 152стр.
3. Джон Лайонз. Введение в теоретическую лингвистику. М.:
Прогресс, 1978. – 544 с.
4. Радченко О.А. История лингвофилософской мысли. Едиториал
УРСС. М, 2005 – 312с.
5. Хомский Н. Язык и мышление. Монография. Из-во
Московского университета. М.- 1972. – 120стр.
6. Юрченко В.С. Философия языка и философия языкознания.
Лингвофилософские очерки. ЛКИ, 2008 – 368стр.
SUMMARY
After the collapse of the USSR the Caspian region turned into the center of
geopolitical attention of the most influential world political and economical
actors. In this article the author focuses on the relations of the USA and Russia
with Azerbaijan in the context of their geopolitical interests and objectives in this
region.
ЛИТЕРАТУРА
1. Азербайджан-НАТО. www.newcaucasus.com
2. Алиев И.Г. Каспийская нефть Азербайджана. - М.: Известия, 2003. -
712 стр.
3. Бжезинский З. Великая Шахматная Доска. Господство Америки и его
геостратегические императивы. М.: Международные отношения,
1999. 256 с. Стр. 155
469
4. Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя
политика Азербайджана. «ġərq-Qərb». Баку, 2007. 904 стр.
5. Крамаренко А.В. Регион Каспийского моря как узел геополитических
противоречий. // Региональные исследования. Журнал Смоленского
Гуманитарного Университета. №3 (13), 2007. с. 44-50.
http://www.shu.ru/old/pages/magazin/n13/kramarenko.pdf
6. Официальный сайт Государственного Департамента США.
http://www.state.gov/
7. Что представляет собой Азербайджан сегодня. // Газета Известия.
23.04.03. http://www.izvestia.ru/azerbaijan/article33025/
8. Эйвазов Дж. Геополитические уроки постсоветского Кавказа: путь к
глобализации или возвращение к классической евразийской
геополитике? // Журнал социально-политических исследований
"ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ И КАВКАЗ". 2006 г. http://www.ca-c.org/c-
g/2006/journal_rus/c-g-1/03.eivazovru.shtml
9. Arvanitopoulos C. The Geopolitics of Oil in Central Asia. 1998.
http://www.hri.org/MFA/thesis/winter98/geopolitics.html
10. Mehdi Parvizi Amineh. Caspian Energy: A viable alternative to the
Persian Gulf?//EurAsia Bulletin. Volume 8 No.3&4. March-April 2004.
http://www.eias.org/publications/bulletin/2004/marapr04/ebmarapr04p6.p
df
11. Vaezi Mahmoud.Geopolitical Changes and Crises in the Caucasus. Center
For Strategic Research. July 2009.
http://www.csr.ir/departments.aspx?lng=en&abtid=09&&depid=74&&se
mid=176
470
vurğuya malik olmasın və o, qrammatikləĢsin - ĢəkilçiləĢsin və vurğusunu
saxlasın, itirməsin. Deməli, tam qrammatikləĢmə ikinci dərəcəli vurğunun
(köməkçi sözün) itirilməsi, qrammatik ünsürə çevrilməsi ilə müĢayiət olunur.
Qeyd olunan hadisə fonetik, leksik və qrammatik əlamətlər toplusu ilə
səciyyələnir. Bir qism tam qrammatikləĢmiĢ vahidlər artırıldığı sözün vurğusunu
daĢıya bilmir ki, bu da onların sözdüzəldici səciyyəyə malik olmaması ilə
əlaqədardır. [1:52]
Bəzən ĢəkilçiləĢmə prosesi, səsdüĢümü hadisəsi ilə müĢayət olunur. Məs.:
iraq-raq2; isə-sa2; imiĢ - mıĢ4, idi -di4 və s.
Adətən, səsdüĢümü köməkçi sözün ilk səsi və ya ilk hecası ilə bağlı olur.
Bu da iltisaqi dillərdə mümkün haldır. Bəzən isə, bu, müxtəlif mövqelərdə də baĢ
verir.
SəsdüĢümü mexaniki hadisə deyil. Köməkçi sözlər desemantikləĢmə
nəticəsində elə bir həddə gəlib çatır ki, səsdüĢümü ifadə olunacaq mənanın
ifadəsinə xələl gətirmir, nəticədə bəzi səslər tələffüzdən qalır; dildə qənaət
prinsipinə müvafiq olaraq strukturca sadələĢmə baĢ verir. Beləliklə də,
qrammatikləĢmə prosesinin mühüm aktlarından biri meydana gəlir.
Bununla yanaĢı, səs fərqləĢməsi hadisəsi də müĢahidə olunur. ġin-Ģın-,
çaq-cağ və s. , səs fərqləĢməsi qrammatikləĢmə prosesində mühüm məsələdir.
Məs.: «sə‖»-«istəmək»‖ feli-sa Ģəkilçisinin arxetipi olmaqla desemantikləĢmiĢ,
lakin güclü formal dəyiĢkliyə məruz qalmamıĢdır.
Unutmaq olmaz ki, fonetik dəyiĢiklik ayrılıqda, yəni desemantikləĢmə
prosesindən kənarda mahiyyət etibarı ilə geniĢ anlayıĢdır, və qeyd olunan
prosesdə də o, mühüm rol oynayır. Deməli, qrammatikləĢmə prosesində fonetik
amillər desemantikləĢmə hadisəsi ilə birlikdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə
müvazi inkiĢaf qrammatikləĢmə dərinləĢdikcə morfoloji xüsusiyyətləri
tamamlayır; baĢqa sözlə, bitkin, tam qrammatik məzmun və forma yaranır.
ġəkilçilərin meydana gəlməsi tarixi prosesdir.[3:63] Törəyən Ģəkilçilərin
keyfiyyəti məsələsi isə olduqca maraqlıdır. Əvvəlki yazılarımızda qeyd etdiyimiz
kimi, ilkin Ģəkilçilər əslən müstəqil sözlərdən törəmiĢdir. Ġlk vaxtlar qeyri -
məhsuldar Ģəkilçilər kimi çıxıĢ etsə də, bəziləri sonradan dilin tələbatına müvafiq
olaraq məhsuldarlaĢmıĢdır. Digər tərəfdən isə, qrammatikləĢən vahidin əslən
konkret və ya mücərrəd mənalı leksemlərdən törəməsi də aĢağıdakı cəhətlərə görə
təsiredicidir..
«Soçetanie osnovı i neproduktivnoqo affiksa, koqda vtoroy komponent uje
polnostğö terəet svoö samostoətelğnostğ i prevrahaetsə v neproduktivnıy affiks v
tom sluçae, esli istoriçeski samostoətelğnoe slovo, prevrativĢeesə v affiks,
obladalo konkretnoy semantikoy, soçetanie osnovı i produktivnoqo affiksa,
koqda vtoroy komponent, istoriçeski vosxodə k znamenatelğnomu, no
asbtraktnomu po semantike slovu, prevratilsə v silu absolötnosti v produktivnıy
affiks, takim obrazom, mejdu svobodnım slovosoçetaniem i slovom, imeöhim
vtoroobraznuö osnovu, v proüesse ix razvitiə suhestvuet ne odna, a neskolğko
471
vremennıx stupeney razvitiə» [4:65].
ġəkilçiyə keçidlə yeni dövr baĢlayır- qrammatikləĢmiĢ vahid «söz‖
anlayıĢından çıxır» Ģəkilçi‖ anlayıĢına daxil olur.
Burada yalnız itirilmiĢ leksik mənadan danıĢmaq olar. Məs.: - sən (II Ģəxs.
tək) -dır4: - çı Ģəkilçiləri bu cəhətdən nümunə ola bilər. ġəkilçilərin semantikası da
leksik vahiddən gəlmədir. Məhz buna görə də Ģəkilçilər bütün sözlərə deyil,
müvafiq leksik vahidlərə artırılır.
Sözlə Ģəkilçinin sərhədi bir çox cəhətdən fərqlənir. Məzmun cəhətdən
Ģəkilçilər müstəqil əĢyavi mənaya malik deyil; formal cəhətdən də, müxtəlif
fonetik dəyiĢikliklərə məruz qalmıĢdır. Elə isə bir sıra Ģəkilçiləri köməkçi nitq
hissəsi sırasına aid etməkdə yanlıĢlığa yol vermirikmi? Burada mühüm məsələ,
köməkçi nitq hissələri ilə Ģəkilçi arasında fərq meydana çıxmasıdır.
1. Köməkçi nitq hissələrində, əsasən, müstəqilliyini itirmiĢ yardımçı leksik məna
olur və qrammatikləĢmə gücləndikcə leksik məna itməyə baĢlayır. ġəkilçilərdə isə
leksik məna izləri itmiĢ, çox mücərrəd qrammatik vahidə çevrilmiĢdir. Xatırlayaq
ki, bəzən köməkçi nitq hissələrində də belə hallarla qarĢılaĢmaq mümkündür,
lakin asılılıq dərəcəsi, onların nisbi semantik yükü, strukturu fərqlidir.
2. Köməkçi nitq hissələri formal dəyiĢikliyə, nisbətən az məruz qalmıĢdır.
ġəkilçilər isə, əsasən, güclü fonetik dəyiĢikliyə məruz qalmıĢdır. Məs.: -dır
3. Köməkçi nitq hissələri, nitq hissələri təliminə daxil olduğu halda, Ģəkilçilər əsas
nitq hissələrinin qrammatik kateqoriyalarına daxildir.
4. Köməkçi nitq hissələri söz kökündən ayrı yazılır, Ģəkilçilər isə bitiĢik yazılır.
Köməkçi nitq hissələri içərisində bəzən ĢəkilçiləĢmə hallarının olması
qanunauyğun haldır. Çünki əksər köməkçi sözlər leksik mənalarından
uzaqlaĢdıqca, yəni qrammatikləĢmə gücləndikcə, ĢəkilçiləĢmə üçün mühüm amil
formalaĢır. Bu o deməkdir ki, köməkçi söz Ģəkilçiyə çevrilməklə «söz‖»
anlayıĢından çıxır. Ona görə də kömkəçi nitq hissələri daxilində verilən Ģəkilçiləri
(-mı;-can; habelə-la) fərqləndirmək lazımdır. Bunlardan köməkçi nitq hissələrində
deyil, Ģəkilçilər bəhsində danıĢmaq nəzəri cəhətdən daha düzgün olardı. Çünki
ĢəkilçiləĢmiĢ köməkçi nitq hissələrində Ģəkilçilər üçün səciyyəvi olan fonetik
variantlılıq, sözə bitiĢik yazılmaq, səs düĢümü və s. Cəhətdən köməkçi sözlərdən
kəskin fərqlənir.. Deməli, köməkçi nitq hissəsi anlayıĢına ĢəkilçiləĢmiĢ qrammatik
vahidləri daxil etmək elmi cəhətdən düzgün deyil. Çünki «söz»‖ anlayıĢına
Ģəkilçiləri aid etmək olmaz, onlar artıq sözdən uzaqlaĢmıĢlar.
5. Köməkçi nitq hissələri, köməkçi sözlər sözlərə yaxın olduğu halda, Ģəkilçilər
köməkçi nitq hissələrinə və ya köməkçi sözlərə yaxındır. Deməli, ĢəkilçiləĢmə
köməkçi nitq hissələrindən və ya köməkçi sözlərdən sonrakı mərhələdir. Köməkçi
nitq hissələri bir tərəfdən sözə, digər tərəfdən isə Ģəkilçilərə yaxındır. Buna görə
də köməkçi nitq hissələrindən hər iki mərhələnin əlamətləri özünü göstərir. Bir
qism köməkçi sözlər arxaikləĢərək dildən çıxmıĢ, bir qismi isə ĢəkilçiləĢmiĢdir.
6. ġəkilçilər fonetik variantlılıqa malikdir. Bəzən həm dodaq, həm də damaq
ahəngi gözlənilir. Köməkçi sözlər isə, nisbi müstəqilliyə malik olduğundan
472
fonetik variantlılıqa malik deyil.
7. ġəkilçilər müstəqilliyə malik olmadığından nə əsas, nə də ikinci dərəcəli
vurğuya malik deyil, onlar bəzən aid olduğu sözün vurğusunu daĢıya bilir ki, bu
da söz əsası ilə bağlıdır. Köməkçi sözlər isə, ikinci dərəcəli vurğuya malik olur.
8. Ġltisaqi dillərdə, o cümlədən Azərbaycan dilində Ģəkilçilər sözün sonuna artırılır
(alınma Ģəkilçilərdən fərqli olaraq). Köməkçi sözlərin yeri isə fərqlidir: bir qismi
söz önündə, bir qismi isə söz sonunda gəlir.
SUMMARY
The paper investigates the issues related to the Full desemantization of
certain words and their transformation into the suffixes.This process is
accompanied by some phonetic features and characterized with full morphological
motivation of the grammatical units as well as their Functional strategies.As a
result of the full desemantization of the auxiliary words some grammaticalized
words become apart from the auxiliary parts of speech and appear to be suffixes.
ƏDƏBĠYYAT
1. Axundov A. Azərbaycan dilini fonetikası. Bakı, Maarif, 1984.
2. Рустамов А. Фонетические признаки грамматизации и аффигрования
слов в тюркских языках. Проблемы современной тюркологии. Алма-Ата,
1980.
3. Шараф Г. Сонорная длительность татарских гласных. Вестник Научного
Общества Татароведения. Часть I. Казань, 1928.
4. Шараф Г. О сонорной длительности согласных. Вестник Научного
Общества Татароведения. Казань, 1928. №8.
473
Qeyd edilən leksik vahidlərin bəziləri (time, period, zaman, vaxt, dövr,)
qarĢılaĢdırılan dillərdə ümumiyyətlə zaman anlayıĢını ifadə edən sözlərdir. BaĢqa
sözlə desək, time, period, zaman, vaxt, dövr sözləri ingilis və Azərbaycan
dillərində zamanı ifadə etmək üçün istifadə edilən ümumi leksik vahidlərdir.
Onların müəyyən hissəsi (məsələn, year, month, week, day, night, hour, minute,
second; il, ay, həftə, gün, saat, dəqiqə, saniyə) hər biri iyerarxik cəhətdən özündən
daha böyük vahidin tərkib hissəsi olan zaman vahidinin adını ifadə edir.
Azərbaycan dilində iki leksik vahid (gecə, gündüz) ―gün‖ zaman vahidinin
hissələrini ifadə edir. Ġngilis dilində isə day sözü həm ―gün‖ mənasında iĢlənir,
həm də ―gündüz‖ mənasında ―night‖ (gecə) sözünün antonimi kimi iĢlənir.
Yuxarıda haqqında danıĢdığımız bütün sözlərin zaman anlayıĢı ilə bağlı
olması heç kəsdə Ģübhə doğurmur. AĢağıdakı nümunələrə diqqət yetirək:
Zaman heç bir mahiyyəti olmayan anlayıĢa çevrilib (S.Əhmədli). Əslində
adamlar da zaman kimi dörd cür olur... (S.Səxavət). Söz vaxtına çəkər (Məsəl).
Hər Ģey vaxta baxsa da, vaxt heç nəyə baxmır (Məsəl). Vaxtım yoxdur (DanıĢıq).
Həcər arada vaxt tapıb bir Anaxanımgilə də baĢ çəkdi, təzə xəbərdən agah elədi
onu (Anar). Sonralar baĢa düĢdüm ki, təkcə Zaqatalada ürəyimdə tutduqlarımı
eləmək üçün mənə yüz il vaxt lazımdı (S.Səxavət). Zaman keçdikcə gün, ay, hətta
il unudulur, beyində bircə o iliĢib qalırdı: onun doğulub, boya-baĢa çatdığı yurd
ermənilərin əlindədir (S.Əhmədli). Ay var, bir günə dəyməz, gün var, min aya
dəyər (Bayatı). Dindirir əsr bizi, dinməyiriz (Sabir).
Bu misallarda iĢlənən müvafiq leksik vahidlər təhlili göstərir ki, onlar aid
olduqları zaman vahidlərini subyekt və obyekt kimi təqdim edir. Onlar dil
vahidləri olaraq dildənxaric gerçəklik forması ilə, müvafiq anlayıĢla bağlıdır,
onları adlandırır.
Zaman bildirən leksik vahidlərin semantik funksiyalarının reallaĢması
həmin vahidlərin leksik mənaları ilə Ģərtlənir. Bu sözlər ölçülə bilən zaman
vahidlərinin adları olmaqla obyektiv zamanı müxtəlif kəmiyyətli, ölçülü kəsiklərə
ayırır, onları adlandırır. Bu, müxtəlif kəmiyyətli və ya ölçülü həmin zaman
kəsiklərinin birbaĢa adlandırılması, nominasiyasıdır. Ġngilis və Azərbaycan
dillərində zamanın ölçü vahidlərini bildirən second – saniyə, minute – dəqiqə,
hour – saat, day – gün, night – gecə, week – həftə, month – ay, year – il, century -
əsr, yüzillik, millennium – minillik kimi leksik vahidlər bu sıradan hesab olunur.
Müxtəlif zaman ölçü vahidlərini ifadə edən zaman adları ingilis və
Azərbaycan dillərinin izahlı leksikoqrafik mənbələrində qeydə alınmıĢ, izah
olunmuĢdur. Bu izahlarda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki,
həmin leksik vahidlər lüğətlərdə ―zaman müddəti‖ (a period of time), ―zaman
daxilində nöqtə‖ (point in time), ―çox qısa zaman müddəti‖ (very short period of
time) kimi izah olunmuĢdur. Məsələn: minute - any of the 60 parts which an hour
is divided into, consisting of 60 seconds [9]; a period of time equal to 60 seconds;
one sixtieth of an hour [8]; each of the 60 parts of an hour, that are equal to 60
seconds [10]; second – 1. a short unit of time which is equal to a sixtieth of a
474
minute; a very short period of time [9]; 1/60 of a minute of time; a very short
period of time; moment [8]; a unit for measuring time; a very short time [10].
Azərbaycan dili üzrə lüğətlərə diqqət yetirək: ―dəqiqə - 1. Bir saatın
altmıĢda birinə bərabər və ya 60 saniyədən ibarət olan vaxt ölçüsü; 2. az, lakin
qeyri-müəyyən vaxt [2, s. 573-574]; 60 saniyəlik zaman ölçüsü‖ [1, s. 76].
―Saniyə - dəqiqənin altmıĢda bir hissəsi (vaxt ölçü vahidi) [4, s. 35]; zaman
vahidi, dəqiqənin 60-dan biri‖ [1, s. 343].
QarĢılaĢdırılan dillərdə zaman anlayıĢını ifadə edən ümumi sözlər olaraq
―time‖ və ―zaman‖ leksik vahidləri hesab olunur. Bu sözlər ing. ―space‖ və azərb.
―məkan‖ sözü ilə birlikdə materiyanın varlıq formaları ilə bağlı olan anlayıĢlardan
birinin adı kimi iĢlənir. Azərbaycan dilində ―zaman‖ sözü ―vaxt‖ sözü ilə
sinonimlik təĢkil etsə də, onların iĢlənmə məqamları bir-birindən fərqlənir.
Məsələn, ―uĢaq vaxtı‖ deyiriksə, ―uĢaq zamanı‖ demirik. ―Vaxtımız yoxdur‖
deyirik, ancaq ―zamanımız yoxdur‖ demək olmur. Hərçənd ki, son dövrlərdə türk
dilinin təsiri ilə ―zamanımız yoxdur‖ ifadəsi də iĢləklik qazanmağa baĢlamıĢdır.
ĠĢləklik dərəcəsinə görə ―zaman‖ sözü ―vaxt‖ sözündən çox geridə qalır.
Belə düĢünmək olar ki, ―zaman‖ sözü ―vaxt‖ sözü ilə müqayisədə daha çox
ümumilik bildirən kateqorial səciyyəli sözdür. ―Zaman‖ sözü mütləq olaraq
mübtəda və xəbər vəzifəsində iĢlənir, onun həmin vəzifələrdə iĢlənməsi də
konkretləĢdirici təyin tələb edir. Aman-aman oldu, gəl, Halım yaman oldu, gəl.
YaxĢı günümün dostu, Axır zaman oldu, gəl (Bayatı).
Ġngilis dilində ―time‖ sözünün semantik təhlili və bu sözün qarĢılığı kimi
Azərbaycan dilində iĢlənən leksik vahidlər, eləcə də Azərbaycan dilində ―zaman‖
və ―vaxt‖ sözləri elmi ədəbiyyatda geniĢ araĢdırılmıĢdır [Bax: 5; 6]. Buna görə də
həmin sözlərin üzərində dayanmayacağıq. Amma ―vaxt‖ sözü ilə bağlı
aĢağıdakıları qeyd etməyi lazım bilirik.
Azərbaycan dilində ―vaxt‖ sözü ―zaman‖ sözü ilə yanaĢı zaman
anlayıĢının leksik səviyyədə əsas ifadə vasitələrindəndir. Nitq hissəsinə
mənsubiyyət etibarilə onu isim kateqoriyasına aid etmək olur. Onun cümlədə
iĢlənməsi də ismin xüsusiyyətlərini büruzə verir. Vaxt var ikən baĢınıza çarə qılın
(DanıĢıq). Vaxt gələr ki, bu sözümü bilərsən, Gəlib qəbrim üstə rəhmət deyərsən
(Ə.Əylisli)
―Vaxt‖ sözünün mənsubiyyət Ģəkilçisi ilə iĢlənməsi də belə bir
xüsusiyyətin əlaməti hesab edilə bilər. Mənim vaxtım yoxdur, sənin vaxtın və
həvəsin varsa, get (DanıĢıq). Hələlik elə vaxtım idi ki, gələcəyə gedən bu yolda
ayaqqabılarımın ağırlığını hiss eləyirdim (S.Səxavət). Ancaq vaxtın olsa,
imtahanın-zadın olmasa, .... gələrsən, Allah qoysa, gedərsən bir bazarlıq eləməyə
kömək eləyərsən mənə... (Ə.Cəfərzadə)
―Vaxt‖ sözü digər zaman anlayıĢlı sözlər kimi sintaktik zaman anlayıĢının
əsas ifadə vasitələrindən biri kimi də çıxıĢ edir. Bu, ―vaxt‖ sözünün müəyyən nitq
Ģəraitində prosesə iĢarə edən sözlərlə iĢləndiyi hallarda özünü göstərir. Bura ―o‖,
―bu‖, ―hər‖, ―heç‖, ―həmin‖ əvəzlikləri, ―bir‖, ―çox‖, ―az‖ kimi kəmiyyət bildirən
475
sayları, ―ilk‖, ―son‖, ―axır‖ sifətləri və s. təyinedici vasitələr aiddir. Məsələn: Bu
vaxtlar o zəng edərdi (Anar). Bunu bir vaxt biləcəyəm (Anar). MəĢqlərdə də, evdə
də sözləri heç vaxt çəp gəlmirdi (Ə.Cəfərzadə). Çox vaxt söhbəti mən özüm
salırdım, amma axır vaxtlar hiss edirdim ki, mən söz açmağıma heç ehtiyac
qalmır. (Anar). Son vaxtlar mən telefon barəsində çox düĢünürdüm (Anar). Onu
heç vaxt üzünü görmədiyi atası səslədi (Elçin). Bilirdim ki, o daha zəng
eləməyəcək, daha heç bir vaxt (Anar).
QarĢılaĢdırılan ingilis və Azərbaycan dillərində zaman anlayıĢlı əsas leksik
vahidlərdən biri ―day‖ və ―gün‖ sözləridir. Ġngilis dilində ―day‖ sözü üçün qeydə
alınmıĢ ilk məna izahlı lüğətlərində hamısında eyni olsa da, izahatda müəyyən
fərqlərə rast gəlinir. Məsələn: ―a period of 24 hours, especially from 12 o'clock
one night to 12 o'clock the next night‖ [9]; ―the period of time, the calendar day,
of 24 hours' duration reckoned from one midnight to the next‖ [8]; ―the time of
light between one night and the next b: daylight‖ [8]; ―a period of 24 hours‖ [10].
Həmin sözün ikinci mənası ―günəĢin çıxması və batması arasındakı iĢıqlı vaxt‖
(the period of light between sunrise and sunset) Ģəklində müəyyənləĢdirilir,
Linqvo və Oksford lüğətlərində ikinci yerdə yerləĢdirilir. Üçüncü və digər
mənaların lüğətlər üzrə müqayisəsi baĢqa-baĢqa nəticələr verir. Leksikoqrafların
fikirləri əsasən day sözünün mənalarının yerləĢdirilmə qaydasında, eləcə də həmin
mənaların hansı əlamətlər əsasında müəyyənləĢdirilməsində fərqlənir. ―Zaman
müddəti‖ lüğətlərdə müxtəlif mənalarda verilir. ―ĠĢ dövrü‖ (period of work)
mənası fərqləndirilir, amma onun yeri müxtəlif Ģəkildə yerləĢdirilir. Qeyd etmək
lazımdır ki, lüğətlərdə ―the calendar day‖, ―a period or point in time‖, ―a specified
time or period‖, ―the time established by usage or law for work, school, or
business‖ kimi müxtəlif məna və məna çalarları müəyyənləĢdirilir, amma onların
yerləĢdirmə qaydası müxtəlifdir.
Ümumilikdə ―day‖ sözü üçün Kollinzin izahlı lüğətində məna və məna
çalarları ilə birlikdə 27 məna qeydə alınmıĢdır [8]. Digər lüğətlərdə isə ―day‖
sözünün 7 [11], 4 [10] və 3 [9] mənası qeydə alınır.
Günün hissələrinin adlarını bildirən zaman anlayıĢlı isimlər xüsusi qrup
təĢkil edir. Günün hissələrinin adlandırılmasında müqayisə edilən dillərdə fərq
müĢahidə olunur. Bəllidir ki, gün 24 saatlıq müddəti əhatə edir ki, bu müddətdə
Yer öz oxu ətrafında bir dəfə dövr edir. 24 saatlıq həmin bu müddət ingilis və
Azərbaycan dillərində müxtəlif Ģəkildə hissələrə bölünür.
Ġngilis dilində 24 saatlıq bu müddətin müxtəlif hissələrə bölgüsü aĢağıdakı
sözlərlə adlandırılır: morning (gecə saat 00-dan gündüz saat 12-yə qədər; noon
(saat 12) afternoon (saat 12-dən saat 18-dək), evening (saat 18-dən 24-dək),
midnight (saat 24). Ġngilis dilində «day və night sözlərinə gəlincə, qeyd etmək
lazımdır ki, bu sözlər 24 saatlıq müddətin iki hissəyə bölünməsini təsbit edir:
günün iĢıqlı hissəsi (day); günün qaranlıq hissəsi (night)». [7, s. 82].
Azərbaycan dilində 24 saatlıq müddətin müxtəlif hissələrə bölgüsü
aĢağıdakı sözlərlə adlandırılır: səhər (günçıxandan saat 10-11-dək), gündüz (saat
476
10-11-dən günbatanadək), günorta (saat 12), axşam (günbatandan saat 22-23-
dək), gecə (saat 23-dən günçıxanadək), gecəyarı (saat 24).
Azərbaycan dilində 24 saatlıq müddətin günün iĢıqlı və qaranlıq
hissələrinə bölgüsü üç leksik vahidlə adlandırılır: günün iĢıqlı hissəsi = gündüz,
gün, günün qaranlıq hissəsi = gecə.
Bunu Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində gündüz və gün sözləri üçün
verilən izahatdan da görmək olur: ―GÜNDÜZ is. Gecə-gündüzün iĢıqlı hissəsi;
gündoğandan günbatana qədər olan müddət (gecə müqabili) ...‖ [3, s. 312]. ―GÜN
is. 1. Gecə-gündüzün səhərdən axĢama qədərki iĢıqlı müddəti, günçıxandan
günbatana qədərki dövr. ... 2. Yerin öz oxu ətrafında bir dəfə dövr etdiyi (24
saatlıq) müddət; gecə-gündüz. ... [3, s. 309-310]‖.
Gecə sözü üçün verilən izahata diqqət yetirək. Gündüz sözü üçün verilən
izahatda mötərizədə verilən ―(gecə müqabili)‖ ifadəsindən belə baĢa düĢmək olur
ki, əgər ―gecə-gündüzün iĢıqlı hissəsi və gündoğandan günbatana qədər olan
müddət‖dirsə, eyni izahat gecə sözü üçün də verilməli idi. Lüğətdə bu cür izahata
rast gəlinmir. Gecə sözü üçün izahlı lüğətdə 4 məna verilir. Həmin mənaların
birincisi aĢağıdakı Ģəkildə verilir: ―GECƏ is. 1. Günün günbatandan günçıxana
qədər, axĢamdan səhərə qədər olan hissəsi. Gecə vaxtı. – Gecənin xeyrindən
sabahın Ģəri yaxĢıdır. (Atalar sözü). ... ‖ [3, s. 214]. Digər mənalar bizi
maraqlandıran məsələ ilə bağlı deyil. Fikrimizcə, lüğətdə gündüz sözü üçün
verilən izahatdakı metoddan istifadə edilərək gecə sözünə uyğun izahat verilməli
idi. Bütün bu söylənilənlərə əsasən qeyd etmək olar ki, qarĢılaĢdırılan dillərdə
günün hissələrinin adlandırılmasında fərqlər vardır.
Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, zaman bildirən isimlərin müxtəlif
dillərin materialları əsasında semantik cəhətdən öyrənilməsi bu leksik vahidlərin
təqdim etdiyi anlayıĢların dilin daĢıyıcıları tərəfindən mənimsənilməsi
qanunauyğunluqlarının üzə çıxarılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
SUMMARY
The lexical unites denoting time in English and Azerbaijani as languages
of different systems have great opportunities to express temporal meanings. There
is a good deal of means of expression of temporal relations. Some of them are
facts of language; the others are facts of speech. The article deals with some
important words denoting time in English and Azerbaijani (time, period, year,
month, week, day, night, zaman, vaxt, dövr, il, həftə, gün, etc). Some of them are
the words generally denoting temporal relations in the mentioned languages. The
others (e.g. year, month, week, day, night, hour, minute, second) are words
expressing the name of time unite each of which is hierarchically the component
part of the greater one.
477
ƏDƏBĠYYAT
1. Axundov A. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 2005.
2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. I cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖,
2006.
3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖,
2006.
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. Bakı, ―ġərq-Qərb‖,
2006.
5. Tahirov Ġ. «Time» sözünün semantik təhlili və Azərbaycan dilində
qarĢılığı // Tədqiqlər, II , Azərbaycan MEA Nəsimi adına Dilçilik
Ġnstitutu, Bakı, Elm, 2004, s. 225-231.
6. Tahirov Ġ. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində qeydə alınmıĢ iki
temporal leksik vahid haqqında // Azərbaycan MEA Xəbərləri, Humanitar
elmlər seriyası, Bakı, 2007, № 4, s. 98-104
7. Бархударов Л.С. Двенадцать названий и двенадцать вещей // Русский
язык за рубежом, 1969, № 4, с. 82.
8. ABBYY Lingvo 12 Multilingual Trial // http://www.lingvo.ru.
9. Cambridge Advanced Learner‘s Dictionary. Cambridge University Press,
2003. Version 1.0. COPIRIGHT © Software TEXTware A / S,
Copenhagen, 2003. // http: // www. textware. dk.
10. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner‘s Dictionary of Current English,
Sixth edition 2000. Oxford Advanced Genie. Oxford University Press,
2002, © Software TEXTware A / S, Copenhagen.
11. Webster's Third International Dictionary, Unabridged. © 2002. Merriam-
Webster, Incorporated. Published under license with Merriam-Webster,
Incorporated // http://www.penreader.com.
479
Ulu öndər Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət strategiyasını
səciyyələndirərək demiĢdir; ―Bizim xarici siyasətimiz sülhsevər siyasətdir, bir hər
hansı bir dövlətin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə toxunmaq məqsədi güdmürük.
Lakin eyni zamanda Respublikamızın suverenliyini, müstəqilliyini və ərazi
bötüvlüyünü nəyin bahasına olursa olsun xarici siyasət vasitəsilə təmin etməyə
çalıĢacağıq.‖ (1. s 16)
Heydər Əliyev ilk növbədə cənubi Qafqazada özünün strateji maraqlarını
güdən və bu regionda təsir imkanlarına malik olan ölkələrlə qarĢılıqlı faydalı
münasibətlərin yaradılması istiqamətinə diqqət yönəltdi. Bu baxımdan ulu öndərin
Rusiya ilə əlaqə və münasibətlərində əhəmiyyətli dəyiĢikliklərə nail olması,
əlaqələrinm normal inkiĢafına mane olan problemləri həll edə bilməsi qısa bir
müddət ərzində bu ölkə ilə münasibətlərin yenidən qurulması, gərginliyin aradan
qaldırılması və əməkdaĢlığın geniĢləndirilməsinə səbəb oldu. Azərbaycan
Respublikası MDB üzvlüyünə daxil oldu. Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, ―Biz
MDB çərçivəsindən kənarda olduğumuz vaxtdakı vəziyyətimizi araĢdırırıq və belə
qənaətə gəldik ki, MDB çərçivəsindən kənarda qalmaq ölkənin qarĢısında duran
problemlərin həllinə kömək etmir‖.(3. s.13)
Dünyanın ən qüdrətli dövləti olan ABġ–la münasibətlərin nizama salınıb
inkiĢaf etdirilməsində Heydər Əliyevin xidmətləri misilsizdir. 1994–cü ilin
sentyabrında ―Əsrin müqaviləsi‖ nin imzalanması bu yolda ən mühüm və ən
baĢlıca amil, Azərbaycanla Qərb arasındakı münasibətlərdə yeni həm də dönüĢ
nöqtəsi oldu. Əsrin müqaviləsinin əhəmiyyətindən bəhs edən ulu öndər demiĢdir:
―Əsrin müqaviləsinin imzalanması ilə Azərbaycan Xəzər dənizi və onun enerji
ehtiyatlarını bütün dünyanın üzünə açdı və bu hadisənin ölkənin gələcəyi üçün nə
dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu tarixçilər yazacaqlar‖.(7.s 310)
Bu müqavilənin bağlanması ilə mökmələnən əlaqə və münasibətlərin
nəticəsi o oldu ki, ABġ Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdı və münaqiĢənin
dinc yola həllinə tərəfdar olduğu haqqında bəyənat verdi. Bill Klinton öz
bəyənatında göstərirdi: ―Amerika Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və
müstəqilliyini dəstəkləməkdə davam edir. GeniĢ səpkili əlaqələri inkiĢaf
etdirməklə biz Amerika Azərbaycan əməkdaĢlığını geniĢləndirəcək əbədi olaraq
suveren və çiçəklənən Azərbaycan dövlətinin qurulmasında Heydər Əliyevin
səylərinə kömək etməkdə davam edəcəyik‖. (8. s. 131)
Bu çox əhəmiyyətli bir bəyənat idi. Bu Heydər Əliyev diplomatiyasının,
Azərbaycanın əsaslandırılmıĢ və sistemləĢdirilmiĢ yeni xarici siyasət
strategiyasının növbəti uğuru idi.
Azərbaycanın yeni xarici siyasət kursunda Avropa xətti mühüm yer
tuturdu. Hər bir Avropa ölkəsinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini bütün
incəliklərinə qədər nəzərə alan bu yeni siyasi kurs Azərbaycanın Avropa ilə
münasibətlərində dönüĢ yaratdı və qısa müddətdə böyük uğurlar əldə edilməsi ilə
nəticələndi. Azərbaycan özünə Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa, Ġtaliya kimi
çox nüfuzlu həmfikirlər əldə etdi.
480
Azərbaycanın yeni xarici siyasət kursunda qonĢu ölkələrlə, habelə
müsəlman ölkələri ilə münasibətlərə də xüsusi diqqət yetirilirdi. Bu ölkələrlə
münasibətlərdə süni olaraq yaradılmıĢ və həll edilməmiĢ problemlər mövcud idi.
Türkiyə ilə münasibətlərə belə real Ģəraiti nəzərə alınmadan düzgün
yanaĢılmamıĢdır. Çox təcrübəli siyasətçi olan Heydər Əliyev bu ölkələrlə
münasibətlərdə tezliklə dönüĢ yaradaraq onlarla qarĢılıqlı əməkdaĢlıq
prinsiplərinə əsaslanan sivilizasiyalı münasibətlər qurub inkiĢaf etdirilməsinə nail
oldu.
Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətinin ən baĢlıca məqsədlərindən biri
də zorla cəlb edildiyi münaqiĢənin sülh yolu ilə ədalətli Ģəkildə həll olunması iĢinə
böyük dövlətləri, nüfuzlu beynəlxalq təĢkilatları qoĢaraq onalrın dəstəyinə nail
olmaq idi. Ermənistanın hələ də davam edən təcavüzünün qarĢısının alınması və
müharibənin dayandırılması xüsusilə vacib idi. Ən baĢlıcası isə bu münaqiĢəni
salan ermənilərin olduğunu onların təcavüzkar niyyətlərini və etdiyi vəhĢilikləri
dünyaya yaymaq, Azərbaycan ətrafında yaradılmıĢ informasiya blokadasını
yarmaq idi. Bütün bunlar böyük zəhmət və düĢünülmüĢ diplomatik səylər tələb
edirdi ki, bu olduqca çətin idi. Bir iĢin öhdəsindən yalnız Heydər Əliyev gələ
bilərdi.
Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həlli
istiqamətində Heydər Əliyevin geniĢ və çoxĢaxəli fəaliyyətinin əsas məqsədi o idi
ki, konflikt beynəlxalq normalara uyğun, dünya ictimaiyyətinin dəstəyi ilə nizama
salınsın. Dünya siyasətindən təcrid olunan informasiya blokadasına salınan, haqlı
olduğu halda haqsız sayılıb dünya birliyinin qınağına çevrilən, ABġ konqresinin
1992–ci ildə qəbul etdiyi 907–ci düzəliĢlə diskirminasiyaya məruz qalan
Azərbaycana yalnız Heydər Əliyevin diplomatik bacarığı və səyləri ilə münasibət
dəyiĢilməyə baĢladı. Dünyanın bütün demokratik dövlətləri və aparıcı beynəlxalq
təĢkilatları Azərbaycanın zorla cəlb edildiyi silahlı münaqiĢədə Azərbaycana qarĢı
düzgün mövqe tutmadıqlarını anlamağa baĢladılar.
ATƏT–in, MDB–nin və digər vasitəçilərin səyləri ilə aparılan danaĢıqlar
nəticəsində 1994–cü ilin mayında Ermənistanla Azərbaycan arasındakı atəĢkəs
əldə olundu. Heydər Əliyevin xarici ölkələrə rəsmi səfərləri, keçirdiyi görüĢləri,
Azərbaycana gələn nümayəndə heyətləri ilə görüĢləri, beynəlxalq təĢkilatlarla
apardığı iĢlər və gərgin diplomatik səyləri Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya
çatdırılması sahəsində böyük uğurlara səbəb oldu. Ümummilli liderin diplomatik
uğurları ATƏT–in BudapeĢt, Lissabon və Ġstanbul zirvə toplantlarında öz
bəhrəsini verdi. Lissabon sammitində ilk dəfə olaraq ATƏT–in 54 üzvündən 53–ü
dağlıq Qarabağ münaqiĢəsinin həll edilməsində Azərbaycanın haqlı mənafelərini
əks etdirən prinsipləri birmənalı Ģəkildə dəstəklədi. Bu Heydər Əliyevin xarici
siyasət strategiyasının böyük uğuru olmaqla yanaĢı münaqiĢənin həll olunmasının
keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçid idi.
Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı bu məqsədyönlü və səmərəli
siyasət artıq öz real nəticələrini verməkdədir. Azərbaycanın diplomatik səyləri
481
Ermənistanın mövqelərini xeyli zəiflətmiĢdir. MünaqiĢənin nizama salınmasında
Minsk qrupunun təkliflərinin Ermənistan tərəfindən dalbadal rədd edilməsi
ermənistanı qeyri–konstruktiv ölkə kimi tanıtmıĢdır. Ermənistan bu gün də
münaqiĢənin həlli üçün təklif edilən Madrid prinsipləri ilə də razılaĢmamıĢdır ki,
bu da onun qeyri konstruktivliyinin daha bir təsdiqi olmuĢdur.
Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ problemin həlli istiqamətində
mühüm addımlar atılmaqdadır. Son zamanlar Rusiya və Türkiyənin Dağlıq
Qarabağ probleminin həlli istiqamətində səyləri güclənmiĢdir. ġübhə yoxdur ki,
münaqiĢə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, beynəlxalq hüququn norma
və prinsiplərinə uyğun həll ediləcəkdir. Zaman Azərbaycanın xeyrinə iĢləyir və
torpaqlarımızın azad ediləcəyi gün uzaqda deyil.
Azərbaycanın xarici siyasəti çoxĢaxəli istiqamətlərdə inkiĢaf edir.
Azərbaycanın dünya birliyinə, Avropa təhlükəsizlik sistemi və NATO
strukturlarına inteqrasiyasına yönələn bu istiqamətlər ölkəmizin beynəlxalq
siyasətə fəal qoĢulmasını təmin edir. Azərbaycanın milli mənafe və maraqlarına
xidmət edən xarici siyasət kursunu uğurla reallaĢdıran Heydər Əliyev bütün
ölkələrlə münasibətlərin dostluq, dinc yanaĢı yaĢamaq və qarĢılıqlı faydalı
əməkdaĢlıq prinsipləri əsasında qurulmasını təmin edirdi. Ümummilli lider ABġ
və Rusiya ilə, Avropa ölkələri ilə, Çin və Yaponiya ilə, ġərq ölkələri ilə, Asiya
Sakit okean regionu, Afrika və Latın Amerikası ölkələri ilə səmərəli,
bərabərhüquqlu əlaqələrin yaradılmasına, əməkdaĢlığın inkiĢaf etdirilməsinə nail
olmuĢdur.
Azərbaycanın xarici siyasəti tarazlaĢdırılmıĢ xarakter daĢıyır. Bunu
ölkəmizin geosiyasi vəziyyəti və üzləĢdiyi problemlərin xarakteri tələb edir,
Azərbaycan özünün xarici siyasət müstəvisində regionda möhkəmlənmək uğrunda
mübarizə aparan müxtəlif güc mərkəzləri arasında manevr imkanlarını qoruyub
saxlamaqla, xarici siyasət kursunun tarazlığını təmin edə bilmiĢdir.
Ġndi Azərbaycan çoxĢaxəli diplomatik əlaqələrə malikdir, ən nüfuzlu
beynəlxalq təĢkilatların, birliklərin, iqtisadi və maliyyə qurumlarının üzvüdür.
Beynəlxalq təĢkilatlara üzv olmaq, onlarla iĢ aparmaq, Azərbaycan həqiqətlərini
dünyaya çatdırmaq və Azərbaycanın problemlərini həll etmək sahəsində böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan bu gün BMT, ATƏT, Avropa ġurası, MDB,
GUAM, Ġslam Konfransı TəĢkilatı, Qara Dəniz Ġqtisadi ƏməkdaĢlıq TəĢkilatı kimi
bir çox nüfuzlu Beynəlxalq təĢkilatların üzvüdür.
Azərbaycan beynəlxalq təĢkilatlarla, baĢlıca olaraq Avropa Ġttifaqı, NATO,
Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidənqurma və ĠnkiĢaf
Bankı, Ġslam ĠnkiĢaf Bankı ilə də fəal əməkdaĢlıq edir.
Azərabaycanın davamlı Ģəkildə Avroatlantik məkanına inteqrasiyası da
Heydər Əliyevin xarici siyasət kursunun əsas istiqamətlərindən olmuĢdur. 1994–
cü ildə Azərbaycanın NATO–nun ―Sülh naminə tərəfdaĢlıq‖ proqramına
qoĢulması haqqında çərçivə sənədini imzalaması ġimali Atlantika ittifaqının
Azərbaycanla tərəfdaĢlığının əsas prioritetlərini müəyyənləĢdirmiĢdir.
482
Əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuĢ Azərbaycanın Avroatlantik
strukturlarına inteqrasiyası prosesləri bu gün də uğurla davam etməkdədir.
Respublikamızda NATO təcrübəsindən yararlanaraq, NATO standartlarına cavab
verən peĢəkar ordu quruculuğu ardıcıl və sistemli Ģəkildə həyata
keçirilir.Azərbaycan alyansın müxtəlif proqramlarında da iĢtirak edir..
Heydər Əlıiyevin xarici siyasət kursunun mühüm prioritetlərindən biri də
Avropa Ġttifaqı ilə münasibətlərin inkiĢafıdır. Azərbaycanın Avropaya
inteqrasiyası istiqamətində atılan addımlar Avropa ġurasının qurumlarında yüksək
qiymətləndirildi və 2000–ci ilin iyununda Avropa ġurası parlament Assambleyası
özünün növbəti sessiyasında Azərbaycan Respublikasının bu beynəlxalq quruma
tam hüquqlu üzv qəbul edilməsi barədə yekdil qərar qəbul etdi. 2001–ci ilin
yanvarın 17 də isə Avropa ġurasının Nazirlər Komitəsi Parlament
Assambleyasının bu qərarını təsdiq etdi və beləliklə Azərbaycan Avropa ölkələri
ailəsinə daxil oldu. Bununla da Azərbaycanda islahatlar prosesi Avropanın dəstəyi
ilə daha da sürətləndirildi. Azərbaycanda sosial iqtisadi inkiĢafa yönəldilən çoxlu
sayda layihələrin həyata keçirilməsinə start verildi. Hüquqi, demokratik dövlət
quruculuğu sahəsində uğurlara imza atıldı. Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası
keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil oldu. Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli
davamçısı Azərbaycan prezidenti Ġlham Əliyev 2004–cü il aprelin 29–da
Strasburqda Avropa ġurası Parlament Assambleyası sessiyasının iclasında
çıxıĢında demiĢdir: ―Bu gün bizim strateji seçimimiz Avropaya, Avropa ailəsinə,
strukturlarına inteqrasiyasıdır. Biz bu siyasətimizə möhkəm sadiqik. Əlimizdən
gələni edəcəyik ki, Azərbaycan Avropaya xas olan bütün standartlara, bütün
ölçülərə cavab versin.‖ Budur bizim siyasətimiz və uzun müddətdir ki, onu həyata
keçiririk. Bu gün Azərbaycanda baĢ verənlər bu siyasətin davamının nəticəsidir.
Biz Avropa Ģurasındakı fəal üzvlüyümüzü davam etdiririk.‖
Azərbaycan Respublikasının bu istiqamətli xarici siyasət kursu müasir
qloballaĢma dövrünün tələbidir. Məhz buna görə də Azərbaycanın Avropa ailəsinə
sıx inteqrasiyası milli inkiĢafın strateji vəzifələrindən biri olaraq
müəyyənləĢdirilmiĢdir. (4.s.173)
Heydər Əliyev xarici siyasət kursunun uğurlarından biri də 2001–ci il 11
sentyabr hadisələrindən dərhal sonra Azərbaycanın ABġ baĢda olmaqla yaradılan
Antiterror Koalisiyasına qoĢulmasıdır. Terrorizmə qarĢı mübarizədə Azərbaycan
öz səylərini əsirgəmir və ayrı – ayrı dövlətlərlə sıx əməkdaslıq edir.
Heydər Əliyevin qətiyyətli xarici siyasəti və siyasi uzaqgörənliyi
sayəsində Azərbaycan beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin yaradılması iĢinə
yaxından cəlb edilmiĢ, bu sahədəki müxtəlif sülhməramlı proqramlara qoĢulmuĢ
və antiterror koalisiyasına yaxından dəstək vermiĢdir. Bütün bunlar və Qərbə
istiqamətlənən iri enerji layihələrinin gerçəkləĢdirilməsi, nəticə etibarilə
xalqımızın haqlı narazılığına səbəb olan məlum 907–ci düzəliĢin, ABġ prezidenti
və dövlət katibinin konqresə müraciəti nəticəsində qüvvəsinin dayandırılması ilə
483
nəticələnmiĢdir. 907–ci düzəliĢin qüvvəsinin dayandırılması Azərbaycan üçün
böyük qələbə, Heydər Əliyev siyasətinin növbəti ən böyük uğuru idi.
Heydər Əliyevin reallaĢdırdığı neft strategiyası ölkəmizin region dövlətləri
ilə qarĢılıqlı münasibətlərinin konstruktivliyini və intensivliyini artırdı. Bakı–
Tbilisi–Ceyhan neft boru kəməri layihəsinin, bütövlükdə ġərq–Qərb enerji
dəhlizinin gerçəkləĢməsi iqtisadi maraqları üst–üstə düĢən Azərbaycanın,
Gürcüstanın və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin siyasi mövqelərinin də
yaxınlaĢmasına və beləliklə regional təklükəsizliyin möhkəmlənməsinə Ģərait
yaratmıĢdır.
Neft strategiyasının həyata keçirilməsi Azərbaycan üçün iqtisadi və siyasi
əhəmiyyət kəsb etməklə yanaĢı, həm də Respublikamıza böyük fayda gətirir.
Heydər Əliyevin bu uğurli siyasətinin nəticəsi olaraq 2005–ci il fevralın 18– də
―Əsrin müqaviləsi‖ çərçivəsində ―Mərkəzi Azəri‖ platforması, 2006–cı il iyul
ayının 13 də Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri istismara verildi. Beləliklə
Azərbaycanın neft strategiyasının həyata keçirilməsində yeni mərhələnin
baĢlanğıcı qoyuldu.
Prezident Ġlham Əliyev Bakı–Tbilisi–Ceyhan layihəsinin
maliyyələĢdirilməsi ilə əlaqədar sənədlərin imzalanması mərasimindəki nitqində
inteqrasiya layihələrinin Azərbaycan üçün əhəmiyyətini səciyyələndirərək
demiĢdir: ―Bizim hamımızın məqsədi ondan ibarətdir ki, xalqlarımız bu
layihələrdən fayda götürsün. Mən əminəm ki, belə də olacaqdır. Artıq bu baĢ
veribdir.Minlərlə yeni iĢ yerləri açılıbdır. On minlərlə insanımız maddi fayda əldə
etmiĢdir və bu proses davam edəcəkdir.‖
Xəzər dənizinin zəngin enerji ehtiyatlarının iĢlənməsi və dünya bazarlarına
nəql edilməsi istiqamətində həyata keçirilən irimiqyaslı layihələrin uğurla baĢa
çatdırılması əhalinin maddi rifahının yaxĢılaĢması, ölkəmizin iqtisadi
potensialının yüksəldilməsi və xarici investisiyaların həcminin artmasına geniĢ
imkanlar yaratdı.
Heydər Əıiyevin neft strategiyasının Azərbaycan üçün açdığı imkanları
Azırbaycan prezidenti Ġlham Əliyev Cenevrədə Ġnformasoya Cəmiyyəti üzrə
ümumdünya sammitindəki nitqində belə dəyərləndirmiĢdir: ―Ölkəmizin əlveriĢli
coğrafi–siyasi mövqeyi Azərbaycanı ġərq–Qərb, ġimal–Cənub nəqliyyat
dəhlizlərinin vacib hissəsi etmiĢdir. Bu nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə Azərbaycana
yeni bizneslər və yeni informasiya növləri axıb gəlir‖ (4.s. 178-181)
Ölkəmizdə uğurla həyata keçirilən neft diplomatiyası Azərbaycanı
bütövlükdə Cənubi Qafqaz və MDB dövlətləri sırasında enerji asılılığı olmayan
dövlətə çevirmiĢdir. Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri və Bakı–Tbilisi–Ərzurum
qaz kəməri dünya miqyaslı layihələr olmaqla Azərbaycanın enerji
təhlükəsizliyinin təminatına geniĢ imkanlar açmıĢdır. Bu layihələr eyni zamanda
respublikamızın müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə və Azərbaycanın regionda
müstəqil siyasət aparmasının təminatıdır.
484
Heydər Əliyevin Ģəxsi təĢəbbüsü uzaq görən siyasəti nəticəsində tarixi
ipək yolunun bərpası ilə bağlı ġərq–Qərb, ġimal–Cənub kommunikasiya
layihələrinin həyata keçirilməsi Azərbaycan bölgələrinin iqtisadi dirçəliĢinə
zəmin yaratmıĢdır. Avropa Birliyinin dəstəyi ilə həyata keçirilən ―Böyük Ġpək
yolu‖ layihəsi gerçəkləĢdirilərkən yeni iĢ yerləri və istehsal kompleksləri yaradılır,
xidmət sahələri təkmilləĢdirilir, tikinti iĢləri və Ģəhərsalma sürətləndirilir və
modernləĢdirilir. Bu layihə həm də Avropa ilə Asiya arasında körpü rolunu
səmərəli surətdə həyata keçirməyə qadir olan Azərbaycanın böyük potensial
qüdrətini nümayiĢ etdirir.
Heydər Əliyevin xarici siyasət konsepsiyasının uğurlarından biri də
Azərbaycan diasporunun təĢkilatlanması və dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan
Respublikası ilə sosial–siyasi və Mədəni əlaqələrinin gücləndirilməsidir. Onun
təĢəbbüsü ilə 2001-ci ilin noyabr ayının 9-10 da 36 ölkədə yaĢayan
azərbaycanlıların nümayəndələrinin iĢtirakı ilə dünya azərbaycanlılarının I
qurultayı keçirildi. 2002–ci ilin iyun ayının 5–də isə Heydər Əliyevin sərəncamı
ilə xarici ölkələrdə yaĢayan azərbaycanlılarla iĢ üzrə Dövlət komitəsi yaradıldı.
2002–ci ilin dekabr ayının 27 də 11 maddəlik ―xaricdə yaĢayan azərbaycanlılarla
bağlı dövlət siyasət haqqında‖ qanun qəbul edildi. Qanunda xaricdə yaĢayan
azərbaycanlılarla iĢ üzrə dövlət siyasətinin məqsədləri və prinsipləri onlarla bağlı
iqtisadi, sosial, mədəni, təhsil və dil məsələləri, informasiya sahəsində onlara
köməklik göstərilməsi və monitorinqlərin keçirilməsi nəzərdə tutulmuĢdur.
Heydər Əliyev xarici siyasətində disporlarla iĢin aparılması xüsusi bir xətt kimi
müəyyənləĢdirmiĢdir. Disporalarla iĢ üzrə dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi
sayəsində bu gün Azərbaycan diasporu beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın milli
maraqlarının müdafiə olunması istiqamətində fəallıq göstərir. (9.s.236)
Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası
bu gün də uğurla davam etdirilir. Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı
olan ölkə prezidenti Ġlham Əliyevə böyük xalq sevgisi vardır və xalqımız onun
siyasətini yekdilliklə dəstəkləyir. Bu uğurlu siyasət Azərbaycanı demokratik və
inkiĢaf etmiĢ dövlətlər sırasına çıxarmıĢdır.
SUMMARY
Ġn the article have been explained the role of the national leader Heider
Aliyev in the formation of the foreign policy strategy of the independent
Azerbaijan Republic and main directions he established in the field of foerign
policy and the gained successes
ƏDƏBĠYYAT
1. Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir.- I kitab. Bakı, 1997
2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası yeni redaksiyada. Bakı,
Qanun. – 2009
485
3. Azərbaycan Beynəlxalq aləmdə. – I cild. Bakım – 1996
4. Mehdiyev R. Azərbaycan: QloballaĢma dövrünün tələbləri. Bakı. 2005
5. Məmmədov N. H. Əlyevin xarici siyasət doktrinası – Üummilli lider
H.Əliyevin anadan olmasının 85-ci ildönümünə həsr olunmuĢ Respublika
elmi prakrik konfransının materialları. Bakı, 2008
6. Həsənov Ə. Azərbaycanın ABġ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri
(1991-1996) Bakı.1998
7. Heydər Əliyev və ÇağdaĢ Azərbaycan dövlətçiliyi. – Ġstanbul.-2007
8. Mirzəzadə R. Azərbaycanı dünyaya saydıran insan – Bakı – 1998
9. Hikmət Babaoğlu. Azərbaycan Respublikasının müasir dünya siyasətində
yeri və rolu. Bakı.2009
ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО
БЕЛОРУССКИХ И АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ПРЕДПРИЯТИЙ
ЛИТЕРАТУРА
1. Снопков Н.Г. Приоритетное направление / Н.Г. Снопков //
Экономика Беларуси, 2010. - №2. – С. 72-75.
2. Белл, К. «В Беларуси существуют две зоны бизнес-климата» / К.
Белл // Финансовый директор. – 2009. - № 11(83). – С. 7-9.
3. Министерство иностранных дел Республики Беларусь. Внешняя
торговля. Международные рейтинги. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://mfa.head.by/export/ratings/. - Дата доступа: 21.01.2011.
4. Портал информационной поддержки экспорта. Беларусь -
Азербайджан: от демонстрации возможностей до увеличения взаимного
товарооборота, 2010. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
file://localhost/C:/Documents%20and%20Settings/Admin/Рабочий%20стол/Баку.html. -
Дата доступа: 15.02.2011.
5. Business time. Дружба, доверие и надежное сотрудничество,
05.11.2010 г. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://btime.az/page.html?id_node=358&id_file=2101. - Дата доступа: 17.02.2011.
6. Новости Беларуси. Белорусское телеграфное агентство. К визиту
Президента Беларуси в Азербайджан. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://www.belta.by/ru/articles/dossier/K-vizitu-Prezidenta-Belarusi-v-
Azerbajdzhan_i_315.html. - Дата доступа: 23.02.2011.
7. Посольство Республики Беларусь в Республике Азербайджан.
Сотрудничество
Республики Беларусь и Азербайджанской Республики в торгово-
экономической области. [Электрон. ресурс] / Режим доступа:
http://www.azerbaijan.belembassy.org/rus/relations/trade/. - Дата доступа:
27.02.2011.
493
SUMMARY
The Republic of Belarus and the Republic of Azerbaijan have many
similarities - from the religious tolerance of societies to the pursuit of dynamic
development of the sovereign and independent states, to the construction of a
socially oriented economies, to the high ensuring economic growth. Azerbaijan is
a strategically important partner of Belarus in the Transcaucasian region. At the
present stage (At this moment) the economic and trade relations are developing
dynamically enough between countries: Increase turnover, are making possible
joint steps aimed at ensuring economic growth, the business environment.
However, states has great potential for a significant move forward in this
direction.
All of it combine, and awakens the parties have a mutual interest on the
basis of mutual partnership in trade, economic and political spheres.
SUMMARY
The theme is about the economic borrowings from different languages:
such as: from French, German, Italian and latin ovigin. The main aim is to descri
be and show the distinquish of the translation and meaning of the borrowings.
ƏDƏBĠYYAT
1.Crowe, Douglas, and Janet Youga. (1986), "Using Writing as a Tool for
Learning Economics," Journal of Economics Education, 17 (Summer), [157,
s.221]
2. Close R.A. A Reference Grammar for students of English. Moscow, 1979,
[129.s.158]
3.Дьяков А. И. Причины интенсивного заимствования англицизмов в совре-
менном
русском языке//Язык и культура. – Новосибирск: НПУ, 2003. – [ 167,
s.265]
4.Еремина К.Н. К проблеме языковых контактов - Москва. Наука.1980. –
[157, s.219]
5.Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии. – М.:
Изд-во АН СССР, 1961. – [110, s.6.]
6.Lehrer A. Semantic Fields and Lexical Structure. Amst-Ind., 1974, [109, s.35-
43]
7.Samuelson P. A., Nordxaus W. D. Economics. Fourteenth edition. New York,
1992. –[175, s.64]
8.Wonnacott P., Wonnakott R. Economics. - New York, 1990.- [179, s.251]
500
Ġbrahimova Leyla Baladayı qızı
Azərbaycan Texniki Universiteti
501
sözləri də əlavə edirik. Məs.: §9-da «Kleine Reise durch die DDR» - «Almaniya
Demokratik Respublikasına kiçik səyahət» mətnində:
der Burgermeister – bələdiyyə rəisi
die Böedeutung – məna
die Sehensueürdigkeit – gəzməli-görməli yerlər
veiterfahren – yoluna (yola) davam etmək
vollig – təmamilə
yaxud:
§14-də Der Weltraumflug - mətnində
die Himmelsigeschuvister – fəza bacı qardaşları
die Anstrengung – cərəyan, qüvvətlənmə
və s. sözləri göstərmək olar.
Dərslikdə əsas mətnlərlə yanaĢı kontrol mətnlər də verilmiĢdir. Biz bu mətn-
ləri keçərkən mətndə tanıĢ olmayan sözləri müəyyənləĢdiririk. Məs.: §15-dən
sonra belə bir mətn var: «Vas sing Halbleiter?» - «Yarım keçiricilər nə
deməkdir?».
Kontrol mətnlərin qarĢısında tanıĢ olmayan sözlər verilmir, ona görə də tələ-
bənin üzərinə daha çox məsuliyyət düĢür. Burada metodik iĢ elə qurulmalıdır ki,
biri digərini tamamlasın. Müəllim əvvəl mətni tərcüməsiz oxuyur, sonra isə
tələbələr hissə-hissə oxuyur və oxu zamanı tanıĢ olmayan sözlər tapılır.
Məs.: die Wassserentsalzung – suyun duzdan təmizlənməsi;
die Ostküste – şərq sahil
grundsatzlich – əsasən və s.
Müəllim oxu və tərcümə zamanı tələbənin lüğətdən səmərəli istifadə etməsi
üçün sözün forma və mənası üzərində iĢ aparmalıdır.
1. Sözün forması üzərində iĢ (quruluĢca sadə, düzəltmə və mürəkkəb);
2. Sözün mənası üzərində iĢ (kök və Ģəkilçi).
Bu cəhətlərin hər ikisi vəhdət təĢkil edir, onların belə təhlil olunması isə yal-
nız metodik baxımdan nəzərdə tutulur ki, bu da izahat və çalıĢma zamanı ortaya
çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq məqsədi güdür. Belə ki, sözün formasının
köməyi ilə tələbələr naməlum mətni təhlil edib, onun məzmununu baĢa düĢə
bilmirlər. Oxu və tərcümə zamanı həm kontekstin, həm də sözün özünün
konkretliyi nəzərə alınıb, ondakı kök və Ģəkilçi, Ģəkilçinin xarakterindən asılı
olaraq prefiks, suffiks, Ģəkilçi və sonluq kökün tipinə əsasən isə mülayim, saitin
dəyiĢməsi, mürəkkəbləĢmə və s. kimi xüsusiyyətlər tərcümə zamanı lüğət
üzərində iĢin obyektinə çevrilə bilər. Belə ki, tələbələr sözün kökünü, kökdəki
dəyiĢikliyi, Ģəkilçini, birləĢdirici elementi, mürəkkəb sözlərin tərkib hissələrini
araĢdırmağı bacarmalıdır.
Eyni zamanda sözün morfoloji quruluĢu diqqət mərkəzində durmalıdır
(ismin, artiklin, əvəzliyin, sifətin dərəcələri və s.).
Sözün qrammatik funksiyası da nəzərə alınmalıdır. Belə ki, alman dilində
eyni söz müxtəlif nitq hissəsinə aid edilə bilər.
502
Bu dəyiĢiklik, nitq hissələrinin baĢqa bəhsinə də aid edilə bilər. Düzəltmə
fellərin struktur təhlili onların mənasının dəqiqləĢdirilməsi üçün zəruruidir. Çünki
prefiks və suffiks əlavə edilməklə ona müxtəlif məna verirlər.
Oxu və tərcümə zamanı belə sözlər təhlil olunmalıdır. Alman dilində elə
sözlər vardır ki, onlar nəinki qrammatik cəhətdən, həm də sintaktik baxımdan xü-
susi maraq doğurur. Belə ki, bəzi sözlərin məna açımı nöqteyi-nəzərdən xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Məs.: gehen – getmək, es geht mir gukt! – yaxşıyam.
Bəzi sözlər yalnız aid olduqları bu və ya digər hadisə və əĢyaları
bildirmirlər. Onlar həmçinin məcazi mənada iĢlənirlər. Yuxarıda yazılan misallar
bunu sübut edir. Tərcümə zamanı ideomatik ifadələrin, atalar sözlərinin ana
dilində onlara müvafiq uyğun gələn ekvivalentlərini tapmaq lazımdır.
Məcazi məna daĢıyan sözlər üzərində iĢ tələbənin gələcək müstəqil iĢlərinə
kömək edir.
Müəyyən dərəcədə sözləri düzgün oxumaq qaydalarını, tələffüzünü və
onların qrammatik qaydalara görə dəyiĢməsini bilmədən lüğətdən istifadə edib
mətni tərcümə etmək çətinlik törədir. Lüğətdə bəzi mürəkkəb sözü axtarıb
tapmaqdan, sözün tərkib komponentləri ayrı-ayrılıqda axtarılmalıdır. Belə halda
axırıncı sözün (hissənin) əsas söz olduğu unudulmamalıdır.
Oxu və tərcümə zamanı müəllim sözün leksik mənasını, habelə məna
incəliklərini açıb göstərməlidir. Sözlərin mənası və iĢlənməsi müxtəlif
məsələlərdir.
Məlum olduğu kimi, alman dilində çoxmənalı sözlərin texniki mətnlərdə
öyrədilməsi xüsusi maraq doğurur. Məs.: steigern – qaldırma, yüksəltmək
(istehsalatı) və s.
Alman dilində olan omonim sözlər haqqında da qeyd etmək lazımdır. Belə
sözlər eyni yazılır, eyni tələffüz olunur, lakin müxtəlif mənanı ifadə edirlər. Məs.:
die Mutter – ana, dei Mutter – qayka, der Pionier – pioner, der pionier – sanyor
(hərbi).
Omonim sözlər müxtəlif qrammatik elementlərə malik olur, bəzən cins üzrə
fərqlənir. Məs.: das tor – darvaza, dar tor – dəli.
Oxu və tərcümə zamanı lüğət üzərində iĢ ondan istifadə yolları metodik
cəhətdən düzgün müəyyənləĢdirisə və tədrisdə ardıcıl fəaliyyət növünə çevrilsə,
oxuya, tərcüməyə və xüsusilə xarici dili mənimsəməyə verilən proqram tələblərini
yerinə yetirməklə yanaĢı, müəllim tələbələrə müstəqillik, fəallıq, xarici dilə Ģüurlu
yanaĢma və s. müsbət keyfiyyətlər aĢılamıĢ olar.
Tələbələrə alman bilini tədris edərkən çox vaxt ana dilində olan
təsəvvürlərin qarĢı dilə bilavasitə ötürülməsi və ya əksinə olaraq dili tədris olunan
xalqın özünəməxsus xüsusiyyətlərini ana dilinə transfer olunması ünsiyyət zamanı
böyük maneyələr yaradır, həmçinin dilin tədrisi zamanı da müəyyən çətinlitklərə
gətirib çıxarır. Məhz mədəniyyətləri qarĢılaĢdırmadan və onlar arasında mövcud
olan fərqləri anlamadan dilin tədrisində bu və ya digər dil vahidlərini öyrənərkən
onların mənalarının izah olunmasını və tələbələr tərəfindən dərk olunması çox
503
çətin olur. Məsələn, alman dilinin tədrisi zamanı bir çox sözlər vardır ki, onlar sırf
alman həyatını və yaĢayıĢ tərzini təcüssüm etdirir və bu haqda məlumat olmadan
həmin sözlərin izah olunması və dərk edilməsi təsəvvür edilməz dərəcədə
çətinləĢir. Belə sözlərin ana dilində heç bir qarĢılığı olmur və bu baxımdan sözün
izahına nail olmaq üçün kifayət qədər vaxt lazım gəlir.
Məsələn, restmüll, kompost, biomüll, sondermüll, gelb sacke kimi sözlərin
arxasında duran məfhumlar Azərbaycan dilində mövcud deyildir.
Almaniyada zibil tullantıları ətraf mühit mövzusuna toxunmadan bu sözləri
izah etmək və dərk etmək mümkün deyildir. Belə ki, Almaniyada zibil tullan-
tılarına münasibət Azərbaycandakından tamamilə fərqlidir. Orada bu tullanlıtalr
elə mənzillərdən baĢlayaraq toplanır. Meyvə-tərəvəz zibillərinə bilmil deyilir.
Almanlar öz həyətlərində yığdıqları yaĢıl ot qırıntıları və yarpaqları toplayırlar ki,
bu kompost adlanır. Artıq yemək tullantıları və biĢmiĢ tullantıları restmüll
adlandırırlar. BaĢqa bir misal: Almaniyada doğurlmuĢ körpəyə baxmaq üçün
analıq məzuniyyətinə ana ilə yanaĢı ata da çıxa bilər ki, ona da hausmann deyilir.
Almaniyada əsasən qadınlardan ibarət polis formasına bənzər xüsusi geyimi olan
peĢə sahiblərinə politess deyilir.
Son illər müasir alman dilində sözdüzəltməyə də geniĢ yer verilir, belə ki,
alman dilində sözdüzəltmə üsullarının yeri sual olaraq qalır və eləcə də, dil
nəzəriyyəsində bu günə qədər də, birmənalı həllinə malik deyil. Bu haqda
görkəmli alman dilçiləri, məsələn, Welmann «Die deutshe Wortbildung der
Tupen» - «Alman dilində sözdüzəltmə növləri» adlı əsərləri nəĢr olunmuĢdur.
Bunu nəzərə alaraq, isim, sifət, zərf nitq hissələri fellərin müxtəlif mənada
iĢlənməsini bir neçə fel üzərində izah etmək istəyirəm.
Haben – ayrılan birinci tərkibin, təsirli və təsirsiz, düzgün təsrif olunmayan
(halte, gehabt), tez-tez rast gələn, ikinci məhsuldar tərkib hissəsidir. Felə semantik
(baĢlanğıc mənasını saxlamaq Ģərtilə) hərəkət və vəziyyət mənasını verir.
Haben(vt) – malik olmaq, var, istedad sahibi olmaq uyğunlaĢmaq
(orqanizmdə) və s. mənada.
Ġsim əsasında: achthaben(vi) – nəyəsə, kiməsə diqqət yetirmək. Məsələn: Ġch
halte wenig auf die vorwandlunq meine Schwester acht. Die achto – diqqət.
Mən bacımın dəyişməsinə az diqqət yetirmişən (fyaxud – kifayət qədər
diqqət yetirməmişəm).
Teilhaben(vi) (D) – iĢtirak etmək (gəlirdə), bir cəmiyyətdə payçı olmaq
(kommersiyada), der Teil – hissə.
Er hat an einem – Geschaft teil – Bir işdə iştirak edirəm (ticarətdə şərik
olmaq).
Sifət əsasında: freihaben – azad olmaq, boĢ olmaq (iĢdən, dərsdən).
Məsələn:
Er hat morgen frei – O, sabah boşdur.
Die studenten harben morgen frei – Tələbələr sabah azaddırlar.
Leilaben(vi) – sevmək.
504
Mann mu die kleinen einfach liebhaben – Uşaqları (körpələri) sadəcə
sevmək lazımdır.
Zərf əsasında: beieinanderhaben(vi) – yığmaq (nəyisə). Nəhayət, müəyyən
məbləğdə pul yığmaq.
Dahinhaben(vi) – nəyisə almaq.
Er halte ihren Teil dahin – O, öz payını aldı.
Herhaben(vi) – almaq, tapmaq (haradansa).
Wo hast du diese Neuigkeit her? – Bu xəbər sənə hardandır?
Azərbaycan milli ədəbiyyatımız dünya klassiklərinin ən qiymətli nailiyyət-
lərindən faydalanır. Dünya xalqlarının elə bir möhtəĢəm Ģair, yazıçı, dramaturqu
ola bilməz ki, onların mühüm əsərləri dilimizə tərcümə olunmasın.
Tərcümənin məğzi orijinal mətndəki mənanı tərcümə dili vasitəsilə yenidən
ifadə etməkdir. Tərcümə prosesində ümumi olan məna, fərqli olan isə iki müxtəlif
dildir. BaĢqa sözlə, iki dil arasında məna və funksiya baxımından ümumi sayılan
vasitələrin seçilməsi tərcümə prosesinin məğzini təĢkil edən amillərdir.
Diqqət edək:
So dringet ängstlich hin und wieder
Durch Feld und Busch und Wald mein Blick;
O komm, Geliebte, mirn züruck!
SUMMARY
Forming of metlpolic in modern Yerman literary language process of
reading and translating.
This article delas with forming of methodic in reading and translating
process as leksic material.
ƏDƏBĠYYAT
1. F.Veysəlli. «Fonetika və fonologiya məsələləri». Bakı, 1993.
2. Duden. Das Fremdwörterbuch. Band 5, Mannheim, 1997.
3. A.Ġskos, A.Lenkowa. Deudsche Lexikeologie. Leningrad.
4. M.D.Stepanova, J.J.ÇerniĢeva. Lexikeologie Der deudschen
Gegenswartssprache. Moskow, 1975.
5. Tangram aktuel 1. hueber Verlag, 2008.
6. А.А.Реформатский. «Введение в языковедение». Москва, 1967.
7. В.М.Жирмунский. «История немецкого языка». Москва, 1956.
506
Ġbrahimova Sonaxanım Qulamrza qızı
Азербайджанский Государственный Университет
культуры и искусства
ЛИТЕРАТУРА
1.Г.Г.Нейгауз Размышления. Воспоминания. Дневники. М.:
Сов.композитор, 1983.
2.Коган Г.М. Вопросы пианизма. М.: Сов. композитор, 1968.
3.Ребѐнок за роялем: педагоги-пианисты социалистических стран о
фортепианной методике. М.: Музыка, 1981.
SUMMARY
Ibragimova‘s article ―Competitions of junior musician-performers in the honor of
N.A.Aliverdibekov‖ is devoted to historical and theoretical review of
competitions of junior musician-performers conducted by leadership of special
music school named after Bul-Bul. The author investigates the process of
organization, contents and conclusions of conduction of such competitions.
SUMMARY
Haghverdiyev prominent Azerbaijani writer, playwright, social activist,
honored worker of arts of Azerbaijan. The first literary works were written in the
years of study. In 1896 he wrote the drama "Ruined Nest", depicting the
expansion of the Azerbaijani nobility in the late XIX century, social and family
517
tragedy landowner. In his play "Poor boy" (1900) Haghverdiyev first time in
Azerbaijan's drama created an image of a young man who enters into conflict with
the patriarchal-feudal order. In the historical tragedy "Agha Muhammad Shah
Qajar‖(1907) created a generalized image of oriental despotism.
A.Haghverdiyev‘s ‖Sorceress Pary‖ (1901), reflecting the influence on the work
of symbolist drama, claimed the idea of resisting evil. A.Haqverdiyev showed an
expansion of the feudal system, the degradation of the landlords, but he broadened
the scope of domestic drama, deepened the social meaning of his plays, has
created images of heroes who have to struggle for justice, protesting against the
violence.
ƏDƏBĠYYAT
1. C.Cəfərov. Azərbaycan teatrı, Bakı, AzərnəĢr, 1974.
2. Haqverdiyev.Ə Əsərləri, Bakı, 1956, 543 s.
3. Haqverdiyev Ə. SeçilmiĢ əsərləri, Lider NəĢryyatı,‖ Bakı. 2005.
4. Qarayev Y. Facıə və qəhrəman‖. Bakı, Azərbaycan SSR EA NəĢriyyatı, 1965,
səh.72.
5. Məmmədov H. Dağılan tifaqın səhnə həyatı // Ulduz, jurnal, 1989, №11.
6. Mütəllimov T. Ə.Haqverdiyevin poetikası, Bakı, Yazıçı, 1988.
Ġbrahimova Z.R.
Бакинский славянский университет
Прежде всего, это попытки более рационально расставить все точки над i
в связи с литературно-критическим анализом его знаменитой пьесы «Хромой
Тимур», где героика, как нам представляется, причудливым образом сочетается
с идеалом красоты и любви и с органичным поиском своего нравственно-
эстетического идеала.
520
Драма «Хромой Тимур», бесспорно, ознаменовала собой известный
поворот в его творчестве. Критики неоднозначно отнеслись к выходу в свет этой
пьесы. Мамеда Джафара к примеру, несколько удивляло, что драматург в
середине 1920-х годов обратился к данной исторической тематике. В работе
«Гусейн Джавид» он пишет: «На первый взгляд, казалось неожиданным и даже
странным то, что Г.Джавид избрал такую тему. Как случилось, что Г.Джавид,
который всегда выступал против захватнических войн, ненавидел «шахов,
хаганов, злобных королей, сеющих огонь», вдруг задумал и создал
произведение о таком жестоком, кровавом завоевателе, каким был Тимур?»
[2,119].
ЛИТЕРАТУРA
1. Гасанов Э., Мустафаев Г. Сущность ислама. Баку: Маариф, 1967, 167 с.
2. Джафар М. Гусейн Джавид и романтизм в азербайджанской
литературе. 1905-1917 гг. :Автореф. дис. … канд. филол. наук. Баку,
1961, 60 с.
3.Литература Востока в средние века. В 2-х частях / Под ред. акад. Н.И.
Конрада. М.: МГУ, Ч.1, 1970, 472 с.
524
tipli frazeoloji vahidlər Azərbaycan dili ilə paralellik təĢkil edir. Məs.: Җоҗини
күзлүккə санайду – Cücəni payızda sayarlar
Bundan baĢqa, karluq qrupu türk dillərində cümlə tipli frazeoloji
vahidlərin yarımçıq cümlə növü də iĢlənir. Məs.: Төгə көрдүңму – Йоҙ (lal-kar
olmaq, susmaq). Semantik cəhətdən tam olub, lakin quruluĢ cəhətdən yarımçıq
olan bu cümlələr elliptik frazeoloji vahidlərdir. Məsələn, Билиги чоң бирни
йеңəр, билими чоң – миңни (йеңəр). Bu cümlənin baĢ üzvü - xəbər düĢmüĢdür,
lakin cümlənin mənası baĢa düĢülür.
Mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlər. Karluq qrupu türk dillərində
struktur-qrammatik cəhətdən mürəkkəb cümlə Ģəklində olan frazeoloji vahidlər də
istənilən qədər mövcuddur. Mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidləri, əsasən,
atalar sözləri və məsəllər təĢkil edir. Onların içərisində mürəkkəb cümlənin həm
tabesiz, həm tabeli növləri müĢahidə olunur. Məs.: özb. Тиғ яраси тузалар, тил
яраси тузалмас; uyğ. Ҙара сайда таш тепилмас, ахтармида даңгал.
Qeyd edək ki, karluq qrupu türk dillərində daha çox qarĢılaĢdırma əlaqəli
tabesiz mürəkkəb cümlə tipində olan frazeoloji vahidlər özünü göstərir. Məs.: özb.
Ўҙиган ўҙдан ошар, ўҙuмаган турткидан шошар; uyğ. Киши көрки үз, үз
көрки көздур, Әҙил баштин чиҙиду, алтун таштин чиҙиду.
Karluq qrupunda tabesiz mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlərlə yanaĢı
tabeli mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlər də mövcuddur. Apardığımız
araĢdırma nəticəsində aydın olur ki, karluq qrupu türk dillərində onların daha çox
Ģərt budaq cümlə növləri geniĢ Ģəkildə yayılmıĢdır. Məs.: Бош омон бўлса,
дўппи топилар; Төгə силкинсə, он ешəккə жүк чикар.
Tabeli mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji vahidlərin zaman, qarĢılaĢdırma
budaq cümlə növlərinə də rast gəlirik: Бəл егилмəй, көтəк йерилмас, Ала
карға алман болсиму, ҙарчиғинин орнини басалмас.
Karluq qrupu türk dillərində tabeli mürəkkəb cümlə tipli frazeoloji
vahidlərdə cümlələr arasında əlaqə yaradan əlamətlər özünü göstərmir. Bu tip
cümlələrin, əsasən, səbəb budaq cümlə növünə təsadüf edilir: Ит ҳурар – карвон
ўтар (Ишт һавшар-карван жүрəр), Сəн теч-хошнаң теч, Өзəңдə йоҙ-
алəмдə йоҙ.
Nəticə etibarilə deyə bilərik ki, karluq qrupu zəngin frazeoloji fonda
malikdir və bu fondun böyük bir hissəsini də cümlə tipli frazeoloji vahidlər olan
atalar sözləri və məsəllər təĢkil edir. Onların araĢdırılması nəinki türk dilləri üçün
ortaq dil faktlarının, həmçinin türklərin dünyagörüĢünün, adət-ənənələrinin,
düĢüncə tərzinin, əĢya və hadisələrə münasibətinin də ortaq olduğunu üzə çıxarır.
SUMMARY
The article investigates the syntactic features of phraseological units of
sentence type in Karlug group of Turkic languages and identifies their specific
characteristics. Phraseological units of sentence type are syntactical whole and
525
serve a communicative function. Most of phraseological units of this type in the
Turkic languages are proverbs and sayings.
ƏDƏBĠYYAT
1. Kazımov Q.ġ. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: Təhsil, 2007, 496
s.
2. Türk dillərinin frazeologiyası. I cild. Bakı: Nurlan, 2009, 220 səh.
3. Рахматуллаев Ш.У. О преобразовании грамматического строения у
именных фразеологических единиц// Научные труды языкознание.
Филологические науки, кн. 24, Новая серия, вып. 211, Ташкент, 1963,
стр. 225-230.
4. УзРС. Узбекско-русский словарь / Под ред. С.Ф.Акабирова,
З.М.Магруфова, А.Т.Ходжаханова. М., 1959, 839 стр.
5. УРС. Уйгурско-русский словарь / Сост. Э.Н.Наджип. М.: Изд.
«Советская Энциклопедия», 1968, 828 стр.
526
«Игра моделей», введенная в музыку Стравинским –основополагающее
начало в произведении И.Гаджибекова.
Близость концертино к музыке струнного квартета К.Караева, в
котором автор также нетрадиционно трактует сонатно-симфонический цикл,
в котором вторая часть – пассакалия, третья –пастораль.
Менуэт И.Гаджибекова носит черты музыки Прокофьева –Караева.
Характерные форшлаги, морденты, трели, украшают тему являющуюся
тонкой стилизацией старинной музыки.
Рапсодия Джанги.
Сочинена в 1975 году. Азербайджан отмечал 90-летие великого
классика У.Гаджибекова.
Интервью выдающегося пианиста Азербайджана Ф.Бадалбейли, в
котором он обратился к И.Гаджибекову с предложением написать
произведение в духе Джанги.
Рапсодия Джанги одна из вершин творчества И.Гаджибекова.
Музыковеды Х.Агаева и Э.Абасова о Джанги и Гахрамани.
Героические Джанги и Гахрамани - боевые произведения,
выражающие героический дух Азербайджанского народа.
Эти музыкальные формы издавна бытовали в народе, но как
профессиональные музыкальные формы они созданы У.Гаджибековым.
Джанги И.Гаджибекова не просто транскрипция известной темы; черты
фантазии, романтической поэмы со сквозным развитием, одночастного
концерта с тематической разработочностью, виртуозной каденцией.
Детские сценки произведение написанное в 1977 году по мотивам
сказок датского писателя Г.Х.Андерсена. Изображение мира детства,
очарования, мечты.
Продолжение традиций детской музыки А.Зейналлы, П.Чайковского,
Р.Шумана.
Состоит из шести частей: Интрада, Игры, Карусель, Медвежонок,
Мама, Финал.
Использование старинной сонатной формы, простого периода
двухчастной формы и т.д.
Расположение частей по принципу контраста, как в сюитах.
Симфоническая Фантазия-Феерия «Нахышлар» (1978).
Процесс становления творческой индивидуальности, художественной
манеры письма, трактовки национальной темы. Свободная форма: особый
красочный колорит, оркестровка, тембровый колорит.
«Нахышлар»- образ Родины; яркие картины природы, лирических
эпизодов, праздничного ликования народных и героических сцен, дыхание и
пульс жизни.
Одно из немногих сочинений, написанное на национальную тему.
Концертштюк (1994).
527
Отклик на политические события в стране, связанный с Шушой,
Лачином, Ходжалы.
Произведение, похожее на большую батальную картину, написанную
плакатно, крупными мазками, контрастными черно-белыми тонами.
Особый гражданский пафос и гуманизм произведения. Блестящая
концертная пьеса в форме одночастного концерта; свободно развивающаяся
музыкальная форма в виде фантазии или каприччио.
Использование старинной полифонической формы Ричеркара.
Характер произведения- вовсе не «оптимистическая» трагедия, скорее
всего трагедия потерянного в Карабахской войне поколения.
Центр тяжести произведения – Ричеркар и Речитатив.
Вторая вершина творчества И.Гаджибекова.
SUMMARY
Simfonic works of Gadjibekov was kreated in orkestri gropes traditions 17-
18 sentyre. Uverture and konsertino – first komposition of I.Gadjibekov. The
Rapsody Djangi is the hightest top of kretion I.Gadjibekov. ―Children scenes‖ of
composes – the peace of children and dream. Konsertshtuk for flute and orkestry
is e foolparty konsert.
ЛИТЕРАТУРА
1. Конен. История зарубежной музыки. 3 том.
2. Розеншильд. История зарубежной музыки. 3 том.
3. Абасова. Джанги У.Гаджибекова. Б., 1952
4. Тагизаде. Султан Гаджибеков. Б., 1967.
5. Карагичева. Кара Караев. Б., 1978
530
отношения, выражавшееся в самонадеянном ограничении прав и власти,
нередко доходившее до военных кампаний. [7, c.363]
Однако ориентализм - это разноплановый и противоречивый процесс,
собранный из опыта туристов, писателей, художников и бюрократов.
Отсюда следует, что не существует единого Востока (речь идет, конечно, не
о географическом определении, а о системе ценностей, культур и религий),
или даже единого коллективного отношения к Востоку. [8] Сложилась
довольно изменчивая сеть ассоциаций, которая время от времени
подвергается переменам. Этот комплекс отношений можно рассматривать в
трех плоскостях. Первая, доминирующая основа этого комплекса, это
заложенный еще пуританами Новой Англии тезис об избранности
американской нации. Он основан на убеждении, что Америка имеет особую
связь со Священной Землей, ибо США считается новым Израилем, землей
обетованной для людей избранных. Тема избранности, составляющая основу
национального самосознания американцев, прослеживается во многих
источниках Новой Англии, дошедших до наших дней. Правда, миф об
избранности распространялся не на всех жителей Америки. В частности, не
находилось там места для цветного и чернокожего населения. [9]
Во-вторых, Восток, колыбель возвышенной поэзии, с его гаремами,
фантазиями и наслаждениями в стиле "Арабских ночей", в устах
путешественников и писателей слыл местом маскарадов и приключений,
где можно было забыть о требованиях, установленных современной
Америкой, и окунуться в мир необычного и прекрасного. Он представлялся
сказочной долиной, где каждого ждут роскошный образ жизни и потакание
своим слабостям. Таким образом, Восток был своего рода «терапией» для
Америки в переходный период, когда она проживала тяжелые времена
индустриализации и урбанизации. [10, c.39]
И, наконец, третий тезис, вызывавший тревогу и беспокойство всех
американцев, был "женский вопрос". Период середины XIX - начала XX вв.
ознаменовался появлением "Декларации сентиментов", 1848, подписанной
участниками форума за женские свободы и права в Сенека Фолз, Нью-Йорк,
и 19-й поправки к Конституции США, предоставляющей женщинам
избирательные права. [11]
И в этой затянувшейся кампании сопротивления и неохотных уступок
ориентализм служил своего рода "клапаном безопасности" в гендерном
противостоянии, ибо ориентализм "обеспечивал американских мужчин"
образами для идеализации и исполнения желаний, а американских женщин -
возможностью стать активными участниками процесса формирования
американской идеологии, созидания социополитической жизни Новой
Англии. [10, c.77]
В этих условиях вполне естественно и оправдано пристальное
внимание, которое еще с конца прошлых веков внешний мир проявляет к
531
событиям в этой стране, когда-то имевшим сугубо внутреннее политическое
или экономическое значение, а сегодня отражающимся на ситуации во всем
мире. Периодическая литература с конца ХУШ века следившая за ходом
исторических перемен в новой Республике и за еѐ пределами, и поныне
остается главным средством, распространяющим, контролирующим и
критикующим курс этой державы в вопросах колониализма и ориентализма.
SUMMARY
In the paper evolution of the XIX century American periodical literature in
the context of empire‘s colonial policy is revealed. Main tends of the US eastern
policy which grounded American orientalism, have been classified.
ЛИТЕРАТУРА
1. Letter of J. Washington to Matthew Carey, editor of the «American Museum,
or, Universal Magazine. American Museum, July, 1788
2. История зарубежной литературы XIX века, Часть I, под ред. А.С.
Дмитриева, М.: 1979 г.; История зарубежной литературы XIX века, под
ред. М.А. Соловьевой, М.: 1991 г.; М.Н. Боброва, Романтизм в
американской литературе XIX века, М.: 1991 г.
3. F.Eagleton, War and the Presidential Power; A Chronicle of Congressional
Surrender. Liveright, New York, 1974
4. North American Review, September 1898
5. R. J. Bartlett, The Record of American Diplomacy. New-York, 1947
6. Etulain, Richard W. Writing Western History: Essays on Major Western
Historians, 2002
7.Первый факт военно-политического кризиса США со странами
североафриканского побережья в конце XVIII – начале XIX вв. можно
расценивать как первую военную попытку вмешательства в дела восточных
стран и передел территорий в этом регионе.Cм. 7.1.S.M.Morrison, The Oxford
History of the American People. New York, Oxford UP, 1965, 363; 7.2.James
A.Field, America and the Mediterranean World, 1776-1882. Princeton:, Princeton
UP, 1969, 51-53
8. Said E. Orientalism. Vintage Books, New York, 1979
9. Данная тема освещается в следующих источниках: George Bancroft,
“History of the United States from the Discovery of the American Continent”, 10
vols., 1834-1875; Frederick Jackson Turner, “Frontier in American History”,
1920, другие.
532
10. Noble Dreams: Wicked Pleasures. Orientalism in America, 1870-1930, ed.
Hollly Edwards. (Princeton University Press in association with Sterling &
Francine Clark Art Institute. New York, 2000
11. http://en.wikipedia.org/wiki/Declaration_of_Sentiments
Ġsmail Doğan,
Ġbrahim Resuloğlu
Ordu Universiteti
ÖZET
Asya‘nın neredeyse ilk yazılı belgeleri olan Gobustan Kaya resim, tasvir
ve damgaları Türk tarihi açısından da oldukça önemlidir. Bunlar aynı zamanda
Türklerin ilk vatanları ile ilgili sorulara da cevap verebilecek belgelerdir.
Milletlerin dünyayı algılama ve ifade etmeleri farklılık gösterir. Bu
farklılıkları dikkate aldığımızda Gobustan ideogram ve piktogramlarının aynı
Ģekil ve anlamda Anadolu‘nun farklı bölgelerinde de rastlanmaktadır.
Hakkâri, Van, Kağızman, Erzurum, Ordu Ģehirlerinde daha önceleri de
bilinen benzer yazıtların yanında yakın zamanda Ankara‘nın Beypazarı ve
Nallıhan civarında da bulunduğu görülmüĢtür.
Tebliğimizde Gobustan Yazıtları ile Anadolu‘daki uzantıları ele alınarak
Azerbaycan Tarihi dolayısı ile Genel Türk Tarihi ve Anavatanı soruları
tartıĢılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Gobustan, Kaya Yazıtı, ideogram, damga.
SUMMARY
Gobustan rock drawings,describtion and stamps which are almost the first
written documents of Asia are also very important in terms of Turkish
history.Those can also respond to questions related to the Turks‘ first homeland.
Nations differ in the point of their world perception and expression.
Taking into account those differences,we come across the same shaped and
meaning Gobustan pictograms and ideograms in different regions of Anatolia.
In addition to the similar inscriptions found previously in Hakkari, Van,
Kagizman, Erzurum, Ordu, new ones have recently been found in the vicinity of
Ankara, Beypazarı and Nallıhan.
533
In this paper,the questions about Azerbaijan history, thus General Turkish
History and Homeland will be discussed by examining Gobustan Inscriptions and
its extension in Anatolia.
Key Words: Gobustan, Rock Inscription, ideogram, stamp.
Medeni milletlerin diğer milletlerden bazı farklılıkları vardır. Medeni
olarak düĢünülen, öyle sayılan milletler aynı zamanda diğer milletlere
öğreticidirler. Bu farklılıklarının baĢında yazıyı kullanma ve icat etmektir. Yazıyı
icat etmek kendi dilinin ses özellikleri doğrultusunda bir yazı kullanmak medeni
olmalarının bir ölçütüdür. Bu ölçütlere ateĢi, tekerliği bulmak ve kullanmak,
toprağı iĢlemek, giyim kuĢam ve töre gibi kurallara da sahipliliği de o milletin
medeni olarak sayılmasının temelidir.
Tabii bu ölçütler arasında en önemlisi yazıdır. Yazının alfabe olma süreci
oldukça uzun bir zamana yayılır. Yazı ilk önce ideogram (fikir), piktogram
(resim), hece, yarı hece ve alfabe sürecinde geliĢir. Bu süreç yazıların sahibi olan
milletlerin yaĢadıkları coğrafya ve hayat anlayıĢlarına göre de değiĢiklik gösterir.
Bazı yazılar bu süreci tamamlamadan kalmıĢ o aĢamada kullanılır halde devam
etmektedirler. Buna Çin yazısını örnek verebiliriz hala hece yazısı devrindedir.
Yazı bu süreç içerisinde bazı verileri de gösterir bu veriler daha çok
kayalar üzerine yazılı olarak günümüze kadar gelebilmiĢtir ilim âleminde petroglif
olarak da adlandırılırlar. Bunun dıĢında olarak adlandırılan veriler ise daha çok
kaya dıĢındaki malzemelere kaydedilenler olarak kullanılır.
Yazı sahibi olan medeni milletlerin kendi hayat görüĢleri, yeryüzünü
algılayıĢları doğrultularında kaya ya da mağara gibi yerlerde yazıtları da
bulunabilir. Bunlar aynı zamanda milletlerin ana vatanı problemlerine de ıĢık
tutmaktadır.
Bugün adına Türk dediğimiz milletin de oldukça eskiye dayanan varlığı
bilinmektedir. Türklerin yaĢadıkları coğrafyanın geniĢliği sebebiyle de ortaya
çıktıkları ilk yer konusunda da farklı görüĢler vardır. Bu görüĢler aynı zamanda
Türk Milletinin medeniliği hakkında da bir fikre varmak için ölçüt olabilir.
Ural – Altay dil teorisi gibi teorilerle Türklerin anavatanı Altay dağlarıdır,
en yakın akrabaları ise aslında sarı ırk olan Çin kavminin eski ve ilkel bir boyu
Moğollarladır görüĢü baĢta olmak üzere farklı bakıĢlar mevcuttur.
Türklerin anavatanı Orta Asya, Ortadoğu ya Hazarın Kuzeyi gibi
görüĢlerin yanında bizim de katıldığımız Kafkasya teorisi bulunmaktadır.
Doğu‘da Hazar, Kuzeyde Don-Volga havuzu, Güneyde Ġran‘ın Güneyi ve
Batı‘da ise Ġç Anadolu‘ya kadar uzanan coğrafyanın Türklerin il ortaya çıkıĢ
bölgesi olarak düĢünmek ise kanaatimizce daha sağlıklıdır.
Bu kanaate ise Türk yazısı yani literatürde Runik olarak bilinen yazının
geliĢimini dikkate alarak vardık.
534
Bu sahaya yabancı olmayanlar bilirler ki Sibirya Lena kıyılarından
Anadolu içlerine kadar Türklerin yaĢadıkları coğrafyada petrogil ve hiyeroglifler
bulunmaktadır.
Buların en eski örnekleri ise Gobustan Yazıtlarıdır. Bakü‘ye 60 km
mesafede bulunan Gobustan yazıtları yaklaĢık olarak 5.000 öncesinden baĢlayıp
40.000 yıl öncesine kadar tarihlendirilen bu kaya resimleri Asya‘nın en eski
yazıtlarıdır.
Kayalıklarda BüyüktaĢ, KüçüktaĢ, JingirtaĢ ve Yazılı Tepe diye
adlandırılan bölümlerde rastladığınız yüzlerce çizimin, en eskilerinin bile, oldukça
gerçekçi, anlamlı ve orantılı olması; TaĢ devri insanının estetik yetenekleri
hakkında ipuçları veriyordu.
"Ters derin kabartma" Ģeklindeki bu çizimlerde, erkekler, kadınlar, ayılar,
keçilerin çeĢitli türleri, ceylan ve geyikler, domuzlar, aslanlar, köpekler, kurtlar ve
diğer hayvanlar betimlenmiĢ. Avlanma görüntüleri, dans, hasat, kurban töreni,
aslanların hayvanlara saldırması, keçilerin kavgası, atlar ve deniz yolculuğu gibi
yaĢamsal öğeler bu Gobustan‘da bulunur.
AĢağı yukarı aynı teknikle kayalara iĢlenmiĢ bu petrogliflerle anlatılan dini
ritüeller, av sahneleri, toplu hayatta görülebilen sahneleri adeta resmetmiĢtir.
Gobustan‘ın adeta temsili petroglifleri olan keçi, geyik, gemi, av sahnesi
ve dini ayin ya da oyun olarak da yorumlanacak insan çizimleri aynı teknik ve
anlamda yaklaĢık aynı dönemlerde farklı coğrafyalarda da bulunmaktadır.
Bu çizimleri, Türk yazısı olarak adlandırdığımız (bilinen adıyla Göktürk /
Runik) yazının ilk dönemlerine ait (yani ideogram ve piktogram) çizimlerdir
diyebiliriz. Bu ve benzeri çizimler Lena Havzası, Kazakistan ve Kırgızistan‘daki
SaymalıtaĢ bölgelerinde de bulunmaktadır.
Bizim için ilgi çekici olan ise bu petroglif ve hiyerogliflerin yoğun Ģekilde
Anadolu‘da da bulunmasıdır.
Bu yazıtların pareliliklerinin bize söylediği ise Anadolu‘da Türk varlığının
baĢlangıcının 1071 olmadığıdır. Anadolu‘daki Türk varlığının bu yazıtlar ıĢığında
yeniden değerlendirilmesi de gündeme gelmektedir.
Azerbaycan topraklarının kadim devirlerde bugün Türk adıyla andığımız
milletin toprağı oldu ve bu toprağın sınırlarını Anadolu içlerine kadar uzandığını
göstergesi olan kaya yazıtlarından birer örnek göstermek istiyoruz.
AĢağıda gösterdiğimiz örnekleri mukayese ettiğimizde Türk anavatanının
mevkii ve sınırları hakkında bir fikir yürütmek de mümkün olacaktır.
535
Gobustan Yazıtları ve Anadolu‘da bulunan paralelliklere örnekler4 aĢağıda
verilmiĢtir.
GOBUSTAN GOBUSTAN
GOBUSTAN GOBUSTAN
4
Tebliğde sunulan resimlerin tamamı Servet Somuncuoğlu koleksiyonundan alınmıĢtır.
536
GOBUSTAN GOBUSTAN
GOBUSTAN GOBUSTAN
537
Erzurum Karayazı Cunni Mağarası Güdül 3. alan
538
Güdül 1. alan Güdül 5. alan
539
Kars Geyiktepe Kars Geyiktepe
540
Ġsmayılov A.Ġ.
Бакинский славянский университет
543
временной локализации не отдельных компонентов, а целого
предложения.
И:
И:
И:
SUMMARY
One of the actual problems of text syntax – the role of deictic elements in the
text cohesion is investigated in the given article. The role of adverbs (time and
place) and other deictic pronouns in the deictic system is very important.
The above – mentioned elements not only connect sentence – sign with
extralinquistic environment, but also create and express connections of the
sentences in texts.
Such kind of conformity (polyfunctionality) has a universal character both in
Russian and Azerbaijani.
ЛИТЕРАТУРА
1. Бенвенист Э. Общая лингвистика. М., Прогресс, 1974
2. Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. ЫЫ издание.
М., Просвещение, 1975
3. Абд уллаев К.М. Проблемы синтаксиса простого
предложения в азербайджанском языке. Бак у, Маариф,
1983
4. Лайонз Дж. Введение в теоретическ ую лингвистик у. М.,
Прогресс, 1978
5. Виноградов В.В. Русский язык. Грамматическое учение о
слове. Изд. ЫЫ, М., Высшая школа, 1972
6. Сорокина Т.С. Функциональные основы теории
грамматической синонимии // Вопросы языкознания, 2003,
№3
7. Философский энциклопедический словарь. М., 1983
547
Ġsmayilov Dilqəm Yunis oğlu
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti
549
ziddiyyətlər prizmasından tədqiq edən Fransa Bərpa dövrünün tarixçilərinin –
Minye, Gizo və Tyerin əsərləri olmuĢdur.
BəĢəriyyətin tərəqqisi prosesində liberal dəyərlər özünəməxsus rol
oynamıĢdır. Liberalizm əsasən ABġ-da müstəmləkə zülmündən azad olmaq
uğrunda gedən burcua hərəkatı [1775-1783] zamanı bərqərar olmuĢdur. 1776-jı
ildə qəbul edilmiĢ ―Ġstiqlaliyyət Bəyannaməsi‖ adlı sənəddə bütün vətəndaĢların
azadlıq və bərabərlik hüquqları, yəni liberalizm dünyagörüĢünün əsasında duran,
sonralar bütün qabaqjıl ölkələrin konstitusiyalarında öz əksini tapmıĢ hüquqlar
irəli sürülürdü. Ġstiqlaliyyət müharibəsi dövründə ABġ-ın siyasi və hüquqi
ideologiyasının ən böyük nümayəndələri Tomas Peyn, Tomas Jefferson və
Aleksandr Hamilton olmuĢdur. T.Peyn və T.Jeffersonun ideyaları 1776-jı il
Bəyannaməsinin əsasını təĢkil edir. A.Hamiltonun görüĢləri 1787-ji il ABġ
konstitusiyasına həllediji təsir göstərmiĢdir.
T.Peyn istiqlaliyyət uğrunda müharibə dövründə demokratik siyasi və
hüquqi ideologiyanın daha radikal nümayəndəsi hesab olunur. T.Peynin siyasi
idealı burcua-demokratik respublikası, xalqın suverenliyi və ümumi seçki
hüququdur. Onun siyasi dünyagörüĢünün əsasını təbii hüquq nəzəriyyəsinin
demokratik Ģərhi təĢkil edir. T.Peyn bu ideyadan istismar olunanların üsyan etmək
hüququnu nəzəri jəhətdən əsaslandırmaq üçün istifadə etmiĢ, insanın təbii və
vətəndaĢ hüquqlarını fərqləndirmiĢdir. O, dövlətin yaranmasının yeganə mümkün
vasitəsini adamların ijtimai müqaviləsində görür və belə nətijəyə gəlir ki, bu
dövlətdə ali hakimiyyət xalqın özünə məxsus olmalıdır. T.Peyn göstərirdi ki, xalq
idarəetmənin hər jür formasını təsis etmək və ya aradan qaldırmaq hüququna –
üsyan və inqilab etmək hüququna malikdir.
ABġ-ın «Ġstiqlal Bəyannaməsi»nin müəllifi, liberalizmin parlaq
nümayəndələrindən biri olan T.Jeffersonun siyasi ideologiyasının əsasını isə təbii
hüquq nəzəriyyəsinin mütərəqqi Ģərhi təĢkil edir. O, ijtimai müqavilə nəzəriyyəsi
mövqeyindən və insanın təbii hüququ baxımından monarxiya dövlət formasını
pisləyir və xalqın suverenliyi ideyasını müdafiə edirdi. Bu siyasi xadim qətiyyətlə
iddia edirdi ki, heç kim dövlət hakimiyyətinin təĢkili və onun üzərində nəzarət
etmək hüququndan məhrum oluna bilməz. Əgər hakimiyyət xalqın hüququnu
pozursa, belə halda xalq mövjud hakimiyyəti nəinki dəyiĢdirməyə səy göstərmək,
hətta öz mənafeyinə uyğun olan yeni hökumətlə əvəz etmək hüququna malikdir.
Jeffersonun siyasi-hüquqi görüĢlərində Ģəxsiyyətin hüququ və demokratik dövlət
hakimiyyətinin yaradılması məsələsi də xüsusi yer tutur. O, belə qənaətə gəlir ki,
insanın təbii hüquqlarının qorunmasını məhz dövlət təmin etməlidir. Bu siyasi
mütəfəkkir dövlətin Ģəxsiyyətə qarĢı hər jür yolverilməz hərəkətlərinin,
özbaĢınalığının məhdudlaĢdırılmasını məsləhət bilirdi [4, s.230-235].
ABġ-ın müstəqilliyi Bəyannaməsinin mühüm əhəmiyyəti həmçinin
bundan ibarətdir ki, o, tarixdə xalq suverenliyi ideyasını dövlət həyatının əsası
elan edən ilk sənəddir. Xalqın üsyan etmək hüququ, onun üçün münasib siyasi
formanın təĢkil edilməsi məhz xalq suverenliyindən irəli gəlir. Buna görə
550
adamları istibdad üsul-idarəsinə tabe etmək məqsədilə dövlət sui-qəsdə və
zorakılığa əl atdıqda onu devirmək nəinki xalqın hüququdur, eləjə də təbii
vəzifəsidir.
Siyasi liberalizm XVIII əsrin sonundakı Böyük Fransa inqilabı zamanı
[1789-1794] daha bariz surətdə təzahür etmiĢdir. Bu zaman mütərəqqi burcua
sinfi liberal görüĢlərin bütöv sisteminə arxalanaraq vaxtı çatmıĢ zəruri
dəyiĢiklikləri bütün xalqla birlikdə həyata keçirdi. Liberalizmin ümumbəĢəri və
humanist xarakteri də məhz bunda özünü göstərdi. Siyasi hakimiyyət uğrunda
hərəkata qoĢulan Avropa və amerikan burcuaziyası bu hərəkatın nəzəri ifadəsini
XVIII əsrin maarifçiliyində tapmıĢdır. ġ.Monteskyenin, F.Volterin, C.C.
Russonun və b. fransız maarifçilərinin əsərləri klassik liberalizmin formalaĢması
üçün mənbə rolunu oynamıĢdır [10, s.132-134; 4, s.194, 224; 5, s.66-70, 72-77].
ġ.L.Monteskye maarifçilik ideologiyasına dair ilk geniĢ siyasi doktrinanı
iĢləyib hazırlamıĢdır. O, «Ġngiltərədə dövlət quruluĢu haqqında» [1748] əsərinin
VI fəslində [«Qanunların təbiəti haqqında»] qanunları insanın təbii mahiyyətindən
doğan təbii və qanunverijilər tərəfindən qurulan pozitiv qanunlar kimi iki qrupa
bölürdü. Monteskyenin fikrinjə, ijtimai harmoniya [ahəngdarlıq] və ağıllı qayda o
zaman yaranır ki, dövlət tərəfindən formalaĢdırılan qanunlar xalqın ruhu, davranıĢ
qaydaları və adətləri ilə uzlaĢır. O, yazırdı: «Qanunverijilər xalqın ruhu ilə
uyğunlaĢmalıdır, çünki bu ruh idarəçilik prinsiplərinə zidd deyil. Belə ki, biz azad
və özümüzün təbii zəkamıza uyğun gələn iĢləri daha yaxĢı həyata keçiririk» [6,
j.412]. Monteskyenin bütün siyasi-hüquqi nəzəriyyəsinin baĢ mövzusu və burada
əsaslandırılan baĢlıja dəyər azadlıqdır. Ədalətli qanunlar və dövlətçiliyin düzgün
təĢkil edilməsi bu azadlığı təmin edən ilkin Ģərtlərdəndir. Monteskye söz, mətbuat
və vijdan azadlığını müdafiə edir və göstərirdi ki, azadlıq qanunun ijazə verdiyi
dairədə hərəkət etmək hüququdur. O, qanunveriji, ijraediji və məhkəmə
hakimiyyətinin bölünməsi nəzəriyyəsini əsaslandıraraq idarəçiliyin əsasının qanun
olması fikrini söyləyirdi.
Digər fransız maarifçisi Volter [Fransua Arue] özünün fəlsəfi əsərlərində
insanların bərabərliyi fikrini irəli sürürdü. Lakin o, bərabərlik dedikdə iqtisadi
bərabərlik deyil, siyasi bərabərlik, qanun və hüquq qarĢısında bərabərlik baĢa
düĢürdü. Volterin fikrinjə, sosial və əmlak bərabərsizliyi ijtimai tarazlıq və
jəmiyyətin normal inkiĢafı üçün əsas Ģərtdir. Onun yaradıjılığında insanın siyasi
azadlığı, iradə azadlığı, jəmiyyətin sosial-siyasi jəhətdən təĢkili və s. məsələlər
əsas yer tuturdu. Filosofun «Fəlsəfi məktublar» əsəri mahiyyət etibarilə fransız
maarifçiliyinin ilk proqram layihəsi sayılır.
Ġjtimai fikrin yeni istiqamətinin – siyasi radikalizmin əsasını isə Can Cak
Russonun sosial-siyasi görüĢləri qoymuĢdur. Russoya görə jəmiyyətin təbii
vəziyyəti [o, adamların təbii vəziyyətdə olduğu Ģəraiti «qızıl əsr» adlandırırdı] o
deməkdir ki, insan həm istehsalçı, həm də istehlakçı kimi baĢqalarından asılı
olmur. O, bu jür jəmiyyəti ideal jəmiyyət hesab edirdi. Russo yazırdı: «Jəmiyyətin
əsasını tədqiq edən filosofların hamısı təbii vəziyyətə yüksəlmək zərurətini hiss
551
edirdilər; lakin onların heç biri buna nail ola bilmədilər» [9, s.71]. Ona görə ki,
insan Russoya görə, təbii vəziyyətdə hələ insan deyil, onun insanlığı və
rasionallığı uzun proses gediĢində əldə edilib, onlar təbiət tərəfindən deyil, tarixi
proses ilə Ģərtlənir. Russonun fikrinjə, «ijtimai müqavilə» əsasında meydana gələn
jəmiyyətin yeganə idarə edəni «birləĢmiĢ xalq» olmalıdır və bu jür xalqın ali
hakimiyyətinin heç bir təminata ehtiyajı yoxdur. Çünki xalqın yüksək iradəsi heç
vaxt yanılmır, hər zaman doğru yoldadır. Elə buna görə də qanun çoxluğun səsi
ilə qəbul edilir.
Böyük Fransa inqilabı Fransada və bir sıra digər Avropa ölkələrində
kapitalizmin inkiĢafına yol açdı. VətəndaĢ jəmiyyətinin baĢlanğıj dövrü
kapitalizmin ilk ibtidai forması oldu. Burcua siyasi ideologiyasına aid olan
konsepsiyalar kapitalizmin ilk ibtidai dövrü üçün səjiyyəvi sayılan vətəndaĢ
jəmiyyətini zəruri hadisə kimi qiymətləndirərək, həmin jəmiyyətə ideoloci
jəhətdən haqq qazandıran nəzəriyyəyə ehtiyaj duyulduğunu qeyd etdilər. XIX
əsrin birinji yarısına xas olan spesifik Ģəraitdə burcua siyasi fikrinin baĢlıja
istiqaməti liberalizmdən ibarət oldu. Liberalizm «vətəndaĢ azadlığı»nı müdafiə
etməyə və əsaslandırmağa baĢlıja diqqət yetirdi. O, «vətəndaĢ azadlığı»nı xüsusi
təĢəbbüskarlıq azadlığı, sahibkarlıq, müqavilə, eləjə də söz, vijdan, rəy və mətbuat
azadlığı kimi baĢa düĢürdü. Liberalizm konsepsiyasına görə dövlət Ģəxsiyyətin
«vətəndaĢ azadlığı»na əsaslanan təhlükəsizliyini, xüsusi mülkiyyəti təmin etməli
və jəmiyyətin müdafiəsinə diqqət yetirməlidir. Bu fikir həmin dövrün siyasi
iqtisadında məĢhur «azad tijarət» formulu kimi ifadə olunmuĢdu.
Beləliklə, insan hüquqları ideyasının inkiĢafında sənaye inqilabının,
böyük elmi kəĢflərin vüsət alması və dinin nüfuz dairəsinin azalması ilə
səjiyyələnən XIX əsr xüsusi yer tutur. Liberalizmin atası sayılan J.Lokkun
«Ġjtimai müqavilə»sində meydana çıxan «insanın təbii hüquqları»na XIX əsr
mənəvi və iqtisadi aspekti əlavə etdi: yaxĢı yaĢayıĢa nail olmaq [indi bunu
liberallar bəyan edirdilər] və normal jəmiyyət qurmaq üçün hüquq və azadlıqlar
labüddür. Amma, hər halda, bəzi müəlliflərin fikrinjə, liberalizmin əsl atası
J.Bentam sayılmalıdır [5, s.428]. Onun J.S.Mill tərəfindən inkiĢaf etdirilən
ideyaları insan hüquqlarının labüdlüyünün fundamental əsaslarına çevrildi.
Klassik liberalizmin formalaĢması fransız siyasi xadimi B.Konstanın və
ingilis filosofları J.Bentam və J.S.Millin konsepsiyalarında baĢa çatmıĢdır. Bu
konsepsiyalarda Ģəxsiyyətin ijtimai həyatın bütün sferalarında reallaĢmasının əsası
olan xüsusi mülkiyyət prinsipinin etik əsasları verilmiĢdir [4, s.278-292; 5,
s.107-112].
Fransada liberalizmin ən böyük nümayəndəsi olan Benjamen Konstan öz
əsərlərində baĢlıja diqqəti Ģəxsi azadlığın əsaslandırılmasına yetirir və bu azadlığı
vijdan, söz azadlığı və sahibkarlıq, xüsusi təĢəbbüskarlıq mənasında baĢa düĢür.
Konstan azadlığın iki növünü, yəni siyasi azadlığı və Ģəxsi azadlığı fərqləndirir.
Onun fikrinjə, qədim xalqlar yalnız siyasi hakimiyyətin həyata keçirilməsində
iĢtirak etmək hüququna aid olan siyasi azadlıq haqqında təsəvvürlərə malik
552
olmuĢlar [qanunların qəbul olunması, ədalət mühakiməsində iĢtirak etmək,
vəzifəli Ģəxslərin seçilməsi, müharibə və sülh məsələlərinin həlli]. Lakin müasir
xalqlar azadlığı baĢqa jür baĢa düĢür, siyasi hakimiyyətdə iĢtirak hüququnu az
qiymətləndirirlər. Konstana görə, bu ondan irəli gəlir ki, indi artıq böyük dövlətlər
mövjuddur və bir nəfər vətəndaĢın səsi həllediji əhəmiyyət daĢımır. Digər
tərəfdən, qədim dövrlə müqayisədə adamların siyasi iĢlərlə məĢğul olması üçün
vaxt imkanı məhduddur. Eyni zamanda, qədim xalqların mübariz ruhu tijarət ruhu
ilə əvəz olunmuĢdur və müasir xalqlar sənaye və tijarətlə məĢğul olduğundan
idarəetmə məsələləri ilə maraqlanmağa, dövlətin iĢinə qarıĢmağa vaxt tapa
bilmirlər. Nəhayət, Konstan belə nətijəyə gəlir ki, yeni xalqların azadlığı fərdlərin
dövlət hakimiyyətindən asılı olmaması ilə səjiyyələnən Ģəxsi, vətəndaĢ azadlığıdır.
Konstan azadlıqla hakimiyyəti eyniləĢdirən Russonun nəzəriyyəsini və
xalq suverenliyinin digər tərəfdarlarını tənqid edərək bildirirdi ki, xalqın
məhdudlaĢdırılmayan hakimiyyəti fərdi azadlıq üçün təhlükə törədir. Filosofun
fikrinjə, yakobinlər diktaturası və terrorçular dövründə aydın oldu ki,
məhdudlaĢdırılmayan xalq suverenliyi mütləq monarxiya suverenliyindən az
təhlükəli deyil. Ona görə də xalqın suverenliyi məhdudlaĢdırılmasa fərdin
təhlükəsizliyini təmin etmək olmaz və suverenliyin hüdudu ədalət və insan
hüququ ilə məhdudlaĢdırılmalıdır.
Ġngilis liberalizminin nümayəndəsi Jeremi Bentam isə ilk əsərlərində
təbii hüquq nəzəriyyəsini rədd edirdi. O, həyata keçirilməsini qeyri-mümkün
hesab etdiyinə görə «ijtimai müqavilə» anlayıĢını da mənasız sayırdı. J.Bentam
insan və vətəndaĢ hüquq-larına dair fransız bəyannaməsini [1789] hərtərəfli tənqid
edir və qəti Ģəkildə bildirirdi ki, Ģəxsiyyətin hüququ ideyası anarxiyanın
əsaslandırılmasına, dövlət hakimiyyətinə müqavimət göstərilməsinə gətirib
çıxarır. Filosof yalnız dövlət tərəfindən yaradılan hüququ real hüquq kimi qəbul
edir. Lakin o, bildirir ki, mövjud qanunlar köhnə və qeyri-mükəmməldir. O,
qanunverijiliyin təkmilləĢdirilməsi meyarını bunda görür ki, qanunverijilik son
nətijədə hisslərdə və təjrübədə sarsılmaz əsas əldə etməlidir. Bu jür əsas
axtarıĢlarını J.Bentam utilitraizm [utilitarizm – fayda, mənfəət deməkdir]
nəzəriyyəsində iĢləyib baĢa çatdırır. Filosofun fikrinjə, faydalanmaq prinsipi
insanları həyatdan zövq almağa və jəza orqanı olan hakimiyyətə tabe edir. Qanun
nə qədər ki, jəzalandırma ilə bağlıdırsa o öz-özlyündə Ģərdir və hər bir qanun
azadlığın pozulmasıdır. Lakin qanun zərurətdir, çünki onsuz təhlükəsizliyi təmin
etmək qeyri-mümkündür. Utilitraizm nəzəriyyəsinə görə, tərəflər xüsusi
mənafelərindən çıxıĢ edərək müqavilənin Ģərtlərini özləri müəyyənləĢdirməlidir.
Ġngilis nəzəriyyəçisi J.S. Mill [1, s.74-86] müasir liberal nəzəriyyəni
inkiĢaf etdirən və onu ijtimai həyatın müxtəlif sahələrinə tətbiq edən külli miqarda
fəlsəfi əsər çap etdirmiĢdir. Mill belə hesab edirdi ki, insan hüquqları hər jür
hörmətə layiqdir, çünki bu hüquqlar jəmiyyətin sabit inkiĢafı və ümumi
xoĢbəxtliyin əldə edilmsi üçün zəruridir. J. Millin «Azadlıq haqqında» və b.
553
əsərləri liberal proqramın nümunəsidir. O, dövlət və jəmiyyətin fərdlə
münasibətlərini müəyyən edən adi prinsipi göstərmiĢ və qeyd etmiĢdir ki, insan
tərəqqi edən varlıqdır. Bu prinsipin istənilən Ģəraitdə tətbiqi insanı istənilən
vəhĢilikdən xilas edir [3, j.256].
J.S.Millin utilitarizm fəlsəfəsinə görə, hər bir insanın öz mənafeyi var və
o öz mənafeyini baĢa düĢməyə qadirdir, onu həyata keçirməyə jan atır; sərfəlilik
subyektiv anlayıĢ olduğuna görə hər kəs onu öz bildiyi kimi dərk edir; nəyin
həqiqətən sərfəli olduğunu anjaq bazar müəyyən edə bilər; insana yaĢamaq,
iĢləmək və bazarda sərbəst Ģəkildə hərəkət etmək imkanı verilməlidir və bu, son
nətijədə jəmiyyətə insanın lider, iqtisadiyyatın isə dövlət tərəfindən idarə
olunması üsulundan daha böyük fayda verəjək. ġəxsi maraq və sərfəlilik
konsepsiyası Böyük Britaniya və ABġ-da təkjə fəlsəfi fikrə yox, eləjə də
mədəniyyət, təhsil, idarəçilik, jinayət hüququ və iqtisadi islahatlara çox böyük
təsir göstərdi. Ġjtimai həyatın müvəffəqiyyətlilik meyarı kimi, sərfəlilik «təbii
hüquqlar»ı əvəz etdi: insan hüquq və azadlıqları ümumi rifah halının yaxĢılaĢması
üçün labüddür; baĢqa sözlə, insan hüquqları olmadan uğurlu və ədalətli dövlət
qurmaq mümkün deyil. XIX əsrdə insan hüquqları ideyasının mənəvi-əxlaqi
jəhəti Qərbdə o qədər dərin iz buraxdı ki, böyük gəlir gətirən qul alverinin
Avropada və ABġ-da qadağan edilməsinə səbəb oldu.
Liberalizmin iqtisadi sahədə nəzəri mənbələrindən biri fiziokratların
[fiziokrat – XVIII əsrin ikinji yarısında Fransada torpağı və əkinçiliyi yeganə
sərvət mənbəyi hesab edən siyasi-iqtisadi jərəyan tərəfdarı] görüĢləri olmuĢdur.
Fiziokratlar azad rəqabət və dövlətdən asılı olmayan iqtisadi fəaliyyət tərəfdarı
kimi çıxıĢ edirdilər. Digər nəzəri mənbə ingilis klassik siyasi iqtisadçılarının
[A.Smit və D.Rikardo] əsərləri olmuĢdur. Onlar da azad bazar münasibətlərinin
tərəfdarları olmuĢlar. A.Smit liberalizmi özünütənzimləyən tarazlaĢdırılmıĢ bazar
nəzəriyyəsi kimi əsaslandırmıĢdır [1, s.60-74; 7, j.55]. A.Smitin və H.Spenserin
ideyalarının təsiri ilə ABġ və Böyük Britaniyada yeni bir ideya – iqtisadi azadlıq
ideyası, xüsusi biznes iĢinin dövlət müdaxiləsindən azad olmaq tələbatı ilə
əsaslandırıldı.
Azərbayjanda isə liberal ənənələrin, modernizmin yaradıjısı görkəmli
filosof, maarifçi və dramaturq Mirzə Fətəli Axundov sayılır. Onun yeniləĢmə,
insan haqları, qadınların hüquq bərabərliyi, konstitusiya islahatları, dini
praktikanın islahatı, əlifba islahatı haqqındakı ideyaları bu gün də öz
əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Eyni zamanda M.F.Axundovun rasionalizmi və
liberalizmi «öz xüsusi inkiĢaf yolu»nu üstün tutanların tənqid hədəfinə
çevrilmiĢdir.
Beləliklə, liberalizm jərəyanı fransız maarifçiləri və filosofları, ingilis
filosofları və utopik sosialistlərin yaradıjılığında yer almıĢ «təbii hüquq»
nəzəriyyəsinə və dövlətin yaradılması haqqındakı «ijtimai müqavilə» təliminə
əsaslanır.
554
SUMMARY
In this article is revealed the essence of libealism, also spoken about
entering this term into political terminology in XIX century. Here is noted that in
formulation of liberalism especially part takes philosophy of J.Lock, A.Smit,
T.Jefferson and J.S.Mill. At the same time is spoken that works of such French
thinkers as Sh.Monteskue, F.Volter, J.J.Russo and others have been major figures
for formulation of classic liberalism. In the article is mentioned theoretical sources
of liberalism in the sphera of economy and researched the parts of English
poleconomists. Here is also shown that liberalism is based on theory of ―natural
right‖ and tuition of ―social treaty‖ which talks about creation of government,
finding place for itself in creative works of French enlighteners and philosophers,
English philosophers and utopian socialists.
ƏDƏBĠYYAT
1. Atilla Yayla. Liberalizm. Ankara, 2000.
2. Девид Боуз. Либертарианство: История, принципы, политика / Пер. с
англ. Челябинск, 2004.
3. Джон Грей. Поминки по просвещению: Политика и культура на закате
современности / Пер. с англ. М., 2003.
4. Əfəndiyev M.. Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi. B., 2002.
5. Demokratiya.: Gediləsi uzun bir yol. Demokratiya və antidemokratiya
antologiyası. B., 2001.
6. Монтесье Ш. Избранные произведения. М., 1955.
7. Муслим-заде Д. Либеральная парадигма А.Смита // Теория граъданского
общества: из истории этических учений. Б., 2000.
8. О свободе. Антология мировой либеральной мысли [Ы полови-на ХХ
века]. М., 2000.
9. Руссо Ж.-Ж. Об общественном договоре, или принципе полити-ческого
права. Трактаты. М., 1999.
10. Рцстямов Й. Фялсяфянин ясаслары. Б., 2004.
557
ADR, Yaponiya, Türkiyə və Ġtaliyadan 150-dən çox alim, rəssam və xalça
mütəxəssisi iĢtirak etmiĢdir [8, iĢ №1, s.3].
Azərbaycan ressamlarının əsərlərinin sərgilərdə nümayiĢ etdirilməsi prosei
ilk baxıĢda adi görünsüdə, lakin bu rəsimlərdəki cizgilər Azərbaycanımızı və milli
irsimizi təmsil edirdi. Bu vasitə ilə vətənimiz dünyada tanınaraq Azərbyacan
həqiqəti üzə çıxırdı.Məsələn 1989 cu ildə Krakovda (PolĢa) keçirilən VIII
Beynəlxalq festivalda gənc rəssam Elmira Abbaslı bürünc medala və təĢkilat
komitəsinin xüsusi mükafatına layiq görülmüĢdürki bu Azərbaycana verilən
qiymət idi. 1989-cu ildə Kampuçiya, Kuba və Danimarkada keçirilən Azərbaycan
mədəniyyəti günləri dövründə respublika fırça ustalarının əsərləri də
göstərilmiĢdir.
1989- cu ildə həmçinin digər Azərbaycan rəssamları Ġsmayıl Məmmədov,
Sara Manafova və Siruz Mirzəzadə öz əsərlərini PolĢanın Zelenaqura və baĢqa
Ģəhərlərində nümayiĢ etdirmiĢlər. Kəlküttədə (Hindistan) Ç.Fərzəliyevin
Hindistan seriyasından olan 20 əsəri göstərilmiĢdir [4, 17 fevral, 7 oktyabr 1989].
DəməĢqdə (Suriya) və Medeyada (Əlcəzair) Azərbaycan rəssamlarının əsərləri
sərgisi açılmıĢdır. Ġtaliyanın Varesa Ģəhərində keçirilən sərgidə Azərbaycan
rəssamları F.Xəlilov və K.Əhmədov da iĢtirak etmiĢlər. Cavab sərgisi payızda
Bakıda keçirilmiĢdir [8, ĠĢ №6, s.8; 4, 17 fevral, 18, 26 aprel, 20 iyul, 7 oktyabr, 4,
5, 7 noyabr; 10, 13 dekabr]. Yenə həmin ildə Bakıda Monqolustan, AFR,
Yaponiya, Macarıstan, ADR, Portuqaliya rəssamlarının əsərlərinin sərgisi
açılmıĢdır. Ġlin sərgiləri içərisində xaricdə yaĢayan Azərbaycanlı rəssamların
əsərlərinin Bakıda göstərilməsi xüsusilə diqqəti cəlb etmiĢdir. Sərgidə 60-dan çox
əsər nümayiĢ etdirilmiĢdir. Onların içərisində Əlibəy Hüseynzadə və onun oğlu
Məmmədsəlim Turan, Ġbrahim Səfi, Davud və Əyyub Ġmdadian qardaĢları, Əkbər
Behkalam, Ġbrahim Əhrari, Azad Mirhadi və Bəhram Əmioğlunun əsərləri xüsusi
yer tutmuĢdur. Bu əsərlər əsasən Azərbaycan təbiəti və tarixinə həsr olunmuĢdur.
Sərginin təĢkilinin böyük əhəmiyyəti var idi. Bu, əvvəla, xaricdə yaĢayan
Azərbaycanlılara və Azərbaycanlı sənətkarlara münasibətin yaxĢılığa doğru
dəyiĢməsini sübut etdirmiĢdi. Ġkincisi, bu sərgi respublika rəssamları ilə dünyanın
müxtəlif ölkələrinə səpələnmiĢ Azərbaycanlı rəssamlar arasında iĢgüzar əlaqələrin
qurulmasına və inkiĢafına təkan vermiĢdir. Bu, Azərbaycan rəssamlarının və
xalqımızın mədəniyyətinin dünyada təsdiqi demək idi [8, iĢ № 4, s.8].
Respublikanın sosialist ölkələri ilə humanitar əlaqələrinin intensivləĢməsində
Azərbaycanda keçirilən kino festivalların, kitab həftələrinin və sərgilərinin
əhəmiyyəti az olmamıĢdır. 1983-cü ildə respublikamızda PolĢa rəssamlarının,
1985-ci ildə Macarıstan kitab sərgisinin, 1981-ci ildə PolĢa və ADR-in kitab
həftələrinin, 1987-ci ildə Bolqarıstan kitab həftəsinin, 1982-ci ildə Azərbaycan
dekorativ incəsənətinin VarĢava sərgisinin və digər sərgilərin keçirilməsinin
əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz [4, 4 oktyabr 1981; 5 aprel 1985; 5 aprel, 12,
22 aprel 1983; 10, 28 avqust 1987; 11, iĢ №11, s.4; iĢ №5, s.2].
558
Bakıda keçirilən daha bir sərgini qeyd etmək lazımdır. V.Səmədova adına
sərgi salonunda açılan «Azərbaycan rəssamlarının gözü ilə» sərgisində AFR və
ADR rəssamları, həmçinin Qərbi Almaniyada yaĢayan iki həmyerlimiz iĢtirak
etmiĢlər.
1990-cı ildə Türkiyədə Azərbaycan xalçası sərgisi keçirilmiĢdir. Sərgidə
Türkiyə Respublikasının Mədəniyyət və Turizm naziri Namik Kamal Zeybək
çıxıĢ etmiĢdir. Azərbaycanın xalq rəssamı Kamil Əliyevin fərdi xalça sərgisinin
açılıĢında isə Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu
xalqımız adından rəssamın toxuduğu, üstündə Kamal Atatürkün portreti olan
xalçanı Türkiyə tərəfinə hədiyyə etmiĢdir. Bu xalça Azərbaycanlı rəssamın böyük
türk xalqına məhəbbətinin ifadəsi demək idi. Həmin il həmçinin VarĢavada
Azərbaycan rəssamı Mənzər Ağayevanın əsərləri, ġri-Lankada keçirilən
Azərbaycan günləri dövründə isə respublikamızın digər rəssamlarının əsərləri
nümayiĢ etdirilmiĢdir. Öz növbəsində 1990-cı ilin oktyabrında Bakıda rəssamlıq
üzrə beynəlxalq simpozium keçirilmiĢdir. Onun iĢində ABġ, Almaniya və
Yuqoslaviyadan 13 fırça ustası iĢtirak etmiĢdir. Simpoziumda 50 əsər nümayiĢ
etdirilmiĢdir [4, 11 oktyabr, 25 aprel, 19 iyun, 17, 18 oktyabr 1989; 17 oktyabr
1990; 13, ĠĢ №3, s.11].
Ümumiyyətlə, 80-ci illərdə Azərbaycan rəssamları, heykəltaraĢları və
memarlarının beynəlxalq qarĢılıqlı əlaqələrinin təhlili göstərir ki, onlar həmin
dövrdə respublikanın beynəlxalq mədəni əlaqələrinin inkiĢafında fəal iĢtirak
edmiĢlər. Azərbaycan sənətkarları dünyanın bütün ölkələrində sülh, xalqlar
dostluğu, humanizm carçısı kimi çıxıĢ edib xalqımızın zəngin mənəviyyatını
mübariz Ģəkildə nümayiĢ etdirmiĢlər və dünya humanitar proseslərin inkiĢafına
təkan vermiĢlər. Onu da demək lazımdır ki, 80-ci illərdə Azərbaycan
mədəniyyətinin əlaqələri yuxarıda göstərdiyimiz forma və istiqamətlərlə
məhdudlaĢmamıĢdır. Eləcədə Heydər Əliyev siyasəti mütəqillik qazandıqdan
sonrada Azərbaycanı dünyada tanıtmağa kömək etmiĢ və bu gündə böyük tarixi
Ģəxsiyyətin siyasətindən beynəlxalq siyasi və humanitar əlaqələrimizdə
faydalanırıq.
SUMMARY
559
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan SSR-i Xarici ĠĢlər Nazirliyinin dövrü arxivi.
2. Газета «Баку».
3. Журнал «Азербайджан сегодня». 1980-1990 гг.
4. Газета «Бакинский рабочий».
5. Газета «Известия».
6.«Bakı» qəzeti.
7.Саядов С.А. По законам интернационализма (Марксистко-ленинская
политика интернационализма в деятельность КПСС на современном этапе
строительства коммунизма). М.: Мысль, 1983. -269 с.
8.Azərbaycan SSR-i Mədəniyyət Nazirliyinin dövrü arxivi.
9.V.Ġ.Lenin adına Sarayın dövrü arxivi.
10.«Kommunist» qəzeti.
11.Azərbaycan Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin
dövrü arxivi.
12. Газета «Правда».
13.Azərbaycan Rəssamlar Ġttifaqının dövrü arxivi.
563
Bu pyes müəllifin ilk tarixi dramı olmasa da, əsər Ģairin dram
yaradıcılığında özünəməxsus bir yer tutur.Əksər tədqiqatçılar tərəfindən Müasir
Azərbaycan dramaturgiyasının və ümumən türk xalqlarının yeni uğuru kimi
qiymətləndirilən bu əsər qədim Göytürk dövləti haqqındadır. Əsər vasitəsilə milli
keçmiĢimizə,soykökümüzə qayıdıĢ baĢ verir.Çox təəssüflər olsun ki, bu vaxtacan
əksəriyyət insanlarımız köklərimizin müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda yadelli
xalqlarla necə mübarizə apardıqlarından xəbərsizdirlər. Xalqını ürəkdən sevən
Bəxtiyar Vahabzadə ömrünün sonunacan qəlb acısı ilə vətənin
birliyindən,bütövlüyündən dönə-dönə danıĢmıĢ,doğma dilimizin,millətimizin əsl
adı uğrunda fəryad qoparan sənətkarlardan olmuĢdur. Məhz bu əsərdə müəllif
həmin tarixi dövrün bədii və obrazlı həlli vasitəsilə ibrətamiz inikasını yaratmıĢdı.
Əsərdə Qara Xaqan, Ġçgen Xatun,Dulu Xan, GurĢad kimi tarixi obrazlar var.
GurĢad ulu türk dövlətinin birliyi naminə çinlilərlə mübarizə aparır və qalib
gələrək,sonda hakimiyyətdən imtina edir.
Bəzən fərd kimi xalqın da öz taleyini seçə bilməyərək azadlıqla
məkhumluq Gur-ġadın azadlıq yolunda ölməməsi faciəvilik strukturunu dağıtsa
da, bugünkü arasında qalması zərurəti dramaturji ziddiyyətin ifadəsi kimi
faciəviliyin əsasında durur. klassisizmin qəhrəman ölməzliyi tələbini yerinə
yetirir. ġübhəsiz ki, qəhrəmanın daxili aləmində də tuğyan edə bilən, yəni, daxildə
çarpıĢan iki həqiqətin əsaslı sübutlarla üz-üzə durması nəticəsində onun
mərdliyinin əsas göstəricisi kimi özünü günahkar sayması, səhvlərini boynuna
almsı, sonra özünü cəzalandıraraq azadlıq carçısı kimi məhv olması,cismani
yoxluğu ideyaların zəfərinə çevrilib faciəvi vəziyyət yarada bilər. [3,31]
Bəxtiyar Vahabzadə «Rəqabət» pyesini özünün qeyd etdiyi kimi, 2 il
müddətinə ərsəyə gətirib. Pyesdə gündəlik həyatda rastlaĢdığımız ailə-məiĢət
problemlərindən bəhs olunur.ġahinlə Məlahət vaxtında bir-birlərini sevib,qovuĢa
bilmirlər. Ġndi bir neçə il zaman keçəndən sonra, onların övladları-Ceyhun və
Kəmalə bir-birinə məhəbbət bəsləyirlər. Lakin valideynlər övladlarının bir-birinə
olan məhəbbətindən narahatdılar və məsuliyyət daĢıyırlar.
Hər ikisi dul olan ġahinlə Məlahət sosial məsuliyyətdən azad olsalar da,
övladların onların xəlvəti görüĢlərindən sarsılmaları ailə-məiĢət mövzusunu
dərinləĢdirir. Dostları ilə ortaq olub Ģirkət açmaq adı ilə Nadirin verdiyi qırx min
dollar «əmi payı» hesabına Kəmaləni də götürüb xəlvəti Türkiyəyə qaçması
valideynlərin nigarançılığına səbəb olmaqla dramatizmi artırsa da, özünü yalanla
təqdim edən Ceyhuna oxucu, tamaĢaçı rəğbətini azaldır. Ailə-məiĢət qarĢıdurması
fonunda ġahinin iĢgüzar aləmdə rəqibi olan Səttarla ziddiyyəti istehsalla bağlı
problemləri təqdim etməklə mövzunu və dramaturji strukturu ikiləĢdirir. Taxıl
biznesindən təmiz gəlir götürməklə ölkədə ərzaq bolluğu yaradan ġahinin əlavə
dəyər vergisindən azad olan kənd təsərrüfatı texnikası gətirməklə aqrar sənaye
kompleksi yaradıb; dəyirman tikdirmək, kanallar çəkdirərək icarəyə götürdüyü
dəmyə torpaqlarda məhsuldarlığı artırmaq niyyətində olması xoĢ məramlı
biznesmeni müqavimətlərlə rastlaĢdırır. ĠĢgüzar və ailə problemlərindən ikiləĢmiĢ
564
mövzunun həlli detektiv janrında yerinə yetirilsə də, paralel mövcud olan
melodrama xətti emosionallığı diqtə etdiyindən finalda Kəmalənin «...Dillən, ata
qoy hamı bilsin ki, sən sağsan. Sən heç vaxt ölməyəcəksən. Sənin kimi kiĢiləri
öldürmək mümkün deyil.» kimi son mətni pyes boyu əsaslandırılmadığından
mücərrəd səslənir.[3, s.70-72] Əsərdə məiĢət həyatında baĢ verən hadisələr
canlandırılır. Müasir həyatın eybəcərliklərinə,doğru-yalana,yaxĢı-pisə aydınlıq
gətirən bu əsərdə insanlar arasında illərlə formalaĢmıĢ səmimi,qeyri-səmimi
münasibətlər təhlil olunur. Beləliklə, görkəmli Azərbaycan Ģairi, ümummilli lider
Heydər Əliyevin təbirincə desək, tanınmıĢ ictimai-siyasi xadim Bəxtiyar
Vahabzadənin yaradıcılığında dramaturgiyanın roluna qısa tam əhatəli olmasa da,
nəzər salmıĢ olduq. Qeyd etmək lazımdır ki, B.Vahabzadə bütün poeziyasında
olduğu kimi,istər lirik-psixoloji ülubda olan pyeslərində, istərsə də tarixi mövzuda
qələmə aldığı dramlarında böyük həyat hadisələri üzərində ciddi və təmkinli
düĢünmüĢ,mürəkkəb hadisələrin və ziddiyyətlərin açılmasında oxuculara yardımçı
olmuĢdur.B.Vahabzadənin dramaturgiyası öz xüsusiyyətləri ilə özündən əvvəlki
Azərbaycan dramaturgiyasının nümayəndələrinin əsərləri ilə üzvi Ģəkildə bağlıdır.
B.Vahabzadənin dramları M.F.Axundov ənənələrindən qidalanmaqla bərabər,
H.Cavidin, C.Cabbarlının, S.Vurğunun dramaturji irsindən bəhrələnib. Ġstər
insanın mənəvi aləminə dərin müdaxilə edən, onun ictimai mühitlə daxili
əlaqəsini araĢdıran müasir mövzulu lirik-psixoloji dramlarında, istərsə də xalqın,
millətin taleyinə doğma yanaĢan, milli-mənəvi dəyərlərimizi,soykökümüzi
hörmətlə yad edən tarixi dramlarında Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan
dramaturgiyasının ənənələrinə sadiq qalmıĢ, dünyaya öz münasibətini bildirmək,
zəmanəsinin qayğı və həyəcanlarını ifadə etmək üçün janrın bütün imkanlarından
sənətkarlıqla istifadə etmiĢdir.Bir sözlə, hörmətli Ģairimiz öz yaradıcılığı ilə milli
dramaturgiyamızın, zəngin ənənələrini yaĢada bilmiĢ,gözəl sənət nümunələri,
uğurlu ədəbi axtarıĢları, böyük ədəbi fəaliyyəti ilə
ədəbiyyatımızı,mədəniyyətimizi rövnəqləndirmiĢdir.
SUMMARY
The article is devoted to the role of dramaturgy in the creative work of
prominent representative of Azerbaijani literature Bakhtiyar Vakhabzade.All his
playwrights written either in soviet period and during independence years are
subject of research.In the article is also spoken about Bakhtiyar Vakhabzadeh‘s
successful literary discoveries,his prominent role in keeping alive of rich
traditions of national dramaturgy and importance of dramaturgical activity.
ƏDƏBĠYYAT
1. Azərbaycan dramaturgiyası antologiyası. Dörd cilddə. III cild. «ġərq-Qərb»,
Bakı,2007,544 səh.
2. DadaĢov A. Dramaturgiya (dərslik),Bakı,BDU-nun nəĢriyyatı,2004.səh.320.
565
3. DadaĢov A. Müstəqillik dövrünün dramaturgiyası
(Teatr dramaturgiyasında mövzu,struktur,üslub və janr problemləri). Bakı-
2005.
4. Dəmirli Mail. Azərbaycan.-2010.-13 fevral.-S.11.
http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2010/fevral/107662.htm
5. Hacıyev Tofiq. V.Bəxtiyar: «Özümüzü kəsən qılınc» və ya:tarix bu günün
xidmətində.-
«Zaman » qəzeti, 26 may 1998.
6. Məmmədov E. Dramaturgiyada ənənə və novatorluq. B.,Yazıçı,1985.199 səh.
7. Qarayev Y.Onun dramaturgiysı. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti.
1985-ci il,23 avqust, №34,səh.5.
8. Rəhimli Ġlham. B.Vahabzadə dramaturgiyasında üslub problemi.
«Qobustan»incəsənət toplusu.№4 (52).1981,səh.43.
9. Səfərov ġahin. «Fəryad»- «Ədəbiyyat və incəsənət»qəzeti.1984-cü il,№23,8
iyun. səh.8.
10.Türk dünyasının Bəxtiyarı.(Bəxtiyar Vahabzadənin həyatı,yaradıcılığı və
ictimai
fəaliyyəti haqqında məqalələr toplusu) I hissə. Azərbaycan dilində. B.;
«Təfəkkür» NPM,
2002. 364səh.
11.Səfiyeva F. Bəxtiyar Vahabzadənin dramaturgiyası. Filologiya elmləri
namizədi alimlik
dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiĢ dissertasiya.Bakı-1997.
12.Səfiyev A. «Azərbaycan dramaturgiyası müasir mərhələdə (1960-1980-cı
illər)»,Bakı,
«Ozan»,1998,səh.276.
13.Vahabzadə B. Əsərləri(VIII cild).-Bakı, «Azərbaycan» nəĢriyyatı,2005.-
848səh.
14.Vahabzadə B. Hara gedir bu dünya?-Bakı, «Azərbaycan» nəĢriyyatı, 2001-384
səh.
15.Vahabzadə B. SeçilmiĢ əsərləri. Iki cilddə. II cild(Poemalar).Bakı, «Öndər
nəĢriyyat»
2004, 320 səh.
566
Ġsmayılova Səbinə Akif qızı
Бакинская музыкальная академия
имени Уз. Гаджибейли, г.Баку
SUMMARY
S.A.Ismailova ―Musical mentality as pedagogical problem in the activity
of outstanding Azerbaijan pianists‖.
Development of students – pianists‘ musical mentality as a problem in the
pedagogical experience of outstanding representatives of Azerbaijan piano school
is investigated in the article. Their methodical experience on given problem is
analyzed and summarized.
ЛИТЕРАТУРА
1.Сафарова Г.Н. «Октай Абаскулиев. Творческий портрет педагога».
Баку: Улдуз, 2005, 126 с.
2.Цинамдзгваришвили Ц.В. «К портрету педагога» // Актуальные
проблемы фортепианного исполнительства и педагогики. Вып.1, / Ред.- сост.
Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2006, с. 98-108
3.Векилова А.Ф. «Методика преподавания и индивидуальность
исполнителя» // Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Вып.1, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2006, с.
26-34
4.Адыгезалзаде З.А. «Из воспоминаний учеников М.Р.Бреннера»
//Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и педагогики.
Вып.2, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2008, с. 28-36
5.Бехбутова С.А. «Творческая индивидуальность музыканта
исполнителя» // Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Вып.1, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы, 2006, с.
44-53
6.Ахундова Е.А. «Актуальные проблемы современного
исполнительского искусства» // межвуз.сб.науч.ст. «Актуальные проблемы
изучения гуманитарных наук» Баку: Мютярчим 2006, с. 305-308
7.Бадалбейли Ф.Ш. «Современное исполнительское искусство:
реальность и перспективы». // Актуальные проблемы фортепианного
исполнительства и педагогики. Вып.1, / Ред.- сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку:
Адильоглы, 2006, с. 7-18
571
Ġsmayılova Yeganə Nəhmət qızı
Bakı Dövlət Universiteti
SUMMARY
General content of carried researches shows that influence of ―Dadah Gorgud‖
epos upon national literary awareness was developed mainly in two directions:
1. Influence of epos on folklore
2. Influence of epos on written literature of ancient and middle centuries
In the article due to facts it shown an involvement of folklore traditions in
―Dada Gorgud‖ epos to be formed in past and then would include in historic
process of folklore issues after this one.
ƏDƏBĠYYAT
1. Məmmədli [Məmmədov] H. Tarixi və ədəbi qaynaqlarda «Kitabi-Dədə
Qorqud» motivləri / Azərbaycan Ģifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. X kitab.
Bakı: Səda, 2001, s. 182-197
2. Jirmunskiy V.M. Törkskiy qeroiçeskiy gpos. Leninqrad: Nauka, 1974,
727 s.
3. Mahmudlu Y. «Kitabi-Dədə Qorqud» tarixi mənbədir / / Dədə Qorqud –
1300. Bakı: Bakı Universiteti NəĢriyyatı, 1999, s. 11-27
4. Vəliyev Ġ. Dastan Bilqamısdan baĢlanır / «Kitabi-Dədə Qorqud»
[məqalələr toplusu]. Bakı: Elm 1999, s. 30-37
5. Sultanlı Ə. «Kitabi-Dədə Qorqud» və qədim yunan dastanları. Bakı: Elm,
1999, 84 s.
6. Abdulla K. Sirr içində dastan və yaxud gizli Dədə Qorqud – 2. Bakı: Elm,
1999, 288 s.
576
7. Kazımov Q. Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı: «Təhsil
nəĢriyyatı, 2006, 80 s.
8. Nəbiyev A. «Kitabi-Dədə Qorqud» və Azərbaycan dastançılığı / «Kitabi-
Dədə Qorqud – 1300» respublika elmi konfransının tezisləri [25-26 may 1999].
Bakı: Bakı Universiteti NəĢriyyatı, 1999, s. 11-12
9. Abbasov E. Koroğlu: poetik sistemi və strukturu [Paris nüsxəsi əsasında].
Bakı: Nurlan, 2008, 140 s.
10. BəĢirova X. «Kitabi-Dədə Qorqud»da və «Koroğlu» dastanında ov və
toy səhnələri / Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi probemləri.
VI elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı: Örnək, 1999, s. 68-69
11. CəmĢidov ġ. «Kitabi-Dədə Qorqud»u vərəqləyərkən. Bakı: Gənclik,
1969, 99 s.
12. Cəfərov N. «Kitabi-Dədə Qorqud» və türk epik təfəkkürü: qaynaqlar və
köklər / «Kitabi-Dədə Qorqud» [məqalələr toplusu]. Bakı: Elm 1999, s. 16-20
13. Cəfərov N. Türk epik təfəkkürü və «Kitabi-Dədə Qorqud» / «Kitabi-
Dədə Qorqud» - 1300. Filoloji araĢdırmalar. IX kitab. Bakı: AAMM, 1999, s. 80-
91
14. Nəbiyeva Ü. «Kitabi-Dədə Qorqud»un folklor qaynaqları / Orta əsr
əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi probemləri. VI elmi-nəzəri
konfransın materialları. Bakı: Örnək, 1999, s. 79-80
15. Təhmasib M.H. «Dədə Qorqud» boyları haqqında / Azərbaycan Ģifahi
xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. I kitab. Bakı: Az SSR EA NəĢriyyatı, 1961, s. 4-
51
16. CəmĢidov ġ. «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı: Elm, 1977, 231ѐ s.
17. Araslı H. «Kitabi-Dədə Qorqud» [müqəddimə] / Kitabi-Dədə Qorqud.
Bakı: AzərnəĢr. 1939, s. 3-15
18. Təhmasib M.H. Xalq ədəbiyyatının inkiĢafı / Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi. I cild. Bakı: 1943, s. 231-262
580
Ġctimai təhlükəsizliyin pozulması təhlükəsi müxtəlif nəqliyyat vasitələrinin
istismarı, tikinti, yol, təmir və digər iĢlərin aparılması, yanğına təhlükəli
obyektlərin və qurğuların istismarı, habelə silah, sursat, güclü təsirə malik zəhərlər,
radioaktiv izotoplar, digər predmet və maddələrlə davranma qaydalarının pozul-
ması zamanı meydana çıxa bilər. Ġctimai təhlükəsizliyin və vətəndaĢların Ģəxsi
təhlükəsizliyinin pozulması təhlükəsi kütləvi tədbirlərin keçirilməsi üçün müəyyən
edilmiĢ qaydalar pozulduqda da yarana bilər. Təbii fəlakətlər və digər fövqəladə
hallar zamanı da ictimai təhlükəsizliyin və vətəndaĢların Ģəxsi təhlükəsizliyinin
pozulması mümkündür. Ġctimai təhlükəsizliyin pozulması üçün real təhlükəni
kriminogen amillər, cinayətkarlıq, habelə hakimiyyət nümayəndələrinə qarĢı terror
yaradır.
Beləliklə, hakimiyyət nümayəndəsinə zorakılığın tətbiqi təkcə dövlət
orqanlarının normal fəaliyyətini deyil, həm də ictimai qaydanı və ictimai
təhlükəsizliyi pozur. Baxılan əməl ictimai təhlükəsizlik üçün qorxu yaradan
elementlərdən biridir.
Qeyd edək ki, hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya
zor tətbiq etməyə görə məsuliyyət müəyyən edən normalar Azərbaycan
Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin ―Dövlət hakimiyyəti əleyhinə olan
cinayətlər‖ bölməsinin [XI bölmə] ―Ġdarəetmə qaydası əleyhinə cinayətlər‖
fəslinин 315-ci maddəsində təsbit edilmiqdir.
Dövlət hakimiyyəti əleyhinə edilən cinayətlərin cinsi obyekti dövlət
hakimiyyətinin, onun aparatının və vəzifəli Ģəxslərinin fəaliyyətini təmin edən
ictimai münasibətlərdir. Ġdarəetmə qaydası əleyhinə edilən cinayətlərin növ obyekti
dövlət tdarəetmə orqanlarının nüfuzunu və həmin orqanların, onların fəaliyyətini
qanuna uyğun olaraq həyata keçirən nümayəndələrinin normal fəaliyyətini təmin
edən ictimai münasibətlərdir.
Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq et-
mənin əsas bilavasitə obyekti hakimiyyət nümayəndələrinin normal idarəetmə
fəaliyyətini təmin edən ictimai münasibətlərdir. Həmin cinayətin əlavə bilavasitə
obyektini hakimiyyət nümayəndəsinin və onun yaxın qohumlarının sağlamlığı,
cismani toxunulmazlığı, təhlükəsizliyini təmin edən ictimai münasibətlər təĢkil
edir. Sağlamlıq – Ģəxsiyyətin ən mühüm maraqlarından biridir. Sağlamlıq təkcə
insan orqanizminin ümumi normal vəziyyəti olmayıb, həm də özündə ictimai
elementi ehtiva edən rifahdır. Sağlamlıq olmadan insanın həm təbii həyatı, həm də
fəaliyyəti mənasızdır. A.V.Kuznetsov yazır ki, sağlamlıq insanın fiziki və mənəvi
xoĢbəxtliyini göstərir. O, insanın ictimai və Ģəxsi həyatının bütün sahələrində
uğurlu fəaliyyəti üçün zəruri zəmin kimi çıxıĢ edir [11, 84].
Buradan alınır ki, hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və
ya zor tətbiq etmə dövlət aparatının normal fəaliyyətinə qəsd edən və Ģəxsiyyət
üzərində zorakılıqla müĢayiət edilən ikiobyektli cinayətdir. Ġkiobyektli zorakı
cinayətlər elə cinayətlərdir ki, cinayət qanunu ilə qorunan iki obyektə qəsd edir.
L.D.Qauxmanın fikrincə, ikiobyektli zorakılıq cinayətləri fiziki və ya psixi
581
zorakılıq tətbiq etməklə qəsdən törədilir və iki müxtəlif obyektə qəsd etməsi ilə
səciyyələnir, onlardan biri Ģəxsiyyətin həyatı, sağlamlığı və cismani
toxunulmazlığını təmin edən ictimai münasibətlərdir [6, 18-19]. Baxılan normada
cəmlənmiĢ hər iki obyekt bir-biri ilə qırılmaz surətdə qarĢılıqlı əlaqədədir və
onlardan biri olmadıqda Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 315-ci
maddəsi üzrə ikiobyektli cinayət tərkibi istisna edilir.
Belə bir sual qarĢıya çıxır: nə üçün baxılan cinayətin əsas bilavasitə obyekti
olaraq sağlamlığı, cismani toxunulmazlığı qoruyan ictimai münasibətlər deyil,
dövlət orqanlarının normal fəaliyyətini qoruyan ictimai münasibətlər götürülür?
Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq
etmənin Cinayət Məcəlləsinin Ģəxsiyyət əleyhinə edilən cinayətlər fəslində
yerləĢdirilməməsi onunla bağlıdır ki, N.P.Zaqorodnikovun qeyd etdiyi kimi, həmin
növ normaların sosial-hüquqi mahiyyəti Ģəxsiyyətin maraqlarına qəsdlə deyil,
cinayət qanunu ilə qorunan baĢqa ictimai münasibətlərlə müəyyən olunur [9, 278].
Hakimiyyət nümayəndəsinin normal fəaliyyətinə qəsdin yönümü baxılan
normanın dispozisiyasında subyektiv cəhətin elementləri – məqsəd və motivlə
ifadə edilmiĢdir. V.Y.Tatsiy yazır ki, qanunu qəbul edən qanunvericinin cinayət
qanunu ilə ən əvvəl mühafizə altına almağa çalıĢdığı obyekt cinayətin əsas
bilavasitə obyektidir ki, baxılan cinayət-hüquq norması da məhz bunun naminə
yaradılır. Cinayətin əlavə bilavasitə obyekti yalnız elə ictimai münasibətlərdir ki,
həmiĢə zərər yetirilir və ya zərər yetirilmə təhlükəsi yaradılır. Belə obyekt olaraq
yenə qanunvericinin özü tərəfindən mühafizə altına alınan münasibətlər çıxıĢ edə
bilər [14, 101].
Deməli, həmin normanın əsas obyekti dövlət hakimiyyəti orqanlarının
normal fəaliyyətini təmin edən ictimai münasibətlərdir. Sağlamlığı təmin edən
ictimai münasibətlərə gəldikdə isə bu, əlavə bilavasitə obyektdir ki, V.V.StaĢis və
N.Ġ.Panovun gööstərdiyi kimi, həmiĢə əsas obyekti tamamlayır, ona qoĢulur,
Cinayət Məcəlləsinin norması ilə müdafiə edilən ictimai münasibətlərə böyük
sosial əhəmiyyət [dəyər] verir və buna görə də böyük ictimai təhlükəliliyi göstərir
[13, 84].
Beləliklə, hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı müqavimət göstərmə və ya zor
tətbiq etmənin əsas bilavasitə obyektini hakimiyyət nümayəndələrinin normal
idarəetmə fəaliyyətini təmin edən ictimai münasibətlər, əlavə bilavasitə obyektini
hakimiyyət nümayəndəsinin və onun yaxın qohumlarının sağlamlığı, cismani
toxunulmazlığı, təhlükəsizliyini təmin edən ictimai münasibətlər təĢkil edir.
ƏDƏBĠYYAT
1. Abdullayev E.Ġ. Azərbaycanın inzibati hüququ. Ümumi hissə. III hissədə. I
hissə. Bakı: Beynəlxalq Universitet nəĢriyyatı, 2007.
2. Ağayev Ġ. Cinayət tərkibi. Bakı, təhsil, 2005.
3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə. II cild. Bakı: ġərq-Qərb, 2006.
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə. III cild. Bakı: ġərq-Qərb, 2006.
582
5. Səməndərov F.Y. Cinayət hüququ. Ümumi hissə. Bakı: Digesta, 2009.
6. Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. М.,
1974.
7. Гафаров Т.М., Мусаев Ч.Т. Борьба с посягательствами на
общественный порядок. Баку, 1983.
8. Загородников Н.И. Объект преступления: от идеологизации
содержания к естественному понятию // Проблемы уголовной
политики и уголовного права. М., 1994.
9. Загородников Н.И. Преступления против жизни по советскому
уголовному праву. М., 1961.
10. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация
преступлений. Волгоград, 1976.
11. Кузнецов А.В. Уголовно-правовая охрана интересов личности в
СССР. М., 1969.
12. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций.
М., БЕК, 1996.
13. Сташис В.В., Панов Н.И. Непосредственный объект и его значение
для квалификации преступлений // Проблемы правоведения. Киев,
1989.
14. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном
праве. Харьков, 1988.
15. Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов / Ответственные
редакторы И.Я.Козаченко З.А.Незнамова. М.: Норма, 2004.
16. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов. / Под ред.
И.Я.Козаченко, З.А.Незнамовой, Г.Н.Новоселова. М.: ИНФРА*М –
НОРМА, 1998.
SUMMARY
In the article the problem of the object of resisting and violation against
government authority is investigated. It is shown that the main object of resisting
and violation against government authority is directly based on the public
relations that warranty the normal management of activity and directly additional
object of the health of personality as well.
In the article generalization about the investigated problem is carried out
and certain conclusions are completed.
583
KavreliĢvili Roin Apollonoviç
Ахалцийский государственный университет
SUMMARY
According to the research of magazine ―Georgian Republic‖, it seemed
that research was developing in line with appearance that happened in Baqo. It‘s
worth notice that, that magazine was based on information of research that gave a
development of Georgian society. Information is a key element for future
historical research. At the same time, researching of press gives a possibility to
develop and prove those appearances that had happened in the past.
ЛИТЕРАТУРА
1. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 02. 08. 1918 г., №8.
2. Битва за Баку (1918) – Википедия, http:/ru.wikipedia.org/wiki/
3. Г. А. Хетагуров, Правда о генерале Бичерахове, http:/www/darial-
online.ru/2008_2/hetagurov.shtml
4. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 02. 08. 1918 г., №8.
5. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 06. 08. 1918 г., №11.
6. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 06. 08. 1918 г., №11.
7. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 06. 08. 1918 г., №11.
8. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 08. 08. 1918 г., №12.
9. Освобождение Баку Кавказской исламской армией Турции, 1918 г. –
Turan http://forum.turan.info/showthread.php?t=5742
10. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 15. 08. 1918 г., №18.
11. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 24. 08. 1918 г., №24.
12. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 24. 08. 1918 г., №24.
13. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 27. 08. 1918 г., №26.
14. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 01. 09. 1918 г., №31.
15. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 03. 09. 1918 г., №32.
16. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 04. 09. 1918 г., №33.
17. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 05. 09. 1918 г., №34.
18. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 08. 09. 1918 г., №37.
19. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 10. 09. 1918 г., №38.
20. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 11. 09. 1918 г., №39.
21. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 17. 09. 1918 г., №43.
22. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 18. 09. 1918 г., №44.
590
23. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 19. 09. 1918 г., №45.
24. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 20. 09. 1918 г., №46.
25. Таир Бехбудов, Английская полиция в Баку (1918 г.),
http://www/ourbaku/com/index/php5/
26. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 24. 09. 1918 г., №48.
27. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 25. 09. 1918 г., №49.
28. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 28. 09. 1918 г., №52.
29. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 29. 09. 1918 г., №53.
30. Газета ―Республика Грузия‖, Тбилиси, 17. 12. 1918 г., №117.
Kazımova S.A.
Гянджинский Государственный Университет
591
происхождению к ним при переводе меняются по сходной структуре, так
как в азербайджанском языке.
Международные слова с латинского, греческого и европейских
языков непосредственно переходят в международные. Такие слова, входят в
азербайджанский язык только при помощи русских слов. А русский язык
получает эту информацию в результате интеграции из европейских языков.
В азербайджанском языке, эти слова используются не так как в русском или
в каком либо другом европейском слове. При присвоении этих слов в
азербайджанский язык они меняются с коренными значениями близкими по
смыслу и форме. В настоящее время база русских слов не считается
основной для азербайджанского языка, но где, то сохранились понятие
старого.
Слова, интегрирующие из других языков, унифицируются в корни
других языков, сохраняя смысл, содержание, сюжет. В сравнении с
английским языком азербайджанский язык принимает эти слова, ссылаясь
на информацию обеих языков. Это сопоставление помогает полностью
понять значение этого слова во всех других языках.
В лингвистических словарях нет такого понятия как
интернациональные слова или термины или же конкретная база понятий
(смыслов). Указывая, что эти слова интернациональные мы понимаем под
этим понятием произношение и смысл слова в одном значении (1,65).
В азербайджанском языке сложносоставные слова унифицируются в
следующем порядке:
1) Употребление слова без изменения состава:
азербайджанском языке возникает необходимость менять состав
сложносоставных англоязычных слов. Эти правила касаются слов,
имеющих одно значение и принятые всеми языками. При изменении таких
слов последствием становится фонетическое, графическое и
орфоэпическое изменение. Например, в латино- греческом языке при
принятии этих слов они меняли их под свои фонетические, графические и
орфоэпические требования.
В азербайджанском языке слова принимаются на той базе, на которой
образовались и формировались.
Исследование показали, что слова, интегрированные в
азербайджанский язык из других языков, большей степени зависят от
английского языка. Слова, не меняющие понятие и формы относятся к
словам унификационно - сложносоставным. Унификация таких слов в
азербайджанском языке соответствует ограничению. Во время унификации
таких слов указывается разница между другими языками и унификация
между ними. С другой стороны, унификация этих слов в азербайджанский
язык изменяется по требованию языка.
592
Унификация основывается на эти принципы и требования. В это
время унификация этих слов по всем нормам и принципам не изменяется(2,
527). В русском, азербайджанском, английском языке понятие
―унификация‖ означает ―соответствовать, принять единый облик‖ (3,393).
Понятие унификации принадлежит латинскому языку. Первая часть
―уни ―– означает ―единый‖, вторая часть ―фиксация‖ – означает "привести к
единому‖ (4,526-527).
В азербайджанском языке используются такие слова, которые не
переводятся с английского языка, напр., кинoмaтограф-cinematograph,
мотоциклет - motorcycle, микросхем – micro scheme, ионосфер – ionization,
анестизия – anaesthesia, барометр- barometer, аэронавигация –
aeronavigation, бейсбол - baseball, бизнесмен – businessman, акрополь –
acropolis, и т.д.
Слова, не меняющие двухсторонних значений в азербайджанском
языке, являются функционально схожими. Такие слова в независимой форме
не отделяются от термической структуры. Конкретное и доблестное
значение зависит от их смысла применения. Напр.; слова интеграция,
деградация используются в политических терминологиях. Но, и эти термины
в языковедении нашли себе достойное и значимое место.
Термины принятые всеми, без каких либо изменений особенно со
стороны прессы могут использоваться как едино знатное слово. Можно
принести некоторые примеры к ним. Трансплантация человеческих органов
очень сложная ответственность. («Ачыг фикир», 22.05.2010); Айна ханум
в фотогаллереи со своими экстравагантными поведениями привлекла всех
на свою сторону. («Рейтинг» 09.05.2010); Мои противники не такие и уж
слабые спортсмены, многие из них принимали участие в финале Европы.
(Рейтинг 09.05.2010).
2) Употребление слов с измененным составом:
Какая-то часть английских сложносоставных слов при переводе на
азербайджанский язык, может менять первую или вторую часть, или же по
семантическим требованиям должен менять обе части:
а) с изменением первой части
В сложносоставных словах, первая часть меняется в соответствии с
азербайджанским языком. Другими словами, в англоязычных словах
первый компонент приспосабливается с семантической точки зрения к
требованиям азербайджанского языка. И она полагается на заимствованные
слова из других языков в азербайджанский язык. Эти заимствованные слова
привлекают к себе большое внимание. К таким примером можно отнести
следующие слова: внутренне венный- venadaxili-intravenous,
межпланетный- planetlərarası-interplanetaryи и т.д.
Изменение с односторонним распорядком слов встречается так же и в
прессе. Использование им подобных слов в прессе все больше углубляется и
593
становится частым. И, это оказывает сильное влияние на зарождение и
присвоение этих слов. Таким образом, с увеличением и использованием этих
слов увеличивается не только терминологический фонд языка, но и язык
печати, разговорного диалекта и лексико-семантического потенциала. К
использованию им подобным словам можно принести следующий пример:
Компании “Bakcell” и “ Azercell” предусматривает новые бюджетные
услуги («Хурал», 09.05.2010); Пользователей Azercell ожидает новый
сюрприз в этом году. ( «Хурал» 09.05.2010); Руководители Azeryolservis
ААО применяют последнюю технологию в железнодорожной сфере («Ени
мусават», 27.11.2009)
б) с изменением во второй части слова
В азербайджанском языке часто встречаются слова с унификацией во
второй половине англоязычных слов. Причина этого заключается в том , что
в азербайджанском языке окончание второй половины слова оказывает
сильное влияние на весь процесс перевода, и она более интенсивная чем
первая часть. Из-за этого в заимствованных словах вторая часть
интенсивнее подвергается изменению. В образовании новых слов в
азербайджанском языке компоненты подвергающиеся изменению
располагаются в конце слова.
Порою можно заметить измененные сложносоставные слова,
которые не подвергаются изменению с обеих сторон и остаются целыми. К
унификации сложносоставных слов, во второй половине с английского
языка в азербайджанский, можно привести следующие примеры; fotosürət –
ксерокопия, videoyazı – видеозапись и т.д.
Слова, пришедшие из аналогичной азербайджанской группы языков
при изменении не подвергаются сильному риску. Но в случае изменения
надо ссылаться на большой потенциал ново- образовательных слов.
Полагаясь на этот принцип, увеличение количества такого рода слов в
прессе приводит к массовому принятию. Примером исследования этих слов,
в прессе можно предоставить следующие примеры; Военный объект,
принадлежащий Российской Федерации, расположенный на территории
Азербайджана в Габалинском РЛС, не дает хорошие надежды на
экологическую жизнь и не радует душу. («Параллель», 20.02.2010), Во главе
всего этого будет находиться авиаперевозчик Харри Трумэн. («Параллель»,
23.05.2010), В транснациональных нефтяных контрактах должны
указываться не только прибыли от всего этого, но и экологические
интересы. («Параллель», 26.02.2010).
с) изменение в обеих частях
Во время унификации англоязычных слов, в азербайджанский язык
часто наблюдается изменения обеих частей. Это происходит в том случае,
когда оба слова сами по себе являются свободными и перейдя в
азербайджанский язык передаются аналогичными свободными словами.
594
Другими словами, изменения такого рода не как не влияют на лексико-
семантическое значение. К таким унификационным словам можно привести
следующий пример; otüstü xokkey – хоккей на траве - field hockey, nüvədaxili
– атомный - into nucleus, əzələdaxili – внутривенный - into muscular,
qitələrarası – межконтинентальный - into continental и т.д.
Изменение, происходящее в азербайджанском языке в обеих частях,
дают возможность сравнивать унификацию сложносоставных слов со
словосочетанием. Нужно заметить, что такое изменение в других
иностранных языках происходит по другому распорядку и в языковедении
имеет себе значимое место и имя как “Калька”. Следует так же заметить,
что Калька часто встречалась в советское время.
В советское время все перешедшие европейские слова менялись на
свой русский лад(5,137).
Калька по происхождению французское слово означает
―копирование‖. А в языковедении его заменили словами дающими понятие
или сходство ему подобного (6,231 )..
В изъяснительном словаре языковедении Калька дается как
буквальное понятие (7, 136).
Конечно, Калька в иных языках может давать разное значение и
употребляться в разных формах. Нельзя недооценивать Кальку. Калька
помогает улучшить развитие языка его способности и ценности.
В последнее время в азербайджанском языке можно часто встретить
англоязычные слова. Это связано с широким распространением этого языка,
к ним можно привести следующие примеры: Аудиторская палата
старается приблизить вычислительный контроль к международным
стандартам (Параллель 26.02.2010), От транснациональных компаний
нашей республики небыли изъяты годовые экологические налоги. (Параллель
26.02.2010).
В унификации сложносоставных слов из английского языка в
азербайджанский большую роль играет не только фонетический,
грамматический и орфоэпические изменения, но и их лексико-
семантические принципы.
SUMMARY
In the process of unification of English compound words two main
directions are observed. First is the usage of words as in their source language.
The second direction consists of changing the components of compound words
and substituting them with their corresponding adequacy in the Azerbaijani
language.
595
ЛИТЕРАТУРA
1. О.В.Шахрай. К вопросу о смысловых взаимоотношениях
интернациональных слов в разных языках. «Иностранные языки в
школе». 1955. ст.65. Р.Шор. Язык и отчество. М.1926.ст.108.
2. Словарь иностранных слов. М.1989, с.527
3. Русско-Азербайджанский словарь. Баку, 1990. с.393.
4. Словарь иностранных слов М.1989,с.526-527
5. М.Ш. Касумов. Основы терминологии Азербайджанского языка. Баку
1973, с.137
6. Словарь иностранных слов. М.1989, с.213
7. М. И. Адилов, З. Н. Вердийева, Ф. М. Агаева Изъяснительный словарь
лингвистики. Баку 1989, с.136.
598
türkdilli ölkələrin dövlət baĢçılarının Zirvə görüĢlərində hər dəfə Heydər Əliyev
Ermənistan-Azərbaycan münaqiĢəsini gündəliyə çıxarmıĢdır.
Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev əzəmətli bioqrafiyası ilə
nəsillərə örnək olan bir ömür yaĢamıĢ nadir Ģəxsiyyət, titanik fəaliyyət dairəsinə
malik bir insan idi. Belə bir Ģərəfli ömür, fenomenal siyasi bioqrafiya isə hər
kəsə nəsib olmur. Heydər Əliyevin taleyinin möhtəĢəmliyi və bənzərsizliyi bir
də onda idi ki, o, bütün Ģüurlu həyatını bütövlükdə doğma xalqına, Vətəninə
həsr etmiĢdi. Müasir Azərbaycanın inkiĢafına həsr etmiĢdi.
Daim Vətənini, xalqını düĢünən ulu öndər Azərbaycana Ġlham Əliyev
kimi praqmatik düĢüncəyə, siyasi təfəkkürə malik bir lider bəxĢ etdi. Bu gün
ulu öndərin siyasi kursu, ümummilli mənafeyə yönəldilmiĢ islahatlar
strategiyası xalqımıza uğurla xidmət göstərir. Bu siyasəti müasir dövrün
tələblərinə uyğun, yaradıcı Ģəkildə davam etdirən möhtərəm Prezidentimiz
Ġlham Əliyev ölkənin bütün problemlərinə milli dövlətçilik prinsipləri
kontekstindən yanaĢır, onların həllinə uğurla nail olur. Bir sözlə, bu gün ulu
öndər Heydər Əliyevin müəyyənləĢdirdiyi düzgün siyasət Azərbaycanı davamlı
inkiĢafa və tərəqqiyə, xalqımızı firavan gələcəyə aparır.
SUMMARY
One of the main peculiarities that raised Heydar Aliyev to the level of a
national leader was strongly connected with his unbreakable ties to Azerbaijan
and Azerbaijan nation. This is not accidental that later the national leader himself
spoke on this theme: ―I have lived in Moscow for 10 years; I have been one of the
leaders of the Soviet Union and have lived in a very good condition which existed
at that time. I have never forgotten Azerbaijan; my heart has always beaten with
Azerbaijan. After my return to Azerbaijan she has always been my day and night.
Because this is my Azerbaijan, my native land‖.
ƏDƏBĠYYAT
1. Heydər Əliyev Atatürk haqqında
Toplayanı və tərtib edəni: Səfalı Nəzərli. Bakı 2003
2. Heydər Əliyev və ġərq, Qaley Allahverdiyev, Vəhdət Sultanzadə
3. Heydər Əliyev və mədəniyyət, Bakı – 2008
4. Aydın Quliyev ―Siyasətin gücü‖ Bakı
5. Elmira Axundova ―Heydər Əliyev. ġəxsiyyət və zaman‖ Bakı
6. Bəkir Nəbiyev ―Heydər Əliyev haqqında etüdlər‖ Bakı
599
Keberlinskaya Elnarə Ramiz qızı
Бакинская Музыкальная Академия имени Узеира Гаджибейли
600
замечательного музыканта, композитора, который столько сделал для всех
нас, для Азербайджана». [5; 9; 11].
В связи с окончанием консерватории с отличием, по решению
Художественного Совета Э.Ю.Сафарова была рекомендована для
поступления в аспирантуру в г. Москве. Успешно сдав вступительные
экзамены, она поступает на фортепианное отделение Московской
консерватории имени П.И.Чайковского, где училась в классах выдающихся
мастеров пианистического искусства - профессоров А.В.Шацкеса и
Я.В.Флиера, последователей пианистических традиций Н.К.Метнера и
К.Н.Игумнова [13]. Годы учебы в аспирантуре сыграли большую роль в еѐ
дальнейшем формировании как музыканта и личности. Освоение лучших
традиций фортепианной культуры, систематическое посещение концертов с
выступлениями лучших музыкантов мира, и вся атмосфера культуры 60-х
годов в Москве стали своеобразной школой для молодой и одаренной
пианистки - Э.Ю.Сафаровой. Проявляя творческую активность и
целеустремлѐнность, Э.Ю.Сафарова в 1961 году участвовала в Первом
Закавказском конкурсе музыкантов – исполнителей и была удостоена звания
лауреата.
Успешно завершив учѐбу в аспирантуре, Э.Ю.Сафарова в 1961 г.
возвращается в родной Баку и начинает свою педагогическую деятельность
на кафедре «Специального фортепиано» №2 в Азербайджанской
государственной консерватории имени Узеира Гаджибейли, продолжив еѐ
до последних дней своей жизни.
За короткий промежуток времени Э.Ю.Сафарова становится одним
из ведущих педагогов консерватории. Она прилагает много сил и энергии
для формирования и развития своего класса.
Фундаментом педагогики Э.Ю.Сафаровой были глубокие
теоретические и практические знания, высокая профессиональная культура,
полная самоотдача любимой работе. Она обладала целым рядом черт,
которые необходимы для музыкально-педагогической профессии: высокой
квалификацией, широким кругозором, аналитическим мышлением,
терпением, целеустремлѐнностью артистизмом. [1;2;6;7]. Э.Ю.Сафарова
разработала свою систему педагогики, соединив традиционные приѐмы
обучения с новаторскими методами.
Основой еѐ методики преподавания фортепианному искусству было
стремление максимально развить музыкально-творческий потенциал
пианиста, его самостоятельность, художественный вкус. Первостепенное
значение Э.Ю.Сафарова придавала выбору фортепианного репертуара
студента, который основывался на широком применении различных стилей,
жанров и форм. Выбор учебного репертуара позволял раскрыть лучшие
качества музыкальной одарѐнности студента и придать универсальность
творческому процессу его развития.
601
Она систематически организовывала классные концерты, которые
проходили на высоком профессиональном уровне и которые всегда с
интересом ожидают любители музыки. Особый интерес музыкантов и
любителей классической музыки вызывали тематические концерты,
организованные Э.Ю.Сафаровой. Приведѐм, к примеру, высказывание
выдающегося азербайджанского композитора Кара Караева: «Результаты
работы Э.Ю.Сафаровой раскрываются в многочисленных, тематически
направленных классных концертных программах, которые всегда детально
продуманы, кропотливо отделаны и вызывают большой интерес, как у
слушателей, так и у исполнителей. В работе со студентами хочется отметить
высокую профессионально-музыкальную и общую культуру»[10, с.5].
Применяемые Э.Ю.Сафаровой педагогические приѐмы и принципы
помогали еѐ студентам осознать глубоко творческий характер процесса
интерпретации музыки и почувствовать целостность и красоту
музыкального произведения.
Основными педагогическими принципами Э.Ю.Сафаровой являлись:
1. Принцип познания индивидуальности студентов.
2. Принцип соответствия рационального и эмоционального познания в
работе над музыкальным произведением.
3. Принцип единства художественного и технического мастерства в
музыкальном обучении.
4. Принцип синтеза аналитического и сенсорного в процессе
обучения.
5. Принцип подбора в процессе обучения широкого и разнопланового
фортепианного репертуара.
6. Принцип развития у студентов музыкально-творческой активности,
аналитического мышления и самостоятельности.
7. Принцип развития активности слухового самоконтроля у студентов.
8. Принцип достижения в процессе обучения студентов высокого
уровня музыкального образования.
9. Принцип эмоционального воздействия педагога на студентов в
процессе обучения.
10. Принцип постановки педагогом конкретных музыкальных задач и
их решения.
11. Принцип творческого взаимодействия педагога и студентов.
Вышеперечисленные принципы по сути своей характеризуют
творческую специфику процесса фортепианного обучения и в совокупности
определяют педагогический стиль Э.Ю.Сафаровой.
Методика преподавания Э.Ю.Сафаровой включала в себя также ряд
приѐмов, в частности «дирижирование» во время игры студента, образное
сравнение, ассоциации с другими видами искусств, визуальный и
словесный контакт, показ за инструментом и детальное разъяснение
602
музыкального сочинения, проведение открытых уроков, подготовка к
конкурсам и концертам и т. д. В процессе обучения с помощью этих
приѐмов Э.Ю.Сафарова незримо передавала студентам нужную
информацию и свою энергетику.
Э.Ю.Сафарова выступала также с докладами и лекциями в
различных музыкальных школах города Баку, щедро делилась своим
богатым педагогическим опытом с преподавателями школы, что сыграло
большую роль в подготовке музыкальных кадров Азербайджанской
Республики. Среди проведѐнных Э.Ю.Сафаровой концертов-лекций были:
«Прелюдии и фуги И.С.Баха», «Прелюдии и фуги Д.Д.Шостаковича», «24
прелюдии К.Караева» и другие.
Кульминацией творческой и педагогической деятельности
Э.Ю.Сафаровой явился фестиваль классической и современной музыки,
подготовленный и проведенный ею в 1995 году в Азербайджанской
государственной филармонии имени М.Магомаева. В концертах, длившихся
в течение недели, принимали участие ученики Эльмиры Сафаровой и
Государственный симфонический оркестр имени Узеира Гаджибейли под
управлением заслуженного артиста Азербайджана, профессора
Я.Адыгезалова. Программа фестиваля была разнообразной и весьма
интересной, в которую были включены произведения азербайджанских,
русских и западноевропейских композиторов. Фестиваль прошел с большим
успехом, стал значительным художественным событием в культурной
жизни Азербайджанской Республики. Педагогическая деятельность
Э.Ю.Сафаровой представляет собой весьма ценный вклад в фортепианно-
педагогическую теорию и практику.
Видное место в пианистическом искусстве Азербайджана занимает
исполнительская деятельность Э.Ю.Сафаровой, которая обладает рядом
отличительных черт. Музыкальному исполнительству Э.Ю.Сафаровой были
присущи самобытность творческого почерка, безукоризненный вкус,
изумительное чувство формы, бережное и внимательное отношение к
авторскому тексту, и, как правило, новизна. Она покоряла слушателей
виртуозной техникой, необыкновенно красочным звуком, твердостью
исполнительской воли. Э.Ю.Сафарова
Одной из важных черт исполнительства Э.Ю.Сафаровой было глубокое
эмоциональное воздействие на слушателей, что было связано с богатством
еѐ внутреннего мира, твердым характером, сильной энергетикой и
безмерной любовью к музыке. При этом в исполнительском искусстве
Э.Ю.Сафаровой органически соединялись эмоциональность и рационализм.
Умение точно отражать стиль музыкального произведения, стать как
бы соавтором исполняемого произведения – весьма характерная
особенность исполнительского стиля Э.Ю.Сафаровой. Фразировка
исполняемых ею музыкальных произведений была естественной.
603
Э.Ю.Сафарова по праву считалась мастером фортепианного звука.
Богатейшая палитра звуковых красок, наполненность и протяженность
звучания отличали игру Э.Ю.Сафаровой. Достижения Э.Ю.Сафаровой по
звукоизвлечению были основаны на высокопрофессиональном применении
педали, техника использования которой у нее была разнообразна,
изобретательна, многофункциональна.
Исполнительский репертуар Э.Ю.Сафаровой был масштабный: от
музыки эпохи барокко до современной музыки ХХ столетия, о чѐм
свидетельствуют программы афиш многочисленных еѐ выступлений.
Э.Ю.Сафарова систематически выступала с сольными, камерными и
симфоническими концертами. В ее концертных программах были такие
произведения мировой фортепианной классики, как «Чакона» И.С.Баха,
«Мефисто-вальс», этюды Ф.Листа, «Вариации на тему Корелли»
С.В.Рахманинова, сонаты венских классиков, миниатюры и сонаты
Ф.Шопена, сонаты Н.К.Метнера, концерты для фортепиано с
симфоническим оркестром Дж.Гершвина «Рапсодия в стиле блюз»,
П.Чайковского № 1, Ф.Листа № 1 с дирижерами Ниязи и Влади
Симеоновым (Болгария).
Э.Ю.Сафарова особое внимание уделяла пропаганде
азербайджанской фортепианной музыки. Произведения азербайджанских
композиторов она исполняла по радио и телевидению, в различных
концертных залах Баку, Москвы и других городов бывшего Союза. С
большой выразительностью и национальным колоритом ею исполнялись
произведения Дж.Гаджиева, К.Караева.
Э.Ю.Сафарова была автором целого ряда методических ценных
научных работ и рекомендаций. Эрудиция автора данных работ в сочетании
с глубиной мысли, богатый духовный мир, умение творчески проводить
анализ музыки раскрываются в этих работах. Каждая из научных работ
представляет большую ценность для музыкантов-профессионалов, ибо они
и сегодня могут почерпнуть много полезного для своей творческой
педагогической и исполнительской деятельности. Э.Ю.Сафаровой были
написаны нижеследующие работы методического содержания:
Прелюдии и фуги И.С. Баха (сравнение редакций и проблемы
интерпретаций отдельных прелюдий и фуг)», «Прелюдии и фуги Д.
Шостаковича», «К вопросам интерпретации Фантазии Р. Шумана», «24
прелюдии Кара Караева», «К некоторым вопросам исполнительских и
педагогических принципов Н.К. Метнера»,«Импрессионизм. К некоторым
вопросам стилистики фортепианных произведений М. Равеля и К.
Дебюсси».
Весьма значимым итогом творческой деятельности Э.Ю.Сафаровой
было создание ею современной фортепианной школы в Азербайджане. В
течение своей многолетней и плодотворной деятельности она подготовила
604
свыше шестидесяти выпускников. Все они, получив профессиональные
знания и став квалифицированными специалистами, явились теми кадрами,
которые составили основу для создания «сафаровской» пианистической
школы.
Созданная Э.Ю.Сафаровой пианистическая школа и сегодня
развивается, подтверждая преемственность поколений и традиций
азербайджанской фортепианной культуры. Целая плеяда учеников этой
школы продолжают, начатое ею благородное дело, и своими успехами
доказывают жизненность и прогрессивность избранного Э.Ю.Сафаровой
пути. Многочисленные еѐ ученики, претворяя в жизнь рекомендации своего
учителя, систематически участвуют в концертах, конкурсах, фестивалях,
проводят подготовку квалифицированных кадров пианистов, выполняют
научные исследования. Ученики школы Э.Ю.Сафаровой работают в
различных городах Азербайджанской Республики, ближнего и дальнего
зарубежья.
Таким образом, Э.Ю.Сафарова сыграла большую роль в развитии и
совершенствовании современного фортепианного искусства Азербайджана,
подняв отечественное фортепианно-исполнительское искусство на новую
ступень развития, она способствовала совершенствованию современной
национальной музыкальной культуры и еѐ международному признанию.
SUMMARY
This article opened the role of professor E.Y.Safarova in the development
of modern piano school of Azerbaijan. Creation of her own piano school is the
result of lonq standinq, fruitful, creative activity.
ЛИТЕРАТУРА
1. Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Сборник статей. Вып.1. / Ред. Ф.Ш.Бадалбейли, Баку:
Адильоглы, 2006, 208с.
2. Актуальные проблемы фортепианного исполнительства и
педагогики. Вып.2, / Ред.-сост. Ф.Ш.Бадалбейли. Баку: Адильоглы,
2008, 152с.
3. Алексеев А.Д.История фортепианного искусства : Учебник. В 3-х ч.
Ч.1 и 2. Изд. 2-е, М.: Музыка,1988, 415 с.
4. Видные деятели фортепианной культуры Азербайджана -
Составитель Сеидов Т. А. Баку: Ишыг, 1988,с.6.
5. Гаджибеков Уз. О музыкальном искусстве Азербайджана. - Сост.
К.А.Касимов. Баку: Азернешр, 1966,
6. Кременштейн Б.Л.- Педагогика Г.Г.Нейгауза. Москва: «Музыка»,
1984,84 с.
605
7. Нейгауз Г.Г. – Об искусстве фортепианной игры. Москва:
«Музыка»,1988, 300с.
8. Рабинович Д. Портреты пианистов. Москва: «Советский
композитор»,1962,269 с.
9. Сафарова З. Ю. Бессмертие. Баку: Елм, 2010, 418c.
10. Свет немеркнущей звезды. Э.Сафарова в воспоминаниях. Сост.
Гашимова-Кеберлинская Э.Р. – Баку: Нагыл Еви, 2004, 218с.
11. Сеидов Т.А. – Азербайджанская фортепианная культура ХХ века.
Азербайджанское государственное издательство, Баку 2006,270 с.
12. Цинамдзгваришвили Ц. – Соната-воспоминание или портрет
музыканта. Издательство «Адильоглы», Баку 2004, 50 с.
13. Яков Флиер. Статьи, воспоминания, интервью. Составители:
Е.Б.Долинская, М.Яковлев. Москва, «Советский композитор»,1983.
269 с.
606
Для Самеда Вургуна, как и для многих других, литературная учѐба
выражалась в творческом освоении новой поэтики, в частности поэтики
Маяковского, который в те годы был властителем дум молодого поколения.
«Держа равнение на Маяковского, мы, молодые поэты, двигались вперѐд по
неразведанному полю новых тем», – писал С.Вургун [2, с. 113].
Экспрессивную образность, свободный стих, раскованность стиля,
присущие таким стихотворениям С.Вургуна, как «Рапорт», «Фонарь»,
«Движение», «Мои умершие стихи», исследователи связывали с
традициями Маяковского, считая, что С.Вургун и его соратники «органично
использовали новую поэтическую форму, умело сочетали еѐ с
национальными стихотворными размерами» [3, с. 23].
Например, исследователи говорили о традициях Пушкина в творчестве
Самеда Вургуна, в частности в его «стихотворном романе» «Комсомольская
поэма». Многие сравнивали образы Умай и Татьяны, находя между ними
много сходства, хотя были и такие, кто категорически отрицал это сходство
[4, s. 206]. Сам поэт всячески поддерживал это сравнение, не отрицая
близости между своей героиней и героиней великого русского поэта.
Обращаясь к Пушкину, он в одном из своих стихотворений восклицал:
«Пусть встретятся на путях искусства// Моя Умай с твоей Татьяной».
М.Ариф, анализируя художественные особенности ряда стихотворений
Самеда Вургуна послевоенного времени, также подчѐркивал их близость к
манере Пушкина: «Здесь он достиг той прозрачности стиля и
естественности выражения, какую в русской поэзии привыкли связывать с
именем Пушкина» [5, с.189]. Русские исследователи также подчѐркивали
близость этих писателей, принадлежащих к разным культурам – русской и
азербайджанской.
Много общего находит между драматургией Самеда Вургуна и
Пушкина, в особенности с «Борисом Годуновым», Дм. Минкевич [7, с.109].
И.Сельвинский по поводу пьесы «Вагиф» С.Вургуна писал, что «это
трагедия, по своему художественному своеобразию выходящая за пределы
культуры одного Азербайджана. Это явление нового стиля…» [6].
Высоко оценивали драматургию Самеда Вургуна, вызывающую их
неизменный интерес, русские литераторы, А пьесы Самеда Вургуна,
переведенные на русский язык, с успехом шли и на русской сцене. В 1946
году пьеса «Фархад и Ширин» была поставлена в Москве, в театре им.
Станиславского режиссѐром Ю.Мальковским. Эта постановка получила
высокую оценку в русской прессе.
Связь Самеда Вургуна с русской литературой нашла отражение и в его
переводческой деятельности. Уже в 1930-е годы он выступает со своими
переводами русской литературы. Среди них особое место занимает перевод
романа Пушкина «Евгений Онегин», которому С.Вургун отдал шесть лет
напряженного и кропотливого труда (1930-1936 гг.). В 1937 году, к юбилею
607
великого русского поэта, в Азербайджане был выпущен трѐхтомник
избранных произведений Пушкина на азербайджанском языке, в третий том
которого и вошѐл перевод Вургуна.
По своим художественным достоинствам вургуновский перевод по сей
день считается одним из самых удачных переводов произведений Пушкина
на азербайджанский язык. Надо сказать, что интерес азербайджанского
поэта к творчеству Пушкина возник очень рано. С.Вургун писал: «В 1918
году, когда я двенадцатилетним мальчиком учился в отдаленном
азербайджанском селении Салахлы, вошѐл в мою жизнь А.С. Пушкин. …
Его творчество стало для меня величайшей поэтической школой …» [8, с.
136-137].
Через перевод «Евгения Онегина» в азербайджанскую поэзию вошла
знаменитая онегинская строфа. Сам С.Вургун признавал, что, переводя
«Евгения Онегина», он учился пушкинской наблюдательности над
человеческими характерами, способности улавливать и отражать отдельные
нюансы в настроении, мыслях и чувствах людей. Он писал: «Только
впоследствии я осознал сполна, что дала мне эта работа над переводом
«Евгения Онегина». Она открыла передо мною, как перед поэтом, широкие
художественные возможности осуществления тех моих замыслов, которые я
в дальнейшем и реализовал в своих произведениях «Комсомол», «Вагиф»,
«Ханлар». Переводя «Онегина», я убедился, что можно стихах написать
реалистическое, эпическое произведение широких масштабов,
изображающее народную жизнь во всѐм многообразии» [9, с.136].
Наряду с поэзией, драматургией, переводами, С.Вургун занимался и
литературно-критической деятельностью. Он создал целый ряд ценных
литературоведческих и критических статей, отличающихся широтой охвата
и проблемностью подхода к явлениям литературы. Большой пласт в этом
литературно-теоретическом наследии С.Вургуна составляют его статьи,
посвященные русской литературе – В.Маяковскому, М.Горькому,
А.Островскому, А.Пушкину, В.Белинскому и др.
Самед Вургун в своих статьях и выступлениях очень много внимания
уделял проблеме народности. Говоря об этом на Втором Всесоюзном съезде
писателей, он ссылался на русскую литературу, в частности, на Пушкина.
Он отмечал: «Некоторые думают, что наиболее полным выражением
народности в поэзии является близость к народно-песенному строю, к
устному народному творчеству народа. Конечно, без учѐбы у народа
невозможна большая поэзия, но близость к народу, к его художественному
мышлению отнюдь не означает простого перепева народных песен и сказок.
И даже, беря классические образцы, я всѐ же думаю, что Пушкин более
народен в «Медном всаднике», чем в «Сказке о царе Салтане»» [10, с. 75-
76].
608
Самед Вургун призывал азербайджанских писателей к созданию
«масштабных, монументальных произведений, в которых получили бы своѐ
отражение целые периоды нашего развития, а не только события отдельных
дней». В качестве примера он ссылался на такие произведения русской
литературы, как «Тихий Дон» М.Шолохова, «Василий Теркин»
А.Твардовского, «Платон Кречет» А. Корнейчука [11].
Самед Вургун оставил много высказываний о русских писателях.
Больше всего им сказано по поводу Пушкина и его произведений. Он
называл Пушкина «другом, которому доверяешь всѐ», который «заходит к
вам без предупреждения и в дни счастья, и в дни невзгод», называл его и
Вагифа своими учителями.
Большой его интерес вызывало и творчество М.Горького. Он перевѐл на
азербайджанский язык в 1935 году его поэму «Девушка и смерть», Это
произведение, по его мнению, несмотря на небольшой объѐм, «вмещает в
себя океан мыслей и чувств». Работа над переводом этого произведения, по
свидетельству С.Вургуна, «доставила огромное творческое наслаждение»
[12].
Очень любил Самед Вургун и В.Маяковского. Его творчеству он
посвятил ряд статей, в которых говорил о роли этого поэта в истории поэзии
ХХ века. С.Вургун считал, что это «гигантская фигура», предопределившая
пути дальнейшего развития всей поэзии, начиная с 1920-х годов. Не
случайно, статья С.Вургуна о величайшем русском поэте названа им «Держа
равнение на Маяковского». Обстоятельно об этом повествуется в книге
Г.Бабаева «Маяковский в Азербайджане» [13].
Самед Вургун всегда говорил о благотворной роли взаимодействия
литератур, считал, что «культура Азербайджана в своѐм развитии
использует общечеловеческую культуру, созданную всеми народами на
разных языках в различные времена», и особенно русскую литературу. Не
учитывать взаимосвязи и взаимообогащение национальных литератур, по
мнению С.Вургуна, это значит закрывать глаза на очевидное [14].
В статье, посвященной А.Островскому, написанной в 1948 году, он ещѐ
раз подчѐркивает важность изучения взаимосвязей между русской и
азербайджанской литературой в научном плане: «Пришло время, когда наши
литературоведы уже не могут ограничиваться газетными или юбилейными
статьями. Об идейно-творческих отношениях мы должны говорить языком
науки и научных истин» [15, s. 140-141].
В своѐм выступлении на Втором Всесоюзном съезде С.Вургун, говоря о
современной поэзии, особо подчеркивал значение романтических
произведений. К ним он причислял «Про это» и «Во весь голос»
В.Маяковского, произведения Э.Багрицкого, Н.Тихонова, П.Антокольского
и др., назвав их «первыми ласточками большой романтической весны нашей
поэзии» [16, с. 72].
609
Самед Вургун пользовался огромным авторитетом не только в
Азербайджане, но и в России. Многие деятели литературы отмечали, что ни
одно важное мероприятие в Москве не обходилось без его участия. Он не
раз выступал в Москве с самых разных трибун с содержательными речами,
и к его голосу прислушивались и высоко оценивали его вклад в русскую
литературу многие видные деятели России.
Литературно-критические выступления С.Вургуна вызывали живой
интерес у русской общественности. О нѐм своих статьях, воспоминаниях
одобрительно отзывались А.Фадеев, Н.Тихонов, Вл.Луговской,
Ю.Либединский и другие. На него, как на теоретика литературы, ссылались
такие видные учѐные, как М.Храпченко, П.Берков, К.Зелинский,
И.Неупокоева, А.Овчаренко, Л.Новиченко, З.Кедрина и многие другие.
Но, конечно, Самед Вургун был, прежде всего, поэтом. И благодаря
переводам его произведений на русский язык, его поэзия и драматургия
стали достоянием русского читателя, вызывая самые высокие отзывы и
оценки его творчества со стороны русской читающей аудитории. Начали
переводить произведения Самеда Вургуна на русский язык уже в 1920-е
годы, в 1930-е годы эта переводная работа приняла более интенсивный
характер.
К переводам произведений Самеда Вургуна обращались такие
выдающиеся русские поэты-переводчики, как Рюрик Ивнев, Борис
Пастернак, Владимир Луговской, Николай Асеев, Михаил Светлов,
Константин Симонов, Аделина Адалис, Маргарита Алигер и другие. Много
сделали для перевода и популяризации книг С.Вургуна русские поэты,
жившие или живущие в Баку: Сергей Иванов, Владимир Гурвич, Юрий
Фидлер, Владимир Кафаров, Владимир Портнов, Вячеслав Зайцев, Иосиф
Оратовский, Юрий Баласан.
В заключение можно сказать, что тема роли С,Вургуна в русско-
азербайджанских и азербайджано-русских связях неисчерпаема, так как
очень многое дала выдающемуся поэту русская литература, но и он не
остался в долгу перед ней, служа всеобщему литературно-
просветительскому делу всю свою жизнь, а также пропагандируя и
популяризируя русских писателей и их произведения в Азербайджане.
ЛИТЕРАТУРА
1. Мамед Ариф. История азербайджанской литературы. Краткий очерк.
Баку: Элм, 1971.
2. Самед Вургун. Держа равнение на Маяковского // Дружба народов,
1950, № 2.
3. Бабаев Г. Самед Вургун. Очерк творчества. М.: Советский писатель,
1981.
610
4. Xəlilov P. Səməd Vurğun və zaman // Azərbaycan, 1967, № 2.
5. Мамед Ариф. История азербайджанской литературы. Краткий очерк.
Баку: Элм, 1971.
6. Сельвинский И. Жизнь трагедии // Литературная газета, 1959, 30
мая.
7. Минкевия Дм. О драматургии Самеда Вургуна // Литературный
Азербайджан, 1957, № 7.
8. Самед Вургун. Наш учитель и друг // Дружба народов, 1949, № 3.
9. Там же.
10. Второй Всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический
отчѐт. М.: Советский писатель, 1934.
11. Самед Вургун. Наше братство // Правда Украины, 1953, 3 ноября.
12. Самед Вургун. Бессмертие // Правда, 1938, 18 апреля.
13. Бабаев Г. В.Маяковский в Азербайджане. Баку, 1960.
14. Самед Вургун. Наследие Низами и наша современность // Бакинский
рабочий, 1947, 22 сентября.
15. Səməd Vurğun. Dahi sənətkar // Ġnqilab və mədəniyyət, 1948, №4.
16. Второй Всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический
отчѐт. М.: Советский писатель, 1934.
SUMMARY
The person Ahmed бек Agaoglu in public thought of Azerbaijan in the
beginning XX-th century.
Ahmet Agaoglu was a prominent Azerbaijani publicist and journalist. He is
revered in Turkey as one of the founding ideologists of Turkism. Ahmed Agaoglu
was born in the city of Shusha in the Karabakh region of Azerbaijan in 1869. His
father Mirza Hassan was a wealthy cotton farm owner, and his mother, Taze
khanim.
In 1888, he arrived in Paris and came under the influence of French Orientalists
like Ernest Renan. He was a well-educated person of his time, who had graduated
from the Universities in Saint Petersburg and the Sorbonne University in Paris. He
was also a famous journalist, who spoke fluently in five languages and therefore,
wrote articles on current affairs for many popular newspapers in the country and
abroad.
ЛИТЕРАТУРА
1.Gülsərən Akalın Türk düĢüncə və həyatında Əhməd Ağaoğlu. Bakı,2004
2. «Каспий»,1900, №87
3. «Каспий»,2011,06.03.
4. «Каспий»,1904, №12
5. Самедов В.Ю. Распространение марксизма-ленинизма в Азербайджане.
Баку,1962
6.Seyidzadə D. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar.
Bakı.2004
7.Исмайлов Э. Ахмед бек Агаев- вдохновитель идей азербайджанского
патриотизма в начале ХХ века. http://www.1news.az
617
Kulikovsyaya Olqa Serqeyevna
Азербайджанский Университет Языков
МИФОЛОГИЗАЦИЯ
ИСТОРИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПРОЗЕ
618
загадочной религии». [3: 286] Думается, эта оценка верна для исторических
лиц и эпических героев.
После развала Советского Союза архаичные формы мышления
вступают в законную силу Реликты эпического мышления прочно владеют
умами современных писателей. Они активно обращаются к историческим
темам. Многие из них верят, что вновь явится Шах-Исмаил и объединит обе
части страны – Северный и Южный Азербайджан, спасает страну от
грозящих ей бед.
Сюда можно отнести роман «Тебризская честь» Фермана Керим-заде,
«Баку в 1502 году» Азизы Джафарзаде, многочисленные стихи и поэмы. В
поэтическом сознании прочно закрепляются такие метафорические
выражения, как «Xətai yurdu» («Страна Хатаи»), «Xətai qılıncı» («Меч
Хатаи»). Хатаи соединяет в себе религиозный и магический типы
национального спасителя, в нѐм видели мистическое, магическое начало. В
романе «Неполная рукопись» Камала Абдуллы шах тайно передаѐт власть
безвестному засекреченному преемнику. В своѐм предисловии к романе
известный русский критик Л.Анненский пишет: «что шах, что холоп – это в
сущности одно и то же, ибо есть невидимая сущность и есть видимая
оболочка – батин и закир…». [4: 7]
Война с Арменией, русская военная агрессия, трагедия 20 января,
геноцид азербайджанцев в Ходжали – все эти трагические события в конце
XX века сопровождаются разрушением мифа о советском государстве, о
дружбе народов. И национальная литература обращается к национальному
сознанию азербайджанского народа, вдохновляет в народно-
освободительной войне великими образами историчеких героев – Бабека,
Узун-Гасана, Шах Исмаила Хатаи, Джавад-хана. Исторические события,
связанными с именами славных предков служат строительным материалом
для мифов об исторической личности.
По мнению Г.Поцепцова, «все яркие с точки зрения нации события
насквозь мифологичны». [5: 216]. Точнее было бы сказать, что исторические
события становятся значительными для потомков, когда вписаны в
структуру мифа о личности.
В качестве примера мифологизации исторической памяти возьмѐм
роман «Вершина умервщления» Сабира Рустамханлы, где отражается
героическая и трагическая судьба гянджинского правителя. Армия
Джавадхана бросает вызов могущественному монарху Российской империи,
генералу Сисиану. В романе архетип жертвы и архетип защиты
сакрального города является составной частью азербайджанской
национальной мифологии. Вот почему Гянджа имела такое значения для
национального самосознания азербайджанцев.
Гянжда сдана, Джавад-хан погиб. На мифологическом пространстве
народа Гянджа остается непобеждѐнной, а Джавад хан победителем.
619
По мотивам великого тюркского эпоса «Китаби-Деде Коркуд»
известный писатель Азербайджана Анар написал киноповесть «Деде
Коркут» на основе повести был снят одноимѐнный художественный фильм
«Деде Коркут». Киноповесть и фильм сыграли большую роль в
популяризации эпоса, огузских героев. С этого фильма начался в стране
дедекоркутовский бум.
В повести Анара архетипы предка и потомка тесно связаны между
собой; по сути, каждый из них не может мыслиться без другого. Именно в
диалектическом единстве архетипов предка и наследника реализуется сама
идея единства огузского рода, реализуется через акт наследования, которое
воспринимается как воплощение в потомках своих предков. Поэтому вполне
закономерно, именно Деде Коркут больше всех озабочен «судьбой огузского
рода». Эта озабоченность находит своѐ выражение в мотиве защиты родных
огузских земель от врагов. Писатель умело связывает сюжет повести с
событиями, происходящими сегодня в Азербайджане. Ведь значительная
часть азербайджанских земель находится под вражеской оккупацией.
Основная патриотическая идея повести и фильма - освобождение и защита
Родины.
Постмодернистский роман «Неполная рукопись» известного писателя
и учѐного Камал Абдуллы, изданной во многих языках мира отличается
новой трактовкой эпических и исторических событий времѐн Шаха Исмаила
Хатаи. Роман «Неполная рукопись» является наглядным примером создания
вторичного мифа. Для того чтобы «похитить» миф, Р.Барт предлагал создать
вторичный миф, в котором означающим выступает значение первичного
мифа. «Сила вторичного мифа в том, что первичный миф рассматривается в
нѐм как наблюдаемое извне наивное сознание». [6: 262] Иными словами,
вторичный миф превращается в сатиру на первичный. Для Камала Абдуллы
огузский миф не только ценностная категория (М.Бахтин) как у Анара, а
перевернутый реальный мир. По этому Л.Аннинский считает, что в романе
«читатель найдѐт материал для вполне злободневных раздумий». [4: 5] Если
герои Анара постоянно живут в мире мифов (т.е. в первичном мифе) в
ценностно-смысловом пространстве, то Камал Абдулла создаѐт вторичный
миф об эпических и исторических героях. Вот так характеризуется огузский
мир: «Ловят шпиона. Ищут свидетелей. Сличают показания, иногда
выбитые, иногда добытые хитростью. Устраивают очные ставки.
Перечисляют виды казней: четвертовать, изрубить на куски, снести башку
одним ударом, сбросить в пропасть вниз головой. Появление кнутобойцев из
пыточной чередуется с хитроумными диалогами, где слова могут означать
не совсем то или совсем не то, что имеется в виду, и уж абсолютно не то, что
имеется в реальности». [4: 6]
Таким образом, мифы о личности оказывается неожиданно в
художественном дискурсе современных писателей, стремящихся
620
проникнуть в существо мифа. Литература только в мифе может описать
целостность исторической личности. Символическим выражением еѐ
спонтанной целостности и еѐ изначальной смысловой заданности является
мифологический по своей сути образ Судьбы. Судьба, говоря словами
Я.Э.Голосовкера, есть «миф моей жизни». [7]
SUMMARY
The myth about historical persons is staticized in an art discourse of the
Azerbaijan prose of the XX-th century. The Azerbaijan writers by means of a
myth describes integrity of the historic figure.
ЛИТЕРАТУРА
1.Налимов В.В. Спонтанность сознания: Вероятностная теория смыслов и
смысловых архитектоника личности. М.: Прометей, 1989.
2.Ницше Ф. Собрание сочинений в 2-х томах. Т. 1. М., 1990
3.Кассирер Э.Политические мифы // Реклама: внушение и манипуляция. М.,
2001.
4.Аннинский Л.Магия слов: Полнота неполного // Абдулла К. Неполная
рукопись. М.: Хроникер, 2006.
5.Поцепцов Г. Психологические войны. М.-К, 2000.
6.Барт Р. Миф сегодня. М., 1996.
7.Голосовкер Я.Э. Миф моей жизни. (Автобиография). Интересное //
Вопросы философии, 1989, № 2, с. 106 – 142.
621
Внешняя политика государства формируется под воздействием как
внешних, так и ряда внутренних факторов, являясь продуктом их сложной
взаимосвязи. В числе внутренних факторов – уровень общественно-
политического, социально-экономического развития, географическое
положение страны, ее национально-исторические традиции, цели и
потребности обеспечения суверенитета и безопасности. В переложении на
внешнюю политику эти факторы фокусируются в концепции национального
интереса, и содержание внешней политики определяется тем, что каждое
национальное государство на международной арене стремится реализовать
свой интерес.
Становление и развитие внешней политики независимого
Азербайджана в начале нового тысячелетия испытывало на себе воздействие
наиболее острых проблем и противоречий внутренней общественной жизни,
особенно в вопросе выбора пути социально-экономического развития
страны и проведения реформ. В то же время на ее формирование оказало
влияние вся система современных международных отношений.
Основные контуры внешней политики Азербайджанской Республики
приняли очертания в процессе восстановления в 1991 году национальной
независимости и сформировались в 1993 году после возвращения к
руководству страны Общенационального лидера Гейдара Алиева. Начался
этап формирования государственных начал во внешней политике, осознание
действительных интересов Азербайджана, активизация
внешнеполитической деятельности руководства страны, становление
Азербайджана как полноправного субъекта международной политики,
выработка основных механизмов принятия внешнеполитических решений.
Гейдар Алиев не раз отмечал, что основная цель Азербайджанской
Республики - занять достойное место в мировом сообществе.[8,с.14]
Прежде всего, внешняя политика Азербайджана, руководствуясь
международными правовыми нормами и принципами, и выступая с позиции
долгосрочных национальных интересов, преследует такую жизненно
важную цель, как устранение угроз, направленных на независимость,
суверенитет, территориальную целостность и национальную безопасность
республики, и в первую очередь агрессии, совершенной против нее со
стороны Армянской Республики.
Одним из направлений внешнеполитической деятельности
Азербайджана стала политика диверсификации международных связей
страны, способствовавшей ликвидации односторонней ориентации на то или
иное государство. Многовекторность, стратегия гибких альянсов – это
результат развития тех принципов геополитического балансирования, что
были заложены Гейдаром Алиевым. Такая внешнеполитическая стратегия
дает надежные гарантии проводить независимую политику в собственных
622
национальных интересах, также возможность собственной активной
геополитической игры.
В региональном контексте внешнеполитическая деятельность
Азербайджана осуществляется в нескольких направлениях. Первое – это
создание наиболее благоприятных условий для сотрудничества и
взаимопонимания с сопредельными странами, в частности с Грузией,
Ираном, Россией и Турцией. Второе – расширение взаимоотношений со
странами Запада и евроатлантическими структурами. Третье – развитие
отношений со странами исламского мира.[7,с.288]
Особое место в азербайджанской дипломатии занимает близкая в
этнокультурном отношении к Азербайджану Турция. Сотрудничество
между Азербайджаном и Турцией неуклонно развивается как в
политической, экономической, так и в научной, культурных областях. В
области политического сотрудничества Азербайджан рассматривает Турцию
как надежного союзника, полностью поддерживающего позицию
Азербайджана в Карабахском вопросе. Нефтяной вопрос является основным
в сфере экономического сотрудничества двух стран. Связи в энергетической
сфере представляют огромное значение не только для Азербайджана и
Турции, но и для всего региона, так как реализуемые совместные проекты
сегодня обеспечивают энергетическую безопасность Азербайджана, Турции
и ряда стран.
Всесторонняя интенсификация сотрудничества и партнерства с
Грузией, которая имеет аналогичные интересы с Азербайджаном, является
одним из главных значимых вопросов для нашей страны. Существование
общих интересов Азербайджана с этой страной, доставка гидрокарбонатных
ресурсов Каспийского моря на мировые рынки и восстановление
исторического Шелкового пути ради соединения Европы с Азией, а также
участие в совместных трансрегиональных проектах, таких, как обеспечение
взаимных гарантий общей безопасности еще раз доказывают важность этих
отношений.
Созданы соответствующие новым экономическим и межгосу-
дарственным отношениям двусторонние и многосторонние связи со
странами СНГ- Украиной, Беларусью, Молдовой и особенно с республиками
Центральной Азии.
Динамика азербайджано-российских отношений в современной
глобализации охватывает вопросы сотрудничества во всех сферах:
политической, экономической, гуманитарной, международной. Отношения
развиваются по нарастающей, их отличает взаимное стремление к
стабильности, конструктивности и добрососедству. Как результат такой
конструктивной позиции, можно говорить, о положительных тенденциях
появляющихся здесь, в первую очередь о потеплении отношений,
выражающееся во взаимных визитах президентов, о соглашении между
623
Азербайджаном и Россией о разделе Каспийского моря на национальные
секторы, а также о сотрудничестве, которое охватывает различные сферы,
включая обеспечение безопасности обеих сторон.
Стратегическое партнерство с Россией по-своему сбалансировано с
отношениями с США. Формат сотрудничества со столь сложным и
масштабным партнером делает внешнеполитическую активность
Азербайджана более многофакторной. Азербайджан все в большей степени
интересует США в различных плоскостях. Азербайджан в роли стабильной
страны на границе региона Ближнего Востока является важным
компонентом большой геополитической стратегии. Между странами
налаживается сотрудничество в рамках НАТО; Азербайджан успешно и
эффективно взаимовыгодно сотрудничает с американскими сырьевыми
компаниями на Каспии. В качестве результатов сближения Азербайджана и
США можно выделить следующие: увеличение иностранных инвестиций,
активизация интереса к Нагорно-Карабахской проблеме в США и на Западе.
Проделанные шаги Азербайджанской Республики в Европейское
пространство не только являются составной частью усилий, проявляемых в
рамках системы внешней политики, они также созвучны с ней. Пути
сближения с ЕС, в его социально-политическом аспекте заключаются в
участие Азербайджана в программах «Ближние соседи», «Восточное
партнерство». Задача этих проектов – создание политического,
экономического, культурного и оборонного пространства на всем Южном
Кавказе. Взаимные интересы Европы и Азербайджана смыкаются в
обеспечении газовых и нефтяных поставок в Европу. На данном этапе
европейской политики Азербайджана главной является задача развития
энергетической инфраструктуры. В проекте трубопровода «Набукко» для
поставок газа из Центральной Азии, Каспийского региона и Ближнего
Востока в Центральную Европу Азербайджану отводится роль газового
распределителя центрально-азиатской части проекта.
Следует также отметить необходимость развития отношений со
странами исламского мира, поскольку Азербайджан является неотъемлемой
частью мусульманского Востока. В рамках сотрудничества Азербайджана с
Организацией Исламской Конференции необходимо отметить тесные
партнерские контакты, которые были налажены со странами этой
организации. Именно ОИК была единственной международной
организацией, неоднократно признававшей Армению агрессором и
потребовавшей вывода оккупационных сил Армении с территории
Азербайджана. Также важно отметить, что в Баку начала работу миссия
Исламского Банка Развития, целью которой является подготовка
среднесрочной программы сотрудничества Банка с правительством
Азербайджана. [9,с.2]
624
Безусловно, особое место в «восточном направлении» внешней
политики Азербайджана занимают его взаимоотношения с Исламской
Республикой Иран, отличающиеся своей сложностью и противоречивостью.
Это касается, прежде всего, отношения Ирана к Карабахскому конфликту и
проблеме раздела Каспия. В то же время следует отметить, что
стратегические жизненные интересы обоих стран требуют их более
широкого, многопланового развития. Тем более, что перспективы
азербайджано-иранских отношений, как в политической, так и в
экономической, не говоря уже о гуманитарной областях считаются весьма
благоприятными.[6, с.72]
Азербайджан в качестве одной из приоритетных задач видит активную
работу в международных организациях. Были, в частности определены и
реализованы новые пути и возможности плотной интеграции, создание
всесторонних отношений с ООН, Европейским Союзом, Советом Европы,
ОБСЕ, СНГ, ОИК, объединяющей страны исламского мира, ЭКО, где
представлены страны Ближнего и Среднего Востока, объединяющей
причерноморские страны Организацией Черноморского Экономического
Сотрудничества. Азербайджан стал пятнадцатым государством,
подписавшим программу НАТО «Партнерство ради мира»,
предусматривающую широкомасштабное сотрудничество Азербайджана с
Организацией Североатлантического договора, тем самым сумел привлечь
внимание к проблемам республики.
Суть процессов, протекающих в мировом пространстве с конца XX
века, заключается в борьбе за контроль над глобальными энергетическими
ресурсами, и результат этой борьбы зависит от того, в какой форме этот
контроль будет обеспечен. Азербайджан включился в процесс мировой
глобализации, разрабатывая собственные природные ресурсы и способы их
доставки на мировые рынки, создавая комплекс экономической взаимосвязи
между региональными центрами. «Контракт века» стал политическим и
экономическим прорывом Азербайджана в XXI век.[2,с.17] Азербайджан,
благодаря подписанию этого контракта, привлек к себе внимание всего
мира, в то же время смог добиться определения своего статуса в глобальном
пространстве. Этот статус, основывающийся на государственной
независимости, в отличие от большинства стран не только не поставил
Азербайджан в зависимость от других государств, а напротив, превратил его
в равноправного члена мирового сообщества. Благодаря построенным в
последние годы трубопроводам Баку – Тбилиси –Джейхан, газопроводу
Баку –Тбилиси –Эрзурум, а также модернизированному нефтепроводу Баку-
Супса, страна уже сегодня стала ведущим экспортером углеводородного
сырья с месторождений Прикаспийского региона.
Геостратегическое положение Азербайджана, а также прохождение
ряда важных транспортных коридоров через территорию страны превратили
625
Азербайджан в надежное транзитное государство между Европой и Азией.
Как отметил на церемонии присяги в 1998 году Общенациональный лидер
Гейдар Алиев: «Азербайджан будет развиваться как свободная
демократическая страна, и в том месте, где Европа сливается с Азией,
сыграет свою историческую роль».[8,с.14] Азербайджан стал одним из
активных участников программы Европейского Союза ТРАСЕКА по
техническому содействию развития транспортного коридора Европа-Кавказ-
Азия, к которому присоединился в 1993 году на конференции в Брюсселе
вместе с другими новыми независимыми государствами Кавказа и
Центральной Азии.[3,с.2]
Транспортные и другие инфраструктурные проекты ориентированы на
расширение экспортного потенциала Азербайджана. Этим целям служит
прокладка железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс, которая должна
соединить Европу и Азию новым сухопутным маршрутом. Ключевые
позиции в железнодорожном транспортном коридоре «Север-Юг»
предоставит Азербайджану соединение азербайджанских и иранских
рельсовых путей. Участие Азербайджана в региональных и международных
проектах придает ему в контексте глобализационных процессов еще
большую значимость. Именно такая концепция внешней политики
государства, которая закрепляет за Азербайджаном роль моста, связующего
Восток и Запад, Север и Юг, была выстроена чрезвычайно сбалансировано и
напрямую связана с глобальными тенденциями мирового развития.
Руководствуясь в своей внешнеполитической деятельности основными
принципами международного права, Азербайджан стремится к
максимальному расширению взаимовыгодных и равноправных связей с
другими государствами, и активному участию в поиске и разработке таких
путей решения основных проблем современности, которые бы сближали
народы разных стран и континентов. Азербайджану удалось выйти на
уровень внешнеполитических инициатив, отвечающих основным
тенденциям мирового развития. Наступил новый этап, когда консолидация
достигнутых успехов перерастает в создание нового качества внешней
политики, по большому счету – нового качества осознания Азербайджаном
себя как государства в быстро меняющемся мире.
SUMMARY
The national foreign policy had to become an extension of the state policy as
a whole. Standing at the cross-road of strategic interests of powerful neighbors
and other even more powerful states, Azerbaijan had to align its foreign policy
taking into consideration, first and foremost, its national interests as well as
common interests of the West and East. Foreign policy needed to be an important
element of national security and, at the same time, to show Azerbaijan‘s readiness
for mutually beneficial cooperation with all nations of the West and East.
626
ЛИТЕРАТУРА
1.Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir, cild I-VIII, Bakı, 1995-1998
2.Azərbaycanın yeni neft strateqiyasının təntənəsi –üç dənizin əfsanəsi
reallığa çevrilmiĢdir. Azərbaycan Prezidenti Ġlham Əliyevin nitqi /DirçəliĢ – XXI
əsr,
№ 86-87, 2005,səh.16-21
3. Алиев Г. Независимое Азербайджанское государство живет и будет
жить вечно, добиваясь успехов ( выступление, посвященное 80-летию АДР)
/Бакинский рабочий, 28 мая, 1998
4. Алиев И. Каспийская нефть Азербайджана -М.: Известия, 2003, 712 с.
5.Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя
политика Азербайджана Баку, «ġərq –Qərb», 2007, 904 с.
6.Самедов А. Азербайджан в современной системе международных
отношений (1993-2003)- Баку: «Абилов, Зейналов и сыновья», 2004, 120с.
7. Мехтиев Р. Азербайджан: вызовы глобализации-Баку, «XXI-Yeni
NəĢrlər Evi», 2004, 584с.
8. Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алирза оглу
Алиева на церемонии присяги 1998 года /возрождение XXI век, №7, 1998,
с.6-14
9.Цыганов О. На пороге экономического чуда / Известия, 30 января,
2007
627