Azerbaycan, Trkiye-Ermenistan Anlamasnn Neresinde?

Prof. Dr. Mustafa Aydn TEPAV Uluslararas Politika Aratrmalar Enstits Direktr TOBB ET Uluslararas likiler Blm Bakan

TEPAV Politika Notu Eyll 2009

31 Austosda Trkiye ile Ermenistan diplomatik iliki tesisi ve iki lke ilikilerini gelitirme konularnda vardklar anlamay ve bundan sonra izleyecekleri takvimi iki protokolle dnya kamuoyuna duyurdular. Her iki lkede de kamuoylarna mal olarak milli meselelere dnen ilikilerin garip yaps Dileri Bakan Ahmet Davutolununca aklanan protokollerin uygulamaya sokulmas ynteminde de kendisini gsteriyor. Protokolleri hazrlayan hkmetlerin, zerinde anlatklar metinlere gelecek tepkilerden fazlasyla tedirgin olduklar aka grlyor. O kadar ki, nceki gn parafe edilen metinlerin imzalanmas iin taraflara alt haftalk kendi ilerinde istiare zaman tannyor. Aka sylenmeyen, bu sre sonunda her iki hkmet de kendi kamuoylarnn ounluunu ikna edebilecek gibi grnyorsa, protokollerin resmen imzalanaca ve ardndan da iki lke parlamentolarndan geirilecei. Normalde iki lke dileri bakanlklar arasnda imzalanp, ardndan da parlamentolardan fazlaca dikkat ekmeden hzla geirilen Diplomatik likilerin Tesisine ilikin protokoller, ilgili lkeler Trkiye ile Ermenistan olunca, bu tr garip bir yntemin izlenmesine neden olabiliyor. Aklanan protokol metinleri ABDde Obamann Bakan olmas ile Rusyann Grcistana ynelik Austos 2008 operasyonundan sonra ortaya kan yeni Kafkaslar jeopolitiince skan Trkiye ile Ermenistann ortak bir noktaya geldiklerini gsteriyor. Trkiye ilikilerin gelitirilmesi iin uzun sredir dile getirdii hususlardan iki lke arasndaki snrn tannmas, uluslararas alanda Trkiye kart politikalardan vazgeilmesi ve ortak tarih komisyonu kurulmas karlnda Ermenistanla diplomatik ilikilerin tesisi ile iki lke arasndaki Alican snr kapsnn almasn kabul ediyor. Aklanan metinlerde hi dile getirilmeyen husus, daha birka ay ncesinde benzer bir srecin balad haberleri kamuoyuna yansdnda Trkiyenin ciddi bir gerilim yaad Azerbaycann bu ilikinin neresine oturduu. Herkesin Trkiye-Ermenistan ilikilerine odakland u gnlerde Trkiye-Azerbaycan ilikilerinin yakn tarihine ksaca gz atmak nmzdeki haftalarda yaanabilecekler konusunda bize ipular verebilir. Hatrlanaca zere 22 Nisanda Trkiyenin Ermenistanla sorunlarn zmeye ve ardndan da iki lke arasndaki snr kapsn amaya yakn olduu aklannca Azerbaycann tepkisi sert olmu, bu lkeyle ilikiler gerilmiti. O dnemde tepkinin sertlii pek ok kiiyi arttysa da, bu iki lke ilikilerinde yaanan ilk kriz deildi: 1995de son dakikada dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirelin haber vermesiyle engellenebilen ve baz Trk vatandalarnn da kart Haydar Aliyeve kar darbe giriimi ile ardndan yaananlar henz Bakde de Ankarada da unutulmu deil. u aralar Bakdeki havaya ve Trkiyenin Azerbaycan-Ermenistan-Trkiye genindeki ilikileri ynetme biimine baklrsa nmzde daya yaanacak baka krizler de olacak. Nisanda Azerbaycanla yaanan krizden sonra 710 Temmuzda Bakye gittiimde ilk dikkatimi eken ey havaalann ehre balayan yenilenmi yol ile etrafndaki onarlm evlerdi. ehirde birka saat geirince yenilenmenin sadece havaalan yoluna zg olmadn, ehrin tamamnn hummal bir yeniden yaplanmaya girdiini grmt. Bak-Ceyhandan akan petroln parasnn sonunda lkeye girmeye balad ve yolsuzluklar vurgulayanlar varsa da, halkn nemli bir ksmnn gidiata olumlu bakt anlalyordu. te yandan, her yerde youn bir Haydar Aliyev vurgusu grlyordu. Srekli gze batan resimleri ve her konudaki szlerinin yan sra, konumalarda sklkla ulu nder, bamszln salaycs, modern Azerbaycann kurucusu ve byk devlet adam Haydar Aliyeve srekli dzlen methiyeler, sonunda Aliyevin 40 yllk mcadelesi ve iktidarnn 40 yl sylemlerine kadar Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf |Politika Notu | Sayfa 2

ulamt. 1991-93de Nahvandaki konumu ve 19932003 arasndaki Azerbaycan Devlet Bakanl yeterli grlmemi olacak ki, artk SSCB dnemi de hesaba katlarak, tarih yeniden yazlyor. Tabii bu tarihte ne Azerbaycann ilk Cumhurbakan Ayaz Muttalibova ne de lkeden Rus askeri glerini kartarak gerek bamszln salayan Ebulfeyz Elibeye yer var. lham Aliyev ise imdilik portrelerde babasnn arkasnda yer almakla yetiniyor... ehir ve lkeyle ilgili ilk gzlemleri ap, kriz sonras Trkiye-Azerbaycan ilikileri ne lemde diye sormaya baladmda, halkn ve ynetimin hala youn ekilde Trkiyeye tepkili olduu grmtm. Zaten konutuum hemen herkesin ilk sorusu, Trkiye kapy aacak m? olmutu. Ayn soru Haziran aynda Erivana gittiimde de soruluyordu. Birbirine dman Azerbaycan ile Ermenistann ayn soru etrafnda bulumu olmalarnn Trkiye asndan bir baar yks olduunu sylemek zor tabii. Bu iki ziyaret srasnda tespit ettiim bence en nemli unsur, her iki lkede de Trkiyenin niyetleriyle ilgili ciddi kukularn mevcudiyetiydi. Zira her iki lkede de kimse ciddi bir d politika yapm gelenei olan Trkiyenin bu konuda kimseyle paylamad bir plan olmadna bir trl inanmak istemiyordu. Bunda hkmete yakn dnce kurulular ile baz AKP milletvekillerinin farkl ortamlarda verdikleri elikili mesajlarn da paynn olduu eitli kereler dile getirilmiti. Ermenistan-Trkiye ilikilerini dzeltmek iin yola kp, konuyu daha da etrefilletirmek, bu arada Azerbaycan da tedirgin etmek de herhalde bir tr baardr. Trkiye, Ermenistanla 1993e kadar ak olan kara snr kapsn, kamuoyunun Kelbecerin igali nedeniyle artan tepkisine karlk geici olarak kapatmt. Bunda o dnemde snrda yaanan gerilimli ortam nedeniyle artan gvenlik endieleri de etkili olmutu. Bykeli deiimi yaplmamasnn arkasnda ise bu lke kaynakl snr tanmama sylemi etkili olmutu. Fakat zamanla artlar deiti: Azerbaycann askeri yenilgisi kesinleti, Ermeniler Azerbaycan topraklarnn %17sini igal etti; ok sayda Azeri gmen oldu; BTC ve BTE boru hatlarnn yaplmasyla Azerbaycan Trkiyenin stratejik orta oldu; kprnn altndan ok sular akt ve bir anda Trkiye kendini Ermenistanla ilikilerinin geleceini AzerbaycanErmenistan bar srecine bal buldu. Zamanla Trkiye, ilikilerin geliebilmesi iin, Ermenistann soykrm sylemini resmi politika olmaktan karmasn (ortak tarih komisyonunun kuruluu bunun da tesine geiyor), snr tandn ifade etmesini (diplomatik ilikilerin tesisine ilikin protokol buna cevap veriyor) ve Karaba sorununun zm konusunda adm(lar) atmasn n art haline getirmiti. Sadece iki lkeyi ilgilendirdii iin ilerlemenin daha kolay olduu ilk iki konu (ki Nisan aynda kamuoyuna yansyan mutabakat belgesi bu konulara zm bulunduuna iaret ediyordu) bir kenara braklrsa, Karaba konusunda Ermenistann iyi niyetli admlar atmas ilikilerin normalletirilmesi (ve tabii ki kapnn almas) iin yeterli grlmt. Buradaki anahtar kavram iyi niyetli admlar atmak ya da iyi niyetli zm aray ierisinde olmak, yoksa sorunun zm deildi; zira en iyi niyetle balansa dahi nihai zmn en az 10 yl alaca herkesin malumuydu. Yllardr aralklarla devam eden grmeler, ABDde soykrm yasa tasarsn onaylama sz veren Obamann iktidara gelmesi, Austos 2008de Rusyann Grcistan zerindeki g gsterisi ve ardndan Trkiyenin blgeye ynelik hamleleriyle gelinen nokta buydu. Ta ki, Babakan Erdoan Bakye gidip, 13 Maysda Azerbaycan parlamentosunda yapt konumada Ermenistanla snr kapsnn almas ve ilikilerin gelitirilmesini dorudan Karaba sorununun zmne balayana kadar... Bylece Trkiye kendini, bir taraftan hi niyet etmedii bir denklemle zmnde etkin olmad/olamayaca bir soruna balad, dier taraftan sonlandrlmayacak idiyse neden Ermenistanla mutabakat iin bunca gayret sarf edildi? ve bu arada da Azerbaycan neden Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf |Politika Notu | Sayfa 3

kstrld? sorularnn cevapszlna mahkm etti. nceki gn imzalanan protokollerden sonra Kafkasyadaki dengeler ve sorulmas gereken sorular yeniden deiti. Artk herhalde Babakan Erdoan Bakde konuurken Azerbaycan m oyalyordu yoksa Azerbaycan ile Trkiye arasnda erevesini henz bilmediimiz bir anlay birliktelii mi var sorularn sormalyz. Aksi takdirde, Temmuz aynda Azerbaycanda tespit ettiimiz sertlik, bu protokollerden sonra rahatlkla tek milletiki devlet syleminin sonunu getirebilir. Son aylarda Azerbaycann Trkiyeye tepkisi o derece youn ve gncel ki, BTCden sonra Azerbaycan iin gerekten her adan ok nemli olan Nabucco anlamasnn Trkiyedeki imza trenine lham Aliyev Londrada BP yetkilileriyle randevusunu gereke gstererek katlmad. Aliyev gerekli grseydi herhalde rahatlkla Londraya giderken Trkiyeye urayp trende grnebilirdi. Tepkiler bununla da snrl deil ve ikili grmelerde dost lkeler arasnda pek grlmeyen bir sertlikte belirtilmeye devam ediyor. yle ki, Temmuz banda Bakde Azerbaycan Diplomasisinin 90. yl kutlamalar erevesinde katldmz toplantda bunu biz de yaadk. Toplantda konuan Azerbaycan Dileri Bakanlndan bir temsilci Trklerin gzlerinin iin bakarak defa ayr ayr dostlarnn Azerbaycan garanti grmemelerini, mttefiklerinin Azerbaycanla ilikilerinde dikkatli olmas gerektiini ve d politikada sadece kendi ulusal karlarn takip ederek, denge politikas izleyeceklerini vurgulad. Azerbaycan iyi bilenler konumacnn konumasnn kiisel olup, resmi gr olmadn sylemesini mstehzi bir glmsemeyle dinlediler. Kendisine, tm lkeler zaten ulusal karlar erevesinde hareket ederler; dolaysyla bunu vurgulaman anlamsz. Esas mesele Azerbaycann gerek ulusal karnn ne olduunun iyi hesap edilmesidir; yoksa denge politikas izlerken dostlar kaybetmek devletleri dengesizlie itebilir diyerek, neden bu kadar srarla mesaj vermek ihtiyac hissettiini sorduumda verdii cevap nemliydi. Ona gre ve hi kukunuz olmasn Bakanlna gre, Trkiye hala verilen mesaj tam almamt. Aradan geen iki aya yakn srede Trkiye bu mesaj ald m? Emin deilim. Gidiat farkl deerlendirmelere ve yeni bir yne iaret ediyor Ayn toplantda, Azerbaycan Rusyayla sembolik de olsa anlat. Artk Trkiye pabucun pahal olduunu grecek. Bundan sonra Azerbaycana hak ettii saygy gsterecek diyen bir Batl enerji uzmannn salondan ald alk, Trkiyeye ynelik rahatszln kap meselesiyle ya da hkmet evreleriyle snrl olmadna iaret ediyordu. Bu konumalarda ve genel olarak Bakde Azerbaycann denge politikas ve karlar erevesinde bakalaryla (kastedilen Rusya) ibirliine ynelebileceine yaplan vurgu bence anlamsz bir tehdit ve stratejik dzlemde Azerbaycann karlarna aykr bir sylemdi, ama Baknn iinde bulunduu ruh halini gsteriyordu. Aslnda esas mesele iki lkenin birbirlerini uzun zamandr fazlasyla cepte grmeleri ve ilikilere yatrm yapmamalar. Her ne kadar Azerbaycan Trkiyede ciddi bir kamuoyu desteine sahipse de, ne Trkiye Azerbaycanda etkin bir kamu diplomasisi yapyor ne de Azerbaycan Trkiyede farkl kesimlerle temas halinde. Resmi temaslarn tesinde, iki lke sivil toplumlar arasnda hamasi kardelik vurgularnn yapld az sayda toplantnn dnda pratie ynelik ortak projeler hemen hi retilmiyor. Genellikle ilikileri sorunlu lkeler arasnda diplomatik kanallarn dnda iletiim alar amada etkili olan sivil toplum kurulular, biraz da Trkiye-Azerbaycan ilikilerinin sorunsuz/az sorunlu havasna kaplm gibiler. Nitekim son krizle birlikte zellikle Azerbaycanda yetkililer bu gariplii fark etmi gzkyorlar. Trk taraf da bu eksiklii fark eder ve resmi kanallar dnda sivil toplum zerinden destekleyici kanallar almasna destek verirse, iki lke ilikilerindeki yanl anlamalarn azalacana kuku yok. Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf |Politika Notu | Sayfa 4

te yandan, oluturulacak balantlarn nitelii de nemli. Zira 1990larn banda belirli gruplarn tekelinde kalan giriimler her iki lkede yaanan dnmlerin ardndan artk tkanm durumda. O yllarda Trkiyenin neredeyse tek bana bulunduu bu lkede uzun yllara yaylacak bir etkinliin temellerini atamam olmasnda herhalde Azerbaycan Devlet Bakanna gnderilen danmanlarn yetersizlikleri de etkili olmutur. rnein Azerbaycan Cumhurbakan Elibeyin sylemleriyle Rusya ve ran gereksiz yere karsna almasna engel olunamam olmas kim ne derse desin Trkiyenin zafiyetidir. Elibey sonrasnda ise Trkiyenin yeni duruma uyum salamas zaman ald ve eski ynetimle yaknlk kurmu olan ekibin etkinlii bir sre daha devam etti. Bu dnemde Haydar Aliyevi devirmek iin yaplan giriimin Azerbaycan yneticilerince unutulmas mmkn deil. Her ne kadar, Bakdeki deiim sonrasnda Demirel ve dnemin Dileri Bakan Hikmet etin yeni ynetimle baarl kiisel ilikiler kurdularsa da, bu balantlar ilerleyen yllarda srdrlemedi. Bugn lham Aliyev ile Abdullah Gl veya Tayyib Erdoan arasnda bu tr bir yaknln olduunu sylemek mmkn deil. Kiisel balantlarn ok nemli grld bu corafyada sadece kurumlar dzeyindeki ilikilerle yetinilmeye allrsa, bykelimizin yllarca devlet bakanyla haftalk dzenli toplantlar yapt Azerbaycanla ilikilerimizin bugn geldii noktaya armamak gerekir. Trkiyeye ilginin yksek olduu Azerbaycana ynelik etkin bir kltr politikasnn neden oluturulamad da cevaplanmas gereken sorular arasnda. Bakde kurulmu olan Trk Kltr Merkezi arzulanan hedefe hizmet edemezken, hem Bat hem de Orta Doudan pek ok lke ciddi ilerlemeler kaydetmi gzkyor. stelik Bat merkezli ok sayda STK faaliyette bulunurken, Trkiye tarafnda eitli okullar am giriimler dnda fazlaca bir hareketlilik gzkmyor. Zaten ynetimi giderek daha fazla rahatsz etmeye balayan bu okullara eitli snrlamalar getirilmesi sylemi de Bakde ska duyuluyor. te yandan, Trkiyenin brokrasisi ve dn dnyasnda komularyla ilgilenecek yeteri kadar blge uzmanna sahip olmad artk herkesin malumu; ama dil bariyerinin neredeyse olmad, popler kltrde Trkiyeyi yakndan takip eden karde lke Azerbaycan hakkndaki genel bilgi yoksunluunun nasl bir mazereti olabilir ki? Trkiyede ka akademisyenin Azerbaycan Trkesi renmeye tenezzl ettii ya da ka uzmann ilk grte muhalefet liderlerini, lham Aliyev dnda herhangi bir devlet grevlisini veya nemli bir kltr kiisini tanyacan kendimize sorarsak, durumun vahametini anlarz. Henz bu lkeyi hangi sosyal, ekonomik ve siyasi dinamiklerin harekete geirdii, halknn Karaba konusunda ne hissettii, lkenin dini hassasiyetleri gibi konulara girmiyorum bile. rnein, nfusunun yaklak % 6040 orannda ii-Snni olarak blndn, Suudi Arabistan kkenli Vahabi hareketin lkede ak-gizli faaliyetlerde bulunduunu, ynetimin laiklik konusunda byk hassasiyet gsterdiini ve mezhep farkllklarnn vurgulanmasndan rahatszlk duyduunu bilmeden, eyitler Hyabannn yanna Diyanet Vakfnca Osmanl-Snni tarzda yaplan camii ykma abasn anlamak mmkn deil. Tabii ayn giriimin 30 kadar dier cami iin de geerli olduunu bilmeyince, bunun basite Trkiyenin kapy ama abasna tepki olduu sanmak da cabas. Zamannda bulunduu yere sadece bir eyleri vurgulamak iin o byklkte bir camii belki de hi yaplmamalyd. Ama bu hata bugn yklmasna izin vermeyi gerektirmiyor herhalde. Bu Trkiyenin Azerbaycandaki etkinlii ve saygnl asndan nasl bir imaj verir sizce? Gelinen noktada Trkiyenin Azerbaycan ve Ermenistanla ilikilerini hzla ve yeniden ele almas gerektii aikr. Azerbaycan-Ermenistan bar srecine balanacak Trkiye-Ermenistan ilikilerinden hayr gelmeyecei de ak. Bu noktada Trkiyenin en azndan Azerbaycan kadar ulusal karlarna vurgu yapmasn beklemek herhalde fazla olmayacaktr. Fakat Ermenistan konusunda Azerbaycana yeterince anlatlmadan atlacak admlarn, bu lkeyle ilikileri kopma noktasna kadar gerecei de Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf |Politika Notu | Sayfa 5

rahatlkla grlyor. Hkmetin bu ok ynl tkankln farknda olduu Ermenistanla zerinde anlalan protokolleri uygulamaya koyma konusunda setii karmak yntemden de anlalyor. Azerbaycanla ilikiler konusunda Trkiyenin artk dostluun getirdii rahatlk ve ataletten uyanp, harekete gemesi gerektii gn gibi ortada. ki lke arasnda doas gerei zaten var olan temellere yaplacak biraz yatrm, sylemlere az daha dikkat, sivil toplumun aktif ekilde devreye sokulmas, kar tarafn hassasiyetlerini biraz anlamak ve hamaseti ap ortak stratejik karlar zerinden konumak nemli. Bunlar Trkiyeyi Bakde eski konumuna hemen getirmese bile, ilikilerin kopmasn nleyecek ve nemli bir balang olacaktr. Her ne kadar Trkiye Ermenistanla ilikilerini yola sokarak, Karaba sorununun zmnde daha fazla sz sahibi olabilecei bir noktaya doru ilerliyorsa da, Azerbaycann meseleye bu adan yaklatn dnmek fazlasyla iyimserlik olur. Umut edelim de, Ermenistanla ilikiler yola sokulurken Azerbaycan kaybedilmesin. Aksi takdirde, gnn birinde Ankaradan edilen telefona Bakde cevap verecek birisi bulunamazsa, bu gerekten ok yazk olur.

Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf |Politika Notu | Sayfa 6