JEOKMYA NEDR?

lkemizde evre Jeokimwasi almalarnda Karlaan Glkler We neriler

Yerkredeki doal kimyasal olaylar inceleyen bir bilim dal olan jeokimyann amac; - Yerkredeki elementlerin greceli ve kesin miktarlarnn saptanmas, - Elementlerin yerkrenin blmleri arasnda dalm! ve yer deitirmesinin incelenmesidir. Jeokimya verilerinin oluturulmas; doal olarak bulunan herhangi bir m al zem enin: bir veya daha fazla kimyasal zelli- _ niin dzenli lmlerine dayanr. Bu tanm unsur iermektedir. 1 - Doal olarak bulunan herhangi bir malzeme,. Bunlar kaya, toprak, bitki, dere sediman, de:re suyu, gl suyu yeralt suyu ve hava olabilir. 2- Kimyasal zellik. Genellikle iz element dzeyindeki (ppm/ppb) bir veya daha ok sayda elementin doal malzemedeki miktar, ortamn pH, Eh, iletkenlik ve izotop lmleri olabilir. 3- Dzenli lmler. Belirli aralklarla (sistematik) toplanm rneklerin laboratuvarda, ayn yntemler kullanlarak, dzenli, doru ve tekrarlanabilir biimde analiz edilmesidir. JEOKMYASAL ARATRMALARDA STRATEJ amzda, jeokimyasal almalarda ok sayda rnein, ok sayda element iin. ana proje sresince; ayn laboratuvarda, ayn analiz yntemleri kullanlarak; ilgili elementlerin yerkabuundaki ortalamasndan dk deteksiyon limitlerinde; doru, tekrarlanabilir,, ok hzl ve ucuz maliyetle analiz edilebilmeleri genel stratejidir. Verilerin istatistiksel deerlendirmeye uygunluu; rneklerin (kaya hari) ayn mevsimde, iklim deiikliinden ekilen-meyecek ekilde (yal gnlerde rneklemeye ara verilir), hedef alannn tmn kapsayan, ayn trde, sistematik, rnek, younluu (km2/mek) ve miktar belirli, usulne uygun toplanmas ve analize hazrlanmasna baldr. almann lei; rnein temsili edici olabilmesi iin ne kadar genilikte atandan veya ka ayr noktadan alnp tek rnek numaras altnda birletirilmesi gerektiini belirler. Genel jeokimya almalarnda, dere sedrnam rnekleri lokasyonlannda; rnek ek bir noktadan alnmayp 50 mere dere boyunca, en az 10 ayr noktadan alnarak birleti ri! me lidtr. Genel jeokimya ile -evre jeokimyas rneklerinin zel numaralanmas ve ahitlerinin arivde sresiz saklanmas gerekmektedir. LEKLERNE GRE JEOKMYA ALIMALARI Gelimi lkelerde tamamlanm olan genel jeokimya haritalar, tpk jeoloji haritalar gibi amalar dtarutusunda deiik leklerde retilir. lkemizde tamamlanan 1/25.000 lekli temel jeoloji haritalar gibi ayn lekte genel jeokimya haritalar da .retilmelidir. Bunlar temel jeokimya haritalar olduu iin kk lekli haritalar da bunlardan, yararlanlarak retilecektir. 1/25.000 veya daha kk lekli, ok amal jeokimya haritalar retimine ynelik almalara GENEL JEOKMYA almalar, 1/25.000"den byk lekli, zel amal jeokimya haritalar retimine ynelik almalar AYRINTILI JEOKMYA almalar olarak adlandrlr, 1- GENEL JEOKMYA Maden arama, jeolojik korelasyon ve evresel uygulamalarda kullanlmak zere yaplan almalardr. JI/25.000 veya daha kk leklidirler. rnek younluu krn2'ye bir rnekten 100 km 2 l ye bir rnee kadar deiebilmektedir. rnek trleri; dere sedirnam, toprak, su, kaya, bitki ve gaz olabilir. rnek miktar; dere sediman tie toprak -SO mesh elek alt 200 gramdan, kaya ldnde tlen ksm 200 gramdan, su iki litreden ve bitki yakldnda kl miktar 50 gramdan az olmamaldr,, Hedef alan, ilk aamada jeolojik kuak veya kuaklar, sonuta tm lkeyi kapsayacak ekilde planlanr. rnekleme ve sonularn yaynlanmas en ksa .zamanda tamamlanmaldr (maksimum 5 yl). lkemizin tmn kapsayan; rnek tr dere sediman ve rnek younluu 4 km 2 ye bir rnek kouluyla yaplan hesaplamada, yaklak 200..000' dere sediman rnei toplanmas, gerekecektir. lk aamada Sb(0.2 pprn), As (0.2 ppm),- Bi (0.2 ppm), Cd (0.1 ppm), Cu (0.2 ppm), Pb (0.5 ppm), Hg {0.1 ppm)., Mo (0.2 ppm) Ag (0.02 ppm) ve Zn (1 ppm) elementlerince ve belirtilen alt deteksiyon limitlerinde rneklerin analizi yeterli olacaktr. Byle bir projenin; rnek toplama ile analiz maliyetinin yaklak be milyon dolar civarnda olaca ve be ylda tamamlanabilecei hesaplanmtr. 2. AYRINTILI JEOKMYA Amalarna gre evre jeokimyas ve maden (arama) jeokimyas eklinde iki: blmden oluur. Ayrntl jeokimya almalarnda hedef saha olduka snrldr. Belediye snrlan, sanayi blgesi ve genel jeokimya almalarnda saptanan anomali sahas, vb. Balca rnek trlerini toprak ve kaya oluturur, rnek younluu ama dorultusunda belirlenir, ancak genel jeokimya almalar ile kyaslanamayacak kadar youndur. Sonuta zel amal, byk lekli jeokimya haritalar retilir.

17-

JEOKMYA
2.1. evre Jeokimyas Arazi kullanm potansiyel alanlar planlamalarnda kullanlmak zere, doa kirliliin aratrlmas, canllarn saln tehdit eden ehirleme ile sanayilemeye bal yapay kirliliin boyutlarn ve zamana bal deiimini takip etmek amacyla evre jeokimyas almalar yaplr. Bu almalarda, su, toprak ve bitki rnekleri; yapay kirlilie duyarllklar nedeniyle tercih edilmektedir. rneklerin benzer (ayn) mevsimlerde toplanmas gerekmektedir. rnek younluu 1 Km^'ye 1 rnek eklinde veya daha youn planlanabilir. zellikle toprak rneklemelerinde kirliliin derinlikle deiimini aratrmak, amacyla ayn fokasyonda birden fazla rnek alnabilir., Hava lmleri,, yzey verilerini yorumlamada olduka ; nemlidir.,. rnek miktar; dere sediman ve toprak elendiinde, -80 mesh elek alt 200 gr'dan, su 2 It'den ve bitki yakldnda kl miktar 50 gr'dan az olmamaldr. ; Genel jeokimyada ve zellikle evre jeokimyas almalarnda; dere sediman, toprak ve kaya rneklerinde ncelikle analiz edilmesi gerekli, insan salna zararl elementler ve alt deteksiyon limitleri aadaki gibi olmaldr. As 1 ppm Se 0.05 ppm Sb 0.1 ppm Pb 1 ppm Cd 0.1 ppm Ra 8x10 r ppm Hg 0.01 ppm Th 5 ppm Tl 0..2 ppm " U 1 ppm nsanlara az miktarda gerekli, fazlas zararl elementler ve .-analizlerde gerekli alt deteksiyon limitleri aadaki gibi olmaldr. T 1000 ppm Zn 1 ppm V . 20 ppm " B 2 .ppm Cr 10 ppm Sn 2 ppm Mn 100 ppm , Te 0.01 ppm ;Co 1 ppm F 100 ppm 10 ppm I 0.1 ppm :":Ni : CU 1 ppm: : 2.2-Maden Jeokimyas Genel jeokimya almalar! sunucunda belirlenen anoma: [j sahalarnda, anomali kaynann saptanmas '(tahkik/detay jeokimya) veya nemli litolojik yzey bulgular saptanan sa: halar ile maden daman takibinde" maden jeokimyas atmalar yaplr By alfmalarda, kaya ve toprak rnekleri genellikle tercih edilmektedir. rnek younluu; 0.5 krn^'ye 1 rnekten, almann amac dorultusunda, birka santimetrede bir rnee kadar deiebilir.-rnek miktar 100 gr'dan az olmamaldr. Kaya rnekleri porselen diskii deirmenlerde 200 veya i 00 mikrona tlerek, toprak rnekleri ise -80 mesh elekten elenerek analiz edilirler. Analiz edilecek elementler ve alt deteksiyon limitleri ynlendirme almalar sonucunda tespit edilmelidir. SONU VE NERLER lkemizin baz t blgelerinde, sanayileme ve yerleim :alanlannn ie getii bilinmektedir. Ne gemite, ne de gnmzde yerleim alanlarnn seimine veri oluturacak, gvenilir JEOKMYA verileri retilmemitir ve retlmemektedir. Maden arama ve su kalitesi konularnda retilen verilerin, kapsam ve kalitesi belirsizdir. Analiz edilen element trleri ve dele ksy on lim itleri yetersizdir, bu zel almalar yerleim alanlarna ynelik deerlendirmelerde kullanlamazlar. Gelecekte, maden aramalarna ynelik jeokimya almalarnda; ok sayda element, dk deteksiyon limiti ve kaliteli analiz, gml maden yataklarnn aranmasnda gerekli olacaktr. Gelieni evre bilinci, gml maden yataklarnn aranmas ve jeolojik problemlerin zm dikkate alnarak, lkemizin tmn kapsayan, ok amal GENEL JEOKMYA almalar planlanmaldr. Bu almalarda omek younluunun 4 km 2 'ye 1 rnek (dere sediman) eklinde planlanmas amalara hizmet edecektir. Yerleim alanlar, sanayi blgeleri ve yakn evresinde evre jeokimyas almalarnda; canllara son derece zararl Sb, As t Cd, Pb, Hg, Se, Tl, Rn, Ra, Th ve U gibi elementler ile Ti, V, Cr, Mn, Co, Ni, Cu, Zn, B, Si, Sn, Te, F, Cl ve I gibi canllara az gerekli fakat ou zararl elementlerin suda ve toprakta (bazlarnn havada) hangi limitlerde bulunduu saptanmaldr. ncelikle birinci gruptaki zararl elementlerin analizlerinin proje sresince ve geiecek yllarda da denetim amacyla yeni alnacak rnekler zerinde, ayn iaboratuvarda, ayn yntem ve ayn deteksiyon limitlerinde yaplmas gerekecektir. evre jeokimyas almalarnda (en az) 1 rnek 1 Km^ye karlk gelecek rnek younluunda, dere, kaynak ve gl su~ larnn analiz edilmeleri de gereklidir. Bilindii gibi su jeokimyas almalarnda deteksiyon limiti ppb seviyelerine decektir. Dere sediman ve toprak rneklerinde alt deteksiyon limitleri; ilgili elementlerin kabuk ortalamasnn altnda seilmesine dikkat edilmelidir. rneklerin ahitlerinin (yarlar), ileri ki yllarda, difer elementlerin analizini salayabilmek bakmndan arivde sresiz saklanmas gerekmektedir, lkemizin jeokimya laboratuvarlannda, dere sediman ve toprak rneklerinde As, Sb, Tl, Se ve Hg elementlerini istenilen limitler dahilinde, rutin analiz edebilecek altyap yetersizdir. Su jeokimyasnn evre jeokimyas kapsamnda uygulanabilmesi; gerek arazde (mobil), gerekse merkezde rutin analiz yapabilecek laboratuvar donanmn gerektirir. Dier lkelerde, genel jeokimya ve evre jeokimyas almalar sonucunda tamamlanm veya tamamlanmakta olan jeokimya haritalar;; arazi kullanm potansiyel haritalar almalar, hidrojeoloji-almalar ve ehirleme-sanayilemeye bal kirliliin zamana bal deiimini denetleme almalarnda kullanlmaktadr. lkemizde de ncelikle byk yerleim alanlar ve sanayi blgelerinde, bu tr almalarn altyaplar1 (jeokimya, laboratuvar, ariv, vb.) bir an nce oluturulup; rnek toplama almalarna balanlmaldr.

18