88

PHN II

CC VI KHUN GY BNH THNG GP CC CU KHUN GY BNH

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c mt s tnh cht vi khun hc ca mt s cu khun gy bnh. 2. Nu c kh nng gy bnh ca cc cu khun ny. 3. Trnh by c mt s phng php chn on vi khun hc i vi cc cu khun gy bnh. Cu khun gy bnh bao gm T cu, Lin cu, Ph cu v Neisseria. l nhng vi khun hnh cu v c gi chung l cu khun sinh m. Tr Neisseria, cc cu khun sinh m u Gram dng.

I. T CU (STAPHYLOCOCCI)
T cu tm thy khp ni v c th phn lp t khng kh, bi, thc phm, c th ngi v ng vt. T cu l thnh vin ca khun ch da hoc nim mc t hu ngi. C 3 loi t cu c kh nng gy bnh nhim trng ngi: Staphylococcus aureus (S.aureus: t cu vng) c xem l t cu gy bnh, Staphylococcus epidermidis (S. epidermidis) v Staphylococcus saprophyticus (S. saprophyticus) thng xem nh l t cu khng gy bnh; tuy nhin 2 loi sau cng c th gy nhim khun ng tit niu hoc nhim khun trong phu thut tim, trong thng tnh mch. Ni dung bi ny tp trung vo S. aureus. 1.c im sinh vt hc 1.1. Hnh thi Vi khun hnh cu hoc hnh thun, ng knh 0,8-1m, canh thang thng hp thnh tng cm nh chm nho, hnh thc tp hp ny do vi khun phn bo theo nhiu chiu trong khng gian. Trong bnh phm vi khun hp tng i hoc m nh. Vi khun bt mu Gram (Gram dng). Vi khun khng di ng, khng sinh nha bo, thng khng c v. 1.2. Tnh cht nui cy Vi khun pht trin d dng mi trng thng thng, hiu kh hoc k kh ty , mc tt 370C nhng to sc t tt 20 0C. canh thang sau 5 - 6 gi lm c mi trng, sau 24 gi lm c r. mi trng c, khun lc trn li, bng lng, ng nh c th c mu vng m, mu vng cam hoc mu trng, tng i ln sau 24 gi. Nhng chng khc nhau lm tan mu nhng mc khc nhau, thch mu typ tan mu thng c quan st xung quanh khun lc. 1.3. Tnh cht sinh ha v khng T cu c h thng enzyme phong ph, nhng enzyme c dng trong chn on l: catalase (phn bit vi lin cu), S. aureus c coagulase (tiu chun quan trng phn bit t cu vng vi cc t cu khc). T cu ln men chm nhiu loi ng, to axt nhng khng sinh hi, S. aureus ln men ng mannt. T cu tng i chu nhit v thuc st khun hn nhng vi khun khc, chu kh v c th sng mi trng nng NaCl cao (9%), nhy cm thay i vi khng sinh, nhiu chng khng vi penicillin v cc khng sinh khc. 1.4. Cu trc khng nguyn Vch t bo vi khun cha khng nguyn polysaccharid, khng nguyn protein A b mt. Ngi ta c th cn c vo cc khng nguyn trn chia t cu thnh nhm, tuy nhin phn ng huyt thanh khng c gi tr trong chn on vi khun.

89

Cn c vo s nhy cm vi phag, ngi ta chia t cu thnh typ phag. Nhng b phage cho php xp loi phn ln cc chng t cu thnh 4 nhm phag chnh. nh typ phage t cu c gi tr v dch t hc v chn on. 1.5. Cc c t v enzyme Kh nng gy bnh ca t cu l do vi khun pht trin v lan trn rng ri trong m cng nh to thnh nhiu c t v enzyme. 1.5.1. Hemolysin: c 4 loi hemolysin c xc nh l , , v . Mt chng t cu c th to thnh nhiu hn mt loi hemolysin. l nhng phm vt bn cht protein gy tan mu nhng tc ng khc nhau trn nhng hng cu khc nhau. Chng c tnh sinh khng. Mt vi loi hemolysin gy hoi t da ti ch v git cht sc vt th nghim. 1.5.2. Leucocidin: l nhn t git cht bch cu ca nhiu loi ng vt, bn cht protein, khng chu nhit. T cu gy bnh c th b thc bo nh t cu khng gy bnh nhng li c kh nng pht trin bn trong bch cu. 1.5.3. Coagulase: lm ng huyt tng ngi hoc th chng ng vi citrat natri hoc oxalat natri. Coagulase lm dnh t huyt vo b mt vi khun v do hnh nh cn tr s thc bo. Tt c cc chng S. aureus u c coagulase dng tnh. 1.5.4. Hyaluronidase: thy phn axit hyaluronic ca m lin kt, gip vi khun lan trn vo m. 1.5.5. -lactamase: s khng penicillin ca t cu vng l do a s t cu vng sn xut c enzyme -lactamase. Ngoi ra, t cu cn c nhng enzyme khc nh staphylokinase l mt fibrinolysin lm tan t huyt, nuclease, lipase. 1.5.6. c t rut: do mt s chng t cu to thnh, c bit lc pht trin nng CO2 cao (30%) v mi trng c va. N khng s un si trong 30 pht cng nh tc ng ca enzyme rut. C 5 typ huyt thanh A, B, C, D, E; typ A, B thng gy ng c thc n. 1.5.7. c t gy hi chng shock nhim trng (Toxic schock syndrome toxin: TSST): thng gp nhng ph n c kinh nguyt dng bng bng dy, bn hoc nhng ngi b nhim trng vt thng. C ch gy shock ca n tng t vi ni c t. 1.5.8. Exfoliatin toxin hay epidermolitic toxin: l mt ngoi c t, gy nn hi chng phng rp v chc l da (Scaded skin syndrome) tr em. 85% cc chng t cu vng thuc loi phage nhm II to c t ny. N gm 2 loi A v B, u l polypeptid, loi A bn vng vi nhit 100 0C/20pht, cn loi B th khng. C th xc nh chng bng k thut min dch (nh ELISA hoc RIA hay min dch khuch tn). Khng th c hiu c tc dng trung ho c t ny. 1.5.9. Alpha toxin: bn cht protein, gy tan cc bch cu a nhn v tiu cu, t gy ra p xe, hoi t da v tan mu. c t c tnh khng nguyn nhng khng th ca n khng c tc dng chng nhim khun. 2. Kh nng gy bnh ng xm nhp l da (gc chn lng, ch b thng) v nim mc. T cu khng gy nn mt chng bnh nht nh nhng thng lm pht sinh nhiu hnh thc nhim khun khc nhau. T cu thng gy nn nhng im nung m da, nim mc nhng c th xm nhp vo nhng c quan khc nhau. S nhim trng xy ra nhng c th khng st km nh gi yu, tr cn b, bnh i tho ng. 2.1. Cc nhim trng da v nung m su L mt hnh thc c bit, nng l inh ru, tip n l chc l, vim ty xng, vim phi mng phi, vim mng ngoi tim, vim mng no. 2.2. Nhim trng huyt

90

T nhng im nung m, vi khun c th i vo mu v gy nn nhim trng huyt. Nhim trng huyt do t cu l mt bnh thng gp bnh vin, thng xy ra ngi c sc khng gim st. 2.3. Vim rut cp tnh Thng gp cc bnh nhn ung khng sinh c khng khun ph rng, khng sinh hy dit nhng vi khun bnh thng rut, lm pht trin chng t cu sinh c t rut v gy nn chng bnh. 2.4. Ng c thc n Do t cu sinh c t rut c bit typ huyt thanh A v B gy nn. Chng bnh c nhng c im: thi gian bnh ngn (1-8 gi), bun nn d di, nn, au bng, a chy, khng st, bnh phc trong vng 24 gi. 2.5. Hi chng da phng rp (Scalded skin syndrom) Mt s chng t cu vng tit c t exfoliatin, gy vim da hoi t v phng rp. Bnh ny thng gp tr mi v tin lng xu. 2.6. Hi chng shock nhim c (Toxic shock syndrome) Thng gp nhng ph n c kinh nguyt dng bng v sinh dy, bn, b nhim vi khun t cu vng. Bnh khu tr m o v cn nguyn l t cu vng, lin quan n c t gy hi chng shock nhim trng, cy mu khng tm thy t cu vng. 3. Chn on vi khun Bnh phm l m, mu, m gii, phn, nc no ty ty theo chng bnh. Phn lp thch mu, canh thang hoc thch Chapman. Xc nh nh hnh thi knh hin vi v tnh cht sinh ha. T cu c xem nh S. aureus nh 4 tiu chun : sc t vng, tan mu, ln men ng mannit, to thnh coagulase. Trong 2 tiu chun coagulase v ln men ng mannit l quan trng nht, ch c th thiu mt trong 2 tiu chun ch khng th thiu c 2. Phn ng huyt thanh khng c gi tr chn on vi khun. Ngi ta nh typ t cu bng phag. Nh nhng phag chnh c hiu ngi ta xp t cu vo mt trong 4 nhm phag chnh (I, II, III v IV). T cu thuc nhm no th b ly gii bi mt hoc nhiu phag trong nhm . nh typ phag c gi tr v dch t hc. 4. Phng nga v iu tr 4.1. Phng nga Ngun t cu trong thin nhin l ngi. S ly nhim t ngi ny sang ngi khc l do tip xc trc tip hoc qua khng kh. Nhng ngi lnh mang trng c khuyn co khng nn lm vic phng sinh, phng tr s sinh, phng m hoc cc x nghip thc phm. 4.2. iu tr Nhiu chng T cu khng vi nhiu khng sinh nht l penicillin nn cn lm khng sinh . C trng hp s dng vaccine bn thn v vaccine tr liu c kt qu.

II. LIN CU (STREPTOCOCCI)

Lin cu l nhng cu khun xp thnh hnh chui, phn b rng ri trong thin nhin. Mt vi loi l thnh vin ca khun ch bnh thng ngi. Mt vi loi gy nn nhng chng bnh quan trng. 1. c im sinh vt hc

91

1.1. Hnh th Vi khun hnh cu, ng knh1 m, Gram dng, thng xp thnh chui di ngn khc nhau, c th ng i hoc ring l. Vi khun khng c lng, khng to nha bo. Nhiu chng thuc nhm A v C to v axit hyaluronic. 1.2. Tnh cht nui cy Lin cu l nhng vi khun hiu k kh ty , ch pht trin tt mi trng c mu hoc c cc dch ca c th khc. Nhng chng gy bnh thng i hi nhiu yu t pht trin. Phn ln lin cu tan mu gy bnh pht trin tt 37 0C. Cc lin cu rut pht trin tt khong nhit t 10 n 45 0C. mi trng lng vi khun d to thnh cc chui, sau 24 gi canh thang vn trong v c nhng ht, nhng cm dnh vo thnh ng sau lng xung y ng. thch mu, khun lc nh trn li mu hi xm, bng hoc m c. Nhng chng ca lin cu A c v to nn nhng khun lc ly nhy. Lin cu gy nn 3 typ tan mu: tan mu ca lin cu tan mu A, tan mu ca lin cu viridans v tan mu ca lin cu khng tan mu. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc Lin cu khng c catalase (khc vi t cu). Lin cu A c bit nhy cm vi bacitracin. phn bit lin cu v ph cu, ngi ta da vo kh nng ca lin cu khng vi mt hoc mui mt hoc vi optochin trong khi ph cu th ngc li. 1.4. Cu trc khng nguyn Lin cu c cu trc khng nguyn phc tp. 1.4.1. Khng nguyn v axit hyaluronic Tm thy v mt s lin cu A, khng c tnh cht sinh khng. 1.4.2. Khng nguyn carbohydrat C c hiu nhm y l khng nguyn nm vch t bo vi khun. Da vo khng nguyn carbohydrat C, Lancefield chia lin cu tan mu thnh nhiu nhm huyt thanh t A n O. Phn ln nhng lin cu gy bnh ngi thuc nhm A, tuy nhin nhng chng nhm B, C v G cng tm thy trong nhim trng h hp, nhim trng huyt v vim mng trong tim. 1.4.3. Khng nguyn M c hiu typ Khng nguyn M cng nm vch t bo vi khun, l protein M lin h n Lin cu A v tm thy nhng vi khun to thnh khun lc m c hoc ly nhy. N cn tr s thc bo. Cn c vo khng nguyn ny ngi ta chia lin cu A thnh nhiu typ, hin c trn 55 typ trong typ 12 gy bnh rt nghim trng. 1.4.4. Phm vt T Bn cht protein, khng lin quan n c lc, thu c bng cch thy phn ph hy protein M. Phm vt T cho php phn bit mt s typ lin cu. 1.5. Cc enzyme v c t Lin cu to thnh nhiu enzyme v c t. 1.5.1. Streptokinase Tm thy nhiu chng lin cu tan mu . N bin i plasminogen thnh plasmin c kh nng thy phn t huyt v nhng protein khc. Streptokinase kch ng s to thnh khng th khng streptokinase (ASK) v enzyme ny c s dng iu tr nhng tr ngi do ng mu gy nn. 1.5.2. Streptodornase Enzyme ny c kh nng thy phn DNA do lm lng m. Mt ch phm cha streptokinase v streptodornase c dng lm lng dch ngoi tit c, gip cho khng sinh n ch nhim trng v c s dung trong lam sng iu tr vim m mng phi. 1.5.3. Hyaluronidase :

92

Thy phn axit hyaluronic, cht cn bn ca m lin kt v gip cho vi khun bnh trng su rng vo cc m. 1.5.4. Dung huyt t : Lin cu tan mu to thnh 2 loi dung huyt t : - Streptolysin O: c hot tnh tan mu trng thi kh oxy, nhng nhanh chng b bt hot trng thi oxy ha. C tnh cht sinh khng mnh, n kch ng to thnh khng th khng streptolysin O (ASO). Trong chn on bnh thp khp cp v vim cu thn cp, vic nh hiu gi ASO rt c gi tr khng nh nhim lin cu. - Streptolysin S: chu trch nhim v s hnh thnh vng tan mu xung quanh khun lc thch mu, khng b bt hot bi oxy v khng c tnh sinh khng. 1.5.5. c t sinh : Gy pht ban trong bnh tinh hng nhit, thng tm thy lin cu A. 2. Phn loi lin cu Da vo kh nng lm tan mu, s khng vi tc nhn l ha v th nghim sinh ha ngi ta chia lin cu thnh 4 nhm : 2.1. Lin cu tan mu To dung huyt t ha tan chu trch nhim v typ tan mu thch mu. Chng to thnh cacbohydrat C c hiu nhm. Da vo cacbohydrat C ngi ta chia lin cu tan mu thnh nhiu nhm t A n O. 2.2. Lin cu viridans Khng gy tan mu thch mu. Nhiu loi gy tan mu , nhng cng c nhng loi khng tc dng vi mu. Lin cu viridans khng to thnh cacbohydrat C. Chng l thnh phn ch yu ca khun ch ng h hp v ch gy bnh lc xm nhim van tim khng bnh thng hoc mng no hoc ng tiu. 2.3. Lin cu rut To thnh cacbohydrat C c hiu nhm D, pht trin tt nhit t 1045oC, nng 6,5% NaCl v thch 40% mui mt. Kh nng tan mu thay i. Chng c tm thy khun ch bnh thng rut v c th gy bnh lc xm nhim m, mu, ng tiu hoc mng no. 2.4. Lin cu lactic Tan mu thay i, pht trin thch cha 40% mt nhng khng pht trin o 45 C, khng gy bnh, thng tm thy trong sa. 3. Kh nng gy bnh Trong cc lin cu th lin cu nhm A l nhm lin cu gy bnh nhiu nht ngi. Chng gy nn nhng bnh cnh sau : 3.1. Cc nhim khun ti ch Nh vim hng, vim t hu, chc l, vim qung ngi ln, nhim khun cc vt thng. 3.2. Cc nhim khun th pht Nh vim mng trong tim cp, st hu sn hoc nhim khun huyt m im xut pht l t da, t cung hoc t vng t hu. 3.3. Bnh tinh hng nhit Thng gp tr em trn 2 tui cc nc n i. 3.4. Cc di chng ca nhim lin cu A c im ca nhim khun Lin cu A l s xut hin cc di chng 2-3 tun l sau bnh lin cu, c bit l sau vim hng. Di chng c th l vim cu thn cp hoc thp khp cp. 3.4.1. Vim cu thn cp Xy ra mt s ngi 1-3 tun l sau khi nhim lin cu A, c bit l nhim cc typ 12, 4, 49 hoc 57 hng hoc da, do s tc ng ca phc hp khng nguyn-

93

khng th ln mng c bn ca tiu cu thn. Triu chng l tiu mu, ph thng, cao huyt p. Cc gi thuyt cho rng l do s tc ng ca khng th chng li khng nguyn vch ca lin cu nhm A phn ng cho vi mng y ca cu thn. 3.4.2. Thp khp cp L mt di chng nghim trng nht v n a n ph hy c tim v van tim. Mt vi chng lin cu A c khng nguyn mng t bo phn ng cho vi si c tim. Huyt thanh ca bnh nhn thp khp cp cha khng th phn ng vi nhng khng nguyn . Thp khp cp c xu hng tr nn nghim trng trong nhim trng ti pht. Ngoi ra, phc hp min dch globulin min dch-b th-khng nguyn ca lin cu c chng minh bng min dch hunh quang thng tn ca tiu cu thn v c tim. 4. Tnh min dch S khng vi lin cu c tnh cht c hiu typ. Ch c khng th khng M c hiu typ c kh nng chng li s nhim trng. Lin cu A c trn 55 typ huyt thanh. Nhn chung khng ngi no tr nn min dch vi tt c nhm lin cu A. Cc khng th khng Streptolysin O v khng Streptokinase khng c kh nng bo v c th. 5. Chn on vi sinh vt 5.1. Chn on trc tip Bnh phm thch hp, c th l mu, m, m gii, nc tiu, nc no ty v..v..ri nui cy ln trn cc mi trng thch hp; phn lp v nh danh vi khun da vo c im hnh th, tnh cht nui cy, tnh cht khun lc, tnh cht tan mu. Nhng chng lin cu A rt nhy cm vi bacitracin. Xc nh nhm ca lin cu tan mu nht l nhm A, B, C, G bng th nghim ng ngng kt. 5.2. Chn on gin tip Trong cc trng hp nh thp khp cp c th s dng phn ng ASO nh hiu gi ASO trong mu bnh nhn. y l mt phn ng trung ha enzyme, bnh thng hiu gi ASO < 200 n v. Trong trng hp bnh l ASO tng cao. ASK t c s dng. 6. Phng bnh v iu tr 6.1. Phng bnh Ngun nhim lin cu A l ngi, ch yu l phng bnh chung nh pht hin sm nhng nhim trng da, hng do lin cu A gy nn iu tr vi khng sinh thch hp. Cn pht hin v iu tr nhng ngi lnh mang trng phc v cc nh h sinh, nh tr, phng m. 6.2. iu tr i vi lin cu A phi iu tr sm liu lng y vi khng sinh git khun nh penicillin, erythromycin. i vi lin cu viridans, lin cu rut, cn phi hp khng sinh gia nhm lactamin v aminoglycosit nh penicillin v streptomycin hoc iu tr theo khng sinh .

III. PH CU (STREPTOCOCCUS PNEUMONIAE)

Ph cu thng gp vng t hu ca ngi bnh thng vi t l kh cao (20-40%). 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Ph cu l cu khun Gram dng, hnh ngn nn, xp thnh i, 2 u ging nhau nhn vo nhau to thnh hnh mt knh hay s 8. Trong mi trng nui cy, ph cu thng xp thnh chui ngn d nhm vi lin cu. Trong bnh phm hay trong mi trng nui cy giu albumin th vi khun to v. Nui cy lu ngy mi trng nhn to th khng c v. Vi khun khng c lng, khng to nha bo. Nhng enzyme t ly gii lm cho vi khun mt mu Gram ri ly gii. 1.2. Tnh cht nui cy

94

Ph cu l vi khun hiu k kh ty , mc tt mi trng giu cht dinh dng v kh trng 5 - 10% CO2. Nhit thch hp 370C, pH 7,2 - 7,6. thch mu khun lc sau 24 gi nh, trn, b u, trong, lc u li, sau lm gia vi b cao xung quanh, to vng tan mu xung quanh khun lc. 1.3. Tnh cht sinh ha Ph cu ln men nhiu loi ng, khng sinh hi, catalase m tnh, phn ng Neufeld dng tnh (tan trong dung dch mt hay mui mt), khng mc mi trng c optochin. 1.4. Sc khng Ph cu d b git cht bi nhng cht st khun thng thng (Phenol, Cl 2Hg) v nhit (60 0C trong 30 pht). Trong qu trnh gi chng, vi khun d b gim c lc hoc bin i t dng khun lc S sang dng R (khng c v). Ph cu khng chu c nhit qu lnh v qua nng. Nhit gi chng thch hp l 18oC - 30oC. 1.5. Cu trc khng nguyn 1.5.1. Khng nguyn v: bn cht polysaccharide. Da vo khng nguyn v, ph cu c chia thnh 85 typ huyt thanh. V gi vai tr quan trng trong c lc ca vi khun. 1.5.2. Khng nguyn thn: bao gm carbohydrat C c hiu nhm v protein M c hiu typ tng t nh lin cu A. 2. Kh nng gy bnh Ph cu thng gp t hu vi t l kh cao. Lc ng h hp b thng tn, ph cu xm nhp vo c th gy bnh ng h hp, in hnh l vim thy phi, thng do typ 1, 2, 3 gy nn. Bnh xy ra l t, c th tr thnh dch c bit v ma ng. N cng thng gy vim ph qun, p xe phi, vim mng phi c m. Ph cu cn l mt tc nhn thng gy vim mng no m tr em. Ngoi ra ph cu cn gy cc nhim khun khc nh vim xoang, vim tai, vim hng, vim kt mc mt, vim mng ngoi tim, vim khp, nhim khun huyt. 3. Chn on vi sinh vt Nhum Gram, nu thy nhiu cu khun Gram dng hnh ngn nn xp tng i ng thi vi bch cu a nhn v i thc bo s b chn on vim do ph cu v c th bt u iu tr. ng thi nui cy chn on xc nh. nh danh vi khun da vo c im hnh th, khun lc v mt s th nghim phn bit vi lin cu tan mu nh neufeld dng tnh, optochin dng tnh. nh typ ph cu bng phn ng phnh v. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh Hin nay vaccine polysaccharide v cha ph bin. Ch yu l phng bnh chung: lc sc khng ca c th gim nh b cm cn bi dng sc khe, tr em ngi gi yu d b ph vim cn mc m v ma ng, lc c s thay i t ngt nhit . 4.2. iu tr Cn iu tr sm. Ph cu nhy cm vi erythromycin, penicillin, ampicillin, chloramphenicol, bactrim.

IV. NO M CU (NEISSERIA MENINGITIDIS)

1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Cu khun Gram m hnh ht c ph 0,8 x 0,6 m, thng ng thnh i ring l hoc thnh m nh. Xem trc tip t bnh phm c th tm thy vi khun trong bch cu a nhn. Vi khun khng lng, nhiu chng c v. 1.2. Tnh cht nui cy

95

No m cu hiu kh tuyt i, ch mc cc mi trng giu cht dinh dng nh thch mu, thch chocolat, Thayer - Martin 370C kh trng 5 -10% CO2. Khun lc to thnh sau 24 gi, nh, trn, li, bng, m u, mu xm. 1.3. Tnh cht sinh ha Oxydase dng tnh, catalase dng tnh, glucose dng tnh khng sinh hi, maltose dng tnh, sacharose m tnh. 1.4. Cu trc khng nguyn No m cu c cc thnh phn khng nguyn sau 1.4.1. Khng nguyn v: bn cht polysaccharide, c tnh cht c hiu nhm. Da vo khng nguyn ny, no m cu c chia thnh nhiu nhm huyt thanh: A, B, C, 29-E, H, I, K, L,W-135, X, Y, Z. Khng nguyn polysaccharide ca no m cu c phng thch ra trong dch no ty trong thi k u ca bnh nn c th chn on sm bnh bng cch xc nh khng nguyn ny trong dch no ty. 1.4.2. Khng nguyn vch: bn cht protein, nm mng ngoi cng ca ca vch t bo vi khun, c tnh c hiu typ. No m cu nhm B c 12 typ. 1.5. Sc khng No m cu c sc khng km. Rt d cht, trong bnh phm nc no ty n ch sng khong 3-4 gi sau khi ra khi c th. D b cht bi nhit (600C trong 10 pht). 2. Kh nng gy bnh No m cu thng sng vng t hu m khng gy nn triu chng, trng thi ngi lnh mang trng c th ko di trong t ngy n nhiu thng. Trong nhng iu kin khng thun li cho c th nh mc khng m, cm lnh vi khun i vo mu s gy nn vim mng no m. Him hn, n c th gy nn nhim khun huyt ti cp rt nng, vi st cao, pht ban, t vong cao do xut huyt thng thn. Rt him khi nhim khun huyt do no m cu tr thnh mn tnh v ko di nh st khng r cn nguyn. 3. Chn on vi sinh vt - Nhum soi: bnh phm l mu, dch no ty. Nhum Gram v nhum xanh mtylen kho st bch cu v tm song cu Gram m, hnh ht c ph. - Phn lp nui cy vi khun: ng thi cy bnh phm ln thch mu hoc thanh chocolat, 370C bnh c 5-10% CO 2. Phn lp v nh danh da vo tnh cht hnh th, tnh cht khun lc v s ln men cc loi ng: glucose dng tnh khng sinh hi, maltose dng tnh, sacharose m tnh. - Tm khng nguyn polysaccharide trong nc no ty bng k thut in di min dch i lu vi khng huyt thanh mu th c th chn on trong giai on sm. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh 4.1.1. Phng bnh khng c hiu: cho tr em mc m v ma lnh, pht hin ngi lnh mang trng, pht hin sm v cch ly bnh nhn. Nhng ngi tip xc vi bnh phi cho ung khng sinh phng, thng dng rifampicin. 4.1.2. Phng bnh c hiu: Hin nay vaccine hn hp bao gm khng nguyn polysaccaride t 4 nhm no m cu A, C, Y v W-135 t ra rt hiu qu trong phng bnh. 4.2. iu tr iu tr bng khng sinh thch hp sm v liu lng cao. Cc khng sinh thng dng l peniciline, chloramphenicol, cc cephalosporin... Cc sunfamit thm qua mng no tt nhng t l no m cu khng thuc ny cao nn khng c dng mt mnh iu tr no m cu.

V. LU CU (NEISSERIA GONORRHOEAE)
1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th

96

Ging nh no m cu, lu cu l cu khun Gram m hnh ht c ph, kch thc 0,8 x 0,6 m, thng xp thnh i. Trong lu cp tnh, lu cu thng rt nhiu v nm trong bch cu a nhn. Trong lu mn tnh lu cu t hn thng nm ngoi t bo. 1.2. Tnh cht nui cy Nui cy kh khn v khi ra ngoi c th vi khun rt d cht, cn phi cy ngay vo mi trng. Lu cu ch mc mi trng giu cht dinh dng nh thch chocolat, thch Thayer-Martin. Vi khun pht trin tt trong iu kin hiu kh pH 7,2-7,6, nhit 35360C v kh trng c 5-10% CO2. Khun lc sau 48 gi nh, trn, dt, mu xm nht. 1.3. Tnh cht sinh ha Oxydase dng tnh, catalase dng tnh, glucose dng tnh khng sinh hi, maltose m tnh, sacharose m tnh. 1.4. Sc khng Lu cu c sc khng km, cht nhanh khi ra khi c th. Trong bnh phm, vi khun cht nhit phng trong 1-2 gi, nhit 58 0C trong1 gi. Dung dch nitrat bc 1% git cht lu cu trong vng 2 pht. 1.5. Cu trc khng nguyn Lu cu c nhiu khng nguyn c hiu nhm v typ. Trong thc t, cc khng nguyn khng gip ch g cho vic xc nh vi khun. 2. Kh nng gy bnh Lu cu ch tm thy ngi, khng tm trong thin nhin. Ngi mc bnh do ly truyn trc tip qua ng sinh dc, qua da, nim mc, gic mc. N gy vim niu o (bnh lu) c nam v n. N cn gy nhim khun nhng b phn khc nhau ca ng sinh dc: nam gy vim tin lit tuyn, vim mo tinh v n gy vim c t cung, vim t cung, vim vi trng. Ngoi ra, lu cu c th gy nhim khun cc c quan khc nh nhim khun huyt a n nhim khun khp, vim mng trong tim, vim kt mc. tr s sinh, c th xy ra vim kt mc do lu cu khi i qua ng sinh dc ca m b bnh, nu khng iu tr kp thi c th gy m la. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip - nam, ly m niu o lc sng sm trc khi i tiu ln u tin trong ngy. - n, ly m l niu o, c t cung, cc l ca tuyn m o. 3.1.1. Nhum Gram - Chn on bnh lu cp tnh: soi knh hin vi tiu bn nhum Gram, nu c nhiu bch cu a nhn trung tnh v nhiu song cu Gram m ni bo th c th xc nh bnh nhn mc bnh lu. - Chn on bnh lu mn tnh: trn tiu bn nhum gram bnh phm, thng t thy lu cu v lu cu nm ngoi bch cu a nhn, c th c nhiu tp khun khc, cn nui cy xc nh vi khun. 3.1.2. Chn on bng k thut PCR 3.2. Nui cy: Trong c hai trng hp cp v mn, cn cy bnh phm vo mi trng thch hp, phn lp v nh danh vi khun nh vo tnh cht nui cy v sinh ho. 3.2. Chn on huyt thanh - Tm khng th khng lu bng khng th n dng gn hunh quang. - Tm IgM bng ELISA chn on lu ngoi ng sinh dc. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh Lu cu khng to nn min dch bo v sau khi khi bnh. Ch yu pht hin bnh v iu tr trit , ci thin hon cnh x hi. i vi tr s sinh phng nga vim kt mc do lu cu, sau khi tr lt lng nh mt git nitrat bc 1%. 4.2. iu tr

97

Hin nay, xut hin nhng chng lu cu khng vi penicillin G, do cn phi lm khng sinh la chn khng sinh thch hp cho vic iu tr bnh. Tuy nhin trong thc t, penicillin G vn l khng sinh thng dng v nhiu trng hp cho kt qu tt. Ngoi ra khng sinh nh ampicillin, oxacillin, spectinomycin, cefoxitin, rifamycin cng dng iu tr tt bnh lu. Cn iu tr trit trnh chuyn sang lu mn tnh. i vi lu mn tnh, chn on kh v iu tr phc tp, tn km.

H VI KHUN NG RUT (Enterobacteriaceae)

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c i cng v h vi khun ng rut. 2. Trnh by c cc c im sinh vt hc v kh nng gy bnh ca cc vi khun E.coli, Salmonella, Shigella, Klebsiella v Proteus. 3. Nu c phng php chn on vi sinh vt, nguyn tc phng v iu tr bnh i vi E.coli, Salmonella, Shigella, Klebsiella v Proteus.

I. I CNG V H VI KHUN NG RUT

1. Ni c tr Cc vi khun ng rut thng sng ng tiu ha ca ngi v ng vt, c th gy bnh hoc khng gy bnh. Ngoi ra chng c th sng ngoi cnh (t, nc) v trong thc n. 2. Hnh th Cc vi khun thuc h Enterobacteriaceae l nhng trc khun gram m khng sinh nha bo. Mt s ging vi khun thng khng di ng (Klebsiella, Shigella), mt s vi khun khc di ng nh c lng xung quanh thn t bo. Mt s ging c v nhn thy c nh knh hin vi thng nh Klebsiella. 3. Nui cy Cc vi khun ng rut hiu kh k kh ty tin, pht trin c trn cc mi trng nui cy thng thng. Trn cc mi trng c, cc khun lc ca cc vi khun ng rut thng nhn, bng (dng S). Tnh cht ny c th bin i sau nhiu ln nui cy lin tip thnh cc khun lc c b mt kh v x x (dng R). Cc khun lc ca cc vi khun c v nh Klebsiella l khun lc nhy, ln hn khun lc dng S v c xu hng ha ln vo nhau. Nghin cu cc tnh cht sinh vt ha hc gip cho vic nh loi vi khun. 4. Tnh cht sinh vt ha hc Cc vi khun thuc h Enterobacteriaceae ln men glucose, c sinh hi hoc khng sinh hi, oxidase m tnh, catalase dng tnh, kh nitrate thnh nitrite. Ln men hoc khng ln men mt s ng (v d lactose). C hay khng c mt s enzymeeee nh urease, tryptophanase. Kh nng sinh ra H2S khi d ha protein, axt amin hoc cc dn cht c lu hunh... 5. Cu trc khng nguyn cc vi khun ng rut ngi ta c th phn bit: Cc khng nguyn thn hoc khng nguyn O

98

Cc khng nguyn lng hoc khng nguyn H Cc khng nguyn b mt (v hoc mng bc) c gi l khng nguyn K. Vic nghin cu cc khng nguyn khc nhau ny cho php phn chia cc vi khun thuc cng mt loi hoc mt ging ra cc type huyt thanh. 5.1 Khng nguyn O L khng nguyn nm trong vch t bo vi khun, bn cht l lipopolysaccharide (LPS) bao gm: Thnh phn protein lm cho phc hp c tnh cht khng nguyn. Thnh phn polysaccharide quyt nh tnh c hiu ca khng nguyn. Thnh phn lipid A chu trch nhim v tnh c. Khng nguyn O (LPS) l ni c t, khi tim cho ng vt, n gy ra cc phn ng gim bch cu, st v nhim c. Cc phn ng ny u thy bnh nhn mc bnh thng hn v sc ni c t. C th ngi hoc ng vt p ng li vi khng nguyn O bng khng th O. Khng nguyn O khi gp khng th tng ng s xy ra phn ng ngng kt gi l hin tng ngng kt O: thn vi khun ngng kt vi nhau di dng nhng ht nh, lc kh tan. 5.2. Khng nguyn H L khng nguyn ca lng ch c nhng vi khun di ng v c bn cht l protein ging nh myosin ca c. Khng nguyn H kch thch c th hnh thnh khng th H v khi gp nhau s xy ra hin tng ngng kt H, trong cc vi khun ngng kt li vi nhau do cc lng kt dnh li to nn cc ht ngng kt rt d tan khi lc. Cc vi khun di ng khi cho tip xc vi cc khng th H tng ng th chng b bt ng. 5.3. Khng nguyn b mt L khng nguyn bao quanh thn ca vi khun hoc di dng mt ci v nhn thy c r rng knh hin vi thng (v d khng nguyn K ca Klebsiella) hoc l di dng mt mng bc khng nhn thy c knh hin vi thng (v d khng nguyn Vi ca Salmonella typhi) 6. Phn loi C nhiu cch phn loi h Enterobacteriaceae. Theo cch phn loi ca Bergeys Manual (1984) chia Enterobacteriaceae lm 13 ging chnh nh sau: Cc ging : I. Escherichia II. Shigella III. Edwardsiella IV. Citrobacter V. Salmonella VI. Klebsiella VII. Enterobacter VIII. Serratia IX. Proteus X. Providencia XI. Morganella XII. Yersinia XIII. Erwinia Trong cc ging k trn th cc ging vi khun c ngha y hc nht l : Escherichia; Shigella; Salmonella; Klebsiella; Enterobacter; Proteus; Yersinia; cn cc ging khc t ngha

II. ESCHERICHIA COLI

Escherichia coli (E.coli) l nhng vi khun k sinh, bnh thng c rut, nhng ng thi cng l tc nhn gy bnh khi chng xm nhp vo cc c quan khc nh ng

99

niu, ng mu..., v c mt s chng E. coli c kh nng gy bnh a chy nh ETEC, EPEC, EIEC... 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th E.coli l trc khun gram m, di ng do c lng quanh thn, mt s chng E.coli c v polysaccharide, khng sinh nha bo. 1.2. Tnh cht nui cy E.coli l vi khun hiu kh hoc k kh khng bt buc, pht trin d dng trn cc mi trng nui cy thng thng, mt s c th pht trin c mi trng tng hp n gin. Nhit thch hp 370C, pH thch hp l 7 - 7,2. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc E.coli ln men nhiu loi ng sinh axit v sinh hi nh: Glucose, lactose, ramnose; indol dng tnh, methyl dng tnh, VP m tnh, citrat m tnh, urease m tnh, H 2S m tnh. 1.4. Khng nguyn ca E.coli E.coli c rt nhiu type huyt thanh m cng thc da vo s xc nh khng nguyn thn O, khng nguyn v K v khng nguyn lng H. Khng nguyn O : C khong 150 yu t khc nhau v mt huyt thanh. Khng nguyn K : c chia ra thnh loi L, A hoc B ty theo sc khng i vi nhit. C chng 100 khng nguyn K khc nhau. Khng nguyn H : xc nh c khong 50 yu t H. 2. Kh nng gy bnh cho ngi E.coli l thnh phn vi khun hiu kh ch yu rut ca ngi bnh thng. S c mt ca E.coli ngoi cnh v trong thc n chng t c s nhim bn do phn. Tuy th vai tr gy bnh ca n c ni ti t lu. E.coli c th gy nhim khun nhiu c quan trong c th ngi. 2.1. Bnh tiu chy do E.coli Cc E.coli gy bnh tiu chy ngi gm c: 2.1.1. Enterotoxigenic E.coli (ETEC) L loi E.coli sinh c t rut. ETEC l mt nguyn nhn quan trng gy tiu chy nng ging triu chng do Vibrio cholerae 01 gy ra ngi. Bnh tiu chy do ETEC xy ra ch yu cc x nhit i v c th gp cc la tui khc nhau, nhng c bit tr nh thng thy bnh cnh lm sng nng d dn ti tnh trng kit nc v ri lon in gii. ETEC cn l mt nguyn nhn thng gy tiu chy cho khch du lch t cc nc pht trin sang cc nc ang pht trin. C ch gy bnh: ETEC vo rut s gn vo nim mc rut nh cc yu t bm dnh, ng thi sn sinh ra c t rut tc ng ln t bo nim mc rut gy xut tit ra mt s lng ln mt cht dch ng trng vi huyt tng. Bnh nhn nn, tiu chy lin tc, phn ln c au nhc bp c, au bng v st nh. C hai loi c t rut c nghin cu k v tnh cht sinh l, sinh ha v tnh truyn bng plasmid l : c t rut LT (Heat - labile) c t rut ST (Heat - stable) Nhng chng ETEC c th sinh ra mt hoc hai loi c t rut ty thuc vo plasmid m chng mang.

100

LT loi c t rut b hy bi nhit, l mt protein gm 2 tiu phn A (Active) v B (Binding) c chc nng ring bit. Tiu phn A c hai tiu n v A 1 v A2, tiu phn B c 5 tiu n v B1, B2, B3, B4 v B5. Cc tiu n v B c chc nng gn vi th th ganglioside GM1 b mt t bo biu m rut v chun b m ng cho tiu phn A m ch yu l A 1 xm nhp vo bn trong t bo. Tiu n v A tc ng ti v tr ch mt trong mng bo tng ni iu ha enzymee adenylate cyclase. Adenylate cyclase b hot ha v lm tng hm lng adenosine monophosphate vng (AMP vng). Hin tng ny dn ti s tng thm ca cc in gii v nc qua mng rut, gy tiu chy cp v kit nc, ri lon in gii. ST, loi c t rut khng nhit, l mt phn t c trng lng thp nht v khng c tnh khng nguyn. Th th dnh cho ST khc vi th th LT. Sau khi gn vi th th, ST s hot ha guanylate cyclase trong t bo nim mc rut. Hin tng ny dn ti s tng guanosine monophosphate vng (GMP vng) v do xy ra tnh trng tng tit dch rut. 2.1.2. Enteropathogenic E.coli (EPEC) EPEC hin nay c bit gm mt s type huyt thanh thng gy bnh tiu chy cp (bnh vim d dy - rut) tr em la tui nh (tr di mt tui), c th gy thnh dch. Cc v dch do EPEC thng hay gp trong bnh vin, c ch gy bnh ca EPEC cha c bit r. Cc EPEC phn lp t cc v dch thng l thuc cc typee huyt thanh: O26 : B6 O111 : B4 O126 : B16 O55 : B5 O119 : B4 O127 : B18 O86 : B7 O125 : B15 O128 : B12 2.1.3. Enteroinvasive E.coli (EIEC) L loi E.coli gy bnh bng c ch xm nhp t bo biu m nim mc rut, gy tiu chy ngi ln v tr em vi nhng triu chng bnh l ging Shigella: ngha l au bng qun, mt rn, i tiu nhiu ln, phn c nhiu mi nhy v mu. Ngi ta chng minh c rng kh nng xm nhp t chc rut ca EIEC c chi phi bi plasmid. EIEC c th khng ln men lactose, khng di ng v ging Shigella v nhiu mt k c cu trc khng nguyn. Do vy nhng v dch tiu chy do EIEC gy nn d b ln ln vi tiu chy do Shigella. 2.1.4. Enteroadherent E.coli (EAEC) L loi E.coli bm dnh ng rut gy bnh do bm vo nim mc v lm tn thng chc nng rut. 2.1.5. Enterohemorrhagic E.coli (EHEC) EHEC l mt trong nhng tc nhn gy tiu chy c th dn ti vim i trng xut huyt v hi chng tan mu - ure huyt. EHEC l nhng chng E.coli c kh nng sn xut mt c t gy c t bo Vero (Verocytotoxin), gi l VT. 2.2. Cc nhim khun khc do E.coli E.coli c th gy nn nhim khun ng tit niu: s ng nc tiu do si, thai nghn... to iu kin thun li cho bnh nhim khun ng tit niu d xy ra . Mt khc, khi thng niu o, ngi ta c th gy ra nhim khun ngc dng. E.coli c th gy ra nhim khun ng sinh dc, nhim khun gan mt, vim mng no tr cn b, nhim khun huyt ... 3. Chn on vi sinh vt Ch yu l chn on trc tip phn lp vi khun t bnh phm. Trong bnh tiu chy do E.coli th cy phn phn lp vi khun. Gia cc nhm E.coli khng th phn bit c bng cc th nghim sinh vt ha hc. i vi EPEC th xc

101

nh type huyt thanh bng cc khng huyt thanh mu. i vi ETEC thng c xc nh bng cc th nghim tm kh nng sinh c t rut thng thng nht l tm c t rut bng th nghim ELISA. i vi EIEC cn xc nh tnh xm nhp, c th dng th nghim Sereny xc nh. i vi EHEC tm kh nng sinh verocytotoxin. Trong nhim khun ng tit niu th ly nc tiu gia dng ca bnh nhn nui cy. Ch nui cy khi nhum soi knh hin vi cn nc tiu thy nhiu bch cu a nhn cng vi vi khun. Cn phi nh lng vi khun trong 1 ml nc tiu c th khng nh vai tr gy bnh ca vi khun phn lp c nc tiu. 4. Phng bnh v cha bnh Hin nay cha c vaccine c hiu. Ch yu l phng bnh chung m ch yu l tn trng cc ni quy v v sinh. Qua nhiu cng trnh nghin cu cho thy mt s ln cc chng E.coli gy bnh khng cc khng sinh v hin tng mt chng vi khun E.coli khng vi nhiu loi khng sinh cng kh ph bin. Do vy nn da vo kt qu ca khng sinh la chn khng sinh thch hp trong cha bnh.

III. SHIGELLA
Shigella l tc nhn gy ra bnh l trc khun ngi. 1. c im sinh vt hc Shigella l trc khun Gram m tnh, khng c lng, v vy khng c kh nng di ng, khng c v khng sinh nh bo. Shigella ln men glucose khng sinh hi, ln men manitol (tr Shigella dysenteriae khng ln men manitol), hu ht Shigella khng ln men lactose, ch c Shigella sonnei ln men lactose nhng chm. Khng sinh H2S, Urease m tnh phn ng Indol thay i, phn ng metyl dng tnh, phn ng VP m tnh, phn ng citrat m tnh Shigella c khng nguyn thn O, khng c khng nguyn H. Cn c vo khng nguyn O v tnh cht sinh ha, ngi ta chia Shigella ra lm 4 nhm: 1.1. Nhm A (Shigella dysenteriae) Khng ln men manitol, c 10 type huyt thanh c k hiu bng cc ch s Rp t 1 - 10. Cc type huyt thanh trong nhm khng c quan h v khng nguyn vi nhau v cng khng c quan h khng nguyn vi cc nhm khc. Type 1 (Sh. dysenteriae 1) hay cn gi l trc khun Shiga l type c ngoi c t. 1.2. Nhm B (Shigella flexneri) Ln men manitol, c 6 type huyt thanh. Cc type ny c 1 khng nguyn nhm chung v mi mt type huyt thanh li c 1 khng nguyn c hiu type. 1.3. Nhm C (Shigella boydii) Ln men manitol, c 15 type huyt thanh, mi type c khng nguyn c hiu type. 1.4. Nhm D (Shigella sonnei) Ln men manitol, ln men lactose chm, ch c 1 type huyt thanh. 2. Kh nng gy bnh cho ngi Shigella gy bnh l trc khun ngi, y l mt bnh truyn nhim c th gy thnh cc v dch a phng. Thng tn c hiu khu tr rut gi, trn lm sng biu hin bng hi chng l vi cc triu chng: au bng qun, i ngoi nhiu ln, phn c nhiu mi nhy v thng c mu. Shigella gy bnh bng c ch xm nhp vo t bo biu m ca nim mc rut v nhn ln vi s lng ln trong t chc rut.

102

Cc Shigella u c ni c t. Ring trc khun Shiga cn c thm ngoi c t bn cht l protein . Ni c t Shigella cu to nh khng nguyn thn, c c tnh mnh nhng tnh khng nguyn yu. Tc dng chnh ca ni c t l gy phn ng ti rut. Ngoi c t ca trc khun Shiga khng ging nh c t rut ca Vibrio cholerae 01 v ETEC, hot tnh sinh hc ch yu ca ngoi c t trc khun Shiga l tc dng c i vi t bo. Vit Nam, Shigella gy bnh l trc khun thng gp nht l nhm B (Shigella flexneri) v nhm A (Shigella dysenteriae). Dch t hc: Bnh ly theo ng tiu ha, do n ung phi cc thc n, nc ung b nhim khun. Rui l vt ch trung gian truyn bnh. Ngi lnh mang vi khun v ngi bnh ng vai tr quan trng gy dch. Dch thng xy ra vo ma h. Min dch: Ngi ta cho rng khng th dch th khng c hiu lc v thng tn ca bnh trn b mt ca ng tiu ha. Ngc li cc min dch ti ch rut c th c mt vai tr quan trng trc ht l cc IgA tit c trong ng rut v cc i thc bo c hot ha. 3. Chn on vi sinh vt Cy phn l phng php chn on tt nht. Bnh phm cn c ly sm trc khi s dng khng sinh, ly ch phn c biu hin bnh l (c mu c nhy) v phi chuyn n phng xt nghim vi trng nhanh chng. Nui cy phn lp vi khun trn cc mi trng thch hp: mi trng khng c cht c ch (thch lactose) v mi trng c cht c ch (DCA, SS hoc Istrati). Xc nh vi khun da vo cc tnh cht sinh vt ha hc v lm phn ng ngng kt vi khng huyt thanh mu ca Shigella. Trong bnh l trc khun, cy mu khng tm c vi khun. 4. Phng bnh v cha bnh 4.1.Phng bnh Ch yu l cch ly bnh nhn, kh trng phn v nc thi, pht hin v iu tr ngi lnh mang vi khun, p dng cc bin php v sinh v kim tra dch t i vi ngun nc, thc n... Hin nay vn cha c vaccine phng bnh c hiu lc nh mong mun... ang th nghim dng vaccine sng gim c lc ng ung nhm to nn min dch ti ch rut. Vaccine sng ny ch c kh nng bo v c hiu i vi type. 4.2.Cha bnh Dng khng sinh tiu dit vi khun, vic chn khng sinh thch hp da vo kt qu khng sinh . Vic s dng khng sinh ba bi, thiu thn trng s c nguy c lm tng nhanh cc chng c sc khng i vi khng sinh v tng nguy c b lon khun vi tt c cc hu qu nghim trng ca n.

IV. SALMONELLA
Hin nay c ti 2000 type huyt thanh Salmonella khc nhau. Chng gy bnh cho ngi hoc ng vt hoc c hai. Cc bnh do Salmonella gy ra ngi c th chia thnh 2 nhm: thng hn v khng phi thng hn. 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Salmonella l trc khun gram m. Hu ht cc Salmonella u c lng xung quanh thn (Tr Salmonella gallinarum v Salmonella pullorum), v vy c kh nng di ng, khng sinh nha bo.

103

1.2. Tnh cht sinh vt ha hc Salmonella ln men glucose c sinh hi (tr Salmonella typhi ln men glucose khng sinh hi) khng ln men lactose, indol m tnh, methyl dng tnh, VP m tnh, citrat thay i, urease m tnh, H2S dng tnh (tr Salmonella paratyphi A: H2S m tnh)... 1.3. Cu trc khng nguyn 1.3.1. Khng nguyn O Mi Salmonella c th c mt hoc nhiu yu t khng nguyn. Hin nay ngi ta bit c 67 yu t khng nguyn O. Vic xc nh cc yu t khng nguyn O l ht sc quan trng nh nhm v nh type. 1.3.2. Khng nguyn H Ch c nhng Salmonella c lng. Khng nguyn H ca Salmonella c th tn ti di 2 pha: pha 1 c ghi bng ch vit thng a, b, c, d... v pha 2 c ghi bng cc ch s rp 1, 2,,, 1.3.3. Khng nguyn Vi L khng nguyn b mt bao bn ngoi vch t bo vi khun, di dng mt mng mng khng nhn thy c knh hin vi thng. Khng nguyn Vi ch c 2 type huyt thanh Salmonella typhi v S. paratyphi C. Ngi ta da vo s khc nhau v cu trc khng nguyn xp loi Salmonella. Mt s type huyt thanh Salmonella ch yu gy bnh cho ngi bao gm : Salmonella typhi : Ch gy bnh cho ngi. nc ta bnh thng hn ch yu do S. typhi gy ra. Salmonella paratyphi A : Ch gy bnh thng hn cho ngi v cng hay gp nc ta sau S.typhi. Salmonella paratyphi B : Gy bnh thng hn ch yu cho ngi, i khi c sc vt. Bnh thng gp cc nc chu u. Salmonella paratyphi C : Gy bnh thng hn, vim d dy rut v nhim khun huyt. Bnh thng gp cc nc ng Nam . Salmonella typhimurium v Salmonella enteritidis : Gy bnh cho ngi v gia sc, gp trn ton th gii. Chng l nguyn nhn gy nhim trng, nhim c thc n do n phi thc n nhim Salmonella. Salmonella cholerae suis : Loi ny hay gy nhim khun huyt. 2. Kh nng gy bnh cho ngi 2.1. Bnh thng hn nc ta, bnh thng hn ch yu do S. typhi, sau n S. paratyphi A, cn S. paratyphi B v S. paratyphi C th t gp. Bnh ly t ngi ny sang ngi khc, qua thc n, nc ung b nhim khun. Sau khi khi bnh v mt lm sng, khong 5% bnh nhn tr thnh ngi lnh mang vi khun ko di hng thng hoc hng nm. h, cha Salmonella l ng mt v vi khun vn c tip tc o thi theo phn ra ngoi cnh. Ngi lnh mang vi khun l ngun lan truyn bnh quan trng. Sinh bnh hc: Trc khun thng hn vo c th qua ng tiu ha n rut non th chui qua nim mc rut ri vo cc hch mc treo rut. chng nhn ln v mt phn vi khun b dung gii, gii phng ra ni c t. Ni c t kch thch thn kinh giao cm bng, gy thng tn mng Peyer, xut huyt tiu ha, c th gy thng rut. Ngoi ra, ni c t theo mu ln kch thch trung tm thn kinh thc vt no tht ba, gy ra trng thi st ko di, li b, v gy ra bin chng try tim mch... T cc hch mc treo rut vi khun lan trn

104

vo mu gy nn nhim khun huyt v lan i khp c th, ri vi khun vo mt v t quay tr li rut. Vi khun theo phn ra ngoi cnh. 2.2. Cc bnh khc Cc bnh khng phi thng hn do Salmonella gy ra thng l mt nhim trng gii hn ng tiu ha trong cc trng hp nhim trng nhim c thc n m Salmonella typhimurium... l tc nhn hay gp nht, sau l Salmonella enteritidis... Nhim trng nhim c do Salmonella c thi gian nung bnh t 10 n 48 gi. Bnh biu hin c st, nn, tiu chy. Bnh khi sau 2 - 5 ngy, khng c bin chng. Ngoi ra, Salmonella c th gy nn cc tn thng ngoi ng tiu ha nh vim mng no, th nhim trng huyt n thun, nhim trng phi... 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip Phn lp vi khun t cc bnh phm nh mu (cy mu), phn (cy phn) v cc bnh phm khc . 3.1.1.Cy mu Ly 5ml n 10ml mu tnh mch bnh nhn lc st cao cy vo bnh canh thang c mt b, m 370C, sau 24 n 48 gi nu vi khun mc, cn phi kim tra hnh th, tnh cht bt mu khi nhum Gram, kim tra tnh cht sinh vt ha hc, xc nh cng thc khng nguyn vi cc khng huyt thanh Salmonella mu. i vi bnh thng hn, nu bnh nhn cha s dng khng sinh th gi tr ca phng php cy mu cao. Nu cy mu vo : Tun l u ca bnh th t l dng tnh t 90% Tun l th hai ca bnh, dng tnh t 70% - 80% Tun l th ba, t l dng tnh t 40 - 60% Nu bnh ti pht, cy mu s tm thy vi khun thng xuyn trong nhiu ngy. 3.1.2. Cy phn Thng dng tnh t tun th 2 tr i. Nui cy phn lp vi khun mi trng tng sinh v mi trng c cht c ch (mi trng SS, DCA, Istrati, Endo...). Xc nh vi khun da vo tnh cht sinh vt ha hc v lm phn ng ngng kt vi khng huyt thanh mu. Khi nghi ng mt trng hp mc bnh thng hn phi ng thi xt nghim cy mu, cy phn v lm huyt thanh chn on. Cy phn l bin php duy nht chn on vi sinh vt trong trng hp ng c thc n nghi do Salmonella v trong vic xc nh ngi lnh mang mm bnh. 3.1.3. Cy cc bnh phm khc Vi khun thng hn cn c th phn lp bng cch cy ty xng, nc tiu, dch o ban, dch mt ca bnh nhn. 3.2. Chn on huyt thanh Sau khi nhim Salmonella t 7 n 10 ngy, trong mu bnh nhn xut hin khng th O ca Salmonella, sau ngy th 12 n ngy th 14 xut hin khng th H. Khng th O, tn ti trong mu trung bnh 3 thng, khng th H tn ti 1 n 2 nm. Ly huyt thanh cc bnh nhn tm khng th ngng kt ca Salmonella bng phn ng ngng kt Widal. Trong bnh thng hn, chn on huyt thanh (Widal) t tun l th hai, lm 2 ln cch nhau mt tun l tm ng lc khng th.

105

4. Phng bnh v cha bnh 4.1. Phng bnh Thc hin cc bin php v sinh v phn, nc, rc, tch cc dit rui. Phi n chn, ung si, ra tay trc khi n... Qun l cht ch bnh nhn. Pht hin ngi lnh mang mm bnh iu tr trit . Tim vaccine T.A.B l loi vaccine cht. Mt s nc dng vaccine thng hn sng gim c lc v vaccine chit t khng nguyn Vi ca Salmonella. 4.2. Cha bnh Dit vi khun Salmonella bng khng sinh. Nhng thuc khng sinh thng dng l chloramphenicol, ampicillin vi liu lng thch hp trnh bin chng tru tim mch v thuc dit vi khun lm gii phng ra qu nhiu ni c t. Tuy nhin ngy nay cng xut hin nhng chng Salmonella khng vi cc khng sinh trn, v vy cn lm khng sinh chn khng sinh thch hp.

V. KLEBSIELLA PNEUMONIAE
Loi Klebsiella c nhiu type c kh nng gy bnh cho ngi nh: - Klebsiella pneumoniae: Thng gy ra cc bi nhim ng h hp. - Klebsiella rhinoscleromatis : Gy bnh x cng mi. - Klebsiella ozenae: Gy bnh tr mi Klebsiella pneumoniae hay cn gi l ph trc khun Friedlander l loi vi khun rt ph bin trong thin nhin (nc, t), n k sinh ng h hp trn ca ngi, l tc nhn gy bnh c hi. 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Trong bnh phm K. pneumoniae c hnh trc khun ngn, gram m, bt mu m hai cc, vi khun ny c nhiu hnh th, c khi nh cu khun, c khi li hnh di, c v, khng di ng, khng sinh nha bo. 1.2. Tnh cht nui cy Vi khun d mc trn mi trng nui cy thng thng. Trn thch dinh dng hay thch mu, khun lc ly nhy, mu xm. Trong canh thang, vi khun mc nhanh v c u, ay ng c lng cn. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc Ln men nhiu loi ng sinh acid v hi nh : Glucose, lactose, manit. Phn ng indol m tnh, phn ng metyl m tnh, phn ng VP dng tnh, phn ng citrat dng tnh, urease dng tnh, H2S m tnh. 1.4. Cu trc khng nguyn Khng nguyn thn O : C 5 type Khng nguyn v K : Bn cht l polysaccharide, mang tnh cht c hiu type, c 72 type, trong type 1 v type 2 hay gp nht trong nhim khun ng h hp. 2. Kh nng gy bnh cho ngi Klebsiella pneumoniae l loi vi khun gy bnh c iu kin gi l gy bnh c hi. Nhng nhim trng c hi xy ra ch yu mi trng bnh vin v trn nhng bnh nhn b suy kit, suy gim min dch. Nhng iu kin cc nhim trng c hi xut hin l :

106

- Ngy cng c nhiu loi khng sinh ph rng, vic s dng khng sinh rng ri v thiu thn trng lm mt th qun bnh ca vi khun ch bnh thng, ng thi lm cho vi khun c chn lc bi khng sinh v to nn sc khng i vi khng sinh. - Cc th thut nh ni soi, thng tim... c pht trin v p dng ngy cng nhiu trong cc bnh vin. Khi p dng cc th thut ny c th a vi khun vo c th qua ng thng... - Nhng bnh nhn m sc khng gim st nghim trng do mc cc bnh lm suy gim min dch (v d: K mu, suy ty...) Klebsiella pneumoniae c th gy ra : Nhim trng ng h hp di nh vim phi, vim ph qun phi th pht sau cm, sau si, sau ho g hoc cc bnh nhn ang hi sc h hp (ang dng my h hp nhn to). Nhim trng mu : Thng gp nhng bnh nhn b suy kit nh x gan, ung th mu, suy ty... Ngoi ra cn c th gy nhim trng ng tit niu, ng mt hoc ng sinh dc, vim mng no, vim tai, vim xoang v vim ni tm mc. 3. Chn on vi sinh vt Ch yu da vo chn on trc tip, phn lp vi khun t cc bnh phm m, mu v.v... ty theo th bnh. Nui cy ln cc mi trng thch hp phn lp v xc nh vi khun da vo hnh th, tnh cht nui cy c bit (khun lc nhy, dnh), tnh cht sinh vt ha hc, kh nng gy bnh thc nghim. Xc nh type bng phn ng ngng kt hoc phn ng phnh v vi khng huyt thanh c hiu type. 4. Phng bnh v cha bnh 4.1. Phng bnh Cha c vaccine phng bnh c hiu. Ch yu l trnh nhng iu kin thun li cho nhim trng c hi xut hin bng cch nng cao sc khng ca ngi bnh v d phng tt cc nhim trng bnh vin. 4.2. Cha bnh Da vo kt qu ca khng sinh chn khng sinh cng hiu. Klebsiella pneumoniae thng c sc khng cao vi khng sinh.

VI. PROTEUS
Ging Proteus k sinh rut v cc hc t nhin ca ngi (v d : ng tai ngoi). Chng l loi vi khun gy bnh c hi 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Trc khun gram m, rt di ng. Vi khun c nhiu hnh th thay i trn cc mi trng khc nhau, t dng trc khun n dng hnh si di. 1.2. Tnh cht nui cy Vi khun mc d dng trn cc mi trng nui cy thng thng. Trn mi trng thch dinh dng, khun lc c mt trung tm lan dn ra, tng t, tng t , mi t l mt gn sng v c mi thi c bit. Trn mi trng c natri deoxycholate: Proteus mc thnh khun lc trn, ring bit khng gn sng, c mt im en trung tm, xung quanh mu trng nht. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc

107

Khng ln men lactose. a s Proteus : H2S dng tnh v urease dng tnh. Da vo tnh cht sinh vt ha hc ngi ta phn loi ging Proteus thnh cc loi: Proteus mirabilis, Proteus vulgaris, Proteus myxofaciens, Proteus penneri. 1.4. Cu trc khng nguyn Cu trc khng nguyn ca Proteus rt phc tp v khng c vn dng vo cng tc thc t hng ngy. Ngi ta thy c mt mi tng quan c bit gia khng nguyn O ca mt s chng Proteus (c gi l OX2 ; OX19; OXK) v Rickettsia. V vy, ngi ta dng cc chng ny lm khng nguyn trong chn on huyt thanh bnh do Rickettsia (phn ng Weil - Felix).

108

2. Kh nng gy bnh Proteus l mt loi vi khun "gy bnh c hi". Chng c th gy ra : Vim tai gia c m - Vim mng no th pht sau vim ti gia tr cn b. - Nhim khun ng tit niu - Nhim khun huyt ... 3. Chn on vi sinh vt Phn lp vi khun t cc bnh phm nh : m tai, nc tiu, mu ... ty theo th bnh lm sng. c im ca cc tn thng v m do Proteus gy ra c mi thi nh trong hoi th do vi khun k kh gy nn. Nui cy trn cc mi trng thng thng. Xc nh vi khun da vo hnh thi khun lc gn sng, mi thi c bit trn da mi trng v trc khun Gram m urease dng tnh v mt s tnh cht sinh vt ha hc khc. Mun phn lp thnh khun lc ring r th nui cy trn mi trng c Natri desoxycholat, Proteus s mc thnh khun lc ring bit c chm en gia sau 48 gi. 4. Phng bnh v cha bnh 4.1. Phng bnh Nng cao th trng ngi bnh, khi p dng cc th thut thm khm phi tuyt i v trng d phng tt cc nhim trng bnh vin... 4.2. Cha bnh S dng khng sinh da vo kt qu ca khng sinh . Vi khun ny thng c sc khng cao vi khng sinh.

109

VI KHUN DCH HCH V LEGIONELLA PNEUMOPHILA

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c c tnh sinh vt hc ca vi khun dch hch v Legionella pneumophila 2. Trnh by c kh nng gy bnh ca hai vi khun ny 3. Trnh by c phng php chn on sinh vt hc, phng php phng nga v iu tr

I. VI KHUN DCH HCH (Yersinia pestis)

Yersinia pestis thuc ging Yersinia, thuc h vi khun ng rut (Enterobacteriaceae) Trc khun dch hch c A. Yersin phn lp nm 1894 trong mt v dch hch Hng Kng. Nm 1896, Lehmann v Neumann t tn cho vi khun ny l Bacterium pestis. Nm 1944, Van Loghen chuyn chng sang ging Yersinia ghi cng ca A. Yersin. Vi khun dch hch gy nn bnh dch hch l bnh ca mt s loi ng vt (ch yu l cc loi chut), ly sang ngi qua b cht, c bnh thin nhin, d pht thnh dch ln. Dch hch l bnh ti nguy him, c xp vo nhm 4 bnh thuc din phi khai bo bt buc: dch hch, dch t, u ma v st vng. nc ta, bnh dch hch c pht hin ln u tin nm 1898 Nha trang, sau bnh pht trin mnh min Nam. Hin nay vn cn mt s dch hch ch yu vng Ty nguyn. 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh thi v tnh cht bt mu Vi khun dch hch l trc khun ngn, hnh bu dc nh, kch thc 0,5 -0,8 x 1-2 m, Gram m, bt mu m hai u, nht l khi nhum Wayson hay xanh methylen. Trong bnh phm vi khun ng ring l hoc xp i v c v. Trong mi trng nui cy 37oC th c v, nu nui cy 28oC th khng c v. Khng sinh nha bo, khng di ng. 1.2. Tnh cht nui cy Trc khun dch hch d mc trn cc mi trng nui cy thng thng, nhng chm. Hiu k kh tu tin, nhit thch hp l 28oC. - Trn canh thang Yersinia pestis lc u lm c u nh, dn dn sau 24 - 48 gi vi khun pht trin to mt vng mng trn b mt v lng cn di y, canh thang tr nn tng i trong. - Trn thch thng: vi khun mc chm to khun lc rt nh (0,1mm) sau 24 gi. Sau 48 - 72 gi 280C, ng knh mi t c 1- 1,5 mm, b tri mng ra, khng u, trung tm li, hi trong, mu xm nht. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc Vi khun dch hch khng di ng. Oxydase m tnh, catalase dng tnh. Ln men ng glucose khng sinh hi, manitol dng tnh, ONPG dng tnh, c enzyme Dnase, kh nitrat thnh nitrit. Citrat simmon thay i tu theo chng, lactose m tnh, rhamnose m tnh, saccharose m tnh. Indol m tnh, Voges Proskauer m tnh, khng to enzyme urease, khng sinh H2S, ornithin decarboxylase (ODC) m tnh, lysin decarboxylase (LDC) m tnh, arginin dihydrolase (ADH) m tnh. Vi khun dch hch b ly gii bi phage c hiu. 1.4. Sc khng

110

Vi khun b tiu dit 550C/30 pht hoc 1000C/1 pht. Trong iu kin kh hanh hoc phi nng vi gi vi khun c th cht. Trong cc t chc, trong xc chut, t m, trong nc vi khun c th tn ti t vi chc ngy n vi thng. 1.5. Khng nguyn v cc yu t gy bnh - Khng nguyn v: Cn gi l khng nguyn F1 (Fraction 1), c trong iu kin nui cy vi khun 37oC hoc trong bnh phm ca c th ang b bnh. Bn cht l protein. Khng nguyn v gip cho vi khun chng li hin tng thc bo. - Khng nguyn V v W: L mt phc hp gm protein V v lipoprotein W. Cc khng nguyn ny lin quan n kh nng chng li hin tng thc bo. - Khng nguyn thn: l khng nguyn chung vi cc vi khun h ng rut. - c t: vi khun dch hch c 2 loi c t : + Ni c t: bn cht l Lipopolysaccharide gn lin vi vch t bo vi khun, gy ra cc triu chng st trong bnh dch hch. + c t chut (murine toxin) bn cht l protein nh mt ngoi c t, c tc ng lm tan hng cu, c hot tnh trn h thng mch mu gy ra mu v gy sc. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Dch t hc Bnh dch hch l bnh ca loi gm nhm hoang di, trong loi chut Rattus vi 2 chng: chut ng v chut nh c vai tr quan trng nht. Ngi ch l vt ch ngu nhin mc phi do b b cht nhim khun t. - cha: Cc loi gm nhm hoang di - Cn trng mi gii: Ch yu l cc loi b cht Xenopsylla cheopis, ngoi ra c th gp Xenopsylla astia v cc cn trng ht mu nh Pulex irritans ... - i tng cm th: ng vt gm nhm hoang di v c th ly sang ngi. ng truyn bnh: u tin dch xy ra cc loi gm nhm hoang di ri truyn n chut ng, chut nh, sau truyn sang ngi l con ng hay gp nht hoc ngi ti bnh hoang di cng c th b b cht nhim khun t v mc bnh. Bnh dch hch c th truyn t ngi bnh sang ngi lnh do chy rn hoc c th truyn bnh trc tip t ngi sang ngi nu ngi mc bnh dch hch th phi. cha (gm nhm hoang di) - Xennopsylla cheopis - Xenopsylla astia Cn trng mi gii - Pulex irritans - Rui ht mu Chut - Chut ng - Chut nh

Cn trng mi gii Ngi

Th phi

Ngi

Chy, rn Hnh 1: S dy chuyn dch t

111

2.2. Gy bnh cho ngi Vi khun dch hch sau khi vo c th s vo h thng bch huyt v nhn ln trong hch, sau vo mu, ri c tr gan, lch, thn v cc hch su. Thi gian bnh t 3- 6 ngy, i khi ngn hn, ty thuc vo sc khng ca c th v c lc ca vi khun. Bnh dch hch c 3 th lm sng: - Th hch: Sau khi b b cht nhim khun t, ti ni t ni mn nc, i khi en gia. Vi khun xm nhp vo hch bch huyt gn vt t nht lm cho hch sng to, rn, dnh cht khng di ng v rt au. Bnh nhn st cao, mt v chng mt, triu chng nhim c nng. Nu khng c iu tr kp thi, bnh nhn s t vong vo ngy th 5 hoc th 6 ca bnh v nhim khun huyt. Th hch l th lm sng thng gp nht. - Th phi: C th nguyn pht do ly trc tip qua th phi ca ngi bnh hoc l th pht sau th hch. Bnh khi pht t ngt, st cao, ho, au lng ngc, m c mu. Bnh tin trin nhanh v rt nng, t vong sau 2 - 3 ngy nu khng c iu tr kp thi. Th phi rt d ly lan. - Th nhim khun huyt: C th l tin pht, nhng thng do bin chng ca th hch v th phi nguyn pht, gy thng tn c m da, mn xut huyt v huyt niu, st cao, cy mu dng tnh. T vong sau 2 - 3 ngy. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip : Bnh phm l dch chc hch trong th hch, mu trong th nhim khun huyt, m trong th phi. T bnh phm lm tiu bn nhum gram (i vi th hch) hoc xanh methylen hoc Wayson. Phng php nhum trc tip c gi tr kt hp vi triu chng lm sng c hng iu tr kp thi. Mt khc cn nui cy bnh phm vo cc mi trng thch hp nh canh thang, nc pepton, thch mu, thch thng ..., 28oC . Sau xc nh cc tnh cht sinh vt ha hc, nh typ phage v tim truyn sc vt. 3.2. Chn on gin tip : Bnh dch hch l bnh nhim khun cp tnh nn ngi ta khng lm phn ng huyt thanh chn on bnh. Ngi ta thng lm chn on huyt thanh iu tra dch t hc, thng dng phn ng ngng kt hng cu th ng pht hin khng th khng F1. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh 4.1.1 Phng bnh c hiu : Hin nay c hai loi vcxin: vc xin sng gim c v vcxin cht. Vcxin cht tim hai ln, gy min dch c 6 thng. Vc xin sng gim c tim mt ln, gy min dch nhanh v thi gian min dch ko di n mt nm. Ch tim vc xin cho nhng ngi ang sng vng dch hoc phi lm nhim v nhng vng . 4.1.2. Phng bnh chung: Ct t dy truyn dch t bng cch: dit chut, dit cn trng mi gii, bnh nhn phi khai bo v cch ly, phong ta khu vc c dch. Khi c dch xy ra cn phi ung khng sinh d phng cho ngi nh bnh nhn, nhn vin y t tip xc vi th phi. 4.2. iu tr Vi khun dch hch nhy cm vi cc khng sinh nh streptomyxin, chloramphenicol, tetracyclin, nhng phi iu tr sm. Khng sinh penicilin khng c tc dng.

112

II. LEGIONELLA PNEUMOPHILA

Nm 1977 Mac Dade phn lp c t t chc phi ca mt bnh nhn cht v vim phi mt trc khun Gram m mi m trc khoa hc cha bit. Nm 1978, trc khun ny c t tn l Legionella pneumophila. Loi Legionella pneumophila thuc ging Legionella, h Legionellaceae. Chng c kh nng gy bnh ng h hp ngi. 1. c im sinh vt hc 1.1.Hnh th Vi khun a hnh thi, thng gp dng trc khun Gram m (bt mu yu), i khi gp hnh cu trc khun hoc hnh si. Kch thc thay i 0,3-0,9 m x 2- 20 m. Hnh th thay i theo nhng iu kin nui cy v mi trng nui cy khc nhau. Vi khun di ng, c mt lng mt u, khng sinh nha bo, khng c v. 1.2.Tnh cht nui cy Vi khun kh nui cy, hiu kh tuyt i, i hi mi trng giu cht dinh dng vi mt khong pH hp (chung quanh 6,5), t trong kh trng c 2,5 % CO2 v nhit t 3537OC. Mi trng tt nht hin nay phn lp vi khun Legionella pneumophila l mi trng BCYE (Buffered Charcoal Yeast Extract agar), y l mi trng thch c than hat v cao men (cha L- cystein l yu t c bn cho s phn lp Legionella). mi trng ny c cc khun lc rt nh, mu xanh xm d dng quan st knh lp, xut hin vo ngy th 3 sau khi cy. C th nui cy Legionella pneumophila cc nui cy t bo phi g, phi phi ngi, bch cu n nhn to ca ngi, cc t bo HeLa, Hep-2... Nui cy phi g l phng php tt nht thch hp vi tt c cc Legionella thuc cc loi khc nhau. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc Oxydase dng tnh yu, catalase (+), lm lng gelatin, urease m tnh v khng ln men cc loi ng, c kh nng ly gii hippurat natri, th nghim ny dng chn on phn bit vi cc Legionella khc, sinh ra enzyme -lactamase. 1.4. Khng nguyn Khng nguyn O c hiu c chia thnh nhiu nhm huyt thanh khc nhau. Khng nguyn H chung vi cc Legionella khc. 1.5. Sc khng Vi khun d b dit bi tc nhn l ha, nhng li sng lu c trong nc. Vi khun c trong nc t nhin (ao, h), nc cha b v thp nc nhn to. Vi khun c mt trong h thng dn nc nng lnh, h thng my iu ha nhit , cc ng nc, vi nc... 2. Kh nng gy bnh Legionella pneumophila l nguyn nhn ca bnh l vim phi cp v st Pontiac. Vi khun t mi trng xung quanh vo ngi theo ng h hp do ht phi bi hoc hi nc c nhim khun. Bnh vim phi cp do Legionella l mt nhim trng cp tnh ng h hp c vim phi nng vi st cao t ngt, ho, au ngc, a chy, li b hoc m sng... Nu khng c iu tr th t l t vong t 10 % - 20 %. St Pontiac c c trng bi st, rt run, au c v khng c bnh l h hp. Tin trin lnh tnh. bnh vin c nhng v dch bnh xy ra do Legionella pneumophila nhng bnh nhn b bnh nng hoc c iu tr bng cc thuc c ch min dch.

113

Trong nhiu trng hp c nhng nhim trng bn lm sng, ch pht hin c do s tng hiu gi khng th c hiu. Trng hp mc bnh l t, ch yu nhng ngi nghin ht thuc lu nm , b vim ph qun mn v nguy c mc bnh nhng ngi b bnh ung th. Bnh xy ra l t khp mi ni trn th gii. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip: Pht hin vi khun trong mu nghim (m, cht dch ph qun, mnh sinh thit phi...) bng phng php min dch hunh quang trc tip, y l phng php c hiu, cho kt qu nhanh sau mt vi gi. 3.2. Phn lp vi khun: Bnh phm l mu, mnh phi (sinh thit hoc m t thi), dch mng phi, cht ht t ph qun, kh qun... Vt phm ngoi cnh: ly mu nc. Bnh phm c cy vo mi trng thch BCYE, 36OC trong kh trng c 2,5% CO2. Vi khun mc sau 48 gi. Quan st khun lc v nh danh vi khun. Mi trng cy mu c theo di trong 3 tun, nu vi khun mc cy chuyn vo mi trng BCYE. 3.3. Chn on huyt thanh: Dng cc k thut min dch hunh quang gin tip, ELISA pht hin khng th trong huyt thanh bnh nhn. Cn xc nh khng th trong huyt thanh kp, hiu gi ln hn 4 ln mi c gi tr chn on. 4. Phng bnh v cha bnh. 4.1. Phng bnh: Cn x l nc cc b nc, vi nc, iu ha nhit . Cn c nhng bin php ngn nga khng xy ra dch trong bnh vin. 4.2. Cha bnh: Vi khun nhy cm vi nhiu khng sinh nh erythromycin, rifampicin, fluoroquinolon. Cc -lactamin khng c tc dng trn vi khun ny v chng sn xut enzymee -lactamase.

114

HAEMOPHILUS V BORDETELLA
Mc tiu hc tp 1.Trnh by c mt s tnh cht vi khun hc ca vi khun Haemophilus v Bordetella. 2.Nu ra c kh nng gy bnh ca hai loi vi khun ny. 3.Trnh by c mt s phng php chn on vi khun hc i vi Haemophilus v Bordetella.

I. HAEMOPHILUS
Ging Haemophilus thuc h Pasteurellaceae, gm nhng trc khun nh, Gram m, khng di ng, khng sinh nha bo, c v lin quan mt thit vi tnh cht gy bnh. Mi trng nui cy bt buc phi c mt hoc c hai yu t pht trin X v V (X: hematin, V: nicotinamidadenin dinucleotid = NAD). Thch chocolat c c hai yu t ny v thch hp cho s pht trin ca nhng Haemophilus i hi c hai yu t X v V. Cc Haemophilus i hi c hai yu t X v V ch c th pht trin trn mi trng thch mu nu cho thm yu t V bn ngoi vo. Cc Haemophilus k sinh bt buc trn nim mc ng h hp hoc i khi ng sinh dc ca ngi hay ng vt. Thuc nhm ny c nhiu thnh vin, y ch gii thiu Haemophilus influenzae, tc nhn ch yu gy nhim khun h hp cp tr nh v Haemophilus ducreyi, tc nhn gy bnh h cam. 1. Hemophilus influenzae Haemophilus influenzae do Richard Pfeiffer phn lp ln u tin t mt bnh nhn b cht trong v dch cm ln nm 1892 (nn cn gi l trc khun Pfeiffer). T tr i, trong mt khong thi gian di, ngi ta tin rng n chnh l cn nguyn gy ra bnh cm v t tn l Bacterium influenzae. Nm 1933, khi pht hin ra vius cm th cn nguyn ca bnh cm cng nh vai tr ca B. influenzae mi c lm sng t: virus cm gy ra bnh cm, cn B. influenzae l vi khun n theo (second invader) sau khi cc t bo nim mc ng h hp b tn thng nng n bi virus cm. V danh php, thut ng Bacterium influenzae do Lehmann v Neumann xut nm 1896. Nm 1917, Winslow v cng s, trn c s nhng hiu bit mi v B.influenzae, chuyn chng sang ging Haemophilus, v t n nay, chng mang tn Haemophilus influenzae. 1.1. c im sinh vt hc L vi khun a hnh thi, Gram m, khng di ng, khng sinh nha bo. Trong bnh phm vi khun thng c v polysaccharide mang khng nguyn c hiu typ. Trong khi cy truyn trn mi trng nhn to th vi khun mt v. Vi khun hiu kh, i hi CO2 (5 10%), nhit thch hp l 370C, pH thch hp 7,6 - 7,8. Vi khun ch mc c trn mi trng thch c c yu t X v V (mc tt trn mi trng thch chocolat), khun lc nh, trong, mt nhn (dng S), ng knh 0,5-0,8 mm, sau khi cy truyn cc khun lc tr thnh dng R; khng gy tan mu trn thch mu. Trong mi trng nui cy H.influenzae, yu t V c th thay th bng NAD hoc NADP, yu t X c th thay th bng Hemin hoc Hematin. Cng c th thay th yu t V bng cch cy t cu vng trn mi trng thch mu, cc khun lc trong, nh ca H.influenzae mc quanh ng cy t cu khun (do t cu vng tit ra yu t V), l th nghim "v tinh" (Satellitism), c s dng khi khng c yu t V trong mi trng nui cy H. influenzae. H.influenzae ln men ng glucose, khng ln men ng lactose v mannit. H.influenzae khng rt km vi cc yu t ngoi cnh. Trong bnh phm, chng cht nhanh chng nu b nh sng mt tri chiu trc tip, kh hay lnh. H.influenzae b cc cht st khun thng thng git cht mt cch d dng.

115

1.2. Kh nng gy bnh ngi H.influenzae l loi vi khun k sinh bnh thng ng h hp, thng phn lp c nim mc mi hng ngi lnh vi t l khong 25%. N c th gy nn cc nhim khun khc nhau: - Nhim khun ng h hp: H.influenzae typ b l mt trong cc tc nhn ch yu gy cc nhim khun khc nhau ca ng h hp, thng gp tr nh tui. Bnh do H.influenzae thng l th pht (sau si, cm) gm: vim ng h hp trn (thanh qun, tai gia, xoang), vim ng h hp di (vim ph qun cp v mn tnh, vim phi). Vim thanh qun do H.influenzae typ b l chng bnh t gp nhng rt nghim trng. - Vim mng no m tr em: vim mng no do H.influenzae l mt bnh nng v c tnh cht cp tnh, cn c chn on v iu tr ngay. - Ngoi ra H.influenzae cn gy nhim khun huyt, vim ni tm mc (him), vim niu o v cc nhim trng sinh dc (m o, c t cung, tuyn Bartholin, vi trng). 1.3. Chn on vi sinh vt Bnh phm: tu theo bnh cnh lm sng m ly bnh phm khc nhau. Bnh phm c th l m, cht nhy mi hng, cht dch kh qun, ph qun hoc dch no ty, m... 1.3.1. Chn on trc tip - Soi ti, nhum gram i vi dch no tu thy c nhiu bch cu a nhn v vi khun khun gram m a hnh thi. - Tm khng nguyn v typ b trong bnh phm: chn on nhanh cc nhim trng do H.influenzae typ b gy ra. Dng k thut min dch pht hin khng nguyn typ b trong dch no tu, mu v nc tiu. Cc phng php min dch c p dng l min dch i lu, ngng kt th ng, ng ngng kt v ELISA vi khng th n dng. - Tm ADN: dng mt on ADN mu nh du phng x hoc dng k thut khuch i gen (PCR: polymerase chain reaction) tm on ADN c trng ca H.influenzae trong bnh phm. 1.3.2. Nui cy Nui cy bnh phm trn mi trng thch chocolat, bnh kn cha 10% CO 2. Xc nh H. influenzae bng th nghim "v tinh" vi t cu v th nghim vi cc yu t X v V. 1.4. Phng bnh v iu tr 1.4.1. Phng bnh - Phng bnh khng c hiu: vim mng no do H.influenzae typ b l mt bnh ly, bnh nhn cn phi c cch ly. Ngi lnh tip xc vi bnh nhn phi ung khng sinh d phng (Rifampicin). - Phng bnh c hiu: dng vaccine cha polysaccharit v ca H.influenzae typ b (Hib). 1.4.2. iu tr iu tr cc nhim trng do H.influenzae cn phi da vo khng sinh . Trong khi cha c kt qu khng sinh hoc khi khng phn lp c vi khun, chloramphenicol c u tin la chn. Vim mng no cn dng cephalosporin th h 3. 2. Haemophilus ducreyi (Trc khun h cam) c Ducreyi pht hin nm 1889 trong m mn lot c quan sinh dc ca bnh nhn mc bnh h cam, v th c gi l trc khun h cam. Vi khun c t ch tn thng, phi phn lp trn mi trng c 20 - 30 % mu ti, vi khun ch cn yu t X. Bnh nhn mc bnh h cam c phn ng vi hn dch vi khun b git cht tim ni b. Phn ng thng xut hin vo ngy th 8 v tn ti rt lu, c gi tr h tr chn on. Bnh ly qua ng sinh dc nn d phng ch yu l quan h tnh dc hp v sinh v khng quan h vi nhiu ngi. Cha bnh bng khng sinh nh ampicillin, chloramphenicol, bactrim...

116

II. BORDETELLA PERTUSSIS (Trc khun ho g )

Trc khun ho g thuc ging Bordetella, h Alcaligenaceae. 1. c im sinh vt hc B. pertussis hnh trc khun rt nho, kch thc 0,5-0,8 m x 0,2-0,3 m, Gram m, khng di ng, khng sinh nha bo, c th c v, vi khun hiu kh. Mun phn lp t bnh phm phi c mi trng c bit, l mi trng Bordet - Gengou (mi trng cha khoai ty, glycerol v 15-20% mu), vi khun mc chm sau 2 - 4 ngy, khun lc nh, trn, li, xm nht nh x c hoc c nh kim loi (ging nh git thy ngn), xung quanh c vng tan mu hp. Catalase m tnh, Oxydase dng tnh, Urease m tnh. Trong qu trnh nui cy trn mi trng nhn to, trc khun ho g bin d t dng S sang dng R. Hin tng ny c chia lm 4 pha : - Pha I: Tng ng vi khun lc dng S, vi khun hnh bu dc, c v, ng ring r hoc tng i, t khi thnh chui, c c lc, c khng nguyn c hiu ca pha I l nhng khng nguyn mnh to c min dch i vi bnh ho g. - Pha IV : Tng ng vi khun lc dng R, vi khun hnh si t o hn v hay xp thnh chui ngn, khng c v, khng c c lc, mt khng nguyn pha I. - Pha II v pha III: l nhng giai on trung gian S bin i pha c ngha quan trng trong sn xut vaccine. Mun iu ch vaccine tt cn phi dng vi khun pha I. Trc khun ho g sn xut cc yu t lm thnh c lc v c vai tr quan trng trong c ch bnh sinh: - c t ho g: bn cht protein, do vi khun pha I tit ra, lm tng lng AMP vng dn n s tng tit dch v cht nhy ng h hp (triu chng c trng ca cn ho trong bnh ho g). Khng th khng c t ho g c vai tr bo v chng nhim trng. - c t Adenylate cyclase: c th xm nhp vo t bo ng h hp lm tng tit AMP vng, c ch hin tng ho hng ng bch cu a nhn trung tnh v c ch hin tng thc bo. c t ny c vai tr bo v vi khun trong giai on sm ca bnh. - c t t bo kh qun (tracheal cytotoxin): gy tn thng c hiu cc t bo lng chuyn ca biu m ng h hp. - c t khng chu nhit v ni c t (lipopolysaccharid): vai tr sinh bnh khng r. - Khng nguyn thn: chu nhit, cn gi l ngng kt nguyn, khng nguyn ny chung cho c ging Bordetella. 2. Kh nng gy bnh ngi B. pertussis gy bnh ho g, thng gp tr em, rt d ly v gy thnh dch. Bnh ho g ly trc tip qua ng h hp, ly nht thi k u ca bnh. Vi khun pht trin lin bo ng h hp, khng vo mu. Vi khun gii phng cc c t gy thng tn ng h hp v gy nn cc du hiu ton thn ca bnh ho g. Bnh ho g l mt bnh nhim khun cp tnh ng h hp, lm vim long ng h hp v xut hin nhng cn ho c bit, gy nhng bin chng phi v no, nh hng ti s pht trin tr tu ca tr, nht l tr s sinh. Bnh ho g xy ra quanh nm, thng gp tr mi n 5 tui. T vong nhiu nht l tr em di 1 tui. Bnh c th gp ngi ln v ch gy ho dai dng khng thnh cn r rt. Ngy nay, nh c vaccine tt t l mc bnh ho g gim rt nhiu. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip - Ch yu l phn lp vi khun. C nhiu cch ly bnh phm, tt nht l ly bnh phm thi k u ca bnh. Ly bnh phm hng mi bng tm bng mm v n hi qua ng mi, cy vo mi trng Bordet-Gengou ngay ti ging bnh nhn. C th dng mt da mi trng m ra v cch ming bnh nhn 10cm hng nc bt bn ra trong cn ho

117

khng kch thch khong 15 giy. t m 370C/ 2-3 ngy. Xc nh khun lc in hnh, nhum gram xc nh hnh th vi khun v lm phn ng ngng kt vi khng huyt thanh c hiu. Ngoi ra, c th dng khng th n dng tm c t ho g trong bnh phm, dng k thut khuch i gen (PCR: Polymerase Chain Reaction) tm on ADN c hiu ca vi khun. 3.2. Chn on gin tip Tm khng th khng c t ho g trong huyt thanh bnh nhn. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh 4.1.1. Phng bnh khng c hiu: Pht hin bnh sm v cha tr kp thi, cch ly bnh nhn v hn ch tip xc nht l nhng bnh nhn ang thi k u ca bnh. 4.1.2. Phng bnh c hiu Vaccine ho g hin nay l vaccine cht, c lm t vi khun ho g pha I. Dng vaccine ho g tim ng lot cho tr em di 1 tui gy min dch c bn. Tim nhc li sau 1 nm cng c min dch v sau 5 nm tim nhc li mt ln na. Vaccine phng bnh ho g l mt trong 6 loi vaccine bt buc trong chng trnh tim chng m rng, thng dng di dng 1 vaccine hn hp Bch hu-Un vn-Ho g (DTC: Diphterie-TetanieCough). Ngoi ra c th dng huyt thanh min dch hoc globulin min dch ngi phng bnh v cha bnh ho g tr cn b. 4.2. iu tr Phi pht hin sm cch ly v iu tr ngay bng khng sinh. Liu php khng sinh khng rt ngn c giai on kch pht nhng loi tr c vi khun gy bnh, gim ly lan, d phng bi nhim. Khng sinh chn lc l erythromycin.

118

TRC KHUN M XANH V BURKHOLDERIA PSEUDOMALLEI

Mc tiu hc tp 1.Trnh by c c im sinh vt hc ca trc khun m xanh v Burkholderia pseudomallei 2.Trnh by c kh nng gy bnh ca hai vi khun ny 3.Trnh by c phng php chn on sinh vt hc, phng php phng nga v iu tr Trc khun m xanh v Burkholderia pseudomallei thuc h Pseudomonadaceae , h ny bao gm nhng trc khun Gram (-), hiu kh, di ng bng mt hoc nhiu lng mt u (tr Burkholderia mallei khng di ng), chng chuyn ha nng lng bng hnh thc oxy ha carbohydrate, khng ln men cc loi ng. C enzyme oxydase v enzyme catalase. Chng phn b rng ri trong thin nhin, ch mt s loi c kh nng gy bnh ngi, ng vt hoc thc vt.

I. TRC KHUN M XANH (Pseudomonas aeruginosa)

Pseudomonas aeruginosa thng tm thy trong t, trong nc hoc trn c th ngi v ng vt. Trc khun m xanh l tc nhn chnh ca nhim trng bnh vin v cc nhim trng c hi. 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Trc khun Gram m, kch thc thay i thng thng nh v mnh, 1,5 - 3 m, thng hp thnh i v chui ngn, rt di ng, c lng mt u, him khi to v v khng to nha bo. 1.2. Nui cy Vi khun hiu kh, mc d dng trn cc mi trng nui cy thng thng nh thch dinh dng, thch mu, canh thang. Nhit thch hp 30 - 37 0C, nhng c th pht trin c 410C. pH thch hp l 7,2-7,5. Khun lc thng ln, trong, b u hoc khng u, c th c nh kim loi, mu xm nht trn nn mi trng mu hi xanh, mi thm. Cng c th gp loi khun lc x x hoc nhy. Tnh cht c trng ca trc khun m xanh l sinh sc t v cht thm. Trn mi trng nui cy c pepton, vi khun c th tit ra cc loi sc t sau : -Pyocyanin: l loi sc t phenazin c mu xanh l, tan trong nc v chlorofoc, khuch tn ra mi trng nui cy lm cho mi trng v khun lc c mu xanh. Sc t ny sinh ra thun li trong mi trng tip xc nhiu vi khng kh. Ch c trc khun m xanh sinh sc t pyocyanin. -Pyoverdin: l loi sc t hunh quang, pht mu xanh khi chiu tia cc tm c bc sng 400 nm, tan trong nc nhng khng tan trong chlorofoc. Ngoi trc khun m xanh cn c mt s loi Pseudomonas khc to thnh sc t ny. -Pyorubrin: sc t mu hng nht, ch 1% s chng trc khun m xanh sinh ra sc t ny. -Pyomelanin: sc t mu nu en, ch 1-2% s chng trc khun m xanh sinh sc t ny. C khong 5-10% s chng trc khun m xanh khng sinh sc t. 1.3. Tnh cht sinh ho

119

Trc khun m xanh c oxydase dng tnh(+), lm lng gelatin, kh NO3 thnh N2. S dng carbohydrat theo li oxy ho c sinh axit nh glucose, mannitol, glycerol, arabinose...Lactose m tnh (-), Citrat simmon dng tnh(+), ADH dng tnh(+) ; Urease m tnh(-), indol m tnh(-), H2S m tnh(-). 1.4. Khng nguyn Vi khun c khng nguyn lng H khng bn vi nhit v khng nguyn O chu nhit. Da vo khng nguyn O, ti nay ngi ta chia trc khun m xanh lm 16 typ huyt thanh. Cng c th nh typ phage nhng thng nh typ bacterioxin (pyocin) trong cc v dch. Cng nh cc trc khun ng rut, khng nguyn O ca trc khun m xanh mang ni c t bn cht gluxit-lipit- protein. Nhng trong c ch sinh bnh quan trng hn l ngoi c t. Trong 3 loi ngoi c t do vi khun to thnh ngoi c t A c xem nh l nhn t ch yu v c lc, n khng bn vi nhit, git cht chut nht, chut ln v cn tr s tng hp protein tng t nh c t bch hu. 2. Kh nng gy bnh Trc khun m xanh l loi vi khun gy bnh c iu kin. V vy him gp nhim trng Pseudomonas aeruginosa ngi bnh thng tr nhim trng th pht nh vim tai ngoi mn. Nhim trng thng xy ra nhng ngi m c ch bo v b tn thng nh s dng corticoid hoc khng sinh di ngy, bng nng hoc tim tnh mch ma ty... V tr nhim trng thng thng l ng tiu v vt thng h (nht l vt bng). Ti ch xm nhp chng gy vim c m (m c mu xanh), c th suy gim sc khng chng c th xm nhp vo su hn trong c th v gy vim cc ph tng nh cc nhim trng nung m v nhng p xe nhng phn khc nhau c th ngi. Nhng trng hp vim mng trong tim, vim phi, vim mng no tuy him nhng cng xy ra hoc gy bnh ton thn (nh nhim khun huyt, nhim khun tr mi hoc non thng bnh rt trm trng). Nhim khun mu thng gy cht xy ra ngi suy nhc. Nhng nm gn y nhim trng trc khun m xanh tr nn quan trng do :iu tr v phng nga nhng nhim trng khc bng nhng khng sinh m n khng, s dng cc thuc corticoit, thuc chng chuyn ho v thuc gim min dch lm cho gim st sc khng ca c th, s dng cc dng c thm khm nh ng thng v cc dng c khc thm d cha c kh khun tt, s dng ngy cng rng ri mu v cc sn phm ca mu m ta khng th kh khun c trong khi cc cht ny c th b nhim Pseudomonas. Trc khun m xanh l mt tc nhn nhim trng bnh vin ng lu : nhim trng sau m v bng nng. Nhim trng trc khun m xanh trong nhng trng hp c th gy cht. T l t vong do nhim trng mu c th vt qu 80%. 3. Sinh l bnh hc Mt s tc gi chng minh rng trc khun m xanh gy bnh c l do: - Mt c t to thnh t mt hn hp cht c gm: dung huyt t, protease, lexitinase. - Khng nguyn nhy xung quanh vi khun gm mt ADN gn vi gluxit- lipit prtein ca khng nguyn O (ni c t) ca vi khun. Khng nguyn ng vai tr quan trng trong c lc ca vi khun (c th so snh vi vai tr ca ni c t). 4. Chn on Bnh phm l m ca cc vt thng b bi nhim, cht dch ph qun, nc tiu, dich mng phi... Trong chn on dch t hc: dch chuyn, dch ra vt thng, dng c ngoi khoa... l mu nghim. Mu nghim c cy ln mi trng thng thng nh thch dinh dng hoc mi trng c cht c ch nh mi trng Cetrimide. 37 0C trong kh trng thng.

120

Chn khun lc dt, ln, b khng u, b mt c nh kim loi, to sc t ha tan nhum xanh khun lc v nhum xanh mi trng xung quanh khun lc. Xc nh vi khun da vo trc khun Gram (-), khng sinh nha bo, oxidase (+), chuyn ho ng theo kiu oxy ho, c bit khun lc c mi thm v sinh sc t nhum mu mi trng xung quanh khun lc. i vi cc chng khng sinh sc t cn cy vo cc mi trng tng sinh sc t nh: King A (tng sinh pyocyanin) v King B (tng sinh pyoverdins). Ngi ta c th s dng nhng k thut khc nhau xc nh c ngun gc ca cc chng trc khun m xanh trong cc nhim trng bnh vin. 5. Phng nga v iu tr Nhim trng do Pseudomonas aeruginosa kh iu tr v khng vi nhiu khng sinh. Nhng chng thng gp cho thy vi khun thng khng vi 3 khng sinh hoc hn. Trong iu tr phi lm khng sinh . Hin nay thng s dng tobramycin, amikacin, carbenicillin, cefaperazon, ceftazidim. Gn y min dch liu php hot ng v th ng c s dng bnh nhn bng vi kt qu kh tt. Nhim trng ti ch c th ra vi 1% axt axetic hoc bi thuc m Colistin hoc Polymycin B.

II. BURKHOLDERIA PSEUDOMALLEI (Trc khun Whitmore)

B. pseudomallei l tc nhn gy ra bnh Melioidosis, mt bnh thng gp vng ng - Nam chu . Bnh Melioidosis thng nng, t l t vong cao do chn on lm sng kh khn, bnh hay ti pht v do B. pseudomallei khng li nhiu khng sinh. 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Trc khun Gram m ngn, bt mu thuc nhum mnh hai u, ng ring l hoc chui ngn, i khi c hnh dng cu trc khun. Kch thc 0,8 x1,5 m. Vi khun di ng c mt chm lng mt u, khng sinh nha bo. 1.2. Tnh cht nui cy Vi khun mc c cc mi trng nui cy thng thng, kh phn lp nui cy ln u. Hiu kh, nhit thch hp 370C, nhng c th pht trin c t 5-420 C v mi trng c 3% NaCl. Trn mi trng lng, vi khun mc bng cch to vng, theo thi gian vng cng dy. Trn mi trng c, to khun lc kh, b my nhn nheo, b rng ca, mu trng c hoc mu kem. C th quan st thy nhiu dng khun lc c kch thc v hnh thi khc nhau trn cng mt mi trng. B. pseudomallei khng sinh sc t ho tan. Nui cy to ra mi thm (ging mi nho). 1.3. Tnh cht sinh ho Oxydase dng tnh(+), catalase dng tnh(+). S dng carbohydrat theo li oxy ho sinh axit nh: arabinose, dulcitol, glucose, lactose v mannitol, lm lng gelatin, ADH (arginin ihydrolase) dng tnh(+), citrat simmon dng tnh(+), indol m tnh(-), kh nitrat thnh N2 , di ng mnh. 1.4. Sc khng B. pseudomallei c mt trong t nhin, c bit c tm thy trong cc cnh ng la nc vng ng Nam . Chng sng hng tun n hng thng ni m nu gp iu kin thch hp nh khng c nh sng mt tri v lnh. 1.5. Min dch Do vi khun phn b rng ri trn ng rung, 30-50% nng dn kho mnh sng trong vng B. pseudomallei lu hnh c khng th chng vi khun ny. Khi b bnh, khng th tng cao v cn tn ti vi thng sau khi khi bnh. Tuy nhin, khng th ny khng c vai tr bo v, bnh nhn c th b ti nhim hoc ti pht mt cch d dng.

121

2. Kh nng gy bnh 2.1. ngi Vi khun gy bnh Mlioidosis thng gp Min in, Thi Lan, Vit Nam, Lo, Campuchia, Indonesia v chu c. Vi khun xm nhp vo c th ch yu qua vt thng, nhng ch sy st trn da. Ti ni xm nhp chng hnh thnh nhng mn m nh, c khi to thnh mt p xe rt ln. nhng ngi suy gim min dch, mc cc bnh mn tnh ko di vi khun thng vo mu v gy ra bnh cnh lm sng nng ca mt nhim khun huyt. T mu vi khun n cc ph tng gy nn p xe nh nhiu c quan nh phi, thn, gan, lch. Sau cc p xe nh to thnh cc p xe ln gy ra cc triu chng lm sng nhiu c quan khc nhau. Vi khun c th sng trong cc i thc bo, iu ny c th gii thch nhng trng hp bnh ti pht. Bnh c th din bin cp tnh, bn cp v mn tnh - Th cp tnh nhim khun huyt vi a chy v st c tnh, thng cht trong vi ngy. - Th ban cp dng thng hn vi p xe phi, thn, gan, c, cht sau vi tun l. - Th mn tnh c th khu tr (p xe xng hoc da) hoc nhim khun huyt kiu ln sng. 2.2. Kh nng gy bnh thc nghim Ngi ta c th gy bnh c cho phn ln cc ng vt nh th, chut lang, chut nht, nga bng nhiu ng khc nhau: qua da, tim tnh mch, tim phc mc hoc ng h hp. Bnh melioidose sc vt c th ly sang ngi. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Phn lp vi khun Bnh phm l m p xe, mn m, mu trong nhim khun huyt, m trong vim ph qun, dch mng phi, dch mng tim...Cy bnh phm vo mi trng nui cy thng thng nh thch thng, thch mu, canh thang hoc mi trng chn lc c cha gentamicin. Xc nh vi khun da vo hnh th, tnh cht bt mu, hnh thi khun lc v tnh cht sinh ha. 3.2. Chn on huyt thanh - Trong iu tra dch t hc: dng phn ng ngng kt hng cu th ng tm khng th ngng kt - Trong chn on bnh: dng phn ng ngng kt hng cu th ng v ELISA vi khng nguyn protein 4. Phng nga v iu tr 4.1. Phng bnh Hin nay cha c vaccine. Tng cng sc khng chung, gi gn v sinh, trnh cc tn thng da trong khi lm vic ni c vi khun. 4.2. iu tr Dng khng sinh nh tetracyclin, chloramphenicol, bactrim, ceftazidim. V vi khun ln trnh trong t bo nn cn lu chn la khng sinh khuch tn tt vo trong t bo v dng trong thi gian di phng nga ti pht. Vi khun khng gentamycin, ampicillin, polymycin. Dng bin php chc ht m p xe, tng cng sc khng, iu tr triu chng.

122

VIBRIO
Mc tiu hc tp 1.Trnh by c cc c im sinh vt hc. 2.Trnh by c kh nng gy bnh ca vi khun t v V.parahaemolyticus. 3.Trnh by c phng php chn on vi sinh vt. Ging Vibrio thuc vo h Vibrionaceae. Chng l nhng vi khun hnh que hi cong nh du phy, Gram m, khng sinh nha bo, di ng nh mt lng mt u, oxydaza dng tnh ... Ging Vibrio c chia thnh : - Vibrio cholerae O1: thuc nhm huyt thanh O1 c kh nng sinh c t rut v gy ra bnh dch t. Vibrio cholerae O1 bao gm tp sinh hc c in v tp sinh hc El Tor. Cc sinh tp ny ngng kt vi khng huyt thanh nhm 01. Trong nhm ny c 3 tp huyt thanh l Ogawa, Inaba v Hikojima. - Vibrio cholerae khng phi O1/ khng phi O139: bao gm cc nhm huyt thanh t O2 - O138 khng c kh nng gy dch t. C tnh cht sinh ha tng t nh V.cholerae O1 nhng khng ngng kt vi khng huyt thanh O1. Cc nhim trng do nhm ny thng lin quan n mi sinh, chng gy ra vim rut cp nhng c ch gy bnh vn cha c gii thch. - Vibrio cholerae O139: l tc nhn gy ra bnh dch t c pht hin ln u tin vo nm 1992 ti n v Bangladesh. c lc ca n l c t rut v khng nguyn pili ng iu ha c t (Toxin coregulated pili - TCP). - Cc Vibrio khc : V. mimicus; V. parahaemolyticus; V.hollisae. V. fluvialis; V.furnissii; V.vulnificus; V.alginolyticus; V.damsela; V.cincinnatiensis; V.metschnikovii.

I. VI KHUN T (Vibrio cholerae)

1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Vi khun t hnh que ngn, hi cong hnh cung hoc hnh du phy, Gram m, rt di ng nh mt lng u, khng c v, khng sinh nha bo. 1.2. Tnh cht nui cy Vi khun t rt hiu kh, mc c trn cc mi trng dinh dng thng, pH kim. Thng dng nc pepton pH 8,5 , mi trng thch TCBS (thiosulfate - Citrate - Bile salt) pH 8,6 , TTGA (Taurocholate - Tellurite - Gelatin Agar) pH 8,5 nui cy phn lp vi khun t. 1.3. Tnh cht sinh vt ha hc Vi khun t c oxidase, ln men khng sinh hi glucose, saccharose, D-mannitol, maltose, khng ln men arabinose. Phn ng indol dng tnh, phn ng Voges-Proskauer m tnh i vi sinh tp c in v dng tnh i vi sinh tp El Tor. 1.4. Cu trc khng nguyn - Khng nguyn thn O: bn cht l lipopolysaccharide. N quyt nh tnh sinh min dch ca vaccine t c in (vaccine t cht). Ngi ta phn bit thnh nhiu nhm huyt thanh O. V.cholerae sinh tp c in v sinh tp El Tor thuc nhm huyt thanh O1. Trong nhm O1 c 3 tp huyt thanh : Ogawa, Inaba v Hikojima.

123

- Khng nguyn lng H: Khng c gi tr trong thc tin. - Khng nguyn c t rut bn cht l protein, c t rut ca V.cholerae 01 kch thch c th sinh khng c t. 1.5. Sc khng Vi khun t cht nhit 100oC hoc 80oC/5 pht v b tiu dit bi cc ha cht nh cloramin, cresyl, vi cc ... Kh hanh v nh nng mt tri cng lm vi khun d cht. Trong nc , nc bin, nc ao h vi khun sng c vi ngy. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Sinh bnh hc Cc vi khun t xm nhp c th bng ng tiu ha, chng phi vt qua hng ro dch v ca d dy c pH axt xung rut non l ni c pH thch hp cho s pht trin ca vi khun. axt bnh thng ca dch v l mt cn tr rt ln i vi qu trnh sinh bnh ca vi khun t. Vo n rut non, V.cholerae bm dnh vo t bo nim mc rut nh c cc yu t bm dnh nh khng nguyn TCP, khng nguyn ngng kt hng cu nhy cm vi mannoza..., vi khun nhn ln v tit ra c t rut. Cc vi khun khng xm nhp vo trong cc t bo nim mc rut. c t rut ca vi khun t l mt protein gm 2 tiu phn A (Active) v B (Binding) c chc nng ring bit. Tiu phn A c hai tiu n v A1 v A2, tiu phn B c 5 tiu n v B1, B2, B3, B4 v B5. Tiu phn B c chc nng gn c t rut vo th th ganglioside GM1 trn mng ca t bo nim mc rut, cn tiu phn A m ch yu l A 1 xm nhp vo bn trong t bo hot ha enzymee adenylate cyclase, lm tng nng AMP vng ni bo lm cho t bo nim mc rut gim hp thu Na+, tng tit nc v Cl-, gy ra a chy cp tnh. Nu khng c iu tr tch cc bnh nhn s cht v kit nc v mt cc cht in gii. c t t cn gy nn c ch min dch t bo bng cch tc ng trc tip ln macrophage v t bo lympho T. Trong qu trnh sinh bnh t, c t t v vi khun t khng gy nn thng tn nim mc rut. V vy c ch hp th li mui, nc v glucose vn nguyn vn. y l c s sinh l cho vic b dch bng ng ung dung dch c in gii v glucose (ORESOL) c tc dng tt (glucose y nhm to iu kin hp th li Na cao hn, ch khng phi l cung cp nng lng). 2.2. Kh nng gy bnh Trong iu kin t nhin bnh thng, V.cholerae ch gy bnh t cho ngi. Bnh t l mt bnh nhim trng nhim c cp tnh, ly rt mnh gy thnh dch ln. Thi gian bnh t 2 n 5 ngy. Du hiu c trng ca thi k ton pht ca bnh l tiu chy v nn, phn lng v trng nh nc vo go. Bnh nhn mt nc, mt mui rt nhanh, c th mt 1 lt nc trong 1 gi do ch vi gi l xut hin hi chng mt nc cp tnh lm cho ton thn st i rt nhanh v rt nng. Nu khng c iu tr, t l cht rt cao (50 n 60%). Lm sng bnh t c nhiu biu hin rt khc nhau t th nh d b qua cho n th nng vi hi chng t in hnh. 2.3. Min dch p ng min dch dch th trong bnh t lm xut hin IgG trong mu v IgA tit nim mc rut. Cc khng th ny chng li vch t bo vi khun, ngn cn vi khun bm dnh vo nim mc v chng li c t t, ngn cn c t t (tiu phn B) gn vo mng t bo nim mc rut. 2.4. Dch t hc Bnh t ly truyn qua ng tiu ha qua thc n, nc b nhim khun. Ngun truyn nhim l ngi bnh v ngi lnh mang vi khun t.

124

K t nm 1817 cho n nay trn th gii xy ra 7 i dch t. Su i dch t u do V.cholerae sinh type c in gy nn. i dch t ln th 7 do V.cholerae sinh tp El Tor gy nn, bt u t nm 1961 ko di cho n ngy nay. V.cholerae El Tor khng vi tc nhn ha hc, tn ti lu hn ngi v sng trong thin nhin lu hn V.cholerae sinh tp c in. Ngoi ra i vi vng bnh t El Tor lu hnh th nhng trng hp nng thng t hn v nhng trng hp nh khng triu chng li nhiu hn. Bt u t nm 1992 dch t xy ra Madras v nhiu ni khc thuc n v Bangladesh do Vibrio cholerae O139 gy nn vi c ch bnh sinh hon ton ging nh Vibrio cholerae O1. Sau dch t do chng O139 ly lan ra cc nc khc. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip Bnh t l mt bnh cp tnh nn cy phn phn lp vi khun t l phng php chn on tt nht. 3.1.1. Bnh phm Ly phn sm ngay trong thi k u ca bnh trc khi iu tr khng sinh. Bnh phm phn cn a ngay v phng xt nghim trong vng 2 gi. Nu gi bnh phm i xa phi cho vo mi trng bo qun v vn chuyn Cary Blair, v a v phng xt nghim cng sm cng tt. 3.1.2. Xt nghim knh hin vi Soi ti c th thy vi khun t di ng rt nhanh. Nhum Gram thy nhiu phy khun Gram m. Xt nghim bnh phm knh hin vi c tc dng chn on s b. 3.1.3. Nui cy Bnh phm c cy vo cc mi trng chn lc v mi trng phong ph phn lp vi khun. Xc nh tnh cht sinh vt ha hc. Lm phn ng ngng kt trn phin knh vi khng huyt thanh a gi O1 v vi khng huyt thanh n gi c hiu tp Inaba hoc Ogawa xc nh chn on. 3.1.4. Phng php chn on nhanh xc nh nhanh vi khun t c th dng cc k thut nh bt ng vi khun, khng th hunh quang trc tip. 3.2. Chn on gin tip Phng php chn on huyt thanh khng gip ch cho chn on bnh. N c th c dng trong iu tra dch t hc. 4. Phng bnh v cha bnh 4.1. Phng bnh 4.1.1. Phng bnh chung - Gim st dch t hc, ch ng pht hin ngun bnh sm, kp thi cch ly, bao vy v x l. - Lm sch mi trng sng bng cc bin php nh x l rc v nc thi theo ng yu cu v sinh; kim tra v sinh thc phm; thc hin n chn ung si v sch ... 4.1.2. Phng bnh c hiu - Vaccine cht, dng ng tim trong da, c hiu lc thp v thi gian bo v ngn. Hin nay nhiu nc khng s dng loi vaccine c in ny. - Vaccine sng gim c lc: to ra cc chng t bin khng c lm vaccine ung. Hin nay ang th nghim.

125

- Vaccine cht, ung: Loi vaccine ny c th dng ton t bo bt hot n thun hoc dng kt hp vi tiu n v B ca c t t c tinh ch. Vit Nam dng loi vaccine t ng ung n lin cha cc t bo Vibrio cholerae O1 c in v El Tor c bt hot bng nhit v formalin. Hin nay ang th nghim loi vaccine t bt hot (Vaccine biv-WC) gm c Vibrio cholerae O1 v Vibrio cholerae O139. 4.2. Cha bnh Phi b nc v in gii sm, nhanh v cho bnh nhn. Dng khng sinh Tetracycline, Doxycycline ...

II. VIBRIO PARAHAEMOLYTICUS

V.parahaemolyticus c phn lp ln u Nht Bn nm 1950 t phn bnh nhn tiu chy do n c bin. 1. c im sinh vt hc V.parahaemolyticus c hnh hi cong v ngn. Gram m v di ng. L vi khun a mn (halophile) tn ti trong nc bin v cc ng vt bin nh c, tm, s, c ... Vi khun mc tt mi trng kim v mn. Nhit thch hp cho s nhn ln l 37 o C. V.parahaemolyticus c oxidase dng tnh, ln men D-mannitol, maltose, L.arabinose, khng ln men saccharose. V.parahaemolyticus b cht 65 o C sau 10 pht, chng khng pht trin c nhit di 15 o C. Vi khun c 3 loi khng nguyn : + Khng nguyn thn 0 : chu nhit, c chia thnh 12 type. + Khng nguyn lng H. + Khng nguyn v K : khng chu nhit, c chia thnh 59 type. 2. Kh nng gy bnh V.parahaemolyticus l mt trong nhng nguyn nhn gy nhim trng nhim c thc n. Ngi mc bnh ch yu l do n phi thc n hi sn cha c nu chn hoc b nhim khun trong qu trnh ch bin v bo qun. Thi gian bnh bnh ngn t 2 - 6 gi. Bnh biu hin cc triu chng nn v tiu chy kiu t nh hoc tiu chy kiu l trc khun. Bnh do vi khun ny gy ra gp nhiu nht Nht Bn, ngoi ra cn gp nhiu nc khc. Vit Nam gp nhiu ln ti vng b bin Bc B. 3. Chn on vi sinh vt - Phn lp vi khun t bnh phm l phn, cht nn ca bnh nhn. - Phn lp vi khun t cc hi sn trong trng hp iu tra thc phm nhim khun. 4. Phng bnh v cha bnh - Cha c vaccine phng bnh. - Phng bnh chung bng cch nu k thc n hi sn, khng n sng hi sn. - iu tr bng cc khng sinh nhy cm nh tetracycline, chloramphenicol ...

126

CAMPYLOBACTER V HELICOBACTER
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c mt s tnh cht vi khun hc ca Campylobacter v Helicobacter. 2. Nu c kh nng gy bnh ca cc vi khun ny. 3. Trnh by c mt s phng php chn on vi khun hc i vi Campylobacter v Helicobacter.

I. CAMPYLOBACTER JEJUNI
Ging Campylobacter thuc h Spirillaceae, gm c cc loi khc nhau c th gy bnh cho ngi. 1. c im sinh vt hc Campylobacter jejuni l nhng vi khun b, mnh, Gram m, hnh du phy nhn hai u, rt di ng nh c 1 lng 1 u, khng sinh nha bo. Nui cy C.jejuni trn mi trng nhn to thng kh khn v vi khun i hi iu kin vi hiu kh (micro-aerophile). Mc c 37 o C nhng mc tt hn 42 o C, khng mc 25 o C. Thng dng cc mi trng chn lc nh thch mu Columbia, thch mu tryptose phn lp vi khun. C.jejuni mc chm sau 2 - 3 ngy. Vi khun c Oxydase v Catalase, phn hy nitrat, khng oxy ha hoc khng ln men cc loi ng. C.jejuni c khng nguyn O chu nhit c chia thnh 23 typ huyt thanh v c khng nguyn H khng chu nhit. 2. Kh nng gy bnh C.jejuni l mt tc nhn gy vim rut cp tnh thng gp ngi. Chng xm nhp vo ngi do n ung cc thc n v nc b nhim khun, do tip xc vi ng vt, ch yu l vi gia cm, gia sc. Thi gian bnh 2-10 ngy. Th lm sng thng gp l bnh cnh ca mt vim rut cp tnh vi du hiu au bng, tiu chy d di, phn nc c khi c mu v m. C trng hp xy ra nhim khun huyt. Tiu chy do C.jejuni ko di 5-10 ngy. a s trng hp khi khng cn iu tr bng khng sinh. C ch gy bnh cha r. C.jejuni c c t rut, nhng c kin cho rng vi khun ny c kh nng xm nhp ging nh Shigella. C.jejuni nhn ln ch yu hi trng v hng trng. Bnh vim rut do C.jejuni xy ra nhiu ni trn th gii, gy tiu chy cp ngi, c bit tr em v khch du lch t cc nc pht trin n cc nc nhit i. 3. Chn on vi sinh vt Chn on vim rut cp do C.jejuni phi da ch yu vo phn lp vi khun t phn ca bnh nhn. Cy phn vo cc mi trng chn lc, nhit 42oC t 2 - 3 ngy trong kh trng c 5% oxy, 10% cacbonic v 85% nit. 4. Phng bnh v iu tr Cha c vaccin. Cn ch v sinh mi trng, v sinh n ung. Khng sinh ch nn dng trong nhng trng hp nhim khun huyt hoc tiu chy ko di.

II. HELICOBACTER PYLORI

T nm 1900 n nm 1980, thnh thong ngi ta ghi nhn c s hin din ca mt vi khun hnh xon nim mc d dy. Nhng nhng pht hin khng c quan tm ng mc, bi v cho n cui th k 20 ny, hu nh ngi ta vn quan nim rng d dy l mi trng khng c vi khun do pH acid ca n. Mi n nm 1979, Warren a ra gi thuyt chnh vi khun l cn nguyn gy ra vim, lot d dy - t trng. Nm 1981, Marshall bt u tm ra phng php phn lp vi khun ny, n nm 1982 ng nui cy thnh cng v thy vi khun ny ging nh Campylobacter jejuni , nm 1983 ng chnh thc

127

cng b vi khun ny trn tp ch Lancet (Paris) vi tn l Campylobacter pyloridis, v sau c gi l Campylobacter pylori. Nm 1989, Goodwin nghin cu v cu trc t bo vi khun ny v thy chng khc hn cc Campylobacter khc nn ngh xp cc Campylobacter ny thnh mt ging mi, ging Helicobacter v t Campylobacter pylori c gi l Helicobacter pylori. 1. c im sinh vt hc L nhng vi khun nh, lc mi phn lp t mu sinh thit nim mc d dy th c hnh cong, hoc hnh ch S, ng thnh m. Nu cy chuyn nhiu ln th c hnh que. Vi khun Gram m, rt di ng nh c 2-6 lng mt u. Vi khun khng sinh nha bo. Vi khun i hi iu kin vi hiu kh. Yu cu dinh dng cao, mi trng nui cy cn c mu ng vt hoc huyt thanh. Vi khun mc chm, trn mi trng thch mu Colombia hoc thch mu tryptose sau 3 ngy 37 oC, c th thy khun lc nh, khng mu, c nh nhn. Vi khun khng ln men cc loi ng, c oxydase v catalase, urease dng tnh mnh. Urease dng tnh mnh l tnh cht dng phn bit H. pylori vi cc vi khun c hnh cong khc nh Campylobacter... 2. Min dch 2.1. p ng min dch ti ch Ti ni H. pylori xm nhp, xut hin hin tng tp trung mt s lng ln cc bch cu trung tnh v cc t bo lympho. Cc t bo lympho v bch cu gii phng ra cc interleukin v cc gc t do oxy ho, nhng phn ng vim ti ch ny khng c kh nng loi b H. pylori. 2.2. p ng min dch dch th Khi nghin cu tm khng th trong mu nhng bnh nhn lot d dy - t trng c mt H. pylori, ngi ta pht hin thy c s gia tng khng th IgG, IgA v c bit l IgM. Cc khng th ny gim mt cch c ngha sau khi tit tr ht H. pylori. Vn ny c ng dng trong chn on huyt thanh hc v gim st kt qu iu tr. 3. Kh nng gy bnh ngi 3.1. Kh nng gy bnh T khi Marshall phn lp thnh cng vi khun ny, nhiu cng trnh nghin cu v vai tr gy bnh ca H. pylori c thc hin. Ngi ta cng tin hnh nghin cu trn ngi tnh nguyn, y l nhng ngi khng c hi chng vim, lot d dy; h c ung H. pylori. Sau mt thi gian, h b vim d dy; sau ngi ta li dng cc bin php tiu dit H. pylori th nhng ngi ny li ht vim d dy. Gn y, nhiu tc gi nhn xt rng, hu nh cc trng hp vim lot d dy - t trng u lin quan n nhim trng H. pylori; c bit trong th vim teo, mt th rt d dn n ung th d dy m li thy lun lun c mt vi khun ny. 3.2. C ch gy bnh H. pylori rt di ng, xm nhp qua lp cht nhy v xm ln biu m d dy, c bit l khong gian bo. Vi khun sn sinh urease rt mnh, enzyme ny c hot tnh phn gii ur thnh amoniac. Ur l sn phm chuyn ho ca cc m t bo, chng vo mu mt phn v c o thi ra ngoi qua thn. Mt lng ur t mu qua lp nim mc d dy vo dch d dy. Amoniac c phn ng kim lm tng tm thi pH ti ch n khong 6,5 v gip cho vi khun sng st c trong mi trng rt axit ca d dy. Ngoi ra amoniac cn gy c trc tip i vi t bo nim mc d dy. H.pylori cn lm gim cht nhy bo v thnh d dy cho nn axit dch v tc ng trc tip ln thnh d dy. S phi hp nhiu yu t trn gy vim, let d dy. Trn nhng bnh nhn b vim let d dy - t trng c th phn lp c H.pylori t 80%-90% trng hp. 3.3. Dch t hc

128

Tnh trng kinh t ca x hi c nh hng ln n hin tng nhim H. pylori. Ngay M, t l nhim H. pylori ngi da en cng cao hn ngi da trng, bi v lin quan n i sng tinh thn, vt cht v v sinh mi trng. Ngun truyn nhim l ngi, c th gp kh nhng khng ng k. ng ly ch yu l ngi truyn sang ngi. Phng thc ly truyn l ng phn - ming v ng ming - ming, trong ng phn - ming ng vai tr ch yu. 4. Chn on vi sinh vt 4.1. Chn on trc tip Phn lp vi khun t bnh phm, bnh phm thng thng nht l mu sinh thit nim mc d dy khi ni soi, hoc c th l dch d dy. Nui cy ln cc mi trng thch hp nh thch mu Colombia, 37oC iu kin vi hiu kh, sau 3 ngy thy khun lc nghi ng th trch bit ri nhum Gram (cn thay th Safranin bng Fuchsin mu c r hn do vi khun nh), th nghim cc tnh cht sinh vt ha hc xc nh vi khun. 4.2. Chn on nhanh bng test ureaza Cho mu sinh thit vo mi trng Ure-christensen, nu trong mu nghim c H.pylori th chng s phn hy ure thnh amonium v carbon dioxide lm cho pH mi trng tr nn kim v i mu ca ch th mu phenol t mu hng sang cnh sen. 4.3. Th nghim o hm lng carbon ng v phng x C13 trong hi th Theo nguyn l l CO2 c to thnh sau phn ng phn hy ure s theo mu ri ti phi v thi ra ngoi theo hi th. a vo c th bnh nhn ure gn C13, o hm lng C13 thi ra theo hi th xc nh c hay khng nhim H.pylori. 4.4. Tm khng th khng H.pylori Tm khng th khng H.pylori trong huyt thanh, trong nc bt hoc trong dch d dy bng th nghim ELISA. Thng dng trong iu tra dch t hc nhim H.pylori. 4.5. K thut khuch i gen (PCR) K thut PCR c th pht hin c on gen c hiu ca H.pylori c mnh sinh thit d dy, dch d dy, nc bt v phn ca bnh nhn. 5. Phng bnh v iu tr 5.1. Phng bnh - Phng bnh chung: bnh d dy-t trng ph thuc rt nhiu vo cc iu kin kinh t - x hi. Vic nng vao i sng cho nhn dn l rt cn thit, trong v sinh mi trng cng ng vai tr quan trng, v bnh ly ch yu qua ng phn ming. - Phng bnh c hiu: phng bnh c hiu qu v l tng nht l dng vaccine. Hin nay, mt loi vaccine phng bnh vim lot d dy-t trng ang c cc nh nghin cu trn th gii quan tm v thc nghim, hy vng trong tng lai gn s c vaccine phng bnh ny. 5.2. iu tr Hin nay, trong iu tr vim lot d dy - t trng, ngoi s dng thuc khng tit, ngi ta cn dng khng sinh tiu dit cn nguyn vi khun H. pylori, thng dng hai loi khng sinh phi hp nh Metronidazol hoc Tinidazol vi Amoxicilline hoc Clarithrromycin th hiu qu tc dng tt hn l dng mt loi.

129

CC XON KHUN GY BNH

Mc tiu hc tp 1. M t v tr li c cc cu hi v tnh cht vi khun hc ca cc xon khun gy bnh gm vi khun gaing mai, cc leptospira v cc borrelia gy bnh 2. Trnh by v tr li c tnh cht gy bnh ca cc xon khun gy bnh 3. Nu v tr li c cc phng php chn on phng th nghim, cc nguyn tc phng v iu tr cc xon khun gy bnh Cc xon khun c dng hnh xon, c kh nng di ng, cc xon khun c nhiu ni trong t nhin, nhiu loi k sinh trn c th ngi v ng vt. Mt s xon khun gy bnh cho ngi, chng ta s ln lt kho st 3 loi xon khun - Cc Treponema - Cc Leptospira - Cc Borrelia

I. XON KHUN GIANG MAI ( TREPONEMA PALLIDUM )

H vi khun Treponema bao gm nhiu loi, c th chia lm 2 loi. - Loi khng gy bnh: Loi ny chim s ng, chng sng nhiu ni khc nhau trong c th nh ng sinh dc c T.genitale; hc ming c T.macrodentium. - Loi gy bnh: gm loi T. carateum gy bnh pinta, loi T.pallidum vi di loi T. pallidium subspecies pallidum gy bnh giang mai hoa liu thng gp ngi, v thng c gi tt l T. pallidum. 1. c tnh sinh vt hc 1.1. c tnh hnh thi: Vi khun giang mai c dng hnh xon mnh di 8-20 m, rng 0,1-0,2 m vi khun c t 8 n 14 vng xon u, mi vng xon cch nhau khong 1 m. Vi khun khng c v, khng to nha bo, chng c lng 2 u nhng khng di ng bng lng m bng s un khc cc vng ln v quay quanh trc ca n. Vi khun giang mai c th bt mu thuc nhum Giemsa, nhng vi khun bt mu tt nht l phng php nhum thm bc, nn y l phng php thng dng dng nhum xon khun, xon khun giang mai bt mu nu en trn mt nn mu nu nht. Treponema pallidum cho n hin nay vn cha nui cy c trn mi trng nhn tao, cch gi chng duy nht hin nay l tim truyn nhiu ln qua tinh hon th. 1.2. Tnh cht khng Xon khun giang mai khng rt km, ra khi c th ng vt vi khun cht nhanh chng. Cc cht st khun thng thng nh iod, thy ngn, x phng d dng git cht vi khun, nhit 42oC vi khun b git cht trong khong 30 pht, trong huyt thanh ct gi nhit 4oC vi khun sng c 1 ngy, m 70oC vi khun tn ti c nhiu nm. Vi khun nhy cm vi cc thuc khng sinh nh penicillin, tetracyclin. 1.3. Tnh cht khng nguyn Cu trc khng nguyn ca vi khun giang mai t c bit, thn vi khun cha phc hp protien, lipid v polysaccharide. nhng bnh nhn mc bnh giang mai trong huyt thanh c cha mt loi khng th c th cho phn ng vi hp cht lipit chit xut t tim b gi l cardiolipin, y l c s cho phn ng huyt thanh hc c in xc nh bnh giang mai. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Dch t hc Vi khun c ly truyn ch yu qua tip xc sinh dc gia ngi lnh v ngi bnh b giang mai, kh nng ly truyn cao nht lc bnh nhn b giang mai giai on I. Cc ng ly truyn khc gm nim mc mt, nim mc ming hoc qua da b xy st. ph n

130

c thai b bnh giang mai vi khun c th qua rau thai v gy giang mai bm sinh, mt khc a tr ca cc b m ny cng c th b nhim trng khi sinh, lc tr i qua ng sinh dc b m. Vi khun giang mai cng c th c truyn qua ng truyn mu. 2. 2. c im sinh bnh v bnh l 2.2.1.Giang mai mc phi Vi khun giang mai xm nhp nhanh qua nim mc ton vn hoc b xy st. Sau vi gi vi khun c h thng bch huyt v vo mu. Thi gian th h ca vi khun giang mai l 30-32 gi. Thi gian bnh t l vi s lng vi khun a vo. Ni chung nng vi khun phi t 107 vi khun/ 1 gam t chc trc khi xut hin tn thng lm sng. Thc nghim cho thy chch trong da s lng vi khun 106 c th gy nn tn thng bnh l sau 72 gi, khi chch liu thp thi gian di hn. Trong nhim trng t nhin ngi thi gian bnh trung bnh 21 ngy. Bnh din bin qua 3 thi k. - Giang mai giai on I: giai on ny ko di 2 n 6 tun l, biu hin bi tn thng tin pht thng b phn sinh dc l sng giang mai. Vi khun giang mai c nhiu tn thng nn kh nng ly nhim cao. - Giang mai giai an II: t 2 thng n 1 nm biu hin chnh trong giai on ny l ban trn da v cc tn thng c quan ni tng pht trin. - Giang mai giai on III: tn thng hnh thnh cc c quan ni tng nh tim, mch mu, xng, t chc thn kinh di dng gm giang mai. Tn thng h thng thn kinh trung ng gy lit v tn ph. 2.2.2. Giang mai bm sinh ph n c thai b bnh giang mai vi khun c th qua rau thai v gy bnh cho thai nhi, a b c th cht khi cn trong bng m hoc c th sng n khi sinh. nhng a tr ny trong c th c cc tn thng giang mai c quan lm cho a tr c th b tn ph. 3. Chn on phng th nghim C nhiu phng php chn on phng th nghim ty theo giai on ca bnh. Hai phng php chn on phng th nghim chnh thng dng. 3.1. Phng php chn on trc tip Phng php ny ch p dng vi giang mai giai on I khi c nhiu vi khun tn thng sng giang mai. Bnh phm l cht tit dch t tn thng v pht hin c s hin din ca vi khun bng cc k thut sau. - Kho st vi khun trn knh hin vi nn en. - Nhum nhum thm bc - Nhum khng th hunh quang trc tip. - Xc nh DNA ca xon khun giang mai bng k thut PCR 3.2. Phng php chn on gin tip Bng dng cc th nghim huyt thanh hc c hai loi phn ng huyt thanh hc c dng. Loi phn ng huyt thanh vi khng nguyn khng c hiu v loi phn ng huyt thanh vi khng nguyn giang mai c hiu. 3.2.1. Phn ng huyt thanh vi khng nguyn giang mai khng c hiu Trong loi phn ng ny khng nguyn dng l hp cht lipid t tim b (cardiolipin). C cc loi phn ng. - Phn ng ln bng nh phn ng VDRL, RPR. y l cc phn ng d thc hin, cho kt qu nhanh v thng dng hin nay cc phng th nghim - Phn ng ELISA (VISUWELL) khng nguyn dng l khng nguyn trong phn ng ln bng. y l k thut chn on mi cho kt qu tin cy. - Phn ng c nh b th c dng trc y, hin nay khng cn dng.

131

Phn ng ln bng v phn ng c nh b th c khi cho nhng kt qu dng tnh gi trong mt s trng hp nh bnh st rt, bnh thn h nhim m, bnh lupus ban , ph n c thai. 3.2.2. Phn ng huyt thanh vi khng nguyn giang mai c hiu Cc phn ng c dng gm. - Phn ng hp th khng th hunh quang giang mai (Fluorescent treponema antibody-Absorption: FTA-Abs) phn ng ny dng tnh rt sm trong bnh giang mai v vn cn dng tnh ko di ngay sau khi bnh c iu tr hiu qu. - Phn ng khng th ngng kt hng cu giang mai (TPHA). - Phn ng ELISA xc nh IgM: khng th khng IgM (anti-IgM) c gn ln cc ging, khng th ny s bt IgM c trong huyt thanh ca bnh nhn, tip theo khng nguyn giang mai thun khit s xc nh IgM c hiu, phc hp ny s c xc inh khi cho khng th n dng gn enzyme. Phn ng rt hu ch chn on giang mai bm sinh tr em. - Phn ng bt ng xon khun giang mai (Treponema pallidum Immobilization:TPI). Huyt thanh bnh nhn cha khng th c th lm bt ng khng th giang mai. Phn ng ny cn dng vi khun giang mai sng nn khng dng trong chn on phng th nghim. Cc phn ng huyt thanh vi khng nguyn c hiu chnh xc, nhng i hi trang thit b t tin nn kh p dng rng ri. Cc phn ng c hiu dng tnh sm ngay trong thi gian cui giang mai giai on I nn y l loi phn ng c th dng chn an sm bnh giang mai. Tuy nhin do nhy cao cc phn ng ny t c dng theo di p ng vi iu tr. Sau khi iu tr c hiu qu chun khng th trong phn ng VDRL gim nhanh: gim 4 ln sau 3 thng v gim 8 ln sau su thng nn phn ng ny thng c dng theo di p ng vi iu tr. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh Ch yu dng cc bin php chung nh bi tr mi dm, gio dc phng bnh STD, v sinh trong hot ng sinh l tnh dc.. 4.2. iu tr Khng sinh penicillin hin nay vn cn l thuc chn lc diu tr bnh giang mai, cc thuc khng sinh nh tetracyclin, erythromycin c th dng cho cc trng hp d ng vi penicillin hoc cho tr em.

II. XON KHUN GY ST VNG DA XUT HUYT ( LEPTOSPIRA)

Leptospira gm nhiu chng khc nhau c th chia lm 2 loi - Loi khng gy bnh chim a s, chng sng khp ni trong t nhin. - Loi gy bnh sng k sinh ng vt v gy bnh cho ng vt . Vit Nam bnh do Leptospira thng xy ra nhiu ri, nhiu a phng c dch lu hnh. 1. c im sinh vt hc 1.1. c im v hnh thi Leptospira l mt lai xon khun nh di 4-20 m, rng 0,1-0,2 m u un cong nh hnh chic mc cu, di knh hin vi nn en cc vng xon u v st nhau. Vi khun bt mu tt vi phng php nhum thm bc vi khun bt mu nu en.

132

Hnh 1. hnh th vi khun L. ictero hemorhagie 1.2. Tnh cht nui cy Leptospira c th pht trin trn mi trng nui cy nhn to. Vi khun pht trin nhit thch hp 28-30oC. pH hi kim 7.2 - 7.5. Mi trng nui cy xon khun Leptospira cn phi c huyt thanh th ti nh mi trng Terskich, mi trng Korthof. Trong cc mi trng ny xon khun Leptospira mc chm khong 1 tun, lm mi trng c nh. Ngoi ra vi khun c th pht trin trong phi g . 1.3. Tnh cht khng Leptospira khng km, vi khun c th sng lu trong nc c pH kim nh nhit > 22oC. Leptospira b git cht khi un 50oC trong 10 pht nhng chu c lnh, trong bnh phm tng ph ca chut gi t lnh vi khun ny c th sng n 25 ngy. pH axit vi khun b git cht nhanh chng, cc ha cht c tc dng b mt nh x phng v ha cht phenol git cht vi khun d dng. Leptospira nhy cm vi nhiu khng sinh nh penicillin, tetracyclin, chloramphenicol. 1.4. Tnh cht khng nguyn: Cu trc khng nguyn ca Leptospira rt khc nhau ty theo mi chng. Vi khun ny c khng nguyn thn, bn cht ha hc l polysaccaride, gm 2 yu t c hiu cho loi c tnh cht c nh b th, v yu t c hiu nhm c tnh cht ngng kt. Hin nay Vit Nam chn 12 chng Leptospira dng trong chn on huyt thanh hc gm L. australis; L.autumnalis; L.bataviae; L. canicola; L.soi; L. grippotyphosa; L.hebdomadis; L.ictero-hemorrhagie; L.mitis; L. pomona; L.saxkoebing; L. sejroe. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Dch t hc Vi khun Leptospira gy bnh thng k sinh c th ng vt, thng nht l chut, vi khun ny gy nn nhim trng th n chut v chng c o thi ra mi trng bn ngoi qua nc tiu ca chut gy nhim bn ngun nc, vng t m, cc h nc t ng, vng nc cc hm m. Trong iu kin thun li pH kim v nhit trn 22oC vi khun sng kh lu nhng ni ny. Vi khun xm nhp vo c th qua nhng ch da b xy xt, qua nim mc, hoc da lnh nhng ngm lu trong nc. Do vy bnh thng gp nhng ngi lm rung, th hm m, th rng hoc nhng ngi tm hoc li cc hm nc b nhim bn vi khun Leptospira. Bnh him khi c truyn qua vt cn ca chut. Bnh xy ra c 2 gii, gp mi la tui, khng c ma r rt.. 2.2. Bnh l ngi Thi gian bnh 2 - 26 ngy, bnh c trng bi hi chng nhim khun nng ng thi cc biu hin ca tn thng nhiu h thng c quan. - Hi chng mng no

133

- Hi chng tn thng gan v thn - Hi chng xut huyt Bnh thng ko di 9 - 12 ngy. Cc trng hp nng t vong do tn thng nng nhiu c quan v suy thn. Tuy nhin s hi phc thng hon ton, khng li di chng cc c quan, thi gian hi phc ko di 1 - 2 thng. 2.3. Bnh ng vt ng vt nhy cm l chut, sau khi tim vo mng bng chut xon khun gy bnh, bnh khi pht vi st vng da v xut huyt nhiu tng ph. Chut cht m t thi chut tm c nhiu xon khun gan chut. 3. Chn on phng th nghim 3.1. Chn on trc tip Ly bnh phm l mu hoc nc tiu bnh nhn trong tun l u. Soi ti vi khun di knh hin vi nn en, hoc nhum xon khun bng nhum Fontana -Tribondeau. Bnh phm c nui cy vo mi trng Terskich hoc Korthoff. Kho st vi khun pht trin trong cc mi trng ny. Tim truyn vo chut lang l k thut phn lp tin cy, kho st bnh chut, tm xon khun Leptospira cc tng ph chut. Tm acid nucleic ca cc Leptospira c th thc hin bng th nghim lai DNA hoc PCR. 3.2. Chn on huyt thanh hc C nhiu phn ng huyt thanh hc khc nhau, thng dng v c hiu cao l phn ng ngng kt Martin- Pettit, cn gi l phn ng ngng kt tan. Trn huyt thanh bnh nhn vi hn dch c vi khun Leptospira, nu huyt thanh bnh nhn c khng th tng ng, cc vi khun s ngng kt sau vi khun b ly gii. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh 4.1.1. Bin php chung Trang b phng tin bo h lao ng cho ngi tip xc vi ngun ly, dit chut. 4.1.2. Bin php c hiu: dng vaccine phng bnh c dng mt s nc. 4.2. iu tr -Nhiu khng sinh c hiu qu tt vi Leptospira nh penicillin, tetracyclin, chloramphenicol - Bin php iu tr h tr

III. CC BORRELIA GY BNH

Borrelia l mt nhm xon khun gy bnh cho ngi, trong phng thc truyn bnh xon khun ny c truyn do mi gii trung gian ve hay rn. Cc Borrelia gy nn bnh st hi quy v gn y Borrelia gy bnh Lyme. 1. c tnh chung ca cc Borrelia 1.1. Hnh thi v bt mu y l nhng xon khun di, cc vng xon khng u nhau chiu di ca xon khun Borrelia thay i t 5 - 30m, rng khong 0,3 - 1,4 m. Thn vi khun nh nh si tc un cong kch thc thay i ty theo tng thi k, cc xon khun pht trin di ra trong 12-24 gi ri phn chia thnh 2 t bo, vi khun di ng mnh trn knh hin vi nn en. Nhum Wright xon khun bt mu , nhum Giemsa xon khun bt mu tm sm. 1.2. Nui cy Borrelia l loi vi khun k kh kh mc trn mi trng nhn to, vi khun pht trin c nhit 33oC trn mi trng lng Borbozur - Stoenner Kelly hoc c th cy trn phi g. Nhng thng thng l cy phn lp qua cy truyn trn chut. 1.3. Tnh cht khng:

134

Vi khun ny d cht bi cc tc nhn vt l v ha cht cng nh nhy cm vi nhiu khng sinh penicillin, tetracyclin, chloramphenicol. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Bnh st hi qui Ch yu do xon khun Borrelia obermejeri hay thng gi B.recurentis thng gy tthnh dch ln, vector trung gian truyn bnh chnh l rn. Ngoi ra cn B.dultoni, mi gii trung gian truyn bnh l ve, vi khun ny gy bnh c tnh cht a phng. Vi khun st hi qui sau khi xm nhp vo c th sau thi gian bnh 7-10 ngy bnh c trng bi st, bun nn, nn ma, st kh di 5-7 ngy trong t u ri tr v bnh thng trong 5-7 ngy ri st tr li. Nhng t st ti pht v sau ngn hn, t rm r hn v thi gian ngng st gia cc t ko di hn. Nu bnh khng c iu tr ti mt lc no xon khun cng b tiu dit v lc y bnh s khi hon ton. Nhng trng hp nng do vim c tim v c th gy cht

Hnh 2. Hnh nh loi ve l vector trung gian truyn bnh Lyme 2.2. Bnh Lyme c m t nm 1977 do xon khun Borrelia burgdorferi gy nn. Vector trung gian truyn bnh do cc loi ve. Bnh tm thy u tin M, hin nay nhiu nc trn th gii thng bo pht hin bnh ny. Sau khi xm nhp vo c th qua vt cn, vi khun gy phn ng vim ti ch ri lan trn vo bch huyt v vo mu. Bnh tin trin vi triu chng a dng v lin h n phn ng vim nhiu c quan t chc ca c th gm da, h thng c khp, thn kinh, tim, gan, thn, tiu ha, mt ... bnh din tin mn, ko di nhiu nm v c th phc hi hon ton. 3. Chn on phng th nghim 3.1. Kho st trc tip Soi ti trn knh hin vi nn en, hoc nhum trc tip bnh phm mu vi phng php Wright vi khun bt mu , nhum Giemsa vi khun c mu tm. 3.2. Tim truyn cho chut Tim 1-2 ml mu ly t bnh nhn tim vo mng bng chut theo di xon khun mu chut bng nhum trc tip, tm xon khun tng chut. 3.3. Chn on huyt thanh Trong chn on on bnh Lyme, phn ng ELISA c dng u tin xc nh khng th lp IgM i vi B. burgdorferi. Phn ng western blot xc nh khng th IgG c hiu vi cc khng nguyn protein ca B. burgdorferi l phn ng chn on chc chn. Khi thc hin phn ng ELISA dng tnh cn lm thm phn ng western blot khng nh chn on. 3.4. Cc phng php khc Gn y k thut PCR c s dng chn on bnh Lyme. Tuy nhin k thut ny ch dng nhng phng th nghim c trang b 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh Dit cn trng tit tc trung gian bng phun thuc dit cn trng nhng vng dch t. 4.2. iu tr

135

Borrelia nhy cm vi nhiu loi khng sinh thng thng nh penicillin, tetracyclin, chloramphenicol, cephalosporin ... hin nay cc thuc ny dng iu tr cc nhim trng do Borrelia.

136

VI KHUN BCH HU (Corynebacterium diphtheriae)

Mc tiu hc tp 1.Trnh by c c im sinh vt hc ca vi khun bch hu 2.Trnh by kh nng gy bnh v c ch gy bnh ca vi khun ny 3.Trnh by c phng php chn on sinh vt hc, phng php phng nga v iu tr Nm 1826, Klebs quan st v m t trc khun bch hu, mt nm sau 1884 Loeffler phn lp c vi khun ny, sau Roux v Yersin tm ra ngoi c t (1888). Roux ch huyt thanh khng c t cha bnh (1894) v Ramon ch gii c t bch hu phng bnh (1924). Vi khun bch hu thuc h Corynebacteriaceae. H ny gm cc ging Conrynebacterium, Listeria, Erysipelothrix, phn ln khng gy bnh, k sinh t, sc vt v ngi, mt s t gy bnh cho ngi.

I. C IM SINH VT HC
1. Hnh th Vi khun bch hu c kch thc 0,5 -1x 2 - 8 m, dng hnh que thng hoc hi cong, hai u trn v thng phnh ra to hn thn lm cho vi khun c dng hnh chy. Vi khun c th xp thnh hng ro hay thnh ch ci H, V, X, Y ... Vi khun khng di ng, khng c v, khng sinh nha bo. Trc khun bch hu bt mu Gram dng nhng khi ty mu ko di d mt mu tm. Khi nhum vi khun bng cc phng php nh Albert hoc Neisser th s thy c cc ht di nhim sc (ht volutin) nhng ht ny bt mu en khc vi mu ca thn vi khun. 2. Tnh cht nui cy Vi khun bch hu l vi khun hiu kh. Mc c mi trng nui cy thng thng, nhng mc tt v nhanh mi trng c mu v huyt thanh. Nhit thch hp l 37oC, pH thch hp 7,6 - 8. - mi trng huyt thanh ng Loeffler, mi trng trng, vi khun mc nhanh, 1018 gi sau to thnh nhng khun lc nh, trn li, b u, mu xm nht. - mi trng c Tellurit kali 0,3% nh mi trng Mac-Leod, mi trng Schroer, vi khun bch hu mc thnh nhng khun lc en hoc xm en ty theo typ. - mi trng thch mu: vi khun mc to thnh khun lc b u, tm cao, mu trng c v c vng tan mu xung quanh khun lc tu theo typ. Da vo kh nng tan mu , ngi ta phn bit 3 typ: gravis, mitis v intermedius - canh thang vi khun lm c nh, to nn nhng ht dnh vo thnh ng v xut hin mng trn mt mi trng. 3. Tnh cht sinh ha Ln men v khng sinh hi cc loi ng: glucose, galactose, khng ln men ng saccharose v lactose. phn bit cc typ vi khun bch hu tht v cc trc khun gi bch hu (Corynebacterium hoffmani, Corynebacterium xerosis), ngi ta da vo bng cc tnh cht sinh vt ho hc di y:

137

Bng cc tnh cht sinh vt ho hc c bn Vi khun Corynebacterium diphteriae gravis Corynebacterium diphteriae mitis Corynebacterium diphteriae intermedius Glucose + + + Saccarose Ln men tinh bt + Tan mu + -

Corynebacterium hoffmani Corynebacterium xerosis

4. Sc khng Vi khun nhy cm vi nhit, nhit 56oC cht trong vng 5 pht. trong gi mc v khi dnh vo chi, o qun, vi khun tn ti kh lu nhit bnh thng. Trong iu kin kh v lnh vi khun bch hu c sc khng cao hn cc vi khun khng nha bo khc. Cc cht st khun thng thng git cht nhanh vi khun sau 1 pht. 5. Kh nng sinh c t Trc khun bch hu to ngoi c t lc trng thi sinh dung gii vi phage . S hin din ca prophage mang li cho vi khun gen c kh nng tng hp nn c t. S to thnh c t ca chng cn ph thuc vo mt s yu t khc nh nng Fe ++ trong mi trng, p sut thm thu, nng axit amin, ngun N2 v C thch hp. Bn cht ngoi c t bch hu l protein khng bn vi nhit, l 1 c t mnh, 1mg c t c th git cht 1.000 con chut lang nng 250g sau 96 gi. Nu cho tc dng vi formol 0,3-0,4 % nhit 40oC sau 1 thng th c t bch hu bin thnh gii c t c s dng lm vaccine phng bnh bch hu. 6. Cu trc khng nguyn - Khng nguyn c t: c t phn lp t tt c cc chng vi khun bch hu cho thy s tng ng v min dch ngha l to thnh 1 typ c t sinh khng duy nht, iu ny m bo s thnh cng ca vaccine trong phng bnh. - Khng nguyn ca vi khun: Nhng kho st cho thy khng nguyn polysaccharide b mt vi khun c 3 typ gravis, mitis, intermedius khng khc nhau trong khi cc trc khun gi bch hu khng c khng nguyn ny.

II. KH NNG GY BNH CHO NGI

Trc khun bch hu l nguyn nhn gy bnh bch hu ngi, thng gp nht l tr em, la tui t 2 - 7 tui. Bnh c khp ni trn th gii, xy ra quanh nm nhng gp nhiu v ma lnh, bnh ch yu ly trc tip qua ng h hp khi bnh nhi ni, ho hoc ht hi. Ngoi ra c th ly gin tip qua chi, o qun ca bnh nhi. Bnh bch hu l bnh nhim trng, nhim c cp tnh, c th gy thnh dch v t l t vong cn tng i cao. Bnh c 2 biu hin chnh l: gy mng gi hng cng vi ni hch c v nhim c ton thn.

III. C CH GY BNH
Vi khun bch hu vo ng h hp, c tr nim mc hu, hng, pht trin ng h hp trn v tit ra ngoi c t. Mt mt vi khun v c t kch thch gy lot ti ch to thnh mng gi mu trng xm, dnh cht vo nim mc, bc ra lm chy mu v cho vo nc khng tan. Mng gi thng xut hin trc tin hng ri lan trn ln ng mi hoc xung kh qun. Bch hu thanh qun c bit nghim trng v gy kh th. Mt khc ngoi c t theo ng mu n tc ng vo h thng thn kinh gy nn cc hin tng nh lit

138

vm ming, c mt, t chi v thng tn ti tuyn thng thn, c t bch hu cn tc ng ln tim gy ri lon nhp, suy tim... Ngoi ra cng c bch hu da hoc cc vt thng, y mng gi cng c to thnh, tuy nhin s phn tn c t thng nh, khng gy nhng triu chng ng k.

IV. MIN DCH

c lc ca vi khun bch hu ph thuc vo 1 typ c t duy nht nn min dch thu hoch sau chng bnh c bn l khng c t. Tr s sinh thu hoch min dch tm thi nh khng c t ca m i qua nhau thai, tnh min dch th ng ny ch ko di trong t thng. Phn ln tr em, c bit t 1 n 7 tui rt nhy cm vi vi khun bch hu. Trong qu trnh ln ln c th s t gy c min dch ch ng, do tr b bnh hoc b nhim trng nh, do sng gn ngi lnh mang vi khun. Hin nay nc ta, tr cng ln th kh nng mc bnh gim dn v ngi ln hu nh khng mc bnh bch hu. nh gi tnh trng min dch vi c t ca vi khun bch hu ngi ta dng phn ng Shick: tim ni b mt trc cnh tay 0,1ml c t bch hu. Phn ng dng tnh th sau 24 - 48 gi ch tim ni ln 1 qung , cm cng vi ng knh 1 - 2cm, p ng vim ti ch t cc i trong vng 5 ngy sau nht dn. iu ny chng t c t khng b khng c t trung ha, c th c kh nng th cm vi vi khun bch hu. Phn ng m tnh th ch tim khng c phn ng ngha l c t b trung ha bi khng c t. Tuy nhin cn phi tim ng thi vo tay i chng 1 lng c t tng t nhng chng 60oC trong15 pht ph hy tc dng ca c t, bn i chng s khng c phn ng hoc nu c th mt rt nhanh trong khi phn ng Shick dng tnh thc s th p ng vim ko di trong nhiu ngy.

V. CHN ON
Phng php duy nht l phn lp vi khun. Bnh phm l mng gi hoc cht ngoy hng ch c tn thng. 1. Kho st trc tip bnh phm: Lm tiu bn nhum Gram, nhum Albert pht hin vi khun. Nu thy hnh th vi khun in hnh th cho kt qu s b lm sng c hng iu tr kp thi. 2. Nui cy, phn lp, nh danh: Cy bnh phm vo cc mi trng thch hp nh mi trng trng, mi trng c Tellurit nhit 37oC trong 18 - 24 gi, ri chn khun lc in hnh kho st tnh cht v hnh th, sinh ha v xc nh c t ca vi khun bch hu bng 1 trong cc phng php sau: 2.1. Phn ng trung ha trong da th Co lng sn th dng bt ch chia cc vung nh. Tim ni b 0,2ml canh khun bch hu th nghim 48 gi vo 1 (ng thi tim ni b 0,2ml canh khun bch hu c lm chng vo bn cnh), 5 - 7 gi sau tim vo tnh mch 1.000 n v khng c t bch hu. Ngay sau tim ni b vo 1 khc 0,2ml canh khun th nghim. c kt qu sau 48 72 gi. Nu vi khun th nghim sinh ra c t th tim ln u xut hin nt hoi t 5 10 mm, bao quanh l mt vng ban 10 - 15mm ging nh lm chng, cn tim ln 2 th ch c mt nt hng 10 - 15mm. 2.2. Phn ng Eleck t 1 gii giy thm c cha khng c t bch hu vo gia y ca a thch c cha 20% huyt thanh nga hoc b. Vi khun th nghim c cy thng gc vi ming giy. Khng c t khuch tn ra mi trng gp c t ca vi khun s to thnh ng kt ta trng trong thch cng ging nh chng bch hu c lc lm chng. 2.3. Phn ng ng ngng kt

139

Nui cy vi khun bch hu th nghim trn mi trng trng 37 oC qua m ri cho vo mi trng 1ml dung dch m phosphat (PBS) (pH: 7,2) v trng trong 1 gi, sau ly PBS ra ly tm, tch nc ni xc nh ngoi c t bch hu bng cch dng 1 lam knh chia ra lm 3 : - 1: Trn nc ni bch hu th nghim vi t cu gn SAD (Serum Anti Diphterie). - 2: Gm t cu gn huyt thanh th vi nc ni bch hu. - 3: Gm t cu gn SAD vi dung dch m PBS. 2, 3 l 2 chng m. Lc nh lam knh 1 pht v c kt qu sau 15 - 30 pht. Phn ng dng tnh khi th nghim ( 1) c cc ht ngng kt c th quan st c bng mt thng hoc bng knh lp, cn 2 chng khng c ht ngng kt.

VI. PHNG BNH V IU TR.

1. Phng bnh Bnh bch hu ly ch yu qua ng h hp do vy cn cch ly trit v iu tr cho ngi bnh v ngi lnh mang mm bnh. Bin php phng bnh tt nht hin nay l tim vc xin gii c t bch hu c h thng cho tr em di 1 tui gy min dch c bn. Tim nhc li sau 1 nm v 5 nm cng c min dch. Hin nay nc ta ang dng vc xin hn hp DTC (Diphterie-Tetanie-Cough). 2. iu tr Trn nguyn tc chung l: - Trung ha c t bch hu bng cch tim khng c t bch hu (SAD) kp thi. - Dit vi khun bch hu bng cc khng sinh nh penicillin, erythromycin ... - Gii quyt tnh trng ngt th bnh nhn bng cch cho th oxy hoc m kh qun.

140

TRC KHUN THAN, LISTERIA MONOCYTOGENES

Mc tiu hc tp 1.Trnh by c c im sinh vt hc ca trc khun than v Listeria monocytogenes 2.Trnh by c kh nng gy bnh ca hai vi khun ny 3.Trnh by c phng php chn on sinh vt hc, phng php phng nga v iu tr

I. TRC KHUN THAN (Bacillus anthracis)

1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th L nhng trc khun ln, gram (+), u vung, khng di ng v thng xp thnh chui. Trong bnh phm vi khun c v, khng c nha bo. Trong mi trng nui cy vi khun khng c v, hnh thnh nha bo hnh bu dc nm gia thn v khng lm bin dng vi khun. 1.2. Tnh cht nui cy D mc trn cc mi trng nui cy thng thng trong phm vi pH v nhit thay i mt khong rng. mi trng lng y ng c cn bng v nc trn trong. thch thng khun lc ln, vng nht v x x dng R, nu kh trng CO2 hnh thnh v. Trong mi trng ngho dinh dng to nha bo. 1.3. Tnh cht sinh ha Vi khun hiu k kh khng bt buc, ln men v khng sinh hi mt s loi ng, lm ly gii protein, lm lng gelatin v khng lm tan mu cu. Vi khun trng thi sinh trng d b tiu dit 380C/1gi, 550C/40 pht, 800C/1 pht. Vi khun trng thi nha bo c sc khng cao v tn ti rt lu ( trong t tn ti 20-30 nm). 1.4. Cu to khng nguyn B. anthracis c mt khng nguyn v l polypeptit, mt khng nguyn thn l polyosit v mt khng nguyn c t. Khng nguyn v cn tr s thc bo. Nhng chng khng v th khng gy bnh, nhng khng th khng v khng c tnh cht bo v. c t gm 3 protein khc nhau: yu t I gy ph, yu t II: l khng nguyn bo v v yu t III: gy cht. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Kh nng gy bnh cho ng vt Bnh than l mt bnh truyn nhim ca sc vt, c bit l ca loi n c (cu, b, tru, nga...). Cc xc vt mc bnh thng b nhim khun huyt v cht. Khi xc vt cht chn su, cc nha bo c th vn lan trn mt t do giun t, mi... lm nhim khun cy c, t cc sc vt ny n phi cy c s b bnh v cht. 2.2. C ch gy bnh Vi khun sau khi xm nhp vo c th bng ng da, ng tiu ho hoc h hp, nhng nha bo bt u pht trin v hnh thnh nhng trc khun dng hot ng, gy nn hin tng ph keo cc t chc v xung huyt cc m. Trc khun than i n cc hch lymph, lch ri n mu. mu, chng nhn ln nhanh chng, gy nn nhim khun huyt v xm nhp vo cc c quan, nhiu nht l lch, t chc phi. 2.3. Gy bnh cho ngi Bnh c th ngu nhin truyn sang ngi mt cch trc tip hoc gin tip do ngi tip xc vi sc vt b bnh hoc cc sn phm ca chng, mt s t trng hp do ht phi

141

nha bo hoc n phi tht nhim khun. Bnh than khng truyn trc tip t ngi ny sang ngi khc. Bnh than l bnh ngh nghip v hu ht cc i tng tip xc vi ngun gy bnh trong khi lm vic. ngi c th gp 3 th lm sng sau: - Th da: Hay gp cng nhn thuc da, cng nhn l st sinh. Vi khun xm nhp vo da, ti ch xm nhp, xut hin nt phng , gia c mu en do hoi t, gi l nt m c tnh. Bnh tin trin 24-36 gi sau khi vi khun xm nhp vo da, hu qu l tn thng da hoi t. Thng gp l u, tay chn. Ngoi ra c th gp th ph c tnh xut hin sau mn m, hoc khng c mn m. - Th phi: Do ht phi bi cha nha bo, gy ra xung huyt hoc vim ph qun phi c th km theo vim thn, nhim c, dn n nhim khun huyt v t vong. - Th d dy - rut: Do n phi tht b nhim khun, bnh nhn nn, a chy, au bng d di, st cao. Th ny him gp. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Bnh phm: ty theo th lm sng m ly bnh phm thch hp: - Th da: dch ca nt m hoc ch ph n - Th phi: m, mu - Th d dy - rut: phn 3.2. Chn on trc tip Bnh phm c soi ti thy vi khun khng di ng, nhum gram thy c trc khun gram (+), c v, khng c nha bo. Nui cy trn mi trng thch mu hoc thch dinh dng, 350C/18-24gi, vi khun mc to nhng khun lc rt di, to, phng, trng ng, b khng u, bm chc trn mt thch. Bnh phm cn c tim truyn chut lang gy bnh thc nghim. 4. Phng bnh v cha bnh 4.1. Phng bnh - Sc vt cht v bnh than phi chn su, ph kn vi vi bt ngn ngavi khun v nha bo ca chng lan rng. i vi cng nhn lm vic cc l st sinh cn c bo h lao ng tt v phi m bo v sinh mi trng. - Tim vaccine cho sc vt. Vaccine phng bnh gm vaccine sng gim c lc cha nha bo khng c kh nng sinh v, a vo c th bng ng tim. Hiu lc bo v khong 1 nm. Loi vaccine chit xut t mi trng nui cy cc chng vi khun khng c v, s dng bng ng tim, hiu lc bo v 1 nm. Thng tim cho nhng ngi do ngh nghip phi tip xc thng xuyn vi sc vt v cc sn phm ca chng cha vi khun. 4.2. Cha bnh iu tr bng khng sinh rt c hiu qu nu c chn on sm. Thng dng l Penicilline, Tetracycline, streptomycin. Tc dng tt nht l penicillin. Trong trng hp vi khun khng penicillin th nn chn khng sinh khc v nn kt hp cc loi khng sinh a li kt qu tt hn.

II. LISTERIA MONOCYTOGENES

Listeria monocytogenes gy bnh sc vt, c th truyn sang ngi. 1. c im sinh vt hc L nhng trc khun Gram (+), khng c v, khng sinh nha bo. Trong bnh phm, chng nm trong t bo, c hnh th to v ngn. Trong mi trng nui cy chng thng xp nh hng ro v c hnh th di hn.

142

Hiu k kh ty , d mc trn cc mi trng nui cy thng thng, nhit thch hp 370C nhng cng pht trin c 40C. Trn thch thng vi khun mc to thnh nhng khun lc nh, trn, xm l, bng. Trn thch mu sau 48 gi nui cy c vng tan mu nh kiu . Catalase (+), thy phn Esculine, Urease (-), H2S (-). Vi khun c khng nguyn thn O v khng nguyn lng H. Cn c vo 2 loi khng nguyn ny, Listeria monocytogenes c chia thnh 4 typ huyt thanh I, II, III, v IV, thng gp l cc typ I v IV. Vi khun khng tit ra ngoi c t nhng c mt ni c t gy hoi t. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Dch t hc cha vi khun bao gm cc ng vt b m, sc vt lnh mang mm bnh, sa ca ng vt b nhim khun mn tnh, thc n b nhim khun, bi...Vi khun tn ti trong ngoi cnh lu v c sc khng cao. ng ly truyn l ng tiu ho, t gp qua ng h hp. Bnh thng xy ra i vi phi thai, tr s sinh v ngi gi... tr s sinh bnh truyn qua rau thai hoc ly lc tr lt qua ng sinh dc ca ngi m. 2.2. Kh nng gy bnh ngi Listeria monocytogenes gy bnh cho rt nhiu loi ng vt, c th ly sang ngi, ch yu gy bnh tr s sinh nhng cng gp ngi ln. Chng gy ra vim mng no, vim mng no - no, nhim khun huyt, vim mng no nc trong, vim kt mc, nhim trng tit niu... Listeria monocytogenes gy bnh th n l ph bin nht. Nu ph n c mang th thng biu hin l st, hi chng gi cm, hoc nhim khun tit niu. Bnh c th hon ton yn lng nhng a li nhim khun cho thai nhi qua ng rau thai v dn ti sy thai hay non, tr ra i mc bnh. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Bnh phm Bnh phm ty theo i tng v th bnh m ly cho thch hp. - Tr s sinh: nc no ty, ct su, mu, dch vim kt mc... - thai nhi t vong: cc ht hoi t ca cc ph tng. - ngi m: sn dch, rau thai, mu. - Ngi ln: nc tiu, mu, nc no ty 3.2. Chn on trc tip Bnh phm c nhum soi trc tip, c th tm thy trc khun Gram dng ni t bo v ngoi t bo. Cy vo thch mu mi trng 4 0C lm phong ph vi khun hoc cy vo mi trng chn lc (c axit nalidixic), xc nh vi khun da vo hnh th, tnh cht di ng 200C, catalase (+), ngng kt vi khng huyt thanh Listeria O. 4. Phng bnh v cha bnh - Ch yu l phng bnh chung, ch s dng cc sn phm ca ng vt phi c tit khun tt. Chn on sm ngi m mc bnh iu tr kp thi. - Cha bnh: Dng khng sinh trong thi gian di (v vi khun ni t bo), thng dng penicillin phi hp streptomycin, hoc dng bactrim, ampicillin... ko di 2-3 tun, i vi bnh nhn b suy gim min dch c th dng 4-6 tun.

CC CLOSTRIDIA GY BNH
Mc tiu hc tp

143

1.Trnh by c tnh cht vi khun hc ca cc vi khun Clostridia gy bnh gm Clostridium tetani, cc Clostridia gy hoi th, Clostridium botulinum v C. difficile. 2. M t c tnh cht gy bnh, phng php chn on vi khun hc v nguyn tc phng v iu tr cc nhim trng do cc vi khun Clostridia gy bnh Vi khun ging Clostridium l cc trc khun gram (+), k kh, sinh nha bo. Vi khun ny c trong t, trong ng tiu ha ca ngi v ng vt, phn ln trong chng l cc vi khun sng hoi sinh, phn hy cc cht hu c trong t mt s Clostridia gy bnh gm Clostridium tetani gy bnh un vn Cc Clostridia gy bnh hoi th Clostridium botulinum gy bnh ng c tht Clostridium difficile gy vim rut gi mc. Chng ta s kho st ln lt cc vi khun ny. I. VI KHUN GY BNH UN VN (CLOSTRIDIUM TETANI ) Vi khun ny gy bnh un vn nn cn c tn l trc khun un vn. 1. Cc tnh cht vi khun hc 1.1. Tnh cht hnh thi v bt mu Trc khun un vn mnh, hi cong, di 4-8m, rng 0,3- 0,8 m, khi mi nui cy trn mi trng c th vi khun di nh si ch bt mu gram, nu nui cy lu vi khun d dng mt mu gram. Vi khun c lng v di ng mnh trong mi trng k kh. Khi gp iu kin sng khng thun li vi khun ny sinh nha bo trong thn v nm mt u lm cho vi khun c dng hnh inh ghim thy d trn tiu bn nhum gram, nhit thch hp to nha bo 370C, nhit 240C hnh thnh nha bo 4-10 ngy, trn 420C th khng to nha bo. 1.2. Tnh cht nui cy Trc khun un vn khng cn ngun dinh dng ln, iu kin nui cy cn thit k kh, cc mi trng k kh dng cy vi khun un vn nh mi trng Brewer c cha cc ha cht kh oxy ha tan nh natrithioglycolate, gluthation, hoc mi trng canh thang tht bm hay gan cc. Trong cc mi trng ny vi khun pht trin lm c u mi trng v c cn lng. Mi trng c nh thch Veillon v thch VF, vi khun un vn pht trin to khun lc vn nh bng mu trng c, vi khun sinh nhiu hi lm nt thch. 1.3. Tnh cht khng Vi khun trng thi dinh dng d b git cht bi un 56 0C trong 30 pht, nhng trng thi nha bo vi khun tr nn rt khng, git cht nha bo phi hp trong ni p sut 1200C trong 30 pht hoc ngm trong dung dch phenol 5% trong 8-10 gi c im ny cn lu khi tit trng dng c y t. 1.4. Cu trc khng nguyn Da vo khng nguyn lng vi khun un vn c khong 10typ, tt c 10 typ ny u to ra ngoi c t mnh. Khi x l c t un vn bng formadehyde hoc nhit th lm mt c tnh nhng cn duy tr tnh cht khng nguyn, ch phm ny gi l gii c t dng lm vaccine. Ngoi ra vi khun un vn cn c khng nguyn thn ca vi khun. 1.5. c t ca vi khun un vn

144

Vi khun un vn sn xut ngoi c t, tnh cht gy bnh ch yu ca vi khun un vn lin h n c t ca chng, c 2 thnh phn ca c t un vn. - Tetanospasmin bn cht ca n l protein, c t ny c i lc i vi t chc thn kinh, phn t c t gn vo receptor u tn cng ca t bo thn kinh, tc ng ca n do s ngn cn phng thch cc cht dn truyn thn kinh ( gamma-aminobutyric axit, glycine) cho cc xynap c ch, khng c tc dng c ch, gy nn s kich thch qu mc ca cc c vn. - Tetanolysin lm tan mu ngi mu th, Thc nghim th v kh cho thy rng c t ny gy nhng thay i trn in tim v gy gin nhp tim,vai tr ca c t ny t r trn lm sng. 2. Kh nng gy bnh 2.1. Dch t hc Vi khun un vn tm thy nhiu trong lp t b mt, vi khun sng hoi sinh ng tiu ha ngi v ng vt do vy vng ng dn c, nhit nng m t c nhiu phn sc vt v giu cht hu c cng c nhiu vi khun un vn. Vi khun hoc bo t xm nhp vo c th qua cc vt thng do ha kh, do tai nn lao ng c dy nhiu cht bn v d vt to iu kin d dng cho vi khun un vn pht trin v gy bnh. Un vn xy ra trong mi trng bnh vin lin quan n phu thut bi cc dng c hoc thao tc khng m bo v trng, un vn c th gp khi tim bp tht khng m bo v trng cc loi thuc nh quinin, hoc heroin. Un vn rn tr s sinh do ct rn bng dng c khng v trng. Bnh xy ra mi la tui v c hai gii 2. 2. Bnh sinh v c im lm sng Vi khun hoc bo t khi vo c th gp iu kin thun li nh t chc b hoi t, d vt, vt thng su mi trng ti ch k kh vi khun pht trin v to c t. Vi khun khng xm nhp qu v tr vt thng nhng c t ca chng hp th vo mu qua ng bch huyt hoc theo dy thn kinh v khuch tn qua t chc c gn k. Phn t c t gn vo receptor u cng ca t bo thn kinh ngn cn cc xynap c ch ca t bo thn kinh. Tc dng ny a n s co git v co cng c c th ca bnh un vn. Thi gian bnh trung bnh 15 ngy, cc triu chng nh cng hm, kh nut, ri dn dn cng c c, c lng, c bng ri co cng c ton thn a n t th n cong ngi. Bnh nng xut hin nhng cn co git c, co cng c v co git tng cng khi c kch thch nh cu vo, nh sng, m thanh... Un vn rn tr s sinh xy ra khong 10 ngy sau khi sinh, bnh thng nng v t vong nhanh. Triu chng bnh un vn tng dn n ngy th 9-10 sau gim dn, hi phc hon ton mat 3-4 tun. 3. Chn on phng th nghim t c gi tr, chn on bnh ch yu da vo lm sng. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh 4.1.1. Bin php chung - Vt thng phi x l thch hp - Vt thng nghi ng nhim vi khun un vn nn h, tim huyt thanh phng un vn.

145

- Tit trng k cc dng c y t nh kim tim, bm tim, dng c phu thut, ct rn phi m bo v trng trnh un vn rn. 4.1.2. Phng bnh c hiu Dng vaccine gii c t un vn. Bnh un vn hin l mt trong cc bnh nhim trng nm trong chng trnh tim chng, tr em cn tim vaccine c h thng t hiu qu phng bnh. 4. 2. iu tr Theo cc nguyn tc sau y. 4.2.1. Trung ha c t bng khng c t un vn 4.2.2. Dng khng sinh tiu dit vi khun 4.2.3. X l vt thng 4.2.4. iu tr triu chng v h tr II. CC VI KHUN GY BNH HOI TH y l nhm vi khun gram dng, k kh, ging nhau v mt hnh th, v tnh cht gy ra nhim trng nhim c vt thng v gy hoi th, cc vi khun ny cng c vai tr trong vim rut tha, vim mng bng, sy thai nhim khun... Cc vi khun nh Clostridium perfringens, Clostridium novyi, Clostridium septicum c xem l cc vi khun chnh gy bnh thng gp. 1. Cc vi khun gy bnh 1.1. Clostridium perfringens 1.1.1. c im vi khun Vi khun c hnh dng trc khun, khng di ng c v khi pht trin trong c th ng vt v ngi, vi khun sinh nha bo khi pht trin trong mi trng t nhin, chng bt mu gram nhng trong mi trng nui cy gi vi khun c th mt mu gram. Clostridium perfringens pht trin trn cc mi trng nui cy k kh nhit 37 0C lm c u mi trng, trn mi trng thch k kh vi khun sinh hi lm nt thch. Da vo kh nng sinh c t, ngi ta chia loi ny lm 6 typ A, B, C, D, E, F, trong typ A gy nhim trng hoi th vt thng, typ C gy vim rut hoi t, cc typ khc tm thy gy bnh cho ng vt. 1.1.2. c t v men ca vi khun Clostridium perfringens sn xut nhiu c t, phn ln y l cc enzyme khc nhau, cc typ khc nhau sn xut nhiu c t khc nhau, v d nh typ A sn xut cc c t ng ch sau: - c t alpha ( toxin) l mt phospholipase C chng thy phn t chc c lecithine, ph hy hng cu, gy hoi t t chc phn mm, thc nghim cho thy c t ny c tc dng trn chc nng c tim lm h huyt p, chm nhp tim, lm tng tnh thm mch mu v gy chong, thng l tc dng gy cht trong bnh hoi th. - c t theta ( toxin) c tc dng tiu hng cu khi iu kin k kh v tiu t bo. - c t Mu ( toxin) c t ny l enzyme hyaluronidase phn hy axit hyaluronic ca t chc lin kt. - c t kappa ( toxin) c hot tnh ca enzyme collagenase phn hu collagen ca t chc lin kt. - Enterotoxin bn cht l protein c tc dng gy tiu chy trong nhim c thc n. 1.2. Clostridium novyi

146

Vi khun ny c 4 typ c t A, B, C, D. trong typ A gy bnh cho ngi, cn cc typ khc gy bnh cho ng vt. Clostridium novyi sn xut nhiu c t, nh typ A sn xut cc c t alpha (), gamma (), delta (), epsilon () tc dng ca cc c t ny ging vi c t ca Clostridium perfringens. 1.3. Clostridium septicum Vi khun ny c mt typ c t, vi khun ny sn xut 4 c t mnh: toxin, toxin, toxin, toxin, cc c t ny gy hoi t t chc v tan mu. 2. Bnh hoi th sinh hi Vi khun xm nhp vo t chc tn thng b gip nt c nhiu d vt, su v ngc ngch. Thng gp l cc vt thng do chin tranh, do ha kh gp iu kin thch hp vi khun pht trin v gy hoi t t chc. Thi gian bnh thng ngn 1-3 ngy triu chng au xut hin sm v gia tng nhanh, vng vt thng t chc b tn thng b ph n v sng ty, c th c cht dch r mu, da vng b tn thng cng tr thnh mu ti xm hoc xanh nh mu da cht, s c cm gic lo xo hi di t chc, dch r mu mi chua thi, tnh trng ton thn bnh nhn biu hiu nhim c nng khng iu tr bnh nhn cht do try tim mch, suy thn. 3. Chn on phng th nghim Chn on phng th nghim thng cho kt qu chm, t hu ch, chn on bnh ch yu da vo lm sng. Trong phng th nghim nhum gram trc tip dch r ly t vt thng, ng thi cy tm vi khun trn mi trng k kh. 4. Phng bnh v iu tr - Dng khng c t phng bnh cho nhng bnh nhn c vt thng gip nt. - X l vt thng sm thch hp bng ct lc sch t chc gip nt, ly cht bn, d vt. - iu tr bng truyn huyt thanh khng c t chng bnh hoi th v dng khng sinh dit khun.

III. VI KHUN GY BNH NG C THT (CLOSTRIDIUM BOTULINUM)

Vi khun ny c trong t, nhng khng tm thy trong phn ngi. Bnh ng c tht xy ra khi dng thc n d tr, ch yu cc loi thc phm ng hp b nhim vi khun Clostridium botulinum hoc bo t ca chng. 1. Tnh cht sinh vt hc ca vi khun 1.1. Hnh th Vi khun hnh trc di 4- 6m, rng 0,9-1,2m, c lng, sinh nha bo, nhum gram bt mu gram. 1.2. Nui cy Vi khun k kh tuyt i, pht trin thch hp 26-280C. Trong mi trng lng k kh vi khun mc mnh, u tin lm c mi trng, lu lng cn v mi trng tr nn trong sut. Trong mi trng c khun lc nh, vi khun sinh hi lm nt thch. 1.3. c t Vi khun sn xut ngoi c t khi pht trin trong mi trng nui cy k kh hoc trong thc phm c iu kin k kh. Kh nng sinh c t tng i c nh typ A, B, cc typ khc kh nng sinh c t thay i.

147

c t ca Clostridium botulinum bn cht l protein, c i lc vi t chc thn kinh, chng tc ng ln cc tip gip thn kinh c lm ngn cn s gii phng acetyl choline t cc u tn cng ca cc dy thn kinh vn ng h Cholinergic. 1.4. Khng nguyn Vi khun Clostridium botulinum, c phn chia thnh 6 typ A, B, C, D, E v F ty theo tnh c hiu min dch v c t m chng to ra. Vi khun ny c khng nguyn thn v khng nguyn lng. 2. Kh nng gy bnh Bnh xy ra do n cc thc phm d tr ng hp b nhim vi khun Clostridium botulinum hoc bo t ca chng. Vi khun gp iu kin thun li v sn xut c t. Khi n thc phm ny vo d dy rut, c t khng b ph hy c hp th nhanh vo mu v n t chc ca c th. Cc triu chng thn kinh do tc ng ca c t ln t chc ny, chng tc ng ln cc tip ni thn kinh c lm ngn cn s gii phng acetyl choline cc u tn cng h thn kinh vn ng cholinergic. Bnh xut hin nhanh 6- 48 gi sau khi n thc phm nhim c. au bng, nn ma, nhc u chong vng, nhn i, ni khn n mt ting, lit c, ri lon nhp th, trng hp nng c th t vong. 3. Chn on phng th nghim Chn on bnh ch yu da vo lm sng, chn on phng th nghim t c gi tr. phng th nghim c th tin hnh phn ng trung ha trn chut. 4. Phng bnh v iu tr 4.1. Phng bnh Ch yu l loi b cc thc phm nghi ng b nhim c, nu k thc n. 4.2. iu tr Dng khng c t hn hp t nhiu typ.

IV. CLOSTRIDIUM DIFFICILE

Clostridium difficile c pht hin t nm 1935 v c xem l mt thnh phn khun chi ca tr em bnh thng, cho n gn y vi khun ny c xem l nguyn nhn ca bnh vim rut gi mc nhng bnh nhn dng khng sinh. Vi khun ny di ng, to nha bo, bt mu gram, vi khun c th phn lp t bnh phm phn trn cc mi trng nh thch manitol cycloserin, hoc thch mch mu manitol glycerin. Vi khun gy bnh do sn xut c t mnh, c t ny va c tnh cht ca c t rut (enterotoxin) va c hot tnh gy c t bo (cytotoxin). Khi tch ring cc hot tnh khc nhau ca c t chng c hai thnh phn ring bit gi l c t A v c t B. c t A ca vi khun ny l thnh phn chu trch nhm cho hot tnh ca c t rut. Trong lc thnh phn c t B c hot tnh c t bo mnh hn c t A. Tc dng c t A trn ng tiu ha gy phn ng vim, tm nhun t bo a nhn, phng thch cc cht trung gian ca phn ng vim, gy nn tit dch, thay i tnh thm mng t bo v gy hoi t xut huyt. Tc dng phn B gy c t bo lm cho t bo ha trn. Ngoi hai c t trn mt s chng Clostridium difficile cn c c t CDT (ADP-Ribosyl transferase) c tc dng c t bo. Bnh xut hin bnh nhn ang dng khng sinh nh clindamycin, ampicillin, cc cephalosporin v cc aminoglycoside. Bnh nhn st, au bng, tiu chy phn lng nc,

148

bch cu mu tng cao, phn c nhiu bch cu. Bnh din bin thay i, c khi khi khi ngng thuc, nhiu bnh tiu chy ko di a n mt nc v suy kit. Chn on phng th nghim gm cy phn tm vi khun Clostridium difficile; th nghim tm c t ca vi khun ny trong phn bnh nhn. iu tr vim rut gi mc do Clostridium difficile gm - Ngng thuc khng sinh ang s dng. - Dng vancomycin hoc metronidazol.

149

H MYCOBACTERIACEAE
Mc tiu hc tp 1.Trnh by c cc c im sinh vt hc ca vi khun lao v vi khun phong. 2.Trnh by c kh nng gy bnh ca vi khun lao v vi khun phong 3.Trnh by c phng php chn on vi sinh vt. H Mycobacteriaceae bao gm cc trc khun c tnh cht bt mu thuc nhum mt cch c bit: Vi khun kh bt mu thuc nhum ba d nhng khi bt mu thuc nhum ri th khng b dung dch cn axit ty mu. Ngi ta gi chng l vi khun khng axit. Phng php nhum Ziehl Neelsen ng dng c tnh trn ca vi khun khng axit. H Mycobacteriaceae gm nhiu loi; mt s sng hoi sinh t, nc, thc vt; mt s gy bnh ngi v ng vt. Nhm gy bnh lao: + Mycobacterium tuberculosis: vi khun lao ngi (90% lao ngi). + Mycobacterium bovis: vi khun lao b c th gy bnh ngi. + Mycobacterium avium: vi khun lao chim, t gy bnh ngi, thng gp trong lao hch ngi. Mycobacterium khng xp hng: L nhm vi khun khng axt c th gy bnh cho ngi nhng khng gy bnh cho chut lang hoc th (phn bit vi nhm gy bnh lao). Dch t hc cho thy Mycobacterium khng xp hng c th gy nn s nhim trng rng ln nhiu vng nhng chng bnh tng i nh. Mycobacteirum leprae: gy bnh phong.

I.TRC KHUN LAO (Mycobacterium tuberculosis)

1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Trc khun lao thng gi l BK (Bacille de Koch) l trc khun mnh hi cong 2 - 4m 0,2 - 0,5m. mi trng nui cy n c th bin i thnh hnh si. nhng chng khc nhau c th pht trin thnh nhng t bo nm ring r hoc tp hp thnh nhng dy ngon ngoo. Nhum Ziehl Neelsen vi khun bt mu c khi cho thy nhng ht mu bn trong t bo vi khun. 1.2. Cu to ha hc im ni bt l t l lipit cao chim 20 - 40% trng lng kh ca t bo. V sn lipit vch t bo (60%) vi khun c tnh cht k thy nn c xu hng dnh lin vi nhau lc pht trin mi trng lng. Tnh cht k thy cng ct ngha tnh cht khng axct v kh nng chm pht trin ca vi khun (thi gian th h 24 gi). Trong thnh phn lipit ng lu l sp v mt glycolipit gi l mycosit. 1.3. Tnh cht nui cy v kh nng khng Vi khun lao hiu kh bt buc, nhit thch nghi 37 o C, pH thch nghi 6,7 - 7.Vi khun c nui cy mi trng giu cht dinh dng nh mi trng c Lowenstein, Ogawa Mark, mi trng lng Sauton. mi trng Lowenstein khun lc xut hin khong sau mt thng, kh nhn nheo ging nh hoa su l. mi

150

trng lng Sauton vi khun mc nhiu b mt cht lng thnh nhng mng nhn nheo, kh v dnh vo thnh ng. Vi khun lao pht trin chm, thi gian gia tng i l 12-24 gi trong khi ca E.coli l 20 pht. Nhng chng c lc to thnh nhng khun lc R. Nhng chng c lc km to thnh nhng khun lc t nhn nheo hn v pht trin t c trt t hn. So vi cc vi khun khng sinh nha bo khc vi khun lao khng khng hn vi nhit, tia cc tm v phenol. Kh trng theo phng php Pasteur (un 62 o C trong 30 pht) git cht vi khun lao. Tri li vi khun lao khng nhiu hn vi kh v mt s cht st trng; kh git cht vi khun lao vi nhng cht ty u thng thng nh dung dch cresyl 5%, nc Javel; cn it ch git cht vi khun lao trong khong t 2 n 5 gi. 2. Kh nng gy bnh Kh nng gy bnh ca vi khun lao ph thuc vo c lc ca vi khun v sc khng ca c th. S nhim trng ln u mt c nhn thng to thnh mt thng tn t gii hn nhng i khi chng bnh c th tin trin, hnh nh do sc khng km hoc do lng vi khun xm nhim qu nhiu. Do s thng bng ca sc khng v c lc ca vi khun thng tn lnh v tin trin c th tn ti mt c th v chng bnh cho thy mt qu trnh mn tnh lc khng c iu tr bng khng sinh. Bnh lao thng tri qua 2 giai on: - Lao s nhim: Ln u tin xm nhp c th vi khun lao thng gy nn thng tn vng ngoi vi rt thng kh ca phi. Lc c th tr nn qu mn trong 2 - 4 tun l sau th thng tn dng ht xut hin v ht lao in hnh c hnh thnh. Lc ny vi khun lao c th n nhng hch bch huyt k cn v sau qua ng bch huyt v ng mu c th i khp c th. - Lao ti pht: Phn ln bnh lao ngi l do s hot ng tr li ca bnh trm lng ca lao s nhim. Nhng bnh thng kh tr phn di hoc phn nh hoc gn nh ca phi, s nhim trng dai dng nh nng O2 cao. Lc chng bnh c khm ph th thng tn b u thng ha lng v hang lao hnh thnh to iu kin thun li cho vi khun lao phn tn nhanh chng. Vi khun lao c th ly truyn sang ngi khc qua m gii v theo ph qun n nhng phn khc nhau ca phi. Ngoi phi phn ln nhng c quan khc ca c th cng c th l v tr ca bnh lao, thng thng l ng tiu, xng, khp, hch, mng phi, mng bng. 3. Min dch v mn cm trong bnh lao 3.1. Hin tng Koch Vi khun lao c tim di da vo i phi ca chut lang. 10 n 14 ngy sau mt sn to thnh ch tim. Sn pht trin thnh lot dai dng. Ngoi ra vi khun cn xm chim nhng hch bch huyt k cn. Cui cng trong vng 6 - 8 tun l chut cht v lao ton thn. Nu trong tun l th 2 hoc th 3 tim vi khun lao ln 2 vo i tri chut lang th s p ng ln ny nhanh hn, mnh m hn nhng cng gii hn hn. Thng tn xut hin trong vng 2 - 3 ngy, lp tc l lot nhng li lnh nhanh chng. Nhng hch bch huyt k cn khng b xm nhim. Nh th c th chut lang hnh thnh mt s p ng bin th vi s nhim trng ln hai.nhng vi khun a vo ln sau kh tr hn ln u v pht trin chm hn. Con vt c th loi b nhng vi khun xm nhp ln sau, nh th n c min dch mt phn no.

151

3.2. Vaccine BCG c iu ch t mt chng lao b gim c bng cch cy truyn nhiu ln (230 ln trong 13 nm) mi trng cha mt b v glycerin. Vaccine ny tng sc khng ca c th i vi bnh lao nhng tnh min dch khng hon ton, ngi n gim s ngi mc bnh lao v t l t vong. Tim trong da 0,1 ml vc xin, mi ml cha 0,5 n 1 mg BCG. 3.3. Mn cm i vi bnh lao L mn cm kiu chm pht sinh sau khi nhim vi khun lao. Khm ph tnh mn cm bng phn ng tuberculin. Phn ng tuberculin l mt loi test ni b nh gi min dch lao. Bn cht ca n l mt phn ng qu mn mun. Tuberculin l mt sn phm chuyn ha ca vi khun lao. Tuberculin dng trong y t hin nay l dn cht protein tinh khit (tuberculin purified protein derivative: tuberculin PPD) c iu ch t sn phm chu nhit ca mi trng lng nui vi khun lao. Tim 0,1ml tuberculin PPD cha 5 n v tuberculin (5 TU) vo trong da mt trc cng tay. c kt qu sau 72 gi. Nu ti ni tim xut hin nt cng vi ng knh t 10mm tr ln l phn ng dng tnh, tc l c th c min dch vi vi khun lao. Phn ng tuberculin dng tnh trong cc trng hp: B bnh lao, nhim vi khun Mycobacteirum tuberculosis nhng khng mc bnh lao, nhim Mycobacteirum khc v sau tim vaccine BCG. Phn ng dng tnh mnh c th gy hoi t hoc lot. Phn ng tuberculin xut hin khong mt thng sau khi nhim trng v tn ti trong c th nhiu nm v c khi sut i. Phn ng m tnh lc cha nhim lao, lc nhim lao cha qu mt thng, lc b lao nng tnh trng suy nhc khng cn phn ng, lc mc bnh cp tnh nh si, bnh Hodgkin. 4. Chn on vi sinh vt Bnh phm thng thng l m. - Nhum theo phng php Ziehl-Neelsen trc tip hoc sau khi thun nht. - Phn lp vi khun: d kt qu nhum th no cng cn nui cy vi khun v nui cy nhy hn nhum. Hn na c tnh khun lc cn cho php phn bit vi khun lao vi nhng vi khun khng axit khng gy bnh v Mycobacteirum khng xp hng. Ngoi ra vi khun phn lp c s dng lm khng sinh . - Tim truyn sc vt: mt phn bnh phm c th tim di da vo chut lang. Th nghim tuberculin sau 3 - 4 tun v m xc sau 6 tun tm thng tn in hnh v vi khun lao. Vi khun khng INH khng gy bnh chut lang nhng pht trin tt mi trng nui cy. 5. Phng bnh v iu tr 5.1. Phng bnh Bnh lao l mt bnh x hi. Bin php phng bnh khng c hiu: nng cao i sng vt cht v tinh thn. Bin php phng bnh c hiu: dng vaccine BCG. 5.2. iu tr Nn iu tr ton din: ngh ngi, bi dng v thuc. i vi nhng trng hp dng thuc khng hiu qu th phi ct b mt phn ca phi hoc thy phi. S dng phi hp cc loi khng sinh gim tnh c ca thuc v s khng ca vi khun nh streptomycin, PAS v INH hoc ethambutol, INH v rifamycin.

152

II. TRC KHUN PHONG (Mycobacterium leprae)

1. c im sinh vt hc Tuy c Hansen khm ph n nay trn 100 nm nhng vi khun phong cha nui cy c mi trng nhn to. l vi khun khng axit khng lng khng v, khng sinh nha bo, c th nm ring r nhng thng hp thnh b song song hoc cm. Vi khun thng tm thy u n nc mi hoc thng tn ngoi da ca ngi phong c tnh. Nhum Ziehl Neelsen vi khun hin ra di dng nhng que 1 - 8 m 0,3 - 0,5 m. Vi khun thng tm thy trong nhng t bo ni mch ca mch mu hoc t bo n nhn. Vi khun ly ngi phong cy vo chn chut c th gy nn nhng thng tn mn trn ti ch, vi khun pht trin gii hn. 2. Kh nng gy bnh Vi khun phong gy nn nhng thng tn nhng m lnh: da, dy thn kinh ngoi vi, mi, yt hu, thanh qun, mt v dch hon. Thng tn da c th xut hin nh vt sn nht mu ng knh 1 - 5 cm, hoc tm nhun ta lan da. Thng tn thn kinh biu hin di dng tm nhun thn kinh gy nn vim dy thn kinh, d gic, mn xng, ct ngn chn ngn tay. Nt mt c th b bin dng do tm nhun da v thng tn dy thn kinh. 3. Chn on vi sinh vt -Lm tiu bn vi nc mi hoc ly dao co da thng tn hoc tri tai lm tiu bn, nhum Ziehl Neelsen tm vi khun. - Sinh thit da hoc dy thn kinh b thng tn: Nhum Ziehl Neelsen th tm thy vi khun phong v hnh nh t chc in hnh. Trong phong c tnh tm thy t bo Virchow c nhiu l hng vi khun phong hp thnh cm trong phong c tm thy nhiu t bo khng l trong ri rt c vi khun phong. - Cha c chn on huyt thanh hc. iu ng lu l ngi phong thng c dng tnh gi vi th nghim huyt thanh v bnh giang mai. - Th nghim Lepromin: nu t chc cha vi khun phong, em lc th thu c mt phm vt gi l lepromin. Hin nay lepromin c tiu chun ha, n cha 160 x 106 vi khun khng axit / ml. Tim trong da 0,1 ml lepromin, c th xy ra: Phn ng sm, xy ra sau 48 gi gi l phn ng Fernandez, xut hin di hnh thc sn . Phn ng ny khng c hiu. Phn ng chm, xy ra sau 2-3 tun l gi l phn ng Mitsuda, xut hin di hnh thc sn ng knh 3 - 5 mm : (+), 5 - 10 mm : (++), >10 mm : (+++). Phn ng Mitsuda trong thc t ch tin lng bnh. 4. Dch t hc Bnh phong khng ly nhim mnh v khng cn cch ly bnh nhn. Hnh nh tr em nhy cm vi s nhim trng hn ngi ln. Thi gian bnh ko di nhiu nm (thng t 1 n 10 nm). Thng thng bnh c pht hin ngi trng thnh. Hnh nh phn ln bnh nhn nhim bnh lc cn nh tui vi ngi trong gia nh. 5. Phng nga v iu tr 5.1. Phng nga - Khm ph v iu tr nhng trng hp bnh hot ng. - Phng nga bng Sulfon cho nhng ngi thng xuyn tip xc vi bnh nhn. - Tim BCG. C nhng kho st cho thy tim BCG tng s khng vi vi khun phong v s tin trin ca chng bnh.

153

5.2. iu tr Sulfon, clofazimine v rifamycin loai b s pht trin ca vi khun v s tin trin ca chng bnh. Ung trong nhiu thng.

154

RICKETTSIA, CHLAMYDIA V MYCOPLASMA

Mc tiu hc tp 1.Trnh by c c im sinh vt hc ca Rickettsia- Chlamydia v Mycoplasma 2.Trnh by c kh nng gy bnh ca cc vi khun ny v mt s bnh do mt s loi Rickettsia, Chlamydia v Mycoplasma quan trng gy ra. 3.Trnh by c phng php chn on sinh vt hc, phng php phng nga v iu tr

I. RICKETTSIA
Rickettsia c Ricketts v Wilder pht hin nm 1910. Rickettsia c mt thi xem nh lin h mt thit vi virus v kch thc nh b v pht trin ni bo. Ngy nay Rickettsia c khng nh l vi khun v: - Rickettsia c tt c c tnh cu to ca vi khun, c bit l c vch t bo in hnh. - C tt c cc enzyme cn thit cho s chuyn ha. - Cha c 2 loi axt nucleic: ADN v ARN. - Phn bo ging vi khun. -S dng oxy v nhy cm vi mt s khng sinh (chloramphenicol, tetracyclin). Bnh do Rickettsia c nhng c im chung: + Ngun ly truyn l cn trng tit tc, Rickettsia thng khng gy bnh cn trng tit tc nhng gy bnh ngi. + Tr trng hp st Q, mu bnh nhn mc bnh do Rickettsia cha khng th ngng kt vi chng OX19 hoc OXK ca Proteus vulgaris. + Thng tn bnh l ch yu l vim mch tr trong st Q ph vim quan trng hn. + Tt c nhng bnh do Rickettsia u l nhng bnh cp tnh vi nhng triu chng lm sng: st, au u, ni ban tr trng hp st Q khng ni ban. - Da vo c im lm sng, dch t hc v min dch hc ngi ta chia Rickettsia lm 4 nhm: + Nhm I: St pht ban dch t, mm bnh l: R. prowazeki, R. mooseri. + Nhm II: St c nt, mm bnh l R. conori, R.rickettsi, R.canada, R.akari, R.australis. + Nhm III: Nhm st pht ban rng r (st sng Nht bn): R.tsutsugamushi (R.orientalis)hin nay l Oriental tsutsugamushi + Nhm IV: Nhm st Q (Query). Mm bnh l: R. burnetti. 1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Rickettsia hnh dng thay i qua cc giai on pht trin: cu khun ng ring r hoc xp tng i, trc khun v hnh si. Thng gp nht l hnh trc khun. Kch thc 0,5x1m. Nhum Gram bt mu Gram m. Lc nhum Giemsa hoc Machiavello, Rickettsia c th quan st knh hin vi quang hc. Nhum Giemsa vi khun bt mu xanh, nhum Machiavello vi khun bt mu kh tng phn vi mu xanh ca t bo vt ch. 1. 2. Cu to ha hc Rickettsia cha ARN v ADN theo t l 3,5 : 1, vch t bo ging nh vch t bo vi khun Gram m cha phc hp glycopeptit.

155

1.3. Cu trc khng nguyn C 2 loi khng nguyn c phn bit. - Khng nguyn ha tan: c tnh c hiu nhm. - Khng nguyn khng ha tan: lin quan n b mt ca vi khun, phn bit loi. 1.4. c t Mt s Rickettsia sinh ra mt loi c t ho tan trong nui cy, c tnh cht gy tan mu v hoi t. Khi tim c t ny cho ng vt th chng b cht sau vi gi v tn thng bnh l ging nh do vi khun gy ra. Ngoi ra hot tnh gy bnh cn ph thuc vo enzyme gy tan huyt, c t gn cht vi thn vi khun. c t b ph hy lc un 60 o trong 30 pht, nhng vn gi c tnh khng nguyn. c t b trung ha bi khng huyt thanh c hiu. 2. Kh nng gy bnh Rickettsia pht trin t bo ni mch vch huyt qun, chng nhn ln v bi tit ra yu t tin ng mu, qua trung gian ca c t lm cho nhng t bo phng ln ri hoi t nn mch mu b nghn ri b v nn nhng thng tn ca mch mu trng r da. no ngi ta tm thy thng tn mch mu ca cht xm. Tim cho thy nhng thng tn mch mu nh. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Tim truyn vo ng vt th nghim Ly mu lc bnh mi pht tim, vo chut lang, chut nht hoc trng g ln. i vi st sng Nht Bn, bnh phm c tim vo phc mc chut nht, ly cht ngoi tit ca phc mc chut pht ln lam nhum Giemsa, nhum min dch hunh quang. 3.2. Phn ng huyt thanh: - Phn ng khng c hiu: Phn ng Weil-Felix: Rickettsia v Proteus vulgaris hnh nh c chung mt s khng nguyn, lc nhim Rickettsia bnh nhn sn sinh mt s khng th ngng kt vi mt vi chng Proteus vulgaris (chng OX19, OX2, OXK) nh R.prowazeki (OX19), Oriental tsutsugamushi (OXK) v R.mooseri (OX19). - Phn ng c hiu: Khng nguyn thu hoch sn phm nui cy trng g ln c th lm cc phn ng ngng kt, phn ng kt hp b th hoc min dch hunh quang. 4. Phng nga v iu tr 4.1. Phng nga Bnh Rickettsia ly nhim do cn trng tit tc: ve, ch, rn, m... nn phi dit cn trng truyn bnh. Phng bnh bng vaccine cho nhng ngi i n dch. Vaccine iu ch bng khng nguyn thu hoch ti lng trng. Cng c th phng nga bng khng sinh. 4.2. iu tr Rickettsia nhy cm vi khng sinh. Tt nht l iu tr bng tetracyclin v chloramphenicol. Khng sinh c ch s pht trin ca Rickettsia. Khng nn dng sulfamid v thuc nay tng cng s pht trin ca vi khun. 5. Nhng bnh rickettsia quan trng Thng gp nhiu ni l st pht ban dch t st pht ban chut, st sng Nht Bn v st Q. 5.1. St pht ban dch t Do R.prowazeki l bnh cp tnh do ch rn ly truyn. c im: st cao, au u dai dng, ni ban, li b, n. Nhit c th ln n 39 - 40oC trong ngy u hoc 2 - 3 ngy sau, khi nhit ln 40oC th gi nguyn, t thay i cho n khi lnh hoc iu tr. au u

156

dai dng, nng kh ci thin vi mi c gng lm gim au. Ni ban t ngy th 4 n ngy th 7, lc u phn trn ca thn ri lan khp c th tr mt, lng bn tay, bn chn. Vim kt mc v mt ng cng c quan st. Nu iu tr tt nhit tr v bnh thng trong vng 2 - 5 ngy. Thi gian bnh phc ko di 2 - 3 thng. Trong nhng v dch t vong c th t 6 - 30%. Bnh gn lin vi chin tranh v ngho i. 5.2. St pht ban chut Do R. mooseri, trong thin nhin l bnh truyn nhim ca chut do b cht Xenopsylla cheopis truyn bnh t chut sang ngi. Bnh gp nhiu ni trn th gii nht l cc hi cng. Bnh st cp tnh c nhng nt chung vi bnh st pht ban dch t nhng nh hn, t khi cht tr trng hp bnh nhn gi yu. Bnh pht trin dn dn, st t khi 39oC, thng ln xung v chm dt sau 9 - 13 ngy, au u t nghim trng, ni ban t mnh m, thi gian ni ban ngn hn. 5.3. St sng Nht Bn Do Oriental tsutsugamushi. Bnh st cp tnh c th nh hay nng, do m truyn t loi gm nhm sang ngi. Bnh thng xy ra t ngt, vi st, n lnh, nhc u, vt b t b lot ri ng vy en, hch k cn sng to, vim kt mc cng thng c quan st. St c th ln n 40,5 oC v gi mc trong 14 ngy hay hn. nhng bnh nhn khng c iu tr, au u nghim trng v dai dng. Bn hin ra thn t ngy th 5 n ngy th 8. Ngoi ra nhng bnh nhn nng khng c iu tr cn c du chng vim phi, du chng thn kinh trung ng: m sng. Tnh cht nghim trng ca bnh thay i theo vng. 5.4. Bnh st Q (Query) Tc nhn l R.burneti. Ngun bnh l ve truyn sang gia sc. Bnh truyn t gia sc sang ngi phn ln do ht phi bi nhim khun, khng ni ban, khng c khng th ngng kt vi Proteus vulgaris. Bnh lu hnh nhiu ni trn th gii. Bnh thng xy ra t ngt: st, au u, mt mi, bnh ging nh cm, vim phi khng in hnh. au u nghim trng l nt kh c hiu, nhit ln xung v thng ko di 6 - 12 ngy. Du hiu ng h hp: phim X quang cho thy hnh nh thm nhim tng m tng t nh vim phi khng in hnh. Bnh thng khi khng li di chng.

II. CHLAMYDIA
Chlamydia gy nn nhiu bnh khc nhau, c bit l bnh mt ht, bnh Nicolas -Favre, bnh st vt - st chim (Ornithose- psittacose). Ngy nay ngi ta cn thy Chlamydia l tc nhn ca mt s bnh v ng sinh dc - tit niu, bnh vim nhim tiu khung, bnh vim niu o... 1. c im sinh vt hc Chlamydia sng k sinh ni bo, kch thc rt nh b nhng khng phi l virus m l vi khun v: - Cha 2 loi axt nucleic: ADN v ARN. - C vch t bo bn cht mucopeptit cha axt muramic. - Cha ribosom v nhiu enzyme chuyn ha. - Chng nhn ln theo kiu phn i - Nhy cm vi nhiu khng sinh. 1.1. Hnh thi v chu trnh pht trin Chu trnh pht trin ni tip gia 2 th: th c bn ng knh 300nm c v cng sng st lc phng thch khi t bo v th li ng knh trn 1000nm thch hp nhn ln bn trong t bo. Hai th nay v nhng th trung gian khc bt mu khi nhum Giemsa hay Machiavello.

157

th c bn

Phagolysosome nhn t bo th li

5 4 3

ht vi Hnh1. S chu k nhn ln ca Chlamydia

Chlamydia c i lc vi t bo biu m ca nim mc. Th c bn xm nhim t bo biu m theo c ch m bo. Trong khong 8 gi th c bn t chc li thnh th li, th ny nhn ln bng phn lit. Sau 24 gi nhng th li t chc thnh nhng th c bn nm bn trong mt th vi trong nguyn tng ca t bo vt ch. Sau t bo b v v gii phng ra cc tiu th. Trn nui cy t bo, t bo vt ch b cht v t ly gii 40 - 60 gi sau khi nhim trng. 1.2. c tnh ha hc v chuyn ha Chlamydia thch nghi mnh m vi s sng ngoi bo v s pht trin ni bo. Chng ph thuc nhiu vo t bo vt ch. Chng cn tr s tng hp protein v ADN ca t bo vt ch. Chng to nn nhng i phn t ring ca chng nhng s dng nng lng chuyn ha ca t bo vt ch. 1.3. Khng nguyn C 2 loi khng nguyn: - Khng nguyn c hiu nhm: c th pht hin trong dch thy phn vi khun. - Khng nguyn c hiu typ: lin quan n lp ngoi cng ca v Chlamydia nguyn vn. 1.4. Min dch Bnh Chlamydia c xu hng mn tnh v c qu trnh ti pht nu khng c iu tr. Tnh cht mn tnh ca s nhim trng cho thy s p ng min dch khng hiu qu, nhng thng thng ngi bnh c th hn ch hoc khu tr chng bnh m khng pht sinh di chng nghim trng. Khng th trung ha kt hp vi khng nguyn v ca Chlamydia ngn cn s lan trn nhim trng Chlamydia n nhng t bo nhy cm nhng khng lm bt hot Chlamydia nm bn trong t bo. Ngi b nhim trng tim tng tng i min dch vi s ti nhim nhng c th tip tc phng thch vi khun v to nn ngi lnh mang trng. 1.5. Phn loi - Tc nhn gy bnh mt ht (Trachome): Chlamydia trachomatis.

158

- Tc nhn gy bnh vim hch bch huyt hoa liu bn (Lymphogranulomatose venerienne) do Chlamydia lymphogranulomatosis. - Tc nhn gy bnh st vt st chim (Ornithose- psittacose) do Chlamydia psittasi. - Tc nhn bnh tng t bo lympho li lnh tnh cn gi l bnh mo co (Lymphoreticulose benigne). - Tc nhn gy vim niu o, c t cung v kt mc th vi do Chlamydia oculogientalis 2. Mt s bnh do chlamydia gy nn 2.1. Bnh do Chlamydia trachomatis gy ra Chlamydia trachomatis gm 18 typ huyt thanh c k hiu t A n K v L1,2,3 2.1.1. Bnh mt ht Vim kt mc do mt ht do Chlamydia trachomatis typ A-C. Bnh lu hnh cc x nng, trn th gii c khong 460 triu ngi mc bnh, trong c 6 triu ngi b bin chng m hon ton. Bnh tin trin qua 4 giai on: - Giai on 1: Vim kt mc th nang thng km theo bi nhim vi khun. - Giai on 2: Vim kt mc th ht. - Giai on 3: C nhng bin chng c hc nh so, lot v bi nhim. - Giai on 4: Hi phc km theo so kt mc, lot gic mc v c th b m la nu khng c iu tr tch cc. iu tr bng thuc m tetracylin. 2.1.2. Bnh vim ng tit niu - sinh dc ly nhim qua ng tnh dc Do Chlamydia trachomatis typ D - K. Hin nay bnh tng v s lng v gy nhiu bin chng nng. nam gii biu hin u tin l vim niu o, sau c th dn n vim mo tinh hon. n gii biu hin vim trong c t cung, sau dn n vim niu o, nu khng c iu tr tt s dn n vim ng sinh dc thp, ri vim vi trng c th a n bin chng c thai ngoi t cung.... tr s sinh c th b ly nhim t ngi m qua rau thai hoc sau khi i qua c t cung, m o ca ngi m b bnh gy nn vim kt mc mt tr s sinh. 2.1.3. Bnh lymphogranulomatose y l tc nhn gy bnh vim hch bch huyt hoa liu bn hay bnh Nicolas Favre do Chl.trachomatis typ huyt thanh L1, 2, 3 . Bnh ly truyn qua ng sinh dc, sau 3 - 26 ngy tip xc bt u xut hin cc triu chng sau: tn thng khu tr ng sinh dc biu hin mt vt lot nh quy u, hu mn, m h... Vt lot thong qua sau lnh m khng c so, sau t 1 - 2 thng c nhiu hch bn, tp trung thnh khi ln ri b d ra nh mt p xe, ming ch d nh t ong hoc ming bnh ti. Vim hch bn lnh khng so. Tuy nhin thng tn c th gy bin chng: hp hu mn - trc trng, chn voi, vim no - mng no, au khp... km theo du hiu ton thn l st v lch to. 2.2. Bnh st vt - st chim (Psittacosis - Ornithosis) Bnh do Chlamydia psittaci. bnh 1 - 2 tun, bnh pht t ngt hoc m . n lnh, st au u v vim phi khng in hnh. Mm bnh c cc loi chim nui nh b cu, g, vt, vt v mt vi loi chim hoang di. Bnh ly qua ng h hp hoc do vt thng. Vi khun vo mu ri n phi, t ly sang ngi khc qua ng h hp. iu tr bng tetracyclin. Sulfamid v streptomycin khng c tc dng.

159

2.3. Bnh do Chlamydia pneumoniae gy ra Vi vim phi k, vim ph qun, vim xoang, vim hng thng gp tui v thnh nin v thanh nin, ngi gi thng biu hin lnh tnh v khng triu chng. 3. Chn on vi sinh vt 3.1. Chn on trc tip Do vi khun k sinh ni bo nn mu nghim cn phi nhiu cc t bo biu m nh: - Dch no niu o, dch tin lit tuyn, tinh dch, dch trong c t cung, mu sinh thit vi trng, dch ti cng m o - Dch no kt mc mt trong bnh mt ht - Dch tit mi hu, dch tit ph qun phi, dch ra ph qun Mu nghim cn phi c bo qun 40C Nhum soi mu nghim trn tiu bn nhum bng phng php Gim sa hoc Machiavello, thy nhng tiu th ht a kim trong hoc ngoi t bo. C th phn lp Chlamydia trn cc nui cy t bo hoc cy vo trng g p quan st tnh cht xm nhim. Xc nh bng k thut min dch hunh quang trc tip hoc gin tip pht hin Chlamydia, c th dng k thut min dch enzyme (ELISA) pht hin khng nguyn ca Chlamydia. Hin nay c th dng phng php khuch i gen (k thut PCR) chn on nhim trng do Chlamydia trachomatis 3.2. Chn on gin tip - Phn ng vi lng min dch hunh quang (micro-immunofluorescence) xc nh khng th v cho php chn on loi nhim trng, c bit loi Chlamydia trachomatis. - Ngoi ra ngi ta cn s dng phn ng kt hp b th v phn ng ELISA pht hin khng th khng lipopolysaccharide. Tuy nhin phi ly huyt thanh lm 2 ln cch nhau 2 tun tm hiu gi khng th. 4. Phng nga v iu tr 4.1. Phng nga - i vi bnh mt ht: cn phi tng cng cc bin php v sinh nh khng dng khn chung, m bo ngun nc sch trong sinh hot... - i vi bnh sinh dc tit niu d ly lan do quan h tnh dc do cn pht hin sm v iu tr kp thi v c bin php phng bnh cho v hoc chng, bi tr mi dm, gio dc gii tnh Vic phng bnh bng vaccine hin nay vn ang c nghin cu 4.2. iu tr iu tr bng tetracyclin, sulfamid, erythromycin tu theo tng loi Chlamydia.

III. MYCOPLASMA
1. c im sinh vt hc 1.1. Hnh th Mycoplasma l vi khun khng vch t bo, kch thc nh, kh nhum vi thuc nhum kim, hnh th khc nhau ty thuc vo thi gian nui cy v thay i theo tng bc nhum, ngi ta c th quan st bng knh hin vi nn en, nhum Giemsa. 1.2. Tnh cht nui cy Mycoplasma c th pht trin trn mi trng c hoc khng c t bo sng, hiu kh hoc k kh tuyt i, nhit thch hp 35 - 37oC, pH 7 - 7,8. Trn mi trng lng kh quan st vi khun mc v canh khun trong sut. Trn mi trng c mc thnh khun lc c trung tm ti v dy, mc ln xung thch, ra khun lc mng v bt.

160

1.3. Cu trc ha hc - Cha ADN v ARN, t l ARN/ADN nh hn 1 - Khng c vch t bo nhng c mt v mng nh mng nguyn tng ca vi khun - Qu trnh nhn ln kh phc tp v ph thuc vo mi trng, ngi ta quan st thy c hin tng song phn v hin tng ny chi. Trn nui cy t bo, vi khun hu ht pht trin trn b mt t bo. 1.4. Cu trc khng nguyn Ngi ta tch vi khun nhng thnh phn ha hc mang tnh cht khc nhau. Mi thnh phn ha hc c kh nng tham gia vo mt loi phn ng huyt thanh nht nh. 1.5. Sc khng Mycoplasma tng i bn vng lc b ng bng ri tan bng. Trong huyt thanh vi khun c th tn ti 56oC trong 2 gi, chng d b ph hu bi siu m. Nhy cm vi pH axit hoc pH kim. 2. Kh nng gy bnh ngi Mycoplasma c mt i tnh vi nim mc h hp v nim mc ng sinh dc. a s loi sng hoi sinh. Ch c 4 loi gy bnh chc chn ngi l: Mycoplasma pneumoniae gy bnh h hp, Mycoplasma hominis, Mycoplasma genitalium v Mycoplasma (Ureaplasma) urealyticum l tc nhn ca bnh ng sinh dc. Cn cc loi khc kh nng gy bnh cha bit r. - M.pneumoniae l tc nhn gy bnh vim phi tin pht khng in hnh ngi. Cc triu chng chnh l st, rt run, tot m hi, ho khan d di, kh th v au ngc. Bnh c th gp bt k la tui no, nhng thng gp tr em. M.pneumoniae thng gy nn cc v dch nh vo ma xun v thu. - M. urealyticum, M. genitalium gy vim niu o p xe tuyn Bartholin, vim vi trng. M. hominis gy vim khung chu ph n c thai, c th gy sy thai. Tr s sinh c th b vim phi, nhim trng mu, vim mng no... do m b nhim trng sinh dc bi vi khun ny. - Kh nng gy bnh ca cc Mycoplasma khc nh M.fermentens, M.penetrans cha c xc nh mt cch r rng. 3. Chn on vi sinh vt - Bnh phm: Ly bnh phm thch hp nh dch ra ph qun, cht bi tit ca phi cng c th cht dch t c quan sinh dc. - Bnh phm nui cy trn cc mi trng chn lc c bit. Sau nh loi bng cch pht hin nhng canh khun in hnh bng thuc nhum Dienes, tm kh nng tan mu v hp th hng cu, tnh cht ln men glucose... - C th chn on huyt thanh bng cc phn ng kt hp b th, phn ng c ch ngng kt hng cu, ELISA...Phi tm ng lc khng th 4. Phng bnh v iu tr - Cha c vaccine phng bnh: ang nghin cu vaccine a gi phi hp. - iu tr bng khng sinh macrolide, tetracyclin, chloramphenicol, furadantin, spiramycin, fluoroquinolon...