A..F.F.

Dner Sermaye Iletmesi Yaynlar No: 36

KLASIK EKTRODNAM1K
(iKiNCI BASKI)

Yazan

JOHN DAVID JACKSON

Fizik Profesr, Kaliforniya niversitesi, Berkeley

eviren Prof. Dr. Zeki Zekeriya AYDIN A.C. Fen Fakltesi ANKARA

A.U.F.F. Dner Sermaye iletmesi 'Yaynlar No: 36

KLASK ELEKTRODNAMK
(KNC BASK)

Yazan JOHN DAVID JACKSON Fizik Profesr, Kaliforniya niversitesi, Berkeley

eviren Prof. Dr. Zeki Zekeriya AYDIN A.. Fen Fakltesi ANKARA

Bu eviri, 1962'de yaz lan ve daha sonra geni letlerek 1975'de yeniden bas lan [John David Jackson, Electrodynamics, John Wiley and Sons, New York (1975)] adl kitabn ilk yedi blmn kapsamaktad r. Aslnda kitabn tamam , ikinci bas mda eklenen Giri blmyle birlikte 18 blmden olumakta ve yazarnn da dedii gibi, bir btn olarak daha ok lisans-st rencilere hitap etmektedir. Elektromanyetik teori, klasik mekanik ve kuantum mekaniiyle birlikte, lisans ve lisans-st dzeyde gnmz fizik eitiminin temelini oluturmaktadr. Bu nedenle, tipik bir fizik lisans program nda, temel fizikten sonra iki yar-yllk bir elektromanyetizma dersi olmal ; bu derste temel yasalar ve sonular , bunlarn laboratuvar gereklemeleri, devre analizi, basit dalga olaylar ve maya nem verilmelidir. Kullanlacak matematik, vektr hesap, sabit katsayl diferansiyel denklemler, Fourier serileri ve belki de Fourier ya da Laplace dnmleri, paral diferansiyel denklemler, Legendre ok-terimlileri ve Bessel fonksiyonlar gibi konular iermelidir. Trkiye'deki fizik blmlerinin ounda 2. yarlylda bir elektrik ve manyetizmaya giri dersi okutulmakta, 4. yarly lda da Berkeley Fizik Program 'nn "Elektrik ve Manyetizma" cildi ya da benzeri bir ders verilmektedir. Bu iki dersin zerine, drdnc ylda iki yar -y l halinde bu yedi blmlk temel elektromanyetik teori anlat labilir. Bu program, uzun y llardan beri. Ankara Fen Fakltesi Fizik Blmnde uygulanm ve az msanmayacak bir baar elde edilmitir. Kitabn geri kalan ksmn (zellikle 11. blmden sonras n ) lisans-st s nflarda okutmakta olduumuz iin, akademik hayata haz rlanan rencileri ngilizce okumaya zorlamak d ncesiyle bu k s mlar evirmekten zellikle ka ndmz belirtmeliyim. Dndnc s nfa, Berkeley ile bu eviri aras nda yer alan orta-karar dzeyde bir ders koyup, Jackson' n elektrodinamik kitabn tmyle lisans-stne kayd rmak dnlebilir. Bu durumda da programda ok fazla say da elektromanyetizma dersi bulunduu ileri srlecektir. Elektromanyetizma'n n Maxwel teorisini sunmay amalayan bu eviri, geleneksel olarak elektrostatikle ba lar. Gerekli matematiksel aralar yeri geldike kurulur; zellikle Blm 2 ve 3'de, s nr-deer problemleri enine-boyuna tart l r. Tretmeye E elektrik alan ve B manyetik indksiyonu cinsinden ba lanr; makroskobik D ve H nicelikleri ise atom ve molekl

iv

topluluklar zerinden uygun ortalamalar eklinde ortaya at l rlar. Dielektriklerin tart lmas nda, atomik kutuplan rlk iin basit klasik modeller betimlenir; fakat manyetik maddeler iin buna giri ilmez. nk manyetik al nganl k iin klasik modeller olas deildir. Ayrca ilgin bir konu olan ferromanyetizma olay nn aydnlatlmas neredeyse kendi tana ayr bir kitap oluturur. Elektromanyetik olaylara bir rnek olarak, n elektromanyetik teorisi Blm 7'de incelenmektedir. Bu blmde ayrca dielektriklerin, iletkenlerin ve plazmalar n frekans datma karakteristikleri birle tirilmi biimde tart lmakta; neden-sonu ili kisi (kozalite) ile Kramers-Kronig da tma ba ntlar ele al nmakta ve nihayet datc bir ortamda bir sinyalin hedefine yar ile ilgili klasik Sommerfeld-Brillouin problemi basitletirilmi , fakat geni bir biimde sunulmaktad r. kinci bas mda eklenen bu kesimler lisans rencilerine anlat lmayabilir. Birimler ve boyutlar zerine olan Ek'te, bir birim sistemini kurarken izlenecek mant ksal basamaklar gsterilmektedir. Yararl olaca sanlan tablolardan birinde denklemlerin ve sembollerin, di erinde ise verilen bir niceli in Gaussiyen birimlerden MKS birimlerine evrilmesi yer almaktad r.

IINDEKILER

NSZ BLM O. GR VE GENEL BAKI G.1. Bo lukta Maxwell Denklemleri, Alanlar ve Kaynaklar G.2. Ters Kare Yasas ya da Fotonun Ktlesi G.3. izgisel stste Gelme G.4. Makroskopik Ortamlarda Maxwell Denklemleri G.5. Farkl Ortamlar n Arakesit Yzeylerinde S nr Koullar G.6. Elektromanyetizmadaki Soyutlamalar zerine Baz Uyarmalar Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar BLM 1 ELEKTROSTATE GR 1.1. Coulomb Yasas 1.2. Elektrik Alan 1.3. Gauss Yasas 1.4. Gauss Yasas nn Diferansiyel ekli 1.5. Elektrostati in Bir Baka Denklemi ve Skaler Potansiyel 1.6. Yzeysel Yk ve ift-kutup Da lmlar ,Elektrik Alan ve Potansiyeldeki Sreksizlikler 1.7. Poisson ve Laplace Denklemleri 1.8. Green Teoremi 1.9. Dirichlet ya da Neumann S nr Koullar ile zmn Teklii 1.10. Elektrostatik Snr-deer Green Fonksiyonuyle zm Problemlerinin 54 57 62 1 2 6 10 15 20 26 30 33 33 33 37 40 40 43 48 50 52

1,11. Elektrostatik Potansiyel Enerji ve Enerji Younluu, Sa Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

VI

Sayfa

Problemler BLM 2 ELEXTROSTATKTE SINIR-DEER PROBLEMLER 2.1. Grnt Ykleri Yntemi 2.2. Topraklanm letken Kre Kars nda Noktasal

63 69 69 70 74 76 76 78 80 82 86 90 94 99 100

Yk 2.3. Yal tlm , Ykl Bir letken Kre Karsnda Noktasal Yk 2.4. Sabit Potansiyeldeki letken Kre Yak nnda Noktasal Yk 2.5. Grnt Ykleri Yntemiyle Dzgn Elektrik Alannda letken Kre
2.6. Kre iin Green Fonksiyonu, Potansiyelin Genel zm 2.7. Yar -kreleri letken Kre Ayr Potansiyelde Tutulan

2.8. Dik Fonksiyonlar ve A l mlar 2.9. Deikenlerin Ayrlmas , Dik Koordinatlarda Laplace Denklemi 2.10. ki-boyutlu Bir Potansiyel Problemi, Bir Fourier Serisinin Toplanmas 2.11. ki-boyutlu Ke ve Kenarlarda Alanlar ve Yk Younluklar nerilen Kaynaklar ve Okuma Paralar Problemler BLM 3 ELEKTROSTATKTE SINIR-DEER PROBLEMLER 2 3.1. Kresel Koordinatlarda Laplace Denklemi 3.2. Legendre Denklemi ve Legendre ok-terimlileri 3.3. Eksensel Simetrili S nr-deer Problemleri 3.4. Bir Konisel Oyukta ya da Sivri Bir Konisel U Dolaynda Alanlar n Davran

108 108 110 117 121

Sayfa 3.5. Bal Legendre Fonksiyonlar ve Y Kresel Harmonikleri m (O,o) 126 130 133 140 143 147 151 154 158 166 166

3.6. Kresel Harmenikler in Toplama Teeremi 3.7. Silindirik Koordinatlarda Laplace Denklemi, Bessel Fonksiyonlar 3.8. Silindirik Koordinatlarda S nr-deer Problemleri 3.9. Green Fonksiyonlar nn Kresel Koordinatlarda A l m 3.10. Potansiyel Problemlerinin Kresel Green Fonksiyonu A lmyla zm 3.11. Silindirik Koordinatlarda Green Fonksiyonlarnn A lan' 3.12. Green Fonksiyonlar in zfonksiyon A l mlar 3.13. Kar k Snr Koullar , Dairesel Delii Olan letken Dzlem Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar Problemler BLM 4. OK-KUTUPLAR, MAKROSKOBK ORTAMLARDA ELEKTMSTATK,DELEKTRKLER 4.1. ok-kutup A lm 4.2. D Alan inde Bulunan Bir Yk Dal mnn Enerjisinin ok-kutup A lm 4.3. Maddesel Ortamlarda Elektrostatik 4.4. Dielektrikli S nr-deer Problemleri 4.5. Moleklsel Al nganl k Kutuplanrlk ve Elektriksel

178 178 185 187 192 199 203 207 214 214

4.6. Moleklsel Kutuplanrl k in Modeller 4.7. Dielektrik Ortamlarda Elektrostatik Enerji Kaynaklar ve nerilen Okuma .Paralar Problemler

yin

Sayfa
BLM 5. MANYETOSTATK 221

5.1. Giri ve Tanmlar 5.2. Biot ve Savart Yasas 5.3. Manyetostatiin Diferansiyel Denklemleri ve Ampere Yasas 5.4. Vektr Potansiyeli 5.5. Dairesel Akm Halkas nn Vektr Potansiyeli ve Manyetik ndksiyonu 5.6. Yerleik Bir Akm Da lmnn Manyetik Alanlar , Manyetik Moment 5.7. Bir D Manyetik Alan inde Yerle ik Akm Da l mna Uygulanan Kuvvet, Burulma ve Bu Da l mn Enerjisi 5.8. Makroskobik Denklemler, B ve H zerindeki Snr Koullar 5.9. Manyetostatikte S nr-deer Problemlerini zme Yntemleri 5.10. Dzgn Mknatslanm Kre 5.11. Bir D Alan inde Bulunan M knatslanm Kre, Srekli M knat slar 5.12. Manyetik Perdeleme, Dzgn Bir Alan Geirgen Maddeden Kresel Kabuk inde

221 222 227 230 232 237

242 246 251 256 259 261

5.13. Bir Taraf nda Asimtotik Olarak Dzgn Bir Teetsel Manyetik Alan Bulunan Yetkin Bir letker Dzlem zerindeki Dairesel Deliin Etkisi Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar Problemler
BLM 6. ZAMANLA DEEN ALANLAR, MAXWELL DENKLEMLER , KORUNUM YASALAR

265 269 269

276

6.1. Faraday' n ndksiyon Yasas 6.2. Manyetik Alandaki Enerji 6.3. Maxwell'in Yerde itirme Denklemleri

.......... Akm , Maxwell

276 281 286

ix

Sayfa

6.4. Vektr ve Skaler Potansiyeller 6.5. Ayar Dnmleri, Lorentz Ayar , Coulomb Ayar 6.6. Dalga Denklemi in Green Fonksiyonlar 6.7. Makroskobik Elektromanyetizma Denklemlerinin Tretilmesi 6.8. Poynting Teoremi ve Ykl Parac klarla Elektromanyetik Alanlardan Olu an Bir Sistem in Enerjinin ve Momentumun Korunumu 6.9. Makroskobik Ortamlar iin Korunum Yasalar 6.10. Harmonik Alanlar in Poynting Teoremi, mpe dans ve Admitans' n Alan Tanmlar 6.11. Elektromanyetik. Alanlar n ve Kaynaklar n Dnmeler, Uzaysal Yans malar ve Zaman Ters lenmesi Alt ndaki Dnm zellikleri 6.12. Manyetik Tek -kutuplar Sorunu zerine 6.13. Dirac Kuantumlama Koulunun Tartlmas Kaynaklar ve nerilen Okuma'Paralar Problemler
BLM 7. DZLEM ELEKTROMANYETIK DALGALAR VE DALGANIN YAYILMASI

289 291 294 298

311 316 318

323 331 334 341 343

354

7.1.

letken Olmayan Ortamda Dzlem Dalgalar

354 360

7.2. izgisel ve Dairesel Kutuplanma, Stokes Parametreleri 7.3. Dielektrikler Aras ndaki Dzlemsel Arayzeyde Elektromanyetik Dalgalarn Yans mas ve Krlmas 7.4. Yans mayla Kutuplanma ve Tam Yans ma 7.5. Dielektrikler, letkenlerin ve Plazmalarn Frekans Datma zellikleri 7.6. yonosferde ve Manyetosferde Basitletirilmi Yaylma Modeli

366 371 374 383 387

7.7. letken ya da Kaypl Bir Ortamda Dalgalar

Sayfa
7.8. Tek-boyutta Dalgalar n stste Binmesi, Grup Hz 7.9. Datmall Bir Ortamda lerlerken Bir Atman n Genilemesinin Bir rnekle Anlat lmas 7.10. D ve E Aras ndaki Balantda Neden-Sonu ilikisi, Kramers-Kronig Bant lar 7.11. Bir Sinyalin Da tc Ortamda Sonra Hedefine Ulamas Problemler BRMLER VE BOYUTLAR ZERNE EK BBLYOGRAFYA VEKTR FORMLLER VEKTREL HESABA ILI KIN TEOREMLER
VEKTREL LEMLERIN AIK BMLERi

391 395 400 409 427 429 440 453 458 459 460

lerledikten

Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

GR VE GENEL BAKI Kehribar ve mknats ta eski Yunanl lardan beri bilindii halde, elektrodinamik, nicel olarak bir yzy ldan daha ksa bir sre ierisinde geli tirilmitir. Cavendish'in gze arpan elektrostatik deneyleri 1771 ile 1773 y llar arasnda yaplmtr. Coulomb gsteri li aratrmalarn 1785'de yay nlamaa balamtr. Bu, elektrik ve manyetizmada evrensel nitelikli nicel aratrmalarn balangcn gsterir. Elli y l sonra, Faraday, zamanla deien akmlarn ve manyetik alanlar n etkilerini inceliyordu. Maxwell, elektromanyetik alan n dinamik kuram zerine olan o nl makalesini 1864'de yay nlamt . Elektrik ile manyetizmay ve anlamamzn geliim yks, kukusuz ki bir yzy ldan birka isim vermenin tesinde, ok daha uzun ve daha zengindir. Okuyucu, bu byleyici tarihin ayrntlar iin, Whittaker'in * gvenilir ciltlerine bakmal dr. Optik olaylar na nem veren daha k sa bir yk ise, Born ve Wolf'un balangcnda yer al r. Bu kitap kendi kendine yeterlidir; geri vektr hesab na ve trevli denklemlere dayanan bir matematiksel temel ister, fakat elektrodinamik konusu, elektrostatikteki temellerinden balanarak geli tirilmektedir. Bununla beraber okuyucular n ou bu konuyla ilk kez karlamyorlar. Dolay siyle bu giri in amac , Coulomb yasas ve dier temellerin tart lmasna sahne haz rlamak deil, klasik elektromanyetizmay zet biiminde gzden geirmektir. Bu arada, kuvvet iin ters kare yasas nn bugnk doruluk derecesi (fotonun ktlesi), stste gelme ilkesinin geerlilik limitleri, ykn ve enerji farklar nn kesikli olu larnn etkileri gibi sorular tart lacakt r. Farkl ortamlar arasndaki yzeylerde ve iletkenlerde makroskobik alanlar iin s nr koullar gibi. "peynir ekmek" cinsinden konulara da deinilecektir. Ama, klasik elektromanyetizmay yerli yerine oturtmak, geerlilik blgesini gstermek ve kapsad idealletirmelerin baz larn aydnlatmaktr. Tartma sresince, kitapta daha sonra karlan baz sonular ve klasik olmayan baz dnceler kullanlacakt r. Kukusuz elektromanyetizmaya ilk kez balayan bir okuyucu kan tlamalarn tmn izleyemiyecek, ya da onlar n nemini anl yamyacaktr. Bununla beraber, dierleri iin bu giri , kitabn 5. Blmnden sonraki ksmlarna bir s rama tahtas rol oynayacak ve ayrca bir deneysel bilim olarak konunun nas l ayakta durduunu anmsatacaktr kansndayz.
* Koyu harflerle yaz lan soyadlar , Bibliyografya'da tam olarak verilen kitaplar gstermek iin kullan lmaktad r.

G.1- Bolukta Maxwell Denklemleri, Alanlar ve Kaynaklar

Elektromanyetik olaylar yneten denklemler Maxwell denklemleridir; bunlar bo luktaki kaynaklar iin
...4. --4, V . E = 4115) .4, -ir

1
-

---.
-

4n 'T' 7 x J
c
(G.1)

c -, x --> V E + 1
c

- t --- = o F3
at

. B = O

eklindedirler. Yk yo unluu ve akm younluu iin sreklilik denklemi dediimiz + v . J.... 0 (G.2)

at
bants Maxwell denklemlerinde kapal olarak bulunmaktad r. (G.l)'deki ilk denklemin zamana gre trevi ile ikinci denklemin raksamas n birletirince bu bant ortaya kar..Ykl parac k hareketinin ele al n nda temel olan bir denklem de, elektromanyetik alanlar n varl halinde, noktasal bir q ykne etkiyen kuvveti veren -) -P 1 -, F = q (E + v x B) (G.3) eklindeki Lorentz kuvvetidir. Bu denklemler Gauss birimleri cinsinden yaz lm tr; bu kitapta kullan lan elektromanyetik birim sistemi budur (Birimler ve boyutlar, kitab n sonundaki Ek'te tart lmaktadr). Maxwell denklemleri, sz edilen Ek'teki izelge 2'de eitli birim sistemleri cinsinden de sergilenmektedir. Bu denklemler, ve 1.r alanlar ile p ve jr kaynaklarndan baka, bir de c parametresi kapsamaktadr. Bu nicelik h z boyutunda olup, n bo luktaki hzdr. Ik hz nn tm elektromanyetik ve reltivistik olaylar iin temel bir nemi vardr. Ek'te tart ld gibi, son yllarda iki farkl atomik gei cinsinden ayr ayr tanmlanan uzunluk ve zaman birimlerimize dayal olarak, bu parametre

c = 299,792.456,2 1,2 metre/saniye* deneysel deerine sahiptir. Bu sonu, son derece kararl bir helyum-neon laseri kullan larak (metann 3,39imr,'lik izgisinde kararl kl nm ) hem frekans n hem de dalgaboyunun lld bir deneyden elde edilir. Bu noktada una iaret edelim ki, burada metrenin bugnk tanm yerine, c'yi ve saniyeyi kullanan bir tanm konmu gibi bir kesinlik vard r. Baka bir kant (Kesim24 11.2 (c)'ye bak nz), ok alak frekanslardan en az ndan t110 Hz ilik ok yksek frekanslara (4:GaV'lik fotonlara) kadar, byk bir dorulukla, n boluktaki hznn frekanstag bamsz olduunu gsterir. Pek ok pratik ara iin, c 3x 10 m/sn ya da daha kesin olan c = 2,998 x 10 m/sn yaklak deeri alnabilir. .4> .4 (G.1)'deki E ve B elektrik ve manyetik alanlar , ilk olarak (G.3) kuvvet denklemi arac l yla ortaya at lmtr. Coulomb'un deneylerinde, yerleik yk dalmlar arasnda etkiyen kuvvet ler gzlenmi ti. Burada birim yk ba na den kuvvet olarak E elektrik alan n ortaya atmak yararldr (1.2 Kesimine bak.). BenZer ekilde, Ampere'in deneylerinde ise, ak m tayan halkalar aras ndaki karlkl kuvvetler incelenmi ti (5.2 Kesimine bak.). Birim hacminde -N hzl N tane yk taycs bulunan A kesit alanl bir iletkenden geen ak m NAg' olarak saptamakla, (G.3)'teki byklke, birim akm bana den kuvvet olarak tanmlanabileceini grrz. lr ile B balangta sadece yk ve akm dalmlar tarafndan oluturulan kuvvetlerin yerine konan yararl yardmclar gibi gzkt halde, onlar n baka nemli zellikleri de vard r. Birinci olarak, alanlar n ortaya atlmasyle, kavramsal a dan kaynaklar, elektromanyetik alanlar gren teet cisimlerinden ayr lmlardr. ki kaynak dalmnn E ve B alanlar uzayn verilen bir noktas nda ayn iseler, kaynak dalmlar ne kadar farkl olursa olsun, bu noktadaki bir test ykne ya test akmna etkiyen kuvvet ayn olacakt r. Bu, (G.3)'teki E ve B alanlarna, kaynaklar ndan bams z olarak, kendi haklar olan anlam verir. kinci olarak, elektromanyetik alanlar, kaynaklar n bulunmad uzay blgelerinde de var olabilirler. Enerji, momentum ve a sal momentum tarlar ve bylece yklerden ve ak mlardan tmyle bamsz olarak bir varla sahiptirler. Gerekten de, ykl parac kla, rn etkilemesini uzaktan-etki eklinde anlatmay yeleyen ve dolaysiyla alanlara a ka bavurmay kaldrmaa al an yineli giriimler var olmas na karn, elektromanyetik alan kavram , hem klasik hem de kuantum mekaniksel olarak, fiziin en verimli dncelerinden biridir.
. Evenson et al., Phys.Rev. Letters

2,2,

1346 (1972).

Al lm alanlar olarak E ve B klasik bir kavramd r.Gerek ve sanal fotonlar cinsinden yap lan kuantum mekaniksel anlat mn klasik limiti (byk kuantum say lar limiti) gibi d nlebilir. Makroskobik olaylar blgesinde ve hatta baz atomik olaylarda, elektromanyetik alan n kesikli foton grnm ou kez nemsenmiyebilir, ya da en az ndan trplenebilir. rne in, 100 wat'l k k amplnden 1 metre tede, elektrik alan nn kare ortalamas kk (kHaca k.o.k.) 0,5 volt/cm dolay ndadr 2 ve saniyede8 cm ye 10 kadar grnr foton gelir. Benzer ekilde, 10 Hz'de 100 wat gcnde izotropik bir FM anteni, 100 km'lik bir uzakl kta ancak 5 mikrovolt/cmWk bir kir k. elektrik alan oluturur; fakat bu gene de 10 foton/cm x s'lik bir ak ya g ya da bu uzakl ktaki 1 dalgaboyu kpnn (27 m ) hacminde 10 dolaynda foton bulunmas na kar gelir. Al ld gibi, aygt, fotonlara tek tek duyarl olmayacak; yaynlanan ya da sourulan birok fotonun toplu etkisi, makroskobik olarak gzlenebilen srekli bir yan t olarak grnecektir. Elektromanyetik alanlar n klasik anlat mnn ne zaman uygun olacana nsel olarak nasl karar verilecektir? Bazen biraz karmakl k gerekir; fakat genellikle u yeterli bir lttr: i e karan foton say snn byk alnmas yannda, ayrca bir tek fotonun ta d momentum da maddesel sistemin momentumuna gre kk ise, o zaman maddesel sistemin yan t , elektromanyetik alanlar n klasik anlat myla yeterince geptanabilir. rnein, FM antenimiz taraf nda] yaynlanan 10 Hz'lik herbir foton, antene sadece 2,2 x 10 newton-saniye'lik bir itme verir. Klasik ilem kukusuz yeterlidir. In serbest elektron taraf ndan sa lmas , alak frekanslarda klasik Thomson formlyle (Kesim 14.7) verilir; fakat gelen fotonuntd/c momentumu mc'ye gre nemli hale gelince Compton etkisi yasalar yrrle girer. Fotoelektrik olay maddesel sistem iin klasik olmayan bir olgudur; nk metal iindeki yar -serbest elektronlar kendi enerjilerini sourulan fotonlar n enerjilerine eit miktarda deitirirler; fakat fotoelektrik ak m, elektronlar iin kuantum mekaniksel biimde, elektromanyetik alanlarn klasik anlat m kullanlarak hesaplanabilir. Dier taraftan elektromanyetik alanlarn kuantumlu nitelii, atomlarn ya da herhangi bir sistemin kendili inden nm yaynlamas nda (ki burada balangta hi foton yoktur, sonunda ise sadece az say da foton vardr) hesaba kat lmaldr. Ortalama davran , temelde enerji ve momentumun korunumu nedeniyle, hl klasik terimlerle anlat labilir. Bir ekici potansiyelin yrngeleri zerinde basamak basamak daha itekilere atlayan ykl bir parac n klasik anlat m (Kesim 17.2) buna bir rnektir. Yksek parack kuantum saylarnda parack hareketinin klasik anlat m yeterlidir, enerji ve momentumdaki de i-

meler nm tepkimesinden klasik olarak hesaplanabilir; nk ard ardna yaynlanan fotonlarn enerjileri, dolanan parac n kinetik ya da potansiyel enerjisine gre kktr. (G.1)'deki kaynaklar yk younluu j?(Zt) ve elektrik akm younluu 3( X . .,t)'dir. Klasik elektromanyetizmada kaynaklar t'in srekli dalmlar olarak dnlr; gene de zaman zaman noktasal yaklakla uratacamz yerleik dalmlardan sz edeceiz. Bu noktasal yklerin byklkleri tmyle keyfi kabul edilir; fakat gerekte kesikli de erlere snrlanm olduu bilinir. Temel yk birimi, elektron zerindeki ykn bykl dr: . 4,803250(21) x 10 -10 esb = 1,6021917(70) x 1619 coulomb Burada son iki ondal k basamandaki hatalar parantez iinde gsterilmi tir. Proton zerindeki ve u anda bilinen tm paracklar ya da parac k sistemleri zerindeki ykler, bu temel birimin tam katlardrlar. Katl ln kesinlikle tam 26ay olduu konusundaki deneysel doruluk olaanstdr (10 'de l'den daha Ykn Lorentz de imezlii sorusunu da i leyen bu deneyler, Kesim 11.9'da tartlMaktadr. Makroskobik uygulamalar n ounda, elektrik ykn kesikli saymak - gerekli deildir. rnein, 150 voltluk gerilim alt nR 1 mikrofaradlk bir s ann bir plkas nda toplam olarak 10 tane temel yk vardr. Birka bin elektronun fazlal ya azl hissedilmez. 1 mikroamperlik ak m, saniyede 6,2 x 10 temel yke kar gelir. Kukusuz ykn kesikli oluunun i e kart baz duyarl makroskobik ya da nerdeyse makroskobik deneyler vard r. Millikan' n nl ya dam3 deneyi bunlardan 4as biridir. Onun damlalar tipik olarak 10 cm yar apnda idi ve zerlerinde birka tane, bilemediniz yirmi-otuz tane temel yk vard . (G.1) Maxwell denklemlerinde kaynak terimlerinin grn nde bir simetri eksiklii vardr. ilk iki denklem kaynakl dr ; kalan ikisi ise kaynaks z. Bu, manyetik yklerin ve ak mlarn deneysel olarak bulunmadklarn yans tr. Kesim 6.12'de gsterilecei gibi gerekte parac klar hem elektrik hem manyetik yke sahip olabilirler. Eer do adaki tm parac klarn manyetik yk bl elektrik yk oranlar ayn olsayd , alanlar ve kaynaklar uygun ekilde yeniden tan mlanarak (G.1)'deki olaan Maxwell denklemleri ortaya kard . Bu anlamda, manyetik yk ve akmlarn var olmad n sylemek, bir bakma bir anlama

.19

sorunudur. Bu kitabn ou yerinde, Maxwell denklemlerinde sadece elektrik yklerinin ve akmlarnn rol oynadklar varsaylacaktr; bununla beraber farkl manyetik yk bl elektrik yk oran na sahip bir parac n, rnein bir manyetik tek-kutubun varl nn getirecei baz sonular Blm 6'da anlatlacaktr.
G.2
-

Ters Kare Yasas ya da Fotonun Ktlesi

Elektrostatik kuvvet yasas nn uzakl a olan bal l , nicel olarak Cavendish ve Coulomb taraf ndan ters kare yasas biiminde saptanmt . Bu, Gauss yasas ve raksama teoremi yardmiyle (Kesim 1.3 ve 1.4'e bak.) (G.l)'deki Maxwell denk lemlerinin ilkine yol am t . lk deneyler ancak yzde birka lk bir kesinli e sahiptiler ve stelik bir laboratuvar boyu leindeydiler. Y llar sonra daha byk kesinlikte ve farkl leklerde deneyler yap ld . Ters kare yasas zerine yap lm olan snamalar , aadaki iki yoldan biri iinde aktarmak art k al kanlk haline gelmi tir: 2*5 (a) Kuvvetin 1/r eklinde deitiini varsaynz ve iin bir deer ya da bir limit veriniz. (b) Elektrostatik potansiyelin r -1 e 14r "Yukawa" yap s na sahip olduunu varsaynz ve /44 veya /Z' iin bir deer ya da bir limit veriniz. m fotonun varsay lan ktlesi olmak zere,,4= m y c/t olduundan, ters kare yasas nn doruluk derecesi bazen m iin bir st limit cinsinden ifade edilebilir. Laboratuvar deneyleri ou kez , ve belki de, ya da m x j.k ya da m y 'y verirler. yiverl;jomanytikdelrs Cavendish* taraf ndan 1772 I de emerkezli krelerle yaplan ilk deney, iin Ili 40,02'lik bir st limit vermi ti. Cavendish:in aygt Sek.G.1 17de grlmektedir. A a yukar 100 yl sonra, Maxwell CaMbrigelgelde+ buna ok benzeyen bir deney yapt ve 11E1 4: 5 x 10 'lik bir st limit ortaya koydu. Gauss yasas na dayanan dier iki nemli laboratuvar deneyi, t1E1 G 2 x 10 veren Plimpton ve Lawton'un deneyi ile son.y llarda yaplm olan Williams, Faller ve Hill'in deneyidir 5 . Son deneydeki aygtn ematik bir izimi, ek.G.2'de y96 almaktadr. Statik r bir deney olmamakla birlikte (V = 4 x 10 Hz), temel d nce hemen hemen Cavendish'inkiyle ayn dr. Cavendish, ykl d
x H.,Cavendisk, Electrical Researches, editr: I. C.Maxwell, Cambridge University Press (1879), sayfa 104-113.
+ Ayni kitap,

bak. not 19. J.E.Faller and H.A.Hill, Phys.Rev. Letters 26, 721 (1971).

t S.J.Plimpton and W.E Lawton, Phys.Rev. 50, 1066 (1936).

kreyi elektriksel olarak i kreyle demeye getirip tekrar ayrdktan sonra, i kre zerinde yk aram ; hi bulamam t . Williams, Faller ve Hill ise,d kre kabuuna topraa gre + 10 kV luk bir dalgal gerilim uygulayarak, e me r zli ik kre kabuu aras nda bir gerilim fark aradlar. 10 Volttan daha kk bir gerilim fark n lebilecek bir duyarl la sahip olmalar na karn, hibir gerilim fark gzleyemediler. Bu bo sonu, Proca denklemleri . (Ksim 12.9) arac lyla yorumlandnda, = (2,7 + 3,1) x 10 'l k bir limit verir. Uydularla hem yeryz zerinde hem de yeryz d nda yerin manyetik alan llerek, E. iin ya da edeer olarak m r foton ktlesi iin en iyi limitlerin bulunmas salanr. Bu giriin sonundaki listede yer alan Kobzarev ve Okun ile Goldhaber ve Nieto'nun gzden geirme nitelikli uzun yaz larnda, hem jeofiziksel hem de laboratuvar gzlemleri tart lmaktadr. Yerin manyetik alann n yzeydeki lmleri en iyi de eri (bak: Problem 12.14) verir: m <4 x 10 -48 gr yada )471 >101 cm -28 Karlatrma iin, elektron ktlesinin m = 9,1 x 10 gr. olduunu syleyelim. Wliams, Faller ve e Hill'in laboratuvar deneyi, m r < 1,6 x 10 gr 'l k bir limit koymaktadr; bu ise jeomanyetik limitten sadece 4 gibi bir arpan kadar daha ktdr. Yer kresi ile iyon kresi aras nda kalan rezonans oyuu (cavity) iinde ok alak frekans kiplerinin var olduuna (Kesim 8.9'da tart lan Schumann rezonanslar ) dikkat edilerek, foton ktlesi zerine kolayl kp kaba bir limit konabilir2. ift Einstein bants hV= m yc , foton ktlesinin mv<hNI/C gibi bir eitsizlik salamas v gerektiini akla getirir; burada En alzl herhangi bir elektromanyetik rezonans frekans dr. Schumann rezonans iin V t". 8 Hz 'dir. Buradan m y < 6 x 10 gr. hesaplarz; ki bu, en iyi limitin sadece bir mertebe zerinde olan ok kk bir de erdir. Bu kan t kaba bir geerlilie sahip olmakla beraber, daha dikkatli bir inceleme (Kesim 12.9'a ve orada yerilen kaynaklara bak.) gsterir ki, bu limit yaklak (R/H) 11 :.:10 kez daha byktr; burada yerin yar ap olarak R '6400 km ve iyon kreinin yerden ykseklii olarak

ekil G.1 Elektrostati in ters kare yasas n kurarken Cavendish'in kulland ayg t. stte, Cavendish'in kendi iziminin tam kopyas ; altta ise bir teknik ressam taraf ndan izilmi i. kUre 12,1 in ap ndad r; ileri bo mukavva yar kUreler ise biraz daha bykedir. "Onlar daha yetkin elektriksel iletkenler yapmak iin", hem i kfire hem de yar kUreler kalay k tlarlyle kaplanm t r ( ekiller, Campridge Oniversity Press'in izniyle bas lmt r).

Comparator and buffe amp Phase shifter reference shifts ineany 360 per hour Oscilloscope

Crystal and o en

H gh Q coil water cooled

Photo source

Fiber \optics Ali electronics insde are battery powered

Low pass biter

Voltage to frequency Photo source Fiber// opticS Copper icosahedrons Calibration capacitor

Aluminum icosahedrons

Calibration signal

2
Photo dinde

Scaler 50 sec. counting cycle

Fourier analyze for signal with 3.-hour period

ekil G.2 Williams, Faller ve Hill'in "Cavendish" deneyinin ematik bir izimi. E merkezli yirmiyzller iletken kabuklard r. 5 ve 4 kabuklar aras na 10 kV doruklu 4 MHz:lik bir gerilim uygulan r. 4 kabu u ile yak n ndaki 2 ve 3 kabuklar yakla k 1,5 metre ap nda olup 1 kabuunu tam ilerine al rlar. 1 ve 2 kabuklar aras ndaki gerilim fark (eer versa), 1 kabu un da saatin 8 izgisinde gsterilen indksiyon makaras nda kendisini gsterir. Ykseltici ve optik sistemler, gerilim haberini d dnyaya karmak iin gereklidir. Bunlar, Cavendish'in ayg t ndaki mente eli yar kreleri otomatik olarak aan ve i krede yk olup olmad n saptayan mrver z toplar n yakla t ran ip sistemine e de erdirler (Bu ekil yazarlar n izni ile bas lmt r).

10

* H2. .!60 kmidir. Bu hafifletici arpa karn, Schumann rezonanslarnn varl ile konan 10 gr'llk limit gene de olduka iyi bir deerdir. 9 Laboratuvar denemeleri ve jeofiziksel testler, 1 ile 10 cm mertebesindeki uzunluk leklerinde, ters kare yasas nn ar derecede kesin olduunu gstermektedir. Daha kk uzakl klarda, ek varsay mlar gerektiren daha dolayl ca kantlara bavurmallyz.. rnein, alfa parac klarnn ince levhalar taraf ndan saaimas deneyi gibi... Alfa parac klarn ve ekirdei statik olarak etkileen klasik noktasal ykler gibi ele alarak ve elektronlarn yk bulutunu nemsemiyerek, bu deneyin Rutherford taraf ndan yaplan tarihsel zmlemesi, Coulomb kuvvet yasas nn geerliliini 10-11 cm mertebesindeki uzakl klara kadar indirmi tir. Bu varsay mlarn tm s nanabilir ve kukusuz s nanmtr da; fakat ancak kuantum mekani inin st ste gelme ilkesinin (a aya baknz) ve dier (akla yakn) varsaylmlar n geerlili i erevesinde... Daha da kk uzakl klarda, greli kuantum mekani i gereklidir; ayr ca hem sorular hem de yan tlar buland racak olan kuvvetli etkile meler i e kar r. Gene de ktle merkezi enerjileri 5 GeV t ye kadar kan pozitif ve negatif elektronlarla yap lan esnek sa lma deneyleri gstermektedir ki, kuantum elektrodinami i (ktlesiz folpnlarla etkileen noktasal elektronlar n greli teorisi) 10 cm mertebesindeki uzakl klara kadar geerliktedir. Sonu olarak, klasik uzakl k blgesinin tamam nda ve kuantum blgesinin derinliklerine kadar, foton ktlesinin s fr al nabileceini (ters kare kuvvet yasas nn geerli olduunu) syleyebiliriz. Uzunluk leinin en az ndan 24 byklk mertebesi zerinde, ters kare yasas nn geerli olduu bilinmektedir. G.3- izgisel stste Gelme Boluktaki Maxwell denklemleri E ve B alanlar na gre izgiseldir. Bu izgisellikten s k s k yararlanmaktay z. rnein bir tek mikrodalga balant snda yzlerce farkl telefon konumas yapabilmemizi bu zelli e borluyuz. Bylesine sk yararlanlan bu izgisellik zelli i artk gerek saylmaktadr. Kukusuz izgisel olmayan etkilerin ortaya
x(- Temel nokta udur: H/R'nin nemsenmedi i a amada, ELF yay lmas , temel TEM kipinde bir paralel plakal iletim hatt ndakiyle ayn d r. Bu yay lma, birim boya d en statik sa a ve indktanstaki de i meler d nda, sonlu foton ktlesinden etkilenmez. Foton ktlesinin a k etkileri (H/R) mertebesinde ortaya kar.

kt durumlar vard r. Bunlar manyetik maddelerde, iddetli laser nlarna yant veren kristallerde, hatta telefon konumalarn mikrodalga demetine ykleyen ve geri alan aralarda grnr. Fakat biz burada boluktaki alanlarla, ya da atom ve ekirdeklerin iindeki alanlarla ilgilenece iz. izgisel stste gelme d ncesini destekleyen ne gibi kantlarmz var? Makroskobik dzeyde her e it deney, izgisel stste gelme ilkesini Tb ,1 dorulukla desteklemektedir: Yk ve akm kmeleri, izgisel stste gelmeyle hesaplanabilen elektrik ve manyetik alanlar do urmakta, transformatrler beklendii gibi i lemekte, iletim hatlar nda durakl dalgalar gzlenmektedir - okuyucu bunlardan uzun bir liste yapabilir. Optikte, yar k sistemleri k rnm desenleri gsterir; beyaz k bir prizma ile k rlarak gkkuann renklerine ayrlr vebu renkler sonra tekrar beyaz k iine toplanr. izgisel stste gelme ilkesi, makroskobik ve hatta atomik dzeyde grlmemi derecede geerlidir. izgisel stste gelme ilkesinden sapmalar, yasalara uygun olarak, atomalt blgede grnmee balar. Ykl paracklar birbirlerine iyice yaklanca, elektrik alan iddetleri ok byk hale gelir. Ykl bir parac s nrl bir yk dalm olarak dnrsek, ykn yerle me blgesi kldke elektromanyetik enerjisi byr. Noktasal parac klarn sonsuz z -enerjilerinden kurtulmak iin, bir cins, doymann varolduunu, yani alan iddetlerinin bir st s nrnn bulunduunu ortaya atmak doald r. Bu cinsten klasik izgisel olmayan kuramlar eskiden inceienmi tir. yi bilinen bir rnek Born ve Infeld'in kuram dr. Boluk

4
= b 2

(G.4)

ile belirlenen elektrik ve manyetik geirgenliklerdir; burada b bir maksimum alan iddetidir. (G.4) denklemi, gerekte daha nce Born taraf ndan tek bana nerilen basitle tirilmi bir ekildir. Ama genel dnceyi anlatmak bakmndan yeterlidir. Alanlarn ksa uzakl klarda dzeltildi i a ktr; tm elektromanyetik enerjiler sonludur. Fakat byle kuramlar izgisel olmayn ortaya k biimindeki keyfilik nedeniyle glk iindedirler; ayrca kuantum kuramna geiteki nemli sorunlardan da kurtulamazlar. stelik bu cinsten klasik izgisel olmaya ilikin hibir kant yoktur. ok elektronlu atomlar n
M.Born ve L.Infeld, Proc.Roy.Soc. A144, 425 (1934). Yal n bir tart ma iin, M.Born, Atomic Physics Blackie, London, Ek VI'ya bak n z.

12

kuantum mekanii, ekirdek ile elektronlar aras ndaki ve elektronlar n kendi aralar ndaki ikili potansiyellerin (ya da ince etkiler iin gecikmi greli etkilemelerin) izgisel biimde stste getirilmesiyle olu turulan etkilemeleri alarak normal kuantum kuram ile byk bir doOrulukbetimlenir. Atomlardaki elektron yrngelerinde 10 - 10 volt/cm basamanda alan iddetleri yyd r; oysa bir ar ekirdein kenarndaki elektrik alan 10 volt/cm basamandadr. Helyum gibi hafif atomlarda elektromanyetik etkile melerin izgisel biimde stste getirilmesiyle hesaplanan enerji dzeyi farklar , milyonda bire varan kesinliklerle deney ile uyumaktadr. Ve ar ekirdeklerin Coulomb enerjileri, elektromanyetik etkilerin islisel olarak stste binmesiyle uygunluk iindedir. Kukusuz 10 volt/cm'den daha byk alan iddetleri iin izgisel olmayan etkilerin ortaya kabilmesi olas dr. Byle etkiler ar ar ekirdeklerde (Z > 110), bunlar n atomik eneri dzeylerinde ve ekirdeksel Coulomb enerjisinde aranabilir. Fakat u-anda, k sa uzakl klarda boluk alanlar nn klasik anlamda izgisel olmayan herhangi bir davran zerine hibir kan t yoktur.

ekil G.3- In k taraf ndan sa lmas . Foton-foton salmas srecinin ematik diyagram .

Born-Infeld tipi izgisel olmay n, a r a r elementlerdeki atomik enerji dzeylerine yapabilece i etki u al mada incelenmi tir: J.Rafelski, W.Greiner and L.P.Fulcher, Nuovo Cimento 13B, 135 (1973).

13

Elektromanyetik alanlar kuantum mekaniksel izgisel olmay zelliine sahiptirler; nk kesinsizlik ilkesi, ekil G.3'te ematik olarak gsterildi i gibi, iki foton taraf ndan bir elektron-pozitron iftinin birdenbire yarat lmas na ve sonra bu iftin iki farkl foton yay n ile yokolmas na izin verir. i--x- ii k k - '( Bu srece n k taraf ndan sa lmas denir. e I ve eik2.x- i<:4 2 t gibi gelen iki dzlemsel dalga, izgisel stste gelme ilkesi uyarnca beklendii gibi, sadece birbirleriyle tutarl biimde toplanmazlar; ayr ca etkile irler ve (kk bir olas l kla) dalga vektrleri k, ve k, olan farkl iki dzlemsel dalgaya dn rler. Kuantum elektrodinamiinin bu cizgisel olmay zellii, en azndan yava deien alanlar iin, boluun elektrik ve manyetik geirgenlik tensrleri cinsinden ifade edilebilir: D. =2:E. E ik k Burada
^' i k

Bi =

)1/4,kikHk

k
+ 4 7 4511m c

k
[2(E2 - B2 ) gi k + 7BiBk

+... (G.5)

ik =

e45
(S ik + 4 7. 45nm c
c

[2(B2 - E2 )S ik +

olup, e ve m elektronun yk ve ktlesidir. Bu sonular ilk olarak Euler ve Kockel taraf ndan 1935'de elde edildiler. ** el olmayan bu etkilerin, klasik limitte (h -4.0) s fra izg gittikleri grlr. (G.4)deki klasik Born-Infeld ifadesiyle yap lan kar latrma gsterir ki, kk izgisel olmay lar iin,

4 5W
2

e2
tc

e
r2

0,51

e
r2

o deerindeki kuantum mekaniksel alan

o iddeti, Born-Infeld'in

ekil G.3'deki fotonlardan ikisi, statik bir gekirdeksel Coulomb alan yle ikinci mertebeden etkile meyi gsteren sanal fotonlar oldu unda, bu srece Delbrck sa lmas denir. J.M.Jauch and F. Rohrlich, The Theory of Photons and Electrons, Addison-Wesley, Reading, Mass. (1955) kitab nda 15.8 Kesimine bak n z. ** H.Euler and B.Kockel, Naturviss. 23, 246 (1935).

14

2 b parametresine benzeyen bir rol oynamaktadr. Burada r = e / 2 2 mc x 10 -13 cm klasik elektron yar apdr; e/r, = 1,8 x 10 18 volt/cm ise byle bir klasik elektronun yzeyindeki elektrik alandr. Bu noktada u a klamalar da yapalm: (a) (G.5)'deki Eik ve . alan iddetleri bk'ya yakla rken ya da k' alanlar uzay veya zarna gre ar h zl deiirken (t/cm kritik uzakl k ve " /mc kritik zaman leine var rken) g9erliliklerini yitiren yakla trmalardr. (b) bk ile e/2r o 'nin saysal olarak akmas dndrc olmakla beraber, ) 'nn iinde Planck sabiti bulunduundan, bu ak ma herhalde pek ciddiye al nmamal dr. P = (D - E)/47x kutuplanmas ile benzetirerek, (G.5)'deki alanlara bal terimlere boluk kutuplanmas etkileri deriz. In k taraf ndan salmasna ya da Delbrck sa lmas na ek olarak, boluk kutuplanmas da atomik enerji dzeylerinde ok kk kaymalara neden olur. Burada bask n katk , ekil G.3'dekine benzeyen fakat drt yerine sadece iki fotonu kapsayan sanal bir elektron-pozitron iftinden gelmektedir. Fotonlar gerel ise, bu sre fotonun ktlesine katk da bulunur ve s fr olmas gerekir. Bununla beraber, ekirdek ile yrngesinde dolanan elektron aras ndaki elektromanyetik etkilemede ya da uygulanan her d alanda olduu gibi, eer fotonlar sanal ise, yarat lan ya da yokedilen sanal elektron-pozitron ifti zaman zaman gzlenebilen etkilere yol aar. lk etki, ekirdein gzlenen yknde etkile mesiz haldeki deerine gre bir azalmann olmas dr. plak ykn bu ekilde yeniden llenmesi (renormalization), basit elektrostatik terimleri cinsinden anlalabilir. Oluan iftin elektronu ekirdein pozitif yk taraf ndan ekilirken, pozitronu da itilir. Boluun bu kutuplanma etkisi, ekirdek yknn perdelenmesine ve byklke ncekinden daha az grnmesine yol aar. Ykl parac klar her zaman iin bu sanal elektron-pozitron iftleri bulutuyla sarl olduklarndan, gzlenen ykleri, yeniden llenmi ykleri olarak" yorumlanmal dr. Ykn yeniden llenmesi gzlenemez; fakat bo luk kutuplanmas nn gzlenen etkileri de vardr. rnein boluk kutuplanmas nn :/2mc basamanda ya da daha kk uzaklklarda oluturduu yk younluu, iki yk aras ndaki elektrostatik potansiyel enerjinin salt olarak Coulomb potansiyel enerjisinden daha byk olmasna yol aar. Bu ise atomik enerji dzeylerinde, artan balanma ynnde, ok kk kaymalara neden olur. Eklenen en dijk mertebeli potansiyeloqd ile orantldr; burada ok= e /43c = 1/137 ve qd , d olan douran yktr. Dolay siyle bu eklenen terim d alana gre izgiseldir ve Maxwell denklemlerinde kk bir izgisel dzeltmeye yol aar. Bu terim u anlamda izgisel deildir: Etkinin iddeti, ince yap sabiti kere d alana bal dr ve bu nedenle eklenen potansiyelde ykn nc

15

kuvveti grnr. ekil G.3'deki fotonlardan nn d alan n nc kuvvetine kar gelmesi halindeki gibi, daha yksek mertebeli etkiler ise, art k tamamiyle izgisel olmayan bo luk kutuplanmas etkileri verirler. Elektronik atomlardaki bo luk kutuplanmas etkileri, toplam masal dzeltmelerin kk bir k smdr; fakat gene de gzlenebilirler. Myonik atomlarda ise, atomik yrngeler, potansiyelin dzeltildi i blgenin daha ok i k s mlarnda yer aldklarndan, bu etkiler olduka byktr. Bu durumda boluk kutuplanmas etkileri kendi ba larna nemlidirler. Bo luktaki alanlar n izgisel biimde stste gelmeleri hakknda sonu olarak unlar syleyebiliriz: Klasik boyutlar blgesinde ve eri ilebilen alan iddetlerinde, izgisel stste gelme ilkesinin geerlili i zerine yhla kan t vardr ve kart hibir kan t yoktur. Atomik ve atomalt blgede, nedenleri ykl parac klarla elektromanyetik alan aras ndaki iftleminde yatan, kuantum mekaniksel izgisel olmayan kk etkiler grlr. Bunlar ykl parac klar aras ndaki etkilemeleri deitirirler ve fiziksel paracklar olmasa bile, elektromanyetik alanlar aras nda etkilemelere yol aarlar. G.4- Makroskopik Ortamlarda Maxwell Denklemleri imdiyedek boluktaki elektromanyetik alanlar ve kaynaklar ele ald k. elektrik ve manyeitik alanlar nn salad (G.l) Maxwell denklemleri, tm j ve J kaynaklar belirtilmek kouluyla, uzayn her yerinde alanlar veren deklemler olarak dnlebilir. Ancak az sayda belirli kaynak iin, alanlarn saptanmas kolay zlebilen bir problemdir; fakat makroskobik madde ynlar iin denklemlerin zm hemen hemen olanaks zdr. Burada iki grnm vard r. Biri udur: Her atom ve ekir dekte kesikli kaynaklar n, yani ykl parac klarn says gzmz korkutacak kadar byktr. Di er grnm ise rahatlatc dr: Makroskobik gzlemler iin, alanlar n ayrntl davran lar , yani atomik uzakl klar leinde alanlar n iddetli uzaysal deiimleri nemli deildir. nemli olan, bir alann ya da kaynan bir tek atom ya da molekl hacmine oranla byk bir hacim zerinden al nan ortalamas dr. Bu ekilde ortalamas al nm niceliklere makroskobik alanlar ve makroskobik kaynaklar diyoruz. Kesim 6.7'de makroskobik Maxwell denklemlerinin V . D = 47t ? -4, -3. x H J
(G.6)

16

x E +

= 0

- - . B = 0

eklinde olduu ayrntl biimde gsterilmektedir; burada E ve D, (G.l)'deki mikroskob lc ya a boluk Maxwell denklemlerinin ortalamalar alnm E ve E, 1 1eridir. Genellikle elektrik d> yereitirme ve zanyetik alan denen iki yeni alan niteli i IT ve H (bu durumda B'ye manyetik indksiyon denir), u bileenlere sahiptir :
V -bacq3 + ...) 1) = Eot.+ 47 (P0( - 4... .., oc

(G.7)

(3

dxfk I-

H x = Boc - 4'n (M oc + ...) P,M,Cet nicelikleri ve daha yksek mertebeden benzer nicelikler, uygulanan alanlarn varl halinde, maddesel ortamn makroskobik olarak ortalamalar al nm elektrik ift-kutup, manyetik ift-kutup, elektrik drt-kutup ve daha yksek moment yo unluk larn gstermektedir. Benzer ekilde, yk ve ak m younluklar ve J, ortamdaki "serbest" yk ve ak m younluklarnn makroskobik ortalamalar dr. Bal ykler ve ak mlar denklemlerde M ve Q' yoluyla grnmektedir. N -> > (G.6)'daki makroskobik Maxwell denklemleri, E, B, D ve H gibi drt alann bileenlerini kapsayan sekiz denklemli bir cmledir. Homojen olan .zon drt denklem, E ve Aalanlar n skaler potansiyeli ve A vektr potansiyeli cinsinden ifad zlebilir; fakat tretilmi olan D ederek, ekilsel ve A> alanlar El> ve '1' cinsinden bilinmedike, homojen olmayan ilk drt denklem zlemez. (G.7) 1 de kapal biimde grlen bu
-

_#

D = D rl

L. E,B 3 E E, B1

(G.8)

ilikilerine biletirici bantlar ortamlar iin

-->

denir. Ayrca iletken

J = J . E,B

( G. 8 ' )

eklindeki genelletirilmi Ohm yasas da szkonusudur. Keli parantezler, bu ili kilerin yzdeyz basit olmad klarn ,

17

gemi e bal olabileceklerini (histeresis), izgisel olmayabileceklerini ve bu gibi zellikleri vurgulamak amaciyle kullanlmtr. Maddelerin ounda, (G.7) 1 deki elektrik drt-kutup terimi ile daha yksek mertebeli terimler tmden nemsizdir. Yaln zca elektrik ve manyetik kutuplanmalar, yani ve Ar, nemlidir. Bu biletirici bantlarn bu durumda basit olaca anlam na da ye gelmez. D alanlarn yokluunda s frdan farkl P sahip ferroelektrik ve ferromanyetik maddelerden tutun da, ok daha olaan saylan dielektrik,diyaman~ ve paramanyetik maddelere kadar, zellikle kristal katlarda, maddenin elektrik ve manyetik zellikleri korkun bir eitlilie sahiptir.Bu zelliklerin incelenmesi, kat hal fiziinin yetki alanlar ndan biridir. Bu kitapta biz sadece baz daha temel zelliklere ok ksa ve yzeysel olarak de ineceiz. Yn maddenin elektromanyetik zelliklerini daha sistemli ve geni biimde ilemek istiyorsan z, Kittel gibi kat hal kitaplar na bavurmanz gerekir. Ferroelektrik ve ferromanyetiklerin dndaki maddelerde, yeterince zayf alanlar iin, uygulanan d elektrik ya da manyetik alan, kendi bykl yle orant l bir elektrik ya da manyetik kutuplanmaya yol aar. Bu durumda ortam n d alana verdii yant izgiseldir deriz ve D ile H'nin kartezyen bileenlerini Da Ha =1.
0

t<tz
AA'

(1

(G.9)

B -10(13

eklinde yazarz. * 00 ve,u'oc0 tensrlerine s rasyla elektriksel geirgenlik ya da dielektrik tensr ve ters manyetik geirgenlik tensr denir. Bunlar ortamn izgisel yantn zetlerler; hem maddenin molekler ve kristal yapsna, hem de younluk ve s cakl k gibi yn zelliklerine baldrlar. Basit maddeler iin izgisel yant oukez uzayca izotroptur. Bu durumda ve/1; cp tensrleri ksven olup, her birinin eleman da ettir; dolaysiyle ve H = p' yaz labilir. Genelde doru olmas isteniyorsa, (G.9) denklemlerini, alan niceliklerinin uzay ve zamana gre Fourier4pn m2leri iim yaz lm olarak dnmeliyiz. Bunun nedeni, D ile BT- (ya da H ile B) aras ndaki temel izgisel ili kinin yerel olmayabii t * fademize gre B,,A $1 go H.= yazmam z gerekirdi; fakat bu, temel manyetik alan olarak Pnin ve tretilmi nicelik olarak Bnin do al rollerini de i tirir. Bu geleneksel kullan ma 5. Blmde dnece iz.

18 lecei gere idir. Bylece D (,1> t) =2fd3x' o( '

dt'

( - 1 ,t') E r3( eq;

,',t - t') (G.10)

yaz labilir; burada E,( 1 ,t'), = 0, t' = 0 noktas dolaynda yerellemi olabilir; fakat bu noktadan belli bir uzan ma kadar s frdan farkl dr. f(1,(,)) = .1- d3x 5dt f(>,t)e-i17:)7-4- iWt araclyle Dk(m)), E0 (k,(4) ve .to(7,W) Fourier dnmleri tanmlanrsa, (G.9) bant lar , Fourier dnmleri cinsinden (G.11) De( (k ' (.0) =I, E ( .L5J) E (,t..3) 0 c<( eklinde yaz labilir. H,((k,w)'y da benzer bir denklemle B(3(k,w) cinsinden yazabiliriz. Oyleyse geirgenlik tensrleri genelde frekans ve dalga vektrnn fonksiyonlar dr. Grnr k ya da daha uzun dalgaboylu elektromanyetik nm iin, uzayca yerel olmay oukez nemsenmeyebilir. Bu durumda E, 3 ve>.1 3 sadece frekans n fonksiyonlar olur. Blm 7'de bu durum tart lmaktadr; maddenin yksek frekans zellikleri basitletirilmi biimde i lenmekte ve neden-sonu ili kisi (causality) ' nin sonular ara tr lmaktad r. letkenler ve ar iletkenler iin uzak mesafe etkileri nemli olabilmektedir. rnein bir iletkende elektron arp malarna ili kin ortalama serbest yol deri derinliine gre byk hale geldi inde, Ohm yasasnn uzayca yerel ekli art k elveri li deildir. Bu durumda dalga vektrne olan bal l k da i in iine girer. Katlara ilikin birok zelli in anlalmas nda, dalga vektr ve frekansa bal dielektrik sabiti kavram yararldr. Baz rneksel kaynaklar, bu blmn sonunda nerilen okuma paralarnda verilmektedir. Geirgenliklerin ayisal deerlerine de deinelim. Dk frekanslarda (V G 10 Hz) btn ykler, eylemsizlikleri ne olursa olsun, uygulanan alanlara yan t verirler. Bu frekanslarda kat lar tipik olarak ,0( .7z- . 2 ile 20 aras nda dielektrik . sabitlerine sahiptirler; daha byk deerlileri de oktur. Srekli molekler ift-kutup momentine sahip sistemlerin ok daha byk ve s cakl a duyarl dielektrik sabitleri vard r. rnein dam tk su, 0 'de E= 88 ve 100C'de E= 56 gibi byk bir durgun dielektrik sabitine sahiptir. Optik frekanslarda ise alanlara sadece elektronlar nemli lde yan t verebilir . ler. Bu halde dielektrik sabitleri , ~1,7 ile 10 aras nda deiir; birok kat iin ...< 2-3'tr. Su, grnr k blgesinde, s caklktan olduka bamsz olarak O'dan 100 C'ye kadar E= 1,77-1,80 deerine sahiptir.

19

Maddelerin uygulanan manyetik alana yan t veri biimleri, tek tek atomlar n ya da molekllerin zelliklerine ve ayr ca bunlarn etkilemelerine bal dr.Dliyamanyetik maddeler, net asal momentumlar sfr olan atom ya da molekllerden oluur. Bu durumda uygulanan d manyetik alana yan t veri , dolanan atomik akmlarn yaratlmas eklinde olur ki, bu ak mlar, uygulanan alana z t, ok kk bir makroskobik m knatslanma dourur.)u4 'nn (G.9)'daki tan m ve (G.7) uyar nca, p',,,( > 1 demektir. Bilinen en iyi diyamanyetik madde olan Bizmut -1) = 1,8 x 10 deerine sahiptir. yleyse diyamanyetizma ok kk bir etkidir. Eer maddenin temel atomik birimi iftlenmemi elektronlardan tr net bir a sal momentuma sahipse, madde paramanyetiktir. Tek elektronun manyetik momenti uygulanan alana paralel ynelir. Dolay siyla ft',< ,(5.1 1 dir. Tipik deerler oda s caklnda (1 - 211) = 10 - 10 aral nda-2 dr; fakat ssal uyarlmalarn geliigzellii artt rma etkisi nedeniyle, bu de erler yksek s cakl klarda daha da klrler. Ferromanyetik maddeler paramanyetiktirler, fakat atomlar aras ndaki etkilemeler nedeniyle, iyicene farkl davran gsterirler. Curie s cakl nn (Demir iin 1040 K, Nikel iin 630K) alt nda, ferromanyetik maddeler kendili inden mknatslanma gsterirler; yani blge olarak adlandracamz mikroskobik adan byk say lan bir hacim iindeki tm manyetik momentler bir yne dizilirler. D alann uygulanmas , bu blgelerin dei mesine ve farkl blgelerdeki momentlerin beraberce ayni yne gelmelerine neden olur. Bylece tm madde y n mknat slanma doygunluuna eri ir. D alan n kald rlmas , momentlerin olduka byk bir kesripi hala ayni ynde dizili brak r; bylece B = Lin M > 10 Gauss kadar byk olabilen bir srekli m knahslanma ortaya kar. Okuyucu, maddelerin dielektrik ve manyetik zelliklerine ili kin veriler iin, baz temel fizik elkitaplarna* bavurabilir; oralardan ok daha zel ve ayr nt l derlemeler yapabilir Zayf alanlara izgisel yan t veren maddeler, yeterince yksek alan iddetlerinde, Elektronik ya da iyonik titreicile rin byk genliklere srlmesiyle, art k izgisel olmayan davran gstermee balarlar. Bu durumlarda (G.9) izgisel bantlar , rnein ,(2) E E (G.12) D = 25. .< E(3 + Ag cp. a
k

Handbook of Chemistry and Physics, editr: R.C.Veast, Chemical Rubber Publis-

hing House, Cleveland, Ohio.

American Institude of Physics Handbook, editr: D.E.Gray, McGraw Hill, New York,

nc bask (1972), 5d ve 5f kesimleri.

20

eklinde dzeltilirler. Durgun alanlar iin, bunun sonular heyecan yaratc olmaktan uzakt r; fakat zamanla deien alanlar halinde durum bakadr. W ve U), gibi iki frekansa sahip byk genlikli bir dalga, ortam iinoae, ilk (J.), ve (.+0 2 ' den m baka, O, 2w 2u) , W 4.(kg ,co i -Gi2 frekansl dalgalar dogurur. Kbik ve data me r tebeden izgisel olmayan terimler, daha da zengin frekans spektrumlar dourabilirler. Laserlerin gelitirilmesiyle, bu cinsten izgisel olmayan davran , hem izgisel olmayan optik ad alt nda bir aratrma alan , hem de bir laboratuvar arac haline gelmi9_ 0 bulunmaktadr. Gnmzde laserler, elektrik alan doru u 10 hatt 10 11 volt/cm'ye varan k atmalar yaratma gcndedirler. Hidrojen atomunda yrngedei elektr?n taraf ndan hissedilen durgun elektrik alan e/a 5 x 10 volt/cm'dir. Bylece grlr ki, gnmzn laser alanlara, zerinde al lan rnei gerekten bozarak, atomik titreicileri izgisel olmayan davran biimlerine srkleme gcne sahiptirler! Bu uzmanl k alanyla ilgili eserler, blmn sonundaki kaynaklar listesinde verilmektedir. Bu kitapta esas olarak izgisel olaylarla yetinilmi tir.
G.5
-

Farkl Ortamlarn Arakesit Yzeylerinde S nr Koullar

(G.6) Maxwell denklemleri, yresel olarak her (X ,t) uzayzaman noktas nda uygulanan diferansiyel denklemlerdir. Bunlar, raksama teoremi ve Stokes teoremi arac lyle, integral ekle sokulabilir. V uzayda sonlu bir hacim, S bu hacmi s nrlayan kapal yzey (ya da yzeyler), da bu yzey zerinde bir yzey alan eleman ve it kapal hacimden da doru ynelmi da yzey eleman na dik bir birim vektr olsun. Bu durumda, (G.6) denklemlerinin birincisine ve sonuncusuna raksama teoreminiuygulayarak a adaki integral bantlarn elde ederiz:
3 D . n da = 4 Ti 1 4d x -4 -> B . n da = O

JJ V

Birinci bant Gauss yasas nn ta kendisidir: yzeyden da doru olan toplam ak s , ierde bulunan yk ile orant l dr. kinci bant ise bunun manyetik benzeridir: Masnyetik ykler var olmad ndan, kapal bir yzeyden geen net B ak s sfrdr. Benzer ekilde, C uzayda kapal bir i^ri, S' bu kapal eri taraf ndan s nrlanan a k bir yzey, clt bu eri zerinde bir izgi eleman , da ise S' zerinde bir yzey eleman ve

21

nihayet n' eri boyunca integral alma ile ilgili sa-el kuralnca belirlenen ynde da'ya dik bir birim vektr olsun. Bu kez (G.6)'n n ortas ndaki iki denkleme Stokes teoremini uygulayarak aadaki integral bant lara ular z: = 1 .?iD t . n' da

E . d2, = S, -at

. n' da

(G.15) denklemi, manyetik alanlarla ilgili Ampere-Maxwell yasas ve (G.16) ise Faraday' n elektromanyetik indksiyon yasas dr. Maxwell denklemlerinin al kn olduumuz bu integral ekilleri, birbirlerine biti ik farkl ortamlarn arakesit yzeyi zerinde bir yzeysel yk ya da ak m younluu olsun veya olmas n, bu arakesitin her iki yan ndaki dik ve teetsel alan bileenleri arasnda bant lar karmada kullan labilir. Uygun geometrik dzen ekil G.4'de grlmektedir. Sonsuzkk bir silindir, farkl elektromanyetik zelliklere sahip iki ortam aras ndaki s nr yzeyi zerine, iki yana basacak ekilde oturtulmu tur. Benzer ekilde, snsuzkk C dikdrtgeninin uzun kenarlar s nrn farkl yanlarndadr ve gerdii dzlemin normali, arakesit yzeyine te et olacak ekilde ynelmi tir. nce (G.13) ve (G.14) integral ifadelerini silindirin hacmine uygular z. ok bas k silindir limitinde, yan yzey, (G.13) ve (G.14) denklemlerinin sol yan ndaki integrallere katk da bulunmaz. Sadece st ve alt daireler katk verir. Arakesit yzeyine paralel aldm z bu dairelerin alanlar Aa ise, (G.13) bant s nn solundaki integral -> D . n da . (D S 2 - D) . n da

deerine e ittir. (G.14) iin de benzer bir durum szkonusudur. f>yk younluu, cr- gibi idealize bir yzeysel yk younluu douracak ekilde, arakesit yzeyi zerinde tekil (singular) ise, (G.13)'n sandaki integral 3 4TS ? d x = 47c cr Aa deerini verir. yleyse D ve B alanlar nn s nr yzeyinin iki tarafndaki dik bleenleri birbirlerine

22

ekil G.4- Farkl iki ortam aras ndaki snr yzeyinin (kaln izgi) ematik bir izimi. S nr blgesinin, Cr ve K gibi idealize yzeysel yk ve akm younluklar tadklar varsaylmaktadr V hacmi, yars bir ortamda yars da dier ortamda bulunan kk bir silindirdir; n normali, 1 ortam ndan 2 ortamna dorudur. Dikdrtgensel C erisinin yars 1 ortamnda dier yars 2 ortamndad r ve dzlemi arakesit yzeyine dik, dolaysiyle t normali arakesit yzeyine teet olacak ekilde ynelmi tir.

( -10'
-

) . n = 41-r
) . n = 0

(G.17) (G.18)

eklinde bal drlar. Szle ifade etmek gerekirse, s nr yzeyinin her noktas nda B'nin dik bile eni sreklidir; dik bileeninin sreksizli i ise 47t kere o noktadaki yzeysel yk younluuna eittir diyebiliriz. Benzer ekilde, E ve H'nin te etsel bileenlerindeki sreksizlikleri saptamak iin, sonsuzkk Stokes halkas ndan

23

yararlanlabilir.Bekil G.4'deki C dikdrtgeninin k sa kenarlar nemsenmeyecek kadar. kk ve ayr ca uzun kenarlarnn herbiri yzeye paralel ve At uzunluunda ise, o zaman (G.16) I nn sol yanndaki integral =
C

x ri) .

2 -

) At

dir. (G.15)'in sol yan iin de benzer bir bant vardr. (G.16)'nn sa yan sfrdr; nk yzey zerinde ".2 / .-bt'nin sonlu olmasna karn, ksa kenarlarn uzunluu sfra giderken dikdrtgenin alan s fr olmaktadr. Bununla beraber, tam s nr yzeyi zerinde akan 1Z gibi idealize bir yzeysel ak m -younluu varsa, (G.15)'in sa yan sfr olmaz. Bu gibi durumlarda (G.15)'in sandaki integral
4Tc
[

sj,

J+

-a t

t da " K. t

At

deerine sahiptir. ntegraldeki ikinci terim; biraz nce "? -11%at iin verdiimiz nedenle sfr olmaktad r. Dolaysiyle E ve H alanlarnn s nr yzeyinin iki taraf ndaki teetsel bileenleri birbirlerine aadaki gibi bal drlar: n x (E 2 - El ) = 0 n x (H
2 (G.19)

- "a. ) =

(G.20)

(G.20) denkleminde, yzeysel K ak mnn her noktada sadece ). yzeye paralel bileenlere sahip olduu anlalr. Demek ki arakesit_yzeyini geerken ''nin teetsel bileeni sreklidir; oysa ki filnin teetsel bileeninde bir sreksizlik vard r ve bu sreksizlik, bilyklke LIT/c kere yzeysel ak m younluuna eit olup, ynce K xrilye parareldir. (G.17)-(G.20) sreksizlik bantlar , Maxwell denklemlerini farkl blgelerde zdkten sonra, tm uzayda alanlar elde etmek iin, bu zmleri birbirlerine ba lamada ok yararl dr. Yukarda verilen sreksizlik bantlar , iki ortam ayran arakesit yzeyinin zamanca sabit olmas halinde geerlidir. Baz uygulamalarda, hareketli bir s nr yzeyi iin

24

\
\ \

.
\---...

\_....... \
\

\ \ \

\ \

ekil G.5- ki ortam arasndaki hareketli s nr. Silindirsel hacim ve dikdrtgensel halka ekil G.4'deki gibi olup, her ikisi de laboratuvara gre durgundur. Resikli izgiler, grlen andan ok az nceki ve ok az sonraki arakesit yzeylerini temsil etmektedir.

sreksizlikleri bilmek yararl olabilir* v = ch zyle hareket eden s nr yzeyine ili kin sonular, biraz zen gstermek kouluyle, temelde nceki gibi elde edilebilir. ki ortam arasndaki hareketli s n r yzeyi, Gauss silindiri ve Stokes halkasiyle birlikte, ekil G.5'de grlmektedir. Silindir ve halka, laboratuvara gre sabittir. S n r yzeyi onlar "ii h zyle sprp geer. Bu durumda, ff ve salayaca (G.17) ve (G.18) sreksizlik ba ntlarnn tretilmesine giriirsek, daha nce (G.13) ve (G.14)'den ba layarak yapt klarmzn deimeyip ayni kald n grrz, yeter ki cr' y , hareketli yzey zerinde laboratuvardan gzlenen yzeysel yk younluu olarak yorumlayal m. Dolay siyle D ve B nin salad (G.17) ve (G.18) sreksizlik bantlar , hareketli bir arakesit yzeyi iin de deimeksizin geerliktedir.
'

Bununla beraber, E ve 11'nin sa lad (G.19) ve (G.20) sreksizlik bantlar deiir. nk (G.15) ve (G.16) denk lemlerinin sa yanlar nda yer alan ve zamana gre trev ieren
* P.D.Noerdlinger, Am.J.Physics 39, 191(1971).

25

terimler art k s fr olmamaktadr. Arakesit yzeyinin durgun C halkas n sprp gemesi bir katk verir. Bu katknn deerini saptamak iin, eklen C'nin aynisi olan, fakat arakesit yzeyiyle birlikte ii h z yle hareket eden ve ekil G.5'deki C ile bir an iin ak an a k yzey zerinden, D/c'nin zamana gre trevinin yzey integralini ele alal m. Bu integral yledir:

1 C

dt

(x(t), t) . t da

ntegralin hareketli bir yzey zerinden al ndn vurgulamak iin x koordinat nn zamana gre olan kapal bal ln da gsterdik. Dikdrtgensel C halkas nn ksa kenarlar sfra yaklatrlarak a k yzeyin alan s fr limitine gtrldnde, I integrali s fr olur. (zel grelilik as ndan, -ii. zyle hareketli bir eylemsizlik erevesinde oturan bir h gzlemci arakesit yzeyini durgun olarak grr ve arakesit zerinde tekil olmayan Lorentz-dn m alanlar gzler). Bununla beraber, I integrali, (G.15)Ide yer alan integrale dik trevi aarak balanabilir:

o
=

j c

ait
dt

,> (x (t), t) .

da da

. t da +

Bir vektr zdelii kullanarak ikinci terim daha uygun hale dntrlr ve aranan integral u ekle gelir:

f 1 c

-z> t

- t* da = U'x(Ox 3)

da

Sadaki ilk terim Stokes teoremi arac l yle kapal bir izgi integraline dntrlebilir; ikinci terim ise j) yk younluu cinsinden yaz labilir. Bylece (G.15) denklemini ekil G.5'deki C halkas na uygulayarak u bantya ulal r:

H- x i5> .dQ= c1 4

tda

(G.19) ve (G.20) ncesindeki basamaklardan geerek, bu ba ntdan

26

x [17 2

-? - (-3 x ( .". 11 2

= 4" C

v) .

sreksizlik forml elde edilir; buradaki tm nicelikler laboratuvar sisteminde de erlendirilmi tir. Birka vektrel ilemin yan s ra (G.17)'nin kullanlmas bizi -4 -4 .4 -4 t . n x (H 2 - H ) + n .(3(D - D )1 = 1 2 4u -", K . t c (G.21)

lsoant s na gtrr. Tmyle benzer i lemler sonucunda, E (ve B)'nin teetsel bileenlerinin sreksizlikleri olarak, (G.16)1dan

( 1-3'2 )

. o

(G.22)

bants bulunur. (G.21) ve (G.22) denklemleri, (G.19) ve (G.20)'nin iki ortamn hareketli arakesit yzeyi haline genelletirilmi biimleridir. Basit bir durum olarak her iki ortamda .f*, z E ve H' -3 ise -1. (ya da bir ortam bu zellikte ve di er ortam, iinde tm alanlarn s fr olduu yetkin bir iletken ise), yzeysel akml bant byk lde basitle ir. (G.22) denklemi, yaklatrma yapmaks z n

(E2

te = -

x ( B'>2 - Bi ) *

(G.23)

-p -4 biiminde yaz labilir. (G.21) denkleminde H -* B ve D -4 E dei tirmelerini yapt ktan sonra (G.23) kullanl rsa

x (g.2 Bi ) = c

(G.24)

bulunur. Ortamlar aras ndaki ar eqt yzeyinin hareketi, (G.20)'ye sadece bir arpan, yani v /c basama nda bir dzeltme, getirir. G.6- Elektromanyetizmadaki Soyutlamalar zerine Baz Uyarmalar nceki kesimde yzeysel yk ve ak m dal m dncesini

27

kullandk. Bunlar fiziksel dnyada bulunmayan matematiksel soyutlamalardr. Elektromanyetizman n her blmnde ortaya kan baka soyutlamalar da vard r. rnein, elektrostatikte cisimleri, ounlukla "toprak" dediimiz sfr potansiyele gre sabit bir potansiyelde tuttuumuzu syleriz. Bu soyutlamalarn gerek dnyayla olan ba lants , deneyimli kiiler iin apak olsa bile, san r z ki biraz tart maa deerdir. nce bir iletken cismi, bir referans deerine gre sabit bir elektrostatik potansiyelde tutma sorununu ele alal m. Buradaki kapal dnce, evrenin, yk ve alanlar n istenen biimleni ini nemli lde bozmamas dr. Bir cismi sabit potansiyelde tutabilmek iin, cisimden ok uzaktaki ("sonsuzdaki") bir yk kaynana uzanan bir iletken yola (hi olmazsa zaman zaman) gerek vard r; yle ki cismin yak nna baka ykl ya da yksz cisimler getirildiinde, potansiyelin hep o istenen deerde durmas iin, yk kaynandan cisme ya da cisimden yk kaynana yk akabilsin. Daha karmak olanaklar bulunmakla birlikte, iletken yol olarak genellikle metal teller kullan lmaktad r. Sezgilerimiz ince tellerin kal n tellere gre daha az bozucu olacaklar n sylerler. Bunun nedeni yle a klanr: "Belirli potansiyelde tutulan bir telin herhangi bir paras zerinde bulunan elektrik miktar telin ap kltldke azalacandan; byke boyutlu cisimler zerindeki elektrik da l m , bu cisimler ile yer ya da bir elektriksel ara veya bir elektrOmetre aras nda elektriksel balantlar kurmak iin kullan lahFok ince metalik tellerden duyulur biimde etkilenmeyecektir". nce telin hemen yak nndaki elektrik alan kukusuz ok byktr. Bununla beraber, "byke boyutlu cisimler"in boyutlar basamandaki uzakl klarda bu etkiler kk yap labilir. Maxwell'in szlerine nemli bir tarihsel kant, 200 yl nce Henry Cavendish tarafndan yaplm olan almadr. Babas nn evindeki ah rda yapt deneylerde, yk kaynaklar olarak Leyden ieleri ve iletkenler olarak ince teller kullanan Cavendish, sabit potansiyelde tuttuu tavana as l cisimler (silindirler, diskler vb...) zerindeki yk miktarlar n lm ve bunlar ayn potansiyelde tutulan bir kre ( ekil G.l i deki ayni kre) zerindeki ykle karla trm t r. Bu yolla lt s a deerleri yzde basamana kadar dorudur. rnein, bir krenin sasnn ayni yarapl ince bir dairesel diskin s asna oran olarak 1,57 deerini bulmutur; ki bunun teorik deeri zaten n/2'dir!
- J.C.Maxwell, A Treatise on Electricity and %gnetism, Dover, New York, bask (1891i'shin 1954 tekrari, Cilt I, sayfa 96.

28

Gitgide ince teller kullanman n bir pratik s nr vardr. Birim boydaki yk ancak logaritmik olarak azal r (Bu azalma tn(d/a) 'n n tersi biimindedir; burada a telin ortalama yar ap , d ise telin bir iletken yzeyden olan tipik uzakldr). Sistemin tedirgin oluunu belirli bir dzeyin alt na indirmek iin, potansiyelleri koruyacak ba ka yollara, rnein aral ykl parack demetlerinin kullan ld karlatrma yntemlerine bavurmak gerekir. Bir iletken cismin topraklanm olduu sylendiinde, potansiyelin genel s fr olarak hizmet gren uzak bir yk deposuna ok ince bir tel ile ba lanm olduu anlal r. Sabit potansiyellerde tutulan cisimler, benzer ekilde, batarya gibi bir gerilim kaynann bir ucuna baldrlar; bataryan n dier ucu ise "toprak" ile birle tirilmitir. Bu durumda, balangta elektriklenmi olan cisimler, elektrik da lmlar deiecek fakat potansiyelleri sabit kalacak biimde birbirlerine gre hareket ettiklerinde, bitmeyen bir kaynak olarak dnlen yk deposundan szkonusu cisimlere ya da tersine uygun miktarda yk akacakt r. Bir iletkeni topraklama d ncesi, zamann etken olmad elektrostatikte iyi-tan ml bir kavramdr; fakat titre en alanlar iin, sonlu yay lma h z bu kavram bulandrr. Baka bir deyi le, ikdktans ve s a etkileri nemli lde iin iine girebilir. bu durumda "iyi bir topraklama" salamak iin byk bir zen gerekir. Makroskobik elektromanyetizmada bir ba ka soyutlama, yzeysel yk younluu ya da yzeysel akm younluu dncesidir. Buradaki fiziksel gerek, ykn ya da ak mn yzeyin biti ik komuluuna s nrlanm olmas dr. Eer bu blgenin kal nl ilgilenilen uzunluk leine gre kkse, gerek durumu, sonsuzkk kal nl k soyutlamas yla yaklatrmaya uratr ve yzeysel dalmdan szederiz. ki farkl limitin ayrdedilmesi gerekir. Bir limitte "yzey" da lm , makroskobik olarak kk, fakat mikroskobik olarak byk saylan yzeye yak n bir blgeye s nrlanr. Zamanla deien alanlarn, ok iyi, fakat mkemmel olmayan bir iletken iine i lemesi buna bir rnektir (Kesim 8.1). Orada alanlar n, deri derinlii denen $ kalnl na s nrland ve yeterince yksek frekanslarla yeterince iyi iletkenlikler iin S 'nn makroskobik anlamda ok kk olabilece i gsterilmektedir. Bu durumda, ,., gibi etkin bir yzeysel ak m younluu elde atmak iin, 5`' alM' younluunun yzeye dik dorultu zerinden integralini almak uygundur. Dier limit gerekten mikroskdbiktir ve maddelerin atomik yapsndaki kuantum mekaniksel etkilerle kurulur. rnek olarak, elektrostatikte iletken bir cismin fazlal k yklerinin dallmn ele al n z. Bilindii gibi bu yk tamamiyle iletkenin

29

yzeyi zerinde yer al r. Bu durumda Tyzeysel yk younluundan szederiz. letkenin iinde elektrik alan yoktur; fakat (G.17) uyarnca yzeyin hemen dnda elektrik alannn bir dik bileeni vardr. Mikroskobik anlamda yk tamamen yzeyde deildir ve alan sreksiz biimde deimez. Basit bir inceleme, gei blgesinin birka atomik ap geni liinde olduunu gsterir. Metaldeki iyonlar n olduka hareketsiz bulunduklar ve 1 angstromluk ya da daha az bir boyuta s nrlandklar dnlebilir; daha hafif olan elektronlar ise daha fazla ekil serbesttirler. Modelsel hesaplamalar n sonular* , G.6'da grlmektedir. Bunlar ok elektronlu problemin kuantum mekaniksel zmnden ortaya karlar; bu problemde iletkenin iyonlar , x < 0 iin srekli bir sabit yk younluu ile yaklakl a urat l r. Elektron yoyunluu (r = 5) kabaca bakra ve daha ar alkoli metallere uygundur. Fazlal k elektronik ykn, iyonik da l mn nyzeyiunde 2 angstromluk bir blgeye s nrland grlr. Elektrik alan bu blge boyunca dzgn bir ekilde artarak iletkenin "dndauki 4110' deerine ular. 10- cm nin nemsenmedi i makroskobik durumlarda, yk younluunu ve elektrik alan n davrann y(x) = 0- 8(x) ve E x) = 4n0-0(x) ile soyutlayabiliriz; birincisi gerek yzey( sel younlua, ikincisi ise alan n basamak fonksiyonu biimindeki s rayna kar gelir. Gryoruz ki klasik elektromanyetizmann teorik olarak incelenmesi, eitli soyutlamalar ierir; bunlar n baz lar teknik, baz lar ise fizikseldir. Kitab n ilk blmlerinde tart lan elektrostatik konusu, elektromanyetizman n dier konularnda da yapld gibi, byk-boyuttaki elektriksel olaylarn deneysel bilimi olarak geli tirilmi tir. Bu makroskobik yasalar n (hatta boluktaki ykler ve ak mlar iin geerli olanlarn) mikroskobik blgeye geni letilmesi, ounlukla dorulanmam uzatmalardr. unu vurgulamak gerekir: Geri baktm zda gryoruz ki, kaynaklar kuantum mekaniksel olarak ele almak ko uluyle, klasik elektromanyetizma yasalar nn birok ynleri atomik blgeye de uygulan r. Elektromanyetik niceliklerin ok sayda molekl ieren hacimler zerinden ortalamalar , h zl dalgalanmalar ylesine yumu at p dzletirir ki uygulanan durgun alanlar madde iinde durgun ortalama yantlar dourur; fazlal k yk, makroskobik anlamda bir iletkenin yzeyi zerinde yer al r. Demek ki Coulomb ve Ampre'in makroskobik gzlemleri ve bizim bunlardan kardnz matematiksel sovutlamalar, a r ekingen bir fizikinin tasarlayabileceinden ok daha geni bir uygulanabilirli e sahiptir. Havann nemli bir elektrik ya da manyetik geirgenliinin olmamas sorunlar kukusuz basitletirmektedir!
* N.I.Lang and W.Kohn, Phys. Rey. 131, 4555 (1970); B3, 1215(1971; V.E.Kenner, R.E.Allen and W.M.Saslow, Phys. Letters 38A 255 (1972).

30

1, 0
0,8
0,
0,4 0,2 O -0,2 -8 2 4 6 X (10 cm ) 0 ?<Ak
x)/4n er

ekil G.6- Bir iletkenin yzeyindeki fazlal k ykn ve elektrik alan nn dik bileeninin da l m . Kat nn iyonlar x <, o blgesine s n rland r lm ve iinde elektronlar n hareket etti i sabit srekli bir yk da l m olarak yakla t rmaya urat lmt r. Fazlal k ykler, "yzey"in angstromluk blgesine s kmt r.

KAYNAKLAR VE NERILEN OKUMA PARALARI

Elektrik ve manyetizmann tarihi, byk lde bilimin kendi tarihidir. Bununla ilgili olarak, ilk cildi 1900'e kadarki dnemi kapsayan, Whittaker'in iki ciltlik eserine daha ba langta deinmi ; optie nem veren daha k sa bir yknn ise Born ve Wolf'un kitab nda blunablece ini telirtmi tik. lk deneylerin tart lmas na yer veren bir baka okunakl eser udur:

31

N.Feather, Electricity and Matter, University Press, Edinburgh (1968). Coulomb yasasnn ters kare niteli ine, ya da modern deyi le, fotonun ktlesine ili kin deneysel s namalar a adaki makale lerde bir daha gzden geirilmi tir: I.Yu.Kobzarev and L.B.Okun, Uspekhi Fiz.Nauk, 95, 131 (1968) ngilizce evirisi: Sov.Phys.Uspekhi 11, 338 (1968)] ve A.S.Goldhaber and M.M.Nieto, Rev.Mod.Phys. 43,277 (1971). Makroskobik Maxwell denklemleri ve bunlar n mikroskobik denklemlerden tretilmeleri zerine nerilen okuma paralar 6. Blmn sonunda verilmektedir. Dielektriklerin, ferromanyetik lerin ve manyetik maddelerin temel fizii, rnein aadaki kitaplar n yans ra, birok kat hal fizii kitabnda bulunabilir: Beam, Kittel, Wert and Thomson, Wooten. Bunlarn birincisi elektrik mhendisleri iin olup, yar ilet kenler gibi uygulamal konulara nem verir. Son kitap daha ok optik zellikler zerinedir. Metallerin yzey impedans n (anormal deri etkisini) i lerken uzaysal yerel olmay a duyulan gereksinme, u kitaplar n eitli yerlerinde tart lmaktadr: A.B. Pippard, Advances in Electronics and Electron Physics, Cilt VI, editr: L.Marton, Academic, New York (1954), sayfa 1-45; Reports on Progress in Physics, Cilt XXIII, sayfa 176-266 (1960); The Dynamics of Conduction Electrons, Gordon and Breach, New New York (1965). Dalga vektrii ve frekansa bal dielektrik sabiti .(r,<",)) kavram u kitaplarda geli tirilmi tir: Kittel, Advanced Topic D. D.Pines, Elementary Excitations in Solids, W.A. Benjamin, New York (1963), Blm 3 ve 4. F.Stern, Solid State Physics, Cilt 15, editrler: F.Seitz and. D.Turnbull, Academic, New York, sayfa 299-408. izgisel olmayan optik h zla geli en bir alan olup, bu konuda kitaplar yaz lmada balanm tr. Fakat imdilik yaz larn ou daha arat rma dergilerinde ve yaz okulu raporlar ndadr. Giri anlam nda bilgiler J.A.Giordmaine, Physics Today 22 (1) 38 (1969), N.Bloembergen, Am.J.Phys. 35 989 (1967), G.C.Baldwin, Introduction to Nonlinear Optics, Plenum, New York (1969). da yer al r; daha ileri dzeyde tart malar ise u eserlerde

32

bulunur: S.A.Akhmanov and R.V.Khokhlov, Usp.Fiz.Nauk. 88, 439 (1966); 95, 231 (1968), ngilizce evirisi: Sov.Phys. Uspekhi 9, 210 (1966); 11, 394 (1968) J , N.Bloembergen, Nnlinear. Optics, W.A.Benjamin, New York (1965), Quantum Optics, Proc.Int.School of Physics "Enrico Fermi", Varenna, Course XLII, 1967, editr: R.J.Glauber, Academic, New York (1969), J.Ducuing, Y.R.Shen ve J.A.Giordmaine tarafndan yaz lm makaleler, P.S.Pershan, Progress in Optics, Cilt V, editr: E.Wolf, Nord-Holland, Amsterdam (1966), sayfa 83-144.

33

ELEKTROSTATE GR

Elektrodinami in tart lmasna, zamandan bams z yk ve alan da lmlarn kapsayan olaylarla, yani elektrostatik konusu ile balyoruz. Bu ksm okuyucularn ou iin bir tekrar niteliindedir. Bu blmde fazla birey yapmayp, ilerdeki tart malarda gerekli olan kavram ve tan mlar ortaya koyacak ve baz temel matematiksel aralar vereceiz. Daha sonraki blmlerde matematiksel teknikleri geli tireceiz ve uygulayaca z. Fiziin u yanna deinilmelidir. Tarihsel adan elektaztatik byk-boyuttaki (makroskobik) olaylar n bilimi olarak gelitirilmitir. Giri 'in sonunda da belirtildii gibi, noktasal yk ya da bir noktadaki elektriksel alan gibi soyutlamalar, byk-boyuttaki olaylar n anlatlmasna yarayan matematiksel yaplar olarak grlmeli ve bunlar n kk-boyuttaki (mikroskobik) dzeyde anlamlar n yitirebilecekleri unutulmamaldr.
1.1- Coulomb Yasas

Elektroatatiin tm, birbirlerine gre duran iki ykl cisim aras ndaki kuvvetin nicel ifadesini veren Coulomb yasasndan kmaktadr. Coulomb, yapt deneyler sonucunda, hava ierisinde kendi boyutlar na gre birbirlerinden ok uzakta bulunan ykl iki kk cisim aras ndaki kuvvetin, (1)her bir ykn byklyle doru orantl olduunu, (2)aradaki uzakl n karesiyle ters orant l olarak deitiini, (3)ykleri birletiren izgi boyunca yneldi ini ve (4) cisimler z t olarak yklyseler ekici, ayni ykle yklyseler itici olduunu gstermi tir. Gene deneysel olarak gsterilmi tir ki, ykl bir kk cisim zerine dolaynda bulunan dier ykl kk cisimlerin uygulad klar toplam kuvvet, her ift aras ndaki Coulomb kuvvetlerinin vektrel toplamna eittir.Kesin olarak sylemek gerekirse, Coulomb'un sonular , boluktaki ya da geirgenlii (susceptibility) nemsenmeyen ortamlardaki yklere uygulanr. Dielektriksel ortamlardaki yklerin ele alnn 4. blme b rakyoruz.
1.2- Elektrik Alan

llen nicelik kuvvet olmakla birlikte, kuvvetten bir basamak tede bulunan bir kavram; ykl cisimler toplulu unun

34

elektrik alan kavram n tanmlamak yararl dr. imdilik elektrik alann , verilen bir noktada birim yk bana etkiyen kuvvet olarak ,,tan mlayabiliriz. Yerin fonksiyonu olan bir vektrdr ve E ile gsterilir. Bununla birlikte, elektrik alannn tanmnda dikkatli olunmal dr. Bunun zorunlu olarak bir balmumu yuvarla zerine yerletirilen birim ykn szkonusu noktaya getirilmesiyle llen kuvvet olmas gerekmez. Nedeni a ktr. Bir birim yk ylesine byk olabilir ki, orada bulunmas ykl cisimler topluluunun alann nemli lde deitirebilir. Bu nedenle bir limit sreci kullan lmal dr, yani kk bir s nama cismine etkiyen kuvvetin bu s nama cismi zerindeki yke oran , iyice kk ykler iin llmelidir* . Deneysel olarak, s nama yk gitgide kltldke, bu oran ve kuvvetin yn sabitle mee yz tutacakt r. Bykln ve ynn bu limit deerleri, elektrik alan nn szkonusu noktadaki bykl n ve ynn tan mlar. Elektriksel alann tanmn simgelerle yle yazabiliriz:
F = qE

Burada F kuvveti, Eelektriksel alan ve q yk gstermektedir. Bu eitlikte q yknn bir noktaya s ktrld , kuvvet ve alann da bu noktada deerlendirildii varsaylmaktadr. Coulomb yasas da benzer ekilde yazlabilir. it noktas na s k t rlm q noktasal yk zerine -2' noktas na sk t rlm baka bir noktasal yk taraf n an uygulanan kuvvet F olmak zere, Cou'lomb yasas

d;

_ iC

x2 ) 2 )-? 13 I - x21 (i
-

(1.2)

eklinde simgelenir. q ve q2 'nin pozitif ve negatif deerler alabilen cebirsel nicelikler olduuna dikkat ediniz. k orant katsays ise kullan lan birim sistemine bal dr. x 1 noktas ndaki q noktasal yknn x noktas nda dourduu elektrik alan , ekil 1.1 de gsterildi i gibi, dorudan doruya elde edilebilir:

* Elektrik yknn kesikli niteli i (G.1 kesimine bak n z), bu matematiksel limitin fiziksel a dan olanaks zl n gsterir. Bu, bilyk-boyuttaki elektrostatikte yap lan bir mateffiatiksel soyutlama rne idir!

35

E(x) = kg

13
I

(1.3)

k sabiti seilen yk birimi taraf ndan belirlenir, Elektrostatik birimler (esbrde birim yk, bir santimetre tesine konan kendine eit yke 1 dyne'lik kuvvet uygulayan yk olarak seilir. Buna gre CGS birimleriyle birlikte, k = l'dir ve yk birimine "stat - coulomb" den. MKSA sisteminde k = (4'n ; D ) -1 o( = 8,854 x l0 farad/metre) bo uzayn elekt-olup,bradE riksel geirgenliidir. Biz esb'i kullanaca z.

ekil 1.1 ok sayda yk taraf ndan oluturulan kuvvetlerin deneysel olarak gzlenen izgisel st-ste gelme ilkesi, -;'( noktalar nda bulunan q.(i = 1,2,..,n) noktasal ykler sisteminin X' noktas nda olutuj duu elektrik alannn f

E(x)

(;

;?.)

qi

X X.

(1.4)

eklinde vektrel bir toplam olarak yaz labileceini sylemektedir. Eer ykler ok kk ve p(X`') yk yo unluuyle anlatlabilecek kadar ok sayda iseler [3?' noktas ndaki bx'hy'daz' kk hacmi iinde Ag yk varsa,Ag x'Ay'z' yaz labilir], bu durumda stteki toplam yerine bir integral gelir: = 9(3
, )

(x

x)

d3x,

I;

-; 1 1 3

(1.5)

*. Birimler, Ek'de ayr nt l olarak tart lmaktad r.

36

Burada d 3 x' = dx' dy' dz', x' noktas nda -boyutlu bir hacim elemandr. Bu noktada Dirac delta fonksiyonunu tan mlamak yararldr. Bir boyutta 8(x - a) eklinde yaz lar delta fonksiyonu, matematiksel adan drst bir fonksiyon olmayp aadaki zelliklere sahiptir: (1)x # a iin S(x - a) = O'd r. (2) ntegrasyon blgesi x= a'y kaps yorsa SS(x - a) dx = l'dir, kapsamyorsa bu integral s frdr. Delta fonksiyonuna, gl olmamakla birlikte, sezgisel bir anlam verilebilir. an erisi gibi doruklu bir e rinin, alt ndaki alan sabit tutmak kouluyla, doruu ykseltilirken genilii gitgide azaltlrsa limit durumda delta fonksiyonuna var lr. Delta fonksiyonlarna ve kullan mlarna kapsaml ve gl bir matematiksel yaklam, Schwartz' n da lmlar teorisidir *. Yukar daki tan mlardan aka grlecei gibi, keyfi bir f(x) fonksiyonu iin (3)Sf(x) 6(x - a) dx = f(a) d r. Delta fonksiyonunun iyi-davran l fakat ok keskin doruklu bir fonksiyon olduu dnlrse, f(x) fonksiyonu ile delta fonksiyonunun trevinin integrali kolayca kurulabilir. Buna degin tanm udur: (4)Sf(x) < ' (x - a) dx =-f' (a) Burada s i areti argmana gre trevlendirmeyi gstermektedir. Delta fonksiyonunun argman , bams z x deikeninin bir f(x) fonksiyonu ise, bu delta fonksiyonu u kurala gre dn trlebilir:
(5) S(f(x))=
df
1

dx

(xj )1

f(x)'in sadece basit s frlara sahip olduu ve bu sfrlarn (yani f(x) = 0 denkleminin kklerinin) x = x i noktalarnda
,* Dirac delta fonksiyonuna de gin yararl ve gl bilgiler Ilghthill'in kitab nda verilmektedir. Ayr ca Dennery ve Krzywicki'nin 111.13 kesimine de bak n z. (Metinde ya da dipnotlarda koyu harflerle sadece yazar ad belirtilerek verilen kaynaklar Bibliyografya k sm nda bulunmaktad r.)

37

bulunduu varsay lmaktad r. Birden fazla boyut halinde, basite her boyuta de gin delta fonksiyonlar nn arpmn al rz. rnein boyutta, dik koordinatlarla al tm zda

S(X'(6)

= 8(x

x )5(x2

X 2 )8(X3 - X3 ),

x = X noktas nn dnda her yerde s fr olan bir fonksiyondur ve u koullar Salar: --, .(7) s () >,73 x. 1, eer AV hacmi x=X noktas n kaps yorsa, -4 --., JJ 0,eer AV hacmi x=X noktas n kapsamyorsa, ,(W Uzayn boyutu ne ise, delta fonksiyonunun da buna uygun hacmin tersine eit bir boyuta sahip oldu una dikkat ediniz.

Noktasal yklerin kesikli bir cmlesi, delta fonksiyonlar kullanlarak bir yk younluu ile betimlenebilir. rnein

S)(>."'() =
=1

q 5(>R7 - Xi

),

(1.6)

-> x. noktalarna yerlemi n tane' q. noktasal yknn bir 1_ dal mn gstermektedir. (1.6)' daki bu yk yo unluunu (1.5) ifadesinde yerine koyduktan sonra, delta fonksiyonunun zelliklerini kullanarak integrali al rsan z, (1.4)'deki kesikli toplam elde edersiniz. 1.3- Gauss Yasas (1.5) integrali, elektrik alan n hesaplamak iin en uyun ekil deildir. Baz durumlarda ok daha yararl olan ve ayrca "E"(5?) iin bir diferensiyel denkleme yol aan ba ka bir integral sonu Gauss yasas 'dir. Gauss yasas n elde etmek iin, ekil 1.2'de gsterildii gibi, nce noktasal bir q yk ve kapal bir S yzeyi alal m. q yknden yzey zerindeki bir noktaya olan uzakl k r, bu noktada yzeye dik d a doru ynelmi birim vektr n ve yzey eleman da olsun. q yknn yzey zerindeki noktada olu turduu E elektrik alan n ile Q as yapyorsa, bu durumda E'nin yzeye dik bile eni arp yzey eleman u olur:
E. 1.1 d a >

q cos 9 r2

da

(1.7)

38

q,S'nin iinde :

q,S'nin d nda :

q
ekil 1.2- Gauss yasas . Elektrik alannn yzeye dik bileeni, kapal S yzeyi zerinden integre edilir. Yk S'nin iinde (d nda) ise, q yknden yzeyi gren toplam kat a 47C (sfr)'dir. q yknden yzeyin iini gren kat a pozitif al nrken, yzeyin dn gren kat a negatif al nmal dr

39

E vektr q ykn yzey 91eman na birletiren izgi boyunca yneldiinden cos ) da = r d.D'_dr; burada dIL, q yknden day gren kat a elemandr. Buna gre ;". . -ida= q dS1 (1.8)

yaz labilir. imdi E'nin yzeye dik bileenini tm yzey zerinden integre edersek, kolayca unu buluruz: er q, S e nin iinde ise, E . n da = 0q, e O, eer q, S e nin dnda ise.

(1.9)

Bu sonu, bir tek noktasal yk iin Gauss yasas ldr. Bir kesikli ykler cmlesi iin bu yasan n

7.rda = 4-rt. Zq

(1.10)

eklinde olaca aktr; burada E tm ykler taraf ndan oluturulan alan olmakla birlikte, toplamda sadece S yzeyi iindeki ykler yer almaktad r. Srekli bir J7(7) yk yo unluu iin Gauss yasas , V,S tarafndan kapat lan hacim olmak zere, u ekle gelir: 3 E . n da = 41-t S j)(') d x S (1.11)

v (1.11) denklemi, elektrostati in temel denklemlerinden biridir. Bu denklemin, (1) ykler aras ndaki kuvvet iin ters kare yasas na, (2) kuvvetin merkezcil niteli ine, (3) farkl yklerin etkilerinin izgisel olarak st-ste gelmesine bal olduuna dikkat ediniz. yleyse yk yo unluu yerine madde younluunu koymak ko uluyla, Gauss yasas 'nn Newtoniyen ktle-ekim alanlar iin de geerli olduu aktr. Bununla ilgili olarak u ilgin noktay da belirtelim. Cavendish ve Coulomb'un deneylerinden bile daha nce, Priestley, Franklin'in bir gzlemine yani yklerin bir metal barda n iinde deil de dnda yerleecei olgusuna dayanarak Newton 1 un evrensel ktle-ekim yasas ile bir benzetmeden esinJenmi ve elektrostatik kuvvetin, uzakl n karesinin tersiyle de imesi gerektiini dnm t. Ters-kare yasas nn bugnk durumu G.2 kesiminde tart lm tr.

40

1.4- Gauss Yasasnn Diferensiyel ekli

Gauss yasas , elektrostatiin integral formlasyonu olarak dnlebilir. Iraksama teoremini kullanarak bir diferensiyel ekil (yani bir diferensiyel denklem) de elde edebiliriz. Iraksama teoremi der ki, S kapal yzeyi tarafndan s nrlanan bir V hacmierisinde iyi-davran l herhangi bilr7) vektr alan iin, A'nn raksamas nn hacim integrali ile A nn da doru ynelmi dik bileeninin yzey integrali aras nda

. n da =

d3 x

eklinde bir bant vardr. Bu denklem gerekte raksamann tanm olarak kullan labilir (bak. Stratton, sayfa 4). Bu teoremi Gauss yasaslin n (1.11)'de verilen integral ekline uygulayabiliriz. Bylece (1.11) denklemini 4Ty) d 3 x = 0 V eklinde yazma olana doar. S kapal yzeyini ve dolay siyle V hacmini istedi imiz gibi seebileceimizden, (1.12)'deki integralin iini s fra eitleyebiliriz: V . E = 4Try
(1.13)

(1.12)

Bylece elektrostatiin Gauss yasas tnn diferensiyel eklini elde etmi oluruz. Bu denklemin kendisi elektrostatikteki problemleri zmek iin kullan labilir. Bununla birlikte, bazen yerin skaler fonksiyonlariyle u ramak vektr fonksiyonlariyle uramaktan daha basitttir; gerekliyse sonunda gene vektrel niceliklere geilebilir. Gelen kesimde bunu i leyeceiz.

1.5

Elektrostatiin Bir Baka Denklemi ve Skaler Potansiyel

(1.13) denklemi tek bana E(x) elektrik alannn bileenini de tam olarak belirtmee yeterli deildir. Belki de baz okuyucular bilirler; uzayn her yerinde raksamas ve

41

dnl+ verilirse, ancak o zaman bir vektr alan hemen hemen* tamolrkbei lr.Buned E'ilnyer fonksiyonu olarak veren bir denklem ar yoruz. Byle bir denklem, yani -,, (1.14) V x E = 0 denklemi dorudan doruya (1. 5)'deki genelle tirilmi Coulomb yasas ndan kar. Hat rlarsan z, bu genelletirilmi yasa

E(x)

=
13 =

( 1 ;t

3 d x'

1 eklinde idi. ntegralin iindeki vektr arpan , 1/ 13.( X 1 1 skalerinin x deikenine gre al nm gradyeninin eksilisidir:

(;t ; )

1t

)?, 1 )

kapsayp integrasyon deikenini kapsamaGradyen operatr dndan, integral i aretinin d na al nabilir. Buna gre alan ifadesi u ekilde yaz labilir:
- ()7) = - 77'

f;'(') U(

d 3 x'

(1.15)

Yerin iyi-davran l her skaler fonkslyonunun gradyeninin dnl daima s f r olduundan (her N}' iin V x V1/ = 0), (1.15) ifadesi derhal (1.14) denklemine yol aar. Dikkat ederseniz V x E = 0 bants , ykler aras ndaki kuvvetin merkezcil niteliine ve kuvvetin sadece bal uzakl n Fonksiyonu oluuna bal olup ters-kare yasas na bal deildir. Bir vektr olan elektrik alan , (1.15) denkleminde gradyen operatr yarmd miyle bir skalerden tremektedir. Yerin bir tek fonksiyonuyle uramak fonksiyonuyle uramaktan daha kolay olduundan, dikkatimizi skaler fonksiyona toplayp ona bir isim vermek yararl dr. Bu nedenle
* Bu belirleme, Laplace denklemini gerekleyen bir skaler fonksiyonun gradyeni kadar farkedebilir. zmn tekli ini tart an 1.9 Kesimine bak n z. Dnl = Rotasyonel.

42

E = - Cp

(1.16)

denklemi ile 011>( - skaler potansiyelini tan mlar z. Bu skaler potansiyel (1.15) denklemine gre yk yo unluu cinsinden 1/() =

P x
(

')

d3x1

(1.17)

ix eklinde verilir; burada integrasyon evrendeki tm ykler zerinden alnmaktad r ve (1.17)'nin sana bir sabit eklenebilecek kadar keyfidir. ekil 1.3'de grld gibi, "El'() elektrik alan iinde bir q deneme ykn bir (A) noktas ndan dier bir (B) noktas na gtrmekle yap lan ie bakarak, skaler potansiyele fiziksel bir anlam verilebilir. Herhangi bir noktada yk zerine etkiyen kuvvet F = qB dir; bylece yk Adam B'ye hareket ettirmekle yap lan i

W - SB A

-gSB A

. al.

(1.18)

olur. Alann etkisine kar yk zerine yap lan i i hesapladim z iin eksi i aretini kulland k. (1.16) tanm yardmiyle, bu i i W = q SA '913 . d/ = q SA d3 = q(9313 - 5A ) (1.19)

eklinde de yazabiliriz. Buna gre 4 , elektrostatik alan iinde q deneme yknn potansiyel enerjisi olarak yorumlanabilir.

ekil 1.3

43

(1.18) ve (1.19)'dan grlebilecei gibi, elektrik alan nn iki nokta aras ndaki izgi integrali yoldan bams z olup, bu iki nokta arasndaki potansiyel farknn eksilisine eittir: (1.20)

Bu sonu sphesiz (1.16) tan mndan dorudan doruya kar. yol kapal ise bu izgi integrali s frdr:

E.e=o
^

(1.21)

Bunu da dorudan doruya Couloffib yasasndan elde etmek olas dr. Bu sonuca Stokes teoremi'ninuygulanmas , bizi derhal V x E = 0 denklemine geri gtrr. Stokes teoremi: Z(7(') iyi-davran l bir vektr alan , S keyfi bir ak yzey ve C de S'yi s nrlayan kapal eri olmak zere, A . d2,=
^

(D x A) . n da

d r; burada 4, , C'nin izgi eleman', n ise S'ye dik birim vektrdr, C yolunun dolan m yn, -ri'ye paralel tutulan vidann ilerleme yndr. 1.6- Yzeysel Yk ve ift kutup Da lmlar , Elektrik Alan ve Potansiyeldeki Sreksizlikler Elektrostatikteki en genel problemlerden biri, verilen bir yzeysel yk da lmnn oluturduu elektriksel alan n ya da potansiyelin bulunmas dr. (1.11) Gauss yasas , ksmi sonucu dorudan doruya yazmam za izin verir. Bir S yzeyi 0( - ) X yzeysel yk yo unluuna (santimetre kare bana statcoulomb cinsinden llr) sahip ise, ekil 1.4'de grld gibi, yzeyin 1. yznden 2. yzne ynelen dik birim vektr -ii ve yzeyin her iki tarafndaki elektrik alanlar E ve E olmak 2 zere, Gauss yasas bize derhal - (E - E ) . n = 4rtcr (1.22) 2 olduunu syler. Bu, baka alan kaynaklar yoksj, ve 0-"nn geometrisi ile biimi zellikle basit de ilse E ve ;'yi belirtmee yetmez. (1.22)'nin tm olarak syledi i suaur: Yzeysel yk younluu o- olan bir yzeyi 7-1' dorultusunda geerken elektrik alannn yzeye dik bileeninde 4'ner kadar bir sreksizlik vardr.

44

1. yz

ekil 1.4- Bir yk yzeyini geerken elektrik alan nn dik bileenindeki sreksizlik.

ekil 1.5- Bir ift-kutup tabakas nn oluturulmasnda ierilen limite gitme sreci.

45

Kapal bir yol boyunca E'nin izgi integrali iin (1.21) denklemini kullanarak, elektriksel alann teet bileeninin snr yzeyini geerken srekli olduu gsterilebilir. Bunun iin gereken tek ey, karlkl uzun kenarlar yzeyin birer tarafnda bulunan ve dier iki kenar nemsenmeyecek kadar kk olan bir dikdrtgensel yol almakt r. Tam yzey zerinde olmamak kouluyle, uzayn herhangi bir noktas ndaki potansiyeli dolay siyle trev alarak alan ) bulmak icin, (1.17)'de ?d x yerine Orda koymak yeterlidir: 0 -t) ( 6(>-ts ) da' I (1.23)

S ix

Yzeysel ya da hacimsel yk da lmlar iin potansiyel her yerde, yk da l4mnn iinde bile, sreklidir. Bu gerek, (1.23)'den ya da E'nin s nrl olmasndan (yzeysel yk dal mn geerken sreksiz olsa da) gsterilebilir. Derhal grlecei gibi, noktasal ya da izgisel ykler ile ift-kutup tabakalar iin potansiyel srekli deildir. lgileneceimiz bir baka problem ise, bir S yzeyi zerindeki bir ift-kutup tabakas da lmnn oluturduu potansiyeldir. ekil 1.5'de gsterildii gibi, yzeysel yk younluu IIITZ) olan bir S yzeyinin iyice yak nna eit ve z t yk younluklu baka bir S' yzeyi getirilerek bir ift-kutup tabakasnn oluturulduu dnlebilir. ift-kutup da lmnn 1)(3) ile gsterilen iddetini tanmlamak iin, S' yzeyi S'ye sonsuz kk derecede yaklatr lrken crM yzeysel yk younluu sonsuza gtrlr, yle ki 47 -(?) ile S ve S' aras ndaki yerel d(X) uzakl nn arpm D(X>) limitine yaklasn: lim Cr(x) d(X.) = D(1) d( )->o (1.24)

Tabakann ift-kutup momenti S yzeyine dik olup, ekSi ykten artya doru ynelmektedir. Bir ift-kutup tabakas na ait potansiyeli bulmak iin, nce bir tek ift-kutup ele al r, sonra bunlar n bir yzey younluunu st-ste getiririz. Ya da ayni sonucu, (1.23)'deki yzey younluu ifadesinden hemen nce szle betimlenen matematiksel limit alma ilemini yaparak da elde edebiliriz. Birinci yol belki daha basittir, fakat ikincisi bize vektr hesapta beceri kazandrr. Bu nedenle limit srecini izleyece iz. ekil l.6'da grld gibi, S'den S 'ye ynelen ve S yzeyine

46

dik olan birim vektr n olmak zere, bu iki yakn yzeye ait potansiyel ^(x) = f S Cr(>7' ) x - x'` da' (
Cr(x' )

-,

da"

S' 1)--(' - 3'c'+-rid

-> -> dir. Kk d'ler iin lx - x' + - L' ifadesini aabiliriz. nd -. l a 1 . r;'c' olmak zere, -> -.., 1-1 genel ifadesini ele alal m. x+a Bunun iin
1 1

+ 1 (1

\,(x 2 + a2 +
-4

a . x x2
1

+ ...)

+ a . V( x x) +

yazabiliriz. Bu, phesiz ki boyutta Taylor serisine a n= ta kendisidir. Bu a lm uygulayp (1.24) limitini de al ncapotansiyelin a adaki ekle geldiini grrz: =-> -> --> (x')n.V' (
Jl

) da' 1>c - 7'

(1.25)

(1.25) denklemi basit bir geometrik yoruma sahiptir. Bunun iin n . V' (
1

) da , . - >7' \

cos )-<>

da'

\ 2 ---

dSi

olduuna dikkat edelim. Burada dik, ekil 1.7'de gsterildii gibi, gzlem noktas ndan da' yzey elemann gren kat a elemandr. O bir dar a ise, yani gzlem noktas ift-kutup tabakas nn "i" yzn gryorsa, dn!nn art iarete sahip olacana dikkat ediniz. Bylece potansiyel

= - S> D()7' ) an.

(1.26)

eklinde yaz labilir. Sabit bir D yzeysel ift-kutup momenti

47

ekil 1.6- ift-kutup tabakas nn geometrisi. younluu iin potansiyel, bu moment ile gzlem noktas ndan yzeyi gren (yzeyin ekli ne olursa olsun) kat ann arpm na eittir.

ekil 1.7- da' yzey eleman zerindeki D ift-kutup tabakasnn P(gzlem) noktas nda oluturduu potansiyel, D ile P noktasndan da' y gren dn, kat a elemannn arpm= eksi iaretlisidir. Bir ift-kutup tabakas n geerken potansiyelde bir sreksizlik vard r. Bu durum, gzlem noktas n ift tabakaya sonsuz kk derecede yakla tirarak grlebilir. Bu durumda, gzlem noktas nn tam alt nda olan kk bir disk ile geri kalan para olmak zere, ift tabakan n iki paradan olu tuu dnlebilir. Disk ylesine kk al nabilir ki, yeterince dz olduu ve sabit bir D yzeysel ift-kutup momenti da l mna sahip bulunduu kabul edilebilir. diskin potansiyeliyle geri kalan ksmnn potansiyelinin st-ste getirilmesiyle toplam

48

potansiyelin elde edilebilecei bellidir. Sadece diskin potansiyeli, i yzden d yze geerken 4rt D'lik bir sreksizli e sahiptir; nk (1.26)'dan a ka grlecei gibi, potansiyel i yzde -2TrD, d yzde ise +27D'dir. Diskin kar ld bir boluu bulunan geri kalan paran n kendi bana potansiyeli, bo ksmdan geerken sreklidir. Sonu olarak yzeyi geerken potansiyeldeki atlama 252 - 251 = 4rD
(1.27)

kadardr. Bu sonu, bir yzeysel yk dalmn geerken elektrik alandaki sreksizlii gsteren (1.22) denklemin.in benzeridir. (1.27) denklemi "fiziksel a dan" ift-kutup tabakas nn "iinde" meydana gelen bir potansiyel d mesi olarak yorumlanabilir ve iki yzeysel yk tabakas aras ndaki alan ile limit al nmadan nceki aral n arpm olarak hes aplanabilir. 1.7- Poisson ve Laplace Denklemleri 1.4 ve 1.5 Kesimlerinde, elektrostatik alan n davrannn aadaki iki diferansiyel denklemle betimlenebilece i gsterilmitir: = 4Tt -> VxE= 0 (1.13) (1.14)

kinci denklem zde olarak, E, bir skaler fonksiyonun (yani skaler potansiyelinin) gradyenidir der: E = - V2.3 (1.16)

(1.13) ve (1.16) denklemleri, bir tek 6(;) fonksiyonunu ieren bir ksmi diferansiyel denklem iine toplanabilir:
2 V 23 = - 4105>

(1.28)

Bu e itlie Poisson denklemi denir. Yk younluu olmayan uzay blgelerinde, skaler potansiyel Laplace denklemini sa lar:
172.3-_ 0

(1.29)

49

Skaler potansiyelin bir zmne, yani (1.17) ifadesine zaten daha nceden sahibiz: 75(5t)

=S P(xl)
ix x'l

d3 x'

(1.17)

Bunun gerekten de (1.28) Poisson denklemini sa lad n dorulamak iin, her iki tarafa Laplasiyen operatrn uygular z: 2 1 V 13 = 17

p(?, )

IX' - ,?'1

S --). d3 x'= px')V2 (

IX' - X 1 1

3 )d x'

(1.30)

, 2 - -. -, 4 .. imdi V (1/x - xl)'nun deerini hesaplamally z. Koordinat b9 langcn X' g ye telemek uygun (ve olas )dr; bylece V (1/rryi ele al r z, 2 burada r, c'in bykldr. Dorudan . hesap ile r 0 iin V (l/r) = 0 olduunu buluruz: ,2, 1 , v k r 1
d 2

dr -

(r

1 )_

2
2

'

(1) = 0

dr

Fakat r = 0 da ifade tan mlanmamtr. Bununla beraber, r # 0 2 iin V (1/r) e nin s fr olmas , (1.30) bant s nn aadaki ekilde yaz labileceini ifade eder:

v2

=Cx

c ) ,

S v2 ( 1 ) d3x
r

C sabitini geli tirmek iin a adaki limit srecini kullan rlz: C = lim 42 ck.4o 3 ) d x \)fr 2 + a 2

yi-davran l (r 2 + a 2 ) -1/2 fonksiyonunun Laplasiyeni udur: 02 ( r + a Bylece, ) d 2 3a 2

a 2

dr2

(T

5/2

50

C - lim a40

-3a 00

oo 1. dS1
o 2 x dx

2 r dr

2 2 (r + a ) 5/2
4 -rt

= -121T (x

+ 1)

5/2

bulunur. C'nin bu deeri gsterir ki, (1.17)'nin Laplasiyeni gerekten de (1.28) Poisson denklemini sa lar. 1/runin Laplasiyeninin singler nitelii, ekilsel olarak Drac delta fonksiyonu cinsinden gsterilebilir. r 0 iin V2 (l/r) = 0 olduundan ve bunun hacim integrali -47kverdi inden Ni (1/r) = - 41x5(x) veya daha genel olarak

v2

->"7'

) = - 4 -rr S(7- 7' ') (

(1.31)

ekilsel denklemini yazabiliriz.

1.8 - Green Teoremi

Elektrostatik problemlerinde, belli bir blgeye s km kesikli ya da srekli yk da lmlar dnda hibir s nr yzeyi bulunmasayd , o zaman (1.17) genel zm her problem iin en uygun ve doru zm olurdu. Poisson ya da Laplace denklemine gerek kalmazd . Aslnda elektrostati in -en ok deilse bile-birok probleminde, ilerinde yk bulunan ya da bulunmayan ve s nr yzeylerinde s nr koullar verilen sonlu uzay blgeleri vard r. Bu s nr koullar , ilgili blgenin dna (belki de sonsuza) konan uygun bir yk da lmiyle benzetirilebilir; fakat gene de basit haller (yani hayali ykler metodu) dnda, (1.17) zm potansiyel hesaplamada uygun bir ara olmaktan kar. Snr koullarn ele almak iin baz yeni matematiksel aralar, yani George Green'e (1824) ait zdeslikler ya da teoremler geli tirmek gereklidir. Bunlar raksama teoreminin basit uygulamalar olarak ortaya karlar. _N, 3 V . A d x =f) -* . -7 d a A 1V S eklinde ifade edilen raksama teoremi, kapal bir S yzeyi tarafndan s nrlanan bir V hacmi iinde tan ml olan iyi-dav-

51

keyfi ranl her A vektr alan na uygulanabilir. 0 ve A skaler fonksiyonlar olmak zere, -- " y A' = 4.1Pbiiminde alalm. Bu vektr alan iin

4. (4k)
ve

= 95v2"1'+ ?93, . ..8r1

(1.32) (1.33)

dir, burada '- / -bn, S yzeyindeki dik trevdir (V hacminin iinden d arya doru. ynelmi tir). (1.32) ve (1.33) ifadeleri raksama teoreminde yerlerine konduklar nda, birinci Green zdelii ortaya kar: 5(0V V 2 -4 3 + V0 . V.,k) d x =; "") da -bn (1.34)

(1.34) zdeliini 0 ve 11Iyi yerdeitirerek tekrardan yazar ve sonra bunu (1.34) den karrsak, V0. - iterimleri birbirleN rini yok ederler ve bylece ikinci Green zdeli i ya da Green teoremini elde ederiz:

jr(4' 1, V2)S) d3x

-

an

0 ] da

(1.35)

Volarak 1/R = 1/\ - ">-?>1 zel eklini seersek, potansiyelin salad Poisson differansiyel denklemini bir integral denklem haline evirebiliriz; burada X'gzlem noktas , x' ise entegrasyon deikenidir. Bunun iin Ofonksiyonu olarak 6 skaler potansiyelini almak ve V 20 = - 4TTs ba nt s n yete-cektir. (1.31)'den biliyoruz ki V (1/R) = -4,1:5() dr. Bylece (1.35) u ekle gelir: j[414() -(''' V ) + LiTc R )] d 3x'

(2_ , _ [sr "'n"R'

Eer 7noktas V hacminin iinde bulunuyorsa,

()

-2) SQ()-(' )
v R

d 3x , 4.
4t 3IT"

da' (1.36)

52

ifadesini elde ederiz. E er -). 'noktas S yzeyinin d nda yer alyorsa, (1.36) denkleminin sol taraf s frdr* . [Dikkat ederseniz, (1,36)'daki yzey integralini, ( .gl>tan') deerindeki bir yzeysel yk younluu ile D = -(1/41-4deerindeki bir ift-kutup tabakas nn potansiyeli olarak yorumlayabiliriz. Bu durumda, elektriksel alan n ve potansiyelin yzeydeki sreksizlikleri (1.22 ve 1.27 ba ntlar ), V hacminin dndaki alan ve potansiyeli s fr olarak verirler . (1.36) sonucu hakk nda iki noktaya dikkat ekilebilir. lk olarak, eer S yzeyi sonsuza gider ve elektrik alan S zerinde R-1 'den daha h zl derse, yzey integrali s fr olur ve (1.36) ifadesi (1.17) deki mehur sonuca indirgenmi olur. kinci olarak da unu diyebiliriz: ierisinde yk bulunmayan bir hacim iin, hacmin her yerinde potansiyel (yani Laplace denkleminin bir zm), sadece hacmi s nrlayan yzey zerindeki potansiyel ve dik trevi cinsinden (1.36)'daki gibi ifade edilir. Olduka hayret uyand ran bu sonu, bir s nr-deer problemi iin bir zm olmayp sadece bir integral ifadedir; nk hem 5,in hem de -4/- n'nin keyfi._ olarak belirtilii (Cauchy s nr koullar ), problem iin yaplm fazla bir belirtmedir. Bu nokta, bundan sonraki kesimlerde ayr tl biimde tart lacaktr; orada uygun s nr koullar iin zmleri veren teknikler, (1.35) Green teoremi kullan larak geli tirilecektir.

(1~

1.9- Dirichlet ya da Neumann Snr Koullar ile zmn

Teklii

Soru udur: S nr blgesinin iinde tek ve iyi-davran l (yani fiziksel olarak akla yatk n) bir zmn varolmas iin Poisson (ya da Laplace) denklemi hangi uygun s nr koullarn salamaldr? Fiziksel kazanlarmzn gtrd inanca gre, kapal bir yzey zerinde potansiyelin belirtilmesi (rnein farkl potansiyellerde tutulan iletkenler sistemi), tek olan bir potansiyel problemi tanmlar. Buna Dirichlet problemi ya da Dirichlet snr koullar denir. Ayni ekilde diyebiliriz ki yzey zerinde (verilen bir yzeysel yk younluuna kar gelen) elektriksel alan n (ya da potansiyelin dik trevinin) belirtilmesi, gene tek olan bir problem tan mlar. Dik trevin belirtilmesi, Neumann snr koulu olarak bilinir. Fiziksel
1/ `fonksiyonu V hacmi iinde iyidavran l olmad iin, okuyucu, (1.36)' n n geersiz bir yolla elde edildi inden yak nabilir. Fakat nceki kesimde sz edilen limiti lemini, kullanarak, ya da bu yak nd r c 7 noktas n etraf na izilen kk bir kre ile d arda b rakarak bu prz giderilebilir. Sonu gene (1.36)'d r.

53

koullarmz yardmiyle ulat mz bu sonular , imdi (1.34) deki birinci Green zde lii yardmiyle ispatl yacaz. Kapal S sn r yzeyi zerindeki Dirichlet ya da Neumann snr koullar bulunan bir V hacmi ierisinde (1.28) Poisson denkleminin ziimlerinin tekli ini gstermek istiyoruz. Tersine, ayni snr koullarn salayan 4 ve^2 gibi iki zmn bulunduunu varsayal m. U = tyi> (1.37) 2 1 2 U:1:0;S zerinde ise diyelim. Bu durumda V hacminin iinde V Dirichlet snr koulu iin U = 0, Neumann koulu iin - U/an = O'dr. 4 =14,4yfflarak, (1.34) birinci Green zdeliinden unu buluruz:

(UV2U + 7(7U . -'3b) d 3 x =U -<11 -bn V

da

(1.38)

U'nun yukarda belirtilen zellikleriyle bu bant (her iki tip s nr koulu iin de)
1.1 2 d3 x = 0

V ekline indirgenir; ki bu 4t3 = O'olduunu ifade eder. Sonu olarak V hacmi iinde U sabittir. Dirichlet s nr koulu iin kdir; yani zm S zerinde U = O'dr; yle ki V iinde tektir. Benzer olarak Neumann s nr koulu in de, keyfi olan nemsiz bir eklenen sabit d nda, gene zm tektir. (1.38) l in sa tarafndan a ka anlalaca gibi, kark s nr koullar (yani S yzeyinin bir k smnda Dirichlet, kalan ksmnda Neumann ko ullar ) ta yan bir problemin zm de tektir. Su noktaya i aret etmek gerekir. Kapal bir snr zerinde hem hem de -4/..an keyfi olarak belirtilirse (Cauchy s nr koullar ), bu durumda Poisson denkleminin zm yoktur; nk Dirichlet ve Neumann koullar iin ayr ayr tek zmler vardr ve bunlar genel olarak uyarl olmayacaklard r. Bu ve -dtbn nin durum (1.36) ile dorulanabilir. Sa tarafa keyfi deerleri konduunda, gsterilebilir ki 4 .)(5) ve VOP(5t)'in deerleri, 5t yzeye yaklatrlnca, bata varsaylan s nr deerleriyle genel olarak uyumlu kmayacakt r. Ak bir yzey zerine konan Cauchy s nr koullar tek bir elektrostatik problem tanmlar m sorusu ise burada yap labilecekten daha ok tartma ister. Bu sorular hakknda ayr ntl tartma iin, okuyucuya, Mbre ve Feshbach' n kitab (kesim 6.2, sayfa

4,i _

54

692-706) ya da Sommerfeld'in "Partial Differential Equations in Physics" kitab (blm II) sal k verilebilir. Sonu olarak diyebiliriz ki, elektrostatik problemleri, sadece kapal bir .s nr yzeyi ( phesiz yzeyin bir k sm , ya da tm sonsuzda olabilir) zerindeki Dirichlet ya da Neumannn s nr koullar taraf ndan belirtilir. 1.10- Elektrostatik Snr-deer Probleminin Green Fonksiyonuyle zm Gerek Dirichlet gerekse Neumann s nr koullar iin Poisson ya da Laplace denkleminin sonlu bir V hacmi ierisindeki zm, (1.35) Green teoremi ve "Green fonksiyonlar " yardmiyle elde edilebilir. (1.36) sonucunu - zm de il - elde ederken,I, fonksiyonunu 1/1)7' - olarak semi tik; bu, bir noktasal birim ykn potansiyelidir ve a adaki denklemi salar: (1.31)

1/IX - ;2. 1fonksiyonu, (1.31) denklemini salayan ve Green fonksiyonlar denen X> ve 3?' deikenlerine bal fonksiyonlar s nfndan sadece bir fonksiyondur. Genel olarak Green fonksiyonlar V' 2 -.4 G( x , x ' ) = - ;r1 )
(1.39)

eklinde tanmlanr; burada F(X4, -(>') ; - x' dir, F fonksiyonu ise V hacminin iinde Laplace denklemini salamaktadr: V' 2 - F(x , x') = O
(1.41)
(1.40)

iin veya ?4 n iin szkonusu s nr koullarn salayan bir problemle kar lanca, (1.36) sonucunu ele alarak bir k yolu bulabiliriz. Fakat daha nce vurguland gibi, yzey integralinde hem hem de "W"an gzkt iin, bu, s nr koullarndan uygun olan n salayan bir zm deildir. Olsa olsa 56 iin bir integral ba ntdr. Gene de genelleti-

55

, X!'') aracl yla buna rilmi Green fonksiyonu kavram ve eklenen serbestiyle, szkonusu Green teoreminin kullan labilme olana ortaya kar. 'Vi= G(? , 7:?') al p, F(3? , iki yzey integralinden birini ya da di erini yok edecek ekilde seeriz; bylece sadece Dirichlet ya da Neumann s nr kovlunu ieren bir sonu elde ederiz. uras ku kusuzdur ki, G(x,'), snr koullarnn tam yaps zerine ayr ntl biimde bal olsayd , bu yntem hi de genellie sahip olmazd . Fakat hemen greceiz ku buna gerek yoktur ve G(3?,7') fonksiyonu S zerinde olduka basit sinir ko ullar salar.

(1.35) Green teoreminde 0 = (/) ve = G(t,5n) koyup G'nin (1.39)'da belirtilen zelliklerini kullan nca, (1.36) nn genelletirilmi biimini elde etmek i ten bile deildir: 1)( i) =5?(:7' )c(jt,2.)d3x + rrt [G()7,k"') - 4)(7' ) V S d(1. 42 )

G'nin (1.40) tanmnda bulunan serbesti nedeniyle, yzey integrali, yaln zca seilen tipteki s nr kouluna bal hale getirilebilir. Bylece Dirichlet s nr koullar iin unu isteriz: GD (x,x') = 0
S zerindeki -;r' ler iin

(1.43)

Bu durumda (1.42)'deki yzey integralinde ilk terim s fr olur ve zm

(1)( 3n

V S eklinde ortaya kar. Neumann s nr koullar iin daha dikkatli olmaly z. Bunun iin G( >,X1.') zerindeki s nr koulunun apak seimi
-

)G (3t,)7')d3x , 1:,

qs

SZ'')

(3Gn . D da' d n

(1.44)

GN ()7>7' )
-

= 0 , S zerindeki x' ler iin

an'

gibi grnr; nk bu, arzuland gibi, (1.42)'deki yzey integralinin ikinci terimini s fr yapar. Fakat Gauss teoreminin (1.39)'a uygulanmas gsterir ki
".G da' - 47t

56

dir Sonu olarak, GN zerine konulabilecek en basit s nr koulu

--?)G

N ()c ' )7' ) in

4 )x S

-, ;S zerindeki x' ler iin

(1.45)

dir; burada S, s nr yzeyinin tm alandr. Buna gre zm

qs(R'.) =1, + j-

. 1>(;?')G N ( )-

d3x'

71-F o n ic

GN da' (1.46)

eklindedir; burada potansiyelin tm yzey zerinden S ortalama deeridir. Al lagelen Neumann problemi, "d sal problem" denendir: bu problemde V hacmi, biri kapal ve sonlu olan, dieri ise sonsuzda bulunan iki yzey taraf ndan snrlanmaktad r. Bu durumda S yzey alan sonsuzdur; dolaysiyle (1.45) snr koulu trde (homojen) hale gelir ve <CW)rtalama deeri s fr olur. una dikkat edelim: Green fonksiyonlar , Dirichlet ya da Neumann s nr deerlerinin ayrntl yaplarna bal olmayan (1.43) ya da (1.45) gibi basit s nr koullar salarlar. Byle olsa bile, ounlukla G(',3?')'y saptamak, S yzeyinin biimine ball nedeniyle, (eer temelli olanaks z deilse) olduka kar ktr. 2. ve 3. Blmlerde byle problemlerle karla acaz. G(;) = G( ' ) matematiksel simetri zelli i, (1.43) Dirichlet s nr koulunu salayan Green fonksiyonlar iin, Green teoremi yard myle = G(it,Y) ve '4, = G(5?',7) alarak kantlanabilir; burada 7' integrasyon deikenidir. Green fonksiyonu, deikenlerinden birinin fonksiyonu olarak, bir birim noktasal ykn potansiyeli olduundan, sadece simetri bile, kaynak ve gzlem noktalar nn fiziksel olarak deitirilebilineceklerini gsterir. Neumann s nr koulu iin simetri kendiliinden grlmemektedir; fakat ayr bir gereksinim olarak koulabilir. Son ve nemli bir uyar olarak F(X',b'nn fiziksel anlamna dikkat ekelim. F, Laplace denkleminin V iindeki bir zmdr ve dolaysiyle V hacminin dndaki ykler sisteminin potansiyelini gsterir. F'yi yle bir d yk da l mnn potansiyeli olarak dnebiliriz ki, bu potansiyel ile kaynak noktas ndaki noktasal ykn potansiyeli birletirildiinde S yzeyi

<4>

57

zerinde potansiyeli (ya da yzeye dik trevini) s fr yapan trde s nr koullar salansn. Noktasal ykn yzey zerindeki 5' noktasnda oluturduu potansiyel kaynak noktasnn konumuna bal olduundan, d yk dalmnn F(7,31(>') potansiyeli rc'' "parametreusine bal olmaldr. Bu adan bak ldnda, Blm 2'de tart lacak olan grnt yntemi, (1.43) ya da (1.45) s nr koullarn salayan uygun F(X", -;') fonksiyonunu saptaman n fiziksel e deeridir. letkenli Dirichlet problemi halinde, F(52.,!''), -;<!' kaynak noktas nda bir noktasal ykn varl nedeniyle, iletkenler zerinde olu an yzeysel yk da lmnn potansiyeli olarak yorumlanabilir. 1.11- Elektrostatik Potansiyel Enerji ve Enerji Yo unluu, Sa Kesim 1.5'de, bir noktasal cismin yk ile skaler potansiyelin arpmnn potansiyel enerji olarak yorumlanabilecei gsterilmi ti. Daha kesin sylemek gerekirse, sonsuzda s fr olan S skaler potansiyeliyle anlat lan elektrik alanlar nn bulunduu bir blgede, bir q. noktasal yk sonsuzdan bir x. noktas na getirilirse, yk 'zerine yap lan i (dolaysiyla potansiyel enerjisi) W. = qi
(1.47)

potansiyeli, x. konumlar na yerlemi eklinde verilir. (n-1) tane q. yk (j = 1,2,... n-1) 3 tarafndan oluturulmu gibi dnlebilir. Buna gre n -1 qj +(i. ) = I -> - x 1I j -..:1 I x. i
.-

(1.48)

dr; yle ki qi yknn potansiyel enerjisi n -1 W. = q. 7. - ;7.1 ekline gelir. Aralar nda etkiyen tm kuvvetler nedeniyle, tm yklerin toplam potansiyel enerjisi, en kolay ekilde, her yk ard arda ekliyerek bulunur: (1.49)

58

w=

(1.50)

i ve j zerinden s nrlanmam toplamlar al p 2'ye blerek ok daha simetrik bir ifade bulunur:

ZX

qi qj

(1.51)

xi

i = j terimlerinin (sonsuz "z-enerji" terimleri) ift toplamda atiand bilinmelidir. Srekli bir yk dalm iin ya da, genel olarak, (1.6) daki Dirac delta fonksiyonlar n kullanarak potansiyel enerji u ekli al r:

w=

d3 x d3 x'

(1.52)

Buradaki integrallerden biri (1.17) skaler potansiyelinin ta kendisidir; bundan yararlanarak (1.52)` ye e deer baka bir ifade daha yaz labilir:

w =
2

("(')d3x

(1.53)

(1.51), (1.52) ve (1.53) denklemleri, elektrostatik potansiyel enerjiyi yklerin konumlar cinsinden anlat rlar ve dolaysiyla ykler arasndaki etkilemeleri Coulomb kuvvetleri yoluyla vurgularlar. ok verimli bir baka yaklam, elektrik alan na nem vermek ve enerjiyi, ykleri saran elektrik alan nda depo edilmi olarak yorumlamaktr. Enerjinin bu biimdeki ifadesini elde etmek iin, (1.53)'den yk younluunu yoketmek amaciyle Poisson denklemini kullanir z: 472 d3x w = 1 8TC J Paral integral al m u sonuca yol aar:

59

1 5( -412. d3x =
B it
I

1 51-12 d 3x 8n - i

(1.54)

Burada integral tm uzay zerinden al nmaktadr. (1.54) denkleminde yiiklere olan a k ballk kalkm ; enerji, elektrik alannn karesinin tm uzay zerinden integrali haline gelmi tir. Artk burada integrant ,w enerji younluu olarak saptamak doaldr:

w =

1- 12

(1.55)

8Tf
Bu enerji ifadesi sezgisel olarak akla yak ndr; nk yksek alan blgelerinde daha ok enerji olmal dr. (1.55)' de artc bir nokta vard r. Enerji younluu pozitif belirlidir. Sonu olarak, bunun hacim integralinin negatif olmamas gerekir. Bu ise (1.51)'den edindi imiz ters i aretli iki ykn potansiyel enerjisinin negatif olaca izlenimiyle eli ir gibi grnmektedir. Grn teki bu elikinin nedeni udur: (1.54) ve (1.55),'enerji younluuna z-enerji katklarn kapsamakta, oysa (1.51) I deki ift toplam bu katk lar kapsamamaktad r. Bunu bir rnekle anlatmak iin,

ekil 1.8

60 =>. x ek.1.8'deki gibi, .1 ve x 2 'ye yerlemi q ve q 2 deerli iki noktasal yk gznne alal m. x konumlu P noktas ndaki elektrik alan - - - -. q (x - x ) --> q2 (x - x2 ) + E I x - ; 3 x2 rx - -4 r 1 tr; yle ki (1.55) enerji yo unluu - -, - - 2 2 q q 2 (x-x ).(x-x 2 ) q q2 w + + '''', 13 -N -N \4 14 -N t3 8-Rix-x 87X1 > ;: 4Nix-x I x, - x 2 2
-

(1.56)

eklinde ortaya kar. lk iki terimin z-enerji katk lar olduklar a ktr. Etkileme potansiyel enerjisi iin, onu tm uzay zerinden integre edelim: - - -, - (x - x ) ' (x - -x 2 ) q c12 .S. (1.57) W ... a3 X - - i3 i --N - 13 etki 41X x-x l 1 x - x21 ntegral deikenini unu buluruz:
cl

- - - x (x - xI )/x - 2 i eklinde deitirerek

cl2

.x

1 S* 53 .( -f1 +71. )
" 1 -71 1 3

d 3?

Wetki.

(1.58)

.4. Burada n, (x l - 2) ynnde bir birim vektrdr. (I+ n)/}f+ . V (1/rf+ aere ini kullanarak, boyutsuz integralin 47c deerine sahip olduu kolayca gsterilebilir; bylece etkile me enerjisi beklenen deerine indirgenmi olur. Ykl cisimler aras nda etkiyen kuvvetler, kk sanal yerdeitirmeler alt nda sistemin toplam elektrostatik enerji sindeki deime hesaplanarak elde edilebilir. Bunun rnekleri problemlerde tart lmaktadr. Bu ama iin enerji o ekilde yazlmaldr ki, sistemin ekillenimindeki bir de ime sonucunda dei en ve sabit kalan arpanlar a ka grnsn. Basit bir rnekleme olarak, Cr(X) yzeysel yk yo unluuna sahip bir iletkenin yzeyi zerinde birim alan ba na kuvveti hesaplayal m. Yzeyin iyice yak nnda enerji younluu udur:
-

w =

8Tr

1 1 E12 = 211.er
-

(1.59)

61

imdi iletken yzeyin Aa alan eleman nn da doru kk bir Ax yerdeitirmesi yapt n tasarlayal m; elektrostatik enerji, w enerji younluu ile darlanan AxAa hacminin arp m kadar azalacaktr:

dw = - 2ro-2 da Ax

(1.60)

Bu, iletkenin yzeyinde birim alan ba na 2Tta'2 =w'ya eit da doru bir kuvvetin varolduunu gsterir. Bu sonu, do al biimde, yzeysel yk younluuyle elektrik alan n arpp, elektrik alan yerine, onu oluturan yzeysel yk yo unluu cinsinden deeri konarak tretilir. Bo uzayda her biri V. potansiyelinde bulunan ve toplam ykleri Q.(i = n iletkenli bir sistem iin, elektrostatik potansiyel enerji, sadece potansiyeller ve s a katsay lar denen baz geometrik nicelikler cinsinden ifade edilebilir. Potansiyelin yk yo unluuna olan izgisel ball , iletkenlerin verilen bir yerle imi iin, i'yinci iletkenin potansiyelinin V. =
1

p,

. Q.
3

(i= 1,2,...,n)

L3

eklinde yaz labileceini ierir; burada p. .'ler iletkenlerin geometrisine bal dr. i'yinci iletken krindeki yk tm potansiyeller cinsinden elde etmek iin, bu n denklem tersine evrilebilir: Qi
j=

C. . V. 13

(i= 1,2,...,n)

(1.61)

Cii katsaylarna s a denir; i j iin C i 'ler ise indksiyon katsaylar adn alrlar. Dolaysiyle bir iletkenin s as , kendisi birim potansiyelde ve tm di er iletkenler sfr potansiyelde tutulurken, zerinde bulundurduu toplam yktr. Bazen bir iletkenler sisteminin s as da tanmlanabilir. rnein, baka toprakl iletkenlerin varl nda, eit ve kart ykler tayan iki iletkenin s as , biri zerindeki ykn aradaki potansiyel fark na oran olarak tanmlanr. Bu say C.. katsaylar cinsinden ifade etmek iin, (1.61) denklemlal kullanlabilir. letkenler sistemi iin (1.53) potansiyel enerjisi

62

1 n w = 2 1=1

1
Qivi = 2

CiiViVi = j=

(1.62)

eklindedir. Enerjinin V. potansiyelleri ve C. 'ler, ya da Q. ykleri ve p. 'ler cinsinden ifadesi, s Jlarn yaklak deerlerini elM etmek iin deiim yntemlerinin uygulanmas na izin verir. C..'lerin st ve alt snrlarn veren dei im ilkelerinin vaVblduklar gsteriIehilir(Problem 1.17 ve 1.18'e bak.). Bu ilkeler, iletkenlerin olduka kark yerle imleri iin s alarn bilinen hata s nrlar iinde kestirmee yararlar. Yksek hzl hesaplama teknikleri, eitli parametreler kapsayan, zenle haz rlanm deneme fonksiyonlar kullanmaya izin verir. Bununla beraber, una i aret edilmelidir ki, alt snrda Dirichlet s nr koullarn salayan bir Green fonksiyonuna olan gereksinim hatay kestirmeyi zorlatrr. Salarn hesaplanmas iin bu teknik zerine daha fazla inceleme, bu ve gelecek blmlerin sonundaki problemlere brak lmaktad r.
KAYNAKLAR VE NERLEN OKUMA PARALAR'

Delta fonksiyonlar konusu, matematiksel ynden basit, fakat tam olarak u yazarlarn kitaplarnda ilenmektedir: Lighthill, Dennery ve Kryzwicki. Farkl tiplerde ksml trevli denklemleri ve her tip iin uygun s nr koullarn tart an eserler unlard r: Morse ve Feshbach, Blm 6, Sommerfeld, Blm II,

Partial Differential Equations in Physics,

Courant ve Hilbert, Cilt II, Blm III, IV, V ve VI. Green fonksiyonlar nn genel teorisi ayr nt l olarak u kitaplarda i lenmektedir: Friedman, Blm 3, Morse ve Feshbach, Blm 7. Elektrostatiin genel teorisi, eski kitaplar n ounda geni lde tart lmaktad r. Baz modas gemi gsterimleri olsa da, tannm lar unlard r: Maxwell, Cilt 1, Blm II ve IV, Jeans, Blm II, VI, VII,

63

Kellogg. Birok yeni kitap iinden, Stratton'unki (III. Blm ile II. Blmn baz ksmlar ) genel teorinin i lenmesi ynnden nerilebilir. Elektromanyetik problemlere uygulanan dei im yntemleriyle ilgilenen okuyucular u kitaplara bavurabilirler: Cairo ve Kahan, Collin, Blm 4. Gl matematiksel teknikler iin Polya ve Szeg'nn eseri salk verilebilir.
PROBLEMLER

1.1- Gauss teoremini (ve gerekliyse 1.21 denklemini) kullanarak unlar kantlayn z: (o) Bir iletken zerine konan her fazlal k yk, tamamiyle iletkenin yzeyine yay lmal dr (Bir iletken, tanm gerei, uygulanan elektrik alanlar nn etkisi alt nda serbeste hareket eden yklere sahiptir). (b) ii bo kapal bir iletken kabuk, i blgeyi d ardaki yklerin alanlarna kar perdeler; fakat d blgeyi iaiy konacak yklerin alanlar na kar perdeleyemez. (e) Bir iletkenin yzeyindeki elektrik alan yzeye dik olup, 47urdeerine sahiptir; burada er, yzeyin birim alan na den yk younluudur. 1.2- -boyutta Dirac delta fonksiyonu 2 2 2 -3/2 D(o(;x,y,z) = (211:') ot 3 exp (x + y + z ) o(2 eklindeki Gauss fonksiyonunun 0( -40 limiti olarak al nabilir. U dik dorultudaki uzunluk elemanlar du/U, dv/V, dw/W sabit, v =. sabit, w = sabit yzeyleriyle belirlenen genel bir dik koordinat sistemi d nnz. stteki Gauss fonksiyonunun limitini i in iine katarak gsteriniz ki; = 8(u - u') 8(v - v') S(w - w') . UVW dir.o<->) yaparken, e zerindeki noktalar -aras uzakl k iin sadece sonsuzkk uzunluk eleman nn kullanlmas gerektiine dikkat ediniz. 1.3- Dirac delta fonksiyonunu uygun koordinatlarda kullanarak, aadaki yk dalmlarn , -boyutluy(t) yk younluklar olarak ifade ediniz:

64

(a) Kresel koordinatlarda, R yar apl kresel bir kabuk zerine dzgn ekilde dat lm bir Q yk. (b) Silindirik koordinatlarda, R yar apl silindirik bir yzey zerine birim uzunluk bana 7. deerinde dzgn dat lm yk. (c) Silindirik koordinatlarda, kal nl nemsenmeyen R yarapl dairesel bir disk zerine dzgn olarak da t lm bir Q yk. (d) Kresel koordinatlarda, (c) kkndaki ayni dalm. 1.4- a yarapl ykl krenin her biri toplam O, ykn sahip olup; biri iletkendir, birinin hacimsel yk yo unluu dzgiindr, ncsnn ise r n (n > -3) ile deien kresel simetrik bir yk younluu vardr. Gauss yasas n kullanarak, her krenin hem iindeki hem de d ndaki elektrik alanlarn bulunuz. lk iki kre iin, yarlap n fonksiyonu olarak alanlarn davrann iziniz. Ayni izimi n = -2 ve +2 halinde nc kre iin yap /11z. 1.5- Yksz Hidrojen atomunun zaman-ortalamal potansiyeli -em (1 +

=q

c<r 2

eklinde verilmektedir; burada q elektronik ykn bykl ve oc = a /2 olup, a Bohr yar apdr. Bu potansiyeli verecek yk da liMn (sgkli ve kesikli) bulunuz ve sonucunuzu fiziksel olarak yorumlay n z. 1.6- Basit bir s a, birbirlerine yak n yal t lm iki iletkenden olu an bir dzenektir. letkenler zerine eit ve kar t ykler konduunda, aralarnda belirli bir potansiyel fark var olacakt r. Bir iletken zerindeki ykn potansiyel farkna oran, salt deer olarak, s a adn al r (elektrostatik birimlerde, santimetre -cinsinden llr). Gauss yasas n kullanarak aadaki s alar hesaplayn z: (a) Kk bir d uzakl yle ayr lm , alanlar A olan geni dzlemsel iki paralel iletken levha. (b) Yaraplar a ve b (b>a) olan e-merkezli iki iletken kre. (c) a ve b (b>a) yar aplarna gre ok byk L uzunlu unda olan e -eksenli iki iletken silindir.

(d) iletkeni 1 mm apl silindirik tel olan, aras hava dolu bir e-eksenli kablonun s as 0,5 mikromikrofarad/cm ve 0,05 mikromikrofarad/cm olduunda, d iletkenin i yarap nedir?

65

1.7- a ve a 2 yarapl iki .uzun silindirik iletken, yarlaplaral gre byk olan bir d uzakl nda paralel durmaktadrlar. Birim uzunluk bana den s ann yaklak olarak C (4 ln d
a

) -1

eklinde verildiini gsteriniz; burada a iki yar apn geometrik ortalamas dr. Aralar ndaki uzakl k 0,5 cm, 1,5 cm ve 5,0 cm olacak ekilde 0,1 )pf/cm s al iki-telli bir iletim hatt yapmak iin, yaklak olarak kaar milimetre apl tellere gerek vardr? 1.8- (a) Problem 1.6 I daki sa geometrisi iin toplam elektrostatik enerjiyi hesaplayn z ve bunu ayr ca iletkenler zerindeki eit ve kart Q ve -Q ykleri ile aralar ndaki potansiyel fark cinsinden ifade ediniz. (b) Elektrostatik alan n enerji younluunu, her hal iin, uygun izgisel koordinat n fonksiyonu olarak iziniz. 1.9- Paralel dzlemsel s ann (Problem 1.6a) ve paralel silindirik s ann (Problem 1.7) iletkenleri aras ndaki ekici kuvveti, (a)her iletkendeki ykn sabit tutulmasa; (b)iletkenler arasndaki potansiyel fark = sabit tutulmas halinde hesaplaynz. 1.10- u ortalama deer teoremini kan tlaynz: Yksz uzayda, herhangi bir noktadaki elektrostatik potansiyelin deeri, bu noktay merkez kabul eden herhangi bir kre yzeyi zerinde potansiyelin ortalamas na eittir. 1.11- Ykl bir erisel iletkenin yzeyinde, elektrik alannn yzeye dik bileeninin
1

E R R 2

eklinde verileceini kan tlamak iin Gauss yasas n kullannz; burada R ve R2 yzeyin ana erilik yarlaplar dr. 1.12- Green'in karlkllk teoremini kantlaynz: Bir V hacmi iindekijp hacimsel yk yo unluu ile bu hacmi s nrlayan S iletken yzeyi zerindeki a' yzeysel yk yo unluu tarafndan oluturulan potansiyel<P, ba ka bir 9. ve or, yk dalm tarafndan oluturulan potansiyel ise,

66

d3 x +S4' da --594d 3 x +.5ydjda S S V 1.13- Topraklanm , sonsuz geni likte iki paralel iletken dzlem aras nda d uzakl vardr. Dzlemler aras na noktasal bir q yk yerle tirilmitir. Green'in kar l kl lk teoremini kullanarak kan tlaynz ki, dzlemlerden biri zerinde beliren toplam yk, (-q) kere noktasal ykn dier dzleme olan dik uzaklk kesridir (Yardm: Ayni yzeyli elektrostatik karlatrma problemi olarak, yk younluklar ve potansiyelleri bilinen ve basit olan bir problem seiniz). 1.14- inde yk bulunmayan bir V hacmi d nnz, yle ki bu hacmi s nrlayan kapal S yzeyi, her biri V. potansiyelinde tutulan birok ayr S. (iletken) yzeylerinden olu mu bulunsun. ^M'), V iinde ve zerinde iyi-davran l bir fonksiyon olmakveherS.yzeyinde V. de erine eit bulunmak koulu yle V dr.

w uji,l_ 1 1 1.N2 d3 x 1

sn
eklinde enerjiye benzer bir nicelik tan mlaynz ve aadaki teoremi kantlayn z:
^4/fonksiyonu V iinde Laplace denklemini salyor ve S. yzeyleri zerinde belirli V. deerlerini al yorsa, ancak ve ancak bu durumda, tan m uyarnca negatif olmayan 1A7[24,1 durakl ve bir salt minimumdur. 1.15- Thomson teoremini kan tlaynz. Belirli sayda iletken yzeyin yerleri sabitle tirilmi ve her bir yzey zerine belirli bir toplam yk konmu ise; bu yzeylerce snrlanm olan blgedeki elektrostatik enerji < ykler, her yzey bir e-potansiyel olacak ekilde yerletirlmek kouluyle, bir salt minimumdur. 1.16- Aadaki teoremi kantlaynz: Her birinin zerinde belirli bir toplam yk bulunan belirli say da iletken yzeyin yerleri sabitletirilmi ise, bu yzeylerce s nrlanm olan blgeye yksz yal tk bir iletkenin getirilmesi elektrostatik enerjiyi azalt r. 1.17- Problem 1.14'deki iletkenler yerle imini gznne al n z; sadece burada bir iletken birim potansiyelde, tm geri kalanlar s fr potansiyelde tutulsunlar. (o) Birim potansiyelli iletkenin s asnn

67

eklinde verileceini gsteriniz; burada 4(7) potansiyel iin zmdr. (b) Problem 1,14'deki teoremi kullanarak gsteriniz ki, gerek C s as , her zaman iin

47i

1NI2 d3x

niceliinden kk ya da ona eittir; burada 1, , iletkenler zerindeki s nr koullarn salayan herhangi bir deneme fonksiyonudur. Bu, s a iin bir st s nr veren bir deiim ilkesidir. 1.18- Problem 1.17'deki iletkenler yerleiminde, S dnt daki tm iletkenlerin s fr potansiyelde tutulduunu val saynz. (a)V . hacmiiindeheryerdeveS.yzeylerinin her biri zerinde f(x) potansiyelinin
o ()-?' ) G(3?,)?' ) d3x' St eklinde yaz labileceini gsteriniz; burada 17(R/P1 ), S zerindeki yzeysel yk younluudur; G(X,:k. ') ise, s fr potnsiyelde tutulan tmyzeylerin varl nda (fakat S yok) bir noktasal ykn Green fonksiyonu potansiyelidir. Ayr ca elektrostatik enerjinin
W

:$(;t) =

da'

c()G(?:.;?') or(')
S

eklinde olduunu gsteriniz; burada integraller sadece yzeyi zerindendir.

(b) 0"(7), S zerinde tanmlanm keyfi, fakat integre edilebilir bir foriksiyon olmak zere, da f's da' or(3.(!) G( >, X)4 4r(X'''') c- {trl =

cr(2)

da 1 2

dei im ifadesinin, ()"nin 0 - 'den olan kk deiimleri iin durakl olduunu gsteriniz. iThomson teoremini kullanarak, C -iter] 'n n tersinin, S iletkeninin gerek s as iin bir alt snr oluturduunu antlayn z.

68

1.19- Problem 1.6 (c)'deki silindirik s a iin, N(f) = (b-F)/(b-a) gibi basit bir deneme fonksiyonu alarak, Problem 1.17 (b)'deki deiimsel st s nra bir deer biiniz. b/a = 1,5, 2 ve 3 iin bu dei imsel sonu ile kesin sonucu kar lat r n z. Sonular n z n davrann ,'y 'in fonksiyonel ekli cinsinden anlatn z. Daha iyi bir deneme fonksiyonu Collin'in kitabnda, sayfa 151-152'de i lenmektedir. 1.20- letkenler sisteminin verilen bir yerleimi iin s ay kestirmede, ou kez bilinen s alarla kar latrma yararl olur. n tane iletkenin iki yerle imini ele alnz; sfr potansiyelde tutulan (n - 1) iletken her iki yerle imde ayni, fakat s as n bilmek istediimiz bir iletken farkl olsun. zel olarak, bir yerle imdeki iletken kapal bir Sl er yerle imdeki iletken ise tamamiyle S 'inyzein,d iinde yer alan bir S' l yzeyine sahip bulunsun. (a) Problem 1.14'deki teoremi ve Problem 1.17'deki de i im ilkesini kullanarak kantlaynz ki, S' yzeyli iletkenin C' s as , S"y kapatan S yzeyli iletkenin C s as ndan kk ya da ona eittir. (b) a kenarl iletken bir kiibn s as iin st ve alt limitleri saptay n z. Iimitlerinizi ve ayr ca ortalamalarn , Cs.2 0,665a saysal deeriyle karlatrnz.

69

2
ELEKTROSTATKTE SINIR-DEER PROBLEMLERI: 1

Birok elektrostatik probleminde, zerlerinde ya potansi yelin ya da yzeysel yk younluunun belirtildii s nr yzeyleri yer al r. Green fonksiyonlar yntemini kullanarak, bu tr problemlerin biimsel zmlerini 1.10 kesiminde vermi tik. Uygulamaya elveri li durumlarda (ya da uygulamaya elveri li durumlara yaplan soyut yaklatrmalarda) doru Green fonksiyonunun bulunmas kimi kez kolay kimi kez zordur. Bu nedenle elektrostatikteki s nr-deer problemleri iin eitli yaklamlar geli tirilmitir; bunlardan baz larnn Green fonksiyonlar yntemiyle olan ili kileri yok denecek kadar azdr. Bu blmde bu zel tekniklerden u ikisini inceleyeceiz: (1) Grnt ykleri yntemi. 2) Dik fonksiyonlar cinsinden alm. Birincisi Green fonksiyonlarnn kullanmyla s k skya ilgilidir; ikincisi ise dorudan doruya diferansiyel denklem zmee dayal bir yaklam olup, Green fonksiyonu kurma yntemine iyice uzakt r. ki boyutlu problemlerin incelenmesinde, konform donm de kapsayan, karmal (complex) deiken tekniklerinin kullan m atlanm tr. Bu konu nemlidir; fakat yer darl ve dier kitaplarda kendi ilerinde tutarl tartmalarn bulunmas , bu atlamaya neden olmu tur. ilgilenen okuyucu, bu konuda blmn sonundaki kaynaklara bavurabilir.
2.1- Grnt Ykleri Yntemi

Grnt ykleri yntemi, bir ya da daha fazla noktasal yk ile, rnein topraklanm ya da sabit potansiyelde tutulan iletkenler gibi, s nr yzeyleri kapsayan problemlerde kullanlr. Uygun koullar alt nda, problemin geometrisinden esinlenerek, ilgilenilen blgenin d na uygun yerlere uygun byklkte az sayda yk yerletirerek verilen s nr koullarnn aynsn oluturmak olasdr. te bu yklere grnt ykleri ve s nr yzeyli gerek problem yerine, s nrlarn kaldrlarak grnt ykleriyle geni letilmi blgenin konmas na grnt ykleri yntemi denir. Grnt ykleri ilgilenilen hacmin d nda yer almaldr; nk onlar n potansiyelleri Laplace denkleminin hacim iindeki zmleri olmal dr. "zel integral" (yani Poisson denkleminin zm) ise hacmin iindeki gerek yklerin potan siyellerinin toplam ile verilir. Basit bir rnek, ekil 2.1'de grld gibi, s fr potansiyelli sonsuz geni likteki bir iletken dzlemin nnde duran

70

14,-- =
-I

-q

ekil 2.1- Grnt ykleri yntemiyle zm. Gerek Potansiyel problemi solda, edeer grnt problemi ise sadadr. bir noktasal yktr. Bu gerek problemin e deerinin, ilk yk ile iletkenin yerinde dnlen geometrik dzlemin arkas ndaki ayna-grnts noktas na konan e it ve kar t ykl problem olduu akt r. 2.2- Topraklanm letken Kre Karsnda Nktasal Yk Grnt ykleri yntemini a klamak iin, ekil 2.2' de resimlenen a yar apl topraklanm bir iletken krenin kars na merkezden y uzakl na konmu noktasal q yk problemini ele alal m. 01 = a) = 0 olacak ekilde 1 41)(5n potansiyelini aryoruz. Simetri nedeniyle q' grnt yknn (sadece bir tek grnt yknn gerekli olduunu varsayyoruz) ba lang tan q ykne uzanan n zerinde olaca a kt r. q yknn kre

ekil 2.2- a yarapl iletken kre karsnda q yk ve q' grnt yk.

71

dnda bulunduunu varsayarsak, y' grnt yeri kre iinde

olacakt r. q ve q' yklerince olu turulan potansiyel

4).()-n

(2.1) Ix " y I

eklindedir. q' ve I71'y o ekilde semee alaca z ki, bu potansiyel 11= a'da s fr olsun. x ynndeki birim vektr ve y ynndeki birim vektr ri' olmak zere, (.;t) = q q' -y'Fi'l
(2.2)

yazabiliriz. Birinci terimde x'i, ikinci terimde y''y mutlak deer iaretinin d arsna kardktan sonra, potansiyelimiz x = a'da u duruma gelir:
qi

= o) = a

(2.3)

Y' I

Y'

(2.3) bantsnn biiminden grlecei gibi,

q

y'

y a

a Y'

seimi, "i9;:ilr' nn her deeri iin)(x = a) = 0 yapacakt r. Dolaysiyle grnt yknn bykl ve yeri
q'

a
Y

a Y

2 (2.4)

eklinde olmal dr. q yk kreye yaklatrldka, grnt yknn mutlak deerce bydne ve merkezden da doru uzaklatna dikkat ediniz. q kre yzeyinin hemen dnda ise, grnt yk buna eit ve kart iaretli olup yzeyin hemen iindedir. Grnt ykn hesaplad mza gre, artk topraklanm iletken kre dnda duran q yk biimindeki esas problemimize dnebilir ve e itli etkileri ele alabiliriz. Kre yzeyi zerinde beliren gerek yk younluu, yzey zerinde ib'nin yzeye dik trevinden hesaplanabilir:

72 2 (I - a 2 ) Y (2.5) 2 3/2 cos.6) (1 + a2 -2 Y Y

2. ' -

cr =
4T x=a 4na2

(a) Y

Burada S', x ile y aras ndaki adr. bu yk younlu u, -q/4na2 ekil 2.3'de y/a'n n iki deeri iin nn fonksiyo-cinsde, nu olarak izilmi tir. Bu yk da l mnn, zellikle y/a = 2 iin, q noktasal ykne yak n yerlerde birikmesi do aldr. Dorudan doruya integre ederek kolayca gsterilebilir ki, kre zerinde olu an toplam yk, grnt yknn bykl ne

2 41(a 0'

-q

C) C) 11A
ekil 2.3- a yarapl topraklanm kre yzeyi zerinde, kre merkezinden y uzakl nda bulunan noktasal bir q yknn varl nedeniyle oluan o' yzeyselyk younluu. Bu younluk, 'asal konumunun fonksiyonu olarak y = 2a ve 4a iin -q/4 -rta cinsinden izilmitir.

e ittir; Gauss yasas na gre de zaten bu byle olmal dr. q ykne etkiyen kuvvet e itli yollardan hesapianabilir.

73

l En kolay yol, q ykyle q' grnt yk a2randaki kuvveti yazmakt r. Aralarndaki uzakl k y-y' = y(1 -a /y )'dir. Dolay siyle Coulomb yasas na gre, bu ekici kuvvet 2 (2.6) FI = (!. )3 (1 - 2 y a2 Y dir. Bu kuvvet, byk aral klar iin ters kp yasas dr; fakat kreye yakn durumlarda, kre yzeyinden olan uzakl n kare siyle ters orant ldr. Kuvveti elde etmenin bir ba ka yolu ise kre yzeyi zerine etkiyen toplam kuvveti hesaplamakt r. Her da yzey eleman zerine etkiyen kuvvet, ekil 2.4'de gsterildi i gibi,211: o'Zda'd r; burada 0- younluu (2.5) ile verilmektedir. Fakat simetriden a ka grlecei gibi, sadece kre merkezinden q ykn uzanan yarap vektrne paralel bileen toplam kuvvete katkda bulunur. Bylece kre zerine etkiyen toplam kuvvet (ki bu q'ya etkiyen kuvvete e it ve karttr) u integralle verilir: 2

dF 2nCT da

..

ekil 2.4

q2 8na 2

( a )2(l

, )z

cos (Y

d.Q. (2.7)

y2

2a (1+ a 2 coss6)3 Y Y

ntegrasyon hemen (2.6) sonucuna yol aar. Tm tartma, kre dndaki noktasal q yk varsaym na dayandrld . Gerekte sonular m z olduu gibi kre iindeki q yk haline de uygulayabiliriz. Gerekli tek de iiklik (2.5)'deki yzeysel yk younluunda ortaya kar; letkenden da doru olan dik trev bu kez ieriye do ru olup bir iaret

74

deiiklii getirir. Okuyucu bu durumda y4a olduunu gznnde tutarak tm formllerin aynilerini kopya edebilir. Yzeysel ykn asal da l mlar ekil 2.3'dekilere benzer; olu an toplam yzeysel yk y'den ba ms z, fakat bu kez -q'ya e ittir. 2.3- Yaltlm , Ykl Bir letken Kre Karsnda Noktasal Yk nceki kesimde topraklanm bir kre kars nda noktasal q yk problemini ele alm ve kre zerinde bir yzeysel yk younluu olutuunu grmtk. Bu ykn toplam q' = -aq/y idi ve tm kuvvetlerin etkisi alt nda dengede olacak biimde yzey zerine da lmt . Eer zerinde toplam Q. yk bulunduran yalt lm bir iletken kre karsnda noktasal q yk problemini ele al rsak, potansiyeli izgisel stste gelme ilkesi yard miyle bulabiliriz. lemsel anlamda, zerinde yzeyine da lm q' yk bulunan topraklanm iletken kre ile ba larz. Sonra topraklama telini kesip, kre zerine (Gt - q') tutar nda yk ekleriz. Bu, kre zerindeki toplam yk Q' ya karr. Potansiyelini bulmak iin una dikkat etmemiz yeter: q noktasal ykyle ilgili elektrostatik kuvvetler q' yk taraf ndan dengelendik lerinden, eklenen (Q q') yk yzey zerine dzgn olarak dalacakt r. Dolaysiyle eklenen bu (Q q') yknn potansiyeli, en az ndan kre d ndaki noktalar iin, merkeze konan ayni byklkl noktasal bir ykn potansiyeliyle ayni olacaktr.
-

Aradm z potansiyel, (2.1)'deki potansiyel ile merkezdeki noktasal (Q - q') yknn potansiyelinin stste getirilmiidir:

(!p(Z)

aq
ylx

1 5t

G,

3><

(2.8)

q ykne etkiyen kuvvet dorudan Coulomb yasas ndan yazlabilir. q'ya uzanan yar ap vektr ynnde olup, aadaki gibidir: F q [Q 2 Y
qa 3 (2y2 _ a2 )
Y

(2.9)

2 2 -a )

y(

Bu kuvvet, y a limitinde, ykl iki kk cisim iin her zamanki Coulomb yasas na indirgenir. Fakat kreye yak n q iin, kre yzeyinde olu an yk dalm nedeniyle, kuvvetin ekli deiir. Bu kuvvet, e itli Oiq oranlar iin, ekil 2.5'de

75

2 2 uzakl n fonksiyonu olarak grlmektedir. Kuvvet, q /y erler itmeye, negatif ifade edilmi tir; pozitif de birimiyle

FY 2. A

92 4 3
2

01 9=

O -1

-2.
-3

-4
-5
ekil 2.5 Toplam Q yk ta yan a yarapl yaltlm iletken bir krenin noktasal bir q ykn uygulad kuvvet. Pozitif deerler itmeyi, nertg deerler ekmeyi ifade etmektedir. Fy /q nicelii, Q/q =-1, 0,1,2,3 iin y/a nn fonksiyonu olarak izilmitir. Q nun deeri ne olursa olsun, oluan yzey yk nedeniyle, kuvvet, ksa uzaklklarda daima ekicidir. deerler ekmeye kar gelir. Kre ya gre kart ykl ya da yksz ise, kuvvet tm uzakl klarda ekicidir. Bununla beraber, G yk q ile ayni i aretli olsa bile, ok yak n uzakl klarda kuvvet ekici hale gelir. O, >>q limitinde, s fr kuvvet noktas (yarars z denge noktas ) kreye ok yak nd r; yani y 52 a (1 + --,:flic /Q)'dad r. q yknn kreden -be yarap tede o lmas halinde, kuvvetin asimtotik de erine eriti ine dikkat ediniz.

76

Bu rnek, ayr ayr yklerin karlkl itmesi nedeniyle, yzey zerindeki fazlal k ykn neden yzeyi b rakp gitmediini a klayan genel bir zelli i ortaya koyar. Bir yk eleman yzey zerinden ayr lmaa kalkr kalkmaz, grnt kuvveti onu geri ekmee ba lar. Yeterli i yapl rsa, kukusuz yk yzeyden sonsuza tanabilir. Bir metalin i fonksiyonu da, daha ok bir elektronu yzeyden ay rmak iin ekici grnt kuvvetine kar yaplan itir. 2.4- Sabit Potansiyeldeki letken Kre Yaknnda Noktasal Yk Kolayca tart labilen bir baka problem, sabit bir V potansiyelinde tutulan iletken bir krenin yak nnda bulunan noktasal yk problemidir. Potansiyel ykl kreninkiyle aynidir; tek fark, merkezdeki (Q-q') yk yerine (Va) gibi bir ykn gelmesidir. Bu, (2.8)' den grlebilir; nk 13h= a'da ilk iki terim birbirlerini yokedecek ve son terim gerekti i gibi V ye eit olacakt r. Buna gre, potansiyel udur:

4)()- ) _
I

aq

Va a 2

(2.10)

ylx

.-",[ 2 Y

Sabit potansiyeldeki krenin q yk zerine uygulad kuvvet ise F . Y 2 qay 3 2 2 2 (y -a )

Y Y
(

2 .11

dir. Va/q ve Wernun birbirlerine kar gelen deerleri iin, bu kuvvet, ekil 2.5'de grpen ykl krenin kuvvetine ok benzemektedir; sadece (Vaq/y ) asimtotik deerine yaklam ok daha yalvatr. Va >>q iin, karars z denge noktas ayniy:2 a(1 +-7-sA77,) konumuna sahiptir. 2.5- Grnt Ykleri Yntemiyle Dzgn Elektrik Alan nda iletken Kre Grnt ykleri yntemine son rnek olarak, dzgn bir E elektrik alan iine konan a yarapl iletken bir kreyi elee alacaz. Dzgn elektrik alan , sonsuzda varsaylan uygun byklkl art ve eksi i aretli iki yk taraf ndan olu turulmu gibi dnl ebilir. rnein, ekil 2.6a'da grld gibi, z = TR konumlarna yerlemi Q gibi iki yk varsa, o zaman ba lang noktas dolaynda R'ye gre ok kk boyutlu bir

77

. 2 2Q/R deerli yaklak olarak blgede, z eksenine paralel E sabit bir elektrik alan vardr. Q/R2 sabit kalmak ko uluyla R ve Q-!Poolimitinde bu yakla kl k kalkar. Eer a yarapl iletken bir kre ba lang noktas na yerletirlirse, d blgedeki potansiyel, .TR'deki Giykleriyle z =7.a /Rideki .74a/R grnt yklerinin olu turduu potansiyellerin toplam olacakt r:

2 2 1/2 (T +R +2rRcosO) aQ

1/2 2 2 (r +R -2rRcose)
aQ

(2.12) 2 cose) 1/2

2 a 2 1/2 R(r + R 1- 2a2 r cos8) R(r + 2 R

a4
R 2

2a r R

Buradac.5 , gzlem noktas nn kresel koordinatlar cinsinden ifade edilmi tir. lk iki erimde, R, varsay m olarak r' den ok byktr. Dolay siyle R 'yi arpan olarak darya kardktan sonra karekkleri serir aabiliriz. Benzer ekilde, nc ve drdnc terimlerde r 'yi d ar karp, karekkleri seriye aar z.Sonu u olur: (4) =
2Q 2 R

r cose + R

a3 cose;1+ 2 r

(2.13)

limitinde s fr olurlar. Burada at lm olan erimler Anlan limitte 2a/R uygulanan dzgn alan haline gelir; bylece potansiyel aadaki gibi elde edilmi olur: 3 = -E0 (r a
r 2

) cose

(2.14)

Kukusuz ilk terim (-E z) dzgn E alan nn potansiyelidir; (2.12)'deki ilk iki terim yerine drudan bu yaz labilirdi. kinci terim, olu an yzeysel yk younluunun, ya da zde olarak grnt 2 yklerini9 potansiyelidir. Grnt yklerinin D = (Qa/R) x (2a /R) = E a iddetinde bir ift-kutup olu turduuna dikkat ediniz. 018an yzeysel yk younluu Or =
1

8>
r
r = a

4Tc

E cose o

(2.15)

78

(a)

ekil 2.6- Dzgn elektrik alannda iletken kre probleininin grnt ykleri yntemiyle zm. dir. Bu yk younluunun yzey integralinin s fr etti ini belirtelim; buna gre topraklanm bir kre ile yal tlm bir kre aras nda fark yoktur. 2.6- Kre in Green Fonksiyonu, Potansiyelin Genel zm nceki kesimlerde, bir noktasal ykn varl halinde iletken kre problemi grnt ykleri yntemiyle tart ld . 1.10 kesiminde deinildii gibi, bir birim yk ile homojen s n r koullarn salamak zere seilen grntnn (ya da grntlerinin) potansiyeli, Dirichlet ya da Neumann s nr koullar na uygun Green fonksiyonunun (1.43 ya da 1.45) ta kendisidir. G(7,3?')'de deikeni birim ykn P' konumunu gsterir; 5(' dei keni ise potansiyelin hesapland P noktas dr. Bu koordinatlar ve kre ekil 2.7'de grlmektedir. a yar apl kre zerinde Dirichlet s nr koulu iin birim yk ve grntsnn potansiyeli, q = 1 olmak zere (2.4) bantsiyle birlikte (2.1) ile verilir. Dei kenleri uygun ekle dn trerek Green fonksiyonunu elde ederiz: a (2.16) 1 ( G (;? 5 , ) = 2 a x' x'\ x x'
.4.

79

ekil 2.7 Kresel Koordinatlar cinsinden bunu yle yazabiliriz:

G ()7,

=
2

(x fx' -2xx' cos6)

1/2

2 ,2 (x 2 x a

(2.17) 4a2_ 2 xx'cos02

Burada S', x ile x' aras ndaki adr. G'nin x ve x' de ikenlerine gre simetrik olduu (2.17) eklinden a ka grlmektedir; ki bu, ister 3.." deikeni isterse deikeni kre yzeyi zerine getirilsin G = 0 olacak demektir. Poisson denkleminin (1.44) zm iin sadece G'ye de il, ayr ca)G/n 1 ye de gerek duyar z. ri'nn ilgilendi imiz hacimden d arya doru, yani ^2'' boyunca ieriye ba langca doru uzanan yzeye dik birim vektr oldu unu anmsayarak unu yazar z:

i)G n'

x'=a

2 2 (x - a ) 2 2 a(x +a -2axcos

r 3/2

(2.18)

Dikkat edilirse, bu, temelde (2.5) yzeysel yk yo unluudur.1

80

Bylece yzeyi zerinde potansiyelin belirtildi i krenin dnda Laplace denkleminin zm, (1.44)'e gre, yledir:

oi()7)

1
41X

a(x2 - a2 ) (x2fa2 2a xcos'/0 3/2

dft.

(2.19)

Burada d2, (a,e',(1)') noktas ndaki kat a eleman ve cos' = cos8 cos8' + sin8 sin9 1 cos(-*') 1) dr. Krenin i blgesindeki potansiyel problemi iin yzeye dik trev d a dorudur, yle Ji "iWpn' nn i areti (248)'n tersidir. Bu ise (2.19)'da (x - a ) arpan yerine (a -x ) koymaa denktir. Yk da lml problem halinde, (2.19) potansiyeline, (1.44)'deki ilgili integrali (2.17) Green fonksiyonu ile eklemeliyiz.

2.7- Yar-kreleri Ayr Potansiyellerde Tutulan Kre

letken

Yzeyi zerinde potansiyel de erleri verilmi bir krenin dndaki potansiyelin (2.19) zmne rnek olmak zere, kk bir yal tkan kuak ile ayrlm iki yar kreden oluan a yar apl iletken kreyi ele alal m. Yarkreler ayr potansiyellerde tutulmaktadr. Potansiyelleri V olarak almak yeter; nk tm yzeyi sabit potansiyelde tutulan bir kreye ili kin zm eklenerek keyfi potansiyelleri ieren problem zmlenebilir. ekil 2.8' de grld gibi, yal tkan kuak z = 0 dzleminde yerlemi olup, st (alt) yarkre +V(-V) potansiyelindedir.

ekil 2.8

81

(2.19)' dan

4-,(.,9,0p) zm a adaki integralle verilir:

2 2 r 2 a(x-a) 1(x,e,(1)) = -,-1\1 . 2.11.dcb' j!).d(cos8') -,L d(cose') 1 [i (a+x-2axcos) 3/2 kinci integralle u~ bir de iken dei tirme ile (8L41t-9 1 , + x) stteki ifade u biime sokulabilir: ,51 5 (x,, 0 ) Va(x 2 -a 2 ) 41T (2.20)

!n _ 4, a

4:

d(cos9') [, (a2+x2 - 2ax coss6) -3/2 (2.21) -(a2 + x2 + 2axcosW 3/21

cos nn (8',0') ve (8,) a larna olan karmak ball nedeniyle (2.21) denklemi genel olarak kapal biimde integre edilemez. zel bir hal olarak, art z ekseni zerindeki potansiyeli hesaplayal m. Bu durumda 8 = 0 olduundan, cos) = cos8' 'dr. ntegral basittir ve potansiyelin

s( z) =

2 2 (z -a ) z sz 2+a2

(2.22)

olduu hemen gsterilebilir. z = a' da umduumuz gibi < 5 = ye2 klarda ise asimtotik olarak:t3Va /2z indrge;bykuzal biiminde davranr. (2.21) * deki integraller iin kapal ifadeler yoksa, payday kuvvet sersie ap terim terim integre ederiz. Her bir paydadan (o +x )yi arpan olarak kararak, unu elde ederiz:

(x,e, ))

Va(x-a) 2 3/2 41C(x +a ) 2

2 2

Sz c19( '

d(cose')[(1-20Ccos) -3/2

(1 + 20(co) -3/2 1 (2.23) Burada o( = ax/(a + x )'dir. Kklerin a lmnda c<cos'6 'n n sadece tek kuvvetlerinin kalaca n gzleriz: (1-2a<cos) -3/2 -(1 + 210(cos) -3/2 1 = 6cosX+35o(2"cos 3 + 2 2

(2.24) imdi cosY'n n tek kuvvetlerini di 'd(cose') zerinden integre etmek gerekir:

82 2n 1 d4 f d ( cose ) cos't = ncos8 o O

21t

J dq' o

3 IT f d(cos9 1 ) cos = cos9 (3 - cos 29) o 4

(2.25)

(2.24) ve (2.25) sonular (2.23)'te yerine kondu unda, potansiyel 4) (xe,) = ,

iva 2 (x 3 (x 2 -a 2 e
[l

2x

2 2 (x +a ) 5 2 c8

35 24

2 2 2 (3 cos 9)+..] (a +x )
(2.26
)

2 2 a x

eklini al r. Problemdeki simetrinin gerektirdii gibi, cos9 nn sadece tek kuvvetlerinin yer alflna dikkat ediniz. E er alm parametresi xla deil de (o /x ) ise, stteki seri u biimi al r:
3Va
-

2x

Ecos9

7a

12x

22 2

3 3 5 cos9) + (- cos 9 - 7 (2.27)

x/a'n n byk deerleri iin, bu a lm hzla yaknsar ve bu nedenle potansiyel iin yararl bir temsildir. x/a = 5 iin bile, serideki ikinci terim ancak yzde 2 basamandadr. Kolayca dorulanabilecei gibi, cos9 = 1 iin (2.27) ifadesi, eksen zerindeki (2.22) potansiyelinin a l myle uyuur. (2.27)'deki a sal arpanlar zel biimde gruplarken Legendre okterimlilerinin tanmlarn gznne aldk. Gerekten de oradaki iki arpan P (cos9) ve P,(cos9)'dr ve potansiyelin a lm tek mertebell Legendre kterimlileri cinsinden bir a lmdr. Bunu 3.3 kesiminde sistemli bir biimde kuraca z.

2.8 Dik Fonksiyonlar ve Almlar

-

Potansiyelproblemlerinin (ya da herhangi bir matematiksel fizik probleminin) zmlerini dik fonksiyonlar cinsinden a lmlarla temsil etmek, gl bir teknik olup, geni bir problem s n fnda kullanlabilir. Seilen zel dik fonksiyonlar cmlesi, problemde kapsanan tam ya da yakla k simetrilere bal dr. Dik fonksiyonlarn ve onlar cinsinden a lmlarn genel zelliklerini hat rlamak iin, bir '5. deikeninin (a,b) aral n ve bu aral kta kareleri integre edilebilen birbirlerine dik U ( ), n = 1,2,... gibi bir gerel ya da karmal

83

fonksiyonlar cmlesini ele alal m. U () fonksiyonlar zerindeki diklik koulu yle ifade Sab Un (`?)Urn (f) d = O, m n (2.28)

n = m ise integral s fr deildir. Bu integral bire e it olacak ekilde fonksiyonlar n boylandr ldn (normalize edildiini) varsayal m. Bu durumda fonksiyonlara birim boylu dik fonksiyonlar denir ve u banty salarlar:

)aun

,b

(y)

n,

(2.29)

q (a,b) aral nda karesi integre edilebilen keyfi bir f( >. ) fonksiyonu, birim boylu dik U (;?) fonksiyonlar nn serisine a labilir. Serideki terim say s sonlu ise (diyelim ki N); yani N (2.30) anun (I.) n=1 ise, o zaman f( 1F) fonksiyonunun , "en iyi" temsilini verecek olan "en iyi" a katsay lar seimi nedir? diye sorabiliriz. n "En iyi"yi, MN n=1 ortalama hata karesinin en aza indirilmesi olarak tan mlarsak, katsay larn aadaki gibi verileceini gstermek kolayd r: b an = a U * ( f n d (2.32) anUn (5?) 2 I (2.31)

Bunun iin (2.29) diklik bants kullanlmtr. Bu, birim boylu dik fonksiyonlara a lmdaki katsaylar iin standart sonutur. (2.30) serisindeki terim say s N bydke , sezgisel olarak f('g)'nin seri temsilinin de daha iyiye gidece ini umar z. Birim boylu dik fonksiyonlar cmlesi tam olmak kouluyle, bu sezgimiz dorudur. N>N1 I iin MN ortalama hata karesini, istenildii kadar kk her Pozitif nicelikten daha kk yapabilecek sonlu bir N says varsa, Un (N?) cmlesi tamdr deriz).Bu duruffida, a 'le? (2.32). ile verilmek zere, n

84

a U n=1

n n

(f) = f (!)

(2.33)

seri temsili, fe'frye ortalama anlaMda yak nsamaktadr denir. Fizikiler genellikle verilen bir fonksiyonlar cmlesinin tamln kantlama iini, bu g ii, matematikilere brakrlar. Matematiksel fizikte normal olarak ortaya kan tm fonksiyonlar cmlelerinin tam olduklar kan tlanmtr. a katsay larnn (2.32) a k eklini kullanarak, (2.33) serisini tekrar f() = n= biiminde yazabiliriz. Bu, (a,b) aral nda her f(l'') fonksiyonunu temsil etti inden, U *(`T')U (15) ikili terimlerinin toplam nn sadece - ' 'nin kom?uluuRda var olmas gerektii a ktr. Gerekten de, 'T' -1 ) Un ('')Un (') = 8( n= olmaldr. Buna tamlk ya da kapatma bants denir. (2.29) diklik koulunun benzeridir; sadece srekli de ikeniyle kesikli n indisinin rolleri de itirilmi tir. En tannm dik fonksiyonlar sins ve kosinsler olup, onlar cinsinden bir alm Fourier serisi adn al r. x'in aral (-a/2, a/2) ise, birim boylu dik fonksiyonlar unlardr: (2.35)
n(' )Un )

(2.34)

.21rmx sen ( ) ,

cos(

271mx

Burada m bir tam say dr; m = 0 iin kosins fonksiyonu dr. (2.33)'e edeer olan seri, al ld gibi, f(x) = 1 A m 2 m=1[A cos( 27(mx )4-Bmsin( Znmx )]

lAr. "

(2.36)

biiminde yaz lr; burada

85 2 a/2 f(x) cos ( 2"x ) dx m = a 2 (a/2 f(x) sin ( 21[mx ) dx B = m a /a/2 A dir. Eer dik fonksiyonlar taraf ndan gerilen aralk birden fazla boyuta sahipse, (2.28)-(2.33) formllerinin genelle tirilmeleri kolayd r. Uzayn iki-boyutlu olduunu ve '1deikenideikeninin ise (c,d) aral nda nin (a,b) aral nda, uzandn varsayalm. Her bir boyuttaki birim boylu dik fonksiyonlar Un (r ve Vm (1 ) olsunlar. Bu durumda keyfi bir f(,f, /k) fonksiyonunun ac l m
anmUn ( r Vifi Cyk)

(2.37)

(2.38)

olup, anm katsay lar yle verilmektedir: anm = a (a,b) aral sonsuz olursa, U (r dik fonksiyonlar cmlesi, saylabilir bir cmle olmaktan kp fonksiyonlar n bir sreklilii haline gelebilir. Bu durumda (2.29)'daki Kronecker deltas , bir Dirac delta fonksiyonu haline gelir. Buna nemli bir rnek Fourier integralleridir. (-a/2, a/2) aralndaki U m (x) = 1
Nfa

dld

(2.39)

i(2gmx/a)

(2.40)

karmal stel fonksiyonlar n dik cmlesi ile ba layal m; burada m = O, +1, +2, ...'dir. Bir f(x) fonksiyonunun ac lm

f(x) =

A -oo

(23.(mx/a)
m

(2.41)

Ya

eklinde olup, Am katsaylar a adaki gibi verilir: f A

1

(a/2 'a/2

al C

-i(211mx'/a)

(x') dx'

(2.42)

imdi aral sonsuz (a+0,0) yapalm; ayni zamanda 2nm

a

-+k

86

S dm =

2T

dk

(2.43)

Am

A(k)

dntrmelerini gznne alal m. (2.41)'e ede er olarak ortaya kan a l m Fourier integralidir: 1 ikx (2.44) f(x) = A(k) e dk V12-N S* -oo Burada +oo 1 S' -ikx (2.45) e f(x) dc A(k) = -00 dir. Diklik koulu
1

e i(k-k')x dk = 8(k-k')

(2.46)

21-

_ 00

taml k bant s ise (2.47) dk = #5(x-x') 27 dr. Bu son integraller, delta fonksiyonunun elveri li temsilleri olarak hizmet grrler. ((2.44)-(2.47)'de x ve k srekli deikenlerinin tam bir e deerlie sahip olduklar na dikkatinizi ekmek isteriz.
e

+co
1

k(x-x')

2.9- Deikenlerin Ayrlmas , Dik Koordinatiarda Laplace Denklemi Matematiksel fizi in paral diferansiyel denklemleri, ou kez deikenlerin ayrlmas adn alan bir yntemle uygun biimde zlr. Bu i lemde ou kez dik fonksiyonlar cmleleri oluturulur. -boyutlu Laplasiyen operatrn iinde bulunduran denklemlerin tam onbir ayr koordinat sisteminde ayr labildii bilinmektedir (Morse ve Fesbach, sayfa 509. 655'e bak.). Biz bunlardan sadece n-dik, kresel ve silindirik- ayr nt l olarak tart aca z ve en basiti olan dik koordinatlarla ba layaca z. Dik koordinatlarda Laplace denklemi yledir:

87

RkD
-)x --)y2

= O

(2.48)

Bu paral diferansiyel denklemin bir zm, herbiri ayni biimde olan tane adi diferansiyel denklem cinsinden bulunabilir; yeter ki potansiyeli, herbiri bir tek koordinata bal fonksiyonun arpm ile temsil edebilece imizi varsayal m:
DI(x,y,z) = X(x)Y(y)Z(z)

(2.49)

Bunu (2.48)'de yerine koyduktan sonra sonucu (2.49)' a blnce

1
X(x)

d2 X
dx 2

1
Y(y)

d2 Y
dy 2 Z(z)

d2 Z
dz 2

- O

(2.50)

denklemine var l r. Artk paral trevler tam trev haline gelmitir; nk her terim sadece bir tek de ikenin bir fonksiyonunu ierir. (2.50) bants bams z koordinatlarn her keyfi deeri iin geerli olacaksa, terimin herbiri ayr ayr sabit olmal dr: 2 1 d X 2 X dx 1 Y 1 Z Burada 2 = o(

d2 y
dy 2

(2.51)

d2 Z
dz 2 2 2 (3 2

o<

=o

2 2 dir.oe, ve (3 'y keyfi olarak pozitif seersek, (2.51)'deki adi diferansiyel denklemin zmleri exp(ti0(x), exp(1...i(3y) ve exp(V0(2 4(32z) olur. Bylece (2.49) potansiyeli, bunlar n arpmndan kurulabilir: (t) tio(x i4y t \(,)(z k (3 2 ' z = e e e (2.52)

Bu a amada oc ve (3 tmyle keyfidir. Sonu olarak (2.52), izgisel stste gelme arac l ile, Laplace denkleminin ok

88

geni bir zm s n fn temsil eder. o(ve (3 'y saptamak iin potansiyel zerine zel s nr koullar koymak gerekir. rnek olarak, ekil 2.9'daki gibi yerletirilmi (x,y,z) dorultularnda (a,b,c) boyutlu bir dikdrtgensel kutu d nelim. Kutunun z = c yz bir V(x,y) potansiyelinde, geri kalan tm yzleri ise s fr potansiyelinde tutulsun. Kutunun iinde her yerde potansiyelin bulunmas isteniyor. x = 0, y = 0, z = 0 iin ?= 0 koulundan ba layarak X,YZ'nigerks bimln X = sin o(x Y = sin (3y Z = sinh ( (2.53)

Ve<2 4_

(3 2 z)
'

olduunu grmek kolaydr. x = a ve y = b'de Q = 0 olmas iin

ekil 2.9- Be yznn sfr potansiyelinde tutul altnc (z =-.c) yznn ise verilen bir 4> V(x,y) potansiyeline sahip olduu ii bo , dikdrtgensel kutu. o<a = nn ve (3b = mT( olmas gerekir. r-r n =
a
mi

(2.54)

89

n2
=7(

m2
2 b-

tanmlar ile, biri d nda tm s nr koullarn salayan419nm potansiyelini

pl

bnm

sin(o( x) sin(P5y)sinh(Ynm z) m n

(2.55)

eklinde yazabiliriz. Aranan potansiyeli, bu CI) 'ler cinsinden balangta keyfi katsaylarla seriye aabilinz (katsay lar son s nr koulunu gerekleyecek ekilde seilecektir): 00 (2.56) AnmsinXnx) sin ( rly) sinh(Lz) 5(x,y,z) = n,m= Geriye sadece z = c'deki = V(x,y) s nr koulu kalmtr:
00

V(x,y) = n,m=

A sin(IXx) sin(N y) sinh( n m c) nm

(2.57)

Bu, V(x,y) fonksiyonu iin bir ift Fourier serisinden ba ka birey deildir. Sonu olarak A katsay lar aadaki gibi nm verilir. 4 Anm a dx dy V(x,y) sin(o( -1 x) sin(py) ab sinh( nmc) Jo o (2.58)

Sib

Dikdrtgensel kutu alt yz zerinde de s frdan farkl potansiyellere sahipse, kutu iindeki potansiyel zm, herbiri bir yz iin olan, (2.56) ve (2.58)' e edeer alt zmn izgisel olarak stste bindirilmesiyle elde edilebilir. Poisson denkleminin zm problemi, yani ierisinde bir yk younluu bulunan ve yzeyi zerinde s nr koullar verilmi olan kutunun iindeki potansiyel, (1.43) ve (1.44)'e gre uygun Green fonksiyonunun kurulmas n gerektirir. Bu konunun tartlmas , kresel ve silindirik koordinatlarda Laplace denkleminin i lenmesinden sonraya ertelenecektir. imdilik sadece (2.56) ve (2.58) zmnn, (1.44) Green fonksiyonu zmndeki yzey integraline edeer olduuna dikkatinizi ekmek yetecektir.

90

2.10- ki-boyutlu Bir Potansiyel Problemi, Serisinin Toplanmas

Bir Fourier

imdi dik koordinatlardaki iki-boyutlu Laplace denkleminin dei kenlerin ayrlmas arac l yle zlmesini k saca ele alaca z. Eer potansiyel koordinatlarn birinden, diyelim ki z'den bams z varsaylabilirse, byle problemlere iki-boyutlu problem deriz. Bu ou kez sadece bir yaklat rmadr; fakat uzun ve dzgn bir iletim telinde olduu gibi, byk bir kesinlikle geerli olabilir. Potansiyel z"den ba ms z ise, nceki kesimin temel zmleri +isxx 4 e<Y e e
-

arpmlarna indirgenir; burada o< herhangi bir gerel ya da karmal sabittir. Potansiyel zprine s n r koullarn n konmas , hangi o( deerlerinin izinli olduunu ve farkl zmlerin stste bindirilme biimini belirleyecektir. Deikenlerin ayrlmas tekniini a klamak ve ayr ca karmal deikenlerin kullan miyle olan ili kiyi kurmak iin ele al nabilecek basit bir problem, ekil 2.10'da gsterilmektedir. 0x ,.a, y > 0 blgesindeki potansiyel istenmektedir; yle ki x=0 ve x=a d4=0,x ne olursa olsun y = O'da 0!1-= V ve byk y ler iin 1>-=0 s nr koullar salans n. Temel zmlerin gzden geirilmesi gsterir ki,c< gereldir ve tm y'ler iin x = 0 ve x = a'da ve ayrca y -4 aolimitinde jtansiyelin s fr olmas iin uygun izgisel kar mlar e.= (-r sin(o(x)' lerden kurulmald r; burada 01= nn/a'd r. Bylece drt s nr yzeyinden zerindeki s nr koullarn salayan zmlerin izgisel.karm udur:
<30

Cb(x,y) = n=

A exp(-nny/a) sin(mx/a) n

(2.59)

gereksiniminden A,katsaylar saptay = 0,0<x <:a. iin nr. Kesim 2.8'de tart ld gibi, Fourier katsay lar A = 2 n a

so )(x,o) sin(nnx/a) dx a

(2.60)

01(x,o) = V olmak zere,

4V

An

.nn

n tek ise. n ift ise.

91

bulunur. Dolaysyle )(x,y) potansiyeli

4V 1

15(x y) =

n tek n

exp(-n7CY/a)sin(n tx/a) (2.61)

olarak saptanm olur. y'nin kk de erleri iin serideki a/lx iin sadece ilk birok terimi almak gerekir; fakat y birka terim nemlidir. Potansiyel h zla ilk terimle verilen

ekil 2.10- ki-boyutlu potansiyel problemi.

92

asimtotik deerine yaklar: exp(-iy/a) sin(Rx/a) (2.62)

Bununla ilgili olarak una i aret edelim ki, bu genel davran , serideki ilk terim s f rdan farkl olmak kouluyle, sabit olsun ya da olmas n, bu tr s nr-deer problemlerinin tmnn belirgin bir zelli idir. (2.60)'daki A katsay s problemden probleme farkl olacaktr; fakatk(x,o) 1 111 karmakl ne olursa olsun, asimtotik zmn x'e gre olan yumu ak davran y ..)!,a dan sonra art k iyice kurulmu olur. Bu durum, ele ald m z rnek iin ekil 2.11'de nicel olarak grlmektedir; orada ekil 2.10'daki y/a = 0,1 ve 0,5 de erli iki kesikli izgi boyunca potansiyel izilmitir. Srekli eriler tam potansiyeli, noktal eriler ise ilk terimi (2.62 . yi) gstermektedir. Snra yakn durumda (y/a = 0,1) eriler birbirlerinden ok ayr lrlar; fakat y/a = 0,5 iin asimtotik davran artk ok iyi bir yakla trmadr. Birok Fourier serisi kapal bir ifade verecek ekilde toplanabilir. (2.61)'deki seri bunlardan biridir. sinG = San(ele ) olduunu gzleyerek, (2.61) in

CD (x ,y) =

San

>
tek n

e (in-R/a) . (x+iy)

eklinde yaz labileceini demektir.

anlar z; burada San sanal k s m (2.63)

Z= e (ilt/a)(x iy)
tanmyle, bunu esinlendirici bir biiffie sokabiliriz: 41(x,y) = 4V San
IT

>
tek n

Zn

Bu noktada belki u ifadeyi anmsayabiliriz: *

teki yol, d dt n=1 1 n Z n n=o Z n
1

44-

oldu unu gzlemektir.

1-Z

Bunun integrali derhal

(r/n) = - 4(1 - Z) verir.

93

ekil 2.11- y/a = 0,1 ve 0,5 deerlerinde ( ekil 2.10 daki kesikli izgiler boyunca) x/a n n fonksiyonu olarak potansiyeller. Srekli eriler tam zmdr; kesikli eriler ise (2.61) deki seri zmn ilk terimidir. ,2 2 3 ,3 4 4

.en (1 + Z) = Z Buna gre

-1/4

n tek n

1
2

41( 1 + Z 1 - Z )

olduunu ve potansiyelin

94

(x,y) =

2V

It Sann(

1
1-

Z )

(2.64)

eklinde yaz labilecei aktr. Bir logaritman n sanal k sm , argmannn fazna eit olduundan, nce
1 z

(1+Z) (1-z* )

1 -IZI+ 2i San Z

- z

11 - z

12

Il - z 1 2

ifadesine bakal m. Buna gre logaritman zn argmannn faz r tan 12 San Z/(1 - IZI 2 ) 'dir. Artk Z' nin(2.63) 4 deki ak ifadesini de yerine koyarak, potansiyelin a adaki hale geleceini anlar z: (x y) 2,,V r1 tan
-

. roc sn a sinh ty a

(2.65)

Tanjant erisinin dal , 0 ve 71Z/2 aras nda uzanan a ya kar gelir. (2.61)'deki sonsuz seri (2.65)'deki kapal ifadeye dnm tr. Snr koullarnn salandn ve (2.62) asimto tik ifadesinin basit bir biimde ortaya kt n okuyucunun kendisi dorulayabilir. Z 'si (2.63) ile verilen (2.64) potansiyeli, aka bir karmal deikenin fonksiyonlarna bal dr. Bu balant dorudan doruya u olgunun bir sonucudur: Bir analitik fonksiyonun gerel ya da sanal k sm , Cauchy-Riemann denklemlerinin bir sonucu olarak, iki-boyutta Laplace denklemini salar. Blmn banda da deinildii gibi, karmal deikenler tekni ini nemsiz olduu iin deil de yer azl nedeniyle ve baka kaynaklarda bu konuda tmyle yeterli tartmalar bulunduu iin atlyoruz. Bu kaynaklarn baz lar blmn sonunda s ra lanmtr. Fourier serilerinin toplanmas yntemleri, rnekle riyle birlikte, Collin'de (EK A.6) anlat lmaktad r. 2.11- iki-boyutlu Ke ve Kenarlarda Alanlar ve Ykik Younluklar Birok uygulamal durumda, iletken yzeylerin birle im yerlerini, hi olmazsa kk lekte, iki dzlemin arakesiti olarak dnebiliriz. ekil 2.9 1 daki kutunun kenarlar buna bir rnektir; bir ba ka rnek ise ekil 2.10 1 daki x = 0, y = 0 ve x = a, y = 0 keleridir. Dolaysiyle bu keskin "k enlerin ya da kenarlarn dolaynda potansiyelin, alanlar n ve yzeysel

95

yk younluklar nn davran larn bilmek yararl dr. Bu "k e"lerin son derecede keskin olduklar n , dolaysiyle kelere iyice yaklaabildiimizi ve alanlar n davrann , tmden grnmn ayr nt larna inmeksizin sadece "kennin zellikleriyle fonksiyonel biimde belirtebilece imizi varsayaca z. iki-boyuttaki genel durum ekil 2.12'de grlmektedir. ki iletken dzlem bir (3 a slyle kesi mektedir. Dzlemlerin bir V potansiyelinde tutulduunu varsayal m. Potansiyel problemini tek olarak belirleyen br iletkenler ve belki de ykler, ba langtan uzakta eklin dndad rlar. Alanlar n ve br niceliklerin sadece ba lang dolayndaki fonksiyonel davran yle ilgilendi imizden, "uzak"taki davran elden geldiince belirtmemee al aca z. ekil 2.12'nin geometrisi, dik koordinatlar yerine kutupsal koordinatlarn kullanmn akla getirir. ( .1, kutupsal koordinatlar cinsinden iki-boyuttaki Laplace denklemi

1a

J'

. 5:,

( ? I'D ) +

., s,>

--24) = 0

(2.66)

P2

cf,a

eklindedir. Deikenlerin ayr lmas yaklamn kullanarak 4)yerine liD(5),>) = R(?) 44)

ekil 2.12-

(3 asyle kesien iki iletken dzlemin iki boyutta bir ke oluturmas .

96

2 koyar z. Bu bizi, f /4ile arptktan sonra,

d2111

(2.67)

dQ

d?

dcl>

denklemine gtrr. Birinci terim sadecejp'nun ve ikinci terim sadece clh'nin fonksiyonu olduundan, her biri sabit olmal dr: j) R
d (?

dR d 5,

v2_

cip

d d4). 2

v2

(2.68)

Bu denklemlerin zmleri s rasiyle yledir: -V R (?) = a.? + bp '9)4) = A cos(v<P) + B sin(V4>) V= 0 zel hali iin ise zmler unlardr: R (S)) = a o 1)(V') Ao + B04) en? (2.70)
(2.69)

izgisel stste bindirme arac lyle potansiyeli kurarken kullanacamz yap talar ite bunlardr. u anki amac mz d nda bulunmakla birlikte, tm g5deerlerinin izinli olmas halinde Laplace denkleMinin iki boyuttaki genel zmne deinelim. rnein a ve f>= b silindirik yzeyleri zerinde l 'nin fonksiyonu olarak potansiyel verilir ve ara blgedeki potansiyel dalm sorulur; ya da iteki silindir olmaks zn ayni problemin zm istenir. l zerinde snrlama yoksa, potansiyelin tek-de erli kmas iin, v, ya pozitif tam say , ya negatif tam say , ya da s fr olmaldr. stelik y = 0 iin, (2.70)'deki B sabitinin ayni nedenle s fr olmas gerekir.Dolaysiyle geneP zm

s..

(1.)(

p,

= ao+ boknp +

n=

7. an ?nsincr+.0(t+

00

-n bn ? sin(nOt%) (2.71)

biimindedir. Eer zm blgesi (kukusuz ki iinde yk yoktur) balangc kapsyorsa, tm bn'ler sfrdr. Balang kapsanmyorsa, b n 'ler s frdan farkl olabilir. zellikle

97

logaritmik terim, iyi bilindi i gibi, eksen zerinde birim uzunluktaki yk younluu = -b /2 olan bir eizgisel yke 0 edeerdir. ekil 2.12'deki durum iin as 0 < C < (3 blgesine s nrlanm t r. S nr koullar , = 0 ve = (3 olduunda tm .>..0 deerleri iin 4> = V biimindedir. Bu koullar, (2.70) 'de b = B = 0 ve (2.69) da b = O, A = 0 olmas n gerektirir. 2telil?, y sin(V(3) = 0 yapan

v=

mrt '

m = 1, 2, .

deerlerine s nrlar ve bylece genel zm u ekle gelir:

00

1 (?,0) = V + n=1

am

(mYr/3)

sin(mn/(3)

(2.72)

Daha saptanmam olan a katsaylar , f = 0 kesinden uzaktaki potansiyele (uzak sinir ko ullarna) bal d rlar. (2.72)' deki seri .1)1T/P 'nin pozitif kuvvetlerini ierdi inden, yeterince kk p ' lar iin sadece serideki ilk terim nemli olacakt r. Bylece g = 0 yaknnda potansiyel yaklak olarak yledir: 1) (?,(D) "=-.* V + ai ? .71/1 sin(7rk(3) Elektrik alan nn bileenleri ise unlard r: Es,(9) u
-

( 2 . 73 )

'g al 5:1

.3

p'(IT

) -1

. sn(1) (2. 74)

E (p 9 )

1Tl o(r/ P )-1 cos(tgVp)

P )

= 0 ve =(3'daki yzeysel yk younluklar e it ve yaklak olarak

cr(g)

E (9,0)

= 4 ,s $>")-1

(2.75)

e- Burada uzak s n r ko ullar hakk nda gerekli bir varsay m yapaca z; bun lar a katsay s n n s f r olmad ko ullard r. Normal olarak bu bir sorun de ildir; fakat zel simetriler a katsay s n ve hatta a v.s." yi s f r yapabilirler. Bu al lmam rnelder ayr olarak incelenmelidir.

98

dir. Hem alann bileenlqr hem de yzeysel yk younluu, 9=0 ra-1 dolaynda, uzakl kla m u gb degr.9'ya olan bal lk, gibi baz zel haller iin, ekil 2.13'de grlmektedir. ok derin bir k e (kk /3) iin, s> 'nun kuvveti ok byk olur. Byle bir kede pek yk toplanmaz. (3.-- -R(duz bir yzey) iin, a ka sezilecei gibi, alan nicelikleri p 'dan bamsz hale gelir. P> .K olduunda, art k iki-boyutlu ke bir s rt haline dnr ve gerek alan gerekse yzeysel yk yo unluu ? --,0` da tekil (singular) hale gelir. (3= 27z.

1/ 5

4
In,==7, 1

Y
I II I= I=

ekil 2.13- Aklklar (3=1T/4, 31x/2 ve 2)t olan "ke" ya da srtlarda yzeysel yk younluunun (ve elektrik alannn) 9 uzaklyla deiimi. 1/2 (ince bir levhann srt ) iin tekillik jf gibidir. Gene de bu integre edilebilir; s rttan sonlu bir uzakl a kadar da lm olan yk sonludur; fakat iletken levhalar n (ya da, gerekte, (3>Tt olan her ekillenimin) s rtlarnda alan iddetleri ok byk hale gelir. Yukardaki iki-boyutlu elektrostatik incelemeler, zamanla deien alanlar ierilse bile, birok -boyutlu duruma uygun der. Bir kbn bir kesinden uzaktaki kenar gibi sonlu uzunluklu keskin bir s rt szkonusu ise, s rta yeterince yak n yerlerde, potansiyelin s rt boyunca dei mesi nemsenmeyebilir. (2.75)'deki a katsays srt boyunca olan uzakl kla deiebildii halde, iki-boyutlu inceleme uygundur. Daha da te, bu elektrostatik tartmalar zamanla deien alanlar iin bile geerlidir. Buradaki zellik, zamana gre deiim ile bir baka uzunluun, yani dalgaboyunun i e kar mas dr. Srttan te doru dalgaboyuna ve di er ilgili uzakl klara gre kk uzaklklarla ilgilenmek kouluyle, alanlar n davran elektrostatik ya da manyetostatik davran a indirgenir. rnein, ince bir iletken levhadaki bir delikten mikrodalgalar n krnmnda, alanlar 9 O iin .P-1/2 gibi tekildirler;~ ,. deliin s nrndan olan uzakl ktr. Bu olgu, k rnm probleminin

99

her tam zmnde hesaba kat lmal dr. Paratonerlerin etkinli inin nedeni, keskin srtlarn yaknndaki alanlarn tekil davrandr. Burada tart lan idealize durumda, alan iddeti 9 -4 0 ile s nrs z bir ekilde byr; fakat s rt yuvarlaklatrlms kal nlkl ince bir levha iin yzeydeki alan iddetinin d 11 ile orantl olaca kartlabilir. Yeterince kk d iin, bu alan ok byk olabilir. Salt bo lukta byle alanlar olas dr; fakat havada alan iddetleri belirli bir deeri aarsa elektriksel kme ve boalma ortaya kacaktr. (Bu belirli deer, elektrodun tam ekline, dier elektrodlara yak nlna v.s. baldr; fakat havada normal koullar alt nda 2,5 x 10 volt/cm:den daha byk, bazen drt kat kadardr). Yer ile bulutlar aras nda byk potansiyel farklarnn olutuu frtnal havalarda, topraklanm bir keskin iletken s rt, ya da daha iyisi, iletken bir sivri u (bak.Kesim 3.4), nce kendi dolay nda bir elektriksel kmeye sahip olacak ve sonra havada kl boalmann izledii zikzakl iletken yolun bir ucunu olu turacaktr. NERILEN KAYNAKLAR VE OKUMA PARALARI Grnt ykleri yntemi ve ilgili kart nokta teknii bir ok kitapta ilenmektedir. Daha iyi ya da daha ayr ntl tart malar u kitaplardadr: Jeans, Blm VIII, Maxwell, Cilt I, Blm XI, Smythe, Blm IV ve V. Ykl iletken bir ince kresel tas n i ve d yzeylerindeki yk dalmn elde etmek iin 1847'de Lord Kelvin tarafndan kart noktalar tekniinin klasik kullan m u kitaplarda tart lmaktadr: Kelvin, sayfa 186, Jeans, sayfa 250-251. ok sayda diyagram ieren, her trden rnek iin gerek bir ansiklopedik kaynak Durand' n kitabdr, zellikle Blm III ve IV. Sayfa 107-114'de kart noktalar i lenmektedir. ki-boyutlu potansiyel problemlerinin zmnde karmal de ikenler ve konform tasvir a adaki kitaplarda tart lmaktadr: Durand, Blm X, Jeans, Blm VIII, Kesimler 306-337,

100

Maxwell, Cilt I, Blm XII, Morse ve Feshbach, sayfa 443-453, 1215-1252, Smythe, Blm IV, Kesimler 4.09-4.31, Thomson, Blm 3. Konform tasvir zerine yararl kk bir matematik kitab ise udur: Bieberbach. Ayrca bu konuya ayr lm birok mhendislik kitab vardr: Gibbs, Rothe, 011endorff ve Polhausen. Fourier serileri, integralleri ve dik a lmlarn matematiksel teorisi zerine temel ve a k tartmalar uralarda bulunabilir: Churchill, Hildebrand, Blm 5. Fourier serileri ve integrallerinin biraz modas gemi ekilde, fakat bol rnek ve problemli olarak ilenii u kitapta yer alr. Byerly. PROBLEMLER 2.1 Noktasal bir q yk, s fr potansiyelde tutulan sonsuz genilikteki dzlemsel iletkenden d uzakl na getiril mitir. Grnt ykleri yntemini kullanarak,
-

a)iletken zerinde oluan yzeysel yk younluunu bulunuz ve grafiini iziniz. b) q yk ile grnts aras ndaki kuvvet iin Coulomb yasas n kullanarak, iletken ile yk aras ndaki kuvveti bulunuz. e) 2n(r2'yi tm iletken dzlem zerinden integre ederek, dzleme etkiyen toplam kuvveti elde ediniz. d) q ykn ilk yerinden sonsuza gtrmek iin gerekli i i hesaplaynz. e) q yk ile grnts aras ndaki potansiyel enerjiyi yaz n z. Yantnz d) ile karlatrnz ve tart nz. t) Bir elektron ba langta dzlemden bir angstrm uzakta iken d) yantn elektron Volt cinsinden bulunuz. 2.2 yar ap a olan topraklanm ii bo bir iletken krenin ierisinde noktasal bir q yk problemini, grnt
-

101

ykleri yntemini kullanarak tart n z. a) Krenin ierisindeki potansiyeli, b) Oluan yzeysel yk younluunu, c) q zerine etkiyen kuvvetin byklk ve ynn bulunuz. Kre sabit bir potansiyelde tutulursa, zmde herhangi bir deiiklik olur mu? Krenin i ve d yzeylerinde toplam Q yk bulunursa ne diyebiliriz? 2.3- z = 0 dzlemi zerinde (ve sonsuzda) Dirichlet s nr koullar ile, z > 0 yar -uzayndaki potansiyel problemini ele alnz. a) Uygun G('',7') Green fonksiyonunu yaz n z.
b) z= 0 dzlemi zerindeki potansiyel, dzlem zerinde merkezi balangta bulunan a yar apl dairenin iinde C = V ve dnda 0 olarak verilmi olsun. (p,41),z) silindirik koordinatlaryle belirtilen P noktas ndaki potansiyel iin bir integral ifade bulunuz. c) Dairenin ekseni boyunca (S) = 0) potansiyelin

F =

v(
+. z2

biiminde verildi ini gsteriniz. 2 2 d) Byk uzakl klarda (f+ z )> a ), potansiyelin,(,+z 2 ) -1 labileceini ve bata gelen terimlerin inkuvetsr a
2 Va

z
( ?fz2 ) 3/2
[. 1

3a

2.

4(522:1-z2 )

2 4. sopa 2 a4) + + 8(?2+z2 ) 2.

olacan gsteriniz. (c) ve (d) sonularnn ortak geerlilik blgesinde birbirleriyle uyutuklarn dorulaynz.
2.4- izgisel yk younluklar ve olan birbirlerinden R uzakl kl , sonsuz uzunlukta iki paralel dorusal yk iki-boyutlu bir potansiyel problemi tanmlamaktadr.

a) Sabit V potansiyel yzeyinin dairesel bir silindir (daire, enine boyutlarda) olduunu dorudan potansiyeli kurarak gsteriniz ve silindir ekseninin koordinatlar n ve silindirin yarapn R,9kve V cinsinden bulunuz. b) stteki sonular kullanarak, birbirlerinden d > ab uzakl nda paralel duran a ve b yar apl iki dik-dairesel silindirik iletkenin birim uzunluk bana C s asnn

102

C=

1
2 2 2

2cosh-l ( d olduunu gsteriniz.

-a-b) 2ab

c) Bu sann, uygun limitlerde Problem l.7'deki yan t ile uyutuunu dorulayn z ve a/d ve b/d"nin kuvvetlerine gre s frdan farkl bir sonraki dzeltmeyi saptay n z. d) Bu s a hesabn , i-ie gemi iki silindir iin (d< {b ap yineleyiniz. Sonucu e-eksenli (d = O) silindirler iin
-

kontrol ediniz.

2.5 a yarapl , yal t lm , kresel bir iletken kabuk dzgn bir E elektrik alan iindedir. bu kre alana dik bir dzlem ile yar kreye kesilirse, yar krelerin ayr lmas n nlemek iin gereken kuvveti
-

a) kresel kabuk yksz iken, b) zerinde Q toplam yk varken hesaplay n z.

2.6 Geni paralel plakal bir kondansatr, iki dzlemsel iletken levhadan yap lm olup, levhalar ndan biri i yzeyinde a yarapl kk bir yar-kresel kntlya sahiptir. C knt11 iletken s fr potansiyelinde tutulmakta; dier iletken ise levhalar aras nda kntdan uzaklarda elektrik alan E o olacak ekilde bir potansiyelde bulunmaktad r.
-

a) Dzlem zerinde ve knt zerinde herhangi bir noktada yzeysel yk younluklarn hesaplayn z ve uzakl n (ya da ann) bir fonksiyonu olarak davranlarn iziniz. 2 b) knt zerindeki toplam ykn 3E o a /4 byklne sahip olduunu gsteriniz. c) Dier iletkeni ayr bir potansiyelde tutacak yerde, yar-kresel kntnn tam karsna merkezinden d uzakl na noktasal bir q yk yerle tirilirse, knt zerinde olu an ykn q' =
d2 -a2

el/( olacan gsteriniz.

+d a

21

2.7 Yk younluu 2 olan bir izgisel yk, sonsuzda potansiyel sfr olacak ekilde sabit bir gerilimde tutulan b yarapl iletken bir silindirin eksenine paralel olarak eksenden R kadar uzakl a konmutur.
-

103

a) Grnt yk (leri)'nin konumunu ve bykln bulunuz. b) Herhangi bir noktadaki potansiyeli, silindirden uzaktaki asimtotik biimiyle beraber bulunuz (ba langc silindir ekseninde ve balangtan izgisel yke doru olan yn x-ekseni alarak kurulan kutupsal koordinatlar kullann z). c) Oluan yzeysel yk younluunu bulunuz ve bunu, z/2n6 birimiyle, R/b = 2 ve 4 iin, a nn fonksiyonu olarak iziniz. d) Yk zerindeki kuvveti bulunuz.
2.8- b yarapl bir silindirin yzeyi zerinde belirtilmi potansiyele sahip iki-boyutlu potansiyel problemi iin (2.71) seri ziiffiyle balayarak, katsaylar gelitiriniz, sonra onlar seride yerine koyup toplayarak silindir iindeki potansiyeli Poisson integrali biiminde elde ediniz

2
1(

p?
d 9S'

? '9)

94 o)(1 (b' (/)')

b2 +

2)

- 2bscos(y6' - O)

Silindir yzeyi ile sonsuzdan geen yzey taraf ndan s nrlanan blge iinde potansiyelin bulunmas istenirse, ne gibi bir deitirme gerekir?

2.9 - a) i yarap b olan ii bo uzun bir iletken silindirin iki yar s her iki taraftan uzunlamas na kk aralklarla ayr lm olup, Vi ve V2 gibi ayr potansiyellerde tutulmaktad r. ierideki potansiyel n
V +V 1 2

V -V 1 2 tan

cD(

6') =

-1

2b,

cos rp )

b2 2 -5)

biiminde verildiini gsteriniz; burada 96, aralklardan geen dzleme dik bir dzlemden llmektedir. b) Silindirin her bir yar s zerindeki yzeysel yk younluunu hesaplayin z. 2.10- Bir nceki iki-boyutlu problemin bir baka ekli, b yarapl , ii bo , uzun bir iletken silindirin uzunlamas na

104

e it drt paraya ayr lmas dr. Ard ardna gelen paralar sras yle +V, -V, +V, -V potansiyellerinden tutulmaktad r. a) Problemi (2.71) seri zm arac l yle znz ve silindir iindeki potansiyelin

4(94)

( Q ) 4n+2
n= b

sin 4n+2 gS1

2n +

eklinde olduunu gsteriniz. b) Seriyi toplay n z ve aadaki sonucu elde ediniz

4)(94)

2Tx V

_2 tan - (250, b2 sin4 ) b4 - s;)4

c) Alan izgilerini ve e-potansiyelleri kabaca iziniz.

2.11 a) Grnt ykleri yntemini kullanarak, b yar apl silindirin d blgesindeki problem iin iki-boyutlu Dirichlet Green fonksiyonunun
-

c(?,(; 4,,(1),)

2 9, 9 2 -2b Q p'cos(1) - t,')

)]

b [?2+s'z -2??'cos( ,g6 -

In

(Q-ip) (f> ta -b2 )+b2 I -;541 1 2

b2

eklinde olduunu gsteriniz; burada jive pdzlemdeki koordinat vektrleridir.

105

15) Bu Green fonksiyonunu kullanarak problem 1.7'nin sonucunu dorulayn z. c) blgedeki problem iin, e er varsa , ne gibi deiiklikler gerekir? 2.12- a) Problem 2.11'deki Green fonksiyonunu ve (1.44) zmn kullanarak, bir emberin iindeki Dirichlet problemi iin Poisson integrali biimindeki zm (problem 2.8) elde ediniz. b) Cauchy teoremini kullanarak Poisson integral zmn bulunuz. Cauchy teoremi udur : F(z) fonksiyonu kapal bir C erisiyle s nrlanan R blgesinde analitik ise, 1
2n i

F(z')dz' z'-z

F(z) o

eer z, R'nin iinde ise, eer z, R'nin d nda ise,

Yardm : ember iindeki noktada hesaplanan zm integraline, sfr olan (grnt noktasyla ilgili) bir integral liriz. 2.13- i bo bir kp x = 0, y,= 0, z = 0 ve x = a, y = a, z = a dzlemleriyle tan mlanan alt iletken yze sahiptir. z = 0 ve z = a yzleri sabit bir V potansiyelinde tutulmakta olup, kalan drt yz ise s fr potansiyeldedir. a) Kpn iindeki herhangi bir noktada Cb(x,y,z) potansiyelini bulunuz. b) Kpn merkezindeki potansiyeli, saysal olarak, virglden sonra nc basamaa dein hesaplayn z. Bylesine bir kesinlik iin serinin ka terimini almak gerekir? Say sal sonucunuzu, kpn yzleri zerindeki potansiyelin ortalama deeriyle kar latrn z. Problem 2.16'ya bak nz. c). z = a yzndeki yzeysel yk younluunu bulunuz.

0 < 11'(3 blgesi, ekilde grl2.14 ki-boyutlu d gibi, s fr potansiyelde tutulan= 0,9= a veb= 'daki iletken yzeylerle s nrlanmtr. Byk 9 'lardaki potansiyel, belirli ekillenime sahip baz ykler ve/veya sabit potansiyelli iletkenler taraf ndan saptanr. a) Sonlu S> 'lar iin s nr koullarn salayan OD( ,OP) potansiyelinin bir zmn yaznz. b) Sadece sfrdan farkl en dk, terimleri tutarak, elektrik alan nn E s, ve E, bileenlern ve ayrca s nr
-

106

yzeyi zerindeki alt p, o luklar n hesaplaynz.

) cr( 9, (3)

ve CF(a,oi ) yzeysel yk youn-

=o

'//777//////// /////////////

Problem 2.14 c) (3=1T (yani dzlemsel bir iletken ve zerinde a yar apl bir yar -silindir) al n z. b)'deki en dk mertebeli terimlerin, yar -silindirden uzaklarda, dzleme dik dzgn bir elektrik alan vereceini gsteriniz. Yar -silindirin zerindeki ve komuluundaki yk younluunu kabataslak iziniz. Dzlemden uzaktaki sabit elektrik alan iddeti iin gsteriniz ki, yar -silindir zerindeki toplam yk (gerekte z -do rultu sunda birim uzunlua den yk), yar -silindirin yokluu halinde, 2a geni likli bir eritin zerinde bulunabilecek ykn iki kat dr. Dzleme yakn blgelerden fazlal k bir ksm ykn ekileceini, yle ki a'ya gre daha geni bir erit zerindeki toplam ykn, yar -silindir orada bulunsun ya da bulunmas n, ayn olacan gsteriniz.
2.15- Problem 2.14'deki iki-boyutlu kama biimli blgeyi bu kez (3 = 2'R olarak dnnz. Bu durum, pozitif x-ekseni zerinde x = adam sonsuza uzanan yar -sonsuz ince bir iletken levha ile bunun ucuna tutturulmu a yarapl iletken bir silindire kar gelir. a) En d k mertebeli zm kullanarak, silindir zerindeki ve levhan n st ve alt ndaki yzeysel yk younluklarn kabaca iziniz. b) Silindirin zerindeki toplam yk hesaplayn z ve bunu, silindirden uzaktaki yk younluunun ayn olduunu varsayarak, levhann silindire yakn ksm zerindeki toplam yk noksanl (yani a = sonlu ve a = 0 iin bulunan ykler aras ndaki toplam fark) ile kar ilatrnz.

107

2.16- Kapal bir hacim, dzgn bir okyzlnn n tane iletken yz ile s n rlanmaktad r (n = 4, 6, 8, 12, 20). Yzeylerin herbiri ayr bir V.(i = 1, 2, ..., n) potansiyelindedir. Yapabileceiniz en basit yoldan kan tlaynz ki, okyzlnn merkezindeki potansiyel, n yz zerindeki potansiyellerin ortalamas na e ittir. Bu problem, 2.13 Probleminin (b) kkna dayanr ve Problem 1.10'un sonucuyla ilgin bir benzerlie sahiptir.

108

3
ELEKTROSTATIKTE SINIR-DEER PROBLEMLERI : II Bu blmde s nr-deer problemlerinin tart lmas srdrlecektir. nce kresel ve silindirik geometriler ele al nacak ve Laplace denkleminin zmleri, birim boylu uygun dik fonksiyonlar cinsinden seriye a l mlarla temsil edilecektir. Laplace denkleminden deikenleri ayrarak bulunan eitli adi diferansiyel denklemlerin zmleri sadece ana izgileriyle verilecek; buna karlk ayr fonksiyonlar n zellikleri yeterince zetlenecektir. eitli geometrilerde Poisson denklemini zmee giritiimizde, Green fonksiyonlar nn dik fonksiyonlar cinsinden kurulmas problemi doal olarak ortaya kacakt r. Green fonksiyonlarnn ak rnekleri elde edilecek ve zel problemlere uygulanacakt r. Ayrca potansiyel problemlerine de iik yaklam yollarnn edeerlilii tart lacaktr. 3.1 Kresel Koordinatlarda Laplace Denklemi Laplace denklemi, ekil 3.l'de gsterilen (r, e, 4) kresel koordinatlar cinsinden aadaki gibi yaz labilir:
1

(rt)

1 r2sin13

-be

(sin8 ..?4')+ - 9

71 , - 0 r`sifie )(1) a

(3.1) Potansiyel iin tek deikenli fonksiyonlar n arpm eklinde bir yap varsaylarak

40

U(r)
r

P(e)

Q (I))

(3.2)

yaz labilir. Bu yap (3.1)'de yerine konduunda, u denkleme varlr: 2 UQ UP d20 PQ d U d ( sine dP ) + - O 2 . de r sne r2siri2 9 dOg' de dr 2

109

ekil 3.1

Bu denklem i

2 2 [1 d U 1 d2Q - 0 1 1 d dP r sine + (sine j + U dr a de Q d4)2r2 sin e P de (3.3) Bu aamada denklemin Obal l son terime s nrlanmts. Dolay siyle o terim bir sabit olmal dr. Bu sabite (-m ) diyelim:
1 2 d Q

s n 2

. 2

e/UPQ ile arparsak,

unu elde ederiz:

- m

(3.4)

Q d 02

Bu denklemin zm
Q = e

iml)

(3 .5)

eklindedir. Eer 0 ile 2naras ndaki tm deerleri alabiliyorsa, Q'nun tek de erli olmas iin, m bir tam say olmaldr. Benzer dncelerle P(19) ve U(r) iin de ayr denklemler buluruz:
1 d

sine

de

(sine

dP ) + de

.e+ 1)

m 2 2 1P = 0 (3.6) . s n e

110

2 d U 2 dr

Q(4-1)
r 2

U = O

(3.7)

Burada t(9..+1) baka bir gerel sabittir. Insal denklem, biiminden de anla laca gibi, r nin (kuvvet serisini deil de) bir tek kuvvetini salayacakt r. zm U = Art+i Br + olarak bulunur; fakat Ldaha saptanmam t r. 3.2- Legendre Denklemi ve Legendre ok -Terimlileri P(9)'nn salad denklem, 9'n n kendisi yerine x = cos9 cinsinden ifade edilir. Bu durumda u biimi al r:
d

(3.8)

(1

2 x )

dP dx

:Q,(Q.+1)

m2
1 x
-

dx

P = 0

(3.9)

Bu denklem genelletirilmi Legendre denklemi adn al r; czmlei bal Legendre fonksiyonlardr. (3.9) 1 u ele almadan nce, m = 0'11 adi Legendre diferansiyel denkleminin kuvvet serisiyle zmn kabaca inceleyelim:
d {

(1

x2 )

dx

dP dx

+Q( t+ 1)P = O

(3.10)

Kuzey ve gney kutup ile birlikte, tm cos9 de erlerinin, ilgilendiimiz blgede olduunu varsayalm. Bu durumda fiziksel bir potansiyeli gstermesi iin, arzulanan zm, x L 1 aral nda tek deerli, sonlu ve srekli olmal dr. zmn
,.

Vo

P (x) = j=o

a. x

(3.11)

biiminde bir kuvvet serisiyle temsil edilece ini varsayaca z; burada 0C, saptanacak olan bir parametredir. Bunu (3.10)' da yerine koyduumuzda u seri elde edilir:

111

oo

j J=0

) (0(+3-1)a x +i

[(c< +j ) (c< +j+1 )- Q..+1 ).1 a . .x.(44 = J (3.12)

Bu al mda x'in her bir kuvvetinin katsay s ayr ayr s fr olmal dr. Buna gre, j = 0 ve 1 iin a a o O 0 ise ise 0C(c< - 1) = O (3.13) c((o(-+ 1) = 0

sonucunu buluruz; te yandan genel bir j deeri iin a j. (0:+j) (cK+j+1) - t(Z+ J) = [
(0(4 j+1) (0(4j *
-

a.

(3.14)

2)

bants vardr. Biraz dnnce, (3.13)'deki iki ba nt nn edeer olduklar anla l r; dolaysiyle her ikisini deil de, ya a ya da a katsaysn s frdan farkl semek yeterlidir. IlkiRi seersek, o<= 0 ya da o(= 1 olacakt r. Kuvvet serisi, (3.14)'den grlecei gibi, ya x'in sadece ift kuvvetlerini (o(= 0), ya da x'in sadece tek kuvvetlerini (o<= 1) ierecektir. Gerek o( = 0 serisi, gerekse oC = 1 serisi iin a adaki zellikleri kan tlamak olas dr: 2 a)i'nin deeri ne olursa olsun, seri, x ( 1 iin yaknsaktr. b) Sonlu sayda terime sahip olmad ka, seri, x = l'de raksakt r. x < 1 iin olduu kadar x =l'de de sonlu bir zm istedi imize gre, serinin belli bir terimde kesilmesi gerekir.o( ve j pozitif tam say ya da s fr olduundan, ancak sfr ya da pozitif tam say ise, (3.14) yineleme bant s bir yerde kesilecektir. Bu durumda bile iki seriden ancak biri x = l'de yak nsak olur. Eer Q ift (tek) ise, sadece oC= 0 (aC= 1) serisi belli bir terimde kesilecektir. * Her bir
3( rne in .e= 0 ise, o(= 1 serisi a. =/j + 1 ekline (4 = 0,2,4,+...) genel bir katsay ya sahiptir. Dolay siy1e sec)ria (x + x +--- x + ...) yap s n dad r. Bu ise, x = +1'de raksayan O (x) o -- --2n1 + x/1 5 - x) fonksiyonunun = o 2. kuvvet serisine a lm eklidir. Her .tde er iin, iyi-davran l olan ok terimli zmn yan nda, logaritmal benzer bir Q (x) fonksiyonu vard r. Magnus ve Oberhettinger, sayfa 59 ya da Magnus, Oberhettinger ve Soni, sayfa 151'e bak n z. Whitt4ker ve Watson, XV'inci blmnde bunu analitik fonksiyonlar kullanarak i lemektedir.

112

durumda ok-terimlimizin en yksek kuvvetli terimi x JL olacakj) ekilde 1, ift (tek) iin x bunxkvetizlyc bu (x) 'e kadar inilecektir. Bu ok-terimliler, x = +1 'de bire eit olacak ekilde boyland rlr ve Z'yinci mertebeden Legendre ok-terimlileri, PL(x) adn al rlar. lk birka Legendre ok-terimlileri unlardr: P o (x) = 1 P (x) = x 2 P 2 (x) = 1 (3x - 1) 2 3 P 3 (x) = (5x -3x) 2 4 2 P (x) = i (35x - 30x + 3) 4 8

(3.15)

(3.11) ve (3.14) kuvvet serisi zmlerini i leyerek, Legendre ok-terimlerinin Rodrigues forml denen bir toplu gsterimini elde etmek olas dr:
d 2-

P(x) =

2 ildx 2- (x -1)

(3.16)

Bunu baka yollardan daha gzel bir ekilde elde edebilece imiz gibi, dorudan doruya (3.10) diferansiyel denklemini -e- kez integre ederek de bulabiliriz . Legendre ok-terimlileri -1 4x 41 aral nda tam bir dik fonksiyonlar cmlesi olu turur:Diklik zelliini kantlamak iin, dorudan (3.10) diferansiyel denklemine ba vurabiliriz. nce PQ (x) iin diferansiyel denklemi yaz p, bunu P ,(x) ile arpar z ve aral k zerinden integre ederiz:
1 (x)
c1-

[(1 x2 )
-

-2

dx

-"-IP-91+ (f+1)1:> (x) dx

lk terimin paral integralini alarak

r
-
dx dx elde ederiz. imdi -e ve t y deitirerek (3.18)'i bir kez daha yazdktan sonra, bunu (3.18)'den karrsak elde edilecek

+ .Ukfl p,e ,(x)p2 (x)] dx = 0

(3.18)

113

olan sonu diklik bants dr:

i( e+

1) - t'

(e'

+ 1)11 Pp,(x)P

(x) dx = 0

(3.19)

iin integral Q' iin integral s fr olmal dr. Q= sonludur. Deerini saptamak iin Legendre ok-terimlilerinin ak gsterimini, rne in Rodrigues formln kullanmak gerekir. Bu durumda integral a k olarak
(.

ri 1

l fy x)] 2dx =

2e 2 2 (1)

d'er, (x2 -1) dx

d (x22dx dx'

eklindedir. -e-kez paral integrasyon uygulan rsa N = (-1) f i 2 2 . d (x -1) 2e dx (x 2 -1)'edx

2 22 (!) 2

2 .Q sonucuna var l r. (x -1) verir; bylece N . 2

(2)! jr1

nin 2k-kez trevi (2Z)! sabitini

2 (1 - x )11 dx

2 (k!) 2

bulunur. Kalan integral kaba kuvvetle al nabilir; fakat tme varm yolu daha ekonomiktir. ntegral alt ndaki ifadeyi 2 Q 2 (1-x ) = (1 - x ) (1 - x2 ) .e-1 = (1 eklinde yazal m. Bylece N = (
2-1

2 )Q

x d(1-x 2 e ) 2k. dx

2 k,

) N + Q-1

(2-1) 1

2 2 (1)

ir1 x

d [(1

2 -e 1 x ) j

bulunur. Son terime paral integrasyon uygulan rsa,

2
)

N 2

N 2

2k

114

yada (2 2,+ 1) N = 1)N C-1 (3.20)

den bams z sonucuna var l r. Bu bant , (22. + 1)Ne nin olduunu gsterir. 12.= 0 iin, P (x) = 1 ve dolay siyle N = 2 dir. Bylece N = 2/(2Q+ 1)'dir? Bunu gre diklik ko ulu
1

(x)P (x)dx =

2
2Q+ 1

on

(3.21)

biiminde yaz labilir ve Kesim 2.8'deki anlamda birim boylu dik fonksiyonlar unlardr:

U (x) = 2

+ 1 P(x)

(3.22)

Legendre ok -terimlileri dik fonksiyonlar n bir tam cmlesini oluturduklar ndan, herhangi bir f(x) fonksiyonu -1 x aral nda bunlar cinsinden a labilir. Bu Legendre seris temsili yledir:
4.0

f(x) = Burada

Aft (x)

(3.23)

A- 2 Q. + 1
2

ff(x) P n (x)dx Z -1

(3.24)

- ekil 3.2

115

dir. rnek olarak, alal m: f(x),= +1 _-1 Bu durumda A e _-

ekil 3.2'de gsterilen fonksiyonu ele

x > O x < O

iin iin.

2 + 1 [ f

.o J ip (x) dx - ) Pay (x) d>1 o

dir. -etek (ift) iin pe (x) tek (ift) oldu undan, sadece tek Q. katsay lar s frdan farkl d r. Dolaysiyle tek ler iin

A2

ri (22+ 1) ) P (x) dx o

(3.25)

bulunur. Rodrigues forml arac lyle bu integral al nabilir ve u sonuca ula lr: A = ( 1

) (i-l) 2

(2e+1) (-2)!!

(3.26)

2( + 1 )! 2

Burada (2n + 1)!! "=, (2n + 1)(2n -1) ...5.3.1'dir. Bylece a adaki f(x) serisi bulunur: f(x) =
3

P (x) 1

P (x) + 3

11 16

P 5

(x) - ...

(3.27)

Farkl mertebeden Legendre ok-terimlileri aras nda e itli yineleme (recurrence)bant lar vardr; bunlar integralleri almada, dk mertebeli ok-terimlilerden yksek mertebelileri tretmede, v.s. de yararl d r. RodriguEs formlnden gsterilebilir ki
dP E+1

dP (2 + 1) P = O dx

dx

(3.28)

d r. Bu sonu, (3.10) diferansiyel denklemiyle birletirilince, e itli yineleme formllerine yol aar. Bunlardan birka n yazal m:

116

( .e+ 1)p, +1 _ (2e+ 1) xPe +

dP 2 +1 dx (x2 -1)--1- 1.P dx

Pt_ = O

dP2,

( 2 + 1)132, = 0

(3.29)

dx Qx P +2 P 2-1 = O

Bu yineleme formllerinin kullanl n a klamak iin, aa daki integrali ele alal m: L I = x P (x)P (x) dx (3.30) lt -1 (3.29)'daki yineleme formllerinin ilkinden xpri, iin bir ifade buluruz. Bylece (3.30) I J. P (x) (Q+1)PZ+1 (x) +JaP-1 (x) 4+1 -1 Q'
1

dx

haline gelir. Bu kez (3.21) diklik integrali kullan larak, Q'=

. 1 olmadka stteki integralin s fr olaca ; ve bu deer-

ler iin ise

2(+1)

x P (x) P (x)dx Z ' -1

,t=
(3.31) ,

(224-1)(2Q+3) 2Q (2Q-1)(2+1)

olduu gsterilebilir. ve nn rolleri deitirildiinde de gerekten ayn sonu bulunur. Benzer olarak kolayca gsterilebilir ki
r2(e+1)(2+2)

x P (x)P (x)dx=l (2+1)(2Q+3)(2C+5) 1 ,e

2(2e+ 221)

=.+2 (3.32)

,Q; = t

(2e -1)(2+1)(2&3)

dir; burada Z'

varsaylmtr.

117

3.3- Eksensel Simetrili S nr-deer Problemleri Kresel koordinatlarda Laplace denkleminin zmnden grlecei gibi, eksensel simetriye sahip bir problem iin (3.5) ifadesinde m = 0- 1 dr. Buna gre byle bir problemin zm yledir: (r-,E)) = + B r-(2+ ) j pe (cose) (3.33)

.k,e, ve B katsaylar s nr koullar yard miyle saptanabilir. a yarapl kre yzeyi zerinde potansiyelin V(8) olarak belirtildiini varsayal m ve krenin iindeki potansiyeli bulmak istiyelim. Ba lang noktas nda yk yoksa, potansiyel orada sonlu olmal dr. Bu nedenle tm e ler iin B = 0 demektir. A2. katsay larn bulmak iin, (3.33) ifadesini kre yzeyi zerinde deerlendiririz: oo Q V(D) = :E: Ai a P,Q(cosO) 2,0 (3.34)

Bu tam (3.23) trnde bir Legendre serisidir; dolaysiyle A katsaylar unlardr:

c

22.4-

v(9)P,,(cos8) sin9 de

(3.35)

2a

rne in V(0) Kesim 2.7'deki eit ve kar t potansiyelde tutulan iki yar -kreli duruma kar gelen fonksiyon ise, yani O G <

V(9) =

T 2
TC

4t-44 <

ise; bu durumda katsay lar (3.27) dekilerle orant ldr. Dolaysiyle kre iindeki potansiyel yledir: (r,9) = V 3 r 7 r 11(r)5p Pi (cos 19)--8-(--)3P ( "s e) + -T- -- 5 ( cos 9) a 3 L a (3.36)

118

e Kre dndaV potansiyeli bulmak iin tek yaplacak i (r/a) yerine (a/r)'" +1 koymakt r. kan potansiyelin (2.27) ile ayn olduu grlr; sadece dei ik yoldan elde edilmi tir. Snr koullarnca saptanan katsaylar ile birlikte (3.33) serisi, potansiyel iin tek olan bir a l mdr. Bunun teklii bize yle bir yntem salar: Snrl bir blgedeki, yani simetri ekseni zerindeki potansiyel bilinirse, bundan potansiyel problemlerinin zmleri elde edilebilir. Simetri ekseni zerinde (3.33) u hale gelir: Olp(z = r) =
=o ,r ( i + )] t

(3.37)

Bu pozitif z'lerde geerlidir. Negatif z' ler iin her terim (-1) 51 ile arplmal dr. imdi li[0(z) potansiyelini, herhangi bir yolla, simetri ekseni zerindeki keyfi bir z noktas nda bulduunuzu varsayn z. Eer bu potansiyel fonksiyonu, bilinen katsay larla, (3.37) biiminde z(n = )r , nin kuvvet serisine a labilirse, o zaman her r I2- ve r K kuvvetini pe(cose) ile arparak uzayn herhangi bir noktas ndaki potansiyel zm elde edilir. Okuyucunun belki can s k lacak ama biz yine e it ve kart potansiyeldeki yar -kreler problemine dnelim. ki ayr yoldan [(2.27) ve (3.36) problemin seri zmn zaten elde etmi tik. imdi syledi imiz yntem nc yolu olu turmaktadr. Eksen zerindeki bir nokta iin 2

415(z

r) = V

r r jr

- a 2

2 2

-Fa

. kapal ifadesini (2.22)J bulmutuk. Bu, a 2 /r 2 'nn kuvvetlerine alabilir: 1 (2 j ---7)r( j a ) 2'

= r)

xfr
(3.37) a lmyla kar lat r ldnda, sadece tek deerlerinin (e= 2j- ) i e kar t grlr. Dolay siyle kre dndaki tm noktalarda geerli olan zm

119

4)(r,8) =
j=

(-1)3'

(2j-

1."(3-

a 2j () P

2j-1

(cos0)

d r. Bu da, daha nce elde etti imiz (2.27) ve (3.36) ile ayn zmdr. x' 'deki birim noktasal yk taraf ndan x 'de oluturulan potansiyelin a l m da nemli bir a lmdr:

0.0

L=0

r>

L+1

P (cosS) Q

(3.38)

Burada r< (r ), \-:"? ve 1 7:?lnn daha kk (daha byk) olan dr; ) ise -5-(4'ile x aras ndaki a;aiiir( ekil 3.3'e bak nz). Bu 'y al m kan tlayabilmek iin nce eksenleri dndrerek z-ekseni zerine getirelim. Bu durumda potansiyel Laplace denklemini sa lar, eksensel simetriye sahiptir ve x = noktas d nda, (3.33)'e gre seriye a labilir:

1
-

2 A r + B r (L+1) ) P (cos8) k z
.

x noktas z-ekseni zerinde ise, sa-taraf (3.37)'ye indirgenir; sol-taraf ise u hale gelir:

T'<1

(r +ri -2rr'cos)j) 1/2

Ir - r'l

Bunu seriye aarak, eksen zerindeki 7<ger iin

0.

1
(

r>

` =o

r>

) Z

120

ekil 3.3

z=r P

X ekil 3.4- z-ekseni evresine yerle tirilmi , merkezi z = b'de bulunan ve toplam yk q olan a yarapl yk emberi.
ifadesini buluruz. Art k eksen dndaki noktalar iin, (3.33) ve (3.37) , ye gre, her terimi sadece (cos) ile arpmak gerekir. Bylece (3.38) genel sonucu kan tlanm olur. Bir baka rnek, ekil 3.4'deki gibi yerle tirilmi (z-ek!e

121

senini eksen kabul eden ve merkezi z = b'de bulunan) a yar ap11 bir dairesel yzk zerine dzgn biimde da lm toplam q yknn olu turaca potansiyeldir. Simetri ekseni zerinde al nan bir P noktas ndaki potansiyel, q bl AP uzakl dr (yine z = r yaz yoruz): CD(z = r) (r 2 + c 2 - 2rc cosi) 1/2

2 Burada c = a2 + b 2 ve o< = tan -1 (a/b) , dir. AP uzakl nn tersi, (3.38) kullanlarak seriye a labilir. Bylece r > c iin
oo

(I)(z = r

ce

=q

P (cosoO

Q1-1

bulunur. r <:c iin ise ifade yledir: (z = T) = q P (coso0

Art k bu serinin her elemann P (cos e) ile arparak uzay n herhangi bir noktas ndaki potansiyel elde edilir:
oo

r'2 Pt(coso PL (cos0)

(r,e) = q =o r 2+1

Burada r< (r5 ), r ve c'nin daha kk (daha byk) olan dr. 3.4- Bir Konisel Oyukta ya da Sivri Bir Konisel U Dolay nda Alanlarn Davran ok daha karma k snr-deer problemlerine dnmeden nce, eksensel simetrili, fakat e n n sadece s nrl bir blgesinde tanml bir problemi ele alal m. Bu, Kesim 2.11 1 de tart lan durumun -boyutlu benzeridir. 0 4 e L. , 0 4 o 4. 2K ile snrl asal blgenin, ekil 3.5 7de grld gibi, iletken bir koni yzeyi ile oluturulduunu varsayal m. Bu blge, r <T1V2 iin, bir 1,1tkenin iine a lm derin bir konisel 3 oyuk olarak dnlebilir; (3 > TV2 iin ise, uzay blgesi,

122

sivri ulu bir iletken koniyi sarmaktad r. Legendre diferansiyel denkleminin Kesim 3.2'deki i leni i burada deiiklik gerektirir. Eksensel simetri varsaym nedeniyle (3.10) yine uygulanabilir; fakat imdi x = cos9 n n cos34 xz: 1 blgesinde sonlu ve tek-de erli zmler aramaktay z:Ayrica 9 = iletken yzeyi sabit potansiyelde bulunduundan (bu sabiti s fr alabiliriz), cos9 cinsinden olan zm, bu s nr koulunu salamak icin O da s fr olmal d r. x = l'de dzgn davran istediimizden, (3.11) ile yap ld gibi, x = 0 yerine x = l'de seri a l m na ba vurmak yararl dr. Bu nedenle
- x)

2 deikenini tan mlayp, (3.10) Legendre denklemini bunun cinsinden a adaki hale getiririz: d IT (1 ) dP 1 d + V(V+ 1)P = 0 (3.39)

ay L

Karkla yol amamak iin turada 2 yerine N konmutur. (3.2)udeki U(r)/r nsal zmlerine kar gelen zmler r v 1)- dir. ve r

ekil 3.5

123

kuvvet serisi zmn (3.39)'da yerine koyduktan sonra, Irnin en dk kuvvetinin katsay sn s fra eitlediimizde oc= 0 olmas gerektiini grrz. Serideki ardak katsaylar aras ndaki yineleme bants ise a.
3+1 (j-V)(j+9+1)

(3.40)

a.

(j + 1) 2

dir. 0 (yani cos9 = 1) , de zm bire boyland rmak amaciyle a = 1 seersek, o

Ir.
V

( -y ) +1 )

( -V) (V+1 ) (Y+1 ) (N) +2 ) 2

(3.41)

1!1!

2! 2!

seri temsilini elde ederiz. nce unu gzleriz: Eer Y s fr ya da pozitif bir tam say ise, seri belirli bir terimde kesilir. Okuyucu, 'Y = Q, = iin (3.41) serisinin kesinlikle (3.15) Legendre ok -terimlileri oldu unu dorulayabilir. y 'nn tam say ya eit olmamas halinde, (3.41) bir genellemeyi gsterir; ve birinci tr ve v'ync mertebeden Legendre ok- terimlisi ad n al r. (3.41) serisi 2F (a,b;c;z) hipergeometrik fonksiyonuna bir rnek olup, seri a lm yledir: ab z a(a+ )b(b+1) z 2 F (a.b.c.z) = 1 + + " ' 2! c 1! c(c + 1)

(3.41) ile karla tr ld nda, Legendre fonksiyonunun

Pv (x) = 2 Fg (-V, U + 1; 1; 1-x)

(3.42)

2
biiminde yaz labilecei grlr. Burada tekrar al tm z x = cos8 dei kenine dndk. Hipergeometrik fonksiyonlarn zellikleri ok iyi bilinmektedir. (Bak: Morse ve Feshbach, Blm 5; Dennery ve Krzywicki. Kesim IV.16 18; Whittaker ve Watson, Blm XIV). 1),> (x) Legendre fonksiyonu x = l'de ve Ix1 1 iin dzgn; fakat Y bir tam say olmad ka, x = -1'de tekil (singular)'dir. N!'nn deerine bal olarak, lx I < 1
-

124

blgesinde belirli sayda s fra sahiptir. Pj(x) ok-terimlisi lx1 41 iin tane s fra sahip olduuna gre, gerel v'ler iin, y bydke s fr saysnn da artmas n bekleriz. stelik aralk zerinde s frlar aa-yukar dzgn biimde dalm lardr. zel olarak, y bydke ilk s fr x = l'e doru yaklar. ekil 3.5' deki Laplace s nr-deer probleminin temel zm , Ar P V (cos9) dr; potansiyelin ba lang noktas nda sonlu olmas iin V>0 olmal dr. Potansiyelin tm r'ler iin 9 = da s fr olmas gereinden, Py (cos(3) = 0 (3.43)

koulunu buluruz. Bu, -9 zerine konulan bir zde er kouludur. Py 'nn s frlariyle ilgili olarak az nce sylediklerimizden anlalaca gibi, (3.43) sonsuz say da V= -Vk (k = 1,2,...) zmne sahiptir; bunlar artan byklk s ras nda dizeriz. V= yi iin x = cosp, p> (x)'in ilk s frdr. V= V iin x = co43, P-N5(x)'in ikinci s frdr. v.s...0 L 94.Glgesinde eksensel simetrili potansiyel iin tam zm udur :
oo

(r,9) = k=

Akr.

Pv (cos9) k

(3.44)

Kesim 2.11'in ruhuna uygun olarak, byk r 'lerde konulan s nr koullarn salayan tm zmle deil de, potansiyel ve alanlarn r = 0 dolayndaki genel davran lariyle ilgilenmekteyiz. Bu nedenle potansiyelin r = 0 yak nndaki davrann yaklak olarak (3.44)qin ilk terimiyle gsterebiliriz: (r,e)) (cos9) (3.45)

Burada V, (3.43)'n en kk kkdr. Elektrik alan bileenleri ve konisel iletken zerindeki yzeysel yk yo unluu yledir: E r = -V ArV-i (cose) P

n Rk(cos 0) fonksiyonlar n n cos/3 x < 1 aral ndaki diklikleri, P L (cose) iin izlenen yoldan gsterilebilir-bak. (3.17)-(3.19). Taml klar da gsterilebilir.

125

E =

2,8

_Ar

sin9 P' (cose)

(3.46)

Gir) =

1A ) - 41-c E 811913 4 r r

(cos(3)

Burada Py zerindeki s, argmana gre trevi gsterir. Alanlar ve yk younluu, r -40 olurken r") 1 gibi dei irler.

90 f3

180

ekil 3.6- Py (cos(3)'nn ilk sfr iin, (3 'nn (derece cinsinden) fonksiyonu olardk y mertete parametresi. o < O< 90 blgesi bir konisel oyua kar gelir; 90 4 4 180 ise bir konisel ucu gsterir. r = o dolay nda alanlar ve yzeysel yk yo unluu rV-- ile orantldr. Kesikli eriler, (3.48a) ve (3.48b) yaklak ifadeleridir.

126 Pv (cos(3)'nn ilk s fr iin v mertebesi, ekil 3.6'da nn fonksiyonu olarak izilmi tir. (3 1 iin -J 1 olduu aktr. Bu blgede y iin yaklak bir ifade, byk -v 'ler ve 8 <1 iin geerli olap Bessel fonksiyonuna yakla trma yard miyle elde edilebilir: )

P (cos0) = J ((2V+ 1) sin v o

e
2

(3.47)

J (x)'in ilk s fr x = 2,405'dedir. Bu bize a adaki -s)11 y o verir: 2 405

,

1 2

9c-2

(3.48a)

gibi deitiklerinden, (3- 0 halinde 1E1 ve o'nicelikler r konisel bir oyuun dibinde ok kk alanlar ve ok az yk vardr. P= 1V2 iin konisel iletken bir dzlem haline gelir. > 7t/2 Bu durumda V= 1 olup, beklendi i gibi, cr oc 1' dir. iin geometri art k bir konisel ucun geometrisidir. Bu halde v<1 olup, alanmz r = 0 , da tekildir. (3-3.7t iin ise N> olduka yava bir biimde sf ra gider. (It -(0 'n n kk olmas halinde bir yaklakl k udur:

[294-1 (

2
Tr -

(3.48b)

Buna gre Ot -(3) c.-=10 iin V .-20,2 ve (T - (3) m 1 iin > = 0,1' dir. Her durumda, dar bir konisel u iin, uca yak n yerlerdeki alanlar r -114"e gibi deiirler; burada . 1 , dir. U nokta dolaynda ok byk alanlar vard r. Bu tr ular n paratonerlerdeki yarar Kesim 2.11'de tart lmaktadr. Bu genel trden potansiyel problemleri zerine geni bir tartma R.N.Hall, J.Appl.Phys. 20, 925(1949) makalesinde verilmektedir. Orada (3.43) denkleminin ok sayda -.1>k kk iin p'n n fonksiyonu olarak grafikler vard r.

3.5- Bal Legendre Fonksiyonlar ve Y. (0,0) xm Harmonikleri

Kresel

imdiye dek (3.33) biiminde zmlere sahip eksensel simetrili potansiyel problemleriyle u ratk. 8' nn deiim blgesi Kesim 3.4' deki gibi s nrlanmad ka, bu zmler sadece adi Legendre ok-terimlilerini ierirler. Bununla beraber, genel potansiyel problemi 96 de iimlerin sahiptir; * Bessel fonksiyonlar Kesim 3.7 de tart lacaktr.

127 dolaysiyle (3,5) ve (3.9)' da m O'd r. Bu durumda P(cosO) nn genelle tirilmesine, yani (3.9)'un keyfi R, ve m ieren zmlerine gereksinim duyar z. Temelde adi Legendre fonksiyonx L 1 lar iin izlenen yntemle gsterilebilir ki, -1 parametresi aralnda sonlu zmlere sahip olmak iin sfr ya da pozitif tr tam say olmaldr ve m tam says sadece -4 -(-2- 1),... O, 1), R, deerlerini alabilir. Bu zelliklere sahip zme, ba l Legendre fonksiyonu 41 (x) ad verilir ve pozitif m iin u formlle tan mlanr: * P1;(x) = (-1) m (1 x2)m/2 dm dx P(x) iin Rodrigues forml kullan lrsa, hem pozitif hem de negatif m iin geerli bir tanm elde edilir: pm(x)
(-1)m (1 x 2 ) m/2 c 2+rn

m yx)

(3.49)

2 t!

(x

2
- 1) (3.50)

dxFl-m

2 (3.9) diferansiyel denklemi sadece m 'ye bal ve m bir tam m say olduundan, Pj (x) ve P (x) birbirleriyle orantl dr. Bunun

ppx) = (-1)m (2- m ) ! pm(x) (24m)!

eklinde olduu gsterilebilir.

(3.51)

Sabit m iin P ri(x) fonksiyonlar , R indisine gre -1Z.x41 aral nda dik bir cmle olutururlar. Legendre fonksiyonlar iin izlenen yoldan diklik bant s elde edilebilir:

f i PmA.o -1

(x)Pm (x)d x = E

2 2f41

8 2: Q

(3.52)

Laplace denkleminin zm, r,8 ve (1), deikenlerinin her birine tek tek bal fonksiyonun arp m olarak yaz lmt . Oradaki asal arpanlar bir araya getirip, birim kre zerinde birim boylu dik fonksiyonlar kurmak yararl d r. Biz bu i n vereceiz. Qm(<,6) = eimWfonksiylarehmoniklrad
iin faz seimi, Magnus ve Oberhettinger ile E.0 Condon ve Theory of Atomic Spectra, Cambridge University Press (1953) kitab ndaki seimdir. A k ifadeler ve yineleme formlleri iin Magnus ve Oberhettinger, sayfa 54'e bak n z. Po

128

fonksiyonlar , m indisine gre, 0 ..a1,444 21t aral nda tam bir dik fonksiyonlar cmlesi olu tururlar. 13M2,(cos8) fonksiyonlar da, her m deeri iin 2 indisine gre -1 cose L 1 aral nda benzer bir cmle meydana getirirler. Dolay siyle . 91111 arpm , ve m indislerinin her ikisine gre, birim kre turacakt r. (3.52) yzeirndtambikcleou boyland rma koulundan kar labilecei gibi, Y(e ,0) ile gsterilen ve uygun ekilde bire boyland r lm m fonksiyonlar unlardr:

,e

(e

_ vi 2)2+1
47v

Ge-m)!
(k+m)!

im

Pm (cos9) eimel)

(3.53)

(3.51) den grlebilecei gibi, Y e _m (e, ci5) = (-1)my;m (e4) dir. Boylandrma ve diklik koullar
2/td4,57sine deY2m,(C,4)Y2m(e,

(3.54)

4>) = S , g m'nt

(3.55)

biiminde olup; taml k bant s ise, (2.35)'e edeer olarak 2 XQm (9',0')Yul (935) = 45(')5(cose-cos9') (3.56) L=0 111._
00

eklindedir. A adaki tabloda, birka kk 2 deeri ve m 0 iin Y 2m (E4,4) , lerin ak biimleri grlmektedir. Negatif m ler iin ise (3.54) kullan labilir. Ykm (O ' 0) Kresel Harmonikleri Q. 0 Y -

11

sin9 e 341 3 K
cos

%.18

10

129

Y 2= 2Y
Y

22
21

_ 1 4 =

2'n

. 2 24) &in 9 e

\ir 15 t sng cos8 ei +

k - COS

20

3 2

92

35 Y 33

sin 3e

= 1 4 -

4TC 10 sn2 5 . 2icl 8 cos8 e 27i 2 sin8 (5 cos 9 - 1) e i ( 5 cos3 2

Y = 3

32

Y 31 Y

30

- 3 cos8) 2

m = 0 iin una dikkatinizi ekelim; YL0 (0,4) = 2e4.1 P (cose) 4'g (3.57)

Keyfi bir g(e, 4o) fonksiyonu, kresel harmonikler cinsinden seriye alabilir:
o. g(04) =

Q
A

im

it m

(e 4))

(3.58)

Buradaki a l m katsay lar unlardr: ALm = dn. Y;bil (04) g(0,4)

Gelecek kesimde ilgilenece imiz konu, bu a lmn A = O'daki biimidir. Bunun iin, (3.57) tan m ile,

,?( 6,4>) 18 =0

Afi

(3.59)
0

130

buluruz; burada A io = 41x j- dil, P(cose) g (e,4>) (3.60)

dir. Serideki m 0 , 11 tm terimler 8 = 0 da s fr olmaktadr. Snr-deer probleminin kresel koordinatlardaki en genel zm, kresel harmonikler ve r'nin kuvvetleri cinsinden yaz labilir: 00 [ N omr 4 13,emr -(4-1) CD(r,e,9S) (3.61) Y2m ( 8 ,4)) m=-R.

y-

Bu, ku kusuz (3.33)'n genelle tirilmi idir. Eer potansiyelimiz bir kresel yzey zerinde belirtilmi se, (3.61) i bu yzey zerinde deerlendirip,(3.58)'i kullanarak katsay lar saptayabiliriz. 3.6- Kresel Harmonikler in Toplama Teoremi imdi de kresel harmonikler iin toplama teoremi ad n alan olduka ilgin ve kullan l bir matematiksel sonuca deineceiz. ekil 3.7'de grld gibi, kresel koordinatlar s rasiyle (r,8,4) ve (r',8',4Y) olan 3? ve yer vektrleri aras ndaki a y olsun. Toplama teoremi, as yla ilgili Vyinci mertebeden bir Legendre ok-terimLisini (8,0) ve (e',41>') adlarna bal kresel harmoniklerin arpmlar cinsinden ifade eder:

ekil 3.7

131

2
P (cosX) =

4TC
2L+1

Y;m (9',4') Y,em (0,4')

m= .Q
-

(3.62)

Burada cos = cos9 cos8' + sin9 sinG' cos(0'7 P)'dr. Bu teoremi kantlamak iin X!'' vektrn sabit gibi d nelim. Bu durumda Pz(cosV ok-terimlisi, a lar parametreler olmak zere, sadece 9, q) a larnn bir fonksiyonu olur ve (3.58) serisine a labilir: P (cos) =

>

A o, m

Yi , m (9,4)

(3.63)

=L 'li terimlerin Bunu (3.62) ile karla t rnca, sadece varolduklar anla l r. Bunun byle olduunu grmek iin, eer koordinat eksenleri vektr z-ekseniyle ak acak biimde seilirse, rn n bildiimiz kutupsal a halinde geleceine ve P.e(cosn n 7"2 P2(cos) + (i+ )P (cos)) = 0 (3.64)

r2 de9klemini salayacana dikkat ediniz; burada 7 bu yeni eksenlere gre Laplasiyendif. idi eksenler ekil 3.7'de grlen duruma dndrlrse, V' = V oldu u ve r'nin de deimedii anlal r. * Sonu olarak pe(cos)f) gene (3.64) biiminde bir denklem sa lar; yani Q 'yinci mertebeden bir kresel harmoniktir. Bu da onun sadece mertebeli YLm 'lerin bir izgisel kar m olduu anlam na gelir: P (cos) =
Am (8'

,(k )

yzm (eAd)

(3.65)

m=- A (9',0') katsay lar ise yle verilir: m A m (8' 0') =

f 4m (9,(P) P2 (cosX)

dS1

(3.66)

imdi de bu katsayy geli tirelim. Bu katsay , (3.60) uyarnca V4TV(Ze+ 1.)'Y*0 ,,, (9,0) fonksiyonunun Ytm ,(X,P )'lar cinsinden "- -
alt nda de i mez kalmaktad rlar.

2 2 2 * Dnmeler alt nda V' V degi mezli inin en kolay ka n t udur: V nl> = V . r''1, [3, ir operatr skaler arp m olup, tm skaler arp mlar dnmeler

132

seriye a l mndaki m' = 0 l terimin katsay s olarak dnlebilir; burada Y t ,Of,pPlar, (3.64) n nl eksenine gre yazlm harmonikl&dir. Bylece (3.59) ba ntsndan yararlanp, sadece bir tek j2, deerinin var olmas nedeniyle, (3.66) katsays n Am ( 8 ',g5 ') = 47" . 2 2t (3.67)
m

olarak buluruz. (X,(3)'nn fonksiyonlar olan (e4 ) alar =O (8',01 ) a larna giderler. Bylece (3.62) tWama teoremi kantlanm olur. Kimi kez bu teorem Ytm yerine P t (cose)

Pf2 (cos) = Pt (cos8) PQ(cos49') + 2

m=1

(i- m )!" P m (cos(9)(cos9')cos[m4-(1,' o (t+m)!

(3.68)

lerin kareleri iin bir Eer as s fra gtrlrse, Y em , "toplam kural " elde edilir:

2.
lYtm (9,0k)) m=-2 -> x' 'deki birim ykn x de olu turduu potansiyelin (3.38) al m n en genel biimine sokmak iin toplama teoremi kullan labilir. (3.62) , deki PL(cos) a l mn (3.38) de yerine koyarak
00

2.Q.+ 1

(3.69)

1 = 4n .e=o m=_:e 2e+

K r< r2+1 Ym (19

)Y2m (9, ,P(3.70)

-> ifadesini elde ederiz. Bu potansiyel ifadesinde x ve x' koordi natlar na olan bal lk tam anlamiyle ayr arpanlar biiminde dir. Bu durum yk younluklar v.b. zerinden al nan integrallerde byk kolayl klar salar; nk bu gibi integrallerde lerden biri integral deikeni ve di eri ise gzlem noktas nn koordinat d r. Buna karl k denecek cret, bir tek terim yerine bir ift toplamla u ramakt r.

133

3.7- Silindirik Koordinatlarda Laplace Denklemi, BF'ssel Fonksiyonlar ekil 3.8'de grlen (9,(,z) silindirik koordinatlar nda Laplace denklemi u biimi al r:
1 -301b

-5,2

--"b ?

s>2

*-24?

c1,2

"- z2

(3.71)

Deikenlerinin ayrlmas iin yerine

= R(? Q(4)Z(z)

(3.72)

ekil 3.8 konur. Bu, olaan biimde aadaki adi diferansiyel denkle me yol aar:
d Z

2 - k Z= O

(3.73)

dz

2
2 N1 Q = 0

d2Q
d4i
2

(3.74)

1 dR + (k 2 R 2 d2 ) R = 0 j, f2 df

(3.75)

134

lk iki denklemin zmleri basittir: Z(z) = e Q(4)) = kz (3.76)

Tm 4) blgesi girilebilir iken potansiyel in tek deerli olmas iin, v bir tam say olmal dr. Fakat z-dorultusunda bir s nr-koulu koymadka, k parametresi keyfidir. imdilik nn gerel ve pozitif oldu unu varsayaca z. Insal denklem x = ky de iken deitirmesiyle standart bir biime sokulabilir: 2 d R dx 2 1 x dR dx + (1x )R. O (3.77)

Bu Bessel denklemi olup, zmlerine V'ync mertebeden Bessel fonksiyonlar ad verilir. Bessel denklemi iin op R(x) = x( j=o ax j 3 (3.78)

biiminde bir kuvvet serisi zm varsay lrsa, o zaman c. ve j = 1,2,3,... iin

a 2j =

(3.79)

4j(j+0a 0

2j-2

(3.80)

olduu bulunur. xj 'nn tm tek kuvvetleri s fr olan katsay lara sahiptir. (3.80) yineleme forml kendi zerinde kullan la kullan la a2i =
(-1)3('(0( 1.)

22j . elde edilir. a a o

,!]-( 3 +.<-1_1)

(3.81)

katsays iin al lagelen seim o -1 . =u'cno,_ 1)] dir. Buna gre, bulunan iki zm

135

Jv(x) = ("')

" >3=0 3!Pj+V+1) (-1)7

(-l)j

( x ) 2j 2

(3.82)

J (x) =
-v

) j=0 iu-ki_v+

x 2j ) 2

(3.83)

dir. Bu zmlere, V>ync mertebeden birinci tr Bessel fonksiyonlar denir. Bu seriler x'in tm sonlu deerleri iin yaknsaktrlar. Eer y bir tam say deilse, bu iki J tv (x) zm, ikinci mertebeden olan Bessel diferansiyel denkleminin izgisel bams z bir zm iftini olu tururlar. Bununla beraber, y bir tam say ise, bu zmlerin izgisel baml olduklar ok iyi bilinmektedir. Gerekten de Y = m gibi bir tam say iin, yukardaki seri gsteriminden grlece i zere,
J -m (x) = (-1) m Jm (x)

(3.84)

dir. Sonu olarak, y bir tam say olduunda, izgisel bams z bir zm daha bulmak gerekir. Bu nedenle, y bir tam say olmasa bile, Jtv (x) ifti yerine Jv (x) ve N v(x) fonksiyonlar n almak al kanl k haline gelmi tir. Buradaki Nv(x) fonksiyonuna Neumann fonksiyonu (ya da ikinci tr Bessel fonksiyonu) denir: N ( x) = J,,(x) cosVn- J..v(x) V sin v -rk (3.85)

Tam say olmayan Y 'ler iin, N v (x) in Jv (x)'den izgisel bams z olduu aktr. -Y -Aptam say limitinde, N v (x)Iin JV (x)iden gene de izgisel bamsz olduu gsterilebilir. Umulduu gibi, N v (x) fonksiyonu logx ierir. Seri temsili kaynak kitaplarnda verilmektedir. Hankel fonksiyonlar denen nc tr Bessel fonksiyonlar J v (x) ve N (x)'in izgisel kar mlar olarak tanmlanrlar: H Vi) (x) = Jv (x) + iN (x) ( V ( 2) H (x) = J (x) - iN (x) V v v
(3.86)

Hankel fonksiyonlar da, t pk Jv (x) ve N v (x) gibi, Bessel denklemi iin temel bir zm cmlesi olu tururlar.

136

2 Jy , Ny, H y1) , H (v ) fonksiyonlar nn tm a adaki yineleme formllerini salarlar:

(

V-1

(x) + .0,v +1 (x) = -X

i=

(x) v

(3.87)

(x)

dDijx)
dx (3.88)

Burada 1.2. v (x) v'nc merteteden silindir fonksiyonlar nn herhangi biridir. Bunlar do rudan doruya (3.82) seri temsilinden dorulanabilir. Kaynak olur dncesiyle, eitli trden Bessel fonksiyonlarnn limit biimlerini, deikenlerinin kk ve byk deerleri iin vereceiz. Sadece bask n terimleri aka yazaca z:

x <<.1 ,

JVx) (

( x ).V

(3.89)

PV+1) 2

7t [141(2) +

, -9= 0 (3.90)
2
x

N (x) v

1-7 (v)

y# O

Bu formllerde NPnn gerel oldu u ve negatif olmad varsay lmaktad r.

x 1 ,

J v 2

cos (x

VTc

TC

4 ) (3.91)

N (x) -3.1 x V

sin (x

TC

Kk x davran ndan byk x asimtotik biimine gei x") v blgesinde olur. (3.91) , deki asimtotik biimlerden aka anla laca gibi, her Bessel fonksiyonu sonsuz say da kke sahiptir. Biz daha ok Jv (x)iin kkleriyle ilgileneceiz: J (x ) = O y vn n = 1,2,3,... (3.92)

137

x vn J,(x)'in n'yinci kkdr. ' . r . deger i i n, i k u kk unlardr: l V= 0 , x on

'nn ilk birka tam say

= 2,405 , 5,520 , 8,654 , 7,016 , 10,173 ,

V= 1 , x in = 3,832
V= 2 '

2n = 5,136 , 8,417 , 11,620 ,

Yksek kkler iin xvn nn+ (V 2 2

asimtotik forml, en az ndan basamak dzeyinde, yeterince kesindir. Kklerle ilgili tablolar, Jahnke, Einde ve Lsch (sayfa 194) ile Abramowitz ve Stegun (sayfa 409)'da verilmektedir. Laplace denkleminin nsal ksmnn zmn Bessel fonksiyonlar cinsinden bulduumuza gre, art k Bessel fonksiyonlarnn hangi anlamda dik ve tam bir fonksiyonlar cmlesi oluturduklarn sorabiliriz. Sadece birinci tr Bessel fonksiyonlarn ele alaca z ve sabit VO, n 1,2, ... iin s Jy (x v ?/a) fonksiyonlar nn 0 L.; s- L. a aral nda bir dik cmle oluturduklarn gstereceiz. Gsterime Jy (xy n 9/a) tarafndan salanan diferansiyel denklemle ba layaca z:

1 d

dj. (x

P cip

2 a v vn t) + ( x vn 2 d y> a

2 V2 ) jv (xvn = O a (3.93)

Bu denklemi fj.,> (x vn , 9/a) edersek o dj (x v Vna (a (x )o Jy Vn'a'd? Y d?

ile arpp O'dan a' ya dek integre 2 2 a x n V f)J (x )d?= 0 ' d ? So ( V2 - -01- 14)jV xvn'a v vna 1 a J

bantsn elde ederiz. (9J,,J,', )'nn Q= 0 ( 0 iin) ve j>= a'da s fr olduunu kulland m zda, paraliintegrasyon bizi u sonuca gtrr:

138

dJ (x

V Vn'a
d?

So

dJv (x -) vna d? + S a ( d? o

(x f-)J (x P 2 -Z)?,1 v vn'a V Vna )d?= 0 2 a f

imdi ayni ifadeyi n ve n' y deitirerek yaz p taraf tarafa karrsak diklik koulunu elde ederiz: 2 2 (x - x ) Vn Vn

r a PJ (x
o

- ) J (x v Vn v vn' a

) dp = 0

(3.94)

(3.87) ve (3.88) yineleme formlleri ve diferansiyel denklem arac l yle boyland rma integrali

S
o

a
J V(x Vn

5) ) a

2 v (x vn ) d? = v+1 (x Vn )

2 (d nn'

(3.95)

olarak bulunabilir. Bessel fonksiyonlar cmlesinin tam oldu unu varsayarak, p'nun keyfi bir fonksiyonunu 0 < Q 4 a aral nda bir Fourier-Bessel serisine aabiliriz: 00 J> (3.96) f(5>) = >-- A J (x Vn V Vn a n= Burada A Vn =

2
2 2 a J
V4-1

(x ) Vn

o Sa ?f(5>) Jv (xyn

J a :-) dp

(3.97)

ekl ndedir. (3.96) y treti imiz snrlamas n iermekdeerleri iin geerli olduu tedir. Gerekte bunun tm kan tlanabilir. (3.96) ve (3.97) a l m , bildiimiz Fourier-Bessel serisi olup, zellikle 9= a da s fr olan fonksiyonlara (rnein, bir silindir zerinde Dirichlet s nr koullarna) uygundur (gelen kesime bakn z). Fakat dikkat edilecei gibi,4' Jy (yvn )/a) fonksiyonlar cinsinden baka bir seri a lm da olasf- A d r; burada y vn , [dJ)(x)3/dx = 0 denkleminin n'yinci kkdr. Nedeni ise ffiur: Fonksiyonlar n dikliini kan tlarken tm istenen, sadece . 0 ve 5-- a u noktalarnda ?J,,(9s ?)(d/d5)J (W?) niceli inin s fr olmas dr. Bu gereksinim ya 9l=x 1 vna

139

yada /a ile karlanr; burada Jv (xv ) = 0 ve J,,(yyn ) = O'dr. ' nr J),(Yv 4/a) cmlesi cinsinden olan a lm, zellikle, p= ada s fl?. eimli fonksiyonlar iin yararl dr (Problem 3.10'a bakn z). Fourier-Bessel serisi, Bessel fonksiyonlar n ieren al mlardan sadece biridir. Di er olanaklardan baz lar ise L. N.;Fann serisi Cn=o a nJ vn (z) , Kapteyn serisi a J,((v+ n)z) ve Schlmilch serisi > a J (nx)] dir. n BI=Reri%rin zellikleri zerine ayr ntl fgrt ma viin, okuI yucuya, Watson'un XVI-XIX. Blmleri sal k verilebilir. Gezegenlerin Kepler hareketi ve h zl hareket eden yklerin mas tartmalar nda Kapteyn serisi ortaya kar (Problem 14.7 ve 14.8'e bakn z). Bessel fonksiyonlar nn zelliklerini brakmadan nce una dikkat edilme lidir. Eer Laple denkleminin ayrlmas nda, L (3.73) deki k ayrma sabiti -k olarak al nm olsayd , Z(z) zm sinkz ya da cos kz olur ve R( .5) ) denklemi de

d2 R

d5 biimine girerdi. ks = x diyerek, bu denklem

1 5)

dR d?

2 (k +

v2 ) R = 0
9 2-

(3.98)

d2 R
dx 2

1 x

dR

(1 +

)2 'N

) R= 0

(3.99)

dx

haline getirilir. Bu denklemin zmleri dzeltilmi Possel fonksiyonlar adn al r. Bunlarn saf sanal argmanl Bessel fonksiyonlar olduklar akt r. izgisel bams z zmlerin al lagelmi seimleri I v (x) ve K (x) olarak gsterilir. v Bunlar I (x) = i v J (ix) v v K v (x) =
4V+i. R ---

(3.100) (1) (ix) V (3.101)

biiminde tanmlan rlar ve gerel x ve V iin gerel fonksiyon lardr. Bunlar n kk ve byk x de erleri iin davran biimleri, gerel y > O varsay m altnda yledir:

1,

I (x) -->

r(v+ 1)

( x 2

(3.102)

140

(x)

gn(-;,-) + 0,5772

v= 0 V 0

(3.102) (3.103)

x 1,V

I (x)--).

+ O (--L-)

K (x)

e x

+ 0()1

(3.104)

3.8- Silindirik Koordinatlarda S nr-deer Problemleri Silindirik koordinatlarda Laplace denkleminin zm 4). R(P)Q(4)Z(z) dir; buradaki ayr ayr arpanlar nceki kesimde verilmi lerdir. imdi ekil 3.9' da grlen zel s nr-deer problemini ele alal m. Silindirin yar ap a ve ykseklii L olup, st ve alt yzleri z = L ve z = 0' da bulunmaktad r. Silindirin yan ve alt yzleri zerinde potansiyel s frdr; st yz ise 4>= V(p,O) gibi bir potansiyele sahiptir. Silindir iindeki herhangi bir noktada potansiyeli bulmak istiyoruz. ('nin tek deerli olmas ve z = O'da s fr etmesi iin = A sin m4i+ B cos m4 Z(z) = sinh kz olmal dr; burada y= m bir tam say , k ise saptanacak olan bir sabittir. Insal arpan R ()) = CJm (k5)) + D Nm (k?) (3.106) (3.105)

biimindedir. Potansiyel p= O'da sonlu ise, D = O'd r. Potansiyelin f>. a'da s fr olma gereksinimi, k'y sadece aadaki zel deerlere s n rlar: x mn k = (3.107) n = 1 2 3, mn a Burada x (x ) mn - O' n kkleridir. mu m Bu koullarn tmn birletirince, zmn genel biimini

141

ekil 3.9

4)(?,+,Z)

=> >

00 00

Jm (kmn f)Sinh(k rnn Z){A ronSinrn4 -1- Bmncos41

m=o n=-1

(3.108)

eklinde buluruz. z = L'de potansiyel V(?,4i) olarak verilmi ti. Dolay siyle

V(1),0) =
m,n

sinh(k

mn

9) L)J (k m mn

mn

sinr4 + B cos my6] mn

yazabiliriz. Bu, ye gre bir Fourier serisi, p'ya gre ise bir Fourier-Bessel serisidir. Katsay lar, (2.37) ve (3.97) ._ den, 2 cosech(k mn L) /,

g5 ,

Tta Jm+ (k a) mn
2cosech(k mn L)

22

mn

d0

s:

dp ? v(?,(pJm (kmn? )sin mck

(3.109)

mn

2 2 Tta J

10/ dy5 Sa d? ?V(?,9S)3m (knin?)cos 2 o

nts6

m+ (k a) mn

olarak bulunur; sadece seride m = o iin - B yazmal y z. 2 " (3.108) a lmnn zel biimi, potansiyelin keyfi f iin

142

z = O'da ve keyfi z iin ?= a'da s fr olma gereksiniminden ortaya kmt . Bu alm, farkl s nr koullarnda farkl biimler alacakt r. Potansiyelin st ve alt yzeylerde s fra ve yan yzeyde V( , ,z) , ye eit olmas rnei, Problem 3.8 olarak okuyucuya braklmaktad r. (3.108)'deki Fourier-Bessel serisi, p'nun O 4 ? G a gibi sonlu bir aral iin uygundur. a-5 oo yap l rsa, bu seri bir integrale dnr; tpk bir trigonometrik Fourier serisinden bir Fourier integraline geildi i gibi. rnein, yk olmayan uzayda potansiyel z > 0 iin sonlu ve oo iin s fr ise, z>. 0 blgesinde zmn genel biimi oo oo q(?4,z) = ZSodk e kzJil(lk?) [Am (k) sinmt. + B (k)cos mcpi (3.110) olmal dr. Eer potansiyel tm z = 0 dzleminde V( ?,ct) olarak verilmi se, katsaylar aadaki bant yardmiyle saptanabilirler: oo V(?,(P) =
m=o

coo
j dkJ (k?) o m m (k)

sin rrig + B (k) cos msf>1

m

O'ye gre deiim tam bir Fourier serisidir. Bu nedenle A m (k) ve B (k) katsay lar ayr ayr u integral bant larla
1
r oo c o: m(1) d4, = )0Jm ck si m

V(?,(1))

Am (k' ) Bm(k')

dk' (3.111)

Birinci trden olan bu nsal integral denklemler, Hankel dnfimlerini ierdiklerinden, kolayl kla zlebilirler. Bu amala oo 1 (3.112) x J (kx)J (klx) dx = g(k ' - k) m m k integral bantsndan yararlan labilir. (3.111) denkleminin her iki yan n fJ (k?) ile arpp pzerinden integre ettikten sonra (3.112) ' yi m kullanrsak, katsaylar , z = 0 dzleminin tm alan zerinden al nan aadaki integrallerle saptam oluruz:

143

(k)

Bm (k) m

jr

zn ds f cicf> V( ?,q))J m (k?) o 0

sin mc1) cos m l)

(3.113)

Al ld gibi, (3.110) serisinde m = 0 iin 2- B o (k) kullanmalyz.

3.9 Green Fonksiyonlar nn Kresel Koordinatlarda A lm

-

Potansiyelin s nr deerleri yannda yk dalmlarn da ieren problemleri (yani Poisson denkleminin zmlerini) ele almak iin, uygun s nr koullarn salayan G(x) Green fonksiyonunu saptamak gerekir. Bu snr koullar , daha ok ayrlabilen koordinat sistemlerinin yzeyleri zerinde, rne in kresel ya da silindirik s nrlarda belirtilirler. Bu durumda Green fonksiyonunu, szkonusu koordinatlara uygun fonksiyonlarn arpmlarnn bir serisi olarak ifade etmek yararl dr. Bu alm tipini nce kresel koordinatlarda anlatacaz. Sonsuzdaki yzeyler d nda s nr yzeyi iermeyen hallerde Green fonksiyonunun a lm daha nce (3.70) biiminde zaten elde edilmi ti: 1 )-X'--3(1 2' = 4 'n .0 vol. ,~t 22+1
ro+1

imdi de r = a'da bir kresel s nra sahip "d blge" problemine uygun Green fonksiyonu iin benzer bir a lm elde etmek istediimizi varsayal m. Sonucu, (2.16)'daki grnt biimli Green fonksiyonundan hemen bulab liriz. (2.16) , daki her iki terim iin (3.70) a lmn kullanarak
r
)

= 4'11

2 a x+1 r 2+1 a rr

3f tm

(3.114) ifadesini elde ederiz. (3.114)'n yapsn aka grmek ve snr koullar n saladn dorulamak iin, nsal arpanlar r G;r.' ve r > r' iin ayr ayr yazal m:

144

a22+1

rQ
{

a2 ) 12+1 rr'

rl 2.+1
1

t+1

' r

r' (3.11 5)

r e+1

2 r

a22+1 , r ). r' r

Hereyden nce una dikkat edelim: Ya r ya da r' anya e it olunca, nsal arpan sfr olur. Ayni ekilde, r ya da o, olurken, nsal arpan gene s fr olur. r ve r''ye gre simetriktir. Sabit bir r' de eri iin r nin fonksiyonu olarak bakldnda, nsal arpan, Laplace denkleminin (3.7) nsal ksmnn ve r (t+1) zmlerinin bir izgisel kar mdr. Fakat bunun t < r' ve r > r' iin farkl bir izgisel kar m olduunu itiraf edelim. Nedeni a ada akla kavuacaktr; ama imdiden u kadarn syleyelim ki bu, Green fonksiyonumuzun delta fonksiyonlu Poisson denkleminin bir zm olmasiyle ilgilidir. Bir Green fonksiyonunun ayr labilen koordinatlardaki a lmnn genel yapsn grdkten sonra, imdi ilk ilkelerden balayarak bu gibi a lmlarn sistemli bir biimde kurulu larna geebiliriz. Bir potansiyel problemi iin Green fonksiyonu V
2

G(x,x') =-41"(0(x - x')

-4,

(3.116)

denklemini salar ; burada S snr yzeyi zerindeki x ya da x' iin = 0 s nr koullar szkonusudur. Kresel s nr yzeyleri halinde, (3.114) genel biimine sahip bir alm istiyoruz . Bu nedenle kresel koordinatlarda delta fonksiyonunun ) = 1 S(r-r' 2
r

)8(cos8 - cose' )

biimindeki yaz mndan yararlanrH ; asal ksmn gstermek iin de (3.56) tamlk bant sn kullanrz. Bylece S-fonksiyonunu yle buluruz:
x

(x x x ) 'e J(x.;In 8(7- 7') . S(x -x') S( x -xt) S(x33 -x') fonksiyonunu ' 1' 2' 3 i. 22 Jacobiyeniyle ba l olan ( 1;1 , 2 ,I) 3koordinatlar cinsinden ifade dx e .?.k>--PY oldu una dikkat ederiz. Bu etmek iin, anlaml yc li in 8(' -'') s (''-...') 8N- -r ), dr. Problem durumda S(7L7') . 2 2 3 3 J(x.,.)1 . 1.2'ye bak n z.

145

o. 2

8(

) = 1 S (r-r')
r2

>

Y2m (9 , ,(1) , )Y011 (9,4)

(3.117)

o m=-

Green fonksiyonunu ise, X''in fonksiyonu gibi d nerek

00

= .e=o m=-

Aem (rW,014')Y2m (8,)

(3.118)

biiminde seriye aabiliriz. (3.117) ve (3.118)' i (3.116) da yerine koyduumuzda u sonulara ularz: Azni (r r',8',4)') = gfl (r,r')Y;ni (9 1 ,4>') 1 (3.119)

d2
2

[rg.e (r,r')]

2 g(i21) g(r,r , ) r 2

S (r-r')
(3.120)

r dr

Insal Green fonksiyonunun r r' iin (3.7) deki homojen nsal denklemi salad grlmektedir. Dolay siyle nsal Green fonksiyonu Ar + Br g (r r') = '
'r .e+

1
-(Q+1)

r r'

iin

B'r

r > r'

iin

biiminde yaz labilir. A, B, A', B' katsay lar r' n fonksiyonlar olup; sinir koullar , (3.120)' deki 8(r-r')' nn getirdii koul ve g2 (r,r')'nn r ve r'ye gre olan simetrisi ile saptanacaklardr. imdi s nr yzeylerinin r = a ve r = b deki e-merkezli kreler olduklar n varsayal m. Yzey zerindeki x'ler iin G( -2',.)'nn s fr olmas , g Q (r,r')'nn r = a ve r = b iin s fr olmas n gerektirir. Bu nedenle g ,e (r,r 1 )
A rP

2e+1 , r < r' ) (3.121)

r ) b2 Q +1

g (r,r') =
, 1 r-1

r>r

'

haline gelir. r ve r' ye gre olan simetriklik, A(r') ve

146

13'(r') katsay lar n yle bir ekle snrlar ki g_e(r,r') a2k+1 g (r r') = C(re < t ' )( r9"4-1 <
1

re+1 >

t _.. ) b22+1

(3.122)

biiminde yaz labilsin; burada rz (r5 ), r ve r' nn daha kk (daha byk) olan dr. C sabitini saptamak iin (3.120)'deki delta fonksiyonunun etkisini i e katmal y z. (3.120)' nin her iki yan n r ile arpp r = r' dam r = r'+, 7 a kadar (burada C ok kktr) integre edersek d
dr
[

rg .e (r,r

d r lrgL(r,r')]3'r ,_ E = - r' (3.123)

bants n elde ederiz. Buna gre, ekil 3.10'da gsterildi i gibi, rg fonksiyonunun eimi r = r' de bir sreksizli e sahiptir. r = r' +E iin r> = r ve r,4 = r' dr. Dolay siyle k4F [rg.e (r,r') 1' r'+E = C(r' 2 a2e+1 [d (1 Q.+1 ) dr 'rt r --27t7i- r=r' b '
Q+1

r'

_q) 2Q+1 [_i.. (+1)( I. 2 2+1 . :-. :--c F' l

dir. Benzer olarak
d

[rg (r
Q
'

dr

i+1+(.)2L+1 r'-E = C r'

fr2Q+1 'b'

dir. Bu trevleri (3.123) de yerlerine koyarak C'yi buluruz:

C-

4 -f

(2e + 1)[i - (b) 22

(3.124)

(3.124), (3.122), (3.119) ve (3.118) denklemlerinin birle tirilmesi, r = a ve r = b ile s nrl kresel bir kabuk iin Green fonksiyonunun a l mn verir:

147

roi(r,e)

r'

ekil 3.10- Insal Green fonksiyonunun eimindeki sreksizlik. G (3t, ) = 4Tt (01 0 , )) (e ) /e. (r. yPm ' =o m=- (2Q+1) [1- (q;) - -' 1] -

1 a 22+1 ) T(2-1-1 ( T.52 +1

T2 1,1 2+1

(3.125) a-4.0,b-00zel hali iin daha nceki (3.70) a lmn yeniden buluruz; b-*00 zel hali ise bize (3.114) almn verir. b yarapl bir kresel yzeyin "i' blge"sindeki potansiyel problemi iin, sadece a ---> 0 yapmam z yetecektir. Tek kre halindeki al m ok kolay bir biimde grnt zmnden elde edilebilmekle birlikte, kresel bir kabuk iin (3.125) genel sonucunu grnt ykleri yntemiyle elde etmek olduka zordur; nk bu durum sonsuz say da grnt yk ierir. 3.10- Potansiyel Prohlemlerinin Kresel Green Fonksiyonu Almiyle zm Snr yzeyi zerinde potansiyelin de erleri verilmek kouluyla Poisson denkleminin genel zm udur (bak: Kesim 1.10):

), ( .()

)d 3x'

47r 5(1s (> S -

' ) ""n' da'

(3.126)

rnekle anlatmak amac yle, b yar apli bir krenin iindeki potansiyeli ele alal m. nce (3.126)'daki yzey integralinin, Kesim 3.5'deki ynteme, yani (3.61) ve (3.58) denklemlerine edeer olduunu gsterece iz. (3.125) , de a = 0 koyduktan sonra yzeye dik trevini al p, sonucu r' = b'de deerlendirirsek unu buluruz:

148

I
I r'=b =

"bn' -

r x -5 ) Y 2m (e' b2 2,m

4Tc

'4 ') Y-

(9 ' 4))

(3.127) Bylece, yzey zerinde potansiyel Gb. V(0',93') eklinde verilmek kouluyla, Laplace denkleminin r = b kresi iindeki zm, (3.126) uyarnca yledir:

cl:>(7) = ZSv(+31,t-k )y km (e'

e,rn

Q. y sem (94) (3.128)

' )dft

(t)

Dier taraftan, burada szkonusu olan b yar apl krenin ii iin (3.61) zmnde 2 B= 0 olup, A katsay lar (3.58) ile verilmektedir. Bylece '3.128) ile -(9.61) zmlerinin ayni biime sahip olduklar gsterilmi olur. Kre iin, Poisson integrali adn alan (2.19) biiminde nc bir zm tipi daha vardr. Bu zm de Green fonksiyonu a lm zmne edeerdir. Bunu anlamak iin, her ikisinin de (3.126) genel ifadesinden ve grnt Green fonksiyonundan tretildi ini anmsamak yeter. (2.19) integral zm ile (3.61) seri zm arasndaki edeerliliin ak gsterimi ise problemlere braklacaktr. Art k dikkatimizi hacim ierisinde yk dalmlar bulunan problemlere evirebiliriz; bu durumda (3.126) ' daki hacim integrali ie karacakt r. Snr yzeyleri zerinde potansiye lin s fr olduu problemleri ele almak yetecektir. nk gerektiinde Laplace denkleminin bir zmn izgisel olarak ekliyerek genel durumu elde edebiliriz. lk rnek olarak, b yarapl , ii bo , topraklanm bir kre ve bunun iinde toplam yk Q olan a yar apl e-merkezli bir yk halkas problemini ele alal m. Yk halkas , ekil 3.11'de grld gibi, x-y dzlemine yerletirilmi olsun. Halkan n yk younluu, a ve yarapa gre delta fonksiyonlar yardmiyle j>(;) = Q, 21ca' 8(r' - a) 8(cos8') (3.129)

biiminde yaz labilir. Green fonksiyonu zerinden al nan hacim integralinde, eksensel simetri nedeniyle, (3.125) , in sadece m= 0'11 terimleri arta kal rlar. te yandan (3.57) kullan lr ve (3.125) de a -+.0 yaplaca anmsanrsa, =S?()7 1 ) G(),-X1)d3x,

149

ekil

3.11-

b yarapl topraklanm iletken kre iinde toplam yk Q olan a yarapl yk halkas . e r<
[

OD

Q )2=0

P 2 (0)

r 1-1

22,+1

P,e (cos(9)

(3.130)

bulunur; bu kez r<(r > ), r ve a'nn daha kk (daha byk) olan dr. P 2n+ z(0) = 0 ve P2n (0) = (-1) n (2n-1)!!/2 n n!olduu kullan larak, i.130) ifadesi ^(x) = (-1) n (2n-1)!! r2n < n 2 n! n=o 1 2n r .7. 2i1.-1.: 3: P 2n (cos8) > b (3.131) biiminde yaz labilir. b-4 oc limitinde (3.130) ya da (3.131) ifadesinin, Kesim 3.3'n sonunda bo uzaydaki bir yk halkas iin karlan ifadeye indirgendii grlecektir. Bu sonucu ve kre ile ilgili grnt yntemini kullanarak dayukardakiifadeyi elde etmek olas dr. Yk younluklar iin vereceimiz ikinci rnek ekil 3.12 de grlmektedir: ii bo , topraklanm bir iletken kre ve bu krenin kuzey ile gney kutuplar aras nda z-ekseni boyunca dzgn dalm ve toplam Q olan izgisel yk. Bu yk da lm da, gene delta fonksiyonlar nn yard miyle hacimsel yk younluu olarak (3.132) - Q 1 , L&cos9' - 1) + 6(cose' + 1)] 2b 2Txr'L

r2n+1 >

150

biiminde yaz labilir. Cose'ya gre yaz lm olan iki delta fonksiyonu, izgisel ykn x-y dzlemi spindeki ve alt ndaki yarlarna kar gelir. Paydadaki 2'nr' arpan ise, yk da lmnn Q/2b deerli sabit bir izgisel younlua sahip olmas n garantiler. Bu younluk ile (3.126) 'dan unu elde ederiz:

izgisel yojunluk Q /2b

ekil 3.12- b yarapl , topraklanm iletken bir kre kabuu iinde, uzunluu 2b ve toplam Q olan dzgn izgisel yk.
6

0i5(3n= 2b i=0 [P2 (1)+P2 (-1)] P (cos8) fr<2 ( 2+1 r o

re )

dr'

(3.133) Buradaki integral 0.0 r'L'..r ve rL.ri Z. b aral klarna ayrl

-

mal dr. Bu durumda ---So = (

1 r 2+1

e
[ 1 -

cr

22+1 ) .4) x"-- dr' + r

f ( r+1

'

Q
) dr'

b22+

22+1

2(Q+1)

(3.134)

151

2= 0 iin belirsizdir. Hospital sonucunu buluruz. Bu sonu kuraln uygulayarak, sadece .e= O iin, stteki integralin deerini aadaki gibi elde ederiz:
fb = lin] -e->o d d2 d dQ

Cl
()

(1--1 b

= lim 2-o

d ,e2n(r/b) = 241(. 1).-) - dQ e (3.135)

(3.133)'deki integrali Q= 0 iin dorudan doruyaalarak da bu sonucu dorulayabilirsiniz. Pt(-1) = (-1)' olgusu kullan larak, (3.133) potansiyeli u biime sokulabilir: 4j+1 2j(2j+ ) {1_,(r.)21_ 23 (cos0) b (3.136) = O iin logaritman n varl , potansiyelin z-ekseni boyunca raksayacan anmsatr. Bu durum (3.136) serisinde kendini gsterir; nk tam r = b olmad srece, bu seri cos = 1 iin gerekten raksar. Topraklanm krenin zerindeki yzeysel yk younluu, (3.136)'nn trevi al narak elde edilir:

=1

cr ( 9 ) = 1 41T

I ir=b

00

2 4Trb

[ 1 +

4j+

j= 2j+

19) P 23.(cos (3.137)

lk terim, kre zerinde olu an toplam ykn -Q olduunu gsterir; di er terimlerin kre yzeyi zerinden al nan integralleri s fr verirler. 3.11- Silindirik Koordinatlarda Green Fonksiyonlar nn Alm Birim noktasal ykn oluturduu potansiyelin silindirik koordinatlardaki a l m , Green fonksiyonu a l mlar na bir baka yararl rnektir. lk basamaklar yeterince genel biimde vereceiz ki, bu yntem, silindirik s nr yzeyli potansiyel problemleri iin Green fonksiyonlar n bulmaya kolayl kla uyarlanabilsin. Ba lama noktas , Green fonksiyonunun salad denklemdir:

152

V2

-> - x G(x

. o(5)-5), )

8(4-4) ) Sczz'

(3.138)

Burada delta fonksiyonu silindirik koordinatlarda ifade edilmi tir. c ve z delta fonksiyonlar , birim boylu dik fonksiyonlar cinsinden yle yaz labilir: cS(z-z') = 1 s

e ik(z-z') = jC dk cos[k(z-z1 dk Tc o - OD
Z e m ( -1 ' )
m=-oo

+ 00

00

(3.139)

Green fonksiyonunu da benzer biimde aabiliriz:

_2Tt2 > 1

dk e im( " i) cos[k(z-z1 gm (p,91 ) (3.140)

m=- 00 o

Bunlar n (3.138)'de yerlerine konmas , g ( ? 5 nsal Green m 'J fonksiyonu iin bir denkleme yol aar: 1 d
d

dg ( )

2 2 m 47c (k + -5--- ) gm = - -T-0( )2 s

?' ) ( 3.141)

Bu denklem, f> .7 1 iin, I (kp) ve K (k?) dzeltilmi Bessel fonksiyonlarnn salad m(3.98) defficleminin ta kendisidir. imdi '4(k?)I ve Km ' nin f) <:?' iin doru s nr koullarn M gerekleyen bir izgsel kar m ; 1P2 (k.p) ise j) ;.?' iin uygun s nr koullarn gerekleyen bir izgisel ba ms z karm olsun. Green fonksiyonunun p ve ye gre olan simetrisi
' .

gm (9,5>') = 1-k (kf.> )1(kp,5 ) (

(3.142)

olmas n gerektirir. (3.141)'deki delta fonksiyonu, eimde dgm

dQ

dgm

477

d.?

(3.143)

P'

gibi bir sreksizlie yol aar; bunun yard miyle '4!;1112 arpm-

153

nn boylandr lmas saptanr; burada I, i areti deerlendirmenin 5)= 'da yapldn belirtir.(3.142)'den dgm

d 5) 14.

ds)

= k(15]:45 '11)2 1.K) = kwEtli,elp21

(3.144)

olduu aktr; burada s i aretleri argmana gre trevi ifade eder; WN,I r4/2-1 ise n4,1 ve `t.'2 'nin Wronskiyenidir. (3.141) denklemi, Sturm-Liouville t pinden bir denklemdir: d dy [p x dx + g(x)y = 0 (3.145)

dx

Byle bir denklemin izgisel bams z iki zmnn Wronskiyeninin [l/p(x)j ile orant l olduu bilinmektedir. Bylece y_ nn tm deerleri iin (3.143)' n salanma olana gvence altna al nm olur. Aka grld gibi, 1. 1 1,1)2 arpmn ylesine boyland rmallyz ki Wronskiyen W N(x) , ^4,5(x)] = deerine sahip olsun. Hi bir s n r yzeyi yoksa, g (9,9')'nn Q= O'da sonlu ve p- on'da s fr olmas gerekir. buna gre V(kp)=AI (k?) ve ..4" (k9)=K (kg) olmal dr. A sabiti (3.146-Wronskiyeninden 2 saptanacAtr. Wronskiyen x' in tm de erleri iin 1/x ile orantl olduundan, onu nerede de erlendireceimiz nemli deildir. kk x'ler iin (3.102) ve (3.103) (ya da byk x ler iin (3.104)) asimtotik ifadelerini kullanarak
w [Im (x), Km (x)l

4"

(3.146)

(3.147)

bantsn buluruz; buna gre A = 4W demektir. Bylece 1/1 - 5"?'r nin al m u hale gelir: 2
I eini44')cos[k(z_z,)]i~.(k f )K (k s,) < m >

j -)?-)7'

M=- 00

(3.148) Bu ifade tmyle gerel fonksiyonlar cinsinden de yaz labilir:

154

o. C dk cos [k(z-z1 1 I (k? )K (k? ) 7 o < o > oo cos [m(cp4')] I m (k? )K m (k?> )-} (3.149) m=

Bu al mdan birok yararl matematiksel sonu elde edilebilir. x'-o yaparsak, sadece m = o terimi arta kal r ve u integral gsterim elde edilmi olur: 1 2 T( _ f coskz K (k?) dk o o (3.150)

2 2 2 >2 (3.150)' de f yerine R ..-- p +5>i cos4-(p) koyarsak, sol taraf z' = 0'11 171 -1 ters uzakl haline gelir; bu ise z' = o'll (3.149)' un ta kendisidir. Bundan sonra (3.149) ve (3.150)'nin sa yanlar kar latr lsa (ki bunlar zinin her deeri iin geerli olmal dr), u bant bulunur: k (k\in 2 2 o 4-7 -2m cos(-b') = Io (k?( )K0 (k?. ) + 2 < cos[m(4-4')] Im (kf )Km (k? > )

2-4-z2'

m=
(3.151) Bu son bantda k -->o limitini alabiliriz; bylece (iki-boyutlu) kutupsal koordinatlarda Green fonksiyonu iin bir a lm elde ederiz:
.en(

42

) = br (4-5-) +
+,?' 2 -2 Qcos ( ')

>

o.

) cos [m(6 -

(t,

m=3_ m ( f>

(3.152) Poisson denkleminin iki-boyutlu Green fonksiyonu, (3.148)' e yol aan basamaklardan gee gee sistemli bir biimim kurularak, (3.152) gsterimi dorulanabilir.

3.12

Green Fonksiyonlar iin zfonksiyon Almlar

Green fonksiyonlar nn al mlarn elde etmenin bir baka tekni i, ilgili problemin zfonksiyonlar n kullanmakt r. Bu yaklam, 3.9 ve 3.11 kesimlerindeki yntemlerle st kapal bir biimde ili kilidir.

155

zfonksiyonlarla ne demek istedi imizi belirtmek iin

v2A()-('')

[f b-n + 'xiNV( -t) = 0

(3.153)

biimindeki eliptik bir diferansiyel denklemi ele alal m. Eer zmleri ilgilenilen V hacminin S yzeyi zerinde belirli snr koullarn gereklemek zorundaysalar, o zaman (3.153) denklemi, X>n n baz belirli deerleri dnda, genel olarak iyi-davranl (rnein sonlu ve snrl ) zmlere sahip olmayacakt nn k, ile gsterilen bu belirli de erlerine zdeerler (ya da karak6ristik deerler) ve nip(3. ) zmlerine zfonksiyonlar denir. * zdeer diferansiyel der&lemi 2 -* V'li (x ) + n + 21ril 4n (R) = 0 (3.154)

biiminde yaz l r. Legendre ya da Bessel fonksiyonlar nn dikliini kantlarken kullan lanlara benzeyen yntemlerle, zfonksiyonlar n dik olduklar gsterilebilir:

'rn Cin

( 34 ) d3 x = Smn <

(3.155)

V Burada fonksiyonlarn bire boyland rldklar varsaylmtr. il zdeerler spektrumu ya kesikli bir cmle, ya srekli, ya da ikisi birden olabilir. zfonksiyonlar n tmnn tam bir cmle oluturduklarn varsayaca z. imdi .4. - 2 r -4 4 (3.156) G(x,x 1 ) + [f. (x) +AG(x ,x') = - 4nd(x-x')
x

denklemi iin Green fonksiyonunu bulmay arzulad mz varsayal m; burada 2. , genel olarak (3.154)' n `X zde erlerinden biri deildir. Bundan baka Green fonksiyonllnun, (3.154)' n zfonksiyonlariyle ayni s nr koullarn gereklediini varsayal m. Bu durumda Green fonksiyonu zfonksiyonlar n serisine alabilir:
G(3'cfr ,;t') =

(3.157) n

Dalga denklemini bilen okuyucu, (3.153) n, potansiyel iindeki bir paraci n Schrdinger denklemine esde er oldu unu anlayacakt r.

156

Bu al mn ~fonksiyonunca salanan diferansiyel denklemde yerine konmas u sonuca yol aar: Tam (X''') (Al-k)
m

1 (X') =

(3.158)

Son bantnn her iki yann "") ile arpp V hacmi zerinden integre edersek, (3.155) cWklik ko ulu sol yan bir tek terime indirger; bylece a n 'yi buluruz: a (x) = 41-C n (3.159)
*- n -

Sonu olarak Green fonksiyonunun zfonksiyon a l m ) = 4TC n biiminde elde edilmi olur. Srekli spektrum halinde toplam yerine bir integral gelecektir. Yukardaki dnceleri Poisson denklemine zelle tirmek iin (3.156) da f( !:) = 0 ve 'A=.0 koyar z. lk ve basit bir rnek olmak zere, (3.154) denklemini, tm uzaydaki dalga denklemi olarak alal m: (72 k2 ) 1) k = O (3.161)

n (x1)-4)()

(3.160)

k zdeerleri srekli olup, zfonksiyonlar unlard r: 1 (21c) 3/2 e ik.x (3.162)

Bu zfonksiyonlar delta fonksiyonu boylandrmas na sahiptirler:

-,)K

k'

d3..

(3.163)

Bu durumda, (3.160) uyar nca, sonsuz uzay Green fonksiyonu 1 I x -x' 1 1 d k 2r2 J

3 e ik.(x-x')
(3.164) k2

157

a l mna sahiptir. Bu ifade, 1/1 integral gsteriminin ta kendisidir.

.( 'nn -boyutlu Fourier

kinci rnek olarak, x = 0, y = 0, z = 0, x = a, y = b ve z = c dzlemleriyle tan ml dikdrtgensel bir kutu ierisindeki Dirichlet problemi iin Green fonksiyonunu ele al nz. Bu kez a lm, (V 2 + k 2

min

11.) mn (x " z) y

= 0

(3.165)

dalga denkleminin zfonksiyonlar cinsinden yap lmal dr; burada alt s n r yzeyinde de s f r olan zfonksiyonlar unlard r:

4 211.1n (x ,y, z ) =
ve 2 2 k Ibm = (

sn

Rnx

sin

sin(nnz) c
(3.166)

2.2
a 2

m b2

n
c

2
2

Dolay siyle Green fonksiyonunun a lm yledir:

oo

GGc,X'') = 32 Wabc kin,n=

sin(P-125-)sin(-1-222!')sin(12-7)sinql) . a a

,Q2
-

m2
b

n2 , 2 c

nnz sin( ) sin ( nuz' )

(3.167)

(3.167) a lmn 3.9 ve 3.11 kesimlerinde elde edilen a l mlarn tipine, yani kresel koordinatlarda (3.125)' e ve silindirik koordinatlarda (3.148)' e balamak iin, dikdrtgensel kutu halinde benzer a l m yazarz. Eer x ve y koordinatlarn szkonusu hallerde tem ya da (0,z) yerine sayar ve zel olarak i leme sokulacak koordinat z olarak seersek, Green fonksiyonunu yle elde ederiz:

G(x,x') = 16 u ab

oo L,m=1

Qnx

)sin(-mnv=)sin(21!Y-1)

158

sinh(K

m z< K

) sinh(K Qm (c-z > )) Lm sinh(Kc)

(3.168)

L I

2 2 1/2 Burada K m = 7[( a + m /b) 'dir. (3.167) ve (3.168) birbirlerine eit olacaksa, (3.167)' deki n toplam , (3.168) deki z' ye gre olan tek-boyutlu Green fonksiyonunun (O,c) aral zerinde Fourier serisi gsterimi olmaldr: sinh(Kim z< ) sinh(K ( c-z 5. )) km K m sinh(K mc) 00 2 y: c n=
sin(

nxz' ) c
--

K2 +(nn , 2 m c

ntrz, sin i -- c (3.169)

(3.169)'un doru Fourier gsterimi olmas nn gereklenmesi, okuyucu iin bir al t rma olarak braklmaktadr. Bu yntemle ilgili dier rneklemeler, Blm sonundaki problemlerde bulunacakt r. 3.13- Kark Snr Koullar , Dairesel Delii Olan letken Dzlem Bu blmde u ana dek tart lan potansiyel problemlerinde, tm s nr yzeyi zerindeki tek tip (genellikle de Dirichlet) snr koullar szkonusu edildi. Bununla beraber, Laplace ya da Poisson denkleminin zmlerinin tekliini kantlarken (Kesim 1.9) deinildii gibi, s nrn bir paras zerinde potansiyelin kendisinin ve geri kalan paras zerinde potansiyelin yzeye dik trevinin belirtildi i kark s nr koullar da iyi tanmlanm ve tek olan s nr-deer porblemlerine yol aar. Ders kitaplar nda teklik kan tlamalar yapl rken kark snr koullar olanana deinmek, fakat sonraki tart mada byle problemleri bir kenara birakmak eilimi vardr. Greceimiz gibi, bunun nedeni, kar k s nr koullarn ele almann normal koullara gre ok daha zor olmas dr. Kark sinir koullar halinde karlalan glkleri anlatmak iin, zerinde a yar apl dairesel bir delik alm , iyice ince, sonsuz geni likte, topraklanm iletken bir dzlem ve delikten uzaklarda dzleme dik, sabit byklkl, fakat dzlemin her iki yannda farkl iki deere sahip elektrik alan bulunan problemi ele alal m. Problemin geometrisi ekil 3.13'de izilmi tir. Dzlem z = O' da, deliin merkezi ise koordinat ba langcndad r. Sfrdan farkl olan asimtotik

159
Z

elektrik alan bile enleri, z >O iin E =-E ve z ( 0 iin E =E ' dir.Protlem uydurukmu gibi go/'LneLdlir; fakat E = O yz dd- E = 0 halinde, dalga klavuzlarnn duvarlarndaki kk a delikleiden yaylan ma problemlerine pekla uygulanabilir; buradaki "kk" deyimi dalgaboyuna gre olan kkl anlat makta ve bylece elektrostatik d nceler kullanlabilmektedir (Kesim 9.5'e bak nz). Elektrik alan delikten uzaklarda belirtilmi olduuna gre, potansiyeli
{E z o

+ ^(i)

z > O iin (3.170) z 40 iin

E Z + 4)(1)

biiminde yazar z. Delik olmasayd , )(1) s fr olurdu. letken levhann st yzeyi -E /47I'lik ve alt yzeyi ise E /4n 'lik di(izsfn birer yzeysel1).i.k younluuna sahip olurdu. Buna gre potansiyeli, deli in dolayndaki yzeysel ykn yeniden dzenlenmesinden ortaya kmaktad lenebd_lir. Bu yk younluu z = 0 dzleminde yer ald ndan, 1 1 potansiyeli ^( )(x,y,z) _SCY

(1) , x',y')dx'dy'
2 2 (x-x')+(y-y') +z

160

x,(1) 'in z'ye gre ift oldubiiminde temsil edilebilir. Bu, ti (1) z'ye gre ift, E (1) unu gsterir; dolaysiyle E ( ) ve E X ( Y ( 1) toplam elektrik ise tektir. Dikkat ederseniz, Ex 1) ve E Y alannn x ve y bile enleridir; oysa ki (3.170)'den dolay (1) toplam z bile eni deildir. Buna gre, z'nin tek fonksiE yonu olsa bile, P' 1) , z = Oda s f r olmaz. stelik orada sreksizdir. Elektfik alannn toplam z-bileeni z = 0 dzlemini delik blgesinden geerken srekli olmak zorunda bulunduundan,
-E + E

(1) ( )1 = -E + E z,+ z-0 z=u

bant s zorunludur. E ( ) , z'nin tek fonksiyonu olduuna gre, stteki bant el&trik alan nn yzeye dik bile enini, (x,y) delik iinde bulunmak (yani 0 < P < a olmak) kouluyla,
E

bil z I

z=o+

= -E

(1) I lz=o

1 2

,, k r..

- E )

olarak belirler. letken yzey zerindeki noktalar ( yani a L ?<;,.) iin, elektrik alan bilinmemektedir; fakat potansiyel varsay m o(lafak s frdr. Bu ise (3.170)'den iletken yzey zerinde (i) 1 = 0 olduunu ifade eder. Delik iinde potansiyeli bilmediimize dikkat ediniz. Bu nedenle aadaki kark snr koullu elektrostatik s nr-deer problemi ile kar-karya bulunmaktay z:
?,(].)

z=o+

(E -E) o

0<Q<d iin (3.171)

15 (1 tz=o = o

a < P < oo

iin

Problemin geometrisindeki eksensel simetri nedeniyle, .5(1) potansiyeli silindirik koordinatlar cinsinden [(3.110)'dan oo ) ek(z1 J (1) o (3.172) (5>z) = f A(k) 0 (1q)dk biiminde yaz labilir. A(k)'nn s nr koullar yard miyle nas l saptanacan grmee giri meden nce, A(k) ve onun k=0' daki trevlerini potansiyelin asimtotik davran na balayal m.

161

Byk f'larda Jo (k?)'nun hzl titre imleri, ya da byk (zi le rde e -k z 'nin h zl d , (3.172) integraline nemli katk larn k = 0 dolay ndaki blgeden geleceini gsterir. yleyse (1) ' . n asimtotik davran , A(k)'nn kk k'lardaki davran na bald r. A(k)'n n k = 0 dolay nda bir Taylor serisine alabileceini varsayal m: k kL d A e! -2-(o) A(k) = ) Bu seri (3.172)'de yerine koyuldu unda, ( potansiyeli 1(1) (9,z) = d A (0)Be (?,z) (3.173)

haline gelir; burada Biz (?,z) =

e-k z jo(k?) 1 e! S dk k2 occ

(3.174)

dr. (3.174) integralinin B - 1

.e!

d ) dizi

-klzi J (k?) scP dk e o o

olarak yaz labilecei akt r. Problem 3.14(c)'deki ilgili sonucu kullanarak da 13'yi. B

t= 1 ---

di zi

1
.

(3.175)

2 4)2 + z

biiminde buluruz. Bunun da Be = P ((cos81) r2+1 (3.176)

sonucunu vermesine okuyucu amamald r; burada cos8 = z/r ve 2 2' 'dir. Buna gre (3.173) asimtotik a l m , (3.33) r9 + z kresel harmonik a l m yaps ndadr: oo

1(1) _

dA
dk 2

PL(Icos91) (0)
r2+1

(3.177)

e=0

162

Gelecek blmde tart laca gibi r-1, in kuvvetleri cinsinden olan bu a lma ok-kutup a l m denir. e = 0 katsay s olan A(0) toplam yktr. L = 1 katsays dA(o)/dk ise z-dorultusundaki ift kutup momentidir. v.s. ...A(k) fonksiyonu bilinince, potansiyelin asimtotik davran n betimleyen bu nicelikler, potansiyelin kendisini a k olarak kurmaks z n gelitirilebilir. Artk kark snr-deer problemini tart maa haz rz. .4(1) iin varsaylan (3.172) ifadesi kullan larak, (3.171) s nr koullar , A(k) , nn gerekledii birinci tr bir integral denklem ifti haline gelir:
-

fdk kA(k) J (k9) = 1 (E - E ) O <9<a iin o 2 1 0 (3.178)

00

f odk A(k) Jo (k?) = 0

iin

Birisi bams z deikenin deiim blgesinin bir paras , dieri de geri kalan paras zerinde geerli olan bu tip integral denklem iftlerine dal integral denklemler denir. Bu tr denklemlerin genelteorisi karmak olduu gibi, ok fazla gelitirilmi de deildir. Sadece bir as r kadar nce H.Weber bununla yak ndan ilgili bir problemi, yani ykl bir dairesel diskin potansiyeli problemini Bessel fonksiyonlarn ieren baz sreksiz integraller arac l yle zmt. Biz Weber'in formllerinin genelle tirilmi ine ba vuraca z. Aadaki dal integral denklemlerini ele alal m: o. g(y) J n (xy) = x n o dy y
r

04x<1

iin (3.179)

JO dy g(y) Jn (yx) = 0

1 L x < ao iin

J (at)Jy (bt)t nn integrali iin Sonine ve Schafheitlin'in fO'rmlnn incelenmesi bak. Watson, sayfa 398 ya da Magnus ve Oterhettinger, sayfa 35, Denklem (S ) ve (S 3 ) , g(y) zmnn

* Yeni say labilecek u kitap, I.N.Sneddon, Mixed Boundary Value Problems in Potential Theory, NorthHolland, Amsterdam and Wiley nterscience, New York (1966), bu konuya ayr lm t r. Ayr ca Tranter, sayfa 50 ve Blm VIII e bak n z.

163

g(y) =

1"(n+l)

1"( n+

2 -

2 )

n+1

(y) =

n n+ )
I
n+ - ) 23

n+3/2 (Y) 1/2 (2y)

(3.18 0 )

olduunu gsterir. Bu ba nt da J (y), n' yinci mertebeden bak.). kresel Bessel fonksiyonudur (Kesim (3.178)'deki denklem iftimiz iin n = O, x = f/a, y = ka dr. Buna gre A(k), A(k) = (E -E )a o It 2 .5 (ka) = (E0-E1 ) It s nka k2 a coska k .... (3.181) dr. A(k) ifadesi kk k'lar iin A(k) (E -E )a o 3 t 2 [ ka (ka) 3 10

_ . biimini al r. Bu, qp(1) ile ilgili toplam ykn s fr olduunu ve (3.177) asimtotik potansiyelinde ilk terimin Q = 1 katks olduunu ifade eder: (E -E )a 0 1
3 x

(zi
r 3

(3.182)

Bu terim uzakl kla r gibi azalmakta olup, (E-E)a P = +

0 1

3 (z O) (3.183)

3-rc

gibi bir etkin elektrik ift kutup momentine sahiptir. Gzlem noktas nn dzlemin alt nda ya da stnde bulunmas na bal olarak bu etkin ift-kutup momentinin iaret deitirmesi, gerek ift-kutup momentinin z'ye gre tek, oysaki (3.182) , nin ift olmas nn bir sonucudur. Dzlemsel bir iletken levhada bulunan kk bir deli in, delikten uzaklarda, yzeye dik bir ift-kutba edeer olmas dncesi, dalga k lavuzlar nn ve oyuklar n duvarlarndaki bu tr deliklerin sonular n tartrken nemlidir. ekil 9.4'de resimlendi i gibi, alan izgileri daha kk sabit alanl tarafta sona ermek zere delikten ieri s zarlar ve bunun sonucunda ift-kutup benzeri alan or-

164

taya kar. Bu resme (3.182) ve (3.183) ile say sal anlam verilmi tir. Delik yaknndaki P-) ek potansiyeli, tam ifade olan

p.)( 9,z

(E -E ) o 1

a2

00

dk j (ka) e kiz1 J0 (k?)(3.184)

ifadesinden hesaplanmal dr. Baz zel hallerle yetineceiz. Eksen zerindeki (f= 0) ek potansiyel udur: (1) (E -E )a (0,z) =
o

1 _

tan-1

Izi

z1 a iin bu ifade r = IzI 'li (3.182) ifadesine iner; oysaki Izi -,0 iirj ilk terim yeterlidir. Deli in bulunduu dzlemde (z=0) 01) 1 potansiyeli 0 4: 4 4 a iin a adaki gibidir (p)a iin kukusuz s frdrri.

cp.) (9,0) = (E o - E )

a - p

Delikteki teetsel elektrik alan bir nsal aland r:

teg. (P,O) = )

(Eo-E ) \a2_92

(3.185)

Delik iindeki elektrik alan n dik beileseni ise, (3.171)'deki ilk denklemden, dzlemin stndeki ve alt ndaki dzgn alanla-

rn ortalamas dr:
Ez (?,0) = (Eo + El ) (3.186)

Dikkat ederseniz, elektrik alan nn bykl deliin kenarnda bir kare kk tekilliine (singularity) sahiptir; bu durum Kesim 2.11deki dncelerle uyum halindedir. Deli in yak nlar nda iletken dzlemin st ve alt yzleri zerindeki yzeysel yk younluklar tamamiyle alakalem hesaplanabilir. Bu a k
*- Burada kar la lan trden integraller iin uralara bak n z: Watson, Blm 13; Gradshteyn and Ryzhik; Magnus, Oberhettinger and Soni ya da Bateman

Mianuscript Project.

165

hesap problemlere b rak lmtr. (3.170)'deki tam potansiyelin dairesel delik yak nndaki e -potansiyel izgileri E = 0 durumu iin, ekil 3.14' de grlmektedir. Deliin ikilii yar ap tesinde artk potansiyelin varl neredeyse hissedilememektedir.

2,0

1, 0
s.sss ,. 014

o
0,01

ekil 3.14- zerinde dairesel bir delik bulunan iletken dzlemin bir taraf nda delikten uzaklarda dzleme dik bir E elektrik alan vardr; dier tarafta is8 asimtotik hibir alan yoktur (E = 0). ekilde bu durumun e-potansiyel izgileri grlmektedir. Say lar, 4 potansiyelinin aE cinsinden deerleri dir. Dalm, deli!in merkezinden geen dey noktal izgi etrafnda dnme simetrisine sahiptir.

Klasik bir problem olan ykl iletken disk, Sneddon tarafndan ayr ntl olarak tart lmaktad r. Laplace denklemini eliptik kordinatlarda de i kenlerine ay rarak, disk ya da delik iin kar k s nr koullar ndan kurtulabiliriz. Bu halde disk (ya da delik), stten bas k bir elipsoid yzeyinin limit biimi olarak al nabilir. Bu yakla m iin rnein Smythe, sayfa 124, 171 ya da Jeans, sayfa 244'e bak n z.

166

KAYNAKLAR VE b'fiERLEN OKUMA PARALARI Matematiksel fizikteki zel fonksiyonlar, adi diferansiyel denklemlerin zm, hipergeometrik fonksiyonlar ve Sturm -Liou ville kuram gibi konular birok kitapta yer almaktadr. Henz sevdii kitabi saptayamam olan okuyucular iin baz olanaklar unlardr: Arfken; Dennery and Kryzwicki; Morse and Feshbach; Whittaker and Watson. yi seilmi rnekleri ve problemleri ieren daha basit bir inceleme Hildebrand, Blm 4,5 ve 6'da bulunabilir. Legendre ok -terimlileri ile kresel harmoniklerin kuram ve uygulamas zerine bol rnek ve problemli, fakat modas gemi bir kaynak udur: Byerly. Kresel fonksiyonlar n saf matematiksel zellikleri iin en yararl tek ciltlik kaynaklardan biri Magnus and Oberhettinger ve bunun imdi Soni ile birlikte dzeltilmi biimidir. Daha ayrntl matematiksel zellikler iin bakn z: uralara

Watson : Bessel fonksiyonlar iin, Bateman Manuscript Project kitaplar ; zel fonksiyonlarn her tr iin. Silindirik, kresel ve di er koordinatlarda elektrostatik problemleri u yaptlarda geni biimde tartlmaktadr: Durand, Blm XI ; Jeans, Blm VIII; Smythe, Blm V ; Stratton, Blm III. PROBLEMLER 3.1- E-merkezli iki krenin yar aplar a ve b'dir (b>a) ve her ikisi de ayni yatay dzlemle iki yar kreye ayrlmtr. krenin st yars ve d krenin alt yar s sabit V potansiyelinde tutulmaktadr. Dier yarkreler ise sfr potansiyeldedirler. a4 r4 b blgesindeki potansiyeli Legendre ok-terimlilerinin -Eir serisi olarak bulunuz. Hi olmazsa i= 4Be kadar

167

olan terimleri al niz. zmnz, b->op ve a -> 0 hallerinde bilinen sonularla kontrol ediniz. 3.2- R yarapl bir kresel yzey, Q/47tR 2 younluuyle dzgn olarak datlm bir yzeysel yke sahiptir; sadece kuzey kutupta 8 =o(konisiyle tan mlanan kresel kapak zerinde yk yoktur. a) Kresel yzey iindeki potansiyelin o.
=

L=0 22+1 [ P2+1 (coso()

e-

(coscg) R

P2, (cos

biiminde ifade edilebilece ini gsteriniz; burada L= 0 iin Kre dndaki potansiyel nedir? PL-1 (coso() = b) Koordinat balangcndaki elektrik alannn bykln ve ynn bulunuz. c) (i) Yksz kresel kapak ok kk hale geldi inde, potansiyelin (a) ve elektrik alan nn (b) limit biimlerini tart nz. (ii) Ayni tartmay , bu kez yksz kapan byt lerek ykl blgenin gney kutupta ok kk bir kapak haline gelmesi durumunda yap n z. 3.3- R yarapl , ince ve yass iletken bir dairesel disk, merkezi balangta olacak ekilde x-y dzlemine yerle tirilmi olup, sabit bir V potansiyelinde tutulmaktad r. Disk merkezinden disk zerindeki bir noktaya olan uzakl k p olmak zere, sabit potansiyelli bir disk zerindeki yk younluunun 2 2 (R- -jp Y"' /2 ile orant ll olduu verildiine gre, (a) r > R iin potansiyelin aadaki gibi olduunu gsteriniz: (22) (- ) c r,e,959 = 2V R p 22 p 29.(cos8) r . =o 22+1 b) r < R iin potansiyeli bulunuz. c) Diskin s as nedir? 3.4- yarap a olan ii bo bir iletken krenin yzeyi, ortak arakesit izgisi z-ekseni olan ve b a s na gre dzgn biimde da lm dzlemlerle ift sayda eit paraya blnmtr (Paralar, bir elmann dilimleri zerindeki kabuk, ya da ardarda gelen meridyenler.aras ndaki yeryz paras gibidir). Bu paralar srasiyle sabit +V potansiyellerinde tutulmaktad r. a) 2n paral genel hal iin, krenin iindeki potansiyelin

168

bir seri gsterimini kurunuz ve hangi a l m katsaylarnn sfrdan farkl olduunu tam olarak saptamak amaciyle serinin yeterince ok sayda katsaysn hesaplaynz. S fr olmayan terimler iin, katsay lar , cos9 zerinden bir integralle gsteriniz. b) n = 1 (iki yarkre) zel hali iin, potansiyeli, Q = 3 .2= 3' e kadar ak olarak l terimlerin tm ile birlikte saptaynz. Bunun, bir koordinat dnmyle Kesim 3.31 deki (3.36) sonucuna indirgenebileceini dorulayinz. 3.5- yarap a olan ii bo bir kre, yzeyi zerinde V(8,0) olarak belirtilen bir potansiyele sahiptir. Kre iindeki potansiyel iin a adaki iki zm biiminin edeer olduunu kantlaynz.

4>.

a)

r2) 0 - ' ->)

4"Tc

V(01, 451 )

2 3/2 (r +a -2arcosX)

dSl

Burada cos)= cose cos8' + sin8 sin9' cos(6-q;') dr. b)

(.;t) =

.Z; ALA)

Y .em (9,0)

Burada A.em = ScifY Y;n1 (e' ,0' ) V(9' ,95 1 ) dr. 3.6- (1 ve -q noktasal ykleri z-ekseni zerine s rasiyle z = +a ve z = -a noktalar na yerletirilmi lerdir. a) Elektrostatik potansiyeli, r)a ve r<a iin, kresel harmoniklerin ve r'nin kuvvetlerinin bir a lm olarak bulunuz. b) qa arpmn sabit limitini p/2) tutarak, a al n z ve r # 0 iin potansiyeli bulunuz. Bu, tan m olarak z-ekseni boyunca bir ift-kutup ve onun potansiyelidir. c) imdi (b).deki ift-kutbun, merkezi ba langta bulunan b yarapl , topraklanm kresel bir kabukla sar ldn varsaynz. stste gelme ilkesi yard miyle, kresel kabuun iinde her yerde potansiyeli bulunuz. 3.7- ekilde grld gibi, b yar apl , topraklanm iletken bir kresel kabuun iine, (q, -2q,q) gibi noktasal yk, -2q yk merkezde olacak ekilde, bir doru boyunca a aral klariyle yerletirilmitir. a) Topaklanm kre yokken, bu ykn potansiyelini yaz n z. qa = Q sonlu kalmak kouluyle, a--->0 olurken potansi-

169 yelin limit biimini bulunuz. Bu son yan tnz kresel koordinatlarda yaz nz. b) b yar apl topraklanm krenin varl , r < b'deki potansiyeli de i tirir. Ek potansiyel, r = b i yzeyinde

Problem 3.7 oluan yzeysel yk younluu, ya, da r 1 b'ye yerle tirilen grnt ykleri taraf ndan yarat lm gibi dnlebilir. Snr koullarn salamak iin stste gelme ilkesini kullan nz ve kre iindeki heryerde r < a ve r > a iin potansiyeli bulunuz. a a 0 limitinde 2) r olduunu gsteriniz. 3.8- b yarapl , ii bo bir dairesel silindirin ekseni z-ekseniyle akmakta olup, ular z = 0 ve z = L'dir. U yzeylerinde potansiyel s frdr; yan yzey zerinde ise potansiyel V(0,z) olarak verilmektedir. Silindirik koordinatlarda dei kenlerin ayrlmas n uygun ekilde kullanarak, silindir iindeki heryerde potansiyel iin bir seri zm bulunuz. 3.9- Problem 3.8 deki silindirin yan yzeyi iki e it yar-silindirden yap lm olup, biri V, di eri ise -V potansiyelindedir; yle ki: r
-

5
)

P2 (cos(9) '

b5

170

-Tc/2 < V(g5,z

< Tc/ 2

iin

Z/2

<0

3)-(/2

iin

a) Silindir iindeki potansiyeli tulunuz. b) L >> b varsayarak, z = L/2'deki potansiyeli 9 ve (;;'nin fonksiyonu olarak ele al nz ve bunu iki-boyutlu 2.9 Problemi ile karla trnz. 3.10- Keyfi bir f(x) fonksiyonunun 04C, x aralnda

00
f(x) = > n= A J (y ) n v vn a

dzeltilmi Fourier-Bessel serisine a labileceini gsteriniz; burada y dJ (x),/ax = O' n n'yinci kkdr; A katsay lar V n ise yle verilmektedir: c 2 A = f(x) x J y (y ) dx n vn a 2 2 o a (1-V Yyn2 ) Jy (YVn) 3.11- Sonsuz geni likte, ince, iletken bir dzlemsel levha, a yarapl bir delie sahiptir. Ayni malzemeden yap lm biraz daha kk yar apl ince bir yass disk bu delie Yerletirilmi olup, ok dar bir yal tkan halka ile levhadan ayrlm bulunmaktadr. Disk sabit bir V potansiyelinde tutulmakta, sonsuz levha ise s fr potansiyelinde durmaktad r. a) Uygun silindirik koordinatlar kullanarak, dzlemin yukarsndaki noktalarda potansiyel iin Bessel fonksiyonlarn ieren bir integral ifade bulunuz. b) Disk merkezinin yukarsndaki bir z dik uzakl nda potansiyelin a adaki gibi verileceini gsteriniz:

CD:) (z ) =

z
+z V a2 2

c) Diskin kenarnn yukars ndaki bir z dik uzakl nda potansiyelin

171

4:1a (z)

V 2

kz .wa

olduunu gsteriniz; burada k = 2a/(z 2 + 4a2 ) 1 / 2 , K(k) ise birinci trden tam eliptik integraldir. 3.12- Problem 3.1' deki potansiyeli, kitapta elde edilen uygun Green fonksiyonu yard miyle znz ve bu yolla bulunan yantn diferansiyel denklemden elde edilen direkt zmle uyutuunu dorulayn z. 2 2 3.13- Toplam Q olan 2d uzunluklu bir izgisel yk, (d -z ) ile deien bir izgisel yk younluuna sahiptir; burada z, orta noktadan olan uzakl ktr. I yarap b olan (b > d) topraklanm iletken bir kresel kabuk, merkezi izgisel ykn orta noktas na gelecek ekilde, bu yk da lmn sarmaktadr. a) Kresel kabuun iindeki heryerde potansiyeli, Legendre ok-terimlileri cinsinden bir a l m olarak bulunuz. b) Kabuk zerinde oluan yzeysel yk younluunu hesaplayn z. c) stteki yan tlarn z d b limitinde tart n z.

3.14- a) Bessel diferansiyel denkleminden hareketle, (3.112) denklemini, ya da buna edeer olan
1

s (?_ ?, ) _

00 (k?') dk k Jm(kto) Jm )

bants n gerekleyiniz. b) Aadaki a lm elde ediniz:

=
m=-oo o

dk elm(-0') J ni (k ) J m (k ,) e -k(z > -z< ) ?

c) Uygun limit sreleriyle a adaki a l mlar kan tlayn z:

jr e-k!z l Jo(k?) dk
Jp
o + z 2i 0.0 Jo ( k /92 4.9' 2 -2??' cos9;) imcp =-co e Jm (k?) Jm (k?' )

172

e ikycos0

.m

imcp

JTI (k?)

d) Sonuncu bantdan Bessel fonksiyonu iin bir integral gsterim elde ediniz:
Jm(x) =

1 .m 521L 2111 o

ixcoset, - imcb

cick

Bunu standart integral gsterimlerle kar la trn z. 3.15- z = 0 ve z = L dzlemleri arasndaki s nrs z uzay iin kurulan Dirichlet Green fonksiyonu, s fr potansiyelinde tutulan paralel iletken dzlemler aras ndaki noktasal yk ya da yk dal m problemini tart maya elveri lidir. a) Silindirik koordinatlar kullanarak gsteriniz ki, bu Green fonksiyonunun bir ekli udur:
A

GG-<?' ) = L

> >00
n=1
co

eM"P-W./Sin(1)Sin(I)Im(N)Km(N)

b) Bu Green fonksiyonunun bir ba ka eklinin de aadaki olduunu gsteriniz:

jdk eim(4)-4') Jm (k?)Jm (k?') sinh(kz < )sinh [k( L-z > o M=0a sinh(kL)

3.16- Problem 3.11' in geometrisini yle deitiriniz. inde bir disk bulunan dzlemin L kadar uzana sfr potansiyelinde tutulan paralel bir iletken dzlem koyunuz. Yeni eklediimiz bu topraklanm dzlemi z = o ' da, disk merkezi z-ekseni zerinde olan diskli dzlemi ise z = L'de al nz. a) Dzlemler aras ndaki potansiyelin, (z,p,) silindirik koordinatlar nda I / 5(z,y, ) = V )' d)03 CM Joa) sinh(z/a) sinh(L/a)

biiminde yaz labileceini gsteriniz. b) z,y,L belirli kalmak zere, oo limitinde (a) kkn-

173

daki zmn beklenen sonuca indirgenece ini gsteriniz. Sonucunuzun, a-1 'in kuvvetleri cinsinden yap lan bir a l mda en dk mertebeli yant olduunu dnerek, a'n n p ve L'ye gre byk (fakat sonsuz de il) olmas halinde, bu en d k mertebeli ifadeye yap lacak dzeltmeleri ele al n z.Glkler var m dr? Dzeltmeler iin a k bir kestirmede (tahminde) bulunabilir misiniz? c) (L-z), a ve p belirli kalmak zere, L--). co limitini ele al n z ve bu limitte Problem 3.11'deki sonular n bulunacan gsteriniz. 1,7>a (fakat L-). oo deil) halinde, dzeltmeler iin ne diyebilirsiniz? 3.17- Sfr potansiyellerinde tutulan sonsuz geni likte paralel iki iletken dzlem aras nda bir noktasal q yk dnnz. Bir silindirik koordinat sisteminde, dzlemleri z = 0 ve z = L'ye yerletiriniz; yk ise z ekseni zerinde z = z'da (04.;z < L) olsun. Problem 1.12 'deki Green'in karliL lk o. teorem ni kullann z; oradaki kar latrma probleminiz de 3.16 problemi olsun. a) z = L iletkeninde, merkezi z-ekseni zerinde bulunan a yarapl dairesel blgede olu an yk miktar nn QL (a) =
y(z O)

o'

ile verildiini gsteriniz; burada5(z ,0), Problem 3.16'daki potansiyelin z = z , 5) = O'da deerlendirilmi eklidir. st levha zerinde ()A an toplam yk bulunuz. Bunu, yntem ve yan t bakmndan, Problem 1.13'deki zm ile kar latrn z. b) st levha zerinde olu an yk younluunun Q. (?)

-9 =__

co dk

sinh(kz ) o sinh(kL)

21T o

k J (ki>) o

biiminde yaz labileceini gsteriniz. Bu integral, Ko (ntrp/L) dzeltilmi Bessel fonksiyonlar n ieren bir sonsuz seri olarak ifade edilebilir [rne in, Gtadshteynand Ryzhik, sayfa 728, forml 6.666'ya bakn z]; bu4se o4.4an yk younluunun, byk nsal uzakl klarda, (9) -1' e I P I- eklinde azalacan gsterir. 3.18- a) Problem 3.15'in sonular ndan ya da ilk ilkelerden yararlanarak gsteriniz ki, s fr potansiyelinde tutulan sonsuz geni likte iki paralel iletken dzlem aras ndaki noktasal bir q yknn potansiyeli

174

15(z,9)

4q
= =3:

nnz sin( L

. ) s n i nnz, K o L L

biiminde yaz labilir; burada dzlemler z = o ve z = L'de; yk ise z-ekseni zerinde z = z noktas ndad r. o (?) yzeysel b) Alt ve st levhalarda olu an (Q) ve iin sonu udur: yk younluklar n hesaplayn z.

r1.,(P)

00

nnz

crL(?) = -91 2 L

(l)nnsin(
n=

12:j .D 4 o ) K ( L o L

Bu ifadenin, Problem 3.17(b) 'deki ifadeyle olan ilgisini tart n z. c) stteki yan ttan, z = L levhas nda olu an toplam QL nz. Fourier serisini toplayarak, ya da ba kayknhesapl bir karlat rma yoluyla, yan tn z , Problem 1.13 'deki bilinen ifadeyle kontrol ediniz [C.Y.Fong and C.Kittel, Am.J. Phys. 35, 1091 (1967) 3.19- o) L-40p limitinde Problem 3.15 (b)'nin Green fonksiyonunu kullanarak, topraklanm iletken bir dzlemin d kadar yukarsna paralel biimde yerletirilmi R yarapl ince ve yass bir dairesel iletken diskin s asnn 2 00 .5:5),3-0 (kf)(T(p)d? -1 -1 -2kd C = dk (1- e ) o 2

5R per(?) 0

ile verildiini gsteriniz; burada younluudur.

cr(9)

disk zerindeki yk

b) T(?) = sabit yaklakl ile birlikte stteki ifadeyi, -1 C iin bir deiim ilkesi ya da kararl l k ilkesi olarak kullann z. d<<R olduunda, C 1 iin doru limit deeri elde edeceinizi ak olarak gsteriniz. Yaln z braklm disk (dR)iin C l 'in yaklak bir deerini saptaynz ve bununla tam sonu olan C 1 = (1W/2)R 1 aras ndaki oran gelitiriniz. c) Cr(p) iin daha iyi bir deneme ifadesi olarak, bir sabit 2 ile (R 'nin bir izgisel kar mn al n z; burada 2 2 -1/2 (R -.5:> ) yaln z braklm disk iin doru ifadedir.
-1/2 )

b) kk iin aadaki integraller yararl olabilir:

175

so

00

dt r J (t)/t

- 4

c.

dt

(t)/t = 1 2-

Problem 3.20 3.20- ekilde de grld gibi, iki-boyutlu bir potansiyel problemi, kutupsal koordinatlarda = 0, 0 = (3 ve 4 = a yzeyleriyle tan mlanmaktadr. Kutupsal koordinatlarda dei kenlerin ayrlmas n kullanarak, Green fonksiyonunun a adaki gibi yaz labileceini gsteriniz:

G(5), 0 ;?',.01) =
M=1

p"M

ii- ?"/P ( m IVa 3> c113 Sin( 4.)Sin(1 1 ) 1 < n a2m ->
[

Y>

3.21- z = 0, z = L, p= a yzeyleriyle tan mlanan topraklanm bir silindirik kutu iine, (9',0 1 ,z 1 ) noktas na bir birim noktasal yk yerle tirilmi tir. Kutu iindeki potansiyelin a adaki eitli biimlerde ifade edilebileceini gsteriniz:

176

co

0,

) =

im( q6-

> > m=-oon= x

(' ) J ( xmn? )J ( xmn?' ) ma ma

xL 2 (x )sinh( mn mn m+1 mn J x z sinh

sinh

mn
a

mn
a

(L 7 z,)
J

4)(U,

00 00 ; eim(gb- ) sin( "z )sin("z ) Im ( n/L) m=-con=1 L L (nna/L) ,nna, I ( m m L ntr s> L >)

. [

nn? , ,nixa,, mLmL > 1, ----/I. k----

n \----/

8 Lal m=eo K=1 n=

.."

X p eim(04')sin(k7m)sin(knz')Jm( mn )J111() co L L ,kT ,2 2 L jm+1 (xmn )

Son almn (ondaki fazlal k toplam ile) dier iki a l ma olan bal ln tartn z. 3.22- Problem 3.21 'deki silindirik iletken kutunun tm kenarlar s f r potansiyelinde, sadece st yzn zerinde p= b <:a ile tanmlanan bir disk V potansiyelinde olsun. a) Green fonksiyonunun Problem 3.21'de elde edilen ayr biimini kullanarak, silindirin i blgesindeki potansiyel iin ifade bulunuz. b) b = L/4 = a/2 alarak, her seri iin, p= 0, z = L/2 deki potansiyel ile diskin potansiyeli aras ndaki oran say sal olarak hesaplayn z. En az ndan virglden sonra iki basama kesin bir say elde etmee aln z. Bir' seri di erlerinden daha yava yaknsar m ? Neden? (Jahnke, Dinde ve Lsch' n kitabnda J ve JI ve I WTOK 0 ve (2/"5)K 'in izelgeleri vard r. e tli i 'zel8eler iin Watson'a da bain z). 3.23- zerinde a yar apl dairesel bir delik bulunan iletken dzlem problemi Kesim 3.13'de tart lm t . imdi

177

oradaki yzeysel yk yo unluklarn ele al n z. 9 o) Dzlemin st ve alt yzlerindeki yk yo unluklar nn, iin E o + Acr(9) C1-4 (9) = E

Cr (S)) =

41T

+ AT( ?)

olduklar n gsteriniz; burada (E -E ) o 4n2 a N/5?_a2 - sin

dur. Byk p 'ler iin A.5(p) nas l davranr? 45 (1) cinsinden tanmlanan Acil>) , 4<a iin s f r mdr? Aklayn z. b) Dorudan integral alarak
-1

lim R+ co olduunu gsteriniz. Bunu yorumlay n z. 47

= O

178

4
OK-KUTUPLAR, MAKROSKOBK ORTAMLARDA ELEKTROSTATK DELEKTRKLER Bu blmde nce yerle ik (lokalize = sonlu blgeye s nrl ) yk dalmlar ve bunlarn ok-kutup a lmlar incelenecektir. Al m kresel harmonikler cinsinden yapmakla birlikte, ilk birka ok-kutup iin dik koordinatlarla olan ili ki de kurulacaktr. Daha sonra bir ok-kuthun bir d alan iindeki enerjisi tartlacaktr. Bunun ardndan elektrostatiin makroskobik denklemleri basit olarak tretilecek; daha zenli bir tretim Blm 6'ya ertelenecektir. Sonra dielektrikler ve uygun s nr koullar betimlenerek, dielektriklerin varl halinde birka tipik snr-deer problemi zlecektir. Atomsal kutuplanma yatknl (polarizability) ve al nganl k (susceptibility) ile ilgili ana zellikleri betimlemek iin basit klasik modeller kullan lacakt r. Son olarak da dielektriklerin varl halinde elektrostatik enerji ve kuvvetler sorunu tart lacaktr. 4.1
-

ok kutup Alm
-

Yerleik bir yk da lm , sadece belirli bir ba lang dolayndaki R yaraplm kiire iinde s frdan farkl olan 9(5P) yk younluu ile betimlenir. Kre dndaki potansiyel, kresel harmonikler cinsinden bir a lm olarak yaz labilir:
47c 2L+1

Y
gj m

p(X) =
=O

2m (O ' (;d)
r 2+1

(4.1)

Sabit katsaylar, daha sonra uygun d sn diye bu zel biimde seilmilerdir. (4.1) denklemine ok-kutup a lm denir; Z= 0 terimi tek-kutup terimi ad n al r; Z= 1 terimleri ift-kutup terimleridir, v.s.... Bu isimlendirmelerin nedeni a ada ak hale gelecektir. zlecek problem, d iz. sabitlerini j?(;2'') yk yo unluunun zellikleri cinsinden sZtamaktad r. zm, potansiyel iin
R yar apl kre, sadece uzay ykl ve yksz iki blgeye ay rmak iin kullan lan keyfi bir kavramsal arat r. E er yk yo unlu u uzakl k ,ile uzakl n her kuvvetinden daha h zl olarak d yorsa, bu durumda ok-kutup a l m yeterince. byk uzakl klarda geerlidir.

179

1.?(32')

1)t-;?'1

s'' ,

d3x'

biiminde yaz lm ola (1.17) integralinden kolayca elde edilir; yeter ki burada 1/1-;'(''' yerine (3.70) a lm kullanls n. u anda yk dalmnn dndaki potansiyel ile ilgilendiimizden, r = r' ve r = r dir. Bylece potansiyel iin

te,9) 4)(7)
= 4rt 2k+ UYI-n(91,4>' )r' e .g()1 1 ) d3x'l

(4.2) YDre+1

a lmn buluruz. Buna gre, (4.1)'deki katsay lar yledir:

qtrn 4Ern (9',96' ) r "Q" 52( ;' ) d 3 x' (4.3)

Bu katsay lara ok-kutup momentleri denir. Bunlar n fiziksel anlamn grmek iin, ilk birkan dik koordinatlar cinsinden ak biimde yazal m: q oo =
.-4; ? ( x ) d3 x'
41T.

Ni 4 -rr q
-ip ) Y

(4 .4)

q =

3 .1 S ( x l - iY') j>(>7') d 3x' = 81T

(4.5)

z' f(x') d 3x'

q22 =

15 5' . 2 3,_ (x'-ly') J9(x )d x - 17 (Q -2/C2 -Q ) --7 r 12 22 21T 11

c1

3 21 = z (x - y ) y(xl)d x' =

-1(223 ) (4.6)

q 20 -

_ 1 i5 j2 ,2 t3z -r ) f(x ) d 3 , = x 4Tz 2 4 r Q33

180

0'11 momentler verilmi tir; nk (3.54)e gre, Sadece m 0 '11 momentler m > 0'11 gerel bir ykyounluu iin m momentlere q = (-1) m q* .8.111
(4. 7)

ile bal drlar. (4.4)-(4.6) denklemlerinde q toplam yk ya da tek-kutup momenti olup, 1.-;) ise elektrik ift-kutup momentidir: ' ( ) d3 x' (4.8)

Q13izsiz drt-kutup momenti tensrdr:

(3x 1 . x' . - r' 2 5. . )QC'i)d3 x' x 3 13

J

(4 .9)

+ 1 tane), Gryoruz ki 'yinci ok-kutup katsay lar bunlarn dik koordinatlardaki kar l klarnn izgisel kar mlardr.P(in dik koordinatlardaki a lm yledir: (13( = q + rr 3

p.x

1 2

Qij

x.x. 1 3 r5

(4.10)

X 1/ 34(-- 1 'nn dorudan doruya Taylor serisine a lmasiyle bulunan bu ifadenin geli tirilmesi, okuyucuya bir al trma olarak brak lmaktadr. (4.10)'daki a l mn drt-kutuptan sonraki terimlerini yazmak a r biimde zor ve s kc dr. Verilen bir ok-kutbun elektrik alan bile enleri, en kolay ekilde kresel koordinatlar cinsinden ifade edilebilir. (4.1) de belirli (2,m) deerli bir terimin eksi gradyeni a adaki bileenlere sahiptir: E r
4n(t+1)

Ybi (8,0)
q. '2m /-9--1- 2

2Q+1

E G

4n 2e+1

cl em

1 r 01-2

y (9 p Lm

(4.11)

181

E =

4 .n

q,

2+1

1 Z+2

im

si

Y (9 0) '

CY .Cm / e ve Yi /sin0 , di er Y 2.m 'lerin izgisel kar mlar olarak yaz labilir; fakat bunu yapman n zel bir yarar yoktur, dolaysiyle bu i e giri meyeceiz. Bir vektrel ok-kutup alan yazmann zel bir yolu, Blm 16'da tart lan vektr kresel harmoniklerdir.
z-ekseni boyunca ynelmi bir 77 ift-kutbu iin (4.11)'deki alanlar bilinen aadaki biime indirgenirler: 2p cos8

r
E

psin8
-

(4.12)

=O
Bu ift-kutup alanlar , (4.12) bile enlerini biraraya getirerek, ya da dorudan doruya (4.10)'daki ift-kutup terimine gradyen ilemcisini uygulayarak vektr biimine sokulabilir. x noktasndaki bir p ift-kutbunun .;t. noktas nda oluturdlu alan olarak sonu udur: = 3r -7(i5" . - 3 c) \3 - Burada n , x 'dan x'e uzanan bir birim vektrdr. o Bu noktada iki nemli uyar szkonusudur. Birisi, (4.8) trndeki Kartezyen ok-kutup momentleriyle (4.3) kresel ok-kutup momentleri arasndaki bantyla ilgilidir. Kartezyen momentler sayca (.2+1).(+2)/2 olup, (22+1) tane olan kresel bileenlerden > 1 halinde daha okturlar. Ama burada bir eli ki yoktur. Bu fark, sz konusu iki tr ok-kutup momentinin dnmeler alt ndaki ayr dnm zelliklerinden kaynaklanmaktadr-Problem 4.3'e bak nz. Dikkat ederseniz, z= 2 iin (4.9)'da izsiz bir Kartezyen drt-kutup momenti tan mlayarak bu fark aa vurmutuk.

-p

(4.13)

182

kinci uyar , (4.1) a l m ndaki ok-kutup momenti katsay larnn genelde ba lang noktas nn seimine bal olmalar )'da konusundad r. arp c bir rnek olarak, x = (r , 9 bulunan noktasal bir e ykn gznne al n12. Bu 4, 8I-Rutup momentleri e x q 2m . e ro Y2111 (00 ,4,0 ) lar olan (4.1) trnde bir ok-kutup a l mna sahiptir. Bu ok-kutup momentleri genel olarak tm L,m de erleri iin s f rdan farkl d rlar. Sadece -e= 0 kutbu, q = noktasal ykn konumundan bams zdr. Sras yla ye 5.'(' 'de bulunan +e ve -e gibi iki noktasal yk iin ok -kutu Dmomenheri unlardr:

q = e

re

$m Lm (o 4o )

rf

Bu kez sistemin L= 0 momenti s frdr; L= 1 momentleri ise

qlo

1-3-1

-TIT- e (zo - z )

q 11 =

e [ (x

- x ) - i(y -y )1 o

dir. Bu momentler sadece iki ykn ba l konumuna bal olup, balangc n konumundan bamszdrlar; fakat kalan tm yksek momentler balang konumuna da bal drlar. Bu basit rnekler genel teoremin zel halleridir (bak.Problem 4.4): Her yk da l mnn sfrdan farkl en dk ok-kutup momentinin q o erleri koordinat halangcnn seiminden bamszdr; fak de daha yksek tm ok-kutup momentleri genelde balang konumuna baldr. ok-kutuplar n genel formlasyonunu brakmadan nce, hem elektrik ve manyetik ift-kutuplar n aras ndaki temel fark aydnlatmada (bak. Kesim 5.6), hem de ba ka konularda yararl olan bir sonucu gzden geirelim. Bunun iin uzayda bir E(x) elektrik alan douran yerleik bir ..1?(5n yk da lm. ele alalm. imdi R yar apl kresel bir hacim zerinden bu E'nin integralini hesaplamay istiyelim. Problemi genel olarak incelemee ba layaca z; fakat sonra ekil 4.1'de grlen iki a r zel hale ineceiz; yle ki birinde kre tm yk kapsayacak, dierinde ise tm yk krenin d nda bulunacak. Koordinat balangc n krenin merkezinde seelim. Elektrik alan nn

183

ekil 4.1- Yk younluu ile ierisinde elektrik alan nn hacim integralini hesaplayacamz krenin birbirlerine gre durumlar n gsteren iki ar farkl ekillenim.

r<R

- jr r<R
E(x)

Pc13 x

(4.14)

biimindeki hacim integrali, krenin yzeyi zerinden al nan bir integrale dntrlebilir:

d3x = -

R2d,,,,b () n

(4.15)

r<R Burada n, d a doru ynelmi yzeye dik birim vektrdr (ri -> x/R). Potansiyel yerine (1.17) ifadesini koyarak

d3x = - R2j-d 3x.

r<R

jr dil n
r=R

(4.16)

. bants na ular z. Asal integrali yapmak iin, nce n'nn (e4) kresel a lar cinsinden n = s ng cos + j sing sin + k cos8 biiminde yaz labileceini gzleriz. ri'nin farkl bileenlerinin

184

sadece Z= l'li Y t 'lerin izgisel kar mlar olduu aktr. (4.16) Denkleminde lb.38) ya da (3.70) a l m yerine konacak olursa, Y o 'lerin dikli i, i= 1 terimi dnda, serinin geri kalan tm"fi erimlerini yok edecektir. Bylece

S r.7.R

an. n ''
t>7-)7''

<

2 r >

dlln cos

4.

(4.16')

ifadesini bulaca z; burada cos = cos8 cos9' + sin9 sin8 1 cos(1-(ffi'dr. Asal integral 4nri'/3 verecektir; burada gre (4.16) integrali una e ittir: E(x) d 3x = r<R 4RR 3 2 = -7'/r' dr. Buna

r< d3x ' n ' 5)(x ) 2 r

(4.17)

Burada, r' ve R'nin hangisinin daha byk olduuna bal olarak, (r ,r ) = (r', R) ya da (R, r')'dr. < ' > ekil 4.1a'da grld gibi, R yarapl kre yk younluunu tmyle iine alyorsa, o zaman (4.17)'de r = r' ve r > = R'dir. Bu durumda elektrik alan nn kre zerinden hacim integrali S. -4 -) 3 Litc (4.18) E(x)d x = 3 r<R
,

olur; burada P., yk da l mnn kre merkezine gre (4.8) elektrik ift-kutup momentidir. Dikkat ederseniz bu hacim integrali, kresel integrasyon blgesinin boyutundan bams z dr, yeter ki tm yk ierde olsun. Dier taraftan, ekil 4.1b'de grld gibi, tm yk ilgilenilen krenin d nda ise, (4.17)'de r = R ve r > = dr. Bu durumda u ifadeye sahip oluruz: d3 x r<R 47TR 3 3 d3x' 111 ?(7(') 2 r'

(1.5)'deki Coulomb yasas ndan, bu integralin, kre merkezindeki elektrik alan nn eksilisine eit olaca anlalr. Bylece elektrik hacim integrali
--<)) d 3x -

r<R

- 41x R3 E(0) 3

(4.19)

185

dr. Baka bir deyi le, elektrik alan n n, iinde yk bulunmayan bir kresel hacim zerinden hesaplanan ortalama de eri, kre merkezindeki alan deerine e ittir. (4.18) sonucu, bir ift-kutbun elektrik alan nn (yani 4.13 ifadesinin) dzeltilmesi gerekti ini sezinletir. (4.18) ile tutarl olmak iin ift-kutup alan -> E(x) P?-) \ 3 -"c 4 4n 44 .4 ) p (x -x o 3 (4.20)

biiminde yaz lmal d r. Eklenen delta fonksiyonu ift -kuttun konumu d ndaki noktalarda alana katk da bulunmaz. Delta fonksiyonunun rol, gerekli olan (4.18) hacim integralini vermektir; kukusw ilk terimin hacim integralinin s fr olacat (aasal) integrasyondan) varsaylmaldr, yoksa 3t 'daki tekillik belirsiz bir sonuca yol aar. (4.20) denkleginde ve bunun manyetik ift-kutup kar t olan (5.64)'de ift -kutuplar sanki soyutlanm noktasal ift -kutuplar gibidir ve gerekte sonlu olan yk ve ak m da lmlar hakkndaki bilgiyi delta fonksiyonu terimleri tamaktadr.

= x

4.2- D Alan inde Bulunan Bir Yk Dalmnn Enerjisinin ok-kutup Alm JX5!) ile betimlenen yerle ik bir yk dal m bir d 1(32') potansiyeli iine konduunda, sistemin elektrostatik enerjisi W = 3)(7) , (>7) d 3 x (4.21)

olur. j>(7)'in s frdan farkl olduu blgede 14? potansiyeli yava dei iyorsa, uygun olarak seilmi bir ba lang dolaynda Taylor serisine a labilir:

( -)4c. =
)

(o). 40)

ii

J. -axi)x i

?2(I>

(o)

.. (4.22)

Elektrik alannn E - tanm kullan larak son iki terim yeniden yaz labilir. Bylece (4.22) u ekle gelir:

.4(0) -

x x
,. 13 i 3

-"d E 3 (0) + 1

186

D alan iin V . E = 0 olduundan, son terimden

1 r 2

. E(0)

6 yi kararak sonuta aadaki alm elde ederiz:

1D(X")=4)(0)

E(0) -

R)E. .. pc i (0) +..(4.23) 3

Bunu (4.21)'de yerine koyduktan sonra, toplam yk ile (4.8)'deki ift-kutup momenti ve (4.9)fdaki drt-kutup momenti tan mlar kullanlrsa, sistemin enerjisi

4(0) p . E(0)

-->

ij

E.
xi
3

(0) +

(4.24)

eklini al r. Bu al m, eitli ok -kutuplarn bir d alanla olan karakteristik etkileme biimlerini gsterir-yk potansiyel ile, ift-kutup elektrik alan ile, drt-kutup alan gradye ni ile v.s. etkile mektedir. ekirdek fizi inde drt-kutup etkile mesine zel bir ilgi duyulur. Atom ekirdekleri elektrik drt-kutup momentlerine sahip olabilirler; bu drt-kutup momentlerinin byklkleri ve iaretleri, hem ekirdeklerin biimlerini, hem de ntronlar ve protonlar aras ndaki kuvvetlerin niteli ini yans tr. Bir ekirdein enerji dzeyleri ya da durumlar , toplam a sal momentum kuantum says (J), bunun z-ekseni zerindeki izd m (M) ve genel olarak o( indisiyle gstereceimiz dier kuantum saylar ile betimlenir. Verilen bir ekirdek durumu, bu (J,MM) kuantum saylarna bal) olan p Uh gibi kuantum mekanikxv sel bir yk younluuna sahiptir ve bu yk yo unluunun z-ekseni etraf nda silindirik bir simetrisi vardir. Dolaysiyle s frdan farkl drt-kutup momenti sadece (4.6)'daki q 70 , ya da (4.9)'daki Q3 itrNI P J JM4((X> ) yk younluklu bir gkirdek
* Problemin kuantumlu yanlar konusunda basit bir tart ma iin Blatt and Weiskopf, sayfa 23'e bak n z. f rdan farkl , fakat Q 'den ba ms z de ildir; Q ve Q **Gerekte Q 22 s 33 1 = - 2 Q 33 dr. Q 22

187

durumunun drt-kutup momenti (1/e)Q 33 'n deeri olarak tan mla= (burada e proton ykdr): (4.25) - 1QJM0( e S (3z 2 - r2) J-Moc6n d 3 x 2 Buna gre 2 1.mo< 'nn boyutu (uzunluk) 'dir. Tmyle kapal elektron kablar na sahip atom ekirdekleri gibi ayr cal kl durumlar d ndaki ekirdekler, dolaylar nda alan gradyenlerine sahip elektrik alanlar nn etkisine urarlar. Bunun sonucunda, (4.24) uyar nca, ekirdeklerin enerjisi drt-kutup etkile mesinden bir katk alacakt r. Ayn J fakat ayr M deerli durumlar ayr Qjmix momentlerine sahip bulunacaklar ve dolaysiyle M deerine gr e katmerlilik (dejenerelik), "d " elektrik alanyla (yani kristal rg, ya da molekl alan yla) drt-kuttun etkilemesi sonucunda kaldrlm olacaktr. Radyofrekans tekniiyle bu kk enerji farklar nn llmes ekirdeklerin drt-kutup momentlerinin saptanmas n salar. -4 p ve p gibi iki ift-kutup aras ndaki etkileme enerjisi, 2 (4.203- ift-kutup alan kullanlarak dorudan doruya (4.24) _ 1 den elde edilebilir. Buna gre kar lkl potansiyel enerji yledir: -4 -4 -4, -4 -4 -4. P . p2 - 3(n . p )(n . p2 ) W = (4.26) 12 ) - )1 1 3 2 Burada n,(x -x,) ynnde bir birim vektrdr ve x x varsaylmaktad r: Ciftkutup-iftkutup etkile mesi, 2ft-kuuplar n ynlenmelerine bal olarak, ekici ya da iticidir. ok-kutuplarn ynelmeleri ve aralar ndaki uzakl k sabit tutularak birbirlerine gre konumlar (yani .71) zerinden ortalama al nrsa, etkileme deeri s fr kar. Momentler birbirlerine para lelseler, merkezlerini birle tiren doruya aa yukar paralel olmalar durumunda ekme, dik olmalar durumunda ise itme kendini gsterir. Kar t-paralel momentler iin durum tam tersinedir. Potansiyel enerjinin u de erleri, byklke eittir. Maddesel Ortamlarda Elektrostatik Blm 1,2 ve 3'de, yk ve iletkenlerin varl halindeki elektrostatik potansiyelleri ve alanlar ortal kta hibir maddesel ortam yokken ele alm t k. Bu nedenle de mikroskopik alanlarla makroskopik alanlar aras nda hibir ayrm yapmam* Bir ekirde in Q ile gsterilen "drt-kutup momenti", Q jm 'n n M = J durumundaki de eri olarak tan mlan r. Blatt and Weiskopf'a bakfil z.
-

>

188

tk. Olsa olsa iletkenleri, soyut bir biimde yzeysel yk younluklar na sahip olarak ele almakla makroskopik anlat ma arlk vermitik. Hava yeterince seyrek olduundan, dielektrik zelliklerinin nemsenmemesi byk bir yanlgya yol amaz; imdiye dek elde etti imiz sonular havada da geerlidir. Fakat elektrostatik, daha ok elektriksel yan tlarnn hesaba kat lmas gereken maddesel ortamlardaki yk ve alanlarla ilgilidir. Makroskobik olaylara ili kin Maxwell denklemlerini elde etmek iin, makroskobik olarak kk, fakat mikroskobik olarak byk blgeler zerinden ortalama almaya olan gereksinime Giri' blmnde deinmitik. Bunu, zaman dei imli Maxwell denklemlerini tarttktan sonra, dikkatli bir biimde Blm 6'da yapacaz. imdilik okuyucuya, yalnzca kutuplanmayla ilgili.temel tart mann ana izgilerini hat rlatacaz; bunu yaparken, ortalama alma i leminin ve makroskobik niceliklerin ortaya at lmalarnn g olan ve bazen de incelik isteyen yanlarn stnkr geeceiz. lk gzlemimiz udur: V x = 0 homojen denkleminin Emakra ortalamas al ndnda, ortalama kyani makroskobik) E elektrik alannn da ayn -4. --Ip VxE= 0 (4.27)

denklemini salad grlr. Bu, elektrik alan nn elektrostatikte gene bir l'5(5n potansiyelinden treyece ini ifade eder. ok sayda atomdan ya da moleklden olu an bir ortama bir elektrik alan uygulanacak olursa, her bir molekle bal bulunan ykler uygulanan alana yan t vererek kk hareketler yapacaklardr. Moleklsel yk yo unluu deiecektir. Her bir molekln ok-kutup momentleri, d alann yokluundaki deerlerinden farkl olacakt r. Basit maddelerde, uygulanan alan yokken tm ok-kutup momentleri, ya da hi olmazsa bunlar n birok molekl zerinden al nm ortalamalar sfrdr. Uygulanan alan ile ortaya kan Baat moleklsel ok-kutup, ift -ku tuptur. Buna gre, ortam iinde (4.28) ile verilen bir P elektrik kutupla mas (yani birim hacim bana den ift-kutup momenti) olu acaktr; burada N., x noktas dolayndaki birim hacimde bulunan i yinci tr molakllerin ortalama says , p, ise ortamda bulunan i 'yinci tr molekln ift-kutup momenti olup; ortalama, dolay ndaki kk bir hacim zerinden al nmaktad r. Molelller net bir e.

189

ykne sahipseler ve ayr ca makroskobik nitelikte fazlal k, yani serbest ykler de varsa, makroskobik dzeydeki yk yo unluu _9(rt.) =1. Ni<ei>+ ?serbest (4.29)

biiminde olacakt r. Ortalama moleklsel yk genellikle s frdr. Bu durumda yk younluu, fazlalk yklerden, yani serbest yklerden (uygun biimde ortalamalar al nm ) olumaktadr. imdi ortama makroskobik a dan bakalm. Bu durumda potansiyeli ya da alan , 7' deiken olmak zere, her bir x' dolay nda yer alan makroskobik derecede kk AV hacim elemanlarndan gelen katklarn izgisel olarak stste bindirilmesiyle ku4abiliriz. AWnin yk p(x)AV olup, AVenin ift-kutup momenti P(7 1 ) AV'dir. Daha yksek mertebeden makroskobik ok-kutup momenti younluklar yoksa, AV deki momentlerin oluturduu A<D(') potansiyelinin, 3t noktas AV'nin dnda kalmak kouluyla, yaklaks z olarak

AV +

P(x' ) . ix - x'

Lv

(4.30)

biiminde verilecei (4.10)'dan grlT. AV 'yi (makroskobik dzeyde) sonsuz kk olarak dnp d x' ye eit alr ve tm uzay zerinden integre ederek potansiyeli buluruz:

( 4c. ) 4d3x'[ 1:)(;)

1 ) I k'>->--(1

(4.31)

kinci terim, (1.25)'deki ift-kutup tabakas potansiyeline benzemektedir; daha dorusu onun hacimsel ift-kutup dalmna genelletirilmiidir. Paral integrasyonla bu potansiyel

(b(> -

) .S-

c13x 1

?(7 ,

)-

(4.32)

haline dntrlr. Bu, tam olarak (9 - V.P) yk dalmnca gluturulan potansiyelin al lagelen ifadesidir. Dolay siyle, E = --fAolmak zere, ilk Maxwell denklemi u ekle girer:

190

V . E = 41t5> - D .

(4.33)

-- Etkin yk younluunda P'nin raksamasnn ortaya k nitel biimde anla labilir. Eer kutuplanma dzgn deilse, ekil 4.2'de ematik olarak grld gibi, herhangi bir kk hacim ierisinde net bir yk artmas ya da azalmas olabilir.
-N a D = E + 4d

(4.34)

eklinde elektrik yerde itirme diyeceimiz bir D vektr tanmlayarak, (4.33) bant s n al lm biime getirebiliriz: V . D =
4T

(4.35)

(4.27) ve (4.35) denklemleri, Blm l'deki (1.13) ve (1.14)'n makroskobik kar l klardr.

ekil 4.2- Kutuplanma yk younluunun ortaya k . Wituplanmann uzaysal deiimi nedeniyle, verilen kk bir hacimden girene gre daha ok molekl yk kabilir. Yalnzca snrn yaknndaki molekller gsterilmitir. Giri blmnde tart ld gibi, elektrostatik potansj;yel ya da alanlar iin bir zm elde etmeden nce, -D ve E'yi birbirine balayan bir bant gereklidir. Bu blmn geri kalan kesimlerinde, sistemin uygulanan alana izgisel olarak yant verdiini varsayaca z. Bu, ferroelektrikli i tart ma dna karr; fakat alan iddetleri ar byk olmamak kouluyla, bunun tesinde gerek bir s nrlama deildir. Durumu daha da basitle irmek iin, ortamn izotropik olduunu varsayal m. Buna gre, P kutuplanmas , dorultudan bams z bir orant katsays ile Vye paraleldir:

191

P = ")( E e

-4

(4.36)

e katsaysna orZamn elektrik al nganl denir. Bu durumda

D yerdeitirmesi E ile orant ldr:

-4 -4 D = E E Burada = 1 + 41T):e

(4.37)

(4.38)

olup, dielektrik sabiti ya da ba l elektrik geirgenlii adn alr. Dielektrik ortam yaln zca izotropik olmayp ayn zamanda dzgn ise, bu durumda E yerden ba ms zdr. Dolaysyla (4.35) raksama denklemi -> -> V . E = 4Tc( 9 ) (4.39)

biiminde yaz labilir. Byle ortamlardaki tm problemler, nceki blmlerde inceledi imiz problemlere indirgenirler, yeter ki verilen ykler taraf ndan oluturulan elektrik alanlar 1/E arpan kadar azalt lsn. Bu azalma, atomlar n kutuplanmas cinsinden anlalabilir; nk atomlarn kutuplanmas , verilen ykn alanna kar duran alanlar dourur. Hemen ortaya kan bir sonu udur: Bir kondansatrn plkalar arasndaki boluk EFAlitli bir dielektrikle doldurulursa,bu kondansatrn s as Earpan ile artar (bu dediimiz, kukusuz, ky alanlar nemsenmedii lde dorudur). Elektrik alanlar nn bulunduu uzayn tm bu dzgn ortam ile dolu deilse, ya da daha genel olarak, yan tlar izgisel de olmayabilen yz yze deiik ortamlar szkorwsu ise, bu durumda ortamlarn arakesit yzeylerinde D ve E zerindeki snr koullar problemini ele almamz gerekir. Bu snr koullar G.5 kesiminde Maxwell denklemlerinden tretilmi ti. Sonu1 lar yleydi: Ar,akesit yzeyinin her iki yan nda - '5'nin dik bileenleri ve E'nin te et bileenleri, hem durgun hem de zamanla deien alanlar iin,

(D2
(E 2

-Di )
-

= 47r(r
(4.40)

) x

21 = O

192

snr koullarn salarlar; burada Fin , 1 blgesinden 2 blge-

sine ynelmi yzeye dik birim vektr ve cr s nr yzeyi zerindeki (kutuplanma ykn kapsamayan) makroskobik yzeysel yk younluudur.
4.4- Dielektrikli S nr-deer Problemleri

Elektrostatikteki s nr-deer problemlerinin zm iin daha nceki blmlerde geli tirilmi olan yntemler, dielektrik leri kapsayan durumlara kolayl kla geni letilebilir. Bu kesimde dielektriksel ortamlara uygulanan teknikleri a klayc nitelikte birka rnek ele alaca z. Dielektrikli grnt yntemini a klamak iin, arakesit yzeyi dzlemsel olmak zere, uzayn bir yarsnn sabitli ve dier yar s nn 2 sabitli dielektrik maddeyle dolu i olduunu ve birinci ortamda arakesit yzeyinden d uzakl nda noktasal bir q yk bulunduunu varsayalm. ekil 4.3'de grld gibi, arakesit yzeyi z = 0 dzlemi olarak al nabilir. imdi
Li V . E =
2

z > O z < O her yerde

--> V . E = O VxE= 0

(4.41)

denklemlerine, z = O'da z E x E 2 Ez = lim

z

lim z-0+

E E

x Y

(4.42)

snr koullarn salayan uygun zmler bulmal yz. Her yerde "".XE:= 0 olduundan, alan al lm biimiyle bir( potansiye linden tretilebilir. Grnt ykleri yntemini kullanma giri iminde, ekil 4.4'deki simetrik A' noktas na bir q' grnt yk koymak doald r. Bu durumda, z >O blgesi iin, (p,ck,z) silindirik koordinatlar yla belirtilen P noktas ndaki potansiyel

193

1
El

q + R

qi 2

, z > O

(4.43)

>2. + (d-z) 2 , R2 = ifa + (d+z) 2 'dir. olacakt r; burada R = Buraya kadarki i lem, 2 dielektrii yerine iletken ortam al nmas problemindeki ilem ile tmyle ayn d r. Fakat imdi z<0 iin potansiyeli belirtmeliyiz. z < 0 blgesinde hi yk bulunmad ndan, bu potansiyel, Laplace denkleminin bu blgede tekilliksiz bir zm olmal dr. En basit varsay m udur: z<0 1 daki ~sWel gerek q yknn A konumuna yerletirildii X

ekil 4.3

P R

re-- d -----> <---- d .

ekil 4.4 d nlen q" grnt yknn potansiyeline e deerdir: z < 0 R te yandan (4.44)

194

"bz ve

l z=o

z (R

)
2 L=o

d J;22 3/2 ( )

=
z=o (JS)

( R ) 2

z=o

2 2 3/2 (p )

-P

olduundan, (4.42) s nr koullar u gereksinimlere yol aar:

q qi = q.

(q

q') =

E 2.

q"

Bu bantlar zlerek q' ve q" grnt ykleri bulunur:

q -

'

2
2 E .4 E 2 1

(4.45)

q" = (

) q

E ves2,2 : . durumlar iin kuvvet izgileri (daha dorusu izgileri) nitel olarak ekil 4.5'de grlmektedir.
Kutuplanma yk younluu -V.P ile verilir. Her bir dielekt rik ierisindejr= ")t E'dir; dolaysiyle q noktasal yk d nda -c7.1,;" = - ")1( .E=O'd re Bununla beraber, z, z = O'dan geerken, yzey zeride 3c bir sreksiz atlamaya sahiptir: 4k = (1/47z) '( E -E9 ). Bu, z = 0 dzlemi zerinde bir kutuplama yzeysel yk younluu var olduunu gsterir:

Cr

kut.

= - ( E) 2

P ) n 21

(4.46)

Burada 21' l'inci dielektriten 2'nci dielektrie ynelmi olan yzeye dik birim vektr; P. ise ilyinci dielektri in z = 0 yzeyindeki kutuplanmad r.
E. -1 -

zi*rc

zn

195

ekil 4.5- Yar-sonsuz E dielektrik madde blokuna 2 yakn olarak E dielektrii iine yerlemi noktasal ykn ielektriksel yerde itirme (D) izgileri.

olduundan, kutuplanma yk younluunun

o-kut.

27,c

E (E 4_ E ) 2

E2

d
(92.*d2) 3/2

(4.47)

olduunu gstermek basit bir sorundur. .>> E limitinde, E 2 i ok fazla bir iletken daviranr; iindeki dielktr elektrik alan ok kk duruma gelir ve (4.47)'deki yzeysel yk younluu, bir iletken yzeye uygun deere yaklar. Dielektrikleri kapsayan elektrostatik problemleriyle ilgili ikinci rneimiz, ba langta dzgn olan bir elektrik alan iine yerletirilen a yar apl ve E, sabitli bir dielektrik kredir. Elektrik alan kreden ok uzaklarda, ekil 4.6'da grld gibi, z ekseni boyunca ynelmi olup E byklne sahiptir. Krenin ne iinde ne de d nda hi bir. serbest yk bulunmamaktad r. Bu nedenle problemimiz, Laplace denklemini, r = a'daki zel s nr koullarn gerekleyecek biimde zmektir.

196

Problemdeki geometrinin eksensel simetrisi nedeniyle, zm a adaki biimde alabiliriz:

Eo

ekil 4.6 KRDE: r t P (cos9 9,

e4

Di

(4.48)

DIARDA:

.._ Ad s - r" [Bp r e + Cr-(2+1) ] P2(cos9) (4.49)

i=o

<-

Sonsuzdaki snr koulundan 4--Ez = -Er cos8), s frdan o o farkl tek BE 'nin B = -E olacan buluruz . Dier katsay lar ise r = a'daki sn rl koul%r yard myla saptanrlar: TEETSEL E: 1 .t.i

-a e I

1 -.Ad 1
r=a a -a

a ir=a (4.50)

DK D

s -41 )
-br r=a

-'4d l
""r. r=a

(4.48) ve (4.49) serileri (4.50)'de yerlerine konduklar nda, Legendre ok-terimlilerinden olu an sfra eit iki seri elde edilir. Bunlar tm e de erleri iin s fr olacaklar na gre, her Legendre ok-terimlisinin katsay s ayr ayr s fr olmal dr. Bu, ilk s nr koulu iin u bant lara yol aar: di
A = - E0 +

197

1 iin a U+1 kinci s nr koulu ise unlar verir: Ag C

C2

(4.51)

. A l = -E o 2 a
(4.52) Ct 1 iin .A =- (2+1) ' 22 a +1 l'ler (4.51) ve (4.52)'deki ikinci denklemler, ancak tm Q iin Az = C = 0 olduunda birlikte salanabilirler. Geri kalan katsay lar, uygulanan E o elektrik alan cinsinden yle verilirler: 3 ) E = ( E 2 +E. o (4.53) - 1 ) a3 E C = Dolaysiyle potansiyel

J. =

) Eor cos9 (4.54)

kl

= -E o r cos9

a3 E- 1 ) E ( 2 E+ 2 r

cos9

biiminde bulunmu olur.

->,
ekil 4.7- Dzgn bir E alan iinde bulunan dielektrik kre. Solda 9cutuplanman n kendisi, sada ise kutuplanma yiikleri ve bunlar n oluturduu kar koyucu elektrik alan grlmektedir.

198

Kre iindeki potansiyel, uygulanan alana paralel ve

E. l + 2

(4.55)

Kiyklk1 sabit bir elektrik alan betimler; E.:>1 ise Ei <E0' Kre dndaki potansiyel ise, uygulanan E alan ile dr.

alana paralel olarak ba langta bulunan

p

E -. 1 4 2

) a 3 E0

(4.56)

momentli bir elektriksel ift-kutbun alannn toplamna edeer bir alan verir. Bu ift-kutup momenti, P kutuplanmas nn hacim integrali olarak yorumlanabilir. Kutuplanma udur:
-> P (

- 1 -4

Lin

)E-

-1

4"R E+ 2

-4)E o

(4.57)

Bu kutuplanma krenin hacmi boyunca sabittir ve hacim integrali de gerekten (4.56)'dr. (4.46) uyar nca, yzeysel kutuplanma yk younluu 0kut =

kut

4R E 2

) E cos9 o

(4.58)

Bunun, uygulanan alana kar t ynde bir i alan dourduu ve bylece ekil 4.7'de izildii gibi, kre iindeki alan (4.55) deerine indirdii dnlebilir. ekil 4.8'de grld gibi, z eksenine paralel dzgn bir E0 alannn etkisine urayan E sabitli dielektrik ortam .. d ne alm a yarapl kresel oyuk problemi de, tmyle ayn ekilde dielektrik krede izlenen yoldan zlebilir. Gerekten de, (4.50) snr koullarnn incelenmesi, oyuk ile ilgili sonularn, E. ,-.,,, (1/E) yerde itirmesiyle dielektrik kre sonular ndan elde edilebileceini gsterir. Buna gre, rne in oyuk iindeki alan, dzgn E 'a paralel ve o E. l
E0

(4.59)

199

byklndedir; E>1 ise E. ;>. E 'd r. Benzer biimde, d taki alanda uygulanan alan ile 15u alana ters olarak ynelmi ve balangta bulunan
P=( -1 +1 3 )a E

(4.60)

momentli bir ift-kutkun alan nn toplamdr.

ekil 4.8- Dzgn bir d alann etkisinde bulunan bir dielektrik iinde kresel oyuk.

4.5- Moleklsel Kutuplanrlk ve Elektriksel Alnganlk

Bu kesimle gelecek kesimde, moleklsel zelliklerle makroskobik olarak tanmlanan elektriksel al nganlk (X) parametresi aras ndaki ilikiyi inceliyeceiz. Gerek bir inceleme kesinlikle kuantum mekaniksel dnceler gerektirdi i halde, buradaki tart mamz moleklsel zelliklerin basit klasik modelleri cinsinden yapacaz. Neyse ki dielektriklerin basit zellikleri klasik zmlemeye uygundur. Molekllerin ayrntl zelliklerinin al nganl a nasl bal olduklarn incelemeden nce, ortamdaki molekller zerine etkiyen alanlarla uygulanan alan aras nda bir ayrm yapmal y z. Alnganlk E bants aracl yla tanmlanr; burada makroskobik elektrik alandr. Molekl aral klarnn byk olduu youn olmayan ortamlarda, makroskobik alan ile herhangi bir molekle ya da bir molekl kmesine etkiyen alan aras nda

200

ok az fark vard r. Fakat molekllerin birbirlerine ok yak n olduu youn ortamlarda, kom u molekllerin kutuplanmas , ortalama makroskobik E alan na ek olarak, verilen herhangi bir molekl zerinde bir de E. alan ,4ourur; bylece molekl tizerirldekitoplarnalah E.olur.F.i alan iki terimin fark olarak yaz labilir: 1 -a - (4.61) - E E. = E yakn p Burada verilen molekle yak n molekllerin gerek EakIn' . katks dr; E se P kutuplanmas yla anlat lan bir ortalama i srekli yaklajikl kta ie kar an molekllerden gelen katk dr. Burada yapt m z, szkonusu moleklle yak n molekllerin zel atomik ekillenimini ve konumlarn bilmee zen gstermemiz gerektiini sylemektir. Bylece makroskobik olarak kk fakat mikroskobik olarak byk V hacmi iinde, yak ndaki moleklsel katklarn dzletirilmi makroskobik e deerini (E ) karlyoP ruz ve bunun yerine kesin biimde geli tirilen katk y (-E; ak n) koyuvoruz. Aradaki fark, ek E i alandr. ierisinde bir yk dal m bulunan R yarapl kresel hacim iindeki elektrik alan nn integrali (4.18) bantsn vermiti; i te o sonucu E yi hesaplamada kullanabiliriz. V hacmi olarak ok say da molekl kapsayan R yarapl bir kre seilirse, ierdeki toplam ift-kutup momenti - 41(R P = 3
3

olur, yeter ki V yi ok kk seerek hacmin her yerinde sabit alabilelim. Bu durumda, (4.18)'e gre, kre iindeki ortalama elektrik alan (E-> olarak arzulanan da tam budur). P E = 3 P 4nR 3 E r<R d3x
41T
3

(4.62)

dir. Bylece i alan aa daki gibi yazabiliriz: - = E.

41-t
P

yakn

(4.63)

201

Yakn molekllerin olu turduu alan saptamak ok daha zordur. Lorentz,_basit bir kbik rgiideki atomlar iin, her rg kesinde kEalan nn s fr olduunu gstermi tir (sayfa 138). Bununna riit , aada grleb lecei gibi, problemin simetrisine dayan r. ekil 4.9'daki gibi, ift-kutuplar n kre iinde kbik bir dzen olu turduklarn ve tmnn ayn yne ynelmi sabit byklkl momentlere sahip olduklar n varsayal m. ift-kutuplarn konumlar , (ia, ja, ka) bileenlerine sahip olan x k koordinatlar yla verilir; burada a rg aral dr; i,j,k;-A n her biri ise art ve eksi tam say deerlerini al r. TUm ift-kutuplar n ba lang noktas nda oluturduklar alan, (4.13)'e gre yle verilir: jk - )( jk jk 5 xijk

-E-

i,j,k

/'

(4.64)

Alann x bileeni u biimde yaz labilir: .2 .2 .2 2 3(1 pi + ijp2 + ikp3 ) - (1 + + k )pg E

=
3 .2 .2 2 5/2 a (1 + + k )

(4.65)

ekil 4.9- alann hesaplan-basit bir kbik rgiide yakn molekllerden gelen katk .

202

ndisler art ve eksi de erleri e it lde aldklarndan, (ijp2 + ikp3 ) ifadesini ieren arpaz terimler s fr olurlar. Aa daki toplam n birbirlerine e it olduklar da simetriden grlr: .2 i,j,k .2 .2 2 5/2 = (1 + + k ) .2 .2 .2 2 5/2 i,j,k (i2 + + k )

k
i,j,k Sonu olarak
E

(.1

2 5/2 .2 + k )

i,j,k

+ j

2 + k )1P = 0 (4.66)

2 + k 2)5/2

dr. y ve z bileenlerinin s fr olduklar da ayni ekilde gsterilebilir. Bylece basit bir kbik rg iin E yak n = 0 ise, tmyle geliigzel durumlar iin de E k u olmas akla yakndr. Buna gre, kristal yap sz (VloW) maddelerin yakn molekllerden ileri gelen bir i alana sahip olmamalar beklenir. Basit kbik yap d ndaki rgler iin, E alan nn bileenleri, rgnn simetri zelliklerini yanXffifi bileenlerine baldr. izsiz bir S ezp tensr arac l yla 0 al nmas iyi Bununla beraber, birok madde iin E yakn i leyen bir varsaymdr. P kutuplanma vektr, (4.28)'de

r>= N <i: mol>

, molekllerin ortalama olarak tanmlanm t ; burada < -fi ift-kutup momentidir. Bu ift-kuup momenti yakla k olarak molekl zerine etkiyen elektrik alan yla orant l dr. Elektrik alanna olan bu ball gstermek iin, ortalama moleklsel ift-kutup momenti bl molekl zerindeki uygulanan alan olarak, moleklsel kutuplanrlk ( ) diyeceimiz bir oran tanmlarz. Buna gre, (4.63)'deki i alana da hesaba katarak unu yazabiliriz:

< Pmol > = b'Mol

'

(E Ei )

(4.67)

203 Uygulanan alana molekllerin verdi i yant belirten genelde elektrik alan nn fonksiyonu olmakla birlikte, geni bir alan iddeti blgesi iin sabittir. (4.67) denklemi (4.28) ve (4.63) ile birle tirildiinde, (4.68)

= N )mo 1 ( +

-. 3) 1

bantsna yol aar; E ak in 0 varsaylmtr. E cinsinden zdkten sonra, W-n maddenin elektriksel al nganl n tanmlayan P kullanrsak, alnganl k (makroskobik parametre) ve moleklsel kutuplan rl k (mikroskobik parametre) aras ndaki banty buluruz:

')( e =
1

N 4o1

(4.69)

n
3

N mol

E= 1+ 4Tt'X biiminde verilen dielektrik sabiti `jmol cinsinden ya da mofeklsel kutuplanrl k dielektrik sabt cinsinden ifade edilebilir:
3 E - 1

= 4RN

2 )

(4.70)

Bu bantya Clausius Mossotti denklemi denir; nk Mossotti (1850'de) ve Clausius (1879'da) bamsz olarak, verilen herhangi bir madde iin ( E - 1)/(E+ 2) ifadesinin maddenin younluuyla orantl olmas gerektiini bulmu lardr. * Bu bant , en iyi biimiyle, gazlar gibi seyrek maddeler iinde geerlikte olmaktadr. Sv lar ve kat lar iin, (4.70) ancak yaklak olarak geerlidir, zellikle dielektrik sabiti byk ise. Daha ok ayr ntyla ilgilenen okuyucuya Bttcher, Dellwe ve Frhlichl in kitaplar sal k verilebilir.
-

4.6

Moleklsel Kutuplanrlk in Modeller

Atomlar ya da molekller- kmesinin kutuplanmas iki ekilde ortaya kabilir: o) Uygulanan alan yk younluklarn deitirir ve bylece her moleklde bir ift-kutup momenti oluturulmu olur;
2 09tik frekanslarda E. n 'd r; burada n k r lma indisidir. (4.70)'de .yerine n konarak bulunan denkleme kimi kez Lorentz -Lorenz denklemi (1880) denir.

204

b) Uygulanan alan, molekllerin ba langta geli igiizel ynelmi olan srekli ift-kutup momentlerini kendine paralel duruma getirmee al r. Oluturulan momentleri kestirebilmek iin, basit bir modeli, harmonik olarak bal ykler (elektronlar ve iyonlar) modelini ele alaca z. Her bir e yk 2 - F = - mc0 x o

(4.71)

gibi bir geri -arc kuvvetin etkisiyle bal dr; burada m ykn ktlesi, co ise denge konumu dolay ndaki titre imin frekansd r. Bu 4, bir E elektrik alan nn etkisi alt nda, denge konumundan 2 --, mc x = e E ile verilen bir 7 uzanm kadar ayr l r. Bunun sonucunda oluan ift-kutup momenti udur:
.4. = ex =
2

Pmol

mc.0 o

,-.. E

(4.72)

2 2 Buna gre kutuplan rl k `6= e /mu> 'dir. Eer her bir moleklde ktleleri m., titre im frekanslar (4)3, olan e ykler cmlesi i varsa, molel.ilsel kutuplan rl k = 2 e. 3 2 j m.W. J .

\mol

(4.73)

dir. byklk basama zerine bilgi edinmek iin, iki ayr kestiride bulunabiliriz. hacim boyutuna sahip olmas nedeniyle, bykl, moleklsel boitlar 3 basamanda ya da daha az olmal dr; yani y ^- 10- cm olmal dr. Ikinci kestiri iin, atomlardaki elektronlar n balanma frekanslar nn k frekanslar basamanda olduuna dikkat edelim. Ifi tipik bir dalgaboyunu 3000 angstrm olarak al rsak, 6 x 19 1 2 sn buluruz. Buna -gre )'ya gelen elektronik katk s ^-, ( e mw) -24 J ' N, 6 x 10 cm 'tr; bu da moleklsel hacis keA risiyle uyumludur. Gazlar ilin, normal ko ullarda, cm 'deki molekl say s4 N = 2,7 x 10 'dur; yleyse gazlar n alnganl klar l0 basamanda olmal d r. Bu, dielektrik sabitlerinin l'deR

205

ancak binde birka kadar ayr ld n ifade eder. Deneysel olarak dielektrik sabitlerinin tipik de erleri, hava iin 1;00054, amonyak buhar' iin 1,0072, metil alkol iin 1,0057, hely-99 000068'dis. Kat ya da s v dielektrikler iin N ' - 10 molekl/cm 'dr. Bunun sonucu olarak al nganl k 1 basamanda (10 1 arpanl k yanlg payl ) olabilir; gzlenen de zaten budur. x' Molekllerin s sal hareketiyle (4.73) sonucunun de iebilme olana incelenmeyi gerektirir. Faz uzay nda (p,g uzay ) parac klarn olas lk dal m , istatistik mekanikte, Hamiltoniyenin bir f(H) fonksiyonu ile verilir. Klasik sistemler iin
f(H) = e -H/kT

(4.74)

Boltzmann arpan dr. Uygulanan alan z ynnde olmak zere, harmonik olarak bal yk problemi iin Hamiltoniyen udur: H = 1 2m Burada bu kez ykl parac n momentumudur. ift-kutup momentinin z dorultusundaki ortalama deeri .> = Sd p d 3 x(ez) f(H) c 3 r 3 joi p)d x f(H) 2 dir. - ' = x - eEk/mw koordinat dei imi yapl rsa, x o 2 2 2 ,2 e E H = 1 o (>71)2 2 2 2m P 2mw o ,2 m 2,2 p + -T- (.00 x - eEz (4.75)

.f

(4.76)

(4.77)

2 f 3 ( 3 e ) d pid x'(ez' + E ) f(H) 2 mWb (4.78) \,> mol d3pfd 3 x 1 f(H) haline gelir. H Hamiltoniyeni z' ye gre ift oldu undan, ilk integral s fr verir. Bylece f(H)'nin yaps ndan bams z olarak,
e itli maddelerin dielektrik sabitleri izelgeleri iin Handbook of Chemistry and Physics, Chemical Rubber Publishing Co., ya da American Institute of Physics Handbook, ed. D.E.Gray, 3 rd edition, MC Grow Hill, New York, (1972)' ye bak n z.

206

e
<Pmol?

2 E rnw o

elde ederiz; bu ise ssal hareket dikkate al nmadan (4.72)'de bulunmu olan sonutur. kinci tr kutuplan rl k, olaan durumda geli igzel ynelmi olan srekli ift-kutup momentlerinin daha ok belirli bir yne ynlendirilmesiyle oluturulur. Bu ynelme kutuplanmas , HC1 ve H O gibi "kutuplu" maddelerde nemlidir ve ilk olarak 2 Debye taraf ndan (1912) tart lmtr. Tm molekllerin uzayda herhangi bir ynde ynelebilen srekli birer p ift-kutup momentine sahip olduklar varsaylr. Alan yo&en, ssal hareketler moleklleri geli igzel ynlere yneltir; bylece net bir ift-kutup momenti olmaz. Fakat uygulanan alan ile birlikte, en dk enerji durumuna kar gelecek biimde, ift -kutuplar n alan boyunca s ralanma eilimleri ortaya kar. Sonuta ortalama bir ift-kutup momenti olacakt r. Bunu hesaplamak iin, molekl Hamiltoniyeninin H=H o -p o .E (4.79)

olduuna dikkat etmek gerekir; burada H , yalnzca molekln "i" koordinatlar nn fonksiyonudur. (4.7) Boltzmann arpan n kullanarak, ortalama ift-kutup momentini p E cose kT ) )
(4.80)

< P mol

S d5l exp(

f d.flpocos0 Eexp( p cose

kT

biiminde yazabiliriz; burada E, z ynnde seilmi , ilgisiz deikenlerin tm zerinden integral al nm ve 1-3 'in sadece alana paralel bileeninin s frdan farkl olLuna dikkat edilmitir. Alak s cakl klar d nda, genel olarak (p E/kT) bire gre ok kktr. Bu nedenle sl arpanlar Rer iye aabiliriz ve u sonucu elde ederiz:
2 Po < Prnol 3 kT

(4.81)

207

Ynelme kutuplanmas , beklendii gibi, s cakl n tersiyle orantl dr; nk uygulanan alan s sal hareketlerin kar koymas n yenici bir etki yapmaldr. Genel olarak her iki tr kutuplanma, yani hem olu turulan elektronsal ve iyonsal kutuplanma hem de ynelme kutuplanmas birlikte vardr ve moleklsel kutuplanman n genelyaps yledir: 2 Po (4.82) \( + 1 mol i 3 kT Bu, (a + b/T) biiminde bir s cakla bal lk gsterir; dolay siyle ekil 4.10'da grld gibi, kutuplanman n iki tr deneysel olarak ayr labilir. HC1 ve H2 0 gibi "kutuplu" rnolekller iin, gzlenen srekli ift-kutup momentleri, moleklsel

kutuplu

kutuplu olmayan

ekil 4.10- Kutuplu ve kutupsuz maddeler iin, molekl selkutuplanma yatknlnn scaklkla deiTgl. 1"-l 'e gre izilmitir. knol' -toyutlarla uyumlu olarak, elektron yk arp 10 -8 cm Icasaman dadr. 4.7- Dielektrik Ortamlarda Elektrostatik Enerji Bo uzaydaki ykler sisteminin enerjisini Kesim 1.1'de tartm t k. Orada bir "(x) yk younluu ile bir ,[1*3t potansi-

208

yeline degin enerji iin elde edilen

w=11
2

,(,n 5 G-n

d3 x

(4.83)

sonucu, genel olarak dielektrik ortamlar n makroskobik anlat mnda olduu gibi al namaz. (4.83)'n nas l elde edildii anmsanrsa,.bunun nedeni akl a kavuur. Elemanter ykleri para para sonsuzdan al p bylece varl k kazanan elektrik alannn etkisine kar yerlerine getirerek son yk durumunu oluturduumuzu dnmtk. Bylece yap lan toplam i (4.83)'e ulam t . Dielektrik ortamda yaln zca gerek (makroskobik) yk yerine getirirken i yaplmaz; ayr ca ortamda belirli bir kutuplanma durumu olu turmak iin de i yapl r. (4.83)'de 9 ve makroskobik deikenlerse, (4.83)'n dielektrik zerine yaplanla birlikte, toplam i i gsterdii kesinlikle hi de ak deildir. Dielektriklerin anlat mnda genel olmak iin, dielektriin uygulanan alana verecei yant n izgisel olmas , dzgn olmas v.b. gibi varsay mlarn hibirini balangta yapmayaca z. imdi tm uzayda bulunan makroskobik J) yk yo unluunda bir cins &p. dei imi nedeniyle enerjide ortaya kan kk bir SW deiimini gznne alal m. Bu deiimi oluturmak iin yap lan i =

gjO() (D(' d3x -t)

(4.84)

dir; burada(D('() banda varolan p(x)yk yo unluunun potansi yelidir. D= 47x? oldu undan, Sy deiimini yerdeitirme alanndaki S5. dei imne balayabiliriz:

V.

(SD)

-->

(4.85)

Bu durumda SW enerji deiimi u biime sokulabilir:

3 E . D d x

(4.86)

4TC Burada E= =40 bant sn kulland k ve j)(x) 'in yerle ik bir yk dalm olduunu varsayd k. Artk toplam elektrostatik

209

enerjiyi, en azndan biimsel olarak, -5'nin bir 0 ilk deerinden bir D son deerine getirilmesi durumunda a adaki gibi yazabiliriz:
W 1

r'r =

s' d3x (D

s -1-5

(4.87)

4'N
Ortam izgisel ise,

E . SD = 2
olur ve toplam elektrostatik enerji

(4.88)

1 S -> -> 3 E .Ddx (4.89) 87x Jo. haline gelir. - .. = j%)ve V . D = 4Ttp ba ntlar kullanlarak, E ya da (4.84) 1 e geri dnp p ve(inin izgisel bigiirdebqffl :olduklar varsaylarak, bu son ifade (4.83)'e dntrlebilir. Bylece ancak davran izgisel ise, (4.83) 1 n makroskobik dzeyde geerli olduu grlr. br hallerde, bir son durumun enerjisi (4.87)'den hesaplanmal dr ve bu, akla yak n olarak, sistemin gemiine bal olabilir (histerezis etkileri).

W=

Olduka ilgin bir problem vard r; bu da, kaynaklar sabit tutulan bir elektrik alan iine izgisel yan tl bir dielektrik cismin sokulmas durumunda enerjide ortaya kan deimedir. Yerin fonksiyonu olabilen E, dielektrik katsay l bir ortamda, ba langta belirli bir jp(5t) yk dalmnn dourduu bir --h" elektrik alannn varoldudnu d nnz. Balangtaki elektros2 tatik enerji udur: W o =
1

3 S -> E . x o D od 87c

Burada D = E 'dr. Sonra, kaynaklarn konumlar sabit tutulao o rak, alan n 2).cine V hacimli bir dielektrik cisim sokulur ve alan 'dan E'ye deiir. Szkonusu cismin varl , Z(1. ) gibi al E bir dielektrik katsay ile anlat labilir; yle ki, bu katsay V 'in iinde E ve V 'in d nda E deerine sahip olsun. "o Matematiksel gklerden ka nmak iin, V hacminin kenarlarnda Sc>t'in S den E a ok h zl , fakat sekli olarak dtn tasarlayabiliriz. Bil kez enerji

210

W -

j.

3 E.Ddx

-4 -4 deerine sahiptir; burada D = E E'dir. Enerjideki fark yle yaz labilir:

W= 1

8 -rc
1

o .

o ) d3x

8 .1x

)d3x +
8/C

Scg + E o ). ( 7 - o ) d3x (4.90)

Aadaki kant araclyla ikinci integralin s fr olduu gsterilebilir. V x (E + E o ) = 0 olduundan, o = yazabiliriz. Buna gre ikinci integral u ekle girer: I = 1
8 T(

4.D ) d3x o

Bu ise, paral integrasyon yardmyla

=
8/C

-4 3 V.(D -D ) d x =O o

olur; nk dielektrik cismin sokulmas yla R(5!), kaynak yk younluunun deitirilmedii varsayld ndan, 57., (D . o )= o 'dr. Sonu olarak, enerji deiimi
W=

1
81T

(E .D

3 -D.E )dx o

(4.91)

dir. ntegrasyon tm uzay zerinden grnmektedir, fakat gerekte yaln zca cismin V hacmi zerindendir; nk V d nda = oE'dir. Dolays yla

211

w _

1 8'n f7

(E - E.o)

-> -> 3 E. E d x o

(4.92)

yazabiliriz. Dielektrij cismi saran ortam bo uzay ise,= l'dir. Bu durumda, P kutuplanmas nn tanm kullan la?ak, (4.92) bant s W = 1 -> -> 3 v P . E0 d x (4.93)

biiminde ifade edilebilir; burada P dielektri in kutuplanmas dr. Buna gre, sabit kaynakl bir E o alan iine konan bir dielektriin enerji younluu
W=-

P . E

(4.94)

ile verilir. Bu sonu, bir d alan iinde bulunan bir yk younluunun (4.24) enerji ifadesindeki ift-kutup terimine benzerdir. (4.94) ifadesi, srekli bir ift-kutbun de il de, bir d alan iinde bulunan kutuplanabilir bir dielektri in enerji younluunu gsterdii iin 1 arpan n kapsamaktadr. (4.88)'de grnen de ayn 1 'dir.

2
(4.92) ve (4.93) denklemleri, Es > .E. olmak ko uluyla, bir dielektrik cismin artan E alan blgesfile doru hareket etme eiliminde olacan gstecf'.ir. Etkiyen kuvveti hesaplamak iin, cismin yapt kk bir genelle tirilmi yerdeitirmesi dnelim. Bu durumda enerjide SW gibi bir deiim olacakt r. ykler sabit tutulduuna gre, hi bir d enerji kayna yoktur ve alan enerjisindeki deiim, cismin potansiyel enerjisinde bir deiim olarak yorumlanabilir. Bu, cisim zerine etkiyen bir kuvvetin var oldu u anlam na gelir: F = (

w )
-.V>

(4.95) Q

Burada alan kaynaklarnn sabit tutulduklar n gstermek iin paral treve Q alt indisi konmutur. Dielektriklerin hareketini ieren uygulamal durumlarda, elektrik alanlar , ou kez batarya gibi bir d kaynaa balanarak sabit potansiyellerde tutulan belirli ekillenimlere sahip elektrotlar yard m yla oluturulur. Dielektrik da lm

212

deitike, potansiyelleri sabit tutmak iin ya bataryadan elektrotlara ya da elektrotlardan bataryaya yk akacakt r. Bu, d kaynaktan enerji salandn gsterir. Bu yolla salanan enerjiyi, alanlarn sabit kaynaklar iin yukarda bulUnan enerji deiimi ile karlatrmak ilgintir. Bunu yaparken yaln zca izgisel ortamlar konu edeceiz; dolays yla (4.83) geerli demektir. Ba tan varolan ekillenimde kk deiimleri ele _almak yeterlidir. (4.83)'den aka anlalaca gibi, yk younluu ve potansiyeldeki gf(5t) ve 64,0- deiimlerinin enerjide yarataca deiim

f S + (1)gp)d3x

- (4.96)

dir. (4.84) ile karlatrlarak grlr ki, dielektrik zellikler deimiyorsa, (4.96)'daki iki terim birbirine eittir. Bununla birlikte, eer dielektrik zellikler deiiyorsa, yani

.(;?) --().?) t SEcin

(4.97)

ise, (4.96)'daki iki katk nn ille de ayn olmalar gerekmez. Gerekte, kaynaklar sabit tutulan (Sq=0) bir elektrik alan iine bir dielektrik cisim sokmakla yarat lan deiimi daha yeni hesaplad k. (4.96)'daki katklarn eit olmas , SW = 0 demek olur; oysaki (4.91) ya da (4.92) genel olarak s fr deildir. Bu farkn nedeni, kutuplanma yklerinin varl dr. Dielektrik zelliklerin (4.97) ile anlat lan deiimi, kutuplanma yk younluunda bir deiim olarak dnlebilir. Bu durumda, eer (4.96) hem serbest hem de kutuplanma yk yo unluklar zerinden bir integral (yani mikroskobik bir denklem) olarak yorumlanrsa, iki katk her zaman iin e ittir. Bununla birlikte, ou kez makroskobik niceliklerle uramak daha uygun olur. Bu durumda ancak dielektrik zellikler de imiyorsa, eitlik vard r. Sabit potansiyelli elektrotlarn varl halinde, herhangi bir yolla (rnein dielektrik cisimleri hareket ettirerek, alnganlklarn deitirerek, v.b.) dielektrik zelliklerin deitirilmesi i leminin iki basamakta yap ld dnlebilir. lk basamakta elektrotlar bataryalardan ayr l r ve bylece zerlerindeki ykler sabit tutulur (Sq = 0). Dielektrik zelliklerdeki (4.97) deiimi ile enerjide

213

SW

= 2

5. .p sck

3 d x

(4.98)

potansiyelde olu an kadarl k bir dei im olur; burada SC deimedir. Bunun (4.92) sonucuna yol t gsterilebilir. kinci basamakta bataryalar yine elektrotlara ba lanarak potansiyellerin ilk deerlere kmas salanr. Bu durumda bataryalardan Sq2 yk akarak potansiyelde SOk =dei imi oluur. Dolays yla ikinci basamaktaki enerji dei ik W2 - 2 3 y,SC.2 -F Syz) d x = -2

SW

(4.99)

dir; nk iki katk birbirine eittir. kinci basamakta, d kaynaklarn enerjiyi kar t anlamda ve ilk basamaktakinin iki kat kadar dei tirdiini bulmu oluruz. Sonuta net dei me

SW

= -

ZSi si d3x

(4.100)

dir. Simgelerle

Swv = 8wQ

(4.101)

yazabiliriz; buradaki alt indisler, o niceli in sabit tutulduunu gsterir. li bir dielektrik daha yksek alan iddetli bir blge iine hareket ederse, enerji azalaca yerde artar. Bu kez genelletirilmi bir d'V yerdeitirmesi halinde, etkiyen mekanik kuvvet udur:
F

+( "

)V

(4.102)

Sadece elektrotlar zerinde 8,1) = --54$ oldu unu bilmek gerekir; 2 serbest yklerin bulunaca tek yer elektrotlard r.

nk

214

KAYNAKLAR VE

NERILEN

OKUMA PARALARI

Makroskobik elektrostatik denklemlerinin atom kmeleri zerinden ortalama alarak tretilmesi, bu kitabn 6' nc blmnde ve aadaki kitaplarda verilmektedir: Rosenfeld, Blm II, Mason end Weaver, Blm I, Ks m III Van Vleck, Blm 1. Rosenfeld, dielektriklerin klasik elektron kuram n da ilemektedir. Van Vleck'in kitab elektrik ve manyetik geirgenliklere ayr lmtr. Elektriksel kutuplanma olaylar zerine zel al malar unlardr: Bttcher; Debye ; Frhlich. Blm 2 ve 3'de elektrostatik zerine verdiimiz tm kaynaklarda dielektrikli s nr-deer problemleri de tart lmaktadr. Dielektrik ortamlar n varl halinde kuvvetleri ve enerjiyi ok ksa iledik. Sv ve kat dielektrikler zerindeki kuvvetleri, elektrik gerilim tensrn, elektrostrik n ve termodinamik etkileri, ok daha ayr ntl olarak, u kitaplarda bulabiliriz: Abraham and Becher, Cilt 1, Blm V, Durand, Blm.VI ve VIII, Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media, Maxwell, Cilt 1, Blm V, Panofsky and Phillips, Blm 6, Stratton, Blm II.

PROBLEMLER

(a) ve (b) Aada grlen yk dalmlarnn c2 ok-utpmenlrihsapy n z. Tm -C deerleri in geerli olan s frdan farkl momentlerin ifadelerini elde etmee al nz; fakat her dalm iin s frdan farkl en az ilk iki momenti bulunuz.
4.1
-

215

Problem 4.1 c) (b)'deki yk da lmnca oluturulan potansiyelin ok-kutup a lmn yaz nz. Yaln zca a lmdaki en dk mertebeli terimi al -koyarak x-y dzlemindeki potansiyeli, a'dan byk- uzakI klar iin, ba langtan olan uzakln fonksiyonu olarak iziniz. ,d) (b) dal mnn x-y dzlemindeki tam potansiyelini dorudan Coulomb yasas ndan hesaplayn z. Bunu uzakln fonksiyonu olarak iziniz ve ()' de bulduunuz sonula kar la trnz. Byk uzakl klardaki davran daha ak biimde grmek iin, (c) ve (d) klarnda asimtotik k smlar ayrn z. 4.2 ii momentli bir naktasal_ ift-kutup 3t noktas nda bulunmaktad r. Dirac delta fonksiyonunun trevinfh zelliklerinden yararlanarak gsteriniz - ki, bir d alan iindeki_ bu ift-kutbun 1>potansiyelinin ya da enerjisinin hesaplanmas nda, bu ift-kutup,
-

yetk. () = - r]fr .
-

70 )

eklinde etkin bir yk younluu ile temsil edilebilir. 4.3 Potansiyelin (4.1)deki ok-kutup a lmnda 4a]yinci terim, (2.e 1) tane g ok-kutup - momentiyle belirtilir.-em Dier yandan,
Q (12e) oy3X ?() X e< y( z d3x

216

eklindeki Kartezyen ok-kutup- momentleri say ca ( 2 4- 1) (4- 2)/2dir; burada o<,(3,?j"negatif olmayan tam say lardr ve +p snrlamas n salarlar. Bylece .e > 1 iin, r'ye ball r -1 olan potansiyel terimini betimlemede daha ok Kartezyen ok- kutup momenti gerekiyor gibi grnmektedir. ql 'ler dnmeler alt nda Vyinci merteteden kresel tensrler gk dntkleri halde, Kartezyen ok-kutup momentlerinin mertebeli kresel tensrlere kar geldiini gsteriniz; bunda Pnin ift ya da tek olmasna gre Q. . 0 ya da l'dir. Farkl tensrel bileenlerin saysniri? Kartezyen tensrlerin toplam say sna eit olduunu kontrol ediniz. (4.1) a lmnda neden yaln zca qtm llere gerek vard r?
4.4- (a) Aadaki teoremi kantlaynz:

Keyfi bir '() yk da l m iin, s fr olmayan ilk ok-kutup momentinin (22+1) bile eninin deerleri koordinat eksenlerinin balangcndan bamszdr; fakat daha yksek mertebeli tm momentlerin deerleri genel olarak balangcn seimine baldr (Sabit E iin, farkl q deerleri eksenlerin yneliim mine kukusuz ki baldr). b) Bir yk dal m , bir koordinat sistemine gre q, j ,... ve bir baka koordinat sistemine gre ise ok-kutup momentlerine saahip olsun; burada ikinci sstomin eksenleri birincininkilere paralel, fakat balangc birinci sisteme gre R = (X,Y,Z) noktasnda bulunmaktad r. Her iki koordinat sistemindeki tek-kutup, ift-kutup ve drt-kutup momentleri aras nda olan ilgiyi a ka saptaynz. e) q 0 ise, p' = 0 olacak biimde R bulunabilir mi? q 0 - 0 olacak biimde ,ID,Yadaellaz nclarl P )ise,(Y ii= bir bulunabilir mi?
4.5- Yerleik birp(x,y,z) yk younluu, <' (x,y,z) potansiyeliyle betimlenen bir d elektrostatik alan iine konuyor. D potansiyel, yk younluunun s frdan farkl olduu uzay blgesinde yava deimektedir. a) lk ilkelerden hareketle, bu yk dalm zerine etkiyen toplam kuvveti, ok-kutup momentleri arp elektrik alannn trevleri cinsinden bir a lm olarak hesaplaynz; al mn ilk terimiyle yetininiz. Bu kuvvetin

ci--->(o) ( o ) j1,-Q . - (o)

(o) jk 3 k ('')] o

-I-

biiminde olduunu gsteriniz. Bunu, w enerjisinin (4.24)'deki

217

al m yla kar lat rn z. (4:24)'n bir say olduuna dikkat ediniz-3t'in fonksiyonu deildir ve trevi al namaz! F ile olan ilgisi nedir? b) stteki hesabi toplam kuvvet momenti iin yineleyiniz. Basit olmas iin, kuvvet momentinin yaln zca bir tek Kartezyen bile enini, rnein N 'i, geli tiriniz. Bu bileenin aadaki gibi olduunu gsteriAiz: N = [-Ix-E")(0) I
+

1.

!)(3 (ZQ .E. 0)\ 23 ( 3

(o) ( Q .E. "x2 33

+..

4.6- Drt-kutup momenti Q olan bir ekirdek, silindirik simetrik bir elektrik alan iinde olup, bu alan, ekirdein bulunduu yerde z-ekseni boyunca CE /-bz) gradyenine sahiptir. z o a) Drt-kutup etkileme enerjisinin

aE e 4 z )o olduunu gsteriniz.
W = b) Q = 2 x 10-24 cm2 ve W/h = 10 MHz oldu u bilinirse (kurada h Planck sabitidir), (E/...bzt gradyenini e/4 birimi )0 > cinsinden hesaplay nz; burada a = 2/me2 = 0,529 x 10 8 cm o hidrojende Bohr yar apdr. e) ekirdek yk da l mlar , yar-byk ekseni a ve yarkk ekseni b olan bir elipsoid hacmi boyunca sabit bir yk younluu ile yaklakl a urat l r. Toplam yk Ze ?pn byle bir ekirdein drt-kutup momWini 2hesaplay n z. Eu (Z 9 lik bir drt-kutup = 63) ekirdeinin Q = 2.5 x 10 cm lik bir ortalama momentine ve R = (a + b)/2 = 7 x 10 yarapa sahip olduu bilindiine gre, yar aptaki (a-b)/R fark kesrini saptay nz. 4.7- Yerleik bir yk da l m uyounlua sahiptir:

1 647i

r2

2 e -r sin G

a) Bu yk younluunun oluturduu potansiyelin ok-kutup a lmn yapn z ve s frdan farkl ok-kutup momentlerinin tmn saptay n z. Byk uzakl klardaki potansiyeli, Legendre ok -terimIilerinin sonlu bir a lm olarak yaz nz.

218

b) Potansiyeli, uzay n herhangi bir noktas nda ak olarak saptaynz ve balang dolaynda potansiyelin

<(;()

2 120 p2(cosG)

olduunu gsteriniz. 2 -24 cm drt-kutup c) Eer balang noktas nda Q = 10 momentli bir ekirdek varsa, stteki 9(3'<!) younluunda ykbiriminin elektrgn y ik ve uzunluk W.riminin hidrojendeki Bohr yarap a = /me = 0,529 x 10 cm oldu unu varsayatak etkileme enerjisinin bykln saptaynz. Yantn z , Planck sabiti h'ye blmek suretiyle frekans olarak ifade ediniz. Bu problemdeki yk yo unluu, hidrojendeki 2p dzeyinin m = 1 durumlarndaki yk younluudur; oysa ki drt-kutup etkilemesi, molekllerde kar lalan ile ayn basamaktad r.
4,8- ve d yaraplar s rasiyle a ve b olan E,dielektrik sabitli ok uzun bir dairesel kesitli silindirik kabuk, ekseni alana dik olacak ekilde, balangta dzgn olan bir E elektrik alan iine. konmutur. Silindirin iindeki ve d ndaki ortam birim dielektrik sabitlidir. a) U etkileri nemsemeksizin, her blgedeki potansiyel ve elektrik alanlarn saptaynz. b) b = 2a tipik hali iin kuvvet izgilerini iziniz. c) Dzgn bir alan iinde dolu bir silindir haline ve: dzgn bir dielektrik iinde bir silindirik bo luk haline uyacak ekilde zmnzn limit biimlerini tart nz. 4.9- Dielektrik sabiti olan ve bo lukta bulunan-a yarapl bir dielektrik krenin merkezinden d uzakl na (d > a) noktasal bir q yk konmu tur.

a) Uzayn her yerinde potansiyeli, kresel koordinatlar cinsinden bir a lm olarak bulunuz. b) Krenin merkezi yaknnda elektrik alan nn Kartezyen bileenlerini hesaplay n z. c) Sonucunuzun, E c, limitinde iletken kreninkiyle ayni olduunu dorulaynz.
4.10- yarap a ve di yarap b olan e-merkezli iki iletken kre s rasyla Q yklerini tamaktadrlar. Kreler

219

aras ndaki bo uzayn yars , ekilde grld gibi, E sabitli yarkresel bir dielektrik kabakla doldurulmutur.

Problem 4.10 a) Kreler aras nda her yerde elektrik alan n bulunuz. b) kre zerindeki yzeysel yk da l mn hesaplaynz. e) Dielektri in r = a yzeyinde olu an kutuplanma yk younluunu hesaplayn z. 4.11- Aadaki veriler, dielektrik sabitinin bas nla deimesi zerine olup, Smithsonian Physical Tables, 9. bask , sayfa 424'den al nm tr: 292K de hava Basn (atm.) 20 40 60 80 100

E.
1,0108 1,0218 1,0333 1,0439 1,0548 303K'de pentan Bas ncn fonksiyonu olarak havann, bal 3. bask , 1972, sayfa de verilmektedir. . 4-165 yoUnlul; AIP Handbook,

Basn (atm)
1

Younluk (gr/cm3 ) 0,613 0,701

E
1,82 1,96

220

4x10

0,796 0,865 0,907

2,12 2,24 2,33

8x10 3 3 12x10

Dielektrik sabiti ile yo unluk aras ndaki Clausius-Mossotti bant sn , hava ve pentan iin izelgedeki aral klarda s naynz. Tam olarak m eerliktedir? Yaklak olarak m ? Yaklak olaraksa, younlua gre kesirsel dei imleri ve 1)'i tart n z. Pentan iin, Clausius-Mossotti bants ile daha kaba olan [(t- 1) oC younluk bant sn kar latrn z.

4.12 Su bahar kutuplu bir gaz olup, dielektrik sabiti s cakl a bal dr. Bu bal l n deneysel verileri a adaki izelgede grlmektedir. Su bahar nn ideal gaz yasas na uyduunu varsayarak, moleklsel kutuplanmay , scakln tersinin bir fonksiyonu olarak hesaplayn z ve grafiini iziniz. Erinin eiminden, H2 0 moleklnn srekli ift-kutup momenti iin bir deer karn z (ift-kutup momentini esb. (yani statcoul x cm) cinsinden ifade ediniz).
-

T (N)
393 423 453 483

Basn - (cm Hg)

56,49 60,93 65,34 69,75

1) x 10 5
400,2 371,7 348,8 328,7

4.13 a ve b yar apl , e-eksenli, uzun iki silindirsel iletken yzey, bir sv dielektrik iine dey biimde dald rlmtr. Elektrotlar aras na bir V potansiyel fark uygulandnda aradaki s v h kadar ykselmise, s vnn al nganl nn
-

, = (b2

a2

ce

)pgh ,er ( b/a

V 2

olduunu gsteriniz; burada ,p s vnn younluu ve g yerekimi ivmesi olup, havan n al nganl nemsenmemektedir.

221

5
MANYEfOSTATK 5.1- Giri ve Tanmlar Bundan nceki blmlerde elektrostati in eitli yanlar (yani durgun yklerin alanlar ve etkilemeleri, s nr yzeyleri) incelendi. imdi ise kararl -durumlar n yaratt manyetik olaylar ele alacaz. Tarihsel adan, manyetik olaylar da en azndan elektriksel olaylar kadar uzun sreden beri bilinmekte ve zerinde al lmaktadr. Mknats talar eski alarda biliniyordu; gemici pusulas ok eski bir bulutur; Gilbert'in yerkresini dev bir m knats gibi dnerek yerkresi zerine yapt aratrmalar 1600'den ncelere rastlar. Elektrostati in tersine, manyetik alanlar n temel yasalar , insanolunun manyetik maddelerle olan ilk ili kisinin hemen ard ndan kma mtr. Bunun eitli nedenleri vard r; fakat bunlarn bad manyetostatikle elektrostatik aras ndaki u kkl farktan kaynaklanr: Serbest manyetik ykler yoktur. Bu, manyetik olaylarn elektriksel olaylardan ok farkl olduunu ve uzun bir sre ikisi aras nda bir balant kurulamadn gsterir. Manyetik incelemelerde temel nicelik, manyetik ift-kutuptur. Manyetik maddelerin varl halinde, manyetik ift-kutup belirli bir yne ynelmee alr. Bu yn, tanm olarak g' ile gsterilen manyetik-ak younluunun yndr (kimi kez B 'ye manyetik indksiyon da denir);,bu tanmda sz geen ift-kutup yeterince kk ve zayf olmal dr ki varolan alan bozmas n. Manyetik-ak younluunun.4,bykl, manyetik ift-kutup zerine uygulanan mekaniksel N burulmas (torque) ile tanmlanabilir:
N )1.1 x B
, --.

(5.1)

Burada ja ift-kutbun uygun bir birim sisteminde tanmlanm manyetik momentidir. Daha iin ba saylan B manyetik-ak younluu tanmnda bile, elektrik alan halindekinden ok daha karma k bir duruma sahibiz. Akmlarla manyetik alanlar aras ndaki iliki kuruluncaya dek, manyetik olaylar daha nicel bir biimde ayd nlatlamad . Akm, hareket halindeki yklere kar gelir ve birim zamanda birim yzeyden geen art ykn birimleri ciwinden llen, yklerin hareket ynnde tan mlanm bir J akm younluu ile anlat lr. Akm younluu,elektrostatik birimler-

222

de santimetre kare-saniye bana statcoulomb cinsinden llr ve kimi kez santimetre kare ba na statamper adn al rken, MKSA birimlerinde metre kare-saniye ba na coulomb ya da metre kare bana amper cinsinden llr. Ak m younluu kk kesitli tellere s n rlanrsa, ou kez bunu kesitin alan zerinden integre ederiz ve tel boyunca akan bu kadar statamper ya da amperlik bir ak mdan szederiz. Ykn korunumu, uzayn herhangi bir noktas ndaki yk younluunun bunun kom uluundaki ak m younluuna bir lilik denklemiyle bal olmas n gerektirir: + V . J = O (5.2)

Bunun anlatt fiziksel gerek udur: Kk bir hacim iindeki ykte zaman ile ortaya kan bir azalma, toplam yk miktar korunacana gre, bu kk hacmin yzeyinden d arya bir yk ak mna kar gelmelidir. Kararl -durum manyetik olaylar , uzayn hibir yerinde net yk younluunda hibir dei me olmamakla nitelendirilir. Buna gre, manyetostatikte -4 -4 V . J . O
(5.3)

demektir. Art k akm ile manyetik-ak younluu aras ndaki deneysel balant y tartmaya ve manyetostatiin temel yasalarn kurmaa geebiliriz.

5.2

Biot ve Savart Yasas

1819'da Oersted, elektrik akm tayan tellerin, yaknlarna yerletirilen srekli manyetik ift-kutuplarda sapmalar dourduklar n gzledi. Demek ki akmlar, manyetik-ak younluu kaynaklar idiler. lk nce Biot ve Savart (1820) ve daha sonra ok daha ince ve yetkin deneylerle Ampbre (1820-1825), B manyetik indksiyonunu ak mlara balayan temel deneysel yasalar kurdular ve iki ak m aras ndaki kuvvet yasas n yazdlar. Amprelin kard biimde olmasa da, temel bant yledir: ekil 5.141eg~gibL akm tayan ince bir telin uzunluk eleman dk (akmn ak ynnde ynelmi ) ve uzunluk eleman ndan P gzlem noktas na uzanan koordinat vektr x ise, P noktas ndaki elemanter ak younluu, byklk ve ynce, dB = k

(di x x)
11

(5.4)

223

ile verilir. (5.4) bants nn, elektrostati in Coulomb yasas gibi, bir ters kare yasas olduuna dikkat edilmelidir. Bununla birlikte, vektr niteli i ok farkl dr.

dB

P
ekil 5.1- <il. akm elemannn oluturduu elementer dB manyetik indksiyonu. (5.4) ile ilgili bir uyar yapmann tam yeridir. (5.4)/, bir noktasal yk taraf ndan oluturulan (1.3) elektrik alan nn manyetik edeeri gibi dnmek ve i c:TQ 'yi q 'nun benzeri olarak grmek eilimi vard r. Kesin sylemek gerekirse, bu yanl tr. (5.4) denklemi, bir ak m halkas ya da devresinin manyetik indksiyonunu gsteren srekli bir toplam n bir eleman olarak ancak bir anlama sahiptir. (5.3) sreklilik denkleminin yaln z bana i diakm eleman iin gersklenmedii de aktr-akm hibir yerden gelmemekte ve dt yolunu aldktan sonra yokolmamaktad r! Bu glkten kurtulman n grnr bir yolu, jk mn gerekte hareket halindeki yk oldu unu dnmek ve dQ yerine q:C7' koymakt r; burada q yk, v ise bunun h zn gstermektedir. Hareket halindeki byle bir yk iin ak younluu, (5.4) ile uyum iinde, --> B = kg
VXX

(5.5)

) 73
biiminde olabilir. Fakat bu ifade zamana baldr ve stelik ancak k hzna gre kk hzl ve ivmesi nemsenmeyen ykler iin geerlidir. Bu blmde kararl -durum manyetik alanlarn inceleyeceimize gre, (5.4)'e bal kalacaz ve fiziksel sonular elde etmek iin onu devreler zerinden integ-

224

m) re edeceiz. olarak (5.4) ve (5.5)'deki k sabiti, Ek'te ayrntl tart ld gibi, kullanlan birim sistemine bal dr. Eer akm esb, fakat ak younluu emb cinsinden llrse, bu sabit k = 1/c'dir; buradaki c, deneysel ol,lbak n boluktacm/sn). Bu birim ki h zna e it bulunur (c = 2,998 x 10 sistemine Gaussiyen sistem denir. Denklemlerimize n hznn sokulmas bu aamada biraz yapmac k grnmektedir; fakat elektromanyetizmay zel reltivite a sndan ele alnca bu doal hale gelir. Blm 11'de ayr ntl biimde tart ld gibi, E ve B'yi Fo<13 alan-iddeti tensrnn farkl elemanlar olarak ele almak gerekir. Bir gzlem erevesinde durgun bir yk o erevede yalnzca bir elektrostatik alana sahiptir; baka bir hareketli erevede ise, al lagelen kullanmda k = l/c olmak zere, (5.5)'deki manyetik ak younluu ile ilgilidir. Relativistikincelemelerde (5.5)'deki v/c oran doal biimde ortaya kar. k = l/c seiminin u yarar da vardr: Bu seimle yk ve akm ylesine tutarl bir birim sisteminde llr ki, artk (5.2) sreklilik denklemi c arpanlar iermeyen basit bir yapya sahiptir. Burada Gaussiyen sistemi benimseyeceiz. Akm tayan e itli ekillenimdeki tellerin dourduu manyetik ak younluunu saptamak iin, (5.4)'deki temel manyetik ak elemanlarn integrasyon yoluyla izgisel olarak stste getirebiliriz. rne in, bu yolla, ekil 5.2'deki gibi akm tayan uzun bir dorusal telin B manyetik indksiyonunun, teli ve gzlem noktas n iine alan dzleme dik olduu grlebilir; bylece manyetik indksiyon izgileri tel etraf nda e-merkezli emberler olutururlar. B'nin bykl +00

R
c

2 d 2 + 2 3/2 = cR ( (R )

(5.6)

ile verilir; burada R, gzlem noktas ndan tele olan dik uzakl kt r. Bu, ilk kez Biot ve Savart taraf ndan bulunan deneysel
Burada a k bir tutars zl k vard r. Ak mlar, her eyden nce, hareket halindeki yklerdir. (5.5) ifadesi ancak yakla k olarak geerli iken, integre edilmi (5.4) nas l tam sonular verebilir? Yan t udur: (5.5) ancak bir tek yke uygulan r. ok parac kl bir sistem, yk birimi s f ra ve yk say s sonsuza gtrlerek kararl bir ak m do4racak biimde hareket ederse; o zaman ivme etkileriyle birlikte tam reltiv'istik alanlar n toplam ,ak m zerinden (5.4)' integre ederek bulunan alana e it bir manyetostatik alan verir. Olduka byk bir incelik ta yan bu sonu, baz zel durumlar iin Problem 14.12 ve 14.13'de tart lmaktad r.

225

sonutur ve Biot-svart yasas olarak bilinir. Dikkat ederseniz indksiyonunun bykl, uzun bir dzgn izgisel yk younluunun elektrik alan nda olduu gibi, uzakl kla R-1 eklinde dei mektedir. Bu benzerlik, alanlar n vektr nitelikleri farkl:_, olsa da, baz durumlarda elektrostatik ve manyetostatik problemleri aras nda kar gelmeler olabileceini gstermektedir. Gelecek kesimlerde bu tr durumlarla birok kez kQrla acaz, Ampere'in deneyleri dorudan doruya akmlarla manyetik indksiyon aras ndaki bantnn saptanmas yerine, ak m tayan bir telin dier bir akn] teline uygulad kuvvetin bulunmasyla ilgiliydi. Bir ak m elemannn bir manyetik indksiyon dourduunu daha nce i lediimze gre, verilen bir B indksiyonunun iinde bulunan bir d Qi akm eleman nca
,

ekil 5.2 duyulan kuvveti kuvvet yasas olarak yazabiliriz. Szkonusu elemansal kuvvet udur:

dF =
c

- -4 (dt x B)

(5. 7)

elemandaki akm (esb cinsinden llm ), B ak younluu (&lb cinsinden) ve c k hzdr. B d alan 2 akmn tayan, 2 Nolu kapal akm halkas tarafndan oluturuluyorsa, bu durumda akmn tayan 1 Nolu kapal akm halkas nn duyduu kuvve3t, (5.4) ve (5.7)'den

226

F = 12

2 2 C

d21 x (d.22 x x 12 ) .~. 1 3 x 12 1

( 5 .8 )

olarak bulunur. izgi integralleri szkonusu iki halka boyunca alnmaktadr ; ise ekil 5.3'de grld gibi d1.2 izgi elemanndan e -52 giden uzakl k vektrdr. Bu, akm tayan halkalar aras ndaki kuvvet hakk nda Ampre'in yapt gzlemlerin matematiksel ifadesidir. ntegralin iiyle oynayarak, (5.8) eitlii, hemve d 2 'ye gre simetrik hem de nc Newton yasas n aka salayan bir biime sokulabilir. Bu amala d/ x
2 x x 12 )
21 3

(d2 . d22 )

x 12
lx12i

3 + d.e 2 (

"

d2 * x12 3)
x]_2\
(5.9)

olduunu gzleyiniz. kinci terim d zerinden al nan integ ralde bir tam diferansiyel olu turur.l Sonu olarak, integralin al nd yollar kapal olmak ya da sonsuza uzanmak ko uluyla, bu terim (5.8)'e hi bir katk vermez. Bylece akm halkalar aras ndaki Ampere kuvvet yasas , 1 2 zerine olan zorunlu vektrel bal lk dnda, integrasyondaki simetriyi gsteren -* F 12 haline gelir. ve 2 akmlarn tayan ve birbirlerinden d uzakl nda patalel olarak duran iki uzun do rusal telden her biri, birim uzunluk bana 2 2 F = (5.11) 2 c d byklk1 ve dier tele doru dik olarak ynelmi bir kuvvet duyar. Ak mlar ayni ynde ise bu kuvvet ekici, kar t ynde ise iticidir. Ak m tayan teller aras nda varolan kuvvetler, manyetik ak younluunun, srekli manyetik ift-kutuplardan 2 2 c
re (Al .

d/2 ) 1 x123 1 (5.10)

oo

227

ekil 5.3- ki Ampere akm halkas . bams z olarak tan mlanmas nda kullan labilirler. Daha sonra greceiz ki (5.1) burulma ifadesi ve (5.7) kuvvet sonucu birbirlerine st kapal biimde bal drlar. Bir J (x) akm younluu bir B(x) d manyetik ak younluu iinde ise, temel kuvvet yasas , bu ak m dalmna etkiyen toplam kuvvetin

=
4,

S 55

x 1E' "- 3

d3x

(5.12)

olduunu syler. Benzer ekilde toplam burulma da udur:

-

N =

- - 3 x x (J x B) d x

(5.13)

Bu genel sonular, Kesim 5.7'de yerle ik ak m dalmlarna uygulanacakt r. 5.3- Manyetostatiin Diferansiyel Denklemleri ve Ampere Yasas Manyetk indksiyonu veren (5.4)'deki temel yasa genel olarak bir J(3h ak m younluu iin aadaki gibi yaz labilir: .4B(x ) = 1 -> J(x') x (7'(> .

) d3x'

15> - - 13

(5.14)

x- Gerekte (5.11), uluslararas ak m standard n n (burada /c'nin) temelidir. Ek'e bak n z.

228

bu ifadesi, yk younluu cinsinden yaz lan

=S

?(?,

d 3 x'

(5.15)

x _ >( ki bu E ifadesi elveri li deilolarak olaylar iin en yararl

elektrik alannn manyetik benzeridir. Nas l baz durumlarda diferansiyel denklemler kadar se, ayn ekilde (5.14) ifadesi de, ilke tmyle anlatsa bile, gene de manyetostatik yap deildir.

(5.14)'e e deer olan diferansiyel denklemleri elde etmek iin (1.15)'in hemen zerindeki ba nty kullanr z. Bylece (5.14)'

x S

J(x' )

3 d x'

(5.16)

>7 - >c' I raksamas nn

biimine dn trrz. (5.16)'dan hemen B'nin s fr olduu anlal r: -4. V . B = 0

(5.17)

Bu manyetostatiin ilk denklemidir ve elektrostatikteki V x E =O bant s na kar gelir. Elektrostatikle olan paralellii srdrerek, imdi de B nin dnln hesaplayal m: -4-

V x B =

VxVx

J(x') ->-c> \

d 3 x'

(5.18)

2 -4Herhangi bir A vektr alan iin V x (V x A) = V(V.A) - V A zde lii kullan larak, (5.18) ifadesi 3 )d x' x -x'' - 2 J(x ')V ( 1
->

V x B = 1

J(x').V (

3 ) d x'
(5.19)

x-x'

biimine dn trlebilir. Daha sonra T

tl

- xi = (

)6

ve

2 V (

1 -

) - -41r(>-(5 -

229

ekil 5.4 eitlikleri kullanlarak (5.19)'daki integraller -* V x B = -

-8

-1--4 .-+ --' -V J(x1).7'(

1 1;(> -

d3x' +

Li.r -?) c ::T(,

(5.20)

eklinde yaz labilir. lk integrale paral integrasyon uygulanarak v x

D =

47x
C

1
C

I )' < Tc>

V:5c ) d 3 x'

(5.21)

sonucuna var lr. Fakat kararl -durum manyetik olaylar iin O kJr; bylece V x B = 47t J
c

(5.22)

bantsn elde ederiz,. Bu manyetostatiin ikinci denklemi olup, elektrostatikteki V . E = 4119'ya kar gelir. Elektrostatikteki (1.11) Gauss yasas V . E = 4Ry denkleminin integral eklidir. (5.22)'nin integral edeerine ise Ampere yasas denir. Bu yasa, ekil 5.4'de grld gibi, kapal bir C erisi taraf ndan s nrlanan ak bir S yzeyi zerinde (5.22)'nin dik bile eninin yzey integraline Stokes teoremi uygulanarak elde edilir. Bu yolla x B . n da =
S e itlii
4'R )c

47r
c

J . n da

(5.23)

B. (.4 C

J . n da

(5.24)

230

haline dntrlr. Akm younluunun yzey integrali kapal C erisi iinden geen toplam I ak m olduundan, Ampere yasas (5.25)

biiminde yazlabilir. Son derece simetrik durumlarda elektrik alannn hesabi iin Gauss yasas kullanlabildii gibi, ayni ekilde manyetostatikte de benzer simetrik durumlarda Ampere yasas kullanlr.
5.4- Vektr Potansiyel

Manyetostatiin temel diferansiyel yasalar unlard r: V x B _

47
J

(5.26)
-- V . B = 0

Sorunumuz bunlar n nasl zleceidir. lgilendiimiz blgede akm younluu s frsa, V x B = 0 denklemi, vektr olan B manyetik indksiyonunu bir manyetik skaler potansiyelin gradyeni olarak ifade etmemize izin verir: B = Bu durumda (5.26) ki 'nin salad bir Laplace denklemine indirgenir ve bylece elektrostatik problemlerinde kulland mz tm yntemler olduu gibi burada da kullan labilir. Bu snfa giren pekok problem vard r; fakat bunlar n tart lmasn bu blmde daha sonralara brakaca z. Bunun nedeni, buradaki s nr koullarnn elektrostatikte kar lalanlardan farkl olmalar ve problemlerin o unlukla ykler ve ak mlar bulunduran bo uzaya gre deiik manyetik zelliklere sahip makroskobik ortamlar iermeleridir. zm iine girimenin genel yolu (5.26)'daki ikinci denklemden balamaktr. Her yerde V . 13. = 0 olduuna gre; B, vektr potansiyel diyeceimiz /.() gibi bir vektr alan nn dnl olmal dr:

Ak.

B(x) = v x A(X)

(5.27)

Gerekte B'yi (5.16)'da zaten bu biimde yazm tk. (5.16)'ya gre, A'nn genel ifadesinin

231

A(x) = C1 I

)
1 X- X

-->"' -4 d 3x' + '71)(x)

(5.28)

olduu akt r; burada '1/keyfi bir skaler fonksiyondur. Eklenen gradyen, verilen bir j-3'' manyetik indksiyonu iin, vektr potansiyelin (5.29) _eceini gsterir. bants uyarnca serbeste dn trlebi2, Bu dnme ayar (gauge) dniim denir. A zerinde bu tr dnmler olas dr; nk (5.27) yaln zca 'n n dnln belirtir. Ayar dnmleri zerindeki bu serbesti, . Ay istediimiz herhangi bir elveri li fonksiyonel biimde sememize izin verir. (5.27)'yi (5.26)'n n ilk denkleminde yerine koyarak V x (V x A) = 41.[.J
c

ya da - V2-- = 4"

(5.30)

denklemini elde ederiz. imdi de (5.29)'daki serbest en yararlanarak, i imize geldi'4 iin raksamas sfr olan Ay (5'7".7= 0 ayar n ) seeriz. Bu seim alt nda, vektr potansiyelin her bir dik bile eni Poisson denklemini salar: C7 A =

4-n

(5.31)

Elektrostatikteki tart malarmzdan biliyoruz ki, s nrs z uzayda A'n n zm Nk= sabit olmak zere (5.28)'dir:

"A' ( ? ) =

J(x')

3 d x'

1 7-7 , I

(5.32)

Bu seime Coulomb seimi denir; bu ad n verili nedeni ancak Kesim 6.5'de a kl a kavu acakt r.

232

'4)= sabit koulunu yle anlayabiliriz: V . A = 0 ayar seimi, (5.28)'den O denklemini verir; nk (5.28)'in ilk terimi V'. J = 0 nedeniyle raksamas zdr. V 2 1, = 0 denklemi tm uzayda geerliyse, sonsuzda hibir kayna n bulunmamas kouluyla,'{) enok sabit olabilir. 5.5- Dairesel Akm Halkasnn Vektr Potansiyeli ve Manyetik ndksiyonu Verilen ak m dal mlarndan manyetik alanlar hesaplamaya bir rnek olmak zere, ekil 5.5'de grld gibi, x-y dzleminde bulunan, ba langc merkez kabul eden ve bir akm tayan a yar apl dairesel akm halkas problemini ele alal m. Ak m younluu 3`yaln zca 9S dorultusunda bir bileene sahiptir: o - 8(cos0')

Sr - a) r
aJ

(5.33)

Buradaki delta fonksiyonlar akm a yarlaoll halkaya s nrlarlar. Vektrel akm younluu J = + Jo coscr J
,

(5.34)

biiminde yaz labilir. Problemin geometrisi silindirik simetriye sahip olduundan, hesap kolayl iin gzlem noktas n x-z dzleminde (4> = 0) seebiliriz. (5.32)'deki integrasyonu b' = 0 etraf nda simetrik olcWundan, ak mn x-bileeni integrale katk da bulunmaz. Bylece A'n n yalnzca y-bileeni kal r; bu da A,'dir. Dolays yla A_ 9) = ca T(r' r' 2 dr' dSt

cos(t.' S,(cose' ) S(r'-a)

x - x'

(5.35)

, 2 2 dr; burada x-xl = Er + r -2rr' (cos9 cose' + sine sin9'

, co0 1 3 1/2 ' dir.

(5.35)'i nce olduu gibi hesaplayal m. Delta fonksiyonlar zerinden al nan integrasyonlar bize hemen u sonucu verir:

A i (r,O) =

5271. O

cosP
(a 2 + r 2 - lar sine co4') 1/2

(5.36)

233

ekil 5.5 Bu integral, edilebilir: A (r,e) = a tam eliptik integraller K ve E cinsinden ifade 2 (2 - k )K(k) -- 2E(k)
k 2

4 a + r 2 + 2ar sin8

(5.37)

Burada eliptik integrallerin argman k 2 a 4 ar sine 2 + r + 2ar sin9

dr. Manyetik indksiyonun B = r B 1 r sine - 1

(sin9A )

9 =

(r A i )
(i)

(5.38)

234

bileenleri de eliptik integraller cinsinden ifade edilebilir. Fakat sonularn zel bir ayd nlatc yan yoktur (bununla beraber, hesaplamalarda yararl dr). a >> r, a r ya da 8 l'e kr gelen kk k 2 'ler iin, (5.37)'deki k eli parantez ( k /16)'ya indirgenir. Bu durumda vektr potansiyel yaklak olarak A (r e) =

ina2
c

0 '

(a

r sin8 2 3/2 + r + lar sine)

(5.39)

haline gelir. Bundan treyen alanlar da unlardr:

nal
r

cose

(2a 2 + 2r 2 + ar sin8) 2 2 5/2 (a + r + lar sine)

(5.40)

ina c

2
sin8

2 2 (2ar - r + arsine) 2 2 5/2 (a + r + 2arsine)

Bunlar, eksen yaknndaki (e 1), halkann merkezi yak nndaki (r << a) ve halkadan uzaktaki (r >> a) blgelere kolayl kla zelletirilebilirler. zellikle ilgin olan alanlar, halkadan uzaktaki alanlardr: B = 2( r B = ( e

ina2
c

cos8
r (5.41)

na2 ) c

sin8 r

(4.12)'deki elektrostatik ift-kutup alanlariyle kar lat r ldklarnda, dairesel bir ak m halkas ndan uzaktaki manyetik alanlar n ift-kutup niteliinde olduklar grlr. Elektrostatik ile benzerlik kurarak, ak m halkas n n manyetik ift-kutbunu
m

= nia2
c

(5.42)

235

biiminde tan mlarz. Gelecek kesimde grece imiz gibi, bu ifade aadaki genel sonucun bir zel halidir: Yerle ik akm dal mlar byk uzakl klarda ift-kutup alanlar verirler; dzlemsel bir ak m halkas nn manyetik momenti, halkan n yzey alan ile /c'nin arp mdr. Her ne kadar eliptik fonksiyonlar cinsinden problemin bir tam zmn elde ettiysek de, manyetostatik ve elektrostatik problemlerin aras ndaki benzerlikleri ve ayr l klar belirtmek iin imdi kresel harmoniklere a lmn kullanln anlataca z. Bu amala (5.35)'e geri dnp 13-1 \ -1 yerine (3.70) kresel a l mn koyalm: Y (9,0) 9 A - c a Re 41d 'Ll11 Sr' -dL5(co8 1 )8(r'-a)e Q,m 4.1-1

r4

r g+1

(1 ,(e' .) dr' (5.43) .y* ' Zm e 'nn varl , toplama yaln zca m = +1'in katk da bulunacan syler. Dolaysiyla
Ao

en2. Ia

Y Re =1

(e o) r

[Y;1 (8' = lt/2,5' )e i(1) ]

A+ 1

(5.44) dr; burada r4 (r ), a ve r'den kk (byk) oland r. Keli parantez iindeki nicelik Q'ye ba l bir saydr: 1 ift iin ( _ ) n+nn+ 1) 2 ,(5.45) nn+ )

1 .

22+1

p (0) _

41x2(2+1)

1'(2)

2n+ iin Buna gre Ao yle yaz labilir:

A _
^

rx ta
c n=o

(-1)n(2n-1)!! 2 n (n + 1)!

2 r, n+1 n+2 R211+ (cose) (5.46) r2

Burada (2n- )!! = (2n-1)(2n-3) ... 5.3.1 olup, toplamdaki n =O nsal katsays tanm olarak birdir. (5.38)'den

236

bileenini geli tirmek iin [Il - x2 Pa (x) 2

dx

=,Q( +

1) P (x )

(5.47)

bant sna gerek duyar z. Bylece unu buluruz:

00

2nia cr n=o

n 2n+1 (-1) (n+ )!! r2n+2 2 n n!

2n+1

(cos9) (5.48)

Benzer ekilde 'nin 9 bileeni udur:

(

8 -

2 Taa > c

n (-1) (2n+1)!! 2n (n+1)!

2n+2) 1 r n a3 a p (cose) 2n+1

n =o

1 a 2n 3 ( ) r r

(5.49)

st s ra r < a, alt s ra ise r > a iin geerlidir. r a iyin, serinin yaln zca n = 0 terimi nemlidir. Bu durumda, P (cose) = -sin8 oldu undan, (5.48) ve (5.49) ifadeleri (5.41) 1 e 1. . ndrgenir. r << a iin de baskn terim gene n = 0 d r. Bu halde alanlar, basit yollarla da bulunabilecek bir sonuca, yani z ynnde 2wi/ac'lik bir manyetik indksiyona e deerdir. Bu problem ile buna kar gelen silindirik simetrili elektrostatik problem aras nda belirtgen bir ay rma dikkatinizi ekelim. Manyetik problemde adi Legendre ok-terimlilerinden baka, bal Legendre ok-terimlileri de ortaya kar. Bu, yk ve elektrostatik potansiyelin skaler zelliklerine kar l k, akm ve vektr potansiyelin vektr niteliine sahip olmalar ndan kaynaklanmaktad r. Dzlemsel halka problemini zmee giri menin bir baka yolu silindirik koordinatlar cinsinden bir a lm kullanmakt r. 1 -1 'in bir temsili olarak (3.70) yerine, (3.148) ya da (3.149)'daki silindirik a l m ya da Problem 3.14(b)'deki ifadeyi alabiliriz. Bu yntemin dairesel halkaya uygulan problemlere brak lacakt r.

237

5.6- Yerleik Bir Akm Dalmnn Manyetik Alanlar , Manyetik Moment

imdi gzlemcinin ilgilendii uzakl k leine gre "kk" saylan bir uzay blgesinde yerlemi genel bir akm dalmnn zelliklerini inceleyece iz. Bu problemin elektrostatik ok-kutup al myle benzerlik iinde tam olarak tretilmesi, vektrel kresel harmonikler kullanlarak yaplabilir.. Bu harmonikler, ok-kutup maslyla ilgili olarak Blm 16'da verilmektedir. Burada yaln zca en dk basamakl yaklaklkla yetineceiz. Bu amala (5.32)'deki payday , ekil 5.6'daki taslakta grld gibi yerleik akm dal mnn iinde uygun bir ba langca gre liilen x'nn kuvvetleri cinsinden seriye aarz: (5.50)

ekil 5.6- Yerleik ,T(17') akm younluu, -incoordinatl P noktas nda bir manyetik indksiyona yol aar.

Buna gre vektr potansiyelin herhangi bir bile eni u alma sahip olacaktr: A. (x) = x 1 Sj.( -<'>')d x' + clx 1 cjXr dx' + (5.51) J'nin yerleik ve raksamas z bir akm dal m olmas gerei, (5.51) a lmnn basitletirilmesine ve dntrlmesine izin
x Bu tek yol de ildir. Skaler potansiyeller kullan labilir. J.B.Bronzan, Am.J.Phys. 39, 1357 (1971).

238

verir. f('') ve g(X"') aadaki seilecekleri gibi, X 'nn iyi-davran l fonksiyonlar olsunlar. Bu durumda, J (37') yerleik ve s fr raksamal olmak zere

(f

+ g

4;f) d3x' = 0

(5.52)

yaz labilir. Bu banty dorulamak iin, ikinci terime paral integrasyon uygulamak ve kan f V' . (gJ) terimini amak yeterlidir. f = 1 ve g=x! alnd nda, (5.52) bants bize 1 (x 1 )d x' = 0 3

sonucunu verecektir. yleyse (5.51)'de, elektrostatik a l mdaki tek-kutup terimine kar gelen ilk terim yok demektir. f = x! ve g = x' al nacak olursa, (5.52) bant s 3 (x! J. + x J.)d x' = 0 1 3 3I haline gelir. Bu sonucu kullanarak, (5.51)'in ikinci terimindeki integrali x .5x,,j,(13 x' J 2c. 5. xl. J. d 3 x' J J 1 5(x J. - x J.) d 3 x' 3 . x. .1_ j1 J -> ijk xj(x' x J) j,k k 3 d x'

= - z 1 = - 2

-); - -2-xXS( xxJ) d 3 x'} biiminde yazabiliriz. Al lageldii gibi, buradaki

5 ,>(.(5t) =

(5.53)

2c ifadesini manyetik moment younluu ya da mknatslanma ve bunun m 1 2c S - -> _> x' x J(x') d 3 x' (5.54)

239

integralini de manyetik moment olarak tan mlarz. Buna gre, (5.51)'deki ikinci terimden gelen vektr potansiyel manyetik ift-kutup potansiyelidir:
=M
XX

(5.55)

113 ' Yerleik bir kararl akm da lm tarafndan olu turulan A'nn al mnda s fr olmayan en dk basamakl terim budur. Dorudan doruya (5.55)'in dnl al narak B manyetik indksiyonu hesaplanabilir:

B(x)

= 3- i(n . m) -m r
-

)n3

(5.56)

Burada n, x ynnde bir birim vektrdr. (5.56) manyetik indksiyonu, tam olarak (4.13)'deki elektriksel ift-kutup alannn yaps na sahiptir. Bu ifade, nceki kesimde dairesel halka iin bulunan sonucun genelletirilmiidir. Her yerleik akm dalmnn ok uzaklarda oluturduu manyetik alan, momenti (5.54) ile verilen bir manyetik ift-kutbun alan dr. Akm da l m herhangi ekilli dzlemsel bir halkaya snrl olduunda, manyetik moment basit bir biimde ifade edilebilir. zerinden akm geen bu dzlemsel kapal devrenin izgi eleman d.Q olmak zere (5.54) m= 2c x x d

haline gelir. ekil 5.7'deki gibi bir dzlemsel halka iih, manyetik moment halka dzlemine diktir. d2_ 'nin iki ucu ile balang noktas tarafndan tanmlanan gensel alan eleman da olmak zere, 1 I 3tx I. da olduundan, halka integrali 2- , halkann toplam alann verir. Buna gre manyetik moment, devrenin biimi ne olursa olsun, = -(Alan) (5.57)

byklne sahiptir. Akm da lm - ;>i h zlariyle hareket eden M. ktleli ve q. % ykl parac klardan olu uyorsa, manyetik moment, bu parac k-1 n yrngesel asal momentumu cinsinden yaz labilir. Ak m lar younluu

240

ekil 5.7 q.. x v

8,

x.)

dir; barada -;'<'. , i'yinci parac n konumunu gstermektedir. Bu durumda (5.4) manyetik momenti -4m = 1 2c z. -). --. q.(x. x v. )

halini al r. (x , x v. ) vektrel arpm , i'yinci paracn biimindeki yrngesel asal momentumuyla orant l dr. Bylece manyetik moment q
11 =

i 2M:c

L.

(5.58)

haline gelir. Hareketli parac klarn tm ayn yk bl ktle oranna sahipseler (q./M. = e/M), manyetik moment toplam yrngesel a sal momen4umi L yaz labilir: m = e 2Mc L. =
-4

e L 2Mc

(5.59)

Asal momentum ile manyetik moment aras nda varolan ve atomik lekteki yrngesel harekette bile geerliliini koruyan nl

241

klasik bant budur. Fakat bu klasik bant elektronlar n ve dier temel parac klarn i momentleri iin geerli de ildir. Elektronun i momenti, T:" yerine spin a sal momentumu S 'yi koyarak (5.59)'dan bulunan deerin iki kat ndan biraz daha byktr. Bu nedenle elektron 2 x (1,00116) deerinde bir g arpanna sahiptir deriz. Manyetik momentin klasik de erinden ayr lmas , burada inceliyemiyece imiz relativistik ve kuantum mekaniksel etkilerden kaynaklanmaktadr. Yerle ik akm da l mn n alanlar konusunu brakmadan nce, B manyetik indksiyonunun kresel hacim integralini ele alal m. Kesim 4.1'in sonunda tart lan elektrostatik halde olduu gibi, iki ilgin limit vard r; birinde R yarapl kre akmn tmn iine al r, dierinde ise ak m tmyle kresel hacmin dndad r. B'nin hacim integrali 3 dxAd x (5.60) r<12 B(x)d3x=jr<R -> dir. A'n n dnlnn hacim integrali alnarak bir yzey integraline geilebilir ve bylece

Bd 3 x=R 2 j- d0.rix A
-?;

yzeyden d a doru dik birim vektrdr. -> A n s ras yerin(5.32)'koydutansriegyonla deitirilirse, stteki ifade R S' 3 -4 ->) xSdf = d x' J(x
2

bulunur; burada

r<R

an a -

biiminde yaz labilir. A sal integral, elektrostatik durumda ortaya kann ayns dr. Dolay s yla (4.16')'y kullanarak, B 'nin kresel bir hacim zerinden al nan integralini

j" r<R

2 3 41t Ir R r -> -> 3 B d x = ( ) x' x J(x) d x' 2 3c r'r >

(5.61)

biiminde buluruz; burada r4 (r > ), r' ve R'nin daha kk (daha byk) olan dr. Eer tm ak m dalm kre iinde bulunuyorsa, r< = r' ve r = R'dir. Bu durumda -fr<R B d-" x =
3

(5.62)

242

dir; burada m (5.54) ile tan mlanan toplam manyetik momenttir. Akmn tm kre d nda yerlemi ise, (5.14) yard myla
,

B x = jr r<R d 3

4uR 3

3 -4' B(0)

(5.63)

bulunur. (5.62) ve (5.63) sonular , elektrostatik karl klar olan (4.18) ve (4.19) ile kar la t r labilir. (5.62) ile (4.18) aras ndaki ayr m, alanlar n kaynaklar ndaki ayrma, yani birinin yklerden dierinin ise dolanan ak mlardan ileri gelmesine balanabilir. (5.56)'daki manyetik ift-kutup alan na (5.62)'deki bilgiyi de katmak istersek, o zaman (5.56) ya bir delta fonksiyonu katks eklememiz gerekir:

B(x) =

3n(n .
1- 13

-r71
3

-r7' S(>7) 1

(5.64)

Bu delta fonksiyonlu terim, atomik s durumlar nn ar-ince yap ifadesinde i e kar r (gelecek kesime bak n z). 5.7- Bir D Manyetik Alan inde Yerleik Akm Daglmna Uygulanan Kuvvet, Burulma ve Bu Dalmn Enerjisi Yerleik bir ak m da l m bir1: ) d manyetik indksiyo11(X> nu iine konduunda, Ampere yasalar na gre bu da lma kuvvetler ve burulmalar etkiyecektir. Toplam kuvvet ve burulmaya degin genel ifadeler (5.12) ve (5.13) ile verilmektedir. E er d manyetik indksiyon ak m blgesi boyunca ok yava deiiyorsa, kuvvet ve burulmadaki bask n terimleri bulmak iin bir Taylor serisine a lmdan yararlanlabilir. 11. 'nin bir bile eni, uygun bir ba lang dolaynda Bk () = Bk (0) + "N(0) + (5.65)

biiminde seriye a labilir. Bu durumda (5.12)'deki kuvvetin i'yinci bileeni

F. =

> kk
3k

(0)5J.(;?.')d3x' + J
4-

*1

k (0)d3x'

(5.66)

243

haline gelir. Burada E.. tmyle kart -simetrik birim tensr dr (1 = i,j = 2, k =9 - ve bunlarn her devirsel permtasyonu iin E k = 1, dier permtasyonlar iin Z. = -1 ve iki ya da indisin eit olmas halinde E. 4, 1-'1) dr). Kararli . l akmlar iin J'nin hacim integraliif rdr; dolaysyla kuvvete en dk basamakl katk (5.66)Zdaki ikinci terimden gelir. (5.53)'n zerindeki sonu (X'--..,VB k (0) yerdeitirmesi ile) burada da kullanlabilir ve Fi = 3k x 7) i Bk (x) (5.67)

4 bulunur. 8,(x )Tin trevi alndktan sonra x yerine s fr konacaktr. -Bunu vektrel olarak -4 -4 F = (m x V) x -4 = V(m . B) - m(4 . B) B (5.68)

biiminde yazabiliriz. Genelde V . B = 0 olduundan, bir B d manyetik aln iindeki yerleik akm da lmna etkiyen en dk basamakl kuvvet
'> = 7r(r-i . 73)

(5.69)

dir. Bu sonu, zamanla deien dQ...alanlar iin bile geerlidir. Kararl-durtz alanlar iin x = O'dr. Bu durumda kuvveti V)B biiminde de yazabiliriz. Dzgn olmayan bir manyetik alan iine konan kk bir akm dalm , da lmn m manyetik momentiyle orant l olan ve (5.69) ile verilen bir kuvvetin etkisine urar. Bu sonucun basit bir uygulama yeri, dzgn olmayan manyetik alanda spiral izen ykl bir parac a etkiyen zaman-ortalamal kuvvettir. Iyi bilindii gibi, ykl bir parac k, dzgn bir manyetik alan iinde, alana dik a larda bir ember zerinde hareket eder; alana paralel olarak da sabit h zla telenir ve dolay syla helis biiminde bir yol izler. Dairesel hareket, zaman ortalamas nda, dairesel bir ak m halkas na edeerdir; bylece (5.57) ile verilen bir manyetik momente sahip olacakt r. Alan dzgn deil de kk bir gradyente sahipse (gradyen kk olduundan, parac m z helis zerindeki bir turu boyunca nemli lde farkl alan iddetleri duymaz), o zaman parac n hareketi, e deer manyetik momente etkiyen kuvvet cinsinden tart labilir. Momentin ve kuvvetin i aretleri dnld-

244

nde grlr ki, ykl parac klar, ykleri ne olursa olsun, yksek ak younluklu blgeler tarafndan geri evrilmee allr. Kesim 12.6'da bir ba ka adan tart lan "manyetik yans tclar" n temeli i te budur. Yerleik akm dalmna etkiyen burulmay bulmak iin, ayn ekilde (5.65) ifadesini (5.13)'de yerine koyar z. Burada al mdaki s frnc terim katk da bulunur. Yaln zca bu en nemli terimi al koyarak unu elde ederiz:

c j 7. x [,3-* x };( o )] d 3 x
l vektrel arp m aarak, (5.70) burulmas n
1

(5.70)

73)5-( 1 . 7' )BId3x . 7

haline getiririz. .Birinci integral, (5.66)'daki integralle ayn yapya sahiptir. Dolay syla deerini hemen yazabiliriz. kinci integral ise, f=g=r' al narak (5.52)'den grlebilece i gibi, yerleik bir kararl -durum akm da l m iin sfrdr. Dolaysyla burulmadaki en nemli terim ---> (0) N = m x B (5.71)

dir. Bu, bir ift-kutup zerine etkiyen burulma iin al lm ifadedir ve hatrlanacak olursa, manyetik indksiyonun byklk ve ynn tanmlama yollar ndan biri olarak Kesim 5.l'de tartlmtr. Bir d manyetik alan iine konan srekli bir manyetik momentin (ya da ift -kutbun) potansiyel enerjisi, ya (5.69) kuvvetinden ya da (5.71) burulmas ndan elde edilebilir. E er kuvveti bir U potansiyel enerjisinin eksili gradyeni olarak yorumlarsak, U yu U = - m . B (5.72)

eklinde buluruz. Dzgn alandaki n ' manyetik momentine etkiyen (5.71) burulmas , - "ve lir aras ndaki a A olmak zere, U'nun B 9'ya gre trevinin eksilisi olarak yorumlanabilir. ift-kutbun potansiyel enerjisiyle ilgili olan bu nl sonu, ift-kutbun, kendisini, en d k potansiyel enerji durumu olan alana paralel hale getirmee altn gsterir.

245

Bu arada (5.72)'nin, d manyetik alandaki manyetik momentin toplam enerjisi olmadn syleyelim. gift-kutbunu alan iindeki son durumuna getirirken, g'yi do uran J akmn sabit tutmak iin i yaplmaldr. Son durum bir kararl -durum bile olsa, ba langta ilgili alanlar n zamana bal olduu bir gei sresi vard r. Bu konu, imdiki incelemelerimizin d na kmaktadr. Bu nedenle manyetik alanlarn enerjisiyle ilgili tart malar , Faraday' n indksiyon yasas n iledikten sonra, taa Kesim 6.2'ye brakacaz. (5.72) enerji ifadesi, atomsal enerji dzeyleri zerindeki manyetik etkilerin incelenmesinde, rne in Zeeman olay nda ya da ince ve ar-ince yap iin kullanlabilir. nce yap , elektronun i manyetik momenti Ft nin kendi durgun erevesinden grlen bir manyetik alan iinde bulunmas nedeniyle enerjisinde ortaya kan ayr lmalardan ileri gelmektedir denilebilir. nce yap , Thomas presesyonuyla incelikli bir biimde kar m olarak Kesim 11'de k saca tart lmaktadr. Ar-inceyap etkilemesi ise, elektron tarafndan oluturulan manyetik alan ile ekirde in j-LN manyetik momentinin etkile mesidir. Etkile me Hamiltoniyen , m = Jk ve B = elektronun ekirdek konumunda (X". = 0) deerlendirilmi manyetik alan olmak zere (5.72)'dir. Bu alan iki ksma sahiptir. Biri (5.64) ift-kutup alan dr; br ise elektron yknn yrngesel hareketiyle oluturulan manyetik alandr. Son sylenen, reltivistik olmadan bir biimde (5.5) ile verilir ve B yrngesel (0)= eli/mcr olarak ifade edilebilir; burada elektronun ekirdek dolay ndaki yrngesel a sal momentumudur. Bunlara gre, ar-ince yap Hamiltoniyeni u biimdedir:

r,

A- .Y.

g'yt -..)' 6(x) + e 3 J1 N

43 3 le'/`N r

--', e )(x.P N) 2 r

e ---> L.ik" mc N

(5.73) Bu Hamiltoniyenin e itli atomik (ve ekirdeksel spin) durumlarndaki beklenen deerleri, ar-ince enerji yarlmalarn verecektir. Kresel simetrili s durumlar iin, (5.73)'deki ikinci terimin beklenen deeri s frdr. Ar-ince yap enerjisi yalnzca ilk terimden gelir: _ 83 3
(0) 12 4,,,g , e (5.74)

0 iin ar-ince yap enerjisi tmyle (5.73)'n ikinci

246

0 iin dalga fonksiyonlar ba lanteriminden gelir; nk g noktasnda s frdr. Bu ifadeler Fermi'ye aittir; Fermi bunlar Dirac denkleminden elde etmi tir (1930). (5.73)' 'n n elektron spininin uygularken, e yknn eksi oldu u ve kart ynnde yneldii hat rlanmaldir. Hidrojen atomundaki 1S durumunun birli ve l durumlar arasnda grlen (5.74) enerji fark , astrofizikteki nl 21 cm izgisinin kaynadr.

f.;.'

5.8- Makroskobik Denklemler, Koullar

ir

ve IT zerindeki Snr

imdiye dek, Giri teki ve Blm 4'deki anlam yla, mikroskobik denklemler olarak, kararl -durum manntik alanlarnn salad (5.26) temel yasalar yla uratk. J akm younluunun, konumun tmyle bilinen bir fonksiyonu oldu unu varsayd k. Makroskobik problemlerde bu ou kez doru deildir. Maddedeki atomlar, etkin atomsal ak mlar oluturan elektronlara sahiptir; bu akm younluu hzl biimde dalgalanan bir niceliktir. Ancak bunun makroskobik bir hacim zerinden ortalamas bilinir ya da elverilidir. stelik atomsal elektronlar, klasik ak m younluu cinsinden anlat lamayan i manyetik momentlere sahiptir. Bu momentler, atomsal boyut le inde olduka ok deien ift-kutup alanlar olu tururlar. Maddesel ortamlardaki manyetik alanlar n makroskobik anlat mn elde etmek iin mikroskobik denklemlerin ortalamala rnn al nmas i lemi ayrntl bir biimde Blm 6'da tart lmaktadr. Burada, Blm 4'de yapt m z gibi, yalnzca temel tretmenin ana izgilerini vereceiz. lk basamak, V . 1-3^ 0 denkleminin ortalamas nn, makroskobik manyetik mikro = indksiyon iin gene ayni -4 -4 (5.75) V.B.0 -4 denklemine yol at n gzlemektir. Dolaysyla dnl B'yi veren bir -A M vektr potansiyeli kavram imdi de kullanlabi5 lir. Her birinin molekler manyetik momenti m. olmak . zere, birim hacimde bulunan ok say daki molekl ya d2- atom,

mx =

N.< --4. m

(5.76)

gibi bir ortalama makroskobik mknatslanmaya ya da manyetik moment younluuna yol aar; burada N i birim hacimde bulunan i'yinci trden molekllerin ortalama says ve (> ise noktas dolayndaki kk hacimde bulunan i 'yinci trden

247

molekln ortalama manyetik momentidir. Bu m knat slanmaya ek olarak, ortamdaki serbest yklerin ak ndan ileri gelen makroskobik bir 3?() akm younluunun da varloduunu kabul edelim. Bu durumda, noktas ndaki kk bir AV hacmince oluturulan vektr potansiyel J(x')Au + c .X -

M(x') x (x - -X') AV
-

biiminde olacakt r. Bu, (4.30) ifadesinin manyetik benzeridir. kinci terim bir ift-kutbun (5.55) ile verilen vektr. potansiyelidir. AV'yi makroskobik anlamda sonsuzkk d x' haline getirerek, x noktas ndaki toplam vektr potansiyeli, tm uzay zerinden bir integral olarak yazabiliriz:

1,: (;t) = 1 jC

5>(7' )

c'1s7 -1 ) x ()-( 1(

- ;?. 1 3
(
-

3 d x'

(5.77)

Mknatslanma terimi yeniden a adaki gibi yaz labilir:

d

3x , =S-1-v7 (.;;., )

x'

Buna uygulanan bir paral integrasyon gradyen operatrn mknat slanma zerine evirir ve ayr ca bir yzey integrali verir. M(5t') iyi-davran l ve yerle ik ise, bu yzey integrali s fr eder. Bylece (5.77) vektr potansiyeli

A(x) =

1J(X')

x -N1.(-?')] d 3 x'
x - k'(

(5.78)

biimini al r. Buradan m knat slanmann (x) = cV x M(x) v (5.79)

gibi bir etkin .kim younluu katk sna yol at grlr. Mikroskobik anlamdaki V x B mikro = 4nJmikro/c denkleminin makroskobik ede eri, (5.78)'den kar labilir. (5.26) denklem-

248

leri (5.32) zmne sahil oldu una gre, (5.78)'e bakarak Jm 'nin akm roln oynayaca sonucumakroskobik denklemde na var rz. Buna gre edeer makroskobik denklem yledir: -> x B = 47T J + ,trV x M (5.80)

V x M terimini B ile birletirerek, manyetik alan olarak adland racam z yeni bir H makroskobik alan tanmlan r: -> H = B - 4rM (5.81)

Bu durumda (5.26) yerine geen makroskobik denklemler unlardr: -> 4 Tv J x H -

-5  . B = 0

(5.82)

Makrosk2'bik bir alan olarak H'nin ortaya at l , elektrostatikte D'nin ortaya at l na tmyle benzemektedir. (5.82) makroskobik denklemlerinin elektrostatik kar lklar unlardr: -> -4  . D = 411? (5.83) -4 x E = 0 Temel alanlar n E ve B olduklar n vurgulayal m. Bunlar (5.82) ve (5.83) 1 delsi homojen denklemleri salarlar. Tretilmi ilanlar olan D ve H ise, atomsal yklerin ve akmlarn p ve J'ye olan katk lar n ortalama anlam nda hesaba katmak iin kolayl k olsun diye tanmlanmtr. Makroskobik manyetostati in anlat mn tamamlamak iin, H ve arasnda bulunmas gereken birle tirici banty da sylemeliyiz. Giri blmnde tart ld gibi, izotropik diyamanyetik ve paramanyetik maddeler iin

-> B = J4H

(5.84)

basit izgisel bants geerliktedir; buradaportam n sabit bir karakteristiidir ve manyetik geirgenlik ad n al r.

249

Tipik olarak,fr birden ancak 10 5 'te birka kadar ayr lr (paramanyetik maddeler iin )t.. > 1 ve diyamanyetik maddeler iin /.4<:1 1 dir). Ferromanyetik maddeler iin (5.84), izgisel olmayan -> -> -> B = F(H) (5.85) fonksiyonel bantslyla yerdeitirmelidir. ekil 5.8'de taslak olarak izilmi bulunan histeresiz olay gsterir ki, B,H'nin tek-deerli

.4. -4 ekil 5.8- Ferromanyetik bir maddede B'yi H'nin fonksiyonu olarak veren histeresiz erisi. bir fonksiyonu deildir. Gerekte, F(H) fonksiyonu maddenin hazrlan yksne baldr. Artmasal geirgenlik diyebileceimiz B Elinin paralel olmalar varsaym altnda, H'ye gre Ireviolarak tan mlanr. Yksek geirgenlikli maddeler iin )4(H), 10' kadar yksek olabilir. Bir ok i lenmemi ferromanyetik madde, ok kk alanlar iin -13 ve H aras nda (5.84) izgisel bai.nt sna sahiptir. lk geirgenliin tipik deerleri 10'dan 10 'e kadar uzan r. Ferromanyetik maddelerde "1-3 ve H aras ndaki karmak bant , manyetik s nr-deer problemlerinin zmlenmesini, do al olarak benzer elektrostatik problemlerinkinden ok daha g hale getirir. Fakat geirgenli in ok byk deerleri, ou kez s nr koullar zerinde basitletirici varsay mlara izin

250

verir. ki ortamn arakesit yzeyi zerinde 1'3 > ve H'nin salad snr koullar Kesim G.S'de tretilmektedir. Orada gsterildii gibi, s nr yzeyinin her iki yan ndaki 72. 'nin dik bileenle4. ri ve H'nin teet bileenleri 4. -4> (B2 - B ) -4. = O n .4. 4. n x (H - H ) = 4 -rc 2 c (5.86) K (5.87)

uyarnca birbirlerine baldrlar; burada n4i,1 blgesinden 2 blgesine uzanan dik birim vektr; K ise idealize yzeysel ak m younluudur. (5.84) biiminde izgisel ba nt lar salayan ortamlar iin s nr koullar
-4. -N. -4' -4. B2 . n = Bi . n B2 x n = JA2 1

B x n

(5.88)

ya da H2

ri =

J'A*1

H.

, H2 xn=H xn

(5.89)

halinde de iade edilebilir. )-(,ise, ekil 5.9'da grld gibi, H2 'nin dik bileeni 1 H 'in dik bile eninden ok daha byktr. 94 /1A2 ).-, limitinde, 1 Yr'in dorultusundan bamsz olarak (sadece fr'in arakesit yZeyine tanr tamna paralel olmas hali dnda), 1f manyetik alan snr yzeyine diktir. 2

ekil 5.9

251

Bylece ok yksek geirgenlikli bir maddenin yzeyindeki H zerine konan s nr ko ulu, bir iletkenin yzeyindeki elektrik alanna konan koulla ayndr. Dolay syla manyetik alan iin elektrostatik potansiyel teorisini kullanabiliriz. Yksek geirgenlikli maddenin yzeyleri yakla k olarak "e-potansiyel yzeyler"dir ve H izgileri bu e -potansiyel yzeylere diktirler. Bu benzerlik, birok m knats modeli iziminde kullan labilir. Alann tipi kararlatrld ktan sonra, kutup yzleri e-potansiyel yzeyler olarak biimlendirilir. 5.9- Manyetostatikte Snr-deer Problemlerin zme Yntemleri Manyetostatiin temel denklemleri, B ve H aras nda baz birletirici bant larla birlikte -4 -4. V . B = O , -* x H = 4n -4. J c (5.90)

biimindedir. Uygulamada ortaya kabilen eitli durumlar, manyetostatikteki s nr-deer problemlerinin zm konusunda dei ik teknikler gerektirir. Bunlar gzden geirmek' harcanan zamana deecektir. A. Genellikle Uygulanabilen Vektr Potansiyel Yntemi (5.90)'daki ilk denklem nedeniyle,

73 = x A4
.. olacak ekilde her zaman iin bir A(x) vektr potansiyeli biiminde a k bir birle tirici bulabiliriz. Eer H = bant ya sahipsek, o zaman (5.90)'daki ikinci denklem

1.ul
J

x -17 [-'> x

4-Tr

olarak yaz labilir. Ak m dal m basit olsa bile, H ile B birbirlerine basite bal olmadka, genel olarak bu ok izgisel karmak bir diferansiyel denklemdir. B = ortamlar iin, bu denklem
x 1 /- V x A) = 41T c J

(5.91)

haline gelir.1,.. sonlu bir uzay blgesi zerinde sabit ise, bu blgede (5.91)

252

(5.92) biiminde yaz labilir. Bu da, Coulomb ayar seimi (V .A = 0) ile, )14,7 biiminde dzeltilmi akm younluklu (5.31) haline gelir. Bu durum, dzgn ve izotrop olan dielektrik ortamlardaki tretmeye iyicene paraleldir; orada da Poisson denklemindeki etkin yk younluu YlE idi. Farkl izgisel ortamlardaki (5.92) zmleri, s nr yzeyini geerken (5.88) ya da (5.89) s nr koulllar ile uyumaldr.

B.J = 0 Hali: Manyetik Skaler Potansiyel

Akm younluu sonlujzir uzay blgesinde s fr ise, (5.90)' daki ikinci denklem V x H = 0 haline gelir. Bu durumda, t pk elektrostatikteki H = -Vlm (5.93)

olacak biimde_..birti)m manyetik skaler potansiyeli bulabiliriz. Bu kez B = 731111 birletirici bant s yardmyla, 4 B = 0 denklemi
.

- V . B [-V<Fom = O biiminde yaz labilir. Bu da, ortam izgisel olmadka, gene ok karmak bir diferansiyel denklemdir. Ortam izgiselse, denklem
-

v . (4,4 ) = 0

(5.94)

haline gelir. Eer ,M hi olmazsa blge blge sabit ise, her blgede manyetik skaler potansiyel Laplace denklemini sa lar:

v 2,4, =

Farkl blgelerdeki zmler, (5.89) snr koullaryla birbirlerine baldrlar. Son deindiimiz >Ainn blge blge sabit olmas halinde, Vz ik = 0 olmak zere, yazabilece imize de dikkat ediniz. u skaler potansiyel halinde, (5.88) s nr koullar uygundur.

253

Manyetik skaler potansiyel kavram , kapal akm halkalar iin verimli bir biimde kullan labilir. Gsterilebilir kit m , halkann s nrn gzlem noktas na birletiren koninin ayrd g kat a yla orant ldr. Problem 5.1'e bak n z. Byle bir potansiyelin ok-deerli olduu apa ktr. C. Sert FOrromknatslar (Aryerilmi ve J = 0) Uygulamada en ok rastlanan durum "sert" ferrom knatslara degindir. "Sert" ferrom knats deyince, orta iddetteki alanlar iin uygulanan alandan a a-yukar bams z bir mknatslanmaya sahip maddeyi anl yoruz. Byle maddeler, sanki belirli sabit bir M( -t) mknatslanmasna sahipmi ler gibi ileme sokulabilirler. o) Skaler Potansiyel J = 0 olduundan,(f. manyetik skaler potansiyeli kullan labilir. (5.90)'daki ilk denklem V . B . V .(H + 41TM) = O eklinde yaz l r. Bu da, (5.93) kullan larak, manyetostatik Poisson denklemi haline getirilir: V m = -41% (5.95)

Burada etkin manyetik yk yo unluu = .

5.96)

dir. Snr yzeyleri yoksa,(^M potansiyel zm udur: = jr d3x' d - 7( 1 (5.97)

M iyi-davran l ve yerle ik ise, bu zm paral integrasyon la (l'm (x) = ). ( 1 ) d 3 x'

haline getirilebilir. Bu ifadede de

254

1 ) -

kullanlarak, aadaki sonuca ula lr:

.c1).m

() ) -

S
.

M(x 1 ) I X -

->

3 d x'

(5.98)

Bu arada, m knat slanma blgesinden uzaklarda potansiyelin -4 -git 1 -> -> m . x

m(x.) d x'

-->

3 kla urat labileceini gzleyelim; burada m=j M d ileyak x toplam manyetik momenttir. Bu, elektrostatikteki (4.10) almndan grlebilecei gibi, bir ift-kuttun skaler potansiyelidir. Dolays yla herhangi bir yerle ik m knatslanma dalm , asimtotik olarak bu da lmn toplam manyetik momentiyle verilen iddette bir ift-kutup alan na sahiptir. Fiziksel m knatslanma dal mlar matematiksel a dan iyi-davran l olduklar ve sreksizliklere sahip bulunmadklar halde, baz kez gerei soyutlamak ve -11 (Sn'i sanki sreksiz) mi gibi i leme sokmak yararl olur. Bylece, eer "sert" bir ferromknats V hacmine ve S yzeyine sahipse, -4(5-Wi V iinde belirtir ve S yzeyi zerinde birden bire s fra dtn varsayarz. (5.96)'daki f ifadesine, tabanlar yzeyin iki yannda bulunan bir Gauss s lindiri zerinden raksama teoremi nin uygulanmas , M
-4 = n . M

(5.99)

deerinde bir etkin manyetik yzeysel yk yo unluunun var olduunu gsterir; burada li d a doru ynelmi birim dik vektrdr. Bylece (5,97)'deki potansiyeli

(I) M

)V

V' . M(x')

)1' - '

dx' +
S

-* n' . M (x')

I -

da'

(5.100)

biiminde yazabiliriz. nemli bir zel hal, V hacmi boyunca dzgn mknatslanma halidir. Bu durumda ilk terim s frdr;

255

yaln zca IT'm zerinden al nan yzey integrali katkda bulunur. (5.98)'in byk bir genellik iinde uygulanabilir oldu una dikkati ekmek nemlidir. Bu bant sreksiz M da lrniar limitinde bile uygulanabilir; nk Ni'deki sreksizlikleri tart makk iin (5.97)'yi (5.98)'e dntrdkten sonra bir limit sreci tan mlayabiliriz. OWnin yzey integralini (5.98) ile hi bir zaman birletirmeyinIZ! b) Vektr Potansiyel -* 4 .4 4 -4 V . B = 0 denklemini otomatik olarak sa lamak iin B = VXA yazma yolunu seersek, o zaman (5.90)'daki ikinci denklemi de -4 -4 -4 VxH=Vx (B -4M) = 0 olarak yazar z. Bu yaz , Coulomb ayarnda Pi iin a adaki Poisson denklemine yol aar:
4 TC

V A

(5.101)

Burada J' (5 97) ile verilen etkin manyetik ak m younluuM . dur. Snr yzeyleri yoksay ldnda, bu denklemin zm, esasen (5.78)'de gsterilmi olduu gibi, 5
V' x M(x')

A(x) =

d x'

(5.102)

dir. Bunun bir ba ka yaz l biimi, (5.77)'nin m knatslanma teriminde grlmektedir. Mknatslanma dal m sreksiz ise, (5.102)'ye bir yzey integrali eklemek gerekir. (5.77)'den ba layarak gsterilebilir ki, V hacmini s nrlayan S yzeyi zerinde sreksiz bir biimde s fra den M iin (5.102)'nin genelle tirilmi i

-7

;: ' ( 7 ) =

- x 7'7) ( )-(> . ) " 1

S V .....> dir. c(M x n)'nin etkin yzeysel ak m olduunu anlamak iin,

1 ).c - x 1

d x' +

-i(>7.) x- ' da' >-?. - -''' x

(5.103)

256

--> 1 teetsel H taraf ndan salanan (5.87) s nr koulunu -- 3> ve M 4 cinsinden yazmak gerekir. -1s1 hacim boyunca sabit ise, gene yaln zca yzey integrali arta kal r. 5.10- Dzgn Mknatslanm Kre Manyetostatiksel bir s nr-deer probleminin zmnde kullan lan deiik yntemleri rnekle anlatmak iin, basit bir problem olarak, ekil 5.10'da grld biimde, geirgen

olmayan bir ortama yerle tirilmiQ, z-eksenine paralel, M byklnde sabit ve srekli bir ff mknat slanmas na sahip R yaroapl kre problemini ele alal m. En basit zm yntemi, bir nceki kesimin C(a) k sm nda anlat lan skaler potansiyel yntemidir; burada manyetik potansiyeli kresel koordinatlarda yazmak uygundur ve %(8),,gibi bir yzeysel manyetik yk yo unluu szkonusudur. M = M E ve ol Or =n.M=M cos9 olmak zere, (5.100) potansiyel zm M o (r,e) = M a2 o dS.11. cs91

dr. Ters uzakl k iin (3.38) ya da (3.70) a l m kullan lnca yaln zca L= i terimi arta kal r. Dolays yla potansiyel (r,9) = 4

3 Moa2

r< 2
r >

cos9

(5.104)

olarak bulunur; burada (r , r > ) s ras yla r ve a'n n daha kk ve daha byk olan d r. Kre iinde r < = r ve r >= a

257

d r. . Bu durumda ts = (41r/3)M r cose = (4/c/3)M z dir. DolayM s yla kre iindeki manyetik a?an ve manyetik iAksiyon H. =
I

47t -N. M, B. = 3

8Tc. 3

M
...N. -1

(5.105)

olarak bulunur. Dikkat ederseniz B. M 'ye paralel, -f-r. ise = r diF. Bu kart-paraleldir. Kre d nda r a ve r > durumda potansiyel

(1) =
dir. Bu, m =

411

1,4 a 3 3 o 3

cos9

(5.106)

4rta

(5.107)

3 momentli bir ift -kutbun potansiyelidir. Dzgn m knatslanmal krenin alanlar , yalnzca asimtotik blgede ift-kutup nitelii gstermezler; ayr ca kreye yakn blgelerde de bu zelli e sahiptirler. Bu zel geometri iin (yalnzca bunun iin) daha yksek basamakl ok-kutuplar i e karmazlar. -4. --4 B ve H izgileri ekil 5.11'de grlmektedir. B izgileri srekli kapal erilerdir; fakat H izgileri yzey zerinden kp yzey zerinde sonlanrlar, nk yzeyde etkin bir Q M yzeysel yk younluu vard r. (5.100) yerine (5.98) .ide kullan labilir; ksaca buna da deinmeliyiz. Kre iinde M = M 0E3 olmak zere, (5.98)

115M (T' 9) = -M o

"z

fa r' 2 o

dr'

d..0..1 -)-sc> -

(5.108)

0 haline gelir. Ters uzakl n almnda bu kez yaln zca terimi arta kal r ve integral yaln zca r'nin fonksiyonudur artk. r/ z = cos9 koyarak, potansiyel a (t(r ' 9) = -4-KM o cos9 "" r 2 r' dr'

.e.

r > biimine getirilir. Sonuta r' zerinden al nan integral dorudan (5.104) 'deki (D m ifadesine yol aar.

258

Bir baka zm yolu, vektr potansiyel ve (5.103) arac lllylad r. Kre iinde M dzgn olduundan, hacimsel 3NNLL ak m 1 younluu s frd r; fakat bir yzeysel akm dal m vard r. /4= M olarak verildiinden, o3
M x n' = M

o o

Sind' E, sine'(~sin4 1 S i + cos4, '

= M

dir. Problemdeki 4 simetrisi nedeniyle, Kesim 5.5'de yapt m z gibi, gzlem noktas n x-z dzleminde (0 = 0) seebeliriz. Bu durumda

ekil 5.11- Dzgn,olarak miknat slanms bir kre iin, B izgileri ve 711'izgileri. B izgileri kapal erilerdir; fakat H izgileri, kre zerinde etkin bir yzeysel orm manyetik "yknn" bulunmas nedeniy, kre yzeyi zerinden kp kre yzeyi zerinde sonlanrlar.

259

0'

integralinde - x n'nin yaln zca y-bile eni arta kal r; M bylece vektr potansiyelin 0-bile eni A. (X>) = M a2 o Y

S dil!

sine' cos0'

1- x - x'

(5.109)

olarak ele geer; burada Asal arpan sin9' cos (P' 18 Tr

'nn koordinatlar (a,19',GS')'dr.

Gery

1,1

(5.110)

biiminde yaz labilir. -1 yerine (3.70) a lan]. kondu unda, yaln zca L= 1, m = 1 terimi kalacak ve sonuta A9,)

c.n _

47c
3

M a ( o

r.< ) san@ 2 r

bulunacakt r; burada r4 (r ) ), r ve a'nn daha kk (daha byk) olandr. Yaln zca (p-bile enli - . iin, B manyetik indksiyonunun bile enleri (5.38) ile R verilir. Bunun yard myla (5.111) denklemi, daha nce bulunduu gibi, ierde dzgn B, d arda ise ift-kutup alan verir. 5.11- Bir D Alan inde Bulunan Mknatslanm Kre, Srekli M knatslar Kesim 5.10'da dzgn mknat sl bir krenin alanlar n tarttk. Alan denklemlerinin izgisel olmalar nedeniyle, bunun zerine tm uzay kaplayacak biimde dzgn bir B = manyetik indksiyonu da koyabiliriz. Bu durumda, bir d o alan iinde dzgn m knatsl bir kre problemiyle kar karyay z demektir. Kre iindeki manyetik indksiyon ve manyetik alan, (5.105) yard myla, bu kez a adaki gibi bulunur:

= BO +

(5.112) H. = B o 4tc M 3

imdi de krenin srekli olarak m knat sl bir cisim olmayp, f- geirgenlikli bir paramanyetik ya da diyamanyetik

260

maddeden yap lm olduunu dnelim. Bu durumda T4 m knat slan lanmas d alan n uygulannn bir sonucudur. - 'nin byklM n bulmak iin (5.84)' kullan r z:
B.

j-kH.

(5.113)

Bylece unu yazar z:

-4

11. 3

M = /- (B o

41T

M)

(5.114)

ekil 5.12 Bu bize M _ 4 3 (

f-t- 1

) B /4+ 2

(5.115)

gibi bir m knatslanma verir. Dikkat ederseniz bu sonu, dzgn bir elektrik alan iinde bulunan bir dielektrik krenin P kutuplanmas na (4.57 bant s ) tam olarak benzemektedir. Son paragrafta tart lanlar ferromanyetik bir madde iin geerli deildir. (5.115) denklemine gre, d alan s f r olduunda mknat slanma da s fr olur. Oysa srekli m knat slar n varl bu sonula eli mektedir. izgisel olmayan (5.85)

261

bants ve histerezis olay , srekli mknat slarn oluumuna yok ederek fr. ve 1 izin verir. (5.112) denklemlerini, 1 aras nda bir bant verecek biimde zebiliriz: - B. + 2H. = 3B
1 1 o

(5.116)

Histerezis erisi de B. ve 1 ?. aras nda bir baka bant .7 verir; bylece her d Illan i zel deerler bulunabilir. S (5.116) denklemi, ekil 5.12 de grld gibi, histerezis diyagram zerinde, y7eksenini 3B 'da kesen -2 eimli bir doruya kar gelir. Ornein, d alann, ferromanyetik kre doyma durumuna gelinceye dek artt rldn ve sonra s fra dek azaltldn varsaynz. Bu durumda i B ve H ekil 5.12'de P ile i aretlenen noktan n koordinatlar olarak verilecektir. Bylece m knatslanma (5.112)'den gr = 0 koyarak o bulunabilir. B. ve EH. aras ndaki (5.116) bants kreye zgdr. Baskalgeometk-1er iin baka bantlar vard r. Elipsoit problemi tam olarak zlebilir ve gsterilebilir ki (5.116) dorularnn eimleri, yass bir disk iin s frdan ine gibi uzun bir cisim iin -co'a dek uzanr. Bylece kresel ya da kutuplardan bast rlm elipsoitsel ekillere gre, bir ubuk geometrisiyle ok daha byk bir i manyetik indksiyon elde edilebilir. 5.12- Manyetik Perdeleme, Dzgn Bir Alan inde Geirgen Maddeden Kresel Kabuk Balangta bo uzayn bir blgesinde belirli bir r3. ) manyetik indksiyonu bulunduunu varsayal m. imdi bu blgeyle geirgen bir cisim yerletirilsin. Manyetik indksiyon izgilerinin ekli deiecektir. Kesim 5.8'in sonunda ok yksek geirgenlikli ortamlara ili kin uyarlardan, alan izgilerinin cismin yzeyine dik olmaa al acaklarn bekleriz. letkenlerle olan benzerli i daha da ileri gtrerek diyebiliriz ki, eer cismin ii bo ise, oyuktaki alan, /4-00 limitinde s fra gidecek biimde, d alandan daha kk olacakt r. Alanda ortaya kan byle bir azalma, geirgen madde taraf ndan salanan manyetik perdelemenin sonucudur denir. Deneysel amalar ya da elektronik ayg tlarn gvenli al mas asndan ou kez hemen hemen alans z blgeler gerektii ya da arzuland iin, uygulamada bunun byk nemi vard r. Manyetik perdeleme olay na bir rnek olmak zere, ekil 5.13'de grld gibi, /4 geirgenlikli maddeden yap lm ve ve nceden dzgn olan sabit bir g'0 manyetik alanna konmu i

262

yarap a ve d yarap b olan bir kresel kabuk dnelim. Uzay n her yerinde, fakat zellikle de oyuk iinde (r < a) ft ve H alanlarn l-kInn fonksiyonu olarak bulmak istiyoruz. Ortada akm falan bulunmad iin, ri alan bir skaler potansiyelden treyebilir: .b= = -4m . stelik, T3 =p,T- f olduundan,'7. -1.3 s O denklemi e itli blgelerde g> = 0 haline gelir. Buna gre <lam potansiyeli her yerde Laplace denklemini gerekler. Bylece problem, r = a ve r = b'de (5.89) s nr koullar n salayacak ekilde, ayr blgelerde uygun zmler bulmaya indirgenmi olur. Byk uzakl klarda dzgn "it= B = ..E alan vermesi gerekeo siyle, potansiyel, r > b iin = -B r cos9 + o
0<

=o

r e+1

P (cos9)

(5.117)

biiminde olmal dr. I blgelerdeki potansiyelin ise olmas gerekir:

yle

Bo

ekil 5.13 a < r b

xt

+ r

_+.1 )

P o (cosG) '`" (5.118)

r <:a

CI>tvi =

5 r 2 P o (cos8-) '" t=e 9 ve B r srek-

r = a ve r = b'deki s n r koullar na gre, H

263

li olmal dr. Bu koullar (Dm potansiyeli cinsinden u duruma gelirler:

SD m
-

30

(b+ ) =

-djPm
9

(b) '

24m

(o ) = +

-20Pm (a ) ^G
5.119)

Cpm
Zi

(b ) =)-A

(b )

-(1)m (a+ ) =

( a_ )

b_ gsterimi r b limitine r j b den yaklaldn ifade eder; a_'de benzer anlamdad r. Tm A a lar iin geerli olan _ + bu dort koul, (5.117) ve (5.118)'deki bilinmeyen sabit katsay lar belirtmek iin yeterlidir. 2 # 1 olan tm katsay lar s fr kar. 2= 1 katsay lar ise aadaki ayn anl drt denklemi sadlarlar: 3 OC b (31

= b3Bo
3 = -b B o (5.120)

n 201( +1,4b3 p

a3 +

- a3 S . O

.ta 3 (: 1 - 2/4'51 - a 381 = O 3 o( ve

Si
=

zmleri unlard r:
(2 1) ()L1-1)

3 a 3 (p-1) 2

( t? - a3)B

(5.121)

81

9,u
=

3 a -1) 2 3 u

Kresel kabuun d ndaki potansiyel, dzgn bir B art B 'a paralel duran o< ift-kutup momentli bir (5.415 ift-kutup o

264

alanna kar gelir. Oyuk iinde ise, -8 byklnde B 'a paralel dzgn bir manyetik alan vard r. 5u 1 iin, c(3_ ift-kutup momenti ve i alan u duruma gelir: 3 e< -...=>b B o (5.122)
-

S
2 ju (1

3 a
b 3

B )

ekil 5.14- Yksek geirgenlikli maddesel katu un perdeleme etkisi. alann,u ile orant l old u grilmektedir. Sonu olarak, yksek geirgenlikli Qu 10 - 10 ) maddeden yap lm bir perde, ince kabuklu bile olsa, iindeki alanda byk bir azalmaya yol aar. ekil 5.14, B izgilerinin davran n gstermektedir. izgiler, eer olanak varsa, geirgen ortam n ierisinden gemee al rlar.

265

5.13- Bir Tarafnda Asimtotik Olarak Dzgn Bir Teetsel Manyetik Alan Bulunan Yetkin Bir iletken Dzlem zerindeki Dairesel Deliin Etkisi Anmsayacak olursanz Kesim 3.13'de tart tmz elektrostatik problem, asimtotik uzakl klarda dzgn olan dik bir elektrik alan iine yerletirilmi dairesel delikli bir iletken dzlemden olu maktayd . Bu problemin manyetik kar t ise, asimtotik olarak dzgn bir te etsel manyetik alan ierecektir. Bu iki rnek, dalga klavuzlar nda ve rezonans oyuklarnda bulunan kk deliklerin incelenmesinde yararl dr (Kesim 9.5'e bak nz). Manyetik s nr-deer probleminin zmn ana izgileriyle vermeden nce, yetkin (mkemmel) bir iletken ile ne demek istediimizi tartmal yz. Durgun manyetik alanlar, ne kadar yetkin olursa olsun, tm iletkenlerin iine girerler. letkenler kukusuz ilerinde ak m ak olmad srece, iletkenlikleri nedeniyle deil de yaln zca manyetik zellikleri nedeniyle alanlar deitirirler. Zamanla deien alanlar halinde, bu ou kez baka trldr. Kesim 7.7 ve 8.1'de gsterildii gibi, iletken ve iletken olmayan ortam aras ndaki arayzeyde, zamana harmonik olarak baml alanlar, yalnzca g .(c2 /2ww5) 1/2 basamanda bir uzakl a kadar iletkenin iine girebilirler; burada to frekans ve Tiletkenliktir, Dolay s yla,

ekil 5.15 sf r olmayan her Wiin,Cr-4 oo limitinde deri derinli i 8 -4, 0 olur. Buna gre, titre en elektrik ve manyetik alanlar yetkin bir iletkenin iinde ya ayamazlar. Yetkin iletkenli manyetos-

266

tatik problemleri, harmonik deiim gsteren alanlarn U3 limiti olarak (aw-3pookculuyla) tanmlarz. Buna gre, manyetik alan, iletkenin d nda ve taa yzeyine kadar var olabilir; fakat ierde var olamaz. (5.86) ve (5.87) s nr koullar , yzeyde Tr= 0 ve n x H = Llcgc olduunu gsterir. Bu s nr koullar , elektrostatikte bir iletkenin yzeyindeki= 0 ve . = ilto- snr koullarnn manyetostatik karfflkardr; buradaki son bantda yzeysel yk younluu olup, iletkenlik deildir! imdi ele alacamz "sonsuz" genilikteki yetkin iletken dzlemin zerinde a yar apl bir delik dnelim. ekil 5.15'de grld gibi, dzlemsel iletkenimiz z = Oda bulunsun ve deliin merkezi koordinat balangc seilsin. Kolayl k olsun diye, dzlemi saran ortam n dzgn, izotropik ve izgisel olduunu, ayrca z >O st yar uzaynn delikten uzak blgelerinde y ynnde dzgn bir teetsel H manyetik alan var olduunu ve delikten uzak z < 0 blgelerinde ise manyetik alan bulunmad n varsayalm. Dier durumlar, izgisel st st gelme ile elde edilebilir. z = 0 dzlemi d nda akm falan bulunmadna gre, H = bantsn kullanabiliriz; buradaki<I manyetik skaler potansiyeli, uygun kar k .s nr >, koullar alt nda Laplace denklemini salamaktad r. Buna gre Kesim 3.13'deki zmle tam bir paralellik kurabiliriz. ciM potansiyeli yle yaz lr:

4,1,4 (3'n =

z 7 O iin (5.123) z < 0 iin

C1(ii ek potansiyelinin dzlemin alt nda eksi iaret4 olma ek alanlarn simetri zelliklerinin bir sonucudur. H' 11, ve H' ' (11 eb skaYer z ye .gre tek, H (1) ve4)(1) ise ifttir. Bu durum, potansiyelini b e lirten etkin manyetik yk younluu gibi, etkin akmn da yalnzca z = 0 yzeyi zerinde bulunmas gereini gznnde tutarak (5.14)'den karlabilir. Ek potansiyel silindirsel koordinatlarda (3.110)'dan s(1) (x) = o dk A(k) e kizi J (k?) sin4 (5.124)

olarak yazlabilir. letken zerindeki delik silindirsel simetriye sahip olduu ve asimtotik potansiyel y = psin0 ile deitii iin yalnzca m = 1 terimi ie karmtr. dik ve H'nin teetsel bileenlerince gereklenen s nr koulla-

267

rndan, tm <Dm potansiyelinin gerekleyecei s nr koullar a) b) 04?<a iin a < ?< co iin z = 0 geilirken cbm srekli z = 0 da = 0

olarak bulunur. Bu gereksinimler a adaki dal integral denklemlere yol aarlar:

o. ,6 dk A(k) J (kf) = H0 fY2 ,

(

0 4 4< a

iin (5.125)

Go jr- dk kA(k) J (k?) = 0

a < ?< eo iin

Bunlar, (3.178) ya da (3.179)'daki elektrostatik cmleden farkl olmakla birlikte onlarla s k s kya ilgilidir. Burada gerekli ift

jo dy g(y) J n (yx) = xn
,c0 jo dy yg(y) Jn (yx) = 0 olup, zm udur:
g(y) = 2fln + 1)

, O x <1 iin (5.126) , 1 < x < 00 iin

(y) n

r(n+1) r(n+ 4)

(2)1/2 Y jn+1/2 (Y) (5 ' 127)

Fr(n+

(5.125)'de g = 2 A(k)/H a2 , n = 1 , x = ?/a ve y = ka'd r. o Dolay syla A(k) = 21-1 a 2 (ka) (5.128)

dr. Bylece ek potansiyel a adaki gibi bulunmu olur: 2H0a2 jr it o

.. .

dk J (ka) e

-kizi

(k?) sin4 (5.129)

268

Kesim 3.13'dekilerde benzer yntemlerle gsterilebilir ki, ek potansiyel, delikten uzaklarda 15(1)()..._, 2H a o 3 Y 3 r (5.130)

3Ts.

asimtotik yaps na sahiptir. Bu ifade, y ynne (yani ynne) ynelmi bir ift-kutbun potansiyelidir. (5.125)'dek o iaretler nedeniyle, dairesel delik, byk uzakl klarda m = + 2a 3 H o 0 iin (5.131)

31x.

momentli bir manyetik ift-kutba edeerdir; burada H, deli in yokluunda, dzlemin z = 0 taraf zerindeki teetseY manyetik alandr. Bu manyetik alan izgilerinin nas l bklerek ift-kutup alanna yol at klar ekil 9.4'de nitel biimde grlmektedir. Deliin kendi iinde (z = 0, 04 5, 4 o) manyetik alan n teetsel ve dik bile enleri yledir. H
1

te . 2/1

(5,132)

H z (?o) =

f
2'

sin

(IS

Kesim 3.13'deki elektrostatik kartyla bu problemin karlatrlmas benzerlikler ve ayr lklar gsterir. Kabaca sylemek gerekirse, alanlar n teetsel ve dik bileenlerinin rolleri deimitir. Etkin ift kutuplar asimtotik alanlar n dorultusundad r; fakat (5.131) manyetik momenti, ayni alan iddetleri iin (3.138) elektrostatik momentinden 2 arpan kadar daha byktr. Herhangi ekilli delikler iin elektrostatik haldeki uzak alan gene dzleme dik bir ift-kutbun alandr; oysa ki manyetik hal dzlem iinde etkin bir ift-kutba sahiptir, fakat bu kez manyetik ift-kutbun yn hem alan ynne hem de deliin yneli ine (delik, izotropik olmayan bir manyetik geirgenli e sahip) baldr.

269

KAYNAKLAR VE NERILEN OKUMA PARALARI

Geni direnli ortamdaki kararl -akm problemleri, ak m younluu yerine yerdeitirmeyi ve iletkenlik yerine dielektrik sabitini almak kouluyla, elektrostatik potansiyel problemlerine benzemektedir. Fakat s nr koullar genel olarak deiiktir. Kararl akm u kitaplarda i lenmektedir: Jeans, Blm IX ve X, Smythe, Blm VI. Belirli akm dal mlarna ili kin manyetik alanlar ve manyetostatikteki s nr-deer problemleri, eitli rneklerle Durand, Blm XIV ve XV Smythe, Blm VII ve XII de tart lmaktadr. Manyetik zelliklerin atomik teorisi doru olarak kuantum mekanii blgesine d er. Yar-klasik tartmalar a adaki kitaplarda verilir: Abraham ve Becker, Cilt II, Kesimler 29-34. Durand, sayfa 551-573 ve Blm XVII, Landau ve Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media, Rosenfeld, Blm IV. Konunun kristalografik yanlarna_ ve ferromanyetik blgeleri iine alacak biimde daha ayr nt l olarak i leni i, Bates, Brailsford, Kittel, Ziman, Blm 10'da bulunabilir. Hem alamlarn manyetik zellikleri ve di er pratik bilgiler, hem de teori konusunda ansiklopedik bir kaynak udur: R.M.Bozorth, Ferromagnetism,Van Nostrand, New York (1951).

PROBLEMLER

5.1- )7' deki d' akm eleman taraf ndan x koordinatl P noktas nda oluturulan manyetik indksiyon iin

270

dB =

c d2' x

-4

tx - x') 1 - >-(> ' ( 3

diferansiyel ifadesiyle ba layp ak olarak gsteriniz ki, akm tayan kapal bir halkann P de oluturaca manyetik indksiyon
c

P noktas ndan halkann gerdii yzeyi gren dr; burada kat adr. Bu,<P, = -1')/c gibi bir manyetik skaler potansiyele kar gelir. Kat ann iaretiyle ilgili anla ma yledir: P noktas halkann gerdii yzeyin "i" taraf n gryorsa,l artdr; yani yzeye dik "ri> birim vektr ak mn ak yn bakmndan sa-el kural yla tanmlanyorsa, n,P noktas ndan teye ynelmek ko uluylaJaart dr; bunun tersi olduunda ise eksidir. Bu anlama, elektriksel ift-kutup tabakas iin Kesim l.6'da benimsediimiz anlamayla ayndr. 5.2- a) akm tayan, birim uzunlukta N sar ml bir selenoit iin, eksen zerindeki manyetik-ak younluunun limitinde B 2nN z (cos9 cos9 2 )

olarak verildi ini gsteriniz; buradaki a lar ekil zerinde tanmlanmlardr.

....Al..

**

...

MI=

Iffillas

MINs me.

STxramten,m2=~=6 ekil 5.2 b) Boyu L olan a yar apl uzun bir selenoit iin, eksen yaknndaki ve selenoitin merkezi yak nndaki manyetik indksiyonun dah9 9k eksene paralel olduunu;fakat z L, f> a iin ve a /L basamanda doru olan

271

B ='.."

2 96TN ( a z 9 ) L4

deerinde kk bir yarapsal bileene sahip bulunduunu gsteriniz. z koordinat eksenin merkez noktas ndan llmekte olup, selenoitin ular z = + L/2'dir. c) Uzun bir selenoitin u blgesinde eksen yak nnda manyetik indksiyonun

2nN

Bp

/TV

(--L) a

bileenlerine sahip olduunu gsteriniz. 5.3 a yar apl silindirsel bir iletkenin iinde, ekseni silindir ekseninden d uzakl nda bulunan b yarapl paralel bir silindirsel delik vard r (d + b 4 a). Silindirin geri kalan metal k sm nda dzgn da lm ve eksene paralel bir akm younluu bulunmaktad r. Amper yasas n ve izgisel st ste gelme ilkesini kullanarak, delik iindeki manyetik -ak younluunun bykln ve ynn bulunuz.
-

5.4 akm tayan a yar apl dairesel bir ak m halkas merkezi balangca gelecek biimde x-y dzlemine yerle tirilmitir.
-

a) Vektr potansiyelin s fr olmayan tek bile eninin

0 (f'

z) =

4 a r o dk coskz I (k l) ) K (kp> ) c

olduunu gsteriniz; burada , p (daha byk) olandr. t>)Ao iin bir baka ifadenin A (f z) = 0 '

), a ve

'nun daha kk

2n a

( L. dk e klzi o

(ka)J (k?)

olduunu gsteriniz. c) stteki ifadeleri kullanarak, manyetik indksiyonun bile enleri integral ifadeler yaz n z. Gerekli integralleri alarak, B'nin bileenlerini z-ekseni zerinde a k olarak geli tiriniz.

272

5.5- i akm tayan a yar apl dairesel bir tel halka, merkezi koordinat ba langcna gelecek ve dzlemine dik birim vektr 8 43 kresel alarna sahip olacak bir biimde yerletiri?mi?tir. Ortal kta B = B (1113y) ve B = B o (1 + (2x) gibi bir d manyetik alan vaiAr. Y a) Hibir yaklatrma yapmaks zn, halka zerine etkiyen kuvveti hesaplayn z. Sonucunuzu (5.69)'daki yakla k sonu ile karlatrn z. Yorum yapnz. b) En dk basamakl kuvvet momentini hesaplaynz. Daha yksek basamakl katklar hakk nda bireyler karabilir misiniz? Bu katklar dairesel halka iin s fr mdr? Baka ekilli halkalar iin ne diyebilirsiniz? 5.6- Sras yla ve i' akmlarn tayan a ve b yarapl (b G, a) emerkezli iki dairesel halkan n dzlemleri arasnda bir o( as vardr. Halkalardan biri zerine etkiyen kuvvet momentinin, halkalar kapsayan iki dzlemin arakesit izgisi etrafnda olduunu ve 2 ;.) 2.. 2 1"(n (n+ ) (b) 2n P (coso0 = 2n+ 2 a ac n=o (2n+1) r(n+2)R2

byklne sahip bulunduunu gsteriniz; burada P'i(cosoc) bir bal Legendre ok-terimlisidir. oC'n n bir dar a olmas ve akmlarn ayn (kart) ynde bulunmas durumunda, kuvvet momentinin anlam n belirtiniz.
5.7- a yarapl bir kre dzgn bira - yzeysel yk da lm tamaktadr. Bu kre bir ap etrafnda sabit bir (A) a sal h zyla dndrlyor. Vektr potansiyeli ve manyetik-ak younluunu hem krenin iinde hem de krenin d nda bulunuz. 5.8- Greli geirgenli i p, i yar ap a ve d yarap b olan ii bo , uzun bir dik dairesel etli silindir, balangta dzgn manyetik-ak younluklu bir blgeye alana dik olarak yerl4tirilmi tir. Uzayn tm noktalandaki ak younluunu bulunuz ve silindir ekseni zerindekip'9,in bykl nn f 'in byklne oran nn logaritmas n , a /b = 0,5 ve 0,1 .o. n, logjog nn fonksiyonu olarak iziniz. U etkileri nemsemeyiniz. 5.9- z <0 yar -uzayn dolduran p geirgenlikli yar -sonsuz bir madde blouna biti ik birim geirgenlikli ortamda bir J00 akm dalm bulunmaktad r.

273

a) z > 0 blgesindeki manyetik indksiyonun, ,u geirgenlikli ortam

1 )11+1 ) Jx (x,Y, z),

1. ) Jy (x,y,-z), -Cu - ) J (x,y,-z) ,u +11 z

bileenli bir J grnt ak m younluu ile deitirerek hesaplanabileceini gsteriniz. b) z 0 blgesindeki manyetik indksiyonun ise, birim geirgenlikli ortamda dnlen ( 2,11 ) 3akm da l mnca olui+1 turulabileceini gsteriniz. 5.10 akm tayan a yar apl dairesel bir tel halka, yar-uzay kaplayan geirgenlikli bloktan merkezi d uzakl nda bulunacak ekilde bo luk iine yerle tirilmi tir. Halkaya etkiyen kuvveti, a adaki durumlarda tulunuz:
-

a) Halka dzlemi, blokun yzne paralel olsun. b) Halka dzlemi, blokun yzne dik olsun. c) d a durumunda, (a) ve (b)deki yan tlarn= limit deerlerini saptaynz. Bu limit deerleri basit ve kestirme bir yolla elde edebilir misiniz? 5.11 Manyetik anlamda "sert" bir madde, L uzunluunda a yarapl bir dik dairesel silindir biimindedir. Bu silindir, hacmi boyunca dzgn olan eksenine paralel bir kal c M o mknatslanmasna sahiptir.
-

a) Silindirin ekseni zerindeki tm noktalarda (hem ierde hem de d arda) H manyetik alan n ve B manyetik indksiyonunu belirtiniz. b) Eksen zerindeki B/41TM ve 1/4nM oranlarn L/a = 5 o iin z'nin fonksiyonu olarak iziniz. 5.12 a) S yzeyi ile s nrlanan bir V hacmi ierisindeki. M m knatslanmann, J = ctv x Ivb gibi hacimsel bir ak m da l m ile c(M x n) gibi yzeysel bir ak m dal m na edeer olduunu biliyoruz. Bu gerein alt nda (5.12) kuvvet denkleminden yola karak, makroskobik iletim ak mlarnn yokluu halinde, cicim zerine etkiyen toplam manyetik kuvvetin
-

;-

- d3x T3N.

f ( Ivt.-,-)fv -

da

274

biiminde yaz labileceini gsteriniz; burada B uygulanan d manyetik indksiyonudur (szkonusu cisminkini k45samamaktod r). Kuvvet bu kez etkin P1:0 ve a. yk younluklar cinsinden ifade edilmitir. Mknat slnma dalm sreksiz deilse, yzey sonsuzda olabilir ve kuvvet salt hacim integraliyle verilir. b) Merkezi koordinat ba langcnda bulunan R yarapl bir kre, G ,O kresel alaryla belirtilen bir ynde dzgn olarak Mikriatsldr. Ortal kta Problem 5.5'deki gibi bir d manyetik alan vard r. (a) 'daki ifadeyi kullanarak, kreye etkiyen kuvvetin bile enlerini gelitiriniz. 5.13- Yalnzca yerleik bir kal c mknatslanma dalmnca oluturulan manyetik alan dnnz. a) ntegralin tm uzay zerinden al nmas kouluyla

5-> -4. 3 B.Hdx=0

olduunu gsteriniz. b) Bir d alan iinde bulunan bir ift -kuttun (5.72)'deki potansiyel enerjisinden, srekli olan bir kal c mknatslanma dal m iin manyetostatik enerjinin, bir ek sabit d nda, W 1 5

3 3 1 H.Hdx=---S' M.Hdx

8TC biiminde yazlabileceini gsteriniz. Yaz lmayan ek sabit, da lm oluturan eitli mknatslanm cisimlerin yneli ya da konumundan bams zdr. 5.14- Genel olarak gsteriniz ki, boylamas na dzgn bir M mknatslanmas na sahip bulunan dzgn A kesitli do rusal uzun bir ubuk, dz olan ucu sonsuz geirgenlikli dz bir yzeye kar konduunda, yaklak 2 F 2TcA M kuvvetiyle yzeye yapr. Tart man z , Kesim l.11'deki elektrostatik dncelere balaynz. 5.15- L uzunluunda a yarapl bir dik dairesel silindir, boylamas na dzgn bir M m knat slanmas na sahiptir. a) Silindirin dz ucu, sonsuz geirgenlikli dzlemsel bir yzeye kar yerletirildiinde

275

F = 8ta L M

2 [ K(k) - E(k) k

K(ki ) k

E(ki )) 1

kuvvetiyle yap acan gsteriniz; burada k ve k , yledir: k = 2a 4a + L k =

42 .4_ L2

b) L a iin kuvvetin limit biimini bulunuz.

5.16-(a) tizerinde dairesel bir delik ve bir tarafnda asimtotik olarak dzgn bir teetsel i4 manyetik alan bulunan 1:3 Kesim 5.13'deki yetkin il (et)ken dzlem iin, dzlemin H 'l tarafnda ek teetsel H 1 manyetik alan n hesaplayRz. ?;>a iin, bu ek alan n bileenlerinin
H (1) x

2H a 3 o
7r

P9
H( )

xy 4\,/ 2
-a

2H a o

2 -a

a2

- sin-1(2-)

olduunu gsteriniz. b) Dzlemin her iki yz zerinde deliin komuluundaki yzeysel akm ak izgilerini kabataslak iziniz.

276

6
ZAMANLA DEDI EN ALANLAR, MAXWELL DENKLEMLFR , KORUNUM YASALAR

nceki blmlerde elektrik ve manyetizmadaki kararl -durum problemleriyle uramtk. Her ikisinde de benzer matematiksel teknikler kullan lm , fakat elektriksel olaylarla manyetik olaylar bams z olarak ilenmiti. Manyetik alanlar douran akmlarn, hareketli ykler olmalar nedeniyle, temelde elektriksel nitelik ta malar gerei aralarndaki tek balanty oluturuyordu. Zamanla deien problemleri gznne ald mzda, elektriksel olaylarla manyetik olaylar n hemen hemen bams z olma niteli i ortadan kalkar. Zamanla de ien manyetik alanlar elektrik alanlar na, zamanla deien elektrik alanlar da manyetik alanlara yol aarlar. Bu durumda elektrik ya da manyetik alandan ok, elektromanyetik alanlar deyimini kullanmamz doru olur. Elektrik ve manyetik alanlar aras ndaki balln tam anlam ve temelde ayn olmalar , ancak zel grelilik erevesi iinde a k hale gelir (Blm 11). imdilik temel olaylar incelemekle ve elektromanyetik alanlar n davrann betimleyen Maxwell denklemleri cmlesini karmakla kendimizi doyurmaa alaca z. Bunun ard ndan vektr ve skaler potansiyeller, ayar dnmleri ve dalga denklemi iin Green fonksiyonlar tartlacaktr. Bunu izleyen kesimde, elektromanyetizmann makroskobik denklemleri titiz bir ekilde tretilecektir. Daha sonra enerji ve momentum iin korunum yasalar ile elektromanyetik niceliklerin dn m zellikleri i lenecek; ilgin bir konu olan manyetik tek-kutuplara da yer verilecektir. Ele ald m z konular derinliine ileyebilmek iin, kendi ilerinde ilgin olduklar halde, baka yerlerde incelenebilecek konular atlayacaz. Bunlardan baz lar yle s ralanabilir: Yar-kararl alanlar, devre kuram , indktans hesaplar , girdap akmlar ve indksiyon stmas gibi... Saydmz bu konularn hibiri, bu blm ile daha nceki blmlerde gelitirilen kavramlar n tesinde baka yeni kavram gerektirmemektedir. ilgilenen okuyucu, bunlara ili kin kaynaklar blm sonunda bulacakt r.
6.1 - Faraday' n ndksiyon Yasas

Zamana bal elektrik ve manyetik alanlar birbirine balayan ilk nicel gzlemler, Faraday tarafndan (1831) zamanla

277

deien manyetik alanlarn iine yerle tirilmi devrelerdeki akmlar n davrann incelemek zere haz rlanm deneylerde yapld . Faraday' n gzledii uydu: (a) Bir devrenin yaknnda bulunan devreden geen kararl akm al r ya da kesilirse, (b) kararl akm tayan yak ndaki devre birinci devreye gre hareket ettirilirse, (c) bir srekli m knats devrenin iine hzla sokulur ya da karlrsa, bu devrede geici bir ak m oluur. Yak ndaki akm deimedike, ya da greli bir hareket olmadka hibir ak m olumaz. Faraday bu geici ak m , devrenin iinden geen manyetik ak deiimine yordu. Dei en ak devre boyunca bir elektrik alan oluturur; bu elektrik alan nn izgi integraline elektromotor kuvvet denir. Elektromotor kuvvet, Ohm yasas uyarnca, bir yk ak mna yol aar. imdi Faraday' n gzlemlerini nicel matematiksel terimlerle ifade edelim. C erisi, ekil 6.1'deki gibi, normali "ri olan bir S ak yzeyinin s nrlar olsun. Devrenin yaknndaki manyetik indksiyona B diyelim. Devrenin iinden geen manyetik ak F=S -5.. -N. B.nda (6.1)

S
biiminde tanmlanr. Devre boyuncaki elektromotor kuvvet ise
=

E . dQ.

(6.2)

dir; burada E', C devresinin d(2. eleman zerindeki elektrik alandr. Faraday' n gzlemleri aadaki matematiksel yasa iine toplanr: = -k dF dt (6.3)

Devre boyunca olu an elektromotor kuvvet, devre iinden geen manyetik aknn zamanla deime h z ile orant l d r. Eksi iareti Lenz yasas yla belirtilir. Lenz yasas , oluan akmn (ve buna e lik eden manyetik ak nn) devre iinden geen ak deiimine kar koymaa al an ynde olacan syler. k orant sabiti ise elektrik ve manyetik alan nicelikleri iin seilen birimlere bal d r. Bu sabit, ilk bak ta sanlabilecei gibi, deneyden saptanacak ba ms z ampirik bir sabit deildir. Hemen grece imiz gibi, Amp'e're yasas ndaki birim ve boyutlar seildikten sonra, Faraday yasas nn Galile deimezlii varsaymndan k'nn bykl ve boyutlar kar. Gauss

278

ekil 6.1

birimlerinde k = c i 'dir; burada c k hzdr. zel grelilik gelitirilmeden nce (gelitirildikten sonra da, k hzna gre kk h zlarla ural rken), ou kez ak olarak belirtilmedii halde, tm fizikiler taraf ndan fiziksel yasalar n Galile dnmleri altnda deimez kald klar biliniyordu. Bu u demektir: Uzay ve zaman koordinatlar x' = x + vt, t' = t biimindeki Galile dn mlerlyle bal olmak zere, birbirlerine gre sabit bir h zyla hareket eden iki gzlemci iin fiziksel olaylar ayn dr. zel olarak Faraday' n gzlemlerini ele alalm. Beklenen ve deneysel olarak da dorulanan udur: ster zerinden ak m geirilen birinci devre durmaktayken ikinci devre hareket ettirilsin, isterse ikinci devre dururken birincisi ayn greli biimde hareket ettirilsin; her iki halde de ikinci devrede ayn akm oluur. imdi hareketli bir devre iin Faraday yasas n ele alal m ve G.alile deimezliinin sonularn grelim. (6.3) bantsn E' ve B'nin integralleri cinsinden yazarak unu buluruz: . = -k d dt

S .n
B

da

(6.4)

Olu an elektromotor kuvvet ak nn toplam zaman treviyle orant l dr. Ya manyetik indksiyonu ya da devrenin eklini veya ynelimini veya konumunu deitirecek ak deitirilebilir.

279

(6.4) biimiyle, Faraday yasas nn ok byk bir genellemesine sahip olduumuzu bilelim. C devresi ille de bir elektrik devresi olmak zorunda de ildir; pekl uzayda herhangi bir kapal geometrik eri olarak dnlebilir. Bu durumda (6.4), alanlarn kendileri aras nda bir bant haline gelir. Bununla beraber, una nemle dikkat edilmelidir ki E' elektrik alan , dl'nin durgun olduu koordinat sistemi ya da ortamda dQ zerindeki elektrik alan dr; nk gerek bir devre varsa, onun zerinde akma yol aan alan budur. Eer C devresi, ekil 6.2'de grld gibi, belirli bir ynde bir v h z .ile hareket ediyorsa, (6.4)'deki toplam zaman trevinde bu hareket hesaba kat lmaldr. Devre iinden geen ak iki nedenle deiebilir: (a) Ak bir noktada zamanla deitii iin, ya da (b) devrenin telenmesiyle s nrn yerleimi deitii iin. Kolayca gsterilebilir ki, hareketli devre iinden geen aknn toplam zaman trevi sonuta udur:

ekil 6.2

da gibi bir ek terim de vard r; * Genel bir vektr alan iin, .f('7 ~ bu terim, hareketli devre taraf ndan sprlen vektr alan kaynaklar n n katk s n verir. Genel sonucu en kolay biimde d/dt = -at'at + v V ak ml trevini kullanarak karabiliriz. Buna gre + dt
6t

. -> )

4 - + -T x ( -B V x

-"\/

-(3)

at

olur; trevlendirmede "7 sabit bir vektr olarak i leme sokulmaktad r. kinci terimde Stokes teoreminin kullan lmas (6.5)'i verir.

280

B . n da dt S

J aB
S

.n da + C

(B x v) . dQ.

-4

--4

(6.5)

Bunun sonucunda (6.4) denklemi a adaki biimde yaz labilir: jr[Er' - k(x .-1)] .

d = -ki "b t rida .g

(6.6)

C S Bu, hareketli C devresine uygulanm olan Faraday yasas nn edeer bir ifadesidir. Fakat bunu ba ka trl de yorumlayabiliriz. C devresi ile S yzeyinin bir an iin loboratuvarda belirli bir uzay konumunda bulundu unu dnebiliriz. (6.4) Faraday yasas n bu sabit devreye uygulayarak unu buluruz:

E C

dQ.= -k

aB
at

. n da

(6.7)

S -4 Bu kez E laboratuvardaki elektrik alandr. Galile deimezlii varsaym , (6.6) ve (6.7)'nin sol yanlarnn eit olmas gerektiini ,yler. Buna gre devrenin hareketli koordinat sistemindeki E' elektrik alan -4 E'=E+k(v x B) (6.8)

-4 dir. k sabitini saptamak iin E' 'nn anlamna dikkatlice bakmam z yeterlidir. Hareketli devredeki durgun,bir ykl parack (rnein iletim elektronlarndan biri) qE' gibi bir kuvvet duyacakt r. Bu yk, laboratuvardan bak ldnda gibi bir akm temsil eder. (5-7) ya da (5.12)!. ci<S(;"() - x deki manyetik) kuvvet yasasndan aka anlalaca gibi, bu akmn (6.8) ile uyu an bir kuvvet duymas iin k sabitinin c 1 e it olmas gerekir. 'e Demek ki yk ve akm iin yapt mz birim seimi sonucunda, Galile deimezlii, buradaki k sabitinin (5.4)'deki manyetik alan tanmnda grnen sabite e it olmas n gerektirir. Dolaysyla (6.4)'deki Faraday yasas
)

ir

E . j

d dt

-4 -4 da B . n S

(6.9)

281

biiminde yazlr; burada E', dt 'nin durgun koordinat erevesinde d zerindeki elektrik alandr. Sadaki zaman trevi, (6.5) 1 deki toplam zaman trevidir. Bu arada laboratuvara gre hzyla hareket eden koordinat sisteminde E' elektrik bir alannn (6.10) E' = E + 1 (v x B) c

olduunu da bir yan rn olarak bulmu olduk. Bir Galile dnm ele aldmz iin, (6.10) sonucu ancak ve ancak k hzna gre kk h zlar iin geerli bir yaklatrmadr. (Reltivistik ifadeler Kesim 11.10'da tretilmektedir). Bununla beraber Faraday yasasnda hibir yaklatrma yoktur. Galile dnm yalnzca (6.3)'deki k sabitini gelitirmek iin kullanlmtr ve bu i iin tam olarak uygundur. (6.9) Faraday yasas Stokes teoreminin yard myla diferansiyel biime sokulabilir, yeter ki devremiz seilen bir gzlem erevesinde sabit tutulsun (E ve B'yi ayn erevede tan mlam olmak iin buna gerek var). Elektromotor kuvvet integralinin bu yolla bir yzey integraline dn trlmesi sonucunda I (7 x E +
S

1 c

"a t

) . -7 1-

da =

bantsna varlr. C devresi ve bunun s nrlad yzey keyfi olduundan, uzayn her noktas nda integrant s fr olmaldr. Bylece Faraday yasas nn diferansiyel biimine ula lr: -- --> VxE+
1

B = o

(6.1 1 )

Dikkat eder4eniz, bu bant , elektrostatik alanlar iin varolan 4x E = 0 ifadesinin zamana bal genellemesidir.
6.2- Manyetik Alandaki Enerji

Blm 5'de kararl -durum manyetik alanlar n tartrken, alan enerjisi ve enerji younluu sorularndan kanmtk. Nedeni de uydu: Akmlarn ve bunlarla ilgili manyetik alanlarn bir kararl -durum ekillenimini kurarken, bu ak m ve alanlarn s frdan son deerlerine getirildii bir balang gei sresi vardr. Bu tr zamana bal alanlar, akn kaynak-

282

larnn i yapmas na neden olan elektromotor kuvvetler olutururlar. Alan enerjisi tan m olarak bu alan kurmak iin yap lan toplam i olduuna gre, bu gei sresindeki katk lar ele almal yz. Bir an iin sabit bir akm tayan bir tek devreye sahip olduumuzu varsayal m. Devre iinden geen ak deiiyorsa, evresi boyunca bir 1!:-, elektromotor kuvveti indklenir. Akm sabit tutmak iin, ak m kaynaklar i yapmal dr. Yap lacak iin dei im h zn saptamak iin, 4 hz na sahip bir 7 parac a bir rkuvvetinin uygulanmas yla enerjisindeki zamanla dei im dE/dt = v. F olduunu hat rlayal m. Yk q ve srklenme hz ir olan her bir iletim elektronu zerine ak dei imi nedeniyle ortaya kan _,ek .' alan nn etkisi, birim zamanda elektron bana ci " . E' kadar bir enerji deiimine neden 5 olacakt r. Bu deiimleri devredeki tm iletim elektronlar zerinden toplarsak, ak m sabit tutmak iin kaynaklar n dW dt
-

dF dt

h zyla i yapmalar gerektiini buluruz: buradaki eksi i areti Lenz yasas ndan gelmektedir. Bu, devredeki dirensel kayplara (ki bunlar manyetik enerji iinde kapsanmayacak kay plardr) eklenen ayr bir terimdir. Bylece bir akm tayan devre iindeki ak deiimi SF ise, kaynaklar taraf ndan yaplan i udur:

Sw -

i &E

imdi ak mlarn ve alanlarn genel bir kararl -durum da lm n olutururken yaplan i problemini ele alal m. Oluturma srecinin, istenilen her doruluk derecesinde V.J= 0 olacak biimde, sonsuz kk bir h zla gerekletirildiini dnebiliriz. imdi akm da l mm z , elemansal ak m halkalarndan oluan bir ebekeye paralayal m; bunlardan tipik bir tanesi, ekil 6.3'de grld gibi, C kapal erisini izleyen kesitli elemanve n normaline sahip S yzeyi ile gerilmi sal akm tpdr.

ndklenen elektromotor kuvvetine kar yaplan i in artmas n , halkadan geen manyetik alan de iimi cinsinden ifade edebiliriz:

A(sw)

JLVy c

n .

SB da

283

Buradaki yeni A, yaln zca bir tek elemansal devreyi gznne ald m z iin gelmektedir. vektr potansiyeli cinsinden yazdm zda,

ekil 6.3- Elemansal akm halkalarna ayrlm olan akm younluu dalm .

A (8W) =

s (r x A) . n da

ifadesine varr z. Bu da Stokes teoremi yard myla

h (b w) =

SA

ct'e
:7.

ye paralel olduundan biiminde yaz labilir. 3 dZ eleman .J.6,13-(1).. tam olarak 5N x'e e ittir. Tm bu tr elemansal ak m halkalar zerinden al nacak toplam n bir hacim integrali olduu a kt r. Bylece vektr potansiyelindeki SA(x) deiimi nedeniyle d kaynaklar taraf ndan yaplan i in toplam artmas udur:

sw

S A . J d3x

(6.12)

284

J ve 8A,yerne manyetik alanlar ieren bir ifade elde etmek iin, 7 x H = 4KJ/c Ampere yasas kullan labilir. Bylece

bw =

t:4 3 47c SsA . (V x H) d x

(6.13)

olur. imdi de

. (1;> x - = Q)

P . (; x ->) -

. ( x -) C

vektr zdelii kullanlarak, (6.13)

sw =

47x

[-"?.

. (11>x -7k)]

d3x

(6.14)

haline dnstrlebilir. Alan da lmnn _,yerleik olduu varsay l rsa, ikinci integral s f r olur. B'nin cinsinden tanm yard m yla da enerji artmas

SW

1 j

H.bB

d 3x

(6.15)

olarak yaz labilir. Bu bant , (4.86)'daki elektrostatik denklemin manyetik e deeridir. Buradaki biimiyle, ferromanyetik maddeleri de kapsayacak ekilde, tm manyetik ortamlara uygulanabilir. Ortam n para-veya diyamanyetik oldu unu varsayarsak (ki bu durumda H ve B aras nda izgisel bir ba nt vardr, o zaman H . SB =
1
---s

b(H . B)

dir. imdi alanlar s frdan son deerlerine getirirsek, toplam manyetik enerji

87c

(6.16)

285

olacakt r. Bu ifade, (4.89)'un manyetik benzeridir. Elektrostatik enerjiyi yk younluu ve potansiyel nsinden ifade eden (4.83) ba nt snn manyetik edeeri, J ve A aras nda izgisel bir balant varsaylarak, (6.13)'den elde edilebilir. Bylece manyetik enerjiyi

W - 2c 1

5 5".

-1 3 A d x

(6.17)

olarak buluruz. Akm kaynaklar sabit tutulan bir manyetik alan iine geirgenlii,u olan bir cisim koyduumuzda manyetik enerjide ortaya kacak deime problemi, Kesim 4.7'deki4 elektrostatik tart maya benzeyen bir biimde i lenebilir. E'nin rol D'nin rol ise g taraf ndan oynanr. lk ortamn geirgenli i po ve varolan manyetik indksiyon B 'dr. Cisim yerine konduktan sonra, alanlar - B ve -112dir. &risini, yani sabit alan kaynaklar iin enerjideki deimenin

87r Sv

tr .Ho - .17 .

d3x

(6.18)

olduunu dorulamay bir al trma olarak okuyucuya brakyo ruz; buradaki integral cismin hacmi zerindendir. Bu ifade deiik biimlerde yaz labilir: 1 W = 8Tc -* -N. 3 1 i ( P - po )H . H x = od

Gl_ _ 1 )13' .d 3 x

po

(6.19)
21.1

yap 'in ikisi de yerin fonksiyonlar olabilir; fakat alan n iddetiride bams z olduklar varsaylmaktad r. Cisim bo uzayda (p. = 1) ise, enerjideki deime, mknatslanma cinsinden yle) ifade edilebilir: 1 S 3 W - 2 v M B o dx (6.20)

286

(6.20)'nin, i areti d nda, (4.93) elektrostatik sonucuna kar geldiine dikkat edilmelidir. W enerjisi, geirgen cismin alan iine sokulmas yla meydana gelen toplam enerji deiiminden (indklenen elektromotor kuvvetlere kar kaynaklar taraf ndan yaplan ii de kapsayan) olutuu iin, bu iaret dei iklii ortaya kmaktadr. Bu bak mdan sabit akml manyetik problem, alanlar belirleyen sabit potansiyelli yzeylere sahip elektrostatik probleme benzemektedir. Kesim 4.7'nin sonundakine edeer bir zmlemeyle gsterebiliriz ki, kk bir yerdeitirme halinde indklenen elektromotor kuvvete kar yaplan i , cismin potansiyel enerjisindeki dei imin iki kat kadar olup ters i aretlidir. Dolaysyla cisim zerine etkiyen kuvveti bulmak iin, genelletirilmi bir l'yerdeitirmesi dnrz ve W'nun bu yerdeitirmeye gre art trevini hesaplar z:

(6.21)

, alt indisi, kaynak ak mlarnn sabit olduunu belirtmektedir. (6.20) bants ile d alan iindeki kal c bir manyetik momentin (5.72) potansiyel enerjisi aras ndaki fark ve B aras nda varsaydm z izgisel bantdan kaynaklanan 1 arpan dnda) undan ileri gelmektedir: (6.20) ifadesi, szkonusu ekillenmeyi (configuration) do urmak iin gerekli olan toplam enerjidir; (5.72) ise manyetik momenti yaratmak ve onun kal cln korumak iin yap lan i olmayp, sadece kal c manyetik momenti alan iine yerle tirmede yap lan itir. 6.3- Maxwell'in Yerdeitirme Akmra, Maxwell Denklemleri Elektrik ve manyetizman n imdiye dek tart tm z . temel yasalar diferansiyel biimde u drt denklemle zetlenebilir: Coulomb yasas Ampere yasas Faraday yasas : V . D = 4w9 Lin j-

;;

1 V x E + e

at

_o

(6.22)

-4. -4. Serbest manyetik tek -kutuplarn yokluu : V . B = 0

287

Bu denklemler makroskobik biimde ve Gauss birimlerinde yaz lm lard r. Faraday yasas dnda, geri kalan hepsinin kararl durum gzlemlerinden tretildiklerini hat rlayalm. Bunun sonucu olarak, mant ksal adan bu statik denklemlerin zamana bal alanlar iin de eskisi gibi geerli olacaklar n beklemenin ncel hibir nedeni yoktur. Gerekte de, (6.22) cmlesindeki denklemler, bu yap laryla aralarnda tutars zdrlar. (6.22) denklemlerindeki tutars zl grmek ve onlar dzelterek tutarl bir sistem haline sokmak iin, Faraday' n gzlemleriyle kam lanm olan Maxwell'in dehas na gerek vard . Yaplan dzeltme, o zamanlarda bilinmeyen, fakat ardndan deneysel olarak tm ayrntlaryla dorulanan yeni fiziksel olaylar iermekteydi. 1865'deki bu gz al c katkdan tr, dzeltilmi denklemler cmlesine sadece Maxwell denklemleri denmektedir. Eksik denklem Ampere yasas dr. Bu yasa, V . J = 0 olan raksamas kararl akm olaylar iin tretilmiti. zerine konan bu gereksinim, her iki yan n raksamas al narak grlebilecei gibi, Ampere yasas nn kendi iinde kapsanmaktadr:
-4 41t V . J = V . c =0

(6.23)

V . J = 0 ta nts kararl -durum problemleri iin geerli olup; tam bant , yk ve akm iin sreklilik denklemi denen
.4. . J

"bt

-o

(6.24)

eitli iyle verilir. Maxwell'in grd , (6.22)'deki Coulomb yasas nn kullan lmas yla sreklilik denkleminin s fr raksamal bir biime dn trlebilece i idi. Bylece . J +

(J

4 -N

)_o

(6.25) Amio-

oluyordu. Bunda14. sonra Maxwell, zamana bal alanlar iin re yasas ndaki J'yi genelle tirilmi i olan
J -4 J +

1
4Tc

-a D

'bt

(6.26)

288

ile yer deitirdi. Bylece Ampere yasas

x - j+ ,

1 c

- D

(2.27)

biimine geldi. Kararl -durum olaylar iin, gene deneylerle biimine dorulanm olan ayn yasa idi, fakat imdi zamana bal alanlar iin (6.24) sreklilik denklemiyle de matematiksel olarak tutarl yd . Maxwell (6.26)'daki eklenen terime yerdeitirme akimi dedi. Ampere yasas na yaplan bu gerekli ekleme, h zl biimde deien alanlar iin ok nemlidir. Bunsuz elektromanyetik ma olamaz ve bu kitabn geri kalan byk bir ksm yaz lamazd ! In bir elektromanyetik dalga olay oluu ve tm frekanslarda elektromanyetik dalgalarn elde edilebilecei Maxwell' in ngryd. Bu ~ditlimfizikilerin dikkatini ekmi ve yirminci yzyln son ksm boyunca elektromanyetizmada ok fazla teorik ve deneysel ara trmaya yol amtr.
Maxwell cktklemleri olarak bilinen drtl
V x H - 4 Tt J +

'bt

(6.28)
-

v x

denklem sistemi, tm klasik elektromanyetik olaylar n temelini oluturur. Lorentz kuvveti ve Newton'un ikinci hareket yasas ile birletirildiinde, bu denklemler, etkile en parac klarn ve elektromanyetik alanlar n klasik dinamii zerine tam bir anlatm salar (Kesim 6.8 ile Blm 10, 12 ve 17'ye bak nz). Maxwell denklemlerinin geerlilik blgesi, farkl ortamlar ayran arayzeylerde alanlar n dik ve teet bileenleri iin snr koullar ile ilgili sorunlar olarak Giri blmnde tart lmaktadr. E ve ll'yi T5b ve it'ye balayan biletirici bantlara Giri te deinilmi ve bunlar statik olaylar iin Blm 4 ve 5'de ilenmiti. Daha fazlas bu blmn gelecek kesimlerinde ve Blm 7'de sylenecektir. (6.28) Maxwell denklemlerinin yaz mnda kullan lan birimler, daha nceki blmlerde kullan lan birimlerdir; yani Gauss birimleridir. Kitabmzn Ek'indeki Tablo 2'de, di er birimleri (MKSA ve benzerleri gibi) daha iyi bilen okuyucular iin, ana denklemler eitli birim sistemlerinde s ralanmaktadr Tablo 3 her denklemi Gauss birimlerinden MKSA birimlerine evirmeye

289

yararken, Tablo 4 ise her deikenin verilen miktarlar iin karlk gelen evirmeleri iermektedir. 6.4- Vektr ve Skaler Potansiyeller Maxwell denklemleri, elektrik ve manyetik alanlar n eitli bileenleri aras nda birinci dereceden iftlenimli bir paral diferansiyel denklemler cfimlesidir. Bu halleriyle bu denklemler ancak basit durumlarda zlebilirler. Fakat ou kez potansiyeller tanmlamak ve bylece Maxwell denklemlerinin baz lar zde olarak salanrken, daha az say da ikinci dereceden denklemler elde etmek i leri kolaylatrr. Bu potansiyel kavramlarna hem elektrostatikten hem de manyetostatikten zaten al kn z; oralarda I skaler patansiyelini ve A vektr potansiyelini kullanm tk. V . B = 0 gene geerli oldu una gre, B'yi bir vektr potansiyel cinsinden tanmlayabiliriz: B =VxA (6.29)

Bu durumda (6.28)'deki dier homojen denklem, yani Faraday yasas , V x (E + E

1
c

A)

at

(6.30)

biiminde yaz labilir. Bu ise, (6.30)'da parantez iinde bulunan ve dnl s fr olan nicelii bir skaler fonksiyonun, yani bir OPskaler potansiyelinin gradyeni olarak yazabilece imizi syler: E + Ya da: :;;:h 1 'r c -at '<j A 1 c A - '74) (6.31)

B ve E'nin A ve (I) potansiyelleri cinsinden (6.29) ve (6.31) uyarnca verilen tan mlar , iki homojen Maxwell denklemini zde olarak salamaktadr. A ve 'nin dinamik davran lar , (6.28)'in homojen olmayan dier iki denklemince belirtilecektir. Bu aamada incelemelerimizi Maxwell denklemlerinin mikroskobik biimine s nrlamak elveri lidir. Bu durumda, (6.28)'deki homojen olmayan denklemler potansiyeller cinsinden

290

1 c 2 -4 V A1 c 2

-b
"

( V . A) =
2-4

(6.32)

A 2

4c j it

(6.33)

olarak yaz labilirler. Bylece drt Maxwell denklemini iki denkleme indirgedik. Fakat bunlar da gene iftlenimli denklemlerdir. Potansiyellerin tan mnda yer alau4 keyfiliken yararlanarak bu iftlenimden kurtulabiliriz. B alan A cinsinden (6.29) arac lyla tanmlandna gre, vektr potansiyelde, kendisine A gibi bir skaler fonksiyonun gradyeni eklenebilecek kadar bir keyfilik vard r. Yani
A = A + 7 \

(6.34)

dnm altnda B deimez kal r. (6.31) elektrik alannn da deimez kalmas iin, ayni anda skaler Potansiyel de (6.35) biiminde dnmelidir. (6.34) ve (6.35)'in ierdii sertestlik, (A4) potansiyeller cmlesini B. A +

""aot

= 0

(6.36)

olacak biimde seebileceimizi syler. te bu, (6.32) ve (6.33) denklemlerini iftlenimli olmaktan kurtar r ve geriye birisi taraf ndan deeri de taraf ndan salanan homojen olmayan iki dalga denklemi kal r:

45

v 24_

1
c 2

dt 2

-) 2

47rf

(6.37)

1 c 2

41 A ,

- - J c

Lin

(6.38)

(6.37) ve (6.38) denklemleri, (6.36) ile birlikte, her bak mdan Maxwell denklemlerine e deer olan bir denklemler cmlesi oluturur.

291

6.5- Ayar Dnfimleri, Lorentz Ayar , Coulomb Ayar (6.34) ve (6.35) dn mne ayar dnm veaaanlarn bu tr dnmler altndaki deimezliine ayar deimezlii denir. 've aras ndaki (6.36) bant s ise Lorentz koulu adn al r. Lorentz koulunu salayan potansiyellerin her zaman bulunabileceini grmek iin, (6.32) ve (6.33) denklemlerini salayan It4Ipotansiyellerinin (6.36)'y salamad klarn varsayal m. imdi bir ayar dnmyle potansiyellerin geelim ve bu ',d5 ( 'lerin Lorentz koulunu salamalarn isteyelim:

4,5

--->

v.

A' +

c -at

= O = V . A +

-4

-4

015
-at

v2A

;A
c 22
(6.39)

Bu demektir ki
V 2A

2A
-

c2

(," . v

'4'

A +

--] "-at

a5

(6.40)

denklemini gerekleyen bir A ayar fonksiyonu bulabildikten sonra, yeni 2, potansiyellerimiz Lorentz ko ulunu ve dolaysyla da (6.37) ve (6.38) dalga denklemlerini salayacaklardr.

015.

(6.36) Lorentz koulunu salayan potansiyeller iin bile bir keyfilik vard r. Ba langtaki A vefk'ler Lorentz ko ulunu salamak zere, s nrl ayar dnm denen
A + VA

(6.41)

dnmnn Lorentz koulunu koruduu aktr; buradaki foksiyonu 2 VA

1 2/\ - 0

ayar

c2

(6.42)

denklemini salamaktad r. Bu s nrl s nf iindeki tm potansiyellerin Lorentz ayarna ilikin olduklar sylenir. Lorentz ayar olduka s k kullanl r; nk A ve 'nin salad denklemleri ayn yapya indirger (6.37 ve 6.38); ayr ca seilen koordinat sisteminden bams z bir kavram olup, doal olarak zel grelili e ok uygun d er (bak: Kesim 11.9).

292

Potansiyeller iin bir ba ka yararl ayar, Coulomb ayar , ma ayar ya da enine ayar denen ayardr. Bu ayarda . A = O (6.43)

dr. (6.32)'den grld gibi, bu ayarda skaler potansiyel 2,1 V cp= Poisson denklemini sa lar ve zm (6.45) x x' (6.44)

dir. Yani skaler potansiyel, jp(X'',t) yk younluuna ilikin anlk Coulomb potansiyelidir. "Coulomb aayar " ad da zaten buradan gelmektedir. Vektr potansiyel ise, homojen olmayan

4-rc

2 -U2

J +

1Q
c

"4:)
at

(6.46)

dalga denklemini salar. Potansiyeli kapsayan "ak m" terimi, ilke olarak, (6.45)'den hesaplanabilir. Gradyen ilemcisini kapsadndan dnlsz bir terimdir; yani dnl (curl)' s f rd r. Dolays yla akm younluunun dnlsz k smn yokedebilecei akla gelir. Ak m younluu (genelde her vektr alan ) J = J b + J e (6.47)

gibi iki terimin toplam olarak yaz labilir; burada J b 'ye boyuna ya da dnlsz akm denir ve V x 5:= O'dr, ise enine ya da selenoidsel ak m adn alr ve 3 O'd r.e imdi

"\-ix (V>

(6.48) )

vektr zde liinden ba layp V2 (1/13? - 3,P ) = -4t S( -

293

bants kullan larak ' J b ve Je: nin a k olarak J'den a ada. ki gibi kurulabilecekleri gsterilebilir: J b 1 41r -s - -->f V' J I )-(). J fx - x' d 3 x' d3x' (6.49)

. 1 VxVx 4Tc

(6.50)

Sreklilik denklemi ve (6.45) yard myla

at

_ 4Tz 5*.

(6.51)

olduu grlr. Dolaysyla -nn salad dalga denklemindeki kayna , tmyle (6.50) enine ak m cinsinden ifade edebiliriz: V 2-5' A 1 c 2

at 2

2-4 A

4Tc

-4' e

(6.52)

"Enine ayar" ad kukusuz buradan 'gelmektedir. "I ma ayar " ad ise u gerekten kaynaklan r: Anlk Coulomb potansiyeli yaln z yak n alanlara katkda bulunmakta, enine ma alanlar tek bana vektr potansiyel taraf ndan verilmektedir. Bu ayar zellikle kuantum elektrodinami inde yararl dr. Fotonlar n kuantum mekaniksel anlat m , yaln zca vektr potansiyelin kuantumlanmas n gerektirir. Coulomb ya da enine ayar ou kez kaynaklar n bulunmad durumlarda kullanlr. Bu halde 4). O'd r ve -4. homojen dalga A denklemini salar. Alanlar E c

at
(6.53)

B =VxA ile verilir. Son olarak Coulomb ayar nn bir zelliine deinelim. Elektromanyetik olaylar n sonlu h zla yay ldklar bilinmektedir. Ama (6.45), Skaler potansiyelin uzay n her yerine bir anda "vard n " gstermektedir. Dier yandan, vektr potansiyel (6.52) dalga denklemini sa lamakta ve dolays yla sonlu c

294

h z ile yay lmaktad r. ilk bak ta, hi mi hi fiziksel olmayan bu davran stan nas l kurtulacam z anlamak bir bilmece gibi grnr. Fakat ilk uyar olarak, potansiyellerle deil de, alanlarla ilgilendi imiz sylenebilir. Baka bir gzlem ise, (6.50) enine akmn tm uzay zerinden bir integral kapsamas dr.* 6.6- Dalga Denklemi in Green Fonksiyonlar (6.37), (6.38) ve (6.52) dalga denklemlerinin tm ayn temel yapya sahiptir: 72y

1
c 2

-)t

') 2 4) 2

4tf(5,t)

(6.54)

Burada f(t,t) bilinen bir kaynak da lmdr. c arpan , burada datmas z olduu varsaylan ortamda yay lma hzdr. (6.54) denklemini zmek iin, elektrostatikte yap ld gibi, bir Green fonksiyonu bulmak yararl dr. Bunun iin, s nr yzeylerinin bulunmad basit durumu ele alacaz ve frekansa gre bir Fourier dnm ile ak zaman ball n ortadan kald raca z. imdi ve f'nin aadaki Fourier integral gsterimlerine sahip olduklar n varsayal m: 00 1 ( Lp (..:; ,co) e -iwt d w Y(>7.,t) 2R j (6.55)

f(g',t) -

f( 2-K -00

co

>,0)) e -iwt dtx>

Bunlarn ters dn mleri de yledir: oo kl?(t) eiWt dt 9(L(4.)) = oo

(6.56)

f(32,(0) = 5 f(x t) eiWt dt -00 ' (6.55) gsterimleri (6.54)'de yerlerine konulduklar nda, Fourier dnm kk07,co)'n n, her bir Gu deeri iin homojen olmayan Helmholtz dalga denklemini salad grlr:
* Coulomb ayar nda neden- sonu ili kisi zerine ayr nt l bir tart ma iin 0.1.Brill and B Goodman, Am.J.Phys.35, 8 32 (1967)'ye bak n z.

295

(V

2 + k ) 4) (7,W) = -4n f(R',(o)

(6.57)

Burada k =e0/c, Wfrekans yla ilgili dalga saysdr. Bu yap da, datmas zl k s nrlamas gereksizdir. Neden ve sonu ili kisi (causality) baz snrlamalar yklemekle birlikte, ncel olarak k vecu aras ndaki her trl bal la izin vard r (bak. Kesim 7.10). (6.57) denklemi Poisson denklemine benzeyen paral eliptik bir diferansiyel denklem olup, k = 0 iin Poisson denklemine indirgenir. (6.57) iin uygun olan G(5) Green fonksiyonu, homojen olmayan (V2 + k2 )G C' k t = -4n8(;? (6.58)

denklemini gerkler. S nr yzeyleri yoksa, bu Green fonksiyonu yaln zca R = 5> 4:' 'ye bal olabilir; gerekte kresel ( simetrik olmal , yani yaln zca R = 1 -RI'ye bal bulunmal dr. Laplasiyen ilemcinin kresel koordinatlardaki yap sndan (3.1'e bak n z), Gk (R)'nin 1 R d2 dR 2 r 4, 2 (RG k ) + k G k = -41i0(R)
-

(6.59)

denklemini salayaca a kt r. R = 0 d ndaki her yerde, RGk (R)fonksiyonu 2 ddR 2 2 (RG k ) + k (RG ) = 0 k

homojen denklemini salar ve zm udur: -ikR RG (R) = A eikR + B e k Bundan baka, (6.59)'daki delta fonksiyonu yaln zca R -4. Oda etkilidir. kR 4G 1 olduundan, denklemimiz bu limitte Poisson denklemine indirgenir. Dolay syla elektrostatikten biliriz ki, doru baylandrma (normalization) udur: lim G (R) = kR -ao k 1 R (6.60)

Buna gre, Green fonksiyonu iin genel zm

296

G (R) = A G ( +) (R) + BG ( -) (R) k k k olup, A + B = 1 ve G (+) (R) = k + ikR e-

(6,61)

(6.62)

dir. Zaman ball iin (6.55)'deki anlamay benimsediimize gre, (6.61)'deki ilk terim, balangtan yaylan bir raksayan kresel dalgay , ikinci terim ise bir yak nsayan kresel dalgay gsterir. (6.61)'deki A ve B'nin seimi, fiziksel problemi belirlemeye yarayan zamansal s nr koullarna bal dr. Eer kaynak belirli bir t = 0 anna kadar etkisiz olup o andan itibaren ilemee balarsa, uygun Green fonksiyonunun, kayna n almaya balamas ndan sonra kaynaktan da doru yaylan dalgalara kargelen (6.61)'deki ilk terim olduu sezilir. Byle bir anlatm kesinlikle doru ve elveri lidir; fakat tek ya da zorunlu deildir. Snr zamanlarnda dalga genliinin uygun biimde belirtilmesiyle, kaynan eylemini betimlemek iin, (6.61)'deki ilk terimi de il de, ikinci terimi kullanmak olanakldr. ( +) (k -) ile ilgili farkl zaman davranlarn anlamak G ve G . k n,
2 (v c

1 2

.-. 1t2 ) G () (X",t;;t',t') =

S(t - t')

(6.63)

denklemini salayan zamana bal Green fonksiyonlarn kurmamz gerekir. (6.56)'nn kullanlmas , (6.57) iin kaynak teriminin - 41t5(>- - 3ti)eit'xU olduunu gsterir. Dolays yla zmler G () (R) e itt ' 'dr.(6.55) k den zamana bal Green fonksiyonlar
G () (R:) -

100 tikR e 21x s _o R

s

-iwZ

dw

(6.64)

olarak bulunur; burada Z = t - t', (6.63)'de grlen ba l zamandr. Demek ki sonsuz-uzay Green fonksiyonu, yaln zca

297

kaynak ve gzlem noktas aras ndaki bal R uzakl ve ba l 'C zamann n bir fonksiyonudur. Datmas z bir ortam iin (ki byle bir ortamda k =to/c'dir), (6.64)'deki integral bir delta fonksiyonudur. Sonu olarak, Green fonksiyonlar G () (R;I) = R 1 cS(Z1 R ) (6.65)

biimindedir; ya da daha ak olarak dyledir:

s(ti_[b _;.

G () (it,t;-;c't') = " -

1; -c >1)
-

(6.66)

G (+) fonksiyonu gecikmi Green fonksiyonu ad n alr; nk dalga olay ile ilgili nedensel davran sergiler. Delta fonksiyonunun ii unu gsterir: t annda "X"noktas nda gzlenen bir etki, daha nce, yani t' = t - R/c gecikmi zamannda gzlem noktas nn R kadar uzanda bulunan bir kayna n eylemiyle oluturulmaktad r. R/c zaman fark , dalga olayn(' ) bir noktadan dierine yaylma zamandr. Benzer biimde, G 'ye ise ilerlemi Green Fonksiyonu denir. Homojen olmayan (6.54) dalga denkleminin zel zmleri unlardr:

Lli ) (t)

f(i,t , ) d3x. dt'

Verilen fiziksel problemi iyice belirlemek iin, bu zmlerin herhangi birine homojen denklemin zmleri eklenebilir. Bu amala, zaman ve uzay iinde yerelle mi bir f(3?',t) kaynak da lmn ele alal m. Bu da lm t' = 0 dolay ndaki sonlu bir zaman aral nda s frdan farkl olsun. ki limit durum dnlebilir. Birincisinde, t-> - oo an nda homojen dalga denklemini salayan bir y. (53 ',t) dalgas nn bulunduu varsaylr. Bu ( dalga zaman ve uza ierisinde yay lr; sonra kaynak al maya balar ve kendi dalgalarn yaratr. Bu durum iin tm zamanlardaki tam zmn Y(;c,t) = y ()1,t) +51G (+) (5-<> ,t;) ',t')f(x', -t)d 3 x'dti(6.67) -(> olduu a kt r. ntegral iinde G (+) 'nn yer almas , kaynan i leme e balamas ndan ok nceki zamanlarda integralden

298

katk gelmeyece ini gvence, alt na al r. Yaln zca saptanm olan yi dalgas vard r. Ikinci limit durum ise udur: ok sonraki zamanlarda (t-+ 00), dalga, homojen denklemin bilinen bir zm olan s ile verilir. Bu kez tm zamanlar iin tam zm udur: 4/di

4, (t,t ) =

(6.68) Burada da ilerlemi Green fonksiyonu, kaynan kapanmas ndan sonra kaynaktan a k biimde hi bir i aret kmayacan guvence alt na alr (bu tur tm i aretler varsay m olarak y d iinde kapsan r). Altm z fiziksel durumlar, v. = 0 olmak zere, (6.67) ile betimlenir. Kimi kez (6.66) Gree2 fonksiyonunu a k biimiyle yerine koyarak bunu yle yazabiliriz:

-c k.1)d (Xl,t) +SSG (-) ()ttp l>", t' )f(>".t' ,t` ) d 3x' dt'
,

-5( )

dx'

(6.69)

Le, keli parantezi, t' zaman nn t' = t - 1;?-. x 3 1/c gecikm4 ,amannda deerlendirilece ini ifade eder. Sonlu zamanlarda ilk-deer ya da son-deer problemi, bir, iki ve boyutta geni biimde incelenmitir. Bununla ilgili olarak, okuyucuya Morse and Feshbach, sayfa 843-847 ve ayr ca Hadamard' n daha matematiksel olan incelemesi sal k verilebilir.
6.7- Makroskobik Elektromanyetizma Denklemlerinin

Tretilmesi nceki blmlerde elektromanyetizman n

makroskobik Maxwell denklemleri dedi imiz
V . B = O
^4

tart lmas ,

V x E +
1

.'")'

"bt
-

= 0

D. D = 47 .s,

V x H-

"d75'
tt

(6.70)

denklemlere dayandrlmt . Burada E ve B makroskobik elektrik ve manyetik alan nj4elikleridir; -L's ve H ise maddesel,ortam n P kutuplanmas ve M mknat slanmas arac l yla E ve B'ye

299

-4 D - E + 4TeP,

-4 -. - H . p - 411M

(6.71)

eklinde bal olan tretilmi alanlardr. Benzer biimde, ?ve ,7de s ras yla makroskobik (serbest) yk yo unluu ve akm younluudur. Bu denklemler iyi tan nmakta ve tmden benimsenmekte ise de, gene de onlar mikroskobik dzeyden balayarak salam bir biimde tretmeliyiz. Bu a imdiki kesimde kapatacaz. Atomlar kuantum mekaniksel olarak betimlendii halde, tretmemiz klasik erevede kalacakt r. Grnrdeki bu yetersizlik iin gerekemiz var: Kuantum mekaniksel tartma, klasik tartma ile s k sk ya paraleldir, yle ki aada verilen formllerde klasik nicelikleri kuantum mekaniksel beklenen deerlerle deitirmek yeter. Okuyucunun kendisi, blm sonunda an lan kaynaklardan statistik mekani e dayal tretmeleri inceleyebilir. Elektronlardan ekirdeklerden olumu bir mikroskobik dnya dnelim. 10 cm'ye oranla byk boyutlarda, elektronlar gibi ekirdekler de noktasal sistemler olarak ele al nabilir. Bu noktasal ykler iin elektromanyetik olaylar yneten denklemlerin mikroskobik Maxwell denklemleri olduunu varsayalm:

v
-

. b = O,

V x +

-a t - O
(6.72)

V").

.e

= 4Tz rk,

v x b ->

-4. -4Burada e ve b mikroskobik elektrik ve manyetik alanlar, rk, ve j ise mikroskobik yk ve ak m younlukl,rdr Yklerin tm Tl 4 ve 3'de kapsand ndan, kar gelen d v 3 h5 alanlar yoktur. Durgun bir makroskobik madde miktar 10 tane elektron ve ekirdek demektir ve bunlar n tm, sl kaynama, sfr noktas dolaynda titreim ya da yrngesel hareket nedenleriyle durmaks zn hareket halindedirler. Bu yklerin do urduu mikroskobik elektromanyetik alanlar, uzay ve zam,gnda a r hzl bir biimde deiirler. Yerel deiimler 10 cm ya da daha kk uzakl k hasamanda orta 1 kar; zamanca deiimler ise ekirdek titre,Wleri iin 10 sn'den elektronik yrnge hareketi iin 10 -' sn'ye kadar uzanan periyotlarla olur. Makroskobik bime dzenekleri, uzay ve zamanda genel olarak bunlardan ok daha byk aral klar zerinden ortalama al rlar. Dolaysyla tm mikroskobik dalgalanmalar ortalamalan r ve makroskobik Maxwell denklemlerinde grnd gibi, geriye olduka dz ve yava deien makroskobik nicelikler kal r.

300

Ne tr ortalama alman n uygun olaca sorusu dikkatlice incelenmelidir. lk bak ta hem uzay hem de zaman zerinden ortalamalarn gerektii san labilir. Fakat bu doru deildir. Yaln zca yerel ortalama gereklidir. (Bu arada, zamanca ortalamann yalnz bana kesinlikle yeterli olamayacan vurgulayalm. Bunu anlamak iin, iyonlar , iyi-tan mlanm ve ayr lm olan rg keleri dolay nda kk s fr-noktas titreimleri yapan bir iyonik kristal dnnz). Elektromanyetik olaylar n makroskobik anlat mna uygun blgenin s nrn izmek iin, grnr n yans ma ve kr lmas nn srekli dielektrik sabitli Maxwell denklemleriyle yeterli biimde anlat labildiini, oysaki X- nlar krnmnn maddenin atomlu nitel gi_ ni aka ortaya koyduunu gzleyelim. Dolay s yla makroskobik -6 2 9 blge iin mutlak alt s nr olarak L = 10 cm = 10 o uzunluunu almak akla yakndr. Bu dalgaboylu a ilikin titreim periyodu L /c ^ * x 0 17 sn' dir. Normal maddede -4- 3 1 o 3 18 3 L = 10 cm 'lk bir hacim iinde hl'a 10 6 basamanda o ekirdek ve elektron vardr. Bylece L L '11 bir makroskobik blgede ylesine ok ekirdek ve elektrri bulunmaktad r ki, dalgalanmalar, uzaysal bir ortalama ile tamamiyle silinir. te yandan, L ile ilgili zaman lei gerekten de atom ve molekl hareketleri blgesinde bulunduundan, zamana gre ortalama almak uygun olmayabilir. Bununla beraber, uzaysal ortalamadan sonra ortamn mikroskobik zaman dalgalanmalar konusunda bir kant yoktur. Bu byledir, nk zel bir dzenleme ve makroskobik uzakl klar zerinden bir s ralama kurulmad ka, mikroskobik alanlar n zamanca deiimleri, L basamandaki uzakl klar zerinde ilikisizdir. Arta kalanlar, Uygulanan d frekanslarda srlen titre icilere karlk gelen frekans bileenleridir. Bir F(it,t) fonksiyonunun bir f(') snama fonksiyonuna gre yerel ortalamas <,F(>7,t);> = d 3 x'f()7')F(,.1'(6.73)

biiminde tanmlanr; burada f(",t), gerel, x = O' n belli bir komuluk s f rdan farkl ve tm uzay zerinden bire boylandr lmt r. Gerekli olmamakla birlikte, f(3t)'i hi eksi olmayan bir fonksiyon olarak dnmek en basitidir. Ortalamalanm fiziksel zelliklerin ynsel karakteristiklerini korumak iin, f(3nei uzayda e -ynl yapar z. te size iki rnek:

301

r < R r > R

f(x) = (1

2 -3/2 )

2 2 -r /R

lk rnek, yani R yar apl kresel ortalama alma hacmi, literatrde ok kullanlmaktadr. Kavramsal basitlik nedeniyle stnle sahip olmakla birlikte, r = R'deki sert sreksizlik bu stnl zayflatmaktadr. Bu durum, ortalama alma hacmine bir tek molekln ya da molekller grubunun girmesi ya da kmas yla, ortalamas alnan nicelikler zerinde kk-lekli ini-klara yol aar. rnein Gaussiyen biimlislzgn bir s nama fonksiyonu, atomik boyutlara oranla buyuk -boyutlu olmak kouluyla, bu tr glkleri giderir. Bereket versin ki, f(x) s nama fonksiyonunun tm ayr ntlaryla belirtilmesi gerekmemekte, sadece srekli ve dzgn olmas yetmektedir; zira bu iki zellik, ekil 6.4'de kabataslak gsterildi i gibi, atomik boyutlu uzakl klar zerinde f()'in h zla yaknsayan bir Talor serisi a lmna izin verir. Bu nemli bir zelliktir. Maxwell denklemlerinde uzay ve zaman trevleri yer ald ndan, bu i lemleri, (6.73) uyarnca al nan ortalamalara gre yapmal y z. A k olarak
*'

<F(X',t)>I-d3x`f()-t' )

,t) < "bx

t )> = <

(6.74)
?: t

bantlarna sahibiz. Dolaysyla uzay ve zamana gre trevlendirme ilemleri ortalama alma i lemiyle s ra deitirebilmektedir. Art k (6.72)'deki mikroskotik Maxwell denklemlerinin ortalamalar n alabiliriz. Makroskobik elektrik ve manyetik

* Burada G.Russakoff, Am.J.Physics 38, 1188 (1970'de geli tirilen yolu izliyoruz.

302

alan dedi imiz P've B nicelikleri, mikroskobik e ve b alanlar nn ortalamalar olarak tanmlanrlar: E(x,t) = ( 4. -4,t x

).>
(6.75)

Bu halde (6.72)'deki iki homojen denklemin ortalamalar , kar gelen

- .

b>= O >V . B = O

(6.76) 1 "' l;' ') 1 x E + --c = 0 )>c i>t makroskobik denklemlerini verir. (6.72)'deki homojen olmayan denklemler ise, -4. x e + V . E . 4
v
"-

<A( x , t ) `,
-4

X r

,;

4-rt

(6.77)
j(X,L) \>

haline ortalamalanr. Bunlar n (6.70)'deki homojen olmayan makroskobik denklem iftiyle kaulla t r lmas , daha nceden bilindii gibi, tretilmi 5 ve H alanlar nn, <rk> ve Z,t>' den ortamn makroskobik zellikleri olarak tan nabilen baz katk lar n kar lmas yla tan mlandn gsterir. Dolays yla imdi i imiz <rk. ve <1> yyi incelemektir. ekirdeklerle elektronlardan olu an molekllerden ve ayr ca herhangi bir zel molekl dolay nda yerlememi "serbest" yklerden yap lm bir ortam dnelim. Mikroskobik yk younluu

ript = 3

"c''i (t

(6.78)

eklinde yaz labilir; burada ;?., noktasal (4,, yknn konumudur. Bal ykleri serbestlerden ay rdetmek iin; nLiyi
'n( = llsertest

4- ll bal

(6.79)

olarak paralayal m ve
Ilserbest =

j(serbest) qi 8 ( j

303

1bal

= (molekller)

1,11 (X5,t)

ekil 6.4- Uzaysal ortalama alma i leminde f(k) s nama fonksiyonunun ematik Hem plato blgesinin L genilii f'nin sfra dt blgenin AL moleklsel a boyutuna oranla ok

kullanlan diyagram . ve hem de genilii, byktr.

yazal m; burada

n'

n'yinci molekln yk younluudur: (6.80)

q.5(' - -"X) j(n)

Herhangi bir anda ortalama al nd ndan, bu denklemlerde ve daha sonrakilerde a k zaman bal l n kaldraca z. n'yinci molekln yk younluunun ortalamas n alarak i e balayaca z ve sonra tm molekllerin katk larn toplayacaz. n'yinci molekldeki yklerin koordinatlar n , o molekldeki durgun bir balangca gre ifade etmek uygundur.Molekldeki bu sabit noktan n (genellikle ktle merkezi olarak seilir) koordinatla .4> r x (t); molekldeki j'yinci ykn koordinatlar ise, ekil 6.5'ale gsterildii gibi, bu balangca gre 7t. (t) olsun. n'yinci molekln yk younluunun ortalamas udu2:

4111.1 (3t, t)'=

=

d3x 1

f(3')Tin (2. ) &S"? - > -?in -

q .Sd ' Trn---> 3

304

=
j(n)

q. f(X'3

-;

jn )

(6.81)

x jn atomik boyutlar basama nda olduundan, toplamdaki -.4. ler, f(X)'in olduka ok de i ti i blgeler zerinde(x - x ) den ok az ayr lan argmanlara sahiptirler. Bu nedenle her terimi (X'- X ) dolay nda bir Taylor serisine amak uygundur. n Bu .4. -4. , -4. -> 4.4. 1 f(x-x n ) - x Cf(x-x n ) + -2jn 2 ) jn (3 .\ .., oxo(ox .-.4. x )0( jn

j(n) qj

c'( '
- --,

( X. "

f( x-x) + ... n

ifadesini verir. Dikkat edilirse, molekldeki ykler zerinden al nan bu eitli toplamlar, tam moleklsel ok-kutup momentle ridir: Moleklsel yk
qn =

qj j(n)

(6.82)

Moleklsel ift-kutup momenti

(6.83)

Moleklsel drt-kutup momenti : (Q' ) = n <(3

q ( 3 3no< P/3
) )

(6.84) Bu ok-kutup momentleri cinsinden n'yinci molekln ortalama yk younluu udur:

) n n >t, t > =f (3t- n n

( )-t-St )+ n 6

(Q: n)f cX,3

(6.85) Bu denklemi (6.73)'deki yerel ortalama alma tan mnn direkt bir sonucu olarak grme e al rsak, ilk terim X' =deki noktasal bir yk younluunun ortalamas , ikinci terim x =

305

xhdeki noktasal bir ift-kutup younluunun ortalamas v.s. olarak dnlebilir. Ak olarak <11 n (1,t)>= <crl i;(:42;-7 . (sP116(Xt.11>+ oc(3 -3>c<,("bx ... ) '1-11 o<13 (6.86)

.8.(, -)--c.'n )> -

ekil 6.5- n'yinci molekln koordinatlar . O' balangc moleklde sahiptir (genellikle ktle merkezinde seilir) j'yinci yk 0"ye gre x. koordinatna sahiptir; molekl ise sa&t eksenlere (laboratuvara) gre it koordinatndadr.

306

dir. Bylece, ortalama alma srecinin sonucu szkonusu olduka, molekl, molekldeki sabit bir noktaya yerle mi noktasal ok -kutuplarin bir topluluu olarak grebilece imizi bulmu oluruz. Kukusuz moleklsel yk da lmnn yaylndaki ayrnt lar mikroskobik dzeyde nemlidir; fakat makroskobik olaylar iin bu da l mn etkisi ok -kutuplar n bir toplamyla temsil edilir. (6.79)'daki toplam mikroskobik yk yo unluu, serbest ve bal yklerden olu maktadr. Tm molekller zerinden (farkl trlerden de olabilirler) toplayp serbest yklerle birle tirerek, ortalama mikroskobik yk yo unluunu

?(t,t) olarak buluruz; burada s , 5, (R4,t) =

;:>

xo(--bx

o<R (6.87)

g.6(X1'-7.) + (molekller) (6.88)

j(serbest) eklindeki makroskobik yk younluu, P ise P x,t) =

(

?S('-?-)-(* )> n n olekller)

(6.89)

r.

eklindeki makroskobik kutuplanmad r; Q'cz(.3 drt-kutup younluudur: ( (34 ,t) = (Q' n )r3 #5 s 6"-X.'n ) (molekller)

da makroskobik

(6.90)

o:f3

(6.87)'yi (6.77) 1 nin ilk denkleminde yerine koyarak buluruz:

unu

-ax

[E

4-R po<

axt3

= 4-n?

(6.91)

Bu ifade, (6.70)'e gre, makroskobik yerde itirme vektr bileenleri cinsinden

307

D = E + 4113 - 41T x

dc<

(6.92)

biiminde tan mlandn syler. lk iki terim, iyi bilinen (6.71) sonucudur. nc ve daha yksek terimler de ilke olarak vard rlar; fakat hemen hemen her zaman ihmal edilebilirler. Tartmay tamamlamak iin ',>'y da ele almal y z. Yeni hi birey kapsamasa da, vektr nitelii ve hzlar n ie karmas nedeniyle, biraz nce ,rk.iin yapt m z tretmeye oranla bu ok daha karma ktr. Ayrnt lar bu tr i lerden holanan okuyuculara bir problem olarak b rakp, yaln zca sonular vereceiz. Mikroskobik akm younluu ile balayal m: (6.93) .(t)) J J Burada ir. = c1)1. ./dt, j'yinci ykn h zdr. Bu toplam da gene serbest i.ikleri zerinden ve molekller zerinden olmak zere ikiye ayr l r. n'yinci molekln ak m younluu, (6.81)'deki gibi ortalamalanabilir ve j(x,t) 3n(x,t)>= q(v. + v ) f()7n j(n) 3 3n -, e -* lb ( x J J

>

n -

jn )

(6.94)

bulunur. Burada j'yinci ykn h zn , molekln cy balangc-, nn v = dx /dt h z ile i balluz v. 'nin toplam olarak yazmakla grelAiz hareketi katullenmi olduk. Bu noktadan sonra Taylor serisine a lmlar ve eitli vektrel i lemler yapmak gerekir. Akmn bir paras , m = n q' j(n) 2c
-

(x. x v. ) 3n 3n

(6.95)

molekler manyetik momentini kapsar. Ortalama mikroskobik ak m younluunun bir bileeni iin varlan sonu udur:

(t,t)>= c<( J

t) +

..-[D c ()R",t)-Ec< ()7,t)j

308

) molekller )

(7) np

- (1.5)

3?..);

.( ( n )c,((3 ( r-1 ),is

(molekller)

(Q' n )xf3 ( n )c<j g()t-n> + * - * (6.96)

Bu epeyce korkutucu denklemde imdiye dek tanmlanmam nicelikler, makroskobik ak n younluu q S( J J (serbest) 3 ve makroskobik mknatslanma J(x,t) = M(x,t) = ) q n8(2'-;) n (molekller)

(6.97)
(6.98)

7r41'11.5(
(molekller)

dir. Eer serbest "ykler" ayr ca i manyetik momentlere de sahipseler, bunlar da M'nin tan mnda kapsanabilirler. (6.96)' daki son terimler elektrik moleklsel momentler ve moleklsel h zlar ierirler ve zel haller d nda (aaya bakn z) kolay ekilde yorumlanamazlar. 4j>yi (6.77)'nin kinci denkleminde yerine koyarak, (6.70) sisteminde tretilmi H manyetik alan niceliiniieren makroskobik Ampere-Maxwell denklemini buluruz; burada ile ortam n zellikleri cinsinden
1

4T (g . - H)(5( = Mo( molekller)

c

(F> n x -2- ) S(> 1 -7

n )>

(() 5(3 n
(molekller)

8(5?-X n (6.99)

309

olarak verilir. (6.99)'un sa yanndaki ilk terim, bilinen (6.71) sonucudur. Dier terimler genel olarak a r derecede kktrler; nk hem v moleklsel h zlar , gazlardaki tipik s sal h zlar ya da katilardaki rg titre im hzlar olarak kktrler; hem de h zlarn dalgalanmalar nedeniyle makroskobik ortalamada s fra gitme eilimindedirler. Ancak ortam btn olarak hareketteyse ku byle de ildir. Basit olmas -'7' iin, ortamn bir btn olarak hzyla telendiini varsayalm. Molekiillerin dier hareketlerini ihmal ederek, tm n'ler iin ii' = */* yazabiliriz. Bu durumda, birka kk i lemden sonra:1(6.99) - v (6.100) B - H 41T M + (D - E) x c haline gelir; burada D, (6.92) ile verilir. Bu, hareketteki bir ortam iin, elektriksel P kutuplanmas nn (ve Qtqa drt-kutup younluunun) etkin mknatslanma iine kat ldn gsterir. (6.100) denklemi, hareketli ortamlar n Minkowski elektrodinamiindeki denklemlerin birinin gresiz limitidir (bak. Pauli, sayfa 105). Okuyucu, greli dzeltmelerin tart lmas ve ortalama almann istatistik mekaniksel tretimi iin de Groot'un kitabina bakabilir. Mant k ve tutarl lk as ndan bir zayf nokta drt-kutup momentinin (6.84) vardr. Moleklsel ((X ) c,, saparak tanmnda, Blm 4'deki n an'lamamzdan (denkl.4.9) (Q; )0, (4 'nn izini s frdan farkl brakt k. Blm 4'de izsiz drPi-kutup momenti tensrnn be bams z bileenini, = 2 iin (2Q+ 1) kresel harmonie balad mza dikkati ekmitik; yleyse makroskobik Maxwell denklernlerine neden alt bileenin kat ldn aklamak zorunday z. (4.9) arac l yla izsiz bir VD ) moleklsel drt-kutup momenti tan mlarsak, -n .(p

Qn )cq3 = (Qn

.1 1)

<4.(X4'. )2 S op 3 3n

(6.101)

yazabiliriz. e uygun bir yk birimi, rne in bir proton yk olmak ze re, moleklsel yk da lmn n ortalama yk yar ap karesi r 'yi n e r 2
q (x )2 j jn

310

biiminde tan mlayarak, (6.101) e itliini

n ((:).'. n )t4(3 = (Qn ).< + e r2 Se<p

olarak yazabiliriz. Bylece (6.90) makroskobik drt-kutup younluu

Q' = Qc 3 ocr3

6 1 :

e r2 (S' n oq3 (molekller)

haline gelir; burada a cco ,(Q ),<(3 cinsinden ayn (6.90)'daki gibi tan mlanmaktad r. Net sonu udur: (6.87)'deki ortalama younluu makroskobik yk younluunda izsiz Q 0<ra drt-kutup Q younluunun yerine geer ve J> yk yo unluu bir ek terim kadar artm olur:

--

>i)serbest+

qn.8(5t.(molekller)

+ 1 2<

e r2 c9 n (molekller)

(6.102)

G,x tensrnn izi yk younluu ile sergilenir, nk ok-kutup al m cinsinden bu bir 0 katksd r. Gerekten de, statik limitin tesine gitti imizde, moleklsel yk ve ortalama yarap karesi terimleri beraberce Q = 0 moleklsel ok-kutup al m ndaki ilk iki terimi gsterirler. Bunlar, Fo9rier dnm dalga says uzaynda, yk yap arpannn k 'nin kuvvetleri cinsinden olan a lmnda ilk ili terime kar gelirler. Bir pc-n yk younluu iin F(k ) yap arpan tanmndan bu durum grlebilir:

311

F(k2 ) -Id3 x f>6.t) <ei "" )> = . o paras

= jd3x f)( t)
Dd 3 x 1 6

sinkr

kr
ti

k2

r2 f d3 x +

k 4-> -iV kar gelii gznne al nnca, yap arpan a l m ile (6.102) aras ndaki genel e deerlilik kurulmu olur. ilgin yaptnda Robinson, mikroskobik denklemler ile makroskobik denklemler aras ndaki ilgiyi bizimkine benzer biimde tart maktadr. Bununla beraber, o, kendisince (dalga says spektrumunun) "ucunu kesme" diye adland rd f()-- ) s nama fonksiyonuyla yap lan (6.73) yerel ortalama alma ile eitli trden topluluklar zerinden istatistik mekaniksel ortalama alma aras nda bir ayrm yapmaktadr. Robinson, istatistiksel ortalama almayla ilgili hibir dncede bulunmadan nce, her bir makroskobik problemde ilgili uzunluklarn kendine zg bir alt limiti oldu unu ve bunun kullanlacak olan s nama fonksiyonunun boyutunu belirlediini varsaymaktad r. 6.8- Poynting Teoremi ve Ykl Paracklarla Elektromanyetik Alanlardan Oluan Bir' Sistem in Enerjinin ve Mdmentumun Korunumu Enerjinin ve momentumun korunumu yasalar nn biimleri, elektromanyetik alan iin karlmas gereken nemli sonular dand r. Daha ok Poynting teoremi olarak bilinen (1884) enezji . nin korunumu yasas ile balayal m. Bir tek q yk iin, E v2 d elektromanyetik alanlar taraf ndan yaplan i h z ci .E burada v ykn h zdr. Manyetik kuvvet h za dik oldudir; undan, manyetik alan i yapmaz. Srekli yk ve ak m dal m halinde, sonlu bir V hacmi ierisinde alanlar n i yapma hz (yani g) -4. -4. 3 J .Ed x (6.103) V dir. Bu g, elektromanyetik enerjinin mekanik ya da s enerjisine dnmn gsterir; dolays yla bu g, V hacmi iindeki elektromanyetik alan n enerjisinde ortaya kacak uygun h zl bir azalma ile dengelenmelidir. Bu korunum yasas n ak olarak sergilemek iin, Maxwell denklemlerini kullanarak 5. ka terimler cinsinden yazacaz. Bu amala J (6.103)'ba yerine Ampere-Maxwell yasas ndan deerini koyal m:

312

V .Bu a amada - -1> V . (E x H) = H . (V x E) - E . (V x H)

J .Ed3 x= 4n

-4. cE . (VxH) -

"bt

d3 x (6.104)

vektr zdeliini kulland ktan sonra Faraday yasas yardmyla (6.104)'n sa yann

. -1 v
Llt

ir[c . (

11)

+ H _.6t

d 3x (6.105)

haline getirebiliriz. Daha ileri gitmek iin iki varsay m yapaca z. nce ie kar an ortam n, elektrik ve manyetik zellikleri a s ndan izgisel olduunu varsayacaz. Bylece (6.105)'deki zaman trevi, (4.89) ve (6.16) denklemleri uyar nca, elektrostatik ve manyetik enerji younluklarnn zaman trevleri olarak yorumlanabilecektir. imdi de ikinci varsaymm z yapaca z; yani (4.89) ve (6.16)'n n toplamnn, zamanla deien alanlar iin bile, toplam elektromanyetik enerjiyi gsterdiini syleyeceiz. Buna gre, toplam enerji younluu
u

8n

-3. (E .

-.3. D + B . H)

(6.106)

ile gsterilirse, (6.105) bant s

jr. J . - rd3x .f[)u "b t v V

Vc

. (E x H)

3 dx

(6.107)

eklinde yaz labilir. V hacmi keyfi olduundan, bunu bir diferansiyel sreklilik denklemi ya da korunum yasas biimine sokabiliriz: bu +V.S= -J. E (6.108)

Enerji ak n temsil eden S vektrne Poynting vektr denir ve = c 4 E x H (6.109)

eklinde verilir ve (enerji/yzey x zaman) boyutuna sahiptir.

313

Korunum yasas nda 'nin yaln zca raksamas , yer aldndan, Poynting vektr olduka keyfidir; ona daima herhangi bir vektr alann dnl eklenebilir. Bununla birlikte byle bir ek terimin fiziksel sonular yoktur. Dolaysyla (6.109) zel seimi yelenmektedir. (6.107) integralinin ya da (6.108) diferansiyel ifadesinin fiziksel anlam udur: Belirli bir hacim iindeki elektromanyetik enerjinin zamanla deime h z art bu hacmin s n r yzeylerinden birim zamanda d arya akan enerji, hacim iindeki kaynaklar zerine alanlar taraf ndan yaplan toplam i in eksilisine eittir. Bu, enerji korunumunun ifadesidir. Ferromanyetik maddelerdeki histeresiz gibi kay pl etkiler szkonusu ise, (6.108)'deki basit yasa art k geerli deildir; onun, histeresiz g kaybn veren terimlerle tamamlanmas gerekir. imdiyedek hep elektromanyetik alanlar n enerjisi zerinde duruldu. Alanlar . .arafndan hacim birimi bana birim zamanda yap lan i (yani J.E), elektromanyetik enerjinin mekanik ya da s enerjisine dnmesidir. Madde en sonunda ykl parac klardan (elektronlar ve atom ekirdekleri) olu tuuna gre, bu dnm hzn , birim hacimdeki ykl parac klarn enerjisinin artma hz olarak dnebiliriz. 0 zaman mikroskobik (E,B) alanlar iin.Poynting teoremini, parac klardan ve alanlardan olumu birleik sistemin enerjisinin korunumu ifadesi olarak yorumlayabiliriz. V hacmi iindeki parac klarn toplam enerjisini Emek. ile gsterir ve hacmin d na hi bir parac k kmadgn varsayarsak,
dE mek. --> - 3 J .Ed x
v

(6.110)
birleik sistem iin

dt

yazabiliriz. Bylece Poynting teoremi, enerjinin korunumunu

dE dt

d dt

(Emek + Ealan ) =

. S da

biiminde ifade eder; burada V iindeki toplam alan enerjisi aadaki gibidir:
E 1 alan V

u d3x =

BIT

_U:.2 v th

+ b2

d3x
)

(6.112)

izgisel momentumun korunumu da benzer biimde ele al nabilir. Ykl bir parac k zerine etkiyen toplam elektromanye-

314

tik kuvvet udur: F = q(E + v x B) (6.113)

V hacmi iindeki tm paracklarn momentumlarnn toplamn P ile gsterirsek, ikinci Newton yasas ndan mek dP mek -

- x B)

d'x

(6.114)

dt yazabiliriz; i lemlerde kolayl k olsun diye, paracklar zerinden alnan toplam , yk ve ak m younluklar zerinden integrale evirdik. Poynting teoremini tretirken yapt m z gibi, (6.114)'den ? ve J'yi yok etmek iin Maxwell denklemlerini kullanrz:

.p=

4T[c

4- -1> V E

'

J =

-1 c 47 (V x B

1 c

at

(6.115)

Bunlarn (6.114)'de yerlerine konmas yla integralin ii 4 a 1 [4 44 1 4 E 4 -3* 1 4 4 pE+JxB= E(V.E)+ F-Bx -Bx VxB) 4rt 'bt haline gelir. Sonra da
-4

B x _at =

(E x B) + E x `-b unu

yazp, k eli paranteze B(V . B) = 0 terimini ekleyerek buluruz:

-4 ? E +

4T-5 J x B = - E(V.E) + B(V.B) - Ex(C7xE)-Bx(VxB)

1 4Ttc at

1 - -4

1 {~1.

- - -

13) x -

Art k (6.114)', yani mekanik momentumun deime h zn yazabiliriz:

315

mek dt
-4

d dt

1 41ic (

d3 x

= 4n il(v.E) -

-4

-4.

-4. -4. -4. -4. 3 E x (VxE) + B(V.B) - Bx(Vx13)] d x (6.116)

Soldaki hacim integralini, V hacmi iindeki toplam elektromanyetik momentum,Palan' olarak tanyabiliriz:
P

a lan = thic

3 (E x B)d x

(6.117)

ntegralin ii, elektromanyetik momentum olarak yorumlanabilir.2 unluu, orant katsays c Dikatedrszbumonty olmak zere, S enerji ak s younluu ile orant ldr. (6.118) ifadesinin hacim integralinin elektromanyetik momentum olarak tannmas n tamamlamak ve (6.116)'y momentumun korunumu yasas olarak kurmak iin, sadaki hacim integralini, momentum ak diyebileceimiz bir niceliin dik bileeninin bir yzey integrali haline evirmeliyiz. Kartezyen koordinatlar xe,( a:= 1, 2, 3) ile gsterilsin. (6.116)'daki integrant n elektrik paras nn 0(= 1 bileeni a k olarak [ .. .(`-'' -'> )-- X(..\xE)>)] = E E U E E

'E2 ?El 'bE2 'bE3 E + + ) - E-,( - ) ?x ?x 2 2 3 + E3 x ( "x ) 1 E2 ) 3

(E E ) + "?1 --- (E E >c (E2 ) + ')< 2 2 *)< 3 3) dir. Bu ifade ociync bileenin
- "E' x=Z:-.a -(E E (23 2 x (3 o< (3

(E2 2

E2 2

o< f3

(6.119)

316

olarak yazlabileceini ve ikinci mertebeden bir tensrn sa yana gre raksamas biiminde olduunu syler. Dolaysyla Ta< (3 Maxwell gerilim tensrn
T e< (3

=
LTt L

+ B B - 1 (E' . ' (3 7

S1"3

(6.120)

eklinde tanmlayp, (6.116) denklemini bileenli olarak d - dt (Pmek jr pv .< 3 T d x (6.121) raksama

Pal an) Ix

biiminde yazabiliriz. teoremini uygulay p

I 7). 3

imdi de hacim integraline

dt ""mek Palan'

To<f3 n p

(6.122)

bantsn buluruz; burada birim vektr, S kapal yzeyine dik ve d a dorudur. Eer (6.122) bants momentumun korunumunu anlat yorsa, o zaman "..T.,<(3 n (3 ak olarak S zerindeki birim yzeyden V hacmine giren momentum ak nn ocbileenidir. Baka bir deyi le, '1',,, (3n13 , S yzeyinden geirilen ve V iindeki paracklarn ve alanlarn bileik sistemine etkiyen kuvvetin birim yzeye d en paras dr. Dolays yla elektromanyetik alanlarn iinde bulunan cisimlere etkiyen kuvvetleri hesaplamak iin (6.122) denklemi kullan labilir. Bu amala cisimleri bir S sn r yzeyiyle kapatmak ve (6.122)'nin sa yan uyarnca elektromanyetik kuvveti toplamak gerekir. Paracklardan ve alanlardan oluan birleik sistemin asal momentumunun korunumu da, enerji ve izgisel momentumda izlenen yoldan tretilebilir. Bu, renciye bir problem olarak braklmtr (bak: Problem 6.11). 6.9- Makroskobik Ortamlar in Korunan Yasalar Bir nceki kesimde Poynting teoremi makroskobik Maxwell denklemleri kullan larak tretilmi ; fakat momentumun korunumu ve Maxwell gerilim tensr yaln zca mikroskobik denklemler iin tart lmt . Elektromagnetik ve mekanik diye ele ald m z eyler bir dereceye kadar keyfi oldu undan, youn madde halinde, halie u elektromagnetik enerji younluunu, -4' enerji ak nd S g momentum ak n ve Tacis gerilim tensrn tanmlarken byk bir titizlik gsterilmelidir. Bu sorun, birok ara tr-

317

cy y llarca uratrm tr. Tarihsel ykler Pauli ve de Groot'da bulunabilir. Burada biz birka gzlemle yetineceiz. Enerjiye olduu kadar, momentumun korunumuna da makroskobik Maxwell denklemlerini drste uygularsan z, daha ok Minkowski'nin(1908) ad yla an lan sonular (aslnda bunlarn baz lar daha nce bakalarnca nerilmi ti) elde edersiniz. Bu sonular, daha nce u ve S iin bulduumuz (6.106) ve (6.109) ifadeleriyle momentum younluu ve gerilim tensr iin kan -> g = -> 1 4nc (D x B) (6.123)

T
((3

= 47z

ED +HB c< c4

(...131-1-3'.11)(50( j 2

(6.124)

ifadeleridir. Ortam n izgisel olduu varsaylr; fakat izotropik olmas gerekmez. zotropik olmayan ortamlar iin gerilim tensrnn simetrik olmad na dikkat ediniz. Bu simetri eksikli i birok fizikiyi rahats z etmi tir; (6.124) ifadesini, simetrik yap lm bir ifadeyle deitirenlerin banda Hertz ve Abraham gelmektedir. Deneysel testler dnld kadar kolay gerekle tirilemez. Brevik* Tec p'nn e itli biimlerini ayr nt l olarak tart makta ve simetrik olmayan Minkowski ifadesinin yelenmesi sonucuna varmaktadr. g iin elde edilmi olan (6.123)Minkowski ifadesi, geneln likle elektromanyetik momentum younluu olarak kabul edilemez gibi grlmektedir. Tm aratrc lar -> = 1 g 4Trc -> --' (E x H = 1 2 S (6.125)

tanmnda birlemektedirler. Bu sonu, madde ve alanlardan olu an sistemin istatistik mekanik erevesi iinde ele al nndan kmaktad r; byle bir sistemde elektromanyetik nicelik-

ler, birleik sistem iin olan nicelikler ile ayn T denge scaklnda ve? younluunda fakat s fr alanl madde sistemi nicelikleri aras ndaki fark olarak tanmlanr. Bu tanm uyarnca, momentum ve enerji. akw yo unluklar (6.125) ve (6.109) ile verilir. Oysa ki D =E ve l = olan izgisel ve izotropik bir ortam iin i enerjinin elektromanyetik paras **
* I. Brevik, Dankse Videns. Sels. Mat.-fys.Medd. 37, No. 11 and No. 13 (1970) ** Bak: de Groot, Kesim 13 ya da Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media, Kesim 10, 15, 30, 34.

318

u _ 1 kE2 [E + T(.) 81t

+ 82 L,,A+

-6T ?

(6.126)

elektromanyetik gerilim tensr ise 1 lc T = fEE E + ',AH H - 2 an -a p ocf3 p 2

2 (E-9(.0-) )+H (m-p(?12-)T)]r.

- 5;. T

(6.127) dir. Bu ifadeler, ancak E. ve p'nn s cakl k ve younluktan bams z olduu durumda (ki bu fiziksel olmayan bir durumdur) u ve To(13 1 nn Minkowski ifadelerine indirgenirler. Elektromanyetik alanlar iinde yo un madde bulunmas halinde, enerji ve momentum dengesi konusunun ok karma k olduu a ktr. Daha fazla tart ma iin, okuyucuya Landau ve lifshitz'i ve Stratton'un 2. Blmn sal k veririz. 6.10- Harmonik Alanlar in Poynting Teoremi, mpedans ve Admitans' n Alan Tanmlar* Birok uygulamada, hatta sistemin boyutunun rne in bir rezonans anteni iin bo uzay dalgaboyu basamanda olduu durumlarda bile, iki-ulu izgisel bir ebekenin direnci ve reaktans gibi blok devre kavramlar ortaya kar. Dolaysyla alan karvramlarna dayanan genel bir tan ma sahip olmak yararl dr. Harmonik zaman de iimli alanlar iin Poynting teoremin ele alarak buna ulaabiliriz. Tm alan ve kaynaklarn e-1154 gibi bir zaman bal lna sahip olduklar n varsayal m; bu durumda [7_>,..+, e t > = Re E''(x) e-i1A7t11 = E(x) -. * ()eiwt]

(6.128) ,p, yere gre deien bir yazar z. E(x) alan genelde karmal oltl bykle ve faza sahiptir. :P',t) . E(',t) gibi arp m ifadeleri iin unu yazabiliriz:
1 . J(x,t).b(x,t) =

J(x) e

iW t

+ 4*(x)e J 'P iWt

. E(x)e

1:4

iW t 4*

+E (5)e iW t]

* Su kesimin i leni i Fano, Chu and Adler 'in Kesim 8.2 ve 8 .3'ndekine paraleldir. Okuyucu, sz edilen bu kitapta blok devre ve alan kavramlar aras ndaki ili ki indktrlerdeki rastgele kapasitans rnekleri, v.s. zerine daha fazla bilgi bulabilir. Adlar, Chu ve Fano'nun ilk iki blmne de bak n z.

319

1 =-2- Re [:7* (>1). - (>t) + E

E (,?) e-21.1'1-1 's. -

(6.129)

Buna gre, arpmlarn zaman ortalamas olarak, bir karmal nicelik ile dierinin karmal e leniinin gerel ksmnn yars n alabiliriz. Harmonik alanlar iin Maxwell denklemleri -4 -4 -V . B = O VxE-i B = 0 c -4 -. V . D = 4-rcf, -4. . <4.) VxH+

D =

4-rt

(6.130)

haline gelir; burada tm nicelikler, (6.128)'in sa yan uyarnca, X''in karmal fonksiyonlar dr. (6.103)yerine

2 V

3 .Ed x

hacim integralini ele al r z; bunun gerel ksm , V hacmi iindeki alanlar tarafndan yap lan iin zaman-ortalamal h zn verir. (6.103)den (6.107)'ye kadar olan paralel basamaklardan geerek unu buluruz: 1 5 2

2r d 3x = c ( 8-K) V
c
3.T

v x - -i H*

d3x

jr[-V

_. 4

EX 1 ) -

(E.

-49K - B . 1'111 d3x D

(6.131) (6.132)

imdi karmal Poynting vektrn S = c -4* (E x H )

ve harmonik elektrik ve manyetik enerji younluklarn

w = 167c e

w= m

16Tt

0--' 3

(6.133)

olarak tanmlayal m. Bylece (6.131) bants

. 7d 3 x + 2iu..j(w e V

wm )d 3x +5

Fida = 0 (6.134)

320

biiminde yaz labilir. Bu (6.107)'rin harmonik alanlar halindeki benzeridir. Karmal bir denklemdir; gerel k sm zaman-ortalama11 nicelikler iin enerjinin korunumunu verir. Sanal k sm ise reaktif ya da depolanm enerji ile onun de iimli ak n birbirine balar. Kayps z dielektrikli ve mkemmel iletkenli sistemlerde olduu gibi, w ve w enerji younluklar gerel hacim integrallerine sahipseler, ( rg.134)'n gerel k sm

v
2

1.) Re(Y . E) d3x +I- Re( . -r-> da = 0 S

dr ve unu gsterir: V iindeki kaynaklar zerine alanlar taraf ndan yaplan iin kararl -durum zaman-ortalamal h z , S s nr yzeyinden V hacmi iine giren ortalama g ak na (Re S 'nin dik bileeninden hesaplanacak) e ittir. Bu, u enerji younluunun bir kararl ksm ve bir de harmonik olarak dalgalanan k sm bulunmas halinde, Poynting teoreminin daha nceki biiminden (yani 6.107'den) hesaplanabilecek olan bantnn ta kendisidir. Sistemin bileenlerindeki kay plar nedeniyle, (6.134)'deki ikinci terim bu kayb hesaba katacak bir gerel ksma sahiptir. (6.134)'deki karmal Poynting teoremi, genel, iki-girili, izgisel va pasif bir elektromanyetik sistemin giri impedans n tanmlamak iin kullan labilir. ekil 6.6'da grld gibi, S s nr yzeyiyle evrilmi V hacmi iinde bulunan ve yalnzca giri ular d ar kan sistemi d nelim. Karmal harmonik giri ak m ve gerilimi I i ve Vi ise, karmal g * giri i I- V 'dir. Bunu Poynting vektr cinsinden yazabilmek 1 2 2. 2 iin, (6.134) bantsn S'nin dndaki tm uzaya uygular z. Bylece unu buluruz:
1

I. V. =

n da

(6.135)

Burada -' birim vektr, ekil 6.6'da grld gibi, da r doruynelmitirvegiri. gak nnS.yzeyine (alt ekildeki e-eksenli kablonun kesiti)

321

V4,

ekil 6.6- Keyfi, iki-girili, izgisel, pasif elektroManyetik sistemlerin ematik diyagramlar . S yzeyi sistemi tm olarak sarmaktad r; yalnzca giri ular dar kmaktadr. Bu ularda harmonik giri akm ve gerilimi LiveWolup, giri impedans Z ise Vi = ZIi olarak tanmlanmaktadr. stteki diyagram iinin kayplarnn nemsenmedii dk frekanslara uygulanr; e-eksenli giri kablosuna sahip alttaki diyagram ise nn direnmelerinin tartlmasna izin verir. s nrland varsay lm tr. imdi de (6.134) bants S kapal yzeyiyle evrili V hacmi iin ele al nrsa, (6.135)'in sa yan , V hacmi iindeki alanlar zerinden olan integraller cinsinden yaz labilir:

322

3 1 I V . - 1 1-->* 'P 3 J E d x + 2iwl(w -w)d x + I. 2 e m

da

s -S.

(6.136) Buradaki yzey integrali, S. giri yzeyi dndaki S yzeyini geerek V hacminden d arl akan gc gsterir. (S-S.) yzeyi sonsuza gtrldnde, bu integral gereldir ve kaan nm gsterir (bak: Blm 9). D k frekanslarda bu nemsenmeyecek kadar azdr. 0 zaman S. ile S aras nda bir ayrm yapmak gerekmez ve ekil 6.6'daki st diyagram i imizi grr. Giri impedans Z = R - iX (elektrik mhendisleri,tunu Z= R + jX olarak okuyun!), V. = Z . tanmyla (6.136)'dan bulunur. Gerel ve sanal ksmlarlyl ir: R = 1 ,fRe539 . "E"'d 3x + V It r n da + 40J mj^(wm-wd V (6.137) (6.138)

S-S.

X -

1 . 12 I

4(kRe V

J. - c13 x m _w e ) d3x 4mi- J V

(6.137) ve (6.138)'i yazarken, S'den d ar geen g aknn gerel olduunu varsayd k. Bylece (6.137)'deki ikinci terim, yksek frekanslarda nem kazanan " nm direnci" dir. D k frekanslarda, tek nemli kay p kaynann Ohmik kay plar olduu sistemlerde, bu ifadeler R 1 , ii 1.. v cr- Ei a3 x (6.139)

4(.02 jIt. v (wm

3 we ) d x

(6.140)

ekline basitleirler. Burada or' gerel iletkenliktir; (6.133) wm ve w. e enerji younluklar da temelde tm hacim zerinde gereldr. Aka grld gibi, diren, devredeki Ohmik s kayb dncesinden beklenen deerdir. Benzer olarak, reaktans da akla yak n bir biime sahiptir. Byk bir indktans halinde olduu gibi, eer depolanan manyetik enerji basknsa, reaktans pozitif olur v.s... Indktanslar (X = WL) ve kapasitanslar (X = -1/WC) iin dk frekans reaktans nn farkl frekans bal-

323

lklar , bir yandan L'nin ak m ve gerilim cinsinden olan tanmna (V = L dI/dt) ve di er yandan C'nin yk ve gerilim cinsinden olan tan mna (V = Q/C kklerini uzat r. Karmal Y admitans nn iletirlii ve al nrl iin (6.139) ve (6.140) ifadelerine edeer sonularn tretilmesi gibi baz basit rneklerin ileni i, blm sonundaki problemlere braklmtr.
6.11- Elektromanyetik Alanlarn ve Kaynaklarn Dnmeler, Uzaysal Yansmalar ve Zaman Terslenmesi Altndaki Dnm zellikleri

Birbirleriyle ili kili fiziksel niceliklerin belirli trden koordinat dnmleri alt nda uyumlu dnm zelliklerine sahip olmalar gerei ylesine benimsenmi tir ki, bantlar biimine getirilebilen bu tr gereksinimlerin ve s nrlamalarn nemi kimi kez unutulmaktad r. Bu nedenle elektromanyetik niceliklerin, dnmeler, uzaysal yans malar ve zaman terslenmesi altndaki dnm zelliklerini a k ak tartmak yararl olacakt r. Bu kavramlar grnm-bilimsel yoldan kurulan bantlar snrlamada hemen uygulama alan bulurlar; burada da manyetik tek-kutup probleminin tart laca gelecek kesimde kullanlacaklard r. Okuyucunun, uzay ve zaman koordinatlar nn dnmlerini ve bunlarn genel korunum yasalar yla olan ilikilerini klasik mekanikten bildii vasaylmaktad r (rnein Goldstein'e bakn z).Burada yalnzca belli bal sonular n bir zeti verilecektir.
Dnmeler

boyutta bir dnme, bir noktan n koordinatlar zerine yaplm , koordinatlar n karelerinin toplamn deimez brakan izgisel bir dnmdr. Bu tr bir dn me dik dnm ad verilir. Dnm x'0( koordinatlar , ilk x o< koordinatlar cinsinden x' = Z a x exp oc
(6.141)

4 2 -. 2 biiminde yaz lr. (x ') = (x ) olmas koulu, a" gerel dnm katsaylarn birbirlerine dik olmaya s nrlar:
aix (3 aoos = >(3r

(6.142)

Ters dnm (a-1)c(3 = a 'dr ve (o) matrisinin determinant o( (

324

nn karesi bire eittir. det (a) = +1 deeri, ilk durumdan sonsuz kk basamaklar n ard-arda uygulanmas yla elde edilebilen bir has dnmeye kar gelir; oysa ki det(a) = -1 de eri, has olmayan bir dnmeyi, yani bir yans ma arta bir dnmeyi belirler. Fiziksel nicelikler, dnmeler alt ndaki dnm biimlerine gre, e itli mertebelerden dnmesel tensrler olarak s nflandrlrlar. t koordinatlar , x. h zlar , P'. momentumlar (6.141) temel' dn m yasas uyarnca dnen bileenlere sahiptirler birirv mertebeden tensrler, ya da vektrlerve ve zi dir. x . x ya da , 1. . p, gibi iki vektrn skaler arp m dnmeler a1't nda degmezair; dolays yla bunlar s frnc mertebeden tensrler, ya da skalerlerdir.
B' = :aa. y a s B ys ocp y,s oc

(6.143)

uyarnca dnen niceliklerin kmelerine ikinci mertebeden tensrler, ya da genel olarak tensrler denir. Maxwell'in gerilim tensr bu trden bir nicelikler kmesidir. Daha yksek mertebeden tensr dn mleri de benzer biimde tan mlanr. Elektromanyetik alanlar ve dier fiziksel nicelikleri ele ald m zda, koordinatlarn ve belki de dier kinetik deiken lerin bir ya da daha fazla fonksiyonuyla urar z. 0 zaman dnmenin "etken" ya da "edilgen" grnmn seme durumu ortaya kar. Biz "etken" grnm benimseyece iz-bu grnmde koordinat eksenleri sabit varsay lr ve fiziksel sistemin bir dnmeye urad dnlr. Buna gre, rne in, balangta x 1 ve x 2 koordinatl ykl iki paracktan oluan bir sistem, bir dnme altnda ylesine dn r ki artk paracklar n koordinatlar , ekil 6.7'de grld gibi ve -X 'dr. Her bir l koordinat vektrnn bile enleri (6.14) uyar nca dnr; fakat elektrostatik potansiyel de imez kalr; nk potansiyel yalnzca iki nokta2 aras ndaki R = 1 -X!' -7(1' j uzakl nn bir 2 fonksiyonudur ve R vektrlerin skaler l arpmlarnn toplam olup dnmeler alt nda deimezdir. Demek ki elektrostatik potansiyel, dnmeler alt nda skaler iin bir rnek oluturmaktadr. Genel olarak,topluca x. ile gsterilen eitli koordi natlarn (hz ve momentum gibi koordinatlar bile buna eklenebilir) fonksiyonu olan bir .15 fiziksel niceli i, sistemin ti -=2; gibi bir dnmesi sonucunda deimez kalyorsa, yani (6.144) ise, nicelii dnmeler alt nda bir skaler fonksiyondur.

325

0
ekil 6.7
-

ki ykl bir sistemin "etken" dnmesi.

Benzer olarak, eer Vu o(.= 1,2,3) gibi tane fiziksel nicelikten oluan bir crde, sistemin bir dnmesi alt nda

v' (x' ) =

a V (.) tw;

(6.145)

uyarnca dnyorsa, o zaman V bir vektrn bileenlerini olu turur. Daha yksek mertebeli tensrler de benzer biimde tanmlanrlar. Diferansiyel vektr i lemcileri, dnmeler alt nda belirli dnm zelliklerine sahiptirler. rnein, bir skalerin gradyeni (Vi) bir vektr gibi ve bir vektri raksamas ( -N7) bir skaler gibi dnr. Laplasiyen ilemi V de, bir fonksiyon ya da fonksiyonlar cmlesine uyguland nda, onlarn dnmesel dnm zelliklerini deitirmez anlam nda bir skaler i lemcidir. ki vektrn A =BxC (6.146)

326

vektrel arp mna zel bir dikkat harcanmal dr. Bu vektrel yazm bileenler cinsinden u demektir: A = Burada ofs= 1, (3. 2, '6" = 3 ve devirsel permtasyonlari iin E oay = = + 1, dier permtasyonlar iin E.,,,"= -1 1 dir; iki ya da daha fazla indis ayn ise o eleman s frdr. Sa yanda iki vektrn bulunmas nedeniyle, vektrel arpm, izsiz kart -si metrik ikinci merteteden bir tensrn baz niteliklerine sahiptir. Byle bir tensrn yaln zca bamsz bileeni bulunduundan, onu bir vektr gibi grrz. nk imdlyedek nitelikli bir cmlenin dnmeler alt nda (6.141) uyar nca dntn grdk. Gerekte (6.146) vektrel arp m iin dnm kural udur: (6.147) A' = det(a) 7.:_a B o< A(3 ' imdiyedek ele ald mz tek tr dnme olan has dnmeler iin det(a)=+l 'dir; dolay s yla (6.147) dnm, (6.141)'deki temel koordinat dnmyle uyum halindedir. Has dnmeler alt nda, vektrel arp m bir vektr gibi dnr.
Uzaysal Yans ma ya da Terslenme

Bir dzleme gre yans ma, tm noktalar n koordinat vektrlerinin dzleme paralel bile enlerini deitirmeden brakp dik bile enlerinin i aretlerini deitirmeye kar gelmektedir. yleyse x-y dzlemine gre yansma iin x. = (x. y. = (x. ' y. -z.)'dir. Uzaysal terslenme ise, her kojditat vekt1' 1 nn tum bileenlerinin ba langca gre yans tlmas demektir: x terslenme ya da yans ma bir kesikli 1 donm olup, ki koordinattan daha fazlas iin, genel olarak has dnmelerle olu turulamaz; det(a) = -1 haline kar gelir ve yal n terslenme i lemi, a 0 = -6 olmak zere (6.141) ile verilir. Buradan vektrlerin uzaysal terslenmeler alt nda iaret deitirdikleri, oysa ki (6.147) uyar nca davranan vektrel arp mlarn i aret deitirmedikleri ortaya kar. Bylece, genel dnmeler alt nda, vektrlerin iki trn birbirinden ay rdetmek zorunday z:
Kutupsal vektrler (ya

da sadece vektrler): (6.145)

-

warnca ffirwenve
.4. A,

3ti altnda

V V = -V

gibi davranan niceliklerdir.

327

Eksensel vektrler ya da Szdevektrler: dnen ve = - alt nda

->

(6.147) uyar nca

A -->A 1 = A

gibi davranan niceliklerdir. Dnmeler alt ndaki skalerler iin de benzer ayrmlar yaplmal dr. Uzaysal terslenmeler alt nda i aret deitirmeyen niceliklere skaler ve i aret deitirenlere szdeskaler diyeceiz. ,b ve - inin de kutupsal C vektrler olmak zere, x C ) l skaler arp m bir ) szdeskaler nicelik rne idir (Bu arada al lm gsterimin tehlikeli bir yan n gryoruz. Bir vektr biiminde yazmak, bize onun kutupsal vektr m, yoksa eksensel vektr m olduunu syleyemiyor). Daha yksek mertebeli tensrler kutupsal ya da eksensel vektrlerin bile enlerinin arp mlarn alarak kurulurlarsa, uzaysal terslenme alt ndaki dnm zellikleri hemen karlabilir. N'yinci mertebeden bir tensr uzaysal terslenme alt nda (-1) arpan yla dnyorsa, wia gerek tensr ya da sadece tensr diyeceiz; yok eer (-1) 1 arpanyla dnyorsa, ona N'yinci mertebeden bir szdetensr adn vereceiz.
Zaman Terslenmesi

Fiziin temel yasalar , en az ndan klasik dzeyde, zamann ynne gre deimezdir. Bu, denklemlerin t'ye gre ift olduu anlamna gelmez; fakat t = -t zaman terslenmesi dnn altnda ili kili fiziksel niceliklerin uyumlu biimde dnerek szkonusu denklemin biimini koruduunu syler. Dolaysyla U(X>) d potansiyeli iinde hareket eden P momentumlu ve 3tkonumlu bir parac k iin Newton'un d13 dt _ V- 11(3t)

hareket denklemi, zaman terslenmesi alt nda, x = x ve kouluyla, deimezdir. Momentumdaki i aret deiiklii, momentumun v = d/dt h zna olan ball nedeniyle kolayca sezilmektedir. Newton yasalar nn zaman terslenmesi alt ndaki deimezlii bizi u sonuca gtrr: Bir parac klar sistemi verilen bir ilk ekillenimden eitli kuvvetlerin etkisiyle belirli bir son ekillenime geliiyorsa; sistemin olas bir hareket durumu da, zamanca terslenmi son ekilleni min (tm konumlar ayni, fakat h zlar ters evrilmi ) tersine evrilmi yol zerinden zamanca terslenmi ilk ekillenime gelimesidir.

328

e itli mekaniksel niceliklerin, dnmeler, uzaysal terslenmeler ve zaman terslenmesi alt ndaki dn m zellikleri Tablo 6.1'in ilk k sm nda zetlenmektedir.

e itli Fiziksel Niceliklerin Dnmeler, Uzaysal Terslemyeler ve Zaman Terslenmesi Alt ndaki Dn m zellikleri n Fiziksel Nicelik I. Mekaniksel Koordinat Hz Momentum A sal Momentum Kuvvet Kuvvet Momenti Kinetik Enerji N Tek(vektr) Tek(Vektr) Tek(vektr) ift(szdevektr) Tek(vektr) ift(szdevektr) ift Tek Tek Tek ift ift ift ift Uzaysal,Tersnnft (TensNn mertebesi) lenme (isim) Zaman Terslenmesi

L=x x p =x x p 2 /2m
0 0

ift(skaler) ift(skaler)

Potansiyel Enerji U(7) Il. Elektromanyetik Yk yo unlu u Ak m yo unlu u Elektrik alan Kutuplanma Yerde i tirme Manyetik indksiyon M knat slanma Manyetik alan Poynting vektr Maxwell gerilim tensr Tap
?

ift(Skaler) Tek(vektr)

ift Tek ift

D, H Jr S= (W)

Tek(vektr)

1 1 2

ift(szdevektr) Tek(vektr) ift(tensr)

Tek Tek ift

a) x ve tsnin fonksiyonlar olan nicelikler iin uzay terslenmesi ya da

zaman

terslenmesi alt nda iftlik ya da teklikten ne demek istendi i konusunda ok a k olmak gerekir. rne in, manyetik indksiyon yledir ki uzay terslenmesi l3). alt nda ES(7,t)--- (t).-+(-3,t) iken, zaman terslenmesi alt nda -I3('",t)
T

(;;,t)=-E3()7,-t)idir.

329

Elektromanyetik Nicelikler

Mekanik yasalar gibi, elektromanyetik olaylar yneten denklemlerin biimlerinin de dnmeler, uzaysal yans malar ve zaman terslenmesi alt nda deimez kaldklar gerektir (yani bilinen tm deneysel olgularla uyumludur). Bu, deiik elektromanyetik niceliklerin stteki i lemler altnda iyi-tanml dnm zelliklerine sahip olduklar n ifade eder. Elektrik yknn Galile ve Lorentz dnmleri alt nda deimez kald ve dnmeler alt nda bir skaler olduu deneysel bir gerektir. Ykn uzaysal yans malar ve stelik zaman terslenmesi alt nda da bir skaler olduunu varsaymak doal, yararl ve yerindedir. Burada sorun udur: Kuvvet gibi fiziksel olarak llebilen nicelikler yk ve alann arpmn ierirler. Dolaysyla E gibi, B gibi alanlara yklenen dn m zellikleri yk iin seilen anlamaya bal dr. Bu dnm altnda da yk gerek bir skaler say lrsa, f yk younluu da bir gerek skalerdir. Elektrik alan birim yke den kuvvet oldu una gre, E'nin zamansal terslenme altnda bile bir kutupsal vektr olduunu grrz. Bu, V . E = 47T9 Maxwell denkleminden de kar; nk her iki yan ayni biimde dnmelidir. Faraday yasas n temsil eden - - 1 "i}3 - 0 V x E + c -at Maxwell denkleminin ilk terimi, dnmeler ve uzaysal yans ma altnda bir szdevektr gibi dnr ve zaman terslenmesi altnda ifttir. Dolaysyla biim deimezliini korumak iin, B manyetik indksiyonunun zaman terslenmesi altnda tek bir szdevektr olmas gerekir.
-4

V x B -

-6E 'at

4 -rt

biimindeki Ampere-Maxwell denkleminin sol yan nn ise, zaman terslenmesi alt nda tek olan bir kutupsal vektr gibi dnecei grlebilir. Bu, yk arp hz cinsinden olan tanmndan da beklendii gibi, J akln younluunun zamansal terslenme alt nda tek bir kutupsal vektr olduunu gsterir. Mikroskobik alanlar n ve kaynaklarn, dnmeler, uzaysal terslenme ve zaman terslenmesi alt nda iyi-tanml dnm zelliklerine sahip olduklar n grdk. Kesim 6.7'de makroskobik Maxwell denklemlerinin tretilmesi ve P',g'v.s'.'nin tan mlar dikkate al nrsa, Mr'nin nn de ayni biimde dn tk-

330

leri yle) anla lr. Elektromanyetik niceliklerin e itli dnm zellikleri Tablo 6.1'in ikinci k smnda zetlenmektedir. Tablo 6.1'de s ralanan simetri zellikleri hakk ndaki kantlar n yararn rneklerle anlatmak amac yla, dzgn, sabit bir d g manyetik alan1 4. iinde bulunan izotropik, izgisel ve kay s z bir ortamn P kutuplanmas n belirleyen yerel bir birletirici bantnn ol bilimsel yap sn ele alalm. Bu bant , varsaym olarak, E elektrik alan na gre birinci derecedendir; fakat g ' n kuvvetleri cinsinden ikinci dereceye kadar bir a lma ge?eksinim duyarz. P kutupsal bir vektr ve zaman terslenmesi alt nda ift olduundan, skaler katsaylarla arp4lacak olan e itli terimler ayn biimde dnmelidirler. B 'a gre s frnc dereceden yalnzca E vardr. B 'a gre c's fr nc dereceden olupta E'yi izgisel olarak i&en olas terimler unlardr: --> E x B o , x B o '

A,

-at 2

2-> E

o'

..

Bunlarn tm hem dnmeler hem de uzaysal yans malarca izinlidirler; fakat ancak ierisinde tek zaman trevini bulunduran terimler zaman terslenmesi alt nda uygun biimde dnrler. Bo 'a gre ikinci dereceden olan terimler iin olanaklar unlard r: -> -> ) -t E (B . B )E . Bo)B ' o o --- t o o o Burada yaln zca 'nin s f r ya da ift zaman trevli terimleri tm gezeksinimleri salarlar. Dolaysyla kutuplanma iin, sabit B manyetik alan na gre ikinci mertebeye kadar do ru o olan en genel yerel (uzayda) ifade

E +

"at

x B + o

1-3->o o )E +

- Bo ) o + (6.148)

d r; burada )c 'ler gerel katsay lardr ve 'a gre izgisel i olan terimler iin tek zaman trevleri, g 9n s frnc ve lkinci kuvvetleri iin ift zaman trevlerP gelmek kouluyla E'nin daha yksek zaman trevleri de ifadede yer alabilirler. Dk frekanslarda hemen hemen tm maddesel sistemlerin yant elektriksel kuvvetler yoluylad r. Buna bakarak daha gereki ifade udur:

331

->---- )<0E +.); -> P

E -4 x Bo + -at

,2 4 E -4 -4(6.149) -> -> (Bo .B o ) + "X' (---1 B )B o o 2 3

Burada B 'n n her kuvveti iin yaln zca en dk mertebeli zaman td.evini aka yazdk. Optik frekanslarda bu denklem, sabit bir manyetik alandaki izotropik ortama dalgalar n jirotropik davran nn anla lmasna izin verir. Bir baka rnek, Hall olay , problemlere biraklmtr. Hem bu, hem de termogalvanomanyetik etkiler ve kat larda manyetik yapnn varl Landau ve Lifshitz'de tart lmaktadr. 6.12- Manyetik Tek-kutuplar Sorunu zerine imdiyedek (1975) manyetik yklerin ya da tek-kutuplar n varl konusunda hi bir deneysel kan t bulunamamtr; fakat daha ok Dirac' n erken ve olaanst parlak kuramsal dncenedeniyle, ne zaman yksek enerji fizi inde yeni bir enerji blgesi alsa, ya da ay talar gibi yeni bir madde kayna ele gese, tek-kutuplarn aranmas yeniden alevlenir. Aada kaba izgileriyle verilen Dirac' n dncesine gre, evrende bir manyetik tek-kutbun varl , elektrik yknn kesikli niteliine bir aklama getirebilir. Ykn kuantumlu oluu fiziksel dnyan n en derin gizlerinden biri oldu u iin, Dirac' n dncesi byk bir ekicili e sahiptir. Kuramsal dncelerin tarihi ve 1968'e dek yap lan deneysel aramalar Amaldi'nin bir derleme makalesinde anlat lmaktadr.t Daha sonraki al malara degin baz kaynaklar da blmn sonunda yer almaktadr. Dirac' n savn incelemee gemeden nce, baz n bilgiler rin verilmesi gerekir. Ortaya kan bir soru, parac klarn hem elektrik hem de manyetik yk ta yabileceklerini sylemeye olanak olup olmaddr. Bir an iin, J, ve 5; elektrik younP luklarna ek olarak, f' ve 3' gibi manyetik yk ve manyetik unu kabul edelim. Bu durumda akm younluklarnn var oldgi Maxwell denklemleri yle olurdu:
Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media kitab n n 34. sayfas na ve 337. sayfas ndaki Problem 3te bak n z. *w P.A.M.Dirac, Proc.Roy.Soc. A133, 60 (1931); Phys.Rev. 74, 817 (1948). E.Amaldi, "On the Dirac Magnetic Poles", Old and New Problems in Elementary Particles kitab nda, editr: G.Puppi, Academic Press, New York (1968). P.G.H.Sandars, Contemporary Physics 7, 419 (1966) ve R.H.Corrigan, Nuovo Cimento 33, 633 (1965) 1 deki daha k saca derleme makalelere de bak n z.

332

-,,y.

v.

..... D = 4n iP e

Vx

-N H =

"?,-1 , -6 t -bt

-rt 5

e (6.150)

_N,. ...4.. V . B = 411% , -V x E =

a13`

41t --> J + c m

Manyetik younluklarn, elektrik younluklar gibi, ayni biimde bir sreklilik denklemini gerekledikleri varsay lr. Bu denklemlere bakarak, manyetik yk ve ak mn varl , bizi gzlenebilir elektromanyetik sonulara gtrebilir san r z. Bununlar beraber, a adaki dalite dnmlerini ele alal m: E = E' cos' + H' sin , D = D' cos' + B' sin
,

-4.

-4.

(6.151) + B' cos

4

H = -E sin + H' cos' , B = -D' s i n '

Gerel bir Ir ac s iin, byle bir dn m, E x H, (E.D+ B. H) ikinci derece ifadelerini ve Maxwell'in T ad gerilim tensr bileenlerini deimez brakr. Eer kaynaklar da ayni biimde, yani --) ?" cos V + ?' J = Je cos' + J' sin -f ge e , e (6.152) P = im
-

9' cos +

sin "', Jm = -J' sinir + J'cosir e

gibi dnrlerse, birka cebirsel i lemden sonra grlr ki (6.150)'deki genelletirilmi Maxwell denklemleri de imez kal r; yani sl kaynaklarla yaz lan sl alan (E', B', denklemleri (6.150) denklemieriyle ayn drlar. Elektrodinamik denklemlerinin dalite dn mleri alt ndaki deimezlii, bir parac n elektrik yk tay p manyetik yk tamadn sylemenin bir anla ma i i olduunu gsterir. Tek anlaml soru, tm parac klarn ayn manyetik yk bl elektrik yk oranna sahip olup olmadklardr. Eer ayn szkonusu orana sahipseler, p = 0, ,7 = 0 olacak biimde bir IT as seip bir dalite dnm yapabiliriz. Bylece bildiimiz Maxwell denklemlerine sahip oluruz. Bir anlama yap p elektronun elektrik ve manyetik yklerini q = -e, q = 0 olarak seersek, o zaman bilindii gibi proton m i q (elektron) + iin q =+ ( imdiki hata s nr --( n e e el e qe (proton)1 20 10- kadardr) ve lq (nkleon)1 < 2 x 10 -24 e olur. m

333

Protonun ya da ntronun manyetik yk zerine konan bu ar kk limit, dorudan doruya yerkresi yzeyindeki ortalama manyetik alan n 1 gauss'tan daha byk olmamas ndan kar. Varlan sonu, ok byk bir kesiklikle udur: Allm maddenin parac klar yaln zca elektrik yk tarlar; ya da edeer olarak, Onlarn tm ayn manyetik bl elektrik yk oranna sahiptirler. Di er karars z parac klar iin manyetik yk sorusu tam yantlanmamtr; fakat imdilik olumlu kan t da yoktur. j, ve J 'nin donmeler, uzaysal yans malar ve zaman terslenmesi Wlt ndki dnm zellikleri nemlidir. Al kn olduumuz forml-asyonda ve ".Bnin bilinen davranlar yardmyla, . (6.150)'deki ikinci sradan u sonulara varrz: bir_zdeskaler younluk olup, zaman terslenmesi alt nda tektir ve J bir szdevektr younluk olup, zaman terslenmesi altnda iffitir. .5) 'nin hem uzay yans mas hem de zaman terslenmesi alt ndaki msimetrileri pininkilere zt olduundan, elektrik ve manyetik ykl bir parac n varl , uzay yans mas ile zaman terslenmesinin fizik yasalar iin artk geerli simetriler olamayacaklar sonucunu gerekli klar. Kukusuz, bu simetri ilkelerinin temel parac klar fizii alannda tam olarak yrmedikleri bilinmektedir; fakat bu simetri bozulmalarnn ar lde kk ve herhangi bir biimde zayf etkilemelerle ili kili olduklar grlmektedir. Gelecek ilerlemeler elektromanyetik, zayf ve belki de kuvvetli etkile meleri birbirine balayabilir ve manyetik yk ta yan parac klardan uzay yans mas ve zaman terslenmesi simetrilerinin bozulumu iin bir ara olarak yararlan labilir. Tek-kutuplarn kantlar varolmad srece, bu dediklerimiz speklsyondan teye geemez. Manyetik tek-kutuplarn varl hakkndaki olumsuz kan tlara karn, gene de biz Dirac' n ustaca nerisine dnelim. Dirac, bir manyetik tek-kutbun varl halinde bir elektronun kuantum mekaniini ele alarak, tutarl l k iin ge tc n 2 n = 0, 1, 2, . (6.153)

kuantumlama koulunun gerekli olduunu gsterdi; burada e elektronik yk, t Planck sabiti bl 2 .7r ve g tek-kutbun manyetik ykdr. Dolaysyla bir tek-kuttun varlndan, elektrik yknn kesikli niteli i ortaya kar. e'nin bykl belirlenemez; ancak manyetik g yk cinsinden bilinir. 2 Bu d?ce tersine evrilebilir. Bylece ince yap sabitinin e - 13 , olarak bilinen deeri yard myla, manyetik "ince yap" satifi

334

2
g

tc

)=

137

tc

e2

olan g ykl manyetik tek-kutuplar n varl anlalm olur. Bu tr tek kutuplar Dirac tek-kutuplar olarak bilinir. Bunlarn balanma sabitleri ok byk oldu undan, d.c. manyetik alanlaryla maddeden sklmeleri ve sonra da bulunmalar ilke olarak ok basittir. rne in, greli bir Dirac tek-kutbunun madde iinden geerken yitirdi i enerji, Z = 137 n/2'li bir greli ar ekirdein yitirdii enerjiyle yakla k olarak aynd r. Tek-kutup, eer durdurulursa, byle bir ekirdekten ayrdedilebilir; nk yolunun sonunda iyonlanmada bir art gstermeyecektir (Problem 13.8'e bak nz). 6.13- Dirac kuantumlama Koulunun Tartlmas Dirac' n (6.153) kuantumlama ko ulu, yar-klasik dncelerle aklanabilir. nce, e ykl ve m ktleli bir parac n byk vurma parametrelerinde, 9 manyetik ykl durgun bir manyetik tek-kuttun alan tarafndan sapt rlmas n ele alalm. Yeterince byk vurma parametrelerinde, ykl paracn hareket durumundaki de imeyi, parac n sapmad n varsayp kuvvetin itmesini (impuls) hesaplayarak belirtebiliriz. in geometrisi ekil 6.8'de grlmektedir. Parac k z-eksenine paralel olarak b vurma parametresi ve v h zyla gslmekte ve zerine tek-kuttun nsal olarak ynelmi = manyetik alan (6.113) Lorentz kuvveti uyar nca etkimektedir. Paracn sapmadn varsayd m z yaklaklkta, arpma sresince etkiyen tek kuvvet, bir y-bileenidir: F . Y ev B . c x
eg vb

2 2 2)3/2 (b + v t

(6.154)

Bu kuvvet tarafndan geirilen itme

25p

= egvb Y

dt

2eg

2 2 3/2 b2 + v t )

(6.155)

cb

dir. itme y dorultusunda olduundan, parack ekil 6.8 dzleminden d arya, yani enlem ynnde sapt rlr. arpmayla parac n asal momentumunun dei ecei aktr; kuvvetin merkezcil olmamas altnda bu sonuta alacak bir yan yoktur. Bununla beraber a sal momentumdaki deimenin bykl biraz artcdr. Balangta z bileeni yoktu, fakat sonuta vard r.

335

0
ekil 6.8- Bir manyetik tek-kutbu byk bir vurma parametresiyle geen ykl parack L 'deki deime udur: z 2eg AL = b Ap z y

(6.156)

Paracn asal momentumunun z-bileenindeki deime, b vurma parametresinden ve ykl parac n v h zndan bamszdr. Yaln zca eg arp mna ve k hz na bal olup, durgun bir tek-kutbu geen ykl bir parac k iin, ne kadar uzaktan geerse gesin, evrensel bir de erdir. A sal momentumdaki her trl dei menin 'rl' n tam katlaryla olmas gerektiini varsayarsak, Dirac' n (6.153) kuantumlama kouluna ular z. * Bir manyetik tek-kutbu geerken ykl bir parac n asal momentumunda ortaya kan (6.156) deiiminin kendine zg evrensel niteliini anlayabilmek iin, noktasal bir manyetik tek-kutbun varl halinde, bir noktasal elektrik yknn alanlarnda kapsanan a sal momentumu ele alalm. g tek-kutbu 3-<> = R de ve e yk x = R 'de ise, tm uzaydaki magnetik ve elektrik alanlar unlardr: e (x - R e ) B = g E = e (6.157) x r x \3

* Bu d nce esas olarak A.S.Goldhaber'a aittir: Phys.Rev.140, B1407 (1965).

336

-4. . L a sal momentumu x x g'n n hacim integraliyle verilir; bu em raa a (6.118)'deki elektromanyetik momentum yo unluudur. Bylece -L :em 1 4Ttc 1 ;^' x d3x (6.158)

dir. Alanlarn toplam momentumunun ( 'nin hacim integrali) s fr olduu fiziksel bakmdan akla yak ndr ve matematiksel olarak dorulanabilir. Bunun anlam , L balangc n seiminden bams z demektir. Bu durumda, ekilem6.9'da grld gibi, manyetik ve elektrik ykler z-ekseni zerine gelecek ve ba langca gre simetrik olacak biimde koordinatlar semek uygun olur. ntegrasyon iin silindirik koordinatlar n yelenmesiyle, a sal momentum a k olarak 1_, em = ega +o. dz o Qdi o 21T dcp e3 - pz(cos(Pe'l-sinfe) 2 2 13/2 2 2 2 [(?2 + z + a ) -4a z

2Ttc -o.

haline gelir; burada iki yk aras ndaki uzakl k 2a'd r. zerinden al nan integrasyonla x ve y bileenleri s fr olur ve sonuta u kal r:
L

-4. ega = e em 3 c

+ to

p3 dp

dz

2 _(y + z 2 + a)- 4a 2 z 2 ]3/2

337

Boyutsuz olan s = p/a, t = z/a de ikenlerinin ortaya atlmas yla da, bu ifade
3 sds

em

( eg ) 3 c

dt j

o 1.(s 2

t2

1) 2 _ 4.L2] 3/2

haline gelir. Buna gre, elektromanyetik a sal momentum, manyetik ve elektrik yklerin aras ndaki uzakl ktan bams zdr. Bykl de bir saf say arp eg/c'dir. Buradaki ift integral bilinen yollarla al nabilir; dieri l'dir. Dolaysyla alan asal momentumu

Lem -

e
c

-> e3

(6.159)

dr. Elektrik yknden manyetik yke uzanan izgi boyunca ynelmi tir ve yklerin arp m (Gauss birimleri cinsinden) bl k hzna eit bykle sahiptir. imdi ekil 6.8'deki arpma olayn ve sistemin (yani paracn ve elektromanyetik alan n) toplam asal momentumunu dnrsek, toplam asal momentumun korunduunu grrz. Parac n asal momentumundaki (6.156) deiimi', (6.159) elektromanyetik asal momentumunda ynnn ters evrilmesiyle meydana gelen deiim ile tam olarak dengelenir. Klasik ve kuantum mekaniksel sa lma probleminin sistemli bir biimde tart lmas , elektromanyetik asal momentumla birlikte, Goldhaber tarafndan verilmektedir (bak: sayfa 255'deki dip not). Thwion'un (6.159) sonucu, Saha ve bams z olarak Wilson taraf ndan, Dirac' n (6.153) koulunu yar-klasik yollarla tretmek iin kullan ld . Yaln zca alann .4asal momentumu dnldnde n yerine n/2 elde etmek iin, L 'nin yarm tam sayl kuantumlamas n varsaymak gerekir; dr.' ise
Bu sonu ilk olarak J.J.Thomson taraf ndan, Elements of the Mathematical Theory of Electricity and Magnetims, Cambridge University Press, kitab n n nc (1904) ve daha sonraki bask lar n n 284'nc kesiminde verilmi tir. Kesim 284'deki d nce yolu bizimkinin tam tersidir. Thomson, a sal momentumun korunumundan, Lorentz kuvvetinin e(7 x B)/c manyetik k sm n karmaktad r. M.N.Saha, Ind.J.Phys. 10, 141 (1936); Phys.Rev. 75, 1968 (1949). H.A.Wilson, Phys. Rey. 75, 309 (1949).

338

elektromanyetik alan iin pek arzulanmayan bir varsay mdr. Son olarak, Dirac' n (6.153)'e yol aan ilk dncesinin (1931) basitletirilmi bir tart mas n verelim. Bir manyetik tek-kuttun varl nda bir elektronun kuantum mekani ini tart rken, elektromanyetik etkile melerin formalizmini olabildiince az deitirmek ve rnein etkileme Hamiltoniyenini H etk ecT2 e
MC

- -4. p . A

standart biiminde tutmak arzulanr. burada 15ve A, d kaynaklarn skaler ve vektr potansiyelleridir. Bu dedi imizi bir manyetik yke uygulayabilmek iin, u kurnazl yapmak gerekir. g manyetik yk, ekil 6.10'da grld gibi, u uca eklenmi bir ift-kutuplar zincirinin, ya da s kca sar lm bir selenoidin bir ucu olarak dnlr; dier ucu sonsuza uzanm t r. Artk tek-kutup ve ona bal iplii (ift-kutuplar zincirine ya da selenoide iplik ad n takyoruz) az ok doal olarak al lm elektromanyetik etkile meler erevesi iinde i leme sokulabilir; rne in art k B = V x 7?' v.s. kullanabilir. ." (5 .55)'den grlecei gibi, -"X'' noktas ndaki bir dr 1 manyetik ift-kutup elemannn dourduu elemansal dA vektr potansiyeli udur:

ekil 6.10- Birinde bir ift-kutuplar zincirinin ve dierinde s kca sarlm bir selenoidin ucu olarak g manyetik yknn iki gsterimi. Her ikisinin niplik"leri sonsuza uzanmaktadr

339

(J- (x) = -dm x V(

-

4 -4

(6.160)

yleyse L izgisi boyunca yerle mi bir ift-kutuplar ya da selenoid ipliinin vektr potansiyeli L

())

= -g L

1 -

(6.161)

olur. pliin dndaki tm noktalar iin bu vektr potansiyeli, ipliin ucundan d a doru nsal olarak uzanan bir dnle (rotasyonele) sahiptir; uzakln tersiyle deiir ve d a doru integre edilmi aks 4-Rg'dir. Btn bunlar bir g tek-kutbunun alan iin beklenen zelliklerdir. pliin kendi zerinde vektr potansiyeli s frdr. Bu tekil davran selenoidin iinde youn bir alan na edeerdir ve kutbun d a doru olan ak n kald rmak iin iplik boyunca aknn bir dn katksn (-ling) iin iine sokar. imdiyedek yaln zca uzun bir ince selenoidi betimledik. Kendi ba na tek-kuttun alann gstermek iin, B V' tek-kutup = xA- B

yazalm; burada B' yalnzca iplik zerinde (selenoid iinde) vardr. Bu noktadan sonra Dirac' n dncesi yleydi: Elektronun uzun ince selenoid ile deil de, bir manyetik tek-kutmp ile olan etkilemesini betimlemek iin, elektronun tekil A. alann hibir zaman "grmemesi" salanmal dr. yleyse elektronun dalga fonksiyonu iplik boyunca s fr olmal dr. Dirac' n bu keyfi varsaym eletirilere urad ; fakat bunlar n tart lmas bizi ok telere gtrr ve s nrl amacm z iin can al c da deildir. Dirac' n daha sonraki al mas (1948) ipliklerin gzlenememezli i sorununu ayr ntl biimde i lemektedir. Bir tek-kutup ve onun L iplii iin uygun vektr potansiyel olarak (6.161)'deki ;(R) ifadesi benimsenirse, geriye yalnzca ipliin yerleimindeki keyfilik sorunu kal r. Ak olarak, fiziksel gzlenirler ipli in nerede bulunduuna bal olmamaldrlar. imdi gstereceiz ki deiik iplik konumlar nn seimi, vektr potansiyel iin deiik ayar seimlerine e deerdir. Gerekten de, Schrdinger denkleminin ayar deimezlii ve dalga fonksiyonunun tek-de erlilik gereksinimleri, Dirac' n (6.153) kuantumlama kouluna yol aar. ekil 6.11'de grld gibi, L ve L' gibi dei ik iki iplik d nelim. Bunlara ait

340

ekil 6.11- L ve L' gibi de iik iki dpliin verdii tek-kutup vektr potansiyelleri il6n kat asnn gradyenini ieren bir ayar donu um kadar birbirlerinden farkeder; bu II, P gzlem noktas ndan C = L' - L konturinun gerdii S yzeyini gren kat adr. iki vektr potansiyelin fark , S alan evresindeki kapal C = L' - L yolu boyunca al nan (6.161) integrali ile verilir. Bunu, 205'inci sayfadaki Problem 5.1'e gre, A
-> .4, --D ->

L' (x) = A L (x) + gVS2(x)

(6.162)

olarak hesaplayabiliriz; burada c ,7 gzlem noktas ndan C kapal erisini gren kat a dr. = )C. , (Wt,) biimindeki ayar dn mleriyle kar latr ldnda grlr ki, ipli i L den g ye deitirmek ..)<= gfic mne edeerdir. fonksiylubradn

45-(l c)

45-4 , =

Kuantum mekaniinde elektromanyetik potansiyellerin ayar nda yaplan bir deitirmenin, dalga fonksiyonunu ,ikeiec uyar nca dntrmek kouluyla, Schrdinger denkleminin biimini deimez brakt ok iyi bilinmektedir* ; burada e parac Bunun gsterilmesi ok kolayd r. rne in H.A.Kramers, Quantum Mechanics, North-Holland, Amsterdam (1957); Dover bask s (1964), Kesim 62'ye bak n z.

341

n yk ve )( ayar fonksiyonudur. Buna gre, ipli in konumunda L den L'ye olan bir deimeye, elektronun dalga fonksiyonunun faz nda bir dzeltme e lik etmelidir:

e ceg c r.

(6.163)

Elektron S yzeyini geerken il birdenbire 411:kadar deitiinden,dalga fonksiyonunun ok deerli olmamas iin eg Tc = 2nn , n = 0, T 1, T 2, .

bantsnn salanmas gerekir. te bu Dirac' n (6.153) kuantumlama kouludur. Gsterdi imiz gibi, tek-kutup ipli inin yerleiminden bams z, ayar dei mezlii ve dalga fonksiyonunun tek deerli olmas gibi genel gereksinimlerden kmaktad r. Manyetik tek-kutuplar iin verdi imiz bu tartma, yalnzca en temel kavramlar iine almtr. Kukusuz kuantumlama koulunun deitirilmesi, manyetik tek-kutuplar ve elektrik yklerini ieren bir kuantum elektrodinamii kurma giriimleri ve sorunun baka yanlar zerine ok geni bir yaz n vardr. ilgilenen okuyucu, konuyu Amaldi'nin makalesinden ve blm sonundaki kaynaklardan srdrebilir.

KAYNAKLAR VE NER LEN OKUMA PARALARI

Faraday' n indksiyon yasas n , Faraday diskleri ve e kutuplu jeneratrler gibi hareketli devrelere uygulamak olduka ok zen ister. Bu konuda pek ok tartma vard r. te size bir tek dergiden bir rnekleme: W.V.Houston, Am.J.Phys. 7, 373 (1939), D.R.Corson, Am.J.Phys. 24, 126 (1956), D.L.Webster, Am.J.Phys. 31, 590 (1963), E.M.Pugh, Am.J.Phys.32, 879 (1964), Elektromanyetik alanlar n enerji ve momentum korunum yasalar hemen hemen her ders kitabnda tartlmaktadr. Akm tayan devreler zerine etkiyen yar -kararl akmlarn ve

342

kuvvetlerin enerjisi, bizimkinden farkl olarak, Panofsky and Phillips, Blm 10 da iyi bir biimde "i lenmektedir. Maxwell gerilim tensr, s v ve kat lardaki kuvvetler ele al narak, ayrntl biimde u kitaplarda tart lmaktad r: Stratton, Blm II, Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media, Kesim 15, 16, 34. Korunum yasalar , yar-kararl devre kuram , indktans hesaplar ve kuvvetler gibi genel konular Abraham and Becker, Cilt I, Blm VIII ve IX'da ve birok mhendislik ders kitabnda duru bir biimde i lenmektedir. Burada atlanm olan girdap ak mlarnn ve indksiyon s tmas nn rnekleriyle birlikte tart ld yer Smythe, Blm XX'dir. Daha nce deinildii gibi, blok devre kavramlar ile alanlar n kullanld anlatm arasndaki iliki Adler, Chu and Fano, Fano, Chu and Adler de verilmektedir. Rezonans oyuklar nn devre elemanlar olarak betimlenmesi u klasik makalede incelenmektedir: W.W.Hansen, J.Appl.Phys. 9, 654 (1938). Makroskobik elektromanyetizma denklemlerinin tretili i ile elektrik ve manyetik sistemlerin termodinami ini Robinson okuyan dnmee yneltecek biimde tart maktad r. Makroskobik Maxwell denklemlerinin istatistik mekanik as ndan tretilmesi, Hollandal fizikiler iin uzun sre aratrma konusu olmu tur. Onlar n sonular iki kapsaml kitapta yer almaktad r: de Groot, de Groot and Suttorp. Elektromanyetik alanlar n enerjisi, momentumu ve Maxwell gerilim tensr, bir bakma stteki yazarlarla ve Brevik ile (bak: sayfa 240, dip not) uyumaz bir biimde Penfield and Haus taraf ndan i lenmektedir. Madde iindeki makroskobik alan denklemlerinin ve dielekt-

343

rik sabitlerinin ayrntl kuantum mekaniksel inceleni ini aratrmak isteyen okuyucu iin a a daki makaleler nerilmektedir: S.L.Adler, Phys.Rev. 126,413 (1962), B.D.Josephson, Phys.Rev. 152, 21 (1966), G.D.Mahan, Phys.Rev. 153, 938 (1967). Elektromanyetik alanlar n yans ma ve dnme alt ndaki simetri zellikleri u kitapta tart lmaktadr: Argence and Kahan. Manyetik tek-kutuplar konusu geni bir yaz na sahiptir. Dirac' n temel makaleleri yan nda, Amaldi'nin derleme yaz s yla Carrigan ve Goldhaber' n makalelerini zaten sylemi tik. Tek-kutuplarn parac k fiziiyle olan ilikisi J.Schwinger, Science 165, 757 (1969) da tart lmaktadr. Yaplan baz deneysel aramalar ise yaz larda anlat lmaktad r. Hart et al., Phys.Rev. 184, 1393 (1969), Fleischer, Price and Woods, Phys.Rev. 184, 1398 (1969), Alvarez et al., Science 167, 701 (1970). Bu blmdeki matematiksel konular dalga denklemi dolay nda toplanmaktadr. Bir, iki, ve daha ok boyutta ilk de er problemi u kitaplarda tart lmaktad r (ikincisinde daha fazla ayrnt vard r): Morse and Feshbach, sayfa 843-847, Hadamard. u

PROBLEMLER

6.1- o) Bo uzayda ak m tayan elemanlardan olu an bir sistem iin, manyetik alandaki toplam enerjinin

W =

1 2 2c2

f d3 x s d3x,

( ) . 34- ( ' )
akm younluudur.

olduunu gsteriniz; burada

344

b) Akm seki1lenimi , ' devreden oluuyorsa, enerjinin

akmlarn tayan n

W=

1 2

T_ L i i i 1=1

.2

Z 7M 1=1 j>1 1.3 1

biiminde ifade edilebileceini gsteriniz. z-indktanslar (L)vekarlkl ~tanslar(W13 )iin integral ifadeleri sergileyiniz. 6.2- ki telli bir iletim hatt , d aral kl , a ve b yar apl (d > a + b) geirgenliksiz paralel bir ift telden olumaktad r. Akm, bir telden gidip dierinden geri gelmektedir ve her bir telin kesiti boyunca dzgn olarak da lm tr. Birim uzunluk ba na z-indktans n 2 c L . 1 + 2in ( olduunu gsteriniz. 2 ab )

6.3 Bir devre, a yarapl uzun ince iletken bir kabuk ile iteki eksen zerinde b yar apl paralel bir dn telinden olumaktad r. Telin kesiti zerinde ak mn dzgn olarak daldn varsayarak, birim uzunluk ba na z -indktans hesaplaynz. teki iletken ii. bo ince bir tp ise, z -indktans nedir?
-

6,4 ,u geirgenlikli homojen bir ortamda, e eksenli dairesel iki halkann karl kl indktans nn
-

M12 =

419i c 2 k5b

f'(,

2 k

- k)K(k) -

E(k).1

olduunu gsteriniz; burada k 2 4ab (o + b) 2 + d 2

dir. a, b halkalar "' yaraplar , d merkezleri aras ndaki uzakl k ve K ile E tam eliptik integrallerdir. d .< a,b ve a = b olduunda, limit deeri bulunuz.

345

6.5 Bir iletim hatt , keyfi fakat sabit kesitli iki paralel mkemmel iletkenden olumaktad r. Akm bir iletkenden gidip dierinden dnmektedir.

Birim uzunluk ba na indktans (L) ile birim uzunluk bana sa (C)'nn arpmnn

c iletkenleri saran ortam n olduunu gsteriniz; burada >: ve geirgenlii ve dielektrik sabitidir, c ise bolukta n hzdr (Mkemmel iletkenlere yakn manyetik alanlar hakknda Kesim 5.13'n balangcnda yaplan tart maya bak nz).
6.6- Uzaydaki ynelimleri sabit, fakat birbirlerine gre olan uzakl deiebilen iki ak m halkas (sayfa 172, ekil 5.3'deki gibi) dnnz. Her bir halkann o hakaya gre sabit olan balanglar 0 ve 0 2'; her halkann dlai ve4, d22 nn kendi balanglarna gre koordinatlar x veelmanr x 2., Balanglarn 2 Nolu halkadan 1 Nolu halkaya ynelmi olsun bagl koordinat na da diyelim. o) Halkalar aras ndaki kuvveti veren (5.10) ifadesinden hareket ederek, bu kuvvetin

F =II'Q'M 12 '12 2 R () biiminde yaz labileceini gsteriniz; burada M12 halkalarn karlkl indktans dr: 1 2

M 12 () =

4i ' 12
x 2 -> +R

Ve halkalarn yneliminin R ile de imedii varsay lmaktadr.

b) Gsteriniz ki R'nin fonksiyonu olarak d nlen kar-

346

lkl indktans Laplace denkleminin bir zmdr:

y 2 1,4

(-})

R 12

= 0

Bu sonucun nemi uradadr: Laplace denkleminin zmleri tek olduundan, R'nin zel bir deeri iin bir zm bulundu u takdirde, byle zmlerin zelliklerinden yararlan labilir. 6.7.a yar apl iki zde dairesel halka, kendi dzlemlerine dik ortak bir eksen zerine R uzakl nda yerle tirilmi lerdir 3 -4 -4 A2 ifadesiyle Problem 5.4(b)'deki a) W 12 = (1/c))d x J A, sonucundan yararlanarak gsteriniz ki, halkalar n kar l kl iNdktans udur:
M 12

4n a 22 c

oo

dk e

-kR

J2 (ka)

b) R > 2a iin M 12 'nin a adaki a l ma sahip olduunu gsteriniz: 2tt a c

M =
12

c) Laplace denkleminin zm iin Kesim 3.3'deki yntemleri kullanarak, ayni dzlemde yer alan ve merkezleri aras nda R ) 2a uzakl bulunan a yar apl iki zde dairesel halkan n kar l kl indktans nn iL2 a 12 c + 9,a,5
+

375 a,7

olduunu gsteriniz. d) Ortak eksen zerinde yer alan ve ayni dzlemde bulunan halkalar aras ndaki kuvvetleri hesaplaynz; yantlarn z , Problem 5.10'un yan tlarna balayn z. 6.8- 3(x,t) m kroskobik akm
j( x, t)

ci

&.;c4 - ;(4. (t)) J

347

biiminde yaz labilir; burada q, noktasal yk ;?:,(t) noktas nda bulunmaktadr ve cl >.(t)/cit! h zna sahiptir Yk younluunda olduu gibi, ak da, "serbest" (iletim) elektron katks ile bal (molekler) akm katks na paralanabilir. Kesim 6.7'deki ortalama alma i lemlerini izleyerek ve h zlarn gresiz toplanmas n varsayarak, <T(3t)5 ortalama ak mn ele al n z. a) Ortalama akmn, (6.92), (6,97) ve (6.98) tan mlaryla birlikte, (6.96) biiminde yaz labileceini gsteriniz. b) molekl hzlar nemsenmeyen, fakat bir btn olarak hareket halinde bulunan (yani tm n'ler iin n = -Ni) bir ortam iin -4 -4 -> -> B - H = 4WM + (D - E ) x c olduunu gsteriniz. Bu ifade, hareketli bir 1: kutuplanmas nn etkin bir m knat slanma younl dourduunu syler. [a) iin yol gsterme: (dilr/dt), /dt) gibi nicelikleri d n nz ve neye benzeiklerini grd nz. Ayrca df(,--<'-)- n(t)) dt -> = -vn . Vf(x - x n (t))

olduuna dikkat ediniz 6.9- Dielektrik sabiti E. olan a yar apl bir dielektrik kre balangca yerletirilmitir. x ynnde dzgn bir d E elektrik alan vardr. Kre z ekseni etraf nda asal hzyla dnmektedir. 5 3 (E - ) E . (4) q.,-) . xz , = 5 + 2 olmak zere, H = 44 1 gibi bir manyetik alann var olacan gsteriniz; burada r > , r ve a'nn byk olan dr. Hareket gresizdir. D alandaki dielektrik kre iin Kesim 4.4'n sonular n kullanabilirsiniz. 6.10 Dielektrik sabiti E ve geirgenlii,p olan dzgn ve izotropik bir ortamda, kaynaklar n ve elektromanyetik alanlarn makroskobik bir sistemi iin enerji ve izgisel momentumun korunumunu tart nz. Enerji younluu, Poynting vektr, alan -momentum younluu ve Maxwell gerilim tensrnn Minkowski

348

ifadeleriyle verildiklerini dzgn bir hesaplamayla gsteriniz: u = c

4 Tt

(EE

2 + pH )

S -

- 4 (E x H)

NE (>,x 47(c
T EE E
+ . H. 3

ij

tht [

i 3

z.

- o. . (EE 2 + juH2
13

E ve la

yerin fonksiyonlar olunca, ne gibi deiiklikler ortaya kar?

6.11 Bir nceki problemde ko ulan varsay mlar alt nda, asal momentumun korunumunu tart n z. Korunum yasas nn diferansiyel ve integral biimlerinin alan ) + -4 . M = 0

"?t ve dt V

mek

mek

-4 .<--> alan )d3 x + n . M da . O S

olduklarn gsteriniz; burada alan n asal momentum younluu -4 -4 -> = x x g = -4 x ( E x H ) x Alan 41Tc dir ve asal momentumun ak u tensrle betimlenir: M =Txx Not: Burada M. . ve T. iin diyadik gsterimini kulland k. ki ynl ok olddQa a bir anlama gtrr. rne in 5' . j'yinci bileeni Zn.M. . olan bir vektrdr. kinci mertebeden = olan M nc mer2elge.641 bir tensr gibi yaz labilir: M ijk

349

- T. x. . Fakat j ve k indislerine gre antisimetriktir; T. k blece yaln z bams z elemana sahiptir. i indisini de kat nca, M. dokuz bileenli olur ve ikinci mertebeden bir szdetensiSlarak yaz labilir. 6.12- Bir enine dzlem dalga, bo luktan dik olarak mkemmel sourucu bir dz ekrana d mektedir. a) izgisel momentumun korunumu yasas ndan gsteriniz ki, ekran zerine uygulanan bas n ( n m bas nc ), dalgada hacim birimi tana den alan enerjisine e ittir. b) Gneten gelen elektromanyet )( enerji ak s yeryzeyinin yaknlarnda yaklak 0,14 2wat/cm 'dir. Gezegenleraras bir gr/cm yzeysel ktle younluklu bir "yelkenli ara" 10 yelkene sahip olsa ve di er arl klar nemsenm9seydi, gnein nm bas nc nedeniyle maksimum ivmesi cm/sn cinsinden ne olurdu? Bu ivme, gne "rzgar "na (parac k yaym ) ait ivmeyle nas l kar latrl r? 6.13- ki-giri li, izgisel bir pasif ebekenin Y = G - iB admitans iin, Kesim 6.10'da karmal Poynting teoremi arac l ile alan nicelikleri cinsinden verilen tan m gznne al n z. a) (6.134)'n karmal eleniini dnerek, nm kaybn da kapsayan genel hal iin G iletirli ine ve B al nrl na degin genel ifadeler elde ediniz. b) Dk frekanslar iin (6.139) ve (6.140)'a edeer ifadelerin G =
1 jr

r EJ

_,2

1
I
BIVi l`

3 d x

V 3 we ) d x

olduklarn gsteriniz. 6.14- Bir paralel plakal kondansatr, a ve b kenarl mkemmel iletken iki dikdrtgensel dz levhadan olu maktad r ve levhalar aras d uzakl a ve b'ye gre kktr. Ak m, b uzunluklu komu kenarlar boyunca dzgn olarak verilir ve al n r. Kondansatrn bu ucunda tan mlanan giri akm ve gerilimi ile, Kesim 6.10'daki alan kavramlarn kullanarak giri impedans n ya da admitans n hesaplaynz.

350

a) Kondansatrdeki elektrik ve manyetik alanlar , saak alanlar n nemsemeksizin, frekans n ikinci kuvvetine kadar doru olarak hesaplay nz. b) Gsteriniz ki (6.140) reaktans , frekans n kuvvetleri cinsinden uygun bir dere2eye kadar, C = ab/43-td s as ile ona seri bal L = 4rcad/3tc indktans ndan oluan bir blok devre iin elde edilenle ayn dr; burada c k h zdr. 6.15 a yarapl bir ideal dairesel paralel plakal kondansatrde plkalar aras uzakl k d a'dr ve ekilde grld gibi eksensel tellerle bir ak m kaynana baldr. Teldeki ak m T(t) = J coswt'dir. o
-

a) Plkalar aras ndaki elektrik ve manyetik alanlar , frekans n (ya da dalga say s nn) ikinci kuvvetine kadar, saak alanlar nn etkisini nemsemeksizin, hesaplayn z. b) (6.140)'daki X reaktans nn tanmnda i e kars na we ve wm 'nin hacim integrallerini, 'nn ikinci kuvvetine kadar n z. Bir plaka zerindeki toplam yk Q. olmak zere, hesaply = iQ ile tan mlanan . giri akm cinsinden bu enerjicu i i lerin ii I2d Iiii 2d
-

3 w dx - e

5 w d3x
m

8c

U a2

(1 +

cf,a

12c

olduklar n gsteriniz. 2 9) Ayr ca gsteriniz ki edeer seri devre C = a /4d, L = d/2c 'ye sahiptir ve sistemin rezonans frekans iin bir kestirme LO ez 2F1 c/aidr. J (x)lin ilk kk ile kar lar. o t rn z. 6.16 Bir iletken ya da yar -iletken iinde bir d elektrik alan yard myla bir ak m oluturulur ve d ardan bir enine
-

351

manyetik alan uygulan rsa, uygulanan d elektrik (ak mn ynnde) ve manyetik alanlar n her ikisine de dik ynde bir elektrik alan bileeni ortaya kar; bylece iletkenin kenarlar aras nda bir gerilim fark oluur. Bu olay Hall etkisi olarak bilinir. a) Elektromanyetik alanlar n dnmeler ve uzaysal yans malar altndaki zelliklerini kullanarak ve s fr manyetik alan iddeti dolay nda Taylor serisi a lmlarn varsayarak gsteriniz ki, izotropik bir ortam iin Ohm yasas nn genelletirilmesi (manyetik alana gre ikinci dereceye kadar do ru) E = , 2 -> + R(H x J) + pH J +
-3. -.1

. J)11

biiminde olmal dr; b rada J, manyetik alann yokluu halindeki direnliliktir; R'ye ise H211 katsay s denir. b) Zaman terslenmesi deimezlii gereksinimleri hakk nda ne denebilir? 6.17- a) ift-kutup momenti bir ekirdek manyetonuna (41/29,c) eit olan bir manyetik ift-kutbun orta dzlemi zerinde 0,5 angstrm tede bulunan en kk manyetik ykl bir Dirac tek-kuttuna etkiyen kuvveti dyne cinsinden hesaplaynz. b) Hesapladnz bu kuvveti atomik kuvvetlerle, rne in ayn uzakl kta duran ykler aras ndaki elektrostatik kuvvetle, spin-yrnge kuvvetiyle ve a r-ince etkilemeyle karlatrnz. Manyetik tek -kutuplar n manyetik momentli ekirdeklere balanmas sorusu konusunda d ncelerinizi syleyiniz. Tekkutbun ktlesin en az ndan bir proton ktlesi kadar varsay nz. Kaynak: D.Sivers, Phys.Rev. D2, 2048 (1970). 6.18- Bir manyetik tek-kutup ve ona ta l L ipliinin vektr potansiyeli iin Dirac ifadesini gznne al n z:
A(X) =

dq.! x (x - x')

->

Belirli olsun diye, tek-kutbun balangta bulunduunu ve ipliin negatif z ekseni boyunca yerle tiini varsaynz. - a) A'y ak olarak hesaplaynz ve kresel koordinatlarda

352

Ar = 0 A, =

Ag = O g(1 - cos8) r sine

ve

(g/r) tan

9 2

bileenlerine sahip olduunu gsteriniz. b) B = V x A'nn, belki de e =Tt dnda, bir noktasal ykn Coulomb-tipi alan olduunu dorulaynz. c) Hesapladgnz B'yi kullanarak, ekilde grlen Rsine yarapl dairesel halka iinden geen toplam manyetik ak nn deerini bulunuz. O < T/2 ve e ). TV2 hallerini ayr ayr ele aliAlz; fakat hep yukar ya doru olan ak y hesaplayn z. d) Halka dolaynda ft4, 'den, halka iinden geen toplam manyetik aky saptaynz. (c)'de bulunan sonula kar latr nz ve 0 < e -11V2 iin eit olduklarn , fakat n/2 < <:-K iin aralar nda sabit bir fark bulunduunu gsteriniz. Bu fark yorumlaynz.

6.19- Coulomb ayar nn kullanlmas na karn, neden ve sonu ilikisi (causality)'nin ve sonlu yay lma h znn hl ayakta durduunu gsteren bir rnek, t = O'da parlayp snen bir ift-kutup kaynayla salanr. Etkin yk ve ak m younluk lar

b(x)(y) 5 1 (z),St

353

Jz (;t,t) = S(,)5( y )5(z) b(t)

dir; burada s i areti, argmana gre trevi gsterir. Bu ift-kutup birim iddettedir ve negatif z ynne do rudur. a) Anl k (6.45) Coulomb potansiyelinin (1)(X,t) = -8(t) olduunu gsteriniz. z3
r

b) J

e enine akm nn

J (x,t) = e

- ()

;(5(t)

4nr

4nr

33

ri(e- . n)

oldOunu gsteriniz; delta fonksiyonunun nndeki 2/3 arpan , z/r 'n gradyenini (4.20) denklemine gre i leme sokmaktan gelmektedir. c) Elektrik ve manyetik alanlar n neden-sonu ili kisine sahip olduklarn gsteriniz ve elektrik alan bileenlerini aadaki gibi bulunuz: E (2' t) = x ' Ey

-g'(r-et) + r3 2 (r-ct) - ---8(r-ct) sine cose cos0 r

x gibidir ve

cos yerine sinO yazmak kouluyla E

E (3.t t) = 2 Esin2 e (r-ct) + (3cos 20-1). 61(r-et)

8(r-c t) ) 2 r

Yol gsterme: (b)'deki yant enine akm ak biimde sergilemekle birlikte, (c) kknda vektr potansiyeli ve alanlar hesaplamak iin (6.69) denklemi ve daha az a k olan
-5. .

Je (x ' ) = - 8' (t) Le; 5(3-'<') +

ifadesi ifadesi

1 4n V "";z

-*

( r )

i
5' e

ve kullan labilir. Bir ba ka yntem ise, zamana gre Fourier dn m lerini, (6.62) Green fonksiyonu ve Blm 16'dan bu Green fonksiyonunun kresel dalga a l m n kullanmakt r.

354

7
DZLEM ELEKTROMANYETIK DALGALAR VE DALGANIN YAYILMASI Bu blm, s nrsz ya da yar -sonsuz ortamlardaki dzlem dalgalar ile ilgilidir. nce iletken olmayan ortamlardaki dzlem elektromanyetik dalgalar n temel zellikleri -enine nitelikleri, izgisel ve dairesel kutuplanma durumlar -i lenecektir. Daha sonra dzlemsel bir ara-yzeyde yans ma ve kr lma iin Fresnel formlleri tretilecek ve uygulanacakt r. Bunun ard ndan dielektriklerin, iletkenlerin ve plazmalar n yksekfrekansta datma (dispersion) zellikleri zetlenecektir. Sv suyun kr lma indisi ve sourma katsays , 20 basamakl bir frekans aral nda panoramik bir biimde sergilenerek doann zenginli i gsterilecektir. Daha sonra iyonosferde yaylmann basitletirilmi bir tart mas verilecek; bunu da bir iletken ya da yitirimli ortamdaki dalgalar izleyecektir. Bunun ardndan faz h z ve grup h z kavramlar ile datc bir ortamda ilerlerken bir atman n (pulse) ya da dalga paketinin dalmas ilenecektir. nemli bir konu olan neden-sonu ilikisi ve bir ortam n datc zellikleriyle ilgili sonular olduka ayrnt l bir biimde tart lacak, Kramers-Kronig da tma bantlar verilecek ve bunlardan e itli toplam kurallar tretilecektir. lk kez Sommerfeld ve Brillouin (1914) taraf ndan tart lm olan, fakat ancak son y llarda deneyle s nanan bir klasik problem, bir da t c ortamda bir sinyalin ok telere varmas problemi ile bu blm son bulacaktr. 7.1- letken Olmayan Ortamda Dzlem Dalgalar Elektromagnetik alan n salad Maxwell denklemlerinin temel zellii, bir noktadan di erine enerji tanmas n gsteren ilerleyen dalga zmlerine sahip olu udur. En basit ve en temel elektromanyetik dalgalar enine dzlem dalgalard r. Yere gre sabit geirgenlik ve al nganl kla betimlenen iletken olmayan basit ortamlarda bu tr zmlerin nas l elde edilebileceklerini grmekle i e balayal m. Kaynaklarn yokluu halinde, sonsuz geni likteki ortamda Maxwell denklemleri yledir:

355

-4 -4

V . E = 0

-4 -4 1 2s 13 V x E + c.?)-t
x
911E

= O
(7. 1) - O

V . B = 0

c "bt

Burada ortam ,u ve E. parametreleriyle karakterize edilmekte ve bunlarn imdilik frekanstan bams z olduklar varsaylmaktadr. Sadaki iki denklemi birle tirip raksamalar n s fr olduklarn kullanarak, kolayca E ve B'nin her kartezyen bileeninin u dalga denklemini saladn buluruz: 2 V u Burada
V=

2
12 2 v 0 at (7.2)

c
\IPE

(7.3)

ortamn karakteristii olan h z boyutunda bir sabittir. (7.2) dalga denklemi nl dzlem dalga zmlerine sahiptir: -4 -4 ik.x -iwt

u = e

( 7.4)

Buradaki CA> frekans ve k dalga vektrnn by.kl aras nda k = (k) = vi E. rE" (.4) (7.5)

bant s vard r. Yaln zca bir ynde, diyelim ki x-ynnde, ilerleyen dalgalar ele al rsak, temel zm udur:

u(x,t) = A e ikx - iwt + B e -ikx - iwt

Bu zm, (7.5) kullanlarak u k(x t) - A e ik(x-vt) + B e-ik(x +vt) '

(7.6)

biiminde yaz labilir. v h z k'n n fonksiyonu deilse (yani da tmas z bir ortam, , ,E. frekanstan bams z), (2,44) ve (2.45) Fourier integral teoreminden biliriz ki izgisel stste gelme yoluyla uk (x,t)'lerden a adaki biimde bir genel zm kurabiliriz:

356 u(x,t) = f(x -vt) + g(x + vt) (7.7)

Burada f(z) ve g(z) keyfi fonksiyonlard r. Bunun (7.2) dalga denkleminin bir zm olduunu dorudan doruya gereklemek kolayd r. (7.7) denklemi, v'ye e it yaylma hzlaryla saa ve sola doru ilerleyen dalgalar gsterir; v'ye dalgan n faz hz denir. Eer ortam datc ise, yani )JE arp m , frekans n bir fonksiyonu ise, stteki tart mann baz ksm.larnn deitirilmesi gerekir. (7.1)'deki denklemleri birle tirmeden nce tk 'ya gre Fourier integral a lm yaparak, Helmholtz dalga denklemine var l r:

2 2 V u + )u, W2 c

u = O

(7.8)

k hl (7.5) ile verilmektedir. Bu, her frekans bile eni iin dzlem dalga zmlerinin (7.4) eklinde olduklar n syler. Ancak dalgay x ve t'nin fonksiyonu olarak yeniden kurdu umuzda, datma baz dzeltmeler dourur. (7.7) denklemi artk geerli deildir. Dalga yay ldka biimini deitirir (7.8, 7.9 ve 7.11 kesimlerine bak nz). (7.4) ve (7.5) temel dzlem dalgas , (7.8) skaler dalga denklemini salar. Fakat biz hl elektromanyetik alanlar n vektr niteliini ve Maxwell denklemlerini sa lamalar gerektiini gz nnde tutmal yz. Karmal niceliklerin gerel k smlarn alarak fiziksel elektrik ve manyetik alanlarn elde edildiklerini anla ma olarak benimsersek, dzlem dalga alanlarnn (3-*,t) 73.(3t,t) i(4t x - iwt (7.9)

= .33 e

biiminde olduklar n varsayabiliriz; burada 1- ,'B ve n uzay ve zamana gre sabit vektrlerdir. E ve B'nin her bileeni, 2 2 n=jus CA)2 k
c

olmak kouluyla, (7.8) dala denklemini sa lar. (7.5)'i yeniden bulmak iin, 7i vektrn n . n = 1 olarak varsaymak gerekir. Dalga denklemi salandna gre, geriye yaln zca (7.1) denklemlerini geerli b rakan vektrel zelliklerin saptanmas kal r. (7.1)'deki =aksama denklemleri

357

X
ekil 7.1- Yay lma vektr it ve iki dik kutuplanma vektr E1 ve ;.

-* n

= 0

ve

n .

(7.10)

olmas n gerektirir. Buna gre E ve -11 1 nin her ikisi de yaylma dorultusu 7-7 ye dik demektir. Byle bir dalgaya enine dalga denir. Dnl denklemleri bir s nrlama daha getirir:

g. =

(7.11)

-> n gerel ise, (7.11) bants i! vet- S 'nin ayn faza sahip S olacaklarn syler. Bu durumda, ekil 7.1'de grld gibi, ("g.l E2' n) olarak gstereceimiz kar lkl dik bir gerel birim vektorler cmlesi tan mlamak yararl dr. Bu birim vektr ler cinsinden E ve c33 alan iddetleri yle yaz labilir:

siEo
Ya da; ..z: -1,k_ -= E E' 2 o

= FT?: E

(7.12)

--., ' .:b = -E rii

(7.12')

- -

i Ero o

358

karmal'da olabilen sabitlerdir. (7.9) ve Burada E ve (7.12) yp da (7.12') ile tanmlanan dalga, T-t ynnde ilerleyen enine bir dalgad r. Bu dalga, karmal Poynting vektr S = 1 4 2 -K Ex H

nin gerel ksmyla verilen zaman ortalamal bir enerji aksn betimler. Enerji ak (birim zamanda birim yzeyden geen enerji) udur: (7.13) Zaman ortalamal enerji younluu ise
-* u = 1 EE . E + -*

B .

167Z olup, bu da bize

u= 1E

(7.14)

8T

sonucunu verir. (7.13)'n byklnn (7.14)'e oran , (7.3). den beklendi i gibi, enerjinin ak h z nn v = cAW olduunu gsterir. (7.11)'in altndaki tart mada gerel bir vektr olduunu varsayd k. Bu, dzlem dalga iin en olas zm vermez. 7-i'nin karmal olduunu ve i = olarak yaz ldn varsayal m. Bu durumda (7.9)'dak arpan u hale gelir: . . . e kn . x - wt = e -knI.x e knR . x - cot

birim genel + stei

in

Dalga baz ynlerde stel olarak artmaya ya da azalmaya sahip olur. Byle bir dalgaya homojen olmayan dzlem dalga denir.

359

Sabit genlik ve sabit faz yzeyleri hl dzlemlerdir; fakat artk birbirlerine paralel de ildirler. (7.10) ve (7.11) bant lar hl vard r. 7-*. . n = 1 gereksinimi gerel ve sanal ksimlara sahiptir: 2 nR n 2 I . 1 (7.15)

-4> nR . n, = 0

Bu koullardan ikincisi 1:0 ve ri'nin birbirlerine dik olduklarn gsterir. Koordinat eksenldri o ekilde seilebilir ki TiR x-yndev olsun.7'yi n = e coshO + le 2 s nhO (7.16)

biiminde yazarsak (7.15)'deki ilk denklem genel olarak sa la4 nabilir; burada 8 gerel bir sabit, 7 ' ve e ise x ve y ynlerinde gerel birim vektrlerdir ve r ile kartrlmas n!). 2 vektr Bu durumda .1! = 0 koulunu jalayan en genel udur:
=

sinhe - e 2 cosi-1+3)A + e 3 A'

(7.17)

i Burada A ve A' karmal sabitlerdir. 8 0 iin '%!.. genel olarak 7-4 ynnde bileene sahiptir. Kolayca dorulanaca gibi, IO = 0 iin tekrar (7.12) ve (7.12') zmleri bulunur.
Blmn sonraki k smlarnda tam i yans ma ve bir iletken ortamda k rlma konular tart l rken homojen olmayan dzlem dalgalarla ilgili basit rneklerle kar laacaz. iletken ortamda krlma halinde homojen olmama niteliinin karmal n birim vektrnden deil de, karmal dalga saysndan ileri geldiini imdiden belirtelim. Homojen olmayan dzlem dalgalar, dalgalar iin s nr deer problemlerinin incelenmesinde ga el bir temel olu tururlar ve zellikle iki boyuttaki k rnmn zmnde yararl drlar. ilgilenen okuyucu, konuyu rnekleriyle birlikte geni biimde i leyen Clemmow'un kitab na bavurabilir.

n karmal is, birim bykl e sahip olmad na dikkat ediniz; yani n..n = 1 olmas rOl = 1 olaca n sylemez!

360

7.2- izgisel ve Dairesel Kutuplanma, Stokes Parametreleri (7.9) ve (7.12) dzlem dalgas , elektrik alan vektr daima -ir dorultusunda olan bir dalgad r. Byle bir dalgaya, Ei kutupfanma vektr olmak zere, izgisel olarak,kutuplanm tr denir. (7.12') ile betimlenen dalgan n ise E2 kutuplanma vektr dorultusunda izgisel olarak kutupland i ve birincisinden izgisel olarak bams z olduu a ktr. Dolaysyla bu iki dalga, yani
E

E. E e

k . x - iwt
. 4

= E E e k 'x - ikt 2 2 2 k x E. 3 k
j=

(7.18)

-k

= kn ynnde yaylan en genel homojen dzlem dalgay vermek zere birletirilebilir:

k E(x,t) = (E E + .2 E 2 ) ei i

Uot

(7.19)

E ve E genlikleri, farkl kutuplu dalgalar arasnda bir faz fark olana verebilecek karmal say lardr. El ve E, ayni faza sahipseler, (7.19) izgisel kutuplu bir dalgay gsterir; kutuplanma vektr Eiile (9 = tan 1 (E2 /E ) kadarl k bir a yapar ve genli inin bykl E = [E2 + i dir (bak: ekil 7.2). E ve E farkl fazlara sahipseler, (7.19) eliptik olarak kutupiudur. 2 nun ne demek olduunu anlamak iin, en basit hal Bu olan dairesel kutuplanmay ele alalm. Bu durumda E ve E 2 e sahiptir, fakat aralar nda 90 'lik fdk farkaynibkl vardr. E ortak gerel genlik olmak zere, (7.19) dalgas u ekle gir8r: E(x,t) = E (-!' + o iwt (7.20)

361

Ekswleri yle seelim ki dalga pozitif z ynnde yay ls n, ve E 2 de srasyla x ve y ynlerine gelsin. Bu durumda, (7.20)' . nin gerel ksmn alarak elde edilen gerek elektrik alan n bileenleri unlardr: E (">2,t) = E cos(kz -cot) x o E ( t) = E sin(kz -Lot) o Y Uzayda sabit bir noktada (7.21) alanlar yledir ki, elektrik vektr hiyklke sabittir, fakat ekil 7.3'de grld gibi 3 O0 frekans yla bir daireyi sprr. st i aret iin ( + ig9 ), gzlemci zerine gelen dalgaya yzn dnd nde elekti ik t vektrnn dnmesi saatinkinin ters ynndedir. Optikte bu dalgaya sola dairesel kutuplu denir. Bununla beraber, modern fizik terminolojisinde byle bir dalgaya pozitif helisiteye sahiptir deriz. Son tanmlama ok daha uygun gibi grnmektedir, nk byle bir dalga z-ekseni zerinde a sal momentumun pozitif izdmne sahiptir (bak. Problem 7.21). Alt i aret iin ( i;), dalgaya doru bakldnda dnmesi saat ynndedir; dalga saa dairesel kutupludur (optik); negatif helisiteye sahiptir. (7.20)'deki dairesel kutuplu iki dalga, genel bir kutuplanma durumunu betimlemek iin ok uygun bir temel alanlar cmlesi olutururlar.

(7.21)

ekil 7.2- izgisel kutuplu bir dalgann elektrik alan .

362

-4. . -4> tut 'Pr(3t,t) = E0(-g + 152 ) e k x ekil 7.3 Dairesel kutuplu bir dalgann elektrik alan .
.`4, -

imdi a adaki karmal dik birim vektrleri tan mlayal m:

t =

(E +

E 2

(7.22)

u zelliklere sahiptirler: E, . .
+

= O = O
+

(7.23)

Bu durumda, (7.19) 1 a edeer, genel bir temsil udur: = + ) e if? x - icat (7.24)

Burada E ve E karmal genliklerdir. E ve E farkl byklklere, fat ,aYn faza sahipseler, (7J-4) ifadesi, elipsin ana eksenleri E ve E dorultularnda olmak zere eliptik kutuplu 2 . bir dalgay goster r. Yar -byk eksenin yar -kk eksene oran 1(1 + r)/(1 - r)I'dir; burada r = E /E + 1 dr. Eer genlikler_ aras nda bir faz fark bulunuyorsa, o zaman kolayca gsterilebilir ki, E vektr taraf ndan izilen elips ( X/2) as

363

kadar dnm eksenlere sahiptir. ekil 7.4 eliptik n n genel halini ve uzayda verilen bir noktada hem E hem de B tarafndan izilen elipsleri gstermektedir. r = 1 iin tekrar izgisel kutuplu bir dalga buluruz. Bir dzlem elektromanyetik dalga bilinen (E ,E 2 ) veya (E+ , E ) katsayllarlyla ya (7.19) ya da (7.24) eklinde yaz labilirse, o zaman onun kutuplanma durumunu biliriz. Uygulamada ters problem ortaya kar. Dalgann (7.9) biiminde olduu verildiinde, demet zerindeki gzlemlerden kutuplanma durumunu tm ayrntlaryla nas l belirtebiliriz? 1852'de G.G.Stokes tarafndan nerilmi olan drt Stokes parametresi bunun iin yararl bir aratr. Bu parametreler alan iddetlerine gre ikinci derecedendir ve yaln zca bir izgisel kutuplayc ve bir eyrek-dalga plkas ya da edeerleri ile birlikte iddet lmleri arac lyla belirtilebilirler. Bunlar n lm dalgann kutuplanma durumunu tam olarak belirtit.

ekil 7.4- Eliptik kutuplu bir dalga iin elektrik alan ve manyetik indksiyon. Bizi Stokes parametrelerine gtrebilecek gzlem z-ynnde yaylan bir dalga ien . E .E, .E, E udur:

(7.25)

skaler arp mlar , s ras yla x dorultusunda izgisel kutuplu, y dorultusunda izgisel kutuplu, pozitif helisiteli ve negatif helisiteli nm genlikleridir. Dairesel kutuplanma iin, (7.23) ile tutarl olarak, uygun kutuplanma vektrnn karma' eleniinin kullanlmas gerektiine dikkat ediniz. Bu genliklerin kareleri, her bir tr kutuplanma iin bir iddet ls verir. Faz ile ilgili bilgi de gereklidir ve bu vektrel

364

arpmlardan elde edilir. Stokes parametrelerinin tan m n , hem izgisel kutuplanma ve dairesel kutuplanma bazlar na gre (7.25) 1 deki izdrlm genlikler cinsinden, hem de bileenlerin genlikleri ve bal fazlar cinsinden a k olarak vereceiz. kinci ama iin (7.19) ve (7.24)'deki skaler katsay larn herbirini byklk kere bir faz arpan olarak tanmlayal m: E = a e E = a e + + iS ' is5 +
E2 = a2 e

io

(7.26) i6 e E_ = a_ _,,. izgisel kutu planma baz (E E ) cinsinden Stokes parametrele1' 2 ri yledir: * + so - l ' s = 1'1 . I 2' -1 2 I = a+ _ a2
-

+ a2 2 a2 2 (7.27)

s2 = 2Re [(i*I :) * (e. 2 53 = 2Im

2a1a2 cos(62 - 05.1 ) = 2a1 a2sin(52 -k) (E.+' E_) kullanl rsa,

B nun yerine dairesel kutuplanma baz tanmlar yle olur: s o =^

E.

. -11 2 + .

12 =

+ a2 = 2a + a- cos(c5' (7.28)

.(* s = 2Re [ + . s 2 = 2Im [(-C .

s3 = g4E +

.E)

= 2a+a sin(,8 a2

-S+ )

12 = a+ 2

(7.27) ve (7.28) ifadeleri, iki baza gre Stokes parametrelerinin rollerinin yeniden dzenleniini gstermektedir. s o paraStokes parametreleri iin gsterim ne yaz k ki tek tr de ildir. Stokes'un kendisi (A,B,C,D) kullanm t r; di er harflendirmeler (I,Q,U,V) ve (I,M,C, 5)'dir. Bizim gsterimimiz ise Born ve Woff'unkidir.

365

metresi her iki halde de dalgan n bal iddetini bier. s parametresi izgisel x kutuplanmas nn izgisel y kutuplanmas l na olan stnln belirtirken, s 2 ve s 3 ise izgisel bazda faza ilikin bilgiler verir. (7.28)'den gryoruz ki, s 3 l iddetindeki parmetsiozfvnegatihlsrnba fark yorumuna sahiptir; ~iki.' bazda s ve s fazlarla ilgilidir. Yaln zca a a ve (5 -J gibi nicel ge bal oldukla2 1' 2 rndan, bu drt Stokes parametresi ba ms z deildir. u banty salarlar: 2 2 2 2 s = s + s2 + s 3 (7.29) o Stokes parametrelerinin llmesi ve bylece bir dzlem dalgann kutuplanma durumunun saptanmas iin gerekli ilemsel basamaklar n tart lmas bizi ok uzaklara gtrr. Ayr ntlar iin okuyucuya Stone'un 13.13 Kesimini sal k veririz. Deinmekle yetineceimiz nemli bir problem de hemn hemen tek-renkli nmdr. Inm demetleri, haz r amalar iin yeterince tek-renkli olsalar bile, gerekte sonlu dalga katarlar nn stste gelmesinden olu maktadrlar. Dolay syla Fourier teoremi arac lyla bir frekans blgesini kapsarlar ve tamam yla tek renkli deildirler. Bunu d nmenin bir yolu, (7.26)'daki a. genliklerinin ve 8 fazlarnn zamanla ok yava deitiini sklemektir; buradaki i"ok yava " deyii w frekans na gredir. Bu durumda gzlenebilir Stokes parametreleri olduka uzun bir zaman aral zerinden ortalamalar haline gelir ve rnein
s 2

= 2<a a 2 cos(S 2

gibi yazlabilir; buradaki parantezler makroskobik zaman ortalamas n gsterir. Bu ortalama alma ileminin bir sonucu udur: Hemen hemen tek-renkli bir demet iin Stokes parametreleri, (7.29) eitlii yerine 2 so 2 2 + s2 + s 2 3

eitsizliini salarlar. "Doal 'k", byk bir dorulukla tek-renkli say lsa bile, s = s2 = = 0 parametrelerine sahiptir. Hemen hemen tek-rerikli k ve -ksmi koherens hakk nda fazla tartma Born ve Wolf`un 10. blmnde bulunabilir. Kutuplanma durumunu belirtmek iin Stokes parametrelerinin kullanlmas na ilikin astrofiziksel bir rnek, yenge y ldz

366

kmesindeki atarca (pulsar) 'dan gelen optik ve radyo-frekans nmn incelemektir. Optik k ok az mikarda bir izgisel kutuplanma gsterir, * oysa ki L 2,5 x 10 sn- 'deki rad yaym yksek derecede bir izgisel kutuplanmaya sahiptir. Hi bir frekansta dairesel kutuplanma iin kan t yoktur. Bu tr bilgiler kukusuz bu byleyici cisimlerden gelen nm mekanizmas nn ayd nlatlmas na yard m edecektir. 7.3- Dielektrikler Aras ndaki Dzlemsel Arayzeyde Elektromanyetik Dalgalarn Yansmas ve Krlmas Farkl dielektriksel zelliklere sahip iki ortam aras ndaki dzlemsel arayzeyde n yans mas ve krlmas al lm bir olayd r. Bu olayn eitli yanlar iki s nfa ayrl r: 1) Kinematik zellikler : a) Yansma as geli as na eittir. : san i n' b) Snell yasas = ,turada i ve r geli ve kr lma alarMi rve n' nise geli ortam ve ikinci ortamn k rlma indisleridir. 2) Dinamik zellikler : a) Yans yan ve kr lan nmn iddetleri. b) Faz deimeleri ve kutuplanma. Kinematik zellikler dorudan doruya olayn dalga nitelii ve salanmas gereken s nr koullarndan kar. Fakat dalgalarn ya da s nr koullarnn ayrntl niteliine bal deildirler. te yandan dinamik zellikler tamam yla elektromanyetik alanlarn ve s nr koullarnn zel niteliine baldrlar. Probleme uygun koordinat sistemi ve semboller ekil 7.5'de grlmektedir. z = 0 dzleminin alt ndaki ve stndeki ortamlar n geirgenlikleri ve dielektrik sabitleri s ras yla?, ve E: 'dr. (7.5) arac lyla ck/ui olarak tanmlanan krlma indisleri n =j717?ve n' =)Wir''.dr. Dalga says k ve frekans wolan bir dzlem dalga, E. ortam ndan arakesite dmektedir. Kr lan ve yans yan dalgalar s ras yla k' ve k" dalga vektrlerine sahiptir; l ise?, 'lu ortamdan,u', E''l ortama ynel mi birim dik vektrdr. (7.18)'e gre, gelen, k rlan ve yans yan dalga yledir:

E.J.Wampler, J.D.Scargle and J.S.Miller, Astrophys. J.Lett. 157 LI (1969). x* D.A.Graham, A.G.Lyne and F.G.Smith, Nature 225, 526 (7 February 1970); D.B. Campbell, C.Heiles and J.M.Rankin, Nature 225, 527 (7 February 1970).
k

367

ekil 7.5- Gelen k dalgas farkl ortamlar aras ndaki dzlemsel arayzeye arpar ve yansyan k" dalgas ile krlan k' dalgas na yol aar.
GELEN :

E = E0 e
B=

ik x
k x E

i Wt

(7.30)

k KIRILAN :
.4 -4 E'= E' ik' . x - itAt e o

( 7. 31)

=it ?, ,I \r.-

k' x E k'

YANSIYAN : E" = E" o B" = ( ju

e

k" x - it)t (7.32) k" x E" k

Dalga say lar aadaki bykiklere sahiptir:

1 71= 17.

= k = (.4.>
(7.33)

I =k'=

c4)

z = 0 dzlemi zerinde tm noktalarda her zaman sa lanmas

368

gereken s nr koullarnn varl , tm alanlar n uzaysal (ve zamansal) deiiminin z = O'da ayni olmas gerektiini syler. Sonu olarak, faz arpanlar nn tmnn, snr koullarnn niteliinden bams z olarak, z = O'da e it olmalar gerekir:

. l Z=0 =

. -)) Z=0

. -;') Z= 0 (

(7.34)

(7.34) denklemi yans ma ve krlmann kinematik yaralarn hep kapsar. Derhal dalga vektrnn de bir dzlemde bulunmas gerektiini grrz. stelik, ekil 7.5'deki gsterimde k sini = k' sin r = k" sin r' (7.35)

dir. k"= k olduundan, i = r' buluruz; yani geli as yansma asna eittir. Ayrca (7.35) bants Snell yasas n da verir: sin i sin r

k' k

n'

(7.36)

Dipamik zellikler ise s nr kosull,Fnd kapsanmaktad r: D ve B'nin dik bileenleri sreklidir; E ve H'nin te et bileenleri sreklidir <7.30)-(7.32) alanlar cinsinden z = O'daki bu s nr koullar unlardr:

-4. ... Z. ( " *o + --.'o1 ) - f.; E ' E o

. -i. = 0 r . -4, 0 n= (7.37)

- x n = 0

kEit!'" x o x o + ._

-,. k ' x 7P._' :o

(Eo + E"o - E') x n = o

1 - (k x E o + k" x E" ) - )u 1 (k 'x E' ) o o

Bu s nr koullarn uygularken iki ayr durumu gznne almak yararl dr. Bunlardan birim de gelen dalga, kutuplanma vektr geli dzlemine (i.C. ve 5- ile tanmlanan dzlem) dik olacak ekilde izgisel kutupludur; dierinde kutuplanma

369

vektr geli dzlemine paraleldir. Keyfi eliptik kutuplu genel hali elde etmek iin, Kesim 7.2'deki yntemler izlenerek, bu iki sonucun uygun bir izgisel kar mn almak yeterlidir. ekil 7.6'da grld gibi, nce geli dzlemine dik elektrik alan n gznne alal m. Tm elektrik alanlar , ka t dzleminden ieriye doru ynelmi lerdir. vektrlerinin ynelimi ise, dalga vektrlerinin ynnde pozitif bir enerji ak olacak biimde seilmektedir. Elektrik alanlar nn tm yzeye paralel olduundan, (7.37) deki ilk s nr koulu hibir ey vermez. (7.37)'deki nc ve drdnc denklemler unlar verirler:

ekil 7.6- Geli dzlemine dik kutuplanma durumunda yansma ve krlma.

ekil 7.7- Geli dzlemine paralel kutuplanma durumunda yansma ve krlma.

370

E + E" - E' =0 0 0 0 (7.38) (E -

E")cosi o ,

E'

cosr = 0

kinci denklem, Snell yasas yla birlikte ncnn verdi i bant y bir kez daha verir. K r lan ve yans yan dalgalarn ba l genlikleri (7.38)'den bulunabilir: E GEL DUZLEMINE DK DURUMDA : E' o E o

2n cosi
n cosi +:1-12-n cosi -)u n cosi + n ,2 n2sin2 i . (7.39) n2 sin2 i ' n2 sin2 i t

E" o E o

n ,2
n ,2

P'

Bu ifadelerdeki kare kkler n' cosr'dir; fakat onu geli as cinsinden yazmak iin Snell yasas kullan lmtr. Optik frekanslar iin genelliklep/p' . 1 konabilir. (7.39) denklemi ile a ada karacam z (7.41) ve (7.42) denklemleri, daha ok gerel n ve n' ,1 optik kesiminde kullan l r; fakat bunlar asl nda karmal dielektrik sabitleri iinde geerlidir. Eer elektrik alan geli dzlemihz paralel .44se, ekil 7.7'de grld gibi, s nr koullar D'nin dik, E ve {'nin teetsel bileenlerini kapsarlar [(7.37) 1 de birinci, nc ve drdnc denklemlerj. Teetsel E ve -1-7 1 nin sreklilii cosi (E - E") - cosr E' = 0 0 0 0
(7.40)

xp

(E E) ti o o

E' = O o

olmas n gerektirir. Dik D'nin sreklilii art Snell yasas yeniden stteki ikinci denklemi verir. Dolay s yla kr lan ve yansyan alanlar n ba l genlikleri yledir:

371 GELI DZLEM NE PARALEL DURUMDA : E' o E o 2nn' cosi P n' 2 cosi + nin' ll' P n ' 2 cosi - njn'
P'

- n

. 2. sn (7.41)

E" o E o

2 2

- n -

sin 2 ' sin i

ftl /1-I'

n , 2 cosi + n \in'

n2

Dalgann arakesit yzeyine dik olarak gelmesi halinde (i = O), (7.39) ve (7.41)'in her ikisi de u ekle indirgenir: E' o E o 2 ffl + 1 .ff. = ,u'E
---- L-' /'- ' 1

2n n' + n (7.42) n' - n n' + n

E" o E o

e' 1

En sadaki sonular = > iin geerlidir. Yans yan dalga iin stteki ortak ifadede geli dzlemine paralel kutuplanmann i areti al nm t r. Buna gre, eer n':>n ise, yans yan dalga iin bir faz terslenmesi var demektir. 7.4- Yansmayla Kutuplanma ve Tam Yansma Yans ma ve k r lmayla ilgili dinamik bant larn iki yn deinmee deer niteliktedir. Birincisi, geli dzlemine paralel kutuplanmada yans yan dalgay sfr yapan Brewster as denen bir geli asnn bulunmas dr. Basit olsun diye )1.1 1 = )u alarak, i = tan 1 ( n ) B (7.43)

Brewster asna e it bir geli as nda (7.41)'deki yans yan dalga genli inin s fr olduunu buluruz. Tipik olan (n'/n) = , 1,5 oran iin i tk 56 'dir. Kark kutuplu bir dzlem dalga Brewster .a slyta dzlemsel bir arayzey zerine d erse, yans yan dalga, kutuplanma vektr geli dzlemine dik olacak

372

ekilde, tamamiyle dzlemsel kutuplu olur. Dzlem-kutuplu k demetlerinin elde edilmesinde bu davran tan yararlanlabilir; fakat baz dielektrik ortamlarn izotropik olmayan zelliklerini kullanan dier yollar kadar verimli deildir. Kutuplanmam dalga Brewster a sndan baka alarda yans tlsa bile, yans yan dalgann.baskn olarak geli dzlemine dik kutuplanma eilimi vard r.Seerek yaln zca bir kutuplanma dorultusunu geiren koyu gzlklerin baars bu geree dayanr. Radyo frekanslar blgesinde, al c antenler, yzeyden yans yan dalgalar (ve ayr ca iyonosferden yans yanlar ) dorudan gnderilen dalgadan ayklayacak ekilde uygun olarak yneltilirler. kinci olaya tam i yansma denir. szc, gelen ve yans yan dalgalarn, kr lan dalgan nkinden daha byk krlma indisli bir ortamda olduklar n syler (n>n 1 ). (7.36) Snell yasas na gre, n>n' ise, r>i dir. Dolaysyla i = i iken r = o It/2 olur; burada i o = sin 1 ( n ) (7.44)

dir. i = i a snda gelen dalgalar iin, krlan dalga yzeye paralel ol2rak yaylr. Arayzeyin dier tarafna enerji ak yoktur.'Bylece bu geli asnda tam yansma olmal dr. i>i ise ne olur? Bunu yan tlamak iin nce i>i iin sinr > 1 olduuna dikkat edelim. Bu, r'nin saf sanakosinsl karmal bir a olduunu syler: cosr = i [( sana ) 2 sin o 1 (7.45)

Bu karmal niceliklerin anlam , krlan dalgann yaylma arpann ele aldmz zaman akl k kazanr: 4. , ek' . x = e iki(x sinr + zcosr) = e e o ) 2 -1 1/2 z. ik'(sini/sini o )x (7.46)

Buradan da, i >i iin krlan dalgann yalnzca arayzeye paralel olarak yayld ve arayzeyden ierlerde stel olarak snd grlr. Bu snme, i i hali dnda, s nrn birka o dalgaboyu ierisinde olur. Yzeyin br yannda alanlar varolsa bile, yzeyin br yanna enerji ak yoktur. Dolaysyla i>i o iin tam i

373

yans ma olur. Yzeyin hemen ierisinde Poynting vektrnn zaman-ortalamal dik bileeni, yani
- .1 .4. S . n

Re [n . (E' x H' )

(7.47)

hesaplanarak, enerji ak snn olmay dorulanabilir. c .4. H' = (k' xE' ) kullan rsak, S . n = c

2
Re o 1-' 1 2 (7.48)

81141' buluruz. Fakat n . k' = k' cosr saf sanaldr; yleyse -":!. . n =0 dr. cosr'nin (7.45)'deki saf sanal deeri arp n', (7.39) ve (7.41) Fresnel formllerinde gzken kare kk yerine konacak olan uygun niceliktir. imdi ufak bir kontrol E"/E oranlar nn mutlak deerce bir olduunu gsterir; fizikse? olarak tam i yansma da zaten bunu gerektirir. Bununla beraber, yans yan dalga bir faz deimesine urar; bu faz deime iki tr geli iin farkldr ve geli as ile (nin') ye baldr. Bu faz deimeleri bir tr kutuplanmay dierine evirmede kullan labilir. Fresnel'in rhombus'u byle bir aygttr; eit genliklerle geli dzleminde ve ona dik olarak izgisel kutuplu k, bu aygtla her biri 45 'lik bir ba l faz deiimi ieren ardarda iki i yans ma ile dairesel kutuplu a evrilir (bak. Born ve Wolf, sayfa 50). iddet kayb olmaks zn k gnderilmesini gerektiren birok uygulamada tam yans ma olayndan yararlanlr. ekirdek ve parac k fiziinde, iyonlayc paracn gemesi nedeniyle sintilasyon kristalinden yay nlanan fotooalt c tpe (ki burada ele gelir bir elektrik sinyaline evrilir) tamada plastik " k borular " kullanlr. Yer darl ya da manyetik alanlarn ilemeyi bozmas nedeniyle fotooaltc tp sintilasyon kristalinden biraz uzaa konmal dr. Ik borusu szkonusu nmn dalgaboyuna gre ok daha byk kesitli ise, dzlemsel arayzey iin yapt m z inceleme yaklak olarak geerlidir. Bununla beraber, dielektrik borunun kesitsel boyutlar bir dalgaboyu basamanda olduunda, torunun kesin geometrisi hesatkatlmal dr. Bu durumda yay lma, bir dielektrik dalga klavuzundaki yay lmadr (bak. Kesim 8.10).

374

7.5- Dielektrikler, letkenlerin ve Plazmalarn Frekans Datma zellikleri

Kesim 7.l'de geirgenlik ve al nganln frekanstan bams z olduklar varsaylmtr. Frekansa gre da tmann olmay , (7.7) genel zmnn gsterdi i gibi, dalga katarlarnn bozulmadan yay lmas sonucuna yol ayordu. Gerekte tm ortamlar bir miktar datma gsterirler. Yalnzca s nrl bir frekans blgesi zerinde ya da bo lukta yaylma hz frekansa gre sabit olarak i leme sokulabilir. Kukusuz nceki kesimlerin bir tek frekans bile enini ieren tm sonular , datmann varl halinde de geerlidir. Yaln zca)u ve Vun deerlerinin, gznne al nan frekansa uygun deerler olarak yorumlanmas gerekir. Bununla beraber, bir frekans blgesinin stste gelmesi szkonusu olduu yerde, e ve)uinn frekansa ballnn bir sonucu olarak yeni etkiler ortaya kar. Bu sonular n bazlarn incelemek iin, hi olmazsa basit bir da tma modeli ge],i tirmemiz gerekir.
o) (4)) iin Basit Model :

Datma fiziinin hemen hemen tm, Kesim 4.6'da betimlenen klasik modelin zamanla deien alanlara geni letilmesiyle anlatlabilir. Basit olsun diye, uygulanan elektrik alan ile yerel alan aras ndaki fark ihmal edeceiz. Bu yzden modelimiz yalnzca olduka dk younluklu maddeler iin uygun olacakt r. stenirse, (4.69)'un kullan lmasyla bu eksiklik giderilebilir. Geirgenlik bire eit alnacakt r. (4.71) harmonik kuvvetiyle bal bulunan ve zerine -Er(2',t) elektrik alan etkiyen bir elektronun hareket denklemi
m[;('+ t,)2 ) o =

(7.49)

dir; burada \I fenomenolojik snm kuvvetinin lsn gsterir. (7.49) 'da manyetik kuvvet etkileri ihmal edilmektedir. Bir baka yaklatrma olarak, titre im genliinin yeterince kk olduunu ve dolay syla elektrik alann elektronun ortalama konumunda deerlendirebileceimizi varsay yoruz. Eer alan zamana gre G3 'frekans yla e- LW'h biiminde harmonik olarak deiirse, bir elektronun verece i ift-kutup momenti udur:
P =
ex =

.4.

2 2 ((.0o -LO

. -1 -4. - 3.4)) E

(7.50)

Birim hacimde N molekl ve bir moleklde Z elektron bulunduunu ve tm iin bir tek balanma frekans yerine, her moleklde fj

375

elektronun W. frekans yla balandn ve snm sabitinin 1 + 47(7e.e' olduunu varyarsak, o zaman dielektrik sabiti
--\ f .( c02 .._ 12 _ j.<43?) .i= 3 3 3 3 ile verilir; buradaki f. titreici iddetleri J

E( W) = 1 +

4ttNe m

,.

(7.51)

= Z

(7.52)

J
toplam kuraln salarlar. f., in ve Win uygun kuantum mekaniksel tanmlaryla, (7.51) i?adesi, 3dielektrik sabitine atomik katknn doru bir anlatmn verir. b) Anormal Datma ve Rezonans Sounnas snm sabitleri, genel olarak (0. balanma ya da rezonans frekatislar yannda kiiktrler. Bu neaekle E(W) prok frekans iin yaklak olarak gereldir. ((.d - W ) -1 arpan , W<CO. iin pozitif ve (0 >, (4. iin (.1gatiftir. Bylece, en kQ Winin alt ndaki dk frkanslarda, (7.51)'deki toplam n tm terimleri pozitif i aretle katk da bulunur ve EM birden byktr. Ardarda W. deerleri geildike, toplamda gitgide negatif terimler holiar ve sonunda tm toplam negatif olur; artk EM birden kktr. Kukusuz her (4). nin komuluunda, olduka iddetli bir davran vardr. CO= 2j. 1 deki terim iin (7.51)'deki paydan n gerel k sm s fr oilr ve terim hem byktr, hem de saf sanald r. Ardarda gelen iki rezonans frekans dolaynda E(w)'nn gerel ve sanal k smlarnn genel izgileri ekil 7.8'de grlmektedir. Normal da tma ReEM 'nn(Wya gre ykselmesiyle ilgilidir; anormal da tmada ise bunun tersi szkonusudur. Normal da tma, bir rezonans frekansnn komuluu dnda her yerde ortaya kmaktad r. Ve yalnzca anormal datmann var olduu yerlerde Z'un sanal ksm byktr. . 'un pozitif sanal k sm elektromanyetik dalgadan ortama enerji yitirildiini gsterdiinden, Im 'un byk olduu blgelere rezonans sourmas blgeleri denir. * Bir dzlem dalgan n zayflamas , en kestirme biimde k dalga saysnn gerel ve sanal ks mlar cinsinden ifade edilir. Dalga say s
* ImIE.40 ise, ortam taraf ndan dalgaya enerji verilir; maser ya da laser'de oldu u gibi, dalgada byme ortaya kar. M.Borenstein and W_E.Lamb, Phys. Rev. AS, 1293 (1972) makalesine bak n z.

376

ReC

<A>

ekil 7.8- ki rezonans dolaynda dielektrik sabiti E..(.13)'nn gerel ve sanal k smlar . Anormal datma blgesi de, sourmann olduu frekans araldr. k= (3+ i (7.53)

eklinde yaz l rsa, o zaman cc parametresi zay flama sabiti ya da sourma katsays olarak an l r. Dalgan n iddeti e <z r. (7.5) denklemi, (ot,(a) ve (Re E, Im) aras ndaolarkz aadaki ili kiyi verir:

P2

o< 2
-

(A)

Rez

(7.54)

((= Eer o

2 GO Ime

c2

ise, ki bu durum so urma ok iddetli olmad ka ya

377

da Re L. negatif olmad ka ortaya kar, o zaman zay flama sabiti o< yakla k olarak o< z

Im e(w)
Re (40)

(7.55)

eklinde yaz labilir; burada (3=JRjEHWYc dir. Bylece dalgatoyu bana iddetteki kesirsel azalma bl 2W, ImE/ReE, oran yla verilir. c) Alak Frekans Davran , Elektriksel letkenlik En alak rezonans frekans nn s fr ya da s frdan farkl oluuna bal olarak,w->o limitinde ortam n yant nitel bir farkl lk gsterir. Yal tkanlar iin, en alak rezonans frekans s frdan farkl dr. Bu halde (7.51)'in fri= o limitine kar gelmek zere, c.) = o'da molekler kutuplanma yatk nl (4.73) ile verilir. Dielektriklerin statik limitteki temel yanlar Kesim 4.6'da tart lmtr. Eer molekl bana den elektronlarn bir f kesri W = O frekans na sahip olma anlam nda "serbest" ise), dielektrik sabiti ck = Oda tekildir. Serbest elektronlar n katks ayr olarak gsterilirse, (7.51) ifadesi 2 4wNe f

(W ) = ;3, + i
mto(
)0 1

-1(0)

( 7.56)

haline gelir; burada L tm di er ift-kutuplarn katksdr. Tekil davran anlayagilmek iin, Maxwell-Ampere denklemi x H =

4 t J +
c
c dt

yi yoklamak, ayrca ortamn J = G E Ohm yasas na uyduunu ve "normal" bir E dielektrik sabitine sahip oldu unu varsaymak gerekir. Harmon?k zaman bal l ile, stteki denklem

x H = 1. c
-

(E + 4 o

-rv

) E

(7.57)

haline gelir. Di er taraftan, Ohm yasas n a k olarak denkleme

378

sokmayp ortamn tm zelliklerini dielektrik sabitine ykleseydik, (7.57)'nin sa yanndaki parantezin iinde bulunan nicelii E(W) olarak tan yabilirdik. Buna gre, (7.56) ile karlatrarak, iletkenlik iin bir ifade buluruz: f Ne o
-

2 iw ) (7.58)

m(

ro -

Bu ifade, foN ortam n birim hacmindeki serbest elektron say s olmak zere, temelde elektriksel iletkenlik iin Drude modeli (1900)'dir. snm sabiti, iletkenlikle ilgi deneyse verilerden saptaRabilir. Bak r iin N = 8 x 10 atom/cm olup, normal s cakl klarda alak frekans iletkenli i 10- .=5 x 1 10 17 sn l 'dir. Bu, snm sabiti iin X0/f 3 x 10 13 sn deerini verir. Buradan da, f 1 olduu NParsay larak, mikro, dalga blgesinin olduka tesndeki frekanslara dek (Q) L. 10 11 sn ) metallerin iletkenliklerinin temelde gerel (yani ak m ile alan ayn fazda) ve frekanstan bams z olduklar grlr. Daha yksek frekanslarda (k z ltesi ile daha tesinde) iletkenlik karmald r ve frekansa gre dei imi (7.58) basit sonu,cuyla nitel olarak betimlendi i gibidir. Gerekte elektriksel iletkenlik, Pauli ilkesinin nemli rol oynad kuantum mekaniksel bir problemdir. Serbest elektronlar asl nda ayr k atomlar n valans elektronlar olup, atomlar bir kat oluturmak zere bir araya getirildiklerinde, bu elektronlar yara-serbest hale gelirler ve pek fazla engellenmeden (enerjileri belirli aral klar ya da bantlar iinde yer almak ko uluyla) rg (lattice) boyunca hareket ederler. Snm etkileri, elektronlar ile rg titreimleri, rg eksiklikleri ve safs zl klar aras nda hat r say l r miktarda momentum aktar mlar ieren arpmalardan kaynaklanr. Yukardaki incelemeler, dielektriklerle iletkenler aras ndaki ayrmn, hi olmazsa 03= O'dan telerde, yapay bir ay rm olduunu gsterir. Eer ortam serbest elektronlara sahipse, alak frekanslarda bir iletkendir; tersi oldu unda bir
A.H.Wilson, Iheory of (1953) ya da W.R.Beam, kitab na bak n z.
Metals, 2'nci Electronics of

bask , Cambridge University Press ' Solids, McGraw-Hill, New York (1965)

379

yal tkandr.* Fakat s f rdan uzak frekanslarda (7.51)'deki (u.3) 'ya gelen "iletkenlik" katk s , dierleri gibi yaln zca bir rezonans genli i olarak grnr. Ortam n dat c zellikleri, frekansa bal bir iletkenlik ve bir dielektrik sabiti kadar bir karmal dielektrik sabitine de yklenebilir. d) Yksek Frekans Limiti, Plazma Frekans En yksek rezonans frekans nn ok zerindeki frekanslarda (7.51) dielektrik sabiti basit bir biim al r: 2 p ( 7 .59 ) a 1 E(W) 2 u Burada 2 U> P
41.(NZe 2

(7.60)

dir. Yalnzca birim hacimdeki elektronlar n toplam saysna (yani NZ'ye) bal olan (0 frekans na, ortam n plazma frekans denir. Bu limitte dalga sRys yle verilir: ck = /U) 2 2 (4.)P
(7.61)

2 2 2 (7.61) kimi kez 'co = (43 1, + c k biiminde ifade edilir ve da tma bants ya daw = W(k) denklemi ad n al r. Dielekt rik ortamlarda, (7.59) yaln zca L02 tgiin uygun der. Bu durumda dielektrik sabiti, birden kk olmakla birlikte, bire. yakndr ve ekil 7.8'de grlen e rinin en yksek frekans ksmndaki gibi frekans ile biraz artar. Dalga say s gereldir ve kesim frekans Lo olan bir dalga k lavuzunda bir kip iin olduu gibi dalga sJ2ys frekans ile de i ir (Bak. ekil 8.4). yonosfer gibi ya da laboratuvardaki seyrek bir elektronik plazma gibi belirli durumlarda elektronlar serbesttir ve snm nemsenmez. Bu durumda (7.59) ifadesi,co<u>,,, 'yi de iine alan geni bir frekans blgesinde geerlidir. Plazma frekans ndan
* Kat lar n kuantum mekaniksel bant yap s cinsinden sylersek, iletken dedi imiz, k smen dolu bir bantta baz elektronlara sahiptir; oysaki yal tkan, Pauli ilkesinin izin verdi i lde tam dolu bantlara sahiptir. Bir "serbest" elektron, yan nda ona geebilece i enerji-koruyan kuantum durumlar na sahip olmal d r. K smen dolu bir bantta byle durumlar vard r; fakat dolu bir bant tan m olarak byle durumlara sahip de ildir.

380

daha d k frekanslar iin (7.61) dalga say s saf sanald r. Bir plazma zerine den byle dalgalar yans tl r ve ierdeki alanlar yzeyden ba layarak uzakl kla stel olarak zayflarlar. t3= O'da zayflama katsay s
2L) c< plazma

(7.62)

12 . 119 leinde, plazma younlu r 10 dir . 16 10 elektron/ cm basamanda olup,co = 6 x 10 ile 6 x 10 sn 1 aras ndadr; buna gre durgun yaPda alak frekans alarlar cm iin tipik zay flama uzakl klar (ch.;-1 ) 0,2 ile 2 x 10 basama ndadr. Alanlar n bir plazma iinden uzaklatrlmas , kontrollu termo-nkleer olaylarda bilinen bir etkidir ve s cak plazmann hapsedilmesi giri imlerinde bundan yararlan lr (bak. Kesim 10.5). Metallerin optik ve daha yksek frekanslardaki yans tcl na, temelde seyrek plazmadaki ayni davran yol aar. Bir metalin dielektrik sabiti, (7.56) ile verilir. Bu ifade, yksek frekanslarda (CO o ) yaklak olarak
E(G.N)

(W)

2 CO, (4)2

2 * biimini al r; burada c = 4nie /m , ksmen balanma etkilerini ieimek zere kendileriEe etkin bir m * ktlesi verilmi iletim elektronlar nn plazma frekans dr. u. !,,Z,u> iin metal zerine den n davran , (7.59) ile anlaPlan plazman nkiyle yaklak olarak ayndr. Ik metalin iine yaln zca ok ksa bir derinli e kadar i ler; yani hemen hemen tmyle yans tl r. Fakat frekans ((.0) > 0 olduu blgeye ykseltildi inde, metal birdenbire geirir ve yans trl iddetli bir biimde deiir. Bu, tipik olarak mortesinde ortaya kar ve metallerin mortesi geirgenlii deyimine yol aar. Szkonusu kritik frekans n saptanmas , iletik elektronlar nn younluu ya da etkin ktlesi hakknda bilgiler verir. * e) Frekansn Fonksiyonu Olarak Sv Suyun Krlma ndisi ve Sourma Katsays Gerek bir ortam n krlma indisinin gerel k sm ve sourma katsays tm frekans blgesi zerinde nas l davranr?
k

Hem bunlar, hem de optik ve mortesi blgede metallerin di er dielektrik zellikleri hakk ndaki tart malar iin, D.Pines, Elementary Excitations in Solids, W.A Benjamin, New York (1963) kitab n n 4. blmne bak n z.

381

Bunu gsteren bir rnek olmak zere, her yerde bulunan bir maddeyi, suyu ele alal m. Amac m z, zel ayrnt lar tartmaktan ok, geni bir gr vermek ve mmkn olan say s z deimeleri belirtmektir. Bu nedenle, ekil 7.9'da frekansa gre 20 ve sourmaya gre 11 basamakl bir log-log grafi i zerinde, normal koullardaki s v su iin n(w) = ReCii-E7 ve 0<(w) = 2<A7Wc'nin kaba niteliklerini toplu olarak gryoruz. Grafiin st k sm , n (W)'lln ilgin, fakat pek artc olmayan davrann gsteriyor. ok dk frekanslarda n(W) = 9'dur su molekllerinin kal c ift-kutup mowtlerinin ksmi ynelimlerinden kaynaklanan bir de er. 10 Hz zerinde, eri, olduka dzgn bir biimde k z ltesi iindeki yapya dmektedir. Kesikli dey izgilerle belirtilen grnr blgede, n(w) ok kk bir deiimle 1.34 kadardr. Mortesinde ise ok daha fazla yap vardr. 6 x 10 15 Hz (hV c'-' 25 eV) zerinde krlma indisinin gerel k sm hakknda hibir veri yoktur. ekilde bire doru olan asimtotik yaklam (7.59)'a gre izilmitir. Sourma katsays o( 'nn davran ok daha iddetlidir. 10 8 Hz 'in altndaki frekanslarda, sourma katsays ar derecede kktr. Veriler gvenilir gibi grnmemektedir (iki ayr veri cmlesi vard r); belki de bunun nedeni rnein safl lndaki deimelerdir. Frekans 1011 Hz'e doru artarken, sourma katsays da hzla (s v suda2 100 mikronluk bir zay flama uzaklna kar gelen) o( -.= 10 cm-1 deerine ykselir. Bu, suyun bilinen mikrodalga so urmas dr. II. Dnya Sava boyunca srm olan radarlarda daha iyi ay rma gc elde etmek iin daha ksa dalgaboylar na gitme eilimi, ite bu olayla (nemli havada) sona ermi tir. Molekln titreimsel kipleri ve belki de komu ortamlarn alan iindeki molekln sal nmlar ile ilgili fflan so urma bantlar , k zltesi blgede, sourmann o< = 10 cm 1 doruk deerin eri mesine nedBp olur. Daha sonra sourma katsays , i 4 x 10 Hz ile 8 x 10 Hz aras ndaki dar fr9kansblgesinde i gibi bir ivedilikle 7 basamak azalHak o< 4 3 x 10 cm deere deri2- Sonra 2 x 10 Hz'de tekrar 8 basamaktan daha fazla ykselir. te bu, grnr blge dediimiz aralkta dramatik bir sourma penceresidir. Suyun buradaki a r saydaml , atomlar n ve molekllerin temel enerji dzeyi yap sndan kaynaklanmaktad r. Okuyucu, suyla s rls klam olan gezegenimiz zerindeki biyolojik evrimin temel sorusu, yani neden hayvanlarn gzleri krmzdan mora kadar olan spektrumu grr ve imen neden yeildir sorusu konusunda dnceye dalabilir. Tabiat Ana elbette penceresinden warlanmaktad r! Mortesi blgesinin br yan nda V 2:5 x 10 Hz (21 eV)'de, so urma oC o:!1,1 x 10 cm-1 lik bir doruk deerine sahiptir. Bu doruk,

382

10 _ ., 5 ,
^C

1o2

lo4

lo6

108

oo
I

3 on T

10 14

0 16

lo"

lo"

102'

grnr
(4000-7000 106

A)--->i
1014

los

1010

1012

lo

1020

10'2

105 10'

10

0) >.
u) 1

Deniz suyu,/ Oksijende K k ys

E
,cn

lo-' lo-2

j2,

/
I km /1m 1 cm 1 meV , l 10 12 10 10 ,

!
10 2

I
1 eV 1 eV
I

IA

l
1 keV
l

1 MeV
I I lO

1o4

106

los

o"
(Hz)

W"

1018

lo2

rz

Frekans

ekil 7.9- izgisel frekansn fonksiyonu olarak sv suyun krlma indisi (stte) ve sourma katsays (altta). Apsiste ayr ca enerji lei (oklar) ve dalgaboyu le i (dey izgiler) grlmektedir. Frekans spektrumunun grnr blgesi, kesikli iki dey izgiyle belirtilmitir. Deniz suyu iin sourma katsays , solda kesikli kegensel izgiyle gsterilmektedir. Her iki dorultuda da leklerin logaritmik olduuna dikkat ediniz.

383

tam olarak molekldeki tm elektronlarn toplu uyar mna kar gelen Ni.) plazmon enerjisindedir. Zayflama katsays , bykliik basamaPolarak (7.62) ile verilir. Daha yksek frekanslarda, ta fotoelektrik olay ve sonra Compton sa lmas ve dier yksek enerji sreleri ba layncaya kadar, veri yoktur. 0 blgede sourmay ekirdek fizikileri ayr ntl olarak incelemi lerdir. Oradaki davran , maddenin su olmas gereinden deil de, temelde atomik zelliklerden ve younluktan kaynaklanr. ekil 7.9'daki grafi in alak frekans ucunda deniz suyunun sourma katpysn gsterdik. Alak frekanslarda deniz suyu QH.^z: 4 x 10 sn 1 h4,4 mhos/metre) lik bir elektriksel iletkenlie 2sahMtir. 10 Hz'in alt nda c<'y (7.57)'den oL t (8~ ) 1 olarak buluruz. Demek ki sourma katsays r,-'0 ile orantldr ve alak frekanslarda ok kk hale gelir. 2 ekilde grlen izgi cK(cm 1 ) = 8,4 x 10  V (Hz'dir. 10 Hz'ye 10 metredir. Buna deniz suyundaki zayflama uzakl gre, yzeyden 50 metre derinde hl yzeydeki iddetin yzde l'i arta kalacak demektir. Eer dnya okyanuslar na dalm byk bir denizalt filonuz olsayd ve su altndayken onlara bir yer ssnden zel haberler yollamak isteseydiniz, a r derecede alak frekans ileti imleri kullanma durumunda kal rdn z. Yer ile iyonosfer aras ndaki bo luun 8 Hz'den birka yz. Hz'ye kadar olan blgede belirgin rezonanslara sahip oluu (9.9'a bak n z), azalan zayflamann yapt gibi, bu alak fr9kans spektrumu blgesini zellikle ekici hale getirir. 5 x 10 - km basamandaki dalgaboylar halinde, ok byk antenlere gerek duyulur (gene de bir dalgaboyuna gre kk!). Bu do rultuda daha fazla bilgi ve speklsyona gnlk bas nda bile zaman zaman rastlanmaktad r. * 7.6- yonosferde ve Manyetosferde Aasitlestirilmi Yaylma Modeli yonosferde elektromanyetik dalgalar n yaylmas , s fr nc yaklakl kta (7.59) dielektrik sabitiyle betimlenir; fakat yerin manyetik alannn varl bu davran nemli lde deitirir. Laboratuvarda haz rlanan birok plazmada da durgun bir d manyetik alan n etkisi vardr, D manyetik alann etkisini bir rnekle anlatmak iin, basit bir problem olarak, -). dzgn,durgun ve iddetli bir manyetik alan ve i3 ynne paralel olarak yay lan enine dalgalarn szkonusuP olduu dzgn younluklu seyrek bir elektronik plazmay ele alal m.
* New York Times, 14 Ekim 1969, sayfa 49, stun 1; 19 A ustos 1973, sayfa 8, sutun 1.

384

(Keyfi yay lma ynne sahip daha genel bir rnek, Problem 10.7'de ierilmektedir). Elektronik hareketin genli i kk ise ve arpmalar nemsenmiyorsa, hareket denklemi yakla k olarak mx - e x c o = -e e iwt (7.63)

dir; burada enine dalgan n B alannn etkisi, durgun B yan nda nemsiz say l p gznne al nmamtr ve elektronik) yk -e olarak yazlm tr. Enine dalgalar dairesel kutuplu olarak almak yararl dr. Buna gre E = ( z

(7.64)

dik al ndndan, (7.63).1. yazar z. B 'in dorultusu g ve deki vektd2e1 arpm yaln zca g ve dorultular nda bileenlere sahiptir ve enine bile eher ftlenimsizdir. (7.63)'n kararl -durum zm udur:
e

X=

-> E B)

(7.65)

bir ykl paracn bir manyetik alan iindeki Burada (4> B' presesyon frekans dr: eB
MC

(7.66)

(7.65)'in frekans ba l l , Larmor teoremine bavurarak anlalabilir; (7.63)'n OJ, frekans yla presesyon yapan bir koordinat sistemine (burada durgun manyetik alan kald r lr) dn trlmesi, momentumun deime h zna (L.) L0 B ) etkin frekans yla dnen bir elektriksel alan n yol atn gsterir; T- i areti, dairesel kutuplanman n trne bal dr. (7.65) titreim genlii her elektron iin bir ift-kutup momenti verir ve plazma iin 2 G)

E - 1 -1-

(7.67)

(Ai(W.T.CLIB)

385

dielektrik sabitine yol aar. st i aret pozitif helisiteli (optikte sola dairesel kutuplu) dalgay4 kar gelir; alt i aret ise negatif helisite iindir. B manyetik alan na kar t paralel yay lma halinde, i aretler deitirir. Bu, durgun bir manyetik alan ierecek ekilde (7.59)'un geni letilmiidir. Yaln zca durgun alan dorultusunda yay lan dalgalara uygun dtiinden, buradaki tart ma tm olarak genel de ildir. Fakat bu basit rnekte bile temel bir zelli i, yani saa ve sola dairesel kutuplu dalgalar n farkl olarak yayldklarn -3 gryoruz., yonosfer ift-krc dr. Durgun F> alanna paralel dorultunun dndaki corultularda yayA i9:.n kolayca gsterilebilir ki, eer c+JR basamandaki terimler c) ve WwB 'ye gre nemsenmezlerse, dielektrik sabiti gene (7.67) ile verilir. Fakat (7.66) presesyon frekans , bu kez yaln zca B 'in yay lma dorultusuna paralel bile enine ait olarak yorumfinacaktr. Bu, (7.67)'dekiWB 'nin aya bal olduunu syler-yani ortanyalnzca ift-k rc deil, ayr ca anizotroptur da (bak. Problem 10.7). iyonosfe i in, serbest3 elektronlar n tipik rgaksimum yo unluc u 10 -10 elektron/cm olup, buna to n=6 x 10 - 6 x 10 sn basamanda bir plazma frekans kar gelir. Yerin

ekil 7.10- yonosfer modeli (dzgn bir durgun manyetik alan iinde seyrek elektronik plazma) iin frekans n fonksiyonlar olarak dielektrik sabitleri. E t (w) manyetik alana paralel olarak yaylan saa ve sola dairesel kutuplu dalgalara uygun der. 4318 jirasyon frekans , (.4.) ise plazma frekans dr. ki eri cmlesi jAwkr, = 2,0 ve 0,5 de erlerine kar gelir P -15

386

manyetik alan iin 0,3 gauss gibi bir temsill deer al rsak, presesyon frekans n fid B !..= 6 x 10 sn 1 olarak buluruz. ekil 7.10 Ej 'yi, (4.) / 0.) orannn iki deeri iin, frekans n fonksiyonu olarak 5s - ermektedir. Her iki rnekte, E, ve E 'den birinin pozitif trnn negatif olduu geni frekans aral klar vardr. Byle frekanslarda bir dairesel kutuplanma durumu plazma iinde yay lmaz. Sonu olarak, plazma zerine gelen bu kutuplanmaya sahip bir dalga tmden yans t lacakt r. Dier kutuplanma durumu k smen geirilecektir. Bylece izgisel kutuplu bir dalga bir plazma zerine d tnde, yans yan dalga, genel olarak ana ekseni gelen dalgan n kutuplanma dorultusundan dnm biimde eliptik kutuplu olacakt r. yonosferden yans yan radyo dalgalar nn davran , bu dnceler cinsinden aklanabilir; fakat yksekli e ve zamana gre dei en younluklara ve bal konumlara sahip eitli plazma tabakalar nn varl , problemi, basit rneimizden epeyce daha kark yapar. Dey olarak yukar ya doru gnderilen nm atmalar nn yans mas n inceliyerek, e itli yksekliklerdeki elektron younluklar anla labilir. Birim hacimdeki serbest elektronlarn n says , ekil 7.11'de grld gibi, verilen bir iyonosfer tabakas nda' ykseklikle yava yava artar, bir maksimuma ula r ve sonra yksekli in daha da artmas yla birden bire d er. Verilen 41) frekansl bir atma (puls), n 'daki dei me nedeniyle, yaris maks z n tabakann iine girer. Bununla beraber, n yeterince bydnde Lt> (1-11 ) ..tcu olur. O zaman (7.67) diel&trik sabitleri s fra iner ve atma yans t l r. Yans mann meydana geldii gerek n younluu, (7.67)'nin sa yannn karekkleriyle verilir. l gnderilen sinyal ile yans yan sinyalin al n aras ndaki zaman aral gzlenerek o younlua kar gelen h ykseklii bulunabilinto frekans deitirilerek ve zaman aal klarndaki deimeleri incelenerek, elektron younluu yksekliin fonksiyonu olarak saptanabilir. W frekans ar yksek ise, krlma indisi s fr olmaz ve ok az bir yans ma meydana gelir. Daha zerinde yans malarn yokolduu frekans, verilen bir tabakadaki maksimum elektron younluunu belirtir. WKB yaklatrma yntemini kullanarak yaplan daha nicel bir inceleme, Problem 7.9'da kabataslak verilmektedir.

etuinn alak frekanslardaki davran , " slklamaudenen zel bir manyetosferik yay lma olayndan sorumludur. w 0 olurken, E (co), E 2-7-Wp/(41.1.)E3 gibi art sonsuza gider. Yay lma olmasna olur, ama buyaylmada (7.5) dalga says

387

n o ma x
Ilms AM, 11s

noth i)

114 ekil 7.11- Bir iyonosfer tabakas nda yksekliin fonksiyonu olarak elektron younluu ( ematik olarak). dir. Bu, yksek derecede datc bir ortama kar gelir. Enerji tanmas (7.86) grup h zyla (bak. Kesim 7.8) olup, bu grup h z v (W) = 2v (w) :== 2c g P
(>13<""

0.) P

dir. Farkl frekanstaki nm atmalar farkl h zlarla yol al rlar: Frekans azald ka h z da der. Bir yarkredeki bir imek geni bir nm spektrumu dourur; bunun bir ksm , az ok yerin manyetik alan nn ift-kutup alan izgileri boyunca yaklak olarak (7.67) ile betimlendi i biimde yay l r. Daha yksek frekans bileenleri kar t noktaya daha nces , alak frekans bileenleri ise daha sonra ula rlar. Bu, 10 Hz ve daha alaklarda slklamalara yol aar; byle adland rl r, nk bir duyma al c s nca alglanan sinyal,yksek duyma frekanslar ndan balayp duyulan blge iinden geerek h zla azalan sl k gibi bir sestir. Yukarda <41 ve COB iin verilen deerler ve 10 km basamandaki uzakl kA) halinde, sl klamar lar iin zaman leinin saniyeler olaca n okuyucu dorulayabilir. Isl klamalar zerine daha fazla tart ma, blm sonunda nerilen okuma paralar nda ve problemlerde bulunabilir. 7.7- letken ya da Kaypl Bir Ortamda Dalgalar Kesim 7.5'de grdk ki, ister yal tkan isterse iletken olsun, bir maddesel ortam n dielektrik sabiti genel olarak

388

karmaldr. Yaltkan halinde birok ama iin E'un sanal k sm nemsenmeyebilir, fakat iletkenler iin bu doru olmaktan ok uzaktr. letken ortamlarda dalgalar n davran , esaslarn Kesim 7.5(a) ve (c)Ide vermi olmam za karn, burada da ayr olarak ele alacak kadar byk bir pratik neme sahiptir. letken ortam n karmal dielektrik sabitini biimsel olarak gerel "dielektrik sabiti" ve gerel "iletkenlik" diyebileceimiz iki ksma ayrmak alkanl k haline gelmitir. Bu ayrma yalnzca dielektrik sabitinin gerel ve sanal k s mlarn ak bir biimde sergilemek iin elveri li bir yol gibi grnebilir; ama aslnda daha sezgisel bir temele sahiptir. Bu ekilde tanmlanan iletkenlik genel olarak frekanstan bams zdr; daha nce tart ld gibi, hi olmazsa mikrodalga ve daha alak frekanslarda bu byledir. letken iindeki alanlar uzay ve zamana gre ek.x - iwt gibi deiirse, k dalga says , (7.56), (7.57) ve (7.5) uyarnca k 2
= )11 u.)2

47tor
Lo

(7.68)

c2

karmal ifadesiyle verilir. lk terim yerdeitirme akm katks na, ikincisi ise iletim ak m katks na kar gelir. k 'y bulmak iin karekk alnrken, (- = 0 halindeki al lm sonular verecek dal seilir. Bu durumda, 0', ,t ve E: un gerel olduklar varsaylarak
k

p+

bulunur; burada

P
i p oc

ck cc

C.> E,

4-"r )
2

- 1/2

(7.69)

dir. Bir zayf iletken iin (47c(r/coz << 1) yaklak olarak

k

. 2

4.. zt rjr E s'

(7.70)

buluruz; bu ifade (07WE)'un birinci basama nda dorudur. Bu

389

limitte Re k >> Im k olup, dielektrik sabiti ve iletkenli in frekansla dei imi szkonusu deilse, dalgann zay flamas (Imk) frekanstan bams zd r. Dier taraftan, iyi bir iletken iin (4Ttr/wE>>1) e ittirler: k -(1i)
127Tc.)

(7.71)

Burada (wE/0- ) 'ya gre yaln zca en dk basamakl terimler al konulmutur. .-> Exp( k.x - iwt) olarak yaylan dalgalar snml enine dalgalard r. Alanlar E = E e - 7 n.x o e . i0n.x - wt (7.72)

d. n.x 1(311.x - wt e = o e 7

-4 olarak yaz labilir; burada n, k ynnde bir birim vektrdr. E iin varolan raksama denklemi, E .n = 0 olduunu gsterirken, o Faraday yasas H ( r3 + i o< -4 - 2 )n xEo (7.73)

verir. Bu bant , H ve E'nin bir iletken iinde farkl fazlarda olduklar n gsterir. k'n n bykl ve faz = 5A2 [1_ c ( 47cr) 2
o.

1/4 (7.74)

iki -1
c<

Vju

= tan

2(3 -

1 2

tan

4Ttac,.> )

olarak tan mlannca, (7.73)' a adaki biimde yazabiliriz:

o -

(.0 ( 4" ) 2 ] 1/4 ei95 --)

( 7.75 ) faz a s kadar

(7.75)'in yorumu udur: H zamanca E'den

390

geridedir ve

-I-1'01
I 0

E P

[1 + (

4iroC)

1/4 (7.76)

gibi bir bal genlie sahiptir. Gryoruz ki, ok iyi iletkenlerde manyetik alan elektrik alana gre ok byktr ve neredeyse 45 'lik bir faz gecikmesine sahiptir. Alan enerjisi hemen hemen tamamiyle manyetik niteliktedir. (7.72)'de verilen dalgalar uzakl kla stel bir snm gsterirler. Buna gre, bir iletkene giren bir elektromanyetik dalga, 2 oc (7.77) 2.1x1u. (A, (r

kadarl k bir uzakl kta ilk genliinin 1/e = 0,369'una iner; en son ifade, iyi iletkenler iin yap lm bir yaklatrmadrt Suzakl na deri derinlii ya da ieri girme derinlii denir. Bakr gibi bir iletken iin, 60 devir/sn'lik frekanslarda (1,0,85 cm ve 100 Mc/sn de 8=0.71 x 10 -3cm'dir . Dalgalarn bylesine h zl zayflamas , yksek frekans 'devrelerinde akmn yaln zca iletkenlerin yzeylerinde akt n gsterir. Bunun basit bir sonucu udur: Ak iletkenlerin i ksmndan uzaklatrld iin, devre elemanlar nn yksek frekans indktans alak frekans indktans ndan biraz kktr. letken ortamlar aras ndaki arayzeylerde yans ma ve kr lma problemi, ayr nt lar asndan olduka karmaktr ve burada i lenmeyecektir. Bu konuyla ilgilenen okuyucu Stratton' un kitabna (sayfa 500 ve sonras ) bavurabilir. Biz yaln zca krlan dalgan n, Kesim 7.3'n gsterimiyle,

ki.x

= e i (k'sinr) x + i(k'cosr)z

biiminde bir uzaysal de i ime sahip olduunu gzleyelim; buruda x dorultusu yzeye paralel, z dorultusu ise buna diktir. Snell yasas n kullanarak, bunu

e=

e i(k sini)x +ilk 12 - k2 sin2 i z

(7.77) deri derinlii, MKSA birimlerinde

8. (2

/ptour) 1/2 olarak ortaya kar.

391

2 (7.68 ile verileklinde yazabiliriz. Kay pl bir ortamda k' mi ) karmaldr ve dolaysyla z'nin katsay s karmaldr. Dalga z dorultusunda zayf4amaktad r.2 (7.71) 1 in geerli olduu iyi bir iletken iin jk' j ;>> k 'dir ve stel ifade yakla k olarak
e

ik'. x

e -z/6

e i[(ksini)x + z/6

(7.78)

ile verilir. (7.78) denklemi, Kesim 7.1'in sonunda k saca deinilen homojen olmayan bir dzlem dalgay gsterir; yle ki bu dalgann sabit genlik yzeyleri iletkenin yzeyine paralel ve sabit faz yzeyleri bundan ok az e ilmi olarak yzeye (kS sini) gibi bir a dadr. Bu problem Kesim 8.1'de daha ayrntl olarak tekrar incelenmektedir.
7.8- Tek-boyutta Dalgalar n stste Binmesi, Grup Hz

Daha nceki kesimlerde, Maxwell denklemlerinin dzlem dalga zmleri bulundu ve onlar n zellikleri tart ld . Ancak orada yalnzca belirli bir frekansa ve dalga saysna sahip tek-renkli dalgalar ilendi. Gerek durumlarda byle idealize zmler ortaya kmaz. Fazlas yla tek-renkli bir k kaynanda ya da ok iyi ayarl bir radyo verici veya alcsnda bile, (kk de olsa) sonlu bir frekans ya da dalgatoyu da lm ile uralr. Bu dalma, bir atmann sonlu sreli olmasndan, kaynaktaki doal geni lemeden ya da baka bir nedenden kaynaklanabilir. Temel denklemler izgisel olduundan, deiik frekansl zmleri uygun biimde izgisel olarak st-ste bindirmek ilke bak mndan basit bir i tir. Bununla birlikte, genel olarak ortaya kan birok yeni zellik vardr. 1. Eer ortam datc ise (yani dielektrik sabiti alanlarn frekans nn fonksiyonu ise), faz h z dalgann her bir frekans bileeni iin ayn deildir. Sonu olarak dalgann farkl bileenleri deiik h zlarla ilerler ve birbirlerine gre faz de itirmeye ynelirler. 2. Datc bir ortamda enerjinin ak hz faz h z ndan byk lde ayr labilir, ya da kesin anlam n bile yitirebilir. 3. Kaypl bir ortamda bir k atmas , kaypsal etkiler frekans n duyarl bir fonksiyonuysa bozularak, de ilse bozulmadan ilerlerken zayflayacaktr. Bu datc ve kaypsal etkilerin esaslar , Fourier serileri ve integralleri dncesinde kapal biimde yer almaktad r

392

(Kesim 2.8). Basit olsun diye, yaln zca bir boyutta skaler dalgalar ele alal m. u(x,t) skaler genlii, elektromanyetik alann bileenlerinden biri olarak d nlebilir. (7.2) dalga denkleminin temel zm, (7.6)'da sergilenmi ti. Elektromanyetik dalga iin w frekans ile k dalga says aras ndaki bant (7.5) ile verilir. Bir izgisel st-ste bindirme olu tururken, ya wyl ya da k'y bams z dei ken olarak alabiliriz. nce k 'y bamsz dei ken almann ok daha elverili olduunu bulaca z. Datma olanana yer vermesi iin, w'y k'nn genel bir fonksiyonu olarak d neceiz: tA)= W(k) (7.79)

Datc zellikler dalgan n sola doru mu yoksa saa doru mu ilerlediine bal olmayacana gre,u3,k 'n n bir ift fonksiyonu olmal dr:LO(-k) .L0(k). Pek ok dalgaboyu iin tk , k'nn dzgn deien bir fonksiyonudur. Fakat, Kesim 7.5'de grd mz gibi, belirli frekanslarda "anormal da tma" blgeleri vard r; oralarda dalgaboylar nn dar bir aral nda hzl biimde deiir. (7.79) genel biimiyle, bundan sonraki tart mam z, hem elektromanyetik dalgalara, hem ses dalgalar na, hem de Broglie'nin madde dalgalar na v.s. , ye ayni ekilde uygulanabilir. k vet4(k)'n n gerel olduklarn varsayaca z ve bylece kaypsal etkileri d arlam olaca z. (7.6) temel zmlerinden u(x,t) = 27t biiminde bir genel zm kurabiliriz. (2.44) ve (2.45)'deki Fourier integral gsterimiyle uyu sun diye 1/r27-"rc arpan eklenmi tir. A(k) genli i, farkl dalgalarn izgisel olarak stste gelme zelliklerini betimler ve t = O'da deerlendirilen u(x,t) uzaysal genli inin dnmyle verilir: *
* Bundan sonraki tart ma, ilk-de er problemini birazc k hafife al r. Asl nda ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem iin yaln zca u(x,0)'1 belirtmekle kalmamal y z, ayr ca "b(x,0)/?t'yi de belirtmeliyiz. Bu savsama, bu kesimin geri kalan k sm nda sorun yaratmaz. Gelecek kesimde bu a m z kapataca z.

0c. ikx - i(.0(k)t + A(k)e dk

(7.80)

393

A(k) =

, 21-

+oo u(x0)e ,

- ikx

dk

(7.81)

ik x Eer u(x,0) tm x'ler iin e o harmonik dalgas yla gsterimlenirse, (2.46) diklik ba nt s A(k) = Nr7i 5(k-k ) sonucunu verir; bu da istendii gibi, ilerleyen tek-renkli br u(x,t) = eikox-iw(k o )t dalgas na kar gelir. Bununla beraber t = O'da u(x,0), ekil 7.12'de grld gibi, Ax uzunluunda sonlu bir dalga trenini gsterirse, o zaman A(k) genli i bir delta fonksiyonu olmay p bir k dalga say s dolaynda yerle mi Ak geni likli bir doruk18 fonksiyondur; bu k u(x,0) dalgasnd ki en ba at dalga say s d r. Ax ve Ak, x"ve k' nin lu(x, ve ik(k)12 iddetleri cinsinden tan mlanm ortalama deerlerinden sapmalar n karelerinin karekkleri olarak tan mlanrlarsa, buradan Ax Ak> 1/2 (7.82)

genel sonucunu karmak olas dr. Okuyucu, ar h zla kesilmeyen akla yakn atmalar ya da dalga paketleri iin Ax arp Akinn (7.82).deki alt limit deeri dolay na d tn kolayca dorulayabilir. Bu demektir ki, yaln zca birka dalgaboyu ieren ksa bir dalga treni, tek-renkli dalgalarn dalga says na gre ok geni bir da lma sahiptir ve tersine, uzun bir sinssel dalga treni ise neredeyse,tek renklidir. (7.82) ba nts , zaman ve frekansa gre olan da l mlara da ayn ekilde uygulanabilir. Bunu izleyen soru, bir atman n ya da sonlu dalga treninin zaman iindeki davran d r. ekil 7.12'de t = O'da grlen atma, zaman ile birlikte harekete balar. Bu atman n iinde

u 0)

A (k)

ekil 7.12- Sonlu geni likte bir harmonik dalga treni ve onun dalga saysna gre Fourier spektrumu.

394

yer alan farkl frekans ya da dalga-say s bileenleri, farkl faz hzlaryla hareket ederler. Sonuta, ilk uyumun yitirilmesi ve atmann biimce bozulmas ynnde bir eilim vardr. Hi olmazsa, atman n, bileen dalgalar n ortalama faz h zndan olduka farkl bir hzla yay lacan umarz. ok datml bir ortam ya da ok yayg n dalga say lar na sahip iyice keskin bir atma biimindeki genel hali i lemek gerekten zordur. Fakat dalga-says spektrumu ar geni olmayan bir atman n, ya da frekans n dalga says na zayf biimde bal olduu bir ortam iinde bulunan bir atmann yay lmas , aadaki yaklak yolla incelenebilir. t anndaki dalga (7.80) ile verilir. A(k) da l m bir k deeri dolay nda olduka keskin bir doruk ise, o zaman W(k) Frekans k'nn bu deeri dolaynda seriye a labilir:
W(k) =Go o + dW (k
-

dk

k )+ o

(7.83)

Ve integral al nabilir. Bylece

eiEk (~dk) o o o

A(k) e i[x - (dw/dk) odk (7.84)

fi7 bulunur. (7.81) ve onun tersinden grlecei gibi, (7.84)'deki integral,x'= x - (dWdk) t olmak zere, tam tamna u(x',0)' o dr: u(x,t)
u(x - (duVdk) f,0) e i.k o (d (A>/dk) o o o ]

(7.85)

Bu, bir faz arpan dnda, atman n, grup hz denen dw

dk

v =

(7.86)

gibi bir h zla ekilce deimeden ilerlediini gsterir. Dalgann byklyle (ya da salt karesiyle) oranl bir enerji younluu dnlrse, bu yaklat rmada enerji tanmas nn grup hzyla olduu aktr; nk atman n ilerledii hz budur. Ik dalgalar iin u ve k arasndaki bant

395

(.13(k) -

ck

(7.87)

n(k) ile verilir; burada c n bo luktaki h z , n(k) ise k'n n fonksiyonu olarak ifade edilen k rlma indisidir. Faz h z
W(k)

v = p

(7.88) n(k)

olup, n(k)'nn birden kk ya da byk oluuna gre c den byk ya da kktr. Optik dalgaboylar nn ou iin hemen hemen tm maddelerde n(k) birden byktr. (7.86) grup h z udur: v (7.89) In(W) +W(dnidw)]

Bu denklemde n'yi k'dan daha ok w'nn bir fonksiyonu olarak dnmek daha elveri lidir. Normal datma iin (dn/d,w)>O'd r ve ayr ca n > 1 'di,r; bu durumda .enerji aknn hz , grup hzndan daha azdr ve ayr ca c'den de azd r. Bununla beraber, ekil 7.8'den anlalabilecei gibi, anormal datma blgelerinde dn/dw byk ve negatif hale- gelebilir.' 0 zaman grup h z , ounlukla c'den daha byk hale geerek, faz h zndan byk lde ayrilabilir. * Bir anormal datma blgesi dolay nda, frekans n fonksiyonu olarak grup ve faz h zlarnn davran ekil 7.13'de grlmektedir.
7.9 Datmal Bir Ortamda ilerlerken Bir Atman n Genilemesinin Bir rnekle Anlatlmas

nceki kesimde sunulan d nceleri bir rnekle anlatmak ve grup h z kavram nn geerliliini gstermek amac yla, frekans n dalga saysna ball ile ilgili zel bir model ele alacaz ve bu model ortamda bir atmann ilerlemesini yaklatrmalar yapmaks zn hesaplayacaz. zel modeli
zel grelilikle ilgili d ncelerimizin O nendi i korkusuna kap lmaya neden yoktur; grup h z burada tam anlam yla yararl bir kavram de ildir. dn/d1O'n n byk bir de eri, k'n n fonksiyonu olarak Wn n h zl bir de iimine e de erdir. Sonu olarak, (7.83)'den sonra yap lan yakla t rmalar art k geerli de ildir. Atman n davran , daha byk bir lde i e kar r.

396

n (w)

ekil 7.13- Bir anormal da tma blgesinde, W frekansnn fonksiyonu olarak n(w) krlma indisi; to'nn fonksiyonu olarak v faz P hz ve vg grup hz .
belirtmeden nce, ilk-deer problemini, (7.80) ve (7.81)'de yap landan ok daha ayr nt l olarak ifade etmek gerekir. Orada iaret edildii gibi, dalga denklemi iin ilk-de er probleminin uygun biimde belirlenmesi, hem fonksiyonun hem de zaman trevinin u(x,0) ve "bu(x,0)/ -at ilk deerlerini gerektirir. u(x,t)'yi elde etmek iin (7.80)'in gerel ksmn alma konusunda anla rsak, yani
1

u(x,t) = 1 2

("

+ oo

A(k)eikx- iW(k)t

d, 4_

karmal elenik (7.90)

yazarsak, o zaman A(k)'nn ilk deerler cinsinden a adaki gibi verildiini gstermek kolayd r: +1:10 eikx 5A(k) = 1 f [11(x,0) + . W(k ) t 11-"Ir Atmann ilk biimi olarak
.25u

"at

(x,0)] dx (7.91)

397

u(x,0) = e

-x2/2L2

cosk x o

(7.92)

eklinde Gaussiyen kenarl bir titre im alaca z. Basit olsun diye,

-

(x O) =

(7.93)

at kabul edeceiz. Bu u demektir: t = O'dan hemen nceki zamanlarda dalga ikiatmadan olu mutur; her ikisi de ba langca doru ilerlemektedir; yle ki t = Oda (7.92) ile verilen biime kaynarlar. Ak olarak daha sonraki zamanlarda, her atman n balangcn br yannda yeniden ortaya kacan bekleriz. Bunun sonucu olarak, (7.92)'deki ilk da l mn, biri sola br ise saa hareket eden iki zde pakete ayrlaca umulabilir. (7.92) ve (7.93) ile betimlenen atma iin A(k) Fourier genli i udur: A(k) = 1 2M. 2 2 + -ikx -x /2L e e coskx dx 00

2 2 2 2 L [ -(L /2) (k-k ) -4L /2)(k k ) ] (7.94) o +e o e 2

A(-k) = A(k) simetrisi, aada grlecei gibi, balangtan uzaklaan iki atmann varl nn yans mas dr. Dalgann daha sonraki zamanlarda alaca biimi hesaplamak iin, (.0= CU(k) 1 y1 belirtmemiz gerekir. Tam hesaba izin veren temel da tc etkileri gsteren bir model olarak,
(1J(k)ly 2,2 CO(k) = 1)(1 + a 2 ) (7.95)

biiminde varsayal m; burada ),) sabit bir frekanst r; a ise da tc etkilerin nemli hale geldii tipik bir dalgaboyu olan sabit bir uzunluktur. (7.95) denklemi, seyrek plazma iin (7.59) ya da (7.61) ile verilen datma denklemine bir yaklat rmadr. (7.92) atmas k = k, dalga say l modle edilmi bir dalga olduundan, bir ribeki blmn yaklak

398

tart malar , iki atmann v = dLO dk

(k ) =Va k o o

(7.96)

grup h z yla hareket edeceini ve atmann uzaysal bak mdan ar dar olmas kouluyla temelde biimini Si tirmeyeceini gsterir. Zamann fonksiyonu olarak dalgann tam davran , A(k) iin (7.94) ifadesi al narak, (7.90)'dan bulunur: 2 2 /2)(k+k0) 2] Re S+e e-(L /2)(k-k o ) .1_ e 2,12n -co ikx-ivt[1+(a2k2 /2)3 dk e (7.97) lL

u(x,t) =

slerde yaklaka kareler oluturarak bu integraller al nabilir. Sonu udur: exp u(x,t) = 2 R
Y.

2L

2 2 (x-Va k t) 0 2 2
(1+

la vt ) L2

exp [ikox-

(1 +

. 2 la yt
L 2

1/2 2 a k 2 -i V(1 +
2 )14-(k

) o -k o (7.98)

(7.98) denklemi z t ynlerde ilerleyen iki atmay gsterir. Her bir atman n doruk genlii (7.96) faz h z yla ilerler; modlasyon zarf ise biimce Gaussiyen kal r. Bununla beraber, Gaussiyenin geni lii sabit olmayp zamanla artar. Zarfn geni lii
L( t) =

L 2 + ( a Vt ) 2:11/2 L

(7.99)

399

dir. Demek ki zarf ne kadar keskinse, (verilen gemi bir zaman iin) atma zerindeki da tci etkiler de o kadar byktr. Biim deimesinin az olmas lt L >> a'd r. Kukusuzdur ki uzun zamanlarda Gaussiyenin geni lii zamanla izgisel olarak artar: L(t)--> a2'Ot L Fakat bu asimetrik biime eri me zaman , (L/a) oranna bal dr. Atmann ha9gi h zla geni liyecei ls, (7.99) Baki L(t) ile v t =ya k t 'nin kar latrlmas ndan bulunur. ekil 7.149de, doru genli inin konum (v t) izgisi ile v t L(t) konumlarnn izgileri iki ayr rgekte verilmekted2; bunlar zamann fonksiyonu olarak atman n dalmas n gstermektedir. Soldaki atma k -1 dalgaboyuna gre ok dar de ildir ve ok hzl bir ekil& dalmamaktadr. Bununla birlikte sadaki atma ba langta ylesine dard r ki ok hzl bir ekilde da lr ve ksa bir zaman sonra neredeyse atma olmaktan kar. Her ne kadar yukar daki sonular (7.92)'deki zel atma seimi ve (7.95) datma bant s iin tretilmi lerse de, kapsamlar ok daha genel bir niteliktedir. Bir atman n ortalama hz nn, v = dcd/dk = u' grup h z olduunu Kesim 7.8'de grm tk. d4langta yerel geni lii Ax olan bir atmann iinde doal olarak Ak "J (1/Ax ) kadar bir dalga say s dalm bulunmas gerektiine diljat edilerek atman n da lmas anla labilir. Bunun anlam udur: Grup hz , atma ierisindeki eitli k deerleri iin geli tirildiinde, iinde
AV
"J (A)"

(7.100)

Ak

(A ,
N

Ax

(7.101)

basamanda bir dalmaya sahip demektir. Bu da, bir t annda konumda Av t kadarl k bir da lma bulunduunu gsterir. Karelerin t8plam nn kare-kkn alaraktan konumdaki belirsizlikleri bir araya getirirsek, t an ndakiAx(t) geniliini elde ederiz:

A x( t)
Ax o

\[(A x o ) 2

w "t ) 2 o

(7.102)

= L koyduumuzda, (7.102)'nin (7.99) ile tam olarak

400

ko LG

`3k V ekil 7.14- Bir dalga paketinin ilerlerken biimini deitirmesi. Birok dalgaboyu ieren (k L 1) geni paket olduka az bozulu?ken, dar paket (k L 4:1) hzla geni ler. uyutuuna dikkat edelim A..x(t) iin kar lan (7.102) ifadesi u genel sonucu gsterir. E er w" # 0 ise, dar bir atma, geni dalga say s spektrumu nedeniyle h zla da l r ve tersi de dorudur. Bu d ncelerin tm; hemen dalga mekaniine aktar labilir. Bunlar, Heisenberg'in kesinsizlik ilkesini olutururlar. Dalga mekani inde frekans, Planck sabitine blnm enerji, dalga say s ise Planck sabitine blnm momentumdur. Hem dat c hem de yitirici bir ortamda dalga paketleri problemi, olduka karma ktr. Bu problemin e itli yanlar analitik olarak tart labilir; fakat analitik ifadeler fiziksel olarak kolayca yorumlanamaz. Dalga paketleri, ilerlerken epeyce zayflarlar ve biimce bozulurlar. Okuyucu bu problemlerin (say sal rnekleri de ieren) bir tart mas iin Stratton'un 301-309'uncu sayfalarna bakabilir. 7.10- rve E Arasndaki Balantda Neden-Sonu ilikisi, Kramers-Kronig Bantlar a) Zamana Yerel Olmama E(W)'nin frekansa bal olmas nn dier bir sonucu yerdei tirme vektr ile E( - ,t) elektrik alan

401

aras nda zamanca yerel olmayan bir ba nt nn bulunmas dr. Eer co frekansl tek-renkli bileenler = (w) - (>-?,10) E (7.103)

biiminde birbirlerine bal ysalar, zamana bal l Fourier integrallerinden yararlanarak kurabiliriz. Yer koordinat n bir parametre gibi dnerek, zaman ve frekansa gre Fourier integrallerini

\171 "
ve
1)(;?,(43)

+o.

D(x (4)) e-itut d o

(7.104)

1 s/57

+co

D( x,t') D(x,t')
oo

e i(k)ti dt'

olarak yapabiliriz. E iin de benzer bantlar vardr. Birincide D( -524)) yerine (7.103)'n konmas

+ oo
D(x,t) = 21T ifadesini verir. imdi de bu integralde E(x,0..)'nn Fourier temsilini yerine koyarsak unu buluruz: +430 . 00 liot 5 E(x,t 1 ) D(x,t) dt' dt.0 ^(W) e 211 I. pe - CO ntegrasyon s ras nn dei tirilebilecei varsymyla, son ifade D(x,t) = E(x ,t)
-4

E (x,03) e

du

_,,

-1-00

G(2) E(x,t

dZ 2(w)

(7.105) l'in

-o biiminde yaz labilir; burada G(%), 47ri( = e Fourier dnmdr:

+co

G(Z) =211z

(w)

e-j-(43 '4

(7.106)

(7.105) denklemi

Ti

ve E aras nda yerel olmayan bir balant

402

verir; orada t an ndaki D t'den baka anlardaki elektrik alanna bal dr. * Eer E(w) tm uu'lar iin w 'dan ba ms z ise, (7.106) ifadesi G(%) oC S(Z) verir ve ayn anl balant elde edilir; fakat (w) w ile dei irse, G(1:), Z'nun sfrdan farkl baz deerleri iin s fr deildir.

b) G(Z) iin Basit Model, Snrlamalar (7.105) ve (7.106) taraf ndan belirtilen balantnn karakterini aklamak iin, (7.51)ideki k rlma indisinin tek-rezonansl halini ele alal m:
2 2 52 ,(W) - 1 = W p (U - (o (7.107)

Bu E(w) modeli iin G(2;) al nganlk ekirde i (susceptibility kernel) udur: W 2 P 2'R
+co

iwZ

(7.108) -co j_)(

Bu integrali evre integrasyonuyla geli tirebiliriz. ntegralin ii, alt yar to dzleminde 2 2 (7.109) N) burada: N)lo .=(43o = 4 2 - 01 1 2 da kutuplara sahiptir. < 0 iin, integralin deerini etkilemeksizin, evreyi st yar -dzlemde kapatabiliriz. Bu kapal evrenin iinde integrant dzgn olduundan, integral s frdr. '> 0 iin ise evre alt yar -dzlemde kapat l r ve integral, iki
(7.103) ve (7.105) denklemleri, Fourier integrallerindeki katlama teoremine bir rnek olarak tan nabilir: E er A(t), B(t), C(t) ve a(w), b(co), c(.0) (7.104) ters Fourier formlleriyle iftler halinde birbirlerine ba l iki fonksiyon cmlesi ve c(w) = a(w)b(w) ise, bu durumda integrallenebilirlik ile ilgili uygun s n rlamalar alt nda, +00

C(t) dr.

rir l
t

A(t') B(t - t') dt'

eo

403

kutuptaki rezidler kere -21i olarak bulunur. Dolay s yla (7.108) ekirdei 2 G(Z) =w P e AZ/2 sinvz
o

8(Z)

(7.110)

olur; burada 9(Z) basamak fonksiyonudur [ Z < 0 iin A(Z) = 0; 'Z > 0 iin 8(Z) = (7.51)'deki dielektrik sabiti iin G(Z) ekirdei ise, (7.110) trndeki terimlerin izgisel olarak st-ste getirilmesinden ba ka birey deildir. G(Z) ekirdei ortamn belirtici frekans yla .sal nmadadr ve zamanla elektronik salnclarn snm sabitiyle snmektedir. Bylece D ve E arasndaki bantnn zamanca yerel olmamas , basamandaki zamanlara s nrlanmtr. , spekVal igilerin frekans ndaki geni lik olup tipik olarak 10 10 sn 1 dO.erlerig sahip bulundu undan, e-zamanll ktan ayr lma 10' - 10 sn basamandadr. Mikrodalga blgesi zerindeki frekanslar iin, elektrik alan sal nmlarnn birok dn, verilen bir anda, D yerdeitirmesine G(Z) airlkl bir ortalama katk verir. (7.105) denklemi zamanca yerel deildir, fakat uzayca yereldir. Eer uygulanan alanlar n uzaysal deiimleri atomik ya da molekler kutuplanman n yarat lmasnda kapsanan boyutlara gre daha byk bir lee sahipse, bu yaklatrma geerlidir. Son sylenen lek, ba l ykler iin atomik boyutlar basamandadr ya da daha kktr; bylece sadece w , nn fonksiyonu olan bir dielektrik sabiti kavram nn, ancak grnr blgenin ok tesindeki frekanslar iin geerli olabilecei beklenir. Bununla beraber, iletkenler iin makroskobik ortalama serbest yollara sahip serbest yklerin varl , basit bir E(W) ya da c/(w) varsay mn ok daha dk frekanslarda kertir. Bak r gibi iyi bir iletken iin, snm sabitinin (bdflarp ma frekansna kar gelen) oda s cakl nda 4') .--, 3x10 sn 1 basamanda oldulnu grmtk. Sv helyum s cakl klarnda snm sabiti 10' kere oda scakl deeri olabilir. Hidrojendeki Bohr h zn (c/137) metallerdeki tipik elektron h zlar olarak al rsak, s v helyum scakklarndaki ortalama serbest yollar L N [c/ (137Y)]^.'l0 cm basamanda buluruz. te yandan, al lm deri Serinlii (denk.7.77) ok daha kk olabilir; rnein mikrodalga frekanslarnda 10-5 ya da 10-5 cm kadardr. Byle durumlarda, Ohm yasas yerel olmayan bir ifadeyle deitirilmelidir. iletkenlik, Tc> dalga say sna ve Q) frekans na bal bir tensrel nicelik haline gelir. Standart davrantan bununla ilgili olan sapmalar, topluca anormal deri etkisi olarak bilinir. Bunlar metallerdeki Fermi yzeylerinin

404

haritas n karmada kullan labilir. * Buna benzeyen yerel olmayan etkiler superiletkenleVe de ortaya kar; bunlarda elektromanyetik zellikler 10 cm basamanda koherent bir uzunluu ie kar trrlar, * Bylece (77.105)'in s nrlar na ve genelletirilmesinin verimli oldu u alanlara ksaca iaret ettikten sonra, (7.105)'in fiziksel ieri inin tartlmasna dnyoruz. c) Neden-sonu ilikisi ve E(Q)'nn Analitiklik Blgesi (7.110) ekirdeinin en ak ve temel zellii, 't <: 0 iin s fr olmas dr. Bu, fiziksel olaylardaki neden-sonu ili kisi ile uyumlu olarak, t an ndaki yerdeitirme vektrn saptarken sadece bu andan nceki elektrik alan de erlerinin ie kar t n ifade eder. Dolay s yla (7.105) denklemi ,,o0 = + o G(Z) E.(>?,t d''L

eklinde,.yaz labilir. Gerekte bu, tek-dze izotropik bir ortamda D ile E aras nda yaz labilecek uzaysal a dan yerel, izgisel ve neden-sonu ili kisine sahip en genel ba nt dr. W)'nn her zel modeli iin geerlili i vardr. Dielektrik sabiti, (7.106) yardmyla, G(2) cinsinden
(

00 E(W) = 1 + ,o G(Z)

(7.112)

eklinde ifade edilebilir. Bu bant eitli ilgin sonulara sahiptir. D, E'nin ve dolay syla (7.111)'deki G(Z)'nun gerelliini kullanarak, (7.112)'den karfnal wiin

(-0) = &*( 0

(7.113)

bantsn karabiliriz. stelik, e er (7.112) ifadesi karmal W dzleminde E(W)'n n bir temsili olarak dnlrse, G( 1-45) tm Wlar iin sonlu olmak ko uluyla, E(03)'nn st yar-dzlemde wInn analitik bir fonksiyonu olduu grlr.
A.B.Pippard, Reports on Progress in Physics 33, 176 (1960) ve ayni yazar n low-Temperature Physics, Les Houches 1961, editors C.de Witt, Dreyfus and P.G. de Gennes, Gordon and Breach, New York (1962)'deki "Iletim Elektronlar n n Dinami i" adl makalesi. Bu son makale, ayni bas mevi taraf ndan ayr kopya olarak kar lm t r. ** rne in, biraz nce an lan Low-Temperature Physics kitab nda M.Tinkham= n "A r letkenlik" adl makalesine bak n z.

405

EMLnn gerel eksen zerinde de analitik olmas n salamak amacyla, gerel eksen zerinde "fiziksel olarak akla yakn" grnen bir koulu, yaniZ-4, 00 iin G(Z)-0 koulunu yard ma armal yz. Bu, dielektrikler iin dorudur; fakat iletkenler iin doru deildir; nk iletkenlerde Z.->cm, iin G(Z) -,..41T5 olur ve E(w), (4)-- 0' da bir basit kutta sahiptir (w - O iin . .->i4'nCr/w'd r). 0 halde L = Oda mmkn bir kutup dnda, I. ve ! aras ndaki (7.111) nedensellik bants nn direkt bir sonucu olarak, E(w) dielektrik sabiti Imw 0 iin ck lya gre analitiktir. Kukusuz bu zellikler, kesim 7.5(a) ve 7.5(c)'de tart lan modeller iin dorulanabilir. E(-0) - l'in byk cu'lardaki davran , GM'nun kk zamanlardaki davranna balanabilir. (7.112)'deki G'nin bir Taylor a lm aadaki asimtotik seriye yol aar:
(4.)) - 1

iG(o)

G'(o) LU 2

Burada G'nin ve trevlerinin deikeni Z = 0 1"dr. G(16) = 0, fakat G(0+ ) 0 almak fiziksel deildir. Bylece s9fideki ilk terim yoktur ve E(W) - 1 yksek frekanslarda (45 - gibi azal r; bu da titre ici model iin (7.59) 'da bulunan n aynsdr. Asimtotik seri, gerekten de byk gerel w'lar iin E(0.3) - l'in gerel ve sanal ksmlarnn Re O 1 ), 2 im t(( ) = O ( (4' eklinde davrand klarn gsterir. Bu asimtotik yap lar, sadece G(Z)lnn 2= 0+ dolaynda bir Taylor serisine a labilmesi olanana dayan r. d) Kramers-Kronig Bantlar E(W)in n st yar IL) dzleminde analitik olmas , gerel eksen zerinde E(w)'n n gerel ve sanal ksmlarn birbirine balamak iin Cauchy teoreminin kullan lmas na izin verir. st yar u) dzlemindeki kapal bir C erisi iinde bulunan her z noktas iin, Cauchy teoremi ) (7.114)

E(z) = 1 +

[E(v
c

)-1]
-

dtd

2ni

bants verir. Burada C kapal erisi, gerel (x) ekseni ile st yar dzlemde sonsuzdaki bir byk yar -emberden olu a-

406

cak biimde seilir. Yeni tart lm olan asimtotik a l mdan ya da Kesim 7.5(d)'deki zel sonulardan E,- l'in sonsuzda yeterince h zl olarak s fra indi ini grrz, yle ki integrale o byk yar -emberden hi bir katk gelmez. Dolaysyla Cauchy integrali E(z) = 1 +

2Tu

f+ -co

(7.115)
LLY - Z

eklinde yaz labilir; burada z st yar -dzlemdeki herhangi bir noktadr ve integral gerel eksen boyunca al nmaktadr. Karmal frekans gerel eksene yukardan yakla tr ldnda, (7.115) 'de z = (A) + iz yaz l r:
E(w) = 1 +

+ ,0 [E(.0. )-i]
(A3'

duS

(7.116)

2n J00

-W

gerel tk iin paydada iE 'un bulunu u, gerel eksen boyunca olan evreye Qf = (.1) noktas nn altnda sonsuz kk bir yar-embersel sapma verildi ini hat rlatmaya yarar. Payda biimsel olarak
1 -G) -iE

= P(

) + iIt(5( tu' -L4 )

(7.117)

eklinde yaz labilir; burada P ana k sm ifade eder. Delta fonksiyonu ise, (d =W'daki kutbun etraf nda yar ya kadar pozitif anlamda dolanarak kk yar -emberden gelecek katky toplamaya yarar. (7.117)'nin kullan lmas ve basit bir dzenleme, (7.116) ba nts n
,

(w) = 1 +
haline dn trr. unlard r: ReE(w) = 1 + 1 m(W) = 1

P
- 00

E(w )
(.4.51 -

dr.d

LO

Bu denklemin gerel ve sanal ks mlar +00 P

p

. I m E(u) ' ) tul - w

c103' (7.119)

TC

{ReE(w' ) - 11 - Ci

407

Bu bantlara, ya da hemen aadaki yaz lanlara, KramersKronig bantlar ya da datma bantlar denir. Bunlar ilk defa birbirlerinden habersiz olarak H.A.Kramers (1927) ve R.de L.Kronig (1926) taraf ndan tretilmilerdir. (7.113) ile verilen simetri zelli i, ReE(W)lnn 1.4 'ya gre ift, mE(W) 'nn ise tek olduunu gsterir. Dolay syla (7.119)'daki integraller, sadece pozitif frekanslar tarayacak ekle dntrlebilir: 00 . ReE(w) = 1 + 2 P j k)limE(11)') 2 2 W o cd
oo

dw' (7.120)

m(W) -

20.)

P o

IReE(& ) - 11
(A.) , 2 - (J

dw'

(7.119) ve (7.120) denklemlerini yazarken, st kapal olarak E(W)'nn W = O'da dzgn oldu unu varsayd k. letkenler iin [o= O'da var olan basit kutup, daha karmaka bir ekilde ayr olarak gsterilebilir. Kramers-Kronig bant lar , kutuplanma ile elektrik alan aras ndaki (7.111) nedensellik balant s vars ymna bireyler daha ekliyerek ortaya kan ok genel bir geerlilie sahiptir. Sourma lmlerinden ImE(W) zerine elde edinilen deneysel bilgi, (7.120)'deki ilk denklemden ReE(W) nn hesaplanmas na izin verir. ekil 7.8'de grlen sourma ile anormal datma aras ndaki ilgi bu bantlar n iinde kapsanmaktadr. W = (0 'da ok dar bir sourma izgisinin ya da bant nn bulunmas n , yaklak bir biimde

imEcv

K
24) o

(co. _ o )

...

olarak ifade edebiliriz; burada K bir sgbittir; noktalar ise ImE(w) 'ya dier (yava ve dzgn deien) katk lar gstermektedir. Bu durumda (7.120)'deki ilk denklem, tam UJ= (.0 'da deil de bunun yaknlarnda Rea(W) 'nn davran iin Re (.)
K

2 Wo

-w

(7.121)

ifadesini verir., E terimi ReE'un yava deien k smn temsil eder ve ImE(w) 'ya daha uzak katk lardan oluur.

408

(7.121) yaklatrmas , sonlu geni likteki izgiler iin ekil 7.8'de grld gibi, bir sourma izgisinin komuluunda ReE'un h zl dei imini ortaya serer. mE iin ok daha gereki bir belirleme,ReE iin ekil 7.8'deki davran la tamamiyle uyum iinde olan bir ifadeye yol aar. Bunun gsterilmesini blm sonundaki problemlere b rakyoruz. Bir srecin datc ve sourucu zelliklerini birbirine balayan (7.119) ya da (7.120) genel trndeki ba ntlar, fiziin tm dallarnda ar derecede yararl drlar. Bu bantlarn yaygn biimde kullan lmalar , fiziksel temelleri salam olan az say da varsaymdan tretilmelerine dayan r. Parack fizii ve kat hal fiziindeki uygulamalar na degin kaynaklar blmn sonunda verilmektedir. (7.120)'den elde edilebilen iki toplama kural na deinerek bu kesimi bitireceiz. Dielektrik sabitinin yksek frekanslarda (7.59) ile verildii, Kesim 7.5(d)'de zel bir model erevesi iinde gsterilmi ti. (7.59)'un yap s , (c) ksmnn sonunda gsterildii gibi, gerekte ok geneldir. Dolay syla plazma frekans , (7.59) arac yla 2 . = m k 2 WP lu-,0 to [1 - E(w)1 eklinde tanmlanabilir. mE(Oi) 'nn yksek frekanslardaki d (7.1144 ile verilmek kouluyla, birinci Kramers-Kronig banhsi, iin aadaki toplama kuralna yol aar: P oo 2 2 Im(w) d o3 (7.122) GJP = C
O

Bu bant titreici (oscillator) iddetleri iin toplama kural olarak da bilinir. (7.51) dielektrik sabiti iin (7.52)'ye edeer olduu gsterilebilir; fakat ok daha genel olduu kukusuzdur. kinci toplama kural (Lo)'nn gerel k sm zerinden alnan integralle ilgilidir ve (7.120)Ideki ikin - ntdan 0(1/(4;4') kar. Tm U.1 1 > N'ler iin 0:2e(,o) - 13 _ olduunu varsayarak, U.> >N iin 2 tm (W) =
7T C)

+ SN ..ReE( (o' 0

) - 1 j diV

O(

ur)

olduu kolayca gsterilebilir.

letkenleri d arlayarak ve

409

0 olgusu u bir yana brakarak, G(0+ ) fiziksel olmayan im((.0) 'n n yksek frekanslarda G) gibi davrand (e) ksmnda gsterilmi ti. Dolaysyla dalgal parantez iindeki ifade s fr olmal dr. Bylece ikinci toplama kural na ularz:

W2
S N ReE(t0) du).--- 1 + N o P N (7.123)

Bu, N-a oo iin ReE(w) 'n n tm frekanslar zerinden ortalama deerinin bire eit olduunu ifade eder. iletkenler iin, (7.122) plazma frekans toplama kural hl geerlidir; fakat ikinci toplama kural (taze9 ar yaknsaklk bants adn da alr) sa yanda -2n Cr(o)/N gibi bir ek terime sahiptir (bak. Problem 7.19). Bu optiksel toplama kurallar ve baka birou Altarelli ve arkadalarnca tart lmaktadr.
7.11- Bir Sinyalin Datc Ortamda lerledikten Sonra Hedefine Ulamas

Baz datma etkileri nceki kesimlerde incelendi. Geriye bir nemli zellik kald ; o da ok iyi tanml bir balangca sahip bir dalga teriminin ok uzak bir noktaya gerekten ulamasdr. Bu sinyal nas l kurulur? Eer faz h z ya da grup hz , nemli frekans bileenleri iin n boluktaki h zndan daha bykse, sinyal neden-sonu ili kisi ve reltivitece izin verilenden daha hzl yaylr m ? Sinyalin ulama zaman belirsizlik iermeyen bir tan ma elverir mi? Bu sorular, 1914'de Annalen der Physics dergisinde bas lan makalelerinde Sommerfeld ve Brillouin taraf ndan doruluuna gvenilir biimde incelendi * Bu zgn makaleler ve Brillouin'un bunu izleyen al malar , Birillouin tarafndan yaz lan Dalga yaylmas ve Grup Hz adl kitabn ingilizce evirisinde yer almaktad r. Sommerfeld'in Optik kitabnn III. blmnde daha k sa bir anlat m verilmektedir. Konunun tam olarak tart lmas hem uzun hem de teknik adan karmaktr. Biz sadece nitel yanlar n ve ana noktalarn ileyeceiz. Okuyucu, verilen kaynaklardan daha fazla ayrnt elde edebilir.
M.Altarelli, D.I.Dexter, H.M.Nussenzveig and D.Y.Smith, Phys. Rev. 4502 (1972). *, A.Sommerfeld, Ann.Phys. (1914).

B6,

44, 177

(1914); L.Brillouin, Ann.Phys.44, 203

410

Kesin olmas iin, bir dzlem dalga treninin, x > o blgesini dolduran n(W) k rlma indisli yar -sonsuz tekdze bir ortama boluktan dik olarak dtn varsayal m. (7.42) Fresnel denklemleriyle Problem 7.12'den, x >o iin dalgan n elektrik alannn genlii
+ 00

u( x,t )

L-0

2
0

A(W)e

ik(w)x -ict dw

(7.124)

1 + n(w)

eklinde verilir; burada

A (W ) =

+o 1 u. (o t) e 14't dt 21-r -f e 1 _

(7.125)

ortamn hemen d nda, x = 0 'de, deerlendirilen u i (x,t) gelen elektrik alan nn Fourier dnmdr. Dalga say s k(W)
k(W ) =

n(w )

(7.126)

olup, genellikle karmald r ve pozitif sanal k sm , yaylma sresince enerjinin sourulmas na kar gelir. Birok ortam yeterince geirgendir;' yle ki pek ok ama iin dalga says gerel gibi al nabilir, fakat daima birazc k snm vardr. Bu arada, (7.124)'de dalga saysnn deil de frekans n bams z deiken olarak kullanldn gzleyelim. nceki 7.8 ve 7.9 kesimlerinde kazan lan al kanln deitirilmesi, bu kez uzayn sabit bir noktas nda dalgann zamanla geli imine nem verdiimizdendir. o) A(4'nn Genel zellikleri Yay lmann genel zelliklerini tart mak iin, karmal Gwnnfonksiyonu olarak A(W) hakknda bireyler bilmeliyiz. Gelen dalgann t = O'da x = O'a ulaan iyi-tanml bir n-kenara sahip oldu unu varsaynz. Bu durumda t <o iin u. (o ' t) = o (7.127)

olduu dorudur. Fiziksel a dan akla yak n baz matematiksel koullarla birlikte, bu koul, w dzleminin st yarsnda A(W)'nn analitik olmas iin gerek ve yeterdir. w dzleminin st yarsnda E(w)ln n analitikliini (7.112) temsili yard myla nas l kantladysak, bunu da tmyle ona benzer biimde

411

kan tlar z. A(G13), alt yar w-dzleminde, u.(o,t)'nin kesin biimiyle belirtilen singlaritelere sahiptir. ooH. co daki davran , u.(o,t)'nin ok k sa zamanlardaki deime biimiyle ynetilir. 15rnein t -->o iin ise, o zaman ->oo iin dir. b) Karmal Dzleminde n(Wnn Genel zellikleri Yay lman n belirtgen zellikleri a ka n(w) k rlma indisine bal dr ve ayr ntl sonular belirli bir modeli gerektirir. Bununla birlikte, n(W)'nn-analitiklik blgesi ve i<k>1-4 oo 'daki davran gibi-genel zelliklelpiden baz nitelikler kartlabilir. Basit olsun diye, n (w) iin Kesim 7.5'de anlat lan bir tek rezonans frepnsl klasik modeli tart al m. Dielektrik sabiti (.0) = n (w) u yapdadr: n (W) = 1 + 2 (i 2 Lilo 2 2 (7.129) A(W) --> a( i ) m+1 u.(o t) -4., m at m! (7.128)

o) ve til l> snm sabiti ( Burada Lo rezonans frekans , ise ortam n (7.60) plazya frekans dr. n((il)in nsinglarite yaps , tJ3 dzleminde n (,0)'n n kutuplarnn ve s frlarnn yerleriyle belirtilir. n (w)'nn s frlar Lila =Lil 2 , Wb = 2 2 ( kx rada G 2 = Gio + Wp 4,

2 ile verilir. n (w)Tn n kutuplar ise Le) = c 2 2 2 (k) - -W - i/ ( burada (.0 = G - ) 2 o d - 2 4 2

de yer almaktad r. Bylece kr lma indisi u ekilde yaz labilir:

412

Dra

ekil 7.15- Krlma indisi n(W) iin (7.129)'daki basit tek-rezonans modelinin singlari telerini tanmlayan dal kesimleri. Saydam ortamlar iin dal kesimleri, gerel eksene burada grlenden daha yakn (fakat hra altta) yer al rlar. n(10)'nn daha gereki modelleri, tm alt yar W-dzleminde bulunan ok daha karmak kesim yaplarna sahiptirler. arplar, A(W) , daki singlaritelerin olas yerlerini gstermektedir. (tki -) (1,03n(w) = b ) V/2

(7.130)

(W- Wc ) (03-(..0 ) d Karekklerin dallar yle tan mlanr ki Iwi-4 co iin n(w) -4+1 olsun. Dal kesimleri ekil 7.15'de gsterilmi tir. Kr lma indisinin ve de k(W) dalga sa snn, st yar W-dzleminde analitik olduu grlmektedir. (7.129) incelenirse, k r lma indisinin yksek frekanslarda, yani 1w1->oo iin,

e Dal kesimleri, gerel eksen zerinde Re n(w) > o olacak biimde seilir. Hem n(w) hem de E(w)'n n (7.12)'deki Kramers-Kronig ba nt lar n sa lad na dikkat ediniz.

413

n(W)

P 2(d

(7.131)

gibi davrand grlr. Bu sonu, (7.59) ile ilgili olarak tartld gibi, modelin gsterdiinden ok daha genel bir geerlilie sahiptir. c) Madde iinde In Yaylma Hz in st Snr Ortamn ayrntl zellikleri ne olursa olsun, bir sinyalin n boluktaki h z ndan daha h zl yaylamayacan kantlamak art k kolayd r. (7.124) genli ini biimsel olarak evre integraliyle geli tiririz.1w1-4o0 iin n(w)--> 1 olduundan, (7.124)'deki stel fonksiyonun deikeni byk W'lar iin iw(x - ct)/c haline gelir ve evre, x > ct iin st yar dzlemde ve x <;ct iin alt yar dzlemde kapat labilir. n(t>) ve AM st yar 4J-dzleminde analitik oldu undan, (7.124)'deki tm integrant orada analitiktir ve Cauchy teoremi integralin s fr olduunu gsterir. Bylece Imw >0 iin AM ve n(W) analitik ve M- 00 iin n(w) 1 olmak 'kouluyla (x - ct) >0 iin u(x,t) = 0 (7.132)

olduunu kantlam olduk. zel n(w) modeli hi ie karma_ d . (7.132) denklemi, (7.127) ile birlikte, ortam ne olursa olsun, hibir sinyalin c'den daha byk bir h zla yaylmadn ortaya koymaktadr.
d) Duraan Faz Yntemi:

Nedensellik kantnn tesine gitmek iin, e itli t > x/c zamanlar nda (7.124) genliini kestirebilme yoluna sahip olmak gerekir. Sommerfeld ve Brillouin, etli rejimlerde (7.124)' geli tirmek iin en keskin ini yntemini kullandlar. Biz yaln zca nitel bir anlay kazanmak iin, ok kesin ve tam olmayan duraan faz yntemini kullanacaz. Daha nce an lan kitapta Brillouin bu iki yakla m karlatrmaktadr. Duraan faz yntemi,
I = S. F(W)e i4(w) dw

(7.133)

* zgn olarak P.Debye taraf ndan geli tirilen bu yntemin tart lmas iin, Jeffreys and Jeffreys, Kesim 17.04 ya da Born adn Woff, Ek III'e bak n z.

414

genel trndeki integralleri yaklak olarak hesaplama problemine seslenir; burada F(W), w ile olduka yava deien bir fonksiyondur; 4(W) ise genel olarak byk ve h zla deien bir fazd r. F(w) ve 4(6o)'nn ikisi de, integrRsyon sresince sabit tutulan parametrelere bal olabilir. ell'nin integrasyon blgesinin o unluu zerindeki h zl titre imleri, integrant n neredeyse s fra ortaland n ifade eder. Bu yoketmeler, ancak p o) "duraan" olduunda, yani 4(W) bir ekstremuma sahip olduunda ortaya kmaz. Dolaysyla integralin deerini kestirebilmek iin, 4(w)in n s fr treve sahip olduu yerleri bulmak ve integrali bu naktalarn komuluunda yakla k olarak deerlendirerek bu katk lar toplamak yetecektir. Diyelim ki 4( .4), (2)-- Ca.) 'de s fr olan bir ilk treve sahip olsun. Bu noktann komluunda 4(w) bir Taylor serisine alabilir:
ck(w) =

1 2 + 4" (W- U) + 2 s

(7.134)

Buradaki s alt indisi, gerek 4'nin gerekse ikinci trevinin (4= (.4,'de deerlendirildiini gstermek iin kullan lmaks tadr. F(w) yava deitiinden, entegrale bu duraan faz noktas ndan gelen katk yaklak olarak I F(<43) e

(ks

"(03 - w ) 2 d w e (i/24s

kadardr. Kalan integralin bir Fresnel integrali oldu u anla lacakt r (Magnus and Oberhettinger, sayfa 96'ya bak.). Sonu udur:
I (

Mi

1/2

cps

F(to ) e

4(A))

(7.135)

Burada

L4.) 1.4>= <A> de (4/.) = 0 ile tan mlanr. integrasyon blgesin& birderi fazla duraan faz noktas varsa, integrali, (7.135) tr terimlerin toplam yla yaklak olarak ifade edebiliriz.

(7.135) duraan faz yaklakl , 4(w) gerel olmak kouluyla, en keskin ini ynteminin baat terimiyle uyuur. Bununla birlikte, 4(w) karmal ise, dura an faz yntemi hatal sonular verebilir. imdiki problemde 4 faz , genelde

415

karmal olan n(W) k r lma indisini ierir. Gene de sinyalin ilerlemesi konusunda nitel bir anlay kazanmak iin duraan faz yntemini kullanaca z. Brillouin'in daha zenli incelemeleri, bir bakma kavalyece olan yakla mm za sonradan bir dorulama salar. e) Nitel Tartma (7.124) genlii, faz OW) = k(CO)x
-

(At

(7.136)

olan (7.133) yaps nda bir ifade olarak d nlebilir; burada k(W), (7.126) ile verilmektedir. -b4t?w= 0 ile tan mlanan duraan faz noktalar ct > x iin cdk = dw ct (7.137)

koulunu salarlar. ekil 7.16, (7.129)'daki Y= 0'11 basit tek-rezonans modeli iin, (7.137)'nin sol yan n frekans n fonksiyonu olarak gstermektedir. (7.137)'nin sol yani c/v dir; burada vg , wfrekans ndaki grup h zdr. ) = 0 halindeg grup h z , saf sanal olduu Wo<:(A)<:u>11 +4aral d ndaki tm Gi'lar iin c'den kkt- . 0 iin ise, ekil 7.13'de grld gibi, bu blgedeki davran ok daha karmakt r; fakat burada bu karma kl gzard edeceiz. ekil 7.16'da ayr ca ck/w= c/v de grlmektedir. P t an nda genlie katk da bulunan frekans blgesi, grafik olarak (ct/x) ;>. 1 ordinatl yatay izgiyle ekil 7.16'daki dolu erinin kesi imini bularak saptan r. t = x/c'den hemen sonraki zamanlar iin, duraan faz noktas nn (4)-.3> oo 'da olaca grlr. Byk GJ 'larda n(Go)in n davran iin (7.131) yaklakl n al rsak, duraan faz noktas nn (7.138)

(ve kukusuz bunun eksilisi) ile verildi ini buluruz. Bylece (7.135) duraan faz yaklakl (7.124) genliini yle verir: u(x , t ) ()
Tri/2 t -t o (m/2)-(1/4) e -2i\ii-1":-o t +i(IT/2)(m+1/2) )

+k.el.

(7.139)

416

dk d t

n(o)
-----------

ct
O

---, --ck zr.ntwL

-z:---z-s --I

W s

It <A>

40.

Q:p o

ekil 7.16- Krlma indisi iin (7.129)'daki rasit tek-rezonans modeli halinde, cdk/dLo = c/v ve n(w) = ck/G = c/v fonksiyonlar nng frekansa ballklaF . Rezonanstan uzaklardaki davran fiziksel olarak akla yakndr; fakat GO <03: s/ (4) 2 + U) 2. nda yle deildir (tuf ekiYarl 7.15'de U) ile (4) arasndaki aral ktr. 2 Duraan faz noktalar , ct/x yatay izgi siyle cdk/dtu erisinin arakesitince verilir. izilmi olan fonksiyonlar o'ya gre ift olduklar ndan, her W= W duraan faz noktas iin bir de GO= s -to 'de duraan faz noktas vardr. Burada 2 (A> x P 2c
2 (4) t

p o 2

(7.140)

dir. (7.139) genli ini yazarken, byk Lo'larda A(W) iin

417

(7,128)'deki zel davran kullanmtk. (7.139) hakkndaki ayrntl eletiriyi, daha doru bir sonucun tretildi i gelecek kesime brakyoruz. imdilik balang genliinin ok kk olduuna ve sadece ortamn toptan zelliklerine (t0 p) ve katedilen uzakl a (x = ct ) bal (genellikle ok o yksek) bir frekansla titre tigne iaret etmekle yetineceiz. Sinyalin bu paras na birinci haberci ya da Sommerfeld habercisi denir; en erken ulaan para budur. Daha sonraki zamanlarda, ekil 7.16'daki yatay ct/x izgisi ykseldike, duraan faz noktas dk frekanslara, yani genliin doru anlat m iin n(w)'n n ayrnt l davranna ve kutuplar ile dal kesimlerinin yerleimlerine gerek duyulan blgeye kayar. Bununla birlikte, genel olarak genlik ok kk kalmaa devam eder. Ancak geen zaman = ki(0)x n(0)x

(7.141)

deerine ulatnda nitel bir deime olur. Bu zaman, ikinci habercinin ya da Brillouin habercisinin varn belirtir. Bu nitel deiimin nedeni ekil 7.16'dan grlebilir. dk/d .k erisinin dk frekans blgesindeki paras ilk defa t = t 'de kesilir ve wf.-- 0 bir duraan faz noktas haline gelir. > unun kendisi bile, genlii daha nceki zamanlardakinden olduka uzun bir periyotla titre tirerek, nitel bir deimeye yol aabilir. Bununla birlikte, en nemlisi, k(Q)'nn ikinci trevinin tu= O'da s fr olmas dr! Bu, 0" = 0 demektir. (7.135)'deki dura an faz sonucu, byle durumlarda sonsuz verir. Kukusuz genlik sonsuz deildir; fakat t c- t de ncekinden ok daha byk ve epeyce uzun periyotlu oldu sylenebilir. kinci haberci iin yaklak bir sonu elde etmek iin bile, (7.134)'deki ikinci derece a lmnn tesine gitmek gerekir. A ada bunu ksaca inceleyeceiz. kinci habercinin ulamasndan sonra, basit modelimizde, iki duraan faz noktas var olur; bylece genlik daha karmak bir duruma girer. ok daha nemlisi, (7.124) integralinin davrann A(W)'nn stlenmee balamas dr. Art k duraan faz ynteminin kullan lmas uygun olmaktan kmaa balar. Sinyal ulamtr; genlik a ada gsterildii gibi, zamanca sanki uygun faz hz ile ilerleyen balang dalgaindisinin daha zenli modelleri iin, bir dura an faz noktas nda d k/dw 'nin s f r olu u W ida meydana gelebilir. Byle durumlar ele almak niyetiyle tart ma biraz de i tirilebilir; fakat burada bununla can m z s kmayaca z. Prob.7.17'de okuyucuya bu f rsat verilmektedir.

418

sym gibi davranr Bit sinyalin iletlemesinin nitel yanlar artk aktr. Dalgann ok kk bir paras bolukta k hzyla ilerler. Birinci ya da Sommerfeld habercisi denen bu ba lang sinyali ok kktr ve ok h zl titreir. Daha sonraki bir (7.141) t annda, (A)= 0 bir duraan faz noktas durumuna gelince, birdenbire bir deime olur. Daha byk genlikli ve daha uzun periyotlu ikinci ya da Brillouin habercisi hedefe ular. Daha sonraki zamanlarda, n(w)'n n ve gelen dalgann ayrntlarna bal olarak, sinyal beklenen kararl - durum davranna gelip yerleir. uras akt r ki, sinyalin tam kurulmas karmak bir sorundur; ortamn datc zelliklerinin ayr ntsna bak lmaks z n nedensellik ve reltiviteye uyulur ve ayr ca sinyalin yar belirsiz olmayan bir tan mla verilemez. Genel yaklam, baskn frekans bileeninin grup h zn , sinyal hz ve enerjinin tanma h z olarak almaktr. Birok durumda bu yeterlidir; fakat yeterince duyarl dedektrlerle sinyal h z , ortamdan bams z olarak, bo luktaki k h z na yaklatrlabilir. f) Birinci Haberci lk anlarda genlik iin (7.139)'dan daha doru bir ifade, Sommerfeld'i izleyerek elde edilebilir. Grdk ki t = t dan hemen sonraki zamanlarda genlik, (7.124)'deki integran 2 n byk frekanslardaki davran yla saptan r. Dolaysyla t (7.124)'deki integrasyon yolunu, st yar w dzleminde byk R yarapl yar-embere bkmek akla yak nd r. Bu evre zerinde A((.0) ve n(W) iin (7.128) ve (7.131) davran lar kullanlarak, (7.124) genlii yaklak biimde

dw e -i [(t - t o )(A)+ 1rw] (7.142) m+1 21"ci (.4) olarak yazlabilir; burada integrasyon evresi, R yar apl tam ember dolaynda pozitif anlamda (saatin tersi ynnde) al nmaktadr. evreyi tam embere geni leterek eklenen fazlal k parann, (t - t ) 0 olmak ko uluyla, yeterince byk R'ler iin s fra g8dercesine kk olduu grlr. w = -i(t - t )03 dei ken deitirmesi (7.142)'yi o

al m
.

a
21(i

(t t )m
0

dw

ew

['f( t

t ) / wn

haline dntrr. m bir tam say ise, bu integralin bir

419

Bessel fonksiyonunun integral temsiline oranl olduu anlalr. zel yap udur: 1 ( z ) mj J (z) = m 21x1 2 2 dw ew-(z /4w) wm+1 (7.143)

Burada evre, ba lang noktas dolayndadr. Bylece (7.142) genlii t - t u(x,t) (, ) mi ` J

[2j,(t - t

(7.144)

olarak bulunur. (7.144)'deki Bessel fonksiyonu yerine (3.91) deki asimtotik biimi konacak olursa, bu ifadenin dura an faz yntemi evevesinde bulunan (7.139) yakla kl ile uyutuu grlr. (7.144) denklemi t = t 'a de in bir anlat m verir. Duraan faz yntemi ise t = t Pin ok yak nlarnda ker, nk duraan faz noktas sonsuza kayar ve art k (7.133)'den sonraki basamaklar geerli de ildir. Birinci habercinin davran n ayrntl biimde incelemeden nce, (7.144)'n neden yaklak olduunu syliyelim. Okuyucunun Cauchy teoremine olan inanc , hi bir yaklat rma yap lmadn dndrecek kadar ok olabilir. TUM yapt m z, entegrasyon evresini bozmak ve integrant bu evreye uygun bir limitte ele almakt r. Fakat burada bir eksiklik yatmaktad r. (7.142)'deki stel arpan, st yar dzlemde byk (t - t ) ya da byk R yar ap iin ok byk hale gelir. Bu ise, A(co) ve n(to) 1 daki ba at olmayan terimlerin atlamyx2k kadar byk katk vermesi anlamna gelir. rnein (7.128)'deki u.(0,t)'nin a l mnda yer alan bir sonraki, M + 1 terim t gibi davranabilir. Bu da, A(4))'ya (1/w)m + gibi deien bir katk verebilir ve m yerine m + 1 konmu (7.144) tr bir terime yol aar. Bylece a ka anlalr ki, (7.144) ifadesi, genliimizi, sadece gelen dalgada ierilen ba at periyoda gre kk olan (t - t ) zamanlar o iin betimler. Daha nce de i aret edildii gibi, birinci haberci kktr ve yaln zca ortamn toptan zelliklerine ve katedilen uzakl a bal olan ama gelen dalgann frekans na hi mi hi bal olmayan bir frekansla ok h zl olarak titre ir. Haberci titre imlerinin bu frekans , Bessel fonksiyonunun kare-kkl deikeni nedeniyle, zamanla azal r. Yerel W..(t) frekans Bessel fonksiyonunun ardarda gelen s frlar arac n-

420

daki bir yarm periyot cinsinden tanmlanrsa z_ balang deeri W, (0) olmak zere, tdT (t19 \[17(t - t o Y olarak bulunur.'Genlik, m = 1 iin (t - ta ) '" gibi giderek, zamanla ok yava bir ekilde byr. (7.140) ile verilen 1.; frekans parametresi, ortam n plazma frekans na baldr. Her atomdaki tm elektronlar n katkda bulunduklar varsaylrsa, plazma frekans nn karesi

"

2 - 4nNZe m P

olur, burada Z atom 9.umaras ve N ise birim hacimdeki atomlarn saysdr. gr/cm olarak p younluu, Z atom numaras ve A atom arl cinsinden (43 = 4,38 P yada tt0 = 28,8 P

v(-gt x 1016 sn-1

vf Z? A
eV

dur. Baz tipik deerler unlardr: Hava (normal koullarda), W P Grafit, (J) P ,1 x 1015 -1 sn -1 (ntd P sn 0,73 eV)

3'

9 x 1016

(nt4) 2:25,0 eV) P

Su

P =3 , 3 x lol6sn ei=u0= 21,0 ev) P

. 1016 sn 1il k tipik bir deer ve 1 mm.lik bir uzaklk (&rnen n 2000 klgaboyuna kar gelen) iin, -"parametresi lr c-.!.1,7 x 10 sn 1 basamandadr. Bu, 10-9 cm'lik bir dalgaboyuna, yani atomlar n izgisel boyutunun onda birine kar gelir. Buradaki tretmemiz ortam n srekli anlatmna dayandndan, (7.144)'de ierilen hzl titre imlerin saysal bak mdan gvenilir olmalar beklenemez. Zaman ilerledike, frekans karekk biiminde azal r. Frekanstaki bu azalmayla birlikte, hi olmazsa bizim rne imizde, uras

421

da aktr ki gelen dalgann periyodunun byke bir kesri gemeden nce haberci pek ok kez titre ir; sadece yeter ki gelen dalgaboyu optik blgede ya da daha uzun olsun.
g) kinci Haberci

Geen zaman (7.141)'deki t 'in komuluundayken, ikinci haberci yani Brillouin habercisi ortaya kar. ekil 7.16'dan grlecei gibi, bu zaman, duraan faz ynteminde integrale baat katknn (4).= 0 dolayndan geldii zamandr. * w = 0 hem 6"'n hem de 0 1 'nn s fr olduu bir nokta olduundan, (7.135) 1 deki basit sonu yetersizdir. Durumu dzeltmek iin (7.136)'daki 0(w)'y L = 0 dolaynda cj terimine kadar seriye aar z: (pw) =W(t - t) + x ( d3/. ) oc03 6 doi" (7.145)

(7.129)'daki basit k rlma modeli iin, k(W)'nn nc trevi udur:

) - 3 P 4 3 o dw cn(0)W o
Dolays yla (7.124) genli i yaklak olarak u(x,t). = 2A(0) .f Da e 3 3 if.4(t -t) + i(x/6)(d k/dw ) o W3 d ui

3 d k

1 + n(0)

eklinde verilir. Bu, bir deiken deitirme yard myla,

/3 u(x t)r.-- ' 1 + n(0)

x( 4A(0) 3z ) L duf o 3 d k

jo

cos

3 2

3 ,v z 3 - v ciV

(7.146)

*' n zerinde de bir dura an faz noktas vard r; fakat bu blgeden gelen katk , to = O'dan gelenden ok ok kktr ve al nmayacakt r.

422

biiminde yazlabilir; burada 2f7tt - t ) 3/2 z = ,, d 3k,1/2 ix d 3 dir; integranttaki art (eksi) i aret t 4 t (t > t ) iin al nmal dr. (7.146)'daki integral, ilk kez iG.B.Airy1 (1838) tarafndan kostik dzlemin (gk kua ile ilgili) komuluundaki k iddeti almalarnda ele al nmtr ve Airy integrali adn al r. Bu integral, 1/3'nc basamaktan Bessel fonksiyonlar cinsinden aadaki gibi ifade edilebilir:
oo

(7.147)

jr. cos
o

v3 3

V)

dv

v3

_,
1

Ki/3 (z) (7.148)

T; [J1/3 (z) + J -1/3 (z)] kinci habercinin. t = t 'den nceki zamanlar iin ((t - t) art yor) bozunan stel niteli e ve pozitif (t = t ) iin ise titreken nitelie sahip olduu, (7.148)'deki BesjSel fonksiyonlarnn zelliklerinden grlebilir. * Genlik, t = t 'in komuluunda ekil 7.17'de izilmitir. Davran , hareketin bir klasik dnm noktas nda kuantum mekaniksel dalga fonksiyonunun davran gibidir. Gerekte, i in fizii farkl olsa bile matemati i esasta ayn dr.

(7.146) ve (7.143) zel sonular A(0) O'a ba l d r. E er A(0) = 0 ise, ifadeler ayr nt bak m ndan de i ir, fakat nitel olarak ayn kal rlar. zellikle, A'(0) 0 ise, (7.146)'daki A(0) yerine iA'(0) gelir, (3z/xku arpan 1/3 kuvveti yerine 2/3 kuvvetine ykselir ve integral 1 fo v
sin

K 2/3 (z)

.., v)]

dv =

3 [,1 2/3 (z)

-

J 2/3 (z)1

ile yerde i tirir. Bu genli in t = t 'in her iki yan ndaki davran , ekil 7.17'de grlenin davran na benzemektedir.

423

ekil 7.17- kinci ya da Brillouin habercisinin zamann fonksiyonu olarak yaklak davran . Genlik (7.146) ile verilir ekil 7.16'da w >iti32 'deki duraan faz noktasndan gelece olaR savsanm katk , burada gsterilen Airy integral davran zerine bir yksek frekans dalgalanmas olarak binecektir.

t > t de genliin ilk s frnn .konumundanr3 ikinci habercinin lbalama frekans 4)1/ (0) T((9 x km) -11 olarak kestirilebilir. Wo = = 1016 sn-1 ve x = 1 mm olmakiziizere 1 10 sn modeli kullanarak (A> (0) tek-rezonansl basit P buluruz. Bu deer ar derecede kabadr ve ayr ca seilen modele ve parametrelere ba ldr; fakat gene de ikinci habercinin birinciden ok daha d k frekansta olduunu anlat r. Birinci ve ikinci haberci/9in frekans nn uzakl a olan bal l sras yla x ve x gibi olduundan, nitel fark ortamda katedilen byk uzakl klarda iyicene byr.

:=4

h) Kararl-durum Sinyali Habercilerin var ndan sonra, genlik en sonunda dorudan doruya gelen dalgayla ili kili bir kararl-duruma yerleir.

424

Bunun nas l olutuunu anlamak iin, ekil 7.15'de gsterilen singlarite yaps n ele alal m ve (7.124)'deki integrasyon yolunun biimini ylesine bozal m ki ANWnn singlariteleri ( ekil 7.15'deki arp lar) ve n(0:) 1 nn dal kesimleri sarmalanm olsun. (7.124) integralinin ii bir em[ 14(f -to)] arpan ierir. Bylece n(lA)'n n dal kesimleri dolay ndaki evre integrallerinden gelen katk lar ilerinde
e

-(/2)(t - t o )

gibi bir arpan bulundururlar. Eer A05jrnn tm singlariteleri gerel eksene n(Lu)'n n kesimlerinden daha yak nsalar (gelen bir ya da daha ok tek-renkli dalgaya kar gelmek zere), A(W) 'nn singlariteleri integralde n(cu)'n nkilere gre daha baskn karlar. Bu durumda genlik, sadece A(cU)'n n singlaritelerini saran bir evre integraliyle do ru olarak verilecektir. rnein u.(0,t) = 8(t) e-Et sin((3

-vt)

(7.149)

biiminde bir gelen dalga dnelim; burada (3( basamak fonksiyonudur, (3 ve 'V sabitlerdir. E ise sonsuzkktr. Bu gelen dalgann (7.125) Fourier dnm yledir: A(W) =
,

-i(3 (7.150)

Trc

V + iE

LA,5+

V + iE

to. +V - it'da basit kutuplar vardr. Bu iki kutbun (7.124) integraline katk s i[k(V)x -Vt +
u(x,t) e

- (7r/2)]
+ k.el.

(7.151)

1 + n(V) genliini verir. Bu, ortam n yzeyinde krnm arac lyla genlii azaltlan ve sonra v = V/k(V) faz hzyla ilerleyen V frekansl gelen bir tek renkli dalgaya kar gelir. Sourma olursa, genlik, n(V)inn karmal niteli i.uyarnca, ilerledike sner.

425

i) Haberciler zerinde Deneysel Gzlemler (7.144) birinci haberci ve (7.146) ikinci haberci iin yaklak sonular ve ayr ca as l sinyalin yar , bir sinsel gelen dalga ve ok az snml basit tek-rezonansl (w) modeli gibi tipik durumlar iin kesin say sal hesaplarla gereklenmi tir. * ok nceki zamanlarda ba lang sinyali, Sommerfeld'in (7.144)'deki Bessel fonksiyonu yakla kl yla doru olarak verilir. Genlik ok kk ve yksek frekansl dr. (7.141)'deki t zaman na gelindiinde, Brillouin habercisi (7.146) yapslndadr; fakat beklendi i gibi, zerine yksek frekans dalgalanmalar binmi durumdadr. Gelen dalga, yani x = O'daki dalga biimine benzeyen bir ey, t = x/v ile verilen bir zamanda belirmee balar; burada v gelgn frekansla ilgili grup h zdr; ve biraz sonra tmylg grlr. hale gelir. Daha ilginci, Pleshko ve Pal6cz taraf ndan ommerfeld ve Brillouin hatercilerinin deneysel gzlemidir. Boylamas na mknat slanm bir ferromanyetik maddeyle dolu e -eksensel bir iletim hatt , kendi TEM kipi iin, ekil 7.16'da grlenle hemen hemen ayni bir datma karakteristiine sahiptir; bunun iin, S mknatslanmann yokluu halindeki dielektrik sabiti olmak Szere, "bo luk" hz c nin c' = chnr 'ye kaymas koulu gerekir. Rezonans ve plazma frekansla& 2 i manyetik alan H. ve doyma m knatslanmas M cinsinden 63 = s o )2 (1.1. 1 41TM ) H. ve (d (4nM /1-1 :)(4, olarak verilir; burada s s o p ^jiromanyetik orandr. Dolay syla uygulanan manyetik alan deiimi, sistemin datma zelliklerini deitirmek iin kullanlabilir.
- -

R.N.Cahn, zel yaz ma.

** P.Pleshko and I.Palocz, Phys-Rev.letters 22, 1201 (1969); IBM Ara t rma Blm raporu RC 2 438 (27 May s 1969).

426

20 Gauss (a)

100 Gauss (b)

200 Gauss (c)

ekil 7.18- Datc ortamlarda Sommerfeld ve Brillouin habprcileri zerine deneysel sonular. Datma zellikleri ekil 7.16'dakine benzeyen lltayla dolu bir eeksensel iletim hattna, ok ksa ykselme zamanl bir siniis sinyali uygulanmaktadr w ve tO frekanslar uygulanan alana baldr? (a) P Birinci ve ikinci haberciler grlr, fakat sins sinyali kesilmi durumda. (b) ikinci haberci tam var ( eki1.17 ile karlatr), esas sinyal hl kesik. (c) ilerleyen sinyal tarafndan izlenen ikinci habPrci (P.Pleshko 've' I. Palocz'un izniyle haslmtr).

427

Kullan lan malzeme, aliminyum katlm utriyum (yttrium) lltadr. Bir deney serisinde, 0,625 GHz.lik v/2n frekansl (7.149 gsteriminde) ve yaklak 1 nsn. lik ykselme zamanl bir sins dalga treni gsterilmi tir. Uygulanan farkl manyetik alan iin sonular ekil 7.18'de grlmektedir. 20 gauss'ta v frekans w ile Vwz+wg: aras nda yeralmakta ve dolaysyla esas siny21 ilerl4ememektedir. Fakat Sommerfeld ve Brillouin habercileri ekil 18a'da rnr durumdad r. 100 gauss'ta esas sinyal hl ilerleyememektedir; ko ullar yledir ki.birinci haberci grlt iinde kaybolmakla birlikte ikincisi temiz biimde grlr ve ekil 7.17'deki dalga biimine benzemektedir. Varis zamanlar hata s nrlar iinde t zaman ile uyumaktadr.w ==.1.01, olduu 200 gauss'ta uygulanan V frekans w ' n alt ndadr. ekil 7.18c'de Brillouin habercisi ve hemerionu izler biimde ilerleyen esas sinyal grlmektedir. Da tmal ortamda bir sinyalin ilerlemesi ile ilgili Sommerfeld-Brillouin i leminin temelini aratrmak iin pek az neden vardr. Bununla birlikte, yaklak zm yntemlerinin (duraan faz ya da en keskin ini ) fiziin ve matematiin esaslarn koruduunu gsteren deneysel delili grmek doyurucudur. Bu teoriyi, al lmam datma karakteristiklerine sahip ( ekil 7.10) n sl klar" n Yarna uygulamay problemlere brakyoruz.

KAYNAKLAR VE NERILEN OKUMA PARALAR

Born ve Wolf'un kitabnda tm optik konular , bir elektromanyetik olay olarak yetkili bir biimde i lenmektedir. lk blm, dier konular aras nda, dzlem dalgalar , kutuplanmay ve yans ma ve k rlmay kapsar. Hem orada hem de Stone'un kitabnda Stokes parametreleri de yer almaktad r. Stratton, Blm IX'da dielektriklerin ve iletkenlerin yzeylerine gelen dzlem dalgalar n tam bir tart mas n vermektedir.
izotropik ve izotropik olmayan ortamlarda elektromanyetik dalgalar iyi i leyen bir baka eser, Landau ve Lifshitz'in Electtrodynamics of Continuous Media (Blm X ve XI) adl kitabdr. Dz]em dalgalar ve zellikleri konusunda ok daha basit

428

Adler, Chu ve olmakla birlikte a k ve tam bir yakla ma, Fano'nun 7. ve 8. blmlerinde rastlanmaktad r. Pratik nemi nedeniyle, iyonosferde dalgalar n yay lmas zerine ok geni bir kaynaka vard r. Bunun fiziksel ve matematiksel yanlar aadaki kitaplarda yer almaktad r: Budden. Radio Waves in the Ionosphere (iyonosferde Radyo Dalgalar ); Budden, Lectures on Magnetoionic Theory (Manyetoiyonik Teori zerine Dersler); Wait. zel bir konu olan " slklar" ayrnt l biimde R.A.Helliwell, Whistlers and Related Ionospheric Phenomena, Stanford University Press (1965) kitab nda tart lmaktad r. In madde ile etkile mesi konusuna degin fiziksel temeller a adaki yar-popler makalede bulunabilir: V.F. Weisskopf, Scientific American 219, 3,60 (September 1968). Dat c ortamlarda dalgalarn yaylmas , Brillouin taraf ndan yazlan kitapta ayr nt l biimde tart lmaktadr. Kaypl maddelerde atmalar n ekil dei iklii ve zayflamas ise Stratton'da 301-309'uncu sayfalarda yer almaktad r. Kramers-Kronig da tma bant lar ve onlarn genelletirilmeleri, fiziin birok dal nda uygulama alan bulur. Yksek enerji fizi indeki rnekler u kitapta bulunabilir: S.Gasiorowicz, Elementary Particle Physics, Wiley, New York (1965); G.Kller, Elementary Particle Physics, Addison-Wesley, Reading, Massachusetts (1964); G.R.Screaton, editr, Dispersion Relations (Scottish Universities' Summer School (1960), Oliver and Boyd, Edinburgh and London (1961). Da tma bant larnn kathal fizi indeki baz kullan mlar aadaki makalede tart lmaktad r: F.Stern, Solid State Physics, Vol.15'de Editrler: F.Seitz and D.Turnbull, Academic, New York (1963), sayfa 299-408.

429

PROBLFIALER

7.1 Aada verilen Stokes parametreleri cmlelerinin herbiri iin elektrik alan nn genliini, bir ortak faz arpan dnda, hem izgisel hem de dairesel kutuplanma bazlarnda karnz ve elipslerden birinin eksen uzunluklar ile ynetimini gsteren ekil 7.4'e benzer incelikli bir izim yapnz. a) so = 3, s ='-1,
b) s

s2 = 2,

s3 . -2

= 25, s = 0,

s2 = 24, s 3 = 7

7.2 Bir dzlem dalga, ekildeki gibi tabakal bir arayzeye dmektedir. Bu geirgenliksiz ortam n krlma indisleri ni, n 2' n3 dr. Ara tabakan n kalnl d, dier ortamlar ise yar-sonsuzdur. a) Geme ve yans ma katsaylarn (geen ve yans yan Poynting aksnn gelen akya oranlar ) hesaplay nz ve n = 1, n2 = 2,. n3 = 3; n i = 3, n2 = 2, n3 = 1 ve n = 2, n 2 . 4, n 3 =. iin bunlar n davran n frekans n foriksiyonu olarak 1 znz.

d
b) n ortam bir optik sistemin paras (yani bir mercek), . n 3 ortam ise havad r (n = 1) Yzey zerine yle bir optik 3 . tabaka (n ortam ) s vamak istiyoruz ki, bir <.,3 frekans nda 2 o yans yan dalga olmas n. Hangi d kalnl ve n2 krlma indisi gereklidir? 7.3- Krlma indisi n olan izotropik, geirgenliksiz ve kaypsz ayni dielektrik maddeden yap lm iki yar-sonsuz dzlemsel kal n dilim, d kal nlkl bir hava aral ile (n = 1) ayr lm olarak paralel durmaktad rlar. w frekansl bir dzlem elektromanyetik dalga dilimlerin birinden i geli

430

asyla aralk zerine dmektedir. Geli dzlemine hem paralel hemde dik izgisel kutuplanma iin a) kinci dilime geen gcn gelen gce oran ile yans yan gcn gelene oran n hesaplayn z. b) Tam i yans maya ait kritik adan daha byk i'ler iin geen gcn gelen gce oran n , aral ktaki dalgaboyu cinsinden llen d' nin bir fonksiyonu olarak kabataslak iziniz. 7.4- Bo uzayda tk frekansl dzlem kutuplu bir elektromanyetik dalga, iletkenlii Cr ve dielektrik sabiti E olan geirgenliksiz bir ortam n dz yzeyine dik olarak dyor. a) Keyfi cr ve E. iin, yans yan dalgann gelen dalgaya gre genliini ve faz n hesaplay n z. b) ok kt ve ok iyi iletken halindeki limit durumlar tartn z ve gsteriniz ki iyi bir iletken iin yans ma katsays (yans yan iddetin gelene oran ) yaklak olarak R - 2 S

dr; burada S deri derinliidir. .4 .4 ik.x - iwt elektromanyetik Dzlem kutuplu E = E.e dalgas , D kal nlna sahip miiiemmel iletken ( 0- >> E) yass bir dzgn tabaka zerine dik olarak d yor. Uzayda ve iletken tabakada p.= E = 1 olduunu kabul ederek, gelen dalgann yans masn ve gemesini tart nz.

7.5

al /9 steriniz ki yans yan ve geen dalgalarn genlikleri,

(W/Cr) 'ye gre ilk basamakta doru olarak, E r
-

-(1-e
(1 -

-n

E.

+ (1 + e-2 )

t (1 - e

2 e ) + (1 + e )

E. dir; burada

431

ws
2C4:0- (1 - i) = 1
= (1
-

(1

- i)

i)D/ 6

ve

8=

c/y/21Tuy girme derinli idir.

b) Sfr kal nl k ve sonsuz kal nl k iin, uygun limit sonularn elde edeceinizi dorulaynz. c) gsteriniz ki, ok kk kal nl kl tabakalar bir yana braklacak olursa, geme katsays
2 -2D/S 8(Re) e

T =

1 - 2e 2D/8 cos(2D/8)+e -4D/S -2 dr. Re ?S = 10 alarak, logT'yi (D/S)'n n fonksiyonu olarak kabataslak iziniz. "ok kk kal nl " tanmlaynz. 7.6- F -ekans f.JJ olan bir dzlem dalga, karmal k rlma indisli (n (0,) = .( .u)) yar -sonsuz bir madde dilimi zerine boluktan dik olarak dyor. a) Gsteriniz ki yans yan gcn gelen gce oran R 1 - n(W) 12

1 + n(tki) dir ve ortamda geen gcn gelen gce oran udur:

T =

4Ren(W)
11(.0) ] 2

b) Re l tAXE . D - B . H )/87T - yi (x,y,z)'nin fonksiyonu olarak geli tiriniz. Gsteriniz ki birim hacimdeki bu enerji dei imi h z , geen bal T gcn a klar. 2 c) 0 gerel olmak zere n = 1 + i(41Ter/w) '11 bir iletken iin (a) ve (b)ldeki sonular co cr limitinde yaz n z. Yan tnz , mmkn olduunca 8 cinsinden ifade ediniz. 1 . -Re (J . E)'y hesaplay n z ve (b)'nin sonucuyla kar lat2 rn z. Her ikisi de Poynting teoreminin karmal yap Sna girer mi?

r.

---*

>

432

7.7- yi iletkenlerde elektriksel kargaalarn (disturbances) zamana bal l , (7.58)'deki frekansa-bal iletkenlik ile dzenlenir. Ohm yasas n , sreklilik denklemini ve Coulomb yasas nn diferansiyel biimini kullanarak bir iletkendeki boyuna elektrik alanlar n gznne al n z. a) Yk younluunun zamanca Fourier dnmnn
.

4rt 5(10) - i tu.] ,t,w) = 0

denklemini gerekledi ini gsteriniz. ? b) Cr =6: 2V4li ve 'L bir snm zaman olmak zere, or- ((o) = 0r/(1iwz) tansilini kullanarak gsteriniz ki, u z>>1 yako lakl nda, herhangi bir ba lang kargaas pl.k>zma frekan asyla titreecek ve 91= 1/22 bozunma sabitli bir genlikle bozunacakt r. (a) kknda Cr.44!..! a'<o) 7.. ero kullanrsanz titreim bulamayacan za ve ;1= 4.ncr gibi (yanl ) bir bozunma sabiti ile ar derecede hzl bir snm greceinize dikkat ediniz. EW.M.Saslow and G.Wilkinson, Am.J.Phys. 39, 1244 (1971)1. 7.8- Biemli bir iyonosfer modeli, (7.59)'daki dielektrik sabitiyle anlat lan bir ortamd r. Dnyay , aniden h yksekliinde balayan_ ve sonsuza dek uzanan byle bir ortam ile dnnz. Hem geli dzlemine dik (yatay bir antenden) hem de geli dzlemi iinde kutuplu (d ey bir antenden) dalgalar iin a) Yans ma ve krlmaya ait Fresnel formllerinden yararlanarak gsteriniz ki U.>>63 iin yans mann tam olmad bir geli alar blgesi vd r; fakat bunlardan daha byk alarda yere doru gerisin geriye tam yans ma szkonusudur. b) Akamn erken saatlerinde radyosunu 21 metrelik dalgaboyuna ayarlayan bir amatr, 1000 km'den daha uzaklardaki istasyonlardan sinyal ald n , fakat daha yaknlardan alamadn gryor. yonosferin 300 km'lik etkin yksekli indeki F tabakas ndan sinyallerin yans dn varsayarak elektro?. younluunu hesaplay nz. F tabakas nn gndzleri ^-#2 x 10 cm 3 ve geceleri --, (2 - 4) x 10 5 cm 3 olarak bilinen maksimum ve minimum younluklar ile karlat rn z. 7.9- Yer atmosferinde ya da iyonosferde radyo dalgalar nn yaylmas ile ilgili basit bir model, z = Oda dz bir yeryzeyi ve z).o iin = E.(z)'li dzgn olmayan bir ortamdan olumaktadr. Alanlarn y'den bams z olduu ve z arpa e i(kz-iut) 'nin fonksiyonlar olarak yaz labilecekleri varsay m altnda Maxwell denklemlerini ele al nz.

433

a) z > 0 iin yay lmay yneten dalga denkleminin

d 2F 2 dz

2 + q (z)F = 0

olduunu gsteriniz; burada yatay kutuplanma iin F = E ve q - (? Z(z)-k2 ; dey kutuplanma iin F = c /..2 3 (de ) - k2 dl r. 2 . 1 d2E (z) + 2E 2 2 dz dz 4 c

V.V:Ez

ve q 2(z)=

b) Dielektrik sabitinin ekil 7.11'de gsterilene benzeyen bir elektron younluunca ynetilen bir bi (z) plazma frekans ile (7.59) biiminde verildi ini varsayarRk, iyonosfere d ey olarak ynelmi dalgalarn yay lmas n i lemek iin WKB yaklatrmas n kullannz. Kesim 7.6'daki nitel tart malarn geerli olduunu dorulayn z; ayr ntdaki ayrlmalar sadece Lo...p iindir.
,max

c) Ustteki WKB sonular n ve Kesim 7.8'den bir atman n yaylmas kavramlar n kullanarak, iyonosfer iin etkin bir h'(w) ykseklii tanmlaynz; bu, amala bask n (AJ frekansl bir atman n gidip geri yans mas iin geen T zaman n hesaplamak gerekir. h' a cT/2. [WKB yaklatrmas birok kuantum mekanii kitabnda tart lmaktad r.]
7.10 Dzlem dalgalar homojen, geirgenliksiz, fakat izotrop olmayan bir dielektrik iinde yay l rlar. Dielektrik,
-

bir 4 . tensryle belirtilir; fakat koordinat eksenleri olarak -2sal eksenler seilirse, yerde itirmenin bu eksenler boyuncaki bileenleri, elektrik alan bile enlerine D. = j rra4riE.E.(i_=1,2M eklirdebal o1ur;burada .. -nn zdeerleridir. a) Frekans (Jove dalga vektr k olan dzlem dalgalarn 2 x ()-(" x +
c

-15). = O

denklemini saladn gsteriniz. b) Gene gsteriniz ki, verilen bir k = kn dalga vektr iin farkl v = cu/k faz h zlarna sahip iki ayr yaylma kipi vard r ve bunlar
-

434

Fresnel denklemini salarlar; burada vi = c// 'ye bir asal h zdenirven.ise i'yinci asal eksen boyunca ri'nin b lee1 nidir. c) D ve D bu iki yaylma kipiyle ilgili yerdei tirmeler a olmak ze re, Da . Db = 0 olduunu gsteriniz. 7.11 Bir boyutta yakla k olarak tek-renkli bir dzlem ik x dalga paketi u(x,o) = f(x)e o anl k yaps na sahiptir; huruda f(x) modlasyon zarf dr. A adaki her f(x) yaps iin paketin A(k12 dalga-say s spektrumunu hesaplay n z; lu(x,o1 2 ve IA(k)1 2 'yi iziniz; ortalamadan sapmalar n kare ortalamas kklerini, yani Ax ve Ak' y (1u(x,o)1 2 ve IA(k)1 2 iddetleri cinsinden tan mlanm ) ak alarak gelitiriniz ve (7.82) eitsizliini s nayn z.
a) f(x) = N e -4K1/2 c) f(x) =[N(1 O
d) f (x )=

b) f(x) = N e

22 txx /4

(x1x1)

Ix1 <1

iin

Ix( > iin

1x I <._a iin o 1x I >a iin

7.12 Homojen, izotropik ve geirgenliksiz bir dielektrik, sourma srelerini betimiemek iin genelde karmal olan bir n(W) k r lma indisiyle karakterize edilir.
-

a) Tek-boyutta dzlem dalgalar iin genel zmn

u(x,t) = 1 +cio -iwt jrdwe A(0.e i(Vc)n( )x +BO'A> ) e-i(Vc)n()X-1
V2 -oo

biiminde yaz labileceini gsteriniz; burada u(x,t), - rya da 1.'nin bir bileenidir. b) Gsteriniz ki, u(x,t) gerelse, n(-w) = n* (W)'dr. c) Eer u(o,t) ve 'bu(o,t)/?x, u ve trevinin x = O'daki s nr deerleri ise, A(W) ve B(W) katsay larnn aadaki gibi verileceklerini gsteriniz:

435

+00

1 vt = i dt eit" [u(o,t) T2 \F2 -r _ 00

-

ic
tun(W)

. .
-bx

(o,t)]

7.13

D ve E aras nda yerel olmayan (zamanca) --> , D( x,t) = E(x,t ) +

d'ZG( IZ )E(x, t-2)

-)

balant sn gznne al n z; burada G(Z), (7.107)'deki tek-rezonans modeline uygundur. a) ngetral iindeld elektrik alann 'Z 'ya gre Taylor serisine aarak, D ve E aras ndaki yerel olmayan bu balant y , -> E'nin zamana gre trevlerini ieren anl k bir bant2.ya dntrnz. G(Z) zerinden integralleri hi olmazsa lEtt2 'ye kadar a k olarak geli tiriniz. -> b) D(x,w) = E(W)E'(;?,(u) eklimilekifrekans-temsili bant s n bir uzay-zaman bant s olan.
D(X,t)

= (i " t )E(x,t)
-

haline dntrerek, (a) kk nda bulunan seriyi tekrar elde edebileceinizi gsteriniz; .(c0) 1 daki w deikeni yerine burada 03 41/t) konmu tur.
-

7.14 Pozitif W'lar iin E(113)'nin sanal k sm aadaki gibi verildiine gre, (7.120) Kramers-Kronig ba nts ndan .(.0)'n n gerel ksmn hesaplayn z:
-

a) Im =

( (A)

) - ( (A) - t42 )] ,

tJ02 (.0 1

b) Im =

Y co
2 (Co 2 2 - L0 ) + 2 2

Her iki durumda ImE(to) ile buldu unuz ReE(u.)'n n davran larn cu'nn fonksiyonu olarak iziniz. Sonularn z ek.7.8'deki erilerle kar lat rarak, benzerliklerin ve farkl l klarn nedenlerini aklaynz. (7.120)'deki Kramers-Kronig ba nt larnn, durgun 7.15 elektriksel iletkenli i Or olan bir ortama geni letilmesini tart n z. (7.120)'deki birinci denklemin de imediini, fakat ikinci denklemin
-

436

00 ,
ImE(w) =

LiTccs-

2w P jr o

IReE(V )
w ,2 2 - w

11

dw'
iin
E(40) -

ekline geldiini gsteriniz. [ipucu: Imeu 4nai y analitik olarak d nnz].

7.16- a) (7.113) bantsn ve Imeu >O iin E(w)'n n analitikliini kullanarak, gerel pozitif frekanslar iin ImE olmak kouluyla, pozitif sanal eksen zerinde E(00)'n n gerel olduunu ve w-*i_00'a giderken ba lang tan bire doru gitgide azald n kantlaynz. b) Sonlu gerel w'lar iin IffiVun yaln zca w. O'da s fr olduu varsaym altnda, E(W) 1 nn st yar ) dzleminde sfrlar bulunmad n gsteriniz. c) 1/E(w) iin bir Kramers-Kronig ba nts yaznz ve (7.122)'ye benzeyen, fakat Im[I/E(w)] zerinden bir integral olan bir toplama kural karn z. d) (C0) iin (7.107)'deki tek-rezonans modeli ile ImE(w) ve ImI[l/E(u.)] ' y saptayn z ve (7.122) ile (c)'deki toplama kurallarnn salandklarn ak olarak dorulaynz. 7.17 (7.67) denklemi, dzgn bir manyetik alan iinde bulunan plazmadaki alan izgileri boyunca yay lan dalgalar iin krlma indisinin karesine ait bir ifadedir. Bunu manye tosferdeki yay lma iin bir model gibi kullanarak, bir slk sinyalinin yar sn (gerekte Brillouin habercisini ve Kesim 7.11'in sonras n ) ele al n z. a) wit".;?:, 1 olduunu varsayarak, pozitif helisite dalgas iin cdkidkrnn olduka dikkatli bir izimini yap nz; burada k --con(u))/c dir. cdk/dw'n n sanal olduu aral belirtiniz, fakat oraya izmee kalkmayn z! b)LO /e% 1 olmak kouluyla, 0 4U.> <U),13 aralnda cdk/dw 'nn miRmumUriun W/W-- 1/4'de ortaya kacan gsteriniz; B s fra yakn ve Wfl 'ye yakn w 'larda cdk/deu iin yaklak ifadeler bulunuz. c) Durakl faz yntemi ve Prob.7.12 (a) zmnn genel yaps aracl yla gsteriniz ki bir sl n yar , zamann fonksiyonu olarak ykselen ve den bir frekansla alg lanr. d) (Seimli) Brillouin habercisindeki sinyalin yap sn ele al nz. Bunun, modle edilmi bir dalgayapsndan olutuunu, zarf nn Brillouin taraf ndan bulunan Airy integrali ve yksek frekans nn W = U->,/4 olduunu gsteriniz. Bu, sonra (c) k smnn iki freanslYla vuru yapan bir sinyale geli ir.

437

. 7.18 Ze ykl bir parac k, E( 4,w1) gibi bir dielektrik (ya da zde olarak, W(ET,w) = (iw/41T) 11 - E(CT,w)] gibi bir iletkenlik) fonksiyonuyla anlat lan bir ortamda sabit hz yla hareket etmektedir. Hareketli parac k taraf ndan birim zamanda yitirilen enerjiyi dielektrik fonksiyonu E( - ,w) 4 cinsinden hesaplamak istiyoruz ve u yaklakl varsayyoruz: Elektrik alan pota2siyelin negati,fgradyenidir ve ak m Ohm yasas na uyar, yani J(q,w) =Y(1 . ,(Ji)E( 4 ,0J) 1 dr.
-

a) Uygun boyland rma alt nda, paracn yk younluunun Fourier dnmnn aadaki gibi olduunu gsteriniz:

9, ( 8.Lu.1) = .

Ze

g (a) potansiyelin Fourier

(21'0~ b) Gsteriniz ki elektrostatik bileenleri yledir: q)(.8T,(4) - 4';t

L_(C7,w) c)dW/dt d3 x'den balayarak gsteriniz ki birim zamandaki enerji yitirimi

dW

2 2 Z e

dt

.n 2

J q

d q 2

oo S , 1 .1 Stu - Ci..7) clt O Im [ o E(CT ,w)

biiminde yaz labilir. Bu, ImEl(a ,10)3-1 'in enerji yitirimiyle i ili kili olduunu ve ince levhalardaki karakteristik enerji yitirimlerini inceliyerek kat lar iin E(C4 ,c0) hakknda bilgi 1 salandn gsterir . 7.19 Bolukta bir elektromanyetik alan da lmnn a sal momentumu
-

L =

1
4tt c

3 -5 dxx x (E x B)

eklinde verilir. a) Gemite sonlu bir zaman aral nda retilen (ve dolaysyla uzay n solu bir blgesinde yerle ik) alanlar iin, manyetik alan A vektr potansiyeli cinsinden ifade ederek, acsal momentumun

438

3 =

1 4n

c S d3x x +

5
j=

E(xx "i7 ) A

eklinde yaz labileceini gsteriniz. lk terim bazen fotonuu "spin"i, ikincisi ise a sal momentum operatr L = -i(XxV) 'in varl nedeniyle "yrngesel" a sal momeffilmu olarak tannr. b) Vektr potansiyelin nm ayarnda dzlem dalgalar cinsinden aclmn ele al nz: A(x,t) = -4
.4.

dik 3

4 4 ()->)a (k) e .x- wt

9, (2n)

JJ

kutuplanma vektrleri, kolayl k iin E.-15.75( + eklindeki pozitif ve.4. negatif helisite ,yektrleri llark seilir; burada ve E9 , pozitif normali k'nn ynnde olan x-y dzlemindeki derel aik vektrlerdir. . . Gsteriniz ki L'n n lk (spin) teriminin zaman ortalamas
1
3 C dk (2w) 3

spin = spn

2nc

(11 2 _

eklinde yaz labilir. Bu ifadeden "sipin" a >al momentum deyimi dorulanabilir mi? Alann enerjisini A'nn dzlem dalga all m cinsinden hesaplaynz ve karlatrnz.
7.20- z ynnde hareket eden dairesel kutuplu bir dzlem dalga x ve y dorultularnda sonlu bir uzan ma sahiptir. Genlik modlasyonunun yava deitiini (dalga birok dalgaboyu geni liindedir) varsayarak, elektrik ve manyetik alanlar n yaklak olarak
E(x,y,z,t) E (x o ' -T-i,6 1 E -7

)+ 1 k x

+ - y

ikz

ile verildiini gsteriniz; burada -' e ve 3 s ras yla x,y e 2 ve z dorultular ndaki birim vektrlerdir.

439

7.21- Prob.7.20'deki dairesel kutuplu dalga iin, a sal momentumun yaylma dorultusuna paralel zaman-ortalamal bileenini hesaplaynz. Gsteriniz ki asal momentumun bu bileeni bl dalgann enerjisi L
U

- +

dir. Bu sonucu., nmn kuantumlar (fotonlar) cinsinden yorumlaynz. Silindirik simetrik, sonlu bir dzlem dalga iin asal momentumun enine bile enlerinin s fr olduunu gsteriniz.

440

BRMLER VE 130YUTLAR ZEKIVE EK Elektrik ve manyetizmada birimler ve boyutlar sorunu, ok sayda fiziki ve mhendisi y llarca dndrmtr. Bu, uzunluk (santimetre ya da metre), ktle (gram ya da kilogram) ve zaman (ortalama gne saniyesi) temel mekanik birimleri konusundaki evrensel anlamaya z t bir durumdur. Bunu yle aklayabiliriz; Mekanik birimleri, "salt" standartlar fikri yeni bir kavramken (1800'den hemen nce) tan mlanm ve ilah saylan bir grup bilim adam (Borda, Laplace ve di erleri) taraf ndan profesyonel ve ticari dnyaya benimsettirilmi tir. Oysa ki elektromanyetik birimler sorunu ortaya ktnda, konunun pekok uzman vard (ve hl var). Bu Ek'in amac , konuya dil uzatmadan, ortal fazla kz trmayp olabildiince ok k tutmaktr. 1. Birimler ve Boyutlar, Temel Birimler ve Tretilmi Birimler Temel birimlerin say s ve bir fiziksel niceliin bu birimler cinsinden boyutlar konusundaki keyfilik, Abraham, Planck,'Bridgman, Birge ve dierleri taraf ndan vurgulanm tr. Birimlerle bylesine ilgilenen okuyucu, Birge taraf ndan kaleme al nan mkemmel makaleler serisini tanrsa iyi eder. Hangi alanda olursa olsun, bir birim sisteminin arzulanan zellikleri, kullan llk ve aklktr. rnein,relativistik kuantumlu alanlar teorisi ile temel paracklar teorisinde alan teorik fizikiler, Planck' n eylem kuantumu ve n boluktaki h z gibi evrensel sabitleri boyutsuz olacak ekilde ve birim byklkte semeyi kullan l bulurlar. Bylece ortaya kan birim sistemi (ki buna "do al" birimler denir) sadece bir temel birime sahiptir; bu da al ld gibi uzunluk olarak seilir. Tm nicelikler, ister uzunluk, ister zaman, ister kuvvet, isterse enerji v.s. olsun, art k bu bir birim cinsinden ifade edilir ve onun boyutunun kuvvetleri olan boyutlara sahiptirler. Byle bir sistem, temel birimler olarak metre, kilogram ve saniyeyi ieren bir sisteme gre, ne daha ok uyduruktune de daha az temeldir. Bu sadece bir kullan llk iidir*
w P.W.Bridgman, Dimensional Analysis, Yale Univ. Press (1931).
k%

R.T.Birge, Am.Phys.Teacher ( imdi Am.J.Phys), 2, 41 (1934); 3, 102, 171 (1935). mesi yaparken di er temel birimlerin roln oynar.

*** Kuantumlu alanlar teorisinde, ba lanma sabitinin kuvvetleri, boyut zmle-

441

Bamsz nicelikler olarak dnlen temel birimler ya da standartlar ile teori ve deney boyunca hem byklk hem de boyut bakmndan temel birimler cinsinden tanmlanan tretilmi birimler ya da standartlar hakk nda birka sz sylemek gerekir. Gelenee gre, ktle (m), uzunluk (1) ve zaman (t) temel olarak al nmal dr. Fakat elektriksel nicelikler iin zorlay c gelenekler yoktur. rne in akm birimini ele al n z. "Uluslararas " amper (uzun bir sre iin benimsenen pratik ak m birimi), bir standart gm voltametrede elektroliz ile birim zamanda toplanan gmn ktlesi cinsinden tanmlanr. Byle bir ak m birimi, ktle, uzunluk ve zaman birimlerinden ba msz temel bir birim olarak dnlr; nk birim olarak hizmet gren akm miktar elektrolizde yinelenebilir bir deneyden bulunur. te yandan, u anda benimsenen akm standart "salt" amper yle bir akim miktar olarak tanmlanr ki; bolukta kesit alanlar ihmal edilen 1 metre aral kl sonsuz uzun iki paralel telin herbirinden geti inde, teller aras nda birim uzunluk bana 2x 10 -7 newton/metre'lik bir enine kuvvet doursun. Buna gre, "salt" amper tretilmi bir biriffidir; nk a adaki (E.4) denklemiyle iki tel aras ndaki mekanik kuvvet cinsinden tanmlanmaktadr. * Bu tanmla "salt" amper", em akm birimi olan abamper'in tam onda biri kadard r. 1948'den beri tm uluslarca benimsenmi olan elektromanyetik standartlar sistemi, metre, kilogram, saniye Ve yukarda tan mlanan "salt" amper ile diren, voltaj v.s. iin dier tretilmi birimlere dayandrlmtr. Bu arzulanan bir durum olarak grnmektedir. 1894'de mhendis ve bilim adamlar ndan oluan uluslararas bir komisyonun nerileri dorultusunda haz rlanan bir Kongre Kararyla, bams z akm, voltaj ve diren temel birimleri bams z deney (gm voltametre, Clark standart hcresi, saptanm civa stunu) cinsinden tan mlandnda ortaya km olan glklere yol amaz.)
-7 bykl yle * (E.4)'deki k orant katsay s , MKSA sisteminde k 2 = 10 verilir. "Sal2t" amper'in boyutlara, bykl nden ayr olarak, k2'ye verilen boyutlara ba l d r. Elektromanyetik birimlerin al lm MKSA sisteminde, elektrik ak m (I) isteksel biimde drancii bir boyut olarak seilir. Sonuta yk It boyutlar na sahiptir ve k 2 'nin boyutlar m 11 -2 t -2 1 1/2 11/2 -1 t boyutlar na dir. k boyutsuz olarak al n rsa, o zaman ak m m 2 sahip olur. Ak m gibi bir drdnc boyut mu ortaya atmal , yoksa elektromanyetik nicelikler temel mekaniksel boyutun (bazen kesirli) kuvvetleriyle verilen boyutlara m sahip olmal sorusu, tamamiyle znel bir sorun olup, hibir temel nemi yoktur. K.* rne in F.A.Laws, Electrical Measurements, McGraw-Hill New York (1917), sayfa 705-706'ya bak n z.

442

Deneylerde ileri srlen incelik d ndaki sistematik hata nedeniyle, ksa sre sonra Kongre Karar yla Ohm yasas geerliliini yitirmiti! u andaki Uluslararas Sistem (SI, Systeme International), Paris'te tutulan standart kilogram cinsinden tan mlanan ktleye, Kr atomunda belirli bir atomik geiin boluktaki dalgaboyunun belirli bir miktar olarak metre cinsinden uzunlu a ve Cs'daki bir ince-yap geiinin periyodunun belirli bir tam say kat olarak saniye cinsinden zamana sahiptir. Kararl lazerlerle llen k hzndaki (asl nda ayni spektral izginin hem frekans hem de dalgaboyunun lmndeki) ar yksek kesinlik nedeniyle, ok yak nda metre tanmnn, zaman 133 birimi ( Cs) ve boluktaki k hz iin saptanm bir deer cinsinden verilmesi olas dr (c'nin en son deeri iin Giri Blmne bak nz). * 2. Elektromanyetik Birimler ve Denklemler Elektromanyetizman n birimlerini ve boyutlarn tart rken hareket noktanz, bams z temel boyutlar olarak geleneksel uzunluk (1), ktle (m) ve zaman (t) seimini almak olacakt r. Akm da, herkese benimsenen ykn zamanla de iim hz (I = dg/dt) biiminde tanmlayaca z. Buna gre, ykn akma orannn boyutu, zaman boyutu demektir. ** Bu durumda, yk ve ak m younluklar iin sreklilik denklemi u biimi al r : --> --> . J + . O
(E.1)

86

133

at
Sorunlar basitletirmek iin, yk ve ak mlarn varl n bir yana brakp ilkin bo uzaydaki elektromanyetik olaylar ele alacaz.
* Standartlar tan mlamak iin kuantum olaylar n n kullan lmas konusunda bir tart ma iin, Quantum Metroloji zerine yaz lan u makaleye bak n z: B.W. Petley, Encyclopaedic Dictionary of Physics (editr: J.Thewlis), Ek Cilt 4 iinde, sayfa 354, Pergamon, Okford (1971). ** zel reltivite a s ndan, ak ma yk bl uzunluk boyutlar n vermek ok daha do al olabilir. Bu durumda j'w ak m yo unlu u ile j yk yo unlu u ayni boyutlara sahiptir ve bir "do al" drtl-vektr olu turabilirler. Dzeltilmi Grauss sisteminde yap lan seim budur (Tablo 4'deki dipnota bak m ).

443

Elektrostatii yneten temel fizik yasas , aralarnda r uzakl bulunan q ve q' gibi iki naktasal yk aras ndaki kuvveti ifade eden Coulomb yasas olup, sembollerle yle yazlr: F1 = k1 clql r
(E.2)

k ' bir orant katsaysdr; bu katsaynn bykl ve boyutlar , ya yk biriminin bykl ve boyutlar bamsz olarak belirtilmi se denklem taraf ndan saptanr; ya da yk birimini tanmlamak iin keyfi olarak seilir. Bu erwie 2 iinde imdilik saptadmz ey, (kiqq 1 ) arpmnn (mlit ) boyutlar na sahip olduudur. E elektrik alan , birim yk bana den kuvvet olarak tanmlanan tretilmi bir niceliktir, ok daha genel bir tanm, yle olabilir: Elektrik alan saysal olarak birim yk bana den kuvvet ile orantldr; evrensel bir sabit olan orant katsays ylesine boyutlara sahip olabilir ki, elektrik alan birim yk balina d en kuvvetten boyuta farkl olsun. Bununla berlikte, E'nin tan mndaki bu fazlal k serbestiyle birey kazanlmad ; nk .E tanmlanacak olan ilk tretilmi .1> alan niceliidir. Ancak baka alan nicelikleri tan mladmzda, elektrik alan na gre bu alanlar n boyutlarn ve bykln ayarlamak iin tan mlara boyutlu orant katsaylar sokmak yararl olabilir. Sonu olarak, genelli i nemli lde kaybetmeksizin, noktasal bir q yknn elektrik alan birim yk bana den kuvvet biiminde (E.2)'den tan mlanabilir: E = k1 2
(E.3)

Yazarn bildii tm birim sistemlerinde elektrik alan iin bu tanm kullanl r. Ampere'in gzlemleri, kararl -durum manyetik olaylar nda etkilemeyi belirtmek ve manyetik indksiyonu tan mlamak iin bir temel oluturur. Ampere gre, aralar nda d uzakl bulunan, I ve I' akmlar tayan, sonsuz uzunluktaki iki paralel tel arasndaki birim uzunluk bana etkiyen kuvvet dF 2 dl

- 2 k2

(E.4)

444

dir. k , (E.2)'deki kl 'e benzeyen bir orant katsays dr. ilerde 'yi belirtirken kolayl k olsun diye, (E.4) denklemine 2 boyutsuz bir 2 arpan sokulmutur. (E.l) denkleminde akm ve yk boyutlarnn seimi nedeniyle, k g inin boyutlar kl 'e gre saptanacakt r. (E.2) ve (E.4)'den 'kolayca bulunacag gibi, k1 /k oran , hz karesi boyutuna (1 2t-L) sahiptir. stelik, .2 blnen yk ve ak mlar iin (E.2) ve (E.4)'deki iki mekanik kuvvetin byklkleri karla t r larak, bo uzayda k11 /k2 'nin bykl de bulunabilir. Say sal deer, boluktai k hz nn karesine ok yak ndr. Dolaysyla bunu sembollerle yle yazabiliriz: k1 k2 Burada c, byklk ve boyutuyla n hzdr. B manyetik indksiyonu, say ca birim ak m bana den kuvvetle orantl olarak Ampere kuvvet yasas ndan tretilir ve buradaki o< orant katsay s , kolaylk olsun diye seilmi belirli boyutlara sahip olabilir. Dolay syla I akm tayan uzun dorusal bir tel iin d uzakl ndaki B manyetik indksiyonu .aadaki bykle (ve boyutlara) sahiptir: B = 2k o< 2 d
(E.6)

_ c

(E.5)

Elektriksel alan n manyetik indksiyona oran nn boyutlar (E.l), (E.3), (E.5) ve (E.6)'dan bulunabilir. Sonuta (E/B) oran (1/t04) boyutlarna sahip kar. Elektromanyetik birimlerin ve boeyutlar n belirtilmesinde nc ve son bant , elektrik ve manyetik olaylar birbirine balayan Faraday' n indksiyon yasas dr. Gzlemlerden karlm olan bu yasa, bir devre boyunca indklenen elektromotor kuvvet, devre iinden geen manyetik ak mn deiim, hzyla orantldr der ve aadaki diferansiyel biime girer: V x E +k . 0
(E.7)

Burada k 3 bir orant katsay sdr. E'nin boyutlar B'ninkilere gre saptandndan, sadece (E.7)'deki her iki terim ayni

445 boyutlara sahip olsun diyerek, k,'n boyutlar daha nce durumda, tanmlaan nicelikler cinsinden ifade edilebilir. k3, oC 'in boyutlarna sahip olur. Gerekte k3, c< 'e eittir. Bu, 6.1 kesiminde Galile deimezlii yardmyla kurulmutu. Fakat bu eitlii kan tlaman n en kolay yolu, tm Maxwell denklemlerini burada tanmland gibi alanlar cinsinden yazmakt r:
!!.,

-., E = Lin k if k2 x B
4 n k o< J + 2 k 1

- E' -"
(E.8)

V x E +k

= O

V . B = 0 Kaynaks z blgeler iin iki rotasyonelli denklem, bir dalga denklemi iine toplanabilir: 2 -4' V B -k
k o< 2 2 ---> B = 0
(E.9)

(E.9)'da betimlenen dalgalar n yay lma h z , orada grnen sabitlerin bileimine baldr. Bu h z n h z olarak bilindiine gre,
k
-

(E.10)

k k o< 3 2 yazabiliriz. (E.5) 1 i (E.10) ile birle tirerek, hem byklke hem de boyuta geerlikte olan
k

3 = o<

(E.11)

eitliini buluruz.

446

eitli Elektrananyetik Birim Sistemleri

eitli elektromanyetik birim sistemleri, yukardaki e itli sabitler iin byklk ve boyut seimleriyle birbirlerinden ayrlrlar. (E.5) ve (E.11) bantlar nedeniyle, keyfi olarak seilebilecek sadece iki sabit (rne in k ve k3 ) vard r. Bununla birlikte, ok bilinen birim sistemleri i n drt sabiti de (k, k 7 , o< , k 3 ) tablolamak kullan l olur. Bunlar Tablo l'de verilmektedir. Dikkat edilirse, em birimleri ile MKSA birimleri, boyutlar dnda ok benzerdirler; sadece mekanik ve elektromanyetik birimlerinde 10'un e itli kuvvetleri kadar birbirlerinden ayrlrlar. Gaussiyen ve Heaviside Lorentz sistemleri sadece 4fl arpan kadar farkl drlar. Sadece Gaussiyen (ve Heaviside -Lorentz) sistemlerinde k 3 i gibi, k 3 hzn ters boyutlarship.(E7)'dengrlc boyutuna sahip olunca, E ve ayni boyutlara sahip olur. stelik k 3 = c olduundan,.4 (E.7) denklemi bo uzaydaki elektromanyetik dalgalar iin E ve 'nin byklke de eit olduunu gsterir. u ana kadar sadece bo uzaydaki elektromanyetik tartld . Dolays yla sadece iki temel alan, yani E ve B ortaya kt . Daha 'fr ve g makroskobik alanlar n tanmlamak ii duruyor Maddesel bir ortam n ortalamalanm elektromanyetik zellikleri bir P makroskobik kutuplanmas ve bir M makroskobik m knatslanmas ile anlat lrsa, 15' ve H tanmlarnn genel biimi yle olur: D=E E+ o 'Fii> = 1 B M

(E.12)

sa
orant katsaylardr. D ve P'yi ya da H Burda E o , o ve M'yi fRr kli boyutlarda almak hibir ey kazand rmaz. Dolaysyla 9k ve )1/4' birer saf say olarak seilir (rasyonel sistemlerde== 1, rawnel olmayan sistemlerde 'X= 2 st = 11-n ). Fakat ve g'boyuta E'den, H ve M ise -g'den farkl olsun mu olmas n m eklinde bir seim vardr. Bu seim, kolayl k ve basitlik dncesiyle, daha ok makroskobik Mawwell denklemle rine olduka basit ve temiz bir yap vermek iin yap lr. Farkl sistemler iin yaplan seimleri tablo haline dkmeden nce izgisel ve izotropik ortamlar iin birle tirici bant larn daima aadaki gibi yaz ldna iaret edelim:

447

D = SE (E.13) B = yleyse (E.12)'deki E vel4. sabitleri, E ve"'nn boluk deerleridir. Bir maddeninbail elektrik geirgenlii (ounlukla dielektrik sabiti adn alr) boyutsuz ( ) oran , bal manyetik geirgenlii (ounlukla manyetik ger sirenlik denir) ise ("") oran olarak tanmlanr. Tablo 2, Tablo l'de verilen be birim sisteminde so ve -4> 7t6 deerlerini, D ve H'nin tan m denklemlerini, Maxwell denklemlerinin makroskobik yap larn ve Lorentz kuvvet denklemini sergilemektedir. Yk ve ak m iin olan sreklilik denklemi, her birim sisteminde (E.1) biimiyle verilir; bunu, her hal iin tabloda verilen ilk iki Maxwell denkleminden dorulayabilirsiniz,:) Beilzer olarak, tm sistemlerde Ohm yasas nn ifadesi J =crE'dir; burada er iletkenliktir.
4. Gausiyen Birimler ile MKSA Birimleri Arasndaki Denklemlerin ve Miktarlarn evrilmesi

Gnmzde enok kullanlan iki elektromanyetik birim sistemi, Gaussiyen ve rasyonel MKSA sistemleridir. MKSA sistemi, pratikte, byk-boyutlu olaylarda, zellikle mhendislik uygulamalarnda ok yararl ve elverilidir. Gaussiyen sistem ise, tek-tek ykl parac klarn elektrodinami ini ieren mikroskobik problemler iin daha uygun der. Bu kitapta mikroskopik reltivistik problemler nemli olduundan, kitap boyunca Gauss birimlerinin kullan lmas ok daha uygun bulunmutur. Dalga klavuzlar ve kovuklar zerine olan Blm 8'de, mhendislerin gnln almak dncesiyle, her ana forml o ekilde yazd k ki, szkonusu denklemde k eli parantez iindeki arpan atmakla zde MKSA denklemi elde edilsin (Ku kusuz tm semboller MKSA deikenleri olarak yorumlanmak kouluyla). Tablo 3 ve 4, bir sistemden di erine evirmeler yapma gibi genel bir kullanm iin tasarlanmtr. Tablo 3, semboller ve denklemler iin bir evirme emas niteliindedir; okuyucu bu emayla herhangi bir denklemi Gauss sisteminden MKSA sistemine ve tersine evirebilir. MKSA sisteminden Gaussiyen sisteme
o. Baz lar dzeltilmi bir Gauss birim sistemi kullan rlar; orada ak m I = (1/c) (dq/dt) biiminde tan mlan r. Bu halde tablodaki :"J' ak m yo unlu u cJ ile yer de i tirmelidir; sreklilik denklemi ise J + (1/c) (J/t).0 olur. Tablo 4'n alt ndaki dipnota da bak n z.

Tablo 1 eitli Birim Sistemleri iin Elektromanyetik Sabitlerin Byklk ve Boyutlar Boyutlar saysal deerlerden sonra verilmektedir. c sembol boluktaki k hzn gsteriyor (c = 2,998 x 1010 cm/sn = 2,998 x 108 m/sn). lk drt birim sisteminde, temel uzunluk, ktle ve zaman birimleri (l,m,t) olarak santimetre, gram ve saniye kullan lr. MKSA sistemi ise, metre, kilogram ve saniye ile birlikte drdnc bir boyut olarak ak m (I) amper birimiyle kullan r. Sistem Elektrostatik (esu) Elektromanyetik (emu) Gaussiyen k

1 c -2

k2 2 -2 (t 1 ) 1

3 1

2 2-2 c (1 t )

-2

2 -2 (t 1 )

c(lt

-1

-1

(tl

-1

Heaviside-Lorentz

1 41i _ 10 -7 c 2 (ml 3 t-4 I -2 4Rc ) 15 2

2 -2 (t 1 )

c(lt 2 )

c -1 (tl-1 )

Rasyonel MKSA

4neo

4rt

10

-7

(mlt-2 I-2 )

Tablo 2

1-71 nin Tanmlar , Makroskobik Maxwell eitli Birim Sistemlerinde E' ) 01 o o' Deklemleri ve Lorentz Kuvvet Denklemi Gerekli olduunda niceliklerin boyutlar parantez ilerinde verilmi tir. c sembol, (1t -1 ) boyutlaryla n boluktaki h z n gstermektedir.
Makroskobik Maxwell Denklemleri Birim Yk Ba na Lorentz Kuvveti

Sistem

E.

D, H

Elektrostatik (esu) Elektromanyetik (emu) Gaussiyen

c-2

D=E+47rP H= c'13-4 rM 1 D = E+4rP c' H=B-4 rM D= E+47rP H=B-4rM

V D=4rp

aD Vx11=47rJ+

at

as VxE+ o

at

v B=0

E+vxB

(t'l--2)
c

V D= 4 rp

aD V xii= 4 rJ+

at

aB VxE+ =O

at

V B=0

E+vxB

(t2 1-2 )
1 1

V - D = 4 rp

VxH=31J+ 1 -- 3 c c at 1 aD Vx H=- (J+ ) c at ap VxH=J+

VxE+1'2 13 = O

c at

V - B=0

E-11 )(B c E+IxB

Heaviside Lorentz Rasyonel MKSA

D=E+P H=B-M

V D= p

1 aB Vx E+- =O

c at

V B=0

10' 47re

47rx10 -7 -2 r') (mit

D= eoE+P

V D= p

(P I'm- '1-3)

H= B -M
go

at

.a_ v cs+ ----o

at

V.B=0

E+vxB

450

Tablo 3 Sembol ve Formller iin evirme Tablosu Ktle, uzunluk, zaman, kuvvet ve di er zel olarak elektromanyetik olmayan nicelikler iin semboller de imez kalrlar. Gaussiyen deikenlerle yaz lm herhangi bir denklemi MKSA nicelikleriyle yaz lm hale evirmek iin, denklemin her iki yannda yer alan sembollerin a adaki "Gaussiyen" stununda listelenmi olanlarn hemen sandaki "MKSA" sembolleriyle deitiriniz. Ters dnm de izinlidir. Uzunluk ve zaman seffibolleri deimez kaldndan, birbirinden boyuta sadece uzunluun ve/veya zamann ssyle ayr lan nicelikler, mmkn olduu taktirde bir araya toplanm lardr. Nicelik n hz Elektrik alan (potansiyel, voltaj) Yerdei tirme Yk younluu (yk, akm yo ., akm, kutuplanma) Manyetik ndksiyon Manyetik Alan Mknatslanma letkenlik Dielektrik sabiti Manyetik geirgenlik Diren (impedans) ndktans S a Gaussiyen
c

MKSA
(jlt ) -1/2

M,V) D

\4710>4,V)

--.7;; D
1

pg,3

,I,5)fq,,7,1.,14;) F-TIE-

-r . A. H - M Q' E... /k R(Z) L C Vi-Z \irv i,

--'. B --> ,1 H

4n M C74nE E/E

M0
LATE0R(Z) 411 E0 L C/ 4nEb

451
Tablo 4 Bir Fiziksel Niceliin Verilen bir Miktar iin evirme Tablosu Tablo yle dzenlenmi tir ki, bir fiziksel niceli in u kadar MKSA ya da Gaussiyen birimi olarak verilen bir miktar , di er sistemde e deer say da birim olarak ifade edilebilsin. Dolay s yla her s radaki nicelik, farkl birimlerle ifade edilmi ayni miktarlar gstermektedir. Btn 3 arpanlar (sler d nda), hassa al malarda (2,99792456) ile yerde i tirmelidir ( k h z n n say sa51 deeri). rnein yerde i tirme (D) ile ilgili s rada, (2 x 10 ) niceli i, gerekte (2,99792 x 47C x 10 5 ) dir. Herhangi bir birim konusunda bir isim zerinde anlama varsa, ya da ok kullan llyorsa, o isim verilmi tir. Aksi takdirde, sadece birok Gaussiyen veya MKSA ya da SI birimlerinin arp mlar biiminde yaz lm t r. Fiziksel Nicelik Uzunluk Ktle Zaman Frekans Kuvvet Enerji G Yk Yk yo unluu Ak m Ak m younluu Elektrik alan Potansiyel Kutuplanma Yer de i tirme letkenlik Diren S a Manyetik ak Manyetik indksiyon Manyetik alan, M knat slanma 'E indktans sembol Rasyonel MKSA 1 metre (m) 1 saniye (sn) 1 hertz (Hz) 1 newton 1 joule 1 watt 1 coulomb
1 coul m 3

Gaussiyen 10 1 1 10 5 10 10 7 7 2 santimetre (cm) gram (gm) saniye (sn) hertz (Hz) dyne erg erg sn -1

1
m t V F W 1.
U

1 kilogram (kg)10 3

P q

3x10 9 3x10 3 3x10 9 3x10 5 -4 -x10 31 300 3x10 5

statcoulomb statcoul cm -3 statamper statamp cm statvolt dipol momenti cm -3 2 statvolt cm -1

p
I J E ,V P D

1 amper (amp) -2 1 amp m 1 volt m-1 1 volt 1 coul m-2 1 coul m2 1 mho m -1 1 ohm 1 farad 1 weber 1 tesla 1 amper dn 1 amper m-1 1 henry

12nx10 5 statvolt cm -1 (statcoul cm -2 ) sn -1 9x10 9 1 -ii -I 7 9-x10 sn cm ,1 9 011 cm 2 gauss cm Vtya maxwell gauss

cr
R C QS,F B H M L

10

41x10 -3 oersted 10 -3 1 -11 -x10 9 manyetik moment cm -3

e GauS iyen birimlerde indktans birimi hakk nda hkm sren bir

452

tek ynl evirmeler iin daha basit emalar vard r. Ba ka genel emalar da mevcuttur. Fakat Tablo 3'deki reete, tm mekaniksel nicelikleri de imez tutarak, ek kabuller yapmaks z n, eletromanyetik ve mekanik 11vvetlerin 2 (yani, ince yap sabiti e / Fc ve plazma frekans 4> = 4Tcn e /m) birlikte ele alnmalaryla ortaya kan niceliderin dorudan evrilmelerine olanak sa lar. Tablo 4 ise birimlere de gin bir evirme tablosudur; bundan yararlanarak herhangi bir fiziksel niceli in verilen miktar n , MKSA birimli ya da cgs-Gaussiyen birimli belirli bir sayyla ifade edebilirsiniz.

kar kl k vard r. Bu, baz yazarlar n bir dzeltilmi Gaussiyen sistem kullanmalar ndan kaynaklan r; bu sistemde ak m elektromanyetik birimlerle llr, yle ki yk ve ak m aras ndaki ba l l k Im = (1/c) (dq/dt)'dir. ndktans, indklenen V = 2 L(dI/dt) voltaj , ya da U = LI enerjisi arac l yla tan mland ndan; Kesim 2'deki ak n Gaussiyen indktans birimimizin byklk ve boyuta (t 1 - ) elektrostatik indktans birimine e it oldu unu syler. Elektromanyetik I ak m , bizim I Gaussiyen ak m na I = (1/c)I ba nt s yla ba lid r. ndktans n enerji tan m ndanm gryoruz ki, elektrylanyetik L indktans bizim Gaussiyen L indktans na L = c L ile ba fLd r. Buna gre L uzunluk boyutundad r. Dzeltmlmi Gauss sistemi, genellikle Wlektromanyetik indktans birimini kullan r; ak m iin de yle ... Bu durumda voltaj ba nt s V = (L /c) (dI /dt) biimindedir. ndktans birimleri aras ndaki say sal baint yledir: 1 henry = 9 x 10

-11

Gaussiyen (es) birim = 10 9 emu.

453

BBLYOGRAFYA - Abraham, M., and R. Becker, Ulectricit and Magnetism, Blackie, London, (1937), Theorie der 1'ktrizi-tt, Cilt I in sekizinci Alman bask sndan eviri. , Theorie der Elektrizitt, Cilt II, Elektronentheorie, Tuebner, Leipzif (1933). - Abramowitz, M., and I. A.Stegun, eds., Handbook of Mathematical Functions, U.S. National Bureau of Standards, (1964), Dover, New York (1965). - Adler, R.B., L.J.Chu, and R.M. Fano,Electromagnetic Energy, Transmission and Radiation, Wiley, New York (1960). - Arfken, G., Mathematical Methods for Physicists, Academic, New York (1970). 2.bask ,

- Argence, E., and T. Kahan, Theory of Waveguides and Cavity Resonators, Blackie, London (1967). - Bateman Manuscript Project, Higher Transcendental Functions, 3 cilt, ed.by A. Erdelyi McGraw-Hill, New York (1953).
,

, Tables of Integral Transforms, Erdelyi, McGraw-Hill, New York, (1954).

2 cilt, ed.by A.

- Bates, L.F., Modern Magnetism, 4.bask , Cambridge University Press (1961). - Beam, W.R., Electronics of Solids, McGraw-Hill, New York (1965). - Bieberbach, L., (1964). Conformal Mapping, Chelsea, New York Theoretical Nuclear 4.bask ,

- Blatt, J.M., and V.F. Weisskopf, Physics, Wiley, New York (1952).

- Born, M., and E. Wolf, Principles of Optics, Pergamon, New York (1970).

- Bttcher, C.J.F., Theory of Electric Polarization, Elsevier, New York (1952). - Brailsford, F., Physical Principles of Magnetism, Van Nostrand, London (1966). - Brillouin, F., Wave Propagation and Group Velocity, Academic, New York (1960). - Budden, K.G., Lectures on Magnetoionic Theory, Gordon and Breach, New York (1964). , Radio Waves in the Ionosphere, Cambridge University Press (1961).

454

- Byerly, W.E., Fourier Series and Spherical Barmonics, Ginn, Boston (1983); Dover bask s da var. - Cairo, L., and T. Kahan, Variational Techniques in Electromagnetism, Blackie, London (1965). - Churchill, R.V., Fourier Series and Boundary Value Problems, 2. bask , McGraw-Hill, New York (1963). - Clemmow, P.C., The Plane Wave Spectrum Representation of Electromagnetic Fields, Pergamon, Oxford (1966). - Collin, R.E., Field Theory of Gided Waves, McGraw-Hill, New York (1966). - Courant, R., and D. Hilbert, Methods of Mathematical Physics, 2.cilt., Wiley-Interscience, New York (1962). - Debye, P., Polar Molecules, Dover, New York (1945). - Dennery, P., and A. Krzywicki, Mathematics for Physicists, Harper and Row, New York (1967). - Durand, E., Electrostatique et magnetostatique, Masson, Paris (1953). - Fano, R.M.,L.J.Chu, and R.B. Adler, Eledtromagnetic Fields, Energy, and Forces, Wiley, New York (1960). - Feynman, R.P.,R.B.Leighton, and M.Sands, The Feynman Lectures on Physics, 3 cilt, Addison-Wesley, Reading, Mass. (1963). - Friedman, B., Principles and Techniques of Applied Mathematics, Wiley, New York (1956). - Frhlich, H., Theory of Dielectrics, Oxford University Press (1949). - Galejs, J., Terrestrial Propagation of Long Electromagnetic Waves, Pergamon, Oxford (1972). - Gibbs, W.J., Conformal Transformations in Electrical Engineering, Chapman and Hall, London (1958). - Goldstein, H., Classical Mechanics, Addison-Wesley, Reading, Mass. (1950). - Gradshteyn, I.S., and I.M. Ryzhik, Tables of integrals, Series, and Products, 4.bask , Yu.V.Geronimus ve M.Yu.Tseytlin taraf ndan haz rlanm , A.Jeffrey taraf ndan evirisi bas lm , Academic, New York (1965). - deGroot, S.R., The Maxwell Equations, Studies in Statistical Mechanics, Vol. IV, North-Holland, Amsterdam (1969).

455

- deGroot, S.R., and L.G. Suttorp, Founda,tions of Electrodynamics, North-Holland, Amsterdam (1972). - Hadamard, J., Lectures on Cauchy's Problem, Yaie University Press (1923); Dover bas m (1952). - Hildebrand, F.B., Advanced Calculus for Applications, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J.(1962). - Jahnke-Emde-Lsch, Tables of Higher Functions, 6.bask F. Lsch taraf ndan gzden geirilmi , Teubner, Stuttgart and McGraw-Hi11, New York (1960). - Jeans, J.H., Mathematical Theory of Electricity and Magnetism, 5.bask , Cambridge University Press (1948). - Jeffreys, H., and B.S.Jeffreys, Methods of Mathematical Physics, 3.bask , Cambridge University Press (1956). - Kelvin, Lord (Sir W. Thomson), Reprints of Papers on Electrostatics and Magnetism 2.bask , Macmillan, London (1884). - Kellogg, 0. D., Foundations of Potential Theory, SpringerVerlag, Berlin (1929); ayrca Ungar, New York tekrar bas m . - Kittel, C., Introduction to Solid State Physics, Wiley, New York (1971). 4.bask ,

- Landau, L. D., and E. M. Lifshitz, The Classical Theory of Fiels, 3. gzden geirilmi ngilizce bas m , evirmen: M. Hamermesh, Pergamon, Oxford and Addison-Wesley, Reading, Mass. (1971).
, Electrodynamics of COntinuous Media, Addison-Wesley,

Reading, Mass. (1960). - Lighthill, M.J.,

Introduction to Fourier Analysis and Generalised Functions, Cambridge University Press (1958).

- Lorentz, H. A., Theory of Electrons, 2.bask , (1915), Dover, New York (1952). - Magnus, W., and F. Oberhettinger, Special Functions of Mathematical Physics, Chelsea, New York (1949). - Magnus, W., F. Oberhettinger, and R.P. Soni, Springer-Verlag, New York (1966). - Mason, M., and W. Weaver, The Electromagnetic Field, University of Chicago Press (1929); Dover tekrar bas m .
Formulas and Theorems for the Special Functions of Mathematical Physics,

456

3. - Maxwell, J.C., Treatise on Electricity and Magnetism, bask (1891), 2 cilt, tekrar bas m: Dover, New York (1954). - Morse, P.M., and H. Feshbach, Methods of Theoretical Physics, 2 Ks m, McGraw-Hill, New York (1953). - Panofsky, W.K.H., and M. Philips, Classical Electricity and Magnetism. 2. bask , Addison-Wesley, Reading, Mass. (1962). - Pauli, V., Theory of Relativity, Pergaman, New York (1958), Encyklopedia der mathematischen Wissenschafter, cilt V 19, Tuebner, Leipzig (1921)'deki bir makaleden eviri, yazar taraf ndan eklenmi notlarla (1956). - Penfield, P., and H. A. Haus, Media, M.I.T. Press (1967).
Electrodynamics of Moving

- Polya, G., and G.Szeg, Isoperimetric Inequalities in Mathematical Physics, Annals of Mathematics Series No. 27, Princeton University Press (1951). - Robinson, F.N.H., Macroscopic Electromagnetism, Oxford (1973). Pergamon,

- Rosenfeld, L., Theory of Electrons, North -Holland, Amsterdam (1951). - Rothe, R.,F. 011endorff, and K. Polhausen,
Functions as Applied ta Engineering Preblems, Theory of

Technology 3.bask ,

Press, Cambridge, Mass. (1933). - Smythe, W.R., Static and Dynamic Electricity, McGraw-Hill, New York (1969).

- Sommerfeld, A., Partial Differential Equations, Academic, New York (1949). - Stone, J.M., Radiation and Optics, McGraw-Hill, New York (1963). - Stratton, J.A., York (1941).
Electromagnetic Theory,

McGraw-Hill, New

- Thomson, J.J., Recent Researches in Electricity and Magnetism, Clarendon Press, Oxford (1893). - Titchmarsh, E.C., Introduction to the Theory of, Fourier Integrals, 2. bask , Oxford University Press (1948). - Tranter, C.J., Integral Transforms in Mathematical Physics, 2.bask , Methuen, London (1956).

457

- Van Vleck, J.H., Theory of Electric and Magnetic Susceptibilities, Oxford University Press (1932). - Wait, J.R., Electromagnetic Waves in Stratified Media, Pergamon, Oxford (1962). - Watson, G.N., Theory of Reqsel Functions, 2.bask , Cambridge University Press (1952). - Wert, C.A., and R.M.Thomson, Physics of Solids, 2.bask , McGraw-Hill, New York (1970). - Whittaker, E.T., A History of the Theories of Aether and Electricity, 2 cilt, Nelson, London, cilt I, The Classieal Theories (1910, gzden geirilmi ve geni letilmi ekli 1951), cilt 2, The Modern Theories 1900-1926 (1953); tekrar bas m: Harper Torchbooks, New York (1960). - Whittaker, E.T., and G.N.Watson, A Course in Modern Analysis, 4.bask , Cambridge University Press (1950). - Wooten, F., Optical Properties of Solids, Academic, New York (1972). - Ziman, J.M., Principles of the Theory of Solids, Cambridge University Press (1964).

458

VEKTR FORMLLERT

8t.(g x - > )
-

(8"\-?))

ax(Cx -. ) (a)d,)c..';jk)

(a. - )( 10. -a,)-( -c't. -ch(' - ) 4 =O, ) . CP x Cx ) = o 4 </x( 57xa)= "'( - )- V2.a \7 +4,- -C =

S tl c(kKC ) = IVxa+k-L- ,xa '4)a ax(1)(g) -+. 1- x( 7 xa) +( k-).)."""(a.g) = (axg? ) = = a(7.g)-g(D.:3i)+(g."$') -c+,
belirli bir ba lang ca gre bir noktan n koordinat , r = IXI bunun bykl ve ri = X/r nsal birim vektr olmak zere, unlar yazabiliriz:

" - -ic =3

k7x3C=c).
Cr

"k:1x;:i=o

Ca ) -1-"s =

(a-n')-\

459

VEKTREL HESABA ILI KIN TEOREMLER A a da 4),Il ve iyi davran l skaler ve vektr fonksiyonlar, V -boyutlu bir hacim, d 3 x bunun hacim elemani, S ise V yi s n rlayan iki-boyutlu kapal yzey olup, yzey eleman da ve da'ya dik d a ynelik birim vektr n dir.

sp. q d3x

a,
7.s da
x da

(Iraksama teoremi)

<p>, =

Sp x

d3x

Sv (d) V24' + "45 . ;<-P)d3x = S cl) s % :S, t}, da Sv ((P V24' 14) D24)) d3 x =(OY c*"." da
S

(Birinci Green zde li i) (Green teoremi)

A a da S bir a k yzey, C bu yzeyi_ evreleyen s n r izgisi ve d/ ise C zerindeki izgi eleman d r. S ye dik olan Ii birim vektr, C boyunca al nan izgi integralinde kullan lan sa - el kural ile tan mlan r.

S (,;?,

da

= -A. ct
(11

(Stokes teoremi)

x 4' (A