ADL YARGILANMA HAKKI VE MAKUL SRE Kenan ZDEMR Adalet Bakanl KGM Yetkili Tet.Hak.

GR ada toplumlarda insanlar, haklarn yarg nnde ararlar. Devletin temelini oluturan toplumsal szlemede, insanlarn haklarn aramak iin bizzat kuvvete bavurmamalar, haklarn yetkili yarg mercileri nnde aramalar anlamas vardr. Yarglama ve bunun sonucunda adaletle uyumazlklar zme, bir devletin vatandalarna verebilecei en byk ve en nemli hizmettir. Bu husus Adalet mlkn temelidir. Ataszyle gzel bir ekilde ifade edilmitir. Adaletin datlmas sistemi dzgn ilemiyorsa o devletin temelleri salam deil demektir. Bir vatandan uyumazlk sonucunda hakkn doru bir ekilde alabileceine inanmas gerekir. Hakl olann mutlaka hakkn bulmas ve haksz olann da beklediini bulamamas hukuk devletinin temel zelliklerinden birisidir. Adil yarglama, devletin adalet datma grevinin zdr. nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 10 uncu maddesinde; insanlarn aralarnda kan uyumazlklardan dolay, bamsz ve tarafsz mahkemelerce adil ve ak olarak dinlenmesi hakkna sahip olduklar belirtilmitir. nsan haklarnn uluslararas dzeyde korunmas iin devletlerin tek tarafl olarak ihll, edemeyecekleri uluslararas standartlarn saptanmas gerektiinden hareketle, Avrupa insan haklar standardnn salanmas amacyla hazrlanan en nemli belgeler, 4.11.1950 tarihinde Roma da imzalanan ve 3.9.1953 tarihinde yrrle giren Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve ek protokolleridir. Trkiyede bu Szlemeyi ve eki protokol 18.5.1954 tarihinde 6366 sayl Kanunla, dier ek protokollerin de ounu deiik zamanlarda onaylamtr. Trkiye, Avrupa nsan Haklar Komisyonu na bireysel bavuru hakkn, 22.1.1987 tarihli ve 87/11439 sayl Bakanlar Kurulu Karar uyarnca 28.1.1987 tarihli beyanyla 3 yl iin kimi ekincelerle kabul etmi; daha sonra da 24.1.1990 tarihli ve 90/82 sayl Bakanlar Kurulu Kararna dayanarak bu kabuln 3 yl iin yenilemitir. Bakanlar Kurulu, bireysel bavuru hakkn tanrken ileri srd ekinceleri 27.4.1992 tarihli ve 92/2982 sayl kararyla kaldrmtr. Trkiye, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin balayc yetkisini de 25.9.1989 tarihli ve 89/14563 sayl kararnameyle tannmtr. Adil yarglanma hakk ve makul sre konusunun incelenecei bu almada ncelikle, genel olarak adil yarglanma hakkna deinildikten sonra yarglamann makul bir sre iinde sonulandrlmas, makul srenin saptanmasndaki esaslar, makul sre ile ilgili Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin makul sre ile ilgili rnek kararlar ve Trk Hukukundaki durum balklar altnda aklamalar yaplacaktr. I. ADL YARGILANMA HAKKI A. Genel Olarak nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini Korumaya Dair Szleme ksa ad ile (AHS) Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 6 nc maddesinde yargnn ileyiine ilikin baz usul kurallar yer almaktadr. Bu kurallarn amac kiinin hak arama zgrln ve adil bir ekilde yarglanmasn gvence altna almaktr. AHSnin 6 nc maddesi hkm nceleri salkl adalet ynetimi isteme hakk olarak adlandrlan, sonralar adil yarglanma (hakkaniyete uygun yarglanma) kavram ile belirlenen hakk gvence altna almaktadr. Adil veya hakkaniyete uygun yarglanma hakk, birden fazla ve eitli unsurlar ieren bir btndr. Bu unsurlardan bir ksm maddede aka belirtilmi; dier bazlar ise bu kavramn zorunlu sonular sfatyla, madde hkmne zmmen dahil unsurlar olarak Divan tarafndan saptanmtr. Maddede adil yarglanma hakknn asgari koullar gsterilmitir. Adil yarglanma hakkndaki adil szcyle, amalanan, adalete uygunluk olup, yarglamann adalete uygun bir biimde yrtlmesi ve bitirilmesi gereklidir. Maddenin genel kural koyan, 1 inci fkrasnda adil yarglanma hakkn oluturan unsurlardan bir ksm aka saylm olup, bunlar davann; a) kanunla kurulan, b) bamsz ve tarafsz, c) mahkeme nnde, d) makul srede,

e) ak durumada, grlmesidir. 1 inci fkrann 1 inci cmlesinde de davann, ayn zamanda hakkaniyete uygun surette dinlenmesi de hkme balanmtr. Strasbourg denetim organlar ve Divan, itihatlarnda bu ibareden hareketle, adil yarglama kavramnn fkrada aka saylanlar yannda, dava hakk (veya mahkeme nnde hak arama zgrl), taraflar arasnda silh eitlii, yarglamada eliiklik (vicahilik yahut yzyzelik) gibi, zmn unsurlar da ierdii sonucuna varmlardr. AHSnin 6 nc maddesinin 1 nci fkras farkl boyutlaryla ele alnarak; mahkeme yarglamasnda, yarglama hukukunun madd haklar ve demokratik toplum iin anlamnn nemi ortaya konulmaktadr. Bu suretle, yarglama hukuku iinde mtala edilen kurallarn etkin ekilde yrrlnn gerekletirilmesi amalanmaktadr. Adil yarglama kavramnn demokratik toplumda igal ettii nemli yer hem bu hakkn pratik mlahazalara feda edilmesine, hem de genel kural ieren 1 inci fkra hkmnn dar yorumuna engeldir. Divana gre, 6 nc madde, ayn zamanda demokratik ynetimin temel elerinden biri olan hukukun stnl ilkesini de iermektedir. 6 nc madde hkm bu maddenin kapsamna giren davalarda, olaan yarglama makamlarnca verilecek kararlarn esasn etkilemeleri sz konusu ise anayasa mahkemelerini de balamaktadr. Bu durumda, anayasa mahkemelerinin bakmakta olduklar davalarn zel nitelii gznnde tutulmakta ve deerlendirme bu adan yaplmaktadr. Sz konusu maddede hkme balanm olan adil yarglanma hakk, AHSnde ngrlen haklarn kamu grevlileri tarafndan ihll, edilmesi halinde, kiinin ikyet hakkn dzenleyen 13. maddesiyle de yakndan ilgili olup, bu hakkn kapsam 7 No lu Ek Protokolle geniletilmi ve kiiye yeni baz haklar tannarak adil yarglanma hakk salam temeller zerine oturtulmutur. 7 Nolu Ek Protokoln 2 nci maddesi bir yana AHS, taraf devletleri ok dereceli bir yarglama usuln kabul etmeye zorunlu klm deildir. Ancak, ilk dereceyi izleyen sonraki derece yarglamalar da sann durumunu etkileyecek olduundan ve kesinlememi bir mahkmiyet veya beraat kararnn iin esasan zme balad sylenemeyeceinden, bir devlet istinaf ya da temyiz yarglamasn da ngrm ise, 6 nc madde hkmne bu merciler nnde de bunlarn kendilerine has yarglama zellikleri hesaba katlmak kaydyla uyulacaktr. Dier yandan, yarglamann belli bir aamasnda ihmal edilen bir hususun sonraki aamalarda dzeltilmi olmas her zaman mmkn olduundan, Komisyon veya Divan, 6 nc madde hkmnn ihll olunup olunmadn aratrrken ulusal hukuk dzeyinde yarglamann btnn gz nnde tutmaktadr. AHS nin dier hkmlerine oranla say itibaryla en fazla bavurunun 6 nc madde erevesinde yaplm olmas, bu hkmn yaamsal nemini aklkla ortaya koymaktadr. B. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 6 nc Maddesinin Kapsam AHS nin 6 nc maddesinin 1 nci fkras, zel hukuka ilikin hak ve ykmllklerin belirlenmesi ve bir su isnad hakknda karar verilmesi gibi hem zel hukuka, hem de ceza hukukuna ilikin konular, 2 ve 3 nc fkralar ise sadece ceza davalarn kapsamaktadr. AHS, kiinin adil yarglanmay isteme hakkn meden hak ve vecibelerle ilgili nizalar ve cezay sahada serdedilen bir isnat esasna, baka bir ifadeyle meden hak davalar ile ceza davalarna inhisar ettirmek suretiyle sz konusu hakk ksmen snrl tutmutur. rnein, idari davalar yahut disiplin hukuku veya anayasaya aykrlk iddialar, kural olarak, bu madde uygulanmasnn dndadr. Bununla birlikte, Komisyon ve Divann otonom kavramlar doktrini uyarnca, maddedeki meden hak ve su isnad deyimleri madd kriter esas alnmak suretiyle geni ekilde yorumlanm ve bu nedenle, eklen kamu hukuku dzeyinde yer alan pek ok anlamazlk z bakmndan meden haklara ilikin niza kabul edilerek madde kapsamna sokulmutur. Komisyon, ilk kararlarnda sz konusu hkmn idar tasarruflar ve davalar konusunda uygulanmayaca grn savunmutur. Divan ise aksi gr savunarak, zel hak ve ykmllklere ilikin btn uyumazlklarn 6 nc madde erevesinde deerlendirilmesi gerektiini kararlatrmtr. Divana gre, olay hakknda uygulanan kanunlarn nitelii nemli olmayp, bunlar ister hukuk, ister ticar ve isterse idar kanunlar olsun ve olaya idar bir makam veya mahkemeden hangisi bakarsa baksn, konu zel bir hak ve ykmll ilgilendirdii takdirde, 6 nc madde uygulanmaldr.

Divan, daha sonraki itihatlarnda bu grn gelitirerek, kamulatrma, inaat ruhsat verilmesi; ayn ekilde bir meslek veya ekonomik faaliyetin yrtlmesi iin yaplan ruhsat bavuralarnn geri evrilmesine ilikin kararlar dolaysyla kan uyumazlklar da 6 nc madde kapsamna almtr. Buna karlk Komisyon ve Divan, seme ve seilme hakk gibi siyas haklarn, kamu grevinde istihdam edilme hakknn, iltica hukukunun, salnan vergiye itirazn, artl salverilme talebinin reddinin ve bu saylanlar gibi salt kamu hukukuna ilikin konularda kan uyumazlklarn 6 nc maddenin kapsamna alnamayaca grndedir. Divan, nne gelen davalarda kamu hukuku dzeyinde yer almasna ramen baz tasarruflar, meden hak ve ykmllk niteliinde niza sayarak 6 nc maddenin uygulama alanna sokmutur. Divan itihadnda bir zel hukuk tasarrufunun, geerlik iin idarenin izin yahut denetimine tabi tutulmu bulunmasnn bu tasarrufun zn, yani meden hak niteliini ortadan kaldrmayacan karara balam; ulusal hukukun kamusal sayd bir tasarruf, denetim organ Divan tarafndan 6 nc madde balamnda deerlendirilirken, nce sz konusu tasarruftan doan hakkn ierii veya bu tasarrufun sonular ele alnm, kamusal veya zel nitelikten hangisinin ar bast aratrlarak bir sonuca varlmtr. AHSnin 6 nc maddesi hkmnn uygulanabilmesi iin hak ve niza eklinde iki koulun gereklemesi gerekir. Ulusal hukuka hak olarak tannmayan, baka bir ifadeyle ulusal merciler nnde hak sfatyla ileri srlp makul zeminde savunulamayan bir iddia, 6 nc madde kapsamnda ele alnamaz. AHSnin, Franszca metninde yer almakla beraber, ngilizce metinde mevcut olmad noktasndan hareket eden Divan, niza kavramnn yarglama hukukundaki ekli ve dar anlamda deil, geni ve madd anlamda, yani iddia olarak anlalmas gerektii grndedir. Niza hakkn mevcudiyeti konusunda olabilecei gibi kapsam veya kullanm yahut yararlanma ekliyle de ilgili bulunabilir. 6 nc maddenin baka bir uygulanabilirlik koulu da nizann gerek ve ciddi savunulabilir olmasnn yannda, sonucunun uzak ve dolayl ekilde deil, dolaysz yani dorudan doruya ilgilinin meden hakkna ilikin, baka bir ifadeyle, iddia konusu hak bakmndan belirleyici nitelikte bulunmas gereklidir. Komisyon ve Divan kararlarnda, zel hukuk alanndaki hak ve ykmllk kavramlarnn ak bir tanm yaplmam olup, kiiler arasndaki haksz fiilden kaynaklanan tazminat talepleri, akd ilikilerden kaynaklanan hak ve ykmllkler, aile hukuku alanndaki uyumazlklar gibi geleneksel zel hukuk uyumazlklar, madde kapsamnda kabul edilmektedir. Bireyler arasndaki veya zel kii ile zel hukuka tbi kamu tzel kiileri arasndaki zel hukuk ilikisi ve nizalarnn, meden hak ve ykmllklerle ilgili nizalar olduu kukusuzdur. Mlkiyet hakk, eya, miras gibi haklarn da meden haklardan olduu hususunda herhangi bir tereddt bulunmamaktadr. Komisyon ve Divan, somut bir olayda uygulanan yaptrmn, hukuk bir konuyu ceza hukuku alanna intikal ettirilebilecei grne de sahiptir. rnein, bir para cezasnn denmemesi, kii hakknda bir ceza hkm verilmesini gerektirebilir. Divana gre, bir suun, crm veya basit bir kabahat yahut dzen ihlli olup olmadnn belirlenmesinin kit devletlerin takdirine braklmas durumunda AHS nin temel hkmleri olan 6. ve 7 nci maddelerin uygulanmas bertaraf edilmi olacandan byle bir sonucun AHSnin amacyla badatrlmasna olanak bulunmamaktadr. AHSnin 6 nc maddesinin 1. fkrasnda dzenlenen ikinci konu, bir su itham hakknda karar verilmesi olup, bu hkm su itham altndaki kiinin tarafsz bir mahkemede adil yarglanma hakkn gvence altna almaktadr. Divana gre, su itham, bir makamn, kiiye iledii bir su dolaysyla resm bildiride bulunmasdr. tham konusunun su olup olmad ulusal hukuka gre belirlenecektir. Ancak, somut bir olayda itham konusunun i hukuk tarafndan su deil, disiplin ilemini gerektiren bir ihll olarak nitelendirilmesi halinde, olayn Szleme hkmlerinin altndaki kesin deerlendirmesi, Komisyon ve Divana ait bulunmaktadr. Baka bir ifade ile Komisyon ve Divan her somut olayda su niteliini kendisi belirleyerek yetkili olduuna karar verdikten sonra, konuyu 6 nc madde erevesinde deerlendirmektedir. AHSne taraf olan devletler herhangi bir fiili su haline getirmekte serbest bulunmakla birlikte ulusal mevzuatn su sayd fiil, AHS ile koruma altna alnm hak veya zgrlklerden birisinin normal kullanmn etkilemi ise ulusal mevzuatn su sayd fiil AHS uygulamasnda da sutur. Buna karlk, ulusal mevzuatn su olarak nitelemedii bir fiil, rnein disipline ilikin kabahat, AHS

anlamnda su oluturabilecek ve bu sfatla da 6 nc maddenin uygulama alanna girebilecektir. Gerekte AHS organlar bir fiilin 6 nc madde uygulamasnda su ilemi grp grmyeceini, bu fiilin; ulusal hukuktaki, niteliini zat niteliini (rnein disipline ilikin kabahatlerde olduu gibi snrl bir meslek grubunu yahut toplumun btnn ilgilendirmesini) ve son olarak da sz konusu fiil iin ngrlen yaptrmn niteliini ve arlk derecesini, (rne-in hapis cezasnn sresi gibi) gznnde tutarak bir sonuca varmaktadrlar. Divana gre, bir sulamann varl konusunda sulamann ekli veya zaman yahut sulayan makamn sfat deil, isnadn ierii yani konusu nemlidir. Kiinin bir su ilediinden phelenilmesi, byle bir phe ile yakalanmas veya tutuklanmas, hakknda bir polis ya da hazrlk soruturmas am bulunmas ilgilinin durumunu etkileyeceinden bu durumlar su isnad niteliindedir. 6 nc madde hkmnn madde bakmndan uygulama alannn snrl tutulduunu, adil yarglanma hakknn medeni hak ve vecibelerle ilgili nizalar ile su ithamna ilikin yarglamalara inhisar ettirildii yukarda belirtmiti. Bu kavramlar da, AHSndeki dier kavramlar gibi, ulusal niteleme ve deerlendirmelerden bamsz otonom kavramlardr. Strasbourg denetim organlar, bu kavramlar yorumlarken madd kritere bavurmu, yani yarglamaya konu tekil eden hak veya iddiann cevherini (dava konusunu) esas alm, Divan sz konusu kavramlar anlamlandrrken, btn durum ve olaslklar kapsayacak soyut ve genel bir forml vermekten ok her somut olay kendi zel koullar iinde deerlendirerek bir sonuca varmtr. II. YARGILAMANIN MAKUL BR SRE NDE SONULANDIRILMASI A. Genel Olarak Cezay gerektiren bir eylemin, belirli bir usul kapsamnda deerlendirilerek sonulandrlmas, bu eylem iin davann balamas, sona ermesi ve bunlarn makul sre iinde yaplmas, erevesinde gerekleir. Bavuruda bulunann iinde bulunduu somut artlar ile onun dncesinin ynlendirici etkisi nda, bu sorunun tmnde ekl anlaytan madd anlaya doru bir gelime gzlenir. Davalarn yarglama makamlar nnde zaman iinde uzayp gitmesi, srncemede kalmas, birok lkede ikyetlere neden olmaktadr. Adil yarglama taahhdnde bulunmu, AHSne taraf olmu devletlerin bu duruma are bulmalar kanlmaz bir zorunluluktur. Mahkemelerin zellikle ok sankl davalardan kaynaklanan veya uluslararas adl yardmlama kanalyla bilgi ve belge salama zorunda olduu baz davalarda makliyet ls aldnda AHSnin 6 nc maddesinin ihlli sz konusu olmaktadr. AHSnin 6 nc maddesi, yarglamann makul bir sre iinde tamamlanmasn aramakta olup, bu hkm esas itibaryla 5 inci maddede yer alan ve yakalanan veya tutuklanan kiinin makul bir sre iinde yarglanmas veya durumalar esnasnda salverilmesi hakknn bir grnm niteliindedir. Gerekten 5 nci madde, zgrl yakalama ve tutuklama gibi geici tedbirlerle kstlanm kiiyi hedef alarak, bunun makul sre iinde yarglanmasn veya salverilmesini ngrmektedir. Buna karlk 6 nc madde, zgrl herhangi bir nedenle kstlanmam kiinin davasnn makul sre iinde dinlenmesini hkme balamaktadr. Komisyon da sann tutuklanmas ile hkm verilmesi arasnda geen srenin makul olmasn aramaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki, AHS nin 5 nci maddesinde dzenlenmi olan tutuklulukta makul sre ile 6 nc maddesinde dzenlenmi olan yarglamada makul sre birbirinden bamsz hususlardr.(32) Bununla beraber bu iki madde birbirlerini tamamlamakta ve birbirlerinin grnm olmaktadr. Makul sre iinde yarglanma hakk, AHS nin 6 nc maddesi uyarnca tutukluluk hline oranla daha geni bir ereve iinde yorumlanmaktadr. Komisyona gre buradaki makul sre, kamu davasnn almas ile hkm arasnda geen sreyi kapsamaktadr.(34) Bunun yannda 5 nci madde sadece ceza yarglamalarnda; 6 nc madde ise genel olarak tm hukuk ve ceza davalarnda uygulama alan bulmaktadr. ki maddenin koruduu hukuk yararlar da farkl olup; 5 nci madde geici tedbir olarak zgrln kstlanmas sresini ksaltmak amacn gder; buna karlk 6 nc madde ise adil yarglanma hakknn bir sonucudur. Bununla beraber genellikle iki maddenin koruduu yararlar i ie bulunmaktadr. Nitekim tutukluluk sresinin uzamas ayn zamanda yarglamann sresini de uzatacaktr. Hak arayanlarn hepsi iin geerli olan 6 nc maddedeki hkmn amacn, kiileri yarglama ilemlerinin srncemede kalmasna kar korumak, zellikle ceza davalarnda, sulanan veya

herhangi bir nedenle mahkeme karar bekleyen kiinin, uzun sre, davasnn nasl sonulanaca endiesi ile yaamasn nlemek, eklinde vurgulayan Divan, daha ilk kararlarnda, bu hkmn yarglamann makul sre iinde tamamlanmasn emrettiini ak bir dille ifade etmitir. (37) Yarglama sresi uzadka, kii zgrl ve gvenlii iin tehlike artmaktadr. Makul bir sre iinde yarglanma hakknn iki ynl yarar bulunmaktadr. Gerekten makul yarglama sresi, adaletin de erken belirlenmesi sonucunu douracaktr. Bunun sonucunda bir yandan gecikmi adaletten daha ar adaletsizlik yoktur. sznn sylenmesine neden olan adaletin ar ilemesi sakncas ortadan kalkacak, dier yandan sank, istikbali iin pheler yaratan sanklk statsnden ve bu statden kaynaklanan pheli durumdan kurtulmu olacaktr. Baka bir ifadeyle sank olan bir ahsn uzun sre bir su isnad altnda kalmamas da salanm olacaktr. Yaplan aklamalar da gstermektedir ki, yarglamada makul srenin almamas hkmnn amac; hakkn bir an nce teslimi yannda ilgilileri uzayan bir yarglamann madd ve manev skntlarndan korumaktr. Kamu davasnn zamanam nedeniyle dmesi veya kovu-turmann takipsizlik kararyla sonulanm olmas makul sre hkmnn ihlline engel tekil etmemekte olup, yarglamann srp gittii durumlarda yani devam eden ihlallerde makul srenin ald iddias ile Komisyona bavurulduu zaman AHSnin 26 nc maddesindeki i bavuru yollarnn tketilmesi art aranmamaktadr. B. Srenin Balangc Davann balangcnn belirlenmesi, sonucunun belirlenmesinden iki nedenle daha zordur. Bu zorluklardan birincisi, AHSnin 6 nc maddesinin 1 nci fkrasnn iki dildeki metinlerinin anlam farkllklar gstermesi, ikincisi ise AHSnin ierdii su isnad kavram ile ilgilidir. Szlemenin otonom karakterine ve organlarnn otonom davranmalarna karlk AHSne taraf olan devletlerin farkl yarglama dzenlemelerine sahip olduu gerei inkar edilemez. Bu sonuncu neden dolaysyla sulandrmann balangcn, ekle dayal olarak tartmaya yer vermeyecek bir tespitle belirlemek olanakl deildir. AHM, daha nceki kararlarnda uygulanm olan tutuklama, sulama, n soruturmann almas gibi yarglama aamalarn, su isnadnn balangcnn ls olarak kabul etmitir. Mahkeme, daha sonra verdii kararlarnda ise, adil bir yarglamann demokratik toplumdaki neminin 6 nc maddenin 1 inci fkras anlamnda su isnadnn ekl deil madd esasa gre belirlenmesi gerektii tespitini yapmtr. AHM daha sonraki kararlarnda ise, sadece sulama duyurusuna bakarak deil, buna ek olarak bu sulamann sann durumuna nemli etkilerinin olup olmadn da aratrmak suretiyle, balangc tespit etmeyi daha uygun grmtr. Yukarda da belirtildii zere makul bir sre iinde kelimeleri suun ilenmesi ile iddianame arasndaki sreyi deil, iddianame ile hkm arasndaki sreyi ifade etmektedir. Ceza davalarnda 6 nc maddenin 1 inci fkrasndaki sulama deyimi, Divann otonom kavramlar doktrini uyarnca teknik hukuk anlamda, yani kamu davacsnn ii yarg veya mahkeme nne gtrmesi eklinde deil, ilgilinin su iledii phesi altnda olmas anlamndadr. Bu itibarla makul sre ou zaman olayn ceza yargc nne gtrlmesinden belki ok nce, polis veya savclk soruturmasna baland tarihten itibaren ilemeye balyabilecektir. Tutuklama karar verilir verilmez makul sre iinde yarglanma hakk da doduundan, tutuklu olanlar iin bu srenin balangcn tayinde bir glk yoktur. Bu nedenle, rnein hazrlk soruturmas evresinde tutuklamaya karar verilmesi ile tutukluluun son soruturma evresinde duruma hkimi tarafndan verilmesi, sre asndan bir farkllk gstermez. Makul bir srede yarglanma hakk ve davasnn makul bir sre iinde dinlenmesini isteme hakk, sadece yarglamann yaplmasn deil durumann bitirilmesini de ifade etmektedir. Bununla beraber durumann bitirilmesi, son hkmn verilmesi olarak anlalmaldr. 5 ve 6 nc maddelerin yazm karsnda hkmn kesinlemesini de makul sre iinde kabul etmek mmkn deildir. Meden hak davalarnda ise sre, ilke olarak, davann yetkili yarglama makam nnde grld tarihte balar. Mahkemeye bavurmadan nce, rnein bir idar makama bavurarak bir karar alma gibi zel bir durum ngrlm ise, sre bu tarihten itibaren ilemeye balayacaktr. C. Srenin Sonu Yarglamada srenin sonunun ve onun kabul edilebilir olmasnn da deerlendirilmesi tartma konusu olmutur. Bu tartma 6 nc maddenin 1 inci fkrasnn metninden ve buna dayanan farkl yorumlardan

dolay yarglamada srenin sonunun ve onun kabul edilebilir olmasnn da deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Esas durumann almas, ilk derece veya son derece mahkeme hkmleri ile cezann saptanmas karar, tartma dorultularn oluturmutur. Yukarda da belirtildii gibi, makul sre son soruturmann bir hkmle sonulanmasna kadar devam etmektedir. Baka bir ifadeyle, temyiz incelemesi bu sreye dahil edilmemelidir. Bu husus, 6 nc maddenin lafzndan kolaylkla anlalmaktadr. Makul srede dinlenme hakknn snadn esas hakknda karar verecek mahkemede geerli olaca maddede aka belirtilmektedir. snadn esas hakknda karar verecek mahkemenin ise ilk derece mahkemesi olduu aktr. Ancak, bu hususta, Komisyon ve Divan kararlar arasnda bir birliin bulunmad gzlenmektedir. Makul srenin sonu olarak ilk derece mahkemesinin son karar tarihini esas almak AHSnin sistemine daha uygundur. Kanun yollarna bavurma halinde, gerekte ilk derece mahkemelerinden verilen kararlarn hukuka uygunluklar incelendiinden, iin temeli tartlmamaktadr. 6 nc madde hkmnn uygulanmasnda dikkate alnacak sre, hkm istinaf mahkemesinden alnsa bile berat veya mahkmiyetin verildii zamana kadar geen sredir. Ar yryen muhakeme usulne kar ilgiliyi korumann bu devrede durdurulmas iin hakl bir neden yoktur. III. MAKUL SRENiN SAPTANMASINDAKi ESASLAR A. Genel Olarak Dava konusu her olay iin geerli, btn ihtimalleri kapsayan standart bir makul srenin tespiti imknszdr. Davann nitelii, kanun yollarna bavurulup bavurulmad, dava taraflarnn ve adl makamlarn davayla ilgili tutum ve davranlar, her olayn zelliklerine gre farkllklar gsterdii ve bu nedenle dava sresini etkiledii iin, bu konuda kesin bir sre belirlemek mmkn ve doru deildir. Bu nedenle Komisyon ve Divan, bu konuda kesin bir sre vermeksizin, her olayn zelliine gre ve olay baznda inceleme yaparak makul srenin alp almadn deerlendirmektedir. Yarglama sresinin makul olmas kural, gerek tutuklama ve gerek davann dinlenmesinde geerlidir. Bu nedenle her iki konuda da makul srenin belirlenmesi iin geerli olan esaslar ayn olmaktadr. Bununla beraber, bu esaslarn deerlendirilmesi, tutuklama sresi asndan daha daraltc olmaktadr. Hkmle tutuklama arasndaki srenin ve yarglama sresinin makul olup olmadn belirleyebilmek iin, soyut, (in abstracto) deil, her davann somut verileri gznnde tutularak bir sonuca varlmas gerekir. Bunun yannda Komisyonun, dava sresi ile tutuklama sresinin saptanmas ve deerlendirilmesi konusunda ayn lleri kullanmadn da belirtmek gerekir. Komisyon, tutuklamann sank ynnden daha sakncal sonular nedeniyle soyut dava sresine oranla daha dar ller iinde deerlendirilmesi grn ileri srmtr. Bu nedenledir ki, davann dinlenmesi konusunda makul saylabilecek bir sre, tutuklama sresi iin makul olarak nitelendirilmeyebilir. Komisyonun bu uygulamas doru bir uygulamadr. Gerekten de, kiilerin zgrllerinin kstland yakalama ve tutuklama gibi durumlarda bu tedbirler nitelikleri itibaryla geici olsalar bile, sz konusu tedbirlere konu olan kiiler, kesin hkmle mahkm olana kadar masum saylacaklarndan, bu tedbirlerin davann bitimine kadar devam zorunlu deildir. Bu sreler, olayn oluu ve yarglamann yaplndaki koullar gz nnde tutularak makul saylabilecek snrlar iinde tutulmaldr. Bir srenin makul olup olmayaca konusunda karar organ doal olarak AHMdir. Bu nedenledir ki AHM, her somut olaya gre bu sreyi takdir ve tayin edecektir. Makul srenin deerlendirilmesinde davann sonucu nemli ve etkili deildir. Baka bir ifadeyle, dava makul sre iinde bitirilmi olsayd dahi sonucun deimeyecei hususu devlet lehine bir defi oluturmaz. Yarglama sresinin bir blmnn ratione temporis bakmndan Divann yetkisi dnda kalmas durumunda, Divan yalnzca 46 nc madde uyarnca yaplan beyandan sonraki sre bakmndan yetkili olduu dilimi hesaba katmakta ise de, makul sreyi deerlendirirken, beyan tarihinde yarglamann ne durumda bulunduunu da gznnde tutmaktadr; baka bir ifadeyle, beyan tarihinden nceki srenin uzunluu makul sreyi etkilemektedir. Davada uygulanacak kanun hkmnn anayasaya aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesi nne gtrlm olmas nedeniyle geen sre, Anayasa Mahkemesi tarafndan dava veya sulamay konu alan bir karar verilmeyeceinden ilke olarak hesaba katlmayacaktr. Bununla birlikte, Anayasa Mahkemesinin karar asl davann esasn dorudan etkileyecek nitelikte ise, bu mahkeme nnde

geen srenin de makul sre hesabnda gz nnde tutulmamas iin sebep bulunmamaktadr. Zira, 6 nc madde, yarglamann tr ve nitelii gz nnde tutulmak kouluyla, hibir ayrm gzetmeden, tm yarglama mercilerini balamaktadr. AHM, 1981 ylnda vermi olduu Buchholz - Almanya davasyla ilgili kararnda, haksz yere ie son verilmesi iddiasnda, bavurucu ile ivereni arasndaki davada Anayasa Mahkemesinin uyumazl zme yetkisine sahip olmadn gereke gstererek, bu mahkeme bakmndan 6 nc maddenin uygulanabilir olmadna karar vermitir. Daha sonra 1989 ylnda vermi olduu Bock - Almanya davasyla ilgili karararnda ise, Anayasa Mahkemesi nndeki yarglamann makul srenin hesabnda gz nnde tutulmas gerekip gerekmedii hususunun, bu mahkemenin verecei kararn yerel mahkeme nndeki davay etkileyip etkilemediine gre belirlenmesi gerektiini ifade etmitir. Komisyona gre, dava sonunda verilen kararn yorumu iin mahkemeye yaplan bavuruda mahkemece yaplacak inceleme sresinin makul srenin hesabna dahil edilmesi gerekir. Makul srenin alp almadna, her somut olayn ayr ayr incelenmesi sonucunda karar verildii yukarda belirtilmiti.(63) Bununla beraber, gerek Komisyon ve gerek Divan baz kararlarnda konuyu aklayc ilke kararlar vermilerdir.(64) Divan, yarglamada makul srenin alp almadn aratrrken lt kullanmaktadr. Bunlar; dava konusunun nitelii, yarglama srasnda ikayetinin veya sann tutumu ile yetkili makamlarn tutumudur. Bu ltten her birinin deerlendirilmesindeki etki derecesi, somut olaylara gre deiebilmektedir. B. Dava Konusunun Nitelii Dava konusunun nitelii, gerek hukuk sorunun zmndeki glk, gerek dava ile ilgili delillerin toplanmasnda karlalan engel ve karmak durumlar gerek hastalk ve tutukluluk gibi ilgilinin zel durumuna ilikin hususlardr. AHM, iin niteliini deerlendirirken, davann hzla sonulandrlmasnn ilgililer ynnden nemini, iin karmaklk derecesini, tank ya da sann saysal miktarn, delillerin toplanmasnda karlalan gl gz nnde tutmaktadr. Yarglamaya konu olan olayn, ok karmak olmas ve bu karmaklk nedeniyle soruturma dosyasnn ok ykl bulunmas, makul srenin tayininde ilk nedendir. Bu nedenle Komisyon, dava dosyasnn 1200 sayfa ve yzlerce kilo gelen paray iermesinin makul srenin belirlenmesinde etken olmas gerektiine karar vermitir. Tank ve dier delillerin corafi dalm nedeniyle davann normal srenin dna tamas, makul sre ilkesini zedelemektedir. Gerekten bu durumda mahkeme zorunlu olarak delilleri deerlendirebilmek iin, bunlar toplayacaktr. Delillerin toplanmas ise, bunlarn corafi dalm asndan lkenin eitli blgelerine, hatta lke dna tam olabileceinden zaman alabilecektir. Adil bir yarglama iin zorunlu olan bu ilemler makul sre ilkesini ihlal etmeyecektir. Komisyon, sank saysnn fazlaln ve tbb incelemelerin yaplmas zorunluluunu da makul srenin alp almadn belirlenmesinde dikkate almaktadr. C. Sank veya ikyetinin Tutumu Komisyon ve Divan, ikyetinin davadaki tutum ve davrann da zel olarak deerlendirmekte ve yerine gre makul srenin aldna ilikin ikyeti reddetmektedir. AHS organlar nnde ikyeti durumundaki kiinin - bunlar davac, daval veya sank olabilir yarglamadaki davran ve tutumu da makul srenin alp almadnn belirlenmesinde Divan tarafndan dikkate alnmaktadr. Hukuk davalarnda, iin takip edilmesi taraflara ait bir sorun ise de, Divana gre bu husus mahkemenin davay gerekli sratle yrtmesi ykmn ortadan kaldrmaz. Bununla beraber, ilgilinin de yarglamada srati salamak iin kendine deni yaptn kantlamas gerekmektedir. Sann, ceza davasnda adll makamlarla aktif bir ibirlii yapmak zorunda bulunmamas; ikyetinin kendisine ak kanun yollarn sonuna kadar kullanmas ve bu yzden yarglamann uzamas halinde, makul srenin almasndan ikyetiyi sorumlu tutmak mmkn deil ise de Divan, benzeri durumlarda sann kt niyetli manevralarn da hesaba katmaktadr.Bu nedenle, sann gereksiz taleplerle soruturmann uzamasna bizzat sebebiyet vermesi durumunda makul sre ilkesinin zedelenmeyecei gr egemendir. zellikle, sank soruturma ve yarglamann yrtlmesinde yetkili organlara yardm etmeyip, aksine geciktirici davranlarda bulunmusa, srenin uzamas, 6 nc maddeye aykrlk oluturmamaktadr. ayet sank, kendisine tannan yasal haklar kullanmakta ise, bu haklarn kullanlmas halinde srenin uzamasnn makul sre ilkesini zedelemeyeceini kabul etmek gerekir. rnein, susma hakk, belirli kararlara itiraz etme hakk, sann yasal haklarndandr. Sann

bu haklar kullanmas elbette ki yarglama sresini uzatacaktr. Susma hakkn kullanan sank hakkndaki delillerin aratrlmas ve tespiti zaman alacaktr. Bunun yannda itirazlarn incelenmesi de zaman srecini uzatacaktr. Btn bu sre uzamalar, olaan ve yasal nedenlere dayandndan yarglamann makul sre iinde sonulandn kabul etmek gerekir. D. Yetkili Makamlarn Tutumu Yarglamann, yetkili makamlarn hatal davranlar nedeniyle uzam olmas da makul sre kavram ile badamaz. Buna gre, yarglamada yetkisi olanlarn kusurlu davranlar yarglamay uzatmsa, makul sre alm saylr. Ancak, yetkili makam tabirinden mutlaka hkimleri ve bunlarn dorudan sebep olduklar hatalar anlamamak gerekir. rnein, mahkeme kaleminde baz evraklarn bulunmamas, resm mercilere sorulan sorulara zamannda cevap verilmemesi gibi durumlar da bu sreyi makul olmaktan karr. Divan, yetkili makamlarn tutumu konusunda gecikmeden dolay Devleti ancak ihmal veya kusuru nedeniyle sorumlu tutmaktadr. Bununla beraber, yarglama makamlarnn kendilerinden bekleneni yapm olmasna ramen grev d baka nedenlerle makul srenin almas halinde, devlet yine sorumlu tutulmaktadr. Zira devlet, 6 nc madde gereklerinin yerine getirilmesini salayacak tm tedbirleri almakla ykmldr. Adil yarglama kavram, adli mekanizmann yalnz ileyiini deil bunun, ayn zamanda, organizasyonunu da kapsadndan, hkimlerin saysnn yetersiz olmas, baz hakimlerin i dalm nedeniyle ilerinin ok fazla olmas srenin uzatlmas iin hakl bir neden olarak kabul edilmemektedir.Bu nedenle, AHSne taraf olan devletler yarg tekiltlarn davalar makul srelerde bitirecek ekilde rgtlemek ve dzenli olarak almalarn salamak ykmll altndadr. Makul srenin belirlenmesinde, ikyetinin davadaki kt niyetli manevralar dikkate alnmaktaysa da, yasal haklarn kullanlmasnda yetkili organlarn geciktirici davranlarda bulunmas da ilkeyi zedeleyebilecektir. rnein itirazn hemen incelenmesi olana varken, bu konuda uzun bir sre geirilmesi, hakl bir neden olarak kabul edilemez. Gerek Komisyon gerek Divan kararlarnda da byle bir eilimin bulunduu grlmektedir.

IV. AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMESNN MAKUL SRE iLE LGL RNEK KARARLARI

Komisyona, makul sre konusunda en ok bavurunun talyan Hkmeti aleyhine yapld gzlenmektedir. rnein, 1985-87 yllar arasnda yaplan 30 bavurudan 22 tanesi hakl bulunmu ve talyan Hkmeti ikayetilere eitli miktarlarda tazminat demek zorunda kalmtr. Gerek Komisyon gerek Divan, dava ve tutukluluk sresi ile ilgili olarak deiik kararlar vermilerdir. Ancak bu srelerin deerlendirilmesinde somut olaylarn etkisi aka gzlenmektedir. Komisyon ve Divan itihatlarndan, hangi srenin makul sre olduu konusunda kesin bir sonu karmann mmkn olmad yukarda belirtilmi olmakla beraber, makul sre ile ilgili AHM kararlarndan bazlar, bu konuda bir fikir verebileceinden aaya alnmtr. Gancarlo Lombardo - talya davasnda AHM, hkimlikten emekli olan bavurucunun, ayn dereceye ve ayn hizmet sresine sahip olan kiilerin farkl emekli maalar almalarnn anayasaya aykr olduu gerekesiyle Adalet Bakanlna yapt bavurunun reddedilmesi zerine hesap mahkemesine at davann 8 yl 4 ay srmesini makul srenin ihlli olarak kabul etmitir. Komisyon bir kararnda hrszlktan alt yl hrriyeti balayc cezaya mahkum olan kiinin 1 yl tutuklu kalmasn makul bir sre olarak kabul etmitir. Yine Komisyon baka bir kararnda ecinsellikten 4 yl 3 aya mahkm olan kiinin, 2 yl tutuklu kalmasnn makul sre iinde olduunu belirtmitir. Bir dier kararnda ise 12 aya mahkum olan kiinin 17 ay tutuklu kalmasn; 10 Marktan az bir miktar iin dolandrclktan sank olan kiinin, daha nce 12 kez eitli sulardan mahkm olmu olmas, tutukluluk srecinin uzamasna neden olmusa da, Komisyon davaya konu olan olayn zelliini de gz nnde tutarak, AHSne aykr bulmamtr. Dobertin-Fransa davasnda, casusluk yapmakla sulanan ikyetinin davasna, Fransa da Devlet Gvenlik Mahkemelerinin 1982 ylnda kaldrlmasndan sonra adl yargda baklarak 12 ylda

sonulandrlmas; Kemache-Fransa davasnda kalpazanlk suundan hakknda dava alan ikayetinin davasnn 8 yl 6 ay srmesi; Abdoela-Hollanda davasnda cinayete azmettirmek suundan yarglanan ikyeti hakkndaki davann drt yl drt ay srmesi, AHSnin 6 nc maddesinin 1 nci fkrasna aykr bulunmutur. Pizzet-talya davasnda, ikayeti ve drt arkadann hizmet ilikisinden kaynaklanan alacaklar ile emekli ve sakatlk aylklarna ilikin uyumazlklarn, 4 ila 16 yl arasnda sonulandrlmas;Scuderi-talya davasnda, terfide maa hesaplanmas dolaysyla memurla-Maliye Bakanl arasnda kan uyumazln 4 yl 5 ay srmesi; Massa-talya davasnda ayn ii gren kadn ve erkein emekli maalar arasndaki farkllk dolaysyla alan davann Saytayda 6 yl srmesi; Vallec-Fransa davasnda kan hastas olan ikayetiye kan nakli srasnda ADS virs bulatrlmas ve bu yzden alanlan tazminat davasnn 4 yl akn bir sre gemesine ramen henz sonulandrlmam olmasda AHSne aykr bulunmutur. Komisyon, bir baka kararnda ise tutuklama tarihinden itibaren 33 ay sonra yarglamann balamasn makul sre olarak kabul etmemitir. Divan ise, hileli iflas ve gveni ktye kullanma suundan sank olan bir kiinin 2 yl 4 ay tutuklu kaldktan sonra, dolandrlcktan 3 yla mahkum olmasn AHSne aykr bulmamtr. Wiesinger-Avusturya davasnda, bir arazi toplulatrma ileminin 9 yl srmesinde Divan, olayn karmakln ve ikayetinin tutumunu deerlendirdikten sonra, gecikmenin belediye ve yerel arazi komisyonlar arasndaki brokratik ilemlerden kaynaklandn tespit ederek, 6 nc maddenin ihll edildiini kararlatrmtr. Ayn ekilde, Silva Pontes-Portekiz davasnda bir trafik kazas dolaysyla alan tazminat davasnn 10 ylda sonulandrlmas; Darnell-ngiltere davasnda, grevine son verilen bir iinin i mahkemesine yapt bavurunun 9 ylda karara balanmas AHSne aykr bulunmutur. V. TRK HUKUKUNDA DURUM 1982 Anayasasnda, adil yarglanma hakkn dzenleyen bir hkm bulunmamaktadr. Bu durum 1961 ve 1924 Anayasalar iin de geerlidir. Kiilerin adil yarglanma hakknn varl isanlarn ortak aklnn ve deerlerinin ve evrensel nitelikteki temel hukuk ilkelerinin bir gerei olduu iin bu hakkn ayrca Anayasada dzenlenmesine gerek grlmemitir. lkemizdeki uygulamada, davalarn makul veya belirli bir srede sonulandrlmasna ilikin herhangi bir somut hkm bulunmadndan, zellikle hukuk davalarnn yllarca srd bilinen bir gerektir. Buna karn usl kanunlarnda zaman zaman yaplan deiiklikler dnda etkin nlemler alnamamtr. Ayn ekilde ceza davalarnn da ok uzun srmesi ve bunun tutuklu yarglanan sanklarn maduriyetine sebep olmas karsnda, CMUK nda deiiklik yapan 18.11.1992 tarihli ve 3842 sayl Kanunla, ceza yarglamasnn hzlandrlmasna ynelik bir nlem olarak tutukluluk sresine tavan getirilmitir. Sz konusu Kanunun 7 nci maddesinde, hazrlk soruturmasnn 6 ay iinde bitirilerek dava almas ve davann da ilke olarak 2 yl iinde sonulandrlmas ngrlmtr. Benzer hkmler baka lkelerde de bulunmaktadr. rnein Federal Alman Ceza Mahkemesi Kanununun 112. maddesi belirli koullar dnda tutuklamay 6 ay ile snrlamaktadr. Yunan Anayasasnn 6. maddesinin 4 nc fkrasnda yasalarn tutuklunun yukar snrn saptayaca ancak bunun crmlerde bir yl, cnhalarda ise alt ay gemeyecei, fevkalde hl ve durumlarda yetkili makamlarn karar ile bu srelerin alt ve ay olarak uzatlabilecei hkm yer almaktadr.(91) Tutuklama kararnn da zaman iinde snrlanmas baz lke yasalarnda yer alm ve retide de baz yazarlar tarafndan savunulmutur. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi 9.4.1965 tarihli kararnda tutukluluk sresinin yasa ya da hkim tarafndan snrlanmasn ye devlet hkmetlerine tavsiye etmitir. Tutuklama iin snrlayc bir sre getirmenin ifte yarar bulunmaktadr. ncelikle geici bir koruma tedbiri olan tutukluluunun geicilik nitelii korunmu olacaktr. Bunun yannda yarglama sresinin de uzamasna engel olacaktr. rnein, tutuklama sresi iinde kalmak zorunda olan hkim yarglamay bitirecek veya tutukluyu salverecektir. 3005 sayl Mehud Sularn Muhakeme Usul Kanununun 9 uncu maddesinin 2. fkras Mahkemece durumann bir celsede bitirilmesi lazmdr hkmn iermekte ise de, ayn fkrann 2 nci cmlesinde bu ilkeden ayrlmann mmkn olduu belirtilmektedir. Uygulamada ise bir celsede bitirme hemen hemen hi mmkn olmamaktadr.

Bu hkmlerin yannda yarglama srecinin ksaltlmasna yardmc olabilmesi ve sanklar iin teminat oluturabilmesi amacyla baz Kanunlar hazrlk soruturmasnn Cumhuriyet savcs tarafndan bizzat yaplmas zorunluluunu getirmitir.Bu Kanunlara 2802 sayl Hkimler ve Savclar Kanunu, 2253 sayl ocuk Mahkemelerinin Kuruluu, Grev ve Yarglama Uslleri Hakknda Kanun, 1402 sayl Skynetim Kanunu, 2845 sayl Devlet Gvenlik Mahkemelerinin Kurulu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun ile 1136 sayl Avukatlk Kanunu rnek olarak gsterilebilir. Anlan Kanunlardaki bu dzenlemeler yarglamann makul srede bitirilmesine kolaylk salayc niteliktedir. SONU AHS nin 6 nc maddesi, tutuklama konusundaki 5 nci maddeden farkl olarak, yarglamann makul sreyi amayacak ekilde sonulanmasn salamak iin herhangi bir tedbir iermemektedir. Bunu bir yarglama engeli saymak gerektii eklinde bir meyyide konulmasn isteyen grler bulunmakla birlikte bunlar isabetli deildir. Zira yalnz bu nedenle davann dmesine karar verilmesi sonuta beraat edecek olan susuz bir kimsenin aleyhine olacaktr. Bu itibarla, srenin uzunluu sadece cezann belirlenmesinde dikkate alnabilir. Trkiye AHSne katld ve bu szlemeyle kurulan ulusalst organlarn yetkilerini kabul ettii iin, Avrupa Devletlerine kar vatandalar iin Avrupa nsan Haklar Standardn tanma ykmll altna girmitir. lkemizde yarglamann uzamasnn eitli nedenleri bulunmaktadr. Bu nedenlerden bazlar tm lkelerde ikyet edilen gecikme nedeni olarak mevcut bulunmaktadr. Gerekten, Avrupa nsan Haklar Komisyonuna yaplan bavurularn nemli bir ksm yarglama sresinin uzunluu ile ilgilidir. Davalarn sonulanmasnn gecikmesini dokuz neden altnda toplamak mmkndr. Bunlar, - Toplumda yaayan kiilerin hukuka kar sosyallememesi, - Mahkemelerin yeterli ekilde personel ve cihazla donatlmamas, - Yeterli nsoruturma yaplmamas, - Mahkemelerin gereksiz i yk altnda olmalar, - Hkim ve Cumhuriyet savclarndaki meslek eksiklikler, - Hkimlerin bu konuda yeterince denetlenmemesi, - Avukatlarn davann geciktirilmesindeki rolleri, - st mahkemelerin abukluu nleyici itihatlar ve baz usl kurallann gereksiz olarak davalar, geciktirilmeleridir. lkemizde yarg ile ilgili temel ikyet konusu, adaletin ge tecelli ettii, davalarn uzad, mahkemelerin i yk altnda ezildikleridir. Bu ikyetleri ortadan kaldrmak iin hemen her dnemde Adalet Reformu ad altnda bir tedbirler paketi ortaya konulmakta ve sorunun bu ekilde zmlenmesi dnlmektedir. Bunun iin de Usl Kanunlarnda yaplacak deiikliklerden are beklenmektedir. Bu zm tarz sorunu tamamen zmeye yeterli grnmemektedir. Ceza yarglamasnn abuk sonulanmas ne kadar gerekli ise gerein aratrlmas da bir o kadar gereklidir. Hatta asl ama gerein aratrlmas olduundan yarglamann abuk sonulanmasndan daha da nemlidir. Bu nedenle ceza yarglamasnn abuk sonulanmasndan deil, gerein aratrlmas bakmndan mmkn olduu kadar abuk sonulanmasndan sz etmek gerekir. Bu itibarla, abuk deil, makul bir sre iinde yaplacak yarglama AHSnin bir gereidir. Yine bunun iin, ceza yarglamasn abuklatrmak amacyla ileri srlen arelerin gerein aratrlmas amacna zarar verip vermedii aratrlmaldr. 1982 Anayasasnn 141 nci maddesinin davalarn mmkn olan sratle sonulandrlmasndan sz etmesi, gerei arama ynnden bu imkna baklacan belirtmesi bakmndan yerinde bir ifade tarzdr.

15. 6. Madde (3) b uyarnca yeterli zaman ve kolaylk ne demektir?

6.Madde (3) b kendisine bir su yneltilen herkesin savunmasn hazrlamak iin gerekli zamana ve kolaylklara sahip olma hakk bulundu_unu belirtir. Bu ko_ul kimi hukuk davalarna da uygulanr.238 Bu hkm erevesinde yargcn anahtar grevi, bu gereklilik ile duru_malarn makul bir sre iinde sonulandrlmas zorunlulu_u arasnda do_ru dengeyi yakalamaktr.239 Bu hkm ayrca 6. madde (3) c, yani bir avukatn yardmndan ve cretsiz avukat
238 Baknz 239 Baknz

yukarda 14. blm. yukarda 8. blm.

hizmetinden yararlanma hakkyla yakndan ba_lantldr. Bu noktaya ili_kin hkmlerle ilgili _ikayetler, ceza yarglamalarnda daha sonraki temyiz a_amasnda beraat eden veya yarglamann daha ileri a_amalarnda yer almayaca_n beyan eden bir sank sz konusu oldu_unda kabul edilmez bulunmu_tur.240 Yargcn grevi yine de bu teminatn bakt_ davada yerine getirilmesini sa_lamak ve kusurun temyizde giderilmesine gvenmemektir. Zamann yeterlili_i, davann tm ko_ullarna ba_l olarak, davann karma_klk dzeyi ve yarglamada ula_lan a_ama da gz nnde bulundurularak saptanacaktr.241
Birle_ik Krall_a kar_, 19 DR 223 ve X Birle_ik Krall_a kar_ 21 DR 126. 241 Bkz. r. Albert ve Le Compte Belikaya kar_, 10 _ubat 1983 ve X Belikaya kar_, 9 DR 169.
240 X

108 Esas unsurlardan biri de savunma avukatnn hazrlklarn gere_ince yapmasna izin vermeye yeterli bir sre nce atanm_ olmasdr.242 Bu ilke san_n avukatnn tutuklu yarglanan tm mvekkillerine davann tm unsurlarn gr_mek iin kstlamasz ve mahremiyet iinde ula_abilmesinin sa_land_ varsaymn ima eder. Avukatn ziyaret iin rutin olarak yarg ya da savcllktan nceden msaade almasn gerektiren bir sistem bu fkrann ihlli anlamna gelir. Yarglar tm taraflara tutuklu yarglanma kararn verirken ya da tutukluluk sresini uzatrken avukat ziyaretleri iin kendilerinden msaade

alnmasna gerek OLMADI_INI aka belirtmelidirler. E_er ayrca savc avukat ziyaretlerini izne
242 X

ve Y Avusturyaya kar_, 15 DR 160.

ba_lamak isterse, bu sadece bu hkmn ihlli saylmakla kalmayp tm yarglamann adilli_i sorgulanr hale gelir. Bu ba_lamda cezaevi yetkilileri avukat ziyaretlerine kolaylk sa_lamak iin yargtan msaade isteyemezler. Ayrca cezaevi yetkililerinin, avukat ziyaretlerinin mahremiyetini sa_layacak ve cezaevi yetkililerinin gr_meyi i_itemeyece_i yeterlilikte tesisleri temin etmesi gereklidir. Sank veya avukatlarnn yeterli imknlarn sa_lanmad_n iddia etti_i durumlarda, yarglamann 6. madde (3) b ihll edilmeksizin srdrlp srdrlemeyece_ine karar verme sorumlulu_u yargca aittir. Bunu yaparken yarg, san_n savunmasn hazrlarken avukatyla zgrce ileti_im kurma hakknn, adil yarglama kavram iinde mutlaka merkezi 109 olarak grlmesi gerekti_ini gz nnde bulunduracaktr.243 Ancak istisnai _artlarda baz kstlamalara msaade edilir. Krcher ve Mller _svireye kar_244 davasnda, istisnai lde tehlikeli snfna giren ve ok ciddi terr sularyla itham edilen mahkumlarn tutulmasna ili_kin bir kabul edilebilirlik karar sz konusu olmu_tur. Yarg, sanklarn hafta avukatlaryla gr_memelerine karar vermi_, bu sre zarfnda sanklar avukatlaryla sadece adli denetim altnda yaz_abilmi_lerdir. Avukat ziyaretlerine izin verildikten sonra ziyaretler takip edilmemi_tir. Komisyon bu durumun 6. Madde (3) b uyarnca ihll te_kil etmedi_ini belirtmi_tir. Di_er davalarda san_n hcre hapsinde tutulmas, hi kimseyle
ve Fell Birle_ik Krall_a kar_, 28 Haziran 1984. 244 Krcher ve Mller _svireye kar_, 26 DR 24.
243 Campbell

gr_trlmemesi ve belirli srelerle avukatyla gr_mesinin engellendi_i

durumlar da ihll kabul etmemi_tir, zira san_n di_er zamanlarda avukatyla gr_mesi iin yeterli olanak sa_lanm_t.245 Kurup Danimarkaya kar_246 davasnda, savunma vekilinin baz tanklarn kimli_ini mvekkiline if_a olmasn engelleyen bir ykmllk altna alnmasnn ihll te_kil etmedi_i belirlenmi_tir. Bu kstlamann, ba_vurucunun savunma hazrlama hakkn 6. Madde (3) b veya d fkralarna ihll te_kil edecek lde etkilemedi_i tespit edilmi_tir. Bylesi tm kstlamalarn yine de gere_inden daha kat olmamas ve belirlenen riskle ayn oranda olmas gerekir.
245 Bkz. 246 Kurup

r. Bonzi _svireye kar_, 12 DR 185. Danimarkaya kar_, 42 DR 287.

110 Bir avukatla gr_me hakk mektup yoluyla yaz_ma hakkn da ierir. Bu davalardan o_u Szle_menin 8. Maddesi (yaz_maya sayg gsterilmesi hakk) ve 6. Madde (3) b kapsamnda incelenmi_tir. Domenichini _talyaya kar_247 davasnda A_HM, ba_vurucunun avukatna yazd_ mektuplarn cezaevi yetkilileri tarafndan denetlenmesinin, zellikle bir mektubunun avukatna ula_mas gecikti_i iin gerek 8. Madde gerekse 6. Madde (3) b kapsamnda ihll te_kil etti_ini kararla_trm_tr. Szle_me uyarnca san_n veya tutulan ki_inin avukatlaryla ileti_im kurmasna her tr mdahalenin yasa kapsamnda kesin ve soru_turulabilir nitelikte olmas, yani bu tr mdahalelere hangi ko_ullarda
247 Domenichini

_talyaya kar_, 15 Kasm 1996.

ba_vurulabilece_inin aka belirtilmi_ olmas gerekir. Ba_vurucunun kantlara eri_im hakk konusunda, Komisyon Jespers Belikaya kar_248 davasnda _yle karar vermi_tir: ...Komisyon, kendisine bir sulama yneltilen herkesin faydalanaca_ kolaylklarn

arasnda, ki_iyi savunmasn hazrlamak iin yarglama esnasnda yrtlen soru_turmalarn sonularyla ilgili bilgilendirilmek de bulundu_u gr_ndedir. Ayrca Komisyon, her ne kadar savclk dosyasna eri_me hakk Szle_mede aka ifade edilmese de bu hakkn 6. Maddenin 3.b fkrasndan anla_labilece_ini daha nce
248 Jespers

Belikaya kar_, 27 DR 61.

111 akl_a kavu_turmu_tur...Ancak soru_turma talimatnn kimin tarafndan ve ne zaman verildi_i ve kimin yetkisinde yapld_nn pek nemi yoktur. Komisyon _unlar da belirtmi_tir: Ksaca, 6. Maddenin 3.b fkras san_n, kendini temize kartmak veya cezasn hafifletmek amacyla, yetkili makamlar tarafndan toplanan veya toplanabilecek tm ilgili unsurlara eri_me olana_na sahip olmas gerekir. Komisyon bu hakkn savunmaya yardmc olan veya olabilecek kolaylklarla snrl oldu_unu eklemi_tir. Bu ilke uygulamada olduka dar kapsaml olarak yorumlanm_tr. Yukarda sz geen Jespers Belikaya kar_ davasnda ba_vurucu cumhuriyet savcsnn zel bir dosyasna eri_emedi_inden yaknm_tr. Komisyon ise, bu dosyada san_n kendisini temize karmak veya cezasn hafifletmeye yarayacak bir _ey bulundu_u takdirde, bu durum her ne kadar eri_im imkn sa_lanmamas yoluyla 6. Madde (3) b ihlline yol aabilse de ba_vurucudan ilgili dosyada bu do_rultuda bir bilgi bulundu_una dair kant temin edilemedi_inden, Komisyonun Hkmetin

ykmllklerini yerine getirmedi_ini varsaymaya hazr olmad_n belirtmi_tir. Ayrca, A_HM bir devletin san_n avukatnn dosyaya eri_im hakkn snrlandrabilece_ini kararla_trm_tr.249 Adaletin idaresinin
249 Kremzow

Avusturyaya kar_, 21 Eyll 1992.

112 menfaatine ili_kin sa_lam bir neden bulundu_u takdirde, kantlarn ba_vurucuya if_a edilmesine getirilen snrlandrmalar, kantn savunma iin nemli olabilece_i ihtimalinin varoldu_u durumlarda bile kabul edilebilir bulunmu_tur.250
250 Kurup

Danimarkaya kar_, 42 DR 287. Bkz. yukarda 12. blm.

113

B- Makul Srede Yarglanma Hakk Yarglamann adil olmas kadar, makul bir srede yaplmas da nemlidir. 6. madde herkese makul bir sre iinde duruma garantisi verir. AHM garantinin amacnn "mahkemedeki yarglamann tm taraflarn ok uzun usul gecikmelerine" kar korumak olduunu belirtmitir." Garanti ayrca "adaletin etkinliini ve inandrcln zedeleyebilecek gecikmeler olmakszn salanmasnn neminin altn izer. " Makul sre art, dolaysyla, makul bir sre iinde ve adli bir karar yoluyla kiinin medeni hukuka ilikin olarak ya da itham edildii su nedeniyle iinde bulunduu gvensiz durumun giderilmesini teminat altna alr: bu, ilgili kiinin menfaatine olduu kadar yasal kesinlik iin de gereklidir. Srenin Balangc: medeni hukuk davalarnda yarglamann balatlmas,yani davann yetkili yarg makam nne gtrld tarihte, ceza davalarnda ise sulamann yaplmas ile ilemeye balar . Ancak burada sulama kavram mahkemeden nceye ithamdan veya spheli sfatn almasndan sonra da balayabilir. Srenin Bitimi: ise mmkn olan en yksek mahkemede yarglama sona erdiinde, yani karar nihai hale geldiinde srenin ileyii durur. AHM, yarglamann sresini Taraf Devletin bireysel bavuru hakkn tand tarihten itibaren inceler ancak sz konusu davann o tarihte hangi durum ve aamada olduu da dikkate alnr. Ayrca baz durumlarda davann bitmesi artn da aramaz. nk bavuru tarihinde dava bitmemise ve ok uzun sre gemise bu durumda davann sonulanmas da makul srede bittii manasna gelmeyeceinden mahkeme konuyu inceler. AHM, itihadnda belirli bir sre deerlendirmesinde neyin makul olduunu tanmlarken u faktrlerin gz nnde bulundurulmas gerektiini belirtir: davann karmakl, bavurucunun davran, adli ve idari makamlarnn davran ve bavurucu iin neyin yitirilebilecei. Davann karmakl bir davann karmak olup olmad deerlendirilirken davann tm boyutlar gz nnde bulundurulur. Karmaklk hem olaya ilikin sorunlar hem de yasal meselelerle ilgili olabilir. AHM'nin nem verdikleri arasnda, temin edilmesi gereken maddi deliller, sulanan kii ve tank says, uluslararas unsurlar, davann baka davalarla birletirilmesi ve usule baka kiilerce yaplan mdahaleler bulunur. ok karmak olan bir davada bazen yarglama hakl olarak uzayabilir. Bavurucunun davran, bavurucunun sonuta hkm giymesine yol aabilecek yarglamalar hzlandrmak iin faal bir ekilde ibirlii yapmas gerekmez." Bavurucular eer yarglamay hzlandrmaya alrlarsa, bu onlarn lehine deerlendirilecektir ancak yarglamann hzlandrlmas iin teebbste bulunulmam olmas mutlaka belirleyici deildir.(r Beaumartin- Fransa'ya kar davasnda; ilk durumay be yl aan bir sre sonra yapan Fransz mahkemesi ve kendi lyihasn sunmas 20 aydan fazla sren daval bakanlk, yani yetkililer AHM tarafndan daha kusurlu bulunmutur.) Yetkililerin davran, makul sre garantisine uyulup uyulmadn deerlendirmekte yalnzca Devlete atfedilebilecek gecikmeler gz nnde bulundurulabilir. Ancak, Devlet tm idari ve adli makamlarnn neden olduu gecikmelerden sorumludur.

Yarglamann uzun srmesine ilikin davalarda, AHM adaletin hakkaniyete uygun ekilde yerine getirilmesi ilkesini gzetmi ve ulusal mahkemelerin alan davalar uygun ekilde ele alma grevi olduunu belirtmitir. Belirli nedenlerden dolay veya kant toplama amacyla erteleme kararlar nem tayabilir. Ewing Birleik Kralla kar" davasnda davann birletirilmesinden dolay oluan gecikme keyfi yada gayri makul veya adaletin hakkaniyete uygun yerine getirilmesine neden olacak bir gecikme olarak nitelendirilmemitir. AHM adli yetkililerin yarglamay mmkn olduunca hzlandrma abalarnn bavurucunun 6. madde kapsamndaki garantilerden yararlanmasn salamak asndan nem tadn akla kavuturmutur. Dolaysyla, ulusal mahkemenin zel bir grevi de yarglamada rol olan herkesin gereksiz gecikmeleri nlemek iin azami aba gstermesini salamaktr Strazburg organlar tarafndan Devlete atfedilebilecei kararlatrlan gecikmelerin arasnda, hukuk davalarnda, bir baka davann sonucunun beklenmesi amacyla davann ertelenmesi, mahkemenin durumalardaki tutumu veya Devlet tarafndan kantlarn sunulmas yada oluturulmas nedeniyle meydana gelen gecikmeler veya mahkeme katiplii yada baka idari makamlarn neden olduu gecikmeler saylabilir. Ceza davalarndaki gecikmeler arasnda davalarn mahkemeler arasnda devredilmesi, iki veya daha fazla sann birlikte durumaya karlmas, kararn sana duyurulmas ve temyiz bavurularnn yaplmas ile temyiz davalarnn grlmesi bulunur. AHM Yukardaki davada, AHM gecikme nedeninin, Devletin mahkeme sisteminde uzun sredir devam eden i yk ylmas olduu tespitinde bulunarak, 6. madde kapsamndaki makul sre garantisinin Devlet bu durumu zmleyecek yeterli nlemleri uygulamaya koymad iin ihll edildiini karar vermitir. Yeterli nlemlerin arasnda ek yarg ya da idari personel atanmas da bulunmaktadr. Ancak, bu ylmann sadece geici ve istisnai olduu durumlarda Devlet tarafndan gerekli zmleyici almalar da makul bir sratle yaplmsa ihll bulunmayacaktr. Bu deerlendirmeyi yaparken AHM ilgili Devletin siyasi ve sosyal gemiini gz nnde bulundurmaya hazrdr.Zimmerman ve Steiner svire'ye kar davasnda Devletlerin, "yasal sistemlerini mahkemelerin 6. Madde (1)de yer alan artlara, makul bir srede yarglama dahil olmak zere, uyacak ekilde dzenlemek" ile grevli olduunu belirtmitir. AHM davann kendi zel artlar iinde deerlendirme yapt iin, mutlak bir sre belirlememitir. Baz durumlarda AHM dorudan yukardaki kriterlere gnderme yapmak yerine genel bir deerlendirme yapar. AHM birok lke gibi Trkiye ile ilgili olarak bu konuda pek ok mahkumiyet karar vermitir. Bunlardan ilki MANSUR karardr. Bu davada mahkeme, AHS'nin 6/1. maddesindeki makl sre iinde yarglama yaplmad sonucuna varmtr. Ayn gereke ile. makl sre iinde muhakeme edilmeye veya serbest braklmaya hakk olduuna ilikin kii gvenlii kuralnn ihlal edildii sonucuna varmtr. Zira. Divan'a gre, MANSUR'un Trkiye'nin Divan'n zorunlu yarg yetkisini kabul ettii tarihten sonraki tutukluluk sresi belki bir yl ay sekiz gn ise de, bu srenin 5.11.1984 tarihinde gzalt sresiyle balad unutmamaldr. te yandan, davann karmakl ve delilleri zamannda salayamama iddialar da doru deildir. Zira. Divan. ayn ehirde iki dava srdnn yarglamadan yl sonra fark edilmesini, yllarca tekrar istenen belgenin Yunanistan'da T. C Bykeliliine daha nce teslim edilmi olmasn ve 1991 ylnda ise, Yunanistan'da zoralmna karar verilen uyuturucunun analiz raporunun 1990 temmuzunda Yunanistan'dan gelmesine karlk. 1991 ubat aynda bu raporun hal tercme edilmemesine ramen, Edirne

1. Ar Ceza Mahkemesinin tercmesi istenen belgeler olmadan, MANSUR'un itiraflar ve Adli Tbbn gr gibi delillere dayanarak karar vermesini, davann karmak ve uzun zaman ald iddiasn rttne karar vermitir. Ayrca uyuturucu madde kaakl ile ilgili bir davann sz konusu olmasnn makl sre iinde yarglama yaplmas kuraln ortadan kaldrmad gibi. o kadar yl uramadan sonra salanan uyuturucu madde analiz raporunun tercme ettirilerek kullanlmas yerine baka bilgi ve belgelere dayanarak hkmn kurulmasn Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin hal bir trl anlayamadn ortaya koymaktadr. Sonu olarak Mahkeme, maddi zararn olmadn vurgulayp, AHS.nin 50. maddesine gre manevi tazminat olarak otuz bin ve mahkeme masraflar olarak da otuz bin Fransz Frang denmesine karar vermitir. Bir yandan sann iledii suun ar cezalk bir su olmas, dier yandan mahkmiyetini gerektirecek ciddi deliller bulunmas ve hatta bunu mahkmiyet kararnn dorulamasnn gereke gsterilerek tutukluluk halinin uzatlamayacan;verilen mahkumiyet hakl bile olsa makul srenin alamyacan belirtmektedir.