T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ADA TRK LEHELER VE EDEBYATLARI ANABLM DALI

AZERBAYCANLI AR BAHTYAR VAHABZDENN MUAM POEMASI (METN VE NCELEME)

YKSEK LSANS TEZ PROJES

TEZ DANIMANI Yrd. Do. Dr. FERHAT TAMR

HAZIRLAYAN HATCE NALNBANT 058206107

ANKARA 2007

T.C. GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ADA TRK LEHELER VE EDEBYATLARI ANABLM DALI

AZERBAYCANLI AR BAHTYAR VAHABZDENN MUAM POEMASI (METN VE NCELEME)

YKSEK LSANS TEZ PROJES

TEZ DANIMANI Yrd. Do. Dr. FERHAT TAMR

HAZIRLAYAN HATCE NALNBANT 058206107

ANKARA 2007

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Hatice Nalbant tarafndan hazrlanan Azerbaycanl air Bahtiyar Vahabzdenin Muam Adl Poemasnn Dil ve slup Bakmndan ncelenmesi balkl bu alma 24.09.2007 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Anabilim dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun

ye: Prof. Dr. Fatih Kiriiolu

ye: Yrd. Do. Dr. Ferhat Tamir

NSZ Elinizdeki almada Azerbaycanl air Vahabzdenin Muam adl poemasnn dil ve slup bakmndan incelemesini yaptk. almamza balarken ki hedeflerimiz ve hazrlan safhasnda takip ettiimiz yol ksaca u ekilde zetlenebilir: Vahabzde Dnyas! ekiden Bakye, Bakden btn

Azerbaycana, Azerbaycandan Trk Dnyasna, Trk Dnyasndan dier corafyalara uzanan ve tm insanl kucaklayan kocaman bir dnya! Hayatn tm gerekleriyle yaand; topik olmayan, realist bir dnya! Aclaryla, straplaryla anlattklarn yaayan; yaadklarn anlatan bir dnya! Her eye ramen midin yitirilmedii bir dnya! Bu almay hazrlarken yaadmz lemden syrlp airin yukardaki satrlarda bahsedilen dnyasnda buluverdik kendimizi. almaya balamadan nceki amacmz da buydu zaten. Trk corafyasnda yaayp da Vahabzdenin adn duymayan yoktur herhalde. Ama onun gnlleri fetheden dnyasna girmeyen oktur kanaatimizce. Elinizdeki bu almayla sizi bu dnyaya davet ediyoruz. unu da ifade etmek gerekir ki; bu alma, o geni dnyann dar bir sokandan ibarettir sadece. Bahtiyar Vahabzde, 16 Austos 1925 ylnda Azerbaycann eki ehrindeki Yukar Ba mahallesinde dnyaya gelmitir. Masallarla, iirlerle, kahramanlk destanlaryla byyen sanat, ok kk yalardan itibaren edebiyata ilgi duymaya balam ve bu ilgisini daha sonraki yllarda eitim hayatyla birletirmitir. airin ilk kitab 1949 ylnda yaymlanmtr. Vahabzde, Azerbaycan Edebiyatnn Sovyet Edebiyat ve Sovyet Edebiyatnn sonras dnemlerini yaayan ve bu dnemlerde yazd eserlerle milletine yol gsteren gzide bir sanatdr. Vahabzde, hayat boyunca milletine hizmet verme dncesiyle yaam ve almalarn ok farkl sahalarda srdrmtr. Muam Poemas sanatnn 1970li yllarda kaleme ald eserlerindendir. bu Muam poemasnn konusunu fasl makamlar oluturur. air, makamlar tabiat olaylaryla, tarihten

ii

sahnelerle, halk hikyeleriyle, gnlk yaamla, hayata dair dncelerle i ie ilemitir. Vahabzde, bu makamlar sz konusu konularla btnletirmekle kalmam ho bir armoni iinde bir para da okuyucunun kulana fsldamtr adeta. almamza Giri blmnde Modern Azerbaycan iiri, Bahtiyar Vahabzde ve Poema Yaz Tr hakknda ksa bilgiler vererek baladk ve Poemann zeti, Transkripsiyon ve Metin Aktarma blmleriyle devam ettik. Metni Trkiye Trkesine aktarrken kelime kelime aktarmaya altk. Bunun mmkn olmad yerlerde anlama dayal aktarma yoluna gittik. Daha sonra Muhteva ncelemesi, ardndan da Dil ve slup ncelemesi blmlerini sunarak almamz Sonu blmyle sonlandrdk. Tezimin konusunu belirleme esnasnda benden desteklerini ve yardmlarn esirgemeyen ok deerli hocam Prof. Dr. uayip Karaka Beye; hayatmn en nemli kararlarn verirken her zaman yanmda olan sevgili aabeyim Halim Nalbanta (zellikle bu alanda almaya ynlendirdii ve tez konumu belirlememde yardmc olduu iin); tezin hazrlanma safhasnda danmanlm byk bir titizlikle srdren, benden hibir yardm esirgemeyen deerli hocam, Yrd. Do. Dr. Ferhat Tamir Beye; lisans ve yksek lisans eitimimiz esnasnda bana ve snf arkadalarma srekli moral depolayan, bazen bir arkada bazen ciddi bir hoca bazen de ebeveyn szleriyle t veren bir byk olarak yanmzda olan ok deerli hocamz, Do. D.r. Ekrem Arkoluna; ktphane aratrmalarmda yardmc olan ok deerli arkadam Fatma Yalna; tezimin yazm aamasnda sa kolum olan kuzenim Tuba kize ve son olarak da eitim hayatm boyunca madd, manev desteklerini esirgemeyen anne ve babama sonsuz teekkrlerimi bildiririm.

iii

NDEKLER .NSZ i NDEKLER....iii TANSKRPSYON ARETLER VE KISALTMALAR DZM............viii GR..........1 1. air Hakknda.1 1.1. Hayat Hikyesi.....1 1.2. Bahtiyar Vahabzdenin Ruh Portresi ve Fikir..3 1.3. Bahtiyar Vahabzdenin Sanat Anlay...7 1.4. Bahtiyar Vahabzdenin Eserleri..11 1.5. Baz Trkologlarn ve Siyaset Adamlarnn Vahabzde Hakkndaki Szleri...18 2. Modern Azerbaycan iiri Hakknda Bilgi......20 3. Poema Yaz Tr Hakknda Bilgi ve Azerbaycan Edebiyatnda Poema Tr...37 4. Poemann zeti.......39 BRNC BLM Metnin Latin Harflerine Aktarm .....42 KNC BLM Metnin Trkiye Trkesine Aktarm...105

iv

NC BLM Muhteva ncelemesi168

DRDNC BLM Dil ve slup ncelemesi....183 4.1. 4.2. Kelime Hazinesi .....185 simler.......189 4.2.1. Varlklara Veriliine Gre:.....189 4.2.1.1. zel simler.. 189 4.2.1.2. Cins simler......190 4.2.1.2.1. Aile ve Akraba simleri...190 4.2.1.2.2. nsan Vcudundaki Organ simleri.....190 4.2.1.2.3. Hayvan simleri.....190 4.2.1.2.4. Tabiatla Alakal simler...190 4.2.1.2.5. Yiyecek simleri....190 4.2.2. Varlklarn Niteliklerine Gre.....190 4.2.2.1.Somut simler........190 4.2.2.2.Soyut simler.....191 4.2.3.Varlklarn Saylarna Gre..191 4.2.3.1.Tekil simler...191 4.2.3.2.oul simler....192 4.2.3.3.Topluluk simleri..192

4.3.

Zamirler....193 4.3.1.ahs Zamirleri.193 4.3.2.aret Zamirleri.....194 4.3.3.Belirsizlik Zamirleri........194 4.3.4.Soru Zamirleri......194 4.3.5.Dnllk Zamiri......194

4.4.

Sfatlar.....195 4.4.1.Vasflandrma sfatlar.......196 4.4.2. Belirtme Sfatlar....197 4.4.2.1. aret Sfatlar.....197 4.4.2.2. Say Sfatlar197 4.4.2.2.1. Asl Say Sfatlar.....197 4.4.2.2.2. Sra Say Sfatlar.....197 4.4.2.2.3. letirme Say Sfatlar..........198 4.4.2.2.4. Kesir Say Sfatlar..................198 4.4.2.3. Belirsizlik sfatlar...198 4.4.2.4. Soru Sfatlar.198

4.5.

Zarflar198 4.5.1. Yer Zarflar.........199 4.5.2. Zaman Zarflar...199 4.5.3. Nasllk-Nicelik Zarflar...199 4.5.6. Soru Zarflar...199 4.5.7. Azlk-okluk Zarflar199 sim Tamlamalar............200 4.6.1. Belirli sim Tamlamas.......200 4.6.2. Belirsiz sim Tamlamas.202 Sfat Tamlamalar...........203 4.7.1. Sfat-Fiillerle Oluturulmu Sfat Tamlamalar.....203 4.7.2. Sfat Yapan -ki Ekiyle Oluturulan Sfat Tamlamalar.204

4.6.

4.7.

vi

4.7.3. sim Kkenli Kelimelerle Oluturulan Sfat Tamlamalar205 4.8. 4.9. Cmle...207 Tekrarlar ..208 4.9.1. 4.9.2. 4.9.3. 4.9.4. 4.9.5. Ses Tekrarlar...209 nsz Tekrarlar (Aliterasyon)....209 nl Tekrarlar.210 Kelime Tekrarlar.212 Msra ve Cmle Tekrarlar........219

4.9.6. Tekrar eden edatlarla kurulan cmleler...219 4.9.7. kilemeler.....220 4.9.7.1. 4.9.7.2. 4.9.7.3. Yakn anlaml kelimelerle kurulan ikilemeler.220 Zt anlaml kelimelerle kurulan ikilemeler...220 Bir isme kma hali eki getirilerek kurulan

ikilemeler..221 4.9.7.4. Bir kelimenin ard arda getirilmesi ile kurulan ikilemeler .....221 4.10. Ritim, Vezin, Kafiye...221 4.11. Sz Sanatlar ...223 4.11.1. Tebih ...224 4.11.2. stiare.....234 4.11.3. Tehis.237 4.11.4. ntak...249 4.11.5. Tezat .....253 4.11.6. Telmih...254 4.11.7. Tevriye..257 4.11.8. Kinaye...257 4.11.9. Mbalaa..257 4.11.10.Tenasp...258 4.11.11.Cinas .....................................................260 4.11.12. Tecahl-i Arif....261 4.11.13. Nida.264

vii

4.11.14. stifham..264 4.11.15. rsl-i Mesel...268 SONU..269 KAYNAKA 271 ZET..276 ABSTRACT..277

viii

TRANSKRPSYON VE KISALTMALAR DZM

a.g.e. : Ad geen eser a.g.d. : Ad geen dergi c. s. sf. y. x : Cilt : Say : Sayfa : Yl :G : : : : : :x (Hrltl h) :H, h

GR 1. AR HAKKINDA 1.1. Hayat Hikyesi Bahtiyar Vahabzdenin hayat birok insann hayatndan daha farkldr. Her insann hayat inilerle klarla doludur. Ancak airin hayatnda yle sahneler vardr ki, hayat eserleriyle birlikte deerlendirildiinde airlik ve yazarlk ilhamn yaadklarndan ald, kolayca idrak edilir. Bahtiyar Vahabzde, 16 Austos 1925 ylnda Azerbaycann eki ehrindeki Yukar Ba mahallesinde, eski gelenek ve grenekleri ok iyi muhafaza eden grgl bir Azerbaycan ailesinde dnyaya gelmitir. Vahabzde, olduka geni bir aileye sahiptir. airin aile yaps normal bir aileye gre biraz karktr. Onun asl babas bu ailenin reisi Zekeriya Bey, asl annesi ise Zekeriye Beyin ikinci ei olan Hanm adl bayandr. Ama btn resm kaynaklarda ve evraklarda babasnn ad, Zekeriye Beyin olu Mahmut Aa olarak gemektedir. 1921 ylnda Glzar Hanmla evlenen Mahmut Aann yllarca ocuu olmamtr. 1925 ylnda Bahtiyar Vahabzde doduunda kendisinden yaa ok byk olan aabeyi Mahmut Aa, onu babasndan istemi ve kendisine evlat edinmitir. Dede olarak bildii Zekeriye Beyin 1946 ylnda lmne kadar Bahtiyar Vahabzdenin bu olaydan haberi olmamtr. Bahtiyar Vahabzdenin ocukluundan beri bir byk anne gibi sevdii asl annesi Hanm anne ise 1972 ylnda vefat etmitir. Bahtiyar Vahabzdeye babalk eden Mahmut aa 1956 ylnda, ona annelik eden Glzar Hanm ise 1963 ylnda vefat etmitir. Vahabzde, her ikisine de byk sevgi duymu ve onlar iirlerinde yaatmtr. air, baba olarak bildii Mahmut Aann yannda yaarken gerek anne ve babasnn yaad ekiye youn bir zlem duyar. Gerek babasnn Zekeriye Bey olduunu renince duyduu bu youn zlemin sebebini anlar. air ailesine ok dkndr. Baba temasnn ok ilenmedii dnemlerde air, babasn

anlatan bir iir yazmtr. Sadece babas hakknda deil; annesi, yaad yer, ailesi, evi hakknda yazd eserleri de vardr. Bu eserler okunduunda airin ne derece duygusal bir insan olduu, yaadklarndan nasl etkilendii, insan davranlarnn i dnyasnda brakt tesirler anlalmaktadr. airin eitim hayat da inilerle klarla doludur. 1934 ylndan sonra eitimine Bakde devam eden Vahabzde, eitim sisteminin yrelere gre uygulanmasndaki farklara bal olarak drdnc snfa gitmesi gerekirken nc snfa gitmitir. Ailesiyle birlikte Bakye yerletiklerinde Vahabzde, henz dokuz yandayd. Bak ye yerlemelerinin temel sebebini, dnemin Rus basks oluturmaktadr. Vahabzdenin dedesi dnemin kaaklarndan biri olan Kaak Abbasa yardm etmitir. Kaak Abbas yakalannca Vahabzde ve ailesi Bakye tanarak balarna herhangi bir ey gelme ihtimaline kar tedbir almlardr. Kaak Abbasn bana gelenlere kk yalarda ahit olan Vahabzde, olayn kendisi zerinde byk etkileri olduunu ve Rus dmanlnn temelini bu olayn oluturduunu syler. 1942 ylnda liseyi bitiren Vahabzde, annesinin istei zerine hekim olmak iin Tp Fakltesine kaydn yaptrmtr. Ancak tp fakltesindeki hocasnn da ynlendirmesiyle hekim olamayacan anlayan Vahabzde, eitimine Bak Devlet niversitesinin Filoloji Fakltesinde devam etmitir. Bahtiyar Vahabzde, 1947 ylnda niversiteyi bitirerek lisansst eitime kabul edilmitir. 1951 ylnda Samet Vurgunun Lirikas isimli teziyle doktor olmu, 1964 ylnda ise Samet Vurgunun Yaratclk Yolu isimli teziyle profesr olmutur. airin alma hayat ise ksaca yle zetlenebilir: Vahabde, 1951 ylndan 1990 ylna kadar krk sene boyunca, 1919 ylnda Azerbaycan Cumhuriyeti tarafndan kurulmu olan, Mehmet Emin Reslzde Bak Devlet niversitesinde retim grevlisi olarak almtr. Vahabzde bu niversitede, ada Azerbaycan Edebiyat ve Azerbaycan Edebiyat Tarihi derslerini okutmutur. Bahtiyar Vahabzde, 1990 ylnda niversiteden emekliye ayrlm, daha sonra milletvekili olmu, bir taraftan da yazarlk

almalarna devam etmitir. Tabii bunlar sadece grnen alma hayatdr. air hayat boyunca vatanna, milletine ve insanla faydal olmak iin tm gayretiyle aba gstermi ve zellikle de lkesi iin byk hizmetlerde bulunmutur. airin aile hayat hakknda ise ksaca unlar sylenebilir: Bahtiyar Vahabde, 1950 ylnda anne ve babasnn tavsiyesi ile Dilara Hanmla evlenmitir. lk ocuu olan kz Glzar, 1952 ylnda domu, ismini de o zaman hayatta olan annesi Glzar Hanm koymutur. Olu sfendiyar, Glzardan iki yl sonra dnyaya gelmi ve Bahtiyar Vahabde, ona kinci Dnya Savanda len kardeinin adn vermitir. kinci erkek ocuuna ok sevdii vatan Azerbaycann ad olan Azer, nc erkek ocuuna ise Reat ismini koymutur. Bahtiyar Vahabzdenin alt torunu vardr. Torunlarndan biri airin adn tamaktadr. 1

1.2. Bahtiyar Vahabzdenin Ruh Portresi ve Fikir Yaps Bahtiyar Vahabzdenin ruh portresi ve fikir yapsna gemeden nce airin olduka hassas bir yapsnn olduunu ifade etmeliyiz. Yukardaki blmde de ifade edildii gibi airin hayatnda yaad her ey onun i dnyasnda derin tesirler brakmaktadr. Vahabzde de kaleminin gcyle bunu eserlerine mkemmel bir ekilde yanstmtr. airin ruh portresini ve fikir yapsn eserlerinden de faydalanarak ksaca u ekilde aklayabiliriz: Bahtiyar Vahabzde hayat u msralarla tanmlar: Yaamak; yanmakdr, yanasan grk, Hayatn mnas yalnz ondadr.

airin hayat hikyesi Prof. Dr. Mehman Musaolunun kaleme ald Bahtiyar Vahabzdenin Hayat Hikyesi adl makalesi, Hsniye Zal Mayadalnn Bahtiyar Vahabzde Hayat ve eserleri ve Erdal Karamann Bahtiyar Vahabzde ile yapt sylei kaynak alnarak hazrlanmtr.

am r yanmrsa, yaamr dmk. Onun da hayat yanmandadr. Vahabzde, yaamay yanmak olarak deerlendirir. Sevgi konusunu iledii bir baka iirinde de airin buna benzer bir baka yaklam daha vardr: Dedim: Akmda yanldm, bu halmdan hasln Dedi: Sen gerei bilmek iin aldanmalsan. Dedim: Ulduz ileyir gzlerin akamlarma, Dedi: Ancak beni grmekn zn yanmalsan.2 Byk airin hayat prensiplerine ve bunu eserlerine hangi msralarla yansttna birka rnek verelim. Bahtiyar Vahabzde, iirlerinde neyin doru, neyin yanl olduu hakknda ok dnmtr. Bu balamda yaam ve lm, insan ve zaman, hayatn anlam gibi felsef problemler zerine mevcut olan grleri de belli bir lde irdeleyen ve benimseyen air, kendi ruh ve sanatsal geliimini ok titizlikle deerlendirmitir. Bu deerlendirmesine u satrlarda rastlyoruz: Bxtiyar dnrk biz drin-drin Xyallar mhtm, arzular irin. sil sntkarn, sil airin z ocalsa da sz ocalmr.3 Zulm ehrinde tepeler da saylmakta, alak tepeler nnde insanlar yaltaklanmaktadr. air, nasl olursa olsun yaamak isteyenlere,

Bahtiyar Vahabzde, Gn Var Bir Aya Deer, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1. Bask, Haziran 2006, sf.180. 3 Prof. Dr. Mehman Musaolu, Bahtiyar Vahabzdenin Hayat Hikyesi, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 12.

yaayabilmek iin eref ve haysiyetlerini unutanlara, gneten kap glge arayanlara l canlara dmandr. Dmenem yaltaklanb tepeye da deyene, Bu dnyada bir teher goy yaayag deyene. Ah bir teher!.. Lgate bu sz hardan gelmedir? Yaamag, yaamagdr! Bes bu bir teher nedir? Men dmenem, dmenem byle l canlara, Gnden gap hemie klge ahtaranlara4 air uyankken idrak edemediklerini ancak ryalarnda

anlayabilmektedir. Ryalarnda anl gemiini grmekte, kopuz ve kl sesleri birbirine karmaktadr. airin damarlarnda akan atalar kan onu ok uzaklara, Dede Korkuttaki Aladaa gtrmektedir. Kimden kmek umum, kime hay verim? z ze dayanr duygularm da. Oyagken derk edebilmediklerim Mene aydnlar yuxularmda.

Grrem, enirik biz Aladadan. Yrdr Dalr gyn gubbesi. Gelir gulama, gelir uzagdan, Bir gopuz namesi,
4

Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Trk Dnyas zerine ncelemeler, Vahabzdenin iirleri Arasnda, Ankara, Aka Yaynlar, 2. Bask, 1997, sf.462.

Bir glnc sesi. Bu nedir? Men hara, Alada hara? Asrlar adladmrn bir an. Meni aparbm ox uzaglara Damarmda axan babamn gan.5 Vahabzde iin lm korkusu ile yaamaktansa manal hayatn korkular iinde mcadele ederek, straplarna gs gererek nefes almak insann kendisine doru olan saadet dolu kousudur; ama bu kouya katlanmak g; sabr ve metanet ister. Bu sabr ve metanet, Vahabzdenin insannda, vatandanda fazlasyla vardr. lmden gorhmayan de kimdir, de kim? Menasz yaamak ondan gorhulu6 Vahabzde aadaki msralarda zaman kavramn farkl bir bak asyla deerlendirir. Kim diyor, gn mr gne beraber? Kim diyor, haftada yle haftadr? Kim diyor, gnein douu seher, Gecenin mrne sondur, noktadr.

Koy zamann ls zamann olsun Bu l ters der isteimize.

5 6

a. g. e. sf.463-464. Prof. Dr. Dursun Yldrm, Payz Dnceleri stne Den Byk Arzular , 6 Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 46.

Gn var ki, yldan da uzundur, uzun, Yl var ki, gnden de ksadr bize. 7

1.3. Bahtiyar Vahabzdenin Sanat Anlay Bahtiyar Vahabzdenin sanat anlayn kendi eserlerinden ve baz edebiyatlarn onun sanat anlayna dair tesbitlerinden yararlanarak anlatmaya alacaz. air bir iirinde airlik mesleinin grevlerini u msralarla aklar: air susturulan gerein dili, air adaletin, hakkn vekili, air hak yolunda geer canndan Gemez z akndan, z vicdanndan.8 Edebiyat Tarihisi Ahmet Kabakl, Vahabzde hakknda yle der; Vahabzdenin konu ve temalar, bilinen birok kitaplarnda olduu zere, konu ve temaca zengin, ayrca ok eitlidir. Ancak grlyor ki, Vatan, dil ve kltr temal iirleri daima n plandadr.9 Bu satrlarn hemen ardndan Trk Dnyasnn en ok tannan ahsiyetlerinden biri olan Cengiz Aytmatovun Bahtiyar Vahabzde hakkndaki u szlerini aktarmak, Kabaklnn tesbitini destekleyici ynde olacaktr. Aytmatov, Bahtiyar Vahabzdenin sanatnda mill poetik dnce en yksek mertebeye ulamtr. Zengin Azerbaycan edeb ananeleri karsnda bu kadar nfuz ve hret kazanmann ok ok zor olduunu kolayca dnebilirim. Buna ramen unutmamak gerekir ki, ananeler yalnz ve yalnz adaln

Bahtiyar Vahabzde, Gn Var Bir Aya Deer, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1. Bask, Haziran 2006, sf. 1117-119. 8 M. Halistin Kukul, Bahtiyar Vahabzdenin Vatan iirleri, Trk Yurdu Dergisi, y.2001, s.168, sf.46. 9 a. g. d. sf.47.

gerdiinde yeni sanatlarn yeni sznde yaar. 10 Aslnda u noktaya da temas etmek gerekir; air iirlerinde hangi konuyu anlatrsa anlatsn genel itibariyle btn yollar vatan, millet sevgisine kar. Bu bilgiye Vahabzde hakknda biraz malumata sahip olan herkes vkftr. Zaten air, airlik kudretini vatan sevgisinden aldn Vatan adl iirinde u msralarla aklar: Vatan akndan alr Bahtiyar z kudretini, Dvnr kalbi gibi her yeni msrada vatan.11 Mehman Musaolunun kaleme ald u satrlar Vahabzdenin eserlerinde yer alan felsefeyi tanmlar niteliktedir: O, iirlerinde zaman zaman kendini sorgulayarak neyin doru, neyin yanl olduu hakknda ok dnmtr. Bu balamda yaam ve lm, insan ve zaman, hayatn anlam gibi felsef problemler zerine mevcut olan grleri de belli bir lde benimseyen ve irdeleyen air, kendi ruh ve sanatsal geliimini titizlikle deerlendirir.12 Vahabzdenin Seilmi Eserlerine bir giri yazan Yaar Garayev, onun iirini dndren poeziya olarak adlandrmtr. Azer eletirmenlerinden Mehdi Hseyin, vaktiyle Vahabzdeyi nrahat air olarak vasflandrmtr. Yaar Garayev buradan hareketle onu asrla yzbeyz sohbet eden, zamanla hemdert ve hemdem bir air szleriyle niteler. Garayeve gre felsef manada zaman ile airin dnen, lirik beni onun iirinde poetik diyaloun deimez iki kutbudur.13 Vahabzde, ele ald her konuyu zamanla irtibatlandran ve bu irtibat lirik bir heyecan iinde bize duyurabilen airdir. 1976 Ocanda yazd Gocalar (htiyarlar) iiri, balangta btn renk ve izgileriyle bir
10

Cengiz Aytmatov, Yaradbdr nam Meni, Men namn vladyam, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says, sf.21. 11 M. Halistin Kukul, a. g. d. s.168, sf.45. 12 Mehman Musaolu, Bahtiyar Vahabzdenin Hayat Hikyesi, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says, sf.12. 13 A. B. Ercilasun, Trk Dnyas zerine ncelemeler, Ankara, Aka Yaynlar, 2.Bask, 1997, s.f. 445.

ressamn tablosunu verir. ki elini bastonuna, enesini de iki elinin stne dayam, dnen bir ihtiyar tablosu. Fakat Vahabzde, tabloya nc bir buut ilave eder: Zaman. O, dnen bir ihtiyarn, isterseniz buna bir iir deil, usta bir heykeltran heykeli deyiniz, hafzasndan zamana yol bulur.14 Garayev, hakl olarak Vahabzdedeki zaman kavramnn mcerret bir sembol olmadn aksine, airin mill, itimai ve estetik ideali ile bilvsta alakadar ilave eder: Bahtiyar iirinde zamana marag, halgn manev ebediyetine, manev indisine ve kemiine olan marag demektir. Zaman onu yalnz halgn tarih tliyi ile halgn manev ve ahlag hayat tecrbesi ile ball bakmndan dndrr ve nrahat edir. Kemii ve geleceyi de air mahz vatan tarihinin sahifeleri kimi varaglayr.15 Cengiz Aytmatov Vahabzde iin airin olaylar karsnda coma, ret ve kabul gibi infialleri sz oyunundan deil, mull bir hak iddiasndan, aksi sedalktan gnlce inantan domaktadr. yorumunu yapar. Cengiz Aytmatov, Vahabzde hakkndaki baka bir yorumu ise yledir: Nazm sanatnn sihirli vasflar o vakit sonsuz etkinlie, sonsuz mkemmellie kadir olur ki, iir yazann fikr istidad manev tecrbesi balca rol oynasn.16 lk iirlerini siyas buhranlar, savalar, cepheye gidip de gelmeyenler ya da cepheye gidiyor adyla baka yerlere gtrlenler ile onlarn geriye braktklar strapl hayatn etkisi ile yazan Bahtiyar Vahabzde, devrin ve artlarn deimesine bal olarak kendini yenilemi, Modern Azerbaycan iirinin nemli isimlerinden birisidir.17 Bahtiyar Vahabzdenin edebiyat ve iir hakkndaki dncelerine kendi cmleleriyle yapt aklamalara dayanarak u szlerle aklayabiliriz:
14 15

A. B. Ercilasun, a. g. e.s.f. 442. Cengiz Aytmatov, Yaradbdr nam Meni, Men namn vladyam, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says, sf. 22. 16 a. g. d. sf. 23 17 Mitat Durmu, Bolevik htilalinden Sonraki Azerbaycan Edebiyatnda iir ve Poema Tr, Trkoloji Dergisi, Ankara niversitesi, DTCF Yaynlar, Cilt, 15, Say 1, Ankara, 2002.

10

Vahabzdeye gre: Edebiyat sz sanatdr. Szn derinliinin ise snr yoktur. Szn bu kymetli zelliini anlaynca da idrak ettiklerini aktarma istei bir noktada durmaz. Szn kanatlarnn olduunu ifade eden Vahabzde, tpk kelebein kanatlarnn rengi her iekte farkl farkl oluyorsa szn kanatlarnn da bir sarrafn elinde renk bulduunu aklar. te sanat, sanat eserini bu snrsz imknlar erevesinde ortaya koyar ve kendine has bir kaleme sahip olur. Bahtiyar Vahabzdeye gre; iirin, edebiyatn toplum hayat dnda ayrca bir konusu olamaz. Toplum hayatnda vuku bulan her hadise edebiyatn konusu olabilir. Asl nemli olan bu hadiselerin sanat eseri olarak aktarlabilmesidir. 18 Edebiyat hayatn aynas olarak gren Vahabzde; yazar, kendi kalbinde hangi hisse, hangi fikre, hangi amaca balanmsa kendi hayatnda da onu arayacandan her sanatnn kendine zg konu repertuarnn olduunu syler. Vahabzde, her edeb eserin ierisinde bir fikrin, bir idealin, bir amacn olmas gerektiine inanr. Bu ama da edeb eserin konusunu belirleyecektir. Sanatya gre her dnemin, hatta her gnn, zamann artlarna gre edebiyattan beklentileri vardr. Sanat o gnn beklentilerine henz cevap verememiken ertesi sabahn konular ortaya kar. Yeni olarak ortaya kan her ey, sanat iin yeni bir mataryel demektir. iirde mana ak olmaldr. iir, bulmaca deildir. grnde olan Bahtiyar Vahabzde, iir, sanat anlalr olmal, geleneksel iir trlerinde de dnemin fikirlerini anlatmak mmkndr. dncesindedir. Bahtiyar Vahabzde; yeni tarzdaki eserlerde eklin, eserin gzellii iin gerekli olduunu dnse de hibir zaman ilk art olarak deerlendirilmemitir. iirde ekli, sadece bir tayc ve ulatrma vastas olarak grr Bahtiyar Vahabzde. Ona gre nemli olan zamann
18

Hsniye Zal Mayadal, a. g. e. sf. 60

11

duygularn, dncelerini esere yanstabilmektir. Bu duygular, dnceleri ifade etmenin yollar, ama deil; sedece vastadr. Nasl ki, yke gre ulam arac tercih ediliyorsa edebiyatta da konuya gre de ekil seilir.
19

Vahabzde, edebiyat ve sanatn belirli bir tabaka iin deil, halk iin olmas gerektiini dnr. Sanatn bykl halkn ihtiyalarn ne derece karlayabildiine oranla llr. Halk, sanat eserinde milletinin getii yollar bulabilmeli ve geleceini grebilmelidir.20 Bahtiyar Vahabzde, sanatta tabilikten, samimiyetten ve sadelikten yanadr. nk bunlar sanatta evrenselliin ve kalcln sebeplerindendir. O; sanatta samimiyeti yrein kaplarn aan en itibarl anahtar olarak grr. Bu anahtar kaybeden sanatkr; kendi kalbinin kaplarn aamadndan, o yrekten gelen sesler okuyucunun da kalbinin kaplarn aamayacaktr. Bahtiyar Vahabzdeye gre sanat ve ilmin birletii nokta hakikattir. Sanat da ilim de devrin artlarndan bamsz olarak yalnz hakikati anlatt zaman byr ve hak ettii deeri bulur. nk ikisi de sadece bir milletin deil, btn insanln yreine hitap eder. 21

1.4. Bahtiyar Vahabzdenin Eserleri Bahtiyar Vahabzde sanat hayat boyunca edebiyatn hemen her trnde eserler vermitir. Verdii bu eserler ve ierikleri unlardr: lk kitab 1949 ylnda yaynlanm olan Menim Dostlarmdr. Daha sonra yaynlanan eserleri ise unlardr: Bahar, Ebed Heykel, Dostluk Nemesi, nar, Sade Adamlar, Halg airi Samed Vurgun, Ceyran, Ayl Geceler, eb-i Hicran, Seilmi Eserler, Etiraf, nsan ve Zaman, Bir rekde Drt Fesil, Seilmi Eserler, Menim erim, Semed Vurgun, Kkler Budaglar,
19 20

a. g. e. s.f. 75-83. a. g. e. sf. 85 21 a. g. e. sf..85-90

12

Deniz-Sahil, Drt Yz On Alt, Bir Baharn Garanguu, Dan Yeri, Seilmi Eserler (iki cilt), Sanatkr ve Zaman, Ag Shbet, Sadelikte Byklk, Alan Seherlere Selam, Piyesler, Feryad, Payz Dnceleri, Her iekten Bir Leek, Muam, Veten Ocann stisi, Seilmi Eserler (iki cilt), Semed Vurgun, zmle Shbet, Derin Gatlara Ig, Ah Dnya Frlanr, ehitler, Lirika, enbe Gecesine Geden Yol, Nal-Heyat, mide Heykel, Goyun, Gelimli Gedimli Dnya Son Ucu lml Dnya, Hara Gedir Bu Dnya,kinci Ses, Vetenda. Vahabzdenin eserlerinde iledii bir konu vardr ki, bu konu ayn zamanda onun hayat boyunca mcadele verdii bir konudur. Aadaki satrlarda bu mevzuya yer verilecektir. Bahtiyar Vahabzdenin iirlerinde ok geni bir biimde iledii meselelerden biri Ana Dili konusudur. Ana dilinin kullanlmas, muhafaza edilmesi ve zenginletirilmesi bu byk fikir adamnn yolunda en byk mcadele verdii meselelerdendir. Ana dili ve genellikle dil konusu, Bahtiyar Vahabzdenin 50li yllardan itibaren yazd birok iirinde ilenmitir. airin bilhassa dil konusunu ele ald iirlerine unlar rnek olarak gsterilebilir: Ana Dili, Latin Dili, Bu Dil, Ne Ondansan, Ne Bundan, z Astar, Alfabe Kitab, Oluma vs.dir. air, 1954 ylnda yazd Ana Dili iirinde ana dilini halknn ilk ders kitab olarak nitelendirmi ve kutsal bir varlk olan Ana ile Ana dilini bir arada deerlendirmitir. Ana dilini halknn birok madd ve manev deerlerinin bir simgesi olarak gren air, dilin ecdatlarmzdan kalan en byk miras olduunu vurgulamaktadr. Bahtiyar Vahabzde, Yollar Oullar, bi hicran, Mrziy, hriyara vs. iirlerinde de dil konusuna deinmitir. Bununla birlikte, Sovyet rejimi yllarnda Ana dilinin resm makamlardan kovulduunu ve bu dilin gereince kullanlmadn da zaman zaman ifade etmitir air. Bahtiyar Vahabzdenin iirlerinde ele ald Ana dili konusu, onun dier

13

faaliyet

alanlarnn
22

yan

sra

bilimsel

popler

makalelerine

de

yansmaktadr.

Kendi ana diliyle, iir, poema, piyes, hikye, senaryo, inceleme, aratrma, makale, tantma yazlar, eviriler yazan yaratc bir sanatdr Bahtiyar Vahabzde. Eserleri baka dillere de tercme edilmitir. J. Moris, J. Yevtuenko, R. Kazakova tarafndan on iki eseri Rus diline tercme edilmitir; Ermeni ve Grc dillerinde iki; zbek Trkesiyle iki; Alman dilinde bir; Trkiye Trkesiyle yedi eseri yaynlanmtr. 23 Bahtiyar Vahabzdenin yazd piyesler ise unlardr: 1965 yllarndan bugne kadar Azerbaycan Devlet Akademik Dram Teatrinda Vicdan, kinci Ses, Yadan Sonra, Yollara z Dr, Feryad adl manzum ve mensur piyesleri sahnelenmitir. Ayn piyeslerden bazlar Ermeni, Trkmen ve zbek dillerinde de izleyiciyle buluturulmutur. Bunlardan nce de 1959 ylnda Celil Mehmedguluzde adna Nahvan Dvlet Dram Teatrinda Edalet piyesi, 1973 ylnda da Yatan Sonra piyesi sahnelenmitir. kinci Ses oyunu ilk olarak 1968 ylnda M. Ezizbeyov adna Akademik Teatrnda, ikinci olarak Yerevandaki Azerbaycan Teatrnda, nc olarak Semergend Teatrnda, drdnc olarak da Ezizbeyov Teatrnda ve nihayet Maksim Gorki adna Hankendi Dvlet Dram Teatrnda rejisrnn yeni bir dzenlemesiyle sahnelenmitir. 24 Bahtiyar Vahabzdenin kaleme ald poemalar ve bu poemalarn ierii hakknda u bilgileri verebiliriz. ftihar poemasnn konusu rgencileridir. Gymet poemasnda retrmenlik sevincini ve rencilerini konu edinmitir.
22 23

Prof. Dr. Mehman Musaolu, a. g. d. sf. 41-43. Yard. Do. Dr. Hsniye Zal Mayadal, a. g. e. sf. 62-63. 24 a. g. e. sf. 63.

14

Merziye de bir retmenin mcadeleleri anlatlmtr. kinci mr poemasnn konusu Rus-Japon Savadr. Her Baharn z Garanguu poemasnda Ermenilerin yas meclislerini, baba, evlat ve torun ilikilerini anlatr air. Viyetnam Balladas poemasnda Vietnam Sava kaleme alnmtr. Etiraf poemasyla itirafn, herkesin kendinden c almas, cesaret, temizlik, ycelik, paklk olduunu anlatmtr Vahabzde. Salam adl poemada anl Irak topranda kaldrlan bamszlk bayrana selamlar gnderirken Fuzli, H. Tebriz, Nizam ve Ebululdan da bahseder. Hekim dostum Cavanr! poemasnda insanlarn madd arlarn doktorlar, manev sorunlarnn ise kalem sahiplerinin sorumlu olduunu aklayan nszyle sunduu Tezadlar poemasnn konusunu oluturur. Veten Menem Men Vetenem veya Facie poemasyla alnan bir levhann yznden mze bekisi Matsuratann ektii skntlar ve intiharn anlatr air. Vaht-Sret-Fikir poemasnda, eski llerin gereksizlii, yeni llerin lzumu, hzn snrlar nasl datt, hzn birlik ve kavuma demek olduu, zaman iinde fikrin snrl olmamas gibi konular ele alnmtr. Fikir Haggnda Fikirler de zaman, an, hz, teknik gelimelerin ayrl yenememesi, vatan hasreti, gurbet, sonsuzluk, gkler ve fikir zerine fikirlerin konu alnd bir poemadr, Heyat-lm poemasnda air, bu iki konudaki dncelerini ortaya koymutur. Amerika Gzeli adl poemada, 1973 ylndaki gzellik yarmasnda Amerika Gzeli sfatn alm Emma Naytn dilinden fakir bir kzn, zengin

15

olma istei, sevdiine gzel grnmek iin falcyla kurduu balant ve hret iin bir adamn desteiyle gzel seilii anlatlr. Gem inde Sevin poemasnda bir babann aniden hastalan ve oulunun tela anlatlmtr. Dostluk poemasnda Ukraynann cra bir kesinde, partizan bir grubun bandaki Ferhat isimli gencin bandan geenler, evresindeki dostluklar kaleme alnmtr. Ayl Geceler de dumanl Tebrizin hali ve Sabirin Hophopnme sinin mazlumlar uyandrmaya almas, insann bir maksat iin yaamas gerektii, trajik bir olay kurgusuyla anlatlr. Alar-Gler poemasnda Sabirin ahsiyeti, dnceleri anlatlm, bunun yan sra bamszlk, hak kavramlarna da deinilmitir. Uun Nemelerim poemasnda da ise kahraman Tatar airi Musa Celil ve onun zindana atl, ektii ikenceler, airlik ilham ve zindan iirleri kaleme alnmtr. Ayn iir kitabnda yer alan Feryad poemasyla talyann Pompey ehrindeki Vezv volkannn pskrmesinden oluan zarar anlatlr. eb-i Hicran poemas, Prolog, ki Mellim, Mehemmed, Can Yangs, ki Hediye, Mehemmed-Leyl, Emi Gatili, ki Hkmdar, Ah Zalm Ovular!, ikyetnme, Bir Deste iek, Kerbel Seferi, Taun ve Epilog olmak zere on blmden olumutur. Bu poema, Klasik Trk Edebiyatnn ke talarndan biri olan Azer air Fuzlinin hayat ve faaliyetlerini byk bir kinat, ulalmaz zirve Fuzliye yakacak tarzda airne bir ifade ile anlatlr. Bu poemasndan daha nce, 1958 ylnda yazp da o zaman hibir yerde yaynlattramad Glistan poemas vardr. 1960 ylnda eki Fehlesi gazetesinde daha sonra da bir kitabnda bu poemann yaynlanmasyla Vahabzde iin ar gnler balar. air, bu poema yznden alt niversiteden iki yl uzaklatrma alr. air bu eserinde,

16

ran ahnn kanl rejimi ve Leninin halglar hapishanesi olarak adlandrd arlk Rusyasnn Azerbaycann ikiye paralamasn ve bu smrgecilik siyasetini, mill bamszlk duygusuyla kaleme almtr. Vahabzde, 1988de yazd ki Gorhu adl poemasnda Stalin devrinde btn kalem sahiplerinin ve kendisinsin yaad korku duygusunu ve mahrumiyetleri dile getirmitir, air, Drt Yz On Alt isimli poemasnda, kinci Dnya Sava yllarnda Azerbaycanllardan oluturulan ve 416. Taganrog Divizya diye adlandrlan orduyu ve kahramanlklarn anlatmtr. Almanya galibiyetinin 30. yl mnasebetiyle yazd bu eseri fasldan meydana gelir. Yollar-Oullar poemasnn konusu, Beni Osmann vatann,

milletini, mezhebini, dinini hie sayarak Parise gidii ve Elcezairin servetini kumarda kaybetmesi, Frenk hayat yaamas zerine kurulmutur. Bu poemada yabancyla evlilik, Araplktan uzaklamak; kendine yabanclamak, kinci Dnya Savanda Franszlarn yannda yer al ve nihayetinde Cezayirin mill kurtulu mcadeles gibi konular da ierir. Vahabzdenin annesinin hatrasna yazd Atlmlar poemas drt blmden oluur. 1.Blm; Krpe, 2. Blm; Goca, 3.Blm; Gocalar Evi, 4.Blm; Krpeler Evi. Sosyal bir yaray ele ald bu poemasnda Bahtiyar Vahabzde, bebeini sokaa brakanlar; yalannca ortada kalan ihtiyarlarn halini duygu ykl msralarla anlatrken mesajn da verir. 1974te yazd Leninle Shbet poemas Bahtiyar Vahabzdenin kendini, hayatn sigorta etmek amacyla yazm olduu, devri ven eserlerinden biridir. O devir ahsa tapma devri olduundan Bahtiyar Vahabzde de bu tr bir eser yazma ihtiyac duymu ama bu eserde bile kalemini saklayamam; kendi inand fikirleri, hem de stne basa basa, ortaya koymutur. zeyir Hacbeylinin hatrasna yazd Muam adl poemasn

kaleme almadan nce makamlarn nereden geldiini aratrm, konuyla ilgili

17

eserler okumu ve nl mzisyenlerden makamlar tekrar tekrar dinleyerek bu makamlarda hissettiklerini kaleme alm ve bylece sz konusu poema olumutur. Son Gr poemas ile sevgiliye airce serzenite bulunmutur Bahtiyar Vahabzde. Leyaget poemas ile aann ahsnda insanlarn birbirine

gvensizlii, vicdan ve liyakat kavramlar zerinde durulmutur. Ahtaran Tapar ile Trkiyeye seyahati srasndaki gzlemlerini, zmir, stanbul, Ankara, Efes gibi yerleri, tarih eserleri, isizlik sorununu, Almanyadaki iiler ve gecekondu meselelerini anlatr air. Bahtiyar Vahabzde, Sovyet Sosyalist Birlii ve Dnya Edebiyatndan yreine yatan, sanat ruhuna uygun gelen; onu bir air gibi heyecanlandran numuneleri kendi diline evirmitir. Bu tercmelerini de Her iekten Bir Leek ad altnda kitap halinde ner etmitir. Bahtiyar Vahabzdenin eviri yapt baz airler unlardr:: Rus iirinden; Rimma Kazakova, A. Kuner, Yevgeni Yevtuenko, Andrey Demetyevin, Tatar iirinden; Renat Harisin, zbek iirinden; Camal Kamaln, Litva iirinden; Alfonsas Maldanis ve Alfonsas Bukantasn, Alman iirinden; Helmut Franslerin, Bulgar iirinden de Dimitr Zlatev ve G. Grivnevin iirlerini tercme etmitir. 25 airin son kan eserlerinden biri olan Payz Dnceleri hakknda u bilgier dikkat ekicidir. air, mrnn sonbaharndadr. iirin pek ok msralarna gz dnceleri hkimdir. Kitap da adn zaten buradan almaktadr. Sonbahar, airde bazen buruk bir duygulan, bazen mrnn olgunluk devri olarak tezahr etmektedir. Vahabzde zaman zaman zbekistana selam gndermekte, zaman zaman Gney Azerbaycandaki milletdalaryla konumaktadr. Tebrizdeki koca air ehriyara telefon amakta, sesini Tebrize ulatran telefon tellerini kskanmaktadr. airin
25

a. g. e. 62-67.

18

arzusu paralanm bir vatan deildir. Onun ve btn milletdalarnn btv (btn) bir topraa hakk vardr.26

1.5. Baz Kltr ve Siyaset Adamlarnn Vahabzde Hakkndaki Szleri Vahabzde hem Trk Edebiyatnda hem de Dnya Edebiyatnda tannan nl bir ahsiyettir. Azer Edebiyatnda birok yenilie imza atm, yeri doldurulamayacak nadide bir sanatdr. Vahabzdenin ahsiyeti ve yapt faaliyetler ayr bir tez konusu olacak kadar geni erevede incelenecek kapasiteye sahiptir. Aadaki satrlarda nl baz Trkolog ve siyaset adamlarnn Vahabzde hakkndaki dncelerine yer vererek farkl bak alaryla sanatnn tannmas amalanmtr. Bahtiyar Vahabzde, hepimize has olan ihtiraslardan, dorudan doruya zaman, mekn ve fezann mcerret lemine gnmzn heyecanlarna, dnyann atom tehlikesine kpr fikirler atar, kpr tablolar izer. Yine her birimiz, btn nesillere, insana, komusuna, od ocana ve bundan sonra btn kinata yz tutar. Sanatkrlnn ieklenme ve mdriklik devrine kadem koyan byk airin lsz istidad bylece meyve verir; bylece inkiaf eder. Zannmca, okuyucularn ou bugn kendisini, kendi dnyasn, kendi hrs ve heyecanlarn Bahtiyarn iirlerinde bulabilir. nk onun manzumelerinde zaman yayor. Bizim kayg ykmz tayan, derd serimize ortak olan, koynunda yaadmz zaman Ve iirlerin kudreti de ite bundadr. 27 Cengiz Aytmatov

26 27

Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, a .g. d. sf. 29. Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 20.

19

Sizin edeb kiiliiniz btn Trk Dnyasnn manev birlii ve ykseliiyle ilikilidir Sizi sadece Azerbaycanl kardelerimizin deil, ada Trk Dnyasnn bir kalem stad olarak selamlyorum.
28

Sleyman Demirel Bahtiyar Vahabzde, ok ynl faaliyete sahip olan bir air, bir fikir adamdr. Bununla birlikte o, ayn zamanda dnyann gelmi gemi en byk tarih olaylarn irdeleyerek, eritii edeb ve toplumsal zirvede halknn her trl problemlerinin zmlenmesi iin areler arayan bir liderdir.
29

Mehman Musaolu Trk Edebiyat iin Mehmet Akif, Yahya Kemal, Necip Fazl ne ise Azerbaycan Edebiyat iin de Vahabzde odur. Bahtiyar Vahabzde, btn Trk Dnyasnn ortak sesinin, seven gnllerin, aydnlk yzlerin ve gzellik yolunun semboldr. 30 Yavuz Blent Bakiler Bahtiyar Vahabzde, btn lkede tannan ve sevilen bir airdir. Ben onu hem insan hem yazar olarak tanyan biriyim. Onun iirlerinde douya zg btn gzel nitelikler yansmtr. O, bir halk airidir. En byk dllere layk grlmtr. Lakin Onun en byk dl halkn sevgisidir. Bir gen, bana Bahtiyarn iirini okudu. Sonra tercme etti. Bu bizim Bahtiyarn iiridir. dedi. Douda en saygn kiileri soyadyla deil, adyla arrlar. 31 Oljas Sleymanov Yaratcl halka ilah bir inanla baldr ve bu inan onun sanatkrlk hayatnda balca rol oynar. Uykusunda hkran ve hi kimse tarafndan iitilmeyen, sesi hibir aks seda vermeyen nice yazarlar var.

28

Prof. Dr. Nizami Caferov, Trk Dnyasnn Ortak Sesi, Azerbaycan Trkesinden aktaran: Perviz Sultanov, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 39-40. 29 a. g. d. sf. 44. 30 a. g. d. sf. 15. 31 a. g. d. sf. 16.

20

Lakin Bahtiyar Vahabzdenin sesine daima ses verirler. O, bir deil, birka nesil okuyucunun vatanda olarak yorulup yeniden (mill kimliini kazanarak) domasndan hibir teraziyle llmeyecek byklkte bir i becermitir. Son on yllarda mill uurun saflamas ve ekillenmesinde, halkn zn bulup yeniden domasnda Bahtiyar Vahabzde yaratcl kadar ardcl tesir gstermi kuvvetlerin says ok azdr. Bence sanatkr iin bundan byk bahtiyarlk olamaz!.. Bahtiyar Vahabzdenin iir ve poemalarnda cemiyet hadiselerinin, insan hislerinin mahiyetini aan poetik tezatlar silsilesi, hislerin ve dncelerin daimi ztlamas ve reddi ve yeniden yaratlmas mahede edilir. 32 Sabir Rstemhanl

2.MODERN AZERBAYCAN R HAKKINDA BLG Modern Azerbaycan Edebiyatnda iir trndeki deiikliklere

gemeden nce dnemin edebiyat hakknda bilgi vermek; daha sonra ise dnemin edebiyatndaki deiiklikleri iir trnde incelemek uygun olacaktr. Trk edebiyatlarnn byk tarihe ve geleneklere sahip bir kolunu da Azerbaycan oluturmaktadr. Azerbaycan edebiyatnn tarihi onu yaratan halkn tarihi gibi eski ve zengindir. Azerbaycan Trklerinin bin yllk tarihleri boyunca getikleri mcadelelerle dolu hayat yolu, yaadklar sevinli ve kederli dnemler, elde ettikleri bilgi ve tecrbeler, inandklar manev ve ahlak kanaatler tm ynleriyle bu edebiyata yansmtr. 33 Azerbaycan Trklerinin iki bin yl boyunca kat ettii ilim, sanat, medeniyet ve edebiyat tarihi iinde en fazla arl olan 19. ve 20. yzyllar benzersiz eserleriyle dikkati eker. nceki edeb aamalar ilim, felsefe ve estetik, bu son iki ylda zirveye kmtr. 13. ve 18.yzyllar aras Azerbaycan

32 33

Prof. Dr. Dursun Yldrm, a. g. d. sf. 45-46. Halil brahim Usta, Modern Azerbaycan iiri (Kuzey), Trk Dili Dergisi, (Trk iiri zel Says 5), sf. 741.

21

Trkesiyle ortaya konan edebiyatn geliip kendini gsterdii dnemdir. 19. yzyl ise edebiyatn her sahasnda (konu, fikir, dil, slup ve poetikada) mill realist dncenin ok ynl olarak gelitii yzyldr. nceki yzyllarda mill kimlik ark, Trk ve slam konteksinde ekillenmitir. 19. yzylda ilk defa M. F. Ahundzde ile birlikte Azerbaycan-Trk kimlii ortaya kmtr. zellikle Mirza Fetali Ahundzdeden balayarak hem Dounun hem de Avrupann deerleri ortak bir noktada sentezlenerek gelitirilmeye balanmtr. Yakn Asyada sosyal-tarih ve edeb-estetik kabullerle klasik Avrupa bedi-felsef kabullerini tabii bir srete sentezleme iini Douda ilk olarak bu devrin Azerbaycan Edebiyat gerekletirmitir. Bu olay edeb tarihe Yeni Devir Edebiyat olarak kaydedilmitir. Ana dille ortaya konan edebiyatta, slam modeli ve poetikas, tasavvuf dnce Dede Korkuttan Fuzulye kadar artan bir srete Fuzulden Vakfa kadar ise giderek azalan bir izgide ortaya konmu; neredeyse zelliini kaybetmek zereyken Mirza Fetali Ahundzde, Ali Bey Hseyinzde, M. Hadi ve H. Cavit ile yeniden ykselie gemitir. Mslmanln ve Trkln tesir ettii edeb evre de daralr; genelden zele, evrenselden millye doru bir gelime grlr. Dier yandan edeb gelenekte felsefe ile iirin oran ayn lde artar veya azalr, tasavvufta ve mistik gerek stnn yaknlamas Ahundzdenin iirinde tkenir ve o, romantik estetikten realist maarifilie, iirden nesre ayn zamanda geer. Ahundzdenin Temsiltnn ve felsef grnn zndeki edeb-estetik gelimede Dou ve Batnn deerleri kesiip birleir. Edebiyatn yeni yn, poetika, tr, dil ve slup sistemi hatta yeni alfabeye geme teebbsleri yeni bir deiim ve dnmn habercisi olmutur. Zamannda Doulaan Batda Sphoklesin Aristonun oynad edeb-tarih rol o yllarda M. F. Ahundzde oynamtr. Celil Memmedguluzde ve Mirza Elekber Sabir ile balayp hl devam eden modern, realist edeb gelimenin banda phesiz Mirza Fetali Ahundzde durmaktadr.

22

Asyay Dounun edeb dairesinden karp Bat dnyasna dhil edilmesi Azerbaycan ile balar. Bundan dolay slam ve Dou ile Bat medeniyeti arasndaki kpr vazifesini Azerbaycan stlenmitir. Bu dnemde Azerbaycan edebiyat kendi kltrel deerlerini ve kimliini kaybetmeden batnn ada, modern, edeb sreciyle temasn ilk rneklerini vermitir. Yeni mill realist edebiyatn ortaya kmasyla zengin kltrel ve tarih deerlere sahip Azerbaycan halknn bir millet olarak teekkl de ayn dneme rastlar. Der iki tarih-edeb sre de bedi tefekkrn hem yeni, realist mill ynnn ortaya kmas hem de onun o zamana kadar hkim olan geleneksel edeb sistemden ve onun muhitinden ayrlmas devam eder. Daha ok millleen ve Azerbaycanlaan Azerbaycan Edebiyat, Dou Edebiyatnn zelliklerini de muhafaza ederek nceki genilini korumutur.34 Trkler 20. yzyl boyunca, marktan maribe uzanan geni vatan corafyasnda, dnyada ad bilinen hemen hemen btn milletlere kar istikbal mcadelesi vermek zorunda kaldlar. Dier milletlerin tarih boyunca ahit olmadklar rejimleri, maruz kalmadklar katliamlar bu yzylda bizzat yaadlar. Yendiler, yenildiler; bir lp, bir dirildiler. Top yekn imha edilerek unutturulmak istendikleri srada, tarih sahnesine her zamankinden daha kalabalk bir kadro halinde yeniden ktlar. Trk edebiyatnn 20.
35

yzyldaki

maceras,

Trk

milletinin

Balkanlardan in Seddine kadar uzanan ok geni vatan corafyasnda maruz kald siyas ve sosyal frtnalarn btn edeb trlerdeki keskin akislerinden ibarettir. Zaten kalem sahibinin birinci grevi de yaanan olaylar estetik bir grle tespit etmektir.

34

Trk Dnyas Edebiyat Tarihi 7.c, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 2002, sf. 493. 35 uayip Karaka, 20. Yzyl Trk Dnyas Edebiyat zerine Bir Deneme, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, s.2, Gz, 1996. Ankara, sf.280.

23

19. yzyln ikinci yarsndan itibaren grlmeye balanan mill gelimeler, sadece Trkiyede deil, btn Trk dnyasnda etkisini gstermitir. Bu gelimeler, 20. yzyln balarnda hemen hemen ayn siyas ve sosyal olaylarn yaand btn Trk yurtlarnda, Trkiyedeki ayn zellikleri tayan mill bir edebiyatn domasna zemin hazrlamtr 36 Modern Azerbaycan iiri hakknda verilecek gerekli bilgilere gemeden nce Azerbaycan Mill Edebiyat hakknda genel bir bilgi vermek uygun olacaktr. Modern Azerbaycan Edebiyat, edebiyat tarihileri tarafndan genellikle u ekilde tasnif edilmektedir, a) nklp ncesi Edebiyat (1917-1920) b) (1920-1930) Yllar Arasnda Edebiyat c) (1930-1940) Yllar Arasnda Edebiyat d) 2. Dnya Sava Devrinde Edebiyat (1941-1945) e) 2. Dnya Savandan Sonraki Dnemde Edebiyat (1945-1954) f) Muasr Devirde Edebiyat (1954-1980) g) Yeni Dnem Edebiyat (1980-) Bu geni izgilerden sapma gstererek yaplm baka tasnifler de bulunabilir. Batl anlamda ekil, slup ve yntem deiikliine mill zelliklerini kaybetmeden alm olan Kuzey Azerbaycan Edebiyat iinde iir, olduka geni yer tutmaktadr. Bunda muhakkak ki Azerbaycan insannn tabiatndaki airlik ruhunun, ilhamn ve yetenein pay ok byktr. Her mill edebiyatn tarihini devirlere ayrrken genellikle byk zaman kesimleri belli bir merhale olarak deerlendirilir. nk byk eserler ve isimler uzun yllar boyunca ortaya kmayabilirler. Buna karlk Azerbaycan Edebiyat tarihinde 1900-1920 yllar arasndaki sre btn aratrmaclar tarafndan bir dnem olarak ele alnm ve incelenmitir. Bu dneme verilen isim de ilgintir.
36

20. yzyl Azerbaycan Edebiyat. Bu durumun yegne

a.g.d. sf.288.

24

sebebi, 1920 ylnn mart aynda Sovyet igali ile Azerbaycann zgr kimliine ve dolaysyla da mill Azerbaycan edebiyatna son verilmi olmasdr. Bu dnemden sonraki devreye Sovyet Devri Edebiyat ad verilmektedir. Edebiyat ayn zamanda bir dnce sistemi olduu iin yazarlar ve airler edebiyat ideolojisinin emrinde kullanmaya zorlandlar. Ancak baz Azer sanatlar iin edeb hayatlar 1920de tamamland. Bazlar kendi ilkelerine sadk kalarak aktif edeb hayattan ekildiler, g ettiler. Bazlar ise yeni rejimle ibirlii yoluna gitti. Bu sebeple 20. yzyl Azerbaycan Edebiyat denildiinde 1900-10920 yllar arasndaki dnem ve Azerbaycan Sovyet Edebiyat denildiinde ise 1920den sonraki dnem anlalr. 20. yzyln bandaki bu yirmi yllk dnem Azerbaycann edeb, sosyal ve siyas hayatnda nemli ahsiyet ve hadiselerle doludur. Azerbaycan Trklerinin bir millet haline gelmeleri, toplumda milliyetilik ve Trklk dncelerinin yaylmas, mill kltrn btn sahalarnda hzl bir gelime yaanmas hep bu ksa dnemde ortaya kmtr. 20.yzyl, Azerbaycan Edebiyatnda da yeni bir uyan devrinin balangc olmutur. Bu yzyln balarnda Azerbaycan edebiyatnda yer alan belli bal nazm trleri iir, nesir ve tiyatro eserleri idi. Basmn kuvvetlenmesi, gnlk makale ve fkracln daha da gelimesine yol amtr. Hem ekil hem de tema asndan en fazla deiiklie urayan edeb tr ise iir olmutur. Bu yzyln balarnda edebiyatlar genellikle basmn evresinde toplandklar iin dnemin iki nemli dergisi, Molla Nesreddin ve Fyztn oluturduklar iki ayr edeb tarzn varl dikkati ekmektedir. Bu iki tarzn her ikisi de esasen ayn ama urunda mcadele etmilerdir. Sadece sluplarnda farkllklar mevcuttu. Basm hayatnda birbirine kart gibi grnen bu iki derginin edebiyata katklar ok byk olmutur. 20.yzyl iirine Mirze Elekber Sabir gibi byk bir dehay Molla Nesreddin Dergisi kazandrmtr. Sabir, alev saan satrlar ile yeni devir Azerbaycan iirinde gerek bir inklp yapm, eski iirle arasnda geilmesi imknsz bir uurum yaratmtr. Bir air olarak Molla

25

Nesreddin dergisindeki almalar olduka ksa srm, sadece alt ay devam edebilmitir. Ancak yeni iir geleneinin kurucusu olduu yaarken de herkes tarafndan kabul edilmitir. 20. yzyl balarndaki Azerbaycan Edebiyat ana ynde ilerlemiti. Bunlardan birincisi Celil Memmedkuluzde, Mirze Elekber Sabir, Nerimen Nerimanov, Ebdrrehim Bey Hagverdiyev, Eli Nezmi, Mehmet Said Ordubadi, Eligulu Gemksar, Mirze Eli Mcz ve Bayrameli Abbuszde tarafndan takip edilen ngilabi-Demokratik Edebiyat idi. kincisi Sleyman Sami Ahundov, zeyir Hacbeyov, Abdulla aig, Sultanmecid Genizde, Reid Bey Efendiyev, Yusuf Vezir emenzeminli, brahim Bey Musabeyov ve Maaral Zeynelabdinin temsil ettii Realist-Maarifperver Edebiyat idi. ncs ise Mehemmed Hadi, Hseyin Cavid, Abbas Sehhet ve Abdulla Bey Divanbeyolu tarafndan srdrlen Romantik Edebiyat idi. Bu arada Edebiyat Tarihi alanndaki almalar ile tek bana bir ekol haline gelen Feridun Bey Kerliyi de anmak gerekir. Bu farkl edeb tarzn esas noktalar zerinde durmak gerekirse yle bir tablo ortaya kar:

nkilap-Demokratik Edebiyat Birinci Rus inklbndan sonra Azerbaycan sosyal hayatta olduu gibi edebiyatnda da hem ekil, slup hem de mazmun ve keyfiyete byk deiiklik meydana gelmitir. Yeniliki air ve yazarlar eski, ananev mevzulardan aktel, itima-siyas mevzulara gemiler, zamann gerekli meseleleriyle, dnemin siyasetiyle, ii ve kyl harekt ile halkn talihi ile yaamaya balamlardr. 19. ve 20. yzyln ilk yllarnda dnemin eserlerinin balca tartma konular; mlkiyet sahibi ile kyl, bey ile ifti, halk ile okumu, tutucu ile aydn arasndaki ztlklar olmutur. Daha sonrai ise siyas hayat, snf atmasnn btn ekilleri, toplumun btn tabakalar u veya baka derecede edebiyatta grnmeye balamtr.

26

Sz konusu dnemde edebiyatn balca konusu ada toplumun yaay olmutur. Ne kane efsaneler, ne tarih kahramanlk destanlar, ne Sadi tarzndaki nasihatler, ne gazel tarznn iki-sevda gelenekleri bu dnemde gndemde deildi. Bu dnemde edebiyat, kk bir aileden balam byk bir lkeye kadar her yerde ba gsteren nemli hadiseleri siyas fikirlerle ilikilendirmeye almtr. ncelikle alanlarn, iilerin hayat n plana kartlmtr. Daha sonra da iftilerin istismar, onlara kar oluturulan adaletsiz tablo, zihinleri fel eden hilik inanc (nihilizm) dile getirilmitir. iirde de ekil muhtelifliinde ve zenginliinde yeniliklere gidilmitir. Nesreddin ve Mezeli dergilerinde yaymlanan yeni sosyal meseleleri tasvir ve tenkit eden iirler ekilce de yeni ve farklyd. Byk sanat Sabirin kaleminden kan bahr- tvller, tziyaneler, v.s. sosyal-siyas yergilerin, fkralarn konusuna ok uygun ekiller olmutur. Ksa lirik iirlerin ierii de daha nceki gazellere benzetilmitir.

Realist- Maarifperver Edebiyat 20. yzyln balarnda Azerbaycan yazarlarnn bir ksm matbaann, neriyatn etrafnda toplanmtr. Bir ksm da daha ziyade sahne tiyatro sahasnda almtr. nc bir ksm ise eitim, talim, terbiye konular zerinde ocuk edebiyat sahasnda almtr. Bu eitimci yazarlarn btn sanat faaliyetleri okula ve renciye ynelmitir. Eitimciler; eitimin, retmenin, okulun dnemin problemlerini zmedeki ilevlerini uyan yolunda en byk vasta olduunu dndkleri iin eitim konusuna byk nem vermiler ve bu yolda var gleri ile almlardr. Maarifperver realistler ne gemiin tenkidine o kadar bal ne de gelecein hayallerine o kadar tutkun idiler. Onlar daha ok olaan hayat, yaama kaidelerini kaleme almlar; gelecei yaratmak iin herkesten, her eyden nce eitime mracaat etmilerdir.

27

Maarifperver realistilerin nde gelen temsilcileri unlardr: Sleyman Sani Ahundov, Abdulla aig Talbzde, Sultanmecid Genizde, Reit Bey Efendiyev, brahim Bey Musabeyov.

Romantik Edebiyat Azerbaycan romantizmi Fransa ve ngiltere de olduu gibi belirli bir devirde edebiyat ve gnlk hayatta gl bir ekol olmamtr. Romantizm, realizmle birlikte ortaya kmtr. Azerbaycan romantikleri burjuva ve kk burjuva snf iinden km aydnlardan olumutur. Azerbaycan yannda romantiklerinde tabiatn sosyal-siyas mevzularn deiik ilenmesinin manzaralar

konulara

aksettirilmesi,

iirde

oluturulmas da sz konusu olmutur. Bu akmn iinde bulunanlar, eserlerinde eitli fikirler retmilerdir. Kinatn, tabiatn gzelliklerine nem vermiler ve bu konulara eitli manalar yklemek istemilerdir. Genel olarak btn romantiklerde olduu gibi Azerbaycanl romantiklerde de tabiata ynelme, gelecee umut, topluluktan ok ferdi anlatma, dil ve slup tantanas, muayyen derecede soyutlama, isyankr hitap ve sorulardan holanma gibi zellikler mevcuttu. Yeni dnem romantizmi Azerbaycana iki yolla girmitir. Trkiye ve Rusya yolu ile. Trkiye kanalyla geen romantizm R. Tevfikin, A. Hamdinin A.Cevdetin ve Namk Kemalin sanatlar mahall, mill-din ierik kazanmtr. Bu romantizmin Avrupadan ald terakki, insancllk, zariflik hususiyetleri Trklk dncesi ile birletirilmitir. Bu yolda ilerleyen yazarlardan bazlar unlardr: Eli Bey Hseyinzde, Eliabbas Mznib, Sened Mensur, Aadada Mniri. Romantizmin geldii ikinci yol Rus irinin yolu ile idi. Bu yolda ilerleyen yazarlardan bazlar da unlardr: Mehemmed Hdi, Abdulla aig, Abbas Sehhet, Abdulla Bey Divanbeyolu.

28

1925 ylna doru Azerbaycann gerek kuzeyinde gerekse gneyinde edebiyattaki zgrlk ve milliyetilik akmnn durdurulduu grlmektedir. 1920de Bakde iktidar ele geiren Bolevikler, tam anlamyla ideolojiye bal yeni bir edebiyat gelitirmeye baladlar. 1926 da randa iktidar ele alan Pehlevler, Gney Azerbaycanda edeb dil olarak hatta konuma vastas olarak Azer Trkesini yasakladlar. Fakat gerek Rus gerekse Fars rklarnn abalarna ramen bin yllk birikimle gelen Azerbaycan edebiyatn susturamadlar. Bu edebiyatn asrlar boyunca iinde bulunduu zgrlk ruhu buna kesinlikle imkn vermedi. Azerbaycan yazar ve airleri yeri geldiinde erefli lm, maneviyatszla tercih ettiler. 1920 ylndan sonra parti kontrol altnda da olsa gl bir edeb hayat Azerbaycann kuzeyinde yaanmakta idi. 37

Yeni Dnem Azerbaycan Edebiyatnda iir Bu dnemde 1920den gnmze kadarki Azerbaycan edebiyatnn esas niteliklerine deinilmekte ve iirin bu dnemdeki durumu zetlenmektedir. Dnya siyas tarihi zerinde 1917 Bolevik htillinin nemli bir yeri vardr. Sovyetler Birliinin hkimiyeti altnda bulunan Trk Cumhuriyetleri de bu ihtillden byk lde etkilenirler. Rejimin deimesine bal olarak toplum hayatnda nemli deiiklikler olur. Yeni bir yaam slubu gelimeye balar. 1920lerden sonra bu durum daha da younluk kazanarak devam eder ve 1937de Stalinin iktidara gelmesiyle en belirgin eklini alr. Bu tarihten balayarak Azerbaycann toplum yaam, idar ekli deimekle kalmaz, idar kadrolar da deiir. Ynetime Ruslar ve zellikle Azerbaycanda yaayan Ermeniler getirilir. Azerbaycan Trkleri ikinci plana itilmekle birlikte, ou bilim adam, ynetici, gazeteci, retmen, yazar, air de hayatndan olur. 1930lu yllarda kolektifletirme devrinde halktan insanlarn binlercesi yok edilir. Byle bir ynetimin hkm srd dnemde

37

Halil brahim Usta, a. g. d. sf. 742.

29

edebiyatn ekillenmesi de bu ller iinde geliir. Nitekim Sovyet Azerbaycan Edebiyatnn sanat deeri tayan eserlere kavumas belirtilen tarihten yaklak 25-30 yl sonra kendini gsterir. Resm ideolojik gre uygun eser yazma zorunluluu vardr ve buna Sosyalist Gerekilik ad rejim tarafndan verilmektedir. Yeni cemiyetin her eyden evvel yeni bir insan tipine ihtiya duymas ve bu insan tipinin bak ile toplum hayatnn deerlendirilmesi gerei ortaya kar. Yeni insan tipi ile cemiyete inklp bir gzle baklr; sosyal olaylar, insan ilikileri, snflar arasndaki atma fikrine uygun olarak aklanr. Yeni cemiyete, yeni bir insan; yeni insana, yeni bir edebiyat gerei doal bir gelimenin sonucu olarak kendini gsterir. Bylece eski cemiyete, eski insana ve eski edebiyata hcum balamtr. Bu eski-yeni savamnn Trkiye sahas Trk edebiyatnda da varln gsterir. Fakat Azerbaycan sahasnda eski ile yeni savam sadece Bolevik yazarlarn yrtm olmas dikkat ekicidir. Bu, eskiyi (klasik olan) savunacak insann olmamasndan ok,

savunmadan sonra yaama hakknn olmamas ile ilgili bir durumdur. Bolevik yazarlar tarafndan balatlan ve halkn yararna olduu sylenen klasik edebiyata hcum, ylesi bir durum alr ki, toplumu anlatacaz derken tm insan deerler alt st edilir. Bu dnemde yazlm edeb metinlerde klasik yaamn ve edebiyatn model insan tipini zalim beyler, hurafeye inanan gafiller, cahil din adamlar, zengin kiiler, anti-komnistler, temsil eder. Bunlarn karsnda yenilikten yana retmenler, feminist kzlar ve kadnlar, idealist komnist genler, mbrize (mcadele eden) kahramanlar bulunur. Tematik ve kart glerin atmasnda klasik edebiyat taraftarlar tamamen kart g konumundadr. Bu durum ylesine belirginlemeye balar ki, edeb eser sloganlar toplam durumuna gelir. Dnemin Bolevik grn destekleyen Azerbaycanl air ve yazarlar, bu grn snf farkllklar ortadan kaldrlmal fikrinden hareketle kendi mill dil ve edebiyatlarn inkr etme aamasna kadar gelirler; bunun yerine Leninin Dili, Komnist Dnyasnn Dili, Proleter Dili ve edebiyat iin Sovyet Azer Edebiyat, Kardalk Edebiyat, nklap Edebiyat,

30

Komnist Halklar Edebiyat, gibi terimleri ska kullanmaya balarlar. Mayakovski, Mihail Yuryevi Lermantov, Maksim Gorki gibi air ve yazarlar resm model olarak sunulur. Zira Komnist Partisinin iilere, sosyalizme sadakat ruhu alayan eserlere dl vermesi, eser sahibi air ve yazarn yeni bir grevle onurlandrlmas, sunulan resm modelin abucak kabul grmesine hizmet eder. htillden nceki kalem sahiplerinden birka doru bildikleri yolda devam ederken birka da kalemlerini dnemin ideolojisine sunar. htillden nceki dnemde sylediklerini ihtillden sonra da syleyen, kendi sanat ve hayat anlaylarna gre eser veren ahslar ise tam anlam ile ileye talip olurlar. Bunlar arasnda Cafer Cabbarl, Yusuf Vezir emenzeminli, Hseyin Cavid, Celil Memmedguluzde gibi ileyi seenleri sayabiliriz. 1930dan balayarak yeni yetien gen air ve yazarlar ile daha ncekiler arasnda zamanla artarak sren bir nesil atmas balar. Fakat 1940-1941 yllarna doru nesil atmas, fikir ve dnya gr atmasna dnr. Komnist Partisinin beenisini kazanmak, sosyalist deerlere balln lsn gstermek, bu balln dourduu heyecan bir yerlere aktarabilmek dncesi ile dolu olan gen sanatkrlar, bunu yal nesle hcum etmekle baaracaklarn dnerek, hakaret szckleri ile amalarna ulamak isterler. Bu savamda partinin de desteini gren genler daha baarl olurlar. Dnemin basksndan dolay yal nesil, eserlerini ya ok eski tarih konularda ya da uzak lkelerde meydana gelen olaylardan esinlenerek yazmak durumunda kalr. Konusunu Azerbaycann eski tarihinden alan Yusuf Vezir emenzeminlinin Gzlar Bula, Cafer Cabbarlnn Od Gelin, Samed Vurgunun Zencinin Arzular gibi eserler bunlara verilecek rneklerdir. Dnem iinde romanlarda ve yklerde ilenen temalar, iirdekine oranla daha geni anlat olana bulmu olmasndan ihtill ncesi dnem ve ihtill sonras dnem hayatn anlatmaya hizmet eder. htill ncesi hayat anlatan metinlerde zenginlerin smr zihniyeti, aa-emeki atmas, din adamlarnn cehaleti, kylnn, iinin ve aydn genlerin kt durumu asl tema olarak ele alnr. htill sonras hayat anlatan eserlerde ise Bolevik rejiminin getirdii gzellikler, anlatlr. Bu dnem eserlerde yenilikten yana olan insan tipi idealize edilir.

31

Azerbaycan Sovyet Edebiyat denildiinde, bu dnem edebiyatnn temel zellikleri, mill ynleri gzden karlm olmaktadr. Hlbuki edebiyat, ideolojinin tesirinde kalmsa da pek ok zelliini korumutur. ncelikle sylenmelidir ki, bu dnemde saf, gelimi bir Trke kullanlmtr. kinci olarak, konu itibariyle Azerbaycan halknn skntlar, sevinleri, gelenek ve grenekleri eskiden olduu gibi dile getirilmeye devam edilmitir. Son olarak bu dnemde tr ve ekiller zenginlemi, dnya edebiyatna ilgi artmtr. Azerbaycan edebiyatnn gelenekleri ve nitelikleri korunmu olduundan 1920-1980 yllar arasndaki dneme Sovyet devri edebiyat ad verilmesi daha uygun olacaktr. Tabii olarak yeni rejim birka yl iinde kendi edebiyatn oluturamad. Azerbaycanda Sovyet rejiminin ilk yllarnda baz eserler yaymlanmt. Fakat bunlar, sanat deeri olmayan rnlerdi. Bu eserlerin ortak karakteri yeni devrin propagandasn en iyi ekilde yapmalaryd. Yine bu dnemdeki en tannm air ve yazarlar edeb hayata 19.yzyl sonu veya 20. yzyl balar itibariyle katlm ve adlarn duyurmu kimselerdi. Bu sanatkrlar yeni rejimle birlikte eser vermeye devam ettiler. Ancak bu yazar ve airlerin ou yeni rejimin yolunda gitmediler. Buna zorlandklar zamanda daha ncekiler ile tam bir ztlk oluturan zayf eserler ortaya koydular. zellikle Ahmet Cavatn iirlerinde Azerbaycann bamszlk dnemine duyulan hasret, ok ak grlr. Samed Mensur ise daha ok simgeler yoluyla yeni dzenin aksaklklarna, insan tabiatna aykr ynlerine dikkati ekiyordu. Eski Sovyetler Birliinin dier cumhuriyetlerinde olduu gibi

Azerbaycanda da Sovyet Devri Edebiyat, rejimin ve ideolojinin yetenekli insanlar nasl yok ettiinin ak bir tarihidir. Bolevikler, toplum ierisinde kuvvetli bir dnce silah olan edebiyatn gelimesini kendi haline brakmad. zellikle eski nesilden olan yazar ve airlerin haklarn daha 1925te ksaltmaya balamt. Bununla birlikte yeni rejim, kendi yazar ve airlerini de yetitiriyordu. 1930a doru gelindiinde yeni air ve yazarlarn edebiyata dhil olduklarn grrz. Eserlerin ideolojik

32

ynn bir tarafa brakrsak, mkemmel iir tekniine sahip olduklar, ada Rus ve Dnya Edebiyatndan yaratc bir ekilde yaralandklar, Azerbaycan Trkesini bir edebiyat dili olarak arndrmak ve zenginletirmek yolunda aba gsterdikleri, geleneklere rf ve adetlere hayat tarzna byk nem verdikleri rahata sylenebilir. Bu yazarlar arsnda Sovyet ideolojisine gereinden fazla ball ile tannan Sleyman Rstem gibi airlerin yan sra, siyasetten uzak kalmay tercih eden Mikail Mfik gibi lirik airler de vard. Bununla birlikte partini ynlendirmesi ile edeb eserlerde halklarn dostluu, beynelmilelcilik, emek ve emeki v.b. konular srekli ilenmek zorundayd. 1937de balatlan byk bask ve sindirme hareketleri ile Azerbaycann tannm edebiyat adamlar birer birer yok edildiler. zellikle Trk Cumhuriyetlerinde art arda iki alfabe deiikliinin gereklemesi, toplumlarn adlarnn ve tarihlerinin deitirilmesi, mill dillerin devlet hayatnn ve kltrlerin birok alanndan karlmas eklindeki uygulamalar, insanlarn gemileriyle olan balarn koparmay amalyordu. Fakat btn bu basklara ramen Azerbaycan edebiyat hibir zaman tam anlamyla teslimiyet gstermemiti. Byk terr yllarnda bu edebiyat, hakikatleri sylemeye, gerek tarihi anlatmaya, nemli ahsiyetleri tantmaya gayret etmiti. 1941-1946 yllar arasnda Rusyann ikinci Dnya Savanda yer almas ve asker gcn, egemenlii altnda bulundurduu Trk nfusundan salamas nedeniyle bu dnem edebiyatnda youn bir ekilde sava temi ilenir. 1940-1950 yllar arasnda Azerbaycan edebiyatna yeni bir nesil dhil oluyordu. Dz yazda Enver Memmedhanl, smayl hl, sa Muganna, lyas Efendiyev, mam Kasmov, Hesen Seyidbeyli; iirde Bahtiyar Vahabzde, Gebil, Nebi Hazri, Eliaa Krayl, Zeynal Halil v.s. Yeni adlarn ortaya karak yeni eserler vermelerine ramen edebiyatta henz kkten bir deiiklik gereklememiti. Byle bir deiiklie byk ihtiya duyulduu,

33

edebiyatn etkisini ve ilevini kaybettiini herkesten nce yazar ve airler anlamlard. Bu yolda en nemli adm 1956da atld. Bu tarihte ilk defa gndeme gelen aklk ve yeniden yaplanma politikasnn etkisi edebiyatta da grld. Bu dneme kadar partinin gdmnde olan yazar ve airler konularn, sluplarn ve yntemlerini tekrar gzden geirdiler. O dnemki zgrlk havasnn etkisiyle edebiyat hayatn atlan genler de eskinin hatalarn tekrarlamaktan kanyor ve yeni konular, slup ve yntemler ortaya koymaya alyorlard. Yaklak olarak 1960l yllardan itibaren edebiyatta kkl deiiklikler yaanmaya balad. Dz yazda ve iirde eski rejimin ok benimsedii skc ve tekrar eden konular bir grup yazarn nclnde yeni konularla yer deitirdi. Yapay insan tiplerinin yerini btn zddiyet ve karmakl ile hayatn iinden alnm karakterler almaya balad. Tasvirlerdeki basitlik ve geree aykrlk da terk edildi. ada Azerbaycan iirinin zellikle son yllarnda ky-ehir teminin youn bir ekilde ilendiini grmekteyiz. Gen nesil arasnda bir nostalji olarak yaylan ky ve ky hayatna duyulan zlem, zamanla ehirlerin varln unutturur hale gelmitir. Eliaa Grayl, Sabir Rstemhanl, Vagf Nesib, Gasm Gasmzde, Musa Yakub, Memmed smail, Cingiz Eliolu gibi sanatlar ehrin monoton ve kouturmalarla geen hayatna, ky krlarnda yaanan bir anlk mutluluu tercih ederler. 1960-1965li yllarda Modern Azerbaycan iirinde insan ve onun i dnyas ska ilenen tema olur. iir, ideolojik sylemlerden byk lde uzaklamtr. Bahtiyar Vahabzde ile balayan ve dierleri tarafndan devam ettirilen u zellik, 1970li yllarn iirinde temel ldr: 1. Milllik 2. Asrlik 3. Tabiat

34

Milllik konusu ierisine vatan sevgisi ve vatandalk duygularnn estetik anlatm girer. Bu dnem iirinde ve genel temaylde vatan temi Prof. Dr. Yaar Garayevin Vatan sevgisi ve vatandalk duygularnn estetik aksi iirimizde olduka gldr. Poeziyamzn koro halinde okuduu trknn nakarat sade ve sadece Azerbaycandr dersek mbalaa yapm saylmayz. diyerek belirttii gibi Azerbaycan ismi stnde younlar. Tabii ki kastedilen Azerbaycan yalnz Kuzey Azerbaycan iin deil, Gney Azerbaycan iin de geerlidir. ada Azerbaycan iirinde Gney Azerbaycan zaten mill bir mesele olarak ilenir. Bala Azerolu, Eli Tde, Shrab Tahir, Bahtiyar Vahabzde, Nebi Hezri, Helil Rza Ulutrk, Eli Kerim gibi airler bu mill meseleyi en youn ekilde ileyen sanatkrlardr. Asrlik konusu iinde ise milllik imgesinin sosyal neme sahip olmas ve devrin ihtiyalarna cevap vermesi deerlendirilir. Bu iki unsuru bnyesinde bulunduran iir, lmi Tekniki Terakki Devri denilen aamann problemlerinden olan tabiat ve tabiata bak sorununu da her air kendi yetenei lsnde cevaplandrmaya alr. Sava ve tabiat, ada Azerbaycan iirinin ve airlerinin snavdan geirildii iki nemli mihenk tadr. Bahtiyar Vahabzde, Nebi Hezri, Helil Rza Ulutrk, Mehmet Aslan gibi airler, Azerbaycan Tarihine Kanl Yanvar olarak geen 20 Ocak 1990 tarihindeki Karaba katliamn konu alan iirleri ile bu iki unsuru birletirerek son derece gzel rnekler vermilerdir. Makineletirilen, robotlatrlan tabiat, sava ve teknolojinin etkisinden korumak asl amatr. Lirik iirlerde tabiatla air arasnda bir yaknlk kurulurken gemiten de byk lde yararlanlr. Nebi Hezrinin Dede Korkut tiplerini esas alan Efsaneli Yuhular poemas buna rnek verilebilir. Bu bakmdan Muam tabiatla efsanenin, tarihin ve musikinin birletii yer olur. Mehmed Araz, Tevfik Bayram, Gasm Gasmzde, gibi airler ve zellikle Bahtiyar Vahabzdenin Muam ve Hseyin Arif ( Hseyinzde)nin Dilgam adl poemalar bu konuda en gzel rnekleri tekil eder. Mil, Muam, Gy Gl, Gke Karaba gibi yer adlar artk ada iirde sadece coraf yer ad olmaktan km; bir gzellik anlayna, bir ahlak lye

35

dnm ve bu yn ile toplumun manev gemiinin ve kahramanlk tarihinin ebedlemesine vesile olmutur. 38 htilalden sonra balayan ideolojik sylemlerin 1965-1970li yllarda azalmaya baladn ve 2000li yllara gelindiinde bireysel olarak ilendiini, air ve yazarlarn daha ok mill ve estetik kayglar iinde olduu sylenebilir. Modern Azerbaycan iiri son yllarda konu biim ve nitelik asndan byk deiiklikler geirmitir. Modern Azerbaycan iiri gittike artan bir lde yurt sevgisi, mill dnce terbiyesi, tarih gereklerin olduu gibi anlatlmas, insan ruhundaki zenginliin dile getirilesi gibi konulara nem vermektedir. ada airlerin eserleri, modern iirin dil ve slup asndan kendine dn srecine girdiini, bu noktada halk iirinden baarl bir ekilde yararlanldn gstermektedir. Bugn artk kendilerini kabul ettirmi airlerin eserlerine dikkat edilince grlmektedir ki, eski Trk iirinin dnce sistemine, ekillerine, slubuna ynelmeye balamlardr. Buna bal olarak iir dili de deimektedir. Bu arada gen airlerin eserlerinde Trkln eski tarihine, aman felsefesine, Trk kahramanlarn hayatna ve kiiliine duyulan merak da hissedilmektedir. Bu noktada Prof. Dr. Yaar Garayev yle der: Azerbaycan iiri bir an nce eve ulamaya can atan misafire benzer. iirimiz aray iinde ve hareket halindedir. mrn, gemiin ve muasrln erevesinde o zaman be ben hakknda hakikati aramaktadr. Sonsuzluk ve sreklilik tarihler, asrlar ve edeb nesiller arasndaki yaknlktan doar. iir mihveri altnda ada nesillerin yan yana omuz omuza yrdne ahit olduk ve olmaktayz. Hseyin Cavit, Samed Vurgun, Resul Rza, Mikayil Mfik, Sleyman Rstem, Memmed Rahim, Ehmed Cemil, Osman Sarvellinin oluturduu byk nesil, iirin gemii ile bugbn arasndaki kpry temsil eder.

38

Bu blm, Mitat Durmu tarafndan kaleme alnan Bolevik htilalinden Sonraki Azerbaycan Sahas Trk Edebiyatnda iir ve Poema Tr adl makale kaynak alnarak hazrlanmtr.

36

Bunlardan sonra edeb sahneye kan Bahtiyar Vahabzde, Nebi Hezri, slam Seferli, Hseyin Arif, Eli Kerim, Kasm Kasmzde, Gabil ve Eliaa Kraylnn da mensup olduu mteakip nesil ise iirde bir aray iinde olmutur. Fikret Koca, Halil Rza, Mehmed Araz, Tevfik Elekber BayramNeriman Salahzde, sa

Hesenzde,

Fikret

Sadk,

Mestan

Gner,

smaylzde gibi 1960l yllarn airleri ile bunlardan sonra yetien Musa Yakup, Sabir Rstemhanl, ingiz Eliolu, Nsret Kesemenli ve Vagif Nesib gibi 1970li, yllarn yetitirdii airler, mill izgilerini bulmu ve hatta bazlar kendilerini bile aarak zirvelemitir. iirimiz, bu son iki neslin ahsnda hmanizmin yeni, ferd ve grnen mana kesbeden ada mazmunu ile daha da zenginlemektedir. Bunlarn iirinde insann ancak ve ancak insan gibi yaamasna istikbaline daha ok yer verilmektedir. iirimiz, manev ve ahlak deerlere git gide temayln arttrmakta ve bunlarn tesisin gayret sarf etmektedir. Bu iirlerle kronik meselelerin zmlenmesine allmaktadr. Bylece iirimizin muhtevas daha homojen bir hal almakta, dhili psikoloji ve dramatizm artmaktadr.39

3. POEMA HAKKINDA BLG VE AZERBAYCAN EDEBYATINDA POEMA TR Seyfettin Altaylnn Azerbaycan Trkesi Szlnde poema kelimesinin karl olarak u aklama yaplmtr: Manzum hikye, poem. Tabii bu sadece szlk karldr ve poema hakknda yeterli malumat vermemektedir. Aadaki satrlarda poema yaz tr hakknda genel bilgi ve bu trn Azerbaycan sahasndaki gelime sreci hakknda bilgi verilecektir. Bunun yan sra sz konusu Modern Edebiyat dneminde poema yaz trnde ilenen konulara da deinilecektir. Aslnda bu konu iir yaz tryle
39

Bu blm Mitat Durmuun kaleme ald Bolevik htilalinden Sonraki Azerbaycan Sahas Trk Edebiyatnda iir ve Poema Tr adl makalesi ve 39 Halil brahim Ustann kaleme ald Modern Azerbaycan iiri (Kuzey), adl makalelerden faydalanlarak hazrlanmtr.

37

paralellik gsterir. Ancak bu konudan bahsedilirken poema yaz trnde eser veren nemli ahsiyetlere de yer verileceinden baz yerlerde ilenen konulara deinilmesi gerekli grlmtr. 1950li yllara gelindiinde zellikle iir vadisinde nemli deiiklikler olur. Bu dnem gen airlerinin kendine rnek ald Samed Vurgun, Resul Rza, Sleyman Rstem, Memet Rahim, Mikail Mfik, Mehdi Seyyidzdenin yan sra Rus airlerinden A. Tvordaviski, M. Dudu, A. Prokof Lev, M. Lukaninin iledikleri poema tr, gen airler iin alan yeni bir kap olur. Samed Vurgunun Zencinin Arzular, Zamann Bayradar,

Mugan, zellikle Aygn poemas; Resul Rzann Lenin, Sleyman Rstemin Gafurun Gelbi, Memmed Rahimin Leningrad Gylerine, gibi poemalar edebiyatla ilgilenen genlik iin gzel rneklerdir. Yeni bir tr olarak alglanan poemann edeb tenkit bakmndan cevaplandrlamayan ynleri vardr. 1950li yllardan gnmze kadar poema tr etrafnda ciddi edeb-bedi tartmalar yrtlmekte olup bunlardan bazlar trn snrlarnn ok geni olmasndan, dierleri ise bu geniliin edeb bir imkn olarak deerlendirilmeyiinden ikyetidirler. 1950 ylnda poema trnn nazar problemlerinin hazrlanmasnn ehemmiyeti zerinde durulur ve bu trn zelliklerinin aratrlp aklanmas istenir. N. Gribecevin: V. MeiskihNomerah Zametki O Stihah (Mays Ayndaki iirler Hakknda Makale) isimli yazs trn bir problem olarak gndeme gelmesini salar. Poema, gereklii diyalektik ekilde btn kartlk ve karkl ile zamann nemli toplumsal, siyas sorunlarn, bireyin i dnyas ile birlikte ilemi, tekdze konulardan uzaklam, temaya felsef ve estetik zellikler kazandrmtr. Resul Rzann Gzl Gl Olmayayd, Bir Gn de nsan mrdr, Halk Hekimi; Memed Rahimin Hezer Sularnda, gey Ana, Natevan; Bahtiyar Vahabzdenin Sade Adamlar, Istrabn Sonu, eb-i Hicrab; Ali Kerimin lk Sinfoniya poemalar 1950-1960 yllar arasnda yazlm tr iin gzel rneklerdir. Fakat trn henz ne olduu, belirgin bir eklinin bulunup bulunmad tartma konusudur.

38

1965 ylnda A. Adalis, to Est Poema (Poema Nedir?) isimli makalesinde tr eitli ynlerden sorgulamaya balar. Makale iinde srekli tekrarlanan to Est Poema (Poema Nedir?), to ye vstaki znasit poema (Poemadan ne anlamalyz?) gibi sorular makalenin sonunda yle cevaplandrlr: Poema trnn belirgin kanunlar yoktur. Hi kimse, nazariyatlar ve hatta poema sanatkrlar da bunun ne olduunu aklamamlardr. Oysa her trn kendine zg kanunlar olmaldr. Adalisin bu grne G. Mirzayev ve . Selvinski de katlr. L. . Timofevvve S. V. Turaevin 1974te birlikte hazrladklar kitapta bu konuya genie yer verilmi olmasna ramen poemay tanmlayc bir sonuca varlamamtr. Timofeev ve Turaev poemay u ekilde tanmlarlar: Poema, lirik ve epik trn bir formu olarak iir tarznda yazlm eserlerdir. iir tarznda roman ya da yk. Poemaya Trkiyede ise manzum hikye, byk manzume gibi isimler verilmi, tr hakknda herhangi bir zel aratrma yaplmamtr. Rusyadaki ve Trk Cumhuriyetlerindeki iir kitaplarnda airlerin poema trnde yazd iirler, kitaplatrlrken iirler ve Poemalar bal altnda verilir. rnek vermek gerekirse Bahtiyar Vahabzdenin Vatanda, Nebi Hezirinin Dereler, Halil Rza Ulutrkn Hara Gedir Bu Dnya ve Ahmed Cevadn Sen Alama Men Alaram gibi says oaltlabilecek iir kitaplarnn kapak sayfasnda u ifade yer alr: iirler-Poemalar. iir kitabnn stndeki bu tantmadan da anlalaca zere poema, iirden farkl bir tr olarak deerlendirilir. uras da dikkat ekicidir ki, poemalar genellikle iir kitaplar ile birlikte ya da ayr olarak yaymlanr. Bu da bize poemann, iirden farkl fakat iirden ayr olmadn gsterir. Poema, iirle i iedir. O, hem iir hem de anlatm esasna dayal bir metindir. Roman ve ykye ait kimi unsurlar poema iinde de yer alr. Zaman, mekn, olay rgs, kiiler kadrosu, atma unsuru, tematik g-kart g gibi unsurlar poemada yer alabilir. Ona iirsel zellii katan dil tasarrufudur. Fuzulnin Leyla v Mecnun mesnevisi ne kadar roman ve ne kadar iir ise poema da o kadar roman ve o kadar iirdir. Bu ifadeden poema=mesnevi anlalmamaldr. nk mesneviye ait tr belirleyen ller poemada yoktur. te bu tr

39

ayrcalklarndan dolaydr ki, o; romandan, olarak deerlendirilmektedir.

ykden, iirden fatkl bir tr

Poemaya, klasik iirin bir tr olan mesnevinin, modern sanat anlaynda yeniden yorumlanmas da denebilir. Ancak sosyal ve siyas sorunlarn bireyin i dnyasna etkisini de katlr metne. Belirgin bir yap iine girmeden tahlil, anlatm, ykleme esasna bal kalarak olumu iirsel bir anlatmdr. Hseyin Cavid, Samed Vurgun, Resul Rza, Mikail Mfik, Sleyman Rstem, Memmed Rahim, Ehmed Cemil, Osman Sarvellinin oluturduu byk nesil, poemann gemii ile bugn arasndaki kpry temsil eder. Bunlardan sonra edeb sahneye kan Bahtiyar Vahabzde, Hseyin Hseyinzde, Medine Glgn, Eli Kerim, Nebi Hezri, Eliaa Grayl, Gasm Gasmzde, slam Seferli, Zeynal Cabbarzde gibi airler poema trnn bayraktarln yapmaktadrlar.40

4. POEMANIN ZET Poema, Blk adl iirle balar. Bu iirde Azerbaycan alg aletlerinden olan tar ile dalda ten bir kuun ne anlatmak istediklerini renmek iin nasl bir yntem gsterilmesi gerektiini aklayarak balar air szlerine. Daha sonra da bu isteini dnyann dertleriyle ilikilendirir. Ardndan doadaki seslerin anlatmak istediklerine felsef bir bak asyla yaklar air. Poemann ikinci blmn ur adn tayan manzum eser oluturur. Bu blmde air, Azerbaycan muamlarndan biri olan uru baz efsanelerle ilikilendirerek farkl bir bak asyla ele alr. Blmn ilerleyen msralarnda cengi makam devreye girer ve bir savatan sahneler ortaya konur. Tabii

40

Bu blm, Mitat Durmu tarafndan kaleme alnan Bolevik htilalinden Sonraki Azerbaycan Sahas Trk Edebiyatnda iir ve Poema Tr adl makale kaynak alnarak hazrlanmtr.

40

btn bunlarla beraber vatan sevgisi ilenen temadr. Blmn sonlarna doru Aras ve Kur nehirlerinin kavuma sahneleri ve bu olayn sonucunda oluan Arazbar makam anlatlr. Teller Alasn blmnde air ikestenin zil kesiyle girer ve Kaak Nebi Destanyla btnletirir bu makam. Teller Alasn blmnn ardndan Azerbaycan muamlarndan birinin ad olan ahargah blm gelir. Bu blmde tarihten bir sava sahnesiyle birlikte ilenir sz konusu makam. Kaleler balkl blmde Azerbaycan kaleleri ince ayrntlarla tasvir edildikten sonra kalelerin manev havas zerinde durulur. Kaleler blmnn ard sra Herkes Bir Yudum baln tayan iirle devam eder poema. Bu blmde fasl makamlarna genel bir bak sz konusudur. Fasl makamlar zerinde eitli benzetmelerde bulunularak karlatrmalar yaplmtr. Segh balkl blmde ise sz konusu makam zerinde durulur. Bu makam anlatlrken de eitli benzetmelerle beraber Azerbaycan Edebiyatndan baz nemli isimlere de yer verilmitir. Rast blmnde de sz konusu makamdan bahsedildikten sonra bu makam, bir nceki blmde anlatlan Segh makamyla karlatrlr. Tabii bu karlatrma da eitli benzetmelerle gerekletirilmitir. Aman Avc bal altndaki blmde air, bir Azerbaycan

Trksnn hem szlerinin kk bir ksmna hem de bu trknn ksaca hikyesine yer vermitir. Ya, Yamur blmnde air, yal bir havann portresini izer okuyuculara.

41

Sayalar bal altnda air, Azerbaycan halk rnlerinden olan saya szlerle kendi msralarn birletirmi ve dier halk rnlerini de konu alarak doa manzaralar izmitir. air, poemann son msralarn olduka derin szlerle sonlandrr. Zabul Seghn mayasna defnedilmeyi ve kendisini bu makam tarafndan uyandrlmasn ister. Son iki msrada da ok kitap okuduunu ve bununla kendini bahtiyar sandn vurgular. Ancak onun gnlnde fasl makamlarndan usulca retilenler daha manidardr.

BRNC BLM

METNN LTN HARFLERNE AKTARILMASI

MUAM

H.zeyirbyin xatirsin BLK 1 Bir u tr budanda Bu nmnin laylasna mn, ayr mrgleyir. Nalsil yaz biz 5 Ns deyir, Ns deyir Cik-cik, cik-cik Bilirikmi dediyini? Yox, bilmirik, biz bilmirik. 10 u dilini bilmiriks Gnahkarm o ucuaz? Sbrini bs, Lhcsin, nalsin, Dilindki m ssin

43

15 ulanla ula asma, ryinl sn ula as. O nalnin atind z lbini oda yaxsan, Mtlbini bilmsn d, 20 ryini duyacasan. Tar da el O szlayr iin-iin. inddir hr mtlbi, Nalsidir eitdiyin. 25 O u kimi Tarn da z lhcsi var, dili var. Mtlbinin axr var, vvli var. vvl yrn sn bu dilin Ntsini, 30 Bergln. Ayra bil Da glnden Ba gln. Ayra bil 35 Ocadak od klndn

44

Sinndki da kln. Bu dnyann arlar, aclar Nec sr ahargahn Bstnigar prdsin? 40 Dalara x, dit el ayalardan yumalanan Da ssin, z ssin Ss axtaran u ssin 45 O ssdki r-r hrlar n naldir? ravulun dndki rnglr ndir? O rnglrd muamdak lvan-lvan prdlri, 50 Prl-prl sslri gr. O dnr, Hm d bizi dndrr. Ney stnd yeddi ssin, Oyu-oyu yuvalar, 55 Ndir bel? Blk el

45

Balalar perik dn aratoyu yuvalar? Sslr r bir arzunun can ssimi? 60 Yuvalar dadlm olpalarn nalsimi? ayalardan szan suyun, Drlrd azan suyun Sslrini 65 Bir-birindn ayra bil. O, bir deyil, yox, bir deyil. Addm-addm, nfs nfs Da dolan, drni gz, Bax hr yerin iyin, 70 Bil dalarn iyi n, Drlrin iyi n iklrin z rngind z trind Nmdki sslri gr, xallar gr Enib alxan keidlri, 75 Crlar, yollar gr. Daa gedn crlarda arna bax, dnyan gr.

46

Srnn belindki Arna bax, dnyan gr.41 80 Blk o da bizim kimi lmk istr bu dnyan? Birc ar yer stnd Biz gstr bu dnyan Sz var, lb yol amayan 85 adi bir ss, uru nfs. Ss d var ki, Szn dey bilmdiyi sz deyir. El ssin z er, sz er. Szlbdki bir mtlbin 90 z ssidir Nm ssin eriyyti, erszn nmsidir. Blk Muam bir naldr, fsandir. Bilk onun bu dnyaya sz ndir, sdi 95 Nallarda bir gyercin Bir ribi ah eldi. ndir?

41

Srnn belindki a xtt fsany gr arndr.

47

Bu dnyann gl-gtr ilrini rndldi 100 tnlrin drdlrin dola-dola nanam bu nala? Bu arzudur, bu dilkdir. El deyir ki, arzularm Glckdir, 105 Glckdir Blk dzgn blmmdik Biz o zaman Kydn dn alman? Bilk, niy ddir 110 Divin can? Niy, niy gzlyib el O sahibi zzaman? Blk Muam bir gzlyi, Bir hsrtdir? 115 l var ikn, ol var ikn, Ba var ikn, di var ikn, Bu gzlm msibtdir. Canavarn aldatd

48

englmn, nglmn 120 an blk db tarn kk sinin? Muamdak hrlar syan edir blk divin tilsimin? ryinin tellrindn Tellr kib tara xaln. 125 O tellrin nmsind z ruhunu, z lbini ara xaln.

Tanmam istyirsn Grmdiyin bir xal sn? vvl onun nmsin sn ula as, 130 Onu yrn. z szn, sorusunu Xyaln, duyusunu Xal yaadr nmsind. Tarixin bir dvr yatr 135 Bir bmdki ah ssind.

49

ahargahn Mxalifi aldranda42 at saldran, lnclardan od aldran Dy ssi 140 ahargahn Cvhrisi Kol dibinde ar altndan xan tnha bnvnin msilnc ssi, alxan ssi, 145 Bnvnin msi. Biri hnr, O birisi gz yadr. O srtlikl, bu inclik Bir muamda yanadr. 150 Dinl tar, dinl neyi. Okemidn Asta-asta shbt aan Ss mzyi Ohrtli, anl mzy. 155 Odanan,

42

aldran mharibsi.

50

hm d bizi dantran Canl mzey. Gah ssind gy gurlayr, Gah inlyir hzin-hzin. 160 Hm babamn yandadr, Hm nvmin.

UR Varalama o tarixi, ki lbin hsrtini Varalarda dyndrn 165 Bir maral roman kimi. Dinl uru z lbini sn aan Hr klmsi alov saan Tarix yal baban kimi, 170 Gzyzl anan kimi. Tstsn aman el, Oduna yan. Dayan, dn, Dn, dayan.

51

175 Dinl onu. Hr gusi u onmayan ayalardan da trpdr, Kirprklrd ya trpdr. Mahnlar var, ayalar, 180 Muamlarsa ba trpdr. Bu dnyann Arsn, Acsn Duydunmu sn? 185 Duymadnsa, Bir k d drmzsn Sn bu hikmt mnindn. Dayan, basma ayan Bu mn. 190 O, sirrini amaz sn. vvl yrn, bu vtn Hardan, Hans klk sib? ara yellr dillndirn 195 Bir ardan

52

Kim, n zaman, Ndn tr ttk ksib? ur n deyir, n danr narn-narn? yrn, n vaxt aynana da atlb 200 Dalardak bulalarn? yrn n vaxt aparblar Sel Saran? Kim salbdr dildn-dil Bu dhtli macran? 205 Niy ksdi sel aran, Hsrt oydu o trf Xanoban? yrn, niy Xst asm Birdn bel sayru db? 210 Krm niy slisindn ayr db? daltin rbtin lk df kim zhr atd? Keilri, Hmzlri 215 Kim yaratd, N yaratd?

53

Korolunun nrsin, Ha ssin Yer gurlad, 220 Gy gurlad. Dnn onun apsnda boyun bkn Bu gn nec ourlad Mrd kiinin ratn? Nnm Nigar blk onda 225 arb ilk bayatn? obustanda rs elyn ayalara, dalara bax. Tbitin z lil arpalanan ap-ap alara bax. 230 Cngi ssi Birldirir gy, yeri. Blk el burdan glir Muamlarn ilk rnglri, Tsniflri, ritmlri 235 Cngi ssi Gumbuldayr naaralar, Az ar maaralar,

54

an srayr beyinlr, ollar keir iyinlr: 240 Hoydu, hoydu, dlilrim, Yeriyin meydan stn. Havadak ahin kimi Tkln al an stn... Uca-uca da banda 245 Yaz bir yana, bir yana. Titrir azn iind Dil bir yana, di bir yana knd Msri lnc Le bir yana, ba bir yana. 250 Cngi deyir: Dmn glir, ke irli! Yall gedir Bayandurun, Korolunun dlilri Burada oxu, 255 Sinlri nmln Hr ayan, Hr sal da. Tbitin ruhundadr

55

Bu uyarl, bu nmlik. 260 Tbitin z alraval da, ayadak srtliy bax, Cngidki mrdliy bax. llr szr inc-inc, Ayalarsa yerin-yerin. 265 Yall da bir vhdtidir O srtlikl bu mrdliyin Cngi ssi Birldirir gy, yeri Blk el burdan glir 270 Muamlarn ilk rnglri, Tsniflri, ritmlri? Bu rnglrd, nmlrd Saxlaybdr muamlar da Safln, zlyn 275 anadnda rr, vuar, Cvhrind m dyn O dnr, dndrr. Gah yandrr, gah sndrr. Xallardak xyallarla, fikirlrl

56

280 Yox, boalmr. rk dolur. Byk min, byk drdin Vuar da byk olur.

Aydan ar, sudan bel durum mnim, 285 Ay yanl urum mnim. strm ki, lvan-lvan ik olub Doladn prdlr Mn spilm. Uca dalar bandak 290 Azrbaycan maralnn Gzndki ara gilm Nnlrin toxuduu Xallarn xanasnda xanalandn, Xnalandn. 295 Gy glmn lpsind sonalandn. Sevgililr dodanda Yanb sndn, Snb yandn:

57

300 Dryada gmim ald, Bimdim zmin ald. ox kdim yar cfasn, Mn d min ald

Novruz tb, yaz badr. 305 Bu n ssdir? Gyd topa buludlarn Bir-biril glmsi, Dalardak ar stn Xal dmsi, 310 Drlrd suya dnb Glmsi, Marxallarda ar uunu Yazla n savadr. Novruz tb Yaz badr 315 Sellr, sular ab-dar, Bir-biril ucalar. ayalarn abanda O yilir, o burulur. Tplrdn splnir,

58

320

toz-toz olur. Yaylalar gz-gz, Dyir daa, enir dz Aaclarn budana Dymlri dz-dz

325 Dar, cour, Yollar boyu nm our: hrman ayalarda aldayb hrlnir. Saz stnd phrlnir. 330 mnlr nmsini yaza-yaza, Glib atr Araz Kr, Kr Araza. Hr ikisi dan ar, Dan bar. 335 ovuanda A lplr rs elyir: Arazbar Arazbar! Bu duyular frts, Tlatmlr, aynamalar, 340 Smad bir yataa,

59

Budaland sola, saa. Bir fsild ne kr Dyidirdi z ynn, z yolunu. 345 Zaman keti, Bir mcraya sdrb Tantdrd bu dnyaya Bizim snt bahadrFikrt onu

oxdan unudulmu, yeri alm yaradr ur, 350 Birdn yada dm bir tn macradr ur.

Bir arifin hikmt dolu sz-shbti, ei, Heytdn al mlkn bir pncrdir ur.

Fikrin n dr yollar, mnzillri varm, stnd crlar alan bir drdir ur.

355 Dalar ba a, llri al, dlri lvan, Hr prdsi bir rng alan mnzrdir ur.

60

rbtd Vtn hsrti, yurdunda bir anl, Yaddada yanb tez d snn xatirdir ur.

ox rrlnir Bxtiyar z erin hrdn, 360 Guya deyckmi biz eril ndir ur?!

TELLR ALASIN ikstnin Zil gusi sgranda vyldayan gll ssi. ara xbr el-oban doland: sgranda o Nbini vurdular. 365 Baxlarda gz yalar suland, A dedi buz balayan lal sular. Bayatlar ara geydi ynin. Grayllar m gtrd iynin. araban llrini ar ald. 370 ikstnin Zil gusi arald: sgranda datdlar araba. Grm bu diyar alsn xaraba. Nbinin meyidi ald arada

61

Yerisin stn ellr alasn, 375 Darasn san, tellr alasn.

AHARGAH aha alxan a dalalar Gpk-gpk Uca-uca, byk-byk ayalara gah rplr, 380 Gah kilir axn-axn Tlatmlr, hycanlar Brdatdr, n szdr ahargahn. Deyir:Hyat bir dydr, 385 Bir vurudur badan-baa Rahatl hycanlar ucanda ara, yaa. En eni, alx yoxua Sellr kimi coa-coa, 390 Sular kimi daa-daa Yaa, yaa. Maysind sslr uur

62

anad-anad. Nl olunur tn gndn 395 Bir hvalat: Yad lkdn eli glib lkmiz. Grk tslim olasnz, Deyir biz, 400 Olmasanz Tpriniz varsa gr Savanz. Savasanz Da stnd almayaca 405 Asaallar dndlr: Ndir ar? Dada atmaz bu maamda N moiz, 410 N mzzin, N minar. ara yellr abanda Fikirlr d haalandn. Bir danz.

63

Bu onu, 415 O, bunu dand. Kemiimiz anl idi. Bs glck? Fikirlk. Bu bladan urtarmaa 420 Bir all tdbir grk, Sbir grk. Maam var hr istyin, Tlsmyin, tlsmyin. Tarixlr o, ba vurur 425 Vurudey Alovlanan rklri O tdbirl ovundurur. Bstnigar aman kir, Amanndan aman, aman!.. 430 ikaytdir Talyin bu zasndan. Dmn yaman amanszdr, O anszdr. Nylmli?

64

435 Diimizl da rmal. Han bizim o gcmz?.. Onda ata-babalarn rfini Dmnmi taprmal?.. Tssfm? 440 Fikir alxd, Fikir endi. Tssfn klgsind Hans dilk iklndi? Bstnigar 445 Bstboylu Nigarlarn Dili il inlr, inlr. A deyr z-glinlr: Don tiksn a bizdn, Belinin ba bizdn, 450 oymayn yadellini Almaa ba bizdn Yldlar, Daldlar dn-dn. tn gn gn atarm 455 Calasan da gn gn.

65

Biri alxd: Gn gn alaman N faydas? rkd od alamal, 460 Gn oda alamal. Min-min fikir Birc borcu dmmi. alxan ydi belimizi ox saltd dilimizi. 465 alxan altda aldmz Yetr bizim. Drdlrimiz lnc il Bitr bizim. Dyirmann prindn, 470 Suyu xar drindn. Elin sz bir olsa, Da oynadr yerindn n-duman dz neylr Zlfn tk z, neylr? 475 Ov bizim, ovla bizim Yad ovu biz neylr?

66

ndi biz lnc grk, Niz grk. Od biirk, dmir dyk. 480 ndi biz sellr kimi dama grk. lbimiz klg salan orxu adl hasarlar Ama grk. ahargahn hasarnda, 485 Yadellinin abana hasar kn alalarda Krlr od aland, Oca yand, Dmir bidi, 490 kic altda, zindan std Xamr kimi kndlndi, Cilaland. Tara-tara, Ta-tarara, 495 ld yara Vura, ra, Cbh yara.

67

Dmir, ri, lnca dn, 500 Dmn st durma, yeri. kic altda lcma dnb axd ahargahn prdlri Mxalifd, Hcum, hcum! 505 rnlrin nrsin Yer titrdi, gy gurlad. Uca dalar dua verib rnlri uurlad. Dmn ar, bizimkilr tib edir. 510 Mnsuriyy lbdir, tntndir: zizim sz ald Bir irin sz ald. Yad ovuldu dalardan, Yurd yen biz ald

515 lbi vulkan tk coan syandr, syan arigah, Am hr znglsindn fikr meydan arigah

68

aha alxan dalalardr bir Mxalif gsi, Dryalar lngrldn tufand, tufan arigah.

Gulr gy gurladr, yer titrdir, sel oynadr, 520 Gndrir yadelliy imzal frman arigah.

Simlrin mizrab il toumasndan od xar, Yorulubdur blk d axma dandan arigah.

Cvhrind bir hzinlik, bir xfiflik saxlanr, Ayrlbdr yl bir can sirdandan arigah.

525 Bxtiyaram, heyranam brdatda ln sslr, strm od alsn srin atindn arigah!

ALALAR Aberonun alalar Dalardak o oymalar, Dalasm atardak 530 Hzin, irin Prdlrin?

69

Brclrdki o zmt, Tmkin, vuar, Blk Hasar prdsidir ahargahn? 535 Ss dzm aladak dilr kimi sra sra, axn axn. Yadellinin hcumuna hasar kir. Dada fikir, ssd fikir. Boyalar vz edn klglr d 540 Fikir, fikir Ruhumuzla uyardadr, O batlar, abarmalar. abarmalar 545 Batlara klg salar. N domadr, n itsidir, xlarn batlara Dn xfif klglri Talardak 550 Oyma nax lplri. Yadellinin ba std Yumru kimi dymlnn bu alalar,

70

Dmn biz gc glnd El-obaya sna olar. 555 Bu alalar azadl hl yanan, Tstlnn ocalarm. Bu alalar tarix boyu Ne-ne cbh yarm. z alas! Adna bax, 560 Bakirdir, zdr alam. Yaxn glm, mn uzunam, mn artalam. Bu artallar msknin araular klgsini sala bilmz. z alamn zln ala bilmz 565 Sn glrsn, sn grrsn alasnn adndak Mnya bax, msdi gr. Babalarn mramndan brt gtr. 570 Dmnin o deyir ki, r glsn Yumruumun lzztini sn grrsn. Gldiyin peman olub

71

Dabanna tprrsn. 575 Nlr deyir dalardak O batlar, abarmalar Da stnd iklnn O yarmalar? Kim deyir ki, bu alalar, 580 Yalnz el allarn aldrlan Bir aladr. Xeyr, burada srtlik il ncliklr ol-oladr. 585 orucumuz, keikimiz alalarn sinsind Nlr yatr, nlr, nlr?! Bu alalar-Da nmlr. Dalardak alalara axar, dolar, 590 Da stnd nax tutan, O fikirlr, o duyular, Gulrd aldaan Prdlrdn ab-daan, Hiddtlnn ss axn

72

595 Batlarn, xlarn Sinsind alxb enn Ss axn.

HR BR CR Mrifet, anaca lmdr muam, Mn onu zm mhk sanmam. 600 O mhk danda mn insanlar Saf rk edrm, yoxlaram mdam. Sn d yanrsansa r bu oda, Dostumsan Grrm zm snd, 605 Mn z hmdmimi, dostlarm da Tanram muamn prdlrind. Grn n danr, n dyir biz Sslr bklm bu gz yalar? Od sar, 610 Da basr ryimiz El bil k edir durna atar O hara tlsir? O niy gdir? O bizim llri niy trk edir?

73

Tklr yarpalar, susur bulalar, 615 Soyudan yr, sir budalar. Payzn saza ksir otlar, Gyd topalanr m buludlar Dan dumanm, sisimi grn, Dumanl sslrd bel hnkrn? 620 Alayr aikar, Yanr gizlic. Barma altnda tarzn gr nec, Dynl sslri ovurur, sxr. Sslrdn ya szr, 625 Sudan od xr

Ey tarm, ey nmm, ey pirim mnim, Sn nzir dr ox yoxsulam mn. Nmm ola bilr nzirim mnim, O da ki, snkdr nmlrindn 630 O mchul dilinl, sirli ssinl Gizli bir almdn xbr verirsn. Nolar, mnim kimi ssini dinl, Grk, buna nec tab gtirirsn?

74

Ey atam hnrli, babam fikirli, 635 Ey reyhan nfsli, yarpz tirli, Nal nnlrin ey laylay ssi. Ulu babalarn kamal hznsi, irin arzularm, xo xyallarm, Ey mdds pirim, ey mdrik tarm, 640 Dan, Nm oxu, Sn hzin-hzin Abrl, hyal zlarmzn Utanac dzml sevgilrindn, 645 Dan, Shbtin mntzirm mn. Dan, Ndn tr ayr saldlar Krmi slidn, 650 ysi Leylidn? Niy talelri daa aldlar? Sinn kiln bu dalar ndn? Snin xyallarn, dnclrin Dryadan lngrli smadan drin.

75

655 Hr xaln tarixi Yz il, be yz il. Gulr rngbrng: Yal, al, sar Orda varalanr, 660 Bir lbin deyil, Bir xaln min illik iztirablar. Bir xaln tarixiTarixin yolu. Enii, yoxuu, iztirab dolu. 665 Sslnir muamn prdlrind. Shbti akarda, Sirri drind Zilind, el bil od alanbdr, Yanna dzmyib havalanbdr. 670 Bmind, yann keirmk n Fikirlr, xyallar yuvalanbdr.

Biz ki, bu yollar bir baa vurdu, Biz ki, bir vahidik bir arzu, kamda. El bununun da Tk mnim?..

76

675

Yox, yox, Hr ks z lbini tapr muamda. Muamhr gusi sirli, soral Yola bnzyir. Yataa smayan ollu-budal

680

Sel bnzyir. vvlc yamyal dz dolar, Birdn dyidirir khn yerini. O axr, kkryir, O cour, dar

685 Dada-dada sahillrini.

Cilova glsydi bel bir axn, Nota salardlar onu nmtk. klini kmin xrdallarn zg bir dnyadan boyalar grk. 690 Tez-tez dyidirir z mcrasn, O yola xmadan yolunu bilmir. Sfr xanda macrasnn lkini bils d, sonunu bilmir. Bu yolu hr yolcu bir cr t edir,

77

695 Bmi dznlikdir, zili zirvdir. Bli o, zirvdir. O zirvlikd Ayan altndan sanki yer ar. O aya dymyn yal gdikd 700 Hr yolcu zn z yol ar.

Hr muam alann, muam deynin Kediyi, ad iz baa-baa. Eyni mnnini hr dinlynin Knln yandran kz baa-baa. 705 Mrur z alas O khn Bak, Mnsur, Zabul st inldir tar. O ndir? Sularn ayalardak 710 Hzin, asta-asta pltlar. Ne dumanlsan, Grnmr gz Prdd, rtkd rpnan rk. Gizli mtlbini grmkn

78

715

Biz Drin ilyn txyyl grk. Hr bu ocadan bir od gtrr, Tutar ssindki drinliklr. Xyaln gzyl eidr, grr

720 Gizli mtlbini hr bir cr. Bilmirm yaldr, aldr sslrin. Ssin n szm? Laldr sslrin. Mtlbi gizldir, inlyir anca. 725 Danr, Bilmirik n deyir anca Lal ssin n byk drti varm. Ssd szdn byk hikmt olarm Mbhmdir, 730 Gizlidir sz nmnin. Min szdn gcldr, bir xaln snin.

Ey tarm, Ey nmm, Ey pirim mnim

79

735 Sn nzir dr ox yoxsulam mn, Nmm ola bilr nzirim mnim O da ki, snkdr nmlrindn.

Szmd olsayd ssinin gc, 740 Onu bam st bayra edrdim, Ssinl dnyan mn trpdrdim. Yanb rl-rl, Axb r-r o. Kim dey bilr ki, n danr o? 745 Onda uca-uca sz lngi var. Hr ssin, hr xaln ne rngi var. Hr ks, hr kuni yozur bir yer, Glin, bir anla baxa gylr. Buludlar burulur, 750 Buludlar dnr, Hrnin gzn bir cr grnr. Yox, Hmn hmndir, Ky d

80

755

Bulud da. Hr z lbini grr buluda. Yoxsa inanmadn? nanma, anca, Anbaan dyin o buluda bax,

760 Sn d z lbinin pncrsindn, nan grdyn, Eldir lbt, Mnim grdym grmsnd sn, Mn d hitm, sn d hit.

SEGAH 765 Ey Zabul segahm, Orta segahm, Mnim z amanm, mnim z ahm. Sn mn kimsdn pay verilmdin, Sn zg emdn gtirilmdin. Mnim dalarmdr snin aynan, 770 oarn, Kpzin, Ulu ah dan Barndan szlb sn durulmusan,

81

Mnd yuvalanb mnim olmusan. 775 Baa rng salb bu zaman sni, Yenidn taratd Sadxcan 43 sni. Mnim z drdimsn, z mlalmsan. Anamn sdtk sn halalmsan, oban bayats 780 Dalar bandan arlara arb ar-ar axbd. llr boylanan gl baxndan Kediyi yollara iz buraxbd

Hzin bayatlar, iklr kimi 785 Dalarda kk atd, arana atd. irin bayatlar, dilklr kimi Bir lbd boy atb min lb atd.

Nnmin dilind min il dillnn Segahm sn al, sn al canm. 790 Dilmin44 dilind dil-dil dillnn Ay telli sazlarn telli xanm,
43

XIX. srin musiinaslarndandr, tarda byk yeniliklr elmidir. 18. yzyln ikinci yars ile 19.yzyln ilk yarsnda yaam Azerbaycan klarndandr. Daha fazla bilgi iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 2.c.
44

82

Ey Sar An sevgi dastan, Ey Molla Cumann smi pnhan. Vaifin gnln ana dndrn, 795 Xumar baxdanm szlmsn sn? Segahbir arzunun, bir rpntnn Min rkdn gln hrlar. Sonu iniltili, vvli ln 800 Snm bir ryin ss rlar

mdir dolaylar o alar ssin. Arlar mayas, ikayt ss. Bir him bnd olan bir rib ksim, 805 Knl hrts, i hnkrts. Danr, bandan tb keni. Bzn syan edir, Bzn inlyir. Gizli drdlrin yandrr sni, 810 Mtlbi gah ar, Gah dynlyir.

83

lil sald kor dynn Dilil yalvarr: Tz al deyir. tn kemiini oyub nn 815 Bayat arr, ona dil deyir:

Araz gldi, yan axd, Dibind min can axd. Vtn sar baxanda ryimdn an axd.

820

Dalarn sinsi n? Gn alxb sinsin. Alm smaz bam Sbdr sinsin.

ziziym gl oldum, 825 Yandm, axr, kl oldum. Bir dilbilmz u idim, Oxudum, blbl oldum

84

Segah nalsin alan knl, Alovu tssf, k xatir 830 Kemii yanyla danan knl, azanc arlar, z xatir.

O deyir, dilil amann, ahn: Tale bir ry gr ne ym Mnim kdiklrim, hans gnahn, 835 Hans bd mlin z bahasym? Bu drd balad mni kim?deyir. Bmind, zilind o neylim? deyir.

Drdimin ykn tab gtirmdi yilib rlan budaa neylim? 840 Drlr kemim, dalar amam, Knlmd dikln bu daa neylim?

Gnahm n oldu, mnim dmadm, Dznd ksdilr, dada bitmim, sti nfsiml ar ritmim, 845 axtaya dzmm, sazaa neylim?

85

Mn danan zaman bir kims dinmz. Ssim su yandrar, szm bilinmz. Byk arzulara dnya bir fs, Dilim vurulan adaa neylim?

850 Mn od hrisiym, od mn hmdm, Gnah mnd deyil, da ritsm. Buz tutar, yay gn bulaa getsm. Neylim, buza neylim, bulaa neylim?

Dand. 855 Grd ki, dinlynlrin Bandan od xd, gzlri doldu.

Drdil, mil baalarna zb verdiyin peman oldu. Dedi:Bu da ker, ax neylmk? 860 Hmi olmaz ki, yer z gndz. Bel yaranbdrr bu rxi-flk, Bir z gecdir, bir z gndz.

86

Ey mnim ryim, sn z gznl Gecni gec gr, gndz gndz. 865 z llrinl, Knllr ad edn mllrinl Yoluna gl dz.

N deyir knlm oymala, oyulmala Segah? Gz gz yalartk bir bel dolmala Segah?

870 Knl hrts, lb ati, can yansdr. Sn mnim gz yam ol, ala, Segah, ala, Segah.

Anamn z sdtk sn hallmsan, halalm, N deyirsn, mni mndn bel almala Segah?

Bizi dnyann o dar rivsindn xarr, 875 Dli xallardak hnkrty dalmala Segah.

Onun hr prdsi ah, hr bmi m, hr zili od, lb at ilyir, hkm elyir ala Segah.

87

Bxtiyarn da knl tellri titrr belc, Deyr ahstc hey:Ala, Segah, ala, Segah.

RAST 880 Buhar banda el asaal, ylib lbini ar sfrtk. Danr, anbaab dyiir hal Zoal ubuunu tstldrk. 885 Szlri bm simdn zil sim dm, Danr bir srin z yarasn. Danr aramla, Tilsim dm Bir pri znn macrasn. 890 Dalarda gynyn Mcnundur Segah, Rastonun atas Nsiht eylr. Mcnun shralara gtirr pnah, Ata bu sevdan mzmmt eylr. Rastmdrik bir al, drin dnc, 895 Danr tmkinl, aramla tk-tk. Segahbir istyin, ein dalnca

88

Mly-mly aan bir rk. Rastln lblr bir asaaln yd, danla, rk etmsidir. 900 Bir zaman bdryn lbin, kamaln Aylb zn drk etmsidir.

Segahnal kn, Rasttdbirlidir, Vuarl, dzml, o sbirlidir. Yz lr, bir biir, 905 Dnr drin, Mhit dnizitk o lngrlidir. Onun lngr vuran hr gusind Drin dnclr dalgalanbdr. Gizli fikirlrin sx mesind 910 Arzudan, istkdn od alanbdr.

Fikirlr, fikirklr Bir sirda olmu nsana Drdin dolandan bri. 915 Rastcavan deyildir,

89

O, yaa dolmu, Mdrik bir ryin dnclri: Hyat n? lm n? 920 mr n? Yol n? flt yuxusunu dadan ndir? da yaan ar, bahar glinc Sellr dndrib axdan ndir?

925 Dzd aya ar dalarn ar, Hr vaxtn z uu z budalar, Yuxudan aldrb ulu dalar, Bahar havasna oxudan ndir?

alr rklri gz baxyla, 930 Boalr knllr gz yalaryla.

Yerlri, gylri z axyla Haldan-hala salan bu zaman, ndir?

90

Hkmyl, sdiyl n deyir zaman? Uurur bir yandan, urur bir yandan. 935 Gnin bana dolanr cahan, Frlanr, frlanr, frlanan ndir? Ay n, gn ndir? lk n, son ndir? Enii gstrir biz da kimi, 940 aran gstrir bzn a kimi. Dnyan oynadr oyunca kimi, sdi bilinmyn bu oyun ndir? Ay n, gn nd,iir? lk n, son ndir?

945 Bir ailin hikmtli nsihtlridir Rast. Tarix danan khn rvaytlridir Rast.

Ail danr, canl misallar kir hrdn, Bir talyin ibrtli hekaytlridir Rast.

ada verir sirli suallar biz rng-rng 950 Ein n cavabsz alan hikmtlridir Rast.

91

Dilkd pllar biz dnya gdrindn, nsann daltli ikaytlridir Rast.

z drdini rmaz, o, ahstc sylr, Lakin zabn son dmi, srhdlridir Rast.

955 Dnyan gzl grmk n urbana hazr, nsanlarn ilk arzusu, niyytlridir Rast.

Ey Bxtiyar, ah ati sz rngin girmz, Hm drdli urub a v hm dan yeridir Rast.

AMAN OVU Maral endi sremy, 960 Sremdn su imy. Bilmdi ki, pusudadr Brsind aman ovu Yaman ovu, Zalm ovu. 965 abras aln ovu, ad, bir az araland.

92

ara-ara! Kryindn yaraland, aammad O dayand. 970 Gy mnlik zl andan Oda yand. Dnd, baxd yaz-yaz, Mll-mll, Ovu, snin olun sna. 975 Ne ydn bu dalarn Maralna? Gzlrdki o arsiz yalvara Ne dzdn? Aman ovu, 980 Tfngini iynin sal, Bir geri dn. Bir ora bax. Bu dht kol titrdi, Gl d. 985 Baxdak o yalvar Nm oldu, Dil dd:

93

Aman ovu, vurma mni, Mn bu dan maralyam. 990 Yaralyam, yaralyam. Nmlrin istisin zndca donuru biz, Heykllir hyrtimiz.

YA, YAI A yel sir, 995 A buludlar Topa-topa, Tel-tel sir. A yel sir. Pamblanan buludlar 1000 Kola-kosa asa-asa A yel, a-a gl bitirir, Ya da a gtirir. Gyd bulud damar-damar 1005 Bu a ya Dz torpan

94

liyin Damar-damar Oul-ua gl-gl 1010 xar l. z islanr, gz islanr. Olan aar, z islanr. Ya, yam, ya yaara. 1015 Da aara, da aara. A buludun toy gndr, Gir maara, Ya ey ya, Vur naara 1020 Ya yar, ryinin tansna Dan, dan. Tut ucundan sn g x, Bu yan. 1025 rldayr navalalar, opub dr budandan Kal alalar.

95

Arxlar daar, sel oynayar, Gy l alar 1030 Sellr yxar brlri, Dillndirr dibsiz uzun drlri Uzundr trimdn opub dd, 1035 Sellr, sular aldayan Uzun-uzun drlr. lvan-lvan havalardan aldmz havalar da z szdr knlmzn, 1040 Arzumuzun, drlr Gy tutular. Bir trfi a olar, A yerdn gn rtlayr. Deyrlr ki, indi gn 1045 Buludlara oldu gn. Ab zl salarn Gn yuyur l-zn Bs bu ndir? Bs bu ndir?

96

Bu da zg bir nmdir. 1050 Ya ksir ovas da bitir demk Gyn, yerin. Gyn tmiz aynasna ksi dr 1055 iklrin ik ar sadan sola Gyn ta. Gy zn tir kir Gy ura. 1060 Fatma nn hana urur Hanadak rnglr bax. Kitab kimi o, oxunur Vara-vara. O, ryin gah ssli, 1065 Gah frhli hallarm? O muamn lvan-lvan hallarm? Hr gud ne-ne Rng alayr, Sslr el ngindir ki,

97

1070 Ab geni ollarn Bu dnyan ucalayr. fsanvi nnmizin ryinin tellrindn Hanasna bnd etdiyi sslr bax. 1075 Sslrdki rnglr bax, Gah da olur, ya ksmir, El yar, yar yen N kin gedn olur, n biin. iyinlrd hyat yk dadan ar. 1080 Bir yandan da ya yar, Splnir sola, saa, Aman vermir gz amaa. Neylmli? Pas atbdr oralar. 1085 Zmilrd di cadr Alalar. Hr apdan pay umub odu gzir ualar: odu, odu, dursana, 1090 mni doldursana

98

kin-biin ein, rk yanr, dil yanr. Bizim mahnlarmz Bzn bel yaranr.

SAYAILAR 1095 Dzd zl brky, Dada, borana ddk. Yayda daa z tutub, da arana kdk.

da dy evimiz 1100 Yayda ala oldu. lbimiztk evimiz Hamya a oldu.

Ddk ara, sazaa, Hm ul oldu, hm aa, 1105 ondu azad u kimi Biz budadan-budaa.

99

Srhd tanmad biz, Arxaland dalara. Lpirimiz yol ad 1110 Yaxna, uzalara

oyun-uzu bsldim, Da biz sirda oldu. Yaylalarn iyi Biz yin-ba oldu.

1115

Nnm oyunun a Doland, gldi da. obana ar ba, zlara cehiz a

Nnm, a dli oyun, 1120 Dolanb gldi oyun. Glinlr gzmindn Toxuyar xli, oyun.

100

Nnm, a nazl oyun, rovul gzl oyun. 1125 Pendiri ksm-ksm, at zl oyun Dalardak sularn Ssi nmmiz oldu. Dalarn sel suyutk 1130 lbimiz tmiz oldu.

Dalardan aldmz Nmni lbimizin Fryadna evirdik. 1135 Aradan ksdiyimiz ar tty verdik.

Biz nmyl oyanb Nmyl d yatard, Biz oyunu, uzunu 1140 Nmlrl otard

101

Nnm, a nar oyun, Yn bir ar oyun. oban sndn ksbd Sd ver, bar, oyun.

1145 Uca dalar, i ayalar boyunca Zil kr bayatn obanlar. Bu ssdki mlahti duyunca oyun-uzu ota glr, dil anlar. Kiik-kiik arxlarm 1150 Bayatlar, sayalar, laylalar ayalardan szlar, Drlr hay salar, Kr atar, Arazma can atar, 1155 Bizim muam dryamz yaradr.

Sevin bizi gldrrs, m aladr. Szn z n alayr, N d glr,

102

1160 Amma bizi hm gldrr, Hm aladr. Yox, sz deyil, ssdir ax, hh d, Hnkrt d. 1165 Min cmldn daha byk Mtlb yatr Birc r hnkrtd. Knl ssi knl dlr. Nmlrin vvlidir 1170 Hnkrtlr, hhlr. Blk insan Sevincini, kdrini Nmlrl sylmzdi, Bizim kimi hnkr-hnkr alasayd, 1175 ah-ah kib glsydi sz. Yox, nmlr yaranmazd, lbimizdn kenlri Tamam dey bilsydi sz. Szdn vvl ss yaranr, 1180 Nmlrdir ilk dilimiz.

103

Nmlridir Szmzn, fikrimizin ibtidas, Nmlrdir 1185 dilimizin lifbas. Da rklrd yanb dalar sndrd muam. Haa dmn olan haa tantdrd muam.

N gman eylmisn ondak tilsimlri sn, Kr ahyla urutdu, Sal yandrd muam.

1190

Onun hr gusi bir xatir, bir canl kitab, Keiln yollar hrdn biz andrd muam.

Su ilr kinli rklrd zb tonalna, Ne sdin nn ksdi, dayandrd muam.

O, rk yans, gz yalar, bir ng bulud, 1195 Oyadb yadda, vicdan utandrd muam.

104

Dfn edin siz mni Zabul segahn maysin, Deyirm, blk mni bir gn oyandrd muam.

ox kitablar oxudum, znn eldim, bxtiyaram, Mn ox mtlbi ahstc andrd muam.

KNC BLM

METNN TRKYE TRKESNE AKTARILMASI

FASIL

zeyir Hacbeylinin Hatrasna BELK 1 Bir ku tyor dalnda Bu namenin ninnisiyle ayr imen uyukluyor. Feryadyla zavall bize 5 Kim bilir ne diyor, Neler diyor Cik cik , cik cik Ne dediini biliyor muyuz? Hayr, bilmiyoruz, bilmiyoruz. 10 Kudilini bilmiyorsak, Kucazn gnah ne? Sabrn, gr sesini, Dilini, feryadn, Yreindeki gam,

106

15

Kulanla deil, Yreinle dinle. O feryadn ateinde Kalbini tututurursan, Gayesini bilmesen de,

20

Yreini duyacaksn. te tar da byle Szlyor iin iin. indedir tm arzular, Feryaddr iittiin.

25

Tpk o ku gibi Tarn da kendi dili, lehesi var. Arzusunun ncesi var, sonras var. nce ren sen bu dilin Noktasn,

30

Virgln. Ayrabil Da glnden Ba gln. Ayrabil

35

Ocaktaki ate klnden

107

Yreindeki atein kln. Bu dnyann arlar, szlar Nasl sar ahargahn Bestenigar perdesine? 40 Dalara k, kulak ver Kayalardan yuvarlanan Ta sesine, Senin sesine Ses katan ku sesine 45 O sesteki Kesik kesik hkrklar ne feryattr? Slnn gsndeki renkler nedir? O renklerde Fasldaki Elvan elvan perdeleri, 50 Prl prl sesleri gr. O, hem dnr, Hem dndrr. Ney stnde yedi sesin, Oyuk oyuk yuvalar, 55 Nedir byle? Acaba

108

Yavrular ayr den Karatavuk yuvalar m? Yoksa bu sesler, ulalamam arzularn can ekimeleri mi? 60 Yuvalar datlm Tavuklarn feryad m? Kayalardan szan suyun, Derelerde coan suyun Seslerini 65 Birbirinden ayrabil. O ikisi ayn deil, hayr, ayn deil. Adm adm, nefes nefes Da dola, dereyi gez, Bak etraftaki ieklere 70 Tan dalarn iei ne, Derelerin iei ne? ieklerin renginde, kokusunda Namedeki seleri duy, halleri gr, nip kan geitleri, 75 Patikalar, yollar gr. Daa giden patikalarda nne bak, dnyay gr.

109

obann belindeki Arna bak, dnyay gr. 45 80 Yoksa o da bizim gibi Dnyay m lmek ister? Bir karlk yeryznde Gster bize bu dnyay Sz var, kalbe ulamayan 85 Ses de var ki, Kelimelerin anlatamadn anlatan. Bu sesin kendisi de iir, sz de iir. Sz, gnldeki bir arzunun 90 Kendi sesidir Name, sesin ahengi, iir ise szn namesidir. Belki Fasl bir masaldr, efsanedir. Bilelim, bu dnyaya sz nedir, kast 95 Masallarda bir gvercin Bir garibi padiah yapm. nedir? sradan bir ses, kuru bir nefes.

45

obann belindeki beyaz kuak, efsaneye gre arndr.

110

Bu dnyann dzenini deitirmi 100 Eskilerin dertleriyle dola dola nansak m bu masala? Bu arzudur, bu dilektir. Halk diyor ki, arzularm Gelecektir, 105 Belki eit blemedik O zamanlar Gkten den elmay? Anlayalm, niye iededir 110 Devin can?.. Niye, niye bekliyor halk Zamann sahibini? Belki fasl bir bekleyi, Bir hasrettir? 115 El varken, kol varken, Ba varken, di varken, Bu bekleyi musibettir. Canavarn kandrd Glecektir

111

englmn, nglmn 120 Yoksa kan m dm tarn akorduna? Fasldaki hkrklar Yoksa isyan m ediyor devin tlsmna? Halkn yreinin tellerinden Tara teller ekmi. 125 O tellerin namesinde Kendi ruhunu, kendi kalbini ara halkn.

Tanmak m istiyorsun Grmediin bir halk sen? nce namelerine kulak ver, 130 Namelerini ren. Szn, sualini, Hayalini, duygusunu Halk yaatr namesinde. Tarihten bir devir yatar 135 Bam telinin bir ah sesinde.

112

ahargahn Muhalif i aldranda 46 at sren, Kllardan kvlcm kartan Sava sesi 140 ahargahn Cevhersi al dibinde Kar altndan kan yalnz menekenin mesi, Kl sesi, kalkan sesi, 145 Menekenin mesi. Biri hnerken, Biri gzyadr. Bir sertlikle bir incelik Bir faslda yan yanadr. 150 Dinle tar, dinle neyi, O, gemiten Usul usul bahseden Ses mzesidir. O, anl hretli bir mze. 155 O, hem konuan

46

aldran Muharebesi.

113

Hem de bizi konuturan Canl mze. Kh sesinde gk grlyor, Kh inliyor hazin hazin. 160 Hem dedemin yandadr, Hem torunumun.

UR Kartrma sayfalarn o tarihin, ki kalbin hasretini Sayfalarda barndran 165 Heyecanl bir roman gibi. Dinle uru Kalbini sana aan, Her kelimesi alev saan Tarih kadar yal deden gibi, 170 Gz yal anan gibi Dumann savur, Ateiyle yan. Dur, dn, Dn, dur.

114

175

Dinle onu. Her kesi Ku konmayan kayalardan ta oynatr, Kirpiklerden ya aktr. Mahnlar ayaklar,

180

Fasllarsa ba sallatr. Bu dnyann Arsn, Szsn Hissettin mi hi?

185

Hissetmediysen eer, Bir iek bile deremezsin Bu hikmet bahesinden. Dur, adm atma Bu baheye.

190

Srrn amaz ki sana. nce ren, bu vatana Nereden, Hangi rzgr esmi? Karayelleri dillendiren

195

Bir kamtan

115

Kim, ne zaman, Hangi sebeple ttek47 yapar? ur ne der, ne syler narin narin? ren, ne zaman ta atlm 200 Dalardaki pnarlarn membana? ren ne zaman gtrm Seller Saray? Kim getirmi dilden dile Bu dehetli maceray? 205 Niye kesti sel ovay, Hasret brakt kar kyya Hanoban? ren, niye Hasta Kasm Birden bire byle yataklara dm? 210 Kerem niye Aslsndan ayr dm? Adaletin erbetine Kim ilk defa zehir katt? Rahipleri, Hamzalar 215 Kim yaratt, Ne yaratt?
47

Azerbaycanda kamtan yaplan nefesli alglardan biri.

116

Krolunun narasna, Hakk sesine Yer titredi, 220 Gk grledi. Dn onun kapsnda boyun bken Bugn nasl ald Mert yiidin Kratn? Ninem Nigar belki de onunla 225 Syledi ilk manisini? Ovalarda raks eden Talara, kayalara bak. Tabiatn kendi eliyle ekillenmi oyuk oyuk kalara bak. 230 Ceng sesi Birletirir yeri, g Belki de buradan geliyordur Fasllarn ilk renkleri, Tasnifleri, ritimleri 235 Ceng sesi Gmbrdyor naaralar,48 Azn ayor maaralar,
48

Azer mziinde davula benzer bir vurmal alg aleti.

117

Kan sryor beyinlere, Omuzlara eller atlyor: 240 Haydi, haydi, yiitlerim, Yryn meydana. Havadaki ahin gibi Saldrn al kan stne Yce da banda 245 Yaz bir yana, k bir yana. Titrer azmn iinde Dil bir yanda, di bir yanda ekince Msr klcn Le bir yana, ba bir yana. 250 Cengi diyor: Dman geliyor, ilerle! Yeleli gidiyor Boyundurun, Krolunun yiitleri Burada oku 255 Sineleri nameleen Her kayay, Her yass ta. Tabiatn ruhundadr

118

Bu ahenk, bu ritim. 260 Tabiatn kendisi alar kaval ta. Kayalardaki sertlie bak, Cengideki mertlie bak. Eller szyor ince ince, Ayaklarsa hzl hzl. 265 Yeleli de bir birliidir O sertlikle bu mertliin Ceng sesi Birletirir yeri, g Belki de buradan geliyordur 270 Fasllarn ilk renkleri, Tasnifleri, ritimleri? Bu renklerde, namelerde Saklamtr fasllar da Safln, zln, 275 Kanadnda gurur, vakar, Cevherinde gam dn O dnr, dndrr. Kh yandrr, kh sndrr. Hallerdeki hayallerle, fikirlerle,

119

280

Hayr, boalmyor, Doluyor yrek. Byk gamn, byk derdin Gururu da byk olur. Aydan parlak, sudan berram benim

285

Gaml urum benim sterim ki elvan elvan iek olup Dolatn perdelere Salaym. Yce dalar bandaki

290

Azerbaycan ceylannn Gzndeki Kara tanem Ninelerin dokuduu Hallarn tezghnda sergilendin Knalandn.

295

Gy Glmn dalgasnda Szldn. Sevgililerin dudaklarnda Yanp sndn, Snp yandn:

300

Deryada gemim kald,

120

Bimedim tarla kald. ok ektim yar cefasn, Bana da kederin kald

Nevruz gemi, yaz badr. 305 Bu ses nedir? Gkteki bulut ynlarnn Birbiriyle grei, Dalardaki karn zerine Cemre dmesi, 310 Derelerde suya dnp Glmesi, Meralarda kar paralar Kla yazn savadr. Nevruz gemi Yaz badr 315 Sular, seller ap tayor. Birbiriyle kucaklayor. Kayalarn nlerinde Eiliyor, bklyor. Tepelerden salyor, 320 Toz toz oluyor.

121

Yaylalar geze geze. arpyor, tayor, iniyor dze Aalarn dallarna Dmeleri dize dize 325 Tayor, couyor, Yollar boyu name tutuyor: Kahraman kayalara vurarak Hiddetleniyor. Sazn tellerinde filizleniyor. 330 Bahelere namesini yaya yaya, Gelip kavuuyor Aras Kura, Kur Arasa. Her ikisi de dan kar, Dan zenginlii. 335 Kavuunca Kpk kpk raks ediyor: Arazbar Arazbar! Bu duygu frtnas, Kasrgalar, tufanlar, 340 Smad bir yataa, Budakland saa, sola.

122

Bir faslda ka kere Deitirdi kendi ynn, Kendi yolunu. 345 Zaman geti, Bir mecraya sktrp Tantt btn dnyaya Bizim senet kahraman Fikret onu

oktan unutulmu, izi kalm yaradr ur, 350 Aniden akla dm eski bir maceradr ur.

Bir rifin hikmet dolu sz, sohbeti, ak, Hayattan akl mlkn alan bir penceredir ur.

Fikrin ne kadar yollar, menzilleri varm, zerinde derecikler alan bir deredir ur.

355 Da balar ak, lleri al, yamalar rengrenk, Her perdesi bir renge alan manzaradr ur.

123

Gurbette vatan hasreti, yurdunda bir anlk, Hafzada birdenbire yanp snen hatradr ur.

ok vnr Bahtiyar kendi iiriyle bazen, 360 Gya diyecekmi bize iiriyle nedir ur?!

TELLER ALASIN ikestenin Zil kesi, Esgeranda vzldayan glle sesi. Kara haber her yeri doland: Esgeranda Ko Nebiyi vurdular. 365 Baklar gzyalaryla buland, At yakt buz balayan ll sular. Bayatlar karalar giyindi. Gerayllar gam ykledi omuzlarna. Karaban krlarn kar bast. 370 ikestenin Zil perdesi karard: Esgeranda dattlar araba. Bu diyar byle kalmaz harabe. Nebinin n kald arada

124

Yrsn stne eller alasn, 375 Tarasn san, teller alasn.

AHARGAH aha kalkan ak dalgalar Kpk kpk Yce yce, byk byk Kayalara kh arpyor 380 Kh ekiliyor ardnca Kasrgalar, heyecanlar, Mukaddimesidir, nszdr ahargahn. Diyor:Hayat bir kavgadr, 385 Bir savatr batanbaa Huzuru heyecanlarn kucanda Ara, yaa. n initen, k yokutan Seller gibi coa coa, 390 Sular gibi taa taa Yaa, yaa. erisinde sesler uuur

125

Kanat kanat, Gemi gnlerden naklediliyor 395 Bir hadise: Dman lkeden eli gelmi lkemize. Teslim olmanz gerekiyor, Diyor bize, 400 Eer teslim olmazsanz Cesaretiniz varsa eer Savanz. Eer savarsanz Bir tanz kalmayacak 405 Bykler dndler: are nedir? are olmaz bu durumda Ne vaaz, 410 Ne mezzin, Ne minare. Karayeller nnde Fikirler de blnd ikiye. Ta stnde.

126

Bu onu, 415 O bunu reddetti. Gemiimiz anl idi. Ya gelecek? Dnelim. Bu beladan kurtulmak iin 420 Zekice bir karar gerek, Sabr gerek. Yeri vardr her istein, Acele etmeyin, sabredin. O, tarihe bavuryor 425 Sava diye Alevlenen yrekleri Bu tedbirle avutuyor. Bestenigr dert eker, Derdinden aman, aman! 430 ikyettir Talihin bu gazabndan. Dman ok acmaszdr, Karmzdaki kanszdr. Ne yapmal?

127

435

Diimizle ta krmal. Nerde bizim o gcmz?.. O zaman ecdadmzn erefini Dmana m brakmal? Teesf m?

440

Fikirler ykseldi Fikirler indi. Teesfn glgesinde Hangi fikir iek at? Bestenigr,

445

Endaml gzellerin Dili ile inler, inler. At yakar kzlar, gelinler: Elbise dikersen bezi bizden, Belindeki ba bizden,

450

Koymayn dmanlar Almaya ba bizden Toplandlar, Daldlar dne dne. Geen gne gn kavuur mu?

455

Eklesen de gn gne. ,

128

Kalkt biri: Gn gne eklemenin Ne faydas var? Yrekte ate yakmal, 460 Gn atee boyamal. Bin bir fikir Bir tek borcu dememi. Kalkan bkt belimizi ok ksaltt dilimizi. 465 Kalkan iinde kaldmz Yeter artk. Dertlerimiz klla Biter bizim. Deirmenin arkndan, 470 Suyu kar derinden. Halkn sz bir olsa, Da oynatr yerinden Sis ovaya neyler Zlfn dk yze, neyler? 475 Av bizim, meydan bizim Dman avc bize neyler?

129

imdi bize kl gerek, Karg gerek. Ate yakmal, demir dvmeli. 480 imdi bize seller gibi comak gerek. Kalbimize glge dren Korku adl hisarlar Amak gerek. ahargahn hisarnda, 485 Dmann nne set eken Kalelerde Demir ocaklarnda ate yakld, Ocak yand, Demir kzd, 490 eki altta, zindan stte Hamur gibi topakland, Yassland. Tarak tarak, Tar tararak, 495 Elde silah Vuralm, kralm, Cephe yaralm.

130

Demir, eri, Klca dn, 500 Durma, dmann stne yr. eki altnda kvlcma dnp akt ahargahn perdeleri Muhalifte, Hcum, hcum! 505 Erenlerin narasyla Yer titredi, gk grledi. Yce dalar duaya durup Erenleri uurlad. Dman kayor, bizimkiler takip ediyor 510 Mensuriyye galibiyettir, baardr: Azizim sze kald Tatl bir sze kald. Dman atld dalardan, Vatan yine bize kald

515 Kalbi volkan gibi coan isyandr, isyan arigah, Am her kesinden fikre meydan arigah

131

aha kalkan dalgalardr bir Mhalif kesi, Denizleri yerinden oynatan tufandr, tufan arigah.

Keler gk grletiyor, yer titretiyor, sel coturuyor, 520 Gnderiyor dmana imzal ferman arigah.

Mzrabn tellerin arpmasyla ate kyor, Belki de akmak tandan yorulmutur arigah.

inde bir hzn, bir zariflik gizleniyor, Sanki can dostundan ayrlmtr arigah.

525 Bahtiyarm, hayranm berdatttaki lgn seslere, sterim ate alsn asrn ateinden arigah!

KALELER Aberonun49 kaleleri Talardaki o oymalar, Dalgas m katardaki 530 Dertli, cokulu Perdelerin?
49

Azerbaycanda bir blgenin ad.

132

Burlardaki o azamet, Ciddiyet, gurur, Acaba hisar perdesi midir ahargahn? 535 Ses dizimi kaledeki diler gibi Sra sra, ard arda. Dman hcumuna duvar rer. Tata fikir, seste fikir. Renklerin yerini tutan glgelerde 540 Fikir, fikir Ruhumuzla zgrdr, O, kmeler, Kabarmalar. Kabarmalar 545 kmelere glge olur. Ne doumdur, ne scaktr, klarn klere Den hafif glgeleri, Dallardaki 550 Oyma naklarn dalgalar. Dmann ba stne Yumruk gibi dmlenen bu kaleler,

133

Dman bize saldrdnda Halka snak olur. 555 Bu kaleler hrriyeti hl yanan, Tten ocaklarm. Bu kaleler tarih boyu Birok cephe yarm. Kz Kalesi!50 Adna bak, 560 Bakiredir, kzdr, kalem. Yaklama, ben kuzgunum, ben kartalm. Bu kartallar meskenini Kartallar glgesini dremez. Kz kalemin kzln alamaz 565 Gelirsen, grrsn, Kalenin adndaki Manaya bak, gayeyi gr. Ecdadnn gemiinden bret al. 570 Dmana diyorlar ki, Gelirsen eer Yumruumun lezzetini tadarsn. Geldiine piman olup
50

Azerbaycanda bir kale.

134

Derhal kaarsn. 575 Neler diyor talardaki O kmeler, kabarmalar, Ta stnde iek aan O yarklar? Kim diyor ki, bu kaleler, 580 Yalnz savalar iin Dikilen Kalelerdir. Hayr, burada sertliklerle ncelikler kol koladr. 585 Askerimiz, nbetimiz Kalelerin sinesinde Neler yatar, neler, neler?! Bu kaleler, Ta trkler. Talardaki ukurlara dolar, taar, 590 Ta stnde nak tutan, O duygular, dnceler, Kelerde ten Perdelerden ap taan, Hiddetlenen ses seli

135

595

Metlerin, cezirler Sinesinde kalkp inen Ses seli.

HERKES BR YUDUM Marifet, kanacak lmdr fasl, Ben onu kendime mihenk yapmm. 600 Ben o mihenk tanda insanlarn yisini ktsn ayrr, srekli yoklarm. Sen de bu odla yanyorsan, Dostumsun

Kendimi grrm sende, 605 Arkadalarm da dostlarm da Tanrm fasln perdelerinde. Bakn bize ne der, ne syler Seslere brnm gzyalar? Alev saar, 610 Dalar yreimizi Sanki bir turna kafilesi g ediyor Nereye koturuyor byle? Niye gidiyor?

136

Bizim illeri niye terk ediyor? Dklyor yapraklar, susuyor pnarlar, 615 Souktan yor, titriyor dallar. Hazan rzgr kesiyor otlar, Gam bulutlar kmeleniyor semada Dan duman m, sisi mi bunlar gren, Dumanl seslerle byle hkran? 620 Alyor aikr, Yanyor iin iin. Tarzenin parmann altna bak, Nasl kavrulur, nasl kar dml sesler? Yalar szar seslerden, 625 Sudan alev kar

Ey tarm, ey trkm, ey pirim benim, Adak der sana ok yoksulum ben. Namen olabilir adam benim, O da snktr namelerinden 630 O mehul dilinle, srl sesinle Gizli bir lemden haber verirsin. Ne olur, benim gibi sesini dinle,

137

Bakalm buna nasl dayanacaksn? Ey babam hnerli, dedem fikirli, 635 Ey reyhan nefesli, yarpuz kokulu, Ey masal ninelerinin ninni sesi. Byk dedelerimizin kmil hazinesi, Ho arzularm, tatl hayallerim, Ey mukaddes pirim, ey mukaddes tarm, 640 Konu, Name syle, Hznl hznl Hayl namuslu kzlarmzn Utanga metanetli sevgilerinden. 645 Anlat, Sohbetine hazrm ben. Anlat, Niye ayrdlar? Keremi Asldan, 650 Kays Leyladan? Niye bahtlarn talara aldlar? Yreklere ekilen bu dalar neden? Hayallerin, dncelerin

138

Denizlerden dalgal, semadan derin. 655 Her halin tarih Yz yl, be yz yl. Keler rengrenk: Yeil. Krmz. Sar Orada sayfalanr, 660 Bir kalbin deil, Bir halkn bin yllk straplar. Bir halkn tarihi Tarihin yolu. nii, yokuu strap dolu. 665 Seslenir fasln perdelerinde. Sohbeti aikr, Srr derinlerde Tizinde sanki od atelenir Yangna dayanamaz coar. 670 Bam telinde yangn sndrmek iin Hayaller, fikirler yuvalanr.

Biz ki, bu yollara yalnz ba koyduk, Biz ki, biriz, bir arzu, bir gayede.

139

te bu yzden deBen yalnzm?.. 675 Hayr, hayr. Herkes kendi kalbini bulur faslda. Fasln her kesi srl, gizemli Yola benzer. Yatana smayan dall budakl 680 Sele benzer. nce yemyeil ovalarda gezer, Birden deitirir yatan. Sonra kkrer adeta, Coar, taar 685 Yara yara yatan kylarn.

Dizgin vurulabilseydi byle bir suya, Notaya dkerlerdi onu name gibi. Resmini izebilmek iin ufakln Baka bir lemlerden boyalar gerek. 690 Sk sk deitirir mecrasn, Yola kmadan bilmez yolunu. Sefere ktnda macerasnn Ban bilir de sonunu bilmez.

140

Bu yolu her yolcu bir ekilde kat eder, 695 Bam dzlktr, zili zirvedir. Evet, o, zirvedir... O zirvede Ayandan yer kayar sanki. O ayak dememi yeil da srtnda 700 Her yolcu yolunu kendi aar.

Her fasl alann, fasl syleyenin Getii yolda brakt iz farkl farkldr. Ayn arkcnn Her gnlde yakt kz baka bakadr. 705 Marur Kz Kalesi O eski Bak, Mensur, Zabul stne inletir tar. O nedir? Sularn kayalarda 710 Hznl, usul usul fslts. Nasl dumanlsn, Grnmyor gze Perdede, rtde rpnan yrek.

141

Gizli arzusunu grebilmek iin 715 Bize Yreimize ileyen hayaller gerek. Herkes bu ocaktan bir para ate gtrr, Gr sesindeki derinliklere. Hayalin gzyle iitir, grr 720 Gizli arzusunu herkes bir ekilde. Bilmiyorum, yeil midir, krmz mdr sesin? Sesine ne denebilir ki? Laldir seslerin. Arzularn gizlidir, ancak inler 725 Konuur, Fakat bilemeyiz ne der Lal olan seslerin kudreti ne bykm. Seste szlerden byk hikmetler olurmu Bilinmezdir, 730 Gizlidir sz namenin. Bin szden gldr, bir halin senin. Ey tarm, Ey trkm, Ey pirim benim,

142

735

Adak der sana ok yoksulum ben. Namen olabilir adam benim, O da snktr namelerinden.

Szmde olsayd sesinin gc, 740 Bamn stnde bayrak yapar, Sesinle dnyay yerinden oynatrdm. Yanarak grl grl, Akarak rl rl. Kim bilebilir ki, ne syler o? 745 Onda kucak kucak sz elengi var. Her sesin, her halin ayr rengi var. Herkes her keyi yorar bir yere, Gelin, bir an iin bakalm gklere. Bulutlar karr, 750 Bulutlar dner, Herkesin gzne farkl grnr. Hayr. Tpksnn ayndr, Gk de,

143

755

Bulut da. Herkes kendi kalbini grr bulutlarda. nanmyor musun yoksa? nanma, fakat. Anbean deien u buluta bak,

760

Sen de kendi yreinin penceresinden, nan grdne, Dorudur elbet, Benim grdm gremesen de, Ben de hakikatim, sen de.

SEGH 765 Ey Zabul seghm, Orta seghm, Benim kederim, benim ahm, Sen kimseden alnmadn, Baka emelerden getirilmedin. Benim dalarmdr senin memban, 770 Gogarn, Kepezin, Yce ah Dan51 Barndan szp durulmusun,
51

Azerbaycanda yer alan birer da ismleridir.

144

Bende doup bende olmusun. 775 Seni baka renge boyayp bu devirde Yeniden yaratt Sadhcan.52 Derdimsin, kederimsin. Anamn ak st gibi helalimsin. oban bayats 780 Dalarn zirvesinden Yaan kara karp yaard. llere uzanan gl bakyla Getii yollara iz brakrd.

Hznl bayatlar, iekler gibi 785 Dalarda kk sald, ovaya ulat. Gzel maniler, dilekler gibi Bir kalpte kk salp bin kalbe ulat.

Ninemin dilinde bin yl dillenen Seghm, sen al, sen al, canm. 790 Dilgemin53 dilinde dil dil dillenen Ey telli sazlarn kkll hanm.
52

19.yzyl mzisyenlerinden biridir. Tarda byk yenilikler yapmtr. 18. yzyln ikinci yars ile 19.yzyln ilk yarsnda yaam Azerbaycan klarndandr. Daha fazla bilgi iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 2.c.
53

145

Ey Sar Ak'n sevgi destan, Ey Molla Cumann sm-i Pyhan. Vagifin yreini kanatan, 795 Hznl baklarndan m szldn sen? Segh, bir arzunun, bir rpntnn Bin yrekten gelen hkrklar. Ba lgnlk, Sonu inleyi, 800 Krk bir kalpten gelen ses krntlar Gamdr dolaylar o alayan sesin. Szdr mayas, ikyet ss. Bu kadarck eye bent olan bir garip kesim,

805

Gnl hkr, yrek haykr. Anlatr, bandan gelip geeni. Bazen isyan eder, Bazen iin iin inler. Gizli dertleriyle yakar iini,

810

Arzular kh alr, Kh dmlenir.

146

Eliyle yapt kr dme Diliyle yalvarr:abuk al diye. Bandan geenleri koyup nne 815 Bayat syler, ona dil dker:

Aras geldi, yan akt, Dibinden bin can akt. Vatana doru baknca Yreimden kan akt.

820

Dalarn sinesi nere? Gne doar sinesine. leme smaz bam Sar onun sinesine.

Azizim gl oldum, 825 Yandm, sonunda kl oldum. Dil bilmez bir ku idim, Okudum, blbl oldum

147

Seghn feryadna alan bu gnl, Atei strap, g hatra.

830

Gemii zlemle yd eden gnln, Kazanc strap, z hatra.

Kendi diliyle anlatr kederini, hn: Kader bir yree bak nasl kym Benim ektiklerim, hangi gnahn, 835 Hangi suun bedeliymi? Bu derde kim drd beni? , diyor, Bamnda da zilinde de, neyleyim?, diyor.

Derdinin ykne dayanamad Boynunu bken dala neyleyim? 840 Dereler gemiim, dalar amm, Gnlmdeki daa neyleyim?

Gnahm neydi, benim anbean, Ovada kestiler, dada bitmiim, Scak nefesimle karlar eritmiim,

148

845

Onca soua dayanmm, rzgra neyleyim?

Ben konuunca kimse konuamaz. Sesim suyu alevlendirir, szm bilinmez. Byk arzulara dnya bir kafes, Dilime vurulan baa neyleyim?

850

Ben atein delisiyim, ate bana arkada, Su bende mi, atei sndryorsam? Buz tutar pnarlar, yaz gn yanmda, Neyleyeyim, buza neyleyim, pnara neyleyim?

Anlatt. 855 Grd ki, dinleyenlerin Balarndan alevler kar, gzleri doldu. Derdiyle, kederiyle bakalarna Azap ektirdiine piman oldu.

Dedi: Bu da geer, artk neyleyelim? 860 Yeryz her zaman gndz olmaz ki, Byle yaratlm felein ark,

149

Bir yan gndzdr, bir yan gece. Ey yreim, sen kendi gznle Geceyi gece gr, gndz gndz. 865 Kendi ellerinle Gnller ad eden gayelerinle Yoluna gller diz.

Ne diyor gnlm oymakla, oyulmakla Segh? Byle, gze gzyalaryla dolarak Segh?

870 Gnl hkr, yrek atei, can yanmasdr. Sen benim gzyam ol, ala Segh, ala Segh,

Anamn ak st gibi helalimsin, helalim. Ne diyorsun, byle beni benden almakla Segh?

Dnyann o dar erevesinden karr bizi, 875 Coup hkrklara boulduumuzda Segh.

Her perdesi ah, her bam gam, her zili ate, Kalbe ate alyor, hkmediyor, ala Segh.

150

Bahtiyarn da gnl telleri titrer bylece, Usulca fsldyor:Ala Segh, ala Segh. RAST 880 Duman banda halkn aksakal, Oturmu Yreini aar sofra gibi. Anlatr, anbean deiir hali Kzlck sopas yakp sndrerek. 885 Szleri bam telinden zil teline dm, Anlatr, bir asrn yarasn. Anlatr, usulca, Tlsma dm Bir peri kznn macerasn. 890 Dalarda alayan Mecnundur, Segh, Rast, onun babas Nasihat eder. Mecnunu sahralara gtrr snmaya Baba, bu sevday knar. Rast, hikmetli bir akl, derin dnce, 895 Temkinle, yavaa, anlatr tek tek.

151

Segh, bir akn, bir arzunun ardnca Alaya alaya koan bir yrek.

Rast, bir aksakaln lgn kalplere Tenkidi, d, dosta uyarsdr. 900 Bir zamanlar ritmi bozulan kalbin, kemale Erip kendini bulmasdr. Segh, feryat eder, rast tedbirlidir. Gurulu, metanetli, sabrldr. Yz ler, bir bier. 905 Derin dnr, Sosyal deniz gibi dalgaldr o. Onun sallants her kesinde Derin dnceler gizlenmitir. Gizli fikirlerin gr ormannda 910 Arzulardan, isteklerden yangn kar.

Dnceler, dnceler Bir srda olmu nsana Derdiyle dertlendiinden beri.

152

915

Rast, gen deil, Kemale ermi, Hikmetli bir yrein dnceleri: Hayat nedir? lm nedir?

920

mr nedir? Yol nedir? Gaflet uykusundan uyandran nedir? Kn yaan kar, bahar gelince Sellere evirip aktan kimdir?

925

Ovaya tez gelir dalarn kar, Mevsimlerin kularn, pnarlarn, Uykusundan uyandran dalar, Bahar havasna sokan kimdir?

alar gnlleri bir bakyla, 930 Boalr gnller gzyalaryla, Yerleri, gkleri kendi akyla Halden hale sokan bu zaman, kimdir?

153

Hkmyle, gayesiyle ne diyor zaman? Bir yandan uurur, bir yandan kurutur. 935 Gnein banda dolanr cihan, Kendi etrafnda dner, dner, dnen nedir? Ay nedir, gne nedir? lk nedir, son nedir? nii gsterir bize da gibi, 940 Siyah gsterir bazen beyaz gibi. Dnyay oynatr, oyuncak gibi, Gayesi bilinmeyen bu oyun nedir? Ay nedir, gne nedir? lk nedir, son nedir?

945 Bir kilin hikmetli nasihatleridir Rast. Tarihi anlatan eski rivayetlerdir Rast.

kil anlatr, canl rnekler verir zaman zaman, Bir kaderin ibretli sergzetleridir Rast.

Uagda srl sualler sunar bize renk renk 950 Akn da cevapsz hikmetleridir Rast.

154

Dilkede fsldar bize dnyann kederinden, nsanlarn hakl ikyetleridir Rast. Kendi derdini haykrmaz o, usulca syler, Lakin strabn son demi, serhattidir Rast.

955 Dnyay gzel grmek iin kurbana hazr, nsanlarn ilk arzusu, niyetleridir Rast.

Ey Bahtiyar, ah atei szn rengine girmez. Hem dertli gurup vakti hem de tan yeridir Rast.

AMAN AVCI Ceylan indi eme bana, 960 eme bandan su imeye. Bilmiyordu ki, pusuda Tetiktedir aman avc Yaman avc, Zalim avc. 965 Kaburgas kaln avc. Kat, biraz uzaklat.

155

akr akr! Srtndan yaraland. Kaamad Durdu. 970 Yeil imenlik kzl kandan Alev ald. Dnd, bakt masum masum, Mell mell, Avc, senin kolun krla. 975 Nasl kydn bu dalarn Ceylanna? Gzlerindeki o aresiz yalvara Nasl kydn? Aman avc, 980 Tfeini omzuna al, Ve dn, Bir bak buraya. Bu dehete otlar titredi, Gl d. 985 Bakndaki o yalvar Trk oldu, Dile dt:

156

Aman avc, vurma beni, Ben bu dan ceylanym. 990 Yaralym, yaralym. Trklerin scanda Isndka donarz biz, Ta olur, kalrz biz.

YA, YAMUR Ak yel eser, 995 Ak bulutlar, Kme kme, Tel tel eser. Ak yel eser. Pamuklanan bulutlar 1000 er p Asa asa Ak yel, ak ak gl bitirir, Yamuru da ak getirir. Gkte bulut damar damar 1005 Bu ak yamur Doru topran

157

liine Damar, damar oluk ocuk gle gle 1010 kar meydana. Yz slanr, gz slanr, Olan kaar, Kz slanr. Ya, yamurum, ya, yaara. 1015 Da aara, ta aara. Ak bulutun dn gn, Gir maara, Ya yamur, Vur davula 1020 Yamur yaar, Yreinin yangnna Dan, tan. Tut ucundan ge k, Bu yamurun. 1025 prdyor yamur oluklar, Dalndan kopup den Ham erikler.

158

Arklar taar, sel coar, Gkyz alklar 1030 Seller ykar pusular, Dile getirir Dilsiz uzun dereleri Uzundere terimden kopup dt, 1035 Sular, seller aldayan Uzun uzun derelere. Elvan elvan havalardan aldmz Havalar da Gnlmzn kendi szdr, 1040 Arzumuzun, derelere Gkyz tutulur. Bir taraf alr, Gne kar. Derler ki, gne imdi 1045 Bulutlara kuma geldi. Salp kzl salarn Gne ykar elini yzn Peki, bu nedir? Bu nedir?

159

Bu da baka bir trkdr. 1050 Yamur kesilir Kavgas da bitti demektir Yerin, gn. Gn parlak aynasna Aksi der 1055 ieklerin iek aar sadan sola Gkyznn dallar. Gkyz kkl kkl Gk kua. 1060 Fatma nine tezgh kurar Tezghtaki renklere bak. Kitap gibi okunur o, Yaprak yaprak. O, yrein kh hzn, 1065 Kh neeli halleri mi? Fasln elvan elvan halleri mi? Her kede eit eit Renkler alar. Sesler o kadar engindir ki,

160

1070

Ap geni kollarn Bu dnyay kucaklar. Efsanev ninemizin Yreinin tellerinden Tezghnda dokuduu sslere bak.

1075

Seslerdeki renklere bak, Kh olur ya yamur durmaz, Yaar da yaar hani Ne ekine hayr olur ne biene. Omuzlarda hayat yk dalardan ar.

1080

Bir yandan da yamur yaar, Savrulur saa, sola, Gz atrmaz adeta. Ne yapmal? Pas tutmu oraklar.

1085

Tarlalar tehdit eder Yaban otlar. Her kapdan bir eyler umup Mani syleyip gezer ocuklar: Godu godu dursana,

1090

Kepeni doldursana

161

Ekin hasat akna, Yrek yanar, dil yanar. Bizim manilerimiz Byle yaratlr bazen.

SAYAILAR 1095 Ovada kzl havaya Dada, borana dtk. Yazda daa yz tutup, Kta ovaya gtk.

Kta diye evimiz 1100 Yazda adr oldu. Kalbimiz gibi evimiz Herkese ak oldu.

Dtk kara, soua, Hem kul olduk, hem aa. 1105 Konduk azat edilmi ku gibi Biz daldan dala.

162

Snr tanmadk biz, Dayadk srtmz dalara. zimiz nc oldu 1110 Yaknlara, uzaklara

Koyun kuzu besledik, Dalar srda oldu bize. Yaylalarn iei Bize elbise oldu.

1115

Ninem koyunun ak Doland, geldi da. obana ark ba, Kzlara eyiz bezi

Ninem, a deli koyun, 1120 Dolanp gelen koyun. Gelinler ynlerinden Dokuyor, hal, koyun.

Ninem, a nazl koyun,

163

Sln gzl koyun. 1125 Peyniri kesme kesme, Yourdu kaymakl koyun

Dalardaki sularn Sesi trkmz oldu. Dalarn sel suyu gibi 1130 Kalbimiz temiz oldu.

Dalardan aldmz Nameyi Kalbimizin Feryadna evirdik. 1135 Arasn atmz Kam tteye verdik.

Biz nameyle uyanp Nameyle de yatardk, Biz koyunu kuzuyu 1140 Namelerle gderdik. Ninem, a sevecen koyun,

164

Yn bir kar koyun. oban sana darlm Stn ver bar koyun.

1145

Yce dalar, iri kayalar boyunca Yksek sesle bayatn alar obanlar. Bu sesteki letafeti duyunca Koyun kuzu otlamaya gelir, dil anlar. Kk kk arklarm

1150

Bayatlar, sayalar, ninniler Kayalardan szarlar, Derelere ses verir, Kuraya varr, Arasma can atar,

1155

Fasl deryamz yaratr. Sevin bizi gldrr de, Keder alatr. Szn z ne alar, Ne de gler.

1160

Ama bizi hem gldrr, Hem alatr.

165

Hayr, sz deil, sestir h, Kahkaha da, Feryat da. 1165 Bin cmleden daha byk Arzu yatar Krk bir hkrkta. Gnl sesi gnl deler. Namelerin ilkidir 1170 Hkrklar, kahkahalar. Belki insan Sevincini, kederini Namelerle sylemezdi, Bizim gibi hkra hkra alasayd, 1175 Kahkaha atp glseydi sz. Hayr, trkler yaratlamazd, Kalbimizden geenleri, Tamam diyebilseydi sz. Szden nce ses gelir, 1180 Namelerdir ilk dilimiz. Namelerdir Szmzn, fikrimizin

166

Balangc, Namelerdir 1185 Dilimizin elifbas.

Ta yreklerde yanp talar paralad fasl. Hakka dman olan hakla tantrd fasl.

Ne sanmtn ondaki tlsmlar sen, Kuru hyla kuruttu, Sal yakt fasl.

1190 Onun her kesi bir hatra, canl bir kitap, Geilen yollar zaman zaman hatrlatr bize fasl.

Su serper kinli yreklerdeki gazap ocana, Ka kastn nne geti, son verdi fasl.

O, yrek ars, gzyalar, bir avu bulut, 1195 Uyutup hafzay, utandrd vicdan fasl.

167

Defnedin siz beni Zabul seghnn mayasna, Derim, belki de bir gn, beni uyandrr fasl.

ok kitaplar okudum, sandm ki bahtiyarm, Bana birok gayeyi usulca retti fasl.

NC BLM

MUHTEVA NCELEMES Muam poemas; Blk, ur, Teller Alasn, ahargah, Kaleler, Herkes Bir Yudum, Segh, Rast, Aman Avc, Ya, Yamur, ve Sayalar olmak zere on bir blmden olumaktadr. almamzn bu blmnde yukardaki balklar takip edilerek poema, muhteva bakmndan incelenecektir. Sz konusu poemann konusu, adndan da anlalaca gibi fasl 54 makamlardr. Ancak biz bu almamzda muam kelimesini her ne kadar fasl eklinde aktarm olsak da bu kelime Azerbaycan literatrnde, Azer klasik musikisinin tamamn iine alacak kadar geni anlamda kullanlan zel bir terimdir.55 Muamlarn doular tarih kadar eskidir. Yakn ve Orta Dou, Orta Asya lkelerinin ounda muam ifa edilmektedir. ifahi ananelere dayanan mzik trn Araplar ve Trkiye Trkleri makam , Azerbaycan Trkleri muam, Merakeliler ve Cezairliler nubba, Tacikler ve zbek Trkleri makom, Uygur Trkleri mukam, ranllar destgah, Hintliler raka, Japonlar kakaku, Endonazyallar patet, Kazak Trkleri ky, Krgz Trkleri k olarak adlandrrlar. Ancak unu ifade etmeliyiz ki; Azerbaycan, muamatta hatr saylr bir yere sahiptir. 56 Azerbaycanda muamlar, herkes tarafndan merak edilen bir alandr. Muamlar sevilmi ve halkn mzik serveti olarak benimsenip korunmutur.57 Deerli airimiz de bu poemsnda muam hakkndaki dncelerini,
54

Fasl: Bir bestekrn ayn makamdan besteledii iki beste. (Geni manasyla) Trk musikisinde klasik bir konser program.( Ferit Develliolu Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, , Ankara, Aydn Kitabevi, 17. Bask, 2000, sf. 251) 55 Yavuz Akpnar, Azer Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Dergh Yaynlar,1.Bask, Haziran 1994, sf.394. 56 bkz. www.azerbaijan.news.az 57 Arif Hseynov, Muam Xzinsinin ncilri, Yaxut Muam Virtuozlar, arp Versiyas, Azrbaycan Rsmi Dvlt Qazeti Milli Mclis Orqan ( www.azerbaijan.news.az ).

169

hissettiklerini dile getirmitir. Vahabzde bu eserinde dndklerinin, hissettiklerinin yannda destan havasnda makamlarn felsefesini yapmtr deta. zerinde alma yaptmz poemada air, fasl makamlarn58 edinmitir. Eseri okurken sz konusu fasl makamlarnn tnlar kulakta hissedilir ve adeta o lezzeti verir okuyucularna. Fasl makamlar yer yer tabiat olaylaryla yer yer tarihten sahnelerle yer yer de halkn gnlk yaantsyla bir arada kverir karmza. Vahabzde, zeyir Hacbeylinin hatrasna yazd Muam

poemasn kaleme almadan nce makamlarn nereden geldiini, oluumlarn aratrm, birok ark kaynaklarn taram, Hac, Ehsen, Kmil, Habil gibi musik alannda nde gelen sanatlarn yorumlarn dinlemi, konuyla ilgili yazlar okumu ve daha sonra her makamn kendisinde brakt tesiri, bir dinleyici olarak onda uyandrd hisleri yazmaya balamtr. Bylelikle Muam poemas ortaya kmtr.59 Poemay okunmaya balamadan nce Muam balnn hemen altnda H.zeyirbyin xatirsin ifadesi dikkatleri eker. Sanatlar eserlerini deer verdikleri herhangi bir ahsa ithaf edebilirler. Ancak Vahabzdenin bu poemay zeyir Hazbeyliye atfetmesinin sebebi Hacbeylinin 20.yzyl Azerbaycan mziinin byk isimlerinden biri, Trk- Mslman dnyasnda ilk operann mellifi, gazete, yazar ve dram yazar ve ayn zamanda kltr tarihisi60 olmasndandr Muam Poemasnn ilk blm Blk adl iirdir. Poemaya dalnda ten bir kuun cvl cvl arksyla girilir. Ancak kucazn syledii arkdan kudili bilinmedii iin bir ey anlalmaz. air, bu durumda kuun gnahsz
58

Makam dizi, durak, gl, yeden, tiz durak, asma kararlar ve arza iaretleri ile makamsal dizi aralklar esas alnan kendine zg seyir ve makamsal eni gekileri ile oluan zel melodik yapdr. (. eref akar, Trk Mzii Teorisi ve Makamlar, Ankara, MEB. Yaynlar, 2004, sf,43). 59 Yard. Do. Dr. Hsniye Zal Mayadal, Bahtiyar Vahabzde Hayat ve Eserleri Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1998, sf. 67. 60 Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 6.c, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1997.

170

olduunu ifade eder ve dinleyenlerin bu melodiyi kulaklar ile deil yrekleri ile dinlemelerini ister. Bylece kuun szlerindeki gaye anlalamayacaktr ancak air kuun yreini hissetmeye davet eder dinleyicileri. Tabii asl amac tara61 kulak vermelerini istemesindendir. nk birka msra sonra tpk kuun sylediklerini anlamaya ynelik olan abay tarn anlatmaya altklarna da gsterilmesini ister. Tardan kan seste62 dinleyenler sadece onun feryadn dinlemektedirler. Tar, iin iin szlar ama tarn asl anlatmak istedikleri iinde sakldr. Tpk kuun kendine has dili varsa tarn da bir dili, lehesi vardr aire gre. Bu dil renildikten sonra da glnden ba glnn, ocaktaki ate klnden yrekteki da klnn fark ancak anlalabilir. te bundan sonra belki alglanabilir bu dnyada ekilen aclarn aharghn63, bestenigrn64 perdelerine nasl sd. Daha sonra dinleyiciler bir dan banda bulurlar kendilerini. airin ricasyla kayalardan yuvarlanan tan sesine, kularn seslerine kulak verirler. Kularn seslerindeki feryad, slnn dlerini hissederler sonra. air makamlardaki renkleri65 bulur bu seslerde. Yavrular ayr den slnlerin sesi mi, yuvalar datlm horozlarn sesi mi, yoksa krk bir arzunun can ekimeleri midir bu sesler? Ard sra gelen msralarda ise kayalardan szan su ile derelerde coan suyun farkna eker dikkatlerimizi. Adm adm da dolatrr, derelerinin etrafnda gezdirir ve dalardaki ieklerle dere boylarndaki ieklerin renklerinde, kokularnda trklerin seslerini iittirir. Dalardaki geitlerden geirir, patikalarda yry yaptrr, obann belindeki arnla dnyay lmek mi istediini sorgular, bu patikalarda buldurmaya alr dnyay. Sonra sesin niteliklerini anlatr. Baz seslerin kalbe giden yolu bulamadndan, kuru bir nefesten ibaret olduundan bahseder. Baz seslerin ise szle bile ifade
61

Tar: Dou Anadolu ile Azerbaycanda alnan bir alg aleti. (Trke Szlk, Ankara, TDK Yaynlar, 9.Bask,1998, c. 2, sf. 2136.) 62 Ses: Bir ortam ierisinde dalgalar halinde yaylan titretiim hareketinin duyu organnda oluturduu fiziksel olaydr. (.eref akar, a. g. e.sf.3. 63 argh: Trk msiksinin 1 numaral basit makam ve anadizisidir. (Ferit Develliolu, a. g. e. sf.152) 64 Bestenigr: En eski mrekkep Trk makamlarndandr. Huss ve orijinal bir kymet tayan bu makam rabetle kullanlmtr ve halen de kullanlmaktadr. Bilhassa kuvvetli hzn, strap ve dindarlk mevzlarnda kullanlabilir. (Ferit Develliolu, a. g. e. sf. 91) 65 Renk: Muamatta tesniften sonra, bazen de mstakil olarak alnan para. (Seyfettin Altayl, a. g. e. sf.994)

171

edilemeyen duygular ifade edebildiklerini syler. te byle sesin z de iirdir aire gre sz de. Ardndan szn, trknn66 ve iirin tanmn yapar. Sz; yrekten gelen bir arzunun sesi; trk, sesin iir hali; iir ise szn trksdr. Fasl da bir masal mdr acaba? diye sorgular air. Onun bu dnyaya anlatmak istedii ne, amac ne acaba? diye de sorgulamasna devam eder. Bu sorulara daha ileriki msralarda genie yer verecektir air. Ama imdilik masal bahesinden bir demet sunar nmze. Masallarn birinde gvercin garibin birini padiah yapar. Bylece dnyann dzenini de deitirmi olur. Aslnda bu bir arzudur. Halk bu arzularn gerekleeceine inanmak ister. Acaba zamannda gkten den elma dzgn blnememi midir? Ya da devin can neden iededir? Halk neden bekler zamann sahibini? Fasl belki de bir bekleyi, bir hasrettir? Tarn teline englm nglm67 masalndaki kurdun dkt kan m dmt? Fasldaki hkrklar belki de devin tlsmna isyan ediyordur. Tardan dklen namelerinde halkn ruhu, yrei sakldr. air, hi tanmadmz bir halk tanmann yolunun trklerini anlamaktan getiini syler. Bam telindeki bir ah sesinde tarihin bir devri yatar. ahargahn muhalif makam adeta aldran savanda koturan atlarn, vuruan kllarn sesidir. hargahn cevhersi ise aa dibinde, kar altnda yen menekenin titremesidir sanki. Kl sesiyle yen meneke ayn faslda yer alr. Fasl, inceliklerle sertliklerin birleim noktasdr. air poemann ilk blmnn son msralarna doru yol alrken tarn ve neyin seslerine kulak verir ve bize bu seslerini gemiten olaylar anlatan canl bir mze olduunu hatrlatr. Son msralarnda ise bu seslerde bazen gkyz ahlanr, bazen de inler hazin hazin diyerek kulak verdiimizde iiteceklerimize rehberlik ederken fasln hem dedelere hem torunlarna hitabet gcn gstererek zaman amna uramadn gzler nne serer.

66

Trk: Trk halk edebiyatnda drtlkler eklinde deiik hece vezni ile ve bazen vezinsiz olan iir trdr. Mzikte trk, bu iirler ile beslenmi olan mzik trdr. (.eref akar, a. g. e. sf.341) 67 Trk Dnyas Masallarndan biri olan englm nglm masalnn tamam iin bkz. www.kultur.gov.tr

172

Poemann ikinci blmn ur68 adn tayan manzum eser oluturur. air, uru ilk msralarda birbirine hasret iki yrein romanna benzetir. Tarih kadar yal olan urun dura dura, dne dne dinlenilmesini ister. nk onun her kesi69 ku konmayan kayalardan ta oynatr, gzlerden ya aktr. Bu blmde air ur makamnda neleri arayabileceimizden, neleri bulabileceimizden bahseder. Ancak herkes anlayamaz urun anlattklarn. Anlattklarn anlayabilmek iin bu dnyann acsn hissetmi olmak gerekir. Yoksa bu hikmet bahesinden bir dal iek bile derilemez. Bu hikmet bahesindeki srlar u sorularn cevabnda sakldr: Vatana esen rzgrlarn ynleri neler? Karayelleri dile getiren kamtan kim, ne zaman ttek70 yapm? Ne zaman ta atlm da bandaki pnarlarn membana? Sara71 ne zaman sulara kaplm? Kim bu deheti bu gnlere tam? Hanoban72 kar kyya niye hasret ekmi? Hasta Kasm73 neden birdenbire yataklara dm? Kerem Aslsndan74 neden ayr dm? Rahipleri, Hamzalar kim yaratm? Bir zamanlar Krolunun75 kapsnda boyun bkenler imdi nasl onun Kratn alarlar? Nigar 76 belki de ilk
68 69

ur:Azerbaycan muamlarndan biri olduuna dair bkz. www.azadtribun.net. Ke: Melodinin, namenin en etkili ksm.(Seyfettin Altayl, a. g. e. sf.582.) 70 Ttek: Kamtan vs. den yaplan nefesli mzik aleti. (Seyfettin Altayl, , stanbul, MEB. a. g. e. sf.1159) 71 Sara: Azerbaycan efsanelerinden biri olan Arpaay Gzeli adl efsanenin kahramanlarndan birinin ad. Efsanenin tamam iin bkz.Azerbaycan Folkloru Antologiyas 1, Nahvan Folkloru, Bak, 1994. 72 Hanoban: Azerbaycan efsanelerinden biri olan Arpaay Gzeli adl efsanenin kahramanlarndan birinin ad. Efsanenin tamam iin bkz. a. g. e. 73 18. yzyl Azerbaycan klarndandr. Mahlasndaki Hasta kelimesi bildiimiz manasnn dnda teklik, yalnzlk ve yoksulluk manalarnda kullanlmtr. Daha fazla bilgi iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 2.c. 67 Kerem Asl: Azerbaycan varyant iin bkz. a. g. e. 1.c. 68 Destann Azerbaycan varyant iin bkz. a. g. e. 1.c. 69 Nigar Krolunun sevgilisidir. bkz. a. g. e. 70 Ferit Develliolunun Osmanl Trkesi Ansiklopedik Lugatnda,ceng-i harb olarak geen kelime u ekilde tanmlanmtr; Trk mziinde bir kk usul olup10 zamanl ve 10 vuruludur. Bata iki adet nm sofyan sonra iki yrk sem vardr. zellikle mehter mziinde kullanlan ok hareketli bir usuldr. Vurular: (hepsi 1 zamanl olmak zere) dm, tek+dm, tek+dm, tek+dm, tek, tek. Tabii mertebesi 10/8dir. 71 Renk: Muamatta tesniften sonra, bazen de mstakil olarak alnan para. (Seyfettin Altayl, a. g. e. sf.994) 72 Tsnif: Azerbaycan halk musikisinde Desgahlar( byk hacimli muamlar)n blmleri arasnda ncekine son vermek ve bir sonrakine gemek iin ifa olunan musiki parasna benzer kesin ve sabit ll name. (a. g. e. sf.1132) 73 Perde: Bir mzik parasn oluturan seslerden her birinin kalnlk veya incelik derecesi.(Trke Szlk, Ankara, TDK Yaynlar, 9.Bask, 1998, c. 2, sf. 1790).

173

manisini bu olay zerine urla sylemitir. te urun iindeki srlar Derken ceng77 ritmiyle savan iinde bulurlar okuyucular kendilerini. Cengi sesi meydandaki yiitleri savaa davet eder. Msr klc ekilmeye grsn yiitler tarafndan; ekildii takdirde le bir yana, ba bir yana ayrlr. Aslnda btn bu melodiler tabiatn kendisinde mevcuttur aire gre. Doa kendisi alar Kaval Tan. Cengi sesi birletirir yeri g. Acaba fasllarn ilk renkleri 78, tasnifleri79, ritimleri, buradan m gelmitir? Dnr dndrr, bazen yandrr, bazen gldrr. Byk derdin byk vakar olur. urun da derdi, gam byktr. air, elvan elvan iek olup salmak ister urun dolat perdelerde80. Da bandaki ceylanda, ninelerin dokuduu hallarda, klara ilham kayna olan Gy Glnn dalgalarnda, sevgililerin dudaklarnda bulur onu. Nevruz geer yaz gelir derken tabiat bir trk daha tutturur tepelerden. Derelerde kayalara arpa arpa inen sular, sava halinde olan bulutlar. Bir yandan tepelerden dze inen sular, bir yandan yapraklara dme dizen yamurlar Aras Kura, Kur Arasa doru uzanr derken kavuurlar, dans ederler Arazbarda81. Bu olayn anlatld msralar Aras Nehri ile Kur Nehrinin Azerbaycanda Mugan bozkrnn kuzeyinde yer alan Sabir ehri yaknlarndaki kavumalarn canlandrmtr air. Vahabzdeye gre Arazbar makam bu olayn sonucu olumutur. Bu duygu younluunda kasrgalar, tufanlarla smazlar bir yataa, budaklanrlar saa sola. Gerek byleyken zamann olumsuz artlarnda senet kahraman olarak ilan edilen Fikret bir mecraya sktrm bu maceray. Bu blmn son msralarna gelirken air, uru tanmlar baka baka alardan. Unutulmu izi kalm bir yara, aniden akla den eski bir macera, hikmet dolu bir rifin ak, dalaryla lleriyle yamalaryla bir manzara, gurbette vatan hasreti Son msrada ise

74

Arazbar: Trk mziinde birleik bir makamdr. (Trke Szlk, TDK Yaynlar, c. 1, sf. 128). ounlukla Acem ve Gerdaniye perdelerinden terennme balar, Dgh perdesinde kara verir. (M. Ekrem Karadeniz, Trk Musikisinin Nazariye ve Esaslar, Ankara, Trkye Bankas Kltr Yaynlar, 1979, sf.102).

174

minik bir nkteyle air, iiriyle uru sadece anlatmaya altn, aslnda bunun mmkn olamayacan ima ederek bitirir bu blm. Teller Alasn blmnde air ikestenin82 zil83 kesiyle girer ve Kaak Nebi Destanyla84 btnletirir bu makam. Esgeranda Nebinin bana gelenlere telmih yaplarak onun vurulmasyla, insanlarn yan sra sularn, bayatlarn85, gerayllarn86, ikestenin zil perdesinin yaktklar atlardan bahseder air. Bu blme, Kaak Nebi Destannn iinde yer alan Teller Alasn87 adl iirden alnan bir belikle son verilir. Teller Alasn blmnn ardndan Azerbaycan muamlarndan birinin ad olan ahargah blm gelir. airin bu makamla btnletirdii sahnelerden ahargahn gayet cokulu, harekeli bir mzik ziyafeti ektii, fasl makamlar hakknda ok malumat olmayan okuyucularca da anlalabilmektedir. aha kalkan dev dalgalarla girilir iire. ahargahn mukaddimesini kasrgalar, tufanlar oluturur. Hayatn bir kavga, bir sava olduunu anlatr bize. Huzur, yaanan heyecanlarn kucanda aranmaldr, yaanmaldr aire gre. Eskilerden bir olay anlatr dinleyenlere. Olay genel hatlaryla yledir; dman lkeden bir eli gelir ve teslim olunmas gerektiini syler. Aksi takdirde ta stnde ta kalmayacaktr. Farkl farkl fikirler ne srlr. anl gemie bakarak gelecei sorgularlar. Tarihe bavurur alevlenen yrekler. Araya bestenigr girer, ekilen derdi, tasay dillendirir hznl sesiyle. ikyettir dillendirdii. Ne yapmal, ne etmeli? Ecdadn erefi dmana m braklmal? bu sorulara cevap arar yrekler. Bestenigrla at yakar kzlar, gelinler. Btn gleriyle savap kendi

82 83

ikeste: Segh makamnda ritimli muam. (Seyfettin Altayl, a. g. e. sf.1088). Zil: Mzik aletlerinin en yksek tonu, tiz. (Seyfettin Altayl, a. g. e. sf.1284). 84 Kaak Nebi Destannn tamam iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 1.c, sf.385 85 Bayat: 1. Azerbaycan halk musikisinde hznl bir makamn ad. 2. Azerbaycan ifahi halk edebiyatnda nazm ekillerinden birisi; ounlukla 1. 2. ve 4. Msralar ayn kafiyede 3. Msralar ise serbest olur, mani. (Seyfettin Altayl, a. g. e. c.1, s.f.105) 86 Gerayl: k iirinde her ktas drt msradan ibaret sekiz heceli iir.( birinci ktann msralar bazen birinci ile nc, ikinci ile drdnc dier ktalarn msras birbiriyle kafiyeli olur). (Seyfettin Altayl, stanbul, a.g .e. c.1, sf.495) . 87 iirin tamam iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 1.c, sf.395.

175

meydanlarn dmana brakmama karar alrlar. Ocaklar yakp demirler dvlr ahagahn perdelerinde. Hcuma davet vardr bu seslerde. Erenler de ereflendirir mekn. Attklar narayla yer titrer, gkyz grler. Yce dalarn dualaryla uurlanr erenler. Mensuriyye 88 ile ilan edilir zafer. Bu blmn son msralarnda arigah, airin bak asyla farkl armlar yer alr. Bu armlardan birka tanesi yledir; volkan gibi coan bir isyan mahiyetinde grlen arigahn her kesinde bir fikir yatar. G grletir, yeri titretir, seli coturur, denizde tufanlar oluturur. Dmana imzal ferman gnderen de odur. Tellerin mzraba dokunmasyla ate kar adeta. Yoksa akmak tandan m yorulmutur arigah? indeki hznyle, zarifliiyle can dostundan ayrlm bir eda izer. Son iki msra de ise air berdattan kan seslere olan hayranln dile getirerek arigahn asrn ateinden bir para almas temennisinde bulunur. Kaleler balyla ele alacamz blm, Azerbaycan kalelerinden birka betimlemeyle balar. Kalelerdeki oymalar, Katardaki kederle cokuyu ifade eden perdelerin mzik ritimleri gibi inili kldr. Burlardaki azamet, gurur ahargahn hisar89 perdesi midir acaba? Kaledeki diler, sesteki diziler gibi. Sonra kalelerin fonksiyonundan bahsedilir. Tarih Kz Kalesini 90 konu alr air. Dmanlar yaklatrmaz kaleye. Mahremdir elleri dmann, Kz Kalesinin namusuna el sremez. Kalelerin sinesinde neler neler yatar; talardaki ukurlara doluur duygular, dnceler. Medlerin, cezirlerin sinelerindeki seslerdir kalelerdeki sesler. Kaleler blmnn ard sra Herkes Bir Yudum baln tayan iirle fasl ziyafeti devam eder. air, fasl benzetmelerle anlatr bu blmde. Kanacak l olarak niteler nce, ardndan mihenk ta ilan eder onu. Bu
88 89

Mensuriyye: Azerbaycan klasik muamlarnn birinin ad. (Seyfettin Altayl, a. g. e. c.2, sf.853.) Hisr: Trk mziinin en eski mrekkep makamlarndan dr; sz- i dil makamna hseyn belisinin veya hseyn makamnn ilavesinden mrekkeptir. Hseyn ile Dgh2da kalr. Glleri birinci derecede sz-i dilin tiz dura ve hseynnin gls olan hseyn, ikinci derecede de sz-i dilin gls olan pseliktir. Donanmna sz-i dilinki gibi sol ve re bakyye diyezleri konulur. Hseyn iin sol bekar, re bekar, si koma, bemol ve fa bakyye diyezi kullanlr. (Ferit Develliolu, a. g. e. sf. 372) 90 Azerbaycan efsanelerinden birinin ad. Efsanenin tamam iin bkz. Azerbaycan Folkloru Antologiyas 1, Nahvan Folkloru, Bak, 1994.

176

mihenk tayla insanlarn iyisini, ktsn ayrt eder. Arkadalarn, dostlarn bulur fasln perdelerinde. Eer karsndaki okuyucu da fasl bu gzle gryorsa onu da dostu kabul eder. Sonra fasln sylediklerini anlamak zere dinlemeye davet eder okuyucular. Seslere brnm gzyalaryla alev saar, dalar yrekleri. Sanki turna kafilesinin gdr bulunduklar diyardan. Dklen yapraklar, susayan pnarlar, souktan titreyen dallar, hazan rzgrlaryla kesilen otlar, semada kmelenen gam bulutlardr fasln izdii manzaradr. Tarzenin parmann altndan kan seslerden szar gzyalar. Szan gzyalar adeta alev saar etrafa. air, ok fakir olduunu syler ve alan tardan, trkden adak ister. Verilecek ada da kendi belirler; hznl hznl trk sylemesini, onunla konumasn ister. Trksyle namuslu kzlarn sevgilerini, Keremi Asldan, Kays Leyladan91 niye ayrdklarn, neden kaderlerine kara talar alndn bir bir anlatmasn ister. Fasln her halinde yzyllarn yattn anlatr air. Seslerinde sayfalanr bir kalbin deil, bir milletin bin yllk straplar. Bir milletin tarih yoludur. Bu yolun inii de k da strap doludur. Fasln perdelerinde seslenir bu straplar. Sohbeti aikrdr ancak srr derinlerdedir. Tizinden92 sanki ate kar. Bilindii zere tiz sesi ince, keskin bir sestir. Fasl icra edilirken tiz yle ackl bir ses karmtr ki, kard alev yangndr adeta. Bam teli 93 dayanamaz yangn sndrmek iim fikirler ne srer. Yine bilindii zere bam teli en kaln sestir. Sanki o yangna dur dercesine bir tavr vardr. Fasln her kesini gizemli bir yola, yatana smayan sele benzetir air. Byle cokun bir suya dizgin vurulabilseydi eer, notalara dker trk yaparlard onu grndedir. Resmedebilmek iin baka lemlerden boyalar getirttirmek gerekir aire gre. Yola kmadan gidecei yolu bilmez o. Bu yzden sk sk mecrasn deitirir. aire gre bu yolu aslnda herkes bir ekilde kat eder. Bam dzlktr, zili zirve. Zil tonu mzik aletlerinde en yksek sestir. Bu nedenle zirvedir. Bu zirvede sanki insann aya kesilir
91

Trk edebiyatlarnn ortak halk hikyelerindendir. Fuzl, Andelip Karacada gibi Azer airlerinin bu hikyeyi kaleme aldklarna dair bkz. Yavuz Akpnar, a. g. e. sf.25, 42 92 Dizideki karar perdesinin oktav tiz duraktr, ancak makam durakta karar verir. (.eref akar, a. g. e. sf.19.) 89 Bam Teli: Bir mzik aletinin en kaln teli veya kirii. Baz sazlarda kaln ses veren tel veya kiri. (Trke Szlk, Ankara, TDK Yaynlar,9. Bas, c. 1, sf. 214, 1998)

177

yerden. Bu zirvenin danda herkes kendi yolunu kendi aar. Fasl yle bir eydir ki, syleyen de alan da farkl farkl izler brakr. Fasl dinleyen gnllerin ayn arkda aldklar lezzet de baka bakadr. Mensur, Zabul94 makamndan bir para alar taryla. Sanki sularn kayalardaki hznl fsltsdr bu ses. Perdede rpnan yrein gizli arzusunu anlayabilmek iin yree ilemi hayaller gerekir. Herkes bu ocaktan bir para ate gtrr. Hayalin gzyle iitilir, grlr bu lemde. Aslnda kan sesler laldir. stekler, arzular gizlidir. Bu nedenle anlalmaz syledikleri. Ancak lal olan bu seslerin kudreti, hikmeti szlerinkinden de byk olduu hkmne varr air. air bu gce o kadar zenir ki, bir an iin o gc kendinde hissedebildiinde grl grl yanarak, rl rl akarak dnyay yerinden oynatabileceine inanr. Herkes farkl yerlere yorar her keyi. Tpk gklerdeki bulutlarn insanlar zerindeki tesirleri gibi. Aslnda gkyz de ayndr bulut da. Ama herkes kendi yreini grr bulutlara bakarak kurduu hayallerde. Farklla baklarak gerek olan aranmamal aire gre. nk hepsi gerektir bakan gzlerde. Muam trlerinden biri olan Segh95, geen blmn ard sra gelen iirin baln tar. air bu blme Orta Segh ve Zabul Segh bir akarsuya benzeterek balar ve bu akarsuyun kaynann baka memleketlerden deil de kendi memleketinin dalarndan doduunu syler. Kendi memleketinde doup kendi memleketinde akp gitmesine ramen Sadxcan adl bir ahs onun doumunu baka yerlere dayandrmasna da telmihte bulunur. air, bu suyun anansnn ak st gibi helali olduunu savunur ve ona sahip kar. Dalarn zirvesinden yaan karda grr oban Bayatsn96, getii yollara iz brakrken. Hznl bayatlar, iekler gibi
94 95

Zabul un Azerbaycan muamlarndan biri olduuna dair bkz. www.azerbaijan.news.az Segh: Trk mziinin en eski makamlarndandr. Kuvvetli bir zhd ve ak bir hzn bildirir. En eski devirlerden beri rabetle kullanlmtr. Segh belisi ile hicaz drtlsnden mrekkeptir. (u halde, dizisi bir sekizli dhilinde ifade edilebilen mrekkep makamlardan olmu oluyor). Donanmna si ve mi koma bemolleri ile fa bakyye diyezi konulur, hicaz drtlsnn l bakyye diyezi, nota ierisinde kullanlr. Makam dizisi niseb-i erfeden 5 tanesini iine aldndan gizli mtenfir saylr. Dura segh, gls-nc derecesi olan- nev (re) perdeleridir. Umumiyetle kc olarak seyreder. Orta sekizlisindeki sesleri pestten tize doru olmak zere- yledir; segah, argah, nev, dik hisar, evic, gerdniye, snble, ve tiz segh. (Ferit Develliolu, a. g. e. sf. 929) 96 oban Bayats nn bir Azer mzii olduuna dair bkz. www.9sekiz.com.

178

dalarda kk salar, ovaya ular. Ninelerin, Dilgemin97 dilinde dillenir. Sonra telli sazlarn kkll hanm oluverir Segh. Sar An 98 sevgi destan, Molla Cumann99 sm-i Pyhandr o. Vakfn100 yreini kanatan baklardan m geldin? diye sorar air Segha. Bir rpntnn bin yrekten gelen hkrklar, krk bir kalpten gelen ses krntlardr o. Dolaylar gam, mayas sz, ss ikyettir. Yrek haykryla anlatr bandan geenleri. Bazen isyan eder, bazen inler iin iin. Kendi eliyle yapt dme, yalvarr diliyle almas iin. Sonra bayat syler. Syledii bayat da canlar yakar. nk konusu vatandr, Arastr. Bu bayatyla yd edilir gemi. Bu hatradan arda kalan sadece straptr. Dayanamaz derdinin ykne. Bamyla, Ziliyle sorgular Dereleri, dalar getim ama gnlmdeki daa neyleyim? Ovada kestiler, dada bittim, nefesimle karlar erittim, souk havaya neyleyim? Bu dert hangi gnahn bedeli? diye. Sznn anlalamamasndan, diline vurulan badan yaknr. Sonra atele olan arkadalndan bahseder. Ancak o kadar ac duyar ki, atei sndrrken bir yandan da yaz gn pnarlar dondurmaktan. Dinleyenlere baknca anlattklaryla onlar zdne piman olur. Onlar teselliye koyulur ardndan. Yeryznn her zaman gndz olamayacan, ancak bir yannn gndz olabileceini anlatr. Elden bir eyin gelmeyeceini, ancak insan kendi yreiyle geceyi gece, gndz gndz grebileceini anlatr ardndan. Bu blmn son msralarnda, dier baz blmlerin son satrlarna benzer bir slupla Seghla ilgili birebir baz aklamalar ve tanmlamalar yapar. Dinleyenlerin yreini oyar, gzlerine yalar doldurur Segh. Gnl hkr, yrek atei, can yanmasdr o. Gzyalaryla coarken yrekler, dnyann dar erevesinden kurtulurlar. Seghn her kesi ah, her bam gam, her zili atetir. Sanki ala diye emreder kalbe. Ve son msrasnda airin ifadesiyle Segh, Vahabzde ye de fsldarala, ala diye.
97

18. yzyln ikinci yars ile 19.yzyln ilk yarsnda yaam Azerbaycan klarndandr. Daha fazla bilgi iin bkz. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 2.c. 98 17. Yzyl Azerbaycan klarndandr. Daha fazla bilgi iin bkz. a. g. e. 2.c. 99 1854-1920 yllar arasnda yaam Azerbaycan klarndandr. Daha fazla bilgi iin bkz. a. g. e. 2.c. 100 18. yzylda yaam Azerbaycan airlerindendir. Vagf, Azerbaycan Modern Edebiyatnn nclerindendir. Ayrntl bilgi iin bkz. Yavuz Akpnar, a. g. e. sf.32

179

Rast101 blmnde sofra gibi yreini am bir aksakal karlar okuyucular. Ses tonu bamdan zile dmtr. Bir asrn yarasn, tlsma dm bir peri kznn macerasn anlatr. air, bu blmde Seghla Rast eitli benzetmelerle aklayarak karlatrmalarda bulunur. Segh nce dalarda alayan Mecnun olur, Rast da ona nasihat eden babas. air bu benzetmeyle, ard sra gelen msralarda da aklad gibi, Rast hikmet dolu bir akln, derin dncenin yerine koyarken Segh lgn bir akn ardnca koan, alayan bir yrektir. Rast, bir aksakaln dosta d olarak deerlendirilir. Bir zamanlar ritmi bozulan kalpleri kemale erdirip kendine getirir. Segh feryat ederken Rast sabrl, metanetli, gururludur. Birka msralk karlatrmadan sonra Rastn asl gayesine, anlatmak istediklerine geer air. Kemale ermi bir yrein dnceleridir Rast. Hayat, lm, mr, yol kavramlarnn ne anlama geldiklerini sorgular, gaflet uykusundan kimin uyandracan, kn yaan kar baharda kimin sele evirdiini, dalar, kular, pnarlar bahar havasn kimin soktuunu aratrr air Rastn diliyle. Bir bakyla gnller alan, gzyalarndan boalan, yerleri, gkleri kendi akyla halden hale sokan zaman kavramnn tanmn arar. Dnyann Gne etrafndaki ve kendi etrafndaki dnnden bahseder. Ayn Gnein, ilkin sonun ne olduunu sorar. Btn bu sorularyla zamann ne ifade ettiini fark ettirmeye alr dinleyicilere. Blmn sonlarna doru yaklarken Rastn tanmlamalarna yer verir air. kilin hikmetli nasihatleri, tarihi anlatan eski rivayetler, bir kaderin ibret verici sergzetleridir. Uagda102 srl sualler sunar, akn cevapsz hikmetleridir Rast. Dilkede103
101

Rast: Trk mzii makamlarndandr. 4 numaral basit makam olan rast, rast belisi ile rast drtlsnden mteekkildir. Dura rast (sol) ve gls beli ile drtlnn birlemi olduu beinci derece nev (re) dir. Makam kcdr. Mlayim olup dizisinde niseb-i erfeden 8 tane vardr. Donanmna si koma bemol ile fa bakyye diyezi konulur. Orta sekizlisindeki sesleri pestten tze doru olmak zere yledir; rast, dgh, segh, argh, nev, hseyn, evic ve gerdniyye. Rast en ok kullanlm makamlardandr, en eski devirlerden zamanmza kadar ehemmiyetini ve rabetini muhafaza etmitir. (Ferit Develliolu, a. g. e. sf. 877) 102 Uak: Trk mziinde 5 numaral basit makam (inici ekline beyt denmitir). ok tabi bir dizi arzeden uak, en eski ve esas makamlardandr. Ak, garm, tasavvuf hissiyet iin iyi kullanlrsa en yksek bir ifade vastas olabilir. Asrlardan beri en ok kullanlm olan uak, bugn elimizdeki Trk mzii eserleri ierisinde birinci gelmektedir. Makam, uak drtlsne pselik belisi ilavesinden ibarettir. Durak dgh l ve gl drtl ile belinin birletikleri drdnc derece olannev re perdeleridir. Makam kc olarak seyreder. Donanmna si iin koma bemol konulur(uak drtlsnn segh perdesi iin). Dizisinde niseb-i erfeden 8 tane olmakla mlayimdir.

180

dnyann kederinden bir eyler fsldar, Rast insanlarn hakl ikyetleridir. Derdini haykrmaz o, usulca fsldar. Buna ramen strabn son demi, serhattidir. Son iki msrada kendine seslenir air, ah ateinin szn rengine boyanamayacan ifade eder ve son olarak Rast hem dertli gurup vakti hem de tan yeridir nitelendirerek son benzetmesini yapar. Aman Avc bal altndaki blmde air, bir Azerbaycan Trksnn hem szlerinin kk bir ksmna hem de bu trknn ksaca hikyesine yer vermitir.104 Tabii hikye ksm da manzum ekilde aktarlmtr. Sz konusu trknn farkl bir varyant ayn zamanda lkemiz trk geleneinde de mevcuttur.105 Trknn ksaca hikyesi yledir; bir ceylan eme bana su imeye iner. Ancak pusuda bekleyen avcdan habersizdir. Ceylan yaralanr, kaamaz. Yeil imen kzl kanla alev alr adeta. Ceylann masum baklar dillere der trk olur. air, avcya seslenir Bu dalarn ceylanna, gzlerindeki o masum baka nasl kydn ? diye. air, blmn sonunda millet olarak ne trkleri derece ne derece nemsediimizi, oluumlarndaki olaylardan etkilendiimizi

trklerin scanda sndka donmak, ta olup kalmak ifadeleriyle zetleyerek blm sonlandrr. Ya, Yamur blmnde air, yal bir havann portresini izer okuyuculara. Bulutlarn kmelenip yamurun yamasyla balar bu portrenin izimi. air, oluk ocuun yamur altnda kouturmas derken halk azndan birka msralk bir yamur trksyle iyice havaya sokar okuyucular. Bu portrede damlalar henz olgunlamam ham eriklerdir.
Pestten tze doru orta sekizlisindeki sesleri yledir; dgh, segh, argh, nev, hseyn, acem, gerdniye, muhayyer. (Ferit Develliolu, a. g. e. sf. 1123) 103 Dilkede: A. A. Konukun terkip ettii bir mrekkep makamdr. Bu makam, muhayyer makamna ferahfez terkibinin ilavesinden mteekkildir. Umumiyetle inicidir. Makam ferahfez ile onun gibi yegh perdesinde durur. Gller, birinci derecede muhayyerin dura ve ferahfeznn ikinci gls olan dgh, ikinci derecede muhayyerin gls olan hseyn, nc derecede de ferahfeznn gls olan acem-arndr. Bu gller bir sekizli tiz ve pestede mil olup, her birinin makamn terkibindeki diziler iinde vazife ald unutulmamaldr. Donanma muhayyer gibi si iin koma bemol ve fa iin bakyye diyezi konulur; ferahfezya geilince bu iki rza bekar yaplarak, si iin kk mcenneb bemol ve do iin bakyye diyezi ilave olunur. (Ferit Develliolu, Ankara, a. g. e. sf. 187). 104 Aman Avc trksnn Azer trklerinden biri olduuna dair bkz. www.turkcesarkisozleri.com 105 Bu trknn Idr yremize ait bir trk olduuna dair bkz. www.turkudostlari.net

181

Yamur o kadar ok yaar ki, Azerbaycan deyimlerinden biri olan Tut ucundan ge x ifadesini dorular sanki. Gkyz alk tutar bu manzaraya. Sular sel olup taar derken uzun uzun dereler de dile gelir Uzun Dere trksn sylerler birlikte. Ardndan gne kuma gelir bulutlara; salp kzl salarn elini, yzn ykar yamurdan kalan damlacklarla. Kesilir yamur, biter yerin gn kavgas. Gkyznn parlak aynasna der rengrenk ieklerin aksi. Soldan saa iek aar gkyznn dallar ve gkkua oluur. Birdenbire Fatma ninenin hal tezghnda bulur okuyucular kendilerini. Tezghtaki yrekten kopup gelen renklerle birleir fasl kelerindeki renkler. Ardndan yine yamurun altnda slanr ekinlerle beraber okuyucular. Sonra bir godu godu106 kouu mrldanr slanan yrekler. Ve son msralarda btn bunlar manilerin oluumuyla birletirilerek blm tamamlanr. Sayalar bal altnda air, ncelikle okuyanlar saya 107 szlere doyurur. air Azerbaycan halk arasnda sylenen saya szlere de yer verir.108 Bu sayalar arsnda air, kendi msralaryla doa manzaralar izerken bir yandan da doadaki seslerle milli varlmzn delillerinden biri olan trklerimizin oluumunu bir noktada kesitirir. Bu msralarn ardndan obann syledii bayatlara, sayalara, ninnilere kulak verip sylenenleri anlarmasna otlamaya gelen koyunlardan, kuzulardan sz alr. Ve btn bu seslere elik eder derelerden, kayalardan gelen su sesleri. Bu sesler Kura varsalar da Arasa varmak iin can atarlar. Bylece fasl deryamz oluuverir. Sevin bizi gldrse, keder alatsa da aslnda szn z ne alar, ne de gler. Ancak bizi alatan da gldren de sestir. Bazen sesler, szlerle ifade edemediklerimizi daha iyi ifade ederler. Son msralara geldiinde air, yle bir toparlar fasln manasn. Ta yrekleri yumuatan, hakka dman olan hakla tantran, unutulanlar hatrlatan canl bir kitap, kirli yreklerdeki gazap
106

airin iirinde yer verdii godu godu msralar Azerbaycan edebiyatnda mevsim ve tren kouklarndan olup Azerbaycan Halk Yazn rnekleri adl kitapta yer almaktadr. (Derleyip Dzenleyen: Ehliman Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, Ankara, TDK. Yaynlar, 2. Bask, 1994, sf. 20). 107 Saya: Yayla zaman kap kap dolap oban trkleri syleyen kimse (Seyfettin Altayl, a. g. e. c.1, sf.1020) 108 airin poemada yer verdii baz saya szler iin bkz. Ehliman Ahundov, a. g. e. sf. 16.

182

ocana su serpen, kt olaylara engel olan, yrek ars, gzyalar, bir avu bulut, fasln vasflarndan bazlardr. air, poemann son msralarn olduka derin szlerle sonlandrr. Zabul Seghn mayasna defnedilmeyi ve kendisini bu makam tarafndan uyandrlmasn ister. Son iki msrada da ok kitap okuduunu ve bununla kendini bahtiyar sandn vurgular. Ancak onun gnlnde fasl makamlarndan usulca retilenler daha manidardr.

DRDNC BLM

DL VE SLP NCELEMES Biim asndan bir eser, ok sayda nesnel, dilsel ve anlamsal ayrntdan oluan ayrca dzenleme, seslendirme ve sz dizimi usullerden meydana gelen bir imgeler sistemidir ki, burada imgesel ayrnt ve usuller, ilerinde belli dncelere ve heyecanlara dair ifadeler saklarlar. te slp, eserdeki biimin btn imgesel ifadeli ayrntlarnn, ierie uygun olan bu estetik birliidir. 109 slp bilgisinin srf edeb ve estetik kullanl onu estetik ilev ve anlamlarna gre tasvir edilecek olan bir sanat eseri ve eserleri grubuyla snrlandrr. Ancak bu estetik amacn esas olmasyla, slp bilgisi edebiyat biliminin bir paras, stelik nemli bir paras olacaktr; nk bir edeb eserin kendine zg karakteristik tarafn ancak slba ait yntemlerle tanmlayabiliriz. Byle bir slp tahlilini yapmak iin bavurulabilecek iki yntem vardr. Birincisi eserin dil sisteminin sistematik bir tahlilinden balamak ve buradan giderek eserin estetik amac erevesinde onun eitli niteliklerini bir topyekn anlam olarak yorumlamaktr. O zaman slp bir eserin veya eserler grubunun kendine zg dil sistemi olarak gzkr. Buna aykr olmayan ikinci yaklam ise bu dil sistemini kendisiyle karlatrlabilecek dier sistemlerden ayran ferd zellikler btnn incelemektir. Burada yntem ztlklara dayanr. Eserin dil sistemindeki normal kullanltan sapmalar ve bozmalar aratrr ve bunlarn estetik amacn bulmaya alr.110 Bu blmde sz konusu poemann dil ve slp incelemesi birinci yntem uygulanarak gerekletirilmeye allacaktr. Yukarda bahsi geen sistematik tahlil, almamzda u srayla yer alacaktr: Kelime

109

Genndiy Pospelov, eviren: Ylmaz Onay, Edebiyat Bilimi, stanbul, Evrensel Basm Yayn, Aralk 2005, s.f.451. 110 Austin Warren, Ren Wellek, eviren: mer Faruk Huyugzel, Edebiyat Teorisi, zmir, Akademi Kitabevi, 2005, sf. 154.

184

Hazinesi, simler, Zamirler, Sfatlar, Zarflar, sim Tamlamalar, Sfat Tamlamalar, Cmle, Tekrarlar, Ritim, Vezin, Kafiye ve Sz Sanatlar. E. Demircizde edeb slup iin canllk, duygusallk ve tasvir vastalarndan ferd istifadenin nemli olduunu kaydeder. Yazar kendi fikrini tahlil ederek: edeb slup yahut edeb dil ekilli, suretli dildir: Bu slupta ekli- sureti daha canl resmetmek iin en elverili kelimeyi bulup kullanmak gerekir. der.111 Vahabzde, bu poemadaki slubu incelendiinde yukarda saylan vastalardan son derece faydaland gzler nne serilmektedir. Poemann her blmnde kelimelerle izilmi yeni bir tabloyla karlalr. Nasl bir ressam frasn znel bir ekilde kullanarak kendisine has orijinal eserler meydana getiriyorsa Vahabzde de kendine has kalemiyle bir resim sergisi sunmu okuyucularna. air sadece bu eserinde deil hemen hemen btn eserlerinde taknmtr bu tutumunu. Yani bu durum onun genel slubunu ortaya koyuyor, yorumunda bulunulabilir. Vahabzde, setii her konuya lirizmi tatbik edebilen airdir. Kt dahi onun iirinde lirik bir unsur olur.
112

Onun taa, topraa can veren sihirli kelimeleri; yalnz

tabiattaki varlklarn deil, insan elinden kan eyann da ruhunu yakalar. iirin giremeyecei bir saha gibi telkki edilen teknik dahi onun kalbinin hararetinde ateteki altn madeni gibi eriyerek bir kuyumcu elinden km sanat eseri haline gelir. O, teknik harikalara, iirin bedi damgasn rahata vurur. Saat, uak, anten gibi teknik vastalar onun iirinde adeta maden olmaktan kp manev bir mahiyet alr. 113 Sistematik tahlile gemeden nce bu slp incelemesinde, eriine uyan tam bir biim yaratmas iin yazarn mutlaka yetenek, bulu gc ve kalem ustalna sahip olmas gereklidir114 dsturunca airimizin bu zelliklerini grmeye alacamz belirtmek isteriz.

111

. S. Aayeva, Edeb slupla lm slubun Mukayesesi, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 4, Gz, 1997, s.f.42. 112 A. B. Ercilasun, Trk Dnyas zerine ncelemeler, Ankara, Aka Yaynlar, 2. Bask, 1997, s.f. 442. 113 a. g. e. s.f. 454. 114 Genndiy Pospelov, eviren: Ylmaz Onay, a. g. e. s.f.451.

185

4.1. KELME HAZNES slubu tayin eden mhim vastalardan biri de kelime hazinesi (leksikoloji)dir. airin duygu, dnce ve ruh dnyas, tercih edilen kelimelerle yakndan ilgilidir. slup bir bakma tercih edilen kelimelerin kombinezonuyla ortaya kar. Modern stilistikte yap analizlerine nem verilmesinin sebebi budur. 115 iirde anlam, balamla yakndan ilgilidir; kelime sadece szlk anlamn deil, kendisiyle e anlaml ve seste olan kelimelerin havasn da beraberinde tar. Kelimeler sadece bir anlama sahip olmakla kalmayp ses, anlam veya treme bakmndan ilgili olduu kelimelerin, hatta kendine zt veya kendi dnda kalan kelimelerin anlamlarn da artrrlar. yi bir iirde kelimeler arasndaki ilikiler ok kuvvetli bir ekilde vurgulanrlar. 116 Bahtiyar Vahabzdenin eserlerinde bu geree hemen hemen her msra topluluunda rastlanr. Muam Poemasnn kelime dnyasna girerek ayn zamanda bu yorumu rneklendirmi olacaz. Muam Poemasnda Vahabzde, fasl makamlarn konu edinmitir. Ancak air, bu konuyu ilerken kelimeleri ylesine gzel kullanmtr ki, bu makamlar tabiat olaylaryla, tarihten sahnelerle ve halkn gnlk yaantsyla bir araya getirirken kelimelerle okuyucularn kulaklarna mzik ziyafeti ekmitir deta. te btn bu aklamalarn poemamzda yer alan birok rneinden bir tanesi u msralarn yer ald satrlardr: Bu dnyann arlar, aclar Nec sr ahargahn Bstnigar prdsin? Dalara x, dit el

115

Hseyin zbay, olpann iirleri, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, 1994, sf. 178. 116 Ren Wellek, Austin Warren, eviren: mer Faruk Huyugzel, a. g. e. sf. 149.

186

ayalardan yumalanan Da ssin, z ssin Ss axtaran u ssin O ssdki r-r hrlar n naldir? ravulun dndki rnglr ndir? O rnglrd muamdak lvan-lvan prdlri, Prl-prl sslri gr. Bu msralarda doadaki seslerle aharghn Bestenigr perdesindeki sesler bir senfoni oluturmu gibidirler. Bu msralarda airin kullanmakta tercih rnein ettii kelimeler yer yer e anlamllk yer yer mecaz anlamllk, yer yer yan anlamllk, yer yer de terim anlamllk grevlerini stlenmilerdir. rng kelimesi; hem renkli ryalar ifadesindeki anlamyla hem de muamda alnan bir para ifadesindeki anlamyla dikkat ekicidir. Buna benzer bir kullanm ss kelimesinde de sz konusudur. Gnlk hayattaki grlt, seslenme esnasnda kan ses veya herhangi bir nesnenin temas etme, dme, arpma gibi durumlarda kard tn gibi ifadelerde kullanlan ss kelimesiyle mzikte bir sanat eserinin icras esnasnda kullanlan ss kelimesi phesiz farkl manalardadr. Yukardaki msralarda bu kelime iki farkl anlamyla ard ardna gelen msralarda bir aradadr. Bu rneklerin yan sra hem doadaki bir takm olaylarla musikide mevcut olan bir fasl makamnn anlatt bir takm duygular mkemmel bir uyum ierisinde okuyuculara sunulmutur. Aada yer verilecek msralarda bir kelime zerine anlam bakmndan farkl grevler ykleme ilevinin yukardaki rneklerden biraz daha farkl olarak kullanm gzlenmektedir.

187

Aadaki

msralar

da

bu

konuyla

alakal

olarak

eserde

rastladmz baka bir rnektir. Gah ssind gy gurlayr, Gah inlyir hzin-hzin. air hayat boyunca ana dil mevzuunda ciddi mcadele vermi ve tm ana dil kullanmnda olduka hassas davranmtr. gerek Bahtiyar Vahabzdenin ana dili zerine yazd iirlerinin, makalelerinin ksacas onun eserlerinin dili, Azerbaycan Trkesinin mill okullardaki eitiminde, gerekse yabanclara retiminde rnek metin olarak kullanlabilir niteliktedir. Bundan baka Bahtiyar Vahabzde metni, ada dnya dzeyi ve bilgi anda, Trk yaz dillerinin karlkl eitimi ve aratrlmasnda dil ve mill kltr ballnn en nemli kaynaklarndan biri olarak deerlendirilebilir.117 Dolaysyla air, hemen hemen btn eserlerinde olduu gibi bu eserinde de ana dilin btn incelikleriyle kullanmna yer vermitir. Bu eserinde air hem ana dili kullanmakla beraber ana dille yazlm halk edebiyat rnlerinden de serpitirmitir msralar arasna. Edeb slubun nemli ayrc belirtisi terimler olmakla birlikte, onda, ilm sluba ait farkl unsurlara da rastlamak mmkndr. Bu unsurlar duygusalla hizmet etmez. Edeb slupta kendini gsteren byle unsurlar, dorudan doruya toplumsal gelimeyle ilgili olarak ortaya kar ve onu zenginletirir. eitli bilim alanlarna ait terimlerin edeb sluba sokulmas ilmin, halkn yaayyla dorudan ilgisini fazlaca yanstr. Edeb slupta eitli ilm terimlerin
118

kullanlmas

zellikle

19.

yzyl

edebiyatnda

grlmektedir.

ncelediimiz eserde terim anlamndaki szckleri poemann konusu itibariyle sklkla kullanmtr. Ancak bu terimler kesinlikle ylma eklinde deil, birlikte kullanldklar kelimelerle uyum ierisindedir. Kullanlan
117

Rasim zyrek, Bahtiyar Vahabzdenin Ana dili iiri zerine, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says, sf.54. 118 . S. Aayeva, a. g. d. s.f.43.

188

terimler arasnda mzikle ilgili olanlardan bazlar unlardr: ahargh, ur, Cngi, ikeste, Mensuriyye, argh, Zengule, Dilkd, Bestenigr, Segh, Rast, Uak, Arazbar, trk, name, bam teli, zil, tiz, perde rng, tsnif, ritm, tar, ney, ttk, gu, ss, mizrab, sim, tarzn, muam, nota. Mzikle ilgili bu terimlerin dnda efsane, nal, roman, rvayt, hekayt, iir, trk, bayat, saya, gerayl, mahn, layla, lhc, dil, kelime, sz, nt, bergl gibi edebiyat terimleri de yer alr eserde. air bu terimlere yer vermekle kalmayp bazen kendine has benzetmeler kullanarak iir diliyle tanmlamalara da yer verir msralarnda. Aadaki msralarda bu aklamann rnekleri gzlenebilmektedir. Sz var, lb yol amayan Adi bir ss, uru nfs. Ss d var ki, Szn dey bilmdiyi sz deyir. El ssin z er, sz er. Szlbdki bir mtlbin z ssidir Nm ssin eriyyti, erszn nmsidir. Tarihten sahnelerin yer ald msralarda sava, dman, niz, ox, alxan, gll, Tfng, eli, yd lk, vuru, lnc, dvr, dy, tarix, yadelli, alxan, hasar, hcum, savamak, at, frman, ala, cbh, sfr, vtn, yurt, tarix, cbh, sna, orucu, keiki gibi sava terimleri de sklkla kar karsna okuyucularn. Bu kelimeler airin sadece bu eserinde deil, dier eserlerinde de sklkla kuland kelimelerdir. Dier blmlerde de farkl konularda ele alnd gibi bu durum airin vatanna ve milletine duyduu sevgiyi, hayranl bir kez daha gzler nne sermektedir. Bunun yan sra az

189

olmakla beraber moiz, mzzin, minar, dua vermek rnlr gibi din terimlere de yer verilmitir.

4.2. SMLER Vahabzdenin bu eserde kulland kelimeler, kategori bakmndan incelendiinde sfatlar ar basmaktadr. Bu ifade aadaki satrlarda yaplacak olan incelemelerle desteklenecektir. Dil ve slp ncelemesi blmnn simler alt bal altndaki bu blmde eserde yer alan isimler, farkl alardan snflandrlarak airin bu eserdeki kullanm ekli deerlendirilmeye allacaktr. 4.2.1. Varlklara Veriliine Gre: 4.2.1.1. zel simler: Vahabzde bu eserinde zel isimlere olduka fazla yer vermitir. Bu kategoride incelenecek isimlerin ounu Trk Dnyas Edebiyatyla beraber bilhassa Azerbaycan Edebiyat ierisinde yer alan efsane, rivayet, masal ve hikyelerdeki kahraman isimleri oluturmaktadr. . Eserde gee sz konusu zel isimler unlardr: Sara, Xanoban, englm, nglm, sli, Krm, ys, Leyli, Bayandur, ahsiyetlerin Kei, Hmz, Korolu, rat, Misri, o Nbi, Mnsur. Bunlarn yan sra Azerbaycan isimleri unlardr: Xst asm, Bxtiyar

Edebiyat Tarihi ierisinde yer alan ve eserde zikredilen baz edeb Vahabzde, Fikrt, Sadxcan, Dilm, Sar A, Molla Cuma, Vaif. air bu eserinde uydurma bir zel isme yer vermemitir. Uydurma zel isim olarak deerlendirilebilecek iki isim vardr. Ancak bu isimler, eserde alnt olarak yer alan halk edebiyat rnlerinde mevcut olup air tarafndan karakterize edilmemitir. Bu ismler unlardr: Nnm Nigar, Fatma nn. Yine bu kategoride deerlendirilecek olan bir dier isim grubu da yer isimleridir. Eserde geen yer isimleri unlardr. Araz, Kr,

190

sgran, araba, Aberon, z alas Bak, oar, Kpz, ah da, aldran. Cins simler: Vahabzdenin bu eserde kulland cins isimler u ekilde gruplandrlabilir: 4.2.1.2.1. Aile ve Akraba simleri: Eserde geen aile ve akraba isimleri unlardr: Baba, ana, bala, nv, oul, ua. 4.2.1.2.2. nsan Vcudundaki Organ simleri: Poemada yer alan organ isimleri unlardr: ula, aya, l, ol, ba, di, kirpik, a, beyin, iyin, az, dil, doda, bel, dil, barma, gz, z, sa. 4.2.1.2.3. Hayvan simleri: Eserde geen hayvan isimleri unlardr: u, ravul, aratoyu, olpa, gyercin, ahin, uzun, artal, arau, durna, blbl, maral, oyun, uzu. rovul. 4.2.1.2.4. Tabiatla Alakal simler: Eserde yer alan tabiatla alakal isimler unlardr: mn, ayr, cr, ba, ara yel, tufan, gy, yer, sel, da, yarpa, bula, payaz, saza, axta, ot, bulud, sis, dz, zirv, dr, ar, su, da, yay, bahar, me, gn, cahan, ay, gl, yel, ya, torpa, buda, ik, gy ura, kin, biin, boran, , ar, aya, bnv, klk, maara, yaz, , tbit, gl, drya, Novruz, tp, yayla, aac, fsil, l, d, mnzr, dala, tlatm, reyhan, yarpz, sma, sahil, zoal, me, gn, ay, gn, boran. 4.2.1.2.5. Yiyecek simleri: Eserde geen yiyecek isimleri ise unlardr: Pendiri, at, sd, ala. 4.2.2. Varlklarn Niteliklerine Gre. 4.2.2.1. Somut simler: Gruplandrmann bu blmnde somut isimlere tek tek yer verilmeyecektir. Yukardaki satrlarda yer alan Cins simler

4.2.1.2.

191

balkl blmde kategorize edilen ismlerin heps, ayn zamanda bu grubun kapsamnda yer almaktadr. Bu isimler eserde sfatlarla nitelenerek kaleme alnm olup okuyucunun ruhuna hitap edebilecek kabiliyete sahip hale getirilmilerdir. zellikle doa olaylarnn anlatld satrlarda yer alan ve herkesce bilinen isimler, okuyucunun gznde cennetvari manzaralar canlandrverir. Bununla da kalmazlar, dile gelir de bazen bir trk seslendirirler bazen de bir n, bir vatanseverin, bir halk ozannn, bir aksakaln derdini dillendiriverirler. Soyut simler: Vahabzdenn bu eserde kulland soyut isimler dorudan doruya ruha hitap eden isimlerdir. Eserde yer alan soyut isimler okuyucuyu tesiri altna alacak derecede etkili kullanlmtr. Gerek ruha hitap eden soyut isimleri kullanmas gerekse somut isimlere kulland sfatlarla soyut anlamlar yklemesi airin ne derece ince bir ruha sahip olduunu gstermekte ve kendisinin bir gnl insan olduunu gzler nne sermektedir. Poemada yer alan ve soyut isim zellii gsteren isimler ise unlardr: rk, lb, sin, ar, ac, xyal, duyu, hsrt, hikmt, sir, rr, vuar, m, drt, e, sevgi, al, xatir, rf, tssf, orxu, hzin, txyyl, mlal, can, sevda, sbir, hyat, lm, mr, flt, zaman. 4.2.3. Varlklarn Saylarna Gre: 4.2.3.1. Tekil simler: Eserde geen tekil isimler unlardr : mn, ayr, cr, ba, ara yel, tufan, gy, yer, sel, da, yarpa, bula, payaz, saza, axta, ot, bulud, sis, dz, zirv, dr, ar, su, da, yay, bahar, me, gn, cahan, ay, gl, yel, ya, torpa, buda, ik, gy ura, kin, biin, boran, , ar, aya, bnv, klk, maara, yaz, , tbit, gl, drya, Novruz, tp, yayla, aac, fsil, l, d, mnzr, dala, tlatm, reyhan, yarpz, sma, sahil, zoal, me, gn, ay, gn, boran, u, ravul,

4.2.2.2.

192

aratoyu, olpa, gyercin, ahin, uzun, artal, arau, durna, blbl, maral, oyun, uzu. rovul, ula, aya, l, ol, ba, di, kirpik, a, beyin, iyin, az, dil, doda, bel, dil, barma, gz, z, sa, baba, ana, bala, nv, oul, ua, pendiri, at, sd, ala rk, lb, sin, ar, ac, xyal, duyu, hsrt, hikmt, sir, rr, vuar, m, drt, e, sevgi, al, xatir, rf, tssf, orxu, hzin, txyyl, mlal, can, sevda, sbir, hyat, lm, mr, flt, zaman oul simler: air, bu eserinde okluk ekini sadece gramatikal anlamda kullanmamtr; ritmi kuvvetlendirmek amacyla okluk ekine ska yer vermitir. Eserde geen oul isimler unlardr: Dalar, ayalar, hrlar, prdlr, sslr, yuvalar, balalar, olpalar, drlr, iklr, xallar, keidlr, crlar, yollar, nallar, tnlr, drdlr, arzular, lnclar, varalar, kirprklr, mahnlar, ayalar, muamlar, naaralar, maaralar, beyinlr, ollar, iyinlr, dlilr, xyallar, fikirlr, alar, sevgililr, marxallar, tplr, aaclar, duyular, tlatmlr, aynamalar, baxlar, bayatlar, grayllar, tarixlr, sellr, hasarlar, krlr, dryalar, gulr, boyalar, artallar, araular, babalar, batlar, abarmalar, alalar, incliklr, alalar, insanlar, sslr, llr, yarpalar, bulalar, buludlar, zlar, arlar, szlr, rklr, knllr, yerlr, gylr, navalalar, alalar, arxlar, brlr, salar, glinlr, sayalar, laylalar, hnkrtlr, hhlr. 4.2.3.3. Topluluk simleri: Vahabzde, bu poemasnda topluluk

4.2.3.2.

isimlerinden sadece iki tanesini kullanmtr. Bunlar, elve xal kelimeleridir. Eserin kelime hazinesinde yer alan terimler ve yansma szckler de incelemeye deerdir. Aadaki satrlarda bu konulara yzeysel de olsa deinilecektir.

193

air, eserinde yansma kelimelere sklkla yer vermitir. Bu durumun malum sebebi eserin konusunun doa olaylaryla i ie ilenmesidir. Eserdeki yansma kelimelerden bazlar unlardr: Cik cik, ah, gurlamak, arpalanmak, gumbuldamak, aldamak, frt, vyldamak, toumak, aldamak, hnkrmk, rl-rl, r-r, hr, hnkrt, mlmk, ara-ara, hh, frt. Bu kelimeler ylesine yerli yerinde kullanlmtr ki, yer aldklar msralarda konuyla balantl olarak okuyucular etkileme gcne sahiptirler. Aadaki msralarda geen ah kelimesi bam telinden kan bir ah sesidir, ancak bu ses tarihten bir devre isnat edilmi ve o devrin aclarn yanstmtr deta. Tarixin bir dvr yatr Bir bmdki ah ssind.

4.3.

ZAMRLER Eserde zamirlerin kullanm incelendiinde u tabloyla karlalr: 4.3.1.ahs Zamirleri: air, bu poemada en ok nc teklik ahs zamirini kullanmtr. Eserde bu zamirin en fazla kullanlan ahs zamiri olmasnn balca sebebi poemada ilenen konudur. Daha nceki blmlerde de bahsedildii gibi konu fasl makamlardr ve bu makamlar tabiat olaylaryla, tarihten sahnelerle badatrlarak okuyucuya sunulmutur. Bu nedenle sk sk soyut kavramlar tanmlanm veya kiiletirilmi varlklarn dnceleri aktarlmtr. nc teklik ahs zamiriyle air, genellikle ya soyut bir kelimeyi ya da soyutlatrd olaylar, varlklar tanmlar. air, ikinci olarak birinci okluk ahs zamirini kullanmtr. Eserde bu ahs zamiri millet kavramnn yerine kullanlmtr. Daha sonra sray takip eden mn ve sn zamirleriyle airin diyalog ve hitap tekniine yer verdiini grmekteyiz. ahs zamirlerinin eserde kullanm saylar u ekildedir:

194

1. Teklik ahs Zamiri: Mn :44 2. Teklik ahs Zamiri: Sn :38 3. Teklik ahs Zamiri: O 1. okluk ahs Zamiri: Biz 2, okluk ahs Zamiri: Siz :50 :45 :1

3. okluk ahs Zamiri: Onlar: 0 4.3.2. aret Zamirleri: Eserde iaret zamirlerinin kullanm olduka azdr. Poemada yer alan iaret zamirleri ve kullanmlar yledir: burada, buna, orda varalanr. 4.3.3. Belirsizlik Zamirleri: Poemada iaret zamirleri gibi belirsizlik zamirleriyle de ok sk karlalmaz. Eserde geen belirsizlik zamirleri unlardr: hr bir cr, hr ks, kims, bir kims, ham. 4.3.4. Soru Zamirleri: Poemada geen soru zamirleri unlardr: ns, n, kim, hansdr. En ok n soru zamiri kullanlmtr. Eserdeki kullanmlar ise u ekildedir: Ns deyir Ndir bel? Drlrin iyi n? Niy ddir? Kim ttk ksib? N deyir? N danr? Kim salbdr? Kim zhr atd? Kim yaratd? N yaratd? Bu n ssdir? Ndir ur? Hans dilk? N fayda? Nlr deyir? Nlr yatr, nlr, nlr. Ndn tr ayr saldlar? Hans gnahn hans bd mlin z bahasym? Bu drd balad mni kim? Hyat n? lm n? mr n? Yol n? flt yuxusunu dadan ndir? Sellr dndrib axdan ndir? Haldan-hala salan bu zaman, ndir? Hkmyl, sdiyl n deyir zaman? Frlanr, frlanr, frlanan ndir? Ay n, gn ndir? lk n, son ndir? sdi bilinmyn bu oyun ndir? Bs bu ndir? esdi ndir? Niy talelri daa aldlar? N danr o? 4.3.5 Dnllk Zamiri: azmsanmayacak Eserde dnllk zamir kullanm Ancak Azerbaycan Trkesinde

derecededir.

195

Trkiye Trkesinden farkl olarak belirsiz isim tamlamas oluturma zellii yklenerek ska kullanlr. Trkiye Trkesinde bu tarz ifadeler gereksiz szck kullanm olarak deerlendirilip anlatm bozukluu olarak kabul edilir. Ancak Azerbaycan Trkesinde byle bir durum sz konusu deildir. Bilindii zere Azerbaycan Trkesinde dnllk zamiri z kelimesidir. Eserde geen kullanmlar yledir: z lbi, z lhcsi, z ssi, z rngi, z er, z ruhu, z lbi, z sz, z sorusu, z li, z alr, z yn, z yolu, z eri, zm mhk sanmam, grrm zm snd, z hmdmim, z mcras, zn z yol ar, z amanm, z ahm, z xatir, z bahas, z gzn, z llrin, z sdtk, z yaras, zn drk etmsi, z uu, z budalar, z ax, z drdi.

4.4.

SIFATLAR Vahabzde, bu eserinde sfat kullanmna ok youn bir ekilde yer

vermitir.

Adeta

eserinde

kelimelerle

izdii

manzaralar

sfatlarla

oluturmutur. Sfatlarn kullanm yap olarak deerlendirilecek olursa eserin bir manzum eser zellii gstermesi sebebiyle sfatlarn kullanm kurall bir yapya sahip deildir. Daha ak bir ifadeyle yer yer ismin nnde yer alrlar yer yer de sonunda bulunurlar. Bazen tasvirler birka msray bile geer. Her yeni sfat, ismi (ismin gsterdii eyay, kinat) bambaka bir ekle sokar. Gzle grlmeyen, elle tutulmayan eyler, eyann sfatlar kendilerine izafe olunarak gzle grlr, elle tutulur bir hale getirilir; mevcut olmayan soyut eyler varlk kazanr. Bunun aksine manev sfatlar eyaya izafe olunca eya; ruh, duygu ve dnce ile dolar. nc bir tarz olarak srf eyaya ait sfatlar arasnda aktarma yaplr; bu ekilde de somut lem gzlerimize yeni bir hviyetle grnr.119

119

Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret (Devir-ahsiyet-Eser), Dergh Yaynlar, stanbul, Mays 2005 (lk Bask, 1971), sf. 235.

196

Vahabzde bu poemasnda sfatlarn bu zelliklerinin tamamndan faydalanmtr. Eserde kullanlan sfatlar unlardr:. 4.4.1 Vasflandrma sfatlar: Poemada yer alan vasflandrma sfatlar unlardr: Yaz biz, r-r hrlar, lvan-lvan prdlr, prl-prl sslr, oyu-oyu yuvalar, szan su, azan su, enib alxan keidlr, adi bir ss, uru nfs, el ss, dn alma, kk sim, hrtli mzy, anl mzy. maral roman, tarix yal baba, gzyzl ana, ara yellr, dhtli macra, mrd kii, ap-ap alar, al an, uca-uca da ba, byk m, byk drd, yanl ur, lvan-lvan ik, ara gilm, tnha bnv, gy gl, topa buludlar, a lplr, tn macra, hikmt dolu sz-shbt, hikmt dolu e, ara xbr, lal sular, gpk-gpk a dalalar, ca-uca ayalar, bykbyk ayalar, tn gn, all tdbir, yaman dmn, amansz dmn, ansz dmn bstboylu Nigarlar, yad ovu, bir irin sz, imzal frman, hzin prdlr, irin prdlr, xfif klglr, oyma nax lplr, dumanl sslr, dynl sslr, mchul dil, sirli ss, gizli bir alm, atam hnrli, babam fikirli, reyhan nfsli, yarpz tirli, ulu babalar, ln sslr, irin arzular, xo xyallar, mdds pir, mdrik tar, abrl zlar, hyal zlarm, utanac sevgilr, dzml sevgilr, sirli yol, soral yol, yamyal dz, khn yer, zg bir dnya, yal gdik, eyni mnni, mrur z alas, khn Bak, asta-asta pltlar, gizli mtlb, lal sslr, byk drt, byk hikmt, ucauca sz lngi, zg em, baa rng, hzin bayatlar, hzin iklr, irin bayatlar, irin dilklr, telli xanm, xumar bax, alar ss, rib ksim, gizli drdlr, kor dyn, tn kemi, dilbilmz u, hikmt dolu e, bd ml, isti nfs, byk arzular, dar riv, dli xallar, mdrik bir al, drin dnc, ln lblr, gizli fikirlr, sx me, mdrik bir rk, ulu dalar, khn rvaytlr, canl misallar, ibrtli hekaytlr, sirli suallar, daltli ikaytlr, abras aln ovu, gy mnlik, zl an, arsiz yalvar, a yel, a buludlar, a gl, a ya, dz torpa, kal alalar, uzun dr, lvan-lvan havalar, a

197

yer, zl salar, zg bir nm, tmiz ayna, frhli halar, ssli halar, lvan-lvan halar, geni ollar, fsanvi nnmiz, zl brk, azad u, dli oyun, nazl oyun, rovul gzl oyun, at zl oyun, nar oyun, yn bir ar oyun, i ayalar, kiik-kiik arxlar, byk mtlb, r hnkrt, da rklr, kr ah, kinli rklr, bel bir axn. 4.4.2. Belirtme Sfatlar: 4.4.2.1 aret Sfatlar: Eserde bu ve o iaret sfatlar olduka sk kullanlmtr. Bu sfatlarn eserde yer alan ekilleri unlardr: Bu nm, o ucuaz, o nal, o u, bu dil, bu dnya, o ss, bu nal, o zaman, bu gzlm, o tellr, o birisi, o srtlik, bu inclik, o tarix, bu hikmt mni, bu mn, bu dhtli macra, o trf, bu uyarl, bu oca, bu nmlik, bu mrdlik, bu rnglr, bu duyular frts, bu diyar, bu maam, bu bla, bu za, bu arzu, bu dilek, o oymalar, o zmt, o batlar, bu alalar, bu artallar mskni, o yarmalar, bu alalar, o fikirlr, o duyular, o mhk da, bu od, o mchul dil, bu dalar, bu yollar, o zirvlik, o khn Bak, o bulud, bu zaman, o alar ss, bu drd, bu da, bu rxi-flk, o dar riv, bu sevda, bu zaman, o arsiz yalvar, bu a ya, bu ss. 4.4.2.2. Say Sfatlar: Eserde say sfatlarna ok fazla yer verilmemitir. Say sfatlarnn eserdeki rnekleri unlardr: 4.4.2.2.1. Asl Say Sfatlar: Yeddi ss, alma, iki lb, bir k, bir yatak, bir fsil, bir mcra, bir da, min-min fikir, yz il, be yz il, bir lb, bir xal, min il, min sz, min lb, min can, bir z, bir sr, bir ar, min cml. 4.4.2.2.2. Sra Say Sfatlar: Bu poemada sra say sfatlarndan sadece ilk kelimesine yer verilmitir. rnekler: lk bayat, ilk rnglri, ilk tsniflri, ilk ritmlri dir.

198

4.4.2.2.3.letirme rastlanmamaktadr. 4.4.2.2.4.Kesir

Say

Sfatlar:

Eserde

kullanmna

hi

Say

Sfatlar:

Eserde

kullanmna

hi

rastlanmamaktadr. 4.4.2.3.Belirsizlik sfatlar: Poemada belirsizlik sfatlar olduka sk kullanlmtr. Bu belirsizlik sfatlar bir, hr ve birc kelimeleridir. rnekler unlardr: Bir u, hr mtlb, hr yer, birc ar, bir nal, bir fsan, bir gyercin, bir rib, bir gzlyi, bir hsrt, bir xal, bir dvr, bir muam, hr klm, bir ar, hr aya, hr sal da, bir vhdt, hr ikisi, bir arif, bir pncr, hr prd, bir rng, bir anl, bir vuru, bir hvalat, hr istk, birc borc, hr znglsi, bir Mxalif gsi, bir hzinlik, bir xfiflik, bir can sirda, bir vuru, bir ala, bir alm, hr xal, bir vahid, bir arzu, bir kam, hr gusi, bir ax, bir dnya, hr yolcu, hr muam alan, hr muam deyn, hr dinlyn, bir od, bir xal, hr ss, bir anl, bir him, bir fs, bir canl kitab, hr prdsi, hr bmi, hr zili, bir ng bulud, bir asaal, bir sirda, hr vaxt, bu oyun, bir ail, bir trf, hr ap, birc hnkrt, bir xatir, hr gusi, bir nm, bir arzu. 4.4.2.4.Soru Sfatlar: Eserde soru sfatlar ok az kullanlmtr. Soru sfat olarak kullanlan kelimeler n, hans, n dr ve ne kelimeleridir. N naldir, hans klk, ne kr, n dr yollar, ne rng, ne sd, ne cbh.

4.5.

ZARFLAR Vahabzde, bu poemasnda zarf kullanmna ok fazla yer

vermemitir. Eser, genel bir bak asyla deerlendirildiinde airin

199

zarflardan ziyade isim sfatlara yer verdii dikkatleri eker. Eserin muhteva bakmndan incelendii satrlarda da ifade edildii gibi air, bu poemasyla anlatmak istediklerini kelimelerle izmitir adeta. Dolaysyla eserde yer alan kelime trleri ierisinde zarflar, sfatlar kadar yer tutmamaktadr. Eserde kullanlan zarflar unlardr: 4.5.1. Yer Zarflar: Burdan glir, bir yana, burada oxu, budaland

sola saa, el-oban yan axd, vtn sar baxanda, ora bax. 4.5.2. Zaman Zarflar: vvl, axr, ilk df, dnn, bu gn, oxdan,

vvlc, bzn, ax, hmi, hrdn, bir gn. 4.5.3. Nasllk-Nicelik Zarflar: Eserde yer alan nasllk- nicelik zarflar unlardr: in-iin szlama, dzgn blmmk, asta-asta shbt ama, hzin-hzin inlmk, narn-narn danma, bel el inc-inc szmk, toz-toz olma, yaza-yaza glib atma, birdn yada dmek, axn axn kilmk, coa-coa yaama, coa coa enib alxma, anad-anad uma, dn-dn dalma, aikar alama, gizlic yanma, hzin-hzin nm oxuma, birdn dyidirmk, tez-tez dyidirmk, rl-rl yanma, r-r axma, anbaan dyimk, yenidn taratma, ar-ar axma, tz alma, bel dolma, bel alma, ahstc deymk, aramla danma, tmkinl danma, tktk danma, drin dnmk, ahstc sylmk, yaz-yaz baxma, mll-mll baxma, tel-tel smk, vara-vara oxunma, el yama, ahstc andma. 4.5.4. Soru Zarflar: Eserde yer alan soru zarflar unlardr: Nec, niy, hardan, n zaman, ndn tr, n vaxt, nec, han ne. 4.5.5. Azlk-okluk Zarflar: Eserin birka yerinde rastlanr. Bunlar: ox rrlnmk, ox saltma, ox yoxsul olma, bir cr t edmk, bir az aralanma.

200

4.6.

SM TAMLAMALARI Sfat ve sfat tamlamas kadar olmamakla beraber eserde, isim

tamlamalarna da bolca yer verilmitir. Vahabzde bu poemasnda Arapa ve Farsa tamlamalar sadece iki yerde kullanmtr. Bunlardan biri de alntdr. Sz kon usu tamlamalar: smi pnhan ve Sahibi ezzamandr. Kullanlan isim tamlamalar belirlilik, belirsizlik bakmndan

deerlendirildiinde belirli isim tamlamalar daha fazladr. eklen belirsiz olduu halde mana bakmndan belirli veya eklen belirli olduu halde mana bakmndan belirsiz tamlamalara da rastlamak mmkndr. (nsanlarn ilk arzusu, ayalarn aba, tutar ssi, Zoal ubuu, Hasar prdsi, Orta segh, z alas gibi.) airin eserinde isim tamlamasna bu derece yer vermesinin sebebi eserde anlatt olaylar, izdii manzaralar en ince ayrntsna kadar belirtmesidir. Bunun yan sra bazen somut kavramlar soyutlatrmak bazen de soyut kavramlar derinletirmek iin slubunu tamlamalarla zenginletirmitir. Daha ak bir ifadeyle somutu soyut, soyutu da somut yapmak iin tamlalamardan faydalanmtr. Metinde geen isim tamlamalar aadaki satrlarda belirlilik ve belirsizlik bakmndan gruplandrlmtr.

4.6.1. Belirli sim Tamlamalar Poemada yer alan belirli isim tamlamalar unlardr: Mtlbinin axr, mtlbinin vvli, dilin ntsi, dilin bergl, dnyann arlar, dnyann aclar, ravulun d, bir arzunun can ssi, suyun sslri, hr yerin iyi, dalarn iyi, drlrin iyi, iklrin z rngi, iklrin z tri, srnn beli, ssin z, ssin sz, mtlbin z ssi, ssin eriyyti, szn nmsi, onun sz, onun esdi, dnyann ilri, tnlrin drdlri, divin can, canavarn aldatd, nglmn an, tarn kk

201

simi, divin tilsimi, ryinin tellri, tellrin nmsi, xaln ruhu, xaln lbi, onun nmsin, tarixin bir dvr, bnvnin msi, babamn ya, nvmin ya, lbin hsrti, daltin rbti, Korolunun nrsi, mrd kiinin rat, tbitin z li, azn ii, Bayandurun dlilri, Korolunun dlilri, tbitin ruhu, tbitin z, Azrbaycan maralnn gz, xallarn xanasn, gy glmn lpsi, n sava, ayalarn aba, aaclarn buda, dan ar, dan bar, arifin hikmt dolu sz-shbti, arifin hikmt dolu ei, fikrin yollar, fikrin mnzillri, ikstnin zil gusi, araban llri, talyin bu zas, ata-babalarn rfi, tssfn klgsi, belinin ba, dyirmann pri, elin sz ahargahn hasar, yadellinin aba, ahargahn prdlri, rnlrin nrsi, srin ati, Aberonun alalar, yadellinin hcumu, yadellinin ba, alasnn ad, babalarn mram, yumruumun lzzti, alalarn sinsi, batlarn sinsi, xlarn sinsi, muamn prdlri, payazn saza, dan duman, dan sisi, Nal nnlrin laylay ssi, ulu babalarn kamal hznsi, snin xyallar, snin dnclrin, xaln min illik iztirablar, bir xaln tarixi, tarixin yolu, muamn prdlri, macrasnn ilkini, macrasnn sonu, ayan alt, xyaln gz, ssinin gc, hrnin gz, z lbinin pncrsi, mnim grdym, mnim z amanm, mnim z ahm, mnim dalarm, snin aynan, oarn bar, Kpzin bar, Ulu ah dan bar, mnim z drdim, mnim z mlalm, anamn sd, nnmin dili, Dilmin dili, Sar An sevgi dastan, Molla Cumann smi pnhan, Vaifin gnl, bir arzunun hrlar, bir rpntnn hrlar, ryin ss rlar, dalarn sinsi, mnim kdiklrim, mlin z bahas, drdimin yk, dinlynlrin ba, dnyann o dar rivsi, onun hr prdsi, pri znn macras, onun atas, bir istyin dal, ein dal, asaaln yd, asaaln danla, hr gusi, mdrik bir ryin dnclri, vaxtn z uu, vaxtn z budalar, gnin ba, ailin hikmtli nsihtlri, talyin ibrtli hekaytlri, ein hikmtlri, insann daltli ikaytlri, zabn son dmi, zabn srhdlri, insanlarn ilk arzusu, insanlarn ilk niyytlri, snin olun, nmlrin itsisi, torpan iliyi, ryinin tans, knlmzn z sz, gyn ovas, yerin ovas, gyn tmiz aynas, iklrin ksi, gyn ta, ryin ssli hallar, ryin frhli hallar, ryinin tellri, bizim

202

mahnlarmz, yaylalarn iyi, oyunun a, sularn ssi, dalarn sel suyu, lbimizin fryad, bizim muam dryamz, szn z, nmlrin vvli, szmzn ibtidas, fikrimizin ibtidas, dilimizin lifbas, sdin n, Zabul segahn maysi.

4.6.2. Belirsiz sim Tamlamalar Poemada yer alan belirsiz ism tamlamalar unlardr: u dili, z lbi, z lhcsi, da gl, ba gl, od kl, da kl, da ssi, z ssi, u ssi, ney st, aratoyu yuvalar, can ssi, olpalarn nalsi, yer st, z ruhu, z lbi, z sz, z sorusu, z xyal, z duyusu, saz st, m dyn, m ssi, ah ssi, dy ssi, kol dibi, ar alt, lnc ssi, alxan ssi, dy ssi, ss mzyi, hikmt mni, ha ssi, z li, cngi ssi, meydan st, an st, da ba, aval da, yar cfas, ar st, xal dmsi, ar uunu, z yn, z yolu, snt bahadr, al mlk, vtn hsrti, z eri, gll ssi, n sz, hycanlar uca, yad lk, da st, ara yellr aba, dmn st, kic alt, Mxalif gsi, axma da, can sirda, Hasar prdsi, ss dzm, nax lplri, tarix boyu, z alas, artallar mskni, da nmlr, ss axn, mhk da, z hmdmim, m buludlar, barma alt, laylay ssi, kamal hznsi, z mcras, tutar ssi, sz lngi, Zabul segahm, Orta segahm, oban bayats, dalar ba, ss rlar, knl hrts, i hnkrts, yay gn, z gz, z llri, lb ati, can yans, z yaras, mhit dnizi, flt yuxusu, bahar havas, gz bax, z ax, dnya gdri, gl-gtr ilr, z drdi, son dm, ilk niyytlri, ilk arzusu, ah ati, sz rngi, drdli urub a, dan yeri, toy gn, hyat yk, ar ba, cehiz a, sel suyu, knl ssi, ilk dilimiz, zb tonal, rk yans, Zabul segah, duyular frts, n sz, Hasar prdsi, durna atar, knl tellri, Zoal ubuu, bm sim, zil sim.

203

4.7.SIFAT TAMLAMALARI Sfat tamlamalar air ile eya, varlk, hadise ve kavramlarn, durum, vasf ve hareketleri arasndaki idrak eklini veya bunlarla ilgili imaj ve tasavvurlar gstermesi bakmndan stilistiin nemli malzemelerinden biridir.120 Poemada geen sfat tamlamalar grup altnda toplanmtr. Birinci grup, sfat-fiiller ile oluturulan sfat tamlamalar; ikinci grup, sfat yapan ki ekiyle oluturulmu sfat tamalamalar; nc grup ise isim kkenli kelimelerin oluturduu sfat tamlamalarndan olumaktadr.

4.7.1.Sfat-Fiillerle Oluturulmu Sfat Tamlamalar: Poemada geen sfatfiil ekleriyle oluturulmu sfat tamalamalar unlardr: Szan su, azan su, enib alxan keidlr, dn alma, tn macra, tn gn, tn kemi, ayalardan yumalanan da ssi, ss axtaran u ssi, balalar perik dn aratoyu yuvalar, yuvalar dadlm olpalarn nalsi, daa gedn crlar, lb yol amayan sz, szn dey bilmdiyi sz, doladn prdlr, gydn dn alma, grmdiyin bir xal, nnlrin toxuduu xallar, lngr vuran hr gusi, buz balayan lal sular, xlarn batlara dn xfif klglri, od aldran dy ssi, ar altndan xan tnha bnv, shbt aan ss mzyi, varalarda dyndrn bir maral roman, hr klmsi alov saan tarix yal baban, u onmayan ayalar, ara yellr dillndirn bir ar, obustanda rs elyn ayalar, cavabsz alan hikmtlr, obustanda rs elyn dalar, arpalanan ap-ap alar, yeri alm yara, birdn yada dm bir tn macra, stnd crlar alan bir dr, bir rng alan mnzr, tez snn xatir, vyldayan gll ssi, hasar kn alalar, coan syan, aha alxan dalalar, lngrldn tufan, vz edn klglr, yumru kimi dymlnn bu alalar, tstlnn ocalar, da stnd iklnn o
120

Hseyin zbay, a. g. e. sf. 194.

204

yarmalar, aldrlan bir ala, alalara nax tutan o fikirlr, aldaan prdlr, hiddtlnn ss axn, alxb enn ss axn, anaca l, sslr bklm bu gz yalar, sinn kiln bu dalar, yataa smayan ollu-budal sel, aya dymyn yal gdik, hr muam alannkediyi at iz, muam deynin kediyi ad iz, knln yandran kz, rpnan rk, drin ilyn txyyl, llr boylanan gl bax, Dilmin dilind dil-dil dillnn telli sazlarn telli xanm, Vaifin gnln ana dndrn xumar bax, snm bir ryin ss rlar, bir him bnd olan bir rib ksim, lil sald kor dyn, nalsin alan knl, kemii yanyla danan knl, yilib rlan buda, knlmd dikln bu da, dilim vurulan ada, knllr ad edn mllr, tilsim dm bir pri znn macras, mly-mly aan bir rk, bdryn lb, lngr vuran hr gusi, yaan ar, bahar havasna oxudan zaman, haldan-hala salan bu zaman, sdi bilinmyn bu oyun, tarix danan khn rvaytlr, cavabsz alan hikmtlr, pamblanan buludlar, bnd etdiyi sslr, keiln yollar, dalardan aldmz nm. 4.7.2.Sfat -ki Ekiyle Yaplm simler Olan Sfat Tamlamalar: Poemada geen sfat yapan ki ekiyle oluturulan sfat tamlamalar unlardr: ravulun dndki rnglr, muamdak lvan-lvan prdlr, muamdak prl-prl sslr, sslr, srnn belindki arn, lbdki bir mtlbin z ssi, bir bmdki ah ssi, ayadak srtlik, cngidki mrdlik, dalardak bulalar, uca dalar bandak Azrbaycan maralnn gzndki ara gilm, havadak ahin, dalardak ar st, dalardak o oymalar, atardak hzin irin prdlr, brclrdki o zmt, aladak dilr, talardak oyma nax lplr, adndak mn, dalardak o batlar, dalardak o duyular, sularn ayalardak hzin asta-asta pltlar, tutar ssindki drinliklr, dli xallardak hnkrt, gzlrdki o arsiz yalvar, baxdak o yalvar, hanadak rnglr, sslrdki rnglr, dalardak sularn, bu ssdki mlaht, ondak tilsimlr.

205

4.7.3.Sfat

Vasflandrma

Sfat,

Belirtme

Sfat

Olan

Sfat

Tamlamalar: Poemada geen isim kkenli kelimelerin oluturduu sfat tamlamalar unlardr: r bir arzu, yaz biz, r-r hrlar, lvan-lvan prdlr, prl-prl sslr, oyu-oyu yuvalar, adi bir ss, uru nfs, el ss, kk sim, hrtli mzy, anl mzy. maral roman, tarix yal baba, gzyal ana, ara yellr, dhtli macra, mrd kii, ap-ap alar, al an, uca-uca da ba, byk m, byk drd, tnha bnv, yanl ur, lvan-lvan ik, ara gilm, gy gl, topa buludlar, a lplr, hikmt dolu sz-shbt, hikmt dolu e, ara xbr, lal sular, gpk-gpk a dalalar, ucauca ayalar, byk-byk ayalar, all tdbir, yaman dmn, amansz dmn, ansz dmn bstboylu Nigarlar, yad ovu, bir irin sz, imzal frman, hzin prdlr, irin prdlr, xfif klglr, oyma nax lplr, dumanl sslr, dynl sslr, mchul dil, sirli ss, gizli bir alm, atam hnrli, babam fikirli, reyhan nfsli, yarpz tirli, ulu babalar, irin arzular, xo xyallar, mdds pir, mdrik tar, abrl zlar, hyal zlarm, utanac sevgilr, dzml sevgilr, hikmt dolu e, sirli yol, soral yol, yamyal dz, khn yer, zg bir dnya, yal gdik, eyni mnni, mrur z alas, khn Bak, asta-asta pltlar, gizli mtlb, lal sslr, byk drt, byk hikmt, uca-uca sz lngi, zg em, baa rng, hzin bayatlar, hzin iklr, irin bayatlar, irin dilklr, ln sslr, hikmtli nsihtlr, telli xanm, xumar bax, alar ss, rib ksim, gizli drdlr, kor dyn, dilbilmz u, bd ml, isti nfs, byk arzular, dar riv, dli xallar, mdrik bir al, drin dnc, ln lblr, gizli fikirlr, sx me, mdrik bir rk, ulu dalar, khn rvaytlr, canl misallar, ibrtli hekaytlr, sirli suallar, daltli ikaytlr, abras aln ovu, gy mnlik, zl an, arsiz yalvar, a yel, a buludlar, a gl, a ya, dz torpa, kal alalar, uzun dr, lvanlvan havalar, a yer, zl salar, zg bir nm, tmiz ayna, frhli halar, ssli halar, lvan-lvan halar, geni ollar, fsanvi nnmiz, zl brk, azad u, dli oyun, nazl oyun, rovul gzl

206

oyun, at zl oyun, nar oyun, yn bir ar oyun, i ayalar, kiik-kiik arxlar, byk mtlb, r hnkrt, da rklr, kr ah, kinli rklr, mdrik bir rk, bel bir axn, bir canl kitab, bu nm, o ucuaz, o nal, o u, bu dil, bu dnya, o ss, bu nal, o zaman, bu gzlm, o tellr, o birisi, o srtlik, bu inclik, o tarix, bu hikmt mni, bu mn, bu dhtli macra, o trf, bu uyarl, bu nmlik, bu mrdlik, bu rnglr, bu duyular frts, bu diyar, bu maam, bu bla, bu za, o oymalar, o zmt, o batlar, bu alalar, bu artallar mskni, o yarmalar, bu alalar, o fikirlr, o duyular, o mhk da, bu od, o mchul dil, bu dalar, bu yollar, o zirvlik, o khn Bak, o bulud, bu zaman, o alar ss, bu oca, bu drd, bu da, bu rxi-flk, o dar riv, bu sevda, bu zaman, o arsiz yalvar, bu a ya, bu ss, yeddi ss, alma, iki lb, bir k, bir yatak, bir fsil, bir mcra, bir da, min-min fikir, yz il, be yz il, bir lb, bir vuru, bir xal, min il, min sz, min lb, min can, bir z, bir sr, bir ar, min cml, ilk bayat, ilk rnglri, ilk tsniflri, ilk ritmlri, bir u, hr mtlb, hr yer, birc ar, bir nal, bir fsan, bir gyercin, bir rib, bir gzlyi, bir hsrt, bir xal, bir dvr, bir muam, hr klm, bir ar, hr aya, hr sal da, bir vhdt, hr ikisi, bir arif, bir pncr, hr prd, bir rng, bir anl, bir vuru, bir hvalat, hr istk, birc borc, bir ng bulud, hr znglsi, bir Mxalif gsi, bir hzinlik, bir xfiflik, bir can sirda, bir ala, bir alm, hr xal, bir vahid, bir arzu, bir kam, hr gusi, bir ax, bir dnya, hr yolcu, hr muam alan, hr muam deyn, hr dinlyn, bir od, bir xal, hr ss, bir anl, bir him, bir fs, hr prdsi, hr bmi, hr zili, bir asaal, bir sirda, hr vaxt, bu oyun, bir ail, bir trf, hr ap, birc hnkrt, bir xatir, hr gusi, bir nm, bir arzu, n naldir, hans klk, ne kr, n dr yollar, ne rng, ne sd, ne cbh.

207

4.8.

CMLE sim, sfat, fiil ve cmlenin dier unsurlar ancak malzemedir; asl yap

cmledir. Cmle, bu unsurlar husus bir nizam iinde terkip eder. Bu terkibin hviyet ve kymeti, kendisine dhil olan paralarn toplamndan ayr bir eydir. Sanatkrn sentez kabiliyeti, cmlede daha byk apta kendisini gsterir. Her yazarn husus bir cmle ve msra yap tarz vardr. Bu tarzla onun duyu ve dn arasnda sk bir mnasebet mevcuttur. 121 Cmle yapsn incelemeye gemeden nce eserimizin nazm trnde kaleme alnm bir eser olmas sebebiyle nazm ekline gz atmak uygun olacaktr. Vahabzde, bu poemasn ekil itibariyle tek bir nazm ekliyle yazmamtr. Genel itibariyle serbest nazm ekliyle yazmsa da yer yer drtlklere yer yer de beyitlere yer vermitir. Ancak poema, farkl balklar altnda yazlm iirlerden mteekkildir. Eserin ekil bakmndan incelemesinde bu balklar takip edeceiz. Blk adl iirin tamam serbest ekilde yazlmtr. ur, ahargah, Segah, Rast adl iirlerin ilk ve orta blmleri serbest, son blmleri beyitlerden olumaktadr. Ancak Segh balkl iirin orta blmnde drder msralk drt ktadan oluan dzenli blm gzde arpar. Ayn zellik Rast adl iirin orta ksmlarnda iki ktadan oluan blmde de dikkatleri eker. Tellr Alasn balkl iir, ard ardna gelen ve dz bir ekle sahip olan on be msralk bir iirden ibarettir. alalar, Hr Bir Cda, Aman Ovu, Ya, Ya adl iirlerin de tamam Blk adl iirde olduu gibi serbesttir. Sayalar balkl blmde drt msradan oluan ktalara rastlanr. saya szlerdir. Eserin nazm eklini inceledikten sonra eserdeki cmle yaplarn inceleyebiliriz. Eserde yer alan cmleler yklemine gre deerlendirilecek olursa isim ve fiil cmleleri hemen hemen ayn oranda kullanlmtr. airin kendince
121

Bu ktalar, halk edebiyat

rnlerinden olan ve eserin bu blmnde de alnt eklinde karmza kan

Mehmet Kaplan, a.g.e. sf. 246.

208

eitli tanmlamalarn yapld ve tabiat manzaralarnn izildii satrlar, genellikle isim cmlelerinden olumaktadr. Tarihten sahnelerin yer ald ve bir olayn vuk bulduu satrlar ise umumiyetle fiil cmlelerinden mteekkildir. Cmleleler e dizililerine gre deerlendirildiinde ise incelenen eserin manzum bir eser olmasnn da etkisiyle devrik cmle baskn gelmektedir. Eksiltili cmle ikinci sray alrken kurall cmle olduka az yer tutmaktadr. Poemada yer alan cmleler anlamlar bakmndan deerlendirilecek olursa olumlu cmle says olumsuz cmle saysna oranla daha fazladr. Soru cmleleri ve emir cmleleri ise olumlu cmle oranndan aa kalmaz. art cmleleri istek cmlelerine oranla fazla olsa bile emir cmleleri kadar yer tutmaz. nlem cmleleri ise btn bu karlatrmalarn ierisine giremeyecek kadar az saydadr. Cmleler yaplarna gre deerlendirildiinde birleik cmleye oranla basit cmle daha fazladr. Bileik cmlelelr arasnda ise en ok kullanlan artl birleik cmle olup kili bileik cmle de azmsanmayacak derecededir. Birleik cmleler ierisinde en az kapsama sahip olan i ie birleik cmle eididir. sral cmleler de poemada yer almaktadr. Sral cmlelerde bamsz sral olanlar baml sralya oranla daha fazla kullanlmtr.

4.9.

TEKRARLAR air, eserinde ses, ek ve kelime tekrarlarna bolca yer vermitir. Bunun

yan sra fazla olmamakla beraber msra ve cmle tekrarlarna da yer vermitir. Yaplan bu tekrarlar, poema ierisinde ahengi salamakla beraber anlatmda manay tamamlayc ynde katklar olmutur. Eserde yer alan tekrarlar incelendiinde yle bir tabloyla karlalr:

209

4.9.1. Ses Tekrarlar Ses tekraralar, iir sanatnda bavurulan armonik vastalardan biridir. Belirli seslere bir msra veya bir blmde daha fazla yer vermek suretiyle sesle mana arasnda ahenk kurulur. Tekrar eden seslerin mzikal bir ensturman grevi yapmas yannda manay tamamlayan bir hususiyet tamas da mmkndr. 122

4.9.2.

nsz Tekrarlar (Aliterasyon): Aadaki msralarda s sesinin youn bir ekilde kullanld bariz

bir ekilde ortadadr. ayalardan szan suyun Drlrd azan suyun iirin bir dier ksmnda yer alan u satrlar da ayn ses tekrarna rnek tekil eder.

Sz var, lb yol amayan Adi bir ss, uru nfs. Ss d var ki, Szn dey bilmdiyi sz deyir. El ssin z er, sz er. Szlbdki bir mtlbin z ssidir

122

Hseyin zbay, a. g. e. sf. 229.

210

Nm ssin eriyyti, erszn nmsidir. Aadaki satrlarda ise k sesi hkimdir. Bilirikmi dediyini? Yox, bilmirik, biz bilmirik. u dilini bilmiriks Gnahkarm o ucuaz? Aadaki msralarda da n sesinin younluu kulakta hissedilir. ayalardan yumalanan Da ssin, z ssin Ss axtaran u ssin O ssdki Addm-addm, nfs nfs Da dolan, drni gz, ayalardan szan suyun, Drlrd azan suyu

4.9.3. nl Tekrarlar iirdeki nl tekrarlar genellikle a, ve , i ortak kullanm sonucu oluan tekrarlardan ibarettir. a sesinin tekrarna rnek:

211

Bstnigar aman kir, Amanndan aman, aman!.. ikaytdir Talyin bu zasndan. Dmn yaman amanszdr, O anszdr.

sesinin tekrarna rnek: Bil dalarn iyi n, Drlrin iyi n? iklrin z rngind z trind Nmdki sslri gr, xallar gr. ve i sesinin ortak kullanlmasyla oluan ses tekrarna rnrk: O szlayr iin-iin. inddir hr mtlbi, Nalsidir eitdiyin. O u kimi Tarn da z lhcsi var, dili var. Mtlbinin axr var, vvli var. vvl yrn sn bu dilin Ntsini,

212

Bergln. Ayra bil Da glnden Ba gln. Ayra bil Ocadak od klndn Sinndki da kln. Bu dnyann arlar, aclar Nec sr ahargahn Bstnigar prdsin?

4.9.4. Kelime Tekrarlar air kelime tekrarlarna olduka fazla yer vermitir. Esrede kelime tekrar yaplan msralar srasyla yledir. Ns deyir, ns deyir. Cik-cik, cik-cik. Yox, bilmirik, biz bilmirik. O, bir deyil, yox, bir deyil. Bu arzudur, bu dilkdir. Niy, niy gzlyib el? Dinl tar, dinl neyi. Hoydu, hoydu.

213

Byk min, byk drdin. Tlsmyin, tlsmyin. Dili il inlr, inlr. Hcum, hcum! lbi vulkan tk coan syandr, syan arigah. Dryalar lngrldn tufand, tufan arigah. Ov bizim, ovla bizim. Nlr yatr, nlr, nlr. Mn d hitm, sn d hit. Anamn z sdtk sn hallmsan, halalm. Fikirlr, fikirklr Uurur bir yandan, urur bir yandan. Yaralyam, yaralyam rk yanr, dil yanr. Arazbar Arazbar!

ulanla ula asma, ryinl sn ula as.

214

Tarn da z lhcsi var, dili var, Mtlbinin axr var, vvli var.

Ayra bil, da glnden ba gln, Ayra bil, ocadak od klndn Sinndki da kln.

Da ssin, z ssin ss axtaran u ssin.

O dnr, Hm d bizi dndrr.

ayalardan szan suyun, Drlrd azan suyun.,

Bax hr yerin iyin, Bil dalarn iyi n. Bil dalarn iyi n, Drlrin iyi n?

215

iklrin z rngind z trind, Nmdki sslri gr, Xallar gr.

Ss d var ki, Szn dey bilmdiyi sz deyir, El ssin z er, Sz er. Szlbdki bir mtlbin z ssidir, Nm ssin eriyyti, er szn nmsidir, Bilk onun bu dnyaya sz ndir, esdi ndir?

l var ikn, ol var ikn, Ba var ikn, di var ikn.

ryinin tellrindn Tellr kib tara xaln,

216

O tellrin nmsind z ruhunu, z lbini ara xaln. lnc ssi, alxan ssi.

Asta-asta shbt aan ss mzyi, O hrtli, anl mzy.

Tarix yal baban kimi, Gzyzl anan kimi.

Dayan, dn, Dn, dayan.

u onmayan ayalardan Da trpdr, Kirprklrd ya trpdr, Mahnlar var, ayalar, Muamlarsa ba trpdr.

Yer gurlad, Gy gurlad.

217

Yaz bir yana, bir yana, Dil bir yana, di bir yana, Le bir yana, ba bir yana.

Yanb sndn, Snb yandn.

Bstnigar aman kir, Amanndan aman, aman!

Tara-tara, Ta-tarara.

Dada fikir, ssd fikir, Boyalar vz edn klglr d Fikir, fikir.

Hr muam alann, Muam deynin Kediyi, ad iz baa-baa,

218

Eyni mnnini hr dinlynin Knln yandran kz baa-baa.

Hyat n? lm n? mr n? Yol n? flt yuxusunu dadan ndir? Sellr dndrib axdan ndir? Bahar havasna oxudan ndir? Haldan-hala salan bu zaman, ndir? Hkmyl, sdiyl n deyir zaman? Frlanr, frlanr, frlanan ndir? Ay n, gn ndir? lk n, son ndir? sdi bilinmyn bu oyun ndir?

Bs bu ndir? Bs bu ndir?

219

Araz Kr, Kr Araza.

4.9.5. Msra ve Cmle Tekrarlar Eserde msra ve cmle tekrarlarna fazla olmamakla beraber yer verilmitir. Tekrarlanan bu msralar ve cmleler sadece ikier kere tekrarlanmtr. Eserde geen sz konusu tekrarlar yunlardr: Cngi ssi Birldirir gy, yeri Blk el burdan glir Muamlarn ilk rnglri, Tsniflri, ritmlri?, Novruz tb, yaz badr., Ey tarm, ey nmm, ey pirim mnim, Sn nzir dr ox yoxsulam mn. Nmm ola bilr nzirim mnim, O da ki, snkdr nmlrindn, Ay n, gn ndir? lk n, son ndir?

4.9.6. Tekrar eden edatlarla kurulan cmleler Gah ssind gy gurlayr, Gah yandrr, gah sndrr Gah inlyir hzin-hzin. Gah rplr, Gah kilir Mtlbi gah ar, Gah dynlyir O, ryin gah ssli, Gah frhli hallarm?

220

Hm babamn yandadr, Hm nvmin Hm drdli urub a v hm dan yeridir Rast Amma bizi hm gldrr, Hm aladr Hm ul oldu, hm aa.

Szn z n alayr, N d glr N domadr, n itsidir N moiz, N mzzin, N minar aa, yaa.

4.9.7. kilemeler Eserde kullanlan ikilemeler drt ekilde olumutur. 4.9.7.1.Yakn anlaml kelimelerle kurulan ikilemeler: Bu poemada sadece iki rneine rastlanr. Bunlar: yin ba ve oyun uzudur.

4.9.7.2.Zt anlaml kelimelerle kurulan ikilemeler: Eserde sadece bir rneine rastlanr. Bu rnek de Yaxna uzalara ikilemesidir.

221

4.9.7.3.Bir isme kma hali eki getirilerek kurulan ikilemeler: Eserde sadece rneine rastlanr. Bunlar da Haldan hala, badan baa ve budadan budaa ikilemeleridr.

4.9.7.4.Bir kelimenin ard arda getirilmesi ile kurulan ikilemeler: Poemada ok sk kullanlan ikileme trdr. Eserdeki kullanmlar unlardr: in iin, r r, lvan lvan, prl-prl, oyu oyu, addm addm, nfs nfs, dola dola, asta asta, narn narn, ap ap, inc inc, yerin yerin, toz toz, gz gz, dz dz, yaza yaza, gpk gpk, uca uca, byk byk, axn axn, coa-coa daa-daa anadanad dn-dn sra sra, axn axn ne ne, hzin hzin, dadadada, tez tez, baa baa, ar ar, dil dil, rng rng, ara ara, yaz yaz, mll mll topa topa, asa-asa, damar damar, varavara, odu odu, ksm ksm, kiik kiik, hnkr hnkr, ah-ah.

4.10.RTM, VEZN, KAFYE Dil incelemesinin nemi elbetteki tek tek kelimelerin veya kelime gruplarnn manasnn anlalmasyla snrl deildir. Edebiyat, dilin her ynyle ilikilidir. Sanat eseri ilkin bir sesler sistemi, dolaysyla da belli bir dilin ses sisteminden yaplm bir semedir.123 Modern airler vezne, kafiyeye, ahenge nem vermiyorlar ama iir btn dnya dillerinde binlerce yldan beri deiik ekillerde kelimelerinden, seslerinden, ses terkiplerinden istifade edilerek yazlmtr. nsanln neden dilin ahengine bu kadar deer verdii zerinde dnmek gerekir. Bunu kr krne gelenee ballk olarak grmek yanl olur. Kald ki, gelenek de yabana atlacak bir ey deildir. Toplumlarn bel kemiidir gelenek. Gelenekleri kaldrnca toplumlar bir kle gibi ker. Vezin, kafiye, aliterasyon ve dier ses oyunlarnn iire, manadan gayr veya daha ilave olarak bir

123

Ren Wellek, Austin Warren, eviren: mer Faruk Huyugzel, a. g. e. sf. 150.

222

gzellik kattna hi phe yoktur. Usta air, vezin ve kafiyeye dayanarak syleyeceini syler. Piyano ve keman byk musik inaslarn dehalarn ortaya koymalarna nasl engel olmamsa vezin ve kafiyede olmamtr. Alain: iir, daha nce ii doldurulmayan bir ritme gre sylenir der. Belli ki, Bahtiyar bu iirini yazarken hengi adeta bir piyano gibi kullanmtr.124 Bahtiyar Vahabzde iirinde vezin ve kafiyeyi ok usta bir ekilde kullanmtr. Onu okurken insan, ses tonunun ahenginin deitiini hisseder. iirin muhtevasna uygun ycelik duygusu telkin eden bir syleyitir bu. Pek az iirde fikirle kafiye bu denli uyum iindedir Kafiye iirin atardamardr, msrann sonunda oluu ona ayr bir nem verir. Bahtiyar Vahabzdenin iirinde fikirler, kafiyelerde dmlenir. Duygular, fikirler ve hayaller adeta kafiyelerden fkrr. 125 air, bu poemada kafiyenin her eidine bol miktarda yer vermitir. Tun kafiyenin kullanm iirin birka yerinde mevcuttur. Ancak dikkat ekicidir. Poemada yer alan tun kafiye kullanmlar unlardr:

sgranda datdlar araba. Grm bu diyar alsn xaraba.

Ndir bel? Blk el

124

Mehmet Kaplan, Prlanta Gibi Bir iir, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says, sf.36. 125 a. g. d. sf.35.

223

Tanmam istyirsn Grmdiyin bir xal sn? Vezin, dilin ses bakmndan gsterdii zellikleri bir dzenlemeye tbi tutar.126 Vahabzde, bu poemasnda farkl vezin tipleri kullanmtr. Genel vezin serbest vezindir. Ancak iirlerin son ksmlarnda yer alan beyitlerde aruz vezni kullanlmtr. Bu beyitlerde kullanlan aruz kalplar unlardr: ur balkl iirin sonunda yer alan ve alt beyitten oluan blm, aruzun Mefl Mefl Mefl Feln kalbyla kaleme alnmtr. ahargah balkl iirin son satrlarn oluturan beyitler aruzun Filtn Filtn Filtn Filn kalbyla yazlmtr. Segah balkl blmn sonundaki beyitler aruzun Feiltn Feiltn Feiltn Feilnkalbyla yazlmtr. Sayalar balkl blmn son msralar ise aruzun Feiltn Feiltn Feiltn Feiln kalbyla yazlmtr. Halk edebiyat rnlerinden blmlerin yer ald ksmlarda hece ls kullanlmtr. Segh balkl blmn orta ksmnda yer alan drt msralk blm on birli hece vezniyle, ayn blmn son msralar on drtl hece vezniyle yazlmtr. Poemann sonlarna doru yer alan halk edebiyat rnlerinden alnan drtlklerde ise yedili hece vezni kullanlmtr.

4.11.SZ SANATLARI Bir sanat eserini iyi anlayabilmek ve yorumlayabilmek, o eserde tercih edilen edeb sanatlarn anlalmasna baldr. 127 Vahabzde, bu poemada sz sanatlarnn kullanmna bolca yer vermekle birlikte onlar

126 127

Ren Wellek, Austin Warren, eviren: mer Faruk Huyugzel, a. g. e. sf. 149. Hlya Kasapolu engel, Abdrrahim tkrn iirleri, stanbul, 1. Bask, MEB Yaynlar, 2000, sf. 268.

224

zgn bir ekilde msralarna yanstmtr. Poemada yer alan sanatlar unlardr:

4.11.1. Tebih Tebih sanat bu poemada olduka fazla kullanlmtr. Poemann konusunun bu durumla yakndan ilgisi vardr. Yukardaki blmlerde de bahsedildii gibi fasl makamlar ile tabiat olaylar, tarih sahnesinden rivayetler, poemann tamamnda benzerlik kurularak okuyucuya sunulmutur. Bunda airin tabiat ok iyi gzlemlemesinin, tarih olaylar sentez yaparak anlatmak istedikleriyle ilikilendirebilmesinin, olaylara farkl alardan bakarak farkl yorumlar getirebilmesinin ve bunlar eserine yanstacak kalem gcne sahip olmasnn etkileri vardr. Vahabzde tebihin benzetilen unsurlarn ok farkl alanlardan semitir. Bu poemada yer alan tebih sanatlar klasik benzetmelerden ziyade orijinal zellik gsterirler. Bu nedenle eser okunurken yaplan tebihler okuyucu tarafndan kolayca alglanr ve okuyucuya ayr bir lezzet verir. Aadaki satrlarda bu benzetmeler birka tanesi hari, sadece getikleri msralar eklinde bir arada verilmitir. Ancak poema btn olarak deerlendirildiinde tebihlerin usta kullanm daha ziyade gze arpar. Poemada yer alan tebihler yap olarak deerlendirildiinde farkl trlere rastlanr. Bazen tebihin btn unsurlar kullanlarak sanat icra edilmi bazen de unsurlarn herhangi biri kullanlmayarak farkl trde bir tebih yaplmtr. Poemada geen u benzetme airin kulland orijinal tebihlerden biridir. Bu msralarda air, tardan, neyden kan sesleri bir ses mzesine benzetiyor. Sanki bir resim sergisi gibi sergilemek istiyor onlar. Dinl tar, dinl neyi. Okemidn

225

Asta-asta shbt aan Ss mzyi Ohrtli, anl mzy. Odanan,

Hm d bizi dantran Canl mzey. Aadaki msralarda air, ahargahn Muhalif perdesini aldran Savandaki at sesleriyle, kl seslerinin birbirine kart sava sesine bezetmektedir. Bir musiki makamnda bu duygular yaayabilmek, gerekten airlik hissiyat gerektirir. ahargahn Muhalifi, aldran 128 da at sren, Kllardan od aldran Sava sesi Yukardaki satrlarda bir makam perdesinde sava sesleri duyan air, aadaki satrlarda ayn makamn baka bir perdesinde menekenin mesini hisseder. ahargahn Cvhrisi Kol dibinde, ar altndan xan Tnha bnvnin msi.
128

aldran Muharebesi.

226

Aadaki msralarda air, ikeste makamnn zil kesinin Kaak Nebi destannda geen olayda vzldayan glle sesine benzetir. ikstnin Zil gusi, sgranda vyldayan gll ssi. Aadaki msralarda air, tarn sesini, dalda ten ku sesine benzetmitir. iirin aadaki msralarndan nceki blmlerinde dalda ten kuun bir eyler anlatmak istediinden bahseder air. Bu da kuun bir dilinin, bir lehesinin olduu anlamna gelir. Nasl ki, ku kendi diliyle bir eyler anlatmaya alyorsa tar da kendi dilinde bir eyler anlatmaya alr. O u kimi, Tarn da z lhcsi var, dili var. Mtlbinin axr var, vvli var. Aadaki msralarda air, bir alg aleti olan neyin deliklerini Karatavuk adl ku trnn yuvalarna benzetir. Karatavuk kuunun yavrular birbirlerinden ayr dmtr. Neyden kan hznl ses, bu yavrularn feryaddr deta. Ney stnd yeddi ssin, Oyu-oyu yuvalar, Ndir bel? Blk el Balalar perik dn aratoyu yuvalar? air, aadaki msralarda, konu olarak ele ald fasl makamn, iki n hasretini anlatan heyecanl bir romana benzetmektedir.

227

ki lbin hsrtini Varalarda dyndrn Bir maral roman kimi. Aadaki msralarda air, ur makamnn dinleyenlere kalbini atn ifade eder. Tpk hayat tecrbelerini anlatan yal bir dede, gzyalaryla iini dken bir anne gibi aar gnln. Dinl uru, z lbini sn aan, Hr klmsi alov saan, Tarix yal baban kimi, Gzyzl anan kimi. Aada verilen msra, poemann sava sahnelerinden birinin anlatld blmden alnmtr. Askerlere hitaben dmana kar, tpk kan grm ahin gibi saldrmalar emredilir. Havadak ahin kimi Tkln al an stn. Aadaki msralarda ur makam hakknda eitli benzetmelerde bulunulmutur. lk olarak niden akla gelen, acs hl hissedeilen bir hatraya benzetilir. Daha sonra zerinden rlar alan derin derelere, bu benzetmenin ardndan rengrenk bir manzaraya, son olarak da bir arifin hikmet dolu sohbetiyle zdetirilir. oxdan unudulmu, yeri alm yaradr ur, Birdn yda dm bir tn macradr ur. stnd crlar alan bir drdir ur.

228

Hr prdsi bir rng alan mnzrdir ur. Bir arifin hikmt dolu sz-shbti, ei, Heytdn al mlkn bir pncrdir ur Aadaki msralarda yine bir sava sahnesinde askerlere oan su gibi dmann zerine akn akn gitmeleri gerektii anlatlmtr. Askerlerden tpk coarak yatana smayan su gibi dalga dalga, akn akn hcum etmeleri istenmitir. Askerlerin bu haraketlleri suyun comasna benzetilmitir. ndi biz sellr kimi dama grk. Aadaki msralarda ekicin altnda dvlerek silah elde edilen demirin durumu, yourulan hamura benzetilmitir. kic altda, zindan std, Xamr kimi kndlndi. Aadaki msralarda arigah makam nce kalpten oan bir isyana benzetilmitir. arigahn muallif kesi ise aha kalkan dalgaya benzetilir ve son olarak da sz konusu makam, denizleri yerinden oynatan tufana benzetilerek blm sonlandrlmtr. lbi vulkan tk coan syandr, syan arigah. aha alxan dalalardr bir Mxalif gsi, Dryalar lngrldn tufand, tufan arigah. Aadaki msralarda fasl makamlarndan kan sesler ile kalelerin burlar baz ynleriyle benzetilmitir. Makamlardaki seslerin belli bir ahenkle, belli bir srayla icra edilmesi, kalelerdeki burlarn birbirini takip etmesine ve burlarn inilerine, klarna benzetilmitir. Ardndan kaleler, dmann malup edildii darbeye ve son olarak da tten bir ocaa benzetilmitir.

229

Ss dzm aladak dilr kimi, Sra sra, axn axn, xlarn batlara, Dn xfif klglri, Talardak oyma nax lplri Yadellinin ba std Yumru kimi dymlnn bu alalar. Bu alalar azadl hl yanan, Tstlnn ocalarm. Aadaki msrada air, lkesine yaplacak herhangi bir saldr sonucunda kendisinin bir kuzgun, bir kartal olabileceini ifade etmek iin byle bir sahnenin yer ald blmde kendisini bir kuzgunz, bir kartala benzetmitir. Yaxn glm, mn uzunam, mn artalam. Aadaki msralarda air, ncelikle talarn zerindeki desenlerin bir duygu, bir fikir anlattn ifade etmidaha sonra ise kelerden, perdelerden kan sesleri bu duygular, dncelere benzetmitir. Da stnd nax tutan O fikirlr, O duyular, Gulrd aldaan, Prdlrdn ab-daan, Hiddtlnn ss axn

230

Aadaki msralarda air, muam mihenk tana benzetmitir. Onunla ler air, marifetin ne olduunu. Mrifet, anaca lmdr muam, Mn onu zm mhk sanmam. Aadaki msralarda muam icrasnda kan hznl sesler, yreklere alev saan feryada benzetilmitir. Sanki hasreti sembolize eden bir turna kafilesinin g gibidir. Sslr bklm bu gz yalar? Od sar, Da basr ryimiz, El bil k edir durna atar Aadaki msrada air, muam hrmete lyk, kutsal bir zta benzetmitir. Ey mdds pirim, ey mdrik tarm. Aadaki msralarda fasln keleri sayfalar farkl farkl olaylarla dolu bir kitaba benzetilmiltir. Bu kitapta bir kiinin bandan geenler deil, byk bir milletin bandan geenler anlatlmaktadr. Gulr rngbrng: Yal, al, sar Orda varalanr, Bir lbin deyil, Bir xaln min illik iztirablar. Aadaki msralarda muam, nce gizemli bir yola; ardndan da yatana sgmayan, coarak akan bir sele benzetilmitir. Benzetilen su o

231

kadar cokun akmaktadr ki, bu su eer dizginlenebilse tpk bir name gibi notaya dklr, yorumu yaplmtr. Muam, hr gusi sirli, soral Yola bnzyir. Yataa smayan ollu-budal Sel bnzyir. O axr, kkryir, O cour, dar. Dada-dada sahillrini. Cilova glsydi bel bir axn, Nota salardlar onu nmtk. Aadaki msralarda muamn bam teli dz bir ovaya, zil konumu ise bir dan zirvesine benzetilmitir. Bu yolu hr yolcu bir cr t edir, Bmi dznlikdir, zili zirvdir. Aadaki msralarda air, milletine ait olan muam, ana stnn kendisine nasl hell ise muam da tpk ana st gibi milletine aittir ve milletine helldir. Anamn sdtk sn halalm. Aadaki msralarda muam, dalarda kk salp da ovada aan bir iee, bir bayatya benzetilmitir. Bayatlar, iekler nasl dalardan, ovalara ulayorsa muam da bir yrekten kp bin yree ulamaktadr.

232

Hzin bayatlar, iklr kimi, Dalarda kk atd, arana atd. irin bayatlar, dilklr kimi, Bir lbd boy atb min lb atd. Aadaki msralarda muamn her perdesi, her bam, her zili ayr bir straba, kedere benzetilmitir. Onun hr prdsi ah, Hr bmi m, Hr zili od. Aadaki msralarda muam, duman banda dertli bir aksakala benzetilmitir. Bu aksakal bir sofra gibi yreini halka amaktadr. Buhar banda el asaal, ylib lbini ar sfrtk. Aadaki msrada segah makam, dalarda gezen Mecnuna benzetilmitir. Dalarda gynyn Mcnundur Segah. Aadaki msrada segh makam, idrak sahibi bir akla, derin dnceye banzetilmitir. Rast, mdrik bir al, drin dnc. Aadaki msralarda muam dalgal bir denize benzetilmitir. Nasl dalgalar denizin kysna vuruyorsa muamda da dalgalar muamn kelerine vurur. Bu msralar takip eden msralar da ise muam, gr bir ormana benzetilir. Nasl herhangi bir ihmal sonucu ormanlarda yangn

233

kyorsa muamda da derin dncelerden, eriilmesi zor arzulardan yangn kar. Mhit dnizitk o lngrlidir. Onun lngr vuran hr gusind Drin dnclr dalgalanbdr. Gizli fikirlrin sx mesind Arzudan, istkdn od alanbdr. Aadaki msralarda muam, nce yokuu gsteren yksek bir daa; sonra siyahn ne olduunu ancak yan yana getirildiinde anlalan beyaza; son olarak da mecaz olarak tpk bir oyuncak gibi dnyay yerinden oynatabilecek gce sahip olduu anlatlmaktadr. Enii gstrir biz da kimi, aran gstrir bzn a kimi. Dnyan oynadr oyunca kimi Aadaki msrada ceylann vurulmasyla kana bulanan imenliin durumu alev yanan bir alana benzetilmitir. Gy mnlik zl andan oda yand. Aadaki msralarda kurulan bir hal tezgh, yaprak yaprak okunan bir kitaba benzetilmitir. Fatma nn hana urur, Hanadak rnglr bax. Kitab kimi o, oxunur, Vara-vara.

234

Aadaki msralarda air, milletinin kalbinin tpk evleri gibi herkese ak olduunu ifade ederek kalbi, eve benzetmitir. lbimiztk evimiz, Hamya a oldu. Aadaki msralarda air, halknn g esnasndaki durumlarn daldan dala konan zgr kulara benzetir. ondu azad u kimi, Biz budadan-budaa. Aadaki msralarda air, milletinin kalbinin temizliini, dalarda srekli akan sel suyunun temizliine benzetmitir. Dalarn sel suyutk, lbimiz tmiz oldu. Aadaki msrada muamn her kesi bir hatraya, canl bir kitaba benzetilmitir. Onun hr gusi bir xatir, bir canl kitab. Aadaki msrada muam; yrek yangnna, gzyana, yamur iseleyen bir avu buluta benzetilmitir. O, rk yans, gz yalar, bir ng bulud.

4.11.2. stiare Poemada istiare sanatnn kullanm kendisiyle benzerlik gsteren tebih sanat kadar fazla deildir. Eserde genellikle ak istiare ile karlalr. Kapal istiare ile sadece bir msrada karlalr. Aslnda o da elikili bir kullanmdr. Bu ifade Tar da el ifadesinden ibarettir. Yaplan aklamalardan airin daha ok benzetilen yn kullanarak bu sanat icra

235

etmeyi tercih ettii sonucuna varlabilir. Eserde istiare sanatnn ak istiare eidine u msralarda rastlanr: Aadaki msralarda muamn sesi nce gk grltsine ardndan da ac eken bir insann ektii acyla inlemesine benzetilmitir. Ancak benzeyen ynleri verilmemitir. Sadece benzetilen ynleri olan gk grlts ve inilti kelimeleri verilmitir. Gah ssind gy gurlayr, Gah inlyir hzin-hzin. Aadaki msralarda muam, hikmet bahesine benzetilmitir. Ancak benzeyen yn verilmemitir. Sadece benzetilen yn ifade eden hikmnet bahesi kelime grubu yer almaktadr. Duymadnsa, Bir k d drmzsn Sn bu hikmt mnindn. Aadaki msralarda muam nce bir rifin hikmetli szlerine, ardndan da gurbette yaayan bir insann vatannda bir anlk hasret gidermesine benzetilmitir. Ancak benzeyen ynleri verilmemitir. Sadece benzetilen ynlerini ifade eden sz, shbt, e, vtn hsrti ifadeleri kullanlmtr. Bir arifin hikmt dolu sz-shbti, ei, rbtd vtn hsrti, yurdunda bir anl. Aadaki almamaktadr. msralarda muamdaki teessf szleri aaca

benzetilmitir. Ancak benzeyen ynne dair herhangi bir ifade yer

236

Tssfn klgsind, Hans dilk iklndi? Aadaki msralarda muam srasyla, bir babann hnerine; bir byn fikirlerine; masal ninelerinin ninni syleyen seslerine ve ecdadn erdii kemal noktasnn hazinelerine benzetilmitir. Ancak btn bu benzetmelerin benzeyen ynlerini aklayan ifadeler kullanlmamtr. Ey atam hnrli, babam fikirli, Nal nnlrin ey laylay ssi. Ulu babalarn kamal hznsi. Aadaki msrada muam, airin derdine, melline benzetilmitir. Ancak bu benzetmenin benzeyen ynn aklayan herhangi bir ifade kullanlmamtr Mnim z drdimsn, z mlalmsan. Aadaki msralarda muam srasyla, sazn tellerine; Sar An sevgi dastanna; Molla Cumann smi pnhanna benzetilmitir. Ancak btn bu benzetmelerin benzeyen ynlerini aklayan ifadeler kullanlmamtr. Ay telli sazlarn telli xanm, Ey Sar An sevgi dastan, Ey Molla Cumann smi pnhan. Aadaki msrada muam, krk bir yrein inleyen sesine benzetilmitir. Ancak benzeyen yn yer almamaktadr. Snm bir ryin ss rlar. Aadaki msrada muam, alayan bir gnln hkrklarna benzetilmitir. Ancak benzeyen yn yer almamaktadr.

237

Knl hrts, i hnkrts. Aadaki msralarda muam, alayan bir gnln hkrklarna; kalp ateine ve kt bir olay sonucu insan ruhunun ektii acya benzetilmitir. Ancak btn bu benzetmelerin benzeyen ynlerini aklayan ifadeler kullanlmamtr. Knl hrts, lb ati, can yansdr. Aadaki msrada gkyz, aynaya benzetilmitir. Ancak

benzeyen yn yer almamaktadr. Gyn tmiz aynasna ksi dr iklrin.

4.11.3. Tehis Poemada kullanmna ok sk rastlanan sanatlardandr. Vahabzde sadece bu eserinde deil, dier eserlerinde de tehis sanatn ska kullanmtr. zellikle de edeb eserlere sansrn uyguland siyas dnemlerde dier air ve yazarlar gibi Vahabzde de ska bavurmutur bu sanata. Bu sanat kullanrken air, kendi hissettiklerini farkl varlklara ykleyerek anlatmak istediklerini onlarn pozisyonlaryla dile getirir. Poemada yer alan tehisler, doadaki varlklar ve fasl makamlar zerinde younlamtr. airin bu poemada icra ettii tehis sanatlar orijinal zellik gsterirler. Bu sanatn getii msralar unlardr: Aadaki msrada, insana mahsus olan uyuklamak hareketi ayr, imen iin kullanlmtr. mn, ayr mrgleyir. Aadaki msralarda tardan kan seslerin aslnda dinleyenlere bir eyler anlatmak istrediinden bahsedilmektedir. anlatmak manasnda kullanlan demek fiili bir alg aleti olan tar iin kullanlarak tehis sanat yaplmtr.

238

Nalsil yaz biz, Ns deyir, Ns deyir Aadaki msralarda sabretmek, dil bilmek, hissettii acy ifade edebilmek gibi insana mahsus olan davran ve hareketler bir alg aleti olan tar iin kullanlmtr. Sbrini bas, Lhcsin, nalsin, Dilindki m ssin Aadaki msralarda szlamak, istei olmak gibi insana mahsus olan zellikler bir alg aleti olan tar iin kullanlmtr. O szlayr iin-iin. inddir hr mtlbi. Aadaki msrada, insana mahsus olan ac ekmek, ar hissetmek gibi hususiyetler dnya iin kullanlmtr. Bu dnyann arlar, aclar Aadaki msrada, insana mahsus olan hkrmak, feryat etmek fiilleri tardan kan ses iin kullanlmtr. O ssdki r-r hrlar n naldir? Aadaki msrada, insana mahsus olan feryat etmek fiili tavuk iin kullanlmtr. Yuvalar dadlm olpalarn nalsimi? Aadaki msralarda, hayvanlara ve insanlara mahsus olan mek fiili hem meneke hem de fasl makamlarndan biri olan ahargahn Cevher makam iin kullanlmtr.

239

ahargahn Cvhrisi, Kol dibinde, ar altndan xan Tnha bnvnin msi. Aadaki msralarda, insana mahsus olan bir konu hakknda sohbet amak fiili bir alg aleti olan tar iin kullanlmtr Dinl tar, dinl neyi. O, kemidn asta-asta Shbt aan ss mzyi. Aadaki msralarda, ta yerinden oynatmak ve gzlerden ya aktmak yani alatmak fiilleri fasl makamlarnn keleri iin kullanlmtr. Hr gusi, u onmayan ayalardan Da trpdr, Kirprklrd ya trpdr. Aadaki msralarda anlatmak manasnda kullanlan demek ve konumak fiilleri bir muam makam olan ur iin kullanlmtr. ur n deyir, N danr narn-narn? Aadaki msralarda insana mahsus olan dans etmek fiili talar, kayalar iin kullanlmtr. obustanda rs elyn ayalara, Dalara bax.

240

Aadaki msralarda insana mahsus olan ekil vermek fiili tabiat iin kullanlmtr. Tbitin z lil arpalanan ap-ap alara bax. Aadaki msralarda konumak ve konuturmak fiilleri fasl makamlarndan kan sesler iin kullanlmtr. O, danan, Hm d bizi dantran Canl mzey. Aadaki msrada, hayvanlara ve insanlara mahsus olan azn amak fiili maaralar iin kullanlmtr. Az ar maaralar. Aadaki msrada, insana mahsus olan kaval almak fiili tabiat iin kullanlmtr. Tbitin z alr aval da. Aadaki msralarda, insana ait olan masumiyet manasndaki saflk zellii ve saklamak fiili fasl makamlar iin kullanlmtr. Bu rnglrd, Nmlrd saxlaybdr Muamlar da safln, zlyn. Aadaki msralarda, insana ait olan gurur, vakar fasl makamlarndan biri iin kullanlmtr.

241

anadnda rr, vuar, Cvhrind m dyn. Aadaki msralarda, insana ait olan acdan yanmak zellii ve yangn sndrmek fiili fasl makamlarndan biri iin kullanlmtr. O dnr, dndrr. Gah yandrr, gah sndrr. Aadaki msralarda, insana mahsus olan gremek ve glmek fiilleri gkyzndeki bulutlar iin kullanlmtr. Gyd topa buludlarn Birbiril glmsi, Drlrd suya dnb Glmsi. Aadaki msralarda, insanlara mahsus olan kucaklamak fiili akan sular iin kullanlmtr. Sellr, sular ab-dar, Birbiril ucalar. Aadaki msrada, insanlara mahsus olan savamak fiili mevsimler iin kullanlmtr. Yazla n savadr. Aadaki msrada, insanlara mahsus olan dme dikmek manasndaki dme dizmek tabiri yamur damlalar iin kullanlmtr. Aaclarn budana dymlri dz-dz.

242

Aadaki

msrada,

insanlara

mahsus

olan

vurmak

ve

hiddetlenmek fiilleri tabiat iin kullanlmtr. hrman ayalarda aldayb hrlnir. Aadaki msrada, insana mahsus olan trk sylemek fiili tabiat iin kullanlmtr. Yollar boyu nm our: Aadaki msrada, insana mahsus olan dans etmek fiili tabiat iin kullanlmtr. A lplr rs elyir. Aadaki msralarda, insana mahsus olan at yakmak fiili ve ll olmak zellii sular iin; karalar giymek deyimi bayatlar iin; omuzlarnda gam tamak deyimi gerayllar iin kullanlmtr. A dedi buz balayan lal sular. Bayatlar ara geydi ynin. Grayllar m gtrd iynin. Aadaki kullanlmtr Bstnigar aman kir. Aadaki msralarda, insana mahsus olan ac ekerek inlemek fiili fasl makamlarndan Bestenigr iin kullanlmtr. Bstnigar, Bstboylu Nigarlarn Dili il inlr, inlr. msrada, insana mahsus olan dert ekmek

manasndaki aman ekmek deyimi fasl makamlarndan Bestenigr iin

243

Aadaki msralarda insan gcyle gerekletirilebilecek eydir fiili ve birini susturmak manasnda kullanlan dilini ksaltmak ifadesi kalkan iin kullanlmtr. alxan ydi belimizi ox saltd dilimizi. Aadaki msrada insana mahsus olan dua etmek ve

uurlamak fiilleri dalar iin kullanlmtr. Uca dalar dua verib rnlri uurlad. Aadaki msrada insana mahsus olan ferman gndermek fiili fasl makamlarndan arigah iin kullanlmtr. Gndrir yadelliy imzal frman arigah. Aadaki msrada insana mahsus olan srdandan ayrlmak durumu fasl makamlarndan arigah iin kullanlmtr. Ayrlbdr yl bir can sirdandan arigah. Aadaki msrada insana mahsus olan bakirelik durumu Azerbaycandaki Kz Kalesi iin kullanlmtr. Bakirdir, zdr alam. Aadaki msralarda kalelerdeki batklarn kabarmalarn aslnda insanlara bir eyler anlatmak istrediinden bahsedilmektedir. anlatmak manasnda kullanlan demek fiili cansz bir varlk olan kale iin kullanlarak tehis sanat yaplmtr. Nlr deyir dalardak o batlar, abarmalar. Aadaki msralarda konumak fiili fasl makamlarndan kan sesler iin kullanlmtr. Ayrca insana mahsus olan alamak fiili direkt olarak kullanlmasa da makamlarn gzyalarndan bahsedilmitir.

244

Grn n danr, N dyir biz sslr bklm Bu gz yalar? Aadaki msralarda fasl makamlarnn efkrlanp aladklar im edilmitir. Dan dumanm, sisimi grn, Dumanl sslrd bel hnkrn? Aadaki msralarda insana mahsus olan alamak ve yanmak fiilleri fasl makamlar iin kullanlmtr. Alayr aikar, Yanr gizlic. Aadaki msralarda insana mahsus olan adak dmesi durumu tar iin kullanlmtr. Ey tarm, ey nmm, ey pirim mnim, Sn nzir dr, ox yoxsulam mn Aadaki msralarda insana mahsus olan sohbet etmek zellii fasl makamlar iin kullanlmtr. Shbti akarda, Sirri drind Aadaki msralarda insana mahsus olan istei olmak durumu ve acdan inlemek fiili fasl makamlar iin kullanlmtr Mtlbi gizldir, inlyir anca.

245

Aadaki msrada insana mahsus olan alamak fiili fasl makamlar iin kullanlmtr mdir dolaylar o alar ssin. Aadaki msrada insana mahsus olan bandan geenleri anlatmak fiili fasl makamlar iin kullanlmtr Danr, bandan tb keni. Aadaki msralarda insana mahsus olan isyan etmek ve ektii acdan dolay inlemek fiilleri fasl makamlar iin kullanlmtr Bzn syan edir, Bzn inlyir. Aadaki msralarda insana ait olan dertleriyle insanlar yakmak ifadesi fasl makamlar iin kullanlmtr Gizli drdlrin yandrr sni. Aadaki msralarda insana ait olan isteklerini anlatmak ve arzularn saklamak ifadesi fasl makamlar iin kullanlmtr Mtlbi gah ar, Gah dynlyir. Aadaki msrada insana ait olan bayat sylemek ve dil dkmek durumu fasl makamlar iin kullanlmtr Bayat arr, ona dil deyir. Aadaki msrada insana mahsus olan dert anlatmak ifadesi gnl iin kullanlmtr Kemii yanyla danan knl

246

Aadaki msralarda insana mahsus olan azap vermek ve piman olmak ifadeleri fasl makamlar iin kullanlmtr Drdil, mil baalarna zb verdiyin peman oldu. Aadaki msralarda insana mahsus olan kalbe ate almak, deyimi ile hkmetmek ve alamak fiilleri fasl makamlar iin kullanlmtr lb at ilyir, Hkm elyir ala Segah. Aadaki msrada insana mahsus olan konumak fiili fasl makamlar iin kullanlmtr Danr bir srin z yarasn. Aadaki msralarda insana mahsus olan ve akrabalk ifade eden dede kelimesi; nasihat etmek, temkinle konumak ve utanmak fiilleri Rast makam iin kullanlmtr Rastonun atas Nsiht eylr. Danr tmkinl, Aramla tk-tk. Aadaki msralarda insana mahsus olan nra ekmek, tedbirli olmak, vakarl olmak, metanetli olmak ve sabrl olmak sfatlar Segah ve Rast makamlar iin kullanlmtr Segahnal kn, Rasttdbirlidir, Vuarl, dzml, o sbirlidir.

247

Aadaki msralarda insana mahsus olan yz lmek, bir bimek ve derin dnmek deyimleri fasl makamlar iin kullanlmtr. Yz lr, bir biir, Dnr drin. Aadaki msralarda insana mahsus olan srda olmak ifadesi fikir iin kullanlmtr. Fikirlr, fikirlr, Bir sirda olmu. Aadaki msrada insana mahsus olan gen olmak ve yalanmak ifadeleri Rast makam iin kullanlmtr. Rast, cavan deyildir; o, yaa dolmu. Aadaki msrada insana mahsus olan konumak ve canl rnekler vermek fiilleri fasl makamlar iin kullanlmtr. Ail danr, canl misallar kir hrdn. Aadaki kullanlmtr. Dilkd pllar biz dnya gdrindn, z drdini rmaz, o, ahstc sylr. Aadaki msralarda insana mahsus olan dehet karsnda titremek ve mek fiilleri bitkiler iin kullanlmtr. Bu dht kol titrdi, Gl d. msralarda insana mahsus olan fsldamak,

haykrmak ve yavaa sylemek fiilleri fasl makamlarndan Dilkete iin

248

Aadaki msrada insana mahsus olan dn gnne sahip olmak durumu bulutlar iin kullanlmtr. A buludun toy gndr. Aadaki msrada insana mahsus olan alklamak fiili gkyz iin kullanlmtr. Gy l alar. Aadaki msralarda insana mahsus olan dillendirmek fiili sel sular iin kullanlmtr. Sellr yxar brlri, Dillndirr, dibsiz uzun drlri. Aadaki msralarda insanlara mahsus olan kuma gelmek durumu gne iin kullanlmtr. Deyrlr ki, ndi gn buludlara oldu gn. Aadaki msralarda insana mahsus olan salarn salmak ve elini yzn ykamak fiilleri gne iin kullanlmtr. Ab zl salarn Gn yuyur l-zn. Aadaki msrada insana mahsus olan kavga etmek davran yeryz ve gkyz iin kullanlmtr. ovas da bitir demk gyn, yerin. Aadaki msralarda insana mahsus olan kollarn amak ve kucaklamak fiilleri ses iin kullanlmtr. Sslr el ngindir ki,

249

Ab geni ollarn Bu dnyan ucalayr. Aadaki msralarda insana mahsus olan barmak fiili koyun iin kullanlmtr. oban sndn ksbd, Sd ver, bar, oyun. Aadaki msralarda insana mahsus olan syleneni anlamak fiili koyun ve kuzu iin kullanlmtr. Bu ssdki mlahti duyunca oyun-uzu ota glr, dil anlar. Aadaki msralarda insana mahsus olan tantmak ve

hatrlatmak fiilleri muam yani fasl makamlar iin kullanlmtr. Haa dmn olan haa tantdrd muam. Keiln yollar hrdn biz andrd muam. Aadaki msralarda insana mahsus olan su serpmek ve bir eyi engellemek fiilleri muam yani fasl makamlar iin kullanlmtr. Su ilr kinli rklrd zb tonalna, Ne sdin nn ksdi, dayandrd muam.

4.11.4. ntak Poemada fasl makamlar bazen akl veren bir aksakal bazen de evladn korumaya alan bir baba olarak karlar okuyucularn karsna. Dile gelir tavsiyelerde bulunurlar. Eserde intak sanatnn kullanld msralar unlardr:

250

Aadaki konuturulmutur.

msralarda

fasl

makamlarndan

Cngi

Cngi deyir: Dmn glir, Ke irli! Yall gedir, Bayandurun, Korolunun dlilri. Aadaki konuturulmutur. Tlatmlr, hycanlar, Brdatdr, n szdr ahargahn. Deyir:Hyat bir dydr, Bir vurudur badan-baa. Aadaki msralarda Azerbaycan daki bir kale konuturulmutur. Dmnin o deyir ki, r glsn yumruumun lzztini Sn grrsn. Gldiyin peman olub Dabanna tprrsn. Aadaki msralarda ayr ayr fasl makamlar konuturulmu; onlarn diliyle ya bir olay anlatlm ya da okuyuculara t verilmitir. . msralarda fasl makamlarndan ahargah

251

Dilil yalvarr: Tz al deyir.

O deyir, dilil amann, ahn: Tale bir ry gr ne ym Mnim kdiklrim, hans gnahn, Hans bd mlin z bahasym? Bu drd balad mni kim?deyir.

Bmind, zilind o neylim? deyir. Bu drd balad mni kim?deyir.

Drdimin ykn tab gtirmdi. yilib rlan budaa neylim? Drlr kemim, dalar amam, Knlmd dikln bu daa neylim? Gnahm n oldu, mnim dmadm, Dznd ksdilr, dada bitmin, sti nfsiml ar ritmim, axtaya dzmm, sazaa neylim? Mn danan zaman bir kims dinmz.

252

Ssim su yandrar, szm bilinmz. Byk arzulara dnya bir fs, Dilim vurulan adaa neylim? Mn od hrisiym, od mn hmdm, Gnah mnd deyil, da ritsm. Buz tutar, yay gn bulaa getsm. Neylim, buza neylim, bulaa neylim? Dedi:Bu da ker, ax neylmk? Hmi olmaz ki, yer z gndz. Bel yaranbdrr bu rxi-flk, Bir z gecdir, bir z gndz. Ey mnim ryim, sn z gznl Gecni gec gr, gndz gndz. z llrinl, Knllr ad edn mllrinl, Yoluna gl dz. Aadaki konuturulmutur. Bxtiyarn da knl tellri titrr belc, Deyr ahstc hey:Ala, Segah, ala, Segah. msralarda fasl makamlarndan Segah

253

4.11.5. Tezat Eserde dikkatleri eken bir konu da olaylarn anlatmnda kullanlan ztlklardr. Poemada tezat sanat olduka az kullanlmtr. Aadaki msralarda air, kabalk ve incelik manalarnda srtlik ve inclik kelimelerini kullanmtr. O srtlikl, bu inclik Bir muamda yanadr. Aadaki msralarda dinlemek ve dinlememek manalarndaki kulak asmak ve kulak asmamak deyimleri bir arada kullanlmtr. ulanla ula asma, ryinl sn ula as. Aadaki msralarda ayr ayr ini ve yoku kelimeleri bir arada kullanlmtr. En eni, alx yoxua. Enii, yoxuu, iztirab dolu. Aadaki msralarda glmek ve alamak kelimeleri bir arada kullanlmtr. Sevin bizi gldrrs, m aladr. Aadaki msralarda kahkaha ve hkrarak

alamakmanasndaki hnkrt kelimesi bir arada kullanlmtr. Yox, sz deyil, ssdir ax, hh d,

254

Hnkrt d. Aadaki msralarda sevin ve keder kelimeleri bir arada kullanlmtr. Blk insan sevincini, Kdrini nmlrl sylmzdi, Aadaki msralarda kahkayla glmek ve hngr hngr alamak kelimeleri bir arada kullanlmtr. Bizim kimi hnkr-hnkr alasayd, ah-ah kib glsydi sz.

4.11.6. Telmih Poemada telmih sanat fazla olmamakla beraber kullanlmtr. Aada poemada geen telmih sanatlar verilirken zellikle Azerbaycan Edebiyatnda olup da Trkiye Sahas Trk Edebiyatnda pek bilinmeyen olaylara yaplan telmihler ksaca aklanacaktr. Poemada telmih sanatnn getii msralar unlardr: Aadaki msralarda geen telmih sanat eski bir efsaneye dayanr. Efsaneye gre srnn beline dolad kuak, arndr. Eski dnemlerde insanlarn bellerine doladklar kuan boyu da bir arndr. air, bu msrada efsaneye telmihte bulunmutur. Srnn belindki arna bax, Dnyan gr. Aadaki msralarda hemen hemen btn masallarn sonunda dile getirilen gkten den elmaya telmihte bulunulmutur.

255

Blk dzgn blmmdik biz o zaman Kydn dn alman? Aadaki msralarda Azerbaycan masallarndan biri olan

englm, nglm masalna telmihte bulunmutur. Bu masaln sonunda anne koyunun yuvada brakp gittii kuzularn kurt yemitir. Canavarn aldatd englmn, nglmn an Blk db tarn kk sinin? Aadaki msralarda Azerbaycan rivayetlerinden birine telmihte bulunulmutur. Rivayete gre nehrin iki ayr tarafnda yaayan Sara ve Hanoban adl iki gen birbirlerine k olurlar. Ancak dn gn kyn beylerinden biri Sara nehirden at stnde geirilirken Saray karmak ister. Sara buna izin vermez ve nehrin sularna atar kendini. yrn n vaxt aparblar sel Saran?, Niy ksdi sel aran Hsrt oydu o trf Xanoban? Aadaki msralarda Azerbaycan klarndan biri olan Hasta Kasm adl n hastalna telmihte bulunulmutur. yrn, niy Xst asm Birdn bel sayru db? Aadaki msralarda 19. yzyln Azerbaycanl nl mzisyen Sadkcann ald makama telmihte bulunulmutur. Baa rng salb bu zaman sni, Yenidn taratd Sadxcan sni.

256

Aadaki msralarda Trk Tarihi asndan byk nem arzeden aldran Savana telmihte bulunulmutur. ahargahn Muhalifi aldran da at sren, Kllardan od aldran sava sesi. Aadaki msralarda hemen hemen btn Trk topluluklarnn edebiyatlarnda yaayan Asl ile Kerem efsanasine telmihte bulunulmutur Krm niy slisindn ayr db? Aadaki msralarda hemen hemen btn Trk topluluklarnn edebiyatlarnda yaayan Krolu Destanna telmihte bulunulmutur Korolunun nrsin, Ha ssin, Yer gurlad, Gy gurlad. Aadaki msrada baz masallara konu olan, uygulanan tlsm sonucu devin veya herhangi bir varln hayatnn belli bir sre ieye mahkm edilmesi olay hatrlatlmaktadr. Bilk, niy ddir divin can? Aadaki msralarda hemen hemen btn Trk topluluklarnn edebiyatlarnda yaayan Leyla ile Mecnun efsanasine telmihte bulunulmutur Dalarda gynyn Mcnundur Segah.

257

4.11.7. Tevriye Tevriye sanat poemada sadece bir yerde kullanlmtr. Bu msra ise udur: ox kitablar oxudum, znn eldim, bxtiyaram. Sz konusu msrada Bahtiyar kelimesi hem mutluluk manasnda hem de airin ismi olarak kullanlmtr.

4.11.8. Kinaye Poemada kinaye sanatna aadaki msralarda yer alan Fikret kelimesinde bavurulduu muhtemeldir. Smad bir yataa, Budaland sola, saa. Bir fsild ne kr Dyidirdi z ynn, z yolunu. Zaman keti, Bir mcraya sdrb tantdrd bu dnyaya Bizim snt bahadrFikrt onu.

4.11.9. Mbalaa Poemada mbalaal bir anlatma pek rastlanmaz. Bu anlatm sadece bir yerde tesbit edilmitir. aire gre koskoca dnyann ektii arlar ve aclar bir fasl makamnn perdesine sdrld sylenmektedir. Bu dnyann arlar, aclar, Nec sr ahargahn

258

Bstnigar prdsin? 4.11.10. Tenasp Poemada tenasp sanat ok geni yer tutmasa da kayda deer bir yere sahiptir. Tenasp sanat poemadaki konu btnln destekleyici yndedir. Bunun yan sra bu sanatn yer ald msralarda genellikle tasvir yaplm olduundan anlam glendirmeye ynelik tesiri de sz konusudur. Bu sanatn icra edildii msralar unlardr: Aadaki msralarda tabiata ait olan geit, patika ve yol kelimeleri bir arada kullanlmtr. Enib alxan keidlri, Crlar, yollar kr. Aadaki msralarda insan vcuduna ait olan el, kol, ba ve di gibi organ isimleri bir arada kullanlmtr. l var ikn, ol var ikn, Ba var ikn, di var ikn Aadaki msralarda tabiata ait olan ova, kaya ve ta isimleri bir arada kullanlmtr. obustanda rs elyn ayalara, dalara bax. Aadaki msralarda mevsim isimlerinden yaz ve k bir arada kullanlmtr. Uca-uca da banda, Yaz bir yana, bir yana.

259

Aadaki msralarda az, dil, ve di gizi insan vcuduna ait organ isimleri bir arada kullanlmtr. Titrir azn iind, Dil bir yana, di bir yana. Aadaki msralarda insan vcuduna ait el ve ayak isimleri bir arada kullanlmtr. llr szr inc-inc, Ayalarsa yerin-yerin. Aadaki msralarda tabiata ait olan tepe, yayla, ova ve ta kelimeleri bir arada kullanlmtr. Tplrdn splnir, toz-toz olur. Yaylalar gz-gz, Dyir daa, enir dz. Aadaki msralarda tabiata ait olan yaprak, pnar, rzgar, gkyz, bulut ve dal kelimeleri bir arada kullanlmtr. Tklr yarpalar, susur bulalar, Soyudan yr, sir budalar. Payazn saza ksir otlar, Gyd topalanr m buludlar. Aadaki msralarda tabiata ait olan gkyz ve bulut kelimeleri bir arada kullanlmtr. Glin, bir anla baxa gylr.

260

Buludlar burulur, Buludlar dnr.

4.11.11.Cinas Poemada cinas sanat sadece birka yerde mevcuttur. Bu sanatn yer ald msralar poemaya ayr bir hava katar. Cinas sanatnn yer ald msralar unlardr: Aadaki msralarda kullanlan tel kelimesi hem insann yreindeki tel olarak mecz anlamda kullanlm hem de bir mzik aleti olan tarn telleri manasnda yer almtr. ryinin tellrindn Tellr kib tara xaln. O tellrin nmsind z ruhunu, z lbini ara xaln Aadaki msralarda kullanlan kl kelimesi ilk msrada atein snmesiyle yanan cisimden kalan kalnt manasnda kullanlrken ikinci msrada ekilen dertler, sinenin dalanmasyla oluan mecz bir klden bahsedilmektedir. Ocadak od klndn, Sinndki da kln. Aadaki msralarda kalmak fiili ilk msrada mahsur kalmak, ikinci msrada iin yaplamayarak kalmas, son msrada ise yaanan bir olay sonucu geriye kalan manalarnda kullanlmtr.

261

Dryada gmim ald, Bimdim zmin ald. ox kdim yar cfasn, Mn d min ald. Aadaki msralarda yuva kelimesi ilk olarak delik manasnda, ardndan da bir trn yeni domu hali manasnda kullanlmtr. Ney stnd yeddi ssin, Oyu-oyu yuvalar, aratoyu yuvalar? Aadaki msralarda kar almak ifadesi ilk olarak kar basmak anlamnda, ardndan da kararmak anlamnda kullanlmtr. araban llrini ar ald. ikstnin Zil gusi arald. Aadaki msralarda cinas- nks yaplmtr. ne kelimesi ikinci msrada kelimenin eki olarak kullanlmtr. Dalarn sinsi n? Gn alxb sinsin.

4.11.12.Tecahl-i Arif Poemada tecahl-i arif sanatnn kullanm ok olmamakla birlikte azmsanmayacak derecededir. Bu sanatn kullanm airle okuyucu arasnda kurulan diyalou destekleyici yndedir. Bu yolla airin aslnda bilip de bilmemezlikten geldii olaylara, durumlara okuyucu da bir yandan manalar ykleme abasna girmektedir. Bu da okuyucuyu poemann derinliklerine

262

srkleyerek airle ayn olay, ayn durum zerine dnmeye yneltmektedir. Bu sanatn kullanld msralar unlardr: Aadaki msralardan air nce, ur mkamn uzunca

aklamtr. Bu makamn anlatld blmn sonunda ise makam hakknda ok bir ey bilmediini ifade ederek bu sanat icra emitir. ox rrlnir Bxtiyar z erin hrdn, Guya deyckmi biz eril ndir ur?! Aadaki msralarda ise dalda kendi diliyle insanoluna bir eyler anlatmak isteyen kuun, dilini anlamayan insanlar karsnda gnahkr olup olmadn sorgulamaktadr air. Pekl, bu sorunun cevabn bilen air, okuyucularn dikkatini konuya ekmek amacyla bu sanat uygulamtr. u dilini bilmiriks, Gnahkarm o ucuaz? Aadaki msrada ise mzik enstrmanndan kan seslerin aslnda enstrmann hkrklar olduu ifade edilmi ve nasl bir feryat ierdii sorgulanmtr. Aslnda bunun bir ses armonisi olduu bilinmektedir. O ssdki r-r hrlar n naldir? Aadaki msralarda bir alg aleti olan neyin zerindeki deliklerin ne olduunu dair sorular sorar air. nce birbirlerinden ayr den civcivlerin yuvalar olup olmadn sorgular, ardndan da krk bir hayalin sesi olma ihtimalini ortaya koyar. Aslnda air, gerein farkndadr. Ney stnd yeddi ssin, Oyu-oyu yuvalar, Ndir bel? Blk el,

263

Balalar perik dn aratoyu yuvalar? Sslr r bir arzunun can ssimi? Yuvalar dadlm olpalarn nalsimi? Aadaki msralarda air, gerekte obann dnyay arn arn lmek istemediini bilmektedir. Ancak yine de sorgulamaktadr. Srnn belindki Arna bax, dnyan gr. Blk o da bizim kimi lmk istr bu dnyan? Aadaki msralarda air, muamn ne olduunu bildii halde onun bir bekleyi olup olmadn sorgulamaktadr. Blk Muam bir gzlyi, Bir hsrtdir? Aadaki msralarda Azerbaycan masallarndan biri olan

englm nglm masalnda len hayvan kahramann kannn tarn tellerine dp dmediini soran air, bu durumun gerekte olmadn bilmektedir. an blk db tarn kk sinin? Aadaki msralarda air, muamdaki hznl makamlarn masallarda kt karekter olan devin bysne isyan edip etmediini sorgular. Aslnda air, bu durumun gerek olmadn bilmektedir. Muamdak hrlar syan edir blk divin tilsimin?

264

Aadaki msralarda sorulan sorularn cevabn bilen air, bilmemezlikten gelmektedir. Keilri, Hmzlri, Kim yaratd, N yaratd?

4.11.13.Nida Nida sanat poemada sadece iki yerde gemektedir. Bu msralar unlardr: Ey tarm, ey nmm, ey pirim mnim. Yukardaki msrada air, fasln icrasnda dinleyenlere mzik ziyafeti eken tar ve tarn kard sese seslenir air. Birbirlerini tamamlayan bu iki ensur airin gznde kutsal bir yere sahiptir. Onu hrmete layk bir pr olarak deerlendirir. Aadaki msrada ise air okuyucuya seslenir, Trkiye

Trkesindeki Azizim ifadesinin Azeri Trkesindeki karlyla. ziziym gl oldum. Yandm, axr, kl oldum.

4.11.14.stifham Poemada ok sk kullanlan sanatlardandr. Poemada sorularn sk sorulmasnn sebebi airin okuyucuyu sz konusu konularda dnmeye ynlendirmek istemesidir. Okuyucu sadece poemada geen konular zerine dnmez bu eserde. Hayata, dnyaya, tarihe dair birok konuda hem bu konular hem de bu konular zerinde kendi yerini sorgular eseri okurken.

265

Poemada sorulan sorular baka sorular da peinden getirir. Ksacas bu poemada okuyucu, bir filozof gibi dndrlmeye ynlendirilir. Bu sanatn yer ald msralar unlardr: ravulun dndki rnglr ndir? nanam bu nala? Gn gn alaman n faydas? O bizim llri niy trk edir? Grk, buna nec tab gtirirsn? Niy talelri daa aldlar? Sinn kiln bu dalar ndn? O ndir? N deyir knlm oymala, oyulmala Segah? Gz gz yalartk bir bel dolmala Segah? N deyirsn, mni mndn bel almala Segah? Hyat n? lm n? mr n? Yol n? flt yuxusunu dadan ndir? Hkmyl, sdiyl n deyir zaman? Frlanr, frlanr, frlanan ndir?

266

Ay n, gn ndir? lk n, son ndir?

sdi bilinmyn bu oyun ndir? O muamn lvan-lvan hallarm?

Blk Muam bir gzlyi, Bir hsrtdir?

Canavarn aldatd englmn, nglmn an Blk db tarn kk sinin?

Muamdak hrlar syan edir blk divin tilsimin?

Dnn onun apsnda boyun bkn, Bu gn nec ourlad Mrd kiinin ratn?

267

Nnm Nigar Blk onda arb ilk bayatn?

Dalardak o oymalar, Dalasm atardak hzin, irin prdlrin?

Brclrdki o zmt, Tmkin, vuar, Blk Hasar prdsidir ahargahn? Grn n danr, N dyir biz sslr bklm Bu gz yalar?

O hara tlsir? O niy gdir?

Ndn tr ayr saldlar Krmi slidn, ysi Leylidn?

268

Sularn ayalardak hzin, Asta-asta pltlar. Kim dey bilr ki, n danr o?

Vaifin gnln ana dndrn, Xumar baxdanm szlmsn sn?

da yaan ar, Bahar glinc sellr dndrib axdan ndir?

Yuxudan aldrb ulu dalar, Bahar havasna oxudan ndir?

Yerlri, gylri z axyla Haldan-hala salan bu zaman, ndir?

O, ryin gah ssli, Gah frhli hallarm?

4.11.15. rsl-i Mesel Poemada bu sanat sadece iki yerde kullanlmtr. rsl-i Mesel olarak kullanlan biri deyim dieri atasz olan satrlar unlardr:

269

tn gn gn atarm, Calasan da gn gn. Tut ucundan sn g x, bu yan.

270

SONU Bu almamzla byk Azerbaycan air ve yazarlarndan biri olan Bahtiyar Vahabzdenin Muam adl poemasnn dil ve slup bakmndan incelemesini yaptk. almamzn deerlendirmesini ksaca u satrlarla zetleyebiliriz. 1. Tezin Giri blmnn ilk alt bal olan air Hakknda blm hazrlanrken air hakknda airin Hayat Hikyesi, Ruh Portresi ve Fikir Yaps, Sanat Anlay ve Eserleri hakknda bilgi verilmitir. Ayn balk altnda baz Trkologlarn ve siyaset adamlarnn Vahabzde hakkndaki szlerine yar verilmitir. kinci alt balk olan Modern Azerbaycan iiri Hakknda Bilgi ve nc alt balk olan Poema Yaz Tr Hakknda Bilgi ve Azerbaycan Edebiyatnda Poawma Tr blmlerinde sz konusu konular hakknda bilgi verilmitir. Bu blmn son alt bal olan Poemann zeti blmnde poemadaki iirlerin konular birka cmleyle zetlenmitir. 2. Metnin Latin Harflerine Aktarm blmnde transkripsiyon ilemi yaplmtr. 3. Metnin Trkiye Trkesine Aktarm blmnde metnin Trkiye Trkesine aktarm yaplmtr. 4. Muhteva ncelemesi blmnde poema muhteva bakmndan ayrntlaryla incelenmitir. Bu inceleme sonunda airin poemada fasl makamlarn sadece konu olarak ilemekle kalmayp makamlarn felsefesini de yapt anlalmtr. 5. Dil ve slp ncelemesi blmnde yaplan dil ve slup

incelemesinin sonunda airin Azerbaycan Trkesini eserinde byk bir ustalkla kulland ortaya koyulmu olup eserde uygulad teknikler ayrntsyla incelenmitir. Dil incelemesinde bu eserde dier kelime trlerine ve gruplarna youn bir nazaran ekilde sfatlarn kullanld ve sfat tamlamalarnn daha sonucuna

271

varlmtr.

Eserde

kullanlan

cmlelerin

incelenmesiyle

varlan

sonular u ekilde zetlenebilir: Eserde yer alan cmleler yklemine gre deerlendirilecek olursa isim ve fiil cmleleri hemen hemen ayn oranda kullanlmtr. air tarafndan eitli tanmlamalarn yapld ve tabiat manzaralarnn izildii satrlar, genellikle isim cmlelerinden olumaktadr. Tarihten sahnelerin yer ald ve bir olayn vuk bulduu satrlar ise umumiyetle fiil cmlelerinden mteekkildir. Cmleleler e dizililerine gre deerlendirildiinde ise incelenen eserin manzum bir eser olmasnn da etkisiyle devrik cmle baskn gelmektedir. Eksiltili cmle ikinci sray alrken kurall cmle olduka az yer tutmaktadr. Sz Sanatlar incelemesinde sonucunda eserde tebih, tehis, telmih ve istifham sanatlarnn dier sanatlara nazaran daha yaygn olarak kullanld sonucuna varlmtr.

272

KAYNAKA 1 AAYEVA, . S., Edeb slupla lm slubun Mukayesesi, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 4, Gz, 1997, s.f.42. 2 AHUNDOV, Ehliman, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, Ankara, TDK. Yaynlar, 2. Bask, 1994. 3 AKPINAR, Yavuz, Azer Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Dergh Yaynlar,1.Bask, Haziran 1994.

4 ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Trkesi Szl, (Cilt 1-2), stanbul, MEB. Yaynlar, 1.Bask 1994.

5 AYDOAN, Yaar, Trkiye Trkesinden Azerbaycan Trkesine Byk Szlk, stanbul, Deniz Kitabevi, 1. Bask, 2000.

6 AYTMATOV, Cengiz, Yaradbdr nam Meni, Men namn vladyam, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says.

7 Azerbaycan Folkloru Antologiyas 1, Nahvan Folkloru, Bak, 1994.

8 CAFEROV, Nizami, Trk Dnyasnn Ortak Sesi, Azerbaycan Trkesinden aktaran: Perviz Sultanov, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says. 9 AKAR, . eref, Trk Mzii Teorisi ve Makamlar, Ankara, MEB. Yaynlar, 2004.

273

10 DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, Aydn Kitabevi, 17. Bask, 2000. 11 DLN, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara, TDK. Yaynlar, 6. Bask, 2000.

12 DURMU,

Mitat,

Bolevik

htilalinden

Sonraki

Azerbaycan

Edebiyatnda iir ve Poema Tr, Trkoloji Dergisi, Ankara niversitesi, DTCF Yaynlar, Cilt, 15, Say 1, Ankara, 2002. 13 ERCLASUN, A. B. Trk Dnyas zerine ncelemeler, Ankara, Aka Yaynlar, 2.Bask, 1997.

14 ERCLASUN, A. Bican, Vahabzdenin iirleri Arasnda,

Trk

Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says.

15 ERGN, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, stanbul, Bayrak Yaynlar, 2000.

16 HSEYNOV, Arif, Muam Xzinsinin ncilri, Yaxut Muam Virtuozlar, arp Versiyas, Azrbaycan Rsmi Dvlt Qazeti Milli Mclis Orqan ( www.azerbaijan.news.az ).

17 KAPLAN, Mehmet, Prlanta Gibi Bir iir, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says.

18 KAPLAN

Mehmet,

Tevfik

Fikret

(Devir-ahsiyet-Eser),

Dergh

Yaynlar, stanbul, Mays 2005. (lk Bask, 1971).

274

19 KARADENZ, M. Ekrem, Trk Musikisinin Nazariye ve Esaslar, Ankara, Trkye Bankas Kltr Yaynlar, 1979.

20 KARAKA, uayip, 20. Yzyl Trk Edebiyat zerine Bir Deneme, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt 1, Say 2, Gz 1996.. 21 KASAPOLU, ENGEL Hlya, Abdrrahim tkrn iirleri, stanbul, 1. Bask, MEB Yaynlar, 2000.

22 KORKMAZ, Zeynep, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Ankara, TDK. Yaynlar, Aralk 2003. 23 KUKUL, M. Halistin, Bahtiyar Vahabzdenin Vatan iirleri, Trk Yurdu Dergisi, y.2001.

24 MAYADALI, ZAL, Hsniye, Bahtiyar Vahabzde Hayat ve Eserleri Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1998.

25 MERMER, Ahmet, Eski Trk Edebiyatna Giri, Ankara, Aka Yaynlar, 1. Bask, 2006. 26 MUSAOLU Mehman, Bahtiyar Vahabzde ve Ana Dili, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says. 27 MUSAOLU, Mehman, Bahtiyar Vahabzdenin Hayat Hikyesi, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says. 28 ZBAY, Hseyin, olpann iirleri, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, 1994.

275

29 ZYREK, Rasim, Bahtiyar Vahabzdenin Ana dili iiri zerine, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says 30 POSPELOV, Genndiy, eviren: Ylmaz Onay, Edebiyat Bilimi, stanbul, Evrensel Basm Yayn, Aralk 2005. 31 Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Azerbaycan Edebiyat, 6.c, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1997. 32 Trk Dnyas Edebiyat Tarihi 7. c, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 2002.

33 Trke Szlk (Cilt 1-2), Ankara, TDK Yaynlar,9.Bask,1998.

34 USTA, Halil brahim, Modern Azerbaycan iiri (Kuzey), Trk Dili, (Trk iiri zel Says 5).

35 VAHABZDE, Bahtiyar, Alan Shrlr Salam, Bak, Yazc Yaynlar,1979. 36 VAHABZDE, Bahtiyar, Gn Var Bir Aya Deer, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1. Bask, Haziran 2006.

37 WARREN, Austin, eviren: mer Faruk Huyugzel, Edebiyat Teorisi, Ren Wellek, zmir, Akademi Kitabevi, 2005.

38 Yazm Klavuzu, Ankara, TDK. .Yaynlar,24. Bask, Aralk 2005.

276

39 YILDIRIM, Dursun, Payz Dnceleri stne Den Byk Arzular , Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says.

40 www.azadtribun.net. 41 www.azerbaijan.news.az 42 www.kultur.gov.tr 43 www.turkcesarkisozleri.com 44 www.turkudostlari.net 45 www.9sekiz.com.

277

ZET Bu almamzda Azerbaycan Edebiyatnn nemli air ve

yazarlarndan biri olan Bahtiyar Vahabzdenin Muam adl poemasn dil ve slup bakmndan inceledik. Poemann muhteva bakmndan deerlendirilmesi sonucunda sz konusu eserin konusu ksaca u ekilde aklanabilir: Poemada fasl makamlar, tabiat olaylaryla, tarihten sahnelerle, halkn gnlk yaantsyla i ie ilenmitir. Bu konular yer yer benzetmeler yer yer de karlatrmalar yaplarak kombine edilmitir. Poemann dil ve slup bakmndan deerlendirmesinde, airin bu poemada kulland dil zelliklerini ayrntlaryla inceledik. Poemann dili olduka sadedir. Sz konusu eserde sfatlar ve sfat tamlamalar dier kelime trlerine ve gruplarna nazaran daha youn kullanlmtr. Bununla beraber edeb sanatlar orijinal bir ekilde icra edilmitir. ncelememizin sonunda sz konusu poemann muhteva bakmndan sradan bir manzum eser olmad, poemann konusu olan fasl makamlarnn felsefesini ihtiva ettii sonucuna vardk. Dil ve slup deerlendirmesinde ise Bahtiyar Vahabzdenin gl kalemini bu esere nasl yansttn mahede ettik. ANAHTAR SZCKLER Transkripsiyon Metin Aktarma Metin nceleme Edeb Sanatlar Poema

278

ABSTRACT In this thesis, we studied the poem Muam by language and wording, which is written by Bahtiyar Vahabzade, one of the most important poet and writer of Azerbaijan. After studying the poem by its content, the subject can be summarized as follows. The subject of this poem, which is musical styles, is written together with natural events, historical scenes, daily life. This is done with many similes and comparisons. In the poems study by language and wording, we investigate the language used in this poet in detail. Poems language is very simple. In the poem, the adjectives and adjective phrases are used more than other word types and phrases. Additionally, literary arts were put in original styles. After our study, we conclude that the poem is not an ordinary work by its content and it includes the philosophy of the musical styles inside itself. And in the language and wording study, we saw how Bahtiyar Vahabzade reflects his strong pen to this poem. KEY WORDS Language Text Grammar Literature Vocabulary Poet Poem